APXITEKΤΩΝ

APXITEKΤΩΝ
Τ ι μ η τ ι κ ό ς τ ό μ ο ς γ ι α το ν K A Θ ΗΓΗ Τ Η
Τ ι μ η τ ι κ ό ς τ ό μ ο ς γ ι α το ν K A Θ ΗΓΗ Τ Η

Μ α ν όλ η Κ ορ ρ έ
Μανόλη Κορρέ

Επιμέλεια

Κωστασ Ζάμπας
Β α σ ι λ η σ Λ α μ π ρ ι ν ο υ δ άκ η ς
Ευαγγελια Σημαντώνη-Μπουρνιά
Aenne Ohnesorg

ISBN 978 960 204 353 0

Μ ΕΛΙΣΣΑ Εκ δ οτ ι κ ό ς Οίκο ς Μ ΕΛΙΣΣΑ

0_Mpouras7 K E:Layout 1 10/06/2016 2:55 ΜΜ Page 1

ΑΡΧΙΤΕΚ ΤΩΝ
ΤΙΜΗΤΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ

ΜΑΝΟΛΗ ΚΟΡΡΕ

HONORARY VOLUME FOR PROFESSOR

MANOLIS KORRES
0_Mpouras7 K E:Layout 1 10/06/2016 2:55 ΜΜ Page 3

Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ω Ν
ΤΙΜΗΤΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ
ΜΑΝΟΛΗ ΚΟΡΡΕ

HONORARY VOLUME FOR PROFESSOR

MANOLIS KORRES

ΕΠΙΜEΛΕΙΑ / EDITING

Κ ΩΣΤΑΣ Ζ ΑΜΠΑΣ / C OSTAS Z AMBAS

Β ΑΣΙΛΗΣ Λ ΑΜΠΡΙΝΟΥΔΑΚΗΣ / V ASSILIS L AMBRINOUDAKIS
Ε YΑΓΓΕΛΙΑ Σ ΗΜΑΝΤΩΝΗ -Μ ΠΟΥΡΝΙΑ / E VANGELIA S IMANTONI -B OURNIA
Α ΕΝΝΕ O HNESORG

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΜΕΛΙΣΣΑ / MELISSA PUBLISHING HOUSE

0_Mpouras7 K E:Layout 1 10/06/2016 2:55 ΜΜ Page 6

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / TABLE OF CONTENTS

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 09 Ο ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΓΛΥΠΤΑ

FOREWORD 11 ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ
ΤΟΥ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟΥ ΜΠΛΕ
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΜΑΝΟΛΗ ΚΟΡΡΕ /
Εύη Παπακωνσταντίνου 115
PUBLICATIONS BY MANOLIS KORRES 13
Ο ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΡΡΕΣ ΣΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΠΛΕΥΡΙΚΩΝ ΤΟΙΧΩΝ
ΤΟΥ ΣΗΚΟΥ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΟΣ
Χαράλαμπος Μπούρας 19
Κατερίνα Παράσχη 123
ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΝΟΛΗ
Έβη Τουλούπα 25 Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΥΛΙΩΝ ΣΤΟ ΔΥΤΙΚΟ ΑΚΡΟ
ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΠΤΕΡΥΓΑΣ ΤΩΝ ΠΡΟΠΥΛΑΙΩΝ
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΒΔ ΚΤΗΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΑΚΡΟΠΟΛΗ.
Τάσος Τανούλας 133
ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΡΟΤΑΣΗ
Πάνος Βαλαβάνης 27 ΜΟΝΟΜΑΧΙΑ ΕΡΕΧΘΕΩΣ ΚΑΙ ΕΥΜΟΛΠΟΥ. ΕΝΑ ΒΑΘΡΟ
DIE MITTELGRUPPE IM PARTHENON OSTGIEBEL. ΑΝΑΘΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΚΑΙ Η ΥΔΡΙΑ ΤΗΣ ΠΕΛΛΑΣ
Μιχάλης Τιβέριος 143
EINE REKONSTRUKTION AUF DER GRUNDLAGE DER
GIEBELBODENSPUREN PARTHENONFRIES UND PTERONDECKE
Immo Beyer 33 Burkhardt Wesenberg 153

ARCHAISCHE SPHINGEN-FRAGMENTE AUS MARMOR A SHORT HISTORY OF THE ATHENIAN AGORAI

VON DER ATHENER AKROPOLIS Riccardo Di Cesare 163
Peter Danner - Aenne Ohnesorg 47 ΣΥΝΗΘΗΣ ΚΑΙ ΙΔΙΟΤΥΠΗ ΧΡΗΣΗ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΩΝ
EΙΝ MARMORFRAGMENT VOM VORPARTHENON UND ΣΠΟΛIΩΝ ΣΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚO ΤΗΣ Ι. ΜΟΝΗΣ ΔΑΦΝΙΟΥ
DER BAUKONTRAKT VOM ZEUSTEMPEL IN LEBADEIA Νίκος Δεληνικόλας - Ανδρονίκη Μιλτιάδου-Fezans -
Erik Hansen 59 Ειρήνη Δουδούμη 175

ΟΙ ΑΝΑΣΤΗΛΩΤΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ Ο «ΑΡΧΑΪΚΟΣ» ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΣΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΣΜΑ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ, ΣΤΗ Ν. ΚΛΙΤΥ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΘΗΝΩΝ

ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΧΑΡΤΗ Μαρία Μαγνήσαλη 185
ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΟΙ ΤΥΧΕΣ ΕΝΟΣ ΚΛΑΣΙΚΟΥ ΝΑΟΥ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ:
Μαρία Ιωαννίδου 65 Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ «ΟΛΟΣΧΕΡΗ» ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ

Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΟΡΘΟΣΤΑΤΩΝ ΤΟΥ ΣΗΚΟΥ ΤΟΥ ΘΗΣΕΙΟΥ» ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΠΕΙΣΟΔΙΑ

ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Φανή Μαλλούχου-Tufano 195

Λένα Λαμπρινού 77 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗΣ
ΕΝΑΣ ΓΡΙΦΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΔΥΤΙΚΟ ΑΕΤΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ: ΤΟΥ ΑΓΑΛΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΣΤΟ ΧΟΡΗΓΙΚΟ ΜΝΗΜΕΙΟ

ΟΙ ΣΤΡΕΠΤΟΣΥΝΔΕΣΜΟΙ ΣΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΟΜΗΣΗΣ ΤΟΥ ΘΡΑΣΥΛΛΟΥ

ΤΟΥ ΤΥΜΠΑΝΟΥ Κωνσταντίνος Μπολέτης 205

Bασιλεία Μανιδάκη 87 HERODES ATTICUS’ ATHENIAN CARYATIDS
Ὡς ἂν ὁ ἀρχιτέκτων κελεύηι. Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ Olga Palagia 217
ΤΩΝ AΘΗΝΩΝ ΤῸΝ 5Ο ΚΑΙ 4Ο ΑI. Π.Χ.
Άγγελος Π. Ματθαίου 99
0_Mpouras7 K E:Layout 1 10/06/2016 2:55 ΜΜ Page 7

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΕΩΣ: Η ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ Ο ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΟΧΝΗΣ ΛΗΜΝΟΥ
ΤΩΝ ΑΝΑΛΗΜΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΠΑΡΟΔΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΝΕΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Αlberto G. Benvenuti 383
Αθηνά Σαμαρά - Χριστίνα Παπασταμάτη-Φον Μοοκ 225 Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΛΙΝΔΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ. Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΟΥ ΚΑΤΩΦΛΙΟΥ
SOME CAMERA IMAGES OF ATHENS AND THE MONUMENTS ΚΑΙ Η ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΟΥ ΣΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ
FROM THE EARLY 19TH CENTURY Βασιλική Ελευθερίου 389
Richard Tomlinson 237 LES ENTRÉES DU SANCTUAIRE D’APOLLON À DÉLOS
ΤO ΔΑΠΕΔΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Roland Étienne 397
Massimo Vitti 243 MARMOR VON PAROS, WEITERE FRAGEN
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ. Wolf-Dieter Heilmeyer 405
ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΕΝΟΣ H ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑΤΟΣ Δ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ
ΧΑΜΕΝΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΝΔΡΟΥ
Ροζαλία Χριστοδουλοπούλου 253 Χρύσανθος Κανελλόπουλος
ΔΥΟ ΑΡΧΑΙΟΙ ΠΥΡΓΟΙ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ. Ο ΠΥΡΓΟΣ Λυδία Παλαιοκρασσά-Κόπιτσα 413
ΤΟΥ ΒΑΡΝΑΒΑ ΚΑΙ Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΘΟΡΙΚΟΥ DIE RÖMISCHE ERNEUERUNG DES GROSSEN ALTARES
Άννα Αποστόλου 263 DER HERA VON SAMOS
ΒΡΑΥΡΩΝΟΘΕΝ Hermann J. Kienast 423
† Γιώργος Δεσπίνης 273 EINE RICHTPLATTE AUF PAROS
A NEW CLASS OF ANATHEMATA Martin Lambertz - Klaus Müller 429
Maria Chiara Monaco 279 NEW DATA ON THE GYMNASION OF PAIDES IN KOS
Ο ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ Monica Livadiotti 435
ΤΩΝ ΑΙΓΟΣΘΕΝΩΝ ΕNA ΔΗΜΟΣΙΟ ΚΤΗΡΙΟ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ
Αλίκη Μηλιώτη 285 ΣΤΗΝ ΚΥΘΝΟ
ΠΡΩΙΜΑ ΔΩΡΙΚΑ ΚΙΟΝΟΚΡΑΝΑ ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΚΩΝΙΑ Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν 445
Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά 295 ΝΕΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
ΕΠΙΔΑΥΡΙΕΣ ΣΙΜΕΣ. ΣΥΝΑΝΗΚΟΝΤΑ ΘΡΑΥΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΥΡΓΟ Σ’ΤΟ ΧΩΡΙΟ - ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΕΡΑΜΩΣΗ ΤΗΣ ΘΟΛΟΥ ΑΡΚΕΣΙΝΗΣ ΑΜΟΡΓΟΥ
Γιούλη Αναστασιάδου 303 Λίλα Ι. Μαραγκού 459
EINE ‚SCHAUZEICHNUNG’ DES APOLLONTEMPELS VON O ΑΡΧΑΙΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ ΚΕΑΣ.
BASSAE VON CARL HALLER VON HALLERSTEIN? ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
BAUFORSCHUNG AN EINEM BLATT VÉLINPAPIER Δήμητρα Μαυροκορδάτου 475
Ηansgeorg Bankel 313 ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΚΑΡΘΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΕΑ.
STATUE BASES IN ALTAR FORM: ΑN EXAMPLE FROM MESSENE ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗΣ
Jim J. Coulton 323 Ευαγγελία Σημαντώνη-Μπουρνιά -
ΕΝΑ ΕΛΑΧΙΣΤΑ ΠΡΟΣΕΓΜΕΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ Τάνια Πανάγου 487
Άγγελος Δεληβορριάς 331 H ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΟΧΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΜΟΛΟΥ
FOR A RECONSTRUCTION OF THE “ROUND BUILDING” ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΛΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ

AT SPARTA AS THE SKIAS Κατερίνα Μανούσου-Ντέλλα 499

Emanuele Greco - Ottavia Voza 343 THE ROLE OF CYCLADIC WORKSHOPS IN LATE ARCHAIC
ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΧΩΡΟΥΣ ΣΥΜΠΟΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ARCHITECTURAL CHANGE
ΠΤΕΡΥΓΑ ΤΟΥ ΠΟΛΥΔΥΝΑΜΟΥ ΚΤΗΡΙΟΥ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ Giorgio Rocco 507
Σίσσυ Κυριάκη 351 TO MΟΝΟΝ ΤΗΣ ZΩΗΣ ΜΟΥ AΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΙΚΟΝ AΤΟΠΗΜΑ
ΤΟ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΕΚΤΡΟΠΗΣ ΤΟΥ ΡΕΜΑΤΟΣ Δημήτρης Φιλιππίδης 517
ΤΗΣ ΤΙΡΥΝΘΟΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ
Θεμιστοκλής Μπιλής 361 ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΤΑΦΩΝ

