METALI

o Prva skupina: alkalijski metali

o Druga skupina: zemnoalkalijski metali
o 3 – 11 skupina: prijelazni metali
o Pri sobnoj temperaturi su čvrste tvari (osim žive)
o Mogu se kovati i izvlačiti u folije
o Laki metali: do 4.5g/cm3 (Na, Mg, Al...)
o Teški metali: od 4.5g/cm3 (Fe, Pb...)
o Imaju visoka tališta
o Dobri vodiči topline i elektriciteta
o Sive su boje osim bakra (crvena) i aluminija (žuta)
o Imaju pravilnu kristalnu građu
o Povezuju se metalnim vezama
o Elektronske vrpce –
o Popunjene vrpce – nastaju iz orbitala unutarnjih ljusaka koje su
popunjene elektronima
o Valentne vrpce – nastaju iz orbitala u kojima se nalaze valentni
elektroniž
o Vodljive vrpce – nastaju iz praznih orbitala
o Slitine – čvrsta otopina metala u metalu
o Samorodni metali (nalazimo ih u prirodi): zlato, srebro, bakar,
platina...
o Plemeniti metali (ne gube boju i sjaj, otporni su na kemikalije):
zlato, srebro i platina
o Većinu metala nalazimo u stijenama i mineralima
o Rude – prirodni materijali koji sadržava mineralnu sirovinu
o Rude dijelimo na: oksidne, sulfidne, karbonatne i sulfatne
o Metali se nalaze u organizmu ugrađeni u organske molekule i
biološki važne tvari

KEMIJSKA REAKTIVNOST METALA

o Atomi metala u kem. reakcijama otpuštaju elektrone, tj. oksidiraju se
i tako nastaju kationi
o Najreaktivniji mu metali 1 i 2 skupine, zato ih ne nalazimo u prirodi
nego isključivo u spojevima
 REAKCIJE METALA S VODOM
o Reaktivni metali (npr. K, Na, Ca) regiraju s vodom, te nastaju
hidroksidi metala i vodik
2 Na (s) + 2 H2O (l)  2 NaOH (aq) + H2 (g)
o Zlato, srebro i bakar ne reagiraju s vodom

REAKCIJE METALA S KISIKOM – OKSIDI

o Što je reaktivnost metala veća, to će metal lakše reagirati s
kisikom
o Na površini će se stvoriti sloj oksida ili karbonata, pa će metalni
sjaj nestati
o Okside metala možemo dobiti:
1. termičkim raspadanjem nekih soli
2. zagrijavanjem hidroksida ili oksidacijom sulfida

REAKCIJE METALA SA SUMPOROM – SULFIDI

Zn (s) + S (s)  ZnS (s)  nastajanje sulfida
o Sulfidi nastaju redukcijom sulfata metala
K2SO4 (s) + 4 C (s)  K2S (s) + 4 CO (g)
BaSO4 (s) + 4 C (s)  BaS (s) + 4 CO (g)

REAKCIJE METALA S KLOROM – KLORIDI

o Izravna sinteza iz metala i klora
2 Na (s) + Cl2 (g)  2 NaCl (g)
o Reakcija sulfida metala s klorovodičnom kiselinom:
ZnS (s) + 2 HCl (aq)  ZnCl2(aq) + H2S(g)
o Reakcija metala s klorovodikom.
Cr (s) + 2 HCl (g)  CrCl2 (s) + H2 (g)
o Reakcija metala i oksida metala s klorovodičnom kiselinom:
2 Al (s) + 6 HCl (aq)  2 AlCl3 (aq) + 3 H2 (g)
CoO (s) + 2 HCl (aq)  CoCl2 (s) + H2O (l)
o Reakcija hidroksida i klorovodične kiseline:
Sr (OH)2 (s) + 2 HCl (aq)  SrCl2 (aq) + 2 H2O (l)
o Dodavanje klorovodične kiseline otopinama nekih soli:
o AgNO3 (aq) + HCl (aq)  AgCl (s) + HNO3 (aq)
 REAKCIJE METALA S KISELINAMA
o Cink + klorovodična kiselina = cinkov klorid + vodik:
Zn (s) + 2 HCl (aq)  ZnCl2 (aq) + H2 (g)
o Bakar + razređena dušična kiselina:
3 Cu (s) + 8 HNO3 (aq)  3 Cu (NO3)2 (aq) + 2 NO (g) + 4
H2O (l)

