Maimonides On The Regimen of Health: Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3 Via Free Access

Maimonides On the Regimen of Health
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

Downloaded from Brill.com11/09/2020 11:06:57AM
via free access
The Medical Works
of Moses Maimonides
Series Editor
Gerrit Bos (Cologne)
volume 12
The titles published in this series are listed at brill.com/mwmm
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
This series, now published by Brill, used to be part of the
Middle Eastern Texts Initiative

Founding Editor
Daniel C. Peterson
Director
D. Morgan Davis
The Medical Works of Moses Maimonides
Academic Board
Gerrit Bos (University of Cologne), general editor

Lawrence I. Conrad (University of Hamburg)
Alfred I. Ivry (New York University)
Y. Tzvi Langermann (Bar Ilan University, Israel)
Michael R. McVaugh (University of North Carolina, Chapel Hill)
∵
NEAL A. MAXWELL INSTITUTE
FOR RELIGIOUS SCHOLARSHIP
BRIGHAM YOUNG UNIVERSITY
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3
via free access
Maimonides
On the Regimen of Health
A New Parallel Arabic-English Translation
By
Gerrit Bos
with Critical Editions of Medieval Hebrew Translations by
Gerrit Bos
and Latin Translations by
Michael R. McVaugh
LEIDEN | BOSTON
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Cover illustration: MS Paris, BN, héb. 1103, fol. 45v, the beginning of Maimonides’ Talkhīṣ K. Ḥīlat al-burʾ
(Summary of Galen’s “De Methodo Medendi”). The illumination hails from the workshop of Ferrer and Arnau
Bassa in Barcelona. Cf. M. Garel, D’une main forte: Manuscrits hébreux des collections françaises, Paris 1991,
no. 48. The cover design is a copy of the original design by Brigham Young University Press.
Library of Congress Cataloging-in-Publication Data
Names: Maimonides, Moses, 1135–1204, author. | Bos, Gerrit, 1948- translator. |

McVaugh, M. R. (Michael Rogers), 1938- translator.
Title: Maimonides on the regimen of health : a new parallel Arabic-English
translation / by Gerrit Bos ; with critical editions of medieval Hebrew
translations by Gerrit Bos and Latin translations by Michael R. McVaugh.
Other titles: Fi tadbir al-sihhah. English
Description: Leiden ; Boston : Brill, [2019] | Series: The medical works of Moses
Maimonides ; Volume 12 | Parallel Arabic text and English translation. |
Includes bibliographical references and index.
Identifiers: LCCN 2019002328 (print) | LCCN 2019022047 (ebook) |
ISBN 9789004394193 (e-book) | ISBN 9789004394056 (hardback : alk. paper) |
ISBN 9789004394193 (ebook)
Subjects: LCSH: Maimonides, Moses, 1135–1204. | Hygiene–Early works to 1800. |
Medicine, Arab.
Classification: LCC R128.3 (ebook) | LCC R128.3 .M64313 2019 (print) | DDC 613–dc23
LC record available at https://lccn.loc.gov/2019002328
Typeface for the Latin, Greek, and Cyrillic scripts: “Brill”. See and download: brill.com/brill‑typeface.
ISSN 2589-6946
ISBN 978-90-04-39405-6 (hardback)
ISBN 978-90-04-39419-3 (e-book)
Copyright 2019 by Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands.

Koninklijke Brill NV incorporates the imprints Brill, Brill Hes & De Graaf, Brill Nijhoff, Brill Rodopi,
Brill Sense, Hotei Publishing, mentis Verlag, Verlag Ferdinand Schöningh and Wilhelm Fink Verlag.
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system,
or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise,
without prior written permission from the publisher.
Authorization to photocopy items for internal or personal use is granted by Koninklijke Brill NV provided
that the appropriate fees are paid directly to The Copyright Clearance Center, 222 Rosewood Drive,
Suite 910, Danvers, MA 01923, USA. Fees are subject to change.
This book is printed on acid-free paper and produced in a sustainable manner.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Contents
Preface ix
Introduction 1
Sigla and Abbreviations 30
Part 1
Arabic Text and Translation
On the Regimen of Health: Arabic Text with English Translation 34
Part 2
Hebrew Translations and Supplement
On the Regimen of Health: First Hebrew Translation (Moses Ibn

Tibbon) 153
On the Regimen of Health: Second Hebrew Translation (Zeraḥyah Ben Isaac

Ben Sheʾaltiel Ḥen) 190
On the Regimen of Health: Third Hebrew Translation (Anonymous) 194
Supplement: Critical Comparison of the Arabic Text with the Medieval

Hebrew Translation and the Translations into English and German 218
Part 3
Latin Translations
Introduction to the Latin Translations of Maimonides’ On the Regimen of

Health 225
On the Regimen of Health: First Latin Translation (Giovanni da

Capua) 254
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
viii contents
On the Regimen of Health: Second Latin Translation (Armengaud

Blaise) 299
Glossary 337
Bibliography 432
Index of the First Hebrew Translation (Moses Ibn Tibbon) 443
Index of the Third Hebrew Translation (Anonymous) 465
Index of the First Latin Translation (Giovanni da Capua) 486
Index of the Second Latin Translation (Armengaud Blaise) 505
Index of Technical Terms and Materia Medica 523
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Preface
I am very pleased to offer to the reader this new critical edition and transla-
tion of Maimonides’ treatise On the Regimen of Health. The edition contains
the original Arabic text, the medieval Hebrew translations and the Latin trans-
lations, the latter edited by Michael McVaugh. On the Regimen of Health was
composed at an unknown date at the request of al-Malik al-Afḍal Nūr al-Dīn
ʿAlī, Saladin’s eldest son who complained of constipation, indigestion, and
depression. The treatise enjoyed great popularity in Jewish circles, as it was
translated three times into Hebrew as far as we know now, namely by Moses
ben Samuel ibn Tibbon in the year 1244, by an anonymous translator, and by
Zeraḥyah ben Isaac ben Sheʾaltiel Ḥen who was active as a translator in Rome
between 1277 and 1291. Of the translation by Moses ibn Tibbon we have three
anonymous independent adaptations of the original text dating from the four-
teenth until the sixteenth century. Especially in Italian Jewish circles in the
fourteenth and fifteenth century his translation seems to have been in demand,
as six manuscripts were copied in Italy, four in Italian script and two more
in a different script in that very same period. Maimonides’ On the Regimen of
Health is frequently mentioned, consulted and quoted in Hebrew literature; in
the thirteenth century by Judah ben Samuel ibn Abbas and Shem Tov ibn Fala-
quera; in the fourteenth century by Israel ben Joseph Caslari, Joseph ben Abba
Mari ibn Kaspi, Menaḥem ben Aaron ibn Zeraḥ and Meir Aldabi. The physician
Tobias ben Moses Cohn (1652–1729) quotes from Maimonides’ On the Regimen
of Health in his Maʿaseh Tuviyyah which was “the most influential Hebrew text-
book of the sciences, especially medicine.”
The Arabic text of Maimonides’ On the Regimen of Health has been edited
and translated in the past by the German physician Hermann Kroner. How-
ever, his edition suffers from mistakes and incorrect readings, which can be
partly explained from the defective state of the manuscript. The Hebrew trans-
lation by Moses ibn Tibbon was edited by Süssmann Muntner with extensive
introduction, notes and explanations. But, unfortunately Muntner’s edition is
uncritical, eclectic and contains several mistakes. This edition became the basis
for modern translations into English, German, Italian, and Spanish which are
flawed because of the corrupt source they consulted. Bar-Sela, Hoff and Faris
provided a new English translation on the basis of the Arabic text under con-
sultation of the Hebrew and Latin translation. As this translation is in gen-
eral accurate and only suffers from occasional mistakes, I have consulted it
extensively for my own translation, for which opportunity I am very grateful.
This new edition is part of an ongoing project aiming at critically editing Mai-
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
x preface
monides’ medical works which had not been edited at all or had been edited,
but not in reliable editions. This project started in 1995 thanks to the support
of the Wellcome Trust in London and now enjoys the generous support of the
Deutsche Forschungsgemeinschaft. The first ten volumes in the series, i.e., On
Asthma (2 vols.), Medical Aphorisms (5 vols.), On Hemorrhoids, On Poisons and
the Protection against Lethal Drugs, and On Rules Regarding the Practical Part of
the Medical Art have been published by the Middle Eastern Texts Initiative at
Brigham Young University’s Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship.
The series is now continued by E.J. Brill, Leiden and has led to the publication
of one further volume, i.e., On Coitus. I thank Felix Hedderich and Fabian Käs
for their great help in checking the proofs.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Introduction
1 Biography
Moses Maimonides, known by his Arab name as Abū ʿImrān Mūsā ibn ʿUbayd
Allāh ibn Maymūn and under his Jewish name as Moshe ben Maimon, was
not only one of the greatest Jewish philosophers and experts in Jewish law
(Halakhah),1 but an eminent physician as well. Born in Cordoba in 1138,2 he
was forced to leave his native city at the age of thirteen years because of the
persecutions by the fanatical Muslim sect of the Almohads and the policy of
religious intolerance adopted by them.3 After a sojourn of about twelve years
in southern Spain, the family moved to Fez in the Maghreb. Some years later,
probably around 1165, they moved again because of the persecutions of the
Jews in the Maghreb, this time to Palestine. After a short sojourn of some
months in this country, the family moved on to Egypt and settled in Fusṭāṭ,
the ancient part of Cairo. It was here that Maimonides started to practise and
teach medicine next to his commercial activities in the India trade.4 Thus he
became the physician of al-Qāḍī al-Fāḍil, the famous counsellor and secretary
1 For Maimonides’ biographical data, see art. “Ibn Maymūn,” in E.I.2, vol. 3, pp. 876–878 (Vajda),
art. “Maimonides, Moses,” in Encyclopaedia Judaica, vol. 11, cols. 754–764 (Rabinowitz); Lewis,
“Maimonides, Lionheart and Saladin,” pp. 70–75; Goitein, “Ḥayyei ha-Rambam,” pp. 29–42;
idem, “Moses Maimonides, Man of Action,” pp. 155–167; Shailat, ed., in Maimonides, Iggerot
ha-Rambam, vol. 1, pp. 19–21; Cohen, “Maimonides’ Egypt,” pp. 21–34; Ben-Sasson, “Mai-
monides in Egypt,” pp. 3–30; Levinger, “Was Maimonides ‘Rais al-Yahud’ in Egypt?,” pp. 83–93;
Davidson, “Maimonides’ Putative Position,” pp. 115–128; Kraemer, “Life of Moses ben Maimon,”
pp. 413–428; idem, “Maimonides’ Intellectual Milieu in Cairo,” pp. 1–37; for a fundamental
discussion of all the available data concerning Maimonides’ biography, see now: Davidson,
Moses Maimonides, pp. 3–74. For Maimonides’ training and activity as a physician, see Bos,
ed. and trans., introduction to Maimonides, On Asthma, vol. 1, pp. xxv–xxx, and idem, “Mai-
monides’ Medical Works,” pp. 243–266.
2 While traditionally, his date of birth is set at 1135, Maimonides himself wrote in 1168, in the
colophon to his Commentary on the Mishnah, that he was then in Egypt and thirty years old;
Goitein, “Moses Maimonides, Man of Action,” p. 155, argued on the basis of this, that the actual
year of his birth should be put at 1138; see also Leibowitz, “Maimonides: Der Mann und sein
Werk,” pp. 75–76.
3 Following Graetz, Geschichte der Juden, vol. 7, p. 265, it is generally assumed that the family
left Cordoba in the year 1148 when the city was conquered by the Almohads. Accordingly,
Maimonides was ten.
4 Goitein, “Moses Maimonides, Man of Action,” p. 163, has shown that Maimonides was already
involved in this trade before his younger brother David perished in a shipwreck in 1169, and
that he still had a hand in it in 1191 when he was practising as a physician.
© koninklijke brill nv, leiden, 2019 | doi:10.1163/9789004394193_002 Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
2 introduction
to Saladin.5 Later on he became court physician of the Sultan al-Malik al-Afḍal,

after the latter’s ascension to the throne in the winter of 1198/1199. It is gener-
ally assumed that Maimonides died in 1204. The theory, that for some years he
served as Raʾis (Head) of the Jewish community, is disputed. While Davidson
argues against it,6 Friedman argues in favor of it,7 and according to Kraemer,
Maimonides did serve as Head of the Jews from September 1171 until 1173, to
secure a favorable position for the Jewish communities with the Ayyubids, who
had replaced the Fatimids as the ruling dynasty.8 According to some sources,
he served a second time in the 1190s, possibly between 1198 and 1199.9
2 Medical Works
Maimonides was a prolific author in the field of medicine, composing ten works
considered as authentic.10 These ten works consist of the following major com-
positions: 1. Sharḥ fuṣūl Abuqrāṭ (Commentary on Hippocrates’ Aphorisms). 2.
K. al-sumūm wa-l-taḥarruz min al-adwiya al-qattāla (On Poisons and the Pro-
tection against Lethal Drugs). 3. Fuṣūl Mūsā fī l-ṭibb (Medical Aphorisms). 4.
Mukhtaṣarāt li-kutub Jālīnūs (Compendia from the Works of Galen). The follow-
ing treatises are considered minor works: 1. K. fī l-jimāʿ (On Coitus), probably
written in 1190 or 1191 at the request of an anonymous high ranking client. 2. Fī
tadbīr al-ṣiḥḥa (On the Regimen of Health), written at the request of al-Malik al-
Afḍal. 3. Maqāla fī bayān baʿḍ al-aʿrāḍ wa-l-jawāb ʿanhā (On the Elucidation of
Some Symptoms and the Response to Them11), written for the same al-Malik al-
Afḍal when his condition did not improve. 4. Sharḥ asmāʾ al-ʿuqqār (Commen-
tary on the Names of Drugs). 5. Risāla fī l-bawāsīr (On Hemorrhoids). 6. Maqāla fī
5 See art. “al-Ḳāḍī al-Fāḍil,” in E.I.2, vol. 4, pp. 376–377 (Brockelmann/Cahen).

6 See Davidson, “Maimonides’ Putative Position.”
7 Friedman, “Ha-Rambam ‘Raʾis al-Yahud.ʼ”
8 Kraemer, Maimonides: Life and World, pp. 191–192; 222–226.
9 See ibid., p. 227.
10 For his medical works, see Meyerhof, “Medical Work of Maimonides,” pp. 265–299; Frie-
denwald, Jews and Medicine, vol. 1, pp. 200–216; Baron, A Social and Religious History of the
Jews, vol. 8, 259–262; Ullmann, Medizin im Islam, pp. 167–169; art. “Maimonides, Moses,”
in Encyclopaedia Judaica, vol. 11, cols. 777–779 (Muntner); Avishur, Shivḥei ha-Rambam,
pp. 33–36; Ackermann, “Moses Maimonides,” pp. 44–63; Bos, ed. and trans., introduction
to Maimonides, On Asthma, vol. 1, pp. xxxi–xxxii; Davidson, Moses Maimonides, pp. 429–
483; Langermann, “Œuvre médicale de Maïmonide,” pp. 275–302. For a survey of editors
and translators of Maimonides’ medical works, see Dienstag, “Translators and Editors,”
pp. 95–135; for Muntner’s activity, see esp. pp. 116–121.
11 Traditionally called: On the Causes of Symptoms.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction 3
l-rabw (On Asthma). In addition to these ten works featuring in the current bio-
bibliographical literature, Maimonides is the author of the K. Qawānīn al-juzʾ
al-ʿamalī min ṣināʿa al-ṭibb (On Rules Regarding the Practical Part of the Medical
Art).
3 Fī tadbīr al-ṣiḥḥa (On the Regimen of Health)12
This treatise was composed at an unknown date at the request of al-Malik

al-Afḍal Nūr al-Dīn ʿAlī, Saladin’s eldest son who complained of constipation,
indigestion, and depression. The treatise enjoyed great popularity in Jewish cir-
cles, as it was translated three times into Hebrew as far as we know now, namely
by Moses ben Samuel ibn Tibbon (active between 1240–1283)13 in the year 1244,
by an anonymous translator, and by Zeraḥyah ben Isaac ben Sheʾaltiel Ḥen, who
was active as a translator in Rome between 1277 and 1291.14 Of the translation by
Moses Ibn Tibbon, we have three anonymous independent adaptations of the
original text dating from the fourteenth until the sixteenth century. Especially
in Italian Jewish circles in the fourteenth and fifteenth century, his translation
seems to have been in demand, as six manuscripts were copied in Italy, four in
Italian script and two more in a different script in that very same period.
Maimonides’ On the Regimen of Health is frequently quoted in Hebrew lit-
erature. Judah ben Samuel ben Abbas, the author of a moral work called Yaʾir
Nativ, also known as Shevet Yehudah, which he composed in 1250, recommends
in chapter 15 on the curriculum of students, first to study Bible and Talmud,
then to proceed to the study of ethics and the sciences—medicine, astron-
omy, logic, and physics—and finally the study of metaphysics. The first medical
treatises one should study are those that deal with the preservation of one’s
health (‫)שמירת הבריאות‬, foremost amongst them Maimonides’ On the Regimen
of Health (‫)הנהגת הבריאות‬.15 R. Shem Tov ibn Falaquera (c. 1225–1295) composed
12 In this section, I will only deal with the Arabic text and the Hebrew translations. For the
Latin translations, cf. the introduction by Michael McVaugh to his edition, pp. 225–253
below.
13 On Moses ibn Tibbon, see Bos, Novel Medical and General Hebrew Terminology, vol. 1,
pp. 47–53.
14 On Zeraḥyah, see Vogelstein/Rieger, Geschichte der Juden in Rom, vol. 1, pp. 271–275, 409–
418; Steinschneider, Hebräische Übersetzungen des Mittelalters, p. 766; Ravitzky, Mishnato
shel R. Zeraḥyah, pp. 69–75; Bos, ed., introduction to Aristotle, De Anima, pp. 1–4; Zonta,
“Hebrew Translation of Hippocrates,” pp. 104–109; Bos, Novel Medical and General Hebrew
Terminology, vol. 1, pp. 121–128.
15 Cf. Güdemann, Jüdisches Unterrichtswesen, p. 60 (Hebrew), p. 150 (German); Muntner, ed.,
in Maimonides, Hanhagat ha-Beriʾut, p. 12 (Hebrew), p. xiii (English).
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
4 introduction
a medical poem in Hebrew entitled Batei Hanhagat ha-Guf ha-Bari (Stanzas

on the Regimen of a Healthy Body), for which he drew part of his inspiration
from Maimonides’ On the Regimen of Health, apparently in the original Ara-
bic.16 The very introductory words by Falaquera—namely that the limbs are
“the instruments of the soul” (kelei ha-nefesh), which enable the soul to actu-
alize its potentialities—are strongly reminiscent of Maimonides’ discussion
in On the Regimen of Health 3.10. And in his Sefer ha-Mevakkesh (Book of the
Seeker), which he composed in 1263, Shem Tov remarks that Maimonides com-
posed medical books and that all his statements [in the field of medicine] are
true and clear (‫)וכל אמרותיו אמרות טהורות ודברים ברורים‬. And in the same book,
he quotes Maimonides’ statement from On the Regimen of Health 2.2 and 2.3 in
a Hebrew translation from his own hand on the healing power of and the role of
the physician to assist nature.17 The translator Israel ben Joseph Caslari18 gives
in the introduction of his Hebrew translation of Arnau de Vilanova’s Regimen
sanitatis ad regem Aragonum, which he translated in the year 1327 in Avignon,
the following interesting account of the necessity of the composition of Regim-
ina in general and then refers to Maimonides’ health guide as well:
With this we mean to say that, with respect to remedies, it is not neces-
sary to write as many treatises as we must do with nutritive substances
and foods in relation to the conservation of health. It could almost be
said that every man needs a text written for himself; for this reason kings
and magnates are accustomed to ask their doctors to write a text for them
with the diet they should follow. So I myself, the translator of this book,
ask forgiveness for having meddled in an art which is not mine, translat-
ing this book, which is the first that has been written to date—although
I know well that Rabbi Moses [Maimonides], of blessed memory, wrote a
treatise on the theme.19
The philosopher, biblical commentator and grammarian Joseph ben Abba Mari
ibn Kaspi (1279–1340) comments on Prov 12:10: ‫( יודע צדיק נפש בהמתו‬A righ-
teous man knows the needs of his beast):20 ‫כמאמר החכם מי שינהג עצמו כמו שינהג‬
‫( בהמתו לא יחלה לעולם‬This is as the statement by the scholar: “If someone man-
16 Muntner, introduction to Ibn Falaquera, Batei Hanhagat ha-Guf ha-Bari.

17 Ibn Falaquera, Sefer ha-Mevakkesh, ed. Warsaw, p. 47; cf. Muntner ed., in Maimonides,
Hanhagat ha-Beriʾut, p. 14 (Hebrew), pp. xiii–xiv (English).
18 Cf. Steinschneider, Hebräische Übersetzungen des Mittelalters, p. 779.
19 Trans.: García-Ballester/Ferre/Feliu, “Jewish Appreciation,” p. 104.
20 Trans.: Jewish Publication Society.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction 5
ages his animal in the same way as he manages himself, he will never fall ill”),
which is a quotation from On the Regimen of Health 1.5 in a Hebrew transla-
tion by himself.21 R. Menahem ben Aaron ibn Zeraḥ (c. 1310–1385) draws freely
upon Maimonides’ On the Regimen of Health and On Asthma for his discussion
of the regimen of health in the treatise Ẓeidah la-Derekh, which is basically a
code of laws concerning the daily way of life.22 Menahem does not bring literal
quotations but adapts the Maimonidean text as he sees fit, as in the following
examples:
Menahem, p. 24 Maimonides, Regimen (Ibn Tibbon) 1.22
‫אמנם גדול הרופאים והמפורסם כתב‬ ‫ולגליאנוס מאמר אמרו על צד המוסר לאדם ונשבע‬
‫באלהים שהוא בתכלית האמת יזהיר האנשים בו‬
‫כי היה לו קדחת‬ ‫שלא יאכלו הפירות ואמר כי מנהגו שתהיה לו קדחת‬
‫בכל שנה וצוה לו אביו שלא יאכל מהם כלל‬ ‫בכל שנה ואביו צוה לו שלא יאכל פירות כלל וניצל‬
‫וכן עשה‬ ‫מן הקדחת בשנה ההיא ואחרי כן הנהיג כל ימיו‬
‫ומן היום ההוא והלאה לא היה לו קדחת‬ ‫שלא יאכל פירות ונשבע שלא היה לו קדחת מאז‬
‫וחי כמאה שנה‬ ‫עד היום שעשה המאמר ההוא אלא קדחת יום‬
Indeed, the greatest and most Galen has a saying in which he tells people
famous physician wrote in the form of an advice and swears by God
that it is the ultimate in advice in which he
that he forbids people to eat fruit. He said that he
suffered from fever every year used to suffer from fever every year, and
and that his father told him not to that [when] his father told him not to eat
eat from them at all. any fruit at all, he was saved from the
And thus he did, fever during that year. He continued not to
eat fruit during the whole of his life, and
he swore that he did not suffer from fever
and from that year onwards from then on until the time that he wrote
he did not suffer from fever down that statement, except for an
but lived for about 100 years. ephemeral fever.
21 Ibn Kaspi, ʿAsarah Kelei Keseph, ed. Last, vol. 1, p. 45; cf. Muntner ed., in Maimonides, Han-
hagat ha-Beriʾut, p. 15 (Hebrew), p. xiv (English).
22 Ibn Zeraḥ, Ẓeidah la-Derekh 3.1–20, ed. Lemberg, pp. 21–28; cf. Muntner, ed., in Mai-
monides, Hanhagat ha-Beriʾut, p. 15 (Hebrew). A free quotation from On Asthma 1.3 about
the seven categories of the regimen of healthy and sick people features on p. 23.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
6 introduction
R. Meir Aldabi (c. 1310–1360) consulted Maimonides’ Regimen and/or On

Asthma for his discussion of the regimen of health in his compilation entitled
Shevilei Emunah (Paths of Faith). An example is the following statement from
the section on bathing:
Galen has written: There is nothing more fitting to dissolve the bad parts
[in the body] as sleep immediately after bathing, once some of the [bod-
ily] heat resulting from the bath has cooled off. Maimonides, of blessed
memory, has written that since he came to know about this, he did not
bathe except at the time of sunset, so that after leaving the bath he would
go to sleep for the night, which is the natural sleep. But sleep in the bath-
house is very bad. One should be careful not to drink cold water after
leaving the bath …23
The physician Tobias ben Moses Cohn (1652–1729) quotes from Maimonides’
On the Regimen of Health in his Maʿaseh Tuviyyah, which was—to use David
Ruderman’s words—“the most influential Hebrew textbook of the sciences,
especially medicine.”24 Thus, he introduces its medical part by stating in the
name of the greatest physician that “the medical art is common and easy for
the fools, but how difficult it is for a true physician.”25 This statement is an
adaptation of Maimonides’Regimen 4.9: “But, for those who are ignorant of the
basic principles of this art and for those who are reckless with this art, noth-
ing [seems] difficult, and they do not see that there are diseases which require
consideration.” And then he continues:
And thus wrote Maimonides, of blessed memory, in his On the Regimen of

Health: Someone who gives himself over in the hands of a physician who
does not know analogical reasoning is like a sailor who gives himself over
to the blowing of the wind, for winds do not blow according to analogi-
cal reasoning. Sometimes the activity and blowing of the wind makes the
sailor arrive at his destination safely, but at other times it is the cause of
his drowning and of the loss of the ship. People err in this as they think
that the best doctor is the experienced one, although he does not reason
23 Aldabi, Shevilei Emunah 5.7, ed. Warsaw, p. 97; cf. Maimonides, On Asthma 10.3,4, ed. and
trans. Bos, vol. 1, pp. 52–53, and ch. 4.19–20 (pp. 134–135 below).
24 Ruderman, Jewish Thought and Scientific Discovery, p. 229.
25 Cohn, Maʿaseh Tuviyyah, ed. Lemberg, pt. 2, introduction to Sefer ha-Refuʾah, no page indi-
cation.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction 7
according to analogy and has not seen the light of the Torah and wisdom.
And this is untrue. Did not Hippocrates, the head of the physicians, say in
the beginning of his Aphorisms: “Experiment is dangerous”.
Actually, the quotation does not hail from his Regimen but from his On Asthma
11.3,4.26
The Arabic text of Maimonides’ On the Regimen of Health has been edited
and translated in the past by the German physician Hermann Kroner on the
basis of MS Bodleian Uri 555 in accordance with Moses ibn Tibbon’s Hebrew
translation as extant in MSS Munich 111, Munich 289, and Berlin Or. qu. 836.27
However, his edition suffers from mistakes and incorrect readings, which can
be partly explained from the defective state of the manuscript.28 The Hebrew
translation by Moses ibn Tibbon was edited by Süssmann Muntner with exten-
sive introduction, notes and explanations.29 But, unfortunately Muntner’s edi-
tion is uncritical, eclectic and contains several mistakes.30 This edition became
the basis for modern translations into English,31 German,32 Italian,33 and Span-
26 Likewise, Muntner’s reference (ed., in Maimonides, Hanhagat ha-Beriʾut, pp. 14–15 (He-
brew), p. xiv (English); Steinschneider, Verzeichniss der hebräischen Handschriften in Ber-
lin, MS 250 (= Oct. 349); idem, Arabische Literatur der Juden, no. 172, p. 233) to quotations
from Maimonides’Regimen by the physician Ibn abī l-Ḥasan al-Burqumānī (al-Barkamani;
Hebrew: Jefet) (thirteenth/fourteenth century) from Alexandria in his treatise on hygiene,
entitled al-Maqāla al-muḥsinīya fī ḥifẓ al-ṣiḥḥa al-badanīya (The Treatise for al-Muḥsin? on
Bodily Health) mentioned by Muntner, is incorrect as these quotations do not hail from
Maimonides’ Regimen but from his treatise On Asthma.
27 Maimonides, “Fī tadbīr as-ṣiḥḥat,” ed. and trans. Kroner; I have not seen the edition by
A. Wasif (Cairo 1908, repr. 1932) (following: Ebied, Bibliography of Mediaeval Arabic and
Jewish Medicine, p. 115).
28 Cf. the supplement, pp. 218–221 below, for a comparative list of mistakes as they feature in
Muntner’s edition of Moses ibn Tibbon’s Hebrew translation and the German and English
translations by Kroner, Rosner, and Bar-Sela/Hoff/Faris.
29 Maimonides, Hanhagat ha-Beriʾut, ed. Muntner. Muntner’s edition was preceded by other
ones which I have not seen, but are listed in ibid., pp. 21–22.
30 Cf. Bar-Sela/Hoff/Faris, eds. and trans., in Maimonides, “Two Treatises on the Regimen of
Health,” p. 10: “This text is profusely edited, but almost completely without any indication
of the source or basis for the many additions, deletions, interpretations, and interpola-
tions. We were therefore unable to utilize this text because it is impossible to distinguish
textual variations from editorial interpolations without resort to the original manuscripts.”
See also the supplement, pp. 218–221 below, for a comparative list of mistakes.
31 Maimonides, Preservation of Youth, trans. Gordon; idem, Three Treatises on Health, trans.
Rosner.
32 Maimonides, Regimen Sanitatis, trans. Muntner.
33 Maimonides, Lettera al Soldano, trans. Balossi/di Giovanni.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
8 introduction
ish34 which are flawed because of the corrupt source they consulted.35 Bar-Sela,
Hoff and Faris provided a new English translation on the basis of the Arabic text
under consultation of the Hebrew and Latin translation. As this translation is in
general accurate and only suffers from occasional mistakes, I have consulted it
extensively for my own translation, for which opportunity I am very grateful.36
4 The Arabic Text of On the Regimen of Health
The Arabic text is extant in the following manuscripts:

1. New York, Jewish Theological Seminary (JTS), 2689 (N), fols. 1–18a; Judeo-
Arabic, sixteenth century; Jemenite script. The language of N has the fol-
lowing orthographic and grammatical peculiarities:
The demonstrative pronoun singular masculine ‫ هذا‬is always written:
‫;هذى‬37 while for the relative pronoun it always uses the masculine form
even when it relates to a feminine substantive, as in: ‫وتلك البقول الذي‬.38
2. Oxford, Bodleian, Hunt. 427 (Uri 60839) (O), fols. 62a–80a; Arabic charac-
ters; the manuscript is undated and unsigned, but appearance of paper,
ink and script suggests a fourteenth century copy; a later hand has given
the title at the top of fol. 62a as Maqāla fī ḥabs al-ṭabīʿa (A Treatise on
Constipation); the scribe, probably Abū l-Ḥasan al-Rifʿa (or al-Rafʿa), col-
lated the text against the author’s original, as indicated in the colophon.
It is thus a reliable witness to the original text.40 Next to this treatise by
Maimonides, the manuscript contains his Commentary on Hippocrates’
Aphorisms (fols. 1a–51a); On Hemorrhoids (fols. 51b–54b); On Coitus (frag-
mentary, fol. 61); On the Elucidation of Some Symptoms (fols. 80b–91b), and
On Poisons (fols. 92b–106b).
34 Maimonides, Preservacion de la Juventud, trans. Chelminsky; idem, Régimen de salud, trans.

