1

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗs

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Α: Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην

Αρχαία Ελλάδα

Κεφάλαιο Ι

1)Πότε χρονολογείται η διαμόρφωση της αρχαίας ελληνικής πόλης ως

ανεξάρτητου και αυτόνομου κοινωνικοπολιτικού οργανισμού. [σελ. 26] Με
ποιο τρόπο ο οικονομικός παράγων συνέβαλε στην εξέλιξή της (ανάπτυξη
πρωτόγνωρων βιοτεχνικών δραστηριοτήτων, καθιέρωση νομίσματος,
εκπατρισμός, ναυσιπλοΐα και εμπόριο). [σελ. 27-28, πρβ. σελ. 121-122] 3)Τα
χαρακτηριστικά της ελληνικής πόλης σύμφωνα με τον Πλάτωνα και τον
Αριστοτέλη, πώς εννοούσαν την ενότητα της πόλης. Πώς εννοούσαν ο
Πλάτων και ο Αριστοτέλης την αυτάρκεια της πόλης

ΑΠΑΝΤΗΣΗ : Η διαμόρφωση της αρχαίας ελληνικής πόλης ως οργανωμένου ανεξάρτητου και

αυτόνομου κοινωνικοπολιτικού οργανισμού και όχι απλώς ως κοινότητας αναγκαίας ανθρώπινης
συμβίωσης άρχισε τον 8ο αι.π.Χ., σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των περισσότερων ιστορικών. Η
κοινωνικοπολιτική εξέλιξη συνεχίστηκε κατόπιν, με γρηγορότερους ρυθμούς για να φθάσει ο
θεσμός της πόλης στο αποκορύφωμά του στα μέσα του 5ου αι.π.Χ. και συνεχίστηκε και τον 4ο αι.
Ωστόσο Αθήνα, Σπάρτη και άλλες πόλεις στις αρχές του 6ου αι.λειτουργούσαν ήδη ως πολιτικοί
οργανισμοί, με πολιτειακά όργανα και νομοθεσία.

Στην εξελικτική πορείαα του θεσμού της πόλης συνέβαλαν τρείς κυρίως παράγοντες : Η
ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων, ο εκπατρισμός , και η άνθηση του θαλάσσιου
εμπορίου.

Με ποιο τρόπο ο οικονομικός παράγων συνέβαλε στην εξέλιξή της

(α) ανάπτυξη πρωτόγνωρων βιοτεχνικών δραστηριοτήτων, β) καθιέρωση

νομίσματος,

γ) εκπατρισμός, δ) ναυσιπλοΐα και ε) εμπόριο). [σελ. 27-28, πρβ. σελ. 121-

122]

1
 2

ΑΠΑΝΤΗΣΗ : Η ενασχόληση με βιοτεχνικές δραστηριότητες αποτελεί πηγή

πλουτισμού.΄Εμποροι και τεχνιτες εισρέουν στα αστικά κέντρα αναζητώντας καλύτρεη τύχη. Η
καθιέρωση του νομίσματος είναι το κατεξοχήν εργαλείο ανάπτυξης εμπορίου και προσδίδει
κυριαρχικό ρόλο στο θεσμό της ακίνητης περιουσίας.Τέλος η πόλη αποκόμισε οφέλη από την
καθιέρωση του χρήματος αφού το νόμισμα χρησιμοποιείται για είσπραξη φόρων, δωρεών
χορηγιών(κύρια πηγή κρατικών εσόδων).Η χρήση του νομίσματος διευκόλυνε την αποθήκευση
πλούτου και τη μεταφορά του. Στον εκπατρισμό οδήγησαν η στενότητα καλλιεργήσιμης γής, η
διάδοση δανεισμού «επί σώμασι» , εσωτερικές αναταραχές που σημειώθηκαν σε εύπορες
περιοχές, η ανακάλυψη εύφορων περιοχών και η ανάπτυξη βιοτεχνίας.Η ναυσιπλοϊα και το
εμπόριο έκαναν τους πληθυσμούς πιο ευκίνητους , ωθήθηκε η αστυφιλία , αυξήθηκε η γεωργική
παραγωγή που ανταλλασσονταν με μέταλλα, είδη διατροφής είδη πολυτελείας, από άλλες
περιοχές.Με το εμπόριο ασχολήθηκαν ξένοι, πολλοί πολίτες, ακόμη και αριστοκάτες.Αυτό που
ουσιαστικά δημιουργείται είναι μια νέα τάξη ανθρώπων, που βελτιώνει τη θέση της και
διαμαρτύρεται για τον αποκλεισμό της από την πολιτική εξουσία.

Τα χαρακτηριστικά της ελληνικής πόλης σύμφωνα με τον Πλάτωνα και τον

Αριστοτέλη,

ΑΠΑΝΤΗΣΗ : Πλάτων (Πολιτεία)Η πόλις γεννήθηκε επειδή κανείς δεν έμαθε να είναι
αυτάρκης και επειδή η ανάγκη ενός πράγματος υποχρέωνε τον έναν να καταφύγει στη συδρομή
του άλλου τον άλλον στη βοήθεια ενός τρίτου οι πολλές ανάγκες οδήγησαν πολλούς να ζούν
μαζί στο ίδιο μέρος για να βοηθιούνται μεταξύ τους.Σ΄αυτόν το συνοικισμό δώσαμε το όνομα
πόλις.Αριστοτέλης (Πολιτικά). Η πόλις είναι μια κοινωνία η οποία προέκυψε από την
συνένωση των οίκων και των γενών και δημιουργήθηκε για να εξασφαλίσει στα μέλη της μια
ευτυχισμένη ζωή. Τελικός σκοπός της πόλης είναι ο πλήρης και αυτάρκης βίος.Με άλλα λόγια
για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλεη η πόλη αποτελεί8 φυσική εξέλιξη της ανθρώπινης
συμβίωσης που δημιουργήθηκε από την αδυναμία των δύο προγενέστερων βασικών μορφών του
οίκου και του γένους, να ικανοποιήσουν πλήρως τις αυξημένες ανάγκες των μελών τους.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ είναι Ενότητα, αυτάρκεια, αυτονομία

Πώς εννοούσαν την ενότητα της πόλης, Πλάτωνας και Αριστοτέλης?

ΑΠΑΝΤΗΣΗ : Ενότητα σημαίνει άμεση επικοινωνία μεταξύ των πολιτών

γνωριμία του ενός με τον άλλο και δράση σύμφωνα με τα κοινά ήθη, τους

2
 3

κοινούς θεσμούς και τους νόμους. Αυτά είναι απαραίτητη προΥπόθεση

ύπαρξης μιας πόλης , διαφορετικά η διάσπαση και η διχόνοια είναι υπαίτιες
για όλα τα μεγάλα δεινά.

Τι γνωρίζετε για τη σχέση ενότητας και μεγέθους της πόλης [σελ. 28-30,
και για την ταύτιση πόλης και πολίτη? (σελ.28-30 πρβ.μέγεθος ιδανικής
πόλης σελ.32)

ΑΠΑΝΤΗΣΗ : Ο Πλάτωνας στην Πολιτεία θεωρεί ότι οι άρχοντες πρέπει να επιτρέπουν να

μεγαλώνει μια πόλη μέχρι του σημείου που αυτή μπορεί να διατηρεί την ενότητά της, παραπέρα
όχι. Ο Αριστοτέλης λέει στα Πολιτικά του ότι είναι πολύ δύσκολο σχεδόν αδύνατο να
κυβερνάται σωστά μια πολυπληθής πόλη διότι η καλύτερη πόλις είναι κατ΄ανάγκη εκείνη η
οποία συνδέεται με το μέγεθός της.Επειδή το καλό προκύπτει από τη σχέση αρμονίας των
πολιτών με το μέγεθος. Η πόλη δεν μπορεί να είναι πολύ μικρή γιατί δεν μπορεί να είναι
αυτάρκης, και δεν μπορεί να είναι πολύ μεγάλη γιατί δεν μπορεί να ανταποκριθεί στην
λειτουργικότητα της πολιτικής κοινωνίας. Μπορούμε συνεπώς να πούμε ότι η ενότητα και η
συνοχή και η επικοινωνία μεταξύ των κατοίκων προάγουν τη δημιουργία φιλικών δεσμών.Η
ιδεατή όμως μορφή της ενότητας προχωρεί παραπέρα, μέχρι την πλήρη ταύτιση του ανθρώπου
και της πόλης .Ο Πλάτωνας στην ιδανική πολιτεία θεωρεί ότι όταν μια πόλη είναι τυραννούμενη
και δούλη τότε και ο πολίτης είναι ανελεύθερος και τα μέρη της ψυχής του είναι
υποδουλωμένα.)

Υποστηρίζει ο Πλάτων ότι η ταύτιση της πόλης και του πολίτη είναι δεδομένη αφού οτιδήποτε
καλό ή κακό συμβαίνει σε ένα πολίτη αφορά και την πόλη η οποία συμμερίζεται την
ευχαρίστηση ή τη λύπη του. Παράδειγμα του χτυπήματος ενός δακτύλου, που πονάνε όλα τα
μέρη του σώματος και της ψυχής.

Πως εννοούσαν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης την αυτάρκεια της πόλης?

ΑΠΑΝΤΗΣΗ : Για τον Πλάτωνα αυτάρκης είναι η πόλις που εξασφαλίζει στους κατοίκους της
τα προς το ζήν .Ο Αριστοτέλης προχωρεί και λέει ότι η αυτάρκεια είναι ο τελικός σκοπός και το
τέλειο αγαθό και οδηγεί στο «ευ ζήν» που προκύπτει από την εξασφάλιση τόσο της
ικανοποίησης των βασικών αναγκών όσο και της δυνατότητας να οργανώνει και να
διαμορφώνει ο πολίτης ελεύθερα κατά βούληση τη ζωή του.Κατά συνέπεια η πόλη μόνο με την

3
 4

επίτευξη της αυτάρκειας μπορεί να λειτουργήσει ως οργανισμός και να αποκτήσει οργανισμική

πληρότητα. ;

Να εξηγήσετε την ευρύτερη έννοια της αυτονομίας της αρχαίας ελληνικής

πόλης (αυτοκυριαρχία, αυτοδιάθεση, κρατική ανεξαρτησία, ελευθερία) [σελ.
28-31].

ΑΠΑΝΤΗΣΗ : Η λέξη αυτονομία χρησιμοποιούταν ως σύνθεση των όρων της αυτοκυριαρχίας,

αυτοδιάθεσης, κρατικής ανεξαρτησίας, και ελευθερίας. Η αυτονομία δεν ήταν απλώς μια
κατάσταση, αλλά ένα αίσθημα βαθιά ριζωμένο στη συνείδηση των Ελλήνων το οποίο οι αρχαίοι
΄Ελληνες ονόμαζαν αίσθημα υπεροχής.Η σημασία της αυτονομίας για τις ελληνικές πόλεις
φαίνεται από την αντίσταση που πρόβαλαν οι πολίτες της Μήλου στους Αθηναίους όταν οι
δεύτεροι έφθασαν με πολλαπλάσιες δυνάμεις και το άλλο, οι ελληνικές πόλεις συνεργάζονταν
μεταξύ τους εναντίον εχθρικών επιδρομέων μόνο όταν απειλούνταν η αυτονομία τους.

Δραστηριότητα 1β [σελ.28]

2) Γεωγραφική θέση, χωροθέτηση (=καθορισμός συγκεκριμένης θέσης/

ορίων συγκεκριμένου χώρου) και μέγεθος της αρχαίας ελληνικής πόλης
[σελ. 31-32, πρβ. σελ. 33 για τον αριθμό των ενεργών πολιτών-χωρίς τις
οικογένειές τους- στην Αθήνα και στη Σπάρτη]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Οι περισσότερες κτισμένες στις παρυφές ενός λόφου, σε κοντινή απόσταση από θάλασσα. Οι
περισσότερες με τείχη, η Σπάρτη χωρίς τείχη.Στην κορυφή του λόφου το φρούριο ή η
ακρόπολη.Το ζητούμενο της ιδεώδους πόλης να παρέχει ασφάλεια και προστασία στους
κατοίκους σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης.Περιορισμένη η έκτασή της. Μεγαλύτερη η Σπάρτη
που με την κατάκτηση της Μεσσηνίας είχε 8.440 τετρ.χιλμ. Δεύτερη η Αθήνα που με την
Σαλαμίνα και Ωροπό είχε 2.650 τ.χλμ.Μικρότερες οι νησιώτικες πόλεις.Κατά τον Ιππόδαμο τον
Μιλήσιο η ιδανική πόλη έπρεπε να είχε πληθυσμό 10000 κατοίκους (Αριστ.Πολιτικά). Ο
Πλάτων καθορίζει τον επαρκή πληθυσμό σε 5040 σύμφωνα με ένα πυθαγόρειο συλλογισμό

4
 5

θεωρώντας ότι πρέπει να έχει τόσο πληθυσμό που να γνωρίζονται μεταξύ τους καθώς και τους
άρχοντες που θα επιλέγουνΟ Αριστοτέλεης λέει ότι πρέπει η πόλη να είναι αυτάρκηςΤον 5ο αι.η
Σπάρτη είχε 9-10.000.

3)Η τυπική κοινωνική δομή των αρχαίων ελληνικών πόλεων (Προσοχή! οι

είλωτες, οι κλαρώτες και οι πενέστες=η τρίτη πληθυσμιακή ομάδα σε
Σπάρτη, Κρήτη και θεσσαλικές πόλεις αντίστοιχα) [σελ. 33]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις οι πηγές μιλούν για τρείς πληθυσμιακές

ομάδες, τους πολίτες, τους μέτοικους και τους δούλους.Στην Σπάρτη είναι
οι πολίτες, οι πάροικοι και οι είλωτες, ενώ τον3ο αι.εμφανίζονται και οι
δούλοι.Στην Κρήτη τους δούλους τους ονομάζουν κλαρώτες ενώ στιες
θεσσαλικές πόλεις πενέστες.

4) Βασικά χαρακτηριστικά του ελεύθερου πολίτη, προνόμια και

υποχρεώσεις των πολιτών. Αριθμός πολιτών (χωρίς τις οικογένειές τους)
στην Αθήνα και στη Σπάρτη [σελ. 33]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Τρία ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά του ελεύθερου πολίτη : α) H κατοχή γής β) η κατοχή
πολιτικών δικαιωμάτων γ) η συναφής με αυτά καταγωγή από πολίτες γονείς

Προνόμιο των πολιτών είναι ότι καθόριζαν την τύχη της πόλης.. Εξέλεγαν τις αρχές, αποφάσιζαν
για ειρήνη ή πόλεμο και για οτιδήποτε άλλο αφορούσε τη ζωή της πόλης.΄Ηταν υπεύθυνοι για τη
χρηματοδότηση της άμυνας της πόλης, των θρησκευτικών τελετών και των αγών. Απεφευγαν
την χειρονακτική εργασία θεωρώντας την κάτι που πρέπει να κάνουν οι δούλοι. Και οι ξένοι..

5) Κοινωνική δομή (=πληθυσμιακές ομάδες) της Αθήνας και των

περισσότερων ελληνικών πόλεων-εκτός των ελευθέρων πολιτών [σελ. 34-
37].

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

5
 6

Οι πολίτες αποτελούσαν την μειοψηφία στις πόλεις. Οι ενεργοί πολίτες τον 5ο αι. στην Αθήνα
ήταν 40.000 και με τις γυναίκες και παιδιά 100.000-130.000.Βοιωτοί την ίδια περίοδο 28.000-
30.000 και με τις οικογένειές τους 85.000-95.000.Της Σπάρτης 8.000-9.000 και με τις
οικογένειές τους 12.000-15.000.Στην Αθήνα συνολικός πληθυσμός με μετοίκους και δούλους
250.000 κάτοικο, Βοιωτία 145.000-165.000.Σπάρτη 190.000 μαζί με τους περίοικους και
είλωτες.

α. οι μέτοικοι: σημασία ονομασίας, καταγωγή, δικαιώματα, υποχρεώσεις και

συνεισφορά τους, αριθμός μάχιμων μετοίκων στην Αθήνα. [σελ. 34-35]
Δραστηριότητα 4 [σελ. 35]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Μέτοικοι ονομάζονταν οι ξένοι που ήταν εγκαταστημένοι στην πόλη και ήταν από άλλες
πόλεις.Οι περισσότεροι ΄Ελληνες, στην Αθήνα , από Μ.Ασία, Θράκη νησιά, Συρία.Την
καταγωγή τους πρόδιδε και η λατρεία θεοτήτων. Οι μέτοικοι είχαν κοινά με τους πολίτες τα
δικαιώματα και τις υποχρεώσεις, δεν είχαν όμως πολιτικά δικαιώματ.΄Ηταν γραμμένοιστα
μητρώα ενός δήμου σε ξεχωριστούς καταλόγους, ασκούσαν ορισμένα λειτουργήματα, γιατρούμ
εργολάβου κλπ.Μπορούσαν να αποκτήσουν κινητή περιουσία και δούλους όχι ακ΄΄ινητη εκτός
και αν τους είχε απονεμηθεί το δικαίοωμα αυτό το οποίο ονομαζόταν έγκτησις.Δεν ψήφιζαν ούτε
εκλέγονταν, δεν μπορούσαν να καταλάβουν δημόσια αξιώματα.Ελάχιστοι μέτοικοι απέκτησαν
πολιτικά δικαιώματα για προσφορά οπικονομικών και πολεμικών υπηρεσιών στην
πόλη.΄Οφειλαν να έχουν έναν πολίτη ως προστάτη που θα τους αντιπροσώπευε στην επικοινωνία
τους με τις αρχές, αν και ο θεσμός αυτός τον 4ο αι. είχε εξασθενήσει.Η κύρια υποχρέωσή τους
ήταν η καταβολή του μετοικίου, ένας φόρος που πλήρωναν άνδρες και γυναίκες.Συμμετείχαν
στις λειτουργίες όπως οι εύποροι πολίτες με αξαίρεση την τριηραρχία.Υπηρετούσαν στο πεζικό,
στο στόλο αλλά αποκλείονταν από το ιππικό.΄Ηταν αποκλεισμένοι από θρησκευτικές τελετές,
από χορούς με αξαίρεση τον χορό των Λήναιων, ενώ μπορούσαν να μυηθούν στα Ελευσίνια
μυστήρια.Σημαντική η συνεισφορά τους στην κοινωνικοοικονομική ζωή, πρόσφεραν συχνά
ευεργεσίες στον λαό., όπως το αναφέρει ο Ξενοφών στους Πόρους.Απο αναφορές του
Θουκυδίδη και του Αθήναιου υπολογίζουν τους μάχιμους άνδρες μετοίκους της Αθήνας λίγο
πριν τον Πελοποννησιακό πόλεμο 10.οοο με 15.οοο και με τις οικογένειές τους 25000 με 35000
ενώ στη Βοιωτία συνολικά 5000-10000.

6
 7

β. οι δούλοι: η αρχαιότερη μαρτυρία για το θεσμό· παράγοντες εξάπλωσης

της δουλείας τον 5. αι.π.Χ· σημασία του όρου έμψυχο κτήμα; Καταγωγή και
κατηγορίες δούλων, απελευθέρωση, αριθμός δούλων στην Αθήνα. [σελ. 35-
37]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Oι δούλοι ήταν η μεγαλύτερη πληθυσμιακή τάξη.

Παράγοντες εξάπλωσής τους : Ο θεσμός της δουλείας γνωστός από τον

΄Ομηρο. Εξαπλώθηκε όμως τον 5ο αι. εξαιτίας της ανάπτυξης του εμπορίου
και της βιομηχανίας, της ανόδου του του βιοτικού επιπέδου των πολιτών,
αυξανόμενης συμμετοχής των πολιτών στα κοινά περιφρόνηση της
χειρωνακτικής εργασίας και το γεγονός ότι η τιμή αγοράς τους ήταν
προσιτή για όλους.

H σημασία του όρου «έμψυχο κτήμα» επειδή ο δούλος ήταν αντικείμενο ιδιοκτησίας , δεν έπαυε
όμως να είναι άνθρωπος. Ο κύριός του ήταν υποχρεωμένος να αποφεύγει τη βία , στην
πραγματικότητα όμως μπορούσε να τον ανταμείψει και να τον τιμωρήσει.Ο δούλος δεν είχε
νομική υπόσταση,συνεπώς δεν είχε δικαίωμα ιδιοκτησίας. Μπορούσε ακόμη ο κύριός του να του
στερήσει την οικογένειά του χωρίς να μπορεί να αμυνθεί, αφού νομικά δεν ήταν
αναγνωρισμένη.

Κατηγορίες δούλων . Οικιακοί δούλοι (υπηρέτες) που βοηθούν τον κύριο στα χωράφια ή στα
εργαστήρια και τον βαρύνουν. «οι χωρίς οικούντες» που δεν διέμεναν στο σπίτι του κυρίου
τους.και είχαν κάποια ανεξαρτησία να εργάζονται και από τα έσοδά τους πλήρωναν μια πάγια
αποφορά στον κύριό τους.Μια Τρίτη κατηγορία είναι οι δημόσιοι δούλοι που εργάζονταν ως
αστυνομικοί, κλητήρες, γραμματείς, οδοκαθαριστές, και συχνά αμείβονταν για τις υπηρεσίες
τους.Η πιο υποβαθμισμένη ήταν η κατηγορία των δούλων τους οποίους οι κύριοό τους
εκμίσθωναν ως κωπηλάτες στο στόλο ή στα μεταλεία(ανδράποδα μισθοφούντα)Ο κύριος τους
εισέπραττε την αμοιβή και οι εργοδότες τους αναλάμβανε την υποχρέωση της διατροφής τους.

Απελευθέρωση : Οι δούλοι αποκτούσαν την ελευθερία τους στις εξής περιπτώσεις : Εξαγορά
της ελευθερίας τους από τον κύριό τους με τις οικονομίες που συγκέντρωναν σιγά σιγά, η
απελευθέρωσή τους για κάποια αξιέπαινη συμπεριφορά, ως πράξη γενναιοδωρίας από τον κύριό

7
 8

τουςκαι η απελευθέρωσή τους από την πολιτεία λόγω προσφοράς προς αυτήν εξαιρετικών
υπηρεσιών.

Για τον αριθμό των δούλων μόνο υποθέσεις κάνουμε . Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη
( Ιστορία)λιποτάκτησαν 20.000 δούλοι από την Αθήνα όταν Σπαρτιάτες κατέλαβαν τη Δεκέλεια,
ενώ σήμφωνα με τον Αθήναιο ( Κτησικλής) υπήρχαν 400.000 δούλοι εγκαταστημένοι στην
Αττική. ΄Εγκυροι ερευνητές καταλήγουν σε έναν αριθμό 100.000 δούλων στην Αττική τον 5 ο αι.
Καταγωγή Θράκη Φρυγία Συρία , Αρμενία και με πόλεις με τις οποίες οι Αθηναίοι διατηρούσαν
εμπορικές σχέσεις.