ΚΡΗΝΗ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΠΙΔΑΥΡΟ Κώστας Ζάμπας 527

Βασίλης Λαμπρινουδάκης, Ευάγγελος Καζολιάς,
Λουκάς Ζώνας 369
0_Mpouras7 K E:Layout 1 10/06/2016 2:55 ΜΜ Page 8

THE STADIUM OF ACTIAN NICOPOLIS: OBSERVATIONS ΤHE ARRIVAL OF THE GREEK MONUMENTAL ORDERS
ON DATING AND ARCHITECTURAL EVOLUTION AND THE AUTO-DIDACT POLYMATH ARCHITECT
Konstantinos L. Zachos 541 Thomas Noble Howe 629
GAB ES IN DER FRÜHPHASE DES ARCHAISCHEN TEMPELBAUS Ο ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
KANNELIERTE HOLZSÄULEN? Πέτρος Γ. Θέμελης 637
Nils Hellner 555 REFLECTIONS ON INTERPRETATION AND THE ORIGINS
ΑΡΧΑΙΕΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΚΕΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ. ΥΛΙΚΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ OF THE DORIC FRIEZE
ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ Mark Wilson Jones 645
Γεράσιμος Θωμάς 569 WILHELM DÖRPFELD UND DIE BÜHNENFRAGE
BASTIONEN ZUM SCHUTZ VON HÄFEN IN SPÄTKLASSISCHEN Martin Kreeb 659
STÄDTEN IONIENS LIFTING IN ΑRCHAIC GREEK CONSTRUCTION
Wolfram Hoepfner 579 Stephen G. Miller 671
LE TEMPLE D’APOLLON MIS EN CHANTIER À CLAROS GREEK ARCHITECTURE AND THE ATTIC CUP
À LA FIN DU IVe S. AV. J.-C. Takashi Seki 677
Jean-Charles Moretti - Nicolas Bresch -
ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ ΥΔΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗΣ, ΑΙΟΛΙΚΗΣ ΚΑΙ
Jean-Jacques Malmary 585
ΘΕΡΜΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΕ ΚΙΝΗΤΙΚΗ, ΚΑΤΑ
DER SOG. POSEIDONTEMPEL IN PAESTUM. VERWIRRENDE ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
NEUIGKEITEN VON EINER IKONE DER GRIECHISCHEN Θεοδόσης Π. Τάσιος 685
ARCHITEKTUR
SURVEY OF HISTORICAL HERITAGE IN THE ERA OF
Dieter Mertens 601
COMPUTERS: A MATTER OF AIMS AND METHODOLOGY
A BATTLE OF GIANTS: SELINUS AND AKRAGAS BUILDING Paolo Vitti 693
TEMPLES
Erik Østby 611
TABULA GRATULATORIA 701
L’IDENTIFICATION ET L’INTERPRÉTATION D’UNE
CONSTRUCTION GRECQUE, UNE QUESTION DE TEMPS ?
Marie-Christine Hellmann 619
17_Malouchou7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:02 ΜΜ Page 195

ΟΙ ΤΥΧΕΣ ΕΝΟΣ ΚΛΑΣΙΚΟΥ ΝΑΟΥ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ:

Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ «ΟΛΟΣΧΕΡΗ» ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ
ΤΟΥ «ΘΗΣΕΙΟΥ» ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΠΕΙΣΟΔΙΑ

Φ Α Ν Η Μ Α Λ Λ Ο Υ Χ Ο Υ -T U F A N O

ατά τη συγγραφή του παρόντος άρθρου είχα συνεχώς στον

Κ νου μου τη διδασκαλία του Μ. Κορρέ, παλαιότατου συνα-
δέλφου και αγαπημένου φίλου, την οποία είχα την τύχη να
ακούσω σε διάφορα αρχαία μνημεία της Αθήνας, συμπεριλαμ-
βανομένου και του Θησείου. Στα αυτιά μου αντηχούσαν ο λόγος
του, διατυπωμένος με επιστημονική ακρίβεια και σοφία, οι
οξείες και πρωτότυπες παρατηρήσεις του, οι ρηξικέλευθοι, κα-
τά κανόνα, συλλογισμοί του. Το άρθρο τού αφιερώνεται με
θαυμασμό, βαθιά εκτίμηση, πολλή αγάπη και ευχές για τη νέα
φάση της ζωής του, που τώρα αρχίζει.
Στον λόφο του Αγοραίου Κολωνού, δυτικά της Αρχαίας
Αγοράς της Αθήνας, ορθώνεται από τα μέσα του 5ου αι. Εικ. 1. Άποψη του Θησείου από ΝΑ (φωτ. Φ. Μαλλούχου-Tufano,
π.Χ. ο ναός του Ηφαίστου και της Αθηνάς, γνωστός σε Aύγουστος 2014).
όλους ως «Θησείο», στους ειδικούς ως Ηφαιστείο. Είναι
δωρικός, περίπτερος και εξάστυλος και έχει κατασκευαστεί
από πεντελικό μάρμαρο. Διπλούς εν παραστάσι, διαθέτει διατηρώντας ακέραιο το αρχικό, κλειστό του σχήμα και
πρόναο, κυρίως σηκό και οπισθόναο, ενώ στην αρχαιότητα μορφή (εικ. 1)1. Για τον λόγο αυτό δικαίως θεωρείται ως ο
μια εσωτερική κιονοστοιχία σχήματος Π περιέβαλε το σύμ- καλύτερα διατηρημένος από την αρχαιότητα κλασικός να-
πλεγμα των λατρευτικών αγαλμάτων των δύο θεών. Ο ναός ός στην Αθήνα αλλά και γενικότερα στον ελλαδικό χώρο.
διαθέτει επίσης πλούσιο γλυπτό διάκοσμο, με απεικονίσεις Το Θησείο διατήρησε, κατά μοναδικό επίσης τρόπο για
άθλων του Ηρακλή και του Θησέα, από νησιώτικο μάρμα- αρχαίο κτήριο, τη δημόσια χρήση του και μετά την ίδρυση
ρο, ιδιότυπα κατανεμημένο πάνω στο κτήριο. Λόγω της του νεοελληνικού κράτους λειτουργώντας ως Αρχαιολογικό
στερεότητας του δομικού υλικού και της κατασκευής του, Μουσείο καθ’ όλο τον 19ο έως την τρίτη δεκαετία του 20ού
της συνεχούς χρήσης του ανά τους αιώνες (ως ναός στην αιώνα. Έκτοτε αποτελεί επισκέψιμο αρχαιολογικό μνημείο
αρχαιότητα, ως εκκλησία την περίοδο της βυζαντινής, λα- σε άμεση συνάφεια προς την παρακείμενη Αρχαία Αγορά.
τινικής αλλά και οθωμανικής κυριαρχίας της Αθήνας), και, Μια σειρά από επεισόδια διαπερνούν τη ζωή και την
κυρίως, της καλής του τύχης να μη συναντήσει στην ιστο- τύχη του Θησείου στα νεώτερα χρόνια. Τα περισσότερα
ρική του διαδρομή κάποιο ξαφνικό και βίαιο γεγονός (λ.χ. αφορούν επεμβάσεις, που πραγματοποιούνται ή προ-
ανατίναξη ή βίαιη απόσπαση των αρχιτεκτονικών γλυπτών γραμματίζονται να εκτελεστούν, για την εξυπηρέτηση των
του), το Θησείο δεν μεταβλήθηκε ποτέ σε ανοικτό ερείπιο, νέων λειτουργιών του μνημείου, τη συντήρηση και τη στε-

1. Για γενικές πληροφορίες και βιβλιογραφία σχετικά με τον ναό του
Ηφαίστου και της Αθηνάς, βλ. σχετικό λήμμα στο TRAVLOS 1971.
Για την αρχιτεκτονική και τη γλυπτική του κλασικού μνημείου βα-
σικές είναι οι δημοσιεύσεις DINSMOOR 1941· THOMPSON 1949· PA-
PASPIRIDI-KARUSU 1954/55· KOCH 1955· THOMPSON 1962· DINS-
MOOR 1968. Το αρχαίο κτήριο υπέστη ορισμένες αλλαγές κατά τη
μακραίωνη χρήση του ως χριστιανική εκκλησία, πολλές από τις
οποίες διατηρούνται έως σήμερα: αλλαγή προσανατολισμού πρό-
σβασης, αντικατάσταση της αρχαίας δικλινούς στέγης με ημικυλιν-
δρική θόλο, που καλύπτει μόνο την περιοχή του σηκού, εξάλειψη
της αρχαίας εσωτερικής κιονοστοιχίας και του ανατολικού τοίχου
του σηκού, διάνοιξη θυρών στους πλευρικούς του τοίχους, βόρειο
και νότιο, διαμόρφωση κόγχης ιερού στην περιοχή του αρχαίου
προνάου, με την αντικατάσταση των αρχαίων κιόνων από ημικυ-
κλικό τόξο για τη στήριξη του τεταρτημορίου της θόλου του ιερού,
εξάλειψη της αρχαίας πλακόστρωσης και διάνοιξη τάφων σε όλη
την έκταση του δαπέδου του αρχαίου κτηρίου. Για το χριστιανικό
Θησείο βασικές είναι οι δημοσιεύσεις ΟΡΛΑΝΔΟΣ 1936· ΛΑΔΑΣ
1949· FRANTZ 1965.

