Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη : Μεσαίωνας (6ος – 14ος αιώνας)

Ιστορικά: διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (475), μεταναστεύσεις & επιδρομές

βαρβαρικών φύλων, κυρίως γερμανικής καταγωγής. Τα φύλα αυτά εγκαταστάθηκαν σε Αγγλία
(Άγγλοι και Σάξονες), Γαλλία (Φράγκοι και Βουργουνδοί), Ιταλία (Λογγοβάρδοι) και Ισπανία
(Βησιγότθοι). Γενικά έχουμε πολλά αυτόνομα βαρβαρικά κρατίδια τα οποία αποτέλεσαν τη
βάση των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρατών.
Πόλεμοι, επιδρομές κτλ. φέρνουν οικονομικό μαρασμό και μια γενικότερη πολιτική, κοινωνική
και βεβαίως - βεβαίως πολιτισμική παρακμή. Σκοτεινοί Αιώνες: 500-1000 περίπου.

Τέχνη Βαρβαρικών λαών: επρόκειτο για ειδωλολατρικούς λαούς που δεν αναγνώριζαν την
αξία των ελληνορωμαϊκών επιτευγμάτων στη φιλολογία και την τέχνη. Χαμηλό μορφωτικό
επίπεδο, νομάδες και αγρότες. Έφτιαχναν μόνο φορητά αντικείμενα (όπλα, κοσμήματα,
οικιακά σκεύη), με πολύπλοκα διακοσμητικά στοιχεία (πολλά γεωμετρικά και φυτικά θέματα
καθώς και μορφές ζώων) Εμφανή αδυναμία απόδοσης της ανθρώπινης μορφής.

Στην πολιτισμική και κοινωνική κατάπτωση της Ευρώπης ήρθε η Εκκλησία να βοηθήσει.
Στις μικρές ερειπωμένες πόλεις είχαν διατηρηθεί επισκοπές και μοναστήρια. Η Ρώμη
εξακολουθούσε να αποτελεί πνευματικό κέντρο της Χριστιανοσύνης. Χάρη στην Καθολική
Εκκλησία, ο Χριστιανισμός επιβλήθηκε στην Ευρώπη το 900. Τα γράμματα και η τέχνη
χρησιμοποιήθηκαν από τους Ιρλανδούς μοναχούς για τη διάδοση του χριστιανισμού στη δυτική
Ευρώπη.
7ος & 8ος αιώνας: οι μοναχοί επιδίδονται στην αντιγραφή των ιερών κειμένων και τα χειρόγραφα
διακοσμούνται με περίτεχνα και πολύπλοκα θέματα. Οι ανθρώπινες μορφές αποδίδονται με
ιδιαίτερα σχηματοποιημένο τρόπο. Παράδειγμα: Ευαγγέλιο του Lindisfarne (698). Σταυροί
κοσμούνται με συμπλεκόμενα ζωόμορφα μοτίβα. Περιλαμβάνει επίσης πορτρέτα ευαγγελιστών.

Αριστερά: Book of Kells, Ιρλανδικό

χειρόγραφο αρχές 9ου αιώνα: επιμελώς
εικονογραφημένο από μοναχούς, περίτεχνα
κεφαλαία γράμματα στην αρχή κάθε
κεφαλαίου.

Κάτω αριστερά: χειρόγραφο Ευαγγέλιο

όπου απεικονίζεται ο ευαγγελιστής Λουκάς.
Αυστηρά περιγράμματα, έντονη
σχηματοποίηση, λίγες γραμμές για τα
χαρακτηριστικά του προσώπου, αγνοείται
εντελώς η ανθρώπινη ανατομία, μορφή
επίπεδη, καλυμμένη με ενδύματα που
αναλύονται σε πτυχώσεις με γεωμετρικά
σχήματα.

Εάν το συγκρίνουμε με τον Άγιο Απολλινάριο

στη Ραβέννα (δεξιά): Εδώ έχουμε πάλι
σχηματοποίηση ΑΛΛΑ:

1. Δεν αγνοείται εντελώς η ανατομία

2. Έχουμε χρήση φωτοσκίασης που
προσδίδει όγκο
3. Γνώση ελληνορωμαϊκής παράδοσης
και προσπάθεια να αποδοθεί σωστά
η ανθρώπινη μορφή.

[1]
Το Βυζαντινό Εξαρχάτο στη Ραβέννα

Από τον 5ο αιώνα, με τη διοικητική αναβάθμιση της πόλης (έγινε έδρα βυζαντινού εξαρχάτου)
παρατηρήθηκε στη Ραβέννα έντονη οικοδομική και καλλιτεχνική δραστηριότητα – κυρίως στον
τομέα της βυζαντινής διακόσμησης.
Σημαντικό μνημείο: ο ναός του Αγίου Βιταλίου. Οκταγωνικός εξωτερικά και κτισμένος
εξολοκλήρου με πλίνθους. Εσωτερικά οι τοίχοι είναι επενδυμένοι με μαρμάρινες πλάκες και
διακοσμημένοι με ψηφιδωτά.

Η Καρολίγγεια αναγέννηση (8ος – 9ος αιώνας)

Άνοδος του Καρλομάγνου (768-814) στον φράγκικο θρόνο. Υποτάσσει πολλά βαρβαρικά φύλα
και στέφεται αυτοκράτορας της Ρώμης το 800. Ενθάρρυνε την προστασία των τεχνών από τον
κλήρο. Είχαμε παράλληλη άνοδο σε τέχνες και γράμματα.
Σημαντικότερο κτίσμα: το ανακτορικό παρεκκλήσιο του Άαχεν της Γερμανίας.

Οι στόχοι του καλλιτέχνη και η θέση του στη μεσαιωνική κοινωνία:

Στον Μεσαίωνα ο καλλιτέχνης δεν χρειαζόταν να είναι πρωτότυπος (όπως σήμερα). Τα έργα
παλαιότερων ετών είχαν καθιερωθεί ως πρότυπα και οι καλλιτέχνες τα αντέγραφαν. Βέβαια η
αντιγραφή αυτή δεν ήταν πιστή και ο καλλιτέχνης μπορούσε να εκφράσει μέσα από το έργο του
τη δική του αισθητική αντίληψη. Βασικός στόχος: να μεταφέρει στον θεατή με λιτό, ζωντανό
και κατανοητό τρόπο το μήνυμα του Ευαγγελίου. Ο καλλιτέχνης παρέμενε ανώνυμος και
θεωρούνταν απλός τεχνίτης και όχι προικισμένο άτομο.

Οθωνική τέχνη:

Τον 10ο αιώνα στέφεται διάδοχος του Καρλομάγνου ο Όθωνας Α’. Έχουμε αναβίωση τηα
καρολίγγειας τέχνης.

Το χειρόγραφο του Όθωνα Γ’ είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα της οθωνικής τέχνης. Η σκηνή
περιορίζεται στα κύρια πρόσωπα. Λιγοστά στοιχεία του χώρου – αποδίδονται δισδιάστατα.
Μορφές επίπεδες. Οι διαστάσεις τους εξαρτώνται από τη σπουδαιότητά τους (μορφή Χριστού
μεγαλύτερη από όλες τις άλλες) Ο όρθιος μαθητής δεξιά είναι δάνειο από την τέχνη της
Αρχαιότητας.

Η ορειχάλκινη θύρα του ναού

του Αγίου Μιχαήλ στο
Χιλντερσχάιμ της Γερμανίας
(1015 περίπου):

Έκτυπο ανάγλυφο: όταν τα

σχήματα εξέχουν αρκετά από
την επιφάνεια ≠ πρόστυπο
ανάγλυφο: εξέχουν λίγο.

Σκηνές από Παλαιά και Καινή

Διαθήκη. Οι σκηνές λιτές και οι
μορφές διακρίνονται για την
εκφραστική τους δύναμη μέσα
από τις κινήσεις τους. (όπως και
ΡΟΜΑΝΙΚΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ (11ος-12ος αιώνας) ο Χριστός στο χειρόγραφο
αριστερά)
[2]
Μετά τα 1000 μ.Χ.: σταθερότητα και ανάπτυξη. Τέλος στις επιδρομές, ανάπτυξη βιοτεχνίας και
εμπορίου, δημιουργία αστικών κέντρων. Φεουδαρχικό σύστημα = πολιτικό και κοινωνικό
σύστημα, το οποίο στηριζόταν στο θεσμό του φέουδου, δηλαδή του κτίσματος. Τέσσερις τάξεις:
αριστοκρατία, κλήρος, αστοί, αγρότες.

Ο μοναχισμός είχε ιδιαίτερη ισχύ στον Μεσαίωνα. Τα μοναστήρια εξελίχθηκαν σε αυτάρκεις

μονάδες, κέντρα βιοτεχνίας και παραγωγής. Εκτός από το θρησκευτικό και κοινωνικό τους έργο,
τα μοναχικά τάγματα είχαν ιδιαίτερη πνευματική και πολιτισμική δραστηριότητα.

Ρομανικός ναός:
Το έτος 1066 οι Νορμανδοί κατακτούν την Αγγλία και φέρνουν έναν εξελιγμένο οικοδομικό
ρυθμό, τον νορμανδικό ή ρομανικό.
Η ρομανική αρχιτεκτονική κληροδότησε μεγάλο αριθμό από επιβλητικά κτίρια. Αφετηρία του
ρομανικού ναού ήταν η τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική με (ή χωρίς) εγκάρσιο κλίτος =
κάθετο κλίτος σε σχέση με τα 3 κλίτη του ναού που ακολουθούν τον άξονα που ορίζεται από την
είσοδο και το ιερό.
Διάκοσμος: τοιχογραφίες από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη καθώς και από την
Αποκάλυψη. Και πάλι ο καλλιτέχνης προσπαθούσε να διαβιβάζει στον θεατή με λιτό και
εύληπτο τρόπο το απώτερο μήνυμα, την κεντρική ιδέα μιας απεικόνισης. Δεν προσπαθούσε να
μιμηθεί τη φύση, απέφευγε τις λεπτομέρειες και χειριζόταν τις μορφές και τα χρώματα με
ελευθερία και απλότητα.

Δύο αρχιτεκτονικά στοιχεία του ρομανικού ναού διακοσμούνταν συνήθως με γλυπτά: οι

πυλώνες και τα κιονόκρανα. Πυλώνες = μεγαλοπρεπείς θύρες της πρόσοψης. Τα κιονόκρανα
διακοσμούνταν με μορφές ζώων φανταστικών τεράτων ή μυθολογικών όντων καθώς και με
θέματα από την Αγία Γραφή και την καθημερινή ζωή.

Η ρομανική εποχή χαρακτηρίζεται και από εξαιρετική ανάπτυξη της μικροτεχνίας. Οι

ρομανικοί ναοί κατείχαν λειτουργικά σκεύη και λειψανοθήκες και πάλι εικονογραφημένα από
τις Διαθήκες κτλ. + εικονογραφημένα χειρόγραφα.