Ferre.
35 Next to these translations of the complete text, we find several partial ones, namely: Mai-
monides, Seelenhygiene, ed. and trans. Kroner; idem, “On ‘Physical Hygiene,ʼ” trans. Brag-
man; idem, “Hygiene of the Soul,” trans. Savitz; “On Health Care,” trans. Skoss; idem, “Man-
agement of Health,” trans. Butterworth; and Meyerhof, “Medical Works of Maimonides,”
pp. 290–292.
36 Maimonides, “Two Treatises on the Regimen of Health,” eds. and trans. Bar-Sela/Hoff/
Faris; cf. the supplement, pp. 218–221 below, for a comparative list of mistakes.
37 For this phenomenon, cf. Blau, Dikduk ha-Aravit ha-Yehudit, p. 61, n. 27.
38 Cf. ibid., p. 64 ‫ד‬b.
39 Uri, Bibliothecae Bodleianae codicum manuscriptorum orientalium.
40 See Savage-Smith, New Catalogue of Arabic Manuscripts, vol. 1, pp. 575–578.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction 9
3. Oxford, Bodleian, Uri 555; Pococke 313 (U); fols. 3a–33b; Arabic charac-
ters; according to the epilogue, the manuscript was copied in the year
1340 by the scribe Muḥammad ibn ʿAlī ibn Abī l-Qāsim ibn Khalīl, born in
Damietta and of the Shafiite sect.41 Next to this treatise, the manuscript
contains Maimonides’ On the Elucidation of Some Symptoms on fols. 33b–
52b.
4. Paris, BN, héb. 1202 (P); fols. 80b–121a; the text bears the title: al-risāla al-
Afḍaliya; the manuscript was written in Judeo-Arabic in the year 1465.
Next to this treatise by Maimonides, the manuscript also contains the
Judeo-Arabic text of his Commentary on Hippocrates’ Aphorisms (fols. 1–
60), On Hemorrhoids (fols. 121–135), and of the Treatise on Logic ascribed
to him (fols. 135ff.).42
5. Paris, BN, héb. 1211 (R); Judeo-Arabic; fifteenth century. This manuscript,
which is horribly misbound, contains a collection of medical texts all
from the hand of Maimonides. These treatises are: 1. On Asthma; 2. On
the Regimen of Health; 3. On Coitus; 4. On the Elucidation of Some Symp-
toms; 5. On Hemorrhoids; 6. On Poisons.43 The text of On the Regimen of
Health is incomplete, as it runs from the introduction ‫ نافعة على العموم‬until
4.1 ‫ ;على خلاف‬from 4.3 ‫ فعلها‬until 4.6 ‫ ;على المرض‬from 4.9 ‫ معلوم‬until 4. 27
‫إسخانا‬.
6. London, Wellcome, WMS Or. 27 (Iskandar)44 (= WMS 425 (Serikoff));45
fols. 1a–31b; the manuscript was copied on 21 Ramaḍān 1090 / 26 October
1679; the text bears the mistaken title: Sharḥ al-maqāla fī tadbīr al-siḥḥa
(Commentary on the Regimen of Health). Part of this late manuscript can-
not be read due to staining and fading of the ink; morevover, it suffers
from several mistakes, abbreviations and omissions by a careless copyist.
Therefore, it has not been consulted for this edition. The manuscript does
have an interesting incipit though, which deviates from that of the other
41 See Maimonides, “Two Treatises on the Regimen of Health,” eds. and trans. Bar-Sela/Hoff/
Faris, p. 9.
42 Cf. ed. Zotenberg, Catalogues des manuscrits hébreux, no. 1202.
43 While Zotenberg, ibid., only refers to On Asthma, Steinschneider, Hebräische Überset-
zungen des Mittelalters, p. 767, and Levy, “Tractatus de Causis”, pp. 225–226, omit On
Coitus and On Hemorrhoids; Plessner, in Maimonides, On the Causes of Symptoms, eds.
Leibowitz/Marcus pp. 159–160, mentions all six treatises. See also Bos, ed. and trans., intro-
duction to Maimonides, On Asthma, vol. 1, p. xxxiii.
44 Iskandar, Catalogue of Arabic Manuscripts, pp. 193–194.
45 Serikoff, Online Catalogue of Arabic Manuscripts, WMS Arabic 425. The incipit of the
manuscript and the detailed contents have not been copied correctly in the catalogue
and suffer from omissions and faulty readings.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
10 introduction
manuscripts insofar as it explicitly mentions the client of the consilium,

namely the Sultan al-Malik al-Afḍal, son of the Sultan Ṣalāḥ al-Dīn. It is
reasonable to suggest that this textual variant is the result of an “emenda-
tion” by the copyist.
7. London, Sassoon Collection, 573;46 pp. 324–350; Judeo-Arabic; Jemen; fif-
teenth century. This manuscript is an exact copy of P, sharing the same
characteristics and mistakes, and has therefore not been consulted for
this edition.
8. Strasbourg, cod. arab. 162; cat. Wickersheimer,47 nr. 4227 (p. 748) (S); the
manuscript was copied after a Damascus codex on 13 Shawwal 1320/13 Jan-
uary 1903. The manuscript has some unique readings: ‫ أراد‬for‫( آ ثر‬1.2); ‫يكثر‬
for ‫( زاد‬1.4); ‫ طبيب مقصر لا يوثق بعمله وعمله‬for ‫( طبيب لا يوثق بعمله‬2.0); ‫وقد أطنب‬
‫ الأطباء‬for ‫( وقد أطنب بقراط‬2.2); ‫ اللين‬for ‫( الانطلاق‬4.3); ‫ النظر‬for ‫( الفطرة‬4.9);
‫ المتشب ّث‬for ‫( المتثب ّت‬4.9); ‫ تشب ّث‬for ‫( ٺثب ّت‬4.11); ‫ اختلاف الأعمار‬for ‫( الأسنان‬4.16),
but suffers from mistakes and omissions.
9. New York, JTS, 2729; fols. 1a–2b; Judeo-Arabic; Oriental script; sixteenth/
seventeenth century; the text is fragmentary, stained and partly faded;
it covers the following sections: 4.18,19: only some individual words; 4.22
end: ‫ وورم الـكبد‬until 4.28: ‫صح ّ ذلك بالتجر بة‬. As it is such a fragmentary late
copy, it has not been used for the edition.
10. St. Petersburg, Russian National Library, Evr.-arab. II 2155; 1 fol.; Judeo-
Arabic; Oriental script; thirteenth/fourteenth century; this manuscript
has only preserved the title of The Regimen of Health on fol. 1a.48
These MSS consist of two families: O and NPRSU. The latter family can be
subdivided into NPU, R and S. The edition of the Arabic text is based on O.
In the case of mistakes and omissions I have used the other manuscripts. The
text has been compared throughout with the Hebrew translations. Significant
variant readings have been registered in the apparatus, likewise partial agree-
ments between the Hebrew translations and certain Arabic MSS which may
indicate a dependence of these translations upon a certain Arabic manuscript
tradition.
The edition of the text of Maimonides’ On the Regimen of Health in Ara-
bic characters, rather than in Hebrew ones, has been inspired by his own
practice. According to recent scholarship there is reason to assume that Mai-
46 Cf. Sassoon, Ohel, vol. 1, pp. 506–507.

47 Wickersheimer, Catalogue général, vol. 47.
48 Next to the title, it has preserved on fol. 1b part of the introduction of On Hemorrhoids; see
Bos, ed. and trans., introduction to Maimonides, On Hemorrhoids, p. xxi.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction 11
monides composed a first draft of his medical works intended for private use
in Arabic written in Hebrew characters, since it was easier for him to write in
Hebrew than in Arabic, and that these works were subsequently transcribed
in Arabic characters when intended for public use. Thus, Stern remarks that
“all of Maimonides’ medical works were naturally published in Arabic script,
since otherwise they would have been of no use to the non-Jewish public,”
and adds that Maimonides first drafted the text in Hebrew script, because
the Hebrew script was easier for him, and then had it transcribed into the
Arabic script.49 Stern’s point of view has been endorsed by Hopkins, who
remarks that although we have sporadic autograph examples of his Arabic
handwriting, Maimonides always used the Hebrew script when writing pri-
vately.50 Other scholars have expressed (partly) different opinions in this mat-
ter. Meyerhof remarks that Maimonides composed all of his medical writ-
ings in Arabic, probably using Arabic characters, since he had nothing to
hide from the Muslims.51 Blau suggests that Jewish authors, when addressing
a general public including Muslims and Christians (as in the case of medi-
cal writings), might have used Arabic script, but wrote in Hebrew characters
when addressing a Jewish audience.52 Langermann remarks that it seems likely
that many of Maimonides’ medical writings were originally written in Ara-
bic characters and that these were only afterwards transcribed into Hebrew
ones.53
For editing the Arabic text written in Middle Arabic typical for this genre, I
have adhered to the guidelines formulated by Kahl. Morphological and syntac-
tical and even grievous offences against the grammar of classical Arabic have
neither been included into the apparatus nor have they been changed or cor-
rected at all. As for orthography, peculiarities have not been included into the
critical apparatus. They have either been adjusted to the conventional spelling
or adopted in their given forms.54
49 Maimonides, “Treatise to a Prince,” ed. Stern, p. 18; cf. Blau, Emergence and Linguistic Back-
ground, p. 41, n. 6.
50 See Hopkins, “Languages of Maimonides,” p. 90.
51 Meyerhof, “Medical Works of Maimonides,” p. 272.
52 Blau, Emergence and Linguistic Background, p. 41; cf. Baron, Social and Religious History of
the Jews, vol. 8, p. 403, n. 42.
53 Langermann, “Arabic Writings in Hebrew Manuscripts,” p. 139.
54 Kahl, ed., in Ibn Sahl, Dispensatorium Parvum, pp. 35–38.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
12 introduction
5 The Hebrew Translations of On the Regimen of Health55
The current secondary literature only mentions two translations of Maimo-

nides’ On the Regimen of Health, namely the ones by Moses ben Samuel ibn Tib-
bon and an anonymous translator. However, our research has uncovered one
more translation, namely by Zeraḥyah ben Isaac ben Sheʾaltiel Ḥen. The history
of the translation by Moses ibn Tibbon dating from the year 1244 and its tra-
dition is complicated and unclear. One of the main reasons is possibly the fact
that Moses ibn Tibbon himself translated the text from a copy which was faulty
(‫)מוטעה‬, as he states himself in the epilogue to his translation,56 so that he was
forced to add words to complete the contents. In the second place because sev-
eral of the surviving manuscripts belong to a textual tradition in which the
original text has been tampered with, emended and corrected, resulting into
a kind of “versio mixta” which does not represent the original text any more
and therefore cannot be used for the critical edition. Thus, the survey below
contains three independent adaptations of the original text, namely Berlin,
Staatsbibliothek, Or. qu. 545 (= Parma, Biblioteca Palatina, 2301; Paris, BN, héb.
1120), Paris, BN, héb. 1191, and Prague, Jewish Museum (Zidovske Muzeum), 50.
And one manuscript, namely Berlin, Staatsbibliothek, Or. qu. 836, represents
in its current state a corrected version which is hard to distinguish from the
original text.
5.1 Translation by Moses ibn Tibbon

The critical edition of Moses ibn Tibbon’s Hebrew translation is based on the
following manuscripts:
1. Oxford, Bodleian, Opp. 685, cat. Neubauer 2084,3 (‫;)א‬57 fols. 142a–178a;
no initial title; Italian script, early fourteenth century.58 Next to On the
Regimen of Health, this manuscript also contains an anonymous Hebrew
translation of Maimonides’ Commentary on Hippocrates’ Aphorisms.
2. Moscow, Russian State Library, Guenzburg 118 (‫ ;)ג‬fols. 105b–117b; no initial
title; Italian script; fifteenth century; the text suffers from several mistakes
and corruptions from the hand(s) of the copyist(s).
55 For the data concerning the existing manuscripts of the Hebrew translations, I thank Ben-
jamin Richler of the Institute of Microfilmed Hebrew Manuscripts in Jerusalem. See also
Steinschneider, Hebräische Übersetzungen des Mittelalters, pp. 770–771.
56 See p. 13 below for a full translation.
57 See Neubauer, Catalogue of the Hebrew Manuscripts in the Bodleian.
58 According to Bar-Sela/Hoff/Faris, eds. and trans., in Maimonides, “Two Treatises on the
Regimen of Health,” p. 10, the manuscript was written in 1375.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction 13
3. Munich, Bayerische Staatsbibliothek 111 (‫;)מ‬59 fols. 84a–93b; no initial title;

Italian semi-cursive script; fourteenth century; the text has some mar-
ginal notes, sometimes introduced by ha-R”Z, referring to the Hebrew
translation prepared by Zeraḥyah ben Isaac ben Sheʾaltiel Ḥen;60 accord-
ing to the colophon on fol. 115b, the text was copied by Yaḥyā b. Solomon
b. Joab in the year 1330. The manuscript also contains Maimonides’ Med-
ical Aphorisms, Hebrew translation by Zeraḥyah (fols. 4–84); On Poisons,
Hebrew translation by Moses ibn Tibbon (fols. 93b–101b); On Coitus, He-
brew Translation by Zeraḥyah (fols. 101b–103b); On Hemorrhoids, Hebrew
translation by Moses ibn Tibbon (fols. 103b–106a). Maimonides’ On the
Regimen of Health has the following epilogue:
This is the treatise composed by the great Rabbi, teacher of righ-
teousness, our master Moses, the Servant of God, ibn Maimon—
blessed is the memory of the righteous—for a certain king of the
Ishmaelites. And I, Moses son of Judah ibn Tibbon, have translated
it in the year 5004 (1244) from a book so inaccurate that I was obliged
to add words in various places in order to complete the contents; I
was so besought by one of my honorable friends to translate it, that
I could not refuse him. If I am not worthy in one of the two tongues,
especially having translated it from an inaccurate book, may the
Lord atone for me. Amen.61
4. Berlin, Staatsbibliothek, Or. qu. 836 (‫( )ס‬formerly Steinschneider 30);
fols. 52a–65b; fifteenth century;62 Sephardic script; initial title: Sefer Han-
hagat ha-Beriʾut le-he-ḥakham Rambam Z”L; possibly copied by Moses
Alfandari. The text suffers from many corruptions and omissions; it has
some marginal and interlineal annotations, as it has been “corrected” by
Steinschneider on the basis of a comparison with MS Munich 111 (cf. the
colophon copied by Steinschneider in the margin of fol. 65b). The text
starts with an introduction in twenty Sheʿarim (chapters), instead of the
customary four; the 17 chapters of the fourth tract were listed as indepen-
dent tracts. The manuscript also contains Maimonides’ Commentary on
Hippocrates’ Aphorisms, Hebrew translation by Moses ibn Tibbon (fols. 1–
52); On Asthma, Hebrew translation by Joshua Shatibi (fols. 66–93); On
59 Cf. Steinschneider, Hebräische Handschriften in München, p. 67.

60 For instance, the term ‫ ציטריני‬is typical for Zeraḥyah, cf. below.
61 Trans.: Maimonides, “Two Treatises on the Regimen of Health,” eds. and trans. Bar-Sela/
Hoff/Faris, p. 10.
62 Cf. Steinschneider, Verzeichniss der hebräischen Handschriften in Berlin, no. 232; Bar-Sela/
Hoff/Faris, eds. and trans., in Maimonides, “Two Treatises on the Regimen of Health,” p. 10.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
14 introduction
Coitus, anonymous Hebrew translation (fols. 96–99); On Hemorrhoids,

anonymous Hebrew translation (fols. 99–104); On Poisons, Hebrew trans-
lation by Moses ibn Tibbon (fols. 104–116); Medical Aphorisms, Hebrew
translation by Nathan ha-Meʾati (fols. 130b–239). The text has some cor-
rect readings, which have been adopted as the basic ones for the critical
edition.63
These manuscripts belong to three families. The first family is ‫ ;אמ‬the second ‫ג‬
and the third ‫ס‬. The edition is based upon ‫א‬. Corruptions and mistakes have
been corrected on the basis of the other manuscripts. Deviations from the
Arabic text have been listed in the critical apparatus. The Arabic “Vorlage” con-
sulted by Ibn Tibbon clearly belongs to the family of R and S, as can be deduced
from the correspondences registered in the critical apparatus.
The following manuscripts have not been used for the edition:
1. Berlin, Staatsbibliothek, Or. qu. 545; fols. 53a–62b; German Rabbinic script;
early fourteenth century.64 The text of this manuscript has been emended
and corrected throughout; it also has many additional words and/or pas-
sages, deviating readings and explanatory words. It is thus nothing else
than a kind of “versio mixta”, just like the next text in the MS, namely the
anonymous Hebrew translation of Maimonides’ On Coitus.65 It does not
reflect the “original” translation, and has not been used for the critical edi-
tion. The question arises whether this text has been produced on the basis
of Ibn Tibbon’s translation at all, or is a sort of compilation from unknown
sources, possibly from unknown translation(s).
2. Parma, Biblioteca Palatina, 2301 (De Rossi 143, Richler 1348);66 fols. 1a–
13a; Ashkenazic semi-cursive script; copied by Benjamin Wolf b. Judah
in Udine in 1463; fols. 1a–2a are hard to read due to fading of ink. This
manuscript belongs to the same family as Berlin, Staatsbibliothek, Or. qu.
63 Namely: 1.7: ‫ ;ולא בקור החזק‬1.8: ‫ ;ביום‬3.7: ‫ ;אדוני‬3.8: ‫ ;ויולש‬3.11: ‫ ;להתפאר ולהתגאות‬4.3:
‫ ;שהרגיל‬4.8: ‫ ;רפואה חזקה‬4.11: ‫ ;זכר‬4.15: ‫ ;מהאנשים‬4.27: ‫בגדי‬. It shares these readings
with MS Munich, Bayerische Staatsbibliothek, 289; Parma, Biblioteca Palatina, 2282; and
Bologna 203, Biblioteca Universitaria 3574B (with the exception of 4.3; 4.8; 4.11, and 4.27)
which belong to the same family (cf. below).
64 Cf. Steinschneider, Verzeichniss der hebräischen Handschriften in Berlin, no. 72, 5; Bar-
Sela/Hoff/Faris, eds. and trans., in Maimonides, “Two Treatises on the Regimen of Health,”
p. 10.
65 See Bos, introduction to Maimonides, On Coitus, eds. and trans. Bos/Ryan/Taube, ed. Bur-
nett, p. 11.
66 See Richler, Hebrew Manuscripts in the Biblioteca Palatina, p. 375.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction 15
545, as it shares its major characteristic readings listed above, with some
minor variations and exceptions. The text suffers from loss of text and
copyist’s mistakes.67
3. Paris, BN, héb. 1120;68 fols. 43b–58a; Ashkenazic script; fifteenth century;
no initial title; incomplete as it misses the section from ‫בלקיחת המזון‬
(2.10) until ‫( חומץ חזק מאד‬3.4) and breaks off at 4.26: ‫ ;ולא במשתה‬some
marginal glosses consisting of variant readings introduced by (‫)לשון אחר‬
‫ל״א‬,69 explanations and corrections. The text has the same division as ‫ס‬
in twenty Sheʿarim, instead of the customary four. The text belongs to
the same family as Berlin, Staatsbibliothek, Or. qu. 545, as it shares its
major characteristic readings listed above,70 and suffers from several cor-
ruptions and or mistakes. The manuscript also contains Maimonides’ On
Coitus, anonymous Hebrew translation (fols. 58b–62b).
4. Paris, BN, héb. 1175;71 Italian script; sixteenth century; no initial title;
fols. 47b–60a. This manuscript belongs to the same family as ‫ א‬and ‫מ‬, and
does not have significant variant readings. It also contains Maimonides’
On Asthma, Hebrew translation by Samuel Benveniste (fols. 1a–44b).
Fols. 60b–62b contain: Sefer ha-hanhagah le-Galienus. Haʿataqat Zeraḥyah
Ben Iẓhak mi-Haʿataqat Ḥunayn72 which is not mentioned by Zotenberg
in his catalogue.
5. Oxford, Bodleian, Opp. Add. Qu. 108; cat. Neubauer 2381,5;73 fols. 185a–
198b; Sephardic script; no initial title; according to the colophon the text
was copied by Isaiah b. Jacob from MSRʾN, b. R. Isaiah from YYRWNH,
for Moses b. Judah from ṬRNY, and was finished on Sunday the 15th of
Tevet in the year 5244 = 1484 (1483 Richler?), in Mantua. The manuscript
belongs to the same family as ‫ א‬and ‫מ‬. It does not have significant variant
readings, and suffers from mistakes and omissions. The manuscript also
contains Maimonides’ Medical Aphorisms, Hebrew translation Zeraḥyah
ben Isaac ben Sheʾaltiel Ḥen (fols. 48–184).
67 For instance it misses: ‫ואולם כל מיני הגבינה רעים מאד ועבים מאד וכל שכן הישנה השמינה‬
(1.16); ‫( בוינטוזא בשריטה‬2.6), and ‫ ואולם זולתו ר״ל רופא שאינו שלם‬has been corrupted as:
‫( ואולם רופא שאינו זולתו שלם‬2.4).
68 See Zotenberg, (ed.), Catalogues des manuscrits hébreux; Garel, Main forte, p. 513.
69 For instance: ‫ יארעו‬for ‫( נתחדשו‬introduction).
70 The only exception is: ‫ בשריטה‬add. to ‫( בוינטוזא‬2.6).
71 See Zotenberg, ed., Catalogues des manuscrits hébreux.
72 Pseudo-Galen, “Treatise on Regimen,” eds. and trans. Bos/Garofalo, pp. 43–95.
73 See Neubauer, Catalogue of the Hebrew Manuscripts in the Bodleian.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
16 introduction
6. Paris, BN, héb. 1191;74 fols. 73a–88b; Italian script; fifteenth century; no ini-
tial title. This manuscript belongs to the same family as ‫ג‬, but is a sort
of abbreviation and adaptation of the original text. That the copyist who
adapted the original text was fluent in Italian is not only clear from the
use of the Italian script, but also from the following Italian terms used in
1.13 for different kinds of bad food prepared from dough: ‫קרושיטי מקרוני‬
‫טורטילי פריטלי‬.
7. Munich, Bayerische Staatsbibliothek, 289;75 fols. 116a–130b; no initial title;
this manuscript, which starts with an introduction in twenty Sheʿarim
which are also indicated in the text itself and in the margin, belongs to
the same family as ‫ס‬.
8. Parma, Biblioteca Palatina, 2282 (De Rossi 1178, Richler 1520);76 fols. 9–
18; Sephardic semi-cursive script; fifteenth century. The text starts with
an introduction in twenty Sheʿarim instead of the customary four and
belongs to the same family as ‫ס‬.77
9. Bologna, Biblioteca Universitaria, 3574B, fols. 94a–104a; Sephardic script;
fourteenth century(?); initial title: Hanhagat ha-Beriʾut mi-Rabbeinu Mo-
sheh Z”L; some marginal annotations. This manuscript belongs to the
same family as ‫ס‬, although it does not have the same internal division as
‫ס‬. It suffers from many scribal mistakes and omissions which have been
partly supplemented in the margin.
10. Prague, Jewish Museum (Zidovske Muzeum), 50, fols. 142a–153a; Sephar-
dic script; sixteenth century; initial title: ‫מאמר בהנהגת הבריאות לרב הגדול‬
‫האלהי רבינו משה זצ״ל בן הרב הגדול רבינו מיימון הדיין זצ״ל בן הרב רבינו יוסף בכ״ר‬
‫ ;יצחק זצ״ל בהר״ר עובדיא הדיין זצ״ל חברו לשולטאן מלך מצריים‬the text is incom-
plete as it ends at ‫( ויחשוב במה שעבר עליו מאבדת ממון או מיתת אדם או‬3.16).
The text is an adaptation of the original text.
11. Vienna, Österreichische Nationalbibliothek, 44, Cat. Schwarz,78 no. 170,
fols. 1a–6a, fifteenth/sixteenth century; Sephardic script; the text only cov-
ers the section from 3.9: ‫ ויחלש כחו‬until the end.

75 Cf. Steinschneider, Hebräische Handschriften in München, pp. 150–152.
76 See Richler, Hebrew Manuscripts in the Biblioteca Palatina, p. 446.
77 It has the same readings mentioned in the previous note for MS Munich, Bayerische
Staatsbibliothek, 289.
78 Schwarz, Hebräischen Handschriften der Nationalbibliothek in Wien.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction 17
5.2 Translation by Zeraḥyah ben Isaac ben Sheʾaltiel Ḥen

The translation from the hand of Zeraḥyah has been edited on the basis of
MS Paris, BN, héb. 1127, which was copied in the fifteenth century in an Ital-
ian script.79 Unfortunately, only a fragment of the text has been preserved,
namely the section running from end 1.12 ‫ במלאכתו אצל הרפאים‬until 2.1 ‫הידוע‬
‫ ברפואות‬which covers fols. 104a–105a. Next to On the Regimen of Health, the
manuscript contains the Sefer ha-Qaddaḥot, that is the Hebrew translation
of Isaac Israeli’s Book on Fevers (fols. 1–96), and the beginning of Zeraḥyah’s
Hebrew translation of Ibn Sīnā’s K. al-Qānūn (fols. 97–105).80 This translation
has not been identified as being from the hand of Zeraḥyah so far.81 According
to the compiler(s) of the catalogue of the Hebrew manuscripts in the BN82 and
according to Steinschneider,83 the translation is from the hand of Moses ibn
Tibbon. The ascription of this translation to Zeraḥyah is based on the follow-
ing:
1. An analysis of Zeraḥyah’s translation technique:84
Reg. Ibn Tibbon Reg. Zeraḥyah Reg. Arabic
‫אינם מאכלים טובים‬ ‫אינה מזון משובח‬ 1.13 ‫ ليست بأغذية فاضلة‬.1
‫הדג קטן הגוף‬ ‫הדגים שגופותיהם קטון‬ 1.18 ‫ السمك الصغير الجث ّة‬.2
‫ואשר בשרו קשה‬ ‫מתפוצץ‬ ّ ‫ يتف‬.3

‫صص‬
‫הטוב שבמסעדים כולם או‬ ‫המזונות היותר משובחות‬ 1.19 ‫ أفضل الأغذيةكل ّها هو‬.4
‫שבמיני המזון הוא‬ ‫הוא אותו‬
‫ואולם האבטיח … יתבשל‬ ‫אבל האבטיחים … יתעכל‬ 1.20 ‫طيخ … ينهضم‬

ّ ‫ وأمّا الب‬.5
79 Cf. Zotenberg, ed., Catalogues des manuscrits hébreux.

80 Cf. Richler, “Manuscripts of Avicenna’s Kanon in Hebrew,” p. 162, no. 70.
81 For other newly identified translations by Zeraḥyah, see Bos, ed. and trans., introduction
to Maimonides, On Hemorrhoids, pp. xxvi–xxvii, and Zonta, “Hebrew Translation of Hip-
pocrates,” pp. 97–143.
83 Steinschneider, Hebräische Übersetzungen des Mittelalters, p. 771.
84 Cf. Aristotle, De Anima, ed. Bos, ch. 7; Zonta, “Hebrew Translation of Hippocrates.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
18 introduction
The first quotation concerns the use of the 3rd person feminine singular for
a plural subject,85 the second, fourth and fifth the use of the 3rd person mascu-
line singular for a plural subject,86 and the third the use of an Arabic word in
transcription.87
2. A comparison between the technical vocabulary as it features in the MS Paris

and Zeraḥyah’s translation of Maimonides’ Medical Aphorisms:
Aphor. Zeraḥyah Reg. Zeraḥyah Reg. Arabic
9.21 ‫כרוביות‬ ‫והכרוביות‬ 1.20 ‫والـكرنب‬
20.81 ‫מילינייני‬ ‫והמילינגאני‬ 1.20 ‫والباذنجان‬
6.84 ‫ציטרינו‬ ‫הֵציְט ִרי ִני‬ 1.20 ‫الأصفر‬
A further indication for the fact that this translation is indeed from Zeraḥyah
is that glosses which feature in MS Munich in the name of ha-R”Z (= Zer-
aḥyah) are part of the text itself in this translation, examples are (1.20): ‫ציטריני‬
and (1.22): ‫והמישמיש‬. That we are dealing here with two different translations
prepared by two different translators and not with one and the same transla-
tion with some variant readings resulting from the adaptation and “correction”
of the text by a copyist may be clear from the following selective compari-
son:
Ibn Tibbon Zeraḥyah Arabic text
‫והוא הטוב שבמאכלים‬ ‫והוא מזון יותר משובח‬ 1.12 ‫وهو أفضل غذاء‬
‫אינם מאכלים טובים‬ ‫אינה מזון משובח‬ 1.13 ‫ليست بأغذية فاضلة‬
‫ואם הם טובים כאשר נתבשלו‬ ‫ואפע״פ שהיא טובה כשהיא‬ 1.13 ‫وإن كانت جي ّدة إذا انهضمت‬
‫מעוכלת עכול יפה‬
85 Cf. Aristotle, De Anima, ed. Bos, p. 23.

86 Cf. ibid., p. 24.
87 Cf. ibid., pp. 29–30.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪introduction‬‬ ‫‪19‬‬
‫)‪(cont.‬‬
‫רב המותרות אין טוב בו‬ ‫מותרות רעות יש להם ואין בהם‬ ‫كثيرة الفضلات لا خير فيها ‪1.14‬‬
‫טובה‬
‫בכלל‬ ‫בהחלט‬ ‫مطلقة ‪1.16‬‬
‫גדולי הגוף מהם וכאשר יצאו מן‬ ‫الـكبير الجث ّة منها والمملوح والذي يأوي المياه הגדולים בגופם והמלוחים‬
‫الرديئة والـكثير الشحم والـكثير اللزوجة ‪ 1.18‬והגדילים במים הרעים והשמינים המים הרעים והשמנים מאד רע‬
‫רב הליחות‬ ‫מאד והדביקים מאד‬
‫הטוב שבמסעדים כולם או‬ ‫המזונות היותר משובחות‬ ‫أفضل الأغذيةكل ّها ‪1.19‬‬
‫שבמיני המזון‬
‫יזון מזון מרובה ודק וימהר עיכולו יזון מזון טוב רב ודק וימהר‬ ‫يغذو غذاء جي ّدا كثيرا لطيفا و يسرع انهضامه‬
‫להתבשל והוא עם זה יעזור‬ ‫והוא עם זה עוזר על העיכול‬ ‫وهو مع ذلك يعين على الهضم ‪1.19‬‬
‫אל הבישול‬
‫ולו טובות אחרות זולת אלה‬ ‫ויש לו שבחים אחרים מלבד‬ ‫وله فضائل آخر غير هذه ‪1.19‬‬
‫אלה‬
‫ואולם הדבור‬ ‫אבל המאמר‬ ‫لـكن الكلام ‪1.19‬‬
‫תוספת ומותר‬ ‫בטל‬ ‫عبث ‪1.19‬‬
‫ולזה הנחנו להזכיר מיניו וצורת‬ ‫ועל כן חסרנו זכרון מיניו וצורת‬ ‫فلذلك حذفنا ذكر أصنافه وصورة تناوله ‪1.19‬‬
‫לקיחתו‬ ‫אכילתו‬
‫והאסטומכא תהיה נקייה‬ ‫על נקיות מן האצטומכה‬ ‫على نقاء من المعدة ‪1.20‬‬
‫ולא תהיה באסטומכא ליחה‬ ‫ולא יהיה בה ליחה רעה באה‬ ‫ولم يكن في المعدة خلط رديء مصبوب ولا‬
‫רעה ולא יהיה לה מזג רע אז‬ ‫ממקום אחר ולא יהיה בה רוע‬ ‫كان بها سوء مزاج فإن ّه حينئذ ينهضم انهضاما‬
‫יתבשל בשול טוב‬ ‫מזג אז יתעכל עכול יפה‬ ‫جي ّدا ‪1.20‬‬
‫ויזיל השתן‬ ‫וירבה השתן‬ ‫و يدرّ البول ‪1.20‬‬
‫ואולם זכרנו זה בעבור שאוכלים‬ ‫ואמנם זכרנום מפני שכל בני‬ ‫وإن ّما ذكرته لـكثرة أكل الناس كل ّهم له ‪1.20‬‬
‫אותו כל האנשים הרבה מאד‬ ‫אדם אוכלים אותם‬
‫ل ما أنبتته الشجر فهو مذموم الغذاء للإنسان כל מה שצומח מן האילנות הוא כל מה שיעשו האילנות מזונם רע‬
‫ك ّ‬
‫רע במזונו לאדם בכלל אבל יהיה לאנשים בכלל אבל קצתם יותר‬ ‫على العموم لـكنه يتفاضل في الرداءة منه‬
‫רע מקצתם מהם שמזונם רע‬ ‫בינם הפרש ברוע כי יש מהם‬ ‫رديء الغذاء جّدا ‪1.21‬‬
‫שהם רעים מאד‬
‫והזיקם יותר מעט‬ ‫והם מפחות רוע‬ ‫وهي أقل ّها ضرر ‪1.21‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪Downloaded from Brill.com11/09/2020 11:06:57AM‬‬
‫‪via free access‬‬
20 introduction
However, the conclusion that this translation was indeed prepared by Zer-
aḥyah himself is only valid for that part of the text running from the beginning
until ‫( והם מפחות רוע‬1.21). From then on the text shows a close similarity with
Ibn Tibbon’s translation with the occasional adaptation or “correction”,88 one
gets the impression that this last section of the text is the result of a “correction”
of Ibn Tibbon’s translation on the basis of the original Arabic text, possibly by
Zeraḥyah himself. For we know that sometimes he proceeded in this way, as
his translation of Ibn Sīnā’s Qānūn is essentially an improvement on a previous
translation.89
As part of the edition, Zeraḥyah’s text has been compared throughout with
the original Arabic text, deviations from this text have been registered in the
critical apparatus.
5.3 Anonymous Translation

The anonymous translation of Maimonides’ On the Regimen of Health was dis-
covered by Beit Arié, namely in MS Jerusalem, Jewish National and University
Library, heb. 803941, fols. 84a–130b.90 Some terms of the text have been (partly)
vocalised, possibly by a copyist. The manuscript contains three other medical
works by Maimonides, namely On Coitus (fols. 79a–84a), On Asthma (20a–78b),
and On the Elucidation of Some Symptoms (130b–156b), all from the hand of
the same translator. From a comparison of this translation with the other two
translations, Beit Arié concluded that it represents an independent translation
by an unknown author, possibly earlier than the other translations if the dat-
ing of the manuscript in the thirteenth century is correct.91 An analysis of the
Hebrew terminology used by the author shows that he was not familiar with
the standard medieval terminology, as it was coined by the Tibbonides and
other translators. But in spite of this infamiliarity and uncommon, often inad-
88 Cf. supplement.
89 Cf. Leon Joseph of Carcassonne in the prologue to his Hebrew translation of Gérard de
Solo’s Practica super nono Almansoris: “Anybody who endeavors to write a commentary
and elucidate those texts moves further away from the truth and never finds it, and this
is never suspected. I know that this is what happened to a wise man of my nation (i.e.,
Zeraḥyah) who explained certain expressions of the books of Avicenna on the basis of an
initial translation (i.e., by Nathan ha-Meʾati) that was really distant from the truth at many
points, with the result that he wrote a book that was acclaimed correct and held up as an
example and model” (García-Ballester/Ferre/Feliu, “Jewish Appreciation,” p. 108; see also
Rabin, “Toledot Targum,” p. 134).
90 Cf. Beit-Arié, “Targumim bilti Yeduʿim,” pp. 567–568; idem, “Palaeographic Description,”
p. 35.
91 Beit-Arié, “Targumim bilti Yeduʿim,” p. 567.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction 21
equate vocabulary used by the author, he clearly understood the text at hand.
The problem was that he did not have adequate tools to deal with it. An indi-
cation for a correct understanding of the text and familiarity with its contents
is the fact that the names of medicines have generally been transcribed and/or
translated correctly. One might infer from this that the translator of this text
was a medical doctor, who because of his training and practice was familiar
with the specific pharmaceutical terminology, but not with the more general
technical terminology. Some of the uncommon terms have been “corrected” by
a copyist through marginal glosses. The problem of the evaluation of this trans-
lation is aggravated by the fact that the manuscript at hand suffers from many
severe corruptions from the hand of (an) ignorant copyist(s). I have emendated
these corruptions, whenever I could, in order to reconstruct the “original” text.
For an impression of the uncommon, non-standard terminology employed by
our anonymous author (A) in comparison to Moses ibn Tibbon (M) and Zer-
aḥyah Ḥen (Z), cf. the following list (the 0 refers to the introduction):
‫ باستدعى‬0: ‫( בקושי ובשקידה רבה‬M); ‫( במשלשל‬A)

