Mahmud KagIarinin

gokdiyi ve <Divanii liiEal-itiiirbo

elave etdiyi diinya xeritesinin rr'.rh

elifbasr ile veril5n variantr.

'Bu {.rit.do Balasagun geheri
€',? norkoz olaraq qebul edilmigdir.
Denizler ya;r1, gayiar mavi,

daglar qlnnlzl, $ohorl$ san, s.hralar

san-qrrmln ronglo gdstodlmi$dir.

 *it:,:4'#:i"'-i.?il3:: i
I:x^;l_t?-i<riij;ir:

,t';

.J:lt lkytt" ' /"j^"- 9;""""i Va'g"t-l-€u"l

9,-A,4 a7a,l,y"'%.""V.1U^,",-, s -.' @"*"r/-"/t,
.t&"Lf- q"/"'1,11"l a%,i cl/"b"Lg,
','
@"',y*'-,-" dp.rr"L, a7a"f qil**'%
&a.,1
&"il a.//,*n,y/"t ut E/1- Qi-,y",.". "- a/A.,ai
%'a-.t{lb* V,".1 aYilky^,' q,^r'X-
gah* gf..*.y.br a{1a.L o)Q, @.,..d,
6ea'kf-- &r,4a @"*'0";." o&k.ahkz @**ry/""t
Tiirkologiyanrn va Tiirkliiyiin qah asari

(DivANU rUG.tr-ir-rURK>

ATAHOrniNQin

sponsorlufu ila naqr edilmigdir'

Sonsuz taqakkiirlar!
 ,.-,t+.rltSl j& ,J.c Ol+r.l+Jll

(iJirdd I JJSIJq

caJi"itS J3ns-c

dl...jill stil OIS*s

o$l+ .t.UJ

$- . -sJ., t o1/*o
' 'rr
\t

: clll 4-+j
OLY -*'als J":ij o

Jsr.te j;.|_l

dbr$ ;Lt3t
Y. r? --6q
AzaRBAYcAN uirli B.rurgR exeopuivasl
polrl,oR iNsriruru

MAHMUDKA$GARI

(DIVANU
LUGAT-iT-TURK)

DORDciTPDo

I cirn

Terciimo eden ve
ne$ro hanrlayan:

Ramiz OSKOR

Bakr - "Ozan" '2006

 Azerbaycan Milli Elmlar Akademiyasr
Folklor institutu Elmi guras,n,n
qararr ile negr olunur

Elmi redaktor: Azerbaycan Milli Elmler

Akademiyasrnrn mtixbir rizvr-i,
Ttirk Dil Qurumunun fexri
tizvti, amekdar elm xadimi,
filologiya elmleri doktoru,
professor Tofiq HACtyEV

Reygi: Azerbay can Milli Elm ler

Akademiyasrnrn mtixbir rizvti,
filologiya elmleri doktoru,
professor Nizami COFOROV

Meslehetgiler: professor H tiseyn istrlnyt tOV

professor Memmedeli OlpeAO
professor Ozizxan TAN R IVE RDi

Mahmud Kagg?!. <Divanrr rrigat-it-trirk>. Dord cirdda. r cird,

Bakl, "Ozan", 2006, 5 1 2 seh.

.Dahi ttirk dilgisi ve ensiklopedisti Mahmud Kaggarinin <Divanri liQat-it-ttirk>

eseri dtinya dilgilik elminin en qedim va an mohtegem"ntlmunelorindan
biridir. Trjrk
drinyasrnrn va trirkologiya elminin en parlaq, an -ahamiyyefli
eseri olan <Divanti
Iti$at-it{rirk> yalnrz ttirk dili ve edebiyyatrnin deyil, etice oa
medeniyyatinin, trirk maneviyyatrnrn ve psixologiyasrnrn teoqiqi
};rk tarixinin, ttirk
manbe, bitmez{tikanmaz qaynaqdrr. Bu gah aser n-aqtr otaraq
tigtin misilsiz
mii il uunoan awalki
ttirk dtinyastnln ensiklopediyasr, ttirkhiytin aynast, Mahmud xbiOari
ise trirkgriliyrin
banisi sayrlrr.
.. Kitab dilgiler, adebiyyatgrlar, tarixgirer, etnoqraflar ve digar elm saharerinin
mtitexessisleri, habele ali makteblarin filblogiya fakiiltalarinin taiebeleri
ve ganl trirk
kegmigi ile maraqlananlar tigrin nezerde tutulur.

Kitabla ba$h arzu ve iradlannrzr bu rinvana gondera birersiniz:

ra mizasker@ma il. yahoo. com

ISBN 9952-426-00-x

o g4qo5 -2006
On - 047-06
@ Ramiz Osker, terciime, 2006
 SUNU$
Aziz AzerbaYcan' lt Kardeqlerim !
Uzun bekleyig ve hasretten sonra Ttirklii[iin ve Ttirkoloji'nin qah-
eseri Divanii Lugat-it-Tiirk'e kavuqtunuz . Azetbaycan'rn Fahri Vatandaqt
olarak bu muhteqem eserin bastlmastnda ve bdylece Sizlere ulaqmasrnda
benim de katkrlanm oldu[u iEin Eok bahtiyanm'
Delerli dostum, kardeqim Dr. Ramiz Asker uzunca yrllar gahqarak

bu eseri gevirmiqtir. Buytik bir hizmet yapmrqtrr. Kendisini kutluyorum'

Divani.i LugarirTiirk yaklaqrk bin sene bundan dnceki Tiirklii[iin
ansiklopedisi, aynastdrr. Unlti bilgin Kaqgarh Mahmut bu kitabrnda o ddne-
min Tiirkgesini, Ttirk Kiilttirtini.i, Edebiyatrnt, Tarihini, Colrafyasrnr, Etno-
grafisini, sosyal iligkilerini, dini inanElannl, [nvan ve makamlaftnt, atas6z-
leri ve deyimlerini, efsane ve mitlerini, giir ve afrtlarrnt, giyim ve kugamrnr,
yemek ve silahlannr, bitey ve dire$ini... aynntrh biEimde iglemigtir' En
6nemlsi, Kaqgarh Mahmut TtirkEenin ilk gramerini yazmrq, dtnya dilcilik

ilmi tarihinde ilk kez karqrlaqtrrmah [mukayeseli] y6ntemin temelini atmtq

ve bunu Avrupa Aydrnlanma [Maarifcilik] gafrnrn iinlii dilcilerinden asr-
larca 6nce baqarmrgtr . Yazar, kitabrnda aqalr yukarr dokuz bin Tiirkqe
keli-

menin anlamrnr agrklamrq, onlarr fiil, isim, stfat, zamir [evezlik] olarak
srruflandrrmrqtrr.
igte bunlardan dolayr Divani.i Lugat-it-Ti.irk evrensel Tiirk Kiilttirti-
niin ana kaynafr, en temel eserlerinden biri olarak Eeqitli iilkelerde basrl-
mr$tr. Tiirkiye TiirkEe'sinin yanr srra Ozbek, Uygur, Kazak Ttirkqe'lerine,
Almanca'ya, ingilizce'ye, Farsqa' ya, hatta Qince'ye Eevrilmigtir'
 Mahmud Kasftari

Sevgili okurlar!
Kaqgarh Mahmut bu eserle gelecek kugaklara da gerekli mesajlar
gcindermi g, Tiirkge' yi, Ttirk Kiilttirii' nii sevmeyi, geligtirmeyi ve yiiceltmeyi
<iftitlemiqtir. Bu husus gok rinemlidir.
Bu ballamda terciimenin iinlii Devlet ve Siyaset adamr, TUrk Dili-
nin ve Medeniyetinin havarisi, gafdag Azerbaycan Devleti'nin mimarr,
rahmetli Cumhurbaqkanr, milli lider, dostum ve kardeqim Haydar Aliyev'in
unutulmaz ve parlak hatrrasrna ithaf ediliqi pek yerinde bir harekettir ve beni
fevkalade memnun etmiqtir. Sayrn Cumhurbaqkanr ilham Aliyev'in de aynr
gizgide ytiriiyece[ine inanryorum. Kaggarh Mahmut, daha bin sene 6nce
Ttrklerde varislik ve devamhh$r gu atasdztinde ifade etmigtir: "Ata oplu
atag to!ar." Dinlerken her zaman zevk duydufum krvrak ve giizel Azeice-
de bunun kargrhlr gdyledir: "O[ul ataslna geker, ot;kdkii iistiinde biter."
Bu vesileyle, Dr. Ramiz Asker'e takdir ve tegekktrlerimi iletiyorum.
Aynca, eserin bilimsel editcirii, tinlti bilim adamr, Azerbaycan Milli Bilimler
Akademisi Muhabir Uyesi, Ttirk Dil Kurumu $eref Uyesi Prof. Dr. Tofik
Haciyev'i, reyci, AzerbaycanMilli Bilirnler Akademisi Muhabir Uyesi Prof.
Dr. Nizami Caferov'u, eserin basrmr igin Bilim Konseyi karannr grkarmrg,
Tiirk Dtinyasrnda kendi alanmda biricik kurum olan Folklor Enstitiisti ve

Enstitii'niin Baqkanr Prof. Dr. Hiiseyin ismailov'u ve sevgili Azerbaycan'lr

kardeglerimi igtenlikle kutluyorum.

Saygrlanmla

11 D, *t
Siileyman DEMiREL
T.C.9. Cumhurbagkam
Ankara, Ocak 2006
 REDAKTORDAN

Mahmud Kag$arinin <Divani,i liigat-it-ttirk> kitabr hem hecm, hem

mezmun, hem ds yazima tarixi etibarilo tiirkologiyanln on boyiik, an
qiymotli, en qedim essridir. Tiirk dtinyastrun bu mohteqem abidesinin,
gec da olsa, Azarbaycan dilina terctimasi vo ne$ri, filologiyamrnn elmi

dovriyyesine daxil edilmesi, tedqiqatgrlara, genig ziyah vo oxucu kiitlasi

ne gatdrnlmasr <ilkamizin elmi-madoni heyatrnda miihiim hadisedir'
Bu nadir liifot-ensiklopediya sayasindo qodim yazir abidolerimizin
daha diizgiin oxunmasl ve anlaqrlmasr, milli medeniyyotimizin bir
gox

miihtim cehatlerinin daha yaxqr tiyrenilmesi ve qavrantlmast miimkiin

olacaqdrr. <Divanii liiEat-it-ttirk> min il bundan ewelki dilimizin, tarix
ve madeniyyetimizin en deyerli, en baqhca menbeyi ve maxezi kimi
elmi-

mizde tamamilo yeni iifiiqlor ve istiqamatlar agmapa, daha geni$, daha

ehatoli va daha derin aragdtrmalar apatma[a komek edecekdir.
Hesab edirem ki, Azerbaycarun elmi-medani heyatr hlologiya elmlori
namizodi Ramiz Oskerin terci.imosinde ona teqdim olunan bu
qiymetli

hadiyyeni iirekle ve sevincle qarqrlayacaqdrr'

Elimiza ve elmimize xeyirli-ugurlu olsun! -

Prof. Dr. Tofiq IIACIYEV.

 MAHMUD KA$cAni ve oNUN

<pivRNu rucar-ir-ruRK> eseni

(AZoRBAvcANCA NegniNo ON sOz)

cinig

ortaq ttirk odabiyyatr qedim d<ivrda orxon-yenisey abidslorinin,

orta dovrde isa dcird fundamental, m<ihtegem klassik esarin iizarindo
yiiksolir. Bunlar tiirk ve diinya adebiyyatrnln an nadir incilarinden biri
sayrlan <Dado Qorqud> dastanlan, begar tarixinin ve medeniyyetinin
hocm etibarile on briyiik esori olan <<Manas>> dastanr, boyiik tiirk miita-
fakkiri, gairi ve dcivlat xadimi yusif Xas Hacib Balasa$unlunun <eutad-
!u Bilip poemasr vo ilk ti.irk ensiklopedisti, dahi dilgi, hloloq, etnoqraf,
medeniyyetgiinas Mahmud Kaggarinrn <Divanii liigat-it-ttirk> asaridir.
umumttirk adebiyyatrnrn tomal siitunlarr olan bu dord gah oserdon
tigii tiirk dillerinin ayrFayn qruplarrna, mesalen, <Dedo eorqud> oguz
qrupuna, <<Manas>> qlpgaq qrupuna, <eutadgu Bilip karluq qrupuna
mexsus ve mensubdur. <Divanti ltigat-it-tiirk> ise universal bir eser kimi
biiti.in grup, dil vo lehcelerin fcivqiinde dayanan, onlarrn arasrnda heg
bir ferq qoymadan istisnasrz olaraq hamrsrnr ahate edon ve ciziinde
cemlegdiren son derece zanginxezinedir.
Divanii Wat-it-tilrk
<Divanii li.igat-it-tiirk>tin en mi.ihtim ozelliyi onun sada bir liilat
deyil, izahh ltiget, daha dofrusu, ilk tiirk ensiklopediyasr olmastdtr.
Osarde min il bundan evvelki tiirkliiytin biittin xiisusiyyetlari - baqda
dili vo adebiyyatr olmaqla tiirktin tarixi, colrafiyast, medeniyyeti, iqti-
sadiyyatr, menavi-milli deyerlsri, psixologiyast, diinyagortiqii, heyat jar-
zi, adatva enenelori, aile, qohumluq, qonguluq va iimuman sosial mtina-
sibatlori, geyimi, silahlarr, matbexi, oyunlan, oylancasi.-. bir sozla, har
geyi ideal qekilda oz oksini tapmrgdrr. Mtikemmol melumat vo bilikler
toplusu yaratmaq sahosinda Mahmud Ka;fari Qerbi Avropantn maarif-
gi-ensiklopedistlarini 7 esr qabaqlamrgdrr.
<Divan>rn digsr an miihiim cizalliyi diinya dilgiliyi tarixinde mii-
qayisali metodun osaslil qoymasl, ttirk dillorinin mi,iqayiseli qramma-
tikasrnr yaratmasr ve zengin tiirk dilini koklii erob dili ila qargrlaqdrr-

maq suretils bu iki dilin miiqayisesini aparmasrdrr. Dillarin miiqayisesi

sahesinde Mahmud Kagpari oz boyiik xelefi, <Mtihakimet til-lii[eteyn>
eserinde ttirk dilinin fars dili ilo miiqayisasini veren dahi miitafakkir ve
gair Oligir Nevaini 4 esr, F.Bopp, Y.Qrimm, V.Humboldt, R.Rask kimi
maghur dilgileri isa teqriban 8 esr qabaqlamrqdrr.
Bu sser areblere ttirk dilini oyretmek, xilafatde vo bi.ittin di.inyada
tiirklerin getdikco artan siyasi, herbi iistiinliiyiinti hem da medeniyyat
sahasindo taclandrrmaq meqsedile yazlmrqdrr. Qtinki <Divan>> yanl-
mazdan bir negail evvel oz passionarhfrnrn zirvasine gatan tiirkler Me-
tenin ve Atillamn davamgtst, tarixin eqsiz qehremanr Alparslanrn bag-
grlrgr altrndaMalazgird meydan miiharibasinde qoca ve qart Bizansr tar-
mar edarek Anadolunu feth etmeye baqlamrqdrlar. Ti.irk ftituhatrmn bu-
nunla kifayetlonmeyecayi giin kimi aydrn idi. Mahmud Kaqfari <Di-
van>da galocekde baq verecak ganh savaglan ve tiirk cahan hakimiyyati
mafkuresinin miitleq gergaklegaceyini miijdoleyirdi. O yazrrdt: <<Tannnrn
l0 Mahmud Kag{ari

inayeti ila gtinag tiirk btirclerinde doldu ve goylarin biitiin dairoleri

onlann miilkleri iizerinde dondti. Tanrr onlara tiirk adrnr verdi va onlarr
yer iiziina hakim qrldr. Dovri.imi.iziin xaqanlannr onlardan grxardr,

dtinya millatlerinin idare cilovunu onlann olino tapgrrdr, onlan hamrdan

tisti.in eladi, onlan haqq iizra qiivvetlendirdi. Tiikrlorle olbir olanlan vo
tarafdarlarrm aziz tutdu, tiirklerin sayesinda btitiin arzularrna gatdrdr,
pislerin, qaragiiruhun gorinden qorudu. Ttirklerin oxlanndan qoruna
bilmak iigiin onlann yolunu tutmaq her bir agrlh adama layiq ve

miinasibdir. Dardini soylemek ve tiirklerin kcinliini.i feth etmok iigiin on-

larrn dilinde danrgmaqdan bagqa yol yoxdur>.
Mahmud Kaqlari torpaqlarr tzerinde giinsq batmayan tiirk impe-
riyasrrun ehtigam va ezemetini vurlulayaruq bunu son beger peylamberi
hezreti Mehemmedin (s.e.s.) hedisleri ile tasdiq edirdi: <And igerek de-
yirem ki, men bunu.Buxararun motebor imamlarrnrn birinden ve niga-
purlu bagqa bir imamdan $axson eqitmigem. Onlar ikisi do senod-sii'
butla bildirirdi ki, peygemberimiz qiyametin elametlarini, axrr zamanryr
flrtne-fesadlannr ve oguz tiirklorinin ortaya grxacagrnr soylediyi vaxt
<Tiirk dilini oyrenin, giinki onlar iigiin uzun stirecek hcikmranhq var-
drr> deye buyurmuqdur. Vebah soyleyanlerin boynuna, bu hodis dolru
ise, tiirk dilini ciyrenmek gox vacib iqdir, eger bu sriz dolru deyilse, o
zaman tiirk dilini ciyrenmeyi alrl emr edir>.
Mahmud Kag$ari giiurlu bir milletgi kimi daima tiirkltyti ile oyiin-
mi.ig, iltixar duymugdur. O, <Divanti ltifat-it-tiirk>de peyfembere istina-
den bagqa bir hedisden do bohs edorek yazmrgdrr: <Hemin hedis beledir:
<Ulu Tanrr "monim bir ordum vardrr, ona "tiirk" adl vermiqem, onu
$arqdo yerlagdirmigom. Bir millete acrlrm tutsa, tiirkleri onun ur"fin,
mtisollet ederem" deyir. Bu, ti.irklerin biiti.in insanlara nozerorl ilsttin-
liiyiidiir. Qiinki adr onlara Tanrr ozii vermigdir, onlarr yer iiziintin en
yiiksek yerinda, havast an tomiz olkalerde yerleqdirmiq va onlara "oz or-
dum,' demigdir. Bununla berabar, ti.irklerde gozellik, zoriflik, incelik,
odeb, hormet, boyiiklere ehtiram, soztinde biitovliik, tavazcikarhq, igid-
lik ve merdlik kimi har biri saysv-hesabsz tarife layiq olan ardemleri
zikr etmeye ehtiyac Yoxdun>.
Oz kitabrnda bu sozlari yazan, tiirkliiyii har fiirsetde vesf ve teran-
nflm eden, onu gfiylara qaldrran, oz aserini erab ve islam diinyasmtn
markazi Bapdadda tiirk qrhncrnrn kolgesine srprnmrq amirelmominin

xalifaya taqdim edan mtiellif, heq bir gtibhe yox ki, tarixin axr$rnl deyig-
diren, bir elindo qtfunc, bir elinde Quran olmaqla yer tiziinde yeni ve
adaletli nizam quran, emin-amanhq yaradan, siilhii ve asayiqi berqerar
edan ytiksek xarakterli nocib ve qehreman ttirk millotinin qeyri-adi,
segkin va miimtaz bir ovladr olmah idi'

(DIVANDIN YAZILDIGI DOVR VO MUHIT

840-cr ildo ilk tiirk-islam dovleti olan Qaraxanilar imperiyasr (840-

l2l2) yaranmrgdrr. Maqhur rus tarixgisi V'V.Qriqoryev hakim siilalenin
adrndan qrxrg ederek bu impefiyaya Qaraxaniler dovleti adtnt vermig-
dirl. Bu doqiq ve sorrast termin daha sonra diinya tarixqiinashlrnda
mohkomlenmiEdir. v.v.Qriqoryevden sonra meqhur garqgiinas v.v.Bar-
tholdun iki Avstriya tiirkoloqu Otto Pritsakrn Qaraxaniler dov-
oseri2,

leti haqqrnda moqalelari3 $erqi ve Qerbi Tiirkiistanda 372 il boyunca

I B.B.fpnroplee. Kapaxa'HAbr n ManepanHarpe ro Tapr.rxu-Myne*xutu6auru, CII6.,

1874, 18 c.
yene
2
B.B.Bapronr4. TyprecraH B 3rroxy MoHroJrbcKoro HaIIrecrBLI{. CII6., 1898' 201 c.;
onun: (irta Asya Ttirk Tarihi Hakkrnda Dersler. Ankara, 1975, 390 s.
I O. pritsak. Die Karachaniden. Der islam, Bd. 31, Ne l, 1953, p. 17-68; yene onun:
Karahanltlar 840-1212. islam Ansiklopedisi, c. VI' istanbul' 1952, s' 251-273;
yene
onun:von den Karluk zu den Karachaniden.zDMG,l95l, Bd. 26,p.270-302'
 mcivcud olmuq Qaraxaniler ddvlotinin tarixini iqrqlandrran ilkin tutarfi
menbalar sayrhr. Bunlardan bagqa, ohmad Zoki volidi Tolanrn bir ders
vosaitia, orta osrler dovrtne aid bir sra seyahetnamolerin bezi fosilleri
Qaraxaniler dcivletinin tarixinden behs edir.
Getdikce qtiwotlanen ve bciyiiyen Qaraxanilor dovlatinin arazisi X
esrin ilk illerinda garqdo Kagmire, qerbdo xarezme, qimalda Balxag go-
Itins vo Aral donizino, cenubda ise Morve qeder uzann ve toxminan 3
milyon kvadrat kilometrlik araziniohate edirdi5.
Qaraxaniler d<ivletinin etnik tarkibi mtixtelif idi. ohalinin boyiik
eksoriyyetini tiirk boylanndan olan gigillar, yapmalar, tuxsilar, arpular,
karluqlar, tiirkegler, uylurlar tegkil edirdilar. Tebeeler arasrnda oguz va
qlpgaq boylan, habelo xeyli sogd, toxar ve tacik vardr.

Qaraxaniler stilalasinin hansr boya mensub oldulu barede miibahi-

seler hela de oz hellini tapmamrgdrr. v.v.Qriqoryevin hkrinco, xaqanlar
karluk boyuna6, o.Pritsakrn qenaetine gora ise gigil va yagma boyuna
mansub idilerT. N.A.Aristovs, A.Dilagars ve s.Q.Klyagtornrr0 bu mose-
lede v.v.Qriqoryevle hamraydirlar. uyfurlarrn tarixi iizre tarunmrq mii-
taxassis D.isiyev ise bele hesab edir ki, xanodan mehzyagma boyundan
grxmrgdrrl t. M.F.Kopri.iltil2, habela opluzlar, onlann boy tegkilatlan ve

dastanlan haqqrnda bir srra deyorli esorler yazml$ meghur tarixgi Faruq
Stimar de Qaraxanilar xanedarurun yapma boyundan oldugu fikrindo-

a a.z.Y.Togan. Karahanhlar 840-1212. istanbul, 1967 yrh Ders Notlan, 145 s.

5 Turgun Almas. Uyfurlar. Tom l, Almuta, 1992, s.4.
o
B.B.lplrropsee. hemin osar, s. 5.
z O.Pritsak, hamin
eser, s. 22.
8 H.A.Apzcros. 3aMerrn o6 gr'n.recxoM
cocraBe rropKcKHX rrJreMeH u napoAsocrefi u
cBereHnr o6 ux qucneuHocrr{. Xl,reas crap]rHa,
e^A.Dilagar. Kutadgu Bilig incelemesi.
rol IVI, errn. III-IV, CII6, 1996, c.3I3.
TDK. Ankara. 1995, s. 21.
'" C.f.KrquropHufi. 3noxa Maxuyra Karurapcroro. CT, Jrlb l, 1972, c.20.
It D.isiev. Uylur tarixi. Almuta,1995,s. 135.
12 M.F.Ktipr0lt.
Karahanhlar veya Hakaniye Devleti. Tiirkiye Tarihi. istanbul, 1923,
c. I, s. 107.
dirr3. V.V.Barthold isa bu maselonin aynca tedqiqata ehtiyacr oldugunu
qeyd ederok bildirmigdir ki, hakim siilale boytik ehtimala goro karluq
boyundan6rrra. Qrrgrz alimi O.Qarayev ise Qaraxanileri gigil boyundan
saymtqdtrls.

Qaraxaniler stilalasinin banisi Kol Bilga Qara xan

idi- Tam 30 il da-

vam edsn hokmranhlr dovriinde (850-880) o, gi.iclti, morkezleqmig dov-

let qurmug, uylur, gigil, yapma, tuxsl, ar[u va karluqlan vahid dovlet
ideyasr otrafinda birlegdirmeya mi.iveffoq olmuqdur'

earaxanilar dovlatinin ilkin ddvrlerindo ohalinin boyiik hissesi

budda dinino, bir qismi ise qamanizmo, manixeizmo va xristianh[a, hetta

zerdtiqtiliye etiqad edirdi. Ktil Bilga Qara xarun nevesi, Bazir xantn o!-
lu Satuk Tiginin 920-ci ilde taxta gtxmastndan sonra islam dinine keg-
mek mesalesi gi.indeliye goldi, 932-ci ilde ise Satuk xan $exsen islamr
qebul edorek Obdiilkorim Satuk Bu[ra xan admr aldr ve beleliklo, islam
dini Qaraxanilar dovletinin resmi dini oldu16'
Ma$hur uygur tarixgisi Tur[un Almasrn fikrince, Qaraxanilerin is-
lam dinine kegmasinin 4 asas sabobi vardt:
1. Diger dinlor, xtisusilo do buddizm tiirk boylarrmn cahangirlik vo
fiituhat ruhuna buxov vurur, onlan tarki-dtiny ah$a, zahidliye sesleyirdi;
2. Dini etiqadlarrn goxlugu dovlati idaro etmeyi getinloqdirir, dini
inamdan dopan ziddiyyatlor iso ayn-ayrr konfessiyalar arastnda teas-
siibkeqliyi, netice etibarile separatgrhlr korgkleyir, dovletin siyasi var!-
lrna ve erazi biitovltyi.ino ciddi tohliike yaradrrdr;

rr Faruq Siimar. Ofuzlar. Bakr, 1992, s. 75.

r+ B.B.Eapronr.q. AsenaAuarr neruuft no IIcropHI'I rypellKl{x HapoAoB' Coquuenm, r' V,
M., Hayxa, 1968, c.'70-73.
15 O.Kapaes. Hcropua Kapaxauu.{croro KaraHara. <Dpyn:e, 1983, c' 86.
roNuraniye Hidayet. Karahanhlar Devrinde Uygur Halk Edebiyatr' Do[u Tiirkistanrn
Sesi - $arki Tiirkistan Avazt, l99l , l'(! 4 s. 2'7 .
 Mahmud
3. Qaraxaniler dcivlotinin serhedlarine qader golib grxmrg erebler is-
lam dinini yaymaq tigiin diplomatik todbirlerle, teblilat vo tegviqatla
yana$r silahh qiiweden de genig istilado edir, qeyri-islam, kafir olkaleri-

ni tutmaq vo orada islamr berqerar etmak iigtin her geye el atrrdrlar.

Halbuki islamtn kontillii gekilde qobul edilmesi drivlati oreb ordulalnrn
is-tilasrndan xilas ede bilerdi;
4. X asrde artrq bir dtinya dinino gevrilen, Asiyada, Afrikada, hetta
Avropada genig yayrlan islam ve onun qanunlan son deroce cazib idi,
tistelik, bu dinin en baghca ideyasr olan tokallahhq qedim ttirk tenqrizmi
ile seslegir, tiirklarin ftituhat ruhuna uygun gelirditz.
Bagqa bir fikre gdre, satuk Bugra xan islamr qebul etmokle Sama-
nilerin ve Abbasilarin himayasini ve ro$betini qazarLmaqisteyirdi r a.

Tarixi menqibelar iso Satuk Bugra xanln islam dinini ciz <ilkosindon
qagaraq Qaraxanilere srfrnmaq mecburiyyotinde qalan Samaniler xano-
daruna mensub gahzado obu Nesrin tesiri altrnda qebul etdiyini yaar-
lar. Maselen, R.R.Arat qeyd edir ki, orta esrlar tarixgisi camal Kargi
1282-ci ilde Kaggarda yazmrg oldugu <Mtilheqat tis-sarah> adh eserinde
bu barede molumat vermigdirtr.
Meghur tarixgi osman Turanrn yazdrprna gciro, Satuk Bulra xanln
islama kegmesi maselasi o dcivrde Ttirkiistanda zovqle oxunan dini-ef-
sanevi manqibode da oz eksini tapmrgdrr. Hemin menqibade deyilir ki,
Mehammed rosulullah meraca grxdrlr gece peygemberler arasmda tam-
madr[r bir gaxsi g<irmiig ve cebrailden onun kim oldulunu sorugmug-
dur. cabrail <Bu qexs peygember deyil, 333 il sonra Ttirkiistanda islam
dinini yayacaq Satuk Bugra xarun ruhudur> deye cavab vermigdir.
Peygember sonsuz sevinc iginde yere enmiq ve Bugra xana dua etmaya

r7 Turgun Almas. UySurlar. Tom2. Almuta, 1993, s. l5-t6.

r8 Almasbeq. Ollame edip ve islam akidiliri. Arzu, Ne 10, Alrnuta, 1995, s.26.
Ie R.R.Arat. Kutadgu
Bilig, I. Metin. Ankara,l9j9. Girig, s. IX.
 15
Divanii Wat-it-ttirk
baqlamrgdrr. Bunun sebabini oyronen sehabeleri da Bu[ra xant gormek
istemiglor. Pey[ombar onlann bu arzusunu qebul etmig ve ele bu dam
baglarrnda tiirk papagt, ellarinde silahlar olan 40 ath peyda olaraq sa-
lam vermigdir. Bunlar Bu$a xarun ve onun silahdaqlarrnrn ruhu imig'
Bugra xana hidayet yolunu gostaracok Samani gahzadasi Obu Nesr da20

40 athnrn arasrnda imii.

Manqibsda daha sonra deyilir ki, gahzade obu Nosr bir'giin roya-
$nda peylambari gcirmiig ve peypembar ona <Qalx va Tiirktistarun yo-
lunu tut! Orada Tekin Satuk Bugra miisalman olmaq iigiin seni gozla-
yir!> demigdir. Obu Nssr 300 nsferlik bir karvanla yola diigmiig va bir
miiddet sonra Ondicanda Satuk Bulra ile gdriigmiigdiir. O zaman Satuk
Bulranrn 12 yagr varml$. Satuk Bugra anadan olarkon bezi mociizeler
baq vermig, yer terpenmi$, qrq fosli olmasrna baxmayaraq hor terefda 9i-
gekler agmrgdrr.
Satuk Bufra aile tizvlerinin etirazlanna baxmayaraq islam dinini
qobul etmig, xan olunca bu dinin yayrlmasr iigiin miibarize apatmrg, 96 il
omtir stirmiig, Amu-Derya etrafinda, cenubda Qr9-Kezake, qimalda ise
Qaraqoruma qeder her yanda kafirleri mtiselman etmiqdirzt'
Obdtilkorim Satuk Bugra xan 955-ci ilde vefat etmiq ve Ka;lann
qimahndakr Atrq (Atug) gaherinde defn edilmigdilzz. Tedqiqatgt Nurani-
ye Hidayet xamn defn yerini bir qeder de daqiqlaqdirerok yazmrgdrr:
<<Mozan Dolu Ttirktistanrn Atug geherinin Maqat kendindodio23.
1047-ci ilde Qaraxaniler ddvleti taxt-tac ulrunda gedon daxili 9e-
kigmeler ve qon$u Qaznoviler dovleti ile aparrlan alrr miiharibelor i.izi.in-

20 Osman Turan. Tiirk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. istanbul, 8. baskr, cilt I'
1995, s. 158-159.
2l Osman Turan, hemin eser, s. 158-159.
22 R.R.Arat. Kutadgu Bilig,I. Metin' Ankara, 1979' Girig' s. X.
2: Nuraniye Hidayet, homin asar, s' 27.
 den xeyli zeiflayerek $arqi vo Qerbi xaqanhq olmaqla tizro iki yere b6-
liindti. R.R.Aratrn fikrinca, faktiki boliinmeya baxmayaraq ehtimal ki,
Stileyman Arslan xarun oltimiine qader (1056) eerbi earaxaniler Kag-
gar xaqanrnr dcivletin baqgrsr kimi tanrmaqda davam etmigler2a.

Qerbi Qaraxaniler dovlotine olkenin Mavera tin-nehr bolgesi, Fer-

qano vadisinin bir qismi, zerafqan gayr idizerindaki Buxara vo Semer-
qond, Srr-Deryamn orta axannda yerlogen Ferab (digor adr: Otrar), he-
min gayrn yuxan axanndakr ondican gaherleri, oq vo onun gerqindeki
Ozkond (Ozgend) daxil idi. Paytaxt ewelca Ozkend, sonra semsrqand
olmug, xaqan bu gohsrlerdo, ikinci xaqan ise Buxarada oturmugdur.

$erqi Qaraxaniler dovlotina $ag, yaxud Qag (sonrakr adr: Daqkend),

onun gerqinda Talas, gimahnda isficab (Qimkend), Yeddisu bolgesi,
Forqane vadisinin boyiik qismi, Qarag<ile tdktilen Kaglar Eayr .drzerin-
deki Ordu-Kend, yaxud Kag$ar, onun cenubunda Yarkand, issrk-
Kulun qerbinden axan Qu gaylrun iizerinda yerlsgen Kuz-ordu, yaxud
Balasafun, onun yaxrnhlrndakr Qara-ordu, Balxag goliina tokiilan ili
gayrrun sahilindaki Almahq, cenub-gerqde cunqariya bozqnlan, Ala-
gdl, irtrg gayr, Teklo-Mekan sahrasr, serhede yaxln Xoten geheri, Hin-
diquq vo Qaraqorum dallan arasrndakr Gilgit goheri daxil idi. Okenin
esasmerkozi Kaggar, ikinci morkezi gah Balasalun, gah da Talas idi.
<Qutadfu Bilip ve <<Divan>> yazian d<ivrda paytaxt Kaglar idlzs.
$erqi Qaraxaniler d<ivlati uzun miiddet qongu Qeznavilerle siyasi ve
horbi gekigmelar igindo olmug, qanh mi.iharibaler aparmrg, silh bafla-
mrg, siilalelar arasrnda qohumluq alaqeleri yarat-mrgdrr. Bu dcivlotin en
parlaq dovrleri Stileyman Arslan xanrn (1032-56) ve onun o$lu Hesan
ibn Si.ileyman xanrn (1058-1103) hokmranhqlan dovriindo olmuqdur.

2a R.R.Arat, hemin eser, s. XY.

25 A.Dilagar. Kutadgu Bilig incelemesi. TDK, Ankara, 1995, s. lj.
Yusif Balasalunlu <Qutadfu Bilip poemaslru mehz Bugra Qara xan
Obu Oli Hosan ibn Siileyman dovrtnde yazmrq vo ona hediyya etmigdir'
qaynaqlar olduqca azdr,
$erqi Qaraxaniler dovleti haqqrnda tarixi
verilen malumatlar ise bu dovlotin oz hayatrndan daha gox islam diin-
me-
yasr ile olan miinasibetlerine aiddir. Manbelarda rast golinan kasad
lumatlar isa gox zamandolaqrq va yanhqdrr'
<Qutadfu Bilip poemasrrun ithaf edildiyi Kaggar hokmdan Bufra
ilda qarakitaylar $arqi
Qara xanln vefattndan 110 il sonra' yeni I2I2-ci
qoymuqlar'
Qaraxanilar dovletinin varltptna son
<Divan>xn yazildrpr dovriin medani mi.ihitina gelince, bu barede de
kifayat qadar melumat yoxdur. Dogrudur, islamdan onceki dovrde, xii-
susile Goyttirkla rzamanrtda saysrz-hesabsz dag kitabalar meydana glx-

mrg, daha sonra buddist ve manixeist uylurlar xeyli dini edobiyyat ya-
ratmrq, bir gox dini kitab ve dualan uygur diline terciime etmi;,
<Altun

yaruk> kimi bir srra orijinal va parlaq aserler yazmtglar. Lakin islamdan
sonfa bunlar bidot niimunesi hahna gelmig ve xor goriilmiigdiir.
X esrden baqlayaraq olkede islam dininden naqet edan tamamile
yeni diiqtince ve inam sistemi, yeni heyat terzi, yeni zovq va yeni ideolo-
giya hakim olmugdur. Tebii ki, yeni din vo yeni ideologiya ozirne uyfun
galon, yeni telablari odeyen edebiyyatr da yaratmah idi'
<Qutadgu Bilig> ve <Divanii liifat-it-tiirk> yazimazdan ewelki
dovrlerde olkede hanst eserler yaranmrqdrr?
Orta Asiya tarixine dair qaynaqlan boyiik bir diqqat ve ciddiyyetle
nezerdan kegiran V.V.Barthold Qaraxaniler dovriinde yazrlmrq iig mi'i-
hiim aserin adrnr gakrniqdir. Bunlardan birincisi Tiirkiistan ve Xatay
tarixine aid bir xronikadrr. Mecdaddin Mehammad ibn Adnan terefin-
den qelsma altnmrg ve Qaraxanilerden ibrahim ibn Nesre (vefatr: 1068-ci
il) ithaf olunmug bu esar dovriimiize qeder gelib gatmamtqdtr' Oserin
l8 Mahmud Kasrtari
Tiirkiistana aid hissesini Ovfi (vefal':^ 1233) iqtibas edarak oz kitabrna
salmrgdrr. Burada Qaraxaniler siilalasinin banisi Qara xan haqqrnda of-
sanavi manqiba da verilmigdir. Oserin Xatay tarixinden behs edan qismi
iso tarixgi $iikrtillah Zekinin <Behcet iit-tevarix>>inde qorunmugdur.
Bu qebilden olan ikinci osar Mehammad ibn Oli el-Katib el-Samer-
qandinin <<Apraz iis-siyase fi elm ir-riyase> adh kitabrdrr. Qerbi Qaraxa-
ni hokmdarr Mesud ibn Oliya (1095-97) ithaf edilmiq bu eserdo miixtolif
hokmdarlann, o ciimledan Sultan Sancerin ve Sultan Mssudun torctirne-
yi-hallan verilmigdir.
Obul Ftituh Obdtilqaffar Hiiseyn el-Olmai al-Kaggari isa $erqi Qa-
raxani dovlotinin paytaxtrnda yagaml$ va oziintin Kaqlar tarixi haqqm-
da esarini burada tamamlaml$ yegano alimdir. Miiollifin atasr o$lunun
vafatrndan sonra (1093) rilmtigdtir. Ol-Kagfarinin bu eseri tarixgi Camal
Karqinin risalesinde, <<Mticem ilg-$tiyuu adh ikinci eseri ise Samaninin
risalesinde zikr edilmigdilzo.
Bunlardan bagqa, Mahmud Kaglarinin itmig <Kitabti cevahir in-nehvi
fi ltigat-it-tiirki> adh eserini de bu siyahrya elave etmak miimkiindi.ir.

Qaraxanllsrin en mtihtim elm va medeniyyet merkozleri Semarqend,

Buxara, Ferab, $ag, Balasafun va Kaggar idi.
Oski adr Marakanda olan Semerqendde irandilli sogdlar ehalinin
ekseriyyetini tagkil edirdiler. $eherde xeyli ttirk de yagayrrdr" Samerqand
xilafet qogunlannrn alina kegen (705-ci il) ilk Orta Asiya gaharlarinden
idi. Burada goxlu mekteb va medrese, elm-tehsil ve gefa ocagr fealiyyet
gosterirdi. Mesalen, Qerbi Qaraxanilarin hokmdan Tabgag Bu$ra xan
ibrahim 1066-cr ilds burada o dovr tigiin miikammel sayrlan bir xasta-
xana agmrg27, onun xarclarini odamak tigtin bir hamam, iki dtikan. mtix-

26 R.R.Arat. Kutadgu Bilig, L Metin. Ankara, 1979. Girip, s. XIX.

27 O.Kapaen. Llcropua KapaxanuAcxoro KaraHara. <DpyH:e, 1983, c.45
 t9
Divanii Wat-it-tilrk

telif tikililer ve bir karvansara aytrmrqdtr. Bununla yana$f ibrahim xan

Samerqandde boyiik bir medrese qurdurmus ve onun biitiin
xarc-lerini

ozii odamiqdir. Maraqhdrr ki, burada miiellimlere ytiksek maa$'

telabalara isa ayda 30 dirham taqatid verilmigdir. Ham de bu
pulu inflya-
ol-
siyaya qar$r qonrmaq flgtn 47 dirhemin 1 misqal saf qrzrl deyerinde
du[u nazarda tutulmu$ur:s. Bu faktlar onu gostarir ki, hemin tahsil
ocalr sakuqlu sultanlanmn maghur veziri Nizami.ilmiilktin 1067-cr ilda
qurdu$r finlfi Nizamiyya madrasasindan de ovval movcud imi$.
Buxara isa qadimden beri buddist gehari kimi tanrnrrdr. Hetta 9e-
harin adr da sanskrit dilinda <<Vihara>>, yeni monasttr demekdir' Buxara
710-cu ilda erebiar tarefinden iqgal edilmiqdir. Qaraxani dovletinin ter-
kibina daxil olduqdan sonra geher siiretle ti.irkleqmaye baqlamrgdrr'
Qag miiasir Dagkendin en qedim adrdrr.
Dillorinde 9 sesi olmadrfr-
na gora areblar onu $ag qeklinde yazmrqlar. $agkend sonralar Daqkende
qaynaqlan Qo-Qi, Qo-$i,
;evrilmiqdir. Maraqhdrr ki, geherin adrnr Qin
yaxud sadoce $i qeklinde transkripsiya etmigler ki, bu da gince daq de-
mekciir. Dagkend ulrunda hamiqe qiddetli miibarize getmig, qehar de-
falarlo tiirklorin, monqollailn ve ereblerin eline kegmi$, Qaraxanilar
dovri.inde miihiim ticaret, elm ve medaniyyet merkazina gevrilmigdir'
Kaq[ann tarixi adr ordu-Kanddir. Bu ad onun paytaxt olmastna
ginca
igaradir. Qedim Qin menbalerinde geherin adr So-lek ve ya So-rak,
transkripsiyasr Su-lek, ginca bugiinkii adt Su-fu, transkripsiyasr ise Ku-
$a ve ya Ka-gadrr. Miiasir Kagfiar Atadagdan axan Qrztlsu gaytnrn qolu
olan Ttimenin saf sahilinde yerleqir. Oski Kag[ar ise bir qedar uzaqdakr
tape i.izerinds sahnmrg, qala divarlan ile ehate edilmigdir' Onun xafa-
bahqlarr hele da qalrr. Mi.ihiim karvan yollarrnrn qovqalrnda yerleqen

2s Re$at Geng. Kaggarh Mahmud'a Gore XI Yiizyrlda Tiirk Diinyasr' TKAE, Ankara,
1997. s. 138-141.
 Mahmud KaS{ari
bu gaharin tarixi b. e. e. 76-cr ilden baqlanrr. Burada manixeizm, nostu-
rilik ve buddizm uzun miiddet bir aradamcivcud olmugdur.
Kaggar 640-cr ilde ginlilerin alino kegmig, 30 il sonra karluqlar onu
azad etmigler. 692-ci ilds ginliler qeheri ikinci defe iggal etseler do, 750-ci
ilde karluqlar Kaqgarr yeniden geri almrglar. Karluqlar 840-cr iledak uy-
gurlarrn tabeliyinde qalaraq Ottikendon idara olunmuglar. Hamin il
qrrgrzlarrn uylur dovlatini si.iquta ugratmalarr ile Kagfarda Qaraxaniler
siilalesi hakimiyyeti ela almrg, ewolce paytaxtr BalasaSun, 893-cii ildan
ise Kaqlar olan tarixdeki ilk tiirk-islam dovlotini qurmuglar. Paytaxt
Balasa[undan Kaqgara O[ulgak xailn dovriinde kogtiriilmiigdiir.
Kaggar Orta Asiyanln ve [mumen Asiyanrn an iri medaniyyot mer-
kezlarinden biri idi. Burada goxlu mekteb va modresenin mcivcud oldu-

!u haqda bilgiler var. Kaglardakr tehsil mtiossiselari arasrnda Yusif

Qadir xanrn (1024-32) inga etdirdiyi <Medreseyi-saciyo> xtsusile meg-
hur olmuqdur. o dovrtin universiteti sayrla bilecak bu elm-tehsil oca[rn-
da goxlu telebanin tehsil aldrEr, hemin galrn biittin elmlerinin tedris
edildiyi, bu medresonin de <Nizamiyye>dan qedim oldugu bilinir2e.

MAHMUD KA$GARININ HOYATI

Dahi dilgi, filoloq ve ensiklopedist, tiirk ruhunun terciimanr, tiirk

soysevarliyinin ve tiirkgiiliiytin bayraqdarr Mahmud Kaqgarinin heyatr
ve yaradrcrhlr bareda melumat, teassiif ki, azdr, yox derecesindadir.
Mahmud Kaqgarinin dovrti haqqrnda bir srra sanbalh meqaleler
miiellifi, tarunmrg rus tiirkoloqu akademik A.N.Kononov bu mosala ilo
bagh oziintin teecci.ib ve iiztintosiinii bu qakilda dile getirmigdrr: <Qutad-
gu Bilig>in mtiellifi, eloce de onun miiasiri ve hamyerlisi, boytik {iloloq

2e Nuraniye Hidayet, hamin aser, s. 28.

Mahrnud KaElari haqqrnda melumatlaftmtz, teessilf ki, bizi incidecek
deracede kasaddrr. Bu iki gcirkamli madeniyyat xadimi haqqrnda ne mii-
asirlerinin, ne da ki sonrakr bioqraf va biblioqraflann melumat vermo-
mesi Kaglariyanin va Orta Asiyarun madaniyyat tarixinde rzah olunmaz
miiammadtn$.
Maqhur garq'unas P.K.Juze da hala 1927-ci ilda yazmrgdrr: <Hetta
Somani Obu Seid kimi bir bioqraf (vefatr: 1113-cii il) oztintin (Kitab til-
ansab>> asarinda heg kima melum olmayan yazrEiarrn o ctimladan Kag-

Sariyadan olan XI esr yazrgrlannln adlartrun sadalanmasrna iki sahifa

(410-472), Orta Asiyarun daha aztanrnan diger yazrqtlarrna iso yiizlerla

sehifa hesr etdiyi halda, <Divan> ve onun miiellifi haqqrnda ikice kelme
sciz demek ehtiyacrnr duymamrgdtr>3
l.

Halbuki Mahmud Kag[ari ciz soy qecaresine gora bilavasite Qara-

xanilor siilalasine, Yusif Balasalunlu isa dovletdo tutdu[u yiiksak vezi-
feye gore bilvasita Qaraxanilar sarayma daxil idilar. Akademik Ziya
Btinyadov moghur salnamegi Sadraddin Oli el-Hiiseynin bir kitabrnrn
rusca terciimesina yazdtpr qeydlerde bu mesalaye toxunaraq bildirmiq-
dir: <Bu zaman $erqi Qaraxaniler dovletinin hokmdarr Tabgag Bu[ra
Qara Hesen Obu Oli al-Hasen ibn Siileyman idi. Balasalunlu Yusif Ha-
cib el-Xass <Qutad$u Bilig>i ona hesr etmigdir. Hemin xan <Divanii lii-
fat-it-tiirk>iin mtiellifi meghur Mahmud el-Kaqlarinin emisi idi>32.
Mahmud Kagpari tarixda ilk tiirk-islam dovleti olan Qaraxaniler
xanodaruna mensubdur. Onun babasr Bugraxan Mehemmed Yagan Te-
kin, atast ise gahzade Htiseyn Omir Tekindir. Yagan Tekin Qerbi Qara-

r0 A.H.KosoHoe. floern{a lO.Euacaryucxoro <<EnaroAarHoe 3HaHue)>. IOcyO Sanacaryu-

crufi. BraroAarHoe 3HaHIre. M., Hayxa, 1983, c.498.
:rn.K.Xyse. Thesaurus Linguarum Turcocum. ll:s. Bocro.Iuoro Sarynr'tera A:ep6afi-
A)KaHcKoro rocynl{Bepcnrera. BocroroBeAeHl{e, 1927, t. 2, c' 28.
,tCaApaA,q"" AIH an-Xycefi u u. Ax6ap yA-,n oynar yc-Cen4xyx uirila (3y 6 rcr ar-Tanapux).
Ilepeeoa u u3,taHlte 3.M.Eyunarosa. M., IJayra, 1980, c. 204.
22 Mahmud KaS{ari
xanilorin hcjkmdan ikon 1055-ci ilda onunla $erqi Qaraxanilerin xaqanr
Stileyman Arslan xan araslnda miiharibe baglamrg, neticede Arslan xan
esir diigmiig ve oldiiri.ihntig, Yagan Takin $erqi Qaraxaniler taxtrnr ole
keEirmiqdir. 18 ayhq xaqanhq ddvri.inden sonra hakimiyyati koniillti
olaraq boyiik o$u Hi.iseyn Omir Tekina vermek iigiin marasim teqkil
etmig va ziyafet vermigdir. Bu ziyafet zamant Mehommad Bugraxanrn
kigik arvadr (xanrgr) taxta oz oglu ibrahimi oturtmaq tigtin gahzadelerin
bir qismini zeherlemigdir. Mahmud Kaglarinin atasr Hi.iseyn Omir Te-
kin de zeherlenerek olenlar arasrnda idi. 1057-ci ilde bag veren bu saray
gevriliginden sonra ibrahim xaqan olmug, Mahmud Kaqgari ise to-
qibden yaxa qurtarmaq iigiin Qerbi Qaraxani dovlatinin torpaqlanna
kegmig, hadiselerin sonrakr gedigini izlemaye baglamrgdrr. Lakin yeni
xaqanln xefiyyeleri onu her yerdo axtarmala baglayrnca, Mahmud Kag-
pari tez-lez yerini deyigmak mecburiyyetinda qalmrg, beloce uzun mi.id-
dat gizli heyat terzi kegirmig, tanrnmamaq ve ele kegmernek tigiin oztinii
alim ve soyyah kimi teqdim etmeli olmugdur33.
Avstriya gerqgiinasr Otto Pritsak da <Mahmud Kaqgari kimdir?>
adh meqalesinde bu baredo geniq molumat vermigdirl+.
Mahmud Kaqgari oz acdadlan haqqrnda <Divan>>da bele yazr: <<bi-

zim atalanmrz olan beylere <<Xemir>> deyirler, giinki opuzlar <Omir>

deye bilmediklari iigiin elifi x-ye gevirib soyleyirler. Atamrz t0rk ellerini
Samanolullarrndan (-samanilerden-R.O.) alan beydir, adrna Xemir Te-
kin deyilir>. <Tekin> soziine gelince, herfi monasr <<qul> olan bu soz xa-
qantn ovladlanna va xanedanrn kigi cinsinden olan btitiin iizvlarine veri-
lan i.invandrr. Bilinmeyen bir sebebdon dolayr Mahmud KaEgari oziiniin

33Turlun Almas. Kedimki uygur edebiyiti. Kegker, 1988. s. 333-335.

:+Otto Pritsak. Mahmut Kaqgari kimdir? Tiirkiyyat Mecmuasr, cilt IX, 1951-53. is-
tanbul, 1953, s.243-246; alava olaraq: Mehmet Fuat Kopriilti. Ttirk Dili ve Edebiyatr
Hakkrnda Aragtrrmalar, istanbul, 1934,s. 33-44.
xaqan neslindan oldugu barada eserde bir-iki kigik eyham drqrnda (mese-
lan, atalarlrun emir olmasr, samanilari devirmasi, <(yoxsa ki, man ... on-
lartn ... soyca an necabatlisi> va sair) heq bir alava melumat vermemiq-
dir. Ehtimal ki, bu, gaxsi ve siyasi mtlahizalarle ba[h olmuqdur.
Mahmud KaqBarinin ayalat gahari Barsganda, yoxsa imperiyanrn
paytaxh Kaglarda dogulmasr haqqrnda da bir-birina zidd fikirler var-
drr. Akademik A.N-Kononov bu barade yazmrgdrr: <Mahmud Kagfari-
nin atasr barsganhdtr, o, Kaglara kogmiig, Kaglari nisbesini alan Mah-
mud ehtimal ki, burada dogulmuqdur>35.
Mahmud Kagpari haqiqeten do Barsgandan behs edorken ( Bu $3-
har Mahmudun atastntn gahoridio deya yazmrgdrr. Ancaq bu ciimleden
na qesd edilir? Barsganda dogulmaq, yoxsa bir emir (vali) kimi Barslant
idara etmek? Qaraxani gahzadesi Hiiseyn Tekinin barslanh olmast bu
menada qertidir. Oslindo, o, biitiin olkenin sahibidir. Bu si'ilalenin baqgt-
lrgr altinda tiirkler 992-ci ilde Buxarant Samanilardon almtg, 999-cu ilde

biittin Maverva i.in-nahri zebt edarek Samani dovlatina son vermiqler.

etmigdir. Mah-
$tibhasiz ki, Hiiseyn Tokin da bu savaglarda foal igtirak
mud Kag[arinin bir ohli-qelem olaraq Kaglari nisbesini qebul etmesi ise
heg de onun miitlaq Kaggarda dolulmasr demek deyil, burada boyii-
mek, yaqamaq va oxumaq da bunun iigiin kifayetdir, bir xanedan iizvii
kimi agasr oldu[u imperiyanrn paytaxttrun adtnt daqrmaq onun haqqt-
drr. Hetta kigik bir geher vo ya kendden, sade ailalerden gtxmtq senet-
karlar da gox vaxt iri ve meghur geherlarin adrnr nisbe olaraq almrqlar.
Son dovrlerda Urumgide gap olunan elmi negrlarde36 <Divan> mtial-
lifinin Kaqfardan 45 kilometr cenub-qarbde yerleqen Opal qesebesine

35
A.H.Kononon. Maxr,,ryA Karurapcxufr u ero <.{unany nyrar rzr-rropr>.CT,l972,Nsl, c.3.
ro ibrahim Mtiti, Mirsultan Osman. <Ka$!arh Mahmudun yurdu, heyatr, mozarlD.
<Tarrm> jurnalt, 1984. s.3 -10.
 21
Mahmud KaS{ari
bagh Azrx kendinde, yaxud opal kendinin Azrx mehellesinda
anadan
oldugu bildirilir. Bu cografi adlar <Divanii liigat-it-tiirk>de
<Abul> va
<Adhrg> geklinde kegir. pamir daflarrnrn ateyindo, gox
menzeroli bir
movqede yerlegen sefah opal vaxtila
earaxanilerin xarici elgilarin qar_
qrlanrb yola sahndrpr yay iqametgahlanndan biri
olmug, burada <Xan
bagr> vo <Sultan bagr> adh yerrerde iri saraylar vo kogklar tikilmiqdir:2.
Bir Qaraxani qahzad,esinin burada dolulmasrndan daha tabii bir gey
ola
bilmezdi. Hemin menteqanin cografi koordinatlan beledir: 75"30,37,,
qerq meridianr ile 39"18'50" qimal paralelinin
kesigme noqtesi.
Mahmud Kaggarinin tovalliid tarixi haqqrnda da ferqli fikirler
mov_
cuddur. Son illerde aparran tedqiqatlar naticesindo onun lO0g_ci
ildo
anadan oldulu, 1095-ci (bezi reqemlere gcire l l05-ci) ilde
opald a vefat
etdiyi ve orada Qaraxanilere moxsus aile mezarhgrnda defn
edildiyi or_
taya grxmrgdrr. Burada xalqrn mehobbetle <Hezreti Movlana
$amsod_
din ollame> adlandrrdrsr Mahmud Kaggarinin tiirbesi Sobiik rakin,
Alp Tekin, Krhg Bulraxan ve diger earaxani uluranrun, o ciimladon
anasr Bibi Rebiyye Hinikenin (xatunun) qabri ile yanagr
lerleqil:a.
Mahmud Kagfari ciz dovriina gcire gox miikommel tehsil almrqdrr.
Hemin dcivrde Kaqgarda goxlu mektab ve medresenin movcud
ordugu
haqda yuxa'da melumat vermigdik. Mahmud Kaqgarinin
paytaxtdakr
<Medreseyi-saciye>de tehsil almrg olduguna heg
bir giibhe yoxdur.
onun Semarqendde, Nigapurda ve Buxarada da oxudu$u ehtimal
edilir.
Qiinki <Divan>da Buxara ve Semerqend haqqrnda melumatlara rast ge-
lirik. Demeli, Mahmud Kaggari bu yerlerde olmugdur. o, buralara yerli
tiirk lehcelerinin xiisusiyyetrerini oyrenmek tigiin gelmiE ola bilordi.
La_

37 Abdulhekim Baki iltebir. Kaggarh Mahmut, Divanii Liigat-it-Tiirk

ve Dogu Tiir_
<<Dil Dergisi>>, Ternmuzo i915, ,uy,
f.is11n_.
38
33, s.32.
Abdulhekim Baki iltebir, hemin ,r".. i. 33.'
D iv anii liirt a t - i t a iir k

kin o dovrde Nigapurda tiirk yaqamamasl bele bir netica gtxarmala esas

verir ki, <<Divan> miiellifi bu yerlere tehsil almaq tigiin gelmiqdir.

Mahmud Kaglari oz dovriiniin biitiin elmlerini miikemmal gekilde
oyronmig, o vaxt madrasolerda tadris olunan riyaziyyat, hesab, hendese,
astronomiya, dil, edabiyyat, tarix, co[rafiya, felsefa, hi.iquq, tebabet, ila-
hiyyat, pedaqogika, psixologiya, herb soneti, mantiq, siyaset, etika ve
sair elm sahalerinde darin bilikler qazanmtqdrr. Bundan baqqa, o, etno-
qrafiya ile de yaxmdan maraqlanmtg, idman ve eylence oyunlan, kuli-
nariya va musiqi, geyim vo bezek'egyalan, ticaret, ovquluq, bahqgrhq ve
atgrltq, sanetkarhq, ekingilik ve heyvandarhq kimi saholore da vaqif ol-
mug, erob, fars, boyiik ehtimala g<iro, hem de so[d dillerini derindan oy-
renmig, bu dillerde yazrlmrg bedii, elmi edebiyyatt, Forabi, ibn Sina, Bi-
runi kimi diihalarrn, oreb dilinde yunan, hind ve Qin miielliflerinin eser-
lerini oxumugdur.
10-15 il biitiin tiirk ellarini qeher-gehar, kend-kand, oymaq-oymaq,

oba-oba gezanMahmud Kaq[ari 30-dan yuxarl tiirk lahcosini, o ciimls-

den o[uz, qlpgaq, karluq, bulfar, ar$u, kenEak, u[rak, yabaku' yomek,
beganek, ttltk, kay, gigil, tuxsr, gumul, basmil, koge, suvar' barslan, u9,
xaqaniyye, tatar, ttirkman, garuk, bagfrrt, uygur lehcalerini, tiirk olma-
yrb tiirkce bilen-danrqan tiibi.itlarin, xotenlilerin ve digar xalqlarrn dilla-
rini bi.itiin inceliklerina qador oyrenmigdir. <Divan>da tiirk boylanndan
yalnrzqrr[rzlarrn dilina dair misallar yoxdur. Halbuki Mahmud Kaqlari
onlann dilini aragdrrdrltnt xiisusi qeyd etmigdir. Oser orebce yazrldrgr
iigi.in kiilli miqdarda erabce, ara-slra farsca ve gince misallar verilmigdir.

Bir scizla, <Divan>da 40-a yaxrn dil ve lehca illi.istrasiya olunmuqdur.

Mahmud Kaglari bu lehceleri ne ii90n oyrendiyini bele izah etmig-
dir: <Men tiirklerin, tiirkmenlerin, o[uzlarrn, gigillerin, yafmalarln' qlr-
przlarn geharlerini ve meskanlerini uzun iller baqdan-baqa dolaqdrm,
 Mahmud
sdzlarini topladrm, mi.ixtalif sozrerin xi.isusiyyatrarini
ciyrendim, yadda_
ilma hakk eladim. Man bu iglari dil bilmediyim iigtin deyil,
aksino, bu
dillarin an kigik forqlerini gostermek iigiin eladim. yoxsa
ki, mon dil sa_
hesinde onlann an bola$otlisi, an aydrn danrganr,
agrlca an incssi, soyca
an nacabatlisi, savagda an mahir nizegisiyam. Man
onlara o qeder diq_
qet yetirdim ki, tiirk, tiirkmon, osuz, gigil, yagm
a, qrprz boyra'nrn dil-
leri biitiinltikle menda cam ordu. Man onlan on yax$r gakildo
srraladrm,
an gozal bigimda tertib elodim>.
Mahmud Kaqgari <bu kitabr hikmat, se'c, atalar scizii, qeir,
rezec.
nesr kimi edebi pargalarla stisleyarak> tertib etmig, ti.irk
edebiyyatr ve
gifahi xalq yaradrcrhlr tigiin misilsiz ohemiyyet
daqryan 3l g sav, yeni ata_
lar sozii ve mosol, deyim, kalam ve aforizm (onlardan 26-sr
<Di-van>da
iki, 6-sr iig defe takrar edilir), taqriben 240 band ve beyt qeir
ver_migdir.
Nosillordan nasillera kegen bu hikmetli atalar sozleri va
mesellor tiirkle-
rin dtinyagcirtigi.ini.i, mili axlaqi-monovi dayerlerini, gi.indalik
he_yat ha_
diselerino mtinasibotini, bir srizla, uzun osrlerin miigahido
va tacri.i-besi
neticesinde yaranan xalq falsefasini oks etdirir, insanlara,
xtisusan do
genclere ibretamiz oytid va nosihetler agrlayrr.

<Divan>dakr geir niimunaleri iso ttirk badii tofekktirtiniin

btitiin in-
caliyini ve zerifliyini ortaya qoyur. Burada boytik ttirk
xaqanr Alp or
Tonqanrn (ofrasiyabrn) oltimiino hosr olunmug iirek pargalayan
mersi_
ye, tarken xatuna xitabon yaalmrg duygu ytiklii
bendler, aqiqane-lirik
pargalar, ov vo sava$ sehnalerini, tabiot lovhalerini
eks etdiron esasen 7_g
hecah lakonik geirlar iiz miikemmalliyi ve ifado vasitalorinin
zenginliyi
ila insanr heyran edir. <Divan>dakr adabi metnler Agaverdi
Xolil tore_
findan xi.isusi rnonoqrafiyada etraflr qakilde tadqiq
edilmiqdirr.
're Agaverdi Xalil. Mahmud Kagqarlurn <Ttirk dillerinin
divanr kitabr>nda edebi matn-
Ier. Bakr. Sada,2001. 182 s.
 Oserde onlarca siyasi, iqtisadi, herbi terrrin, ad, iinvan, meiget a9-

yalarrndan- otriyyat ve ipak novlarinden tutmu$ palto, plag, elcek, hetta

iiti.i barede en miixtalif melumatlara. yizlarco heyvan ve bitki, silah ve
qalfr aletinin adrna rast galirik. KitaMa 200-dan artrq darman novti, 30-
dan gox xastalik adr. taqriban 40 yemak resepti oz eksini tapmrgdrr'
Btitiin bunlar tirrk madeniyyat tarixi ve etnoqrafiyasr baxtmtndan boytik

dayer daqryan bilgilardir.

<<Divan>da verilmig di.inya xaritosi de boytik ehemiyyata malikdir.

Bu. ilk tiirk xeritasi ve orta osrlorin en daqiq xaritalerinden biridir' Bala-
sagun geharini merkez olaraq qabul edan, diametri 17,75 sm olan bu xa-
ritade miqyas tetbiq edilmemiq, paralel ve meridianlar gosterilmemig-dir'
Lakin buna baxmayaraqonun xeta payr gox azdt. Meselan' Kag-garla
Yarkandin arast 8 mm olaraq verilmigdir. Bu iso gergak masafeye (195
km) nisbatclo 1:25.000.000-luq bir miqyasa uypun golir. Burada cehetlar
ve co$rafi yonler, tiirk ellarinin va olkelerin colrah ardrcrlhfr, hstta

ekvator ve gimal qtitbii, daglar ve gaylar, sehralar va denizlor tes-vir

edilmiqdir. Xeritada adr <arzi-A zer abadqan> kimi gakilen Azerbayca-ntn
cografi movqeyi ve qongulan da oz eksini tapmrqdrr. Bu xarite min il
bundan evvolki dovr iigiin ideal sayrla bilsr.
<Divanti liifat-it-tiirk> Mahmud Kaqgarinin ikinci ese idir. o ozii
bu barede molumat vererek yazmrqdrr: <Sifetlerin teklik' cemlik, goxalt-
ma vo azaltma darecelari kimi i'rab, yani soz sonunda herf deyigmeleri
ila elaqodar olan meselalarden bohs etmedim. Qi'inki bunlar tigi.in ayrtca
bir kitab yazaraq adrnr da <Kitabii cavahir in-nehvi fi ltifat-it-ttirki>
[<Ttirk dillerinin nehvina aid govherler>] qoydum. Ulu Tannntn komayi
ile nehve dair bi.iti.in qaydalar orada gosterilmigdir>. Bugiinodek taprl-
mayan hemin osarinin adrndakr <cevahir> sozii <covherlor>>, <govherler>
demek olsa da, qrammatik manaya baxaraq kitabrn adrnr miiasir dili-
miza <Tiirk dillerinin sintaksisinin esaslarr>> kimi gevirmak mtimkiindtir.
Uyfur tedqiqatgrlannln yazdrqlarna gore, Mahmud Kagfari om-
ri.iniin sonuna yaxln vatenino qayrtmrg, Opalda medrose agaraq (<Mod-
reseyi-Mahmudiyya>) bir miiddet burada ders demig, daha sonra haq-
qrn rehmatina qovugmuqdur. Onun qabri tizerindo mohtaqom bir ttirba
tikilmig, mozarr ise asrlarden bari qedirbilen xalqrn ziyarat yerino gevril-
migdir. <Divan>rn 900 illik yubileyi miinasibatila tiirba temir edilmiE,
etrafi abadlagdrrilmrq, boy0k park sahnmrg, miixtelif apaclar ekilmiqdir.

(DivAND No ZAMAN Vo HARADA YAZILMI$DIR?

<<Divan>>rn ne zaman yaalmasr barade yekdil hkir yoxdur. Bunun

baqhca sabebi eserda bu barodo kifayot qoder sehih melumat verilmeme-
sidir. Mahmud Kaglari cizti kitabr ne zaman yazmav haqda miixtelif
reqomlar gostormiqdir. Meselon, o, tiirk teqvimindon behs ederken yaz-
mrgdrr: <biz bu kitabr yazanda dord yiiz altmrg altrncr (466) ilin meher-
rem ayr idiaO, ilan ili girmiqdi. Bir il kegib 467-ci il olanda at ili giracak-
dir. Hesab sene gosterdiyim izra olacaqdrr>. Mtiollif timsah ili haqqrnda
melumat vererken <bu kitabr yazdrprmrz zaman [dord ytiz] altmrq
doqquzuncu il - nok ilidip deye bildirmigdir. Teossi.if ki, aserin yazima-
st ile bagh gosterilen tarixlor heyvan adr (ilan, at, nek) dagryan illare

a0 Buradan etibaran abzastn sonuna qader olan qismin tarciimesini bagqa bir negrden
da (mtiqayise iigtn) veririk: <...ilan ili davam edirdi. Bu il bitib de 470-ci il [elyazmanrn
bu qisminde sonradan elave edilmig bir qeyd vardrr: <dtizaltme: 461-ci il>; bundan
dolayr kitabrn bitirilme tarixinde bir qeyri-miieyyenlik hasil olur. istar keteba sahi-
fesinde, isterse de bu madde iginda 466-cr rl deyilmig, ancaq bir nege yerde 469-cu rl
yazrlmrqdrrl olunca at ili baglayacaqdrr> (Kaggarh Mahmut. Divanii Lugat-it-Ttrk.
Qeviri. uyarlama, Diizenleme. Haznlayanlar: segkin Erdi, Serap Tugba yurtsever,
Istanbul, 2005. s. 173).
 Warftailrk
Divanij

uygun gelmir, giinki alyazmadakr tarixlor iizorinda qlrmlzl miirekkebla

diizeliglor apanlmrqdrr.
<Divan>rn alyazma ntsxosinin sonundakt kotebeye gore, Mahmud
Kaqpari kitabrnr hicri teqvimi ila 481-cii ilin comadiyil-owel ayrnrn ilk
giini.inde ([{irrasinda) yazmapa ba;lamr;. d6rd dafe yazdrqdan va teshih
etdikden sonra ffi, ilin camadiyil-axrr ayrnrn l2-da bitirmigdir. Bu da
mfrvafiq olaraq miladi taqvimle l072-ci ilin 25 yanvar, garganbe giiniina
rra 1074-ctlilin l0 fevral. bazar ertesi gtiniina uygun galir.
<<Divan>>tn yanlma tarixi barade baqqa reqamler iroli siiri.ilsa de, el-

mi adabiyyatda25 yanvar rc72-10 fevral l}l4-ci illar esas kimi qabul

edilmigdir. Oserin redakte olunmast haqqrnda da bir-birinden forqlenen
reqamlar (1076-78, hatta 1083-cii il) gosterilir.
oserin xalife el-Miiqtadiya ermepan edilmesi haqqrndakr qeyd de ba-
zi dolagrqhq yaradrr. Qiinki el-Mtiqtodi 1075-ci ilin aprelinde, <Divan>
faktiki olaraq yazlrtb baga gatdrrrldrqdan 14 ay sonra taxta grxmrqdrr.
Ehtimal ki, bu qeyd kitabtn redaktosi bitdikden sonra alave edilmigdir.
Bes eser harada yazrlmrqdrr? Bu suala da birmenalt cavab vermak
qetindir. <Divanii ltigat-it-tiirk> kimi fundamental ve iri hecmli miirak-
kab aseri iki il on beq gtin arzinda stfirdan yaztb bitirmak, dord dofe
iiziinii k<igiirmak ve teshih etmsk yalntz o halda miimkiin ola bilerdi ki,
faktiki material ayrl-ayrl bolmelor iizro awolcedan qaralama geklinda
qisman hazrclanmrq olsun. Ehtimal ki, miiallif hale Tiirkiistanda iken
miiayyen hanrhqigleri gormiiq, Ba$dadda osari stiratlo yazrb bitirmigdir.
Oserin Qaraxaniler imperiyasr serhedlari daxilinde yazimadr[rnr be-
la bir mantiqi tezis tesdiq edir ki, bu halda Mahmud Ka;fari oz dahi
mi.iasiri Yusif Balasagunlunun 1070-ci ilde tamamlamrg oldugu <Qutad-

!u Bilig> oserindon hokman xeberdar olmah ve ondan dabezi ni.imune-

lor vermali idi. Bu onu gosterir ki, 1070-ci ilde Mahmud Kag$ari artrq
 Mahmud KaS{ari

imperiyanrn serhadlerinden kenarda ve ya onun gox ucqar bir gugesin-

de (Baldad istiqamatinde) olmuqdur. O ddvriin neqliyyat vasitelerinin
harakat siiretini nezare alsaq, xilafetin paytaxtrna gatmaq tigiin bir nega
ay vaxt laztm oldulunu gorerik. Bundan baqqa, eser Bagdadda yazrlsay-
dt, erab biblioqrafik risalelerinde qeyde altnmah idi. Ustalik, <Divanii
liigat-it-tiirkii>iin oziindan anlagrldrgrna gdre, Mahmud Kaglari bir
miiddat erob dilgiliyinin on mi.ihiim osarlerini, meselen, maghur leksi-
koqraf, Besre qrammatika mektebinin tantnmtg niimayendosi, eruz ne-
zariyyesinin yaradtctlanndan biri olan Xelil ibn Ohmad el-Farahidi el-
Bosrinin (718-792) moghur <Kitab i.il-eyn> asarini nazerden kegirmigdir.
Oreb dilinin ilk izahh liigat olan bu kitab ayn harfi ila baglandrlr iigiin
bele adlanrr. Mahmud Kag$ari heg giibhesiz diger mi.ihiim aserleri, o
ciimloden ishaq ibn ibrahim el-Ferabinin (vefatr: 961-ci il) <Divan iil-
edeb fi beyani liigat iil-erob> kitabrnr da gozdan kegirmiq, bir mi.iddet <iz

asarindo tatbiq edeceyi, izlayeceyi metodu got0r-qoy etmiqdir.

Bir nega kalme de <Divan>rn katibi baredo demek yerino diigerdi.
Melum oldu[u kimi, Mahmud Kaqlarinin oz alile yazdrpr dord ntisxe-
dan heg biri biza galib gatmamtgdtr. <<Divan>tn elm alemine melum olan
yegane ntisxosi aslon Cenubi Azarbaycanln Sava geherinden olan, sonra

$ama yerlagan Mahammad ibn Obu Bekr ibn Obu-l-Feth as-Savi, siimme
ed-Dimegqi (yani Demeqqde yagayan) torefinden Mahmud Kagfarinin
oz avtoqrafindan tam 200 il sonra kogilrtilen niisxedir. Bu giin biz bu
qiymetli osarlo tanrg olmaprmrza gore mehz ona borcluyuq.

OSORI ZIKR EDON MENBOLOR

<Divanti ltigat-it-tiirk> haqqrnda bezi menbalorde melumat veril-

migdir. Mosalan, Ttirkiyenin Anteb qeharinden olan Bedreddin Mahmud
Div anii lilg at - it - tiir k 3l

bin Musa el-Eyni (Eyntabi) cjztiniin 30 cildlik meqhur <iqd iil-cilman fi

tarixi ehh rz-zaman> adh kitabrnrn cografiyadan va nisbalerden behs
edan qisminda va diger iki aserinde (onun eserlerinin i.imumi hacmi yiiz
cilddan goxdur) Mahmud Kagfariden va <Divanii lflgat-it-tiirk>den soz
aEml;, ondan bezi bilgilori, o ciimledon oluz boylart, ttirk lehceleri ve
uygur olifbasr haqqrnda melumatlan xiilasa geklinda iqtibas etmigdir+t.
Ol-Eyninin asarlorinde verihnig bir srra soz ve terminlerin imlasr ve oguz
boylarrnrn darngalarr alimizdaki <Divan>dan xeyli ferqlenir. Bu da bela
diigiinmaye osas verir ki, onun serencamlnda <Divani.i liifat-it-tiirk>tin
elm alamina malum olrnayan baqqa bir redaksiyasl ve ya niisxesi varml$.
ol-Eyninin qardagr $ahabeddin ohmed de <Tarixi ol-Bedr fi ovsaf
ehli al-asr> adh aserinda tiirk etnoqrafiyaslna dair mi.ifessel molumatla
yana$r <Divan>dan tiirk boylarr ve nisbaleri barede bilgileri da oz kita-
brna daxil etmigdir+2.
Boytik tiirk alimi Katib Qalebi oziiniin <Kaqf iiz-ziinun> eserinda
M.Kagfarinin adrnr gekmig, <Divanii ltgat-it-tiirk>den qrsa da olsa bohs
etmig, onun orabca yazrldrgrnr, tiirk elifbasrnrn 18 horf iizorindo bina
edildiyini, kitabrn xelifeyo ithaf vo teqdim olundupunu bildirmiqdira3.
. ordinarius professor ohmed Zeki velidi Tolanrn yazdrprna gote,
Misirda mamliik-tiirk hakimiyyati dovri.inde maqhur Xanegahi-Bay-
barsiyys geyxlerinden olan Alim bin Mehemmad el-Kagfari adh bir goxs
hicri 764-cri ildo yazdtpr <Tac iis-seadat ve iinvan tis-siadet> adh kita-
brnda tiirk sultanlannt ve iimumon tiirkleri medh ederkon <Divan>tn
girigindski bezi ifade ve ibarolerden istifade etmigdiraa.

4l Reqat Geng, hemin esar, s. 16.

a2 Besim Atalay. Onsoz. Divanii Lugat-it-Tiirk Terciirnesi. 1939, I cild, s. XXI.
+r
$erafeddin Yaltkaya. Kegfii'z - Ztinun. Istanbul, 1941, c.l, s. 808.
+q Z.Y.Togan. Mahmud Ka;gari'ye Ait Notlar. Atstz Mecmua. 1932, sayr 17, s.133-

134.
,, Mahmud @Eari

(DiVANDIN TAPILMASI

<Divanii ltigat-it-tiirk> elm alomine l9l4-ciu ilde melum olmugdur.

Moqhur kitabsevor, bukinist mai4azalanrun daimi mtigterisi Oli Omiri
Ofendi bir defe istanbulun <Sahhaflar garqrsr>nda yeni bir kitabrn sora-

lrm almrg, lakin onun gox baha, 30 qrzrl liroye satrldrfrnr, kitabrn awalce
maarif nazirine teqdim olundulunu ve nazirliyin elmi gurasrnda ona on
qrzrl teklif edildiyini eqidende kitabr derhal almaq istamigdir. Terslikden
Oli Omiri Ofandinin iisttinda yalnrz on qrzrl varmlg. Tesadi.ifen oradan
kegen bir tanrgrndan borc gottirorok kitabr 33 qrzil lireya satrn almrgdrr.
Tezliklo kitabrn qohrati her yana yayrlmrg, Ziya Gdyalp onunla ma-
raqlanmrgdrr. Lakin kitabrn itib-batacafr qorxusu ila Oli Omiri Ofondi
buna heg ciir raahq vermemigdir. Axrrda baq nazir Telet Paganrn, Ziya
Goyalprn ve edliyye naziri ibrahim Ofendinin xahigi ila kitabrn tarciima
ve nagrini Kilisli Rifete (Ohmed Rifet bin Obdiilkerim) (1873-1953)
etibar etmigdir. Tiirkiyado Mtiellim Rifet, Kilisli Rifet, soyadr haqqrnda
qanundan sonra isa Rifot Bilge adr ile de tanrnan alim ereb vo fars dil-
lerindon bir srra abidelari va liigetleri tiirkceye gevirmigdir. Bunlardan
<Ol-qavanin iil-kiilliyye li-zebt til-liifat it-ti.irkiyye>> asari gox maghurdur.
Kilisli Rifet 239x165 mm olgiisiinds 319 vareq i.izerinde yazrlmrg 638
sehifaden (175x115 mm cilgtilii sehifelardo maksimum 17 setir var) ibarot
bir cildlik alyazmam (elmi adebiyyatda buna yazma niisxe deyilir) 3 cild
halrnda nagr etmigdir. Dord tacriibeli mtirottibin aylar boyu geca-gtin-
dtiz galrgmast naticosinde 436 sahifo olan I cild va 294 sahifa olan II cild
1915-ci ildo,333 sohife olan III cild ise l9l7-ci ilde her biri 300 ntisxe
tirajla igrq i.izii gormtigdiir. Bu negr elmi edebiyyatda basma ntisxe va ya
Kilisli neqri adlanrr. Beleliklo, oli omiri ofondinin sayesinde tiirkliiyiin
gah eseri olan <Divao itib-batmaqdan qurtulmuqdur'

Kitab grxdrqdan sonra Telet Paga oli omiri ofendiye gox yiiksek
maaglr vezifa toklif etmig, lakin o, taz1 olmamrgdrr. onda
ona <<zati-ali-
qabul buyu-
nize kigik bir miikafat olaraq 300 lire gonderdim, ltitfen,
run> deyo mektub yazmtqdrr. Lakin gordiiyti igin viiqarr ile tox
olan

melrur oslmanh memuru pulu qaytararaqonu yoxsul ailelere <Divanii

liigat-it-tiirk> kimi paylamagr xahig etmigdir'
sedaqesi

1857-ci ilde Diyabekirde anadan olan, uzun illar osmanh

imperiya-

srrun mtixtalif vilayatlorinde defterdar ve miilkiyye miifettigi

kimi gahqan

ve omrii boyu evlenmayan oli omiri ofendi maddi sxtnttlar bahasrna 15

hamrstnt
mine yaxrn nadir kitab ve slyazmasr toplamtg, axtrda onlarrn
Fatihdaki (istanbul) Millot kitabxanasrna bafrglamrgdr' <Divanii
liifat-
kata-
it-ti,irk>iin yegano alyazma niisxesi hazfida hemin kitabxanantn
loqunda Ar. 4189 nomra altrnda qeyde altnaraq saxlantr.
Franszlar kitablarr iigiin ona 30 min ingilis funt sterlinqi odemeyi,
ved etmig-
adrna Parisda kitabxana agmafr vo her ciir garait yaratmafr
ler, lakin Oli Omiri Ofendi <<men bu kitablal dovletin verdiyi
maaqla
bu
yrfdrm, oldiiytim zamanonlann milletime qalmastnt isteyirem> deye
taklifa qatiyyetle redd cavabr vermiqdir'
23 yanvar 1924-ciilde istanbulda vefat eden votonporvor ve kitab-
sever oli omiri ofondinin oliimiina qair Yehya Kamal hiiziinlii bir geir

hesr etmiqdir. Homin geirin ilk ve son beytlari beladir:

<Mohtac isen fiiyuzuna eslaf pendinin,
Diz gok oniinde gimdi Omiri Ofendinin" '

Ya fexri-kainat, sen iYfa et ocrini

Divani-kibriyada bu $erq enciimendinin>'
34 Mahmud KaS{ari

(DiVAN)IN ToRcuuereni

Kilisli negrindan sonra <Divanii liigat-it-tiirk>tin yeni noqrina va tar-

ci.imesina ehtiyac duyuldugu iigiin 1920-ci illorde bu igle bezi adamlar
meggul olmug, lakin bir netice hasil olmamrgdrr.
Breslau Universitetinin sami dillori professoru, oreb, ibrani, kopt,
sanskrit, akkad ve tiirk dillari iizre gcirkemli miitaxassis, 600-den artrq
elmi eser miiellifi Karl Brokkelmann (1868-1956) 1928-ci ildo <Divanii
liigat-it-tiirk>deki sozleri elifba srrasrnda diizmtiq ve bir cild hahnda
Macartstan Elmler Akademiyaslnln maddi destayi ile nagr etdirmigdir+s.
Bundan bagqa, o, <<Divan>> haqqrnda ona yaxln meqala yazml$, asordak
atalar sozlerini ayrrca kitab hahnda gapdan buraxmrgdrr.
Oten asrin 30-cu illerinde Tiirkiyede <Divanti li.ifat-it-tiirk>tn ter"
ciimosi mesalesi gox aktuallagmrgdrr. 1932-ci ilde keqirilen I Tiirk Dili
Qurultayrnda bu barada xiisusi qorar qebul edilmig, mtitexassislordan
ibaret komissiya qurulmug ve terctime igi Kilisli Rifote tapgrrrlmrgdrr.
Miixtelif sebebler iiztinden bu tagebbiis baq tutmaytnca, Konyah Atif vo
TBMM-do Van vilayetini temsil eden millet vekili Tevfiq bey bu igle
meggul olmuglar. Onlarrn terciimodo buraxdrqlarr goxlu sehv va yanhq-
hqlar oserin negrine imkan vermarniqdir. Nehayet, bu a$rr ig maqhur icti-
mai-siyasi xadim, alim ve qerqgtinas, Tiirk Dil Qurumunun banilerin-
dan biri olan professor Besim Atalaya (1882-1965) hsvale edilmigdir.
Bosim Atalay 1939-cu ilde <Divan>>rn I cildini (530 sehife), 1940-cr
ilda II cildini (366 sehife),1941-ci ilda III cildini (452 sehife),1942-ciilde
faksimilesini (320 sehife), 1943-ci ilde ise indeks cildini (886 sahifa)

+s Mitteltiirkischer Wcirtshatz nach Mahmud al-Kaschgaris Divan Lugat at-Tiirk. Bi-

biliotheca Orien talis Hungarica, Budapest- Le ipzig. I 928, Y l+252 p.
Tiirk Dil Qurumunun xetti ile negr etdirmigdira6. Onu da demek la-
amdtr ki, bu, diinyada <Divan>tn en mtikemmel terci'imesi hesab olu-
nur. Heg da ebes deyil ki, psarin baqqa dillare torciimesi zamail Bosim
Atalayrn terctimasi asas baza ve etalon rolunu oynayr.
1957-ci ilde tantnmtg dil ve madeniyyet tarixqisi Dohri Dilgin tere-
finden <Divan>tn ereb alifbasr ile indeks cildi neqr olunmuqdur. Bundan
bagqa, 1990-cr ilde Ttirkiye Respublikasrnrn Medaniyyat Nazirliyi <Di-
'anii liigat-it-ttirbi.in faksimilesini takrar gap etmigdiraT-
30-cu illerda SSRI Elmlor Akademiyasrnrn Azarbaycan filiah <Diva-
.
nii liifat-it-tiirk>tin terctimesini meghur dilgi Xalid Seid Xocayeve tap-
grrmrgdrr. 1935-37 -ciillerda heyata kegirilon hemin tarctimenin elyazma-
srhazrda AMEA Nesimi adtna Dilgilik institutundadrr. Aradan keqen
dovr orzindo elyazmanrn bazi sahifaleri saralaraq oxunmaz hala diigsa
de, tsrciima iimumen keyfiyyetli ve seviyyelidir. Lakin terctimenin dili
miiasir dilimizin leksikasr ilo tam sesleqmir, bezi soz ve terminler arttq
arxaiklegmig, o dovrde dabda olan yeni t0rkco kelmelar ise bu gtin

iqlenmir, iistalik, 30-cu illerde latrn esaslt Azetbaycan qrafikasrnda isti-

fade olunanbezi herfler bugiinkti elifbamrza uymur.
Bosim Atalayrn yazdrptna gora, Xalid Said Xocayevin osas noqsant
sozleri klassik xaqaniyye tiirkcosi ile deyil, miiasir Tiirktistan qivalerine
uygun gekilde vermesidiras. Zannimce, bu tarciimeni ehya etmek eseri sr-
firdan terci.ime etmakden daha qetin va aprrdrr. <<Divan>>tn terciimesi ile
meqgul olduguna gore bolgevik repressiyasrna tug gelmiq ve bunu heyatr
ile odomig Xalid Said Xocayevin ruhu qargrsrnda say$ ib bag eyirik.

a6 Divani.i Liigat-it-Tiirk Terci.imesi (Qeviren: Besim Atalay). I cild, Ankara, 1939; Il

cild, 1940; nl;ild, l94l; IV cild (indeks),1943.
a7 Divanii Lugat-it-Tiirk. (Trpkrbasrm). Kiiltiir Bakanh$r Yaytnlan, Ankara. 1990.
as Basim Atalay. onsriz. Divanii Lugat-it-Tiirk Terciirnesi.1939, t cild, s. xxxI.
x Mahmud KaSEari
<Divani.i liigat-it-tiirk>iin ozbok dilina tarci.imesini tanrnmrg alim ve
mi.itercim Salih Miitollibov heyata kegirmiqdir. Ozbekistan SSR Elmler
Akademiyasrnrn A.S.Puqkin adrna Dil ve Odebiyyat institutu ve Obu
Reyhan Biruni adrna $orqgiinashq institutunun birgo tagkil etdikleri re-
daksiya heyetinin qoran ile kitabrn I cildi 1960-cr ildo (500 sehife), II
cildi 1961-ci ilde (428 sohife), III cildi (466 sohife) 1963-cii ilde, indeks
cildi iso 1967-ci ilde (Salih Miitellibov bu cildi Qeni Obdiirrehmanovla
birlikde hazrrlamrgdrr) 3 min niisxo tirajla <<Devonu lu[otit turk - Turkiy
suzlar devoni> adr ila buranlmrgdrcae.l96T-ci ilda Salih Miitellibova srrf
bu terctimeye, onunla ba$h aragdrrmalara, gerhlore ve qeydlere gore fi-
lologiya elmlari doktoru elmi darscesi verilmigdir.
<Divanii ltigat-it-ttirk>tin uyiur diline tsrciimesi ise tam bir elmi-
filoloji ve insani facia ilo miigayiet olunmugdur. Holo <iten esrin 30-cu
illerinde maghur uygur qairi Kutlu! gevki (1876-1937) Tiirkiyo-Misir-
Hindistan sayahotinden d<inerken <Divan>rn Kilisli negrini ozii ils $erqi
Tiirktistana gstire bilmigdi. O ve maarifgi-9air Mohemmed Oli <Diva-
n>tn uyfur diline torciimesino girigmig, lakin bu igi baqa gatdrra bilme-
den ginli colladlar torofinden qetla yetirilmiglsr.
I944-cn ilda bdyiik m0barize ve qurbanlar neticosinde qurulan $erqi
Tiirktistan Respublikaslnln liderleri <<Divan>rn uygur diline torctimasi
barede tolimat vermigler ve meghur alim ismayrl Damollam bu igi ger-
geklegdirmeye baglamrgdrr. I cildin tamamlandrlr dovrda Rusiya ila Qi-
nin birge intriqalarr neticasinde respublika siiquta uframrg, ismayrl Da-
mollamrn vefatr ile terciime igi yanmgrq qalmrgdrr. Lakin biitiin bunlar
<Divan>la ba[h felaketlerin yalnrz baglangrcr idi.

ae
Ma4ruya l(ourrapr.rfi. lenony Jryrorur rypK - Typxufi cy3nap AeBoHx. Tap4lrrvron na
Harupra rafrdpnonvr.r C.M.Myrannlr6oe. I rou, Toruxenr, 1960, 500 6er; II rorrr 1961,42,
6er; III rorra, 1963, 466 6er1. IV rou (uHaexc), 1967, 543 bet.
 31
Divanii lii{at-itailrk
1949-cuilde $erqi Tiirkiistan qrzrl Qin ordulan teref,tnden iqlal edil-
dikden sonfa Kaggarrn oyuncaq rejiminin baggrsr Seyfulla Seyfullayevin
tegabbiisi.i vo maddi yardrmt ils tantnmrq gair ve tarixqi Ohmed Ziyai
1952-54-cnillerde <Divanti liigat-it-ttirk>ti tam terci.ime ederok Urumqi
edobi abidalor muzeyino tehvil vermigdir. 1957-ci ilde Sintszyan-Uygur
Muxtar Rayonu madoniyyet nazitliyi hemin alyazmam Pekinde neqr et-
meyi qorara almtq, hatta bunun iigtin lazrmi vesaiti de ayrmrqdrr. Lakin
elyazma neinki gap edilmamig, eksine, <yerli milletgiliye qarqr kampa-
niya> gargivesinde miisadira edilarek yandtrrlmrg, Ohmed Ziyai ise bu
terciimaya gora 20 il a[rr habs cezasrna mehkum olunmugdur.
<Divanii ltigat-it-tiirk>tin tigiincii torciimesi 1960-63-cti illerda Qin
Elmler Akademiyasrmn Sintszyan (-uygurca: $incanq - R.O') hliahnrn
direktor mtiavini Uyfur Sayrami torefindon heyata kegirilmiqdir. Lakin
bu terciimanin elyazmast <la eyni aqibete ugramrg, I966-cr ilde baqlayan
menhus <medoni inqilab> zamant yandrrrlmrqdrr.
Maonun oliimtinden sonra Qinda <Divan>a maraq artmlg, uygur
xalqmrn va ziyainlann tezyiqi neticesindo Pekin dordiincii terciimeyo
icaza vermigdir. Sintszyan-Uygur ictimai Elmlor Akademiyastrun toqeb-
btisii ile <Divanti liiEat-it-ttirb ibrahim Miitinin mesul redaktorlulu
altrnda Obdiissalam Abbas, Obdiirrohim Otkiir, Obdiirrahim Hebibulla,
obdiirreqid Kerim sabit, obdiilhamid Yusih, Halim Salih, Hacr Nur
Hacr, Osman Mohemmed Niyaz, Emin Tursun, Sabit Ruzi, Mehemmad
Emin vo Mirsultan Osmanovdan ibaret 12 noferlik komissiya tarefindan
yazma niisxenin faksimilesi, Kilisli Rifet' Besim Atalay ve Salih Mii-
tellibov negrlari osas gotiir0lerek terciime olunmuq va 1981-84-ci.i illerde
Urumgide 3 cild hahnda l0 min niisxe tirajla naqr edilmiqdilso. Bundan

s0Mehmut KeEkari. Tiirki trllar divanr - Divanii ltigat-it-tiirk. Uriimgi, $incanq Xelik
negriyyiti, I tom, l98l; II tom, 1982; III tom, 1984 (cildlar erab elifbasr ila gap olun-
,oug,-buq sozler va misallar hem ereb, hem de lattn alifbast ila verilmiqdir).
 38 Mahmud KaS{ari
bagqa, Sintszyan-Uygur Muxtar Rayonunda <Divan>>la bagh uygur va

Qin alirnlari terafinden saysrz-hesabsz rneqale ve elmi esar yazrlmrgdrr.

<Divani.i liigat-it-tiirk>i.in ingilis diline
ilk torciimesi Sir Gerard Kla-
usonun adr ile baghdrr. o,l9l2-ci ilde negr etdirdiyi < An Etymological
Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish>5r ((XIII esra qedarki
ttirkcanin etimoloji lii[ati>) eserinde <<Divan>dan da ntimunoler vermig-
dir. Lakin miitexessislarin fikrince, burada da yanhqhqlardan qagmaq
mtimktin olmamrqdrr.
Tanrnmrg AB$ ttirkoloqu Robert Dankoffun terciimesi iso divan-
giinashqda yeni bir merhelanin osaslru qoymugdur. Mtixtelif vaxtlarda
Kolumbiya, Harvard, Arizona universitetlerinda tiirk dili va adsbiyyatr
fenlori iizra ders deyen alim 1979-cu ilden Qikaqo universitetinde ti.irk
va islam tadqiqatlan iJrzre professor vazifasini tutur. onun qeleminden
ttirk edebiyyatlrun ayn-ayn ni.imayendelerina hesr olunrru$ on mono-
qrafiya, 60-dan artrq elmi meqale ve ray grxmrqdrr. Alim ttirkltiytin iki
gox miihiim eserini, yeni Yusif Balasagunlunun <Qutadgu Bilig> poe-
masrnr (1982) ve Mahmud Kaggarinrn <Divanii liigat-it-ttirk)) esorini
ingilis diline tam qakilde tarctimo ederak ginasi Takinin vo Gdniil Alpay
Tokinin redaktasi altrnda 1982-85-ci illarda iig bito hahnda negr
etdirmigdirs2. o, son tarctimeni hemkarr ceyms Kelli (James Kelly) ile
birlikda heyata kegirmiqdir.
<Divanii ltigat-it-tii rk>> l99l -98-ci illarde osker Eqeubay terofi ndan
tig cild hahnda qazax dilino terctime edilmigsr va yiiksak poliqrafik sa-

5r G.Clauson. An Etymological Dictionary ol Pre-thirteenth Century Turkish. Ox-

ford.1972.
! Mahmud al-Kashgari. compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk),
Edited and Translation with introduction and indices by Robert Dankoff in colla-
boration with James Kelly. cambridge, part l, 1982 (pp. XI+416); parr tI. l9g4 (pp.
III+381); part III. 1985 (pp. 337+mis166sh.;.
ssMaxruyr l{aur4apz. Typir ce:airi (luyauu
nyrar-}rr-rypix). Aluaru KaJracbr. XAHT
6acnacsr, I rou, I 997, 592 6er: II rov, lggj, 528 6er: III rorv, I 998, 600 6er.
Divanii Wat-it-tiirk 39

viyyeda 3.000 tirajla negr olunmugdur. Qazaxtstan Respublikasrnrn pre-

zidenti Nursuitan Nazarbayev na$ra onsoz yaz'mt;, bu qabilden olan
aserlerin elmi araqdtrmalarda, milli madeniyyet ve giiurun inkigafinda
oynadrlr miistssna rolu vurfulamrgdrr. Taessiif ki, tarciimenin trans-
kripsiyasrnda qangrq gakilde tetbiq edilen kiril ve latrn elifbalarr, habele
bazi spesifik harflar bu nagrden istifadeni gatinleqdirir. Ona gore de biz
qazaxca torciimeyadan iqtibaslar vermek imkanrndan mehrumuq.
2}02-ci ilde <Divan> Pekinde Sintszyan-Uygur Muxtar Rayonu
ictimai Elmlar Akademiyast tarefinden Qin dilinde Alimcan Sabitin ma-
sul redaktorlulu altrnda 3 cild hahnda 3.000 ni.isxa tirajla neqr olun-
muqdur5a. I cildi Xe Juy, Din i, Syao Cuni va Lyu Qzintszya,Il cildi
Syao Cuni va Lyu Qzintszya,Ill.cilidi iss Syao Cuni gevirmiqdir. Mirsul-
tan Osmanov I cildda, Tahircan Mehommad ise II ve III cildlarde ereb

ve latrn qrafikasr ila verilen metna nezarct etmiglar. Odalet namine de-
mek laztmdrr ki, bu, poliqrafiya baxrmtndan <<Divan>tn naqrleri ara-
srnda an nefis nagrdir. I cildin evvelindoki on bir sehifelik miiqeddimsde
esar, onun miiellifi, Qinde bag tutmayan noqrleri ve baqqa dillere ter-
ciimolari haqqrnda geniq bilgi vermigler.
2004-cii ildo <Divanii ltifat-it-tiirk> Hiiseyn Dtizgtiniin (Hiiseyn
Mehommedzada Sadiq) tarciimasi ile fars dilinde de nefis gekilde gapdan
grxmrgdrr55. I-II-III cildleri tek bir cildda toplayan miitarcim osere yaz-
drpr 2 sehifalik tiirkca va 67 sehifelik farsca onsozde kitabrn gox miifes-
sel va parlaq tahlilini vermigdir. O burada osarin yazima yeri ve vaxtt,
tedqiqi tarixi, Miiellim Rifet, Konyah Atif, Karl Brokkelmann, Besim
Atalay, Dohri Dilgin, Salih Miitallibov, Robert Dankolf ve Ceyms Kelli

5a Tu Tsziie Yuy Datsrdyan, .sjll otiJ 6ti:.r Pekin. Milletler neqriyyatr, 2002,I cild, 554
s.; II cild. 378 s.; lll cild, 442 s. Qin heroqlifleriniyazmaqmiimkiin olmadrgr iiqi.in biz
bu naqri qertiolaraq DLT-Qin adlandrracagrq.
ss2964 ;i,i,l Jil t"-E , ut;ill otiJ glj;.t
40 Mahmud KaS{ari

ne$rlerinden, uylurca vo qazaxca terciimelerdon genig behs etmigdir.

Hi,iseyn Di.izgi.in onsozde Ural-Altay dillerinin tesnifatr, ttirk dillerinin
tarixi, qedim uylur yazrsr, habele <Divan>dakr geir pargalan, atalar
srizleri, dastan vo revayotler (Alp Or Tonqa, $u va s.), tarixi hadiseler vo
gaxsler bareda soz agmtg, osorin imlastnt ve qurulugunu tehlil etmigdir.

Htiseyn Diizgiin de eynen uylurlar kimi maddoleri (baq sozlori) ve

misallarr paralel qekilde hem lailn, hem de areb alifbasr ile gdstermig,
daha sonra ise <Divan> haqqtnda miixtolif dillorde gxmr$ 126 biblio-
qrafik negri ahate edon 5 sohifelik (s.68-72) edebiyyat siyahrsr vermigdir.
2005-ci ilde istanbulda <Divanii ltipat-it-tiirk>i.in yeni bir terciimosi
igrq iizii gormiigdiir56. Segkin Ordi ve Sarap Tu$ba Yurtsevar terefinden
hazrlanan bu tarctima tamamile orijinal ve yenidir. iki hisssden ibarot
olan kitabda owolce bag scizler latrn elifbasr ile terciimasiz, ntimunesiz
ard-arda sralanmrgdrr (s. lI-126). Meselen, hemzo kitabrnda iki-yeddi
herfli bag scizler b<ilme ve bablar izre arxa-arxaya diizillmtig, qram-
matik izahatlar oldulu kimi verilmigdir. Kitabrn ikinci hissasinde ise
(s.127-720) hemin sozlar torcilmolari, misallary atalar sozil, geirleri ve
qaydalara dair izahatlarr ile birlikde latrn elifbasmrn ardrcrlhgrna gore
adi liifet kimi tertib edilmigdir. Bu negrin meqsedi <Divaru>r gafdaq
ti.irkcoda daha genig oxucu ki.itlasine teqdim etmek oldugundan orada
tiirkce s<izlorin areb elifbasr ile yazrhgr da verilmamigdir.
Bir scizle, <Divanti ltilat-it-tiirk>iin bu gox rahat vo sade nagri hem
liifet, ham da indeks kimi qebul edile bilar. Onun en esas ozelliyi son
terciime olmasr etibarile diger negrlerde goza garpan sehvleri teshih et-
mesi va <<Divan>a yeni ve cosaratli bir baxrgr eks etdirmesidir.

s6Kaggarh Mahmut. Divanii Lugati't-Tiirk. Qeviri. Uyarlama, Diizenleme. Hanrla-

yanlar: Segkin Erdi, Serap Tulba Yurtsever. istanbul, 2005, Kabalcr Yayrnevi, 725 s.
D iv anij liift a t -i t - tf;r k
Bir nega kolmo de bu setirlerin miiallifinin terciimeya neca baqladrpr
barado yazmaqyerine dtiqerdi. Men bu igle 1986-cr ildon meggulam. o
vaxt <DivaD)rn I cildini (Basim Atalay nogrinden) terctime etmigdim'
Lakin sovet dovriinde nagr iqinin gatinliyi, plana saltnmast ve illerle siir-
mesi doyerli oxuculara yaxgl malum oldusuna gore, bu togebbiis yanm-
grq qaldr. Daha sonra btittn ziya\lai ve jurnalistlar kimi man do ol-
komizdo geden ictimai-siyasi proseslara qoguldu[umdan bu igle me;lul
olmala vaxt tapmadrm. Ustelik, Qaraba! olaylan, bir-birini teqib edon
dovlet gevriligi cehdlari, hiperinflyasiya ve kaprz qrthpr, maddi vasaitin
yoxlu[u iiziindan <Divan>tn terciimesi vo neqri maselosi arzu olataq
qaldr ve mecburon arxa plana keqdi.
Daha sonra men meqhur ofuzqtinas ve qorqudgtnas Faruq Siimarin
<O[uzlar> (Bakr, Genclik, 1992,432 sahife) kitabrnrn, boyiik gair, mtite-
fekkir va siyasi xadim Yusif Balasalunlunun <Qutadfu Bilig> (Bakr,
Y azrgr, lgg4, 492 sehifa, K.Veliyevle birlikde) poemaslnln, tantnmtq alim
Baheddin ogalin <Ttirk mifologiyasu (Bakr, soda, 2004,I cild, 626 sehi-
fe) eserinin ve diger esorlorin terctimesi vo 9ap1 ile megful oldu[umdan
<Divanii lti[at-it-tiirk>e lazrmi diqqat yetiro bilmedim. Paralel olaraq
Yusif Balasa$unlunun <Qutad[u Bilig> poemasr ile baph xtisusi tedqi-
qat igi aparma[rm (<Qutadfu Bilig>, Bakt, Elm, 2003, 320 sehife) mena
homin dovriin dilini daha yaxgt menimsemek imkant verdi' Bu arada
<Divan>tn I cildinin elyazmasmr yeniden gozdankegirdim, teshih etdim,
diger cildler tizarinda igi davam etdirerek terctmeni tamamladtm ve
Salih Miitellibovun ozbekce naqri ile, Urumqido heyala keqirilmig uygur-
ca, pekinde buraxrlmrg gince negrleri ilo ve Hiiseyn Di.izgtiniin farsca ter-
ciimesi ile tutugdurdum.
Terc0me ve ne$r prosesinde ortaya glxan esas getinlik sozlerin ve
niimunolarin erob elifbasr ile orijinal tiirkca yaztltqtnt vermekle baSh idi'
.44
Mahrwd KaS{ari
Yazrlrg zamant sahv buraxlnamaq iigiln bunu bagqa dillerdoki negrler-
dan skanner yolu ile gottrmek gox uzun vo yorucu ig oldugundan eserin
har hansr bir dildeki elektron variantr lanm idi. Robert Dankoff ile ya-
ztgmalanmrz zamanr malum oldu ki, o da vaxtile bu problemle qargr-
lagmtg, axtrda <Divanii ltigat-it-ttirk>tin metnindeki sozlerin orijinafunr
arab elifbasr ils vermemigdir. ingilisce nagrini elde etdikden sonra ame-
rikan aliminin bagqa bir yol izlediyini g<irdtik. Mtiqayisa iigiin bir nii-
muna gostarek. Bizda ve diger neqrlerda <O I ii t> maddosi bu qokildadir:
cJl o I t t: bir-birini oldiirme. oldiirene, qatile (.,+df dlutgi)) deyilir.
Hamin maddani Robert Dankoff agagrdakr kimi vermigdir:
'ULUT' 6liit "Killing" (qital). Hence "a killer" (qatil) is called:
'ULUTJY' oliitii.
Biz do amerikan alimi kimi horeket edorak motni ancaq latrn elifbasr
ila vermek istedik, lakin bu zaman liigetin elmi deyarinin agagr diigscayi,
orijinal metn olmadan sozlorin oxunuqu ve yazrhgr ila balh giibhalar ya-
ranacapt andigesi ile bu fikirden tamamilo vaz kegdik. Bi.ittin misallarr
olmasa da, yalnrz baq sozlari (maddeleri) erob olifbasr ile vermek barade
teklif grxrg yolu kimi goriinso de, flreyimizce olmadr. eiinki bu zaman
motngtinaslan taxminen min il ewelki tiirkco ya^ vo imla qaydalannr
oyrenmek ve aragdrrmaq imkanrndan mehrum etmig olardrq.
Yeri gelmiqken onu da deyak ki, <Divan>rn gince tarctimesinde ey-
nan tiirkce, ozbekce, uyfurca vo farsca tarciimelorde oldugu kimi scizle-
rin erob qrafikasr ile orijinal yazrhqr, latrn alifbasr ila trankripsiyasr veril-
migdir. Miiqayise tigiin bir niimune gdsterek. Meselen, uA t p a l a d r>
maddasi ingilisce naEri istisna olmaqla biittin negrlarde taxminen bu ge-
kildadir:
crrYL.J A r p a I a d r. arpaverdi, ((diYt+.rl clj cjf ol atrn arpaladr = o, atr-
na arpa verdi>, (dt-eYL.i -tYl+-,,l arpalar-arpalarnak).
 43
Divanii lil{at-it-tilrk

Qin dilindo ise hemin maddo aqafrdakr kimidir:

osVUjf crrpolodi: .--vuii or:f ii ol qtil orpolodi 1g
tEfJ ZALt 4,f< -f li * <.!uvqli-jvujf orpcl<rr-orpolornol<) o
olursa-olsun,
Qinco tarctimoni alda etdikden sonra nayin bahastna
tiirkce sozleri srab qrahkasr ila yazmai5a qerar verdik. Qtinki texminen
on dord esr bu alifbadan istifada etmig bir toplum olaraq bu igde acizlik
gostermek biza allLr. gelirdi. Bunu oz qiiwemizla gormak macburiyyatin-
de idik - ya misallarr elle yazmah, ya da kompiiterla yrgmah idik. Uzun
mi.iddet bu igi yerine yetirecak adam tapmaq miimkiin olmadr. Nahayat,
Bakr Dovlet Universitetinin hlologiya faki.iltasinin magistraturastnda
tehsil alan tebrizli talebem Neda Nocafi Amandi bu a[tr' gatin ve gerefli
missiyanr oz tizerina gotiirdti vo <Divan>dakr ereb elifbasr ila olan biitiin
mstni, soz va herfleri (herekelari de qoymaq qertila) kompiiterde yrfdr'

(DIvAN>IN QURULU$u

aserdir. Bu-
Quruluquna gore <Divanii liigat-it-tiirk> gox miirekkab
rada 9 mindan artrq soz verilmigdir. Madde iginde ve matnlerda rast-
lanan bag soz vo soz birleqmesinin miqdarr her neqrde ferqdilir' Meselen'
bu roqem Karl Brokkelmann neqrinde 1.993, Basim Atalay nagrinda
8.783, Salih Miitellibov neqrinde ise9.222 tagkil edir' Bu onunla baghdrr
ki, Mahmud Kaggari goxmanah sozlori vo omonimleri bir madde al-

trnda verdiyi halda, ayrl-ayrl naqirlar onlart parqalayaraq iki, bezen iig,
hetta dord-beg madde halna salmrqlar. Oyanilik iigtin bir misal gos-
tarak (sohbet burada terciime ferqinden deyil, srrf texniki ferqdan ge-
dir). Mesolan, Basim Atalay <B a s d r> maddesini bu gokilde vermigdir:
dJgJ B a s d r: (d4 ,t-; C anr burt basdr = onu kabus, qarabasma

basdt>, (d.r.+ 4l 4 bog el basdr=bey vilayeti basdt, sanki tistiine gok-

44 Mahmud KaS{ari
diivl, ((d&+ t*,F begni yagr basdr = yagl beyi basdr, bayo basqrn ela-
di>. Bagqasr da beledir. <cEr.+ tiJ.,,1 ar krzrp basdr=adam qnt basdr, qa-
marladt, tistiine gullandt>, <,rr+ dS:,S drt rt keyikni basdr = it geyiki st-
piirladi ve ytxdt>>, (dl-.{ -}+ basar - basmak).
Salih Miitallibov isa hemin maddeni parEalayaraq agagrdakr beq
ayrr madde hahna salmrgdrr:
.sr.+ g a s d r: <.gl+ ej C anr burt basdr = onu (ktreyini yere
qoyub yatmaq naticesinda) qara basdr>.
cs4 B a s d r: <,.rr+ cjrl .{ beg el basdr = emir xalqa ziilm eledi>.
d+ B a s d t: <or+ ,*,F bagni yalr basdr = dii$men gece beye
basqrn etdi>. Bagqasr da beledir.

crr^r B a s d r: <.sl+ E-l.J .tl er krzr$ basdr = adam qzr basdr, iisttino
grxdr>.

ar-+ B a s d r: <,sr+ dsrs di rt keyikni basdr = it geyiki basdr, basrb

aldt, yxdt>), (dLl-.; --lL+ basar-basmak).
Yeri gelmigken qeyd edek ki, biz de bir madde igindo verilen, imla
ve teleffi.izca eyni olan, lakin tamam lerqli mena ve anlayrglar ifade eden
scizlari ayrrdrq ve yeni madda hahnda verdik. Bu gokilda li.ifetin daha
aydrn, daha anlagrqh, istifade tigiin daha rahat ve funksional olaca$rnr
r,azera aldrq. Bizim nogrde bag madde saylsl 9.300 civarrndadrr.. Bunla-
nn 4 mine qaderi (40 faizi) fe'I, qalanlarr isim, sifet, zarf va evozlikdir.
Osar klassik ereb qrammatikasl va liiletgilik onenaleri esasrnda qele-
me ahnmrgdrr. sozler ereb olifbasrndakr herflarin slraslna uylun olaraq
dtiziilmtigdiir. Mahmud Kaqgari ozii bu barado bela yazmrgdrr: <Men bu
kitabr ... heca horfleri slraslna giire tertib etdim. Araqdrran onu asan
tapsrn, arayan srrasrnda arasln deya, her kelmeni yerli-yerine qoydum,
derinliklarini tize grxardrm, qatrhqlannr yumgaltdrm, qaranhq cehatlarini
Divanti lilEat-it+iirk
iqrqlandrrdrrn. illor boyu bir gox qatinliklero sine gerdim, nehayot, eseri
bagdan-sonadak sekkiz esas kitabda topladrm>.
M.Kaglari birinci kitabr <hamzali sozler kitabu> adlandrrmrqdrr.
<<Divan>>rn ikinci kitabr <salim kitabr>drr, buraya terkibindo arebce
<harfi-illet> deyilen elif, vav, ye harflerinden biri ve tekrarlanan herfi ol-
mayan sozler daxildir.
<Miizaef kitabr> adlanan iigtincti kitabdakr sozlerde eyni cinsli iki
horf yan-yana galir, bu zaman ilk herf stikunlu, ikinci herf herekali olur.
Ossrdoki dordiincii kitab <misal kitabr>drr. Soziin torkibinde herfi-
illetden, yeni elif, vav, ye harflorinden biri olsa, ona <misal>> deyilir.
Beginci ve altrnq kitablara mtivafiq gekilda tig herfli vo dord harfli
sozler (orebce <<zavatiis-salase> ve <<zevat til-srbaa>) daxil edilmiqdir .