Η ΡΟΜΑΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ:

Το μνημειακό σύνολο της Πίζας:

Η Πίζα ήταν μια από τις σημαντικότερες εμπορικές πόλεις της Ιταλίας. Στις αρχές του 11 ου αι.
ανακηρύχθηκε πόλη-κράτος. Στην κεντρική πλατεία κτίστηκε ένα από τα ωραιότερα μνημειακά
σύνολα: ο καθεδρικός ναός (Duomo), το βαπτιστήριο, το κωδωνοστάσιο και το λίγο
μεταγενέστερο νεκροταφείο. Το κωδωνοστάσιο, ένας κυκλικός πύργος 55 μέτρων περίπου,
άρχιζε να κτίζεται στα 1174. Λόγω της κακής θεμελίωσης το κτίριο αποκλίνει κατά 4 μέτρα από
την κατακόρυφο, γεγονός που το καθιστά μοναδικό (κεκλιμένος πύργος της Πίζας)

ΓΟΤΘΙΚΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ (13ος-14ος αιώνας)

[3]
Ιστορικά: ανάπτυξη πόλεων, εξέλιξή τους σε κέντρα βιοτεχνίας και εμπορίου, συντεχνίες. Το
κλειστό συντεχνιακό σύστημα συνέβαλε και στην πολιτισμική ανάπτυξη. Η πρωτοβουλία για
την ανέγερση και την οργάνωση εκκλησιών (που παλιότερα ανήκε στους μοναχούς)
μεταβιβάστηκε τον 13ο αιώνα στις κοινότητες.

Η αυξανόμενη δύναμη και ο πλούτος της δυτικής Ευρώπης εκφράστηκαν με την εμφάνιση ενός
νέου αρχιτεκτονικού ρυθμού, του γοτθικού.

Γοτθικός Ναός:
Βασικό οικοδομικό υλικό (όπως και στο ρομανικό ναό) ο λίθος!
Τρία τα δομικά στοιχεία:
(1) Το σταυροθόλιο με νευρώσεις
(2) Το οξυκόρυφο τόξο
(3) Οι αντηρίδες στο εξωτερικό του ναού (δηλαδή δομικά στοιχεία που στήριζαν το κτίριο
μεταφέροντας στο εξωτερικό του τις ωθήσεις των τόξων).

Εφόσον λοιπόν η στήριξη δεν γινόταν πια από τους τοίχους, η επιφάνειά τους μπορούσε να
αντικατασταθεί από γυαλί.
Βασική ιδέα του γοτθικού ναού = κτίριο από πέτρα και γυαλί
Χάρη στο οξυκόρυφο τόξο, το οικοδόμημα μπορούσε να γίνει πολύ ψηλό ώστε να υποβάλλει
στον πιστό το συναίσθημα της πνευματικής ανάτασης.
Επιπλέον, μέσα από τα υαλογραφήματα (vitraux) που αντικατέστησαν τις τοιχογραφίες, ο
Χριστός γινόταν το Φως του Κόσμου.

Οι γοτθικοί καθεδρικοί ναοί είχαν κανονικά τρεις προσόψεις, μια στη δυτική πλευρά
(σπουδαιότερη) και 2 στις μακρές πλευρές. Στη δυτική πρόσοψη διαμορφώνονται καθ’ ύψος 3
ζώνες:
- Οι πυλώνες; (οι οποίοι στον γοτθικό ρυθμό είναι τρεις)
- Ο ρόδακας (ο μεγάλος φεγγίτης που πλαισιώνεται από παράθυρα)
- Το αέτωμα (της στέγης του μεσαίου κλίτους, το οποίο πλαισιώνεται από 2 κωδωνοστάσια)

Notre Dame de Paris La Sainte Chappelle

[4]
Η μεγάλη καινοτομία της γοτθικής γλυπτικής ήταν τα αγάλματα-κίονες. Γλυπτά με
διάφορες παραστάσεις μορφών (βλ. φώτο) πήραν τη θέση των φθηνότερων κιόνων ποτ στήριζαν
τα ρομανικά τύμπανα. Προσπάθεια του καλλιτέχνη ήταν να δώσει ζωή στις μορφές του. Να
κατανοήσει την ανθρώπινη ανατομία, ώστε να αποδώσει με πειστικό τρόπο την ανθρώπινη
μορφή καθώς και τα συναισθήματά της.

Καθεδρικός ναός της Chartres

ΟΙ ΓΟΤΘΙΚΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ: (13ος – 14ος αιώνας)

Τον 13ο αιώνα στην Ιταλία έχουμε αναβίωση του παπισμού. Οι συνεχείς προσπάθειες των παπών
για ανεξαρτητοποίηση από την πολιτική κηδεμονία των Ευρωπαίων μοναρχών κατά τον 12 ο
αιώνα απέδωσαν τελικά καρπούς στο πρόσωπο του πάπα Ιννοκέντιου του Γ’ (1198-1216). Ο
ποντίφικας αυτός κατόρθωσε να επιβάλει τον παπισμό ως ανεξάρτητη δύναμη στην πολιτική
σκηνή. Έτσι, μέσα στο πλαίσιο αναβάθμισης του παπικού θεσμού τον 13 ο αιώνα, η Ρώμη
επανέκτησε τα πρωτεία στην πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα της Ιταλίας.
Παράλληλα, έχουμε την ίδρυση του μοναχικού τάγματος των Φραγκισκανών, που επιθυμούσαν
να καταστήσουν τα δόγματα της θρησκείας πιο κατανοητά στον κόσμο. Επιπλέον, με την
ανάπτυξη των πόλεων-κρατών που στηρίζονταν πλέον στο εμπόριο, αναπτύχθηκε και το
τραπεζικό σύστημα. Οι φόροι επί της περιουσίας προσκόμιζαν στην πόλη έσοδα, χάρη στα
οποία σημειώθηκε σημαντική ανάπτυξη της οικοδομικής δραστηριότητας.

Ο ιταλικός γοτθικός ναός:

Τα νέα μοναχικά τάγματα (Φραγκισκανοί, Δομηνικανοί) απορρίπτουν τον περίτεχνο ρομανικό
ναό της Ιταλίας και τον γοτθικό γαλλικό ναό και προτίμησαν να κατασκευάσουν ναούς σε
σχήμα λατινικού σταυρού με τετράγωνα ή πολυγωνικά παρεκκλήσια. Έτσι, δημιουργήθηκε και
ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου στην Ασσίζη.

[5]
Τα ιταλικά Κοσμικά κτίρια: συναγωνίζονταν τα θρησκευτικά σε ομορφιά και ιστορικό
ενδιαφέρον.

Το παλάτι των Δόγηδων στη Βενετία:

Συντίθεται από διώροφες μαρμάρινες

κιονοστοιχίες με γοτθικά τόξα που
ορίζουν δύο ευρύχωρες στοές στο
ισόγειο και στον πρώτο όροφο. Πάνω
από αυτές υψώνεται τοίχος
συμπαγής με μεγάλα παράθυρα, τον
οποίο επιστέφουν μικρές δαντελωτές
επάλξεις.

Η ΓΟΤΘΙΚΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ:

Γλύπτες: Nicola Pisano και Giovanni Pisano (πατέρας και γιος)

Οι μαρμάρινοι άμβωνες των Pisani

Οι άμβωνες = το υψηλό βήμα από όπου διαβάζεται το

Ευαγγέλιο

Η βασική καινοτομία του Nicola Pisano: η λεπτομερής

επεξεργασία σε ανάγλυφο των πλακών που περιβάλλουν το
στηθαίο του άμβωνα, κατά τρόπο ανάλογο με τη
διακόσμηση των τυμπάνων των γοτθικών πυλώνων. Οι
άμβωνες είχαν συνήθως πολυγωνική μορφή.

Η ΓΟΤΘΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ:

Στον Βορρά, η γοτθική ζωγραφική, παρά το έντονο ενδιαφέρον

της για την απόδοση του συναισθήματος –της συγκίνησης, παρέμεινε σε γενικές γραμμές
αδιάφορη προς τη ρεαλιστική απόδοση των θεμάτων της.

Χαρακτηριστικά της γοτθικής ζωγραφικής στην Ιταλία:

(1) οι γοτθικοί ναοί παρείχαν μεγάλες επιφάνειες τοίχων, τις οποίες οι ζωγράφοι καλούνταν να
καλύψουν με ψηφιδωτά ή τοιχογραφίες. (2) υπήρχε μια παράδοση στη μνημειακή ζωγραφική. Οι
ζωγράφοι έβλεπαν τους εαυτούς τους ως συνεχιστές του έργου των αρχιμαστόρων (3) η
ζωγραφική ήταν άμεσα εξαρτημένη από το Βυζάντιο. Η βυζαντινή μνημειακή ζωγραφική
αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τους Ιταλούς.

[6]
Η διαμόρφωση στο Βυζάντιο του 13 ου αιώνα μιας νέας τεχνοτροπίας, με ανανεωμένο ενδιαφέρον
για την τέχνη της Αρχαιότητας, τη ρεαλιστική απόδοση της ανθρώπινης μορφής και των
συναισθημάτων της καθώς και την απόδοση της τρίτης διάστασης.

Ζωγράφοι: Pietro Cavallini, Jacopo Torriti, Giotto, Duccio

O Giotto επηρεάστηκε από το έργο του γλύπτη Nicola Pisano. Έχουμε πλαστική απόδοση των
μορφών, πειστικότητα κινήσεων και εκφράσεων και κυρίως αίσθηση του βάθους. Άρα ο Giotto
άνοιξε νέους δρόμους στην τέχνη, προετοιμάζοντάς την για την Αναγέννηση…

Παρακάτω: Σύγκριση

Giotto, παράσταση της Προδοσίας του Ιούδα Nicola Pisano, ανάγλυφη παράσταση της
Στο Παρεκκλήσιο της Αρένας Γέννησης του Χριστού (άμβωνας του
βαπτιστηρίου της Πίζας)

Στον Giotto έχουμε ευκρίνεια και άνεση στην ανάπτυξη των στοιχείων της σύνθεσης. Οι μορφές διατάσσονται
στο πρώτο επίπεδο. Τα στοιχεία του τοπίου συνθέτουν το σκηνογραφικό βάθος. Με τη διαφοροποίηση του
μεγέθους των μορφών και τη φωτοσκίαση, ο καλλιτέχνης κατάφερε να δώσει όγκο στις μορφές και να
δημιουργήσει την αίσθηση του βάθους.
Αντίθετα, η ανάγλυφη παράσταση του Pisano χαρακτηρίζεται από εξαιρετική πυκνότητα και είναι έτσι
δυσανάγνωστη.
Ομοιότητες: οι μορφές έχουν στέρεα δομή και έντονη σωματική παρουσία. Συγκρατημένα συναισθήματα.