DOBIJANJE METALA
o Mnogi se metali dobijaju redukcijom svojih spojeva
o Otopina cinkova sulfata:
ZnSO4 (s)  Zn2+ (aq) + SO42- (aq)
o Alkalijski i zemnoalkalijski metali:
MgCl2 (l)  Mg(l) + Cl2 (g)
o Dobijanje metala iz oksidnih spojeva:
2 C (s) + O2 (g)  2 CO (g)
MgO (s) + CO (g)  Mg (s) + CO2 (g)
o Dobijanje olova, pri čemu nastaje olovov (II) oksid:
2 PbS (s) + 3 O2 (g)  2 PbO (s) + 2 SO2 (g)
2 PbO (s) + C (s)  2 Pb (l) + CO2 (g)
o Dobijanje bakra, pri čemu nastaje bakrov (I) oksid:
2 Cu2S (s) + 3 O2 (g)  2 Cu2O (s) + 2 SO2 (g)
2 Cu2O (s) + Cu2S (s)  6 Cu (l) + SO2 (g)

ALKALIJSKI METALI
o Alkalijski metali su metali 1 skupine; litij, natrij, kalij, rubidij, cezij i
francij
o Vrlo su reativni i u prirodi se nalaze samo u kemijskim spojevima
o Svi alkalijski metali imaju izraženo redukcijsko djelovanje
o Lako otpuštaju elektrone i tvore ionske spojeve, jer imaju najnižu
energiju ionizacije

NATRIJ
o U Zemljinoj kori oko 2.6% i oko 2.8% u morima (otopljene soli)
o Natrij je metal sive boje, vrlo mekan, ima manju gustoću od vode,te
ima nisko talište
o Industrijski se natrij dobija elektrolizom taljevine natrijeva klorida
o Natrij je reaktivan element i na zraku izgara žutom svjetlošću, dajući
natrijev peroksid
2 Na (s) + O 2 (g)  Na2O2 (g)
o Natrij burno reagira s vodom, pri čemu nastaju natrijev hidroksid i
voda
2 Na (s) + 2 H2O (l)  2 NaOH (aq) + H2 (g)
SPOJEVI NATRIJA
o U prirodi se natrijev klorid nalazi u naslagama kamene soli
o Natrijev klorid je najvažnija natrijeva sol jer se upotrebljava u
prehrani, tekstilnoj industriji, kažarstvu, u medicini kao fiziološka
otopina (0.9%)...
o Soda ili natrijev karbonat (Na2CO3) se upotrebljava u kemijskoj
industriji za proizvodnju umjetnih gnojiva, boja i lakova, celuloze i
papira, u prehrambenoj industriji...
o Natrijev hidrogenkarbonat (NaHCO3) upotrebaljava se u industriji
kao prašak za pecivo, u medicini za neutralizaciju želučane kiseline
(antacid), u tekstilnoj industriji...
o Natrijev hidroksid (NaOH) ili kaustična ili kamena soda je bijela i
vrlo higroskopna (upija vlagu) tvar koja se dobro otapa u vodi
o Njezinim otapanjem u vodi nastaje jaka natrijeva lužina
o Pri rukovanju s hidroksidima moramo biti oprezni jer mogu izazvati
teške opekotine
o Industrijski se dobija elektrolizom zasićene vodene otopine natrijeva
klorida
o Upotrebljava se na proizvodnju sapuna, celuloze, organskoj
industriji...
ULOGA NATRIJA U ORGANIZMU
o Tijelo sadržava oko 90 g natrija
o Polovica se nalazi u krvi i ostalim tjelesnim tekućinama, trećina u
kostima, te ostatak unutar tjelesnih stanica
o Potreban za normalnu funkciju mišića i živaca, sudjeluje u
transportnim sustavima stanične membrane
o Natrijeva - kalijeva crpka – prijenos natrijevih iona iz stanice i
kalijevih u stanicu
o Nedostatak natrija uzrokuje mučninu, glavobolju, povraćanje, a u
težim slučajevima komu
o Bubrezi su odgovorni za održavanje normelne ravnoteže u organizmu,
izučuju ga urinom.
o Poremećenom ravrnotežom natrija može doći do zatajenja srca,
bubrega, te ciroze jetre
KALIJ
o Kalij je izgledom jako sličan natriju
o U prirodi se pojavljuje isključivo u obliku kemijskih spojeva, u
Zemljinoj kori 2.59%, u morima 0.4%
o Potaš ili kalijev arbonat se koristi u proizvodnji sapuna, te staklenih
predmeta
o Kalijev nitrat se koristi za proizvodnju baruta
o Kalij se industrijski dobija elektrolizom taljevine kalijeva klorida ili
kalijeva hidroksida
o Kalij je vrlo reaktivan metal, kao i natrij pa se mora čuvati u
petroleju

