Βασικές γνώσεις θεωρίας σφαλμάτων “Στη θεωρία , θεωρία και πείραμα είναι τα

ίδια αλλά στο πείραμα είναι διαφορετικά”,

A.Einstein

Οι παρακάτω σημειώσεις περιέχουν τα βασικά σημεία που πρέπει να γνωρίζει κάποιος που ασχολείται με πειραματικές
δραστηριότητες σε επίπεδο σχολικού εργαστηρίου.

Στον σχολικό εργαστηριακό οδηγό Φυσικής Β γυμνασίου, στις σελ 9-17, αναφέρονται κάποιες βασικές γνώσεις σχετικά με την
θεωρία σφαλμάτων. Σε αυτόν τον σύντομο οδηγό θα μάθουμε κάποια ποσοτικά πράματα σε σχέση με αυτά που αναφέρει ο
σχολικός οδηγός.

Σαν τιμή μιας πειραματική μέτρηση ενός μεγέθους, δεν εννοούμε μόνο την μέτρηση που προέρχεται από το αποτέλεσμα ενός
οργάνου. Μπορεί να προέρχεται και από την τελική τιμή που βρίσκουμε μετά από κάποιους υπολογισμούς των μετρήσεων των
οργάνων μας.(βλέπε εφαρμογή 2 και 3)

Α) Σφάλμα
Αρκετές φορές όταν κάνουμε μια πειραματική μέτρηση ενός μεγέθους, μπορεί να γνωρίζουμε εκ τον προτέρων την τιμή του.

Παράδειγμα 1) Όταν ζυγίζουμε στην σχολική ζυγαριά τη μάζα ενός βαριδίου, η τιμή της μάζας της αναγράφεται ήδη από τον
κατασκευαστή της.

Παράδειγμα 2) ‘Όταν κάνουμε πείραμα για να μετρήσουμε την πυκνότητα του καθαρού νερού. Την πυκνότητα του καθαρού
νερού όμως την ξέρουμε ήδη, αν κοιτάξουμε την βιβλιογραφία.

Γενικότερα, σε μια πειραματική μέτρηση ενός φυσικού μεγέθους:

• Μετράμε ή υπολογίζουμε μέσω της μέτρησης την τιμή του, την οποία σε αυτές τις σημειώσεις θα την λέμε
πειραματική τιμή ή χ πειραματικη (ή χ π )

• Μπορεί να ξέρουμε από πριν την τιμή του, την οποία σε αυτές τις σημειώσεις θα την λέμε θεωρητική τιμή
χ θεωρητικη (ή χ θ )
[Για κάποιες εγκυκλοπαιδικές απορίες που μπορεί να υπάρχουν για την θεωρητική τιμή, βλέπε παράρτημα -
“Θεωρητική τιμή”]

Με βάση τα παραπάνω, σφάλμα δχ της πειραματικής μέτρησης(ή απλά σφάλμα μέτρησης) θα ονομάζουμε την διαφορά
της πειραματικής από την θεωρητική τιμή του μεγέθους:

δχ =| χ π − χ θ|

Το σφάλμα μέτρησης δείχνει πόσο κοντά στην θεωρητική τιμή μετρήσαμε το μέγεθος μας. Όσο πιο μικρό το σφάλμα για το ίδιο
μέγεθος τόσο πιο αξιόπιστη και η μέτρηση που κάναμε.

Εφαρμογή 1) Αν υποθέσουμε ότι έχουμε το βαρίδιο της διπλανής εικόνας.

Μετρήσαμε την μάζα του στο σχολικό εργαστήριο με τον ζυγό και
βρήκαμε 46,7g.
Πόσο είναι το σφάλμα της μέτρησης της μάζας του βαριδίου;

Απάντηση

Η θεωρητική τιμή της μάζας του βαριδίου είναι η αναγραφόμενη τιμή από τον κατασκευαστή του. Άρα mθ=45 g
Η πειραματική τιμή της μάζας του βαριδίου που μετρήσαμε είναι mπ =46,7 g .
Άρα το σφάλμα της μέτρησης της μάζας του βαριδίου είναι δm=|mπ −m θ|=|46,7 g – 45 g|=1,7 g .
Δηλαδή δm=1,7 g
Εφαρμογή 2) Ένας μαθητής θέλησε να μετρήσει το μήκος L της μεγάλης πλευράς του θρανίου του. Ενθυμούμενος ότι είχε μάθει
από την Φυσική της Α γυμνασίου μέτρησε με την μετροταινία 5 φορές το μήκος της πλευράς και πήρε τα παρακάτω αποτελέσματα