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΣΙΕΝΑΣ:

Στην Φλωρεντινή Σχολή ηγετική μορφή έχουμε τον Giotto. Παράλληλα, στη γειτονική πόλη της
Σιένας, στην Τοσκάνη, αναπτύσσεται μια άλλη Σχολή που διαφοροποιείται από αυτή της
Φλωρεντίας. Τα έργα της Σιένας χαρακτηρίζονται από την έμφαση στο χρώμα, προτίμηση στις
εκλεπτυσμένες, κομψές ανθρώπινες μορφές, λυρική και έντονα διακοσμητική διάθεση. Ηγετική
μορφή εδώ ο Duccio.

Ο Duccio αντιπαραθέτει στο μνημειακό ύφος του Giotto μια εκλεπτυσμένη τεχνοτροπία που
εκφράζεται σε μικρότερη κλίματα. Αντίθετα με τις τοιχογραφίες του Giotto προτιμά τους
φορητούς πίνακες. Τα έργα του φανερώνουν έντονες επιδράσεις από τη βυζαντινή τέχνη και από
τη γοτθική παράδοση του Βορρά.

[7]
Διασημότερο έργο του Duccio: η Maesta = ένας πίνακας βωμού για την Αγία Τράπεζα του
καθεδρικού ναού της Σιένας. (1308-1311). Το έργο συνδυάζει βυζαντινούς φυσιογνωμικούς
τύπους και γοτθική τεχνοτροπία, ενώ χαρακτηρίζεται επίσης και από αναζήτηση της τρίτης
διάστασης.

Duccio, Maesta Simone Martini, The Annunciation

Άλλος της ίδιας σχολής και μαθητής του Duccio, ο Simone Martini. Πλησίασε περισσότερο της
γοτθική τεχνοτροπία. Διακοσμητική διάθεση, αγάπη για το χρώμα, ενδιαφέρον για τα ενδύματα
και τη λεπτομερή απόδοσή τους. Μορφές υψηλές, λεπτές, γεμάτες χάρη. Ρεαλιστική απόδοση,
αναζήτηση 3ης διάστασης.

Ο ΔΙΕΘΝΗΣ ΓΟΤΘΙΚΟΣ ΡΥΘΜΟΣ (τέλη 14ου – αρχές 15ου αιώνα)

Μετά τα μέσα του 14ου αιώνα: Δυναστικές διαμάχες ενέπλεξαν τη Γαλλία και την Αγγλία στον
λεγόμενο Εκατονταετή Πόλεμο. Ωστόσο, πρίγκιπες μαικήνες, όπως ο Κάρολος Δ’ (1346-1378)
της Γερμανίας ανέλαβαν σημαντικές πρωτοβουλίες στον καλλιτεχνικό τομέα. Υπήρξαν
ευρωπαϊκές ανταλλαγές καλλιτεχνών (κυρίως ανάμεσα σε Γαλλία και Ιταλία) και προς το τέλος
του 14ου αι. έχουμε μια κοινή καλλιτεχνική γλώσσα, τον διεθνή γοτθικό ρυθμό.

Αυτός αποτέλεσε την εξέλιξη της γοτθικής ζωγραφικής, στην οποία εμπεριέχονται και οι
κατακτήσεις της ιταλικής τέχνης στον τομέα της απόδοσης του τρισδιάστατου χώρου.
Χαρακτηριστικά: (1) έντονη διακοσμητική διάθεση (λαμπερά χρώματα) (2) λεπτομερής
απόδοση διακοσμητικών λεπτομερειών (3) κομψές ψηλόλιγνες μορφές γεμάτες χάρη (4)
τρισδιάστατη και φυσιοκρατική απόδοση του χώρου (4) ενδιαφέρον για απόδοση του τοπίου.

Αριστερά: Το χειρόγραφο Πολύ Πλούσιες ώρες του δούκα του Berry.

Σταθερό, σίγουρο σχέδιο, λαμπερά χρώματα, χαριτωμένες μορφές.

[8]
ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ = εξαιρετική πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα κατά τον 15ο και
16ο αιώνα στη δυτική Ευρώπη και χαρακτηρίζεται από ορθολογισμό και από έντονο ενδιαφέρον
για τη μελέτη και την ερμηνεία της πνευματικής και της καλλιτεχνικής κληρονομιάς της
ελληνορωμαϊκής Αρχαιότητας.

Κοιτίδα της Αναγέννησης ήταν η Ιταλία και οι ελεύθερες πόλεις της. Η μετατόπιση του κέντρου
βάρους της οικονομίας από τη γεωργία στο εμπόριο και στη βιοτεχνία έφερε στο προσκήνιο -
δίπλα στους παλαιούς ευγενείς, στους φεουδάρχες και στους πρίγκιπες – τη μεσαία τάξη, την τάξη
των εμπόρων, των βιοτεχνών και των τραπεζιτών. Οι τελευταίοι, υιοθετώντας τα ήθη της
αριστοκρατίας, έγιναν θερμοί προστάτες των τεχνών.

Ιστορικά: νέες ανακαλύψεις βασισμένες στην επιστημονική γνώση και στη συστηματική
παρατήρηση της φύσης. Ανακάλυψη τυπογραφίας και άρα εύκολη διάδοση της γνώσης. Η
Εκκλησία παρέμεινε ισχυρή αλλά απομακρύνθηκαν τα βασανιστικά συμπλέγματα της ενοχής του
Μεσαίωνα. Για πρώτη φορά, μετά τους αρχαίους χρόνους, καλλιεργήθηκε η αντίληψη ότι ο
άνθρωπος είναι ο κυρίαρχος του κόσμου και το μέτρο για όλα τα πράγματα (ανθρωποκεντρική
αντίληψη). Η κοινωνική θέση του καλλιτέχνη άλλαξε ριζικά. Ο τελευταίος άρχισε να βγαίνει από
την αφάνεια, υπογράφοντας με υπερηφάνεια τα έργα του.

Αναβίωση των γραμμάτων και των τεχνών υπό την επίδραση των κλασικών προτύπων.
ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ = ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ.

Στην εξοικείωση των Δυτικών με τα αρχαία κείμενα συνέβαλαν: (1) η έξοδος Ελλήνων λογίων
προς Ιταλία, μετά την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (1453), (2) η εφεύρεση της
τυπογραφίας (1451), χάρη στην οποία τα βιβλία έγιναν φθηνότερα και άρα πιο προσιτά στο ευρύ
κοινό

ΠΡΩΙΜΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ στην Ιταλία (1400-1500)

Μεγαλύτερο πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο της Ιταλίας την εποχή η Φλωρεντία. Το
αίσθημα της αστικής υπερηφάνειας ώθησε την αστική τάξη να συμβάλει στην πρόοδο της πόλης
τους και στην υπεροχή της απέναντι σε άλλες πόλεις. (αντίθεση με Μεσαίωνα που οι άνθρωποι
εργάζονταν γιατί υπηρετούσαν συμφέροντα είτε άρχοντα, είτε Εκκλησίας)

Παράλληλα με τις συντεχνίες, οι οποίες ήταν οι κύριοι παραγγελιοδότες έργων τέχνης, πολλοί από
τους εύπορους πολίτες της μεσαίας τάξης (π.χ. Μέδικοι) έγιναν θερμοί προστάτες των γραμμάτων
και των τεχνών.

Άλλα σημαντικά κέντρα της πρώιμης Αναγέννησης: Βενετία, Ρώμη, Μιλάνο

[9]
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ:

Περιφρόνηση προς τη μεσαιωνική αρχιτεκτονική. Επιπλέον, έχουμε ανακάλυψη του

συγγράμματος του Βιτρούβιου Περί Αρχιτεκτονικής (23 π.Χ.). Οι Αναγεννησιακοί αρχιτέκτονες
υπήρξαν πολυσχιδείς προσωπικότητες: ήταν παράλληλα ποιητές, συγγραφείς, μαθηματικοί,
ζωγράφοι, γλύπτες. Στόχος: ΕΠΙΤΕΥΞΗ ΟΜΟΡΦΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΜΟΝΙΑΣ. Υιοθετούνται
μορφολογικά στοιχεία όπως ημικίονες, παραστάδες, αετώματα καθώς και οι αναλογίες ρωμαϊκών
κτιρίων.

Διαφορά με γοτθική αρχιτεκτονική (έμφαση στον κατακόρυφο άξονα), τα κτίρια της

Αναγέννησης χαρακτηρίζονται από: (1) υπεροχή του οριζόντιου άξονα, (2) στατικότητα και (3)
συμμετρία

Στις εκκλησίες της Αναγέννησης κυρίαρχο στοιχείο της σύνθεσης ήταν οι τρούλοι. Για πρώτη
φορά εμφανίστηκε ο φανός στους τρούλους = ένα είδος κορυφώματος, κυκλικό ή πολυγωνικό σε
κάτοψη με περιμετρικά παράθυρα.

Καθεδρικός Ναός, Φλωρεντία

Αρχιτέκτονες Πρώιμης Αναγέννησης: Brunelleschi,

Alberti, Michelozzo

Brunelleschi: αποτόλμησε πρώτος να εντάξει στα

κτίρια που σχεδίαζε στοιχεία της ρωμαϊκής
αρχιτεκτονικής (κίονες με ρωμαϊκά κιονόκρανα,
παραστάδες, αψίδες) + προσθήκη τρούλου στον
καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας (αριστερή φώτο), ο
οποίος κορυφώνεται σε φανό ύψους 110μ.

