Ірына Шкpаба

Самабытнае слова
слоўнік беларускай безэквівалентнай лексікі
(у рускамоўным дачыненні)

Мінск
“Беларуская Энцыклапедыя” імя Петруся Броўкі
1994
 ПРА БЕЗЭКВІВАЛЕНТНУЮ ЛЕКСІКУ

Нават самы поўны слоўнік не здольны ахапіць усю лексіку

развіт ой нацыянальнай мовы. Перад укладальнікамі заўсёды
паўст ае праблема абмежавання і адбору сабранага лексічнага
мат эрыялу. Крыт эрыем адбору выст упае характ ар апісання
слова ў слоўніку. Набыт кі беларускай лексікаграфіі
дазваляюць вывучаць беларускую лексіку ў самых розных
аспект ах - эт ымалагічным, генет ычным, семасіялагічным,
гіст арычным, ст ыліст ычным і інш. Прынцып пабудовы
прапануемага слоўніка дае магчымасць ахаракт ыразаваць
беларускую лексіку ў яшчэ адным ракурсе - з пункт у погляду
адмет насці, непаўт орнасці яе семант ычнага змест у.
У навуковай літ арат уры падкрэслівалася вялікае
культ урнае і паліт ычнае значэнне агульнага лексічнага
фонду ў розных мовах. Але лінгвіст павінен бачыць
паст аянную дыялект ыку агульнага і адмет нага. У сувязі з
гэт ым праблема нацыянальнай лексічнай спецыфікі
ўяўляецца не менш, а відавочна і больш важнай у аспекце
лінвіст ычным. Іменна з нацыянальнай адмет насцю лексікі
звязана праблема вар'іравання аб'ёму значэння суадносных
слоў у розных мовах. Вялікую цікавасць выклікае т аксама
пласт слоў беларускай мовы, нацыянальная адмет насць якіх
выяўляецца ў немагчымасці знайсці ім іншамоўны
аднаслоўны адпаведнік. "Мова павінна валодаць велізарнымі
камунікат ыўнымі і выяўленчымі здольнасцямі, шт о
немагчыма без т акіх жа значных чыст а нацыянальных
асаблівасцей, без своеасаблівай індывідуальнай
"непаўт орнасці" мовы" (Будагов Р .А. Филология и культ ура.

2
М., 1980. с 131.). Р ысы непадобнасці, нацыянальнай
спецыфікі найбольш праяўляюцца на ўзроўні лексікі, т аму яе
ролю ў ст варэнні нацыянальнага "т вару" мовы цяжка
пераацаніць.
Беларуска-рускія моўныя сувязі вымагаюць глыбокага
семант ычнага асэнсавання іншамоўных слоў, якімі для
носбіт аў рускай мовы з'яўляюцца беларусізмы. Т радыцыйны
перакладчыцкі прынцып "слова праз слова" не здольны з
аднолькавым поспехам дзейнічаць на ўсёй лексічнай
праст оры. Нягледзячы на т ое, шт о аднаслоўны эквівалент
пры жаданні можна знайсці заўсёды (пераважна шляхам
падбору блізкказначнага сіноніма, а не семант ычна т оеснага
адпаведніка), нацыянальна-спецыфічныя і нацыянальна-
кант ат ат ыўныя адценні, звязанныя з адмет нымі ўмовамі
жыцця народа, беззварот на ст рачваюцца. Можна сказаць,
шт о эпоха ст анаўлення сіст эмы значэнняў нацыянальнай
мовы - гэт а эпоха адлюст равання ў семант ыцы слова
асаблівасцей псіхалогіі народа, яго свет аўспымання,
акалічнасцей працоўнай дзейнасці, а т аксама культ урна-
эт награфічных т радыцый.
У лексіцы беларускай мовы, як і іншых нацыянальных моў,
можна вылучыць шэраг слоў, якія ў рускамоўным дачыненні
не маюць аднаслоўнага адпаведніка. Пат рэбы
перакладчыцкага характ ару вымушаюць перадаваць
семант ыку т акіх слоў, аб'ём паняцця, шт о яны абазначаюць, і
эмацыянальныя адценні не словамі, а словазлучэннямі
(зварот амі) рускай мовы. Т акія словы вызначаюцца
навуковым паняццем "безэквівалент ныя", гэт а значыць, "якія
не маюць адпаведніка", і менавіт а засваення лексічнага
запасу і ў перакладчыцкай практ ыцы.

3
 У безэквівалент ную лексіку ўключаюцца т ак званыя
экзат ызмы - назвы прадмет аў і паняццяў, характ эрных для
духоўнай культ уры і мат эрыяльна побыт у народа, а т аксама
абумоўленных асаблівасцямі прыроднага і геапаліт ычнага
ст ановішча краіны. Яны займаюць асобае месца сярод
беларускай безэквівалент най лексікі ў т ым плане, шт о ў
рускамоўным дачыненні сувязь "слова - прадмет " або "выраз -
прадмет " не ўзнікае па прычыне адсут насці самога прадмет а,
названага па-беларуску. Гэт а значыць, шт о прадмет ы і з'явы
рэчаіснасці характ арызуюць быт авыя, сацыяльныя,
культ урныя, экалагічныя і іншыя ўмовы жыцця т олькі аднаго
народа і адсут нічаюць у другога. Адзнаку нацыянальнага,
мясцовага, гіст арычнага або фальклорна-міфалагічнага
каларыт у нясуць на сабе т акія беларускія назвы і зварот ы, як
васпан, ягамосць, пячыста, верашчака, ваўкалак, дакоскі,
заворыны, рэзгіны, староства, дзедаўшчына, дзядзькаванне і
інш. Нават пранікненне беларускай рэаліі ў побыт рускага
народа не спрыяе ўзнікненню рускамоўнага адпаведніка; пры
неабходнасці яе абазначэння замацоўваюцца беларусізмы з
памет ай эт награфічнай прыналежнасці.
Калі сувязь "беларускае слова - прадмет " праецыруецца на
ўзровень рускай мовы як сувязь "выраз - прадмет ", т о з'ява
безэквівалент насці, як правіла, звязана з наяўнасцю
дадат ковых дыференцыяльных адценняў у значэнні
беларускага слова. Дэт алізацыя, расчлянёнасць паняцця,
названага словам, расслаенне яго семант ычных адценняў у
розных мовах можа адбывацца неаднолькава. Гэт а
абумоўлена рознай ст упенню акт уальнасці, важнасці
канкрэт най прыкмет ы якога-небудзь аб'ект а рэчаіснасці для
носьбіт аў суадносных моў. Адны і т ыя ж уласцівасці
4
прадмет аў і з’яў мат эрыяльнага свет у могуць выст упаць як
іст от ныя і другарадныя, змяст оўныя і павярхоўныя ў
беларускай і рускай мовах. Напрыклад, для беларуса
вызначальнай прыкмет ай паняцця «запалка» выст упае
функцыянальная: 'т ое, шт о запальваюць', у рускай мове яна
неіст от ная, аснову наймення ўт варыла прыкмет а знешняга
падабенст ва: «спичка» — 'маленькая спица'.
Калі беларускае слова мае складаную ст рукт уру значэння, з
многімі прыват нымі прыкмет амі названанга прадмет а, т о
ўзраст ае верагоднасць т аго, шт о ў рускай мове магчымы
адзіны спосаб яго семант ычнага выт лумачэння — апісальны,
а само слова ў т акім выпадку набывае ст ат ус
безэквівалент нага. Вельмі част а пры наяўнасці агульных для
беларускай і рускай моў родавых паняццяў як
безэквівалент нае слова выст упае беларуская відавая назва.
Змест паняцця «арэх — орех» у беларускай мове
канкрэт ызуецца ў безэквівалент ным слове лузанец —
'вылущившийся орех'. «Дзюба — клюв» мае прыват нае
ўвасабленне ў слове глюга — 'клюв хищной пт ицы'. Агульнае
«вугельчык — огонёк» паглынае больш канкрэт нае жарынка —
'горячий уголёк'. Відавое ўдакладненне змест у паняцця
наглядаецца ў шмат лікіх беларускіх безэквівалент ных
словах: куфель — 'бокал для пива', зашмарга — 'зат яжная
пет ля', ганок — 'небольшой плот ', кірпа — 'курносый нос',
поплаў — 'заливной луг', імшара — 'моховое болот о' і інш.
Значэнне безэквівалент ных слоў можа ўскладняцца
элемент ам ацэначнасці. Яна ўзнікае пры называнні т акіх
аб’ект аў рэчаіснасці, уласцівасці якіх уключаюцца ў сіст эму
кашт оўнасных арыент ацый людзей і выклікаюць

5
ст эрэат ыпныя ацэнкі. Т ак, пры супаст аўленні адпаведнікаў
нікчэмнік — 'никчемный человек' мы лёгка выяўляем
адмоўную ацэначнасць беларускага наймення. Т ое самае
дат ычыцца слоў нядбалец, прадажнік, зломак, папіхач,
шляхцюк. Для слоў сумленнік, руплівец, весялуха характ эрна
ацэначнасць ужо іншага — ст аноўчага характ ару.
Яшчэ адна прычына праяўлення лексічнай
безэквівалент насці — непадобнасць словаўт варальных сіст эм
моў. «Т ым больш нат уральныя разыходжанні паміж мовамі
т ады, калі іх словаўт варальныя cpoдкi знaчнa
aдpoзнiвaюццa» [A.E.Cyпpyн. Лe кции пo лингвиcтикe . Mн., 1980. C. 101]. У
pycкaй мoвe aдcyт нiчae дзeяcлoўны cлoвaўт вapaльны т ып з
aгyльным знaчэннeм пpaцяглacцi aбo мнaгaкpaт нacцi дзeяння
т ыпy пaпpaciць, пaпaмyчыццa. Знaчэннe бeлapycкaй
пpыcт aўкi пaпa- ў pycкaй мoвe пepaдaeццa лeкciчнa:
nanaxaдзiць — 'дoлгo xoдит ь', пanaкpычaць — кpичaт ь дoлгo,
нeoднoкpaт нo'. T aкi caмaбыт ны cлoвaўт вapaльны т ып нe
aдзiнкaвы. Можна пpыгaдaць яшчэ: ca знaчэннeм
пpaзмepнaгa пpaяўлeння пpыкмeт ы — зaмaлы, зaшыpoкi,
зacmapы, зaвялiкi, зaцecны; ca знaчэннeм зaнят кy, paмяcт вa —
paзьбяpcmвa, гpaбapcmвa, кaмiнapcmвa, кaвaльcmвa, гapбapcmвa,
бaндapcmвa, cmapocтвa, кaмopнiцmвa; ca знaчэннeм
cт aнaўлeння пpыкмeт ы — nacкyneць, naзвaнчэць, napyxaвeць,
naзлacнeць, naглыбець, naлaгaднeць. Ч acaм cт pyкт ypнa-
ceмaнт ычны ўзop ўт вapэння нoвыx cлoў aднoлькaвa
xapaкт эpны для aбeдзвюx мoў, aлe aдpoзнiвaeццa кoлькacнa
— зa кoшт aдcyт нacцi aдпaвeдныx нeкaт opым бeлapycкiм
pycкix лeкciчныx aдзiнaк. Cлoвaўт вapaльнae знaчэннe 'дaчкa
т aгo, хт о нaзвaны ўт вapaльнaй acнoвaй' бaдaй шт o

6
вычэpпвaeццa pycкiмi нaймeннямi nonoвнa, кopoлeвнa,
цapeвнa. Aднacлoўныx эквiвaлeнт aў дa бeлapycкix нaзвaў
лecнiкoўнa, бaндapoўнa, mкaчoўнa, дзякoўнa, вaйmoўнa y pycкaй
мoвe нямa.
3'явa бeзэквiвaлeнт нacцi нaглядaeццa пры нecyпaдзeннi
ceмaнт ычнaгa змecт y пaняцця ў cyaднocныx мoвax. T aк,
бeлapycкae cлoвa бyлён y пapaўнaннi з pycкiм бyльoн выяўляe
бoльшyю пaняцiйнyю змяcт oўнacць зa кoшт пpывaт нaгa
знaчэння 'кapт oфeльный cyп', якoe ў pycкaй мoвe нe
aдзнaчaнa. Mнaгaзнaчныя cлoвы, мaючы cклaдaнyю
ceмaнт ычнyю cт pyкт ypy i aднoлькaвyю пpaдмeт нyю
aднeceнacць, y poзныx мoвax мoгyць aдpoзнiвaццa кoлькacнa
(cacт aвaм знaчэнняў) i якacнa (xapaкт apaм знaчэнняў).
Koлькacнae aдpoзнeннe ceмaнт ычнaй cт pyкт ypы i cт вapae
ўмoвы ўзнiкнeння бeзэквiвaлeнт нacцi. Mнaгaзнaчныя cлoвы
дзiчкa, nacaд, xpyшч, чyцца, cкaлкa, пoчaпкa, acyшaк, зaймaць,
жыmнiцa, yжыт ыя ў aдным ca cвaix знaчэнняў, выcт yпaюць
як бeзэквiвaлeнт ныя. Ч acaм ceмaнт ычнaя cт pyкт ypa
мнaгaзнaчнara бeлapycкaгa cлoвa т aкaя шмaт гpaннaя i
aдмeт нaя, шт o з'явa бeзэквiвaлeнт нacцi xapaкт apызye нe
aднo, a двa яго знaчэннi: гaмapня, naдynacцi, xiб, мyp, зaлыгaць,
змiзapнeць i iнш.
Бeзэквiвaлeнт ныя cлoвы — apыгiнaльнaя, цiкaвaя i
нeдacлeдaвaнaя з'явa бeлapycкaй мoвы, y ix зaклaдзeны
знaчныя кaмyнiкaт ыўныя i выяўлeнчыя мaгчымacцi. Bapт a
cпpыяць т aмy, кaб aбcяг ix yжывaння нe звyжaўcя i
бeлapycкaя мoвa нe мeлa пpыкpыx cт paт .

7
 CЛOBA ДA ЧЫTAЧA

У Cлoўнiкy pacкpывaeццa знaчэннe cлoў, якiя нaлeжaць дa

бeзэквiвaлeнт нaй лeкciкi бeлapycкaй мoвы з пyнкт y
глeджaння яе пpaeкцыi нa pycкyю. Cлoўнiк пpызнaчaны
нaйпepш для ўcix т ыx, хт о пpaцye ca cлoвaм пpaфeciйнa —
выклaдчыкaў, cт yдэнт aў-фiлoлaгaў, пepaклaдчыкaў,
жypнaлicт aў, pэдaкт apaў. Ён т aкcaмa мoжa cт aць кapыcным
дaвeднiкaм для т ыx, хт о пaчынae вывyчaць бeлapycкyю мoвy
i пaшыpae cвoй лeкciкoн. Бeзэквiвaлeнт нaя лeкciкa цiкaвaя i
ў пaзнaвaльным плaнe, бo яна aдлюcт poўвae ўплыў
aкaлiчнacцeй жыцця i дзeйнacцi чaлaвeкa нa фapмipaвaннe
нaцыянaльнaй cicт эмы знaчэнняў мoвы.
Пpaкт ычнae пpызнaчэннe Cлoўнiкa — дaпaмaгчы зpaбiць
дaклaдны пepaклaд aбo ўcвядoмiць знaчэннe т ыx бeлapycкix
cлoў, якiя выклiкaюць цяжкacцi з пpычыны aдcyт нacцi
aднacлoўнaгa pycкaмoўнaгa эквiвaлeнт a. Пepaклaдныя
cлoўнiкi, мaючы нa мэцe пepaдaць ceмaнт ыкy cлoвa
cт pyкт ypнa мiнiмaльнымi cpoдкaмi, чacaм iгнapyюць
дaклaднacць знaчэння, якoe мaт ывaвaнa ўт вapaльнaй
acнoвaй cлoвa, i пepaдaюць яе дaвoлi пpыблiзнa. 3 rэт aгa
пyнкт y глeджaння пepaклaд, нaпpыклaд, бeлapycкaгa cлoвa
«дзядзiнa» — «т ёт кa» нe мoжa лiчыццa дaклaдным, т aмy шт o
ўнyт paнaя фopмa cлoвa дыкт ye нeaбxoднacць зaxaвaння
мaт ывaцыi: дзядзiнa — «жeнa дяди». Пa т oй жa пpычынe
зpyйнaвaць — нe пpocт a 'paзpyшит ь', a 'пpeвpaт ит ь в pyины'.
Meнaвiт a нa acнoвe гэт aгa пepшaпaчaт кoвaгa знaчэння ў
cлoвa ўзнiклi пaзнeйшыя ceмaнт ычныя нaплacт aвaннi. T aкiм

8
чынaм, пры пepaклaдзe бeлapycкaмoўнaгa cлoвa пacлядoўнa
пpaвoдзiўcя пpынцып yлiкy мaт ывaцыi знaчэння.
Бeзэквiвaлeнт ныя бeлapycкiя cлoвы, як caмacт oйныя, т aк i
cлyжбoвыя, пaдaюццa ў aлфaвiт ным пapaдкy. Cлoўнiкaвы
apт ыкyл бyдyeццa пa т aкoй cxeмe: зaгaлoвaчнae cлoвa
(нeaднacклaдoвae з yкaзaннeм мecцa нaцicкy), aгyльнaя
гpaмaт ычнaя xapaкт apыcт ыкa (кaнчaт aк aбo вapыянт ныя
кaнчaт кi poднaгa cклoнy, poд нaзoўнiкa, т pывaннe
дзeяcлoвa), cт ылicт ычнaя xapaкт apыcт ыкa (з yкaзaннєм нa
cфepy ўжывaння, ycт apэлacць i эмaцыянaльнyю aфapбoўкy),
iлюcт paцыйны пpыклaд з т вopaў мacт aцкaй лiт apaт ypы.
Лiт apaт ypныя цыт aт ы пaдпicвaюццa пpoзвiшчaм aўт apa бeз
iнiцыялaў. У т ым выпaдкy, кaлi пад aдным пpoзвiшчaм ў
лiт apaт ypы выcт yпaлi двa пicьмeннiкi, iнiцыялы пaдaюццa.
У Cлoўнiк yключaюццa т aкcaмa мнaгaзнaчныя cлoвы, якiя
нe мaюць aднacлoўнaгa aдпaвeднiкa pycкaй мoвы дa якoгa-
нeбyдзь aднaгo ca cвaix знaчэнняў. Пa cyт нacцi гэт а нe cлoвы
ў aгyльнaпpынят ым cэнce, a cлoвaзнaчэннi — лeкciкa-
ceмaнт ычныя вapыянт ы cлoвa з пyнкт y глeджaння яго
змecт y. T aк, нaпpыклaд, cлoвaзнaчэннe кaпeж yключaeццa ў
pэecт p Cлoўнiкa нa пaдcт aвe ceмaнт ыкi 'нижний кpaй
кpыши, выcт yпaющий нaд cт eнoй' пры нaяўнacцi
aдпaвeднacцi «кaпeж—кaпeль» y знaчэннi 'кaпли дoждя или
т aющeгo cнeгa, пaдaющиe c кpыш'. T aкiя cлoвaзнaчэннi
пaзнaчaюццa знaкaм*:
ПPЫГOH*, -y, м. Kpeпocт нoe пpaвo.
Kaлi ceмaнт ычнaя cт pyкт ypa мнaгaзнaчнaгa cлoвa
aпicвaeццa ў пoўным aб'eмe, т o cлoўнiкaвы apт ыкyл
cклaдaeццa з нeкaлькix чacт aк, кoжнaя з якix т лyмaчыць
aднo кaнкpэт нae знaчэннe i пaзнaчaeццa лiчбaмi:

9
 AKABITA, -ы, ж. Boдкa, нacт oeннaя нa кopeньяx. 2.
Пepaн., паэт. Boлшeбный живoт вopный нaпит oк, дaющий
кpacoт y и мoлoдocт ь.
Aмaнiмiчныя cлoвы (poзныя пaвoдлe cэнcy, aлe т oecныя пa
фopмe) pacпpaцoўвaюццa acoбнымi apт ыкyлaмi i пaзнaчaюццa
лiчбaмi 1 i 2:
XPAПA*1 , -ы, ж. Mopдa живoт ныx.
XPAПA2, -ы, ж., paзм. Зaт вepдeвшaя кoмкaми зeмля.
Фaнeт ычныя, лeкciкa-гpaмaт ычныя i мapфoлaгa-
гpaмaт ычныя вapыянт ы зaгaлoвaчнaгa cлoвa пaдaюццa ў
aдным зaгaлoўкy пpaз «i»:
ДЗEДЗIЧ i ДЗEДЗІЦ, -a, м.
BЫЛЮДЗEЦЬ i BЫЛЮДHEЦЬ, зaк.
CAETA, -ы, ж. i CAET, -a, м.
Aкцэнт aлaгiчныя вapыянт ы aбaзнaчaюццa aдным
зaгaлoвaчным cлoвaм з yкaзaннeм мarчымыx т ыпaў нaцicкy:
AДXУKAЦЬ, BACПAH.
Пры нaзoўнiкax, якiя мaюць acaблiвacцi ўжывaння фopм
лiкy, дaeццa пaмeт a aдз. нямa:
ДЗEPABЯШKI*, -aк, aдз. нямa.
У cлoвax, якiя ўжывaюццa пepaвaжнa ў фopмe мнoжнaгa
лiкy, фopмa aдзiнoчнaгa лiкy пaдaeццa пacля яе:
ПAHAЖЫ, -oў, aдз. ПOHAЖ, -a, м.
Пoбaч з шыpoкa ўжывaльнымi cyчacнымi cлoвaмi ў Cлoўнiк
yвaйшлa чacт кa ўcт apэлaй лeкciкi, a т aкcaмa нeкaт opыя
cлoвы дыялeкт нara пaxoджaння. Пaдcт aвaй для ix yключэння
пacлyжылi пpaзpыcт aя ўнyт paнaя фopмa, yжывaннe ў мнoгix
пpaзaiчныx i пaэт ычныx т вopax бєз cпeцыяльнaгa
т лyмaчэння. Дa т aгo ж «кoжнae aдмeт нae cлoвa, кoжны
acaбicт ы выpaз нaшыx бeлapycкix гaвopaк мы пaвiнны з

10
пaшaнaю cycт paкaць i з вялiкaю любacцю, як нaдзвычaйнyю
вapт acць дaлyчaць y aгyльнyю cкapбнiцy нaшae лiт apaт ypнae
мoвы, a нe xaвaццa зa пaвeт aлiзм, нe цypaццa i нe кaзaць
нeaбaчлiвa, шт o ў нac гэт aк нe кaжyць ...» [Язэп Лё ciк. Гpaмaтыкa i
poднaя мoвa // Boльнaя Бе ларусь. 1917. 30 жнiўня. C. 2]. Aдчyвaльнaя y

aпoшнi чac т эндэнцыя дa «aжыўлeння» cлoў цяпер yжo

пaciўнaгa ўжывaння пaдмaцoўвae пpaвaмepнacць ix
yключэння ў Cлoўнiк.
Бeлapycкiя cлoвы т ыпy aбepyч, вoкaмгнeнны, жывanлom,
cmapaдpyкi, якiя мaюць больш чым aднy ўт вapaльнyю acнoвy,
y Cлoўнiк нe ўключaюццa. Xoць ix знaчэннe пepaдaeццa ў
pycкaй мoвe aпicaльнa, яны нe мoгyць aб'яднoўвaццa
пaняццeм «бeзэквiвaлeнт ныя», т aмy шт o мaюць дзвe
ўт вapaльныя acнoвы, a гэт а ўжo пaт энцыяльнa выключae
мaгчымacць ix aднacлoўнaй iншaмoўнaй пepaдaчы.
Kpынiцaй iлюcт paцыйнaгa мaт эpыялy з'яўляюццa
лiт apaт ypныя (пpaзaiчныя, пaэт ычныя i пyблiцыcт ычныя)
т вopы бeлapycкix пicьмeннiкaў кaнцa XIX—XX cт aгoддзяў.
Пры выт лyмaчэннi cлoвa, якoe здoльнa пpaяўляць aдцeннi
лeкciчнaгa знaчэння, пpымaлacя пад yвaгy т aя кaнкpэт нaя
ceмaнт ыкa, шт o вынiкae з яго ciнт aкciчныx cyвязeй y
iлюcт paцыйныx кaнт экcт ax. Пaдcт aвaй для гэт aгa пacлyжылi
пepaклaдныя (бeлapycкa-pycкi i pycкa-бeлapycкi),
т лyмaчaльныя, дыялeкт ныя cлoўнiкi, энцыклaпeдыя
«Эт нaгpaфiя Бeлapyci», кaмeнт apыi дa збopy т вopaў бeлapycкix
пicьмeннiкaў.
Пpaпaнyючы Cлoўнiк бєлapycкaй бeзэквiвaлeнт нaй
лeкciкi, якi нi пa т эмe, нi пa xapaкт apы выкaнaння яшчэ нe
мae aнaлaгaў y бeлapycкaй лeкciкaгpaфii, aўт ap дaпycкae
мarчымacць acoбныx yдaклaднeнняў i дaпaўнeнняў. Уce
11
кpыт ычныя зaўвaгi i пaжaдaннi, дacлaныя нa aдpac
выдaвeцт вa «Бeлapycкaя Энцыклaпeдыя» iмя Пeт pycя Бpoўкi,
бyдyць пpынят ы з yдзячнacцю.
Ipынa Шкpaбa

12
 УM OЎHЫЯ CKAPAЧЭHHI
aбл. — aблacнoe cлoвa
aдз. — aдзiнoчны лiк
бeзac. — бeзacaбoвaя фopмa дзeяcлoвa
ж. — жaнoчы poд
зaк. — зaкoнчaнae т pывaннe
зб. — збopны нaзoўнiк
знeвaж. — знeвaжaльнae cлoвa
лiч. — лiчэбнiк
м. — мyжчынcкi poд
мн. — мнoжны лiк
н. — нiякi poд
нeзaк. — нeзaкoнчaнae т pывaннe
нecкл. — нecклaняльнae cлoвa
пaбoчн. — пaбoчнae cлoвa
naэm. — пaэт ычнae cлoвa
пepaн. — пepaнocнae знaчэннe
пpынaз. — пpынaзoўнiк
пpыcл. — пpыcлoўe
paзм. — paзмoўнae cлoвa
cпeц. — cпeцыяльны т эpмiн
ycт. — ycт apэлae cлoвa
yмoўны знaк 8 aбaзнaчae зaгaлoвaчнae cлoвa пры пaўт apэннi ў
cлoўнiкaвым apт ыкyлe

13
 А
AБAПAЛ, 1. пpынaз. Пo oбeим cт opoнaм чeгo-либo. T aм
бyйнa бyяюць кycmы зeлянiны aбanaл зa-глyxлaй cmapoй
aзяpыны. Koлac. Aбanaл дapoгi былo жыma ў кonax i нa кapэннi,
шmo не nacneлi яшчэ зжaць. Гapэцкi. Aбanaл мaшыны бeглi
вyзлaвamыя дyбы, шызыя maнклявыя гpaбы, гycmыя cnляцeннi
apэшнiкy. Meлeж. 2. пpыcл. C oбeиx cт opoн, пo oбe cт opoны
чeгo-либo. Iгнaцюк xaцеў быў звяpнyць кyды-небyдзь з дapoгi, aлe
aбanaл гycmoю cцянoю cmaялi яліны. Xoмчaнкa. Aбanaл гapэлi
дзвe вacкo-выe cвeчкi. Бядyля. Aбanaл iшлi nepaлеcкi, шmo
ўбipaлicя ў nеpшyю cвemлyю дымчamyю зeлянiнy, aд якoй ycё
нaвoкaл выглядaлa вяcёлым, npывaбным. Meлeж.
AБM APAЧЫЦЦA, зaк., paзм. B peзyльт aт e
пpoдoлжит eльнoгo кpyжeния пoт epят ь opиeнт aцию или
paвнoвecиe. Aнюma зyciм aбмapaчылacя, не мaглa ўцямiць, кyды
яны mpaniлi. Micькo.
AБPACІЦЦA*, зaк. Haмoкнyт ь oт pocы. A6paciлicя mo дoбpa,
a шmo 6 y xamy cвeжaнiнкi npынеcцi. Лyжaнiн. A ён [Чapнyxa]
знoў moй жa cцяжьmкaй-nяmлянкaй, кaб нe aбpaciццa, бo бomы
nycкaлi ўжo вaдy, вяpнyўcя нa дapoгy. P ыбaк. Iшoў Aлёшкa npaз
мoкpы гyшчap; yвєcь aбpaciўcя i дpы-жaў aд xoлaдy. Якiмoвiч.
AБPACIЦЬ*, зaк. Haмoчит ь pocoй. A mym нaвam ceнa нe
xaniлa: yвечapы naлeнaвaўcя нaгpэбцi naбoлeй пад cябе, a зapaз,
кaлi дзе яго i нampyciў хто на гpывє, дык нoч ycё aбpaciлa.
Ч ыгpынaў. Kaб нe aбpaciць y mpaве i бyльбoўнiкy шmaнoў, ён
[Miкoлкa] зaкacaў кaлoшы вышэй кaлeнa. Caчaнкa.
AБPOK, -y, м. Kopм для лoшaдeй (oбычнo oвёc). Дaвялocя
выnpaгчы, i тады яна [кaбылa] naйшлa ўcлeд эa гapмamaю, a нa

14
npывaле nampaбaвaлa nopцыю aбpoкy нapoўнi з mымi кoньмi,
якiя нe лeнaвaлicя. Лyжaнiн. Haкpыmы гyнькaй, nyшыcmы aд
iнeю кoнь жyе з mopбы aбpoк i чaкae paнiцы, naдымaючы
нanepaменy mo aднyю нaгy, mo дpyгyю, — xoлaднa нeбapaкy.
Kapпюк. Myжчыны naвыnpaгaлi кoнeй, дaлi iм aбpoкy i maкcaмa
naйшлi дa гypmy. Caчaнкa.
AБШAPHIK, -a, м. Пoмeщик, влaдeющий бoльшими
зeмeльными нaдeлaми. Пaвoдлe зaкoнa, Шacmaкa mpэбa былo
здaць y кaмендamypy, i ўжo aдmyль, кaлi б ён выжыў, яго мaглi
aддaць якoмy-нeбyдзь aбшapнiкy цi фepмеpy, кaлi б нe
cnampэбiўcя нa шmo iншae. Miкyлiч. Цapa cкiнyлi, a князi ды
aбшapнiкi зacmaлicя. Гaлaвaч. А мнe npыгaдвaeццa знoўкy
мampoc, дacneлы лicmanaд, кaлi aбшapнiкaў вaлoкi з нaдзeяй
кpoiлi cялo... Бялeвiч.
AБШЫBAHKA, -i, ж. Bыдoлблeннaя из cт вoлa дepeвa лoдкa
c нaшит ыми для бoльшeй ycт oйчивocт и бopт aми из дocoк. Ha
дocвimкy нacmynнaгa дня ён [Kacmycь] дaбpaўcя дa paкi, знaйшoў y
кapчax вepбaлoзy aбшывaнкy i nepanлыў y ёй нa дpyгi беpaг.
Лyпcякoў.
AГOPAЦЬ, зaк. Пpиoбpecт и или кyпит ь c бoльшим т pyдoм.
Я гaлoдны nacяджy, a cвaе зямлi кpыxy aгopaю. Ч opны. Зa лema
aгopaў xamкy, з глiны зpaбiў печ, i nanлыў y нeбa cмoльны дымoк.
Гpa-xoўcкi. T o naкyлъ xamy caбе нoвyю nacmaвiлi, mо naкyль
гapoд aд mpaвы ўpamaвaлi, кapoўкy, cвiнчо aгopaлi, mo naкyль вac
ycix вывyчылi, npaз iнcmыmymы, yнiвepcimэmы npaвялi...
Caчaнкa. Пpaўдa, aгopaў y дaчным nacёлкy бyдaчкy. Лyжaнiн.

15
 AДБPOДЖBAЦЬ, нeзaк. Oбoзнaчaт ь гpaницy нa ceнoкoce,
пpoклaдывaя cлeд. T ym нenaдaлёкy кaлгacaўцы кocяць, a яны i
дзeнь i дpyгi — ycё мяжy aдбpoджвaюць. Ч opны.
AДBEKУ, пpыcл. Иcпoкoн вeкy, c дpeвниx вpeмён. Paдacны
ўздым яшчэ больш зpaбiў яго [Mixaлa] цвёpдым i ўnэўнeным y
ciлax, якiя aдвeкy былi i бyдyць y жывым чaлaвeкy. Ч opны.
Гэmyлькi cлaвы! Я нe бaчыў, мoжa, aдвeкy, кaб гэmyлыti cлaвы,
ды ўcё aднaмy чaлaвeкy. Ciпaкoў. T aк yжo зaвeдзeнa aдвeкy:
дpyжбa, гpaмaдa i maлaкa. Пpaнyзa. Дзе гpaзь мяciў aдвeкy ды
клaдкi клaў нapoд — mpывaлyю гpaвeйкy нacыnaлi зa год.
Гiлeвiч.
AДЖOH, -y, м., ycm. Oт paбoт кa нa жaт вe или нa пoлe зa
ycлyгy, ccyдy и пoд. Hexma тoнкiм гoлacaм naмaгaў ямy
[Maxлaкy]: — He naдaццa, бpamкi, шmo гэта зa paбoma! Kyды ён
yлaзiць, цi дaўнo caм y мянe нa aджoн кapmonлю ceяў! Ч opны.
Hiякi кaлгac нe бyдзe naзычaць збoжжa ў дpyгiм кaлгace нa aджoн
цi нa aдкoc. Лyжaнiн. T oй, хто бяpэ кaня, naвiнeн nлaцiць
aджoнaм цi яшчэ чым. Kaвaлeнкa.
AДЖЫHAЦЬ*, нeзaк. Oт paбaт ывaт ь нa жaт вe. Жнеi былi
ўжo «зapoблeныя», aджынaлi зa вiнaвamae: maмy бyльбы
naўacмiнкi даў вяcнoю, maмy мyкi нa xлеб — i цяпер Kapжaкeвiч
мoг yзяць ix, кaлi caм xaцeў. Kpaпiвa.
AДKABЯЛIЦЬ, зaк., paзм. Oт peзaт ь, oт xвaт ит ь бoльшoй
кycoк (xлeбa, caлa и пoд.). — Бяpы om... — дyжaвamyю maкi
лycmy aдкaвялiў Пяmpyк cвaймy naмaгamaмy. Kaлюгa. — Дoбpa
мaxнyў, — пaпpaўляe naкpыўджaны, — naлaвiнy дpэвa aдкaвялiў.
Лyжaнiн.

16
 AДЛIЖЫЦЬ, бeзac., зaк. Уcт aнoвит ьcя в peзyльт aт e
oт т eпeли (o т ёплoй c т aяниeм cнeгa пoгoдe). Kaлi aдлiжылa i
зacвяцiлa coнцa, я выняў з aкeнцa caлoмy, кaб yciм y xлявe cmaлa
лenш, — і Пaдлacцы з nяpэcmым 6ычкoм, i гaлyбaм з
гaлyбяняmaмi. Бpыль.
AДПACBAЦЬ*, нeзaк. Oт кapмливaт ь нa пoднoжнoм кopмy. І
ён [Kacmycь] yзяўcя aдnacвaцъ y дapoгy cвaйгo кaня. Ч opны.
AДPAHAK*, -нкy, м., aбл. Ут peнняя пacт ьбa кopoв. У maкi
чac цixa нa двapэ, i, naвячэpaўшы, выcыnaюцъ нa лaўкi i npызбы
ўce ў Cцeшыцax — гaмoняць нa ўcю вёcкy, зaбыўшыcя, шmo
cцямнeлa i шmo зaўmpa mpэбa paнa ўcmaвaць, дa дня яшчэ, кaб
naдaiць i выгнaць кapoў нa aдpaнaк. Пт aшнiкaў.
AДCЛAHIЦЬ*, зaк. Oт кpыт ь зacлoнкy пeчи. T ым чacaм мaці,
cnaлacнyўшы pyкi i mвap, aдcлaнiлa neч, дacmaлa гapшчэчaк.
Caчaнкa. Aдcлaнiлa neч, дacmaлa кpynнiк з мяcaм, myшaнyю
бyльбy. Hoвiкaў.
AДXЛAHHE, -я, н. Kopoт кoe oблeгчeниe oт т яжёлoгo,
пpoдoлжит eльнoгo т pyдa. Beчapaмi йзнoў нe былo ёй aдxлaння:
mo cxoды, mo naceджaннi. Kaлюгa. Пaўniнaлacя, aдaлe naдyмaлa:
mpэбa ж чaлaвeкy нeйкae aдxлaннe, нечым зaбыццa, a
cneкmaклeм ycцeшыць няшчacныx naкymнiкaў. Гpaxoўcкi. Hi
cnaчынy нямa, нi aдxлaння aд вякoвae кpыўды, naкymы...
Дзяpгaй.
AДXУКАЦЬ, зaк. Oт oгpeт ь дыxaниeм... Жaнчынa naдoбнa нa
naкpыўджaнyю nmyшaчкy, якyю xoчaццa aдxyкaць цеnлынёй
yлacнaгa дыxaння. Г.Koлac. ...T aбe xoчaццa кoннiкa moгa y дaлoнi
цёnлыя ўзяць, кaб яго aдaгpэць, aдxyкaць... Ciпaкoў.

17
 AЖAБPAЧЫЦЬ, зaк. Cдeлaт ь нищим. Ён [кapны ampaд]
apyдaвaў шмam дзён i выеxaў nacля ўжo maгo, кaлi cnycmoшыў i
aжaбpaчыў людзeй. Ч opны.
AЗЯPЫШЧA, -a, н. Mecт o, гдe кoгдa-т o былo oзepo. Бaлoma
aкaзaлacя нeшыpoкiм, naдoбнa нa cmapoe pэчышчa цi aзяpышчa.
Лoбaн.
AKABITA, -ы, ж. 1. Уcm, Boдкa, нacт oяннaя нa кopeньяx. Hy
i нaмapдaвaўcя я з гэтым npaвeднiкaм! Hiяк нe мoг яго cnaкyciць
зoлamaм, mыmyнём, aкaвimaй, npыcмaкaмi, кapaлeўcкaй yлaдaй i
nancкaй цiяpaй, вeчнaй мaлaдocцю i нecмяpomнacцю. T aнк. T ym
cmyдня знaкaмimaя i ўciм вaдa дa cмaкy, ды бoлей aкaвimaю мы
npaгaняeм cмaгy. Бapaдyлiн. 2. Пepaн., naэm. Boлшeбный
живoт вopный нaпит oк, дaющий кpacoт y и мoлoдocт ь.
Bячopнaя цьмянacць mвaя, кpacaвiк, мoй дyx aкaвimaю noiць.
Глeбкa. T aбе нe даў я pыфмы мiлaгyчнaй, iдзi мoй mвop, кyнeгaй
anaвimы. Цябe бeз pыфмы дyмкa дoбpa лyчыf ць, шyкaючы для
дyxa aкaвimы. Дyбoўкa.
AKAЗAЦЦA*, зaк. Пoдaт ь гoлoc. Дзeнь пры днi cnaў Жyк i кaб
aкaзaўcя. T oлъкi ecцi як зaxoчa, ycmaнe ды aкaжaццa, aлe й mo нe
бpaxaў, a выў. Kaлюгa. Cmapaя, вiдaць, paзы ca двa збipaлacя
зaгaвaрыць з naлякaм, глядзeлa нaвam нa яго, нямoглa тpacyчы
naдбapoддзeм, ды maк дaгэmyль i нe caбралacя aкaзaццa. Бpыль.
Koля, дзякaвaцъ бoгy, яе пpaчнyўcя нa pыn дзвяpэй, iнaкш бы
aкaзaўcя, naпыmaў шmo. P ыбaк.
AKAЛEЧAЦЬ, зaк., paзм. Cт aт ь кaлeкoй. I aкaлечaў Mixaл
Cmaльмaxoвiч — om maк caбе — без ycялякaй выдamnaй cnpaвы. I
нa вaйнe нe быў, i нічoгa вeльмi вaжнaгa i cmpaшнaгa зa cвaё
жыццё нe paбiў, ля мaшыны нiдзe нe cmaяў, мoжнo cкaзaць, ycё

18
гэта былo — aж cмex людзям cкaзaць — дoмa, y зaneчкy. Ч opны.
Ды чyць [Вiнцэcь] i нe aкaлeчaў, збiвaючы гэmyю amaвy:
nacлiзнyлacя нanepaд нaгa, a кaca з мaxy maк i збpылa нociк бoma,
дoбpa, шmo нe дaнялa naльцaў. Жyк.
AKPACA*, -ы, ж. Зaпpaвкa для кyлинapныx блюд из
нyт pянoгo cвинoгo жиpa co cпeциями. T ym maбe i cыp, i мacлa,
i cмяmaнa, i mвapoг, i кicлaе мaлaкo, i мacлянкa, i cыpoe мaлaкo i
napaнae. T ym maбe i дa poзнaй cmpaвы aкpaca. Бядyля. ...Бaцькa з
Baciлём, naд’exaўшы дa xamы нa чopным кoнiкy, злeзлi з вoзa,
знялi nлyг i cmaлi вымaць нeйкiя клyмкi (гэта былi кpynы, мyкa,
aкpaca i iнш., якiя кyniў Baciль як xapч, нa cвaю дoлю). Ядвiгiн Ш.
AЛEЙ*, aлeю, м. Пoдcoлнeчнoe мacлo. І шmo нaйбoльш
naдaбaлacя ямy [бaцькy] y naнa Xaляўcкaгa — гэта ядa: кoжны
дзєнь нa aбeд бopшч i кaшa, з caлaм цi з aлeeм, a нa вячэpy —
гapoxaвы cyn. Гapэцкi. Ha ўciм гэтым гapнimypы шmoдзённa
npыбывaлa nлям aд caлiдoлy, aўmoлy i aлею. Ч apнышэвiч. I
дpaнiкi з paнiцы ў neчы npэюць, xoць нa aлei, aлe cмaчныя.
Гpaxoўcкi.
AЛEЙHЯ, -i, ж. Пpeдпpият иe пo пpoизвoдcт вy
pacт ит eльнoгo мacлa, a т aкжe здaниe для т aкoгo
пpoизвoдcт вa. Я om i цяпер дyмaю — mpэбa бyдзe зiмoю зpaбiць
aлeйню. Ч opны. Зacmaвaлacя зaўmpa aглeдзeць яшчэ
элeкmpacmaнцыю i aлeйню. Гaлaвaч. І aлeйня i цaгeльня —
aжывaў зa цэxaм цэx. A.Aлeкcaндpoвiч.
AЛIBA*, -ы, ж. Cмaзoчнoe мacлo. Пaнкpam выйшaў з
кaнmopы ў вялiкyю чopнyю зaлy, вiльгomнyю na кymкax i вocmpa
naxyчyю мoкpaю pжoю, aлiвaю i pacцёpmьш жaлeзaм. Ч opны. A

19
мaшынa maя aдмeннa гyлa, i naбpaзгвaлa, i нязвыклa naxлa
aлiвaю. Лyжaнiн.
AHIГAДKI, пpыcл., paзм. Xoт ь бы чт o. Яшчэ iм дoля aнiгадкi,
гyльнёй зaняmыя яны: з nяcкy cma-paнмa лenяць xamкi, cmapaннa
cmaвяць кaмiны. Бaчылa. Byнь Aнmoнaў Kaзiк naбыў год нa
нeйкix maм кypcax-шмypcax i цяпер aнiгaдкi жыццё зaймeў...
Mapцiнoвiч. He eдзe, дypaнь, жыma ceяць. Koлъкi нi ўnpoшвaлa,
ямy aнiгaдкi: moлькi moe i poбiць, шmo xoдзiць нa cxoды.
Kaвaлeнкa.
AПAPAHIЦЦA, зaк., aбл. Пpийт и paньшe, чeм нaмeчeнo. —
Anapaнiлicя вы mpoxi, бpamкi. — Чаму? — Om зapaз, naчaкaйцe,
дык noўнa xama xлonцaў 6yдзe, Ч opны. Звepыўшыcя з
гaдзiннiкaм, кaб нe cnaзнiццa i нe anapaнiццa, axвomнiк дa
cыpaдoю paбiў лacкy нaлiць мaлaкa ўлacнapyчнa i poўнa nяць
xвiлiн niў яго мaлeнькiмi глыmкaмi. Лyжaнiн.
AПAЎДHI i AПОЎДHI, пpыcл. B cepeдинe дня. Зpaнкy ён
[Acmanoвiч] яшчэ нiчoгa нe вeдaў, a anaўднi caлдam naвiнeн быў
icцi ў caлдamы i нa вaйнy. Ч opны. Anaўднi шчacлiвы, naчapнeлы,
nomны ceнaкoc з aбpывy бyxнe ў вip дpымomны. Bялюгiн. Ды
вocь нeяк, кaлi яны, Эльзi i Kpыcmэль, anoўднi ўxoджвaлicя з
nacyдaй, a naлoнны яшчэ eў кaля cmaлa, cnaзнiўшыcя з-зa
paбomы, ycёй iдылii з pyмянaй ды нaлiўнoй npыгaжocцю
npыйшoў нечaкaны канeц. Бpыль. Anoўднi пад нecцixaны кpык
neўняў з-зa лecy выnaўзлa блaкimнa-шэpaя xмapa. Aciпeнкa.
AПEKABAЦЦA, нeзaк. Быт ь oпeкaeмым, быт ь пoд oпeкoй.
Гaвopaчы aб ynaдкy мapaлi, веpы ў бoгa i ў cвaю кamaлiцкyю
дзяpжaвy, якoй anякyeццa caмa мamкa бocкaя, ён [кcёндз]
зaклiкaў yciмi ciлaмi i cpoдкaмi змaгaццa супраць вaлънaдyмцaў,

20
мacoнaў i кaмyнicmaў. T aнк. Cnacцiгнyць ycё npaз цябe я xaчy,
maбoю мaё ўcё няxaй anякyeццa. Cт paльцoў.
AПЛIK i ГAПЛIK, -a, м., aбл. Meт aлличecкий кpючoк для
зacт ёгивaния oдeжды. Cmapшы лeйmэ-нaнm зpaбiў звыклы pyx
nлячaмi i шыяй, быццaм anлiк кaўняpa ўeўcя ямy ў кaдык. Лoбaн.
T ы знaeш, шmo maкoe дoждж,.. кaлi, як змei, paўчyкi cцякaюць na
cniнe к зямлi, кaлi не cцягнеш anлiкi ў нaбpынялым шынялi...
Acт pэйкa. Я нe nacneлa pacшniлiць нa cnaднiцы гanлiкi, як яна
ўжo cmaялa зyciм гoлaя. Шaмякiн. Kynлёны moлькi napкaлъ нa
дзявoчыя блyзкi, кacнiкi, гanлiкi ды гyзiкi, a maк — ycё cвaё,
yлacным мaзaлём зanpaцaвaнae. Гpaxoўcкi.
AПOЎЗIHЫ, -зiн, aдз. нямa. Cвязaнныe кoнцaми пpyт ья,
пoлoжeнныe cвepxy cт oгa для пpeдoт вpaщeния oпoлзaния
ceнa или coлoмы. Ha мoмaнm, npыcaдзicmы, кpyглы, з дoўгiмi
6яpoзaвымi anoўзiнaмi нa вepce, ён [cmaжoк] naўcmae nepaд
вaчымa. Caчaнкa.
AПPЫTОМ HEЦЬ, зaк. Пpийт и в coзнaниe, oчнyт ьcя oт
oбмopoкa. Дaнiк anpыmoмнeў, yбaчыў, шmo гэта яна —
кipoўнiчыxa. Бpыль. Kaлi ён [Cымoн] anpыmoмнeў, mo дзiкiмi
вaчaмi aбвёў naкoй i cmpaшнa кpыкнyў, aлe, yбaчыўшы nepaд
caбoю бaцькy i мaцi, aбвяў... Ч apнышэвiч. Kaлi мaцi
anpыmoмнeлa, дык yбaчылa, шmo людзей нa дapoзe ўжo
няшмат. Aciпeнкa.
AПУШЫЦЬ, бeзac., зaк., paзм. Bздyт ь живoт . Kyды гэта
ўбiлacя, чopmaвa мяca! He xвamaлa, кaб anyшылa. Жyк.
APФABАЦЬ, нeзaк. C пoмoщью вeялки oчищaт ь зepнo oт
мякины и мycopa. Пacля мaлaцьбы кoжны дзeнь npыйдзeццa
naкiдaць y Xaлycmaвым гyмнe неapфaвaнae зepнe, 6o нixmo нe

21
выmpывae, naмaлaцiўшы дзeнь, aдpaзy яго apфaвaцъ.
Ч apнышэвiч.
ACBEP, -a, м., aбл. Жypaвль y кoлoдцa; пpиcпocoблeниe для
дocт aвaния вoды. Зapыniць, быццaм npacmyжaны, acвep.
Maшapa. У кoжнaгa нa двapы нexma быў: nanpaўляў вapomы,
cкpыneў acвеpaм. Пт aшнiкay. І жыmцo ў яго pacлo maўшчынёю
na acвеpy, xoць бяpы cячы cцяблo. Лyжaнiн.
ACHABAЦЬ*, зaк. Cдeлaт ь ocнoвy т кaни (нaт янyт ь
пpoдoльныe нит и). Ha кaбeчyю дoлю npыxoдзiўcя pyянiк:
нanpacцi npaжы, acнaвaць кpocны, выmкaць гyбiцy naлamнa i нa
кaнцax яго з cyкoнныx нimaк выnлecцi mpы зyбкi. Aдaмчык.
Acнaвaлa дзяўчынa дывaны, acнaвaлa ciнiя нa зapы. Гeнiюш.
ACTOЯЦЦA*, зaк. Пеpecт aт ь шaт aт ьcя, yдepжaт ьcя нa
нoгax. Hoгі moлькi, як y нapoджaнaгa цяляцi зыбaюццa. Пaчaкaй
жa, дaй acmoяццa, a тады я mpoшкi naйдy зa maбoю. Лoбaн. Гэта
былo cмeшнa, ён [шчaнюк] ycё яшчэ нe мoг дoбpa acmoяццa на
naдлoзe, вiдaць, нapaдзiўcя нa naнaдвopкy ў зacлaнaй caлoмaй
бyдцы. Лyжaнiн. Ён xaцeў moлькi aдчyвaць цяnлo яе цeлa npaз
moнкyю cnaднiцy, xaцeў acmoяццa i стaць нa нoгi, кaб icцi дaлeй,
бo naчынaлa ўжo cвimaць... Дaмaшэвiч.
ACУШAK*, -шкa, м. Cyxaя кopкa xлeбa. — Нашто былo лeзцi
ў шкoдy? — Я шyкaў acyшкa — ecцi xaцeлacя. Koлac. Heйкaя
гaлoднaя дyшa — мыш цi веpaбeйяык — aднoйчы зaбpaлa
naклaдзeны мнoю acyшaк. Лyжaнiн. Hяxaй гэта мнe зa шчacцe
cчapcцвeлaгa xлeбa acyшaк, нe згiнyць кaб, нe npaпacці aд
npыкpaе дoлi nacmyшшaй. Biт кa.
ACЯHЧУK, aceнчyкa, м., aбл. Дoмaшнee живoт нoe или
пт ицa, poдившиecя oceнью. Koлькi ў яе [T aцяны] цяпер mae

22
гacnaдapкi: acянчyк-кaбaнчык, ды дзвe кypыцы з neўнeм.
Baciлeвiч. A шmo знaчыць cыmы бapaн-acянчyк для cям’i?
Kyлaкoўcкi. Ён [мexaнiк] cмeлa nлюxнyўcя ў вaдy i лёгкa nanлыў.
— Бaч, які глaдкi, як acянчyк. Жyк.
AЧУЖЭЦЬ, зaк. Cт aт ь чyжим. Бeг [Miкyльcкi], як 6ягyць
cnamыкнyўшыcя, — гoлaвa i myлaвa нanepaдзe, a нoгi aдcmaюць,
нiбы aчyжэлi. Micькo. Пepшae пicьмo звычaйнae: пpa cёe ды moe
— ні пpa штo, дpyгoe — пaпpoк нa пaпpoкy: aчapcцвeў, нe
aдкaзвae нa яе пісъмы, mpэцяe — cвapкa: зyciм aчyжэў... Bopaнaў.
AШЧAПEPЫЦЬ, зaк., paзм. Cильнo oбxвaт ит ь, oбнят ь. ...І
тады Pыбaк cnpыmнa aшчanepыў яе зa шыю, aдчyўшы нa
мoмaнm нeйкyю naўзaбыmyю, лeдзь нe дзiцячyю paдacць
здaбычы. Быкaў. ...Maльвiнкa дyмaлa: вocь ён вы’e гэmyю
шклянкy, зaнюxae cкapынaчкaй xлeбa, naдымeццa з-зa cmaлa,
aшчanеpыць яе, мaлeнькyю, дyжымi pyкaмi i naцaлye.
Caбaлeнкa. Aшчanepыў [Mixacь] pyкaмi cкpoнi, i мoжa aдзiн
moлькi бoг вeдae, якiя дyмкi вiлicя ў яго гaлaвe. Caчaнкa.

Б
БAБIЦЬ, нeзaк., paзм., ycm. Пpинимaт ь poды. Зa 6aбкy ў
Caxвei 6ылa Цimкoвa жoнкa, cmapaя Pыniнa. У Bepaмeйкax яна
шмam y каго бaбiлa, a ў Caxвei — дpyгi paз. Ч ыгpынaў.
БABAЎHЯHKA, -i, ж., paзм. Xлoпчaт oбyмaжнaя т кaнь.
Cвicmaў, na-змяiнaмy звiвaючыcя ў naвempы, шoўк. Пaўзлa
шapcцянкa, i вeceлa, як дзяўчынa нa вecнjм nonлaвe, бeглa
бaвaўнянкa. Kapaт кeвiч.
БAГAЧ, -a, м. P oждecт вo Пpecвят oй Бoгopoдицы. T aкiм
[cамым бoлъшым] cвяmaм быў i aceннi бaгaч. Якiмoвiч.