6) Κοινωνική δομή (=πληθυσμιακές ομάδες) της Σπάρτης [σελ. 37-38]

Στη Σπάρτη οι κοινωνικές ομάδες ήταν τρείς , (πολίτες, περίοικοι, είλωτες)

α. Οι όμοιοι (πολίτες με πλήρη πολιτικά δικαιώματα): γιατί ονομάζονταν

έτσι, υποχρεώσεις, δικαιώματα, προνόμια [σελ. 37, πρβ. σελ. 49, σελ. 76-
τρίτη παράγραφος, σελ. 177-178)· ποιο τμήμα της Λακωνικής κατοικούσαν
(Σπάρτη=προέκυψε από τον συνοικισμό αρχικά τεσσάρων αργότερα πέντε
χωριών, βλ. σελ. 37 και 173).

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Με τον όρο όμοιοι δηλώνεται ο σπαρτιατικός δήμος και προσδιορίζονται οι

πολίτες με πλήρη πολιτικά δικαιώματα, όσοι δηλαδή είχαν το δικαίωμα να
εκλέγουν και να εκλέγονται στις αρχέ της πόλης.Το γεγονός ότι οι
Σπαρτιάτες ονομάζονταν "όμοιοι" δηλώνει θεωρητικά τουλάχιστον ότι δεν
υπήρχαν διακρίσεις μεταξύ τους.Στην πράξη αυτό να ίσχυε μόνο στην αρχή
όταν εγκαθιδρύθηκε το σύστημα.Στη συνέχεια ωστόσο διαπιστώθηκε ότι
ορισμένοι απολάμβαναν περισσότερα κοινωνικά , πολιτικά και οικονομικά
προνόμια από άλλους(οι βασιλείς και όσοι ανήκαν στους βασιλικούς οίκου,
γέροντες που αποτελούσαν τη Γερουσία και τα μέλη των οικογενειών τους,
το σώμα των ιππέων, οι πλουσιότεροι). Θεωρητικά η ισότητα ξεκινά από το
καθεστώς ιδιοκτησίας γής .Ο Πλάτων (Νόμοι) και ο Πολύβιος αναφέρουν ότι
οι πολίτες κατείχαν ίσους κλήρους που ανήκαν στην πόλη ενώ ο Πλούταρχος

8
 9

(Λυκούργος) διευκρινίζει ότι κατείχε ο καθένας τόσο κλήρο που επέτρεπε να

έχει το ίδιο εισόδημα με τους άλλους.Πηγές ωστόσο της κλασικής εποχής
αναφέρουν ότι κάθε όμοιος ήταν ιδιοκτήτης του κλήρου του τον οποίο
μάλιστα από τον 5ο αι. και έπειτα μεταβίβαζε σε όποιον επιθυμούσε. Η
κατοχή κλήρου στόχο είχε να απαλλάξει τον όμοιονα συντηρεί τον ίδιο και
την οικογένειά του και να τον απαλλάξει από κάθε επικερδή εργασία ή
απασχόληση που θα του επέφερε πλούτο ώστε να αφοσιωθεί απόλυτα στα
πολιτικά και στρατιωτικά του καθήκοντα, αν και καμμιά νομική διάταξη δεν
απαγόρευε ασχολίες που απέφεραν κέρδη.Αντίθετα η απόκτηση πλούτου
εξασφάλιζε στον Σπαρτιάτη την παραμονή του και των μελών της
οικογενείας του στο σώμα των ομοίθων.Οι αναφορές των αρχαίων σε
πλούσιους Σπαρτιάτες ή οι επικρίσεις τους για πλουτισμό ή χρηματισμό
δηλώνουν πως δραστηριότητες οικονομικού ενδιαφέροντος απασχολούσαν
τους Σπαρτιάτες.

Ο Σπαρτιάτες ήταν ελεύθεροι πολίτες, αυτοί που καθόριζαν τις τύχες της
πόλης Ο κάτοχος της ιδιότητας του πολίτη ήταν ταυτόχρονα και
στρατιώτης"πλήρους απασχόλησης" υπό τις διαταγές κληρονομικών
βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία σε συνεργασία με τα ισόβια μέλη
της Γερουσία και τους ετήσια εκλεγμένους εφόρους. Συνεκτικά στοιχεία
ήταν : .Θεωρούνταν όλοι ίσοι μεταξύ τους,(όμοιοι).Ως όμοιοι μοιράζονταν
έναν κοινό τρόπο ανατροφής,σχεδιασμένο να εμφυσήσει υπακοή, ανδρεία,
πειθαρχία και επαγγελματική στρατιωτική ικανότητα.Η ζωή τους ήταν
μάλλον δημόσια στηρίζονταν στην οιμοιομορφία και στον αντι-
ατομικισμόΑσκούσαν αποκλειστικά το επάγγελμα του οπλίτη στρατιώτη ή
αξιωματικού αφού ολόκληρη η κοινωνία τους ήταν στρατοκρατικά
οργανωμένη.Οι ελεύθεροι πολίτες μετά τα 30 του συμμετείχαν στην Απέλλα
και μετά το 60οστό , στη γερουσία. Απείχαν από κάθε οικονομική
δραστηριότητα, έκαναν λιτή ζωή και κοινοκτημοσύνη.Οικονομική ασφάλεια
και πλήρη ελευθερία στις οικονομικές φροντίδες παρέχονταν από δύο
διαφορετικές κατηγορίες υποτελών, τους είλωτες και τους περίοικους.Οι
Σπαρτιάτες ήταν εγκαταστημένοι στην πόλη της Σπάρτης που προέκυψε από
τη συνένωση πέντε χωριών (Πιτάνης, Μεσόας , Κυνοσούρας, Λιμνών,

9
 10

Αμυκλών)Η γή όμως δεν επαρκούσε για όλους και η ΣΠΆΡΤΗ ΕΣΤΡΆΦΗ προς
ΤΗΝ μΕΣΣΗΝΊΑ όπου εμπλέκεται σε έναν μακροχρόνιο πόλεμο από τον οποίο
βγαίνει νικήτρια.Με την προσάρτιση της κοιλάδας Παμίσου αποκτά μεγάλες
καλλιεργήσιμες εκτάσεις και μοιράζει τη χώρα στα δύο.στη "πολιτική χώρα"
όπου κατοικούν οι Σ[παρτιάτες και την περιοικίδα(χώρα των περιοίκων).

α. Οι περίοικοι: γιατί ονομάζονταν έτσι, υποχρεώσεις, δικαιώματα,

απασχόληση και προνόμια· ποιο τμήμα της Λακωνικής κατοικούσαν: πώς
λειτουργεί η περιοικίδα χώρα σε σχέση με την (ανοχύρωτη-ως την
ελληνιστική εποχή) Σπάρτη· αριθμός περιοίκων σύμφωνα με τον αριθμό των
μερίδων στις οποίες μοιράστηκε από τον Λυκούργο η γη αυτών που
υποδουλώθηκαν (ειλώτων) [σελ. 37-38, πρβ. σελ 185 για τη σημασία του
όρου περίοικος και σελ. 186 για τη σχέση των περιοίκων με τους
Σπαρτιάτες, για τη σημασία του όρου Λακεδαιμόνιοι και για την οργάνωση
και οικονομική δραστηριότητα των περιοίκων)

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Οι περίοικοι ήταν η δεύτερη κατηγορία κατοίκων της Λακωνίας και η λέξη

περίοικος δεν δηλώνει τον υποτελή αλλά αυτόν που ζεί στην περιφέρεια .Οι
περίοικοι δεν εκδήλωσαν ποτέ εχθρικές διαθέσεις προς τους ομοίους αλλά
συνυπήρχαν αρμονικά μαζί τους.Συμμετείχαν στην κατανομή της λακωνικής
γής(σύμφωνα με τον Πλούταρχο πήραν 30.000 κλήρους) και κατοικούσαν
στην περιφέρεια της πόλης της Σπάρτης όπου διατηρούσαν δικές τους
αυτόνομες κοινότητες με δική τους τοπική οικονομία και δικό του τοπικό
δίκαιο.Συμμετείχαν ως ισότιμα μέλη στις πολεμικές επιχειρήσεις, συμμετοχή
που συνιστούσε τη σημαντικότερη ίσως προσφορά τους.Ο όρος άλλωστε
Λακεδαιμόνιοι περιλαμβάνει τους Σπαρτιάτες και τους περίοικους.΄Ηταν
ξυλουργοί, σιδεράδες και ασχολούνταν με το εμπόριο9, τη γεωργία, τη
κτηνοτροφία, την αλιεία καθώς και με άλλα επαγγέλματα τα οποία
θεωρητικά απγορευόταν στους ομοίους.Ωστόσο η εξάρτησή τους από τη

10
 11

Σπάρτη δεν τους επέτρεψε να αναπτύξουν μια δική τους μεγάλη οικονομική
δραστηριότητα.

Περίοικοι ήταν οι κάτοικοι που κατοικούσαν στις περιοχές γύρω από τις
τέσσερες κώμες στις οποίες είχαν εγκατασταθεί οι Σπαρτιάτες. Τα εδάφη
θεωρούνταν Σπαρτιατικά και οι περίοικοι Λακεδαιμόνιοι.΄Όταν οι
Σπαρτιάτες κατέλαβαν τη γή των περιοίκων δεν τη μοιράστηκαν αλλά την
άφησαν σ΄αυτούς να την καλλιεργούν.Οι περίοικοι δεν συμμετείχαν ενεργά
στην πολιτική ζωή της Σπάρτης , υπηρετούσαν όμως στο στρατό.Μπορούσαν
να γίνουν και αξιωματικοί επειδή ο πληθυσμός των Σπαρτιατών είχε μειωθεί
λόγω πολέμων.Ζούσαν από την καλλιέργεια της γής και εργάζονταν ως
έμποροι και τεχνίτες.Μπορούμε να πούμε ότι είχαν κάποια οικονομική και
διοικητική αυτονομία.Πάντα όμως βρίσκονταν κάτω από τον έλεγχο των
Σπαρτιατικών αρχών.Οι Σπαρτιάτες χρησιμοποίησαν τους περίοικους έξυπνα
ως όργανο για να κυριαρχήσουν στην περιοχή.Τους χρησιμοποίησαν ως
πρόχωμα ενάντια σε κάθε επιδρομή που συνέβαλε στην ανάδειξη της
Σπάρτης σε μεγάλη δύναμη.Χωρίς την εδαφική και στρατιωτική ενοποίηση
των περιοίκων η Σπάρτη δεν μπορούσε να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στον
Ελλαδικό χώρο..

β. Ποιοι ήταν οι είλωτες: της Λακωνίας και της Μεσσηνίας

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Αρχαίοι (κάτοικοι της Λακωνίας υποδουλωμένοι από παλιά στους

Σπαρτιάτες) και της Μεσσηνίας/ Μεσσηνιακοί (κάτοικοι της Μεσσηνίας που
υποδουλώθηκαν μετά το δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο, 640-620 π.Χ).Μετά
την υποδούλωση των ειλώτων οι Σπαρτιάτες κατέσχεσαν και μοίρασαν τη
γή τους σε κλήρους και τους υποχρέωσαν να την καλλιεργούν για λογαρισμό
τους.Οι είλωτες δεν είχαν πολιτικά και αστικά δικαιώματα και η νομική τους
θέση δεν διέφερε και πολύ από αυτή των δούλων των άλλων πόλεων από
τους οποίους ξεχώριζαν σε δύο σημεία : στο ότι είχαν τη δυνατότητα δικής τους
οικογένειας και στο ότι αποτελούσαν περιουσία της πόλης και όχι των πολιτών

Οι διαφορές τους από τους δούλους:

11
 12

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

δημόσιοι δούλοι,

Οι είλωτες είναι δημόσιοι δούλοι.Οι αρχές της πόλης είχαν απόλυτη

δικαιοδοσία επάνω τους και μπορούσαν να τους ανταμείψουν, να τους
καταδικάσουν ή να τους απελευθερώσουνΕχουν ομοιογένεια, δεν αποτελούν
ιδιωτική περιουσία των ομοίων αλλά κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης
(μόνο αυτή τους απελευθερώνει, δεν μπορούν να πουληθούν, να
εξαγοράσουν την ελευθερία τους)-.΄Εξω μάλιστα από τα σύνορα της
στρατιωτικής επικράτειας (Λακωνία , Μεσσηνία, οι είλωτες
αντιμετωπίζονται από τους άλλους ΄Ελληνες ως ελεύθεροι.Με το ανήκουν
λοιπόν στηνπόλη και όχι σε κάποιο άτομο δεν ήταν εκετεθιμένοι στην
αυθαίρετη συμπεριφορά και στις ιδιοτροπίες του ιδιοκτήστη.
Αναπαράγονται φυσιολογικά-έχουν δική τους οικογένεια, είναι
προσκολλημένοι στη γη που καλλιεργούν, δίνουν ένα μέρος της παραγωγής
στον κάτοχο του κλήρου, κρατούν το υπόλοιπο).Αυτό σε θέματα διαβίωσης
τους επέτρεπε να συντηρούνται και να μην εξαρτώνται από τους ομοίους-
κυρίους τους και ενεδχομένως να πλουτίζουν, και ήταν σε θέση να
εξαγοράζουν την πλήρη ελευθερία τους. Ομιλούν την ίδια γλώσσα,
υπηρετούν στο στρατό ως(ψιλοί) βοηθητικοί/συνοδοί των οπλιτών και
κωπηλάτες/ από το τελευταίο τέταρτο του 5. αι. π.Χ. ως κανονικοί μάχιμοι
(οπλίτες), κυρίως στον Πελοποννησιακό πόλεμο Σε όσους προσέφεραν
σημαντικές υπηρεσίες στην πόλη παρέχονταν πολιτικά δικαιώματα.

Η σχέση ειλώτων και Σπαρτιατών

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

.Η σχέση τους με τους Σπαρτιάτες ήταν μόνιμα εχθρική εχθρική (ιδιαίτερα

των Μεσσηνίων).Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς έγραψαν για μαζικές
εξοντώσεις ειλώτων Λέγεται ότι οι Σπαρτιάτες εκπαίδευαν τους νέους τους
με την εξόντωση ειλώτων (κρυπτεία)Οι έφοροι , κατά την έναρξη της
ετήσιας θητείας τους κήρυτταν τον πόλεμο εναντίον των ειλώτων.Η ετήσια
κήρυξη πολέμου είχε δύο αποδέκτες αφενός απευθύνονταν στους

12
 13

Μεσσηνίους για να τους θυμίζει ότι η γη αυτή τους ανήκει αλλά και στους
Σπαρτιάτες ώστε να μην παραιτηθούν από τις διεκδικήσεις τους.Η
εθελοντική προσφορά ωστόσο χιλιάδων ειλώτωνστο πλευρό των
Σπαρτιατών(Πελοποννησιακός πόλεμος), όταν το σώμα των ομοίων είχε
μειωθεί είναι στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα μιας λιγότερο τεταμένης
εχθρικής σχέσης μεταξύ ομοίων και ειλώτων.

Ο συνολικός αριθμός των ειλώτων υπολογισμένος κατά προσέγγιση [σελ.

38, πρβ. σελ. 187-188

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Δεν υπάρχουν αξιόπιστες πηγές για τον αριθμό των ειλώτων Επικρατέστερη
άποψη τους υπολογίζει 140.000-200.000

]. Δραστηριότητα 5 [σελ. 39]

Διαφορά δούλων και ειλώτων

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Οι είλωτες αποτελούσαν κοινό περιουσιακό στοιχείο της πόλης ενώ οι

δούλοι ιδιωτική περιουσία των πολιτών

Οι είλωτες είχαν την δυνατότητα δημιουργίας δικής τους οικογένειας ενώ

οι δούλοι κατά κανόνα , όχι

Οι δούλοι μπορούσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους, οι είλωτες όχι

μόνο η πολιτεία μπορούσε να τους απελευθερώσει.

Η σχέση Σπαρτιατών - ειλώτων ήταν μόνιμα εχθρική, η σχέση κυρίου-δούλου

όχι.

7) Ποιους εννοεί ο Θουκυδίδης με τη φράση του «άνδρες γαρ πόλις» [σελ.

40] και τι συνεπάγεται η φράση αυτή για τη σχέση πόλης και πολιτών.,
ΑΠΑΝΤΗΣΗ

13
 14

Ο Θουκυδίδης βεβαίως εννοούσε τους πολίτες. Η ταύτιση αυτή ίσχυε ως

καθοδηγητική ιδέα σε όλους τους τύπους των πολιτευμάτων και περιόριζε
ακόμη και την προσωπική ζωή των πολιτών, η οποία εξελισσόταν δημοσίως
στην Αγορά, στη Συνέλευση των Πολιτών και στις τελετές και στους
αγώνες. Ο πολίτης προτάσσει το συμφέρον της πόλης έναντι του δικού του
διότι η ελέυθερη και αυτόνομη ύπαρξή του είναι άμεσα συνδεδεμένημε
αυτήν της πόλης.Η πόλη ταυτίζεται με τον πολίτη και είναι μια σχέση
κυβερνμώντων και κυβερνωμένων και όχι κυβερνώντων και υποτελ

Πόσα και ποια είναι τα πολιτειακά όργανα της αρχαίας πόλης πώς νοείται ο
θεσμός της αντιπροσώπευσης; [σελ. 39-41]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

α) Η πολυμελής συνέλευση των ελεύθερων πολιτών

β) ένα πολυμελές ή ολιγομελές βουλευτικό σώμα

γ) μια ομάδα αξιωματούχων που αναδεικνυόταν (με εκλογή, ορισμό ή κλήρο)

κατά κανόνα για ένα χρόνο.

Την πολιτειακή αυτή δομή τη συναντούμε στην δημοκρατική Αθήνα του 5ου
αι.στην πιο προοδευτική της μορφή ενώ στη Σπάρτη και σε άλλες
ολιγαρχικές πόλεις σε συντηρητικότερη μορφή.

Ο θεσμός της αντιπροσώπευσης

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Ο θεσμός της αντιπροσώπευσης ήταν μια έννοια με περιεχόμενο τελείως διαφορετικό από το
σημερινό., άγνωστος, Δεν υπήρχε. Θεσμός της αντιπροσώπευσης ΄(έμμεσης δημοκρατίας)και
της επαγγελματοποίησης της πολιτικής ήταν άγνωστος. Η αρχαία πόλη ήταν μια πολιτική
κοινότητα μια κοινωνία πολιτών με κύριο γνώρισμα την ταύτιση αρχόντων και αρχομένων –τη
δυνατότητα ανάληψης των αξιωμάτων και ανάπτυξη πολιτικής δράσης.Κατ’ εξαίρεση γινόταν με
εκλογή η ανάδειξη σε αξιώματα που «εδέοντο εμπειρίας και τέχνης», όπως στην περίπτωση των
δέκα στρατηγών.

14
 15

8) Οι δύο τρόποι με τους οποίους προσδιορίζεται ο πολίτης στα Πολιτικά

του Αριστοτέλη [σελ. 43]· ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Κατά Αριστοτέλη, πολίτης δεν είναι ο κάτοικος ενός καθορισμένου τόπου

ούτε ο υπαγόμενος σε μια τάξη νόμων που ρυθμίζουν τις βιοτικές του
σχέσεις αλλά εκείνος ο οποίος μετέχει στις βουλευτικές και δικαστικές
αρχές της πόλης, εκείνος που κατέχει και ασκεί το δικαίωμα του άρχειν και
του άρχεσθαι(Αριστοτελης Πολιτικά).

Σε τι διέφεραν οι αστοί από τους πολίτες, ποιες κατηγορίες πολιτών

θεωρούνταν αστοί; [σελ. 58-59]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Πολίτης ήταν αυτός που είχε και ασκούσε πολιτικά δικαιώματα.Αστός ήταν
αυτός που δεν είχε δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική ζωή, παρόλο που
προέρχονταν από την τάξη των ελεύθερων πολιτών. Αστοί θεωρούνταν οι
ελεύθεροι πολίτες που τους είχαν αφαιρεθ7εί τα πολιτικά δικαιώματα για
κάποιο σοβαρό αδίκημα που διέπραξαν , όπως προδοσία και λιποταξία, τα
ανήλικα παιδιά των πολιτών(αγόρια και κορίτσια) μέχρι την εγγραφή τους
στους καταλόγους των πολιτών του δήμου στον οποίο ανήκαν και οι σύζυγοι
των ελεύθερων πολιτών. Οι γιοί των αστών όπως και οι γιοί των πολιτών
γίνονταν πολίτες με την εγγραφή τους στους καταλόγους του δήμου και
αποκτούσαν αυτόματα δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική ζωή της πόλης.
Οι κόρες παρέμεναν αποκλεισμένες από την πολιτική κοινότητα.

9) Ποια ήταν η σχέση καταγωγής και πολιτικής ιδιότητας, α. στις ελληνικές

πόλεις γενικότερα, β. στην Αθήνα από το 451 π.Χ. και μετά; [σελ. 43-44]
Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές
πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων; [σελ. 44Τι γνωρίζετε για την ταύτιση
πολίτη και οπλίτη (=στρατιώτη) στη Σπάρτη και στην Αθήνα; [σελ. 47].

15
 16

Στις ελληνικές πόλεις για να αποκτήσει κανείς την ιδιότητα του

ελεύθερου πολίτη έπρεπε να είχε γεννηθεί κάποιος από γονείς που και οι δύο
ήταν ελεύθεροι πολίτες. Μάλιστα σε μερικές πόλεις απαιτούνταν καταγωγή
τριών γενεών από γονείς πολίτες.Με ελάχιστες εξαιρέσεις απονεμήθηκε η
ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη σε άτομα ή ομάδες εξαιτίας της ελάττωσης
του ανδρικού πληθυσμούμετά απόπολέμους.Στην Αθήνα η Εκκλησία του
Δήμου ενέκρινε το 451 π.Χ. ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη
προυπόθεση για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη ήταν η καταγωγή
από γονείς Αθηναίους πολίτες.Πηγές ωστόσο αναφέρουν ότι στην Αθήνα σε
ορισμένες περιπτώσεις σε συμμάχους , μέτοικους, γιό του Περιξκλή από
τηννΑσπασία δόθηκε η ιδιότητα του πολίτη.( για γνωστούς λόγους). Η
Σπάρτη διαφύλαξε με πάθος την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη και
αντιμετώπισε με καχυποψία κάθε ξένο στοιχείο προς το σώμα των πολιτών
της κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο.Το ίδιο συνέβη και σε άλλες πόλεις, όπως
Αίγινα, Μέγαρα, Θήβα.που έδειξαν μεγάλη ανελαστικότητα σε θέματα
απονομής ή σφετερισμού της ιδιότητας του πολίτη. Λίγες πληροφορίες
έχουμε για άλλες πόλεις και μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε Μια
αόριστη αναφορά κάνει ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά ότι σε ορισμένες πόλεις
αρκούσε η ιδιότητα του πολίτη του πατέρα για να θεωρηθεί κανείς πολίτης
και σε κάποιες δημοκρατικές πόλεις αρκούσε μόνο η ιδιότητα του πολίτη
από την πλευρά της μητέρας.

