Geoin
G eoinżynieria
Geoinżynieria
Stany graniczne i warunki
obliczeniowe w geotechnice
w ujęciu normy polskiej
i europejskiej
Autor dr hab. inż. prof. Pol. Śl. Jacek Pieczyrak - Wydział Budownictwa Politechniki Śląskiej
Projektowanie budowlane limitują dwa stany graniczne: nośności
i użytkowalności. W geotechnice wyróżniamy wiele ich rodzajów
N adziemne i podziemne części konstrukcji inżynierskich
wykonywane są z materiałów budowlanych takich, jak stal,
żelbet lub beton, cegła ceramiczna, drewno. Każdy z tych materia-
łów posiada wytrzymałość co najmniej parędziesiąt razy większą
niż grunt, też będący materiałem budowlanym. Ponadto materiały
budowlane używane do formowania budowli charakteryzują się
znaczną jednorodnością budowy i dość dokładnie określonymi
właściwościami. Przyjmując gatunek stali, markę betonu czy rodzaj
drewna, projektant może posłużyć się tablicowymi wartościami
wytrzymałości tych materiałów.
Grunt jest materiałem bardzo niejednorodnym, a jego właściwo-
ści mają charakter stochastyczny. W tym stanie rzeczy identyfika-
cja gruntu i określenie jego właściwości dla potrzeb projektowania
posadowienia staje się zadaniem bardzo złożonym.
Generalnie projektowanie budowlane limitują dwa stany gra-
niczne: nośności i użytkowalności. W geotechnice, z uwagi na zło-
żoność budowy gruntu, wyróżniamy wiele rodzajów tych dwóch
stanów granicznych.
W zakresie projektowania geotechnicznego ma jeszcze zastoso-
wanie norma polska PN-81/B-03020. Niebawem jednak zmuszeni
będziemy stosować normę europejską, czyli EUROKOD 7. Ujęcie
stanów granicznych w obu normach nieco się różni. W niniejszym
artykule przybliżone zostaną oba podejścia z podkreśleniem istot-
niejszych różnic. Podane również zostaną warunki obliczeniowe
tych stanów.
Idea stanów granicznych
Pojęcie stanu granicznego nośności ma długą historię, sięgającą
starożytności. Z czasem zauważono, że również odkształcenia kon-
strukcji mają tu bardzo duże znaczenie, o ile nie dla bezpieczeństwa,
to na pewno dla komfortu jej użytkowania.
W przypadku posadowień obiektów budowlanych oba wzglę-
dy są równie ważne. Bieriezancew [1] wyraźnie stwierdza, że obli-
czanie nośności podłoży budowlanych przeprowadza się według
dwóch stanów granicznych. Pierwszy z nich ustala się w oparciu
o warunek wytrzymałości (stateczności) i charakteryzuje się po-
wstaniem w podłożu powierzchni, wzdłuż których może nastą-
28 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)
pić przesuw fundamentu łącznie z częścią podłoża. Natomiast
drugi stan wyznacza się z warunku osiągnięcia granicznych od-
kształceń podłoża, których przekroczenie powoduje uszkodzenie
konstrukcji.
Również współcześnie, ta naturalna potrzeba oceny pracy kon-
strukcji pod kątem jej bezpieczeństwa, a tym samym dopuszczal-
nego jej wytężenia, doprowadziła do kreowania obecnie funkcjo-
nującego pojęcia stanów granicznych. Definiujemy je jako stany,
po przekroczeniu których nie są już zachowane założenia projektu.
Dzielimy je na dwie główne kategorie:
– graniczne stany nośności lub zniszczenia (ULS, ultimate limit
states),
– graniczne stany użytkowalności (SLS, serviceability limit states).
Współczesna idea stanów granicznych ma już ponad 60-letnią
historię [7]. Jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej po-
wołano komisję w Centralnym Instytucie Naukowo-Badawczym
Konstrukcji Przemysłowych CNIPS w Moskwie. Celem jej prac
była unifikacja metod obliczeń konstrukcji budowlanych. Komisja
przedstawiła wstępną koncepcję trzech stanów granicznych (rozu-
miejąc je w sensie prawnym):
– stan graniczny zniszczenia,
– stan graniczny odkształcenia,
– stan graniczny zarysowania.
W geotechnice nie zachodzi trzeci stan graniczny (zarysowania).
Jednocześnie komisja CNIPS zaproponowała:
– wprowadzenie trzech częściowych współczynników bezpieczeń-
stwa (przeciążenia, niejednorodności i warunków pracy);
– wyspecyfikowanie częściowych współczynników bezpieczeń-
stwa na podstawie badań statystycznych;
– wprowadzenie metod teorii plastyczności do obliczeń konstruk-
cji w stanie granicznym zniszczenia.
Mniej więcej w tym samym czasie w literaturze z zakresu mecha-
niki stosowanej (zwłaszcza anglosaskiej) pojawiła się teoria i me-
toda obliczeń statycznych, uwzględniająca plastyczne właściwości
materiałów, którą także nazwano metodą stanów granicznych (li-
mit analysis, limit design).
W myśl ustaleń Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej
 Geoinżynieria

ISO (International Standards Organization) metodę stanów gra-

nicznych należy rozumieć w sensie statycznym jako metodę anali-
zy stanu konstrukcji przeciwstawną tradycyjnej metodzie naprężeń
dopuszczalnych.
Jak już zaznaczono, idea stanów granicznych nie jest tak zupełnie
nowa. Przywołać tu można chociażby stanowisko Galileusza [14].
Od początku wieku XIX ocenę bezpieczeństwa konstrukcji wią-
zano z wartością niszczącej ją siły. Może najwyraźniej ten pogląd
charakteryzuje stanowisko Ch.A. Coulomba (1736−1806), który
rozwiązywał różne zagadnienia statyki budowli (parcie gruntu na
mury oporowe, nośność sklepień) metodą równowagi granicznej,
czyli rozważając stan konstrukcji na granicy między spoczynkiem
a ruchem, jaki towarzyszy zniszczeniu. Coulomb i inni badacze
z XVIII w. zauważyli, że dla zachowania odpowiedniego bezpie-
czeństwa projektowanych budowli musi zachodzić relacja:
obciążenie niszczące
F= (1)
obciążenie użytkowe Rys. 1. Stan dopuszczalny, graniczny i niedopuszczalny

W zależności od wartości współczynnika F, wyrażonego wzorem

(1), możemy mówić o stanie granicznym (F = 1), dopuszczalnym
(F>1) i niedopuszczalnym (F<1). Graficzny obraz tych relacji
przedstawiono na rys. 1.
Istotną modyfikację wprowadził L.M. Naviera (1785−1863).
Jego zdaniem wytrzymałość graniczna nie stanowi wystarczającej
podstawy do projektowania, ponieważ trzeba znać nie tyle siłę
niszczącą, co siłę, którą można obciążać konstrukcję tak, żeby z cza-
sem nie narastały w niej niepożądane zmiany [7, 8].
W XX w. nastąpił nawrót do metod obliczeń opartych na anali-
zie obciążeń niszczących. Było to możliwe dzięki zarówno lepsze-
mu zbadaniu właściwości materiałów poza granicą sprężystości, jak
i rozwojowi technicznej teorii plastyczności.