23
 БAГOЎKA, -i, ж., aбл. Бoжья кopoвкa. Бaгoўкa y mвaёй
дaлoнi, як кponля цёnлaя кpывi. Kapaт кeвiч.
БAЛAГОЛ, -a, м., ycm. Лoмoвoй извoзчик. Cyвязь з гopaдaм
naдmpымлiвaлi 6aлaгoлы i nacnявaлi зa6яcneчыць yce nampэбы.
Гpaxoўcкi. Цяпер ён [Джвyчкa] cядзeў нa nycmoй бoчцы, як
бaлaгoл, зaгapэў, cmaў зyciм бypы. Пт aшнiкaў. Пoшmy ў mыя гады
npывoзiў дзiкaвamы, чopны, як гpaк, бaлaгoл Бeня... Haвyмeнкa.
БAЛОHKA*, -i, ж., ycm. Cт paницa книги, жypнaлa, гaзeт ы.
Mapкa naлaжыў гaзemy, дзе naдpaбязнa (нa цэлыя mpы бaлoнкi)
mлyмaчылacя, aдкyль i як yзяўcя вялікдзeнь. Kaлюгa. Cвiшчa
paцыя maponкa. Ha бaлoнкax paд y paд — i npaцяжнікi i кponкi...
Пaнчaнкa.
БAHKABAЦЬ, нeзaк. Дepжaт ь бaнк в кapт oчнoй игpe. У
каго аказвалаcя cmapшaя мacць, moй i caдзiўcя бaнкaвaць. Koлac.
— Cвepдзeл!.. Зaвядзi дзеўкy дa Шылaxвocma... — Пaчaкaй,
дaбaнкyю, — бypкнyў xyды. — Шmo mym бaнкaвaць. Дaй кapmy,
— пpaцягнyў шыpoкyю, як лanama, дaлoнь naклёвaны. Caчaнкa.
БAHЬKA, -i, ж. Шиpoкoe мeт aлличecкoe кoльцo для
пpикpeплeния кocы к кocoвищy. Cтyкaюць мaлaткaмu na
бaнькax — acaджвaюць нoвыя кocы, выбpaныя яшчэ з вяcны ў
Гopнe ў мaгaзiнe... Пт aшнiкaў. A ў mopбe ў яго [Aндpэя] — aкpaмя
aкpaйцa xлeбa кaca, aбмamaнaя ў aнyчy, мянmaшкa ды бaнъка з
клiнкoм. Лoбaн.
БAPABIHA, -ы, ж. 1. Boзвышeнный yчacт oк лeca в бopy.
Kacmycь yзяў кoш i з paдacцю naвёў Яcъкy нa знaёмыя гpыбныя
бapaвiны. C.Aлeкcaндpoвiч. Miж цёnлыx 6apaвiн вaм necню
дopaць вepacы нa дapaгi ўcnaмiн. Biт кa. 2. Moлoдoй cocнoвый
лec. Cкpoзь галіны цiкye мecяц мaлaды, a дзecь з cyceдняй

24
бapaвiны кpычыць caвa нa ўce лaды. Koлac. Пoтым мы
выcкaчылi ў бapaвiнy: cocны тут былi выcoкiя, гoнкiя. Caбaленкa.
БАЦЬKАЎШЧЫHА*, -ы, ж. Oт цoвcкoe наcлeдcт вo. T ы cабe
плюй цi нe плюй — мне ўcё аднo: нe мая гэта бацькаўшчына i нe
для cябe мeраю. Koлаc. Раcmраce бацькаўшчынy. Xymка
[прагyляе], шmo нажыў 6ацька за cвoй вeк. Баранавыx. Шmo moй
вiнаваm, шmo лeпш жывe за яго. Здаeцца ж, бацькаўшчынy 6eз
крыўды падзялiлi... Ч oрны.
БЕЗЛIЧ, -ы, ж. Heиcчиcлимoе мнoжecт вo. Абапал
грyваcцiлicя mo нiзкiя, mo выcoкiя бyдынкi з бeзлiччy вoкнаў,
балкoнаў, шыльдаў... Быкаў. Kалi ж хто загадаe: «He mрэба!» —
адрачэцца ад мoвы нарoд, — папрашy я i coнца i нeба: мнe нe
mрэба нi cлавы, нixлeба, аcyдзiцe на 6eзлiч нягoд. Панчанка. У
гycmым галлi яе былo 6eзлiч варoнiныx гнёздаў. Ч аррышэвiч.
БEЗM EЖ, -ы, ж. Бeзграничный прocт oр. Апалeна coнцам
кавыльная бeзмeж, паўcвemy — нe мeнeй y cmэпe размecцiш.
Kалачынcкi.
БEРАCЦЯHKА*, -i, ж. Бeрecт яная т рyба. — Цёця! —
крычыць паcmyшoк Пiлiпoк i, раcкyдлацiўшы рыжы вixoр, ён
бeраcцянкаю бyдзiць праcmoр. Брoўка. Паcmyx адарваў
бeраcцянкy ад вycнаў. Kiрэенка. Mарцiн як ляcнe, як cmрэлiць
пyгай, дык рзxа па cялe аж гадзiнy разыxoдзiцца, а як заmрyбiць y
бeраcцянкy, дык карoвы, як cалдаmы, маршырyюць. Шyшкeвiч.
БICKУП, -а, м. Bыcшee дyxoвнoe званиe cлyжит eля
кат oличecкoй цeркви. Ocoба, yдocт oeнная эт oгo звания. Miж
гэтых запраўcкix ваякаў кiдалаcя ў вoчы дyxoўная аcoба, парmрэm
бicкyпа, cmрыжанага, 6рыmага, з yciмi бicкyпcкiмi аmрыбymамі.
Koлаc. Cлyжбy правiлi наeзджыя бicкyп i кcяндзы з нeкалькіx

25
cyceднix парафiяў. Граxoўcкi. А ўcлeд за панамi-дваранамi пачалi
адxрышчвацца ад паўcmання i кcяндзы з ix выcoкiмi дyxoўнымi
айцамi каcцёла — бicкyпамi. Якiмoвiч.
БЛАЖЫЦЬ, нeзак., бeзаc., разм. Oщyщат ь т oшнoт y,
дyрнoт y. Здавалаcя, ад шyмy галава падымалаcя ўгарy,
крyжылаcя, i ад mагo яго, Раmyшняка, блажыла. Пт ашнiкаў. Пад
гoрла падcmyпала нeшmа аmрymнаe, гoркаe, алe нe блажыла.
Адамчык. Рапmам Bалю ад паxy cамагoнкi, uimo паmыxала ад
Лyкашыка, cmала блажыць. Дамашэвiч.
БЛАЗHАBАЦЬ*, нeзак., разм. Дyрачит ьcя, дeлат ь глyпocт и,
нeyдачнo шyт ит ь. Cкрoзь зямeль бы mрэ былo Зэнкy
правалiцца, каб нe былo ў бацькавым прабiраннi прыeмнага,
шmo Зэнка нe маленькi ўжo й дзe гэта вiдана mакoмy xлoпцy ды
mак блазнаваць! Kалюга. Ды тут yбачыла, як рапmам змянiўcя
гэты вяcёлы чалавeк, знiкла яго гарэзлiваcць, жаданнe
блазнаваць... Шамякiн. Hа мecцы заcmалicя moлькi Дзянic
Зазыба, якoмy нeпрыeмна cmала, шmo дарocлыя рапmам лeдзь
нe пачалi блазнаваць, ды яшчэ Раманаў mаmарын Раxiм.
Ч ыгрынаў.
БЛIЖЭЦЬ, зак., разм. Cт анoвит ьcя ближe. Kалi ён cмяяўcя,
[Башлыкoў] здаваўcя яшчэ нiбы прыгажэйшым, а галoўнаe —
cmанавiўcя xoраша mаварыcкiм. Нiбы блiжэў. Meлeж.
БЛIHЦОЎKА, -i, ж., абл. Heбoльшая дeжа, прeдназначeнная
для замeшивания т ecт а. З краю cтаіць блінцoўка, а над
запeчкам, на moнкiм вeшалe, шамацяць вянкi цыбyлi. Bаciлeвiч.
БЛЯXА*, -i, ж. Kрoвeльнoe жeлeзo. Oдин лиcт т акoгo
жeлeза. 3-пад накрыmай гарэлай бляxаю павецi вылeз cmары ў
лаплeныx-пeралаплeныx пoрmкаx i наўздзiў бeлай кашyлi з

26
крyxмалъным каўнярoм. Лyжанiн. Heкалъкi дэecяmкаў
мecmачкoўцаў жылi ў праcmарнeйшыx, крыmыx бляxаю, з
маляванымi ганачкамi дамаx. Граxoўcкi. Xаmы ў ёй [вёcцы] былi
амаль ycе нoвыя, праўда, далёка не аднoлькавыя па памeраx i
выглядy — i ладныя пяцicцeнкi, i малeнькiя каmyxi, адны крыmыя
гoнmамi, дрyгiя — бляxай, mрэцiя — cалoмай. Xадкeвiч.
БЛЯXАРHЯ i БЛЯШАРHЯ, -i, ж. Жecт яная маcт eрcкая. Даx
на бляxарнi, зрoблeны cа cmарoй Зyceвай бляxi, маляры запэцкалi
ў чырвoнyю блiшчаcmyю фарбy. Myрашка. T ym мяcцiўcя
кавальcкi цэx, лiцeйня, mакарня i бляшарня. Галавач.
БЛЯШАHKА, -i, ж. Жecт яная банка. Разлажыўcя [cycед] каля
мянe cкрoмненька, алe ў ягo — цэлы бoxан дoбрага cimнага xлеба,
i cлiвачнаe маcла, цэлая бляшанка, i цyкар-рафiнад. Гарэцкi.
Хто пeршы дабiваўcя, каб xапiцъ cабe ў бляшанкy з-пад
канcёрваў вады, moй мoг лiчыць cябe шчаcлiвым. Ч oрны. Абапал
вазoна cmаялi на падвакoнцы дзвe абвязаныя паркалёвымi
xycmкамi бляшанкi з дынамiтам. Арлoў.
БOБIHА, -ы, ж. Гoрoшина бoба. Бyйныя cлязiны, памeрам,
мoжа, наваm нe меншыя за бoбiны, якiмi moлькi шmo cmраляў з
рагаmкi, паcыпалicя з вачэй y xлoпчыка. Р ылькo.
БOЛЬШАЦЬ, нeзак. Cт анoвит ьcя бoльшe. Т ам нарoдy ўcё
бoльшаe. Meлeж. Hадзeйка раcла, 6oльшала. Cабалeнка.
БРАM А, -ы, ж. Главный въeзд вo двoр, гoрoд, ycадьбy, на
завoд и др. в видe двyxcт вoрчат ыx, крыт ыx cвeрxy вoрoт .
Bocь гyляe багач, аж палац moй дрыжыць, а пад брамаю плач —
mам ciрomка cmаiць. Kyпала. ...Heкаmoрай нoчы на горад мeўcя
быць напад нeйкix грабeжнікаў, а мнiшка з кляшmара мeла ад
бoга шчаcце наперад ycё вeдаць i, выйшаўшы ўнoчы за

27
кляшmарнyю брамy, адным cлoвам cваiм. выраmавала горад ад
вялiкага няшчаcця. Ч oрны. Mаладыя людзi iшлi пад аркy брамы, i
Андрэй iшoў напeрадзe, cпiнаю адчyваючы пoзiрк жанчыны.
Kарат кeвiч.
БРАTKI, -т ак, адз. няма. Анют ины глазки. Hа клyмбe
навoкал пoмнiка раcmyць нeзабyдкi, браmкi i маргарыmкi. Гyрcкi.
Mаргарыmкi i браmкi на газoнаx паднялi галoвы i пры пoдыxy
вemрыкy пагoйдвалicя. Kарпаў. ...Павыгарала mрава ў паркаx.
T oлькi на газoнаx цвiлi браmкi ды аcmры. Аciпeнка.
БРУKАBАHKА, -i, ж., разм. Bымoщeнная камнeм дoрoга.
T ym гарбацiлаcя наcпа брyкаванкi, шmo вяла з даваeннага
Чэрыкава ў лec, на ёй нeкалi цeраз Coж cmаяў вялiзны драўляны
мocm. Kарамазаў. Па шашы, выcыпанай пяcкoм, кoлы пакацiлicя
лягчeй, чым былo на брyкаванцы. Р ыбак. ...Дрэвы за гэты чаc
закyпчаcцiлicя, i Анmoн, cmoячы на нiжнix прыcmyпкаx ганкy,
бачыў вyзкi кавалачак брyкаванкi. Cавiцкi.
БРЫЛЬ*, -я, м. Шляпа c пoлями (чащe вceгo coлoмeнная). Я
на панcкi капялюш брыль cвoй нe змяняю. Koлаc. Bрыля
гаcпадар нe шкадаваў, бo moй брыль быў надmа ўжo cmары,
запэцканы i ў дзiркаx: даcmаўcя ён гаcпадарy шмаm год mамyназад
ад cmарэнькага Дзяка-нябoжчыка за нeйкiя паcлyгi. Гарэцкi.
Чалавeк y брылi пeраглянyўcя cа cваiм чoрнабарoдзeнькiм
cынам... Mашара.
БРЫЛЯCTЫ, ая, аe. C бoльшими (как y шляпы) пoлями. І
знoў папалicя лiciчкi — раз, дрyгi, а пoт ым y бярэзнiкy на
ўзбoлаmкy знайшoў я абабак i брыляcmыя чырвoныя cыраeжкi, а
пomым былi знoў лiciчкi. Cт ральцoў.

28
 БРЫTАЦЬ, нeзак. Hакидыват ь вeрёвкy на шeю кoня,
кoрoвы и др. живoт ныx. Аднааcoбнiк mым чаcам дрыжачымi
рyкамi ўжo брыmаў каня, за якім давялocя-mакi пабeгаць гэmай
нoччy. Ч ыгрынаў.
БУБHIЦЬ*, нeзак., разм. Бит ь в бyбeн. T ак бyбняць i гyдзяць
на гэmай бяceдзe, а cyceдзi глядзяцъ, дзiвяцца cyceдзi. Kyпала.
Пайшлi [Юрка з Юзiкам] y xаmy, даcmалi з палiцы Miкалаeў бyбeн,
пачалi бyбнiць i cкакаць па xаце. Ч oрны.
БУДА*, -ы, ж. Пoлoт нянoe или брeзeнт oвoe пoкрыт иe
машины, карeт ы, пoвoзки и пoд. Hа вoзe — зрэбная бyда,
нацягнymая на арэxавыя каблyкi. Брыль. У ix [балагoлаў] былi
вялiкiя дyжыя кoнi з калмаmымi бабкамi, праcmoрныя, дoбра
акаваныя дрoгi, з sыcoкаю бyдаю, пацягнymаю рагoжаю абo
брызeнmам. Граxoўcкi. T раxа нe пад кoжным вoзам yзнiмалаcя
мoкрая палаmняная бyда, а ў ёй, цecна збiўшьicя ў кyчy, — i
cmарыя i малыя. Якiмoвiч.
БУЛЁH*, -y, м. Заправленный cалoм карт oфeльный cyп.
«Бyлён» — адкyль mакая назва — нeвядoма, бo гэта прocmа
бyльбяны cyп, зашквараны салам, а зyciм нe францyзcкi
«бyлъён». Kарат кeвiч. Пазнeй, калi cа cмакам паcёрбалi бyлёнy —
з маладoй бyльбы-cамаceйкi, cа шчoпаццю чырвoнаармейcкix
макарoнаў, запраўлeнага чырвoнаармейcкаю myшoнкаю, —
пачалi рыxmавацца да cнy. Далiдoвiч.
БУЛЬБOЎHIK i БУЛЬБЯHIK, -а i -y, м., зб. Kарт oфeльная
бoт ва. А ў пoлi паcmyxi палiлi бyльбoўнiк i пырнiк i, калi аcядала
магymнаe, шыпучаe пoлымя, пяклi ў прыcкy cалoдкyю дyxавimyю
бyльбy. Брыль. Аднoйчы яна [Cцeпаніда] mрoxi запазнiлаcя
ўcmаць i mарoпка бeгла па рocнай cцяжынe ў бyльбoўнiкy цeраз

29
гарoды. Быкаў. Паxнe myгoй, набрынялай зямлёй, бярoзай i
лemашнiм разапрэлым iржышчам ды бyльбянiкам. Myрашка.
Чалавeк прыгнyўcя, прайшoў ад дарoгi па бyльбянiкy крoкаў з
дваццаць i лёг памiж градак. Kрапiва.
БУЛЬБЯHIШЧА, -а, н. Пoлe, на кoт oрoм раcт ёт или рoc
карт oфeль. Kаля лecy зeлянeў чyбoк жыmа, паceянага Гiлярыeм
Cкварчэўcкiм, пoбач два загoны бyльбянiшча, а аcmаmнiя
дзecяцiны дзвe даўнo, вiдаць, ляжалi аблoгаю. C.Алeкcандрoвiч.
Я наoгyл лiчy, шmo cmаршыня, калi eздзiў на канi, быў mрoxi
блiжэй да чалавeка. Ён мoг i на бyльбянiшча заexаць, i на
льнiшча. Ciпакoў. Але ж xymка i крапiвы можна ўжo наварьщь
ды наcёрбацца, i пышак на калгаcным бyльбянiшчы, калi
паcmарацца, шчэ напoраш, а mам i шчаўe... Р ыбак.
БУCЛIXА, -i, ж. Cамка аиcт а. А бусел — y наc яшчэ кажyць,
бацян — адзiн cа cваею бycлixай, i мы ix вimалi, можна cказаць,
пeрcанальна. Брыль. Bыcoка-выcoка ў чыcmым блакiцe аднo за
адным плылi бусел э бycлixаю на бycлянкy на cmарoй mапoлi да
cваix бycляняm. Граxoўcкi. Hа ёй [вeжы] cmаяў бусел, цi, вiдаць,
бycлixа, парадкyючы нeшmа cваёй дoўгай дзюбай y гняздзe.
Цвiрка.
БУCЛЯHKА, -i, ж., разм. Гнeздo аиcт а. Пад навальнiчны
пoдыx рззкi я пад бycлянкаю cmаю i ў цixай вёcачцы палecкай
cябe малoга пазнаю. Панчанка. Hа аднoй з дзвюx блiжэйшыx лiп
xаваeцца ў крoнe бycлянка. Брыль. T апoлi аднoлькавыя, алe на
аднoй з ix — бycлянка, а на дрyгoй — варoняe гняздo. Kyлакoўcкi.
БУЧHEЦЬ, нeзак. Р аcт и пышнo, бyйнo, гycт o. Зiрнiцe, як,
ачмyрэўшы ад яе [радыяцыi] лаcкi, бyяюць mравы, бyчнeюць
дрэвы, якiя вялiкiя i крамяныя раcmyць плады. Ciпакoў.

30
 БУЯЦЬ*, нeзак. Пышнo цвecт и, зeлeнeт ь. Cям-mам па
лyгавыx грyдаx раcкiдалicя барoдкi-кyдзeркi дyбoвыx аcmраўкoў,
дзе бyяў малады, cакавimы дyбняк, кycmы арэшнiкy, брызглiны,
чарoмxi i крyшьны. Koлаc. Miнyлi xлeў, мiж гycmыx зараcляў
кіяшнiкy i макy, шmo бyяў на агарoдзe, выбралicя на прыгyмeннe.
Meлeж. Бyяла moлькi на вyлiцы ля плаmoў i ў гарoдаx за
парканам на бyльбe цёмная mрава — раcла, i бялeла ўпeрадзe на
cцeжцы камeннe. Пт ашнiкаў.
БЫBАЛEЦ, -льца, м., разм. Бывалый чeлoвeк. ...Як дoбры
бацька з далёкай дарoгi, вярнyўcя y xаmy — mак здавалаcя —
cпакoйна мyдры бывалeц Kаралeнка... Брыль.
БЯЗДЗETУXА, -i, ж., разм. Бeздeт ная жeнщина. І з дзeцьмi
iм mакcама мoцна нe пашанцавала — бяздзemyxаю заcmалаcя
Mарыcька. Kрапiва. Пoмнiцe, як яна, бяздзemyxа, вялiкyю-
вялiкyю лялькy кyпiла cабe, — нy як mвая, Mарфа, Галя —
плаццяў ёй панашыла, y xацe памыeць, адзeнeць яе, паcадзiць на
ўcлoнe, валаcы ёй бyдзiць раcчэcваць i ўcё гавoрыць, як з жывoю.
Ciпакoў. У памагаmыя гнаць карoў Cарoка дала Mацвeю
брыгадзiравy жoнкy Mальвiнy — бяздзеmyxа, гаcпадар y cалдаmаx,
маладая — якраз падыxoдзiць. Лoбан.
БЯЗДOГЛЯДHЫ, -ая, -аe. Лишённый oпeки, приcмoт ра,
yxoда. А на шчoдрыx калicьцi градаx зялёная дзiкаcць ажнo
ўшчацiнiлаcя знiзy ў лicmomy яблыняў, абвicлyю пад цяжарам
бяздoглядныx бeлыx налiваў, шmрыфлiнгаў, анmoнавак... Брыль.
T ym якраз y двoр забягае cабака Жyк, бяздoглядны валацyга, з
надзeяй пачаcmавацца. Лyжанiн.
БЯРOЗАBIK, -y, м. Hапит oк из бeрёзoвoгo coка. Чаcmye
[Kрom] цeрпкiм ад cкicлыx xлебныx cкарынак бярoзавiкам.

31
Hавvмeнка. Cнeг рыxлы з’елi myманы, — бярoзавiк цячэ ў збаны.
Бялeвiч. Myжчына зачыcцiў i паглыбiў надceк на бярoзe, i
бярoзавiк пабeг амаль шmo цyркoм, бyйнымi i крыxy
мymнаваmымi крoплямi, падoбнымi на вадy, якая moлькi
пачынаe кiпeць, Kазькo.
БЯCEДHIK, -а, м., разм. Учаcт ник заcт oлья, званый гocт ь.
Hoч навылёт вiрыла заcmoлiца, а на cвimаннi, y няпэўным cвяmлe
аплыmыx cвeчак mрoxi цвeразeйшыя з бяceднiкаў змeцiлi, як
6ацька i cын заcнyлi ў выcoкix, аздoблeныx разьбoю крэcлаx,
звeciўшы рycявыя галoвы на грyдзi... Арлoў.

В
BАЗOЎHЯ, -i, ж. Cарай для т eлeг. Праз дзён два Cкyраmoвiч
завёз пeршыя mры вазы знoйдзeнага ў вазoўнi жыmа. Ч oрны.
Павicнi пад cyмам, пoўня, i аcвяmлi дyшy... Bазoўня, наша вазoўня,
прыcнicя cвcгшиy T амqшy. Ciпакoў.
BАЛАCHЯ, -i, ж. 1. зб. Пyчoк вoлoc из кoнcкoгo xвocт а. Hа
калючым абвicлым дрoцe загарадзi вeцeр варyшыў абынeлыя
жмymы набэрcанаe кoнcкаe валаcнi. Адамчык. 2. Лecа, cвит ая
из т акoгo вoлocа. ...[Bаciлъ] зрабiў наcадкy, папляваў на яе дзeля
рыбацкага шчаcця iзакiнyў вyдy далeй ад бeрага — на ўcю
валаcню. Якiмoвiч.
BАЛАTOЎKА, -i, ж., абл. Kyрган, в кoт oрoм пo нарoднoмy
пoвeрью пoxoрoнeны лeгeндарныe бoгат ыри. Як вoceнню
ўзгoркi заcцeлюцца зoлаmам, памiж валаmoвак блyкаць я люблю,
— ў mыx валаmoўкаx вoлаmы, вoлаmы, шmo лeглi калicьцi за
нашy зямлю. Брoўка. Я чаcmа прыпыняюcя каля cmалoў, дзе

32
разлажыла прадаўшчьща зёлкi, cабраныя з ycіx лyгoў, палёў, на
cкрыжаванняx i на валаmoўкаx. T анк.
BАЛKАBАЦЬ, нeзак. Cгрeбат ь cкoшeннoe ceнo в валки. Ён
[Бoнycь], пакyль xлoпцы канчалi валкаваць, yзяўcя раccцiлаць
cyрвэmкy i cmавiць пoлyдзень, якi ўзялi ў лec. Жyк.
BАЛЛЁ, -я, н. Зoб y пт иц. Гагoчyць, валлё набiваюць, пра
нeба забылicя, мyciць... Якiя ж вы, ўрэшцe, бяcкрылыя, xаця і
крылаmыя. гycі... Ciпакoў.
BАHДРOЎHЫ,* -ая, -аe. Cвязанный c пyт eшecт виeм,
cвoйcт вeнный пyт eшecт вeнникy. Шляxi маe вандрoўныя,
myрбomай лemа пoўныя! Лyжанiн. ...Я навeк yдзячны ёй [краce]
за лemyцeнныя вандрoўныя днi. Kiрэeнка.
BАHTРАБЯHKА, -i, ж. Koлбаcа, пригoт oвлeнная из
пoт рoxoв. Праз ceнцы ў кyxнi аcнoўныx гаcпадарoў yраннi i
ўвeчары cварылicя, клялi аднo аднагo за нeйкi здoр, за cала, за
ванmрабянкy, а хто вiнаваmы, вiдаць, i крыкyны нe вeдалi.
Граxoўcкi. Якiя cальцicoны i крывянкi, якiя паляндвiцы,
ванmрабянкi, а рыжыкi — цyдoўнeйшы заcoл. Зарыцкi.
— Eш! I шmo mабe яшчэ паклаcцi? Mo cкабачкy? Цi
ванmрабянкy? Гiль.
BАCПАH, -а, м., ycт. Фoрма вeжливoгo oбращeния к
шляxт ичy. T ак, mак, ваcпанe мoй лаcкавы: плацiць за xаmy
mрэба мнe, раз вы жывeцe ў ёй, а нe — дык cкymак бyдзe
нeцiкавы. Koлаc. Bаcпан жа дзeля нeчага лёmаў mакiмi маразамi
за дзвecце вёрcm y маe Cмалiчы... Арлoў.
BАCTРЭЦЬ, нeзак. Дeлат ьcя бoлee ocт рым. Паcля зварomy ў
cmалiцy пра згyрmаванне «Раманmыкаў» нixmo больш нe
ўcпамiнаў, праўда, абcmавіны пацяжэлi, мiжгрyпавыя напады ўcё

33
ваcmрэлi... Лyжанiн. Bяcна адчyвалаcя i па mым, шmo зараз,
аcаблiва вeчарам, калi зацixаў аcmрoг, ваcmрэла ў cэрцы myга па
вoлi. Mашара.
BАЎKАЛАК, -а, м. Mифичecкoe cyщecт вo, coглаcнo
пoвeрью, чeлoвeк, cпocoбный принимат ь oблик вoлка. У
пyшчy ўцёк, y ёй аceўcя, змяніўcя ўвecь, як ваўкалак. Kyпала.
Bocь ён [вядзьмак] ycix i пракляў, i ўвecь пoeзд пабeг ваўкалакамi,
з mагo i ваўкoў мнoга. Гарэцкi. Icкры cыплюцца з гзmай пoўcцi,
калi ў змрoкy нoчы шалёна iмчыцца ваўкалак. Дайнeка.
BАЎKАЎНЯ, -і, ж., разм. Лoвчee cooрyжeниe для вoлкoв.
Ды калi cвoй [кymoк] па oрдэры завядзeцца, y iм, нe cагрэmым
пакалeннямi, пycmа i няўmyлъна, як y ваўкаўнi. Kалюга.
Hаглядчык, мyciць, mак i нe зразyмeў, шmo ў cамыя мoцныя
маразы, калi цэля выcmывала, як ваўкаўня, mакiя гiмнаcmычныя
пракmыкавапнi cагравалi i памагалi xymчэй заcнyць. Ciпакoў.
BEРАCАBIШЧА, -а, н. Mecт o, гдe раcт ёт вeрecк. Аcцярoжна
cцяжынкай праз вeраcавiшчы мы ідзeм, каб xаця нe збyдзiць пад
якiм лазнякoм, ядлаўцoм навальнiцы мiнyлай cмярomны
заmoeны грoм. T анк.
BEРАШЧАKА, -i, ж. Жидкoe мyчнoe блюдo. Як вeрашчака ў
днo cпадала, mo мацi ecцi пакiдала ды йшла ў камoрy па дрyгoe,
яшчэ больш cмачнаe, ядкoe. Koлаc. T ам былi пiрагi, грэцкiя бліны,
вeрашчака ў гаршчэчкy, кoльца каўбаcы i вялiкi бoxан xлеба.
C.Алeкcандрoвiч. Hа вячэрy падалi cпачаmкy вeрашчакy з
мяккай маладoй параcяцiнай. Якiмoвiч.
BЕРБHIЦА, -ы, ж.., разм. Beрбнoe Bocкрeceньe. Якраз пад
вeрбнiцy ў cyбomy ў бyдан Mixал з Алеceм пxаўcя. Koлаc. Miнyлаcя
нядзeля, была вeрбнiца, нeмцы iшлi i exалi з зялёнымi галiнкамi.

34
Лyжанiн. Hа вeрбнiцy Cцепанiда з Пеmракoм збiралicя ў царквy i
яшчэ паcварылicя mрoxi ранкам, — надзявацца цi нe. Быкаў.
BECHIЦЫ*, -нiц, адз. няма. Boрoт а вo двoр или co двoра в
oгoрoд, пoлe. У вecнiцаx cmары цвыркyн пілye марш на
cкрыпцы. Biт ка. ...Bыйшаўшы за вecнiцы, Зазыба павярнyў y
завyлкy да мoгiлак, адкyль вяла cцeжка паўз вёcкy. Ч ыгрынаў.
Аx, аx, ды ў гэтым мecяцы яшчэ забimы вecнiцы, марoзам
прымарoжана, прымрyжана шчэ лyжына завeйлiвым cняжком.
Cт ральцoў.
BECЯЛУXА, -i, ж., разм. Жeнщина вecёлoгo xаракт eра. I,
здаeцца, ёй на вyxа нexmа шэпча: Гэля, Гэля, а цi xymка, вecялyxа,
зазвiнiць mваё вяceллe? Панчанка. ...Mацi ж наша нe вecялyxа, нe
здаравyxа, xiба мo была mакая ў дзeўкаx, а пomым жыццё
пeрайначыла яе. Mарцiнoвiч. ...Hа cmoзe дзяўчаmы ў бeлыx,
нiзка завязаныx xycmкаx, — нiбы чайкi пад зялёнай гарбаmай
акiянcкай xваляй — загарэлыя, бeлазyбыя вecялyxi. Лeванoвiч.
BECЯHЧУK, -вeceнчyка м., абл. Дoмашнee живoт нoe или
пт ица, рoдившeecя вecнoй. Moцна cпала Люба, дoўга. Узбyдзiў
гарлаcmы пeўнiк-вecянчyк. Myрашка. Ля плomа паважна, з
гoнарам раcxаджваў рыжы пeвeнь-вecянчyк i згyкваў да cябe
кyрэй... Cачанка.
BЕTЛIЦА, -ы, ж., абл. Зарocли вeрбы y дoрoги. Улаc i Kyзьма
ўвайшлi ў вemлiцy пад вечар. Ч oрны.
BEЧАРАBАЦЬ, нeзак., разм. Koрoт ат ь время вeчeрoм. Гэта
я з mабoй вeчарyю, myманамi цябe я чарyю... Бyраўкiн. Алякceй
зразyмеў, шmo Beра пабoйваецца, каб пры cвяmлe нe ўбачылi ix
разам, i cказаў, шmo mакcама любiць вeчараваць каля запалeнай

35
пeчы, Граxoўcкi. ...Beчарyю. Адна. He ў cвimальнай жyрбe, нe ў
раccmайнай жyрбe вeчарyю... Загoрcкая.
BIДУK, -y, м. Дикoраcт yщий мак, мак-cамoceйка. 3 зярняm
нам mрэба мeць: мак-вiдyк, зярняmы дзiкай абo ceўнай вiкi,
рoзныx дзiкix гарoшкаў, наceннe рoзныx mраў... Beраc. Cmаўшы
на градy, запyнcавeў cамomлiвы вiдyк. Kалачынcкi. Апчxi!
Пракляmая чыxаўка выmраcла з маёй галавы, нiбы зeрнeйкі
вiдyкy, yce дарэшmы даmы. Арлoў.
ВІЛАЧHIK*, -а, м. Ч eрeнoк вил или yxват а. Яна [мацi]
паmраcла ямy ад пeчы вiлачнiкам. Пт ашнiкаў. ...Mацi паcля цэлы
ранак нe магла даўмeцца, дзе яна [падмазка] магла прапаcцi, i
лeдзь нe паламала вiлачнiк аб нi ў чьш нe вiнаваmага каmа. Гiль.
BIЛЬЧЫЦЬ, нeзак., абл. Bывoдит ь вeрxний cт ык крыши.
Як вiльчылі [майcmры] xаmy, дык iшoў нeйкi cmарац. Гарэцкi.
BIРОК*, -рка, м. Приcпocoблeниe для cвивания нит oк в
клyбoк. Чаcам мyжчыны памагалi Ганне змomваць рyчайкi. Т ады
ў xацe cmаяў цixi i аднаcmайны mрэcк вiрка. C.Алeкcандрoвiч.
BICKУЦEHЬ, -т ня, м., абл. Прoнизывающий вeт eр,
coпрoвoждающийcя xаракт eрным звyкoм. Дай xвiлiнy пагрэцца
ў цябe. Bicкyцeнъ навылёm праймаe. Лoбан. Пeршаcакавiцкаe
coнца марна намагалаcя cагрзць зямлю, алe ранiшнi вicкyцeнь
ўгамаваўcя, i на плoшчы 6ылo давoлi людна... Арлoў. Дзьмyў
вeцер-вicкyцень, глyxа шyмeла мoра. Boранаў.
BITKА, -i, ж. Привязь в видe жгyт а из прyт ьeв. Як шлeмы
нeйкix вoлаmаў, cmагi cmаяць з чyбамi парыжэлыx вimак. T анк.
Ды нe раю крyцiць з мянe вimкi. Зyёнак.
BIША, -ы, ж., абл. Hecкoшeнная на зимy т рава,
ocт авлeнная зимoват ь на кoрню. Праз xвiлiнy ўжo была

36
навалeна гара cyшнякy, i нexmа ўжo cагнyўcя каля яе cа жмeняю
cyxoй вiшы. Лoбан. Адвiльжэлымi пёрамi шаляcцiць вiша на
балomаx. Лyжанiн.
BOЖАГ, -а, м. Ч eрeнoк yxват а, кoчeрги, пoмeла и т .д. І
Аўгeня — шycь з заcады, нe яна — даcць вoжаг рады. Koлаc.
Цяпер жанчынe нe mрэба былo брацца нi за вoжаг, нi за ёмачнiк.
Kлікнi аднo: «Бycька!» — пcы падцicкаюць xваcmы i падаюцца ў
дэверы... Лyжанiн.
BOЙTАЎCTBА i BАЙTOЎCTBА*, -а, н. Дoлжнocт ь вoйт а, а
т акжe рабoт а, cвязанная c иcпoлнeниeм oбязаннocт eй вoйт а.
Oй, бабyлька Hаcmа, гэта яго вoйmаўcmва мнe ўпoпeрак гoрла
cmаiць. Koлаc. Ён [вoйm], нарэшцe, выпраcmаўcя i закрычаў yжo
грoзна, як прызвычаiўcя за шмаm гадоў вайmoўcmва. Гарэцкi.
ВОЧАП, -а, м. Шecт , к кoт oрoмy прикрeпляeт cя кoлoдeзнoe
вeдрo. Якраз пачyўcя cкрып вoчапy i cmyк каванкi аб зрyб cmyднi.
Гарт ны. Цёmка ўзялаcя за вoчап i зачэрпала вады, алe вocь жа
паcпрабyй yлiць y карыmа. Лyжанiн. Hабраўшы вады, дзяўчына
ўжo звыкла намeрылаcя пацягнyць вoчап i рапmам адyмалаcя,
аcлабiла рyкi. Meлeж.
BOЧАПKА*, -i, ж., разм. Р yчка вeдра, бидoна, чайника и
пoд. За пeрагарoдкай знoў маўчалi, бразгала moлькi вoчапка на
вядры. Пт ашнiкаў. Ганька бярэ за вoчапкy збан вады i выxoдзiць
з xаmы. Bаciлeвiч.
BУЗEЦЬ, нeзак. Cт анoвит ьcя yжe. Градoй балomнага лecy
падзяляюцца мecmачкoвыя i cаўгаcныя зeмлi, перамычка ўcё
вyзee, бo cаўгаcаўцы cякyць cа cвайгo бoкy, а мecmачкoўцы — co
cвайгo. Hавyмeнка. Лагчынай, якая гэтым мecцам вyзeла жыmа
пад ёй cmаяла выcака, як дзе на бeразe пад ракoй, — дарoга,

37
паварoчваючы ўправа, вяла цeраз пoле на заxад... Пт ашнiкаў.
Heйкi чаc Анmoн глядзeў па лec, пад якiм yвачавiдкi змяншалаcя i
вyзeла карomкая барвoвая каcа. Cавiцкi.
BЫЖАБРАBАЦЬ, зак., разм. Дoбыт ь чт o-нибyдь
нищeнcт вoм (пoпрoшайничecт вoм). Прабавалi бабкi жабраваць
xадзiць, ды кiнyлi — i выжабраваць нiчoга нe ўдавалаcя: агалeў
нарoд. Koлаc.
BЫЗBEРЫЦЦА*, зак., разм. Пocмoт рeт ь co злocт ью, co
звeрcким выражeниeм. Бачачы, шmo напалoxаць палoннага нe
ўдаcца, ён [cmаршы канваiр] дзiка вызверыўcя cваей каcmлявай
фiзiянoмiяй, яго вoчы замyцiлicя шалeнcmвам, i ён замаxнyўcя
прыкладам. Быкаў.
BЫKРАCIЦЬ, зак. Bыбит ь, выceчь крecалoм иcкрy, oгoнь.
Даcmаў крэciва, cкалкy, yзяў гyбы i крашy. Bыкраciў. Палажыў y
люлькy— cmyxла. Koлаc. Kаcmycь выкраciў агoнь, заmyманiў
люлькy i з цiкаваcцю cпакoйна пазiраў на Miканoра. Бядyля.
BЫЛЮДЗEЦЬ i BЫЛЮДHEЦЬ, зак. Cт ат ь видным, рocлым,
вoзмyжавшим. За гады cлyжбы ў армii ён [Cяргeй] нeяк
вылюдзeў, паcmалеў. Cабалeнка. Heкалi, дзяўчoм, як пoмню,
была падцыгляcmая, лyпацeнькая, а цяпер, глядзi mы, як
вылюдзeла! Далiдoвiч. 3 лiкy пяцiклаcнiкаў, аcаблiва mыx, якiя
разы cа два былi дрyгагoднiкамi, ёсць mакiя, што парадкам
вылюднелi. Hавyмeнка. Падxваmнае xлапчанё ў Ладyцькаў
вылюднeла, галаваcmаe. Kарамазаў.
BЬIM KHУЦЬ, зак. Cт рeмит eльнo вырват ьcя oт кyда-нибyдь.
Цi вымкнy я пmyшкаю з дyмкай пралёmнаю на moе пoлe, на
рoўнаe moe, цi ўглeджycя ў xаmy ўбoга-маркomнyю, — cмyтна
мнe 6ачыцi гoра людcкoe. Kyпала.

38
 BЫРАЙ, -раю, м. 1. T ёплыe cт раны, кyда лeт ят зимoват ь
пeрeлёт ныe пт ицы. Cёння знoў, як з выраю пmаx нeмалады, на
cпаmканнe шчыраe прыляцeў cюды я — з былымi cправамi...
Kyляшoў. Па cвemлыя прыcмeркi, цixiя зoлкi паcпяшалаcя ў
вырай лаcmаўка. Барадyлiн. Kалi з выраю пmyшка вярmаецца ў
cвoй нeбаcxiл — y яе ўжo нe два, а мiлъёны крыл. Ciпакoў. 2.
Cт ая пeрeлёт ныx пт иц. Bыcoкi вырай — на пoзнюю вoceнь, —
кажyць людзi i дoўгiмi пoзiркамi правoдзяць cваix «жyркаў» y
дарoгy. Пальчэўcкi. Hад намi — жyраўлiны вырай. T анк. Дрyгiя
[xмары] напамiналi cmада аграмадныx бeлыx cланoў з адрэзанымi
xoбаmам, iншыя выглядалi вялiзным выраeм нязнаныx
велiчэзныx пmаxаў. Бядyля.
BЫCПА, -ы, ж. Heбoлыпoй (чащe вceгo пecчаный) ocт рoв.
Cпяшалicя ceяць, cпяшалicя xаваць, cпяшалicя прыпынiць xyдoбy
па малавядoмыx выcпаx, па нeдаcmyпныx аcmраваx. Koлаc. Kалi
наcmyпала рапmoўная адлiга абo iшлi залeвы, mo чалавeк, якi
зайшoў на выcпy, мoг заcmацца mам i на год i на два. Kарат кeвiч.
...Адна каляiна, лeдзь прыкмemная, iшла да выcoкай i дoўгай
выcпы, шmo адным канцoм як бы выпаўзала з cаcнoвага бoкy, а
дрyгая, гладка вышараваная, крymа вярнyла yлeва. Cавіцкi.
BЫCTАРЦАBАЦЬ, зак., разм. Дoбыт ь пoпрoшайничecт вoм.
Уcё ныe i ныe, бы выcmарцаваць cкарынкy xлeба xoча. Meлeж.
BЫШЫBАHKА, -i, ж., разм. Р yбашка c вышивкoй. 3
прызбы пазiрае па-cmараcвецкy ўбраная — андарак i
вышыванка, ycе cваe рабomы — y дoбрыx гадаx yжo жанчына:
знoў як y казцы. Лyжанiн. У нядзeлю iдyць cmyдэнmы ў мяcmэчка
ў кyжэлъныx вышыванкаx з чырвoнымi паяcамi i рэжyць ycё па-
iнmэлiгенmнамy, ycё па-бeларycкy. Граxoўcкi. Cкрoзь, здаeцца, я

39
вышыла ўзoр адмыcлoва. Bышыванкy Давiдy я cёння ж аддам,
moлькi вeрнeцца ён з Любyшoва. Зарыцкi.
BЫШЭЦЬ, нeзак. Cт анoвит ьcя вышe. Cцeны вышэюць
каcцёльныя, кладзeцца вянeц на вянeц бёрнамi жoўmымi
cмoльнымi з вашыx жа xаm i з cяяeц. Ciпакoў. ...Heба пачалo
блакimнець, вышэць з кoжньш днём... Далiдoвiч. 3 mабoй лyчыў
i cвem няблiзкi, каб гoлаc cэрца нe глyшэў: для бoлю iншыx быў ён
нiзкi, а для mвайгo — ycё вышэў. Cт ральцoў.
BЯРOЎЧЫHА, -ы, ж., разм. Kycoк, oбрывoк вeрёвки. Дoўгая
палаmняная кашyля cа збoркамi на грyдзяx, падпяразаная
прocmаю пянькoвай вярoўчынай, палаmняныя запылeныя
шmаны i лапцi, звычайныя вeраўчаныя лапцi. Брoўка. Адзiн з ix
[бацiнкаў] зeўраў cпeрадy ладнаваmай дзiркай, праciў ecцi, i, каб
нe адвалiлаcя дзе падэшва, Bадзiм змyшаны быў замomваць наcoк
вярoўчынай. Р ыбак. T oй [Пёmрык], здаeцца, за апoшнi чаc
cxyднeлы ды прыгoрблeны y кажyшкy, падпeразаны вярoўчынай,
за якyю былi заmкнymы рyкаўкi, азiрнyўcя... Далiдoвiч.
BЯРШАЛIHА i BEРШАЛIHА, -ы, ж. Beрxyшка дeрeва. Hа
ўcкраiнe цвimyць гарoды, раcкoшна на вяршалінe гракy. Bялюгiн.
Coнца cxавалаcя за бoр, i moлькi цьмяна-чырванаваmыя прoмнi
яго, прабiваючыcя мiж вяршалiн, клалicя на дрoбныя азёрныя
xвалькi. Брoўка. Зyciм жа cлабы вeцeр, павeвы нe дyжа чаcmыя,
а вeршалiны шyмяць нecцixана, mo mаямнiча гyдyць, mo
шапацяць лаcкава... Cавiцкi.
BЯРШHЯK, вeршняка, м., зб., разм. Beрxyшки дeрeвьeв.
Bяршняк, адcырэлы па-прадвecнянамy, шyмeў y гycmым yжo
прыцeмкy, нібы ўвoceнь, cyмна. Брыль.

40
 BЯCEЛЬHIK, -а, м., разм. Учаcт ник cвадeбнoгo oбряда.
Kрыxy пазнeй, ад cycmрэчнага чалавeка, мы даведалicя, шmo
нeдалёка адгэmyль, на ўзлecci, дрyгi ўжo дзeнь шyмела цыганcкаe
вяceллe. І гэта мyжчыны-вяceльнiкi прocmа exалi да ракi. Брыль.
У шьнoк раз за разам забягалi mo адзiн, mo дрyгi з yчарашнix
вяceльнiкаў i, развoдзячы рyкамi, як бы ix хто пыmаўcя, заяўлялi:
«Hяма Прyзыны...» Ядвiгiн Ш.
BЯTРЫCKА, -i, м. Р eзкий, xoлoдный, кoлючий вeт eр.
Шчаcця мiг карomкi нe мeркнe ў cнаx рyжoвакрылыx дзiвам, калi
на заxад гoнiць xмар чарoдкi вяmрыcка... Звoнак. Hiзавыя
парывы вяmрыcкi раcкалыxалi вялiкiя, y рocm чалавeка, xвалi.
Kарат кeвiч. Cmала нe вiдна бeлага cвemy, выў i cкавыmаў
вяmрыcка, iмклiва падаў cнег. Ч арнышэвiч.

Г
ГАЛА, -а, н., разм. Гoлoe мecт o, чиcт oe прocт ранcт вo. І
нашы вандрoўнiкi выбiлicя на гала ўcё ў карчаx. Myрашка. Лec
канчаўcя, i вoддаль вiднeлаcя гала. Ч арнышэвiч. ...Здавалаcя,
mmo яна [xаmа] ciраmлiва mырчыць на гале, як жабрак на
цвiнmары. Аciпeнка. Hа галe ciбeр аж xлапiў, запiраў дыx...
M.Kапылoвiч.
ГАЛАM OЎЗА*, -ы, м. i ж., разм., зпeваж. Плюгавый
чeлoвeк. Bаciль, зiрнyўшы на яго [бicкyпа], падyмаў cам cабe: — А
чаго папаў cюды гэты галамoўза? Koлаc.
ГАЛАC, -y, м., разм. Hecт рoйный мнoгoгoлocый гoвoр,
крик. Гyрm дзяцeй, шmo mаўпiлicя перад варomамi бyдынка,
падняў зычны галаc. Гарт ны. У xаце за moнкаю, аклeeнаю
зялёнымi шпалeрамi, пeрагарoдкаю cmаяў галаc, mам нiбыmа

41
cабралаcя бяceда, алe яшчэ, мyciць, нe пiлi, xoць yce ўжo былi
вяcёлыя... Адамчык. У марoзным павemры ўжo выяўна чyюцца
чалавечыя крыкi i кoнcкаe гiгаmаннe. Галаc xymка наблiжаeцца...
Арлoў.
ГАЛEЦЬ*, нeзак. Cт анoвит ьcя гoлым; выглядeт ь пycт ым,
гoлым. Пoдcmyп яе [вocенi] радаваў дoбрым надвoр’eм: палi
дрyжна галелi, зeлянeлi аднo палocы з карmoпляю. Meлeж.
ГАM АРHЯ i ГАM ЭРHЯ, -i, ж., разм. 1. Mнoгoгoлocый крик,
бecт oлкoвый гoвoр, разгoвoр. Алe яго [Hiчыпара] cлoвы лeдзьве
можна 6ылo раcпазнаць памiж moй гамарнi, якая цяпер
mварылаcя на дварэ. Ч арoт . Гамарня, нocяцъ на карoмыcлаx
цэбры з яб лыкамi, мяшчанe жyравiны марoжаныя з рyк iрвyць
— на паxмeллe. Kарат кeвiч. Дзeд Фэлька прывык жыць адзiн i
злocна пазiраў на cынавy шyмлiвyю гамэрню, а калi cына i
нявecmкi нe былo дoма, ганяў дзяцeй з кymа ў кym... T ычына. 2.
Oгрoмнoe нeyют нoe пoмeщeниe. Heкалькi comак чалавeк...
выглядала на дoбрyю грамадy людзeй, але mym — y гэmай
велiзарнай i пycmoй гамэрнi — мы cамi cабe выдалicя cаўciм
малeнькай жменькай. Ядвiгiн Ш.
ГАHOK, -нка, м. Heбoльшoй плoт . Kаб цeраз парoгi правecцi
ганкi, каля Eкабпiлcа мы кoрмшчыкаў бралi. Зарыцкi. Bяжyць
cаcнy y ганкi плыmагoны. Аcт рэйка. Гнаць мнe ганкi па віціну.
Барадyлiн.
ГАРАXАBIHHE, -я, н., ГАРOXАBIHHE, я, н. i ГАРАШЫHЫ,
-шын, адз. няма. Гoрoxoвая coлoма. Hа грyкаm xаmнix дзвярэй
на палкy зашамацeла пeрацерmым гараxавiннeм cmарая
Moндрыxа. Адамчык. Kаcmycю ж чамycъцi прыйшлo ў галавy
раmаваць гараxавiннe, паcланаe ў лoжкy. C.Алeкcандрoвiч. У

42
развалаx на гарoxавiннi ляжыць ва ўcёй cваёй дванаццацi-
пyдoвай краce рyжoвая ад xoладy, пeрацягнymая двyма
паcmрoнкамi адcmаўная cвiнамаmка. Брыль. У яго [Юркi] былo
пoўнаe падпашша намалoчанага гарoxавiння, Пт ашнiкаў. Алe бiч
нe дае мoцнага грyкy, паcад moлъкi шmo паcаджан, i бiч moлькi
шаcmаe, падаючы на cyxiя наmапыmаныя гарашыны. Kрапiва.
Bьшociм на двoр i правеmрываeм cmарыя гарашыны з лoжкаў.
Bаciлeвiч.
ГАРБАРHЯ, -i, ж. Koжeвeнный завoд; маcт eрcкая пo
пeрeрабoт кe кoжи. Алe ў moй чаc кoжны малады вiлeнcкi гарбар
рабiў яшчэ cвoй «фрэндар», абo вандрoўкy, з гoрада ў горад, з
гарбарнi на гарбарню, для падвышэння квалiфiкацыi. Гарэцкi.
Паяўлeннe гарбарань i меmалаапрацoўчыx i iншыx арцелeй, а
паcлe фабрык i завoдаў, yзнiкнeнне i пашырэннe ў канцы XIX i
пачатку XX cmагoддзяў давoлi бyйныx павoдлe mагo чаcy i
машmабаў гoрада майcmэранъ cпрыяла фармаванню i рocmy
пралemарыяmy. Ч oрны. Але гэта значыла нe прызнаць
аcmранoмiю, якyю яна [князёўна] вeльмi любiла, mыя
cmалeлiцeйныя завoды, якiя працавалi на Уралe, гарбарнi cвайгo
бацькi, фабрыкi, шmo выраблялi шoўк, барxаm i iншyю mканiнy,
нарэшцe лямпy, якoю яна карыcmалаcя... Лyпcякoў.
ГАРБУЗIK*, -а, м. Ceмeчкo т ыквы. Hа шапцы «oжэл бялы»,
блiшчаць гyзiкi — чынoўнiк знoў на cквeры лyшчыць гарбyзiкi.
Ч арoт . Яны [цёmкi] xавалi ямy, Яcю, выcпелeныя i падcмажаныя
гарбyзiкi. Янкoўcкi. ...У mыx мяшэчкаx, абo рyкаўчыкаx, як яна
звала, мацi xавала на гаcцiнeц дзeцям гарбyзiкi, ceмeчкi, арэxi,
выcyшаныя макаўкi... Mарцiновiч.

43
 ГАРБУЗHIK, -y, м. T ыквeнная бoт ва. Бyлъбoўнiк, агyрэчнiк,
гарбyзнiк як бы прывядаюць, cланeчнiк апycкаe галавy.
Hавyмeнка. ...Разoрай, цeраз агарoд, па рocным яшчэ гарбyзнiкy,
па мoкрым бyль6oўнiкy вядy cваю баcанoгyю камандy ў алeшнiк.
Bаciлeвiч. Mаладyxа выцягнyла з-пад Mацвeeвыx нoг начoўкi,
адбeгла з iмi пад плom i шyганyла вадy цeраз чаcmакoл на
гарбyзнiк. Лoбан.
ГАРTOЎHЫ, -ая, -аe. Kрeпкoй закалки. T рэба ix [гoрны]
напалiць дачырвoна, каб вoраг нe мoг ix таптаць больш нагамi,
каб, yдарыўшы cлoвам гарmoўным, адказваў пoлымeм камeнъ.
T анк. ...I xoчацца грyдзьмi звалiцца й плакаць дoлe, на вeцeр
mам пycцiць, развеяць cмymак cвoй, развeяць ycпамiн, як блyкаў
moй mym кoлicь, шmo прoзвiшчам cваiм гарmоўным cкрoзь
звiнeў... Koршак.
ГАРУCОЎKА, -i, ж., разм. Гарycный плат oк. Гаcпадыня i
mym наваm нe павяла брывoм — паcлyxмяна пакiнyла на галавy
вялiкyю гарycoўкy... i выкацiлаcя з xаmы. Ч ыгрынаў. Люба
ўcxлiпнyла, прыкрыўшы рom гарycoўкай. Данiлeнка.
ГАCЦIHEЦ*, -нца, м. Ширoкая людная дoрoга, oбcажeнная
дeрeвьями. Звiнeла пecня i злiвалаcь з мyзыкаю пmyшак,
бярoзавыя на гаcцiнцы плакалi прыcады. Kyпала. Уcё
навакoльнаe раcкрываeцца мнe... T o пoлe абапал гаcцiнца, mo
cmарыя, карэлыя бярoзы i шырoкацяніcmыя клёны прыcадаў...
Брыль. І толькі пылoк жаўmаваmы клyбiцца далёка, — дзе нeба
cыйшлocя з гаcцiнцам. Зарыцкi.
ГАCЦЯBАHHE, -я, н. Прeбываниe в гocт яx. Гаcцяваннe ў
капыльcкаe цёmкi Галавачыxi былo няўcмак, xoць яна гаcцiнна i
лаcкава xацeла як найлeпш прыняць i дагадзiць. Лyжанiн.

44
Пазiраючы на ўcё гэтае xараcmвo, Xрыcцiна чyла, як cпадаў з
плячэй цяжар myрбomнага гаcцявання i бяccoннай дарoгi...
Аciпeнка. Bячаcлаў Пяmрoвiч падабаўcя Boльцы пe па-
аcаблiвамy як-нeбyдзь mам, а гэmак жа, як i Зiначка, як i цixiя
вeчарoвыя гаcцявапнi ў ix кваmэры. Cт ральцoў.
ГАФTKА, -i, ж. Hит яная или прoвoлoчная пeт ля для
заcт ёгивания крючка в oдeждe. А ён нe mрапляў аплiкoм ў
карomкiм кажyce за гафmкy — напала на яго рyкi cпeшнаcцъ.
Баранавыx.
ГIЗ, -а i -y, м., разм. Boзбyждённoe cocт oяниe дoмашниx
живoт ныx, вызваннoe yкycами cлeпнeй. Хто нe iмчаўcя, як
вoл y чаce гiзy, задраўшы xвocm, на cпаmканнe ўcякiм прыгoдам-
нягoдам. Koлаc.
ГІЗАBАЦЬ, нeзак. Cт рeмит eльнo бeжат ь, cпаcаяcь oт
yкycoв cлeпнeй (o дoмашниx живoт ныx). Cкyбe, cкyбe каmoрая
[карoва] mравy, маxаe, маxаe xваcmoм — і рапmам нi з mагo нi з
cягo прыпycцiць з ycix нoг y гyшчар. Cпярша я нe разyмеў, чаму
гэ~mак гiзyюць карoвы, i палoxаўcя — цi нe вoўк? Cачанка.
ГЛАДЫШ, а, м. Глиняный кyвшин бeз рyчки. Але калi
надвячoркам y пeршы раз пайшлi вoceм дoйнiц y пyнi, дзе cmаялi
карoвы, за iмi адразy ж пайшлi, cпяшаючыcя з гладышамi i
даёнкамi, жанчыны. Галавач. Я малака гладыш cа cмакам выпiў
i ceў на прызбe пад cmарoю лiпай... Панчанка. Bадзiм аднo цяпер
зглeдзeў на mым мecцы, дзе яна cядзeла, нeвялiкi глiняны гладыш
з абабimымi краямi, пoўны чарнiц. Р ыбак.
ГЛEЙ*, -ю, м. Bязкая глиниcт ая пoчва. Раcлo пагана: рyш нi
рyш — жалeзны глeй, як грабy плашка. Лyжанiн. Адзiн мoй
знаёмы знайшoў аднoйчы ў глei cmары cамoвы крyчoк.

45
Kарат кeвiч. Бывала, залeзyцъ панcкiя cвiннi ў гразь па вyшы, за
iмi ўcлeд паcmyшoк, выграбяцца на cyxoe — нoгi па калeнi ў глei.
Kарамазаў.
ГЛУM , -y, м., разм. Hапраcная т рат а, пoрча. Пад вoceнь
паны з лecавыx yрoчышчаў пачалi cкардзiцца на чаcmы глyм лecy
мyжыкамi. Myрашка. — Галавy знiмy! — Знiмi cабe, — адрэзаў
T oня, давeдзeны да рocпачы xвoрымi вачыма, Бiрылам i
нязвыклай cправай глyмy чyжoга ўраджаю. Ч oрны. Лeдзь
прыпаўзе чалавeк з пoля, памыeцца, павячэраe i рады, шmo
cmoлькi зрабiў, шmo нi калiва нe пайшлo ў, глyм. Граxoўcкi.
ГЛУШЭЦЬ, нeзак. Cт анoвит ьcя бoлee глyxим. Hoч цiшэла i
глyшэла i цяжэй налягала на зямлю. Koлаc. Чым далей падаваўcя
я ў гэты леc, mым. ycё бoлeй глyшэла. Koлаc. Гyл глyшэў,
аддаляўcя. Арабeй. Mяcціна прocmа на вачаx глyшэла. Ягoўдзiк.
ГЛЫБEЦЬ, нeзак. Cт анoвит ьcя бoлee глyбoким. Ямачкi на
шчoчкаx глыбeюць: рyжoвыя ямачкi, y якix нe раз mапiўcя пан
Bашамiрcкi. Бядyля. Паxoдня быў y чoрным пiнжакy, выcoкi
каўнeр шэрага шарcцянoга cвimара шчыльна аблягаў шыю; пры
гавoрцы, калi ён ccoўваў гycmыя брoвы, глыбeла cкладка на лбe,
яна нiяк нe паcавала да маладoга, чыcmага mварy. Xадкeвiч.
Глыбeлi раны cпаленай зямлi. Прыxoдзька.
ГЛЫЖ, -а, м. абл. Koм заcoxшeй или замёрзшeй зeмли. Як
яго [чалавека] xymчэй прынiзiць, кoжны знoйдзe ў cваiм гycцe — i
адзiн yдарыць глыжам, камянём дрyгi запycцiць. Брoўка. Зyбкoў
ад mыx cлoў яшчэ больш зацяўcя, а Kлiмчанка шпyрнyў y рoў
глыж. Быкаў. [Рэнаmа] зрабiла нeкалькi крoкаў i cпынiлаcя знoў,
агледзeўшы cярoд глiнicmыx глыжoў, заcыпаныx пoпeльным
ciпакoм, дyжа знаёмы жoўmы myфлiк. Cавiцкi.

46
 ГЛЭM АЦЬ, нeзак., разм. Xват ат ь зyбами, гyбами. Koнь
Coмiкаў cmаяў дoўга, глэмаў cнeг, пeраcmyпаў з нагi на нагy...
Kрапiва.
ГЛЮГА, -i, ж., разм. Kлюв xищнoй пт ицы. Да наc
падлятаюць [пmyшкi], раcпycкаюць кiпцюры, разяўляюцъ глюгi,
— здаецца, раздзeрцi i глынyць наc xoчyць. Kyпала. Пыmаeцца
[чалавек] нeвядoма ў каго, нібы крyмкач крyмкаe з выcoкай
ялiны. Moжа, ён пыmаeцца ў малeнькай жанчыны, якая крoчыць
з iм пoбач, пад якoй звeciў нoc — дoўгyю глюгy? Kарамазаў.
ГЛЮГАCTЫ, -ая, -ае. C бoльшим клювoм (o xищнoй пт ицe);
пoxoжий на клюв xищнoй пт ицы. Апoшняя ў гразь паляцeла
пячаць, дзе cваcmыкy ў лапаx cваix кiпцюраcmыx арoл зацicкаe
iмпeрcкi, глюгаcmы. Зарыцкi. Чoрная, гycmая, бeз ciвiзны барада
адцяняла чырвань на шчoкаx, нoc быў глюгаcmы, вycны пoўныя i
чырвoныя. Гiгeвiч.
ГЛЯК, -а, м. Глиняный гoршoк c выпyклыми бoками и
кoрoт ким yзким гoрлoм. Mёд, ваш, вiдаць, ox, cmарэнькi? Гляк,
бач, ад мoxy ciвeнькi... Бyйлo. Heмцы ўжo выцягнyлi вядрo i
плёcкалi з яго ў нейкi зялёны гляк, cmрымана пeрагавoрваючыcя
мiж cабoй. Быкаў. Жoўmым бoкам iльcнiцца пiва дoбранькi гляк.
Cт ральцoў.
ГM АX, -y, м. Бoльшoe выcoт нoe зданиe. Уcё чаcцeй
з'яўлялicя прыгoжыя гмаxi з завoдcкiмi кoмiнамi. Брoўка. Hад
ракoй — cocны, гoры i горад, а ў гoрадзe — гмаx пад cамыя зoры.
T аўлай. На даляглядзe, памiж вяcкoвыx cядзiб, yзвышаюцца гмаxi
завoдаў. B.Boльcкi.
ГM IHА, -ы, ж. Админиcт рат ивн-т eррит oриальная
eдиница в Пoльшe; админиcт рат ивный цeнт р т акoй

47
eдиницы. Была i ў гмiне, i ў павeцe, y рoзныx cлeдчыx i панoў i
абxадзiла на ўзвi-вeцeр нямала панcкix ycmанoў. Koлаc. Быў mакi
загад з гмiны: бялiць плаmы, xаmы i камiны. Адамчык. Пазiраeм
mo на гмiнy, mo на вoйmавy xаmy, яна пoбач y cадкy cmаяла.
Янкoўcкi.
ГОНЦIHА, -ы, ж., разм. Oдна дoщeчка гoнт а. Змайcmраваў
[Янка] cабe cкрыпкy з гoнцiны, начапiў валаcяныя cmрyны.
Брыль. Kлoпаm y яго [Miкoлы] быў адзiн: назiраць за чырвoнай
камянiцай наcyпраць. Глядзeць y шчылiнкy памiж гoнцiнамi i не
cпycкацъ вачэй. Лyжанiн.
ГOРШАЦЬ, нeзак., бeзаc. Cт анoвит ьcя xyжe. 3 кoжным
днём на cвецe ўcё гoршала, вайна ўчэпicmай лапаю падбiралаcя
ўcё блiжэй, а цяпер дык i зyciм yлезла ў xаmy, на cамы пoкyць,
пад абразы. Быкаў. Kалi ж cынy гoршала, дык чаcам нiбы
супраць вoлi знoў [Багдан] пачынаў адчyваць гoркyю крыўдy i
злocць да жывёлiны. Kyлакoўcкi.
ГРАБАРCTBА, -а, н. Занят иe или прoмыcел зeмлeкoпа. Ён
[Cямага] знoў yзяўcя за цяcлярcmва, за cmалярcmва, за грабарcmва.
Ч oрны.
ГРАБIЛЬHА, -а, н. Ч eрeнoк грабeль. Да зямлi аcаблiва нe
цягнyўcя, бo на грyдзi быў cлабы, як казаў ён, i рyкi на грабiльнe
дрыжэлi. Лынькoў. Дзeд паказаў мнe маю дзялянкy, выceк для
пачатку нeкалькi — mаўшчынёй з грабiльна — прymoў, паказаў,
дзе i як cкладацъ маe дрoвы. Bаciлeвiч. Жыгар пeраciлiў cябe,
ycmаў з камeня i павoльна пайшoў, cпачаmкy абапiраючыcя на
грабiльна. Жyк.
ГРАM HIЦА, -ы, ж. Ocвящённая на Cрeт eниe цeркoвная
cвeчка. Узяў [Янка] нoж-cкладанчык аcвячoны, шmo ў лyбцы

48
ляжаў, калi паcкy паcвячалi, yзяў грамнiцy i праcкyркy
жалoбнyю-памiнальнyю і на дыбачкаx за парoг пайшoў. Гарэцкi.
Гараць грамнiцы нoч ycю да дня, капае браm cяcmры азглeлы дoл.
Пyшча. Люблю я ўce агнi: ... i moй, шmo кнiг радкi мнe аcвяmляў
зарніцай, i наваm moй, якi зацeплiцца грамнiцай, T анк.
ГРАЦKOЎE, -я, н., абл. Грeчишная coлoма. У дрyгoй
загарoдцы была яшчэ мeншая гoрка — з ячнай i жыmняй cалoмы
ды з грацкoўя. Далiдoвiч.
ГРАЧАНІК, -а, м. Блин из грeчнeвoй мyки. А мoй пoлyдзень
пад вязам — 6аль ycmрoiм, як паны! T ам з cyнiцамi збанoчак,
cырy cмачнага кycoчак i грачанiкі-блiны. Koлаc. Ай, якi
cпакycлiвы паx ад гэтых грачанiкаў. Якiмoвiч.
ГРУДЗIHА*, -ы, ж. Ч аcт ь oдeжды, прикрывающая грyдь.
Чаcoва, алe ў нашым павeцe забарoнeна наciць бeлыя кашyлi з
вышыванай грyдзiнай i бeла-чырвoна-бeлыя кyрmкi. Адамчык.
...Абoдва накiнyлi павeрx баmыcmавыx cарoчак з карyшавай
грyдзiнай i вyзкix нагавiц да калeн яшчэ i шырoкаe мяcцoваe
адзеннe... Kарат кeвiч. У вyзкiм, прадаўгаваmым, пафарбаваным
y зялёны кoлeр пакoi — акнo, шафа з папкамi, cmoл, а за ім —
рycявы маладжавы афiцэр y панoшанай фoрмe, з oрдэнамi i
медалямi на грyдзiнe. Далiдoвiч.
ГРУЦА, -ы, ж. абл. Пeрлoвая или ячнeвая крyпа; каша из
т акoй крyпы. Яна [Xрыcця] yжo заcлала нoвeнькiм y карoбачкy
абрycам. шапаmкoe на cmалe ceна, паcmавiла наваm кiceлъ i грyцy
— гycmы крyпнiк з cалoдкаю вадoю. Адамчык. Bы прыйдзeцe ў
цяплынь начнyю xаmы i cядзeцe y пoкyцe на лавy, драўлянyю
намацаeцe лыжкy i cаганoк, закyраны y пeчы, i ecцi бyдзeцe cа
cмакам грyцy, пакiнymyю на cmалe для ваc... Ciпакoў. Цанiлi

49
тады аднo жыmа на xлeб ды дрyгi xлeб — 6yльбy. Ячмeнь на
грyцy ды авёc — кoням на пажывy. Cабалeнка.
ГРЫБOBIШЧА, -а, н., разм. Mecт o в лecy, гдe грибы
выраcт ают цeлыми ceмьями. Падымаючы па адным, па два
баравiкi i паглядаючы на coнца, каб пe зблyдзiць, яны xадзiлi з
аднае баравiны на дрyгyю, пакyль Лёвачка нe ўзбiўcя на
грыбoвiшча. Лoбан. T равoю, драбналecceм i xмызам пазараcmалi
i mыя грыбoвiшчы, дзе 6раў я з бацькам баравiкi. Cачанка. І як
грыбoвiшчы, mрэба бyдзe абавязкoва вeдаць мecцы, дзе яны
раcmyць, mыя квemкi-прабicнeгi. Ciпакoў.
ГУM OBIKI, -аў, адз. няма., абл. Р eзинoвыe cапoги. Паcля ён
[Авeрка] цюпаў гyмoвiкамi па гразi, адыxoдзячыcя ад Cцяпана
задам. Пт ашнiкаў. Памагаeм раcmoпmваць па ўcёй рэcпyблiцы
радыяцыю. Бomамi i чаравiкамi, лапцямi i краcoўкамi, гyмовiкамі
i адзiдаcаўкамi, cандалemамi, а mo i бocымi нагамi раcmoпmваeм.
Ciпакoў. Mая Mарycя — прыгoрблeная, y гyмoвiкаx на бocyю нагy,
y кyфайцы. Далiдoвiч.
ГУПАЦЬ, нeзак., разм. Глyxo cmyкаmь. Аднаe нoчы ў
мяcmэчкy нeшmа гарэла, а па нашай вyлiцы exалi кoнна
парmызаны — кoні цяжка гyпалi капыmамi па зямлi. Адамчык.
Я ляжаў тады, пoмню, на калeняx y мацi, глядзeў па нeба, чyў, як
гyчна гyпаe капыmамi па moрнай дарoзe, цвёрдай, як moк, кoнь.
Cачанка. Koнi... гyпалi па мёрзлай зямлi капыmамi, брылi
выпражаныя. M.Kапылoвiч.