Στον Brunelleschi οφείλεται η ανακάλυψη της

κεντρικής προοπτικής = αναπαράσταση
τρισδιάστατων αντικειμένων πάνω σε μια δισδιάστατη
επιφάνεια. Οι καλλιτέχνες μπορούσαν πλέον να
αποδίδουν μικρότερα τα αντικείμενα που ήθελαν να
δείξουν ότι βρίσκονται μακρύτερα από τον θεατή,
δημιουργώντας την ψευδαίσθηση του βάθους. (βλ.
αριστερά)

Στο πρόσωπο του Leon Battista Alberti (1404-1472) ενσαρκώνεται το ιδεώδες του
ολοκληρωμένου, πολύπλευρου αναγεννησιακού ανθρώπου (homo universalis). Έγραψε
πραγματείες για αρχιτεκτονική, ζωγραφική, γλυπτική στις οποίες αναπτύσσει μια ορθολογική
αισθητική θεωρία βασισμένη στις πρακτικές της Αρχαιότητας και στην παρατήρηση των νόμων
της φύσης. Καινοτομία: η καθιέρωση της ιδιότητας του επαγγελματία αρχιτέκτονα (μόνο
σχεδιάζει, δεν κατασκευάζει πια το κτίριο)

[10]
Alberti, Ανάκτορο Rucellai (1460) (εικ. 1)

Τριώροφο με παραστάδες που ανήκουν σε αρχαίους ρυθμούς, (δωρικός στο ισόγειο, ιωνικός στον
1ο όροφο και δωρικός στον 2ο). Άλλα έργα το μαυσωλείο της οικογένειας των Malatesta (εικ. 2)
και ο ναός του Αγίου Ανδρέα στη Μάντοβα, η πρόσοψη του οποίου μοιάζει με μεγάλη ρωμαϊκή
αψίδα θριάμβου.(εικ. 3)

ΓΛΥΠΤΙΚΗ:

Οι καλλιτέχνες πετυχαίνουν νατουραλιστική απόδοση της ανθρώπινης μορφής και της κίνησής
της, ενώ με βάση τις γεωμετρικές αρχές της προοπτικής μπόρεσαν να αποδώσουν την Τρίτη
διάσταση. Επειδή τα υλικά που χρησιμοποιούνταν ήταν ακριβά (κοράλλια, πολύτιμες πέτρες,
χρυσό, ασήμι), τα γλυπτά γίνονταν κατά παραγγελία. Τα παραπάνω υλικά εισάγονταν από
Αίγυπτο, Ουγγαρία, Γερμανία κτλ. Μεγάλη ζήτηση είχαν τα γλυπτά από ορείχαλκο (μπρούντζο).
Επιπλέον, οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν το μάρμαρο που ήταν άφθονο στην Ιταλία και το
οποίο μπορούσε να βαφτεί και να επιχρυσωθεί. Φθηνότερα υλικά: το ξύλο και ο πηλός.

Σε αντίθεση με τη μεσαιωνική γλυπτική που ήταν στενά συνδεδεμένη με την εκκλησιαστική

αρχιτεκτονική και πιο συγκεκριμένα τη λατρεία, η γλυπτική της Αναγέννησης εμπλούτισε το
θεματολόγιό της με παγανιστικά θέματα από την Αρχαιότητα.

Ορειχάλκινο σύμπλεγμα Ηρακλή και Ανταίου (ο Ηρακλής αποτελούσε το σύμβολο του

αναγεννησιακού ανθρώπου). Επιπλέον είχαμε τα μετάλλια = νομίσματα που από την μια πλευρά
είχαν το κεφάλι ηγεμόνα και από την άλλη μια αλληγορική παράσταση. Ιδιαίτερη διάδοση είχαν
και τα ανάγλυφα με την Παναγιά τη Βρεφοκρατούσα.

[11]
Οι μεγάλοι γλύπτες της Αναγέννησης:

Το 1401 οργανώθηκε στη Φλωρεντία ένας καλλιτεχνικός διαγωνισμός για την επιλογή του
καλλιτέχνη που θα αναλάμβανε να κατασκευάσει και να φιλοτεχνήσει τη βορινή χάλκινη θύρα
του βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας. Στον διαγωνισμό συμμετείχε και ο Brunelleschi αλλά νικητής
βγήκε ο Φλωρεντινός Lorenzo Ghilberti.

Ο Donatello υπήρξε ο μεγαλύτερος Φλωρεντινός γλύπτης του 15 ου αιώνα. Πειραματίστηκε με

πολλούς τρόπους αλλά το έργο του συγκεντρώνει πάντοτε τα κύρια χαρακτηριστικά της
καλλιτεχνικής δημιουργίας της Αναγέννησης: (1) φυσιοκρατική αντιμετώπιση της ανθρώπινης
μορφής (2) προοπτική απόδοση του χώρου και (3) ενδιαφέρον για την αρχαία τέχνη.

Donatello, Δαβίδ Donatello, το έφιππο ορειχάλκινο άγαλμα του στρατηγού Gattamelata

Με το ορειχάλκινο αυτό άγαλμα

αναβιώνει ο αρχαίος τύπος του
έφιππου ανδριάντα. Ισορροπία
όγκων. Λεπτομέρεια: η σφαίρα
κάτω από το πόδι του αλόγου
ενισχύει την εντύπωση της ηρεμίας.
Σωστή απόδοση ανατομίας αλόγου.
Το άλογο είναι τεράστιο σε
σύγκριση με τον ιππέα, ίσως για να
δείξει την επιβολή του στρατηγού
πάνω στο άλογο που οφείλεται
περισσότερο στην ηθική και
πνευματική υπεροχή και λιγότερο
στη φυσική του δύναμη.

Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ:

Προσπάθεια για απόδοση της πραγματικότητας και το ενδιαφέρον για την τέχνη της Αρχαιότητας.
Βοήθησε και πολύ ο Brunelleschi με τη μαθηματική προοπτική του.

Στο μεταξύ, στο 2ο μισό του 15ου αιώνα, η συμπεριφορά της μεσαίας (αστικής) τάξης αλλάζει
αφού έχει παγιωθεί η θέση της και ως εκ τούτου επιθυμεί να επιδείξει τον πλούτο και τη δύναμή
της. Έτσι έχουμε για λίγο στροφή στη διεθνή γοτθική τεχνοτροπία. π.χ. παρακάτω βλέπουμε μια
τοιχογραφία που παρήγγειλαν οι Μέδικοι στον Benozzo Gozzoli. Ο πλούτος και η πολυτέλεια
που χαρακτηρίζουν τις ανθρώπινες μορφές, προβάλλουν και πάλι μέσα σε ένα τοπίο παραμυθένιο.

Τεχνική τοιχογραφίας: (1) απλωνόταν ένα αδρό στρώμα

σοβά (2) πρόχειρο σκίτσο (3) ξανα ένα λεπτό χρώμα
σοβά και άρχιζαν να ζωγραφίζουν πάνω σε αυτό.

Εάν ο καλλιτέχνης χρησιμοποιούσε τη τεχνική της

νωπογραφίας τότε το διάλυμα του χρώματος έπρεπε να
απλωθεί πάνω στον σοβά ενώ ήταν ακόμη υγρός.

Η ζωγραφική πινάκων σε ξύλο: (1) κάλυπταν την ξύλινη

επιφάνεια με κόλλα και γύψο (2) με κάρβουνο ή μελάνι
γινόταν το σχέδιο (3) απλώνονταν τα ρώματα
(αυγοτέμπερες)
ΜΕΓΑΛΟΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ:

[12]
Ο μεγαλοφυέστερος ζωγράφος της πρώιμης Αναγέννησης είναι ο Masaccio (1401-1428). Μαζί
με τον Brunelleschi και τον Donatello αποτέλεσαν την τριανδρία που έθεσαν τις βάσεις για την
τέχνη της ιταλικής Αναγέννησης στην ζωγραφική, την αρχιτεκτονική και τη γλυπτική.

Ο Masaccio ξαναέδωσε στην ανθρώπινη μορφή την πλαστικότητα και το σφρίγος (που
συναντήσαμε και στα έργα του Giotto) + επιδέξιος χειρισμός του φωτός και της σκιάς.
Διαφορά: ενώ στα έργα του Giotto οι μορφές φωτίζονται με ένα ομοιόμορφο και ουδέτερο
φως, του οποίου δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε την πηγή, στον Masaccio τα πρόσωπα
δείχνουν να φωτίζονται έντονα από κάποια πηγή έξω από την παράσταση. Τα γυμνά σώματα
φανερώνουν πολύ καλή γνώση της ανθρώπινης ανατομίας.

Βλ. Εκδίωξη των πρωτόπλαστων από τον Παράδεισο

Αριστερά: τοιχογραφία της Αγίας

Τριάδας με την Παναγία, τον Άγ.
Ιωάννη και δωρητές στην Santa
Maria Novella στην Φλωρεντία

Άλλος: Fra Angelico (1387-1455) Η στέψη της Παναγίας, τοιχογραφία Μονή San Marco,
Φλωρεντία – οι λεπτές, εύθραυστες και αέρινες μορφές του Χριστού και της Παναγίας
θυμίζουν μορφές της γοτθικής γλυπτικής. Σωστές αναλογίες και σύμφωνα με τις αρχές της
προοπτικής.

Άλλος: Piero della Francesca. Μεγαλύτερο έργο του οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου
Φραγκίσκου στο Arezzo, που αναφέρονται στην ιστορία του Τιμίου Σταυρού. Πολύ καλή γνώση

[13]
της μαθηματικής προοπτικής, μεγαλοφυής χειρισμός του χρώματος και μεγάλη ικανότητα στην
οργάνωση των συνθέσεων, οι οποίες χαρακτηρίζονται από στερεότητα και γεωμετρικότητα. Η
σημαντικότερη προσφορά του: ο χειρισμός του φωτός που αναδεικνύει την πλαστικότητα των
μορφών και δημιουργεί, όπως και η προοπτική, την ψευδαίσθηση του βάθους.

Τελειώνουμε με τους μεγάλους δημιουργούς της πρώιμης Αναγέννησης στη Φλωρεντία, του
λεγόμενου Quattrocento, με τον Sandro Botticelli. Γνωστότερο έργο Η Άνοιξη La Primavera
(1477-78). Η θεά Αφροδίτη απεικονίζεται εδώ όχι ως σύμβολο του αισθησιακού σαρκικού έρωτα
αλλά ως ενσάρκωση του ανθρωπιστικού ιδεώδους του πνευματικού έρωτα, που ανυψώνει την
ψυχή εξαγνίζοντας τα πάντα. Νεοπλατωνική- χριστιανική εκδοχή του μύθου της Αφροδίτης:
έχουμε μια αλληγορία, με την Αφροδίτη στον ρόλο μιας προχριστιανικής-παγανιστικής Παναγίας
που ανυψώνει το ανθρώπινο πνεύμα, ώστε να γνωρίσει τη θείας προέλευσης ομορφιά.

Η ζωγραφική της πρώιμης Αναγέννησης στη βόρεια Ιταλία (κυρίως Βενετία):

εκπρόσωποι Pisanello και Gentile da Fabriano

[14]
Εδώ διαμορφώνεται μια σχολή που διαφοροποιείται από τη Σχολή της Φλωρεντίας. Η σχολή αυτή
έδινε ιδιαίτερη έμφαση στο χρώμα, σε αντιδιαστολή με τη Φλωρεντία που έδινε μεγάλη σημασία
στο σχέδιο.

Andrea Mantegna, Το μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού

Ο άγιος δεμένος σε κίονα ενός αρχαίου ερειπωμένου κτίσματος

έχει ήδη δεχτεί τα βέλη των βασανιστών του.

ΩΡΙΜΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ: Ιταλία (1500-1525) (≠ Πρώιμη: Φλωρεντία)

Ιστορικά: Οι Γάλλοι εισέβαλαν 2 φορές στη βόρεια Ιταλία καταλαμβάνοντας το Μιλάνο. Λόγω
της ταπεινωτικής ειρήνης, οι Μέδικοι χάνουν την εξουσία και έτσι για τα επόμενα 20 χρόνια
απουσιάζουν από τη Φλωρεντία οι μεγαλύτεροι προστάτες των τεχνών. Ωστόσο, μέσα σε αυτά τα
ταραγμένα χρόνια, η τέχνη της Αναγέννησης γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της. Τα σπουδαιότερα
έργα της ώριμης Αναγέννησης δεν έγιναν στη Φλωρεντία αλλά στη Ρώμη.

ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΩΡΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ:

Αφού έχουν κατακτηθεί η κεντρική προοπτική για την απόδοση του τρισδιάστατου χώρου και η
ανάπτυξη των γνώσεων για την ανατομία, προχωράμε στην αναζήτηση της ομορφιάς, της
αρμονίας και της συμμετρίας των συνθέσεων.

Σημαντικοί δημιουργοί: Bramante, Leonardo da Vinci, Μιχαήλ Άγγελος, Ραφαήλ, Giorgone και
Τισιανός

Ο αρχιτέκτονας Bramante

[15]
Ο Donato Bramante (1444-1514) ήταν ο σημαντικότερος αρχιτέκτονας της ώριμης
Αναγέννησης. Μικρό αλλά ιδιαίτερα σημαντικό έργο του αρχιτέκτονα είναι ο περίκεντρος
τρουλαίος ναΐσκος του San Pietro.

Leonardo da Vinci (ο καλλιτέχνης – ερευνητής)

Ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας, μηχανικός, εφευρέτης κ.ο.κ. Δεν προσπαθούσε βα βρει λυσεις
για τα προβλήματα στα αρχαία κείμενα αλλά είχε για οδηγό του την προσωπική του παρατήρηση
και εμπειρία. Έκανε νεκροτομίες και γνώρισε την ανατομία του ανθρώπινου σώματος αφήνοντας
πίσω του πολυάριθμα ανατομικά σχέδια.

ΣΦΟΥΜΑΤΟ (sfumato) = εύρημα που σχετίζεται με τον χειρισμό του φωτός και της σκιάς.
Κατάργηση των έντονων περιγραμμάτων και χρήση απλών τονικών διαβαθμίσεων που
επιτρέπουν στις μορφές να σβήνουν η μία μέσα στην άλλη και έτσι παύουν να είναι σκληρές και
άκαμπτες, ενώ αποκτούν μυστήριο. SOS! Οι μορφές δεν είναι αποκομμένες από το τοπίο

ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ = για να επιτευχθεί η προοπτική δεν χρειάζεται μόνο η

τεχνική της βράχυνσης με βάση τους μαθηματικούς κανόνες αλλά και ο κατάλληλος χειρισμός
του χρώματος: τα πιο απομακρυσμένα αντικείμενα έχουν απαλότερα περιγράμματα και
αποδίδονται σε φωτεινότερους τόνους

Μυστικός Δείπνος (1495-1498) Τζιοκόντα (1502)

ΜΙΧΑΗΛ ΑΓΓΕΛΟΣ

[16]
 Το ενδιαφέρον του επικεντρωνόταν στον άνθρωπο, στην έκφραση του εσωτερικού του κόσμου
και στην ομορφιά του σώματός του.

Pieta (1498) Δαβίδ (1504)

υπερφυσικό μέγεθος (5,5 μ. ύψος). Λίγο πριν την αναμέτρηση

με τον Γολιάθ. Η έκφραση του προσώπου, η στάση και η
απόδοση των μυών εκφράζουν μεγάλη ψυχική ένταση. Το
γλυπτό εκφράζει την ενεργητικότητα και την αυτοπεποίθηση
της νεότητας.

Το 1505 ο Ιούλιος Β’ ζητά από τον Μιχαήλ

Άγγελο να αναλάβει τη ζωγραφική διακόσμηση
της οροφής της Capella Sistina, στο Βατικανό.

Κάτω: Εκδίωξη από τον Παράδεισο (παλιότερο

θέμα που είχε κάνει και ο Masaccio)

ΡΑΦΑΗΛ: Ο ζωγράφος του ιδανικού κάλλους και της αρμονίας

[17]
Αγαπημένο θέμα του οι Παναγίες (16+ έργα) οι οποίες εντυπωσιάζουν με την ομορφιά και τη
γλυκύτητα. Παναγία στο Λιβάδι (εικ. 1): το στερεότυπο θέμα της Παναγίας με τον μικρό Χριστό,
εμπλουτίζεται εδώ με την παρουσία του αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή σε παιδική ηλικία.

Το 1508 ο πάπας Ιούλιος Β’ καλεί τον Ραφαήλ να αναλάβει τη τοιχογραφική διακόσμηση μιας
αίθουσας στο παλάτι του Βατικανού γνωστής και ως Stanza della Segnatura. Το τοιχογραφικό
αυτό σύνολο αναφέρεται στους τέσσερις κλάδους της γνώσης: τη θεολογία, τη φιλοσοφία, την
ποίηση και τη νομική επιστήμη. Με αυτόν τον τρόπο τα συστατικά στοιχεία της χριστιανικής-
ουμανιστικής παιδείας αποδίδονται σε αρμονική σύζευξη και ισορροπία. (εικ. 2) Η Σχολή των
Αθηνών (1509-1511) είναι μια από τις τοιχογραφίες στη Stanza della Segnatura. Πρόκειται για μια
φανταστική συνάθροιση επώνυμων φιλοσόφων. (εικ. 3)

Η ΩΡΙΜΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ: Στη Βενετία η Εκκλησία δεν απέκτησε ποτέ τον
ηγεμονικό ρόλο που είχε στην υπόλοιπη Ιταλία. Επομένως, οι κύριοι προστάτες της τέχνης είναι τα
μέλη των πλούσιων βενετσιάνικων οικογενειών.

Η πιο ποιητική και αινιγματική μορφή της Βενετσιάνικης Σχολής είναι ο Giorgione. Παρέκαμψε
πρώτος τη παραδοσιακή θεματολογία με τα ιστορικά, θρησκευτικά και μυθολογικά θέματα,
ζωγραφίζοντας θέματα που επιδέχονται διάφορες ερμηνείες. Άλλος είναι ο Τισιανός – μεγάλο
ενδιαφέρον για τον άνθρωπο (πολλές προσωπογραφίες).

ΟΙ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣ ΣΤΟΝ ΒΟΡΡΑ (1400-1525)

[18]
Ιστορικά: Εκατονταετής Πόλεμος (σειρά πολεμικών συγκρούσεων ανάμεσα σε γαλλική και
αγγλική μοναρχία. Κερδισμένη η Γαλλία. Το γαλλικό βασίλειο, ωστόσο, αποδυναμώθηκε όταν
εμφανίστηκε στο πολιτικό προσκήνιο της Ευρώπης ο Γερμανός βασιλιάς Κάρολος ο Ε’ (1500-
1558) ο οποίος ένωσε τη Γερμανία με την Ισπανία, δημιουργώντας ένα πανίσχυρο βασίλειο. Χάρη
στις επιτυχείς πολεμικές του επιχειρήσεις ο Κάρολος επέκτεινε το βασίλειό του και στην Ιταλία. Το
1527 κυρίευσε και λεηλάτησε τη Ρώμη (πλήγμα στην ιταλική Αναγέννηση)

Επιπλέον: Στον Βορρά υπήρξε μια γενικότερη κριτική διάθεση απέναντι στην Καθολική
Εκκλησία. Ο Έρασμος, ηγετική μορφή του ουμανισμού, έγραψε μια καυτή σάτιρα για τις
υπερβολές του πάπα Ιούλιου του Β’. Η μεγάλη επιχείρηση πώλησης συγχωροχαρτιών από τον πάπα
για τη συγκέντρωση χρημάτων που θα βοηθούσαν στην ανοικοδόμηση της εκκλησίας του Αγίου
Πέτρου στη Ρώμη, ενίσχυσε το κλίμα δυσφορίας, με αποκορύφωμα ο Μαρτίνος Λούθηρος το
1517 να τοιχοκολλήσει στη θύρα της εκκλησίας της Βιττεμβέργης 95 θέσεις ενάντια στο
εκκλησιαστικό κατεστημένο. (κίνημα Μεταρρύθμισης)

Διαφορές της Αναγέννησης στον Βορρά από την Ιταλική Αναγέννηση:

Βορράς Ιταλική Αναγέννηση

Η Αναγέννηση παρέμεινε στενά συνδεδεμένη με Η Αναγέννηση απομακρύνθηκε από τις

τη μεσαιωνική παράδοση καλλιτεχνικές αντιλήψεις του Μεσαίωνα

Εδώ μιλάμε μόνο για Αναγέννηση στη Η Αναγέννηση επηρέασε όλες τις μορφές
ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ. Η γλυπτική και η αρχιτεκτονική τέχνης
συνέχισαν τη γοτθική παράδοση

Η τέχνη εδώ δεν χαρακτηρίζεται από αναβίωση Η ιταλική Αναγέννηση σφραγίστηκε από το
μορφών της Αρχαιότητας ενδιαφέρον για τις καλλιτεχνικές μορφές της
Αρχαιότητας.
Στον Βορρά προσπάθησαν να αποδώσουν την
πραγματικότητα μέσα από την εμπειρία και την
παρατήρηση. Χρησιμοποίησαν και αυτοί την
βράχυνση αλλά εμπειρικά, χωρίς να βασίζονται στους
μαθηματικούς κανόνες της προοπτικής. Η
αναγεννησιακή τέχνη του Βορρά μας φαίνεται
πειστική με την πρώτη ματιά χάρη στην πιστότητα με
την οποία αποδίδονται τα ενδύματα, τα κοσμήματα
κτλ. αλλά τελικά υπάρχουν ανατομικές ατέλειες
καθώς και ακαμψία στην απόδοση της κίνησης.

Οι χρονολογικές διακρίσεις που ισχύουν για την

Αναγέννηση στην Ιταλία δεν ισχύουν για τον
Βορρά.

Ομοιότητες: Ο σεβασμός προς τη φύση και το ενδιαφέρον για την πιστή απόδοσή της.

[19]
Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΙΣ ΚΑΤΩ ΧΩΡΕΣ: εμφανίστηκε πρώτα στη Φλάνδρα. Πρώτοι οι
καλλιτέχνες εκεί χρησιμοποίησαν την τεχνική της ελαιογραφίας. Σε αντίθεση με την τέμπερα, η
ζωγραφική με λάδι επέτρεπε την επίθεση διαδοχικών στρώσεων ημιδιαφανών χρωμάτων,
εξασφαλίζοντας απεριόριστη διαφάνεια των χρωματικών τόνων. Επιπλέον, ενώ οι καλλιτέχνες που
ζωγράφιζαν με αυγοτέμπερα ήταν υποχρεωμένοι να δουλεύουν με ταχείς ρυθμούς, η ελαιογραφία
έδινε τη δυνατότητα να δουλεύουν πιο αργά και προσεχτικά, αποδίδοντας και την παραμικρή
λεπτομέρεια.