Γιατί περιφρουρήθηκε η ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις μορφές

πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων; [σελ. 44]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Ο κυριότερος λόγος για τον οποίος η ιδιότητα του πολίτη περιφρουρήθηκε

σε όλες τις μορφές πολιτευμάτων των ελληνικών πόλεων ήταν ότι η
ιδιότητα αυτή αποτελούσε το κυριαρχικότερο προνόμιο που άνοιγε το δρόμο
στην απολαβή μιας σειράς άλλων προνομίων και στην κατάληψη μιας σειράς
τιμητικών αξιωμάτων. Για υτό και το σώμα των ελεύθερων πολιτών
παρέμεινε κλειστό και αυτοδιαιωνιζόμενο.Τα προνόμια (στοιχεία της

16
 17

ιδιότητας του πολίτη),που παρείχε η ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη είχαν

οικονομικό, νομικό, πολιτικό, στρατιωτικό και θρησκευτικό περιεχόμενο.

Ποια προνόμια παρείχε σε αυτόν που την κατείχε; [σελ. 44-46](

Χαρακτηριστικά της ιδιότητας)

α )Το οικονομικό κριτήριο (προνόμιο)

Δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γής και ακινήτων και η απαλλαγή από
οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο. Καμμιά άλλη κοινωνική τάξη δεν είχε
δικαίωμα απόκτησης ακίνητης περιουσίας.Στην Αθήνα μόνο οι ελεύθεροι
πολίτες μπορούσαν να κατέχουν γή έστω και αν δεν την εκμεταλλεύονταν
άμεσα οι ίδιοι.Η γή θεωρείται σύμβολο της ιδιότητας του ελεύθερου
πολίτη.Στη Σπάρτη ενώ η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη σε τόσους
κλήρους όσοι ήταν οι ελεύθεροι πολίτες, αυτή δεν ανήκε ουσιαστικά στους
πολίτες αλλά στην πόλη. και την καλλιεργούσαν οι είλωτες για λογ/σμό των
Σπαρτιατώνι

β) Το νομικό κριτήριο(προνόμιο)

Είχαν τη δυνατότητα σύναψης οποιασδήποτε δικαιοπραξίας, το δικαίωμα

παράστασης σε δικαστήρια, το δικαίωμα εμφάνισης ως κατηγόρου (όπως σε
καταγγελίες για κατάχρηση δημοσίου χρήματος), το δικαίωμα σύνταξης
διαθήκηςκαθώς και τα κάθε μορφής κληρονομικά δικαιώματα.Το προνόμιο
αυτό απολάμβαναν μόνο ενήλικες πολίτες , όχι γυναίκες, όχι ανήλικες όχι
διανοητικώς καθυστερημένοι..

γ )Το προνόμιο των πολιτικών δικαιωμάτων

Η πολιτική δραστηριότητα ήταν η κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου

πολίτη, η συμμετοχή δηλ.στα πολιτικά θεσμικά όργανα.Στην Αθ΄ηνα η
συμμετοχή αυτή εκφραζόταν στρη Συνέλευση (Εκκλησία) του ΔΉΜΟΥ,
Βουλή, Ηλιαία και στο σώμα των αρχόντων.Στη Σπάρτη και αλλού η
συμμετοχή των ποιτών εκδηλωνόταν στη Συνέλευση του Δήμου, στη
Γερουσία ή στο Συμβούλιο των Αρχόντων.

17
 18

δ) Το στρατιωτικό κριτήριο

Η ιδιότητα του πολίτη και η οπλιτική ικανότητα η δυνότητα δηλ.του πολίτη

να προμηθεύεται πλήρη οπλισμό ήταν πλήρως συνδεδεμένες.

΄Όπως μεταξύ πόλης και στρατού υπήρχε πλήρης αντιστοιχία έτσι μεταξύ
πολίτη και στρατιώτη υπήρχε πλήρης ταύτιση .Μάλιστα κατά την άποψη
πολλών αρχαίων συγγραφέων την πολιτική ιδιότητα έπρεπε να κατέχουν
μόνο εκείνοι που είχαν δυνατότητα να υπερασπιστούν την πόλη.α) Οι Σπ-
αρτιάτες ουσιαστικά ήταν περισσότερο στρατιώτες παρά πολίτες
δεδομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το περνούσαν στα
στυρατόπεδα.Κάθε άλλη δραστηριότητα τους ήταν απαγορευμένη.Η
συμμετοχή τους στη Συνέλευση είχε τυπικό χαρακτήρα για να επικυρώσουν
τις αποφάσεις που έπαιρναν τα άλλα όργανα.β) Στην Αθήνα η ταύτιση
πολίτη στρατιώτη διατηρήθηκε μέχρι την εποχή του Κλεισθένη.Τον 5ο
αι.χαλάρωσε αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκε και σε
εκείνους που δεν είχαν την οπλιτική ικανότητα, αφετέρου επειδή η Αθήνα
έζησε για μεγάλο διάστημα χωρίς πόλεμο.π.χ.Ξένοι και δούλοι πολεμούσαν
ως οπλίτες και κωπηλάτες.Μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο η σχέση πολίτη
- στρατιώτη χαλαρώνει γιατί κατέφυγαν σε μισθοφόρους ή εξειδικευμένους ,
π.χ. τοξότες Κρήτες.

ε) Το θρησκευτικό κριτήριο

Στην Αθήνα οι πολίτες όφειλαν να συμμετέχουν στις τελετές όπως όφειλαν

να συμμετέχουν στην πολιτική ζωή.Η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην
πολιτική κοινότητα συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμή του Δία και
της Αθηνάς. Τέλος με τον όρκο που έδινε ο μελλοντικός πολίτης
διαπιστώνεται ότι η είσοδος στην πολιτική ζωή αποτελούσε όχι μόνο
πολιτική αλλά και θρησκευτική πράξη.

18
 19

Περιγραφή και ονομασίες τελετουργιών και διαδικασιών για την

είσοδο και σταδιακή ένταξη στην πολιτική κοινότητα των παιδιών
(αγοριών) των Αθηναίων:

α. τελετουργική θυσία-μείον + εγγραφή του νεογέννητου ή πολύ μικρού

αγοριού στους καταλόγους της φρατρίας-αναγνώριση ως μέλους της
φρατρίας, β. κουρά των μαλλιών του νεαρού αγοριού και αιματηρή θυσία-
κούρειον- επίσημη είσοδος και αναγνώρισή του ως μέλους της φρατρίας, (α
και β. την τρίτη ημέρα της φθινοπωρινής εορτής των Απατουρίων) γ.
εγγραφή των αγοριών που είχαν συμπληρώσει το 18. έτος της ηλικίας στους
καταλόγους των δημοτών-ένταξη στο πολιτικό σώμα. [σελ. 47-48, πρβ. σελ.
56 για την τήρηση του καταλόγου των δημοτών-πολιτών από τους δήμους,
σελ. 297 για εορτή Απατουρίων και σελ. 313-314 για μείον και κούρειον]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Οι σημαντικότερες τελετουργίες ήταν το μείον και το κούρειον για τα

αγόρια Οι τελετουργίες διεξάγονταν κάθε χρόνο την Τρίτη μέρα της
γιορτής των Απατουρίων ( εορτή κατά την οποία οι φρατρίες λάτρευαν
τον φράτριο Δία και την Φρατρία Αθηνά) στις κατά τόπους φρατρίες στα
μέρη δηλαδή που συγκεντρώνονταν η συγγενική ομάδα στην οποία ανήκε η
οικογένεια του πατέρα ή του συζύγου.Η μέρα αυτή λεγόταν Κουρεώτις.

Με την τελετουργική θυσία μείον την προσέφερε ο πατέρας την επομένη

της χρονιά στην οποία γεννιόταν το παιδί δηλώνονταν τα παιδιά που είχαν
γεννηθεί ή θιοθετηθεί από γονείς πολίτες και γινόταν η είσοδος των
μικρών αγοριών στη φρατρία ( η εγγραφή του νεογέννητου στους
καταλόγους της φρατρίας). Η αποδοχή του παιδιού από τη φρατρία
αποτελούσε ουσιαστικά τη ληξιαρχική πράξη γέννησης του και
σηματοδοτούσε την πρόσβαση στην πολιτική κοινότητα. Κατά τη διάρκεια
της τελετής ο πατέρας του παιδιού έδινε όρκο ότι αυτό το παιδί γεννήθηκε
από νόμιμο γάμο με Αθηναία.

Ακόμη σημαντικότερη ήταν η θυσία ζώου που συνόδευε την τελετουργική

κουρά των μαλλιών του αγοριού και λεγόταν κούρειον.Η κουρά των

19
 20

μαλλιών συμβόλιζε τη μετάβαση του αγοριού από την παιδική ηλικία στην
εφηβεία. Λίγο μετά το κούρειον ο έφηβος παρουσιαζόταν στο δήμο του
πατέρα του για να εγγραφεί ως Αθηναίος πολίτης. Η δεύτερη εγγραφή
στους καταλόγους των δημοτών πραγματοποιούνταν με τη συμπλήρωση του
18 ου έτους της ηλικίας τους και αποτελούσε την κατεξοχήν πράξη ένταξης
στο πολιτικό σώμα.Κατά τον χρόνο της εγγραφής οι δημότες έπαιρναν όρκο
ότι έχουν την απαιτούμενη ηλικία ότι είναι ελεύθεροι πολίτες και
κατάγονται από νόμιμη γέννηση. Σε περίπτωση που η εγγραφή
πραγματοποιούνταν χωρίς πρόβλημα, η λίστα των νεοεγγραφέντων
υποβαλλόταν για έλεγχο στη Βουλή.Σε αντίθετη περίπτωση, εάν οι δημότες
καταψήφιζαν κάποιον ως μη ελεύθερο αυτός είχε το δικαίωμα να κάνε έφεση
στο δικαστήριο.Σε περίπτωση δικαίωσής του ήταν υποχρεωμένοι οι δημότες
να τον εγγράψουν στους καταλόγους, ενώ σε αντίθετη περίπτωση η πόλη
τον πούλαγε ως δούλο.Μετά την εγγραφή στον δήμο ο νέος υπηρετούσε ως
φρουρός, ενώ συγχρόνως υποβαλλόταν σε στρατιωτική εκπαίδευση .Η
περίοδος αυτή ονομαζόταν εφηβεία. Μετά τη λήξη της υποχρεωτικής αυτής
θητείας εισέρχονταν οριστικά στο σώμα των ενεργών πολιτών.(Αριστοτέλης
Αθηναίων Πολιτεία)

10) Σε ποια πολιτεύματα γενικότερα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις
οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα, ποια ήταν αυτή; [σελ. 49]
ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Γενικά στα ολιγαρχικά πολιτεύματα των ελληνικών πόλεων υπήρχαν δύο

τάξεις πολιτών από τις οποίες πλήρη δικαιώματα και ουσιαστικά εξουσία
είχε μόνον η μία, δηλαδή εκείνη της οποίας η περιουσία ξεπερνούσε ένα
συγκεκριμένο όριο.π.χ. Χαλκιδα, Μέγαρα, Κόρινθο, Λέσβο.

- Ποιον ιδιαίτερο χαρακτήρα παρουσιάζει η ιδιότητα του πολίτη στη

στρατοκρατικά οργανωμένη Σπάρτη; [μόνον σελ. 49]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Η ΙΔΙΌΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΊΤΗ ΣΤΗ Σπάρτη είχε ιδιαίτερο χαρακτήρα καθώς

αυτός ήταν ταυτόχρονα αι στρατιώτης "πλήρους απασχόλησης" υπό τις

20
 21

διαταγές κληρονομικών βασιλέων οι οποίοι ασκούσαν την εξουσία σε

συνεργασία με τα ισόβια μέλη της Γερουσίας και τους ετήσια εκλεγμένους
εφόρους και στην Απέλλα που συμμετείχαν επικύρωναν τις αποφάσεις των
άλλων οργάνων.Εξάλλου από την παιδική τους ηλικία διαπαιδαγωγούνταν σε
υπακοή, και δεν ήταν εφικτό απλοί πολίτες - στρατιώτες να αντιταχθούν σε
προτάσεις των ανωτέρων τους.

11) Με ποιούς τρόπους συνέβαλαν οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος στην

έναρξη της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Αθήνας;

α. κατάργησαν την υποδούλωση που προερχόταν από δανεισμό,

β. έδωσαν πρόσβαση στα ανώτερα αξιώματα στις δύο ανώτερες τάξεις που
δημιουργήθηκαν από τη διαίρεση των πολιτών σε 4 εισοδηματικές τάξεις
ανάλογα με το ετήσιο αγροτικό εισοδήμά τους[1]

γ. εξασφάλισαν στους θήτες συμμετοχή στην εκκλησία του δήμου) [σελ. 50-
51, πρβ. σελ. 134]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Συμπληρώνουμε : α)Ο Σόλωνας κατάργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών επέτρεψε σε

όσους Αθηναίους είχαν μεταναστεύσει λόγω αδυναμίας πληρωμής των χρεών
τους να επιστρέψουν και απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική
εγγύηση(σεισάχθεια) β) Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό
εισόδημα σε τέσσερες τάξεις και στις δύο ανώτερες έδωσε πρόσβαση στα
ανώτερα αξιώματα.γ) Στις δύο κατώτερες ζευγίτες και θήτες εξασφάλισε τη
συμμετοχή στην Εκκλησία του Δήμου,.Στο νομοθετικό επίπεδο αποδίδονται
στον Σόλωνα και ορισμένες νέες ρυθμίσεις.όπως οι άρχοντες εκλέγονταν
από τη συνέλευση του δήμου. Θέσπισε νέο θεσμό τη Βουλή των 400 στην
οποία κληρώνονταν 100 μέλη από κάθε φυλή, και τον θεσμό του δικαστηρίου
της Ηλιαίας

21
 22

12) Σε τι αποσκοπούσαν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Να περιορίσουν την εξουσία των αριστοκρατικών οικογενειών, και να

παραχωρήσουν περισσότερα δικαιώματα στις δύο κατώτερες τάξεις των
πολιτών.

Με ποιο τρόπο πέτυχε ο Κλεισθένης τη διεύρυνση του σώματος των πολιτών

στην Αθήνα;

α ) Με την αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος-ενσωμάτωση στην πόλη

νέων πολιτών δηλ. μετοίκων ή δούλων, των νεοπολιτών,

β) Με τη νέα οργάνωση των εξουσιών: οι δήμοι , στους οποίους

υποδιαιρέθηκε εδαφικά η Αθήνα, , πιστοποιούσαν τώρα την απόκτηση της
ιδιότητας του πολίτη και όριζαν τους αντιπροσώπους στη Βουλή των
Πεντακοσίων και στην Ηλιαία [σελ. 51, πρβ. σελ. 64, Παράδειγμα 2, για
απονομή της ιδιότητας του πολίτη επί Κλεισθένη, επίσης πρβ. σελ. 140-142,]
και όχι οι παλαιές φυλές, στις οποίες ανήκαν οι Αθηναίοι με βάση τη
συγγένεια αίματος. Επίσης κατένειμε τους πολίτες σε 10 φυλές αντί 4 που
ήταν .Κάθε μία από τις 10 φυλές περιλάμβανε 3 τριττύες και 10
δήμους.Συνολικά δημιουργήθηκαν 30 τριττύε και 100 δήμοι.Στόχος του
Κλεισθένη , το 5ο7, ήταν να διευκολύνει την ενσωμάτωση των νέων
πολιτών.σύμφωνα με τον Αριστοτέλη.ΟΚλεισθένης ανατρέποντας τις
παραδοσιακές δομές της αριστοκρατικής πόλης έθεσε τις προυποθέσεις για
μια πολιτική δημοκρατία.Όσο για τους "νεοπολίτες" δύσκολο να εντοπιστεί η
προέλευσή τους. Ο Κλεισθένης λέγεται ότι επέτρεψε να εγγραφούν στους
καταλόγους των δήμων μεγάλος αριθμός μετοίκων, ακόμη και των δούλων
(Αριστοτέλης, Πολιτεία), ενισχύοντας τον αστικό δήμο.Νέα αρχή της πόλης,
η κατοχή γής δεναποτελούσε προυπόθεση πλέον για να είναι κάποιος
πολίτης.Η δημιουργία των νέων φυλών αποσκοπούσε α) στην αποδυνάμωση
της τοπικής επιρροής των παλαιών οικογενειών β)στην συσπείρωση στην
ίδια κοινότητα κατοίκων των αστικών, αγροτικών και παράλιων περιοχών γ)
στην ανάπτυξη αισθήματος ενότητας μεταξύ των μελών της ίδιας φυλής τα

22
 23

οποία στον πόλεμο πολεμούσαν δίπλα δίπλα. Οι δήμοι είχαν τη δική τους
τοπική αυτοδιοίκηση.Διατήρησε ωστόσο ο Κλεισθένης την κατανομή των
πολιτών στις 4 εισοδηματικές τάξεις του Σόλωνα οι οποίες καθόριζαν τις
στρατιωτικές υποχρεώσεις, τους ναυκράτορες ως αξιωματούχους του
στόλου και τις φρατρίες.Oi δικαιοδοσίες του Αρείου Πάγου ήταν κυρίως
θρησκευτικές και δικαστικές. Στην δε δημιουργία της Βουλής των 500 είχε
αποδοθεί το δικαίωμα των αρχόντων και ίσως της εκκλησίας.Η δε Εκκλησία
του δήμου είχε εξουσια για εγκλήματα που ενείχαν θανατική ποινή ή μεγάλα
πρόστιμα πάνω από 500 δρχ. και μπορούσε να αποφασίζει για θέματα
ειρήνης ή πολέμου.

13) Πώς ολοκληρώνεται η διαδικασία εκδημοκρατισμού στην Αθήνα με τα

μέτρα: α. του Εφιάλτη ?

Αφαιρέθηκαν οι περισσότερες εξουσίες του Αρείου Πάγου=αριστοκρατικού

συμβουλίου με ισόβια μέλη-εκτός από όσες αφορούσαν θρησκευτικά
ζητήματα, και μεταφέρθηκαν στην Εκκλησία του Δήμου, στην Ηλιαία και στη
Βουλή των 500, στα οποία αντίθετα είχαν συμμετοχή όλοι οι πολίτες), και
β. του Περικλή ?

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Ο Περικλής με μια σειρά μέτρων, όπως η μισθοφορά το σημαντικότερο

θεσμικό μέτρο του Περικλή ( καθιέρωση της αμοιβής των μελών της
Ηλιαίας και της Εκκλησίας του Δήμου,) η εφαρμογή των αρχών της
ισονομίας και της ισηγορίας κ.ά.τροποποίησε τους όρους και τις
προυποθέσεις διευθέτησης των πολιτικών αποφάσεων και αντιθέσεων.
Μεταφέροντας κατ΄αυτόν τον τρόπο τη διαδικασία προετοιμασίας και λήψης
πολιτικών και λοιπών αποφάσεων στα λαικά, πλέον θεσμικά όργανα,
προσέδωσε στην ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη μοναδικό χαρακτήρα και
περιεχόμενο.

(από το 457 π.Χ. εκλόγιμοι για το αξίωμα των αρχόντων γίνονται και οι
ζευγίτες, ενώ με την πάροδο του χρόνουκαταργήθηκε σιωπηρά η εφαρμογή
των μέτρων που απέκλειαν τους θήτες από τις κληρωτίδες. Η επιλογή των

23
 24

αρχόντων, στους οποίους από το 487 εκλόγιμοι ήταν και οι ιππείς, γίνεται
τώρα για κάθε αξίωμα με κλήρωση μεταξύ (10) κληρωτών ανά φυλή (και όχι
μεταξύ προκρίτων όπως παλαιότερα): δηλ. πρώτα κληρώνονταν δέκα
πολίτες για κάθε θέση (οι 10 θέσεις κατανέμονταν μεταξύ των δήμων της
οικείας φυλής, ανάλογα με τον πληθυσμό τους) και έπειτα κληρωνόταν ένας
από τους δέκα για κάθε φυλή· καθιέρωση της μισθοφοράς [σελ. 52, πρβ. σελ.
91 για εκλογή στα κυριότερα δημόσια αξιώματα με κλήρωση ή χειροτονία
και πλαίσιο Διευκρινίσεων στα Παροράματα] Δραστηριότητα 14 [σελ. 146]
Κείμενο 12 [σελ. 219-220]Τα δημόσια αξιώματα καταλάμβαναν πολίτες άνω
των τριάντα ετών με κλήρο για θητεία ενός έτους.Με εκλογή δια
ανατάσεως χειρόςμόνο οι ταμίες, οι διαχειριστές του δημόσιου χρήματος, οι
στρατιωτικές αρχές και ο προιστάμενος της υπηρεσίας ύδρευσης.Μετά τη
λήξη της θητείας τους λογοδοτούσαν στη Βουλή.Πριν την ανάληψη των
καθηκόντων τους υποβάλλονταν σε εξεταση, την ονομαζόμενη δοκιμασία.Τα
κυριότερα δημόσια αξιώματα ήταν αυτά των 9 αρχόντων: του επώνυμου
άρχοντα, του πολέμαρχου και των έξη θεσμοθετών.Ο επώνυμος άρχων αρμόδιος για υποθέσεις
οικογενειακού κληρονομικού δικαίου, και φροντίδα δημόσιων εορτών και τελετών.Ο βασιλέας
φροντίδα της δημόσιας λατρείας και εκδίκαζε τις σχετικές με αυτή υποθέσεις.Ο πολέμαρχος
αρχιστράτηγος του στρατού μετά τους περσικούς πολέμους μεταβίβασε τις αρμοδιότητές του
στους δέκα στρατηγούς και ο ίδιος διατήρησε μόνο θρησκευτικά καθήκοντα., και για υποθέσεις
μετοίκων.Οι έξη θεσμοθέτες προέδρευαν στα δικαστήρια, επικύρωναν συμφωνίες με άλλες
πόλεις.΄Ολοι οι πιο πάνω εκλέγονταν από την Εκκλησία του Δήμου με χειροτονία.Οι στρατηγοί
είχαν απεριόριστο δικαίωμα εκλογής.και εξασφάλιζε στον κάτοχό του πολιτική επιρροή.