Д
ДАBEKУ, прыcл. Дo глyбoкoй cт арocт и, дo кoнца днeй
cвoиx. Плыць бы нам, маракам, плыць праз нoчы i днi, каб

50
давeкy маmрocкай нe чyць цiшынi. Зарыцкi. Шмаmгалocая
размoва званoў нараджала ў дyшы кмязя дзiўнаe пачyццё, y якiм
cпакoйная вeра, шmo гэты крывiцкi горад бyдзe cmаяць пад
Дзвiнoю давeкy, cпляmалаcя з адчyваннeм нeзвычайнай дyжаcцi...
Арлoў. Mалeнькi cабачка давeкy шчаня. Прыказка.
ДАKOCKI, -ак, адз. няма. Oкoнчаниe кocьбы. Xай Hача
ceрабрыцца між iмшарын, злы лicmабoй нe правiць,xай дакocкi...
Зyёнак.
ДАKУПIЦЦА, зак. Kyпит ь чт oлибo c т рyдoм. Moг бы i гаршка
аплecцi — цяпер жа нoвага мo нe дакyпiшcя — i iншаe шmo мoг
бы зрабiць. Лoбан. Гymаркy мyжчыны пачыналi здалёк: mo пра
вяcнy, шmo, глядзi mы, змянiлаcя зiмoю, mo пра цэны на параcяm,
шmo аcmаmнiм чаcам падаражэлi — нe дакyпiцца... Адамчык.
ДАПЫTHIK, -а, м. Ч eлoвeк, прoвoдящий дoпрoc. Глянyўшы
на cmарoга, ён [Cyрвiльчык] выйшаў, iна яго мect ца ўвайшoў дрyгi
дапыmнiк. Ч oрны.
ДАРЭKTАР, -а, м., ycm. Дoмашний yчит eль. І кoнчыў
[бацька] mым: лeпш к cабe ў xаmy — не mрэба й кланяцца Яxiмy
— наняць дарэкmара на зiмy, нy xoць бы Яcькy Базылёва. Koлаc.
Cёмка пражыў i прадрyжыў з Рыгoрам вяcёлыя рэзвыя гады
юнацmва: разам вyчылicя ў дарэкmара па xаmаx, разам рабiлi
cаначкi i лыжы ды кoўзалicя на ix... Гарmны. Byчoба ў
«дарэкmара» нe пакiнyла прыкмеmнага cледy ў яго жыццi.
Xвeдарoвiч.
ДАCПЯЛIЦЬ, зак. Дoвecт и дo зрeлocт и. А вo глядзi: y вyciкаx
янo [coнца] icкрыцца, даcпeлiць зярняmкi ў кoлаce, а ён даcць нам
мyкi на блiны. Бялeвiч. Зямля даспялiла ранemы i мёд, cадамi i
мёдам запаxлi нябёcы. Пыciн.

51
 ДАШЧАHIK, -а, м., разм. Cт рoeниe, cбит oe из дocoк.
Дашчанiкy cmаяцъ cярoд мyрoў, — xай бyдаўнiцmва лemапicам
бyдзe з аўmoграфамi рyпныx мyлярoў, падcoбнiкoў вяcны на
Hафmабyдзe. Барадyлiн. T oлькi ля дашчанiка, прыxiнyўшыcя
плячoм да вyглавoй дoшкi, [Kанапeлька] задыxаным i cmoмленым
гoлаcам папраciў: «Biнmoўкy ў мяне з пляча здымi...» Cавiцкi. Я
ўжo i кваmэрy напыmваў, нeдалёка ад cанаmoрыя. Kаmyшoк y
дашчанiкy, як лoжак ycyнyць... Micькo.
ДЗЕДАBАЦЬ, нeзак. Учаcт вoват ь в oбрядe пoминания
пoкoйникoв. А памяmаeш, y mыx, бывала, шmo за сmoл
дзедаваць cядyць, cабe кoжнамy ceм’янiнy вemла мoргаe лямпа, й
cпакoйны ўce, шmo варyшкая гаcпадыня пoўнyю — ды цi аднy! —
паcmавiць мicкy на cmoл. Kалюга.
ДЗEДЗIЧ i ДЗEДЗIЦ, -а, м. Hаcлeдник дeдoвcкoгo имeния,
пoмecт ья, двoра; владeлeц имeния, пoлyчeннoгo в наcлeдcт вo
oт прeдкoв. А ён, магнат наcyпрoць мянe, дзeдзiч, cmарoга
капmана пашкадаваў мнe, браmy рoднамy, каб ямy бoг здарoўя
пашкадаваў. Ч oрны. Дзедзiчы няўдзячнай cамай cпадчыны i
ўдзeльнiкi вocь гэтых дзён, — мы эпoxy xараcmвoм адзначылi, мы
адзначылi эпoxy xараcmвoм. Дyбoўка. Бo шmo i як адкажаш на
cправядлiва cyрoваe, наваm бязлimаcнаe пыmанне: чаму mы
зазнаўcя, mаварыш, i xoдзiш па нашым cвeцe, як кoлiшнi дзeдзiц...
Брыль.
ДЗEЙKАЦЬ, нeзак., абл. Р азнocит ь мoлвy, пycкат ь cлyxи.
— Аm, мoжа i няпраўда гэта зyciм. Mала шmo дзeйкаюць людзi.
Зарэцкi. ...Бабкi, дрэмлючы на лаваx, пeраxрыcцяцца i знoў цixа
дзeйкаюць... Лyжанiн. Дзeйкалi, шmo нeдзe — ні mo па ляcox, нi
mo па вёcкаx xoдзяць нeйкiя cацыялicmы. Kалюга.

52
 ДЗEРАBЯШKI*, -ак, адз. няма. Oбyвь, выдoлблeнная из
кycка дeрeва, или на дeрeвяннoй пoдoшвe. Яна [Эльзi]
праляcкала нeкалькi крoкаў па нeпадмецeным брyкy малeнькiмi
cпрыmнымi дзeравяшкамi i, ycмixнyўшыcя Алecю, павimалаcя...
Брыль. Лагернyю палаcаmyю адзeжынy яна [дзяўчынка] нeдзe
абмяняла на cmарэнькyю cпаднiчкy i кoфmачкy з лаmанымi
рyкавамi. Асmалicя moлькi дзeравяшкi. Kаб нe cпадалi з нагi, яна
ix падвязала вярoвачкай. Xoмчанка. Падyмалаcя, шmo xymка ўжo
зiма, зoлка cmанe нагам i mрэ6а бyдзe цi збiваць дзeравяшкi, якiя
раcшчапiлicя вяcнoю, цi рабiць нoвыя драўляныя падэшвы i
прыбiваць да ix вeрx ад якix cmарыx чаравiкаў. Ciпакoў.
ДЗIРBАH*, -у, м. Heпаxаная зeмля, гycт o пoрocшая т равoй.
Mарmын Рыль, апёршыcя на лoкаць, ляжыць на бакy на
прагрэmым дзiрванe. Koлаc. Бeлая вoпраmка дзiрванoў, на фoне
якoй cям-mам, y лагчынаx, xаваюцца жывыя cакавimыя плямы
паплавoў. Брыль. Kалi дзeд, ycкiнyўшы на вoз плyг i баранy,
выбiраeцца араць пoлe цi ўздзiраць дзiрван пад лрocа, Рyдзька
бяжыць ycлeд за вoзам. Hавyмeнка.
ДЗIРBАHEЦЬ, нeзак. Пoраcт ат ь т равoй. Ён ycё чаcцeй i
чаcцeй прыxoдзiў пад дзiчкy, глядзeў, як больш i больш пад ёю
дзiрванee зямля. Ч oрны. А абшары гэmыя.памiж лecy — цecна
дoбрай бабe cеcцi — самі выжывалi адзiнoкага чалавeка,
кycmoўeм з ycix бакoў абраcmалi, дзiрванeлi. Лoбан.
ДЗIЧKА*, -i, ж. Плoд дикoгo дeрeва (яблoни, грyши и т .д.).
Сівы дзeд мoй, пан з cям’i мyжыцкай, гэmак дзiўна ўнyчкy
гадаваў, cыпаў шчoдра ў прыпoлiк дзiчкi, залаmoўкy на cшыmкi
даваў. Гeнiюш. — Bocь заняciцe ў xаmy, няxай адыдyць, — cказаў
дзядзька i выcыпаў дзiчкi ў прыпoл Kocцiкy. C.Алeкcандрoвiч.

53
...Мы, вяcкoвыя xлапчyкi, прыxoдзiлi cюды з moрбамi цi
кoшыкамi, залазiлi на гэmыя грyшы, mрэcлi з ycей ciлы галiны, з
радаcцю cлyxаючы, як гycmа пoкаюць на дoл cпeлыя дзiчкi.
Mарцiновiч.
ДЗIЧЫXА, -i, ж. Cамка дикoгo кабана. Дзік xoдзiць
здзiчыxай, за iм — mабyн вoўчы. Kyпала.
ДЗЮБАTЫ i ДЗЮБАCTЫ, -ая, -аe. C бoльшим клювoм;
пoxoжий на клюв. ...Ядлoвeц быў пoвeн чoрныx ягад, дзюбаcmая
пmyшка кiнyлаcя ў кycm... Ч oрны. Адзiн cпазнiўcя moй парoй
дзюбаmы дзяцeл. T анк. T ym mрэба бycла вiнавацiць, вiдаць: дзiця
ён нe xoча Mарылi прыдбаць, бycла, шmo з бycлixай, дзюбаmай
краcyняй, жыў здаўна ў вялiкай 6ycлянцы над пyняй. Зарыцкi.
ДЗЯДЗIHА, -ы, ж. Жeна дяди. ...T oe лeпшаe чалавeцка-
бeларycкаe, шmo ўзгадавала ва мнe cям’я (нe ўcя cям’я наша, а
мама, дзядзiна, цёmка, дзед, дзядзька i яшчэ moйгэmы), moе
выкараняла дoўгi чаc шкoла, Гарэцкi. Hяxай жаль мнe дyшы нe
кране, дзядзiна, падmрымай мянe. Гeнiюш. Назаўmра дзядзiна
ўcmала ранiцoй, выйшла на падвoрак... Kарпюк.
ДЗЯДЗIHEЦ*, -нца, м. Oгoрoжeнный двoр вoкрyг какoгo-
либo cт рoeния. Прайшoўшы праз нeвялiчкi, абгарoджаны
дзядзiнeц, абрocшы гycmа крапiвoю i палынoм, ён yвайшoў y
xаmy. Бядyля. Чалядня cmаяла ў cамым канцы дзядзінца, пoбач cа
cmайнямi i абoрамi. Якiмoвiч. Kрычаць i cмяюцца мyжчьны,
калёcы наxiляюцца, i Алёша падаe ў mравy на дзядзiнeц.
Пт ашнiкаў.
ДЗЯДЗЬKАBАHHE, -я, н. Cт арый oбычай бeлoрyccкиx
панoв oт дават ь cвoиx cынoвeй на вocпит аниe в
креcт ьянcкиe ceмьи. Cmары Beжа прыmрымлiваўcя cmарыx

54
звычаяў i эагадаў аддаць Алecя на дзядзькаваннe да Kагymoў.
Kарат кeвiч.
ДЗЯДЫ*, -oў, адз. няма. Дрeвний oбряд пoминания
yмeршиx; день эт oгo пoминания. Kаб ycпакoiць бацькавy дyшy,
чаmыры разы на год cпраўлялi «дзяды», на радаўнiцy наciлi
cmравы на бацькавy магiлy, каб былo ямy шmo пад’ecцi.
Багданoвiч. Праўдy кажyчы, найбoльш вiнаваm быў гэmай бядзe
Cцёпка: xoць любiў, каб яды былo, як на Дзяды, алe xацеў, каб
рабomы 6ылo, як y нядзeлю. Ядвiгiн Ш.[Cкiба:] — Hy як,
mаварыш Бадыль, накармiлi ваc? [Дзeд Бадыль: ] — Дзякyю.
Hаеўcя, як на дзяды. Kрапiва.
ДЗЯЦЮK*, дзeцюка, м., разм. Moлoдoй парeнь... А ўжo яго
cmарэйшы ўнyк, яшчэ i нe дзяцюк, а moлькi ладны xлoпчык, шmo
нi ў вoшmа, аднак, cmавiць лапцi пeрад бomамi, yжo ён не мoжа
ўцeрпeць — i пeрабiваe цixyю cmрoйнyю плынь казання i
cлyxання. Гарэцкi. Пeрад Аркадзiкам памeрла жoнка, а пeрад
ёю — cmарэйшы сын, Mixаль, mакcама ўжo дарocлым дзeцюкoм.
Брыль. Адвeкy ў наc дoбрыя людзi cваmалi дзeцюкам
адпавeдныx да ix гycmy i, галoўааe, cmанy дзяўчаm. Гeнiюш.
ДHIЦЬ, нeзак. Bcт авлят ь днo. T o ён [Mixал Cцяпyра] чаcаў
бeрвянo, mo днiў кадyшкy, mo рабiў кoлы, mo правiў загарадзь.
Ч oрны.
ДHУШKА, -i, ж. Р аздeлoчная дocка. Даcтаючы ў пeчы
гаршчoк, накрыты днyшкаю, ён [Цiвyнчык] вemлiва звярнyўcя да
Bацi... Ч oрны. Зiна... 6ярэ цёплыя кавалкi мяcа з вялiзнай ciняй
мicкi,.. шлёпаe ix на днyшкy i cкoранька рэжа. Kyдравeц. Урэшцe
гаспадыня прыняcла i паcmавiла на cmoл глiнянyю мicy, пoўнyю
разварыcmай карmoплi, ад якoй iшла гycmая пара, пomым

55
паcmавiла на крyглай днyшцы паmэльню, пoўнyю cкварак i
пeчаныx яeк. Дамашэвiч.
ДРАНІK, -а, м. Oладья или блин из т ёрт oгo карт oфeля.
T рапiш да кабeцiны раxманай — паcпытаeш, дрyг мoй дарагi,
дранiкi cа cвeжаю cмяmанай, бабкy, клецкi, наваm пiрагi.
Панчанка. Дyмаючы, штo нядрэнна былo б, каб запраciлi
пакашmаваць дранiкаў, якiя плавалi ў маcлe, ён [Чачык] адразy
загаварыў, падcoўваючыcя блiжэй i блiжэй да cmала. Пт ашнiкаў.
Дранiкi 6eз мyкi, i калi ix жyeш, ycё аднo бы жyeш гyмy. Cачанка.
ДРАHKУЛЯ, -i, ж. Kрyпная oxoт ничья дрoбь. Hабimы cямю
дранкyлямi рэвальвeр кoльт — пры бoкy. Гарт ны. Ў cmрэлъбы
cваe забiваюць дранкyлi, каб звeра глyшыць. Kyляшoў. Hа
мядзвeдзя icцi можна. Cам загнаў дранкyлю. Грамoвiч.
ДРАTАBАHKА, -i, ж., разм. Kнyт , cвит ый из вeрёвoчeк.
Чаcам mы маxнeш маланкай, як падпаcак драmаванкай. Kрапiва.
Лyкаш закрyцiў над канём драmаванкаю... Гарт ны. Ды ваc
абoдвyx mрэ былo разлажыць на ўcлoнчыкy i адшалёcmаць
драmаванкай, каб дзecяmамy заказалi. C.Алeкcандрoвiч. І
ўзмаxнyў [Пан] драmаванкаю — карoцeнькая mакая пyга,
нecамавimая, яна раcceкла цeла, i пад адзeжынай, на шmанаx
адразy ж паказалаcя крoў. Ciпакoў.
ДРАЦIHА, -ы, ж., разм. Kycoк прoвoлoки; oт дeльная нит ь
прoвoлoки. Cад быў абгарoджаны cmаячым плomам з карomкix
апoлкаў, па якix звeрxy цягнyлicя, адна над дрyгoй, дзвe калючыя
драцiны. Ч oрны. Hад cmалoм вiciць на драцiнe закyраная лямпа.
T анк. Драцiны cпраўна пeракycваюцца нoжнiцамi i адна за аднoй
падаюць y cнeг. Брыль.

56
 ДРУЖБАK, -а, м., разм. Закадычный дрyг. Koжны маe
дрyжбака mакoга, заxавана ў cэрцы да якoга прыязнi даўнейшай
цeплыня. Kyляшoў. Hадзeйныя людзi — дрyжбакi маe кoлiшнiя, з
якiмi я працаваў нeкалi. Шамякiн. Hапарнiкам y Biкmара быў, як
i леmаcь, яго cmары дрyжбак Анicь Шчыm, ён i прымаў змeнy.
Xадкeвiч.
ДРУЖKА, -i, ж. Пoдрyга нeвecт ы в cвадeбнoм oбрядe.
Уxацe яшчэ myпалi дрyжкi i cваmы, на вyлiцы гаманiлi i cпявалi.
Miкyлiч. Ладавалicя ў царквy mрыма вазамi: на першым Ганна з
дрyжкамi, на дрyгiм Яўxiм з браmам Cцяпанам i дрyжынай, на
апошнім — Пракoп i Cарoка. Mелeж. Ганъка mакcама eдзe ў
царквy. Яна mакcама дрyжка, i яна cядзiць на адным вoзe з
Bаciлькoм, Cцёпам, Лeнай i Лiзаю. Bаciлeвiч.
ДРЭHЧЫЦЬ, нeзак., абл. He дават ь пoкoя. Гэта пачалo Зocю
нeрваваць, дрэнчыць. Гарт ны. А вядoма, шmo чoрmа аж
дрэнчыць, калi людзi cаглаcна жывyць мiж cабoю. Koлаc.
ДУБЭЛЬTЫ, -аў, адз. няма. Bт oрыe рамы. Звычайна кom
yмoшчваўcя ў адчынeнай фoрmцы дyбэльmаў, mак xoраша
гавoраць cmаляры на падвoйныя рамы... Лyжанiн. За леmа i
вoceнь ycё падрапарyeм, cmраxy перакрыeм yxлявe i дyбэлъmы
зрoбiм. C.Алeкcандрoвiч. Алe cцeны былi яшчэ нe
паmынкаваны, на вoкны нe былo дyбэльтаў, i, як казала мачыxа,
зiмoй y xацe былo — xoць ваўкoў ганяй. Cабалeнка.
ДУДУKАЦЬ, нeзак., разм. Heгрoмкo гoвoрит ь,
пeрeгoвариват ьcя. А mым чаcам ззадy ў гyрцe пачалi пeрш
памалy, апomым шmoраз мацнeй-мацнeй дyдyкаць. Kалюга.
Пракoпчык cпыняў жанчын, пeрабiваў ix гymаркy i дyдyкаў, i

57
дyдyкаў... Пecт рак. Bocь яны пачаcmавалicя ды cядзяць cабe,
дyдyкаюць пра ceё, пра moe. Kрапiва.
ДУЖАЦЦА, нeзак., разм. Meрит ьcя cилами, 3 прырoдай
выйшлi дyжацца, i ciл y наc cmаe... Дзяргай. Пры ёй, крoкаў за
mры, yпершыcя лoбiкам y камeль, дyжаeцца з маладoй бярoзкай
казляня. Cачанка. Kалi cmаваў на заднiя лапы, [мядзведзь] быў
yжo вышэйшы за мянe, i мне забаранiлi дyжацца з iм, бo ён y
запалe мoжа нe cyразмeрыць ciлы. Kарат кeвiч.
ДУПЛЯBАЦЦА, нeзак. Oбразoвыват ь дyплo (o дeрeвьяx).
Яблынi i грyшы ўжo дyплявалicя, алe яшчэ cадавiна адцягвала ўнiз
ix гoллe. Ч oрны.
ДУXM ЕHIЦЬ i ДУXM ЯHЩЬ, нeзак. Иcт oчат ь арoмат ;
пoвeват ь прият ным запаxoм. Пeрад Kачкамi, дзе шырэйшая
вyлiца, cпачаmкy moлькi дымiла, а пomым i нeзвычайна
дyxмянiла палявая кyxня. Брыль. Ад лeкаў дyxмeнiць паxам
лiпавыx квemак, чабoрy, малiн i cyнiц. C.Алeкcандрoвiч.
ДУXOЎHIЦА, -ы, ж., разм. Дyxoвнoe завeщаниe. —
...Cкрыпка вeрна ўciм cлyжыла, каб i ты ёй вeрны быў, —
гаварыў паcтyx Kyрыла, як дyxoўнiцy рабiў. Koлаc.
ДЫЛЯ, -i, ж., абл. Пoлoвина или чeт вeрт ь раcкoлoт oгo
вдoль брeвна. 3 дыляў паcлалi палoк шырачэзны, каб хто mym,
парыўшыcя, нe звалiўcя. T анк. T oлъкi наcycmрач параю кoнeй
дарoжны майcmар цягнyў збimы з moўcmыx дыляў i акoваны
бляxай шырoкi, на ўcю вyзeнькyю шашy, плyг... Адамчык.
...Bыcланы cаcнoвымi нoвымi дылямi з-пад лecпрамгаcаўcкага
гаmара, ён [мocm] жаўцeў, як падлoга... Пт ашнiкаў.
ДЭРАШ, -а, м. Koнь чалoй маcт и. Ён [Бyшмар] дoўга cядзеў
mак на cваiм xymарcкiм дэрашy, mрапаў ямy грывy i cmаў, як

58
дзiцё — радаcны, бeз дyмак аб прычынаx. Ч oрны. Прыгнаў
карoвы дзядзька Анmocь. Апoшнiм прыплёўcя на cваiм дэрашы
Kарycь Дзiвак з Mагдаю. C.Алeкcандрoвiч. А яны ляцeлi шалёна,
i бeлы кoнь ycё даганяў i нe мoг дагнаць вoгнeннага i дэраша.
Kарат кeвiч.

Е
EKАTАЦЬ, нeзак., разм. Boпит ь, кричат ь, визжат ь oт бoли.
Далёка-далёка екаmалi cабакi. Дайнeка. Beрашчаў, крычаў,
eкаmаў, праciўcя нeдзe Цяўлiк. Cт ральцoў. Iвашoў eкаmаў нeшmа
i плакаў. Бьiкаў.
EHЧЫЦЬ*, нeзак. Жалoбнo cт oнат ь. А y 6eднай Kацярыны
разраcmаeцца ўcё xвoр: cmoгнe, eнчыць бecпраcmанкy пад
дзярyжкаю cmарoй. Koлаc. Bocь пакymа, дык пакymа! Cmoгнe,
eнчыць цёmка Ўлюmа, yжo канае вom-вom-вom — так cxапiў яе
жывom. Kрапiва. Cправа нe ў mым, шmo ён [чалавeк] плакаў цi
нe плакаў, шmo ён енчыў, кiдаўcя на гэmyю магiлy mварам.
Ч oрны. Падалocя, шmo нexmа на вocmравe eнчыць. Boранаў.

Ж
ЖАБРАBАЦЬ, нeзак. Coбират ь милocт ыню, прocит ь
пoдаяния. Шmo ж былo рабiць малoмy? Рyкi дзе ямy зацяць? He
йcцi ж з бацькам жабраваць здарoвамy, маладoмy! Koлаc. ...А
шmo ж бyдзe з нашым дзiцeм, калi мы памрoм? Цi яе
прыйдзeцца ямy жабраваць icцi? Kрапiва. Заcmаўшыcя ciраmoю з
малыx год, ён [Павeл Дyбoвiк] cпачаmкy жабраваў, пomым паcвiў
мecmачкoвyю cкацiнy. Ч арнышэвiч.

59
 ЖАБУРЫHHE, -я, н., раэм. Лягyшечья икра. Па вёcцы, як
жабyрыннe па вадзe, папаўзлi cлiзкiя, агiдныя плёmкi. Шамякiн.
Hад зацягнymым брocняю i жабyрыннeм бeрагам cажалкi да
cамай вады cxiлiлicя cmарыя дyплаваmыя вeрбы. Граxoўcкi.
Цёмныя, зeлeнаваmыя, бы жабyрыннe, лiпкiя xмары апycкалicя
ўcё нiжэй. Koўт yн.
ЖАДЗЁH, -дна, днo; разм. Иcпыт ывающий нyждy в cамoм
нeoбxoдимoм, нe oбecпeчeнный чeм-либo. Т ады яны ўдвyx,
гэmакiя здарoвыя людзi, зрo6яць cабе гэmакi лад y жыццi, шmo нe
бyдyць жадны кавалкy xлeба. Ч oрны. У mыя днi былi жадны
cкарынцы чэрcmвай xлeба. Глeбка.
ЖАЛEЗЗE, -я, н., зб., разм. Желeзный xлам, лoм. Boзнiк
mым чаcам яшчэ раз yзлeз на пeч, адcyнyў пycmyю cкрынкy з-пад
яeц, мяшoк з нeйкiм жалeззeм, бляшанyю mрyбy, кiйкi, ycё, шmo
mам ляжала, абмацаў yce кymкi, — няма! Гарэцкi. Hi па двараx,
нi па прыcадаx яе [вyлiцy] нe пазнаeш, i прайcцi нельга з-за
рoзнага жалeззя, камeнняў, бimай цэглы, аcmылыx галавeшак, з-
за ям, варoнак i глыбoкix каляiн. Kyлакoўcкi. T ym цёмна,
жалeззe з ycix бакoў, звeрxy цicнe да шпал, камeння, xoча
прыдyшыць, алe заmoe няма людзeй, mаўкаmнeчы. Kарамазаў.
ЖАЛЯЗKА, -i, н., абл. Ут юг, кoт oрый нагрeвают на oгнe.
...Даcmаe [дзeд]... баначкy ад вакcы, дзе ён xаваe mрym —
падпалeны на лавe i прыmyшаны xалoдным жалязкам, каб нe
cаmлeў cаўciм, паркалёвы лапiк. Адамчык.
ЖАРДЗЯHIK, -а, м., абл. Жeрдянoй забoр. Жывoга moлькi i
былo, шmo xвocm жардзянiкy ды вoддалeк маладзeнькiя, мoжа
mры гады як паcаджаныя, вiшанькi... Лoбан. Анmoн cядзeў,
прыmyлiўшыcя да жардзянiка. Cавiцкi. Ад cаўгаcнага цэнтра i як

60
маглo cxапiць вoка ўздoўж вyлiцы cmаялi размаimыя плаmы. 1
парканы, i чаcmакoлы, i mыны, iжардзянікi, i пляmнi. Дyбрoўcкi.
ЖАРOБKА, -i, ж. Moлoдая кoбылица. He паcпeла я
аглeдзeцца, як ён yжo на жарoбцы кoнна cядзiць. Ч oрны. ...Дyx
няўпынны шmyрxае: лавi з раcпyшчанай грывай дзiкyнкy-
жарoбкy, пакyлъ нe аcmыла шалeнcmва ў крывi... Звoнак.
Бабeйка з гoдy ў год мацнeў, мацнeй yраcmаў y зямлю, y
гаcпадаркy ён меў цяпер шэcць дзecяцiн надзeлy, cпраўнага
рабoчага каня i жарoбкy для выездаў... Xадкeвiч.
ЖАРЫHKА, -i, ж., абл. Гoрячий yгoлёк. Дзвe cмаляныя каcы
вoкал cmанy абвiлicя, ды блiшчэлi з-пад брывeй дзвe гарачыя
жарынкi... Звoнак. T кнyўшы ў зyбы папярocкy, xлoпeц... прыceў
на кyкiшкi i пацягнyўcя ў агoнь за жарынкай. Р акiт ны. ...У вачаx
Лышчынcкага загарэлicя жарынкi кплiваe цiкаваcцi. Арлoў.
ЖАЎЦЯK, -y, м., абл. Жёлт ый пecoк. T oлькi moе i глядзi —
пад ракy крyцi i крyцi, каб нe вывoрваць глeй; y лагчынe паднiмi
на cярэднюю правoркy, а на выcпe пад дарoгy — знoў крyцi, каб
нe цягнyць навeрx жарcmвy, нe выкiдваць жаўцяк. Пт ашнiкаў.
ЖBАBEЦЬ, нeзак. Cт анoвит ьcя бoлee пoдвижным,
oживлённым. Kалi размoва пачыналаcя пра гэта, яго, былo
прыкмemна, людзi жвавeлi, гаварылi гарачэй, пeрабiвалi адзiн
аднагo. Meлeж. Дoўга, аднак, [цёця Уладзя] cmрымлiвацца нe
магла, знoў жвавeлi рyxi, галаcнeла мoва, а cабака cядзeў пры ёй,
каб нe былo якoга парyшэння парадкy. Лyжанiн. ... Boчы
пачыналi жвавeць, нeшmа ўжo знайшлi на рацэ, зачапiлicя...
Kарамазаў.
ЖBIРOЎKА, -i, ж. Bид oxoт ничьeгo рyжья из дамаccкoй
cт али. І калi палiцыя ў cялo прыязджала — [cmары] выкрадаўcя

61
пeршым, i xаваў жвiрoўкy, i ў дyплo раiў мнe xаваць i маe вeршы.
T анк.
ЖBIРЫHKА, -i, ж. Kрyпинка гравия. Плeшчацца пo краяx
вада, жвiрынкi малeнькiя вылiзвае. Cкрыган. Бацька cпачаmкy
нe прыцicкаў [cякeрy], i я крyцiў легка, паглядаў наваm i
любаваўcя, як мoкне камeнь, цячэ па iм вада, здзiраюцца
жвiрынкi... Далiдoвiч.
ЖBІРЫCTЫ, -ая, -аe. Бoгат ый гравиeм, пocыпанный
гравиeм. У лecе мoцна шаcmала пад цяжкiмi бomамi яго нe
зляжалаe яшчэ лicцe, за лecам — гyчна шoргаўcя аб абцаcы
жвiрыcmы пяcoк на дарoзe. Ч oрны. Hядаўна наш цягнiк
вылyзваўcя з балomа, а вocь yжo выcкачыў на жвiрыcmyю наcпy i
пагyкваe cярoд далiны. Лyжанiн. Цяпер ён [Ягoр] падняў з-пад нoг
шocm, бoўmнyў канцoм y вадy, жалeзным рачыкам дзeўбанyў
жвiрыcmаe днo... Kарамазаў.
ЖOРHЫ, -аў, адз. няма. Р yчная мeльница. Жoрны былi
cmараcвецкiя, з moнкiмi, пабimымi i cцягнymымi абрyчoм
камянямi, даўнo нe наcяканымi, малoлi нe дyжа cпраўна...
Быкаў. Уcю дoўгyю вoceнь [Xвядociк] цyпаe ў гyмeнцы цэпам,
малoцячы cваю збажынy, а зiмoй грымiць жoрнамi: мeлe зeрнё
на мyкy. Hавyмeнка. Cкрыгаmалi, аднаcmайна шoргалi жoрны, i
пад гэты шoргаm прыxoдзiлi да яе [нявecmкi] нeвяcёлыя дyмкi...
Cт ральцoў.
ЖУЖАЛЬ, -ю, м., абл. Жидкая грязь. Паперадзe цягнyўcя
даўжэзны абoз вoзчыкаў i пeраmварыў дарoгy ў лiпкi жyжаль.
Граxoўcкi.
ЖЫГАЛА, -а, н., разм. Р аcкалённый мeт алличecкий прyт
для прoжигания oт вeрcт ия в дeрeвe, кocт и и др. А Яначкy

62
нiбы жыгалам прапяклo наcкрoзъ. Kрапiва. Cyceдавага Арxiпа
дзeд вyчыў крyцiць з гoнкай xваiнкi дyдкi, прапякаць шэcць цi
вoceм дзiрачак, вычыняць i выxарoшваць дзюбкy, цi нociк, y
дyдцы: праразаць, а тады жыгалам папраўляць галаcнiк...
Янкoўcкi.
ЖЫГУЧKА, -i, ж., разм. Жгyчая крапива. Kладзe mаmа наc
па чарзe на лавy. Hабiраe ў дзвe рyкi цэлы вexаць жыгyчкi i
пачынаe ад галавы да пяmак нацiраць ёю. Дyбoўка. Знiкаюць y
пад’eздзe зялёная крапiўка, вяcёлая жыгyчка з ciвoю лебядoй.
Барадyлiн.
ЖЫTHЩА*, -ы, ж., разм. Р жаная coлoма. Арyдyючы
здаравeннымi mрoxрагoвымi вiламі, Boлька па-мyжчынcкy
падxoплiвала iмi жыmнiцy i кiдала яе ў mарпy. Bаciлeвiч.

З
ЗАБАЖЫЦЦА, зак., разм. Hачат ь бoжит ьcя. — А нe
наравicmы [кoнь]? — пыmаюcя я. — Пcc!.. — запcыкаў цыган,
вылyпiўшы на мянe cваe ximрыя вoчы. — Ён i нe вeдаe, шmo гэта
за нoраў, каб я mак жыў, — забажыўcя цыган... Якiмoвiч.
ЗАБАРCАЦЬ, зак. Прoт янyт ь oбoрy в пeт лю лапт я. Яна
[Cцeпанiда] xymка cабралаcя, надзeла mрoxi навeйшyю
шарcцянyю cпаднiцy, завязала паднiз cвяжэйшyю, 6елyю ў
крапiнкy, xycцiнкy, cпрыmнeй забарcала на нагаx чyнi. Быкаў.
ЗАБАРCHI, адз. ЗАБАРCHЯ, -i, ж. i ЗАБАРCEHЬ, -cня, м.
Beрёвoчныe пeт ли, в кoт oрыe прoт ягиваeт cя oбoра для
крeпления лапт я на нoгe. Ужo лicцe пад нагамi аж па забарcнi
шyмiць. Брoўка. Уcmавiўшы нагy ў лапаць, cпачаmкy зацягнyў
забарceнь на пяmцы, замацаваў зашмарг cпeрадy, заmым cmаў

63
абвiваць гoлeнъ абoрай. Hавyмeнка. Heглыбoкi — па за6арcнi —
Шапавалаў пeрамeл... Cачанка
ЗАБЕГАHЫ, -ая, -аe; разм. Уcт авший oт бeгoт ни, забoт .
Hараджайцеcя, нараджайцecя кoжны мecяц i кoжны год. У вачаx
любiмай дзяўчыны, y вачаx cycедзяў, cябрoў, y вачаx прафecараў
чынныx i забeганыx дакmарoў, i ў шырoка раcкрыmыx дзiцячыx
вачаняmаx, i ў плыmкай вадзe. Панчанка.
ЗАБEДАBАЦЬ, зак. Hачат ь coкрyшат ьcя. Kалi аcвoйmалicя i
пeраcелi з балагoльcкix бyдаў на мяккiя cядзeннi, забедавалi
6алагoлы. Граxoўcкi. Mацi, якая ў гэты чаc yжo завixалаcя нeдзe
каля пeчы, заўважыўшы, шmo мы гаmoвыя ў дарoгy, выйшла на
ганак i забeдавала... Mарцiнoвiч. Чапрoўcкая, yздыxаючы,
забeдавала, наракаючы на вайнy, на cваю жанoчyю i маmчынy
дoлю, на цяжкi чалавeчы лёc, на cынавy нeаcцярoжлiваcцъ.
Далiдoвiч.
ЗАБOЖKАЦЬ, зак. Hачат ь причит ат ь, coкрyшат ьcя,
пoминая бoга. Жанчыны за cцянoй завoxкалi, забoжкалi.
Kарамазаў. — Bocь з-за каго ўce шышкi на маю галавy, —
завoйкала, забoжкала Hадзя. Грoднeў. Паглядзeла на ix бабка i
забoжкала. Cяркoў.
ЗАBIHУЦЦА, зак., разм. Энeргичнo взят ьcя за какyю-либo
рабoт y, cпeшнo занят ьcя чeм-либo. Дзeцi палeзлi за cmoл, а
Юcmына завiнyлаcя каля пeчы. Гарт ны. Heзабавам yзбiўcя ён
[мyжык] на дoбры лoм, папляваў на рyкi i з прыeмнаcцю, алe
пацixy, аcцярoжна завiнyўcя пад павалeнай бярэзiнай. Гарэцкi.
Xymка яны з Miрoнам Iванавiчам, якi нeўзабавe з’явiўcя ў xацe,
mак завiнyлicя ля cmала, шmo cпакyciлi i камicара, якoмy i
cапраўды надакyчыў малoчны правiянm... Лынькoў.

64
 ЗАBIXАЦЦА, нeзак. 1. Уceрднo, cт арат eльнo выпoлнят ь
какyю-либo рабoт y. 3 абcыпаным mырcаю mварам завixаeцца
Mайceй, якi cлyжыць разам з бацькам на чыгyнцы. Hавyмeнка.
T ыя [жнei] завixалicя з cярпамi ля ўcкраю лecа, жалi калгаcнаe
жыmа. Ч ыгрынаў. 2. Bыражат ъ cвoю прeданнocт ь кoмy-либo,
пoказыват ь cвoё раcпoлoжeниe к кoмy-либo. Анэmа глядзeла на
cmаршыню, на moе, як завixаeцца ля яго дачка, ycпамiнала ягoнyю
мацi, пoле, каляcкy, y якoй ляжала малeнькаe дзiця... Жyк.
Пакyль я завixаўcя ля яго цяцеры, дык ён маёй варoнe cmавiць
маm... Bалаceвiч. — Cкрыдлeўcкiя маладзiцы завixаюцца ля яго
[Шчэпака], — цixа заcмяяўcя Mimрафан, — i радyюцца, шmo
ceквecmраmара лixаманка mраcе... Бажкo.
ЗАBOРЫHЫ, -ын, адз. няма. Hачалo паxoт ы. Алe на
двoрныя завoрыны, xoць быў чацвeр, пагнаў вoйm ycix чыcmа з
Пнeўшчыны. Гарэцкi.
ЗАГАЙCАЦЬ i ЗАГОЙCАЦЬ, зак. Hачат ь рыcкат ь, мчат ьcя,
нocит ьcя. Coнца cxавалаcя за xмаркy, крymанyў вeцeр, падxапiў
з дарoгi i загайcаў па пoлi. Галyбoк. — Hяма калi мнe! — і
прыбавiла [Ганя] газy, загайcала па калдoбiнаx. Micькo. T равe нe
баліць, як вяcна загoйcаe з намі ў прыгoдзe?.. Бoн
ЗАДРАTАBАHЫ, -ая, -аe. Зат янyт ый прoвoлoкoй. Бачыла,
як прабiваў ён y печы задраmаванyю аддyшынy. Баранавыx.
ЗАДЫШЛIBЫ, -ая, -аe. Cт радающий oдышкoй. T oлькi шmo
малады чалавeк i яго cпадарoжнiкi — грyзнаваmы, задышлiвы
пажылы мyжчына ў паляўнiчым каcцюмe i вeльмi юная
дзяўчына, цёмная шаmэнка з moнкiм адyxoўлeным mварам i
cyмнымi вачыма — былі ў флiгeлi... Дайнeка.

65
 ЗАЖАРTАBАЦЬ, зак. Hачат ь шyт ит ь. Bаciль — xлoпец з
cyceдняй вёcкi, cпаmыкаючы яе [Ганyлькy], зажарmye, бывала,
загавoрыць. Ядвiгiн Ш. — Т ы чый? — Знайдy вocь xаmy, мoжа
бyдy mвoй! — зажарmаваў [Янyк]. T анк.
ЗАЗУБEHЬ, -бня, м., абл. Р ыбoлoвный крючoк. Ды дзе mам
бyдзe брацца шmo на яго зазyбeнь, калi Biнцэнmы чаcmа нe moлькi
пра рыбy, алe i пра чарвяка забываўcя. Kалюга.
ЗАЙM АЦЬ*, нeзак. Coбират ь живoт ныx в cт адo, чт oбы
кyда-либo гнат ь. Heкалькi дзён Bаcя нe xoдзiць да дзeда. Hаваm
ягoнyю даўгалычyю рабyю cвiнню нe займаe паcвiць. Hавyмeнка.
Паcвiў [Kаcmycёк] cваe дзвe карoвы i цялyшкy, займаў кoжнyю
ранiцy — mак пагадзiлicя на пачатку вяcны — cyceдавы аж пяць
шmyк. Янкoўcкi. Kалi ж Альдoна пeрабягала праз дарoгy ў жыmа,
я займала cmаmак i пeраганяла на ceнажаць, блiжэй да рэчкi.
H.T араc.
ЗАKBАTАРАBАЦЬ, зак., разм. Пoceлит ьcя на кварт ирe. Ён
[парабак] закваmараваў y агyльнай парабчанcкай афiцынe —
cям’i ў яго нe 6ылo. Ч oрны. Закваmаравала Рая ў адзiнoкай
жанчыны, yдавы Анэлi. Kавалeнка. У Kаралiнe закваmараваў
нямeцкi гарнiзoн. Cабалeнка.
ЗАKЛАДАЦЦА*, нeзак. Бит ьcя oб заклад, дeржат ь пари. Як
moлькi ўcё ўгамаmлаcя ў xацe, Апанаc, каб апраўдацца, кажа,
шmo каб ён нe закладаўcя, mo нiчoга гэmага нe былo б. Koлаc.
ЗАKOCKI, -ак, адз. няма. Hачалo кocьбы. Hа ўcxoдзe coнца з
Грынё ўпрывoзяць дзвe каciлкi... Kажyць, з аднoй пoйдзe
mракmар. Гэта падмoга каcцам, шmo прыexалi на закocкi.
Пт ашнiкаў. Beльмі cвoeаcаблiва, нeпаўmoрна праxoдзiлi i
гyканнe вяcны, прoвады рycалкi, закocкi, зажынкi, рoзныя

66
пяmрoўcкiя ды i ўce аcmаmнiя cвяmы. Cачанка. Xymка
бyдyць,закocкi. Kрyпeнька.
ЗАЛETАCЬ, прыcл. B пoзапрoшлoм гoдy. Здарылаcя moe
залemаcь, пoзняю вoceнню, калi раён апынyўcя ў прарывe па
льназдачы. Быкаў. Фeня cказала мнe: залеmаcь пeрад mым, як
брyкаваць вyлiцy, cклiкалi cxoд калгаcнiкаў i прынялi паcmанoвy
ўciм рocлiкаўцам паcmавiць пeрад дамамі шmыкemныя
парканчыкi. Cабалeнка.
ЗАЛЫГАЦЬ, зак. 1. Hабрocив вeрёвкy на рoга, шeю
живoт нoгo, заxлecт нyт ь eё или завязат ь yзлoм. Bыmрымаўшы
з mыдзeнь, Цimoк cам залыгаў карoвy, нoччy завёў y Cарoкаў двoр
i прывязаў яе да плomа. Лoбан. ...Андрэй пакiнyў xалmyршчыкаў
адныx, падаўcя да xлeўчyка, знайшoў cкрyчаны ў cmoлкi пoвад,
пачаў разбэрcваць — cабраўcя залыгаць Лыcкy... I.Kапылoвiч. 2.
Пoдчинит ь ceбe кoгo-либo, дoбит ьcя влаcт и над кeм-либo.
Гэтая грoзьба нe cказаць, каб палoxала, cпрабyй, залыгай гэmага
здараўца. Лyжанiн. Ды цi мала камy ўздyмаeцца cecцi mабe на
плeчы? He moлькi цябе залыгаюць, алe яuiчэ i Анmocя ўпрагyць
на падмoгy... C.Алeкcандрoвiч.
ЗАЛЫCIЦЬ, зак. Cнят ь кoрy на какoм-либo yчаcт кe cт вoла
дeрeва. Залыciў дзядзька дрэва злёгкy (cякeра вocmра, кара
крoxка). Koлаc. У яго [Андрэя] ёсць вялiкi cадoўнiцкi нoж i
карандаш. Ён жа мoжа залыcіць cmвoл дрэва i напicаць. Лoбан.
ЗАM АЛА, прыcл., разм. Cлишкoм малo, мeныпe, чeм
нyжнo. Cмyцeн явар. Змагаць, бiцца ciл замала з пeрашкoдай,
Kyпала. Mне б дабeгчы i гэты пажар пагаciць, moлькi рана балiць i
замала ciл. Панчанка. А Hеманy дoл, xoць бяcкрайнi, ды цeceн,
замала i шyмy ляcнoга i пeceнь. Kалачынcкi.

67
 ЗАM OЖHIK, -а, м., разм. Зажит oчный, cocт oят eльный
чeлoвeк. Цяпер y наc ёсць cвoй cад, cвoй гарoд, а Дзiда-дзeд наш
нe быў замoжнiкам. Бядyля. Былi i mакія замoжнiкi, y якix аднo
лiчылаcя зямлi больш, як y iншыx; алe як зямля mая жаўцeла
жoўцeнькiм пяcoчкам, mo замoжнiкi mакiя праўдзiва нагадвалi
гoлыx каралёў. Meлeж. Kалi ж ycmаваў замoжнiк, якi цягнyўcя
калicь за Kандыбам, Анэля,вeрыла i ямy. Ч арнышэвiч.
ЗАM ЫЛЯЦЬ, зак. Зашeвeлит ь гyбами. Mалoe паварyшьjлаcя
i cmаранна замыляла рyжoвымi вycначкамi. Kyлакoўcкi.
ЗАM УЖKА, -i, ж., разм. Замyжняя жeнщина. Не паcпeла
Глаша аcвoйmацца cа cmанoвiшчам замyжкi, як давялocя
вярнyцца ў iнcmыmym. Лyжанiн. Фараoн, аднак, дазнаўcя, шmo з
замyжкаю звязаўcя, i mym рапmам занямoг. — Пакараў мянe,
знаць, бог! Kрапiва.
ЗАM УРЗАЦЦА*, зак., бeзаc., разм. Зат янyт ьcя дымкoй,
пoкрыт ьcя oблаками. Падвeчар, бывала, замyрзаeцца — нy,
дyмаeш cабe, — дoждж нанач збярэцца. Лoбан.
ЗАM ЧЫШЧА, -а, н. Mecт o, гдe cт oял или cт oит замoк. 3
выcoкага замчышча — арлiны пагляд на зялёна-залацicmыя
надрэчныя далi, на вялiкаe cялo з драўлянымi дoмiкамi. Брыль.
Ад mапoлi, шmo cваiмi галiнамi амалъ yпiралаcя ў cxiл замчышча,
на зямлi ляжаў гycmы цeнь. Cавiцкi. Зараcлi mравoй i гycmым
бадыллём cmарадаўнiя замчышчы мяcцoвыx магнаmаў. T ычына.
ЗАHЯПАCЦI, зак. 1. Прийт и в yпадoк. T ym жылi mыя
замoжнiкi, шmo выceлiлicя з Kлiнкoў. Праўда, значная чаcmка ix
зямлi 6ыла прырэзана да калгаcа, i цяпер яны mрoxi заняпалi.
Koлаc. Пeрад вайнoй манаcmыр заняпаў, алe лiпеў нeяк...
Xадкeвiч. 2. Пoт eрят ь здoрoвьe, cт ат ь cлабым, бoлeзнeнным.

68
Як-нiяк, ляcнoe чыcmаe павemра i фimанцыды нe ўкарачаюць
вeкy, нe дазваляюць mак занeпадаць бeз чаcy людзям, як,
нeраўнyючы, калicьцi былo ў качагаркаx на параxoдаx. Дyбoўка.
Moцна жoнка заняпала, падкаciла яе xвoр. Koлаc.
ЗАПАM АГЧЫCЯ, зак., абл. Иcпoльзyя чт o-либo, извлeчь для
ceбя выгoдy. Як маe чoрm лыcы, xай цыган-крyцeль адcвemны —
ягoным дабрoм. запамoгcя. Kалюга. Hа чoрmа гэты ядлoвeц дoма,
эапамагчыcя бацька драбязoю ўcялякаю xoча. Гаcпадар! Ч oрны. І
oт, цi mo яна cама надyмала, цi людзi наўмiлi, алe маім
гаcцяваннeм яна заxацeла запамагчыcя. Cкрыган.
ЗАПАHАBАЦЬ*, зак. Hачат ь гocпoдcт вoват ь, влаcт вoват ь.
Праз comнi год жылi мы mак, нe даючыcя нiкoмy; алe, yрэшцe,
пeрамаглi наc палякi i запанавалi ў нашай бeларycкай cmарoнцы.
Багданoвiч. Мы з mабoй mym запанyeм. Ч oрны. Падпявалi ў moн
«дабрадзeі», cпраў прыгнeчання варmаўнiкi, шmo бяздoлъньш няма
ўжo надзei, запанyюць яны — кyлакi. Пecт рак.
ЗАПАCBАЦЬ*, нeзак. Coвeршая дрeвний oбряд, выгoнят ь
cкoт на паcт бищe впeрвыe пocлe зимы. У чыcmы чацвeр cкom
запаcвалi, яна [Mар’eчка] xвараcmoк y xаmy наciла, гyляла.
Гарэцкi. Цяпер няма mакoга звычаю, а ранeй запаcвалi карoў.
Kалюга. Учoра заворвалi i запаcвалi. Баранавыx.
ЗАПАTЫЛАK, -лка, м. Kлинышeк для закрeплeния кocы. —
Kалi шmo якoe, каcoю нe рэж, запаmылкам бi, а mo з вамi бяды
яшчэ набярэшcя, — пeраcцeрагаў на xадy Cцяпан Bаранeц.
Kрапiва.
ЗАПЛOЦЦE, -я, н., разм. Mecт o за забoрoм. [Падcвiнак] цэлы
дзeнь mo на прыгyменнi, mo каля заплoцця абцiраўcя.

69
Баранавыx. Дзе ёй дагнаць [Лёвачкy) — як раcmаў. Абшyкала ўce
блiзшыя заплoцці ды заxлeўi. Hiдзe нe былo. Лoбан.
ЗАПРАM ЯHIЦЦА, зак. Hачат ь лyчит ьcя. Boчы яго
[Дyбаmoўка] cmалi малeнькiмi i запрамянiлicя cмexам.
Kарат кeвiч.
ЗАРАBАЦЬ, нeзак., разм. Bcт рeчат ь зарю. Я xлoпцам тады
яшчэ быў. Зараваць на дocвimкy нeяк cабраўcя. Cачанка.
ЗАРАCIЦЦА, зак. Oбмoчит ьcя рocoй. Падкладаўшы пад cябe
cена, каб не зараciцца ў аmавe, яны [дзяўчаmы] мараць аб
бyдyчым, выказваюць рoзныя дyмкi. Бажкo. Пакyль чвякаў па
мoкрым лyзе, [Bаciль Бeзрyчoнак] зараciўcя па пoяc. Дайнeка. І
як нi падымаў ён [Андрэй] выcoка нoгi, алe ўвecь да пoяcа
зараciўcя — бyльбoўнiк мoкры... I.Kапылoвiч.
ЗАРУHEЦЬ, зак. Пoкрыт ьcя зeлёными (oзимыми) вcxoдами.
Зарyнeла ралля, mвар мяняe зямля — нoвы заcеў вянкi пeрамoгi
заплёў. Koлаc. І памалy выcаxла зямля. Зарyнeлi чoрныя абрывы.
T анк. Зярняmы прараcmyць i — зарyнee, аклiкнe далi пoшчак
cалаўя. Пyшча.
ЗАCEHЬ i ЗАЦEHЬ, -i, ж. Зат eнённoe мecт o. Miжвoльна
гoрнyчыcя да цяпла, xлoпeц вылeз з cырoй заceнi акoпа i ceў на
брycmвeр, звeciўшы з калeнь бязвoльныя рyкi. Быкаў. Была
cамая гарачыня, cyxi i бязвemраны жнiвеньcкi пoўдзeнь, алe ў
заceнi xвoй i елак, пад навiccю гycmoга зялёнага гoлля cпякomа нe
mак адчyвалаcя... Cачанка. Зацeнъ на дарoзe ад ix [клянoў]
лапyшыcmай зeляніны. Kалюга.
ЗАCKBАРЫЦЬ, зак. Заправит ь жарeным cалoм. Рэнаmа
пайшла ў зямлянкy, дзе варылаcя ў чыгyнкy лyпiннe бyльбы,.
cmаўкла яго, дамяшала крыxy cвeжай жыmняй мyкi, паcmавiла

70
на агoнь, пomым больш шчoдра, чьм ва ўce папярэднiя днi,
заcкварыла. Cавiцкi.
ЗАCЛАHIЦЬ*, зак. Закрыт ь заcлoнкy пeчи. Яна [Дамiцэля]
папрымала ўcё — і гаршчoк на cваё даўнейшаe мecца паcmавiла,
i пeч заcланiла, i xаmy ў mым мecцы замяла, дзе налimа былo...
Kалюга. Пакyль яна [Жэнька] cёe ды moe ды гэта — Ганyлькy да
moлкy прывяла ды cама ўмылаcя, дык мацi ўжo i пeч заcланiла.
Kрапіва.
ЗАCM УЖАHЫ, -ая, -аe. Зат янyт ый дымкoй, мглoй. Bimаю
цябe, мoй cлаўны вeраcень! T ы moй жа яcны, ледзь-ледзь
заcмyжаны. Bярцiнcкi. Hа шэрым заcмyжаным нeбаcxiлe
з’явiлаcя ciраmлiваe няяркаe coнца. Быкаў.
ЗАCM УЖЫЦЬ, зак., разм. Зат янyт ь дымкoй, мглoй. Hад
бeзданню чаcy мы пoплeчкi 6yдзeм. Чаc вoчы cyмomаю нам нe
заcмyжыць. Kалачынcкi.
ЗАCM ЫЛЕЦЬ, зак., разм. Hачат ь cаднит ь, жeчь. T ym —
гyльня ў mрэцi — лiшнi... Ды, мyciць, ycё нeпапраўна. Заcмылeў
пацалyнак, шmo ў жьщe знянацкy быў вырван. Лyжанiн.
ЗАCTOЛIЦЬ, зак. Пoдшит ь пoт oлoк. Hацягаeм з лecy лаm,
заcmoлiм. Cцeны moўcmыя, бyдзeм зiмаваць у цяплe, як y бoга за
пазyxай. Пт ашнiкаў.
ЗАXЛEЎE, -я, н., абл. Mecт o за xлeвoм. Kарнiла падвярнyў
перадoк калёc i памалy павёў каня ля mынy ў заxлeўe... Быкаў.
[Hiна] абшyкала ўce блiзшыя заплoццi ды заxлeўi. Лoбан. А
moлькi прымeркнeцца, агарoдамi па заxлeўю, нiбы злoдзeй, знoў
крадзeцца ў канoплi. Cачанка.
ЗАXM АРЫЦЬ, зак. Пoкрыт ь oблаками или т yчами. А нябеc
нe ўпраciў... Адабралi, заxмарылi мoй аcеннi дзянёк. Лyжанiн.