Η τεχνική της ελαιογραφίας αποδίδεται στον Φλαμανδό ζωγράφο του 15 ου αιώνα Jan van Eyck ενώ
στην Ιταλία καθιερώθηκε τον 16ο αιώνα από τον Τασιανό.

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ:

Jan van Eyck (1390-1441), Οι αρραβώνες των Arnolfini (1434)

Hugo van der Goes (1440/45 – 1482), Το πέτασμα του βωμού των Portinari (1476)

Hieronymus Bosch (1450-1516), Ο κήπος των γήινων απολαύσεων (1506)

[20]
Στη Γαλλία: Jean Fouquet

Στη Γερμανία: Michael Pacher, Conrad Witz, Albrecht Durer, Martin Schongauer

Albrecht Durer, Ξυλογραφία με την Αποκάλυψη

Σχολή του Δούναβη: οι Lucas Cranach

και Albrecht Altdorfer

Η σχολή του Δούναβη αναπτύχθηκε κατά

τον 16ο αιώνα και έδινε μεγάλη σημασία
στο τοπίο.

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ:

Θεματογραφία:
[21]
Θρησκευτικά θέματα: κυρίως σε έργα μνημειακής ζωγραφικής (σε ναούς κτλ). Ιδιαίτερα ο
Εσταυρωμένος και η Παναγία. (Βλ. Ραφαήλ)

Μυθολογικά θέματα: στην εξοικείωση των καλλιτεχνών και των παραγγελιοδοτών τους με τους
μύθους συνέβαλε η μετάφραση των κλασικών κειμένων στην καθομιλουμένη. (Βλ. Antonio
Pollaiuolo, Ο Ηρακλής και ο Ανταίος, Sandro Botticelli, η Γέννηση της Αφροδίτης)

Ιστορικά θέματα: τα θέματα αυτά εικονίζονταν πάνω σε τοιχογραφίες ή ταπετσαρίες πολυτελών

κατοικιών ή δημόσιων μεγάρων καθώς και σε εικονογραφημένα χειρόγραφα.

Paolo Uccello, Η μάχη του San Romano (1450-1456)

Προσωπογραφίες: η ανθρώπινη μορφή καταλαμβάνει ολόκληρο τον πίνακα και παίρνει όλο και
περισσότερο τα χαρακτηριστικά του εικονιζόμενου υπαρκτού προσώπου. (Βλ. Jan Van Eyck, οι
Αρραβώνες των Arnoflini, Leonardo da Vinci, Mona Lisa)

ΟΨΙΜΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ: ΜΑΝΙΕΡΙΣΜΟΣ (1525-1600)

Ιστορικά: Μετά την εξέγερση του Λούθηρου, προχωράμε στην Αντιμεταρρύθμιση, δηλαδή την
προσπάθεια της Καθολικής Εκκλησίας να ανακτήσει το χαμένο έδαφος. Σύνοδος του Trento
[22]
(1545). + Η κατάληψη της Ρώμης από τον Κάρολο τον Ε’ (1527) ερμηνεύτηκε ως απάντηση για
τον ηθικό εκπεσμό και την αποθέωση της πολυτέλειας και του αισθησιασμού στην τέχνη. + Το
1512 είχε προηγηθεί η ανακάλυψη του Κοπέρνικου ότι η Γη δεν ήταν το κέντρο του ηλιακού
συστήματος. Άρα: έχουμε ματιά αμφισβήτησης των αρχών του χώρου μέσα στον οποίο κινείται ο
άνθρωπος.

Χαρακτηριστικό του Μανιερισμού, Η ΚΙΝΗΣΗ.

Ιδιαίτερα στη γλυπτική έχουμε τα περίβλεπτα γλυπτά, δηλαδή που να μπορούν να ιδωθούν από
όλες τις πλευρές. Χάθηκε ανεπιστρεπτί το ένα και μοναδικό βέβαιο σημείο αναφοράς του κόσμου.

Χρήσιμος όρος που ακούγεται πολύ: Figura serpentinata = μορφή περιστρεφόμενου φιδιού

Francesco Parmigiano, Η Παναγία με τον μακρύ λαιμό (1535)

Jean Boulogne, Απόλλωνας (1573-75)

Pontormo, Νεαρό Κορίτσι

Τιντορέττο, Η εύρεση των λειψάνων του Αποστόλου Μάρκου (1562)

[23]
Paolo Caliari ditto il Veronese, ο Μυστικός Δείπνος (Δείπνο στο σπίτι του Λεβί)

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Η Ταφή του Κόμητος Οργκάθ (1586)

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ:

Ανακαίνιση του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, καθιστώντας τον ναό κέντρο κάθε αντιμεταρρυθμιστικής προσπάθειας του
Βατικανού. Από το 1547-1564 ο Μιχαήλ Άγγελος αναλαμβάνει να επιμεληθεί την ανακαίνιση. Η ολοκληρωμένη
μορφή του ναού καθιερώθηκε ως πρότυπο για όλους τους καθολικούς ναούς σε όλη τη διάρκεια του μπαρόκ.

Ο ΜΑΝΙΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΟΥ ΒΟΡΡΑ:

Οι τέχνες στις γερμανόφωνες χώρες αντιμετωπίζουν έντονη κρίση εξαιτίας της Μεταρρύθμισης, η αυστηρότητα της
οποίας όσον αφορά τη διακόσμηση των χώρων λατρείας, δεν επιτρέπει την ανάρτηση ούτε ζωγραφικών ούτε γλυπτών
έργων.

17ος ΑΙΩΝΑΣ: Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΜΠΑΡΟΚ

[24]
Ιστορικά: Βασικότερο: θρησκευτικός πόλεμος ανάμεσα σε καθολικούς και προτεστάντες που
κράτησε 30 χρόνια (1618-1648).

Η τέχνη του μπαρόκ εκφράζει και υπηρετεί ταυτόχρονα τόσο την επίγεια (κοσμική) όσο και
τη θρησκευτική εξουσία. Και οι δύο είναι δοσμένες από τον Θεό και φροντίζουν για την
παγκόσμια τάξη.

Λέξη μπαρόκ: μάλλον προέρχεται από τα πορτογαλικά = στραβό, ακανόνιστο μαργαριτάρι (μπαρούκα). Επίσης στα
ιταλικά = μεσαιωνική σκέψη (αρνητική έννοια). Στα γαλλικά χρησιμοποιήθηκε επίσης με αρνητική σημασία στην
αρχιτεκτονική για να περιγράψει αυτό που πάει ενάντια στον κανόνα.

Χαρακτηριστικά της τέχνης του Μπαρόκ: αντιφατικότητα, αντίθεση, πολλαπλότητα,

κινητικότητα, δυναμισμός, υπερβατικότητα, υπερβολή, θεατρικότητα, προσπάθεια εντυπωσιασμού.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ & ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ:

Το μπαρόκ είπαμε διακρίνεται από θρησκευτική έξαρση και διάθεση για υπερτροφική διακόσμηση. Αυτό
έχει τις ρίζες του στην πρωτεύουσα του Καθολικισμού (και της Αντιμεταρρύθμισης), τη Ρώμη και από εκεί
κατέκτησε την Ευρώπη. Στο μπαρόκ έχουμε την ιδέα της σωτηρίας διαμέσου της εκκλησίας της Ρώμης η
οποία βροντοφωνάζει τη νίκη του καθολικισμού στα 4 σημεία του ορίζοντα. Εκεί οφείλεται και η υπερβολή
του μπαρόκ. Η τέχνη γίνεται εργαλείο θρησκευτικής προπαγάνδας. Γενικά η τέχνη του μπαρόκ ως
προπαγάνδα έχει στόχο μέσω της μεγαλοπρέπειας που μαγεύει και της χλιδής να καθηλώσει τον θεατή στη
θέση του υπηκόου. Παράλληλα όμως να του δώσει και την εντύπωση ότι θρησκεία και κοσμική εξουσία
μπορούν να τον προστατεύσουν από πολλά δεινά. Άρα: δύο αρχιτεκτονικοί τύποι είχαν απήχηση την
εποχή εκείνη: η εκκλησία και το ανάκτορο. Αυτά ερμηνεύονταν ως τεράστια γλυπτά και γι αυτό οι
σημαντικότεροι αρχιτέκτονες του Μπαρόκ ήταν και γλύπτες και το αντίστροφο. Στο μπαρόκ δεν έχουμε
λιτό, καθαρό και λογικό σχεδιασμό αλλά συνθετότητα, πλούσια διάρθρωση σε λεπτομέρειες, δυναμική
κίνηση μέσα από κοίλες και κυρτές καμπύλες. Το σχήμα του μπαρόκ είναι η έλλειψη, το ωοειδές.

Σημαντικότερος αρχιτέκτονας-γλύπτης ο Τζανλορέντσο Μπερνίνι (1598-1680) Ανέλαβε τον

σχεδιασμό της νέας εσωτερικής διαμόρφωσης του Αγίου Πέτρου, με το νέο γιγαντιαίων
διαστάσεων κουβούκλιο (1624-330). Επίσης σχεδίασε την εξωτερική διπλή κιονοστοιχία (1656-
1667) που περιβάλλουν την οβάλ πλατεία του Αγίου Πέτρου έτσι ώστε να «αγκαλιάζει τους
πιστούς».