Mahmud Kaglari yeddinci kitaba <ftinneli sozler kitabu, yani ter-

kibindo genizdan (burundan) gelen herfler olan scizler kitabr adtm ver-
mig, stikunlu iki horfin birlagdiyi scizleri (<cam beyn os-sakineyu) isa
son kitabda toplamrgdrr. Yeri galmiqken onu da demok lanmdll ki, her
bir kitabda iki (stinai), iig (siilasi), dord (riibai), beq (xiimasi) ve altt
harfli (stidasi) sozlar bablarr, elece ds salim, miizaof ve giinneli qismlori,
habele soziin qurulugundan astlt olaraq miixtolif bablar vardr. Kitab-
larrn bozilari isimler ve fe'llsr olmaqla iki kitaba, sonra bolme ve bab-
lara ayrrlmtg, miivafiq qrammatik izahatlarla techiz edilmiq, bu zaman
erebca terminlar igledilmiqdir.
Mahmud Kaqgari <Divanti liigat-it-ttirk>a ttirk dillorinde istifade-
dan grxmrg arxaik scizleri, habele xalq arastnda feal qokildo igledilan, la-
kin bagqa dillarden kegen altnma kalmeleri daxil etmamigdir. O, prisip
etibarila ahnma sozlero qar$l glxmrg, dilin saflrlr ve temizliyi uprunda
mi.ibarizo aparml$, ttirk sozlerini unudaraq lars sozleri igleden opuzlart
keskin tenqid etmigdir. Mahmud Kaq[ari esil ttirkcenin goherlarde deyil,
46 Mahmud KaS{ari
baqqa xalqlarla gedig-geligi, i.insiyyeti az olan kogari ehali arasrnda qo-
rundulunu vurgulamrgdrr. o, <Divan>dakr bir srra scjzlerin qargrsrnda
<qeyri-asliyye>, yeni <bu soz asl ti.irkca deyildir> qeydini de vermigdir.

NO$RDO TOTBIQ EDiLON OLIFBA

Azarbay can elifbasrnrn movcud imkanlarr <Divani.i liigat-it-tiirb)ii

transkripsiya etmek iigi.in yetarli hesab edile biler. Burada bizim esas

getinliyimizka,ke, ge ve ge herflerinin (seslarinin) iqlenme meqamlarrnr

daqiqlegdirmok idi. Bunsuz eserin terctimesi, sozlerin transkripsiyasr da-
qiq olmazdr. Hetta an miikammal nagr sayrlan Besim Atalay nogrinde da
sozlarin transkripsiyasl zamam bezi ge-lar ge ile, ge-lar ! ila, salrr nun
ise ng ile verilmigdir ki, bu da gagdag ti.irkcode ge herfinin oxunmamasr
ila baghdrr ve macburiyyatdon dogmuqdur.
ikinci esas gotinlik c! ka vs dl ke-ni brzimolifbada eyni herfle vermek
idi. Lakin tiirk dillsrine xas olan sinharmonizm k.ilo yazian sozlarin to-
leffiiziinda cj ka ile d ke-ni bir-birinden ayrrd etmeya imkan verir.
Ugiincii gatinlik .il ke harfinin eyni zamanda ham ke (akin), hom da
ge (agin=eyin, eyin-bag) saslerini ifada etmasiidi. Bunlan yerine 96ro de-
qiq vermeye gahgdrq. Ustelik, dl herfi O n ile birlikde .tti sagrr nunu (nq)
bildirir. Bu sesi beynalxalq fonetikada qobul edilmig qayda iizra bir igara
ila (q) vermek daha dogru olardr, lakin bunun <Divan>dan iqtibas iqini
getinlegdireceyi ve alave problemlar yaradacapr ehtimah bizi bu fikirden
dagrndrrdr. Son dorece geniq ehate dairesi olan <Divan))ln dilgilar xari-
cinde diger sahelerin mi.itaxassisleri terefindan de tedqiqata colb oluna-
caSrnr nazere alaraq sa[rr nunu nq ila vermeyi uygun gordtik.
<Divan>da ancaq sozi.in ortasrnda ve sonunda gelan .lt, saErr nun o
dovri.in dilinda normal bir horf vo sos kimi grxrg edir. Daha sonra bezi
D iv anii l{i{ at - i t - t iir k 41

tiirk dillerinde srradan qfian bu ses hanrda adobi dilimizda olmasa da,
dialektlorimizda, canh danrgrq dilinde iglodilir. Mosale ondadrr ki, biz-
deki nq konsonantr ile n sesinin mtivaziliyi o qeder de ciddi mena farqi
yaratmtr. Masalon, ananl (ana olan qadrnr) ve ananqt (senin ananr), ki-
tabrnr (onun kitabrnr) ve kitabrnqr (senin kitabrnr) sozlerinda obyekt de-
yiqmez olaraq qalrr. <Divan>da isa saltr nunlu sdzla n sesi olan soz ta-
mamila ayn-ayn sozlerdir va ferqli obyekt ve manalarr ifado edir. Mo-
solon, man va manq (dan, buSd a), kan va kanq (ata), on (10) va onq (asan)

sozlerindo bunu ayani qekilde gormek miimkiindi.ir. Dilgiliyimizda sagrr

nun masalesi biittin aspektleri ilo, yani problemin qoyulugu, mahiyyati
ve tedqiqi professor Elbrus Azizov terefinden xiilase edilmigdirsz.
Basim Atalayrn arebca i herfini dh kimi vermesi bizi qane etmirdi,
onu vurlulu vo ya noqteli zet kimi vermeyin daha dogru olacalr fikrindo
idik. Lakin sonradan <Divan>tn tiirkce va azarbaycanca neqrleri arasln-
da ciddi aynhq yaranacapr endigesi ila bu fikirden de vaz kegmeli olduq.
Onu da qeyd etmek lazrmdtr ki, i dh sesi taxminan bizim y sesina yaxln-
drr, bunu geir pargalannda biri I dh, digeri a y lla yazlan hemqafiyo
sdzlarde de gormak mtimktindiir.
Xaqaniyya dilinda v ila f arasrnda telaffi.iz edilen tig noqteli ci f iigtin
latrn olifbasrnrn w herfini qebul etdik.
iki maxrec arasrnda teleffiiz edilan j harfini j ilo verdik.
Oreb qrafiasr ila yazilan ntimunelardeki + b-leri kigik istisnalar dr-
qrnda bir qayda olaraq p ila, 6 c-leri g ile verdik, bu elifba ile yanlan
sozlarda harokeler osason tam gekilda qoyuldu, yalntz cs i/r ilo biton soz-
larda elave diakritik igarsye ve siikun igaresine ltizum goriilmedi. Oreb
harfleri asanhq namine latrn alifbastndakt adlan ile yan-yana gosterildi.

s7 E.Ozizov. hernin aser. s. 107-l 13.

 Mahmud Kastari
Diger herf ve seslerda ele bir ciddi problem yoxdur.
<Divan>da qrammatik qaydalar izah edilarken <Qayda> sdzii yanl-
mamlgsa, hemin sozii diiz motorize iginde biz verdik. Diz mdterize igin-
daki biitiin sciz vo izahatlar, o ciimleden ereb horflerinden sonra galon ve
onlann imlasrnr gosteren qeydlor bize aiddir.
Metnaltr qismlerda gerhlerin imkan daxilinda az olmasrna, eserin
elave bilgilarle yiiklsnmemesine diqqat etdik. Xtisusen de <bu sciz filan
dialektde, filan givode, filan klassik gairimizin dilinde iglenmigdir> kimi
gerhlerden va misallardan qagmaga gahgdrq, <Divan>rn elmi dovriyyeye
daxil edilmssinden sonra onun mi.ixtelif sahalerin miitexessisleri tare-
lrndon geniq gokilde aragdrrmalara celb olunacafrnt nezere aldrq.
Burada bir geyi do bildirmak lazrmdrr ki, biz Besim Atalayrn mont
altrndakr hagiyeda verdiyi qeydlarin bdyiik eksoriyyetini torci.ime etdik.
Lakin bezi scizlarin Anadoluda, yaxud bagqa tiirk dillerinde hale de ig-
lendiyi barade melumatr, bu ve ya digar scizi.in yazma ve basma ni.isxe-
lorde ferqli imlada yazlJdr$q oserin iiztinii k<igiiren katib terehndan va ya
bagqa bir gexs terehndan diizeliglar apanldr[r, teshih edildiyi haqqrnda
qeydleri, elece de arabce metndeki sohv vo dolagrqhqlarla balh miilahi-
zelorin hamrsrnr vermedik, alimin elmi besiretine, derin biliyine giivsne-
rek onun dogru hesab etdiyi variantlan verdik. Bu hem de onunla balh
idi ki, onsuz da kigik qriftlerle yrgrlan qeydlerde erabce sciz, ibara va
ctimlelardski yanhqhqlarr gostermek Azerbaycan dilgiliyi baxrmmdan
li.izumsuz bir igdir. Bu zaman herekelerin bulanrq goriindiiytino, aydrn
gekilde segilmadiyina tecri.ibi qekilde gahid olduq.

Onu da qeyd edim ki, biz terciimo prosesindo ingilisce vo qazaxca

negrleri istisna olmaqla <<Divan>rn ttirk, ozbak, uyfur, fars ve Qin diline
terctimalerine diqqet yetirdik, mi.ibahisali meqamlarr mi.iqayise ve tutug-
durma yolu ile aydrnla$.drrmapa gahgdrq, matnaltr hagiyedo goxlu iqti-
 49
D iv anii lil{ at -it -tiirk
bas verdik. Bu zaman Besim Atalay neqrini ixtisarla DLT (Divanii Lii-
gat-it-Tiirk), ttirkce Segkin ordi va Serap Tufba Yurtsever neqrini qrsa
gekilde DLT-2005 (bu kitab 2005-ci ilde neqr olunub), ozbekco Salih
Miitellibov negrini TSD (Turkiy suzlar devoni), uygur negrini TTD
(Ttirki trllar divanr), abbreviaturast ile verdik, farsca Hiiseyn Diizgiin
nagrini s cJ .r (yani .sjll oLil gl3s.r), gince naqri ise DLT-Qin adr altrnda

zikr etdik. Her defe qeydden ve ya iqtibasdan sonra miivafiq neqrin

cildini vo sehifesini de gosterdik. Zannimizce, bu, mi'ieyyon rnesalolarde
(sozlerin ferqli oxunu$u ve terctimesi) tedqiqatgrlara komek ede biler'
Oxucular hagiyelere baxarken Segkin Ordi ila Serap Tupba Yurt-
severin torciimasine daha gox miiraciet etdiyimizin ferqine varacaqlar.
Bagqa negrlarin maziyyetlarine esla kolge salmadan demsliyik ki,
boyiik

hazfflananbu terciime <Divanii liifat-it-tiirk>tin sonuncu neqri

titizlikla
olmasr etibarile divanqi.inasfuqda son nailiyyet sayrla biler' Kitaba
iki so-
hifelik onsoz yazafl Prof.Dr. Aykut Kazanagtl diger neqrlerin ozellik-
larini qrsaca xarakterrze etmiq, Seqkin Ordi ile Sorap Tugba Yurtseverin
bu esarle bagh biittin edabiyyatr diqqetla gozdan kegirdiklerini, fedakar-
hqla galigaraq ortaya mtikemmel terciime qoyduqlarrnt vurlulamrgdrr.
Son olaraq bu alrr ve getin iSda mendon oz deyerli meslahatlerini
esirgemeyan, mani daim ruhlandtran, eziz miiellimim ve dostum,
boyiik

alim va qeyretli vatondag, negrin elmi redaktoru, Azerbaycan Milli Elm-

ler Akademiyasrnrn miixbir iizvti, Tiirk Dil Qurumunun foxri iizvii,
emakdar elm xadimi, Bakr Dovlet Universiteti tiirkologiya kafedraslnln
miidiri, Azerb4ycanda trirkologiyanrn ve tiirkqiiliiyiin bayraqdarr, filo-
logiya elmlori doktoru, professor'Iofiq Hactyeve sonsuz minnetdarhq
ve duyfularrmi'izhar etmeyi oziima borc bilirem' Tsrciimenin
,qi.ikran
biitiin qiisurlbrr mene, ufurlair ise ona aiddir'
 Mahmud KaS{ari

Olyazmaya miisbet roy veran gorkemli alim, AMEA-nrn miixbir

i.izvi.i, Azarbaycanda Atatiirk Merkezinin miidiri, filologiya elmleri dok-
toru, professor Nizami Ceferova, meslehetgiler - professor Htiseyn
ismayrlova, prolessor Ozizxan Tannverdiyo vo professor Mammodoli
Qrpgaga da darin say$rlarrmr bildiriram.
<<Divan>rn terci.ime ve ne$r olunmasr teqebbi.isi.inii ortaya atan, bu

meqsedle xiisusi <Mahmud Kaggari> fondu yaradan va komissiya tegkil

edon AzerbaycanYazrg/rar Birliyine, fondun rahberi hormetli Anar mii-
ellima, fondun icragr direktoru Elxan Zal Qaraxanhya, AYB-nin katibi
Arif Omrahogluna vo komissiya iizvlerine teqekktirti borc biliram.
Kitabrn terctimesini destekloyen va tagviq edon, negri trarode Elmi
$uranrn qerannl grxaran Azarbaycan Milli Elmlor Akademiyaslnln
Folklor institutuna, institutun direktoru filologiya elmleri doktoru Hii-
seyn ismayrlova ve emakdaqlanna semimi minnotdarhfrmr bildirirem.
Bakr Dovlet Universitetinin ttirkologiya kafedrasrnda barabar gahq-
drgrm eziz hemkarlanma da aynca tegekktir edirarn. Hormetli ustadrm
Tofiq mi.iallim baqda olmaqla onlann mene gostardiklori boyiik diqqet
ve qaygrnr, ve'diklsri deyerli meslehet va tdvsiyelori, terctimonin gediqini
nece govqle, hetta heyecanla izlediklerini heg vaxt unutmayacafam.
Metnin ereb qrafikasr ila olan qismini kompi.iterde yrfan, bu gergin
va iiziicti igin gergeklagmesinde miihiim rol oynayan eziz telebem Neda
Necafi Amandiya, areb-fars proqramlarr ve griftlsri meselasinde meno
komek eden dostum Cabbar Mommadova iirekden tegekktir edirem.
Torci.ime i.izerinda gahgarken mona har ciir garait yaradan, monevi
destek olan, metnin yrgrlmasr vo korrekturarun oxunmasl iginde menim
qeder yaxrndan igtirak edan az.iz heyat yoldagrm Solmaz xanrma, elece
do meni daim destakleyen aile iizvlorime va dostlanma burada oz derin
ehtiramrmr gatdrrmaq isteyirem.
 Bu, <Divanii liifat-it-ttirk>tin Azarbaycan dilinde neqr olunan ilk
tarciimosidir. Umumi hecmi 2.234 sehifo olan Basim Atalay neqri esastn-
da ilk defe heyata kegirilen 2.080 sehifelik bu alrr ve irihecmli i9,

giibhasiz ki, noqsan ve yanhghqlardan da xali deyildir. Tercilme haqqrn-

da ozrey ve tenqidi qeydlerini bize bildiracek qexslare bori baqdan taqek-
kiir edirom. Yegana tesellim bu neqrin milli filologiya elmimizde <Di-
van>>la balh boglufu miiveqqeti olaraq doldurmasr, galacakda daha mii-
kommel torciime ve nagrlerin meydana gtxmaslna zemin yaratmastdtr.
Aqillerden biri demigdir ki, insan heyatrnda tek birce defo liigete
baxsa, hemin ltifot ona verilen pulu grxarmrq sayrlrr. Men iirakden inant-
ram ki, sevimli oxuculanmrz tiirkli.iyiin bu gah eserina her giin dafelerla
baxacaq, ondan gox $ey oyrenecek, gox feyz ve zovq alacaq, deyerli
alimlarimiz ise bu zengin qaynaq sayssinda tiirk dili ve edebiyyatt, tiirk
tarixi va medaniyyeti, ttirk menaviyyatr ve etnoqrafiyast, bir sozle, ganh
tiirk kegmigi ile bagh yeni-yeni tadqiqat iglori apafacaq, bir-birindon
gozel esarlar yarcdacaqlar. O zaman Mahmud Kaqgarinin boyiikliiyii,

ttrkltik, tiirkgiiliik ve tiirkologiya qargrstnda misilsiz xidmetleri daha

yax$l derk edilecek, bizim naqizemeyimiz da boqa getmemiq olacaq.

Burada bir mesoleye de toxunmaq isterdim. Oserin negri ila elaqedar
bir gox tanrdrlrm vo tarumadrfrm i9 adamlanna, yerli ve xarici fgmalara
miiraciat etdim. Sovet dovrtinde orta mekteblerde tedris olunmadrlr
tigtin bizim biznesmenlar <Divan>rn ahemiyyetini yaxqr derk ede bilmir-
diler, iistelik, na$r tigiin laztm olan moblafin miqdan onlan tirkiidiirdti'
Di1zdiir, bezi haram pul sahibleri qazanc meqsedile ticari tekliflar irali
stirtir, girkin niyyetli bezi <elm>> adamlan terciimeni yalnrz oz rmzalarr
ilo gap etdirmayi, mene ise <yaxgr honorar>> vermeyi ved edirdiler' Xarici
firmalara gelince, onlann <Divan> kimi milli bir eserin neqrinde maraq-
larr yox idi. Xiilase, uzun mi.iddat kitabrn gapr i.igiin lazrm olan vesaiti
52 Mahmud KaS{ari

tapa bilmedim. Nahayot, son gara olaraq qardaq Ttirkiyanin 9-cu Pre-
zidenti, Azarbaycantn faxri vatendagt, Tiirk Diinyastnln A$saqqah, tiirk
dilinin ve madoniyyetinin qoruyucusu ve hamisi, ararmzda uzun illordan
beri koni.il ba$lan olan canab Stileyman Demiralo miiraciet etdim. An-
karaya gonderdiyim faksrn yeddinci giini.i o mona faxsen telefon aEaraq
<Divanii li.igat-it-tiirk>iin neqri ile bagh meni i.irakdan destekladyini bil-
dirdi. Bir mi.iddet sonra mani Ankaraya davet edarek terciimo ila tanrq
oldu, bezi deyerli meslohotler verdi, oztiniin yazd43r <Sunuq>u (mtiqad-
dimani) teqdim etdi. Bu necib heroketino gdre bu Boytik insana elmi ic-
timaiyyetimiz, oxuculartmtz va oz adrmdan derin vo sonsuz toqakkiir-
lerimi bildirirem.. Tiirk Di,inyasrntn qelbinde <iziine taxt qurmug, qarefli
adrnr tarixin sahifelorina qrzrl horflarla hakk etdirmig cenab Stileyman
Demirel hem do <Divan>tn nogri ila bagh bu xeyirxah addtmrna gdre
Azarbaycan xalqt terofinden daim minnetdarhqla anrlacaqdtr! (Mon bu
sotrleri srrf qedirgiinashq va tarixi heqiqat namine yazdrm).
Ustad Hiiseyn Diizgiin her bir igin, o ciimladon de xattin, yani yazt-
nrn yanhgl ardan xali olmadtftnt nszerde tutaraq <Divan>>tn farsca tar-
ciimasine yazdrgr onsozti bela bir lalsefi beytle bitirmigdir:
Oz galet birun nebaged hig xatt,
Xetti-teqdir est birun az Palat.
Biz de bu hikmetli fikri tirakdan paylagaraq onsoziimiizti homin
beytin ana dilimizo terciimesi ile bitiririk:
Deyildir qeletden uzaqheg bir xett,
Ahn yazrsrdtr, yox onda qelet.

Tanrr Ttirkii qorusun!

Ramiz OSKAR.
22 iyul2005-ci il, Bah.
 53
Divanil Wo!-it-t:nk
-

DiVANU
LUGAT.iT-TURK

I CILD

(metn)
54 Mahmud KaS[ari

BISMILLAH in-nesMAN in-neHiu

Har ciir fezilet ve gozel emeller sahibi Tanrrya hemd olsun! Xalqrn
an belafetlisi susqun, en saflamr xeste oldufu bir zamanda Tann dogru
ve yanhgr agrq-aydrn qekilde beyan eden Qur'anrru Cebrayrl vasitssile
Mohemmeda gondardi. Belolikle, hidayet yolunu gcisterdi, saned ve ba-
ladgi verdi. Mehommede va onun yolunda xidmot g<isteren biittin civlad-
lanna selat ve salam olsun!
Hemdii salatdan sonra bu kemine Mehammed o$lu Hiiseyn, Htiseyn
oglu Mahmudun scizlerini dinleyin: Tannrun inayeti ilo giineg tiirk
biirclarinde do[du va gdylerin biitiin daireleri onlann miilklari iizerinde
dondii. Tann onlara tiirk adrnr verdi vo onlan yer tizi.ine hakim qrldr.
Dovriimi.iztin xaqanlannr onlardan grxardr, diinya milletlerinin idara ci-
lovunu onlann eline tapqrrdr, onlan hamrdan iisti.in eledi, onlan haqq
iizre qiivvetlendirdi. Ttikrlerlo elbir olanlan ve terefdarlarrnt eziz tutdu,
tiirklerin sayesinda biitiin arzulanna gatdrrdr, pislerin, qaragtiruhun $a-
rinden qorudu. Tiirklerin oxlanndan qoruna bilmok i.igiin onlann yolu-
nu tutmaq har bir agrlh adama layiq ve mi.inasibdir. Derdini soylomak ve
ttiklerin konliinti feth etmok iigi.in onlarrn dilinde damgmaqdan bagqa yol
yoxdur. Oger kimse oz qovmtinden ayriaraq ttirklars srfrnsa, o biitiin
qorxu ve belalardan xilas olar, o adamla birlikda bagqalan da srfrna bilar.
 And igerak deyirern ki, men bunu Buxararun moteber imamlanntn
birinden ve niEapurlu bagqa bir imamdan $exsan eqitmigem. Onlar ikisi
da saned-siibutla biidirirdi ki, peygamberimiz qiyametin elametlerini,
axff zamantn fitne-fasadlarrnt ve ofuz tiirklerinin ortaya grxacagrnr goy-
lediyi vaxt <Tiirk dilini oyrenin, gtnki onlar iigiin uzun stirocek hokm-
ranhq vardtr> deYo buYurmuqdur.
vebah soyleyenlerin boynuna, bu hadis dogru isa, ti.irk dilini oy-
renmek gox vacib igdir, eger bu soz dogru deyilse, o zaman tiirk dilini
oyronrnayi agrl amr edir.
Man tiirklarin, tiirkmenlerin, oluzlann, gigillerin, yafmalartn, qtr-
przlarn gaharlerini va moskonlorini uzun iller baqdan-baqa dolaqdrm,
sozlerini topladrm, mtixtelif sozlorin xiisusiyyatlorini oyrendim, yadda-
grma hakk eledim. Men bu iqleri dil bilmediyim i'igiin deyil' eksina, bu

dillorin en kigik ferqlarini gostermok iigtin eladim. Yoxsa ki, men dil sa-
hasinde onlann en belagetlisi, on aydrn darugant, aplca en incesi, soyca
on nocabetlisi, savagda on mahir nizeqisiyem. Mon onlara o qeder diq-
qat yetirdim ki, tiirk, ttirkmett, olnz,gigil, yalma, qtrptz boylarrnrn dil-
leri btitiinliikle menda cam oldu. Man onlan en yax9l gekilde straladtm,
an gozel bigimde tertib elodim.
Meno ebedi gan-gcihret, bitmez-tiikenmez sovab olsun deya Tannya
srgrnaraq bu kitabrmr yazdrm vo ona '<ill cjlil ol-*.r <Divanti liifat-it-
tiirk> [<Ttirk dillarinin qamusu>] adrnr verdim'
Kitabr miiqaddes peygembar meqamtnda oturan, Haqrmilor soyun-
dan, Abbasiler siilalasinden olan baqqrmz, ulumuz ve apamrz, Alemlerin
Rebbinin vekili, mominlerin emiri xelifa Obiilqasim Abdullah ibn Mii-
hammed el-Miiqteda Biomrullah mertabasine ermefan etdim' Allah ona
uzun omr, ebedi izzet, bextii saadatli hayat eta qrlstn. Seltenatinin te-
mellerine heg bir zaval toxunmastn, eski dovrlarin ehtigamr onun sara-
 56 Mahmud Kasftari
yrndan eskik olmastn. Rehberlik dorecesi ele nemetlerla yiikselsin ki,
Adam ogullarr onun comardliyi ile hayat tapsrnlar. Rehberliyi ugur ul-
duzunun yoldagr olan xog iqballa, oxu hedofinden qagm ayan ezmle. qanh
zafere qovugan dostla, zalil ve qahr olan dtiqmanle taclansrn. Sayesi,
qi.idreti, camah, keremi, q;anr mi.iselmanlann trzarindan ebediyyote qeder
askik olmasrn!

*d<*

Men bu kitabr hikmgt, sa'c, atalar sozii, geir, rezec, nesr kimi edebi
pargalarla siisleyarek heca herfleri srrasrna gore tertib etdim. Aragdrran
onu asan tapsrn, arayan srrasrnda arasrn deya, her kolmani yerli-yerins
qoydum, darinliklarini iiza grxardrm, qatrhqlarrnr yumgaltdrm, qaranhq
cehatlerini igrqlandrrdrm. iller boyu bir gox getinliklere sino gerdim, ne-
hayet, eseri bagdan-sonadek sekkiz kitabda topladrm.
Birincisi - hemzali sozler kitabr58. Allahrn kitabr ile gereflenmek
iigiin men kitabrma hemza ile bagladrm.
ikincisi - salim kitabr5e.
j'- ..
Uqi.incilstr - mtizaef kitabl60.
Dordiinctis[ - misal kitabr6r.
Beqincisi - iig herfli scizler kitabr62.
Altrncrsr - dord harfli sdzler kitabro:.

58 Sciziin bagrnda elif, vav, ye

herfleri gelen scizler. Ogar bir srizde hemza varsa, ona
<mehmuz> (hemzeli) deyilir.
5e Sciziin terkibinde ereb
dilinda <harfi-illet> adlanan elif, vav, ye herflerinden biri va
eyni cinsden yan-yana iki herf olmasa, ona <salim> deyilir.
60 Bir scizde eyni cinsden iki
harf yan-yana galse ve birinci herf sakin (stikunlu), ikinci
harf harakeli olsa, ona <miizaef> deyilir.
6r Sciziin ilk herfi herfi-illetden (yeni
elif, vav. ye) herflarinden biri olsa, ona <misal>
deyilir.
0: iki harfden ibaret scizlere <siinai>, iig herfli olanlara <siilasi>, dord herfli olanlara
<riibai>, beq herfli olanlara <xiimasi>, altr herflilare <siidasi> deyilir.
63 Bizim garhlerimizde vo ya
Mahmud Kagfarinin qrammatik izahatlannda iki, tig,
dcjrd herlli sozler deyilerkan sdziin terkibindeki areb herfleri nezsrda tutulur.
 Yeddincisi - gtinneli sozlar kitabr0+.
Sekkizinci - herakesiz iki horfin birleqdiyi sozlar kitabr'
Har kitabr isimlar ve fe'llar olmaq iizre iki yere ayrrdrm. isimlari
fe'llerden ewel yazdlm, arxaslndan fe'llari diizdtim. Her birini oz stra-
srna gora tesnif etdim. Ovvele galmosi vacib olant ono, ikinci darecade
gelmasi lazrmolant sona qoydum. Hamt tarohndan asan baqa dtiqiilmasi
iigtin kitabda ve bablarda ereb dilindeki istilahlarr iglatdim.
Tiirk ve ereb dillarinin atbaqr barabar yiiriidtiklari bilinsin deye Xe-
lilin <Kitab til-eyn>de6s eladiyi kimi, man do iglek sozlerla arxaik kal-
malori bu kitabda birlikda vermek niyyetinde idim. Olbatta, bu daha
mtikemmol ig olardr. Lakin manim tutdu[um yol daha dogrudur, gtinki
bu halda sozlari tapmaq daha asandrr vo hor kss bu i.isula osttinltik ve-
rir. Buna gore de sozii qrsa etmok meqsedila iqladilmayen kelmeleri kita-

ba daxil etmadim.
Xelilin tutdufu.yolun tiirk dili iigiin doxi maqbul oldulunu gcistara

bilmak meqsadila agagrda igladilan va igledilmeyen misallarr yazdtm:

Arrk Irmak istifado olunan

Akur Axtr istifada olunan

Kar Kar istilado olunan

Kara Kara istifade olunan

Raka Raka buraxtlan

Rak (Eiddat bildiran adat) istifada olunan

Azuk Lzrk istifada olunan

Akuz Akuz buraxilan

6aTerkibinda ganizdan gelan bir herl olan scize <gtinneli> deyilir. Bo$azda taleffiiz
edilen harflera <hiirufi-hiilq> (bogaz herflari) deyilir.
65 Basra qrammatika mektabinin tanrnml$ niimayendasi, aruz nezariyyasinin
yaradrcrlarrndan biri olan Xalil ibn Ohmed al-Farahidi al-Besrinin (718-792) maghur
(Kitab i.il-ayn> asari nezarde tutulur.
ss Mahmud Ka{Eari
Kuzt Kuzu istifade olunan
Krz Krz istifade olunan
Zrkr Zrkr buraxrlan
Ztk Zrk buraxrlan
iglak ve arxaik sozler bunlarla mahdudlagmrr. Ug herfli, dord herf-
li va baqqa sozlerde de bele niimuneler az deyll. Biz burada <Addrm ye-
rigi gosterir> meselinda oldu[u kimi, yalnrzbezi misallar verdik.
Men i;i ytingtillaqdirmak ve kitabr qrsaltmaq flgiin bu yolu segdim.
Mandon evvel heg kimin tatbiq etmediyi bir diiztiltig ve heg kimin dii-
gtinmamiq oldufu bir tertibatla igi agrqladrm. Bu iqde man aserin qiyma-
tini yiikseltmak ve ondan istifada edonlare asanhq yaratmaq namino bir
srra qaydalar, hetta yeni olqiiler do tetbiq etdim. Qabaqda gedonlera gat-
masr iigi.in bu kitab vasitosile ehtiyacr olana at gondardim, onlara yet-
mesi tigi.in yol agdrm, daha yuxan gxmaq isteyanlera nerdivan qoydum.
Sonra men tiirklarin har boyuna moxsus koklarin ve onlardan yaranan
sozlarin xiisusiyyetlorini ve har ada iglenmasini izah edib gdstarmek tigtin
elahidde bir yol tutdum.
Kitabda tiirklorin diinya goriiqlerini ve bilgilorini gostermek tigiin
onlann geirlerindan, qaylrh ve sevincli giinlerinda yiiksek diiqiinceler
ifada edon hikmetli sozlerinden misallar da verdim. Bunlar nosillerden
nesillaro kegerek gelmigdir. Biitiin bunlarla yanagr, kitabda bir gox mii-
hiim sozler de topladlm ve naticode bu kitab saflrqda son hadde, gozel-
likde son mertebaye gatdr.
Koniil verdiyim bu iqde ulu Tanrrdan yardrm diladim.
Her ciir gtc ve qtivve ancaq ona giivenmokdedir. O, biza yara$an
ne gcizel inamdrr!
 TURK YAZISI

Biitiin tiirk dillerinde iglanen horflarin sayr 18-dir. Onlan bu gekilde

qruplagdrrmaq miimktindtir66 :

I r&
tJlrrl J+ tt) 6^,, ._iJ "SJil
Tiirk yaz$t aynhqda bu harflerleyazir:
c* \* "-'L .{ n
5 -? cse j --l t i -.5j I
v,- ---..-\p
-4 -a, -+
19

J *PJ e<,Jo -v -3 a
Oreb dilinde bu herflorin qargrhgr ... & cl e l-dir. Yazrda yeri

olmayan, anaaq teleffi.izda gerakli olan vo kokdon sayrlmayan yeddi

harf daha vardr. Tiirk dillari bunlarstz kegino bilmez. Bunlar sart te-
j
laffiiz edilan + p, e g, moxreci iz ile si I arasmda olan j, erebcede
dexi olan ui f, noqtefi g g, c! ka ile .s ke arastndakr yum$aq ge ve O n
harfina banzeyon 6 nQ herflaridir.
Ttirk olmayanlar bu harflari soylamekde gatinlik gekirler. Kokden
olmayan bu yeddi herf kokdan olan herfler bigiminde yaztfu, yalntz
onlara noqtelar olave edilorek bir-birindan ferqlendirilir. Heq bir ttirk
boyunun dilinda & herfi yoxdur. Elaco da rtbak harflerindan olan &,G
! ,! u, bopaz harflarindon olan o , g herflari de yoxdur. Dtizdi.ir, bay-

66 Olifbanr asan yadda saxlamaq ve harflarin diiziiliig slraslnl ezbar bilmek iigiin
kegmiqda herfler ioz Eeklinda qruplagdrrrlrrdt. Buna lattnca vox memoriae (ses-herf
yaddalr) deyilir. Burada da hemin qeyle qarqrlaqrrrq. Oxuke-leffe-semac-nezeq-bezr-
iuttiyya sozieri erebce bela manalandrrrlrr: qardagrn-bilkdiiyiinlirkin-toxum-yalrqh-
movsiim. Yuxarrdakl alifbada bezi gatrgmazhqlar var. Meselan, vo
r o herfleri gosta-
rilmamigdir. Halbuki <Divan>dakr bir gox sozlarin yazrhqrnda bu herflarden da istifado
edilmiqdir.
 Mahmud KaS{ari

qu$a (i.ihi> deyilir, lakin bunun dogru variantr qrpgaqca oldupu kimi
<iigi>dir. <Qaxmaq>) monaslna galon <gaha> sozii iso kongek dilindedir.
Bu dil saf deyil, goz alrrsrna <<ovah> deyirlar ki, bu da yuxandakr kimi
saf deyildir.

Bundan baqqa, pauza vermok iigtin scizlerin sonuna o h harh elave

olunur, nece ki, gahini ga$rrmaq tig0n <tah-tah>, dayganr galrrmaq tigiin
<kurnh-kurnh>>67 deyirler. Ancaq bir gey anlatrnaq i,igtn soylanen soz-
lerdo o h yoxdur. Xoten dilindo bu herf var, giinki bu dilde hind dille-
rinin tesiri hiss edilir. Bu herf kengek dilinde de var ve bu dil de temiz
ttirk dili deyildir. Ogar & t herfi yazmaqlazrmdrrsa, o, ttirk i dh-si $ak-
linde yazrlmah va iistiine nciqte qoyulmahdrr. Beloce, cr sad herfi do tl
s kimi yazilv va iistiine ndqta alava edilir. o e 6 herfleri de ttirkco noq-
teli 6 x kimi yazirc ve tizerlerino bir iqara qoylmaqla ferqlendirilir.
Qiinki bu horflar yalnrz ereb dilinde movcuddur. Bunlar tiirk dilinde
yazimaq istendikds, yene kohne qeliblerinde yazftb noqte ve alamstla
ayrrd edilir.
Tiirk herflari toplu olaraq bu gokildo yazila bilor6s:

+ffi='
Ttirk yaaslrun imlasrnda belo bir qayda var: taleffiizde yeri olma-
maqla beraber har fethe bir elif l, har zemme bir vav J , her kesra bir ye
o ile gosterilir. Bunun arob dilindo <irnoyi izafat hahndakr lJ . al sozle-
rinda i5.-'..1a L.-"J .sl+l c+ilr,-siil liA deyiliroo.
-eortiniil;

67 Bu giin Azarbaycanur bazi bolgalarindo dayqaya <ktirilk> deyilir.

68 Bu hsrflarin vox memorae gakli beledir: avaha-vesake-yekede-manaza--begera-ga-
tala. Bu sozlar siinidir. onlarr manalandlrmaq mtimkiin deyil.
6e Buradakr sozlerin birinde eb sciziina elif, digerinda vav. iigiinciisiinde ise ye ar-
trnlmrgdrr.
 Bunlan yazarken hereka tigiin bir herfi artrq elemelisan. Kaggardhn
Yuxan Qinedek otrafdakr btitiin tiirk olkelerinda xaqanlartn, sultan-
larrn yarhqlart, mektublan binadan bori buyazrtlayazirc.
Tiirk sozlarinda imale7o, igbaTl, iig heraka ile i9marn72, qalitnhq,

reqiqlik, !{inne, xaygum73, iki sakinin [siikunlunun]yanagr golmesi,i ka

ilo6g-nin birleqmesi, +pharfinin tmila, O n herfinin cJ I iladbyigmosi
kimi hallar movcuddur. Bunlar yeri geldikca izahedilocekdir.

FE',LLORDON YARANAN isiUlen HAQQINDA

isimlar iki novdiir: eslen isim olan isimler, dtizaltme yolu ile elde
edilon isimler.
Fe'llerden dtizelan isimlar on iki horfden birinin vasitasila yararur.
Osil isimler eslinda isim olaraq yaranmlg <<qrltnc>>, <ox> kimi soz-

lardir. Bunlar bagqa sozlerden yaranmamrqlar. Ancaq diizeltmo (igtiqaq)

yolu ila yarananlar bagqa sozlorden toremigler. Bu qebilden olan isim-
lerin eleleri vardr ki, eqidilmekde va igledilmekdedir, bazilori ise dil qay-
dalarrna uygun olsalar da, iqledilmir. Men igladilenleri yazdtm, iqladil-
mayonleri ise buraxdrm. Elo bir yol seqdim ki, buraxdrgrm sozler mi.i-
qayise yolu ila berpa edile bilar.
Fe'llarden diizelen isimlar on iki herldan birinin vasitasile meydana
gelir. Bu herfler | ,& ,e ,& , L, d , '.s (qahn kaO, c! ka ile (.s ke arastnda
soylanen ge (yumqaq kaO, d,?,o,J [vav, n, m, 1] herfleridir'

70 imala - herfi uzatmaq demakdir.

7r isba - harfi qaltn, sert ahengla soylarnakdir.
72 i$mam - harfi yumgaq, inca ahengla soylernakdir
7r Xayqum - burun. damaq sesi demekdir.
62 Mahmud Kag{ari

olif
<tsl+ bilga> sdziinde oldugu kimi; <cs+. bildil) soziinden yaran-
mtgdrr, <agrlh>, <hakim> menasrndadr.
<tsf tige> s6zii de beladir, gox agrlh kimseye deyilir. Bu kelme ( ceril

s-i5UE odi nenqni> sdzi.inden almmrgdrr; <diiqiindi.ikden sonra nesneyi

anladr> demakdir.
<l!l uva> scizii de beledir, bir yemak nciviidi.ir, ona goker ufalarur.
<crStuvdr>> soziinden diizelmigdir ve bir qeyi ufalamaq menaslndadrr.
Olif bezon sciziin terkibinde p m ila birlikda gelir. <Kekil> monasrnr
veron (r 'u'( kesma> soztinda oldulu lqirnl. (d!.3 kesdi>> soziinden ahn-
mrgdrr, gozi.i qapatmamaq iigiin sagrn kasildiyi yere da <<kasme>> deyilir.
(Gl"b-uf cirme sag> sozii de bu qeildandir, <d.r-,rJf cirdi=hordii> soziinden
diizelmiqdir.

(3T

Godak mizraq menaslnl veron <'""ri kaguD kelmosindoki a t kimi.

Bu soz <o+'! kagtr> kolmesindan dtizalmedir.
Geyim demek olan <sk kedhtiD sciziindeki .r t ds belodir. Bu soz
<<crS kedhti> sciziindan ahnmrqdrr, <geydi> demekdir.

CQIC
Qorek monaslna gelon <63 komeg> soziindeki 6 g kimi.
Ki.ile va ya kiile benzar qeylere bir nosne basdrrrldrgrnda igledilan
ur* komdi> fe'lindondir, <gdmdii> demekdir.

rcji* sewing> kelmesi de beledir, (crriir- sewindi> s<iziinden diizel-

migdir.
 ,i$
Bilici adam haqqrnda deyilen <si! biliq> soztindeki r-F q kimi. Bu
stiz <csrl+ bildi) fe'linden yaranmtgdtr.
Ufragmaq vo savagmaq demak olan <,-F]31 urut>r, H,t'iii lekug> soz-

lerindaki ci $ herfi de beledir. n,s.-,l3lurdD>, n ,c+ii tokrdu sozlarinden

ahnmtgdrr.

ec
e iigiin iig hal var.
a) Fe'llera bitigarek onlan isme gevirir: temiz bir nasneya < !J a1!>
deyilir ki, (ltu13 srj-,rl arrndl nenq) soziindan diizelmigdir. Quru bir
nasnsye <gfkurug> deyilir, u.r+i kurrdr> soztindan diizelmigdir.
b) Osil isimlerin sonuna olave edilerok yer, mekan ismi diizeldir:
(ei*- yayla!> s6zii kimi. Bu, yaz demak olan <a! yay> soztinden altn-
mrgdrrTa. Qrqlanacaq yere isa analoji gekildo €X4 krglag> deyilir. Bu,

qrq sciztiniin sonuna ! ! herfi arttrmaqla diizelmi; olmahdrr. Bu sozlore

makan manaslnl onlann sonuna elave olunan ! [ herfi vermigdir.
c) a g herfi fe'llera birlagir, lakin ozi.inden sonra bir I u/ti de gelir.
Btitiin ttrk dillorinde qayda beledir. Fe'l bu yolla isim olur vo oztiyle bir
ig goriilen alet monastnt verir.
(d+# brgfu> kimi. <csr+# brqdr> fe'lindon dtizelmiqdir'
Ozi.iyla bir geye vurulan nesne iigiin <l5-iUgt-j urEu nenq)) deyilir ki,
(d rj urdu> soziindon diizsltmedir.

7a Miiasir tiirk dillarinin bazisinda yaza <<bahar (ilkbahar)>, yaya ise <yaa dey-ilir.
Ustalik, <yaylaq>, <qrqlaq> kimi sozlardaki makan menasl 3 $ herfinden deyil, <gY -
la!> gekilgisindan yaranmtgdtr. Diizdiir, onlartn <yayla>' <qtqla> (miiasir monasl:
kazarma) scizlerinden yaranmlg ola bileceyi ehtimah da var'
 Mahmud Kagrtari

Yumgaq kaf .s g herfi bezen f g harfinin yerini tutur.

(dJ:tiJL,3 kesgi.i nonq)) s<iziinde olduAu kimi. Bunun monasl <kosi-
lecak nesne> demekdir, <kasdi> soztinden ahnmrgdrr.

Bir qeyi sovurmala yarayan alet menasrnda iglanen ((J3,*'31 ewtisgti

=sovurucu, sovuran)) sozii ds beledir. Bu, <t.ru3l ewiisdi> soztinden dii-
zalmig olub <sovurdu> demekdir.

Bundan baqqa, ! g ozi.inde imala va reqiqlik olmayan, tox, qahn

sdylenen fe'llora artrnlrr. Yumqaq kaf .s iso bunun torsinedir. Tiirkcede
srizlerin sonuna elave olunan .s ke ve ![ herflari arabca Ct+i" va Cii-i:
sozlarinin owalindoki t m herfi kimidir. r[+ vo d3'-t sozleri (oraq)) vO

<alek> menasrndadrr. Mincel sozti <ot bigmek)) monaslndakr necale so-

zine, munxul scizfi ise <alemok> menaslru veren naxala fe'lina p m artr-
rmaqla meydana galmigdir. Bir geyi siipiirmak ilgtin istifade olunan alot,
yeni <stipiirga> menaslna gelan r-i.*! sp2ii de beladir. Yoni nesofe

[stiptirmak] fe'lino p m artrrmaqla dtizelmiqdir.

Oguzlar t g ut .s ke yerine srize elif (rijl ale), vav (s u/ii) yerine iso
eyni menada cv s gekilgisi arttnrlar. Miqara 11 .S-iU cr*l+t GQ yrgaE brgasr
nenqD vo odun do[rayan baltaya ( J.$i u,,,t*S.sUif otunq kesasi baldu>
deYirlelzs.
Zaman vo makan bildiran isimler, mosdar hemige bu qaydalar esa-

srnda diizaldilir. Xaqaniyye tiirklori ile digar tiirklor, oguz tirkmanlori

ila bagqalan arasrndakr bu ferqler deyigmayen bir olgtidtj'r. Az sonra bir
gox yerda bu mesaladen bahs edilacokdir

Olbetts, egar ulu Tann istesa...

75Mahmud Kaggari oguzlann <bug!u> yerirre <brgasr> dediklerina i$ara edir. Burada
g+vav, yeni -!u avazine elif+si=as/asi gakilqisinin peyda oldugunu gdstarir.
 ci Ka

Daraq menasl veren (dtij tariak> soztindeki cr ka herfi kimi'

<csllj eu. sag taradt> soztinden dtzolmedir.
urrrf of ot ordt> scizi.indon amala gelan <c3ti.,,f orgak> soztindoki c!

ka da bu ctrdiir. <Or$ak> oraq demekdir.

.s Ke (kar kafl

Har hansr bir geyin kesilmig hissasine ((!s-!U.StJ kasek nonq)) deyilir
ki. bu 64 H6,r-.,5 kesdi> soziinden dtizehniqdir.
<Biiriik> menasrnda iglenan ((.t il egiik> s6zii de bu qabildandir,
<.rr$l agiidi> soztindon amale galmigdir, <6rtdii>, <btirtidti> demekdir.

dl Ge (yumqaq kaf)

<,srU tirildi> soztindan di.izalen <.sj tirig> kelmasi kimi.

u,s.l! oldb soztindan emale galen ,.1.5Jrl oli.ig> soziindeki .s ge kimi.

dL

(Jrj d$+# brggrl yer> soziindeki cJkimi. Menast <<yanlml$, yanq yer))
demakdir, bir qey kasildiyi zaman soylenon (dju ctJ+# brgrldr nenq))
soziindon diizalmigdir.
<Ala-bula a$ya)) menasrna golen (r,Fi targrl> sozti de bu qebil-
dandir, <.eJr-i tanldr> sozi.indan diizalmadir. Bir geyin baqqa bir gey ige-
risinde da$rhnasrna. agla qaranrn bir-birina qarl$mastna deyilir.
66 Mahrrud Kag{ari

eM
<Dogok, yay$r, sergi> demek olan <p* yadhrm> s<izi.indeki p m kimi.
<Dogodi, yaydr> monasrnda igledilen qi* yadhtr> soziindon diizelmiq-
dir.
Bir dilim qovun menaslna gelen (<O.FL3 €ri JJi bir brgrm kalun>
ifadesindeki (€Ji brgrm> s<iztinde iglenen p m kimi. <Kesdi>> demek olan
((dr+l brgdr> soztindon emele gelmigdir.

ON
<Sel> menasrnda iglenen <OiJ akro soziindeki O n kimi. Bu soz < &
cr$l suw akdu> ifadesinden diizelmigdir.
<Torpaq yr$rnr> demek olan <qilJS di+ yrlrn toprak> soziindeki
<cf-- yrErn> kelmssinin O n herfi kimi. (d+ ijtitoptuk yrldu soztinden
emele gelmigdir.

sU/U
Bu horfin qogulmasr ile yaranan sozler ayrrhqda nadir hallarda igle-
nir. <Qan alan aloD (negter) monasmdakr < -F-* sorpu> soztindeki .l
vav herh kimi. Bir leyvamn stid ve ya qan emdiyi zaman soylanen
or'r{i sordu> sozi,inden diizelmigdir.
Dayamlan [durulan] yer menasrnda iglenen ((-,# .&-i turgu yer> sozii
ds beledir.
Bunlar ele qaydalardr ki, goy qiitb ulduzu etraltnda nece firlarur-
sa, tiirk dili de bu qaydalar etrafinda ela firlantr. Bu qaydalar iig, dord,
beg ve daha artrq herfli fe'llere de aiddir. Biz burada miixteser gokilde
soyladik, daha sonra, ulu ve uca Tann istese, irelide daha genig gekildo
izah edilacekdir.
IMWat-it-tiirk 67

sozloRiN QURULU$U HAQQTNDA

Quruluguna gore scizler iki herfli (<cil at>, <-i er>) vo ya iig herfli
olur: < 6jl azuk=azuqe) ve <<tfiyazuk=gtinah) kimi.
56z dcird horfli de ola biler. ('J"{ yalmur> ve (.,;b| ga[mur=gal_
!am> scizlori kimi.
Sdz beq herfli de ola bilor: <.gui-! kurugsak=made, qursaq) ve
kaftanrn iki eteyindon biri menastnda iglenen << c!Gr3 kudhurpak> kimi.
Soz altr herfli de ola biler: atrn ddgaltr qayl$l monavna gelon ((,.s]!L3

k6mtildiiriik> va qu$qun, quyruqaltr demak olan < oi.F kudhurfun>

scizleri kimi.
Ve nehayet, sciz yeddi herfli de ola biler. Lakin yeddi herfli isim az-
dr. Meselen, yeddi herfli ((ri+-6t zarfungmud> sozi,i bir nov etirli da!
reyham demekdir.

Ti,irk dilinde yeddi herfi kegen soz yoxdur.

isiurenDo sosARTrMr (ziyADo) HAeeINDA

isimlera artrdan harflar ya (r. mad=uzatmo), yaxud da < r.d lin=

.
yumgaltma, inceltmo> horfleridiri6.

76<Horfi-med> tiqdiir: elif, vav, ye herfleridir. Bu horfler oziinden avval galen harfleri
tzatma$a xidmat edir. <Horfi-lin> da tigdiir. Burada alif harfi siikunlu oldufu tigiin
ancaq gakmaya xidmat edir. Vav va ye harfleri sakin olsa, harfi-lin olur. Herh-line
(yum$aq) adr da verile bilor. <<Harfi-mad> isa uzatma herfi demekdir. Bunlar orebce
s6zler iigiin igladilen qaydalardu, tiirk dili iigiin meqbul deyildir. Tiirkcoya ancaq
mecburi tetbiq edile bilar. Oslinde, Kaglari <<korr!>, <<an!r> sozlerini linli gosterse de,
bu, dogru deyildir, giinki buradakr u ve r herflari uzatmaqdan baqqa bir vezifo dagrmrr.
Burada ehtimal ki, herfilinden gox <orta maddi-lin> nazerde tutulur.
 Mahmud KaS{ari

Uzatma harfi <guval>> manasrndakr <iij tafar> ve od qalamaqda

[bir geyi ahqdrrmaq iigiin] istifada edilen qey [gah-grrpr] menasrna galen
(JLL gawar> soziindeki FLill elifdir.
Yumqaltma harfi qorunan yer menasr veran <g-i kon[> va <ta-
miz> menasrna gelen <g;1 arr[>, haztr manastndakr < d,Jii anuk>>, <<ga-

hid> demak olan ( ciJff tanuk> sozlarindaki J, ts [vav va ye] harfleridir.

isimlere artrrrlan horflarden biri de i hemzadir. Aygrr demok olan
<-plladhgrr>>, sebzonin bir noviintin adr olan 11,3i"ir rggun> sozlerindaki i

hemzaler kirrri.
isimlare artrnlan harflarden biri da cl n harfidur. Marsin alaontn
meyvesi menaslnl veren (Oti'j bazpan>> vs sel sulanntn yardrgr yer de-
mek olan (OlJgi kazpan>> sozlerindaki O n kirni.
isimlera artrnlan digar bir herf iso g vav herfidir.
<ipak> menasrnda ui-i turku>> vo <<zavzek>> menasrnda <-i-i kur$u>
sozlarindeki s vav kimi.
isimlara cs r herfi da artrnlrr. Mesalen, tepelik, daghq menaslna gclsn
(sJ.i3 kotki>, <qag-qabaq, turgumu$ tiD manaslnl veron ( CJi burkr>
sozlarindaki r-" r kimi.
Bu sozlerden cJtrl fo'al,cJhi fu'al,dl,,.i fi'al,cJ# fe'ul,r,!'3 fe'il tipinda
olanlarda oxunuqda yumqaltma [incaltme] horfini atmaq da mtimki.in-
diir.

<irmaq ve daranin arxasl>) manaslnl veron (e!.i yugug)) sozi.inii [vavsrz]

n6d, gaklinda y azmaq mtimkiindtir.
Qoruq soztinii da yanda eynon hern [rr r ila] <g] kong> geklindo,
ham do [a r-srz](tJ korg> geklinde yazrnaq olar.
Soztin qrsasl uzunundan yaxqrdrr. Tanrt izin verse, qalan mosalaler
bu kitabda davam etdirilacakdir.
 FE'LLoRIN QunuI,u$u vo SoSARTIMI HAQQINDA

Fe'llar iki, iig, dor<l, beq, altr harfli ola biler. Fe'llarin sonuna artt-
rrlan herflarin sayt ondur: uill(a/e), d, t, J r, gr S, d $, .3 ka,
lS ke d l,

o n, y la, o y. Bu harflar soze yeni mena vermak tigiin artrrtltrTT.

dlrolif

<Hosed etdi> manasrna galen <,rrlj$ tapzedi> soziindaki 'ill elif kimi.
Bu kelme ($oran yeu demak olan <jftepiz> soziindan diizalmigdir-
<ud galdr>> manasrnda iglenan <.srli$ kupzadr> soziindaki 'ill alif de
'rcledir. Bu kelma u-S kubuz> sozi'indondir'

CrT

Fe'li tesirli etmek iigiin sozo arttnltr. Arpa, bu[da kimi geyleri ta-
mizlamek menaslna gelan <"1J ii tang arrttr> ciimlesindaki <l"J anttt>>
soziinde iElansn o t kimi' <Paltar qurutdu> demek olan <cr} oi ton ku-

ruttr> ciimlasindoki <L,rj)) soziinde iglonen dr t de beladir' ci t herfi artr-

rrlmazdan avval bu sozlar <o.!-lIandt>>, u,-ttikundt> gaklinde idi'

R
Qox zaman bir fe'li tesirli etmek iigiin I r herfi r: t harfi ile birlaqir'
<Getdi> demek olan <rs.lt bardr> sozii <sr-i-c barturdr> geklinde
tesirli olur. <orEkoldi> sozi.indan i53 (6.tJil3 kaltiirdi> qaklinda tesirli fe'l
dirzalir.

: y la-nr da saysaq. lb'llerin sonuna arlrrrlan lrarllerin sayr oll deyil' taktiki olaraq ot.t

llir t'rlur.
 U"S
Fe'llere artriaraq arzu, istek manasl yaradv: ((di,al .ii suw ig-
sedi=su igmok istedi>, (d&l; yeysedi=yemek yemek istodi>.
"ilq
Bu herf erab dilinin tefa'iil babrnda oldulu kimi bezan neyi isa os-
linde olmadrgr halda olmug kimi gcistarmok meqsedile fe'llera artrnlr.
(.rrij4.I c$r-l; c.r;$ df ol mondin yarmak ahmsrndr=o ozi,inii monden pul
altrmrg kimi gdsterdi> ctimlasindo oldulu kimi. <ia,y..tt l5n df ol manqa
ktiliimsindi=o <iztinii mone guya giiler, giiliirmiig kimi gcisterdi> ctimle-
si de bu qebildendir.

cF$
oreb dilindo mtifa'ela babrnda oldulu kimi, bir. igin iki nefar tere-
finden gortildtiyiinti bildirmok iigiin scize artrnhr.'
<.'.JJf urdr> sciziindan <<.rr.i]l uruqdr>>, n,r{.i turdr> sciziinden ,r,s$i}
turugdr=qalxrgdr, bagqasr ile birlikdo ay apa qalxdu kimi.
<Kasalmak>, <<iytinmok>> vo iki adam arasrndakr behslagme mena-
lan da beledir. Yeri geldikca onlardan behs edilocekdir.

c! Ka
Meglub olmanr, ezilmani, xorlanmam bildirmek iigiin fe'le artrnlr
ve meful menasl bildirir.

11qe.$;,1.i er agrkdr = adam acdr>r, nr.i$ ri-I! yrlkr yutukdr = ilxr qu-
raqhqdan lap arrqladr, bir dori-bir stimtik qaldr> ctmlalerinde oldulu
kimi.
Bu tipli sozlarde Eoxzamanjka herfi'rrs horfi ile birlegir: ( .r$/4JlJ
er arsrkdr=adam aldadrldr>, (.rri,,iJ er soysukdr=adam soyula deydi>
ciimlalarinde oldufu kimi.
 .s Ke
Uzun teloffiiz edilen ince sesli sozlerde ve l5 ke herh igledilen
s<izlerdo bezon cJ ka yerina..s ke gelir.
qris+,,ifl gi;l ftagp1n ar yetsikdi=qagan adama oztinii yetirdi, qagan

adamayetiqildb, (s3tr*liJ r;f ol er bilsikti=o adamm gizlatdiyi ve ozii

'ey
bilindi, fag oldu, tize grxarrldr>.

dL
Mechul fe'llaro artrtltr' nC .lrt'i er ok atto> ciimlosindan diizelon
(d$jl63l ok atrldr>> ciimlosinde oldulu kimi'
n.s+d ji bo, tokrdr> ciimlssinin fe'li <a$,S j.ri Uoz tokrldr = bez
toxundu> geklinda mechul nove gevrilir.

ON
Bagqa birinin komeyi olmadan failin her hanst bir i$e girigdiyini
bildirmek tigiin fe'llere artrilrr. (dril ii.t'|-! cJf ol yarmakrn ahndt>> ciim-
lasinde oldulu kimi, <<o, pulunu ozti aldu demokdir.<cr$S iPJfi i;ri'dl
ol mendin tawann kolundr> ciimlosinde de veziyyet eynidir, <<o menden
oz malmr almaq iigiin iistaledi, istedi>, (o menden oz malmr takbagrna
almaq istedi).

I Lalle
isimlere elavo edilarek onlardan fe'l diizeldir: <6$Li36 ''S+ bog kuq-
ladr> ctimlesindoki kimi; <bey quq ovlado> demekdir. <cfi ku;> sozii
isimdir, gexslere gore tesrif edile bilmaz,lJlaartrrrldrqdan sonra fe'lolur,
bagqa fe'ller kimi btitiin qexslerde tosrif olunur'
Bu gox miihiim qaydadrr, bunu yadda saxla!
 Mahmud
(cr'DtaJEt'l ris {-tl be-e kendcre
krgladr> ciirnrasi da bu qebildandir. <Bay
qaharde qrEladr> dernakdir. <r&* krg> sozi.iniin
sonuna y la artrnlmaqla
isimdon fe'1 diizeldilmiqdir.

o III
s i harfi .Jl ila birlikde iglanir. Bir igin gori.ilmak istendiyi an hamin
igden vaz kegmek manasrnr vermak iigiin igladilir. <qsJi
,;brrcjf ol turgal
kaldr> ci.imlesindo oldusu kimi. Monasl ((o az qaldr ki dayansrru>
de_
mekdir. <.s$,Jtoj cJf ol bargah kaldr> ctimlesindeki <<bargah>
scizii do
bu qebildendir, <<o az qaldr ki varsrn> demakdir.
Bu qaydanr yadrnda mcjhkam saxla!

sozl.eRiN DUZULUS qevoAsr HAQQTNDA

ovvalca iki harflilsrden baqladrq, sonra tig, dcird, beq, altr

harfli sciz_
lerden behs edoceyik.
Ovvelce ortast stikunlu stizlari verdik. Sonra miixtolif
herakelarle he-
rekelenmig scizleri slraya drizdtik.
Daha sonra evveline ihamza va buna banzar diger
harfler artrnrmrg
scizler izah olunacaq. ondan sonra ewaline,
ortasrna ve sonuna ziyad,a
horf artrnlan scizlori izah edeceyik.
Sozlorin tertibatrnr bu qayda iizre gcistaracayik. Har
kitabda ve har
babda isimlerin tertibi zatnanr bu qaydaya riayat
edirmigdir.
 HoRFLoRiN Duzuru$ QAYDASI HAQQINDA

Kegrnig adiblerin enenesine va areb ltigetlerinin tortib qaydalarrna

miivafiq olaraq avvalca sonu ? p ila biten isimlari yazacaq, sonra biitiin
heca herflarini tamamlayrncaya qadar bu igi davam etdirecayik. Bununla
birlikdo, sozlerin avvali va sonu nezare ahnacaqdrr. Hamzaye yaxtn olan
harfi digarlarindan ovvela yazdrq ve osarimizda <vavi-atife> [va ba[layr-
crsrl iqletmadik, giinki bu, ti.irk dilina xas deyildir. Bunu anla!

BOHS OLLTNMAYAN SiFATLOR HAQQINDA

Sifetler mtixtolif maqsadlar iigi.in her ciir sozdan miixtelif yollarla

omele galir.

Birincisi: bir iqi ara-srra hayata keqiran faili bildirir. <J u'l-1i bardr
ar> ciimlasindan fail diizaldilenda <-i c+. r* bardagr ef)), ((-,/ ,.s'tK kaldi er>

ciimlasindan fail di.izeldilenda <J d. J3 keldagi er> deyilir ki, manast

miivafiq olaraq <gedici, gedan adam>>, <galici, galan adam> dernekdir.

Bu novler eslindo sifat olaraq bilinmir.
ikincisi: fe'lin, horeketin daim takrarlanmastnt vo davam etmasini
bildiren fail<lir. <,.16-l lait ,lf *j cjf ol er ol awge bara$an> kimi; manasr <o
adam eve gox, daim gedendir> demakdir. (Lrltl3 Lsi# ,Jf .,.,.ir- .Ji ol kigi ol
bizga kelagan> ciimlesi da beledir, adam bize gox, daim -ealandir>
<<o

demekdir. Bu nov sozlar da aslinda sifat olaraq qebul edilmir.

Uqiinctisii: bir iqi hsyata kegirmoyi diiqiinen, bunun gerqekleqrnasini
qox istayan bir faili bildirir. (dl*"c;r+ t.(it ,lf -,rl cJ{ ol er ol awga banfsak>
ctirnlasinda oldugu kimi: manasl ((o adam o eve getmek isteyir, homige
bu arzudadrr> demakdir.
lq Mahmud Kaii*ari
(dt-4F ui# df c# dl ol kigi ol bizge kaligsak> ctimlasi de bu qebil-
dendir. <O adam bizo galmeyi diigtintir , bize gelmeyi arzulayr>> demek-
dir. Bu, sifet olaraq bilinmir.
Dcirdiinciisti: her hansr bir igi gormek iigtin haqqr oldugu xabor ve-
rilan faildir. < .r.r-i .il"-i Ki .Jl ol ewge barguluk ordil> ctimlesindo oldu-
!u kimi. Monasr <o adam evo varmaqda, getmekda haqh idb demekdir.
Bu, sifet kimi tamn:.r. Opuzlar hansr sozdo iglenmesindon asrh olmaya-
raq rJ I herfini c.r" s harfino gevirirler. (drJ ..sJiJs Ej# c$+ rJf ol yigit
bizga kelgtiltik erdil> ctimlosi da bu qebildendir, <<o igid bize golmekde
haqh idil demokdir.
Begincisi: bir igi gcirmok ijrzre olan, hamin anda goren faili gosterir.
<Ci" ,*i tsi,t * men ewge barr[h mon)) ctimlosinde oldu$u kimi, <men
eve getmek iizroyem> demekdir. <cr rJsds tsit* iF men sizga koligli maD)
ciimlesi de bu qobildandir, ((men sizo gelmek iizreyam> demekdir. Bu da
sifet olaraq tarunmamrydr.
Bu sifetlerin hamrsr fe'lden dtizalmigdir. Yuxanda behs edilan me-
nalan vermok iigiin biit0n fe'llerden sifet dtizeltmoyin yolu budur.
Bu sifetlerin olametlerindan behs etmedik. Bu qaydamn hor yerde
tetbiq edila bileceyini, bu s<izlerin xalq terofinden nece ifade olundufunu
bildirmak iigtin qaydalardan behs ederkan irolide bu haqda melumat ve-
rilacekdir.
Sifotlsrin taklik, comlik, goxaltma va azaltma derocoleri kimi i'rab,
yeni soz sonunda herf dayigmeleri ila elaqodar olan meselelerden behs
etmadim. Qiinki bunlar i.igtin ayrrca bir kitab yazaraq adrm da 11 fts
.sjtt gtil s,s l+l,lJ+ Kitabii cevahir in-nehvi fi liigat-it-ti.irki=Ttirk dil-
lerinin nshvine aid gcivherlou qoydum.
Ulu Tanrrnrn komayi ile nehve dair biittin qaydalar orada goste-
rilmiqdir.
 BOHS OLUNMAYAN MOSDORLER HAQQINDA

Mesderler iki n<ivdiir.

Birincisi: ozltiyiinde, bilavasite masdar olanlardrr. Mesderlerin bu
novii kegmig ve galacekzamanfe'llarinden bahs edilarken izah olunacaq.
ikincisi: aslinda mesder olmayan, lakin izafat yolu ile mosder olan-
lardrr. Bu nov masdorlerde hal menast da vardtr. Bunlan ayrrca venna-
dim, lakin lanmiyerlerda gosterdim.
(d{i bardr> vo(JJ} bann> gekillerindon sonra gelan ( iiu}.- bar-
mak>> s<izii ila <drfS koldi>r ve <;#K kelip scizlarinden sonra gelen
(6LrfS

kelmek> sozti esil mesdordir.

Izafet yolu ile mesder olan sozlero misal: (qJ-n'S l5'in t'4 el q
maninq barrfrm bolsa, manqa tugsrb vo <<Ei3l 4,# ..s.'ls keyik kaligi

bolsa, okta> ciimlelarindeki <t-rl barr!> vs 11etJS kelig>. Birinci ciimlenin

menasr <gedan vaxttmda (gedigim zamanr) mone qoqub, ikincisinin ma-

nasr <geyik gelen vaxt (geyikin geligi zamant) ox ab> demekdir'
(llcs. .l* ss5 jtl tazkeligi borkqige> deye soylenon atalar sozii de bu
qebildendir, <<kegelin, daztn geleceyi yer borkgiidiir, papaqgr dtikanrdrr>
demekdir.
Mosderlerin bu ncivti qaln kdklti sozlore g ut ya LS ka olave
i
edilmokle diizalir. <atit LJ barrg bardr> deyilir ki, <<gox gedig getdi>
monasrna gelir. <<cr.rtl L'tl It cJf ol kuhn uru! urdr>> ci.imlesi de bu qobil-
dandir, <<o, qulunu gox doydii> demakdir. Bu ctimlalerdeki <!-r+ barr!>
ve (e]f uru!> scizleri mesdarin diizoltme noviindendir.
c3 ka pkilqisi yalnrz izafat edatr ilo birlikde iglanir. .5 ke qekilgisi de
beladir. Bunlar t g kimi tekbagrna iglenmezlor.
76 Mahmud Kaslari
((.s5ri; "$l anrnq yorukr nr1r1q=gediqi necadir> ciimlosindaki cj
ka harfi ! g harlindan gevrilmigdir.
Yumgaq, yani terkibinda .s ke olan srizlerda diizeltma masdar mahz
,s ke harfi artrrmaqla yaranrr.
(s:r.,.(3LC anr scigtik sogti = onu mohkem soydil>) v3 (( ..rI oF.Jl

uS ol kuhn tepik tepdi = o, qulunu mdhkam tepikladi, tepdi> ctim-

lelerindeki (,-t3; sogi.ik> va <.tI topik> sozlari .s ke vasitasile yaranan
mosderdir.
Mesdarin bu ncivii takid maqsadilo iglonir. Eynen <va kelleme Al-
lahti Musa tokelliimon> ayasinda oldulu kimi.
Bu qaydalara sozi.i miixtaser bitirmek, onlann hamrsrna dtizgiin ria-
yet etmak iigiin mtiraciet etdim. Haqqrnda danrgdrgrm her qayda, qur-
dufum har biincivra btitiin tiirk dilleri iigtin asasdrr. Bunlar ulu Tan-
nnrn izni ile oyrenilacakdir.

BOHS EDiLON VO EDILMOYON $EYLOR HAQQTNDA

<Divan>da adr gekilan daglar, gciller, darelsr, sular, goller miisel-

man tiirklerin ellarinde yerlegen toponimlerdir. Bunlann moghur olan-
larrnr yazdrm, tanrnmayanlannrn bir goxunu isa buraxdrm.
Miisalman olmayan tiirklarin bazi qeherlerinin adlannr yazdrm, be-
zilarini ise yazmadrm, giinki tanrnmayan qeylerden behs etmeyin heg bir
laydasr yoxdur.
Tiirk dilina sonradan daxil olan sozlor da <Divan>>a sahnmadr.
Kigi ve qadrn adlan da esera daxil edihnedi. Yalnrz genig yayrlan.
har kas terafindsn bilir-ran va gox iglek adlar, dogru bilinmasi tigiin, bu-
raya daxil edildi.
 77
D iv anii liis at' i t - t ilr k

TURK ULUSI.INTIN BOYLARI HAQQINDA

Ttirklar oslinda iyirmi boydur. onlann hamtst eleyhisselam Nuh

peygamberin oflu Yafese, Yafasin oglu Tiirka qadar wzanff. Bunlar
aley-

hisselam ibrahirn peygambarin ollu ishaqr, ishaqrn oglu iysunu, iysu-

nun o$u Rumu xattrladrr. Ttirk boylarrnrn har birinin saysz-hesabsz

ve
oymaqlan vardrr ki, sayrnr yalnrz Allah bilir. Men bunlardan osas
ana boylan saydrm, oymaqlardan isa bahs etmodim. Ancaq har
kesin

bilmesi i.igiin vacib olan o$uz qollarrndan va heyvanlanna

vurulan dam-
olkesinin yaxrnhgrndan $erqa
falardan bahs etdim. Bundan bagqa, Rum
do[ru tortib etmokle gerqdaki miiselman olan va olmayan o[uz boyla-
nntn yerlerini de bildirdim.
krfqak
Rum [Bizans] olkasine on yaxrn olan boy begenekdir. Sonra
kay, yabaku, tatar' krrktz [qrr!rz]
lqrpgaq], o$uz,yemak, baqgrrt, basmtl'
galir. Qrr[rzlar Qin olkasino yaxtndrrlar. Bu boylar Rum olkesinin
ssrhe-
yafma,
dinden $erqe dogru bu ardrcrlhqla. maskunlagmrglar: gigil, toxsl,
ise Taw-
ufrak, garuk, gomul, uygur, tanqut, xrtay' Xrtay-Qindir' Sonra
gimal arastnda yerlegirlar'
lag gelir. ora-Magindir. Bu boylar cenubla
onlann hamrsrrun yerlerini bu daire iginde gostardimT8.

@<daira>adlandlrdrglxeritamahzboylarrrrhansrcografiardtcrl- ne tigiinsa xarita

t,qiu nrrrt.rntaiiro' barada malumatclan sonra verihnalidir. Lakin
Ur,rn-,o niisxanin (Kilisli negrinin) II cildi'in 28 va 29-cu
sehifalarini' arasrna
yoxdur'
vrp,iJ,rrr*,tarr. HatUuti heniin sahifelerda yazrlanlartn xeritaya heq bir dexli
'B; j, bir stra spekulyasiyalartn ortaya gtxm-
xarite ila balh miixtalif fikirlerin, hatta
bagqa bir gaxs tarefindan
asrna sabeb olmugdur. Ilazi aliurlarin fikrince, xaritc sonradan
lJizce, xeritenin asil miialiifl elo Mahnud
i"r.ilaivi iiqtin hamin v"tr v.rr.$irilmigdir.
Kaqgari oziicliir.
 g
ffi
ryf
.;idu, ';;
..:{*r
os
ts€B :R

io
i.-
.lp-..r*$ --:*rtr ro
;l:.iU :...''
i'o
i{t,
10

JL
1-AJ)
jt\
-.4)l
;4 -,P\

Mahmud Kaglarinin gekdiyi ve <<Divanii riifat-it-ttirk>re

slave etdil dtinya
xaritesi. Bu xeritede Balasasun gaheri merkaz
olaraq qebur edilnrigdir.

Danizler yayl rengle gdsterilmigdir.

Qaylar mavi rengle gdsterilmigdir.
Dallar qumra rengle gdsterihnigdir.
$aharler san rangls, sehralar san-qumrz rengla gcisteritnigdir.
 79
D iv anii lii{at'i t - tiir k

IL

ll
s,,, , ii
,, 1 '.,,r i ,x

8 '13
'5 I
l0
tlt
26,"

*1",1',* r:"ii5
""
i
"';
15
1t
2\ rt6
,\0 {nI
t,
r

t. i hq ,rl

!1
lr8
c'
rP

83 ci
, ,9r
il: ,, q8

rOZ 10t
:l I ttt. I r'rn.irtr,,,r

1011 f n 105 ,.t

tlr.i'
to5
"i.tr, r. ,. i,!. ,n ,r"s/r
h'r {ililr,
', {o} l.,l

Mahmud Kaqfarinin gakdiyi va (Divanii liifat-it-tiirk>a elave etdiyi

diinya xoritasinin latrn elilbasr ila verilen variantr. Bu xaritada Balasafun
qaheri markaz olaraq qebul edilmiqdir.
tt0 Mahmud Ku;,{ari
Xaritodaki co$rafi mekanlarr, geher, mantaqo, olko va boy adlanru, elecs de
digar igaralari ndmralayarek cedval hahna saldrq, tanrnmalan iiqiin bazi gahor vo dlka-
larin mtiasir adlannr da gosterdik (R.O.).
I Qaparka: Yaponiya 37 Kagan 73 Qand
2 Cafu: Yava 38 Xocand 74 Mankrglak
3 Olavilar gehari 39 Samarqend 75 Rus

4 Qox tiirk ya;ayan bdlgo 40 Balasa!un 76 Sakaliba: slavyanlar

5 Begbahk 4l Bars!an 77 Vronk: Firang
6 Qanbahk 42 Kiimi Talas 78 lmomg
7 Katun sini 43 iki okfrz 79 Bagensk

8 Uyfur Olkasi 44 Yafing 80 Xezerlerin Darbendi

9 Kogo 45 Nezil 8t Abisgffn: Xazer denizi
l0 Siilmi 46 Trraz: Talas 82 Tabaristan
l Dagh-qumlu, susuz yer 4'1 lspicab: Qimkend 83 Xaraztn
) Magin: Tavlag 48 $ag: Dagkand 84 Deylam
3 Kugan 49 O[uzlann 6lkasi 85 Sehra

4 Yacuc-macuc dlkesi 50 Qaraguq dalr 86 Sehra

l5 Saddi-Ziilqarneyn 5l Qlpgaqlann maskani 87 Ceyhun: Amu-Derya

6 Sshra 52 Macar va ofuz bdlgasi 88 Sistan
7 Adsmin ayaq izi 53 Tatar bozqrn 89 Kirman
8 Sarandib: Seylon 54 lla gayr 90 Fars
9 Sarandib dalr 55 Ba$g1rt bozqrn 9t Xorasan
20 Hind dlkasi 56 Basmrl bozqtn 92 Azarabadqan : Azdrbay can
2l Seyhun: Srr-Dorya 57 Bulpar 93 Barbar dlkasi

22 Sind 6lkasi 58 Yemak bozqrrr 94 Zat 6lkxi : Qad

23 Qazna 59 Otiikan 95 Haboq dlkosi: Efiopiya

24 Kegmir 60 Ortiq gayr: Irtrq 96 Xuzistan

25 $an9u 61 Kaylann maskani 97 Yemen
26 Kuca 62 Qomullann meskoni 98 Iraqeyn: arab va acom lraqr
27 Barman 63 Yamar gayr 99 Ktird 6lkasi
28 U9 64 Qadrnlar geheri 100 $am: Dsmegq
29 Kognqkar bagr 65 Sahra l0l Zanci olkasi: Zamibar
30 Cilrcan 66 Nasnaslar yagayan yer I02 Hicaz
3l Xotan 67 Vahgi heyvanlar bdlgasi 103 Misir
32 Yarkond 68 Yaqayrgsrz soyuq iqlim 104 Iskondariyyo
33 Kaq!ar 69 Suvar 105 Ktrvan dlkasi va bagqalarr
34 Ozgand '10 106 Yaqayrq olmayan isti iqlim
Qrpgaqlarrn maskanlori
35 Sovnak '71 Otil gayr: Volqa 107 Magrib torpaqlan vo Ondolis
36 Farqana 72 Qrpgaqlann bir qolu Hazrrladr: Ramiz Osker
 al aa

DIVANU LUGAT-IT-TUNK
TIPKIBASIMI
..FAKSiMILE''

1941
ANKARA
At-.ii.1):r:\ Kift'\l- tJ \r,\1i, 1,.

<Divanii ltifat-it-tiirk>>.Yannaniisxanin faksimilesi (1941-ci il nelri).

8l Mahmud KaS{ari

<Divanii liigat-it-tiirk>>.Yanna niisxenin faksirnilesi (1990-cr il negri).

;g6s,-t4rYt;u;,:*!:*u;vbiZ&i
'*;;aU;W[w;tt*-il$w;;'$rfi
3p4y4e*av&bf lg*,Yrr;aouirAr
lv;$Y,it6;;,;zutt;;;,';Vlijjb':"uut-tt4
)t;;,"7ti*r;.i;yU,;gpt-agAVb,J&t
,!uiy,,J:*trt,;,,iVlffi
"tg;i;t]1
J*"8;.rir"r.rw;-Y1e,lt;o|V1(rujF.llr;i
t$w ;rflA'rr"' 6-,a;l
crc, ;Si W
is;Jfybj'Rrtl
J{retgUiltroar-\s:)i,s;I-tYf.':|i '.'_-.l./^

tryU l^) !'J'r t,rv.i' J *'

ti;t @ !

t' qvWY tk$ i'4

+r';'
i'
t
' :-'/.*YI:PY
I

-.' ;71 . t'rr{{,1'll . ,l ,,ll-,11.',-; rjjfgUf

-* ;;jUU/ ;Sr * ;;teg,9'
r<
:iW' :u*
J,"rwr *u ;g+ ab^plwb r
**

g<*USti|PYY'ite)'tbL;lrP'Lv;
#ff i ib,'rv-$t::u ; 5ttt;5)
^;E
<<Divanii liigat-it-tiirk >>. Y amtaniisxenin faksimilesi. 99-cu sehifa.
 6 a
\(;
!.Y
c ,
\l
-rl
I

x
l.f
\l
(,

a
I
Y, Y
6

(L
./,
ct-61-# tv.;Jt ,t. r-f
---o{<l*
&'i a/';
*j'e- t11

-_>r*frx6-
.L ti :6.14 ztq Jr\-./ *E( )/-t
-.J, ;s:
a {6^i r
sy.' t
6r d l r-, j;1"', ;;,
t.flt-r ,-l?, t Or:tt ,t&t
t.
g)tt.U,

#t
r,7L L-L r.tJl ii>tlt;l'
lrrr
-

<<Divanii lulat-it-tiirk>. I cild. Basma niisxa - Kilisli negri.

 < rr I>.
- ;-:fy.i$i
ji ' -; jo: . . rll du' Lw:5 3T i{ti - ii;r
-
'rt! ;Y;i'k
. ?.-*., .:Y:u:
. cr j5- ; -rl :].'
'.tli
-; -f !1ilr - -];:f;y
,4-
i-t ai; ;i iu:.; f , )\ J;t. J; 'r,(i +;
. .'JX',
:=i*
li -'fr'f\
.LUi'irj'
l-
a -a.
' tSi\ Jrt ' ! iE . +iir -dl e -
.+tr ;';i';i
ir &i
'i;'i+
. ... . '
i;'{
?^.iv rF' Ji ir;ai -'ri:\
. \rt, 9:5- .Jrtli
.?.t r r r I

- .l-.=r . .3.It u; Jl
-

. .;i;\+jj -, ;fr;
Ji,- 5.sji *ji - ;i o(.1

;s1' t, i"i ., jii,'.\Lti.:i,'- - *.i

.t )
.'tij &' . ji1lt
e,i tZ '!t;; !t; - ili
t. . .-.1 -l at- I
- t-tJ {^, , ^

.. ;ii' iiu,i
' lu:;l;J; -;l i
"i
<Divanii lulat-it-tiirk>. I cild. Basma ntisxe. 99-cu sahifo.
86 Mahmud KaS{ari

fittltiot,hec& $frrlnr,rrltr Elungarlc* t

M I tlrnr,l' uR I{ t's#Hlt }t

lrlca

lf .r$sf tr [|,-f,I.dt'rRlt,FfYtrx l,st'Ir if.TI'fili

*'llt[rnff
1111tr

c. BIrOC$BLllAIf!{.

xrt mffr;t?xt!{0.rG$ltfi ttF^R utglr.nlsr$sf, rst'rsxfii out lsl#*'

$c.frf, .rrrf, $rnHatu8ftNn{asr'l -9f4sowr$trt*r'c'{6ft Il.tlt$fJl^sfillfl

tn:btn:$? I tslfiilhl
rtrrfi corr;rnzlnroslrr I ot?0 tllrrtl6rt"l
rt{t.
<Divanii lugat-it-tiirk>iin K.Brokkelmann terefindan haarlanmrg indeksi (1928).
 tr-
,j l vaii !it tltrt' n' : a).1 i'.

ri,i! i,r t{'Jp,LiMU YAYINL.L,L, il!

(Divanii iiila! ri-tnrk, I ciii. B!3im Atdeyl| rijrk diLin: !.,rcir]l:si

88 Mahmud Kaq{ari

o zt I Se yer.
+tJl udhmak: Uyan, gtrak, gaklrt.
.2- oz
-Crl artuk: Art:.k, ziyade.
t /- at
-*-):l ortak! Ortak. $u savda da gelmigti:. 3 tr 5t',
;U$:6-r..,,i ortar erden artuk fl1nas g
ortak, ortagrndan artlk Erlma2rr . Bu gav,
insaflr o].raasr emrolunan kLose i9ln
sdyJ.enLr.
.--':i qjmuk: Ak gap. KeI.olan kimselerln d,azhsr bu_
na t,enzetl.lerek " 5U33i ajrmk tazn de-
nir ki rrbag:' gapla sxvanmls keJ'r denek_
tir, Bu kelirue, Lki grkak arasrndakl j
!.Ie sdyJ.enir.
,-Jt-y rsnk: Qocuklan perilere ve gdz d,okunmaglna
kargr afsunlamak tgin il-ig yaprldrpr
zaman s6ylenir; Cocugun ytztine t{itsil
verllerek " 3;5fJ tsr1k Lsrlkrf denlr
ki rtey peri rsrr:-Imrg olasrnr.r' d,emok-
tLr.
' T' \ osmk: Osuruk.
-- ")i,r-'t usrrk: Uyukhyan ad.arn.
,-3 ii agd,r:k: "u;421'ii agduk ktgi = blr yer.e
srfrnan, kin oldug,r bell.i blrnryaar ad.ann
e )- oz
rf
R]na & tl ad,gulcn da1'i 6enir.
--i/i agr'k: Pr:.r prrtr, agrlrk .', .---t,tii l";fukL$
qg:'r agruk ka3nrda ka1dr = a$arJ.akr Filr
pr.rtl nerrile ka].dr. ?'r.
-4i1, r_rqi;rk: f_trlt, Bi:i- keF.ne--hem 6-,6ytCylgtb, bel

Tiirk diline torciime. I cild. 99-cu sehifo.

D irenli l Eat'it^ti.itk

(Divanii lnEat'i1'riirk) I cild. Salih Miillllibovun dzb.k dilina t.rciid.si

90 Mahmud Kasdari

-#i f r g rc -url Kers,,, Ba l{yctrtu B,acartrt;;j &i -;tti

aHap yryl{ tyrri-yH}t Hq Kerl{lr Ba 4]vcr'rut TyrAI{.
2r,
rJ.rl 6ryK-Aa3uon; aHAaBara lxuraur reuup [ac6o6l
e

6fan6, yHI{ r(H3AnpaAf,raP sa KHftuuHHHr qoK {aMAa

6axraapxxu ryKnapxnn Socrnpn6 cnleu4aaft4naap.
Ba
o/t,
s->,>l t q y K - co6o.ns, onuaxor na 6oru4a :laftnouaapnnttr
TepHcHAaH t1unrrnraH nfcrutt.
,K,-,i ysiK-I{IIIK Ba tuaBKHt{Hr {y3Faruulu' >(,ah.xoura
KenI{IIrH; 6-v cYs tuy sapqaAa dau Ke.trras:
u!
u t
-:dJ
I t-
t./e/
b;,
oc-t
>-Laa
\:-, L;: q. .Kri ri
o t 7 e . t/- t .t t 'a( jr<:i
)tff\+i, lJt- its,.;
ieir u5ul t1yuirri,
Ca4Tnu u5nd Jyuirri,
K0rrlfu aHaP 5ulrri,
iyayu u5utH capFap)'p.
Cennrasnra 6ynran ruaB( Ba uy4a66ar MeHrr
:larxoHra conAu. (airrynap Menra rynnanAn. Kyur-
nHM yHra MofiHn 6!.nranx y.ryH lo3HM caprafiuo4aa.

-{-tl 5pyx-uaQtoan, ypnK, onxypn MeBaJIaplIHI{Hr

yuyuHft HoMH; yaap 6npop cn$ar 6nnaH 6np-6xp.rra-
pHAaH Qapr{ (r{JraAunap.
c ra c-, t
.srt *Kry rylyr 5pi'r-rua$rorn.
oraa
.5.1 ) ,l- capir 5p!'K- j'pHrc.
-v;ii; I{apa 5pi'r-orlypn.
.si o p -vt(-ypHnras )iap. xapcara 6ptr Aefi.lnrap; 5Jl
uP-t* caq lpnaran co.r.
-
ti
oztl 6 p y r 6np epaa 6up 4anua BaXr typu6 {onnru;
o- ll
*)Jl
o, c , . t
.'-rli !-'rt ;yS ;:tt ) c)/ oH Kl'H 6p!'K 6orAi-ac-

Ozbak diline terciiryno. I cild. 99-cu sehifa.

 A',*ieft

Jtrrttt;&,

F&*

./t*r.Pd dJai !l'4*^,3

<Dr'vanii liipat-it-ttirk>. I cild. Uy[ur dilina tarciim-"

 ..1
.), a,

/.914 o!
I
:di .5..ji
eJ -
-J J.J. .^J
,\ i,3 - ota r bir bir ga topi k yrru*d'i
o .i, o , r,g
.l .
yuuuxur -
-t
.iL.l;il _ s:*h) ?jj a(
',x,*"l;Ji^i4
.(yuuuxmap

ji rLr-iiy-i;J- :.r-:-.r.:;,.. yakixdi

e :?i .s*.:.i;
'
A;'; '; - ol afar yakiol yakixdt
f^4
t-
a z O' O -

,gJiiu-
l-t-
stLlt d.ljl .6:ra, .r.^*^il. gaeJaa K^:,_o\rt..
.,r;r)t^.* ,:,+t A;'; aniV kalmaki yaklxdt
-
ts,u*: ;-u^1"-tJ dl;*ro; )-: .i\.rj Lira.o

"i .rlii;jtt .iJ.J,J:,J_:-i ;i- i*f

-.r.r.r-allgu .s'^l+.\,^t
a(-:J;.- ;t' 6a-9o; E,;-cli -6)--G &;ocli
;t;
jUl"
- aniV arni yakixruas .-"r; -l cd-dt
- &.,, .;ra-fa, ,K ,-t - :,: G -ySiJ 5) .; f ,t; ,;
<<

-ao-ar_
yakixur - rtS34-ss*"'-) JI;IJJ ;,,.ril;:* h
.(yakixmak

-uiuz lukuxdi 6tz'ii ;ii .r:*,i.;j+ yukuxdi

.rj.il
;f f ;r-u!,!a*' ;- .-rj4+. tu i *z.ct-: ,yr:
u-uf/, o3')-'- 11 tia: .;/$:?. -t' $LJo:a.r
99

Uylur dilino tarciime. 99-cu sahifa.

Divanii lil{at-it-tilrk 93

U)
C3

n
r)
trt
U'
O
TI
(3
m
=
z,
.r,ii;:r:,r'"'
r
'jr;:l

t-
:
.*..MAH.i{finat*cASIAni .-" z.
-l
g)

G)
m
U)

z,
c3
r{m
F
c{:p
m
a
{
bv $in.rsi l-cktn ' tloniii {lfav I'ekrn

<Divanii liigat-it-tiirk>. I cild. Robert Dankoff vo Ceyms Kellinin ingilis diline

torciimesi.
94 Mahmud Kas4ari

99

'ULtn" 6lili "Killing /qitil)." Hencc "r killcr lgnrilJ"s is callcd: 'ULUIJy iiltit€i.
iil{ir

'ULUT'AR' olut ir "A men who it mrturc, in his prime (kahl, firr1." 0
olut
u. s2l52l 3E
l
'ATAJ: 'UfUVL atei oTrll A boy who acts likc en old man (mut6ayyixl, es though hc
atai
were "fethct of thc PcoPlc"'
'TJ itil "Thc holc uscd es e target in the children's geme of 'walnuts' lmiz<lit Idcfincl)." itic
0

'tSryeti{ ,,Kcttlc /gidr)." proverb: 'St1 '4vq.rvn: TgvBUM: 'ALTUVN: -.,Thc eMrJ eii{
'^yyvR: MAN eANDA'r MAN e3ir eyiir tfrpiim alttn,qamir aysr mln qenar riin kcttlc p
cleims its bottom is gold, the ledle seys, 'Whcre em I?' " 0 This is coined ebout somconc who
bregs in the prescnce of one who knows him. 0

'K4J: likiE A little girl who acts sagcly, es though shc were "gilter of rhc pcoplc ,,a:r lkii
al-qawm)." Shc is given this neme as a sign of affcction. 0

'AMAJ' .rne[ "Tzrgct (hadaf)." amaC

'AMAJ rmrl "Plow lfaddin [definedl)." 0

'ULJ olil A particlc ofeffcctionetc address for sons.::'UlJMolitim "Mydeerson olid

(bwuyya)." Qerluq dielcct. O D

'ANAJ rna! A little girl who :cts segcly, rs though shc wre "nothcr of thc pcoplc an.f
(umm al-qawm)," She is given this n.me r! e sign of :ffcction' 0

eniiC
'ANUJ rniiE "Ceteract on th. c,!e (?fra al:ayn)."

'AnR: .?it Anything "hc*y (raqit)." A pcrson who is "honorcd (auhtnaml" by t atrr
people is."ll.d, 'invn'LIY|: KISY ryirtiT tiSi' ;; TANKRYMA}qY'AP!YR--
or an emir
LA'DIY tiqri mi* eriaiai 'c"a f,i""ri (alrona) mc'" whcn e portion of thc night
(hudn'l mii al-hyl1 hts pesscd, onc seyr: 'AFIYR-'ApA'Q'AM'RUL'DY rlir rdiq uaruldi iP)
ncaning , "Th. hi""y foo', i, .titt"l thc intcnrlon is, iH. h- rceched rhc wry-rretion' though his
.lourncy *er rlow', 0

88 1- QANDA'rltcrcd to QAY:DA'by latcr hend (brown iak)'

2. MS. hrdgunr,

ingilis dilina tarciirna. I cild. 99-cu sahifa.

D i t' anti lii\u t -it -tiir k

<Divanii liifat-it-tiirk> I cild. osker Eqeubayrn qazzx diline torciimsst.

 ,ll. lluutt;trptt Xinnir rir;tOr,r 99

"t' *1.
's:i "o; iri, * Su .' rcyrr yryk* bor-
Cy orr Kytr ypyr 6oir4r,r
d.r,r:
- Kocuu otj Kytr ry-
pl,ltl K:.lJI/ll,l, ,ll,llt.l K()3t:ilJltvt:ti{bt, yprtc CiljlNtaAr,l.> Dip
6crc, lxu crr 6ip xcl)Ac I'yl)bul Ka;tcil 4a oclr corAi
KOJr/_lar'raAbr,
'!rl
il{n( I l)ll( : ruipir<, ipircn.
(cL,tr f7! Irik norl: Ipirc rror(- llJipix Hapcc,>;
. a t, 6
<,,4;
il Srl, lrik oturt: Ipix ot'yl{
- lUipirc orbrri.'>
Stl EI{II( H)ll(: (cprrLirr..,) o"!L fy' frlt norl:lillircrrot(-
[,pr.rlirr tri)pce, Hretii xorrc col.au yKcitc cltr.r.rirr l.ro1t-
ccJlcp.)) KaTKarrilarr xsiaill cltr.r'rirr rropcclcpgir,l
6aprurrt -* V i) Erik norr: Epirc uop Epilrin
-
I lol)co>> gcr t tti.tlu:la4r,r.

't;t. II{YK IPYK: xapr,rK.'ftn,r uerr cotarr yKcilc Fropcencp-

4cri xapr,rr<., xLrpr,rK. MaKalAa 6lr.nati aiirrlllun-
LL,r:.,,.f ,q, IK. J: ajr, t.J t(yncJe iryk jor<,
bcgdc rcr,rjr,rr< jo<: Kyrrae ipyx r.roK, 6crAe Kbrr.rbtK
I{oK- I(yr utc xapbrK (>rr,r1lr,rr<)xoK, 6cr.rc Kuu.ir,lK
(aiirry) xoK.) Dy.rr maKa.n 6cxlepai o: co:Acpiuc,u
Kai'i'r'r rayl a raiipal r a i.i'r'r,llrr,ar r.

"fj EI{YK H'YI(:'rcpir.r.ncy.

o
<y .l)Sll .rr Ter.i cryklccli: 1-cpi cltyr.rrcli-Tcpi
u.rrcAi.'>
s, El{lK EI)lK: xot)ra.
6 a-
J, I Erik jtr <l,r : Eyti rc ubtl )l(opra xllrr-
",iJ'n l Kbr
-
Kt,t>>, <<cil iT C,'il* 1t: lillir a'r'- )l(opi.el a.D>. Ol.rr3-
/{irl) N,r),r r,r 6ir,rciitii.
"s,,)
lrlt I l( lil'l I(: (icrcp).

* Krr:rirK'r'i;rirri tcli <,s11y [1y.r1,,1;,1p /rcr-cl cr,r.ll.ti cit-rn,tc.l.t.,rl)l,rt 6iriirarrr,n. A. E.

Qazax dilina terciime. I cild. 99-cu sahifa.

Divanil lii\at-it-tilrk

<Divanii liigat-it-tiirk> I eild. xe Juy, Din I, syao cuni ve l-yu Qzintszyanrn Qin
dilina tsrciimasi.
98 Mahmud Kat*ari
i:ij
' "
:i rno :a {' ;f,r
.f;-, 'F d . r{ 1. r;l tt rit i!, rl: -,[ :,i-.f1: tf] s'; ,
. t i O/
,i1' r^i LIS l-l umg l1:l-\r; liut lio'lir 'F_+iiB1 , jfi 4\ !:j '7;

.- " Aft-5 t-f-h\lf.)t, TI-'r l/i S. i{ +i-'l 6i+-qii

l',tl *( lfr 't;

, rt i{ {-i,fl d'lj'

koiso lioli yorliq boluyr 1'unqiq umo

lioldijr olrul( bolnti\ frriq trttnro uuro

tt66116AHf-l .tsr,
!,x.1+rit-tF"|Rft ti: t#ffi "

'i" rt\ til lr'J f:\ *- t /\ F4 t( Bl' ,* ,p'a

4{ i€ JrL :+ Ll] Ifl-fk. fr? f/(

,:iii.ij:l'*.
iliro *t ;i:
"
ini 'li '*'; i(, *1. + ,lj+ 4. it',i f i:t Fl [{],
"

99

Qin dilina tarctime. I cild. 99-cu sohifa.

Divani) -it-tiirk

<Divanii liigat-it-tiirk>. Fliiseyn Diizgiintin fars diiina terciimasi.

to, Mok*d Ko;Eori
1\ J;lt -u;le-r
j1 ;'t-l ;i .t't-s-,J.-+,"--a : uq .ti .;'L.i .-s&j pV (7n * uJl
'UC ti
gr*r-'-l f.1)

lOt ++ ,d):+*.o : Ll,/uq munda{ qil .o$

't- ;t-k,-;i u*st,"--r ,;151 r ii
"g
,r .s;L, o-1, oi t..1 ,JLS I 6.rsr: : ug !i
.c-! ;y5l F.6 Fjl"1 : u;n ug kaldiigiim bu J9: 9 L-o-" nt+ d_la,i." Oi ! ..r,-ll t"._lrof
.c-l 6Yl ty )ye .ijL Fa
',_;i'r-ii
vi ,+ l, 9lS ;i L. aS u,E : ug ug : ,-;a ig qur i t/ .>*,--r ;rerr ig ; !l
.J;t 'r^.;)i Ot)f ,t9tt cF- : u;a ig sAz ;* 21 .ay_j +)S
rc--:i,1), tL .rrl;i:* ;91: 9 c,l! , t'-tg ii .,,1r.Jr

----i ;-*- L--i,95 ...,1r9,L; tl r. 9 a-l ;. "+.** 3;V -;eS rig at iiiil
.,5+ +
L_ o1;; + t t .tV utsr :ctz miiryi)z uSt , aran jli: ri ,rU , it-; a---"- .rr : er 1i
(dli9b)ie
;lr. ,l , ;ll$; "p .p.: .gl ';;:l Jll:'r;-\ 4;a;L; ,"r-ct! 6.t ly_) .*4 oroti y ,irb
.*-91 .c-l
lar / lar ,Y /y' a,>
..s2 I hfL Ellq-- dorg) .il9 :9r : iS cf! :6tli 1l li.ta> L*- .s,,l*F 4t djl,(r : ir jl
Ton iE boldt , ,si u"! i:- +f l, Lorty-: .ri ILF tf ,-r,t ar ir boldi
.,:;l :y'i:9.> 4$' a,.t, , ,z t)zlii! mun br-| '.<if .-,r7 : Oz';i
"
.OK41p : oq $l 'v*X cF:f l,ji
ir-:yew oqt
;fGi., *;r- : oq i3i
a; d'--l .F,,-.-D dLr i**;.c1an^$, us l;ri
'' ;;' .5i;J 'a;li' ;; " rf ,tL-ti ;r,lJ.c-*l ,gi1-Lt ,-S; ;tr*
I lr )f E a$ oq yilan bX Ui.'oq iji n--"r ;l l; rJ g ri 9l : u*- ol us boldt
.r;(il 6L;l .se.) .:b rao.;
Ljj-j cJLar ,L; p!-i; 6V 6 S*:oq i3i aS G--xrg pr-o ,;lf.r-;.1r .ga-J .-as i,ul
hc*-; I bo24d , ,sly 8 .5lacr! 9 sllsl .:9^i o:b 6Ul.ru
".; .r:;J : c_l or.j a,L; ;l ; .r:S f :us i"yi
'Jl'J+';.: ,: .,1 jL.i! ,: rJL c,lrl : oq 6i Lb txs retk
tl>
,rs.r 4\ 'rr* barfiil oq ,tL- ,9t i7*-i
Uia.JU ,tf^ ! ,r .o^ ;bl .'oq i3i
OU) f
Ll"l; a;t
t "r:*-? ;it:l: u:.tbaya oq katdim ;,'--tk ,t;;r"i)fr -h
:rp emdi oq aydtm ipi gf ,gui.pr.i ;,-l Kaldi rnaya tat
.dof OYlar*.l Aydtm emdi yat
r)- Vi A.y jl ,.r* 8.r,-l.r-- : rq ,!l QuSqa bolup at
S
Sani tiler us bori
*' ii!.ti.+i c,r!. F jl ,si sts jl ,sb arr .t"1p:r q
.r.F (;r o,e) ytl2 el : u:-- 0m tq tuttt ttse--sl .pKl ;E'*
,-ly;-. 6;3l:p;i6
ol anda{ urqit't-:lJi .ll c.rL- ,, , ol Ji ,9i ,1lS.t;y,6a.'L
.c;f c9K:,_l 9l :r.*t aldt
.$li )lb;l o* tuS f
Fars diline terciimo. 99-cu sshife.
D iv ani) lti{ at - i t - tiir k

<Divanii liigat-it-ttirk>. Segkin Ordi ve Sarap Tulba Yurtseverin tiirk diline tarciimasi.
t02 Mahmud KaSrtari
DIVANU LUGATIT-TURK

yahglandr, yanqlandr, yrraqlandr, yulaqlandr, yureklendi, yanmlandr,

yrgrmlandr (yigimlendi), yglimlendi

ALNYAZACLILAR

yalgandurdr, yrldrzlandr, yudruqlandr, yarmaqlandr, yurngaqlandr,

yumgaqlandr, yawganlandr, yrlgunlandr
MTSAL KITABI'NTN SONU
Allah'a Hann.dolsun

Rahman cre Ro'him OIan Allo,h'm Adr.yla

ZEVATU'S-SELASE
(jg Yazaca Sahip S<izcrikler)
KITABI

ikiyazagh Adlar Bcili.irnii

tih,goh, kch, mah
BA$rLLml

yah
Gundelik konugmada bu sozcuklerden lin yazaqlart duger - tah tahi qoh 7oh',
hehheh; mah; yah. Bu nedenle onlan eksikli sozcukler bolumunde andrk, zira
yazt da mevcut olmasrna ragmen, konuqmada ltnyazacr namevcut.tur.
Bu kullanrmlardaki he, Je-bi-huddhumuqtedih ("... onlarrn yoluna uy..." [K. e :so ])
ve lem yetesennah ("... bozulmamr5. ..." [K. 2:259D ifadelerinde oldugu gibi duru5
he'sidir lhe isfirahal
Kdk-yazaq olarak he oz Turkqe'de gorulmez, bir ifade drgrnda: e, thladt: adam
hrgkrrdr - ancak bu gOgtsten qrkan bir sesin yansrmasrdrr [bkz. rql; aynca he

"baykug" anlamrnda kullanrlan rihi s6zcu$onde de vardrr

- ama bunu da gerqek
Turkler hefle :dgi biqiminde soyler. Hoten ve Kenq€k konugmasrnda he'ye rastla-
nrr, zira onlar Tirrk deSildir, Tiirk ulkesinde yerlegimcidir.

fa'1, fu'1, fi'l FasL;

de$igik iinliilenmeleri iEinde
crtadaki yazacr iinlii-almayan sdzciikler
trip, t6p, e6p, qop, krip, kep, but, btit, rit, eit, srlt, 9r1t, tue, kig, k€c, bod,
to{, bor, bir, t5r, tdr, qor, sor, qor, qur, boz, buz, bqz, toz, t6z, triz, tuz,

I
Tiirk diline son terctime. 99-cu sehifa.
 TURK nirroni HAQQINDA

On tomiz ve dogru dil yalnrz bir dil bilan, farslarla qan$mayan ve

acnabi olkalars gedib-gelmayon adamlarrn dilidir. in al bilan gsherliler-
la oturub-duran adamlann dili noqsanhdrr. iki dil bilenlar sofdak, ken-

gak, argu boylanclrr. Xarice gedib-gelen ve ecnebilarle qarrganlar isa xo-

ten, ti.ibiit ve tanqutlarrn bir qismidir. Bunlar tiirk elina sonradan gal-
migler. Man bunlardan her birinin dilinden behs edeceyam.
CabarkahlannTe olkoleri uzaq oldugu ve Qinle Cabarka araslna
boyiik denizlar girdiyindan dilleri bizim iigiin qaranhqdrr.
da, onlann gaherlilari ttirk
Qin va Magin xalqlarrrun ayrr dillori olsa
dilini yax$r bilirlar. Mektublarrnr bizo ti.irk yazrst lla yantlar-
. Araya boytik soddsO ve Qin yaxrnhgrndakr daglar va doniz girdiyi

tigi.in yacuc vo mocuc xalqtnrn dili de bilinmir'

Ttibiitsr va Xotenin ayrr dilleri va yazlan vardtr. Onlarrn ikisi de

tiirk dilinde yax$r danrqa bilmirlar.

uypurlarrn dili saf ti.irkcedir, lakin oz aralannda danrgdrqlanzaman
igletdikleri bir lahcalari do var. Kitabrn evvelindo bildirdiyim kimi, onlar
24 herfden ibaret olan tiirk yaastndan istifade edirlar- Kitablannt ve
mektublarrnr bu herflarla yazfflar. Bundan baqqa, uy[urlarrn va ginli-
lerin ayrr bir yazilan da var. Kitablannt, senadlerini bu herflerle yam-
lar. Bu yai'lnt mtisalman olmayan uygurlarla ginlilerden bagqa heg kim
oxuya bilmaz.
Buraya qedar haqqrnda behs etdiklorim qeherde yaqayan xalqlardrr.

rqCabarka/Qaparka Yaponiyademakdir'
80 Boyiik qin sedai nezarda tutulur, xaritade <seddi-Zirlqarneyn) adlantr'
8r Ti'rbiit Tibet demekdir.
-
 Kogori xalqlardan olan gomul boyunun dili ayrrdrr, lakin ttirk dilini
yaxgr bilirler. Kay, yabaku, tatat, basmrl boylan da beladir. Har boyun
oziine moxsus ayrr lehcesi olsa da, tiirkce gozal danrgrrlar.

Qrrgrz, qlpgaq, opuz, toxsl, yafma, gigil, ugrak, garuk boylarrnrn

dilleri ancaq tiirkcedir.
Yemak ve baqgrrtlarrn dillari bunlara yaxrndrr.
Rum diyarrndakr begeneklere qoder suvar ve bullar dilleri bir gox
s6zlerin sonu kesilib qrsaldrlmrg ttirk dilidir. Dillerin an qrsasr oguzlarrn,
en diizgiinti ise toxsr ve yagmalann dilidir.
Uygur geharlarina qader Ortig, Ila, yamar, Otil Eaylan boyunca
ya$ayan xalqrn dili dtizgiin tiirk dilidir. Bunlann igindo en agrq ve qirini
Xaqaniyye olkesi xalqrnrn dilidir. Balasagunlular so[dca vo ti.irkce danr-
grrlar.

Traz\2 ve Beyza geharlerinin xalqr da belsdir. ispicabdans3 tutmug

Balasaluna qader btittin argu geherlerinda ya;ayan xalqrn dili qarma-
qangrqdrr. Kaggann kengek dilinde danrgan kendleri da vardrr.
$eherin
igindeki xalq xaqaniyya ti.irkcesi ila danrqrr. Rum olkosindan tutmuq
Maginedak tiirk ellerinin hamrsrnrn boyu (uzunlugu) beg min, eni iig min
forsex84, tamamr sekkiz min fersexdirs5.

Yaxqr bilinmesi tigiin bunlarrn hamrslru yer kiirasi gaklinda olan

dairede g6sterdim86.