‫ ولا ينتقد‬0: ‫( ולא יגנה‬M); ‫( ולא יתפוש‬A)
‫ حفظها‬1.1: ‫( זכירתם‬M); ‫( לסדרם על פה‬A)
‫ الشهوة‬1.1: ‫( תאוות המאכל‬M); ‫( האהבה‬A)
‫صة‬ّ ‫ و بخا‬1.1: ‫( וכל שכן‬M); ‫( ובלבד‬A)
‫ حدوث‬1.2: ‫שיתחדש‬/‫( יתחדש‬M); ‫( אירעון‬A)
‫ المملوك‬1.4: ‫( העבד‬M); ‫( הַשַמש‬A)
‫شأ جشأ‬ ّ ‫ يتج‬1.4: ‫( יעטש עטוש‬M); ‫( ְי ַגֵסה גסוי‬A)
‫ جزافا‬1.5: ‫( יותר מדאי‬M); ‫( בגוזמא‬A)
‫ الحركة العنيفة‬1.7: ‫( התנועה הכבדה‬M); ‫( התנועה הגדולה‬A)
‫ مياه جار ية‬1.18: ‫( הנהרים הנוזלים‬M); ‫( מימות נמשכים‬A)
‫ لـكنه يتفاضل في الرداءة‬1.21: ‫( אבל קצתם יותר רע מקצתם‬M); ‫אבל יהיה בינם הפרש ברוע‬
(Z); ‫( אבל זה למעלה מזה ברוע‬A)
‫ بالغ في النصيحة‬1.22: ‫( בתכלית האמת‬MZ); ‫( המריץ‬A)
‫ وضع تلك المقالة‬1.22: ‫( שעשה המאמר ההוא‬M); ‫( שעשה אותו המאמר‬Z); ‫שזכר אותו‬
‫( המאמר‬A)
‫ سوف تغلي‬1.22: ‫( ואחר כן ירתחו‬M); ‫( ואחר כך ירתחו‬Z); ‫( לעתיד תרתיח‬A)
‫ التنّقل‬1.22: ‫( התיבול‬M); ‫( לאכלם‬Z); ‫( ההפטרות‬A)
‫ن الطبيب لا يستغنى عنه‬ ّ ‫ وأ‬2.1: ‫( ולא יסור צרכו אל רופא‬M); ‫ולא יסור מהיותו צריך אל רופא‬
(Z); ‫( ושהרופא אין מספיק ממנו‬A)
‫ في هذا الغرض‬2.3: ‫( במקום הזה‬M); ‫( בזה הרצון‬A)
‫ في الـكتب العلمية‬2.3: ‫( בספרי החכמות‬M); ‫( בספרים החכמתים‬A)
‫ مأمونة الغائلة‬2.6: ‫( ומובטחים‬M); ‫( מבטוח עליהן מלהזיק‬A)
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪22‬‬ ‫‪introduction‬‬
‫)‪ (A‬בקשה להמלטות ;)‪ (M‬ומבקשים השלום ‪ 2.6:‬طلبا للسلام‬

‫)‪ (A‬שקובל אותם ;)‪ (M‬אשר יתרעם מהם ‪ 3.0:‬التي يشكوها‬
‫)‪ (A‬ההתאבלות ‪ 3.1:‬الكأبة‬
‫)‪ (A‬שהועלנו אותו ;)‪ (M‬שלמדנו ‪ 3.3:‬استفدناه‬
‫)‪ (A‬לעיטה ;)‪ (M‬עב ‪ 3.8:‬لعقا‬
‫)‪ (A‬העב הקול ;)‪ (M‬וקולו חזק ‪ 3.9:‬الجهير الصوت‬
‫)‪ (A‬שפניו מאדימות ;)‪ (M‬ואורו פניו ‪ 3.9:‬الناضر الوجه‬
‫)‪ (A‬התאסף הנפש ;)‪ (M‬קוצר רוח ‪ 3.10:‬انقباض النفس‬
‫)‪ (A‬החשתו ממות ;)‪ (M‬ובריחת החברה ‪ 3.10:‬الاستيحاش‬
‫;)‪ (M‬הלומדים והלוקחים מדות הפילוסופיאה ‪ 3.12:‬الأقوام المرتاضون بالأخلاق الفلسفية‬
‫)‪ (A‬האנשים המטיילים במדות הפילוסופיות‬
‫)‪ (A‬הטובות המחושבות ;)‪ (M‬הטובות המדומות ‪ 3.12:‬الخـيرات المظنونة‬
‫)‪ (A‬שאי אפשר ממנו ;)‪ (M‬אשר אי אפשר להנצל ממנה ‪ 3.12:‬الذي لا بّد منه‬
‫)‪ (A‬ויתאבל על אותה המחשבה ;)‪ (M‬ויכאב למחשבתו ‪ 3.16:‬فيكأب بتلك الفكرة‬
‫)‪ (A‬או עוצם חמרם ;)‪ (M‬ועקר חמרם ‪ 4.1:‬ومعظم مادّتها‬
‫)‪ (A‬ולא יפול חטא ;)‪ (M‬ולא יפול טעות ‪ 4.4:‬ولا يقع خطأ‬
‫)‪ (A‬מפני גרידות העדנה ;)‪ (M‬להמשך אחר התאוה ‪ 4.15:‬لمجر ّد اللذ ّة‬
‫ואע״פ שהן אינן בצדקות המתיקות ;)‪ (M‬ואם הם מתוקים ‪ 4.25:‬وإن كانت غير صادقة الحلاوة‬
‫)‪(A‬‬
‫ل هذه يأمن منها‬ ‫)‪ (A‬כל אלו יאמין מהן ;)‪ (M‬כל אילו יהיה בטוח מהם ‪ 4.27:‬ك ّ‬
‫‪Another striking phenomenon is that—not only in the field of pharmacology‬‬

‫‪but also in that of the regular (technical) vocabulary—the translator does not‬‬
‫‪seem to have an adequate equivalent for the Hebrew term in several cases and‬‬
‫‪sees himself forced to render it by means of a loan-translation or transcription:‬‬
‫شأ جشأ ‪ְ (1.4) for Arabic:‬י ַגֵסה גסוי‬

‫يتج ّ‬
‫ما دون الشراسيف ‪ (1.15) for Arabic:‬מה שתחת השראסיף‬
‫المكر ّر ‪ (2.6) for Arabic:‬אל מכרר‬
‫مطيبّ ة ‪ (3.2) for Arabic‬מטויבין‬
‫مكر ّر ‪ (3.2) for Arabic‬מכרר‬
‫لا يخلو ذلك من ‪ (3.16) for Arabic‬לא יכלה זה מ‪-‬‬
‫فج ّج ‪ (4.9) for Arabic‬מפגין‬
‫لمجر ّد اللذ ّة ‪ (4.15) for Arabic‬מפני גרידות העדנה‬
‫‪However, in spite of the sometimes poor terminology and loan-translations,‬‬

‫‪the author clearly understood the text in hand and sometimes provides a bet-‬‬
‫‪ter translation than Moses Ibn Tibbon, as in the following examples:‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

introduction 23
‫ وترك التكاسل عن التعب‬1.1: ‫( והניח השברון מן היגיעה‬M); ‫( ועזיבת העצלה מהיגע‬A)

‫ وأن لا يعطل الر ياضة‬1.1: ‫( ושלא יטרח עד שיפסיד תועלת ההתנועעות וההתעמלות‬M); ‫ושלא‬
‫( ישבית היגע‬A)
‫ ولا تستأصل نخالته بالغر بلة‬1.13: ‫( אך שהעביר הקמח בנפה‬M); ‫ואין משרשין מורסנו בכברה‬
(A)
The translator probably consulted an original text written in Judeo-Arabic, for

in this way one can easily explain the reading ‫ ומעבה‬for ‫و يجلو‬, as he did not read
‫ ויגלו‬but ‫( ויגלט‬1.20), and of ‫ לא יכלה זה מן‬for ‫لا يخلو ذلك من‬, which he read as:
‫( ולא יכלו דלך מן‬3.16). The specific Arabic manuscript tradition consulted by the
translator clearly belongs to that of MS R, as both texts share many unique read-
ings, which are mentioned in the critical apparatuses to both the Arabic text
and to the Hebrew translation.
6 Genre and Sources of Maimonides’ On the Regimen of Health
Maimonides’ treatise represents a literary genre which became very popular

and was much practised throughout the Middle Ages in Arabic and West-
ern medical literature.92 In the West, the Regimen composed in the medical
school of Salerno, entitled Regimen Sanitatis Salernitanum, was very influential
and famous. This genre originated in ancient medicine; in the Corpus Hippo-
craticum we find treatises like the Regimen in Health and the Regimen devoted
to it. Hippocrates was, as far as we know, the first who turned away from the
traditional treatment of the sick by means of drugs and surgery to a preventive
treatment of the healthy and an actual treatment of the sick by means of all
kinds of rules, regulating the whole life of the healthy and sick according to a
fixed scheme. According to Hippocrates you are not likely to fall ill if you live a
healthy life, unless you have an accident or an epidemic occurs. But if you do
fall ill, proper regimen will give you the best chance of recovery. In his view,
health is dependent upon the balance of the different components of one’s
body, especially the four humors, namely, blood, phlegm, black bile, and yel-
low bile. When this balance is disturbed, illness results. But since both external
conditions, such as weather, climate, air, season of the year, and internal con-
92 Cf. Ullmann, Medizin im Islam, pp. 190–192; Schipperges, Arabische Medizin, pp. 134–
144; Weiss Adamson, Medieval Dietetics; and see above all the exhaustive discussion in
Gil Sotres, “Regimens of Health.” For a detailed discussion of Maimonides’ Regimen, see
Bos, “Maimonides on the Preservation of Health;” Davidson, Moses Maimonides, pp. 460–
464.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
24 introduction
ditions, such as strength and weakness of the body, its grade of dryness and
moisture can influence this balance, Hippocrates created a very differentiated
set of rules prescribing the proper regimen and diet for every specific case. The
idea that the proper regimen not only concerns the human body but external
“non-natural” elements as well, was expressed in the Corpus Hippocraticum in
the classic scheme of the sex res non naturales, which became a current motif
in all the later treatises dealing with hygiene. These sex res are: 1. Light and air
(including water supply, ventilation, geographical position and climatological
conditions); 2. Food and drink; 3. Work and rest; 4. Sleep and waking; 5. Natu-
ral excretion and retention (including bathing and coitus); 6. Affections of the
soul.
Maimonides, just like his earlier and later colleagues, adopted the concept
of a proper regimen as expressed in the sex res non naturales as essential both
for maintaining and restoring health. Accordingly, the discussion of such a
regimen takes up a central place in all the consilia he composed: On the Reg-
imen of Health, On Hemorrhoids, On Coitus, and On Asthma. These treatises,
next to his discussion of the regimen in his Mishneh Torah, Hilkhot Deʿot, thus
share part of the subject matter and assume the character of general health
guides in which the particular complaint of the client is subordinated to the
general subject matter of the sex res non naturales. However, the term sex res
non naturales does not feature in On the Regimen of Health explicitly, and the
subject matter has not always been arranged systematically and logically. Espe-
cially chapter four, dealing with a wide variety of subjects, does not seem to
have an internal structure, and sometimes picks up themes already discussed
in earlier chapters, such as that of food, water, healing force of nature, and
competence of the physician. And in some cases one wonders why at all Mai-
monides chose to recommend certain items, such as that of different kinds
of clothes made from pelts, a subject rarely discussed in medieval treatises.
But especially the inclusion of the final recommendation for strengthening the
eyes by looking into the eyes of the wild ass, by consuming its flesh and hold-
ing one’s eyes above its cooking meat, which clearly belongs to the realm of
superstition and which is probably derived from Ibn Zuhr, is hard to explain.
One can only speculate why. Is it a mark of honor for Ibn Zuhr, or because al-
Afḍal suffered from bad eyesight and Maimonides was at a loss how to treat
it?
Maimonides’ primary source, as one would expect, is Galen who is quoted
explicitly not less than 18 times, whereby especially his On Hygiene and On the
Powers of Foods feature prominently. Other explicit sources are al-Rāzī and Ibn
Zuhr, who is quoted explicitly three times but also seems to be Maimonides’
immediate source for some of the recipes featuring in chapter 4.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction 25
7 Contents of On the Regimen of Health
7.1 Chapter 1
In this chapter, Maimonides discusses—in accordance with Hippocrates’ fun-
damental statement “that a person should not eat until he is satisfied and that
he should not neglect exercise”—the subject of dietetics, that is the proper
quantity and quality of food, its excretion and retention, and that of exercise.
As to the quantity of food he recommends with the physicians “to limit oneself
to one dish with every meal so that one does not eat too much and the appetite
subsides before satiation occurs”. He also remarks that one should adjust the
quantity of the food to the time of the year, that is reduce the amount one eats
when it becomes warmer and increase the amount when it becomes colder.
And one should only eat when one is really hungry, namely “when the stomach
is empty and the saliva is being drawn to the mouth”. A proper diet consists,
according to Maimonides of the following kinds of food: well-prepared wheat
bread, the meat of sheep in their first or second year, that of fowl (chicken,
francolin, turtledove, partridge), the yolk from chicken eggs, fresh milk if it can
be tolerated, the best milk being the thinnest, such as goat’s milk, no cheese,
except for that which is fresh, white in color, sweet of taste and light of fat,
small fish of white flesh, such as the mullet, but only moderately, and wine.
Maimonides warns against drinking water during or after the meal, as long
as the food is still in the stomach, because it corrupts the digestion. As to the
excretion and retention of food it is essential that one never delays going to the
toilet, thus retaining the superfluities. Exercise is of fundamental importance
because it stirs up the innate heat so that the superfluities are expelled from the
body, and thus it repels the harm done by most bad regimens that most people
adhere to. One should, however, only exercise on an empty stomach and when
the weather is moderate. Maimonides concludes this chapter with a discus-
sion of vegetables and fruits. Vegetables are generally very bad for all people,
especially garlic, onion, leek, radish, cabbage and eggplant. Cucumbers are less
harmful. All fresh fruits, that is all fruits from trees are bad, especially carob,
fruit of Christ’s thorn, and zuʿrūr (azarole or medlar). Not so bad are figs and
grapes. But dry fruits, such as raisins, dry figs, dry almond kernels and pistachios
are good foodstuff if one takes them after the meal. Similarly, the consumption
of a few sweets after the meal is good.
7.2 Chapter 2
In this chapter, Maimonides discusses the regimen of sick people in general,
when no physician can be found or when the available physician is such that
one cannot rely upon his knowledge. In this context he stresses the funda-
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
26 introduction
mental role of nature in curing a disease. This idea originally goes back to
Hippocratic medicine, in which it is stated that the major task of the physi-
cian consists in assisting nature to perform its task of preserving health and
treating the sick and was then adopted by Galen and the medieval doctors
in general. But this should only be the case when the disease and nature are
equally strong, but not when the disease is stronger and the patient will die
anyway or when nature is stronger and the patient will be cured anyway. And in
case one cannot find a skillful physician one should leave the cure of the patient
to nature, and administer light nourishment, such as chicken soup, meat broth,
the yolk of soft-boiled eggs. Maimonides warns emphatically against the appli-
cation of a drastic treatment with strong medicines, except on the advise of a
very accomplished physician whose knowledge has been verified, and whose
experience has been attested. Such a drastic treatment consists of: bleeding
with the extraction of much blood; evacuation by strong attracting purgatives;
evacuation by emesis with strong remedies; the deprivation of nourishment
altogether; the prohibition of drinking water and the endurance of thirst; the
ingestion of the multi-beneficial great electuaries. The reason is that all these
kinds of treatment are fatal if they fail to heal. And a mild treatment consists of:
the extraction of blood through scarification; softening the stool; emesis with
mild ingredients; mild enemas; softening the food; medication with healthy
remedies, that is things that are often taken by the healthy; taking decoctions
compounded from mild and safe remedies; and infusions. For if these are not
effective, they are not fatal and do not cause serious harm. However, they can
be harmful in case of a physician who is mistaken in his diagnosis and pre-
scribes a mild medication which is wrong. But when no physician is available
at all one should strengthen the natural faculty with proper nourishment, the
psychical faculty with fragrant odors and the vital faculty with music, amusing,
humorous stories and by the presence of someone whose company the patient
enjoys. Maimonides concludes the chapter by stating that the skilfull physician
should first of all try to cure by means of a diet. If this is not effective, he should
administer food with healing properties and medicines with nutritional prop-
erties. If these do not work, he should prescribe mild medication. If this does
not cure the patient, he should resort to stronger ones. And the medicine he
prescribes should always be as simple as possible.
7.3 Chapter 3
In this chapter, Maimonides first of all deals with the individual treatment of
his noble client who complained of hard stools, depression, evil thoughts, lone-
liness, foreboding of death, and indigestion. Since soft stools are a conditio sine
qua non for any regimen of health, Maimonides starts with prescribing a proper
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction 27
diet, namely a lemon dish, prepared with a fat hen, with much safflower, sugar,
lemon juice and beets that were boiled. And before taking any food he should
first eat vegetables spiced in barley gruel and fragrant olive oil, while after the
meal, he should suck on a quince, pear, apple, or a pomegranate with its seeds.
In case a diet is not effective, he should take compound medicines, such as
crushed rhubarb with cleaned and cut tamarind, macerated in hot water and
filtered over three ounces of refined rose syrup. If the stools are as hard as stone,
he should take a compound medicine with Indian laburnum as main ingredi-
ent. Oxymel syrup of roses and of raisins is recommended as very effective for
softening the stools in the summer. Next to this treatment derived from medical
literature, Maimonides recommends a syrup tailored to the specific complaints
of his patient and composed by himself to soften the stools, to strengthen
the expulsive faculty, to expel the phlegm and black and yellow bile, without
harming the digestive organs. As a treatment for the depression, sadness and
anxiety of his patient Maimonides recommends a syrup consisting of fresh rose
leaves, oxtongue, lavender, raw silk, chopped seeds of fumitory and citron peel,
steeped in hot water for a day and a night, and then boiled, macerated and fil-
tered, and put on a low fire with sorrel syrup, and seasoned Iraqi musk. A second
remedy recommended is the great iṭrīful. Maimonides remarks that this rem-
edy, next to the syrups mentioned before should always be found in the royal
treasury of his noble client. Now that he has dealt with the individual com-
plaints of his patient and discussed the treatment of his depressions by means
of medicines prepared from different sorts of ingredients, Maimonides resorts
to the discussion of another way of healing affections of the mind, namely by
means of equanimity, that is a certain detachment or freedom from emotions
acquired through observing certain ethical and moral principles.
7.4 Chapter 4
In this final chapter, Maimonides discusses a variety of subjects, sometimes
without a logical connection between them. The major themes are succes-
sively: 1. Air and environment; 2. Healing force of nature; 3. Competence of the
physician; 4. Difficulty of the application of the medical art; 5. Coitus; 6. Wine;
7. Bathing and sleep; 8. Catarrhs; 9. Spoiled food; 10. Sweet food; 11. Habit; 12.
Clothing; 13. Game meat.
The first topic he discusses is that of the air and thus he returns to the sub-
ject of the sex res non naturales with which he started in chapter 1. The quality
of the air which we inhale is so important for our health, according to him,
since it is the producer of the so-called pneumas. In conformity with the the-
ory dominant in the Middle Ages, Maimonides distinguishes three different
kinds of pneuma which were vital for the condition and functions of the body
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
28 introduction
and soul, namely, 1. the natural pneuma, originating in the liver and sustain-
ing the natural faculties of conception, growth and nourishment; 2. the vital
pneuma, originating in the heart and supporting the function of the vital fac-
ulties which sustain life; 3. the psychical pneuma, originating in the ventricles
of the brain and sustaining reason, power of discernment, emotion, voluntary
movement and memory. Any change in the quality of the air thus has its effect,
according to Maimonides, on the functioning of body and soul by means of
the pneumas. Moreover, the finer the pneuma is the more susceptible it is to
a change in the air. Therefore even a slight change in the air influences the
finest pneuma, namely, the psychical, which sustains the psychical functions.
And since many people live in cities in which the air is heavily polluted we see
many men suffering from dullness of understanding, lack of comprehension
and loss of memory, although their vital and natural functions are not percept-
ably changed. But since Maimonides realizes that to live in a city is inevitable
for most people, he gives concrete recommendations where to live in a city,
in what sort of a building, and how to improve the air. And now Maimonides
once again interrupts his discussion of the sex res non naturales to return to the
issue already raised in chapter 2, namely that of the healing power of nature.
In the case of minor ailments nature alone is capable to cure a patient without
the intervention of a physician, while in the case of more severe ones the only
thing a physician should do is to assist, strengthen nature. And as in chapter 2,
the subject of the competence of physicians is addressed once again, whereby
Maimonides illustrates the possible fatal consequences of their errors. The next
subject is that of the difficulty of the medical art, not so much in terms of its
theoretical aspect, but in terms of its application in every individual case. Espe-
cially bloodletting, evacuation, enemas, cautery, lancing and cutting are singled
out as procedures that are notoriously difficult to apply correctly. And now Mai-
monides picks up the thread of the sex res non naturales once again by dealing
with the subject of coitus. He strongly condemns the licentious behavior of
people in general and stresses the grave danger inherent in coitus in general,
except for young people with a moist temperament. And as many people not
only indulge in coitus, but also in drinking wine until they get drunk, this is by
association his next subject. When taken in small amounts, however, wine is
beneficial, but only for old people. The following item is that of bathing and
sleep, the last item of the sex res non naturales Maimonides has not treated so
far. Bathing every ten days on an empty stomach is recommended as benefi-
cial, especially for old people; however, one should be careful to wash the head
only with water that is so hot that it nearly burns the skin of the head, since
it strengthens the substance of the brain, expels its superfluities, improves its
temperament, so that all the movements and senses are strengthened. And
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction 29
once one has left the bath one should wait with drinking cold water until the
body has cooled off; however, sleep after a bath is recommended as very benefi-
cial since it cocts and dissolves the superfluities. Maimonides now moves on to
treat the subject of catarrhs, since one can easily catch a cold as a result from a
visit to the bathhouse. And since catarrhs can have severe consequences, such
as lientery, arthritis, pleurisy and pneumonia, and can even cause suffocation,
he prescribes a variety of means to prevent their occurrence, and recommends
to strengthen the substance of the brain by smelling aromatic plants and spices
according to the temperament and season. Maimonides’ final items discussed
in this health guide are: the consumption of spoiled food, sweet food, habit,
clothing, and game meat. He warns against the consumption of spoiled food
because this causes fevers and acts like a poison, but recommends sweet food
as it provides good nourishment. Habit is said to be fundamental for the preser-
vation of health and the cure of diseases; accordingly, healthy people should
only give up their bad habits gradually and over a long time, so that they do not
notice the change, otherwise they will fall ill. But sick people should not change
their habit at all. Clothes made from the pelt of sheep are the best for human
beings, those made from squirrels are good as well, but the furs made from the
skins of cats cause illness, while furs of foxes are most harmful. The best of game
meat is the gazelle; similarly the hare. Maimonides’ final recommendation for
strengthening the eyes by looking into the eyes of the wild ass, consuming its
flesh and holding one’s eyes above its cooking meat, clearly belongs to the realm
of superstition and has been derived from Ibn Zuhr.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Sigla and Abbreviations
Arabic Text
N New York, JTS, 2689

O Oxford, Bodleian, Hunt. 427 (Uri 608)
O2 note above the line in O
P Paris, BN, héb. 1202
R Paris, BN, héb. 1211
S Strasbourg, cod. arab. 162; cat. Wickersheimer, nr. 4227 (p. 748)
U Oxford, Bodleian, Uri 555; Pococke 313
Editions
j Hebrew translation Anonymous, ed. Bos

k Arabic text, ed. Kroner
m Hebrew translation Moses ibn Tibbon, ed. Bos
z Hebrew translation Zeraḥyah, ed. Bos
b Maimonides, On Asthma, ed. Bos
Hebrew Translations
Moses ibn Tibbon
‫א‬ Oxford, Opp. 685, cat. Neubauer 2084,3

‫ג‬ Moscow, Russian State Library, Guenzburg 118
‫מ‬ Munich, Bayerische Staatsbibliothek, 111
‫ס‬ Berlin, Staatsbibliothek, Or. qu. 836 (adaptation 1)
a Arabic text, ed. Bos
Zeraḥyah
1‫ב‬ Paris, BN, héb. 1127, marginal note

via free access
sigla and abbreviations 31
Anonymous
‫ש‬ Jerusalem, Jewish National and University Library, heb. 803941

1‫ש‬ Note in the margin of ‫ש‬
2‫ש‬ Note above the line in ‫ש‬

m Hebrew translation Moses Ibn Tibbon, ed. Bos
Abbreviations and Symbols
⟨…⟩ supplied by the editor, in Arabic or Hebrew text

[…] supplied by translator, in English text
[…] omitted by the editor, in Arabic or Hebrew text
… text that cannot be read due to staining
? doubtful reading
! corrupt reading
add. added in
om. omitted in
inv. inverted in
ditt. dittography
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3
via free access
part 1
Arabic Text and Translation
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
On the Regimen of Health: Arabic Text with English
Translation
In the Name of God, the Merciful, the Compassionate
The command of the most1 eminent Master and Sovereign—may God exalt
him and sustain him—has reached this minor Servant Mūsā ibn ʿUbayd Allāh
the Israelite from Cordova. Sent by a messenger, it requests of him to relate
a regimen to be relied upon for curing the illnesses that happened to my
Master—may God keep diseases away from his high abode and may health and
peace always accompany him. The messenger who brought the high command
related that my Lord complained that his stools2 are most of the time so dry and
hard that it is almost impossible to excrete them except with effort. He also
mentioned that sometimes [my Lord] is affected by depression,3 evil thoughts,
loneliness, and foreboding of death, and that he often suffers from indigestion
and most of the time has a feeble digestion. This is what he mentioned and
this Servant thought that the right thing to do was to compose four chapters
concerning this regimen.
The first chapter on the regimen of health in general, with respect to all peo-
ple, in a few words.
The second chapter on the regimen of sick people in general, when no physi-
cian can be found or when the available physician is deficient and his knowl-
edge cannot be relied upon.
1 “most eminent” (afḍalī): Implicit reference to the name of his Master “al-Afḍal”.
2 “stools” (ṭabʿ): Lit., “nature”.
3 Cf. Kranzler, “Maimonides’ Concept”.

via free access
‫بسم ﷲ الرحمن الرحيم‬
‫ورد على المملوك الأصغر موسى بن عبيد ﷲ الا يرائيلي القرطبي الأمر المولوي الملـكي الأفضلي أعلاه‬
‫ﷲ وأي ّده وأمضاه على يد رسول يأمره بذكر تدبير يعتمد عليه في شفاء أمراض حدثت مولانا‪ .‬جعل‬
‫ﷲ الأسقام مجانبة لمقر ّه العال والصح ّة والسلامة مصاحبتان له دائما‪ .‬وذكر الرسول موصل الأمر‬
‫جره في أكثر الأوقات حت ّى أن ّه يكاد لا يأتي إلا باستدعى‬
‫ن مولانا يشكو يبس الطبع وتح ّ‬
‫العال أ ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫ن قد يحدث في بعض الأوقات كأبة وفكرة رديئة واستيحاش وتوق ّع موت وأن ّهكثير‬
‫وكذلك ذكر أ ّ‬
‫ل الأوقات‪ .‬فهذا ما ذكر وقد رأى المملوك أن يضع في هذا‬
‫التخم و يجد في هضومه ضعف في ج ّ‬
‫التدبير أر بعة فصول‪.‬‬
‫الفصل الأّول في تدبير الصح ّة على العموم في حّق الناس كل ّهم بكلام وجيز‪.‬‬
‫الفصل الثاني في تدبير المرضى على العموم حيث لا يوجد طبيب أو حيث يوجد طبيب مقصر لا يوثق‬ ‫‪١٠‬‬
‫بعلمه‪.‬‬
‫‪ ١‬بسم ﷲ الرحمن الرحيم‪ :‬بسم ﷲ الرحمن الرحيم و به نستعين أمين هذه الرسالة الأفضلية لمولانا وسي ّدنا موسى‬
‫ب לרבינו משה בן מימון זצ״ל ‪N‬‬
‫ب قال المذكور بالخـير ‪ P‬בשם ייי אל עולם رسالة في الط ّ‬
‫ا بن ميمون في الط ّ‬
‫ب يس ّر واعن ‪ U‬بسم ﷲ الرؤف الرحيم طبيب الأنفس والأجساد وهو المحسن الـكر يم ‪S‬‬
‫بسم ﷲ الرحمن الرحيم ر ّ‬
‫‪ ٣‬يأمره‪ :‬وأمره ‪ ‖ N‬بذكر‪ :‬به في ‪ ‖ k‬حدثت‪ :‬على‬ ‫‪ ٢‬ورد‪) :‬و بعد( فقد ورد ‪ ‖ S‬بن‪ :‬ا بن ‪ ‖ S‬عبيد‪ :‬عبد ‪S‬‬
‫‪ ٤‬العال‪ :‬العالي ‪ ‖ SU‬والسلامة‪ :‬والسلام ‪ ‖ NP‬مصاحبتان‪ :‬بصاحبان ‪ P‬مصاحبان‬ ‫‪ add. NP‬ل‪add. S -‬‬
‫جر الطبع و يبسه‬

‫جره ‪ U‬تح ّ‬
‫جره‪ :‬يبس الطبيعة وتح ّ‬
‫‪ ‖ NS‬الأمر‪ :‬للأمر ‪ ٥ k‬العال‪ :‬العالي ‪ ‖ S‬يبس الطبع وتح ّ‬
‫‪ ‖ NPS‬أن ّه‪ ‖ om. S :‬يكاد لا يأتي‪ :‬لا يكاد يأتي ‪ SU‬لا يكاد ‪ ‖ P‬إلا باستدعى‪ :‬الى الاستدعى ‪ P‬الا باستعتى‬
‫‪ ٧‬و يجد‪ :‬يوجد ‪ ‖ S‬هضومه‪ :‬هضمه ‪NP‬‬ ‫ن قد‪ :‬أن ّه ‪ ‖ S‬يحدث‪ :‬له ‪add. N‬‬
‫‪ ٦‬وكذلك ذكر‪ :‬وذكر ‪ ‖ P‬أ ّ‬ ‫‪N‬‬
‫‪ ٩‬بكلام وجيز‪om. :‬‬ ‫‪ ٨‬أر بعة‪ :‬أر بع ‪U‬‬ ‫ل‪ :‬بعض ‪ N‬اجل ‪ ‖ U‬فهذا‪ :‬هذا ‪ ‖ k‬رأى‪ :‬ذكر ‪P‬‬
‫موضعه ‪ ‖ S‬ج ّ‬
‫‪ ١١‬بعلمه‪ :‬عليه ‪N‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