Współczynniki bezpieczeństwa
Ujęcie klasyczne
Do niedawna zapas bezpieczeństwa określał deterministyczny Osiadanie fundamentu i odkształcenia podłoża w miarę
Rys. 2.
wzrostu obciążenia [16]
współczynnik bezpieczeństwa F, ustalany zgodnie z navierowską
zasadą [8], że konstrukcja jest bezpieczna, jeśli naprężenia σ, po- F = 2,5÷3,0.
wstające w jej elementach, nie przekraczają naprężenia dopuszczal- Oceniając wartość współczynnika bezpieczeństwa F warto roz-
nego (allowable stress) σdop patrzyć wykres q-s, czyli zależność między obciążeniem a osiada-
σ≤ qdop (2) niem podłoża gruntowego. Wykres ten z zaznaczeniem faz obcią-
gdzie: żenia gruntu pokazano na rys. 2, natomiast osiadania fundamentu
q gr pokazano na rys. 3.
q = (3) Otóż okazuje się, że początkowo zależność q-s jest prawie liniowa
dop F (I faza). Następnie, poczynając od wartości qprop (stanowiącej umow-
qgr = qf – wytrzymałość materiału ustalona eksperymentalnie ną granicę proporcjonalności między q i s), zależność q-s ma charak-
(graniczne obciążenie gruntu, nośność gruntu). ter już wyraźnie nieliniowy (II faza). Kresem jest obciążenie granicz-
Tak, więc deterministyczny zapas bezpieczeństwa wyraża relacja ne qgr pod działaniem, którego fundament „tonie” (III faza).
qg r W przypadku obciążenia podłoża gruntowego naciskiem o war-
F=q (4) tości q<qprop, występują osiadania sw (rys. 3), wynikające ze ściśliwości
dop
gruntu. Natomiast, gdy q>qprop, narastają osiadania sp spowodowane
W geotechnice zwykle przyjmuje się F = 2. Takie stanowisko uplastycznieniem i wypieraniem gruntu spod fundamentu.
zajmuje Wiłun i normy [19c], [19d]. Wiłun [16] wyraża pogląd, Współczesne metody inżynierskich obliczeń osiadań (w szcze-
że wystarczy przyjąć F = 2, bowiem grunt w miarę wznoszenia gólności te zawarte w normach) nie pozwalają obliczyć wartości
q q
budowli podlega stopniowej konsolidacji, co powoduje wzrost sp (rys. 3). Na ogół qprop≈ gr (a nawet qprop≈ gr ), zatem przyj-
2 3
wytrzymałości podłoża. Natomiast Bieriezancew [1] uważa, że mi- mowanie wartości F<2 może być ryzykowne, a co najmniej nie-
nimalna wartość współczynnika bezpieczeństwa powinna wynosić wskazane.

GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)

29
 Geoin
G eoinżynieria
Geoinżynieria

Rys. 3. Osiadanie fundamentu [16] Rys.4. Lewostronny 5% obszar krytyczny

Współczynniki bezpieczeństwa w rozumieniu

twórców stanów granicznych
Twórcy teorii stanów granicznych stwierdzili, że brak jest uza-
sadnienia dla dość dowolnie przyjmowanej wartości determini-
stycznego współczynnika bezpieczeństwa F (wtedy też pojawiło
się określenie, że jest on współczynnikiem „ludzkiego strachu”).
Tymczasem można go dokładnie ustalić w oparciu o rachunek
prawdopodobieństwa. Znając rozkłady gęstości prawdopodobień-
stwa danej zmiennej losowej wytrzymałości materiału (nośności
podłoża gruntowego) i obciążenia, można, dla z góry przyjętego
poziomu prawdopodobieństwa P = (1−α), ustalić kwantyl rzędu
„P”, uwzględniający realny, statystycznie określony zapas bezpie-
czeństwa γ. Warto dodać, że Witold Wierzbicki [15] już w roku
Rys. 5. Prawostronny 5% obszar krytyczny
1937, a więc wcześniej niż twórcy stanów granicznych, wykorzy-
stywał rozkład prawdopodobieństwa Gaussa do opisu losowej na-
tury wytrzymałości materiału, a także losowych błędów obliczeń.
Notabene, twórcy stanów granicznych nie mieli pomysłu, jak
kwantyfikować losowość błędów obliczeń.
Zgodnie z zasadami statystyki matematycznej zbiór pomiarów
reprezentują średnia i odchylenie standardowe. Średnia jest miarą
położenia pozycji (tendencji) centralnej, a odchylenie standardo-
we s jest miarą rozproszenia (dyspersji) pomiarów. Względną (stan-
daryzowaną) miarą rozproszenia pomiarów jest współczynnik
zmienności v.
W metodzie stanów granicznych probabilistyczny zapas bezpie-
czeństwa wyrażamy wzorem γ = 1 ± ξ⋅v (5)
gdzie
s Rys. 6. Lewostronny 16% obszar krytyczny
v= (6)
x
∑ (x i − x )
2
s= (7)
n −1
∑ xi
x= (8)
n

xi kolejny pomiar (i = 1, 2, 3,..., n),

n liczba pomiarów,
ξ stała, której wartość zależy od przyjętego poziomu ufności
(prawdopodobieństwa) P = 1−α; innymi słowy jest to kwantyl
rzędu P rozkładu zmiennej losowej. W przypadku standaryzo-
wanego rozkładu normalnego zachodzi ξ = uP.
W polskiej normie PN-81/B-03020 [19e] przyjęto ξ = 1, co
daje wzór
γ = γ* = 1±v. (9) Rys. 7. Prawostronny 16% obszar krytyczny

30 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)

 Geoinżynieria

GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)