71
Заxмарыла ўжo вoceнь нeба i раcпранаe гай барвoвы. Bялюгiн. І
нiштo эаxмарыць нe маглo далeч-ciнь над крыламi вяcнянкi.
Зyёнак.
ЗАЦIРKА*, -i, ж. Myчная пoxлёбка, пригoт oвлeнная на вoдe
или мoлoкe. Eдакi адзiн пад адзiн, moлькi давай, ды вom зацiрка ў
чыгyнe рэдкаваmая. Лoбан. Mаці па прывычцы тyпала ля печы,
xoць mам варыўcя ўcягo чыгyнoк зацiркi. Аciпeнка. Kаб з
каcmрyлi не «выбeгла» зацiрка цi клёцкi з малакoм — пiльнyй
каcmрyлю... Янкoўcкi.
ЗАЦІШАK, -шкy, м., пeран. Укрoмнoe мecт o. Дрyгi баiцца,
мyciць, бyры: давoдзiць ён, шmo лeпeй крышкy былo б cядзeць
нам y зацiшкy. Kрапiва. Xацeлаcя нeдзe ўцячы, cxавацца, каб
пeражыць лixалeццe дзe-нeбyдзь y зацiшкy, а паcля вярнyцца,
калi cmане cпакoйна на зямлi. Дамашэвiч. Hяxай myляцца ў
зацiшкy mыя, y каго заeчаe cэрца, хто cmрацiў cyмлeннe, хто не
даражыць cваёй бацькаўшчынай. Hoвiкаў.
ЗАЦЯЦЦА*, зак. Зат аит ь cвoи мыcли, чyвcт ва; зат аит ь
злocт ь на кoгo-либo. Яны [вoйm з прыяцeлямi] яшчэ нe mрацiлi
надзei дазнацца прычын гэтых дзiўныx Cаўкавыx павoдзiн. Алe
Cаўка зацяўcя, як камeнь. Koлаc. Дачyўшыcя пра заўчаcнyю
cмeрць 6ацькi, Mарыcя зацялаcя. Бажкo. Чамycьцi гэта нe
cyпакoйвала маёй злocцi, я зацяўcя на Oлю. Далiдoвiч.
ЗАЧЫРBАHIЦЬ, зак. Cдeлат ь краcным. Бoлю аcаблiвага не
былo, а крoў цякла, зачырванiла ўcё галiфэ. Kyлакoўcкi.
ЗАШM АРГА, -i, ж. i ЗАШM АРГ, -а, м. Зат яжная пeт ля.
Cамадзяржаўe цяпер mак зацicнe зашмаргy на нашай шыi, шmo
moлькi cyмeй дыxнyцъ. Гарт ны. Лeйцы 6ылi завязаны
зашмаргам на Miкimавай назe. Ч ыгрынаў. Уcmавiўшы нагy ў

72
лапаць, cлачаткy зацягнyў забарceнь на пяmцы, замацаваў
зашмарг cпeрадy, заmым cmаў а6вiваць гoлeнь абoрай.
Hавyмeнка.
ЗАШМ АТ, прыcл. Cлишкoм мнoгo; бoльшe, чeм нyжнo. А
mагo, шmo cказала T oнiна мама, тады 6ылo ўжo зашмаm. Брыль.
Праўда, Радзiвoна тады mрoxi здзiвiла, шmo гэтых «працiўнiкаў»
cярoд бeшанкoвiцкix cялян апынyлаcя ажнo зашмаm. Ч ыгрынаў.
Bыказвалi мoрy зашмаm падзяк: хто cрэбнай манemай, а хто дык
ў xвалi шыбаў мядзяк. Р yceцкi.
ЗАЯCHEЦЬ, зак. Hачат ь яcнeт ь, cт ат ь яcным. Заяcнeў зары
рyмянeц бляcкам. залаmым, icкрамi iльcняцца палымняныя
лicmы. Пyшча. ...Hада мнoю cваiм пeршарoдным xараcmвoм i
чыcцiнёю заяcнeла блакimнаe нeба... Адамчык. Лeдзь moлькi мы
пакiнyлi Coфiю, выexалi ў пoлe, адразy ж паcвяmлeла, нiбы
раcпагoдзiлаcя — заяcнeла нeба, паказалаcя coнца. Cачанка;
ЗБАЖЫHА*, ы, ж., зб., разм. Oбoбщённoe названиe
злакoвыx xлeбныx кyльт yр. Xymка з cярэдзiны xлява павалiў
гycmы гoркi дым, i на ўcю Арабiнаўкy запаxла гарэлай збажынoй.
Kyлакoўcкi. А пoмнiш, Mарфачка, як крычалi, шmo пmyшка
mолькi пeравoдзiць збажынy, нiякае з яе карыcцi. Гyрcкi.
Beчарэла, i з палёў паxла збажынoй, якая даcпявала, налiвалаcя,
xiлiлаcя кoлаcам дoлy. Жyк.
ЗБOЛЬШАГА, прыcл., разм. Бoльшeй чаcт ью; в ocнoвныx
чeрт аx. І moe, шmo надаe мяcцoваcцi аcаблiва раманmычны
xаракmар: замкi, шmo збoлыuага ляжаць y рyiнаx. Kарат кeвiч.
Раcказаў збoлыuага пра ўcё, шmo давялocя ямy пeражыцъ пeрад
арышmам i паcля арышmy, пакyль прывeзлi cюды. Mашара.

73
Алякceй... запылeныя бomы збoльшага паабiваў аб цвёрды
рамoннiк пад плomам i пайшoў y райана. Граxoўcкi.
ЗБOЧЫЦЬ*, зак. Oт клoнит ьcя в cт oрoнy, мeняя
направлeниe движeния. Падyмаць moлькi! Boлаmа mакoга яна
вядзe, кiрye iм, як xoча! А ён iдзe загаданай дарoгай, на цалю
наваm не паcмee збoчыць. Дyбoўка. He былo ў ім [Башлыкoвe]
яcнаcцi i тады, калi ўжo збoчыў на загyмeннyю дарoгy. Meлeж.
ЗБУЯЦЬ*, зак. Бyйнo разраcт иcь; пoкрыт ьcя зeлeнью. Hа
пoлe выйcцi клiча плyг, — збyяў палemак вoрны, апанаваў яго
мяmлюг, парoc драcённiк чoрны. Лyжанiн. Збyяў ciвeц, яго нe
cпаcвiлi i cкацiнай; yлemкy mравы xапаe. Пт ашнiкаў.
ЗBАЖАЦЬ, нeзак. Oбращат ь вниманиe. Heздавoлeныя, шmo
T амашыxа не зважала на ix, бабы, пазалeўшы, параcцягвалicя па
вёcцы. Ядвiгiн Ш. T ак, ёсць на cвeцe i нeпрыeмнаcцi, алe Bаcя на
ix нe зважаe. Hавyмeнка. Абcmyпiлi з ycix бакoў ямy i зyciм нe
зважаюць, шmo даўнo празвiнeў yжo званoк на ўрoкi, вyчнi...
Bаciлeвiч.
ЗBАHЧЭЦЬ, зак. Cт анoвит ьcя звoнчe. Heшmа мармыча cабe
[рyчаiна]: на mванi — зyciм цixа, yпoшапкi, i вeceла званчэe,
yзлiўшыcя на камeньчыкi. Лyжанiн. Пomым cmалёвы вoдcвem
з’явiўcя ў нябёcаx, ён cвяmлeў, ярчэў, званчэў, быццам cmаль
награвалi на агнi. Дайнeка. — Boзьмем мяне, прыкладам.
кажyчы... — гoлаc яго званчэe, рoбiцца больш yпэўнeны, цвёрды.
Ягoўдзiк.
ЗBАР’ЯЦEЦЬ*, зак. Пoт eрят ь раccyдoк, coйт и c yма. Шmo
mы, цеmка, звар’яцeла, цi мo блёкаmy пад’eла... Kyпала. Лoдачнiк,
якi плывe наcycmрач i вeдаe, шmo вакoл — на кiламеmры — вада,
i рапmам чye з myманy mакyю ciмфoнiю, мoжа падyмаць, шmo

74
звар’яцeў. Kарат кeвiч. Алe cэрца ныла mак, шmo здаeцца,
чалавeк вocь-вocь звар’яцee. Bаciлeвiч.
ЗBEРЫЯДАBEЦ*, -аўца, м., разм. Hазваниe врага c
жecт oким, звeриным нравoм. Дoбра, шmo нядoўга ўжo
заcmалocя 6аляваць гэтым звeрыядаўцам i ўрэшцe калi-нeбyдзъ
запанye i шчаcцe. Быкаў. Як звeрыядаўцы, люmавалi фашыcцкiя
карнiкi, cmараючыcя як больш ymрyпянiць людзeй. Cабалeнка.
ЗBЯГА, -i, ж., разм. 1. Hадoeдливый лай coбаки. Kiй
дарoжны выразаeцца з дрэва, якoe нe баiцца марoзy, не
заxлынаeцца ў завeю, нe xмялee ад mраў нeцвярoзыx i нe ўцякаe
ад cабачай звягi. T анк. 2. Hазoйливoe приcт аваниe c
прocьбами, yпрёками, yгoвoрами. Heмавeдама, якoмy
цярплiвамy mрэба быць чалавeкy, каб жанoчyю звягy цixeнька
cлyxаць. Kалюга. І ён [Iван], нe звярmаючы ўвагi на myю маmчынy
звягy, i праўда цeшыўcя жoнкаю: i прыгожая, i cпявала, i cкакала,
i зрабiць ycё ўмeла, за шmo нi 6ралаcя. Bаciлeвiч. Зocя нe
пакрыўдзiлаcя i нe зазлавала на бyрклiвага cвёкра. I нe mамy,
шmo нe апякла яго гoркая звяга... Далiдoвiч.
ЗГАРБEЦЬ і ЗГАРБАЦEЦЬ, зак., разм. Cт ат ь гoрбат ым.
Гoра памeла на cвeцe yбoгая! Гляньце: згрыбeла, згарбeла y крyк.
Дoля занадmа надалаcя cmрoгая, — выбiла шчаcцe ўcё з рyк.
Гарyн. Згарбeў пагoрак ад пакym. Барадyлiн. І ўcпoмнiў мацi,
нeпрыгoжyю вяcкoвyю кабemy, якая нiколi нe разгiнала cпiны mo
на cваiм, mo на калгаcным пoлi i ад mагo пад cmараcць згарбацeла.
Cачанка.
ЗГАРУCЦІЦЬ, зак., разм. Cдeлат ь чт o-либo кoe-как (из-за
нeдocт ат ка yмeния, cрeдcт в, врeмeни). Пoлe — канюшынiшча,

75
— на якiм cяк-так згарycцiлi пeршы ўкoc, былo чыcmаe, рyдoe...
Пт ашнiкаў.
ЗГЛУM IЦЬ, зак., разм. Извecт и пoпycт y, иcт рат ит ь бeз
пoльзы. Пусціць myды жняяркy, значыцца зглyмiць cад i жняяркy
cапcаваць... Ч oрны. Ecцi ямy ўжo нe xoчацца, алe i пакiдаць чyць
нe палавiнy мазанага блiна нядoбра, бyдyць cварыцца, шmo
зглyмiў. Kрапiва. Kiнyў кoням па бярэмю ceна i прывязаў, каб нe
зглyмiлi шмаm. Kарат кeвiч.
ЗГРЫЗOTА*, -ы, ж., разм., пeран. Дyшeвныe мyки,
пeрeживания. 3 гэmага чаcy пачынаюцца Аcmапавы згрызomы.
Koлаc. Ад cамай ранiцы cмyга — згрызomы нecцixаныя, бываe
з’явiцца myга, зycім mабoй нe званая. Брoўка. Ямy дyшy адкрыць
аxвomа — нарocxрыcm, наcцeж, нараcxляб, каб выйшла вoн ycя
згрызomа — на cyд людcкi i на разгляд. Гiлeвiч.
ЗДАРOЖЫЦЦА, зак. Ут oмит ьcя в дoрoгe. Давыдка
здарoжыўcя i драмаў за cmалoм, прыxiлiўшыcя да цёплага
маmчынага пляча. Лyжанш. Алe маўчала i яна [Beра]. Biдаць,
здарoжылаcя, замаркoцiлаcя i прыцixла. Граxoўcкi. А mы cядай y
элекmрычкy. Бo кoнь здарoжыўcя i cmаў, панyрыў гoлаў i нe
пнeцца. Cт ральцoў.
ЗДЗЯЦIHEЦЬ, зак. Bпаcт ь в дeт cт вo, вecт и ceбя пoдoбнo
рeбёнкy. Heкаmoрыя xацeлi адмаxнyцца ад гэmага, казалi, шmo
Агeй yжo здзяцiнeў на cmараcць i cам нe вeдае, шmo пляцe.
Kрапiва. Зyciм mы здзяцiнeла, Арына, а яшчэ нe надmа cmарая.
Ч арнышэвiч. Да рoдныx магiл mрыццаць кiламemраў, а ён
cтаіць i радyeцца ўcямy, як здзяцiнeў ycё рoўна. Kазькo.
ЗДOЛЬHIK, -а, м. Ч eлoвeк или целая ceмья, принят ая пo
дoгoвoрy в бoльшoe xoзяйcт вo для oбщeй рабoт ы. Алe дyжа

76
праciлicя гарomнiкi, дык ён [T араc] i згадзiўcя ўзяць ix да cябe за
здoльнiкаў. Гарэцкi.
ЗДOР, -y, м. Hyт рянoй cвинoй жир. А бomы вымазаў ён
[дзядзька] здoрам. Koлаc. Дала ямy цёmка Зocя бoxан xлeба i
cкрymачак здoрy, пeраxрыcцiла пакymнiка i правяла за варomы,
выцiраючы фарmyxoм cлёзы. Граxoўcкi. Якi б нi быў галoдны,
[Bаcя] нe ёсць cмажанай бyльбы, 6аршчy, нe дакранeцца да
карmаплянага cyпy, калi ён заcмажаны здoрам з цыбyляй.
Hавyмeнка.
ЗДOЎЖЫЦЦА, зак. Пoказат ьcя cлишкoм дoлгим. Далeй
была дарoга, якая i нe здoўжылаcя, i закoнчылаcя цёплай xаmай,
дзе былi дзeцi, плямeннiкi... Брыль. I, cёрбаючы бyлён, жyючы
аладкi цi дранiкi, mы знoў жа бyдзeш дyмацъ, чым бы заняцца,
шmo б mакoe знайcцi рабiць, каб анi нe здoўжыўcя дзeнь...
Cачанка. Былoe здoўжылаcя ў cнe: mo дoждж iдзe, mo зoль, mo
cнeг, mo coнца ўcmанe над вадою. Cт ральцoў.
ЗEЛЛE*, -я, н., разм. Зeлёный кoрм для дoмашниx
живoт ныx. У двары, шmo быў за гэтым, жанчына нecла зeллe
cвiннi i пoдcвiнкy... Meлeж. Kрышылi мы, дамаўнiкi, i зeллe
cвiнням, навыбiраўшы ў градаx бацвiння, дыxалi паxамi агарoдy,
coкамi яго. Брыль. ...1 я ўжo была гаmoва на ўcё. Паcвiць за яе на
mалацэ кoнeй, памагаць капаць бyльбy, палoць грады, мыцъ y
xацe падлoгy, мecцi вyлiцy, нарваць зeлля cвiнням... Bаciлeвiч.
ЗЖАXHУЦЦА, зак., разм. Cильнo и нeoжиданнo
иcпyгат ьcя. Hа вячэры Xарыmoн Бабёр аж зжаxнyўcя ад mакoй
навiны i надoўга ўmарoпiўcя вачыма ў Beраб’я. Пecт рак. Уcё гэта
паўcmала ў маёй памяцi як жывoe, i я аж зжаxнyўcя ад mаe

77
цяжкаe даўнiны. Cабалeнка. Ён [Bадзім] зжаxнyўcя, yбачыўшы
cябe ў mым люcmэркy. Р ыбак.
ЗIM KА, -i, ж., разм. Oзимая пшeница. Дрyгая чвэрmка ў
гэmай cmаранe залoжана жыmам i зiмкаю-пшанiцаюІ аж пад
cамы шчыm. Kалюга.
ЗIРKАЦЬ i ЗЫРKАЦЬ, нeзак., разм. Брocат ь взгляды,
шарит ь глазами. ...Але cпакoй — нагнаны, вочы з-пад
баранoвай шапкi з адвicлымi вyшамi зiркаюць вocmра, пiльна.
Meлeж. А з-за пляmня ўжo зыркалi цiкаўныя вoчы cyceдкi.
Шамякiн. Boчы крyцiлicя i зыркалi па cцeнаx, здавалаcя, з парoга
аж на пoкyцe ў шчэлкаx чoрm вeдаe шmo ўглeдзелi. Пт ашнiкаў.
ЗЛАCHАBАTЫ, -ая, -аe. Hecкoлькo ceрдит ый. Знаёмы
злаcнаваmы гoлаc зараз здаўcя Bарвары аcа6лiва злаcлiвым.
Лyжанiн. Анюmа заўважыла, як прыпынiўcя на нeйкаe iмгнeннe
Дзягeль, выпраcmаў плeчы, аж пабoльшаў, злаcнаваmая чырвань
ажывiла mвар. Жyк.
ЗЛАCHEЦЬ, незак. Cт анoвит ьcя ceрдит ым, злым. Фэлька ж
Бацянoўcкi павoлi злаcнeў. Брoўка.
ЗЛEЦIЦЦА, зак., разм. Cдeлат ьcя пo-лeт нeмy т ёплым (o
вoдe). ...Адарваўшыcя ад глячка, чyeш, як кoле ў зyбы — вада i нe
падyмала злeцiцца mакoй гарачынёй, — як рoбiцца адразy лёгка
ўcёй i cвeжа. Пт ашнiкаў. Пакyль пананociшcя яе [вады] вёдрамi з
калoдзeжа, пакyль панаcmаўляeш y вялiзныx чыгyнаx y пeч, каб
cагрэлаcя, злeцiлаcя яна, а пomым павымаeш ix — дык, глядзi, i
cmoмішcя: аж плeчы гyдyць. Ciпакoў.
ЗЛOM АK, -мка, м. 1. Cлoманная вeщь. Узяў [дэeд] кyцyю пiлy
— злoмак, шmo з дoўгаe i з вyзкаe, з прыкляпаным y кyзнi вyxам.
Была нeкалi дoўгая, алe i зрэзалаcя i пeраламалаcя. Янкoўcкi. За

78
плячыма ў яго [Mixаcя] была нeвялiчкая moрба з xлeбам i cалам, y
кiшэнi — cmарая-cmарая брыmва-злoмак. Cабалeнка. 2. Cлабый,
надoрвавшийcя на рабoт e чeлoвeк. He былo i як адпачываць:
дзе mы бyдзeш cядзeць злoмкам, калi ўce ў пoлi, па лyзe, y
клoпацe Meлeж. — А цяпер вocь на мянe xoчyць yзвалiць нoшy,
ды я баюcя... — He бoйcя, mаварыш Гжэcяк, пацягнeш, нe злoмак.
Дамашэвiч. Mаладая яшчэ баба, нe злoмак i карoвy mрымацъ.
Гiгeвiч.
ЗM АРHАBАЦЬ, зак. Пoт рат ит ь пoпycт y; yбит ь врeмя. Цi ж,
бyдyчы ў Рызe, ён [Рыгoр] мeў xoць xвiлiнy, якyю 6 дапycцiў
змарнаваць дарма? Гарт ны. Гаcпадаркy ўcю змарнавалi, да няма
нiчoга дайшлi... Kyпала. Cёння змарнаваў дзeнь на нeпаmрэбнай
гавэндзe з бeзнадзeйным xадэцкiм графаманам... T анк.
ЗM IЗАРHEЦЬ, зак. 1. Cт ат ь нeвзрачным, пoт eрят ь вид.
Адцвiлi лecавыя краcкi, пажoўклi i змiзарнeлi раcкiдзicmыя
папараmнiкi. Лынькoў. І ўcё cялo рапmам прьщixла, янo як бы
памeншала, нiбы i xаmы змiзарнeлi ў mрывoзe i cамoцe.
Kраўчанка. У дарoзe навалiўcя аблoжны дoждж. Уcё пацямнeла,
змiзарнeла, налiлocя xoладам i тyгoй. Дайнeка. 2. Измeнит ьcя
внeшнe в xyдшyю cт oрoнy (пoдyрнeт ь, пoxyдeт ь, пocт арeт ь).
Cmала дзiўна, чаму ж рапmам mак змiзарнeў на вачаx ён, moй
чалавeк, шmo cядзiць з апyшчанай галавoй, на каго нeкалi ўпаў
прoмeнь mакoга каxання. Лyжанiн. Яна [Bаля] змiзарнела,
паблажэла, алe была mая ж, ранeйшая, падoбная на гарэзлiвyю
фiзкyлыпyрнiцy. Hавyмeнка.
ЗHEЛЮДЗEЦЬ i ЗHЯЛЮДЗEЦЬ, зак., разм. Cт ат ь
нeлюдимым oт yeдинённoй жизни. T ак mы зyciм знeлюдзeeш.

79
Лyпcякoў. Kiм ён [Банадыcь] cmаў, цалкам паддаўшыcя жoнцы?
Знялюдзeў адзiн y леcе, ад ycix адарваўcя... Cачанка.
ЗHEПРЫTOM HEЦЬ, зак. Пoт eрят ь coзнаниe, yпаcт ь в
oбмoрoк. Бачыў я, прыкладам цябe збiлi. Знeпрыmoмнeў.
Miкyлiч. Цяпер вады прыняci, cынoк. Mацi прocmа
знeпрыmoмнeла. Якiмoвiч. А ён [Miша] — біцца. Ды mак даў,
шmo T oмка галавoю аб аcфальm yдарылаcя. Знепрыmoмнeла.
Ciпакoў.
ЗHEРBАBАЦЬ, зак. Дoвecт и дo нeрвoзнoгo cocт oяния. Уcё
гэта mак... знeрвавала, mак cmyзала, шmo ён [Ciдoр] yвачавiдкi
адзначаў, як рабiлаcя ямy цяжка i нeвынocна. Гарт ны. Шyра
адгаварыла, баючыcя, каб не выйшла cваркi з Boльчынымі
бацькамi, якая б яшчэ больш знeрвавала Boлькy. Kрапiва.
ЗHEРУXOM EЦЬ, зак. Cт ат ь нeпoдвижным. Уcё зняciлeла i
знeрyxoмeла, нiшmo нiдзe нe шyрxнe, наваm лicmoк на
нecпакoйнай прырэчнай mапoлi i moй не мoжа зварyxнyцца,
Лyжанiн. Kаcцы знeрyxoмeлi, блiжнiя мoўчкi ўmoркнyлi ў
пoжню кocы, дальнiя яшчэ дакoшвалi рады, алe па адным iшлi да
eльнiкy — yжo зразyмeлi, шmo cmалаcя. Быкаў. Дрyгi раз
вярнyўшыcя ў двoр, зачынiў на жардзiнy варomы, на крyчoк —
xвoрmкy, падышoў да плomа, каб пeралeзцi цeраз яго на вyлiцy,
ycкiнyў на плom рyкi i знeрyxoмeў: на cлyпe cядзeла кoшка.
Kарамазаў.
ЗHEРУXOM ІЦЬ, зак. Cдeлат ь нeпoдвижным, лишит ь
вoзмoжнocт и двигат ьcя. Beлiч прocmа знeрyxoмiла яе. Бyйлo.
Boраг, каб знeрyxoмiць cyдна пeрад mым, як яго заxапiць, пeршыя
cmрэлы, пeршыя грэчаcкiя агнi, цаляў мeнавimа ў няшчаcныx
вecлярoў. Kарат кeвiч.

80
 ЗHEЦЯРПЛІBEЦЬ, зак. Пoт eрят ь т eрпeниe. Дай xiба я цябe
пагалю, Miша? — знeцярплiвeў малoдшы цырyльнiк. Лyжанiн.
ЗHEЧУЛЩЬ, зак. Лишит ь чyвcт вит eльнocт и. А рyкi i нoгi
марoз нecпыняны даўнo замарoзiў, даўнo знeчyлiў. Kyпала.
ЗHIЧ, -y, м. Пo язычecким прeдcт авлeниям cвящeнный
oгoнь. Kyпальcкай квemкаю гарыць кyрганны знiч. Пecт рак.
Kане гyк, нiбы знiч, над вяcкoваю цixаю пyшчай. Дзяргай. Па
eзджыx дарoгаx i звярыныx cцeжкаx ён [князь Уладзiмiр] адправiў
паcланцoў y лimoўcкiя ляcы, дзе гараць знiчы на капiшчаx
Пяркyна... Арлoў.
ЗHIЧKА, -i, ж., разiп. Падающая звeзда. Cын нe адзiн яшчз
cыдзe ў нябыm. Як знiчка, мiльгнeцца i бyдзe забыm. Biт ка.
Жыццё як знiчка праляцeла, а я mакi, як 6ыў cпярша... Граxoўcкi.
3 нeба ўпала знiчка. Аciпeнка. Bышнix знiчак імгнeнна-аmicmыя
cmрэлы да cвimання cпадаюць y cэрца маё. Kарат кeвiч.
ЗHIЯKАBEЦЬ, зак. Пoчyвcт вoват ь нeлoвкocт ь,
раcт eряннocт ь. Пяmрoк знiякавeў mакcама, алe cmараўcя
заcmавацца бадзёрым i нe xацeў павeрыць, шmo ад гэmай малeчы
мoжа быць якoe няшчаcцe. Быкаў. Дзяўчаmы зніякавeлi, iм
зарвала cмex. Адамчык. [Miкалай] зiркнyў вeceла на cyceда i
знiякавeў: moй згoрбiўcя, mвар yчарнeлы, пабялeлыя пальцы нe
адарваць ад бiла. T ычына.
ЗHЯBEРЦА, -ы, м. Ч eлoвeк, пoт eрявший вeрy вo чт o-либo.
Цяпер кажy: нy, шmo ж — карай! Kарай!.. Xoць, можа, ycё ж i нe
прапашчы я знявeрца. Гiлeвiч.
ЗHЯBOЛІЦЬ, зак. Лишит ь cвoбoды. T ы як гoрдая ciла, шmo
лeчыць ад бoлю, як cyмлeннe мiльёнаў на варцe cmаiш, вoраг
грoзны ycix, хто cлабeйшыx знявoлiў, хто зрываць з ix iмкнeцца

81
крывавы барыш. Бyйлo. Kаб знявoлiць дyшy i памяць, ёсць
cпрадвeчны фашыcцкi мemад: вoраг кнiгi i xаmы палiць, камянямі
дyшыць паэmаў. Панiзнiк.
ЗHЯПРАЎДЗIЦЬ, зак. Oпрoвeргнyт ь правдивocт ь какиx-
либo yт вeрждeний, дoмыcлoв и пoд. Kрyшынcкi cmараўcя
рoзнымi cпocабамі зняпраўдзiць гэmыя чymкi. Бядyля. Адбылocя ў
жыццi нeшmа mакoe, шmo ўcё з’iначыла i зняпраўдзiла. Ч oрны.
ЗРУЙHАBАЦЬ, зак. Прeврат ит ь в рyины, разрyшит ь дo
ocнoвания. Ox, паmрапiць нарoд чаcам за cябe ўcmyпiцца, —
зрyйнаваць палацы вашы, вашай крoўю ўпiцца. Kyпала. — Т ады,
як быў xлoпцам, бачыў mы, каб хто mак на нашy зямлю
навалiўcя ды гарады i cёлы нашы зрyйнаваў? — пeрабiла дзeда
Mаня Чабoр. Bаciлeвiч. Hi бyдак, нi наваm шлагбаyма нiдзe нe
вiднo былo. Mo ix зyciм зрyйнавалi! Cачанка.
ЗРЭБHIKI, адз. няма. Шт аны, пoшит ыe из пocкoни. ...Па
гразкай баранe iшoў араmы y зрэбнiкаx, з вiнmoўкcjй на плячы.
Граxoўcкi.
ЗЫРЧЭЦЬ, нeзак. Cт анoвит ьcя ярчe. У бyржyйцы гyлo ўcё
больш паcmoйлiва, агoнъ зырчэў. Лyпcякoў. Уранкy гэmак вemл-
авemла, yранкy гэmак cвemла-cвemла зырчэў myман, mрымцeў
прамeнь. Cт ральцoў. Чаcам на двoр выxoдзiлi людзi з
запылeнымi mварамi, чoрнымi вycамi i барoдамi, i ў цeмры
пачынаў зырчэць агeньчык цыгаркi. T ычына.
ЗЭДЛIK, -а, м., разм. Koмнат ная пeрeнocная cкамeeчка. Hа
вoкнаx cвeжыя фiранкi ўcмixаюцца, праcцiрадламi чыcmымi
пазаcланы зэдлiк i cmoлiк з шавецкiм капыллeм, шыллeм i
начыннем рoзным... Лынькoў. Cпяшаюць глeдачы y клyб — хто

82
з зэдлiкам, хто з mабyрэmкай... Барадyлiн. Mнe даражэй за ўcё на
cвeцe вocь гэты зэдлiк i ycлoн. Пyшча.
ЗЯБЛIЦЬ, нeзак. Паxат ь пoлe oceнью пoд вeceнний пoceв
(зябь). Аб yciм яна [вoceнь] mак дбаe, нiвы зяблiць, заcявае, y
папары рyнiць жыmа, каб на вecнy былo cыmа. Цёт ка. Bыбраўcя
на пoлe на цэлы дзeнь — зяблiць. Ч oрны. Hазаўxваmкi, адзiн
пeрад адным на зiмy зяблiлi далiдаўцы mыя Hаддаmкi. Kалюга.
ЗЯXАЦЬ, нeзак. разм. Xват ат ь вoздyx oт крыт ым рт oм.
Жанчыны xапалicя рyкамi за грyдзi i зяxалi разяўлeным рomам,
як рыба на бeразe... Kрапiва. Гэт а быў ладны, на яго далoнь,
караcь. Ён кiдаўcя па днiшчы лoдкi i зяxаў... Лoбан. Як yбачыў я
картoплю,.. напoўнiцy набiў рoт 6yльбаю, moлькi зяxаў: была яна
надmа гарачая, апякала рom. Далiдoвiч.

І
IЛЬHIШЧА i IЛЬHЯHIШЧА, -а, н. Пoлe, на кoт oрoм прeждe
ceяли лён или coбрали пoceянный лён. Я наoгyл лiчy, шmo
cmаршыня, калi eздзiў на канi, быў mрoxi блiжэй да чалавeка, ён
мoг i на бyльбянiшча заexаць, i на льнiшча. Ciпакoў. Запаxла
ciўцoм з-пад Пагyрка, cyxiм, аж здаeцца, ён крышыцца на coль,..
дзяцeльнiцай з выганчыка ад ракi, бeлай, як cнeг; cyxiм
дyрнап’янам, лeбядoй, рамoнкам, cвiрэпкай i гyгeлeм — з
ільнянішча, з-за пyнь. Пт ашнiкаў.
IM ЧАHHE, -я, н. Cт рeмит eльнoe движeниe. Блicнyлi
дзявoчым агнём яе [Mанi] вoчы, i знoў яна пачала глядзeць на cнeг,
заxoплeная рoўным імчаннeм. Ч oрны. Ён [паравoз] юрлiва
гyчным і мeладычным гoлаcам маладoй i пoўнай жыццёвай

83
энeргii icmomы вяшчye аб cваiм вeлiчным i прыгoжым iмчаннi.
Шынклeр.
IM ШАРА, ы, ж. Moxoвoe бoлoт o. ...Ад дoўгаўcкага пoля
[xymар] адлyчала вялiкая iмшара, зарocлая карлiкавымi
бярoзкамi i cаcoнкамi. Брoўка. Kалi бусел ляцeў паляваць, да
iмшары кyпчаcmай выганялi cyceдкi рyплiва жывёлy на паcmy.
Панчанка. Hoгi правальвалicя ў мox: блiзка была iмшара.
Пт ашнiкаў.

К
КАБЕРАЦ, -рца, м., абл. Коврик под ноги. Ля столiкаў у
вестыбюлi нiбыта абы-як кiнуты пад ногi харошыя каберцы.
Гарэцкi. Новую надзела зямля сарочку. Маладою стала —
сабралася ступiць на каберац. Баранавых. Ды знаем гэта, ох,
братка, — псуюць вам дзеўкi парадкi i ў галоўцы, i ў сэрцы,
пакуль не стаў на каберцы, Буйло.
КАБЕTА, -ы, ж., разм. Замужняя женщина. Зрэдку мiльгане
якая кабета з вёдрамi ды прабяжыць хлапчук, што падняўся з
ложка ўслед за мацi. Хадкевiч. На пярэдняй лаўцы драмала
кабета, побач сядзеў падлетак, гадоў яму шаснаццаць-
семнаццаць. Янкоўскi. Чамусьцi мой позiрк упаў на чалавека ў
белым палiтоне, што, стоячы ў тамбуры, падаваў з вагона
чамаданы i паладаваныя сеткi тоўстай, расфуфыранай кабеце.
Сачанка.
КАВАЛIХА, -i, ж., разм. Жена кузнеца. У той дзень, пад
вечар у нас усе гаварылi, што кавалiха сватала Т акарэвiчавай
Надзi прымака, i за гэта Надзя пасварылася з кавалiхаю. Ч орны.

84
Па вулiцы iшла кавалiха, убачыла Мiкалая, падбегла да яго.
Варановiч.
КАВАЛЬСTВА, -а, н. Кузнечное дело. Яўрэi таксама нярэдка
аралi i малацiлi, але большасць кармiлася розным рамяством —
найчасцей кавальствам ды шытвом. Мележ. Зноў вяртаюся я да
свайго настаўнiка, якi вучыў мяне не толькi кавальству, але i
даў урокi той простай педагогiкi, што заклала асновы душэўных
набыткаў. Вiт ка.
КАВЯЛА, -ы, ж., разм. Самодельный деревянный прот ез
для ноги. На ганку iх сустрэў вартаўнiк — сiвенькi стqры на
кавяле. С.Александровiч.
КАДАЎБЕЦ, -бца, м. Небольшая кадолбь. Дзеўка зiрнула ў
бярозавы кадаўбец, патрэсла яго ў руках. Ч орны.,
КАЖАН, -а, м. Лет учая мышь. Нячутка носяцца кажаны,
кожны раз знячэўку нагадваючы летам птушак. Брыль. Ды
недзе голуб стогне ў змроку, кажан знiкае ў вышынi. Грахоўскi.
Калi-нiкалi праляціць з піскам кажан або пракрычыць сава цi
прашугаюць чарадою спалоханыя птушкi. Гурскi.
КАЖУРЫНА*, -ы, ж., разм. Кусок овчины. — Лiтавары
вунь даўно смаляць, — сказаў ён [Т iця], здымаючы цёплыя,
пашытыя з кажурыны рукавiцы. Адамчык.
КАЖУШЫНА, -ы, ж., зб. Одежда, пошит ая из овчины.
Неўзабаве, каля тае ўсё школы пачынаюць збiрацца. Хто ў
лапцях, хто ў ботах, хто ў кажушыне. Скрыган.
КАЛАСАВIК, -а, м., разм. Р анний боровик, кот орый раст ёт
во время колошения ржи. Жоўтагаловыя каласавiкi — грыбы
нядоўгiя. Навуменка.

85
 КАЛАШМ АTЫ, -ая, -ае; разм. С широкими шт анинами (о
брюках); о человеке, кот орый носит т акие брюки. Мне цёпла
ў чужых калашматых штанах i ў прасторнай сухой свiтцы.
Скрыган. Потым адзiн нейкi калашматы немчык падскочыў да
яе [Агаткi] i, наставiўшы аўтамат, пачаў штосьцi гергетаць.
Дайлiда.
КАЛЕГАВАЦЬ, незак. Водит ь компанию с кем-либо.
Нахлябiч чалавек гэтакi, што я з ім цяпер не калягую. Ч орны.
КАЛIВА*, -а, н. От дельно взят ое раст ение, ст ебель,
зёрнышко и т .д. Мабыць, нуду такую самую адчувалi i каровы,
бо глыбакадумна галовы паспушчалi; рэшта нюхаюць траву,
нехаця выбiраючы па калiву. Мурашка. Марына i Малевiч
прайшлiся па бакавой алеi, з’елi марожанага, дасталi з
напаўзаплыўшага ручая калiва незабудкi i падышлi да каруселi.
Лужанiн. T ытунь дзед садзiў ля самай хаты, на трасочнiку, не
ленаваўся штодзень па некалькi разоў кожнае калiва палiваць, i
тытунь вырастаў сапраўды на дзiва, як лес — высокi, вышэй за
мяне. Сачанка.
КАЛЯДНIЦА, -ы, ж., разм. Р ождест венская пора,
рождест венская ночь. Пра немцаў — можа i праўда, бо
Амяльян склiкаў нядаўна ўсiх у вёсцы ў Марылiну хату-
канцылярыю — i расказваў, што немцы выходзяць з акружэння
кучкамi, як ваўкi ў каляднiцу. Пт ашнiкаў.
КАМ IНАРСTВА, -а, н. Р емесло т рубочист а. Iншы раз, калi
зойдзе гутарка пра вайну, ён [Пiлiп Андрзевiч] успамiнае сваё
камiнарства. Сачанка.
КАМ ОРНІЦTВА, -а, н. Землемерное дело. Ваш класны
настаўнiк калежскi саветнiк Леў Клiменцьевiч Лычкоўскi, ён жа

86
выкладчык фізiкi, арыфметыкi, каморнiцтва i лiнейнага
чарчэння. С. Александровiч.
КАМ ПАНАВАЦЬ, незак., разм. Быт ь в дружеских
от ношениях, водит ь компанию. Грэшны я, са-калы мае: i
турэцкi бог не захоча з Антосем кампанаваць. Колас. — Мне iсцi
трэба. — Куды табе трэба? — Мусiць жа трэба, калi кажу. —
Скажы куды? — Нашто табе? — А на тое, што ты проста не
хочаш са мною кампанаваць. Ч орны.
КАМ Ы*, -оў, адз. няма, абл. Карт офельное пюре или каша. І
не гэтак рвалiся гатаваць камы, як часцей старалiся быць з
Князёўнай мы — памагаць ёй з вёдрамi, лыжкi, мiскi мыць...
Куляшоў. Калi даводзiлася сысцiся за сталом, набычыўшыся,
аберагаючыся яе позiркаў, [Васiль] хутчэй сёрбаў 6оршч i глытаў
гарачыя камы — хутчэй вырываўся на волю. Мележ. Кашу i
камы бабка болей не хоча гатаваць, а супы зрабiлiся не такiя
густыя, як увосень. Сяркоў.
КАМ ЯНIЦА, -ы, ж. 1. Каменное или кирпичное ст роение.
Учарнелыя драўляныя пабудовы i аблезлыя камянiцы хмурпа i
санлiва драмалi абапал. Мележ. T ой, каго чакалi, хто зайшоў у
камянiцу, цi не выходзiў, цi выпарыўся праз комiн, растаў у
паветры. Лужанiн. І я хадзiў, валэндаўся сюды-туды мiма
абгароджаных жалезнымi платамi дворыкаў i змрочных
камянiц. Сачанка. 2. Абл. Каменист ая почва. Т ам лясок i
камянiца — кепска для ячменя: на адну кальвiну збожжа зелля
больш як жменя. Колас. На камянiцы (гэта, можна сказаць, не
была ўжо камянiца) добра расло, добра спела i добра павiнна
было прыбрацца з поля пад працавiтымi рукамi гэтай сям’i.
Ч орны. Цяпер у Катоў асталася шастуха — шостая частка

87
валокi, па цяперашнiх мерках — тры гектары з нечым, ды i тая
не зямля, адна камянiца. Адамчык.
КАНАПЛЯНIШЧА i КАНАПЛIШЧА, -а, н. Поле, с кот орого
убрана конопля. А-ткi ён [дзед] накiнуў ёй [свiннi] на шыю
пятлю з грубой вяроўкi i, хоць скуголiла страшэнна, выцягнуў ён
паланянку на канаплянiшча, прыкруцiў да каляка, глыбока
ўбiтага ў зямлю даўбнёю, i навалiў усю салому. Гарэцкi. Стог
сувалкi на канаплiшчы чарнеецца, звінiць былінкамі пад ветрам.
Гарэцкi.
КАНАПЛЯНКА, -i, ж., разм. Посконный плат ок фабричного
изгот овления. Спачатку страсянула яе [касынку], а пасля,
склаўшы ў чатыры столкi, пачала завязваць, як павязку,
паўзверх сваёй канаплянкi. Дамашэвiч. Ён аж паморшчыўся ад
болю i са злосцю кiнуў дзядзькаву канаплянку. Сабаленка. На
палiцах — усiх колераў шылiноўкi, скруткi сукна i паркалю,
карункаў, батысту, атласу, сарпiнкi, канаплянкi. Грахоўскi.
КАНTЫЧКА, -i, ж. Сборник кат олических молит венных
песен. T ам той з лiрай у тры шчыра струны задае, той з
кантычкi, той з прывычкi модлы дзьме свае. Купала. Кленчаць
набожныя каталiкi, разгортваюць кантычкi. Колас. Раскрыўшы
кантычкi, яны [багамольцы] зацягнулi малiтву, якая хутка
задыхнулася ў гарачынi, у шуме, у грукаце «Арбонаў»... T анк.
КАНЧАР, -а, м., абл. От делённый конец чего-нибудь. —
Дык ты, мусiць, як наслухаўся Дзянiса, — казаў Яўген,
пераходзячы на другi бок вулiцы па ўкiнутай у гразь штакецiне-
аполку, па канчару абламанай жэрдкi. Баранавых. Пляската-
мокры, дакураны ўжо так, што нават апякаў пальцы i губы,
канчар скручанай з самасаду папяросы Iмполь кiнуў на мурзаты

88
курган. Адамчык. Мацi паклiкала палуднаваць. Не паскупiлася,
адрэзала ладны канчар кiлбасы. Каваленка.
КАПА, -ы, ж. Узорчат ое полот няное покрывало на кроват ь.
T олькi пярэдаднем, калi знадворку пацягнула рэзкаю свежасцю,
[Рыгор] паправiў на сабе капу, затулiўшыся ў яе з галавою.
Гарт ны. Хама мог разлегчыся без папытання на падушцы,
нарабiць лапамi брудных слядоў на капе. Лужанiн. Алена
радавалася: напрадзе за зiму ды натчэ вясной ручнiкоў, абрусаў
ды кап. Ч арнышэвiч.
КАПАЦЕЦЬ, незак., разм. Капат ь част о, крупными
каплями. Гразь настала каля ганку, з капяжа ўсё капацiць.
Колас. У жанчын з вачэй капацелi слёзы. Лобан.
КАПЕЖ, капяжа, м. 1. Нижний край крыши,
выст упающий над ст еной. Часцей у вокны свецiць сонца, а ў
дзень i капне з капяжа... Колас. Старая леснiчоўка з саламяным
капяжом, што наехаў на вокны, як вялiкая шапка на вочы
чалавеку, стаяла адразу за крынiчкаю, пад высокiмi дубамi.
С.Александровiч. 3 капяжоў звiсалi густыя восцi ледзяных,
вытачаных, нiбы верацёны, таўкачоў. Адамчык. 2. Мест о
падения капель с крыши. Сцiх дождж, чуваць было, як
скочваюцца са страхi ма-рудныя кроплi, звопка падаюць у
капяжы. Лынькоў.
КАПЕЙЧЫНА, -ы, ж., разм. Небольшие денежные
средст ва. ...Здаўна ад яек 6ыў увесь яе грашовы набытак, якая
капейчына, заўжды патрэбная ў гаспадарцы. Быкаў. Бо
нездарма ж вярнуўся чалавек з-за акiяну, куды быў кiнуўся
шукаць лепшага жыцця i лягчэйшай капейчыны, на бацькаў
нешырокi загон... Лужанiн. T аксама нейкую капейчыну

89
прывязе. Губарэвiч. Ды і я якую капейчыну табе на яго перакiну.
Данiленка.
КАПЕЦ*, -пца, м. Межевой знак в виде насыпи со
ст олбиком. Прыдуць днi, аб якiх вякi варажылi, пра якiя у казках
адно гаварылi: дзе задумаў, — свабодна пайuiqў, нi равоў, нi
гранiчных капцоў. T анк.
КАПTУР*, -а, м. Конусообразный навес над чем-либо. Для
адводу пары была зроблена выцяжная труба над шырокiм
бляшаным каптуром. Колас.
КАПУСНIК, -у, м., разм. 1. Поле, засаженное капуст ой;
поле, с кот орого убрана капуст а. Па няроўнай мерзлай зямлi
пустога капуснiку T оня Базылькевiч падышоў да самага
Бiрылавага гумна. Ч орны. 2. Капуст ный лист . Рыжая карова
траслася з холаду i тыцкалася пысай ў мерзлыя грады, дзе яшчэ
аставалiся рэшткi скарэжанага на марозе капуснiку i бурачнiку.
Ч орны.
КАПЫЦІЦЬ, незак., разм. Бит ь, т опт ат ь копыт ами. Хоць па
дарозе капыцiў такi табун коней, пылу не было — увосень ён
прыбiваецца да зямлi дажджамi i шчодрымi росамi. Сiпакоў. А ён
[Сноўдала] хадзiў, глядзеў сабе пад ногi, капыцiў снег, здабываючы
сабе корм, смертна бiўся з iншымi, да сябе падобнымi, i нiчога не
бачыў i не разумеў да самай апошняй хвiлiны. Казько. А конь усё-
такi вырваўся з жалезнай жандарскай пасткi i яшчэ доўга-доўга
з трывожным прызыўным iржаннем 6елым прывiдам капыцiў
Прырэчча... Ягоўдзiк.
КАРАЎКА, -i, ж., абл. Заскорузлая т ряпка. У паўзмроку на
нарах длубаюцца невыразныя ценi, замест фiранак
паразвешваны брудныя караўкi. Грахоўскi.

90
 КАРБIДКА, -i, ж., разм. Карбидная лампа. Маркiн адарваўся
ад папер, разы два мiргнуў — яго твар з густаватай шчэццю пры
скупым святле карбiдкi выглядаў амаль чорным. Быкаў. У
думках не раз пасылала [Алеся] вiтанне Андрэю свайму. Пры
цьмянай карбiдцы вязала зiмой рукавiчкi яму. Прыходзька.
КАРЖАК, -а, м., разм. Кряжист ое дерево. Мацнейшае дрэва
глушыла слабейшае i само iшло ўгару, а пад iм слабейшае гнулася
ў каржак, пускала рост у бакi i глушыла суседа. Ч орны.
КАРЫНА, -ы, ж., разм. Кусок, обломок древесной коры. На
дрывотнi, пад варыўнёй, хлыстала па 6ервяне тонкая сасновая
карына. Пт ашнiкаў. ...Ён [Ягор] садзiўся да бацькавага
варштата, браў долата ды малаток, са звычайных лiповых,
асiнавых, лазовых палак, з карын i карэння, мяняючы долата i
малаток на разцы, пiлкi, лобзiкi, майстраваў хоць людзей, хоць
чарцей. Карамазаў.
КАСTРАВЫ, -ая, -ае. Содержащий кост ру. А за iмi [хмарамi]
услед цягнулася зрэб’е, камякамi накiданае кастравае пачассе.
Калюга. Бедны хлопец Кастусь, што каленьмi свяцiў у апратцы
кастравай, выспеў коласам буйным... Лужанiн. Пад пальцамi
чуваць суравы, кастравы кужаль. Пт ашнiкаў.
КАЦЁЛКА*, -i, ж., разм. Деревянный кружок, кот орый
дет и кат ают для забавы. Дзеці за доўгi дзень насеклi з макрыцы
i крапiвы сечанкi свiнням, споўзалi ў чужую рэпу i ў яблыкi,
пакачалi кацёлку i наўмысля пабiлi ёю шыбу ў кутнiкавым
акне... Гарэцкi. Проста прыемна было вось так нечакана
ўбачыць знаёмага чалавека, пра якога, можна сказаць, ужо нiколi
i не думаў, бо калi яна тое было, што разам ганялi кацёлкi па
вулiцах. Кудравец. ...Бывала, летам у нядзелю збярэцца гурт

91
каля нашай хаты, пасядуць на прызбе i пачнуць весцi гаворку,
толькi 6 паслухаць, дык пасылаюць нас у кацёлку гуляць.
Гурскi.
КВОЛIЦЦА, незак., разм. Ч увст воват ь себя нездоровым,
слабым, жаловат ься на нездоровье. Учора, з вечара яшчэ пачаў
[малы] кволiцца ў яслях. Шамякiн. Але Глаша кволiлася, нiяк не
магла выхадзiцца пасля дыфтэрыту. Лужанiн. Лячылi яе
[сваццю] там i ўсялякiмi мiкстурамi, i парашкамі, i чаем, а яна
ўсё крактала, усё кволiлася. Кулакоўскi.
КIРПА, -ы, ж., разм. Корот кий вздёрнут ый нос.
Збянтэжаны Пiлiпка замоўк, таму што яго нос i дапраўды
выглядаў самай адчайнай кiрпай. Краўчанка. 3 думкаю, што
пара ўставаць, я саджуся, азiраюся, гляджу на Сярожку, якi побач
са мною сапе ў тоўсценькую кiрпу, смыкае ў сне пухлымi
губкамi. Карамазаў. Вяртаючыся назад, старшыня яшчэ здалёк
убачыў, што яго новыя сябры з нецярпеннем пазiраюць на
вулiцу, прыцiснуўшы да шыб прыплюшчаныя кiрпы. Навуменка.
КIT, -у, м. Оконная замазка. Шыбы зазвiнелi, а з некаторых
пасыпаўся кiт. Колас. 3 боку шыбы, дзе адлушчыўся кiт, холад
выдзьмуў на шкле доўгую з крывымi iкламi шчылiну. Адамчык.
T олькi што растаў снег, зямля была гразкая, клейкая, як кiт.
Дамашэвiч.
КIЯХ, -а, м., абл. Кукурузный почат ок. ...Мясцовага, можа
нават верамейкаўскага гатунку кукуруза... нясмела вытыркала
з-пад шырокага i настылага, таму ажно крохкага лiсця чорна-
рыжыя кудлы сваiх кароткiх, але таўсманых кiяхоў...
Ч ыгрынаў. Выкiнулi, сушаць на сонцы свае кучары-косы кiяхi.

92
Сачанка. Ужо ў самым-саменькiм смаку,кiяхi, ужо распузацела
бручка... Янкоўскi.
КЛЕНЧЫЦЬ, незак. Ст оят ь на коленях. Яна кленчыла да
мяне бокам, хустка нiзка насунута ад гарачынi, i я не пазнаваў
бабулi, а ў твар не заглянеш, Брыль. Зневажаў [Лук’ян] бога. T аго
самага, перад кiм кленчыў усё жыццё. Лужанiн. Дарэмна
кленчыць просьбiт скрушны прад iмi, — што там нi было б, —
як i заўсёды, раўнадушны дубовы твар, дубовы лоб. Т акаль.
КЛЁК, -у, м., разм. 1. Здравый смысл. Вы думаеце, увесь
клёк рэвалюцыi ў тым, што цяпер загадчыкам стаў iншы, чым
раней 6ыў. Ч орны. Нешта ўвосенi сорак пятага года, калi ў мяне
6ыло больш сялянскага клёку, я, супрацоўнiк «Вожыка», ужо тым
часам i пасмялелы ў дэмакратычным рэдакцыйным калектыве,
спытаўся ў нашага галоўнага, Крапiвы, пра адно сваё
неўразуменне. Брыль. Вось i слоў не хапае, скупа клёку ў радкоў.
Лужанiн. 2. Жизненная сила. — Калi ў чалавеку няма ўжо
клёку, дык нiхто яму не паможа, — прастагнала Салвесiха.
Сабаленка. У добрай бочцы — добры клёк. Зуёнак.
КЛЁННIК, -у, м., зб. Заросли клёна. [Каза] спакойна
клённiкам iдзе, зялёны лiст смакуе. Барадулiн.
КЛIЧНIК, -а, м. Восклицат ельный знак. Колькi разоў
паўтараецца беднасць, колькi клiчнiкаў для сучаснага
рэдакцыйнага грамацея. Брыль. ...Свiны кароль цi туз
фабрычны ярлык на творчасцi налепiць i пад табой паставiць
клiчнiк. T анк. Чырвоным алоўкам падкрэслены некаторыя
радкi i паасобныя словы, сям-там стаяць пытальнiкi i клiчнiкi.
С.Александровiч.

93
 КЛУБ, -а, м. Верхняя част ь бедра. У расчыненым акне
стаяла, бачная па клубы, маладая i станiстая жанчына.
Ч ыгрынаў. Ён [Перанег] зажмурыўся i адчуў, што яна нешта
завязвае на яго клубах. Сiпакоў. На худых клубах толькi чорныя
сацiнавыя трусы да калена, ды на кашчавых плячах мазутная
сiняя майка. Казько.
КЛЯВЕЦ, -ўца, м. Молот ок для от бивания кос и насечки
жерновов. Скакалi заўзята кляўцы па 6абках, адцягваючы
вострыя языкi кос. Крапiва. T ак век судзiў, так ён падбаў:
клявец ператвараўся ў молат, у трактар — плуг... Лужанiн.
КЛЯНIНА, -ы, ж., разм. 1. От дельное дерево клёна. Можа,
дзед старой рукою настругаў яловых планак, клянiну па-над
ракою высек скрыпцы на рабрыны? Дубоўка. Сам Донька,
пiльна аглядаючы засохлы ствол даволi таўстое клянiны, быў
так заняты, што нават не заўважыў, калi мы абкружылi яго.
Броўка. 2. Древесина клёна. Цiкаўны наш набраў галля, за
садаы разлажыў агеньчык. Сядзiць на каменi аддаль, стругае з
клянiны ражэнчык. Дубоўка. Чытаючы, [Петэр] чуў, як спрытна
ходзiць нож Лайзiнса па клянiне. Броўка. Кавалак клянiны
заставаўся з леташняга. Усохла, улежалася. Лужанiн.
КЛЯНОВIК, -у, м., разм. Сок кленового дерева; напит ок,
пригот овленный из т акого сока. Набрыняла яна [зямля] сокамi
пахучымi, захмялiла дрэвы кляновiкам ды бярозавiкам,
упрыгожылася краскамi веснавымi, нясмелымi, сарамлiвымi...
Лынькоў. На хутка пастаўленых нiбы сталах... стаялi збаны
сiваватага, назапашанага ў сакавiку бярозавiку i кляновiку, а пры
збанах — ёмкiя кубкi. Янкоўскi.

94
 КЛЯШTАР, -а, м. Кат олический монаст ырь. Царкоўныя,
касцельныя i замкавыя вежы маглi яшчэ прастояць стагоддзе i
больш, муры бернандынскага кляштара i так пуставалi. Ч орны.
Хата ў iх была вялiкая, побач сад i прасторны кляштар з дзвюма
сажалкамі, адразу за валам — рэчка. Грахоўскi. Як манахi ў
кляштары, за шклом томяцца някранутыя томiкi. Т акаль.
КНIГАРНЯ, -i, ж. Книжный магазин. І занялiся скрозь
пажары — гарэў завод, кнiгарня, дом. Глебка. У час адной з такiх
вылазак у губернскi Мiнск — было гэта напрадвеснi —
верхменскi настаўнiк заглянуў у адну кнiгарню, другую i
накупляў сталiчных i мiнскiх газет. С.Александровiч. Пакуль
Грынька на вулiцы пад дрэвам iграў на скрыпачцы, Захарка
заскочыў у кнiгарню i вярнуўся з кнiжачкай пад кашулькаю.
Карамазаў.
КОНАЎКА, -i, ж. Мет аллическая или деревянная кружка
конусообразной формы. Ля вядра - вялiкая драўляная конаўка,
пастаўленая пасля таго, як пабiлi настаўнiкаў кубак. Гарэцкi.
Яна [жонка] пераглядзела ўсё, што было ў мяху, знайшла
кацялок, лыжку, конаўку, чыстыя анучы. Карамазаў. Напiўся з
конаўкi вады, але не ўсю выпiў, то вылi яе, але не ў вядро.
Янкоўскi.
КОПАНКА, -i, ж. Небольшой искусст венный водоём. Я
чарпануў берасцяным карцом з копанкi рудаватае вады, напiўся,
рэшту вылiў на рукi i апаласнуў твар. Грахоўскi. А два катлы i
замашны чарпак былi вынесены на агарод i прымайстраваны
адпаведным чынам каля невялiкай копанкi. Васiлевiч. На
палянцы каля невялiкай копанкi з застойнаю зялёнаю вадою

95
гулялi ў ножыкi хлопчыкi, недалёка ад iх, дзе пачынаўся рэдкi
6ярозавы гай, хадзiў статак. Казько.
КОРБА, -ы, ж. Р учка, предназначенная для вращат ельного
движения. У6ачыўшы семiнарыстаў, сiвенькi дзядок-лiрнiк
пасоўваўся ўбок i, круцячы корбу, пачынаў напяваць.
С.Александровiч. Вера бярэцца за корбу, але спачатку круцiць
не ў той бок, мякiна струменьчыкам вылятае з каша. Гра-
хоўскi. Дзед павольна крануў корбу, потым рэзка крутануў яе.
Карат кевiч. Корба з рукi, нiбы кобра, iрвецца. Камейша.
КОРМ НIК, -а, м., разм. От кормленный кабан. Дастаўся
Мальвiне ад дзядзькi — вечнага халасцяка добра дагледжаны дом
з садам i гародам амаль у цэнтры мястэчка, хлеў з адрынаю i
склепам, выпеставаная малочная карова, кожны год Мальвiна
трымала доўгiх, як луты, кормнiкаў, вялiся куры i гусi.
Грахоўскi. [Iван] зазiрнуў у iх, хоць ведаў, што ў адным хлеўчуку
— кормнiк, у другiм — двое падсвiнкаў. Т арцiновiч. Паставiўшы
на прыпек два чыгуны з бульбай кормнiку, Салвэсiха налiла iх
вадой, пасля, узяўшы аберуч вiлкi, пасунула чыгуны ў печ, блiжэй
да агню. Р ыбак.
КОРT, -у, м. Плот ная хлопчат обумажная т кань, называемая
иначе «чёрт овой кожей». Не было ў ёй [постацi] нiчога
незвычайнага, проста высокi чалавек у бравэрцы, пацягненай
вышмальцаваным кортам. Ч орны. І мусiць, як мая мацi,
варочаюцца дадому ўжо з торбачкаю солi, з запалкамi, з
кавалкамi корту цi паркалю. Адамчык. Але за вату крычала
мацi: збiралася яшчэ на зiму «пацягнуць» фуфайку кортам.
Пт ашнiкаў.

96
 КОРХ, -а, м., уст. Мера длины в ширину ладони.
Прайшоўшы прасторную зборню, чыста падмеценую, але ўсё ж
брудную, бо на падлозе было не менш, як на корх, засохшай гразi,
нанесенай сюды з усiх канцоў воласцi, Лабановiч адчынiў дзверы ў
канцылярыю. Колас. А чалавек, як муха, гудзеў сваё, не
адстаючы нi на крок, нi на корх. Гарт ны. Вокны ў вагонах тады
парабiлiся, як мядзведзi, на корх, калi не лепей, панамярзала
лёду на iх. Калюга.
КОРЧ, карча, м. 1. Вывернут ый из земли с корнями пень.
Павольна тубылец iдзе праз тайгу i сочыць, дзе собаль у корч
мiльгануў, шукае, дзе ходзiць-лятае касач. Дубоўка. Пiсьменнiк
выварочваў i пiлаваў карчы, прычым рабiў гэта з вялiкiм
задавальненнем. Лужанiн. 2. Абл. Куст карт офеля, лука и др.,
вывернут ый из земли. А восень — выццё малатарнi, хмары
пылу, ад якiх душыць усярэдзіне, доўгiя рады карчоў бульбы,
падкапаных жалезняком Яўхiма цi старога Глушака... Мележ.
Не, пакуль тое капаць, мацi падкопвала — разграбала рукамi
зямлю пад карчамi, выбiрала самыя вялiкiя бульбiны, а астатнiя,
меншыя, прыгортвала зноў зямлёю... Сачанка. Старая жанчына
збiрае ў прыпол бульбiны. Бярэ вывернуты з зямлi корч, атрасае
i падбiрае дробную, нiбы гарох, бульбачку. Карамазаў.
КРАМ НIНА, -ы, ж., разм. Мат ериал фабричного
изгот овления; одежда из т акого мат ериала. Пасля жнiва ён
[Кастусь] пачаў угаворваць яе не шкадаваць тых грошай за каня i
набраць крамнiны на плацце. Ч орны. Але 6ыла раз набрала яму
Прузына ў анучнiка за старызну крамнiны на штаны i на
кашулю. Калюга. Галоўнае ж — з’явiўся тут эмтээсаўскi ларок:
там прадавалi хлеб, крамнiну i колькi хочаш гарэлкi. Кулакоўскi.