195
17_Malouchou7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:02 ΜΜ Page 196
ΦΑ Ν Η ΜΑ ΛΛΟ ΥΧΟ Υ
ρέωσή του, ακόμη και την ολική επαναφορά του στην κατ’
εικασίαν μορφή του των κλασικών χρόνων. Ανάμεσά τους
ένα επεισόδιο εμπλέκει άμεσα το μνημείο με δραματικά
γεγονότα της νεώτερης ελληνικής ιστορίας, όπως εκείνα
των μαχών της Αθήνας του Οκτωβρίου 1944. Νομίζω ότι
αξίζει τον κόπο να διερευνηθούν αυτά τα επεισόδια από
πιο κοντά2.
Επεισόδιο 1ο: Η συντήρηση του Θησείου
κατά τον 19ο αιώνα
Η πρώτη στερεωτική επέμβαση στο Θησείο τον 19ο αι-
ώνα πραγματοποιείται το 1820 από την Φιλόμουσο Εται-
ρεία, η οποία ασφαλίζει με σιδηρούν κρίκον τον βορειοδυ-
τικό κίονα του μνημείου που είχε υποστεί βλάβες μετά
από πτώση κεραυνού. Μετά την ίδρυση του νεοελληνικού
κράτους, ακολουθούν, την άνοιξη του 1835, στο πλαίσιο
της μετατροπής του Θησείου στο Κεντρικό Αρχαιολογικό
Μουσείου του νέου κράτους3, εργασίες επαύξησης της στε-
γανότητας, του φωτισμού και της ασφάλειας του εσωτερι-
κού του χώρου. Τις εργασίες επιβλέπουν, όπως άλλωστε και
όλες τις άλλες της περιόδου, οι L. Ross και E. Schaubert και
περιλαμβάνουν την κάλυψη της θολωτής, μεσαιωνικής στέ-
γης του ναού με λίθινες πλάκες Μάλτας, τη διάνοιξη δύο
παραθύρων στα δύο άκρα της στέγης, την κατεδάφιση της
χριστιανικής αψίδας του ναού και την αντικατάστασή της
με ευθύγραμμο τοίχο με μεγάλο κεντρικό άνοιγμα, ο οποίος
ενσωματώνει το ημικυκλικό τόξο του ιερού της χριστιανικής
εκκλησίας, το κλείσιμο των μεταγενέστερων πλάγιων θυρών
του σηκού, πλην μίας, στη νότια πλευρά, η οποία διατηρεί-
ται για πρακτικούς λόγους. Επίσης, την τοποθέτηση μιας
δεύτερης σιδερένιας στεφάνης στον βορειοδυτικό κίονα και
τη στερέωση, με τον ίδιο τρόπο, του 9ου (από Α) κίονα της
νότιας πλευράς, την τοποθέτηση νέων μεταλλικών συνδέ-
σμων στη θέση των ελλειπόντων αρχαίων, στους λίθους των
τυμπάνων των αετωμάτων και στα επιστύλια καθώς και τη
στερέωση ορισμένων ετοιμορρόπων φατνωμάτων με μικρές
σιδερένιες ράβδους. Εντυπωσιασμένοι οι Ross και Schau-
bert από το κλασικό μνημείο και ιδιαίτερα τα άφθονα ίχνη
2. Η εξιστόρηση των διαφόρων επεισοδίων της νεώτερης ιστορίας
του Θησείου βασίζεται σε τεκμήρια που ήλθαν στο φως στη διάρ-
κεια ερευνών στo Αρχείο της πρώην Υπηρεσίας Αναστηλώσεων
Αρχαίων και Ιστορικών Μνημείων (ΥΠΑΝ), που τώρα φυλάσσεται
στη ΔΑΑΜ του ΥΠΠΟΑ, στο Ιστορικό Αρχείο της Αρχαιολογικής
Υπηρεσίας, στη ΔΕΑΜ του ΥΠΠΟΑ, στο Αρχείο της Α΄ ΕΠΚΑ.
Ευχαριστώ τον Ι. Δημακόπουλο, Προϊστάμενο της ΔΑΑΜ του ΥΠ-
ΠΟ το 1989, για την παροχή άδειας διερεύνησης του Αρχείου της
ΥΠΑΝ, τους Ε. Κουρίνου και Κ. Κίσσα, Εφόρους Ακροπόλεως το
2013 και 2014, για την παροχή άδειας διερεύνησης του Αρχείου
της Α΄ ΕΠΚΑ και την Ε. Κουντούρη, Προϊσταμένη της ΔΕΑΜ του
ΥΠΠΟΑ, για την παροχή άδειας διερεύνησης, το 2014, του Ιστο-
ρικού Αρχείου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Ευχαριστώ επίσης
τις αρχαιολόγους της Εφορείας Ακροπόλεως Ν. Σαραγά (υπεύθυ-
196
-T UFAN O
του αρχικού γραπτού διακόσμου και της πολυχρωμίας του,
που σε μεγάλο βαθμό ακόμη διατηρούνται, προσπαθούν να
διαταράξουν, κατά τις επεμβάσεις, κατ’ ελάχιστον την εμ-
φάνισή του: τα παράθυρα της στέγης ανοίγονται κατά τρό-
πο ώστε να είναι αθέατα από το εξωτερικό, ενώ ο λίθος
Μάλτας επιλέγεται για τη στεγάνωση της ημικυλινδρικής
θόλου, γιατί το κιτρινωπό του χρώμα εναρμονίζεται πολύ
καλά με τη χρυσή απόχρωση του αρχαίου μαρμάρου.
Νέες στερεωτικές εργασίες στο Θησείο πραγματοποι-
ούνται το 1860. Ο Λ. Καυταντζόγλου, αρχιτέκτονας της
εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας –κύριου φορέα προ-
στασίας των μνημείων στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα–
επανατοποθετεί στο ανατολικό αέτωμα και στο προς Β.
γείσο ορισμένους μεγάλους λίθους, ἄνευ νέων προσθηκῶν,
πού είχαν καταπέσει τον Νοέμβριο του 1826, ἐλαττώνο-
ντας ἔτσι ἐπὶ ποσὸν τὰ χάσματα τὰ διακόπτοντα τὴν συνέχειαν
τῶν καλῶν ἀρχιτεκτονικῶν γραμμῶν τοῦ ναοῦ. Επίσης στε-
ρεώνονται με λιθοδομή ορισμένα χάσματα των τοίχων
του, η νότια γωνία και δύο θύρες των τοίχων του σηκού,
ενώ επιχωματώνεται ο ναός από τις τρεις πλευρές του,
εκτός από τη νότια. Στο Θησείο η Αρχαιολογική Εταιρεία
θα επανέλθει το 1899 για τη διενέργεια πρόχειρων στερε-
ωτικών επεμβάσεων και, για τελευταία φορά, το 1904,
όταν θα προβεί στη στερέωση ορισμένων επισφαλών με-
λών του και στην τοποθέτηση ἐν τῇ οἰκείᾳ θέσει τῆς ἐκτε-
τοπισμένης και ἐπικρεμάμενης ἐκείνης μετόπης, ἧς ἕνεκα
ἐκινδύνευσεν ἡ βορειοδυτική γωνία τοῦ οἰκοδομήματος 4.
Επεισόδιο 2ο: Η αποκατάσταση του προνάου
του Θησείου των ετών 1936-1937
Η μοναδική καθαυτή αναστηλωτική επέμβαση στο Θη-
σείο πραγματοποιείται στον Μεσοπόλεμο από το Γραφεί-
ον Αναστυλώσεως (sic) και Συντηρήσεως Αρχαίων Μνη-
μείων, που λειτουργούσε στο Υπουργείο Παιδείας υπό τη
διεύθυνση του Αναστασίου Ορλάνδου. Ο Ορλάνδος αρχί-
ζει να ασχολείται με το Θησείο το 1935, όταν ζητά την έγ-
κριση πίστωσης 2.000 δραχμών για τη στερέωση επιστυλί-
ου της βόρειας πλευράς. Τότε διαπιστώνει την επείγουσα
νη για τον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Αγοράς και το Θησείο
το 2013), Μ. Λιάσκα και Κ. Τσόγκα καθώς και την Α. Παπουλά-
κου της ΔΕΑΜ για την παροχή κάθε διευκόλυνσης κατά την εργα-
σία μου στα ως άνω αρχεία.
3. Για τη λειτουργία του Θησείου ως Αρχαιολογικού Μουσείου, βλ.
ΚΟΚΚΟΥ 1977, 170-174. Το Θησείο λειτούργησε ως το Κεντρικό
Αρχαιολογικό Μουσείο της χώρας από το 1834 έως το 1874. Συ-
νέχισε όμως και να αποτελεί χώρο εναπόθεσης αρχαίων έως το
1935. Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα στέγαζε
τη Βυζαντινή Συλλογή Αρχαιοτήτων.
4. Για τις επεμβάσεις συντήρησης στο Θησείο κατά τον 19ο αιώνα,
βλ. ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO 2008, 26, 35-36, 106, 110, όπου και σχε-
τική βιβλιογραφία και πηγές.
17_Malouchou7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:02 ΜΜ Page 197

Ο Ι Τ ΥΧΕ Σ Ε Ν ΟΣ ΚΛ Α Σ Ι ΚΟΥ Ν Α ΟΥ ΣΤ Η Ν ΕΩΤ ΕΡ Η ΕΛΛΑΔΑ : Η ΠΡ Ο Τ ΑΣΗ ΓΙΑ Τ ΗΝ «Ο ΛΟ Σ Χ ΕΡΗ »

Α Ν Α Σ Τ ΗΛ Ω Σ Η Τ Ο Υ «Θ ΗΣΕΙΟ Υ » ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΠΕΙΣΟ ΔΙΑ

ανάγκη στερέωσης του θριγκού του προνάου του Θησείου,

καθ’ ὅτι ὁ σήμερον ὑποστηρίζων τὸν εἰρημένον θριγκόν τοῖχος
(εννοείται εκείνος των Ross και Schaubert του 1835) ἔχει
ἀποσαθρωθεῖ καὶ ὑποχωρεῖ βαθμηδόν, τούτου ἕνεκα τὰ ὕπερθεν
ἐπιστύλια ἔχουσι λάβει κλίσιν ἐπικίνδυνον ἐπιφέρουσαν θρυμ-
ματισμόν τῶν ἀκμῶν των και προτείνει την αναστήλωση των
δύο κιόνων του αρχαίου προνάου ὧν ι῾κανοὺς σπονδύλους
ἔχομεν ἀπὸ ἐτῶν περισυλλέξει καὶ τοποθετήσει ἐν τῇ περιστά-
σει τοῦ Θησείου. Η επέμβαση πραγματοποιείται στο διά-
στημα από τον Αύγουστο 1936 έως τον Μάρτιο 1937 με
ένα οκταμελές συνεργείο τεχνιτών. Ο ευθύγραμμος νεωτε-
ρικός τοίχος με το ενσωματωμένο τόξο της αψίδος της χρι-
στιανικής εκκλησίας θα κατεδαφιστεί και στη θέση του θα
αποκατασταθούν οι δύο κίονες του προνάου του κλασικού
ναού. Στους κίονες, που κατασκευάζονται με νέο μάρμαρο
Διονύσου, το οποίο όμως αφήνεται αδρά λαξευμένο και
αράβδωτο, εντάσσονται τελικά δύο μόνον αρχαίοι σπόνδυ-
λοι, που τότε θεωρήθηκαν ότι ανήκαν στο μνημείο, εκ των
υστέρων όμως φάνηκε ότι τουλάχιστον ο ένας –εκείνος
που τοποθετήθηκε στον βόρειο κίονα– προέρχεται από
τον ναό του Άρεως (εικ. 2)5. Άξιο σχολιασμού είναι το γε-
γονός της αρράβδωτης κατεργασίας των νέων κιόνων του
προνάου. Πρόκειται για μια πρακτική συνήθη αυτά τα χρό-
νια σε αναστηλωτικές εργασίες σε μνημεία της ελληνορ-
ρωμαϊκής αρχαιότητας της Ευρώπης, και ιδιαίτερα της
Ιταλίας, η οποία αποσκοπεί –σε συνδυασμό και με τη χρή-
ση διαφορετικού, από το αρχικό, δομικού υλικού– στην
άμεση διάκριση των νέων προσθηκών των αναστηλωμένων
μερών των μνημείων από τα αρχαία. Η προσέγγιση αυτή
έρχεται σε αντίθεση προς την καθιερωμένη στην Ελλάδα,
από τις εργασίες του Μπαλάνου στην Ακρόπολη, κλασικι-
στική πρακτική της μιμητικής προσαρμογής των νέων προ-
σθηκών προς τα αρχαία μέλη με τη χρήση ίδιου δομικού
υλικού και την αναπαραγωγή, στις νέες προσθήκες, της αρ-
χαίας μορφολογίας6. Πράγματι, η αντι-κλασικιστική αυτή Εικ. 2. Ο αναστηλωμένος το 1936/37 πρόναος του Θησείου από ΒΑ
προσέγγιση ουδέποτε επαναλαμβάνεται στις μεταγενέστε- (φωτ. Φ. Μαλλούχου-Tufano, Μάιος 2008).
ρες αναστηλωτικές επεμβάσεις του Ορλάνδου, όπου ακο-
λουθείται η συνήθης μιμητική προσομοίωση των νέων προ- στην Ελλάδα κατά τον Μεσοπόλεμο, ενώ υποβοηθήθηκε
σθηκών προς τα αρχαία μέρη. Η εφάπαξ εφαρμογή αυτής και από την αυτοτέλεια που παρουσιάζουν οι νέοι κίονες
της πρακτικής προφανώς οφείλεται στις πολύ δύσκολες, του προνάου του Θησείου, οι οποίοι συναποτελούν ένα
οικονομικές αλλά και τεχνικές, επικρατούσες συνθήκες αυτόνομο κατά κάποιο τρόπο τμήμα σε σχέση με τον υπό-