31
 Geoin
G eoinżynieria
Geoinżynieria
We wzorach (5) i (9) należy zastosować taki znak działania
arytmetycznego (tj. „+” lub „−”), który prowadzi do zapasu bez-
pieczeństwa. W przypadku nośności powinien to być znak „−”,
a w przypadku obciążenia znak „+”.
Na rys. 4 i 5 pokazano 95-procentowe kwantyle (u95 = 1,645) dla
rozkładu normalnego gęstości, wytrzymałości (nośności) i obcią-
żenia. Probabilistyczny zapas bezpieczeństwa (związany tutaj z 5%
ryzykiem; α = 0,05) wynosi w przypadku:
– nośności gruntu (parametrów geotechnicznych)
γ = γm = 1−1,645⋅v, (10)
– obciążenia
γ = γf = 1+1,645⋅v. (11)
W przypadku dopuszczenia wyższego poziomu istotności (ryzy-
ka), na przykład α = 0,15865 ≈ 0,16 (tj. α = 16%), mamy ξ = uP = 1
(rys. 6 i 7). W tym przypadku wzory pozwalające określić probabi-
listyczny zapas bezpieczeństwa przedstawiają się następująco:
– w przypadku nośności gruntu (parametrów geotechnicznych)
γ = γm = 1−v, (12)
– w przypadku obciążenia
γ = γf =1+v. (13)
Dokładne porównanie wartości zapasu bezpieczeństwa de-
terministycznego (wyrażonego współczynnikiem F) i probabili-
stycznego (wyrażonego współczynnikami γm, γf, m) jest żmudne
i pracochłonne, bowiem każdorazowo wymaga przeprowadzenia
konkretnych obliczeń szczegółowych. Przybliżoną wartość global-
nego zapasu bezpieczeństwa, w przypadku stosowania częściowych
współczynników bezpieczeństwa, można wyznaczyć [16] z wzoru
γf
Fglob ≈ (14)
γm ⋅ m
Współczynniki bezpieczeństwa w podejściu
deterministycznym i probabilistycznym
Warto zauważyć, że deterministyczny współczynnik bezpie-
czeństwa występuje w mianowniku (jest dzielnikiem), tak jak ma
to miejsce np. we wzorze (3)
q gr
qdop=
F Wartości eksperckie to nowy termin, wprowadzony przez Wyso-
Natomiast współczynnik wyrażający probabilistyczny zapas
bezpieczeństwa jest mnożnikiem (czynnikiem w arytmetycznym
działaniu mnożenia) tak, jak to wyraża np. wzór (18)
x(r)=x(n) · γm
Wartości charakterystyczne, obliczeniowe i eks-
perckie
Wartość charakterystyczna – w polskiej literaturze technicznej
to pojęcie nie jest jednoznaczne. Norma PN-74/B-03020 [19d]
wprowadza termin wartości normowej. Ten sam termin w następ-
nej edycji normy, tj. PN-81/B-03020 [19e], określa się mianem
wartości charakterystycznej. W rozumieniu normy wartość nor-
mowa i utożsamiana z nią wartość charakterystyczna oznacza war-
tość średnią x , czyli 50-procentowy kwantyl rozkładu normalne-
go (x50). Również wartości brane z norm, lub z innych opracowań
naukowo-technicznych, uważane są za wartości charakterystyczne
(normowe). Innymi słowy wartością charakterystyczną danej wiel-
32 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)
kości fizycznej (parametru geotechnicznego, nośności gruntu, ob-
ciążenia) nazywamy taką jego wartość, która ustalona została bez
zapasu bezpieczeństwa.
Norma europejska stoi na stanowisku, że wartość charaktery-
styczna powinna stanowić bezpieczne oszacowanie wartości śred-
niej. Głównie dotyczy to wartości parametrów geotechnicznych.
Tak więc w Eurokodzie 7 pod pojęciem wartości charakterystycz-
nej występować może zarówno 50-procentowy kwantyl (średnia
arytmetyczna x = x50), jak i każdy inny kwantyl ( x P≠ 50 ), np.
dolny lub górny kwantyl rozkładu gęstości prawdopodobieństwa
danej zmiennej losowej.
W normie PN-81/B-03020 [19e] wartość charakterystycz-
ną oznacza się, dodając do symbolu wielkości indeks górny „(n)”
– w przypadku parametrów geotechnicznych oraz indeks dolny
„n” – w przypadku obciążeń
wartość charakterystyczna parametru geotechnicznego
x(n)= x (15)
wartość charakterystyczna obciążenia
xn = x (16)
Natomiast w Eurokodzie 7 wartość charakterystyczną oznacza
się indeksem dolnym „k”, czyli
wartość charakterystyczna x k = (x 50 , x P ≠ 50 ) (17)
Wartością obliczeniową nazywa się wartość, która w stosun-
ku do wartości charakterystycznej zawiera zapas bezpieczeństwa.
Obliczamy ją z następujących zależności:
– w przypadku parametru geotechnicznego wg PN-81/B-03020
x(r) = x(n)⋅γm,
(18)
– w przypadku obciążenia wg PN-81/B-03020
xr = xn⋅γf , (19)
xk
według Eurokodu 7 xd=
γ(E C) , (20)
gdzie:
γm i γf są wielkościami statystycznymi (probabilistycznymi),
wyrażonymi wzorami (12) i (13), a γ(EC) jest wielkością determini-
styczną, określoną w Eurokodzie 7.
kińskiego [17, 18] w ramach prac związanych z wdrażaniem norm eu-
ropejskich. Otóż w nowym „europejskim” systemie dokumentowania
geotechnicznego główna rola przypada rzeczoznawcy – geotechni-
kowi, który podając wyprowadzone parametry geotechniczne, odpo-
wiada za ich wartość przeprowadzonymi badaniami, ale i doświadcze-
niem, potwierdzonym swoim nazwiskiem i podpisem [17, 18].
Wartością ekspercką może być zarówno wartość wielkości cha-
rakterystycznej (gdy przyjmujemy ją jako inny niż 50-procentowy
kwantyl) lub wartość wielkości obliczeniowej.
Stany graniczne w ujęciu norm polskich
Odwołanie do stanów granicznych, po raz pierwszy pojawia się
w normie PN-74/B-03020 [19d], a następnie zostaje powtórzo-
ne w kolejnej edycji tej normy (PN-81/B-03020 [19e]). Wszyst-
kie poprzednie edycje normy gruntowej (PN/B-184 [19a], PN-
55/B-03020 [19b], PN-59/B-03020 [19c]) ograniczają się do
podania tabelarycznych wartości obciążeń dopuszczalnych.
 Geoinżynieria

Metoda ustalania Parametry geotechniczne Obciążenie Metoda uwzględniania

Stan
parametrów Współczynnik bezpie- Współczynnik zapasu
graniczny Wartość Wartość
geotechnicznych czeństwa bezpieczeństwa bezpieczeństwa
A γm=1±v półprobabil.
I x(r)=x(n)⋅γm xr=xn⋅γf γf=1±0,1*
B, C γm=1±0,1 pseudoprobabil.
II A, B, C x =x,
(n)
γm=1 xn= x γf=1 −
*W niektórych przypadkach norma PN-82/B-02001 podaje inne wartości współczynnika obciążenia γf
Tab. 1. Współczynniki bezpieczeństwa

Norma PN-74/B-03020 [19d] wymienia dwa stany graniczne: zbiór pomiarów {xi} degeneruje się do jednego pomiaru x). W tej
I stan graniczny – ze względu na nośność (stateczność) podłoża i II sytuacji w żaden sposób nie można określić wartości współczynni-
stan graniczny – ze względu na przemieszczenia (odkształcenia) ka zmienności v. Tę niedogodność norma omija nakazując przyjąć
podłoża gruntowego i konstrukcji. v = 0,1 czyli γ = 1±0,1. W efekcie metoda, która miała być proba-
Do I stanu granicznego w normie PN-74/B-03020 [19d] zali- bilistyczna nie ma już nic wspólnego ze statystycznym ustaleniem
czono następujące jego rodzaje: zapasu bezpieczeństwa (wszystkie częściowe współczynniki bez-
– wypieranie podłoża przez pojedynczy fundament lub przez całą pieczeństwa są ustalone deterministycznie), jest więc co najwyżej
budowlę; metodą pseudoprobabilistyczną.
– usuwisko albo zsuw fundamentów lub podłoża wraz z budowlą; Zauważmy wreszcie, że zgodnie z normą PN-81/B-03020 oblicze-
– przesunięcie w poziomie posadowienia fundamentu lub w głęb- nia inżynierskie uwzględniają, lub nie uwzględniają, statystyczną na-
szych warstwach podłoża. turę wartości pomiarów parametrów geotechnicznych i obciążenia.
Do II stanu granicznego w normie PN-74/B-03020 zaliczono: I tak, prowadząc obliczenia związane ze sprawdzaniem spełnienia wa-
– średnie osiadanie fundamentów budowli; runków I stanu granicznego, uwzględnia się losową naturę pomiarów
– przechylenie budowli jako całości lub jej części wydzielonej dyla- tylko wówczas, gdy parametry geotechniczne ustalamy metodą A.
tacjami; W przypadku, gdy parametry geotechniczne ustalamy metodą B
– wygięcie (ugięcie) budowli jako całości lub jej części między dy- i przy sprawdzaniu warunków II stanu granicznego, bierzemy pod
latacjami; uwagę wartości charakterystyczne (czyli średnie), zatem nie uwzględ-
– różnicę osiadań fundamentów. nia się losowej natury pomiarów i wynikającego z tego probabilistycz-
Stanowisko to powtórzono w edycji normy z roku 1981 (PN-
81/B-03020), przy czym II stan graniczny nazwano stanem gra-
nicznym użytkowania budowli.
W obu ostatnich edycjach normy (tj. PN-74/B-03020 i PN-
81/B-03020) wprowadzono częściowe współczynniki bezpieczeń-
stwa, co oznacza zmianę sposobu ujęcia zapasu bezpieczeństwa
z deterministycznego na probabilistyczny. Współczynnik materia-
łowy (niejednorodności) γm w normie nakazano obliczać ze wzoru
(9) mającego postać: γ = 1±v.
Natomiast drugi i trzeci częściowy współczynnik bezpieczeń-
stwa, tj. współczynnik obciążenia (przeciążenia) γf i współczynnik
korekcyjny (warunków pracy) m, należy, zgodnie z zaleceniami
normy, ustalać deterministycznie.
W tym stanie rzeczy, kiedy dwa z częściowych współczynników
bezpieczeństwa ustalane są deterministycznie, metoda zamiast
probabilistyczna powinna nazywać się półprobabilistyczna [7, 8].
Jednakże sprawa komplikuje się jeszcze bardziej. Otóż w normie
PN-81/B-03020 [19e] wprowadza się trzy metody ustalania pa-
rametrów geotechnicznych (metody A, B i C). Metoda A polega
na bezpośrednim wyznaczeniu wartości parametrów geotechnicz-
nych z badań laboratoryjnych lub polowych. Powtarzając badanie
n-krotnie, otrzymujemy n wyników (x1, x2, x3,...., xn) danej wielko-
ści. Otrzymany zbiór wartości {xi} pozwala ustalić miarę proba-
bilistycznego zapasu bezpieczeństwa γ = 1±v. Metoda B polega
na określeniu rodzaju i stanu gruntu z badań polowych (zwykle
makroskopowych) i/lub laboratoryjnych. Natomiast wszystkie
inne potrzebne wartości parametrów geotechnicznych ustala się
ze związków korelacyjnych. Tak więc tutaj dysponujemy jedną,
w dodatku orientacyjną, wartością parametru x (innymi słowy

GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)

33
 Geoin
G eoinżynieria
Geoinżynieria

Rys. 8. Definicja kąta δ

nego zapasu bezpieczeństwa γ = 1 ± ξ⋅v (tab. 1).