97
...Як хороша ў святочны дзень маглi прыбрацца крамнiнай
дзяўчаты... Гілевiч.
КРАМ ЯНЕЦЬ, незак. Делат ься ядрёным, упругим; бодрым,
здоровым (о человеке). Алесь раптам успамiнае, што ў
T асьчынага бацькi ў гародчыку крамянеюць раннiя яблыкi.
Хадановiч. Ён [холад] здаровы, ад яго крамянееш i адчуваеш, як
падужэў ад працы i загару за лета. Пт ашнiкаў.
КРАСКА, -i, ж. Полевой цвет ок. І адбылося тое, што
наклiкалi жужлiвыя пчолкi, аб чым шапацелi сарамлiва-цiха
чараты з плюшнiкам, чаго чакалi, кiваючы пекнымi галоўкамi.
прырэчныя краскi. Мурашка. А пчолы з кожнай краскi збiралi
мёд дзень цэлы. Пушча. Пазарасталi травою сцежкi суровай
пары. Белыя, сiнiя краскi нашы схавалi сляды. Бялевiч.
КРАTАВIННЕ, -я, н., зб., разм. Горки земли, нарыт ые
крот ом. А яна [паляна] была на дзiва цiхая, нi то затоеная, нi то
мёртвая: нi конь пасвiўся, нi варона села — адно сонца бляклае,
абцягнутае i кратавiнне пад нагамi. Лобан. Дол быў няроўны,
паклычаны кратавiннем. Сачанка.
КРАTЫ, -аў, адз. няма. Мет аллическая решёт ка на окне. У
пераплёце крат цямнеюць вокны тыя, што бачылi яго, i шыбы,
праз якiя на пэндзаль ападаў, iграючы, прамень. T анк. Астрог
быў цэлы, вунь вiдаць i дах на будынку, зеленаваты, даваенны, i
вокны з кратамi, ды i агароджа цэлая. Марцiновiч. Чалавек сяк-
так загаварыў толькi пад самы вечар, калi, хоць i пасечаная
кратамi, палоска астрожнага акна была ўжо амаль зусiм
цёмная. Кулакоўскi.
КРУПЕНЯ, -i, ж., абл. Крупяной суп. ...Яно [наступленне]
чакаецца з дня на дзень, i абрыдзелая крупеня нiяк не лезе ў рот.

98
Лужанiн. T аклюся пачала завiхацца ля печы. Налiла мiску
крупенi, нарэзала хлеба. Асiпенка. Хто крупеню варыў, хто са
здорам капусту. Зуёнак.
КРУПНIК, -у, м. Крупяной суп. А Гапцуль тым часам,
толькi яшчэ пачуўшы самы смак, спаражнiў яшчэ чатыры мiскi
крупнiку, Галубок. Т ацi налiла беднай удаве i яе дзецям мiску
крупнiку і адрэзала па добрай лусце хлеба. С.Александровiч.
...Двое здарожаных, згаладалых байцоў, што сядзелi за сталом,
сёрбаючы з глiнянай мiскi забелены крупнiк, схапiўшы з лавы
пiлоткi i прыгнуўшыся, таксама выскачылi з хаты. Адамчык.
КРУШНЯ, -i, ж., абл. Куча камней. Перад ад’ездам суддзя
падышоў да дзеда, якi закопваў каля мяжы старую крушню,
павiтаўся з iм, пацiкавiўся, колькі яму год i што раблю я. T анк. У
той жа дзень елачку пасадзiлi за агародам, на мяжы, дзе была
крушня i вялiкi струхлелы пень. С.Александровiч. Адышоўся
[Марцiн] да лесу i прысеў на невялiкай крушнi. Каваленка.
КРЫВЯНКА, -i, ж., разм. Кровяная колбаса. ...Пасярод стала
з вялiзнай глiнянай мiскi дыхала пахучай парай бялюткая
рассыпчатая бульба, а побач на патэльнi яшчэ сквiрчэла
крывянка. Шамякiн. Аднойчы ўвечары Юзiк расказваў, што ў
яго дома прасцей з кабанiнаю: заколюць кабана, не пэцкаюцца з
крывянкамi, крупянкамi, усякiмi там сальцiсонамi, кумпякамi.
Янкоўскi.
КРЬIЖАВАЦЬ*, незак. Складыват ь крест ом, укладыват ь
крест -накрест . Валiў я дровы, крыжаваў i сек, — дзесятнiк быў
са мною вельмi ласкаў. Гаўрук. Лес мы крыжавалi каля Чорнай
рэчкi. Хведаровiч.

99
 КРЫНIЧЫЦЬ, незак. Бит ь ключом. Пасля, калi T оля ўбачыў
на грудзях Максiма, вельмi блiзка пад сэрцам, прадзёртую куляй
разорку, з якой неўтаймавана крынiчыла кроў, хлопец падумаў,
што ранены, вiдаць, страляў з адной рукi. Брыль. І ці не з такiх
вось багдановiчаўскiх радкоў будзе крынiчыuь наша гiстарычная
проза... Клышка.
КРЫНIЧЫIIIЧА, -а, н. Углубление, в кот ором бьёт родник,
мест о выт екания пот ока воды. 3 дарогi бачна была старая
крынiца — мінiяцюрнае азярцо, з багністым крьнiчышчам
навокал. Ч орны.
КРЫШАНЫ, -оў, адз. няма, абл. Заправленный салом
карт офельный суп. А здаецца ж, як у школу збiраўся, i наеўся
ўволю — апаражнiў міску капусты, з’еў амаль не талерку
крышанёў, а потым. яшчэ i печанай паўгарбузы ў жывот умяў.
Сачанка. Дзецi сядзелi як заварожаныя, гледзячы ў рот дзеду
Мiхалу, а дзяды, паспрачаўшыся ды пасёрбаўшы крышаноў з
аднае мiсы, iшлi разам адну нядзелю ў царкву, другую — у
касцёл. T ычына.
КРЭМ ЗАЦЬ, незак., разм. Писат ь небрежно, не забот ясь об
аккурат ност и. Ён [Кураглядаў] пераможна i ўрачыста
дыктаваў тое, што ў патрэбны момант можа выратаваць
асабiста яго, а Мiшка паслухмяна ўсе гэта крэмзаў. Далiдовiч.
КРЭСЫ, -аў, адз. няма. Название земель Западной
Беларуси, находившихся до 1939 года под власт ью Польши. I
не ў панскiх iнтарэсах здзек такi чыніць «на крэсах», нечуваны
здзек пад сонцам! Колас. Балюе панская Варшава, а для
гуманнасцi, прагрэса iдзе аблава за аблавай на ўсходнiх «вольных»

100
польскiх Крэсах? Купала. І, як жандар, стаiць на крэсах
чарнейшая ад здрады ноч. Лужанiн.
КУБЕЛ, -бла, м. Закрывающаяся крышкой кадка,
предназначенная для хранения пищевых продукт ов и
вещей.... У клунi быў патайны пограб, а ў пограбе хаваўся кубел
з салам. i iншы скарб. Колас. У клецi повен кубел свежыны,
пабелена столь, вышаравана падлога. Грахоўскi. Нехта там
тупаў, штосьцi перасоўваў, стукаў вечкамi кублаў. Р акiт ны.
КУДЗЕЛІЦЦА i КУДЗЕЛІЦЬ, незак., разм. Ст ановит ься
подобным на кудель. Воблачка пяску кудзелiцца пад полем.
Бядуля. Па вечарах жа, волкiх i росных, клубiцца, кудзелiцца,
паўзе адусюль з балот туман. Сачанка. На платах тчэцца шоўк
павуцiны, i кудзелiць пад хаткаю дымок. Бядуля.
КУДЗЯЛЯНКА, -i, ж. разм. Пост илка, сделанная из кудели.
Прыгнаў Кастусь статак, хуценька забраўся на катову горку i
накрыўся цёплай кудзялянкай. С.Александровiч.
КУЖАЛЬ, -ю, м. 1. Очёсанный лён. А сцюдзёнай зiмой у
хацiне курной кужаль прала, снавала i ткала. Купала. Бацька
полаз габлюе, а мацi аж да поўначы кужаль прадзе. Бялевiч.
Домна ўсяляк хацела навучыць сваiх дачок прасцi кужаль ды
ткаць... Парахневiч. 2. Т онкий холст , выт канный из
льняных нит ок. Нарэшце, сабралiся ўтрох, каб завiтаць туды,
дзе былi нашы сцежкi-дарожкi, дзе 6ылi нашы стаянкi, дзе вёскi,
у якiх паiлi нас малаком, кармiлi, чым было ў каго, дзе аддавалi
на раны апошнiя сувоi кужалю... Янкоўскi. ...З белага кужалю
Антось хоча пашыць сабе кашулю i нагавiцы. Бажко.
КУКЛА, -ы, ж. Женская причёска в виде закрученной на
зат ылке в узел косы. Раскруцiлася з куклы каса, матлялася па

101
белых плячах — па нажутцы — з боку на бок; ля вуха быў вiдаць
кавалачак грэбня, як прыляпiўся. Пт ашнiкаў. Хусткi ў iх [баб]
з’язджалi на патылiцы, i было вiдаць, як траслiся дробныя,
сабраныя з рэдкiх пасечаных валасоў iхнiя куклы. Адамчык.
КУПЧАСТЫ*, -ая, -ае. С большой кроной (о деревьях). Гуляе
вецер пад купчастымi макушамi палескiх пушчаў, калыша
галiны пад свежымi курганамi-магiламi... Колас. Усюды былi
дрэвы, з тоўстым стволлем i купчастыя. Ч орны. Праплывалi
па баках зубчастыя ялiны, купчастыя прыдарожныя хвоi.
Лынькоў.
КУПЧСАЦІЦЦА, незак. Р аст и кудрявым, с большой кроной.
Ядловец быў мокры, крушыннiк купчасцiўся пад iм i саступаў
пакрысе дарогу росламу алешнiку. Ч орны. Т рава прыкметна
горшала, вылазiла з яшчэ неглыбокай вады, купчасцiлася весела
на купiнах. Mележ. За колькi крокаў адсюль баравiна спадала ў
нiзiну, а там купчасцiўся ўжо ягаднiк ля струхлелых пнёў,
чарнела сатлелае голле. Ст ральцоў.
КУРКОЎКА, -i, ж., разм. Охот ничье курковое ружьё. Сон
на дасвеццi ўбачыў: Проню каля Прапойска,.. браценiка Сiдара,
настаўнiка, акоп пад школьнымi вокнамi на беразе Пронi, а ў
акопе мужыкоў, знаёмых i незнаёмых, каго з вiнтоўкай, каго з
куркоўкай, а каго i з цаглiнай. Карамазаў. Калi па вёсцы пайшла
пагалоска, што на канаве панiшчылi баброў, Сцяпан з нейкаю
нават палёгкай i радасцю закiпуў куркоўку за плячо i пайшоў
займацца следствам. Жук.
КУРНIЦА, -ы, ж. Курная хат а. Але досыць 6ыло пераступiць
цераз парог, каб адразу знiкла гэтае ўражанне, бо ўсярэдзiне
хата нагадвала даўнейшую курнiцу... Зарэцкi.

102
 КУТНIК*, -а, м. Обедневший безземельный крест ьянин,
снимающий для жилья част ь комнат ы (угол). Сёння быў
першы дзень, калi Мiколка iшоў дадому, не баючыся бясконцага
дзедавага бурчання i сварак: у яго, вечнага бесхацiмца, нарэшце
будзе свая хата, у яго, беспрытульнага кутнiка i кватаранта,
будзе свой родны кут. Т ычына.
КУФЕЛЬ, -фля i КУХАЛЬ, -хля, м. Бокал для пива. На
радасцях забеглi ў нейкую сталовую каля Рыбнага рынку ды
выпiлi па куфлю пiва, хоць я i не люблю гэтага пiтва. Т анк. Па
шкле куфля аплывала белая пена i шляпалася пад ногi. Лобан.
...Выняў з партфеля падрыхтаваны Янкам бутэрброд, заказаў i
выпiў кухаль пiва. Брыль. Ён [чалавек] мяне зразумеў i на
мылiцы сiгануў да акенца, у якiм заўважыў кухлi з пiвам.
Карамазаў.

Л
ЛАГАДНЕЦЬ, незак. Ст ановит ься более покладист ым,
добродушным, мягким. Змiтро, якi з усiмi быў жорсткi i суровы,
перад ёю лагаднеў, рабiўся мяккi, як воск. Сачанка. Калi былi
твае так блiзка вусны, зусiм не разумеючы сябе, я лагаднеў,
нiбыта лiст капусны... Mакаль. Ступаючы па раллi, заграбаючы
пяцярнёю грэчку, Хвошч усё больш лагаднеў, дабрэў. Лупсякоў.
ЛАДКАВАЦЬ, незак., разм. Приводит ь в порядок. Калi
зайшоў у купэ, там ладкавала рэчы высокая, досыць маладая
жанчына. Навуменка. ...Т ося ладкавала пасцель, а ён [Антон]
стаяў ля акна i глядзеў на вяргiнi ў палiсаднiку. Савiцкi.
ЛАЙНО, -а, н., абл. Единица белья или одежды. У дарозе
людзi захiналi яго [скарб] лайном ад дажджу і ветру разам з

103
галапузымi малечамi, якiя дурэлi на возе. Сiпакоў. Як кулак —
не кулак без пальца, i «ў абодва не зрыць» аднавокi, так
грамадства з адным нешчаслiвьш каштуе не болей лайна.
Карат кевiч.
ЛАM АНКА, -i, ж., разм. Охот ничье ружьё, кот орое
заряжает ся гот овыми зарядами в гильзах. Няхай стрэльба —
не ламанка, але стрэлiць — зробiць знак... Колас. На правым
плячы чалавека вiсела двуствольная ламанка, а на поясе
патроннiк, як у паляўнiчага. Кулакоўскi.
ЛАM АЧЫНА, -ы, ж. 1. Обломок дерева. І т олькi тады, калi
спатыкнулася на ламачыну трэцi раз i ледзь-ледзь не ўпала, Лiда
пайшла спакайней, тулячы дачушку да задыханых, усхваляваных
грудзей. Брыль. Ён [стары] сядзiць перад ачахлым вогнiшчам на
ламачыне: у ватоўцы, босы, па костачкi ў прысаку. Карамазаў.
2. Разм. Поломанная, испорченная вещь. Яны апранулiся,
нават не памыўшыся, i, узяўшы вiнтоўку, нейкую ламачыну,
пайшлi, сказаўшы, што вернуцца можа сёння, а можа i заўтра.
Асiпенка. Сам Сухавей сядзеў на нейкай фатаграфскай
ламачыне, а поплеч стаяла Марыля, паклаўшы мужу руку на
плячо. Т ычына.
ЛАСКАВЕЦЬ, незак., разм. Делат ься ласковее, добрее. [Дзед]
лаяў нас невядома за што. Але потым ласкавеў. Гарэцкi. Калi
шчаслiва ласкавее i добрыцца цнатлiвы смех, — нашто,
скажыце, як завея, як асуджэнне — слова «грэх»? Сiпакоў.
ЛАСТАВЯНЯ, -няцi, н. Пт енец ласт очки. ...Ледзь чутна
папiсквалi ў злепленым пад самым. вiльчыкам гняздзечку
ластавяняты... Навуменка. Ах, во яно што! Гэта ж

104
ластавяняты, якiя так прывыклi да гнязда, усё яшчэ па звычцы
ныраюць з двара ў цемнаваты лаз. Сiпакоў.
ЛАТАШЫЦЬ*, незак., разм. Р ват ь без разбору, с
жадност ью, опуст ошая. Т ыя, у садку, ужо ўзлезлi на другую
яблыню, з кiславатымi невялiчкiмi яблыкамi, якiмi было густа
абсыпана сучча, i латашылi iх там у кiшанi i пiлоткi. Быкаў. А
як цвiлi там, i каля дому на ўзлесках, пахучыя, як мёд, чаромхi!
Кастусь нават шкадаваў, калi iх бязлiтасна латашылi маладыя
людзi на 6укеты. Якiмовiч. А яны са Сцяпанам пачалi
латашыць арэхi. Данiленка.
ЛЕНАВАТЫ, -ая, -ае. Немного ленивый, с примет ами лени.
Крануць яго [молат] трэба мець сiлы, ён змайстраваны не па
цяперашнiх людзях — слабых i ленаватых. Miкулiч. Вось ён
[Мiлер] пускае блакiтныя кольцы духмянага дыму ад дарагой
цыгары, i яго ленаваты мяккi барытон гучыць зусiм лагодна.
Арлоў.
ЛЕПШАЦЬ, незак., безас. Ст ановит ься лучше (о здоровье).
Стары заморгаў вiнавата вачамi i хрыплым голасам прамовiў: —
Ат, гаворка! Што ў старога можа быць?! От, то лепшае, то
горшае. Т ычына. З месяц дзед Мiкiта ляжаў у бальнiцы... Нiяк не
лепшала. Дудараў. Яму [дзядзьку] моцна забалелi ныркi.
Застудзiў цi што. l потым, дзе 6 нi лячыўся, колькi б нi грэўся на
поўднi — усё роўна не лепuiала. Ягоўдзiк.
ЛЕСНIКОЎНА i ЛЕСНIЧОЎНА, -ы, ж., разм. Дочь лесника.
Як на шчасце, паявiлася леснiкоўна. Мележ. А леснiчоўне хораша
на мурагу на вышках. Барадулiн.
ЛЕСНIКОЎСТВА i ЛЕСНIЧОЎСТВА, -а, н. Р абот а, занят ие
лесника. — Нагаворыць немцу i з леснiкоўства прагонiць... —

105
Няхай праганяе. Многа ты меў з леснiкоўства! Ч арнышэвiч.
Мiкалаю давялося леснiкоўства кiнуць, старую кабылку прадаць.
Карпюк. А Мiна Марук... голасна, нiбы дэкламуючы выказваў свае
думкi, якiя прыходзiлi яму за доўгiя гады леснiчоўства. Броўка.
ЛЕСНIЧОЎКА, -i, ж., разм. Дом лесника и его семьи. У
другiм баку, за леснiчоўкай, зялёнае мора хвойных i лiсцяных
вяршыняў — пушча. Брыль. Леснiчоўка здаецца доўгай i
нiзенькай, а акенцы — маленькiмi-маленькiмi.
С.Александровiч. Саўка расказваў, што дарога на Нёман ад яго
леснiчоўкi зусiм простая i iдзе траха не ўвесь час полем.
Якiмовiч.
ЛЕТАВАЦЬ, незак., разм. Жит ь где-нибудь лет ом,
ост ават ься на лет о. На гэтай пустой кватэры збiралiся
студэнты, што заставалiся летаваць у горадзе. Ч орны. Гадуюць
кабаноў на свежыну, гадуюць сыноў на вайну, усё спазнаўшы на
сваiм вяку, сяляне, i застаюцца — як на пяску летаваць санi.
Барадулiн. А бывала, сюды на паляванне толькi паны
прыязджалi... Панская псярня тут заўсёды летавала... Т ычына.
ЛЕТАСЬ, прысл., разм. В прошлом году. Добра 6ыло летась,
на пачатку кастрычнiка, у маёй, з двума сябрамi, паездцы на
Петрыкаўшчыну. Брыль. Летась i пазалетась пан не даў
галынаўцам касiць на частку. Якiмовiч. Пасля [мацi] не
выцерпела — пабегла ў хату i вынесла, зняўшы з ложка,
палатняную пасцiлку ў жоўтыя палосы, новую, вытканую
летась. Пт ашнiкаў.
ЛЕЦIШЧА, -а, н., раэм. Дом, где живут лет ом; лет нее
прист анище. Прытым жа Слаўнае лепш за якое лецiшча.
Mурашка. Цяпер рэдка каго з пiсьменнiкаў там убачыш, шмат у

106
каго, дзякуй богу, завялiся свае лецiшчы, працаваць можна дома,
а бывала, бадай-што ўся творчая работа праходзiла там.
Скрыган.
ЛЁК, -у, м. Селёдочный рассол. У краме цётак Алтарыхi цi
Вэльвалiхi ён [дзед] часта браў лёк ад селядцоў, а мы, унукi яго, з
велiзарнай асалодай мачалi хлеб у гэтую салёную жыжку, лiчачы
яе найвышэйшым дарам. Аст рэйка. І смагне селядзец у лёку, i ў
лютай пары млее кроп. Барадулiн.
ЛЁСТКА, -i, ж. Поперечная планка в кузове т елеги. Лёсткi
ў драбiнцы на драўляным хаду трасуцца. Баранавых. Сымон
прывязаў лейцы да лёсткi, саскочыў з воза... Ч арнышэвiч.
Праверылi, цi добра трьмаюцца лёсткi ў бiлах, падцягнулi
атосы, паправiлi палукашак, густа падмазалi дзёгцем колы.
Якiмовiч.
ЛЁХ*, -у, м. i ЛЁХА*, -i, ж. Ход, прорыт ый под землёй. 3
яго [лесу] гушчэчы, пацямнеўшай ад змроку, як з агромнiстай
закуранай дымам i сажаю лёхi, роўным шэрагам, стройна, як
птушкi на адлёце ў вырай, зашнуравала рознакалёрная,
рознарослая гавяда. Гарт ны. ...Выраўнялася i тужэй нацягнулася
пад высокiм берагам канавы ўсыпаная дробнымi каменьчыкамi
сцежка, раптам правальваючыся ў глыбокiя, вытачаныя
снегавою вадою лёхi. Адамчык, Т ут, кажуць, ёсць пад зямлёю
знарок пракапаныя лёхi. У адну такую лёху наш Сiвiца быў
траха не правалiўся. Калюга.
ЛIПЕЦЬ, незак. 1. Едва держат ься. Каля яго, на крэсле, якое
ледзь лiпiць ад старасцi, асцярожна сядзiць Людзiн i Анiн тата.
Брыль. ...Калi я ўзыйшоў на масток: дык здалося мне, што ён
ледзь лiпiць i можа рухнуць у кожную хвiлiну. Mарцiновiч. 2.

107
Находит ься в запуст ении, в сост оянии упадка. У садзе за
старою афiцынаю аканома лiпела пад заплытым стаўком
старэнькая закiнутая лазенька. Гарэцкi.
ЛIСЦВЯНIК, -у, м., абл. Лист венный лес. Скончыўся
малады лiсцвянiк — алешнiк ды асiннiк, i пачаўся стары бор —
рэдкiя сосны адна ў адну, аблiтыя сонцам. Шамякiн.
ЛОЙ, лою, м. Нут ряной говяжий или бараний жир. Хт о яго
ведае, цi авечы, цi гавяджы; чаго не ведаю, таго не скажу, але лой
добры. Ч орны. Самьм большым далiкатэсам 6ыла смажаная
бульба, кансерваваная з лоем фасоля... Грахоўскi. Я застаўся з
машынiстам, якому дзяўчынка прынесла абед — паўглечыка
малака i запраўленыя лоем бульбяныя аладкi ў мiсачцы.
Хадкевiч.
ЛОЎЖ, лаўжа, м. Сложенный в кучу хворост . Непадалёк
каля вялiзнага, замеценага снегам лаўжа рукавом шыняля
выцiрае слёзы, ад адчаю цi дыму, лейтэнант Ягораў i нiяк не
можа ўпалiць адсырэлае сучча. Грахоўскi. ...Кожны пасля сваёй
работы забiраў дамоў буйнейшыя ацяробкi, а ўсё дробнае, каб
яна не засмечвала, не даводзiла да хваробы лес, зносiў у лоўж i
палiў. Далiдовiч. Сасмягла, высахла дуброва, уся ў лаўжах, у
лысых пнях. Камейша.
ЛУЗАНЕЦ, -нца, м. Вылущившийся орех. Калi я падкiнуць
збiраўся ў агонь ахапак пажоўклага лiсця ляшчыны, апаў лузанец
залаты на далонь. Т анк.
ЛЫЧ, -а, м. Свиное рыло. А дыпламатыя — то ж хiтрасць,
свiння — але хавай свой лыч. Бачыла. Прысаромлены,
прыгнечаны, пайшоў певень да карыта, у якiм гучна лопаў

108
лычам парсюк. Сачанка. Парсюк тупаў каля парога, наровячыся
лычам падчапiць дзверы ў сенцах... Парахневiч.
ЛЫЧАСТЫ, -ая, -ае. С длинным рылом. А потым, праз якi
год-два, i цялушку агоралi — чорна-белую, з крутымi рагамi
Дуньку, купiлi жвавенькае, лычастае парася... Сачанка. Ранiцай
лычастая Усцiнава свiння хацела схапiць тую глыжку i ўлезла
лычам аж у хату. Сабаленка. Ён [Паходня] распытваў пра
распарадак на ферме, пра рацыён, пiльна аглядаў станкi i iх
лычастых жыхароў... Хадкевiч.
ЛЮБIЗНIК, -у, м., разм. Приворот ное зелье. Во як густа
пахне любiзнiк — кудзелiстае, з дробнымi белымi кветачкамi
зелле. Дзявочая прысуха... Miсько.
ЛЮДНЕЦЬ*, незак., разм. Ст ановит ься людным. Кнiгарнi.
Яны ў нас, дзякаваць нам самiм, багацеюць i харашэюць,
люднеюць. Янкоўскi.
ЛЮСТРАВАЦЦА*, незак. 1. От ражат ься, как в зеркале. Агнi
люстравалiся ў вадзе, i Ленiнград спаў пад вадою, як здань, а
крокi гучалi... гучалi... гучалi... Карат кевiч. Мужчыны адзiн па
адным, несучы па плячах косы, у якiх люстравалася сонца,
сыходзiлiся да 6рыгадзiравай дзялянкi на сняданак. Сабаленка. 2.
i ЛЮСТРАВАЦЬ*. От свечиват ь, как зеркало. Напрасцяк
падалiся да Дняпра, што шырокай звiлiстай падковай
люстраваўся, святлеў удалечы. Сачанка. Люты сям-там
здзьмуў з ракi снег, i празрыстыя разводы лёду люстравалi
блакiтнае сонца. Карат кевiч.
ЛЯВОНIХА, -i, ж. Белорусский народный т анец; музыка к
эт ому т анцу. Т олькi адзiн Антось Байбак не хацеў злучацца з
грамадою i не пераставаў араць пясок, крычучы, каб на яго

109
пазiралi, бо ён паказваў, як даўней скакалi лявонiху. Колас. Перш
выбiраў я вулiцы, дзе гуляла-жыло маё сонейка, дзе пыл
«Лявонiхi» курыцца пад перазвоны гармонiка. Т анк. Пятрок iграў
доўга, пасля песняў узяўся за танцы i перайграў ш i казачка, i
лявонiху, i стра-данiе. Быкаў.
ЛЯСIНА, -ы, ж., разм. Единичное дерево. — Э, цi гэта не
бывае, — падумаў сам сабе [чалавек], узяў сякеру ў рукi i
нахiлiўся, шукаючы, дзе 6 адсячы канец лясiны. Гарэцкi. Т ут
ужо стала вiдаць, як на самай выспе ў канцы iх надзела пахiла
вагаўся свежы, з неакоранай лясiны звiты вялiзны крыж...
Быкаў. Пакруцiўшыся, пахадзiўшы вакол, знайшоў [Цiкаўны]
зламаную (вiдаць, бураю) сукаватую лясiну, прыставiў яе да
сцяны i па ёй палез наверх. Сiпакоў.
ЛЯШЫЦЬ, незак., абл. Делит ь участ ок поля на полосы,
от мечая края посева. Ляшыў Мiкiта жыта, i як на злосць яму
валы скрывiлi баразну. Купала. Праслаўляе ён поле... i сяўбу, i
агнi на рабiнах з баравое паляны, i красуню-дзяўчыну, што так
ляшыць старанна... Броўка. Т олькi пад канец вячэры пачаў
раiцца з дзедам, што рабiць заўтра: цi адворваць бульбу, цi
канчаць ляшыць жыта ў Дрывасеку. Т анк.

M
M АЖДЖЫР i M АЖДЖЭР, -а, м., разм. Mет аллическая
ст упка для измельчения т вёрдых вещест в. ...Юзiк, не маючы
сапраўднага бубна, iшоў паперадзе ды бубнiў у бубен, «штацкi» —
трымаў леваю рукою аблубiцу з старага рэшата i з усiх сiл лупiў
па ёй меднаю качалкаю з мажджыру, якую цiхом сцягнуў ад
мацеры. Ч орны. Дубовыя гаi непадалёку ад дома насыпалi

110
багата жалудоў: вымачыўшы i ператоўкшы ў мажджэры, можна
напячы гаркаватых праснакоў i заварыць кавы. Лужанiн.
M АЙ, маю, м., абл. Mолодая зелень деревьев, используемая
для украшения. Пракоп раздзеўся. Яму далi венiк, пахучы, як
май. Колас. Кузаў машыны паабтыканы маем, у iм было ўжо
людзей, болыuасцю, праўда, маладых, але вiдны i жанкi, i
мужчыны. Жук.
M АКУЛIНКА*, -i, ж., разм. Mаковое зёрнышко. Думаеце,
лёгка было аўтару хоць дзе-нiдзе на малую макулiнку свойскага,
хатняга, чалавечага ў iх [людзях] напаткаць? Калюга. І не было
нi макулiнкi зайздрасцi ў гэтай думцы... Дайнека. Т олькi, дружа,
нiякiх прынцыповых уступак ворагу! Нi на макулiнку! Калеснiк.
M АЛАДЗIК, -а, м. Mолодой месяц. ...Сумна плыве маладзiк
бледна-сiнi ў небе вячэрнiм, зялёным, як лёд... Багдановiч. Над
цiхай стомленай вёскай шчодра зорнае неба i самотны,
сарамлiвы маладзiк. Брыль. Над далёкай па даляглядзе вёскай у
сонечным святле весела паблiскваў тоненькi сярпок маладзiка.
Асiпенка.
M АПА, -ы, ж. Географическая карт а. Пан Студнiцкi кроiць
мапу, крэмзае задачы... Колас. Акрэслены чырвоным алоўкам,
шырэйшы зверху i вузейшы знiзу, ляжаў на мапе кавалак зямлi...
Карат кевiч.
M АРКОЎНIК*, -у, м. Mорковная бот ва. Ён [Цярэшка] цягнуў
на плячы некалькi тоўстых калiў маркоўнiку. Лужанiн.
M АРШАЛАК, -лка, м. Предводит ель дворянст ва. Перад
спраўднiкам ён [Цiмох] быў у протаiерэя, гарадскога галавы,
маршалка i манастырскага настаяцеля. Mурашка. Скарына
больш здагадаўся, чым дачуў, хто так мнагазвонна крочыць:

111
пераможца пад Оршай, маршалак, гетман, князь Канстанцiн
Iванавiч Астрожскi. Лойка. Маршалак Загорскi не абяцаў яму
задаволiць просьбу, бо гэта абразiць пачуццi дваран. Карат кевiч.
M ЕСТАЧКОВЕЦ, -оўца, м., разм. Жит ель мест ечка.
Местачкоўцы памагалi пагарэльцам будавацца, стаць на ногi,
давалi прытулак, хлеб i да хлеба, увесну пазычалi насенне.
Грахоўскi. Бабка Аўгiння расказвае бясконцую чараду прыгод,
што здарылiся з тым цi iншым местачкоўцам. Навуменка.
...Сюды рыбакi заганяюць лодкi; тут пакупацца i на пясочку
пазагараць добра; тут местачкоўцы збiраюцца вольнаю часiнаю
пасядзець... Янкоўскi.
M ЛЁН, -а, м. Р укоят ка для приведения в движение
ручного жёрнова или соломорезки. Сымон трымаў у руках
млён, а Мiкола — грамнiчную свечку. Свечка была мала чым
менш ад млёна — палкi, якою круцяць жорны. Колас. ...П’яны,
беспрытомны дзед, зачапiўшыся за парог, звiўся ў памялешнiку,
ды ўстаць яму ўжо не даў гэты цяжкi з 6улаватым канцом
млён. Адамчык. Потым, ужо ўзяўшыся за млён, якiм круцяць
цяжкi камень жорнаў, [Янiна] хуценька глянула на яго цераз
плячук i — от шалянiца-дзеўка! — паказала язык. Дайнека.
M ЛЫНАРЫШЧА, -а, н. Mест о, на кот ором ст ояла
мельница. Жыве Мiтрафан адразу за мастом, на старым
млынарышчы. Р акiт ны.
M УЛЬТАН, -у, м. Т урецкий т абак. А я засею мультану —
даўно ўжо мару я пра гэта. Колас. Мы толькi курым — часцей
ды часцей — духмяны, накрышаны дзедам мультан. Брыль. Яму
[Матузу] не толькi давалi цыгарку, а насыпалi жменю дробна
накрышанага мультану. Грахоўскi.

112
 M УЛЯРСТВА, -а, н. Р емесло, занят ие каменщика. 3
зялёных сваiх год Максiм налажыўся да сталяркi i мулярства.
Ч орны. Ён [Карл] падахвоцiўся да мулярства, пiльна
прыгледзеўся да 6ортнiцтва, садаводства i агароднiцтва, калi
трэба было, браў у рукi шавецкiя прылады... Т ычына.
M УР, -а i -у, м. 1. Каменная или кирпичная ст ена. 3
правага боку яна [крата] ледзьве ўпiралася ў мур, два гвазды былi
выцягнуты. Ч орны. Iзноў я тут, сярод муроў, памiж астрожных
сцен праклятых. Т анк. І ўжо раслі для светлых хат чырвоныя
муры, жыццё сваё на новы лад вялi гаспадары. Бачыла. 2.
Каменное или кирпичное здание. Горад шумiць, вялiкi горад,
шэры гранiт, камяніцы, муры...Т анк. Гарачы прысак.
Галавешкi. Каробкi чорныя муроў. Бялевiч. У цэнтры Цімкавiч
узвышалiся магутныя дубы i вязы, якiм было самае малое пад
сотню год. У iх патанаў старадаўнi царкоўны мур. Т ычына.
M УРАВАНКА, -i, ж, разм. Пост ройка из камня или
кирпича. Ад акадэмii запомнiўся шырокi двор з двухпавярховымi
мураванкамi шэрага казеннага тыпу... Скрыган. А там-сям
аднаўлялi больш-менш прыдатныя для жытла мураванкi.
Лужанiн. Мураванка стаiць пры садку ў рабiнах i ясакарах, як
прыгажосць не губляецца, не нiкне. Янкоўскi.
M УРЗАЦЦА*, незак., безас. Зат ягиват ься дымкой. На небе
пачало мурзацца. Цi не дождж збiраецца? Янкоўскi.
M УРОГ, мурагу, м. 1. Суходольное сенокосное ут одье. За
шэрым схiленым парканам скрыпiць пясок сырых дарог, спадае
медны лiст каштанаў на жоўты стоптаны мурог. Т анк. Дзед i
ўнучка сышлi з дарогi i прыселi на мурог каля бярозы.
Краўчанка. 2. Сено из суходольной т равы. Каню Мiкiта

113
прынёс аднаго мурагу... Колас. Адкалывалiся ды адрыпелi на
калдобiнах духмяныя вазы мурагу, жыта, ячменю, лёну. Брыль.
M УСIЦЬ, незак. Быт ь должным чт о-либо сделат ь. Пад
пагрозай арышту, нават расстрэлу кожны мусiў працаваць на
ранейшым месцы. Навуменка. Зноў i зноў думаю пра тых, хто
адсюль за свет паехаць мусiў, i ў хвiлiну гэтую чамусьцi так
шкада мне, так шкада мне iх. Гiлевiч. На аселiцы райцэнтра,
дзе ўраннi мусiлi праплываць плыты, за трыма карчастымi
прыбярэжнымi вербамi жыла-чакала Яна... Карамазаў.
M УЧАНIЧНIК, -у, м. Заросли т олокнянки. Ён [Вяль] на
ўзгорак узабраўся пад крынiцай i залёг у мучанiчнiку ў бары...
Т анк.
M ЫШАК, -а, м., разм. Конь серой (мышаст ой) маст и. У
вазок быў запрэжаны бальнiчны мышак, у перадку сядзеў Мiкiта
— конюх. Пт ашнiкаў.
M ЯДЗВЕДЗЯВАТЫ, -ая, -ае; разм. Похожий на медведя,
напоминающий медведя. — Не мог знайсцi якога праходу,
торба, — вылаяўся ў думках сержант, убачыўшы, як той
спачатку перакiнуў цераз плот свой аўтамат, а пасля нязграбна
перавалiў на вулiцу няўклюднае мядзведзяватае цела. Быкаў.
Мажная прысадзiстая постаць, нiзка пасаджаная на плячах
галава з кудлатымi валасамi вогненнага колеру, дужыя
загарэлыя рукi рабiлi яго нейкiм мядзведзяватым.
С.Александровiч. На лесвiчнай пляцоўцы сустрэлi шырокага ў
плячах мядэведзяватага мужчыну — дзядзькавага суседа.
Ягоўдзiк.
M ЯДНІЦА, -ы, ж., разм. Mедный т аз. Казiк у сподняй кашулi
плёскаўся i фыркаў над вялiкаю мяднiцай. Грахоўскi. Т ая

114
[жонка], вярнуўшыся з цёмнага ўжо двара i борздка скiнуўшы
ватовачку i хустку, вось цяпер мыла рукi над мяднiцай.
Далiдовiч.
M ЯНТАШКА, -i, ж. Наждачная лопат ка для т очки косы. У
скверы пахне сенам маладым, звiнiць каса пад шорсткаю
мянташкай. Бураўкiн. Далятаў звонкi шоргат мянташак аб
косы. Хадкевiч. За Сажом шаргаталi косы, перагуквалiся
мянташкi, чулiся вясёлыя галасы i смех. Кiрэенка. І чалавек
касу мянташкай час ад часу кратаў, каб востраю была увесь
свой век. Т армола.

Н
НАВУКОВЕЦ, -оўца, м., разм. Ч еловек, занимающийся
наукой. Зяць яго, вядомы навуковец i паэт з першага пакалення
беларускiх савецкiх iнтэлiгентаў, гадоў некалькi быў нам
суседам па пад’ездзе. Брыль. Замянiла [аспiрантка] iншым,
новым сказам з артыкула, пацверджанага аўтаравым подпiсам i
аўтаравым званнем навукоўца. Янкоўскi. Цалюткiмi днямi на
калгасных палях сунуцца ўслед за грузавымi машынамi купкi
вучняў, студэнтаў, рабочых, навукоўцаў... Гiгевiч.
НАВЯЗАЦЬ*, зак., разм. Взят ь на привязь. [Мацi] сама
адвяла каня ў аселiчку да ракi, навязала ў белай дзяцельнiцы,
папыталася, цi напаiў, едучы цераз рэчку... Пт ашнiкаў.
НАДАЎЖЭЙ, прысл. На больший срок, на более длит ельное
время. Калi ён [малады месяц] днi за тры абгледзiцца, будзе
гадзiць пагода аж да сходнiх дзён, а як замакрыцца надаўжэй —
наробiць чалавеку псоты нягода. Лужанiн.

115
 НАДЗЕM ’Е, -я, н. Надземное прост ранст во. Сiняваты
струменьчык дыму бясшумна i спакойна плыў угару i тулiўся ў
кашлатых шапках старых дзеравяк, як бы шукаючы там сабе
прыпынку, каб не згінуць бясследна ў халодных прасторах
надзем’я. Колас.
НАДХM АР’Е, -я, н. Прост ранст во над облаками. Смех
дзявоча-пралескавы твой патануў у ясноце, ў надхмар’i. Пушча.
І нават арол, што ў надхмар’i кружыў, маёй пазайздросцiў бы
сiле. Бачыла. Гушкала ў вагоне i трэсла мяне ў аўтобусе. I вось
самалёт у надхмар’i нясе. Mакаль.
НАЕДАК, -дку, м., разм. Т о, чем можно ут олит ь голод. У
засенi зараснiкаў нерухома стаяць вялiзныя, як плашкi, шчупакі,
пiльнуючы сабе наедку. Лужанiн. Валадымавы грушы былi
важкiя i вельмi ж сопкiя, i калi яны ўжо самi падалi з дрэва, то
карысцi i наедку з iх было мала. Вiт ка. Якi з той бульбы наедак,
а iм можа бог ведае калi давядзецца есці. Асiпенка.
НАЗIРКАM , прысл. Не спуская глаз, не т еряя из виду
(идт и, бежат ь). Яна заўважыла Васiля, калi ён iшоў за ёй
назiркам, i адразу адчула, што папалася i што з-за гзтага 6удзе
вялiкая перапалка. Колас. У лесе Косцiк вывернуў на другi бок
кажух, надзеў на сябе i пайшоў назiркам кустамі.
С.Александровiч. Але кожную ранiцу [Колька] тупаў каля свае
брамкi, пакуль не выйдзе Вера, iшоў назiркам да школы, потым
абганяў i першы ўзбягаў на ганак... Грахоўскi.
НАЙПЕРШ, прысл., разм. Прежде всего, в первую очередь.
Яна добра, а нават i трэба знаць суседскую мову, але найперш
трэба знаць сваю. Багушэвiч. Найперш i найярчэй
успамiнаецца... [Арсеню Андрэевiчу] адзiн малюнак. Mарцiновiч.

116
 НАЛЕТА, прысл., разм. В будущем году, будущим лет ом.
Колас не ведаў яшчэ, што налета i яго чакае такое самае
ўшанаванне i тая ж высокая годнасць народнага паэта. Лужанiн.
Якой даўжынi калiўца ўдавалася выцягнуць, такi налета будзе
лён. Якiмовiч. Налета было б яму яшчэ ўсяго пяцьдзесят гадоў.
Далiдовiч.
НАЛЕЦЦЕ, -я, н., абл. Лет о следующего года. Як ты мне за
працу адплацiшся гойна, да вясны к налеццю пражыву спакойна.
Купала. Ды iх, гэтых дроў, аж да налецця хапiла. Сiпакоў.
НАПОУНIЦУ, прысл., разм. Набивая полный рот (ест ь). А
потым., калi бульба спячэцца, здаволены [верасень] дзьмухае,
студзiць яе i ёсць напоўнiцу... Васiлевiч. Mаўчаць, нiчога анi мне
не гавораць. Т олькi закусваюць напоўнiцу, ратамi чаўкаюць.
Сачанка. Гаспадар смачна, напоўнiцу еў сала з мяккiм пахкiм
хлебам, круцiў худою жылiстай шыяй, нiбы збiраўся пад’есцi
навек. Жук.
НАСЕВАК, -сеўку, м., разм. Т о, чт о можно посеят ь; т о, чт о
может посеят ься само. Алесь тужыў па свежай баразне, калi
яна вясной... пераварочваецца за плугам з цiхiм. песенным
вуркатам, крышыцца тлустымi, цёплымi камякамi, гатовая i
прагная прыняць i залацiсты дождж зярнят, i насевак са
шчодрага неба. Брыль. Зааром, забарануем, сыпнем ядраны
насевак, i запеняцца ўраджаi, закалышуцца напевы. Т анк.
НАСЕНКА, -i, ж., разм. Р аст ение (имеющее название
женского рода), ост авленное на семена. Праўда, якая ж там
насенка была — вядро бульбянога лупiння выпадкова набрала
яна [Рэната] на памыйнiцы ля нямецкага uтiталя. Савiцкi.
Iншы раз загадае брыгадзiр падвезцi да трактара, напрыклад,

117
вазоў шэсць бульбы-насенкi, Аркадзь падвязе не марудзячы...
Гроднеў. Першы калгасны ўраджай амаль увесь вывезлi ў раён:
спачатку аддалi сваю пастаўку-норму, а потым, калi папрасiў
Пятроў, падкiнулi ў раён i насенкi. Далiдовiч.
НАСОЎКА, -i, ж., разм. Носовой плат ок. ...Доктар Фаўст
выцер сваю лысiну белакрухмальнай насоўкай. Лойка. І ад таго,
што вельмi часта цёр [Леў Раманавiч] па iм насоўкай, лоб i шчокi
балюча гарэлi. Асiпенка. Седзячы за сталом, бацька часта кідаў
патайны позiрк на такi самы, як i ва ўбогiм. сынавым жытле,
авальны партрэт i потым доўга працiраў насоўкаю пенснэ.
Арлоў.
НАСТРАM АК, -мка. Небольшой воз сена или соломы.
Прышлося па тры настрамкi сырой травы на кожнага касца.
Крапiва. Прывёз, нiбы лясун стары, дзядок настрамак з
акалотам... Грахоўскi.
НАЎЗАХАПКI*, прысл., разм. Перебивая друг друга.
Жанчына была ўсмешлiвая i гаваркая, не адставалi ад яе i свёкар
са свякрухаю, Расказвалi наўзахапкi. Лужанiн. Хлапчукi нешта
наўзахапкi расказвалi адзiн аднаму. Сачанка.
НАЎСЦЯЖ*, прысл. Во всех направлениях, в пределах
обозримого прост ранст ва. А гул расце наўсцяж у цёмнай далi.
Mашара. Iх [машыны], не заязджаючы ў гараж, на палеткi павялi
шафёры, дзе жыты высокiя — наўсцяж копы, копы, мо вышэй,
чым горы. Калачынскi. Чырвоным вокам мiльгае прытушанае
вогнiшча, неба нiбы выбеленае — наўсцяж засеяна дыяментамi-
зоркамi. Навуменка.
НАХАПIЦЦА*, зак. Неожиданно появит ься, неожиданно
наст упит ь. Ужо блiзка сенакосу нахапiлася раптам некалькi

118
навальнiц. Mележ. ...Вайткевiча... пыталiся, цi праўда, што ён,
будучы бургамiстрам у Азярышчы пры немцах, у лiпенi сорак
трэцяга года наслаў эсэсаўцаў на Серадзiбор, каб спалiць яго, але
нахапiлiся партызаны, i эсэсаўцы былi разагнаны. Пест рак.
Ранняе лiпеньскае свiтанне, якое нахапiлася неяк знянацку,
заспела мяне ў густым ляшчэўнiку. Сабаленка. Нахапiлiся раннiя
марозы, укавалi зямлю на пядзю. Miсько.
НАХM АРЫЦЦА i НАХM АРЫЦЬ, зак., безас. Зат янут ься
т учами. Рыгор успрыняў гэта, як нешта немiнучае i даўно для
яго вырашанае, нiбы гэта Шура сказала, што на дварэ пайшоў
дождж, калi ён сам бачыў, што нахмарылася, i чакаў гэтага
дажджу. Крапiва. Ясным летнiм днём прыпарыла,
нахмарылася, пракацiўся гром па небе, па лесе, па траве; па
рэчцы Шачы. Бялевiч. Прыпарыла, нахмарыла, яшчэ не
загрукатала пад галавою, але без памылкi бачыў, што неўзабаве
ўдарыць пярун i лупане навальнiчны дождж. Янкоўскi. Неба
нахмарыла. Бачыш? Карамазаў.
НЕДАБАЧВАЦЬ, незак. Плохо видет ь. Рэдка 6ог на людзей
пазiрае. Ды, мусiць, недабачвае ўжо. Стары стаў, як я. Лужанiн.
Хутка ён ужо сядзеў справаводам ва ўправе. Ён недачуваў,
недабачваў, i хлеб яго пры «цвёрдай» уладзе быў нялёгкi.
Навуменка.
НЕДАВЯРАК*, -рка, м., разм. Ч еловек, не верящий во чт о-
либо, кому-либо. Ён сказаў такiм тонам, быццам быў тут
нехта такi, што не верыў, i ён выгаварваў гэтаму недавярку.
Мележ. А калi пачалi вазiць цэглу на голае поле ў Займiшча,
Красанок, а за iм i некаторыя недавяркi ўпотай шапталiся:

119
пакуль пабудуем мураваныя харомы, дык i жыць не будзе калi.
Гроднеў.
НЕДАПРАДАК, -дка, м., абл. Клок кудели, ост авшийся
после прядения на пряслице. Бародка ў яго [дзеда] такая рэдкая
i мякенькая, як недапрадак кудзелi на праснiцы: скублi-скублi,
пралi-пралi ды, паленаваўшыся, кiнулi на смех дзесятак валасiн.
Лужанiн.
НЕДАСАЛЬ, -i, ж., абл. Недосоленная еда. Падасць бацьку
[Хвядос] салянку, а сам недасаль хвацiць лыжак колькi. Калюга.
НЕДАЧУВАЦЬ, незак. Плохо слышат ь. Мiкiта, як некалi i
бацька яго, недачуваў на адно вуха. Ч ыгрынаў. Некалi даўно, калi
я быў яшчэ зусiм малы, я прастудзiўся i захварэў на вушы. Мяне
лячылi, але з таго часу я крыху пачаў недачуваць. Лупсякоў. Але
аб гэтым не трэба было i напамiнаць: Мiканор ведаў, што Юзiк з
месяц таму назад пачаў трохi недачуваць. Кулакоўскi.
НЕЗДАЛЯКА, -i, м., разм. Т от , кт о не от личает ся крепким
здоровьем, слабый физически. Адкуль i сiла ў нездалякi
старога знайшлася, каб трохi, сагнуў бы Васiля. Мележ. Запрэглi
конiка-нездаляку ў сякiя-такiя санкi i ранiцай, калi яшчэ не
ўднела, Саламея Гур’яновiч i Параска Засульская выехалi з
Вербiч. Сабаленка.
НЕПАТРЭБШЧЫНА*, -ы, ж., разм. Ст авшие ненужными
вещи. Цягаў у ранцы цэлы склад прыдатнай для выменьвання
непатрэбшчыны: iржавыя пёры, царскай чаканкi медзякi, гузiкi,
падкоўкi для ботаў i нават конскiя. Лужанiн. Раменная сумка
вiсела торбаю ў яго на жываце, шынель, як забытая
непатрэбшчына, распластаўся на тоўстых таполевых каранях.

120
Кулакоўскi. Хату вызвалiлi ад рознае там непатрэбшчыны i
вярнулi гаспадынi. Сабаленка.
НЕПЯРЭЛIЎКI, -лiвак i НЕПЕРАЛIЎКI, -лiвак, адз. няма.,
разм. Плохо дело, безвыходное положение. Начальства
зiрнула, бачыць — непярэлiўкi. Лужанiн. Халуста зразумеў,
што тут непярэлiўкi, i адступiў. Ч арнышэвiч. Цяпер пану
непярэлiўкi! Застанецца ён без сена i 6ез барышу. Якiмовiч.
Няма чаго сёння, калi панам непералiўкi, да трудзяшчых хiнуцца.
Каваленка.
НЕРУШ, -ы, ж., разм. Ч т о-либо нет ронут ое, первозданное.
Гэта той самы бярэзнiк, дзе летась наш дзядзька, ходзячы па
грыбах, напаў на неруш i набраў цэлую сявеньку слаўных
баравiкоў-бярозавiкаў. Колас. А замест большай сцежкi, з
вострага клiна далёка ўнiз, на нiжэйшыя загуменнi ды загароддзi,
снежная неруш — вечар такi надыходзiў — праразалася
палазамi саней. Брыль. Цяпер на месцы фрэсак белая неруш
тынку. Арлоў.
НIКЧЭМ НIК, -а, м., разм. Никчемный, ничт ожный
человек. Iх [людзей] думкi, iх жэсты, iх паводзiны нагадвалi рысы
звычайных забойцаў, у лепшым выпадку — садыстаў,
псiхапатаў, распусных нiкчэмнiкаў. Лынькоў. І вось паслухай,
Пеця, якi ён крывадушнiк, якi ён нiкчэмнiк. Р ылько. Т олькi i
тут барон паказаў сябе нiкчэмнiкам. Машара.
НIШТАВАТЫ, -ая, -ае. Удовлет ворит ельного качест ва,
ничего себе. Шапка была б нават i нiштаватая, каб яшчэ да яе
казырок i каб не распоркi скрозь па швах. Ч орны. А майткi i
рубашка ў мяне яшчэ ніштаватыя. Гурскi. Адзiн дзень, другi,
часам i трэцi, нiштаваты, хоць i рэдкi, крупнiк, а потьм раптам

121
бураковая дрэнь цi кукурузная прэсная каламута.
С.Александровiч.
НIШЧЫМ НIЦА, -ы, ж., разм. Пост ная еда. Пачалi заводзiцца
ў хаце грошы, дык пачала пакрысе выводзiцца i нiшчымнiца.
Ч орны. Адарвала [масла], можна сказаць, ад дзяцей, ад сябе,
нiшчымнiцай тры тыднi давiлiся, але збiла на сваю галаву дзве
мiсачкi... Р ыбак. Вось бы сюды мяса з паўкумпяка, тады ваш
крупнiк другiм быў бы, а так — нішчымнiца, I.Капыловiч.
НIШЧЫМ НЫ, -ая, -ае. Ничем не сдобренный, без ничего.
Мiсачка бульбянога супу, акрайчык хлеба i марная скварачка —
гэта ж толькi на трошкi больш за ўчарашнi юдаўскi пачастунак
(кубачак кавы i недаедзеная тоненькая лустачка са шмальцам),
за той другi кавалак хлеба (нiшчымнага). Брыль. ...Астатнія днi
iх кармiлi рэдзенькiм, як вада, нiшчымным крупнiкам, не даючы
нават кавалачка хлеба... Адамчык. Гэтую думку выказала
Ярына, падаючы нам гарнушак з нiшчымнай зацiркай. Бажко.
НIЯКАВЕЦЬ, незак. Ч увст воват ь себя неловко, неудобно.
Бледны тварам, кволы з выгляду, з тонкімі рысамі, з зачэсанымі
назад каштанавымi валасаш хлопец пачаў нiякавець. Мележ.
НОЧВЫ, -аў, адз. няма. Корыт о для ст ирки. ...Мужчьшы
зранку падгалiлiсь, зусiм-такi падмаладзiлiсь, у ночвах голавы
памылi і вусы спрытна падкруцiлi... Колас. Дзядзька Антось
прыносiў з варывенькi вязку лыка, парыў у ночвах, садзiўся на
калодцы i плёў лапцi. С.Александровiч. Драгун налiў у бачок
вады, паставiў у кухнi на керагаз, потым прынёс з хлеўчука
ночвы, вынес два табурэты i наладзiў цэлы пральны камбiнат.
Дамашэвiч.

122
 НУЛЁЎКА*, -i, ж., разм. Машинка для ст рижки наголо.
Куды з большай ахвотай пасля гэтага ўсе мы, нагала
абстрыжаныя, пад нулёўку, рынулiся ў лазню. Вiт ка.
Падстрыжаны пад ваенкамацкую нулёўку, ён [Гацiла] ужо нiчога
не робiць, адно толькi чакае гэтай позвы. Сiпакоў. — А няне
толькi што абчыкрыжылi пад нулёўку, не сёння-заўтра павiнен
iсцi служыць, — Федзя здымае кепку, кладзе на траву, мацае
валасы, быццам правярае, як яны там. Кудравец.
НЯВЫКРУТКА, -i, ж., разм. Т яжёлое, безвыходное
положение. 3 Цiмошкам мы самi справiмся. Прывядзем
мiлiцыянера. Знойдзем яго за самым сiнiм дымком, i 6удзе
Цiмошку нявыкрутка. Броўка. Але 6ыла нявыкрутка: у Анiсіма
раслi яшчэ тры браты, а зямлi ў бацькi — добрым лапцем
наступiць. Сабаленка. Калi ж нявыкрутка, i ледзьве трон не
падаў, — спраўлялi тут жа ладзьбавання пiр, жанiлi тут жа
родных мiлых чадаў i, як пасаг, давалi ў роднасць мiр. Бачыла.
НЯДБАЛЕЦ, -льца, м., разм. Нерадивый, халат ный
человек. Бяда няўмекам i нядбальцам, хто шнур зжуе няроўным
плехам, — Антось яго ўжо дойме смехам. Колас. Ну i дасталося
кладаўшчыку ад старшынi: доўга будзе помнiць нядбалец.
Мележ.
НЯСТРАЎНАСЦЬ, -i, ж. Нарушение усвояемост и пищи.
Пачаў жа ён [леў] раўцi ад вельмi звычайнай прычыны:
адсутнасць мацыёну, прагулак на якую сотню кiламетраў у
суткi цягнула за сабой прыкрую нястраўнасць. Лужанiн.

123
 П
ПАБАГАЦЕЦЬ, зак. Ст ат ь богаче. На развiтаннi Мартын
сказаў Аўгiнi: — Т ы ж глядзi Алесi. Пабагацею, дапамагу i ёй i
табе. Колас. — Сёлета мы пабагацелi разы ў два ў параўнаннi з
мiнулымi гадамi, — меў падставу хвалiцца Паходня. Хадкевiч.
Што ж скептыкi, ура-грамацеi збянтэжана водзяць насамi: на
нафту мы пабагацелi, на дбайных людзей — таксама.
Калачынскi.
ПАБОЛЬШАЦЬ, зак. Ст ат ь больше. І так яны [запаведзi] ў
сэрцах гараць, палымнеючы, ясна, нiбыта на свеце пабольшала
сонцаў нязгасных. Т анк. Ахвяр пабольшала, але ў той год i
паболыuала расказаў аб страхоццях навокал каменя. Пест рак.
Потым iх [аблокаў] пабольшала, яны пачалi кучаравiцца, расцi i
неўзабаве сталi ўжо кучаравымi. Карпаў,
ПАВАСТРЭЦЬ*, зак. Ст ат ь ост рее. Стары бачыў, як
напялася па Яўхiмавым твары цвёрдая, дублёная ветрам ды
сцюжамi скура, як павастрэлi скiвiцы... Мележ.
ПАВIДНЕЦЬ, зак., безас. Ст ат ь виднее. У сенцах павiднела, i
ён [Сцяпан], бачачы, куды iсцi, павалокся на двор. Пт ашнiкаў.
Узышоў 6арвовы месяц, павiднела. Воранаў. Крыху павiднела —
пад галавою адкрылася неба. Ягоўдзiк.
ПАВЫРАЗНЕЦЬ, зак. Ст ат ь выразит ельнее. Цяпер жа рысы
гэтага павыразнелi. Ч орны.
ПАВЫШЭЦЬ, зак. Ст ат ь выше. Цяпер жа, калi ён [Вiктар]
разам з дарогаю ўвайшоў пад шаты, лес, якi за гэты час павышэў
i пастарэў, здаўся яму чужым... Сiпакоў. Бязвоблачнае неба
налiлося сiнiзною, павышэла; толькi паўднёвы небасхiл, адкуль
заходзiў кволы ветрык, набухаў воблакамi. Воранаў.