5. Για τις επεμβάσεις των ετών 1935-1937, βλ. ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO
2008, 236-237, όπου και σχετική βιβλιογραφία και πηγές. Σε έγ-
γραφό του σχετικό με την εκτελούμενη επέμβαση, του Αυγούστου
1936, προς το Τμήμα Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Εθνικής Παι-
δείας και Θρησκευμάτων (βλ. Αρχειο ΥΠΑΝ, Φακ. 2 Αθηνών:
Αρχ. Χώρος Θησείου, υποφ. 5: Συντήρηση Θησείου: 1911-1949,
έγγραφο αρ. πρωτ. 893/60198) ο Ορλάνδος αναφέρει ότι έχει προ-
βεί ήδη σε καταβίβαση ολοκλήρου της ζωφόρου και των επιστυ-
λίων της ανατολικής πρόστασης, κάτι όμως που δεν τεκμηριώνεται
από τη δομική ανάλυση του μνημείου (βλ. ΚΟΝΤΕΑΣ 2008). Ούτε
άλλωστε το βραχύ διάστημα εκτέλεσης του έργου και, κυρίως, οι
εξαιρετικά αρνητικές οικονομικές και τεχνικές συνθήκες εκτέλεσής
του επιτρέπουν την πραγματοποίηση μιας τόσο δραστικής και χρο-
νοβόρας επέμβασης.
6. Βλ. MALLOUCHOU-TUFANO 2005 για τις διαφορές όσον αφορά την
αναστηλωτική προσέγγιση των αρχαίων μνημείων στην Ευρώπη
(ιδιαίτερα στην Ιταλία) και στην Ελλάδα και ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO
2008, 284-285 για την πρακτική, στις ελληνικές αναστηλώσεις,
της κλασικιστικής μιμητικής προσαρμογής των νέων προσθηκών
προς τα αρχαία μέλη του μνημείου.

197
17_Malouchou7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:02 ΜΜ Page 198
ΦΑ Ν Η ΜΑ ΛΛΟ ΥΧΟ Υ
λοιπο ναό. Επιπροσθέτως, κατά την εκτέλεση των εργα-
σιών στο Θησείο, το 1937, ο Ορλάνδος διαπιστώνει την
αποσάθρωση του πώρινου στερεοβάτη του μνημείου, λό-
γω της αποκάλυψης και έκθεσής του κατά τις ανασκαφές
της Αρχαίας Αγοράς από την ΑΣΚΣΑ στην περίμετρο του
ναού. Ο Ορλάνδος προτείνει τη συντήρηση του στερεο-
βάτη με λεπτό σκυροκονίαμα (εργασία που εκτελείται) και
την εκ νέου επίχωση της περιοχής σε ακτίνα 5 μέτρων γύ-
ρω από το μνημείο.
Eπεισόδιο 3ο: Η πρόταση της Αμερικανικής Σχολής
Κλασικών Σπουδών Αθηνών για την «ολοσχερή» ανα-
στήλωση του Θησείου (1940)
Αναφορά με τίτλο «Περί διαφόρων ἀναγκῶν τοῦ Θησεί-
ου»» της 8ης Ιανουαρίου 1940 του επιμελητή αρχαιοτήτων
της αρμόδιας Α΄ Αρχαιολογικής Περιφέρειας Χ. Πέτρου
προς τη Δ/νση Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Θρησκευμά-
των και Εθνικής Παιδείας υπογραμμίζει την ανάγκη μιας
γενικότερης εξέτασης της κατάστασης διατήρησης του
μνημείου. Πλέον, στον πρόναο και τον σηκό του ει᾿σρέουν
ἀφθόνως τὰ ὕδατα, όταν βρέχει, ἐκ τῆς κατερειπώσεως τῆς με-
ταγενεστέρας αὐτοῦ στέγης καὶ τῶν διανοιχθεισῶν ὀπῶν (εννο-
ούνται τα παράθυρα του 1835), ενώ ακόμη σημαντικότερη
είναι η βλάβη ἡ προξενούμενη ἐκ τῆς δημιουργούμενης ὑγρα-
σίας καὶ τῶν περιλειχόντων τοὺς τοίχους ὑδάτων, ἅτινα φθεί-
ρουν καὶ ἀσχημίζουν κατὰ τρόπον λίαν ἀντιαισθητικὸν τὴν ἐσω-
τερικήν ὄψιν τοῦ ναοῦ. Επιπροσθέτως, το δάπεδο στην
είσοδο του σηκού είναι λασπώδες, σημεία του δαπέδου του
περιμετρικού πτερού, στα οποία έχει διενεργήσει το 1939
ανασκαφές η ΑΣΚΣΑ, έχουν υποστεί καθίζηση από τις
βροχές και χρήζουν άμεσης πλήρωσης με στερεώτερο υλι-
κό, χαλίκια ή αργούς λίθους, ενώ ένα θραύσμα επιστυλίου
στη βόρεια πλευρά έχει φύγει από τη θέση του και είναι
ετοιμόπτωτο7. Σε σχετική απάντηση του αναπληρωτή
Δ/ντή Αναστηλώσεως Ε. Στίκα τα προβλήματα τείνουν να
ελαχιστοποιηθούν, η κατάσταση του επιστυλίου είναι
γνωστή από καιρό στην υπηρεσία, δὲν εἶναι ὅμως τόσον ἄμε-
σος ἡ πτώσις του, διότι ἀπὸ πολλοῦ εὑρίσκεται εἰς τὴν θέσιν
του … διὰ δὲ τὰς διαρροὰς νὰ ἀναμείνωμεν τὴν ἀνακατασκευὴν
τῆς ἀρχαίας στέγης, ἥτις προβλέπεται εἰς ἀπώτερον μέλλον»8.
Η περιρρέουσα στους αναστηλωτικούς και αρχαιολογι-
κούς κύκλους της χώρας σκέψη για τη δραστική αυτή
7. Βλ. Ιστορικό Αρχείο Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, ΔΕΑΜ-ΥΠΠΟΑ,
Κιβ. 603 ΣΤ΄Αναστήλωση Θησείου υπό ΑΣΚΣΑ. Το πρόβλημα
της εισροής των ομβρίων υδάτων στο εσωτερικό του ναού είχε πα-
ρουσιαστεί ήδη από πολλά χρόνια, τουλάχιστον από το 1925, βλ.
σχετικό έγγραφο Εφόρου Α΄ Αρχαιολογικής Περιφέρειας Α. Αρβα-
νιτόπουλου προς Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαι-
δεύσεως αρ. πρωτ.121/19.3.1925, Αρχείο ΥΠΑΝ, ό.π.
198
-T UFAN O
επέμβαση εκφράζεται κατά τον επισημότερο τρόπο ένα
μήνα αργότερα, από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών
Σπουδών Αθηνών διά του Διευθυντή της Gorham P. Ste-
vens.
Στο έγγραφο του Stevens προς τη Δ/νση Αναστηλώσε-
ως, της 29 Φεβρουαρίου 19409, αναφέρεται για πρώτη
φορά και ένα από τα σοβαρότερα, έως σήμερα, προβλή-
ματα του μνημείου: η απόκλιση από την κατακόρυφο και
η ρηγμάτωση των πλάγιων τοίχων του σηκού, λόγω των
ωθήσεων που ασκούνται από το βάρος της θολωτής με-
σαιωνικής στέγης (εικ. 3)10. Ἤδη ἐμφανεῖς ρωγμαὶ ἐμπνέου-
σιν εὐλόγους ἀνησυχίας διὰ τὴν τύχην τοῦ καλλίτερον παντὸς
ἄλλου διατηρούμενου, Ἑλληνικοῦ τούτου μνημείου τοῦ Ε΄
αἰῶνος, τονίζει ο Stevens. Για τον λόγο αυτό, η αντιμετώπι-
ση της κατάστασης πρέπει να είναι ριζική και συνολική:
προτείνεται η αφαίρεση της μεσαιωνικής στέγης και η αντι-
κατάστασή της με νέα, κατασκευασμένη, κατά προτίμησιν
ἐκ σκυροδέματος καλυφθησομένου διὰ κεράμων ἐλαφροῦ
χρώματος, ὥστε ἡ στέγη νὰ δίδῃ τὴν ἐντύπωσιν ἀρχαίας μαρ-
μάρινης τοιαύτης. Προτείνεται επίσης η αποκατάσταση
των τοίχων και των κιόνων του ναού, η εκ νέου ανέγερση
του κατεδαφισμένου, κατά τη μετατροπή του μνημείου σε
χριστιανική εκκλησία, ανατολικού τοίχου του σηκού και,
τέλος, ἡ κατασκευὴ κλίμακος, μὲ ἀναβαθμοὺς ἀπὸ πωρόλιθο,
πρὸ τῆς ἀνατολικῆς πλευρᾶς ἀγούσης πρὸς τὸν χῶρον τῆς
Ἀγορᾶς ὡς κατὰ τὸν Ε΄ αἰώνα. Ἡ ὅλη ἐργασία θὰ προσέδιδε εἰς
τὸν ναὸν ἐμφάνισιν οἵαν οὐδέποτε παρουσίασε ἀπὸ τῶν Ἑλλη-
νικῶν χρόνων. Ο Stevens πληροφορεί το Υπουργείο ότι η
πρωτοβουλία για την επέμβαση στον ναό προήλθε από
τους αρχαιόφιλους κύκλους των φίλων και θαυμαστών της
Ελλάδος στις Ηνωμένες Πολιτείες, που είχαν συνδράμει
λίγα χρόνια πριν στην αναστήλωση της βόρειας κιονο-
στοιχίας του Παρθενώνα11 και που είναι πρόθυμοι να ανα-
λάβουν, εκ νέου, τη δαπάνη της αναστήλωσης του Θησεί-
ου. Θα πρέπει μόνον να αποσαφηνιστούν οι σχετικές
προθέσεις της ελληνικής πλευράς και να κοστολογηθούν
επακριβώς οι προτεινόμενες εργασίες. Σε περίπτωση συμ-
φωνίας, το απαιτούμενο χρηματικό ποσό θα καταβάλλε-
ται τμηματικά από τη Σχολή ανάλογα προς την πρόοδο
των εργασιών. Το μόνο που ζητείται είναι ο Διευθυντής
της ΑΣΚΣΑ νά συμπράξῃ εἰς τό ἔργον τῆς ἀναστηλώσεως ὑπὸ
τύπον γνωμοδοτικόν.
8. Βλ. Ιστορικό Αρχείο Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, ΔΕΑΜ-ΥΠΠΟΑ,
Κιβ. 603 ΣΤ΄ Αναστήλωση Θησείου υπό ΑΣΚΣΑ, έγγραφο αρ.
Πρωτ. 3343/292/16.1.1940.
9. Βλ. Ιστορικό Αρχείο Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, ΔΕΑΜ-ΥΠΠΟΑ,
ό.π.
10. Για το σοβαρό αυτό δομικό πρόβλημα του μνημείου, βλ. ΚΟΝΤΕΑΣ
2008.
11. Βλ. σχετικά ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO 2008, 186.
17_Malouchou7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:02 ΜΜ Page 199

Ο Ι Τ ΥΧΕ Σ Ε Ν ΟΣ ΚΛ Α Σ Ι ΚΟΥ Ν Α ΟΥ ΣΤ Η Ν ΕΩΤ ΕΡ Η ΕΛΛΑΔΑ : Η ΠΡ Ο Τ ΑΣΗ ΓΙΑ Τ ΗΝ «Ο ΛΟ Σ Χ ΕΡΗ »

Α Ν Α Σ Τ ΗΛ Ω Σ Η Τ Ο Υ «Θ ΗΣΕΙΟ Υ » ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΠΕΙΣΟ ΔΙΑ