ΕΦΙΑΛΤΗΣ

Πέρασε ένα νόμο σύμφωνα με τον οποίο αφαιρούνταν οι περισσότερες σχεδόν εξουσίες του
Αρείου Πάγου(αποτελούνταν απόι ισόβια μέλη) και διατήρησε τις αρμοδιότητες για
θρησκευτικά ζητήματα και μεταφέρθηκαν στην Εκκλγησία του Δήμου, Ηλιαία, Βουλή.. Στον
Εφιάλτη απέδωσαν το θεσμό γραφής παρανόμων , σύμφωνα με τον οποίο επιτρεπόταν σε
οποιονδήποτε ποιλίτη να εναντιωθεί σε ένα μέτρο που έκρινε πως ήταν αντίθετο με τους νόμους
της πόλης. Έπειτα καθιερώθηκε ειδική αγωγή κυρώσεως «ψηφισμάτων» που έρχονταν σε
σύγκρουση με «νόμους», η «γραφή παρανόμων». Αυτή όμως η αγωγή δεν περιοριζόταν μόνον
στην ακύρωση ενός «ψηφίσματος»: συνεπαγόταν επίσης Βαρύτατες κυρώσεις εναντίον του

24
 25

πολίτη που εισηγήθηκε το πάσχον «ψήφισμα», καθώς και εναντίον του προέδρου της «εκκλησίας
του Δήμου», αν άφησε να διαπραχθεί κάποια Οικονομική παρατυπία. Έτσι, έγινε επικίνδυνη
ακόμη και μία πρόταση να αλλάξει ένας παλαιός «νόμος» που κρινόταν γενικά απαρχαιωμένος ή
Βλαβερός

ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΠΑΝΩ ΣΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΒΑΣΙΣΤΗΚΕ Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ

ΠΟΛΗΣ ΗΤΑΝ ΤΟ ΓΕΝΟΣ, Η ΦΑΤΡΙΑ Η ΦΥΛΗ

14) Τι είναι οι φρατρίες; Ποια ήταν η σημαντικότερη λειτουργία τους στην

πολιτική ζωή της Αθήνας [σελ. 53].

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Οι φατρίες ήταν μια συνάθροιση συγγενικών γενών που συνενώθηκαν ..Οι

φρατρίες υπήρξαν ο πρωταρχικός πυρήνας στον οποίο στηρίχθηκε η
οργάνωση της πόλης ως πολιτικού οργανισμού.Στην κλασική Αθήνα οι
φατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που σχετιζόταν με
τη ζωή του ελεύθερου πολίτη, γάμου, γέννηση παιδιών, μύηση εφήων στην
πολιτική ζωή, υιοθεσία , κηδεία κλπ.Το ίδιο κι σε άλλες πόλεις , όπως Δήλο,
Μίλητο.Στο μεγαλύτερο διάστημα λειτούργησε ως θρησκευτικό σωματείο ,
όπως η σημερινή ενορία.Ορισμένες της λειτουργίες όμως είχαν σημαντικό
πολιτικό περιεχόμενο.

Τι ήταν η φυλή και πόσες βασικές ομάδες φυλών γνωρίζουμε ή μπορούμε να

αναγνωρίσουμε στα γραπτά κείμενα·

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Οι φυλές ήταν συνενώσεις φρατριών και διαδραμάτισαν σημαντικό

ποιλιτικό ρόλο .΄Ηταν η μεγαλύτερη αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα με
δικά της διοικητικά όργανα και δική της εδαφική περιοχή.Ανώτατο όργανο
ήταν η συνέλευση των ανδρών που μπορούσαν να φέρουν όπλα.Κάθε φυλή
είχε τον αρχηγό της τον φυλοβασιλέα.Ενδιάμεσο όργανο μεταξύ του
φυλοβασιλέα και της συνέλευσης ήταν το συμβούλιο της φυλής που το
συγκροτούσαν οι αρχηγοί των γενών και των φατριών.Οι αποφάσεις

25
 26

λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα σε συνεργασία με το συμβούλιο της

φυλής και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση των
πολεμιστών.Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε ότι υπήρχαν δύο βασικές
ομάδες φυλών , οι ιωνικές(4 επι μέρους )και οι δωρικές ( 3 επί μέρους)

Ποια ήταν η βασική λειτουργία κάθε μιας από τις 10 τεχνητές φυλές στην
Αθήνα ?(ο Κλεισθένης τις αύξησε σε δέκα για να αποδυναμώσει τον
πολιτικότους ρόλο)

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Εξέλεγε έναν άρχοντα, απέστελλε 50 βουλευτές-που είχαν ορισθεί από τους

δήμους-στη Βουλή των 500, όπου κάθε φυλή ασκούσε την πρυτανεία μια
φορά το χρόνο, ενώ συμμετείχε αναλογικά στη σύνθεση της Ηλιαίας.,

Ποιος ο ρόλος της φυλής στον στρατιωτικό/οικονομικό τομέα;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Εξέλεγε έναν στρατηγό από κάθε φυλή/υποδείκνυε χορηγούς στους

διαγωνισμούς τραγωδίας και των Διονυσίων. [σελ. 54-55]

15) Τι ήταν αρχικά οι δήμοι (γεωγραφικές υποδιαιρέσεις) και ποιος ήταν ο

ρόλος που ανέλαβαν (αυτοδιοικούμενες κοινότητες-πυρήνες
κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης) μετά τις μεταρρυθμίσεις του
Κλεισθένη;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Μέχρι την εποχή του Κλεισθένη οι δήμοι αποτελούσαν γεωγραφικές

υποδιαιρέσεις της εδαφικής επικράτειας της πόλης στις οποίες ήταν
εγγεγραμμένοι οι πολίτες που έμεναν στην εκεί περιοχή. Δεν είχαν πολιτικό
ρόλο και συνεπώς δεν ασκούσαν πολιτική εξουσία. Μετά τις μεταρρυθμίσεις
ο ρόλος των δήμων ήταν πλέον διττός ΄Εγιναν αυτοδιοικούμενες κοινότητες
με δημοκρατική δομή και οργάνωση αλλά ταυτόχρονα αποκεντρωμένες
μονάδες εφαρμογής των κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες

26
 27

παραγωγής κεντρικής πολιτικής. Αρχικώς οι τομείς της πολιτικής

δραστηριότητας μεταφέρθηκαν από τις παραδοσιακές φυλές στους δήμους,
κατένειμε δηλ.το πολιτικό σώμα με βάση τα εδαφικά κριτήρια, οπότε δίπλα
στο όνομά τους δεν χρησιμοποιούσαν πλέον το όνομα του γένους αλλά το
τοπωνυμίο της περιοχής τους. ΄Ετσι διέλυσε τις παραδοσιακές προσωπικές
και οικογενειακές επιρροές λίγων οικογενειών.(αποφυγή τυραννίας) Κάθε
δήμος είχε τα δικά του διοικητικά όργανα που ήταν η Συνέλευση των Δημοτών, ο Δήμαρχος, το
Δημοτικό Ταμείο, η Δημοτική Αστυνομία και το Δημοτικό ΙερατείοΥπέυθυνος για τη διοίκηση
του Δήμου ήταν ο Δήμαρχος αλλά ανώτατο όργανο η Συνέλευση των δημοτών . που είχε σε κάθε
απόφαση τον τελευταίο λόγο.

Περιγράψτε συνοπτικά την οργάνωση και τις αρμοδιότητες των δήμων [σελ.
55-57]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Οι δήμοι επέβαλλαν και εισέπρατταν φόρους διοργάνωναν πολιτιστικές

εκδηλώσεις και τηρούσαν την λίστα των υπόχρεων προς στράτευση
πολιτών.΄Ηταν αρμόδιοι για την είσπραξη των δημόσιων φόρων και οφειλών
των δημοτών τους, καθώς και για την εφαρμογή του μέτρου της
κατάσχεσης για δημόσιες οφειλές.Η κυριότερη όμως αρμοδιότητα των
δήμων ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-πολιτών στην οποία
ήταν καταχωρημένοι όλοι οι νόμιμοι ενήλικες πολίτες .Η παρέμβαση στη
διαμόρφωση της κεντρικής πολιτικής πιστοποιούνταν και από το γεγονός
ότι οι δήμοι όριζαν αναλογικά από κάθε φυλή τους βουλευτές της Βουλής
των 500 και τους δικαστές της Ηλιαίας. Μπορούμε να πούμε ότι οι δήμοι
λειτούργησαν ως σχολεία που προετοίμαζαν τους πολίτες στη διαχείριση
των κοινών, χωρίς την ύπαρξή τους ίσως η μετάβαση στη συμμετοχική
δημοκρατία να μην είχε πραγματοποιηθεί.

16) Ποιο ρόλο έπαιζαν η καταγωγή και η νόμιμη γέννηση στην απόκτηση
της ιδιότητας του πολίτη στην Αθήνα πριν και μετά το ψήφισμα του 451
π.Χ.; ποια παιδιά θεωρούνταν νόθα και σε τι μειονεκτούσαν σε σχέση με όσα

27
 28

προέκυπταν από νόμιμη γέννηση; ποιοι χαρακτηρίζονταν ως μητρόξενοι,

αναφέρετε τρία παραδείγματα· τι προϋποθέσεις ίσχυαν αντίθετα για την
απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη σε κάποιες άλλες δημοκρατικές πόλεις
σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. [σελ. 58-61]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας

του πολίτη.Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς ήταν η κύρια οδός
πρόσβασης στην πολιτική κοινότητα.

Νόμιμη γέννηση θεωρούνταν μόνον αυτή που προέκυπτε από τον γάμο ενός
Αθηναίου πολίτη ή αστού με την κόρη ενός άλλου Αθηναίου πολίτη /αστού.
Κάθε άλλη γέννηση που προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη
τα δε παιδιά νόθα. Τα νόθα παιδιά δεν αποκτούσαν την ιδιότητα του πολίτη
και δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά.* Ο πολίτης ήταν αυτός
που ασκούσε τα πολιτικά δικαιώματα.Αντίθετα οι ατοί δεν είχαν δικαίωμα
συμμετοχής στην πολιτική ζωή παρόλο πουθ προέρχονταν από την τάξη των
πολιτών. Αστοί θεωρούνταν α) οι ελεύθεροι πολίτες που τους είχαν
αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαίωματα για κάποιο σοβαρό αδίκημα π.χ.λιποταξία
,β) και τα ανήλικα παιδιά των πολιτών ( αγόρια και κορίτσια) μέχρι την
εγγραφή τους στους καταλόγους του δήμου στον οποίο ανήκαν και οι
σύζυγοι των ελεύθερων πολιτών.Οι γιοί των αστών , όπως και οι γιοί των
πολιτών, γίνονταν πολίτες με την εγγραφή τους στους καταλόγους του
δήμου. και συμμετείχαν στην πολιτική ζωή . Αντίθετα οι κόρες παρέμειναν
αποκλεισμένες από την πολιτική κοινότητα.

Η προυπόθεση καταγωγής από 2 γονείς πολίτες ως κριτήριο απόκτησης

της ιδιότητας του πολίτη ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αι.Μέχρι
τότε φαίνεται ότι αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον
πατέρα. για να θεωρηθεί κάποιος πολίτης. Συνεπώς η μητέρα μπορούσε να
είναι ξένη.Η Εκκλησία του Δήμου όμως το 451 π.Χ. ενεέκρινε -ύστερα από
πρόταση του Περικλή- ψήφισμα, σύμφωνα με το οποίο για να θεωρηθεί
κάποιος Αθηναίος πολίτης έπρεπε να κατάγεται από Αθηναίους γονείς

28
 29

πολίτες ή αστούς, ή μητέρα δηλ. να μην είναι ξένη.Μητρόξενοι ονομάζονταν

αυτοί που είχαν γεννηθεί από πατέρα πολίτη ή αστό και μητέρα ξένη.
Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του Κλεισθένη, του Κίμωνα και του
Θεμιστοκλή, οι μητέρες των οποίων κατάγονταν από την Σικυώνα, τη Θράκη
και το ΄Αργος αντίστοιχα.Ο Πεισίστρατος είχε αποκτήσει 2 γιούς από την
Αργιεία Τιμώνασσα. Δυσκόλεψε δηλ.η απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη.

Στις άλλες πόλεις ωστόσο όπως μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης,

ορισμένες δημοκρατικές πόλεις αρκούσε ακόμα και η ελεύθερη καταγωγή
της πολίτιδας μητέρας για να αποκτήσει κανείς την ιδιότητα του ελεύθερου
πολίτη, ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσανακόμη και τα νόθα παιδιά των
πολιτών, όταν λιγόστυε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών.Ο ίδιος πάλι
ισχυρίζεται ότι όταν αυξανότα πάλι ο πληθυσμός άρχιζαν να διαγράφουν από
τις λίστες των πολιτών, σταδιακά, πρώτα αυτούς που προέρχονταν από
δούλο πατέρα ή μητέρα και στη συνέχεια τους μητρόξενους.(Πολιτικά)

17) Τι ήταν η έγκτησις, πώς συνδεόταν με την ιδιότητα του πολίτη, ποιοι
αποκλείονταν από αυτήν [σελ. 61]; ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο
θέμα αυτό επί Σόλωνος; πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα
για την πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη; [σελ.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

΄Εγκτησις ονομαζόταν η κατοχή γής και ακινήτων , προνόμιο των

ελεύθερων πολιτών, άμεσα συνδεδεμένο με την ιδιότητα του πολίτη Σε όλες
τις ελληνικές πόλεις δημοκρατικές και ολιγαρχικές η γαιοκτησία ήταν
ταυτόσημη με την ιδιότητ6α του πολίτη .Δεν γνωρίζουμε περιπτώσεις που
να άρθηκε ο αποκλεισμός των άλλων κατοίκων από την έγγεια
ιδιοκτησία.Θεωρητικά στην ίδια πόλη υπήρχε η δυνατότητα παραχώρησης
του διακιώματος της έγκτησης σε μετοίκους και ξένους μόνο με ειδικό
ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου.

- Σε ποια κατηγορία ανήκαν οι πόλεις που προστάτευσαν το δικαίωμα της

έγκτησης με απαγορευτικά μέτρα και για ποιους λόγους?

29
 30

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Οι ολιγαρχικές πόλεις ήταν εκείνες που προστάτεψαν το δικαίωμα της

έγκτησης με ιδιαίτερο ζήλο .Σε πολλές μάλιστα , όπως Θήβα, Κόρινθο ,
Λευκάδα ίσχυε απαγόρευση πώλησης των κλήρων .Το ίδιο ίσχυσε και στη
Σπάρτη όπου η γή βρισκόταν υπό τον έλεγχο της πόλης.Σε όλες τις
ολιγαρχικές πόλειςη σχέση έγγειας ιδιοκτησίας-ιδιότητας του πολίτη ήταν
ιδιαίτερα στενή.διότι μόνο οι κατέχοντες γή είχαν συμμετοχή στα κοινά,
ενώ σε πολλές από αυτές την τύχη καθόριζαν οι μεγαλοκτηματίες.Η σχέση
έγγειας ιδιοκτησίας και ιδιότητας του πολίτη δεν ήταν πολύ διαφορετική
ούτε στην Αθήνα μέχρι την εποχή του Κλεισθένη.

Ποια ήταν η πολιτική της Αθήνας στο θέμα αυτό επί Σόλωνος;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Η απαγόρευση πώλησης γής υπήρχε τουλάχιστον μέχρι την εποχή του

Σόλωνα, ο οποίος απαγόρευσε την είσοδο στην αγορά στους πολίτες που
είχαν κατασπαταλήσει τον πατρικό τους κλήρο.

Πότε η έγγειος περιουσία πέρασε σε δεύτερη μοίρα για την πιστοποίηση της
ιδιότητας του πολίτη; [σελ. 62?

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, από τότε δηλαδή που η ιδιότητα
του πολίτη πιστοποιούνταν από την εγγραφή στους καταλόγους του δήμου,
η έγγεια ιδιοκτησία και η περιουσία πέρασαν σε δεύτερη μοίρα.΄Εκτοτε για
την απόκτησή της δεν απαιτούνταν ούτε εισόδημα ούτε κατοχή γής.Την
κατώτερη τάξη εξάλλου πολιτών την αποτελούσαν πολίτες που δεν είχαν
ούτε περιουσία ούτε σταθερό εισόδημα.

-Πότε παύει η απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και η συμμετοχή στα
κοινά, να είναι συνάρτηση της κατοχής έγγειας περιουσίας και περιουσίας;
[σελ. 62]?

30
 31

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Με τις αλλαγές του Εφιάλτη και του Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε με
αποτέλε4σμα , η απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και συνακόλουθα , η
συμμετοχή στα κοινά να μην είναι συνάρτηση της κατοχής περιουσίας και
της κοινωνικής θέσης, αλλά της προσωπικής αξίας του καθενός.(
θουκιδ.Ιστορία) Αν κάποιος πολίτηςέστω και φτωχός μπορεί να ωφελήσει
την πόλη με τη δράση του, δεν εμποδίζεται από την ασημότητα της
κοινωνικής του θέσης, καυχιέται ο Περικλής στον Επιτάφιο. 62)

-Τι προτεινόταν στο διάταγμα του Φορμίσιου (403 π.Χ.) και τι συμπεραίνει
κανείς από την καταγραφή 5.000 ακτημόνων πολιτών το 403 π.Χ. στην
Αθήνα σε σχέση με το γεγονός ότι στις αρχές του 4. αι. π.Χ. ο αριθμός των
Αθηναίων πολιτών ανερχόταν σε 30.000; [σελ. 61-63]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Στο διάταγμα του Φορμίσιου (403) προτεινόταν να αποκλειστούν από την

πολιτική κοινότητα όσοι δεν κατείχαν γή. Ο αριθμός των ακτημόνων πολτών
θα πρέπει να ήταν πριν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο πολύ μεγαλύτερος,
εάν αναλογιστούμε τις απώλειες που αυτός προκάλεσε στην τάξη των
πολιτών.Αν και το διάταγμα του Φορμίσιου δεν ευδοκίμησε, η προυπόθεση
κατοχής γής και περιουσίας για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη
επανίσχυσε περί το τέλος του 3ου αι.

18) Ποιοι ήταν οι κατ’ απονομήν ή ποιητοί πολίται; Αναφέρετε δύο

παραδείγματα ομαδικής απονομής της ιδιότητας του πολίτη και ένα
παράδειγμα ατομικής, τα οποία συνδέονται με γνωστά σε σας ιστορικά
γεγονότα. Η επιγαμία [σελ. 63-65]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Οι ξένοι ή μέτοικοι στους οποίους η ίδια η πόλη απένειμε την ιδιότητα του
πολίτη ως ανταμοιβή για διακεκριμένες υπηρεσίες τους στον στρατιωτικό ή
οικονομικό τομέα, ονομάζονταν ποιητοί πολίται.και αυτοί εξομοιόνονταν

31
 32

σε όλα με τους εκ καταγωγής πολίτες.Αποκτούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν

και του εκλέγεσθαι, μόνο δεν μπορούσαν να εκλεγούν άρχοντες και να
αποτελέσουν μέλη του ιερατείου της πόλης.Η απονομή της ιδιότητας του
πολίτη μπορούσε να έχει είτε ατομικό είτε ομαδικό χαρακτήρα.
Παραδείγματα

Α) Επί Σόλωνα πραγματοποιήθηκε η πρώτη ομαδική απονομή όταν επέτρεψε

να επιστρέψουν στην Αθήνα και να επανκτήσουν τα πολιτικά τους
δικαιώματα όσοι εγκατέλειψαν την Αθήνων λόγω χρεών.Β) Εςπί Κλεισθένη ο
οποίος λέγεται ότι επέτρεψε να εγγραφούν στους καταλόγους των δήμων
μεγάλος αριθμός μετοίκων και δούλωνΓ) Οι Αθηναίοι επένειμαν την ιδιότητα
του πολίτη στους συμμάχους τους Πλαταιείς μετ΄την καταστροφή της
πόλης τους από τους Βοιωτούς Δ).Η πρώτη ατομική απονομή αφορά τον γιό
του Περικλή που απέκτησε με την Ασπασία από την Μίλητο.Ο Περιλκής
ζήτησε και πέτυχε να απονεμηθεί στον γιό του η ιδιότητα του πολίτη μετά
τον θάνατο των νόμιμων γιών του από το λοιμό.

Η επιγαμία

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Κατά τα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι αντί για απονομή

πολιτικής ιδιότητας αναγνώρισαν στους Ευβοείς, με τους οποίους είχαν
παραδοσιακά καλές σχέσεις , την επιγαμία.Μ ε την επιγαμία
αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι μεταξύ Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι,
με αποτέλεσμα τα παιδιά που προέρχονταν από αυτούς να αποτελούν μέλη
της αθηναικής πολιτικής κοινότητας.

Δραστηριότητα 18 [σελ. 66]

Ο νόμος που ψηφίστηκε το 451 π.Χ. και έλεγχος των καταλόγων των
πολιτών σε τακτά διαστήματα.

19) Τι ήταν η ατιμία; [σελ. 66-67] Αναφέρετε τις δύο βασικές κατηγορίες
ατιμίας (ολική, μερική), τι συνεπάγονταν για τον καταδικασμένο οι δύο

32
 33

βαρύτερες μορφές της (απόλυτη, σχετική); Τι αδικήματα επέσυραν την

ελαφρότερη μορφή ατιμίας;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Ατιμία ήταν ποινή που επέφερε στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων ,

δηλ.του δικαιώματος συμμετοχής στην πολιτική ζωή της πόλης. Με την
ποινή αυτή τιμωρούνταν οι πολίτες οι οποίοι κρίνονταν ανάξιοι της τιμής να
ανήκουν στο σώμα των πολιτών.Την εποχή του Σόλωνα ήταν ποινή ιδιωτικού
ποινικού δικαίου στην κλασική όμως εποχή αποτελεί ποινή και του και του
δημόσιου ποινικού δικαίου.Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική Η
ολική ατιμίαμπορούσε να είναι είτε απόλυτη είτε σχετική. Με την ολική
απόλυτη ατιμία έχανε απολύτως τα πολιτικά του δικαιώματα, τα
περιουσιακά του στοιχείακαι του απαγορευόταν να παραμείνει στο έδαφος
της πόλης.Την ολική ατιμία επέσυραν σοβαρά αδικήματα όπως, επιδίωξη
εγκαθίδρυσης τυραννικού καθεστώτος, προσπάθεια κατάργησηςν ή
τροποποίησης της νομοθεσίας, φόνος προσώπου στο οποίο η πόλις είχε
εγγυηθεί το απαραβίαστο, εξαπάτηση πολίτη δίνοντας του γυναίκα ξένη που
την παρουσίασε ως αστή

.Συνηθέστερη ήταν η ολική σχετική ατιμία με την οποία ο πολίτης έχανε

ορισμένα από τα πολιτικά του δικαιώματα .Δεν είχε λόγο στην Εκκλησία του
Δήμου, διατηρούσε όμως το δικαίωμα ψήφου. Την ποινή της ολικής σχετικής
ατιμίας την επέφεραν πράξεις όπως η μη εξόφληση χρεών προς το δημόσιο,
δωροδοκία δικαστών κλπ. Η μερική ατιμία συνεπαγόταν περιορισμένη
μείωση των πολιτικών δικαιωμάτων και την επέφεραν αδικήματα όπως
κατασπατάληση της πατρική περιουσίας, μη εξόφληση προστίμων προς την
πόλη.κλπ.