Σημαντικότερο γλυπτό του Τζ. Μπερνίνι: Η έκσταση της Αγίας Θηρεσίας (1645-1652)

Ιδιαίτερα διαδεδομένα για την εποχή ΤΑ ΣΥΝΤΡΙΒΑΝΙΑ:

Τζ. Μπερνίνι, η Κρήνη με τους τέσσερις ποταμούς (1648-1651)

[25]
ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ:

Σημαντικότεροι: Αννίμπαλε Καρράτσι & Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο

Καρράτσι, Τοιχογραφία Οροφής στο Ανάκτορο Φαρνέζε

Καρράτσι, Η Παναγία με τον Χριστό (1600)

Εντελώς θυμίζει Pieta του Μιχαήλ Άγγελου (Αναγέννηση) αλλά τα

ρούχα και το φως είναι μπαρόκ

Caravaggio, St Matthew and the Angel (1602) Caravaggio, Doubting Thomas (1601)
Ακολουθούσε τη φύση,
νατουραλισμός.
Αναζητούσε την αλήθεια
και όχι την ομορφιά στις
μορφές. Εξαιρετικός
χειρισμός του
σκιοφωτισμού
(κιαρόσκουρο) που
περισσότερο αποκάλυπτε
παρά έκρυβε. Οι ήρωές
του ήταν συνήθως
εργάτες, φτωχοί, ζητιάνοι
και χωριάτες.
Νικολά Πουσέν, Βρίσκομαι ακόμα στην Αρκαδία (1638-1639)

[26]
Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΜΠΑΡΟΚ ΣΤΗ ΦΛΑΝΔΡΑ: Η ζωγραφική του Ρούμπενς αποτελεί την
επιτομή αυτού που ονομάζουμε ζωγραφική του μπαρόκ

Rubens, Young Girl

ΤΟ ΜΠΑΡΟΚ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΑ: Ντιέγκο Βελάσκεθ (1599-1660)

Diego Velazquez, Las Meninas (Οι Κυρίες των Τιμών) – Η οικογένεια του Φιλίππου Δ’

ΤΟ ΜΠΑΡΟΚ ΣΤΗΝ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗ ΟΛΛΑΝΔΙΑ:

[27]
Φρανς Χαλς, Συμπόσιο του Λόχου της πολιτοφυλακής του Αγίου Γεωργίου (1616)

Σιμόν ντε Φλίγκερ, Ολλανδέζικο πλοίο και διάφορα σκάφη στο μελτέμι (1640-5)

Ρέμπραντ, ο Χριστός διδάσκει (1652)

Ρέμπραντ, Το απόσπασμα του λοχαγού Φρανς Μπάνινγκ Κοκ (1642)

Ρέμπραντ, Αυτοπροσωπογραφία (1658)

Η ολλανδική τοπιογραφία: το ενδιαφέρον για τη φύση την εποχή του μπαρόκ εκφράστηκε και με
την εμφάνιση της τοπιογραφίας, που ενδιέφερε ιδιαίτερα τους Ολλανδούς. Ένας Ολλανδός που
[28]
διέπρεψε στην τοπιογραφία ήταν ο Γιάκομπ Βαν Ρούισνταελ (1628-1682). Αυτός απεικόνισε
ποιητικά το βόρειο τοπίο με συννεφιασμένους ουρανούς και ερειπωμένους πύργους. Στο παρακάτω
έργο, Λιμνούλα ανάμεσα στα δέντρα (1665-1670), εύκολα αναγνωρίζει κανείς την προτίμηση της
φωτοσκίασης για την απόδοση της δραματικότητας και του ηρωικού χαρακτήρα.

Αγαπημένο θέμα και οι Νεκρές φύσεις =

αντικείμενα πιστά αποδοσμένα και τοποθετημένα
με συγκεκριμένο τρόπο από τον καλλιτέχνη.
Μιλάμε για πολύτιμα αντικείμενα, όπως χαλιά,
κρύσταλλα, χρυσά και αργυρά σκεύη και σπάνιοι
καρποί. Τα έργα δημιουργούνταν για να
διακοσμήσουν κυρίως τραπεζαρίες.

Γιαν Βερμέρ, Η μαγείρισσα (1660) Γιαν Βερμέρ, Girl with a pearl earring

Γιαν Βερμέρ, η Άποψη του Ντελφτ (1662)

Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΡΟΚΟΚΟ (18ος αιώνας)

[29]
Πρόκειται για την τελευταία φάση του μπαρόκ – συνδέεται περισσότερο με τη διακόσμηση και τα
καθημερινά πολυτελή αντικείμενα.

Βασικά μάλλον προήλθε από το γαλλικό rocaille = κοχύλι για να δηλώσει την καθαρά
διακοσμητική διάθεση. Γενικά το ροκοκό είναι συνδεδεμένο με τη γαλλική κουλτούρα και
ιδιαίτερα με την Αυλή του Λουδοβίκου ΙΕ’.

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ:

Αντουάν Βατώ, Επιβίβαση για τα Κύθηρα

Φρανσουά Μπουσέ, Ηρακλής και Ομφάλη

Ζαν-Ονορέ Φραγκονάρ, Η πρόοδος του έρωτα

Ζαν-Αντουάν Ουντόν, Ο Βολταίρος (1781)

[30]
ΤΟ ΡΟΚΟΚΟ ΣΕ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΑΥΣΤΡΙΑ (τέλη 17ου με αρχές 18ου αιώνα)

Οι αρχιτέκτονες στη Γερμανία και την Αυστρία αφομοίωσαν απόλυτα το μάθημα από τις
Βερσαλλίες .

Γιάκομπ Πράνταουερ, μοναστήρι του Μελκ (αρχές 18ου), πάνω στον Δούναβη (αριστερά) και
σύγκριση με τη Σαντα Ανιέζε του Μπορρομίνι (1653) (δεξιά)

ΤΟ ΡΟΚΟΚΟ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ:

Σημαντικότερος αρχιτέκτονας, ο Σερ Κρίστοφερ Ρεν (1632-1723) και χαρακτηριστικό κτίσμα, ο

καθεδρικός ναός του Αγίου Παύλου (1675-1710) στο Λονδίνο, με τον γιγαντιαίο τρούλο.

Παλλαντιανισμός: Οι ιδιωτικές κατοικίες των ευγενών δεν ήταν εντυπωσιακά παλάτια αλλά
εξοχικές κατοικίες που διέθεταν όμως καλό γούστο, προσαρμοσμένο στα ιταλικά πρότυπα, κυρίως

[31]
του Ιταλού Αντρέα Παλλάντιο. Μια αγγλική ιδιομορφία είναι η διαμόρφωση του «αγγλικού
κήπου», που είναι η ένταξη ενός φυσικού και όχι αρχιτεκτονικά σχεδιασμένου κήπου που
απεικονίζει την ελεύθερη βούληση και αποδίδει την ατόφια ομορφιά της φύσης.

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ:

Ουίλλιαμ Χόγκαρθ, Η πορεία του ακόλαστου

Β’ Τόμος - Μέρος Β’ (σελ. 183-211)

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ

[32]
ΜΠΑΡΟΚ – Γενικά χαρακτηριστικά Αρχιτεκτονικής (α’ μισό 18ου αιώνα)

(1) Απομάκρυνση από τους κανόνες της Αναγέννησης

(2) Θεατρικότητα, πολύπλοκη τρισδιάστατη παρουσίαση του χώρου, συνεχής ροή των μορφών
και των όγκων
(3) Σύνθεση αντίθετων στοιχείων σε ένα ομοιογενές σύνολο
(4) Έντονη πολυχρωμία
(5) Παιχνίδισμα με το φως
(6) Έξαρση συναισθημάτων, επιβλητικότητα, υπερβολή
(7) Γενικά το έργο προσπαθεί να παρασύρει τον θεατή σε μια κίνηση και συγχρόνως καθηλώνει
το βλέμμα του στη θέαση των πολύπλοκων λεπτομερειών της επιφάνειας

Επειδή σε διαφορετικές περιοχές της Ευρώπης αναπτύχθηκαν ιδιόμορφες εκφράσεις του μπαρόκ,
χωρίς βέβαια να χαθούν τα βασικά χαρακτηριστικά του, μπορούμε να μιλάμε για δύο ρεύματα:
(1) Της Γαλλίας και της Ιταλίας (που είναι επηρεασμένο από το πνεύμα του κλασικισμού
της Αναγέννησης και διακρίνεται για την προσπάθεια συγκράτησης των ιδιωμάτων της
ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής)
(2) Της Βόρειας Ιταλίας, της Αυστρίας και των γερμανικών κρατών (έμφαση στη
θεατρικότητα και την εκφραστικότητα)

ΙΤΑΛΙΑ:

Γενικά έχουμε στις μεγάλες πόλεις και ιδιαίτερα στη Ρώμη κατασκευή μεγάλων ιδιωτικών
κατοικιών και επιβλητικών εκκλησιών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επεμβάσεις με στόχο
την αναδιοργάνωση των πόλεων. Παρακάτω βλέπουμε την Piazza di Spagna (1723-1725).
Προσπάθησαν να ενώσουν τα δύο τμήματα της πόλης που είχαν υψομετρική διαφορά,
δημιουργώντας μια διπλή σκάλα που ενώνει την Εκκλησία Trinita dei Monti (υψηλότερο σημείο)
με την πλατεία. Οι δύο ράμπες της σκάλας ανοιγοκλείνουν αναγκάζοντας το μάτι του θεατή να
κάνει ελικοειδείς κινήσεις. Έτσι, δημιουργούνται και πλατώματα στολισμένα με ανθισμένα
παρτέρια για να μπορεί να ξεκουράζεται το μάτι αλλά και για να στέκεται ο επισκέπτης και να
θαυμάζει τη θέα προς την πόλη.

Μεγάλη πέραση έχουν τα σιντριβάνια: παρακάτω βλέπουμε τη Fontana di Trevi (1732-1762) στη
Ρώμη, το οποίο αποτελεί μια εντυπωσιακή σύνθεση όχι μόνο αρχιτεκτονικής αλλά και γλυπτικής
και σκηνογραφίας και τεχνικής. Το σιντριβάνι βρίσκεται ενταγμένο σε μια σχετικά μικρή πλατεία.
[33]
Χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής του Μπαρόκ: δίνεται η ψευδαίσθηση ότι ο κόσμος είναι
ανέμελος, ευχάριστος και ξέγνοιαστος.

ΜΠΑΡΟΚ ΚΑΙ ΝΕΟΠΑΛΛΑΝΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ:

Το αγγλικό μπαρόκ συνδυάζει στοιχεία από τη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική (έτσι όπως την
επεξεργάστηκαν κατά την Αναγέννηση), του μανιερισμού και του μπαρόκ της Ιταλίας, σε
συνδυασμό με στοιχεία γοτθικής αρχιτεκτονικής.
Βλ. πόλη Μπαθ όπου ο αρχιτέκτονας Τζον Γουντ και ο γιος του ανέλαβαν την πολεοδομική
οργάνωση της πόλης (1726-1767). Η τετράγωνη πλατεία ενώνεται με το κυκλικό Circus και από
εκεί ο κεντρικός άξονας οδηγεί στο συγκρότημα κατοικιών με τη μορφή του μισοφέγγαρου, το
Royal Crescent. Οι όψεις των επιβλητικών κτιρίων σχεδιάστηκαν έτσι ώστε να φαίνονται σαν ένα
ενιαίο κτίριο, ενώ από πίσω τους κρύβονται δεκάδες ιδιωτικές κατοικίες. Το παράδειγμα της πόλης
Μπαθ, θα μπορούσαμε να πούμε ότι φανερώνει το τέλος του μπαρόκ και την αρχή του
νεοκλασικισμού: ροή στην οργάνωση του χώρου, αποτέλεσμα της αντίληψης του μπαρόκ αλλά και
διάθεση ορθολογισμού της μορφής κάτω από την επίδραση των νέων αντιλήψεων του
νεοκλασικισμού.