Ο αναπληρωτής Διευθυντής Αναστηλώσεως Ε. Στίκας

υποβάλλει το θέμα προς έγκριση στο Αρχαιολογικό Συμ-
βούλιο, στις 17 Απριλίου 1940, με θετική εισήγηση όσον
αφορά στην αφαίρεση της θολωτής στέγης και στην αντι-
κατάστασή της με νέα, δικλινή, απομιμούμενη την αρχαία
μορφή, διὰ ξυλίνων ζευκτῶν ἤ, τὸ πολύ, δι’ ἐκ σιδηροπαγοῦς
σκυροδέματος κατ’ ἀπομίμησιν ξυλίνων ζευκτῶν καὶ ἐπικα-
λύψεως ταύτης διὰ κεράμων τοῦ ἀρχαίου τύπου μαρμαρίνων ἢ
πηλίνων. Ὡς πρὸς τὴν ἀποκατάστασιν τῶν τοίχων καὶ κιόνων
εἰς τὴν ἀρχικήν των θέσιν, πιστεύει, ὅτι αὕτη δὲν εἶναι ἀπα-
ραίτητος, διότι οἱ τοῖχοι δὲν παρουσιάζουν τόσον μεγάλην ἀπό-
κλισιν, ὥστε νὰ ἐπιβάλλεται ἡ ἐκτέλεσις τόσον ἐργώδους
ἐγχειρήματος. Παρομοίως, ὡς πρὸς τὴν ἀνέγερσιν τῆς ἀνατο-
λικῆς πλευρᾶς, ἥτοι τοῦ ἐγκάρσιου σηκοπροδομίου τοίχου
εἶναι διστακτικός, ἄν πρέπει νὰ γίνῃ καθ’ ὅσον ἀφ’ ἑνὸς μὲν
μέγα τοῦ ναοῦ τμῆμα θὰ ἐγίνετο ἐξ ὁλοκλήρου καινουργές καὶ
ἀφ’ ἑτέρου δὲν γνωρίζομεν τὰς ἀκριβεῖς διαστάσεις τῆς θύρας
ὡς καὶ τὴν ἀρχαίαν διαμόρφωσιν τοῦ πλαισίου αὐτῆς. Όσον
αφορά το ζήτημα της κατασκευής αναβαθμών ἐκ πωρολί-
θου κατὰ τὴν ἀνατολικὴν πλευρὰν πρὸς κάθοδον εἰς τὸν χῶρον
τῆς ἀρχαίας ἀγορᾶς, γι’ αυτό καλείται να αποφασίσει το Αρ-
χαιολογικό Συμβούλιο. Το Αρχαιολογικό Συμβούλιο, με
παρόντες τον πρόεδρο Ι. Κύβελο και τα μέλη Ι. Αναστα-
σόπουλο, Γ. Οικονόμου, Α. Αρβανιτόπουλο, Σ. Κουγέα, Γ.
Σωτηρίου, Α. Ορλάνδο, Ι. Μηλιάδη, Χ. Καρούζο και Ε.
Εικ. 3. Το εσωτερικό του Θησείου από Α. Διακρίνονται οι ρηγματώσεις
Στίκα εξετάζει το ζήτημα στις 14 Μαΐου 1940 και γνωμο- της θολωτής μεσαιωνικής στέγης, οι μετατοπίσεις των λίθων και οι δια-
δοτεί θετικά ὑπὲρ τῆς ὁλοσχεροῦς ἀναστηλώσεως τοῦ μνη- νοίξεις των αρμών στον δυτικό τοίχο του σηκού, τα ίχνη της εισροής των
μείου ἐν τῇ παλαιᾷ αὐτοῦ μορφὴ καί, εἰ δυνατόν, διὰ τῶν πα- ομβρίων στους πλευρικούς τοίχους, βόρειο και νότιο (φωτ. Φ. Μαλλού-
λαιῶν ὑλικῶν, μετὰ προηγούμενην ἐξέρευσιν ὁλοκλήρου τοῦ χου-Tufano, Mάιος 2008).
ἀπαιτηθησομένου ποσοῦ. Μειοψηφεί μόνον ο Διευθυντής
του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών Γ.
Σωτηρίου, ο οποίος υποστηρίζει τη διατήρηση της μεσαι- αποκλείουν την ὁλοσχερὴ αναστήλωση του μνημείου, τόσο
ωνικής θολωτής στέγης, καθότι δεν βλάπτει το μνημείο, για λόγους οικονομικούς (θα απαιτούσε το υπέρογκο πο-
ενώ η απομάκρυνσή της θα καταστρέψει τὴ μεσαιωνικὴ σόν των 5 εκ. δραχμών, το οποίο η ΑΣΚΣΑ δεν μπορούσε
μορφὴ τοῦ κτηρίου, ἥτις ἔχει ἱστορικὴ σημασία. Εἰς ἀπάντη- να εξεύρει) όσο και πραγματολογικούς (λ.χ. άγνοια της
σιν τοῦ κ. Σωτηρίου ὁ κ.Οἰκονόμου λέγει ὅτι τὸ μνημεῖον εἶναι διάταξης και των λεπτομερειών του προτεινόμενου προς
ἀποκλειστικῶς κλασσικόν12. Το Συμβούλιο διευκρινίζει ανακατασκευή ανατολικού τοίχου του σηκού ή των ακρι-
επίσης ότι τη γενική εποπτεία της επέμβασης θα έχει ο βών διαστάσεων των προτεινομένων προς ανακατασκευή
Γενικός Επιθεωρητής των Αναστηλώσεων Α. Ορλάνδος, ο εσωτερικών κιονοστοιχιών, από τις οποίες έχει σωθεί ένα
οποίος θα πρέπει να ελέγξει, πριν την έναρξη του έργου, μόνο θραύσμα επιστυλίου) και προσανατολιζονται προς οι-
αν πληρούνται όλες οι προϋποθέσεις, οικονομικές και άλ- κονομικότερη λύση, η οποία και απεικόνιζεται και σε σχετι-
λες, για την εκτέλεσή του. κό σκαρίφημα του Stevens (εικ. 4)13. Ο τελικός προϋπολογι-
Ο Ορλάνδος αναμειγνύεται αυτοπροσώπως στην υπό- σμός, της 30ής Ιουλίου, που περιλαμβάνει την αφαίρεση
θεση τον Ιούνιο του 1940, όταν σε συνάντηση με τον Ste- της θολωτής οροφής και την αποκομιδή των αχρήστων υλι-
vens καθορίζεται το τελικό όριο της επέμβασης και συν- κών, την κατασκευή νέας δικλινούς στέγης εκ σιδηροπα-
τάσσεται αναλυτικός προϋπολογισμός. Οι δύο άνδρες γούς σκυροδέματος, την επικάλυψη της στέγης με πήλινες

12. Βλ. πρακτικά συνεδρίας Αρχαιολογικού Συμβουλίο στο Αρχείο 13. Βλ. σκαρίφημα Stevens στο Αρχείο ΥΠΑΝ, ό.π.
ΥΠΑΝ, ό.π.