82 Traz - Talas geherinin eski adrdrr.

83 Ispicab
8a
- (digar imlasr: isficab/Asprcab/Spenceb) bugiinkii eimkandin adrdrr.
<Eni iig min fersexdir> ifadasi yazma niisxeda var, lakin.basma niisxoda yoxdur.
Burada verdik.
85Bir lersex texminan on iki min addrm va ya beE kilometrdir.
e Mahmud Kaqgari burada yeniden ciziiniin tertib etdiyi diinya xaritasina
igare edir.
Bu igare xaritanin mtiellifi barada biitiin spekulyasiyalari ron qoyur. Buradan bela bir
deqiq mantiqi netica hasil olur ki, xeritonin miiallifi bagqa adam deyil, mehz Mahrnud
Kaqfari oziidiir.
 DiL vo LoHCoLoRiN FeQRLoRi HAQQINDA

Osil dilda farqler az olur. Ferqler osasen bir qrup herfin yerine baqqa
herflerin iglenmesi, yaxud tamamila attlmast neticesinde ortaya gutr.
Bu, aqa[rdakr kimi bag verir:
Mesolen, ofuzlar va qrpgaql ar 6 y ile baqlayan bi.ittin isim ve fe'lle-
rin ilk harfini elifle, yaxud 6 g ila avez edirlar. Digor tiirkler yolguya
<yelkin>, ofuz vo qrpgaqlar ise <elkin>> deyirlar. onlar ihq suya <yrhg
suw), bunlar <rlt[ suw> deyirler. Eynile onlar di.irre, mirvariya <yingti>,
bunlar <cingti> deyirler. Tiirklar devonin genesinin altrndakr uzun ttike
<<yu[du>, oguzlar ve qrpgaqlar <gugdu> deyirler.
Bundan bagqa, argular sozi.in ortastnda vo ya sonundakt cl y herfini
n herfi ile evaz edirler. Tiirkler qoyuna ,,koyt, arlular <<kon>> deyirler.
c.l

Ti.irkler yoxsula (gl!ay)), arlular <gr[an> deyirler. Tiirklar hanst tey ma-
nasrnda <kayu nenq)), argular <<kanu> deyirler.
Soziin evvelindaki e m herfini suvarlar, opuzlar, qrpgaqlar .+ b herfi
ila avaz edirlor. Tiirklor ((men bardum>, suvarlar, qrpgaqlar vo oguzlar
iso <bon bardum> deyirlar. Tiirklar gorbaya (mtin)), bunlar <biin> de-
yirlar.
Oluzlar ve onlara yaxln olanlar.sozdeki o t horfini I d ile ovoz
edirler. Tiirklar devaye ((taway)), bunlar <devey> deyirler' Eynile delik
menaslna gelon soz tiirklarle <oD>, bunlarda <od> olur.
Ti.irklorin dilinde iglenen .r d herfi oguzlarda d,t olur. Tiirkler xon-
cero <btigde>, oluzlar <btikte> deyirlar. Bunun kimi, ti.irklar iydoya
<yigda>, oguzlar <yikte> deyirlar. Haqqrnda bahs etmodiyim xeyli soz
var ki, bu qayda onlara da garnildir.
r06 Mahmud Kastari

Ti.irkler terefinden .i f ila .r b arasrnda telaffiiz edilan {.i w herfi

oguzlar ve onlara yaxrn olanlar tarafinden J vav harfi ile evez olunur.
Ttirklarin <ow> dediyi geya opuzlar <ev> deyirlor. Tiirkler ova ((aw>,

opuzlar ise <<au> deyirlar.

Men saf dildan behs ediram, herfleri kimlarin neca gevirdiyini gos-
terdirn. Sen de buna uygun gekilda gevirersan.
Yagma, toxsr, qlpgaq, yabaku, tatar, kay, gomul va o$uzlar izhar-
fini hamige d y-ya gevirirlor va heg vaxt ! dh kimi telefftiz etmirler.
Qayrn agacrna bagqalarr .*16 <kadhrnq>, bunlar isa (..tife kayrnq>
deyirlar. Tiirklerin qohum ve qayln menasrnda igletdikleri O-.tg <kadhrn>
sdztinti bunlar OS <kayrn> kimi soyloyirler.
Eynilo bunun kimi, gigiller ve bagqa tiirkler tarafindan 3 dh pklinde
telefftiz olunan horfi Rum vo rus olkelerina qeder rrzanan bulgar, suvar,
yemak, qrpgaq boylarrnrn hamrsr j z kimi telalfiiz edirler. Diger ti.irkler
ayapa <ciiladhak>, bunlar << 6il azak>> deyirler.

Qigil tiirkleri ((qann doydu> menasrnda <kann todhtr>, yuxanda

adrnr gakdiyimiz boylar iso <kann tozdt>> deyirler.
Diger isim va fe'llar iigiin da bu qaydanr tatbiq eda bilersan!
Sozi.in qrsasr, gigil dilindeki i dh herfi qarbde Rum diyanna, gerqde
Qine qeder uzanan biltiin ya$ma, toxsr, oluz boylarr ila argularrnbazi-
larinin dilinde o y olur. Rum olkesine dogru vzanan qrpgaqlar ve onlara
uyanlar terafinden 3 dh horfi i z kirni deyilir. Btitiin bunlar haqqrnda
yeri geldikca melumat verilecakdir.
Xotenlilar ve kengaklar sozi.in avvelindeki aliflari h ile evoz edirlor.
Ti.irk dilinde olmayan bu harfi dillerino qatdrqlarrna gdra biz onlan tiirk
hesab etrnirik. Maselen, onlar ataya <hata>, anaya <<hana> deyirlar.
 I r harfi bazen cJ l-e gevrilir. Bu haqda yeri gelande danrgrlacaq.
Bezan da izherfi cx s-ye, cyshorfi j z-yegevrilirki,bunlarhaqqrn-
da da az sonra melumat verilacakdir.
Zaman ve makan bildiran isimlarin sonundakt t E-lor oguzlar te-
refindon elifa gevrilir. Ttirklar gedilacak yero <<bara!u yer>, oguzlar isa
<<barast yer> deyirler. Durulacaq yera tiirklar <turgu o[ur>>, oguzlar ise
(turasl o!ur> deyirlar.
ci ka herfi kar .s kaFs ke harfi de ci ka-Ya gevrilir ki, yeri
ke-ya,
geldikco bundan da bahs edilacekdir. Herf dayigmeleri ile balh deyecak-
larimiz bunlar idi.
Bir qrup herflarin attlmastna [sosdiigtimii] galince: isimlarde va fe'l-
lerde hareketin davam etdiyine dair balga varsa, s<iziin ortasrndakr g
herfini oguzlar da, qrpgaqlar da attrlar. isimlera dair misal: tiirkler ala
qar$aya <gum!uk>, digerleri <Eumuk> deyirler. Tiirklar bolaza <<tam-
gak>, digarlari <tamak>> deyirlor. Fe'llere ni.imuno: ttirklar <o adam evi-
ne gedendir>> menastnda <cJf OE-,;;l ttul d{ ol ewga barafan ol>, oguzlar ise

< cjf ctl-.,1baran ol> deyirler. Tiirklorin (df crti'Jf,# -rl cjf ol er kuhnr urafan

ol=o adam qulunu doyandiu) dediklerine bunlar < Ol-rf uran> deyirler.

Yrgcam|q namina, eynen bunun kimi, isim ve fe'llerda ! g herfinin

yerinda iqlenan .s ke herfini da atrrlar.
Biittin tiirk dillori bahs etdiyim bu qaydalar qerqivesinda faaliyyat
gosterir. Diger meselelar haqqrnda yeri geldikce molumat verilecekdir.
Sonrakr bolmelerdo fathali, zammali, kesrali sozleri i;i asanlaqdtrmaq va

sozii qrsaltmaq meqsedila bir yerda yazdtm.

Giic va qtidrat ancaq ulu va uca Tanndandrr!
108 Mahmud KaS{ari

Nb,,
BISMILLAH IR-ROHMAN IR.ROHIM ]

eweriNDo HoMZo oLAN isiuren rirasr

D iv anii liil a t - i t - t iir k 109

iri uenFLiLoR BOLMosi

,.;i p psz' tekid ve mtibaliga odatr. Bir gey heddan artrq gozallikdo vesf
edildiyi zaman soylenir. ( L5.iu J31l ..ii ep edhgii nanq = ep
eyi, gergokden yaxgr gep. Oguzlar bamboyaz menasmda
(ap ag> deyirler.
,'+1A p: <deyil, yox> evazina iglenir. <,Jsl -J-ll +i ap bu, ap ol = bu deyil,
o deyil; ne bu, ne o)).
.rf U p: rengde tekid edatrdrr. <.sJ,ri+itip tirtinq = ap aE>>. Qigilcedir.
vl +f O p - o p: egqoyin ayapt siirtiqdtikda deyilir. Bu, ereblerin < Irl

lo'oo> sozii kimidir, <qalx> demakdir.

.r,f a p: xrman doymek i,igtin qogulan okiizlarin ortastnda olan oktiz.
Ar[ucadrr.
drlA t: (qahn elifle) at. <c.Fj.,rl I ej kug kanatrn, er attn = qu$ qanadr

ilo, ar atr ile> moselinde de igledilmigdir,

d.,I O t: (ince elifla) et. (-EJ d,I et yer = yum$aq yer, yumgaq torpaq>.
of O t: bitki, ot. <csrif olot ondi = ot bitdi>.
,rf O t: heyan yemlorinin timumi adr. <cJS, *,rf Wt atka ot bergil = ata
of ver>.
of O t: derman. (d+l c,,lot igtim = derman igdim>. Bu sabebden hekime
(,rlu{ otagr>> deyilir.

sz qinlilar bu sozii latrn qrafikasrnda haqhg olaraq <ap//ap> kimi transkripsiya etmiglar
(DLT-(in, I cild, s.38).
ll0 Mahmud KaSSari
ef O t: agr. <cs.r-*r ollUUI 4 beg afiqar ot berdi - bey ona agr verdi,
onu zeherledi>.
c',!I t: it, kopak.

el A q: gafrng, gagrrma edatr olan (<ey, ay, hey> yerindo iglenir. < gl
,S'sjl ag, bari.i kel = ey, bori gal>.
ef U q: tig. ikiden sonra gelan say. (c!tc-ll ef iig yarmak = iig pul>.
ef U q: (qahn elifle) meghur bir qehar adtEs.
ef U q: tiirklerin qelem diizeltdiklori bir agacdrr, dallarda bitir, ondan
makik, esa kimi ogyalar da diizeldilir.

e! i q: har nesnanin igi. el ig kur = ig qurqafit, tumanbagr>. <ji 6!

".j
ig soz = tirekdaki gizli qey, sirr>>.

6! i 9: ig. uelC! iq et = ciyere bitigik olan ince ot>.

-.rl O r: er, kiqi. Bu soz qaydadan xaric aaklinde <oti oron)) kimi cem-
lanir. Bu, qaydayaziddir, qaydaya gore cem gekilgisi mehz
-,1Y [-lari-ler]-dir.
_,r! i r8e: utanma bildiran bir sozdiir. <.sqJ _.rler ir buldr = kigi utandr>. .'

;ll6 z: ya!. <Oi.sJjfOzttigeo mtin = yagh gorba>.

r,rf U s: xeyirle gari bir-birindan segme. Bu soz ofuzcadtr. <.s$,]f df ol
us boldr=onun agh bagrna geldi, xeyirle geri ayrrd etdi>.

o"lO s: yrrtrcr heyvanlann payl, onlara verilon et pargast.

r.rf U s: kerkas quiu. Bu bendde da iqledilmigdir:
oE t5i 6.1-fS

88<Mecme iil-biildan>da yazrldr$ura gora, Uq Ondicanla Semerqand arastnda Ceyhu-

nun sahilinde ya$ayan karluqlarrn qeheridir. Salih Miitellibov <<Og> qeklinda oxumug-
dur (TSD, I tom. bet 71).
8e Basim Atalay <.lDr soziin eslinda <in deyil, <tr> oldugunu qeyd etmig, hemin sciziin

bu giin Anadoluda yaylrn halda iglandiyinigostarmildir (DLT. I, s. 36).

e0 Hiiseyn Diizgiin bu sozii <6zliig> kimitrankripsiya etmigdir'(rrJr s.99). Yanhgdrr.

Qinliler isa hamin scizii <iizliig> gaklinda vermiqlar (DLT-Qin, I cild, s.40). Stdii sepe-
ratorla gakdikde irz (yagh qism) ve lira(t) bir-birindan aynltr. Bu iiz ya! menastnda
iglenmiq ola bilarmi? <Uzlii gorba>da ya! iize grxdrgr iigiin bela adlanmrq ola bilermi?
 r:Lr6J-J p;r.l

cJ ,!, li li^,.i,i

,s
jt u"l )Y,i*
<Kaldi manqa tat,
Aydrm: amdi yat,
Kuqka bolup et,
Seniel tiler us, bori>.
Galdi mane tat,
Dedim: indi yat.
Quga olub at,
Seni dilar us, borti>.
(Yanrma bir uygur kafiri tat goldi. Onu oldiiriib dedim ki, burda yat,
qurda-quga Yem ol).

cl*f U u# e-ri .jf uq mundag krl = i;ta, bele et>.

q: iqts (adat) demekdir.

u{U g: indi demakdir. <sl f:tr,.if uq keldtigiim bu = indico gelmigem>.

Lil $ - u g: ciktizii suvarmaq iigiin grxartlan sas.
"FlU
cFf U q: a!ac, budaq, buynuz kimi nesnelerin kokti. <if;i'il piinqii'
ugr=buynuz kokii>.
,r,f U $:qu$ ve atlann quyruq qismina de <cFf u9> deyilir'

,.r"! i g: his, grraq tiistiisii, buxarrdakr vo divardakt qurum. u.s4 ,J\ Ai

ton ig boldr = paltar girklendi, paltar hise batdr, hislendi>.
df ok: ox.

cif O t: evin gatrsrna qoyulan mil, ox, dirak. (,3l Lilew okt = ev oxu, ev
mili>.
cilO t<: ("D! df ok yrlan = oznti adamrn i.istiine ox kimi atan ilan>.

er Hiiseyn Diizgiin bu sozii <sani> kimi transkripsiya etmigdir 1c'..1 ": s" 99).
tt2 Mahmud Kasfiari

df O t: boliiqdiirmak tigiin pay vo torpaq hisseleri iizerine atrlan ox; ox

vasitesila atrlan piilk.
cif O k: fe,llerda tekid edatr. (cil d";l1 barfrl op = gedorsen ha!>.
df O k: hal menasrna yaxrn bir adat. (r#13 crf E baya oke2 keldim = ba-
yaq geldim), (till 4il 6.r'd omdi ok aydrm = elo indice de-
dim>.

c!! I k: soyuq su igdikdon sonra gorak yedikda sinadan grxan hrgqrrrq.

uc# Al ut! am rk tuttr = onu hrgqrrrq tutdu>.
r,Jf O t: o. <.r+1t:til.Ji ol andag aydr = o bele dedi>.
.Jf O t: o, ol, qol manaslna gelir. <-i df ol er = o ki$i>.
.Jf O l: isim ve fe'llare artrrrlan takid odatt.&f .51 df ol meninq
,,.J1

oglum ol = o heqiqeten manim oglumdur>. ( df uil"j t*itdf

ol ewgo barmrq ol = o heqiqetan eve varmrgdrr>.
elO m: derman. Buna grire, derman diizeldene <r;rlamgi> deyilir.
elO m: qadrnrn digilik aleti. O[uzlarda ve qrpgaqlarda.
pf g 6o:. galvar.
p! i m: komandirin asgerlare dediyi bolga, parol. Bu, silah, qug adr ve ya
bir soz ola bilsr. Rastlaqan iki bdliik bir-birini tanrmaq ve
garpr;mamaq iigiin paroldan istifade edir. Gece iki adam
qargrlagdrqda biri digarinden parolu soru$ur. Cavab di.iz-
gtin olsa, onun diigmen olmadrfr anlagrlrr. Oks taqdirda,
onu vururlar. Bu meselde de iqlanir: noUf -i l*! e! im bil-
se, er olmas = balga bilen er olmez>.
.,1 U n: ses. J vav ile Oll gaklinda da yazilrcsa.

v: 1161 S baya ok> ifadasi birleqerak Anadoluda ve Azerbaycanda <bayaq> gaklina diig-
miiqdir.
er
Qinlilar br.r scizii <Om> geklinda transkripsiya etmigler (DLT-Qin, I cild, s.43). Yan-
hgdrr, diger negrlerda <iim>dtir, dogrusu da budur.
eaBesim Atalayrn qeydina gore, <Of iin> soziintin I vavla ve J vavslz yazrhgrnr Mah-
mud Kaqgari areb elifbasrnrn imla qaydalanna uyfun olaraq vermiqdir (DLT, I. s. 38).
 il3
Divanii Wat-it'tiirk

BU BABIN MUZAOF OLANLARI95 ,

o r r a: sidik. Eqgek ctitleqdirmak istondiyi zaman bu soz iki-iig defe

31

soylenir,egqekciitlegir.Busozerebceyouygungelir.Qiin-
ki kiginin qadrnla ciitleqmesine n'-''l erre> deyilir'
3 U t r a: kigilerde olan qasrq yarrqhpr, qrrja' Ofuzca
'il t , a: utanma (qeddeli va geddesiz da ola biler)'

BU BABIN DORD HORFLI SOZIERISE

ii A: qa$qrnhfr bildirir. <.rS ll st dl ol meni a krldr = o meni gaqdrrdr>>'

J3l U d h u: yuxu. <p+3f udhrdrm=uyudum>. Olifle 3 dh arastndakt t

vavherltbirzemmevebirkesrearasmdaoldu[uiigiin
' atrlmrqdrr.
U v a: gapnanadama cavab iigiin igledilir. Bir adamt nh.y,
tgf
filankas>

deyo gagrrdrqda, ooun (uvaD deya gaprrana hay vermesi

kimi, <<ne buYurursan?> demekdir'
r3sf O k a: zamin olmaq, kefil durmaq. (dll tlsfC ir man anr oka al-

drm = mon ona zamin oldum>'

.j A v: (qahn olifle) emr veranin emrini saya salmamafr bildiren edat'

A y: ( (#col ay bitigi = asgorlarin adlanrun
va azuqesinin qeydiyyat
.rl
defteri>.

irl A y: turuncu rengde bir qumaq, parqa'

gore, buradakt scizler

e5 Besim Atalayrn qeydi: <Kaqparinin tartibatrndan anlaqrldrlrna
rrra sozleri iki herfli deyildir' oger onlann tglln-
iki horfli olmahdrr, unluq
"r.rJurra, bu bab miizaof olmaz> (DLT,I, s' 39)' .
dakr herakeler dolru qoyulmamrgsa, o zaman
e6 Burada yanhghq ;. i;;d;il"n rort"r dord herfdan ibaret devil. Bosim Atalav da
vav ve ye herflarinin gal-
bunu nazardo tutaraq rriliv. q"vainda sozlarin sonunda elif,
diyini yazmrqdrr (DLT, I, s. 39).
tt4 Mahmud KaS{ari

6l 1^yet' <<av> scizii kimi emri tarumamagr bildiran bir odatdrr.

BU BABIN CIN.TNELILERi

.JGIA n qe8. yanaq. (..tjld-! krzrl anq = qlrmla yanaq).

.silA n q: yalrndan derman di.izeldilen bir qug adt. Onun yagr ovucun
igina stirtiilende arxasrna da kegirmiq.
Ls-il A n q: (yox, deyil> demekdir. Ofuzcadrr. Bir geyi etmek tigiin emr
alan adam (!J-jl!5.i1anq-anq) desa, <<yox-yox)) demakdir.
.fif O n q: <c.r-lr 6$.if gsi" cjl ol manden <inqdin bardt=o mondon once
getdi>.
.ijf O n q: rong, bir geyin rengi. n,rj d ..til ,!i-Lr yagrl onqliig ton =
yagrl rengli don, paltar>.
.SUf O n q: <cfol .Sijf one l$=asan iq>. <qruuf onqay)) soziiniin ixtisarrdrr.
.rjf O n q: <.t{ JUf ong elig - saS al>. Qigilce.

iki herfliler bitdi.

rz
Qinliler bu sozii <ep kimi transkripsiya etmiqler (DLT-Qin, I cild, s.45).
e8Segkin Ordi ile Sarap Tu[ba Yurtsever bu sdzii haqh olaraq <enq> kimi (DLT-2005,
s.258) oxumuglar. Qinlilar da <anq> kimi vermigler (DLT-Qin, I cild, s.45). Hamin soz
hazrrda dilimizde <eng> qaklinde movcuddur, yeni <snq> soziiniin terkibindaki sa[rr
nun iki miisteqil sese - n va g-ya gevrilmigdir.
Ue rtenrrilen sOLMesi

HoR NOv HoRoKo ile oRrnsr suruxt u

&| &3, ,Jn3 FO'L, FU'L, FE'L BABIee

.+$ A I p: igid, alp, bahadtr. Hemin soz bu atalar s<iziinde de iglenmig-

dir: <l+$i d+ll l+* cl alp yaprda, algak gofrda - alp adam
diiqman qargrstnda, apciyer adam ise doyiigda belli olar>.
Bu bendde do iglenmiqdir:
Jr"r$f tsjSi .+-I{

3a$ &dl i,+-Jt

.t4$ cF-J .s'lif

4$;,.5..;r16.r-cl
<Alp Or Tonqa oldimii?
Iszlo0 ajun kaldrmu?
Odtrtet <igin aldrmu?
Omdi ytirek Yrrtrlur>.
Alp Or Tonqa oldtimti?
lBul pis dtinYa qaldrmr?
Falek ociinii aldrmr?

9eyigosterir:l)oliflabaqlanansciz1ari,2)busozlarin
ortastndakt herflerin siikunlu olmastnt.
ii B"ri. Atalayrn fikrinca, bu sciz <iJ*Jl tstz>, yant terbiyasiz monastnda deyil, mehz
(lrslz) (edebsiz, utanmaz) manastndadrr. Alime g6ra, <trstz> soziindeki r arimig ve soz
<<rsra gakline diiEmiiqdiir (DLT, I, s- 42)'
 116 Mahmud Kaslari
indi iirok yrrtrlar.
(Xaqan Alp Or Tonqa [Ofrasiyab] oldiimii? Zahm diinyanrn caru on-
dan qurtuldumu? Felek ondan qisasrnr aldrmr? Feleyin bu
hereketino qargr qezebdon iirek indi pargalanacaq).
c,-i A r t: <6:,. cr-,/ art sag=arxa sag, gardan sagl).
Qiinki <e-j art> bo-
yun demekdir.
c,r-j A r t: dag beli, tepe. (1.1C cUI d.il EJ3LJ ormagtika eqik art bolur =
tenbele astana da! beli olar> deyiminde de iglanmiqdir.
c,j U r t: iynanin sap kegan degiyi, iyne ulduzu.
&.j O r t: yanan nesno, yanlrn.
c*,lA s t: kiiga. Qigilce.
.tjlA n d: and. <And ig> evezine <c!IIandrk)rol deyilir.
.1.'tA r k: necis.
Ota r k: <stj jn3 tamtir arkr = damir pasD.
Al U r k: <4ff uruk> s<iztiniin ixtisarrdrr. Oreb dilindaki < 4i1i un*lo,
va <6-6 unk> s<izleri kimi.

&! I r k: falgrhq, kahinlik; adamrn qelbindekileri bilmak, fikrinden

kegenleri oxumaq; telepatiya.
..s-i O r k: soltenet ve s<izi.i kegerlililtoz.
.s-,,f O r k: heyvarun genosi altrndan kegirilerok ba$lanan cilov; atrn
ayapna baglanan cidar.
dJ i r k: dordyagar qoyun.
.sI i I k: ilk, har geyin oweli. <t!c; il*.sJ ilk son barfrl = ewolce son
get))'

r0r Besim Atalayrn qeydine gcire, <c!Il andrk>

sozii <andrmak> mosdsrinin emr gaklidir
(DLT, I, s.42).
102 (Ork)
sriziiniin aski siyasi seltanat siirmek, hokmranhq etmek manasr arxaiklegmig
ve hemin soz miiasir dilimizdaki menaslnl saxlamrqdrr.
 BU BABIN MONQUSI03 OLANLARI

v3 +3 O p - o pr04. bif adam oziinti gox 6ytib dediyini isbat ede bilmir-
se, o adam iigtin deyilir.
€rJ O t: od, ateg. Bu meselde do iglanir: (o"U$ jjei t'4f d'tl ot tese, a[z
koymos=od demekla aprz yanmaz>>- Bv, dediyi sozii da-
nanlar iigtin iqlodilir.
.e3f O 1'tos ( J vav horfi inca teloffiizla) divarda, taxtada olan dolik.
631 O t: od kisasi, actltq, (S vav herfi yuxandakrndan daha ince telaf-
fiiz edilir).

AilO 9: qisas, intiqam, kin. Bu geirde do iqlenmigdiir:

ls+ .,4 # .ss e3t
d# #llj J drfj-!
$& 3l .s-f C3 irr
$
H vt, "J3 )b dirill
,Ll
B
iI
<Og, kek kamu[ kigininq
r,
r Yalnquk iize ahm bil,
H.

Edhgtiltikiig ulanqa
h
&, Oliginq bile talim krb.
$

Bil ki, qisas bagqasrndan altnacaq bir borc kimidir,

r
I Gtici.in yetan qodar qonaga, qaribo yaxqrhq ela.

r03 Oreb dilinda bir fe'lin iig herfi da samitlerdan ibaratdirsa (maselen, dxl = cj-r dexele,

daxil olmaq kimi) ona sehih va ya salim fe'l deyilir. Fe'lin herflerindan biri alif, vav ve
ya ye-dirsa, ona monqus fe'l deyilir.
is Segkin Ordi ile Serap Tugba Yurtsever bu scizii <<ob-ob> kimi (DLT-2005, s.351)
oxumuglar.
r05
Segkin Ordi ila Serap Tulba Yurtsevar bu sozii <tiD kimi (DLT-2005, s.642) oxu-
muglar.
ll8 Mahmud KaS{ari

(Qisas, kin-kiiduret alacapn borc kimi bir geydir, ondan gekin, vaz
keg, qeriblera, qonala giictin yetan qeder hormat ela).

6-d U g: bir geyin ucu. (c+! cS butak ugr=budaq ucu>).

6-llU g: <r.1.,!63tug el = uc el, ucdakr, sarhaddeki el>.

glt U g: bir geyin tiikenmesi. Optzca. <-J+ 631 ul+gl boyda ne ug barr06
= boyda, xalqda goxlugu sababilo ti.ikonme yoxdur>.
r3 O d: (g vav herfi inca teleffiizlo) zaman, zemanq dovr. Bu atalar
sciziinde de iglenmiqdir:

crt+-s:r-5.,193 lit
u'.t"Er3sn di! disu!
<Od keger, kigi tuymas,
Yalnquk ogh monqgti kalmas>.
Zaman keger, insan bilmez,
Adem ollu ebedi qalmaz.
r:l U d: gigil dilindo <st!r>. Tiirklerin meghur on iki ilinden birine de
uuJ*ritud yrh = inek ili> deyilir.
-utO t' <cll..r,ll or at = ti.iktini.in rongi qrrm:zrile sarl araslnda olan at>.
..,! O r: ( I vav ince toloffiizle) kaftanrn qoltuq altr.
-lrl p 1t0z' deqik agmaq iigiin iqlonan alet, bur$u.
yJE r: yer. (Ju yen de deyilir.
jst 6 z: (ince telefftizle) <<uI csJ:lt ozltig ag = ya[h yemek>ros.

ist 6 z: kar. <45;ll oz kiqi = kar adam>.

106 Bosim Atalayrn verdiyi melumata gore, bu soz basma niisxede <<JlJ var>>, yazma niis-

xade <.,rt+ bar> qaklindedir. Umuman, bu ctimlenin erebcasinde dolagrqhq var (DLT, I,
s.44).
r07 Segkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsevar bu sozii ham <ir> (DLT-2005, s.260), ham da
<en kimi (DLT-2005, s.290) oxumuglar.
r08 Bu madde yazma ntsxede olsa da, basma niisxade yoxdur. Basim Atalay elava et-
migdir. Qinlilar bu ve bundan sonrakr baq maddeni <IJz>, misallarr ise <iizliig a$) va
<tiz kiqi> qeklinda oxumuglar (DLT-Qin, I cild, s.50).
Divad) -ftaiirk
.:.lttOt oz, 6zii, nefs. Hemin soz bu geirda de iqlenmigdir:
ts,.rjjirtj3, (! '< JJl
r"r:;-ile-let-tf
eJ J;cI OS.l+-:$
6i3ii.s+iii Og-..4
<Korkliig tonug oztinqga,
Tath[ aqrg adhrnka.

Tutfrl konuk afrrhg,

Yadhsun gawlnq budhunka>.
Yaxgr paltan oziina al,
Dadh agr baqqastna ver.
Qonalr azizla, alrrla ki,
Yaysrn iiniinii ela.
(Yaxgrpaltarroziingey,dadlyemoyibaqqalarrnayedirt'qona[ayax$l
hormet ela ki, adrm-sarum el-obaya yaysrn)'
it Oz:iki da! arastndakt atazi,dere. <.ri!leti tag ozi= da9vadisi>'
jlt O z: <<u,3s jsl adam). (.bl ,#:st (.rj--!.Ji bu biz-
'zkigiroe=dogma
ninq oz kigi = bu bizim qohumdur' yaxln adamdr>'
jJ O z: 1irak vo qann bolgasindeki biitiin orqanlar. <a'r'-1ll e-rsl
Ozim

afrrdr = qarrum a!rrdr>'

:!r O z: apaan ozoyi. <<rsjsl ChyrEaq ozi> de deyilir' Xurma alactntn
sti-
lap baqrnda peyda olan, xurma gobeyi deyilen ve dadr
da banzeYen Ptisa.

itU z: qr'it iJl uz kigi = eli qrzrl olan, bacartqh adam>l10'

ginliler diiz oxu-

ror iLi -u66eavvelda isa <oz kigi=kar adam> manasrndadtr. Demali,
rnultur' <oz kigi=dogma adam>>, <iiz kigi=kar adam> olmahdrr'
ilO Salih Miitollibov bu maddeni <oz kiqi> gaklinde vermig, <qolu ige qovu$an ttli
tt"
(TSD, I tom, bet 81)' Seh-
yatanl, rjz hiinarina tr"n"Jin"l mahir kigi>> kimi gevirmigdir
(uzman=mahir, miitaxessis> manastnda hanrda da
vdir. <uz> s6zii qaldag tiirkiada
iqlanir.
 tzo Mahmud
isl6 z: nc$;3toz konukrrrl - gsdsnin igindo qrmrldayan nesno, ruh>r.
Bu bendde de iqledilmigdir:

,#tp}s,er;
,3;it ter-jt
.---4)G C-jJt h$
.1-9-.1i 3-rf g;!3f ,e, ^l

<Bardr k<izrim yarukr,

Aldr oztim konukr.
Kanda ering kamkr,
Omdi udhrnr 12 udhfiurur>.
Getdi gozi.imiin nuru,
Aldr canrmrn ruhun,
Hardadrr o dilayina varan,
indi yuxudan oyadrr?
(G<iziimiin nuru, sevgilim getdi, ruhumu d,a i;rzi ile apardr. Gorason, o
arzusuna gatan yar hardadrr? Onun yoxlugu menim yu_
xumu erga gakib yatmapa qoymur).
oll I q: i$. n-ltr !tj,i'J.l U no r$rng bar = ne igin var>.
<rJ E q: eg, yoldag; or. Genc qadrnlardan egi, ari olana ( d:tj.il eglig>
[eqli=erli] deyilir. Bu geirde de igledilmiqdir:
e3l3+s 0#i{l d.iil
rijr+l L+ iF+1
,i.ri-+t i,iJt eJ,tJl
0-i,s js-C.;-',t
<Anrnq rgrn kegiirdtim,

rrr Seqkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsever

bu scizii bela gevirmigler: <bedenin hsyatr te-
min eden tinsiirii * oztin qonafr. Bu, <ruh> demakdin (DLT-2005, s.3g3).
tt2 !35i1v1 Atalay bu-sciziin ereb herflari
ile imlasrnda bazi dolagrqhqlar oldugunu,
dogru variantrrun <rr3sf udhrn> olacalrnr gristermigdir (DLT, I, s.46). - -
D iv anii lilg at - i t - tiir k t2t
Egin yema kagurdum.
Oltim otrn igtirdiim,
igti, bolup ytizi ttiriit trn.
Onun iqini bitirdim,
Egini de qagrrdrm.
Ottim a$rstnr igirdim,
Uziinii btriigdtriib igdi.
(Oldtirorek onun igini bitirdim, yanrndakr yoldaqrru da qagrtdrm.
Oltim zeharini igirtdim, iiziinii biirtigdiirerek igdi. Bu da
<ol0m gerbetini daddrrdrm> demekdir).

islU !: gadrrrn iist terafindoki kiinclerdan hor biri.

Of O k: mirasda diigen pay. ( ,rsS.rrf Jdi JIJ.X anqar bir ok togdi = ona
mirasdan bir PaY diigdiD.
.ssf O k: a[rl, zaka, anlayrq. Agrlh, darrakeli adamlara <tssf oke> deyi-
lir.
.s-d O k: dord yagmr doldurmug ata <<cl ..s3{ok at> deyilir'
.s.d O k: orta yaga gatrb boyiimtig heyvan.
.S+t i g: iy. ip sanmaq tigiin iglanen alet. Hamin monada ( .r# yig> de
deYilir.
.s+l i g: xostelik.

dJf U l: divar temeli. Bu menada<<r]sl ltr tam ulu deyilir'

cjsf O t: nem, ya$. q.S.!tj cj.d cil nenq = ya$ o$ya)). Buradan ahnaraq < d3l
oi 6l tou deyilir ki, <yaq paltar> demekdir' Bunu oPuz-

lar bilmezler.

nr Besim Atalay bu soziin da imlasrnda qangrqhq oldulunu yazmrg, orab harflori ila
(Oj t+r+n) kimi yazrlan sciziin <<tiiril> olacaftnr bildirmigdir (DLT, l, s.47). Segkin
Ordi ilo Serap Tulba Yurtsever bu sozii <turr> (DLT-2005, s.267), Salih Miitellibov
<terin> (TSD, I to-, bet 82), qinliler ise <tiiriin> kimi oxumullar (DLT-Qin, I cild,
s.54).
122 Malhrrud Ka$gari
&J E l: vilayet, el. <C! 4 bag eli = boyin hakim oldugu vilayet>.
r,1."! E l: agrqhq, bogluq. (+J
# kapup eli - qapr oniindoki agrq, bog fl

sahe, meydanga>.
I
&JE l: at bildiron bir isimdir. Qi.inki at tiirktin qanadrdrr. Atlara baxan
seyize[=mehtaro1n'Ac!!elba9r>deyirlerki,<vilayetinba-
qr, bagglsr> edilir
demekdir. Bu scizla atabaxanadam qasd d

&"! E l: iki bey arasrnda barrgrq. n.s4,!"! Y-x.sis+l iki beg birle el boldr
,i

=iki bey bir-birila barrgdr>. f

$
r!"! (,,i4 di"l el kigi = yaramaz, deyorsiz adam>.
E l:
4!E l: (ci-ll cl+-! el kug = qartalabanzer alacah bir qug>.
pit U m: qann gigliyi, meda pozuqlugu. <.rrl-r p3t J er um boldr = goxlu
et yemekden adamrn medesi pozuludu, tiroyi bulandr>.

OJI O n: sayda on.

0-el U n: ses (ti uzun ve ya qrsa telaffilz edlle bilor).
o3l U n: un.
cl*! E n: (JJJ c;! en yer = guxur yer). (& cr.!en-yok = enig-yoxug>.
cr.! E n: yan tarafde olan geniglik. <tJ.lll jd -d bu bciz eni nege = bu
bezin eni ne qoderdir>.

cr.l i n: aslanln, tiilkiintn yuvasl, btitiin yrrtrcr heyvanlann hini, yu-

yiu de deyilir.
vasr. <<OJ-r

cr"! i n: qoyun qrgr. <ix yin> de deyilir.

BU BABIN DORD HORFLILSPiII+

dJl O y: yerdaki oyug, guxur.

,s!t O y: (drl .sJt oy at = yapn at>>.

Ortasr si.ikunlu olan qismler bitdi.

rra Tartibat yanhghlr var. Qtinki bu srizler erab elifbasr ile iig harfden ibaratdir.
ORTASI HOROKOLiLOR BOLMOSI

HER NOV HOROKO iTE ONTASI HOROKOLI

Fo'iL, Fo'uL, Fo'oL ,Y ,b .jt' BABI

cJl.J O g ii trrs' oc, xtnc, qisas, intiqam. Bu soziin esli <6-91 og>diir'

c,,3tA d h u t: ovuc. sr.*iU ,r3l .JL'ri bir adhut nenq = bir ovuc nesnoD.
e_lt A r u t: <d,'l d,llarut of = kegen ildan artrq qalan e111116.

cil U g u t: igki gokilan bir xomir novi.iniin adrdrrrrT. Resepti: miixtelif

otlar bir yerda isladrlrr, arpa unu ila qarrgdrrrlrb yofrulur,
amele gelen xemir findrq boyda kasilerak topa halda sax-
lanrr vo qurudulur. ortaya gxan maya arpa ilo birlikde
ayrrcaxaglananbugdanrniizerine[birbatmanbuldaya
ezilmiq bir findrq denesi nisbotinda ufalanaraqlr18 sepilir.
Bundan sonra bu bulda tomiz bir geye biikiilorek yetigme-
si[yeniaclmasl,qlcqlrmasl]iigiiniiggtinbiryerdesax-
lantr.Ugiinciigiinkiipotoktiliir,dahayaxgryetigmesi
tigiin on giin da kiipda saxlantb mayalandrrrlrr. on giin

rrs qinlilar bu sozit birinci deyil, <adhut)) va (arut)) sozlerinden sonra iigilncii yerde
vermiqler (DLT-Qin, I cild, s.57).
n6 Segkin'Ordi iie Sr*p f"gUa Yurtsever-bu sozii <<orut>> kimi (DLT-2005' s'362)
oxumu$ va <bir illik qurumuq ot> kimi menalandtrmtglar'
r r7 Seqkin Ordi ile Serap iugia yurtsevar bu ciimlani bela gevirmiqlar: <pive
istehsahn-
da istifada olunan bir maya> (DLT-2005' s' 618)'
ira 14613;i73 igindaki Uu qirm Segkin Ordi ile Sarap Tugba Yurtsevarin terciimesindan
ahnmqdtr (DLT-2005, s. 618).
 tza Mah*ud K^gori
sonra onun iistiine su elavo edilir, stiztili.ir ve igki alde
olunur. <Bufda igkisi>tle bax budur.
c',irt e w e t: <boli>, <oldu> menasrnda bir sozdiir. Bunun tig ci.ir telaf-
ftizii var. Ya$ma, toxsl, qlpgaq boylan <4,ilewat>>, opuzlar
<&lomet/€.d evat>, diger ttirkler <e4 yemet> deyirler.
dif U w u t: utanma, sxilma.
&f U w u t: yemeye ve ya beyin yanlna gafrrma, devot etme.
c$I O g i t: gdzdeymeden qorumaq iigtin ugaqlarrn tizi.ine stirtiilen bir

derman. Bu darman zeferana bezi geyler qangdrnlaraq ha-

zrlantr.
o3f O g ti t: <iyiid. Bu beytde do iglenmigdir:
)+: r.J ,$f iFcri. c,3f .J$Jl
Y3t r5jr6l-11 ..11..g.tJ gJltr,rJ;

(Algll ogiit mendin, o[ul, ardam tile,

Boyda ulu$ bilge bolup bilginq tile>.
Ey ogul, manden ciytid al, fazilat dila,
Boyda bciyiik alim olub biliyini payla.
(Ey ogul, mendon 6ytid al, edab ve ardam ciyron ki, ulusun boyiiyii
olasan, xalq arasrnda hikmetin, biliyin yayrla).
c$fU I i ttzo' bugda vo taxrl iiyiitmek.
,.+jsf U g i t g i: un iiyiiden adam.
c'lIo g a t: xidmat i.igtin gerdek gecesi gelinla birlikdo gonderilan qadrn.
.:.S! iki 1t2r. yalan. Optzca. <jr-
ikit soz = yalan scia.
cS!

cJf o t ii t: bir-birini cildiirmo. oldtirsne, qatile (.,+lf oltitgi) deyilir.

rre Segkin Ordi ile Serap Tufba Yurtsever <bufda igkisi> yerina <bugda gerabu> yaz-
mrglar (DLT-2005, s. 618)
r20 SeQkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsever
bu sozii <ogiD, bundan sonrakr scjzii ise
<ogitgi> kimi (DLT-2005, s.370) oxumuqlar.
tzr
Qinliler bu sozii yanhghqla <igit> kimi oxumuqlar (DLT-ein, I cild, s.58).
cJ{O I ti t: eldloliit or = giicstiz, yaqh, qoca adam>122.

6ilA t a 9: oziinii xalqrn boytiyti kimi aparan uqaga (.J-&l gl ataq o[ul>
deyilir.

6.:-tO t a g: uqaqlann coyiiz-coyidrzt23 oyrndrqlarr gokak-

C/"lA I t gl24' qazan, tava. Bu atalar soziinda do iglenir:

ojJ i.j r;lcjl
i,.l+,t J.i.l C+
nA$rg ayur: ttibiim altun,
Kamrg ayur: men kayda men).

Qazan deyer: dibim alttn,

Qomge deyer: men hardaYam?
(Bu soz onu taruyanlann yanrnda oziinii oyon adam haqda soylenir).

Cll O k e g: oziinii hamrya bacr kimi sevdiren, uqaqhqdan dorrako ve

ziroklik gcisteren qrz. Bu soz qrz uqagrna bir sevgi izhatr
olaraq deyilir.

C{ A m a g: meqsed, hedef, nigangah.

C.lA m a 9: ciit [ekin] oktizti, ekingilik alatlari.
df U I r g: oglan ugaqlanna beslenan sevgini bildirmek tigiin soylenen
bir soz. <<c+Jluhgrm = oElum>>. Karluq dilinda.

cJ A n a g: hamrnln anaslymrg kimi $ztinti sevdiren, ugaqlqdan boyiik

bir derraka gcisteren qrz uqafir. Bu s6z qrz u;a$rna bir sevgi
zs.
izhan olaraq deYilil t

r22Miiasir dilimizda bu manada (oliik, riliivap sozii var. Ancaq Segkin Ordi ile Serap
Tulba Yurtsevar bu sozii <olut> kimi oxumuq, <olut en birleqmasini <yetkin, olfun-
luq dovrtinii ya$ayan adam> kimi (DLT-2005, s.267) qevirmigler. Salih Miitallibovun
teriiimesi isa Leledir: <giicii va qiiwasi geden gox yagh adam> (TSD' I tom, bet 86).
123 Kandlorde <beqdag>, <<qalemdag>, (qercme-qaya> adt verilen oyun'
tz+ qinliler bu sozii <aqig> kimi oxumuqlar (DLT-Qin, I cild, s.59)'
ns jiit6" nenanin, babanrn, ananln, atanrn adr qoyulmug uqalr onlartn safhfrnda, hat-
ta sonralar da 6zadr ila deyil, (neneg), <babag>, (anai)), (atal) kimi galrrmaq adeti
var.
t26 Mahmud Kas{ari

dlg n ii g: goze enan perde, katarakt.

fl A p r r: aziz, mohtorem, <rc# &.t-et a$rrh! kigi = xalq ve ya bay te-
refinden aftrlanan, yani eziz tutulan adam>. < ut 6iSiS
6.tY;r;el tenqri meni a[rrladt=tanrt moni eziz tutdu>. Geco-
nin durgunlugu kegendo <tsJ-,"l dlilllagrr adhak emriil-
di=aErr ayaq gekildi> deyildir ki, <aSrr yerigli adam va-
racalr yera gatdt> demakdir.
11c1 A p r r: apg, (L(;U *l agg nenq = qiymetdo alrr olan nssne, de-
yerli gey>.
Jpf U g a r: <al.rfugar at = alrunda agr olan at, qagqa at>. Bu soz hom
teleffiiz, hom do menaca erebceya uyfundur. Yalruz ereb-
cada ilk herfi fetholi, ttirkcade zemmelidir.
-if O I u r: vaxt. (d+rS lL;lU ns olurda keldinq = ne zaman geldin>.
-if O $ u r: dovlat. <cs$i.-.! il-J .Sj" lri;-.;cf 4 beg olrrnda meninq rgrm
etildi = beyin dovleti sayesinda igim dtzeldi>.
-if O I u r: bir iEde imkan ve ftirset. n .r4 d]f "ltrl bu rg ofurlu!
boldr = bu ig ulurlu oldu>.

-ifO ! u r: qarqrfuq, avez, badel. Oguzca. ( #JI -ifti:l atka olur aldrm
= ata evoz aldrm>>, (artn yerine bir at aldrm).
-Ff O ! u r: xeyir, berekat. Opuzca. Yolguya .,orri,,l.Jif d$ yol o[ur
bolsun> deyilir ki, <yol u[urlu olsun> demekdir. Bu,
y alnrz yolEuluq zamant i glanir.

J$ e g i r: qann agrrsrnr sapaltmaq iigiin igladilen bir kok. Bu soz

agagrdakr ibarede de kegir: 1<o*t $ -,il tJ.ilegir bolsa, er ol-
mes=eger adamtn yanrnda bu derman olsa, olmea. Qiin-
ki qarrn alnsrna tutulan adam onu yese, qurtular. Bu ifa-
de qara gtine ovvelcodan hazrrlagmagrn gerakli oldugunu
bildirmek tigiin sdylsnir.
 127
Divanii

-Sl U g ii r: darr. Bu soz ofuzlardan bagqa btitiin tiirk boylan tare-

findan iglodilir. Oguzlar bu sozii bilmirler'

3 U g ti r: <.ril ib yag iigiirti = kiinciit> ' Optzca'
Jsl o g ti r: qoyun, geyik, bagrrtlaq qu$u, cariya, dove kimi geylerin

toplu halda bulunmasr, bu kimi geylerin siiriisii'

ylO m i rt26. qrrov, sis. Ofuzca.
:ij O U u z: berk yet. nrJ,ssf oy obuz = bastq, dtdrzyer>>t21'
-ii'lO t i z: iki dera arasindakr sedd.
-ifU g u z: ucuz, ( .s.iui;f uguz nenq = ucuz $ey)).
.iJ u g u z: <6l)-AlC 'si beg ant uguzladr = bey onu xorladt>'
masalde de iglenmigdir: < ts.+l iJ J*ti
-iif U A h u z: qotur. Homin soz bu
-p11.-i3lr*,-j tilkii oz inqa iirso, udhuz bolur =
ttlkii oz hini-
ne,yuvaslnahtirse,qoturolan'Bumeselozelini'boyu-
nu, gaherini inkar va tanqid eden, xor baxan adamlar haq-
qrnda deYililtzs.

;il E d h i z: yiiksok, hiindiir ysr ve baqqa yiiksak qeylar'

jil E d h i z: <iu;jt edhtztap= kegid vermeyen yiiksok daE>.

?f e ! u c: afrz stidti, inek ve ya qoyun do[duqdan sonra ondan sa-

j j arasrnda soylonir, j zile de
lrlan ilk siid. Bu soz izilo
Yaz:I'lr-
-pl R pr z: qayn, su tulufunun, sehangin, kiipiin va quyunun
apzt'

.,,f1 e g r z: insanrn vo heyvanrn apzr. Hamin

soz bu mesalde de iglen-

migdir: (J33t'',f ;-1i u'* ;*l a1tz yesa, kciz uyadhur = a9tzye-
se,gozutanar>.Birininhediyyeveyapulunuyeyibigini
gormoyan ve utanan adam haqqrnda deyilir'

126Biitiin nagrlerda <-rrl emin geklinde olan bu sozii Segkin ordi va Sarap Tulba
Yurtsever <imirl kimi oxumuqlar (DLT-2005, s' 289)'
t27 Bir-iki sahifo evval Mahmud Kaqlari (oy))un bagqa manastnr verirdi: oyuq, 9uxur.
,rt *jituattur>> scizii ga[daq tiirkceda hamin manacla, ancaq (uyuz> qaklindedir'
 Mahmud
-Ff o g u z: bir tiirk boyudur. oguzlar tiirkmandirlar. Bunlar iyirmi iki
boydur. Hor boyun ayrr bir belgesi vo heyvanlanna vuru_
lan damgasr vardrr. Bir-birlerini bu belgelerle taruyrrlar.
Birincisi vo baggrlar, (g krnrklardrr. Dovrtimiiziin xaqanlarr bu boy-

dandrr. Heyvanlarma vurduqlan damla budur: l'

ikincisi gS kayrllardrr. Damlalarr buOu., I V I

Ugiinctisti +l.t+ bayundurlardrr. Dampalan budur: Ei

Dordtinciisii 6! rwalardrr. Bunlara t4 yrwa da deyilir. Damfalan bu-

dur X
Beqincisi ..;iI* szlgurlardrr. Damlalan budur: Lf
Altrncrsr -I&il ef$arlardrr. Damlalan budur: 1
Yeddincisi rrJ5i bogtililerdir. Dam[alarr budur: -3y
Sakkizinci j4 biigati zlerdir.Damfalan budur: 2
Doqquzuncu c,[ bayatlardrr. Damfalurr 6.16rrr. I l't
Onuncusu ijt yazpnlardr. Damlalarr budur: /2
3_
-I
On birincisi *.1 eymtirlerdir. Damgalan budur'
On ikincisi.J.ll|Jkarab<iltiklerdir. Damlalan budur: n a\
On iiqtinciisii .*liW alkabciliiklerdir. Damgalarr budur: F

On d<irdiinctisii ,r$! igdirlerdir. Damgala I,, budur:

On begincisi -ftf tiregirlordir. Damgalan budur: J=

On altrncrsr r3-E--.-d tutrrkalardrr. Dam$alarr budurr VA

)--
On yeddincisi C|4 Y3 ulayundluglardrr. Damfalan budur:
On sekkizincisi -SS tiigerlerdir. Damgalan U,rOun lY
On doqquzuncusu is-i;,; fsFnaklsrdir. Damfalar, 6r,6,,1'
5o I

lyirmincisi -r$6 guvaldarlardrr. Damfalarr budur: /A\

iyirmi birincisi (',jr+ gapnilardir. Dam$alart budur: /-,

iyirmi ikincisi 6$-* qaruklullardrr- Bunlann sayr saz, dam$alan isa

namelumdur.
Kagfari Mahmud deyir ki, bu oymaqlarrn hamtstntn hamt terafindan
bilinmasi gerakli oldufu tigiin yazdrm. Bu damlalar onla-
rrn heyvanlanrun, atlanrun, miniklerinin elamatidir. Hey-
vanlar qarrgdrgr zaman hor boltik ozheyvantnt bu damga-
' lar vasitesila tantYr-
Bu saydrlrm boylar kokdiir. Bu kokdon bir slra oymaqlar grxmrqdrr.
onlarr soylemadim, sozii qrsa kesdim. Bu boylartn adlart
onlan qurmu$ olan atalanmn adlarrndan ahnmrgdrr.

orablerde de beledir: beni-Siileym, beni Haface deyilir ki,

Si.ileym ofullarr, Hefaco olullan demekdir'
3f O k ii zt2s.Ceyhun, Farat kimi gaylara verilen timumi addrr. Bu soz
tek halda soylandiyi zaman opuzlar terafinden Benagitt:0
gayr nazerda tutulur. Qi.inki geherlari o gayrn sahilindadir.
Kogarilar de bu gayln kenanna enirler. Tiirk olkesinde bir
gox gaylar <iktiz adr ilo anrhr. Bir gahere de bu ad verilarek

rze ginlilar (DLT-Qin, I cild, s.64), Seqkin Ordi ile Sarap Tugba Yurtsever bu sozii
<ogiia kimi oxumuglar (DLT-2005, s.372). Qerb cografiyagiinaslfrnda Ceyhunun,
qey-
veni Amu-Daryanrn adr qadim dovrde <Okus> kimi igladilmigdir. Basim Atalayrn
iina gora, u-isi ,;kiir> soiii Anadoluda <oz> geklinda diigmiigdiir, <<dere>>, <gay> de-
mekdlr. Canubi Azorbaycanda <Qzrliizen)) gaylnln adtnda <<izan I ozen> kimi dag-
laqmrgdrr (DLT. I, s. 59).
rrri gsgkin'grdi ila Sarap Tugba Yurtsevar <Benakit> imlasr ila verdikleri bu sozii bele
izah etmiglar: <Srr-Darya gayr ila Ahengeran Qaytnln kasigdiyi bolganin va bu bcilgade
yerlegan qeherin adtdtr> (DLT-2005, s.372).
 Mahmud

<i3gl ,*l iki oktia deyilmigdir. Bu $eher Y! Ila ila C4

Yalrng gaylan arastnda yerleqir.
:3f O t ti z: okiiz. Bu atalar s<iziinda de iglanmigdir: < s"t*'rt{ cflJ3f
.s# t4 ,A okuz adhakr bolfrnqa, buzapu baqr bolsa, yeg
=okiiz ayapr olmaqdansa, buzov bagr olmaq yaxqrdru. Bu

soz <bagh-bagtna, sarbast olmaq baqqa adama tabe olmaq-

dan xogdur> demok yerine igladilir.

+etA w u s: mum, gam. Bulgarca.

sxJJ U I a s: <jlS c.r"JSl ulas koz = mesti-xumar, siizgiin gdzr>. Hemin

soz bu benddo do igledilmigdir:

jf ,vYrt.1;. Ju$
jFrd.^ts jbrs,j" tj
jr'.Isj J,3 r..r:.$1

Jl+i.b q -.u$
<Bulnar mini ulas kciz,
Kara manqiz, krzrlyiaz.
Andrn tamar tiikel ttiz,
Bulnap yana ol kagar>.
Osir eder meni xumar goz,

Qara boniz,qrz:/'uz.
Ondan damar btitiin gozollikler,
Osir edib yene de qagar.
(Xumar goz, esmor beniz, ponbe tiz meni dustaq eder. O gohradan bi.i-
tiin gozellikler damar, tokiilar. Moni dustaq etdikdan son-
ra yene de qagrb geder).
O p ti $: opt$, iki adam arastnda.
"4f
o4lA t r g: atrg, attgma.
o-J n t r g: kigi adlarrndandtr.
DiYanT liidat-itaiirk l3l
U t u g: kigi adlarrndandrr.
"rif
r,rtif Ot ii g: (dl elif ince telefftizle) oyunda otmek, udmaq. Bu oyun
bele oynanrr: ugaqlar dairavi otururlar. Onlardan biri ya-
ntndakr ugagr itoleyir vo (oi,lf ..fil ottig-ritiiq> deyir. Yeni
ona sen de oz yanrndakrnr itela demok isteyirl3t.
ufl i t i q: iki nsfer arasrnda bir-birini itelemek.
.rbf O g e g: yan$. 116r6'J Y-x.5j1,lrr ol meninq birle <igegdi = o me-
nimlo cicegdi, bir qeyde yangdr>.
ciil A d a g: arxadag, dost.
cil i O i g: qedeh, piyale. Yafma, tuxsr, yemek, o$uz ve ar[ularrn dil-
lerinda tas, tava, loyon, qazan, tava kimi her geye idig de-
yilir.
cii A r r 9: eriq. (iEJ cFi arr$-arka! = erig-arfac>.
u r u $: vurug, savag.
"F.rf
o&14 p r q: agrg, yiiksolig.
osloEu$: qohum.
.*f U w u $: ufalanmrg nosne. ((dt-ril ,.i3f uwu$ atmek = ufalanm$ go-
rok>.

.*f U k u g: dorrako, zeka, a!rl. <r,is &bjf ukuglug kigi=zekah adam>.

,Ji3f O k ti qt:2. gox. (!sr:tj of3lrittb nenq = goxlu nosne>. n u4 i,-l .S-,,^)S
si gl3{ .S..r: tirig esen bolsa, tanq okiig koriir = diri [ya-
gayan] adam sallam olsa, gox geyler gciran deyiminde de

igledilmigdir, (insanrn baqr salamat olsa, gox ecaib-qeraib

hadiselor goror).

r-1r Burada yazma niisxadaki arabca bir

ciimlanin basma niisxeda gxmadrgmr yazan
Basim Atalay hamin ctimlenin tarci,imesini metnaltr hagiyada vermiqdir: <Sen yanrnda-
kmt itala, o da 6z yarundakmr itelasin, halqanrn sonuna qoder belaca davam etsin>
(DLT,I, s.6l).
trz qinlilar bunu <iikiigl kimi oxumutlar (DLT-Qin, I cild, s.67).
r-Flsrl o k ii $: <.,il; d$-ll okiig yrlkr = qelp, grxdaq heyvan, hann at>.

cFl-IA I r g: su apztve suyun hovuzdan ve ya novdan tokiildiiyii aprzlar.

,rJt n I u g: Kaggarda bir kond adr.

LiI A I r q: borclunu borcundan dolayr sorpuya gekme. < c.F.* oS ah$-

berig = bir haqqr almaq, bir haqqr vermak>>.

.-df U I ii g: pay, hisso (ci I herfi eslinde ..s ke-drr)'
.slrf U I i.i k: aslinde (pay))rn qargrhfrdrr. Orabcede da diqiliyi bildiran
.s ke herfi r-ri g herfina gevrilir. Meselon,cFi'-.s btiF dut3 '
trr*'sciziinder33 oldufu kimi. Bu, t'+]J t'up demekdir'

,y,li U I u g: kand. Qigilca. Balasagun va onun yaxrnhlrndakr Argu 9e-

horlerinin ahalisi qehero <ulug> deyir. Balasa$un gaharine
(,-FJ$ i-13 Kuz uluq> da deYilir.

.-ilf U I ii g: budun (xaltf. arastnda pay ayrrmaq. d g harfi c5 ke her-

finden gevrilmigdir. Orob dilinda da beledir. Quranda s4l
ssjrS yerina bu ctir oxunu$ var:L.-r* oi3rt J .J6.J iIt+ t3

c+lAgrg:xanrnbaxgigi'<d+i&JunoL'xanmanqaaqrfverdi=xan
mena bsxqig verdi>.

Cd A g r p: naz-nemat iginde heyat siirmek' <c'1gn'-t ,rlrjijJ oziinqni

agrgh! tut = oziinti naz-nemet igindo tut, korluq gekma>'

C+lA g t [: act, act olan bir nesna.

gila o h r !: ayr. Hamin kelmaye bu atalar soziinda de rastlanrr: <
y'. t

-Hti dJJ
t+l g-rl t*! Jl tJ awgr nege al bilso, adhrg anqa yol

bilir = ovQu nego al bilsa, ayt onca yol bilir>, (ovqu na qe-

r33Salih Miitellibov bu s<izlarin Macnuna aid oldu$unu gostarmigdir (TSD, I tom, bet
93). Qinlilerde (DLT-Qin, I cild, s.68) ve Seqkin Ordi ila Sarap Tufba Yurtsevarda bu
haqda qeyd var (DLT-)005, s.636), ancaq bu qeyd <tiltig> maddasindadir. Diger negr-
lerde bu iraqda heq bir qeyd yoxdur. Macnunun scizlerinin torciimasi beladir: <Sanin
gozlorin onun gcizlari, senin gerdarun onun gerdanr kimidin.
 der ov hiylesi, fend bilirse, ayl da o qeder xilas yolu bilir).
BusozikihiylagaradamtnqargrlagmaslZamandeyilir.
g-J A d h r $: ayrq, ssrxogluqdan aylan adam. <gil 's-r"l osriik adhr!t:+

=serxoq aylq) demekdir'

eilA d h r !: bizim elda bir kendr35.

e]l U d h u [: oyamq, huqyar, ayrq. <-J tll udhug er = oyaruq' huqyar

adam>>. <J dsl ,b$c til udhug konqtilliig ar = hossas to-
biotli, qanacaqh adam>.
i1J Ar r !: gadrr ortiiyti. Barsfianca.
erl Ar r g: <.S-ili /J an$nenq = tomiz
nosne).

g_i U r u !: dena. Toxuma da <uru[> deyilir. (#l eJf urug ekti = to-
xum ekdi>>- Buna benzadilorok qohumlara da <t-i e':,l

uruf-turrP> deYilir.

iJ A zr P'. azr, heYvantn azr digi.

er"l A sr p; qazanc, fayda.

e*,,f Osu !: bir nesnanin bagqa nosneya deyiqidir/ilmssi. < i-$:'c;;lui+tJi

bu rq osufr munda! = bu i$in deyigmasi beledir>'

iEIA I r g: har qeyin pisi. oluzca ve qrpqaqca'

df U f u [: har qeyin bdyiiyti. Bu beytda do igledilmigdir:
os rsst ctu u4 S3t #f
gY3l r:.r: OF ii{..s+,j$ d+tli

(<Ulu[lukuS bolsa san edhgii krhn,

Bolfrl kigig baglar kattn yaxqr ulan>'

Boyiikliiye gatdrprn zaman xoqxasiyyet ol,

Bayler yanrnda yaxgrhga layiq adam ol'

Ordi ila
r34 Salih Miitallibov bu ifadeni <mest va hugyar> (TSD. I tom, bet 94)' Seqkin
gevirmiqler.
sarap Tulba Yurtsever <sarxogluqdan aytlmtg> kimi (DLT-2005., s.132)
i:s yyiahm"u6 Kaqlarinin bu kendda ve ya bu mohollode anadan oldu$u gilman edilir.
 Mahmud
(Riitbe ve ululula gatanda xogxasiyyet ol, beyler yanrnda daim baq-
qalan iigiin xeyir veren ol).
gJ I I r $: ihq. n.i&C!rhE suw = i1q su. Osli <61 yrlg>drr.
O..t A g u k: her agrq gey. Buna gora de agrq qaprya (S ciiJ aEuk ka-
pup deyilir. <r.Al ciiJ agut rg = agrq-agkar ig>.

d+fogak:ocaq.
ctrtA g r k: briyiik qardag. Xaqaniyya ttirkleri bciyiik qardagr <drJ agr-
krm> deye gafrrrrlar. cJ ka harfi ancaq sciyloyen gaxse (nef-
si-mi.itakollim) izafet olundulu zaman galir. Diger $exs-
lerde isa ( 4nJ agrkrnq> deyilmo2t30.
ciSadhak: ayaq.
ci3l A d h u ft; 11e5.r1i c!31 adhuk nonq = namelum nesne). Osli <.g3it
agdubdur, ((pozuq, bagqa ctir, qeyri-mi,ieyyen> demekdir.
Bu s<iz no$I of& r.5.ijl a1lq menqzi a[dr = onun rengi
deyiqdil ifadesinden ahnmrgdrr. Asanhq namine ! ! herfi
atrlmrgdrrl3T.

cilf U d h r k: n.i dif udhrk 31= ]&trnrg (yatan) adam>>.

cAI t a h u k: qutlu va miibarek olan her gey.Buraxilan her heyvana bu
ad verilir. Ona ytik vurulmur, siidii saSrlmlr, yunu qrrxrl-
mrr. Sahibinin ohd elodiyi qurban i.igiin saxlanrr.
ci3tt O h u k : n|u.iilrdhuk taE- kegid vermeyen, uzanrbgeden dag>.
OtA r r k: gay. Bu maselde de iglonmiqdir: < ;jt tr drt t,.,ij.5$f rr qjrel
-ru3 aErlda oglak to$sa, ankda otr <inar = agrlda ollaq do-

136 Bu oxunug
sehvdir. S<iziin kcikti <egi=briyiik qardag> bize hela Orxon-Yenisey abi-
delerindan melumdur. Ovvalce egi soziine kigiltma-ezizleme gekilgisi olan Ska, daha
sonra ise I gexsin mansubiyyat gakilgisi -im artrilrr va sciz <<egi+k+im> gekline diigiir.
Birbaga mtiracietda <egikim> deyilir, diger gexslerda cFka gekilgisi tatbiq edilmadan
<sanin egin>, <onun egisi>, <egimiz>>, <<eginiz>>, <egilari> deyilir.
rr7 Bosim Atalayrn fikrinca,
bu sciziin asli <,3'rl aduk> olmahdrr (DLT, I, s. 65).
 fulsa, gay qrragrnda otu bitar>. Bu soz <ruzi iigiin
qaygl

gekme> Yerine iqlenir.

dj A r u k: <-j c!-j aruk or = aflg adam, yorfun adam>. Her yorluna

bela deyilir.

ti]i rfilA r u k - t u r u k: Farqana ile Kagfar arasrnda yoxuq adr.

&l A r t k: anq, zeif, crhz. Ohuzve qrpgaq dillerinde'

&lU r u k: ip, urgan, gatt.

cijlA z u k: (dlfdjl azuk ok=haradan ve kimin atdrgr bilinmeyen ou'
cijl A z u k: (,Jjl.jjl azuk munk = qaqan, azan, yoldan gxanD'

drilA zak: oguz boylerindon birinin adr'

cijlA z u k: azuqa. Bu masolde da iglonmigdir: < ,G
t4 itt di !r-i.j diipr
-* l-r.ll sartrunq azukt arr! bolsa, yol iizro yer = sattctnrn
mah toze olsa, ela yoldaca yeyer). Bu soz dogrugul ve mo-
tebar oldugunu iddia edon, lakin soztinii isbat eda bilmo-

Yen adam haqqrnda deYilir.

A{ U z ak: nzaq. Bir ig uzandrqda ( oi+l jiil uzak r9> deyilir. Bir yere
geden adam gecikdikda <a1., Of e:ni yalavag uzak bar-

dr[=s1gi yaman uzaq getdi]> deyilir'

geylarde irali gelan
Or{O z u k: ncrl djf ozuk at = stirok ve siireye banzer
va baqqa atlan kegen aD.

djlA ga k: aqaft, da[ dibi. OPtzca.

&lA q u k: insarun topuq siimiiyii, topuq aqt[t'

.i.il U qa k: ( lsiu clif upk nonq = kigik qep. Buna istinadan kigik
(o)'if c!!f uqak oplan> deyilir'
uqaqlara

.i.il U $ a k: 11.d3t ci^if uqak otunq = odun qtnnttlan>>. Bu soz tek

halda deyil, ancaq cam halda iglenir'
 136

csil Aquk:demir baghq, debilqe. Burada elif a y herfini evoz etmig-

dir.l38

.i"f o I u k: gakme, ayaqqabr.

dt t * r k: qrrlarda, daqh yerlarde ya$ayan geyik, ahu, antilop.
.9fi A t u k: <-,r1 dl aluk or = kegal, daz adam>>t3s.OEuzca.

.Elf O I u k: holuq. Agac kotiiyiinden novalga kimi oyularaq iqinde

heyvan suvarrlan, glra, ayran soyudulan yalaq.
Olf U I u k: u.ri df uluk ton = kcihnolmig, yrpranmrg paltar>. Kohnel-
mig har geye <uluk> deyilir.

ollO t u k: kigik qayrq. Bu sciziin esli awslki [oluk sozii] kimidir.

.df U I u k: atrn giyni. Bu mosalda de iglonmigdir: <-,r$ t3 dJ"f ,sA,41
uluk yagrrr ogulka kahr = giyin yagrrr civlada qalar>. Bu-
ra sinirlarin birleqdiyi yer oldugu iigiin gec salalrr.
dla t r k: qug dimdiyi. Opuzca.

Ca n u k: <.$U C anuk nanq = hazr olannesne)). Bu masolda do ig-

lenmigdir: <crl^it-, t3_d td !;t d anuk utru tutsa yokka
. sanmas = hazr olan gey qabapa qoyulsa, yox sayilmaz>,
(yemekdan na hazrdrrsa qonalrn <iniino, stilreye qoyulsa,
yemak verilmemiq sayrlmaz). Bu soz ev sahibinin giicii ye-
ten geyi hanrlaya bilmesi iigiin deyilir.
.srJ e b o k: ugaq dilinda gcireyin 3d1la0.
.lilOtok:etek.
..sitO t i.i k: ayaqqabr.
.5iiO t ii k: hekaya. istonilen geyin sultana xeber verilmasi tigiin de bu
soz iglenir. Osli <bir geyi hekaye etmok>don ahnmrgdrr.

r18Bele grxrr ki, <<&1 aguk>un esli <,3,3,; yaguk>dur.

l'le
Besim Atalayrn metnaltl qeydina gcira, <aluk ar> soztrniin diger manasr <qaba va
xrrgrn adam>drr (DLT, I, s. 67).
r{ Miasir dilimizde <eppek>dir. Qinlilar <apek> oxumuqlar (DLT-ein, I cild, s.73).
Divanil lillat-itailrk r37

.*:f O t i.i g: qusma. <<.t#.SJf.rUUIanqar otiig tuttr = onu qusma tutdu>-

.*f U t ti g: titti. Mala bigimindo bir damir pargastdrr ki, tikig yerlarini
hamarlamaq i.igiin qrzd:lr:Jrar aq paltarrn iisttine basrhr'
.li.t i g ii k: samur kimi heyvanlann darisinden tikilon kiirk.
.$3f U d h i k: e$q ve sevginin co$masr. Bu bondda da iqlanmiqdir:

,#*,.t+3Jl
;;u6clt
si.lJlsjl ritiiJs
ici-.rl ri$
<UOtrit mini komrttt,
Sakrng manqa yumtttt,
Konqliim anqar amitti,
Yi,iziim maninq sarlarur>.
Sevgi meni coqdurdu,
Srxrntt bagrma vurdu,
Konltim ona axdt,
Uziim menim saraltr.
(Sevgilime beslediyim egq moni heyacanlandtrdt, telaqa saldt, konli.im
ona meyl etdi, ona gora de rengim saralrr).
.Sj O r O k: qaftah, qaysl, arik kimi meyvolare verilon iimumi ad. Bir-
' birinden sifetle aYrrlrr.
.sj Or ii k: (.sj.slj ti.iliig eriik = gaftah>.
.sj O tlt- sarrg ertik = qaysl' zerdah>>.
r ii k: <.sJ
.SJ O r ii k: (.Sj lj kara eriik = qard arik, albuxara>.
.s]f O r ti k: hori.ilmiig olan her nosne. (Cf .sj oriik sag = horiilmtig
sa9).
u.t$..sJf o$ oit-r- sii on
's-i O r ii k: bir yerde bir miiddet qalmaq.
kiin oriik boldr=qo$un on gtin bir yerde qaldr>. Bir bay vo
138 Mahmud Kag{ari

ya oymaq bir yerda bir miiddot dayanrb qalsa, yene bele

deyilir.
.sj i r i k: <.tiu.sJ irik nenq = aglnmlg, gtiriik ve ya kohno olan har {

nasno)). (.rjjf .S;!irik otunq = gtiriimiig odun>.

.sj O r i k: < c5-iLi r-5-1l erik nenq = ya| ve ya yapa banzor eriyen her I
nesne)). Donduqdan sonra eriyon har geye da <erik nanq))
deyilir.
d-i i r ti k: divar de
va divara benzer qeylerdeki gat, yarrq. Bu meselde {
iqlenmiqdir <Li & l4 & dJ lr.i3 ktinde iriik yok, bagde I
kryrk yok=giinegda gat olmaz, bey do soziinden d<inmea.
Bu sciz beylerin verilan scizden donmemesi iig0n deyilir.
,.lJ O r i.i k: dari aqrlanan bir nesne. <.sl*sJ csj tarti eriikladi = deri
agrladr>.
.sJ O r i kl41' (dl#.s-,rl arik yrlkr=yorga heyvan>. Yorla ata da ((dJ d-rl
erik at> deyilir. Opuzlar bu sozii bilmozler.
.s-.rl O r i kl42' 11-i r-s-i erik er = i$inde usta, qogaq adam>. Bu atalar so-
ziinde do iglsnmigdir:

e*gqcr*!..sJ
&$tls-it+ J3aJ
<Orik irini yaShf,
Ormagii baqr kanh[>.

Qoga[rn doda$ ya{5h,

Tonbalin bagr qanh.

t+t$sgftip Ordi ila Serap

Tulba Yurtsevar bu sozii <erig> kimi oxumug, misallarr isa
<erig yrlkr=oynaq, xog tasir bagrglayan heyvan>>, <erig at=yaraqrqh aD kimi (DLT-
2005, s. 361) terciime etmiqler.
r42 Seqkin Ordi ila Serap Tulba Yurtsevar bu scizii r<irig> kimi (DLT-2005, s.290), gin-

lilar ise <erik> kimi (DLT-Qin, I cild, s.76) oxumuqlar.

Divanii lii{at-ilaiirk t39

(Qogaq, iglek adamrn dodagr yaph olur, Eiinki igleyir, gozelyemekler,

yagh et yeyir, dodafr yallarur, tanbal ise ig gdrmeya arinir,
bagrna-baqrna doytib qanadrrlar). Bu mosel tenbellikden al
gakmak, gahgmagr teqviq etmak tigiin deyilir.
.SJ i r i k. (dUU.SJ irik nenq = qah, mcihkem, sert olan har nesno)).
Kegelin va qoturun bagrna da <irik> deyilir.
,-sjlO z i k: derido uzunlamaslna olan azik, cvLq.
.s3f O z1f-k qadrnlara verilan bir leqeb. Qzrl kimi tanlz ruhlu qadma
(.si oJill altun oztik> deyilir. Bodani inci kimi temiz olan
qadrna n.sigJJ ortini oziik> deyilir, gtnki iri doneli, em-
salsz mirvariye n.#J erdini>> deyilir. Bu sozdo d', t herfi 't

d herfine gevrilmigdir. Bu leqob gigil qadrnlarr iigtin soyle-

nir. Kelmenin asli <<nefs, ruh> bildiren <<oz>> soziindendir.
.s ke horfi o geyin oziinii, eynisini bildirmek iigiin elave
edilmiqdir. (erK.sf c;J 3 ol erni ok keldiir> ifadesi <<o ada-
mrn oztinii getir> demokdir. Qahn vo tox soylenon sozlar-
do ve c! ka vo i g artrnlan sozlerde <<ok> yerino <ok> iq-
ledilir.
.s3l O z ii k: oyularaq hovuz di.izeldilen her ye1lal. Bonzer gekilda gaym

qoluna da <.i3-.s.j oztit suw> deyilir.

.rjf Oz ek belin ig qisminde olan damarlaa.

r43 Segkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsevor bu sozii <bataqhq ve ya sele meruz qalmrg
bolge> kimi (DLT-2005, s. 385) menalagdrrmrglar.
ra Basim Atalay bu maddeni yanl6 va yanmgrq gevirmigdir. Oslinde ise bela olmahdr:
<<O z a k: onur$a iliyi. Bu, Mohommad peylamberin bir defe andt$t, onurlanrn iginda
uzanan ana damardr: (ma zalet ukle Xeyber tuadduni fi heze aven qetaet abheri =
Xeyborda yediyim yemayin sebeb oldufu afnnt her il gakiram, bu, onuria iliyimin
kesildiyi zamandrr>. [<Onur!a iliyinin kasilmesil> erabca bir deyimdir ve <qiddetli afn
gekmek> menasrna galir. Bu hedis Buxariden almmrydr: <...Ayga dedi: <peypambar
hezretlari axrrda onun oliimiine sebeb olan xostolikden gikayet ederak bele deyerdi:
<Ey Ayga, Xeyberde yediyim yemeyin sebeb oldulu a$nnt hela da gekirem. O zaman
verdikleri zeharle sanki onurla iliyimin kesildiyini hiss etmigdimnl (DLT-2005, s.384).
140 Mahmud Kasdari
,.s3f U j i.i k: heca. nu$s:jf .rl
bitik tijukledi = horflari va kitabr hocce-
lodi>. Heca horflorinden hsr birina dijiib deyilir. 11 .sifujr;
.Jf bu na iijiik ol> sdzi.i <bu herf nedir, bu hanst herfdir>
menaslnl verir. Bu soz j j ile yaziw.
.s+"1i s i k: <-,r*.r+! isik yer = uzarub gedan gol>.
c!"! i s i g: <.S-Jl,i.!.!isig nenq=i511 gey)), ( Ct-f .rr"! isig ktin = isti giin>.
.sg f, g ii k: fistden geyilan, biirtiniilan har gey.
.cl n g ii k: xanlardan, beylerdan biri oldtiyii zaman qebri iistiina se-
rilmek iizra gcinderilen ipak pargadrr. Bu quma$ sonra
parga-parga edilib yoxsullara paylanrr.
.sif U g i k: meyvalari yandrraraq boyiimoyo qoymayan soyuq, sert
gaxta.
.tI O I i g: el. (.r.$ .rjil onq olig = saE eb. Oluzlar <.tI i.t., sag olig>

deyirler. Biitiin tiirkler sol ola <.rJ cJ.*,sol elig> deyirler.

dJ O I ti g: olti.
.rb U I ii k: hassa,p&y, qismet (.-iltelif ince taleffiizle).
.sJJ i I i k: ilik. OSuzca. Diger tiirklor <.r! yilib> deyirler. Oguzcadakr
.ilt olif herfi cs y harfini avez edir.
..rrtO m i k: omcok, meme. Kigi memesine do bela deyilir.
.rrr O m i k: na-f .rri omik ktin - ihq giin>. Soyuduqdan sonra qrzan
ve herareti artmayan geyo da (d.triamik> deyilir.
.s:-ltO nil k: aslan balasr. Qaplan, qurd, it balasrna da <enilk> deyilir.
,-sitO n i.i k: <fit.sl-5 kiritlig oniigi = kilidin diglori>.

dilA b u l: bizim elda [KaqEarda] bir kand adrr45.

145 Bu s6z basma niisxada alif+b+l &J saklinda herekasiz, yazma niisxede iso ri+l Obul
paklindadir. Basim Atalay va Karl Brokkelman onu <Abub> kimi oxumuglar (DLT. I,
s. 73). Salih Mttellibov (TSD, I tom. bet 102), Hiiseyn Diizgiin (s J: s. ll3) va Seg-
kin Ordi ila Serap Tugba Yurtsevor da (DLT-2005, s. 129) <Abul> qeklinda oxu-
muqlar. Uylurlar ve ginliler isa Opal qeklinde oxuyur (DLT-Qin, I cild, s.78) ve bu
Divanii

Jil Oti 1146' qrpgaq ellerinde axan bir gayrn adrdrr' Bullar danizina
tokiili.ir, bir qolu rus diyanna gedir' Bu bendde de igledil-
miqdir:
ji-;tilcri*,dJ
ii-;6e.*g
rsr-3q fi$..!+[
rrlui34..dJ}
<Otil suwr aka turur,
Kaya tiibi kaka turur
Balrk telimlaT, baka turur,
Koltinq takr kiiqeriir>.
idil suyu axa durur, axlr'
Qaya dibin doYe durur, doYiir,
Bahq goxdur, baxa durur, bailr,
Golmegolar dexi daqrr.

lidil gayr durmadan axrr, qayalarrn dibini doyecleyir, suyun daEmast

iiziindan dolan golmegada goxlu bahq vq qurbaga qay-
nagrr).

.Jpl A g r l: agrl, qoyun kiizti. Oguzca qoyun qrprna da <agrl> deyirlar'

Buikimenabir.birinayaxlEo*dufutigilndeledeyilir.
Neca ki, orab dilinda yagrqa da, buluda du ""'
" samai>>
deyilir.

son illarda apanlan

kendi Mahmud Kagsarinin doluldupu yer hesab edirlar. urumgide
t"J-qlquttur naticosin-de Uatrm-ud Ka;larinin bu mentaqada anadan
oldulu miiayyan
edilmigdir. Bu bareda biz onsozda malumat vermigik'
Li gu,'rurturrn nUoyti[ ru; qryt" adlandrrdrqlarr Volqa gayrnrn tiirkce baqqa bir adrd-tr'
ra7 Bu sdz yazma niisxada'harakasiz, basma niisxede <tilim>, yeni dilim gaklindadir'
BesimAtlaluy-,nuyugoraonu<tolim>kimioxumugdur(DLT,I,s.73)'Hiiseyn va
buigiin (c, J-. s. t t 5;, $e'kin Ordi ila Sarap Tugba Yurtsever (DLT-2005' s'
270)
Salih Miitellibov ise <ti-
firri". (DLT-ein, I JiA J.zql <telim> qeklinde oxumuglar.
iimn kirni oxumnEdur (TSD, tom I, betl03)'
 Mahmud
&f o g u l: o!ul. Dogma-yad, her bir ugaga <ogul> deyilir. <-rsu &f -l+
bu ogul ne ter=bu ogul ne deyir>. Bu sciz qaydaya zidd
olaraq (DEf ollau qaklinde camlonir. Halbuki <.ly .Jif
ogullar> geklinda comlonmeli idi. Eynen kiqiler soztintin
<o-i aren> geklinde cemlenmesi kimi. <oglan> vo (eren))
scizlari tak hal menasrnda da iglenir.
#f O t i l: gox. Qrpgaqca. (.,,i4 d{fokil kigi = gox adam>.
&1 a m u l: terpenmeyan, qrmrldanm ayan, siikunotde oran her gey. Bu
i.izden sakit, yum$aq xasiyyetri adama <&1 amul>> deyilir.
Bu benddo de igladilmiqdir:
.!-if .sl r.f-i.t; r
t li
& ert t.Sl,.S-i.,,-.r-,11

drsi-el Cfo a;urt Gl

J"Ll+ t*_,,1 .S4J$

<Kanga bardrnq, ay o[ul,
Ordinq munda ing amul,
Attrn amdi son tonqi.il,
Krldrnq erse krlmafu>.
Hara getdin, ay oSul,
Burda rahat, dinc idin.
Atdan indi gel sen dcin,
Qrldrgrnr onsuz da qrldrn.
(vaxtile atrnr amanet qoyub gedan adama atr geri vermemek iigiin onu
dile tutmaq isteyir: hara getmiqdin, ay ogul? Menim ya_
rumda keyfin kcik, damagrn gag idi. Gel indi atr isto_
mekden vazkeE, onsuz da eladiyini eloyibsen).

dl O p i.i m: igim, <..1s. pf -lg bir optim mi.in = bir qurtum gorba>.

eJ A t l fir: <<-,11
d-1 atrm er = sorras t attcr, nigang, snayper)).
 o1,'
p-lf O r u m: xorum, (dlf pi *+ bir orum ot=bir gange ot, bir xorum

$l ij zii m: tiziim.
rPl A g r m: <*bir agrm yer=bir srgrayrgda iistiine gurlacaq yer>'
f;'I.r;+

dl A k I m: axtm, (.i3- t'J * bir akrm suw = bir axrmda

axacaq miq-

darda su>.

# o k i m: <<_r* # * bir ekim yer = bir ekigda ekilecek olgiide yer>.

pul>.t m yerino
ril O k ii m: <4iu.,1r dl * bir oktim yarmak = bir yrErn
O n ilo da soYlenir.
(u)l-'i
dl A I r m: alacaq, borc. Bu masalde de igledilmigdir: ,r+'JJl

Cii+r. c,+^r,-r# ahmgr arslan,berimgi srglan=altct aslan,

bor-

cu olan ise sigandrr>, (alacagt olan [borc sahibi] hi.icumda

aslankimidir,borcluisaqorxubqagansigankimidir).
rllO I ii m: oliim.
cjl A t a n: axtalanmrg dava. Bu meselde do igledilmiqdir: n .rl d-s dl
_pr 3j 6-.1 u4 atan yiiki ag bolsa, aqka az
koriintir = axta
deveninyiikiitamamyemekolsabele,acadamayenado
az goruneD).

+rf u g u n: sobeb bildiron bir edatdrr' nr$ oil ..5-i' seninq uqun kal-
dim = sanin tigiin galdim>'
olar igin etiq-
cn-li 9 rrl; ara,ig manasrnda bir odatdrr. <-! 6.ui&,!C*!-il|
dilerl4s = onlar oz atalarrnda barrqdrlao'
da <O'i udun>
O'j U d u n: Xoten geherinin adr. Xotenda yaqayanlara
deYirlar'

Oi A d h r n: <bagqa)) monasrnda iglsnen bir adatdrr. Qigilcodir.

oJ o r o n: (j$ oj aren tiiz = Tarazi biirci.ini.in adrdrr>. Bu, Aytn se-

madakrugraqlarrndan[biirclerindan]birininadrdrr.

N3si6 Atalay <<,t d.r,iiq.l)) soziiniin <aytrgtrlar/eytiqtiler> kimi oxunma

ra8 ehtimahnm
oldulunu bildirmiqdir (DLT, l, s' 76).
 V4 Mahmud Kall1qri
u.rlO r e n: arlor, kiqiler. Qaydadan xaric comdir.
u.'l a r a n: (r-ill elif qafun tolefftizle) at tovlesi, axur.
,tf O r e n: her qeyin pisi; xaraba. ofuzca. Bu sozi.in fars dilinden ahn-
mrq oldugu fikrindeyem. Qiinki farsca xarab olan qeya
<Oly"r viran> deyirler. Opuzlar farslarla gox qan;mrg ol-

duqlan tigtin bir gox tiirkce sdzleri unutmuglar, avezinde

farsca sdzlor igledirler. Bu da hamin qebildandir.
}slErinlirin:dodaq.
oif u zun:uzun.
Ojl A j u n: kainat, dtinya, alsm. nujl .* bu ajun = bu dtinyu. <03 cjf ol
ajun=o dtinya, axireD. Qigilcedir. Bu scizdoki j j herflr iki
mexrec arasrndadrr.
il-,l O s e n: sag, saflam, ason. nii-iy il-l asenmii sen = safsanmr>. Bu
sciz <salamat>> menasrnda da iqlenir. Homin soz bu mosel-
do de iglenmiqdir: (dJJ.ri.t tritesende ewek yok = saglq-
da tolosmek yoxdur>. Bu soz iglerde telesmomoyi tovsiye
ilgtn sciylonir.
c.lylOs i n: asinti, nssim, meh, meltam.
idfU$un:giyininsonu.
Crol a ! a n: ganzek, <<J &1 a$an er = burnunda danrqan adam, trntrn,
ganzek>. Bu soz hom telafftizca,ham do menaca arabceya
uygundur.
iPf U ! a n: har geya gtcti gatan, qadir, qtidretli. (crJsiff Cpf ulan tenq-
ri - qiidretli, qadir tann>>.

cite * i n: dene, denr4e.

rae Basim Atalayrn yazdr$na gore,

bu giin Anadoluda <bu baqaqlar gox avin (siinbiil)
verdi> ve <bu soziin evini-avcari yoxdur>, yeni bu, menasrz, esasr olmayan s<izdiir kimi
deyimler vardrr (DLT', I, s.77).
 145
Divanii Wat-it-tilrk

OsJ e k r n: sel. Gozlanilmeden, aniden gelon sele <C.Fl i'lji munduz

aktn> deyilir. Geco birden-bire qafil sel kimi gelon qo$una
(crJ3 s+jgj akrngr koldil> deyirlar.

cFJ O g i n: ayin, eYin-ba;, ki.irak.

iFJ O k i n: qum, ekin. Oguzca.

cfl O g i n: eni qang yanm, uzunu dcird arqrn olan bez. Bununla suvar
oymafr alver edir.
iff O k ti n: pul, giil ve buna benzet geylerin yr[rnr. Bir tarofe yrfrlmrq
torpapa (d+i crsl oktin toprak> deyilir'
iijAltn: altn.

itj A I r n: insarun [a!n boyu] qargrsrna gelen yer, cebha; dagrn yumru

va yiiksek torefi.

dlf U I u n: uclulu olmayan ox, kor ox, temronsiz ox.

BU BABIN MUZAOFLORI

+J U b u prso' hop-hop qu$u. ((..*+liibgtib de deyilir-

,,*31O k e k: (JS*t!.t-slekek iglar = elden-ela diigmiig qadtn, fahiga>.

.rsfu k a k: tabut, senduqo; sandrq.

,.-r3l Uk e k: btirc; geharin qala divarlarrndakr biircler.
dJ i I o l: boli. Xaqaniyye lehcesinde. Bu sozle xanlara ve beylera cavab
verilir.

BU BABIN MISAL OLANLARI

crllA t: ad, isim.

rso qinfiler bu s<izti <opiip>" <tibgiik> soziinii isa <opkiik> kimi oxumuq va yazmtqlar
(DLT-Cin, I cild, s.84).
lQaydal:

Bu menada bir stra fe'llara O n harh alave olunur. Bunun sebabi failin
haqiqatde etmadiyi bir iqi etmig kimi goriinmtiE olmastnt
bildirmek iigiindiir. Yaxud da bir igin bagqasrmn komeyi
olmadan mtistaqil gakilde goriildtiyiinii bildirmaye xidmet
edir.

crsll A t r n d r: !U,Jf ol naru attndr = o, bir tarefe attldt, yuvar-

<cr.rj3j

landr>. Baqqa adamrn qiiwasi ila bir tarefe attlan $ey i.igiin
da belo deyilir, (-l-*:-t - ifl-ci]J a{1nur-atrnmak)'

.r$1 L t r n d r: <.rr!l .91 cjl ol ok atrndr = o ozi.inii ox atmtg kimi gos-

terdi>. (.l+:J - .31''ei31 atlnur-atrnmak)'

,srjif U t a n d t: utandt, urSf O-ri' df ol mandin utandr = o menden

utandt>>, (JJxf - clLi3f utanur-utanmak)' Ofuzca'

d$l O t ti n d i: <.s$f .s,3f ti:ti df ol xanka otiik otiindi = o, xana

dardini izah etdi>. Bagqasr da beladir. Osli (,J$sl otkiin-
di>dir, <eqitdiyi kimi neql etdi>> demakdir, (Jdl -
.sl-'ill

ot{ini.ir-ottinmak).
cr$r-I A g r n d 1' q6.lrir-l AJI 4 beg srin agtndt=bay ssgerlerine doyum-
luq, qanimat verdi, kerem qrldu>' Baqqasr da beledir'
cssblA g r n d 1; <<dlb.l clj -j er atrn agrndt = adam attna yem verdi>'
d$r-l A g r n d 11 ((cr.q'l r.l*J.j ar koyrn aqrndr = adam qoyununu aqml$
kimi goriindib. Beqikdeki uqaq, yataqdakr xaste orttisi.ini.i
agdrgr zamarda bele deyilir, (A-l -.it +t aqrnur-a'rnmak).

,ls3f U d h u n d r: ayrldl, Hqer,3{J ar udhundt = adam yuxudan aytldt>,

1.jif -6uif udhunur-udhunmak).

 Mahmud
d$3f Od h un dr: <sJ3f c,rf e1 odhundr = odsondii), (d$3f)+ yulaod_
hundr = glraq sondi.i>. Bagqasr da beladir.
,ss3lg d h u n 6 t; HasSf ,+.s;f anlnq kutr odhundr = onun boxti son-

. dii), 1.i3f -6uc3f odhunur-odhunmak). Bu geirde de iglen-

migdilzzs'

a-$!f gj3l ,eul

,c.jlf # O"+I
..e.rKl cJLi$&J
,.,81 # dJlerjt
<Omdi udhun udhundr,
Kidin talim okiindi.
El bolgah igendi,
Andag erig kim utar>.
indi yuxusundan ayrldr,
Sonra gox pe$man oldu,
Siilhden geri gskildi,
Bela eri kim udar?
(indi dtigmen yuxusundan oyandr, silh zamanrndakr fealiyyetsizliyina
pegman oldu, siilhden gekindi, bele bir adamr monden
bagqa kim maglub eda biler).
a.t -,rl A r r n d t: artndl, yuyundu, 116ri;l-ll er alndr = adam temizlandi,
yuyundu>.
,rlj-,,I A r t n d l: <4;.tJ-,/-11 ar anndr = adam xtisusi derman sayasinde
tiiklerdan azad oldu>), (J;[- dt j_,,1annur-annmak).
,.rJ-rf u r u n d r: u,s.j-,,f ojst df o1 cjzin urundr = o, bir ige pegman oldufu
tigi.in oz-oztine doytindii>. osrinde doytinmeyarak ciziinii

:25 Bu qeir eslinde bundan

evvalki maddadan, yani <uri3f udhundu=oyandr> scjziinden
sonra galmelidir' Besim Atalay kinli biz clo ona toxunmadrq, yani yerini deyiq4irmadik.
Divanii Wat-it-tiirk 247

doytiniirmtiq kirni gosteron adam haqqrnda da belo soy-

lenir.
usJ U r u n d r: u,s.i]f O$Lrter suwluk urundt=adam galma sandt>.
.rs]l U r u n d r: <,sJ]f .s+j citj u1alut biiriingtik urundr - qadrn
btirtincek biirtindti, bag cirttistinii ortiindti, cirtdti>, (j]{ -

dL^jj urunur-urunmak).
.r$-rf U r u n d r: <ari]{ i(..'j ar ...i urundu = adamtn geyi durduu, (rlri
_dr_jJf urunur_urunmak).

d$.,,1 O r i n d i: arindi, <rrrl-i 6,-r,JJ ar rgka orindi = adam ige arindi>,

(iJ-.sujJ eriniir-arinmek).
O.r+"1A s t n d 1; alcrri-,l d,,1 at asrndt = at qurtulmaq iigi1n ballandrfr ipi
dartdr, dartrndr>.
rfr*"! I sr n d l m: <pfil."l-luljl cr men anqar tstndtm = men ona isindim,
onu sevdim>.
rsr+"! i s i n d i' <s.ri*! tiildlol otka rsrndt = o, odda isindi, qrzrgdr>.
ar.r"l i s i n d i: <crlir,tl ll a-rS cjf ol ktinda tsrndt = o, giineqda qtztndt>>,
(.dd -dtij.,l lslnur-tslnm ak)zze .

cl&il i ga n d i: inandr, gtivendi, (d.ri.i! l.(ji dl ol manqa igendi = o me-

ne inandt, bir igde mene gtivendb, 1tst -r-sW;t igentir-i'en-
mak).
,r$gtAgund r: kegdi, otdi.i, <.s.ri.i! Oii df olmondin agundr = omeni
kegdi>, (jbt -.it,.J$ a;unur-agunmak).
.rSlA w r n d r: ahEdr, ovundu, uoS lrn.Jf ol manqa awmdt = o mone
ahgdr>, 1$f -6u$f awlnur-awrnmak).

asif U w u n d r: <.sJif dUil l5.ijf df ol ozinqa atmak uwundt=o oziino

go rek ufa I ad r>>, 1 -2${-6t^,tl uwunur uwunma k ).

226 Besim Atalayrn qeydine gore. bu soz basma niisxada (c3tri+l tstnmak>, yazma
niisxeda ip asslr!"| isinmck> qeklindadir (DLT, I,s. 202).
248 Mahmud Kar?ari
,J"iai u w u n d r: <or,!f drll .Jf ol eligin uwundr=o. ozilno qarqr olan pis-
lik, acr bir xeber, yaxucl agrr trztinden ollerini ovugdurdu>.
u$f O k r n d r: oxundu, ustiil .5ibitik okrndr = kitab oxundu>.
,r$f o k r n d l: guya oxudu, <a$f .5l,J{ o1 bitik okrndr = o oxumadrlr
halda oziinii kitab oxuyurmug kimi gosterdi>, ($L .gt.4i
okrnur-oku'mak). Bu sozde o n harfi d I herfinin verina
kegmiqdir.
a.tsl o k i n d i: <o$1 g-i uxlt r,Jf ol ozinqe tang ekindi = o oziine
toxum ekdi>, (-Slekintir -.s1"$1 akinmek).
as3f O k ii n d i: pegman oldu, <ur*tf rs4jtJ cjl o1 yazukrnqa <ikiindi = o,
giinahrna gore peqman oldu>. Her pegmangrhq iigtin bela
deyilir, (.gf - .stdf okiintir-oktinmak).
as3f o g il n d i: oyi.indii, ur*f oiJ ol ozin oglindi = o ozi.inti oydii,
cJ{

oyiindii>, 1-$f -'stJi ogtiniit-ogiinmek). Aqagrdakr mosel-

da de iglenmigdir: <juJ li.f s+JsJ3l ogiingliqi iiminde ar-
tatur = oztinii oyan tumanrnr girklendirar>, (yani srnanan
zamafl heg ne bacarmayan ve evvaller ciziinli ciyen adam
utanar ve tumanrna batrrar). Bu soz oztinii oymeyi tar_
gitmek iigtin sriylenir.
arisl i g e n d i: <,J.3! eI at igendi = at harrnlagdr>), (}! -dujsr igeniir-
iganmak).
,ss3J i g e n d i: <,srs! ci.x! krsrak igendi=qrsraq bogaz oldu>.
,sr''JI A I r n d r: <as,JI i,r.ll df ol ahmrn ahndr = o, baqqasrnrn komeyi ol-

madan tek baqrna alacafrnr aldr>>, (Jrjl -dl^ijl afunur-a1n-

mak).
otilf u I a n d 1' ((J-iu a.rilf ulandl nenq = bir nasne digerine gatdr, bir-
legdirildi, calandr>, 1-,f*f -6U{ ulanur-ulanmak).
Divani)

u.iliU I u n d 1; (J.iu or,1f ulundl nanq = bir nasne ipin alac govdesrna
dolandrfr kimi dolandr, ilan kimi qrvrrldr>'
ariiU Iund r: n,e.ill.)e yol ulundr - yol qtvnldt>' 1-ilt-6tJl ulunur-
ulunmak).
p-r,Jf U I r n d t m: usandrm, <p4:! E&.lJi ir men bu rqta uhndrm = mon
bu igdan usandrm, bezdim>, (jlL.!Lo$ ultrur - uhnmak)'
,sl!! i I a n d i: <cr$l.ruti ,.$ ol anqar ilendi = o, etimadr dofrultmadrgr
iigiin onu qrnadt>. Molamote do nC4 ileng> deyilir, (jtJ!-
.S1.4 ilantr-ilanmak).

sril-! I I r n d r: iligdi, (d$J ti:+: ot+ tikon tonka tltndt = tikan dona
iliqdi>, (dl*jl-! -iI tltnur-rhnmak)227. Hamin soz bu bandda
de iqlenmigdir:
6ril-! t5.ii3.lr:

.s$f-t-F dlgl
6.r-il tS.j.i"l!

;u:g.Jf coljl
<TaPdu manqa iltndr,
Omgekkerii ultndt,
Krlmrgrnqa ilandi,
Tutgun boluP ol katar>228.
Tapdu mano iligdi,
Ozab gekdi, usandt,
Eladiyino Peqman oldu,
Osir olub stxtnttYa diigdii.

Bu soz yazma ntsxede .s ke ile (Lst ii! ilinmek> qeklindadir (DLT, I, s. 205),
227

22s Besim Atalay geirda bezi dolagrqhq olduEunu gdstormiq va diizaltmigdir (bax: DLT'
I, s. 205). Biz ditzelmiq variantr aldrq.
 Mahmud
(Tapdu adh dtigmon mene esir dtigdii, osirliyine gore gox ezab gekdi,
canrndan bezdi, elodiklarina pe$man oldu, oz-ciztinii qrna-
dr, derdi artdr).
,rr4! i I i n d i: asir oldu, <oril-! 6u*r rt er yalrka ilindi = adam dtigmene
asir oldu>.
i I i n d i: <,s$-r ti6j ,.(5 keyik tuzakka ilindi=geyik taleye diigdib.
cs$J-!

fS"f Umu nd um: <pLi.f gi Lsjsi3irmentenqridanumundum = mon

tanndan umdum, umundum, inayet grizladim>, 1,,/lL6r-..ilf
umunur-umunmak).
,crslA n u n drhaztrlandr, <6S16c,eldcjf ol yagrka anundr = o, diig-
mane qargr [onu def etmek iigiin] hazrrlagdr, dtigmanle sa-
vaqa hazrclaqdr>. Bagqasr da beladir, (-sl _.gt i3t anunur_
anunmak). i
I
e.S! I n a n d t m: inandrm, ( d$lJts.jl ir" man anqar rnandrm = mon ona i

inandtm, giivandim>>, (-iu! -dtlxl lnanur -rnanmak). u

C{!
4Inang beg - inarulan bay, giivanilen bey> ifadosi de bu i
*
*
scizdon ahnmrgdrr. t
I

BU BABIN MUZAOF OLANLARI

,ltl n b r t t r: gizletdi, urll ori" ojf cjf of cjzin mendin abrttr = o dziini.i
monden gizledi>. orttilen ve ya gizledilan her gey iiqiin be- ;,

le deyilir, (3,t -.}+t abrtur-abrtmak).

I
.*t A t attr: <ufil csti tay atatil = day at oldu, atlagdr>. Orabcadeki
<!.,,t+ll +,Ji fti111yyet il-cariyetu>>, yani cariye oldu, cari_
yeler srasrna girdi soztinda oldugu kimi. Bu atalar sciztin-
. de da iglenmigdir: n-,'ld $ t-,3J1 ,bif.J$ crl t-,:il csi tay at-
atsa, at trnur, ogul eredhso, ata tlnur = dayga yetigse, at
Divanii lil{at-ilaiirk 25t

dincaler, ogul yetigsa, ata dincaler>, (dayga at olan zaman

at minilmekden qurtulub dinceler, oful boyiiytib ata olan-
da, atahq vazifesini yerina yetirmaya baqlayar, o zaman da
ata dinceler>. Hemin sciz bu beytde do iqlanmigdir:
ulKJ Kli"*-f*, &tlS
LSl3 Llirr cE'.*l Utt#-S
<Tegtir maninq sawlmnl bilgoliga ay,
Trnur kah atatsa krsrak sani22e tay>.
Manim sciztimii bilgalere gatdrr, de:
Qrsra[rn dayr at olsa, qtsraq dinceler.
at O t o t t i' u,lI I cJ{ ol anr otetti = o onu srxrntrya saldr>, (-iut -

Al A g r t t r: acrtdr, (sL-l lSJ,- cjf ol sirko &Qlttr = o, sirke turgutdu,

acrtdr>.

,!J A g r t t r: <r5l,-l Ols-i} .$1 .Jf ol arunq konqlin aglttl = o onun

konltini.i qtrdt, konliine daydi, qalbini qtrdt>, (A-l- dt4lr-l
agrtur-agrtmak).

,iif U d h r t t r: uyutdu, u;i{ ,tj.r)f ol mani udhrttr = o meni uyutdu,

y at:zdlr dr, yuxuya verdi>.

;if Ud hr ttr: <(Jjif .r-'*J(,Jf ol yogurtudhrttr = o, qatrq galdr>.

jif U d h r t t r: <(;ilts-J df ol udhrtma udhrttr = o, pendirdiizaltdi>.
;ii U d h r t t r: <jif .rlr,Jl ol ot udhrttr = o, odu sondiirdii, ram etdi>,
1-iif -.5t^'if udhrtur-udhrtmak)'

22e Basim Atalayrn fikrince, menaya gcira <s+" seni> deyil, (tris slpr)) olmahdr. <i+-
srp> ikiyaqar daydrr (DLT, I, s. 207). Salih Miitellibov bu qeyde qarqr etirazrnr bele
ifade etmiqdir: <Bizca, esli [-yani <sani> qekli] dofrudur. Bunun iki sebabi var. Ovvala,
<srp> ela ozti ikiyaEar day demakdir, o sozden sonra (tay)) scizii artlqdrr. ikincisi,
iimumi fikir II gaxse iinvanlandrgrna gora <seni> olmahdrr> (TSD, I tom, bet 214).
252 Mahmud Kasrtari

,-)-f A, r r t t r: arrtladr, drl Ci cJf ol tang anttl = o, bugdanr arrtladr>.

Bagqasr da belodir, (-iJ -ciu,3Jl arttur-antmak).
,-]tl A r o t t i: <LlbI cig Al ol kuzr aretti = o, quzunu axtaladr>.
GJ A r a t t i: <siJ CDcl oglan eretti = u$aq kiqilegdb. U$aq siinnet
edildiyi zaman da bela deyilir. Soziin esli <13,j aredhti>-
drr, idqam olunmugdur. Orabce <zikr> soziindan <miizak-
kir> dtizolon kimi, (t ii-.st^ iJ aradhiir - oradhmok).
giJ A r ii t t i: oritdi, (dJI ttJ cJf ol yag artitti = o, ya1 eritdi>, (jJl -
,.sl*iJ ertitii r-ori.itmak).

J:t A, z r tt r azdrdt, gagdrrdr, (,5jl d$JtJ5 dl ol anqar yol aattt = o

ona yolunu gagdrrdr>, (j;t -.gw;t azrtur-azrtmak).
,-):t O z i t t i: <j;t ij$! Olil rJ{ ol oglan kulakrn azitti = o, ugalrn
qulagrnr deldirdi>. Uzunlamasrna crnlan har geye bele de-
yilir, (-iil-dt'riil ezitiir-azitmak) -

,-J:l U z a t t r; uztadr, n,jjf CF cjf ol yrqrg uzati = o, ipi uzatdr>>.

i:fU zatt r: <<1,1iif eAt .tt ol rgrg uzatb = o, iqi gecikdirdir>, (-itjf -

6wt;{ uzatur -uzatmak).

,j:f U zitt i: <j;f C,9t3.Jil rJf ol anrnq kulakrn tizitti = o [gox danrq-
maqdanl onun qulafrnr kar eledi>.
G:l U z i t t i: <jj ,-'3 u* sirke kiipni iizitti = sirka [tiindltikdan]
kiipiinti gatlatdr>. Bagqasr da beledir: (-i:f -.sua;l iizittir-
iiztitmek).
cfo|A s i t t i: <<ufol .lt ol uruknr esitti = o, ipi uzatdr>. Bagqasr da
":l]f
beladir, (j+t -.st-"1"1 asiti.ir-esitmek).

c*lV sr t t r: susatdr, n,;.-l cP of &l;U tuzlu$ at mani usrttr = duzlu et

mani susatdr>, (-i+f -dt-ll"f usrtur - usrtmak).

L*l i s i t t i: isitdi, <dyl Cty cjf ol mi.in isitti = o, qorba isitdiD. Damir
ve ona benzer geyler qrzdrrrlanda da belo deyilir.
 t t i: <r!"1-i er isitti = adam qzdtrdt, isitma xesteliyina tu-
tuldu. Fe'l bu son ctimlado tesirli' bundan owelki ciim-
1:"'!isitiir-istmek).
lade ise tasirsizdir, (J3r! -'lt

,fil dqa t t r: yedirtdi, <cJlI ,-frlKn,Jf ol manqa a9 aqattr = o meno

yemak yedirtdi>. Bu sozi.i tiirkler en 9ox xanlartn, beylarin
ziyafetihaqqrnda deyirlar. O[uzlar isa har yemok iigiin be-
la soylayirler. Oluzlarrn dediyi qaydaya uygundur, (ifil -

.3W.fil agatur-agatmak).

,*t ng u t t r: <rl;1 OE; Kn.Jf ol manqa yofurkan aquttr = o manim

iistiime yorlan 6trdi,irdii, yorgan ortmeyi emr etdi>. Baq-
qa adamrn tistiina bir qey ortmak barado de bela deyilir
(aqutur-aqutmak). Bu bandde de igladilmigdir:
1,4 *.13!
| ,-,,.

i-j;l d-"r,i-t
,-!ar fr ctl
,sri+,sjf t+-i Od
<Idhu bertip boquttum,
Tawar yolu! taguttum,
Oren essin aguttum,
Yiikin barga ozi goldu.
Serbestlik verib bogladrm,
Mal, fidya iigi.in drqladrm,
Oren ayrbtnr ortdtirdiim,
Biittin ytiktinii <izil sandr.

(Bir osir haqqrnda danrgaraq deyir: oztinii qurtarmaq iigiin fidya mah
tapstn deye onu sorbest buraxdtm, dtgan gonderdim, fidye
getirmasini va eranlerin ayrbrnr ortrnesini amr etdim. Heg
kim ona komok etmodiyi tigiin yi.ikiini.i oz ali ile sarrdr).
 Mahmud
,t-:l ti q ti t t i: tigiitdti, nrftf u cl.+ cjt ol meni rumhgka iigtitti = o
moni soyuqda tigiitdib.
cft|]U I ii t t i: <rr13l.q; cJ{ ol siigik iiqtitri = o, igkini soyuga qoydu,
s oyutdu >, 1 ;1llf _.sr.:lll ii$titiir_ tigii tmek).
,-t';lU ge t t i: ufaladr, dofradr,
" Fl.str:I
ol etmek tiqatti = o, gd-
df
rek ufaladr>. Bagqasr da beladir. pargalanan vo ufalanan
her qey tigiin bele deyilir, (_itf -*r-ilf ii$ettir_ii$etmek)::0.
c*I n q i t t i: aratdr, egdirdi, altrnr-tisttins gevirdi, < d3iJ uj .sjl cjf ol
arunq evin egitti=o onun evini egdirdi, axtartdr>. Har han-
sr bir egildiyi zaman da bele deyilir, 1-iil -.sr"iltegittir-
gey

egitmek). Bu atalar sriziinde da iqlenmiqdir:

-Hli.b$3 t ,,til d)3

JJ-ll ' <:if t*'i-s-li-s
<Kulak egitse, konqiil bilir,
Kciz k<irse, tidhik kelir>.

Qulaq sciz eqitsa, koniil biler,

Gtiz sevgilisini gcirsa, qcivqe geler2rt.
&1 A, S r t t r < ufrl6aEsil cJ{ ol anr tagka agrttr = o onu daga gr_

xartdr>.
&t n ! r t t r: <uji1 c4.s.f::t tanqri bulrt asrttr=tann bulud gosterdi>,
G+t - dl.gl agrtur-agrtmak).
,*t nkr ttt: axrtdr, <lJf]lggl dJSitanqri akrnakrttr = tanrrsel axrt-
dt>>, ,< ,F) d.ycJf ol suw akrttr = o, su axrtdr>.

r30 Bunun mesdari basma niisxada <iigatmak>, yazma niisxeda ise <ugatmak>drr.
Besim
Atalay ikinci variantrn dofru oldugunu, fe'lin eslinda <ugatdr-ugatur-uqatmak> oldu_
gunu yazmrgdrr (DLT, I, s.2l l).
2'rr Bu atalar sciztiniin
bu maddeya dexli yoxdur, giinki burada <egitmek> barade
danrgrlrr. Ehtimal ki, atalar soziinden uyr,"u bir <igitmak=egitmak, dinlemak.
qulaq asmaq> maddasi varrnl;. "uu"i
D iv anii lii! ar it - tiir k

&l A k r t t r: gonderdi, n ,rilj.+tEt + bag akrngr akrttr = bay axlncl

[qoqun] gonderdi>, (-sl -.it,i31 akrtur-akrtmak).
O k r t t t: oxutdu, u,#f .s+ un df ol manqa bitik okrttt=o mena ki-
"i3f
tab oxutdu>. Baqqasr da beledir, (if -ciwlf okrtur-okrt-
rnak).
k i t t i: akdirdi,
".#l Lj
r94l O ol tan! akitti = o, toxum ekdirdb.
cJf

Okdirilan her qey iigiin bele deyilir, (31 -st gt ekitiir-ekit-

mek).