Projektowanie posadowień praktycznie przebiega w dwóch
etapach. Etap pierwszy to przyjęcie geometrii posadowienia, czyli
głębokości posadowienia D, szerokości podstawy fundamentu B
i długości fundamentu L oraz kształtu podstawy fundamentu, czyli
wartości stosunku BL (zwykle oznaczamy go jako α= BL ).
Ustalając wartość D bierzemy pod uwagę układ i nośność warstw Rys. 9. Efektywne pole podstawy fundamentu A = B ⋅ L
gruntowych, głębokość przemarzania, położenie zwierciadła wody q r ≤ m ⋅ q f (γ m ⋅ x ) (23)
gruntowej oraz wymagania inwestora. Wymiary podstawy funda-
mentu B i L przyjmujemy z tzw. warunku naprężeń gdzie q gr (x) oznacza nośność czyli graniczne obciążenie gruntu
ustalone dla charakterystycznych wartości parametrów geotech-
N ML MB
σmax= + + ≤ 1,2 ⋅ q dop (21a) nicznych (x(n)= x ), a qf również oznacza nośność gruntu, lecz
A WL WB
ustaloną dla obliczeniowych wartości parametrów geotechnicz-
N
σśr= ≤ q dop (21b) nych (x(r)= γ m ⋅ x ). Pierwszy przypadek odnosi się do podejścia
A
deterministycznego, a drugi do probabilistycznego. Odpowiednie
N ML MB
σmin= − − ≥0 (21c) wzory mają postać:
A WL WB
⎛ B⎞ ⎛ B⎞
gdzie: q gr = ⎜1 + 0,3 ⋅ ⎟ ⋅ N c ⋅ c (un ) ⋅ i c + ⎜1 + 1,5 ⋅ ⎟ ⋅ N D ⋅ γ (Dn ) ⋅ D ⋅ i D +
⎝ L⎠ ⎝ L⎠
N – pionowa składowa siły obciążającej fundament, [kN], ⎛ B⎞ (n )
(24)
+ ⎜1 − 0,25 ⋅ ⎟ ⋅ N B ⋅ γ B ⋅ B ⋅ i B
A = L⋅B, – pole podstawy fundamentu, m2 ⎝ L⎠
ML, MB – momenty zginające działające na fundament, przy czym
⎛ B⎞ ⎛ B⎞
ML>MB, [kNm], q f = ⎜1 + 0,3 ⋅ ⎟ ⋅ N c ⋅ c (ur ) ⋅ i c + ⎜1 + 1,5 ⋅ ⎟ ⋅ N D ⋅ γ (Dr ) ⋅ D ⋅ i D +
⎝ L⎠ ⎝ L⎠
B ⋅ L2 , L ⋅ B2 – wskaźniki zginania podstawy (25)
W =
L W = B ⎛ B⎞ (r )
+ ⎜1 − 0,25 ⋅ ⎟ ⋅ N B ⋅ γ B ⋅ B ⋅ i B
6 6 L⎠
⎝
fundamentu, [m3].
Tradycyjnie wymiary L i B przyjmuje się metodą iteracji. Polega Współczynniki ic , iD oraz iB redukują wartość qgr i qf w zależności
to na tym, że zakłada się wartość α, po czym przyjmuje się wartość od wartości siły poziomej T, a w zasadzie od stosunku tej siły do
B i oblicza wartość L = α⋅B, a następnie sprawdza, czy spełnione są siły pionowej N, czyli od wartości tgδ= NT (rys. 8). W taki sposób
warunki naprężeń (21). Jeżeli warunek naprężeń nie jest spełniony, uwzględniony wpływ siły poziomej powoduje, że zachowana zostaje
lub spełniony w sposób niezadowalający, wówczas przyjmuje się stateczność na przesunięcie w poziomie posadowienia fundamentu.
nową wartość B i powtarza kolejne rachunki. Znacznym udogod- Notabene w normie PN-81/B-03020 [19e] wzory (23) i (25)
nieniem, pozwalającym za pierwszym razem przyjąć odpowiednie nie są wyrażone w naprężeniach, lecz w siłach, zatem mają nieco
wymiary B i L, są nomogramy opracowane przez autora [9]. inną postać. Uzyskano to przez pomnożenie obu stron równań
Etap drugi projektowania posadowień polega na sprawdzeniu czy (23) i (25) przez efektywne pole podstawy fundamentu A = B ⋅ L
spełnione zostały warunki pierwszego i drugiego stanu granicznego. (rys. 9). Po tych przekształceniach otrzymano wyrażenia na waru-
nek obliczeniowy pierwszego stanu granicznego i obliczeniowy
Warunki obliczeniowe według norm polskich opór graniczny podłoża Q f
Sprawdzanie stanu granicznego nośności (pierwszego stanu gra-
nicznego) z uwagi na wypieranie gruntu zachodzi automatycznie, Q r ≤ m ⋅ Qf (26)
jeżeli
i
q gr (x)
qdop ≤ (22) ⎡⎛
F B⎞ ⎛ B⎞
Q fN = B ⋅ L ⋅ ⎢⎜⎜1 + 0,3 ⋅ ⎟⎟ ⋅ N c ⋅ c (ur ) ⋅ i c + ⎜⎜1 + 1,5 ⋅ ⎟⎟ ⋅ N D ⋅ γ (Dr ) ⋅ D ⋅ i D +
⎣⎝ L⎠ ⎝ L⎠
lub gdy ⎛ B⎞ ⎤
+ ⎜⎜1 − 0,25 ⎟⎟ ⋅ N B ⋅ γ B ⋅ B ⋅ i B ⎥
⎝ L⎠ ⎦ (27)

34 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)

 Geoinżynieria

GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)

35
 Geoin
G eoinżynieria
Geoinżynieria

PN-81/B-03020 EUROKOD 7 Wyszczególnienie

† , †n
(n)
†k wartość charakterystyczna
†r), †r †d wartość obliczeniowa
B, L B′, L′ efektywna szerokość i długość podstawy fundamentu

qgr q ut jednostkowy graniczny opór gruntu

σdz ≤ 0,3⋅σρz σdz ≤ 0,2⋅σρz głębokość strefy aktywnej zD

c ≤ 0,5⋅c′ c ≤ 0,8⋅c′ rozwarcie szczeliny pomiędzy fundamentem a podłożem
Qr ≤ m⋅Qf Vd ≤ Rd warunek obliczeniowy pierwszego stanu granicznego
m⋅Qf Rd wartość obliczeniowa oporu granicznego podłoża
[S] ≤ [S]dop [ρ] ≤ [ρ]gr warunek obliczeniowy drugiego stanu granicznego
Tab. 2. Różnice między PN-81/B-03020 i Eurokodem 7

Pierwsza kategoria geotechniczna Druga kategoria geotechniczna Trzecia kategoria geotechniczna