36 on the regimen of health
The third chapter on the regimen of my Master in particular, according to

the symptoms he complains about.
The fourth chapter consists of sections in the form of hortatory4 rules, which
are useful in general and in particular for healthy and sick people in all places
and all times.
Let not someone who looks into this treatise and in all that which I have
composed criticize [me] for the fact that some sections of this treatise have
already been mentioned in other treatises which I composed earlier, for each
treatise was written by me according to the request of an individual, not as a
composition intended to teach the art of medicine to people in general. I ask
God for success in what is right.5
The first chapter on the regimen of health in general, with respect to all people,
in a few words
1. Our intention in this chapter is to give rules that are easy to remem-
ber, while their application is of great benefit in the regimen of health. These
are general statements of the great physicians. One of these is the statement
by Hippocrates: “The preservation of health consists of being on one’s guard
against satiation and to give up laziness for exertion.”6 Note how Hippocrates
summarized the entire regimen of health in two rules, namely that a person
should not eat until he is satisfied and7 that he should not neglect exercise. For
4 “hortatory rules” (waṣāyā): That is, an imperative or exhortative style of writing used in didac-
tic literary works during the medieval Islamic period; cf. Maimonides, On Asthma, ed. and
trans. Bos, p. 4, n. 13.
5 For instance, many sections from On the Regimen of Health equally feature in Maimonides,
On Asthma.
6 Cf. Hippocrates, Epidemics 6.4, 18: “ἄσκησις ὑγιής, ἀκορίη τροφῆς, ἀοκνίη πόνων” (trans. Smith,
p. 253: “Healthy discipline, not gluttonizing, not avoiding work”); cf. Maimonides, Medical
Aphorisms 17.2, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 17: “Hippocrates remarks in [book] six of his
Epidemics that lasting health lies in the avoidance of satiation and in giving up laziness for
exertion. Galen says in his first commentary to this statement that the avoidance of overfill-
ing with food is beneficial for all ages and for any bodily condition;” cf. idem, On Asthma 5.5,
ed. and trans. Bos, pp. 26–27. The same text is quoted in a Hebrew translation different from
that by Moses ibn Tibbon and from the anonymous author by Judah ben Jacob, Hanhagat ha-
Beriʾut, MS Vat. Ebr. 460, fol. 172b: ‫ואמר )בקראט( התמדת הבריאות בשני דברים במנוע מן השובע‬
‫ ועזוב העצלה מן היגיעה‬. For a survey of the subject of repletion and the physicians’ warnings
against it, see Paulus Ægineta, Seven Books, trans. Adams, vol. 1, pp. 41–42; Hippocrates dealt
with the subject extensively in his Regimen 3, pp. 71–85, and Galen in his De plenitudine, ed.
Kühn, vol. 7, pp. 513–583. The following section dealing with the subject of the quantity of
food closely parallels in its contents the discussion in Maimonides, On Asthma 5.1–6, ed. and
trans. Bos, vol. 1, pp. 24–28, as it covers the same main themes.
7 “and that he should not neglect exercise”: m translates: “and that he should not exert himself
so much that he does not benefit anymore from his exercise.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪arabic text with english translation‬‬ ‫‪37‬‬
‫الفصل الثالث في تدبير مولانا على الخصوص بحسب هذه الأعراض التي يشكوها‪.‬‬
‫الفصل الرابع يشتمل على فصول تجري مجرى الوصايا نافعة على العموم والخصوص للأصحاّ ء والمرضى‬
‫ل زمان‪.‬‬
‫ل مكان وك ّ‬
‫في ك ّ‬
‫ولا ينتقد من ينظر في هذه المقالة وفي جملة ما أل ّفناهكون بعض فصول هذه المقالة قد تقّدم لنا ذكرها‬
‫ل مقالة إن ّما أل ّفت بحسب الطالب الشخصي لا بحسب تأليف‬
‫في مقالات أخرى أل ّفناها قديما أذ ك ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫ب للناس كافة والل ّٰه المسؤول في التوفيق للصواب‪.‬‬

‫يقصد به تعليم صناعة الط ّ‬
‫الفصل الأّول في تدبير الصح ّة على العموم في حّق الناس كل ّهم بكلام وجيز‪.‬‬
‫‪ .١‬غرضنا في هذا الفصل الإخبار بقوانين يسهل حفظها والعمل بها عظيمة الفائدة في تدبير الصج ّة‬
‫وهي أقاو يل جامعة لعظماء الأطباّ ء‪ .‬من ذلك قول أبقراط استدامة الصح ّة بالتحّفظ من الشبع وترك‬
‫ن لا يشبع الإنسان‬
‫التكاسل عن التعب فتأمّل كيف جمع أبقراط تدبير الصحةكل ّه في قانونين وهما أ ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫ف الشهوة وتقع السآمة يوجب امتلاء‬

‫ن الشبع وهو الأكل حت ّى تك ّ‬
‫طل الر ياضة وذلك أ ّ‬
‫وأن لا يع ّ‬
‫‪ ٤‬ينتقد‪ :‬ينقد ‪ ‖ k‬ينظر‪ :‬نظر‬ ‫ل مكان ‪R‬‬

‫ل زمان وك ّ‬
‫ل زمان‪ :‬في ك ّ‬
‫‪ ٣‬في ك ّ‬ ‫‪ ١‬التي‪ :‬الذي ‪N‬‬
‫‪ ٦‬يقصد‪:‬‬ ‫‪ ٥‬مقالات‪ :‬مقالة ‪ ‖ RS‬أخرى‪ om. N :‬اخر ‪ ‖ b‬الطالب‪ :‬الطلب ‪ PRS‬الطالب الشخصي ‪N1‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪ ٨‬غرضنا‪ :‬وغرضنا ‪ P‬عرضنا ‪ ‖ k‬عظيمة‪ :‬عظيم ‪NPRS‬‬ ‫نقصد ‪ ‖ N‬تعليم‪ ‖ O1 :‬في التوفيق‪ :‬للتوفيق ‪P‬‬
‫‪ ٩‬لعظماء الأطباّ ء‪ :‬للعظماء من الأطباّ ء ‪ N‬لأقاو يل الأطباّ ء ‪ P‬لعلماء الأطباّ ء ‪ ‖ R‬أبقراط‪ :‬أبوقراط ‪ N‬بقراط‬
‫ن‪:‬‬
‫‪ ١٠‬جمع‪ ‖ om. R :‬أبقراط‪ :‬بقراط ‪ ‖ NRU‬قانونين‪ :‬قولين ‪ ‖ NP‬أ ّ‬ ‫‪ b‬ان ‪ ‖ add. N‬بالتحّفظ‪ :‬بالحفظ ‪bP‬‬
‫طل الر ياضة‪ :‬ושלא יטרח עד שיפסיד תועלת ההתנועעות וההתעמלות ‪ ‖ m‬أ ّ‬
‫ن‪:‬‬ ‫‪ ١١‬وأن لا يع ّ‬ ‫‪om. N‬‬
‫ف‪ :‬تقف ‪ ‖ P‬وتقع‪ :‬و يقطع ‪ O‬ونفع ‪ ‖ U‬يوجب‪ :‬توجب ‪P‬‬

‫ن ‪ ‖ S‬تك ّ‬
‫لأ ّ‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

satiation, that is eating until one loses one’s appetite and one begins to detest
it, requires filling the stomach to the utmost of its capacity and distending it.
When any organ is distended, its continuity is dissolved8 and its vigor is neces-
sarily weakened. The stomach will not digest that food properly at all; inertia,
weakness of movement and heaviness of food will occur, especially when one
drinks much water after the satiating meal, which is necessarily required in sati-
ety because nature requires water to float the meal in order to ease [the burden
on] the stomach.9
2. Of necessity, one of two things will happen: either an indigestion, a severe
one that is fatal, or a mild one causing illness, or a bad digestion. The kinds of
bad digestion vary greatly according to the various types of food, the various
temperaments, and according to the various dispositions of the organs to dis-
eases.10 When the food is badly digested in the stomach, its second digestion in
the liver is necessarily also bad, and its third digestion in all [the other] organs
will be worst of all.11 This is the cause for all kinds of diseases, in their great vari-
8 For the concept of the “dissolution of continuity,” cf. Galen, De methodo medendi 12.6, ed.
Kühn, vol. 10, p. 852: συνεχείας λύσιν; cf. De Lacy, “Galen’s Concept of Continuity;” see also
Maimonides, Medical Aphorisms 25.21, ed. and trans. Bos, vol. 5, pp. 119–120: “Others than
us and many physicians have contemplated Galen’s words on the causes of pain. We found
that in a number of places he only gives one cause for it, namely a dissolution of continuity.
He says about a hot cause of pain that it is comes with a loosening of a tight structure, and
about a cold cause of pain that it comes with contraction and thickening. It goes beyond
doubt that if some parts of an organ become more tight, other parts become more loose.
All of it goes back to a dissolution of continuity …”
9 Cf. Maimonides, On Asthma 5.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 24–25: “The main principle
in this entire matter is to avoid harmful satiation and distention of the stomach, because
when any organ is distended, its functions are necessarily impaired. For distention is a
kind of separation of connected parts. When the stomach distends more than is natural
for it, all its functions weaken and it can no longer contain the food, which then becomes
a burden to it and so loathsome that it requires water—although there is no thirst—so
that the food can be discharged from it and its burden [be] relieved as [the food] is dis-
solved in water. This [explains the reason for the urge to] drink large amounts of water
after satiation.”
10 Cf. ibid. 5.6 (pp. 27–28).
11 Galen already explained the physiology of nutrition in terms of three orders of digestion:
the first concoction taking place in the stomach, the second in the liver—the major nutri-
tive organ where the food is turned into blood—and the third in the rest of the organs
which the nutriments reach via the veins. See Galen, In Hippocratis librum de alimento
commentarius 2.3, ed. Kühn, vol. 15, pp. 234–235, idem, De bonis malisque sucis 5.17–18, ed.
Helmreich, p. 411; see also Maimonides, On Asthma, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 26, n. 10
(p. 128); idem, On the Elucidation of Some Symptoms and the Response to Them 3, ed. and
trans. Bos, forthcoming. This doctrine then became widely accepted into medieval medi-
cal literature.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫المعدة غاية ملئها وتمّددها‪ .‬وك ّ‬

‫ل عضو يتمّدد فقد تفرق ات ّصاله وتضعف قواه ضرورة ولا تهضم المعدة‬
‫صة عند كثرة‬
‫ذلك الطعام هضما جي ّدا بوجه و يحدث الـكسل وضعف الحركة وثقل الطعام و بخا ّ‬
‫ن الطبع يستدعي الماء لتعو يم الطعام‬
‫شرب الماء بعد الطعام المشبع الذي ذلك لازم للشبع ضرورة لأ ّ‬
‫ف على المعدة‪.‬‬
‫كي يخ ّ‬
‫‪ .٢‬فلا بّد ضرورة من حدوث أحد أمرين إمّا حدوث تخمة إمّا عظيمة مهلـكة أو تخمة ضعيفة‬ ‫‪٥‬‬
‫ممرضة أو حدوث هضم رديء‪ .‬وأنواع الرداءة مختلفة جّدا بحسب اختلاف أنواع ما أكل و بحسب‬
‫اختلاف الأمزجة و بحسب اختلاف الاستعدادات للأعضاء للآفات‪ .‬ومتى انهضم الطعام في المعدة‬
‫انهضاما رديئا لزم ضرورة أن يكون انهضامه الثاني في الـكبد رديئا أيضا وكذلك انهضامه الثالث في‬
‫الأعضاءكل ّها يكون أردأ و يكون ذلك سببا لجميع أنواع الأمراض على كثرتها وكذلك يقول جالينوس‬
‫‪ ٢‬ذلك‪ ‖ S1 :‬بوجه‪ :‬يوجبه ‪ ‖ S‬وثقل‪ :‬و يثقل ‪ P‬و يقل ‪S‬‬ ‫‪ ١‬يتمّدد‪ :‬تمّدد ‪ ‖ b‬تفرق‪ :‬يتفرق ‪ R‬يفرق ‪S‬‬
‫‪ ٥‬حدوث أحد‪:‬‬ ‫ف ‪ ‖ NP‬على‪ :‬عن ‪R‬‬

‫ف‪ :‬فيخ ّ‬
‫‪ ٤‬كي‪ :‬لـكي ‪ k‬كي يخ ّ‬ ‫‪ ٣‬الطبع يستدعي‪ :‬الطبيعة تدعو ‪NP‬‬
‫حدوث هضم رديء ⟩…⟨ ‪ ‖ del. N‬أحد‪ om. P = j :‬أحد أمرين إمّا حدوث ‪ ‖ S1‬حدوث‪ ‖ om. N :‬إمّا‪om. :‬‬
‫‪ ٧–٦‬أنواع ما أكل و بحسب اختلاف‪om. N :‬‬ ‫‪ ٦‬أو حدوث‪ :‬وإمّا حدوث أمر ‪ P‬لان)!( حدوث ‪N‬‬ ‫‪NPU‬‬
‫‪ ٦‬ما أكل‪ :‬الأكل ‪ ٧ R‬الاستعدادات للأعضاء‪ :‬استعداد الأعضاء ‪ P‬استعدادات الأعضاء ‪ NS‬استعدادة‬
‫‪ ٨‬في الـكبد رديئا أيضا وكذلك انهضامه الثالث‪:‬‬ ‫الأعضاء ‪ R‬الاستعدادات الأعضاء ‪ ‖ k‬ومتى‪ :‬ما ‪add. N‬‬
‫‪ ٩‬كل ّها‪ ‖ om. N = j :‬أردأ‪ :‬رديئا ‪ = R‬רע ‪ ‖ m‬سببا‪ :‬سبب ‪ ‖ P‬وكذلك‪ :‬ولذلك ‪ ‖ SU‬يقول‪ :‬قال ‪N‬‬ ‫‪S1‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

ety.12 Similarly, Galen has said, and these are his very words: If someone wishes
not to fall ill at all, he should endeavor not to suffer from indigestion and not to
move after a meal.13 Because of this grave [danger] all physicians have warned
against satiation and ordered a person to stop eating while there is still appetite
left, before it departs, and to guard against distending the stomach and overfill-
ing.14
3. All physicians agree that the consumption of a small amount of foods of
a bad quality is less harmful than the consumption of a large amount of good
and healthy foods, for if someone takes bad foods but does not eat from them
until he is satisfied, these foods are well digested and the organs are nourished
from them with whatever is beneficial.15 The expulsive faculty16 is strengthened
12 Cf. Maimonides, On Hemorrhoids 1.1, ed. and trans. Bos, p. 4: “Know that most diseases,
and the most severe ones in particular, occur especially because of a bad digestion by the
stomach, because if the digestion of the food in the stomach is spoiled, this corruption
also passes to the second digestion (which is in the liver) and to the third digestion (in the
other organs).”
13 Cf. Galen, De bonis malisque sucis 3, ed. Helmreich, p. 397, ll. 17–18: οὐδὲ γὰρ οὐδὲ νοσήσει
τις ὅλως, ἢν ἐπίτηδες προνοῆται τοῦ μηδέποτ᾽ ἀπεπτῆσαι μετὰ τοῦ μηδὲ κινεῖσθαι τινα κίνησιν
ἰσχυρὰν ἐπὶ σιτίοις (For nobody will fall ill wholly, if he diligently takes care never to suf-
fer from indigestion, and avoids to move strongly after a meal); cf. Maimonides, Medical
Aphorisms 17.1, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 17: “Rest is very bad for the maintenance of one’s
health just as moderate movement is very beneficial. That is, people do not fall ill if they
take care that they do not suffer from any bad digestion whatsoever and that they do not
strenuously move after eating. Just as exercise before a meal is more beneficial for lasting
health than anything else, movement after a meal is more harmful than anything else. De
bonis [malisque] sucis.”
14 Cf. Maimonides, On Asthma 5.2, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 25: “The physicians have fixed
appropriate rules in this matter by stating that a person should stop eating before he
detests it, preferably at a time when most of his appetite has been satisfied and only a
little appetite remains;” idem, On Hemorrhoids 1.2, ed. and trans. Bos, p. 5: “The best thing
to rely upon in this matter is that one does not satiate the desire [for food], but stops tak-
ing it while there is still some appetite left, and distracts the attention from the stomach so
that it is not stretched until it protrudes like a tumor. For there are people whose appetite
is so strong that their stomach is stretched to that proportion; and in spite of that, they still
have appetite;” cf. idem, Hilkhot Deʿot 4.2, ed. and trans. Hyamson, p. 50a: “Food should not
be taken to repletion; during a meal, about one-third less should be eaten than the quality
that would give a feeling of satiety.”
15 Cf. Maimonides, On Hemorrhoids 1.2, ed. and trans. Bos, p. 5: “As to the quantity, it
means the excessive [amount] that is eaten and drunk, because good foods, and even the
extremely good ones, are badly digested if the stomach is overfilled with them.”
16 According to Galenic physiology, the bowel has four powers: the “attractive” and the
“repulsive,” which, together, account for selective absorption, the “retentive,” which holds
the residues inside the gut, and the “expulsive,” which expels the superfluities to the out-
side (see Bar-Sela/Hoff/Faris, eds. and trans., “Two Treatises on the Regimen of Health”,
p. 17, n. 12).
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫ص ومن آ ثر أن لا يمرض أصلا فليجعل وكده أن لا يحدث له سوء هضم ولا يتحر ّك بعد‬‫بهذا الن ّ‬
‫الطعام‪ .‬ومن أجل هذه البلية العظيمة حّذر جميع الأطباّ ء من الشبع وأمروا أن يرفع الإنسان يده عن‬
‫ف و يتحّفظ من تمّدد المعدة وامتلائها‪.‬‬
‫الطعام والشهوة بعد مستصحبة للإنسان قبل أن تك ّ‬
‫ل ضررا من تناول الـكثير‬ ‫‪ .٣‬والأطباّ ء كل ّهم مجمعون أ ّ‬

‫ن تناول القليل من الأغذية الرديئة الـكيفية أق ّ‬
‫ن الإنسان إذا تناول الأغذية الرديئة ولم يشبع منها قد ينهضم انهضاما‬
‫من الأغذية الجي ّدة المحمودة لأ ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫ل ما ينفع وتقوى القوة الدافعة وتدفع فضلاتها الرديئة ولا يحدث من‬
‫جي ّدا وتغتذي الأعضاء منها بك ّ‬
‫‪ ٢‬من‪ :‬عن ‪ ‖ R‬الإنسان‪om. :‬‬ ‫‪ ١‬آ ثر‪ :‬أراد ‪ = S‬שירצה ‪ ‖ b‬وكده‪ :‬جهده ‪ ‖ R‬أن‪ :‬بأن ‪ ‖ N‬سوء‪om. N :‬‬
‫ف ‪ ‖ NOP‬المعدة‪ :‬الأعضاء ‪N‬‬ ‫‪ ٣‬بعد‪ :‬تعود ‪ ‖ corr. k‬للإنسان‪ :‬له ‪ = S‬בו ‪ ‖ m‬تك ّ‬
‫ف‪ :‬يك ّ‬ ‫‪ ‖ N‬عن‪ :‬من ‪NP‬‬
‫ل ضررا من تناول الـكثير‪ ‖ O1 :‬الـكيفية‪:‬‬

‫‪ ٤‬مجمعون‪ :‬يجمعون ‪ U‬مجمعين ‪ ‖ NP‬من الأغذية الرديئة الـكيفية أق ّ‬
‫ن الإنسان إذا تناول الأغذية‪ ‖ S1 :‬ينهضم‪ :‬انهضم ‪R‬‬
‫‪ ٥‬الجي ّدة المحمودة لأ ّ‬ ‫الـكثيفة ‪ ‖ NP‬ضررا‪ :‬ضرر ‪N‬‬
‫‪ ٦‬وتغتذي‪ :‬وجذبت ‪ ‖ N‬وتقوى‪ :‬و يقوى ‪ ‖ N‬وتدفع‪ :‬تدفع ‪ ‖ N‬ولا‪ :‬لا ‪O‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

and expels their bad superfluities,17 and no harm occurs at all or the harm that
occurs is insignificant. But in satiation, even if it is from bread that has been
well prepared and from good meat, [the food] is not digested well at all, and
we have already mentioned the cause of this. To guard against satiation, the
physicians have forbidden to eat many dishes but to limit oneself to one dish
with every meal so that one does not eat too much and the appetite subsides
before satiation, occurs. [By doing so] one will also be free from a diversity of
digestions, because different dishes are digested in different digestions, every
dish according to its nature.18
4. The view of this Servant regarding the determination of the quantity of
food for someone who wishes to preserve his health, is that he should eat,
when the weather is temperate, a quantity that does not distend his stom-
ach and does not burden it and does not fail to digest. And when it is clear
to him that this is a good amount19—and this is the case when he does not
belch badly nor suffer from thirst but experiences energy and lightness and his
stools become moderate, cohesive and slightly tending towards softness20—
then this is a good amount, which he should keep on taking. As the weather
becomes warmer, he should reduce the amount [of food], because the diges-
tions are weak in the summer because of the dissolution of the innate heat.21
And as the weather becomes colder, he should increase the amount [of food],
because the digestions are strong in the winter because of the increase of the
innate heat inside the body, due to the constriction of the pores, and satiation
will not be attained.22
17 Superfluities are residual substances which cannot be assimilated by the body and so must
be evacuated from it in order to prevent ailments of various kinds.
18 Cf. Maimonides, On Asthma 5.4, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 26: “The physicians have for-
bidden the consumption of many dishes during a single meal and commanded limiting
oneself to a single dish. The reason they give for this is [that] the [stomach] has various
ways of digesting [different dishes].”
19 m adds: “he should choose food that is good for his nature.”
20 Cf. Maimonides, Medical Aphorisms 6.73, ed. and trans. Bos, vol. 2, p. 16: “When these four
signs combine—the stool is soft and cohesive; it is discharged neither before nor after its
usual time, and its quantity is commensurate with the food intake—it is an indication
that the food is well-digested and that the stool is digested and cocted. Occasionally one
of these is lacking but the stool is [still] digested and cocted. De crisibus 1”.
21 On the notion of the “innate heat,” the force sustaining life in living beings, see Galen, De
usu partium corporis humani, trans. May: On the Usefulness of the Parts of the Body, vol. 1,
pp. 50–53; cf. Maimonides, On Asthma 6.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 29.
22 Cf. Maimonides, On Asthma 5.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 24: “It is well known that this art
of medicine is devised for rational beings. Therefore, every human individual should cal-
culate the amount which he should eat when he is healthy and know the amount which,
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫ذلك ضرر أصلا أو يحدث ما لا يؤ به له‪ .‬وأمّا الشبع ولو من الخـبز الجي ّد الصنعة واللحم المحمود فلا‬
‫ينهضم انهضاما جي ّدا بوجه وقد ذكرنا علةّ ذلك‪ .‬وللتحّفظ من الشبع نهت الأطباّ ء عن أكل الألوان‬
‫ل أكلة على لون واحد حت ّى لا يكثر ما يتناول وتقف الشهوة قبل الشبع‬
‫الـكثيرة وأن يقتصر في ك ّ‬
‫ل لون بحسب طبيعته‪.‬‬
‫ن الألوان المختلفة تنهضم هضوما مختلفة ك ّ‬
‫وليسلم أيضا من اختلاف الهضوم لأ ّ‬
‫‪ .٤‬وأمّا راي المملوك في تقدير كميّ ة الطعام لمن آ ثر تدبير صحتّ ه فهو أن يتناول في حين اعتدال الهواء‬ ‫‪٥‬‬
‫شأ‬ ‫قدرا لا يمّدد معدته ولا يثقل عليه و يفتقد هضمه‪ .‬فإذا تبي ّن له أ ّ‬
‫ن ذلك قدر جي ّد وذلك بأن لا يتج ّ‬
‫جشأ فاسدا ولا يعطش و يجد نشاطا وخّفا و يجيء الطبع معتدل مت ّصل مائل إلى اللين قليلا فذلك‬
‫قدر جي ّد يداوم أخذه‪ .‬وكل ّما احتر ّ الهواء نقص من المقدار لأ ّ‬
‫ن الهضوم في الصيف ضعيفة لتحل ّل الحارّ‬
‫ن الهضوم في الشتاء قو ية لتوف ّر الحارّ الغر يزي في الأجواف‬
‫الغر يزي وكل ّما برد الهواء زاد في المقدار لأ ّ‬
‫لانسداد المسامّ ولا ينتهي للشبع‪.‬‬ ‫‪١٠‬‬
‫‪ ١‬ضرر‪ :‬ضررا ‪ ‖ RS‬له‪ :‬إليه ‪ ‖ om. S NP‬الجي ّد‪ :‬الجي ّل ‪ ٢ k‬بوجه‪ om. NP :‬يوجبه ‪ ‖ S‬وللتحّفظ‪ :‬والتحّفظ‬
‫‪ ٤‬الهضوم‪ :‬الهضم ‪ ‖ P‬هضوما مختلفة‪:‬‬ ‫ل‪ ‖ om. P :‬قبل‪ :‬من قبل ‪P‬‬
‫‪ ٣‬يقتصر‪ :‬يقتصد ‪ ‖ k‬ك ّ‬ ‫‪NPSU‬‬
‫هضوم مختلف ‪ NP‬هضوم مختلفة ‪ ٥ U‬كميّ ة‪ :‬كيحية ‪ ‖ U‬صحتّ ه‪ :‬صحي ّة ‪ ٦ k‬يمّدد‪ :‬يتمّدد ‪ ‖ U‬معدته‪ :‬المعدة‬
‫‪ ‖ NP‬عليه‪ :‬عليها ‪ ‖ NP‬و يفتقد‪ :‬و يعتقد ‪ ‖ k‬تبي ّن‪ :‬يتبي ّن ‪ ‖ k‬قدر‪ :‬قد ‪ om. N P‬قدرا ‪ ‖ SU‬جي ّد‪ :‬جي ّدا ‪SU‬‬
‫‪ ٧‬جشأ فاسدا‪ :‬جشأ فاسد ‪ ‖ NP‬وخّفا‪ :‬وخّفة ‪ ‖ R‬و يجيء‪ :‬ومجيء ‪U‬‬ ‫יבחר מאכל טוב לטבעו ‪add. m‬‬
‫و يجد ‪ = R‬וימצא ‪ ‖ m‬معتدل مت ّصل مائل‪ :‬معتدلا مت ّصلا مائلا ‪ ٨ R‬يداوم‪ :‬بدوام ‪ ‖ NPU‬نقص‪ :‬ينقص‬
‫‪ ٩‬الهواء‪ ‖ S1 :‬زاد‪ :‬يزاد ‪ P‬يكثر ‪ ‖ S1‬في‪om. :‬‬ ‫‪ ٩–٨‬الحارّ الغر يزي‪ :‬الحرارات الغر يز ية ‪N‬‬ ‫ن‪O‬‬
‫ن‪ :‬أ ّ‬
‫‪ ‖ S‬لأ ّ‬
‫ن الهضوم في الشتاء قو ية لتوف ّر الحارّ الغر يزي ‪ ‖ S1‬لتوف ّر‪ :‬لتوق ّد ‪ P‬لموقد ‪ ‖ N‬في الأجواف‪ :‬وكل ّما‬
‫‪ N‬في المقدار لأ ّ‬
‫‪ ١٠‬ولا‪ :‬لا ‪ ‖ S‬للشبع‪ :‬الشبع ‪ RSU‬لشبع ‪N‬‬ ‫برد ‪ = S1‬וכל מה שיקרר ‪m‬‬
‫‪if he consumes it in the springtime, can be easily tolerated and well and easily digested.‬‬
‫‪That amount should be taken as one’s basic portion; one should reduce it gradually as the‬‬
‫”‪heat increases and increase it gradually as the cold increases.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

5. This Servant says: If someone would conduct himself in the same way as
he manages the animal on which he rides, he would be safe from many dis-
eases,23 that is, you do not find anyone who gives his animal fodder at random,
rather, he measures it out for her according to what she can tolerate. He himself,
however, eats at random, with no calculation. But he checks the activity of his
animal and trains her so that she does not stand still for ever and [her health]
is ruined. But he does not do so for himself, nor does he consider physical exer-
cise which is the cornerstone of the preservation of health and the repulsion of
most diseases.24
6. We have quoted Hippocrates’ statement above, that the preservation of
health consists of giving up laziness for exertion. There is nothing that can
replace exercise in any way, because through exercise the innate heat flares up
and all the superfluities are expelled, while through rest the flame of the innate
heat is extinguished and superfluities develop in the body, even if the food is
of the very best quality and of a moderate quantity. Exercise repels the harm
done by most bad regimens that most people adhere to.
7. Not every movement is exercise according to the physicians. What they
call exercise is a strong or fast movement or a combination of both, that is a
vigorous movement whereby breathing changes and a person begins to heave
deep sighs.25 Whatever exceeds this is exertion, that is to say that very strong
exercise is called exertion. Not everyone can tolerate exertion nor does he need
it. It is nevertheless better in the preservation of health than the neglect of
exercise. One should not take exercise except on an empty stomach once the
superfluities have been expelled, that is the urine and the feces.26 One should
23 This statement is quoted by Ibn Kaspi, ʿAsarah Kelei Keseph, ed. Last, vol. 1, p. 45, in his
commentary on Prov 12:10; cf. introduction, pp. 4–5 above.
24 Cf. Maimonides, On Asthma 5.2, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 25: “If, [in the case] of dumb
animals—such as horses, donkeys, and camels, whose regimen is fixed according to the
standard of rational beings—man measures out their regimen in such a way that they eat
only a fixed amount of fodder and do not eat at random, [why] would not man determine
his own food intake in such a way that he eats according to his appetite and not according
to what he can tolerate to the point that the food reaches the lowest part of the esopha-
gus?”
25 Cf. idem, Medical Aphorisms 18.12, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 41: “The definition of phys-
ical exercise is a vigorous movement that changes respiration. When a person makes any
movement that forces him to breathe stronger, faster, and more frequent than before, such
a movement becomes exercise for that person. De sanitate tuenda 2.”
26 Cf. ibid. 18.13 (p. 41): “The best time for physical exercise is after the food of the previous
day has been completely acted upon and digested in the stomach and vessels and it is
time for the next meal. An indication for this is a moderately yellow urine and the expul-
sion of all [the superfluities] retained in the bladder and the lower intestines. Thereafter,
recommend physical exercise. De sanitate tuenda 2.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .٥‬قال المملوك لو دب ّر الإنسان نفسهكما يدب ّر بهيمته التي يركبها لسلم من أمراض كثيرة وذلك أن ّك لا‬
‫تجد أحدا من الناس يلقي العلف لبهيمته جزاف بل يقّدره لها بحسب احتمالها وهو يأكل جزافا من‬
‫غير تقدير و يفتقد حال حركات بهيمته و يروضها لأن لا تقف دائما فتعطب ولا يفعل ذلك بنفسه ولا‬
‫يفك ّر في ر ياضة الجسم التي هي الركن الأكبر في دوام الصح ّة ودفع أكثر الأمراض‪.‬‬
‫‪ .٦‬قد تقّدم لنا قول أبقراط بأ ّ‬

‫ن استدامة الصح ّة ترك التكاسل عن التعب ولا يوجد أمر يعو ّض به عن‬ ‫‪٥‬‬
‫ن بالر ياضة تشتعل الحرارة الغر يز ية وتندفع الفضول كل ّها و بالسكون تنطفئ شعلة‬
‫الر ياضة بوجه لأ ّ‬
‫الحرارة الغر يز ية وٺتول ّد الفضول في الجسم ولو كان الطعام في غاية جودة الـكيفية ومعتدل الكميّ ة‬
‫و بالر ياضة تدفع شرّ أكثر التدبيرات السوء التي يتدب ّر بها أكثر الناس‪.‬‬
‫‪ .٧‬وليس ك ّ‬
‫ل حركة ر ياضة عند الأطباّ ء وإن ّما تسمّى ر ياضة الحركة القو ية أو الحثيثة أو الجامعة‬
‫للأمرين وهي الحركة العنيفة التي ٺتغي ّر معها النفس و يأخذ الإنسان في أن يتنّفس الصعداء وما زاد‬ ‫‪١٠‬‬
‫ل أحد يحتمل التعب ولا يحتاجه‬

‫ن الر ياضة القو ية جّدا تسمّى تعبا وليس ك ّ‬
‫على هذا فهو تعب أعني أ ّ‬
‫أيضا لـكن ّه أجود في حفظ الصح ّة من تقصير الر ياضة ولا ينبغي أن يكون الر ياضة إلا على خلوا من‬
‫‪ ٢‬تجد‪ :‬تلقى ‪ ‖ P‬أحدا‪ ‖ om. N :‬لبهيمته‪:‬‬ ‫‪ ١‬قال المملوك‪ :‬تدبير الأكل ‪ ‖ P1‬يركبها‪ :‬تركبها ‪ ‖ k‬أن ّك‪ :‬أن ّه ‪R‬‬
‫لبهيمة ‪ ‖ U‬جزاف‪ :‬جزافا ‪ ‖ S‬بل يقّدره لها بحسب احتمالها وهو يأكل جزافا‪ ‖ S1 :‬يقّدره‪ :‬بقدرها ‪ P‬بقدرا لها‬
‫‪ ٣‬حركات‪ :‬حركة ‪ ‖ P‬بهيمته‪ :‬بهيمة ‪ ‖ k‬و يروضها‪ :‬و يرتضيها ‪ ‖ S‬لأن لا‪ :‬للا ‪NP‬‬ ‫‪ ‖ N‬جزافا‪ :‬جزاف ‪NPU‬‬
‫‪ ٥‬قد‪ :‬وقد‬ ‫‪ ٤‬الجسم‪ :‬جسمه ‪ ‖ S‬التي هي‪ :‬الذي هو ‪ ‖ N‬الأكبر‪ :‬الأعظم ‪R‬‬ ‫لئلا ‪ ‖ RS‬بنفسه‪ :‬لنفسه ‪S‬‬
‫ن ‪ ‖ N‬ترك‪ :‬بترك ‪ ‖ NPSU‬عن‪ :‬من ‪ ‖ NP‬يعو ّض‪:‬‬