,;$f U g i t t i: iiytitdii,
"'#l Li cJf ol tarrg i.igitti = o, bufda iiyttdtb.
Baqqasr da beledir, (-gf -,.sLgf ilgitiir-tigitmek).
.rlt i t itt i: tarbiye etcli, yetigdirdi, <r3t cli ol anr ikitti = o onu
"jl
terbiye etdi, yetiqdirdi>. Soztin esli <l$! ikidhtildir, i dh
horfi € t horfina kegmigdir, (J$!- lst rs- I ikitiir-ikitmak).
rFst U I a t t r uzatdr,u C3t +; cJl ol yip ulattr = o, ip uzatdr>, (-$l -

clL.jlf ulatur-ulatmak).

qurd kimi ulatdr>, (3.-d -citof uhtur-uhtmak).

,;3lt U I r t t r: ram etdi, u d-rt o#.$ rJi ol anrnq boynrn ulrttr = o ona
boyun eydirdb. Bagqasr da beledir, (3f - Ot+f ulrtur -uht-
mak).
cJf O I i t t i: n (.,,..Jf og ol ton cilitti = o, paltannr islatdr, nem eladi>.
cJf

Bagqasr da beladir, 1-!;f -.sutf olitiir-olitmek).

i I e t t i: gatdrrdr, yetirdi, u (,3! uGl oJelS cjf ol kagun ewge ilatti = o,
"31
eve qovun apardr>. Bagqasr da beledir, (-il -*uoiJ! iletiir-
ilatmek).
,Ff U I a tt i: payladr, <.pf 6t .;r"6.ru+df olgrlayka yarmak tilotti = o,
kasrblara pul boltiqdi.irdti, payladr>, (-3l{ - .st":li iilattir-
tiletmek).
256 Mahmud KaS(ari

,fl Am i t t i: < .i.l tE tam amitti = dam yrxrlmaq iizre ayildi>. Bagqasr
da beladir.

dl O m i t t i: <.i.15t f*i3 konqli.im anqar emitti = konltim ona meyl

etdi, axdt>).('st&l -d'1 emitiir-emitmek). Bu geirda de ig-
lenmigdir:

#A;'*ipi
;34 di-L _,vt.,l
,-34 F g1* i
j**--ri _as; tI
I
I

<Kulan tiikel kumuttr, i

i
Arkar, sukak yumuttt, iI
Yayla! taba amitti, I
t*
T izgiftztz turup segrigiir>.
Biittin qulanlar cogdu,
Geyik, srfrr toplagdr,
Yaylaya do$ru axtgdt,
Srralanrb seyrigirler.
(Baharr madh edarok deyii: yaz galdi, qulan, geyik, srlrr hamrsr bir yera
toplaqdr, bunlar yaylaya dogru axlglr, slra-slra olub se-

vincdan atrhb-diiqiirlor).

A Ln u t t r: ((tsI $Li,,r;cJf ol yalrka tolum anuttr = o, yalrya qar;r

silah hazrrladr>. Hazu:lanan her gey i.igi.in bela deyilir, (lS1
-.5t dlanutur-anutmak). Bu masalde da iglenmigdir:
rEol3t,.dlrl3
-'dCudl#
Basim Atalay Karl Brokkelmana asaslanaraq bunun <r-lsi tizgik>> deyil, eslinde
2-1r
<.sj tizik>, yani <saf. slra, cerge)) oldugunu yazmtgdrr (DLT, I, s.214). Qinlilar (DLT-
Qin. I cild, s.232) va Hiiseyn Diizgtin onu <tizik> (e'J .t s. 169), Segkin Ordi ile Sarap
Tugba Yurtsevar ise (DLT-2005. s. 257) <tizgin> qaklinde oxumuqlar.
Divanii liitat-it4ilrk 257

<Tolum anutsa, kulun bulur,

Tolum unutsa, bulun bulur>.
(Silah hanrlayan qulun, dayga tapar, silahr unudan asir olar). Bu soz
her geyo haar olmalr emr edir.

.+f U n a t t I razt saldr, ",-Fl e.Jl pt-.,t opLtJ ir men unamas ardim, ol
meni unattr = men bu iga razr deyildim, o mani razt saldt>,

1;3uf -6usf unatur-unatmak).

.+l U n r t t r: <r$f &iJ-.Jf ol sozin unrttr = o, soziinii unutdu>. Bagqasr

da beladir, (-sf - .gt +f unttur-urutmak).

cftln n o t t i: alamat vurdu, <,F-t cr--ls cjlol koyrn enetti = o, qoyunun

qula$rna elamet, dampa vurdurdu>, (-16!- csu33! snsliil -
enetmek).

BU BABIN MONQUS OLANLARI

e A y r t t r: soyledi, sorugdu, unr,Jl ol manqa soz aytttt=o

"A.:.fu
menden soz soruqdu>. Ofuzlar <Sljs-.,1ui'i1 ip men anqar
soz ayttttm> deyirler, ((men ona soz soyledim> demekdir.
Bu, qaydaya ziddir, (rbl -.iL+t ayrtur-ayrtmak).
,Al U y a t t t: utandt, <,;!.1 o+i" rjl ol mendin uyattr = o manden utan-
dr>. Soztin asli <l3t-,,f uyadhtr> gaklindedir. Burada harf
gevrilmesi [reqressiv assimilyasiya] bag vermig, neticede
s <iz bu gokla diiqmiigdtir, f .it+f -.gt-lqt uyatur-uyatmak).

BU BABIN DORD HORFLISI

r.sr,.J A b r t t r: gizledi, <,r+J O!?i<l dt ol anr kigidin abtttt=o onu

hamrdan saxladt, gizletdb. Baqqasrndan gizledilen her gey
tigtin bele deyilir, (-*.t - c$.ll abrtur-abrtmak).
258 Mahmud Ka$ari

BU BABIN GCNTNEIILORi

,rii3Uf O nq u k tr: (crsiif ajuJ orytizi onquktr = adamrniizti, rengi

soldu>.

ct33ul O n q u k t r: <,ji3ul &r.r+ bargrn onquktt> deyilir ki, <ipak qu-

ma$ln rengi soldu)) menaslna gelir. Solan har qey tigiin be-
le deyilir, (Ji3ul - 6u3::l onqukar-onqukmak).
dl3iiO n q u I t r: <.":,BUl 6,, sii131 onqultt= xeste yaxqrlagdr>.
sils.jlO n q u I t r: <.1l3ul otul rq onqultu> deyilir ki, <qanqrq i9 diizaldi>
demokdir, (rCful - 6t t3ul onqulur-onqulmak).

U9 horfliler bolmesi bitdi.

DORD HORFLILOR BOLMOSI

oRTASI VO SONU SUTUUTU OLAN HOR

NOv HoRoKosi ile .erthi p3'Lgrpi
gABr

ya
.rrti U, p e r d i: <csfii -j er iirpardi = adam qezebdon vo sava$
iigiin i'irPerdi>.
.s.r.ll..rl U rperdi: H,e'r-,'.-,j 3i6i taka[u1irperdi = toyuq' xoruzqa-
nadlannr qabartdr>'
p e r d i: <.Ert-i {ri3..ril ailnq yini tirperdi = onun
tiiklori
.r.r+.j U,
iirpardil>, (-l'r-lf -'-st.or.-i tirperiir - iirpermek)'
optiirdi = o onu op-
.rr-!J O p t ii r d i: opdiirdii, n.r{.&J I df ol am
diirdiD, (dJ-..st-..fi;l opttiriir - optiirmek)'
.r.-ir A t t u r d r: atdrrdr, nosl 6f tJl ol ok atturdr = o' ox atttrdr' ox at-
masrnlamretdi>.BirgeyatdrrrldrlrZamafidabelodeyilir,
t.ptt -Oujt atturur - atturmak)'
'jr:*usrbrz[u ottiirdi = ttitak
.rrjf O t t ti r d i: otdiirdii, galdrrdr, urrjf
ottiirdti,galdr>'Qalrnanharbiralathaqqrndabeladeyilir,
(.rjL *$-jl ottiiriir - ottiirmek)'
E t t ii r d i / i y t ti r d i: etdirdi, <,s$J f'*Jl..sl df
ol meninq r$rm
,rrll
ettiirdi=omanimigimindiizelmasiniemretdi>>.
gSkmeni temir et-
orlt E t t ii r d i: <.sril .J.il dl ol atiik etti.irdi = o,
Baqqasr da beladir Qlf$ -du-ful ettiiriir -
dirdil' ettiir-
'
mak i iYttiriir - iYtiirmek)'
 Mahmud
arAlA g t u r d r: agdrr6,, ucerAl g+ df ol kapug agturdr = o, qaplnrn
agrlmasrnr emr etdi>. Agdrrrlan her gey iigi.in bele deyilir,
(.#+t -cit .i.J agturur - agturmak).
d'A! i g t ii r d i: igirdi, <csrA.! .ii ug, cjf ol manqa suw igtiirdi = o
mono su igirdi>. Bagqasr da beladir, 1.sbr,l1t-rA igttiriir-
igtiirmek). Bu manada <<ce$ igi.irdb de deyilir. ( .iju
-* '''J*ls.-*Li!suw igiirmoske si.it ber> sciztindo de iqlanir,
<su igirmeyena siid ver) demekdir. <Sane pislik edone yax-
grhq et> yerindedir.

lQaydal:

Belo fe'llarde bir xusiisiyyet var: onlar iki fail ile tesirli olurlar. Birincisi
igi gormoyi emr edir, o biri igi goriir. Bu ciir fe'llerde qay-
da beledir ki, iki harfli olur, ozilne iki harf de artmlrr. Bele
geyler gilahi yadda qalmaz deye burada qeyd etdim.

cgrFlAx tardr: ((cr.tJ61 &itr-jortagr! axtardr = adam dagrnyerini

deyigdirdi, dagr gevirdi, yuvarladr>.
cr'j-rlA x t a r d r: qq.e.r-.{il e+h# ttipi yrgacrE axtardr = tufan apacr
devirdi>. Bir geyi deviron har nasne iigiin bela deyilir. Bu
scizda i x herfi i S harfinden gevrilmigdir. Orebcoki xsttar
feddar, ximar tin-nas ve fimaru-hum scizlori kimi.
ve

a.:6lAxt ardr: 11,9.r1ii1 *cjf ol yeraxtardl=o, yergumladr, siirdi.i>,

(.1jit -dl-Jiil axtarur - axtarmak).
,s.t-i-rlA r t u r d t: << a:j1|* ljgl cir-; Oif on yarmak iiza bir arturdr =
on pula bir pul da artrrdr>.
 r t u r d r' <<.sriJ -i er arturdt=adam aqrn getdi, hoddini aqdt>>,

(s-iJ -.!uji arturur-arturmak). Hamin soz bu bendde de

iqlanmiqdir:
rj-ij$ 6irs
ljj..rt-t cs+#
J.Jlf ''rt il'ri'
-rE of cq u-6+
<Kaldii beri arturu,
Berdi elin arturu,
Munda kahp olturu,
Biigri bolup, tin biiteP.
Geldi bari cogaraq,
Verdi elini (vilayetini),
Burda qahb yaqaYtr,
Oyri olub, sesi biter.
(Osir diigmiig bir beyden danrqaraq deyir: iistiimiizo boyiik bir ordu ile
geldi, savaqda mollub olub elini bizo verdi, esir dtigdii, ya-
rumzda qaldr, beli biikiildti, sesi da grxmrr)'

,stlJ Ort ii r d i: <drjj Crg-

jq.s;t anrnq yazuktn erttrdi = onun gii-
nahtnt bagrgladu>.
6$J Ort ii r d i' <a.rjJ O4l .sJ arunq rgrn ortiirdi = onun igini qabul
etdi, kegirdi>. Bir geyi bir yerdan digar yera kegiren adam
iigtin de bels deyilir , (j-ii -duJiJ artiiriir - artiirmek).
ot1jil O z t ii r d i' <cs.r-F3l gF)t! ,.bl cjf ol og! kulakrn eztiirdi = o, uqalt-
nrn qulagrnr deldirdi>. Dari iizarinda uzunlamastna olan
her yarrq vo czlq tigtn de bu soz iqledilir, (J:1 -..st-o-ii

eztiiri.ir - ezttirmek).
262 Mahmud KaSEari

crrjjf lJ z tii r d i: iizdi.irdii, (crrJ,ljf .+; dl ol yrp tiztiirdi = o, ip tizdiir-

diD. Bagqasr da beledir, (-#if - .sl-Jijf iizttiriir-iiztiir-
mok).
,etj*,lA s t u r d t: edam etdirdi, ((cr'tJLl -j df ol er asturdt = o, adam
asdtrdt, edam etdirdb.

,gtj-'lA s t u r d r: <cr.!LI c,l cJ{ ol at asturdt = o' ot asdrdt, gengeldan

at asrlmaslnl omr etdi>. Asdrrrlan $er $ey haqqrnda belo
deyilir, 6i*'1-duj*l asturur - asturmak).
.rrj-lO s t ii 1d i; q,e.t;LI &f urut ostiirdi = [o,] urpant uzatdt>'

,rrj-l Ost ii r d i: <cgULl ,pr,tt ol kawrk ostiirdi = o, kopek eletdirdi,

unu kopekden ayrrmalr emr etdi>. Her sovrulan ve alenan
gey iigiin bele deyilir, (-rj-l -'-sui*lestiiriir - estiirmek)'

,.erj-f Usterdi: 116.r;l,rf lj.t dl olmanqaiistardi = omonetistiin

olmaq iigiin Yarrq etdi>.
.er;F*f U s t a r d i: <,e.r.p*l dFi.l"l ui.!9 dl ol krlmrg rgrn [sterdi=o, elediyi
iqi dandr, (J-l
-!sl-.Ji-l tisteriir -iistermek). Her hansr bir
masaledo tarumama ve inkar da belodir. Hemin soz bu
atalar sciztindo de iglanmiqdir: <t--;i*'f Y-l,jff ,-i]f y-x o;i
ttiziin birle urug, utun birle iistermo = xo$xasiyyot adamla
lap vurug, ancaq algaq adamla heg yangma da, giinki qa-
barar, pislik eder>.
,e1i&I E g t ii r d i: egitdirdi, <a.rtlil jr- 3I
un.J{ ol manqa edhgii soz
eqtiirdi=o mene yaxqr sciz eqitdirdi>. Sciztin esli t b herfinin
qaddesi i13 (cr!3;lesitttrdil)dir, (i,6 -,.s1-&legtiiriir - eq-

tiirmak).
,e41JE g t ii r d i: egdirdi, (cr.tJ3.il f dt ol kum eqttirdi = o, qum egdir-
di>. Dagarctga un qoymagr emr etmek da beledir, 6iel -

.suj.il egttiri.ir -egttirmek).

 temren
drJi.ir u r t ii r d i: deldirdi, <cr.r-tri .51 6l ol ok iiqtiirdi = o, oxa
daliyidelmoyiemretdi,doldirdil.Darolanhardelikiiqiin
beladeyilir,(Jif-.st.Fitiqtiiriir-iigtiirmek).
((c'rJ$l ..fu* d{ ol suw akturdr = o' su axlt-
.rl$l A k t u r d r: axttdtrdt,
dtrdt,suyunaxtdilmastruomretdi>'('ljblakturur-clljjbl
akturmak). Hamin soz bu beytda de iglenmiqdir:
dD(+ ri'sj,llil
dd.-$i J,l.i,t

<Akturur koziim Yolak,

Tiigleniir ordek, Yufab'
Goziimdan bir gaY axtr,
Orda qaz, ordak toPlaqtr'
ordek ve geqitli su
(Deyir ki, goziimden yaq gay kimi axtr' bu gayda
quqlan toPlaqrr)'
l5n tjl ol manqa anlnq
,.s.t-ilf U k t u r d r: baqa saldt, <q'{ill oiJ*..gl
sozinukturdr=omenoonunsoziinlianlatdr>.Bagqasrda
beladir, (*131 -Ot"3l ukturur - ukturmak)'
o' toxum akdirdil'
.rr31 O k t ii r d i: <urF ej,i ol tarrf ektiirdi =
Baqqasrdabeladir,(-l}1-..st.}tokti.iriir_ektiirmek).
gogon egttirdi = o, govkan
.srsl o g t ii r d i: eydirdi, <rr.r1!1 011;,Jf ol
eydirdi>>. Oydirilan har qey tigiin belo deyilir' ('l}l -.st"3t

agti.irtir - egttirmak)'
<..r.r$ F d| ol mani ogtiirdi =o meni 6y-
or3| o g t ii r d i: teriflatdi,
di.irdi,i, terifl atdi>, (.,jsl -.st-F ogtiiriir-o gttirmek).
yarmak ok-
u.r.,;bf O t t ii r d i: yrfdrrdr, (drlkf duJ' -,;,rjl df ol anqar
ttirdi = o ona pul yrldrrdr>. Baqqasr da beladir,
($l -
.str..rBf oktiiriir - oktiirmak)'
264 Mahmud Ka[gari

rr-iJlA I t u r d u m: aldrdrm, (rlJill cir--; Osl ir men andan yarmak al-

turdum=mon ondan pul aldrrdrm>, (cr-ijl -du3 alturur-
man - alturmak).
.rrjf U l t u r d r: <.sr}l of t;r..t eil .Jf ol agrg igre et ulturdr = o,
qazanda et arpitdi>.

.s{,fif u I t u r d r: paltar ve paltar kimi qeylar arpindiyi va yrprandrlr

zaman da belo deyilir, (-rif -Ot--iJf ulturur-ulturmak).
,s{,ilf O I t u r d r: oturdu, (cr.!3lf .,rl cjf ol er olturdr = o adam oturdu>.
Bagqasr da beladir, (r3f -.5t.-ritf olturur - olturmak). Bu
167 1113f t-,Srrr d t3t o{ btittin timltg kanga kolsa,
olturun ifadesinde de iglanmiqdir, <paltan mohkem olan
hara istese otura bilan demekdir. Bu sciz tomiz adamrn
heg bir vochle lakolenmeyeceyini bildirmek iigiin igledilir.
u.3J il t iird i'<csril Srrstrj'odf ol manqa keyik iltiirdi = o menim
iigiin geyiki toleye iliqdirdb. Har hansr bir geyi iliqdirmek,
as drmaq da beledir, (l3t -.-sL-$t iltiirtir-ilttirmek).
a.r+$f O I d ti r d i: oldiirdii, (cr.r-r!f ,t oil df ol oErrnr cildiirdi=o, og-
runu oldiirdiD. Bagqasr da belodir, (i3tf - duJlf dldtiriir-
oldtirmek).
cs.t-rJ! I I d u r d r: endirdi, <cg.l'lr! O-reE C cjl ol anr tagdrn ildurdr = o
onu da$dan endirdi>. Baqqasr da beledir, (-iil -dt-cJJ! il-
durur-rldurmak). Bu sdz O n ile <csfI! indirdi> qeklinde de
stiylenir.
,e.gSlt O n d ii r d i: ( d.t-r,liit oit,erSUi tenqri ot ondiirdi = tanrr bitki
bitirdi>.
,e.gtltO ndii rd i: ((d.tJtil lti't;cJf olanr owge dndiirdi = o onueve
yonaltdi>. Uy[urcadrr, bunu oplzlar bilmezlor, (.i,rjjt -
gsL.lt3l ondtiriir - cindiirmek).
Divanil Wat-it-tiirk

6rjril A t g a r d r: ata mindirdi, (crrJiSl ,tL ,)l ol meni atgardr=o meni

ata mindirdil. Bagqasr da belodir, (.t)i:l - dL"Jnil atlarur -
atgarmak).
arFf O t ! a r d r: << ur-isf crl df ol at otlardr = o, at otardr>. Bagqasr da
belodir, (.pf -Ot--pf otEarur-otgarmak).
.r.jltUd h gu rd r: oyatdr, H,e.r;iif ,"r,)l olmeni udh[urdr = omani
yuxudan oyatdt>, (i-i i'l -c-lu-;lf udhlurur - udh[urmak).
.s.fif Odh ! a r d r: u.r.-ilf O1S C rjf ol anr kidin odh$ardr = o onu
xeyli diigiindtkdon sonra, bir az kegdikden sonra anladt>>,
(JJelL duf ilodhgarur - odhgarmak).
ct*.i A rEa rd t: yordu, <cr.t,rF.i clj cjf ol atrn argardl = o, attnt yor-
du, (le-J -ciL*-j argarur - arparmak). Hemin soz bu
geir pargasrnda da iglenmigdir:

-#$ 5rr r1$3

r}+f ;J ot,,..t
'*:rl u; oss
js*"t,r-r" q&f

<Konqliim anqar kaynayu,

igtin anqar oynayu,
Keldi manqa boynayu,
Oynap meni arfarur>.
Konliim ona qaynaylr,
igdan ona oynaylr,
Geldi mone teref qurularaq,
Oynayrb meni yordu.
(Evin iginde sevgilimla oynaqdrgrrntzzaman konliim coqdu, qaynadt, o
bazenerak mona sarr geldi, meni yorana qadar oynadr).
Yordugun har heyvan iigiin da bu stiz iglenir.
diJ.lA n Ea rd r: and igdirdi, <,.t'r-iill df ol anr an[ardt = o ona and

igdirdb. Bu soziin asli <cr.t-Fsjl andlardr>dtr, siiret tigtin .t

d herfi dtiqmiigdtr. Tannrun fezaltum tafekkahun ayesin-

daki fezaltum oslinda fazeliltum olmaltdtr, qrsaLq iigiin d I
horfi dtigmiigdi.ir, (.,,.r"Jjl - dt^iJlanparur - anfarmak)'
crtil't O I w i r d i: cumdu, <,.sUlJl KjjJJr.SJ .Jf ol arunq yi'izinqa elwirdi

=o geki$meni andran bir sozla onun iiziine, iistiine

atrldt>,

1J-*l1 -st -litlelwiror - 3lvviry13ftzr:).

.sr-/3lO t g ti r d i: kegirdi, <.r.rtsf af tjl otriim kann otgiirdi = otiir-

meli olan qey [miihsil] qarrnr aqdr>'

,e.ryuf O t g ii r d i: gondardi, <<.s.rtsl

csi u3l df ol ewge bitik otgUrdi =
o, eve mektub yolladr>. Bir qeyi bir geyden o tiza kegiran
gaxs iigiin da bele deyilir, 1-pkl.su,fuf otgiirtir-otgiirmak).
.e.r..13-r.li q g, r d i: igeri ald1, (ce.Ut+! ul'it gt df ol atrn ewge iggerdi = o,
attnt eve gekdil>. (j6+!-du5+l iggeriir - iggarmak)'

.e.r-,f-r.ti q g r r d i:9u!ull3d1, ((6.U5.-r.!ll5;C cjf ol am begge iggardi = o

onu beye gululladr, suglannr sciyledil>. Bagqasr da beladir.
6l1sl E d h g a r d i: <a{.631''3i*''5+5 df ol kigik soztig edhgerdi = o,
kigik, bayapr sozii xoq gcirdii, onu segdil>'
(''Sjl,Jf
,e1Sl E d h g e r d i: bu fe'l okseren inkar variantrnda iqlenir.
dtJsll ujy o1 arunq scizin edhgarmedi = o onun soziinii
saymadt, tarumadt, dinlemedi>.

arjll E d h g a r d i: <,rriil,tsJlj$ cjf ol yawuz nonqni edhgerdi = o

pis geyi diizoltdi>, (.r3ll -'st-iil edhgeriir - edhgermek)'

.s.rj.j O r g ti r d i: eritdi, <.rsiS-j tt+ cJf ol yag ergtirdi = o, ya! eritdi>>,

(.,,3..,1 -iuJSi ergiiriir - argiirmek).

n Atalayrn qeydina gore, <.5r-1iJl =alwirmak> fe'li tashih edilerek 116r-,Sl-elwirmak>

qaklina ,al,nmi9d,r ti Uu Aa onu <alwrrmak> kimi oxumaga imkan verir (DLT, 1,226)'
cr.l..;sj O r g ii r d i: yetiqdi, gatdt, <<cs'ri..rl tLil dl ol aqka ergiirdi = o' Ys-

maya tam vaxttnda, yemek qurtarmadan yetigdi>>' Har

hanstbirqeyevaxttndayetigmakmenastndabusozs6yla-
nir, (.r3J -!sl-'Jii ergiiriir - ergiirmek)'
.er,,f*,I O s k i r d i: kohneldi,
(d.tJ5r'l Oi ton eskirdi = paltar kohnaldi,
eskioldu.K6hnelonharqeyhaqqrndabus<izsoylanir,
(-lt-,L.suJ'r-,1 askirtir - eskirmek)'
.er_,f.&f UI g ti r d i: a16ljJl KS Cl df ol rtr! keyikge flggiirdi=o, itini
geyikeqrsqrdr>>.Biradambagqasmtniizerinesalrgdrrrldr[t
zamanbu soz soYlenir'
.er,$.il U q g ii r d i: ..,,.r-.fii| db yrlan iiggiirdi=ilan fit galdr>. insamn
vekerkesqu$ununfitgalmasrnadabeladeyilir.Buma-
seldo da iglanmigdir, n-,,Jft-,5.if ..v'f uf iiggiirsa,
oliir= kar-
kes qu$u bir adamrn iiziine qarqr fit galsa' bu' ugursuzluq
sayrlar, hamin adam <iler>>, ($;l -.suJi'il tiggiiriir -
ii'-
giirmek).

,e.13*if U I k ii r d i: xattrladt, 11,e'r.f il 'sfr uik3f Ol ol unutmuq soztig

iigkiirdi=ounutdugusoztixattrladt>>.Birgeyixattrlama
. moqamrnda bu sciz soylenir, (-,,,L!L '-St{|'il iigkiiriir -
ii'-
kiirmek).

lQaydal:

Bu bolmaden tesirli fe'li tasirsiz etmak istedikdo, yaxud iki

faila keqmek

arzuolunduqda,fe,lebirc.therfiarttnlrvekegmigzamal
gekilgisinin .r d horfi bu c, t ile qeddelenir, o zaman iki t
d,

olur. Birincisi .r d-dan gevrilen, ikincisi isa sozii tesirsiz eden

 Mahmud Kaskari
d., t-dir. Moselen: (qr.Uifuif j:j* soz tir;ki.irdi=scizti xatrrladr>
demakdir. (dlt*ii tigki.irttil isa <xa trrlatdu> demokdir.
in fal ilo tasirsiz olan fe'lo misal olaraq ,.tjl arunq atrn ar-
",-]iJ ii-l
futtr> ctimlesini gcistarmek olar. Bunun menasl <<onun atr-
nr yordurdu> demekdir. Bunun bagqa bir ncivli de vardrr:
< rs ti.i i arfurturdr;v ys 116 r,li.lful iigkiirttirdi> kimi. Feqet
bu, dogru deyildir, dogrusu ilk geklidir.

;'i+:,l O t p a g t i: tirpegdi, ((',iirJf o-i aren orpegti = igidler bdliik-b6-

Itik olub hirslanerok bir-birinin i.iziine qabardrlar>. Ba$-
q asr d a beledir, (.rif";l-.sUi..,1f <irpe gtir- <irpegmek). Hemi n
soz bu geir pargasrnda da iglanmiqdir:
j-+.rtiJ ci2l

t-,:;;"1Or5 C*!t
t-::tS .+i1,Jt*

_,1u1c.,jt U\ s,.,s3
<Oren arr! orpegiir,
Ogin, kekin irteqtir,
Sakal tutup tartrgur,
Koksi ara ot ttitan.
Orler yaman qabanrlar,
Oc, xrnc almaq iigtin didigirler,
Saqqallarrndan tutub dartrgrrlar,
Hor kosin sinesinde alov yarur.
(Adamlar qazable bir-birinin iistiina cumur, heyfini, xrnclnl almaq
tigiin didigir, si.iptirlegirler, bir-birinin saqqahndan yaprgrb
dartrrlar, sanki her birinin koksiinde bir tonqal yanrr).
Divanii Wat-it-tiirk

ALfi3Jl i r t o g t i I ! n (.il$.&3j.sii-i -r)l olar bu soziig irtegtiler =

onlar bu sozti irdeledilor, ig i.iziinii, aslini aragdtrdtlar>,
(1llJ* uslJi-,lt irtagtiir - irteqtmek).

cr.r^i3.j A r t a q t r: port oldu, <a;.r*ii-,f iF! dt ! yalnquk igin artagtr = in-

sanlar bir-birlerini goriib pert oldular>. Bir-birini dilxor
edan har qey iigiin bu sciz s<iylanir, (jaiJ -.3t*ii-,f artagur -
artagmak).
.e,r'r'l-ll O r t ti g d i: ortdtilar, <cgr.*j F-l -ll -.rYf olar bu rgrg <irttigdi =
onlar bu igi ortdiilsr>. Bir igi <irton ve ya bagqastna k<imak
eden adam bareda de bela deyilir, 1*il^3i -.stJ;f <irtilgtir

- orttigmak).
c&j O r t e g d i: yandrrdrlar, q6.di1f g;;Sil .st'itt -'++ 03.rr budun bir
ikindininq owlerin orteqdi=xalq bir-birinin evlerini yandrr-
dr>. Behslegmek ve yardtmlagmaq da beladir, (riiii -

Lsl-t^iij ortagiir - orteqmak).

,F-t Ort i g t i: <."3.,i3.,f 61 6S-.,j Y-;r; .5,i. df ol meninq birle arslandan

ertigti = o menimla aslarun yarundan kegmokde yarrgdr>.
Her qorxulu geyin yarundan kegmok iigtin bela deyilir,
(-p$J -!sl*&:J ertigtir - artigmek).
6.fijA r t r q d r: <,rr4-ll s*j Kn cjf ol manqa argrartrgdr = o meno
xurcunu heyvantn tisttine atmaqda komak etdi>, GfrJ-
.3ta'i3j arttgur - artrqmak). Her hanst bir geyi qaldrrmaq vo
ytiklamakde yan$maq da beledir.

s-i$i O k t a g t r: oxlagdr, <<ufrAfY; .sjl rjf ol anrnq birle oktagtt = o

onunla ox atrgdt>. Merc ile ox atmapa da bela deyilir,
1.p1"61 -6t*r'tif oktagur - oktagmak).
crririf U n d e g d i: (( cer*irjf ol anrnq birla iindegdi =o onunla
Y-.;a..sUJ df

gafrrgdr, i.inlagdi>, (.r*sl dl'..irjf iindeqtir - iindegmek).

 Mahmud KaS{ari

,-r-al O p r a g t r: yrprandt, n,FA.,,y Oi tonlar opraqtr =paltarlar yrp-

randt>. Bagqasr da beladir, (jdrJ -c!t*i*l opra$ur-opra;-

mak). Hamin soz bu atalat soztinde de iglenmigdir:

,i.t-,,3f .S+!.rC uitr-,j
j9-i-J .t+! i+- uit*is
<Kenqegli g bilig iidhreqtir,
Kenqegsiz bilig oPraqur>.
Meslehetli bilik gozolleger,
Moslehatsiz bilik Ylpranar.

.s..iJil O p r u g d r23a; <<ati*f OJn tJJi rJl ol manqa mtin opruqdr = o me-
negorbaigmekdeyardrmetdi>.Baqqasrda,behslaqmekde
beledir, (jriJ
-dt^'iJiioprutur - opruqmak)'
,snJij]lO t ti g d i: gonderdi, <a.uijf csi s,rg -,'.-rYl olar bir birgo bitik ot-
riigdi = onlar bir-birlarine mektub gondordilao, ('rt';f -
.st -iJif otrtigiir-otriiqmek). Bu soziin esli < c, r.f'Jti{ otgtiriig-
dildir.Harhanstbirqeydebahsveyardrmdabelodir.
sriS U t r u g d r: qargr grxdr, ...rtiif J,(jl,Jf ol anqar utruqdr = o ona
qarqr gxdt),,(rfi3 -d|'-i3 utruqur - utruqmak)' ( lri'dl
,rti! ol manqa utruqdr = o mene qarqr grxdt, menimle
qar$r-qarqlYa geldi>.

auijl U t r u $ d r: < .r.uljf !r,'( t$l cjf ol manqa kesmo utruqdt = o

- mone sag kesmakde yardrm etdi>>. Artrgr qaygl ilo kesilen
hor gey haqqrnda bele deyilir, ('u';l -cil*i3 utrugur-ut-
ru$mak).

234 Besim Atalayrn fikrince, bu fe'lin do$ru variantr <sr'il'J opriigmak>dir

(DLT' l, s'
232). Hiiseyn Dilzgiin bu misah <ol manqa mtin oprugdrD (- J:_ s. 188), Seqkin Ordi
ila
Sarap Tulba Yurtievsr ise (DLT-2005, s.376) <opriigdi> geklinda oxumuglar'
.r.r.i.l+f U g r u g d r: .<,sr.i*l uii tJn dl ol manqa kuq uqruqdr = o mono
quguqurmaqdakomeketdi>'Behsdebeledir'(!rj^iFJ-
.it--i.5f ugru$ur - ugrugmak).
O q , ii I d i' <,s.d5f l.; .Sn il-U+f
..5J tjf ol arunq opkasin
6$il
meninqbirle<igriiqdi=oonunhirsinimanimlobirlikdeya-
.trqdrrdr>. Ategin alovunu scindiirmek iigfln da bele
deyilir,

(-l+l-*J -.stJ>J ogrtigiir - ogrtigmak)'

a$*! i g r fi q d i: <,rr"i-t-.! dui' ttn d ol manqa suw igriigdi = o mena

su igmekde yardrm etdi>>. Bahslaqme de, beladir,
(ia-t+t -
.sll,iil
igrtqiir - igriigmek).
iki dostbir-bi-
asr.i;ilAd h rr q d 1. (6r.i-r!ls5+l Jylolar iki adhrrqdr =
rindonaynldt>,(.lr-.il-c!t-iJadhrrqur-adhrrgmak).He-
min soz bu qeirdo da iqlenmigdir:
,e.rt";i rS;i irl.d

a!;.JlO-dd
4l-l il q*,Ji3l
)3'-.tJil t+i tr*l
<Ttimen gagok tizildi,
Biikiindan ol Yazrldr,
Ottiq yatrP tizeldi,
Yerde koPa adhrl$ur)).
Min-min 9i9ek diiziildii'
Qongasindan agildr,
Qox yataraq stxtldt,
Yerden qoparaq ayrl$lr.
(Yazdanbehs edorak deyir: min bir 9i9ek qongasindon gxaraq agrldt,
yer altrnda gox yatmaqdan sxrlan bitkiler hlizlenerek ay-
afa qalxrr va bir-birinden aynhr)'
272 Mahmud Kashari
.rtiJ.l O O tr r I g d i.(d.l-i,Jif Jlj Kndf ol manqatavar odhrilgdi = o
mano mal segmakde komok etdi>, ljea]if-..st^a]if odhrti-
gtir-odhriigmak). Behse girmek ve yan$maq da beledir.
I s r r g t r: < i3iuat Y+.fjlcF! iki adh[rr birle rsnqtr = iki aygrr
'Fyt
bir-birini digledi, qapdr>, 6fiyl -c!L*i+*! rsn;ur-rsn$-
rnak). Diglomekda yan$maq ve kdmaklegmek de belodir.
afiy! A s ru g d r: asqrrrgdr, ,sfij,llt|c,Fl ikki erasrugdr = iki adam
<<

asqrrmaqda yan gdt >, Gfi -fu" dL*i#I as ru$ ur-as ru gmak).
-

o,'r.J)'*l O s r u g d r: <crr,ij*f s3! JYf olar ikki osrugdr=ikisi osrugmaqda

yangdr>, (lJ,i-*f -dL-i#f osru$ur - osrugmak).
c$;if O E r a g d r: u$ragdr, <,sr&;cf .r4,;tiki yagr ograqdr=iki yagr
bir-birile ugragdr>. Bagqasr da beledir, 6fiil -cit**f og-
ra$ur - ogragmak).

-ry #..,elA g r r g tr I a r: szlagdrlar, <_rY#flti^!ljr;_;Yf olar bu rqka

agrrqtrlar = onlar bu igde birlikde srzlandrlar,,y, 1si;i'l -
dl','.i."1el a[rrgur _ agrrgmak).
F*t Ogru g t r: <'#'il.SJKL un ,Jf ol manqa siinqiik oprugtr = o,
stimiiyii yarrb ayrrmaqda mane komek etdi>. Yang da be-
lodir, (1ts-,rel -6t^^ry1 ogrugur - o[ruimak).
,;a-fiO w r i g t i: <,;*J {i1#y+.Slanrnq birle tolim ewrigti = o onunla
gox u$ragdl, gox elleqdi>.
,#jt O wri 9 t i: uc*j-itg cil"*.5j1 anrnq kagmrg atrgewrigti=onun
qagan atrnr geri qaytarmaqda komek etdi>.

}!AO wri gt i: u,-*-p:JlJitS.i.iJf ol manqatavarawriqti23s =o mo-

ne davar gevirmekde yardrm etdi>, (.,,$-iJ -,-st-".i..;iJ owri-
gtr-awriqmek). Bu, bir qeyin altrnr tisti.ine gevirmekdir.

2r5 Besim Atalay bu ifadani yanhq gevirmiqdir. Masderden sonra verilan ciimlede bir
geyin alttnr iistiine gevirmekdan bahs edilir. Buradakr <tavar=davan deyil, emtaa, o$ya
D iv anil lii4 at -it - tiir k 213

,sfi'Jlf O k r a g t r: kiqnadi, ((dr.ijf e"!.t{yund kamug okragtr=biiti.in

atlar yemi gdriinca kignodilan),(r-dJif -dlJ3f okraqur-
okragmak). Hamin s<iz bu geirde da iglenmigdir:
6ri'Ji,!i. l&i;
d.li-i3.+-r-ri N
6.ri*i-S 6t1,,!'p-'rl
;fi-Al.#jjj
<Yagrn atrp yagnadr,
Tuman turup tugnadt,
Adhgrr, ft1s14ft236 kignedi,
Ogiir ahp okragur>.
$imgek, ildrnm gaxdt,
Duman durub qarqrladr,
Aygrr, qlsraq kignadi,
Hoyiir ahb kigneqir.
(Bahardan behs ederek deyir: bulud toplagdr, goy gurladr, qimgakler
gaxdtrdt, aylrrlar va qrsraqlar bahann geldiyini goriib se-

vinclo kignadiler, har ayprr oz qrsrafr ile hoyiir aldr).

.*StO g r i g t i: <.ri&51 ris t*tl cjf ol bogge kend egriqti = o, qeheri al-
maqda boya yardrm etdi>.
.*St Ogri g ti: (,F;Sl ,-,'.J-nc+U $ krzanasr birleyrpegrigti = qtz
ip ayirmakde anast ila yangdr>. Yardrm etdiyi zaman da
bela deyilir, (lFlSt -,.s1*iJSI egriqiir * egrigmek).

#Sf U g r i g t i: <ul;5l.s.i# -6"1 df ol anqar begik iigrigti=o ona be-

gik yrrlalamaqda komek etdi>, (jr.iJsf -.s# iigrigiir -

iigriqmak).

menasrndadrr. Seqkin Ordi va Sarap Tugba Yurtsevar hamin ifadani (o, e;yanl tarsina
q:evinnekde mena komak etdi> kinii (DLT-2005. s.274) vermiqlar.
274 Mahmud KaSSari

gjJ-rl O m r i I t i: <d3,\Al tt;r; fJI etim barqa ernriqti=btitiin bedenim

qaqrndr>, (.pl>.I-.st ;rnl omri$iir - amriqmek).

csrdiJiA r w a g d r:,,o.r*i,irl C4-lY ltlkamlar kamug arwaqdr = qamlar,

gamanlar bir gox anlagrlmayan ofsunlu sozler soyledileo.
Cin vurmaya qargl oxunan ofsunlar da beladir, (.Jii.j -

6Ui;i arwa$ur - arwagmak).

sL,3i1l A r k a g t r: arxaslna aldt, << d3,t'!\l.f-J*lSJ .Jlol anrnq birlo yiik

arkagtt=o onunla birlikde ytikii arxastnda daqrdr>. Bu,
yi,ik daqrmaqda dosta yardrm etmesidir, (ri,ni -6lJ6.i 31-
kagur - arkagmak).

,tt'tilA I k r g t r: yox etdi, <,riiiJt * c! rrs+ boy ikki bile alkrqtr=iki boy
bir-birini yox etdi>. Her hansr bir geyi yox etmek tigiin ya-
n$maq da beladir, (jeru-6u;ltalkrqur - alkrgmak).

d&i3llA I k a g d r: (crr*i,!ll gif$Y.,;..5,il,Jf ol meninq birle alkrg alkaqdr =

o menimle birlikdo alqrq alqrqladr>. Terifdo vo ahqqda ya-
n$maq da beledir, (j'.illl -.3u.:.itl alkaqur - alkagmak). He-
min soz bu bondda do iglenmigdir:
jisr Ut _rY C{
vfii cS*rd
,i:,ot;3 J# Jti
.,;ut6f -.+.F31
<Alplar arr! alkrqur,
Ki.ig bir krhp arkagur,
Bir-bir iiza alkagur,
Odhgermedhip ok atar>>.

Alplar bir-birini yox edirler,

Gticlorini birlegdirib bir-birine arxa olurlar,

zrqintler ereb ve latrn qrafikastnda bunu <ktstr>> kimi vermiqlar (DLT-Qin ,I cild,256).
 Bir-birlerini oyiir, ruhlandtnrlar,
Diigiinmaden ox atrlar.
(Savagdan bohs ederak deyir: iki terefden idrz-uze gelen alplar aman-
srzhqla savagrrlar, giiclarini birloqdirib bir-birlorine arxa
olurlar, bir-birlerini oytir, ruhlandrrrrlar, oltimdon esla

qorxmurlar, dtigiinmedan, tereddtid etmeden ox atrrlar).

i.i$j i r k i q t i: segdi, <<ri&S--,i JlJl l5.i. .lf ol manqa tavar irkigti = o
meno mal segmakde yardrm etdi>. Bagqasr da beladir, ya-
rrq iigiin da bela deyilir, (ils. -,r! -{sl-r*isJ irkigiir-irkigmok).
d3'55-Ii O I g e g t i: eledi, (cri.ru OJI
Jtll cjf ol anqar un elgeqti = o, un
elemakde ona komek etdb. Yarrq da beledir, (-pictt -

'-st^i3ll elgagtir - algegmek).

u3,iitA O m g e g t i: yoruldu, zehmat gekdi, fui.idjl ae tt,.,1fol Ji bu rqda

boy emgogti = xalq bir-biri iiztinden bu iqdo yoruldu>,

(yfU -du,i,t-rl amgegiir - emgagmak).
,s!.!f U p I e g d i: talan etdi, 116.uil.J cr,ii6.rr$! Olrg+ budun ikindi ta-
wann iiplogdi = xalq bir-birinin mahm taladt>, (ri&i -

.s'l.itJl iiplegiir - iiplegmek).

d.l^ilif O t I a g d i: <lsuu 6$$f otlegdi nenq = eqya dalik-deqik oldu>,

(JJ,jtli -dt4^t11i <itlegiir-otlogmek). Bu, yagma, talan zama-

ntnda olur.
dr^f,$ O t I o g d i: savaqdr, <4;.r*i,lil .ly CI alplar otleqdi = alplar sava;-
dtlar, ufragdrlarD, (JJ.i&l -.su'i$l otloqtir - otleqmek).
crr.i,l3l ittigdi:iteledi,(r.t.ju6r.113l itligdinenq=nesnelaritelaqdi,ite-
lendi>>, (ti*ltt -.sh-r'$ itligiir - itligmok).
qe.r^ilrJ A g I r g d r: agrldl, x.e.r^i\l .;Di$ liaprrllar aghgdt=qaptlar agrldr>.

Qapal iqler agrlan'zamanyene bele deyilir, 1i'trJ -.3t'.i!rl

aghgur - aghgmak).
276 Mahmud Kag{ari

dr*i,lil E d h I e q d r: azizladi,(d$,131 cfiq :r+-rYf olar bir ikindini edh-

lsgdi=onlar bir-birini agrrladrlar>, (-iailt -.sr ^,^ilil edhleqiir

-edhlegmek).

cr.r^3,13f U A n I e g d iz:2. ((crri,lil s*..Jii,3! rwrk bir-birge tidhlagdi = ge-

yikler bir-birinin ardtnca ytiriidiiler>), (..rs"ili{ iidhlegi.ir -

.sLt&l3l iidhlogmak).

.sr.,jtj O r I e q d i: kigilepdi, <ar31-j c,F! -rYlolar ikki erleqdi=onlar ikisi

er olmaqda yarrgdrlar>, (-sil-j -.sLdl-j arlaqiir - arlaqrnak).

cl.r^il-rf O r I a g d r: balrrgdr, <cr.uiff !.i Or-* budun kamug orlagdr = bti-

ttin xalq bagrrrb galrrdr, gurultu saldt>>, (ldl-lL.it-'&J-,,f or-
lagur-orlagmak). Bu soziin esli beledir: <qi'&LJl orrlagdr>.
.r"iljfUzltigdi: iiziiltiqdi.i,<,.s:usriljftzliigdinenq=ogeytiziildii,
qopdu.
,r,rtjf IJ zl ti q d i: <<.sr.iljf begi kigizu iizliigdi = erlo arvad
'#,*
aynldrlar, bogandrlar>.
.r-ljf tJ zl ii q d i.<.s.iljl 6.rsJ"._.;"&JrlJ ahmh! berimligdin iizltigdi =
borc sahibi ila borclu odaqdiler>, (jrll:f-.suljiizliigiir -
iizliigrnak).
crr.&il i gIa$ d i: <6r.i&il l;.s,ji df ol maninq birla iglagdi = o manimlo
igde yarrqdt>. Yardtm da beledir, (-t@L sst-{^ilil igleqiir -
iglagmek).

! I a q t r: aglagdr, (,j*iJi! iD[if sglan rglagtr = ugaqlar aglagdr>.

'r3,,StlI
Bu soz cs y herfi ile <yrglaptr> gaklinde ds iglenir, (;iili1 -
.5r-o.tEt rglagur _ rglagmak).

23i Basim Atalayrn fikrince, 6u, (dr*i,lif udhlaqdr> olmahdrr (DLT, I, s. 239). Hiiseyn
Di.izgiin bu sozii <iidhlegdi> (c, J.
s. 189), Segkin Ordi ila Ssrap Tu$ba Yurtsever isa
(DLT-2005. s. 614) <udhlaqdr> gaklinde oxumuglar.
23tt Bu sozii Hiseyn Diizgtin (s J r s.179). qinlilar (DLT-Qin, I cild, s.260) ve Seqkin

Ordi ila Sarap Tulba Yurtsever (DLT-2005, s.643) <r*:i| ki;i> gaklinda. Salih Mt-
tallibov isa <r".s kisi> seklinda (TSD, I tom, bet 242) oxumuqlar.
Divanii Wat-it-tiirk 217

,Uitit A w I a g d r: toplaqdr, uo*lil c,,/a kiqi awlagdr - xalq toplandt,

yrirldr>, 1',!tit- .sutit awlaqur - awlaEmak).

,.r;tit O w I e g d i: evi qumara qoydu, u .,'l.i,f crr&lil Y;a 4 cjl ol bag birle
- ewleqdi oynap=o, evini ortaya qoyaraq beyle oyun oyna-
dr>. Bu bir qaydadtr ki, qumarda ortaya qoyulan geyin adr
soylenir, sonra ona -legdi suffiksi arttnltr. Bu gakilde qu-
rulan fe'lin manastnda qumar olur, (JJFiSl -6r-'lit ewle-

gtir - awlegmek)23e.
d.l"ils{ O t t ii g d i: (ce.disf t;f ;'s ..suU -r+ bir nanq bir iiza okltigdi = bir
gey bir geyin i.izarino yrfrldr>, (qumun bir yere, geyirtganin
qamr$ iizerino, xalqrn bir yera toplaqmasr kimi bir qey bir
geyin i.izarine yrgrldr), (rilsf -'sulsf okltigiir - oklflqmak).
d!.illl A k I r g d r: axrgdr, <cr$91 O3-ei 0!l5.! Lc5.i 13gp3 yanqaktrn bu-
dun akhgdr = har tarafden xalq axtgdr>. Suyun her dere-
dan galib an$maslna da belo deyilir, (-r.ri$t -.3t-.*.^l1l akhgur

- akhgmak).
65.ilSl O g I a g d i: <-rY cr.r,i,lsl drl eoi -.rjf olar kamug adhak egleqdilar =
onlar hamtst bu igde hamray oldular>. Bu bir geyin iize-
rinde xalqrn yekdil olmast manastndadrr. Bir geyi ayaqla
tapdamaq iginda bir-birina komek etmek de beledir' (jJJsl
-.st-.i,lSl aglagtir - eglegmek).

di:Jsl iglegdi: xestelendi, (dii.lsli-J,irl; yrlkr arrgigleqdi = ilxr

mohkam xastalendi>>, (-siilst-xL''i't<! iglo$iir - iglagmek).
,,1Y 6.uiLol Om leg d i lar: darmanlandtlar, <-,1Y 6'r.'lLl lYUl+ balglar
emleEdilar=yaraltlar dermanlandr>, (-,l!-,r@1 -'-sL^ ilr1 em-

leqiirler - omleqmek).

lre Bund,rn evvalki sdz sahven <ewlagdi>, bu sciz isa <awlagdt>> geklinde verilmigdir. Ba-
sirn Atalaytn haqh qeydini lezare alaraq (DLT. l, s.241) biz dogm variantt verdik.
278 Mahmud Kasgari

]gi].f U m I e g ti: galvarrnl qumara qoydu, (3'.i1"1 r'er-,j gsiY;.$1 cJl ol

anlnq birlo gogon urdr iimlegii = o onunla galvannr ortaya
qoyaraq govkan oynadu>, (.ts&t"f -Lsrr/i'1rf i,imleqiir - tim-
legmek).

cr.l,i,Ll i m I e g d i: himlogdi, <(cr.t*iLl CtrI !.rij .Jf ol anrnq bilo aligin

imlegdi = o onunla elle iqarelegdi, him-cimlaqdb, (r-:il"!-
lsL.iLl imlogiir - imlegmek).
d$kl U t s u k t r: uduldu, <";3*:f dt '14df ol yarmakutsuktr = o oyun-
da pul uduldu>. Bagqasr da beladir, (-,rdkl -6ur1,:l utsu-
kar-utsukmak). Aqalrdakr atalar sozi,inda de iglenmigdir:
((slnamasa arstkar, sakrnmasa utsukar = insan slnamasa -

aldanar, gekinmese-udular>>, (adam bir qeyi slnamasa,

onu aldadarlar, bir igin baglangrcrnda dtigiinmese, gekin-
mese, uduzar demekdir).

diun;rlA r s r k t r: aldandr, <,rir.".j j or arsrktr=adam aldandr>, (-ji-J-

dLi-'Jl arsrkar - arsrkmak).
di"Jl U r s u k t r: yenildi, (r.liilJf ,,rl or ursuktr = adam doytiqde yenil-
db>, (.rtil-;L 6L.ilj ursukar - ursukmak).
dfi-J{ A I s r k t r: afundt, ((#l fu& df ol tawann alsrktr =onun mafi
ahndr, soyuldu>,(.,1tt*J1-.3ui'-{ alsrkar-alsrkmak).

F.il A n d r k t r: and igdi, <g#-sil -i ar andrktr = adam and igdi>. Bu

soz aqagrdakr qeirde de igledilmigdir:
t4j3j.$l 1,4,,.ir;,rt
Kljr*,.$ cF-sl -ir" dI

Knj! tilid4('4..s+
tsnjls.sjt Oif_! E.,,;l_;1
<Koygagup yatsa arunq yiizinqe,
Alsrkar okin anrnq sozinqe,
 Minq kiqi Yolulr boluP cizinqo,
Bergeler odhin anrnq kozinqe>.
Kim onun qoynunda yatsa, baxsa iiztina,
A[hnr itirar, qulaq assa sciziine,

Min adam qurban olar onun oziine,

Verarlar canlannt onun gciziina.
(Bir adam onunla qol-boyun olub yatsa, iiziinii gcirse, onun sozle-
rindan, mahnrlanndan afhnr itirar, minlarle kigi oziinii
ona qurban verer, onun gcizi'ine, gozalliyina, hiisntina ca-
edar, (i!II-qrbijlandtkar - andrkmak)'
nrnr feda

sis+t i n g i k t i: bayrldr, qegg etdi, <ri5;;t -,rl er ingikti = i.istiina soyuq

su tokiilmekdan adamrn hissiyatr keylaqdi, biiztildii, titre-
di, bayrldr>>, (,,rll+'! -''st''qi! inqiker - ingikmek)'
dsl-'lo s t i k t i: <.;su-{ 6 cF.lJi dl ol bu rqka ostikti = o bu i$i ozladi,

bu ige heves gcisterdi>, (iS!l -!slrsj-{ ostiker-ostikmek).

Bu sdziin asli <.;r:jloztiktbdir.
o*.1 i r p e I d i: bigildi, kosildi, <csrb! (t4 yr[aq irpeldi =aaac [taxta
hahndal bigildb, (-A-j -'sl-!.-j irpeliir-irpelmek)'
cs4_r! i r p e I d i: bu atalar soziinde de iglanmigdir: <o!l se$r.-,! ,5UUl

onqagi irpaldi ry =i$ dtizaldilmok istandi, ancaq pozuldu>'

srgj A r t j
r I d r' <<csJ3-J ljf dJ er atize artrldr = adam atm iizerina
agrrrldr>. Bu, insarun badeninin yaflsl bu terofde, yanst di-
ger terefde olmast voziYYetidir.

crr$.J A r t r I d r' <.rrS-J ljl db"&I -rti5 tagar eqyek iiza artrldr = daEarctq
eqgoyin beline ftaraz qekildol yiiklendb>. Baqqasr da bela-
dir, (.r}b--J -dl-J3..j arttlur - artrlmak)'
.s.il1j O r t ii I d i: orttildti, nc$..,f ljlJ ui+lrq er iize orttildi = i$ adamtn

iiziine ortiildii, qaPah qaldr>'

 .rsJf O r t ti I d i: <.sslf .sJs kdk orttildi = g6y buludlandr>, (r$-lf -
xtJ,,/ orrtiltir-cirttihnek). Bu bir qeyin bagqa bir geyin al-
trnda ortiilii qalmasr veziyyetidir.
.srEi O r t a I d i: yandrnldr, <cs.rlilf 4 Utit ortoldi = agachq yandrrrl-
dr>. Bagqasr da beledir, (,lrli-lf -xt-oS-,ll ortoliir -cirtelmok).

.srE-r! i r t e I d i: arandr, ((6iu csJs.r! irteldi nenq = o $ey arandr, aragdr-

nldr>>, (-uE-j -'sL^ruJ irtaltir - irtelmek). Bu geirde de iglen-
migdir:
6rij gi.!Csl.:3

,s;'jlog,i+ c,i*d3J

,e$,,/ r-s3t {Ji.+s

-iE-i ces iF.t'

<Kcinqltim igiin ortodi,
Yetmiq ya$rg24o kartadr,
Kegmiq iidhtik irtedi,
Tiin-kiin kegiip irtaliin.
Konliimiin igi yandr,
Qaysaqlanml$ yara crrmaqlandr,
Kegmiq oyyaml axtardr,
Gece-gtindiz axtanr.
(Bir oliiniin tisttinde agr deyir: bala ategi ila yandrm, k6z baglamr$ ya-
ramln bagr agrldr, kegen giinleri axtardrm, felsk onu yaxa-
ladr, durmadan qovur, arayrb-aragdrnr).

2a0Buradakt <!4 yagrS> scizii yanhqdrr. O, <g.i,; baqr!> olmahdrr, giinki <bag>rn aski
tiirkcedeki bir menast da <yara>drr. Burada da hemin mana taleb edilir. Bu barada
Basim Atalayrn (DLT, r, s. 245), qinlilarin (DLT-Qin, I cild, s.266) ve salih Miital-
libovun xtisusi qeydlari var (TSD, I tom, bet 247). Htiseyn Diizgiin onu <yetmiq ya$lg))
(sJr s. l8l).segkinordiileserapTulbaYurtsevarisa(DLT-2005,s.292)<<biitmiq
bagrf> gaklinda oxumuqlar. Onlar I misradakr <igiin> sozi.inii <igin>, lll misradakr
(tidhiik)ii isa <odhiig> oxumuglar.
DivanilWarifiilrk
uJrj O p r ii I d i: igildi, (d$Jif Og" miin opriildi = gorba igildi>' Baqqa
herekot de bele olur, (-J*r-.-sl'^lliopriili'ir - opriilmek)'

dJLf U s t a I d i: artdr, goxaldt, (d$l*f ,ljp' suw tisteldi=su artdt, 9o-

xaldr>. Daha da artsa, yene bu sozle soylenir, (-fi*f-'sL'r*f

i.istoliir - tistahnek).

6.tI3-l is tel d i: istendi, (djllqeJLl istaldinenq = o gey istendi>'

1.ir,*t-.sunu istaltir - istelmak).
caJi.,.il E g t i I d i: <arlL&l iJ-, Jr bu soz e$tildi = bu
s<iz eqidildil' Baqqast

da belodir, (ii-tJ -'-sL'r:J'leqtiltrr - eEtilmek)'

yere vuruldu' sar-
caJtslA p t r I d r: sarsrldl, ((crJPl -i ar agtrldt = adam
srldr>. Sozi.in esli <.s$J31 agtarrldr>>drr, (;l,ol -6u.$il agtrlur
- aftrlmak).

,-EJtsl O w d i I d i: <.JJu csJ-rsl ewdildi nenq = o $ey ale kegirildi' top-

landt>>, (-Jrqf- .sl-..lrll awdiliir - ewdilmek)'
,rd-s! i k d i I d i: beslandi, <s$5! .Jcl oEul ikdildi = uqaq terbiye edildi,
beslandi>. Bagqasr da beledir, (i$! -*-st'chsl ikdiltir-ikdil-
mak).
'P.b-srbrzfu otriildi = tiitek otttiriil-
oJ>f O t r ii I d i: gahndr, n,rJjf
dii, galndr>. Bagqasr da beledir, (,tJll -l-sUJJ:| otriiltir - ot-
riilmek).
,-eJji U t r u I d r: kasildi, n.srljf eu saq utruldr = saq kesildi>.
Baqqast

da beledir, t-/;l-.it-Uf utrulur - utrulmak)'

d$il A d h r r I d r: ayrrldt, d-*yol adhnldr = iki yol aynldr>' iki

<,JJ-J]I

dost bir-birindan ayrrldrgr zaman da belo deyilir, diglerin

bir-birindan ayrtlmasr da beledir' (i'!1 - clt^ljl adhnlur -
adhnlmak).
ca.rl-liiU a n r ii I d i: segildi, (Ls.jU cr$iftidhriildi nenq = nesna segildi>'
 Mahmud KaS{ari

caJJif U An r t I d i: adamlann bir qisminin bir terafe gekilmesi do be-

ladir. <,sJ]if ;t;t .5J anrnq arani iidhriildi = onun adam-
Iarr aynldr>, (-i]iL.st Liitidhrtiliir - iidhrtilmek).
.r.tl-r*! Isrrldr: diglandi,<cs.tl-r-! r-tt.ril atmakrsrrldr-gorekdiqlendi>.
Bagqasr da beledir, (;l-r*! -ci' t-r*! rsrtlur-rsnlmak).
u.l#l A g r u I d r: agrrrldl, ((19.lJ}1 ciJ .ss* ytik arttrn agruldr=yiik tepe-
dsn agrrrldr>. Bagqasr da beledir, (-l*l -cil.oJ.r&l agrulur -
agrulmak).
,sttj;l O E r a I d r: u[ranrldr, <.r$ff ts-,'*,Jf ol yerge olraldr = o, yero
ugranrldr, gedildi>, (ilf -dl."Iff ogralur - opralmak).
,rS.,'"f O g r u I d r: n.s.l.,,of ISJ3JL stinqiik ogruldr=siimiik ayrrldl va ya-
nldr>>, (-j-'"L,it l-cf ofrulur-olrulmak). Bu geirde de iqlan-
miqdir:
]Fl-4 d[c*
-rC-i,"i-l,su+
-13l*f caj IS'JUJI

j#A*6c3f
<Balgrk bahk yofrulur,

Qrgay yawuzyr[rrlur,
Ornqaklari ofrulur,
Odhgug bila ewriqiio.
Palgrq, gamur yofrulur,
Yoxsul, miskin biiztigi.ir,
Barmaqlarr ayrrhr,
Od ila qzrrurlar.
(Yazla qr$ln qar$llaqmasrnr tasvir edarak deyir: palgrq, gamur ayaq al-
tda yogrulur, yoxsul, miskin adamlar soyulun giddetinden
DivaniiWat-ilailrk
biiziiqiirlor, barmaqlan bir yere yrgrlmtr, ollerini bir oda
tutub ovugdururlar).
O w r i.i I d i: gevrildi, dondti, ...rJ3 -i er awriildi = adam yonol-
cr$-91

diyi yerdan gevrildi, dondib. Hareket istiqametindon do-

nen adam iigiin de belo deyilir, t-ti -.sUF owriiliir-ow-
rtilmek).
.s$-61 Og r i I d i: eyrildi, (d$-Fl riskend agrildi = gaharmiihasire
edildi>, (iJSl-..st^l-Sl agril0r - egrilmok).
.srj.!l O g r i I d i: <u$.Jsl HJ yrp egrildi = ip eyrildi>'

,rJjl U g r i I d i: yrrgalandr, <a.rlFf d'&# be$ik tigrildi = besik yrrga-

landt>, (-lSf -.sLoUf iigriltir - iigrilmek)'

.E.lyl O m r ii I d i: siistlegdi, <<.e-r$.l Cit -ru:6 kaynar aqrg amrtildi =

qaynar qazarL si.istlegdil>, (soyuq su t6kerken qaynar qaza-

nrn durdu$u kimi).

.s.bl Omriil d i: (d$->ol

'#J
arttntemrtildi = adamtncantgxdt'
nefosi dayandr>. coglunluqdan sonra siistlegen her $ey
iigtin bele deyilir, (-l+.t -.St t-r.l amriiliir - emrtilmek24l).

.sJFJ IrI a I d r: yrrgalandt, <a.rE-j Cl4 yrEaq rrgaldr = aEac ytrga-

landr>. Yrrgalanan hor gey iigiin bele deyilir, (-l6i -tguli"/
rrlalur - rrfalmak).
A r w a I d r: <.ss$-j d9-,,1 arkr$2a2 arwaldt = afsun oxundu>, (-SJ
,sr$-,,I

arwalur dl-$J arwalmak)'

aJill A I k a I d r: alqrglandt, <<dtJi!l o$ll l5{ begge alkrq alkaldr = bey
dyiildii, alqrqlandu, (;Sl1 - .5usJ1 alkalur-alkalmak)'

24r Besim Atalayrn fikrinca, bu fe'lin mosderi (dtrlJ^l amrulmak> olmahdtr

(DLT, I'
249). Hiiseyn titizgtin onu <emriildi" (c, J r s' 183)' Seqkin ordi ile Sarap Tu[ba
Yuitsevar iie (DLT-2005, s.l4l) <amruldt> gaklinda oxumuglar'
242 Burada <,.ri--j arkrl-karvan> stizii yerine diigmitr, <arwt9=afsun> olmaltdr' Hiiseyn

Diizgiin onu <arkrq> (o J., ,. lg3), Segkin ordi ile Sarap Tugba Yurtsever (DLT-2005,
s. tS7; (arwrg)), ginlilar ise <arwaq> qeklinde oxumuqlar (DLT-Qin, I cild, s.271).
 Mahmud Kaq{ari
a$,,r! i rki ld i: qoxaldr, <Le$J#g* sri tolimirkildi = goxesgertop-
landl>. Qoxalan vo irkilan her qey iigtin bele deyilir, (}-,rJ -
c!L^ls-,rl irkiltir-irkilmek). Bir bagqasr toplansa dexi bele de-
yilir. Bu fe'l yerina gore tesirli, yerina gcire tesirsiz olur.
.sJ3rf U r k ii I d i: tirktildti, u sJlJi C e+j iirkting bolup iirkiildi=
iirkiintti, qangrqhq oldu, iirkiildfu ,(JJ3JL .tt-ttll iirktiliir -
i.irkiilmek).
crJlllo I g o I d i: elandi, <ae.rllJ1 ..ut un elgoldi = un alendi>. Bagqasr da
beledir, (jsJ -dL^tlJ elgoli.ir-algelmek).
csrii-jArttndr:yiikladi,<c1tri:-Ji),^-j-,rlerargrsrnartrndr=adamhey-
besi'i heyvanrn ardrna, beline yiikladi>, (-SJ-4iL.i:-.J artr_
nur - artrnmak).
u$.Jf o r t i.i n d i: rirttindil, <<s$-lf ois; cirJf uralut yizin orttindi =
qadrn iiziinii 6rtdi.i>. Ortse, yene bela deyilir, (jJL Jr^'fJi
<irtiini.ir - ortiinmak).
.t$-rf O r t e n d i: yandl, <<l*!U s.rI..rl cirtendi nanq = nesne yandr>, (1!3-,f
_.SLj3Jl ortantir_ ci rtenmak ).
cssji-.rf O r t a n d i: giineq batdrqdan sonra buludlar qrzardr$r zaman
<a.i3-.,1 c$ buht ortendi> deyilir. Ttirklar bunu ugur sa-

yrrlar. Bu atalar soziinda de iglenmigdir: < .rJlt t*!i-,;f dr,$ ti

-u! 'r 4 -,f ,ri; tri,r q$ t.ri: JJti 'r 4or!!3 a_,,f tiinla buht
r ...:r_rf

cirtensa, ervliik urr keldiirrniqqa bolur, tanqda bulrt orton-

se, ewga yagr kirmiqge bolur = ax$am bulud qtzarsa, qadrn
ollan dogmug kimi olur, dan iizi.i bulud qlzarsa, eve
diigmen girmiqe banzayir>. Ttirklor stibh Eagr buludun qr_
zarmaslnl ugur saymrrlar.
Divanfi

aij_rsl O w d i n d i: yrfdr, topladr, (cr$+l oili'J uiiJl df ol ozinqa yernig

ew6indi = o oziine meyve yr!dr>. Bagqasr da beladir, tj+t^

-.sl-iril ewdintir - owdinmak).
,J$jf U t r u n d r: <,sJil Ug. dl ol manqa utrundt = o mono qar$l
glxmaq istodi>.

,e$jf U t r u n d r: <crri3 6+qcl#yel yrgagkautrundt = yel agaca yo-

naldi>, (i;l-.iu;l utrunur - utrunmak)'
.s$#! I s r r n d r: <crsi-r-! -j ar tsnndt = adam bir geyo qazablenib esib-

cogdu, Eakildi, biiziildii>. Bu soz kalam ve kaleme banzar

qeylarin i.istiina tam bigmeden soyuq su tokdiikde onun
daha biqmeyorak giy qalmast, sinirsak olmast hahnda soy-
lenir. Xogmacaz adamrn hirslanmosi da elodir, (i-wl -
c!u-,+! lsrlnur - rsnnmak)'
.sifl Ar r n d r: afndt, (carjfl $-! bahp afnndr = yatahadam ag-
E
rtdt, a[n duydu>, (-if l-dt"jf I alnnur -afrrnrnak)'
a.i:Sf O g r e n d i: oyrandi, (d$JSl.fJl -,,1 er bilig ogrendi = adam bilik
6yrandi> (-f.;Si -*u.;-ff ogrentir-ogrenmak). < sri..Ff d:f .rl

aruzlukograndi=adamsenetoyrendi>.Bubeytdodeig-
lenmigdir:
3-i3 t t,.
C,xitsf}1 rrJl

-,;Ul.J l3j6-rsLit
u3t g;P p1,,I
<Ordem tila, ograniiben24l bolma ki.iwez,
Ordamsizin ogiinsa anqmagiidhe anqar>.
Ordem dilo, oYraniben olma lovfa.
Ordomsiz oyiinse, imtahanda ga$ar).

rai Bu sdz iki xatt yuxanda areb alilbasr ila <o-..,61 ogrenin> gaklindedir. Besim Atalay
bunun dogru variantrnrn <ograniiben> olacagtnr yazmtgdrr (DLI. l,
s.252). Hiiseyn
t)iizgiin (i J ., s. 184) va segkin ordi ila Sarap Tugba Yurtsever (DLT-2005, s.370) bu
sdzii <ogreniben> gaklinde oxumuq;lat'.
 (ordem vo bilik tigtin gahg, dyrenmekden gekinme, heg vaxt lovga-
lanma, erdemsiz adam 6ziini.i oyar-<iyer, imtahan vaxtr ga_

grb riisvay.olar).
6$Jsl o g r i n d i: eledi, <.s$Jsl .n obt.liurafut yrp egrindr=qadrn ozil
iigtin ip eyirdi>.oztinti ip eyirirmiq kimi gosterdi manasrn-
da da bele deyilir, (jjL.st ^._r.lagriniir-agrinmok).
,e.ti."il O x s r n d r: pegman oldu, <dri*if Ui4f ui.lg rjf ol krlmrg iginqe
oxstndt=o tutdugu ige pegman oldu, (-rjsif -6r-'r..r; o*rt-
nur - oxslnmak).
d$-'J O r s i n d i: erlagdi, ((cr&j &l oEul orsindi = u$aq boyiiyiib kigi-
legdi>, (jrJ -LtLrj-ulersiniir - ersinmek).
drir,,!l O w s i n d i: ev saydr, ,,ori,il ,tsl! cjl ol bu owni ewsindi=o bu
evi oz evi saydr, oraya yerlegdi>, (j.it- .sr-i,it ewsin1ir -
awsinmak).
ctrii-r.l I q g r n d t: qagrrtdr, (<(J'riis.l Ol5J sLii cjf ol ku$nr eligden rggrndr
=o, qugu elinden qagrrtdr>. Bu sciz ( c,prtjl dtiE!
"p.q
.r.ri+! yakadakr yalgagah aligdeki rg[rnun mosalinde de ig-
lonmigdir, <yaxadakr, yaxaya toki.ilan yemok yalarurken
eldaki da alden glxar> monaslna gelir. (yaxaslna tokiilan
yemoyi yalamaqla ellegen kes olindeki grimga-ganalr da
itirar). Bu sciz bir geye ehtiyac duyan adamrn ewalco alin-

dekini qorumast tigiin soylenir.

qe'tiir.l I q g r n d r: sendeledi, Hqe-tiia.l -.rlar rgErndr=adam bir yerda dura
bilmeyerek sendirladi ve buna gore utandr>, (.1#-.! -cit !t!
rggnur
- rggrnmak).
.sJi-,r! I r g a n d r: yrrlalandr, <6rial @Qyrlag rrgandr = apacyrcpa-
landr>>, (-r-&J -,gl-d3.,/ rr[anur - rrlanmak).
ca$i.il A I E r n d r: agrndr, <<cr.rii.il rjEta$ a$frndr - dag aqtndt>. Har qey

agrndr[r zaman bela deyilir, ( j}]*il-,5tr:Li1 a9!rnur-a9!rn-

mak).
.r$11 A I k r n d r: tiikendi, bitdi, (d-Li,rsr1l alkrndr nenq =
bir $ey biis-
btitiin bitdi, tiikondil>-
alfu-
d$ll A I k r n 61' 11,e-rr!l -j ar alkrndr = adam dldib, 15:itt-.3trrlJl
nur - alkrnmak).
,s.i35f O t gtin d i: yamstladt, <(d$3ijlKtdl ol manqaotgtindi = o mo-
ni yamsrladr, teqlid etdi>. Bahsleqme da beladir. Hamin soz
bu maselda de iglenmigdir: <..r-1.+ t'":ttt ti;t3 ti..p karsa
"t:l
kazf4aotgiinso,buttstnur=qargaqa^yamstlasa,budusr-
nar))'(qarpaugugdaveyaqiivvadoqazrteqlidetso,ayalt
qtrtlar).Busozadamaozheddiniagmamasriigiinsoy-
lonir.
d$s.J i r k i n d i: yrldr, <urSJ !5.S L$il clf ol ozinqe nenq irkindi = o
oziine bezi geyler yrfdr, mal yr[dr>. Bagqasr da beledir,
(-isJ-.st-:s1! irkiniir - irkinmek).
gr$5*.,1 qopardt, (cr$5*'l sf crl at of iskendi = at otu
i s k a n d i: qrrpdt,
qrrpdt, yava$-yavaq qopardu' Tiik ve ya qrsa boylu ot qo-
paran adama da bele deyilir, 1$-,p,.su.r*,! iskaniir - is-
kenmek).

cr$S.$ O I g e n d i: eledi, (qrri($ ggt 'i;t-,,lura[ut un elgandi=qadrn ozii

tigiin un elodi>>, (-fiilt -..suirJl algentir-algenmak)'
6.ris.-cl Omgond i: yoruldu, <<4;'t15-d # tl4l-ri dJ ol bu rqta telim em-
gendi = o bu igde gox Yoruldu>.

cr$SJ O m g e n d i: buradan ahnaraq (( d$i.ol li,uly OLi'xan karqrka

emgendi>deyilirki,<<xanSarayaendi>demekdir.Buda
<xanbuyol.dayorulduveendi>manastndadrr.Busoz
 bayler ve boyiikler iigiin gox ince soz olaraq soylenir,
1.$,*t-.st :Sul emgeniir-em_qenmok). Oguzlar bu sozii bil_
mirler.
.s4f u p I e n d i: talan edildi, ns"jl+f ,s.,,rft..juj anlnq tawarr tiplendi
=
onun mah yagmalandr, talan edildir, (AL.sr-!f iiplen1ir
-tiplenrnek).
s'$3lA t I a n dr: atlandl, <<a;rril -jer atlandr = adam atlandr,ata
mindi>.
a.t',ljl A t I a n d r: <csrilSl l.iiE cjl ol tagka atlandr = o, dala grxdr>.
opuzca. Har hansr bir qeya glxmaq, atlamaq da beledir,
(j$ -ddll atlanrr - atlanmak).
csrfl3lo t I a n d i: kokeldi, <a;Jt3lrjef oEul etlendi = u$aq kokoldi>. Anq
iken ete-qana dolan her qeye bela deyilir, (j$ -r-sL,r:ljr etla-
ntir - etlanmek).
.s.r$! i t I i n d i: itelandi, <.sJdJ ciE tas itlindi - da$ italendi>. Baqqasr
da beledir, (,,rexi!--sr*,'tr itliniir - itrinmek). u|uq imekre-
maye bagladrgr zaman da bele deyilir. <earqrmdan gekil!>
manasrnda <aEJ o,rie d-ii ytizdin itlin!> deyilir. Bu
'n3ni1q
sciz qazabli vaxtda iqlsdilir.

cr$lrl A g I r n d r: agrldr, (crJj+l g* kapug aghndr = qapl agrldr>. Baq-

qasr da beladir. Bagqa bir soyleyigo gcira <a.rr+r agrldr> da

deyilir, 1sl$t-6t :blaglnur - aglnmak).

.s.X+f U gIend i: iiglagdi, nc5..iLi.ss]+f tiglandi nanq = bir gey tig oldu>.
Iki qaz tig olanda (<rr$+f j6 C iki kaz tiglendi> deyilir,
(AL.-5r ^nlf iiglentir _ tiglamnek).
cr$lrl i g l en d i: iglandi, ((srril'r lJ tangiglandi = taxrl den bagladr,
iglendi>. Yemoli maddalerin ortasr, <izeyi yeyilecak hara
D iv anii lii$ at - it - tiir k

geldiyi zaman da belo deyilir, (4.! -.sL:1t! igleni.ir-iglen-

mek).
cr$lilUgl a nd r: (..(jUaSl+f uglandr nenq = bir qeyinucu peyda ol-
du, (AJ -6t-lrJ uglanur - uglanmak).
d$lil E d h I e n d i: istifada edildi, (d.ju s.r.rlil edhlendi nenq = o gey bir
nesne tigtin istifada edildi, semarosiz qalmadr> (deridan
kiirk, kegadan ayaqqabr tikilmasi kimi), (-$3t- r-{t-cr131 edh-
lani.ir - edhlanmek).
d$lif U dhl on d i: hoytiregaldi, (d&T3f uit; yrlkrtidhlandi = ilxr aygrr
istedi>, (-r,tlf -.st lif iidhlaniir - tidhlonmek).
a.ri3j O r I e n d i: are getdi, <.s$LI oilJf u12$ut arlendi = qadrn ere get-
di, er sahibi oldu>, 1AI -*t.ol-,rt erleniir-erlenmek).

sJljO rl on d i: goriindti, <sr,ll-.rlc4 buhtorlendi = bulud goriindii>

1j.,i-.st^,1-;f orlentir-orlenmok). On gozeli u.r...,31 ordi> de-
ya soylemekdir. Bu geirde de iglenmigdir:

',' hil +p.sl

,.,t rrf ,",j, r clI
,..' .l lt1 ljSlu:,
i*-Fl fL ,''tr *
<Ay kopup ewlani.ip,
Ak bultt cirleniip
Bir-bir tiza okltinilp,
Sagli.ip suwl enqreqi.ir>.

Ay grxrb halalenir,
A! bulud gorflntir,
Bir-bir/inin I izl erinl e yrfrlrr,
Sagrb suyun, aplayrc.
 Mahmud Kasfiari

(Ay dofub, hala ba$ayrb, buludlar yiikselir, bir-birinin iizerino ytftlrr,

gurultu ile yer i.iziine su bogaldrr). Ay halalenende ti.irkler
yagrg yagacaq deye bunu u$urlu hesab edirlor.
,s$isf U z I ii n d i: iiziildii, <,s$irf &f urk iizliindi = ip tiziildii, qop-
du>. Bagqasr da belodir, (-iljslxtJ.lri tizltintir-iizltinmak).
.sr,ljf U zl a n d i: qabardr, <.s$ljf C41 altq tizlendi = qazantn qapagr
qabardr>, (i:f- .surJf iizlentir - iizlanmok).
crJl*l O s I i n d i: taxrldr, <l5-!U caJl*I aslindi nenq = bir qey bir geya ta-
xrldr>, 1Jf-t-*t :utesliniir - oslinmek)za+.
atst OwIend i: halelondi, <a;rjl3l €l ay owlandi = ay halelondi>.
ooffu O wl en d i: ev sahibi oldu, <dr,liI ,*l\df ol bu owni swlendi = o
bu evi oztine ev elodi>, (-ilit -.-sr.lOtawloniir - ewlanrnek).

.s.ilsf O k I e n d i: dincaldl, (dr$i.,j 4i]l aruk or oklandi =yorgun adam

dinceldi>, 1-,!sf -.suas{ oklaniir - riklenmak).
.s$tsf O k I o n d i: baga dtigdti, anladr. Bir adam bir geyi evvolce baga

diiqmayib sonra anlasa, nrSl oklandi> deyilir. Soztin asli

<a.]lsjr ciklondbdir [vavla].
.sr,ls! i g I e n d i: xestelendi, <cs.r.,15! citJf u1a[ut iglondi = qadrnr alrr
tutdu>. Bir adamrn bir az xostolanmasi de beladir.
s.t.il.l O m I o n d i: (( d$.1 -.rl or omlandi = adam ciziino dava-derman
eledi>, (At-'st :t t emlentir - emlonmek).

BU BABIN MUZAOF OLANLARI

,A-tlO rpattr: tirpetdi, <s5.Jf bi!J arbaqtn orpattl = adam saglnr

tirpetdi>, (-6.i-cAt 6.tf orpatur-orpatmak).

244 Basim Atalayrn qeydine gore, bu sozyazma ntisxede ((ir$Ll =asltndr> imlasrndadtr
(DLT, I, s. 259).
Divanii Wat-it-tilrk 291

,AJI rp e t t i: kesdirdi, <L!tr)l Ctu cjlol yrgag irpetti = o, apac bigdirdi,

kesdirdi>, (jiJl-dLnJ irpottir - irpatmek)'

uF)l Artatt t: pozdu, <f-J dl ol artattt = o o geyi pozdu),(3-i-
clt i3.,,1artatur - artatmak).
c\j ir t e t t i: axtardy <<s!Fj"J df ol anr irtatti = o onu aratdt, ax-
tardr>>, (-&.j -.sl-i3j irtatiir - irtatmek).

,Ftt 6 r t a t t i: yandrrdr, <L,5Jl 4,Jl of biik ortatti = o, agachpr yan-

drrdr>. Bagqasr da beladir, (J'liJl-.-sl-i3i ortattir -ortatmak).

it*,lis t e t t i m: istatdim, gagrrtdtrdtm, (t'*! ,j o'men anl istattim =

man onu istatdim, axtarrhb taptlmasr i.igiin dahnca adam
gondardim)), ( ji-!-!sl-{ii-'l istatiir - istatmek).

JGf O k tat t r: ox atdrrdr, u.#l C 4beg anr oktattt - bey ona ox

atdrrdr>>, (j6l-.iu31i oktatur - oktatmak).

O I x u t t r: oturtdu. (.,33'tf &,)l ol meni olxuttt = o meni oturt-

"3lf
du>>, (dwiJf -.iilf okutur - olxutmak)' Osli g ! ila <.lul
olfuttr> gaklindadir. Qiinki fe'l i x ile tesirli olmaz, ara-
srra i I ile tesirli olar. <Oyatdr> demek olan <ar-iif udh-
gurdr> ve <doyurdu> demek olan <a'r-i3 todhgurdr> soz-
g herfi ila tesirli edilmiqdir.
leri de belsdir. Burada fe'l i
,j*l O p r a t t r: yrpratdr, kohneltdi, <si;f itS.Jf ol tontn oprattr = o,
paltarrnr yrpratdr>. Baqqasr da belodir, (jrf- dl-jlf opra-
tur - opratmak).
;J3f U d h r a r t i: artrrdr, goxaltdr, (,itli glti6 ol tawarr! iidhratti =
cJf

o, mahnr goxaltdt, arttrdt>>, (jlif- dt-iJif tidhratiir - [dh-

retmak).

.]ftA. Irr tt r: agntdr, u;tll iJiol ant a[nttt = o onu a[ntdr, incit-
di>, (-i-'el -ciL.3fl afntur - agrrtrrak).
292 Mahmud KaS{ari

.]}l O p r a tt r: gonderdr, <<u;il B4t (F cJf ol mani rgka olrattr = o

meni ige gonderdi>, 6iL dwff ofratur-ofratmak).
O g r e t t i: oyratdi, <<;rsl.s.li t5.ii tji ol manqa bilig ogrotti = o
"5JSf
mene bilik oyratdi>. Bagqasr da belodir, (ld-sf -'st-!(t og-
retiir - ogratmek).
d;f U g r i t t i: yiiyrtitdti, (;Jsf d."J'fts.jl cJf ol anqar begik tigritti = o
ona begik, ytiyriik yiiyriitdiD, (JiL .srr: sf tigritiir - iig-
ritmek).
Gyl Omri t t i: qrdrqandtrdt, f+J,.st dL "16 kaqrnmak meninq
"']A
yinim emritti=qagrnmak menim bedonimi qrdrqlandrrdr>.
Bele ki, adamrn qoltuq altr ve ya boynu qagtnsa, bundan
biitiin badeni qrdrqlanrr ve adam gtilmeye baglayrr, (j-rl-
.sl-il emritiir - emritmak).
;:aA t s e tti: ate tamahlandrrdr, <<.r5*,:1 g*,)l olmeniatsetti = o moni
eta tamahlandtrdr>>, (i."iI -.sl-t"il etsetiir - atsetmek).
s5'"rlAx sa t tr: axsatdr, <ri"*iIl cJf ol am axsattr = o onuaxsatdr>>,
(J3L{ -6t.c;il axsatur - axsatmak).

;l'.''i'l A gs a t t r: aqa, yemoye tamahlandrdr, << ;f,',^r'l cff cjf of anl a$-
sattr = o onu aga, yemeya tamahlandrrdr, (rl''^r'|- 6tCi;,"-,,1

agsatur - agsatmak).

}I'.AI O w s a t t i: ev tigiin dalxdrrdr, evi istatdi, <;fil * ?bf oglum

meni awsetti = oglum meni ev i.igiin danxdrrdr, evi istet-
di>, liit-*r-:;it awsettir - awsatmek).

r5iilO x g a t t r: oxgatdr, benzatdi, (s5iif titilcji dl ol meni atama ox-

gatdr=o meni atama oxgatdr, banzetdi>, liJAi -.31^r:i'rl s1-

gatur - oxgatmak).
Divani)

ri1j,!f U w $ a t t r: ufalatdr, <rfiil .st^:l df ol atmek uwqattr = o, gorek

ufalatdr>. Bagqasr da beledir, (J3:t'iL 6r-i':'!l uwqatur-uw-

gatmak). Dogrusu budur, (qrfi{u$attr> da deyilir.

,j.il OIget t i245' mdhkem acdrrdr, az qalaactndan oldtirdti, o C,Jf

crii,ll ol anr olgatti = o onu o qader acdrrdr ki, gozii qaral-

<fi, gozii dondii>, 1-,;fuJt-.st iltt cilgetiir - olgatmak).

cFJI r p a t t r: yrrfalatdr, yrrgatdr, silkaletdi, <<fi:f ee.Jf ol yr[ag

rrgattr=o, apac yrcfalatdr, silkeletdi>, ( .Fi - 4fi1t vpa-
tur - rrlatmak). Bu bendda de iqlenmigdir:
3il-,lt .si q*
ri-*1 c*eq
;-i]lt ..s$ iDti

FJSI e,,,9 rJi;

<Yigitlorig igletii,
Yrgag, yemig trfatu,
Kulan, keyik awlatu,
Badhrom krltp awnaltm>.
igidleri iqladek,
Agac, meyvo silkedek,

Qulan, geyik ovladaq,

Bayram edib ovunaq.
(Bir gazintiden bahs ederek deyir: genclerden agac silkelemekde, meyva
yrgmaqda, geyik-qulan ovunda istifada edek, gi.inlerce se-

vinc iqinde bayram edek).

2as \,a7rrrv ve basma niisxelerde ((crGll=61$etti> sriziiniin ilk harhnin harakesi yoxdur.

Besim Atalay onu oxurnaqdan imtina etmiqdir. HiiLseyn Diizgiin hemin sozti <elqattil>
(rcJ: s. 188), SeqkinOrdiilesarapTulbaYurtsevarisa (DLT-2005.s.374)<olgetti>
qaklilde oxumuglar. Bu, dogru oxunuEdur, giinki hemin soztin kokii <olmek> sciziin-
dandir.
294 Mahmud KaS{ari

,Fl U I g a t t r: boyiidii, (r.liilf 6ilif 6g131 ulfattr = u$aq boyiidti>,

(jilf-Ot-cilf ulgatur-ulgatmak). Osli <ulgadhtr>drr.
U r k ii t t i: iirkiitdii, <sgJf o'g dl ol koy iirktitti = o, qoyun tir-
"3j
kiitdtb). Baqqasr da beladir, (-r-6r{ -.su3j tirktitiir - i.ir-
ktitmak).
cr3rl O m g a tti: eziyyat verdi, yordu, (cllsil cjf ol emgetti = o yordu,
eziyy at verd i>>, ( Ji5."1 - dL.i3il em gati.ir- emgatmek).

s3ill O I g e t t i: elet(dir)di, (cr51ll C:st ,ll cJi ol anr un elgatti=o ona un

alat(dir)dil>, (,21Ht -!st-4i3ll elgattir - elgatmak).
;J*f U p I e t t i: talatdrrdr, yagma etdirdi, ufil Olrii €l ,Jf on arunq
tawartn tipletti = o onun mahnr yagma etdirdi>, (Af-
.st ilrl1ipletiir - tipletmak).
,jlil O t I e t t i: ato gevirdi, u,-.jlrr| a'stcI ol koy atletti = o, qoyunu kesib

et hahna saldr>, (i$ - {-sLqil3letlettir-etletmak).

;lsf O k I ti t t i: goxaltdr, <uilsi rluu tjf ol nanqni 6kliitti = o, malnr

goxaltdr>, 1-!1sl-.suctsf okltittir - riklttmek).

crnitEdh letti: yaxgrlagdrrdr, <cF31 oi:$

oltavannedhletti = o, rjf
mahnr yaxgrlagdrrdr, keyfiyyetini artrrdr>, 1i3l -isl-lli|
edhlattir - edhletmek).
;if U d h I a t t r: gonderdi, saldr, (cilif Kn oFf .Jl ol oihn manqa udh-
lattr = o, ollunu menim dahma saldr, dahmca gonderdi>,
(jif -<t;lil udhlatur - udhlatmak).
,,'11.,'it i gletti: iglatdi, (cr:Lil ull -Sjl df olanqari$ igletti = oonaig
iqletdi, ig gordi.irdi.i>, 1 ;r31"'^t t- .sL^r1 &! iglettir - iqletneft ;z+0.

;!,tl Ag I a t t r: tamir etdirdi, (s5l.i1 citrl .Jf ol ayak aglattr = o, eabr te-
mir etdirdi>, (:fut- 6l"'t&l aglatur - aglatmak).

ra6
Bu gtin <iq> kimi istifada edilan soz kegmigde esasen <rg> geklinda telefftz olunur-
muq. Bu maddadan <iq> varianturur da paralel olaraq iqlendiyini goriiriik.
,jltl A S I a t t r: qovdu, uzaqlagdrrdr, <rilil s+t4 dl ol kigini aglattr = o
hamrnr qovdu, istediyini edo bilmek iigiin hamlil yanln-
dan uzaqlaqdtrdt>, (-ir l-,it.ol]i, f aglatur-a$latmak)'

,;Fl o g i r t t t: arttrdt, <<;391oJ9 diol tavann ofhttr = o' maltnt ar-

trrdr, goxaltdt>, (jFL 6uatiloghtur - olhtmak)'
,lgf A w I a t t r: </lh,$.1 tJ-i.. rjf ol manqa twtk awlattr = o mene geyik
ovlatdrrdr>r, (jEl .it^:sl awlatur - awlatmak)'

;]5! i k I e t t i: tapdatdr, ol anqar yer iklatti =o ona yer

<r3s!i,.,..t9t cJl

tapdatdr>. Bagqa sozde de beladir, (;ls1 -'-sLrilsl ikletiir -

ikletmok).

#f i g I a t t i: xastelendirdi, n,jlslC;:.l* buyer aru iglatti = buyer

onu xestalendirdi>, (-ilst -"st-:st iglatiir- igletmek)'
e m I e t t i m: dava-derman eletdim, dormanlatdtm, (Fljl C i'"
FUf
mananlamlettim=mononudermanlatdtm,onadava-
dorman eletdim, (At -*t-:t't emletiir - emletmek)'

FL! i -l attim: him-cimetdirdim, (FL! C c' menam imlettim =

mon ona alle ve ya goz-qaqla him-cim elotdim, (':rAt-
!5I-.3Ll imletiirman - imlotmek).

,,,i]i{ E d h n o t t i: deyigdi,
(sljll i or edhnetti = adam dayigdi, bir hal-

danbagqahaladiigdii>.Birhaldanbaqqahaladiigennes-
na iigi.in bela deyilir, (-Fit- ..sl-iill edhnetiir-edhnotmak).

FJ o r n a t t t m: yerina qoydum, <p1:11..suu o' men nonq ornatttm =

men o qeyi yerine qoydum>, (ir"AL cfidj ornaturman -

ornatmak).

LrL'*l O s n e t t i: asdirdi, rr,-H Cvl o# tanqri esin asnetti=tann yel

asdirdi>.

;13,-lO s netti: <;fi-'lC.st+ yekanr esnetti = qeytan onu esnatdi>>,

lrii-,t -.SU(U asnatiir - esnetmek).

 Mahmud KaS{ari

Fif U s n a t trm: zennetdim, benzetdim, (Fl*.,f Jtil iJ" men anqar

usnatttm = mon ona oxqatdrm>, (-ft-f - 6fr-':1...f usnatur -
usnatmak).
gfrt d' g n a t t r: agnatd4 <<"fr!t3t=;$,1t cjf ol atrn toprakka alnattr =
o, atrnl torpaqda alnatdr>.

cfrt A,g n a t t r: buruqdurdu, <drcl O$.s-ij dul df ol yagak arunq trln

afnattr=o ceviz onun dilini burugdurdu, onu kikildotdi>,
OfuL 6r-.i1i1 agnatur - agnatmak).

,j:ll U I n a t t r: sahmanlatdr, n,jilf .9f cjf ol okrn ulnattr = o adam

oxunu sahmana saldrrdr, oxun alacrnr diizaltdirdi>, (_illf -
-t Lai
dr "iirlulnatur - ulnatmak).

MONQUSUN BA$QA BiR NOVU

,s:-isl O t ti r d i: xatrrlatdr, (6rJ,1Jf !- un cjf ol manq a sozottirdi = o

mene sciz xatrrlatdr>. Bagqasr da beledir, (_jgf - .suJiJf
<ittirtir - otiirmok).
dr-&J E t t i.i r d i: biikdiirdii, <.sr-iJ JKil cjl ol anqar belilk etttirdi =
'ili
o ona fitil biikdi.irdii>. Btikiilen her geye bele deyilir, (li!
-.sl-i.l etttirtir _ etttirmek).
s.;tt A g u r d r: acdrrdl, (<crr;tt crjl df ol anr agurdr = o onu acdrrdr>>,
(.r*lt- .gt..=pll agurur - agurmak).
.r"4f O y u $ d r: oydular, nt'rr4f OJit! (J5! rYf olar ikki kagun oyugdr =
o iki adam qovun oymaqda yarrgdrlar>. Komeklegmek de
beledir, fj4L.it .4loyr$r"rr - oyugmak).
.s"4f O y u q d r: u,et4f OJ qEol anqar kapka un oyugch =o
J5-j1 .Jf

ona qaba [guvala, dai4arupa] un basmaqda komok etdi>.

Bagqasr da belodir, (-r$f oyuqur - dt..Jif oyugmak)"
Div anil lii{at-it- tiirk
,idf U y ii k t i: gomiildii, (s!r;f lr"e il3l .-iij anrnq adhakr kumda
iiyiikti = onun ayaprquma gomiildib. Baqqasr da beladir.
,F.f U y ii k t i: incidi, (c/{{ ,3 lil .5:jl anrnq adhakr iiyiikti = onun
ayapt daga dayerek incidi, yaralandr>>, (-ruif-lst"df tiytiktit

- iiytikmak).
,.sJ;l A y r I d r: deyildi, soylendi, <aJr-l jt-,-l,(jl anqar s<iz ayrldr = ona
soz deyildi), (jrl-ds.l ayrlur - ayrlmak).

u$f o y u I d t: oyuldu, na4l-r+ yer oyuldr = yer oyuldu, guxurlagdu>,

na4f ;s totti oyuldr = yagr$ tiziindan dam oyuldu, (-re!{
dt'$f oyulur - oYulmak).
.s.{tO y u I d 1; 11c5.ju ,rsl,,i oyuldt nanq=bir qey srxrqdrrtldt>, (unun da-

larcrga sxtqdtnlmasr kimi), 1-df -Ot'!f oyulur - oyulmak).

orllf Uy aId t: utandt, gakindi, u a"!jl O-ri, cJf olmendinuyaldr = o
mendon bir igda utandr ve o i9 gormakdan gekindi>, (-Sf -

dulf uyalur - uYalmak).

rr$.! I y r n d r: giicendi, (ceri',.! -i ar tyrndr=adam giicandi, ayaq yolunda
ciziine giic verdi>, (-i.!-cit^i."!ryrnur - ryrnmak).

BU BABIN DORD HORFLiLORI

.s.-bJ A y t u r d r: dedirtdi, soyletdi, 116r-;fuJ jJ* t.ti'dl ol manqa soz ay-

turdr=o mene soz soyletdi>, (.t31 - ciLil ayturur - aytur-
mak).
,r.if O y t u r d r: oydurdu, (d.Ui;i OCl3 U5" cjl ol manqa kagun oytur-
dt = o meno qovun oydurdu>. Baqqasr da belodir' (-,r}f -
ciuif oyturur - oYturmak).
,s..i{ O y t u r d r: basdrrdr, <,rrif oJ df ol un oyturdl=o, ur1 basdrr-

<L>. Baqqasr da beledir, (;3i -cil-'if oyturur-oyturmak).

298 Mahmud KaS{ari
,e.r-p+f Uygu rd u: oyatdr, ((crrj,i;f olmaniuygurdu= omenixe-
'*dl
bardar etdi>. Bu siiziin dh ile soylanan <udhurdr> variantr
da var, (-,'+t:L4it"+t:f uyEurur - uygurmak).

afit! A y r r g d r: aynldrlar, <.r&il,l C _ryf olar ikki ayngtr = onlar

ikisi bir-birindon aynldrlar>, (jeatl -c!tJy,l ayn$ur - ay-
rrgmak).

ctslll A y t r I d r: soruguldu, <cs$i,-,l jy soz aytrldr = soz soruguldu>>,

(-l$- dl-l$ aytrlur - aytrlmak).
6lj!-.1 A y t r n d r: <csr*I ir soz aytrndr = sciz sorugma[r lzizarine
gottirdtD, (-ill -.it.ti.-"t aytrnur - aytrnmak).

crJr,,,l Eymend i: eymandi, qokindi, qorxdu, (19ri.jl U.i+l JH O,r.L df ol

mondin bu rqta eymandi = o menden bu iqde eymandi, ga-
kindi>, 1j-"t -xW."t eymaniir - eymenmak).
crsly"! E r i I d i: yarrldr, <urli! ttr tam erildi = divar yanldr, bagr zada-
landi>. Bagqasr da beladir, (-fu! -.st l;! eriliir-erilmek).
uJ-,{"! E r i I d i: bu sozdan ahnaraq ayln sonuna do[ru ay nazilmoya iz
tutdugu zaman <a.tl-p"! alay erildi> deyilir.
6.il+f O s i I d i: askildi, azaldr,l1u(il.i cr$4rl esildi nenq = nesna askildi,
azaldr>>,1-!y;t -.st 1r*l esiltir - esilmak).
.rJfuJ g w i I d i: tez, tacili olaraq, (cr.rlll! 6Jrl rfka ewildi = iga tez baqla-
ruldr>>, 1-!L"r -.sr-Ii',! ewili.ir - ewilmak).

BU BABIN MUZAOF OLANI

,Al O y n a tt r: oynatdr, <r,3i,rf 11 df ol anr oynattr = o onu oynatdr>,

tjl{-.Eu.qf oynatur - oynatmak).
D iv anil ltiga t- it - ttirk

BUNUN BA$QA sin Now

drl+l A y a d t: qorudu, n,rs.l d-l 3 ol tontn ayadr = o, donunu,

paltarrnr qorudu>. Bagqasr da beledir.

.s$l A y a d r: loqab verdi, <,rrLj gt.l -,15*il Oli xan anqar ayag ayadr =
xan ona ayama,laqab verdi>>, (Jt'.I-diLL.l ayar - ayamak)'

oono HoRFLiLoRiN uQ nenrl,iI,oRi

c.rrL.-r! i r p e d i: bigdi, uzununa kesdi, 116J'r.-,/ Aq di ol yrgag irpedi = o,

agac bigdb.

u.$,._r! i r p a d i: korladr, <drtil! E*t .lt ol rgrg irpedi = o, iqi di.izeltmak

isterken, ko rladt>, (.lt'. J -..st'I". J irpar-irpamek).
6.rt3-,j d r t a d t: xarab oldu, <.S.iLi qrrE-,,l a1{2dl nonq = nesna xarab ol-
du>, (-lliJ - duEi artar - artamak).

dru O r t e d i: yaxdt, (criiil5-i3l df ol otunq drtedi=o, odun yaxdt>.

Bagqasr da beladir,(lu-1f -''sL"u-ll ortar - ortemek)'

crrti.,r! i r t o d i: istadi, <rr.rEj &&"t -i er rqr! irtadi = adam i$i istedi, igin
dahnca dtigdti>, (-rE.J -.-sl'tiJ irter - irtemak)'
qrrLi#J i s t e d i: bu da <r.r.rE-j irtedi> kimidir, (.jj'*!- dl-cE-l ister - is-

temek). Bu geir pargasrnda da iglenmiqdir:

d-i -i331 q,14

e.S-P
g{ fJi+
#..,! S{Jir"*
-1q;6t6 ,; -e.
<Yr$ap udhu artadtm,
Bagnm bagrn kartadtm,
 Kagmrq kutug irtedim,
Yafmur kiini247 kan sagar>>.

Dahnca agladrm, hahm pozuldu,

Bagnmrn bagrnr degdim,
Qagmrg seadati geri istedim,
Goziim yagrg kimi qan sagar.
(Sevgilimin arxasrndan hahm pozulana qader aglayrb-srzladrm, balrrm
bagrn teyladim, eldan gxan ssadatin dahnca di.igdtim, go-
ztimden yagrq kimi qan tokiiltir).
.erl.rif u n d a d i: hayladr, tinladi, gafrrdr, <<dit$i ,f dl ol meni iindedi =
o moni gagrrdr, hayladr>, (j.rif -.stotsliinder -iindemek).
,J+il O w d i d i: topladr, yrgdr, <a+.r!l J+l.Jf ol yingii awdidi = o, inci
yrgdr, topladr>. Baqqa bir qey vo meyve toplamaq da bele-
dir, (;.ril-,-st+ri1 ewdir - ewdimek).
6rlrJl d I d a d r: aldatdr, (6.tlJl det; df ol yagrnr aldadr = o, d{igmeni
aldatdr>, (.rlJI-.gt t.rllaldar - aldamak).
a+.rlf U I d r d r: <,r+Jf .ilf ol 31 uldrdr = at nalsn, yalnayaqqaldr>. Bag-
qasr da belodir, (-llJf -dt+Jf uldrr - uldrmak).
6.rl;i Q p r a d r: yrprandr, ((cribf Oj ton opradr = paltar yrprandr>.
Bagqasr da beladir, (J*f -6t-ol*f oprar-opramak).
6rljl U a n r a d i: artdr, goxaldr, 11l5-iU 6.rtjl iidhrodi nenq = qey artdr,
goxaldr>, (_,rl_,ril -.sl-t_231 tidhrer - iidhremek).
drJfl A g r u d t: agrrlagdr, <(LfiU cstJ'1cl agrudr nonq = nesne aprr-
lagdr>.

247 Bosim Atalayrn fikrince, nr# kliniu sciziintn avazina (s$ kibi)), yeni <kimi> scizii
olmalrdrr (DLT, I, s. 272). Htiseyn Dtizgiin ereb alifbasr ile <kan>, farsca <xun>. latrn
alifbasr ila <yagmur kiini kun sagar> yazmrgdrr (6 J . s. l9l-192), Segkin Ordi ile Serap
Tugba Yurtsever ise (DLT-2005. s.370) <kiini> deyil, <kepi>> yazmrplar.
Divanil liltat-it-tiirk 30t

,er31i1A g r u d r: 11,er391 .SJS! iglig alrudr = xastanin veziyyati pisleg-

(-u*l-cit -uclalrur - afrumak).
di>,

a+:r,|A E r r d r: afrrdl, (d!.-Pl ,A &) anlnq bagr agrrdr = onun ba$t

agndr>. insantn bir yerinin ve ya yaraslnln a$nmast da be-
ledir, (-,r;fl -ciL^ril afrrr-agrrmak)- Bu meselde da iglan-
migdir: <crt+*I ,A ai C+t*"'-r"t ,A 6;+ bir toyrn baqr
a$nsa, kamug toyrn baqr a[rrmu5 = [miisalman olmayan]
bir din boytiyiintin bagr a[nsa, biitiin din bciyiiklerinin ba-
y aprrmaz>. Bu soz dostlarr bir geyi istedikleri, qabul et-
dikleri, yediklari halda birinin bunu istememsi zamafut
soylenir.
drlJif O E r a d t: ufradt, (d.tl;cf JfiI 4 bag anqar ogradr=bay onun
yanlna getdi, onu yoluxdu>. Her ulrama iigiin bele deyi-
lir, (:l.fl- dulJilograr-ogramak). Bu geirde de iglanir:
cr^p{"$ t-, 't
Cjt"+d*
lYL"fl$ .e-A
d$:i.,',35 e+i
<Kolsa kah ograyrn2a8
Bergil takt azukluk,
Karlrq krlrr umalar
Yungrg kortip konukluk>.

Qonaq sene ufrasa,

Vergil ona azuqluq,
Qargrg edsr qonaqlar,
Kasad olsa qonaqhq.

:+t (O,,ji ograytn> sozii yanhqdtr, bir qeder irelidaki bir geirde keqen <ogreben> va bu
kitabda rastlanan <yiiksaben> modeli iizre <ograban> olmaltdtr.
 Mahmud Kas&ari
(Oger sene qonaq galse, ona yaxgl yemoklor ver, giinki yemek kasad ol-

sa, qonaqlar ev sahibine qarfrq ederler).

g k r a d r: kignedi, ((cr.!tJif d,lat okradr = at kignedi, yem zamanl
,eltyf
frnxrrdr>>, (.jyL cit"lJgf okrar - okramak).

qe+if U g r i d i: yrrgaladt, (d+if .rri c,ir-i uralut begik tigridi =

qadrn begik yrrgaladr>.
a.r.-,Ff U g r i d i: birine qar$r qurdugu hiyleni yaltaqhq arasrnda giz-
letmek isteyan adam tigtin de bele deyilir' <cr+isi I cJf ol
anr i.igridi = o onu uqaq kimi yellsndirdi>, (-rlSL ,.SLo1.,,Sf

tigrir - iigrimak).
,eg.;d O m r i d i: qagrdl, ((d+JAl e*J.sl df ol maninq yinim emridi = o
manim bedanimi qaqrdr>, (+,-r.l-*t lr"lemrir - smrimek).
.srlJil O w z e d, i; ((ditjl jg ,ljycjf ol sozni anqar ewzedi = o onu bu
scizle yamanladr, qovdu>,1-Jjll-*urJt ewzer - ewzemak).

f-rt "if O p s e d i m: <p-.rt-91,-rS C;^mon anl opsadim = men onu opmek

istadim>, (crlt-.+L dut +f opsormen - opsamek).
19.ttil O t sa d i: tireyi et istadi, qlqei{:l _,rler etsedi = adamrn tirayi ot is-
tadi>, (.I*iL.SLU1 etsar - etsamek).
qeJtil A t s a d r: atmaq istedi, 11.9.1tri1 cil df ol ok atsadr = o, ox atmaq
istodi>, (-1t*31 atsar - dt l*il atsamak).
,5.rUf O t s o d i: <itmak istedi, q1.e.rl*il
cfsl di ol ottin otsadi = o, de-
likden o yana kegmak istedi>, (.tt-,if -.st"t*if otser - otso-
rnek). Her hansr bir geyin otasine kegmek de beledir.
6JL*1 i t s o d i: italarnak istedi, (<drlJl giE 6.Jf ol taErg itsedi = o, dagr
itelemak istedi>. Bagqasr da beladir, ("J*:! -dul.,il itsar -
itsernek).
crir.+l A g s a d r: agmaq istadi, (ca'tl'rrJ g+.J ar kapu$ agsadr = adam
qaplnlagmaqistedi>>.Birqeyiagmaqistomekdobeledir,
-dl-'t"+l aqsamak).
(,rt^J agsar

,9.rl,r;! i g s e d i: igmek istadi, ((dJt'{r.l.iJ'"dl ol suw igsadi =

o, su i9-

mek istedi>. Baqqasr da beladir, (-j"+!-'su'"+! igser - i9-

semak).

agJt ril A x s a d t: axsadt, <<dlt*"il C'l at axsadt = at axsadt, topalladr>,

(-!"riLq!ur.,.il axsar - axsamak). Baqqasr da beladir'
,s.rt-,3! I d h s a d r: gondermak istedi, 11.e'rt''!!
tJ.il dS df ol ku|n manqa

rdhsadr = o, qulunu meno gondormek istedi>, (Jt-'i!-dt"'l-'i!

rdhsar - rdhsamak).

Lerl-,Jl U r s a d r: vurmaq istedi, (d.tt-,Jl df ol ant ursadt = o onu

"jl
vurmaq istedi>, (-lt*-i -dtrt-Jf ursar - ursamak)'
,err*;f {J z s a d t: iizmek, qoparmaq istadi, nqert-'jl a'irj .Ji
ol yrgr! uz-
sadt=o, ipi iizmek, qoparmaq istedi>, (lt-'jf - cit^l*'jf uzsar
-uzsamak)2ae-

qr.tt -,'*i1 A gsa d r: agmaq istedi, (sr'!ttr4'il oj jl ol art aqsadr = o' yoxugu
aqmaqistodi>.Yemekarzuedildiyizamandabufe,lig-
lanir, (-,1t -^il-dtit i.il a$sar - agsamak).

qr.rlril A Esa d r: grxmaq, qalxmaq istedi, (qrilJ1 t&U cJf ol hgka ag-

sadr = o, da[a qalxmaq istodi>, (.tL,nl dLtl-,il apsar - ap-

samak).

drtjjl o w s o d i: evini ozlodi, Hse.rl*61-j ar owsadi = adam evi tigi.in da-

rxdt>>, (Jl,.ol-.Sl-l*,91 owsor - awsemok).