199
17_Malouchou7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:02 ΜΜ Page 200
ΦΑ Ν Η ΜΑ ΛΛΟ ΥΧΟ Υ
Εικ. 4. Σκαρίφημα του G.P. Stevens για την προτεινόμενη αναστήλωση
του Θησείου. 17 Ιουνίου 1940.
κεράμους κατ’ απομίμηση των αρχαίων καθώς και μαρμα-
ρικές εργασίες για τη συμπλήρωση της φατνωματικής ορο-
φής του οπισθονάου και των μακρών πλευρών του πτερού,
τη συμπλήρωση της μαρμάρινης σίμας των αετωμάτων και
των μακρών πλευρών του ναού καθώς και τη συμπλήρωση
των κατά μήκος τοίχων του σηκού μέχρι της στέγης, ανέρ-
χεται στο ποσό των 1.8 εκ. δραχμών. Το έργο, προϋπολο-
γισμένο και εγκεκριμένο από το Αρχαιολογικό Συμβούλιο,
δεν εκτελείται λόγω του ξεσπάσματος του Β΄ Παγκοσμίου
Πολέμου τον Σεπτέμβριο του 1940.
Η πρόταση για την «ὁλοσχερή» αναστήλωση του Θη-
σείου διαπνέεται από ακραιφνή –που φθάνει στα όρια του
ακραίου– πουριστικό κλασικισμό. Στην αρχική διατύπωση
14. Βλ. ΣΑΚΚΑ 2002, 169-190 για τις ιδεολογικές αντιλήψεις και πρα-
κτικές της ΑΣΚΣΑ στον Μεσοπόλεμο. Επίσης στο ίδιο, 91-101, 243
για τη θεσμοθέτηση της προστασίας των βυζαντινών αρχαιοτήτων
τον Μεσοπόλεμο αλλά και τη συνέχιση της υποτίμησης και αδιαφο-
ρίας από τους ελληνικούς αρχαιολογικούς κύκλους για τη φυσική
διαφύλαξή τους προς όφελος εκείνων της ελληνικής αρχαιότητας. Η
τάση αυτή, που η διαμόρφωσή της ανάγεται στις επηρεασμένες από
τον Διαφωτισμό αντιλήψεις, που κυριαρχούν στα πρώτα χρόνια της
ζωής του νεοελληνικού κράτους, επιβιώνει επί μακρόν ακόμη και με-
τά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως μαρτυρεί ανάλογη συζήτηση,
που διαξάγεται στο Αρχαιολογικό Συμβούλιο τον Δεκέμβριο του
1953 –με μετέχοντες πολλά από τα μέλη του Συμβουλίου του 1940,
όπως οι Χ. Καρούζος, Γ. Μηλιάδης, Γ. Σωτηρίου και Α. Ορλάνδος–
αναφορικά προς τη διατήρηση ή μη του μεσαιωνικού πύργου της
πρόστασης του οπισθονάου του Παρθενώνος (γνωστού ως «κοχλία»
ή μιναρέ), όπου και πάλι, κατά πλειοψηφία, λαμβάνεται απόφαση
–που παραμένει ανεκτέλεστη– για την απομάκρυνσή του, βλ. σχετι-
κά ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO 1994, 20-21.
15. Για τη χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος στην αναστήλωση των
μνημείων, βλ. ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO 2008, σημ. 794. Στην καθιέ-
ρωση της χρήσης του οπλισμένου σκυροδέματος σε αρχαία μνη-
μεία συνέβαλε καθοριστικά η τρίτη φάση των ανακατασκευών του
200
-T UFAN O
της πρότασης η ΑΣΚΣΑ στην επιθυμία της να διασώσει
αλλά και να «αναστήσει» έναν ναό της κλασικής Αθήνας –
προτύπου και πηγής αναφοράς, όπως η Σχολή θεωρεί,
του συγχρόνου αμερικανικού πολιτισμού– δεν διστάζει να
περιλάβει δραστικά μέτρα για την επισκευή του, που προ-
ϋποθέτουν την αποσυναρμολόγηση των πλευρικών τοίχων
του σηκού και της περιμετρικής του κιονοστοιχίας, ή και
την ανακατασκευή ολόκληρων τμημάτων του κτηρίου,
όπως του ανατολικού τοίχου του σηκού ή της εσωτερικής
κιονοστοιχίας από αιώνες εξαφανισμένων και αβέβαιων
ως προς την αρχική τους αρχιτεκτονική διαμόρφωση. Ως
προς αυτά τα ζητήματα η ελληνική πλευρά εμφανίζεται
πιο συντηρητική και προσεκτική. Συμπλέει όμως –με εξαί-
ρεση τον Γ. Σωτηρίου– με την πρόταση της ανάκτησης
της αρχαίας στέγης, αδιαφορώντας για την εξάλειψη της
μεσαιωνικής θολωτής κάλυψης, επιβεβαιώνοντας για μιαν
ακόμη φορά τη συνέχιση της προσκόλλησής της σε κλασι-
κιστικές αναστηλωτικές προσεγγίσεις των μνημείων, ακό-
μη και σε μια εποχή κατά την οποία οι μεσαιωνικοί χρόνοι
έχουν ενσωματωθεί πλήρως στην ιστορική εθνική αφήγη-
ση και, αναλόγως, έχει θεσμοθετηθεί η προστασία των
υλικών τους καταλοίπων14.
Άλλο σημείο άξιο σχολιασμού είναι η πρόταση που η
ΑΣΚΣΑ, συμπλέοντας με την επικρατούσα τάση των και-
ρών, κάνει για τη χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος ως
υλικού επιλογής για την ανακατασκευή της αρχαίας στέ-
γης του μνημείου. Και σε αυτό το σημείο η ελληνική πλευ-
ρά, έχοντας διαμορφώσει τις αντιλήψεις της στη σκιά του
έργου του Ν. Μπαλάνου στην Ακρόπολη, εμφανίζεται
επιφυλακτική, εκδηλώνοντας σαφώς την προτίμησή της
προς παραδοσιακότερα υλικά και τεχνικές λύσεις15.
Evans στην Κνωσό (1923-1930), βλ. KIENZLE 1998, 267-324 και
362-375. Άλλωστε, το οπλισμένο σκυρόδεμα ως υλικό επιλογής
χρησιμοποιήθηκε και στις μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις αναστή-
λωσης και ανάκτησης των αρχαίων μνημείων στο κέντρο της Ρώ-
μης στον Μεσοπόλεμο, ενδεικτικά αναφέρονται η ανάκτηση του
κτηρίου της Συγκλήτου (Curia) στο Forum Romanum και η ανα-
σύσταση του βωμού της Αυγούστειας Ειρήνης (Ara Pacis), βλ σχε-
τικά BARTOLI 1963 και MORETTI 1948. Τις εργασίες αυτές γνώρι-
ζε πολύ καλά ο G.P. Stevens, ο οποίος είχε διατελέσει Διευθυντής
της Αμερικανικής Ακαδημίας στη Ρώμη, στο διάστημα 1917-1932.
H χρήση οπλισμένου σκυροδέματος σε αναστηλώσεις αρχαίων
μνημείων συνεχίστηκε ευρέως και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο,
ενδεικτικά αναφέρονται οι ευρείας κλίμακας επεμβάσεις στη Villa
Adriana στοTivoli και στην Έφεσο, βλ. SCHMIDT 1993, 123-126.
Όσον αφορά τους έλληνες αναστηλωτές, ο Ν. Μπαλάνος, κυρίαρ-
χη μορφή πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, έκανε χρήση στις συμ-
πληρώσεις των μνημείων της Ακρόπολης ίδιου δομικού λίθου με
τον αρχαίο ή διασπάρτων αρχαίων θραυσμάτων, με μόνη εξαίρεση
τη χρήση τσιμέντου στη συμπλήρωση των σπονδύλων και των γεί-
σων της βόρειας κιονοστοιχίας του Παρθενώνος, για οικονομικούς
αποκλειστικά λόγους, βλ. ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO 2008, 186, σημ.
540. Ο Α. Ορλάνδος, που κυριαρχεί στον αναστηλωτικό τομέα της
17_Malouchou7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:02 ΜΜ Page 201
Ο Ι Τ ΥΧΕ Σ Ε Ν ΟΣ ΚΛ Α Σ Ι ΚΟΥ Ν Α ΟΥ ΣΤ Η Ν ΕΩΤ ΕΡ Η
Α Ν Α Σ Τ ΗΛ Ω Σ Η Τ Ο Υ «Θ
Επεισόδιο 4ο: Το Θησείο στη δίνη των μαχών
της Αθήνας του 1944
Το επόμενο επεισόδιο εμπλέκει το Θησείο, όπως άλλωστε
και τα υπόλοιπα ανασκαμμένα μνημεία της Αρχαίας Αγο-
ράς αλλά και τα μνημεία της Ακρόπολης και των γύρω λό-
φων, στη δίνη των εμφυλίων μαχών, που αρχίζουν στην
Αθήνα ήδη από τον Οκτώβριο του 1944, εν όψει της επι-
κείμενης αναχώρησης του στρατού κατοχής, για να κορυ-
φωθούν στα Δεκεμβριανά δύο μήνες αργότερα. Οι αναφο-
ρές τόσο των αρχαιοφυλάκων του χώρου όσο και των
αρμόδιων αρχαιολόγων αποδίδουν με ενάργεια την κακο-
ποίηση του μνημείου αλλά και τον κίνδυνο που διέτρεξε
από την εγκατάσταση και οχύρωση, τον Οκτώβριο του
1944, λίγες μέρες πριν την Απελευθέρωση, στο εσωτερικό
και στον άμεσο περίγυρό του ανδρών της οργάνωσης Χ16.
Άξια αναπαραγωγής στο παρόν άρθρο είναι η αναφορά
του εφόρου αρχαιοτήτων Γ. Μπακαλάκη της 11ης Οκτω-
βρίου 1944 προς τη Δ/νση Αρχαιοτήτων του Υπουργείου
Παιδείας, ο οποίος καταγράφει τις βλάβες του μνημείο
κατὰ τὰς τελευταίας ἡμέρας τῆς ἐπαράτου κατοχῆς, στη διάρ-
κεια των μαχών που διεξάγονται μεταξύ της ως άνω οργά-
νωσης και του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου
(ΕΑΜ) και κάνει έκκληση για ενέργειες προς αντιμετώπι-
ση της κατάστασης17:
Εἰς τὸν περίβολον τοῦ ναοῦ τοῦ Ἡφαίστου καὶ τῆς Ἀθηνᾶς
(λ.Θησεῖον) «ταμπουρώθηκαν» παρ’ ὅλας τὰς ὑποδείξεις ἡμῶν
περὶ ἀποφυγῆς χρησιμοποιήσεως τοῦ ἀρχαιολογικοῦ χώρου ὑφ’
οἱασδήποτε ὀργανώσεως κατὰ τὰς τελευταίας 15 ἡμέρας τῆς κα-
τοχῆς ἄνδρες τῆς ὀργανώσεως Χ, μὲ πυροβολεῖα, χαρακώματα καὶ
κατασκευὰς πολεμιστρῶν μεταξὺ τῶν κιόνων του, χρησιμοποι-
ηθέντων πρὸς τοῦτο τῶν τεμαχίων τῶν φατνωμάτων τοῦ ναοῦ.
Χαρακώματα ἐσκάφησαν καὶ ἐστήθησαν πολυβολεῖα καὶ ἐπὶ τοῦ
παρὰ τὸν ναὸν λοφίσκον τῶν χωμάτων, τὰ ὁποῖα ἐν καιρῷ ἡ Ἀμερ-
κανικὴ Σχολὴ θα ἐπαναθέσῃ εἰς ὁρισμένα σημεῖα τῆς ἀνασκαφῆς
τῆς Ἀγορᾶς. Ἀπὸ τὰς ἀσκὀπους μέχρι τινὸς βολὰς τῆς ὡς ἄνω ὀργα-
νώσεως καὶ δὴ τὰς ἀμοιβαίας αὐτῆς και τοῦ ΕΑΜ κατὰ τὴν ὁλοή-
μερον σύγκρουσιν τῆς 9ης 8/βρίου κυρίως ὑπέστη τό μνημεῖον
ἀρκετάς ἀπολεπίσεις διαφόρων μελῶν του. Ἐκ τῶν πολλῶν βλημά-
των, τά ὁποῖα ἐδέχθη τὸ μνημεῖον καὶ ἐκ τῶν πληγῶν του θὰ ἀνα-
φέρω κυρίως τῶν δύο –βορειοδυτικοῦ καὶ νοτιοδυτικοῦ– γωνιαίων
κιόνων του∙ τοῦ πρώτου ἀπεκόπη ἡ γωνία τοῦ ἄβακος (ἐξωτερική)
καὶ πολλὰ σημεῖα τῶν ραβδώσεών του. Τῆς γωνίας τοῦ ἄβακος πε-
χώρας μετά τον Πόλεμο, γαλουχημένος στη σκιά του έργου του
Μπαλάνου στην Ακρόπολη, χρησιμοποιεί ευρέως το οπλισμένο
σκυρόδεμα στη στερέωση και αποκατάσταση των βυζαντινών και
μεταβυζαντινών μνημείων, είναι όμως εξαιρετικά φειδωλός στη
χρήση του σε κλασικά μνημεία, όπου ακολουθεί την παράδοση της
χρήσης ίδιου δομικού υλικού με το αρχικό των μνημείων, και μάλι-
στα κατά προτίμηση προερχόμενου και από το ίδιο το αρχαίο λα-