‫ن‪ :‬أ ّ‬
‫‪ ‖ S‬لنا‪ :‬القول ‪ ‖ add. S‬أبقراط‪ :‬بقراط ‪ ‖ NU‬بأ ّ‬
‫يعرض ‪ ٦ OS‬بالر ياضة‪ :‬الر ياضة ‪ ‖ S‬تشتعل‪ :‬تشغل ‪ ‖ S‬وتندفع‪ :‬وتدفع ‪ ‖ RS1‬الفضول‪ :‬الفضل ‪ R‬الفضول‬
‫كل ّها و بالسكون تنطفئ شعلة الحرارة الغر يز ية ‪ ‖ S‬و بالسكون‪ :‬وعلى السكون ‪ N‬و بالسكن ‪ ‖ R‬شعلة‪ :‬نار ‪add. N‬‬
‫‪ ٧‬غاية جودة الـكيفية‪ :‬غاية الاعتدال في الـكيفية ‪ P‬غاية الجودة الـكيفية ‪ R‬غاية الجودة والاعتدال ‪ ‖ S‬الكميّ ة‪:‬‬
‫‪ ٨‬و بالر ياضة‪ :‬والر ياضة ‪ ‖ U‬تدفع‪ :‬تندفع ‪ NP‬يدفع ‪ R‬يندفع ‪ ‖ S‬التي‪ :‬الذي ‪ ‖ NS‬يتدب ّر بها‪:‬‬ ‫بالكميّ ة ‪N‬‬
‫ل‪ ‖ om. S :‬ر ياضة‪ ‖ om. S :‬الحثيثة‪ :‬الخبيثة ‪ ‖ S‬الجامعة‪ :‬جامعة‬

‫‪ ٩‬وليس‪ :‬لان ليس ‪ ‖ N‬ك ّ‬ ‫يتدب ّرها ‪R‬‬
‫‪ ١٠‬للأمرين‪ om. N :‬الأمرين ‪ ‖ S‬التي‪ :‬الذي ‪ ‖ om. k N‬ٺتغي ّر‪ :‬يتغي ّر ‪ ‖ PRS‬معها‪ :‬منها ‪ ‖ R‬الصعداء‪:‬‬ ‫‪S‬‬
‫ن‪ ‖ om. R :‬تعبا‪ :‬تعب ‪ ‖ U‬يحتاجه‪ :‬يحتاجها ‪N‬‬

‫‪ ١١‬أعني‪ :‬يعني ‪ ‖ S‬أ ّ‬ ‫صاعدا ‪ P‬صعداء ‪ ‖ N‬وما‪ :‬أو ما ‪P‬‬
‫‪ ١٢‬خلوا‪ :‬خلو ‪ PRS‬خلول ‪k‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

not exercise in intense heat nor in intense cold, the best time for exercise is in
the beginning of the day, when one awakens from one’s sleep after the expul-
sion of the superfluities, as we mentioned.
8. Amongst Galen’s general statements concerning the regimen of health is
the following: Just as movement before the meal is completely good, so move-
ment after the meal is completely bad.27 Know that any movement after the
meal is very harmful, I mean no strenuous28 movement, no sexual intercourse,
no bath,29 because the harm caused by these is great, especially for someone
whose vessels are narrow and thin by nature. The affliction it brings with it is
severe. But one should move a little after the meal from one side of the room to
the other to the extent that the food settles in the bottom of the stomach and
stays there until it is digested. Sleep helps the digestion, especially for someone
who is used to sleep during the day.30
27 Cf. Galen, De bonis malisque sucis 3.3–4, ed. Helmreich, p. 397, ll. 19–20: ὥσπερ γὰρ ἀγαθὸν
μέγιστον εἰς ὑγίειάν ἐστι τὸ πρὸ τῶν σιτίων γυμνάσιον, οὕτω βλαβερώτατον ἅπασα κίνησις ἐπὶ
σιτίοις; idem, In Hippocratis librum de alimento commentarius 2.4, ed. Kühn, vol. 15, p. 239:
ἴσμεν γὰρ ὅτι ὥσπερ ἀγαθὸν μέγιστόν ἐστιν εἰς τὴν ὑγείαν, τὸ πρὸ τῶν σιτίων προγυμνάσιον, οὕτω
βλαβερώτατον ἅπασα κίνησις μετὰ τὴν τροφήν. Cf. Maimonides, Medical Aphorisms 17.1, ed.
and trans. Bos, vol. 4, p. 17: “Rest is very bad for the maintenance of one’s health just as
moderate movement is very beneficial. That is, people do not fall ill if they take care that
they do not suffer from any bad digestion whatsoever and that they do not strenuously
move after eating. Just as exercise before a meal is more beneficial for lasting health than
anything else, movement after a meal is more harmful than anything else. De bonis [mal-
isque] sucis”; see also idem, On Asthma 5.5, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 27.
28 “strenuous movement”: j and m translate: “local movement.”
29 Cf. Maimonides, On Asthma 5.6, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 27: “Says the author: Rest-
ing after a meal is [in my opinion] of great benefit. And from this it may be clear to you
that going to the bathhouse, having sexual intercourse, and allowing venesection after
a meal are a great mistake, because all these are movements [of the body]; on the con-
trary, one should maintain absolute rest after the meal;” idem, On Hemorrhoids 1.5, ed.
and trans. Bos, p. 7: “… one should beware of [bodily] movement after a meal until the
food is digested. Any movement after a meal is harmful to the digestion—I mean any
movement—whether it is gymnastics, coitus, bathing, or movements [affections] of the
soul;” idem, Hilkhot Deʿot 4.3, ed. and trans. Hyamson, p. 50b: “Anyone who engages in
sport or violent exercise immediately after a meal, subjects himself to grave disorders.”
30 Cf. idem, On Asthma 10.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 51: “Know that sleeping immediately
after a meal is in general harmful for all people, and especially for my Master because it fills
the brain with vapors. But if you have a habit of doing so, you should gradually busy your-
self after the meal until there is an interval of three or four hours between the meal and the
sleep. For then the sleep helps the completion of the digestion and cocts the superfluities
of the food remaining in the stomach;” idem, Hilkhot Deʿot 4.5, ed. and trans. Hyamson,
p. 50b: “One should not go to sleep immediately after a meal, but only when three or four
hours have elapsed;” cf. Paulus Ægineta, Seven Books, trans. Adams, vol. 1, pp. 180–181.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫المعدة و بعد نفض الفضلات أعني البول والغائط ولا يرتاض لا في الحر ّ الشديد ولا في البرد الشديد‬
‫وأفضل أوقات الر ياضة أوائل النهار عند الانتباه من النوم بعد نفض الفضول كما ذكرنا‪.‬‬
‫‪ .٨‬ومن أقاو يل جالينوس الجامعة في تدبير الصح ّة قال كما أ ّ‬

‫ن الحركة قبل الطعام خير كل ّها كذلك‬
‫ل حركة بعد الطعام مضر ّة جّدا أعني لا حركة ثقيلة ولا جماع‬ ‫الحركة بعد الطعام شرّ كل ّها‪ .‬واعلم أ ّ‬
‫نك ّ‬
‫ن بلية ذلك عظيمة‪ .‬وإن ّما‬
‫صة لمن عروقه ضي ّقة دقيقة بالطبع فإ ّ‬
‫ن أذية ذلك عظيمة و بخا ّ‬
‫ولا حماّ م لأ ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫ينبغي بعد الطعام أن يتحر ّك قليلا من أّول المجلس إلى آخره قدر ما يستقر ّ الطعام في قعر المعدة و يسكن‬
‫صة لمن اعتاد النوم بالنهار‪.‬‬
‫حت ّى ينهضم‪ .‬والنوم يعين على الهضم و بخا ّ‬
‫‪ ١‬و بعد‪ :‬وجعل بعد ‪ ‖ R‬نفض‪ :‬نقص ‪ ‖ ORPU‬لا‪ ‖ om. NS :‬الحر ّ‪ :‬الحارّ ‪ ‖ U‬ولا في البرد الشديد‪= om. S :‬‬
‫‪ ٢‬أوقات الر ياضة‪ :‬الأوقات في الر ياضة ‪ R‬الأوقات للر ياضة ‪ ‖ S‬نفض‪ :‬نقص ‪ OU‬نقا ‪ NP‬جميع ‪add.‬‬ ‫אגמ‬
‫ن الحركة ‪ ‖ R‬ثقيلة‪ :‬نقلة ‪= ONRP‬‬

‫ل حركة‪ :‬بأ ّ‬
‫نك ّ‬
‫‪ ٤‬الطعام‪ ‖ om. N :‬شرّ‪ :‬مضرّة ‪ NS‬جّدا ‪ ‖ add. S‬أ ّ‬ ‫‪NP‬‬
‫‪ ٧‬بالنهار‪ :‬في النهار ‪N‬‬ ‫‪ ٥‬عروقه‪ :‬عروقها ‪R‬‬ ‫בין תנועת העתקה ממקום למקו׳ ‪ j‬מקומית ‪ m‬بعده ‪S‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

9. One of the rules in the regimen of health is that one should not consume
meal after meal, and that one should not eat except after true hunger when the
stomach is empty and the saliva is being drawn to the mouth and the hunger
is real. This is the time that nourishment is beneficial.31 One should not drink
except when one is truly thirsty, that is that when one is hungry or thirsty, one
should wait awhile because it may be a false hunger or a false thirst [that arises]
because of a bad humor that irritates the cardia of the stomach. If this (i.e.,
the false hunger or thirst) subsides, one should not take anything, but if the
hunger or thirst intensifies, then one should eat or drink. Drinking water after
a meal is bad; it corrupts the digestion except for someone who is used to do
so. One should not drink during the meal or afterwards as long as [the food]
is still in the stomach, except pure, cold water that should not be mixed with
anything.32
31 Cf. Maimonides, On Asthma 6.3, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 29–30: “Says the author:
This subject is repeated many times in [Galen’s] books, and the essential point—
whatever the context—is that one should not consume one meal after another and
that one should eat only when the stomach is empty and not as the fools do, who
fix a certain invariable time of the day to have their meal, as if it is an obligatory
prayer. Instead, one should let it depend on the emptiness of the stomach … The
moment after which one may partake of food is that wherein the food eaten [ear-
lier] has left the stomach, when there is no aftertaste from eructation, when there
is a real appetite, and when saliva begins to flow to the mouth—and, [even] then,
one should wait half an hour;” idem, On Hemorrhoids 1.5, ed. and trans. Bos, p. 7: “As
for the [proper] time of the consumption [of foods], one should eat only after true
hunger and should take care not to eat meal only after meal;” idem, Hilkhot Deʿot 4.1,
ed. and trans. Hyamson, p. 50a: “One should not take food except when one is hun-
gry.”
32 Cf. idem, On Asthma 7.3, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 34–35: “Regarding water, most people
know that, if one drinks it with a meal, it keeps the food crude because it forms a barrier
between it and the stomach so that the food floats and is badly digested. But if one has a
fixed habit of doing so, one should take as little as possible and delay taking it as long as
possible. The best time to drink water is about two hours after a meal. One should select
water that is sweet, pure, light, free from any change in odor, drawn on the same day from
running water;” idem, On Hemorrhoids 1.4, ed. and trans. Bos, p. 7: “The [right time] for
drinking water also belongs to this chapter. That is, the drinking of cold water before the
meal is very harmful; it produces serious diseases. Drinking it during the meal is less harm-
ful, but it harms the digestion of the meal. The best time for consuming water is one hour
after the meal;” idem, Hilkhot Deʿot 4.2, ed. and trans. Hyamson, p. 50b: “After the process
of digestion has commenced, water may be taken as needed. But even after food has been
digested, it should not be drunk copiously.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .٩‬ومن قوانين تدبير الصح ّة أن لا يدخل طعام على طعام ولا يؤكل إلا بعد الجوع الصادق حت ّى تنقى‬
‫المعدة و يأخذ الر يق ينجلب للفم و يصدق الجوع فحينئذ وقت الغذاء النافع‪ .‬ولا يشرب الإنسان الماء إلا‬
‫عند العطش الصادق أعني أن ّه إذا جاع أو عطش يصبر قليلا فقد يكون جوعا كاذبا وكذلك عطشا‬
‫كاذبا من أجل خلط رديء لذع فم المعدة فإن سكن ذلك فلا يتناول شيئا فإن تز ي ّد ذلك الجوع أو‬
‫العطش أكل حينئذ أو شرب‪ .‬وشرب الماء بعقب الطعام رديء مفسد للهضم إلا لمن اعتاده ولا‬ ‫‪٥‬‬
‫ينبغي أن يشرب مع الطعام أو بعده طال ما هو في المعدة إلا الماء القراح البارد ولا يمزج بشيء‪.‬‬
‫‪ ٢‬ينجلب‪ :‬يتجل ّب ‪ ‖ PS‬للفم‪ :‬للفهم ‪ O‬في الفم ‪ ‖ S‬فحينئذ‪ :‬حينئذ‬ ‫‪ ١‬ولا‪ :‬وأن لا ‪ ‖ S‬يؤكل‪ :‬يأكل ‪N‬‬
‫‪ ٤‬لذع‪ :‬في ‪ ‖ add. P‬سكن‪:‬‬ ‫‪ ٣‬إذا‪ :‬إن ‪ ‖ P‬يصبر‪ :‬تصبر ‪ ‖ NP‬وكذلك‪ :‬و يكون ‪S‬‬ ‫‪ ‖ R‬النافع‪ :‬الأنفع ‪P‬‬
‫‪ ٦‬طال‪ :‬طول ‪ ‖ R‬القراح البارد‪:‬‬ ‫‪ ٥‬اعتاده‪ :‬اعتاد ذلك ‪N‬‬ ‫يسكن ‪ ‖ k‬فلا‪ :‬لا ‪ ‖ R‬تز ي ّد‪ :‬تزايد ‪ PS‬يز يد ‪k‬‬
‫‪ ‖ inv. NP‬ولا‪ :‬لا ‪U‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

10. One of the rules in the regimen of health is that one should not retain a
superfluity in any way, when there is need to expel it, one should do so quickly.33
One should not take a meal, go to the bathhouse, have sexual intercourse, sleep,
or take exercise until one examines oneself and tries to expel the superfluities.
Similarly, after these five things one should examine oneself again.
11. One of the rules in the regimen of health is also that one should look into
the quality of the food. This is a very broad subject, which requires knowledge
of the natures of all the foods, of each and every kind. The physicians have com-
posed a number of lengthy books on this [subject] and they were right to do so
since it is something that is absolutely necessary. We however, according to the
intention of this treatise and according to the foods which are common with
us and can be found in many places, will give some useful summarizing rules.
12. One of these is that the excellent foods on which every one who desires to
stay healthy should rely upon are well prepared wheat bread, the meat of sheep
in their first or second year,34 the meat of the chicken, francolin, ṭayhūj,35 tur-
33 Cf. idem, On Asthma 9.9, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 45: “Know that nothing is more harm-
ful to the preservation of health and [more likely] to cause disease than the retention of
the two [prime] superfluities.”
34 Cf. ibid. 3.6 (p. 15): “You should mostly partake of the meat of sheep, because it is common
food with us. Since this is the case, the best thing to take is a yearling or an animal at the
beginning of its second year. But do not take an animal which has completed two years.”
See also ch. 1.14 (pp. 56–59 below).
35 “ṭayhūj”: A kind of partridge; cf. Freytag, Lexicon Arabico-Latinum, vol. 3, p. 75: “Mas pulli
perdicis” (male partridge); Stephenson ed. and trans., in al-Qazwīnī, Zoological Section of
the Nuzhatu-l-Qulūb, p. 78, n. 1: “According to al-Damīrī it is a certain bird resembling a
small (red-legged) partridge;” cf. al-Damīrī, K. Ḥayāt al-ḥayawān al-kubrā, vol. 2, p. 670;
trans. Jayakar: Zoological Lexicon, vol. 2, p. 257. The Galenic Greek term for ṭayhūj is πέρδιξ
(Galen, De methodo medendi 8.2., ed. Kühn, vol. 10, p. 549). Maimonides’ medieval trans-
lators identified ṭayhūj with the partridge, with various birds belonging to the family of
grouses, and more specifically with the wood grouse (cf. Levinger, “Maimonides on For-
bidden Food,” pp. 202–203). In On Asthma 3.4, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 14, Maimonides
recommends “meat of fowl which is not fat, because it contains little superfluity and is
quickly digested, [such as] francolin, pigeon, and partridge; and all the smaller kinds of
fowl—such as small birds” to his patient; cf. idem, Medical Aphorisms 20.58, ed. and trans.
Bos, vol. 4, pp. 81, 83: “The foods that are most similar to blood are those that are inter-
mediate between thin and thick. These include … meat of chickens, partridges, pigeons,
turtledoves, francolins, [and] pheasants … De bonis ⟨malisque⟩ sucis … The best [kinds of]
birds are the partridge and mountain sparrows. After these come chickens and francolins.
Those animals that are very old or young (that is, just born) should be avoided. De methodo
[medendi] 8;” see also idem, On Poisons and the Protection against Lethal Drugs 66, ed. and
trans. Bos, p. 43; and idem, On the Elucidation of Some Symptoms and the Response to Them
28, ed. and trans. Bos, forthcoming. The subject of food and its quality is discussed exten-
sively in Levinger, “Maimonides on Forbidden Food.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .١٠‬ومن قوانين تدبير الصح ّة أن لا يحقن فضلة بوجه إلا عند الحاجة لدفعها يبادر بذلك‪ .‬و ينبغي أن‬
‫لا يتناول الإنسان طعاما ولا يدخل حماّ ما ولا يجامع ولا ينام ولا يرتاض حت ّى يفتقد نفسه و يستدعي‬
‫خروج الفضلات وكذلك بعد هذه الخمسة الأشياء يفتقد نفسه أيضا‪.‬‬
‫‪ .١١‬ومن قوانين تدبير الصح ّة أيضا تفّقد كيفية الغداء وهذا باب واسع جّدا يحتاج فيه إلى معرفة‬
‫طبائع الأغذيةكل ّها نوع نوع وقد أل ّفت الأطباّ ء في ذلك عّدةكتب مطو ّلة وحّق لهم ذلك لأن ّه أمر‬ ‫‪٥‬‬
‫ضروري جّدا‪ .‬لكن ّا نحن بحسب غرض هذه المقالة و بحسب الأغذية المألوفة عندنا الـكثيرة الوجود‬
‫أتي من ذلك بجمل نافعة‪.‬‬
‫‪ .١٢‬من ذلك أ ّ‬
‫ن الأغذية الفاضلة التي ينبغي أن يعتمدها من يؤثر دوام الصح ّة هي خبز الحنطة المحكم‬
‫الصنعة ولحوم الحولي من الضأن والثني ولحوم الدجاج والدرّاج والطيهوج واليمام والحجل وصفر بيض‬
‫‪ ١‬تدبير‪ :‬حفظ ‪ ‖ S‬الصح ّة‪ :‬أيضا ‪ ‖ add. NP‬فضلة‪ :‬الفضلة ‪ ‖ NP‬لدفعها‪ :‬لدفعه ‪ ‖ N‬بذلك‪ :‬لذلك ‪S‬‬
‫‪ ٤‬تدبير‪ :‬حفظ ‪ ‖ S‬أيضا‪ :‬أن ‪ ‖ NP‬تفّقد‪:‬‬ ‫‪ ٣‬الأشياء‪ :‬أشياء ‪RSU‬‬ ‫‪ ٢‬حماّ ما‪ :‬الحم ّام ‪ ‖ NP‬ولا ينام‪O1 :‬‬
‫يفبقد ‪ ‖ NPU‬وهذا‪ :‬وهو ‪ ‖ NP‬واسع‪ :‬نافع ‪ = R‬מועיל ‪ ‖ m‬جّدا‪ ‖ om. S :‬فيه‪ ‖ om. Nm :‬معرفة‪om. S :‬‬
‫‪ ٧‬أتي‪:‬‬ ‫‪ ٥‬نوع نوع‪ :‬نوعا نوعا ‪ ‖ R‬الأطباّ ء في ذلك‪ :‬في ذلك الأطباّ ء ‪ ‖ P‬مطو ّلة‪ :‬مملوءة ‪ ‖ om. S P‬لهم‪ :‬له ‪N‬‬
‫‪ ٩‬ولحوم‪ :‬ولحم ‪ ‖ R‬الحولي‬ ‫ن‪ ‖ om. S :‬التي‪ :‬الذي ‪ ‖ N‬دوام‪om. N :‬‬

‫‪٨‬أ ّ‬ ‫نأتي ‪ ‖ NS‬بجمل‪ :‬بجملة ‪NS‬‬
‫من الضأن والثني‪ :‬الحولي والثني من الضأن ‪ NP‬الجدي والثني من الضأن ‪ R‬ובשר הגדי והכבש ‪ ‖ m‬والطيهوج‪:‬‬
‫‪ ١.53–٩‬بيض الدجاج‪ :‬البيض ‪N‬‬ ‫والسهوج وطواجن ‪ ‖ P‬واليمام‪ :‬والحمام ‪ k‬اليمام ‪ ‖ P‬وصفر‪ :‬وصغار ‪S‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

tledove, partridge, and the yolk from chicken eggs. I mean with well prepared
bread, that it should be made from fully ripened wheat after the superfluous
moistures have been dried out, but which is not so old that it begins to spoil.
The bread should be made of coarsely ground grain, I mean that it should not
be peeled and that its bran should not be removed through sifting. It should
be clearly raised and salted and well worked during kneading and baked in an
oven. This is well prepared bread according to the physicians; it is the best of
foods.36
13. You should know that everything that is prepared from wheat other than
this bread is not good food in any way. On the contrary, very bad foods are
[made] from it, such as faṭīr,37 dough cooked like iṭriya38 and lākisha39—and
36 Cf. Maimonides, On Asthma 3.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 11: “Galen has explained that
every kind of food prepared from wheat flour that has been thoroughly sifted is thick
and sticky and digests slowly, but [it] is very nutritious. Its harm is only then eliminated
when flour is used that is not sifted as much, when the leaven is [still] recognizable in the
bread, [when] the bread is well salted and the dough well kneaded, when it is baked in
a tannūr and when it is well done. Any bread [prepared] in this way is better than that
prepared from [whole] grains;” idem, Medical Aphorisms 20.16, ed. and trans. Bos, vol. 4,
p. 67: “The most beneficial and appropriate bread for someone who does not engage in
physical exercise and for the elderly is bread that has been properly baked in an oven and
which contains a lot of yeast … De alimentorum facultatibus 1.”
37 “faṭīr”: Cf. Freytag, Lexicon Arabico-Latinum, vol. 3, p. 357: “Infermentata massa: azymum;
recenter confectus sine azymo (panis); praepropere confectus;” Lane, Arabic-English Lex-
icon, vol. 6, p. 2417: “Dough unleavened; or not left until it has become good [or mature];”
Dozy, Supplément, vol. 2, p. 268: “galettes, crêpes, galettes au beurre.” For some recipes,
cf. Arberry, trans., “Baghdad Cookery Book,” p. 87, s.v. faṭāʾir: “Make a light dough, then
fry in sesame-oil into loaves: take out, dip in syrup, and sprinkle in sugar;” Rodinson,
“Recherches,” p. 140 (= “Studies in Arabic Manuscripts,” p. 142); Perry, “Description of
Familiar Foods,” p. 431. Cf. Maimonides, On Asthma 3.2, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 13:
“Galen also said: ‘Unleavened bread [from coarse barley meal] is unfit and not beneficial
for anyone;’” idem, Medical Aphorisms 20.16, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 67: “But com-
pletely unleavened bread is not appropriate for anyone;” idem, On Hemorrhoids 2.3, ed.
and trans. Bos, p. 10: “Similarly, [he should beware of] thick foods, such as different kinds
of harīsa, different kinds of tharīda, zalābiyya, dates, old cheese, faṭīr, and qaṭāʾif.”
38 “iṭrīya” (from Syriac “iṭrīn”; Fränkel, Aramäische Fremdwörter im Arabischen, p. 37; Payne
Smith, Compendious Syriac Dictionary, p. 12: “ἴτρια, vermicelli”): Cf. Freytag, Lexicon
Arabico-Latinum, vol. 3, p. 54: “Cibus constans oblongioribus filis ex farina paratis, quae
in iure coqui solent”; Lane, Arabic-English Lexicon, vol. 5, p. 1852, remarks that it is a “sort
of food called in Pers. ‫[ … لاخشة‬i.e.,] a certain food, like threads, made of flour;” Nasrallah,
trans., Annals of the Caliph’s Kitchens, p. 561: “dried thin strings of noodles made with stiff
unfermented dough;” Perry in Arberry, trans, “Baghdad Cookery Book,” p. 53, n. 3: “Iṭriya
was a small soup noodle of Greek origin which resembled Italian orzo;” Dalman, Arbeit
und Sitte, vol. 4, p. 149: “Fadennudeln;” Bos/Hussein/Mensching/Savelsberg, eds., Sefer ha-
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫الدجاج‪ .‬وأعني بالخـبز المحكم الصنعة أن يكون من حنطةكمل نضجها بعد أن جّفت منها الرطو بات‬
‫الفضلية ولم تقدم حت ّى بدأها الفساد و يكون الخـبز خشكار أعني لا يقشر ولا تستأصل نخالته بالغر بلة‬
‫و يكون ظاهر الخمير ظاهر الملح و يكثر دعكه في حال العجين و يخـبز في التن ّور فهذا هو الخـبز المحكم‬
‫الصنعة عند الأطباّ ء وهو أفضل غذاء‪.‬‬
‫ل ما يعمل من الحنطة خارجا عن هذا الخـبز فليس هو غذاء فاضل بوجه‬ ‫‪ .١٣‬و ينبغي أن تعلم أ ّ‬
‫نك ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫بل منها أغذية رديئة جّدا كالفطير والعجين المطبوخ كالإطر ية واللاكشة وهي التي تسمّيها العجم‬
‫‪ ٢‬ولم‪ :‬ولا ‪ ‖ P‬تقدم‪ :‬ٺتقدم ‪ ‖ NP‬بدأها‪ :‬يبدأها ‪ R‬بدأ بها ‪ ‖ S‬الفساد‪ :‬ونما‬ ‫‪ ١‬جّفت‪ :‬جفف ‪R‬‬
‫‪ ٣‬العجين‪ :‬العجن ‪S‬‬ ‫‪ ‖ add. U‬خشكار‪ :‬خشكارا ‪ ‖ S‬نخالته‪ :‬نخالة ‪ ‖ om. S k‬بالغر بلة‪om. P :‬‬
‫‪ ٥‬خارجا‪ :‬خارج ‪ ‖ PU‬فليس‪ :‬ليس ‪ ‖ N‬فاضل بوجه‪inv. N :‬‬ ‫‪ ٤‬الصنعة‪ :‬الصناعة ‪ ‖ R‬غذاء‪ :‬الغذاء ‪S‬‬
‫‪ ٦‬كالإطر ية‪ :‬والرشتة ‪ ‖ add. S‬واللاكشة‪ :‬والاحسا ‪ NP‬والاكشة ‪ O‬واللاكسة ‪ ‖ k‬وهي‪ ‖ om. R :‬التي‪:‬‬
‫الذي ‪N‬‬
‫‪Shimmush, bk. 29, pt. 1, pp. 287–288 (Lamed 5). In the Hebrew translations of Maimonides,‬‬
‫‪On Asthma 3.1, ed. and trans. Bos, vol. 2, by Samuel Benveniste (p. 249), Joshua Shatibi‬‬
‫לביבות ‪ and‬טריאה ‪,‬החוטים הנקראים אלתריאה ‪(p. 327), and Anonymous (p. 395), we find:‬‬
‫‪respectively.‬‬
‫‪39‬‬ ‫‪ segmenta mas-‬لاخشه ‪“lākisha”: Cf. Freytag, Lexicon Arabico-Latinum, vol. 4, p. 123: “Pers.:‬‬
‫‪sae farinariae tenuiora et oblonga, quae iuri incoquuntur;” Vullers, Lexicon persico-latinum‬‬
‫‪;” WKAS,‬ططماج ‪etymologicum, vol. 2, p. 1069: “genus pultis farinarium aut sec. al. i. q.‬‬
‫‪vol. 2.2, p. 1253: “A kind of food /vermicelli.” Freytag’s definition was adopted by Vullers,‬‬
‫‪except for the addition “ital. lasagna;” see n. 40 below (p. 54).‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