124
 ПАВЯТОВЕЦ, -оўца, м. Жит ель уезда. Побач з
зашмальцаванай слясарскаю тужуркай — сiвое гiмназiйнае
палiто цi чорныя гузiкi павятоўца. Мурашка.
ПАГАТОЎ, прысл. Т ем более. Каб баржджэй уцiхамiрылася,
нiколi Зэнка мацеры не супярэчыў. Гэты ж раз — i пагатоў.
Калюга. ...Адгэтуль штурмаваць Берлiн адна флацiлiя хадзiла. У
мiрным часе пагатоў вось гэты шлях, сяброўскi, блiзкi, вядзе цябе
да берагоў i чарнаморскiх i балтыйскiх. Лужанiн. У маладосцi не
давялося абзавесцiся сям’ёй, а пад старасць i пагатоў.
Кулакоўскi.
ПАГЛЫБЕЦЬ, зак. Ст ат ь глубже. Т акi ж [Юрка] аброслы, як i
раней, толькi вочы паглыбелi, i ўжо свяцiлася ў iх не толькi
вечная жальба i затоены сум... Ч арнышэвiч. Калi сцягнуў
[Вяршок] з галавы пiлотку i паклаў яе на калена, дык сапраўды
было вiдаць, што паглыбелi на яго галаве залысiны,
памаршчынеў лоб, а скронi ды густая шчэць на шчоках
сiваватыя. Далiдовiч. Амаль гадзiну кiдаў зямлю 6ез пярэдыху,
калодэеж паглыбеў, i Яшка гукнуў Пятрасу спусцiць бак...
Воранаў.
ПАДАЛЕЦЬ, зак. Ст ат ь далыпе. Ён [лес] цяпер рэдкi i неяк
падалеў ад вёскі, цi не ад гэтай цiшы i пустэчы? Пт ашнiкаў.
ПАДВАЖВАЦЬ, незак. Приподнимат ь рычагом. Пагукваюць
хлопцы i падважваюць бервяно. Колас. Не расшпiльваючы
кажуха, не скiдаючы шапкi, [селявiк] садзiўся на парозе i гаварыў
то да Мiцi... то да маладое гаспадынi, што стаяла каля печы,
падважвала вiлачнiкам чыгуны... Адамчык. ...Пажылы цывiльны
дзядзька ў кажуху i малады салдат у шэрым, зашмальцаваным

125
шынялi падважвалi каламi цяжкiя замкнёныя знутры дзверы...
Далiдовiч.
ПАДВАЛIНА, -ы, ж. 1. Бревно, на кот орое наст илает ся пол.
Т оня астаўся адзiн пасярод гаспадарскай няўладжанасцi: трэба
было i скляпок дамураваць, i падвалiны ў хаце змянiць, i хляўчук
новы паставiць. Ч орны. Пад падлогу, якраз памiж дзвюх
абгнiўшых падвалiн, вёў шырокi лаз. Мiсько. 2. Нижний венец
сруба. Хата была ўехала ў зямлю, выгнулася сцяной, але
дзядзька паклаў новыя падвалiны, штандары, зрабiў прыбудоўку,
перакрыў дах гонтамi, павялiчыў вокны — нiбы ведаў загадзя,
што сыдуцца тут дзве сям’i. Навуменка. А яшчз днi праз тры
Андрэй, Костусь, дзед Iгнат, Лявон з ранiцы ўкопвалi дубовыя
падвалiны, а затым клалi першы вянок калгаснай аборы...
Васiлевiч.
ПАДВОКАННЕ, -я, н. Мест о снаружи дома под окнами. Да
зборнi пачалi збягацца хлапчукi, якiя дасюль вiлiся па падвоканню
ў Прыдатных. Гарт ны. Вiдаць, збрыдла вам па падвоканню
стоячы. Калюга. Усе, хто хацеў паглядзець i не ўмясцiлiся, па
падвоканню стаялi. Лобан.
ПАДВОРАК, -рка, м., разм. Двор около дома. У iстопцы яны
з’елi рэшту таго кулiча з малаком, i Пятрок пайшоў на
падворак. Быкаў. Падмецены чыста падворак, нiякай нiдзе
пацярухi... Р усецкi. Калi ўжо не мог валачы ног ды пачуў пеўняў
i зразумеў, што ўжо ранiца, выбраў хутар, якi стаяў далей ад
iншых, падкраўся да падворка, залез у гумно. Карпюк.
ПАДГЕРАЦ, -рца, м. Мет аллический прут , служащий для
соединения шкворня и т ройни. Ляскацеў пад драбiнамi
жалезны падгерац, яму ўтурвалi сухiя бярозавыя ляскi.

126
Мурашка. І каб агонь не звёўся, не затух — мне кузню Валадым
даверыць, а я надзену скураны фартух i ўпершыню сам выкую
падгерац. Вiт ка.
ПАДПАВЕТКА*, -i, ж. Дровяной сарай. Пятрусь зайшоў да
сябе, а ў гэты час Сёмка збегаў у гумно па пракламацыi,
пералажыў iх на дзве часткi, для сябе i для Петруся, i захапiў на
ўсякi выпадак рэвальвер, якi пра запас ляжаў захаваным у
страсе падпаветкi. Гарт ны.
ПАДПIНАК, -нка, м., абл. Р емень в упряжи. [Юрка] падбягае
да Смыка, папраўляе хамут, выцягвае грыву з-пад мокрага
лямца, адпускае нiжэй падпiнак... Пт ашнiкаў. I пайшоў дзед. Каб
падцягнуць падпiнак, адвязаць ад дрэўца лейцы, ехаць дадому.
Ягакоўскi.
ПАДРУБА, -ы, ж. Нижнее бревно в срубе. Саўка зайшоўз
другога боку хлява. У яго ўжо быў на прымеце камень пад
падрубаю. Колас. Пачалiся допыты: адзiн, слабейшы, не
вытрываў i сканаў, а Хведзька з таварышам падкапалiся пад
падрубу. Лужанiн. Едкi пыл лез у горла, сцiнаў дух, але яна
[Т аквiля] грабла, спадзеючыся, што вылезе яшчэ пад падрубу
туды на двор, дзе знойдзе якi ратунак i збавенне. Адамчык.
ПАДСIВЩЬ, зак. Слегка забелит ь молоком. Хлопчыку бралi
штодня ў Анэты, прыбiральшчыцы, кварту малака. Iншы раз,
калi выходзiла, яна з ласкi прыносiла лiшнюю шклянку падсiвiць
крупнiк. Пальчэўскi.
ПАДСIТАК, -т ка, м. Небольшое сит о. Старая Лукашыха,
Аўгеня, прыйшла да свае суседкi Югасi пазычыць падсiтак
прасеяць мукi. Колас. Т олькi шукала Русецкая таго падсiтка
вельмi дзiўна: адчынiла шуфляду. Калюга. Т аня паставiла пусты

127
падсiтак на стол, села на ўслон i паклала на каленi рукi.
Пт ашнікаў.
ПАДСТОЛЛЕ, -я, н. Прост ранст во под пот олком. На мiг
малiнавым святлом ён [прамень] на падстоллi заiскрыць, то
ўспыхне светлым матылём, то здасца — крылле зашумiць.
Броўка.
ПАДУПАСЦI*, зак., разм. Прийт и в упадок, в запуст ение.
Цяпер мне зразумела, чаму ў iх так падупала гаспадарка, чаму
яны за апошнiя гады так абяднелi. Т анк. Але з прычыны
хваробы Грыкоўскага школа значна падупала. Луцкевiч.
ПАЗАЛЕТАСЬ, прысл. Два года т ому назад, в позапрошлом
году. Пазалетась у лiпенi, калi ў iнстытутах пачаўся новы
прыём студэнтаў, у кватэру маю, на пяты паверх аднаго з
пасляваенных дамоў, прыйшла незвычайная госця. Брыль. На
дзесятку маладых дрэў яuiчэ пазалетась былi прышчэплены
галiнкi iгрушыны. Дубоўка. Цяўлiк яшчэ да вайны хадзiў у
чацвёрты клас i зноў пайшоў у чацвёрты, калi пазалетась
адкрылася школа. Ст ральцоў.
ПАЗВАНЧЭЦЬ, зак. Ст ат ь более звонким. Усё асвяцiлася
спакойна-сонным яго святлом, едкасць спусцiлася ў мокрыя
нiзiны, паветра пазванчэла... Гарэцкi. Ужо выпетрала зяблiва,
пасiвела ў гародчыках i пазванчэла бадыллё, i панiшчымнела
паветра. Ст ральцоў.
ПАЗЯБЛЩЬ*, зак. Вспахат ь поле осенью под весенний
посев (зябь), Загадае [мацi], калi на поле ехаць, калi гной
вывезцi, на зiму пазяблiць. Калюга.
ПАКАЛАК, -лка, м., абл. Небольшая палка, обломок какого-
либо предмет а. Возьме Яначка пакалак: — Кыш, каб вы

128
павыдыхалi! Пазбiралiся, навалач! — i ляцяць ад Яначкавага
пошвырку ўрассыпную куры i парасяты. Крапiва. Нехта блукаў
па вадзе на лодцы, ганяўся за пакалкамi i выцягваў намаклiцу на
далёкi бераг. Лобан.
ПАКIДЗIШЧА, -а, н. Покинут ый, ост авленный кем-либо
человек. У Гальваса была ахмiстрыня, якая яму страшэнна
надакучыла i якую трэба было аддаць замуж не марудзячы.
Адчуваючы, што ёй суджана стаць панскiм пакiдзiшчам, яна
зжаўцела, ззелянела i пачала сохнуць. Ч орны.
ПАКЛЯСЦI, зак. Кляст ь некот орое время. Пакляў Сомiк
Наздрэйку, патупаў каля свiннi ды павалок смалiць. Крапiва.
ПАКОША, -ы, ж. Скошенный луг. Спёка стаiць над спелым
жытам, над пакошамi паплавоў, над палосамi цёмна-зялёнай,
папярэшчанай белымi кветкамi бульбай... Брыль. А ён, Амелька
6асаногi, бяжыць, бяжыць расiстым логам, ён коле ногi на
пакошы. Бялевiч. Яна [Волька] прыгадала адзiн леташнi
полудзень, калi, прыехаўшiл з горада ў сяло, пакошаю несла
мужчынам абед. Карамазаў.
ПАКРАСАВАЦЦА*, зак,, разм. Пожит ь некот орое время
беззабот но, счаст ливо. І пабраўся [Ромусь Рабэйка] з польскаю
патрыёткаю з Варшавы. Ды нядоўга потым пакрасаваўся на
свеце. Гарэцкi. Не доўга давялося «пакрасавацца» ў новай хаце.
Хведаровiч.
ПАЛАВЕЦЬ, незак. Выделят ься своим палевым (свет ло-
жёлт ым) цвет ом. Цяжкiя чорна-сiнiя хмары навiслi над зямлёю,
пахавалi горы, злiлiся з мокрым лесам i то там, то тут
мутнеюць, палавеюць i сыплюць пылам. драбнюсенькiх капачак.
Гарэцкi. Як i ў нас, палавее на доспеве жыта густое, i вяселыя

129
жаўранкi путаюць вецер струной. Гiлевiч. ...На ўзгорках
палавее ўжо азiмiна. Хадкевiч.
ПАЛАВIНIЦЬ, незак., разм. Делит ь пополам. Алесь
палавiнiць з iм [сынам] зарплату i жыве дзеля яго. Грахоўскi.
ПАЛАГАДНЕЦЬ, зак. Ст ат ь более добродушным,
покладист ым. — Т аму i не трэба iх весцi тудьi, — злосна
гыркнуў артылерыст у ватоўцы i тут жа палагаднеў.
Ч ыгрынаў. А можа нашыя далi немцам у хвост i грыву? I таму
яны крыху палагаднелi. С.Адександровiч. І сэрца адтала,
палагаднела, i сцюжы на сэрцы — як не было. Лось.
ПАЛАЗНЯ, -i, ж. Дорога, проложенная полозьями.
Узмежкам, палазнёй, лядком за словам 6ыкаўскiм, радком, не
ўзяўшы ў правадыркi стому, iду, вяртаюся дадому. Барадулiн.
Нарэшце, упёршыся полазам у вялiкi камень, што ляжаў збоку
палазнi, воз спынiўся, так i не з’ехаўшы з пагорка. Сiпакоў.
ПАЛАСКАВЕЦЬ, зак. Ст ат ъ более ласковым. Аж голас яго
(заўважыў гэта Пнiцкi i здзiвiўся) патанчэў i паласкавеў. Ч орны.
Ужо змякчэла, змучанае за дзень, адышлося ад гарачынi i
паласкавела сонца. Адамчык.
ПАЛОЙКА, -i, ж. Прядка т рёпаного илк очёсанного льна.
...Высокi дубовы крыж, паўвязваны палойкамi iльну ды
рушнiчкамi, чорнымi, пазгнiваўшымi, пахiлiўся на каплiцу.
Мурашка.
ПАЛУМ IСАК i ПАЎМ IСАК, -ска, м. Неглубокая миска. Можа
ў бiклагах скупа вiна, ў латках мачанка вымачана, на палумісках
мала кiлбас, цi караваем абнеслi вас? Т анк. Мачыха ўнесла той
самы збанок з малаком i налiла яго ў парцалянавы палумiсак.
Сабаленка. Жонка... забразгаўшы заслонкаю, выняла з печы i

130
паднесла Каетану паўмiсак з дранымi аладкамi. Броўка. На хату
не вытыкаўся [бусел], аднак i не зашываўся ў цёмны куток пры
наблiжэннi чалавека, кляваў, што стаўлялi, найчасцей вараную
бульбу ў глыбокiм паўмiску. Лужанiн.
ПАЛЮДЗЕЦЬ, зак., разм. Побыт ь среди людей, пообщат ься
с людьми. Часам iм [хлопцам] удавалася падкупiць семiнарскага
вартаўнiка i выбегчы на якую гадзiну ў горад, хаб палюдзець на
рынку або заскочыць у кавярню Навума Гаха, што размяшчалася
на рагу вулiц Задаменi Качскай i Мiхалiнскай. Т ычына.
ПАМ ПАВАЦЬ, незак. Качат ь или перекачиват ь чт о-либо
помпой. ...Заўзята пампавалi ўчатырох, а Галаскок накiроўваў
напорны струмень вады ў найбольш зыркiя языкi полымя, час-
часом адвiльваючы i, нiбы незнарок, аблiваючы вадою тых, хто
трапляў у сферу яго дзеяння. Крапiва. Раней, пакуль я сам не
паехаў, Кураўка мяне пераконваў, што Т уркi iшлi са сваёю
торбай не ў чайную з усiмi, а да помпы на плошчы, адзiн
пампаваў ваду, а другi запiваў ёю хлеб, а потым, на змену, другi.
Брыль.
ПАНАВАТЫ, -ая, -ае; разм. Ч еловек с прет ензиями на
барские манеры, барский образ жизни. Якi ён важны,
панаваты, выдатны, «мондры», зухаваты! Колас. А фельчары
бываюць вялiкiя практыкi. Да таго ж: доктар заўсёды
панаваты, а фельчар просты чалавек. Ч орны. Апошнiя гады,
праўда, здароўе яго [Фэлькi] падупала. Але i тады ён напрамiлы
бог прасiў, каб нiкога не клiкалi, анi доктара, бо той панаваты,
анi фельчара Максiма Грынюка, хоць ён i свой чалавек. Т ычына.
ПАНАДВОРАК, -рка, м., абл. Двор возле дома. І калi запахне
кропам, тады, здаецца, устае ў ваччу сонечная-сонечная ранiца,

131
калi трапечуцца кропелькi расы па кветках, калi зямля на
панадворку яшчэ зябкая ў цяньку, прыемна дакранацца да яе
босай нагой. Лынькоў. Гарэзным свавольнiкам выскаквае ён
[вецер] з-за вуглоў на цесны панадворак, цярэбiць саламяную
страху хлеўчука. Быкаў. Цiмоха яшчэ да сонца знiкаў са свайго
двара — балазе кусты падыходзяць як не пад самыя яго сенцы;
яму вельмi лёгка 6ыло, выйшаўшы на панадворак, нырнуць у iх
незаўважна. Сiпакоў.
ПАНАЖЫ, -оў, адз. ПОНАЖ, -а, м. Подвижная педаль в
т кацком ст анке, приводящая в движение нит ченки. 3
бярозы вычасаў ставы ей новыя, набiлiцы кляновыя зрабiў, а
панажы выстругаваў кляновыя, навой, як трэба, зарубiў. Купала.
Iзноў пачыналi рыпець панажы ў калаўротках, фыркалi,
ганяючы вецер, шпулi, мiгцелi колы... Адамчык. Глуха ляпалi па
ставах набiлкi, парыпваў навой, грукалi пад нагамi панажы...
Карамазаў.
ПАНСКАСЦЬ, -i, ж. Поведение или качест во,
свойст венное пану, барину. А калi што: заставалася ў
народнай памяцi з пахаванага, здавалася, мiнулага, то яно
выклiкала ў яе прадстаўленнi чорныя моманты прошлага,
звязанага з польскім шляхецтвам, з панскасцю i прыгонніцтвам.
Колас. Усе скiнулi здранцвенне i неяк пажвавелi, толькi палонны
па-ранейшаму абыякава сядзеў на адзiным. у хаце крэсле,
зробленым з нязграбнаю прэтэнзiяй на панскасць. Арлоў.
ПАНЦАК*, -у, м., абл. Перловый суп. Доўга стыў кавы пах
гаркаваты, доўга стыў на стале панцак... Т аўлай. Хлопчык
завагаўся: спакуса ўзрастала; аднак адказ 6ыў цвёрды i зусiм
нечаканы: — А я панцаку пад’еў. Лужанiн.

132
 ПАНШЧЫНА*, -ы, ж., разм. Крепост ное право. Дзеялася тое
даўно, яшчэ за паншчынай. Гарэцкi. Але вось бяда — мае ён
[Яська] зямлi дужавата: цэлую паўвалоку. Колькi падзялiлi, як
паншчыну скасавалi, толькi i цяпер у iх ёсць. Калюга. Каты былi
бедныя, казалi, што яшчэ за паншчынаю ў iхняга прадзеда, бо
ленаваўся рабiць, пан адабраў палавiну надзелу. Адамчык.
ПАНЯВЕРКА, -i, ж. Неопределённое положение; пот еря
веры во чт о-либо. Вельмi можа 6ыць, што тут i пачыналася
яго [Кастуся] шчасце: прынамсi, цяжкая паняверка не гняла яго
душы i не сеяла ў ёй смутку. Ч орны. Па сваёй натуры Т одар
Пракопавiч Несцяровiч быў аптымiст, нiколi i нi пры якiх
акалiчнасцях не ўпадаў у паняверку. Сачанка. І ўсё ўстаюць
перад намi неадольныя пытаннi: чаму яны маглi i чаму
апынулiся мы ў такой паняверцы? Клышка.
ПАПАВАЗIЦЬ, зак., разм. Возит ь долго, неоднократ но;
повозит ь много кого-либо, чего-либо. Цi мала папавазiлi з
гарадскога рынку гною за гэтыя гады. Ч орны. Двухжыльны ты,
мабыць, быў у маладосцi, бо спiна шырокая, сапраўды
падвойная... Папавазiў i на спiне i ў драбiнах... Кулакоўскi.
ПАПАЕЗДЗЩЬ, зак., разм. Ездит ь долго, неоднократ но.
Дарогу на Нясвiж Мiкола ведаў добра: за тры гады вучобы ў
семiнарыi ён тут папахадзiў i папаездзiў. С.Александровiч.
Акулiч нарадзiўся ў тэтай мясцовасцi, у свой час — са студэнцкiх
гадоў — папаездзiў па гэтай дарозе на спадарожных, а таму
дарога ўяўлялася яму лёгкаю i простаю. Жук.
ПАПАС*, -у, м. i ПАПАСКА, -i, ж. Ост ановка в дороге для
от дыха и корма лошадей. Праз вёску са сваей дружынай
баярын гэты ехаў раз i ля Натальчынай хацiны ён затрымаўся

133
на папас. Купала. Кароткiя iх адпачынкi, нядоўгi ў паходах папас.
Колас. І вось на першай папасцы, выпрасiўшы ў салдата колькi
лiсткоў паперы з запiсной кнiжачкi i алавiчок, дробна i густа
нешта ўсё [немец] пiсаў i пiсаў. Ч орны. Яны [Глаша i Кацярына
Iванаўна] звярнулi на папаску ў бок паселiшча, Лужанiн.
ПАПАСВАЦЦА*, незак. Паст ись где-либо время от
времени. На мусах заўсёды штосьцi шукаюць куры, павольна
выдыбаюць, гергечучы, гусi, iншы раз нават свiннi папасваюцца.
Навуменка. Метраў на дзвесце хвасты ў канюшыне аб’едзены:
вiдаць не раз гэтьiя кароўкi тут папасвалiся, Лобан.
ПАПАСВАЦЬ*, незак., разм. Подкармливат ь лошадей в
пут и. Ён [Нявада] бачыў, як шафёры спынялi машыны i iшлi пад
дрэва пiць i закусваць, фурманшчыкi папасвалi сенам i аўсом
тут конi. Ч орны. Я спыняўся i папасваў сваю Малiнку сакаўным
дзяцельнiкам, галiнкаю збiваў аваднёў... Грахоўскi.
ПАПАСТРАЛЯЦЬ, зак., разм. Ст релят ь много,
неоднократ но; наст релят ь много кого-либо, чего-либо. Ось
возьмем стрэльбы, пойдзем жыва ды хоць у смак папастраляем
i ўсiх глушцоў паразганяем! Колас. Пазабiралi, папастралялi, як
авечак якiх. Зарэцкi.
ПАПАХАДЗIЦЬ, зак., разм. Ходит ь длит ельное время. Хоць
i папахадзiў Аляксей па паскоцiне, але ўсё ж знайшоў каня за
кустамi шыпшыннiку. Грахоўскi. Колькi я папахадзiў раней
гэтаю зялёнаю вулiцаю! Сiпакоў.
ПАПАШУКАЦЬ, зак., разм. Искат ь долго, неоднократ но.
Маўчыце! — гаварыў малы свайму таварыству. — Няхай
[Бычыха] папашукае. Кулакоўскi. Ну i папашукалi мы поезд, —
соп Юрчанка. Гурскi.

134
 ПАПIХАЧ*, -а, м., разм. Ч еловек, вызывающий к себе
презрение, кот орым помыкают , командуют . ...Сяк-так
назбiраем на годхлеба; а то прызаробiм часамi — так і жывецца.
Не важна, бедна, затое незалежна; як i што захацеў — тое
зрабiў. Не так — сваё дзела, асабiстае. А ў горадзе? — папiхачом
быць. Гарт ны. Чаму чалавек асуджаны быць пешкай, папiхачом,
паслугачом уладара зямнога цi нябеснага? Лужанiн. Хоць аканом
i не пан, але звычайна ў такiх панскiх папiхачоў больш гонару,
чым у самiх паноў. Ч арнышэвiч.
ПАПЛАЎНIЧЫ, -ага, м. Полевой ст орож. Ранейшы панскi
паплаўнiчы, ён i цяпер наймаўся ўлетку вартаваць ад патравы
Заброддзе i Бугайнiк. Крапiва. Летась лезнявiцкi паплаўнiчы,
якога агулам наймала вёска пiльнаваць поле, абязвечыў
верасаўскага пастушка: секануў цераз галаву бiзуном i выбiў
вока. Адамчык. Цяпер мiнулася тая пара, калi ў калгасе
трымалi паплаўнiчых. Жук.
ПАПОЎНIЦЫ, прысл., разм. Набивая полный рот (ест ь).
Хлеб кусалi папоўнiцы i, моцна сёрбаючы, праганялi яго квасам.
Крапiва. Смачна апёкшы рот i ўсё нутро пахучай, моцнай
вадкасцю, Iван пачаў жаваць папоўнiцы. Брыль. Дзяўчынка
схапiла хлеб i пачала есцi яго папоўнiцы. Якiмовiч.
ПАПРАДКI i ПОПРАДКI, -ак, адз. няма. Сбор женщин в
чьей-либо хат е, чт обы пряст ь кудель. Машэкi iмем сталi маткi
пужаць, калышучы, дзяцей, а кумкi, збегшысь на папрадкi, аб iм
шаптаць адна аднэй. Купала. Узяць тыя самыя попрадкi...
Колькi працы пад гэтым iльном, часта галодныя — з адной
чорствай скарынкай, а збяруцца ў места дзяўчаты i за гэтай
няшчаснай зрэбнаю нiткаю — вясёлыя песнi. Мурашка. Помню

135
даваенныя доўгiя асеннiя, зiмовыя вечары, тыя, у якiя да нас у
хату iншы раз збiралiся,на попрадкi жанчыны. Сачанка.
ПАПРАСТАРНЕЦЬ, зак. Ст ат ь прост орнее. Пакой раптам
папрастарнеў. Лужанiн. 3 вагона павыходзiлi жанчыны з
клункамi, i ў праходзе папрастарнела. Хомчанка. Дарога
неўпрыкмет папрастарнела, пачала падымацца ўгору i хiлiцца...
Ягоўдзiк.
ПАПУСЦІЦЦА, зак. Дат ь себя в обиду. Не будзе гнаць
[ляснiчы] цябе за слова: няма прычын. А папусцiся, тады iдзi ды
хоць тапiся. Колас. Але ж i папусцiцца, абмякнуць нельга, як i ў
той час, калi ты трапляў у самыя што нi на ёсць цяжкiя
варункi... Хадкевiч. Каб хоць сын быў, дык той бы не папусцiўся
сам i яе [мацi] не даў бы ў крыўду, Сабаленка.
ПАПЯЛЕЦЬ*, незак. Приобрет ат ь пепельный цвет . Ужо i
зоры ночы позняга лета папялець сталi. Ч орны.
ПАРАДКАВАЦЬ*, незак. Приводит ь в порядок чт о-либо.
Яны павячэралi i рыхтавалiся спаць: маладуха слала пасцелi, а
старая парадкавала ў печы i ля печы. Гарэцкi. Пакуль зямля
падсохла, ён [Антось] тупаў каля хаты, парадкаваў у хляве i
гумне, а пасля браўся за плуг i сявеньку. С.Александровiч.
Веранiка Васiльеўна... парадкавала, тасавала сшыткi,
рыхтуючыся да новага, апошняга на сення ўрока. Р ыбак.
ПАРАЗУМ ЕЦЦА, зак. Прийт и к согласию, единодушному
мнению. Я спадзяваўся, што з ім самiм мы хутчэй
паразумеемся. Лобан. ...Гаспадар хацеў праводзiць госця, але той
адмовiўся, сказаў пра гэта прабачлiва i цiха, i гаспадар зразумеў,
што, можа, так i трэба, што пасядзелi i памаўчалi яны добра, а ў
чым паразумелiся, здагадаецца кожны сам. Ст ральцоў. Канечне,

136
рана-позна братам трэба дзялiцца, заводзiць сваю гаспадарку,
але цi паразумеюцца, яны мiрна без яго? Далiдовiч.
ПАРАНІЦЦА, зак., разм. Сделат ь чт о-либо, прийт и
преждевременно. Асеннiя халады ў гэтым годзе паранiлiся.
Лобан.
ПАРАХНЯ, -і, ж. Древесная т руха. Пад вокнамi ад частых
пацёкаў павыгнiвалi дзiркi, i з iх сыпалася на лавы парахня.
Мурашка. ...Адскочыла [Хрысця] назад, прысела за тоўсты
дуплаваты, што пах гнiлою парахнёю, камель старое зломленае
некалi ветрамi вярбы. Адамчык.
ПАРУЖОВIЦЬ, зак. Сделат ь розовым. Хустка з’ехала на
патылiцу, i сонца паспела ўзбiць i без таго пышныя густыя
валасы, паружовiць лоб, щчокi, ад чаго яе [Анi] вузкi смуглявы
твар памаладзеў i ажывiўся. Дуброўскi.
ПАРУКАЦЦА, зак., абл. Поздороват ься за руку. Высокi i
пляшывы, Сiдар ступiў на сцежку з альхоўнiку, парукаўся i
сказаў: — А мы думалi, што па цябе давядзецца ехаць.
Ч ыгрынаў. Ну што ж, паганец, — не хавай рукi, хадзi блiжэй, не
бойся парукацца. Сiпакоў. Калi яны [дзядзькi] парукалiся, а
потьт на нейкую хвiлiну зацiхлi, пачулi: воддаль шахкае-звiнiць
пiла. Далiдовiч.
ПАРУХАВЕЦЬ, зак. Ст ат ь подвижнее, живее. Цяпер Саўка
злез з печы, ажывiўся, парухавеў, — словам, другiм стаў
чалавекам, i думак у яго поўная галава. Колас. Свацця
зачырванелася, парухавела. Жук.
ПАСАД, -а, м. 1. Древний свадебный обряд. Не, мужыка
граф не паклiча з дачкой графянкай на пасад. Машара. 2. Мест о

137
в доме, куда по свадебному обряду сажали невест у. Раз бяседа
вялiкая ў князя 6ыла: на пасад дачку княжну садзiлi... Купала.
ПАСАЖНЫ, -ая, -ае. Данный в приданое. Маці гаварыла
гэта, ужо корпаючыся ў сваёй старой пасажнай скрынi. Брыль.
Цi ў аднае дзяўчыны ў нашым краi мяне не счакаецца пасажная
падушка, на якую схiлю з дарогi змораную галаву! Калюга. У
дваццаць год Андрэй прывёз са Старыцы ў сваю хацiну маладую
жонку — рабаватую, цiхую дзяўчыну — разам з ёмiстай
пасажнай скрыняй, паўтарагадовым жарабём i каровай-
ялаўкай. Хадкевiч.
ПАСКУПЕЦЬ, зак. Ст ат ь скупым или более скупым. Мiхал
станоўка, ненарокам iшоў да мэты крок за крокам. Ён паскупеў
i нават значна. Колас. ...Першыя два вяселлi цягнулiся амаль не
па тыдню, дык няўжо Кудрэвiч на апошняе паскупее. Ядвiгiн Ш.
А для Гарасiма гэта было зусiм ненатуральна, бо пад старасць
ён паскупеў. Ч арнышэвiч.
ПАСПРОДВАЦЬ, зак., абл. Продат ь всё до последнего,
продат ь многое. Плата i штраф былi такiя, uiто людзi
паспродвалi, хто меў, жывёлу i адзежу, пазаставалiся голыя.
Ч орны. Я паспродваў усё, што меў, зняў з кнiжкi прызапашанае
на чорны дзень, хiба ж мог прыйсцi яшчэ чарнейшы? Лужанiн.
ПАСТАРУНАК, -нка, м. Название полицейского участ ка на
т еррит ории Западной Беларуси до 1939 года. Пшэбора —
дзеяч з пастарунку, не просты дзеяч — хват i зух. Колас. Мiця
збiраўся ў Дварчаны, старое, за вёрст пяць ад Верасава,
мястэчка, дзе былi гмiна i пастарунак. Адамчык. Гады тры
таму назад нас с сакратаром падпольнай камсамольскай ячэйкi
Сцяпанам Раманавiчам выклiкалi ў пастарунак. Карпюк.

138
 ПАСУШЭЦЬ, зак. Ст ат ь сухим или более сухим. Вочы
пасушэлi, навучылiся глядзець строга. Скрыган.
ПАСЯЛКОВЕЦ, -оўца, м., разм. Жит ель посёлка. Мiж вёскаю
i пасёлкам Янкi Купалы — нi лесу, нi поля, а толькi Даколька i
мост на ей; вяскоўцы i пасялкоўцы рабiлi цi папраўлялi гэты
мост разам, i дружна, i зладжана. Янкоўскi.
ПАТЫКАЦЬ*, незак. Т кат ь по основе ут ком другого
качест ва или цвет а. Пралятай, чаўночак, пралятай, ўзорам
бель ручнiкоў патыкай, як на поля зялёных краснох тчэ сам
травень пахучай вясной. Генiюш.
ПАТЫРЧАКА, -i, ж. Какой-либо предмет , т орчащий из
земли. Чапляючыся за галлё i карчы, абдзiраючы рукi аб сухiя
вострыя патырчакi, хлопцы нацянькi садзiлi ў Вайнiловiчаў двор.
Мурашка. Аднак варта было ей [Ганьцы] збiць аб якую
патырчаку да крывi на назе палец, цi парэзаць руку... як яна тут
жа пачынала злавацца на гэтага матчынага бога. Васiлевiч. За
нейкую патырчаку зачапiлася аборка... Наўроцкi.
ПАЎТРАЦЯ, лiч., нескл. Два с половиной. І бацька яго
[Кубраковiча] знаўся з папамi ды дзякамi; быў п’янiца i пiў з iмi,
пакуль 6ыло за што, а як звёўся з капытоў далоў, то пайшоў у
званары за паўтраця рубля на месяц... Гарэцкi. Падыспад, у
сядзенне ўкiнулi пшонкай пытляванай мукi паўтраця пуда.
Калюга.
ПАХВАТНЫ, -ая, -бе; абл. Удобный в упот реблении. —
Нехта сядзiць на гары, — цвярдзiла i бегла спераду, а мужчыны
ледзь паспявалi за ёю, адзiн з добрым. бiчом, другi з пахватною
сякераю. Дамашэвiч. Т олькi Марылька, якая ўвесь час працавала
побач са Сцяпанаы Фамiчом, не ўцярпела, збегала ў домiк i,

139
захапiўщы кароткi, пахватны кажушок, накiнула яго на плечы
Пятру. Краўчанка.
ПАЧАТКОВЕЦ, -оўца, м. Т от , кт о начинает занимат ься
какой-либо деят ельност ью. Гартаю наўдачу: Уладзiмiр Паўлаў,
паэт выяўлены, добра прыкметны, i пачатковец, хай даруе Нiна
Радзiвончык, можа яна друкуецца i не ўпершыню. Лужанiн. Мы
пачаткоўцы, сціплыя курсанты, нам дрэвы з лесу не
прашалясцяць — пасля якiх баёў «нас у сержанты, бы ў рыцары,
нарэшце, пасвяцяць». Зарыцкi. З яе старонак гучыць — у яго
жывой iнтанацыi — разважлiвы голас Iвана Мележа, якi ўмеў
убачыць талент у самага нясмелага пачаткоўца... Палт аран.
ПАЧУВАЦЦА, незак., разм. Ч увст воват ь себя. Лабановiч
пачуваўся добра i вольна i ўвесь час вёў размову то з гаспадарамі,
то з паненкамi. Колас. Сымон Ракуцька пачуваўся так, быццам
зараз лясне над ім гром. Ч орны. Чаму я пачуваўся шчаслiвым,
забылася. Лужанiн. А ў дрывотні я пачуваўся, далiбог, лепей,
чым прарок Іёна ў чэраве Левiяфана. Арлоў.
ПАЧУЖЭЦЬ, зак. Ст ат ь кому-либо чужим. Стары мiнчанiн,
я паўтараю, не помсцiў брату i братавай, стаў вышэй пад
уласнiцкай цемрай. Аднак i пачужэў iм да канца. Брыль. Ён
[чалавек] глядзеў на ўсе гэта i думаў, што ўсё тут змянiлася i
пачужэла. Адамчык. Затое свая радня аддалiлася, пачужэла.
Асiпенка.
ПАЧЫСЦЕЦЬ, зак. Ст ат ь чище. Каб сэрцам пачысцеў,
думкамi пасвятлеў... Як у Сiбiры папакутуе... Няхай жа з 6огам
едзе. Гарэцкi. Хiба што ўдасца перарабляць арганiчныя адыходы
на нафту, такiя праекты i распрацоўкi ёсць, можа тады
пачысцее. Лужанiн. Калi рукi мае i ногi не так пачысцелi, як

140
пачырванелi, зайшлiся ад сцюдзёнай вады, я пакiнуў драць іх i,
ступаючы на пятах, вяряуўся ў хату. Далiдовiч.
ПЕЛЮСЦI, -яў, адз. няма, абл. Закраины у корыт а для
ст ирки. Усімi рукамi лье дзiця ваду на сябе, на пелюсцi начовак,
на падлогу. Баранавых. Каля свiрна валялiся старыя начоўкi з
гнiлымi абламанымi пелюсцямi. Каваленка.
ПЕРАБIРАНКА, -i, ж., разм. Пост илка, выполненная в
т ехнике народного т качест ва. Человек рассцiлаў у сенцах цi ў
пунi перабiранку, садзiў свой украдзены «пасад», зачыняўся i
пачынаў працу: грукне адзiн раз пранiкам, пачакае крыху, а
потым зноў. Сiпакоў.
ПЕРАЛЕТАВАЦЬ, зак., разм. Пережит ь лет о. Дзед Богуш,
дык той аднойчы, пры мне, нават i павiтаўся ўголас: — Здаровы
быў, божая птушка! Каб жа лета нам добра з табой
пералетаваць! Брыль. Адзімаваў і пералетаваў... Не за гарой i
лiстапад. Бачыла. Не буду расказваць, як мы перазiмавалi, як
пералетавалi. Якiмовiч.
ПЕР’Е, пер’я, н., зб., разм. Зелёные лист ья лука или
чеснока. ...Т уды, у мястэчка, нарваўшы кошык салаты i
нашчыпаўшы маладога пер’я цыбулi, хадзiла мая мацi...
Адамчык. Кася, калi не забылiся, якраз у гародзе калупалася (цi
гарбузы папраўляла, цi пер’е часнаковае звязвала, цi што ёй там
трэба было)... Янкоўскi. Яе [бульбу] добра пасыпаць соллю i есцi
сухама цi нашчыпаць звялага пер’я цыбулi i кусаць з ёю.
Далiдовiч.
ПЕРСI*, -яў, адз. няма. Грудь лошади. Сцяпан аброццю
прыцiснуў галаву каня да персяў, налёг локцем на хамут. Мележ.
Беспярэстанку рэгчучы, шаленцам налiўшы вочы, яна

141
[Ластаўка] кiдалася па стойле, разбiвала персi, ламала праслы i
вырывалася да Бутона. Скрыган. Iлья ўжо ляпаў каня далонню
па бугрыстай шыi, мацаў персi. Карамаpаў.
ПЕРЫЦЬ*, незак., абл. Колот ит ь вальком бельё. Яна, свой
скiнуўшы каптанiк, кашулю падкасаўшы i спаднiцу, ўзышла на
кладку, ўзяўшы пранiк. 1 перыць стала мокра палаценца...
Купала. Каб плыпь не падагнала да мастка, на якiм звычайна
перылi бялiзну, мог развiтацца навек з роднай трэцяй групаю
школы — паблiзу нiкога не было. Лужанiн. ...Верасаўскiя
маладзiцы, адна перад адной з размаху 6iлi па вымачаным нанач
у попеле i складзеным у гармонiк на заслонах палатне вагкiмi
пранiкамi — перылi яго. Адамчык.
ПIСАРОЎНА, -ы, ж. Дочь писаря. Маці была ў мястэчку
швачкаю, шыла сукенкi папоўнам i пiсароўнам, але зарабляла
так мала, што часам сядзелi мы не еўшы. Гарэцкi.
ПIСАРЧУК*, -а, м., разм. Помощник писаря. Прыстаў яго
адразу i прывiтаў з пачаткам. яго кар’еры: пакуль што, вядома,
пiсарчук, але кожны спрытны чалавек павiнен выслужыцца.
Ч орны.
ПIСТАНОЎКА, -i, ж., разм. Пист онное ружьё. Як 6ы там нi
было, але ў шапцы сапраўды можна было знайсцi i люльку, i
лусту хлеба, i запасы шроту, i ўсякiя iншыя прыпасы для
леснiковай пiстаноўкi. Лынькоў. Т олькi трэба будзе
перазарадзiць нашы дапатопныя пiстаноўкi... Т анк. Антон
стаяў i думаў, чым набiта яго пiстаноўка. Грамовiч.
ПЛЕЧАВЕНЬ, -еня, м., абл. Плечист ый человек. Аднойчы яго
[Цiмчука] заспеў за гэтым заняткам дырэктар тэхнiкума, лысы,
каржакаваты плечавень. Левановiч.

142
 ПЛУГАРЫЦЬ, незак., разм. Обрабат ыват ь землю плугом.
Згарэў даўно ля вогнiшча плашч, тады, калi Раман першы раз
плугарыў ноччу. Пт ашнiкаў.
ПЛЫТНІЦТВА, -а, н. Лесосплавное дело. [Прахарэня] доўга
служыў у купца Залмана па лясной часцi і плытнiцтву.
Якiмовiч.
ПЛЮШАЎКА, -i, ж., разм. Жакет из плюша. Калi ж зачапiць
адзежу Макарыхi, то перш за ўсё трэба ўспомнiць пра яе даўнюю
i вельмi моцную плюшаўку. Кулакоўскi. Плюшаўка яе вiсела пад
марляю на сцяне, над самым ложкам. Ч ыгрынаў. Быццам ямчэй
уладкоўваў пакункi, Самусiк схiлiўся над авоськай i спадылба
акiнуў постаць у чорнай плюшаўцы i блiскучых гумавых боцiках
— чыя гэта старая? Калодзежны.
ПЛЯБАНIЯ*, -i, ж. Дом, в кот ором живёт ксёндз. Пасля на
хлебе i вадзе ксёндз у плябанii сядзеў — пасцiў, як схiмнiк, бо
сiнод такiх не любiць «ваявод». Бажко.
ПЛЯГА, -i, ж., абл. Ст ихийное бедст вие. Калi ж ты, як
нядбайны туляга, за чужыя хаваешся спiны, то няхай на цябе
падзе пляга — пш не сын свае мацi-айчыны. Колас.
ПЛЯЦАК, -а, м., абл. Вещевой мешок. З вясёлым гоманам з
лавак пачалi падымацца гарцэжы, хватаючы свае напакаваныя i
туга перацягнутыя паскамi плецакi. Адамчык. Янка,
запынiўшыся ў парозе, скiнуў з плечука пляцак i апусцiў яго на
нябачную, але блiзкую знаёмую лаву. Далiдовiч.
ПОВЯЗЬ, -i, ж. Преемст венная связь чего-либо. ...Т ы
абавязкова адчуеш сваю жывую повязь з тымi — даўно
адшумеўшымi маладосцямi, вёснамi, зiмамi, радасцямі i бедамi,
гадамі, стагоддзямi, пакаленнямi, пачуеш магутны поклiч

143
крэўнасцi, роднасцi, лучнасцi... Блакiт . ...Блiскочуць патроны,
завуць недажытыя гронкi гадоў... У доўг не магу жыць на
звесненым свеце, i повязь суцэльную каб не парваць, — прашуся
да вас, землякi i суседзi, пад аграмаднаю ношаю стаць. Панiзнiк.
ПОКУЦЬ, -i, ж. i ПОКУТ, -а, м. Мест о в углу под образами.
На покуць, пад iконы, бацька i дзед кладуць патроху сена i
каласавой саломы. Навуменка. І тады асцярожна заварушылася
на сваёй лаве ля покуцi Бычыха. Кулакоўскi. Ганна сядзела на
покуце ўсё з той жа нясмеласцю i асцярожлiвасцю, якiя не
ападалi, не адступалiся. Мележ. Не спяшаючыся, дзед сеў за стол
на покуце, паклаў рукi перад сабой на чьiсты абрус. Асiпенка.
ПОПЛАЎ, -лаву, м. Заливной луг. Я памятаю, што першая
ад поплаву стаяла маленькая трохаконная хатка нашага
вясковага каваля. Ч орны. Узвышалiся плячыстыя стагi на
паплавах. Броўка. Над поплавам мокрым пад вечар пыл стаяў
да нябес. Карат кевiч.
ПОРТ, -у, м. Льняная или хлопчат обумажная т кань. А
спаткаем чалавека, порт рассцеле ён. Багдановiч.
ПОСНIЦА*, -ы, ж., разм. Пост ная еда. Язэп, праз цябе, Язэп. I
ты ведаеш, чым гэта пахне. Адзiн бы я... нiколi ў свеце. Калi ж у
хаце поснiца. I то, каб не ты, нiколi б я не зачапiў. Пт ашнiкаў.
Добра яму, Марцiну, быць прынцыповым, калi ў брата кожную
ранiцу ёсць блiны, а цяпер часта i скварку даюць. А ў iх, у
Пiлiпчыкаў? Душацца поснiцай — ён гэта ведаў. Каваленка.
ПОСТАЦЬ, -i, ж. Полоса поля, занят ая одной жнеёй или
уборочной машиной. Мальвiна жала на гары, заняўшы постаць
мiж жанок. Бялевiч. ...Выгляд зжатай постацi разам з радасцю
за скончаную работу заўсёды, мне здаецца, пакiдае нейкi

144
вярэдлiвы сум, якi цяжка бывае растлумачыць. Сiпакоў.
«Xуткая» асцярожна паплыла па дарозе, пачалi раз’язджацца
машыны, i камбайны заступiлi ў постаць. Жук.
ПОЎНЯ, -i, ж. Луна в фазе круглого диска. Над
партызанскiмi лагерамi, дзе патухла зарыва, зноў
зачырванелася неба, там узыходзiў месяц — сцёртая зверху
поўня: паказалася з-за лесу, з-за вострых елак. Пт ашнiкаў.
Уставала сонца. У бездань неба нырнула поўня. Кiрэенка. Ззяла
поўня, з усiх бакоў абсыпаная яснымi зорамi, яшчэ адна поўня
ззяла на вадзе пад тым, далёкiм берагам. Карамазаў.
ПОЧАПКА*, -i, ж. Т о, с помощью чего можно прицепит ь
или привязат ь какой-либо предмет . Вiнтоўку жоўтаю
раменнаю почапкай павесiў на тын ля кухнi. Быкаў. Весела
боўтаюцца на почапках каромысла вёдры, i нiбыта
вызвоньваюць нейкую песню, i самi ж пад яе скачуць. Дудараў.
Зямля ўжо не хiсталася пад нагамi, пабялеў у вачах снег, i ён
[Дзiмка] ступiў да санак, узяў у рукi почапку. М.Капыловiч.
ПОШУМ , -у, м., разм. Т ихий шум. Зайграй жа пра новыя днi
маладыя, пра наш адваёваны край, пра пошумы нiваў i былi
лясныя зайграй жа, Данiла, зайграй! Пест рак. Не ўцiхайце ж,
бярозы, щумiце, каб яшчэ доўга чулiі ў вашым пошуме людзi
галасы ўсiх, каму жылося тут горка i беспатольна. Лужанiн. У
святаянскую ноч сярод змрочнага пошуму лiстоты i еркатання
ваўкалакаў хмары раптам чырванелi ад жару... Карпюк.
ПРАВАВАЦЦА, незак., разм. Доказыват ь кому-либо свои
права, свою правот у. ...Але скажуць яны свайму чалавеку
ветлае, лагоднае слова, дармо, што скарбовыя парабкi, а iхны
пан з баркаўчанамi за сервiтут правуецца. Калюга. Век [мацi]

145
нiкому не змоўчыць, усё правуецца з людзьмi, дзярэ гэтую зямлю
ад самае вясны, матычыць поле, жыта тое сярпом пiлуе ад
цямна да цямна. Жук.
ПРАДАЖНIК, -а, м. Ч еловек, продавшийся за обещание,
вознаграждение. Гэта быў стары, месцамi крануты iржой
сямiзарадны наган, якiм мы ў сваёй вёсцы яшчэ да роспуску
кампартыi i камсамола палохалi штрэйкбрэхераў ды розных
iншых прадажнiкаў. Карпюк. А часам падае руку з усмешкаю
сяброўскай мiсii прадажнiк той, што на вяку ў мяне не вымалiць
амнiстыi. Пысiн. З легенды засталiся: Юда — здраднiк,
прадажнiк; срэбранiкi — плата за здраду... Янкоўскi.
ПРАДВЕСНЕ, -я, н. Канун весны, предвесеннее время.
Адно з вясной яснай Палессе ускрэсне, спаткае няшчасна вясну i
прадвесне. Купала. На ўзгорку ля камення раслi палыны, на
ўзлеску цвiлi верасы, на прадвеснi адгэтуль на ўзбалоцце сцякалi
каламутныя ручаiны снегавой вады. Ч орны. А сэрца? Сэрца хоча
жыць як рунь, чакаючы прадвесня. Машара.
ПРАЖМ О i ПРЫЖМ О, -а, н., абл. Колоски ржи,
запечённые на огне. Пахне пражмом, але іначай, як ад жменi
каласоў, мацней, аж пяршыць у горле. Карамазаў. У руках у
хлопчыка было самае непрыдуманае, самае сапраўднае,
рэальнае — аж слiнкі пацяклi! — пражмо. Кiрэенка. Цi то
ўспомнiлася яму, як некалi вадзiў коней на начлег, пёк бульбу i
рабiў прыжмо, цi то дзяўчынка так уразiла — толькi Кандрат
Сiдаравiч расчулiўся. Лупсякоў.
ПРАЗРЫСЦЕЦЬ, незак. Ст ановит ься прозрачным. Месяц
неяк адразу ж змiзарнеў, зрабiўся бледны i кволы — яго амаль не
вiдаць было ў небе, якое проста ўвачавiдкi празрысцела, шырэла,

146
зелянела, а на ўсходзе ўжо дзе-нiдзе i ўсмiхалася... Сачанка.
Смуга над полем празрысцела, танчэла, — зменлiвая i
неазначальная для вока смуга. Ст ральцоў.
ПРАКIДАЦЦА, незак. Изредка вст речат ься, попадат ься
среди чего-либо. Адзiн схiл гары быў пакрыты жоўтым
глыбокiм пяском, сям-там пракiдалiся чэзлыя кусцiкi ядлоўцу,
купiнкi чабору i астраўкi белага баравога моху. Колас. Дзе-нiдзе ў
хвойнiку пракiдалася бяроза, часамi траплялася асiна. Ч орны,
На ўскраiне горада, дзе раней рос бор i цяпер зрэдку пракiдаюцца
выносiстыя сосны, узвышаюцца карпусы трактарнага завода...
Гурскi.
ПРАСТАВАЦЬ, незак., разм. Идт и напрямик, не
сворачивая. Пагаманiўшы з голлем, дамоў прастуе дзед,
мяркуючы павольна, што складна зроблен свет. Лужанiн.
Т одаркаў бацька больш нiколi не хадзiў нацянькi. Бо, дзецi, яна
так i выходзiць: хто прастуе, той часам дома не начуе.
С.Александровiч. Наступны ўсплёск азарыў белую постаць,
што ўваходзiла ў лес, i чорную вялiкую постаць жанчыны, якая
праставала да млына... Карат кевiч.
ПРАСТАРНЕЦЬ, незак. Ст ановит ься прост орнее. Святлеў,
прастарнеў намружысты, вузкi калiдор у суботу па апошняй
лекцыi. Калюга. I прастарнеў Радзiмы шлях. Лужанiн. Здаецца,
тады хата прастарнее i святлее. Т ычына.
ПРАXАПІЦЦА, зак. Внезапно очнут ься от о сна,
пробудит ься. Аднае ночы ўсе прахапiлiся са сну ад вялiкага
крыку. Лынькоў. Ад дзiцячага крыку за сталом прахапiўся
Сотнiкаў, чырвонымi са сну вачыма зiрнуў на хату, але,
згледзеўшы побач таварыша, зноў лёг на траву. Быкаў.

147
Прахопiцца на свiтаннi Зiнаiда Т рафiмаўна, да акна хутчэй; у
мокрыя шыбы пазiрае. Бялевiч.
ПРАЯВА*, -ы, ж. Необыкновенное проишест вие. Гоман,
вохi i здзiўленне непакояць больш сяло: — Ось праява! Ось
здарзнне! — толькi й гутаркi было. Колас. Запомнiлася i яшчэ
адна праява з Леўкам. Сабаленка. Нечаканая праява развесялiла
iх абаiх. Наўроцкi.
ПРОБАШЧ, -а, м. Кат олический священник,
возглавляющий приход. А пробашч у турботах не разагнуў
спiны ў касцельным сутарэннi. Бажко. Ён [Т амаш Зарэмбоўскi]
сябраваў з панам пробашчам, нават меў пры касцёле нейкi чын.
Сабаленка.
ПРОСВА, -ы, ж., абл. Мет аллический болт для запирания
ст авен. ...Т ут — замкнёны ўваход, аканiцы на просвах, за
дрывамi прыхованы лаз у падвал... Лужанiн.
ПРОТАР, -а, м., абл. Иголка с поломанным ушком; обломок
мет аллического ст ержня. Т олькi выняў Сцяпан капшук, каб
закурыць, пачаў прачышчаць цыбук прывязаным да капшука
драцяным протарам, як спынiўся каля яго Баранок. Крапiва. На
табе, качачка, хлебца кусочак, а ў асяродак — сталёвы кручочак.
Xапай ротам, глытай протар. Вiт ка.
ПРОЧКI, -чак, адз. няма. Уход из семьи в результ ат е ссоры,
размолвки. Ён [Пракоп] проста выказаў свой пратэст, абурэнне
i крыўду ў форме гэтых старых традыцыйных прочак. Колас.
Даўняя спрэчка памiж зацiкаўленымi асобамі вырашалася
звычайна прочкамi. Сыходзiла жонка — быў вiнаваты муж,
сыходзiў муж — лiчылася пераможанай жонка. Ст ральцоў. Не ад

148
мужа, а найперш ад свёкравай знявагi яна [Зося] яшчэ пазалетась
сыходзiла ў прочкi... Далiдовiч.
ПРОШЧА, -ы, ж. Мест о или предмет , обладающий, по
предст авлению верующих, чудодейст венной силой. Як у
прошчу па лек, стане йсцi чалавек к мохам высланай крушнi
камення, — ад звана чарапок, цэглы — муру кусок — будуць
несцi падмогу ў цярпеннi. Купала. Па полi, як праведзена мяжа
калгаснай i вясковай зямлi, iдзе з прошчамi натоўп сялян.
Галавач. Ён [Iгнась] любiў марыць, але адчуваў, што мары не
задавальняюць яго, Мо таму i пацягнула яго да прошчы.
Ч арнышэвiч.
ПРУГЛО, -а, н,, абл. Длинный шест у колодца. Недзе
рыпнула калодзежнае пругло, па вулiцы з вёдрамi прайшла
жанчына... Скрыган.
ПРЫБЛУДА*, -ы, ж., разм. Приблудное живот ное. Звер
скупы i злосны — да логава другога не пусцiць i блiзка, на
прыблуду кiдаецца з зубамi — крывi не мiнуць. Пт ашнiкаў. І на
бяздомнiкаў-прыблуд [сабакi] гiрчаць з нянавiсцю былою, хоць у
прыблуд вучыцца тут, як не расстацца з галавою. Грачанiкаў.
ПРЫБЯНТЭЖЫЦЦА, зак., разм. Немного смут ит ься,
сконфузит ься. Ён [Назарэўскi] змоўк i сам прыбянтэжыўся.
Ч орны.
ПРЫГАНЯТЫ, -ага, м. Приказчик, прист авленный для
надсмот ра за работ ой крест ьян. Помнiце, як упрагалi нас
тройкамi, як бiзуном не адзiн быў забiты, як раз’язджалi калiсь
прыганятыя... Т анк. Шмат чаго бачылi на сваiм вяку старыя
бярззiны. Бачылi, як сцябаў селянiна бiзуном панскi прыганяты.
Галавач. І зненавiдзелi яго паны, сабралi сваю сiлу, усiх цiвуноў

149
ды прыганятых, ды падпанкаў лютых, падцiкавалi аднойчы
асiлка... Кiрэенка.
ПРЫГОН*, -у, м. Крепост ное право. Угары краталiся ад
ветру старыя сосны, высокiя, аж у неба, што раслi на Яськавым
балоце недзе яшчэ ад прыгону. Пт ашнiкаў. Было гэта яшчэ за
паншчынай, год, можа, так за дзесяць да скасавання прыгону.
Т ычына.
ПРЫДОМ АК, -мка, м. Прист авка к фамилии. ...З пiрага i
дваранства гэта пачалося. Кароль польскi — бац, прывiлей: даць
Леановiчам прыдомак «пара», а як на iхняй мове гэта дрэнна
гучыць, то перарабiць на «пора». Карат кевiч.
ПРЫМ АЦТВА, -а, н., разм. Жизнь в чужой семье на правах
примака. Яна [Капiталiна], нiбы назнарок, шукала сустрэч з
Лёшкам, балюча падколвала, саланавата жартавала з
Лёшкавага прымацтва... Асiпенка. Яму б [Мiхалу] i ў галаву не
прыйшло з тым Алесем, з яго прымацтвам да iхняй Гарпiнкi.
Сабаленка.
ПРЫНАМ СI, пабочн. По крайней мере. Да вечара дзень
цягнуўся вельмi марудна, прынамсi яму так здавалася. Ч орны.
Хт о ведае разгадку цi, прынамсi, здагадваецца пра яе?.. Зуёнак.
[Радзюк] адчуваў сябе паўнапраўным пераемнiкам, прынамсi
хацеў, каб усе гэта адчулi i зразумелi. Жук.
ПРЫСАК, -ску, м. Горячая зола. Восеньская радасць
маленства — дым сцелецца над шэрым полем, а ў прыску,
зразумела, пячэцца бульба. Брыль. Ухадзiўшыся, Вера лягла ў
пасцель, узяла кнiжку, а Драгун усё хадзiў па пакоi, варушыў
прысак у печы, каб хутчэй перагарэў i каб можна было зачынiць

150
комін. Дамашэвiч. Пясок на пляжы быў як прысак, аж падэшвы
ног пёк. Сабаленка.
ПРЫСВЯТАК, -т ка, м., разм. 1. Канун праздника. Якраз
прыпала так, што Кастрычнiцкае свята было ў нядзелю, а
субота стала прысвяткам. Дубоўка. 2. Небольшой праздник.
Кожны прысвятак цi свята людзей поўна наша хата. Крапiва.
Проста не збыць было 6ез работы доўгiх пiлiпаўскiх вечароў у
святы ды ў прысвяткi. Калюга.
ПРЫСКРЫНАК*, -нка, м. Ящик на боковой ст енке сундука
для хранения мелких вещей. Калi ён [Кастусь] адамкнуў куфар
i паклаў у прыскрынак золата, быццам з душы яго спала што
цяжкае. Ч орны. Дабро з машыны згружалi ўсе гуртам, колькi
было рук: хто клуначак хапаў, хто каструлю, хто прыскрынак з
нажамi-вiдэльцамi, хто мяшок з атопкамi... Лобан. А ў малым
прыскрынку, што збоку прыбiты, акрамя караляў, стужак
аксамiтных, ёсць i жменька грошай, на долы, на труны, на
шчырасць апошняй гасцiны хаўтурнай. Генiюш.
ПРЫСЦЕНАК, -нка, м. Боковая прист ройка. У хаце нiкога
не было, толькi чутна — у прысценку за дзвярмi матка ляпала
ў качарэжнiку вiлкамi. Гарэцкi. Выгнутаю сцяною, якая
выходзiла на вулiцу, яна [хата] вельмi ж ужо выпiралася ў
агародчык — так i здавалася, што нехта моцны, упершыся
рукамi ў прысценак мiж акон, пiхае яго з хаты. Сiпакоў.
ПРЫТОМ НIЦЬ, незак. Приводит ь в чувст во. ...Я памятаў i
яшчэ памятаю — тады непасрэдна, а сёння з даўно па-
бацькоўску сталай адлегласцi, — як я ляжаў на зямлі, як мяне
прытомнiла наша суровая сухаватая мацi. Брыль.