τομείο, βλ. ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO 2008, σημ. 827.
ΕΛΛΑΔΑ : Η ΠΡ Ο Τ ΑΣΗ ΓΙΑ Τ ΗΝ «Ο ΛΟ Σ Χ ΕΡΗ »
ΗΣΕΙΟ Υ » ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΠΕΙΣΟ ΔΙΑ
ρισυνέλεξα δύο τεμάχια. Ἐκ τοῦ νοτιοδυτικοῦ γωνιαίου κίονος
ἐλλείπει μέγα τεμάχιον ἐκ τοῦ ἄνω μέρους τοῦ δευτέρου σπονδύλου
(ἐκ τῶν κάτω προς τὰ ἄνω) παρὰ τὴν ἕνωσίν του. Ἀποξέσεις ἐκ
βλημάτων ἀποστρακισθέντων φέρουν ἀρκεταὶ μετόπαι τῆς δυ-
τικῆς ὄψεως τοῦ ναοῦ, μία τρίγλυφος τῆς αὐτῆς πλευρᾶς, ἀπεκόπη
δὲ καὶ μία σταγὼν ἐκ κανόνος τοῦ ἐπιστυλίου τῆς αὐτῆς πλευρᾶς.
Βλῆμα εὑρίσκεται εἰσέτι ἐσφηνωμένον ἐπὶ τῆς πωρίνης κατωτάτης
βαθμίδος τῆς δυτικῆς ὡσαύτως πλευρᾶς τοῦ ναοῦ. Ὀλιγωτέρας κα-
κώσεις ὑπέστησαν ὁ βορειοανατολικὸς κίων τοῦ βορείου πτεροῦ
τοῦ ναοῦ, ἐκ τῶν ἐπιστυλίων ὅμως τῆς πλευρᾶς ταύτης ἀπεκόπη-
σαν 4 σταγόνες διαφόρων κανόνων.
Εἰς τὸν πρόναον ἐκτίσθησαν μὲ ξηρολιθία τὰ τεμάχια τῶν
φατνωμάτων τοῦ ναοῦ, πολλὰ τῶν ὁποίων τώρα ἐθραύθησαν εἰς
μικρότερα τεμάχια, εὑρίσκοντο δὲ τακτοποιημένα πως ἐντὸς τοῦ
σηκοῦ τοῦ ναοῦ. Παρὰ τὴν βορείαν παραστάδα τοῦ προνάου ὑπάρ-
χουν αἵματα! Διὰ τὴν κατασκευή τῆς παρὰ τήν ΒΔ γωνίαν τοῦ
ναοῦ προχείρου πολεμίστρας-πυροβολείου ἐχρησιμοποιήθησαν
κιονίσκοι καὶ ἄλλα ἀρχαῖα μαρμάρινα μέλη ἐκ τῶν παρὰ τὸ κιγ-
κλίδωμα τοῦ ναοῦ «μουσειακῶς» πως ἀποτεθειμένων. Διὰ τὴν
ἐπανόρθωσιν αὐτῶν τῶν ἀπρεπειῶν καὶ τὴν συγκόλλησιν μερικῶν
ἐπισυναπτομένων τῇ παρούσῃ τεμαχίων, παρακαλῶ νὰ ἐνεργήση-
τε τὰ δέοντα παρὰ τῇ ἁρμοδίᾳ Δ/νσει Ἀναστηλώσεως. Και σε
υστερόγραφο ο Μπακαλάκης προσθέτει: Ἡ ὡς ἄνω ὀργάνω-
σις ἐπιμένει εἰσέτι εἰς τὴν κατοχὴν τοῦ «Θησείου» καὶ φοβοῦμαι
ὅτι θὰ προκληθῷσι καὶ ἄλλαι ζημίαι. Οι παραπάνω βλάβες έρ-
χονται να προστεθούν στην ήδη βεβαρυμένη κατάσταση
του ναού, η οποία θα απασχολήσει έντονα τους αρμόδιους
για την προστασία του μνημείου φορείς καθόλη τη μετα-
πολεμική περίοδο.
Τελευταίο Επεισόδιο: Το Θησείο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο
Η μεταπολεμική ιστορία του Θησείου συνίσταται στη συ-
νεχή παρακολούθηση και καταγραφή της ολοένα και επι-
δεινούμενης φθοράς του από την αρμόδια για την προ-
στασία του Εφορεία Ακροπόλεως, στην κατά καιρούς
λήψη αποσπασματικών μέτρων προστασίας, συντήρησης
και στερέωσης και σε επαναλαμβανόμενους προγραμματι-
σμούς και εκκλήσεις για την εφαρμογή ενός συστηματικού
προγράμματος, για μια συνολική και σε μονιμότερη βάση
αντιμετώπιση των σοβαρών προβλημάτων του μνημείου,
εκκλήσεις που ώς σήμερα (2014) δεν έχουν εισακουστεί.
16. Βλ. σχετικές αναφορές αρμόδιων αρχαιολόγων Ν. Βερδελή, Ν.
Κοτζιά και Γ. Μπακαλάκη Οκτωβρίου 1944 στο Ιστορικό Αρχείο
Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, ΔΕΑΜ-ΥΠΠΟΑ, Κιβ. 604Α [Περί
φρουρήσεως της Ακροπόλεως και περί των ζημιών παρά το Θη-
σείον (1944)].
17. Για την αναφορά της 11.10.1944 του Γ. Μπακαλάκη, βλ. Αρχείο
ΥΠΑΝ, ό.π.
201
17_Malouchou7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:02 ΜΜ Page 202
ΦΑ Ν Η ΜΑ
Τα προβλήματα του μνημείου, όπως καταγράφονται σε
σειρά εκθέσεων αυτοψιών και αναφορών που φυλάσσονται
στο Αρχείο της Εφορείας Ακροπόλεως18, είναι πολλά και
ποικίλα: μετατοπίσεις μελών και ρηγματώσεις οφειλόμενες
κυρίως στις οριζόντιες ωθήσεις, που εξασκεί η μεσαιωνική
θόλος στους τοίχους του σηκού, οξείδωση αρχαίων συνδέ-
σμων αλλά και νεώτερων μεταλλικών στοιχείων του ναού,
κατακερματισμός, πτώση μαρμάρων, διανοίξεις αρμών,
ανάπτυξη φυτικής βλάστησης στους ανοιγμένους αρμούς
και στη στέγη του μνημείου, εισροή ομβρίων στο εσωτερι-
κό του, κονιορτοποίηση δαπέδου του, γήρανση υλικών πα-
18. Βλ. Αρχείο Α΄ ΕΠΚΑ, Αρχαία Αγορά, Ηφαιστείο, Φακ. 12 και 12α.
19. Βλ. σχετικά THOMPSON 1954 και FRANTZ 1954 και πλήρη φωτο-
γραφική τεκμηρίωση της επέμβασης στο Αρχείο της ΑΣΚΣΑ. Bλ.
επίσης έκθεση για το έργο αυτό της συντηρήτριας της ΑΣΚΣΑ J.
Unruh της 11.11.1999 στο Αρχείο Α΄ ΕΠΚΑ, ό.π. Η απομάκρυνση
της μαύρης κρούστας από την επιφάνεια της ανατολικής ζωφόρου
έγινε με μηχανικά μέσα (λεπτές λεπίδες από ατσάλι και μαλακή συρ-
μάτινη βούρτσα) μετά από τοποθέτηση υγρών επιθεμάτων με νερό
στα ανάγλυφα χωρίς τη χρήση χημικών μέσων, που ενδεχομένως να
κατέστρεφαν στοιχεία του γλυπτού διακόσμου. Τα εντυπωσιακά
αποτελέσματα του καθαρισμού, που έφεραν στο φως ίχνη της αρ-
χαίας πολυχρωμίας των γλυπτών, αναιρέθηκαν από τη μεταγενέστε-
ΛΛΟ ΥΧΟ Υ -T UFAN O
Εικ. 5. Η ανατολική ζωφόρος το 2008, με έντονη χημική διάβρωση από
τα περιττώματα των περιστεριών (φωτ. Φ. Μαλλούχου-Tufano, Μάιος
2008).
Εικ. 6. Η ανατολική ζωφόρος το 2014, μετά την τοποθέτηση του προ-
στατευτικού, έναντι των περιστεριών, πλέγματος (φωτ. Φ. Μαλλούχου-
Tufano, Αύγουστος 2014).
Εικ. 7. Η αποπλενόμενη από τη βροχή δυτική ζωφόρος του Θησείου
(φωτ. Φ. Μαλλούχου-Tufano, Αύγουστος 2014).
λαιοτέρων επεμβάσεων. Εκτός από τα δομικά προβλήματα
ιδιαίτερα σοβαρά είναι τα διάφορα φαινόμενα φθοράς που
παρατηρούνται στις μαρμάρινες επιφάνειες του μνημείου:
αποσάθρωση, απολέπιση, γυψοποίηση, ζαχαροποίηση,
επικαθήσεις αιθάλης και αιωρουμένων σωματιδίων, μαύρες
κρούστες, βιολογική διάβρωση, χημική διάβρωση από πε-
ριττώματα περιστεριών, αποπλύσεις του μαρμάρου (συμ-
περιλαμβανομένων και των αρχιτεκτονικών γλυπτών) από
την όξινη βροχή (εικ. 5-7).
Κατά καιρούς έχουν ληφθεί διάφορα μέτρα για την αν-
τιμετώπιση της κατάστασης, τα οποία όμως, λόγω της
αποσπασματικότητας και της ασυνέχειάς τους, αποβαί-
νουν ατελή και αναποτελεσματικά: 1953: καθαρισμός της
ανατολικής ζωφόρου από την ΑΣΚΣΑ υπό την ευθύνη και
επίβλεψη της αρχαιολόγου A. Frantz19· 1973-1975: εργα-
σίες συντήρησης και στερέωσης σε ολόκληρο το μνημείο
από την Α΄ ΕΠΚΑ υπό την επίβλεψη της αρχαιολόγου Μ.
ρη ραγδαία επιδείνωση της κατάσταστης διατήρησης της ζωφόρου.
Άξιος σχολιασμού είναι ο μεγάλος προβληματισμός που προηγήθη-
κε για τον τρόπο εκτέλεσης της επέμβασης με συμμετοχή και των Χ.
Καρούζου από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, του W.J. Young
από το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης και του H.J. Plen-
derlith από το Βρετανικό Μουσείο, προβληματισμός που αντανακλά
τη σύγχρονη διαμάχη, γνωστή ως cleaning controversy, σχετικά με
τους τρόπους και κυρίως τα όρια των επεμβάσεων συντήρησης, που
εκείνα τα χρόνια είχε ξεσπάσει διεθνώς μετά την αμφισβήτηση των
μεθόδων της National Gallery του Λονδίνου από το Istituto Centra-
le per il Restauro της Ρώμης και τον C. Brandi, βλ. σχετικά VLAD
BORRELLI 2012.
202
17_Malouchou7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:02 ΜΜ Page 203
Ο Ι Τ ΥΧΕ Σ Ε Ν ΟΣ ΚΛ Α Σ Ι ΚΟΥ Ν Α ΟΥ ΣΤ Η Ν ΕΩΤ ΕΡ Η
Α Ν Α Σ Τ ΗΛ Ω Σ Η Τ Ο Υ «Θ
Μπρούσκαρη20· 1978-1979: τοποθέτηση δύο μικρών στε-
γάστρων στον πρόναο και τον οπισθόναο από τη ΔΑΑΜ
υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Η. Μαυροδόντη21·
1983: απαγόρευση εισόδου των επισκεπτών στον ναό22,
1992: εργασίες εκρίζωσης φυτών από τη στέγη του μνη-
μείου από τους μηχανικούς της ΕΣΜΑ Κ. Ζάμπα, Π.
Κουφόπουλο και Ν. Τογανίδη23· 2003: εργασίες στεγανο-
ποίησης κάλυψης ναού, διευθέτησης απορροής ομβρίων,
καθαρισμού ανεξέλεγκτης βλάστησης και λήψης μέτρων
(τοποθέτησης ακίδων) για αποτροπή περιστεριών από τη
ΔΑΑΜ υπό την επίβλεψη του μηχανικού δομικών έργων
Α. Στέλιου24· 2008: τοποθέτηση από την Α΄ ΕΠΚΑ με-
ταλλικού δικτυώματος κάτω από την οροφή του προνάου,
για τη διαφύλαξη των γλυπτών της ανατολικής ζωφόρου
από τα περιστέρια25.
Στο διάστημα 1997-2000, στο πλαίσιο του έργου της
Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας, γίνε-
ται προσπάθεια κατάρτισης ενός συνολικού προγράμμα-
τος συντήρησης και στερέωσης του μνημείου και υπαγω-
γής του σε ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά προγράμματα, η
οποία όμως δεν ευοδώνεται. Από τότε όμως αρχίζουν, από
20. Οι εργασίες περιέλαβαν συγκολλήσεις θραυσμάτων και απολεπι-
σμάτων, σφραγίσεις ρωγμών με τσιμεντοκονίαμα, αντικαταστάσεις
οξειδωμένων γόμφων και συνδέσμων με άλλους από ορείχαλκο
στους κίονες της περίστασης, στους τοίχους του σηκού, στα αετώ-
ματα και στα επιστύλια του ναού. Επίσης, συμπλήρωση με νέο
μάρμαρο σπονδύλου νότιου κίονα της περίστασης καθώς και αντι-
κατάσταση, από άλλες ορειχάλκινες, των σιδερένιων ράβδων του
1835 που στήριζαν τα φατνώματα της νότιας πλευράς, βλ. ΔΟΝΤΑΣ
1973-74 και ΔΟΝΤΑΣ 1975.
21. Βλ. σχετικά έγγραφα στο Αρχείο Α΄ ΕΠΠΚΑ, ό.π. Το στέγαστρο
του προνάου είναι από ορείχαλκο με επικάλυψη από επίπεδα φύλ-
λα αμιαντοτσιμέντου και διατηρείται ακόμη πάνω στο μνημείο. Το