this is what the Persians call ṭuṭmāj40—boiled flour such as ḥarīra,41 ʿaṣīda,42
dough that is fried like zalābiyya,43 and bread that is mixed with olive oil or with
other oils. All these are very bad foods for all people.44 Similarly, bread made
from white45 flour (ḥuwwārā), and bread made from the finest46 white flour
40 “ṭuṭmāj”: Cf. Vullers, Lexicon persico-latinum etymologicum, vol. 1, p. 423, s.v. tutmāj: “seg-
menta massae farinariae tenuiora et oblonga, quae iuri incoquuntur, ital. lasagna;” Nas-
rallah, trans., Annals of the Caliph’s Kitchens, p. 574, “fresh pasta”: “A ṭuṭmāj recipe in the
Istanbul manuscript (of Ibn Sayyār al-Warrāq, K. al-ṭabīkh) calls for stiff unfermented
dough to be flattened thin, cut into strips, and spread outside to dry out in the air for
half a day. The strips are then cut into 2-finger long pieces, cooked in a small amount of
water, and served with fried meat.”
41 “ḥarīra”: Cf. Lane, Arabic-English Lexicon, vol. 2, p. 539: “A kind of soup of flour and grease
or gravy;” see Diouri, “Of Leaven Foods,” pp. 247–250; esp. p. 250: “it is basically made from
flour, milk and fat.” According to Nasrallah, trans., Annals of the Caliph’s Kitchens, p. 606,
its basic ingredients are “starch, water, and fat.” For some recipes, see Ibn Sayyār al-Warrāq,
K. al-Ṭabīkh 107 , eds. Öhrnberg/Mroueh, pp. 288–290. See also Maimonides, On Asthma
3.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 12.
42 “ʿaṣīda”: Cf. Lane, Arabic-English Lexicon, vol. 5, p. 2060: “a sort of thick gruel, consisting
of wheat-flour moistened and stirred about with clarified butter, and cooked;” Nasrallah,
trans., Annals of the Caliph’s Kitchens, p. 604: “a kind of soup ḥasāʾ, rather dense in consis-
tency. The main ingredients are flour, fat, and water … However, it may be a kind of dessert
when made with mashed dates and clarified butter;” see also Goitein, Mediterranean Soci-
ety, vol. 4, p. 248; Arberry, trans., “Baghdad Cookery Book,” p. 82, n. 1; p. 89, s.v. kabūlā; Perry,
“K. al-Ṭibākha,” p. 473.
43 “zalābiyya”: Cf. Freytag, Lexicon Arabico-Latinum, vol. 2, p. 247: “dulciolorum species, Per-
sis ‫ زليبيا‬appellatorum” (= Vullers, Lexicon persico-latinum etymologicum, vol. 2, p. 139);
Dozy, Supplément, vol. 1, p. 598: “beignet, gâteau feuilleté au miel et aux amandes;” Nasral-
lah, trans., Annals of the Caliph’s Kitchens, pp. 602–603, mentions: “ ‘zalābiya mus̲h̲abbaka’
(latticed fried fritters), soaked in honey or drenched in sugar;” for some recipes, cf. Ibn Say-
yār al-Warrāq, K. al-Ṭabīkh 100, eds. Öhrnberg/Mroueh, pp. 267–270. See also Ibn Janāḥ,
K. al-Talkhīṣ 323, eds. and trans. Bos/Käs/Lübke/Mensching, forthcoming; Maimonides,
On Asthma 3.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 12; idem, On Hemorrhoids 2.3, ed. and trans. Bos,
p. 10, and esp. p. 184, n. 66.
44 Cf. idem, On Asthma 3.1, ed. and trans. Bos, p. 12: “Anything made from wheat [prepared]
in a different way is bad and harmful for people in general and for my honorable Master
in particular, such as that [food] prepared from wheat itself (as, for instance, harīsa, or
ḥarīra). Neither should it be [prepared] from flour which is boiled, such as wetiqa [is].
Nor should it be that which is prepared from the dough, such as noodles and ḥasw and
the like. Nor should [food] be made from that [flour] which is mixed with oil or fried,
since this increases its stickiness and makes it hot—such as kaʿk mixed with oil and sweet
pancakes.”
45 “white flour (ḥuwwārā;” acc. to Fränkel, Aramäische Fremdwörter im Arabischen, p. 32,
the term hails from Syriac ḥewwārā): Lane, Arabic-English Lexicon, vol. 2, p. 539: “White,
applied to flour, such is the best and purest of flour, and in like manner applied to bread,
or whitened applied to flour and, in this latter sense, to any food;” Dozy, Supplément,
vol. 1, p. 344: “la meilleure espèce de fleur de farine;” Freytag, Lexicon Arabico-Latinum,
vol. 1, p. 440: “Edulia alba; pec. panis albus; Farina optima;” Nasrallah, trans., Annals of the
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
arabic text with english translation 55
‫الططماج وكالدقيق المطبوخ كالحر يرة والعصيدة والعجين المقلو كالزلابية وكالخـبز الملتوت بالز يت‬
‫ل هذه أغذية رديئة جّدا للناس كل ّهم وكذلك خبز الحو ّارى وخبز السميذ‬
ّ ‫أو بغيره من الأدهان ك‬
NP ‫ كالزلابيا‬:‫ ‖ كالزلابية‬NP ‫ حر يرة‬:‫ ‖ كالحر يرة‬NPR ‫ والدقيق‬:‫ ‖ وكالدقيق‬N ‫ الطسماج‬:‫ الططماج‬١
‫ ألا لمن اعتادها ور بي‬:‫ ‖ كل ّهم‬S ‫ الأغذية‬:‫ ‖ أغذية‬N ‫ غيره‬:‫ بغيره‬٢ NPR ‫ والخـبز‬:‫ ‖ وكالخـبز‬R ‫والزلابية‬
add. P ‫عليها‬
Caliph’s Kitchens, p. 561, ḥuwwārā: “fine bran-free wheat flour made from red wheat. In
comparison with samīd̲ h̲, it is higher in gluten and lower in starch content.” For the poor
quality of the bread prepared from this flour, see also Maimonides, On the Elucidation of
Some Symptoms and the Response to Them 27, ed. and trans. Bos, forthcoming. Accord-
ing to Rabbeinu Ḥananel from Kairouan (990–1050), the flour called ‫ ִחי ַוּרָתּא‬is thick and
nothing else but the debris of semida (‫ ;)קמח עב פסולת של שמידא‬cf. Sokoloff, Dictionary
of Jewish Babylonian Aramaic, p. 451, s.v. ‫( ִחי ַוּ ִריָתּא‬a type of white flour). That there was a
tradition considering ḥiwwarta to be inferior flour in comparison to semida is also borne
out by the story in the Babylonian Talmud, Gittin 56a; also acc. to Becker, Beiträge zur
Geschichte Ägyptens, vol. 1, p. 21, samīdh is better flour than ḥuwwārā (following Mielck,
Terminologie und Technologie, p. 38, n. 3).
46 “finest white flour (samīdh)”: Cf. Fränkel, Aramäische Fremdwörter im Arabischen, p. 32:
“‫سميذ‬: übernommen aus smīḏā ‫ סמידא‬welches selbst aus σεμίδαλις stammt;” but cf.
Sokoloff, Dictionary of Jewish Babylonian Aramaic, p. 818, s.v. ‫“ ;סמידא‬finest grade flour <
Akk. samīdu” (cf. von Soden, Akkadisches Handwörterbuch vol. 2, p. 1018, s.v. samīdum: “ein
Mehl”); cf. Lane, Arabic-English Lexicon, vol. 4, p. 1424, s.v. ‫سميد‬: “white, or whitened, flour;”
Freytag, Lexicon Arabico-Latinum, vol. 2, p. 351, s.v. ‫(“ سميد‬melius ‫ سميذ‬scribitur): simila (the
finest wheat flour; cf. Lewis/Short, Latin Dictionary, p. 1700), panis albus;” Nasrallah, trans.
Annals of the Caliph’s Kitchens, p. 573, s.v. samīd̲ h̲: “the finest variety of white wheat flour,
called darmak in the western region of the Islamic world. Most of the dictionaries consider
samīd̲ h̲ a synonym for ḥuwwārā. In fact, they are not exactly the same: samīd̲ h̲ is the purest
and finest flour, high in starch (lubāb) content, low in gluten, and free of bran (nuk̲h̲āla),
and hence is mostly used for making delicate pastries such as cookies. Ḥuwwārā is also
bran-free but lower in starch and higher in gluten, which makes it eligible for baking fine
breads (al-Isrāʾīlī 2:20).”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
(samīdh), and from harīsa,47 are not good foods.48 Although they are good once
they are digested, they require a stomach with a strong digestion and then they
provide abundant, good nourishment.
14. Those meats that we have mentioned are not all of one nature, and are not
equally laudable. But the best meat of land49 animals is that of sheep that graze
in the field, that are in their first or second year and moderately fat. The best
[part] of this meat is the front part and that which is attached to the bone. All
that which is in the abdomen is bad, and all fat is bad; it satiates, causes indi-
gestion, spoils the appetite and produces phlegmatic humor.50 Similarly, the
47 “harīsa”: The term is used in a double sense; 1) a certain wheat (grain) preparation, as
in our text; 2) a certain dish; cf. Lane, Arabic-English Lexicon, vol. 8, p. 2891: “Grain, or
wheat, bruised, brayed, or pounded, [vehemently, or violently], and then cooked; or a
kind of thick pottage, prepared of cooked wheat and cooked flesh-meats much pounded
together.” For harīsa as a dish, see Nasrallah, trans., Annals of the Caliph’s Kitchens, pp. 606–
607; Rodinson, “Recherches,” p. 103, IV; p. 139, n. 8 (= “Studies in Arabic Manuscripts,” p. 101
(4); p. 141, n. 6). Acc. to Maimonides, On Coitus 6, ed. and trans. Bos, p. 40: “It is prepared
from sheep’s meat or rooster testicles, and spiced with the spices which we have men-
tioned; one may [also] sprinkle cinnamon (cassia) over it;” see also idem, On Asthma 3.1,
ed. and trans. Bos, vol 1, p. 12; idem, On Hemorrhoids 2.3, ed. and trans. Bos, p. 10. For a
variety of recipes, cf. Ibn Sayyār al-Warrāq, K. al-Ṭabīkh 50, eds. Öhrnberg/Mroueh, pp. 138–
140; Perry, “Description of Familiar Foods,” pp. 366–367, 446; idem, “K. al-Ṭibākha,” p. 475;
Arberry, trans., “Baghdad Cookery Book,” p. 69.
48 Cf. Maimonides, On Asthma 3.1, ed. and trans. Bos, vol 1, p. 13: “The worst of all these [kinds
of bread] is that which is made from the very fine flour [prepared from] the innermost
pure grain of the wheat.”
49 “land animals”: I.e., contrary to birds and fishes; cf. Maimonides, “Two Treatises on the Reg-
imen of Health,” eds. and trans. Bar-Sela/Hoff/Faris, p. 18: “cattle.” See also idem, Medical
Aphorisms 20.22, ed. and trans. Bos, vol 4, p. 69.
50 Cf. ibid. 20.65 (p. 85): “Things that are greasy and sticky, such as the [different kinds of] fat,
satiate and fill someone who eats them from the outset, as soon as they reach the stomach.
And then they diminish and lessen his appetite. A human being cannot bear to eat such
food constantly. De alimentorum [ facultatibus] 3;” Levinger, “Maimonides on Forbidden
Food,” p. 204.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫والهر يسة ليست بأغذية فاضلة وإن كانت جي ّدة إذا انهضمت فإّنها تحتاج إلى معدة قو ية الهضم وحينئذ‬
‫تغذو غذاء كثيرا جي ّدا‪.‬‬
‫‪ .١٤‬وهذه اللحوم التي ذكرناها ليس هي كل ّها طبيعة واحدة ولا تحمد على السواء لـكن أفضل لحوم‬
‫المواشي لحم الضأن الراعي في الفحص الحولي أو الثني المعتدل السمن وأفضل لحمه مقّدمه وما كان‬
‫ل ما في البطن رديء والشحوم كل ّها رديئة تشبع وتتخم وتسقط شهوة الطعام وتولد‬
‫لازقا بالعظم وك ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫‪ ٣‬التي‪ :‬الذي ‪ ‖ N‬كل ّها‪om. :‬‬ ‫‪ ٢‬جي ّدا‪ :‬جّدا ‪S‬‬ ‫‪ ١‬بأغذية‪ :‬أغذية ‪ ‖ U‬إلى‪ ‖ om. R :‬معدة‪ :‬معد ‪NPS‬‬
‫‪ ٤‬لحم‪ ‖ om. S :‬الراعي‪ :‬الذي ترعى‬ ‫‪ ٤–٣‬لحوم المواشي‪ :‬اللحوم من المواشي ‪ R‬اللحوم لحم المواشي ‪S‬‬ ‫‪S‬‬
‫‪ ٥‬لازقا‪ :‬لاصقا ‪ ‖ PRS‬ما‪ :‬كان ‪ ‖ add. NP‬شهوة الطعام‪:‬‬ ‫‪ ‖ N‬الفحص‪ :‬النحص ‪ ‖ k‬السمن‪ :‬الشموم ‪S‬‬
‫الشهوة من الطعام ‪N‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

heads of all animals have more superfluities than the rest of their bodily parts.
The extremities of animals, that is their shanks, are free of superfluities and
their nourishment is not bad.51 Lamb has many superfluities, there is no good
in it. But the suckling kid is good nourishment and digests quickly.52 The meat
of birds in general is lighter than that of land animals and is digested quicker.
The best meat of birds is that which we have mentioned.
15. Fresh milk is a good nutrient for someone if it does not turn sour in his
stomach, nor becomes vaporous or flatulent, nor produces flatulence in the
hypochondria. One should add a little honey and a grain of salt, as Galen has
mentioned,53 so that it does not curdle in the stomach. The best milk is the
thinnest, such as goat’s milk; the milk of a she-camel is also good.54
51 Cf. Maimonides, On Asthma 3.6, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 15–16: “You should mostly
partake of the meat of sheep, because it is common food with us. Since this is the case,
the best thing to take is a yearling or an animal at the beginning of its second year. But do
not take an animal which has completed two years. And take that animal which is grazing
in the field, but not that which is stall-fed, for the latter contains many superfluities, espe-
cially fat animals … All the intestines of any species whatever are bad; the heads contain
many superfluities, and, while the legs are free from superfluities, they do contain sticki-
ness. In general, you should not eat anything from the male of this species except for the
meat from the front part and the meat which is attached to the bone, such as the shoul-
der, the chest, and the ribs around the heart; all this is of the same kind. All the fats of the
abdomen are, in general, bad for all people because they are sticky and spoil the digestion.
And since they satiate and spoil one’s appetite, they have a deadly effect in the case of this
disease because of their increased moisture.”
52 Cf. idem, Medical Aphorisms 20.19, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 67: “The best meat of land
animals is pork; then comes the meat of kids and then that of calves. The meat of lambs is
moist, sticky, and slimy. As for the meat of the other land animals, I recommend that any-
one who cares about keeping his humors in a healthy condition avoid eating it. De bonis
malisque sucis;” ibid. 25.10 (vol. 5, pp. 113–114): “In his treatise De bonis malisque sucis he
holds pork to excel any other [kind of] praiseworthy food. After that [in excellence] comes
kid’s meat and after that calf’s meat and after that lamb’s meat.”
53 Galen, De alimentorum facultatibus 3.14, ed. Helmreich, p. 346, l. 27–347, l. 1: διὸ καὶ σπανίως
ἐτυρώθη τινὶ κατὰ τὴν γαστέρα πινόμενον αὐτίκα θερμὸν ἅμα τῷ τῶν τιτθῶν ἐκπεσεῖν. εἰ δ᾽ ἁλῶν
λάβοι καὶ μέλιτος, ἀδύνατον αὐτῷ παγῆναί τε καὶ τυρωθῆναι κατὰ τὴν γαστέρα (idem, On Food
and Diet, trans. Grant, p. 164: “That is why it rarely curdles in the stomach when drunk
warm as soon as it runs out from the udders. If one takes it with some salt and honey,
it cannot thicken and curdle in the stomach”); cf. idem, De bonis malisque sucis 4.4.8, ed.
Helmreich, p. 399, ll. 20–23 = Maimonides, Medical Aphorisms 20.41, ed. and trans. Bos,
vol. 4, p. 75; and Galen, The Thinning Diet 11, trans. Singer, pp. 323–324.
54 Cf. Maimonides, Medical Aphorisms 20.73, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 89: “In general, all
[types of] milk relieve the bowels, and camel milk strengthens the stomach and liver;”
Levinger, “Maimonides on Forbidden Food,” pp. 206–207.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫ل حيوان أكثر فضلات من سا ئر أعضاءه وأطراف الحيوان أعني‬

‫خلطا بلغميا وكذلك رأس ك ّ‬
‫الأكارع عادمة الفضلات وليس غذاءها بالرديء والخراف كثيرة الفضلات لا خير فيها وأمّا الجداء‬
‫ف من لحم المواشي وأسرع انهضاما‬
‫الرضيعة فجي ّدة الغذاء سر يعة الانهضام ولحم الطير على العموم أخ ّ‬
‫وأفضل لحوم الطير هي التي ذكرنا‪.‬‬
‫‪ .١٥‬وأمّا اللبن الحليب فمن لا يحمض في معدته ولا يتد ّ‬

‫خن ولا يحدث له منه نفخ في ما دون‬ ‫‪٥‬‬
‫الشراسيف فهو له غذاء جي ّد و ينبغي أن يضاف إليه يسير عسل وحصاة ملح كما ذكر جالينوس حت ّى‬
‫لا يتجب ّن في المعدة وأفضل الألبان أرق ّها كلبن الماعز ولبن النوق أيضا جي ّدا‪.‬‬
‫‪ ٢‬عادمة‪ :‬عار ية ‪ P‬عادمة الفضلات وليس‬ ‫ل حيوان‪ :‬الحيوان ‪R‬‬

‫‪ ١‬خلطا بلغميا‪ :‬خلطا رديئا بلغمي ‪ ‖ P‬ك ّ‬
‫‪ ٣‬الانهضام‪ :‬الهضم ‪ ‖ N‬انهضاما‪ :‬انهضام ‪U‬‬ ‫غذاءها بالرديء والخراف‪ ‖ om. N :‬الجداء‪ :‬الاجدا ‪NP‬‬
‫‪ ٧–٦‬حت ّى لا‪ :‬للا ‪N‬‬ ‫‪ ٦‬يسير‪ :‬قليل ‪P‬‬ ‫‪ ٥‬لا‪ :‬لم ‪ ‖ N‬له‪ ‖ om. P :‬منه‪om. R :‬‬ ‫‪ ٤‬هي التي‪ :‬هو الذي ‪N‬‬
‫‪ ٧‬أرق ّها‪ :‬وأرق ّها ‪ ‖ NPS‬كلبن‪ :‬لبن ‪ ‖ NPS‬جي ّدا‪ :‬جي ّد جّدا ‪ NP‬جي ّد ‪S‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

16. All that is made from milk, or is mixed in it, is very bad, that is rāʾib,55 khi-
lāṭ56 and shīrāz;57 similarly what is boiled from milk or cooked in it, all that is
bad nutrition.58 As for [the different types] of cheese, they are all very bad and
thick nutrients, except for the cheese that is fresh, white in color, sweet of taste,
and light of fat. Galen says that it is a good nutrient and praises it.59 But what is
different from it is very reprehensible, especially old cheese with much fat. As
for fresh butter and clarified butter, they are not bad foods; they are allowed to
all people.
55 “rāʾib”: Cf. Freytag, Lexicon Arabico-Latinum, vol. 2, p. 205: “Crassum (lac), cuius cre-
mor ablatus est …;” Lane, Arabic-English Lexicon, vol. 3, p. 1176: “Thick, or coagulated; or
churned and deprived of its butter …;” Nasrallah, trans., Annals of the Caliph’s Kitchens,
p. 590: “yoghurt made without rennet after churning its butter and removing it. It is
believed to be easier to digest than thick and drained varieties of yoghurt such as māst
and shīrāz (Ibn al-Bayṭār 632).”
56 “khilāṭ”: Kroner translates: “süss-saure Milch” (sweet-sour milk, in Maimonides, “Fī tad-
bīr as-ṣiḥḥat,” p. 207 (138)); cf. Nasrallah, trans., Annals of the Caliph’s Kitchens, p. 587:
“yoghurt infused with herbs and vegetables.” According to Dozy, Supplément, vol. 1, p. 394,
it is a sort of dish with a bitter taste and provoking thirst, or perhaps a sort of pot pourri
or salmigondis. Rodinson, “Recherches,” p. 141 (= “Studies in Arabic Manuscripts,” p. 144),
mentions a recipe of khilāt baysānī (a Baisan [Bethshean, Palestine] mixture), assorted
herbs mixed with salted goat’s laban; see also Ibn Sayyār al-Warrāq, K. al-Ṭabīkh 39, eds.
Öhrnberg/Mroueh, p. 95, and ch. 4.24 below (pp. 140–141).
57 “shīrāz”: Cf. Freytag, Lexicon Arabico-Latinum, vol. 2, p. 210: “Lac crassum, e quo educ-
tum est serum;” Vullers, Lexicon persico-latinum etymologicum, vol. 2, pp. 493–494: “genus
cibi e lacte concreto confecti aut casei … lac crassum, e quo eductum est serum Freyt.
ex Kam.;” Nasrallah, trans., Annals of the Caliph’s Kitchens, p. 590: “thick drained māst
(yoghurt made with rennet);” Perry, “Description of Familiar Foods,” p. 399, no. 1: “Shīrāz
was yoghurt drained of its whey, sometimes sort of cheese made from rennet-thickened
yoghurt (mast) by adding salt and pressing out the whey.” For a recipe, see Ibn Sayyār al-
Warrāq, K. al-Ṭabīkh 39, eds. Öhrnberg/Mroueh, p. 95.
58 Cf. Maimonides, On Asthma 9.12, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 47: “Says the author: The fact
is that one can see most people crave sharp, bad foods such as salted cheese …, even if
they are evil-smelling—as, for instance, … the different kinds of congealed milk …” See
also idem, Medical Aphorisms 23.107, ed. and trans. Bos, vol. 5, pp. 69–70; Paulus Ægineta,
Seven Books, trans. Adams, vol. 1, pp. 151–155.
59 Cf. Galen, De alimentorum facultatibus 3.16.3., ed. Helmreich, p. 354, ll. 14–17: τὸν δὲ νέον
ἁπάντων τυρῶν εἶναι κάλλιστον, … ἥδιστος μὲν εἰς ἐδωδὴν ἀβλαβὴς δὲ στομάχῳ καὶ πάντων τῶν
ἄλλων τυρῶν ἧττον δύσπεπτος καὶ δυσδιέξοδος (idem, On Food and Diet, trans. Grant, p. 169:
“Of all the cheeses, the best is freshly produced … This is an extremely pleasant cheese for
eating and causes no harm to the stomach. It is the least problematic to digest and excrete
of all the cheeses”); cf. Maimonides, Medical Aphorisms 20.45, ed. and trans. Bos, vol. 4,
p. 77.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .١٦‬وك ّ‬
‫ل ما يعمل من اللبن أو يخلط به رديء جّدا أعني الرائب والخلاط والشيراز وكذلك ما طبخ‬
‫ل ذلك رديء الغذاء‪ .‬وأمّا الأجبان فرديئة الغذاء جّدا وغليظة الغذاء إلا أ ّ‬
‫ن‬ ‫من اللبن وما يطبخ بهك ّ‬
‫ن غذاءه جي ّدا و يحمده‬
‫ن جالينوس يقول إ ّ‬
‫الجـبن الطري الأبيض اللون الحلو المطعم القليل الدهنية فإ ّ‬
‫صة الجـبن العتيق الـكثير الدهنية‪ .‬وأمّا الز بد والسمن فليس بأغذية رديئة‬
‫وما سواه مذموم جّدا و بخا ّ‬
‫ل الناس‪.‬‬
‫مطلقة لك ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫‪ ١‬اللبن‪ :‬الألبان ‪ ‖ P‬يخلط‪ :‬يختلط ‪ ‖ RS‬والخلاط‪ :‬والاخلاط ‪ ‖ NP‬والشيراز‪ :‬والشرار ‪ k‬والشيراز ‪corr.‬‬
‫‪ ٣‬المطعم‪ :‬الطعم‬ ‫ن‪om. P :‬‬

‫‪ ٢‬اللبن‪ :‬الألبان ‪ ‖ P‬يطبخ‪ :‬طبخ ‪ ‖ N‬جّدا‪ ‖ om. N :‬أ ّ‬ ‫ل ما ‪N‬‬
‫‪ ‖ k‬ما‪ :‬ك ّ‬
‫ن‪ ‖ om. P :‬جي ّدا‪ :‬جي ّد ‪ ٤ NPR‬وما‪ :‬وأما ‪ ‖ S‬سواه‪ :‬سوا ذلك ‪ ‖ N‬الز بد والسمن‪ :‬السمن والز بد‬
‫‪ ‖ NPS‬إ ّ‬
‫‪ ‖ R‬فليس‪ :‬فليست ‪N‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

17. Bees’ honey is good nourishment for old people but bad for young peo-
ple, and especially for those with a hot temperament, because it changes60 into
yellow bile.
18. Most fish are bad nourishment, especially for people with a moist tem-
perament and for old people; especially [bad] amongst them are [fish]61 with
a large body and salted ones and those that live in bad waters and that are very
fat and very viscous. But fish that have a small body, white flesh that falls apart
[easily], and that tastes sweet, or [fish] that live in the sea or in streaming waters
such as those that are called būrī62 (mullet) or rāy,63 are not bad nourishment,
but one should limit [their consumption].64
19. It is known among all the physicians that the best of all nutriments is
that which is widely known as being prohibited in Islam.65 It unites the good
qualities of all foods, since it nourishes with good, abundant and fine nourish-
ment, is quickly digested and at the same time assists the digestion, expels the
60 “changes”: “changes quickly” mz.

61 Cf. Maimonides, Medical Aphorisms 20.60, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 83: “Thick, sticky
foods include … [all] types of large fish with hard, sticky meat … De bonis ⟨malisque⟩ sucis.”
62 “būrī (mullet)”: Cf. Oman, Ittionimia nei paesi arabi, no. 113: “common grey mullet” (Mugil
cephalus).
63 “rāy”: Kroner translates it as: “Lachs” (salmon, in Maimonides, “Fī tadbīr as-ṣiḥḥat,” p. 208
(139)), probably following Dozy, Supplément, vol. 1, p. 497, while Bar-Sela/Hoff/Faris, eds.
and trans., in Maimonides, “Two Treatises on the Regimen of Health,” p. 19, translate it as
“pilchard.” Levinger, “Maimonides on Forbidden Food,” p. 203, rejects Kroner’s translation,
since Maimonides speaks about small fish and not large ones such as salmon. However,
Dozy remarks that the term refers to both a large and a small species of salmon, esp.
one that is of a brilliant white (cf. Maimonides). The translation of Bar-Sela/Hoff/Faris
is possibly derived from Dozy as well, who states (p. 498): “sardine,” i.e., pilchard. Acc.
to Eisenstein, Einführung in die arabische Zoographie, p. 73, and esp. p. 84, n. 51, it is the
“Schwarmsalmler” (Alestes dentex (following Oman, “Ittionimia araba,” p. 364)). Acc. to
Oman, Ittionimia nei paesi arabi, nos. 50–51, it is the “skate” or “ray-fish.” Acc. to Levinger,
“Maimonides on Forbidden Food”, p. 204, n. 45, it is possible that the term rāy refers to the
same species of fish as the term būrī, since Maimonides speaks of one fish called by these
two names.
64 Cf. Maimonides, On Asthma 3.4–5, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 14–15: “But small saltwater
fish with little fat and white flesh which has a pleasant taste, and which falls apart [easily]
because it is not sticky, is good for you because it digests quickly and has little superfluity.
Freshwater fish are not harmful when they come from a large river with streaming, clean
water … I also recommend [that you] partake of the kind of fish which is called ‘mullet,’
and of fish which has been cooked and recently pickled; it is good to take this once or
twice a month.”
65 I.e., wine.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫صة لمحرور المزاج لأن ّه يستحيل مرارا أصفر‪.‬‬

‫‪ .١٧‬وعسل النحل غذاء جي ّد للشيوخ و يكره للشباب وخا ّ‬
‫‪ .١٨‬والأسماك أكثرها رديء الغذاء و بخا ّ‬

‫صة للمرطو بي المزاج وللشيوخ ولا سّيما الـكبير الجث ّة منها‬
‫والمملوح والذي يأوي المياه الرديئة والـكثير الشحم والـكثير اللزوجة وأمّا السمك الصغير الجث ّة‬
‫صص لحمه الحلو الطعم البحري أو الذي يكون في مياه جار يةكهذا الذي‬
‫الأبيض اللحم الذي يتف ّ‬
‫يسمّى بوري أو الراي فإن ّه ليس رديء الغذاء لـكن يقل ّل منه‪.‬‬ ‫‪٥‬‬
‫‪ .١٩‬ومعلوم عند الأطباّ ء كل ّهم أ ّ‬

‫ن أفضل الأغذيةكل ّها هو ما شهر في الإسلام حرمانه لأن ّه جمع محامد‬
‫الأغذيةكل ّها لأن ّه يغذو غذاء جي ّدا كثيرا لطيفا و يسرع انهضامه وهو مع ذلك يعين على الهضم و يخرج‬
‫صة‬
‫صة المحرور ‪ S‬وخا ّ‬
‫صة المحروري ‪ NP‬و بخا ّ‬
‫صة لمحرور‪ :‬و بخا ّ‬
‫‪ ١‬للشيوخ‪ :‬جّدا ‪ ‖ N‬للشباب‪ :‬للشبان ‪ ‖ S‬وخا ّ‬
‫‪ ٢‬للمرطو بي‪ :‬للرطو بي ‪ ‖ NOP‬الـكبير‪:‬‬ ‫لمحروري ‪ ‖ R‬يستحيل‪ :‬ימהר להשתנות ‪ ‖ zm‬مرارا‪ :‬مرار ‪NPU‬‬
‫‪ ٣‬والـكثير‪ :‬والـكثيرة ‪ U‬الـكثير ‪ ‖ NP‬والـكثير‪ :‬الـكثير ‪ ‖ NP‬اللزوجة‪ :‬اللزجية ‪N‬‬ ‫الـكبيرة ‪ U‬كبير ‪P‬‬
‫صص ‪ ‖ k‬الحلو‪:‬‬
‫صص‪ :‬يف ّ‬
‫صص ‪ ‖ R‬يتف ّ‬
‫صص لحمه‪ :‬التي لحمه يتف ّ‬
‫‪ ٤‬الذي يتف ّ‬ ‫اللزوجية ‪ ‖ P‬الجث ّة‪ :‬منه ‪N‬‬
‫‪ ‖ om. U‬البحري‪ :‬الطري ‪ ‖ NP‬أو الذي يكون في‪ :‬والذي يكون في ‪ U‬الذي يكون في ‪ N‬الذي لا يكون فيه‬
‫‪ ٥‬بوري‪ :‬الوري ‪ ‖ R‬أو الراي‪om. N = :‬‬ ‫‪ ‖ P‬مياه‪ :‬ماية ‪ ‖ P‬كهذا‪ :‬فهذا ‪ NP‬كهذا الذي يسمّى‪ :‬مثل ‪S‬‬
‫‪ ٧‬جي ّدا‪om. :‬‬ ‫‪ ٦‬شهر‪ :‬اشتهر ‪ ‖ S‬في الإسلام حرمانه‪ :‬حرمانه في الإسلام ‪P‬‬ ‫‪ ‖ z‬لـكن يقل ّل منه‪om. S :‬‬
‫‪ ‖ NP‬كثيرا لطيفا‪ :‬كثير لطيف ‪ N‬كثير لطيفا ‪S‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

superfluities from the pores, induces micturition and perspiration. It has other
virtues besides these and many other benefits enumerated by the physicians.
But speaking about something the consumption of which is illicit is futile, and
therefore we have omitted mentioning its varieties and the manner of its usage
with respect to the regimen of health.66
20. Those vegetables, which are bad for all people in general and in par-
ticular, are garlic (Allium sativum), onion (Allium cepa), leek (Allium porrum
and var.), radish (Raphanus sativus and var.), cabbage (Brassica oleracea) and
eggplant (Solanum melongena). They are extremely bad for whoever wishes to
preserve his health. Small cucumbers (Cucumis sativus)67 and cucumbers68 are
less harmful.69 As for the yellow melon (Cucumis melo), if it is consumed alone
at the beginning of the day on an empty stomach, and there is no harmful
humor in the stomach that has flowed into [it], nor is there a bad temperament
in it, then it will be well digested, cool the body a little, induce micturition,
cleanse the vessels and evacuate what is in them. Then its nourishment is not
bad. I have mentioned it only because all people eat it frequently.
66 Although Maimonides initially remarks, that it is futile to discuss wine into detail since it
is prohibited in Islam (cf. On Astma 7.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 32–33), yet, towards the
end of the treatise (ch. 4.16, pp. 128–131 below) he does return to the subject and recom-
mends its use from age twenty-one onwards and especially for old people. In his second
letter to the same monarch (On the Elucidation of Some Symptoms and the Response to
Them 29, ed. and trans. Bos, forthcoming), he recommends explicitly the use of white
wine, fine in consistency, good in taste, with little astringency. This change of mind is
explained by Maimonides himself in the final section of On the Elucidation of Some Symp-
toms and the Response to Them 49: “Our master should not criticise his minor Servant for
what he mentioned in this his treatise about the use of wine and song, both of which the
Law abhors, because this Servant has not commanded that this should be done, but has
mentioned what his Art requires.” A similar stance is taken by Ibn Riḍwān, who advises
the use of wine throughout his treatise On the Prevention of Bodily Ills in Egypt, in accor-
dance with the high nutritional value attributed to it in Galenic medicine; see Dols, ed.
and trans., in Ibn Riḍwān, On the Prevention of Bodily Ills in Egypt, p. 91, n. 12; see also
Bos, “Maimonides on the Preservation of Health,” p. 231; Goitein, A Mediterranean Society,
vol. 5, pp. 94–95.
67 Cf. Dietrich, ed. and trans., Dioscurides Triumphans 4.173 (vol. 2, p. 692, n. 14).
68 “cucumbers” ( faqqūs); cf. Ibn al-Bayṭār, Dioskurides-Erklärung 2.118, ed. and trans. Diet-
rich, s.v. sīqis īmārūs (σίκυς ἥμερος): “Das ist die angebaute Gurke (al-qiṯṯāʾ al-bustānī,
al-faqqūs) in der Sprache der Magribiner.”
69 Cf. Maimonides, Medical Aphorisms 20.46, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 77: “The foods that
are extremely weak are vegetables and most fruits that are surrounded by a hard shell.
These have the property to weaken the body, and if one uses them constantly, one shortens
one’s life. In Hippocratis Epidemiarum librum 6 commentaria 5”; ibid., 20.47: “Vegetables
do not have good chymes … De bonis [malisque] sucis;” see also idem, On Asthma 3.8, ed.
and trans. Bos, vol. 1, pp. 16–17; Bos, “Maimonides on the Preservation of Health,” p. 219.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫الفضول من المسامّ و يدرّ البول والعرق وله فضائل آخر غير هذه ومنافع كثيرة قد عّددها الأطباّ ء‬
‫ل استعماله عبث فلذلك حذفنا ذكر أصنافه وصورة تناوله على جهة تدبير‬
‫لـكن الكلام في ما لا يح ّ‬
‫الصح ّة‪.‬‬
‫‪ .٢٠‬وأمّا الخضر الرديئة للناس كل ّهم عموم وخصوص فهي الثوم والبصل والـكراّ ث والفجل والـكرنب‬
‫طيخ الأصفر فإن ّه‬
‫ل رداءة وأمّا الب ّ‬
‫والباذنجان فهذه رديئة جّدا لمن يدب ّر صحتّ ه وأمّا الخيار والفقوس فأق ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫إن أكل وحده في أوائل النهار على نقاء من المعدة ولم يكن في المعدة خلط رديء مصبوب ولا كان‬
‫بها سوء مزاج فإن ّه حينئذ ينهضم انهضاما جي ّدا و يبرد الجسم قليلا و يدرّ البول و ينّقي العروق و يجلو ما‬
‫فيها ولا يكون غذاؤه حينئذ رديئا وإن ّما ذكرته لـكثرة أكل الناس كل ّهم له‪.‬‬
‫‪ ٤‬عموم‪ :‬على عموم ‪ N‬بعموم ‪ P‬عموما‬ ‫‪ ٢‬فلذلك‪ :‬ولذلك ‪ ‖ P‬أصنافه‪ :‬أصنافها ‪ ‖ N‬جهة‪om. NP :‬‬
‫‪ ٥‬رديئة‪ :‬كل ّها ديئة ‪ ‖ R‬يدب ّر‪ :‬ير يد ‪ NPR‬ير يد تدبير‬ ‫‪ ‖ RS‬وخصوص‪ ‖ om. NPSU :‬الثوم‪ :‬كالثوم ‪R‬‬
‫‪ ٧‬قليلا‪:‬‬ ‫‪ ٦‬إن أكل‪ :‬إذا تناول ‪ N‬إذا أكل ‪ ‖ P‬من‪ ‖ om. NP :‬يكن‪ :‬يكون ‪NP‬‬ ‫‪ ‖ S‬والفقوس‪ :‬والقثا ‪R‬‬
‫‪ ٨‬كل ّهم‪om. N :‬‬ ‫قليل ‪ ‖ U‬و يجلو‪ :‬و يخلو ‪U‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