Rodzaje stanów ULS Rodzaje stanów ULS Rodzaje stanów ULS

EQU EQU EQU
GEO: GEO: GEO:
1. wypieranie gruntu spod fundamentu 1. wypieranie gruntu spod fundamentu, 1. wypieranie gruntu spod fundamentu,
2. ścięcie gruntu w poziomie posadowienia. 2. ścięcie gruntu w poziomie posadowienia.
STR
UPL
HYD
STA
- SLS SLS + wpływ drgań itp.
Tab. 3. Rodzaje stanów granicznych branych pod uwagę w zależności od kategorii geotechnicznej

Indeks „N” w oznaczeniu Q fN oznacza, że jest to pionowa składo-
wa obliczeniowego oporu granicznego podłoża Q f. Ponadto, jeżeli
siły poziome działają w dwu prostopadłych kierunkach (tj. równo-
legle do boku B i do boku L), to obliczenia należy wykonać dla obu
tych kierunków, czyli należy określić zarówno Q fNB jak i Q fNL.
W przypadku posadowienia obiektu na stoku lub na naziomie
skarpy, należy dokonać sprawdzenia stateczności skarpy [2, 3, 6,
16]. Ze względu na rachunkową złożoność zadania należy korzy-
stać z metod, które mają swoje implementacje (wdrożenia) kom-
puterowe.
Sprawdzenie granicznego stanu użytkowania budowli (drugie-
go stanu granicznego) wymaga obliczenia osiadań prognozowa-
nych. Obliczenia te należy przeprowadzić oddzielnie dla każdego
fundamentu rozważanej budowli. Projektant ma tu do dyspozycji
metodę jednoosiowych odkształceń (zwaną też metodą naprężeń)
i metodę trójosiowych odkształceń (zwaną metodą odkształceń).
W normie PN-81/B-03020 preferuje się metodę naprężeń. Znacz-
ne uproszczenie i przyspieszenie obliczeń można osiągnąć, stosując
drogę postępowania pokazaną w pracy [10].
Po wyliczeniu osiadań poszczególnych fundamentów rozważa-
nej budowli należy obliczyć średnie osiadanie budowli sśr, przechy-
lenie budowli Θ lub Δs/l oraz strzałkę ugięcia budowli fo. Wszystkie
te wielkości (ogólnie oznaczone jako [S]) są przejrzyście określone
w normie (PN-81/B-03020, punkt 3.4.6., str. 12). Następnie nale-
ży sprawdzić czy spełniony jest warunek
[S]≤[S]dop (28)
Przypomnijmy, że przy sprawdzaniu warunków drugiego stanu
granicznego korzystamy z charakterystycznych wartości parame-
trów geotechnicznych i obciążenia.
Stany graniczne w ujęciu normy europejskiej
W Eurokodzie 7 w zakresie stanów granicznych i warunków ich
sprawdzania w zasadzie nie wprowadza się istotnych zmian w sto-
sunku do normy polskiej PN-81/B-03020. Zmiany, poza uszcze-
gółowieniem, głównie dotyczą oznaczeń. Poza tym w Eurokodzie 7
dopuszczono większe rozwarcie szczeliny pomiędzy fundamentem
i podłożem oraz wyrażono pogląd, że strefa aktywna sięga głębiej
niż to określono w polskiej normie PN-81/B-03020 (tab. 2).
Problem norm europejskich i ich wdrażania w Polsce jest szcze-
gółowo omawiany w pracach Kłosińskiego i Wysokińskiego [4, 5,
17, 18].
W obrębie stanu granicznego nośności (ULS) Eurokod 7 wy-
mienia następujące rodzaje stanów granicznych zniszczenia:
– (EQU) – utrata stanu równowagi statycznej;
– (GEO) – zniszczenie lub nadmierne odkształcenie podłoża
gruntowego;
– (STR) – zniszczenie wewnętrzne lub nadmierne odkształcenie
konstrukcji względnie elementów konstrukcyjnych, w tym rów-
nież podstaw fundamentowych, pali, ścian podziemnych;
– (UPL) – utrata równowagi konstrukcji lub gruntu, spowodowa-
na siłami wyporu wody;
– (HYD) – pęcznienie wodne, erozja wewnętrzna i przebicie hy-
drauliczne;
– (STA) – utrata stateczności podłoża w przypadku posadowienia
na zboczu lub w pobliżu jego krawędzi.
Tymczasem w normie polskiej PN-81/B-03020 [19e] milcząco
zakłada się, że poprawne zaprojektowanie posadowienia jest natu-
ralnym obowiązkiem projektanta, wyraźnie określonym przez wie-
dzę i sztukę budowlaną, a zatem nie wymaga tak szczegółowych

36 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)

 Geoinżynieria

przypomnień. Xk – wartość charakterystyczna właściwości materiału,

Stan graniczny użytkowalności (SLS), czyli przydatności eksplo- Frep – wartość reprezentatywna oddziaływania,
atacyjnej, odniesiony jest tylko do konstrukcji. Jako rodzaje tego ad – wartość obliczeniowa wielkości geometrycznej.
stanu wyróżnia się nadmierne osiadania i różnice osiadań oraz ob- Jeżeli w procedurach obliczeniowych do efektów oddziaływań
roty fundamentu wraz z konstrukcją. Ogólnie, jeżeli pominie się jest stosowany współczynnik, to współczynnik częściowy do od-
różnice w oznaczeniach, to okaże się, że przewidywane przez Euro- działywań γF = 1,0.
kod 7 postępowanie jest analogiczne do stanowiska zajmowanego Prezentowany w Eurokodzie 7 sposób obliczania nośności grun-
w tym zakresie w normie PN-81/B-03020 [19e]. W szczególnych tu R rozróżnia przypadki bez odpływu i z odpływem wody (Euro-
przypadkach należy uwzględnić inne rodzaje stanów granicznych, kod 7, załącznik D).
np. wywołanych drganiami.
W każdym przypadku projektowym wymagane jest sprawdzenie Warunki bez odpływu
nośności podłoża gruntowego z uwagi na wypieranie gruntu spod Nośność obliczeniowa
fundamentu. Zakres pozostałych obliczeń uzależniony jest od ka-
R
tegorii geotechnicznej (tab. 3). Jest to nowe pojęcie wprowadzone = (π + 2)⋅ c u ⋅ b c ⋅ s c ⋅ ic + q (31)
A′
przez normę europejską.
W rozumieniu Eurokodu 7 wszystkie zadania geotechniczne gdzie bezwymiarowe współczynniki uwzględniające
możemy podzielić na trzy grupy, zwane kategoriami geotechnicz-
nymi. Do pierwszej kategorii geotechnicznej zalicza się te zada- pochylenie podstawy 2α
b c = 1−
nia, które dotyczą prostych warunków gruntowych i prostych π+2
B′
konstrukcji (a więc konstrukcji stwarzającym małe lub pomijalnie kształt fundamentu s c = 1 + 0 2
małe ryzyko zagrożenia życia i mienia, statycznie wyznaczalnych, L′
mogących przenosić znaczne odkształcenia, czyli mało wrażli- nachylenie obciążenia 1 ⎛⎜ H ⎞
⎟
ic = 1+ 1−
2 ⎜⎝ A′c u ⎟
⎠
wych na różnicę osiadań). Druga kategoria geotechniczna obej-
muje te zadania, które związane są z pracą typowych konstrukcji przy czym H′ ≤ A′c u
i fundamentów w prostych i złożonych warunkach gruntowych,
przy występowaniu takich warunków obciążenia, gdzie koniecz- oraz
ne są ilościowe dane geotechniczne i ich analizy. Trzecia katego- q – naprężenie od nadkładu lub obciążenia w poziomie podstawy
ria geotechniczna obejmuje duże i nietypowe konstrukcje, które fundamentu.
należy posadawiać w prostych, złożonych i skomplikowanych Warunki z odpływem
warunkach gruntowych, przy występowaniu skomplikowanych Nośność obliczeniowa
warunków oddziaływań oraz w warunkach znacznego zagroże-
R
nia życia i mienia, a także w przypadku obiektów zagrażających = c ′Nc b c s c ic + q′Nqb q s qiq + 0 5 γ′B′Nγb γ s γiγ (32)
A′
środowisku.
gdzie obliczeniowe bezwymiarowe współczynniki dla nośności
Warunki obliczeniowe według Eurokodu 7 ⎛ ϕ′ ⎞
Dla wszystkich stanów granicznych nośności należy sprawdzić, Nq = e π tan ϕ′tan 2 ⎜ 45 + ⎟
⎝ 2⎠
czy spełniona jest nierówność
Vd≤Rd (29) Nc = (Nq − 1)⋅ c ⋅ tan ϕ′
gdzie:
Nγ = 2 ⋅(Nq − 1) ⋅ tan ϕ′ jeżeli δ ≥ ϕ (dla szorstkiej podstawy)
′
Vd – wartość obliczeniowa obciążenia V (pionowego, składowej
2
pionowej) nachylenia podstawy fundamentu
b q = b γ = (1 − α ⋅ tan ϕ′)
Rd – opory (nośności) obliczeniowe (wartość obliczeniowa oporu 2
przeciw oddziaływaniu),
⎧ X ⎫ 1− b q
R d = R ⎨γFFrep ; k ; a d ⎬ (30a) bc = bq −
⎩ γ M ⎭ Nc ⋅ tan ϕ′
lub kształtu fundamentu
R {γFFrep ; Xk ; a d} ⎛ B′ ⎞
s q = 1 + ⎜ ⎟ ⋅ sin ϕ′
Rd = (30b)
γR ⎝ L′ ⎠
lub
⎛ B′ ⎞
s γ = 1 − 0 3 ⋅ ⎜ ⎟
⎧ X ⎫
R ⎨γFFrep ; k ; a d⎬ ⎝ L′ ⎠
γ
Rd = ⎩ M ⎭ (30c) s q ⋅ Nq − 1
γR sc =
Nq − 1
oraz

GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)

37
 Geoin
G eoinżynieria
Geoinżynieria

Podejście obliczeniowe 1 Podejście obliczeniowe 2 Podejście obliczeniowe 3

Kombinacja:
Kombinacja 1: A1”+”M1”+”R1 (A1* lub A2†)”+”M2”+”R3
Kombinacja: A1”+”M1”+”R2
Kombinacja 2: A2”+”M2”+”R1 * do oddziaływań konstrukcji
†
do oddziaływań geotechnicznych
„+” oznacza „w połączeniu z”
Tab. 4. Rodzaje podejść obliczeniowych

Zestaw
Oddziaływanie Symbol
A1 A2
niekorzystne 1,35 1,0
stałe γG
korzystne 1,0 1,0
niekorzystne 1,5 1,3
zmienne γQ
korzystne 0 0
Tab. 5. Współczynniki częściowe do oddziaływań (γF) lub do efektów oddziaływań (γE)

Zestaw
Parametr gruntu Symbol
M1 M2
kąt tarcia wewnętrznego γφ′ 1,0 1,25
spójność efektywna γc′ 1,0 1,25
wytrzymałość na ścinanie bez odpływu γcu 1,0 1,4
wytrzymałość na ścinanie jednoosiowe γqu 1,0 1,4
ciężar objętościowy γγ 1,0 1,0
a
współczynnik ten stosuje się do tanφ′
Tab. 6. Współczynniki częściowe do parametrów geotechnicznych (γM)

Zestaw
Nośność Symbol
R1 R2 R3
nośność podłoża γR;v 1,0 1,4 1,0
przesunięcie (poślizg) γR;h 1,0 1,1 1,0
Tab. 7. Współczynniki częściowe do oporu/nośności (γR) dotyczące fundamentów bezpośrednich
m = m Θ = m L ⋅ cos 2 Θ + m B ⋅ sin 2 Θ
nachylenia obciążenia
m
⎡ H ⎤ W przypadku nośności na przesunięcie (poślizg) należy spraw-
iq = ⎢1 − ⎥ dzić, czy spełniona jest nierówność:
⎣ V + A′ ⋅ c ′ ⋅ t an ϕ′ ⎦
Hd ≤ R d + R p ;d (33)
1 − iq
ic = iq −
Nc ⋅ tan ϕ′ gdzie:
Hd – obliczeniowa siła pozioma; w sile tej należy uwzględnić war-
m +1
⎡ H ⎤ tości obliczeniowe wszystkich aktywnych sił wywieranych przez
iγ = ⎢1 − ⎥
⎣ V + A′ ⋅ c ′ ⋅ cot ϕ′ ⎦ grunt na fundament;
Rd – wartość obliczeniowa oporu przeciw oddziaływaniu;
oraz gdzie Rp;d – wartość obliczeniowa siły utrzymującej wywołanej przez par-
B′ cie gruntu na boczną powierzchnię fundamentu.
2+
m = mB = L′ gdy H działa w kierunku B′ Wartości Rd i Rp;d zaleca się dostosować do wielkości przewidy-
B′
1+ wanego przemieszczenia w stanie granicznym od rozpatrywanego
L′
obciążenia. Przy znacznych przemieszczeniach należy rozpatrywać
L′ możliwość wystąpienia rezydualnych wartości parametrów. Zaleca
2+
m = mL = B ′ gdy H działa w kierunku L′ się, aby wybrana wartość Rp;d odzwierciedlała przewidywany czas
L′
1+ użytkowania konstrukcji. Dla fundamentów na gruntach spoistych
B′
w obrębie strefy sezonowych zmian objętości należy wziąć pod
W przypadku, gdy składowa pozioma obciążenia działa w kie- uwagę możliwość odspojenia gruntu od pionowych powierzchni
runku tworzącym kąt θ z kierunkiem L′, wartość m można obli- fundamentów wskutek skurczu. Ponadto należy uwzględnić moż-
czyć z wzoru liwość usunięcia gruntu sprzed czoła fundamentu na skutek erozji
lub działalności człowieka.

38 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)

 Geoinżynieria

GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)

39
 Geoin
G eoinżynieria
Geoinżynieria

Rys. 10. Trójkąt Fereta według PN-86/B-02480 Rys. 11.

Klasyfikacja gruntów według EN ISO 14688 na polskim
trójkącie Fereta [17, 18]
W warunkach z odpływem obliczeniowy opór ścinania Rd nale- 
ży obliczać z poniższego wzoru, stosując współczynniki częściowe "X

– albo do właściwości gruntu, albo do oporu gruntu: *- 
#X


R d = Vd′ ⋅ tan δ d (34a) $X

φ
<EFH>


lub %X

Vd′ ⋅ t an δk


Rd =
*- 
(34b)
γ R ;h 


             
W procedurach projektowych, jeżeli współczynniki częściowe są D
<L1B>
stosowane do efektów oddziaływań, to współczynnik częściowy do Rys. 12. Diagram wartości sprzężonych (c, ф)
oddziaływań (γF) jest równy 1,0, w wyniku czego Vd′ = Vk′ w rów-
naniu (34b).
Określając Vd′ należy rozważyć, czy Hd i Vd′ są oddziaływania-
mi współzależnymi, czy niezależnymi.
Obliczeniowy kąt tarcia na styku fundamentu i gruntu δd moż-
na przyjąć jako równy obliczeniowemu, efektywnemu kątowi tar-
cia wewnętrznego w stanie krytycznym ϕc′ v ; d dla be-tonowych
fundamentów formowanych na gruncie i równy 2/3 ϕc′ v ; d dla
gładkich fundamentów prefabrykowanych.
Efektywną spójność c′ zaleca się pominąć.
W warunkach bez odpływu, obliczeniowy opór ścinania Rd na-
leży obliczać z poniższego wzoru, stosując współczynniki częścio-
we albo do właściwości gruntu, albo do oporu gruntu:
Rys. 13. Zależność q*f dla gruntów spoistych, gdy α=1

R d = Ac ⋅ c u;d (35a)

lub
Ac ⋅ c u  k
Rd = γ R ;h
(35b)

gdzie
Ac – pole całkowitej powierzchni podstawy przekazującej naciski
na grunt.
Jeżeli istnieje możliwość dostania się wody lub powietrza pomię-
dzy fundament i niezdrenowane podłoże spoiste, należy sprawdzić
poniższą nierówność:
Rys. 14. Zależność q*f dla gruntów spoistych, gdy α=2,5