20) Ο αποκλεισμός της γυναίκας από την πολιτική κοινότητα, η

υποβαθμισμένη νομική της θέση· οι απόψεις του Περικλή, του Ξενοφώντα και
του Σωκράτη για το ρόλο και τη φύση της γυναίκας, η συμμετοχή των
γυναικών στη ζωή της κοινότητας [σελ. 68-67]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

33
 34

Πέρα από την εγγραφή της στους καταλόγους της φρατρίας ,- μια εγγραφή
που αποδείκνυε την ελεύθερη καταγωγή της- η γυναίκα δε είχε καμμιά
ανάμειξη στα πολιτικά δρώμενα. Δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα και δεν
είχε συμμετοχή στα κοινά. Οι γυναίκες δεν γράφονταν στους καταλόγους
των πολιτών και δεν θεωρούνταν πολίτες με την έννοια που έδιναν οι
αρψχαίοι ΄Ελληνες.Θεωρούνταν όμως αστές.Ως κάτοχοι αυτής της
ιδιότηταςέπαιξαν σημαντικό ρόλοστη μεταβίβαση της ιδιότητας του
ελεύθερου πολίτη.Κατά τα άλλα η γυναίκα παρέμενε πολιτικά μη
χειραφετημένη.Δεν ασκούσε καμμιά πολιτική δραστηριότητα και απουσίαζε
ολοκληρωτικά από την πολιτική σκηνή. Και από νομική άποψη ήταν το ίδιο
υποβαθμισμένη.Δεν είχε δικαίωμα υπογραφής συμβολαίων και παράστασης
στα δικαστήρια ούτε δικαίωμα κληρονομιάς του θανόντος συζύγου.Συνεπώς
δεν είχε τη δυνατότητα κατοχής γής,ακινήτων και κινητών
πραγμάτων.Απέναντι στην πόλη ενφανιζόταν κάποιος άνδρας φορέας των
δικαιωμάτων της.Αυτός ήταν ο πατέρας της, αδελφός της, σύζυγός της ή ο
μεγαλύτερος γιός της.΄Οσο αφορούσε την κοιθνωνική ζωή η γυναίκα ήταν
λιγότερο αποκλεισμένη.Συμμετείχε στις κυριότερες θρησκευτικές γιορτές
και τελετές , καθώς και στις τελετές της οικγένειας, της φρατρίας και της
φυλής .Σε όλες αυτές τις γιορτές η συμμετοχή της ήταν
υπηρετική.Ουσιαστική ήταν η συμμετοχή της στα Θεσμοφόρια, γιορτή
αφιερωμένη στην παντρεμένη γυναίκα με την οποία τιμούνταν οι θεές της
γονιμότητας.Η υποβαθμισμένη πολιτική και νομική θέση της γυναίκας δεν
ήταν παρά απόρροια της γενικότερης κοινωνικής της θέσης. Οι ΄Ελληνες
και ιδιαίτερα οι θηναίοι έχοντας επηρεαστεί κατά πάσα πιθανότητα από
τους λαούς της Ανατολής, είχαν διαμορφώσει μια καθόλου κολακευτική
άποψη για τη γυναίκα.Τη θεωρούσαν από τη φύση της πνευματικά ένα όν πιο
αδύναμο,το οποίο έπρεπε να υπακούει στον άνδρα. Απόψεις για το ρόλο της
γυναίκας Περικλής στον Επιτάφιο "Μεγάλη είναι η τιμή της γυναίκας για την
οποία γίνεται όσο το δυνατόν λιγότερος λόγος για τα προτερήματα ή τα
ελαττώματά της μεταξύ των ανδρών" Ο Ξενοφώντας τόνιζε τον ρόλο της
γυναίκας ως καλής συζύγου και νοικοκυράς που έπρεπε να διαχειρίζεται το
νοικοκυριό καθώς η προκοπή του σπιτιού εξαρτιόταν από τη νοικοκυροσύνη
της γυναίκας. Αντίθετες οι απόψεις του Σωκράτη καθώς θεωρούσε ότι η

34
 35

γυναίκα δεν ήταν από τη φύση της υποδεέστερη από τον άνδρα αφού άνδρες
και γυναίκες έχουν τις ίδιες καταβολές και τις ίδιες ικανότητες. (
Ξενοφ.Συμπόσιο)

21 ) Η ιδιαίτερη θέση της γυναίκας στη Σπάρτη [69-70]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Στη Σπάρτη η θέση της γυναίκας παρουσίαζε διαφορές κυρώς ως προς την
κοινωνική της θέση διότι και στη Σπάρτη η γυναίκα δεν ανέπτυξε πολιτκή
δραστηριότητα, αφού αυτή ήταν προνόμιο των ανδρών.Ωστόσο οι
Σπαρτιάτισσες απολάμβαναν μεγαλύτερη ελευθερία από ότι στις άλλες
πόλεις και ασκούσαν επιρροή στους άνδρες.Για υτό το λόγο ο Αριστοτέλης
επικρίνει τους Σπαρτιάτες αποκαλώντας τους γυναικοκρατούμενους.Οι
Σπαρτιάτισσες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι .Γυμνάζονταν για να αποκτούν
υγιή παιδιά, έτρεχαν έριχνα δίσκο και ακόντιο, εμφανίζονταν στο
γυμναστήριο και στις δημόσιες τελετές και πομπές γυμνές., χωρίς να έχει
κάτι το αισχρό η γύμνωση.Είχαν επικοινωνία οι γυναίκες μεταξύ τους.Η
νομική θέση της Σπαρτιάτισσας ήταν διαφορετική.Κατά τον Αριστοτέλη τα
δύο πέμπτα της συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες διότι αυτό
υποδηλώνει ότι στο θέμα της έγγειας ιδιοκτησίας η γυναίκα είχε
δικαιπρακτική ικανότητα.Και βέβαια αφού είχε τη δυνατότητα να κατέχει
γή, δημιουργούνται εύλογα ερωτηματικά αν η Σπαρτιάτισσα απολάμβανε μια
ευρύτερης μορφής δικαιπρακτική ικανότητα από ότι η γυναίκα στις άλες
πόλεις.

Δραστηριότητα 20α και β (σελ. 70)

ΑΠΑΝΤΗΣΗ δραστηρ.

Η νομική θέση , τα ήθη και η αγωγή, η μεγαλύτερη ελευθερία, η

στρατιωτική οργάνωση της κοινωνίας, στην άποψη για την ευγονία.

22) Τι ήταν η πολεμική φάλαγγα, ποιες θεμελιώδεις αλλαγές επήλθαν με την

καθιέρωσή της, πότε καθιερώθηκε; Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με

35
 36

την ιδιότητα του οπλίτη: ποια είναι η σημασία της για την αρχαία ελληνική
πόλη (τα μεσαία στρώματα που υπηρετούν ως οπλίτες εμπλέκονται στη
διαδικασία λήψης αποφάσεων και στη διαχείριση της εξουσίας, περιορίζεται
η εξουσία ευγενών και αριστοκρατών, συμβάλλει στην ανάπτυξη της ιδέας
της ισότητας) Πότε εξασθενίζει η σχέση πολίτη-οπλίτη στις ελληνικές
πόλεις γενικότερα; [σελ. 71-74]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Α) ΄Ηταν μια πολεμική τεχνική που καθιερώθηκε στα μέσα του 7ου αι.όπου οι
μονομαχίες παραχώρησαν τη θέση τους στην παράταξη κατά στοίχους.Οι
πολεμιστές μάχονταν σε συμπαγή μάζα ο ένας δίπλα στον άλλο
αλληλοπροστατευόμενοι, κρατώντας στο αριστερό τους χέρι την ασπίδα και
στο δεξί τους το δόρυ.Κανείς από τους οπλίτες της φάλαγγας δεν ήταν
αναντικατάστατος ενώ όλοι ήταν ίσοι, όχι μόνο στη μάχη αλλά και στη
μοιρασιά των λαφύρων και της κατακτώμενης γής.Η νέα πολεμική τεχνική
απαιτούσε περισσότερους πολεμιστές.Αυτό έδωσε τη δυνατότητα στους
πολίτες των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων οι οποίοι είχαν οπλιτική
ικανότητα να προσφέρουν στρατιωτική υπηρεσία στην πόλη.Αυτή ακριβώς
την περίοδο συνδέεται η ιδιότητα του πολίτημε την ιδιότητα του οπλίτη
Σύμφωνα με Αριστ.ΘουκΥδ.Ξενοφ.η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει
μόνο σε εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη τους.Οι
πολίτες από 20 -60 χρομών ήταν υπόχρεοι θητείας, πάντα στη διάθεση της
πόλης. Β) Η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με την ιδιότητα του οπλίτη
απέβη καταλυτική για το μέλλον της αρχαίας πόλης διότι είχε προφανείς
πολιτικές προεκτάσεις στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και κατ΄επέκταση
στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας.Εμπλέκονται πλέον και τα μεσαία
στρώματα στη διαδικασία λήψης αοφάσεων που υπηρετούσαν ως
οπλίτες.Περιορίστηκε μερικώς η εξουσία των ευγενών και των
αριστοκρατών και η λήψη αποφάσεων .Σύμφωνα με ερευνητές η σύνδεση
των δύο ιδιοτήτων του πολίτη συνέβαλε γενικότερα στην ανάπτυξη της
ιδέας της ισότητας στις ελληνικές πόλεις διότι η ισότητα στον στρατιωτικό
τομέα κατέστησε δυνατό το πέρασμα στη διανομή και της πολιτικής
εξουσίας. Η αντιστοιχία των δύο αυτών ιδιοτήτων διατηρήθηκε στις

36
 37

περισσότερες πόλεις περίπου δυόμιση αιώνες(αρχές 7ου-μέσα 4ου Γ) Από τα

τέλη του 5ου αι.η σχέση πολίτη-οπλίτη άρχισε να εξασθενεί.Αε πολλές
πόλεις επικρατούσε απροθυμία για στράτευση η οποία τον 4ο αι.εξελίχθηκε
σε δυσφορί.Οι πόλεις μίσθωναν πλέον επαγγελματίες στρατιώτες για τις
ανάγκες τους.Κατά τον Πελοπονησ.πόλεμο οι εχθρικές προς την Αθήνα
πόλεις χρησιμοποίησαν μισθοφορικά στρατεύματα.Η αφοσίωση και η πίστη
στην ιδέα της πόλης είχαν υποχωρήσει αισθητά , οι συνεχείς εκστρατίες
είχαν κουράσει τους πολίτες κλπ κλπ. Το έδαφος για την εμφάνιση λκαι
επικράτηση της νέας δύναμης με νέα ιδανικά, της Μακεδονίας είχε
προετοιμαστεί.

Δραστηριότητα 21 [σελ. 73]

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Η επικράτηση της άποψης ότι η ιδιότητα του πολίτη έπρεπε να ανήκει μόνο
σε εκείνους που μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη.Η συμμετοχή του
κατόχου της στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας.Η διαχείριση της
εξουσίας μόνο από το σώμα των ελεύθερων πολιτών.Η ανάπτυξη της ιδέας
της ισότητας στην πολιτική ζωή(στη στρατιωτική ζωή η ισότητα ήταν
δεδομένη)

23) Με ποια μέτρα αλλά και εξαιτίας ποιων γεγονότων συντελείται η

αποσύνδεση της ιδιότητας του οπλίτη από την ιδιότητα του πολίτη στην
Αθήνα;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

] Οι ανακατατάξεις που εισήγαγε ο Κλεισθένης στο σώμα των πολιτών το

509 ειχαν καθοριστική επίδραση στα στρατιωτικά πράγματα της Αθήνας,
διότι αυτός πρώτος αποσύνδεσε την ιδιότητα του οπλίτη από την ιδιότητα
του πολίτη. Με τα μέτρα του Κλεισθένη όχι μόνο τα κατώτερα και ανώτερα
στρώματα υπηρετούν ως οπλίτες αλλά και οι θήτες που ανήκουν στη

37
 38

φτωχότερη τάξη υπηρετούν ως ναύτες-κωπηλάτες, στο στόλο) αφού η

Αθήνα είχε εξελιχθεί σε ισχυρή ναυτική δύναμη.

Για ποιους λόγους η ιδιότητα του πολίτη και η ιδιότητα του οπλίτη ήταν
απόλυτα ταυτισμένες στη Σπάρτη ως τις τελευταίες δεκαετίες του 5. αι. π.
Χ.; [

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Στη Σπάρτη υπήρχε απαγόρευση άσκησης άλλου επιτηδεύματος ή

επαγγέλματος εκτός από αυτό του στρατιώτη, από τους πολίτες-οπλίτες.

Η κλασική Σπάρτη ήταν μια στρατοκρατικά οργανωμένη πόλη, στην οποία η

ταύτιση του στρατού και της πολιτικής κοινότητας ήταν απόλυτη.Η
οπλιτική ιδιότητα υπερίσχυε της πολιτικής. Διότι η αγωγή που λάμβαναν οι
Σπαρτιάτες αποσκοπούσε στο να γίνουν πρώτα ικανοί στρατιώτες και
ύστερα υπάκουοι πολίτες.Η απαλλαγή από κάθε επαγγελματική ασχολία και
η κοινή, υποχρεωτική ανατροφή (αγωγή)αποτέλεσαν τα συνεκτικά στοιχεία
του σπαρτιατικού οικοδομήματος της κλασικής περιόδου, επάνω στα οποία
στηρίχτηκε η επιτυχία του.Κύριο στοιχείο της στρατιωτικής οργανωμένης
ζωής ήταν η ισότητα.΄Ολοι οι Σπαρτιάτες ήταν από στρατιωτικής πλευράς
ίσοι (όμοιοι) . Ως όμοιοι μοιράζονταν έναν κοινό, τυποποιημένο, υποχρεωτικό
τρόπο ανατροφής , ένα μόνο επάγγελμα, εκείνο του οπλίτη-στρατιώτη.

Δραστηριότητα 22 α και β [σελ. 77]

Η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή για τους πολίτες των δύο πόλεων
κλπ κλπ

24) Σε τι διέφεραν οι πηγές δημόσιων εσόδων της Αθήνας από αυτές των
άλλων πόλεων;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Από τα μέσα του 6ου αι. τα έσοδα των ελληνικών πόλεων προ΄ρχονταν κατά
κανόνα από την εκμετάλλευση της "κρατικής"ιδιοκτησίας (ενοικίαση γής και

38
 39

ακινήτων, ορυχεία κλπ) και από φόρους που επιβάλλονταν στην ακίνητη
περιουσία ή στο εισόδημα των ευπορότερων πολιτών.Οι δεύτεροι
επιβάλλονταν μόνο όταν η πόλη χρειάζονταν σημαντικά ποσά χρηματων ,
όπως σε πολεμικές περιόδους .Στην Αθήνα οι πηγές των δημόσιων εσόδων
ήταν περισσότερες.Εκτός από τα έσοδα που προέρχονταν από την
εκμετάλλευση της κρατικής ιδιοκτησίας(ενοικίαση γής και ακινήτων σε
στήμονες πολίτες και σε μετοίκους, εκμετάλλευση των ορυχείων αργύρου
του Λαυρίου)σημαντική πηγή εσόδων αποτέλεσαν καθόλη την διάρκεια του
5ου αι., οι εισφορές των πόλεων της Αθηναικής συμμαχίας. Οι εισφορές
αυτές άρχισαν να καταβάλλονται από τις συμμαχικές πόλεις αμέσως μετά
τους Μηδικούς πολέμους, αρχικά οικειοθελώς, για αποκατάσταση των
ζημιών του πολέμου

Τι ήταν οι «εισφορές» (ετήσιος φόρος που πλήρωναν οι σύμμαχοι): το

συνολικό ποσό των εισφορών λίγο πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο ήταν
600 τάλαντα. Οι λειτουργίες. Η τριηραχία (κόστος: 3 έως 6 χιλιάδες
δραχμές)-συντριηραρχία η αντίδοσις. Η εισφορά, τι ήταν, ποιούς επιβάρυνε,
πότε εγκαινιάσθηκε και πότε αναδιοργανώθηκε ως θεσμός. [σελ. 78-81]

25) Πώς πραγματοποιείται η ιδέα της ταύτισης πόλης και πολίτη στην Αθήνα και στη Σπάρτη,
πώς εκφραζόταν η συμμετοχή των πολιτών, ποιος ανοίγει το δρόμο για την άμεση (συμμετοχική)
δημοκρατία, με ποια μέτρα και πότε η συμμετοχή των πολιτών φθάνει στο αποκορύφωμά της
(επί Περικλή οι ζευγίτες αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του άρχοντα-457 π.Χ., καθιερώνεται ο
βουλευτικός και ηλιαστικός μισθός). [σελ. 82-83] Ποιες είναι οι θέσεις του Μαρξ για την
αθηναϊκή δημοκρατία και ποια είναι τα σύγχρονα αντεπιχειρήματα; [σελ. 85] Πίνακα 1 και
Δραστηριότητα 24 [σελ. 84]

26) Πολιτειακά όργανα και δημόσια αξιώματα της Αθήνας (σύσταση,

λειτουργία, αρμοδιότητες, ρόλος): η εκκλησία του δήμου, η Βουλή των 500,
ο Άρειος Πάγος, η Ηλιαία, οι εννέα άρχοντες (επώνυμος άρχων, βασιλέας,
πολέμαρχος, έξι θεσμοθέτες+γραμματέας των θεσμοθετών) και άλλα
αξιώματα πολιτικά ή στρατιωτικά όπου εκλέγονταν δέκα για κάθε αξίωμα,
π.χ. δέκα επόπτες εμπορίου, δέκα αστυνόμοι, δέκα στρατηγοί, δέκα
ταξίαρχοι, δέκα ίππαρχοι κ.λπ. ( Πνύκα=λόφος στα νοτιοδυτικά της

39
 40

Ακρόπολης, ο τόπος συνεδριάσεων εκκλησίας του Δήμου, εκκλησιαστικός

μισθός, ψηφίσματα, χειροτονία, προβουλεύματα, γραφή παρανόμων,
Βουλευτήριο-κτήριο συνεδριάσεων της Βουλής στη δυτική πλευρά της
Αγοράς, βουλευτικός μισθός, πρυτανεία, πρυτάνεις, επιστάτης των
πρυτάνεων, Θόλος=κτήριο δίπλα στο Βουλευτήριο όπου διανυκτέρευαν οι
πρυτάνεις και ο επιστάτης, ηλιαστές, ηλιαστικός μισθός, δοκιμασία) [σελ.
86-92, πρβ. σελ. 151-159, για Άρειο Πάγο, βλ. σελ. 131 και 158, για
πολέμαρχο σε δικαστήριο του Παλλάδιου, βλ. σελ. 145, για τον γραμματέα
των θεσμοθετών, βλ. σελ. 156, για ψηφοφορία αποφάσεων με
χειροτονία=ανάταση του χεριού, βλ. σελ. 87 και 152, αντίθετα για μυστική
ψηφοφορία, βλ. σελ. 152, για εκλογή αξιωμάτων με χειροτονία, βλ. σελ. 91,
92 και 157 (στρατιωτικές αρχές και αυτοί που διαχειρίζονταν δημόσια
χρήματα) για προβουλεύματα, βλ. σελ. 87 και 152, για αξιώματα που
εκλέγονται δέκα, βλ. σελ. 92 και 157 και για δημοψήφισμα για τη διεξαγωγή
οστρακοφορίας, βλ. σελ. 144]

Δραστηριότητες 25 [σελ. 87] Δραστηριότητα 26 [σελ.90] και Δραστηριότητα 27 [σελ. 92]

27) Πολιτειακά όργανα και αρχές της Σπάρτης (προέλευση, σύσταση, λειτουργία και
αρμοδιότητες):οι δύο βασιλείς, η Γερουσία, οι πέντε έφοροι, η Απέλλα, η λεγόμενη Μικρή
Εκκλησία (=οι δύο βασιλείς, η Γερουσία και οι έφοροι), η Μεγάλη Ρήτρα, οι γέροντες.
Έγκριση/αποδοκιμασία αποφάσεων ή εκλογή δια βοής (στην Απέλλα), προβουλεύματα
(Γερουσία) [σελ. 93-100, πρβ. σελ. 175-177.