21. As for fresh fruits, know that all that trees produce is discommended as
foodstuff for people in general, although some are worse than others.70 Some
of them are very bad nourishment, such as carob (Ceratonia siliqua), fruit of
Christ’s thorn (Rhamnus spina Christi), and zuʿrūr (azarole, Crataegus azaro-
lus or medlar Mespilus azarolus), and some of them are [only] slightly harmful,
close to being good, such as figs (Ficus carica) and grapes. Galen says, that figs
and grapes are like princes to the rest of the fruits and they are less harmful.71
Nevertheless, they are not free from the censure that adheres to feeding oneself
with any fruit. Let not the observer err in my statement that all that the trees
produce is discommended as foodstuff, since fruit conserves, their syrups and
the electuaries made from them are beneficial in specific diseases because the
consideration of nutrients, in their capacity of nutrients, is different from their
consideration as medicines. This is clear to someone who knows the principles
of the art of medicine.
22. Galen has a saying in which he tells people in the form of an advice and
swears by God that it is the ultimate advice in which he forbids people to eat
fruit. He said that he used to suffer from fever every year, and that [when] his
father told him not to eat any fruit at all, he was saved from the fever during
that year. He continued not to eat fruit during the whole of his life, and he
swore that he did not suffer from fever from then on until the time that he
wrote down that statement, except for an ephemeral fever.72 What he states is
70 Cf. Maimonides, On Asthma 3.9, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 17: “Among the fresh fruits
there are some which are juicy … These are bad because all the fresh fruits are bad food
for everyone in general;” see also idem, On the Causes of Symptoms, eds. Leibowitz/Marcus,
pp. 77–81; idem, Hilkhot Deʿot 4.11, ed. and trans. Hyamson, p. 51a; idem, Medical Aphorisms
20.51, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 79; Bos, “Maimonides on the Preservation of Health,”
p. 219.
71 Cf. Galen, De alimentorum facultatibus 2.9, ed. Helmreich, p. 275, ll. 15–16: Σῦκα καὶ στα-
φυλαὶ τῆς ὀπώρας ὥσπερ κεφάλαιόν εἰσι καὶ γὰρ τρέφει μᾶλλον ἁπάντων τῶν ὡραίων ταῦτα καὶ
ἧκιστ᾽ ἐστὶ κακόχυμα … (idem, On Food and Diet, trans. Grant, p. 117: “Figs and grapes are
what one might call the chief of the autumn fruits. They nourish more than all the other
autumn fruits and they contain fewer bad juices …”); see also Maimonides, Medical Apho-
risms 20.51, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 79.
72 This statement seems to combine elements from two different statements, namely, 1. from
De sanitate tuenda 5.1, ed. Koch, p. 136, ll. 14–32; trans. Green, p. 188, where he remarks, that
during his childhood and adolescence he suffered from several serious diseases, but that
once at the age of twenty-eight he decided to adhere to a strict regimen of health, he was
no longer sick with any disease, except an occasional ephemeral fever, and 2. from De
bonis malisque sucis 1, ed. Helmreich, p. 393, ll. 3–20, where he remarks, that neglecting
the regimen prescribed by his father he used to eat the fruits of the season in the summer
time, and used to suffer from acute diseases until the age of twenty-eight when he gave
up the consumption of all fruits except for very ripe figs and grapes. See also Maimonides,
On the Causes of Symptoms 11, ed. Leibowitz/Marcus, p. 81: “Galen has already mentioned
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫ل ما أنبتته الشجر فهو مذموم الغذاء للإنسان على العموم لـكنه‬ ‫‪ .٢١‬وأمّا الفاكهة الرطبة فليعلم أ ّ‬
‫نك ّ‬
‫يتفاضل في الرداءة منه رديء الغذاء جّدا كالخرونب والنبق والزعرور ومنه قليل الردائة قر يب‬
‫ن التين والعنب كالرئيسان لسا ئر الفاكهة وهي أقل ّها‬
‫من الجودةكالتين والعنب وجالينوس يقول إ ّ‬
‫ل ما تنبته الشجر‬
‫ل فاكهة ولا يغلط الناظر قولي في ك ّ‬
‫ك من الذمّ اللازم لغذاء ك ّ‬
‫ضرر لـكنها لا تنف ّ‬
‫ن‬
‫إن ّه مذموم الغذاء كون ر بوب الفواكه وأشر بتها ومعاجين تعمل منها نافعة لأمراض مخصوصة لأ ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫اعتبار الأغذية بما هي أغذية غير اعتبارها من حيث هي أدو ية إذ هذا بي ّن عند من يعلم أصول صناعة‬
‫ب‪.‬‬
‫الط ّ‬
‫‪ .٢٢‬لجلينوس كلام يقول فيه على جهة النصيحة للناس و يحلف بالل ّٰه أن ّه بالغ في النصيحة ينهى الناس‬
‫ن والده أمره بأن لا يأكل فاكهة‬
‫ل سنة وأ ّ‬
‫فيه عن أكل الفاكهة وقال إن ّه كانت عادته أن يحّم في ك ّ‬
‫م من حينئذ إلى‬
‫أصلا فسلم من الحم ّى تلك السنة وأن ّه دام عمرهكل ّه لا يأكل فاكهة وحلف أن ّه لم يح ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫حين وضع تلك المقالة إلا حم ّى يوم‪ .‬والذي ذكره هو الحّق أ ّ‬

‫ن الفاكهة الصيفية هي مادّة الحم ّيات ولا‬
‫‪ ٢‬منه رديء الغذاء جّدا كالخرونب‬ ‫‪ ١‬أنبتته الشجر‪ :‬أنبته الأشجار ‪ P‬أنبته الشجر ‪ ‖ S‬للإنسان‪ :‬للناس ‪NP‬‬
‫والنبق والزعرور ومنه قليل الردائة‪ ‖ om. R :‬الغذاء‪ ‖ om. N :‬كالخرونب‪ :‬كالخروب ‪ P‬كالخرنوب ‪S‬‬
‫ن‪ ‖ om. U :‬كالرئيسان‪ :‬كالر يئسين ‪ ‖ OS‬الفاكهة‪ :‬الفواكه ‪NPR‬‬

‫‪ ٣‬وجالينوس يقول‪ :‬قال جالينوس ‪ ‖ N‬إ ّ‬
‫ل‪:‬‬
‫ك‪ :‬ٺثقل ‪ U‬تنقل ‪ ‖ S‬الذمّ‪ :‬الدم ‪ ‖ PSU = jmz‬ك ّ‬
‫‪ ٤‬ضرر‪ :‬ضررا ‪ PRS‬مياه ‪ ‖ N‬لـكنها‪ :‬لـكنهما ‪ ‖ U‬تنف ّ‬
‫ل‪ ‖ om. U :‬تنبته‪ :‬أنبتته ‪ NP‬ينبته ‪S‬‬
‫‪ ‖ om. N‬قولي‪ :‬قوله ‪ N‬في قولي ‪ P‬إلى قولي ‪ ‖ S‬في‪ ‖ om. NPR :‬ك ّ‬
‫‪ ٥‬ر بوب‪ :‬ار بوب ‪ ‖ k‬ومعاجين‪ :‬ومعاجن ‪ OU‬ومعجين ‪ R‬ومعجونها ‪ ‖ S‬تعمل منها‪ ‖ om. S :‬نافعة‪ :‬نافع ‪S‬‬
‫‪ ٨‬جهة‪ :‬جهت ‪ ‖ k‬للناس‪:‬‬ ‫‪ ٦‬اعتبار الأغذية‪ :‬اعتبارها للأغذية ‪ ‖ S‬من حيث‪ :‬بما ‪ ‖ R‬أصول‪om. NPU :‬‬
‫م‪:‬‬
‫‪ ٩‬فيه‪ :‬فيها ‪ ‖ U‬إن ّه‪ :‬ان ‪ ‖ S‬كانت‪ :‬كان ‪ ‖ om. S P‬عادته‪ :‬عادة ‪ ‖ k‬يح ّ‬ ‫ن قد ‪N‬‬
‫‪ ‖ om. N‬أن ّه‪ :‬أن ّه قد ‪ P‬أ ّ‬
‫‪ ١١‬حين‪ :‬ان ‪ ‖ NPR‬وضع‪ :‬وضعت ‪ ‖ N‬تلك‪:‬‬ ‫‪ ١٠‬الحم ّى‪ :‬في ‪ ‖ add. NP‬دام‪ :‬ادام ‪P‬‬ ‫يحـتر ‪ ‖ R‬في‪om. k :‬‬
‫ن‪ :‬وان ‪ N‬لان ‪ ‖ RS‬هي‪om. N :‬‬

‫‪ ‖ om. U‬ذكره‪ :‬أن ّه لم يحّم ‪ ‖ add. P‬أ ّ‬
‫”;‪that since he stopped eating all fresh fruits, he had not had a fever to the end of his life‬‬
‫‪Bos, “Maimonides on the Preservation of Health,” p. 219. This statement by Maimonides is‬‬
‫‪freely quoted by Ibn Zeraḥ in the treatise Ẓeidah la-Derekh, ed. Lemberg, p. 24; see intro-‬‬
‫‪duction, p. 5 above.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

the truth, [because] summer fruit is the substance of fevers. It is not an argu-
ment against us that many people eat fruit and do not suffer from fever, since
customs and difference in dispositions have different laws. If a Hindu would eat
well prepared bread and mutton, he would necessarily fall ill. And if one of us
would constantly eat rice with fish as the Hindus always do, he would necessar-
ily fall ill. But the purpose of this treatise does not require to communicate the
reasons for this; rather the intent is to make it known that fruits in general are
bad and that one should limit [their consumption]. One should not combine
them with a meal at all. One should eat all those [fruits] which are softening,
such as plums, grapes and figs before the meal, and should not eat a meal after
them until they have left the stomach. One should consume all those [fruits]
that are astringent, such as quinces and pears, after the meal, and one should
only take a little, an amount that strengthens the cardia of the stomach. Just
as the best of fruits are figs and grapes,73 so the worst of them are peaches and
apricots. The digestion cannot master these two kinds in any way, and of neces-
sity some of the watery superfluity will remain in the vessels mixed with the
blood, and will boil. This is a major cause for the generation of putrid fevers.
But dry fruits, such as raisins, dry figs, dry almond kernels, and pistachio, are
not bad. It is good to take of them after the meal, especially raisins74 and pis-
tachio,75 because they are very beneficial for the liver, and our life lies in the
health of the liver, as Galen has also said.76 Similarly, the consumption of a few
sweets after the meal is good, so that the stomach retains the meal and digests
it. This is what I held for good to mention in this chapter. It is sufficient for our
purpose.
73 Cf. Maimonides, Medical Aphorisms 20.51, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 79: “All fresh fruits
produce bad chymes, and if they spoil in the stomach, they cause fatal poisoning. Figs and
grapes are less bad.”
74 Cf. ibid. 20.57 (p. 81): “Raisins are hardly susceptible to putrefaction. In general, their sub-
stance is similar and conformable to the nature of the liver;” ibid. 20.73 (p. 89): “Raisins
fatten the liver and are beneficial for it through their special property.”
75 Cf. ibid. 20.78 (p. 89): “Pistachio nuts [Pistacia vera] are the most salutary of fruits; they
strengthen the stomach and the liver by their special property.”
76 I could not retrieve this quotation in Galen’s works.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫حج ّة علينا في كون خلق كثير يأكلون الفاكهة ولا يحم ّون إذ للعوائد واختلاف الاستعدادات أحكام‬
‫أخرى لو أكل الهندي الخـبز المحكم الصنعة ولحم الضأن لمرض ضرورة ولو داوم أحدنا أكل الأرزّ‬
‫بالسمك كما يفعل الهنود دائما لمرض ضرورة‪ .‬وليس يقتضي غرض هذه المقالة الإخبار بأسباب‬
‫ن الفواكه رديئة على العموم فليقل ّل منها ولا تخلط بالطعام بوجه واليؤكل‬
‫هذا لـكن الغرض أن يعلم أ ّ‬
‫ل ملي ّن كالإجّاص والعنب والتين قبل الطعام ولا يتناول الطعام بعده حت ّى يخرج عن المعدة‬
‫منها ك ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫ل قابض منها كالسفرجل والكمثّ رى بعد الطعام ولا يؤخذ من هذا إلا قليل قدر ما يشّد‬
‫و يتناول ك ّ‬
‫ن أفضل الفاكهة التين والعنب كذلك شرّها الخوخ والمشمش لا يستولي الهضم على‬
‫فم المعدة وكما أ ّ‬
‫هذين النوعين بوجه ولا بّد من فضلة مائية تبقى منها في العروق مختلطة مع الدم سوف تغلي و يكون‬
‫ذلك سببا عظيما بتوليد الحميات العفينة‪ .‬وأمّا الفاكهة اليابسة كالز بيب والتين اليابس وقلب اللوز‬
‫ن ذلك ينفع‬
‫صة الز بيب والفستق فإ ّ‬
‫اليابس والفستق فليست برديئة و يحمد التنّقل بها بعد الطعام و بخا ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫الـكبد جّدا و بصح ّة الـكبد حياتنا كما قال جالينوس أيضا وكذلك تناول يسير الحلوى بعد الطعام جي ّد‬
‫لتشتمل المعدة على الطعام فتهضمه فهذا قدر ما رأيت ذكره في هذا الفصل فهو كاف بحسب غرضنا‪.‬‬
‫‪ ٢‬أخرى‪ ‖ om. N :‬لو‪ :‬فلو ‪ ‖ N‬الصنعة‪ :‬الصناعة ‪ ‖ U‬داوم أحدنا أكل‪ :‬دام أحدنا‬ ‫‪ ١‬للعوائد‪ :‬للعادات ‪R‬‬
‫‪ ٤‬هذا‪:‬‬ ‫‪ ٣‬يفعل‪ :‬تفعل ‪ ‖ U‬لمرض‪ O1 :‬لمرضنا ‪ ‖ NP‬بأسباب‪ :‬بسبب ‪N‬‬ ‫على أكل ‪ ‖ P‬الأرزّ‪ :‬الرزّ ‪NP‬‬
‫هذه ‪ ‖ S‬يعلم‪ :‬نعلم ‪ U‬تعلم ‪ ‖ NPS‬الفواكه‪ :‬الفاكهة ‪ ‖ NPR‬بالطعام‪ :‬معا)!( الطعام ‪ N‬مع الطعام ‪ ‖ R‬بوجه‪:‬‬
‫‪ ٦‬منها‪ :‬بعد الطعام ‪add.‬‬ ‫‪ ٥‬بعده‪ :‬بعدها ‪ ‖ S‬عن‪ :‬من ‪NP‬‬ ‫‪ ‖ om. P‬واليؤكل‪ :‬ولو اكل ‪ N‬ليؤكل ‪k‬‬
‫‪ ٧‬فم‪ :‬في‬ ‫‪ ‖ NPRS‬بعد الطعام‪ ‖ om. NPRS :‬قليل‪ :‬ولا يؤخذ من هذا إلا ‪ ‖ add. R‬يشّد‪ :‬يشم ‪U‬‬
‫‪ ٨‬مائية‪ :‬ماّسة )؟( ‪ ‖ k‬منها‪ ‖ om. N :‬في العروق‪ ‖ om. R = jm :‬تغلي‪ :‬يغلي‬ ‫‪ ‖ k‬شر ّها‪ :‬أشر ّها ‪NPRS‬‬
‫‪ ٩‬بتوليد‪ :‬لتوليد ‪ RS‬الاخلاط ‪ ‖ add. R‬العفينة‪ :‬العفنة ‪ ‖ om. S PR‬الفاكهة‪ :‬الفواكه ‪ ‖ S‬والتين‬ ‫‪NPRU‬‬
‫‪ ١٠–٩‬وقلب اللوز اليابس والفستق‪ :‬وقلب الفستق وقلب اللوز اليابس‬ ‫اليابس‪ om. NR = j :‬اليابس ‪PS = m‬‬
‫‪ ١٠‬اليابس‪ ‖ om. S :‬فليست برديئة‪ :‬ليست رديئة ‪ N‬فليست رديئة ‪ U‬ليست برديئة ‪ ‖ RS‬بها‪ :‬منها ‪NU‬‬ ‫‪U‬‬
‫‪ ١١‬جّدا‪ ‖ om. P :‬و بصح ّة‪ :‬ولصح ّة ‪ ‖ U‬تناول‪ :‬يتناول ‪ ‖ N‬الحلوى‪ :‬حلاوى ‪ N‬الحلاوى ‪ P‬من الحلوى‬
‫‪ ‖ S‬جي ّد‪ :‬جي ّدا ‪ ١٢ SU‬لتشتمل‪ :‬تشتمل ‪ ‖ NPRS‬فهذا قدر ما رأيت ذكره في هذا الفصل فهو كاف بحسب‬
‫غرضنا‪ :‬فهذا قدر كافي في ما رأيت بذكره في هذا الفصل ‪ ‖ N‬ذكره‪ :‬بذكره ‪P‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

Chapter two: On the regimen of sick people in general, when no physician

can be found or when the available physician is such that one cannot rely upon
his knowledge
1. Those77 engaged in speculation have taught that the art of medicine is very
necessary for man, and especially for people of the cities, because of the abun-
dance of foods, and that the physician is indispensable at any time, or in any
condition.78 This is because the art of medicine comprises three regimens, of
which the first and most noble is the regimen of the healthy, that is the regimen
of the existing [state of] health, so that it is not lost. The second is the regimen
of the sick, that is the activities of the craft to restore lost health, and this is what
is known as the79 art of cure. The third is the regimen, that Galen calls “vivifi-
cation,” that is the regimen of those who are neither perfectly healthy, nor sick,
such as the regimen of the convalescent and the old.80 It is thus clear that a
human being requires the guidance of a physician in any circumstance and at
any time. But the need for a physician during illness is stronger, and the lack of
a physician at that time is more dangerous. Therefore, people in general think
that they do not need a physician except during illness, and not otherwise. But
people often fall ill during a journey, or in a town where there is no physician, or
there is a physician but one cannot trust his knowledge. Therefore, this Servant
thought it a good thing to give advice as to what should be done in such a case.
77 “those engaged in speculation” (ahl al-naẓar): Cf. Maimonides Dalālat al-ḥāʾirīn [Guide of
the Perplexed] 1.51; idem, Medical Aphorisms 20.25, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 71.
78 Cf. idem, On Asthma 13.22, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 92: “Know that medicine is an art
that is very necessary for man at all times and in all places—not only when he is ill but
also when he is healthy—almost to the point that one should never detach oneself from
a physician.”
79 “the art of cure”: This is also the title of the Arabic translation of Galen’s work on this
subject entitled Θεραπευτικὴ μέθοδος, which has been extracted by Maimonides in his
Mukhtaṣarāt … li-kutub Jālīnūs (Extracts from the Writings of Galen).
80 Cf. Galen, De sanitate tuenda 5.4, ed. Koch, p. 142, ll. 19–23: Εἰπεῖν μὲν οὖν καὶ ταῦτα καὶ τἄλλα
ῥᾷστον. ἐπιστατῆσαι δὲ γέροντι διαφυλάττοντα τὴν ὑγείαν αὐτοῦ τῶν χαλεπωτάτων, ὥσπερ γε
καὶ τῶν ἀνακομιζομένων ἐκ νόσου. καλεῖται δὲ ὑπὸ τῶν νεωτέρων ἰατρῶν τουτὶ μὲν τό μέρος τῆς
τέχνης ἀναληπτικόν, τό δὲ ἐπὶ τῶν γερόντων γηροκομικόν (trans. Green, p. 201: “Now to say
these and other things is very easy, but to take charge of an old man, safeguarding his
health, is one of the most difficult, as it is also of those convalescing from sickness. This
latter portion of the art is called by younger physicians analepsy, and that which concerns
old men gerontology).”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫الفصل الثاني في تدبير المرضى على العموم حيث لا يوجد طبيب أو حيث يوجد طبيب مقصر لا يوثق‬
‫بعلمه‪.‬‬
‫صة لأهل المدن الـكثيرة الأغذية‬

‫ب ضرور ية للإنسان جّدا و بخا ّ‬ ‫‪ .١‬قد عل ّم أهل النظر أ ّ‬
‫ن صناعة الط ّ‬
‫ب‬ ‫ن الطبيب لا يستغنى عنه في وقت من الأوقات ولا في حالة من الحالات‪ .‬وذلك أ ّ‬
‫ن صناعة الط ّ‬ ‫وأ ّ‬
‫تشتمل على ثلاثة تدابير أّولها وأشرفها تدبير الأصحاّ ء وهو تدبير الصح ّة الموجودة حت ّى لا تفقد والثاني‬ ‫‪٥‬‬
‫تدبير المرضى وهو أعمال الحيلة في ردّ الصح ّة المفقودة وهذا هو المعلوم بحيلة البرء والثالث هو التدبير‬
‫الذي يسمّيه جالينوس الإنعاش وهو تدبير من ليس بصحيح صح ّةكاملة ولا مريض كتدبير الناقه‬
‫ل وقت لـكن الحاجة‬
‫ي حال كان وفي ك ّ‬ ‫والشيخ‪ .‬فقد تبي ّن أ ّ‬
‫ن الإنسان محتاج إلى تدبير طبيب على أ ّ‬
‫إلى الطبيب في حال المرض أشّد وعدم الطبيب حينئذ أخطر ولذلك يظّن جمهور الناس أن ّه لا يحتاج‬
‫الطبيب إلا في حالة المرض لا غير وكثير ما يمرض الإنسان في حال السفر أو في بلد لا طبيب فيها أو‬ ‫‪١٠‬‬
‫يكون الطبيب الحاضر لا يوثق بعلمه فلذلك رأى المملوك أن يرشد لما ينبغي أن يعمل في تلك الحال‪.‬‬
‫ن‪ :‬فان‬
‫‪ ٤‬وأ ّ‬ ‫صة‪om. R :‬‬
‫‪ ٣‬جّدا و بخا ّ‬ ‫‪ ٢‬بعلمه‪ :‬به ‪ NP‬لعلمه ‪ R‬وعمله ‪add. S‬‬ ‫‪ ١‬مقصر‪om. NOPRU :‬‬
‫‪ ٥‬تشتمل‪ :‬مشتمل ‪ N‬مشتملة ‪ ‖ P‬ثلاثة‪ :‬ثلاث ‪ NP‬ثلثاة ‪ ‖ k‬تدابير‪ :‬تدبير ‪ ‖ N‬وهو تدبير‬ ‫‪ ‖ R‬من‪om. k :‬‬
‫‪ ٦‬المرضى‪ :‬المرض ‪ ‖ k‬أعمال‪ :‬استعمال ‪ ‖ R = m‬بحيلة‪ :‬لحيلة ‪NP‬‬ ‫الصح ّة الموجودة حت ّى لا تفقد‪om. P :‬‬
‫ي وقت كان ‪ ‖ N‬لـكن‪ :‬لان‬

‫ل وقت‪ :‬أ ّ‬
‫‪ ٧‬الناقه‪ :‬الناقة ‪ ٨ U‬والشيخ‪ :‬والشيوخ ‪ ‖ N‬محتاج‪ :‬يحتاج ‪ ‖ NP‬ك ّ‬
‫‪ ١٠–٩‬وعدم الطبيب حينئذ أخطر‬ ‫‪ ٩‬إلى الطبيب‪ ‖ om. S :‬حال‪ :‬وقت ‪ ‖ N‬أشّد‪ :‬أكثر ضرورة ‪P‬‬ ‫‪R‬‬
‫ولذلك يظّن جمهور الناس أن ّه لا يحتاج الطبيب إلا في حالة المرض لا غير‪ ٩ om. P :‬يظّن جمهور‪ :‬يظهر لجمهور‬
‫‪ ١٠‬الطبيب‪ :‬طبيب ‪ ‖ N‬حالة المرض‪ :‬حال مرضه ‪ N‬حال المرض ‪ ‖ RS‬أو في‪ :‬وفي ‪ ‖ NPU‬بلد‪ :‬بلدة ‪R‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪ ١١‬بعلمه‪ :‬به ‪ NP‬بعمله ‪ ‖ S‬أن يرشد‪ :‬برشد ‪ U‬أن يرشده ‪ ‖ S‬لما‪ :‬ما ‪ U‬في ما ‪NP‬‬ ‫لطيف ‪add. U‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

2.81 And I say that Galen has explained to us that all the ancient Greeks, when
a disease was obscure to them, would not treat it with anything, but left the
patient to nature, because she is sufficient to cure diseases.82 Hippocrates has
praised nature at great length in a number of places in his books, [stating] that
she is skillful and sagacious; [that she] does what is proper, and that she does
not need anything else beside her for the cure of diseases.83 The physician only
has to support nature, nothing else, and to follow in her path.84
3.85 Al-Rāzī has said in one of his well-known aphorisms, that when the dis-
ease is stronger than the strength of the patient, there is no hope for saving the
patient and the physician is of no use to him at all; and when the vigor of the
patient is stronger than the disease, there is no need for a physician at all, [for]
nature will cure him. But when they are equal, then the physician is needed to
81 This statement is quoted by Ibn Falaquera in the Sefer ha-Mevakkesh, ed. Warsaw, pp. 44–
45, in a Hebrew version probably from his hand, as it is different from the anonymous
translation and from that by Moses Ibn Tibbon.
82 The source of the quotation is unknown; cf. Maimonides, On Asthma 13.25, ed. and trans.
Bos, vol. 1, p. 94: “In one of his well-known treatises, Galen said the following: ‘When the
Greeks were in doubt about a disease, they left it to nature to expel it. Their argument for
this was that nature looks after the health of living beings and treats them in the case of
disease, and that it knows the temperament of their organs and sends to every individual
organ the appropriate kind of nourishment, after first preparing sites for the superfluities
of the food and humors appropriate to the body;” Bos, “Maimonides on the Preservation
of Health,” p. 228.
83 See Hippocrates. Epidemics 6.5.1: “The body’s nature is the physician in disease. Nature
finds the way for herself, not from thought … Well trained, readily and without instruc-
tion nature does what is needed” (trans. Smith); cf. Maimonides, On Asthma 13.23–24, ed.
and trans. Bos, vol. 1, p. 94. Nature as endowed with virtues such as industriousness, skill,
wisdom, and justice, is a prominent theme in Galen’s works, see Galen, De usu partium
corporis humani, trans. May, On the Usefulness of the Parts of the Body, vol. 1, pp. 10–11; cf.
idem, In Hippocratis librum de alimento commentarius 2.15, ed. Kühn, vol. 15, pp. 306–312:
“Nature is sufficient in all for all.”
84 Galen describes the therapy of the physician as “imitation of nature” in his De consuetu-
dinibus, ed. Schmutte, p. 32; Smith trans., in Hippocrates, Epidemics 6.5.1, remarks, that
commentators add to this famous statement by Hippocrates, that the physician is only
nature’s auxiliary; cf. Galen, In Hippocratis librum de alimento commentarius 2.14, ed.
Kühn, vol. 15, p. 309: οὕτω δὲ καὶ τον ἰατρὸν Ἱπποκράτης τῆς φύσεως ὑπηρέτην ὀνομάζει; see
also Klein-Franke, “Arabic Version of Galen’s Περὶ ἐθῶν,” pp. 137, 150.
85 This statement (from al-Rāzī: “… because of the ignorance of the physicians about nature”)
is quoted by Ibn Falaquera in the Sefer ha-Mevakkesh, ed. Warsaw, p. 45, in a Hebrew ver-
sion probably from his hand, as it is different from the anonymous translation and from
that by Moses Ibn Tibbon.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .٢‬فأقول إن ّه قد بي ّن لنا جالينوس أ ّ‬

‫ن اليونانيين كل ّهم قديما إذا أشكل عليهم المرض فإّنهم لا يعالجونه‬
‫بشيء و يتركون المر يض مع الطبيعة لأّنها كافية في شفاء الأمراض‪ .‬وقد أطنب بقراط في عّدة مواضع‬
‫من كتبه في مدح الطبيعة وأّنها حاذقةكي ّسة تفعل ما ينبغي وأّنها لا تحتاج لغيرها في شفاء الأمراض‬
‫وإن ّما يحتاج الطبيب لمساعدتها لا غير وللسلوك في طر يقها‪.‬‬
‫‪ .٣‬وقال الرازي في فصل من فصوله المشهورة إن ّه متى كان المرض أقوى من قوة المر يض فلا يطمع‬ ‫‪٥‬‬
‫في خلاص ذلك المر يض ولا ينفعه طبيب بوجه ومتى كانت قوة المر يض أقوى من المرض فلا‬
‫حاجة بالطبيب أصلا والطبيعة تبرئه ومتى كان القوة والمرض متساو ين حينئذ يحتاج الطبيب ليعاضد‬
‫‪ ١‬إن ّه‪ ‖ om. P :‬بي ّن لنا‪ :‬بان لنا من كلام ‪ ‖ N‬اليونانيين‪ :‬اليونانيون ‪ ‖ N‬قديما‪ ‖ om. NP :‬يعالجونه‪ :‬يعالجوه ‪R‬‬
‫‪ ٣‬كتبه‪ :‬كتبهه ‪ ‖ S‬كي ّسة‪:‬‬ ‫‪ ٢‬الطبيعة‪ :‬طبيعته ‪ ‖ P‬بقراط‪ :‬الطبيب ابقراط ‪ P‬الطبيب بقراط ‪ N‬الأطباء ‪S‬‬
‫‪ ٦‬كانت‪ :‬كان ‪ ‖ U‬المر يض‪ :‬الجسم ‪ ‖ N‬من‪ :‬قوة ‪add.‬‬ ‫كافية ‪ ‖ NP‬تفعل‪ :‬بفعل ‪ ‖ NP‬تحتاج‪ :‬يحتاج ‪NP‬‬
‫ب ‪ ‖ NP‬القوة والمرض‪ ‖ inv. NPRSU :‬متساو ين‪ :‬متساوان ‪ N‬متكافيين ‪ ‖ R‬حينئذ‪:‬‬

‫‪ ٧‬بالطبيب‪ :‬بالط ّ‬ ‫‪NP‬‬
‫‪ ١.75–٧‬ليعاضد القوة‪ .‬هذا إن كان طبيبا كاملا يدري كيف‪ om. N :‬الى عضد القوة ‪R‬‬ ‫فحينئذ ‪om. R NP‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

support the strength [of the patient].86 This [is so], if the physician is accom-
plished [and] knows how to aid and support nature and how to remove that
which hinders her. But most physicians err greatly in this matter and think that
they help the strength [of the patient], while [in reality] they destroy it or hin-
der it or confuse its way. Therefore, Aristotle says in his book De sensu et sensatu
that most of those who die, indeed die from the treatment because of the igno-
rance of the physicians about nature.87 When using the term “nature” in this
connection, physicians mean the power that governs the body of a living crea-
ture; its existence and the soundness of its actions have been demonstrated in
the scholarly books on sciences [composed] by the ancients.88 For these rea-
sons, kings take a number of physicians and select from them those who have
acumen and long experience, [for] perhaps by their combined discernments
they will be saved from error.89
4. It is clear from all that I have mentioned above, that it is proper to leave
the patient to nature, when an accomplished physician cannot be found.90 The
meaning of leaving it to nature is that one should not take a medicine other
than that which healthy people use to take and that one does not give up tak-
ing food altogether, but drinks when one is thirsty and eats when one is hungry,
at the time that one is used to eat. At that time, one should eat the lightest
86 Cf. al-Rāzī, K. al-Murshid aw al-fuṣūl [The Guide or Aphorisms], ed. Iskandar, no. 313
(pp. 100–101); Maimonides, On Asthma 13.8, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 84; see also 4.6
(pp. 118–119 below).
87 Cf. idem, On Asthma 13.20–21, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 91–92: “Aristotle has said the fol-
lowing in one of his famous books, and these are his very words: ‘We should first examine
the nature [of the patient], both when he is healthy [and when he is] ill. Most physicians
are subject to error in [their assessment of] this force, so that the patient dies as a result
of their medical treatment.’ Says the author: In another translation I saw that he said at
this point: ‘Most people die as a result of medical treatment.’ I think that Aristotle should
be trusted in this assessment. As you know, in his time the medical sciences were in the
prime of their youth, and scholars did not occupy themselves with anything else.” Nathan
ben Joʾel Falaquera quotes a similar statement in the name of Aristotle in his Sefer Ṣori
ha-guf, fol. 4a. This quotation does not feature in Aristotle’s De sensu et sensatu.
88 For the concept of nature in ancient medicine, cf. Deichgräber, Medicus gratiosus, p. 51;
Temkin, Galenism, p. 25; Brock, trans., Greek Medicine, pp. 25–29; see also Klein-Franke,
Vorlesungen über die Medizin im Islam, p. 66; Baron, A Social and Religious History, vol. 8,
p. 260.
89 Cf. Maimonides, On Asthma 13.49, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 109: “… But if the physicians
gather together [for treating a patient], as in the case of kings and rulers, and debate and
argue until they have come to a decision about what should be done, it is most appropriate
and best. For then the patient benefits from the sum of their correct judgements …”
90 Cf. ibid. 13.22 (p. 93).
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫القوة‪ .‬هذا إن كان طبيبا كاملا يدري كيف يعاضد الطبيعة و يساعدها وكيف يرفع عوائقها‪ .‬وأكثر‬
‫الأطباّ ء يغلطون جّدا في ذلك و يظّن أن ّه يعاضد القوة وهو يهّدها أو يعيقها أو يشو ّش طر يقها ولذلك‬
‫ب لجهل أكثر‬
‫ن أكثر من يموت إن ّما يموت من الط ّ‬
‫س والمحسوس إ ّ‬
‫يقول أرسطوطاليس في كتاب الح ّ‬
‫الأطباّ ء بالطبيعة والأطباّ ء يعنون بقولهم طبيعة في هذا الغرض القوة المدب ّرة لبدن الحيوان التي تبرهن‬
‫وجودها وصح ّة أفعالها في الـكتب العلمية من علوم الأوائل‪ .‬ومن أجل هذه الأسباب اخّت ذ الملوك عّدة‬ ‫‪٥‬‬
‫ل باجتماع عقولهم يسلمون من الغلط‪.‬‬

‫أطباّ ء و يختارون منهم ذوي الذكاء ومن طالت تجر بته لع ّ‬
‫‪ .٤‬فقد تبي ّن من ك ّ‬
‫ل ما قّدمته من المقّدمات أن ّه ينبغي أن يبقى المر يض مع الطبيعة إذا لم يجد طبيبا‬
‫فاضلا ومعنى بقائه مع الطبيعة أن لا يتناول دواء غير معتاد للأصحاّ ء تناوله ولا يترك الغذاء بالكل ّية‬
‫ف طعام‬
‫وإذا عطش شرب وإذا جاع أكل في الوقت الذي جرت عادته بالأكل و يأكل حينئذ أخ ّ‬
‫ن‪ :‬و يظن ّون ‪ ‖ P‬القوة‪ :‬في ذلك ‪add.‬‬