μέτρηση 1 μέτρηση 2 μέτρηση 3 μέτρηση 4 μέτρηση 5

119cm 119,5cm 120,3cm 120,2cm 119cm

Ο κατασκευαστής δίνει για το μήκος της πλευράς του θρανίου τιμή 1,200m.
α) Ποια είναι η πειραματική τιμή του μήκους του θρανίου;

β) Ποιο είναι το σφάλμα της μέτρησής του μήκους;

Απάντηση
α) Ο μαθητής μέτρησε με την μετροταινία 5 φορές το μήκος της πλευράς. Η τελική πειραματική τιμή που θα αναφέρει είναι ο
μέσος όρος αυτών των μετρήσεων.

119 cm+ 119,5 cm+120,3 cm+120,2+119 cm 598 cm

Lπ = = =119,6 cm ⇒ Lπ =119,6 cm
5 5

β) Η θεωρητική τιμή για το μήκος L του θρανίου Lθ=120,0 cm .[Κάναμε μετατροπή σε cm ώστε να έχουν και οι δύο τιμές τις
ίδιες μονάδες].
Το σφάλμα της μέτρησης είναι δL=|L π – Lθ|=|119,6 cm – 120,0 cm|=0,4 cm , δηλ δL=0,4 cm

Εφαρμογή 3) Δύο μαθητές αποφάσισαν να μετρήσουν την πυκνότητα του καθαρού νερού. Ο μαθητής Α μέτρησε στον ζυγό την μάζα
μιας ποσότητας απιονισμένου νερού και την βρήκε m=136,8g. Η μαθήτρια Β μέτρησε τον όγκο της ποσότητας του νερού στον
ογκομετρικό σωλήνα και βρήκε όγκο V =121,5 cm 3 .
a) Ποια είναι η πειραματική τιμή της πυκνότητας που βρήκαν;
β) Πόσο είναι το σφάλμα της μέτρησης;

Απάντηση
m
α) Αν ξέρουμε την μάζα m και τον όγκο V ενός ομοιογενούς αντικειμένου, τότε η πυκνότητα ρ του δίνεται από τον τύπο ρ= .
V
Άρα η πειραματική τιμή της πυκνότητας του καθαρού νερού που μέτρησαν είναι
m 136,8 g 3
ρπ = = =1,125925925... g/cm .
V 121,5 cm 3

Κρατάμε 4 σημαντικά ψηφία στο αποτέλεσμα, όσα είναι δηλ και τα σημαντικά ψηφία με τα οποία γράφουμε την μάζα και τον όγκο.
3
Μετά και την στρογγυλοποίηση προκύπτει ρ π =1,126 g/cm

β) Για να βρούμε το σφάλμα της μέτρησης πρέπει να ξέρουμε πόσο είναι η θεωρητική τιμή της πυκνότητας του καθαρού νερού.
Αν ψάξουμε στο Διαδίκτυο(σε αξιόπιστες ιστοσελίδες!), θα δούμε ότι η τιμή της πυκνότητας του σε θερμοκρασία δωματίου
3
(στους 25 0C ) είναι 0,997 g/cm 3 . Άρα η θεωρητική τιμή της πυκνότητας είναι ρ θ=0,997 g /cm

Το σφάλμα της μέτρησης μας είναι δρ=|ρ π – ρθ|=|1,126−0,997|=0,129 gr /cm 3

Δηλ, δρ=0,129 g/cm 3

Β) Σχετικό σφάλμα
Στην ενότητα Α, είδαμε την έννοια του σφάλματος, που μας δείχνει πόσο αξιόπιστα μετρήσαμε ένα μέγεθος.
Μεταξύ δύο διαφορετικών μετρήσεων, πώς μπορούμε να αποφανθούμε ποια ήταν ποιο αξιόπιστη;

Θα χρησιμοποιήσουμε περιπτώσεις 2 μαθητών που μετράνε δύο μήκη(μπορεί και διαφορετικά).