40 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)

 Geoinżynieria

R d ≤ 0,4 ⋅ Vd (36)
Wymaganie (36) może być pominięte tylko wtedy, jeśli tworze-
niu się szczeliny pomiędzy fundamentem a gruntem zapobiega ssa-
nie w strefach, w których nie ma dodatniego nacisku fundamentu
na podłoże.
Sposób zastosowania wzorów (30−36) powinien być określony
(załącznik krajowy) przez jedno z trzech podejść obliczeniowych,
różniących się kombinacją zestawów współczynników częściowych
(tab. 4).
Wartości częściowych współczynników bezpieczeństwa, poda-
wanych przez Eurokod 7 zestawiono w tab. 5, 6 i 7.
Rys. 15. Zależność q*f dla gruntów spoistych, gdy α=10
PN EC 7
Porównanie ocen nośności q i q f f
Nośność podłoża gruntowego qf zależy od wartości parametrów
geotechnicznych (ф, c, γ), od geometrii posadowienia (L/B, B, D) oraz
od charakteru obciążenia (osiowe/mimośrodowe, pionowe/ukośne).
Z punktu widzenia niniejszej analizy interesują nas różnice
w ocenie nośności podłoża gruntowego, ustalane według PN-81/
B03020 ( q fPN ) i Eurokodu 7 (q fEC 7 ), w zależności od różnych ro-
dzajów gruntu. Innymi słowy, interesuje nas, jak te oceny nośności
zależą od wartości parametrów geotechnicznych. Ponieważ warto-
ści ciężaru objętościowego gruntu γ mają mały wpływ na nośność
podłoża gruntowego, zatem tutaj zajmiemy się wyłącznie wpływem
kąta tarcia wewnętrznego gruntu ф i spójności c na tę nośność.
Parametry geotechniczne gruntu powinny być ustalane oddziel-
nie dla każdego zadania geotechnicznego. Niekiedy jednak warto- Rys. 16. Zależność q*f dla gruntów niespoistych, gdy α=1
ści te przyjmujemy z normy (wg PN-81/B03020 jest to metoda B
ustalania parametrów geotechnicznych), gdzie podane są dla po-
szczególnych rodzajów gruntu (ze zróżnicowaniem od ich stanu).
Rodzaj gruntu jest nazwą umownie przyjętą w zależności od
składu uziarnienia tego gruntu. Umowa co do rodzaju gruntu
spoistego, stosowana w PN-81/B-03020, jest graficznie przedsta-
wiona na diagramie zwanym trójkątem Fereta (rys. 10). Po wejściu
Eurokodu 7 umowa ta zmieni swą postać (rys. 11).
Tak więc, po wejściu w życie Eurokodu 7 [20] będziemy określa-
li nośność graniczną dla „innych” gruntów (inaczej nazywających
się) niż te z którymi mieliśmy do czynienia, posługując się normą
PN-8/B-03020.
Natura i właściwości gruntu nie zależą od jego umownej nazwy.
Określając przedział zmian wartości ф i c dla gruntów przedstawio-
Rys. 17. Zależność q*f dla gruntów niespoistych, gdy α=2,5
nych na trójkącie Fereta uzyskujemy zakres tych zmian dla wszyst-
kich gruntów spoistych (bez względu na ich nazwę). Na rys. 12
pokazano pole wartości (c, ф) dla gruntów spoistych.
Dla każdej grupy gruntów spoistych (AW, BW, CW, DW) (Podział
według Wiłuna: AW to Pg, πp, π; BW to Gp, G, Gπ; CW to Gpz, Gz,
Gπz; DW to Ip, I, Iπ) przeprowadzono po pięć analiz (odpowiednio
dla gruntów, których stan charakteryzują wartości IL wynoszące:
0,0; 0,125; 0,25; 0,375; 0,5). Podobnie dla gruntów niespoistych
(Pd i Pπ, Pr i Ps, Ż i Po) przeprowadzono również po pięć analiz (od-
powiednio dla gruntów, dla których identyfikator stanu ID przyj-
mował wartości: 0,20; 0,33; 0,50; 0,67; 1,00).
EC
* = qf
Otrzymane wyniki q f
q fPN przedstawiono na rys. 13, 14, 15,
16, 17 i 18. Krzywe przedstawione liniami przerywanymi pokazują
zależność q*f dla f D = 1+1,5∙ B′, a liniami ciągłymi dla f D = 1. Rys. 18. Zależność q*f dla gruntów niespoistych, gdy α=10
L′

GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)