Πίνακας 2 [σελ. 95] και Δραστηριότητα 30 [σελ. 100]

Κεφάλαιο 2

28) Πολιτειακά όργανα, πολιτική διαίρεση της κοινωνίας (ιππείς, ζευγίτες, θήτες) και κοινωνικές
τάξεις (ευπατρίδες, δημιουργοί, γεώμοροι) στην Αθήνα του 7. αι. π.Χ.· ποιοι κατέφευγαν στο
δανείζειν επί σώμασι και ποιοι ήταν οι εκτήμοροι (σελ. 131-132, πρβ. σελ. 122-123 για τις

40
 41

επιπτώσεις στους αγρότες από τη χρήση του νομίσματος και για τη γενικότερη αγροτική κρίση
στα τέλη του 7. αι. π.Χ., η οποία συνδέεται με την ιδιοκτησία της γης και την κατάργηση των
χρεών που οδηγούσαν στην υποδούλωση των αγροτών)

Κείμενο 7 γ και δ [σελ. 216-217]

29) Σε ποια σημεία τροποποιείται το πολίτευμα των Αθηνών (πολιτικό δικαίωμα τοις όπλα
παρεχομένοις, διαχωρισμός φόνου εκ προμελέτης από ακούσιο, απαγόρευση
αυτοδικίας/ανθρωποκτονίας για εκδίκηση) από τη νομοθεσία του Δράκοντος (τέλος 7. αι. π.Χ),
ποια είναι η σημασία της (σελ. 132-133)

Κείμενο 7 δ [σελ. 217]

30) Τα αιτήματα που επικρατούν στην Αθήνα στα τέλη του 7. αι. π.Χ. Οι κοινωνικές
μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος–άρχων το 594 π.Χ. (η κατάργηση του δανείζειν επί σώμασι και των
χρεών προς το δημόσιο και τους ιδιώτες-σεισάχθεια, και η απαγόρευση της εξαγωγής σιτηρών)·
οι ρυθμίσεις με επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση των πολιτών που
αποδίδονται στον Σόλωνα (διαίρεση των πολιτών ανάλογα με το ετήσιο αγροτικό/φορολογητέο
εισόδημα, εκλογή των αρχόντων από την εκκλησία του Δήμου στην οποία συμμετείχαν οι
Αθηναίοι άνω είκοσι ετών, παραχώρηση δικών για φόνο, εμπρησμό και απόπειρα κατάλυσης του
πολιτεύματος στον Άρειο Πάγο, η Βουλή των 400 (προβούλευση), το δικαστήριο της Ηλιαίας
(ταυτίζεται με εκκλησία του Δήμου) που συνερχόταν σε σώμα με δικαστική εξουσία [σελ. 133-
136, για το τι είναι ο μέδιμνος και ο μετρητής ή αμφορέας, βλ. σελ. 74, υποσημείωση] Κείμενο 8
[σελ. 217] Δραστηριότητα 24 [σελ. 212] Αποτελέσματα: α. των σημαντικών κοινωνικών
μεταρρυθμίσεων του Σόλωνος, και β. των ρυθμίσεων που του αποδίδονται [σελ.136-138). Η
επίλυση της αγροτικής κρίσης με οικονομικά μέτρα προστατευτισμού του Πεισιστράτου (546-
527 π.Χ.) [σελ. 139, τέταρτη παράγραφος, πρβ. σελ. 140, τέταρτη παράγραφος] Κείμενο 9 γ [σελ.
218]

31) Ο στόχος των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η προέλευση
των νεοπολιτών· η σημασία των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη (αναδιοργανώνει τον «πολιτικό
χώρο» σύμφωνα με τον «γεωγραφικό χώρο»)· σε τι συγκεκριμένα αποσκοπούσε ο Κλεισθένης με
την ενσωμάτωση των δήμων στις φυλές και με τη δημιουργία των νέων φυλών [σελ. 140-143]
Μέτρα για την προστασία της αθηναϊκής δημοκρατίας [σελ. 143-146]: οστρακισμός (παλαιότερη
εφαρμογή το 487), όρκος βουλευτών, εκλογή των αρχόντων (από το 487 π.Χ.) με κλήρωση

41
 42

μεταξύ 10 κληρωτών ανά φυλή, και όχι προκρίτων, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται τώρα και
οι ιππείς· παρακμή του θεσμού των αρχόντων (ο πολέμαρχος διατηρεί θρησκευτικές+δικαστικές
αρμοδιότητες, προεδρεύει στο δικαστήριο του Παλλάδιου για τους ξένους) αύξηση της
δικαιοδοσίας των 10 στρατηγών. Πώς κατανοείται η πληροφορία του Αριστοτέλη ότι κάθε φυλή
έδινε έναν από τους 9 άρχοντες αφού οι φυλές ήταν 10; (πιθανόν η τελευταία φυλή έδινε τον
Γραμματέα των Θεσμοθετών) Η γραφή παρανόμων

Δραστηριότητα 12 [σελ. 143] Κείμενο 10 [σελ. 219], Δραστηριότητα 13 [σελ. 143] Κείμενο
11 [σελ. 219] Κείμενο 14 [σελ. 220-221]

32) Θεσμικά μέτρα του Περικλή με πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις (σελ. 147): η
μισθοφορά, ποια ήταν η σημασία του θεσμού; οι κληρουχίες.

Δραστηριότητα 15 (σελ. 148) Κείμενο 13 (σελ. 220) Κείμενο 15 [σελ. 221-222]

33) Οι απόπειρες για κατάργηση της μισθοφοράς και μείωση του σώματος των πολιτών από τα
ολιγαρχικά καθεστώτα των 400 (411 π.Χ) και των Τριάκοντα Τυράννων (405-404 π.Χ.)· ο
θεωρικός μισθός (από το τέλος 5ου αι. π.Χ. και ο εκκλησιαστικός μισθός (4ος αι. π. Χ.), οι δίκες
συκοφαντών εναντίον πλουσίων και η παραπομπή τους για συκοφαντία [σελ. 149-150]

34) Οι αρχές της ισονομίας, ισοτιμίας και ισηγορίας στις οποίες στηριζόταν η πολιτική ισότητα
των Αθηναίων. [σελ. 151] Οι εξουσίες και ο ρόλος της Εκκλησίας του δήμου (εκλέγει τους
άρχοντες, δικάζει θέματα που αφορούν την ασφάλεια του κράτους- κατηγορία και διαδικασία της
εισαγγελίας, διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική, δημοσιεύει ψηφίσματα που έχουν ισχύ νόμου)
[153-154] Η Βουλή των 500 κατά τον 5. αι. π.Χ. (κλήρωση βουλευτών, δημόσιες συνεδριάσεις,
προεδρίες πρυτάνεων, καθημερινή κλήρωση του επιστάτη)· οι αρμοδιότητες της Βουλής
(βουλευτικό σώμα και εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Εκκλησίας, δικαστικό σώμα-
αρμοδιότητες που είχε κληρονομήσει από Άρειο Πάγο). [154-155] Άρχοντες που κληρώνονταν
και άρχοντες που ψηφίζονταν με χειροτονία. [156-157] Δικαστήρια, δίκες και γραφές (διαδικασία,
σύνθεση δικαστηρίου, δικαστικός μισθός) Ηλιαία (σύνθεση, όρκος ηλιαστών) [σελ. 158-159]

Δραστηριότητα 21 (σελ. 159) Κείμενο 20 (σελ..224)

Δραστηριότητα 25 (σελ. 168)

42
 43

35) Οι λατρείες, τα ιερά και οι εορτές της πολιούχου Αθηνάς, του Διονύσου και της Δήμητρας
στην Αθήνα, οι φιλόσοφοι που έπεσαν θύματα της γραφής ασεβείας, η ανοχή προς τις θεότητες
των ξένων κατοίκων της Αθήνας (η θρακική Βενδίδα, η κύπρια Αφροδίτη και η αιγυπτία Ίσιδα)
[σελ. 166-168, πρβ. σελ. 139 για τον Πεισίστρατο και την εορτή των Παναθηναίων/την αγροτική
λατρεία του Διονύσου Ελευθερέως ]

36) Η δημιουργία της πόλης της Σπάρτης [σελ. 172-173]

Δραστηριότητα 27 (σελ. 173) Κείμενο 25 [σελ. 227]

37) Η μεταβολή της Σπάρτης από κοινωνία των αρίστων σε κοινωνία οπλιτών και ο χωρισμός
του πληθυσμού σε ομοίους, περιοίκους και είλωτες μετά τον 2ο Μεσσηνιακό πόλεμο (640-620
π.Χ.) [σελ. 173-175]

38) Ποια είναι η έννοια της ρήτρας, τι είναι η Μεγάλη Ρήτρα (το περιεχόμενό της γνωστό από
τον βίο του Λυκούργου του Πλουτάρχου) ποια είναι τα κύρια όργανα του σπαρτιατικού
πολιτεύματος και σε ποιες από τις αρμοδιότητές τους αναφέρεται: Ποιο αντιλαϊκό μέτρο
περιορίζεται με την εμφάνιση των εφόρων [σελ. 175-177, Δραστηριότητα 29 [σελ. 177]

39) Η θεωρητική ισότητα των ομοίων (=πολιτών με πλήρη πολιτικά δικαιώματα) και οι
αντιφάσεις των πηγών (Πλάτων, Πλούταρχος, Πολύβιος) σχετικά με την ισότητα των κλήρων.
Κατά πόσον ενδιέφερε τους ομοίους η απόκτηση πλούτου ή η ενασχόληση με βαναυσικές
δραστηριότητες, τι ενδείξεις έχουμε από πότε χρονολογούνται; Πότε οι Σπαρτιάτες έκοψαν
νόμισμα που αντικατέστησε τους οβελούς; [σελ. 177-179, πρβ σελ. 247-248 για οβελούς]

Δραστηριότητα 30 [σελ. 179] Κείμενο 27 [σελ. 227]

40) Οι προϋποθέσεις που έπρεπε κανείς να πληροί για να είναι όμοιος, πότε θεσπίζονται τα
κριτήρια που σχετίζονται με την αγωγή (και τα συσσίτια) και γιατί· η σπαρτιατική αγωγή: πώς
υλοποιείται, σε τι αποσκοπεί, πόσο διαρκεί ως θεσμός· τα συσσίτια και η μεταβολή τους από
θεσμό που σφυρηλατούσε πνεύμα ισότητας και αλληλεγγύης σε κριτήριο διάκρισης [σελ. 179-
183)

Κείμενο 28α-γ [σελ. 227-228], Κείμενο 30 α-β, στ [σελ. 229-230]

43
 44

41) Οι αντιφατικές παραδόσεις του 4ου αι. π.Χ. (Ισοκράτης, Έφορος) για την καταγωγή και τη
θέση των περιοίκων. Η δημιουργία και το καθεστώς των περιοικίδων πόλεων (αυτόνομες
κοινότητες γύρω από την πόλη της Σπάρτης, με τοπική οικονομία και τοπικό δίκαιο), η σχέση
των περιοίκων με τους Σπαρτιάτες, τι υποδηλώνει ο όρος Λακεδαιμόνιοι (ισότιμα μέλη στις
πολεμικές επιχειρήσεις) οι δραστηριότητές τους [σελ. 185-186]

Κείμενο 30β [σελ. 229]

42) Προέλευση του ονόματος είλωτας(=υποδουλωμένος) και του θεσμού της ειλωτείας,
καταγωγή των ειλώτων (είλωτες Λακωνίας, «αρχαίοι» και είλωτες Μεσσηνίας, «Μεσσηνιακοί»).
Αντιστοιχία του κοινωνικού καθεστώτος των ειλώτων και των εκτημόρων. Πώς έκριναν οι
αρχαίοι Έλληνες τη σχέση ειλώτων και ομοίων, η μαρτυρία του Αριστοτέλη ότι κάθε χρόνο οι
έφοροι κήρυσσαν πόλεμο στους είλωτες [σελ. 186-188] Δραστηριότητα 33 [σελ. 189] Κείμενο 29
[σελ. 228-229]

43) Ποιά είναι τα αίτια και οι συνέπειες της ολιγανθρωπίας, αισθητής από το 464 π.Χ. (σεισμός
στη Λακωνική); Οι νέες κοινωνικές τάξεις και ο τρόπος που δημιουργήθηκαν. Τι δηλώνει ο όρος
νεοδαμώδεις, τι πληροφορίες έχουμε γι’ αυτούς. Ο νόμος του Επιταδέα και οι συνέπειές του.
Πώς διακαιολογείται από τις πληροφορίες των πηγών ο πλουτοκρατικός/αριστοκρατικός
χαρακτήρας της σπαρτιατικής κοινωνίας του 4ου αι.; (σελ. 191-193, 195-197)

Δραστηριότητα 30 [σελ. 179] Κείμενο 30γ, δ, στ [σελ. 229]

44) Η Απέλλα, η βασιλεία, οι έφοροι: σύσταση, λειτουργία, αρμοδιότητες, σύγχρονα

ερωτήματα. Τα προνόμια και οι εξουσίες των βασιλέων σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέμου·
εκλογή γερόντων και εξουσίες γερουσίας, εξουσίες εφόρων, ο διαφορετικός χαρακτήρας του
θεσμού της βασιλείας και του θεσμού των εφόρων [σελ. 197-204] Οι 4 πύθιοι, οι αρμοστές και η
αρχή του ναυάρχου [σελ. 205]

45) Η απουσία της λατρείας του Διονύσου και η έμφαση της λατρείας του Απόλλωνος και της
Άρτεμης στη Σπάρτη [σελ. 208].

Κεφάλαιο 4

44
 45

46) Τι είναι ο οίκος (α. η πατριαρχική οικογένεια, β. ο χώρος όπου συγκεντρώνεται καθημερινά
η οικογένεια μέσα στο σπίτι, ένα δωμάτιο που βλέπει στην αυλή, γ. η κατοικία γενικότερα, δ. το
νοικοκυριό)· τα παλαιότερα γνωστά γαμήλια έθιμα (ομηρικά)· νομοθέτες που έπαιξαν
καθοριστικό ρόλο σε θέματα γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη, ο Κώδικας της Γόρτυνας [σελ.
280-281, πρβ. σελ. 285 για τον Κώδικα της Γόρτυνας και σελ. 286, 311 την έννοια του οίκου]

47) Ποια ήταν η κοινωνικά αποδεκτή ηλικία γάμου στην Αθήνα και στη Σπάρτη; Πώς ορίζεται
στις αρχαίες πηγές η ιδεώδης ηλικία γάμου της γυναίκας και του άνδρα; Σε τι οφείλονται οι
διαφορετικές απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων; [σελ. 282-284]

Δραστηριότητα 1 (σελ. 283)

48) Ποιες ήταν οι επίκληροι, οι πατρωιώκοι και οι πατρούχοι; η ηλικία γάμου των ορφανών
κοριτσιών, κληρονόμων του πατέρα και ο τρόπος με τον οποίο κληρονομούσαν (έμμεσα) τον
κλήρο του πατέρα στην Αθήνα, στη Σπάρτη, στην Κρήτη. Αιτιολογείστε τη θεσμικά
κατοχυρωμένη ηλικία γάμου στις περιπτώσεις αυτές [σελ. 285]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ. 287]

49) (σελ. 288-290): Ο τρόπος και ο στόχος του αρχαϊκού γάμου στον οποίο η νύφη δίδεται ως
έπαθλο στον γαμπρό, η ονομασία του αντίστοιχου ινδικού έθιμου (τρία παραδείγματα, δύο
ελληνικά και ένα ινδικό)· πότε γίνεται επιλογή γαμπρού από την ίδια τη νύφη, χωρίς τη
μεσολάβηση αγώνα;

Δραστηριότητα 4 [σελ. 290]

50) Τι ήταν η προίκα, ποιος τη διαχειριζόταν και την καρπωνόταν, σε ποιον κατέληγε όταν
χώριζε το ανδρόγυνο ή πέθαινε η σύζυγος, η προικοδότηση των χηρών και των φτωχών
επικλήρων. Η εκ των προτέρων κληρονομιά ως προίκα, η αρχή της ενδογαμίας και ο βαθμός
συγγένειας στο γάμο μεταξύ συγγενών στην Αθήνα και στη Σπάρτη; [σελ. 292-293]

51) Οι διαδικασίες για τη σύναψη και ολοκλήρωση γάμου στην Αθήνα. Η εγγύη και η
επιδικασία, η αρχαιότερη μαρτυρία. Η έκδοση, οι διαδικασίες, τελετουργίες και τα έθιμα που τη
συνοδεύουν: ο μήνας γάμου, η αποδοχή της νύφης από τη φρατρία (=η ευρύτερη ανδρική

45
 46

συγγενική ομάδα στην οποία ανήκε η οικογένεια του γαμπρού ), η σημασία της. Η θυσία με την
οποία άρχιζε ο γάμος ως ιεροτελεστία, το προγαμιαίο λουτρό της νύφης και του γαμπρού, η
μεταφορά του νερού η Εννεάκρουνος, οι δύο σημασίες της λέξης λουτροφόρος (το αγγείο, η
κοπέλα που το μετέφερε) η φιάλη, το γαμήλιο γεύμα. Η μεταφορά της νύφης, ο παράνυμφος ή
πάροχος, οι πυξίδες. Τι είναι και πώς πραγματοποιείται το συνοικείν: τα καταχύσματα, ο παις
αμφιθαλής η αποκάλυψη του προσώπου της νύφης στον γαμπρό, το επιθαλάμιο, οι δύο σημασίες
της λέξης επαύλια [σελ. 295-301] Δραστηριότητα 7 [σελ. 301]

52) Ο σπαρτιατικός γάμος (302-303 και σελ. 319) Περιγραφή του σπαρτιατικού γάμου με
(συμβολική) αρπαγή της νύφης, το βασικό γνώρισμα που τον διακρίνει από τον αντίστοιχο
μυθικό γάμο [είναι κρυφός], η τελετουργία τραβεστισμού της νύφης και οι ερμηνείες της· ένα
ιστορικό παράδειγμα γάμου με πραγματική αρπαγή της νύφης· τι γνωρίζετε για το έθιμο της
πολυανδρίας στη Σπάρτη και στο ινδικό έπος Μαχαμπαράτα;

Δραστηριότητα 8 [σελ. 303] Κείμενα 6 και 7 [σελ 324]

Δραστηριότητα 9 [σελ. 304] Κείμενα 7 και 8 [σελ. 324- 325]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 2 [σελ. 304].

53) Πού διεξαγόταν ο τοκετός και ποιες ήταν οι εθιμοτυπικές και τελετουργικές διαδικασίες που
τον συνόδευαν; Η ανακοίνωση του φύλλου του νεογέννητου, η παρουσίαση του βρέφους σε ναό
προστάτιδας θεότητας. Το έθιμο της έκθεσης (απόθεσης) των νεογέννητων, ένα μυθικό
παράδειγμα. Σε τι διέφερε η έκθεση από την βρεφοκτονία; Για ποιους άλλους ινδοευρωπαϊκούς
λαούς μαρτυρείται το ίδιο έθιμο, δύο μυθικά παραδείγματα [σελ. 305-309 και 319]

Δραστηριότητα 10 [σελ. 309] Κείμενα 9 και 10 [σελ. 325]

54) Ο καθαρμός του νεογέννητου, τα αμφιδρόμια και η δεκάτη, τι δηλώνουν οι λέξεις, σε τι

αποσκοπούν [σελ. 309-310]

Δρασστηριότητα 11 (σελ. 313)

55) Να περιγράψετε την εξωτερική και εσωτερική διαρρύθμιση της κατοικίας των Αθηναίων, τι
είναι και πού βρισκόταν η εστία., σχετικές τελετουργίες, παραδείγματα [σελ. 311-312]

46
 47

56) Οι τελετουργίες που συνόδευαν την αναγνώριση από τη φρατρία των αγοριών και των
κοριτσιών στην Αθήνα [σελ. 313-315]: μείον, κούρειον, γαμηλία

57) Σπαρτιατικές πρακτικές ευγονισμού που σχετίζονται με τη γέννηση και την αναγνώριση των
βρεφών, η Λέσχη, οι Αποθέτες (σελ. 314-315 και 319)

58) Η ανατροφή και διαπαιδαγώγιση του παιδιού στην Αθήνα και στη Σπάρτη, η τροφός/τιθήνη,
ο παιδαγωγός, η προς πάτωρ τροφός, η Αρτεμις Κορυθαλία και τα Τιθηνίδια [316-318]

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΜΟΣ Β: Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στον Βυζαντινό και
Μεταβυζαντινό Κόσμο

Κεφάλαιο Ι (εξαιρούνται όλοι οι αριθμημένοι πίνακες, εκτός αν δηλώνεται

διαφορετικά)

1) Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της πολιτικής κρίσης που απείλησε τη

ρωμαϊκή αυτοκρατορία επί δύο αιώνες (2. και 3. αι. μ.Χ.) μετά το θάνατο
του Μάρκου Αυρήλιου (180 μ.Χ.). Η σημαντικότερη επίπτωσή της στον
αυτοκρατορικό θεσμό. [σελ. 20-21]

2) Το σύστημα της τετραρχίας στη διακυβέρνηση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας: ο θεμελιωτής, η πρώτη τετραρχία, η αποτελεσματικότητά
της και οι επιπτώσεις της σε σχέση με τον αυτοκρατορικό θεσμό. [σελ. 21]

Δραστηριότητα 1β [σελ. 23]

3) Η αναβάθμιση του αυτοκρατορικού θεσμού στην περίοδο ανάμεσα

στον Διοκλητιανό και στον Κωνσταντίνο: οι χαρακτηρισμοί θείος και
ιερός, η adoratio (προσκύνηση), η μαρτυρία της επιγραφής από το Δυρράχιο, η
σημασία των επωνυμιών Jovius και Herculius,η έναρξη και σημασία της απεικόνισης
του αυτοκράτορα με φωτοστέφανο [σελ. 22]

Δραστηριότητα 1γ, Δραστηριότητα 2 [σελ. 23]

47
 48

4) Η επιδίωξη στην υστερορωμαϊκή εποχή αφενός για ενιαία

θρησκεία, που εγγυάται την ασφάλεια και ευημερία του κράτους, και
αφετέρου για θεϊκή κατοχύρωση της αυτοκρατορικής εξουσίας
(αυτοκρατορική λατρεία): η διαφορετική θρησκευτική πολιτική του
Διοκλητιανού από του Κωνσταντίνου (πριν και μετά τη νίκη στη Μουλβία
γέφυρα το 312 μ.Χ.· μετά την ήττα του Λικίνιου το 324 μ.Χ.), η σημασία
του διατάγματος του Γαλερίου (311 μ.Χ.), το διάταγμα του Μεδιολάνου
(313 μ.Χ.), η επιδίωξη του Κωνσταντίνου για ενότητα της Εκκλησίας [σελ.
23-26, πρβ. σελ. 209]

Δραστηριότητα 3β [26-27], πρβ. Δραστηριότητα 1 [σελ. 209-210]

5) Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325 μ.Χ.): το αντικείμενο και η

αρχική εστία της θεολογικής διαμάχης, η επέμβαση του Κωνσταντίνου
(αρχή της ανάμιξης της κοσμικής εκκλησίας στα εκκλησιαστικά πράγματα)
οι επιπτώσεις σε πολιτικό (φαινόμενο του καισαροπαπισμού) και
θρησκευτικό επίπεδο (διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος-το Σύμβολο
της Πίστεως). [σελ. 25-26, πρβ. σελ. 210]

Δραστηριότητα 3γ [σελ. 26]

6) Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης: πλεονεκτήματα (τοποθεσίας),

σκοπιμότητες (πώς προβάλλεται έναντι της γηραιάς πρωτεύουσας),
συνέπειες (σε σχέση με το κέντρο βάρους της αυτοκρατορίας). [σελ. 27-29]

Δραστηριότητα 4α [σελ. 29]

7) Η Constitutio Antoniniana (212 μ.Χ.) και η σημασία της. Τα μέτρα που

συνετέλεσαν στη συνοχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας εξαιτίας των
μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού (συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής
διοίκησης) και του Κωνσταντίνου (μονοκρατορία). Οι παράγοντες που
αναδείχθηκαν ενοποιητικοί για τη βυζαντινή αυτοκρατορία (αρχικά η
χριστιανική θρησκεία, αργότερα και η ελληνική γλώσσα) [σελ. 28-29]

Δραστηριότητα 4β [σελ. 29]

48
 49

8) Ο χαρακτήρας του βυζαντινού πολιτεύματος (απόλυτη μοναρχία),

ο ρόλος του αυτοκράτορα, οι περιορισμοί στην άσκηση της αυτοκρατορικής
εξουσίας (κυρίως ηθικοί και δεοντολογικοί-δεν υπήρχαν συνταγματικοί
περιορισμοί ή κοινοβουλευτικός έλεγχος-ωστόσο πολιτικοί παράγοντες και η
Εκκλησία επέβαλαν κατά καιρούς περιορισμούς ή επηρέασαν τις εξελίξεις).
[σελ. 29-30]

Δραστηριότητα 5 [σελ. 32]

9) Η μεταβολή στη θεώρηση της αυτοκρατορικής εξουσίας ανάμεσα σε

Διοκλητιανό και Μ. Κωνσταντίνο (αυτοκράτωρ θεός-αυτοκράτωρ εκλεκτός
του (âλέ�ω) θεού). Η μεταβολή στη ρωμαϊκή δυαρχική αντίληψη για την
πηγή της αυτοκρατορικής εξουσίας (η εκλογή του αυτοκράτορα από το
στρατό και τη σύγκλητο/το λαό της πρωτεύουσας-ως παρεμβολή του Αγίου
Πνεύματος και αποκάλυψη της θείας θέλησης). Οι αρετές που συνιστούν το
πρότυπο του βυζαντινού χριστιανού αυτοκράτορα (επίγεια εικόνα του θεού,
κυβερνήτης της ανθρωπότητας, ενεργεί κατά μίμησίν του, διέπεται από
τις ίδιες αρχές). Οι επιβιώσεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής λατρείας στο
Βυζάντιο (=η προσκύνηση του αυτοκράτορα και των αυτοκρατορικών
εικόνων): οι ερμηνείες των βυζαντινών χριστιανών συγγραφέων και των
συγχρόνων ιστορικών, η έναρξη απεικόνισης της προσκύνησης του θεού από
τον βυζαντινό αυτοκράτορα [σελ. 30-32, πρβ. σελ. 37 για προσκύνηση
πρεσβευτή και σελ. 42 για προσκύνηση αξιωματούχων]

10) Η ιδέα της οικουμένης ως οικογένειας λαών και ηγεμόνων (με

επικεφαλής τον βυζαντινό αυτοκράτορα, τον οποίο ακολουθούν με σειρά
«συγγενείας» τα «πνευματικά τέκνα» του) αλλά και της μίας και μοναδικής
νόμιμης αυτοκρατορίας (κανείς άλλος ηγεμόνας δεν έχει τον τίτλο του
«βασιλέως»=αυτοκράτορα). [σελ. 32]

11) Ονομασία και τοποθεσία των βυζαντινών ανακτορικών

συγκροτημάτων και ανακτόρων στην Κωνσταντινούπολη (Μέγα ή Ιερόν
Παλάτιον, Παλάτι του Βουκολέοντος, Παλάτι των Μαγγάνων, Παλάτι των
Βλαχερνών), χρονική περίοδος κατά την οποία χρησιμοποιήθηκαν.
Αυτοκράτορες που συνέβαλαν στην οικοδόμηση ή ανοικοδόμησή τους και
περιγραφή της ψηφιδωτής διακόσμησής τους που παραπέμπει σε
ιστορικά/θρησκευτικά γεγονότα και ιδεολογικά πρότυπα. Λειτουργία,

49
 50

περιγραφή, διακόσμηση και ερμηνεία της ονομασίας (όπου αυτή είναι

γνωστή) των εξής οικοδομημάτων ή οικοδομικών συγκροτημάτων του
Μεγάλου Παλατίου: της Χαλκής (=μνημειώδης είσοδος) της αίθουσας των
δεκαεννέα ακκουβίτων (τραπεζαρία), της Δάφνης (συγκρότημα κατοικιών),
της Χρυσοτρίκλινου αίθουσα του θρόνου-καθημερινών ακροάσεων, και
επισήμων τελετών), του Καινούργιου (πτέρυγα κατοικιών) και της
Μαγναύρας (αίθουσα επίσημων ακροάσεων και υποδοχής πρεβευτών. [σελ.
33-38, πρβ. για καθημερινές ακροάσεις σελ. 42].