1η Περίπτωση)
Το μήκος L ενός μολυβιού που δίνει ο κατασκευαστής του είναι 15cm.
Ο Α μέτρησε 14,9cm και ο Β μέτρησε 15,3cm.

Το σφάλμα μέτρησης του Α είναι δL A =0,1 cm και του Β είναι δL Β=0,3 cm . Προφανώς καλύτερη μέτρηση έκανε ο Α.
2η Περίπτωση)
Ο Α μέτρησε το μήκος της πλευράς του θρανίου του. Η τιμή του κατασκευαστή είναι 1,20m και ο Α μέτρησε 1,15m
O Β μέτρησε το μήκος της μεγάλης πλευράς της τάξης του. Η τιμή που δίνουν τα σχέδια για το μήκος της πλευράς είναι 10,80m
και ο Β μέτρησε 10,75m.

Το σφάλμα μέτρησης του Α είναι δL A =0,05 m και του Β είναι δL B=0,05 m

Προφανώς καλύτερη μέτρηση έκανε ο Β.

3η Περίπτωση)
Ο Α μέτρησε το μήκος του τραπεζιού. Η τιμή του ξυλουργού που το έφτιαξε είναι 1,8m και ο Α μέτρησε 1,5m
Ο Β μέτρησε το μήκος της πλευράς του κήπου του. Η τιμή του εργολάβου είναι 13,4m και ο Β μέτρησε 12,1m.

Το σφάλμα μέτρησης του Α είναι 0,3m και του Β είναι 1,2m.

Ποιος μέτρησε ποιο αξιόπιστα;

Για να αντιμετωπίσουμε τέτοιες περιπτώσεις όπως της 3, εισάγουμε την έννοια του σχετικού σφάλματος.
Σχετικό σφάλμα σ μιας μέτρησης ονομάζουμε το κλάσμα του σφάλματος δχ της μέτρησης προς την θεωρητική τιμή χ θ δηλ

δχ | χ π − χ θ|
σ = ⋅100 = ⋅100 .
χθ χθ
Πολλαπλασιάζουμε με 100 ώστε να δίνουμε συνήθως το αποτέλεσμα επί της 100(%).

Όσο πιο μικρό είναι το σχετικό σφάλμα μιας μέτρησης τόσο πιο αξιόπιστη είναι. Συνήθως στο σχολικό εργαστήριο κρατάμε
μέχρι 2 ή 3 σημαντικά ψηφία. Επίσης και το δχ και το χ θ θα πρέπει να έχουν τις ίδιες μονάδες πριν κάνουμε την διαίρεση.

δL A 0,3 m
Άρα για το παράδειγμα 3, το σχετικό σφάλμα της μέτρησης του Α είναι: σ Α= ⋅100= ⋅100≃16,7 %
L Aθ 1,8 m
1,2 m
Το σχετικό σφάλμα της μέτρησης του Β είναι: σ Β=δL Β /L Βθ⋅100= ⋅100≃9 %
13,4 m

Άρα πιο αξιόπιστη μέτρηση έγινε από τον Β.

Εφαρμογή 4) Για κάθε μία από τις προηγούμενες εφαρμογές 1,2,3 να υπολογίσετε το σχετικό σφάλμα των μετρήσεων.

Απάντηση
δm 1,7 g
Για την εφ.1: Ισχύει δm=1,7 g , m θ=45 g . Το σχετικό σφάλμα είναι σm= ⋅100= ⋅100≃3,8 %
mθ 45 g

δL 0,4 g
Για την εφ.2: Ισχύει δL=0,4 cm , Lθεωρητικη=120,0 cm . Το σχετικό σφάλμα είναι σ L= ⋅100= ⋅100≃0,3 %
Lθ 120 g

g g δρ 0,129
Για την εφ.3: ισχύει δρ=0,129 3 ,
ρθ=0,997 3 . Το σχετικό σφάλμα είναι σ ρ= ⋅100= ⋅100≃12,9 %
cm cm ρθ 0,997

Άρα η πιο αξιόπιστη μέτρηση έγινε στην εφαρμογή 2 και η λιγότερο αξιόπιστη στην εφαρμογή 3.