41
 Geoin
G eoinżynieria
Geoinżynieria
Uwagi końcowe
Stan graniczny jest pojęciem zrozumiałym i oczywistym dla in-
żyniera. Oswojenie z nim, jak i również przyzwyczajenie do obo-
wiązku spełniania stawianych warunków zawdzięczamy ostatnim
dwóm edycjom normy polskiej [19d, 19e].
Można więc stwierdzić, że w zakresie stanów granicznych
w geotechnice, polski inżynier jest dobrze przygotowany do sto-
sowania normy europejskiej, która pod nazwą Eurokod 7, nie-
bawem będzie nas obowiązywała. Rodzaje stanów granicznych
i warunki ich sprawdzania praktycznie nie zmieniły się od 1976
r., tj. od czasu obowiązywania normy PN-74/B-03020. Jak się
wydaje, najistotniejsze zmiany dotyczą oznaczeń (tab. 2).
Liczba rodzajów stanu granicznego, w szczególności stanu gra-
nicznego nośności (ULS), jest rozszerzona (tab. 3). Warto jednak
zwrócić uwagę, że to, co w Eurokodzie 7 [20] jest obowiązkiem for-
malnym, do tej pory było obowiązkiem merytorycznym.
Metoda częściowych współczynników bezpieczeństwa wprowa-
dzona przez Eurokod 7 [20] i mająca zastosowanie w polskiej nor-
mie PN-81/B-03020 [19e], ma swoje korzenie w metodzie stanów
granicznych. Jednakże, o ile twórcy stanów granicznych (jak i ich
prekursor Wierzbicki) uważali, że miarę zapasu bezpieczeństwa
należy ustalać ze wzoru
γ = 1±ξ⋅v,
a więc na drodze statystycznej, to zarówno w polskiej, jak i europej-
skiej normie odnotowujemy w tym zakresie odstępstwo.
Odejście normy polskiej PN-81/B-03020 [19e] od probabi-
listycznej metody określania zapasu bezpieczeństwa może być
całkowite; zachodzi to wówczas, gdy parametry geotechniczne
ustalamy metodą B. Jeżeli parametry geotechniczne ustalamy
metodą A, wówczas zapas bezpieczeństwa wynika z ich staty-
stycznej natury i odnosi się tylko do wartości obliczeniowych.
Wartości charakterystyczne nie zawierają zapasu bezpieczeństwa
i są 50-procen-towymi kwantylami rozkładu gęstości prawdo-
podobieństwa danej wielkości (x50), czyli po prostu są średnimi
arytmetycznymi x .
Norma europejska Eurokod 7 [20] wymaga, aby wartość ob-
liczeniowa zawierała deterministyczny zapas bezpieczeństwa.
Jednocześnie zajmuje stanowisko, że wartość charakterystyczna
(w zależności od decyzji projektującego) może być 50-procen-
towym lub każdym innym kwantylem rozkładu gęstości praw-
dopodobieństwa (x50, x ≠ 50 ). Oznacza to, że jakkolwiek formal-
nie mówi o deterministycznych wartościach współczynników
bezpieczeństwa, to za właściwe uważa się, aby przy wyznaczaniu
wartości charakterystycznej brać pod uwagę probabilistyczną
naturę wielkości.
Wydawać się może, że w Eurokodzie 7 [20] wprowadza się tu
podwójny zapas bezpieczeństwa, jednakże w wielu działaniach
eksperckich właśnie takie postępowanie stanowi zasadę.
Sens idei stanów granicznych będzie właściwie zrealizowany, gdy
zapasy bezpieczeństwa zostaną racjonalnie określone. A więc ani
zbyt ryzykownie, ani zbyt ostrożnie. Stąd też wynika potrzeba po-
święcenia im należnej uwagi.
Wreszcie warto zdać sobie sprawę, że metoda częściowych
współczynników bezpieczeństwa prowadzi do zmniejszenia ogól-
nego zapasu bezpieczeństwa w stosunku do klasycznego podejścia
deterministycznego. Dzieje się tak zawsze, gdy wartość charaktery-
42 GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)
styczna jest średnią arytmetyczną x , bowiem wówczas zachodzi
następująca nierówność
γf
Fglob ≈ < F = 2.
γm ⋅ m
Przypomnijmy, że zmniejszanie zapasu bezpieczeństwa prowa-
dzi do powstania błędu systematycznego w ocenie osiadań. Prak-
tycznie nie jest on zbyt duży i na pewno mniejszy od błędu oceny
modułów odkształcenia gruntu, tym niemniej należy zdawać sobie
sprawę z faktu jego istnienia.
Występująca w Eurokodzie 7 postać wzorów służących do
obliczania nośności q fEC7 różni się od odpowiednich wzorów
zawartych w PN-81/B03020. W przypadku zastosowania w PN-
-81/B-03020 współczynnika kształtu f D = 1 otrzymujemy po-
równywalne wartości ocen qf, przy czym na ogół ocena według
Eurokodu 7 jest ostrożniejsza ( q fEC7< q fPN). Jedynie w przypad-
ku Pd i Pπ, dla α = L = 1 , ocena ta jest odwrotna, tzn. q fEC7< q fPN
B
(rys. 16).
Różnice pomiędzy wartościami q fPN uzyskiwanymi dla f D = 1
i f D = 1+1,5∙ B′ zmniejszają się wraz ze wzrostem wartości α = L .
L′ B
Warto też zauważyć, że praktyka ukształtowana przez normę
PN-81/B-03020 (z uwagi na dopuszczenie metody B ustalania pa-
rametrów geotechnicznych) stanowi odstępstwo od idei statystycz-
nego określania zapasu bezpieczeństwa. W efekcie doprowadziło
to do metody, którą powinno nazywać się metodą częściowych
współczynników bezpieczeństwa zamiast metodą probabilistycz-
ną. Takie też nazewnictwo należy stosować do metody podawanej
przez Eurokod 7 [20].
Uciążliwością, do której nie jest przyzwyczajony polski inżynier
jest mnogość współczynników bezpieczeństwa jaka występuje
w Eurokodzie 7. „
LITERATURA
[1] Bieriezancew W.G., Obliczanie nośności podłoża budowli.
Wydawnictwo Arkady, Warszawa, 1964.
[2] Biernatowski K., Dembicki E., Dzierżawski K., Wolski W.,
Fundamentowanie. Projektowanie i wykonawstwo. Arkady,
Warszawa, 1987 (t. 1), 1988 (t. 2).
[3] Dembicki E., Parcie, odpór i nośność gruntu. Arkady, War-
szawa 1979.
[4] Gajewska B., Kłosiński B., Postanowienia Eurokodu 7 „Pro-
jektowanie geotechniczne” dotyczące współdziałania bu-
dowli z podłożem gruntowym. II Problemowa Konferencja
Geotechniki WSPÓŁPRACA BUDOWLI Z PODŁO-
ŻEM GRUNTOWYM, Białystok-Białowieża, 2004, tom 1,
53-66.
[5] Kłosiński B., Wdrażanie norm europejskich dotyczących fun-
damentowania w Polsce. Inżynieria Morska i Geotechnika, ¾
2003; ss. 227-233.
[6] Madej J., Analiza stateczności zboczy przy użyciu ETO. Bi-
blioteka Drogownictwa, „Osuwiska i sposoby zapobiegania
im”. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 1978;
ss. 60-75.
[7] Murzewski J., Bezpieczeństwo konstrukcji budowlanych. Ar-
kady, Warszawa, 1970

[8] Murzewski J., Niezawodność konstrukcji inżynierskich. Ar-
kady, Warszawa, 1989.
[9] Pieczyrak J., Bezpośredni sposób określania wymiarów pod-
stawy dowolnie obciążonych stóp fundamentowych. Inżynie-
ria i Budownictwo, 7/1972.
[10] Pieczyrak J., Analiza osiadań – metoda naprężeń. Inżynieria
i Budownictwo, 8/1992.
[11] Pieczyrak J., Rodzaje stanów granicznych i warunki oblicze-
niowe. XX Jubileuszowa Ogólnopolska Konferencja Warsz-
tat Pracy Projektanta Konstrukcji. Tom I. Wisła-Ustroń &
Kraków 2005, ss. 91-109.
[12] Pieczyrak J., Stany graniczne w projektowaniu geotechnicz-
nym. Inżynieria Morska i Geotechnika, 6/2006, ss. 350-
357.
[13] Pieczyrak J., Nośność graniczna podłoża gruntowego według
PN-81/B-03020 i Eurokodu 7. XIV Krajowa Konferencja
Mechaniki Gruntów i Inżynierii Geotechnicznej „Problemy
Geotechniczne Posadowień na Gruntach Słabych” Białysto-
k-Augustów 2006. Tom 2, ss. 197-211.
[14] Timoshenko S.P., Historia wytrzymałości materiałów.
Wydawnictwo Arkady, Warszawa, 1966.
[15] Wierzbicki W., W sprawie bezpieczeństwa pręta wyciąga-
nego osiowo. Czasopismo Techniczne, T. 55 (1937), Nr 16,
s. 273-277.
[16] Wiłun Z., Zarys geotechniki. Wydawnictwa Komunikacji
i Łączności, Warszawa, 2003.
[17] Wysokiński L., Problemy dotyczące wprowadzenia w Polsce
norm europejskich w zakresie geotechniki. Inżynieria i Bu-
Geoinżynieria
downictwo, nr 11/2002, ss. 625-630.
[18] Wysokiński L., Podstawy projektowania geotechnicznego.
Klasyfikacja gruntów, wydzielanie warstw, ustalanie para-
metrów geotechnicznych z uwzględnieniem nowych norm
europejskich. XX Jubileuszowa Ogólnopolska Konferen-
cja Warsztat Pracy Projektanta Konstrukcji. Tom I. Wisła-
Ustroń & Kraków 2005, ss. 35-70.
[19] Polskie normy gruntowe:
a) PN/B-184 Klasyfikacja gruntów i ich bezpieczne obciążanie
(ważna od września 1945 do 30.06.1956 jako norma tymcza-
sowa);
b) PN-55/B-03020 Wytyczne wyznaczania dopuszczalnych ob-
ciążeń jednostkowych (ważna od 1.07.1956 do 31.03.1960
jako norma zalecana);
c) PN-59/B-03020 Wytyczne wyznaczania dopuszczalnych ob-
ciążeń jednostkowych (ważna od 1.04.1960 do 31.12.1975
jako norma zalecana);
d) PN-74/B-03020 Projektowanie i obliczenia statyczne posa-
dowień bezpośrednich (ważna od 1.01.1976 do 31.12.1981
jako norma obowiązująca);
e) PN-81/B-03020 Posadowienie bezpośrednie budowli. Obli-
czenia statyczne i projektowanie (ważna od 1.01.1982 jako
norma obowiązująca);
[20] Europejska norma gruntowa:
PN-EN 1997-1 Eurokod 7 – Projektowanie geotechniczne; część
1: Zasady ogólne i PN-EN 1997-2 Eurokod 7 – Projektowa-
nie geotechniczne; część 2: Rozpoznanie i badanie podłoża
gruntowego.
GEOINŻYNIERIA drogi mosty tunele 04/2009 (23)
43