Δραστηριότητα 6 [σελ. 39]

12) Η έννοια της τάξεως: θεμελιώδης αρχή της αυτοκρατορικής πολιτικής

και της παλατινής τελετουργίας (αντικατόπτριζε την αρμονία του
σύμπαντος· η αταξία, χαρακτηριστικό των βαρβάρων και των αιρετικών).
Το Έκθεσις περd βασιλείου τάξεως του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου
πηγή πληροφοριών για την παλατινή τελετουργία και εθιμοτυπία των
Μακεδόνων. [σελ. 39-40, πρβ. σελ. 32 για την ευταξία, δηλ. την αρχή της
θεϊκά καθορισμένης τάξης, χάριν της οποίας οι υπήκοοι οφείλουν να
υπακούουν στους διορισμένους από τον αυτοκράτορα άρχοντες, σελ. 98 για
την αποκατάσταση της έννομης τάξης μέσω των ποινών, σελ. 106 για την
ευταξία στις κοινωνικές σχέσεις και στην ιδιωτική ζωή των ανθρώπων, σελ
116 για την έννοια της τάξης στην οποία στηριζόταν η κοινωνία με τον
αυτοκράτορα στην κορυφή και τους υπηκόους στη βάση]

Δραστηριότητα 8 [σελ. 46]

13) α. Αναγόρευση και στέψη του αυτοκράτορα: η σταδιακή απώλεια του

στρατιωτικού χαρακτήρα/επίδραση του χριστιανισμού κατά την
πρωτοβυζαντινή εποχή και η μεταβολή της στέψης σε αυθύπαρκτη τελετή.
Η τελετουργία της στέψης στην Αγία Σοφία, πριν από τη θεία λειτουργία,
στη μέση βυζαντινή περίοδο (επί Μακεδόνων). Η υιοθέτηση του χρίσματος
στη στέψη των αυτοκρατόρων της Νίκαιας (μετά το 1204 μ.Χ. ). Η στέψη
και το χρίσμα ως αναπόσπαστο μέρος της θείας λειτουργίας στα χρόνια των
Παλαιολόγων. Η πρόκυψις (=η επίδειξη του αυτοκράτορα πάνω σε εξέδρα),

50
 51

τελετουργία μετά τη στέψη στην περίοδο των Κομνηνών και των

Παλαιολόγων. β. Η διαδικασία της καθημερινής ακρόασης του αυτοκράτορα
επί Μακεδόνων [σελ. 40-42, πρβ. σελ. 31 και σελ. 59 για προσκύνηση του
αυτοκράτορα]

Δραστηριότητα 7 [σελ. 42]

14) Οι τελετές αναχώρησης (εξιτήριον), υποδοχής (απάντησις) και

θριάμβου του βυζαντινού αυτοκράτορα (υποδοχή έξω από τα τείχη,
θριαμβευτική πομπή με κατάληξη την Αγία Σοφία και το Μέγα Παλάτιο,
αθλητικοί αγώνες και δρώμενα στον Ιππόδρομο. [σελ. 43-44]

15) Η οργάνωση στο παλάτι του λειτουργικού δρώμενου του Νιπτήρος τη

Μ. Πέμπτη [σελ. 44]

16) Η εθιμοτυπική και τελετουργική δραστηριότητα του αυτοκράτορα το

Μ. Σάββατο. [σελ. 44-45]

17) α. Η γέννηση του διαδόχου (1η ημέρα ευχή Πατριάρχη και

συγχαρητήριες επισκέψεις, 4η ημέρα ιππικοί αγώνες στον ιππόδρομο και την
επόμενη δημοσιοποίηση του ονόματος του νεογέννητου, 8η ημέρα μεταφορά
του βρέφους στην εκκλησία για ευχές του ιερέα και στην επιστροφή
εθιμοτυπική επίσκεψη των γυναικών με τον τίτλο της ζωστής πατρικίας και
άλλων. β. Η βάπτιση του διαδόχου από τον Πατριάρχη, επιστροφή με πομπή,
μοίρασμα υπατείας. [σελ. 47-48]

18) Ο βασιλικός γάμος: α. Η ανεύρεση, η άφιξη, η υποδοχή της νύφης, το

νυμφαγώγιον (επιγαμικοί δεσμοί-ο πρώτος επιγαμικός δεσμός βυζαντινού
αυτοκράτορα με ξένη νύφη· η εκλογή της νύφης τον 8. και 9. αι. μ.Χ.)· τα
σπόνζα (το βάπτισμα της ετερόθρησκης νύφης), το στεφάνωμα από τον
Πατριάρχη, η συνοδεία των νεονύμφων στο ονοπόδιον και στον παστόν, το
γαμήλιο συμπόσιο· η συνοδεία του ζεύγους στον παστόν. β. το λουτρό της
νύφης. γ. οι φιλοτιμίαι [σελ. 48-52]

51
 52

19) Η ιδιαίτερη εθιμοτυπία στην κηδεία και ταφή των βυζαντινών

αυτοκρατόρων: στολισμός του νεκρού με πολύτιμα ενδύματα και
στρατιωτικά υποδήματα από τους υπαλλήλους του βασιλικού
ιματιοφυλακίου, έκθεσις της σορού μέσα σε πολύτιμο φέρετρο πάνω σε
υψηλό ικρίωμα, μεταφορά του νεκρού από τους πρωτοσπαθάριους (επί
κεφαλής των σωματοφυλάκων) με πομπή στην είσοδο του παλατιού-ο
τελευταίος ασπασμός, έξοδος από το ανάκτορο και μεταφορά της νεκρικής
κλίνης στο ναό για τη νεκρώσιμη ακολουθία και την ταφή [σελ. 53-54]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 3 [σελ. 55]

20) Οι δύο κατηγορίες στις οποίες εντάσσονταν οι υψηλές θέσεις της

κρατικής/ στρατιωτικής διοίκησης και τα τιμητικά αξιώματα (αξίαι δια
λόγου, οφφίκια-διορισμός με προφορική διαταγή για τρία συνήθως χρόνια/
αξίαι δια βραβείου-ισόβια αλλά όχι κληρονομικά, για βαρβάτους-εξαιρείται
το αξίωμα της πατρικίας ζωστής- και για ευνούχους, εξαγοράσιμα κατά τη
μεσοβυζαντινή περίοδο). Οι στρατείαι, οι άπρατοι και οι λιτοί. Τι ήταν και
πώς απονεμόταν το βραβείο, τι ήταν και πώς πληρωνόταν η ρόγα (σε όσους
κατείχαν κρατικά +και τιμητικά αξιώματα ) [σελ. 58-62, πρβ. σελ. 47 και 51
για γυναίκες με αξίωμα πατρικίας ζωστής]

21) Η διοίκηση του παλατιού. α. Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο: οι

προϊστάμενοι (αρχικά ευνούχοι) του βασιλικού υπνοδωματίου και της
ιματιοθήκης του αυτοκράτορα και της προσωπικής του υπηρεσίας
(πραιπόζιτος του ιερού κουβουκλίου, πριμικήριος ή παρακοιμώμενος), ο
τελετάρχης της αυλής (μάγιστρος οφφικίων, σελ. 72). β. κατά τη
μεσοβυζαντινή περίοδο: ο παρακοιμώμενος αναβαθμίζεται σε προϊστάμενο
του βασιλικού κοιτώνα-κοιμάται δίπλα σε αυτόν κατά τη νύχτα· τελετάρχης
της αυλής είναι ο επί της καταστάσεως· διαχειριστής της προσωπικής
περιουσίας και ιματιοθήκης του αυτοκράτορα γίνεται ο πρωτοβεστιάριος· οι
επικεφαλής των γευμάτων και του οίνου (ο επί της τραπέζης του
δεσπότου/της αυγούστης και ο πιγκέρνης του δεσπότου/της αυγούστης), ο
επί κεφαλής της ασφάλειας, συντήρησης καθαριότητας του ανακτόρου και
φύλαξης πολύτιμων σκευών (ο παπίας του Μεγάλου Παλατίου- στην

52
 53

υπηρεσία του είναι οι διαιτάριοι ή εβδομάριοι, οι λούσται, οι

κανδηλανάπται, οι καμηνάδαι και οι ωρολόγοι)· οι προϊστάμενοι των
υπηρεσιών για τη φρούρηση του παλατιού και την προστασία του
αυτοκράτορα (δομέστικος των σχολών, δρουγγάριος της βίγλης)· ο
επικεφαλής της ανακτορικής φρουράς (εταιρειάρχης), ο επικεφαλής των
σωματοφυλάκων και αγγελιαφόρων του αυτοκράτορα (πρωτοσπαθάριος)
[σελ. 63-64, πρβ. σελ. 54 για πρωτοσπαθάριους]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 5 [σελ. 66]

22) Η διοίκηση της Κωνσταντινούπολης [σελ. 70-72, πρβ. σελ. 94 για τη

δικαστική αρμοδιότητα του επάρχου της πόλεως στην πρωτεύουσα και στην
περιοχή της]

Δραστηριότητα 12 [σελ. 71]

23) Η διοικητική κρατική μηχανή: α. κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο:

το ιερόν κονσιστώριον (οι κόμητες, το σιλέντιον), ο μάγιστρος των
οφφικίων (με προσωπικό τους μαγιστριάνους) ο κόμης των θείων θησαυρών
(επί κεφαλής των δημόσιων οικονομικών) και ο κόμης της ιδικής περιουσίας
(επικεφαλής υπηρεσίας για τα κτήματα του στέμματος)/ αργότερα είναι ο
κόμης ιδικής κτήσεως β. κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (διάσπαση των πιο
πάνω υπηρεσιών σε μικρότερες με έντονο δημοσιονομικό χαρακτήρα): τα
λογοθέσια και οι λογοθέται (γενικού, στρατιωτικού, του δρόμου και των
αγελών, βλ. αρμοδιότητές τους στον πίν. 4, αριστερή στήλη) επί κεφαλής
του ταμείου του κράτους και ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών ο
βασιλικός σακελλάριος (βλ. πίν 4, αριστερή στήλη). [σελ. 72-77)

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 7 [σελ. 78]

24) Η επαρχιακή διοίκηση κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή (χωρισμός

της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία): υπαρχίες (έπαρχοι του
πραιτωρίου), διοικήσεις (βικάριοι/κόμης επί κεφαλής της Ανατολής),
επαρχίες (κριτές, υπατικοί, αυτοκρατορικοί επίτροποι, φρούραρχοι,
κυβερνήτες). Επί Ιουστινιανού κατάργηση βικάριου, εγκαινίαση

53
 54

συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε ένα πρόσωπο:

έξαρχος Ιταλίας και έξαρχος Αφρικής. Μεσοβυζαντινή περίοδος:
αναδιοργάνωση (βαθμιαία στρατιωτικοποίηση, συγκέντρωση στρατιωτικής
και πολιτικής εξουσίας) της επαρχιακής διοίκησης, εμφάνιση θεμάτων με
επικεφαλής στρατηγούς. Στρατιωτικές υποδιαιρέσεις του θέματος (τούρμα,
δρούγγος, βάνδον) στις οποίες εντάσσεται ο στρατός (ντόπιοι χωρικοί). Επί
Μακεδόνων: αποστρατιωτικοποίηση (εξαγορά της στρατιωτικής θητείας,
παρακμή εθνικού στρατού, μισθοφορικά τάγματα για την άμυνα). Επί
Κομνηνών: αποκατάσταση του συστήματος των θεμάτων (επί κεφαλής
δούκες=διοικητές των στρατιωτικών δυνάμεων), οι αιτίες του φαινομένου
[σελ. 78-80, πρβ. σελ. 83-84 για τάγματα στην Κωνσταντινούπολη και Μ.
Ασία και σελ. 82 για δούκα επικεφαλής στρατού συνόρων]

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 8 [σελ. 81-82]

25) Η συγκρότηση του πρώτου μεγάλου στόλου των Βυζαντινών και η

αιτία που οι Βυζαντινοί απέκτησαν πολεμικό ναυτικό μόλις τον 7. αιώνα
[σελ. 86, οι δύο πρώτες παράγραφοι]

26) Το υγρόν πυρ. Τα θρησκευτικά καθήκοντα του στρατού και η

εμψύχωση των στρατιωτών πριν από τη μάχη [σελ. 91-92].

27) Η αντιφατική σχέση του αυτοκράτορα με το νόμο; εξαιρείται των

νόμων, ό,τι επιτάσσει έχει ισχύ νόμου (είναι πηγή της νομοθεσίας, της
ερμηνείας και ακύρωσης των νόμων) είναι έμψυχος νόμος, αλλά ο νόμος
υπεράνω αυτού. Η οργάνωση και απονομή της δικαιοσύνης: α) στην
Κωνσταντινούπολη-το αυτοκρατορικό δικαστήριο με πρόεδρο (κατά την
απουσία του αυτοκράτορος)τον έπαρχο της πόλεως, αργότερα τον
δρουγγάριο της βίγλης (μέγα δρουγγάριο)· το δικαστήριο του επάρχου της
πόλεως, το δικαστήριο του κοιαίστωρος και το δικαστήριο επί των κρίσεων
(από τον 11. αι. μ.Χ. και μετά)· οι εφέσεις (δεήσεις) στον αυτοκράτορα
(μέσω του επί των δεήσεων), ο έλεγχος των αποφάσεων των επαρχιακών
δικαστηρίων από το επί των κρίσεων· οι ξενώνες για διαδίκους, β) στις
επαρχίες-οι διοικητές των επαρχιών (πρωτοβάθμια), οι βικάριοι, οι ύπαρχοι

54
 55

(δευτεροβάθμια), αργότερα οι πραίτωρες και οι στρατηγοί. Μέτρα για τη

βελτίωση της απονομής της δικαιοσύνης τον 12. αι. μ.Χ. (δίκες τρεις φορές
την εβδομάδα, αγορεύσεις δικηγόρων χωρίς δευτερολογίες, εκδίκαση
ποινικών υποθέσεων σε δύο χρόνια, αστικών σε τρία χρόνια, ημέρες ολικής
και μερικής αργίας δικαστηρίων, έμπρακτοι ημέραι (επέτειοι γέννησης και
ανόδου στο θρόνο του αυτοκράτορα) [σελ.93-96];

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 11 [σελ. 97]

Δραστηριότητα 15 [σελ. 98]

28) Η αρχή της υπαιτιότητας· κατηγορίες αξιόποινων πράξεων· η ποινή του

θανάτου και οι ποινές ακρωτηριασμού («εκβαρβαρισμός» του ρωμαϊκού
ποινικού δικαίου;)· ο σωματικός κολασμός, η φυλάκιση, ο εγκλεισμός των
υποδίκων σε μοναστήρια· το έγκλημα καθοσιώσεως [σελ. 98-100]

Δραστηριότητα 16 [σελ. 101]

29) Η θρησκευτικότητα των Βυζαντινών: α. η τάση για μοναχισμό, β. η

λατρεία των ιερών λειψάνων και η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους
και στις θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας,
παραδείγματα. [σελ. 107-111] Δραστηριότητα 19 [σελ. 110] -Ο φόβος των
Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον: α. η απαγόρευση της μαγείας
στη νομοθεσία των Μακεδόνων, β. η αρνητική/εχθρική στάση της
εκκλησίας απέναντι στη μαντική/μαγεία, αλλά και η πρόβλεψη του
μέλλοντος/ο έλεγχος δαιμονικών δυνάμεων από ορισμένα μέλη της
εκκλησίας (η ερμηνεία του φαινομένου)· η διάκριση, όπως ορίσθηκε από την
εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων, ανάμεσα στη μαγεία και στη
χριστιανική θρησκεία (θαύματα)· γιατί ο τρόπος με τον οποίο η Ζωή
Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον χαρακτηρίζεται «υπερβολική
ευλάβεια»; πώς οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τους δαίμονες, σε σχέση με
τον ελληνιστικό, περσικό και ιουδαϊκό κόσμο [σελ. 112-113]
Δραστηριότητα 20 [σελ. 114]

55
 56

30) α. Η «άρχουσα τάξη» των Βυζαντινών: τα κύρια χαρακτηριστικά της

(ευγενική καταγωγή, περιουσία, άσκηση ανώτατων αξιωμάτων, προσωπική
αξία) και οι κατηγορίες της (η τάξη των συγκλητικών, η «στρατιωτική»
αριστοκρατία, η «πολιτική» αριστοκρατία στην Κωνσταντινούπολη). Οι
κατηγορίες των ατόμων που ανήκαν στη μεσαία (ή στη μέση «αστική» τάξη)
και στην κατώτερη τάξη [σελ. 116-120]

β. Η «κοινωνική κινητικότητα» (ξαφνική ανάρρηση στην ανώτερη τάξη), η

ρευστότητα (αστάθεια παραμονής σε ανώτατο αξίωμα) και η απουσία
κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης τάξης εμπόδια στη συγκρότηση
«κλειστής» αριστοκρατικής κοινότητας· ανδρικά και γυναικεία
παραδείγματα της κοινωνικής κινητικότητας [σελ. 117-118, πρβ. σελ 48 για
άνοδο στο θρόνο γυναικών κατώτατης τάξης/σελ. 57 για τις περιπτώσεις
του Μιχαήλ Ψελλού και του Αλεξίου Απόκαυκου, Δραστηριότητα 21 α., σελ.
120, για άνοδο στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης,
Δραστηριότητα 11, σελ. 66 για έκπτωση από το ανώτατο αξίωμα του
προέδρου της συγκλήτου και δήμευση περιουσίας]

31) Το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας (αυστηρή

ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων, καθορισμένη με νόμο· ωστόσο ανέλιξη
οικονομικά ευπόρων). Οι κατηγορίες των honestiores (συγκλητικοί,
βουλευτές των πόλεων, όλοι οι κρατικοί αξιωματούχοι που ασκούσαν
ανώτερα και ανώτατα δημόσια ή τιμητικά αξιώματα, ο ανώτερος και ο
ανώτατος κλήρος) και των humiliores (αγρότες ανεξαρτήτως οικονομικής
κατάστασης, το πλήθος του αστικού πληθυσμού: εργάτες, άτομα με
ευκαιριακές ή ακαθόριστες ασχολίες, δούλοι) οι σημασίες των λατινικών
όρων; [σελ. 120-122, πρβ. σελ. 133 για τη νομικά καθορισμένη κοινωνική
ομάδα των επάρχων του πραιτωρίου (να διορθωθεί: οι έπαρχοι του
πραιτωρίου) και των βουλευτών των πόλεων. Άσκηση Αυτοαξιολόγηση 12,
σελ. 122]

32) Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία κατά την

πρώιμη περίοδο: λατινικά στο δυτικό τμήμα, λατινικά κι ελληνικά στην
Κωνσταντινούπολη, ελληνικά στη διεκπεραίωση της επαρχιακής διοίκησης,

56
 57

συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της Συρίας, συριακά, αραμαϊκά και
αραβικά στη Μεσοποταμία και Παλαιστίνη, ελληνικά στην Αλεξάνδρεια,
κοπτικά στην υπόλοιπη Αίγυπτο. Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης
επίσημης γλώσσας τον 7. αι. μ.Χ., οι αιτίες του φαινομένου. Η ελληνική της
καθημερινής ζωής των βυζαντινών (πρώιμη μορφή της νεοελληνικής,
εξέλιξη της κοινής με επιπρόσθετες αλλαγές: αντικατάσταση της
προσωδιακής από τονική προφορά, συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής
εξαφάνιση ευκτικής έγκλισης και δοτικής πτώσης)· οι κατηγορίες των
κειμένων που διασώζουν δείγματά της. Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των
λειτουργικών βιβλίων (ελληνιστική κοινή) και η κατανόησή της; Η
χρησιμοποίηση της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου
(μίμηση της αττικής διαλέκτου) σε λογοτεχνικά κείμενα κοινωνικής και
πνευματικής ελίτ, η αρνητική στάση της Εκκλησίας προς αυτήν. [σελ. 127-
129]

Δραστηριότητα 24 (σελ. 129)

33) Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων.