στέγαστρο του οπισθονάου ήταν πιο πρόχειρο, ξύλινο με επικάλυ-
ψη ομοίως από αμιαντοτσιμέντο. Απομακρύνθηκε από το μνημείο
το 2003.
22. Βλ. έγγραφο Εφόρου Ακροπόλεως Έ. Τουλούπα, αρ. πρωτ. 2419/
15.9.1983, Αρχείο Α΄ΕΠΚΑ, ό.π.
23. Βλ. σχετικά έκθεση Κ. Ζάμπα της 4.11.1992 με τίτλο «Μικροεπι-
σκευές στο Θησείο», Αρχείο Α΄ ΕΠΚΑ, ό.π.
24. Βλ. σχετικά έκθεση αρ. ΥΠΠΟ/ΔΑΑΜ/944/32569/26.4.2004 με
φωτογραφίες του Α. Στέλιου, Αρχείο Α΄ ΕΠΚΑ, ό.π. Η έκθεση συ-
νοδεύεται και από τα σχέδια ενός νέου στεγάστρου από σκελετό
από ανοξείδωτο χάλυβα και κάλυψη από διαφώτιστα πολυκαρβου-
ΕΛΛΑΔΑ : Η ΠΡ Ο Τ ΑΣΗ ΓΙΑ Τ ΗΝ «Ο ΛΟ Σ Χ ΕΡΗ »
ΗΣΕΙΟ Υ » ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΠΕΙΣΟ ΔΙΑ
την Εφορεία Ακροπόλεως, συστηματικές φωτογραφικές
τεκμηριώσεις του Θησείου, χαρτογραφήσεις των φθορών
του, περισυλλογές και καταγραφές των θραυσμάτων που
αποκολλώνται, οι οποίες σε τακτά διαστήματα, συνεχί-
ζονται έως σήμερα. Γίνεται επίσης, σε ετήσια βάση, εκρί-
ζωση από το μνημείο των αναπτυσσόμενων φυτών26.
Η ανάγκη για μια συνολική, συστηματική επέμβαση
για την αντιμετώπιση της κρίσιμης κατάστασης διατήρη-
σης του μνημείου προβάλλει σήμερα επιτακτικότερη από
ποτέ. Μια επέμβαση βέβαια όχι «ὁλοσχεροῦς» αποκατά-
στασης του μνημείου, αλλά που θα διαπνέεται από τις αρ-
χές της σύγχρονης αναστηλωτικής δεοντολογίας: διεπι-
στημονική και πολυεπίπεδη, που θα σέβεται και θα είναι
συμβατή με την ιστορική πορεία, τη δομική και την υλική
υπόσταση του μνημείου, «επαναδιαπραγματεύσιμη» στο
μέλλον27. Μια επέμβαση που θα εξυγιάνει και θα εξασφα-
λίσει τον ναό του Ηφαίστου και της Αθηνάς, επιτρέπο-
ντάς του να συνεχίσει να ορθώνεται στον λόφο του Αγο-
ραίου Κολωνού, ευφραίνοντας τον νου και την ψυχή των
επιγενόμενων και διαιωνίζοντας τη μνήμη κορυφαίων επι-
τευγμάτων του ανθρώπινου πνεύματος.
ΦΑΝΗ ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO
fanitufano@gmail.com
νικά φύλλα, για τον οπισθόναο, στη θέση του ξύλινου που απομα-
κρύνθηκε, τα οποίο όμως έως σήμερα δεν έχει τοποθετηθεί.
25. Η τοποθέτηση του ικριώματος έγινε με βάση μελέτη των συντηρη-
τών της Α΄ ΕΠΚΑ Γ. Παγανή και Δ. Δαμιανού, βλ. Αρχείο Α΄ ΕΠ-
ΚΑ, ό.π.
26. Βλ. φωτογραφικές τεκμηριώσεις των φθορών του μνημείου από
τους Ε. Μπαρδάνη, Ι. Πατρικιάνο το 1999-2000, το Γερμανικό
Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών το 2005, τακτικές κατ’ έτος χαρ-
τογραφήσεις φθορών και λοιπών φαινομένων του μνημείου από
τους συντηρητές της Α΄ ΕΠΚΑ Κ. Βουτσά, Μ.Α. Μπαρδάνη, Σ.Π.
Κορώση, ετών 2001 έως 2007, επίσης, των ίδιων, φύλλα τακτικών
καταγραφών (από το 2001) αποκολλημένων θραυσμάτων που πε-
ρισυλλέγονται, Αρχείο Α΄ ΕΠΚΑ, ό.π.
27. Για τις αρχές της σύγχρονης αναστηλωτικής δεοντολογίας, βλ.
ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO 2011. Ο όρος «επαναδιαπραγματεύσιμη»
(επέμβαση) αποδίδει στα ελληνικά τον αγγλικό όρο re-treatable,
που τείνει να αντικαταστήσει διεθνώς τον όρο reversible (αναστρέ-
ψιμη). Μια «επαναδιαπραγματεύσιμη» επέμβαση δεν προκαταλαμ-
βάνει τις μεταγενέστερες και επιτρέπει στις μελλοντικές γενεές να
επιστρέψουν χωρίς πρόβλημα στο μνημείο για να αντιμετωπίσουν
ενδεχόμενα νέα προβλήματα με τα διαθέσιμα μελλοντικά μέσα και
γνώσεις, που, θεωρητικά, θα είναι, αντίστοιχα, πλέον εξελιγμένες
και επαυξημένες.
203
17_Malouchou7 K E:Layout 1 10/06/2016 12:02 ΜΜ Page 204
ΦΑ Ν Η ΜΑ ΛΛΟ ΥΧΟ Υ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
BARTOLI, A. 1963. Curia, Senatus, Lavori di scavo e di restauro, Firenze.
DINSMOOR, W.B. 1941. Observations on the Hephaisteion (Hesperia
Suppl. 5), Princeton.
DINSMOOR, W.B. 1968. The Internal Colonnade of the Hephaisteion,
Hesperia 37, 159-177.
ΔΟΝΤΑΣ, Γ. 1973-74. Εφορεία Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως, Συντηρητι-
κές εργασίες, Ναός Ηφαίστου, ΑΔ 29, Β1, Χρονικά, 27.
ΔΟΝΤΑΣ, Γ. 1975. Εφορεία Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως, Συντηρητικές
εργασίες, Ναός Ηφαίστου, ΑΔ 30, Β1, Χρονικά, 12-13.
FRANTZ, A. 1954. The Hephaisteion revisited, Archaeology 7:1, 244-
247.
FRANTZ, A. 1965. From Paganism to Christianity in the Temples of
Athens, DOP 19, 187-204.
KIENZLE, P. 1998. Conservation and Reconstruction at the Palace of Mi-
nos at Knossos (Ph.D. in Architecture, University of York).
KOCH, H. 1955. Studien zum Theseustempel in Athen, Berlin.
ΚΟΚΚΟΥ, A. 1977. Η μέριμνα για τις αρχαιότητες και τα πρώτα μουσεία,
Αθήνα.
ΚΟΝΤΕΑΣ, Ζ. 2008. Δομοστατικά προβλήματα ναού Ηφαίστου τε και Αθη-
νάς (Θησείου). Σχετικές προτάσεις (Διπλωματική μεταπτυχιακή ερ-
γασία ΕΜΠ), Αθήνα.
ΛΑΔΑΣ, Γ. 1949. Βυζαντιναί επιγραφαί Θησείου ανέκδοτοι και διορθώ-
σεις εις τας ήδη εκδεδομένας, Συλλέκτης 3-5, 57-80.
MALLOUCHOU-TUFANO, F. 2005. Affinità e divergenze nel restauro dei
monumenti antichi ad Atene e a Roma, Palladio 36, Luglio-Dicem-
bre 2005, 103-108.
S U M M A R Y
F ANI M ALLOUCHOU -T UFANO
THE FORTUNE OF A CLASSICAL TEMPLE IN MODERN GREECE:
THE PROPOSAL FOR THE “TOTAL” RESTORATION OF THE SO-CALLED
THESEION AND OTHER INCIDENTS
The article narrates the adventures of the Hephaisteion on
the Hill of Agoraios Kolonos at Athens, commonly known
as Theseion, after the formation of the modern Greek state.
The account is organised according to various incidents that
characterize the history of the temple in the 19th and 20th
centuries: 1. the conservation of the Theseion during the
19th c., mainly the works carried out in order to adapt the
temple to its new function as the National Archaeological
Museum of the newly created state, 2. the restoration of the
pronaos of the temple , in 1936-1937, by the Restoration
Office of the Greek Ministry of Education under A. Orlan-
dos, 3. the proposal of the American School of Classical
204
-T UFAN O
ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO, Φ. 1994. Επεμβάσεις στον Οπισθόναο και στη
δυτική ζωφόρο του Παρθενώνα τον 19ο και 20ό αι., Μελέτη Απο-
καταστάσεως του Παρθενώνος, 3α, Αθήνα, 11-23.
ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO, Φ. 2008. Η αναστήλωση των αρχαίων μνημείων
στη νεώτερη Ελλάδα. Το έργο της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρεί-
ας και της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (2η εκδ.), Αθήνα.
ΜΑΛΛΟΥΧΟΥ-TUFANO, Φ. 2011. Στο κατώφλι του 21ου αιώνα: Εξέλιξη
ιδεών, νέες τάσεις και προσεγγίσεις στην προστασία και την ανά-
δειξη των μνημείων, στο: Α. ΔΕΛΗΒΟΡΡΙΑΣ - Γ. ΔΕΣΠΙΝΗΣ - Α. ΖΑΡ-
ΚΑΔΑΣ (επιμ.), Έπαινος Luigi Beschi, Aθήνα, 249-258.
MORETTI, G. 1948. Ara Pacis Augustae, Roma.
ΟΡΛΑΝΔΟΣ, A. 1936. Εργασίαι αναστηλώσεως Βυζαντινών Μνημείων.
Δ΄. Εν Αθήναις, ΑΒΜΕ, Β΄, 207-216.
PAPASPIRIDI-KARUSU, S. 1954/55. Alkamenes und das Hephaisteion,
AM 69/70, 67-94.
ΣΑΚΚΑ, N. 2002. Αρχαιότητες: Δραστηριότητες στην Ελλάδα (1928-
1940). Πολιτικές και ιδεολογικές διαστάσεις (διδ. διατριβή, Τμήμα
Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης, Ρέθυμνο).
SCHMIDT, H. 1993. Wiederaufbau, Stuttgart.
THOMPSON, H.A. 1949. The Pedimental Aculpture of the Hephaistei-
on, Hesperia 18, 230-268.
ΤHOMPSON, H.A. 1954. Excavations in the Athenian Agora: 1953.
Conservation, Hesperia XXIII, 65-66.
THOMPSON, H.A. 1962. The Sculptural Adornment of the Hephaistei-
on, AJA 66, 339-347.
TRAVLOS, J. 1971. Pictorial Dictionary of Ancient Athens, London.
VLAD BORRELLI, L. 2012. Gli Elgin Marbles e la Cleaning Controversy,
Etica della conservazione e tutela del passato, Roma, 111-127.
Studies of Athens, in 1940, for the “total” restoration of the
temple. It was a drastic and radical proposal aiming to re-
cover the original classical form of the building, by remov-
ing later additions and by reconstructing missing parts, but
it was not implemented because of the outbreak of WW II,
4. the involvement of the temple in the battles of Athens in
October 1944 and the dangers to its survival and integrity,
5. the temple in the post-war period up to the present day.
The article presents the advanced structural damage and sur-
face corrosion of the classical building, and underlines the
need for an immediate large scale integrated intervention to
secure the temple for the future.
 APXITEKΤΩΝ

APXITEKΤΩΝ
Τ ι μ η τ ι κ ό ς τ ό μ ο ς γ ι α το ν K A Θ ΗΓΗ Τ Η
Τ ι μ η τ ι κ ό ς τ ό μ ο ς γ ι α το ν K A Θ ΗΓΗ Τ Η

Μ α ν όλ η Κ ορ ρ έ
Μανόλη Κορρέ

Επιμέλεια

Κωστασ Ζάμπας
Β α σ ι λ η σ Λ α μ π ρ ι ν ο υ δ άκ η ς
Ευαγγελια Σημαντώνη-Μπουρνιά
Aenne Ohnesorg

ISBN 978 960 204 353 0

Μ ΕΛΙΣΣΑ Εκ δ οτ ι κ ό ς Οίκο ς Μ ΕΛΙΣΣΑ