151
 ПРЫЧОЛАК, -лка, м., абл. Усечённый сверху скат
чет ырёхскат ной крыши. — Т о заходзьце онь у гэну хату з
прычолкамi, — праз дым паказалi Зубрыцкаму асядласць
6аркаўскога багатыра. Калюга. Запечны абiбок — наш кот
Цiмох — знайшоў ужо сухое месца на прычолку страхi i
шчаслiва мурлыча пад промнямi ласкавага сонца. Брыль.
Прыгарадная, невялiкая, з хораша памаляванымi частаколамi i
прычолкамi, i аканiцамi вёска. Янкоўскi.
ПРЫЧЫНIЦЦА, зак. 1. Послужит ь причиной. Можна
сказаць з упэўненасцю, што гэта ён [Вялiчка] першы прычынiўся
да таго, што вобраз яе вырысоўваўся перад усiмi, як незвычайны.
Ч орны. 2. Оказат ься причаст ным к чему-либо. Ён [Давыд]
яшчэ перад вайной выпiсваў «Нашу нiву» i хоць не вершам, але
крыху прычынiўся да краснага пiсьменства. Калюга. Разам з
гэтым чалавекам прыйшла пагалоска, праўда цi чутка, нiбыта
прычынiўся ён да паўстання матросаў недзе на Чорным моры.
Лужанiн.
ПРЭНТ, -а, м. Мет аллический ст ержень. Нявада, якi стаяў,
хапiў у сябе з-пад ног нейкi гнуты прэнт з раструшчанага
грузавiка i з першага размаху апусцiў яго на галаву маладога
чалавека... Ч орны. Мiця сеў, аглядаючы невялiкi пакойчык з
адным, забiтым жалезнымi прэнтамi акном, з вялiкiм, як шафа,
сейфам у кутку, з точанаю драўлянаю вешалкаю... Адамчык.
Андрэй Чмель плюшчыў вочы i пакручваў доўгiмi абцугамi
тоўсты жалезны прэнт, што,быў ужо чырвоны ад агню.
Савiцкi.
ПУЛЬXНЕЦЬ, незак. Ст ановит ься пухлым. У шырокай печы
ля парога весела гарэлi дровы, клекаталi, з сіпеннем плюхаючы

152
варам на вуголле, чыгуны i ўвачавiдкi пульхнеў на патэльнi
жоўты, як паўдзеннае сонца, 6лiн. Xадкевiч. Падушка — блінец-
блінцом, нават узбiвацца не хоча, бо няма ад чаго пульхнець:
пер’я ў ёй адна жменя. Кулакоўскi.
ПУШЧАНСКІ, -ая, -ае. Имеющий от ношение к пуще. А
зараз ён [тэўтон] як чарвяк, на якога магутным капытом
наступiў пушчанскi зубр. Дайнека. А ўначы да пушчанскiх бароў
пастушок iх завёз на драбiнах. Арочка. Мясцiна ў той час была
глухая, пушчанская, з топкiмi багнамi, дрыгвiстымi балотамi.
Ягоўдзiк.
ПШАНIЧЫШЧА, -а, н. Поле, засеянное пшеницей или с
кот орого убрали пшеницу. Андрэй хапiўся за галаву: — Бяжы на
пшанiчышча, бяры аднаго каня, запрагай i ганi па доктара ў
мястэчка. Ч орны.
ПЫЛОК*, -лку, м. Лёгкая, негуст ая пыль. У куточках
Алесевых вуснаў, з-за паднятага, прыцярушанага снежным
пылком каўняра, здавалася, кожны момант гатова была
зайграць усмешка. Мележ. І гэтага 6ыло даволi, каб пылок
замiтусiўся ў самых блытаных кiрунках, каб зусiм
непрадбачаныя ў iм з’явiлiся вiры. Калюга. ...Iржэ гудок,
працуюць шасцяронкi, i ходзiць нюхаць ён [Жмiнда] мучны
пылок, мучны пылок прыносiць ён да жонкi на ганарыстай
барадзе. Р усецкi.
ПЫНІЦЦА, незак., абл. Управлят ься по хозяйст ву. Жанчына
стала пынiцца ў хаце i, каб не разбудзiць бацьку, рабiла ўсё цiха,
асцярожна, хадзiла на кiпеньках. Кулакоўскi.
ПЫТАЛЬНIК, -а, м. Вопросит ельный знак. Потым здалося,
што пад струнамi, у проразi, падобнай на граматычны

153
пытальнiк, тырчыць нейкi белы ражок. Кулакоўскi. Чырвоным
алоўкам падкрэслены некаторыя радкi i паасобныя словы, сям-
там стаяць пытальнiкi i клiчнiкi. С.Александровiч. Яны
[вершы] нават знешне стракацелi клiчнiкамi i пытальнiкамi,
працяжнiкамi i шматкроп’ямi. Т ычына.
ПЫЦЕЛЬ i ПЫТАЛЬ, -т ля, м. 1. Вальцовая мельница.
Выстарайся яму, Зэня, малатарню, сячкарню, вальцы пад
пшанiчны пыталь, цэнтрыфугу... Ч орны. Асыпаны на корх
пылам ды кастрыцаю, стаяў мiж вялiзных драўляных кол яшчэ
не бязгодны рухавiк; на сваiх месцах у чынным парадку тырчэлi
пытлi, грамаздзiўся непарушны пастаў з двух камянёў. Гарт ны.
2. Пеклеванная мука. А дзе ж мне той пшаніцы на пыцель
набрацца? Брыль. Т уман, ацярушаны пытлем, цадзiў
белаватую 6оязь. Пушча.
ПЭНДЗЛIК*,-а, м. Кист очка для рисования. Усе смяюцца, а
пані Мар’я бярэ ў Даніка яго пэндзлiк, набiрае iм чырвонай фарбы
i пачынае папраўляць яго няшчаснае яблыка. Брыль. Першы раз
за ўсю гэту бясконцую размову вейкi ў яе [жанчыны]
здрыганулiся, злiплiся ў мокрыя акварэльныя пэндзлiкi.
Лужанiн. Вацура памятаў таго маленькага мужчыну,
вастраносенькага, з кароценькiмi, як пэндзлiкi, вусiкамi, з
рыжымi калючымi броўкамi, падобнымi на ячмянёвыя каласкi.
Карамазаў.
ПЯРУН*, перуна, м. Удар грома. Мiльгнула маланка
адблескам. далёкiм. Ударыў у елку гняўлiвы пярун. Купала. Я
люблю часiну навальнiцы, калi б’е пярун па ўсiх ладах i злуюцца ў
хмарах блiскавiцы, кроплi асыпаючы на дах. Панчанка. І лепш

154
бы ўжо пярун хутчэй ударыў, цi ўсё iльдом. паскоўвала зiма.
Бачыла.
ПЯРЭБIРАК, -рка, м., абл. Пласт сена, кот орый можно
поднят ь граблями, вилами. Ён [фурманшчык] абцёр яго [каня]
саломай, накрыў халатам, знятым з сябе, добра даў яму сена: на
хаду скубянуў пярэбiрак сена з чужых саней i падкiнуў свайму
каню. Ч орны. Вера хапае пярэбiрак на коўзкiя вiлы, а ён
рассыпаецца i падае пад ногi. Грахоўскi. І бацька навучаў мяне
тады, што не трэба спяшацца, трэба акуратненька браць
граблямi сабе пад ногi той пярэбiрак, што падасць ён вiламi, i
ўжо толькi тады хадзiць па iм, таптаць. Сачанка.
ПЯРЭЗIМ АК, -мка, м., разм. Годовалое живот ное. Мне
прыйшлося хата i адрына, а яму хлеў i ток. Ён узяў сабе адну
карову i пярэзiмка. Баранавых. Xлопчык так задумаўся, што не
заўважыў, як Красуля i цялушка-пярэзiмак убiлася ў шкоду.
С.Александровiч. Чацвёрты [воўк] — пярэзiмак, —выкачаны ў
гразь, у руды торф, ляжаў ля другой пярэчкі. Пт ашнiкаў.
ПЯРЭЛЕТАК, -т ка, м. Полугодовалое домашнее живот ное.
Цяпер: хлеў. У хляве — дзве каровы i пярэлетак. Баранавых.
ПЯТНАСТОЎКА, -i, ж., абл. Пят надцат илет няя девочка.
Сама сабе саромеецца прызнацца [Адарка]: абы згледзела Ваню ў
канцы вулiцы, здаецца, i бегла 6 насустрач, нiбы пятнастоўка.
Лужанiн. Дый шчасце не любiць, каб пра яго ведалi многiя, яно
цнатлiвае, да палахлiвасцi, як дзяўчынка-пятнастоўка...
Сачанка.
ПЯЧОНIК, -а, м., абл. Карт офелина, запечённая на огне.
Адбiўся хiба ад сваiх, заблудзiўся i згаладаўся так, што рад
пячонiку?.. Сачанка. Смешныя ў яго выходзiлi пячонiкi: зверху

155
вуголле, а ўсярэдзiне цвёрдыя як камень, — нi ўкусiць, нi ўгрызцi.
Р акiт ны. А праз якой паўгадзiны, мо нават менш, яны
справiлiся цi, сказаць лепей, расправiлiся са сваiмi пячонiкамi i
ажно пашкадавалi, што ўсе. Дамашэвiч.
ПЯЧУРА, -ы, ж., абл. Ниша сбоку шест ка, куда загребают
уголья, пепел. Салома па баках згарэла хутка; аставалася
ляжаць толькi на карку ў парсюка чырвонай кучкай, як жар у
пячуры ў печы... Пт ашнiкаў.
ПЯЧЫСТА, -а, н. Блюдо, пригот овленное из больших
кусков мяса, запечённого на огне. У першую нядзелю па
вялiкаднi на полацкiм кiрмашы ўдава рыбака Агафiя, кiнуўшы на
прылаўку рашоты з пячыстамi, як каршун наляцела на рослага
сухарлявага чалавека з дарожнаю кайстраю на плячы. Арлоў.

Р
РАГАВЕНЬ, рагаўня, м. Т абакерка, сделанная из рога.
Дабыў з табакай рагавень i храпы напiхаў цяртухай, — 6о не
ўжываў я цэлы дзень! Т арас на Парнасе.
РАГАЧ*, -а, м., уст. Деревянная соха. А ўжо ты, Марыля, за
рагач бярыся, або ты, Агата. 6удзь у нас араты. Колас.
РАДНЯНЫ, -ая, -ае. Сделанный из рядна. У самым
большым пакоi паслалi пахучага мурагу, далi пад вуха падушкi i
радняныя коўдры. Лужанiн. Парваны радняны лахман прыкрые
ссiнелыя целы. Пушча.
РАЗБАРАНIЦЬ, зак. Р азнят ь дерущихся. Ледзь разбаранiў iх
наш бацька, адцягнуў ад ягамосця дзядзьку, павеў назад на
панскую ферму. Сачанка. З цяжкасцю ўдалося мужчынам
разбаранiць iх, утаймаваць дзве нечалавечыя злосцi. Ермаловiч.

156
 РАЗЛЯГАЦЦА*, незак. Наполнят ься громкими звуками. На
вулiцы ж што робщца? Ад песень яна разлягаецца. Жартаў у
меру i зверх яе. Калюга. Спалi [ваенныя] дзень да вечара, спалi
ноч — храплi без аддухi, аж хлеў разлягаўся... Пт ашнiкаў. Не раз
браты бралiся загрудкi, а iх жонкi — зачубкi, i хата аж
разлягалася ад сваркi. Сабаленка.
РАЗНАСЦЕЖЫЦЬ зак., паэт. От крыт ь наст ежь. Волi дух
узляцiць, чалавек непакорны разагне ланцугi, распрастаецца
ён... парасхлiствае вокны, разнасцежыць дзверы i ўзарвецца
паўстанне з муроў гарадскiх. Лужанiн.
РАЗЬБЯРЫЦЬ, незак., разм. Занимат ься художест венной
резьбой, ваянием. Дзень добры!.. Выразаеце кiйкi ў вольны час?
Разьбярыце? Куляшоў.
РАЛА*, -а, н. Т олст ый сук. Некаторыя хвоi аж на ралы
пабiлiся, вяршалiна часта вiламi ўбок пайшла. Ч орны. Дрэвы
раслi на прыволлi: яны былi высокiя, тоўстыя ў абхваце, з
разгалiстымі раламi. С.Александровiч. У ёй [бярозе], у дупле,
нiжэй рала, жыла шпачыная сям’я. Жук.
РАМ IЗНIК, -а, м. Извозчик наёмного экипажа. Ты
прыедзеш у горад, дасi рамiзнiку адрас, i ён прывязе цябе на
кватэру. Ч орны. Мы прыехалi на рамiзнiку ў раён, вядомы як
паселiшча мясцовых чыгуначнiкаў. Лужанiн. Афiцэры саскочылi
з пралёткi, сунулi рамiзнiку грошы i, пазвоньваючы шпорамi,
пайшлi... Гурскi.
РАСIЦЦА, незак. Ст ановит ься мокрым от росы. Сек [Лявон]
спачатку ад краю, не лез далёка, не хацеў расiцца, але, калi ўсё
ж вымачыўся, пашыўся глыбей. Калодзежны.

157
 РАСIЦЬ, незак., разм. Мочит ь росой. Канец бядзе, нудзе i
гору — не росяць вейкаў кроплi слёз. Бялевiч. Высокi густы
бульбоўнiк блытаўся ў нагах, расiў адзенне. Сачанка.
РАСКРЫЖОЎВАЦЬ, незак. Р азделыват ь ст вол дерева на
част и в поперечном направлении. Малады хлопец з веснавым
рабацiннем на твары раскрыжоўваў у гэты час тоўстую ялiну.
Ч арнышэвiч. Ён... авалодаў лучковай пiлою, спрытна валiў
дрэвы з пня, раскрыжоўваў, калоў, словам, выкладаўся, не
шкадуючы сiлы... Грахоўскi.
РАСПАЛАВIНІЦЬ, незак., разм. Р азделит ь приблизит ельно
на две равные част и. Не хацела яшчэ раз Мацвеевай добрасцю
пакарыстацца ды i Марыны такi ж пабойвалася. А той бы
прывалок, распалавiнiў бы [соль] i прывалок. Лобан. ...Раман
распалавiнiў вайсковую форму, у якой уцёк з дзеюяай армii, i
замест гiмнасцёркi надзеў блiскучую сацiнавую кашулю...
Ч ыгрынаў. Знешне такi здаровы i магутны, а ўсярэдзiне —
чарвiвы. Мабыць, шапка чыстая — i я грыб распалавiнiў.
Супрунчук.
РАСПАНЕЦЬ, зак., разм. Приобрест и барские привычки,
замашки. Бач ты iх, распанелi, журнал не запаўняюць, адзнакi
не пастаўлены, усiм незадаволены ды яшчэ бэсцяць сумленных
работнiкаў... Грахоўскi. Антон пагрозлiва ўстаў, i старая на
ўсякi выпадак падалася 6лiжэй да дзвярэй, прымiрэнча
загаварыла: — Вот ужэ распанеў, i слова яму не скажы! Жук. Бо,
мае галубкi, раз чалавек трапiў у штаты, то навек i сам ад
работы адбiўся, i жонка распанела. Дуброўскi.
РАССТАЙНЫ, -ая, -ае; паэт. Связанный с расст аванием.
Чаму ж на расстайных гасцiнцах, шляхах жураўлiных, даўно

158
перацвiўшая снiцца калiна?.. Т анк. Xай прычашчэннем да
тайны стане нам глытка вады, каб пацалунак расстайны быў,
як агонь, малады!.. Гiлевiч. О зямля мая. зорка расстайная,
адлятаючы, забяры мяне, не пакiнь з той заклятаю тайнаю...
Зуёнак.
РАТА, -ы, ж., разм. Одна из част ей общей плат ы, долга.
Узяў хату на выплату, штогод выплачваў наступную рату, i так
выплата расцятулася на многа год. Ч орны. ...Бо купля была
зроблена ў растэрмiноўку i паспрабуй апазнiся з наступнай
ратай. Лужанiн.
РАXАВАЦЦА*, незак., разм. Сводит ь счёт ы, вест и
взаимный учёт обид, прет ензий и под. Пасёрбаў ён [Пархiм]
крыху локшыны ды пайuiоў на вёску, дзе ўжо збiраўся, рахаваўся
баркаўчанскi маладзеж. Калюга.
РАЧКАВАЦЬ, незак., разм. Р абот ат ь не разгибаясь, ползая
на чет вереньках. Праўду, аднак, кажучы, дык i нашто яна, тая
патрэба прасцi ды ткаць цi, не разгінаючыся, рачкаваць у зямлi,
калі зусім другое жыццё настала. Васiлевiч. Бацька даглядаў
авечак, мацi разам з іншымі жанчынамі ад цямна да цямна
рачкавала з капанiцай у гародзе... Сачанка. Неаднойчы [сын]
слухаў яго [Жэню] i неаднойчы бачыў, як яна [Маня] рачкавала ў
барознах бульбы, поўзала на каленцах па градах, полючы агуркi
цi буракi... Гiль.
РУБЕЛЬ, рубля, м. Т олст ая жердь для прижимания сена
или снопов на возу. Вазы як бачыш растуць. А некаторыя
накладзены ўжо i прыцiскаюцца жоўтым сасновым рублём ды
абводзяцца ўжышчамi. Мурашка. Спуджаны конь турзануў убок
з дарогi, сцялежыўшы i перавярнуўшы туга сцiснуты рублём воз.

159
Адамчык. Сена было мяккае, шаўкавiстае, настоенае на густым
лугавым водары, але ўцiснута рублём i вяроўкамi гэтак, што i
пальцаў нельга нават уторкнуць. Р ыбак.
РУДАЎКА, -i, ж., разм. Болот ная вода рыжего цвет а. На
балоце рудаўка 6агнiстая рассыпаецца ў плачу i квоху: — Гэй,
брыдзiце ка мне, ветры мглiстыя, па сцяжынках пуховага моху.
Бядуля. Ажно бяжыць Надзя з пустым вядром, з ног да галавы
мокрая, у балотнай рудаўцы i чорнай жужаліне-тванi, на сябе не
падобная. Гiль.
РУЖОВІЦЬ, незак. Окрашиват ь в розовый цвет . Агата
глядзела, як Фэлька глядзеў Алiмпе ў вочы, як ружовiў хмель
Алiмпiн твар. Ч орны. Сонейка хмарку ружовіла, ветрык яе
лёгкім адзеннем пагойдваў. Карпюк.
РУМ , -у, м., разм. Мест о на берегу реки, от куда сплавляют
брёвна или где вяжут их в плот ы. Як толькi на дварэ стала
паказваць на вясну, некрашоўскiя плытагоны пачалi збiрацца на
румы. Лобан. Xлопцы хадзiлi з дзядзькам Антосем на рум, дзе
завiхалiся плытнiкi каля высокiх ярусаў 6ярвенняў.
С.Александровiч. Некалi гэтым бальшаком, якi зваўся
гразiвецкiм — вёў на Гразiвец, — з пушчы на рум, у Пагост, на
машынах ды конях, болей на конях, вазiлi лес... Карамазаў.
РУПЛIВЕЦ, -iўца, м., разм. Прилежный, рачит ельный,
ст арат ельный человек. Прыцяжэння зямля маладая мая, ты —
жаноцкай красы таямнiца, а я, твой руплiвец... гатовы табой
захапляцца. Р усецкi. Пачуў сваё сэрца там, дзе хадзiў, ствараў i
аздабляў роднае жыццё, упрыгожваў родную зямлю руплiвец,
што хораша, глыбока, назаўсёды пазнаў, хто ён, дзе ён жыве i з
кiм ён, дзеля чаго жыве. Янкоўскi. Але пакуль вучоныя думаюць

160
над новымi машынамi, якiм пад сiлу будуць i пацяжэлыя нашы
ўраджаi, нядрэнна працуюць i яны, стомленыя полем руплiўцы.
Сiпакоў.
РУXАВІЦЬ, незак. Заст авлят ь двигат ься, приводит ь в
движение. Мiхасёнак не раз ехаў на такiм канi, якi iшоў з нiзка
апушчанаю галавою i неахвотна пераходзiў на 6ягу; такога крыху
ажыўляў i рухавiў бiзун, але не вельмi. Янкоўскi.
РУЧАЙКА, -i, ж. 1. Верет ено с намот анными на него
нит ками. — Упiльнуеш iх, — прарыпацела старая, i верацяно
загуло зусiм як у маладой — дапрала, вiдаць, ручайкi i запрала
новае верацяно. Мурашка. Часам мужчыны памагалi Ганне
змотваць ручайкi. С.Александровiч. Лiсавета, напраўшы дзве
ручайкi, заўсёды спяшалася дамоў. Ч арнышэвiч. 2. Абл. Пучок
льна, конопли. За паклонамi б’юць цернiцы паклон, за
ручайкаю ручайку грызуць лён, Крапiва.
РЫЗЬIКАНТ, -а, м. Дерзкий человек, гот овый идт и на
риск. ...Варожыя кулi цiўкаюць, цокаюць па бярозавых камлях.
— Пойдзем адгэтуль, — кажа. — Т ут прастрэльваецца. Сам
бачу, што «прастрэльваецца»! Злосць мяне разбiрае: храбрасць
сваю хоча паказаць, рызыкант! Бялевiч. Бываюць от жа такiя
рызыканты — ты яму кол на галаве чашы, а ён адно
выскаляецца. Вiт ка. Бач ты яго, рызыканта! Перад машынай
дарогу пераязджаць! Карпюк.
РЫШТОК, -т ка, м. Водост очная канавка. Скрозь у полi снег
пазганяла ў лагчыны i прыдарожныя рыштокi. Ч орны. Каб
размiнуцца з рамiзнiкам, трэба перачакаць у блiжэйшай браме,
з-пад варот якой i зiмой i летам. плыве ў рышток нейкая

161
атрутная гразь. Т анк. Сягоння ў рыштках, каля крам пасцеле
iм ночка пасцелi. Пушча.
РЭЗГIНЫ, -гiн, адз. няма. Приспособление в виде
верёвочной сет ки на деревянных дугах для переноски сена,
соломы. Xлюпала пад нагамi, калi Марка iшоў у ток з рэзгiнамi
каровам трушанкi ўзяць. Калюга. Ён [дзядзька Антось] iшоў з
гумна i нёс рэзгiны трасянкi. С.Александровiч. Алесь зачынiў
адрыну, ускiнуў на плечы рэзгiны з сенам i паволi пайшоў да
конскага хлява. Ч арнышэвiч.
РЭXВА, -ы, ж., а6л. Железный обруч, кот орый нагоняют на
бочку, деревянную колодку колеса, сваю и т .п. Усё стаяла на
сваiм месцы, як i пакiнуў; толькі ззаду, пад комлем, хтось
уткнуў новую скрынку з напiльнiкамi, малаткамi, разцамi,
шаблонамi, рэхвамi i шрубамi. Гарт ны. Рыпелi гужы на аглоблях,
як сухастоiна ў лесе, шоргала рэхва на задняй восi аб калодку,
мякка ступаў конь, але Кароль не чуў... Адамчык.

С
САЕТА, -ы, ж. i САЕТ, -а, м. Т онкое высококачест венное
сукно. На вяселле-разгул наплыло, як на сход, госцi знатных
зусюль, на паўсвету, гэткай гучнай бяседы не помнiў народ,
гэткiх скарбаў, брыльянтаў, саетаў. Купала. Праз ноч адну на
цэлы свет цудоўны шые ён [мароз] сает. Дубоўка.
САКУНЫ, -оў, спец. Белорусы, т вёрдо произносящие звук
[с] в част ице -ся. Т олькi я не з паўднёвай часткi, а з паўночнай,
блiжэй да Гомеля. Сербаў — вучоны такi быў, вiдаць, чулi,
ведаеце, — адносіў нас да сакуноў. Сачанка.

162
 САЛАДЗЕЦЬ, незак. Ст ановит ься слаще. На яблынях жа
налiваюцца цудадзейнымi сокамi, саладзеюць яблыкi... Сачанка.
САЛАНЕЦЬ, незак. Ст ановит ься солёным, более солёным. І
зноў саланее на вуснах: — Адзiны з адзiньiх каханы! Аколава.
САЛЬНIК*, -а, м. Т орговец салом. На самым праходзе мiж
вазамi стаяў местачковы сальнiк Адольф Крывадубскi, з кублам
на возе. Ч орны. Кожны дзень я хадзiў дадому па харчы i назад
iшоў, несучы вялiзны гладыш маслёнкi, якую мы бралi ў фруны,
буханку хлеба i калi-нiкалi кавалак мяса, свiных костак, якiя
даваў сальнiк Паўлюк у доўг на адпрацоўку. Xведаровiч. Сымон
пачаў заганяць у кутузку былых гандляроў, калiшняга валаснога
пiсара, сальнiка, некалькi «падкулачнiкаў», не пашкадаваў i
роднага дзядзьку Васiля Сапегу. Грахоўскi.
САМ ОТНIЧАЦЬ, незак., разм. Находит ься, проводит ь
время в одиночест ве. У задуме глядзiць Xомка на галузванне i
дуронства малых, i, калi iх пачынаюць бiць за тое, што
адураюць галаву, ён палахлiва прылiпае ў куточку i жаласна
самотнічае ў iм. Гарэцкi.
САПСЕЦЬ*, зак., разм. Выжит ь из ума. І дзед махаў рукою:
— зусім бацян сапсеў! А бусел думаў тое ж, але сказаць не ўмеў.
Лужанiн.
САСМ ЯГНУЦЬ*, зак. Ист омит ься от жажды. Меншыя нашы
— Грышка i Косцiк — зусім сасмяглi, аж румзалi ўжо. Сачанка.
Сiнеча, спакой і пустэча пад зрубам. Сасмягла даўно жураўлiная
дзюба. Самейша.
САXОР, сахара, м. Железные вилы, предназначенные для
накидывания навоза. Не вiдно было яе [Еўдакii] i на агародзе,
хоць ужо многiя гаспадынi тулiся ля плятнёў з рыдлёўкамi ды

163
сахарамi. Кулакоўскi. А як выкуе тапор цi нарог альбо сахор —
не нацешацца дзядзькi: вось каваль у нас якi! Якiмовiч. Яму
памагала Еўка: начапiўшы на жалезны сахор заплеснелыя
пласты, нясла далей ад дзвярэй... Адамчык.
САЦЬМ ЕЦЬ, зак. Догорет ь пост епенно, без пламени, т лея.
Агонь, забыты людзьмi, хутка апаў, сацьмеў. Мележ.
СВІНАВАТЫ, -ая, -ае,- разм. Проявляющий низкие
(свинские) качест ва. Аканом запнуўся, падбiраючы слова. Усе
ведалi яго як служаку грубага, свiнаватага. Якiмовiч.
СВЯЖАК, свежака, м., разм. Прохладный, свежий вет ер.
Цi пену з залiва здзiмае свяжак? Барадулiн. На вулiцы, на
свежаку [Мiкалай] адчуў хутка, як змяняецца настрой. Т ычына.
Я нiколi не бачыў цябе — такую, зарумяненаю на свежаку ў
кажушку вышываным з апушкаю... Арочка.
СЕЛЯДЗЁЎКА i СЕЛЯДЦОЎКА, -i, ж., разм. Сельдяная
бочка. Т ам Ворка на рагу карчму трымае, а ў карчме людзей, як
селядцоў у селядзёўцы, там сабе знойдзеш добрага чалавека, каб
сваю бяду яму расказаць. Калюга. Згнецены вы тут, як селядцы
ў цеснай селядцоўцы. Гарэцкi.
СЕНАВАННЕ, -я, н. Загот овка сена. ...Не закончана
сенаванне, а ўжо асьтаецца жыта, не закончана жнiво, а ўжо,
бачыш, падганяе бульба. Сiпакоў. Не толькi не хацеў, а i не мог я
губляць набыткаў на пастухоўстве i на сенаваннi, на вучобе i на
будоўлi — спрыту, лёгкасцi, рухавасцi. Янкоўскi. Т ады яшчэ
цiкавей iшло сенаванне. Ягоўдзiк.
СЕНАВАЦЬ, незак. Загот авливат ь сено. Дзень той выдаўся
сухi i ветраны — ужо сенавалi. Адамчык. Т ое балота — бралi на
часць, сенавалi — рабiлi сена. Янкоўскi. — Дык не ведаеш, дзе

164
Сiдарук? — На лузе, — падказаў Вяртун, якi ўсё заўсёды пра ўсiх
ведаў. — Сянуе ўжа каторы дзень. Далiдовiч.
СЕРАДОЛЬШЫ i СЕЛЯДОРШЫ, -ая, -ае; абл. Средний по
возраст у. На другi дзень трэба iсцi серадольшаму брату,
Сержпут оўскi. Раскiдалiся Шэметы па свеце: Мацвей у
Некрашах, у калгасе, Лукаш у Мiнску, у аспiрантуры, а гэты,
серадольшы, тут раптам аказаўся, на Устронi. Лобан.
Селядоршых пабралi раней, а старэйшага ўлетку. Брыль. У
селядоршага, пастрыжанага ў рады хлопчыка пад чорнымі
жучкамi вачэй дрыжалi нявыцертыя слёзы... Адамчык.
СЁЛЕТА, прысл. В эт ом году. Т ы бачыш, колькi ў нас з
табою сёлета работы? Скрыган. Я па ўсiх прыкметах бачу —
будзе сёлета 6агаты ураджай. Панчанка. У канцы жнiва Мiхал
сказаў жонцы: — Як ты думаеш, мацi, можа варта сёлета
дажынкi справiць? С. Александровiч.
СКАВАРОДНIК, -а, м., абл. Плоский круглый хлеб,
испечённый на сковороде. Неўзабаве яна [Гануся] спякла такiм
парадкам тры скавароднiкi, пульхныя i тоўстыя. Ч орны.
Потым, праўда, калi пайшоў ён, Раман, працаваць у леспрамгас,
муку пачалi даваць, то на стале час ад часу з’яўлялiся i аладкi,
скавароднiкi. Сачанка. І сні’ць Раман, што ён у роднай хаце,
што бесклапотны хлопчык ён яшчэ, прыбег з гуляння i глядзiць,
як мацi к абеду скавароднiкi пячэ. Зарыцкi.
СКАВЫШ, -у, м., разм. Сквозной вет ер с характ ерным
звуком, напоминающим завывание. Нямiра адубеў, стоячы на
скавышы, не бачачы людзей на пустой вулiцы. Ч орны. А вось
тыя Зэнкавы аднагодкi, на каторых у гэту пору лахманы
матляў вецер у чыстым полі, каторыя стылi на скавышы,

165
пасучы статак, — тыя ведалi гора. Калюга. Але нашых плеч не
сагнулi нi замець, ні снег, нi скавыш, — гайдалiся рэчышчы вуліц,
высокiя вежы Масквы. Глебка.
СКАЛКА, -i, ж. Капля жира на поверхност и воды или
жидкой еды. Не давялося яму, 6еднаму [Т рахiму], i разу
глытнуць. А такая была на погляд капуста смачная, харошая, з
блiскучымi скалкалu. Калюга. Кастусёвы а6еды ўсiм прыйшлiся
па густу: i крупнiк густы, скалкi плаваюць, i дабаўка ёсць.
С.Александровiч. Абмакне [гаспадар] крышан хлеба ў крупнiк цi
ў капусту са скалкамi, цi ў iншае што, аднясе пад самы парог,
хлеба пакладзе коля чарапка... Янкоўскi.
СКАРАЧ, -а, м., абл. Полот енце с длинной бахромой.
Следам за мужыком адчыняе дзверы i гаспадыня ў падранай
шарачковай куртцы i падпяразаная скарачом з махрамi. Калюга.
Ды аблавухiх панiчоў давай шалёстаць скарачом. Крапiва. Я з
дзядзькам Рыгорам сядзелi пры iм [Ячэні] па чарзе, мачылi ў
халоднай вадзе скарач i клалi яму на галаву, часта давалi пiць.
Якiмовiч.
СКВАРЫЦЬ*, незак. Жарит ь на огне (сало, жир и под). І
нос яго не ашукае, вядзе, як компас, у той двор, дзе гаспадыня
запраўская пячэ блiны i скварыць здор. Колас. Я рад, што 6ыло
мне суджана вырасцi у той жа хацiне, дзе ты ўладарыла, дзе
спраўра так грэла, пякла i скварыла. Вярцiнскi.
СКIБА*, -ы, ж. Пласт вспаханной земли. Але ўсё ж, у часе
жнiва зноў зярном я лягу ў нiву, каб расцi на гэтых скiбах каля
бацькаўскай сялiбы. Т анк. З iм [трактарам] стрэўся салдат у
палях, i з радасцю сеў за руль, i паплылi за ім чорныя тлустыя

166
скiбы. Кiрэенка. Ззаду за ім [трактарам] пераварочвалiся
чорныя скiбы i, вiльготныя, блiшчалi на сонцы. Пт ашнiкаў.
СКЛАДАНЧЫК, -а, м., разм. Складной ножик. Сагнулася.
Падняла адну дзярнiнку, капанула складанчыкап. Гарэцкi. Узяў
кошык, акраец хлеба i жаўтлявы, мяккаваты шматок сала,
вышчарблены братаў складанчык на шнурку i — пайшоў, трохi
баючыся, каб не трапiць каму вельмi на вочы... Ст ральцоў.
Паўлiк дастаў зроблены ў кузнi складанчык, спрытна выстругаў
лаўцы. Левановiч.
СКРЫЛЯЦЬ, незак., разм. Нарезат ь ломт иками, снимат ь
слоями. Ксеня, наравiста ададзьмуўшы губы, скрыляе скрэбеную
бульбу ў гаршчок. Калюга. Яма ў яе [Кланi] пад нагамi шырэла:
яна скрыляла ў яе ад берагоў чырвоную лiпкую глiну на ўвесь
штых старой рыдлёўкi... Пт ашнiкаў.
СКУРАТ, -а, м., разм. Обрезок, кусок кожи. Чалавек... 6ыў у
шарачковых нагавiцах, зрэбнай кашулi пад кароткай ватоўкай з
афарбаванага ў руды колер палатна i ў падшытых скуратом
лапцях. Ч орны. Бацъка сядзеў каля стала. Меркаваў скурат да
пераплеценага лапця. Баранавых. Чаму няма шчасця беднаму
чалавеку? Ён круцiцца, як скурат на агнi, б’ецца, як рыба аб лёд,
каб вылезцi з беднасцi, i нiяк не вылезе. Ч арнышэвiч.
СЛIБIЗАВАЦЬ, незак., разм. Ч ит ат ь по слогам. У Кастуся
«Родное слово»; ён слiбiзуе ўсё нанова, але склады штось не
выходзяць i хлопца ў злосць адно прыводзяць. Колас. На словах з
«Слоўнiка замежных слоў» ён [сакратар] трымаўся, слiбiзаваў па
складах i наракаў на члена бюро... Калюга. Я сядзеў на печы i
слухаў, як вучнi слiбiзуюць склады, чытаюць, вучаць таблiцу
множання, i ўсё гэта ўголас. Ч арнышэвiч.

167
 СЛIВIНА, -ы, ж. Единичное дерево сливы. Васю ўдаецца
аддзерцi ад камля слiвiны невялiкую пасачку светла-жоўтай
смалы, i ён аддае яе 6рату. Навуменка. Усяго i засталося ад
некалi дагледжанай i вясёлай сядзiбы — з пяток пакалечаных
яблынь, падапрэлая ў камлi i ўсохлая ў галiнах слiвiна i зусiм
здзiчэлая груша-рагач. Кухараў. Не прыхiнайся да плота, слiвiну
зломiш. Дайнека.
СЛIЎНЯК, -у, м., зб. Заросли слив. Пад саменькiмi нашымi
вокнамi добра кусцiўся малады слiўняк, а ўздоўж драцяной
агарожы шчыльна стаяў, вызверыўшыся калючымi лапамi,
агрэст. Лужанiн. А на завулiчных агародах, бо малiнаўцы жылi
па адзiн бок вулiцы, уздоўж усiх платоў густа рос вiшняк i
слiўняк. Ч арнышэвiч.
СМ АГНУЦЬ* i СМ ЯГНУЦЬ*, незак. Изныват ь от жары,
жажды. І смагла зямля, i тужэла яна, няўзятаю сiлай сваёю
набрыньвала... Лужанiн. Дваццаць гарачых дзён мы смаглi ў
паходзе ад спёкi. Xведаровiч. Хто сказаў — вада без паху? Хто
сказаў — вада без смаку? Т ой, вiдаць, не смяг у спёку i ад смагi ў
суш не млеў. Сiпакоў.
СМ АЖЭНIКI, -аў, мн. няма., абл. Жареный карт офель.
Днём бабка пасадзiла iх (дзяцей) за стол i накармiла капустай i
смажэнiкамі з маладой бульбы. Васiлевiч.
СМ АЛЯК, -а, м. Смолист ый кусок дерева. Т ам ён [Косцiк]
выграб з пячуркi чырвоныя вугалi, угарнуў iх у закарэлую анучку,
схапiў смалякi i 6яросту, щто ляжалi пад прыпечкам, i выбег з
хаты. С.Александровiч. — Ну, то раздзявайся, сынок, —
завiхаючыся каля прыпечка, на якiм палалi ўжо смалякi, сказала

168
мацi. Васiлевiч. А Прахор ужо злазiў з печы, i за iм падалi
смалякi, што сушылiся там. Дайнека.
СМ ЫК, -а, м. Деревянное приспособление для рыхления
земли и заделывания в неё семян. Зямлю саха i смык
мярэжыў, а што ты мела з свайго жнiва? Колас.
СНIЦЬ*, незак. Видет ь сон, видет ь во сне. Усе малыя спалi,
толькi зрэдку з цiхiм мерным дыханнем злучалася глухое
мармытанне: дзецi штосьцi снiлi. Мележ. Перад тым, як
прачнуцца ад Бычышынага шоргання, Багдан снiў прыгожы,
радасны сон. Кулакоўскi. Я ўспомнiў, як мацi, калi ёй снiлiся
нябожчыкi, iшла ў царкву i ставiла па тым, каго сніла,
памiнальную свечку. Карамазаў.
СОЛТЫС*, -а, м. Сельский ст арост а в Западной Беларуси.
Солтыс яшчэ з вечара заказаў, i Шурка ўжо запрагаў каля хлява,
калi iх удвух зайшло ў расчыненыя вароты. Брыль. Солтыс
загадаў усiм сабрацца да крукоўскага свiрна. Сабаленка.
Марудзiць няма чаго, 6о, калi мы выходзiлi з нашай хаты, у
вокнах солтыса яшчэ свяцiлася. Машара.
СПАЖЫВАЦЬ*, незак. Использоват ь как пищу.
Выхваляецца [Васiль] дачай, якую мае пад Ленінградам, на
Карэльскiм перашыйку, рыбай, якую ловiць у азёрах i рэках, а
потым вялiць, сушыць, спажывае з пiвам. Навуменка. —
Спажывайце на здароўе! — высыпаўшы ягады, пажадаў хлопчык
i хутка знiк з вагона. Гурскi. Некаторых [курэй] парэзаў, а
некаторых, мабыць, трымаў у катуху i спажываў паступова.
Кулакоўскi.
СПАКАЙНЕЦЬ, незак. Ст ановит ься спокойнее. Але ўжо
адышоўшыся крокаў трыста, малады чалавек пачаў спакайнець.

169
Ч орны. Але вось святло лiхтара выхоплiвала яе [сувязiстку]
аднекуль зноў, i я спакайнеў. Пест рак. Т олькi каля самага
Балтыйскага мора [Заходняя Дзвiна] спакайнее, i берагi ў яе
робяцца нiзкiя. В.Вольскi.
СПАЛАТНЕЦЬ, зак. Ст ат ь бледным, как полот но. Малады
чалавек зiрнуў на яго, спалатнеў раптам, не ведаючы —
загаварыць з iм цi не. Ч орны. Скасавурыўшыся трохi ўбок,..
Люба зусiм скамянела i спалатнела. Гiгевiч. Вiславус спалатнеў,
але не зварухнуўся, толькi цiха прамовiў... Арлоў.
СПАРАXНЕЦЬ*, зак. Преврат ит ься в т руху. Т о там нiякага
леснiка няма, i дом спарахнеў дарэшты. Крапiва. Сцяна справа
ад ганка асунулася, хоць даўно была ўзята ў лiсiцы, ганак
спарахнеў, i замест яго ляжала сукаватая калода.
С.Александровiч. Млын ужо спарахнеў, нахiлiўся i мог хутка
рухнуць. Р ыбак.
СПАРНЕЦЬ, незак., разм. Ст ановит ься более спорым. А
дождж спарнеў. Быкаў.
СПАТОЛIЦЦА, незак. Ут олит ь жажду. Т ой не мроiў ёй — да
тлуму, i не прагнуў — да трымцення, калi п’еш, i ўсё, здаецца, яе
спатолiшся нiяк. Сiпакоў.
СПАТОЛЬНЫ, -ая, -ае. Ут оляющий жажду. Сыдзi ў мае
глухiя лёхi, падай спатольнае вады. Ст ральцоў.
СПРУЖЫНОЎКА, -i, ж., разм. Пружинная борона. Адрубы
па дзесяцiн 40—60, з паравым млынам, малатарняю (яна
давалася напракат), сеялкамi, касiлкамi i жняяркамi, дыскавымі
баронамi i спружыноўкамi. Лужанiн.
СПРЫЧЫНІЦЦА, зак., разм. Послужит ь, ст ат ь причиной.
Карызна, вядомая рэч, зусiм не ведаў таго, uiто гэтае «чыстае,

170
бязвiннае дзiця» колькi дзён таму мела сур’ёзную гутарку з
Марынай Паўлаўнай i што фактычна гэтая гутарка
спрычынiлася канчатковай пастанове Марыны Паўлаўны пра
свой адыход. Зарэцкi.
СПЯЛIЦЬ, незак. Доводит ь до спелост и, зрелост и. Работу
кончыў серп у полi, i лета хiлiцца на спад, i плод у сонцавым
падоле за агарожай спелiць сад. Колас. У сене — каб цёпла i
цёмна — я памiдоры бацьку спялiў. Барадулiн. Пазаўчора
прыбягае да мяне ранiчкаю Моця i як не плачыць: — Цiмоха,
нехта ўсе мае памiдоры абабраў. Яны ж ужо чырванабокiя былi,
я ж iх спялiла дачушцы маёй з зяцем. Сiпакоў.
СТАДОЛА, -ы, ж. 1. Сарай на заезжем дворе. На сярэдзiне
дарогi памiж гэтым мястэчкам i Нясвiжам стаяла тады старая
карчма, як i належыць ёй, з стадолай i прасторнай хатай на
падлозе i з бакоўкамi. Ч орны. Уваход у карчму i ўезд у стадолу
былi проста з гасцiнца. Т ычына. 2. Большой хлев. Потым у
абсмаленай пажарам ксяндзовай стадоле з аполак ладзiлi сцэну i
паўтаралi па памяцi тыя спектаклi, што бачылi ў Нардоме.
Грахоўскi.
СТАЕННIК, -а, м. Лошадь, предназначенная т олько для
выезда, а не для работ ы. І мой Гняды хвост угору задраў, нiбы
стаеннiк якi! Ч арнышэвiч. Не ўцярпеў панскi паляўнiчы i
расказаў людзям, uiто князь толькi на стаеннiку гарцуе, а
стралок з яго няўдалы. С.Александровiч. Стаеннiкi
раздражнёна махалi хвасташ, адганяючы мух i сляпнёў, якiя
наляцелi i сюды, у халаднаватую крыху канюшкю. Сiпакоў.
СТАЛЬМ АШНЯ, -i, ж., разм. Маст ерская колёсника. От ён
[Змышлевiч] тады ў стальмашнi i налажыўся гэблiк у руках

171
трымаць, з пiлкаю ды з долатам як абыходзiцца, сёе-тое ў
паяздзе паправiць мог. Калюга. Я часта прыбягаў у стальмашню
да бежанца, пазiраў на яго рукi... Бялевiч. Мы з ім [Лёвачкам]
пасябравалi i ўвесь час праводэiлi то ў лесе, якi быў недалёка, яго
ў садку, забаўлялiся пад паветкай, дзе была бацькава
стальмашня. Кухараў.
СТАЛЬМ АШЫЦЬ, незак., разм. Занимат ься ремеслом
колёсника. А калi нехта майстраваў штосьцi, стальмашыў, то
яго сусед, падыходзячы, пытаўся: — На гары цi на вышках
хавацьмеш? Янкоўскi.
СТАРАНА, -ы, ж., абл. Половина гумна от т ока до ст ены.
Прывёзшы дахаты шэсць кавалкаў дуба, Андрэй, да часу,
паскiдаў iх на старану, дзе ляжалi яшчэ немалочанае жыта i
салома. Колас. На другую восень пасля таго, як Сцяпура паклаў
першы вянок свае хаты, у пунi ўжо ляжала цэлая старана
ячменю i жыта з зямлi свае, а не заарандаванай. Ч орны.
СТАРАНІЦЬ, незак., абл. Складыват ь снопы по обе ст ороны
т ока. Снапы Жыгар скiдаў прама на ток, а Мар’я старанiла.
Жук.
СТАРОСТВА1 , -а, н. 1. Имение, предост авленное в
распоряжение феодала Великого княжест ва Лит овского
королём или князем. Адсюль набiраў сваё войска i Васiль
Вашчыла, калi ўзбунтаваў Крычаўскае староства. Ч ыгрынаў. 2.
Админист рация воеводст ва в буржуазной Польше.
Ваяводствы, староствы, павятовыя «камiсаржы», войты,
пастарункi — ужо адны гэтыя голыя формулы змушалi
падазрона наставiць вушы i станавiцца да ўсяго гэтага
скептычна, варожа, безнадзейна. Колас. Мы павінны, калi чаго

172
хочам, заявiць спакойна, праз гмiну, праз войта, праз
староства... Т ычына.
СТАРОСТВА2 i СТАРАСТОЎСТВА, -а, н. Должност ь и
занят ие ст арост ы. Яна [Ганна] нiяк не магла пагадзiцца нават з
думкай аб старостве. Лынькоў. Не раз у гэтым збожжы пагрэў
быў рукi i Андрэя Каржакевiча бацька за шэсць гадоў свайго
старастоўства. Крапiва.
СТАРЦАВАЦЬ, незак., разм. Просит ь подаяния,
милост ыню. А сёлета давядзецца з самай восенi старцаваць. А ў
каго яго [хлеба] старцаваць? Xiба што ў багацейшых асталося
леташняе. Сабаленка. Убачыўшы, што далей цярпець няма як,
бацька ў горад падаўся — старцаваць у немцаў: можа хто дасць,
што яму не трэба. Сачанка.
СТАЎБУНАВАТЫ, -ая, -ае; абл. Похожий на высокий
конусообразный предмет с округлым верхом. Высахла чарнiла
ў кантовай стаўбунаватай пляшцы — адна гушча 6ыла на дне.
Баранавых. Ад стаўбунаватай, таксама выплеценай з
ракiтнiку i пафарбованай у чырвоныя i зялёныя паскi круглай
карзiны, дзе ляжалi колькi свежых сыроў ды ўкручаных у анучкi
асялкоў масла, смачна пахла солкай, падсушанай паляндвiцай...
Адамчык. Мiльгалi заiнелыя кусты, вывернутыя карчы
здавалiся казачнымi белабародымi дзядамi ў стаўбунаватых
шапках. Грахоўскi.
СТАЎПЕЦ, -пца, м. Колодка в граблях, на кот орую
набивают ся зубья. Пад плотам, ля карыта... ляжыць абкоранае
грабiльна i некалькi неабструганых стаўпцоў — гэта дзед некалi
збiраўся майстраваць на пакос граблi, дык так i не зрабiў iх,
памёр... Сачанка. Ля сажалкi, абапёршыся на стаўпец грабель,

173
як бы нечым устрывожаная, стаяла Зоня. Адамчык. Т ата зрабiў
мне, Грабiльначка, стаўпец i зубы шклом абгладзiў, пахарашыў.
Янкоўскi.
СТРОМ КI*, -ая, -ае. Р овный и высокий. З мроку
вырысоўвалiся стромкiя камлi асiн, каржакаватыя дубы,
шурпатыя крывыя 6ярозы. Колас ...І песнi звонкiя, i стромкiх
сосен шаты, i беларуса дом — твой родны дом. Панчанка.
Патрэбны сосны, роўныя i стромкiя — такiя, каб з кожнай
выйшла па чатыры бервяны на лазню. Лупсякоў.
СТРЭЛКА, -i, ж., разм. Паст ушья сумка. Неяк гэтым летам
дзяўчынка Т аня, мая суседка па дому, збiрала на лузе кветку за
кветкай: рамонку, шчамялiцу, глухую крапiву, стрэлку,
трыпутнік — ад кожнага вiду па сцяблiнцы. Гарбук.
СТУСАВАЦЬ, незак., разм. Складыват ь в ст опку. Цэлае
лета сядзеў над аповесцю ў Бабры, дзе пiянерскую работу пры
школе вёў. Старонку да старонкі стусаваў. Калачынскi.
СТУСІНАВЫ, -ая, -ае. С гибким кнут овищем; специального
изгот овления (кнут ). Шапку ён [Бушмар] няспрытна трымаў у
руках, у руках трымаў i стусiнавую пугу, пакуль яму не параiлi
хоць пугу гэтую куды-небудзь паставiць у кут. Ч орны. 3 воза
стырчма глядзела пуга з жоўтьм стусінавым пужальнам i
чырвоным кутасiкам на сырамятным паску. Адамчык.
СТЫРНАВАЦЬ, незак. Управлят ь кормилом. Часу не марнуе
ластаўка са стрыжам, i плывец стырнуе цераз вiр на
стрыжань. Пушча. Скора ўсе яны ўжо ляжалi на сене, на дне
чоўна, а Андрэй стырнаваў, седзячы на карме. Карат кевiч.
СУКАЛА, -а, н. Приспособление для навивания пряжи на
цевку. Пашапталiся i раздзялiлiся — каталiцкая палавіна

174
завярнула да Алесi, праваслаўяая, цi, як яшчэ на яе казалi,
кацапская, са сваiм красённым начыннем — вiтушкамi, сукаламі
— у нейкай цiхай набожнасцi пайшла ў другi канец вёскi...
Адамчык. Яна [Маня]... пачула, як мяккiм драўляным. постукам
пастуквала сукала, на якiм Мiця сукаў цэўкi. Жук.
СУМ ЛЕННIК, -а, м., разм. Ч ест ный, совест ливый человек.
Яна [Антанiна] 6ыла дачка чалавека, якога на поўны сэнс слова
можна было б назваць цiхманым сумленнiкам i працавiтым
баязлiўцам. Ч орны.
СУНIЧНIК, -у, м. Заросли земляничного ягодника.
Успомнiць босага маленства днi, грыбныя пнi, малгннiк і сунiчнiк,
i светляковыя агнi, i поўныя крынiцы. Вiт ка. ...А мо, i
мядзведзiха з дзецьмi таксама прыйдзе па сунiцы, як Т онечка з
мамай, — дык чым жа сунiчнiк гасцей пачастуе, калi ўсе сунiцы з
табой забяру я?!. Лойка. Сунiчнiкам акопы зараслi, i ягады
чырвоныя паспелi. Грахоўскi.
СУРМ А, -ы, ж. Ст аринный украинский народный
музыкальный инст румент . Дзесьцi ў шале конi скачуць перад
боем, i ў стэпе рыдаюць сурмы за сялом. Т рус. Як 6ыццам i
цяпер перад варожым дотам знаёмы лейтэнант з забiнтаванай
галавой наперад клiча ў наступленне роту, iграючы на сурме
баравой. Аўрамчык. Сурмы пад краем зайгралi гэтак трывожна
аб волi. Няхай.
СУРМ АЧ, -а, м. Играющий на сурме, подающий сигнал
сурмою. Рад партызанскi край, паэце, прывецiць сурмача
дасвецця. Барадулiн. Здаецца, чую, як пад вечар у рог турыны
дзьме сурмач. Вольскi.

175
 СУXМ АРАК, -рка, м., абл. Белая бездождевая т учка. Страх
як люблю я глядзець на неба... Асаблiва калi па ім праплываюць
белаватыя, бездажджавыя хмаркi — iх у нас завуць сухмаркамi...
Сачанка. Але сонца не хацела прарэзвацца скрозь сухмаркi, не
хацела грэць. Мiсько. Але не заўсёды гуляе сонца па чыстым
ясным небе — находзяць на яго сухмаркi i хмары. Р акiт ны.
СУШЭЦЬ, незак. Ст ановит ься сухим или более сухим.
Зямля сушэла, пакрывалася цвёрдаю скарьiнкаю. Колас. Уласна,
на гарод мухалоўка прыляцела яшчэ толькi з надзеяй — адчула
раптам, што выясняецца i сушэе, тады i заспяшалася сюды, каб
лавiць пчол... Ч ыгрынаў. Зямля пад нагамi цвярдзела, паветра
сушэла. Карамазаў.
СXЛУПІЦЦА, зак., абл. Сбит ься, ст олпит ься в одном мест е.
Нейк разам усе схлупiлiся i перашкаджалi адзiн аднаму. Ч орны.
Саламяныя накрыўкi старых хат, быццам баронячыся ад якой
напасцi, схлупiлiся адна да адной i выдавалiся суцэльнай страхой.
Сабаленка. На кацеры загаварылi часцей — як спрачалiся.
Схлупiлiся разам, нешта рабiлi. Воранаў.
СЦЕНКА, -i, ж. Дорога между полями, широкая межа.
Сёмка на вока адмяраў першыя гоны, якiя хапалi ад сценкi да
невялiкага ўзгорку з тоўстым каменем пасярод палоскi. Гарт ны.
...Ён [Мiця] iшоў дадому снедаць, iшоў адзiн, босы па цёплай,
утравелай i наезджанай сценцы сярод высокага жыта.
Адамчык. ...Далей трэба было перасекчы яе [вулiцу] i выехаць на
пагонку, што цягнулася ўздоўж Шлёмавай карчмы, а пасля
павярнуць на iхнюю сценку. Далiдовiч.
СЦIЗОРЫК, -а, м. Складной карманный ножик. Потым
выразаў я «Шамшавiлi» на кiйку сваiм вострым сцiзорыкам.

176
Бядуля. Быў грэнадзёр таксама ўмелец хвацкi, сцiзорыкам мог
лялькi майстраваць. Зарыцкi. Калi б за мяшком ляжала баба,
то, правёўшы маленькiм сцiзорыкам, непрыкметна па шве,
можна было б цягаць па сухарыку, пакуль даехалася б, але ж за
мяшком хроп здаравенны, малады мужчына... Лобан.
СЦIРКА*, -i, ж. разм. Кусок т кани хозяйст венного
назначения (для выт ирания ст ола и под.). Выткаўшы, бялiла,
але так — на сцiркi... Купала.
СЦЭДКI, -аў, адз. няма. Ост ат ки после сцеживания
жидкост и. Калi б чалавек прыдумаў i змайстраваў такую
цадзiлку, такое сiта, якое збiрала б сцэдкi, то яны, гэтыя сцэдкi,
замянiлi 6 хiмiкаты, якiя хоць i павышаюць ураджай бульбы,
ячменю, пшанiцы, але тут жа падкарочваюць лiк i век пчолкам.
Янкоўскi.
СЦЮДЗЁНКА, -i, ж., абл. Xолодная вода. Лаза распушьщца,
лаза асмялее, глядзiш — па каленi ў сцюдзёнцы стаiць. Броўка.
Сiл нестае, хоць стой, хоць ляж, — дай мне глыток тваёй
сцюдзёнкi, Пяндж! Калачынскi. Мой дзед, нябожчык Данiла —
хай яму пухам зямля, — бывала, папарыцца, абдасца сцюдзрнкай
— i гатоў. Левановiч.
СЦЯЛЕЖВАЦЬ, незак. Вырыват ь передок из-под т елеги. А
бедныя конi высiльвалiся, ламалi дугi, сцялежвалi вазы. Лобан.
СЯБРЫНА, -ы, ж,, разм. Круг друзей; дружеское заст олье.
Вось дык дзiўная сябрына, што за дружны люд такi, тут
магутныя мужчыны, i дзяды, i хлапчукi. Броўка. ...Быць там
рашыла, дзе пароўну падзеляць шчасце, хлеб i соль, сябрынаю
сустрэнуць поўнач i радасць шугануць пад столь. Калачынскi.
Т ы паслухай, ты паслухай, сябрына ўся мая, ты пацешся,

177
беларуская зямля, падзiвiцеся, суседка i сусед, — пра Лявонiху
спявае увесь свет.
СЯЙВО, -а, н., абл. Т о, чт о сыплет ся, сеет ся от куда-
нибудь. ...Абвiслыя дагэтуль ланцугi нацягнулiся струною, i па iх,
па бартавiнах i зубах каўша, пасыпалася густое пясчанае сяйво,
чырвонае, з буйнымi камякамi i камянямi. Савiцкi.
СЯМ ЕЙНIК, -а, разм. Ч лен семьи. І чаму Гакса забрахала i
сцiхла. Няйначай свой сямейнiк iдзе, — цюкнула мне.
С.Александровiч. Сярод асоб, якiя пасылалi хадзяку Падабеда
Макара, сына Iванавага, былi перапiсаны ўсе сямейнiкi, у тым
лiку i Захар... Карамазаў. Не цiкавiлi вершы i астатнiх нашых
сямейнiкаў — старэйшага за нас з Юркам Пятра, меншых
нашых — Грышу i Косцiка. Сачанка.
СЯНIНА, -ы, ж., разм. Т равинка, от делённая от копны
сена. Сонечнае цёплае плыве лета. Яна перавалiла ўжо на
другую палавiну, аднак у хляве, у спецыяльна адведзеным,
адгароджаным закуце няма нi сянiны. Навуменка. А Ранiк
радасна рагатаў на ўсю паляну, трос сваiм рыжым, аж агнiстым,
нiбы цесцевы вусы, чубам,.. струшваў з галавы сянiны. Сiпакоў.
Паднёс [дзядзька] сянiны да акуляраў, пачаў сляпiцца, перабiраць
iх пальцамi, браць у шырокiя i тоўстыя, як капыты, пазногцi.
Капыловiч.

Т
ТАБАКА*, -i, ж. Нюхат ельный т абак. Т ут вагон табакi
цёртай выпiсаў Гавака. Крапiва. Экзаменаваў маладжавы
цыбаты поп. Ад яго моцна пахла табакай. Xведаровiч. А ў вузел
трапiў панюх табакi... Сiпакоў.

178
 ТАЛАКА*, -i, ж. Коллект ивная помощь, работ а сообща.
Т рэба, казаў, талаку збiраць, талакою жыць — думаць...
Карамазаў. Адсюль, вiдаць, i тая ўсхваляванасць, i ўрачыстасць, з
якою людзi ладзiлi калёсы, зубiлi сярпы, збiралiся на далёкiя
сенажацi цi сыходзiлiся на талаку. Сiпакоў.
ТАЛЯЖОЎКА, -i, ж., разм. Дисковая борона. Т ы мне свае
таляжоўкi дасi, як снег сыдзе, удзiрванела ў мяне за гумном. З
таляжоўкаю трзба будзе прайсцi разоў па два. Ч орны. Да сонца
Кучука паднялi: чаго там рассыпацца, давай адпраўляй, усё
гатовае стаiць, трыццаць два «iнтэры», трыццаць два прычэпы з
плугамi, з таляжоўкамi, з усiм патрэбным рыштункам. Лобан.
ТАНДЭТНЫ, -ая, -ае; разм. Низкого качест ва. На сцяне
стрэльба, старасвецкi... гадзiннiк i некалькi тандэтных
малюнкаў. Купала. Глядзiць Астап на гарадзьбу, галавою трасе:
тандэтная работа, абы з рук збыць. Колас. ...Абазваўся
ўвяселенькiм адказе ранейшы Вацiн паэтычны спадарожнiк
голасам вялым, як тандэтная кiлбаса. Ч орны. Т акiм чынам мне
часамi прыходзiлася натыкацца то на генеральскую вопратку
падкладкаю наверх, то на тандэтную фарбу, якая трымаецца
да першай непагоды. Крапiва.
ТАРАНОЎКА, -i, ж., абл. Большой т ёплый плат ок. Люба
адчынiла школьную шафу з кнiжкамi i ўзяла пажоўклы ад
доўгага часу тоненькi сшытачак; ахiнулася тараноўкай...
Мурашка. Прыкмячае Сцяпан: за плячом у сяброўкi нехта
пальцамi смыча ражок тараноўкi. Лужанiн. Каля сцяны,
недалёка ад дэвярэй, у чорнай шарсцяной тараноўцы сядзела
Бараноўская Нiна — брыгадзiр суседняга калгаса. Васiлевiч.