SPOJEVI KALIJA
o Kalijev klorid (KCl) ima izgled bijelih prozirnih kristala, dobro topljiv
u vodi
o Dobija se iz prirodnih sirovina, silvina i karnalita
o Upotrebljava se kao umjetno gnojivo, u farmaciji, te u medicinskim
infuzijama i injekcijama soli
o Kalijev hidroksid (KOH) je bijela higroskopna tvar dobro topljiva u
vodi
o Njezinim otapanjem nastaje jako lužnata otopina - kalijeva lužina
o Upotrebljava se u proizvodnji mekanih kalijevih sapuna, kao elektrolit
u akomulatorima...
o Kalijev karbonat (K2CO3) ili potaša je bijela higroskopna tvar dobro
topljiva u vodi
o Kalijev permanganat (KMnO4) ili hipermangan je čvrsta kristalna tvar
ljubičaste boje, topljiv je u vodi, pri čemu nastaje intenzivno
ljubičasta otopina
o U medicini se koristi kao dezinfekcijsko sredstvo, a u kemijskoj
industriji kao oksidans
ULOGA KALIJA U ORGANIZMU
o Ima važnu ulogu u organizmu, najvažniji su čimbenici u regulaciji
osmotskog tlaka staničnih i izvanstaničnih tekućina
o Kalija u organizmu ima oko 140-200 g, 98% u stanici, a 2% izvan
stanice
o Važan je za niz fizioloških funcija: prijenos živčanih impulsa,
normalan krvni tlak, otpuštanje hormona, razvoj embrija...
o Kod nedostatka kalija dolazi do anoreksije, slabosti, mučnine,
pospanosti...
o Izvori kalija: krompir, plava riba, špinat, banana...

ZEMNOALKALIJSKI METALI
o Metali 2 skupine PSE, to su berilij, magnezij, kalcij, stroncij, barij i
radij
o Sivkastobijele su boje, reaktivni su i u prirodi ih nalazimo samo u
kemijskim spojevima
o Povezuju se ionskim vezama, osim berilija koji se povezuje kovalentnim
vezama
MAGNEZIJ
o U Zemljinoj kori oko 2.1%
o U pojavljuje u obliku dolomita, magnezita, karnalita i serpentina, ne
pojavljuje se u elementarnom stanju
o U elementarnom stanju je mekan metal sivkaste boje i jako je
redukcijsko sredstvo
o Magnezij se industrijski dobija elektrolizom taljevine magnezijeva
klorida
o Magnezij je vrlo reaktivan metal
o Zapaljen metal je gotovo nemoguće ugasiti jer se spaja s dušikom iz
zraka
o Koristi se u proizvodnji slitina s različitim elementima; Al, Zn, Mn, Si
SPOJEVI MAGNEZIJA
o Magnezijev karbonat (MgCO3) u prirodi se nalazi kao mineral
magnezit i upotrebljava se u građevinarstvu za pripremu veziva
o Bazični magnezijev karbonat se koristi u medicini i kozmetici kao
punilo za pudere, pastama za zube...
o Magnezijev sulfat (MgSO4) ili gorka sol se najčešće nalazi u
mineralnim vodama
o Koristi se u medicini kao purgativ (za zatvor), te industriji kože,
papira i tekstila
ULOGA MAGNEZIJA U ORGANIZMU
o Magnezij se nalazi u sastavu klorofila, što znači da je potreban
procesu fotosinteze
o Magnezij sudjeluje u sintezi proteina, te kod više od 300 enzimsih
reakcija
o Magnezij opušta mišiće, održava stabilan srčani ritam, normalnu
funkciju živaca i mišića, te stimulira metabolizam
o Izvori magnezija su: jetra, mliječni, te integralni proizvodi, zeleno
povrće...