:le Bosim Atalayrn qeydina gora, bunun dogru varianll Hqe.rtujf --luif - 'St-t-31 iizsadi-
tizsar-uzsamek>iohnihdrr. Y=azma ntisxada de beledir (DLT, I, s.277). Hiiseyn Dilzgitn
<uzsadr> (s J r s. 193), Segkin Ordi ile Serap Tugba Yurtsevar isa (DLT-2005' s.643)
< iizsedi> geklinde oxumuglar.
drLil E w s e d i: talesdi, (d.r-,il-,rl er ewsedi = adam telosdi>, (_pirr -
dUt*il ewsar - ewsemak).
,e.rt*6f U k s a d r: anlamaq istedi, q6.lL*ii , .],i -i er sdziig uksadr =
adam sozti anlamaq istedi>, (-,rL*6L duL*lf uksar-uksa-
mak).
p'tul O g s e d i m: eymek istedim, (tJt*sl ,A *men butak egsodim =
men budaq eymak istedim>, (cr.tt.st - dl-{L..<l egsarmen
-
egsemek). Bagqasr da beledir.
,ert*sf O gt adi: oymekistedi, HLrtL,.<f ,*,)l ol meni ogsedi = o msni
oymek istedi>, (-tt-.sL.st-t *sf og.rr - ogsemek).
,e.rj*,,Sl O k s i.i cl i: askil di, azaldr, (d.jU 6ti*St eksiidi nonq = nesne es-
kildb (.i.*s1-.st-i;l eksiir - aksiimak).
ort '<f Ot se d i: yrgmaq istedi, 116.r1*tf dl-i df ol toprak oksedi = o,
torpaq ygmaq istedi>. Taxrl ve ya bagqa qeyi yrgmaq da
beladir, (./*sl-.st-t'.sf okser - oksamek).
6rlrll A I s a d r: almaq istedi, (cartJl ol rjf ol at alsadr = o, at almaq is-
tedi>. Bagqasr da beledir, (.rtJl-,!t t*ltalsar - alsamak).
.e.rtJf O I s e d i: cilmak istadi, 11sJJf -i cjf ol er olsedi = o adam olmek
istadi>, (lt*lL L{ulJf olsor - olsemak).
trrL'! I I s a d t: enmak istedi, (ctlLs{ OpU j er taldrn rlsadr = adam
daldan enmek istodi>. Bagqasr da beledir, (lt{- clulJlrl-
sar - rlsamak).
6ll*l o m s a d i: ammok istedi, ((6.iL.."l il1" ulc$ ksng anasrn emsadi =
ugaq anaslnr emmek istedi>, (J-,,"t- {-st-ct.^l omser - omsa-
rnak).
6rL*il i n s e d i: c/S-i er kottidin insedi =
agagr dtigmek istedi, ((d.tl*;!

adam damdan aqa$r dtigmek istedil>. Bagqasr da belodir,

(j*'il-+sut*il inser-insamak). r.l herfi d harfinden gevrilmiqdir.
Qayda:

rr sin va .ill elif herflerinin iki, iig herfli isimlorde oldulu kimi, iki, iig
herfli fe'llerde de igtirak etdiyini bilmalisen. Bu gakilgiler
igin hole baga gatmadtprnt, foqat baga gatdrrrlmaq isten-
diyini ve failin o i9i bitirmek arzusunda oldulunu bildirir.
iki ve ya iig harfden ibaret olan isimlerle bu tipli fe'l-
larden ziyade olanlara, yeni dord ve beg herfli olanlara t'"
[-sa/so] adatt elave edilmek qaydasr var' ancaq bu, az igle-
nir. iki harfli isimlere elaveye misal: llierLr.eil J or etsedi =
adam et yemek istodi>. <Ot> s<izti iki herflidir, l'* [-se] ar-
trrmaqla <<istemek>, <<arzulamaq> monasl yaradrlmrqdtr' <
6rt*il J er ewsadb sozti de beledir, <<adam evi iigtin da-
nxdr>> demekdir. <.il ow>> iki harflidit, t* ['se] elave edile-

rok <dilamek>>, <<arzu etmek> menasl meydana gatirilmig-

dir.
ug herfli isimlorda t- [-sa/se] olavosino cirnek: turg, yaxud acr qeye
<<agt[n, girin geye isa <tatr!> deyilir. Adamrn cant turq qey

istediyi zaman(C'JJ+lJl er aqr[sadt>, girin $ey istediyi za-

pan 116Jl,rif-i ar tatrlsadu> deyilir ki, miivafiq olaraq
<<adamrn cam turgu istedi> ve <adamln canl girni istodi>
demekdir.
Terkibi iig herfden artrq olan isimlarde elaveye misallar: x6rt*ijlt3.,f 31

kafunsadr>, <6 J.^.s;i.i]r;1 er ginigtiiriiksedir>. Bunlar <ada-

mrn i,iroyi qown istadi>> ve <<adamtn iireyi ginigttiriik iste-

. dil demekdir. <Qinigttiriik> Turfanda (Qinde) yetigan fin-

drq boyda bir meYvedir.
306 Mahmud Ka*ari
Qayda timumidir, bizbazilerini sciyledik, qalanr buradan anlagrhr.
iki herfli fe'lloro ornek: (drt-il &ts" J ar kurn opsedi>, 11s.rt*,,i1 r+ rjf ol ya
atsadr>. Bunlar <<adam qt nr opmak istedi> ve (o, ox-yay
atmaq istedi> demakdir. Kdkleri <opdi>, <attr>drr.
Ug herfli fe'llero ornek: (drt-,S d;l ar yiik kotiirsadi>, <qerl*;l ,rie.Jf
ol kuq ugursadr>. Manasr <<adam ytik g<itiirmek istedi>,
(o, qug ugunnaq istedi> demekdir.
Ug herlden arttq olan s<izlore cirnek: (cr.il#i5iJg ts+.rrf cJl ol tenqrige
kirtginsedi = o, tanflnrn birliyini agrqca s<iylemek istedi>.
Bu qayda sonu r horfi ile biten sozlsrde gox vaxt deyigir. Bela ki, so-
nunda -.r r olan scizler tox ve qahn saitle bitorse, onda 1,"

i ! herh gelir. Fe'lin mosdari

[sa] gekilgisinden ewol bir
mek-lo biter ve ya inca ahengli olarsa, <<so>dan ewel bir i
g harfi gsler. <6.r1,.c-,; Ulil r,Jf ol ewge ban[sadr> vo < ui* 4r
dt-,s3 men soni koriigsedim>. Bunlann menasl (o, eva
varmaq istadi> ve (men seni gormek istedim> demekdir.
<69.rG; ba1fsadr> yerine <<crtt,Ul barsadr>>, (.9Jl,.63
kdriigsadi> yerine (crrL--rS korsodi> de demek mtimktin-
dtir. Faqet man iglsnen geklini gcisterdim, bunlann kokii
(d.r.i bardr> vo nr's{t kordbdi.ir.
Sdztin sonunda cJ I harfi varsa, bu, qaydaya uyfundur.dt * OII df (
qe.ilr.ill ol andrn yarmak ahssadr=o ondan pul almaq iste-

di> Arzu etmek menasml veren bu a*/U. [-sa/se] gekilgisi

tiirklarin <bir qey saydr> demok olan <,'is-iU crJ*, sadt
nenqni> soztinden ahnmrgdrr. Sanki isteyen adam o geyi oz
arzulan arasrnda sayaraq onu dilemig, istemigdir. Mesalen,
1cg.rL,ilj ar suwsadr> ifadesi <adam susadr> demek olub
(su o adamm dilekleri srrasmda sayrlmrqdrr> demekdir.
Divanil lilkat-it4ilrk
t-, [sa/se] odatrndakr ,-ill elif a i-ye gevrilse [yeni -sa yerins -si olsa],
mona deyigir ve o ciziinda nisbot olunan nesnonin haltnt,
tebietini afu, bulundufu haldan baqqa hala kegdiyini
gosterir. Moselen, (d+*iL.ri siigik suwstdt>> ve < p3f
ct+$i'-l iiziim agrpsrdr> kimi. Bu, <$erab sulandt> vo

<tiziim turqudu> demekdir.

Mayelarde ve bir haldan bagqa hala kegsn geylarda, axtcr maddalerdo
bu qayda her zaman beloco sciylenir. Bu mena birinin bir
geyi qrrdrft zaman deyilen (t#iJu cs+- stdr nanqni> soztin-
dan ahnmrgdrr. Nece ki, su qarabtn dadtnt, turguluq ilzti-
miin dadrnl pozur. Baqqa qaydalar buradan fehm oluna
bilor. Men soyladiyim qayda biitiin tiirk dilerinde eynidir,
hamr bu fikirda hemreydir.

prtAf Oxg adrm: oxgadrm, azizledim,<p.rt"iif C,t menaru oxqadtm

=mon onu oxgadtm, ozizledim, onunla oynadtm>. Bu bir

qadtnrn tiz ugafrnr azizlemesi kimidir. Bu mesolde de i9-
lonir'(Jl'i'il gl5r'.,t+r c$i." sakak btgar, sakal okqar = gene

kesor, saqqal oxgan), (gizlice gonani kesor, ancaq saqqah

oxgayar). Bu sciz hiyleni yaltaqhq pardesi altrnda gizledan
adamlar barode deyilir.
.e.rt iif O x $ a d r: llqe.rLiif 1541lJijU.g bir nenq birge oxqadr = bir $ey

bir qeya oxgadt, bonzadi>.

LeiL&i,f Ox qa d r: 116.rl,iif d,I at ox$adt = at yatdr> demekdir. Bu soz

ancaq ata aiddir, baqqasrnda iglenmaz. Yamek, yabaku ve

kogeri xalqlarrn bazilorinin dilincedir, (.rt iiL.$-t'iil ox$at
-oxgamak).
 Mahmud Katftari

ierLill O t g e di: azqala <ildti, (19il*iJl r-s.-l -,f or aglp olgedi = adam acdr,
gozleri qaraldl, acmdan bayrldr>, (.lL.ilt-- !sl-t ill olgor - 6l-
gemek).

arti'.i I r ! a d r: yrrfaladr, <crJ6-,il ol yrlag rrladr = o, meyvoni

Ae .Jf

salmaq iigiin alacr yrrfaladr, silkoledi>. Bagqasr da bela-

dir, (.rtiJ - dt4LiJl rpar - rrlamak).
diiJ A r w a d r: (.9rt!iJ kam arwaq arwadr = e&ffi, gaman,
"FiJ eE
kahin elsun sfsunladr>, (i!.i- dulii arwar - arwamak).
,e.rl3-j d r k a d r: yoxladr, <6J!-rl ilsj 4l rI ol anrnq ewin arkadr = o

onun evini yoxladr, sezdiyi qeyi aradu>. Opuzca.

,est3-jA rk a61.(<cr.tl3J.r.rtil3C dl ol anr karladr-arkadr = o onu
qarfadr, lonotledi, pisliklerini saydr-tokdtb. Bu ifada qoga,
ctit olaraq soylanir, tek sciylenmil. ((drt!-rl arkadr> scizti
<alkrg> sdztindendir, <<alkadr> <xeyir vo yaxgrhq> demak
olsa da, <kar[adr> scizti ila qoga iglendikde ger menasr bil-
dirir. Buradakr I r herfi d l-don gevrilmigdir. Bu qayda
erebcedo de var. Meselan, ulu Tannnn <<Uyi" lrt+l #i13
kennehum bunyanun mersusun) ayosindeki (morsusun)
scizfi <melsusun) kimi oxunur, (-ltlJ-4|t t!-j arkar - arka-
mak).
qr.tlsra! i s k e d i: diddi, ((crrLfs'! lrjJ; df ol yunq iskodi = o, yun diddb,
(.,ilS*{-csLK*{isker - iskemek). Bagqasr da beledir.
6J5.JIO I g o d i: eledi, Hqri5Jl Oit df of un olgodi = o, un eladi>. Bagqasr
da beladir, (J5-ll-.st-tS,tt olger - algemak).
qe.ilSjl O mged i: eziyyet gekdi, (crJt.(,.l .j er emgedi = adam eziyyat
gekdi>, (tK.l- dl-.tsjlomgor - amgamok).
.r+f U p I e d i: taladr, <o$!f oJ& 4l df ol anrnq tawarrn iipledi = o
onun malmr taladr>, (J*L.st *f tiplar - tiplemak).
Divanil. hilfrat -it -tiirk 309

dr>EI O t I e d i: at elodi, (crr$I e{r, r,Jf ol koyrf etlodi = o, qoyunu et

eledi>, ()l3l otler
-!su$l etlemak).
dr)tif O t I a d t: otladt, (.rr}if elat otladt = at otladr>. Baqqa bir hey-
van iigiin da bele deyilir, (.ilsfotlar -dWif otla-mak).
qrrDBI Atlandt: atlandt, 116.1113l ,rl ,iolatatlandr = o,atamindi>,
(-iut-.ir.ct atlar-atlamak). Bu $eir parqasrnda da iglenmig-
dir:
Jri$l&-!,rl"
jtfilox,+1-i
rJl-E jd"Jld
jp_p{_r3f +lii
<Yrlkr yaztn atlanur,
Otlap arun etleniir,
Boglar somi.iz atlanur,
Sawniip tigiir tsngur>.
ilxr yazda atlagu, at olur,
Otlayaraq etlanir,
Beylor kok atlara minirlor,
Atlar sevinorak bir-birini diqleyirler.
(Bahardan behs edorak deyir: ilxr yazda atlagr, ata dontir, otlayaraq
ete-qana dolur, beyler kok atlara minirler, qrsraqlarla ay-

lrrlar sevincla hoyiirlaqir, bir-birini diglayirler).

s$E! I t I a d r: it abtn verdi, (dr$! df ol ant rtladt = o ona it abrrr
"jl
verdi, soydii, pisledil>, (JE!-Ctt Dlltrtlar - rtlamak).
cr$t+l i 9 I e d i: igledi, astar tikdi, <6$+l dj.tt ol tonu! igledi = o,
paltan astarladu>, (jx+l -..s14f,'4.
I iglor - iglemek)'

6rYll E d h I s d i: <if.U 6rY3l sJf ol edhledi nonqin = o, nesneni iqladi vo

mohsul hahna saldt>, (Jyll-lst-cyll edhler-edhlemak).
 crrYjf o z I e d i: kiilde bigirdi, (6rYjf ol unug ozledi = o, unu
dsr .Jt

ki.ilde bigirdi, xemiri ktillome, kozlome etdi>, (.ryjL.sL.yjf

Szler - ozlemek).
qrr).-,f U s I a d r: anladr, (si5.jU 6e.t*-,f cjf ol usladr nenqni = o, nesneni
anladr, baga diigdii, xeyiri gerdan ayrrd etdi>. Opuzca,
(-l)-L 6t^x-,f uslar - uslamak).
qe.tt*ilA q I a d r: tomir stdi, (crl$l cjt+l ,Jlol ayak agladr = o, qa.1' temir
etdi>. Bagqasr da beladir, (JU1-dLdl"i,1 aglar - aglamak).
a;l)L&! i g I e d i: iqledi, <qrr)t*i! .,rler i$ledi = adam iqledil. Baqqasr da be-
ladir, (_r)t&!-dtiil,il iglsr - iglemek).
.s$n! I g I a d r: alladr, (cr$til 6Xif 691a11 rfladr=ugaq a[ladr>, <6.r)ti;
yrgladr> da deyilir, (Jili!-dt )li! rflar-rglamak).
oO,jil R w I a d r: ovladr, (.e$til.if .S;beg aw awladr - bey ov ovladr>.
t.rUit A w I a d r: toplandr, yr$rldr, 116r)t31 s"f,sJuljl anqar kiqi awladr =
adamlar onun etrafina toplandr>, (JtiLOtotil awlar-awla-
mak).
ce+lsf O k I i d i: artdr, goxaldr, <(d.iU,r+$f Otctai nenq = nesno goxaldr,
artdr>>, (t5f -.st-tsf <;klir - oklimak).

cs{lsl i k I o d i: tapdadr, q6e.tLSl .J-.*r cjf ol yerig ikledi = o, yeri tap-

dadu>. Bagqasr da beladir, (Jilst-.sl."d.st ikler - iklomek).
.s$ts! i g I e d i: xsstelendi, <a.t!5!-,11 er igledi = adam xestelondi>. Ba$-
qasr da beledir, (,Ds!-.st.Xst igler - iglemok).
rsLl O ml ed i m: dermanladrm, (a.Dl,.l C itmon anl emledim = men
onu dermanladrm, dava-dorman etdim>, (iF-,;DllI -dr4ijl
omlermen - emlemek>.

e.$"t i m I a d i m: him-cim etdim, (t-DUlJtJJl ir men anqar imledim =

mon ona him-cim etdim>, (iJ"Jil.l- dLCd4t imlermen _ im-
lomak). Bu moselda de iglenmigdir: <grt"il.t CFJ t 4 O,J'!l crl
Divanil liitat-ilailrk 3ll
ay tolun bolsa, aligin imlames = bodir ay olle g<isterilmaz>.
Bu soz moghur olan har qey barede deyilir.

,e.ruiI I d h n a d r: deyigdi, pozuldu, ((cru3l JJr yer adhnadr=yer doyigdi,

pozuldu>, ($.rL.it u.i adhnar-adhnamak).
puJ O r n a d r m: yer eladim, yer tutdum, <p$.ij lr.r.,,..ll o" men bu
yerde ornadtm=man bu yerda yerlegdim, moqam tutdum>>,
11l5.!U,5.rU-,i e6adt nenq=nesne yerini tapdt, yerlaqdi>>.
cstu-i O r n a d r: batdr, yerine getdi, (rrrui ars ttin ornadt = giineg
batdr>, (Ju.i -qiL"u-rf ornar - ornamak).
.e.ru;l {J z n a d i: iize durdu, ((crlUjf 6Ul c}if ogul ataka iiznedi = oEul
atanrn tiziino durdu, soziine baxmadr>>, (.rUiL lSLoUif iizner
tiznemok).
,e.r{i*l O s n o d i: (crJ.i..d ir*I esin osnedi = meh esdi>.
6$i.rl O s n e d i: esnedi, <ctrtj*l -j er esnadi =er osnadi>, (-,1l'i-l-.Stot'i-,1

esnor - asnamak).
qrrti-,i U s n o d i: benzedi, <a;$i-,i E d.iLi.,H r.{ij.l* bir nenq bir nenqga
iisnadi = bir nesno bir nasnayo banzedi>, (-lti-L lSUU-f iis-
nor - tisnamek).
se.tUil1A E n a d r: afnadr, <crltjil c,l at aEnadt=at aEnadt>.
,e.rtiil A E n a d r: birinin dili kekame oldupu, topuq galdrlr zaman << J
,e.lUi,I er apnadr> deyilir, ($il-6t"Uil aEnar - agnamak).
Bu soziin esli fiinnalidir.

BU BABIN CUNNETi OTENTENI

,s!5i]f U r n q e r d i: afardt, <<c5-!U,rrF]f iirnqerdi nenq = nesno

a! ardr >, ( lig]L.st--d-i iirnq eriir - i.irnqorme k ) .
312 Mahmud Ka$gari
.e,lyi..i-l A s n q a r d r: soyudu, 116r.,[i.el J er asnqardr = or igden soyu-
du>, (.,t|;Fii-L dtrJJi.ir.'l asnqarar - asnqarmak).
cr&iJiulO n q r e g d i: bezdirdi, can srxdr, (crr.iJtil g$if eglun enqregdi
=ugaq can slxdt, bezdirdi>, (Jl.iJri -"st*iJrJ onqre$er -
, enqregmek). Bagqasr da beledir.
crrfJ$! Inqrand r: inledi, (cr$J(jl OUJ! rnqanrnqrandr = mayain-
lodbr, ( jriJsil-dL4fJiil mqranur - rnqranmak).
cr$s.if Ottqlend i: (crr.il(jf e3f tiztimcinqlendi = tiziim qtzardr,rong-
landi>. insan xestelikdan qurtarrb rangi oziine gelenda de
belo deyilir, lr$suL.st-ls,;f onqloniir-onqlonmak).
,e.r.;fi.J O n q t ii r d i: mat qoydu, qorxutdu, (cefgillJ arni enqttirdi

=adamt iginde mat qoydu, qorxutdu, (.,rjijL dt.Jiilt

anqttirtir - enqttirmek).
,er.,!sUl U n q t ti r d i: daldirtdi, ((19.tJ35-if
eEf$l clf ol anqar yrlag iinq-
ttirdi = o ona afac deldirdil), (jjrjL ,-sr.Jtrif tinqtiirtir _
iinqttirmok).

dtnweriNiN BA$eA sin NOvU

qrr)S.ilA n q I a d r: anladr, <6$,l3jl ,.33* df ol sciziig anqladr = o, scizii

anladt>. Opuzca. Bagqasr da beledir, (JDt$l - cruSsUI anq-
lar-anqlamak).

D<ird herfliler bcilmesi bitdi.

 313
Divanil Wat-ilaiirk

BE$ HORFLILOR goLIvIeSi

,elidlU w ,*3 ol meni uwutlardt = o

u tPar d r: utandtldl, (<6.Uidl
meni utandrrdu>, (jFiL.t itf uwut[arur -uwutfarmak).

cgr3 ! i s i r g o n d i: bigmece oldu, <1rrdS-u*!,A q anlnq baqr isir-

gendi = onun bagr uzun mtiddat saglil qtrxdrrmadr$ iigtin
qrzl$ma iizi.indon bigmace oldu, sivilce gxdu>, (.Bv!-
lst.lfsJ-l isirgontir - isirgenmek).

dris-,*l O si rgond i: esirgedi,qrntpalandt, <<'rrisf lJ'jJ$c1f ol ta-

wannqa esirgendi=o, maltnt esirgodi, maltna qrnrpalan-
du>, (dlLris-,p'L i!3vl esirgentir - esirgenmek)'

,-r$Sf U w u t I a n d r: utandr, <<cr$61 -j or uwutlandt = adam utandu.

o$uzlar bir nege harfi birden ataraq <<utandu deyirlor,
(J:f,iLdL^S',tf uwutlanur - uwutlanmak).

d.Sl3Sl O g e t I e n d i: xidmatqi sahibi oldu, < crr'trislJJe krz ogetlendi =

qrz xidmatgi sahibi oldu>, (gelin ozii ile birlikdo er evina
gcinderilen cariye sahibi oldu), (j$sl- .sL.ifi$ agetleniir -

egatlenmek).
d$+il O I i q I a n d izso' qazansahibi 6ldu, ((cr'tib\ il -j or e$iglendi =
adam qazalsahibi oldu>, 1.$ral '.su!+il eqigleniir - a$ig-

lenmek).

250 Bu soza <DivanDds ((d$+il agrgland/agiglendi> gaklinda iki variantda rastlarur.

Ancaq <ag> kokiindan olan (aglg) ismi va <<aqrglandu feli daha maqbuldur.
 drl*f En i.igl ond i: pardelandi, <a;rXjl aj.ts.s+larunqkcizi entig-
londi = onun g<iziine parda endi>, 1$:t-.sr-$it entigle-
ntir - entiglsnmok).
,rrit*l A Er r I a n d r: afrrlattdr,
azizlendi, <.rril_,,il .rl or agrrlandr =
adam azizlandi>>. (Burada o n herfi d l-in yerini tutur).
.lril*I A E r r I a n d r:<cJl-,ril uJI Ji cI ol bu atnr alrrlandr = o bu atr
bahah hesab etdil>. Bir nesneni yiikde alrr gcirmok de be-
ladir, (,i*l -.gtrrl,,,pl afrrlanur- agrrlanmak).
,g.:Ilf O E u r I a n d r: vaxtr gatdr, qc5-iU .s.iflf olurlandr nonq = bir
geyin vaxtr yaxrnlagdr, gatdr>.
as$f oEurl andr: <ur.Tlf & yololurrandr -yorugurru oldu>.
as$f o g u r I a n d r: <cl.rirlf ol a1 olurlandr = ba$rglanan atrn pulu
verildi>. o puzca. ( ,.rj f -dr-.irj f ofurranur- ogurranmak).
utdjf Ogii rlon d i: hciytirlendi, <cr$Jsf 4 yuno cigiirlondi = at sii-
ri.isti aygrra sahib oldu, (iJsL .sr-13 ogtirleniir-dgiirlen-
mek). Siirti hahndakr bagqa heyvanlar iigiin de bele deyilir.
atilj't o tiz I e n d i: <ilgtildti, aynldr, <a$j't # yer atizlendi = yer
cilgiildti, ekilmek iigi.in pargalara ayrrldr, briltindtb, (-fijr-
,.sL-Ul etizleniir _ atizlenmek)zs r.

.srI;f U zl a nd r: <,r.$l-if .;suu ,l+ cjf ol bu nonqni uguzlandr=o bu

gu

geyi ucuz saydr>>, (-iti|-Ot,:t;if uguzlanur-uguzlanmak).

srili-i E d h i z I e n d i: yiiksek saydr, <<(J;ritjil (,ji,E,Jf ol talnr ed-

hizlondi=o, da[r yi.iksak saydr>>, (iu:t- dl4,'xjjr edhizlentir
- edhizlonmek).
cs$is i s izl a n d i: terbiyasizregdi, yaramazoldu, <cr.rxjl.! ptilr 69-
lan isizlendi = ugaq yaramaz oldu>, (}j-,t-.sr^,ri+! isizle-
niir - isizlanmek).
.erslf OEu zl and r: oluzlaqdr, <.r.$$f -j er oguzlandt = adam oguz
oldu, oluzla gdt>, ti$ LOu,,r$ | o guzlanur-ofuzlanmak).

<iktiz sahibi oldu>, (!3k1.!3| ciktizloniir-o ktizlenmek).

d-Iil..tifO gug landt: aile, qohum-qardaqsahibi oldu, ((cajl^iif J 31

oguqlandr = adam ev-aila, qohum-qardag sahibi oldu>,

1-!idiL.1 .tt €l ogu$lanur - oguglanmak).
.rr:!i]l U r u ! I a n d r: dan tutdu, u.s.fli.i iltattgurullandr = ekin
den tutdu>>, (.jG-,J-6tx;]f uruBlanur-uru[lanmak). ( iF
,s.!i]l kepez urullandr = pambtq qoza tutdu>. Her mey-
ve iiqtin bele deYilir.

crts+l O g a k I a n d r: ocaqlandt, <<ctLiliif ..il sw ogaklandr = evin ocalr

oldu>, 1;lriL.5t-u6l ogaklanur-ogaklanmak).
crr$3l Adhaklandr: ayapt oldu, <,.,titid$1331 adhaklandr nanq =

nasnenin ay a|t oldu>, ( j0r3- .il-x63 adhaklanur-adhaklan-

mak). Bu atalar soziinde de iglenmildir: <-$131 |/J's e# df
ahm keg kalsa adhaklanur = borc geciksa, ayaqlanat>>,
(borc sahibi borcunu istemek tigiin oz ayaf4r ile gedar)-

u$6JArrkland l: arx oldu, <o.r.,11;l LiUr- suwarrklandr = su axdl,

arx oldu>. Suyun yerdo irmaqlar kimi yarlan ve xendekler

amele getirmasi ds belodir, (illJ- .!t^'xl;l anklanur- ank-
lanmak).
.s.r331 Azuk I a n d t: azuqe sahibi oldu, <,s'ril!3lJ er azuklandt=adam
azuqe sahibi oldu>, t
jg:t-Ot-tgjt azuklanur- azuklanmak).
cr$15.i1 O ta k len d i: etaklendi, <(crril55l OJi toneteklondi = paltar
eteklendi>, (iiKil-.suilril oteklsniir-eteklonmak).

2sr Bu sdz yazma niisxeda <c!6jj-atrzlanmak> qoklinda diizaldilmigdir (DLT, I,292)

316 Arnmra XagW
ctJilt3l e t ii k I e n d i: ayaqqabr sahibi oldu, ((6rits.3l -j er ettiklendi =
adam ayaqqabr sahibi oldu>, 1_js"t- rstltsSl ati.ikleniir _

ettiklenmek).
.s.risJ O r ii k I o n d i: erik getirdi, (cerltJ (l+ yrgag ortiklondi = apac
erik getirdb, (jlstLsst4ilsJ oriiklaniir - ortiklonmok).
6.lil5.*,,1 isi glandi: istisaydr, (cr.$l5.-! Egt ltd;f J..JI dl olarbu
o$urda barmakka isiglendi = o adam sofera getmok iigiin
bu vaxfi isti saydr>, 1!r,4-.sutsr.-t isiglentir-isiglenmek).
grnill o n iik I o n d i: enikledi, <<6rilkil er! rtoniiklendi = itenikledi,
kiigiikledi>, ( js.,L .sr-g.,l1 eniiklentir-entiklonmak).

.r$.fl A t a n I a n d 1; 11qe.r.srlJ ar atanlandr = adam digi deva sahibi

oldu>, (j5t- 6rrllt atanlanur - atanlanmak).
,r$.jf U z ii m I o n d i: tiztimlendi, <6$.n3f
6* badhrg tiziimlondi = as-
ma gardaq, talvar iiziimlondi>, (AjL,.st-.il";f iiztimlentir -
liztimlanmek).

QAYDADANKONAR MUZAOFLOR

,srsJu p I el d i: <,rr!.J uJS3Jor tawan tipleldi = adammmah talan

(rA!,.susJ tipleltir-tiplelmek).
edildi>,
.s$iil O t I o I d i: et edildi, (tr$El,r+ koy etleldi = qoyun et edildil.
Bagqasr da beledir, (.igl- du$:l etlali,ir-etlalmok).
dJlll E d hl eldi: islahedildi, keyfiyyeti qaldrnldr, (!s.jti a.rlt3l edh-
loldi nonq=nesne islah edildbr, (1e!il - dr.ltlt edhleltir_+dh-
lelmek). Bir nesnenin aragdrnlmasr da beledir.
crdl.ilA g I a I d r: temir edildi, (cr$l^ilc!t+layak aglaldr = qab temir edil-
di>, (J$.il -6uJLil aglalur - aglalmak).
dl!'|i!'i 9 I e I d i: iglondi, <d'Jl'i! ofor iq igleldi = i$ i$lendil, (jL!-(.sl-s^i!
iglaliir - iglalmek).
,.niil R w I a I d r: <.r.t$'sl d,:tS keyik awlaldr - geyik ovlandt>>, (-ldL

r.it.sil awlalur-awlalmak). Bu beytde da iglonmigdir:

u.jjrl.5J rjbl"}l6t
Kjjd..rX rirs AI
<Awlalur 6ztim arunq tuzrnqa,
Omleliir k<iziim arunq toanqo>.
Ovlanrr kcinliim onun gozelliyi ila,
Dermanlantr goztim onun ayaprmn tozu ile-
.g$s! i g I o I d i: xestalendi, << cr.r$s! .t+l r.ilj ufi togme tiirltig ig igloldi

=har dtirlii xostelikle xostelendil>, (.$s!- dt'lsl igleliir - ig-

lelmak).

d$tlOml al di: dermanlandt, H6'rll.rl ct$! iglig emleldi = xestador-

(At-.st-s.t emleliir - emlelmek).
manlandr,
.r$.! im I al di: him-cimlendi, (dJl"! s4 kiqiimleldi = adamqa$-
gozlo him-cimlandil>, 1A!-..st-X'1 imlaliir-imlolmek)

MONQUSLARDAN BE$ HORFLILOR

a$j A r p a I a n d r: arpalandt, <<olS.-,rl crl at arpalandr = ata arpa ve-

rildi, arpalandr>>. Bu sciz bagqa heyvanlar tigtin da iglanir,

(.$qtt- cit 4J arpalanur - arpalanmak).

u.!.r.j O r d u I a n d r: geherelodi, ((dr.il3'r-rl '5*-.r*'fi beg biryerig
ordulandr - boy bir yeri ozii iigiin qaher eledi>, (AIJL
cit-lsrj ordulanur - ordulanmak)'
318

dl'lJ,if U t ru I a n d r:iz-izegeldi, <<,.rr!3jf JSUI,Jf ol anqar utrulandr

=o onunla idrz-iirze geldi>, (jjL
d' tlJ.f utrulanur_ utrulan_
mak).
u$-rlArk alandr: arxalandr,<crr$J ,-f nlolmeni arkalandr =o
meni ciztine arxa bildi, mane arxalandr>.
Lrd6-rlArk aland r: <cssiEJ .FE ol talnr arkalandr = o, arxaslnl
,Jf

daga verdiD, (.jGj- 6tn$-,f arkalanur - arkalanmak).

.s$"3 Ui ti m I o n d i: tutlandr, tut verdi, ((cr&} 6r+ yrgag iijtimlendi
=a$ac tutlandr, tut gatirdi), (A3f - !sr.!^3f tijtimleniir_
tijtimlenmek).

BU BABrN BA$QA gin NOVU

.srll3l O t I a n d r: odlandr, <,e.rXi} €l at otlandr = at odlandr (gapar-

kan, hikkesinden)>.
ur'liJt o t I a n d r: <a*liit -,/ er otlandr = adam qazobinden odlandr,
oda ddndti>, f-i&ir-6Lontt otlanur - otlanmak).
urdill A zl a n d r: az saydr, (dlljil Cr-; *,df ol bu yarmak tp azlandr
=o bu pulu az saydu. Bagqasr da beledir, 1lf3rt_6ugrr
azlanlur - azlanmak).
r.r$i! IJ zlan d r: ustalagdr, ,,,.r.,,l-;uf -j er uzlandr = adam ustalagdr>,
(_ul.;3t- c!r"!jst uzlanur _ uzlanmak).
cr$.'?+l i g l e n d i: igledi, (6$.41J ar iglendi = adam <iziinti igleyi''rg
kimi gcisterdil.
cr$Lll i q I a n d i: hislondi, (ce$,i+l'-!l ew iglendi = ev hislandi>. paitar
vo buna benzer geyler hisden qararsa, yene bu soz igreriilir"

1_,$4r _ drrlJ,J iglentir _ iglenmek).

Divanii Wat-iHiirk 3t9

crr,liill A w I a n d r: ovlandr,,,oSlitt lJ.jiil J er ozinqo awlandr = adam

6zii flgiin ov eledi, ovlandt>, 1.!SrL6r'$rl awlanur - awlan-

mak).
.r.!sgl O t t o n d i: dincaldi, <.s.Xsil .i &l aruk er ciklondi = yorlun
adam dinceldil>. U$aq boytiyenda de bele deyilir, (-iilslt -
.sl4ilsJl okleni.ir - <iklenmek).

BU BABIN DORD HORFLiLORI

aOU3l Ad hutl adr: ovucladr, <6.rX:31 duJ".df olyarmak adhutladr

=o, pul ovucladt>. Suyu ovuclayanda da bele deyilir,
(JN3- dwiS adhutlar - adhutlamak).
.s$r:31 IJ znt I a d i: xesis saydr, <,.s$tjJf C.Jt ol anr iiztitledi = o onu
xasis saydt), (rE3L.st $3f iiziitlar - iiziitlomek)'
cr$i3f O g ii t I a d i: tcivsiye verdi, (tg$ti3f OFf ,Jl ol olhn cigiitlodi=o,
o$una <iyiid verdb, (.,rr$3L .st..il:3l <igtitler-ogiitlemok).

cr.DLisl O g o t I e cl i: cariye, xidmetgi verdi, <qerii3l OiI,Jl ol kztn eget-

ledi = o, qtzrna cariye verdi, qrzr ile or evino caiye gonder-

diD, (iy:3l-.3wE3l egetler - egetlemek).

.s$llO t ti t I e d i: az qala oldiirdti, <a;r)Elf -j ar oltitledi = adam d6-

yiigdti, arada az qaldr ciliim diiga>, (JElf- .sWUlt <iliitler -
oliitlemak).
6$;;1 O m a g I e d i2s2' ni;an aldr, <sr)+rl gH rl er kuquf omeglsdi =
adam qugu nigan aldt>, (Ji+il-dtril+rl emeglar-emeqle-
mak).

252 Bu soziin esli <ar]+il amagladr> olmaltdr, giinki <6+l amaq) - nigan, hedef, maqsed
demakdir. Hiiseyn Diizgtin (s ,J t s.212) ve Segkin Ordi ila Serap Tulba Yurtsevar
(DLT-2005, s. I 4 I ) <amagladr> qeklinde oxumuqlar.
 Mahmud Kag{ari

crr)b$ E n ii g I a d i; x6.rX$1, .],$ uAtr{ otagr k<iztig entigladi = hekim

goza enen perdeyo dorman qoydu>, (-DlJl- dll)*lentiglar
-eniiglomek).
6rY-r3l O d h e r I a d i: yoherladi, <crrY-2il cl -21 e1 at edharlodi=adam at
ysherledi>>, (-rY-131-.st
"Yl3l edherler-edherlemek).
.rrY_lfl A I r r I a d r: ezizladi,<.r$fl,* rs-6J! tenqri meni alrrladr =
tann mana korom qrldr>. Baqqasrna iltifat eden hsr adam
tigtin bele deyilir, (.ry.rrl-,it-y tl a$u.lar - alrrlamak).
6.rY;if O Eu rl adr: vaxtrndagordii, <,r.y-ilO,i{l j err$ln olurladr =
adam igini vaxttnda gcirdti>zsr, (,rYJrf-qiuflf ofurlar-
o!urlamaq)
6.rY;if O Eu rl a d r: buradan afunaraq <.srYlf -rLi6.jer tawar o$urla-
du deyilir ki, <adam mal o$urladr> demekdir, gtinki ogru
vaxtr ve ftirseti fcivta vermoz. Bu sozde bagqa bir mona da
vardrr ki, o da budur: ,rrsil opru> sozii <o!ru>> manasrnda

bir isimdir. <O[urladr> fe'li bu isimden yaranmrgdr, qlsa

olsun deya sonundakr u i atrlmrgdrr. Bu mena menim gox
xo$uma gelir, ikisi de gozeldir254. Bu qeirdo de iglsnmigdir:
19$JJ'if O-iit *
rssY.;if t r*e;
crsY:r--il slf-s Cll

o"* rsldil d,,e dl

<Begim cizin ofurladr,
Yarag bilip ogurladr,

253 S.Ordi ile S.T.Yurtsevar ham <O[urladur, hem de <U[urladu kimi verdiklari bu
maddani bir az ferqli gakilde manalandrrmrglar: <adam igini erteledi, taxira saldr, darhal
icra etmeyib gcizladi ve sonra tam zamanrnda gergaklegdirdi> (DLT-2005, s.617).
254 Bu ciimleni ise bele vermiglar: <Man
ikinci agrqlamanr torcih edirem, amma ikisi da
gozaldiu (DLT-2005, s. 617).
Divanii Wat-it-tiirk 321

Ulug tenqri afrrladr,

Anrnq kut krw tiiri togdl)
Bayim ozi,inii gizledi,
Bunu silah bilib gozledi,
Ulu tanrr ezizledi,
Onun qutu, dovloti do[duzss.
(Dtiqmene qar$r pusquya yatmrg tanqut bayindan bahs edorek deyir:
boyim <iztinii qogundan gizlatdi, bu gizlenmani yaraq,
ftrset bilib gozledi, ulu tann ona iltifat etdi, buna gore de
dovleti vo baxti yiikseldil.
crrYij Attz I a d r: <dlt-!-I O-r'"-,rl er yerin atrzladr = adam ekin iigtn
torpalr hisselere b6ldii, arx agdt, sedd gekdil, (-rY-!J -
dt YJJ atnlar - atrzlamak).
rerYlpl U g u zl a d r: tehqir etdi, <cr.rYi{C .{ beg anr uguzladr - bay
onu tahqir etdi, xorladu>, (-l)-+L dt-Yif uguzlar - :uguzla'
mak).
qe.rY.ff U d h t zl ad r: qotur dermanr vurdu, (d.tYJ3f .rjl clf ol am ud-
huzladr = o ona qotur dermant vurdu>, (.1)-if - cluYl3lud-
huzlar - udhuzlamak).
a;rY-,pl A Er zl a d r: <.r$Jjil tltl ll ol anknr a$rzladt= o, arxa a$rz
agdr>.

6e.rY.,r'l Aptzl ad r: <.r.rY.piC.iot kuhn a$tzladt= o, qulun a9nndan

vurdu>>, (.ry.rr I -dl-.y iF I a$rzlar - aipzlamak) .

rs5 Segkin Ordi ile Sarap Tufba Yurtsevar bu gerin son misrasrndakr <tiiri> stiziinii <to-
zr> gaklinda oxumug, bendin oziinti da bir qedar ferqli qekilde torciime etmiglor. Hamin
terciimani miiqayise iigiin agalrda veririk:
<Bayim diigman asgerinden sassizca qagdt,
Pusquya yatrb dofru zamanr gozladi,
Canabi-Haqq onu zofarla garaflendirdi,
Onun qutu va sarvati beleca yiiksalir> (DLT-2005, s.617).
322 Mahmud Kagari
,erY;Ff O g u z I a d r o}uzsaydr, ((d.rY;lf ,rh Jl ol meni oguzladr = o
moni oluz saydr, oStza nisbet qrldr>, (-ry-Fl -dtrllf
opuzlar - oguzlamak).
,erl, .'91
O k r t s a d r: oxutmaq istodi, 11.e.rl*i3l r.5} dl ol bitik okrtsadr=o

moktub oxutmaq istodi>,(-1Li!f-6t-t*:!f okrtsar-okrtsa-

mak).
,err...r<lU g i t s e d i: iiyiitmek istedi, 11.e.rl*.4sf Lf ,St ol tarrg iigitsedi = o,
bufda tiyiitmek istodi>, (JL"nsL.st L*,3sJ iigitser-iigitsemok).
6J-,JSI O g i r s e d i: (19J-..,JSJ -j er ogirsadi = ar egir [iirek afrrsr dar-
manrl qabul etmek istedi>.
cs.tl,"jjOgi rs edi: <cslL-JSJ -.-,.'lait-j ura$utyrp agirsedl = qadrnip
oyirmek istodi>.
csru"j_lOgi rs ed i'<a.tt-,jl riSs5l begkend egirsedi - baygeheri
miihasire etmek istadi>, (J*.fJ - lsul-'JsJ egirser - egirse-
mek).
6.tLrir-lAqrEsadr:konliiturguistedi,((d.!L.,is,-1.,r1 aragrlsadt=ada-
mrn iireyi turqu istedi>, (JlJsldul,-i.r-l aglgsar-agrgsa-
mak).
,ertJf U I u I s a d r: bdytiyiinii istedi, <(crruiJf t51 -j e1 atta ulugsadr =
ar atrn irisini istadi>. Har qeyin boyiiyiinii istomek de bela-
dir, (_2UJf -dutJf ulupsar - ulugsamak).
.ri."SJ O r ii k se d i: erik istedi, 11se.rt."5]1 -j ar eriiksedi = adamrn tireyi
orik istedi>. Bagqasr da belodir, (.lt-,s.,ll- isl'.t""sJ eriikser -
eriiksomek).
,e.rt,,rl{ O I ti g s e d i: olmek istedi, 11,e.rt;Jf -j er riliigsedi = adam ol-
mek istedi>, (-1t-,5.1f -,-sul,"sll oliigsar-oltigsamak).
d$.fif O t ti g l e d i: gox saydt, <qe$*'i3l &iiJ er tavaln okiiqledi =

adammalmtgoxsaydt,goxhesabetdi>,(it..i3f-''st4jlt'31
ok0qlar - okiiglemak).

ce$tiJArr gladr: axtaladr, <qr$tirj a-!.Jl olkuzrarrgladr = o, qogu

axtaladt>. Bagqasr da beladir.
qrrXi,-,,IA rr pl a dr: (dr]iJt8.+dlolyarmakr! anfladl=o, pulun en

yax$lslrusegdi>l'Birgeyinigindenonyax$lslrusegmekdo
belodir, ($ii -dW;i an[lar - arrglamak)'
oeri.jU ru!l a d r: gekirdeyini grxartd1, (<ctri.i]f jt=scjf ol kepezurup-
ladr=o, pambrgrn gekirdayini grxartdr>. Har hanst meyve-
nin tumunu guartmaq da belodir, (jXi3f - 6We]f uruplar
-urullamak).
.r$ijl Azr! I a d r: azr digi ile digladi, <,eC*i;l g -# tonquz atr[

azrpladr = donuz ail aziadr, azr digi ile yaraladr>'

rixijlAzrpladrm:<pd'iJlr/-#irmentonquzntanpladtm=men
donuzun azrsfira vurdum>. iki yandan azr diglori olan her
yrtrcr heyvan iigiin bela deyilir, (}i;t -6uli;1 azrplar -

azrglamak).

a.Xilt U lu!l ad r: uluetdi, <,e.Jtlf

'*rsjj,tenqri
maniulugladr =

tann moni ucaltdt>, ((d1jilf ,f 4beg meni ulupladr = beY

meni ulu saydu. Bu mesaldo de iqlenmigdir: < t- )tiJ s.ulf

*r!] c,i ululnr uluflasa, kut bulur = kim oz ulusunu ulu
saysa, qut tapao, (JElf 6t'oulfuluglar -ulu[lamak)'
-
.gl)iil A d h a k I a d r: ayafrna vurdu, <oOtlil c,,'1 df ol anr adhakladt =
o onun ayaprna vurdu>, 19t33-6t ot3itt adhaklar - adhak-
lamak).
324 Mahmud KaSEa!!
a$331 A d h u k I a d r: qarib saydr, < arli3l I dfol anr adhukladr = o
onu tarumadrgr iigiin qerib saydr>>, (rDbI -.il-.)Eil adhuklar
- adhuklamak).

.r$!]l A r u k I a d r: dinceldi, <<.r$i]l .si beg arukladr - bey dinceldi>,

(J)tl]l-dtdtiJ aruklar - aruklamak). Bu, xaqaniyye dilinda
<yatmaq>drr. Osil menast <yorgunlu$unu almaq>drr.
.eOtiht A $ u k I a d r: aqrlma vurdu, <.eCl,i;l I df ol anr agukladr = o
onun aqr[rna, agrq siimiiyiine vurdu, (-]i;1 6t-Uiilt aguk-
lar - aquklamak).
6.t)li..il A $ a k I a d r: agalrladr, tehqir etdi, <slti.,il l df ol anr agakladr
=o onu agairladr>. Bu sriz bu atalar soztinde da iglenmig-
dir: <_rtb 'r.! ur}dil sjrdl ya$rnr agaklasa, baqka gkar =
dligmen agalr g<iriinse, baga grxaD), (eger diigmeni kigik,
zoif saysan, sonda o sanin bagrna gxar, yeni senin bagrn
geder, yaxgr fikirleg, diigmeni aga[r, heqir gorme), (JDl5iI-

dti)ti.il agaklar _ agaklamak).

ca.ttdif Uf akl adr: qovdu, hegasaydr, <qr$t5if *jy.S.,ildl olme-
ninq sciztimni uqakladt = o menim sciziimti hege saydr>,
(Ji;if -.5t">tilf ugaklar - ugaklamak).
dr).i'l A n u k I a d r hanrladr, (s,iSU cr$ill df ol anukladr nenqni _.o,
nasnoni hazrladv, (l>ttiit-6t >ult anuklar- anuklamak).

,er).rL.t i g ti k I e d i: astar saldr, 116c[t1.1 dJ,l ol tonug igiikledi = o,

paltara astar saldr, samur, porsuq ve sair ktirkii ile igini
qaplatdu, (-ilri1 -ct"rtsit igiiklor - igiiklemek).
aOts]lOriikl od i: agrladr, <a$si ai;,)l ol teri srtikledi = o, dori a$r-
ladr>, (Js]l - gsussj artiklor - ertiklomek).
,s$tsif 6zek I o d i: gah damannr kosdi, <s$sjfe."gutol koyug rjzek-
ledi = o, qoyunun gah damannr kesdi>. Bu sriz gah dama-
D iv anii lii{ a t - i t - t iir k 325

ra vurmaq monasrnda da iglenir, (J)si{ - lsuxsif ozekler -

ozeklemek).
qeltt*,,| i s i g I o d i: istida yola grxdt, (d$S-,lJ ar isigledi=adam istide,

btirktido yola grxdr>, (i*t! - .ltuiys*,t isigler -isiglamak).

cr$5.L1 U s ii g I a d i: hiyle ile agdr, (cri)s-:"f islj. JS cjf ol kiritlig iisiigledi
=o, kilidi hiyle ilo agdrD, (.;tJC"f -.:ll,ilsj,,f iisiigler - iisiigle-
mek).
crrts, O s i r g e d i: esirgedi, (duu 6isyl df ol esirgadi nanqni=o bir
nesnanin itmosina actdt, teassiif etdi>, (Js-rrl -csl-ds-;.,! 35i1-
gar - asirgemok).

ogs*tt U q i k I o d i: iiqtimiigken yaxaladt, (dris"&f .,5+5 df ol keyikni

iiqiklodi = o, geyiki telede tigiimigksn yaxaladr>, (Jis+&f -
lsLdis.if iigikler - iigiklemek).

crr).l3l O k e k I a cl i: soydii, (<tr$t5.31 J or uraEutnr akekledi =

'&ttl
adam arvadrnt soydti, tahqir etdi>, (Ji-(3l- dti)'5.3lekokler
- akeklamek).
celt(3f U t e k I o d i: biirc tikdi, (d$.t-3f EE .Jf ol tamr! tikekledi = o,
qala tisttine btirc tikdirdil>. Her hanst bir gey tigtin sandrq
diizeltmak da belodir, (Jil-<f -Lsuls.3f tikeklor-iikaklamak).
6.0t5-l1 O I i k I e d i: ale saldr, istehza sfdi, (dr)sJ c/ df ol anr elikledi =
o onu ele saldr>,(JDlJ.I-..sulJ'I elikler-aliklamek). Bu band-
do de iglenmiqdir:

ctdS"f,f cyS- c3.f

.e$_s.f ofut d4
6.r!-t-[ 0-3) Ul
crJii cj.i,i C$ ir-li
<Tanqut susin iigikledi,
Kiqi rgrn elikledi,
326 Mahmud Kag[ari

Orin, atrn belikledi,

Bulun bohp baqr tr[dr256>.
Tanqut qo$ununu iigiimiigken vurdu,
O kigilerin iqini ale saldr,
Osgerlerini, atlannt hodiyyo etdi,
Osir olub, boyun oydi.
(Qino yaxln bir vilayet olan tanqut elinin esgorlarina gaxtah bir geceda
basqrn etdi, buna g<ire da qelebo qazana bilmedi, tanqut-
lar dtigmenin iistiine giildtiler, adamlannt osir, atlartnt qe-
nimot, aldtlar, diigmon esir oldu vo boyun eydi)257.
qerlsrl Omikl edi: memasinavurdu, (cr$Sal eruraEutnt
"::it.jJ
amikledi = adam arvadrmn memesine vurdD>, (Jjsrl -
du}J*l amikler - amiklemak).
cr$s-! O n I k I e d i: enikledi, balaladr, <6r)53 c,! rt entikledi = it enik-
ledi, kligtikledil. Aslan balalayanda H.e.r>LfJl oil*,J arslan
eni,ikledi> deyilir, (Jfs-tl * .sl-.Ss,ll eniikler - entklomek).
a;rli-JO s anladi: salamverdi, hal-ehval tutdu,ko$i.ltj.ildl ol
manqa asanledi = o meni salamladt>), (J)5"1- !su)li't oson-
ler - osenlemak).

BU BABrN BA$QA sin NoVU

6.rY33l U d h u I a d r: uydu, <6.rY331 I cll ol anr udhuladr = o ona uy-

du>, (-rY3!f -qit.Y33l udhular-udhulamak).

2s6 Bu soz (<urt'>>) har iki niisxede horakasizdir. Basim Atalay <trgdr> geklinda
oxunu$u miinasib bilmigdir (DLT, I, s. 308). Segkin Ordi ile Sarap Tugba Yurtsevar de
<trpdr> oxumuglar (DLT-2005, s.255), ancaq <alikladi> sciziinii <aliikladi> qaklinde
vermigler. Hiiseyn Dtizgiin ise <olikladi> ve <tt!dt> kimi oxumugdur (cr rJ: s.205).
2s7 Filoloji tarciimani Seqkin Ordi va Serap Tulba Yurtsevarin terciimasinden (DLT-
2005, s.25 5) istifada ederek gerqeklatdirdik.
 327
Divanii Wat-ilaiirk

cs$Jlj A r a I a d r: araladr, banqdtrdt, <a;.tll-j lJl 4"3! d{ ol ikki kigi

otra araladr=o iki neferi araladr, barrgdrrdr>>. iki adam vo

ya nesne arasrndan kegmak de beledir, <barr$> iigiin bezen

<a$LJ anladr> da deyilir, lakin bu, xalq apztdu, avvelki
d aha dtizgiindti r, ( -rYl lL6LI I
i ar alar - aralamak)'

,sl*.rf U r r I a d r: qrgqrrdr, sasini qaldrrdr, <.rrf,.^.rl -j ar urrladt = adam

($.^j -dL.).J unlar - u.lamak).
qrgqrrdr, sesini qaldrrdr>,

.s.).J U r r I a d r: <iyiindii va bunda a! eladi, <cr.r).J J er unladt=

adam oziinti oydti ve bunda a! elodi>, ()';L dwdj urrlar
- unlamak). Bu qeir pargasrnda da iglenmigdir:
,sr)r"Jl 'r't
<lOjf

d$*Jr.S* c!-r;

ctllJ','&'t Eil

d.6l9$ -1. sl,rlf

<Ozin ogntp unladt,
Yrrak yerig karrladr,
Atr[ kemgip urrladr,

Ufut boluP tiiPii a!do>.

Oziinii o ki var oYdii,
rJzaqyeri argrnladt,
Atrnr gaprb haYqrrdr,
Utanaraq tepani aqdr.
(Ustiine gelen bir igidden behs ederok deyir: o oztinii yamanca oydii,
uzaqyeri argrnlayaraq geldi, hayqrrarao atla hiicuma keg-
di, maglub olub utandt, tepani a$araq qagdr)'
d;rYjJi O r ti I e d i: ayaqda soydu, <qrrYSJl Sir,Jl ol konug ori.ilodi=o,
qoyunu ayaqdasoydu>, (,rY3i - dlt YiJf oriiler - ortilamek).
 crryJilA E u I a d r: a$rladr,<6.rY gl &l df ol a$rn afuladr=o, aglnl apila-
dr>. Baqqasr da beledir, (tY*l -dL.yJil agular-agulamak).
cerYdl A w a I a d r: toplandr, <crrYtil ,-# t;;!3.$1 anrnq tegra kigi
awaladr=xalq onun otrafinda dcivrelame toplandr, onu
halqaya aldr>. Bu s6z ancaq qangrqhq olan zaman s6y_
lenir, bagq ahallard,actsrSl awdt> deyilir, (,srlll
-Jyth -duytil
awdr-awalar-awalamak).
6$LA" IAk rl adr: comard saydr, <6e$tJ.l ,*dtol moni akrladr = o meni
comerd saydu, (lt$t - 6te>!gt akrlar-akrlamak).
6.rYL$ O keladi: abla dedi, <cg$JrslcJ.Jlol anr okalodi = o ona b<iytik
bacr, abla dedi>, (tYtsl-rsuylSl okelar-akelamek).
6'rYLSf ogrl edi: ogededi, <orYEllcJf ol anr ogelodi = o ona cigede-
di, oge adr verdi>. Oge - boyun boytiyi.idiir, (.,ryLrf -duyrsf
6golar-cigelomek).
u$Jl'',:l Anal adr: anadedi, ana saydr, <qe$uldf df ol anr analadr = o
ona ana dedi, <izi.ina ana eledi>, (_lYt,1- duYLl analar-ana-
lamak).

BU BABIN Crrr.nveri oreNl

.er;sul A tt q d r d r: hiyle etdi, q,eq.rtuil

si5+( cri,lJ awgr keyikni anqdrdr
=ovgu geyika hiyle etdi, onu yaxalamaq iigtin gizlenerek
gcizladi>>, ((cr!r5-ilcJ cJf ol am anqdrdl=o onu tutmaq tigi.in

hiyle etdb, (-l.tl-il - dL+sJ anqdrr-anqdrmak).

BUNLTN BA$QA nin NOVU

qrldrtil.jl A n q r I a d t: anqtrdt, H6.Dl1t$l .s$l e$yek anqrladr = eggek an-

qtrdt>>, (Jil+ril -dt. 15UI anqrlar-anqrlamak).
BUNUN DIGOR giN NOVU

o.r:ts.sUf O n q r k I a n d r: parik qoydu, ( drils5if crblJl u1a[ut onqrk-

landt = qadrn baqrna parik, kegi qrhndan dtizelme siini saq

qoydu>, 1is5:l - .gwrsf onqrklanur-onqrklanmak)'

BU BABIN BE$ HORFLI SoZLORI

,s$lJel A g r r k a n d r: afrrdan gikayat etdi, <r.Er$fl -.:l er agrrkandr =

adam afrrdan qikayat etdi>, trT*t- dL.tflagrrkanur-ag-

rrkanmak).

BU BABIN iTi SUTUNLUSU

fiy>$l A n d p a r d r m: <p-.!iiI C ir mon anr andfardtm=ona and

igdirdim>,(iFf rtl-dt"i'r$ andEarurmen- andlarmak)'

BU BABIN ALTI HOFLILORi

6.r.il3ij A r m u t I a n d r: armudlandr, 116.riliA-,i GQ yrEaq armutlandt =

a$ac armudlandr>, (inJ - 6t-C$.c.j armutlanur - armut-

lanmak).
(,$l'!. J A r t u g I a n d r: ardrclandl, (C,$sJ iU taf artuglandt = da-
grn ardrct goxaldt, ardtclandt, 1J$'j-.9rnd. -j artuglanur-
artuglanmak).
.g$t Jl Orkiiglendi: dalgalandr,
3. <<6si!'3. tf liul-suworkiiglandi =
su dal gal andr >, ( J\3-,1i-'sL^jL3. Jl orkiiglaniir- o rktiglenmek)'
crt:ritJf O rg ii glo nd i: hortik sahibi 6ldu, ((crJI?3Jl # krz cirgiig-
lendi = qrz h6riik sahibi oldu>, (jh3Jf - .5t :trtlf orgtig-
loniir - cirgiiglenmok).
o'rtttuf O rk ii gl an di: ayaqdi.izaldildi, ((dJl*Jf c4t a$rq<irktiglendi
=qazana sacayagr diizoldildb, ( j\3tL.st-..il*3;f orktigleniir
-<irkiiglenmek).
cr'LiJ A d h ! r r I a n d r: aygrrlaqdr, <arilplt atitay adhgrrlandr =
day aygrr oldu, aygrrlagdr>>. Qrsraq ozilne aypv tapan za-
man da bela deyilir, (-S.rrlt - dllrlf3l adhlrrlanur * adh-
grlanmak).
cr$i;jf Ud hma kl and r: ugaq sahibi oldu, <a;.$$;31_j 3ludhmak-
landr = adam ugaq sahibi oldu>, (ji;3f -.9r.!6;lludhmak-
Ianur - udhmaklanmak).
os33rl A r t u k I a n d r: ifrata vardr, q 6.rxi,1-.1./ er artuklandr = adam
bir az ifrata vardr>>, (.!i$_i - 6t-!i$.,11 artuklanur-artuklan-
mak).
6.tis;jl I j m a k I a n d r: kegalliyi artdr, <r.r,ft-.jluA;u tazbayrjmak-
landr=dazrn bagrmn kegalliyi artdr>.
crr$;jil I j m a k I a n d r: <dr!6;j!-l;;yer rjmaklandr = yerde zay goxal_
dl, artdr, goranlaqdr>. Bagqasr da beledir, (;iJiij!-6usij
rj m aklanur- rj ma k I a nmak).

.s$l3fl A E r u k I a n d r: alrr saydr, <.s$$fl EAt -ri rjf ol bu rqr$ agruk-

landr = o bu igi a[rr saydr>. Bir yiik0 alrr saymaq da be-
ledir, (-i$* I
-dl-il3-;c I afruklanur- alruklanmak ).
.s$3ff Ogra kl a n d r: ograklagdr, <cr.ri$jif -i arograklandr = adam
o$rak oldu, ograklagdr)), (-i$fL dl.i.!S.';Ff ograklanur-o$-
raklanmak). Ofraklar bir ti.irk boyudur.
cr$13.^31 O tme klondi: (drilS-dl .jaretmeklondi = ergoreksahibi

oldu, goreyi artdr>>, ( JifuLdtJltuil etmekloniir-etmeklan-

mek). isimden dtizeldilen bele feller goxdur. Bunun erab

dilinda de banzori goxdur. Moselen, erablerda ,, Artt i#l
albona-r-rticulu) deyilir ki, <<siid sahibi oldu, siidti goxal-
dr> demekdir, <r'"'l esha> deyilir ki, <mektub ballamaq
veyazmaqiigiin lenti, garidi, kaSn artdu> demokdir'
qr$5-.s,.liq*ak I a n d i: quzu kiirkii geydi, (drilt-rr.!-j erigmeklendi
= adam quzu kiirki.i geydi>, buna sahib oldu[u zaman da
bele deyilir, ( ;It;+! - rslrjls...s. I igmeklentir-igmeklenmek).

6.rnGJ O r s e k I e n d i: qrzrb ar istedi, ( cril't;i J$''il i$lar erseklendi

= azltnqadrn qrzrb ersedi, ar istadi>, (js;J - dl-{'ils;J

ersekleniir-arsaklenmak)'

cr$s3fOtmekla nd i: srrlasahibi eldu, ((cerI5'isl c,rit-,i ura[ut ok-

meklendi - qadrn srrga sahibi oldu>, (i'Gsl-'st-g3l ot-
maklani.ir- okmeklenmek).

csSJSl Ogriml e ndi: dolandr, girdablandt, <<4;r!.l51 '4l- suw ag-

rimlendi = su gollerde axaraq dondii, dolandt, girdablan-

du, -!sLr!.Jsl egrimleni.ir-egrimlanmek).
(;iJ.-61

.e.U3:l,.it I g t o n I a n d r: alt paltarr geydi, (d$i3ri! -j or r$tonlandt =

adam alt paltarr geydb.Osll 11.e.r$L.l igtonlandr>dtr, bu-

radagghorfimexrocyaxrnlrlrtiziindanr}qherfinegev-
rilmigdir, 1iJfip6Lxjl'&1 rqtonlanur-rqtonlanmak)'

BU BABIN MUZAOFLORI

.s$$6JArkukl a nd11 ((crrJi6J -j erarkuklandt = adam tanbellaqdi,

dikbaq oldu>, (jliii - 6utii.j arkuklanur-arkuklanmak).
 dJ153'cl omgekl end i: aziyyotli saydr, 11qerr(i^creAr -ricJt ol bu r$rg
emgeklendi =o bu igi aziyyetli hesab etdi, saydry,
1.llsLt _
dt4,.ls3.l emgaklonilr_emgeklanmek).

crJls'iil E $ g a k I e n d i: eqgek sahibi 6ldu, 11d$ss*ir .i or e$geklondi

= adam egqak sahibi ordu. iki lehcenin (tiirk vo oguz) bi-
rinde, 1-fis3;t-.sL4jls,3*il eggeklentir-eggaklenmak).
,e.tX5-3-j O r k e k I e n d i: dalfalandr, <a;.rilf.3.,f .ij* suw erkeklendi = su
dalgalandr>.
ctrjll3J Or k e k I e n 6 i; 11,e.ril*3-,/ c/# r5j1 arunq yini erkeklendi = onun
ttikii iirperdil.
d$s:tJ o r k o k I e n d i: biri erkeklik (kigilik) gcistersa, yene bele
deyilir, (J3*3JI -esr-r.ilr3-i erkekloni.ir - arkeklenmok).

BU BABIN OONOTUTENI

ar'rYl-r.-,!Arpal ad I arpaverdi, (ceryL.Jcljdf ol a].,narpaladr=o, atr-

na arpa verdi>>, (-lYtJ-crt ylr.lf arpalar-arpalamak).
r'e.rl3i-lf O r t u I a d r: nalYj.j OiL,,j ar ya$ln ortuladr = adam ya' yaga,
orta yaga gatdu>, (.rl-dtf - dt yJSJf ortular-ortulamak).
qelYE-j E r t e I e d i: erte, erken baqladr, (d.tyEJ r.i.i+l J er rgka ertoladi =
adam ige erken bagladr, iqe baglamaq tigtin erkenden qalx-
dr>, (.rYEJ -duyuJ ertolar_ertalomak).
cr$tl-t*l O s r i I e d i: naxrgladr, <6$liy"l c/j$ df ol kidhizni esriledi o,
=
kegeye naxr$ vurdu, tisttinti qaplan derisi kimi rengla bo-
za di>>, ( Jl""-*l _dt ilr"J,.J es ril er_ as ri lemek
).
.E$-L*f o E r r I a d r: ofurladr, <,r{t-Jii dJu cjf ol nenq ogrrladr = o bir
qey og'ladr>. Xalq bu scizdeki r r herf,rni siikunlu s<iyleyir,
lakin bu, diiz deyil, (J)L,,JLdt )L,,Jf oErrlar -ogllamak).
Divanii Wat-it-tiirk 333

6.rY3is! i t< t ti I e d i: ot verdi, <,rryts! uS dt ol koy iktiiladi = o, Qo-

yuna ot verdi>. Bagqa heyvanlara ot vermok da beladir,
(.rYss! -Jl-.yJis! ikttilor-ikttilomak).
6.rY3i-,j A r E u 1a d r: ikisinin arastndan kegdi, <a;rY.f'-i bl c,'t'trs! df ol
ikki kigi ara arpuladl=o, iki adamrn araslnl yardt, kegdi>,

-ciuy:*i arfular-arfulamak).
(-ry-lo.ll

crlyiJ O p k o I o d i: ciyerine vurdu, <6$si Jf-jl.Jl ol anqar opkelodi =

o onun ciyerino vurdu>>, (Jt3U - ..sl4jl+f tipkoler-opkale-
mek).
d$?6+{O p k i I a d i: ofkelondi, hirslendi, (dr)t$f 0$l dl ol andrn op-
kiladi = o ona qazablendi>,()t$j-.s1,)l'i5+f opkiler-opkile-
mok).

Qaydalar slrasl gelinca soylenecokdir.

Tanrrya giikr olsun,hemza kitabr bitdi.

334 Mahmud KaS{ari

sisNdirt,AH in-neuMAN in-nesiu

setiNnzss isiNdten Kitegt

258 Salim axrrmda alif, vav, ye ve hamze herfi olmayan sozlardir.

-
 33s
D iv anii liigat - i t - t iir k

iri senFLiLoR BOLMosi

cn T a p: kifayotdir, basdir. (+ lrn r-il .* bu a$ manqa tap = bu yemok

q! tap boldr = besdir, yetan>'
mene besdir>, u.sq

# 1. o p: [yemek novti. Resepti:] bulda suda qaynadtltr, arpa xemiri

ilayogrularaqbirkegeyasarlnlr'istibiryereqoyulur,ye-
tigdikdon sonra YeYilir.

+i.i+ Q a p - g a p: qamql vurularken grxan sesi ve dodaqlann $ap-

prltrsrnr bildirir. (d+ *+.i+.si df ol ariik gap-gap Yedi =
o, eriYi $appur-$upPur Yedi>.

+ A o p: garabrn gokiintiisii, her geyin xrltr. Bu sozdan altnaraq

dayorsiz adamlara ( Jil+il.i+ + gop-gep kigilen deyilir.

++ e r p: har inco ve yumfaq budaq. u# top, sozii <# toprk> sozii-

niin ixtisan oldugu kimi' bu soz de ((dti' glblk> soziiniin

qrsaldrlmasrdrr.

+ Q 6 p: tutmac [yemek] parqasl'

<c1fur.r+;+ bir gop yegil = bir parga
tutmac ye>. Kesilmig tutmac ve erigta pargalan da bele
adlandrrrhr.
*. j +l z a p - z a p: tez-tez,stiretli ytiri.imekden grxan sssi bildirir, ( tJ
,y jt ijzap-zap bargrl = tez-tez qag,lez get>>'

!r- Se p: gelinin cehizi.

*^4 S r p: iki yagma girmiq daY.

 336 . Mahmud Ka{Eari
cd $ a p2se' talesmeyi bildiran edat. orebin <!i helle> scizii kimi. < cd
rx pp kel = tez gal>>.

i r o p: mtibaliga va gidder edatr. <,rrj+ + &f olul kop bedhiidi =

u$aq gox boyi.idtb, q1r.5.!Ll 3i1 + kop edhgi.i nenq = gox
yaxgl nosno).

tS K d p: <&1J qS kcip nenq = srx, dolfun, gur olan nasno)), (Ci* +

kcip sag = gur sag>. Bu atalar soziinde de iglenmiqdir: < :S
J;IS jr-, ts s.il, .sr.+<
.rt$ .,ii ts3i*, krip s<igtitge kug konar,
kcirkliig kigiga soz kelir=qax soytide qu$ qonar, gozel qrza
sciz geler>.
Bunun bagqa bir variantr da var: ,, .1lu:ir3t 6t+
J"ISjF rqvis d.tsr5 ,-,;gtj yrfag ugunqa yel tegir, korkliig ki_
gige scizkelir>. yoni <a!ac ucuna yel deyer, gozal qrza soz
geler>. Bu o demokdir ki, gozel cjziinii qorumahdrr.
c+Pat:torta,pu9a,cibra;birnosneningokiinttisii.
c'l P a t: <rI c+pat kel>, eynon (s !"i qep kel = tez ger>> sozii kimidir.
c+ P a t: a$r bir gey diigan zaman guan ses tigiin uars c+ pat tiigdi>
deyilir.
c+ B i t: bit. Buradan ahnaraq taxia di.igen kigik hogerata da j
",A t
tang biti> deyilir.
6+ d'l Q a t-q a t: bir geyin diigdiiyti zaman grxardrlr sesi ifade etmek
tigtin iglodilir: <crUf c.+ &+ gat-gaturdu-gat-gat vurdu>.
&l Q i t: qamrgdan ve ya tikandan diizeldilen geper, ev.
e $ a t: ciirat, cesaret, <-J+.,5i U .Sjl anrnq ne $atl var = onun ne cosa-
roti, ctireti var>>. Bu soz danma, inkar yolu ilo soylenir.
cri K a t: qat, (.ts oi
ton katr = paltann qatr>. Bu sozden ahnaraq da!
qatlanna ve qrvnml artna <<c!l+r! kadrak> deyilir.

25e seQkin ordi

ile serap Tugba Yurtsever bu sozii <gap> gaklinde oxumuqlar (DLT-
2005, s.520).
 337
Divani)
c..E t< a t: yarunda, nezdinde menasmdadrr' Oluzca' <l$3
..si bog ka-
trnda=beyin Yanrnda, beYe gore>'
,:6 K u t: qut, ddvlet. Bu sozdan ahnaraq <g$ kutlup deyilir' Bu qeir-
de de iglonmigdir:

fl! l-..;r gg €'i

Klt-Ji

J"UIJJ ji'^t3"oi!l.is
<Kut kuwr! berse idhim kuhnqa,
Kiinde rgr yiiksaben Yokar, aPan>.
Tannm quluna qutluq, ululuq verse'
Onun igi giindon-giine yi'iksoler.
cl3 f o t: arxa, anus.
cn M a t: ele, o qeder, otrt is anda! mat = o, eledir>'

C." Sag:sag.
(cr$ Gi" 6$
& S .., 9: bir geyin yan kegmesini, sapmasmr bildirir. tcrtrg

sug krldr = qiltnc sapdt, saptndt, kesmedi>'

Cl. S u g: <,s$ & J or sug krldr = adam i$i boynuna almaqdan 9a-

kindilt.

d K u g: nege, sayl soru$an bir edat' (d{.l;l dt''i Ca kag yarmak

berdi?

=nege (ne qeder) Pul verdi?>'

e f o g: qog. Optzca. Osli <.llsi'i+l kognqandrr'

d K u g: defe, kare' <p9't rs 6l kag kata aydrm = neqe dafa dedim>'
d f O 9: kcig. qrh3 r'* sti kogti = qo$un kogdii>'
df O g: saat, an; miiayyen miiddot. (4tg C3 * bir kog ktidhgil = bir
saat, bir qader dur, bir az daYan>>'

H o g - h e g: at bag ahb getmek istediyi zamala onu yava$ttmaq

e. C^
iigiinsoylonensoz.Busozorobdilinedauylundur.Bu
kelme qaydadan xaricdir, giinki terkibindo o h vardr, hal-
buki ttrk dilinde o h Yoxdur.
338 Mahmud Kagari
s K e d: bu soz .t d ila yazidrpr kimi, ! dh ilo de yazir. Bir geydan
behs ederken miibali$e ve qiddet arzu olunduqda bu soz
iglenir. (drl 3 kodh at = ne yax$l at>>, <<c.*.!L! 3 kedh nonq =
ne yax$l 9ey).

Ji B i r : sayda bir. ;+ bir yarmak = bir pul>. Bu soz manqus

<.5Ln-,Lr

qismine daxil edilerek [uzun o i ile] -r.., bir gaklinde de ya-

zla biler. Bunun banzerleri goxdur, lakin ttirk dilinde
dogru olan teleffi.izda qrsa ve maxrocde sart olandrr.
j t e r : ( .l$ j j er tor boldr = adam utandr, tarlodi, xecil oldu.
Bu, <.E{ tl rr boldr>> yerindedir.
* Q e r: bedonin agrrhgrnr bildiran bir sozdiir. <.r.ri* -i er gerlandi =
adamrn bedani afrrlagdr>. Xaqaniyye dilinda.
* Q e r: vaxt. <rJs l.t.sl-*.s bu gerlikde kel = bu vaxt gel>. Ofuzca.
e Q a r: iz-ize, qar$I. xlr dll--j;, Ji cpl ,-Jjl anrnq ewi bu gerlikdo = onun
evi bu qargrda, bu terefdedio. Savagda iizbetiz duran sef-
lara, srralara <gerig> deyilir.

* Qr r : paltann crnlmasrndan, paltar crrmaqdan guan sesi bildirir.

,,,j.;..1+,t'*.sl arunq torun grr yrrttr = onun paltarrnr crrt
deyo crrdr>.

i Q ti r: monfeet. <.sry; rS.iU 6.ri1 df ol andrn nenq giirledi = o ondan

monfeet alda etdi>.

i.; e t r - g ti r: sagrlarken stidi.in qabda grxartdrfr sosi bildirir. Her

hansr maye de sas grxardrgr zaman belo deyilir.

.r+ Q i r: yag. n&"* E;!1 ag1gtu gir yok = qazanda yag yoxdur)), (< Ji
cillF-lll bu etto gir yok = bu etde ya! yoxdun.
i.; q a r - g u r: heftbicar, wff-zlrr? ne geldi. <d+;€ df ol gar-gur
yedi = o, eline kegeni yedi>.
.l,,, S I r: clrclralni.rnln gxardlF sesi bildirir.,j\y srr etti = crclrama
kimi sos qxardr>. Qalem vo qelome benzar geyler grxartdrgr
ses de beledir.

-1;r S r r: Qin kasalannt cilalayan ve onlartn tistiine naxl$ gekmek iigiin

istifade olunan xiisusi gir, qire, siiltigen, mina' (dt'"l el #
srrhg ayak = naxl$h kasa>.

-riJa $ a r - $ a r: grdrr[r yalrq ya[mastndan grxan ses. Har hanst ma-

yenin sos glxarmasl zamanl da bele deyilir. Bu sozdeki ri I
sesi 6 g-dan gevrilmigdir.

.F* f a r - k u r: qur-qur. <OJ A j-Fkar-kur etti karrn = qarrn qur-

qur etdi>. Bu s<iz hem teleffiizde, ham da menada erob
dilindeki kimidir.
i f .t r: mertobe, meqam. ndl lj iSrL 6sfi1q kurrm ulup = menim
moqamrm Ytiksekdin.

-! r u r: qurqaq, kamer.
.iellg k u r: ig qurqafr, tumanba[r.
.119 1111 y a g r: gizli dtigmen.
y t< r r: qrr rangi. (drlJi kr at = qtr rengli at>>.

* f r r: su bandi, band.
.tl f r r: basrq dag, yastr dag.
-i r ii r: <-,rl j ttit ar = igid, sarsilmaz, cesur' qogu adam>' Bu atalat
s<izi.indo da iglenmigdir: <-d+ itig t-,!,S d kim ktir bolsa,

kowez bolur = kim kiir olsa, melrur olar>. Bu geir parqa-

stnda da iglenmigdir:

d4&,*tt
,rS).,,.-S'$ \t.
crSlJJ.fJ d't J3
JJ,i,5 Jl dil ISJS
340 Mahmud Ka$gari
<Ortiq suwr yemogi,

Srtlap tutar bilogi,

Ktirmet anmq yiirogi,
Kelgelimet irkigiin.
irtrg gayr yemayi,

Qrrmalanmrg bileyi,
Qox cesurdur tireyi,
Gelmek iigiin toplagrr.
(Yomekler qrpgaqlarrn bir qoludur. gair deyir ki, irtrq gayrrun yo-
mokleri qollarr grmah, tirakleri cesaratle dolu halda bizim
tisttimiizo hiicum etmok iigiin toplagrrlar).
.r B i z:biz, d'nJ$s t bizkeldimiz = biz geldib.
:l f u z: diz, dtz olan her gey. n* i ttiz yer=dtizyer>>.
-i Q " z: yaldrzh, qrrmrz rengli bir Qin pargasl, quma$I.
+i f u z: </ujtkuz ta! = gi.ineg gcirmeyen daEr, (oraya ancaqgiinor-
tadan sonra giin diigiir, da! gtinegin solunda qaln, soyuq
ve qar gox olur). Bu mosoldo de iglonir;( t+3:o*t.J."$.ji t.j
cAi..sl tl+ kuzda kar eksi.imas, koyda ya! eksiimes = gu-
zeyden qar, qoyundan ya! eskik olmaz>.
+f r z: bahah. 11c5jLi 3 krz nenq = bahaft nesno). (dlji ,rl s* bu at
krz aldrm = bu ah baha aldrm>.

-i f r z: cariya,( iF$i krz krrkrn = cariyoloo>.

+f r z: qrz, ovlad. <e+.srf. moninq ktztm = menim qzlm)), <6Jl J ov
kzr=ev qtzt>>,16F ts--ra yingka 111y=yata|a ahnacaq yetig-
kin cariya>. <Yingko>r adr cariye olmayan qrzlara, habels
sailn ahnan qrzlara da verile bilar. Osli heddi-btiluga gat-
mrg, lakin are getmemiq, bakire qrz demekdir. O birilor bu-
na bonzedilmek iigiin deyilmigdir.
Divanii -it-tiirk
dsi9 K r z k u q: adamrn i.istiine diigocekmig kimi algaqdan uqan qu$'
K r z k i q i: xasis adam' Ar[uca. Bu meselda de kegir: < .#]
'-j43
,yr.$ #-U* ,.funzkigi sawr yorrfh bolmas=xosis adamrn

adr-sanr yayrlmaz>>. Bu soz toriflenmesi ve adr yaxgrhga

grxmasl iigiin adamrn sexavetli olmast barade deyilir'

.f K a zi gez,terof. <aJSr.if ok kai = ox geA,oxun arxa teraflt>'

:3 f e z: stid ve un kimi qeylarin qazan dibino yaprqrb qalan pargalarr
ki, qazrlaraq, qa$lnaraq atrhr. n.r5 Cil a9r9 kezi=qazan

dibb.
5 K e z: Qinipaklarindat bit qumuq ntivii.
3 f ti z: payvfasli, sonbahar.
Ji K i z: mi.igk qutusu, taxt, ki.irsii, sandtq, heyba kimi geyler' ( dhJF
*u-f kizdaki kiz ytpaf = sandtqdakr miigk qoxar, etir sa-
gan.Busozqadrnlarnaptz1ranntnrayihesinimiigkoben-
zetmek flgtin deYilir.

-'. M iz:biz. p mherfi sbhorfindangevrilmigdir. + bharfi<biz>

oldulu zamar: galir. Meselen, <-rJ-r+ .tt biz
s<izii owelde
bardtmz> deyilir ki, <biz getdib> menasrndadrr' < 'lr$
keldi+mia iso <geldik> demokdir. Bu qayda btitiin isim ve
fe'llerde.eynidir. < jil atrmrar s<izii do beledir'

o"i P i s: pis. Dalarctq, tuluq kimi geylorin dibine yrprlan gokiintii, xrlt;
bitum. Qetran kimi bir geYdir'
,-fi T e s: mtibalile edatrdrr. Opuzca. Oluzlar yuvarlaq bir nesne
baredo miibali[e etmek istadikda (uJti.i oi tes tagirma>
deyirler ki, bu da <desdeyirmi, yupyumru) menaslil verir.
Bu, qaYdaYa uYlun deYil. Qiinki:
[Qayda]:

Renglarde va bir qeyin vasfinde miibali[e, giddetlandirme derecosi ya-

ratmaq iiqiin biiti.in tiirk dillerinda sifetin ilk horfi ahnrr ve
ona $ p herfi artmhr. Bu ig opuzcada p m horfinin vasite-
sile hoyata kegirilir. T{ind gciy rongda olan nesneye ttirk-
ler <, .i. rS kdp k6k), oluzlar ise <..$ d kom k<ib de-
yirler ki, her ikisi <gomgciy> menasrndadrr.
Ttirklor sdziin ilk horfi olan .5 ke harfini + p ilo birlogdirerok <cs kop>
demigler. Bu, mtibalige edatrdrr, sonra ise rongin adrnr ala-
va ederek (..sJs qS kcip k<ib deyirler. Oguzlar + p harfini p

m herhne gevirorok (.sJS d kom kob demigler, <tiind

gop demekdir.
San nesneye (e# sarr!>r, tiind san nasneye iso <i-r $!' sap sarr!> de-
yilir. <i-r san!> scizi.intin r-x s herfi + p ilo birleqdirilmiq,
belelikle, mtibalilo yaradrlmrg, sonra reng bildiren sciz

olave edilmigdir. Eloce de, bog yer, agrqhq i.igiin < aiyan>>
deyilir. Burada giddet deracesi yaratmaq iigtin <r.s_,r; uJ yap
yazt>> deyilir. Btitiin mtibaligeler belodir, lakin + p horfini
tr s-yo gevirmek timumi qayda deyildir.

..16 f a s: her nesnanin pisi, bayagrsr. Oguzca. (rJ5l3 cr.,c,,l -s bu at tas te-
gtil = bu at pis deyib.
t L-
c,- c'- T u s - t u s: kege va ya paltar kimi yumgaq nosneya vurulan za-
man grxan sesi bildirir. <d!f G ri tus-tus urdu = trp-trp
vurdu>.
Divanij
u.s( g 5; har hansr nesnenin bir parqasl. (dLlil cr6 *+ bir kes etmak =
bir parga gorek>.
cr6 Ko s: kasak, qurudulmuq gil pargasr' Abdestden sonra bununla
tamizlenilir.
C}{Kis:qadrn.((,*,.5Ls.xanlnqkisi=onunarvadt>.Bozileribunuiza-
,43 ol kisi aldr = o, arvad aldr>.
fatla igledirlar: <<ur$

t4 g o 9: bog, sorbest, azad' u4 o4 bo; yrlkr = bailbo; buranlmtg

heYvan siiri.isii>-

u4 g o E: bu sozdan alnaraq <<c$.9l.*it cJf ol igler bo'> deyilir ki, <o

qadrnboqdur>,(o,qadmtboqadr,buraxdt,unutdudemak-
dir)-
.-r4 g o g: <.1$ u{ S cJf ol kul bog krldr=o, qulunu, kolasini azad etdi>.

u4 g o g: yetkin yagdakr subay adama da <o4 bog> deyilir. Hemin sdz

bu maselde de iglenmigdir: <eu$,ei1 s.sl..:u o4 uo' nenqge
idhi bolmas=bo$ buraxrlan malm yiyesi olmaz>. Bu soz oz
maltnt qorumasl vacib olan adam iigiin deyilir'
crei f t E: dayanacaq, yolguluq zamanr durulacaq yer ve zaman' Bu
sozdon alnaraq (.,$l o$ ttig odil deyilir ki, <durulacaq
zaman>> demakdir.
ub Q e q: firuza. Bu geir pargastnda da iglenmiqdir:
ob,,4;;
,Jil4j]f ,e-riL
ori ty a4;
ls;i liJl C1.s d
<<Yarattt Yaqrl geg,

Sawurdu i.irtinq ka;,

Tizildi karakug,
Tiin-kiin tize Yi.irkeniir>.
 Yaratdr yagrl geg,

Sopdi ag qa$,
Diiziildii qaraqu$,
Gece-gtindiiz tizorine <irtiiltir.
(Semadan bahs edarek deyir: ulu tann yagrlhqda fruze kimi olan goyii
yaratdr, goye a! kimi dag-qaq sepdi, griyde
yegim dagr
Qaraqug [Yupiter] ulduzu kimi ulduzlar d:drzdrd,, gece ilo
giindiiz bir-birinin iizerine ortiiliir).
,il,i* Qi I - 9 i g: qadrn u;a!r siyitmek istodikde bele deyir. Minici
de qagrgdan sonra atr siyitmek istedikde bele deyir.
c,{/-" S r g: gig. Tutmac adh yemayi diizmek tigiin igladilen nasneye da
' (oiy srg> deyilir.
.ri r u g: biitiin quglarrn iimumi adrdrr. Bunlardan bir qismi aynhr.
,yt f u g: n"F!..*i.i iirtinq kuq = ag gahin, lagrn>.
,rA r u g: <ofi l.l3 kara ku$ - dovgancil, berkuD.
.* f u g: <..rSc# tewi kug = devaqugu>
,rg f u g: <"i6 & yun ku$ - tovuz qugu>.
,/ f u q: <cFi 4l rl kul = albaba, [qartahn bir novti]>.
,rg r u g: <,.rs lJ Karaku$ = Mii$teri ulduzu>260. Bu ulduz dosarken
uod rji t-! Karakuq toldr> deyirler. O, siibh gafr dogur.
ryg f u g: <"i3 l-! karaku$ = deve ayaqlannrn ucu). Opuzca.
,yg f u g: <"FiJ krz kug> ttiklerinin rengi buqelamuna benzeyon, aqr-
landa rengdon renge galan bir qugun adrdrr.
rr! f I $: qr$. Bu meselda de iglenmiqdir: <of ,F r* krg konukr ot = gr-
grn qonalr oddur, ategdin.

260 Klrakug Yupiterin ttirkco adtdr. Bu ulduzun tiirkca diger adr Onqaydrr. Tefsilat
iigtin bax: Ramiz Osker. Qutadgu Bilig. Bakr, Elm, 2003, s.88-89.
d3 T o f: al, hiyla. Bu atalar soztinde do iglenmiqdir: < gil 4 ''i3
tiJrl*l
-,+ti dJJ
t#l awgr nege tef bilse, adhr! anga yol bilir = ovgu
nege al bilirsa, ayr da o qader yol bilio'
.rl, Q r f: xurma vs tiz0m kimi geylarin ganaxda vo ya qazanda qay-
namasrndan grxan sasi bildirir.
,rl K r w: bext, dcivlat, iqbal.
,j f o k: <r,15,-f tot kigi = tox adam>.
d T. o k: tiirkler kimi tapesinda sagr olmayan adama nJ ,-f tok er>>
deyilir.
r o k: buynuzsuz heyvana <(ji!J dF tot< yrlku> deyilir.
..d
d f o k: odl ,t &3tok-tok etti = dagrn daga vurulmasrndan g'*an ses
kimi ses verdi>.

..S f o k: <.14 ddV*.# J er kissi birle tok-tok boldr = arle arvad

arasma dava-dalaq diigdiD.

,hQ a k: bir geyin <izi,inii, eynisini bildiren kelmedir' n.Ji$ dl tjf ci+
gak ol atnr tutprl = laP o atrn <iziinii tut>, <diJ sj+;l cii
gak amagm urfrl - lap [ta] nigangaht vun>'

.l+ .i+ Q a k - g u k: odun, ceviz, siimiik kimi geylorin qrrlmast zamanr

<tjl ti+ tl+ gak-guk ettil> deyilir'
grxan sesi bildirir va

ci+ e a k: bu da ses bildiran bir s<izdtir, ((d$il Ot+,ls-,,| C .Jf ol ant

urdu, gak etmodi=o onu doydii, doytilen gak etmedi, yoni
heg ctnqrrnt da gxarmadu.
,5i 6i Z ak - z ak qoglarr kellolegmaye tehrik eden sozdiir.

,i. r* Sak - s a k: qarovulun, keqikqinin qalant, att qoruya bilmesi

iigiin oyaq qalmasrnr bildiren sozdiir. <<4i* 6* sak-sak! =

aylq-saylq olun!> demokdir. Qoqaq ve huqyar adama <*9

-rlsak en deyilir.
 Mahmud KaS{ari

c!* S u k: <-.rl ,-*i*4 ci* suk yalnqus er = kdmok eden bir kimsosi ve
dostu olmayan yalqrzadam>.
4 g e k: < &u dl bek nenq = berk, mohkem nosne)).
4 n t k: srx a[achq yer.
4 g i.i k: kiinc, bucaq. Arguca.
!55 T o k: tek, ele-bele, sadoce, heg no istamoden. (rS.55 tek keldim =
bir gey istemeyorek galdim, heg bir arzum yoxdur, sadeco

goldim>.
..(.3 T e k: <-i .sG tak tur = sus!>> . Optzca.
.$.s+ - g ti k: malm en deyarsizi, zir-zibili manastnda.
Qok
.+'riQ o k - 9 <i k: davoni xxlatmaq iigiin iglenir.
..t+.5+ Q i k - 9 i k: ollalr galrrmaq iigiin iglenir, siirmek iigtin de bele
deyilir.
.5+ Q i k: cik. Agrq oyununda a$rq yaru iiste dtigiib guxur iizii yuxarrda
olduqda u,s{.i.s+ gik turdr> deyilir.
.s'r D ti k: <g.yl.si diik urdr = yumrupu ile yavagca vurudu>>.
.Si D ti k: <cJ-!.S3 dtit minq = minler arasl>, (c!l-Jf .sl.:.n.S'.r diik minq
yarmaq=bu qader min pul>.
*st D i k: <ur-i.sf dik turdr = dik durdu>
,.sr" S i k: kiginin tenastil alati. Mahmud deyir ki,. tannrun kitabrna
hrirmat ve ehtiram elameti olaraq savadsz ti.irk kigileri va
qadrnlan yanrnda Quran oxuyan adam 'Ci+ io- ts I c,.ir-l
U-,b-, )t3,.s+"4 t J t+l-6-,.bt3 A-i_16 otil allt a;ii ti lii6.,"
lr+ crt ayeleri oxuyanda sasini qrsmahdrr. Qiinki onlar bu
ayelarin monasrru bilmadiklori tigiin [oradakr bazi siizleri]
oz dillorindoki menada qobul edir, giiliir ve giinaha batrr-
lar. Elece da piit U! lr^ O! ayesi oxunanda sasin qtstlmast
lazrmdrr, giinki tiirk dilindo c9i sdzii qadrnrn tenasiil ale-
Divanil Wat-it-tilrk 347

tidir. Eyni qayda iizra savadsn of4uzlann yantnda ?1n,

l#;J.tt lf.J d itilt 'g;liIll ayesi oxunarkan sual edatr

olan pl sozii yavag sesla oxunmahdtr. Qtinki onlann dilin-
de bu soz qadtnrn ayrb yerinin adrdrr. Sciziin menastnt bi-
lan adamlar iigiin neca oxunmaslnln bir farqi yoxdur.
.s.L g ii k: bir susdurma adatrdrr. <Sus!>> manastnda tiirklar nj &
gtik tur!> deyirler.
.-r-i fU t k: <arj.s-.i ol miik turdt = o, riiku eder kimi belini biikarak
durdu> demakdir.
.tj g ii I ?: <c,1,.t1 uiit at = ayaqlannda aghq olan, sekil aD.
.1] n t I : <,J; *f uEar biil = qagqa at>.

4 g ti l: uzun iller qalmrq va dadr qagmrg tanla

"ej rt biil tarrg> de-
yilir. Taxrl yafrgdan, nemden xarab olmuqsa, yene bele de-
yilir. Vaxt otdiikco turguyan, qlcqran her geye <,! biil>
deyilir. Bu, telaffi.izcaYo menaca erebcoye yaxrndr. Qiinki
bu sdztin erebcesi <il bul>, tiirkcasi iso <,! biibdiir.
cji T r l: s<iz. 116.1-l!j d Jsil df ol anqar trl tegtirdi = o ona dil toxun-
durdu, dilla, sozle incitdi, dil uzatdr>.
cji T r l: dil. Bu meseldo de iqlanmigdir: <r.llc4 t.Jlordem bagr trl=dil er-
demin, feziletin bagrdro. Bu, erebco cr t4',.*l Y OlJ,rrfil .,/l

Ji-' y 3 Si,'i+e Ygb scizti kimidir. Bununla gozal soz qesd

edilir.
cjl T r l: dil, liifet. 9l oluz ttlt>, (C 9U yabaku trh> kimi. Bu soz
"c#
mana yoni.indan erebcaye uyfundur. Oreb dilinda <r.lL'J
lisan> kalmesi sciz va lligat menastna gelir. Bunun iiqtin C
-1i;Y3 tef L+a Yrr ,-n +.-*f Y 'gL.-J.j:31 deyilerek <lisan>

kelmesi ile soz nezarde tutulmugdur.

348 Mahmud Kasfiari

d T r l: dtigmonden alman esir, dil. (# d trl tuttrm = dii$menin na

. etdiyini oyrenmek tigiin dil tutdum>.
A q i l: bere, qanglr. Dciymek neticesinde deri iizerinde hasil olaniz.

Je,y $eI- I ii l: <.sJrj ,fr,fi gel-qiil eliglig = gel-giil elli, sli iqe yat-
mayaD).
r$ f u l: qul, kola. Bu maselde de iqlenmigdir: <c.,r+ slcA,S tut yaSr, rt

bori = qul yaprdrr, it canavar>, (qul alasmm mahm ele ke-

giren kimi yeyir, ftirset gozleyir, dtiqmen kimi davramr, it
da oldupu ev tigiin bir canavardr, na tapsa, gekinmeden
yeyir). Bu soz qulun apaya mehabboti olmadrfrnr g<istor-
mak iigtin deyilir.
,S K r l: insarun ve ya heyvarun qrh, tiikii.
rs r rt k u q: drdeye benzer bir qugdur,yazdagelir. Beylar onu bir
"Fi
-birlarina hediyya edirler. Bu quqa (&$ ,i trt kudhruk
=qrl quyruq> da deyilir.
S f ii l: kiil. Bu mesalde de iglonmigdir: <..r* t*,-i jS t i I :3. kiil
tirktinge, kciz iirse yeg = kiilii iiflemakdsnse, kozii iiflemek
yaxgrdn>. Bu sciz kigik iqdensa, bciyiik iqe giriqmesi mes-
lahet olan adamlar haqda deyilir.

t' T e m: cefte. (1L16+ kapug temletti = qapr ceftelatdi>.

t
fl T u m: bu soz oslindo soyuq demskdir. Lakin 11!Lr3 tumluE> kelmesi
hom <soyuq nesne>, hem de (soyuq) menalanhda iglsnir.

il T i.i m: at renglerinden saya (diiz, tam, ttim) rang. q,rl l.;E t' ttim kara
at=dtim qara at>>, ((c,l g3 t' tti* toru$ at=diim doru, ta-
mamile doru at26l).

26rKoroglunun atlannrn biri qrr, digari doru rengli oldulu tigiin onlara sadece olaraq
Qr at ve Doru at (eynen Bozat, A! at kimi)deyilmeli ikan bunlara barmaqdan soru-
lan manalar yiiklanmigdir. Qiinki rong manaslnda qr ve doru s<izleri odebi dili mizde
yoxdur. Diirat <doru at> soziiniin tehrifi, bir vurlu ila soylanan variantrdrr..Bu, adi
Divanii lilfaFit-tilrk 349

p+ Q i m: bir qeyin giy vo ya ya$ olmasrru vurlulamaq iigiin iglenir. < 6

,:.,l d# gim yik r1=gim giy at>, ( o.tir.Jl f+ gim O1 1ot1=9im

ya1 paltar>>262.

€ Q i m: ayrrq otu. Yerdan yarrkdklii gekilde bigilib yr$rhr, quru-

dulduqdan sonra od qalamaq iigiin grrpr yerino iqlenir'
(d+r F gim brgtr = aynq otu bigdi, yr!du>.

f*, S ii m: qiddat adatr. ((s(nj lr+ llr stim siigiik nonq = gox dadh,
dapdadh qeP. OPuzca-

F f u m: qum. Qigilce. Bunu oluzlar bilmszler.

d K e m: xestolik. s6rle3,:,,1 at kemlondi = at xestelandil>.

t' K o m: gcim. Goy rengda giddot yaratmaq iigiin bu sozden istifade

edilarak (.s$ F kom kok = gomgoy> deyilir. Opuzca-

# K i m: kim. Sual odatrdr. Orobce bunun qarqrhpr <men>dir' <li| ir

mon heza> deyilir ki, <bu kimdio demakdir. Bu soz tek ve
cem tigtin iglodilir. Oluzlar n#r'r-l+ boy kim> deyirler ki,
<hanst tayfa, boy> demakdir. Boy cem menasrna gelen bir
isimdir.
cl B a n: mon. o[uzlar (dJL r,t bon bardtm> deyirlor ki, <<men vardtm,
mon getdim> demekdir. Diger tiirkler (dJi O' men bar-
drm> deyirler.
dr ii n: geco. <e$$stiinla kaldim = gece iken geldim>.
ci T r n: ruh, nefes. (qrdt"6 (# 41 arunq trnr kasildi = onun nefasi ke-
sildi, ruhu grxdr>.

bir rengdir, ona diirr, mirvari ve s. kimi baqqa manalar vermek ellamagilikdan' !91tu
elmi av-aragrhqdan bagqa bir gey deyildir. Qrr at ise qrr rangli atdr, bu da tiirkca adi bir
at rangidir. Qn ata da uydurma rengler yaragdrrmaq cahdlari bir zamanlar gox dobda
olmuqdur. <Divanii liigat-it-tiirk>la bu mosolelsr nahayot aydrnhla qovu$acaq.
262 Bu s<iz dilimizde <cimcimo=ya[r9da gox islanmaq> geklinde iglenir. Buradan gti-

riindiiyii kimi, asli g ila <gimgimo> olmahdr. Zatan <gimmek> sozii de bu kokdondir.
350 Mahmud Kagari
ii T i n: (crsj c.f tin - tizgin = yiiyen ve cilov>.
iF Q r n: dogru, gin, sahih. <-rYjy" in grn sozler = o, dolru deyir>,
11r.5-i-.1r.1 i* grn aydrnq = dij1z dedin>.
ir* S o n: sen. Tiirkler bu scizle u$aq, n<ikar kirni <izlerindon ya$ca va
mdvqece kigik olanlara mtiraciet edirlor. Mclhterem, men-
sobli kimsolera i
sia deyirler. Oguzlar is igi tersino
ile <iy
gevirarak bdytik tigtin <ir- sen>, kigik iigtin <jr siz> de-
yirler. Cemdo de bele deyilir, qayda da beledir, giinki <jr
sia cemi olan bir isimdir.
CF f kimi geylerin qrnr. tu+ C$ krhg krm> deyilir.
r n: brgaq ve qrhnc

iF K e n: $orq olklerindo her gehara verilen addrr. Bu soz < ri3 kend>
kalmesinin qrsaldrlmrgrdtr.
if K ti n: g0n, giineq. nod cf ktin togdr = giin do!du>. Bu maselda da
iglsnmiqdir: <J.ii3 t
".ri [r.i3 ktinge baksa, koz kamar=gti-
nege baxanrn gozii qamagaD.
CF K i,i n: giin. <,bi cf -* bu ktin bargrl=bu giin get>. Giina bela de-
yilmesinin sabebi igrgrn gtineqden yayrlmasrdrr.
lhcf Kiin yrpar: mtigkgobeyi.
cr" M e n : men. Ttirklerin dilinda.
cr M ti n: gorba. Mahmud Kaglari deyir ki, men yaSma olkesindo
egitdim, <<gorba getir> demek ovozine <lE cr miin kaldiir>
deyirlar va origte gorbasr gotirirler. Bu sozdan onu anla-
yrrlar. Bu isimleri tiirk yaasrnda yum$aq herfla (herfi-lin
O',l ,-i-,rr) yazmaq da mi.imkiindiir. Lakin s<iztin dilla s<iy,
lenigi y azdrptm kimidir.

Salimden iki herfliler brilmasi bitdi.

Divanii Wat-it-tiirk 351

uq uenl,il,oR BoLMOSi

HOR NOV HOROKODO ORTASI SUKUNLU

Fo'LiN, FU'LIN, Fi'tiN E,F.d'i nAgI

c,-l+ B a r t: qerab ve ona banzer maye nesnelorin cilgtisii.

e-rr B a r t: su igilen parq. Opuzca.
c,-lt B a r t: <<gS c,*
bart-burt tuttr = qefil onu her yandan tutdu>.
c,,.1+

c,,* g u r t: kabus, qarabasma. Buna gora de (c'Ji (# koti burt> de-

yilir.
sr B e r t: aganrn her il oz kolesinden aldrgr vergi. Bu s<izii a i ile
sdr;s; birD gaklin de yazmaqdaha yaxqrdrr.
c,j T r r t: <c,ij €,j ej d-j 41 anlnq tontn ttrt-ttrt ylrttl = onun
paltarrm ctrt-ctrt ytrtdt, crlq-clrlq eladi>.
c,,j f <i r t: dord. (dl-'l1 c,,-i tort yarmak = dord pul>. Dord olan her
qey beladir. Bunu I vavla 6-,r$ $eklinde yazmaq daha ya-
xgtdrr.
c,i cre Q a r t1u r t: her geyin ufagr, qtrtnttst, tdkiintiisti.
dr; Q a r t: parga, hisse, qedor. <.rL y!ill '-'J+ r4i l$1 {-sUji bizinq anda
bir gart algumuz bar = bizim onda bir azalaca$rmtzvao>.
c,-* Q i r t: <;i9- e..r+ girt sudhtr = di;larinin arastndan girt deye
ttiptirdii>.
 Mahmud Kasrtari
."r; S a r t: tacir. (-1gr t4 4 Art Clt oi sart azukr arrp bolsa, yolda
yer = tacirin mah temiz olsa, ele yoldaca yeyer)). (Bu me-
selin menasr bir-iki defe verilmigdir).
sj- aj- Sa r t - s u r t: <csS c,+* c,+*,/ l3l .S.jl anlnq adhakr sart-surt
kildr=onun aya$r fart-furt eledi>, bu, ayalrn ayaqqabr
iginde grxardrlr ses kimidir
'''y St r t: qil, yolun qrl.
c,* Sr r t: bayr, yoxu$ kimi yerler ve kigik deraler (oguzca).
.:,j f ar t yara. Buradan almaraq bedxasiyyet adamlara <-i'"ua kart
er> deyilir.
.r-i f u r t: soxulcan fasilasinden siiriingenlar. Diger ttirklarin dilinde.
,r-! f u r t: ofuzlar <bciri>ye, yeni carLavara<'"ri kurt> deyirlor.
c,r.! c,y K a r t-k u r t: <,j c,j c,+.f.I elig kart-kurt etdi = barmaqlar
grqqrldadu.
.r-llf r r t: <€1.",>i krrt of - qrsa otD, (Gi,."Ui krrt sag = qlsa sag>.
c,,j f l r t: (s,iil'"ui krrt kigi = xasis ve bedxasiyyat adam>>.

elS c,.,;S K ti r t-k ii r t: <cs+c,j ,rj .,tuJ cJ at arpanr ktirt-kiirt yedi =

at arpanr xrt-xrt yedil. Xiyar va xiyara benzar geylori sos
gxararaq yeyen adam iigi.in de belo deyilir.
d',Js K ii r t: qayrn alacr. Bundan yay, qamqr, doyonek kimi geylar dii-
zaldilir.
g.rg g.rg K a r g-k u r g: <cr.r* ele.i ii'-i.i er turmuznr karg-kurg ye-
di = adam xiyan xart-xurt yedil.
Aj K u r g: <j.i eJi kurq tamtir = polad>r.
g.! f u r g: metin ve igid adamlara ndtl elkurg eren> deyilir. igi dolu
va kiilgo geylera do bele deyilir.

e+. Murg: qarabibor.

$3 K a n d: $ohor. Bu sozdan ahnaraq Kaqgara ($s 3!-rl Ordu Kend>
deyilir, ((xarun oturdulu gehan demokdir. Qtinki xo; iqli-
mina gora Ofrasiyab burada yaqayrrdr. Bura Aqagr Qindir'
Bu geirda de iglenmigdir:
jSJ C jsu-rs
;.I| r;1.;ss
fr8t1 i;f
.!++o" tjf cA-i
<Kelnqiz leyti aktrmrz,
Kandlar iize gtkttmz,
Furxan ewin ytkttmz,
Burxan iizo stgttmz>.
Seller kimi biz axdtq,

$ohorlorin fiste grxdrq,

Bi.itxanant biz yrxdrq,
Biitlerin iisttino pisledik.
(Uygurlara qargl axtnlardan behs edorak deyir: onlartn iisttine sel kimi
axdtq, gaherlarini tutduq, biitxana ve ibadet yerlerini yrx-
drq, biitlerinin iisttne oturduq). Mtiselmanlann adoti be-
ladir ki, bir kafir olkesini tutanda onlan xorlamaq iigiin
biitlarinin iisttina otururlar.
ris K a n d: oluzlara va opuzlara uyanlara 96ro, <<kend>>, ttirklerin bo-
yiik bir qismino gora ise <geher> demekdir. Buradan altna-

raq Farqane qesebesine (rrs iil Ozkend> adr verilmigdir,

<oz gehorimiz>>, <oziimtiztin geheri> demekdir. Yene eyni
qakilda bagqa bir gehere <1ris ir*.' Samizkend> deyilir ki,
boytik oldufuna gora bele adlandrrrlmrgdrr' Farsca ona
(!t r& Semerqend> deyilir.
 Mahmud KaS{ari

u"-ll p a r s: yrrtrcr bir heyvan, qaplan, polong.

(J"* p a r s: ti.irklerin on iki ilinden biri. Bunun bele bir tarixgesi var.
Ttirklar on iki heyvanrn adrnr ahb on iki ile ad olaraq qoy-
muqlar. Ugaqlarrn yaqlannt, sava$ tarixlorini ve daha bag-
qa qeyleri bu illerin donmesi ile hesablayrrlar. Bunun ta-
rixgesi beledir:
Tiirk xaqanlartndan biri <iziinden nege il awsl baq veren bir savaqr
oyrenmek istemig, o sava$ln tarixinde yanrlmrgdrr. Belo ol-
duqda xaqan bu ig i.igtin ulusu ila bir kansq [miigavire]
toplamrg ve qurultayda <biz bu tarixda nece yanildtqsa,
bizden sonra gelenlar do ele yanrlacaqlar. Ela ise biz indi
goytn on iki bi.ircii ve on iki ay miqdannca hor ile birar ad
qoyaq, hesabtmzt bu illorin kegmesi ile anlayaq. Bu, ara-
mrzda unudulmaz bir xatire olaraq qalsrn> dedi. Ulus xa-
qarun bu tokliini qebul etdi.
Bundan sonra xaqan ova gxdt ve vahgi heyvanlan Ihsuya dolru qov-
maft amr etdi. Bu, boyiik bir gaydrr. Xalq bu heyvanlarr
srxtgdtraraq. gaya torof stirdti vo ovlamala baqladr. Hey-
vanlardan bazilori suya atrldtlar ve on ikisi gayr keqdi'
Suyu kegen her heyvarun adt bir ila verildi. Bu heyvan-
lardan birincisi 11!l$ir srgfan=sigan> imig. Suyu hamrdan
ewel kegen bu heyvan oldulu i.igiin illerin birincisi bu
adla adlanml$ vo ona <gA ou+u. srggan yrh> deyilmigdir.
Suyu ondan sonra kegan heyvanlann adlarr srra ile aqa[t-
dakr illare verilmiqdir:

,*.3 ua yrh: sr[rr [inak] ili.

A,yit Pars yrh: qaplan ili.
Tawrqlan yr!: dovgan ili.
"l;6U"lir:
Divanil lilfat-it-tilrk 355

C .su Nok yrh: timsah ili'

,* Dq Yrlan yrh: ilan ili.
r*$ Yund yrh: at ili.
,A alKoy yrh: qoyun ili.

C o+; Bigin yrh: meymun ili.

Cltit Taka[u yrh: toyuq ili.

,l c,tIt yrh: it ili.
,+"JS Tonquz yrh: donuz ili.
Say.,f.-ii donuz iline gatanda donerak yena sigan ilinden baqlamr263.
Kagfari Mahmud deyir: biz bu kitabr yazanda dord yiiz altmrg alttnct
(466) ilin mehorram aytidi26+, ilan ili girmigdi. Bir il kegib
467-ci il olanda at ili girocekdir. Hesab sane gostordiyim
fizra olacaqdrr.
Tiirklar bu illerin har birinda bir hikmet oldu[unu sanaraq onlarla fala
baxtrlar. Soz gelimi, inama goro, ud ili girande savaqlann
sayt arttr, okiizlar bir-biri ila savaqrr, buynuzlaqrrlar. To-
yuq ilindo erzaq bol olsa da, insanlar arastnda qarrqtqhq
artr, giinki toyugun yemi dandir, deni tapmaq tigiin o,
gor-gopii, zibili, qnnillart bir-birina qanqdrnr. Timsah ili
girende gox yagrq yapn, bolluq olur, giinki timsah suda ya-
gaylr. Donuz ili giranda qar ve soyuq gox olur, qarrqrqhq

dtiqtir. Beloliklo, ttirkler her il bir ;ey olacagtna inarurlar.