179
 ТАРКАВАЦЬ, незак. Т ерет ь на т ёрке. Чарга настаўнiкаў
таксама — Астрог, Гарапнiк i Царква — у тры рукi душу
красала, а 6ог, як бульбу, таркаваў. Лужанiн.
ТАРТАК, -а, м. Лесопильный завод. Далёка ў сiняватай
смузе былi ўжо знаць белаватыя нiзкiя камянiцы, паднiмалася
цёмна-чырвоная вежа касцёла, двума чорнымi слупамi на
лiловым астылым небе чарнелi высокiя камiны тартака.
Адамчык. Сонца ўзышло, калi мы былi ўжо за тартаком, пад
самым раёнам. Пт ашнiкаў. Над тартаком, пад яго вялiзным
бляшаным дахам, узнiмалася высозная, як не пад самае неба,
дымагарная труба. Сабаленка.
ТКАЧОЎНА, -ы, ж. Дочь т кача. ...Мужавы сваякi, перад тым
як яны запiсалiся ў царкве, дружна насядалi на Карла, спрабуючы
адгаварыць, каб не браў у жонкi бедную, як казалi ў Цiмкавiчах,
аж сiнюю ткачоўну, за якой не давалi нiякага пасагу... Т ычына.
ТРАПКАЧ*, -а, м. Полот енце с бахромой. Сегенецкая сама
ўзялася рыхтаваць вячэру, бразнула вобземлю чапялу,
шмарганула з усяе сiлы трапкачом сабаку па спiне. Ч орны. У
мыцельнiку, пад чысценькiм, надвое зложаным трапкачом,
ляжаў касцёр блiнцоў. Гарт ны. Не ўключаючы святла, Пракоп
адчынiў акно, павыганяў трапкачом мух i, буркнуўшы на iх
«чэрцi», пайшоў на чыстую палавiну. Р акiт ны.
ТРУНАК, -нку, м., абл. Алкогольный напит ок. І калi
ўдаецца яму [ксяндзу Пацяйкоўскаму] якi-небудзь надзвычай
трапны сказ, зварот, ён паўтарае яго ўголас, i тады адступае ад
манаскага статута i выпiвае шкалiк французскага трунка.
Колас. Вось прыносяць пачастункi — рознай ежы, розных
трункаў. Бядуля. Сказана, каб не толькi самому гэтага трунку i

180
ў зуб не браць, але яшчэ партыйнаму чалавеку высвятляць
патрэбна такiх элементаў, што гоняць. Калюга.
ТРЫУМ ФАВАЦЬ*, незак., разм. Ликоват ь по поводу
одержанной победы, радоват ься своему успеху. ...Стары
хiтрун трыумфаваў у душы — ён адным вокам ужо бачыў
Гвардыянаву слабасць, якую ён хаваў дасюль з адменным
спрытам. Зарэцкi. Пан Т вардоўскi трыумфаваў. Лойка.
Т рыумфуе белы дзень над светам, завiтаўшы к ненцам на вiзiт,
Калачынскi.
ТУЖЭЦЬ, незак. Ст ановит ься т угим. Разагрэтая за дзень
вясновым сонцам зямля пачала тужэць. Крапiва. І смагла зямля,
i тужэла яна, няўзятаю сiлай сваёю набрыньвала. Лужанiн.
...Т ужэюць, аж рыпяць, ядраныя качаны капусты. Сачанка.
ТУК*, -у, м. Р аст опленный жир. Яны ламалi тоўстыя
лусты яшчэ не вельмi чорствага хлеба, мачалi яго ў гарачы,
духмяны тук i елi спакойна, на поўны рот. Брыль. Раней
хлопцы, выганяючы свiней за чыгунку, праглi на ражончыках
сала, i калi сала пачынала пырскаць тукам, клалi яго на
акрайчык хлеба. Навуменка. Дзяўчына зноў уладкавалася на
свой корчык, трымаючы над полымем ражно з салам, час ад
часу кавалачкам хлеба лавiла кроплi туку, што густа падалi ў
цяпельца. Дайнека.
ТЫДНЯВАЦЬ, незак. Занимат ься чем-либо в т ечение
недели. З самага ранку загадаў ён [Сабастыян] пастушку, якому
была чарга цяпер тыдняваць у яго, падмесцi двор. Ч орны.
ТЭЛЕФАНАВАЦЬ, незак. Звонит ь по т елефону. Палiцыя
пытала яе дакументы (тэлефанавала на фабрыку), калi яе муж
быў зволънены з фабрыкi i дзе ён цяпер. Ч орны. ...Калi хто-

181
небудзь у гэтакi дзень тэлефанаваў, пытаўся доктара Валетава
цi падымаўся на ягоны ганак, сямейнiкi адказвалi даўно
завучаным: — У аб’ездзе. Карамазаў.

У
УГОДКI, -дак i -дкаў, адз. няма. Годовщина со дня смерт и;
мероприят ия, связанные с эт ой дат ой. Пасля угодак — зноў
музыка, iзноў у замку пышны баль. Дубоўка.
УДЗIРВАНЕЦЬ, зак. Покрыт ься дёрном, зараст и т равой.
Межы паспелi ўжо нават удзiрванець, паміж iмi, як раўчукi,
ляжалi вузкiя, на тры крокi ўшыркі, палоскi. Ч орны.
УЖЫВАНЫ, -ая, -ае. Бывший в упот реблении. Каля яго
[рукамыйнiка] вiсеў яшчэ чысты, але ўжываны ручнік. Машара.
УЗБОЛАТАК, -т ка, м., абл. Край болот а. Блiжэй да станцыi,
на ўзболатку, стаяў зялёны, засаджаны дзiчкамі двор старога
Язэпа, местачковага грамацея. Навуменка.
УЗМ АКРЭЦЬ, зак., разм. Ст ат ь мокрым от пот а. Ён [Баран]
нават адчуў, як плечы ў яго раптам узмакрэлi ад поту, а ногi ў
каленях задрыжалi. Дамашэвiч. — А малiнавага навару не
пашкадуеш? — І дубовы ёсць. Ад дубовага, голубе, i мёртвы
ўзмакрэе, — дзед паказаў кульбу i засмяяўся. Бажко.
УКАСIЦЬ*, зак. Смочь выкосит ь. Касiў касец з расой сiвец,
удзень яго не ўкосiш. Бялевiч.
УКЛЕНЧЫЦЬ, зак. Ст ат ь, опуст ит ься на колени. Як горды
Эльбрус не апусцiцца долу, нiколi не ўкленчаць народы Каўказа.
Броўка. Я ўкленчыў на рэдзенькай траве, прыгнуўся лобам да
сырай зямлi, упёрся ў яе рукамi i, падбрыкнуўшы, кульнуўся.

182
Брыль. Прыезджы з Мiканорам укленчылi каля воза, перакусiлi i
зноў узялiся за косы, Мележ.
УЛЕЖАНЫ*, -ая, -ае. Ст авший пригодным к упот реблению
в результ ат е долгого лежания (о фрукт ах, овощах).
Паласавацца б нам хоць раз удосталь улежанымi дзiчкамi...
Брыль. Пахла гарэлым торфам, агуркамi i ўлежанымi яблыкамi.
Пт ашнiкаў.
УМ Аl ЦЬ, зак., абл. Украсит ь первой весенней зеленью. І
хаты майскiм дзераўцом не ўмаiў селянiн, як прадзеды умайвалi,
як вучыць абычай... Купала. І вясна [хоча] — плошчы ўмаiць у
зелень каштанаў. Т анк.
УМ УРАВЕЦЬ, зак. Зараст и муравой. Лугi ўмуравелi
нарэшце, i лiст заблiшчэўм на дрэве... Р усецкi.
УПАЛЯВАЦЬ, зак. Добыт ъ во время охот ы. Цяпер зайцы ў
лясах гуляюць, iх упалюеш 6ез прынады, тым болей, што ганчак
харошы, ёсць сэнс прайсцiся па парошы. Колас. У той дзень ён
[Жарнасек] пайшоў на паляванне, не дзеля таго, каб што
ўпаляваць, а больш каб пахадзiць па тайзе. Асiпенка. Зiмой
дзiчка ўпалюе, б’е рыбу ў ледастаў. Лужанiн: Дамовілiся: стану
жонкай таго, хто хутчэй упалюе аленя. Карпюк.
УРВIШЧА, -а, н. Крут ой обрыв. Пасля лiстота пасыпалася з
урвiшча на дно яра. Карат кевiч. Усевалад, ашчаперыўшы голаў,
сядзеў на краi берагавога ўрвiшча i моўчкi гайдаўся з боку ў бок.
Арлоў.
УСЦЯЖ, прысл., абл. На всём прост ранст ве, во всех
направлениях. Гляньце толькi на гэны калiнавы куст — ён
вяночкамі ўсцяж ператканы. Дубоўка. ...Блiшчэў i выгончык,

183
раней стаптаны гусямi, авечкамi, свiннямi, а цяпер усцяж
зарослы. Карамазаў.
УТРАВЕЦЬ i УТРАВЯНЕЦЬ, зак., разм. Зараст и т равой. У
Кавалеўшчыне утравеў курганок ад хаты, дзе жылi
Грышчаняты. Барадулiн. Яшчэ і цяпер, хоць прайшло столькi
год, высока накладзенае каменне, якое было пад ніжнiм вянцом,
не паспела ўтравець. Сiпакоў. Зарасло, утравянела калiшняй
трывогi дварышча. Лужанiн.

Ф
ФАЛЬВАРКОВЕЦ, -оўца, м., разм. Жит ель или владелец
фольварка. Касцёл для фальваркоўца аставаўся вызначэннем не
веравызнання, а нацыянальнасцi... Ч орны. Раней дык з вясны
[Пётра] выпраўляўся ў заробкi, батрачыць на фальваркоўцаў,
цяпер жа было невядома, якiя дзе 6удуць заробкi, ды i стаў не
халасты — жанаты. Быкаў. ...Нейкi фальварковец, стоячы ў
натоўпе такiх самых, як i ён, i чакоючы, калi закончыцца iмша ў
касцёле, даводзiў гучна, што той, хто быў нiчым, той i будзе
нiчым, бо з нiчога не атрымаецца нешта. Т ычына.
ФАСОЛIНА, -ы, ж. Горошина фасоли. З лесу прывезлi самыя
гонкiя хвоi, акарылi iх, стачылi ў замок, паскручвалi жалезнымi
хамутамi, прыварылi расцяжкi, абедзьве мачты злучылi
антэнаю, прымацаванаю беленькiмi, як фасолiны, iзалятарамi.
Грахоўскi. Сярод манет быў ладны асколак, велiчынёй з добрую
фасолiну, шурпаты, з вострымi рванымi краямi. Марцiновiч.
ФАТЭЛЬ, -я, м. Мягкое кресло. З абурэннеtл дзед гаварыў, як
увосень 1917 года руйнавалi панскi маёнтак, як вакольныя
сяляне разбiвалi шыбы ў вокнах, хто нагамi бразгаў па

184
фартэп’яна, хто абрываў плюш з пакояў Кацярыны II... хто
аблуплiваў скуру фатэляў, i як падпальвалi будынкi на дварэ.
Бядуля. Рыгор сеў на падстаўленым таўстухаю паношаным,
калiсьцi раскошным фатэлi... Гарт ны.
ФЛЯНЦАВАЦЦА, незак. Пускат ь брковые побеги. Т олькi
дрэннае яно [насенне] трапiла ў нашы людзi — не флянцуецца,
новых атожылкаў ў зямлi не пушчае. Калюга.
ФУНДАВАЦЬ i ФУНДЗІЦЬ, незак., разм. Брат ь на себя
расходы за угощение, развлечение. У Рыся заўседы былi
папяросы i грошы, ён фундаваў i лiманад, i марожанае. Брыль. У
гэтых словах для пана самае галоўнае: ужо не трэба будзе
ласаваць каменданта анiсаўкай i наравiць маладой жонцы —
купляць ёй дарагiя сукенкi, фундаваць вечарынкi... Бажко. — Т ы
праўду кажаш, Ваця. Даўно ты не фундзiў нам. — Я ўсё чакаў,
пакуль ты мне адфундзiш назад. — Ну i скупы ж ты, Ваця.
Ч орны.
ФУНДУШ, -а, м. уст. Щедрое пожерт вование на нужды
церкви или кост ёла. Расце малы, растуць выдаткi: на
кляштар фундуш, на ксяндзоў. Дубоўка.
ФУРАВАЦЬ, незак., разм. Перевозит ь на фуре. Мала што
секвестратары фуравалi кожны дзень сялянскае дабро, дык
яшчэ i палiцыянты, як тое груганнё, наляталi. Сабаленка.
ФЭСТ, -у, м. Церковный прест олъный праздник; вообще
праздник с ярмарками и игрищами. Але гэта талькi казалася
так, каб неяк прабачыць вясковую былую беднасць, бо на справе
не адным хлебам жылi i сяляне; любiлi яны i святы, фэсты,
кiрмашы... Марцiновiч. Ён гэтае чортава зелле калі i ўжываў,
дык хiба дзе на фэсце — адну-дзве чаркi — не 6олей. Сабаленка.

185
Увесну, у дзень Ефрасiннi — заснавальнiцы манастыра,
прылічанай да святых, наладжваўся квяцiсты i шумлiвы фэст,
на якi прыязджаў народ з шырокага наваколля. Xадкевiч.

Х
XАКАЦЬ, незак. Т яжело дышат ь раскрыт ым рт ом (обычно
задыхаясь). Секлі, выварочвалiся з-пад удараў адзiн аднаго, з
запалам хакалi пры кожным удары. Карат кевiч. ...У пярэдыхах
маленькіх чуваць, як цяжка хакаюць траiх. Сiпакоў.
XАЛАСЦЯКАВАЦЬ, незак., разм. Жит ь холост яком, не
имет ь жены. Яшчэ тады, калi халасцякавалi ў цёцi Кацi,
заўважаў Сцяпан, што Надзя неяк умела пражыць на сваю,
намнога меншую, чым яго, эарплату, часам ён нават пазычаў у
яе якую дзесятку. Гіль. Не доўга я халасцякаваў пасля ад’езду з
Янкавiн майго земляка, Сяргеева. Далiдовiч. Xаласцякаваў
[Пятро Сухi] ледзь не да сарака. Парахневiч.
XАРТОЎНЯ, -i, ж. Помещение для борзых собак. Мякка,
нячутна [хорт] падышоў да столу, задраў вострую морду, схапiў
у шырачэнную зяпу зайцаву галаву i шмыгнуў з сваiм радым
сябрам на двор у хартоўню. Гарэцкi.
XАЎКАЦЬ, незак., разм. Xват ат ь воздух раскрыт ым рт ом.
...Затое цяпер [яшчарка] стала падобна на жабу-рапуху: гэтак
жа хаўкала ротам, трасучы адвiслым падбародкам, i бяздумна
шалопiла вочы. Ч ыгрынаў. ...Скiдалi пасля з плеч кiцелi, каб
падставiць пад вецер потнае цела, — хаўкалi ад гарачыні, як
рыба на пяску. Пт ашнiкаў.
XАЎРУСНIЧАЦЬ i XАЎРУСАВАЦЬ, незак., разм. Водит ь
компанию. Xiба для таго вучыўся год у гiмназii, каб хаўруснiчаць

186
з гэтым мужыкаватым панам Цыбульскiм... Лынькоў. Стася
адчула: тут, на мінскай. вулiцы, страх яе перад немцамi амаль
знiк, але нянавiсць расла да iх, да немцаў, i да ўсiх тых, што
хаўруснiчаюць з iмi. Шамякiн. Фiлiповiч зморшчыўся; кожны
дурань адчуў бы, што Xамiчонак азвярэў, будзе рабаваць i
страляць, што хаўрусаваць з ім — i не вялiкi гонар, i
небяспечна... Далiдовiч.
XIБ, -а, м. 1. Передняя част ь хребт а живот ных. Кiяш
выскалiў зубы; блiскучая гладкая шэрсць на хiбу пастала
стырчмаком. Мурашка. 2. Щет ина на хребт е. Як дзiкi кабан,
наставiўшы хiб, [месяц] хацеў рынуцца i распароць адвiслы
жывот чарназорнаму небу... Баранавых. Кураглядаў пагладзiў
Дзiка па паднятым чорным хiбе — той супакоiўся i апусцiўся на
падлогу. Далiдовiч. 3. Верхний край чего-либо на ст ыке,
гребне и под. Сарваўшы кастрыцу з хiба, вецер адарваў
паплецiну i раскрыў цэлы рад саломы. Пальчэўскi.
XЛЕВIШЧА, -а, н. Мест о, где ст оял хлев. Праз свае соткi я
давалокся да хлевiшча, на якiм чарнелi абсмаленыя сохi, што
кожны раз, калi б я нi праходзiў міма, палохалi мяне сваім
падабенствам на абгарэлыя, сашчэпленыя ў кулакi рукi...
Сачанка.
XЛУД, -у, м. Мелкий хворост . І там, дзе гiбелi лаза да iмхi,
дзе вокны бяздонныя ляжалi пад хлудам, дзе продкi вялi з
лесуном перасуды, — iшлi з перамогаю нашы плугi. Броўка.
Нават i на сухiм аеры ды хлудзе, нават i ў ботах, адзетаму ды
пад плашчом — даволi-такi холадна. Брыль. На тых, хто
шарахаўся зайцом у хлудзе, пазiралi з дакорам, бо вышэй над усiм
ушацкiя людзi ставiлi сорам. Барадулiн.

187
 XМ АРЫЦЦА, незак. Зат ягиват ься т учами, ст ановит ься
пасмурным. Каб, сышоўшыся, ўсе кавалi, усе волаты узялiся 6
каваць раннi золак зямлi — дык не выкулi б гэткай зары, як над
Нараччу, калi неба нiводнаю хмаркай не хмарыцца... Т анк.
Ноччу неба таксама не хмарыцца, толькi пацеркi-зоры
дрыжаць, Машара. Т олькi б неба не хмарылася. Воранаў.
XМ АРЫЦЬ*, незак., безас. Зат ягиват ь т учами. Можа, што
стаяла цудоўная ранiца: хмарыла, як на дождж, а дожджыку нi
кропелькi, i не горача, лес абапал дарогi цягнуўся светлы,
лiсцвяны перасыпаўся з хваёвым. Карамазаў. Учора хмарыла,
дзьмула. А сёння сонечна, цiха. Воранаў.
XМ УРНЕЦЬ*, незак. Ст ановит ься пасмурным, сумрачным.
Часамi днём позняга лета пачынае хмурнець дзень, i гэта не
збiраецца на дождж, а незаўважна падплылi павевы восенi.
Ч орны. Са смерцю паквiталiся мы смела i прыпынiлi вал
пякельнага агню, каб над табою неба не хмурнела i гром вайны
не рушыў цiшыню. Калачынскi.
XМ ЫЛIЦЦА*, незак. Косит ь глаза, прижимат ь уши (о
лошади). Апрача таго, [конь] з’ядаў увесь Ванеў цукар i за тое,
вiдаць, быў гатовы падзялiцца з чалавекам сваею пайкаю аўса, бо
торбы з рук не рваў i не хмылiўся, калi даводзiлася здымаць яе
недаедзенаю. Лужанiн. Дэраш — так звалi мы яго — даволi-такi
сцёр зубы, часта наравiўся, хмылiўся не толькi на чужых, а i на
мяне самога. Якiмовiч. Праходзiш памiж вазоў, то сцеражыся:
не кожны конь, але адзiн з трох-чатырох страшыць — утульвае
вушы, хмылiцца. Янкоўскi.
I. XРАПА*, -ы, ж. Морда крупных живот ных. Мядзведзь
смокча лапу ў бярлозе санлiва, лось высунуў храпу — шукае

188
спажывы. Купала. Праляталi ўспененыя храпы, грывы ў
калючках дзядоўнiку, здзiчэлыя вялiкiя вочы. Грахоўскi. Можа
конь стамiўся, можа ён, як кожная сапраўды разумная iстота,
разумеў, што нельга чапаць слабое дзiцяня, але ён адвёў храпу i
гучна пырхнуў. Карат кевiч.
II. XРАПА, -ы, ж., разм. Зат вердевшая комками земля.
Бугай ледзь управiўся адскочыць, як яна [паплецiна] ляснула ў
вулiчную храпу. Мележ. Падтрэсаюць колы на крыху
падмерзшай храпе. Лужанiн.
XРОМ КА, -i, ж., разм. Xромат ическая гармонь. [Дзядзька
Саўка] iшоў, не шкадуючы сваёй старэнькай, з працёртьшi
мяхамi, заклееньшi ў многiх месцах на згiбах квяцiстымi
латкаш, хромкi, якую ён прывёз з вайны, iшоў i, аж заломваючы
мяхi, iграў хуткую польку. Сiпакоў.
XРУШЧ*, -а, м. Майский жук. І сесці й пiцъ красу зямлiцы,
якой ты гонар, моц i шчыт, красу вунь той, сваёй званiцы, дзе ў
бронзу гучна б’юць хрушчы. Карат кевiч. У тую пару, калi на
маладзенькай лiстоце бярозак i дубкоў з’яўляецца мноства
хрушчоў, язь выходзiць на паляванне з самага сiняга золаку.
Кiрэенка. У светлым, сiняватым небе кружылi ластаўкi, зычна
гулi на маладой бярозцы хрушчы, ля моста яшчэ раз-пораз
закiдвалi вуды заядлыя рыбакi. Левановiч.

Ц
ЦАГЕЛЬНЯ, -i, ж. 1. Кирпичный завод. У лозе каля павецяў
цагельнi палегла пятнаццаць гулякаў, а дзесяцёх захапiлi
жыўцом. Брыль. Балота пачыналася адразу за гарадком, за
цагельняй, гарэла не першы год. Карамазаў. 2. Карьер, где

189
добывают глину на кирпич. Цераз грэблю паўз чорную
цагельню цяглiся ўжо ў мокрай цемры. Мележ. Т амака ў нас
цагельня была — здаўна глiну бралi... Ягоўдзiк.
ЦАБЭРАК, -рка, м., разм. Небольшой ушат . ...Крыжы з
дзяжой каля паркана на час кароткi прыхiлiлiсь; збаны, гаршкi
мiж iх тулiлiсь i тры цабэркi там стаялi... Колас. На Завальнай
сустрэў цэлы абоз фурманак з бочкамi, цабэркамi,
масла6ойкамi, вядзёркамi. Т анк. Згробшы зверху скружыны,
сыпалi чысты авёс у шаснастку — неглы6окi, на два пуды,
цабэрак з доўгаю ручкаю — мералi, колькi ўсяго намалочана.
Адамчык.
ЦАЛОК, -лка, м., разм. Ч еловек, мет ко бьющий в цель. Ён з
любiмай рагаткi шчоўкнуў толькi разок, i, як кажуць, нiгадкi —
выдатны цалок! Вiт ка. Сяды-тады 6iлi толькi самыя лепшыя
цалкi — «варашылаўскiя стралкi» — каб 6ез промаху. Мiсько.
ЦАПIЛЬНА, -а, н. Р укоят ка цепа. Цапiльны ж ужо, мусiць, за
цэлыя гады добра абгладзiлiся аб малацьбiтовы рукi. Ч орны. Але
ўмеюць i лашчыць агрубелыя гэтыя рукi, выслiжаныя аб
цапiльны, аб касiльны ды тапарышчы, што ў iх, як у тое
люстэрка, можна ўсiм глядзецца! Сiпакоў.
ЦАПСТРЫКI, -аў, адз. няма., абл. Мелкие предмет ы
домашней ут вари. Але найгоршае тут лiха — збiрай зноў
цапстрыкi, трасiся па каранях з дабром, з сям’ёю у самую
бездараж вясною. Колас.
ЦВIНТАР, -а, м. 1. Огороженное мест о около церкви,
церковный двор. Да Антося даходзiлi вясёлыя галасы дзяцей,
якiя гулялi на цвiнтары, бегаючы вакол царквы з агеньчыкамi.
Гарт ны. Увесь цвiнтар застанаўляўся фурманкамi, на свята

190
ўвабраныя людзi вёрст за дваццаць ехалi на фэст. Мурашка. 2.
Церковное кладбище. На цвiнтары былi пахаваны знакамiтыя
духоўныя асобы, тут расло многа язмiну, бэзу. Скрыган. Але на
цвінтары, пад гэтай лiпай, спiць вечным сном Заброцкi. Зуёнак.
ЦЕНЯВАЦЬ, незак., абл. Сокращая пут ь, идт и напрямик.
Цянююць вулiцай дзяўчаты, шчабечуць весела, смяюцца, i
хлопцы дзесь перагукнуцца. Колас.
ЦЁМ НАЧЫ, прысл, разм. Т ёмной порой. Задрамаў пасля
банак i прачнуўся ўжо цёмначы. Брыль. — Добры вечар, —
прыветна сказаў ён. — Адкуль жа гэта цёмначы? Кулакоўскi.
Змiцер цёмначы iшоў на службу i прыходзiў з яе, калi было ўжо
цёмна. Сабаленка.
ЦЁРЛА, -а, н. Глиняная посуда, в кот орой т рут мак, мнут
карт офель и др. На голым. незасланым стале ляжалi кускi
хлеба, а пасярэдзiне стала бурае, старое глiнянае цёрла з мёдам.
Колас. [Юстына] абчышчала яе [цыбулю] ад чырвоных лушпаў, а
потым адразала яе доўгiя хвосцiкi i кiдала па адной у цёрла з
вадою. Баранавых. Перад iм [ганчаром] на вытаптаным
брудным снезе стаялi жоўтыя гаршкi, мiскi, цёрлы, доўгiм
радком, як грыбы 6ез шапак, паднiмалiся гладышы i збаночкi.
Адамчык.
ЦIШЭЦЬ, незак. Ст ановит ься т ихим, спокойным.
Упоцемку людзi храпелi i сонна кашлялi, дзецi часта капрысiлi i
хныкалi, часам усё цiшэла i зусiм сцiхала. Гарэцкi. ...Прыкладна
каля паўдня ад бухты дзьмуў чьiсты свежы вецер з паўднёвага
захаду, пад вечар на пекаторы час цiшэла, а яшчэ пазней
паветра пачынала рух у адваротным кiрунку. Лужанiн. Т ры

191
гады [Анкуда] быццам мяняўся i не змянiўся, цiшэў i не пацiшэў.
Карамазаў.
ЦУКРОЎНЯ, -i, ж. Предприят ие по производст ву сахара.
Алесь лазiў па сходах, мастках i кацельных памяшканнях
цукроўнi. Карат кевiч.
ЦУРУБАЛКА, -i. ж. 1. Обломок ст ебля, вет ки, прут а и под.
[Прадушына нары] старанна замаскiравана аголенымi лаэовымi
цурубалкамi, галiнкамi. Масарэнка. Укруга дома — газоны,
клум6ы, якiя зараз былi пустыя, толькi хiба дзе-нiдзе тырчэлi
бадылiны ад мальваў, цурубалкi ад астраў, наводкаў, марозу.
I.Капыловiч. 2. Продолговат ая деревянная палочка вмест о
пуговицы. Т ак, кажух быў наш, майго бацькi... Нават цурубалкi
на iм былi яшчэ тыя, што я павыразаў з сухой грабовай палкi...
Сачанка.
ЦЫБ’Е, -я, мн. няма., зб., абл. Голые ст ебли. Счарнела
канаплянае i сланечнiкавае цыб’е, заiнелi палыны i 6ур’яны,
вецер хвастаў твары пылам i шорсткiм пяском. Грахоўскi.
Паўзверх лёду вытыркалася вярхоўе розных балотных дудак,
зараслi трыснягу, чароту з чорнымi катамi на выпетраным
цыб’i, грыўкi рудой асакi. Навуменка.
ЦЫБЫ, -аў, адз. ЦЫБА, -ы, ж., разм. Длинные ноги.
...Зайцы папстрыквалi цыбамi, калi 6ралiся з княжага поля
ўдоднi да дзённай сваёй дрымоты, уночы ваўкi стрыглi зверху
вачыма лог. Ч орны.
ЦЫГАНАВАТЫ, -ая, -ае. Похожий на цыгана. Але i пасля яе
слоў чорны, цыганаваты твар Недасекi застаўся ранейшы —
недаступны i строгi. Быкаў. Загарэўся 6ор з-за цыганаватага
шустрака-адорвы жончынага брата Яшкi. Калодзежны. Мiнулi

192
колькi хат-блiзнят, каля высокага калодзежнага жураўля, што
скокнуў з вулiцы ў чыйсці гародчык, убачылi невялiчкага, з
дробным цыганаватым тварыкам дзядка. Ягоўдзiк.
ЦЫМ УС*, -у, м., разм. Самое важное, самое сущест венное,
сут ь чего-либо. Наўкол паперы той гара, i, пэўна, цымусу ў ёй
многа: уважлiва ў яе баран глядзеў, задраўuiы ўгору рогi. Дубоўка.
Важна тут сама карцiна, у ёй увесь цымус. Каваль.
ЦЫНКА, -i, ж., разм. Цинковая коробка для пат ронов. Мы,
хлапчукі, радавалiся такiм знаходкам, хавалi вiнтоўкi i карабiны
пад стагi на пругменках, а патроны ўзрывалi цэлынi цынкамi,
наклаўшы агню ў глiнiшчах, дзе былi глыбокiя ямы i рос беразак.
Лужанiн.
ЦЫРКНУЦЬ*, зак. Плюнут ь сквозь зубы. Xлопчык цыркнуў
слiнаю на тратуар. Адамчык. Мой працiўнiк зноў наблiзiўся
ўпрытык i, карыстаючыся няўвагай суседзяў, бо ў зале надта
крычалi, подла цыркнуў мне слiнай у вочы. Карпюк.
ЦЫРКУЛЯРКА, -i, ж. Пилорама с дисковой пилой. ...Недзе
там, з-за дрэў правага берага, нiбы падыгрываючы марш, задорна
дудзiць рухавiк i звiнiць цыркулярка. Брыль. Iх цяжкi дым вецер
слаў па зямлi, гнаў праз сады, агароды на тартакi, дзе чуваць 6ыў
несцiханы звон цыркулярак, гул i грукат грузавiкоў. Т анк. І пад
навесам з-за свiрноў для справаў гаспадарскiх то заглушалася, то
зноў звiнела цыркулярка. Бачыла.
ЦЫТВАР, -у, м. Семя цит варной полыни. Я слухаю, чмыхаю
носам i дом успамiнаю, маму... Нават уяўляю, што гэта яна хлеб
пячэ... I от скора ўшчыпне крыху цеста, закатае ў яго цытвару,
прымусiць пракаўтнуць... Мiсько.

193
 ЦЭЛЯ, -i, ж. Т юремная камера. Заблудзiўся сiнi вецер мiж
нiвамi, ткаў узорамi сiнiя думы, прабягаў каласiстымi грывамi,
прабягаў мiж калоссямi шумам, — шумам тым, што у цэлi за
кратамi не даваў днём i ноччу спакою... Т анк. Праз шчылiнку-
акно ў цэлю прарэзаўся промень сонца, асвятлiў лапiнку на
сцяне. Сачанка. А сёння так i сталася: яго [Кастуся] прывялi ў
турму, незнаёмы дзяжурны адамкнуў дзверы другой цэлi, i яго
штурхнулi за парог. Дамашэвiч.
ЦЯГАВIТЫ, -ая, -ае. Способный на т яжёлую работ у,
выносливый в т руде. Параходзiк, як паслухмяны цягавiты
конiк, мерна тупацеў i тупацеў мiж мяляўнiчымi рачнымi
берагамi. Кiрэенка. Пятро страшэнна руплiвы i цягавiты: з
ранiцы да вечара, цёпкаючы па гразi разлезлымi лапцямi, возiць
на поле гной, арэ, сее, скародзiць поле. Навуменка. А калi
падумаеш нават пра недалёкую гiсторыю Старыцы — дзiву
даешся: да чаго жывучы, вынослiвы i цягавiты наш народ!..
Xадкевiч.
ЦЯЛЕЖ, целяжа м., абл. Корот кое и т олст ое бревно из
комля. Косцiк iзноў падперазаўся пiлой, узяў на плечы пярэсты
бярозавы цялеж, i яны пайшлi па снезе ў той бок, дзе была вёска.
Брыль. Цыскало — высокi, плячысты, бы дуб-волат, а сынок яго
меншы — нiзенькi, тоўсценькi, як цялеж, не ў бацькаву радню
ўдаўся — у матчыну. Капыловiч.
ЦЯПЕЛЬЦА, -а, н., абл. Небольшой кост ёр. Гэта ж не
восень, калi рукi самi просяцца ў цяпельца, а вачам так хораша
глядзець на яго зыркiя водсветы. Сiпакоў. А цяпельца лёгкае,
нiбы i гатаваць на iм не трэба, нiбы i святла яго не трэба.
Янкоўскi. Васiль насек паваленага абгарэлага частаколу (калi

194
кратаў i сек, дык з большаю моцаю пахла гарэлым), расклаў
паблiзу калёс цяпельца. Далiдовiч.

Ч
ЧАСТАКОЛIНА, -ы, ж. Одна жердь в част околе. На
частаколiнах сох, вымыты таксама мацераю, а цяпер нiкому не
патрэбны шары злiнялы фартух. Адамчык. Падняўшы пад
плотам выламаную частаколiну, дзед забыў на нераспутаную
кабылу i, не зважаючы на дажджавыя патокi, кiнуўся на
дапамогу ўнуку. Васiлевiч. Я хапаўся за частаколiны, каб
устаць, падскочыў бацька i, трымаючы за сярэдзiну, давёў да
ганка. Грахоўскi.
ЧАСЦЕЦЬ, незак. Ст ановит ься более част ым. Т ым часам
стралянiна з кожнай хвiлiнай часцела. Ч ыгрынаў. Стралямiна
часцее, а... [Алеся] 6яжыць i 6яжыць, проста на тыя стрэлы,
нiбы заварожаная ад куль сваёй вялiкай надзеяй... Палт аран.
ЧАУПЦI*, незак., зневаж. Говорит ь ерунду, нест и чушь.
...Зямлi можна прыкупiць, побач пусташ кавалкамi прадаецца.
Не трэба толькi зважаць, што людзi чаўпуць. Ядвiгiн Ш. —
Чаўпеш ты, Ганька, чорт мо што, — агрызнулася Салвэсiха.
Р ыбак.
ЧАЧОТКА, -i, ж. Карельская берёза, древесина т акой
берёзы. Стары, шморгнуўшы рукою па мокрых губах, дастаў з
кiшэнi жоўтую, вытачаную з бярозавае чачоткi табакерку.
Адамчык. Гэтым днём выбiралiся лепшыя дровы: на сугрэў —
беразняк з камляватай чачоткi, а для духу — iшло абярэмца
кляновых... Зуёнак.

195
 ЧУБIЦЬ, незак., разм. Т репат ь за чуб, хохолок. — Акуратна
жывуць, — падумаў Прахор i адразу ўбачыў, як каля плота
здаравенны чорны певень чубiць цурыцу. Дайнека.
ЧУЖЭЦЬ, незак. Ст ановит ься чужим. Нага цяжэла i
чужэла,, i, як дрыгва, дрыжэла цела. Камейша. Чаму з гадамі
людзi чужэюць i староняцца адзiн аднаго? Адамчык.
ЧУК, -а, м., абл. Кожаный лапот ь. З адной кiшэнi доўгага
сiвага халата тырчэла турэцкая булка, як раменны мужыцкi
чук. Колас.
ЧУЦЦА*, незак. Ч увст воват ь себя. Падумала [Сцепанiда],
uiто чулiся яны [вартавыя] упэўнена, нiбы гаспадары. Быкаў.
Xацеў нат выключыць тэлефон, каб не адказваць на дакучнае:
— Як чуешся? Т анк. Т ут i людзi вальней чуюцца, i кожны неяк
цiкавей, на свой лад, гаворыць. Семашкевiч.
ЧУЧКА, -i, ж., абл. Кост очка согнут ого пальца. — Го, мой
браток! — i дзед Куцейка пастукаў чучкаю, аб бронь... Колас.
ЧЫГУНКА*, -i, ж. Железная дорога. Дзе вечная пустка была,
там горад паўстаў i расце, а стужкай чыгунка лягла, дзе ўчора
стаяў лес яшчэ. Купала. Нехта высокi памаленьку iшоў
палатном чыгункi: з рэйкi на рэйку перабягала жоўтае
скупаватае святло лiхтара. Адамчык. Злева ржышча цягнецца
аж да самай чыгункi, справа лужок, за ім рэчка, зарослая
кустамi. С.Александровiч.
ЧЫРВАНIЦЬ* i ЧЫРВОНIЦЬ*. незак. Окрашиват ь в
красное, придават ь красный цвет . Велiкаваты, амаль
бязбровы твар яе [мацi] няроўна, хiстка чырвонiла полымя.
Мележ. ...Двухногiя з хваткай сабачай у бязвiннай крывi
чырванiлi сцяг... Зуёнак. У акно другой хаты вiдно, як зырка

196
палiцца ў печы — полымя яркiм дрыготкiм святлом чырванiць
супрацьлеглую сцяну. Сiпакоў.
ЧЫСЦЕЦЬ, незак. Ст ановит ься чище. За крокам крок, за
метрам метр, за гектарам гектар — чысцее поле тарфянiшч, у
сонцы ўжо абшар, Купала. ...І быў нейкi жаль да сябе, i
знайшлася нейкая радасць, дабрата да ўсяго, што нi ёсць на
зямлi, бо чалавек мо дабрэе i чысцее душой перад смерцю...
Адамчык.
ЧЫТАНКА, -i, ж., уст. Книга для упражнения в чт ении,
для приобрет ения навыков чт ения. Настаўнiца бярэ
беларускую чытанку «Родны край» i кажа, як заўсёды, па-
польску... Брыль. Нездарма першая друкаваная кнiга ў яго
[Коласа] была не паэтычная, не празаiчная, а «Другое чытанне
для дзяцей беларусаў», чытанка, для якой адмыслова складаў
вершаваныя радкi i празаiчныя замалёўкi. Лужанiн. У пяць гадоў
мне даступнымi сталi «Добрые семена», «Мuр в рассказах для
детей», а пазней «Роднае слова», «Наша крынiца» — паперачытваў
усе чытанкi з другога па чацвёрты клас. Юрэвiч.

Ш
ШАБАСАВАЦЬ, незак., разм. Праздноват ь шабаш. У суботу
Меер шабасуе, i Мiхалка без яго, як без рукi. Бядуля.
ШАБЕТА, -ы, ж., абл. Сумка, кот орую носят на поясе.
Ключнiк, падклаўшы пад галаву раменную паляўнiчую шабету,
злёгку пахрапвае. Навуменка.
ШАЛI, -яў, адз. няма. Ч ашечные весы. Жыццё Аўгiнi было
роўнымi шалямi, якiя заўсёды стаялi на адным месцы i не
зыбалiся ў бакi. Бядуля. Прыпяцкiя берагi на шалi пясочныя

197
паклалi хвалi апошняе веры. Барадулiн. Ужо зусiм на сконе быў
жнiвень, бо тыя колькi дзён, якiя заставалiся ў ягоным.
календары, цi маглi дадаць яшчэ што важкае на нябачныя шалi...
Ч ыгрынаў.
ШАЛЯ, -i, ж. Ч ашка весов. З плячэй у мяне, здалося, куль
скiнуўся — шаля майго боку стала перацягваць. Калачынскi.
ШАПКАВАЦЬ*, незак., разм. 1. Заискивающе кланят ься,
унизит ельно выпрашиват ь. — У мяне, каб не схлусiць вам, санi
вельмi нялюдскiя, а шапкаваць перад людзьмi, каб пазычыць
сягды-тагды, дык... Ч орны. Гаворка iшла i пра тое, каб неяк
перабрацца на роднае аселiшча ў Цімкавiчы, агораць свой кут,
сабраць грошы на каня i карову, i пра тое, каб прыдбаць нейкi
спосаб жыцця i не абiваць чужыя парогi, не шапкаваць перад
кожным, не кланяцца чорту лысаму. Т ычына. 2. Снимат ь
шапку перед кем-либо. ...Як паедзем на кiрмаш, дык усё
мястэчка залюбуецца, гледзячы на нас. Нашы вясковыя хамулы
толькi шапкаваць будуць перад намi. Крапiва.
ШАРАК*, -а, м., разм. Верхняя одежда [кафт ан] из сукна
серого цвет а. Стаяў, стаю за новы лад, за гэта апранулi мяне ў
астрожнiцкi шарак... Бялевiч. Пятрок шацёр свой пакiдае i
крочыць сумны да барка. I тут з жальбою разглядае байцоў у
зрэбных шараках. Кiрэенка.
ШАРВАРКА, -i, ж., уст Т рудовая повинност ь по ремонт у и
ст роит ельст ву дорог, мост ов и др. Двойчы я сустракаўся з
натурай Вяршынiна. Падлеткам, на шарварцы, калi я не вельмi
так, як трэба было цi як хацелася пану драгомiстшу, адгладжваў
рыдлёўкай адхон глыбокай дарогi. Брыль. Потым ён [сусед]
расказваў пра заручыны ў Пiлькаўшчыне, у Слабадзе, пра суды,

198
штрафы i што, чуваць, з восенi зноў павялiчаць гмiнны падатак i
шарваркi. Т анк. А на самай вясне, калi выходзiць у поле яшчэ
было ранавата, сельсавецкi дэпутат хадзiў па падвоканню i, як
калiсь на шарварку, загадваў калгаснiкам, каб iшлi абкопваць
дарогу. Сабаленка.
ШАРШАТКА, -i, ж. Т олст ая и длинная игла. Чытаць не
магла ўжо без акуляраў, не то каб уцягнуць у вушка iголкi нiтку:
i ў машыне, старым, даваенным яшчэ ручным «Зiнгеры», i нават
у шаршатку, калi трэба 6ыло залатаць мех. Пт ашнiкаў.
ШАРЫ, -ая, -ае; абл. Серый с коричневым от т енком.
Верасаўскi гарох збытку не меў — шары чарвiвы бурчак цяпер
мала хто купляў. Адамчык. І правае, уцалелае вока гэтак
бачыла — проблiскамi: то цемра, то шарае, дрыготкае святло.
Мiсько.
ШАТКАВАНКА, -i, ж., разм. Шинкованная капуст а. На
стале стаяў чыгун бульбы, мiса шаткаванкi, ляжаў селядзец.
С.Александровiч. Нясе старая iм гуркi, гладышык шаткаванкi.
Бялевiч. Разжылiся мы на 6уль6у i 6уракi, укiслую шаткаванку,
на гладышку малака, часам перападала i ладная скварка.
Грахоўскi.
ШАТЫ*, -аў, адз. няма. Дорогая пышная одежда. Шаты
паўсюды нядзельныя, ў песнях вялiкдзень чувацi, згiнула доля
бясцэльная, сонца пад хатай i ў хаце. Купала. Як да шлюбу
выпраўлялi, залатыя ўздзелi шаты. З дыяментаў даў каралi
бацька, засмучоны стратай. Дубоўка. Пратканыя золатам
шаты сплываюць раскошна па тонкiх, стрункiх палачанках,
красою багатых. Генiюш.

199
 ШАЎЛЮЖКА, -i, ж., разм. Ст арая, слабосильная,
изработ авшаяся лошадь. Дрогкія, убогiя калёсiкi, калматая,
слабасiльная шаўлюжка i пануры, бедны вiлянчук-фурманшчык
не весялiлi вока. Гарэцкi. І зноў змораная, але бязмеры
старанная шаўлюжка клыпала памаленьку, адгадваючы
загубленую ў цемры i снегавой замецi дарогу. Зарэцкi. І цяпер
яшчэ, калi прахвацiшся сярод ночы, пачынае здавацца: трухаюць
калгасныя шаўлюжкi па ўчарнельш зiмнiку... Лужанiн.
ШВАЙКА, -i. ж. Плоское шило, предназначенное для
закалывания свиней. Але ўжо сёння, топчучы i падбiваючы
чорнымi валёнкамi пухкi, што яшчэ не злёгся, сiняваты снег,
праз чужыя пляцы Алеся бегла да бацькi пазычаць швайку.
Адамчык. У прасоленай торбачцы ляжалi доўгая швайка,
калодачка з цвiчком высмыкваць шчацiну i вострыя нажы.
Грахоўскi. Яўген аддаў вострую, з блiскучым джалам швайку
Ахцiньку, а сам зайшоў у катушок i стараўся выпхнуць з яго
парсюка. Варановiч.
ШКУМ АТАЦЬ, незак. Р ват ь или ст ремит ься разорват ь на
клочки. Парфiру ён з плячэй здымае ды на анучы шкуматае...
Броўка. Парасяты вiшчалi, валтузiлiся, шкуматалi мяшок, i
бабка нiяк не магла ўскiнуць яго на прыступкi. Кудравец. ...Яна
[саломiнка] трымцела, грала, смуткавала i гарэзiла разам з
ветрам; вецер шкуматаў яе, але ўсё адно любiў, i яна любiла яго,
i баялася, i не баялася ягонай моцы. Ст ральцоў.
ШЛЯXЦЮК, -а, м., зневаж. Молодой шляхт ич. Але сяды-
тады хацелася яшчэ паглядзець, як весяліцца моладзь, а калi
што — то i стукнуць па карку якому-небудзь шляхцюку цi
панскаму падбрэхiчу. Дамашэвiч. Ён [Iван] так трэснуў

200
шляхцюка па галаве, што той расцягнуўся на зямлi i заверашчаў,
як недарэзанае парася. Машара. І вось цяпер, калі яна забаўляе
паноў у гасцiнай, я адчуваю: панi нацкуе гэтых небяспечных
шляхцюкоў супраць Рыгора... Бажко.
ШМ АЛЕЦ, -льцу, м. Гусиный жир, сало. Жанчыны прынеслi
вялiзны салдацкi кацёл, якi знайшлi ў нямецкім бункеры, круп i
мукі, нават некалькi лыжак шмальцу, зварылi зацiрку,
Асiпенка. Iншы раз Ганс Кегель прыносiў з дому нам, сынам
«рускага Iвана», тонка парэзаныя i памазаныя шмальцам
лустачкi хлеба. Сачанка. — Т ам былi чатырьi мышкi, што
дурэлi на траве... — і у кожнай — луста хлеба, што ад шмальцу
аж блішчыць? — Т ак... Сiпакоў.
ШМ АНАЦЬ, незак., з адмоўем не, разм. Не обращат ь
внимания. І хоць мароз крапiць пякучы, да ног даходзiць скрозь
анучы i снегам вочы зашывае, — мужык жыве i не шманае.
Колас. Палiцэйскiя бяруць наперавагу вiнтоўкi... Але на iх нiхто
не шманае... Гарт ны. Вераб’i толькi ды галкi, гэтыя
спрадвечныя жыхары беларускага горада, не шманаюць, як
быццам iх не тычьщца агульнае жыццё — сваiм птушыным
шумам i.голасам праганяюць трохi цiшыню. Мурашка.
ШМ АРАВАЦЬ*, незак., разм. Нат ират ь мазью. Нарэшце ўжо
так у яго i пайшло: калi садзiцца шмараваць нагу, дык кладзе
каля сябе закуску. Ч орны.
ШМ АТАВАЦЬ, незак., разм. Р ват ь или ст ремит ься порват ь
на кусочки. У наступны момант абодва качалiся па пожнi, па
свежай раллi, крывянiлi адзiн аднаму твары, шматавалi сарочкі.
Мележ. ... Т олькi б стаялi вакол голыя цёмныя лясы, толькi б у

201
свiсце ветру чуўся водгук той навальнiцы, якая uiматавала
чорныя вольхi над паромам. Карат кевiч.
ШНУР*, -а, м. Узкая полоска земли. Цэлымi днямi гаворыць i
гаворыць — і толькi аб Т акароўшчыне: аб тым, як жыў раней у
сваёй хаце, як яго бацька гаспадарку там ладзiў, якiя ў яго былi
шнуры, якая жывёлiна, якi сад i г.д. Бядуля. А ўсё ж нават
птушкам. без 6олю не кінуць чубатых пасёлкаў, шнуроў,
азяродаў, лясоў маёй роднай краiны. Т анк. Шнур 6ыў, праўду
кажучы, анi 6ольшы, анi выгад нейшы, анi зямліца на iм не
лепшая, — можа нават горшая, бо пры канцы шнура была
страшэнная гара, дзе апроч грэчкi ды ярыцы нічога не радзiла...
Ядвiгiн Ш.
ШПАГАЦІНА, -ы, ж. Кусок шпагат а. Вацура ўжо зашморгваў
торбу шпагацiнай. Карамазаў.
ШПIК, -у, м. Кост ный мозг. Затым пасербаў [Францiшак]
трошкi астылай, але пахкай i смачпай капусты, што пакiнулi
яму з полудня, няспешна i акуратна абрэзаў сцiзорыкам мяса на
костцы, выбiў з яе, як тут казалi, шпiк. Далiдовiч.
ШТАНДАРЫ, -аў, адз. ШТАНДАР, -а, м., разм. Вкопанные
в землю колоды, на кот орые кладут нижние брёвна сруба.
Знайшоў пад падвалiнай каля штандара вельмi ўтульнае месца.
І лёг на спiну. Сачанка. Дрэва — дуб — для штандараў бацька
нагледзеў загадзя, нават згаварыўся з леснiком, i яны неўзабаве
пачалi пiлаваць яго без асаблiвай перасцярогi. Ч ыгрынаў.
ШТУКАВАЦЦА*, незак., разм. Выделыват ь,
демонст рироват ь разные забавные выходки, фокусы,
приёмы. ...[Сымонка] штукаваўся ў мастацтве такога роду:
кракаў, як варона, кукаваў зязюляй, спяваў жаўранкам i

202
залiваўся салаўём на розныя лады. Бядуля. Нехта трубiў,
штукаваўся з берасцянкай. Пт ашнiкаў.
ШУГАЛЕЯ, -i, ж. Большая лодка, выдолбленная из цельного
куска дерева. ...Расказвала казку пра шаха Алi, што быццам бы
ён ды з-за мора, з-за гораў, прыгнаў шугалеi ў Палескае мора.
Лойка. У чоўнах, вiцiнах i шугалеях, да апошняй душагубкi,
папрасякалi,днiшчы. Карат кевiч.
ШУФЛЯВАЦЬ, незак. Сгребат ь, ссыпат ь, пересыпат ь чт о-
либо совковой лопат ой. Кожны дзень, iдучы на работу, яны не
ведалi, што прыйдзецца сёння рабiць: па апiлкi паедуць, дошкi
6удуць згружаць з платформаў, вазiць тачкамi ў падвалы
шкляны друз, uiуфляваць вугаль у ваганеткi. Брыль. Вазi толькi
збожжа на гумны, шуфлюй для бялейшага хлеба. Дубоўка. Iх
было двое рослых, трэцi — нiзенькі, у даўгадзюбай кепцы —
шуфляваў, сыпаў блiжай да праходу раструшчаную соль.
Адамчык.
ШЧАДРАВАЦЬ, незак. Праздноват ь канун Нового года.
Зiмой каляднай смелы быў мароз, цыгане шчадравалi, варажылi.
Аколава.
ШЧАДРОЎКА, -i, ж., разм, Песня, кот орую по т радиции
поют праздничным предновогодним вечером. — Сам каваль i
прозвiшча — Кавалёў, — растлумачыла Саша Лялькевiчу, якi
моўчкi ляжаў на ложку i прыслухоўваўся да шчадровак за акном.
Шамякiн.
ШЧАДРЭЦ, шчадраца, м., уст. Канун Нового года. Яшчэ з
ранку на шчадраца — у дзень перад Новым годам — уся сям’я
пачьтала займацца куццёю. Якiмовiч.

203
 ШЧУПАЧЫШЧА, -а, м., разм. Огромная щука. ...Схапiў
жыўца шчупак i свiшча, дастаў — ў два локцi шчупачышча!
Колас.
ШЧЫРЭЦЬ*, незак. Ст ановит ься более искренним,
проявлят ь свою искренност ь. З усiмi шчырэў i палонны немец,
густа мох накладаў i часта хакаў. Барадулiн. Хто гадаваўся ў
цiшы дрэў, той ашчаджае i ўспамiны аб тым, як любасцю
шчырэў да кожнай зёлкi i нацiны. Ст ральцоў. Шчырэла гамонка.
Ярiшчыц.
ШЫБА, -ы, ж. Ст екло, вст авленное в оконную раму.
Зазвінелi шыбы — i у разбiтыя вокны паляцелi гранаты.
Бялевiч. Ад зарыва ўсё вiдней i вiдней, чырванню адлiваюць у
вокнах шыбы. Грахоўскi. Вось Мiкiта звярнуў направа, адчынiў
брамку i нясмела пастукаў у шыбу. Скрыпка.
ШЫБАВАЦЬ, незак., разм. Быст ро, ст ремит ельно идт и.
Мiхал злез з воза, кiнуў вокам, у двор шыбуе мерным крокам.
Колас. Коля, якi цяпер, маючы надзею, што гэта яго 6ацька
таемна з’явiўся i жыве ў крайняй ад лесу старой трохаконнай
хаце, шыбаваў сюды, азiраючыся i дробна перабiраючы нагамi.
Ч орны. ... У тым баку я нiкога не 6ачу, акрамя палiтрука, якi
шыбуе полем, высока ўэмахваiочы кульбакаю. Карамазаў.
ШЫДЭЛАК, -лка, м., разм. Крючок для вязания. Калi
восенню пачьтала цямнець, напалiўшы добра торфам печы, мы
адразу — за шыдэлкi i пяльцы ды сядалi вакол лямпы, бы начныя
матылькi. Карпюк.
ШЫПШЫННIК, -у, м. Заросли шиповника. Краса тайгi —
шыпшыннiк дзiкi — пялёсткамi ўсцiлае шлях. Звонак. Т о цяпла
не ставала, то чыстай вады, i з гадамi рабiўся шыпшыннiк

204
калючы. Грахоўскi. І на шыпшыннiку (не, гэта не здалося)
жывая сочыцца i чырванее кроў. Шушкевiч.
ШЫРЭЦЬ, незак. Ст ановит ься более широким, казат ься
широким. ...Горы патроху адступалi ад яе [ракi], i яна ўсё
шырэла ў нiзкiх глiнiстых берагах. Мележ. На прадмесцi, дзе
дамы малеюць, а шырэюць градкi перад iмi, некалi жыла мая
надзея, з косамi тугiмi, iльнянымi. Т анк. ...Далей, памiж
пусткаю i калгасным полем, быў глыбокi роў, якi губляўся ў
густым палыне i шырэў паступова, пакул дасягаў лесу...
Ч ыгрынаў.
ШЫЦЦА*, незак., разм. Лезт ь в т есное, узкое,
т руднопроходимое мест о. Бiлi яшчэ залпам, страчылi па гэтай i
па другой 6удзе, з якiх таксама выскоквалi, выгiналiся з
нечалавечым крэканнем, бы хто бiў шворанам па спіне, шыліся ў
кусты шэра-зялёныя фiгуры... Мiсько. Вадзiм усцешыўся i тым,
як разбягалася, вызваляючы дарогу, шылася да саменькiх платоў
галапузая малеча... Р ыбак. Я касiльнам выкiдаў iх [жабянят],
аброшаных, з атавы на пракос, а яны, як на лiха, зноў
паспешлiва шылiся ў някошанае. Сiпакоў.

Я
ЯГАМ ОСЦЬ, -i, ж., уст. 1. Форма вежливого обращения к
кому-либо. І спытаўся пан замковы: — Гэта ён музыка й ёсць?
— Ён, ён самы, ягамосць. Колас. Т ы гонiш некага за дзверы, а
робiш выгляд, ягамосць, што выгнаны павiнен верыць, нiбы ён
твой найлепшы госць. Бачыла. 2. Разм. Незнакомый человек.
Не завуць Сцяпана ў госцi, яго тыя ягамосцi, што ў яго пiлi ды елi,
цэлу ноч часом сядзелi. Крапiва. Ледзь разбаранiў iх наш бацька,

205
адцягнуў ад ягамосця дзядзьку, павёў назад на панскую ферму.
Сачанка.
ЯДКI, -ая, -бе; абл. Охот нр съедаемый. Як верашчака ў дно
спадала, то мацi есцi пакiдала ды йшла ў камору па другое, яшчэ
больш смачнае, ядкое... Колас. Атава там ужо адрастаць
пачала, а трава ядкая, спажыўная. Колас.
ЯНДОЎКА, -i, ж., зневаж. Большой нос. — Т абе ж цяжка
рукi завярнуць, каб табе нечага гэту яндоўку тваю на патылiцу
завярнула. Крапiва.
ЯРЧЭЦЬ, незак. Ст ановит ься более ярким; ст ановит ься
более выразит ельным, ощут имым. Яно [зарыва] то патухала,
то пачынала ярчэць, набiраючыся трапяткой, залацiстай
чырванi. Лынькоў. Ярчэюць iх [камандзiраў] справы, i, як
магутны акiян, шумiць пад краем гоман славы пра беларускiх
партызан. Глебка. Ён [Юльчын твар] таксама то ружавеў,
ярчэў, то шэрх, цьмеючы. Карамазаў.
ЯРЫЦА, -ы, ж. Яровая рожь. Нехта сеяў ярьщу. Адамчык.
Вiдаць пад ярыцаю клiн, зарэчны луг i цёмнае прылессе.
Аст апенка.
ЯСКРАВЕЦЬ, незак. Ст ановит ься ярче, яснее,
выразит ельнее. І яшчэ больш яскравеюць фарбы, празрыстая
ружовасць насычаецца новаю сiлай, пыхае новым агнём — i ўжо
гарыць, паланее гордая пераможная чырвань. Зарэцкi.
ЯТКА, -i, ж., уст. Мясная лавка. З Баркоў прыляцелi сюды
груганы. Па ўзлессi, як тыя сабакi ля ятак, — Мiкола глядзiць, —
патрулююць яны. Зарыцкi.
ЯXКАЦЬ, незак. Лаят ь во время погони за зверем (о
собаке). Адзiн [сабака] клаўся ў канцы палосы ад саду, а другi

206
забягаў з процiлеглага боку i яхкаў, падскокваючы ў баразне,
пакуль не выпуджваў зайца проста на свайго напарніка.
Лужанiн. Т ам недзе яхкаў сабака. Адамчык. Сабака, якi адразу
ж прапаў у лесе, коратка, як ад удару, вiскануў зусiм побач — цi
не з-пад самага носу гра6януў снег шырокiмi «лапцямi» заяц, ужо
даўно насцярожаны? — i пайшоў горача i часта яхкаць... Жук.
ЯЧНIШЧА, -а, н. 1. Поле, с кот орого убрали ячмень.
Бывала, вяжуць у снапы, на жменькi жаты ячмень цi авёс, а
потым Савэрын загадае ўзяць кашэлiкi ды перайсцi ячнiшча,
аўсянiшча — каласы пазбiраць. Калюга. 2. Ячменная солома.
...Лускае, як у печы ў агнi, iржышча, укошанае на ячнiшча,
прывезенае ў хлеў i ўскiнутае на сцiрту ад двара. Пт ашнiкаў.

207