χαρακτηριστκά της Κωνσταντινούπολης κοινά με άλλες πόλεις,
χαρακτηριστικά που οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας (μεγάλη
έκταση, αυτοκρατορικό ανάκτορο-παλάτι της Δάφνης, μεγάλη πλατεία
μπροστά από το παλάτι-Αυγουσταίον, το κτήριο της Συγκλήτου, χριστανική
εκκλησία-καθεδρικός ναός- κοντά στο παλάτι). Οι curiales και ο ρόλος τους
στη διοίκηση των πόλεων. Οι αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών
(των βουλευτηρίων) των πόλεων ανάμεσα στον 4. και 6. αι. μ.Χ., η
αναβάθμιση του ρόλου των επισκόπων. Η διαφορά της αστικής από την
αγροτική ζωή. Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές
πόλεις. [σελ. 130-135, πρβ. σελ. 244 για θρησκευτικό ρόλο επισκόπου στην
πρώιμη βυζαντινή εποχή, Δραστηριότητα 25, σελ. 135]

Δραστηριότητα 25 [σελ. 135], Δραστηριότητα 26 [σελ. 136].

34) Βυζαντινές πόλεις που παρήκμασαν από το τέλος του 6. ως τα μέσα

του 9. αι.μ.Χ. («σκοτεινοί» χρόνοι) εξαιτίας συγκεκριμένης αιτίας (Αθήνα,

57
 58

Κύζικος, Έφεσος-Σάρδεις-Πέργαμος-Άγκυρα, Κωνσταντινούπολη).Ο

οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης: οχυρωμένος χώρος κάλυπτε μικρό
τμήμα της πρωιμότερης πόλης, τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτηρίων,
εντός των τειχών εγκατάλειψη αρχαίων δημόσιων κτηρίων ή χρησιμοποίησή
τους για κτίσιμο πρόχειρων καταλυμάτων, στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες
μικρότερες εκκλησίες, ενώ τμήματά τους γίνονται νεκροταφεία ή
βιοτεχνικές εγκαταστάσεις, μοναστήρια και νεκροταφεία εντός των τειχών,
μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα παλαιά υδραγωγεία [σελ.
137-140]

35) α. Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά την

περίοδο της ανάκαμψης (μέσα 9. έως 1204 μ.Χ.); απώλεια μνημειακού
χαρακτήρα, ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού, ιδιωτικός χαρακτήρας
αστικής ζωής, απουσία κοινόχρηστων χώρων (εξαίρεση οι εκκλησίες) και
κεντρικών πλατειών, δεν αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού,
γειτονιές με μικρές εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια, κοιμητήρια μέσα
στην πόλη στους περιβόλους εκκλησιών. β. Αλλαγές σε διοίκηση, οικονομία
και κοινωνική διαστρωμάτωση: αφάνεια βουλευτών, έκλειψη αξιώματος του
επάρχου του πραιτωρίου, κατάργηση Βουλής των πόλεων, μείωση
οικονομικών της εκκλησίας λόγω αστικής συρρίκνωσης και προσφοράς
δωρεών στα μοναστήρια, ανάληψη πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών
από τον διοικητή του θέματος (στρατηγό). Τον 11. και 12. αι. μ.Χ. μορφές
αυτοδιοίκησης στις επαρχιακές πόλεις (τοπικοί άρχοντες, τοπικά
συμβούλια). Εμφάνιση «μέσης αστικής τάξης». Μετακίνηση πληθυσμών από
την ύπαιθρο στις πόλεις, εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10. 11. και 12. αι.
μ.Χ.): Ρώσων, Ιταλών, Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες βυζαντινές
πόλεις) Πισατών και Γενουατών [σελ. 141-144, πρβ σελ. 78 για τον έπαρχο
του πραιτωρίου, σελ. 245 για την ένδεια των επισκόπων, σελ. 79 για τα
πολιτικά καθήκοντα του διοικητή του θέματος, σελ. 123 για την εμφάνιση
της «μέσης αστικής τάξης» στην Κωνσταντινούπολη. Δραστηριότητα 28 και
29, σελ. 144]

36) α. Οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων, και των

πόλεων-κάστρων (οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά σημεία,

58
 59

ενίσχυση με τείχη, στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι χώροι

(πλατείες) και οι δρόμοι, όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης, άνω και κάτω
πόλη-στην άνω πόλη, ακρόπολη και σπίτια πλουσίων, το διοικητικό κέντρο
της πόλης, οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων, αποθήκες, εργαστήρια, ενώ
στις κατώτερες παρυφές, τα σπίτια μεσαίων αστικών στρωμάτων-στην
κάτω πόλη, η αγορά, οι κυριότερες εκκλησίες, μοναστήρια, λιμάνι, οδικοί
άξονες που συνέδεαν με άλλες περιοχές, συνοικίες των αλλοεθνών ή
αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού, ορισμένες φορές οχυρωμένες). Περιγραφή
των κτισμάτων σε Μυστρά και Μονεμβασιά. [σελ. 145-146] β. Περιγραφή
των διοικητικών χαρακτηριστικών των πόλεων: πολιτική και διοικητική
αυτονομία εξαιτίας εμφάνισης «δεσποτών» και τοπικών αριστοκρατικών
οικογενειών («δυνατών») που ελέγχουν διακυβέρνηση και οικονομία,
παραδείγματα [σελ. 147-148, πρβ. σελ. 122-123 για τους «δυνατούς» ]

Δραστηριότητα 30 [σελ. 148].

37) Κοινωνική και οικονομική σύνθεση των υστεροβυζαντινών πόλεων

(13. και 15. αι. μ.Χ.): κέντρα εμπορίου (συγκέντρωση, μεταποίηση και
εξαγωγή σε άλλες περιοχές/στο εξωτερικό των προϊόντων ενδοχώρας).
Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης από την εγκατάσταση ξένων
μισθοφόρων (φρουρές) και ιταλών εμπόρων που αναλαμβάνουν το
εξωτερικό εμπόριο-οι έλληνες έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή
αναλαμβάνουν το εμπόριο στο εσωτερικό. Εκτεταμένη παραχώρηση
προνομίων στις εμπορικές παροικίες των βυζαντινών πόλεων, παραχώρηση
προνομίων σε αριστοκράτες/μεταβολή κατάστασης των καλλιεργητών της
γης (ο θεσμός της πρόνοιας, δηλ. της παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών
γαιών, έχει ως αποτέλεσμα τον θεσμό της παροικίας, δηλ. των εξαρτημένων
καλλιεργητών που προσέφεραν αγγαρείες), εξαθλίωση δημόσιων
οικονομικών και μεσοαστικών και μικροαστικών στρωμάτων, επαναστάσεις
σε Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές), Αδριανούπολη, κ.α..[148-150, πρβ. 153]

38) Η κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών. Η κύρια μορφή

κατοχής γης στην πρώιμη περίοδο, οι κωμαρχίες. Οι αλλαγές στην
κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7. έως τον 9. αι μ.Χ., οι αιτίες.

59
 60

Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη

ιδιοκτησία, η μαρτυρία του κτηματολογίου Θηβών. Η περίοδος κυριαρχίας
της μεγάλης ιδιοκτησίας, οι πάροικοι, η αγγαρεία. [σελ. 151-153]

Δραστηριότητα 31 [σελ. 153]

39) Η παρεμβατική πολιτική της κεντρικής εξουσίας στην άσκηση του

βυζαντινού εμπορίου: οι συντεχνίες, τα κωλυόμενα αγαθά, το Επαρχικό
Βιβλίο ως πηγή πληροφοριών για αριθμό, είδη, υποχρεώσεις, προνόμια και
νομικές δεσμεύσεις των συντεχνιών της Κωνσταντινούπολης (10. αι. μ.Χ).
Τα βασιλικά εργαστήρια, η βιοτεχνία υφασμάτων στην πρωτοβυζαντινή
περίοδο, η εισαγωγή της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας
μεταξωτών, η ταπητουργία, τα βαφεία υφασμάτων. (σελ. 158-161, πρβ. σελ.
163 για εισαγωγή μεταξοτροφίας και σελ. 166 για κωλυόμενα αγαθά)

Δραστηριότητα 32 [σελ. 160]

40) Το τέλος του βυζαντινού εμπορίου κατά την Παλαιολόγεια περίοδο.

[σελ. 164- οι δύο τελευταίοι παράγραφοι, - 165]

41) Ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού νομίσματος ως δολάριου του

Μεσαίωνα. Τρόποι παραχάραξης, δύο παραδείγματα πονών για την
παραχάραξη χρυσών και χάλκινων νομισμάτων κατά την πρωτοβυζαντινή
και μεσοβυζαντινή εποχή . Η κοπή χρυσών και χάλκινων νομισμάτων, το
δηλωτικό του νομισματοκοπείου [σελ. 165-168].

Κεφάλαιο ΙΙ

42) Οι λεγόμενες τριαδολογικές αιρέσεις (τα δογματικά ερωτήματα για

τη φύση ενός από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας και της μεταξύ των
σχέσης): οι εκπρόσωποι, οι απόψεις τους, ο τόπος, ο χρόνος, το όνομα των
οικουμενικών συνόδων/αυτοκρατόρων που τις αντιμετώπισαν/συγκάλεσαν
και η διακήρυξη (=το ομούσιο και αδιαίρετο των προσώπων της Αγίας
Τριάδος). Τι είναι και πώς λειτουργεί η οικουμενική σύνοδος; Η χρονολογία

60
 61

και το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα επί της βασιλείας του οποίου ο
χριστιανισμός γίνεται η επίσημη κρατική θρησκεία του Βυζαντίου. [212-213]

43) Ο νεστοριανισμός και ο μονοφυσιτισμός (δογματικά ερωτήματα για

τη σχέση θείας και ανθρώπινης φύσης του Χριστού/ η Μαρία ως
χριστοτόκος): κοιτίδα, εκπρόσωποι, απόψεις σύνοδοι που τις αντιμετώπισαν,
διατυπώσεις των συνόδων (=το δόγμα των δύο τέλειων,
αδιαίρετων/ασύγχυτων φύσεων του Χριστού). Συνέπειες συνόδων Εφέσου
(για τη διάδοση λατρείας Παναγίας) και Χαλκηδόνος (αποξένωση Αιγύπτου,
Συρίας-μονοφυσίτες). Το Ενωτκόν και το πρώτο Σχίσμα [σελ. 214-215]

44) Μέτρα του Ιουστινιανού εναντίον αιρετικών, Ιουδαίων και

ειδωλολατρών (εθνικών). [215-216]

45) Η συμβιβαστική διδασκαλία του μονοθελητισμού (για τη μία μόνο

θέληση, του Χριστού) και η οικουμενική σύνοδος που την αντιμετώπισε, η
διατύπωση της συνόδου (=το δόγμα των δύο θελήσεων και ενεργειών του
Χριστού)· η καταδίκη ειδωλολατρικών εθίμων στην Πενθέκτη ή εν Τρούλλω
Σύνοδος [σελ. 216-217]

46) Οι καταβολές της εικονομαχίας, τα αίτια της επίσημης υιοθέτησής

της, τα ονόματα, η χρονική περίοδος και οι ενέργειες των δύο πρώτων
εικονομάχων βασιλέων, ο σπουδαιότερος αντίπαλος των εικονομαχικών
ιδεών. Οι επιπτώσεις της απαγόρευσης της λατρείας των εικόνων μετά τη
σύνοδο της Ιερείας (τόπος και χρόνος συνόδου) [σελ. 217-218]

47) Η πρώτη αναστήλωση των εικόνων στη Ζ οικουμενική σύνοδο της

Νίκαιας (787 μ.Χ.) στη Βιθυνία (αυτοκράτειρα Ειρήνη Αθηναία/πρόεδρος:
Πατριάρχης Ταράσιος) και οι επιπτώσεις της. Ο χαρακτηρισμός
μοναχομαχία για την πρώτη και δεύτερη φάση της εικονομαχίας. Η τελική
αναστήλωση των εικόνων (842 μ.Χ., αυτοκράτειρα Θεοδώρα/Πατριάρχης
Μεθόδιος) και η σημασία της [σελ. 218-219]

Δραστηριότητα 4 [σελ. 219], πρβ. Δραστηριότητα 7 [222], Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1 [σελ.

221],

61
 62

48) Ο βυζαντινός ουμανισμός και ο κυριότερος εκφραστής του. Οι

πολιτικοί, δογματικοί (filioque) και λατρευτικοί λόγοι που οδήγησαν στο οριστικό σχίσμα.
[σελ. 219-220, πρβ. Κείμενο 1, σελ. 269 για την προσθήκη του filioque, να διορθωθεί η
χρονολογία επιστολής σε 1054]

49) Το κίνημα του ησυχασμού ως μέσον της θεολογικής αντιπαράθεσης

ανατολικής και δυτικής εκκλησίας στην υστεροβυζαντινή εποχή:
ησυχαστική θεωρία, πολέμιοι, ο κυριότερος απολογητής [220-221]

Δραστηριότητα 7 (σελ. 222)

50) Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίζονται στην πρώιμη βυζαντινή

εποχή και η σκοπιμότητά τους. Οι κατηγορίες των αγιολογικών κειμένων,
οι βασικές πηγές για τους πρωταγωνιστές και την οργάνωση του
αναχωρητικού και του κοινοβιακού μοναχισμού. Η πρώτη χριστιανική
βιογραφία [σελ. 225-227]

Δραστηριότητα 9 [σελ. 227], Δραστηριότητα 10 [σελ. 229]

51) Η κοιτίδα των δύο βασικών μορφών του μοναχισμού, η διάδοσή τους
στην Παλαιστίνη, Συρία και Μικρά Ασία, αργότερα στην Ελλάδα. Τα κίνητρα,
η κοινωνική και εθνική καταγωγή αυτών που αποσύρθηκαν στην έρημο της
Αιγύπτου και της Ιουδαίας. Η Αίγυπτος γενέτειρα και πατρίδα του
μοναχισμού, τα αίτια. Η στάση του ασκητή, η ακηδία, η αγρυπνία, η
χαμευνία, τα όνειρα της ερήμου [σελ. 213-214, 229-232 και 235-237]

Δραστηριότητα 10 (σελ. 229)

52) Ο ιδρυτής, η τοποθεσία και η οργάνωση του πρώτου κοινόβιου. Οι

δύο τύποι κοινοβιακού μοναχισμού και καθημερινής ζωής των μοναχών Η
ιδρυτική πράξη μίας νέας μονής, η διοίκηση του κοινόβιου. Τα διακονήματα
(εργασίες), τα επιτίμια (ποινές). Το σχήμα κοινοβίτης-αναχωρητής-ιδρυτής
κοινοβίου, η stabilitas loci. Τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια και η περίοδος άνθησής τους [σελ.
238-242]

62
 63

Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 4 [σελ. 241], Δραστηριότητα 16 (σελ. 241 και 267) Δραστηριότητα 17
(σελ. 242) Απάντηση σε Δραστηριότητα 12 (σελ. 266)

53) Η έδρα και οι αρμοδιότητες του επισκόπου από τον 4. αι. και μετά. Η
audentia episcopalis.. Η διαφορά του επισκόπου της πρωτοβυζαντινής
εποχής από τους επισκόπους των σκοτεινών χρόνων. [σελ. 244-245]

Κείμενο 2 (Παράρτημα 2) [σελ. 269-270]

54) Πρεσβύτεροι ή ιερείς, διάκονοι/διακόνισσες, υποδιάκονοι και

αναγνώστες: ηλικία χειροτονίας, σύνδεση με ενορία, καθήκοντα, διαφορές
από δυτικούς ιερωμένους. [σελ. 245-247, πρβ. κείμενο 1, σελ. 269 για
αγαμία και συμμετοχή στον πόλεμο]

55) Οι δεσποτικές και θεομητορικές εορτές και η συμμετοχή του

αυτοκράτορα σε αυτές (στις εκκλησίες Αγία Σοφία/Θεοτόκου των
Βλαχερνών αντίστοιχα, βλ. Παροράματα). Οι πανηγύρεις και τις λιτές. Οι
πανηγύρεις της Αγίας Θέκλας και του Αγίου Δημητρίου, οι πηγές που τις
περιγράφουν [σελ. 248-251, πρβ. σελ. 44 για συμμετοχή του αυτοκράτορα
και 163 για εμποροπανήγυρη]

56) Οι βυζαντινές «συλλογές θαυμάτων» (εμφάνιση, αντικείμενο) η

χριστιανική πρακτική της εγκοίμησης (περιγραφή, περίοδος διάδοσης και
επικράτησής της)· η θεραπεία μέσω των θεραπευτικών ιδιοτήτων του νερού
(δύο παραδείγματα). Ζεύγη θεραπευτών αγίων που χαρακτηρίζονται ως
άγιοι Ανάργυροι. Οι αλλαγές στο χώρο και στον τρόπο θεραπείας μετά τον
8. αι. μ.Χ. [σελ. 251-253]

57) Οι αρχαίες καταβολές χριστιανικών λατρευτικών πρακτικών: α.

θαυματουργές θεραπείες -με εγκοίμηση- αγίων Κοσμά και Δαμιανού,
Αρτεμίου, Κύρου και Ιωάννη- χρονολογία καταγραφής τους· β. μετακομιδή
και λατρεία λειψάνων-χρονολογία διάδοσης της πρακτικής. Απόπειρες
ερμηνείας: εκχριστιανισμός προσκυνήματος/ειδωλολατρικής λατρευτικής
πρακτικής ή υποκατάστασή του/της με μυστική ή φανερή κληροδότησή της

63
 64

σε χριστιανό άγιο; τι δήλωνε αρχικά η λατρεία των χριστιανικών λειψάνων;

Η αρχαιότερη μνεία μετακομιδής λειψάνων [σελ. 256-257]

58) Επιβιώσεις ειδωλολατρικών εορτών και εθίμων: η σημασία των όρων

εθνόφρονες και Έλληνες στο περί αιρέσεων του Ιωάννη Δαμασκηνού. Ποιες
κατηγορίες ειδωλολατρικών εθίμων είχαν επιβιώσει επί Δαμασκηνού; Ποια
σύνοδος τα είχε καταδικάσει έναν αιώνα πριν; Οι Καλένδες, τα Βρουμάλια,
τα Ροζάλια. Τα άλματα πάνω από φωτιές κατά τις νουμηνίες (το έθιμο του
κλήδονα κατά το θερινό ηλιοστάσιο) [σελ. 260-261, πρβ. σελ. 256 για τον
χαρακτηρισμό Έλληνες με τον οποίο ήταν γνωστοί οι κάτοικοι της Μάνης]

Δραστηριότητα 25 [ σελ 262]

Κεφάλαιο ΙΙΙ

59) Οι μουσουλμάνοι και μη μουσουλμάνοι υπήκοοι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι

ζιμμί και ο ειδικός κεφαλικός φόρος (cizye). Το παιδομάζωμα, οι φόροι κατά τον 18. αι. (από τον
πίνακα 1 στη σελ. 279 μόνον τα εξής: χαράτσι, φόρος μύλων, φόρος άλεσης καφέ, δικαίωμα
γάμου, φόρος εγκλημάτων και ανθρωποκτονιών, φόρος μεταβίβασης γης, φόρος καπνού,
ιστηράς, πρβ. σελ 332) φοροεισπρακτική τακτική από τον 17. αι. και μετά, φορολογικές
αυθαιρεσίες και τρόποι μετριασμού των αυθαιρεσιών: έλληνες διπλωματικοί ή εμπορικοί
αντιπρόσωποι ευρωπαϊκών χωρών, εξωμότες, κρυπτοχριστιανοί, διερμηνείς της Υψηλής
πύλης/διοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες (Φαναριώτες), δραγομάνοι [σελ. 277-285]

Δραστηριότητα 2 (σελ. 284), Ασκηση Αυτοαξιολόγησης 1 (σελ. 285)

60) Οι αρμοδιότητες του Οικουμενικού Πατριάρχη και η δικαιοδοσία του Οικουμενικού

Πατριαρχείου, ο Καπού κεχαγιάς και ο Μέγας Λογοθέτης, το Πατριαρχικό ντιβάνι. Η κάσα του
κοινού, τα έσοδα του Πατριαρχείου, η παιδεία ή η έλλειψη παιδείας των κληρικών [σελ. 285-
288]

Δραστηριότητα 3 (σελ. 288)

61) Η δικαστική και αστυνομική δικαιοδοσία της Εκκλησίας [σελ. 296-297]

62) Η κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και της κοινότητας [σελ. 299-302]

64
 65

Δραστηριότητα 8 (σελ. 302)

63) Η θέση των παιδιών, των εφήβων και της γυναίκας-η πατρική εξουσία [σελ. 308-314]

Δραστηριότητα 10 (σελ. 311)

64) Νέοι παράγοντες εξέλιξης των πόλεων κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας,
νέες πόλεις και οικιστικά κέντρα, η οικιστική διαμόρφωση των πόλεων [σελ. 321-323+την
τελευταία παράγραφο στη σελ 325 έως και τη δεύτερη παράγραφο στη σελ. 326]. Οικονομική
και κοινωνική σύνθεση της κοινωνίας επί τουρκοκρατίας [σελ. 323-325]. Οι αστικές και οι
αγροτικές κατοικίες, η ενδυμασία και η διατροφή [σελ. 328-334]

Δραστηριότητα 14 (σελ. 331)

65) Η ιδιότητα, οι μαρτυρίες και η αντίληψη των ξένων περιηγητών για

τους σύγχρονους Έλληνες, το ενδιαφέρον τους για την αρχαιότητα και τις
αρχαιότητες, οι απαιτήσεις τους για φιλοξενία και διευκολύνσεις. Τα
συναισθήματα των Ελλήνων απέναντι στους ξένους περιηγητές [σελ. 340-
345

[1]
Πεντακοσιομέδιμνοι εισόδημα αντίστοιχο με το ποσό 500 μεδίμνους ( Μόνο αυτοί
εκλέγονταν στο αξίωμα του άρχοντα και στη στρατιωτική διοίκηση– ιππείς ή τριακοσιομέδιμνοι
, εισόδημα αντίστοιχο με 300-500 μεδίμνους Είχαν δικαίωμα α εκλέγονται σε ανώτεςρα
αξιώματα και υπηρετούσαν ως ιππείς-Οι ζευγίτες ή διακοσιομέδιμνοι, όσοι είχαν 200-300
μεδίμνους, ειχαν δικαίωμα σε κατώτερα αξιώματα- Οι θήτες ήταν όλοι οι υπόλοιποι ελεύθεροι
πολίτες κάτω των 200 μεδίμνων.Συμμετείχαν στην Εκκλησία του Δήμου και στο στρατό ως
ψιλοί

65