263 Oski ttirklerde rosmi dovlat teqvimi dz baglan[rcrnr Mahmud Kag[arinin bu satir-
leri yazmasrndan taxminan 5 asr evvel, miladi tarixla 586-cr ilden g<itiiriir. Bax: Ramiz
Osker. Taqvimdan teqvime, iqlimdan iqlime. Bakt, igrq, 1987,s.17-19.
2fl Buradan etibaren abzasrn sonuna qader Segkin Ordi vs Serap Tu[ba Yurtsevarin
tarciimesini miiqayisa iigiin veririk: <ilan ili davam edirdi. Bu il bitib da 470-ci il
[elyazmanrn bu qisminde sonradan elava edilmig bir not vardtr: <diizaltma: 467-ci ll>;
tutraun dolayr kitabrn bitirilma tari-xinde bir qeyri-miieyyanlik hasil olur. ister kataba
sahifasinde, istersa de bu madde iginde 466-cr il deyilmig, ancaq bir neqa yerda 469-cu il
ya-zrlmrqdrrl olunca yund ili baglayacaqdu> (DLT-2005, s.173).
 Mahmud Kagari
Ttirklsrda haftanin yeddi giini.iniin adr yoxdur, gi.inki hofte anlayrgr is-
lamiyyatden sonra meydana grxmrgdr.
Aylarrn adlanna galince, goherlerde ay adlan orebce iglanir. Kogeriler
ve mtiselman olmayan tiirkler ili dord fesle bolarek ad ve-
rirler. Her iig ayrn bir adr var, ilin kegmesi bununla bili-
nir. Novruzdan sonra yaza <<ol.p'if sgluL ay>, sonra < glf
qel ifl.if ulu! oglak ay> deyirler. Qiinki bu ikinci zaman
pargastnda ollaq boyiiyiir. Bundan sonra u,rl df ulug ay>
golir, giinki bu dovr yay ortasrdlr, yer iiziinda nemet artrr,
heyvanlar boytiyiir, siid goxalrr. Diger aylar da bu qekilde
davam edir, az iglandiyi iigtin bunlann adrnr tek-tek say-
mlram.
cr* B a r s: badande bire, bit kimi hegeratrn diglemesinden, yaxud gi-
ban baglamasrndan ireli golan gig, qabartt. u,.s4 ,y*.J "$1
anlnq oti bars boldr> deyilir ki, (onun eti qabardr> de:
mokdir.
cy-f f e r s: getin olan har nesne. Her getin ige <o!l trj tors rg> deyilir.

o{J+ $ Q a r s-g a r s: (crlJf ,r,l+ r-"i+ CrJf ol anr gars-gars urdu = o

onu $ap-gap d<iydb. <a.r-i .-r"-F uj ters-tors urdu>> deyilir
ki, <her terefdan, har yanrna, ters-avand vurdu> demekdir.
ty* t< a r s: dova ve ya qoyun yunundan toxunan paltar.

,-yjo r;"jo Kars-kars: <"r:*lt"l ryjl-*J

kars-karsayayaptr =o,
elini bir-birina vuraraq ses grxardr>. Bu, al galmaqdan gr-
xan sasi bildirir.
.iti f ii I f: <rss$ d eu tam kiilf yrkrldr = dam gurultu ila bir anda yr-
xrldr>.

dbi B a r k: (d.c .il ew-bark>. <<c!-.1 bark> sozii tek iqlenmir, <.i1 ew>
sozti ile birlaEdirilerek iqlanir.
Divanil Wat-it4iirk 35',7

.rr f u r k: her cismin uzunluluna <turk> deyilir. (,3j Jljt J# bir

si.inqii turkt=bir siingti uzunu qadar>, o,jj Al * yer eni-
turkr = yerin eni-uzunu>).
(fli e u I k: <.s-,,t*l 4$ guk asgi.irtik = ltil-qamber, zil sorxot))'
(9l+dl+ Q a I k-g u I k: ( d$-J+(!li.iI+galk-gulk badar krldr = o onu
qak-guk vurdu, grrpdt, italedi>. Bu, itelamenin grxartdrgr
sasdir.

dJ K t r k: qtrx. Bu masalda da iglenmigdir: <jd--i .eu+ al+ ilJ5.3 litJ di

krrk yrlka tegin bay - glgay tiizliniir = qrrx ilo qadar bayla
yoxsul bir olar>, (ya oli.im, ya da zamantn dayigmesi nati-
casinde qrrx ila varh ile kasrb bir seviyyede olar, diimdiiz
olar).
.S* g s 1k' (!5-i3 d* bark nonq = mohkom nesno). Bu soz{in asli <
"i
bek>dir, -.l herfi sonradan artrnlmtgdrr.
.S* g o r k: bag|q, papaq. n.-*U$ lSJi j*,,*tl'i ,qrt"$,-SJi i#iE tatsrz ttirk
bolmas, bagsrz bork bolmas = tatstz [acemsiz] tiirk, bagsz
bdrk olmaz>.
.sj t ii r k: ttirk olkasinda bir gaher adr.

csj l| e r k: <,JS ' <-i terk kel = tez gal>. Har hanst bir igin tez goriilmesi
emr olundulu zaman (,3' tJl tork krl> deyilir, <tez ol> de-

mokdir.
,-s.Ji T ti r k: aleyhissalam Nuhun o$unun adtdrr. Bu ad Nuh oglu
Tiirkiin ovladlarrna tanrtntn verdiyi addrr. Ulu Tanrrnrn
bir ayasinde JAUI A iiF OL*il\ ;!s u3l ,Ja
<<insan> sozii <adem) menasrnda iglendiyi iigiin burada

yalruz tok bir adamt bildirir. F.#Jtl O*"rl sp gt.^*r)l rii11 r3l
c,,r.rJlLllJ'Lal lJti ilr3ll!! .1$u 6-"1 iu..-,,

ayasindeki <<insan> sozti goxlugu, yrgrnr bildiren bir isim-

358 Mahmud KaS{ari

dir. Qiinki tokden bir gey glxarmaq olmaz, burada da elo-

dir. <Tiirk> sozi.i Nuhun ollunun adr kimi iqlendikde tek
bir adamr bildirir, ovladlarrnrn adr olanda <begon sozti
kimi goxluq vo com bildirir. Bu sciz tek ve cam yerinde ig-

lenir, nece ki, Rum s<lzti eleyhissalam ishaqrn ollu iysu,

iysunun oglu Rumun adrdrr. Onun civladlarr da bu adla
anrlmrglar. Ttirk sozii do beladir.
Biz <ad olaraq Tiirkiin adrnt ulu Tann <izii vermigdiu dedik. Qiinki
bizo ahli-miibarakden geyx va imam el-Hiiseyn ibn Xelef
el-Kag[ari265 dedi, ona da ibn el-Ferqi adh bir zat ibn Obi-
d-Diinya adr ile tanrnan eq-$eyx Obu Bekr el-Miihd ol-
Carcarainin <el-Miiellef fi axir az-Zaman> [<Axrr zamafla
dair>l adh kitabrndan peygembera (s.a.s.) istinadon bir
hedisi revayet etmigdir. Hemin hadis beledir: <Ulu Tann
"menim bir ordum vardrr, ona "tiirk" adt vermigem, onu
$erqda yerlogdirmiqom. Bir millota acrgrm tutsa, ti.irklari
onun iizerine mi.isellet edorem" deyir. Bu, tiirklerin btitiin
insanlara nozeren tisttinliiytidiir. Qiinki adr onlara Tanrr
<izii vermigdir, onlan yer iiztiniin en ytiksok yerinde, ha-
vasr en temiz cilkelerde yerlegdirmig va onlara"oz ordum"
demigdir. Bununla beraber, tiirklardo gozellik, zeriflik, in-
calik, edeb, hcirmat, boytiklere ehtiram, soziinde biitdvliik,
tavaz<ikarhq, igidlik va mordlik kimi her biri saysrz-he-

sabsz tarife layiq olan erdemlori zikr etmaye ehtiyac yox-

dur. Bu geirde de vurpulanr:
.sjC L,-6 0+e

,;qlr.sl.i!UUl OS

265Tarixi malumatlara gcire, bu miibarek zat Mahmud Kaglarinin miiellimi olmugdur.

 cJlxJ3-i
Jiir.sJ]i lr-r.
<Kagan korse ant ttirk,
Budun anqa arunq2ffi aydaqrl.
Munqar tagir ulugluk,
Munda naru kesliniin.
Hagan g<irse onu ttirk,
Millat ona soyleYer:
Ona dayer boYiikliik,
Onda bitar ululuq.
(Hagan bir millot ttirkii g6rse, hokman dele deyar: ululuq ve boyiikliik
ancaq tiirka yaraglr va onda son heddine, zirvasine 9a-
tv)zot '
s-i 1. I r k: tiirk. Bu soz hom tekda, hem da comde iglenir. <Son kim-
soD) menastnda <u- # kim sen> deyilir, buna <tiirk mon))
deyo cavab verilir, (men tiirkem> demekdir. < .+i'S-i
tiirk stisi atlandt ='tiirk ordusu atlandr>'
ss',:131

.s-i f il r k: <<vaxt>> menaslna golen soz. Biittin meyvelarin yetigdiyi za-

marun ortastdtr. 1.e.r3l pJf 't.li tiirk tiziim odi = iiziimiin
deYdiYi vaxt>>-
,s-if ii r k: .,r's.,J "itji' t-rt ttirk kuyaq 6di268 = gtinortD)'
.sj f i,i r k: (d$+ .sJ'3 tiirk yigit=genclik ga$rmn ortastnda olan genc>.

' <y " Se r k: saxst ve saxsl qrtnttlart.

266 Burada qr5.!! snlsqyy sozti yerine diiqmiir, iistelik, misrantn vaznini pozur' bu soz
mana baxrmrndan da artlqdlr. Hiiseyn I5uzgiin II misranr <budun anqa aydagtt)
(ti tJ .)
s.225), Segkin Ordi ila Sarap Tulbi Yurtsevar isa (DLT-2005, s.606) <ay[a (?) ant!
aydagr> qaklinda oxumuglar.
267 Bendin manasrndan gixrg ederek biz onu bir qedar farqli gekilde tarciima elodik.
268 Herfen <orta giinag zamanr> ve ya <gtinegin orta zamanr>>, hatta zenitda oldufuna

gcire <giinagin ollan gagr>, dolaytst ile <giinortu demekdir'

 Mahmud Kasfrari
.S-;r-l S ti r k: (lS: jJi , <J* s,el3l ctil anlnq adhakr siirk buz tek = onun
aya$t buz kimi soyuqdur>. Bu soz ancaq bu deyimde i9-
lenir.
..sJs K ii r k: kilrk.
'.sJs K o r k: gozellik. Gozel va gorkemli olana (.slsJs korkltig> deyilir.

Ortasr harekasiz olan iig herfliler qismi bitdi.

Divanil liltat-it-tiirk 361

ORTASI HOROKOLI OLAN SOZLOR BOLMOSI

FO'OL, FO'UL, FO'IL #,,bqF BABI

cS K a I e p: yaylalarda biten, heyvanr tez kcjkelden ot.

cs,i B a s u t: arxa, komekgi, hemdard.
c*.+ g a S u t: komak. <cgU,:.1,,i t5.ji df ol manqa basut berdi = o mene
r komek etdi>. ikisi de bir-birine yaxtndtr.
c4 g u I r t: bulud. ncS ljkara bulrt>, (c4 dl ak buht> deyilir.
rt+l d* gl, U
-,rt'J &l)t; dJf
<Kara bulrtr! yel agar,
Urung bila el agar>
Qara buludu yel agar,
Rtiqvat isa el agar.
(Qara bulud griy tiztinti tutanda onu yel dafrdar, goyiin iiziinii aqar,
riigvet isa hokumet qaprlarrnr agar). Bu soz igini dtizeltmek
iigiin mahnr qrnrpalanmamasl laztm golen adamlara deyi-
lir. Sagrn gurlufu da buluda benzedilerek < F..s:i c4 bu-
lrt tek saqr> deyilir ki, <sagr bulud kimi gox> manastnda-
drr. Bu bandda de iqladilmiqdir:
s.Jr3,", ]i..5$l
i;ltu,#-4
;"6f dl .r--$
 Mahmud KaS[ari
ji!s5.-"._r+,r6
<Agdr buht kokrayi.i,
Yagmur, toh sekriyti,
Kahk anr iigriyii,
Kanga barrr belgiistia.
Ytiksaldi bulud ktikreyerek,
Yafrg, dolu seyriyerek,
Hava onu si.irtiyerek,
Hara gedir, balli deyil.
(Bulud ytiksoldi, yagr$, dolu yagrr. Hava buludu siiriikleyib aparff,
hansr torafa gotiirdiiyii melum deyil).
c# f ii b ii t: Tibet. Tiirk diyannda ya$ayan qelebelik bir qovmdtir.
Onlar ya$ayan yerde mtigk geyiki olur. Bu geyiklarin g<i-

beklerini kosib gotiirtirlar. Bu bir miiqk qutusudur. Gobek

mtiqkii budur.
Tiibiitltilor Sabit adh bir adamrn ovladlarrdrr. Sabit yamenli bir gaxs-

dir, orada adam oldi.irdtiyii ilgtin qorxusundan bir gamiya

minerek qagrb Qino golmigdir. Ttibtit olkesi onun xoguna
geldiyi tigiin burada yerlagmigdir. Qolugu-gocugu artmr$,
nevolari ttirk torpaqlarrndan min beg yiiz fersax yer al-
mrglar. Qin olkosi Tiibiitiin gerqinde, Kogmir qerbindo, uy-
gur diyarr gimahnda, Hind danizi canubunda yerlegir.
Dillerinda arebce scizler de vardrr, anaya <<t-liime>, ataya
<<LJ aba> deyirlor.
c$j T e g i t: (C,i$ tegin> soziintin comidir. Liigavi menasr <kole> de-
makdir, sonra xaqan ogullarrna unqun [tinvan] olmugdur.
Bu, qaydaya zidd bir cemdir. (d# Ef ogo tegit> orta halh

adamlann boytiklerine, xaqan uqaqlanrun kigiklerine veri-

Divanti lillat-itaiirk
len addrr. Bu iki s<iz birloqdirilorek iglanir. <El oga> sozi.i-
niin asli Ztilqerneyn dovriinde siilhdan evvsl tiirk qo$unu
ila onun avanqardt arasmdakt garpl;ma ilo bafhdrr'
d,,+ e o k U t: <r$ c&i g6liiit kigi = qrsa boylu, crtdan>>. Qrsa olan

har geya bela deYilir.

c,5+ Q i g i t: pambrq giYidi. Arguca.
l4y S i p ii t: qarabiber va istiot kimi yemaya vurulan edviyyat. Ka$-

garca.
dL Sog u t: turgumug stidden tutulan pendir. Karluqca'
ci-, S o g u t: diiyii, et ve edviyyatla doldurulmuq balrrsaq yemayi,
bumbar dolmasr.
'"ir" Sr!rt: a[lagma.
c,iJ,,5 ci g ti t: soytid. Bu mesoldo de iglenmigdir: <rr!$ ..(ji3 tSjl.Jr., d'3'L

sogtit siilinqa, kadhrnq kastnqa=soytidda tezelik, qayrnda

sortlik>, (soyiida tozelik, qayrn apaana sertlik yaraqrr)' Bu
soz eslino gakan har gey iigtin soylenir.
c# f a g u t: sava$ va qovgada igidlerin bi-biri ile garprqmasr. Baqqast

da beladir.
c,t f a r t t: ti.irkmenca <soymek>. Zennimce, bu soz erobco
((oJE ga-

roD sozi.inden altnmrqdrr-

c,j f u r u t: qurut; yafr ahnmrq qatrqdan diizaldilmig lor pendiri.
cr$ t< anat'. qanad.
crS f o n a t: bir-birine yanagan, yaxrnlaqan, toplaqan insan ki.itlesi.
n.J{ e6.$.Jf ol meninq konattm ol = o mene yaxrnlagan

adamdtr>.
d+S K :r p i t: igki igilen yer, mexana, dtikan.
c+s K ti g a t: Xarezmde ya$ayan bir ttirk boyu.
d+s Kogtit: at.
 Mahmud
d,rs K e d h ti t: geyim, geyacek. Osasan toylarda geyilan paltar. Bayin

ve gelinin ciz qohumlanna hediyyo olaraq geydirdikleri

paltar. (crl.,,, ok kedhtit berdi = ona hormat elarneti ola-
raq paltar, xalat verdi>.
sJF K i r i t: kilid, aEar. Bu soz arebcaye yaxrndrr, gtinki erebcasi
n+$! iktiO>dir. Olif atrldrqdan sonra ci ka horfi ,.s ke harfi-
na, cJ I horfi I r herfine, .r d isa d.r t herfine gevrilmigdir.
cJ3 f
ii I ii t: xalq arasrnda gtilmeli, giiliinc olan gey.
C* B u k a g: su qabt, saxsrdan qaynlan ganaq. rc+ ei"I aqrg-bukag =
qazan-tava>. Bu iki sdz birlikda soylanir.

e{ B o k a g: tskinlorin titulu. (CHfi Oil-,J e{ Bekaq Arslan Tegin>

deyilir. Bu sciz r-5 yumgae kafla <bogag> gaklindo tolaffi.iz
edilanda kigiltmo bildirir, <boyciyoa) monaslna golir, sevgi
va ezizlema bildirir, giinki <4beg> scizti yumgaq kafladrr.

C!golug: kiqiadr.
Ct f o k u g: gorek. Bu soz nJ .f tok or> sciztinden ahnmrgdrr, <<tox
adam> demokdir. Qorok adamr doyurdugu tigiin bele de-
yilmiqdir.

c# T i k ti 9: g<irokgilarin gcirak i.izarine naxr$ vurmaq iigiin iglatdiklari

nesne, qug lelayi.

e.l Q a n a E: qorxaq, iq gore bilmeyen, pampax.

C.". S a n a q: dafarcrq. Qrrmrz dagarcrga (sanag kesiirgti> deyilir.

C+ K a k a g: kir, pas, bulaqrq. Buradan ahnaraq u,s$ CS Oj ton ka-
kag boldr> deyilir ki, <paltar girklendi> demekdir.

C$fulug:kiqi adr.

Cl I( ,, I a g: qulac. Bunun esli <6ll ,.li tot ag>drr. <c.,+-x C$ * bir kulag
bargrn> deyilir ki, <bir qulac ipok parga> demekdir.
 liS eS
Clt K I I I g: qlhnc. Bu atalar soziinda de iglenmigdir: <trLnt' "i!
koq krhg krnka sr$mas = qo$a qrhnc qtna stgmaz>' Bu soz

bir ig i.igtin garplgan, qargllagan, yaxud bir qrzr isteyen iki

adam iigtin soylanir. Bununla xaqaniyya xanlanna ad ve-
rilerak <Krhg xao deyilir ki, diigtindiiyti, qurdu[u iglerde
qrhnc kimi kasib atan xaqan demekdir. Bu bendde de i9-
lanmigdir:
Jl$tii,#{irJl
"J:F^iil OjJs J5jl
-,1+:,i411;-1"U ir.l
.srit dr+S 6S Cs

<Oran alpt oktqtrlar,

Ktnqr kozin bakrqtilar,
Kamug tolmun toktqtrlar,
Krhg krnka kiigin srgdr>.
Orlar, alplar gagrrrqdrlar,
Qrzmrg gozlo baxtqdrlar,
Her yaraqla toqquqdular,
Qrhnc qrna gticle srgdr'
(Savag sahnesini tasvir edorek deyir ki, alp eranler, igidlar bir-birlerini
haylayrb galrrdrlar, qrzmr$ halda qazeble bir-birlerini siiz-
di.iler, biittin silahlarla vurugdular, qtltnctn tisttinde quru-
mut qarun goxlugu iiztindan qrhnc qrna giicla girdi)'
e'^ Kamrg: gomqe.
eit K o t i g: cavan ugaga soyan zaman igledilir, <necis kimi qoxan>
demekdir.
o ze g: parg, piyalo. Bu soz erabcaye uygu'dur, ancaq o h herfi
G3 K
C q-ye gevrihnigdir.
366 Mahmud
eK I( 6 d h o g: yuxardakr kimi parg, piyalo demekdir. Arguca. Eynan
bunun kimi, ereb dilindo de j dh horfi j z harfine gevrile-
rek *1 zebars sozii +.j zebere gekline diigmtigdiir, <<yazt
yazdu demakdir. Oreblor acr suyaitoi J ljb3 iL" deyirler.
Ci6K o m e g: ki.ilo basdrrrlaraq bigirilan g6rek.
C^s K o m i.i g: define, gomti. n.r4 Ct cjf ol kdmiig buldr=o, define, xe-
zina tapdr>.

e.i; M e g i g: <p3f 6; mogig iiztim = qaratiziim>.

-,r{ g u t a r: <berdi> adlanan hesirin toxunmasrnda erig kimi istifade
olunan pambrq ip.
;4.,r{ B adar-b adar: <crr#-,,+-* badar-badarytigirdi = tlpl$-
trprq, apul-apul, tappa-tapla qagrb getdi>.
i*l Sa s a r: dag sanmsagr.
*' B a g r r: qaraciyer. <heg kima boyun eymoyen adama < Utr.s,r,
bediik bagrrh!> deyilir ki, <ciyeri/bagrr bciytib demekdir.
* B a g r r: yayrn ortasrna da <<aA!ya bagn>> deyilir.

-,,![ B a k r r: mis. Bu deyimda de iglenmigdir: <6$l Ou *J+ bar bakrr,

yok altun=var olan gey misdir, yox olan gey qrzrldrrr, (el-
do olan gey mis kimi deyersiz sayrlrr, elda olmayan gey isa
qzrl kimi qiymetlidir). Bu s<iz her hansr bir gexsin qo-
humlan yanrnda dayeri bilinmediyi, ancaq yoxlulunda
axtanldrSr zaman soylenir.
-A n a k r r: Qinda istehsal olunan bir parqa. Bununla alver edirrer.
rt*; B a k l r s o k u m: Marrix ulduzunun adrdrr, qrzrh rengins gcire
miso benzedilir.

-rdgogiir:boyrek.
-rd g i.i k ii r: Koge qeheri ile uygur olkesi arasrnda yerlegen da[rn ba-
grnda bir qaladrr. Bura serhoddir.
Divani)

ii't ap a r: qrpqaq xaru inal Oziin iki o[lundan biri'

# T at t r: (.l;J Statw yer=suyu, agacr olmayan gdlliik yer>'
-lI Titir:digidevo.
-fi-Bf'f a k r r-t a k r r: (A f -FA]j c,lat adhakr takrr-taktr etti = at
ay apt taqqrr-taqqr ses grxartdr>.

8# T i k i r-t i k i r: <;3! I Stikir-tikir ettil deyilir. Bu da yuxarl-

dakt monadadrr-
ja f om ii r: demir. << ,yt j iSjA'tlt kOt tamilr kerii turmas>
deyimindo iglenmigdir, (goy demir boq durmaa>, (toxun-
dusu yeriyaralayar) demekdir. Bu soztin bagqa bir monast
davardr:qtpn,yabaku,qlpqaqvadigerboylarrnxalqr
and igdiklari va ya morc galdiklori zaman damire ehti-
ramlannr bildirmek i,igiin qrhnct gxanb yanr iista onlerine
qoyur ys 11i9.Q.,l:i O.*,S.S$ Ji bu, kok kirsiin, krzrl grk-

sun> deyirler. Bu, <soziinde durmasan, qtltnc sonin qaruna

boyansrn, domir senden intiqamrnr alstn> demekdir. Qtin-
ki onlar demiri miiqoddas saytrlar'
fi t a m u r: damar. Ogozlar p m herfini fethe ile soylayerok <-x3 ta-
marD deyirler. onlar hemigo qrsahfa riayat edirlor. Qiinki
fathe herakelerin en qrsasrdtr, hemiga ona dopru gedirlar.

-p f a w a r: can!, caflSrz mal. Oluzlar ve onlara uyanlar ise <-,ri

tavar>r deyirler. Bu bondde de iglanmigdir:

U"tSf .S.L-S ri6

j#-6;rcl..s-4
4?F o>Jii3
-is-l
<Tawar kiminq okilse,
Beglik anqar ksrgaYtir,
 Mahmud Kag{ari
Tawarsrzn kahp bag
Oransizin amgeyiir>.
Kimin mah goxalsa,
Boylik ona yaragar,
Beyin mah olmasa,
Orenler de uzagar.
(Mah-miilkii gox olan adama beylik yara$rr. Bay malsrz-mi.ilksiiz qa-
landa orenler de uzaqrr, uzaqlagrr, gtinki onlar beyin mah-
na tamahl anaraq onun etrafinda toplagrrlar).
A e u b u r: kegi qrh. Burad an alnaraq u-r+ *i qiibiir-gebiir> deyilir
ki, abur-cubur. yenimahn pisi vo deyersizi demekdir.
-"+ C u t u r: (g1#A Eutur kiqi = bedxasiyyet adam>.
.tli Qa!rr:qrra(t).
A Qa ! r r: gaxrr, gerab. Bu kolme bir-birino zidd iki mana dagryan
scizlardendir.
.ri+ q l ! r 126e' crgrr, daryol.
-F+ Q a k r r: gdygoz, gaxlr, Eax*gdz. Bu mesalde de iglodilmigdir: < o!
u"145.: ti:! .rA drl ,;55 tijl .sA rt gakrrr atka tegir, at gakrrr

rtka tegmez = gaxffgciz kopek ata deyer, gaxrgoz at heg

ito da daymoz, gtinki qax*goz at yaxgr g6rmez, ond.an vaz
kegmek lazmdrr>.
5+Ji+ Qigi r-g i g ir: qrcrr-qrcrr, g<ireyin iginde dag qrnntrlarr ol-
du$u zaman digin onlan ezs bilmeyerek grxardr$r sas.

-6 suSu 1270' kertenkalaye banzor bir adadovganr novti. Derisinden

yagghq [plaS] rikilir.

r6e Bu sdz yazma ve basma niisxeda <'11i qa$rr> geklindadir. Dolrusu <y; grgrr>, yeni
cr$rrdrr.
270 Bu
sdztin mekan bildiran variantr <so$urlug> gaklindadir, demeli, onu <so$un
kimi
da oxumaq milmkiindiir
* Sr I r r: xanlann xalqla berabar kegirdikleri ov. Xanrn adamlart
me$aye va gollare yayrlrr, vahqi heyvanlart qabaqlanna qa-

taraq xarun oldugu yera stiriirler. Xan ise yorulmadan

durdugu yerden ontina glxan heyvanlarr ovlayrr. Buna sii-
rok ovu deYilir.
Jir" ! r r: <<6h'.ii*
Sr suw stftn = caml$>>.

.,,+ f attr: qattr.

-t-rg f (d-iu l$ kadrr nanq = giic olan nosne, getin ;ep'

a d t r:

_,,I K a d r r: srldrnm yero <+l.r-.tg kadrr yer> deyilir. Bu, daflarda

qarln

ve ql$ln gox olmastndan irali galir'

o416 Kadtr ktg: zemherir,qaraqlg.

-r+ f a d r r: xaqanlarrn sert ve getin olanrna deyilir' Bundan dolayr
xaqaniyye ulusunun xanlanna <<OL.-.,.l3 Kadrr xan> deyirler.
Bu soz erabcaya uygundur, gtinki sert olmaq giicden ve
qiiweden do$ur. Sart olan adam istediyini ede bilecek
qtivveya malikdir.
K r s I r: qlslr, dofmayan qadrn va heyvan. Buradan ahnaraq
-ryg
(dlJ-9Ji"9 krsrr krsrak> deyilir ki, <dofmayan qlsraq, mad-

Yan> demekdir-
$ K'" I a r: kartonkela.

.A Fto Paz:boi4az.
iF T ebiz:$oran Yer.
+n t eb i z: burad an ahnaraq paxrl adama q#I tebiz kigb deyilir.
ji T o p u z, n4S topuz yilk = i.isti.inde durmaq, tisriina minmak

miimktin olmaYan heYvan Ytikib.

I T it iz: <.sJujl titiz nanq = dadr helile kimi acr olan bir gey>.
_i3i f ti k ii z: (dijd ttikiiz at = qa$qa at)).

F Sa prz: saqqrz. (dljii; sagrz toprak = yaprqqan torpaq>'

 Mahmud KaS{ari
;g* S a k r z: paltara bulagan meyve suyu va ya xurma bokmezi kimi
qeyler.
j5'* Sa k i z: sekkiz. Bu sciz <-F, sokkiain qrsaldrlmrq qeklidir.
ir- Sem i z: kok, kokelmig heyvan. Bu sciz arobcoya uygundur. ancaq
ttirklar O n harfini i z herfino gevirmigler. Bu onlarrn dilin-
de adi geydir; (soru) ve <<siz> kimi (j herfi O hsrfindan gev-
rilmiqdir).
;lf f u b u z: qopuz, uda benzor bir gal$r aloti.

-fi rc u t u z: vahqi cikiiz, yak.

;li f u t u z: quduz, (drljl kutuz 11 = quduz it>.
;i! f adhr z:apacqabrgr.
:i3 f udhuz:dulqadrn.
;.i- f tmtz: qtmtz. Qrsraq stidii tuluqda saxlanaraq turgudulur, sonra
igilir.
x.l{}i Krmrz alm r la: turg alma(dadr qtm:u;abenzediyiiigiin).
-lt3 f d g ii z: koks, sine, drig.

-$ K i d h i z:kege.
-ts f iw iz: xah, kilim kimi qeylar.
-ts f ii w i j: (iki moxrec arasrndakr j j ile) soyiid kimi i9i qiirtiyan,
oyulan her a$ac.
t jrjit K u w ij t u rm a: dadr qaEan,dadr pozulan turp. Dadr qagan
har gey iigtin bu sciz iglanir.
la
<-r.-F T
- a r u s: evin. damrn gatlsl.

c.l,nf T a I a s: crdrrda, top oyununda meydanln sonuna gskilen ip.

,-r"S f a I a s: Taraz adr ile tarunan bir gohor. Talas ikidir, birine Ulu[
Talas deyilir, ikincisi islam serhadindair, Komi Talas ad-
larur.
o,.li 1' o I a s: <js ofr tolas ytiz =qagqabaqh sifaD.
Divanii Wat-it-tiirk 371

ub* B I g r g: boyiik adamlann ziyafetine, toyuna, devetine geden

adamlara [hediyya olaraq] verilon ipek parga.
.rtj g u r r g: derido ve paltardakr buruguqluq.
uaii g a ! r g: barmaqlann ve diger ezalann feqereleri, qaml$ ve ona
benzer qeylerin bupumlan da beledir.

..ra[' g a k r g: baxry, gozla bir-birina baxmaq, baxrgmaq.

oili B i I i q: bilig [tanrg]. Burada sifatdir, masder deyil.
g o I u q: adamrn gordiiyti iqden qazancl..
"ili g ll.io df ol manqa bolug krldr = o
o I u g: sozle komak. <cr$ crr,$
"rtli
meno sozla kcimok etdi, menavi destek verdi>.

ol$ T a p r g: iki adamrn iglerini bir-birine tapqrrmast, vokil etmesi.

,.ifi f u t u g: tutagma, gekigme. Bu soz dziindon evvolki s6zden sos eti-
barils daha sertdir.
ojfl rutuq: kiqiadr.
ofr r a w u q: hiss, duy[u, qrmrldanma.

od f o k r g: cang, sava$. Bu qeirda de iglenmigdir:

e$J t-'..!oS
#rrYJigJ{
?irtiistis
-,1U1,1tr .5.r..t p-l4t

<Tokrg igra ungttm,

Ului birle kangttm,
Tiikiiz atm yangttm,
Aydrm: emdi al, Utar>.
Savag igre vurugdum,

Boyiiklerle qangdtm,
Qa$qa atla yangdrm,
Dedim: indi al, Utar!
372 Mahmud Kagdari

(Savagda vuruqdum, q6vmiin boytiyti ile iizlagdim, qa$qa atrmla ya-

rrgdrm, ox ataraq <al, ey Utar!> dedim). Utar bir adamtn
adrdrr.
oSf o k r g: kigi adr.
uiSJ T eg i g: miibadile, deyigrne. Bu senin bir adama, onun da sene bir
loxma gorok vermesi kimidir.
uir3 T o k i g: her geyin sonu, htidudu.
oj,$T o k i g: kigi adr.

ol+r Q e p i q: gopi$, altr ayhq kegi balasr.

.Jil+ e a w u q: savaqda safleri diizan, sava$ olmayanda isa asgarlari heg

kima ztilm etmaye qoymayan $exs. gavtl$.

oiii q r k r g: menfeat, gxar. (cfut oti+ u&t d{ ol rgta grkrg yok=o igda
bir gtxar, menfeeat yoxdur>.
olbQ a I r g: badalaq, sarma, giilag.

cF-* S u r u g: bulda bagaqlanndakr donlar barkimazdan awal baqaq

alovda tittiliir, sonra doyiilerek yeyilir; stitiil etmo, i.itme.
rii# Sr k r q: iteleme, garpl$ma.
o'L3i. s o g ii g: soyme, soyiigma.

o$; Sog ii g: kababhla yarayarL oplaq, yaxud quzu. Oguzca.

ois* S i k i g: cinsi elaqe.
,.ii f a p l g: qaprb alma, yagma etma.
I( a p u $: arlu elinde bir yer adr.
r'"rl+

ui+3 K a g l $: xalq arastnda gaxnagma, qaga-qag, xaos. Bu mesalda da

iglenmigdir: .<r,.x1.-,rt S t4 .rb3 kagrg bolsa, ktya kormes
=qaga-qag olsa, heg kim bir-birina baxmaz>.
o*:j f oguq: qucaqlaqma,qucma.
ci3l f a d h a q: qardag kimi yaxrn olan qohum.
d$ K a d h r g: qaylg, heyvan gontindon qayrrrlmrg qayr$a deyilir.
D iv anii lil! at - i t - tiir k 5ti

LiJ K a r l q: qan;, ("iJ -,rl* bir kang = bir qarrg>.

o-i f o g u g: agilanmtg, agtlanmamrg deri.
.,ji r o g u g: su yolu, nov, novalga-
olii f o g u q: qr-iii OI"JS tegirman kofuqr=dayirman holugu>, holuq.
.Jili K o E u g: oxlart pardaxlamaq iigtin hug alacrndan [agcaqayn]
dtizeldilan alat.
ui".l f amt$: qaml$.
oirs K e g i g: gayrn, daranin kegidi. Bu s<iz ((F! .ii- i.i* cJl ol kegig-

ni suw ilatti> maselinde de iglanmigdir, manasl (su o ke-

'. gidi, o korpiinti apardt> demekdir. Bu soz ottib kegen ve

'' eldo edilmosi mtimki.in olamyan ig barede deyilir.
dJS K a r i q: tisti.ina grxmaq mi.imki.in olan dag zirvesi. Opuzca.
ciJs K e r i g: atln yanl, beli. Bu, n+g Sf oA,-ijs kerig yagrr ogulka
kalrr> moselinde de iglonmiqdir, <bel yalrrr ogula qalar>
demakdir, giinki ora oynaq yeridir, yarasl tez safalmu. Bu
sdz att yafrrdan qorumaq iigiin soylenir-
LiJS K e r i g: savagda davam gatirme.
oiJs K o r ii g: gdzla goriinon, menzar; g<irii;, baxr;.
ci-F K i r i g: bir adamrn daqrnmaz emlakdan olan galiri'
dJS K o r i q: qovla, gakigme. (d'!i^iJS l5'1ti n3l3lq kerigtinq = niye ga-
kiqdin, doytiqdto.
.-FIs rc o I i g: golig, galma. <dr uils kelb-barr$ = gedig-gali9>. Qonaq
otagrna u E g Li-ll.lU uis koli$lig - banqhg ew> deyilir'

d3 f ii m ti q: giimtig. Bu bandde de iglenmigdir:

pi-,fi|r.,,OJ tlLi
rrJP.ijJ OJ
riJii ol,^3 iJtt
..,Et# dg,ry
374 Mahmd Ka{Eari
<Alp eronni udhurdum,
Boymn anlnq kadhrrdrm,
Altun-kiimtiq yudhurdum,
Siisi kahn, kim citer>.
Alp eranlerini segdiim,
Boyunlannr biikdiirdiim,
Qrzrl-giimiiqlerini aldrm,
Qox esgeri kim kegar?
(Bir doytig sehnasini tesvir ederek deyir: diigmen igidlerini ayrdrm,
boyunlanm eydirdim, taslim olmaga mecbur etdim, xozi-
nelerindeki qrzrh-giimiigii aldrm, qarot etdim, esgarin gox-
lufu iiztinden o yana kege bilmedim).
U3 f ii m ti g: axga, giinki axgarun torkibinda gtimtig vardr.
oJ.3 r ii m ii g: qadrn adr.

$ B a t r P: bataq, bataqhq; gay ve ona benzer geylerin derin olan

yerleri.

e* B a 9 r !: miiqavila; ehd-peyman. <r.er9 &++ Y* .sl df ol meninq

birle bagr! krldr = o menimle ahd-peyman etdi>.
Zt B a r r g: <cr{l et 3ol banf bardr = o ela o geden-getdi>.
ej Ba rr i/brr r !: qoxmu$ $ey.Buscizqoga olaraq iglenirve < i;,*,
!,; sasrg-barr!> deyilir, <iifunatli-qoxmug> demekdir.

C/...'. Basr !: gece basqrm iigiin segilmig ve diigmenin qefil yaxalana-

calr yer. <.r33 trii-,r df ol anr basr[rnda tuttr=o onu bas-
"jl
qrn yerinde yaxaladr>.

& Pusug:pusu,pusqu.
4 Bo $ u !: xanrn elgiye geri qaytmasr tigi.in izin vermosi. Elgiye ve-
rilen baxgig de bele adlamr. Bu, areb dilindeki ( Sp suf-
rato> scizti kimidir, aweller qonaq iigtin hazrrlanan ye-
Divanil Wat-it-tiirk 375

moyo bele deyilirdi, sonra yemoyin altrna qoyulan siifre

monasl kesb etmigdir. Qohumlardan biri uzaq yerden gel-
dtyi zaman qtilen dtizeldilir, biittin qohumlar ve bagqa

adamlar ga[tnltr, yemekdan sonra bazi hsdiyyeler teqdim

olunaraq dalrhgmalaicaze verilir. Bu gakilde birlikde ye-
yilan yemeya <<,r,&l g4 bogug agu> deyilir, <<icaze yemeyi>
demekdir.

e+ F r I r $: biqmiq. (o.l &'! prgr! ag = bigmi$ yemek>. Bigen her nas-

naye bela deyilir. Kerpic ve kiremit kimi geylare de n e+

Cr.i Prqr! kerPig> adr verilir.

C4 P r q r g: o'GL&& prtr! siigiik = qaynadrlmrg qerab>.
EI B a k r g: baxma, baxtq. amn bakrlr kcir = onun baxtqtnr
"j "A.$
gor>. Bu kitabda menim maqsadim bele mesderlorden on

, iglek olanlarrm soylomekdir.

g4 g u g u !: n.rr4 64 bugug bugdr = canl gox sxtldr>.

F f a p u [: xidmat, qulluq.
r!# f u p u g: sitayig, ibadet. <dtii 6rti3tenqri tapult=tanrrya sitayig>'
C+ f utug: rehin,girov.
# f .r t u !: ofsun, sehr. rt$.s.jlamnq tutu[r bar = onun sehri var,
11-,lb

sehirli, tilsimlidin.

i$ T r d h r $: bir;eya mane olma, engol yaratma.

Lj T a r r g: ekin. Bu, i.imumi bir addrr.
Lj T a r r !: btittin ttirklordo bufda, yalntz o$uzlarda dan. Bu, sehv-
dir, oluzlar bugdaya 11.1i.i1aghk> deyirlar.

Lj f uru!: da$arda durmaq, sr[rnmaq tigiin ydr.

L'j T o r u !: at. <ptll $n3 ;+ eDtil ! bu oflanr! bir torulka aldtm =
bu koleni bir ata satrn aldtm>. Oksaren macazl olaraq de-
veye ve srgrra da bu ad verilir.
376 Mahmud Ko,gori
aliJ To rrg at: doru rengli at.
Lj f u r r g: <i$ !-i Turrg art tiz>> - Kaggar yaylasrnrn adr.
c3-.rl

C+l eawrS: qamgrucu.

Ci-, S a p r g: gadrrrn ateyi.

CL Satr!:satma,sattg.
t-lo"S r d h r g: kaftanrn kokse qeder olan iki eteyinden biri. < :+lgir"
,.cr-ilf srdhrg yaprp olturdu=kaftamnrn iki yanrnr toplayrb
oturdu>. Bu, incelikden, madenilikdan ireli galir.
i.ln" S r d h r !: diq etleri arasrndakr agrqhq. Sirr saxlarnaq tigiin riyiid
verilan gexse (tjijy Ori,..r,." ;U i bu sozni srdhrldrn sr-
zftma>> deyilir ki, <bu sozti diqlarinin arasrndan srzdrrma>
menasrndadrr.

i.-r* Sa r r g: san, san olan her $ey. (e# Hs sap sarr!=sap sa1, t{ind
sarl)).

t* Sa r r !: insandakr sefraya, ode de <il.. sarr!> deyilir.

t.* Sa r r g: u.i s- !-r san! suw = san su)). Bu, qannda yr$rlan sarr

sudur. Sarr rongle baqqa renglerin qarrgrlrna <Lj- tj- sa-

n! - suru!> deyilir.
g-,r* S o r u !: sorma, sorlu, itik axtarma. <.sJ$ !! soru$ krldr = itan
geyi axtardr; yetiklagdi>.

Ch A a I r g: bu da yuxarrdakr kimi itik axtarmaqdrr.

eh e a I r g: baylerin mtihtim bir iqi olduqda gelmek iigiin obalara,
kendlaro gondardiyi xebar.

e+ Kapug:qapr.
grs K a t r g: her qeyin qatr olanr.

e-", K a d h r !: iki, qoqa tiki$.

tii f u d h u [: quyu. Bu masolde de iqlanmi;dir: < cr,i clt,,rl+ r.3.r triSi
cl"145.3 kudhulda suw bar, rt burnr togmes = quyuda su
 377
D iv anii lii { a t - i t - t {ir k

var, ancaq itin burnu yetigmir>. Bu soz oz isteyine gat-

mayan, baqqasrnrn yernayina goz tiken, ancaq onu elo ke-
gira bihneyan adam barada deyilir.

iE K r d h r g: qryr, sahil; deniz, gay, dare kimi yerlorin yant, sahili'

Kanart da beladir. ,rrf I ,rl ank krdhrgr = gay sahili>,
(sPf9 $J ayak krdhrgr=qabrn qrralu>, <<upf J+ yar krdhr[r

=yarfantn, ugurumun kanan>>.

E3 f uru !: (dl g3 kuruf aw = iginda heg kim olmayan ev)). Evde

egya yoxdursa, Yena bele deYilir.

i3 f uru !: (l,Jl e3 kurug ulma=bo$ sehang>. igi boqaldrlan qaba

da <g3 kurug> deYilir.

ei K u r u [: quru, ya;; nem olmayan. Ovvelki mana buna uy$undur'

ej K o r r !: beylerin ve ya baqqalannrn qorugu. Qorunan ve gozet-
lenan her yere <!"! korrg> deyilir.
C4 K a s r [: aprnnigi, sag ve sol yanlarr.
e1*! K r s r g: qlsma; hebs. <cr.r$
lrn-6.5J cjf ol bag krsrgrnda kaldt=o,
bayin hebsinda, bir i9 iigiin bayin seroncamlnda qaldr>'
g"i f u s r g: n# &tg ,j| anr kusrfi tuttt = onu qusma tutdu>.
gi! f o q u g: geir, qesida. Bu beytda de iglenmiqdir:
cts-;
's.|$03!
eae Or;,j:-:
"+ii:.sU3*rJ14t
C+
'-'-i3l
ct+>
<Tarken katun kutrnqa
Tegiir mendin kogu!,
Aylrl: sizinq tapugqt
Otntir yenqi tapug>.
Ulyahezret tarken xatuna
 Qatdrr mendan qeir,
De ki: sizin xidmetgi
Yeni emre mtintezir.
C+ f a k r g: istsmeden, acr$rna, reSman, hirslonorek. n .ri t$i$.$l iJ"
e-s9,-*"t mon anmq kakrgrnda bu rg krldrm=bu i$i onun acl-
gna gordtim>.
i+ ru m u !: qamu, haml, <<r.rL-.i ii,#i.n kamug kigi ttiz ermes =
her kes bir olmaa.

&$ ru n r !: sevinc. Bu geirde da iglanmiqdir:

.tt t' .t
rr+l}Jc#
iJja,!-trl
4lslrsU;l t-,!1
&6 !5-n dr$
<Tutgr yapar buhtr,
Altun tamar an!,
Aksa anlnq akmr
Kandr meninq kanr!>.
Daim yapar buludu,
Xalis altrn damlayar,
Axsa onun axlnl,
Mon sevincle igorem.
(Terken xatuna hosr edilmiq geirin bagqa bir bendidir, qair deyir ki,
onun ehsan buludlanndan xalis qrzl- yapar. eger onun axl-
nr biza tsref axsa, onu <iziim tigiin boytik inayot sayar vo
sevincle, qana-qana igerem).

.i4 g, t r k: budaq, her geyin qolu, budafr.

.ii nu t r k: kigik sohang, stirahi. Kaggarca.
Divanii Wat-it-ttirk 379

.d g u t r k: atrn ayaq derisi soyularaq diizaldilan tuluq. igindo qrmz

vo qlmza banzer geylar saxlarur.

.# g u t a k2ir' budaq (bir lehcada). c, t harfi hem fetholi, ham da

kesrali ola biler. Bu beytdo de iqlenmigdir:

Ot iit -,-J #
.tt{Cij A al
(Kim ayrp, igtiir kulak,
Ay ewi artug budab.
Kim deyib, kim eqidib
Ay evinin ardrc budapr oldufunu?
(Burada cariyani terifleyorok onun tiziinti aya, aytn evi olan haleya,
boyunu ise ardtc, yani senuber budalrna benzedir).
O+; g rgu k: kosik gey, kasilmiq, pargalanmtq har nesnenin yansl. ( d+r
r!t'-r; brguk yarmak = pulun yansD).
0* grdhrk:brS.
Oj g a r a k: gox tiiklii it. Ttirklerin inamtna gore, kerkes qu$u qo-
caldrqda iki yumurta qoyur, bunlarrn tistiinda yattr, yu-
murtalann birinden baraq gxtr. Bu, itlerin en siiretli qa-
garu ve en yax$l ov itidir. Digor yumurtadan da bir bala
gxrr. Bu, qu$un axrmq balasr olur.
Ci.x Y o r rk272'xasiyyet, reftar, mecaz. n.rs,.Fi 4 beg yonkr notak

=bayin reftan, xasiyyati necodio.

:rt Qinliler bu s<izii, bundan avvelki tig scizii va bundan sonrakt bir stizii p harfi ila
oxumugdar (DLT-Qin, I cild, s.395-396).
272 Bosim Atalayrn qeydina gora, bu soz yazma ntisxede <cl.i borrk>, basma niisxado

<<dj yonk> gaklindadir. Dolru variantr sonuncudur (DLT, t, s.378). Salih Miitellibov
bu qeydi zikr etmaden onun mazmununu tekrarlaml$, ancaq maddeni <bonk> geklinde
vermigdir (TSD, I tom, bet 359). Hiiseyn Diizgiin <<bonk> (c, cj I s.235), Segkin Ordi ila
Sarap Tu[ba Yurtsever (DLT-2005, s.703) ve ginlilar (DLT-Qin, I cild, s.396) <yonk>>
gaklinda oxumuglar.
 Mahmud KaS{ari

i;t, B r r u k: adamlan derocasina gore xanln hiizuruna alan, yer

gosteren adamrn adr; hacib, teqrifatgr, serelnonmeyster,
qofmeyster. Bu sozi.in asli <buyruk>dan galir, omr mena-
srndadrr. Qtinki xanln yaruna galenlare amri o verir.
.il d3i Bozu k o w: xaraba ev. Yrxrlan, qrnlan, slnan har qey iigiin
belo deyilir.

ci-+ g a g a k: ox ve ya nizenin ucuna kegirilmig demir, ucluq.

.i4 n a g a k: ayaqqabr. Qigilca. Opuzlar ve qrpgaqlar bu soza m slava
ederek <6a'34 baqmak> deyirlar' Bu iisul erob dilinde da
vardtr. Maselan, il..,r'Jl ci'JL"3 deyirlar, asli ':A'-F -dir, !-,ri
sozdan yaranmrgdtr. Ve yaxud .ti-rl iir*; deyirlar ki, esli
';ix; 6i1, ai{. kalmasindon yaranmrgdrr.
J 61 B u g a k a r: problemli adam. Oguzlarrn va digarlerinin dilinda.
ol ,!i! P r g r k o t: bigmig ot. Ya[ma dilinda <&A,pr$rE>> svezine bela
deyirler.
cSJi B a I r k: bahq. Bu mesaldo de iglenmigdir' (cf.ii .si$ lrL ci! bahk
suwda, kozi tagtrn = bahq suda olsa da, gozi drgarrdadrr,
yeni qurudadrn. Bu soz bir geyi bilib, oztinti bilmazliya
vuran adam haqqrnda deyilir.
& B a I r k: palgrq. Oguzlann bezilarinde ve arSu dilinde. Arlulann
bir qismi ise iig si.ikun ila bu soza <oll+ balk> deyirlar. T0rk
dilindo ancaq iki stikun yan-yana ola bilor. Arfulann di-
lindo dolagrqhq vardrr.

ctl g a I r k: islamiyyetden svval, cahiliyyo dovri.indo tiirk dilinda qe-

her, qala, srgrnacaq demokdir. Uygurca da beledir. Uy-
gurlann en bdytik geherlerinden birine (dli ofu Beg bahk>

deyilir. Bu onlarrn on iri geheridir, menasr <beg qaher> de-

 mekdir' Digar bir gaherlerino ise (c'li rrrl Yenqi bahk> de-

yirlor ki, manast <yeni geheo demekdir.

crl d$ B u I a k a t: boyu qrsa, beli genig at.
ele u I a k: ti.irklordon bir oymaq. Qrpgaqlar onlan asir etmigdiler,
sonra ulu Tanrt onlan xilas etdi va adlan <.54 u'lt elke

bulab oldu. Bu kalme n.!$ o ut n,}S > qaklinda da yanla

bilor.
O4 p a m u L22r. pambrq. O[uzca.
.i^if o p r k: govkanla vurulan top, topag.
O+ f o p r k: <(!sJr3.l'..r q9i toprk stinqiik = topuq siimiiyiinden biqirilen

Yemok; xaq>'
d f u t u k: axta, axtalanmlg.
Aj f u r u k: her geYin artrgr.
,ij ;tl A r u k T u r u k: Kagfarla Farqana arastnda bir tepa, srldtrrm
bir yer.
Aj f uzak: ov iigiin istifade olunan tala, tuzak, duzax. Bu bandde de

iqlonmigdirl
dlil.JU! 6.tl-sl
otj a*f c-JS
citif O$ ei-lsl
.ilj.rr.l jL.Ll
<iglodi meninq adhak,
Kormadhip o$rr tuzak,
igledim andtn uzak,

Salih Miitallibov bu scizii bize malum olan <paxta> scizii ila yanaqt, (maqhur
17.1

<Paxtakor>, yani <pambrqgr> futbol klubunu xatrrlayn), ham de <<mamtk> sozii ila
qarqrlamrgdrr"(TSDi I tom, bet 360). Bela pxrr ki, <pamuk>un aski <bamuk> variantt
do ol*ul, b>m avozlanmesi naticasinda <pamuk> sozii 9a[da9 ozbakcade <mamtk>
qaklinda qorunmugdur. Bu qox maraqh faktdrr. Pambrq stjztinlin diger bir sinonimi ise
"kapaz>dir.
382 Mahmud lfutgari
Omlegil emdi tuzak>.
Ayalrm duzoxo, teleya diigdti,
Qtinki gizli toleni gcirmedim.
Bundan vzunzaman xeste oldum,
Sevgilim, indi mone elac et.
A;t f u z a k: adamrn sevgilisi, sevgi ycintinden sciylediyi soz. Bu kolme
,s ile <<upj tuzakr> qeklindo de sdylenir.

,#; f a g a k: xaya. Ona yaxrn oldulu iigiin kigilik aletina de bu ad

verilir.
.iS f utuk: kiqiadr.
aFfanuk: gahid.

dt+ e ap ak27\ tiirk gollerinde olan xrda bir bahq.

c}F A a p a k: ( c!*i.j gapak er =soysuz, siidstiz, haramzada>>.

cirr q r b r k: yag olan budaq, gubuq.

t-h+ e o g u k: donuz gogqasl, her qeyin kigiyi.

.!iA e a r u k: ganq. Bu meselde de iglenmigdir: <q!jl cJtJs , ciJ+ dl ell

yadha! atr garuk, kiigi azuk = piyadanrn atr g&ne, giicti -
azrqdr>. Bu soz taqetdan di,igmemak, aya[mr agmdrrma-
maq iigtin hazrrhqh olmasr gereken adama beyilir.
,iAA a r u k: tiirklerden bir oymaq olub Bargukda yagayrrlar. Barguk
Ofrasiyabrn qaheridir. O burada Buxtun Nasserin2T5 o$u
Botzeni habs etmiqdi.

274 Bu sdzii Besim Atalay ewalce <qgapak> gaklinde yazmlt (DLT, I, s. 381), sonra in-
deks cildinda <gabak> deye diizaltmigdir. Salih Miitellibov isa <gabak> geklinda ver-
migdir (TSD, I tom, bet 361). Biz hamin srizii bu giin de dilimizde ya$ayan (gapaq),
yani <gapak> kimi oxumala tarafdanq. Zatan Hiiseyn Diizgiin (c,.J .r s.236) va Segkin
Ordi ila Sorap Tufba Yurtsevor da (DLT-2005, s.221) onu <<gapak> kimi verirlar.
275 Bu, ehtimal ki, Babil krah Navuxodonosor (e.e.604-652),
Batzen isa <$ahname>dan
biza tanrg olan Bijandir. Sonralar biittin bunlar Firdovsi torafinden rizalleqdirilmig ve
farslagdrrrlmrgdrr. Demali, Ofrasiyab eramzdan ewel 7-ci esrda yagamrgdu. <Divauda
Ofrasiyabla balh verilen bilgilerin bdyilk tarixi ahemiyyati vardrr.
Divanil Wat-inilrk
.3$' Aolak: golaq.
.9b A u I r k: goyergin boyda alacahbir su qu$u; ciilliit.
.i4 A o m a k: gomaq, esa, deyenek.
;}i A o m a k: uygurlann miiselman olmayan qisminin miiselmanlara
verdiyi ad. <o-i .!A gomak ori> deyilir ki, <<miisalman-
lardan bir adam> demakdir.
c3b Q a n a k: alacdan yonulmug duzqabt, nomakdan.
cib q a n a k: ganax; kasa. Oluzca.

d,#; Sag u k; (d.iu d.& saguk nenq=sagllmtg nesne>.

e!:* Sudhuk: tiiptircak.

ciJ# St r u k: gadrr direyi, tir, strtq.
d6 Sasr k: saxsr. Sarhed vo serhedin o tiztindaki xalqrn dilindo.
5 u s r k: vedra. Bir qivode. Mon bunu egitdim.
"i;
.gP f apak: gozqapa$r.
c# K a b a k: balqabaq, tezeter iken yemekhanrlanan bir terovez.
Op f a p a k: qtnn qrzhirt, bekaret. <rs'l'* # iF krz kapakr stdt = qt-
zrn qrzh[rnr pozdu>.

dS K a t r k: tutmac yemayino sirke va yogurtla birlikde tokiilon nesne,

qattq.
O$ f a t r k: her hanst geye qatrlan, olave olunan nesna.
e+l f u g a k: uil+.i+i -,r+ bir kugak boz= bir qucaq, bir top bez>>.
O$ f a d h r k: alacdan yonulmuq nesno. Arluca.
d-p K a r a k: gciz babeyi. <<clJ lj kara karak = goziin qarasl)), (( .Jj]f
a3i! tirtinq karak - g<iziin apt>, <r#.:,il ot karak = gciztn
gciron y eri, goz bebeyb>.

Ai f t r u k: qrnq. <,i ,ilkrruk

"1
= golae adam>>, n.lt d3l krruk ad-
hak = topal ayaq).
 Mahmud Kagari
A;i f azu k: qazrlmrg, qazrlt. "&1 ,ij kazuk artk = qazlmtg arx>.
Qazrlmrq hor gey iigtin bele deyilir.
,# f a s u k: at darisindon hazrrlanan tuluq. iginde stid, qrmrz kimi
geyler saxlantr.

(}u..9 K a s u k: alac qabrgr. Osli <r-rtl kas>dtr, c! ka sonra arttnlmtgdtr.

O/ f o s r k: findrq. Bununla qadrnlara ad verilir.

O;g f a 9 a k: qrndrra otu, kaEz diizaldilan qamrg novil.

.i&l I( a g u k: qa$rq. Bu atalar s<iziindo da iglenmigdir:

ryr.* 6jil .i31.ij
o"l-.iiiti)6 jy LA
<Kuruk kaguk aprzka yaramas,
Kuru! soz kulakka yakrgmas>.

Quru qa$lq aprza y ar amaz,

Quru soz qula$a yaralmaz,

Bu soz birinden asrh igi olarun ona bir fayda vermesi tigiin soylenir.

,i!s f awa k' <c,,,rl cJ31 Kawak art = Ozgondla Kaggar arastnda stldt-
nrn bir yerin adr>.
O* f o w u k: qovuq. ((r.S..:U CF kowuk nenq = qovuq nesne). .

o* f awu k: sidik kisasi, sidiklik. 1

.p f a w r k: dan ve ona bonzor qeylarin kepayi, qabrgr.

oS ralrk:hava.
.it3 f u I a k: qulaq. Bezilari (dl!i kulxak>, bezileri iso < 6tit! kulkak>
deyirler. Dogru olan birinci soylenendir.
Ot f u I a k: (,J$ dli kulak ton = qollrar qrsa paltar>.
oF rc r I r k: xalqla keginmek, reftar, xasiyyet, qrhq. Bezan cJ I herfi sti-
kunlu olaraq <ci9 krlb Eeklinda soylenir.
Oj f u m u k: bir zamanlar yantnda oldugum beylerden birinin adr.

der K o m u k: at peyini. tes. Bagqa peyino do bu ad verilir.

Divanii Wat-it-tiirk 385

dil K a n a k: siiriigmek. Argular ve bulgarlar cs y horfini crn horhne

" gevirmigler.

.iS f o n u k: qonaq, mtisafir. Bu qeirde de iglenmigdir:

& cii ,s'it
_1ti;.ti:6C
&le[ d$
-l+,it+3
<Bardr aren konuk
Bulup kutka sakar,
Kaldr ahg oyuk
Kcirtip awni yrkar>.
Qonaq gortib bunu
Qut sayan eronler getdi,
Oyuq goren kimi
Evini yaxan pisler qaldr.
(Qonaq gorende onu u!ur, xeyir ve bsrakat sayan merd eranler oltib
getdi, golda bir qaraltr gortib ((aman, birden qonaq olar>
deyo gadrrtnl yrxan namerdlor qaldt).

.i$ f o n a k: govdar. Danntn qaba bir ncivti. Bu deyimda de i9-

lanmigdir: n.r* dlL 'A ,fi konak baqr sedhragi yeg =
dart bagrnrn seyreyi yaxgtdtr>, giinki donlar seyrek olsa,
boytik olur, stx olsa, kigik olur. Bu soz istadiyi geyi az
omok serf etmekle elde etmek arzusunda olanlara soylanir.
..(i B i t i k: kitab, maktub, yazrh gey.
.q B i t i k: yazma, yazr. Bu, mosderdir. (<.J.1 !s.li s5.il LsUl anrnq bitigi
balgi.iltig= 6nun yaa yazmasl, y aztst bollidin.
4 B i t i k: efsun, sehr, tilsim, cadu; talisman (o!uzca).
d+J B i g e k: brgaq. Bu savda da iqlonmigdir: < cr,t'jsl t*j r's$..s+ t+':
,v1.4 nege yitik bigek erso, dz sapln yonumas = btqaq ne
qedar iti olsa da, oz saplru yonmaz). Bu soz oz igini gora
bilmeyen, ancaq baqqasrntn igini gormaye teqebbtis eden
adamlar haqqrnda deYilir'
.s4 B e d ii k: boyiik, her geyin boyiiyii. (#.s'4 bedtik tswi = boyiik
dava>.
..s* n ii r ti k: siifre <irtiistinda, galvar balr kimi qeylerda olan yuvarhq

ipler.
.s: g e z ek: bezok, naxl$. Bir lehceda
gs* n e zi g: titreme, lorza. <u!i.Sj di ol bezig bezdi = o bir titrama
titretdi>.
.s! p i.i s ii k: <.sra .5*4 oF .Jf ol kuhn piisiig ptisdi = o, quluna
pusqu pusdu, pusqu qurdu>. Doyendo de bele deyilir'
.*li g o I t k: bdliik, heyvanlardan bir boliik. n .sJs.sli * bir boliik
koy = bir boliik qoyun' stir[D>, (,r'5..*li -.:;+ bir boliik kigi
bir b<iltik adam>. Bu, cemlik, topluluq bildiren isimlar-
dandir. Xalq vo devo kimi.
.s]i Bilek: bilek.
.*! g e I e k: qonalrn qohumlarrna getirdiyi ermalan. Bir yerdon

bagqa yero gonderilen hodiyyeye ds bele deyilir'

.*! g o I i k: qendil fitili.
.*! g e I i k: yara yoxlamaq tigiin iglenen mil, tibbi zond'
.'rii B i I i g: bilik, elm. (oJsf ..rli bilig ogren = bilik oyren>'
.rli g i I i g: hikmat. <-1Y15-! cpjf uzakr bilgeler = kegmig aqiller, aski
hakimlor>.
.rii B i I i g: a[rl, dorrake. Bu deyimde de iglenmiqdir: < i+-
g$i iilif
oglan biligsiz = u$aqda ap:J olmaz>>.
Divanii wat-it-ti)rk 387

.5I B o n e k: deno, hebbe. Ar[uca ve bir qismin dilince.

.sl genak:missikka.
.sI f e p U k: qurgugun eridilerak yumaq geklinde toki'iliir, onun iis-
tiine kegi qrh ve ya baqqa bir ;ey sarlrur, ugaqlar onu te-
perek oynaytrlar.
..rj T ep i k: tapme, tspik. Bu sozde da iglenmigdir: <a{F.si i}F,Jf ol
kuhn topik tepdi = o, qulunu tapikledil>.
..(I T i t i g: <(FE titig titti = yara yaman acrqdr>. Bu soz te-
rJt+ bag

kid meqamlannda iglenir. Nece ki, < crr-i glf .s,j dl ol orig
urup urdu = o, adamr mcihkem ddydiil.-< cr+s 6;s ,Jf ol
kagr! kagdr>> ibaresinda da beladir, <o bir qaqrq qaqdr>
demakdir.
.-s-:3 f ii t e k: avtafave ciirdeye benzer geylerin ltilasi.
.s+ T i t i k: palgrq, gamur.
.s-i T i r i !: diri, her heyvarun dirisi.
.Sj f e z e k: at peyini. Bu soz 11orlrg jH.*i,l JSil 'grL{ lrJl3r.Si tezak

karda yatmas, edhgii tsz katmas> meselinde do iglenmig-

dir, <<tezek qarda yatmaz, yaxqr pise qangmaD) demokdir'
(Yani tazeyin istiliyi qan erider, eleco de bir-birine bonzo-
' madikce, Yaxqr Pise qarrgmaz).
.s-j3 t o z i k: xalq arastnda gaxnaqma.
.S-i3 f o zik ( s,i't.S-i tezik kigi = igden qa7an adam>>.
,.S-! t i z i g: sof, srra. (.slj lS-! ;+ bir tizig tirak = bir cerge direk>,
(-l+jJ .s; -r+ bir tizig yingii = bir dtiztim, bir qatar inci>r'
sj f e j i k: tacik, fars. (iki mexroc arastndakt jj ile).
.t.!ll f e S ii k: xaya qrrjasr, degik, yanq. Bu ifadedo de iglenmigdir:
<-1lJs-! lriL.5Ji3 tdqiik suwda belg|irer = de$ik suda belli
 Mahmud Kagari

olar>. Bu sozle bir ig gorarkan dyiinen adama igin yaxgr.

yoxsa pis olmasrnln sonra meydana grxacagr xatrrladrhr.
d-ai T e g i k: acgoz, qarnl doydugu halda, gozii doymayan adam.
.r-3,1 f ii g ii k: iqden-giicdan qalan avaraya (s,if .r.:il ttigi.ik kigi> deyi-
1ir.
,.S*li f oqek: doqek.
.5.i,1 T i g e k: gigak, iki yagrnr bitirib tig yagrna giren qoyun.
.*ti f o I a k: dolak, viiqarh, konlii sakit adam. Bu savda da iglen-
migdir: (<..*t d3..s!l el ag ewak, tok t6lak = ac adam iita-
lek, tox adam dolek olar>. Oguzca.
,.*11 f ii I e k: dord ayaqh heyvanlann tiiklarini tokdilklari vaxt. < df
crrK l$$[ s-rs ol koy tiiloginde keldi = o, qoyun qtrxtmtnda
geldil.
.rF Telik: delik.
.r-i'l r ii w e k: yag soyiid alacrrun ve ya buna banzer bir apaan qabrgr
boru qeklinda gxanlrr, sergelari vurmaq ilgiin igina yumru
dag qoyularaq attlrr. Qigilce.
..s$ etbek:uqaqgtikii
.Sir q i b a k: <<ogj.s-pgibok karguy = lagtn qu$u.
.sq e a t i.i k: pi9ik.<,-r!, <i< p5pzzo geti.ik=erkek pigib.
!$i Q e g a k: gigek, a[ac gtilti, ot gigeyi.
43+ Q e k e k: gigak xastaliyi. Qigilce.

276Basim Atalayrn fikrincs, yazma va basma niisxolerdo ferqli imla ila yazrlan bu soz
<'s3 kiivtik> kimi oxunrnahdrr (DLT, I, 388). Htiseyn Diizgtin (e,J.r
<.s.ls kok> deyil,
s.239) ve Seqkin Ordi ile Sarap Tugba Yurtsever (DLT-2005, s.229) bu sozii <kiivtik>
qeklinde oxumuqlar. Besim Atalay haqhdrr, giinki 42 madda sonra <kiiwiik> soztniin
ozii verilir,
.s; q o r i g: doyiiq safi, doyiiq srasr. Bu maseldo do iqlenmigdir: < #l
ls.lJ KIr ,ls;i alp gerigda, bilge terigde - alp doyiigda,
bilge meclisda stnanar>>.
.s; q e r i k: har geyin qarqlsl. O$wca' Har qeyin vaxtl, dami'
.si qorok: gorak.
.tJ+.sJ}Q i I i k - q i I i k: o[lalr gagrrmaq iigiin iglanen s<iz.
.5$ q ii n ii k: ginar agacr.

.s;$q ii g a k: ot, geman. Sofdca.

p
'sri ii I a k: agzr qrnq saxsl, agzr qrnq sehang.
.S+" S i b o k: dayirman dagrnrn mili. Bu, damir bir gubuqdur, dayir-

man daqr onun fizarinde doniir.

.s++ S i b e k: stibak. igino siyimasi tigtin uqalrn beqiyina qoyulan qa-
ml$.
.5L Sid ii k: sidik (hor novii).
.s,r+ S i d h i g: kaftantn iki yanrndan, sap ve sol teraflorinden biri' Bu
soz <i.+" srdhrf> kelmesinden daha gozeldir'
.S* S ii r ti g: stirt, heyvan siiriisti. <.r9'tj* * bir siiri.ig koy = 61t

siiri.i qoyun>. Bu maselda do iglonmiqdir:

* ts4
'*'s}"s'*.lSf
.rtjl.,.fi 0'-rsJl C" J4
<Ogtir siiriig koy, tewi277, yundr bile
Yumurlayu erkonin, si.itin sagar>.
Bir adamrn qoyun, deve, at si'iriisti olsa,
Erkonden toplayrb siidtini,i sagar.

's].1* S ii z ti k:
(.ii' <jL stiziik suw = siiztlmi.i$ su)). Stizi.ilmiiq va to-

miz hsr geYa bela deYilir.

(teweyD ve sair')
r77Bu soz <Divant-r liifat-it-ti.irk>da farqli imlalarla (<tawi>, <tewiu,
verilmiqdir.
390 Mahmud Kasfiari

' t3L S i.i z ii k: yaquta ve buna banzar geylere do <.s! siiziik> deyilir.
,.S.ll;" S e g ti k: <ol .S.lj,.. segtik at = hcirtikdan agrlmr$ aD.

.S&" Sew ii k; (dUU.ti, 531ariik nenq = sevilen gey>>.

.tl" S i I i g: <;1e5.1r." silig er = temiz, ince, yaragrqh, girindil adam>.

.ss $ o p i k: gor-gop, meyve yeyildikden sonra atrlan puga. Bu sozdo
,-i'g herfi 6 g herhni evez etmiqdir.
.tiLl g ii t ti k srlrr buynuzundan diieeldilen qalemdan, davat.
.s3:l 5 ii t ii k: (d5" rs.tr giitiik sakal = kosasaqqal>. Bu, qalemdana
benzodilmigdir.
.s5L g ii n ti k: ginar apacr. Bu sozda ri I herfi C a-ni avoz etmigdir.
.s$ K e p e k: kapek. Kigik inciye, mirvariya u3+l .sS kepak yingti>
deyilir.
.*S f epok: bagdaolankepok.
.rS
-'L --
K 6 p ii k: suyun kciptiyii.
.s3 r <i p ii k: qaynayan qazantnkcipiiyt.
4# K e9 i k: kegid, korpii. Bu kolamda da iglenmigdir: < .t+3 3l JtiF
,vt-$ i+- kaynar oktiz kegiksiz bolmas = co$qun su ke-
gidsiz olmaz>>. Bu soz hamtrun gagrb qaldrlr igde bir grxrg
yolunun ola bilecayini vurgulamaq iigiin s<iylonir.
!s+ K <i g ii k: bir heyvana minon iki adamdan arxadakt.
Lr+5 K i 9 i k: her qeyin kigiyi.
..sk t< e d h ii k: yapmcr, yafrghq, plaq.
.ss K e d ti k: ttikdan diizeldilmig bir tesok olub dsbilqonin altrna
geyilir, gtinki bu ona benzeyir.
.sK t< ii d ti k: <.sK oU r$ ktidtik = i$-giic>. Bu soz tek iglenmir, ikisi
birden iglenir.
.sJs K o r e k: yaraqr. Bu, <yaraglrml) demek olan <'r"si korekmii>
' soziins cavab olaraq deyilir vo <beli> menastndadr.
Divanii
'tlt Korii k; zargar, yaxud demirgi koriiyii.
.ll-t5Ktizti k: culfa, toxucu aletlerindandir, bir-birinin iistiina diiyiin-
lenen bir sra iplardir ki, onunla iist erig alt erigden aynltr.
ipek, quma$ ve ona banzar qeyler toxuyanlara da bele de-
yilir.
*.F f a zik; insant titreden isitme, qrzdrrma' <'35 i>* sarr! kezik

=sarl qzdtrma>.
.SJS K e zik:igda novba, slra. (ctrfS !Si:6ri3 c5'j* 5311i1q kezikinq kaldi
=senin nbvben, stran gatdt>>'
a z i k: cesaret. (.Sl;5 diS tS'i* ll4l Jl bu rqta sanqa kezik
karok
.S-F K
=bu i$do sene cosaret laamdrp>. Bu da evvelki soz kimi
. slra menastndadr'
.s3 r ii j i k: pergem, yal,zrd,lf . Arpuca'
L5*,,3 K e s e k: bir hesnenin kasoyi, bciliiyii'
(..suil ..t*'3 's bir kesak
bir Parga gorak>'
etm.ok
=
.*k K e w e g: burundakr qrgrrdaq, (yum$aq kafla)'
.rii3 f t w ii k: (,-iJ..*ii3 niwtik mu$ = erkek pigib. Qigilce.
.513 K ii I il g: 11c5-!L!.S13 6i1iig nenq = siini nasne>'
.rl3 f o 1ii k: arxa; bu, kdliik bir heyvan demakdir. Yiik yiiklenan har
hansr bir heYvan'
,-s;s K e m e k: zolaqh ve naxrglt bir pargadtr, bundan biiriincek tikilir,
qrPgaqlar Plaq tikirler'
6i3 K o n o k: ibrik, qumquma
.s! k: it necisi, (iki maxrec arasrndakr
trrt a j a
jj ile)'
dlij N e t e k: (<neco, ne ciio demekdir. ( Oi d33 notek sen=necesen))'
g ii k: ne iigiin. <.s+.r;,-s; n39ii1 bardrnq = ne tigiin
getdin>'
's+ N o

Yabaku dilinde.
4[ N eI ii k: ne iigiin. Baqqa ttirklorin dilinde'
 *i N a r e k: neye gerek. (' <Ji tsi" Jf bu sanqa nerok = bu sanin neyi-
na garek>. Osli <.st.f U na kerek>dir, iki harf atrlmtgdrr.
,!i g age 1278; stinnot edilmig qadrn, xedim edihnig kigi, axtalanmrg at
ve ya bagqa heyvan.

cjg g a g r l: nsg,lnj[ bagrl koy = ba$rnda alr olan, qa$qa qoyun>. Bir
lohcede.
e-,rlcI4B ad al a rt: ugile Barslanarasrndasrldrnm biryer, birtepa.
,I; f a s a l: govkan oyununda czrlmrg saha. Bu s6z << .r,,Dti talas> s6-
ztindan gevrilmigdir. Neca ki, arebce <otlaq> menasrnda
hem <elak>>, hom da <leak> deyilir.
.l3s f og t I: deyil. opuzca. Bu sciz argulann (<df itr da! ob soztinden
ahnmrgdrr. Oguzlar .r d herfini t dr, g ! herfini iso Ls g et_
mig, eilt elifi isa atmtglar.
cJil.Iri Q r g r I - t r ! r l: <urgdgcF+ t*! cFs df ok kiq igre grgrl-trgrl
krldr = ox sadaxda grgrl-trgrl etdi>.
,15+ Q i g i l: ttirklarden tig boyun adrdrr.
Birisi kogeri olub Kuyasda yagayrr.
ikincisi rraz [Talaz] yaxrnhfrnda bir qasebode yagaylr. Bunlara da
yuxa'dakr kimi gigil deyilir. <eigib adrnrn verilmesinin
sebabi budur: Ztilqerneyn argu diya'na geldiyi zaman
mcihkem yaSrq yagmrg, yollar palgrqdan kegilmez olmug,
yerimek getinlegmiqdir. Bunu goran Zilqarneyn < ,Js q O,.,t
''',,r1 in ge gil 3s1?27e; demiq ve orada bir qala tikilmesini

]i _Bgiy Atalay nagrinda bir qader qeriba saslanan ve yaxgr anlagrlmayan bu terciime
(DLT, I, s.392) Salih Miitallibov neprinda beladir: <kipilar, qadrniar ur btittin heyvan-
lann an giicliisii, en mcihkemi, en csldi> (TSD. I tom, bet 37j;. Hiiseyn Diizgiin (ci J.:
s.241) bu sciziln menaslnr eynen Besim Atalay kim vermigdir. Segkin Ordlita Sarap
Tugba Yurtsevar bu sozii <brgal> kimi vermig, eynen Basim Atalay kimi
-rrru^-
landrrmrqlar (DLT-2005, s. 185).
27e(Bu ne palErqdrr, bu na gildir?> (farsca).
Divanii Wat-it-tiirk
ernr etmiqdir. Qala tikilmig vo adtnt da <qi-eil> qoymuqlar.
Bundan sonra o qalada ya$ayan tiirklore ((,Jl+ gigilb de-
yilmiqdir. Daha sonra bu ad yayrlmrgdrr. Oguzlar buraya
yaxrn yerde yaqadrqlan iigi.in hamiqa gigillerle vurugmu$-
lar. Aralarrndakt diigmangilik bu giine qedar davam edir.

Qigil qrhfrna giranlero de bu ad verilir. Oguzlar Ceyhundan Yuxan Qi-

na qadar olan yerdaki btitiin tiirklare <gigil> deyirlor. Bu,
diiz deyil.
Qigillerin iigtinci.i oymagr Kaqsardakr bazi kandlardir. Bu kendlerin
xalqrna da <gigil> deyilir. Bunlar hamtst bir yerden grxa-
raq yayrlmrqlar.
,t"+ q o m u l: tiirklordon bir oymaq.
.l{',, S ii k e l: xosto. Ofuzca.
d!" Sigil:ziyil.
cJ-F K r z rl: hor nosnadan qrzrl (qrrmrzr) olan. Bu atalar sciztinda de ig-
lenmigdir:
1|s,13 ,t "'tl
".:$
.j3 cjti.3.t*! jr_.,1
<Krlnu bilsa, krzrl kedhar,
Yaranu bilsa, yagrl kedhar>.
Oziinti sevdirmeyi bacarsa, qlrmlzl geyor,
Yarrnmagr bacarsa, yagrl geyer.
(Qadrn gozal gortinmeyi, oztinti sevdirmeyi bacarsa, qtrmlzt geyinor,
naz etmayi, yannrnapr bacarsa, yaqrl geyer).Bu sdz xoqbaxt
olmaq i.igi.in xogreftar ohnast laztm gelen qadrn barede
deyilir.
r.Jj!- f t z t l: Kaggarda bir vadi adr. Bu geirda de iglanmigdir:
394 Mahmud Kasfiari

',' +i3j if+

cJ+!

'r' i:'tiit*
rtilrs
'J
rN
<<Kzil-san! arkagrp,
Yipkin yagrl ytizkoqip,
Bir-bir kerii yiirkegip,
Yalnquk anr tanqlaqun.
Qzilr-san giiller arxa-arxaya srralntb,
i

Yagrl ben<ivga iizo gtxtb,

Bir-birino sanhblar,
insan buna mat qalr.
.lr3 f e w a l: nci ,F
kewel at = qagapan at, kiiheylan>.
r+Ji q r g r m: dilim. (oJit3 tl;r rJ bir brgrm kapun = bir dilim qovun)>.
# g o ! r m: bufum. Barmaqlann feqaresi, qamlgln, qrndra otunun
. bufuniu.
p{ ntit ti m: <.*l # Utittim r1iift=qadrn ayaqqabrs.r>. Oluzca.
Baqqa ttirkler <# mtikim) ve ya <O* miikin> deyirlar. +
b herfi p mherfino, tffihorfi isa O nherfina.gevrilmi$dir.
Bu s<iztin tiirkce olmadrlrm saruram28O. Lakin qrpgaqlarrn
vo onlara uyanlann avam camaau.bunu bela telefftiz edir.

e-fTart m: takinle13281 y3 Ofrasiyab soyundan olan xatunlara va

bunlann bdyiik-kigik btitiin ugaqlartna verilon addrr. No

280 Besim Atalay burada motnin orebcesindeki yanhghq va dolaqrqhq haqqrnda uzun-
uzadr izahat vermigdir (DLT, I, s.359). Bizi maraqlandrrmadrfr iigiin tafsilata vo ta-
forriiata girmirik.
281 Salih Miitellibov burada ncivbeti standart sehva yol vermiq, matnin altrnda deyil, ela

maddanin igindeca mciteriza agaraq takin soztnii bele izah etmiqdir: <qulluqdan pad-
qahlrla yetigan kiqilap (TSD, I tom, bet 37.6). Tekin soziiniin horfi manasrnrn qul de-
mek oldu$unu Mahmud Kaqpari <Divan>da gcistormigdir. Ofrasiyab ovladlarr xaqana
.maktubla vo ya gifahi miiraciet edorkan ona besladiklari alahidde ehtiramr ifade etmek
iigiin cizlari haqqrnda <qul bela etdi, qul ela etdi> deyirmiglar. Bu gahzii delard, elece da
xalq iginden-ve ya krileler arasrndan grxan, dcivlat qargrsrnda miihiim xidmatler goste-
 qedor boyiik olursa-olsun, xaqaniyye xanlanmn ovlad-
lanndan bagqasrna bele deyile bilmez. (rj u3JI Altun Ta-
nm) boytik xatunlann [bag harem] laqebidir'
?i T a r I m: gollara, qumsallara tokiilen gay qollan'
$ T a r I m: uy[ur serhadinda U3 foga adh yerin yarunda bir yer adr.
<?i s+l Usmt Tanm> da deyilir. Buraya axan bir gayln
adtna da <Tanm> deYilir.

ej T u r u m: durum. Bir adamrn boyu qsdor olan uzunluq' < u,"-iJ a:

33- 61t er turumr suw = bir adam boyu derinlikda su'
Bagqasr da beledir.

rj T o r u m: kogok. Digisino tigi torum> deyilir'

";jg#
rJ T izim: diiztm. <r+l ri -.r* bir tizim yinqii = bir di,iziim mirvari>.

S f o k u m: kesilecek heyvan- On gox at i.igiin iglodilir'

# T i k i m: ((.sui # -r*l bir tikim tiirmek = bir dtirmok> (igine
pendir ve ya yaf qoyularaq diiriilen yuxa, lavaq)'

# T a I i m: gox. (dl-JJ $ telim yarmak = gox pub'

# 1. o I u m: silah. Bu, bttiin silahlan verilen timumi addrr. Bu geirda

da iglenmigdir:
-+14
''' J14 f
,"' ''+tri
oS L#
-Jr$6.r$
,". #
crl.i# 05 trg CJi
<Telim baglar Yuwaldtmat,
Ya[r andrn yawaldrmat,
Kiigi anrnq. keweldimet,

ran gaxslsre <Inanq tekin>, <Qavh'takio kimi iinvanlar verilirdi. Ancaq Ofrasiyab
soyundan olmayan gahzadeler drgrnda, esli, monqayi na olursa-olsun, heq kim padqah,
xaqan ola bilmezdi. Qiinki ttirk tciresi buna yol vermirdi.
 Mahmud Kaslari

Krhg krnka ktigin srgdr>.

Qoxlu baqlar yuvarlandr,

Yagr ondan yavaglandr,
Onun giicti gox azaldt,
Qrhnc qrna gilcla srgdr.
(Bir savagr tasvir ederek deyir: bu savagda gox igidlorin baqr yerde
yuvarlandr. Buna gcire da diigmenin ezmi qrnldr, qrvvosi
azaldr, iistiindo gox qan qurudulu i.igi.in qrhnc qrna gi.icle
srgdr).

# T i I i rn: dilim. (d,,1 # -* bir tilim et = bir dilim eb>. LJzununa ke-
silen va ya yanlan her nesnaya bele deyilir.

ett D i d i m: gardak gecesi gelinin bagrna qoyulan tac.

f# S a r l m: ibrik, ctirdek kimi geylerdan igilecek olan nesnenin si.i-
ztilmesi iigtin qablarn a$zrna gorilan ipak qumag.
pi* Sagr m: 11oi d*, -19.. bir salrm siit=bir sagrm siid>.
rl-, So k r m: bir agac pargasl $am qozasr kimi kasilarak igi oyulur, tig
tarafden dolinerek oxun iistiine qoyulur.

d*r* B a k l r s o k u m: Marrix ulduzunun adr.

# rcug am: qr-5-iU#*birkugam nenq = birqucaq nosno)).
# f o r u m: qaya. Yrgrlmrg mala da bele deyilir. <.r$ p3 cJf ol ko-
rum buldr = o, bir yrgrn mal tapdr>.
rJs K a r e m: daxma. Yer altrnda qazrlmrg olan daxma. Yuxan ve

Agagr Qin dilinda.

fJS K a r i m: divara orti.ilon naxrqh parga ve xah kimi nosno. <<eiS etr

tam karimi = divara garilan ortii>.

o4 g ti t ii n:
"L# & i,i+ grn biitiin kigi = do$ru-diiriist, sozi.i bi.itov,
amin adam). (dt"!N o4 btittin yarmak = btittin pul, saflam
pul>.
0! B u d h u n: budun, ehali, xalq, qara camaat. Qigilce.
o-i gurun:burun.
,ii g u r u n: (c/j tll taf burnu = dagrn ireliye dofru gxrntrsr, bur-
nu>. Her hanst bir geyin <intno de bele deyilir'

O: n u r u n: onca. <u+ C;; *df ol mandin burun bardr = o mandan

onca -ealdi>. Bu soz ancaq mana etibarile ersbcoya uy-
lundur.
u-! B ,r j r n: <qoplema>> adlanan zaharli bir ot, (iki maxrec arasrndakr
j
j ila).

O.+ g a s a n: olii defn edildikdan sonra yeyilen yemok. Buradan alt-

naraq <CAL'Y. Yug basan> deYilir.
Oil g o E u nzsz' bugum, qaml$ bugumu, barmaq bu$umu, feqere' Bu

sozda p m herfinin yerine O n kegmigdir. Bu, dila mexsus

bir xiisusiyyotdir. Orebca bu beytda do iglenmiqdir2s3'
rf-Jl3.rl p3-rl-$ f L. JU

i.;JirJlh-JL.JF: tA
inkar odatt olaraq erebca crl va t' deyilir.
OAi g a k a n: halqa. Qrzrl ve qrzia benzor qeylerdsn qayrrlan halqa,
toqqa. ("fi oiJl altun bakan = qrz:J halqa>.
cS B r k r n: boytir, bog boYtir.
Od g I k i n: qeyri-miiqtodir adam, zeif adam; impotenit'
od g ii k ti n: kor bagrrsaq, appendiks.
od g ii k e n: qarpv, hind qovunu.
r..,! g u I u n: dustaq, esir. Bu qeirda da iqlenmigdir:

.rB2 Seqkin Ordi ile Sarap Tugba Yurtsevar (DLT-2005, s.192) bu sozii <bogrn> gaklinda
oxumuglar.
2n3 Orabca hemin beytin tarctimasi beladir: <Onlar ki. boy-boslu, ciisseli idi, Savaqda
gox crlz. qiissali idii>, yeni onlarrn iqindaki boy-buxunlu. pahlavan kimi ddyiiqqiilar
savagda crhz bir gekilda ireliloyirdiler.
398 Mahmud KaS{ari
,.. j.33f ftJi.rnJ
9-,1tj 4i ft-,ll_S

'J. C
Jt+ s..t+ CrJ$

s.ri;Knb.j S
<Abanq kolsam, udhr barrp,
Tutar ordim siisin tanp,
Bulun krhp, bagr yanp,
Bululzs+ barga manqa yr!dr>.
Ogor isteseydim dahnca varrb,
Tutardrm, qo$ununu dagrdrb,
Oziinii asir edib, baqrnr yarardrm,
Neyi varsa, riniime yrpdr.
(Savagda meglub olan bir adamdan behs ederak deyir: eger mon is-
tasaydim onu toqib eder vo tutardrm, qo$ununu tar-mar
edib oztinii esir alar, bagrm yarardrm, ancaq carunl qurtar-
maq tigtin varlru-yoxunu fidye olaraq oniime yrfdr, men
da onu buraxmaqla iisttine minnet qoydum).

# f aban: dovodabam.
c# f ii b ti n: bir parga yemek, bugda samaru. Ug dilinde.
oI T a d h u n: tosun, iki yagrnda olan c<inga. Digisina nr,l3 crry tigi
tadhun> deyilir.
OI T u d h u n: kendin b<iyiiyii, tanrnmrg afsaqqah, igmeli suyu pay-
layan adam.

2s4 Basim A.talayrn yazdrprna gore, basma niisxeda <6ll bulup gaklinda olan soz yazma
i
niisxada <6-l yolu!>dur ve dolrusu da budur (DLT, I, s. 39-9). Hiiseyn Diizgiin (a r
s.244) va Segkin Ordi ila Sarap Tulba Yurtsevar (DLT-2005, s.206) tiu sozii <yulu!>
gaklinde oxumuglar. Qinliler hem arab, ham de latrn qrafikasr ile bu sozti <bulun> kimi
vermigler (DLT-Qin, I cild, s.421).
Divanii -tiirk
# ru t ii n: tiistii. Bu maselde de iglenmigdir: < d$r,o"tJ} 1131 e3t

,vt $it Cq ot tiitiinstiz bolmas, yigit yazuksuz bolmas =

od ti.istiisi.i z, igid giinahsrz olmaa.

os rt g ii n: diiyiin, dtiYtim.
i,s ri k a n: tikan.

[Qayda]:

Bu toleffiiz ixtisar Yolu iledir.

Halbuki qaydaya gore .S ke harfinin gaddasi ile <r# tikken> demok la-

ztmdtr' Bu soz bir qeyi delmok' diirtmek, tikmok menaslnr

veren <ulJgtikdi) sdziinden ahnmrgdrr. Birinci's ke sdziin
eslindeki .S ke-dir, ikinci ..S ke ise sifet oldulu i.igiin elave
edilmigdir. Bu mtnvalla <dl csri6 tawdi etni=etini 9i9e gek-

dil> soziinden sifet diizeltmak istesok, llgtsii etni tew-

'i!l
gen> deYerik.
(( c'rn!''J
Sifetlere soziin eslinda olmayan biFSk/g herfi ziyada edersen'
lrl* or gomdi suwda> soziindon sifet diizeltmok istesek,
(J ols'i' rei,14 ru*Lu gomgon eo deyerik ki' <suda gimen'
suya cuman, dalan adam> demekdir. Belolikle' sifotlerde
soziinaslindaolmayanbir..ske/geziyadeqrlmrgolduq.
Oger soztin aslinde .J ke varsa, o zamafi sifat elameti olmaq
iizre birS

ke/ge daha artrrmaqlazrmdrr. .s ke harflerinin bir-birine

yapr$masr tigtin onlarr goddelemek gerekdir' Oger < -J

6ssn,1fit2l ar uraputm sikti> soziindan sifet diizeltmak

istesak, <-,f gt3.*., sikken er) demaliyik. <osj tikkeu sozi.i
de belodir, qrsahq olsun deye' ..s ke sesinin biri atrlmrqdrr'
400 Mahmud KaS{ari

Cf u I u n: qulaqla agrz arasrndakr yer. Ttirk ve oguz dillerindan bi-

rinds.
,.$f u I u n: gemin, qantarlanrn iki yantnda olan pargalar.
oE f o I u n: u.slC tolun ay = aynl on ddrdti>.
c# T a m a n: Kaggarrn ortastndan axan bir gay.
O; to m o n: (tj(4 0r.: temen yinqne = guvaldrz>.

,iJ f i.i m a n: gox. <srYji- .SJ-i # ttiman ttirltig sozladi = goxlu,

miixtalif, bir yrfrn soz soyledi>.
.s,+# Tiimen min q: mindofemin, birmilyon.<c3t"-r;'(,rd
tiimon minq yarmak = bir milyon pul>.
&j f d s e n285' hola minilmemig dayga.
,is q u p a n: kend boyiiyi.ini.in, kendxudanrn komakgisi.
,!lQ r k a n: qardag oglu, bacr oglu, xala o$lu, bibi o!lu.
ofi A a k i.i n: adadovganr balasr.
o+ eogen:govkan.
&r* S a b a n286' kotan, ci.it, biittin aletleri ila birlikde ci.itgiiliik dasti.
Oi- S a b a n: ciitciiltik. Bu atalar soziinde de iglanmigdir: < uiJ$; ltid*
,-*t $ ..ii.,,| l.r gsJ-,li u4 sabanda sandtng bolsa, ortkiinde ir-
teg bolmas = ctit zamant hay-kiiy olsa, vel zamanr dava-
dalaq olmaz>>. Bu soz axtrda qovga olmamast iigiin iqini
awolcadan mohkam tutmast maslehet gdriilan adama de-

Yilir.

2s5 Bu sdz yaznta niisxeda ui.i tusunu. basma niisxeda u&J tusan, itnlastndadrr. Karl
Brokkelmann onu (tosun> Eeklinda oxumu$, Basirn Atalay bu oxunugu qabul etmigdir
(DLT, I, s. 402). Salih Mttallibov isa <tosan> kimi oxumuq ve Navaida bu soziin
(tovsan)). yani gux, oynaq at nranasrnda iqlendiyini bildirmiqdir (TSD, I tom, bet 382).
Hiiseyn Dtizgiin (c'J ., s.254) ve Segkin Ordi ila Sarap Tu$ba Yurtsever (DLT-2005,
s.582) bu siizii <tosun>> laklinde oxumuglar.
:sr, girrliler bunu ve bundan sonrakr scizi.i <sapan> gaklinde oxumuglar (DLT-Cin. I
cild" s.424).
Divanii Wat-it-tiirk 401

,tr* Sagu n: karluq boyunun boytiklorine verilen bir iinvandrr. Tiirk

hekimlerine noL ul atasaEuo deyilir.
cii" Sr ! a n: g. &. srfan sag=stgulunmlg sag, qlvnm olmayan sag.
oi S ti k e n: egqak ytikiintin bir terefinda olan sobet, sola kimi geyler.
orl f a g a n: ne vaxt. (L5.iirs 0+i ftaga1 kaldinq = hagan geldin>. Bu
s<iz bozen <<vaxt ve zamanda qerD> menaslna gelir. < l-,tl 0+e

ir kagan barsa sen> deyilir ki, <getmig olsaydtn, get-

seydio demekdir. Bezen isa bu soz vodelagmek odatr kimi
iglanir, ancaq esas mena ilk menadrr.
O+ f adhr n: qaym, diingiir, quda, qohumlar. Qrpgaqlar bunu izlle
soyleyirlar. Bu kalamda da iqlenmigdir:
.iit4p ui#J3 uil!
oir$.i*+:6rl
<Kadag temiq kaymaduk,
Kadhrn temiq kaymrg>.

Qardag demig - saya salmamtq, baxmamtg,

Qayrn demig - baxmtq>.

Bu soz qohumlar arastnda qaylna xtisusi sevgi gosterilmesini vurlu-

lamaq iigi,in s<iylenir.
a.rc f a r l n: qann. (dte31 ,.t.lg karrn atmak = h.yuui kasidikden sonra
iggembesi nigan alnaraq ox atiltr. Vuran adam etdon bir
parga alaraqaparfi.

ari f u r u n: qurum. Divara, ocaSa hopmug, yrlrlmrg his.

oie rukun: qrgrlcrm.
oF f a I r n: qahn, slx, gox. Qox esgore ( J- oF kahn stb deyilir.
oS f ulun: qulun,day.
oC f olan: qayl$,kemor.
./l oS K o I a n e t i: atrnqayr$ kegenyeri.
ao2 Mahmud Kag*ari

df K e t e n: zahmet, sxlntl. Oziyyet geken adam barode <'.lt-3 06

c/{$-6 keten kordi, koregii yiidhti=srxrntr gordii, gadtrt
giynina aldo> deYilir.

oGf ii d e n: toy yemeyi, toy.

CS f ii b e n: devo xamutunun altrna qoyulan gul, yiik heyvamna la-
zrm olangul vo gula benzer geyler. Oluzca'

O.l f i.i r i n: iginde qovun, qarplz, xiyar kimi geylar dagrnan kiife, salo

ve Ya zenbil.

O-l3 K i.i z ii n287: serge, tarla sigam, kdstebek ovlamaqda istifade olu-
nan bir sigan novii.
O3 f t s a n: r+3 fog" adlanan gaherin baqqa bir adr. Uy[ur sarhe-

dindadir.
ols f elin:gelin.

[Qayda]:

Tiirk yazrsrnda belo isimlere orta horfi fethe ise fethe olan herfden
sonra tiirkce hecasrnda bir olif artrtlr. <c#i taban=dove

dabaru> sozti -'<r't [T-'-B-'-N]288 gaklinde yazia bilet'

oreb herflari ila yazrhgrnda esil sozdo olmayan 111 cill elif

alave olunur. Bunlar fethe herekesini gosterir'

287 Besim Atalayrn yazdrpna gore, bu soz yazma niisxado <<ui kiizan> geklindadir
(DLT, I, s.404). Hiii"yn Dti'giin (c' 'J
'' s'245) ve Seqkin €rdi ile Serap Tulba Yurt-
sevar (DLT-2005, s.338) bu sozii <kiizen>> qeklinda oxurnuqlar'
ttt tyg;elifbasim bilmayonlar iigiin kigik bir izahat. Mahmud Kaglarinin uyplr elif-
basr ilJ verdivi srlzleri Uiz AU mOiarize iginda latrn harfleri ile transkriba etdik.
Burada

t;l ;-'-I.il:^ "Ot =-',^ =taban> soziindaki -'- iqaresi alifi, [T-V-B-Y-N] = "#
=.let"t ttiUtin, s6ziindeki -V- igarasi vavt, [K-'-L-Y-N] = <OF =-'lP ((tapan) =kelin>
soziindaki Y igaresi ye harfini, yeni cl i-ni bildirir. <<Taban> va <tiibiin> sozlori
ve <tiipiin> qaklinde de oxuna biler.
Divanii Wat-it-tiirk

Yeno eyni gokilde ortast zemmali sozlerde bir I vav arttnlr. Bufda be-
limi manasrndakr nOl ttibtin> srizi! .r€,,o [T_V_B_V_NI
kimi yazrlrr. <OF kelin=gelin> scizti ise tiirk horflarilo -'tt9
lK-'-L-Y-NI geklinde yazir. Qayda beladir. Man hamrst-
nr sciylamedim. Bir uzatma herhni ve ya yum$aq hatfi zi-
yada qrlmaq mtimkiin olsa da, bunun dolru ve diizgi,in
olanr bu kitabda gosterilen varianttdrr. Bele olmastrun se-
bobi budur:rI3 sozii &3, ,Ii 5s7ii 4tri, &i sozi.i isa dlri -rn
qrsaldrlmrg geklidir. Sdzi,in uzadilmasr kelmenin mena-slna

zerer vermaz, ancaq qrsahpa riayet etmek [tiirk dilleri

iiEtinl daha do[rudur.

Miicerred sozler brilmasi bitdi.

4M Mahmud Kasdari

einiNci Henpi ire iriNci nenpi RnRsINe

UZATMA HORF ARTIRILAN SOZLOR BOLIVIESI

ug NOv HoRoKosi ile &6 FA'IL BABI

cb6 f a E u t: qovud, darrdan dtizeldilan birryemekdir. Resepti: darr

qaynadrlrr, qurudulur, sonra dciytilerek un haltna sahntr.
Yapla va geksrle qarrqdrrrhb halva kimi bigirilir ve yeni
dolmug qadrnlara verilen bir yemek olur.
jl+Qatrr: gadrr.

i-t+ Q a t t r: nigadrr. Koge dilindo28e.

-F-t+ Q agtr: gadrr. Opuzlar buna <-,ril+gaglr> deyirler.

i-t*,S a t t r: soyiiq, <bic, haramzada>> menastna gelir.

*t-, Sa ! r r: igino gerab qoyulan hevenge benzer qab.
ir+- S ib i z: (s,i5 i*s sibiz kigi=laiibali, dallrn adam>.
.-F]-d T ii d e g: (.rs dij ttideg nonq = bir-birino bonzeyen, eyni cins-

den olan nesnelar>>. Osli <i ttDden gelir, <ttik) menasln-

dadrr. Heyvan tigiin <.rl-du .3l si bu at na ttiliig = bu at ne
rangdedir> deyilir. <rir deq/dag> yaqrdhq ve yaxrnhq bil-

28eSalih Miitellibov bu sozii iistdeki soz kimi <gadrn geklinde gevirmigdir (TSD, I tom,
bet 385). Burada nigadrnn ne demok oldulu anlaqtlmrr. Oger bu bizim bildiyimiz
na$atlr, yeni ammonium xloriddirsa, hamin dovrdo kcige elinda ve dilinda bu soziin ve
maddanin mcivcud olmast kimyanm inkiqafindan xabar verir. Hiiseyn Diizgiin (s.J ''
s.247) va Segkin Ordi ile Sarap Tulba Yurtsevar (DLT-2005, s.224) bu scizii <nigadr>
qaklinde oxumuglar.
Divanii liltat-itaiirk
diren bir odatdrr. Bir anadan dogulmug iki ugafa (,is-p
kanndag> deyilir, gtinki <<kann> soziine <da$> sdatr elave
edilando <bir qarrnda baraber bulunmug> demek olur.
Memeya <.9lemik> deyilir. Eyni mamedan emen iki uqa-
Ea <rils+l emikdag> deyilir, <<emmada arkadaq> demek-
dir. ikisi eyni yerdon olan adama <cii-;; yerdeq> deyilir,
<homyerli> menastndadrr. Qohum-qardaga <!iri kadag>

deyilir, esli <ti ka>>dtr, zerf ve qab manastndadtr. Buna

<oio dag> arttnlaraq <oi$ kadag> sozii yaradrlmrqdtr, mo-
nasr <ikisi bir qabda, bir zerfde yatmrqlar> demekdir, bu
ise <ana batni>dir. 11cri-J5i.i3 konqiildeg> sozi.i de beledir,
<k<intil dostu> demokdir, gtinki qelb koniildtir. <r-ir-d tti-
doq> sozii da bunun kimidir, <rengdo eyni, hemreng)) me-
nastndadr.
dS f r d r g: manee, ongal olma.
,j3s f a k ii g: gig yerlere siirti.ilen bir dermandr, asqtrlan otudur.

Cl+ B a I r g: yarah. Bu geirde de iglonmigdir:

e;laitofj
C! C c'i'-{'3
c#X Jgjl r-l d
i.3i J,
t -d.
t.r

<Urmuq ajun pusufrn,

Krlmrq ant bah[,
Om-sem anqar tilenip,
Sizda bulur yakr!>.

Qurmuq diinya pusqunu,

Etmig onu yarah,
Ona qara axtanb
406 Mahmud Kag{ari

Sizde tapar malhemi.

($air 6z hahndan behs ederek deyir: felek onu pusquya sahb yaraladr,
derman axtardt, yaranl sagaldacaq melhami sizde tapdr).

eltl T a t r [: dad,lezzat. Birlikda soylenmak iizro <g!E iS tatrg-ta-

h!>zeo deYilir'
dr&# B e g i k: uqaq beqiyi, nenni.
.Sr.; D i d o k: gelin gederkon yad adamlata goriinmemok tigi,in ortii-
len <irtti.
.Sl# g e I e k2el' erme[an, hediyya.
.ssg f i.i n e k: hebsxana, zindan. Barslanca.
.s-r-i S ii g i k: girin olan her gey.

.rr-i S ii q i k: qerab. Bu soz bir-birine zidd iki mona bildirir. *l tta

vadisinda ya$ayan yapma, toxst, gigil boylan garaba <<qrr-

mzt gerab> demak slan ((.+; cLl krzrl siigib adt verirler.

' <+.+ S e z i k: sezma, sezig.

.-r+C f ii p i k xirqa. iki qat bez arasrna pambrq qoyaraq tikmak.
&i3 K o I i k: 6rtii, parde.
,.sl-$f <ilikkcilge.
,.FE f a ! r l: tiztim asmalan ballanan yaq soyiid budalr. Bu kolamda
da iqlenmigdir: <</-J; cPti .g.L$ ,3it*, ,g kal sawr kal-
dPlS

mas, kaprl bapryazimss=yagh adamtn sozii yerda qalmaz,

talvar balr pozulmaz>>.
Il# B e r i m: borc, verim. Bu deyimda da iglenmigdir: ( on*.J s+tll
oli+ir r+.Jn ahmgr = &fslan, berimgi - srglan = altcr aslan,

2e0 Bu, uqaqhqdan beri Amasiyada ve A[babada eqitdiyim <dadh-talh> ifadasidir.

2er Basim Atalay eslinda bu sdziin <belek> oldu[unu ve bu gtin de Anadoluda toy
hadiyyasi va ya yeni dolulan ugapa getirilan hediyya manasrm ifada etdiyini yazmrgdrr
(DLT, I, s. 408). Hiiseyn Diizgtin bu s<izii <belek> (c,.J I s.248), Segkin Ordi ila Serap
Tufba Yurtsever ise <beleg> (DLT-2005, s.l8l) geklinda oxumuqlar.
 borclu ise sigandro, (alaca[r olan [borc sahibi] hiicumda
aslan kimi, borclu ise qorxub qaqan sigan kimidir)'

ir*'B i g i n: meymun. Tiirklarin on iki ilindan biri'

ir-.3 T e m i n: demin, bundan ewal menastnda bir scizdi.ir.
(f-rfS iri
temin kaldim = domin galdim, ele indece, bayaq geldim>.
Oii+ Q o d h r n: tunc va stiztilmii$ mis. n6il .rf-n godhrn a$lq = lutt
qazan>>.

&i- I u n: sopan, <<so!an> da deyilir'

So

.;,)Ui,9i S o pan yrl an: tuluqkimi iribirilan, anakonda.

ci*, s r ! u n: vehgi sr$rr; dag keqisi, teke.
C CiJ* S r !un o t r: kcikiiinsanabonzayenbirbitki, jenqen (?). Bun-
dan ciitleqmek iqtidan olmayanlar istifado edirler. onun
farsca afi 11r.5i..i.!-r!setreng>dir. Bu bitkinin erkeyi de, diqi-
si do olur, erkoyi kigiye, digisi qadrna verilir'
jtu fu Sr ! u n S a m u r: Bo[ra xarun zeherlendiyi yerin adr.

oSLi q a d h a n: gayan, eqrab.

iFJ L a g i n: qahin. Yrrtrcr quqlardandrr. igid adama da <ir*+l laqin>

deyilir.

drel'i FA'UL BABI

Ar3r! K a t u n: Ofrasiyabrn bi.ittn qz nevelarina verilen ad' Bu mesel-

de de iqlenir: (.*g siL,l Aiti t,4 s.,.il Oli xan 1Sl bolsa, ka-
tun rgr kalrr=xarun iqi olanda, xatunun iqi texire saltrun>.
Bu, eroblorin g4 *1Jb.rJll]eJ'b li! ssTiizrz kimidir'

2e2 Orebca bu aforizm <.-P 4;i4 ill]aJrt+ lliza nehrullah basele nehrti isa = Al-
cae
lahin nehri axanda isanrn nahri onun yarunda deyarsizdio demakdir. Bu ifade Saalibi-
<nah-
nin <<Simar iil-qiilub> (<Qalblarin meyvesilr) adh kitabrndan almmrydtr. Burad.a
rullah> Allahrn nahri, yixud yagmur, yalrg ve ya sel demekdir, <nahrii lsa> tsa
408 Mahmud KaS{ari
apE f a I u n: qovun. Bu deyimde de iglanmigdir: < c#jll u4 uJ &pri
JJfi iFJ g3! kalun karma bolsa, idhisi ikki eligin tegir =
qovun yapma edilso, sahibi iki elli tutan. Bu sciz mal sa-
hibinin mahna diigkiinliiytinti gcistermak iigiin soylsnir.
aFv I- a E u n: parg kimi oyulmug bir geydir, bununla ayran, si.id vo
buna benzer geyler igilir.

Baldaddakr kigik bir kanahn adrdrr. Bu melumatr segkin ordi ils Sarap Tubla yur-
tseverin kitabrndan iqtibas etdik (DLT-2005, 414). Bu dayerli bilgiya gcira onlara to-
qekktir edirik. Buradan tiirkca atalar sciziiniin (<xanm igi, emri olanda, xatunun i;i
toxire salmtr>>) menast daha da daqiq aydrnlagrr. Yani xanm igi Allahrn nahridirse, xa-
tunun igi olsa-olsa isarun kanah kimi bir qeydir.
Divanil Wat-itliirk 409

iriNci HeRFi ire UQUNCU HoRFi ARASINA

UZATMA HORF ARTIRILAN SOZLER NOTUESI

.Jbg,(.J-Fg,drs FO',iL, FO',LJL, FO'AL BABINDAKI SOZLOR

o.i 64 B u k a g A r t: stldrrtm bir yerin adrdrr.

e4 B u k a 9i qazar', qodeh. ( eq 6i1 aqrg-bukag> da deyilir.

.rlji T atar: ti.irklorin bir boyu.

J.i3 T a E a r: igina bulda va baqqa geylar qoyulan nesne, da[arctq,
kiso, guval , xaral.

.ltb tawar: mal,egya.

-.ltli Q a w a r: od yandrrnaq iigi.in iglensn qov. Bitigik olaraq (J6i J6+'

Eawar - guwar> da deYilir.

Jf* So k a r: buynuzsuz her heyvan; bagr yanaq kimi ttiks0z olan her
adam. Bu sozden ahnaraq buynuzsuz qoyuna n,r:B .16
sokar koP deYilir.
",,f-A X o z a r: ttirk dtinyastnda bir yerin adr.
$i3 f ii f a z: oztinii datran, takebbiirlii adam.
il-r M at azi qaranhq gece.
jl-r M a r a z: muzdla iqleyen adam, rencbor. Arpu ve ya[ma dillerinda
<jlv J+r xlyar maraz>> deYilir.
Li;l f a g u g: dagrna bilon emlak ve buna benzer geylor, manqul mal.

tui f u ga g: cidar ve ya atrn iki dn ayalrna vurulan buxov-

4lo Mahmd Kasgari
ciH B a q a k: xristianlarln orucu.
&tl T a I a k: dalaq, qaraciyer.
d; f rIa k: qadtrun ayrb yeri. Qigilce.
6>L 5 u I a k: dalaq. Qrpgaqca. Bu cr s horfi c. t-den gevrilmigdir.
Orebco il+ vo L,-,& 6ey11ir ki, esf l,r+l" vo L"! -dir. Bu
deyigmeyo ornak olaraq nahvgiler agagrdakr beyti goste-
61131.c,tjlt-1t-fr r-vi.6 t\-p.;yrj'ltt i 4tJl .sjb, . Buradakr d,U

scizti crU demokdir.

.s+4 g ii d i k: hoppanma, oynama, atrhb-dtigme.
.sl* g ozak:bezak,zinet..Bu sciz.5* kimi deyazirc.
.slj Tir e k: direk; qovaq.
tsti Tilek:dilak.
.Sti 1' t I o k: tiilek. (silj"$E ttilak yrlkr = qrg tiikiinti tcjken heyvan>.
.l* f I k a l: hamrsr, tamamile, biitiin. Tam olan bir gey iigtin <$53
tiikeb deyilir. (.li!|.!5i tiikol allrl = tam al, hamrsrm ab.
US I( r w a l: (&i dtii krwal burun = diizgiin burun>. Belo burundan
hammrn xogu gelir. Bu geirde da iglenmigdir:
j$.;*o1,t
dtl,-!l cr.lSl

19+ii.rilJLn
.JEi,l dj
<Ardr seni kiz,
Bodr arunq tal,
'Yayhr anlnq artugr

Burnr takr krwab.