Άλλο παράδειγμα είναι το Somerset House του Γουίλλιαμ Τσάμπερς (1776). Το κτίριο βρίσκεται
στις όχθες του Τάμεση και έχει μια επιβλητική όψη που χαρακτηρίζεται από την έμφαση στο
κεντρικό τμήμα της. Η μεγάλη αυλή περικλείεται από τέσσερις ίδιες όψεις και με φανερά στοιχεία
από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Αντρέα Παλλάντιο.
[34]
Σύγκριση: Σόμερσετ Χάουζ με τη Βίλα Ροτόντα του Παλλάντιο (δεξιά)

ΜΠΑΡΟΚ ΣΤΗΝ ΑΥΣΤΡΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ ΚΡΑΤΗ:

Το ιταλικό μπαρόκ είχε επίδραση στην αρχιτεκτονική της Αυστρίας και ιδιαίτερα στη Βιέννη. Τα
στοιχεία που το χαρακτηρίζουν είναι οι κυματοειδείς τοίχοι, η οργάνωση του εσωτερικού χώρου
σύμφωνα με την κίνηση που γίνεται σε αυτόν, η έντονη διακόσμηση και τα παιχνίδια με τον
φωτισμό.
Γιόχαν Φίσερ Φον Έρλαχ, Η εκκλησία του Αγίου Καρόλου, (1722), Βιέννη
(μοιάζει με γλυπτό)

Δεξιά πάνω βλέπουμε το Zwinger (1710-1732) στη Δρέσδη: ένα ανακτορικό συγκρότημα κτιρίων με πολλές
λειτουργίες που απλώνεται γύρω από ένα εντυπωσιακό κήπο. Μεγάλα παράθυρα για να μπαίνει άπλετο φως στο
εσωτερικό.
Το α’ μισό του 18ου αιώνα στη Γαλλία:
Πολλές πλατείες σχεδιάζονται στο Παρίσι και σε άλλες μεγάλες πόλεις. Μεγάλη σημασία έχει η
ένταξη των κτιρίων στην πόλη. Η σχέση αρχιτεκτονικής και οργάνωσης του χώρου της πόλης
έγινε στενότερη και σε αυτό ιδιαίτερο ρόλο έπαιξε η πλατεία.

[35]
Παράδειγμα: Πλατεία Στανισλάς στην Νανσί (1751). Αποτελείται από ένα σύνολο τριών
διαδοχικών χώρων. Μια οβάλ πλατεία σχηματίζεται από τις τοξοστοιχίες οι οποίες ξεκινούν από το
ανάκτορο και δίνουν τη θέση τους σε τμήματα κτιρίων τα οποία πλαισιώνουν εκατέρωθεν τον
άξονα που οδηγεί στη βασιλική πλατεία. Ενδιάμεσα οργανώνονται αλέες και κήποι ενώ ένα
θριαμβικό τόξο τονίζει τον κεντρικό άξονα. Υπάρχει δηλαδή μια ροή και μια αλληλουχία στην
οργάνωση του χώρου.

Προς τα μέσα του 18ου αιώνα εμφανίζεται στη Γαλλία μια συγκρατημένη χρήση των κλασικών
στοιχείων της Αρχαιότητας και διαμορφώνεται ένα αρχιτεκτονικό ιδίωμα που περιορίζει την
πολυπλοκότητα του μπαρόκ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα: το Μικρό Τριανόν (1762-1768), στον
κήπο του ανακτόρου των Βερσαλλιών. Η όψη του κτιρίου χαρακτηρίζεται από συμμετρία,
ρυθμική οργάνωση και μια διάθεση να εκφραστεί ο πλούτος μέσα από την καθαρότητα και την
απλότητα της μορφής. (από τα πρώτα κτίρια που αμφισβητούν το μπαρόκ και το ροκοκό)

ΤΟ ΡΟΚΟΚΟ: (εμφανίζεται τον 18ο αιώνα με επίκεντρο τη Γαλλία και από κει εξαπλώνεται σε
Γερμανία, Αυστρία, Ισπανία, Ρώμη και Βόρεια Ιταλία)

Χαρακτηριστικά: παιχνίδισμα των μορφών κυρίως στους εσωτερικούς χώρους και στον διάκοσμο,
που αρκετές φορές είναι επηρεασμένος από εξωτικά μοτίβα της τέχνης της Άπω Ανατολής. Από

[36]
τον μεγαλειώδη τρόπο του μπαρόκ περνάμε στην γλυκιά απόλαυση της ζωής. Η τέχνη τώρα αντί να
πείθει και να εντυπωσιάζει θέλει να ευχαριστεί.
Επιλέγονται στοιχεία από τη φύση: όστρακα, κοχύλια που εμπνέουν τους καλλιτέχνες να
φτιάξουν αντικείμενα καθημερινής χρήσης. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στον σχεδιασμό των κήπων.

Ένα συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον για ό,τι πιο ανέμελο ελαφρύ και χαρούμενο παρουσιάζεται
στις ιδιωτικές κατοικίες και κυρίως στη διαμόρφωση των εσωτερικών χώρων. Οι πλούσιες
ιδιωτικές κατοικίες που κτίζονται στο Παρίσι για τους ευγενείς οργανώνονται με πολλά μικρά
δωμάτια, το καθένα για μια ειδική χρήση και διακοσμούνται με τέτοιο τρόπο ώστε να
προβάλλεται η έμφαση στη διασκέδαση και στην άνετη διαβίωση της καθημερινότητας. Έτσι
διαμορφώνονται σαλόνια για υποδοχή, για μουσική, βιβλιοθήκες, τραπεζαρίες κτλ. Τα μεγάλα
παράθυρα επιτρέπουν να μπαίνει άπλετο φως, μεγάλοι καθρέφτες αντανακλούν και
πολλαπλασιάζουν τις πηγές του φωτός, πολλές επιχρυσωμένες επιφάνειες, ανάγλυφα σχέδια.

(παραπάνω) Το κινέζικο περίπτερο, (1754-57) Πότσνταμ, Γερμανία

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ

Ιστορικά: Διαφωτισμός, καινούργια αντίληψη για τον κόσμο, επαναπροσδιορισμός απόψεων με

στόχο το κοινό καλό. Αμφισβήτηση των ιεραρχιών, αναδιοργάνωση του κόσμου με βάση τη
λογική, ελπίδα για την ανθρώπινη πρόοδο. Έχει προηγηθεί η Γαλλική Επανάσταση.

[37]
Η αρχιτεκτονική λοιπόν αναζητά τρόπους έκφρασης που να στηρίζονται στην αλήθεια, την τάξη, το
μέτρο και τον κανόνα. Για να το πετύχουν αυτό οι αρχιτέκτονες της εποχής προσεγγίζουν και
επανεξετάζουν την κληρονομιά της κλασικής Αρχαιότητας.

Νεοκλασικισμός = το ρεύμα της τέχνης που εμφανίστηκε στα τέλη του 18ου αιώνα και τις πρώτες
δεκαετίες του 19ου και εξέφρασε τον θεωρητικό προβληματισμό της εποχής, την επαναστατική
ορμή και τα υψηλά οράματα της κοινωνίας. Μέσα από τη μίμηση της Αρχαιότητας μπορεί να
επιτευχθεί η προσέγγιση προς την απλότητα της φύσης, όπου κυριαρχεί το αληθινό, το μέτρο
και ο κανόνας.
Πρότυπο: η καθαρή μορφή του ελληνικού ναού εμφανίζεται στα κτίρια και χρησιμοποιούνται οι
αρχιτεκτονικοί ρυθμοί της κλασικής Αρχαιότητας που βασίζονται στις αρχές της συμμετρίας και
της αναλογίας.
Οι αρχιτέκτονες της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Γερμανίας αρχίζουν τα ταξίδια προς τη νότια
Ευρώπη. Η μελέτη των Αρχαιοτήτων της Ρώμης και αργότερα της Ελλάδας γίνεται υποχρεωτική.
Παράλληλα, έχουμε ανασκαφές για την επέκταση των πόλεων που φέρνουν στην επιφάνεια νέα
ευρήματα (Πομπηία).

Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΜΠΑΡΟΚ ΣΤΟΝ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟ:

Γαλλία: Αρχιτέκτονας Ζαν-Ζακ Σουφλό, Νοσοκομείο της Λυών (1741-1748) – επιρροή από
μπαρόκ (αριστερά) και Πάνθεον (1757-1790) – επιρροή από νεοκλασικισμό

Την επιστροφή στη χρησιμοποίηση των αυστηρών μορφών όπως ο κύβος, ο κύλινδρος, ο κώνος, η
σφαίρα και το παιχνίδι με το φως μπορούμε να δούμε στα έργα του Κλωντ Νικολά Λεντού.
Μιλάμε για μια επιβλητική και έντονα εκφραστική αρχιτεκτονική που επεξεργαζόταν με
ορθολογιστικό τρόπο τις μορφές του μπαρόκ. Παρακάτω: Rotonde de Chartres (Panoramio)

[38]
Ο ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ:
Το Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο (1823-1847) χτίστηκε από τον Ρόμπερτ Σμερκ για να
στεγαστούν σε αυτό τα μάρμαρα του Παρθενώνα που έφτασαν στο Λονδίνο το 1803. Είναι
βασισμένο στο πρότυπο του αρχαίου ιωνικού ναού, μια που ο αρχιτέκτονας πίστευε ότι η
μεγαλοπρέπεια θα πρέπει να συνοδεύει αυτού του είδους τα κτίρια. (αριστερά)
Στα ιδιωτικά κτίρια όμως οι αρχιτέκτονες προσπάθησαν να αποδώσουν την ομοιογένεια του όγκου
ενός ελληνικού Μεγάρου. Παράδειγμα: του Ντέτσιους Μπάρτον, Athenaum Club (1827-1830),
τόπος συγκέντρωσης των «Φίλων της Τέχνης». Ιδιαίτερη σημασία έχει η ζωφόρος που κοσμεί το 2ο
όροφο, πρότυπο της οποία ήταν η ζωφόρος του Παρθενώνα. (δεξιά)

Ο ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ:

Στη Γερμανία ο Νεοκλασικισμός συνδέθηκε με τη θεμελίωση της γερμανικής συνείδησης και την
έξαρση των εθνικιστικών συναισθημάτων. Η Πύλη του Βραδεμβούργου (1789-1793) αποτελεί μια
θριαμβική είσοδο στην πόλη (αριστερά). Ο αρχιτέκτονας Κ. Λάνγκανς την εμπνεύστηκε από τα
[39]
Προπύλαια των Αθηνών αλλά συνδύασε και νέα στοιχεία όπως η προσθήκη της βάσης στους
κίονες. Το κτίριο αυτό αποτέλεσε παράδειγμα στο θέμα των Προπυλαίων. Βλέπε δεξιά: του
αρχιτέκτονα Λ. Κλέντζε, τα Προπύλαια του Μονάχου (1846-1853)

Άλλος σημαντικός αρχιτέκτονας ο Καρλ Φρήντριχ Σίνκελ. Στα κτίριά του έχουμε συμμετρικές
προσόψεις, λείες επιφάνειες που αποπνέουν κυριαρχία. Βλ. Κτίριο της Νέας Φρουράς (1816-
1818) με το αυστηρό προαύλιο.

[40]