KALCIJ
o U Zemljinoj kori oko 3.6%
o Jedan od najzastupljenijih u prirodi
o Pojavljuje se u mineralima; vapnenac, mramor, dolomit, sadra, gips...
o Kalcij je mekani metal sivebijele boje
o Industrijski se dobija elektrolizom taljevine kalcijeva klorida
SPOJEVI KALCIJA
o Zbog svoje reaktivnosti u prirodi se nalazi u različitim stijenama,
najraširenija sedimentna stijena vapnenac
o Vapnenac se sastoji od sitnih kristalića kalcita, nastaje taloženjem
ostatka vapnenastih ljuštura, kostura morskih organizama ili
taloženjem kalcijevim hidrogenkarbonatom
o Vapnenac se koristi u proizvodnji živog i gašenog vapna
o Djelovanjem vode i ugljikova (IV) oksida nastaju sige stalaktita i
stalagnita (u pećinama)
o Kalcijev sulfat u prirodi se pojavljuje kao sadra ili gips
o U prisutnosti vode se brzo stvrdnjava
o Koristi se u medicini za imobilizaciju prilikom loma kosti, u kiparstvu...
o Kalcijev klorid je bezbojna ili bijela kristalna tvar
o Dobija se kao nusprodukt u dobijanju sobe
o Upotrebljava se kao sredstvo sa sušenje jer na sebe veže vlagu
ULOGA KALCIJA U ORGANIZMU
o Najzastupljeniji metal u organizmu, oko 1.2 kg
o 99% kalcija se nalazi u kostima i zubima, 1% se nalazi u krvi i pomaže
prijenosu tvari kroz staničnu membranu
o Važan je za proizvodnju hormona i enzima
o Kalcij je potreban za normalnu funkciju između živčanih stanica,
zgrušavanje krvi, zacjeljivanje rana, te kontrakciju mišića
o Izvori kalcija: kupus, brokula, mliječni prizvodi, kelj, te proizvodi od
soje
PRIJELAZNI METALI
o Prijelazni metali su metai d-bloka, ali ne svi; skandij, titanij, vanadij,
krom, mangan, željezo, kobalt, nikal i bakar
o To su metali koji imaju najmanje jednu ne popunjenu d-orbitalu
ŽELJEZO
o Željezo je glavni sastojak Zemljine jezgre, a u Zemljinoj kori ga ima
oko 5%
o Pojavljuje se u različtim oksidima: karbonatima, silikatima, sulfidima...
o Željezo je sivobijeli metal, lako se kuje i vari
o Elektronsa konfiguracija željeza je: 26Fe[Ar]4s23d6
o Ne reagira s vodom, ali reagira s kiselinama
o Čelici su slitine željeza s masenim udjelom ugljika od 0.05 do 1.7%
SPOJEVI ŽELJEZA
o Željezov (III) oksid (Fe2O3) pojavljuje se u prirodi kao magnetit
o U laboratoriju se dobija iz otopine željezovih (III) soli
o Željezov (II) sulfat (FeSO4) je najpoznatija željezova sol
o Dobijamo je otapanjem željeza u razrijeđenoj sumpornoj kiselini –
zelena galica
o Koristi se u proizvodnji insekticida, tinte, boja...
o Podložni su koroziji (oksidacija metala)
 ULOGA PRIJELAZNIH MRTALA U ORGANIZMU
o ŽELJEZO je jako važno jer se nalazi u krvi u hemoglobinu i ima važnu
ulogu u prijenosu kisika. Dio je mnogih enzima. Višak zeljeza je
toksičan, a manjak izaziva anemiju. Izvori: iznutrice, crveno meso,
jaja, lisnato povrće, mahunarke, riba...
o BAKAR pomaže željezu da proizvodi hemoglobin u krvi, važan je za
proizvodnju kolagena, koji djeluje na kožu, cijelo vezivno tkivo, tetibe
i ligamente. Više od 10 enzima ovisi o bakru. Izvori: zeleno povrće,
orašasti plodovi, mahunarke, perad...
o MOLIBDEN je sastavni dio 3 enzima koji pokreću važne kemijske
reakcije i katalizira metabolizam aminokiselina. Važan je za živčani
sustav i mozak. Izvori: žitarice, orašasti plodovi, mahunarke...
o KROM sudjeluje u regulaciji inzulina, pomaže lakšoj probavi, pozitivno
djeluje na masne kiseline i kolesterol. Izvori: piletina, rajčica, jetra,
jaja...
o KOBALT je važan sastojak vitamina B12. Ovaj vitamin ima važnu ulogu u
pretvaranju masti, ugljikohidrata i bjelančevina u energiju. Važan je
za proizvodnju DNA i RNA, te mijelina. Izvori: iznutrice, jaja, mliječni
proizvodi, riba...
ULOGA ELENEMATA 12. SKUPINE PSE
o CINK se nalazi u tragovima, ali je prisutan u gotovo svakoj stanici.
Sudjeluje u metabolizmu proteina, ugljikohidrata, masti, nukleinskim
kiselina, te sudjeluje u pohrani inzulina i jsčsnju imnunosnog sustava.
Uzrokuje razvoj leukocita, koji suzbijaju infekcije. Izvori: orašasti
plodovi, govedina, svinjetina...
o KADMIJ se taloži u organizmu i uzrokuje bolesti kostiju, bubrega i
štitnjače. Nalazi se u gotovo svoj hrani. Izrazito je toksičan i
kancerogen.
o ŽIVA u prirodu ju ispuštaju tvronice koje se pokreću na ugljen, iz
spalionica medicinskog otpada i drugog otpada. Živa u organizmu
uništava mozak i živčani sustav.