Yordu seni qz,
Boyu onun sarv kimi,
iki yana ardrc kimi sallarur,
 Burnu da dtzdtir.
(Yumgaq tonli cariye seni aldatdr, onun bedani erer kimi eyilir, ardtc
buda[r kimi sallantr, burnu da diizdiir)'
ox daha tzapa ge-
ef; Q u r a m: ytingiil bir oxun atrhqr. Bu ciir attlan
dir. Atrlma iisulu belodir: adam arxasl i.iste uzanaraq oxu
atrr. Bu gekilde atrlan oxa <<rff lli guram oku> deyilir'

di K u r a m: <.til+il dj kuram kigiler = sanki xaqarun htizurunda

otururmug kimi srra ile oturan adamlar>. Buradan altna-
raq <.rY ,r..,,rtl Cj iX+j4 kiqiler kuram olturdilar> deyilir ki,
<adamlar oz movqeyine gore oturdular>2e3 demekdir'

OS g u I a n: qlpgaq diyarrnda ovlanan boyiik bir vahqi heyvandrr' igi

kiip kimi oyuq, yuxarlya yonalmig buynuzlart var, otaya
qarVayasuyr$rlrr,digisidizgcikiir,erkeyioradansuigir,
erkeYi diz gokiir, digisi su igir.

i,J$ T i g i n: eslinda <kola> demekdir. Buradan altnaraq rengi gi'imii;

kimi saf olan kolelere <ir$j o""t tiimtig tigin>, igid kolaye
(&s.i .JI alp tigin>, u[urlu koloye (O$J g$ tuttug tigin>
deyilir.
Bu soz sonralar xaqaniyyo ailesinin ovladlarrna ad kimi verilmigdir'
Bu sciz yrrtrcr quglardrn birinin adr ils do qoga iglenir:
(O# aA Ea$ntigin> kimi, <gahin tekiu demokdir' < 65

cusj kiiq tigin = qi.iwetli tekio.

Bu adrn kolalerden Ofrasiyab o[ullanna kegmosine gelince, onlar ata-
lanm gox saylr, boyiik tuturlar. Atalarrna bir sciz demek
ve ya yazmaq istedikleri zaman atalattm boyiik, ozlerini

2e3 tdrasina gors, xaqantn gadrmda va ya baqqa makanda beylarin va digar

Tiirk
aranlerin oturma ieri'ciddi gekilda miieyyan idi. Demeli, rasmi d<ivlet protokolu
m<ivcud idi. <KitabiDade Qoiqu&da da buna qahid oluruq. Uruzun adh-sanh
baylari
basaraq yuxarl baga kegmesi Qazan xanr esebileqdirmigdi'
 kigik gostermek iigiin <qul bele etdi, qul ele etdi> deyirlar.
Get-gede bu sdz [tak halda iglandikde] onlarrn adr oldu.
Kcilalerin adrnr bunlardan ayrrmaq iigiin bu sdze bir gey
olave olunur.
Ogj f ii z ii n: yum$aq xasiyybtli, holim adam. Bu kolamda da ig-
lanmigdir: (1.'j.i Y.; O$gl .dlf y.; fuj tUzi.in birle uruq,
utun birlo tiregma = xogxasiyyet adamla lap vurug, ancaq
algaq adamla heg behslegmo de, giinki xogxasiyyet adam
bela geyleri hezm eder, ancaq bedxasiyyet adam seni azer).
OJri T o g ii n: daE, diiyiin, daglama.
Ot.d Tuman:duman,sis.
OG Q a r u n: ginar agacr. Yalma lahcosindo.
ilr+ Q i k i n: iiztim ballarrnda biton bagaqh bir ot, heyvanlara verilir.
CrS+q i k i n: gtilebatin. (dJ irr+ gikin yrpr=gtilebetin relb>.
iHr+ Q i k i n: ipek qumagr giilebatinle, zerbafta ile tikmek. ( CHr+
6.rUfur gikin giknedi=qumagr o qayda ila tikdil.
Oli, Saman:saman.
crYi r u I a n: gol eggeyi, qulan.
OS Kapan:kigiadr.
oEe Kutan:kigiadr.
Ot.(3 K <i g e n: sa$rn zamantheyvanlann ayaprnavurulan ilgekli gatr.
ot5-3cll I I k o gen:2ec goyqurqafr, qovsi-qi.izeh.

2e4 Bu sdz ((0143 &l >>) yazma niisxede tashih edildiyindan daqiq oxunugu giibhelidir. Karl
Brokkelmann onu <yil kcikeo kimi oxusa da, Besim Atalay bunu inandrncr say-
mamqdrr (DLT, I, s. 415). Salih Mtitellibov isa <rl kokeu kimi oxumug, <ox-yay> kimi
terci.ime etmig, matn altmda <yagmurlu havada giinagin elahidde vaziyyati neticesinda
peyda olan griy, sarr, qrzrl rengli cizgilerin gortiniiqtil deya izahat vermigdir (TSD, I tom,
bet 393). Hiiseyn Diizgiin bu sozti <tel kogeu kimi oxuyaraq <qovsi-qiizeh, rangin
kaman> kimi manalandrrmq (e.:J, s.251), Segkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsevarlse
<<yel kcigen = goyqurqagr> (DLT-2005, s.681 ve s.318) geklinde oxumuglar.einliler mad-
dani <kogenr> kimi vermig, sonra <yel kcigan> yazmrhlar (DLT-ein, t ciid, s.+:a).
DivaniiWat-it-tiirk 4t3

SON HERFDON SONRA UZONINE giN

$EY ARTTRTLAN SoZLOR BoLMOSi

ORTASI HOROKOSiZ g!.3,!L3,,I.1 FO'LI, FO'LU, FO'LA BABI

o+jf u r b t: kdmekgi, Yaver.

t,.Js K 6 r p a: (c'31 korpa ot=teze bitmig ot>>, <<r.i4 L.-t korpe yemig
-l,,ug

=tezo meyve). Osil movsiimii keqdikden sonra qxan nes-

neya deyilir. Yayda anadan olan uqala da <&f L',,3 kotp"
ogul> deyilir. Vaxtr kegdikden sonra do[ulan quzu' kcigek,
dana kimi heyvanlara da <b-3 korpe> deyilir.

c/.i K i r p i: kirpi. Boytiytine (criJF Sf oklug kirpb deyilir.

t{l+ Q a t p a; kendxudanln gay va ge$me sulanntn yatalrm qazmaha
getmeyanlerden aldrlr vergi. Qigilce'
K e n p e: bir ot adr. Kengek dilinds.
t+is

-d-i p a r t u: iiste geyilan xirqo, xalat; fartuk.

u* g u r t a: qzrl qtrrntrlan, qtz:/' ovuntulan.
js f axtu: eyrilmemiqxamipak.
5 o k t i: kepek. Barslan dilinde.
":*
jd* S o k t u: kolbasa. Qaraciyor, et, edviyyat qanqdrrrlaraq balrrsaga
bastlrr, bigirildikden sonra yeyilir.
i$ r r ft u: qaygr, maqqac.
g; I( i r t i,i: and, yemin, qesom.
 K i r t ii: gergeklik, heqiqat. Ohtiq adam iiEi.in <cJf tlr* r:..rF cjl ol
kirtil yerdo ob deyilir ki, <<o, gergek lhaqqlyerdedir, onun
haqqrnda yalan soylamek olmaz>> demokdir. Buradan ah-
naraq <.s$-JS t+JS cJf ol tonqrige kirtindi> deyilir ki, <tan-
nya inandr, peylembero iman getirdi> demekdir.
t+-! B a r g a: <<hamrsr)) menaslnda bir sdzdiir. <_lY cesfs b* barga kel-
dilar = hamrsr geldilen. Bu beytde de iglenmigdir:
. dl4.sn 6 .,+$
d'j ciJ ! L+-!
<Koldagrka minq yapak,
Barga bile ayrrk tayak>.
Dilengiye min ceviz,
Hamrsr ile aynca bir esa.
(Dilangiye min ceviz vermok monim borcumdur, bunun hamrsr ila bir-
likde ona iistolik bir ds esa vererem ki, o qeder a$rrhlrn
altrnda yrxrlmasrn).

!+j T o r g i: muzdlaigleyen.
s# f ungu: loxma,tika.
q.+ q ci m g a: gomge, kofkir. Oguzca.
t.
J+i C i n gii: inci, mirvari.qy horfi 6gherfinedonmtigdtir.
J++ e a n g u: ariqte xomiri agrlan oxlov.'
Ai* Sing ii: lavagla kombs arasrnda bir nciv gorak.
J+5i $ a n 9 u: Yuxarr Qin yolu tizorinde bir goherdir. F. U gaklinda de
yaziabiler.
.+;6 amg l: qamgr. ((,*.ig$ krhg kamgr=iginde qrhnc olan qamgr>.

c+"e K a m g r: aySrrrn, bufrarun, buganrn tenastil aloti. On gox at ba-

rasinde iglenerek (s,":;;.3 al atkamgrsr> deyilir.
Divanii

,.l?iS f owg i: Kaqfarrstanda uy[ur diyanna qeder iglanon hiibubat

[denever cisimler, taxrl] olgiisiidiir. On ritl2e5 hecmindedir.
(1 ritl ise 12 okkadrr).
-r+l f o m g ii: xezina, dsfine, yatrr. <c+s+3 eE& Tawlag komgiisil>
deyilir ki, <ad qdvmtinden qalma xezine>> demskdir'

J+jo M a n g u: sanetkara verilen muzd, emek haqqr. Baqqa muzda de-

yilmaz
r4 giigdo:xonoer.
.lr! Baldu:balta.
JJ.i T a m d u: gur alovlu ate$, qcila. (dldi tamduk> da deyilir'
.sr$ Q ii k d ;; Hull crsi giikdi oluxsa>> deyilir ki, qulaprn altrnda
<qafa baltast, onso stimtiyiD deyilen yerdir'
h; Samd a: ayapageyilen sendel. Qigilce.
Jrir" Srnd u: derzi qayglsl, qayql. Opvzca.
J!.e K a m d u: dcird ar$m uzunlulunda, bir arqm eninde bit bez par-
gasr. Bunun tizerine uygur xanlmn mohtirti bastlr, alverde

pul yerine iglenir. Bu bez kcihnelse, her yeddi ilde bir ya-
' marur, yuylur, yenidan iizorine mohiir vurulur'
lr*1 K and a: qanda, harada menastnda bir sozdiir' (<.t+'tJ lr.,t kanda

erdinq=haradaidio..onherfi<|+Pkayda>soziindokiir
y herfini evez etmigdir. Osli (h3j! kayuda>drr'

3.* f a r d u: zemharir [qaraqrq] zamant su i.istiinde iizen findrq boy-

dabtzparyalan. Bu geirde de iglenmiqdir:
LUuf,i,.,3i.i; di.J
rl..jujio. ;*';ei
.s-1*l! s s.:u.3it-$
J-r#./'rYt*tl
2e51 okka 1,283 kq-drr. Bu hesabla I ritl 15,396 kq, 10 ritl 153,96 kq olur'
416 Mahmud KaS{ari
<Kardunr yingii sakrnmanq,
Tuzlunr mangu sezinmanq,
Bulmaduk nenqge sewinmenq,
Bilgeler anl yeror).
Kardunu inci sanmayn,
Hediyyeni muzd sanmayrn,
Taprlmaml$ geye sevinmayin,
Bilgeler bunu beyenmozler.
(Frndrq boyda buz pargalarrnr inci hesab etme, hediyye edilmig yemeyi
el muzdu sanma, tapmadrlrn geya sevinme, gtinki hi.ikoma
bunu beyenmir).
J$3 K e nd ii: oz:d,r; zat; nafs. <csr..I r"rs.itol kendti aydr = o cizii dedb.
as3 K ti n d i: pis, menfur. Optzca. (df s,j,|.rs3 df ol kiindi kigi ol = o,
algaq adamdrn. Bozan bu kelma s<iziin qalam yada diig_
meyen zaman krimekgi sciz olaraq iglenir.
ts' vt u n d a: burada, burda. <.Jf ts. df ol munda ol = o buradadrr>.
Bu beytde de iglenmiqdir:
r^ tSj,.iJJ $-i Ojy. l.(3J
JL-b. oi -.+-3.ril$31
<lOmgeksizin turgu yok munda tamu,
Edhgtiltigtig kcirmedhip ajun grkar>.
Omoksiz durmaq olmaz burada,
Yaxqrhq gormodan dtinya yrxrlar.
(insanrn burada, bu dtinyada zahmotsiz qalmasr mi.imkiin deyil, insan
bir xeyir gormemig vaxt kegir, oliim oztinii yetirir).
l$ M a n d e: mende, menim yanrmda.
Divanil liidat-itaiirk 417

Jrio M a n d u: bir ttirk sirkesi novti. Resepti: iiziim qiresi bir ktipde
qrcqrrdrlrr, sonra tistiine tamiz gorab toktiliir, bir gece qal-
drqdan sonra hazrr olur. Bu, sirkalarin an g<izelidir.
t-*i g o ! r a: erkek dove. <otil-d Bogra xan>> adr bu sozdendir.

.s-S+ g ii g r i: eyri, eyri - btiyrii.

t o t r ii: her geyin tersine donmiiqti, gevrilmigi.
s-,fi
3-* f u g r u: qrhnc, brgaq, xencer kimi geylarin qabzesinin igine kegi-
rilen ince damir.
fJ5.3 T e g r o: daire, gevre, sfera. <<(fl$ i3i mAnrrg tegresi = quyu
gevrosi, quyu dairesi>.
l-,i+ Q u p r a: kcihna paltar.

d.r+ Qa pr r gahin, lagrn. Bu geirde de iglenmigdir:

.!3i^p1l qlt rFJ CI.s-''+

Jrd lL! +l! rSj,.s.,s- jh
<Qa[n ahp, arkun mi.iniip, arkar yeter,
Awlar keyik, taygan rdhrp, tilkii tutan.
$ahin ahb, ata minib daf kegisino gatat,
Geyik ovlar, taa sahb ttilkti tutar.
(Bir igid erani oyorekyanr: qoluna qahinini alaraqatrna miner, qovub
dag kegisine gatar, geyik ovlayar, k<ipeklarle tiilkti tutar).
4,r;ia Qa !rr ba g: kigi adr.
d.r+ Q r ! r r: garx, garxi-felok. (!#^A.s$ kdk grlrrsr = asiman, goy
sferasu>.

.r.J+ Q t g r r: deyirman, garx, dolab kimi geylerin tekeri, vah ve her

nciv verdene.

dJa^., S a g r r: deri, hor geyin derisi. Buradan ahnaraq <<s'A!i-' JJJ yer

sapnsr> deyilir ki, <yer iizti, yer qabrgr> demokdir. < u'3$
418 Mahmud KaS[ari
je *fu kigi sagrrsr yiiz=insanrn derisi iiztidtio. Qtinki
iiz istiye-soyu$a dtigdiiyti tigtin daha sert olur.
l-;ry* $ r I r a: iki da! arastndakt genig vadi. Opuzca.
u.** S ii w r i: sivri. Qrhnc, niza, mizraq, gig kimi sqyalardan ucu sivri
olan her hanst nesno.
JJ!* So k r u: <ef,f-Slifu tlilowga sokru kirdim = evo icazasiz, gizlince
girdim>.
crJ^.s K ii s r i: qurbaga stimiiklori.
t-lis f {i w r e: heyvan oltib igindeki nesneler giiriidiikdan, eti siimiiklar
tizarinde quruduqdan sonrakt skeleti.
l-l5-s K a k r e: devolorin yediyi acr bir ot.
,cj.! g a n z r: bag sovulduqdan sonra asmalann iisttindeki tiztimiin
qahqlarr, nefermoma. Kongak dilinde.

.s.lr* S u n z r: bit cinsinden bir hegaratdrr. Bunun bit oldulu zennin-

deyom.

13+ Q a w j u: qolu, budagr, gcivdesi qrrmrzr bir alacdrr, dagda bitir,

meyvesi actdrr, qadrnlann barmalr qrrmrzrhqda buna ben-

zedilir.
,riis K a nzi qtrmrzr, sart, yagtl rengleri olan bir Qin qumagr.

o-.i 3 u x s l: bir yemek adtdrr. Resepti: bufda bigirilarek igine badam

donaleri attltr, iistiine tolbine [kepek, bal vs siidla bigmig
bulamacl tcikiiltir, turguduqdan sonra bufdasr yeyilir, su-
yu igilir.
1 o x s l: Kuyasda ya;ayan bir ttirk boyu. ((cjJo s*"i3 toxsr gigil>
t,:,,
da deyilir.

,# f e w s i: tepsi, sini, mecmeyi, siifre.

Divanii lilrtat-it4iirk 4t9

t,,..3 f ii m s o2e6' minbar. Arguca. Osil tiirkce deyil.

rr*ii' X a f s t: miirekkeb qabt, davat, penal.

f ut g t: yaxln, qongu. (df c,.i'f BJ;J di .r.l*.$ arunq yeri me-

",,",
ninq yerge tutgt ol=onun yeri menim yerime yaxtndtr>.
Burada ci I ilo g g bir-birino yaxrnlagmrgdrr. (s# tutgD)

da deyilir.

cljd f u t a q t: yuxandakr soz kimi <yaxrn qon;u) ve <her zamar>>

menastndadrr. <ir.rl-lt s,&ul Ki" ir men sanqa tutaqt bartr

mon = man siza hamiga, har zaman gelirem>.
g::,5 q a x $ u: <filiz herg>2e7 adhbir otun suyudur, g<iz a[rrsrna qar9l
istifade olunur. Soz esil tiirkce deyildir.

Ll*.Yf ar$l: xaqansarayl.

,r-j f a r $ r: qargr, zidd. <df c"4rj "tJs irt tiin ki,iniinq kargrst ol =
geca giindiizlin qargsr, ziddidir>.
ij rca r g r: iki boy arastnda anlagmazhq. u.Jf ,r,jt:J:!- 'siI 4.Jf ol
bag amnq birle kargr ol = o boy digerina qarqtdr, onunla
anlagabilmio.
*il f a w $ l: (uitl L,-f,ii kawgr kag = ince, gatma qa$).
Ul B at pa: papaq tikmok tigiin tisttindo kege va yun kesilen taxta.
F-f f n z E u: yoldan kegen qohumlara ve tanrqlara hediyye olaraq
teqdim olunan yemek.
li6 T a m g a: xaqamn vo ya bagqastrun damlast, mohiirii.
ri-ri T a m g a; deniza, gcils, vadiye tokiilen gayrn qolu; delta; korfoz.
u.n T a m g a: gemilerin l<ivbar saldrqlarr limana vo ya kdrpiiye d3 (ti'ri
tampa> deyilir. Bu beytde do iglenmigdir:

zeo gagdag tiirkcadeki <tiimsek=yiiksok yer> soziinden gxq eden Besim Atalay bu
kelmani asil tiirk sozii saymrqdrr (DLT, I, s. 423).
2e7 Segkin Ordi va Sarap Tulba Yurtsevor bu sozir tiirkca <gimgir galtst>, yeni <giimgad

agacr, giimgad kolu> adlandrrmrglar (DLT-200 5, s.226)

420 Mahmud Ka{jgari

.pf giu .+.l+ tJ^i: (,.it

'i"l
.rri ir:. j #l r_f: a J {tl
<Tamla suwr tagra grkrp ta!r! oter,
Artuglarr tegre cintip tizgin yeter).
Damga suyu drqarr grxrb dalr citer,
Dcivresinde slra-slra ardrc biter.
u4 q u f g a: si.iretli getmek istoyan bir pogtalyonun yoldan ahb bag-
qaslru tapana qeder mindiyi at.
u4 q u f g a: beladgi, baggr. Qrpgaq vo oguz dillerinde. Bu deyimde de
iglenmigdir' ,,o.1.$ ir" u4 CDE oS kahn kolan guflasrz bol-
tnas=qulan stiriisti baggrsrz olmaz>>. Bu s<iz bagqasrna uy-
malrn xeyirli olaca[r bir igde ciztintin de uymasr meslehet
olunan adama deyilir.
lo* S o r S u: qan alan giige, qan alanlarrn aleti, lanset.
liL S al p a: <cll lil.r salla at=gam almayan at, sert at>>.
q3 f a p g a: bdytik qapr, qalaqaprsr.
.e"lE f adh!u:qaylr.
.rc3i r u d g u: apcaqanad, qaramilgok.
ti+ f a r p a; qarpa. Bu atalar s<iziinda de iqlanmiqdir: < as o**,9 e,,p
yl bilir,
JF d CY'' s-t's '.tg karga kanstn kim kigi alasrn kim
tapar=qarfanrn qocaslru kim tanrya bilar, insanrn iginde-
kini kim tapa bilar>. Bu beytde de iglenmigdir:
;u** dl gtul t*ti ,.s tiy
Jl^ij Ksn S.1ts .#q('*t
<Karfa kah bilso, munqln ol buz sukar,
Awgr yaglp ttnak, taba manqge bakar>.

Qarla bagrna gelani bilsa, dimdiyile buzu daler,

Ovgu gizlanar, qarlga toledoki yema baxar.
D iv anfi lfi{ at - it - tilr k 421

(Qarfa bagrna gelecak balalan bilsa, buzu dimdiyi ilo doler, di gel ki,
ovgu toru qurub gizlanen kimi teledoki yemi gciriib teleya
diigiir).
Je-i K u r g u: uilj kurlu ar = esebi ve zevzek adam>.
JeJ K ar i u: dag tepalerinde minare gekilli tikilidir, diigmen gelen

zaman hamrmn haar olmasr iigiin iistiinda tonqal qalanrr.

tr^r,l 6 a g g a: qa$qa, (aI u ti kagla koy = bagr a!, qalan yerlari qara
qoyun)).
r ?'i K a g g a: ((3l ri1i kagsa at = .drz:d ap, gozlerinin gevrasi qara aD.
Bunun diger adr isa <pegeli aD>drr, ri.ibendli at demekdir.
Bagrmn ortasr a! olan daveye de bele deyilir.
f-Sbi6 K ag! a bo ! r a: iki yerin sd1ds2e8.
(# K a m g r: eyri-biiyrti ve girkin olan her gey. Buradan altnaraq
n,.sl;r: r.i,i1269r yiizliig = girkin i,izlib deyilir.
d,ff olwa: deli.
6S f a I w a: mo$q oxu. Uzerinde ucluq yerina yumru bir taxta pargasl
olan ox.
Ci g u r k t: (..5.iU c,FJr burkr nonq = qan$lq nesne) (turgsifet adamla-
nn iizti kimi).
6j r a r k a: qoruq. <ti5 talko da deyilir.
-+i-i f u r k u: ipak. Bu deyimde do iglonmiqdir: < .{ r}-i.sili elii3
r.r"t-- .;id*s.6 Tawgag xannlnq turkusr telim, tenqlema-
dhip brgmas=tavfag xarurun ipoyi goxdur, ancaq ytiz ol9-
meso, bir bigmez>. Bu sdz her igde israfdan qagmafl, ee-
naetcil olmalr tovsiye maqsedilo soylenir.

2e8Ehtimal ki, burada bir yanhghq var. Qtinki qa$qa qoyun ve qa$qa atdan sonra tam
qagqa deva barade madde galmali ikan colrafi bir ad verilir. Bolke de <t.riti'': Kagga
bolro maddasi iki dafa - biri qaqqa deva, digeri yer adr olaraq verilmali imiq.
 Mahmud KaS$ari
lil3 Talk a: qoruq. (d lherfit rherfini evezetmigdir).
sis f a I k u: eyilmiq-biikiilmiig nosno. Bu sdzdon ahnaraq G+ sil3
talku yr$rg)) deyilir ki, (biikiilmiiq ip> demekdir.
6+Q a n k a: bir tala novii.

,Jg f a t k r:
"c#,tlfi
katkr kigi - heg kima boyun eymoyon adam,
qatr, sert adam>.
f u t k r: (J si.,t kutkr er = tovazokar, helim adam>.
"$
ts* B e r k e: olru dciyiilen, eggek siiriilen qamgl va ya dayenek.
u* g ii r g e: bira. Bir yerde durmayan zavzek ve grlgrn adama ( ls.JE

u*4 fii1g3 kigb deyilir.

.lS*+ B e r g ii: borc. <-.il+ ,f3++ d,l +l tS.i. ,.S.jlarunq manqa bir at ber-

gtisi bar=onun mono bir at borcu var, o mene bir at borc-

luduo.
JS-[ g e I g ii: belge, nigan, elamet. 11.5-1,, r-,3r! c,6 kut belgtisti bilig>
kelamrnda da iglenmigdir, monasl (qut balgesi bilikdir>
[yeni bilik qutun alameti, niqanesidir] demekdir.
til..l B i I g e: hakim, filosof.
K! B i I g o: bilgin, alim.
Klr B i I g e: afrlh. Bu beytda da iqledilmigdir:
qt ljy+il -rsJI.sJ Klr
t* t&i! di.-Jsf s-!'3J
<Bilge erig edhgti tutup sozin igit,
Ordhomini ogreniben tgka sura>.
Bilge adamr xog tut, soziinti dinle,
Onun erdemini 6yren, iqs tetbiq et.
(Bilikli, a[rlh, erdom sahibi adamrn sozi.inii dinla, ondakr edab ve fe-
zilati oyron, ciyrendiyine emel et).
 423
WariFfi)rt
Divanil
Busozlekigileroadqoyularaq<'rit*IrBilgabag>deyilirki'bilikli'
a[rlh, hakim bey demekdir. Uygur xaruna ((otiu'lr dJS Kdl
Bilge xan> laqebi verilir, giinki <kamah gol kimi, gol qe-
der> demekdir. Burada afrhn goxlu[unu gostermek iigiin
o, gola bonzadilmigdir. A!rl1 adama (lJ-! ,rj biigii bilge>
da deyilir.

Js-f T e r g ti: siifre i.izerindaki miixtelif yemeklar; sra, dtiztim.

< ls ss-t olr
,ji r e r g i: siifre, dastarxan. Bu kelamda da iglenmigdir:
fl11 tergige tegir = dil sayesinda siifreya gatmaq olar>>,
.;t'1.i

(xog sozle insan nemete gatar). Bu soz feziletini sozle izhar

etmayin faydasr barede soylenir. orob dilinde de buna ya-

xrn bele bir atalar sozti movcuddur: !t''j ib3';l ;"olt
yoni <insan oz dilinin altrnda gizlenir> demekdir'
,ji f o z g i: qaga-qag, vahima. <.14 dj tazgi boldr = dti$monin
galmasi i,iziindan xalq arastna vahime diigdiD'

$s T i I k ti: tiilkti. Kinaye olaraq qrz ugaqlarrna deyilir. Bir qadrn

doldu[u zamanmamagadan u3'*'i s-''l tsS srsrtl tilkiimti
topdl,azuborimtDdeyesorugurlar.Bununla<qrzdoful.
du,yoxsao!an>demekisteyirler.Qrzaaldatdrgrveyal-
taqlandrgr tigtin tiilkii, ollana ise igidliyi dolayrsr ile qurd
deyilir.
K! T i I g e: <crl t*ll ji bir tilge at = bir dilim et>. IJzununa kesilan her
gey iigiin bele deyilir. Uzununa ayrrlmrq olan yera de < ;+

* tilj bir tilga Yer> deYilir'

t5+i q o g g a: culfa daragr'

-rs; e ii r k ii: uqafa <s ] C-r+ Etirkti barmu> deyilir ki, <9i9in varmr))
demektlir.
 B ti t k ii: necis, eskriment. Bu s<iz ancaq ugaga <.1",/+.1x4 utittti
barmu=oen varml)) deyildiyi zaman iqlenir.
Jsb Q i I g ii: <ht js5 gilgii at = al at>>.

rt* Sirke: sirka.

r<-rl" S i r k e: bagda tcireyon bit yumurtasr.
crrS K e t k i: <crl ,si3 kotki at = beli d,ar, yangaqlarr genig a,,.
os.:3 f o t k i: torpaq yrfrnr, tepecik.
:sK f e d h g ii: geyilecok her hansr paltar.
"ril3 f ii I g ii: gtiliig, gtilme, yumor.
.f-13 r ii I g ti: iflic. <a.r.l Jfu3 J er kiilgii bardr=adam iflic oldu>. Bezen
<kiilgib yerine (Jfu$ kiiltgib do deyilir.
Ci f e r k i: kerki, dtlger aleti.
uj f o r k a: apacd,anqaynlmrq bogqab. Kongakce.
.r4 g u t I u: devenin burnuna kegirilen buruntax.
Y* B i r I o: birlikde, ile. <cr.r.i Y.'ls ,.r-ir rjf ol meninq birle erdi = o me_
nimle birlikde idil>. Bezan l r herfi siiret xatirine ixtisar
edilir va <! bile> deyilir.
grl# B i b I i: darifiilfiil, filfiI, istiot.

-# r u b I u2ee: mezar. Bir adama qarfrg edende (d 63$ tubluka tol>

deyilir ki, <<mazara gin demokdir.
(,s f o k I r: toxlu, altr ayhq quzu.

,J+ qaflr:qahin.
tr4 Q a pl a: serhedde bir yayda adr.
s$i S u g I u: riilkti iiztimii.
l-+J B I gm a: <'.r-u*t + brgma yorrncSa=bigme yonca>

2ee Segkin Ordi ile Sarap Tugba yurtsevar ni$ tublu, sciziinii <<toplu> kimi (DLT_2005,
s. 578) oxumuglar. <Topluk> sciziiniin (DLT-2005, s. 57g) torpaqdakr, yerdeki gat, ya-
nq manaslnl nezero alsaq, bu gox isabatli oxunul sayrla biler.
Divanfr Wat-iniirk

[Qayda]:

Sonu I m ve lalifla bitan [-ma/me] va meful monaslru bildiren sozlor

masdarlikden grxaraq birbaga isim olur. Onun tigiin bun-
lanyanram.

f utma:sandrq.
LUi
Uj f u r m a: turp. Yerkokiino <t j !-r san! turma) deyilir, <sarr
turp> demakdir. Argular yerkoki.ina <csJ# gizri>> deyirler.
Bunu farstn <<i5 gezer> soziinden almtglar, bu da <yerko-
kiDdtir. Ancaq .s ge bir qeder yumgaldrlmrqdrr. Oluzlar
buna <li3 goqiin deyirlar. Onlar da farslardan almtglar.
Oguzlar farslarla oturub-durandan beri bezi ttirkce sdzlari unutmug,
onlann yerine farsca scizleri iglotmeyo baglamrqlar. Maso-
len, onlar vedraye H.r;llJ 4146r> deyirlar ki, farscasr <{uil
aftabe>dir. Oguzlar boyunbafrna (o+li kilide> deyirler,
bunun erebcesi <;$i kilado>dir. Digar ttirkler ise vedreye
11gti-ni kum[an>, boyunbagrna <4 bakan> deyirler.
Bilinmelidir ki, o[uzlarrn dili incadir.
Tiirklerin biri osil va kdk, digeri elave olmaq tizre qoga igletdikleri her
bir ismin vo fe'lin opuzlar elava olamnr soyleyirler. Hal-
buki o biri tiirklor bunu tak soylamazlar. Soz gelimi,
tiirkler bir qeyi bir geye qatdrqlarr zaman u.s+ f kattr-
kardr> deyirler. Burada k6k (cF kattt>dtr, u.sri kardr>
sozti elavedir. Oguzlar bir geyi bir qeyla qagrrdrcdrqlan za-
man <.s{, kardr> deyib asil olanr buraxtrlar.
426 Mahmud Kas*ari

Eyni qayd a izre, tiirkler <i.3Xi;5it edhgii-yawlak> deyirlor. <3il edh-

gti> yaxgr, (d*! yawlak> iso pis demakdir. Tiirkler bu iki-
sini birlikde igledirler, tak olaraq <yawlak> soztini.i iglet-
mazlor. Opuzlar ise bunlan tak, yalruz olaraq iglsdirlar.

t j T izm e: galvann baEr, torbanrnaprz balr ve buna benzer nos-

naler. Bunlar ba! yeri tikilerek ve ip kegirilerek baflandr[r
tigi.in bele adlanrr.
t^si T e g m o: her bir adam. n,rL$ jji c#,:! ,r.ru$ jst t.c5,,3 lsgrns
'#
kigi <iz bolmas, yat-yaguk ttiz bolmas = her adam oziin
kimi olmaz, yad isa qohumla bir olmaz>>, (her adam oztn
kimi olmaz ki, ona inanrb sirr agasan, yad adam ise qo-
humla bir ola bilmez).
t-s-i t ti g m o: diiyme. Kriynak, xirqe, kaftan kimi qeylerin diiymesi.
t.l$ T i k m e: (!S.jU l-o5j tikme nenq = tikilmig nesne)).
ub q a I m a: kerma, genne. Qoyun alrllarrna ve ya deva axurlanna
ytlrhb kesilerek qrqda yandrnlmaq tigiin qurudulan tazak.
!-"'* Sa t m a: gardaq. Bu, bag gozetgisinin gecalar qalmaq iigiin agac
iizerinde diizaltdiyi gardaqdrr.
rr*,. S ii z m e: <keg> adlanan yapuzquru pendir, ayran stizmesi.
t-.:! t< a t m a: <ti,g t { katma yuga = ufalanmrg gorok>dir, yagda bi-
girilir.
Uy f a r m a: ya$ma, talan. ((d.t!t JE 4iU n3nq karmaladr = bir Qeyi

yagma etdi>.
t Jl K l r m a: her hansr yuvarlaq bir gey. (cij uJkrrma toprk = yuvar-
laq top>.
I ^vK K e s m e: enli ox temreni.
l,^ "-< K e s m e: pergam, yal. Bu gerde do iglenmigdir:
 ji,-.]}i )-tl
jd-i {-a34 Uri
j!1"3 Ai .''<
'
i.hi ert dgjr
<Ttinle bila basttmrz,
Togme yanqak pustlmz,
Kasmelerin kestimiz,
Mrnqlak orin btgtrmrz>.
Geca ikan basqrn etdik,

Her terofdon pusqu qurduq,

Yallarrnr kesdik,
Mrnqlak adamlannr bigdik.
(Biz onlara geco iken basqrn etdik, her yanda pusqu qurduq, atlann
yallaflnr da kesdik. Mrnqlak adamlartnr oldiirdtik).
Mrnqlak bir Yer adrdrr.
(/rl g a k n i: bugda, arpa, darr kimi geylerdan dtizeldilon igki, [pive?].
u'i B apna: nerdivan pillasi.
rjE T a g n a: <l+ tji3 tagna yawa> yapr$qan alactrun pi.isasi olub yo-
[urtla qarrqdrnhr, tutmaca qatrhr; bir darmandtr; tutma-
ca rong verir.
t-isi Tekne:tokna.

cr* tiirk hekimlorinin diizeltdiklori yaxma derman.

Q u r n r:
ur+ Q i g n e: mala. Ciitctilerin <siirgib dedikleri alet. Yalma dilinda.
s.i"A X a s n r: ugaqlarr kokeltmak iigiin bir kasa igina qoyularaq
aprzlanna tokiilon d armandrr. Hindi s tandan galir.
r o $ n l: qon$u. oguzlar o'n herfini d $-don evvel soyleyorak
".t..i
(si.j,i kongr> deyirler. ikisi da qaydaya uypundur, gozal-
dir.
 428 Mahmud Kasfrari

HOR HORoKOSI il,e 0,'.i.o}re.0il'3

FO'LAN, FU'LAN, Fi'LAN BABI

Ci-i f u r b u n: aragdrrma, olgme. (}i,i ilej .ljlanlnq ewin turbunla =

onun evi hardadrrsa, araqdrn.
i,Jii T a r b r n: tiirklorin bir boyudur, ozlorinden bir baqgrnrn buy-
rulu altrnda yagayrrlar.
itr-i T a r t r n: bagqa bir yerdan getirilen qida, yeyecak.
. O#ti3 T a g tl n: (.grJiOr'i.iiJer tagtrn bardr = adamdrqarr getdi>.
Otlr+ Q i k t o n: yehar ortiiyti.
0tji1 K af tan: kaftan.
Of.t-ll B ar g a n: bir yer adr.
Ot+i T a p g a n: tig ayaqh stifre bigiminda bir nesnedir. Ol gatmayan
tiziim salxrmlannr dermek iigtin iistiina gxrlr.
Ot.; Q u r g a n: Qin yolu iizerinda miiselman sorhed menteqelerindon
biri.
OLi-l B a r x a n: Agagr Qinin adrdrr. O, Kaglar yaxrnhlrnda olan bir
da$rn tepasindeki qaladrr, agafrsrnda qrzrl medenleri var.
Otij B u r x a n: b0t. Heykala ise <Ol3-r td badhoz burxan> deyilir.
Ot3-F T a r x a n: islamdan cinco verilen bir ad, leqobdir, bey demekdir.
Arguca.
Ofrli q r n d a n: atirli bir agac, sendel apau.
Ol$+ Q r n d a n: <&1 ot.ri+ grndan at = giil rengli at, qonur at>>.

Ol-i3 T a w r a n: galvar bagr. Ciit qolu [kotan qolu] dtizoltmek tigiin

bir araya getirilarok horiilmiig ipler.
Ol-r+., S e p r o n: ofiuz qeharlerindan birinin adrdrr. Xalq cr sad herfi
ile Ol.,xr,a deyir. Halbuki ti.irk dilinde cr sad yoxdur.
D iv anti lii g a t - i t 4iir k 429

Ol-r+- S u y r a n: minaro kirni uzun olan her nesne. O$uzca.

O'""ti T ii g s i n: dcirdkiinc olaraq dtiyiinlenen bir diiyiin. Bu geirde de

iglonmigdir:
dbi ur-i
crrL3l
;c, t'( +!iii
cr.r.Jkt C,Jd il3*,tu
l irj d..li,J,
<Tegme gegek dkiildi,
Bukuklanrp biikiildi,
Tiigsin ttigiin ttgtildi,
Yarlahmat yorkegiin.
Hor bir gigek yrfrldr,
Tumurcuqlanrb btikiildti,
Dordkiinc diiyiin dtiyiildii,
Yanlaraq bir-birina girir.
(Qigaklar toplandr, sanki tumurcuqlar dordkiinc d0yiinler kimi bir-
birino sanlmrg, agrlmaq tizre bulunurlar).
or*ti T ti k s i n: xalq iginden grxan, xaqandan tig derece agagr olan
adam.
&i.,ti T o k s u n: doxsan. Osli <oil iJii 1eku2 on>>dur, <doqquz defe
on> demakdir. iki sciz birleqdirilmigdir.
0*.j*. Sa x s r n: bullarlara yaxrn bir geherdir. Bu, Suvardrr.
oi(. Sa k s ii n: saksen. esfi <url i!.sakiz on>>dur, <sekkiz defo on>

demekdir, iki soz birlogdirilmiqdir.

o3-,$ K <i p s ii n: qilte, minder.
.il,r.rs K i m s o n: papaq ve dingo kimi bag geyimlerini stislamek tigiin
iglenan nazikvo girda qrzrl peraklar.

Ot.iJS Ki rg en: qurguguni renglienlik-kirqan, i.istiibec.

430 Mahmud KaS{ari

O#ir3 K o k g i n: goyiimtiil, goyiimsov. Hr.S.iU O#i5'3 kcikqin nenq =

goyiimsov nosna)).
oEJi B a r p an: morsin a[actntn meyvesi.
ou4 B a $ g a n: gekisi olli ritlden yiiz ritladek300 olan boyiik bahq.
Budunun boyiiyti de buna bonzedilorak <lu'r; O'{ budun
bagfanr> adlanrr ki, <xalqrn, ulusun baggrsr> demekdir.
O# T u t g u n: tutulan, yaxalanan, dustaq, esir.
0ui-t1 T a d h E u n: Farat ve ona benzar boyiik gay. Bu sciz irmaqlar
i.igtin ad olan <-ff oki.iz> kolmesinin yerindadir.

oti5 T al p a 1; Heri oliS talgan ig=iirokkegma xesteliyi, epilepsiyu.

oli+r. S r q g a n: sigan. Bu mesalde do iglenmigdir: < gE3" ,;u;0"
"t-ltf
-#,;rh oldegi srglan mug taqakt kagrr = olscok sigan pi-
gik xayasr qa;ryaD. Bu sciz oreb dilindeki !r^ll iP i:-!l
sozii kimidir. Bu soz ocoli nedon olacaqsa, o qeyin etrafin-
da harlenen adama deyilir.
gtiry" Srgga n y r I r: ttirklorin meqhur on iki illik dcivresindan bir
"--t,
ilin adr.

otiJ* Sa r ! a n: goran yerlerda biten bir ot. Bu otun bitdiyi yere

<+* ..rbx sarfan yeo deyilir. Qamrgr qurudan topoye de
(ol*.s0b isarfan kamrq> deyilir:ot.

3m Baqgan bahlrnrn gakisini toyin etmeli olsaq, I ritl l2 okka, I okka 1,283 kq-drr. Bu
hesabla I ritl 15,396 kq edir. 50 ritl teqriben 770kq,100 ritl isa taxminen 1.540 kq
demakdir. Belalikle, gekisina gora baqfan bahlr balina deyil, ondan kigik bir bahqdrr.
Ehtimal ki, ya kopak bahlr, ya da delfindir. Segkin Ordi ile Sarap Tulba Yurtsever isa
I ritlin 130 dirhem oldulunu yazm6lar (DLT-2005, s.176). Bir dirhamin 3,12 qram
oldugunu nazara alsaq, bu hesabla bag[an bahlrnrn gekisi 50 ritl xl30 dirhom x3,12
qram=20,280 kq ve ya onun iki misli, yeni 40,5 kq edar. Tobii ki, 40 kqJrq bahq da
xeyli b<iytikdiir. ancaq eski tiirklarin bundan daha iri baltq tarumamasl ve mehz ona
baggan dememasi qiibhalidir. Manca, baqlan ya ktipek bahfr, ya da delfin olmahdrr.
30r Salih Mtitallibov da bu maddeni bela gevirmigdir (TSD, I tom, bet 4l l). Segkin Ordi

ile Serap Tulba Yurtseverin terciimasi ise ferqlidir: <<S a r ! a n: bataqhqda boyiiyan
bir bitki. Bu bitkinin oldugu yere <sargan yen deyilir. <Sarfan kamtg>: iqinda qamrg-
lann qurudugu kolluq> (DLT-2005, s.470).
Divanil

oej K az g a n: <+l,.lte} kaz|an yer = igerisinde yarpan, bataqhq vo

gatlar olan yeu. Bu geirdo de iglanmigdir:

Oefusj:.*
Otijl a.* eu-:
oc}<'sYl >+
Oti-,j,rjt+ O4
<Ku$ yawuzl saprz$an,
Yrlag yawuzr azPan,

Yer yawuzrkaz$an,
Budun yawuzl barsgan>.

Qu$larn en pisi, en xeyirsizi saxsapan, alaclann en pisi quqburnu, it-

burnu apau, yerin en pisi qazgan yer, xalqtn ise en pisi
bars[anhlardrr. A[aclann an pisina azpan deyilir, giil kimi
san, a! gigakleri olan agacdr, srrla kimi qrrmrzt meyveleri
olur. Bizim taroflardo ba!-bostan konarlanna akirlar, gtin-
ki bu alac odun olmapa yaramrr, yandrgr zaman partlayrb
otrafa slgrayr, paltan vo evdaki eqyalan yandrr. Yerin en
pisi yarlan ve bataqhft olan yerdir' gtinki bela yerlor gadrr
qurmafa va akin akmeye elverigsizdir. insanlarrn en pisi iso

bars$anfilardrr. Qiinki onlaln xasiyyeti pisdir, xesisdirler.

o'-P K u z ! u n: quzlun. Bu mosalda da iglenmigdir: < ,$-/ 'su:*
tgit+ eQ.ti-i-ii bcirininq ortak, kuz[ununq ylgaq bagrnda

=qurdun ovu ortaqdtr, quzlununku ise apac baqrndadrr>,

(quzfun qurdun ovuna ortaq olur, ancaq oziiniin ovladr[r
'e;;s
ovu agac bagrnda yeyir). Bu, arebin J 3+ti i,h,-i
'rit
sozii kimidir.
ai.ii K u $ g u n: heyvanlarrn yediyi teze qamr$.
432 Mahmud Kagari

oi.ii KuI g u n: bagqa bir talolftizii ise <o.li.if usgun>dur, <<turq bir ot
novi.i> menasrna gelir.

Oli.i K u m g a n: ibrik, giiyiim; gtilab giigesi.

Oli.l" M u n $ a n: <r,.is Oliimunlan kigi = geveze, boqbogaz adam>.
cf* B a r k r n: <r*ts cF* barkrn kigi = heg bir vechle yolundan sapdr-
nlmayan adam>.
Osi-i f u r k u n: durfun. (.i!* 63i-i turkun suw = durEun su>.
O$r T aI k a n: qovud. Bu beytde da iglenmiqdir:
.j.5.*!-y".$i dilf d,3f rl--nf
JtiS u,..sl Jtll u4,.s.i"rs gtis
<O!lum, ogtit alfrl, bilgisizlig kiter,
Talkan kiminq bolsa, anqar pekmos katan.
Oflum, ciytid al, biliksizliyi def ele,
Kimin qovudu olsa, ona bakmoz qatar.
(Ey o!ul, oyiid al, oztindon avamhfr, sefahati uzaqlagdrr, bil ki, qovu-
du olan $exs ona bekmaz qatar; agh olan adam ciyiidii qe-
bul eder).
iFf+ Q a I k a n: yaranrn bir yerden baqqa yere kegmesidir. Ayafr gigen

bir adamrn qasrlrnda da gig goriinmesi kimi.

OES K a I k a n: qalxan. Ttirk vo oluz dillerinin birindo. Bu geirde de
iqlenmigdir:

#ilsglg,..t-i9
^[iA Jiitil.arill
#-4 q',' !e
o.r{F; ,t4#s
<Krkrrp atr! kemqelim,
Kalkan, stinqi.in gumgahm,
Kaynap, yana yumqahm,
Divanii Wat-it-tilrk
Katlr yalr yuwrlsuru).
Qrqqrraraq at stirek,
Qalxanla, siingi,i ile vurugaq,
Qaynayaraq yumgalaq,
Qatr yalr yumgalsrn.
(Biz atrmrza stivar olub diigmenin iisttine qrgqrrtr-baSrrtr ila huciim
edir, siingii ve qalxanla vuruguruq. Diiqmenle iiz-iize go-
lendo qaynaylnq, sonra barrgmaq isteyirlersa, dururuq,
qatr dtigmen yumgalana qoder gozlayirik).
iF-S T e r k e n: olkode, yaxud elde hakim olan gexse xaqaniyyelilarin
xitabrdlr, (ey, sen, itaet olunan> demekdir. Y'almz xaqan-
lara ve xaqaniyyelilore deyilir.
iFJ T o r k i n: tez. (Js CFJ terkin kel = tez gel>>. Osli <.sj terk> olub
gabuqluq demekdir.

.f-i f I r k ti n: oymaqlann, qohumlann toplandr[r yer, ata-ana evi.

<.r$ rsU3j ,gkrztiirkiinige keldi = qrz atasr evine geldb.

Bu qeirde de iglenmiqdir:

fis- Ji d---!J L*fs

-.1i1
$. ,1,'.
-lrl
es--J3 (,i

r.eKi. !i arnl
<Kalsa abanq terkenim,
Etilgemet tiirkiinim,
Yadhrlma[ay terkinim,
Omdi gerig gerkegi,ir>.
Galse eger torkonim,
Oymalrn hah xog olar.
Evleri da dapimaz,
434 MahmtdKag{ari
indi qoqun sef tutur.
(Xaqanr yabakularla vuruqmada yardrma ga$traraq deyir: eger xa-
qarum komeye yetse, oyma[rn hah xog olar, evlori yrxrl-
ma4horb seflori dtiztilmtigdiir, ey xaqan, imdada yet).
CFJ T e r k i n: toplu olan, toplanmrq har $ey. (.ii cF-
j tarkin suw =
yr[rlmrg su), (J., cF--i tarkin sii = yrlrlmlg qoguD).

CF-fi f a r k a n: $ag geherinin adrdrr. Obu Bekr al-Keffal iig-$aqi bu

goherdondir. Osil adr <ris dE Ta$kand>dir, daqdan qurul-

mug goher demokdir.

cF,,s f ii 9 k ii n: tikanh goven kolu.

iiL:+ Q e t g e n: gem, yiiyen.
i,l5.+ Q ii m g o n: gemanlik, aYnq otu.
OFf+ Q i w g i n: <r-Fl Ar.ii+ giwgin ag=doyuran, yalh a9>. Heyvanlart
k<ikalden bir ota da <c,f c,Jdl giwgin ot> deyilir.

i,.#* S i t g ii n: oluz geherlorindan biri.

r,f;t S ii z g ti n: rengi qara, tikanh bir da! alacrdrr.
ifJF K i r k i n: erkok dovenin qrz[rn thoyiir] zamamdt ( c#-i l-*+
rs.r-S bolra kirkini kirdb deyilir ki, <<davenin qrzrqma, ho-

yiir zamam goldb demekdir.

05l( K a w g i n: (uif oFk kewgin ag = doyunnayan a9>>. Bu, ((oFii:'
giwgio soziiniin antonimidir. Heyvanlart doyurmayan
qiiwesiz ota da <c,liid3 kowgin ot> deyilir.
OSls K e I g i n: qabarma. Orebce rn medu scizii ile boyiik gay va do-

nizlerin daqrrmrg kimi qabarmasr ifade olunur- Bu, sele

benzeyir.

iF-.J Limgen:sanarik.
i,}d B a k I a n: n.r-r3 crili16uL1un kuzt = toze ve kdk quzw).
dx{ Belgen: kigiadr.
Div anii lii{at-it aiirk 435

gp'i q u g I a n: karluq boyunun bciytiklerinin adlanndandu.

oJG S ti g I i n: qrqovul qugu. (CHJLsiiwliu kimi de telafftiz olunur.
OLdn B a t m a n: batman. <€l olr4 -r+ bir batman et = bir batman et>.
O$+ A u k m r n: qurabiyye gaklinde bigirilen bir gdrekdir. Kefkirde
su bulunda bigirilir, en rahat hezm olunan gcirekdir.

iru5-* S d k m o n: igidlere verilon bir addrr. <Savagda sofleri yaran,

soken> demekdir. Bu, <(,jtuli.p(. 5ek1i nonqnb> soztindan
ahnmrgdrr, <<bir geyi sokdii, atdr>> demekdir.
gui-, Sr k m a n: tiziim sxma zamant.
OuJg K u r m a \: yay qabr, futly ar. Oluzcavo qrpgaqca ,,or.i ci$ tiq
kurman = ox ve yay qoyulan qab, futlyar>. Osli <beline
.
qur;aq ba[lu demok olan <Ot"-,ri kurman> sciztindondir.
Ol'.i3 K e t m e n: kotmen, yeri toxalamaq iigiin iglenen alst.
Ot iJs Ko zm e n: kozds bigirilen gorek, kozleme.
436 Mahmud Kaqfiari

iriNci vo ueCrNCU HoRFLoRi ARASTNA

HORF ARTIRILAN SOZLOR gOTNdESi

HOR NOV HOREKOSI iTE Yb3 FO'ALA BABI

V Nl ama 14302' qadaif, gekerbura xemiri kimi ince bir xemirin

adrdrr. Ya$r toyuq, yaxud at qrzardrlarzaman ya! srzma-
srn deye ona sannr.
cr+lj K ar agr: qaprlan gez.endilengi, qarag303.
J+I3 K e I e g ii: s<iz. Opuzca.

'u t K ti m i g e: alcaqanad.
3lrF f ab a r u: <<r.grK 3ltf .sl cjf ol meninq tabaru keldi = o mene
teref galdi>, <,r.ry.iJi "!1 dl ol anmq tabaru bardr = o ona
taref getdi>. <Taba> sozii yan, teref, cahot menastndadrr, -
ru sonra artrnlmrgdr.
!lt-A X u m a r u: miras. nrS lltA dl cr"s bum atamdan xumaru
o:r

buldrm=bunu atamdan miras buldum, mono atamdan mi-

rasdrr>.

-ut-ol X u m a r u: yadigar olmaq iizra verilsn mala deyilir. Boyiik-

larden biri <ilonda maltndan on gozel hisso xaqan i.igtin ay-

302 Sdziin awalinde samit bir harf olmahdrr. Qinlilor (DLT-Qin. I cild, s.470) ve
Hiiseyn Diizgiin de bu sozii (yamataD (c, l.J .t s.263) gaklinde, Segkin Ordi ila Serap
Tu$ba Yurtsevor isa <<tamata> kimi (DLT-2005, s.526) oxumuglar.
303 Zennimce, <Qaragr> srizii qara rangle balh deyil. Bu soz qaragilarm vatani olan
Hindistan yanmadasr, rizellikle bugiinkii Keragi geheri ile elaqadardrr. Bilgi iigiin.
Divanii lil*at-it+firk 437

nhr. Bu mala da <i.d3 xumarD) deyirler. Bu s6z <<xatire,

yadigar> manastndadrr. Bu sciz qadrna ve kigiya ad olaraq

da verilir. IJzaqsefera grxan bir adamrn qohumlarrna qoy-
dulu mala da <<xumaru deYilir.
l.i', i N am r j a: qadtrun bacrsrnrn ori, bacanaq. Qigilca.

!.iX1i $ a I a g u: Qinde istehsal olunan parga novti.

l,iu' 3 $ a m u g a: yeyilan otlann bir n<ivti.
lct,,rl f ar a Su: (sag) deyilen qara boya.
JelJi K ar apu: kor.
rui f u r r ! u; 11!t-ili rr^! kurrgu nenq = qurumaq tizre olan nssne>>.

Bir geyin qurudulu vaxta da belo deyilir.

-r"tj f r r a pu: qrrov. Soyuq gecelarde diiqiir.
-r"rjj g t z a pu: buzov. Bu meselde de iglonmiqdir: n iff pr-,! rsr$
dr$ awdoki buzafu <ikiiz bolmas=ev buzovundan <ikiiz

olmaz>>. Bu soz qan-qerefde, ordemde, m<ivqede yiiksoldiyi

halda qohumlarrnrn hole uqaq kimi baxdrlr adam haqqrn-
da sciylenir.
J"Ul g uzagu: (d Ttlbuzalu trh = sigan kimi kigik bir heyvan>.
3iJ{ Bo $ u ! u: o.r4 .pr4 r:l at bo;u[u boldr = att bo$ buraxmaq
zamanrgeldil>. Baqqasr da belodir.
},t j,l T u $ a ! u: n.r4g!6 crl at tu$agu boldr = atrn ayapna cidar
vurmaq zamanrgeldb.
.i4 g u k a ! u: qandal. Olrularrn qollarrna vurulur.
$rrr f aka ! u: toyuEa ve xoruza verilan addrr. Xotuza lsEtr ..l-s-i
erkek takafiu, toyuga is <i63 4! tigi takapu> deyilerek
bir-birinden aytrd edilir. Bu meselde da iglenir: < ,3tl5
r.'ljrl .rErii sSg CJSI 6;lii-yandakr siiwlin edhergeli ewda-
ki takafu rgfrnma=gcilde qrrqovul axtararkon ban evdekr
ozg Mil*ud Kootori
toyuqdan olma>. Bu s<iz meydanda olmayan bir qeyi ele
kegirmek iigiin olindeki xerclayona deyilir.
Fu: f aka ! u: <cr.l',jtii takalu yilr = ttirklerin on iki ilinden biril.
ts)5 f al a pu: teztosir edan va oldiiren ahr, zoher.
d$f al a Su: daxili baden agnsrna da <ts)E talagu> deyilir.
Jet.d T u m a ! u: timov, nezle, qrip.
r"ul f ana !u: negtar, qan almaq iigtin iplanan alet, lanset.
s$r gtittgo:badrmcan.
J$[r Bilagii:biil<iv.
Jslj T i r o g ii: dirak, iistiinde bir gey duran, bir geye dayaq olan her
nesne, stitun ve buna benzer geyler.

JSIJS K e r o g ii: ttirkmenlerin dilinda <gadrr> demokdir, k<igarilere

gcire, <qrghq ev>) menaslna golir. Bu meseldo de iglenmiq-
dir: <c,i$ $ti .rri .*3 kok kctrdi" kerogti yiidhti = sxrntr
gcirdii, gadmm soktib kiireyine aldr>.
S.F f o z a gi,i: maqa. Bu kelamda da iqlenmigdir: <.*ll u4 Oif Sr.F
,.r"t+$ k6zegti uzun bolsa, olig koymes = ma$a uzun olsa, el
yanmaz>>. Bu sciz oSul-uqa[r galryaraq, igloyerek rifaha ga-
tan gexs iigiin deyilir.
u*r3 r o q i g e: zeifkolgo.
J$t3 K eIeg ii: gcil siganr n<iviinden bir heyvan.
u$ f cilige:qatrkolge.
d4 A u m a I r3oa: qarrgqa. Qigilce.
C um rlr: <.s$(.,sgn-th boldr = biirktidon adamrn gozleri
"!4
qaraldr, bagr herlendi>.

sJt:6 K e b e I i: gece iqrq etrafinda ugan pervane.

3G Bu va bundan sonrakr srizii Salih Miitallibov <<gumrh> (TSD,

I tom, bet 419), Segkin
Ordi ila Sarap Tulba Yurtsever <giimeli> kimi (DLT-2005, s.245) oxumuqlar.
HOR NOV HOROKOS| iTE OYbi, 6fui PS'4LAN, FO|LON BABI

ollJ K a r Iza$: gox yaglanmrq adam.

Ot4r+ Q r p k a n3o5' innab.
OEi+ q rp k a n: bedane gxan qrrmrzrhq. innaba bonzediyi iigtin bu ad
verilmigdir.
OEI-9K a r a k a n: dafda biton a[aclann bir novti.
Ol+li Q u I I m a n: <ol.l iJ.jli guhman i$ = iginden gxtlmasr miiqkiil
ig>. Bu soz eslinda su yrprlmasrna deyilir' Kengekce'

HoR Nov HoRoKosi il-o rlg.s Pg'gli BABI

a.rilfi T at t n d r: <'''!*cs$I tatrndt siit = bol siid'

crJ+* S agr nd1;11e5.itjct$*sagtndt nenq = saglan, yayrlannesne)'
aril Trdhr n d 1; (!5J"Li,s$Itrdhrndtnanq=asirgenan, yasaq nesno)).

.r$.s K e d h i n d i: <&C cs.riS kedhindi ton=gox geyilan paltar>.

alj- S ii r ii n d i: <-j .sst! siiriindi er = her yerden siiriilen, siirgtn
olunan adam>.
cs$Jt K I r I n d r: her hanst bir geyin qrtnttst.
lrjj z e r e n z a: yabam mersin, yaxud <durdabak> deyilen bir ot.
Toxumuna n,f',rl ltii zetenza uruft> deyilir'
a,'i'i. S ti z ti n d i: <.is- atij- siiztindi suw = siiziilmiig su>.
csrij K aztnd r: <6t.;,r,3.r'rij kazrndr toprak = qazrlmtg torpaq>'
dsii g o ! u n d r: heyvanrn sidik axart,insarunkt deyil.

d.ti.Lr S a I t n 61' H..*il{ ,g$-I- salmdr otunq = selin sahile atdrgr odun>.
6.riI,r $ al t nd 1; qc5-31i6.$L5alpdr nenq = attlan, guarilan nesno>).

ros !s y3 bundan sonrakr soz orijinalda <<gtpkan> kimi verilmigdir. Babrn talabine uy-
masr iigiin <gtptkan> qeklinda olmaltdr.
440 Mahnwd Kas&ari
ces:!* 5 u I u n d r: kiginin arxaya dolru saldrgr (ansede saxladrgr) sag.

Osli <..$u 6.tii,r 5al11dr nanq>dir, <<sahnan, buranlan nas-

no> demekdir. Bu, fesih olmayan s<izdiir.

d$,.6 Taml n d r: <.i3*6.ri1i 1a61ndr suw = sudamlasr>>.

.9.rt3 K o m ii n d i: (d.ju,ed.3 gepiindi nenq = gcimiilmiig, basdr_

nlmrg nesne)).

[Qayda]:

Fe'l ktiklerina O r cs herflari [yeni -indi gekilgisil artrrmaqla onlardan

isim diizoldilir. Bu halda srjztin mehasr <bir geyin artr[r>
demak olur, yaxud ismi-maful menasrna gelir. Bu da ereb
dilinin altri babrna uy[undur. Bunun bagqa bir variantr
da vardr. Omr formasr olan kcikiin son herfi ile kegmig
zamal qakilgisi olan r a [-di/ti] araslna bir 0 n herh yer-
logdirilir (stiz+n+1i; vo sciz meful monastnda isme gevrilir.
Meselan, (c/jF s.r:il suwnt stizti=suyu siizdtD ciimlesin-
deki <siiJ- stizti> fe'linin sonuncu kok herfi olan: z ile
kegmig zaman gekilgisi olan {c, t-di/til arasrna bir O n
herfi elave edilerok (.i3* rr$j* stiztindi suw> ifadssi yara-
drlrr ki, <siiztilmtiq su> demekdir. Belelikla, fe'l iizerinde iq
icra edilan isimdsn bagqa bir gey olmur, bunun monasl
<siiziil miig su> demekdir. Diger isimlor de bu qayda ile
yaranlr.

,rLi pUr'1ULi BABI

,"tl-i p ii s t ti I i: <qara gufundur> deyilan bir ot.

U9 herflilor bdlmosi bitdi.
Divanil Wat-it-ttirk MI

TOONN HORFLiLOR BOLMOSi]

HoR NOv HeRoKosi il,o f*i. ,,1u'1, ,1ul

FO'LOL, FO'LAL, FO'LUL BABI

''i^4 g u $ E u t: geyird, senatkar qeyirdi.

,"i j r a r m u t: dallarrn topeleri, deraleri. (# .:-j tti tag-ta.mut
kegtim = daE-tope kegdim>.
alc-: 1e k g ti t: deyigma, qargilrq, evez; qelp pul verib heqiqi pul al-

maq kimi.
''iru Rap E a t: biyar. Bayin xalqdan ytik heyvanlannt ahb pulsuz
ytik ytikletmosi, dagttmasr kimi. Kongekce306.

&l++ AapEut: gaput, qilte. +

'"'1Uf a r $ u t: zidd. Geca ila giindiiz kimi.

ci;l f rzput ceza, iqkence. Bagqalanna ibret olmast iigi,in suqlu bir
adama xalq qargrsrnda igkonce verilmesi.
d;ta K a w $ u t: iki xanln cilkelqrinin tahliikesizliyi meqsodile gorii-
qerek bangmalan.
,",1''..a K aw$u t: kigi adr.
cSl t ii g n ii t: imecilik. Bupda vo buldaya benzer geyleri tamiz-
lemekde kandlilerin komeklogmesi. Bu, bezan kendlilorin

106Bu soz (<c'r,.-u>; <Divanii liigat-it-tiirk>da r harfi ile baglayan yegana sozdtir.
Bundan baqqa bir -rak gekilgisi de var.
442 Mahmud Kagkari

bir-birine bir kcile vo ya heyvan gondsrerek xrrman doy-

diirmak iigiin etdikleri kcimekdir. Kongekce.

Arl+r B r E E u g: qaygl, hor hansr bir geyi kasen nasno.

etJ4 g u d r a g: yabaku boyiiklerinden birinin adr.ilsi oDt-,J CJ,J
Bekeg Arslan Tigin dovrtinde miiselmanlara esir diigmiig-
dtir.

Als*4 Biiskeg:g<irak.
A.$i Y e r k ii g: qrhnc kimi taxtadan qayrrlml$ uzun ve enli bir alac
pargasrdrr, kiirodaki goreyi gevirmok iigiin istifade olu-
191307.

er.i3 f u t m a g: tiirklerin maghur bir yemeyidir. Bu yemek Zidqer

neyndan qalmrgdrr. Bele icad edilmigdir: Zilqerneyn ziJrl-
matden grxdrqdan sonra azuqasi azalmrg, yarundakrlar
ona <gi d.r-1, bizni tutmd &gt>, yeni bizi ac saxlama, yo-
lumuzu ag, yurdumuza-yuvamna qayrdaq kimi scizler soy-
lamigler. Ziilqorneyn de alimlerle meslahetlagmig ve bu
yemoyi icad etmiqdir. Bu yemak bedeni qiiwetlendirir, iize
qrrmrzrhq verir, gotin hazm olunur. Tutmac yeyildikden
sonra suyundan da igilir. Tiirklar bu yemoklo tarug olanda
ona <gt :3 tutmag> demigler. Osli <6lt'd tutma ag>drr, iki
.ill elif birdon atilmrgdu, <6ziini.i ac tutma, bu yemekden
biqir, ye> demekdir.
gridf u t g u g: qelyanaltr; bir azcayemek.
6/ t u d r r g: zibil, gtibre, peyin. Arfuca.

307 Bu iki maddeda bag sozler yerinde qalmah, onlann menalarr ise garpaz gekilda
deyigmelidir. Besim Atalayrn qeydine gora (DLT, I, s. 452) veziyyet bele olmahdrr:
<GJS-I: yerkiig> sciziiniin qarqtstnda <gtirek>; net5*4 biiskag> soziiniin qargrsrnda ise
<<qrhnc kimi taxtadan qayrrlmrg uzun ve enli bir alac pargasrdrr, kiirodakj goreyi ge-
virmak iigiin istifade olunur> yazrlmahdrr.
Divanii Wat-it4iirk 443

er"r f a I g u g: heyvana yiiklanen ytikle ip arasrna qoyulan apacdr.

Bir nega dafo biikiildtikda ipi grxrr, tay siirtigmiir, mtiva-
zinetpozulmur.
gUii f a w E a g: Maginin adrdrr. Bura Qindon d<ird ayhq mesafadedir.

Qin eslinde iig qismdir: birincisi Yuxarr Qindir ki, qerq-

dodir, buraya <gliis Tawgag> deyirler. ikincisi Orta Qin-
dir, bura <.stli Xrtay> adlanrr. Ugtnciisii Aga[r Qindir,
buraya isa <OLi-ll Barxaru> adr verilir. Barxan Ka;larda-
drr. Lakin indi Magin <Taw[ag> adr ile tantnmtqdrr, <<X1-

tay> olkesine iso Qin deyilmekdedir.

gU& f a w E a g: tiirklerin bir boyudur, bu diyarda yaqayrrlar. Bu soz-
den ahnaraq onlara (etri3 ,r3 Tat Tawgag> deyilir ki, bu da
uyfur, tat, ginli demakdir. Bu, Taw$aqdrr.
eub f a w g a g: boyiik va eski tikililerin hamtstna birdon <631 6lii6
Tawpag edhb deyilir. Oreblar da eyni qaydada ciz oser-
' lerine <rb ad qovmiiniin eserleri> deyirler. Xanlar Taw$ag
soztinii <izlarine iinvan qobul ederek n.rti G& Tawlag
xan>> adtnr dagryrrlar. Bu, <olkesi bciytik va qedim olan

xan> demekdir.

eui6 c,i T a t - T a w E a g: buradakr <tat> stizi.inden farslar, <Tawpag>

sciziindan isa tiirkler murad edilir. Menco, an do!rusu ele
bu sciyladiyimdir. islam olkelarinde da belo bilinir, orada
da eledir. Her ikisi de dofirudur.

eUi6 f a w g a Q: <<s-d.$ elii6 tawlag yudasr> kiinciit gigeyinin yarpa-

ltna benzer yarpaqlan olan alacdr, derman iigiin istifade
olunur.
# S a r k a g: qaramuq otu, kasnt, yabanr hindibaya benzx bir ot-
dur.
 Mahmud Kasrtari

ecg}., S u r k a g: lok alacrrun yaprgqanrdrr, bununla qrhnc, xencor,

koski kimi qeylsrin qebzaleri berkidilir.

e.-* So r n i g: devo dorisinden diizeldilan su tulufu, apacdanoyulmuq

9ab3oa'

eS S a ! d r g: safdrg, dost.
A-e S u g d r g: qrqda dostlar arasrnda ncivbe ilo diizeldilen $i.ilen,
gezme ziyafeti.

A-rii" S a w d r g: qalamgalardon hcirtilorok igina meyve va buna banzer

geyler qoyulan nesnenin adr; sebet, sele.

e3J" Se n k e g: findrq boyda alma novti, dadhdrr, ap ve qrrmzr ndv-

leri var.

Cfg f a t k r q: gayanabenzer bir heqeratdrr, insam gahr. Arfuca.

Cti*9 K r s ! a g: qrsqac, kolbetin.
6ti.i K u s ! a 9: kigik, qarabir heyvandrr, adamr digleyir. Oluzca.
Cti"i,e K u$[ a g: sarga qu$u.

e.Js K o r p i g: kerpic. Bigmigine (e.Js &* prlrE kerpig> deyilir, bigmig

korpicin bagqa bir adr <tu!la>drr.

drl f i r t ii 9: (dS 6d.,f tirttig kigi = paxrl ve xasiyyeti pis adam>.

Ji,j,i B a g t a r: oraq. Arfuca.

-iq g e k t u r: kigi adr. Osli <-r-ri c4 bok tur=berk dayan>dr13oe.

-4 g ii k t i r: da$ardakr srldrnm vo ugurumlar.. Bu geirde de iglen-

miqdir:

308 Salih Miitellibov bu s<izii bela gevirmigdir: <afacdan diizaldilen gslleb (TSD, I
tom, bet 423). Segkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsever ise bu scizii (sarnlg: igine siid
sagrlan dari bir qab> kimi (DLT-2005, s.473) oxumu$ ve menalandrmqlar.
roe Salih Miitollibov bu sozii <Bagtiior gaklinde oxumug, <daim oz yerinde dur, gox
yaga> kimi manalandrmrgdu (TSD, I tom, bet 424). Hiiseyn Diizgiin bu sdzii <bektur>
(a ,J . s.256), Segkin Ordi ile Serap TuSba Yurtsever isa <baktiin {DLT-2005, s.181)
kimi oxumuglar.Qinlilar de <baktiin kimi vermiqler (DLT-Qin, I cild, s.481).
 p5l t;f;-ri et
e$ + -1..t-r cii
el^./l+lFic/l
a"8 aj"Pt+.Iri
<AEa biiktir iiza yordtm,
Barrk yakrp krya kordim,
Am bilip takt bardtm,
Ttikal yapr tori togdr>
Sert yamaclara gxrb Ytiriidi.im,
Bir qaraltr goriib yaxrnlagdrm.
Onu taruytb yantna vardtm,
Yagrlann tozu qopdu.
(Dagrn sert yamaclanna grxrb gezdim, orada bir qaraltr gordi.im, ta-
nrdrqdan sonra iistiino getdim, diiqmenlar meni goriib tez
qagdrlar, onlann tozu goya ytikseldi).

-,r+[ g a I d r r: da[rn burun kimi grxan yeri, <cr-D[ it3 tag baldrrr>
deyilir.
-rr! g a I d r r: dgey, <dbf-r+[ baldrr olul = Qgey o!ub>, <<iSJi baldrr
ktz= ogey qrz>>.
+[ B a I d r r: <g-Fd baldrr tan[ = yazbay ekilon okip. On yaxqr okin
vaxtr ela budur. Her hansr bir iq ilk gagrnda gciriiliirse, ona
<lt! baldrr> deYilir.
+! g a I d r r: dol zamantdo$ulan ilk quzuya da <,.c-! '11! baldrr kuzt>
deyilir. Bu dord scizi.in hamtstnda sr b sesi qahn telefftiz
olunur.
-rSlS B u I d u r-b u I d u r: (;! JJ''.J4 i*'f liii! riu ta$ kudhugka
tiigti, buldur-buldur etti = da; quyuya diigdii, buldur-bul-
dur sasi qrxdt>.
 J+lr B r I d r r: bildir/brldrr, kegan il, bir ildir3ro.

Ju$ B u I I a r: hamrrun tanrdrgr bir ttirk qehori.

$ r i.i I f i r: cirti.i, perde, qadrn <irti,isti, qumagdan ve ipskden tikilir.
.116r$Q a I d I r-9 a I d r r: <<C.di/iL:.iS.rl ok kigto galdrr-galdrr
etti = ox sedeqde, oxdanda galdrr-galdrr etdi>. yel esenda
otlann grxardr$r sose de bele deyilir.
J^ti eaEmur:gallam
-i4 e a m g u r: bu da galfam demakdir, p m ilo g S herfinin yeri
doyigmigdir.

",F-r- S e r k a r: yol kesan, quldur, harami. Karluqca.

+s r a n d r r: agilanmaya yarayan dari soyulduqdan sonra etin iizo-
rinde qalan inca zer.
J3*rs K esta r: saxsr. Ug dilinda.
J#'i6 K a $ m i r: tiirk ellarinde bir qaherin adr. Bu gahori tann pey-
lemberi Stileyman salmrgdrr.
-i.tf. M a n d a r: safinagrq, a$aclara sarma$an bir bitki. eox vaxt
apaclan qurudur. O puzca.
;ij g u r d u z: bap,bostan. Bu s6z ttirkca deyil.
irl B a I d r z: arvadrn kigik bacrsrdrr. orin bacrsrna ise baldrz deyil,
(d-5Jl" sinqil> deyilir.

ii I arm az:xtyar ncivii.

.'aE'

:trri r u t s u z: iqleri ters geden adam. Bu meseldo da iglanmigdir:

n.ru[ F L..J't tii3e r..s kuhu2 kudhuska kirse kum yapar =
ulursuz adam quyuya girse, qurn yafar, quyu qumla do_
lar>>. Bu, orabin bu soziine ox$aylr: 'i s.'*tt tl! J itiel iI',!J rit

3r0 salih Miitellibov bu scjzti <buldrn kimi oxumugdur (TSD, I tom, bet 425). Hiiseyn
Diizgtin <<bildr> (c. .J . s.258), Segkin ordi ile Serap Tugba yurtsevar (DLT-20d5,
s. 186) ve ginliler <brlduo (DLT-ein, I cild, s.482) gakiinda bxumuqlar.
i* f tiirk boYu.
r r k r z: qw$rz,bir

-ig f a I b u z: loxma. dilim. (di.!u,rrY*$kalbuzladr nanqni = o geyi

txdt, uddu>.
;r,t f u n d u z: su iti, qunduz.
jJ,,t K u n d u z: <.s-rc. jr$ kunduz kayrr = qunduzun xayasmdanhazt'
lanan darman>'

:ri3 f ii n d ti z: gidrndrdrz.
:Sl Vt u n d v z: axmaq, gic. Bu atalar soziindo de iglanmiqdir: < tJ
JSJI .bJ t--j qe;51 H }Ji ofol l-'J i'$ nege munduz erse e$
edhgii, nege agri arse yol edhgti = no qadar axmaq olsa da,
eq-dost yaxgtdr, ne qedar ayri olsa da, yene yol yaxqtdro,
(dost sefeh olsa da, goldo yalntz qalmaqdansa, onunla ol-
maq yaxgrdrr, gciliin diiziindo hara gedocsyini bilmeyib ele-
bele getmekdonsa, oyri yolla getmek yaxqrdrr)'

:la, Irl u n d u z: <<rl-t) j$ munduz aktn=qefil gelen sel>>'

$" lrt u n d u z: <<&l U",j:li. munduz yolga a1= yotpa yerigdan baqqa

yeriq bilmeYen at>.

u,,U+r B r q E a s: xalq arasmda ballanan sazi$. Bu geirde da iglenmigdir:

-,lJ$.S]; o{U+i
.l-rf+.t-l .,S r-jl
JtJ! c"4 g.ujl3
j,4-j,Y,w
<Brggas bitik krlurlar,
And key yeme beriirler,
Xandrn basut tilerlor,
Basmtl, gomal3l t tirgeqiio.

3rr Bu soz bagqa yerlerda <rJA gomrl> imlasr ilo verilmigdir'

 Sazig bitiyiyaztlar,
Mohkomce and igirler,
Xandan kdmsk dileyirler,
Basmrllar, gomullar yrgrqrrlar.
(Xaqana qargl gxmamaq, ona bafhhq vo sedaqet haqda mtiqavilo
matni, andlagma yazaraqxalq yabaku horbinde xaqandan
kcimok isteyir. indi basmrllar ve gomullar sava$ etmek
tigiin toplagrrlar).
cr4B e kmbs: pekmez. O$uzca.
:

rvL.-F K r r b a s: <.i rvt+J krrbas er = bagrnrn t0kii tokiilan, artrq ba-

qrnda ttik bitmoyan adam>.
cstu Y u r b a g: <cftl dLr.-i yurbaq r$ = iginden neco grxrlacalr bilin-
meyon dqla$lq it).
d* B a t r u g: <.i3*,i.li batru$ suw = bulamq su>. Suyu azalaraq
xemiri goxalan erigte gorbasr da beledir.
g u I S a g: diigmenin hticumu ile xalq arasma diigen gaxnafma,
"rau4
qangrqhq, vahime, xaos.
cFls-i r irk e $312' srxrntr va izdiham tiziinden heraket etmek getinliyi.
citsi T i r k e g: derelerin suyunun toplandr$r yere (,dlsj .ii suw
tirkegi> deyilir.
q u I b u g: alo ve paltarabulagan meyvo qiresi.
"4ti
&i s a r m a g: bir geyin bir qeye sarrlmasr, girmesi. Bir qa'grqhq
zamanL xalqrn bir-birine girmesine, dallalanmaslna
<<.r.1, sa11na$ boldr> deyilir.
"i;J*
G;"ii- Su wsu g: bugdamn qiiwosi getdikden sonra ahnan son suyu.
Uzorine su qatrlan ayranda beledir.

3r2Segkin ordi ila serap Tufba Yurtsevar bunu <<tergeg> oxumuglar (DLT-2005, s.554).
Divanii Wat-it-tilrk

ui$3 K a t I r g: qatrlma. Axar sulann bir qovgaqda toplanmasr. Buna

( si.iFl .fuL suw kathgtr>> deyilir.
ulr:3I(atmrg: kigiadr.
u*--g I{. r r t r g: hem insanrn, ham do bagqa canltrun iizi.iniin rongi.
( s,is el.i1.Jg ..rlsJ3 kdrkliig krrtrghg kigi = iizi.iniin rengi
gozel adam>. Yer qabrgrna <r'i':...! J# yer ktrttqt> deyilir.
Her tize va qabrga <krrtrg> dernok ohnaz.
e-A K a r g r q: qargrg, lanat. (lif srJ ,#-A.e-,f.n 13nq1i kargrgr anrnq
tize> sozti ((tannnln laneti onun tisttine olsun> demekdir.
Bezon bu soz sifet olaraq igledilir ve <ri,s cb-A karlrg ki-
gb deyilir ki, <melun, qarlrnmrg adam> demekdir.
f o I d a g: qoldag. Bu sdz ancaq boytiklerin ncikerleri, xidmetgi-
"i"S
leri haqqrnda igledililrtr.
drJs K i r d o g: bir heyotde soninla barabar yatayan qon$u.

et.i Burba 9314' i$i uzatma,yanda qoyma.

C* g r r k r !: atrn ve eggayin genizdan ses grxarmasr, finxrrmasr. Buna

ng#tc'l at brrkrfr> deYilir.
d-i g u r k u g: derinin ve dariya banzx geylerin gakilib biizi.igmosi.

e)4 BagIa !: <r-tuu g),Js 6uu1ug nenq = buraxilml$ $ey>. Hemin mo-
del i.izre (,/! ef4 baqla! yrlkr> bagh-bagrna buraxtlmtq
heyvan demakdir.

e* Br ! r r !: guval, dafarcrq, tuluq kimi geylerin apnnacan dolu

olmasrndan sonra onlarda yaranan girinti ve gxrntr.

-rr-1Salih Miitallibov <ncikarlari, xidmetgilari>> yerina <bolalari>, yeni <balalan, ugaq-

lan> yazmrgdr (TSD, I tom, bet 429). Bela gxrr ki, o, Basim Atalay negrindaki <u;ak>
soziinii <bala> kimi anlamrg vo standart sehva yol vermigdir. Tiirkce <ugak> sozi azar-
baycanca, elaca da ozbekca (u;aq) ve <bola> deyil, mahz <ncikar ve xidmatgi> de-
makdir.
-1r4 Besim Atalayrn fikrince, bu s<iz <i!-l burbag>, deyil <tL.+ yurbaE> olmahdrr (DLT,

I. s.461).
450 Mahmud Kas*ari

t)+ T a b I a !: bir $eye raa olmaq. (J.Jtils+)-6 rsj* hq$l s* bu rgta

soninq tablagrnq barmu = bu i$do sonin ranhptn varml).

e$ T ap zu !: xalqrn bir-birini srnaga gakdiyi tapmaca. (rri .*if'

tapzuguk tapuzdum = tapmaca taprzdrrdrm>.

# f u t s u g: vosiyyat. (e'r$ # rr:t ir man anqar tutsu! tutuzdum

=men ona vasiyyat etdim>.

Cj f ar tr !: ytik ipi, sarlr lqsndili3ts.
gj T a r t t [: her hanst bir moselo ile elaqedar xaqarun <iz adamlannt
gafrrmasr. (cr$s q;+ii.Ji c.rsi bagden tartrlgr kaldi = beyden
dovotgi galdil>.

dj f urku !: heya, utanma. n.g4 dj ori df ol menden turkuf boldr

=o mondan heya etdi, utandt>.
it$ f u p r a !: tufra, tura, xaqanrn mdhtirii, buyrufu. O$uzca. Bunu
ti,irklor bifmozler, men do oslini bilmirem.

tt$ r u E r a g: qayrdanda geri almmaq tizre savag zamant esgorin

minmesi iigi.in xaqan tareflrnden verilan at3l6.

t.t.g r r I d a g: behane. n*f ol angar trldaSkrlur = o ona

at.g .t5ll r,Jf

behana tapan>. Farscasr (dite Sshans)di13lu.

g,*,' f o ! s u g: <$ uf ttin tofsug=gtindo[ar, $erq)).
e4 B atsrg: <,91!,if ttinbatsr! = giinbatar, qerb>>.
gs T a I k r g: daglarrn birlegdiyi yer.

3r5 Salih Miitellibov bu sozii <yeher qay$rD kimi tarciime etmigdir (TSD, I tom, bet
429).
316 Besim Atalayrn qeydina goro, bu sciz (<it.,i3rj yazma niisxade <Lli tulza')) $ek-
linda verilmigdir (DLT, I, s.462).
''t Salih Miitallibov bu maddani bele terciime etmiqdir: <bdhtan, tohmat>. <ol anqar
trlda! krlur=o ona bohtan atdu. Bu s<iziln farscast <behana>dirD (TSD, I tom, bet
429). Daha sonra <behane> sciziiniin iistiinda igara qoyaraq matn altrnda bu qeydi
vermigdir: <<Metnde beladir, ancaq erebceizaha uylun golmir. Ehtimal ki, katib xatasr
neticesinde <bohtan> yerine <behane> yanlmqdrn (TSD, I tom, bet 429). Onun bu
qeydi barade dtiqiinmaye dsyer.
D iv anij liin at - it - tiir k 45t

Es T a I k r g: igleri geri qoymaq.

# f u m I r !: soyuq olan yer. Bu bendde de iglenib:
dr+i--5&$
.r&.S Ub ..!-E
.sL+t ujl ','- t-.re

jfi-rl cr.ifOJ c,,l

<Tumh! kelip kapsadr,

Kutlu! yayrE topsedi,

Karlap ajun yapsadr,

Ot, yin iigiip amrigi,ir>.
Soyuq gelib her yam qapladr,
Mtibarek yayr qagrrtdr,
Qar biittin diinyam ortdii,
Beden tiqiiyiib titrayir.
(Yena soyuqlar dtigdii, qar ya[dr, her yan ag orpeya biiriindti, isti yay-
dan eser-elamet qalmadt, bedenin biitiin ozalat titreyir).
Buradakr ngt.3 tumh!> sciztintin esli <t' tum>dur. <!Lni .ril"'Sll oliig
yiizi tumlug =olii iizil soyuqdur>. Qiinki dogma adamlar
da oliiden gokinirler.

UJ'J' S r r t r !: danrgamn sciziinden her geyi deyil, bezi niianslarr baqa

diiqmak. ne4,9:^" OijF -s ,.," -ttt bu sozden srrtr[ bul-
dum = mon bu scizden igin mahiyyetini anladtm>.

Et* d+i saqhg er = sagh adam>.

5 a g I r g: <-21

A, S a r s r !: <j!- etsarsr[ soz = keskin scia. Qetiyyetli i9 vo sii-

retli hereket iigiin da bele deyilir.
tY;* S r zl a g: soyuq su igmekden ve yabuz geynemekden diqlerin
iigiiyarak goynamesi.
452 Mahmud Kag{ari

irr" Srpzr !: mest vo ayaqqabr kimi geylerdo iki tikig arasrna qo-
yulan tumac.

ijil* Stpz r !: iki geyi birlagdiran ba!, kemand.

et* S r g z a E4 <<!tiin ril tr$ srgzalr = diglerin arasrndakr agrqhq>.

elt S a ! I r g: sayrh, saruh olan hor qey. Osli (&JnL,saghg>drr.

tyr* S u w I a !: heyvan suvarrlan yer, yalaq,musluq.
tYi" s u w I a !: bir yer adr.

ellg f u t I u g: <c5Uu 6lii kutlug nenq = qutlu nasne, mtibarok gey>. Bu,
kigi adr da olur.

!u-S K a r g a g: paltarrn bir qarrg qadar olan hissesi. <# cputy.$1

anlnq kargagr krir = onun paltanmn bir qangrnr gor>.
eui-g K u r g a g: qurgaq qur$anma.
gl.i-g K u r $ a g: e$me. Yundan toxunur, bel qurgagrna banzar bir gey

olub gadrra sarlnlr, q,fLij.ilaw kurgagr> deyilir.

t)t,i9 K r q I a g: qrqlaq. Bu masalde da iglenmiqdir: <g)".ii *! -l.lsj_d oz

koz ir krgla! = adamrn 6z gozi dagrn giiney yamacrndakr
qrglaq kimidin. Oz igini <izii gciren, bagqasrna hovale et-
meyon adam dagrn giiney torofinde qrglaq alan adam ki-
midir, gtinki giineydo ot uzun, qrgda iso qar az olur.
tjdot M ankrgIa p: opuzdiyarrnda bir yer adr.
e>uii K u g I a g: quglann gox oldulu yer, orda ov edilir.
i6 ty K a r k a $: gol. Bitkisi ve suyu olmayan qrr.
g"tl rcu I s r g: <-,rl &*"sku151ger = xasiyyotcoqula benzeyen adam, qul
xisletli adam>.
tt.j: Nrj da!: bi.ilovdagr, (ikimoxrocarasrndakr jj ito).

ci;+ g a t r a k: ucuna bir ipok pargasl taxrlan mizraqdrr. Savagda igid

oziinti bununla tanrdrr.
Ou* g u g g a k: bucaq, qttr. <sFti* -lll yer buggakr = ekvaton.
D iv anii lii $ at - i t - t iir k

clu* g u g g a k: bucaq. zaviya.

cgu* g u g g a k: kesilmiq rreyvan darisindon garrq tikilen hisse.

.i:,^i g ox s u k: kolalarin boynunakegirilonlale3r8.
.g-4 g o g s u k: lale. Bir lahcsdo. t. g herfi 6 x herfini ovaz etmigdir.
Orabca-ji xs1s1s ve jS getere sozlorinde oldulu kimi.
d*iira..il Axs a k-bux s a k: topalvagolaq olanlariigiindeyilir. Bu
iki soz birlikda soylanir.
dJd Badruk: kigiadr.
.1..; g a r g u k: Ofrasiyabrn saldrgr bir gehordir. O burada Buxtun
Nassarin oglu Beyzani3le hebs etmigdi.

.lr-i gurgak: noxud.

.l+-i g u r g a k: ter denalari. Bu sozden ahnaraq ((cr.r.'13+-.r* i ter bur-
gaklandr> deyilir ki, tar deneleri noxud kimi grxdr demek-
dir.
.sljj g u z I u k: buzluq, buzxana. igine buz doldurularaq yay iigiin
saxlanan yer.

ciJ4 g a s r u k: basqt, tezyiq. Bu moselda de iglenmigdir: < ,ttr iA at

*s! CJ-i.,s$ y.r basrukt tag, budhun basrukr bog = yerin
basqrsr da!, elin basqrsr beydir>. Qi.inki insanlan bir arada

tutan onlardrr.

rrti Buradakr ((di,4 -laleD bizim bildiyimiz gigak adr deyildir. Kegmigda ondan kinayo
va benzatma yolu ile yaradrlmrg <damir halqa> ve <damir kiinda> demakdir. Besim
Atalay <lala>nin bu menasrnr agmamr$ (DLT, I, s. 465), Salih Miitellibov ise onu
<esirlerin va cinayatkarlann boynuna kegirilen demir zencir> kimi gevirmigdir (TSD, I
tom, bet 432). Hiiseyn Diizgiin (c. J .r s.271) va Segkin Ordi ila Sarap Tulba Yurtsever
(DLT-2005, s. 198) <lale> sozi.iniin manasrnr agmrglar.
rle Bu ad tarixi menbalerde <Betzen>, <Beyzan>, <Bazcan>, <<Bezcan>> geklinde kegir.
<Divan>da da ferqli imlalarla yazrlmrgdrr. Azarbaycanda iqlenan variantr <Bijan>dir.
Mahmud Kaggari bu esirliyin sebebini gcistarmemiqdir. Tarixi malumatlara gora, Bijen
Ofiasiyabrn qrzr ila gizli elaqeda imig, bundan xebar tutan Ofrasiyab onu hebs edibmig.
Hiiseyn Diizgiln (c, J ', s.271) va Seqkin Ordi ile Sarap Tulba Yurtsever (DLT-2005,
s.171) bu sozii <Bijen>> geklinda oxumuglar.(-inlilar madda iginda <Batzan>, qeydde ise
<Batzan> ve <Bizen> kimi vermiqler (DLT-Cin,I cild, s.492).
454 Mahmud Kaq$ari

dl'il B a g n a k: <-tl di.j+ ba$nak or = bagrnda debilqesi, eyninde zitehi

olmayan esgeD.

6^,tt B a g m a k: bagmaq. O$uzca.

O.d g o E m a k: kciynek dtiymesi.

,E4 g o E m a k: boyunbagr, sinebend, gerdebend. Bu, qzrl va giimiig-

den diizeldilir, iizerina qiymatli daqlar vo inciler iglenir ve

. gerdek gecesi iigiin siislenan golinin boynuna taxtltr.

O+! galgrk:palgrq3zo.
ciU4 g u I! a k: dtqmen golende xalq arastna diigen gaxnafma' xaos.
Ou4 g u I I a k: kigi adr. Bu beytde de i$lenmi$dir32r'
_rr4.r,i! 0s t 4.d outi
JtjE diis ,j ,'*# d1i-5.1
<Bul[ak okiiq bolsa kagan bilginq yiter,
Yanqgak talim sayrap anrlam[ak katau.

Qaxnagma boyiik olsa, bagtnt itirsrson,

Yangaq gox danrgsa, genosi yorular.
Bu soz az darugmast meslehot olan adam iigiin deyilir.
d*i roprak: torpaq.
arh f a p I u k: Yer gatlan,Yanqlan.
OUd f u t g a k: gecelar dtigmenin qarovullannl ve avanqardtnt tut-
maq iigiin gxanlan ath boliik.

.S; f artuk: ya[maelindebir;eher.

cg6j f ar pa k: daraq.
,fl-i 1. u r I a k: her heyvarun arrlr. insan gancliyinde cisman zoiflesa,
ona da <t}J-i turlak> deYilir.

320 Salih Miitallibovda bu sozden sonra <O[uzcu qeydi var (TSD, I tom, bet 434).
32r Oslinde bu geir tistdaki maddeye aiddir. Sahvan burada verilmigdir'
Divanil Wat-it-tiirk

ciuj f a r m a k: yrrttcr heyvanlarrn pencesi. Bir bitkiya do < .3ti-,13

,;u-f karlak tarmaku deyilir.

d-f f uzluk: duzluq.

Ot-d f o!rak: qovaq apaa.
cifJd T r I r a k: <-j c3l-f trErak er=qorxmaz, igid adam>. Bu geirde da
iqlenmigdir:
,3tii4 re-1t 4,tgl
,9;l4t.r-*
dlJ-,til,/y
6tA ir-i,tt1
<Ograk eri trgrak,
Yemi arunq oglak,
Siiti tize safrak,
Yeri takr aflab.
Olraq eri qogaqdrr,
Yediyi gey oflaqdrr,
Stid tistiindo caml var,
Yeri goran torpaqdrr.
(Olraq boyunun igidlorini vesf edorak deyir: onlann adamlan gox
qorxmaz va igiddir, yedikleri o[laqdrr, qLmtz qablanrun
iistiinde hemige cam olur, yerleri ise gorandrr).
cit .i3 r u ! s a k: dul qadrn. Qoxzaman <ciui3c$ tut tufsak> qeklinde
qoqa iglenir.

cir-lr3 f aw r ak: tez, gabuq. Bu scizdan altnaraq ( ,5 ol-ri6 tawrakm

keb deyili r ki, <<tez gel, davran gel> demekdir. Bu sciz sifet

kimi iglenir: <r;.'iet c!1./3 talrak r$91 = qlvraq iggi, gahqqan

i$9io.

.ilii f okluk:toxluq.
 Mahmud KaS{ari

.gS f o k I u k: adamrn bagrnrn sagslz (daz) olmasr.

Oli,3 f o k I u k: heyvanrn buynuzsuz olmasr hah.

dJtt3 T a I ! u k: baltanrn saplru berkitmek tigi.in gahnan givi.

-ttL-
diiil T o m $ u k: qug dimdiyi.
dti.3 Tamgak: damaq.

dti,+ Q a x g a k: da$ tepelerindeki daqhq yer. Bu atalar soztinde do

iqlenmigdir:
,.r"t-$ tjf duj,+
c,rf

,rt $ eif xi &Bl

<Qaxgak iiza ot bolmas,

Qakrak bile uwut bolmas>.

Daghq yerde ot olmaz,
Dazda isa haya olmaz.

dt i+ Q a x g a k: quruduimu$ qaysr va tizi.im kimi meyveler. Kar-

luqca.

ci">.:t+ Q a r -g a r m a k: goluq-gocuq. Bu iki soz qoga iglenir.

dJrf Q a m r a k: goluq-gocuq, ogul-ugaq.
.tA e a I r u k: <+r ciri galruk yer=tapdanaraq sartlegen, berkiyen
yer>.

.itl$ Q a k m a k: Eaxmaq. Od qalamaq tigi.in poladdan qaynlan nos-

ne. Bu sdz hem isim, hem de mesder ola biler, areblarin di-
linda ,:, i.r s<jziindan olan 3"i, ys ;t lli-l+ soziindan yaranan
'r4 sozii kimi. Bu sozler ham isim, hem de mesdordir.

dili C a I p a k: kir, girk. (uf{l d'ili galpak r$ = qarl$rq, cencel ig>>.

;f{ e u m g u k: ayafr, bagr qrzrh rengde, qanadrnda a! ttik olan qar-
fa. Opuzlar f !-ni ataraq((ai4 gumuk> deyirlar. Terkibin-
de t g ur c! ka olan dord harfden ibaret sozlerde son de
Divanil Wat-it-tilrk 457

bele edarson, (g g va 19 ka-nrn ahangi qlsa ve agrr olma-

hdrr).

.ir.+ e a m g u k: qiybatgi, xain adama <<-j cdL.i gamguk er> deyilir.

dtl{ B a $ g a k: omba, yanqaq siimiiklerinin iistti.
dlt S a p I r k: sap; qrhnc ve brgaq kimi qeylera sap, destek, qebzo ol-
maga yarayan nesne. Har hansr bir geyin saplna da <sap-
hb deyilir.
du* Sag ! a k: maltnt sagan, israf eden adama <"*5 6u;; saglak
kiqi> deyilir.

dti+c, S r q E a k: tez-tez ayaqyoluna gedan adam. Bu soz qaydadan

xaricdir, giinki qaydaya gora d ka herfinin yerinde O n
olmah idi, zira davamiyyet bildiren sifatlar bu yolla dti-
zeldilir. Nece ki, gox ireli gedan, baqqa atlart otiib kegan
ata <c,l ,.jLtl ozlan at)) deyilir, elaco de gox ig goren ada-
ma <.Jf otil! u4l df ol r$ krllan ol> deyilir ki, <o gox iq go-

ran adamdlr)) monaslna galir.

6tit Sus ! a k: susaq. iginde su ve suya benzer geylar goti.irtilen

nesna. Qrpgaqlann va biitiin kogerilerin dilinde.
dht" Sog d a k: Balasaluna galib yerlegmig bir boydur. Bunlar sold
xalqrndandrrlar. .ril Sogd Buxara ile Samerqond arasln-
dadrr. Bunlar ttirk qrhgrnr almrglar, xarakterleri do ti'irk-
leqmigdir.

Liltfu Sa ! r a k: si.irahi, iginde bir gey igilen qab, kasa. Bu maseldo de

iqlenmigdir: (Jrsi Ll 6li*OiL* sawtn safrakka tegir = sozle
si,irahiya gatmaq mi.imktindiir>, (gozel sozle adam beylorin
igdiyi qabdan su igor). Bu sozla <<adam aftrlanar, ezizle-
nar> deyilmak istenmigdir.

c3uv St rma k: eggekpalanrndakr tarlik, yaheraltr.

.it-i* S! n a k: opuz geherlerindan biri.
u
dli! S a ! I r k: digi qoyun. Bu sciz aslinde <salrlan> menasrndadrr.
.ge Suwluk: yayhq.
dn.. Sa k I r k: igde aylq-sayrqhq, goziiagrqhq.
t#* S o k I u k: yeyib-igmoye doymamaq, acgozltik.
cgE$ f apEak: qapaq; sedeqin [oxdanrn] qapapr.
&\$ K a p g ak: su qollarlrun qovugdugu yer.

cll+r6 K a d r a k: da! yamaclan, yanlan. Buradan ahnaraq (dtJ$ di

kat-kadrak> deyilir ki, <yan-yamac> demokdir.
&$ f u d r u k: btittin heyvanlann quyrulunu bildiron sriz. eoyun
quyruluna (;]$,.ssi koy kudrukr>, at quyrufuna < d,,I
it& utkudruku> deyilir. Bu benddo de iglenmigdir:
i.33F d)' a

-;l'.s,f ,Ji3f d.1..16-f

'r..t(3 iil
L-

.lr;+! 14 !r1-ll
<Kudruk katrg ttigdiimiz,
Tenqrig ciktig ogdtimiz,
Kemqip atr! tegdimiz,
Aldap yana kagtrmtz>>.

Quyru[u mcihkam diiydiik,

Tannnr gox <iydtik,
Atr fizengiledik,
Aldadrb yena qagdrq.
(Bir savagdan behs edir: atlarrn quyrugunu srx bafladrq, tanrryatekbir
getirib onu gox ciydtik, giinki kahrlorle harbe girirdik, at-
lan mahm:zlayrb hticuma kegdik, dahmlzca golsinlar deye
qosden geri gekildik. hivle qurduq).
Divani)

&$ f u d r u k: <1rf3$,,ii t.rq kudrukr = qu$ quyru[u>. Bu atalar

soziinda de iglanmigdir: <r-o;*!5l+ ls]$ # tokum yii-
"ii
ztipkudruktabigakstma=deriniiiziibbrgalrquyruqda
qlrma). Bu, arebin L'cJ6;il ti t a;r cLAt €J^i = qardagm eti
ele qrzartdr ki, biqenda komiir kimi oldu sozti kimidir.

O$ r u d r u k: [kinaya yolu ile] dal, anus' <r*5 gu':l ,$ri kudrukr

otgen kiqi = gox Yel buraxan adam>'

dr*,J K a r s a k: derisinden gozol ktirk tiktlen bir heyan'

Oty f a r I u k: kogari tiirklerin bir boyunun adt- Oguzlardan ayrl-
dtrlar, oluzlar kimi ttirkmendirler'
drg f u r 1u k: igins qrm:zyrfrlan kigik seheng'

duj K ar nak: opuz geherlerinden biri'

duj K ar r-ak: <.j cluj karnak or = xagal, yekaqarrn adam>.
duJg K I r n a k: cariye. Yabaku, kay, gomul, basmtl' oprtz, yemok ve
qrPqaq dillerindo.

,flje f r zl ak: <.$i # t<dtl krzlak = qaraqug deyilen bir quqdur,

quYrulu qlrmzl olur; aPacdelen>'
d-'4 K t s r a k: genc qlsraq' Op"nlara gora her hanst bir qrsraq' Bu
mesoldo de iglenmigdir: <rJ-rl
y; cit'r4 'L^'!t y* -* ktz
birlakiiragmo,krsrakbirleyarrqms=qrzlagiileqme'qNraq-
la yarrgma>>, (qrzla gtileqma' gtinki qrz qtiwetli olur' qts-
raqlayarl$ma'giinkiqlsraq[erkakveyaglr]atdandahage-
vik, daha qi.ivvetli, daha srgrayrgh oldugu tigtin seni keger).
Bu, xaqaniyya qrzlanndan birinin gardok gecesi sultan
Masudu ayapt ile toxunaraq yrxdrlr iigtin xaqaniyyolilerin
sultan haqqrnda soyledikleri bir sozdiir'
K r s m a k: iizenginin iki yanrnda olan bir qayrqdrr, i.izengi bu
6r-,..,4
qaYrglarrn arastnda olur.
 Mahmud Kashari

.3u",,! K r s m a k: ihnakli ip, kamend.

.il$ f u q I u k: qugluq vaxtr, seharla gi.inorta arasmdakr vaxt. Oguzca.

dLjg K rgIr k: qrq evi. Qrg iigiin haztlanan her geyo bele deyilir.
.5Wi K o E $ a k: <.S-jU crL&3 kogqak nenq = gdvqek, gtiriik gep.
,jl+$ K r f g a k: ttirklerin bir boyu.
cgS K r f g a k: Kaqgar yaxrnhgrnda bir yerin adr.

cgq$ f u I b a k: bir tiirk abidinin, din ulusunun adrdrr. Deyilene gore,

bir giin sert bir qaya ifrzarine <c!,+S J a$:l tenqri kuh
Kulbak> yazff, yazr apappaq meydana gulrmlg, o biri gi.in
a! qaya iisttinde bu yazrnr yazt, yan qara olaraq gorii-
niirrniig. izleri bu giine qoder qalrr.
.ill f a I t u k: gol srlrrrnrn buynuzu. Delinerek gorba va ona benzar
qeylar igilir.
r./.le roltuk:qoltuq.
.g!i f rI t r k: bagda olan kepek, qonaq.
ciu.3 f a m g a k: evlorin algaq yerlarine <irtiilen qamr$ kimi yiiksek
boylu bir ot, semor otu.
Oti f u m I a k: qrpgaq diyarrnda yetigen, yarpalr lobya yarpa[rna
banzer sarma;lq kimi bir ot. Bu ot denizdaki gomiye apa-
nlsa, firtrna qopar, dalgalar gamini atrb-tutar, adamlar az
qalabatarlar.
.i+$ 6 a n g l k: digi kopak, qanclq. Bir qadrna sciyerkan digi kopaye
bonzedilorok <kangrk> deyilir.
y
.S+-t o n g u k: muncuq. Siis tigiin boyuna taxrlan qiymetli daglar.
g$ y o n g u k: atrn boynuna taxrlan qiymatli dag, aslan drrnagr, ta-
lisman kimi geyler.
,J+i. M a n q u k: heyba, torba kimi at yaherina taxrlan gey.

Olii M u n g a n: <4is Otii mungan kiqi = bo$bogaz, goyeza adam>.

D iv ani) lii* at -it - tiir k 461

.$-i P ti r ga k: birgek, insanrn kokili, atrn yah.

,-s.tl B i t r i k: qadrnlarrn ayrb yerindeki dilcik; dilqok; vuvla.
' (:i B i t r i k: fistrq. Arguca.
dir+ P i s t i k: ayrilmek iizre haztrlanmrq, didilmig pambrq topasr.

Qigilce.
lrisi P i s t i k: fitil. Arluca.
.s;d B ii k s o k: qadrnrn koksti ile boynu arasrndakr yer. Buraya gor-

danhq, boyunbagr taxtltr.

.("d B i.i k s e k: koksiin yuxan terefi, koksden yuxan olan qism.
.r-1,ri f ii t s ii k: <r.,3.s.s-Lil ttitstrk kigi = kinli adam. qal d1iqmen>.

"*\rJ T a h g e k: Qin ipayinin bir ncivti.

.s-,.i f o r p i g: torpii, rendo. Buna (Jtuj tdrpigib de deyilir.
.sl.i f e r I i k: teri ammek iigiin yeherin ve ya palanrn alttna qoyulan
kega.

'rJ-i f i.i r I ti g: har geyin gegidleri, diirti. qcs-iu.sl-i e kag tiirltg nonq

=nege nov gey>, (er.,.l j9- .sl-i 6s kag ttirliig s6z aydrm =
diirlti-diirlii soz soyledim>.
.suj T ii r m a k: qadrnbudu deyilsn yemek.
.suj T e r n o k: dornak, yrfrncaq. iglari mtizakiro etmek tigiin xalqtn
toplagdrgr yer.
.sJ;,3 f ii 9 I i.i k: <.si! cr1-i 6igliik Odhi = dincalmek tigiin yolgulaln
geca yanslndan sonrakr diigerge vaxtt>>.
.slsi t eg r e g: her hansr bir geyin halqasr. (c.fJri i.3! manu[ bgrogi
= quyu apnna qoyulan halqa>.
.sls-t f ii k I ii g: <.sl-;Scilr-l ttikltig kozltig = kor gozlii>.
.sli: f e w I ii g: aldadrcr, alEr, hiylegar.
dJSl Q e k r e k: <t4 .Sr*1 gokrak kapa = yundan toxunan cibsiz
kaftan>, (koleler geyinir).
462 Mahmud KaS{ari
.tJ; q o r I i g: (dJ-.;p crj$ kozi gerlig = geco gcirtib giindiiz gorme-
yan, buludlu havada gori.ib buludsuz havada gdrmeyon
adam>.
is;b Q o I p e k: gozirini, goz iltihabr.
.si+ Q i I d e k: atrn koksiine guan bir gibandtr, bu gibandan san su
ile irin axrc, daplansa, citiib kegir.
.tiJt S ti r t ii k: <;il*i! .riJt siirtiik iglar = <iztinii stirtiigdtren, siirttik
qadrn>. Ozilen, siirttgdliriilon her geye <siirttib deyilir.
.sJL Sedh r e k: (iJi.sJLsedhrok boz= seyrok, srx toxunmamtg
bez.
.sJL S ed h ra k: <$.sJLsedhrekkapu! = barmaqhqh qapr>.
.-t|. Jt S ii r 9 i.i k: geco toplantrsr, mi.isamire. Oguzlar 11.sjr..x, siirgek>

deyirlor.
,-r;J" SeIg ti k: zamanrmzdakr Salgiik sultanlannrn babalarrnrn adr-
drr. Ona ng/l'.s- ..siJ* Selgiik sti bagu> deyilirdi.
.sJt*. Sig r i g: dafda atlamaqla kegilen yer.
.s]rl S I g r ii g: qadrnrn cinsiyyct yeri.
' rlrt K <i p r ii g: korpii.
.s-b3 f o t I ii k: soymek iigiin iglenir.
't] t T ii m r ii k: dof, diimriik. Opuzca.
.si$ f <i p E ii k: yeherin dn vo arxa yastrqlan.
.-J-.j f irpik: kirpik.
.*S f e r t ti k: agacda agrlan kertik. ((.s]3 dj kertiik - kemrik>
deyilir ki, <kosik-kortik> demekdir.
.ss-i f o r t i k: gorak ve goreye benzar geylarin sayrnr bilmek tigiin bir
apacdaagrlan kartik vo cizg1322.

322Bizde kegmigde <gorak apacr> adlanan apacrn tistiinde nisya verilan gtireklarin sayr-
nr gostarmek iigiin agrlan kertiklar ve cizgiler. Hesablagma ayrn sonunda apanhrdr.
D iv anij lii&at -it aiirk
,.Sl.iJS K ti r ga k: dan suda ve ya siidda qaynadrldrqdan sonra lstiine
ya$ tokiilerak yeyilen Yemek.
f
,-s.t:s ezI i k: qadtnlartn iist paltarlanna taxdrqlarr kigik btqaq.
.sl3 f o z I ti k: at quyrulundan toxunan, goz aprl,drpl ve ya qama$-
drprzaman i.isttine qoYulan geY.

.sJ.l K o s r i.i k: cidar. ott$ 's]J kosrtik tuga! = atln qabaq ayaqla-
nna vurulan cidar>.
' < ir 11a w r i k: volos apaa.

' t]it K ii w r ti g: kos, davul.

, .ti< K o w r e k: <.tiU.s-,;K kowrek nanq = getene vo ona benzor kov-

rok olan her nesne>.

.5:li3 K e w g o k: <.S.jUl5*ik kewqok nenq = yumgaq, govgak, elastik,
uyu$uq nasna)). Uyuguq paltara ve paltara benzet geylere
da bela deyilir.
.s-Aii ktiwqek et = gdvgok, bog at>.
"s.*iii K ii w $ e k: <cJ
.l,ii3 K ii w q e k: (dl,.il ..5.,i.i3 kiiwgsk etmek = yax$t xemirden bigmig
gorek>.
.s.li3 r I w I ti k: palgrqdan diizoldilmiq findrq boyda yumrular. Quru-
mazdan ewol oz- oziJrne atrhb-diigiir.
,-*K3 11e k I i k: kaklik qu$u.
d;rs K a k m a k: 11-j e5,if-l kekmok ar = i$de bi;mig, berke-boqa diig-

miig, bigkin adam>. Soziin ssli (.(S kek>dir, zahmet, st-

xtntt demekdir. Bu, sifatdir, belo sifetlar qaydadan xaric-
dir, dolru5u 11ii'^t-3 kekmeru>dir.

.sl"eS K e m d ti k: <r-536.S'rns kemdiik siinqiik = styrtlmtg, eti yeyil-

mig, gemirilmig silmiib.
.si3 f ii n g ti k: yaxa, yaxahq. Opuzlar g herfini fatheli soyleyerek
(.5;j3 kiingak> deyirler.
.sttr< K ango k: bir tiirk boyu.
;$.i-.5tt:< K an ge k Senq i r: Talas yaxrnhgrnda bir gaherin adr.
Bura qrpgaq sarhodidir.
.sr3 K o n d ti k: kiip kimi torpaqdan di.izaldilen boyi.ik bir qabdrr,
igine un ve una banzer geyler qoyulur.
.s"I3 6 t n I ti k: giinliik, gtindelik; gtin hesabr ile gciriilen igler.
.sLi3 r ii n I ii k: <d.s$3 ktinltik yem = giindalik azvqa>>. Bu soz az
iqlonir.
.s-t>. ivt a r d e k: ayr balasr. (d-ri gil adhrf merdegi> ayr balasr de-
mekdir. Bazi tiirkler donuz balasrna da bu adr verarek
(dri ;3'i3 gonquz mardagi>> deyirler.
.S$o M e I d a k. (.SJU.s.rIo meldak nenq = qlng kimi iis_tiste yrgrlan
nesno)).

&+i B r g g r l: eldeki-ayaqdakr gatlar. Yer sethindeki gatlara da bela

deyilir.
dl.i Besbel:birtelip.
d++ B a s m r l: bir tiirk boyu.
&i'i B a $ g I l: <uill di,j+ baqgrl yrlkr=bagr a! ddrd ayaql heyvan>.
.l+ n a t m u l: darifiilftil, istiot.
dU-4 P ti g k e l: lavag, yuxa kirni ince Eorek. Xaqaniyye dilinde.
cj-tt+ B u ! r r l: tuluq ve ona banzer qablar dolarken omalo galen bii-

ktintti, girinti-grxrntr, qrng.

d, B o g r u l: <a:s d! bogrul koy=66g azr apqoyun).
d4 g il k t a l: <-rl cli',i biiktel ar = ortaboy, besteboy adam>.
r.14 g i.i k t e l: <crl clitj biiktel n1 = yastr arxah at>>.
dJd B o g r I l: <.il .bd bogrtil at = boyilrleri ag at>. Alaca qoyuna
ve bagqa heyvanlara da bela deyilir.
Divahii Wat-itaiirk 465

df q Banda 1323' a$acdan yuvarlaq gekilde gxanlan parga. Ugaqlar

bunu ahb yandrnr, gecolor kciztinii bir-birine vurur, atr-
lar. Buna (dl* d,Jl ot bandal> deyilir, govkan oyununda
oynanlr.
&-i f a r g r l: <./ll &-i tarprl yrlkur deyilir ki, belinda alh-qarah
zolaqlar olan alacah bir heyvan demekdir. Bu sifet atdan
bagqa her heyvana gamildir.
d*3 T o ! r r l: yrrtrcr bir qug. Min qaz oldiiriib birini yeyir. Bu, kigi adr
da olur.
d-d T o I r r l: et va edviyyat doldurulan baprrsaq; kolbasa. Kengakce.

ds,ri Q a q k e l: gil qab-qacaq, gil qab-qacaq pargalan.

dti-' S e n g i l: insanrn i.iziino grxan ziyil, sivilca.
dl-,-"" Sa r s a l: deleye, samura ox$ar bir heyvan.
dtry K a r t a l: <c,l dEj kartal ot = pargalanmrg et>.

,JtlJt K a r t a l: <u.ls &i kartal koy = aflr-qarah qoyun).

&* f rr ! r l: <.i &-tl krrlrl or = sagma qrr diigmtig adam, orta yagh
adam>r.

&:l f pn l: <&l dbjl krzgul at = rengi boz ile qrr arasrnda olan aD.
rz

#+i B e g k e m: elamet, belge. Savag zamant igidlerin elamet olaraq

silah ve ya ata taxdrqlan ipak parga vo ya dag stgrrt quy-
rugu>. Oguzlar buna <p+* pergem> deyirler. Bu bondde
de iglenmiqdir:
6tll -r,j fJ.;;
t^1l11cjl'J'-.lif

E$ljil o*l
;g.J,rs..-1,,"3

r2-1 Bu sdz ((.Ire)) hor iki niisxado horekasizdir ( bax: DLT, I, s. 482).
 <Begkem urup atlaka,
Uylur dakr tatlaka,
O[rr, yawuzfilaka
Kuqlar kibi ugtrmrz>.
Pargem vurub atlara,
Uygurlara, tatlara,
O[ru, yawz itlera,
Quqlar kimi ugduq biz.
(Atlara porgem vuraraq uyfurlarrn va (dexi) tatlann, o[ru, pis itlerin
tisttine quq kimi uqduq).
C.r+ B eq k ii m: evin kiirsiisii.

fJ+ B s d h r e m: bayram, xalq genliyi. Bir yer igrq ve gigekle bezendiyi

zaman (.lll rJI bodhrem yeu deyilir ki, <koniil agan yer>
demekdir. Bu sciziin eslinin na oldulunu bilmiram' onu
farslardan da egitdim. Bununla birlikdo, opuzlar bayram
giiniine <e-r+ boyrem> deyirler. Bu, sevinc ve aylence gti.
niidtir. O$uzlar i dh herfini r.r y harhne gevirmiqler- Belko
de bu kolme ayn bir sozdiir.

d* B i r t a m: <,r!i r3.lr 6'i4,Jf ol yumuqka birtem bardr = o, elgiliye

ele bir dofelik getdb>.

r.r+ B a p r a m: (F e-.r.l baEram kum = boyiik, qumluq yeo. Kaqpar

ile Yarkond arasmdakr qumsala <<uA p-j[ S3g13m kumt>
deyilir.

r".i g u x s u m: darrdan diizaldilon bir igki, dan pivesi'

e,ol T o m r u m: (eq l]'i 16mrum yrlag = gekmegilorin i.isti'inda gon

va tumac kimi geyleri kasdiklari kottib).

7j& T e g r i,i m: eyrilmig ip yuma[r. Arluca.

*: Zii n k ti m: Qin ipeyinin bir novti.
Divanii -tiirk

tJtir Sr d r r m: qayl$. eJlt' stdnm rq[! er = iqladiyi igi ozii bi-

<1.j !J.&,1

tiron, sonuna qeder baqqasrna hevala etmeyen adam>'

d.# S a r k t m: soyuq giinlarde qar kimi yagan ;eh'

e;3 f o t r ti m: tistiinde oturulan garpay\ ki.irsii, seki'

e*3 f o g r ti m: telaq, vurnuxma. Bu, kendlilerin gehere axl$masr mo-
nastndadtr.
p-lS K o d r i m: <d,l p.rs kedrim et = derisi tiztlmiig sD'

tr.dl K es t e m: gecaler devetsiz gelen adamlataverilan igki ziyafeti'

HORFi TOKRARLANAN SOZLOR BABI

-fji T artar: qumruyabenzar birqug.

i.;q ur g u r: ni.i ,rS-1

'-Ftowi
emgi gurgur = deve salrlarkan sti-

dtn qabda grxardrpr sesi bildiren kelmo>'

-!-! f u r k u r: <C-Sj OJ karrn kurkur etti = qarm qurqur etdi>>.
.s-l"ri. ii k s ii k: odunca[r mohkam da[dafan alact.
S

& S u m I r m: <<*t3 p1"'1, sumlm tat = tiirkco heg bilmeyen fars tatt>.

Ti.irkcebilmeyenbaqqaadamlarada<sumlrm>deyilir.
orabler Ae <pSi
t'j f ii r k ii m: zeferan. Bu s<iz erebcoye uypundur,
. ktirkiim> deyirler. Bu bendde de iglonmigdir:
v.rb-i,Y Jlr_1
+.li-i C *', '^

+*i- 6 jl6iSS'
rd-i 5.it *r-E
<Begler attn arguruP,
Kadh[u ant tur[uruP,
Menqzi, yiizi sarfanP,
Kiirkiim an|ar tiirtiiliir>.
 Beyler atr yordular,

Qaygr, qemden durdular,

'Az-gozi saraldrlar,
Sanki zafaranhdrr.
(ofrasiyabrn dltimi.ine hesr olunmug meqhur morsiyedon bir banddir.
$air beylorin hiizniinii tesvir ederek deyir: beylar atlannr
yordular, qay$, kedar onlan bihal etdi, hamrsrnrn boti-
banizi sapsandrr, ele bil ki, iizlarino zefaranstirtmiiglar).

HOR NOV HOROKOSI iLO d,Nr3 FO'ALIL BABI

&t;- Sa r a g u g: qadrn yagmafr.

Jihr" Sr p a k u r: heyvan torbasr. Osli <csJil g* slp akunr>drr, ikiyagar
dayrn yem yediyi yer menasmdadrr.
;btg f u I a buz: qrlavuz, beledgi. (tvavharfi +b-ya gevriknigdir). Bu
deyimda de iglonir: ,,crL$ ji jr>6 jt! oF kahn kaz kula-
vuzsuz bolmas=qaz stirtisti qrlavuzsuz olmaz>>. Bu scizle
igdo ciztinden daha tecri.ibeli, daha bilikli adamrn ardrnca
getmek, ona uymaq tdvsiye olunur.

dtt++ Q r g a I ak: gelllgele barmaq; cimcilek.

.i.t++ Q r g a m u k: gellgela barmafrn yanrndakr barmaq, iiziik bar-
ma[r, adsrz barmaq. Az bilinon bir sozdtir.
dlrt Solamuk: solaxay.
.ily f a r a Eu k: Farab geharinin adr. Bu, ofuz qaherlerinden biridir.
clly f a r a mu k: qaramuq. Bulda iginda olan qaramuq densleri.
dt++9 K a m l g a k: <qurbafa balasr> da deyilen su heyvanr, gomqe-
quyruq.
D iv anii IiiS at -i t - tlir k

.slLil T ii n e r i k: <*;.SJj3 tiinerik yer = qaranhq yeo. Qebro, mozara

ve gora da <ttinorib deyilir. <u{t t*sll3 J er tiinerikke
kirdi = adam qobre girdil.
.s_j.+ Q ti m e r ti k: qr".t|.sJUi giimoriik kigi = gozii hemiqe sulanan
adam, gozizaif goron adam>.
duJi3. X ti q ii n a k: ilxrg. <Krrlankrg> [qaranqu$] da deyilen xalh,
etirli kigik qovun.
.sil+ B e g e n a k.R.um yaxrnh[rnda ya$ayan tiirk boyu.
d-:t* B e 9 e n e k: bir oluz boyu. Bu soz..si; geklindo da yazir.

irNci Vo DORDITNCU HORFI HOREKOLi

oLAN durS FO'OL'AL Ve ri$ FO',OLLU BABI

C-dt'F T a w r I ! u g: tebarxun, qrztlapac.

tl+.1 g o g u r d a: <6-,lqd bolurda S4g = qlvrlm sag).
,,ri-rr+Q r x a n s r/g I n a x s /g t x $ a n s t: naxtgh Qin ipeyi.
Je-F T abuzg u: <.lUU3i i8 tabuzgu nanq=tapmacp).
Je-ft Tu turIu: <l5*jl;go-ii tuturSunonq = buyurulmaslvotutul-
masl, omal edilmesi haqh olan gey>.
&* Srbrz !vdtidiik, tiitek, ney.
u+-r* Srrrg!a:qtigo.
u+i Sarrgga:geyirtke.
'tt-lT Sarrg ! a: buna benzadilarek tsnbel vo uyu$uq adamada < r:t1,"
-j sangga ar> deyilir.
ti-,,+3 f ubur!a: bayqug.
.i-t-F T ar tr k u: <<-*i-,rjtunrku yer = otu bir-birine qarrqmamrg, otu
az olanyer>>.
ti-t3 f atrr g a: <tirge>> adlanan aqrlanmrg a[ deri.
470 Mahmud KaS{ari

citf r u: <6ji.$,: tawrllug>la eyni menalt sciz.

awrIk

.$9t A w r I k u: qrmzl meyvosi olan, meyvesinin suyu tutmaca qatl-

lan, goz alrtst dermant diizaldilan va paltar boyanan bir
apac.
6;S f o k u r k a: ibrik ve benzeri qeylorin liileyi.
6-Sf o k u r k a: Kaglar yaylasrnda bir yerin adr.
J-foSakrrku:gene.
j-#Kastrku: qasrrfa.
JSJS T ti I ii r g ii: qolun gaya qangan apzr, doyirmandan gaya axan

su; bagqasr da belodir.

tsll+ Q o k ti r g e: goyirtke. O$rv;ca. Digar ttirklor gayirtke ugmazdan
awel ona bele deyirlor. Qoluq-gocufun goxlulu, qogunun
qelebaliyi buna bsnzadilerak <i* ..s'i sJ3'l gakiirga tek sii>
deyilir ki, <geyirtke qoder qo$un) demekdir.
$-& S ii p ti r g ii: siiptirge.
S-i3 f ot I r g ti: gcitiirga, onunla bir gey g<itiirtilen nasne.
3JJ K e s i,i r g ii: dafarcrq.
s# f o s t r g e: k<istabek, gol sigam cinsinden bir heyvan.
u;li n ii n ii q g a: <brlcrqh gugunduo adlanan bir terevez. Kangekce.
lS&s K i m i g k o: Kaggarda emal olunan naxrqlt kege.
t lSS te gi rs1e;11c.(!L!t lfitagirmanenq = gcirek, deyirmandaqr, pul
kimi doyirmi olan hor gey>.

uJ6*,, S e k i r m e: Xoten yolunda yerlsgen kigik bir geher.

ujl f uturma: <.s*Ln-r'ikuturmabork = ondovearxadaiki qa-
nadr olan bork>.
u*3 rogilrme: <451 ulrt kogtirmoogak = biryerdenbagqayere
kogiirtilan ocaq)).
 471
Divanil lillat-it+iirk
u# Koqiir m a: n+f r--lit kciqurme oyun = "on dord" adr verilen
bir oyunD. Yerdo qala kimi dord grzrq gekilir, sonra ona
on qapl qoyulur, findtq va findr[a benzer geylerle
bu qapt-

lar iisttinda oynanr.

iriNci HoRFi suKUNLU, uquNcu

HORFI FOTHOLI OLAN SOZLOR

Lj+6 K u I n a g r: <c!l*9 .n:S kuhaqr krsrak=bopaz

at>>'

-tily f ar naE u: < -.,1 sl3y karna[u ar = xa$al

adam>'

iro,* S aPna[ u: qurumuq balqabaq'

iqladilen alat.
Je-$i K u n d r I u: vel, xrman doymak iigiin
gxaraq giddetli a[rr va ha-
$++.3 K a m g r ! u: aptzdavo barmaqlarda
rarete sobeb olan dolama' uguq'

-f+-if o r p i g ii: a[ac yonan ronde, karki'

3+- f e m r e g ii: suluq, slzanaq'
Jt3; S ii k n o g ii: drrnaqla at arastna gxan sivilce'
liAij Ke r q e gti: <rrl!*"i5 kerqegii at = kiirek stmi'iyiiniin altrnda
Ya[rrr olan at>.
r-4 g u I I a m a: yafsrzve dadstzbulamac'
uA Qokr ama: <41--.,iigokramaYul = suyu gur olan' figqtranqes-
me))'

Atalay ni.+,, soziinii anlamadtgtnr qeyd etmil (p!f' I' s'

t. grri- 491)' Karl
(TSD, I tom,-bet 452) <ipek paltao menasmda
Brokkelmann va Salih Mtitellibov ise
imlasrnda hemin menada vermigdir (c:, 9 i.
Hiiseyn'dil;; dttd;tb>yurtsevar
qebul etmigler.
J:slj. s"irin ordi il ir;6 Tulba ise (DLT-2005, s.344) bu sozti
<mrndatu> imlasmda',Cp"lJJ" huTrrlun-rq kolgelik,migetken va ya gadrr>.kimi
son tarctima olmast
manalandrmrglar. Bu t"i"U-" daha aflabaiandrr. Umumiyyetle, Ordi ile
baxtmtndan Seqkin
etibarila diger neqrlard;;;i;;til.iq sa"hvleri tashih etmasi
daha dollun ve daha dtizgiindiir'
Serap Tulba Vurtseverin Lazrrladrqlart tarciima
 Mahmud
I ! u n a: yulgun koluna benzer kcivrek, qlrmzl bir a$acdrr,
dovoler yeyir, 11tiU, ryplguna> da deyilir.

AiFU'LULI BABI

,/tlj g u I d u n r: igine i.iziim va ya kigmig qoyulan gey. Kengakco.

6$L S u n d r r r: deniz. Bu mesolde de iglenmigdir: < r*,,$ el-i.f .sr*f
cr csts+! .i.ls tr 6)\L egyak ayur: bagrm bolsa, sundrrda
suw iggayman = eqgek deyor ki, birca baqrm salamat olsun,
denizden su igerem>. Bu sciz arzusuna gatmaq iigiin uzun
illor yagamaq istayen adam haqqrnda deyilir.
,r.'-ri" M o n d i r i: beyla gelinin bagrna pul sagmaq tigtin camaatln gece
toplandrgr yerin adr. eigilca.
,& B ii s t i: qara gulundur deyilen sebze. ondan yemek bigirilir.
oI

rt33 K ti z k ii n i: peyinqurdu cinsinden bir bcicok. Geceler ses sa-

laraq ugur.

HoR NOV HoROKosi ir,o g$SFU,LUNDI nnsl

s"l:.* S ti p r ti n d i: stipriintii, zibil.

c&-i* Sa rk tn dt: ("ii a4j*sarkrndr suw = sudamlasr>.
cr'*ta K u g ! u n d r: so$an. eigilca.

D6rd harflilar bitdi.

Divanii Wat-it-tiirk 473

BE$ HoRFLILOR BOLMOSI

HOR NOV HOROKOSI iLO,,[Tr3 Pg'gLEL BABI

d-it Sukarlag: (.sjd-** sukarlagbork = uzun bork, gigpapaq>.

el--Fe K o E u r m a g: qovur[a, qovrulmuq bugda.

ALJae K a w u r m a g: yuxandakr menada bir sdz.

eeA Y uEur E u g: erigte ve erigteye banzor geyler agmaq i.igtin

iglenen oxlov.

165 q r g r I w a r: <r!f1iri;' grgrlwar okr = kigik on. Bu, qrsa bir ox-
dur. Bu beytda de iglenmigdir:
Jtiti+ af o+;.:t .s"'J --j 3-"f
.1ti!,rr Ci* &1Ji9 g*l flL-cl
<Urtu turup yaldr anqar kig okr grfrlwar,
Aydrm: asrg krllu amos, sen takr yalwan.
Qarqrmda durub, yaldr ona sedeqden oxlar,
Dedim: xeyri yoxdur, istar yiurzyalvar.
(Dtgmeni haqqrnda deyir: qargrmda duran diiqmena sedeqdan yagrg
kimi kigik oxlar yagdrrdrm, yalvanb aman istedi, dedim
ki, xeyri yoxdur, ne qader isteyirsen yalvar).
E-fu S amurtuE: <oU t-r-samurtu!r$ = igindengxrlmayanqan-
$rq i$).
474 Mahmud KaS{ari

$3 f u r u t I u g: <r,istikututluS kigi = ya[sz, iizsiiz pendir sa-

hibi; qurut sahibi>. Bu eynen oreb dilindoki i}Js+'E lhJ
kirnidir, <siid va xurma sahibb demekdir'
C'}ii f a ttrl r g: <+*C.,rItatrrhgyer = torpaEt dtiz, lakinsart olan
yer))'

#-F f a t t r I r g: <-J C+{katrrlt! er = qatrr sahibi>.

Ci4 n a s a r I r g: <guCi-lbasarh! ta! = sanmsaqh da!>.
C.lii n a!rrl r p: <-JC*baErrhger -
hegkimaboyun oymoyan
mefrur adam>. Bu sriz eroblerin]Jl iy lrtsl ie"t lir3 ut
stizti kimidir, <bizim ciyarimiz deveninkinden da bciytik-
diir> demekdir.
dA !r rlr g: <-JCj+qaErrh!ar = gaxrrr olan adam>-
Ca
d-t.,, S o ! u rl r [: <iE&l-&so[urh[ taE- dovqant gox olan dap.
C-*r S r ! r r I r g: <-J C*srfrrh! or = stEr sahibil.
C+t f a w a r I r [: nrl UF tawarh! or=mah olan alam>.
Crtb Q aw a r I t E: <.r*C-rti+gawarh$yer = yovgan kimi qov olmapa
yarayan otlu Yer>.

C-r* g a k t r I r g: Balasafuna yaxrn bir yerin adr,

CJii B ak r rl r !: €lligJitbakrrhgta[=6iti gox olandag, mislida$.

S"l,o3f a m l r I r g: <crl Cll3tamrrhf at = damarh et>>.
d.;]i ru buzl u g: <r,rgd*tuuurlu!kiqi = qopuzlu adam>.
d-ig f u tuzl u!: <.J,i.$krrturlug er = veh$i srlrr sahibi>.
Ci; S a przl r g: <-J C-ri* salrzhg er = saqqzt olan adam>.
Cts S a pr z I r !: <..r* Afu saprzh[ yer = gamuru yapl$an yer>.
Ui; S akrz I r P: <OJgUl..sakrzhg ton = yapl$qan $ey yapr$ml$
don>.

d;rl 11 a m r $ I r !: <-.r* ULaI k4rrugh[ yer=qamrgh yer>.

 475
Wat-ilaiirk
Divanii

et# f apuglug: <.J ElStapuflu[er = kegmi$danbari xidmati olan

adam>.

SF rapuElu[: <cil Et+ kapu[lu!ew=qapilteu>'

&SI T a t r p I r g: <..*juCFItatrShi nonq = dadh gep. Osli &lx-u-drr'
cls r u t u ! I u g: <+rSi3 tutuglu! yer = cin garpan yeD'
&Fs T r d h r ! I r !: (6.itj6liltrdhrgh! nanq = yamna yaxrnlagmaq
yasaq olan nesna>>.

&Fs Krd hr ! lr !: (.sJi&Frgkrdhrfh!b6rk = qryrh bcirk, kanarlt

kiillah, giinegliYi olan bork>.
&$ f udhu!l u g: n.ilitsi6manullu!aw = quyusu olaneu>.
E>e; T a r t ! Ia !: tatla,ekin yeri, ekerge'
gli} T u r u g I a !:<-r* e)"3 turulla! yer=durulacaq'durulast yeo'
cFj T a r r ! I r [: <_r* i$-f tar$hg yer = okin olan yer>. Anbara da
bele deYilir.

*;- &fusarrfhf er = sanhq xestsliyi olan adam>.

s a r r I I r !: ntl

&rg f u r u ! I u !: <lr&13 tcuruflu! ya = qurulu yay)'

gf'! pu su!lu !: <c,r'J&lii+pusuflu!yafr = pusqu qurmu$ yagl)).
Ka pr gl r!rzs' nile&l#kaprfhpkrz = bakireqlz>>'
&Ji+l

El# Katr !l rg: <-J,!ti$14ngh!ar = soysuzadam, siidiinssuqa-

trlmrg adam>. Aqrna su qattlana da bele deyilir'

sj B a r a k I r g: <r.i5s*baraklg kigi = baraq cinsindan iti olan

adam>.
garr[r olan>'
S..,+ Q aru kl ug: <J Si qutuklu[or = ganqlt adam,
6se Q a r u k I u g: oguzlardan bir oymaftn adt.

32s Bu soz aslinda <kapa!h!> geklinde olmaltdrr.

 K a r a k I r !g: gozlid' grizti olan her heyvan. u.i-6 ,-ti j#"!Je ka-
raksz tak kortir=gozsiz kimi goriir>. yeni savaqda ya$rnr
vo onun silahlannr eynine almayan adam menasrndadrr.

crl]Jtr Ka su k I ug: <-j e$i",i1635ukluger = qtmtztulu$u olanadam,

tuluq sahibi>.
Crvi K o s r kl r g: <.J&St*616s16fu!ar = findrgr, qozu olan adam>.
ur4 Ba ga k I r !: <$ghiiba$akhssiinqii = temranli siingti, bagh
nize, ucluqlu mizraq>>. Temrenli oxa da bele deyilir.

C$-i3 T a g a k I r g: <J !Et3 1sp1q|S or = xayal adam>.

ethl f kl ug: <41tr.l&ti;il6aquklugayak = qagrqh qedeh>.
agu

e$ii g u k ukl u g: (J ebqbukuklu! ar =bo1azrndaur olan adam>.

eSft f k u k I u [: <-/ ehi:h15uklug ar = toyulu olan adam>. Oguzca.
a

errl 5 u k a k I r g: <gE&FiLsukakh! ta! = marah gox olan daE>.

cs! B alrklrg: <3f EF! uatrHrgoktiz= bahgrolangay>. eamurlu

yere da bele deyilir. Arguca.
g;bti 6 u I a k I r S: <.sJU96$ku14khg nenq qulaqh, qulplu nosno)).
=
gb$ f o nu klug: <s.31 Sskenuklugew = qonaq-qarah eu>.

*j f o rumlug: <.J&Ljtorumlu!er = ikiya$ardeva sahibi olan

adam>.

*i f ru ml u!: <iu&-,Skorumlu! ta! =.da$1-qayalda!>.

o

el.]l 16 I u m I u !: <-J &Ll! lplumluS er = silahl adam>. Bu bondde de

iglonmigdir
.S.jtJi!,.rS irliuf
_,fi3.sU9;UE 6!
.s.ris c el"-ll
,tl.r* srd r.S-it3

<Onqdin nalok yalwarmadrnq,

Kag kata berdinq tawar,
D iv anii lii{at -it - tiir k 477

Tolumlu! bolup katrndrnq?

Kanrnq amdi yer suwar).
Onca nadon yalvarmadtn,
Nege yol verdin davar.
Silah taprb sertlegdin?

Qanrnla indi yer suvar.

(Owoller heg yalvarmadan sakitca vergini odeyirdin. indi silahlarubsan
deye dikbaghq edirsen? Ya tez ele vergini <ida, ya da qa-
nrnla yeri suvarma[a hazrlaS).

ES T a b a n I r !: <g#&J.i+i1ata6!! tewi=dabanl davo>.

el# r u p u n I u !: <!-i&lii tupunlu! tarrg=falimli, qrlgrqh bu$du.
&14&I'4 B ud u n I ug-b u k u n I ug: <rii5et4&I'4budunlug-bu-
kunlu! kigi = elli-obah adam>.
eJq B a k anl r !: <r-FisEJ4$aftanh!kadhrg = halqah qayrs).
CJ,*f a r r n I r g: <J Cl,J.s'4bediik karrnhg er = yeke qannh adam>.
Si f urun I u g: <clle,l-l3ku.unlu! aw = hisli, qurumluev>.
eliL S aIr nlr g: <-Jcjji"*sgph[er = sa[tnt, salrlanheyvanr olan
adam>.

C; 5o ! u n I u g: <iu$iLs6gunlug tag=selanh dap>

glfi" S aman I r g: <-,il iJi-"samanh! er = samant olan adam>.

Clil f a ! u n I u g: <_J &!13 lagunlug er = qovunu olan adam>.

d$a f u k u n I u !: <crit !1$i kukunlu! e1 = qrgrlcrmh od, alov>.
el$i f u I unl uE: <cg_r4&liliku1un1ug krsrak = qulunu olan qrsraq>.

[Qayda]:

S<izlarin sonuna !
[yani=hfllug va la!] gakilgisi elave edilse, onlarda iig
keyhyyet emela galir: 1) hemin egyaya mensubiyyot, sahib-
478 Mahmud KaS{ari

lik, yiyelik mezmunu yaradrltr; 2) moful menasl emale ge-

tirilir; 3) bu ci.ir sozler yer adr olur. Buradan bezi niianslar
meydana gxr ki, onlan izah etmedikco, bilinmir'
Birincisi, yiyelik, mensubiyyot, sahiblik mozmunu. Meselen, < Cl*.s+
.j bediik karrnh$ orD ve <.,r1 eJi,*' samanh! ar> sdzlorini gci-
tiirek. Bu, <<yeke qann sahibb ve (saman sahibi olan
adam> demekdir. Burada sahiblik var.
ikincisi, moful monasr. Maselon, oJ elix sarrfh! er) ve <h cli-ri tu-
ruplu! ya> sozleri <<sanltq xestaliyine tululmug adam> ve
<<qurulu, qurulmug yap bildirir. Burada moful monasl
var.
Ugiinctisii, yer menasr. Masolsn, (ginj talglag> ve <g)'i..;l turuflag>
sozleri <<toxum akilecek yer>) ve <durulacaq yer) menasl-
na galir. Burada isa yer menasl var.
Bu cehot de bilinmelidir ki, beq horfli sozlerin goxu iig herfli sozlerdon
amele gelir. Burada i g ile c! ka arasmdakr mena farqini de
vurfulamaq istayirem. c! ka bagqa manalar iigiindiir, i I
ise yalmz mekan isimlorinde olur. Meselon: <.il *-i' ta-
rr[h[ ew=buEdalt ev> ve <!F-i tarrfh[ = anbao>, ot+ &]
kuruflu! ya=qurulmug yay) ve neFS kurullu! = sedeq,
oxqabt> demokdir.
Bilinmesi i.igtin meni bir qismini soylamaye vadar edon sabeb budur.
Yazrda srrf isim olmayanlan yazarkrn 6J gekilgisini aytra
bilerik. u3f U c3! bahk h! okiia soziinde oldulu kimi ci!
gl hk ayrr yazia biler' <-i U .iri barakhg an sdzii de be-
ledir. Bu lekil lbitiqik gekli] daha do[rudur, giinki hem ol-
gtido, hem de yanda qtsahq var.
Divanii

dllj B u r u n d u k: cilov, buruntax.

,";j; B a s t n g a k: (J d+jr+ baqrngak er = zeif goriinen adam, onam

verilmeYan adam>.

,bi*' Sr ! r r g r k: stgrrqtn qu;u.

c!'r+i K a b 1r g a k: tabut. Bu soz 90x zaman olii tabutu iigtin iqlenir.
.i+F K u d h u r g u k: qrz uqaqlannrn insan gsklinde diizeldarak oy-
nadrqlarr bobek, kukla.

{.t+J K arr ngak: qarrgqa. Opuzca. <'t..ri kannga> dadeyilir.

ci+.l! B a I r r g a k: egqek gulu-
.i*-$ T o I a r s u k: ayaqdabanr. Bu soz en gox heyvanrn dabanr iigiin
iqlenir.

6-A B aEr rs a k <,ri5 &Aba[rrsakkigi = merhametli, miiqfiq

adam>.

,i** Ba I r r s u k: ba[rrsaq.
clr.lil B a I r r d a k: qadrn onliiYii.
,F-P K u r u ! s a k: qursaq, mode. Quq qursalrna da bele deyilir.
pal-
dl^i-S B u t u r g a k: pttrax. Frstrq goklinde gengalli bir tikandr,
tara ve baqqa qeYlara iligir.
&fiTabuzIuk: taPmaca.
ciu$ f o pul ! ak: yatayaqoyulan bir ot, topalaqotu'
cEu$ f oPul!ak: qulunc.
clG.rtr S rd rrga k: ciit [qoqa] drrnaqhinak, qoyun, geyikkimihey-
vanlann dtrnaqlan.
c!E-,,S K u d u r g a k: kaftanrn arxa etoklarindan biri'
Kad h r r pa k: gox iglemek iizi.indeneldeyaranan qabar.
citi:-,,fg

.ih+ g ad r g l r k: <6t+cil++baarghkyrgag=iiziimsalxtmlaflnagar-
daq dtizeltmek tigiin ayrilan apac>>.
 dt+i q a ? e g I i k326' abdalhq, periganhq.
d.r+ Ba ! r r I a k: <bagrrtlak> deyilen qug.
Ot f aw ar I u k: mal qoyulan yer.
.itgj f u r u k I u k: durgunluq, crhzhq.
,*-fTarr!lrk: anbar.
.i;$+ q o b u I m a k: almanm yansr, bir iizii. c!!l dilinde.
dt.i4 Q u m u q I u k: ayaqyolu, hela.
.rl3; ruk I u k: garrq tikmek iigtin aynlmrg deri.
Qa
.iffi f anukIuk: gahidlik,tanrqhq.
<.i$r*3 f u ! a k I r k: stizgec diizoldilecek agac.

Ll4j*" S a t r g I r k: ((,.J.jLi L&li. satlgfik nenq = satle e$y'.

,*;*, SarrIlrk:sanhq.
&n S t r u k I u k: <et+ ciby srrukluk yrgag = srnq (direk) di.izaltmek
tigtin hazrrlanmrq apac, diroklik a$ac>.
d$t So Euk I u k: (d.itjdtri., sogukluk nenq=soyuqluq tigiin ha-
zrlanmrg her nosne>>.

.iF$ 6 a b a k I r k: balqabaq tarlasr.

dLi:tg K a d a g I r k: qardaghq, qohumduq.
dlilS K u r u ! Iu k: quruluq.
,*-A K u r u ! I u k: sadaq, oxluq, ox qabr, oxdan, gedelec. Bu sozden
altnaraq <1ibJg ur5 ki$ kurugluk> deyilir ki, <<oxdanD me-
nasrndadrr.

326Bu sdz basma niisxeda arab olifbasr ila <c$r+ g+g+l+k geklindedir. Besim Atalay va
Karl Brokkelmann bu scizii oxumaqdan gekinmig (DLT, I, s. 503), yerinde noqialar
qoymuqlar. salih Miitellibov ise <gegalek> (TSD, I tom, bet 460) kimi oxumugdur ki,
bu da baba uylun deyil. iki q arasmda miitlaq bir samit olmahdrr. Hiiseyn Dtiignn bu
sozii <gtprghk> kimi (g rj r s.286), Segkin Ordi ila Serap TuEba Yurtsever (DLT-2005,
t ??q <ganaghk>, ginlilar isa <gagalak> (?) gaklinda oxumuqlar (DLT-ein, I cild,
s.527).
Divanii Wat-ilaiirk 481

dli,&3 K agrk ll lq; ((jd4ti"Ll p3q1k[kmiinqi.iz = qagrq di.izeltmek

iiqtin hazrrlanan buynua.

g, Sa r a n I r k: xesislik, cimrilik. Bu beytda do iglenmigdir:
,/t #,.r-rJf 3jt('...;fi Orl
-rt+,.iI J*t#0ittJJ-
<Nenqin tutar, bakleyii, ozi yemas,
Saranhkrn yrllayu altun yr!ar>.
Malrnr tutar, gozlayar, oziyemaz,
Xosislikden aglayar, qtz/, ytpar.
(Xesis adam mahnr mohkom tutar, hamrdan gizleder, oziJr yemez, xa-
sisliyi iiztnden hemiqe yoxsulluqdan dad doyer, qrzll' yr-
!ar, sonra da hamtstnr qoyub geder).
Otil I( a I u n I u k: qovun bostant, qovunluq.

.ili"t I( o n u k I u k: <r-11 .#li konukluk ow = qonaq iigtin ayrtlan ev,

ziyafet evi; mehmanxana, otel>.

.i";[ r a lu zm a k: ,<.i .!'j.5 taluzmak ar = atli-canh adam>.c! ka ile

de iglanir.

ejL M u g uz!ak: bal ansrna banzer milgak. Arluca.

[Qayda]:

Bu qism beg nov olur.

Birincisi, fe'lden yaranmr$ isim monastnda ola bilar. Mosolen: <boyiik-
Itik> menasl veran (dlilf ulugluk> kimi. Bu soz <r,''3till

ul$adhtr> soziinden altnmtqdtr, <boytdii> demskdir. Qu-

ruluq demok olan qili} kurugluk> sozi.i da beledir,
qr..(!U ari-i kurrndr nanq> soz{indan ahnmrgdrr.
482 Mahmud KaS{ari

ikincisi, bagqa bir gey iigiin hazrrlanmrg nesnanin adr ola bilor. Meso-
lan: <6Q ,#v srrukluk yrgag) va <6Q .!$G t.rkakhk
yrgac> sozlari kimi. Bunlar ((srnq [direk, qiiviil] dtizoltmok

tigiln hazrrlanmrg a!ac> va <<siizgec qaylrmaq iigiin ay-

nlmrq a[ac> demakdir.
Ugtinciisii, bir geyin yetigdiyi, bitdiyi yerin adr ola biler. Meselen:
(dli+ kabakhk> va <Ci!i! kagunluk>> sozlsri kimi, bal-
qabaq biten, qovun yetigen yer demekdir.
Dordiinciisii, bu anlamlardan heg biri nazarda tutulmayan strf isim ola
biler. Meselon: <cil.l+ bagrrlak>, (d+Ji1" srfrrguk> kimi.
Begincisi, mosder da ola biler. <cil3j turukluk> kimi; <cnzhq, durgun-
luq> demekdir. Bu soyladiklarim bu qebildsn olan saysrz-
hesabsrz isimler iigiin yol gosterendir, beledgidir. Yaxgr
tedqiq elesen, qaydadan konara grxan heg no tapflmaz.

d.l]JS Kiritlig: kilid, qrfil. <$!dli. JS kiritligkapu! = kilidli qaprD.

.s..llj K ci z e t I i g: <<cJJU.(Ji- 3 k<izetlig nonq = gozetilan, saxlanan

$eyD.
.st+ Q d k ti t I ii k: boyda balacahq.
.r&3i" Sog ti t I ti k: soyiidliik, soyiid bitan yer (sort kafla). <Soyiid
sahibi> demek tigi.in yumgaq kafla <scigtitliig>> demek la-
zrmdrr.
K o zii 9I ii 1q327..iJ+3 koziigliik titik = gil qab diizoltmok
Hs(g
"J+3
iigiin ayrrlmrq palgrqD. (Gil qab sahibi> demok i.igtin <ko-
zi.iqltig> demek lazrmdtr.

327 Segkin Ordi ila Sarap Tugba Yurtsever bunu <kiizaqlik> kimi oxumuglar (DLT-
2005, s. 338).
D iv anii lilI at -it - tiir k
..j.ljd T e m ti r I I k: damir aridilen ve siiztilen yer. <.rlj6 temiirliig =
demir sahibi>.
,.slj3 K o m ii r I ii k: kcimiir almaq iigtin kesilon alac va komtir qo-

yulanyer.S<izyum$aqkafladeyilse,<komtirliig=komiir
sahibi> monasl Yaranar.
.s,r.j f ebizl i k: hesed, paxrl|q. <-ltiEtt'rS#-iF"$l arunq tebizligi

kimge talkar = onun paxrlhgr kime zerer verer)'

.tJitl- T i t i zlik agzr burugduran sartlik, turqluq.
.$ri4 B ti q i n g e k: iiztim salnmt. Kenqekce.

.SjJ65 T egi rme k: devanin beline aqtnlan, iki terefdende iginamin-

mek i.igiin qoyulan sabet va sebete banzer 9ey' Ofuzlar
funs (.s;Js{ tigiirmek> deyirler32s.
,-r-iFi gakirt ii k: fistrq, piiste.
!sl.j)rs K o p e zli k: pambrqhq; pambrq biten yer. Adam haqqrnda de-
yilse, <-,il isl.j5 kepezlig en, yeni <pambrq sahibb qeklinde
olar.
.sl.i* Badhizli g: (.tl .sj-i+ bodhizlig ow=bazekli ev>.
.*t-jjs K i d hi zl i k: <.5-je c5l-jrs kidhizlik yiinq = keqe diizeltmak.
iigtn hazrrlanan yun). Yumqaq kafla sciylenso, <<kege sa-
hibi> demak olar.
.sIsl T e k izlig32e: qagqa at. Bu mesalde de iglenmigdir: < F-:*l ot
,yU! al at tektizligi ay bolmas=at qagqasr ay olmaz>>, (atrn
alnrndakr qa$qa ay olmaz, ayrn yerini tutmaz)' Bu soz bo-
ytik bir igi kigik bir iglo evez etmeya cahd edilonde deyilir.
!sl.i.- Sem i z I i k: semizlik, kokliik.

-r28 Bu, text-ravan ve ya kacavadir.

32nSeqkin
Ordi ile Saiap Tugba Yurtsevar bu sozii <ttigtizliik> kimi oxumuqlar (DLT-
2005, s. 583).
484 Mahmud Kalilari
.sJ-ts K o w e zl i k: erkoyiinltk. Bu beytda de iqlanmigdir:

ri.iL 4..$$ ul #^il

uJii
uF q.+4!5.l-ii3 C *c,.rji
<Egtip ata-ananqrnq sawlarrnr kadrrma,
Nenq kut bulup kowezlik krlnrp yana kudurma)).
Ata-ananr ciyiidlorini eqidib radd etme,
Nemet tapsan, arkoytinliik edib qudurma.
(Hamige ata-ana sozii dinle, onlann oytidlarini qulaq ardrna vurma,
egar nemata, var-dcivlata gatsan, arkoyiin olma, haddini
de agma).
.ils++ Q ago kl i k: gigeklik, gigek biten yer, giilzar, gi.iliistan.
!5J5-ls Kepakl i k: kepaklik, kepakqoyulanyer,<.fggkspoklig =
kapak sahibi>.
.$ri: T ii w e k I i k: serge vurmaq iigiln (iiftirtilerak diyircok atmaq
yolu ile) oyulan agac budagr.
.sJslB i t i k I i k: <.tjU 4q bitiklik nonq = ya yazmaq iigtin
hanrlanan nesno)), ((-rl dJs+ bitiklig er = bitik sahibi>.
,-stsk K e d ii k I i.i k: <jS.sls'js kediikl{ik kidhiz = yaprncrhq kege,
yaplncl tikmek i.igiin hazrrlanan kega>, ( Jl .rlsk kedi.ikltig
er = kega sahibi>.
.ils3 K Udh ti kl tig: et .s'ls3&rj,,.l rglgktidhiikltiger = i$i_giicii
olan adam>. Bu soz tak halda igladilmir.
d-Is. Ji T i r e k I i k: diroklik agac yetigan yer, qovaqhq. Yumgaq kafla
1<-11ri tiraklig or = direk sahibi> demekdir.
d.ls.

ts.ls3 K e r e k I i g: 1,.s.1s..f tslcjf .rjuJ+bu nanq ol bizga kereklig = fu

nasne biza lanmh drr, geraklidip.
dlr,j{ B e g i k I i g: lqoit_,;f !(Jr.ir begiklig uragut = be$ikli, eli ugaq!
qadrn>.
Divanil Wat-it-tiirk
.*15:t1 Td ge k I ik: (iriJi.-SJ#,ltogeklik bargrn=doqeklik parga>. Soz
yum;aq kafla deyilse' (J r.il(Il togeklig er=do$ok sahibi>
monaslna galar.
.$5*t3 K oqi kli k: <-1e1c$f*i3 kogiklikyer= kolgalikyeu.
.s{rS T i k i k I i g: (oi.rr55jtikiklig ton = tikilmig paltar)).
.ilr5-1 T 6 k ii k I ti g: <Lj.ilid tokiikltig tan! = tcikiilmiig bugda>.
Tokiilmiiq bagqa gey iigtin de bu soz iglanir.
4!rli B i I e k I i g: (s,j4 L55li .r53 kiigliig-bilaktig kigi = gticlii-
bilekliadam>.
.s5! B i 1i gl i g: (cl.il'rjKlibiligligkiqi=bilikli adam, alim>.
.rK! B o li k I i k: (iF.'J5-!boliklik kapaz=fitil diizaltmek tigiin ha-
zrrlanan pambrq>.
.rl5,l3 K o I i.i k I ii g: <-J ,.slsl3 kciliikliig er - yiik daqrmaq ve minmak
iigtin koltiyii, heyvant olan adam>.
.rls.t Ko I ik li k: ((J#.$ilSkdliklikyer=kolgalik yer>.
.s+; B t r ti n g i.i k: biirtincak, qadrn bag orti.isi.i, btiriintilocak nasne.

Ls+li B i I i nga k: (ctq.t+Jibilingak nenq = ofrunun, yaxud bag-

qaslnln elinda olan ogurlanmrg maltn adr; agyayi - dolil.

H.r-t'i; arlr bilingak bildil deyilir ki, <ogrunun elindeki
ogurluq mah tanrdr> demekdir.
!slj. Ji T e r i n 9 a k: bir pargadan tikilmig qadrn garqafi.

[Qayda]:

Bu qisrn beq ci.ir olur.

Birincisi, bir qeyin yetigdiyi, bitdiyi yerin adr ola bilar. <t-il]3*. sogiit-
liik> kimi, <soyiid biten yer> demekdir. Yaxud bir geyin
486 Mahmud KaS{ari

qerar buldugu, qoyuldulu yerin adrd11. 11u5'J!3 kepeklik>

kimi, <kepok qoyulan yer> demekdir.
ikincisi, adr gekilen nesnenin diizaldilmesi iigtin aynlan geyin adr ola
biler. Masalan, <irl-.rr "ilt,j,l togaklik bargtn>. Bu, <dogak
diizaltmek tigiin ayrrl an parEa>> demekdir. < tii'Je qJf 6t4 J
.$sJf bu yrfag ol kapu[ka tiroklik> scizti da beledir, yeni
<bu alac o qaplya dirak iigtin hazrrlanmrgdrr>.
J', ..
UQtinci.isii, a$yanln ve insantn yaradrhgrnr, tebietini ifade edan mosder
ola biler. Meselen, ((,-s.!j3 kowazlik>, (<dJ5+ yigitlib kimi,
<erkoyiinliik>, <genclik> demekdir. isim saydrgrm bu iig
menaya golirse, soz bi.iti.in tiirk dillerinde qahn ve ..S sert
kaf ile [yeni-hk/lib gekilgisi ile] iglenir. Bagqa ciir deyildir.
Dcirdiinci,isti, sciz adr gakilen nesnenin sahibi manastnda ola biler. Mo-
solen, (Ql ltJf.lJ bilaklig er>>, <<-,tl r.rl5+ bitiglig or> kimi.
Bunlar <qiiwatli bilayi olan adam> vo <kaprz sahibi olan
adam> demakdir. Bu, arablerins3O
'cr,y-u E LJ..J stizii ki-

midir.
BeEincisi, s<jz maful menasrnda ola bilor. <(dl ,-5.15.1f lJ u'i't.*! bilik kigi
ara tiliikliig ol> ve (!sl*i.3.ildil tcigaklig togab sozleri ki-
mi. Bunlar <bilik adamlar arastnda iilegdirilmigdir, bo-
liigdtiriilmi.iqdtir> vo <dcigenmig doqak, doqeli doqak> de-
mekdir. isim bu son iki menaya gelirso, soz hokmon -ligl-
liig gekilgisi ila iqlanir. Bagqa ctir ola bilmez. Bu isimlerin
(iig harfli isimlarde) hamin menalan ifado etmasi tigtin soz
qahn heca ilo bitirse ,.5 qahn kaf, yeni -lrk gakilgisi, ince

130 Orablerin sozii beledir: ni:xyg-r. E racul-tamir ve labin>, yani harfen ((xurma-
lAt
lanmrg va siidlenmig adam>, yani <xurma ve siid sahibi olan adam, xurmasl va stdii
olan adam>. Bu sciz nesne sahibi olmafr bildirir.
 heca ile bitirse .5 yumgaQ kaf [yeni -lig gekilgisi] elave
olunur. Son niimunolarda ise ! ! [yeni -h!] arttnltr. Bu,
deyiqmeyan, sabit qaydadrr ve onun tiirk dillorinda pozul-
dulu heg vaxt miigahide edilmemiqdir'

HoRFi HoRoKori, uQCrNcu uenri

iriNci
SUKUNLU OLAN 6}IT3 Po'oLLAN BABI

o+iti B aI rkgrn: bahqcrl, bahqyeyanqu$. Orebleronamalikiil-xarin

deyirlor.

$r$ Qugurdan:ugurum.
Uy-A K u r u g j r n: qurgugun, (iki moxrec arastndakt jj ile). Oguzlar

bu sozden bir srra herfleri atarcq11g,Jd,e kuqun> deyirler.

ir*.j$ B u d u r s I n: bildirgin- Bu beytde do iglonmigdir:

Cr*t{.$ ejl
rr$i.rJ dll
<Oztim meninq budurstn,
Otr amnq gaklanun.
Menim qelbim bildirgin,
Onun odu galxarur.
(Menim ruhum bildirgin kimi onun e$q atagi iizorinde uqub harlenir).
iji,ii6 T aw I g a n: dovqan. <cAOti,i'iitawrglan ytlt = tiirklorin on iki
$

ilindsn birini adr>.

Oli.ii6 Tawu$ Ean: njf OU..i6tawuqlan okiiz = Uggaherindenaxan
gaytn adt>.

irEif+ Qap r t g a n1 (Otiifilssi,S.Jf c,r! s bu rt ol kigigo gaprtgan = bu

it hemi;a adamtn iistiine cumandtr>>'
ogs Moh*rd Ko''Eori
Ol:1n Q a p rtpa n: <.,r1Ouit+gaprtgan er=cellad, adam boynu vuran)).
Uy$urca.
OU:i* S ap r tga n; ((OUi+-'&.ed d,l 3l1 bu at ol kudhruk saprtgan =
bu at hemige quyruq yelloyir>. itin gorek isteyanda ve ya
sahibini gorende quyruq bulamasrna da bela deyilir.
Olii-rs Kad h r tgan: <-,rl Olii+kadhrtgan ar=kimseya boyunaymeyen
adam>. inadkar, ters heyvanlara da bele deyilir.
Ouij-i Tarr tgan: xgL:':,1 tjt#df .jsbuerol telimtarrgtantgan =
bu adam goxlu toxum akdiren adamdrr>.
otii-g Ku r r tga n: <..lEijeil#.Ji-rl s+ bu er ol tolim iiztim kuntfan
= bu adam goxlu i.iztim qurudan kimsedir>.
OUij T ozr rIan: <Otii_idlJ$#cjf ol Ji buat ol telim toprakto-
ntpan = bu at torpaqdan goxtozqoparan atdrr>.
O'a]"ii B o g u tg a n: (OU{'-'rOJcJf ofsi bu ot ol karrn bogutfan=bu, is-
hal yaradan dermandrn. Qox vaxt bir geyin qatrhlrnr,
sartliyini yumqaldan nasnayo de bele deyilir.
Oli!6 Tagr tga n: ((Oli*i,i_r&#t$l df Jsi buerolewinqetalimta-
war taqrtlan = bu adam evine mah gox dagrdan adamdrr>.
Baqqa gey dagrtmaqda beledir.

Otriji3 Ta gr tgan: (Oli*i3gil .Jl c,l3 s buot ol aqrgtagrtgan = buod

qazail gox dagrran oddur>.
6tii.tl Ka$r tIan;11 6tiiiicFJ cjf .j _*buerol etinkaqrtgan = bu
adam bedenini gox qagrtdrran adamdrr>.
OU$ Kakr tga n: ((otiiSi,Fg*df J _r.. buarolmani tutgr kakrt-
gan=bu meni gox asabilaqdiran, cantml sxan adamdrr>.
OuiilS K a I r t g a n: (c,ti:$ # djt.Jf J e bu ar ol atrn telirn kalrtEan =
bu adarn atrnr hemiga gahe qaldrran adamdrr>.
Divanij Wat-it-tilrk 489

Ol;ia K a ma t g a n; ((Oti:.n3i$,JicFs bu ktin ol koz karnatgan = bu

gi.ineg gdzti qamagdrran gtinagdir>.

OU:,.e K o m r t g a n; (ut*iiulit ogul mani awge komttgan =

"+"&f
oflum meni ev ilgiin qeribsedir>. Bagqa qeylar iigtin danx-
maq da beledir.
Oti:3 t<an a tIa n: <411i:i6O;,Ji ,Js Uu ot ol burun kanatgan = bu

derman hamiqe burun qanadan darmandtr>.

6ti:.6 6 a n t t g a n: ((6U:$.sJ df dsi ogdi ol arig kanrtgan = terif o
adamt hemiqa vacde gotirir, cogdurur>.
o6.x Ba turga n: u..lbii.l-df u.tlia bu kigi ol soz batur$an=bu
adam daima sirr saxlayan, sozi.i gizleyen adamdtn. Ana-
loji hallarda da bela deyilir.
oBS Taturgan: nclE.ftc'l"l ..Jf J,ei buerolagtaturgan=buadam
qona[a ve bagqalartna yemak daddrran adamdrn. Hemin
soz bu geirde de iglenmigdir:

OEFo-jl .e!l
iii .dL'
,',l.; ,{--3 v'v

Oli-i+ A*y ri;d,f

i-iJ rlf ,#*il
<Ordi aqtn tatur[an,
Yawlak yagrg kagurgan,
Olrak stisin kaytarfan,
Bastu oliim, axtaru>.
Agrnr daddtrandt,
Pis yagr qagrrandt,
Olraq qo$u$unu qaytarandt,
Ottim basdt, apardr.
490 Mahmud Ka{igari
(Bir igid haqqrnda mersiya deyir: gox qonaqperver, sexavatli adam idi,
pis diigmani qagrran, ograq qo$ununu geri qaytaran igid
idi, gox heyif ki, oltirn geldi, onu apardr).
O6jii T o p u r ! a n ye r: ayaqbasan zamantoz qopan yumgaq tor-
paq.

0b fu S ub z E a n33l' magathq, miisalman olmayanlarrn qebris-

rJ

tanhfr. Bu msselda de iglanmigdir: < Otii.u"Lo.[.3] l.r gti;11*

o't-.$.tr lr subuzEanda ev bolmas, topurganda aw bolmas
=qebristanda ev olmaz, yum$aq torpaqh yerda ov olmaa>.
Ov ancaq suyu, bitkisi gox olan yerda olar.
OlS-l+s K a b a r E a n: qabartr, sivilca. Bedanda qa$lnma vo heraret
iiziindan y ar anan qabartr.
Oti-i! K atu r! a n: <Oti,-E,Ji3f .Jf _j.sbuar ol <iki.ig katurfan=bu,
gox qatrla-qatrla giilen, deyib-gtilen, gox gan adamdrr>.

ob-lle K o pu rpa n: < ob.,rlior*&itr.Jl j .ll bu ar ol tagrgyerdon

kopur$an=bu adam daqr yerden qoparan adamdrr>. Bag-
qa geyi qoparmaq baredo da bele deyilir.
Oti,-.13 TodhurIa n: <Ob1ICJ .j.s
Uuarol agr!todhurgan = bu,
cjf

ac adamr doyurandrr>. Bu soziin esli <clbt3 todhlur-

fan>drr.
Oti_ll+ S r d h rr pa n: <Oli_,r.i* fJri" df -j _s bu er ol srdhrrm srdhrrgan
=bu adam slynm slylran adamdrr>. Her hansr bir baqqa
geyi sryrrmaq bacarrgrnda olan adama da bele deyilir.
oti-i$ K a y t a r g 2111; ((gEJS';JiiJdl-fu1 bu alp ol yalrnr kaytarlan

=bu, dii$moni qaytaran, qaglran alpdrr>.

331 Yanhqdrr, dolrusu <suburgan> olmahdrr, qiinki <suburgan>

sozii hamin menada bu
giin de iqlenir.
Divani)
kaqurgan
ori-* K a g u r g a n: <oLi'-,rr'l "St tjf -i e bu er ol konuknr
= bu, qonagrnr qagtran adamdrr>'
OE;i Kagurga n: <oti'*$ L#dt J sibuarolkigi332kaqurgan =

bu,adamtqaglranadamdtr>>,(yanrnabiradamgalenda
esabilegir, cant stxtltr, tokebbtirlanir demakdir)'

0ri_,r$ Kad hr rIan: <obl$osoJl .Jf .i Ji bueroleron boynrn

kadhrrlan = bU, oren boynu aydiren adamdtr, bagqalarrna

boYun eYdiran adamdr>.

OEjji Tagurgan: (oEJ,J6C*^il,Jf olt gl buotol aqrgtaqurfan=bu

od homige qazant daqtran oddur>' Sel hovuzun suyunu
dagrranda da bele deYilir'

OE-fu K a k u r ! a n: xamiri yaplayogrulan bir gorakdir, ki.ireda ve

Ya tendirde bigirilir.
Ori;h Ka wu r g a n: <OG;ill$ldf .s)+3,bu bilaztik ol bilok kawur-

gan=bu hemiqa bileyi sxan bilarzikdir>'

OliJ"l Tamu r! a n: <Oti'!cJr,Jf &lJi bu olul olburnr tamurfan
=bu u$aEtn burnu hemige axlr' qanaylr>'
0e*- I r z P a n: saxsagan'
Sa

a-FlS Kud hu r Iu n: qu$qun, yoherinqu$qunu'

Oti.ij Turug pan: <(Oli.ij"#Y* g#,Jl i srbuerolkigi birletutgr

turuqfan=bu daima her kase qarql gxan adamdtr>'

6ri.if a.fi,Li* Sa t r$ga n- a I r q ! a n: <df -lY gri''il 6li't'i""1tS;1 -'rVl

olar ikki tawar satrggan-ahqganlar 01333 - onlar birlikda

rl2 Basim Atalayrn yazdrlrna gora, basma niisxedo bu soz (tS s'i'' kigiga> gaklindadir'
guruaa ngr, g"tilgirina itizuri yoxdur. Dogru variant <kigini> olmahdrr (DLT, I' s'
518). Bunian iki maddanin misallari(<bu ar ol yalrnr kaytar$an> va <bu ar ol
"uu"iki
konuknr kagurgan>) buna dalildir. oradakr <yagtnt> va <konuknur sozlarindaki
<nr>
qakilgisi bizim dediyimizi tesdiq edir.
:r gu m366ade olin bezi sahviar Besim Atalay tarefindan diizeldilmigdir va biz dolru
variantt yazdtq.
492 Mahmud Kaslart
mal ahb-satandtrlar>. Bagqa bir deyigla ((Oti.iii 6ti.ii* sa-
trggan-tawrqgan)) da deyilir. Bu scizlar q1r5r snffl>) vo (dS
tawdr> sozlarinden ahnmrgdrr, <satdr-sovdu)) de-makdir.
O'i'lli B a k l $ g a n: <r.Jl 6ti.&irrY;r-*scjf ol kili birla bakrggan ol = o
her kesa goz ucu ila baxan adamdrr>.
ap;i,l T o ku I ga n: (Otitiiiciyi1dt.j di ol arol yawlak tokuqgan = o,
yaman garplgan, qovgagr, ceng ategini qrzrgdrran adam-
drr>.
Oli*ii* S owu $gan: soxulcaniiztindan olansarrhq xestaliyi, bu. qa-
nnda bir ilandrr.
Oti-J:! B rg rlga n: elda, ayaqda, yerqabr$rnda olangatlar.
ou$ Tupul !an: (ou-l+3,.!. kok tupulgan=birqug adr>. Guya bu-
nun qanadrnda polad var, dalrn burnuna vurunca delib o
biri tarofe kegir. Bunu mene gox yaxgrhgr dayen bir adam-
dan egitdim.
ouS Tup u I Ia n: qgu$,.;.Jf ,j.lr buarolgorigtupulgan = bu,
doyiig seflerini yanb kegan adamdrr>. Bu s<iziin asli < -d
csjj tomtir tupuldr> soztindan ahnmrgdrr, <<demir dolindi>
demekdir.
OUly Otil$ K a t r I ! a n - k a r r I g a n: <Otil-F OUt$"#yar*.,s.Jf _j j;
bu or ol kigi birle tutgr katrlgan-kanlgan=bu adam her kese
qatrlan-qangan, hamr ila qaynayrb-qan$an adamdr>.
Otilj Ku rul Ia n: <,.rli'13 6j5;+..Jf .j 3; bu erol sinqiri kurulgan =
bu hen'riqa sinirlanan, asebilegan adamdrr>.
irtil3! Ku tu I ga n: (OtifieO*Fjdl,.rl sbu erol yagrdrn kutulgan = bu
hamige di.igmanin elinden qurtulan adamdrr>. Bagqa gey-
lerdan qurtulmaq da beladir.
Divanij Wat-it-tiirk 493

OU$ f apu I ga n: (OUSI$S,Ji.suulrbu lenq ol kapulda kapulgan

=bu daim qaprda slxl$an geydir>. Baqqasr da beledir.
Orilrii Ko $ulgan'H gtil*ii};6yillL,)l a;f.'9;bu kuzt ol sag|kbirla
kogulgan=bu, sagrlan qoyuna qogulan, qatrlan quzudur>.
Bagqasr da beledir.

6rilL So !u lga n: ((gtili.,dl..,lrr.df ..iiJi bu suwol tawraksogulgan

=bu su torpaga tez hopan, emilan, sogulan sudun>. Bulaq

riz suyunu sorsa (sogsa), yena belo deyililll+.

6ti$LOti$'3 t<a k r I g a n-s o k ul g a n: ((6ti&OU$3f r,Jl.j e buar

ol tolim kakrlfan-sokulgan=bu hamtntn xorladrgr, itele-
yib-yrxdrgr adamdtn.

O6-fi f u t u r k a n: diiyt, geltik.

OEJ/6 Tag r rkan: n.sljlSOlSJiftagtrkan kozltig = dombagoz>.
ot!-l+* S a k r r k a n: boytk sigan, sigovul3-rs.
ott+ B i t il g e n: <cJf ots&s&.i -sbu ersiiga bitilgen ol = bu, adt

daima orduya yazir olan adamdtr>.

OISl-f T e r i I g e n: <&lsl-f .# .Jf Oisi .,,YJi bular budhun ol tutgr
terilgen = bunlar her zaman toplaqan [bir yere] bir boy-
dur>>. Toplanrb-dagrlmaq adeti olan her ;ey beladir.
oES K o t ti r g e n: <ou$ 4.Jl li.l+ uu bugra ol ytik kotiirgen =
bu har zaman ytik gotiiran erkok devedir>'
Ou-1!$ K e g i.i r g e n: <OK-# ctr t, cJl ..sl+ gl bu beg ol yazuk kegiirgen =
bu, giinaht daim balrglayan beydir>.

la <So[maq> scizii bezi dialektlerimizcla. canh danrqrq dilinda bu giin de iqlenir. <inak
muslugu sogdu=inek musluqdakr biitiln suyu (afzrnr sudan ayrrmadan) sogdu. igdi,
igine gekdi>. <Vali hamrnt sogdu = Veli qumarda hamtnt son qapiyina qedar uddu>.
.t-ts Basim Atalayrn verdiyi malumata gdra, bu soz basma niisxede <saktrkan>. yazma

niisxede <srkrrkan>drr. Sonuncu imla dolrudur (DLT, I, s. 521).

494 Mahmud Kagari
Ots;S Keg ti rga n; (gtsJi3uil #.JlJ * buerol telimrg kegiirgen=
bu homigo gatin, zor iglari bacaran adamdrr>. Bunun kimi,
(oE-ft -oEjlewilrgen-tawi.irgen> de deyilir. Bu bendde de
iqlenmiqdir:
OE;f gf3t ua
os..;q3 C oi_*
Otsr:S .el]f -l-lt
JJ'Jf ji qe.r-sii

<Yagr otrn ogiirgen,

Toydrn ant kogiirgon,
Iglar tiztip kegtirgan,
Tegdi okr, oldiirii>.
Ya[r odunu sondtiran,
Ordudan onu kogtiran,
igleri i,izan, kegiron,
Doydi oxu, oldiirti.
(Bir bahadrnn <iltimtine afr deyir: oliim savaglartrun odunu sondtiren,
onu ordudan grxaran idi, a$rr, gatin iglori bacaran idi, ona
feleyin oldtirticii oxu daydi).
OUA Qewtrgen: <OtsA6f $df J 31 buerol talim okgewtirgen
=bu, oxu hemiqs geviren adamdrr>. Bu, oxu drrnaq tiste
gevirmekdir.
OE-rl K o s ii r g a n: kostebeyin bir ncivii.
OJs-fi T ii q i.i r k ti n: vales afacr. Bir dilde.
o[s$ K ii w ii r g o n: da! sofanr. opuzlar buna <c.rts# ktimtirgen>
deyirler.
ou T e m ii r g e n: ox temreni, ox uclugu. Opuzca.
OrsJ* T a g ti r g a n; <(OEJii 1131
ei,il df .j .11 bu ar ol r9r[ adhakka to-

gtirgen = bu, igi dizo gotiron, igin axrnna glxan adamdtr>'

orss Kd lergon: <ots$.Jf e.,1.lu buatol kolergen = buhemi$eqar-

nr kopen ve yrxtltb yere yayrlan atdtr>.

Ots& S omtrgon: <Ots-il.*idtJ s+buer ol siittig somiirgen =

bu hemiqa stidii siimi.iran adamdrr>. Bagqa geyi siimtirene
da belo deYilir.

OtsJi S I r ii I g e n: <(OtsJi*# C,.r:t ur: df -j gl bu er ol tegme yerden

tutgr stiriilgen=bu hor yerdan qovulan, siiriilan adamdr>'
OtilJS Ke r i I g e n: <Ol{li 4l .suebu nonq ol karilgan = bu daima
garilen nosnedir>. Derinin gerilmesi, uzanmasl' dag tepe-
sinda buludun yayrlmast da belodir.

OIJUJS Ka ri I g e n: <OltLS f cJl-)t Jibu er ol telim korilgen = bu dai-

ma garinen, asnoyen adamdro.

OtsJ-i T i r I i g o n: <i.rltl-f Cit-,

ji't,i J .r.. bu er ol edhgii sawrn tirilgen
=bu hemi$e yax;l iinii, adt-sanr, gohrati olan adamdtr>'
Ol-{-i T e ri I ge n: (Ol$-ill+..*r,Jf c*;Usi Uu nanq ol bir-birge teril-
gsn=bu hemigo bir-birinin tistiine ytgrlan, qalanan nasno-
dio.
glSJ*3 K asiI ge n; ((!l5-l''E,Jf .*s bu yrp ol kosilgon = bu ip daim
kasilan, qopan iPdir>.
gr5.L5. S ag i I gon: <gl5!t""df Og53Ji buttgiin ol seqilgen = bu
hemiga gozi.ilon, agtlan dtiyiindiir>.
c'ul* T ii g ii I g e 1; sgtsJs.t,Jf :** bu yrp ol tiigiilgan = bu har
zaman diiyillen iPdin.
6uli1 Tiigiilgen; (6slit ajSi6"$t.Jf -j-ll buer ol tutgrkaqr-
kozi ti.igtilgon = bu, hemiga qaqr-gozii gattq, diiytilen, qa9-
qabaqh adamdtr>.
496 Mahmud Kasrtari

[Qayda]:

Bu qism beg ciir olur. Bu, !! qismidir, .5 ge qismi da beladir.

Birincisi, gciriilen iqin daim tekrarlanmaslnl vo oz tabiati tizra sadir ol-
masrnr gostarir. Maselan: (Oti; c/j .Jl &f Ji bu ogul ol
burnr tamrr,Ean336 = bu ugaSrn burnu homiqe axandtr>> ve
<r,lL{-! Cgt-,3i1 df .j .* bu er ol edhgti sawrn tirilgen = bu
hamige yaxgr tinii, gcihreti olan adamdrr>.
ikincisi, sifatin artibutlaqan qeyden bagqasrna kegmesi va atributlaqan
geyin sifat i.igtin davam etmosidir. Mosolon: n .ri.Jf i s+

Otil-i bu ar ol tonrn kurutgan = bu, tez-tez paltannl quru-

dan kimsedin ve (OslL S_r- ,Jl _j s bu er ol suwug so-
mi.irgen=bu hemige suyu siimi.iron adamdrr>. Bagqa gey
stimtiran iigiin da bele deyilir. Bu qismden olan biitiln
mticarrad isimlar sert kafla, sifotlor ise yumgaq kafla galir.
Ugtinctisii, atributlagan geyin maful menasrna golmesidir. 11 6tiJ36.Jf.j -*
a1u.tL bu ar ol kakrlgan-sokulgan = bu hamrnrn xorladrfr,
itelayib-yrxdrgr adamdrr) va (OLili* Ls-,r* O.r-r*.Jf -j gl bu er
ol yerdan-yerga stiriilgen = bu, yerden-yero qovulan, s{iri.i-
lan adamdro sozlorinda oldugu kimi.
Dordtinciisli, failin istamadiyi, arzu etmadiyi igla vosflanmasidir. < rl
Ot+f O3-*, dl .#
bu kigi ol sozi.in unutgan = bu, soztinii
unudan adamdrr ve (OlJ'!5'' dl gJii sl bu tiigiin ol seqilgon
=bu, gdzillen. aqrlan dtiyiindtio sozlarinda oldugu kimi.

3-16 \'nr-u ve basma niisxalerda <otc; yumurgan> imlasr ile kegan bu soz aslinda
u.rti,! tanrurfan> olmahdrr. Biz areb hart'lali ile <crli,-ri yurnur!an>. latrn harflari ila
<tamur$an> gek linde y azdrq.
Divanii Wat-it-tiirk 497

Beqincisi, bu menalardan heg birini ifade etmeyen soziin oztintin

miicerred isim olmasrdrr. < oB.ri( kiiwiirgen ttt - f,ag olaru>
s

v3 ((6ti-&i6 tawugfan = dov$an> kimi.

Rum olkesinden Qine qeder biitiin o$uzlar ve kogerilor davamhhq bil-
diren c3 ka va ! ! herflerini qrsahq iigiin atrrlar.
Taloffiizde sifetlor arastnda kigi va qadrn cinsi yoxdur. Bu ancaq soziin
goliginden anlaqrlrr. Menim bildirdiyim hsr sifet ve goster-
diyim her dlgii, her qayda bu qisme aid deyildir. ister d6rd
herfli, istorse de dord herfdon arttq olan fe'llerdo bu qay-
dam tetbiq etmak do[ru olmaz Ulu Tanrr izin versa, bu
gey lap tezlikle izah edilocekdir.

HoR NOV HOROKOSI iLO iriNCi HORFI

SUKUNLU OLAN .J[hi FO'LOLOL BABI

Ay$ Sundr I a g: at ququ,gayr qu$u.Bu maselde de iglanmiqdir:

('-sW OJfuj t.ll,L.rl r/",! ey-e sundrlag r$l armes ortki.in
tapmak = xmnan doymek at qugunun igi deyil>. Bu soz
gticlii adamtn igini gormek istayen zaif, ctbz adam haq-
qrnda deyilir.

CXi-S K a r ! r I a g: qaranqu;.
f arlt Eag: qaranqu$. Yuxarrdakr sozdengevrilmigdir.
Cll-+
eP+ f ar Palr [: Talas yaxrnhprnda birqala adrdrr. Osilyazrhgr be-
lodir: glnj
dsiS T a m E a I r k: kigik ibrik.

337Bu sdz hor iki niisxodo ((Os$ kewiirgan> geklinda verilsa de, yanhqdrr (DLT, I, s.
525), dofrusu burada yazian variantrdr.
498 Mahmud Kagdari

dFi: T a m g a I r k: bir adamhq si.ifro. Osli <gl,i"i tamgahp> olub dam-

!a vurulmug demekdir. Xaqanl ar oz ibriklerini ve siifre-

lerini mohiirlayirlor ki, bagqalan istifade ede bilmosinlar.
Bunlarda bir adama yetacek qader yemek ve igmak olur.
Beleliklo, <tamgahg> sozii hor kigik siifre ve ibrik iigiin
timumi ad olmugdur.
dlLl T a m E a I r k: xaqandan bagqa kimsenin iizarinde yemek yeme-

mesi iigiin damga vurulmaq iigiin hazrrlanmrg siifre. Mox-

recleri yaxrn oldufu tigtin g ! harfi c! ka horfine gevrilerek
deyilse da, sohv saytlmaz.

dlyn Sa r m a g u k: bir erigta novti. Bunun xemiri noxud boyda ke-

silorok bigirilir, xestalere ve zeiflore verilir.

li&y Sarmusa k: sanmsaq.

e--fu Samu r s a k: sartmsaq. Yuxarrdakr sozden gevrilmigdir-
r.illJi K u r g u I u k: qrsahq.
.i"Yi9 K r zl a mu k: qrzrlca,qtzlcayabenzar sivilceler.

de.i6 K a$EaIa k: cirdekdan kigik bir su Qu$u, qaqqaldaq. Bu beytde

de iqlonmigdir:

-;El .si-11 u-it\ l.r5.i:

'f
Jq 6iL slL.jiS -.-,,5 r itti
<Tanqda bele k<irso meni ordak, atar,
Kalwa kortip kaqpalakr suwka batar>.
O_rdek meni o goldo tamransiz ox atan gorse,

Qagqaldaq tez suya cumar.

(Ordek meni bu sularda tomrensiz oxla gordiiyti vaxt qagqaldaq tez su-
ya cumar. Guya ki, man ordeyi qoyub onu vuracai4am.
Halbuki heg birini vura bilmerom, gtinki oxum tamran-
sizdir).
Divanil lii{at-il-tiirk
,.slk! B e I g ti I ii g: (LtiUcrJli! belgiiltg nenq = belli olan nesno>>. Bu
atalar soziinde da iqlenmigdir:.sJl{ li iGl .eeti cf,t$ bot-
daq buzapu cikiiz ara belgiiltig = oki,iz olacaq buzov bel-
lidir, oktiz olacaq dana oktizler arastnda bellidiu. Bu soz
her ci.ir perspektiv ved edon igid, qogaq genc iigiin deyilir.
.s133 K ii z k ti n e k: lagrna banzx bir qug. Hava udmaqla yagayr.
.}iuii K a d h n a ! u n: ndFUli Ofi kadhrn kadhni[un= qayrn, qayna-
talar>. Kiirakenler iigiin soylenir, ard-arda, qoga sciylenir.

Gl.l'.ri Sa nd uvag: btilbtil. Haminsozbubenddadeiqledilmigdir:

6Y-.i";!lr-i*
C)iJ J$ lr-[.
Gtg'ri t---]fi
J3f

.rr*i*l.,-ii 43J
<Sondan kagar sundilag,

Monde trnar karlrlag,

Tath! otor sanduvag,
Erkok - tigi ugrugur>.
Sondon qagar at qugu338,

Menda dinar qaranqu$,

$irin-qirin <itor biilbiil,

Erkek-diqi ugugar.
(Yaz qrga deyir: at ququ senden qagar, qaranqu$ mende dinceler,
biilbiilse coh-ceh vurar, biitiin quglar yazda ciitlsqerlsr).
-Lr-ri M ii n d a r ii33e' ipokla bezenmig gelin otagr
Beq herfliler bitdi.

338 Segkin Ordi ile Serap Tulba Yurtsever sundrlag qu$unun admr <gaqraqqugu kimi
(DLT-2005, s. 467) gevirmigler.
33e Salih Miitellibov (TSD, I tom, bet 481) ve Segkin Ordi ila Sarap Tulba Yurtsever
(DLT-2005, s.345) bu scizii <mundaru kimi oxumuglar.
500 Mahmud Kasdari

ALTI HORFLiLER BOTMESi

HOR NOV HOROKOSI iTE .Jq'3 FO'OLOLOL BABI

.s-)rtJ T izil d ii r ti k: bagmaq, mast kimi geylorin ucuna tanlan pullar.

.s]'*13 K <i zii I d ii r ii k: at quyrulundan toxunan tor, goz qama;an-
. da, aprtyandaiistiine qoyulur, (.r13 kdzliib da deyilir.
ls.tLl,i+ Q i ni q tiiliil3a0' bir a$acrnmeyvesidir, findrla benzayir,
a[t, qrmztst olur, yazda yetigir, yeyilir.
!s]:rt3 K ii m ii I d ti r ii k34r' atrn sinosinden kegirilen qayrg.

d;'rfi" S ak al duru k: ipekdsn hortilanqaytan; papaErn bagdadur-

masl, diigmemesi iigiin gene altrndan kegirilerek ba[lanrr.

dJ'rt$ K a I a I d u r u k: kigi adr.

YEDDi HORFLI SOZ

rgr*t Zar E u n g m u d342'etirli bir ot n6vii, fesloyen' Bu soziin

larscasr (.*i; d{ belong mtigbdiir343.

Salimden olan isimlar kitabr bitdi.
siniNci cirniN soNU.

340 B.Atalayrn qeydine gdra, her iki niisxado (Ls'j,il Fnigtiiriik> geklinde gedan bu soz
eslinde <ginigtiiriik> olmahdrr. Qiinki Qinde yetigan bu meyvanin adrndakr <Qiu s<izti
da bunu gcistarir (DLT, I, s.530). Bu sciz Salih Miitollibovda <ginigtiiriik> (TSD, I tom,
bet 482). Hiiseyn Diizgiin (s cJ I s.297) ve S.Ordi ile S.T.Yurtsevar (DLT-2005, s.227)
vo Qin negrinde (DLT-Qin, I cild, s.553) <genigttiriik> gaklindadir.
34r Salih Miitallibov (TSD, I tom, bet 482) ve Segkin Ordi ila Serap Tu[ba Yurtsever
(DLT-2005, s.322) bu sozii <ktimiildiiriik> kimi oxumuqlar.
342Vav herfini da hesaba qatdrqda, faktiki olaraq ((ri+ji;5 stiziinde 8 harf vardrr.
343 Segkin Ordi ile Sarap Tupba Yurtsevar bu sdzii <palang miigk> kimi oxumug vo mo-

tarizada <qaplan miigkib kimi monalandrmtglar (DLT-2005, s.720).

 QEYDLOR ve IZAHLAR
Tiirkvo oluzmaselesi
Mahmud Kaglari bozi sozlerin qargtstnda onlann hanst lehca ve
ya lehcelera aid oldrifunu gostermokle yanag 4 bezen de. <iki lehcenin-
itirk u, tiirkmon-birindooleya yazmrgrJrr. Burada <ttirkmeru> s<izii al-
trnda oplz,<tiirk> sozii altrnda qeyri-oguz lehcelorinila$a dtigmok la-
zrmdrr.-Mdeilif iimumi dil kontekstindoher hanst bir ferqi izah
edande
d, oogrrD vo <<tiirk> sozlerini iglatmigdir ki, bu da yene o[uz ve qeyri-
o|uz(opuz olmayan digar ttirkler) menastna golir'
AlpOrTonqa- OfrasiYab
Tarixi gexsiyyet,^tarix boyu gelib-kegmiq en boytik tiirk qehre-
mam ve xaqamdrri'n.l.o. VII asrdJ ya'aryr$ _oldug1sarulr. Assuriya
menbeleri onu Maduva, Heredot Madyes, farslar isa ofrasiyab
adlandr-
rirlar. Haqqrnda <$ahname>>, <<Rovzet iis-sefa>, <Tarixi-miiluki-ecem>
u, Aigrt eserlerde miihiim melumatlar var. inama gcire, o, Turun nes-
qar-
linden olan Begengin (Egong/Hugeng) o[ludur. Bize Alp Aruz adh
dagrnrn, Barsfan u-r gur-u" ad1-ikioglunun] Kaz
(Firongiz) adh bir qt-
(Buxtun-
arun adr meilmdur. Firengizi Babil krah Navuxodonosorun
,.rrr.rr, b.e.a.604-652) oplu batzena (Bijan) deyil, iran gahr Keykavusun
oti" tigt"tr Siyavuga vJrmiqdir. iran-iuran savaqrnda Turanrn meflu-
uiwrti"ur ofrasiyabrn oliimii biitiin Turant sonsuz yasa bo[mu$, ttirkleror
u,, truoirr"i on boyiik folaket ve milli matem kimi qarqrlanmrg, Alp
io"qu"t" xatiresini ve adtnt esrler boyu yaqatmrqlar. <<Divan>daki,onun bu'
oliimiino hosr olunmuq alrdan bezi bendler verilmigdir' Ehtimal
Af O, Tonqa haqqrnda mOvcud olmug dastarun pargalarrdr.
Ar!'ular
Arlular <Divaoi yazrydrpr dovrde esasen Isficabla Balasalun
arasrndaki orazide yaqayrrdrlar. <Ar!u> s<iziiniin menasl <iki dp[ arasl)
iemekdir. A[rr dalrnin-adr da bu sozlo elaqedar ola- bilor' Ka;lari ar!u-
yazmrqdrr'
larr ikidillilar-qismina aid etmi;, dillerinin qan$rq oldu[unu

Balasa['un(lular)
-esasi
Balasa[un geherinin VII esrda qoyulmugdur. <QutadEu Bi-
lig> poemasrnin miiallifi Yusif Xas Xacib Balasapunlunun vetonidir.
502 Mahmud Ka$ari
Mahmud Kaggarinin yazdrprna gore, balasafunlular iki dilde-
ti.irk ve sogd dillerinda danrgrrdrlar. Daha sonra so$dlar assimilyasiyaya
uprayaraq tamamile tiirkleqmiglor. Bu geher bir miiddot Qerbi Goyttirk
xaqanhfrnrn, daha sonra ise $erqi Qaraxaniler imperiyasrrun paytaxfi,
miihtim medaniyyet, elm ve ticarat merkezi olmuq, monqol hiicumlarr
noticesindo da[rlmrg, sonra isa yer iiziinden btisbiitiin silinmigdir.

Barslan(hlar)
Bars[an geheri Mahmud Kaggarinin atasrnrn geheridir. Revayeta
gdre, onun esaslnl Alp Or Tonqarun o$u Barslan qoymugdur. <Di-
van>>da barslanhlara aid sozler kifayet qeder goxdur. Barsganh oldu-
lunu gizledan adama <bugdap sozi.i taleffi.iz etdirilir, <bud[ay> dese,
onun barslanh oldulunu anlagrlrmrg. Barsfanhlar ticarat iglerini yax$l
bacanrdrlar. Miiellif onlann gox xesis olduqlannr vurfulamrgdrr.

Basmrllar
Bu boyun adr <Divan>da <yasmrl/basmrl> geklinde kegir. Dogru-
su <basmrl>drr. Qince pa-si-mi adlanmrglar. Qedimde Beg Bahk etrafin-
da yaqamrglar. Xeritode bulgarlann ve opuzlann qon$usu olduqlan
gcisterilir. Basmrllar doyi,igken boy kimi meghur olmuglar. <Divan>da
basmrl igidlarini terenniim eden xeyli badii parga vardr.

Qigiller
Qigillerlerin adr lohce yaxrnhlr vo qonguluqdan dolayr daim tux-
sr ve yalmalarla birge gekilmiqdir. Ofuzlar Ceyhundan Aqalr Qine qe-
der btitiin tiirklere gigil deyir va onlara derin kin besleyirdilar. Dilleri ve
yagaylg yerleri haqda <<Divan>da goxlu malumat'var. Qigiller esasen
Kuyas, Taraz geharlarinde vo Kaglar otrafindakr kendlerdo yagayrrdrlar.
Qigil, tuxsr ve yalmalar men$acr karluqdurlar. Gerdizinin molumatrna
gore, 9 boy olan karluqlann 3 boyunu mohzgigiller togkil edirdi.

Umumi or""finxTy?,t?rt uou., Bilig> xaqaniyye trirkcosinde

yazrlmrgdrr. Xaqaniyya lehcesi va boyu haqqrnda bir-birine zidd fikirlsr
mcivcuddur. Meselen, M.F.Koprtilti belo hesab edir ki, xaqaniyelilor ay-
rr bir tiirk boyudur vo <Divan> miiollifin xaqaniyye ti.irkcesi adlandrr-
drgr Ka;far lehcesi ile yazrlmrgdrr. Fitret ise V esrde (hicri) tiirk dilinin
iki mtihiim qola, yeni oluz tiirkcesi ve tiirkce (daha dolrusu, xaqaniyye
ttirkcesi) deyilen iki qola aynldr[rnr bildirmiqdir. Bu, Kaqgarinin <o!uz-
ca-ti.irkce>, <<tiirkmence-ttirkce> bdlgtisi.ine uygun gelir. Melumdur ki,
islamr qebul etdikden sonra opuzlara ttirkmen deyilmoye baglanmrgdrr.
Mahmud Kaglari yazmrgdrr: <Uygur gaherlerine qeder Ortiq, Ila,
Yamar, Otil gaylarr boyunca ya$ayan xalqrn dili diizgtin ttirk dilidir.
Bunlann iginde an aqrq ve girini Xaqaniyya olkesixalqrnrn dilidir>' Bela
grxrr ki, xaqarun, rutuyin ve paytaxtrn danrgdrpr dil xaqaniyye lohcosidir.
ol-
Siilalenin gigil, tuxsr ur yu yapmalara (timumen_karluqlara) mensub
masr bareie fikirleri n irr" aliaq, o zamar siilalesini ve Kag[ar ehalisi-
nin UoyUn okseriyyetini bugiinkti Uotgii ile fmumantarluq qrupuna aid
etmeliyik. onda iaqaniyya lahcesi da bu qrupa daxil olmaltdrr. Bu,
pri*ip etibarilo dogiudui, giinki sonralar karluq qrupundan iki boyiik
xalq (^ozbekler ve ulgurlar) meydana gxmtgdtr, <Divan>m dili de diger
ttirklere nazoren bu iki xalqm diline daha yaxrndrr'
Karluqlar
Karluqlar ttirklerin en boyiik qollarndan biridir. onlara bu adr
opuz*uqun^ vermasi barode efsana var. KarluqlTl adr ilk dafe vII
esie aid Uir qin salnamosinde ko-lo-lu qeklinde gakilir. ilk dovletlarini
766-crilda Qu vadisinde qurmuglar. onlar Altay dallaflnrn qerbindaki
vadisi etrafinda yagayrrdr-
Qara irtrg bolgasindo,Tarbapatayda ve Qu
lir. <Hiidud il-alomi burani<ttirk olkelarinin en gozeli> adlandrrmrg-
drr. Karluq beyleri gu[lan, kol-arkin, sapun titulunu daqtyr, baqbuglart
VuUg" adlanrrdr. Karlirqlar dafalerle
Orta Asiyaya soxulan areblerle ve
yaxrndan iqtirakr ile Qara-
ilntiierte vuruqmuglur. Ii40-.t ilde onlann da
xanilor dovloti qurulmuqdur.
Tanqutlar
Tanqutlar haqqrnda Orxon-Yenisey abidolerinde de melumat
var: (on yeddi yugttndu tanqutlara qar$l osgor gonderdim, onlan me!-
lub etdim>. Saiifr-Mtitollibov bu savaqtn 7ll-ci ilde baq verdiyini tex-
min edir. Tanqutlar da tiibiitlar ve xotanleler kimi ttirk olkesine sonra-
dan gelib yerlagmigler; <Qine yaxrn yerda ya$ay1n bir. tiirk boyu.
onlar
oz ecdadlarrnrr, ,rrblor oldufunu soylayirleo>. Buradan bele bir netico
grxrr ki, tanqutlar qismen turkleqsaler da, eslinde tibetlilerlo qohumdur-
lar. <Divaoda tanqutlarla Qin arasmda yerleqen Katun sini (Xatun
mazafr,ginco Ko-tun chen) qeherinin beyi ile tanqutlarrn sava;l haqda
melumai var. 1028-ci ilde bag veron bu savaqt tanqutlar qazanmrqlar.
Tiibiitler (tibetlilor)
Mahmud Kagpari onlarin Sabit adh yamenli bir erebin neslindan
olduqlarrntyazff. duyu bu gaxs bir cinayat iglediyi ii-giin gemi ile qagrb
Tibete galmiq, sonra on.ttt neveleri ti.irklerdan 1.500 fersex yer almrglar'
Dillerinda erebco sozlor var, anaya <<iima>>, ataya <<abo> deyirlar>.
Xoten(liler)
<Divan>a gora, xotenliler da ttrk deyillar. Onlann ayrr dilleri ve
yazian vardrr. loten dili hind dilinin tesiri altrndadrr: <Xotonliler ve
kengekler stiztin awolindeki eliflari h ile evez edirler. Ttirk dilinda ol-
mayan bu herfi dillarine qatdrqlarrna gcirs biz onlarr tiirk hesab et-
mirik. Moselen, onlar ataya <<hata>, anaya<<hana>> deyirlen. earaxani-
lor 971-ci ilde Xoteni tutmuglar. M.Kaggari bu fothin tarixindon sriz
agmr, ancaq Xotenin Qenggi adh bay terefinden ahndrfrnr ya^r.

O!'uzlar
Onlar haqda <Divan>da goxlu melumat var. islam dinini qabul
etdikdon sonra ttirkmen adlanmrglar. Selguq Siibagr, Tofrul, ea$n,
Alp Arslan, Melikgah ve Osmanh sultanlarr en gcirkemli oSuz bagbu!-
larrdu. Genig bilgi tigiin bax: Faruq Siimer. <O!"uzlao>, Balo, 1992.
Tuxsdar
<Divan>da onlann Kuyasda yagadrqlarr, <iilorina de <tuxsr-9igil>
deyildiyi g<isterilir. Buradan bele grxrr ki, tuxsrlar gigillerin bir qolu ol-
muglar. onlann bir qismi isa ya[malar ve gigillerle birlikde ili gayr sa-
hilinnda yagayrrdr. Dil etibarila gigil, yagma vo tuxsilar arasrnda ferq
yoxdur. Gordizi ve Morvezi onlann iigiinii de karluq boyu saymrgdrr.

Kengekler
Kongekler de so[dlar kimi iransoyludur. Ttirkce ve sopdca daru-
grrdrlar. Kaglar etrafindakr kondlarde vo Talasa yaxln yerlerde, qlpgaq
serhedinda yagayrrdrlar. v.v.Barthold onlann tiirklarin iginde erdik-
lerini bildirir. Kengek etnonimi Gance sdzti ile olaqedar ola bilor.

Qomullar
<Divaud.a gomullar (gumullar) haqqrnda bilgi azdrr. Xoritedo
onlarrn yurdu irtrgrn gerqinde, kaylarrn cenubunda olmaq iizre yamar
gayrrun sol sahilinde gcisterilir. M.F.K<ipriilii onlan Qin qaynaqlann-
dakr gomi (g-ou-mi) boyu ile eynileqdirmiqdir.

Tutmag
Tutmacr ttirklorin en meghur yemeyi kimi tosvir edon Kaglari
onu iskenderin icad etdiyini yazmrgdir. Ehtimal ki, bu bizim..ur-*u,
yediyimiz xengeldir. Ancaq bu tutmac indiki kimi romb vo tigbucaq
geklinde deyil, bfu az uzun (barmaq boyda) kesilirdi. <Bir gop tutmac>
ifadesi bunu gostermig olmahdrr. Tutmacrn qatrq (qurut) ve sirke ile
yeyilmesi, gox kalorili olmasr, gec hazm edilmesi, adamr uzun mtiddat
tox saxlamasl ve yanalrm qzartmasr onun mahz xengel oldulunu
gostarir. Ancaq <Divan>da tutmacm suyunun da igildiyi barode qeyd
var. Bunun izahr bele ola biler: indi ag bigirilarken diiyii siiztildiikden
sonra onun suyu soyuqdeymeye qargr tosirli vasite kimi istifade olunur.
Demek, tutmacrn siiztilon suyu da atilmrr, yemeyin iistiindon igilirdi.
D iv anii liifr at - i t - tiir k 505

ieixoeriten:
SIJNU$ (Kutlu Hakan Sii{eyman DEMiREL) .... .............5
Redaktordan (Prof.Dr. Tofiq HACIYEV) .....--.7
Mahmud Kag[ari vo onun <Divant liifat-it-tiirll> oseri.
Azerbaycanca negrine onsdz (ftnmi- OSKOR). .............. 8
Giri;. '.......8
mtihit
<<Divan>rn yazrldrlr dovr va .......1 1
Mahmud Kaggarinin heyatr ..--.20
<<Divan> ne zamanva harada yaalmrqdrr ............ ......-.28
Oseri zikr edon menbaler.. ...-..31
<Divan>tn taptlmast.. ..........32
<Divaru>rn terciimeleri... ... ....-.34
<Divaru>m qurulugu ...........43
Neqrde tetbiq edilan elifba... .......46
(DivANU LUGAT-IT-TURIo,. I cild (motn) ...- 53
Bismillah ir-rehman ir-rehim ..........54
Tiirk yazlsr.. '.....59
Fe'llerdan yarananisimler haqqrnda.. ........ 61
Sozlerin qurulugu haqqrnda .......-67
isimlerda sesartrmt (ziyade) haqqrnda.. ........67
Fe'llorin qurulugu ve sesartrmr haqqrnda .....69
Sozlerin diiziiltig qaydasr haqqrnda.. ....72
Herflorin diiztiltiq qaydasr haqqrnda. ....73
Bohs olunmayan sifstlor haqqrnda ..... ........'73
Bohs olunmayan mosderlar haqqrnda . -....-.-.75
Behs edilen vo edilmeyen qeylor haqqrnda ...-76
Ttirk ulusunun boylarr haqqrnda
Ttrk dilleri haqqrnda.. ......103
Dil ve lehcalarin fsrqleri haqqrnda.. ....105
owol,iNDe HoMZO OLAN isiUren rirAsI...................... I 08
iki herfliler bolmosi.
Bu babrn mizaafolanlarr.... .............:.....-...'...1l3
Bu babrn dord horfli sozleri.... ......-113
Bu babrn ltinnslileri .....114
Ug herfliler botnosi . . .. . .... I 18

Her n6v horeka ile ortasr siikunlu .hl d.r.J'3 fe'I, fu'I, fe'l'babr.......'.115
s0a Moh*d KoSEori
Bu babrn monqus olanlarr.... .........1I7
Bu babrn dord horflileri.......... .......122
Ortasrherekolilerbolmosi.... ..........123
Her nov haroke ila ortasr horokeli fe'il, fe'ul, fe'el tJii dt ,Jt' bad.....123
Bu babrn miizaaflori .....145
Bu babrn misal olanlarr.... .............145
Bu babrn baqqa bir ncivi.i... ............148
Bu babrn menqus olanlarr.... .........149
Bu babrn cs y ile gelen sozleri...... ...................149
Bubabrnsonuherfi-illotlebitensozleri.............. .............150
Bu babrn dord herflileri.......... ........151
Bu babrn giinnelileri ................ ......156
Ziyadeherflilerbcihnosi.... ......159
Har ctir harekesi ile rIil efel babr.. .................159
Bu babrn mtizaefleri ......171
Bu babrn misal olanlarr.... .............172
Oliflo baglayrb elifle biten s<i21er....... ..............174
Bunun baqqa bir ncivti... ................175
Bu babrn ltinnelileri ......n5
Sonunda fi.innoli bir horf olan sozler ..............176
Bu babrn misal olanlan.... .............177
Bu babrn dord harfli1eri........... .......177
Ortasr miixtelif herakolerla herokeli
babr..........
efal, ufal, ifal rJt'lt&if.lr$ ..........177
Bu babrn misalolanlarr .................180
edileni......
Jvav herfi alave ...........180
Bu babrn monqusu.. ......180
Bu babrn giinnolileri ......181
di rcJtri fo'al ve fe'ul babr..
olanlarr....
Bu babrn misal .............182
Bu babrn dordherflileri.......... ........182
babr.........
.Hor nov herekesi ile slu fe'li (fe'la) ................182
,fri13'1i babr.......... ........1gg
Terkibinde e ng herfi olan liinnolilerin &3fu'ul babr.......................188
Qayda...... .....189
Her nov herakesi ile fe'alu babrnda
"li'3
novii.........
olan s<izlerin bir bagqa ..................190
Terkibind3 c5.l pq giinnelilar
horfi olan .........191
Bu babrn mtizaef olanlan.... ..........191
Bu babrn dord h0rflisi.............. ......192
Bu babrn bagqa bir ncivii... ............192
Har nov harekesi ile sllri.}l,,.i,!bl
 D iv anii lilE a t - i t - tiir k
fo'alu, fu'elu, fi'alu babr.......... ...'.192
Terkibinda iki herfi-illat olan sozlor........ ........................-193
Sonuna O n arttnlan sozlar.... ........I94
Bu babrn baqqa bir novii... ............194
Her n<iv horekesi ilo cjscLil afa'ul babr.......... ...194
4t1ii131's14n babr....... ....195
Har nov herekesi ile f inli babr.......... ......196
"rli
Dord herflilsr bolmesi. ....197
Mtizaef olan dL.llafal babr.. ..........197
Bunun misal babr......... .................I97
Ortasr geddolicJF fe'eul babr.......... ...............198
?
Ugtincti herh siikunlu )-L3 fa'ella babr.......... ..................199
ilk herfi zammali so2........... ...........199
I ilk horfi kasreli so2........... .............199
djt*ilofalil babr..........
I
i ...199
dJ'3 fe'luli babr......... ...................200
qe.r&3 fe'londi babr.......... ................201
Gtinnali orl" .l*i fu'ulin babr.......... --.201
Beg herfliler bohnesi .-.....202
Hor ndv herekasi ile 4iIr3 fe'alel babr.......... .....202
Qayda...... ....202
Qayda...... ................. ....206
Birinci va ikinci herfi her nov horokali Ourri fa'elan babr.................208
Bunun bagqa bir n<ivt... ................212
dhilofol'albabr........ ....212
iki harfi gcmmeli olanlar babr.......... .............-213
babr........
rll1,l.1fu'al'il ...213
Bu babrn menqus o1ant......... ....-214
Bu babrn menqus olan bagqa bir novii... ......--214
Bu babrn ftinnelisi.. ---.214
Giinnelilerin cjlri fe'alil babr...... .....'.......'...214
Bu babrn baqqa bir novi.i... ............214

HOMZOLI FE'LLOR KITABI ........2T5

iki herfliler bolmesi.
Qayda...... ...;............. ...216
Onii hemzali, qoga samitli sozler........ ............22I
Bu babrn manqus olanlart.... .........223
Bu babrn dord herflilari.......... .......225
Bu babrn giinnelilari .....225
Qayda...... ...225
U9 herfliler b6hnosi. .. .. -..221
508 Mahmud KaS[ari

Hor nciv hereko ila ortasr horakoli olan J.3 fa'al babr.. ......227
[Qayda].... ....23r
lQaydal.... ...245
Bu olanlan....
babrn mtizaof ..........250
Bu babrn menqusolanlan.... .........257
Bu harflisi.............
babrn dcird ......257
Bu [iinnelileri
babrn ......258
Dord herfliler bdlnesi. .....259
Ortasr ve sonu si.ikunlu olan har
babr..........
nciv harekesi ile arlh3 fe'leldi .........259
tQaydal.... ...260
tQaydal.... ...267
Manqusun bagqa bir ncivii... .........296
Bu babrn dcird horflileri.......... .......297
Bu babrn mtizaef o1ant......... .........298
Bunun bagqa bir novti... ................299
Dord harflilerin iig herfli1ari................ ...........299
Qayda...... ....305
Bu babrn piinneli olanlan.... ..........311
Giinnelinin bagqa bir novii... .........312
Begherflilerbdlnesi. .......313
Qaydadankenar miizaaflor. ...........316
Monquslardan beg horfliler.... ............j............3I7
Bu babrn bagqa bir ntivii... ............318
Bu babrn ddrd herflilari.......... .......319
Bu babrn bagqa bir n<ivii... ............326
Bu babrn liinneli o1ant......... .........328
Bunun bagqa bir novii... ................328
Bunun digor bir novti... .................329
Bu babrn beg herfli sozleri...... .......329
Bu babrn iki siikunlusu.....................:........ .....329
Bu babrn altr herfli1eri.............. .....329
Bu babrn miizaefleri .,...331
Bu babrn dcirdliileri. ....332
sALiM isiUren rirAu. ....334
iki herfliler bolmesi ........ ........335
tQaydal....
U9 herfliler bdlmesi. .......351
Hor nov harakede ortast si.ikunlu
fe'lin, fu'lin, fi'lin lri ali,/'3 babr... ................351
Ortasr herekeli olan sdzler bolmesi .....361
Fe'el, fo'ul, fe'il ,Eqjd'6..I3 babr... ..................361
[Qayda].... ""402
Birinci herfi ile ikinci herfi arastnauzatma
bdlmesi
herf artrnlan sozlsr ""'404
Uft; babr..
h;rekesi ile &ti fa'il """""""""404
Js"E fu',rt babr.......... """407
itinci herfi ile iigiincii herfi arasmatzatma
b6lmesi.
herf artrnlan s6zler "' 409
JC,JF,.j"i fe'il, fo'ul, fa'al babrndakr sozlor """"""""409
son horfden sonra iieerino bir $ey artrnlan sdzlor bolmesi. ..-..413
orl^t trr.akesiz,rJ', Jts fe'f' fe'lu, fe'la babr""""' """""""""'413
'u3
[Qayda].... ................ ""'42s
ifiinrirtesi ilo St'i .dy'i ,41ilr31e'1a1, fu'lan, fi'lan babr""""' """"428
itinci ve tigiincii hsrflori araslna
horf artrnlan sdzler bolmssi """""'436
Her nciv harekesi ila $r'3 fe'alababr'......." """'436
ffri nou hsrekesi ile c.iltti 6*n31s'.1.n, fa'ilen babr""""' """""""'439
Har nciv horskesi ile rJl3 fo'eli babr. """""""'439
lQaydal.... ""440
Fi'ni'i"ri babr.......... "'444
inotahsrflilarbohnesil.. ...:'.:.:..... "'Ml
i{ar nov herekesi ile dH rDt,3 rI., fe'lel, fe'lal, fe'lul babr..................44L
Horfi tekrarlanan sdzler babr......'.. """"""""'467
Her nov herakesi 113 4rlri fe'alil babr""""" ""468
ikinci ve dordiincii herfi harokeli
;i"; &!i fe'el'el ve J,Ui fa'ellu babr.......... ""469
ikinci,herflr stikunlu, iigi.incii herfi fetheli olan sozler....... .........-....-..47I
,lu lii'1"11 babr.-.'...... "'472
fror n<iv herakesi ila €r&i1u'lundi babr""""" """"""""472
Beg herfliler bdlmesi """" 473
Her n<iv herekasi 112 fe'el'al babr""""" "'473
'Iss ""48s
lQaydal....
ikinci herflr horekali,, iigiincti herh
stikunlu olan 0il-h3 it'tilutt babr.......... """"""487
[Qayda].... ""496
Her nov herakesi ile ikinci herfi stikunlu
e121 ,jlri fo'lolel babr......... ........"'497
Altr hsfrliler bdhnosi " ""500
Her nov herokasi i1s d&3 fa'olalel babr.."""" """""""""'500
Yeddi herfli sdz .. "'500
Q.VAL. ut uahlat Eami- OSKOR)'. """"""'501
 Ramiz OSKOR
1954-cti ilde Amasiya rayonunun earagan_
ta kendinde ziyalr ailesinde do!ulmugdur.
Orta mektabj qlzrl medalla baga vurduqdan
sonra 1978-ci ilda M.V.Lomonosov adrna Mosk_
va Dovlat Universitetinin jurnalistika fakrjltesini
bitirmigdir.
1978-83-cri illarde <<Azerbaycanrn sesi>
radiosunda redaktor iglamigdir.
1983-84-cti illerda yeddi dilde negr olunan
<<Azarbaycan bu gtin> jurnahnrn ba9 redaktoru
olmugdur.
1984-91-ci iilerde kiril, latrn ve ereb elifba_
lan ile gtxan vo Azarbaycanda ilk milli-demo-
kratik metbuat orqanr olan <Odlar yurdu> qeze_
tinin bag redaktoru vezifasinde gahgmrgdtr.
1991-93-cii iilerde <Hiirriyet> qazetinin
(istanbul) ve Uluslararasr Basrn Ajansrnrn (An-
kara) Qafqaz ve Orta Asiya olkalari tizre xtjsusi
mrixbiri, 1993-97-ci illarde <yeni Forum> jurnahnrn (Ankara) Azerbaycan
temsilgisi
olmugdur.
1993-94-cti illerde Xarici Turizm $urasrnrn metbuat idaresinin reisi iglemigdir.
1994-96-cr illerde <<XXr osr> qazetinin bag redaktoru ormugdur.
1992-97-ci illarde Azerbaycan Jurnalistlar Birliyinin (AJB) katibiolmugdur.
1997-ci ilden AJB-nin bag katibidir. Jurnalistika sahesinde <<erzrt qelam>,
<<Hesen bey Zerdabi>, <Humay>, Ttirkiyenin <<yeni orxon> ve Kriveytin ;iJ;;
xidmat> mtikafatlarrna layiq gortilm0gdtir. Beynelxalq Metbuat 'inrtitrt*un
(VAana), Beynelxalq Jurnalistler Birlikleri Konfederasiyasr (Moskva)
idare heyati-
nin, Avrasiya Jurnalistlar Konfederasiyasr (Ankara) idira heyetinin rjzvtidrir.
Defe-
lerle AB$, Almaniya, Rusiya, Ttirkiye, Balkan, eafqaz, OrtL Asiya, ve ereb
olkelerinde Azerbaycanr temsil etmigdir. Azarbaycanda va xaricde gap
ein
olunmug
min beg ytizden artrq maqalenin mtiellifidir
Filologiya elmleri namizedidir. <Qutad{u Bilig> aseri tlzra mridafie etmigdir.
Azarbavcan Milli Elmlar Akademiyasr Fork6;in;tiitu;;n n.iiuL etmi iggisidir.
Bakt Dovlet Universitetinin filologiya ve jurnalistika faktilteierinde <iirk
me-
deniyyet tarixi>, <Trirk yazrh abideleri>, <xitioi-oaoa eorqud>, <eutadgu
Bilig>,
<<Divanti lti$at-it-ttirk> fanled tizre ders. deyir. Tarixe, filologiyaya
ua 1rrn""ti"tiU]ia
dair bir srra elmi esarler va kitabrar (<iqlimden iqlime, teqJimo'en taqvime>. Ba-kr,
igrq, 1987-; <Qutadgu Bilig>, Bakr, Elm, ZOO}, gZOseh. ve s.; yazmrgdrr.
. Yusif Balasagunlunun <eutadgu Bilik-Xogbexfliye apa,ran elm>, Faruq srime-
rin <O$uzlar>, Bahaddin Ogelin <Ttirk mifologiyasrn,- Erik Fixteliusun <Jurnalistika-
nrn on qrzrlqaydasr> ve diger kitablarrana dilimiza gevirmigdir.
Evlidir, Leyla va Ayla adh iki qrzr, Atilla adh bir oglu vai.
Azarbaycan, rus, tr-irk, alman ve ermeni dillerini bilir.
Mahmud al-Kashgari. Compendium of the Turkic Dialects
(Diwan iugat at-Turk). in 4 Parts, Part I.
Baku" <<Ozarr>>, 2006, 512 P -

Edited and Translation with

introduction and indices bY
Dr. RamizASKER

Edited by
Prof.Dr. Tofik HAIIYEV
C.Member of National AcademY
of Sciences of Azerbaijan,
Honorary Member
of Turkish Languages Socief

Reviewed by
Prof.Dr. Nizami JAFAROV
C.Member of National AcademY
of Sciences of Azerbaijan

Advised by
Prof.Dr. HiiseYn isvr.q.fi.ov
Prof.Dr. Mamedali KIPQAK
Prof. Dr. Anz*han TANRIVERDI

Maxnryr Kaurrapcr*rffitu"y Jryrar rr'TIopK

(Clonapr rlopncKlrx nrunon). B 4-x roMax' rou I.
Fany, <O3aH>, 20061 512 ctP.
Ilepenel r
NOATOTOBUJI K IIEqATII
Pannr ACKEP

Hayrnufi peAaI$oP:
qn.'KoPP. IIAH AreP6afiAxana'
noqerHrrfi qrreH
Typeqrcoro Jlnnrnuctnqecroro O6uecrnat
3acryr(eHnblfi Aeqrem HaYKIrt
nPoSeccoP ToQnrc IAIIKIIEB
Peuenresr:
tlr.'KoPP. HAH A:ep6afigxaua,
uPoQeccoP HrsaMu AIKA@APOB

Koncy.nrraHr:
npoQeccoP IYceilH I{CMAI4JIOB
npoQeccoP MaueAanu KbIIITIAK
. rpoQeccop Arrrxan TAHPbIBEPAI{
 5t2 Mahmud Kagrtari

Mahmud KA9GAR|. uoiveruu luGerJt-ruRr>.

DORD Cil-OOe. I C|LD.
Bakr, <<Ozan>r,2006, 512 seh.

Terciime eden va
nogro hazrrlayan:
Ramiz OSKAR

Elmi redaktor:
AMEA-nrn mrixbir rizvu,
Ttirk Dil Qurumunun fexri tlzvtl,
emekdar elm xadimi,
filologiya elmleri doktoru,
professor Tofiq HACIYEV

Raygi:
AMEA-nrn mtixbir uzvti,
filologiya elmleri doktoru,
professor Nizami CAFOROV

Meslehetgiler:
professor Hriseyn ISMAYI LOV
professor Mammedeli OIPQAO
pofessor Ozizxan TAN R IVE RD i

Nagriyyatrn direktoru: Asif RUSTOMLi

Texniki redaktor ve dizayner: Atilla
Korrektor: Leyla

( Qapaimzalanmrgdrr: 11 sentyabr 2006-cr il.

Format:70x100, 1/16.
( Fiziki gap veraqi: 32.
i
Sifarig Ne 11. Tiraj: 1000ntisxa.
Qiymatimtiqavile ila.
r
<Delta qrup> MMC-nin matbeesinda hazrr
r
diapozitivlerden istifade olunmaqla
ofset tisulu ile gap edilmigdir.
Bakr geh., H.Zardabi krig., 3f
 Ot

3O t!4
7o 3d,::,k"#,
t,-,to 8O
60 eO OOrO
10, ri
!!* 11
Or v tv
1.
Or :
IO
t..'
Oa io
Or ''....,.41O
lst o 50 (].i,rill,1!ir,
O. lr.,rtr,^40
ti ,l I ,:;'3'?
41
O o
"oO
48 o O

t3
t{
rE

Mahmud Ka9larinin gekdiyi ve <Divanii liigat-it-tiirk)e olave etdiyi diinya xaritesinin lar Jihg ib
rrnla reri
Denizler yagri,-qaylar mavi, daglar qrrmttt, geherlar sarr, sehralar sarr-qrrmzl rengle gitstril'dgdir'
 ddt'qt, 6Lt E hov 1['@ ' el* dt dig!'
x.ritad.ki co6rfi Dakrdsn' $'bd' rt 6l}tl*i!
i!$.ldi tr6d.Lyd.k cadr.l tslB s'lihq' l'llmthn n@ b'zi 9't*
nnsi. .dltd dr gtu*d& (R'O)'

M'rrEbir

@
.F
-q,nb.Ir
Fori.

-Fq-l.d -xglin.ua

rdr.zq'
-Qtqbi'ldi l
",O TF-

'TF
E

i
n
-
F
-v-br-Ei
rarF-*tE3-

ariantr- Bh rEritad. B,l,<agnll Fh.fi Drtz olaraq qfttl €dilnitdir'