‫‪ ٢‬و يظ ّ‬ ‫‪ ١‬يدري‪ :‬ير يد ‪ ‖ P‬الطبيعة‪ :‬القوة ‪ ‖ R‬عوائقها‪ :‬عواجزها ‪P‬‬
‫‪ ٣‬أرسطوطاليس‪ :‬ارسطاطليس ‪ P‬ارسطاطاليس ‪N‬‬ ‫‪ ‖ U‬يعيقها‪ :‬يعوقها ‪ NP‬يعنفها ‪ ‖ R‬طر يقها‪ :‬طر يقتها ‪P‬‬
‫‪ ٥‬علوم‪:‬‬ ‫‪ ٤‬بقولهم‪ ‖ om. N :‬التي‪ om. P :‬الذي ‪NR‬‬ ‫ب‪om. N :‬‬

‫س‪ :‬الحاس ‪ ‖ S‬من الط ّ‬
‫ارسطو ‪ ‖ R‬الح ّ‬
‫ل ‪ ‖ N‬يسلمون‪ :‬يسلمو‬
‫ل‪ :‬ولع ّ‬
‫‪ ٦‬و يختارون‪ :‬واختارو ‪ ‖ NP‬لع ّ‬ ‫علم ‪ ‖ P‬هذه‪ :‬هذا ‪ ‖ P‬الملوك‪ :‬المملوك ‪RU‬‬
‫‪ ٨–٧‬إذا لم يجد طبيبا فاضلا ومعنى بقائه‬ ‫‪ ٧‬قّدمته‪ :‬قّدمنا ‪ ‖ U‬ينبغي أن‪ ‖ om. N :‬يبقى‪ :‬يكتفي ‪P‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪ ٨‬بقائه‪ :‬ابقائه ‪ U‬ابقائة ‪ ‖ k‬أن‪ :‬أنه ‪ ‖ S‬دواء‪ :‬غذاء ‪ ‖ P‬معتاد‪ :‬العتاد ‪ ‖ N‬الغذاء‪:‬‬ ‫مع الطبيعة‪om. NP :‬‬
‫ف من ما ‪P‬‬
‫ف طعام‪ :‬أخ ّ‬
‫‪ ٩‬عادته‪ :‬العادة ‪ ‖ N‬أخ ّ‬ ‫الاغذية ‪ ‖ S‬بالكل ّية‪ :‬بكل ّية ‪N‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

meal that one is used to eat. One should know that even if one is attended by
a well-known physician or by a number of physicians, one should not resign,
and undergo strong treatment except on the advice of a very accomplished
physician whose knowledge has been verified, and whose experience has been
attested.91 Otherwise, one should be guided by a mild treatment, not a strong
one.
5. I will explain what a strong treatment is. It includes: bleeding with the
extraction of much blood, evacuation by strong attracting purgatives, such
as colocynth (Cucurbita sylvestris) pulp and scammony (Convolvulus scammo-
nia), evacuation by emesis [using] strong remedies, such as the two hellebores
(Helleborus albus var. niger), nux vomica (Trichilia emetica; or Strychnos nux
vomica); sharp enemas containing colocynth, sagapenum (Gum resin of Ferula
scowitziana and var.), castoreum92 and the like; the deprivation of nourish-
ment altogether and the instruction to the patient not to eat anything at all;
the prohibition of drinking water and the endurance of thirst; the ingestion
of the multi-beneficial great electuaries, such as the theriacs,93 the Mithri-
dates,94 and Theodoretus,95 and the like. All these things are a very strong
[form] of treatment, and one should not apply any of them except on the advice
of a physician of superior knowledge, because these things, if they hit their
mark, heal the patient immediately or within a short time, or save him from
death, but if they miss their mark, they mostly kill immediately or impart a
disease that ultimately leads its host to death; therefore one should beware of
them.96
91 Cf. ibid. 13.32 (p. 98): “But my warning in general is simply that you should not rely on
someone who is deficient in [the art of] medicine for a strong treatment;” ibid. 13.40
(p. 105): “For the intention of this chapter has been achieved—namely, to warn patients
only to resort to a strong drug of that kind only at the advice of an eminent [physician],
and [even then] with great caution, [and only] if there is no other way.”
92 “castoreum”: A desiccated excretion of the glands of the genital apparatus of Castor fiber;
see Maimonides, Sharḥ asmāʾ al-ʿuqqār, trans. Rosner: Glossary of Drug Names, no. 79
(p. 65).
93 On the theriacs, see Ullmann, Medizin im Islam, p. 321; Galen, De theriaca ad Pisonem, De
theriaca ad Pamphilianum, ed. Kühn, vol. 14, pp. 1–310, describes the different theriacs in
detail.
94 Ascribed to Mithridates VI Eupator, king of Pontus (reg. 120–63BC); see Ullmann, ibid.;
for its composition, see Ibn Ḥayyān, Buch der Gifte, ed. and trans. p. 217.
95 For its composition, see Ibn Ḥayyān, ibid., p. 220.
96 Cf. Maimonides, On Asthma 9.5, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 42; 12.8 (p. 74); 13.32 (p. 98);
13.37–38 (p. 102); 13.40 (p. 105); 13.42 (p. 106).
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫جرت عادته بأكله‪ .‬و ينبغي أن يعلم الإنسان أن ّه ولو حضره طبيب مشهور أو عّدة أطباّ ء لا يسلم نفسه‬
‫و يتدب ّر بالعلاج القوي إلا برأي طبيب كامل جّدا قد صح ّ علمه وشهرت تجر بته‪ .‬وأمّا من سوى هذا‬
‫فيقتدى به في حال المرض بضعيف العلاج لا بقو ية‪.‬‬
‫‪ .٥‬وأنا أبي ّن العلاج القوي ما هو وهو الفصد وإخراج الدم الـكثير وكذلك الاستفراغ بالمسهلات‬
‫القو ية الجذب كشحم الحنظل والمحمودة وكذلك الاستفراغ بالقيء كالأدو ية القو ية كالخر بقان‬ ‫‪٥‬‬
‫وجوز الرقع وكذلك الحقن الحادّة التي يقع فيها شحم الحنظل والسكبينج والجندبادستر ونحوها وكذلك‬
‫منع الغذاء بالكل ّية وأمر المر يض بأن لا يتناول شيئا أصلا وكذلك منع شرب الماء ومصا برة العطش‬
‫ل‬
‫وكذلك تناول المعاجن الـكبيرة الـكثيرة المنافع كالتر ياق والمثروديطوس والثيادر يطوس ونحوها ك ّ‬
‫ن هذه الأشياء إن‬
‫هذه الأشياء هي علاج قوي جّدا ولا يفعل شيء منها إلا برأي طبيب فائق العلم لأ ّ‬
‫وقعت في مواضعها أ برأت المر يض لحينه أو في مّدة قر يبة أو تخل ّصه من الموت فإن أخطأت موضعها‬ ‫‪١٠‬‬
‫قتلت على الأكثر على الفور أو تكسب مرضا يؤول بصاحبه الموت أخيرا فلذلك ينبغي التحّفظ منها‪.‬‬
‫ن الإنسان ‪ ‖ S‬أن ّه‪ ‖ om. S :‬حضره‪ :‬حضر ‪P‬‬

‫‪ ١‬عادته‪ :‬عادة ‪ ‖ N‬بأكله‪ :‬مأكله ‪ ‖ NP‬يعلم الإنسان‪ :‬تعلم أ ّ‬
‫‪ ٢‬طبيب‪ :‬الطبيب‬ ‫‪ ٢–١‬طبيب مشهور أو عّدة أطباّ ء لا يسلم نفسه و يتدب ّر بالعلاج القوي إلا برأي‪om. NP :‬‬
‫‪ ٣‬فيقتدى به‪ :‬فيفيدانه ‪ ‖ S‬بضعيف‪:‬‬ ‫الذي هو ‪ ‖ P‬جّدا‪ :‬جّدا جّدا ‪ ‖ OR = m‬وأمّا من‪ :‬وكيف ‪NP‬‬
‫‪ ٥‬الحنظل‪ :‬الحنضل ‪ ‖ U‬بالقيء‪ :‬بالقب)!( ‪ ‖ P‬كالأدو ية‪:‬‬ ‫‪ ٤‬القوي‪om. k :‬‬ ‫ضعيف ‪ ‖ S‬بقو ية‪ :‬يقو يه ‪S‬‬
‫من الأدو ية ‪ P‬والأدو ية ‪ R‬بالأدو ية ‪ = S‬בסמים ‪ ‖ m‬القو ية‪ ‖ om. NP :‬كالخر بقان‪ :‬كالخر بقات ‪NP‬‬
‫كالخر بقال ‪ U‬كالخر بقين ‪ ٦ RS‬الرقع‪ :‬القرع ‪ N‬الدفح والرقع ‪ ‖ R‬التي‪ :‬الذي ‪ ‖ N‬والسكبينج‪ :‬والسكنجبين‬
‫‪ ٨‬المعاجن‪:‬‬ ‫‪ ٧‬بأن‪ :‬أن ‪ ‖ S‬شيئا‪ :‬شيء ‪ ‖ RSU‬شرب الماء‪ :‬الشرب للماء ‪ ‖ NP‬ومصا برة‪ :‬ومضا برة ‪U‬‬ ‫‪P‬‬
‫المعاجين ‪ ‖ NPRS‬الـكبيرة‪ ‖ om. SU = m :‬كالتر ياق‪ :‬كالدر ياق ‪ ‖ S‬والمثروديطوس‪ :‬والمثر يدنطوس ‪P‬‬
‫والمثردنطوس ‪ N‬والمثروديطس ‪ ‖ S‬والثيادر يطوس‪ :‬والتيادر يطوس ‪ U‬واليادر يطوس ‪ P‬واليادروطوس‬

‫‪ ٩‬هي‪ ‖ om. NR :‬شيء‪ :‬شيئا ‪ ‖ PR‬العلم‪ :‬العمل والعلم ‪ R‬בחכמה ובמלאכה‬ ‫‪ ‖ N‬ونحوها‪ :‬ونحوه ‪N‬‬
‫‪ ١٠‬المر يض‪ ‖ om. P :‬أو في مّدة قر يبة‪ ‖ N1 :‬أخطأت‪ :‬خطئت ‪ U‬في ‪add. R‬‬ ‫‪ ‖ m‬الأشياء‪ :‬كل ّها ‪U‬‬
‫‪ ١١‬على الأكثر‪ ‖ om. NP :‬الموت‪ :‬الى الموت ‪R‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

6. As for the mild treatment, it consists of: the extraction of blood through
scarification of the thighs or the upper parts of the body; softening the stool
with two kinds of manna,97 plums, cherries, violets (Viola odorata), refined rose
syrup, and the like; emesis with barley gruel, or oxymel, or radish [Raphanus
sativus and var.], or orach [Atriplex hortensis] seeds, or watermelon roots, and
the like; mild enemas, such as the injection with barley gruel, or a decoction of
bran, or honey water, or with olive oil alone, and the like; softening the food by
taking the usual drinks [prepared] from sugar, or bees’ honey, or barley gruel, or
barley groats, or the soaked soft part [of bread], or by taking a little bread with
[one of] the vegetarian98 dishes for the sick; medication with healthy remedies,
that is things that are often taken by the healthy, such as the well-known syrups,
like the syrup of oxymel, roses, lemon, violets, and the robs that are similar, that
is preserved roses, preserved violets, preserved myrobalans (Terminalia chebula
var. citrina), and the like; taking decoctions compounded from mild and safe
remedies, such as liquorice, maidenhair (Adiantum capillus-veneris), oxtongue
(Borago officinalis), endive (Chichorium endivia) seed, lemon (Citrus limon)
peel, eryngium (Eryngium campestre), asparagus (Asparagus officinalis) roots,
the bark of endive roots, fennel (Foeniculum vulgare), celery (Apium graveolens
and var.), cucumber seed, purslane (Portulaca oleracea) seed; small cucumber
seed, watermelon seed, the stem of the marshmallow (Althaea officinalis) and
97 Cf. Maimonides, Sharḥ asmāʾ al-ʿuqqār, trans. Rosner: Glossary of Drug Names, no. 386
(pp. 305–306); the one called shīr khushk, produced by Atraphaxis spinosa, was consid-
ered to be the best.
98 “vegetarian dishes”: Lit., “counterfeit dishes,” cf. Perry, “Description of Familiar Foods,”
pp. 443–444; Dozy, Supplément, vol. 1, p. 612.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .٦‬وأمّا العلاج الضعيف فهو كإخراج الدم بالشرط في الساقين أو في أعالي البدن وكتليين البطن‬
‫بالترنجبين والشارخشك والإجّاص والقراصيا والبنفسج وشراب الورد المكر ّر ونحوها وكذلك القيء‬
‫طيخ ونحوها وكذلك الحقن اللينّ ة‬
‫بماء الشعير أو السكنجبين أو بالفجل أو بزر القطف أو بأصول الب ّ‬
‫كالاحتقان بحسو الشعير أو بطبيخ النخالة أو بماء العسل أو بالز يت وحده ونحو ذلك وكذلك تلطيف‬
‫الغذاء بتناول الأشر بة المعتادة من السك ّر أو عسل النحل أو ماء الشعير أو كشك الشعير أو اللباب‬ ‫‪٥‬‬
‫حية أعني الأشياء التي‬

‫المغسول أو يتناول يسير الخـبز بالمزّورات وكذلك التداوي بالأدو ية الص ّ‬
‫كثير ما يتناولها الأصحاّ ء كالأشر بة المشهورة كشراب السكنجبين والورد والليموا والبنفسج ونحوها‬
‫وكالر بوب التي هي كذلك أعني الورد المر ب ّا والبنفسج المر ب ّا والهليلج المر ب ّا ونحوها وكتناول المغليات‬
‫كبة من أدو ية ضعيفة مأمونة الغائلة كالعرق سوس وكز برة البئر ولسان الثور و بزر الهندباء وقشر‬
‫المر ّ‬
‫ج والقرصعنة وأصول الهليون وقشر أصل الهندباء والراز يانج والـكرفس و بزر القثاّ ء و بزر الرجلة‬
‫الأ تر ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫طيخ وعود الخطمي و بزره ونحوها‪ .‬وكذلك النقوعلت المر ّ‬

‫كبة من الفواكه والبزور‬ ‫و بزر الخيار و بزر الب ّ‬
‫‪ ١‬كإخراج‪ :‬بإخراج ‪ ‖ NPR‬في الساقين‪ :‬بالساقين ‪ ‖ NP‬أعالي‪ :‬أعلى ‪ ‖ R‬وكتليين‪ :‬بتليين ‪ P‬أو بتليين ‪ N‬وتليين‬
‫‪ ٣‬بالفجل‪ :‬الفجل ‪ ‖ N‬أو بزر القطف‪:‬‬ ‫‪ ٢‬والشارخشك‪ :‬والشيرخشك ‪ ‖ NPRS‬المكر ّر‪ :‬المبرد ‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪ ٤‬كالاحتقان‪ :‬كالاحتفال ‪ U‬بالاحتقين ‪ N‬كالأحقان ‪ = S‬כמו קלשטיריש ‪ ‖ m‬بطبيخ‪ :‬بطيخ ‪k‬‬ ‫‪om. P‬‬
‫‪ ٥‬بتناول‪ :‬تناول ‪ ‖ U‬عسل النحل‪:‬‬ ‫طبيخ ‪ ‖ R‬العسل‪ ‖ om. R :‬بالز يت‪ :‬بالز بيب ‪ ‖ U‬تلطيف‪ :‬تلطف ‪U‬‬
‫‪ ١.81–٦‬أو‬ ‫‪ ٦‬أو يتناول يسير الخـبز‪ :‬أو تناول الخـبز ‪PN‬‬ ‫العسل الذي من النحل ‪ ‖ R‬أو كشك الشعير‪S1 :‬‬
‫‪ ٧‬كالأشر بة‪:‬‬ ‫‪ ٦‬بالمزّورات‪ :‬بالبزورات ‪ ‖ corr. k‬التي‪ :‬الذي ‪N‬‬ ‫… وكذلك نقيع التمر هندي‪om. S :‬‬
‫‪ ٨‬وكالر بوب‬ ‫والأشر بة ‪ ‖ P‬المشهورة‪ :‬المشهودة ‪ ‖ k‬السكنجبين‪ :‬الاسكنجبين ‪ ‖ U‬والليموا‪ :‬والليمو ‪k‬‬
‫التي هي كذلك‪ :‬والر بوب التي كذلك ‪ P‬والر بوب الذي هي كذلك ‪ ‖ N‬والهليلج‪ :‬والاهليلج ‪ ‖ U‬وكتناول‪:‬‬
‫كبة ‪ ‖ N‬الغائلة‪ :‬الغاية ‪ P‬الغايلة‬

‫كبة‪ :‬المركّبات ‪ P‬مر ّ‬
‫‪ ٩‬المر ّ‬ ‫كتناول ‪ U‬وكتناولة ‪ ‖ NP‬المغليات‪ :‬مغليات ‪NP‬‬
‫‪ ١٠‬وأصول‪ :‬وأصل ‪ ‖ N‬أصل‪:‬‬ ‫‪ ‖ k‬كالعرق سوس‪ :‬كعرق سوس ‪ P‬كعرق السوس ‪ N‬كالعود سوس ‪U‬‬
‫‪ ١١‬و بزر الخيار‪om. N :‬‬ ‫أصول ‪ ‖ NP‬والراز يانج‪ :‬والراز يناج ‪k‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

its seed, and the like; infusions compounded from fruits, seeds and flowers,
that are usually taken by the healthy; and an infusion of tamarind (Tamarindus
indica). All these are [different sorts of] mild treatment. If they hit their mark,
they are beneficial and cure a mild illness, and in time may cure a severe ill-
ness. And if they miss their mark, they do not kill and do not cause serious
harm. Thus, one finds that most physicians rely on this form of treatment in
seeking safety.99
7. As for the evacuation with hieras,100 agaric (Fomes officinalis), turpeth
(Operculina turpethum), and the like, and similarly Indian laburnum (Cassia fis-
tula), the situation is an intermediate one. They are not of the kind [of remedies
that cause] a strong evacuation nor of [those] that are part of a mild treatment.
Indian laburnum, although it may cause distress and in some causes abrasion, it
is nevertheless a very reliable [remedy]. Similarly, agaric, although it is reliable
as a purgative, it can nevertheless cause serious harm because of its refining
properties and its severely drying effect when we need to moisten either the
entire body or a single part. Similarly, the harm caused by hieras and [the dif-
ferent kinds of] iṭrīful,101 to those suffering from fever, is severe most of the
time.
8. The warning we gave against taking the theriac and Mithridates [electu-
ary], except on the advice of an accomplished physician, is only for the sick. As
for the healthy, it has been mentioned that it is part of the regimen of health to
take the theriac every ten days. Thus it was stated by the physicians; however,
there is not one directive in the field of medicine which is an absolute one, but
for every [rule] issued by them, there are necessary conditions, as where they
stated to take the theriac every ten days with regard to the regimen of health.
99 Cf. Maimonides, On Asthma 13.42, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 106.
100 “hieras” (sing. hiera, from Greek ἱερά): Name used for a number of compound medicines;
see Ullmann, Medizin im Islam, p. 296; the most common is the hiera picra with as main
component aloe (for its composition, see al-Ṭabarī, Firdaws al-ḥikma, ed. Siddiqi, p. 458;
van den Berg, ed., Antidotarium Nicolaï, pp. 182–183).
101 “iṭrīful”: Cf. Dozy, Supplément, vol. 1, p. 28, s.v. iṭrīful: “Médicament composé ou électuaire,
dans lequel entrent les myrobalans;” cf. Ullmann, Medizin im Islam, p. 295: “(aus griech.
τρυφερόν?) Bez. eines Myrobalanen enthaltenden Elektuariums;” Schmucker, Pflanzliche
und mineralische Materia Medica, no. 48: “von Sanskrit triphalā;” Bar-Sela/Hoff/Faris, eds.
and trans., in Maimonides, “Two Treatises on the Regimen of Health,” p. 24, n. 89, derive
the term from Latin trifera magna; see also Fellmann, Aqrābāḏīn al-Qalānisī, pp. 213–214.
Acc. to a recipe in the K. al-Wisād by Ibn Wāfid from Toledo (cf. trans. Alvarez de Morales
y Ruiz-Matas: Libro de la Almohada, 23.7 (p. 337)), it consists of equal parts of Indian, bel-
leric and emblic myrobalan, which should be pulverized, sieved, mixed with cow’s butter,
and kneaded with honey; cf. Maimonides, On Hemorrhoids 4.2, ed. and trans. Bos, p. 15,
where he recommends the small iṭrīful.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫والأزهار المعتاد عند الأصحاّ ء وكذلك نقيع التمر هندي‪ .‬ك ّ‬

‫ل هذه هي علاجات ضعيفة إن أصابت‬
‫موضعها نفعت وأ برأت المرض الضعيف وقد تبرئ المرض القوي على طول وإن أخطأت موضعها‬
‫لم تقتل ولا تحدث بلية عظيمة وكذلك تجد أكثر الأطباّ ء يعتمدون على هذا نحو من العلاج طلبا‬
‫للسلامة‪.‬‬
‫‪ .٧‬وأمّا الاستفراغ بالإ يارجات والغار يقون والتر بد ونحوها وكذلك الخيار شنبر فالحال فيها حالة‬ ‫‪٥‬‬
‫وسطى ليس هي من قبيل الاستفراغ القوي ولا هي أيضا من ضعيف العلاج والخيار شنبر وإن‬
‫كان فيه إكراب ور ب ّما أسحج فإن ّه مأمون جّدا وكذلك الغار يقون وإن كان مأمون من جهة إسهاله‬
‫لـكنه بلطافته وشّدة تجفيفه قد يضرّ إضرارا عظيما إذا كن ّا محتجون إلى الترطيب إمّا لجملة الجسد أو‬
‫لعضو ما كذلك إضرار الإ يارجات والإطر يفلات بالمحمومين عظيمة في أكثر الأوقات‪.‬‬
‫‪ .٨‬وهذا الذي خّذرنا من تناول التر ياق والمثروديطوس إلا برأي طبيب فاضل إن ّما ذلك للمرضى‬ ‫‪١٠‬‬
‫ل عاشر من الأي ّام هكذا ذكر الأطباّ ء‬

‫ن من تدبير الصح ّة تناول التر ياق ك ّ‬
‫وأمّا الأصحاّ ء فقد ذكروا أ ّ‬
‫ل ما يطلقونه شرائط ضرورة مثل ما ذكروا من تناول‬
‫ب قضية مطلقة بل لك ّ‬
‫لـكن ليس من قضايا الط ّ‬
‫ن هذا لا ينبغي أن يتناوله المحرور المزاج ولا‬
‫ل عاشر من الأي ّام على جهة تدبير الصح ّة فإ ّ‬
‫التر ياق ك ّ‬
‫ل هذه هي علاجات ضعيفة إن‬

‫‪ ١‬المعتاد‪ :‬المعتادة ‪ ‖ P‬الأصحا ّء‪ :‬تناولها ‪ ‖ add. R = j‬نقيع‪ :‬نقوع ‪ ‖ NP‬ك ّ‬
‫‪ ٢‬المرض‪ :‬المر يض ‪ ‖ NO = j‬الضعيف وقد‬ ‫ن هذه الأشياء إذا وقعت ‪ ‖ S‬هي‪om. NPR :‬‬
‫أصابت‪ :‬فإ ّ‬
‫‪ ٦‬قبيل‪:‬‬ ‫‪ ٥‬فالحال‪ :‬والحال ‪ U‬فالحالة ‪S‬‬ ‫‪ ٣‬ولا‪ :‬ولم ‪ ‖ NP‬وكذلك‪ :‬ولذلك ‪SU‬‬ ‫تبرئ المرض‪om. N :‬‬
‫‪ ٧‬أسحج‪ :‬لسحج ‪ ‖ k‬وكذلك الغار يقون وإن كان مأمون‪ ‖ U1 :‬وإن‪ :‬إن ‪ ‖ k‬مأمون‪:‬‬ ‫قبل ‪ ‖ U‬من‪om. N :‬‬
‫‪ ٩‬كذلك‪:‬‬ ‫‪ ٨‬لـكنه‪ :‬فإن ّه ‪ ‖ P‬محتجون‪ :‬محتجين ‪ ‖ NPS‬الترطيب‪ :‬ترطيب ‪ ‖ P‬الجسد‪ :‬البدن ‪N‬‬ ‫مأمو]نا[ ‪k‬‬
‫‪ ١٠‬التر ياق‪ :‬الدر ياق ‪ ‖ P‬والمثروديطوس‪ :‬والثيادرناطوش‬ ‫لذلك ‪ ‖ U‬والإطر يفلات‪ :‬والإطرفيلات ‪P‬‬
‫‪ ١١‬ذكروا‪ :‬ذكرنا‬ ‫‪ P‬والثنادرطوش ‪ N‬والمثروديطيس ‪ ‖ S‬فاضل‪ :‬ماهر ‪ ‖ add. NP‬للمرضى‪ :‬المرضى ‪N‬‬
‫‪ ١٢‬ليس‪ :‬قضية ‪ ‖ add. NP‬ضرورة‪:‬‬ ‫‪ ‖ NPR‬من‪ ‖ om. P :‬عاشر‪ :‬عشر ‪ U‬عشرة ‪ ‖ P‬ذكر‪ :‬ذكروا ‪U‬‬
‫‪ ١.83–١٣‬ولا يتناول في‬ ‫ل محرور ‪NP‬‬

‫‪ ١٣‬يتناوله‪ :‬يتناول ‪ ‖ k‬المحرور‪ :‬ك ّ‬ ‫ضرور ية ‪ ‖ RS‬من‪ :‬في ‪N‬‬
‫زمان الحر ّ الشديد‪om. P :‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

For it should not be taken by someone who has a hot temperament, nor should
it be taken at the time of intense heat, nor should it be taken by someone who
has any kind of bad humor in his stomach. As to their statement that emesis
once or twice a month is very good in the regimen of health, it also has condi-
tions [attached to it], namely that the person should not have a weak chest, nor
be someone whose head becomes congested quickly or suffers from headache
most of the time. Emesis is also not beneficial at a time of severe cold. Similarly,
every rule issued by them has its conditions, as we exemplified.
9. Our instruction to apply a mild treatment—some matters of which we
have mentioned—when a skilled physician cannot be found and one follows
the directions of the attending physician, whoever he is, only replaces what
would have been necessary,102 because even such a treatment can be harmful
when the physician is mistaken and applies it out of place. Galen has explained
to us that sometimes a patient is ordered to drink water until he is satiated, and
his body becomes wet with sweat, his stools become soft, his fever departs and
he is completely healed, while at other times he is allowed to drink water at
an inappropriate time and this causes the patient to perish or to get a chronic
disease from which he never recovers.103 I have already explained all the con-
ditions under which the drinking of water is allowed or prohibited. If this is the
case with drinking water, how much more so with other things.
10. When the symptoms are contradictory and it is difficult for us [to deter-
mine] whether the drinking of water should be allowed or prohibited, the
patient should be allowed to drink water, but not to excess. Similarly, if it is
difficult for us [to determine] whether one should feed the patient or whether
this should be prohibited altogether, we feed him with [some] light food. In
the same way it is proper that the regimen, when a skillful physician cannot be
102 Namely, to be treated by a skilled physician.

103 I could not retrieve the Galenic source for this statement.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫ن‬
‫ي خلط كان ولقولهم إ ّ‬
‫يتناول في زمان الحر ّ الشديد ولا يتناوله من كان في معدته خلط رديء أ ّ‬
‫ن لذلك أيضا شرائط وهو أن لا يكون‬
‫القيء مّرة في الشهر أو مّرتين جي ّد جّدا في تدبير الصح ّة فإ ّ‬
‫الشخص ضعيف الصدر ولا مم ّن يسرع لرأسه الامتلاء أو يحدث له الصداع على الأكثر ولا يكون‬
‫ل قضية يطلقونها لها شرائط كما مث ّلنا‪.‬‬
‫القيء في زمان البرد الشديد نافعا وكذلك ك ّ‬
‫‪ .٩‬وهذا الذي أرشدنا لاستعمال العلاج الضعيف الذي ذكرنا بعض موادّه إذا لم يوجد طبيب ماهر‬ ‫‪٥‬‬
‫وأن يقتدى في ذلك بمن حضر من الأطباّ ء إن ّما ذلك لموضع الضرورة لأن ّه قد يضرّ أيضا ولو هذا القدر‬
‫من العلاج إذا أخطأ فيه الطبيب ووضعه في غير موضعه‪ .‬قد بي ّن لنا جالينوس أ ّ‬
‫ن قد يؤمر المر يض‬
‫بشرب الماء حت ّى يروى فيتنّدى بدن المر يض بالعرق و يلين طبعه و يقلع حماّ ه و يبرأ بروء تامّا وقد يطلق‬
‫له شر بة ماء في الوقت الذي لا ينبغي فيكون ذلك سبب هلاك المر يض أو إكسابه مرضا مزمنا لا يبرأ‬
‫منه أبدا وتبينّ ت الشرائط كل ّها التي بها يطلق شرب الماء أو يمنع وإذا كان هذا في شر بة ماء فناهيك‬ ‫‪١٠‬‬
‫ما سوى هذا‪.‬‬
‫‪ .١٠‬ومتى تقاومت الأدلةّ وأشكل علينا هل ينبغي أن يطلق شرب الماء أو يمنع فيترك المر يض يشرب‬
‫ولا يمعن وكذلك إذا أشكل علينا هل يغذى المر يض أو يمنع الغذاء أصلا غذوناه بغذاء لطيف‪.‬‬
‫حية‬
‫و بحسب هذا ينبغي أن يكون التدبير حيث لا يوجد طبيب ماهر يمال أبدا مع العادات الص ّ‬
‫‪ ١‬يتناول‪ :‬يتناوله ‪ ‖ R‬زمان‪ :‬زمن ‪ ‖ U‬الحر ّ الشديد‪ :‬الصيف والحر ّ الشديد ‪ = R‬הקיץ ובזמן החם ס ‖ يتناوله‪:‬‬
‫‪ ٣‬مم ّن‪ :‬لمن ‪P‬‬ ‫‪ ٢‬أيضا‪ :‬له ‪ ‖ add. N‬شرائط‪ :‬شروط ‪S‬‬ ‫يتناول ‪ ‖ U‬ولقولهم‪ :‬وكقولهم ‪ PRSU = j‬ولقوله ‪N‬‬
‫من ‪ = S‬מי ‪ m‬معن ‪ ‖ om. N k‬الصداع‪ :‬صداع ‪ ٤ P‬شرائط‪ :‬شروط ‪ ٥ S‬أرشدنا‪ :‬فبه ‪ ٦ add. S‬إن ّما‪ :‬وإن ّما‬
‫‪ ٨‬بشرب‪ :‬لشرب ‪ U‬بشرب الماء‪ :‬بالماء ‪ ‖ R‬فيتنّدى‪ :‬فيتغّذى ‪ NPR‬و يتنّدى‬ ‫‪ ٧‬المر يض‪om. R :‬‬ ‫‪NPR‬‬
‫‪ ٩‬شر بة‪ :‬شرب ‪ ‖ S‬في‪ :‬باقي ‪ ‖ NP‬الوقت‪ :‬الأوقات‬ ‫‪ ‖ k‬طبعه‪ :‬طبخه ‪ P‬طبعه ‪ ‖ P1‬و يقلع‪ :‬وتقلع ‪PRS‬‬
‫‪ ١٠‬وتبينّ ت‪:‬‬ ‫‪ ‖ N‬المر يض‪ om. P :‬للمر يض ‪ ‖ R‬أو إكسابه مرضا‪ ‖ om. S :‬مرضا مزمنا‪ :‬مرض مزمن ‪P‬‬
‫و يثبت ‪ P‬وقد بينت ‪ ‖ R‬الشرائط‪ :‬الشروط ‪ ‖ S‬شرب‪ :‬شر بة ‪ ‖ U‬الماء‪ :‬حت ّى يروى ‪ ‖ add. and del. O‬أو‬
‫‪ ١١‬ما‪ :‬في ما ‪ ‖ R‬هذا‪ :‬ذلك‬ ‫‪ ١٢–١٠‬وإذا … ينبغي أن يطلق شرب الماء أو يمنع‪om. S :‬‬ ‫يمنع‪ :‬و يمنع ‪SU‬‬
‫‪ ١٢‬ومتى‪ :‬ما ‪ ‖ add. U‬علينا‪ :‬لنا ‪ ‖ P‬أو يمنع‪ :‬و يمنع ‪ ‖ U‬فيترك‪ :‬فينزل ‪ k‬فيترك المر يض يشرب ولا‬ ‫‪NP‬‬
‫يمعن‪ .‬وكذلك إذا أشكل علينا هل يغذى المر يض أو يمنع الغذاء أصلا‪ ‖ om. N :‬يشرب‪ :‬لشرب الماء ‪om. P‬‬
‫‪ ١٣ U‬يمعن‪ :‬يمنع ‪ ‖ P‬يغذى‪ :‬نغذي ‪ ‖ P‬غذوناه‪ :‬غذيناه ‪ ١٤ NPR‬هذا‪ :‬ما ‪ ‖ S‬حيث‪ :‬أو ‪ ‖ S‬يمال‪ :‬بمال‬
‫‪ ‖ U‬مع‪ :‬نحو ‪ NP‬من ‪R‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

found, always be according to what is customary in health. One should take a

little bit of what one usually [takes] and always maintain one’s strength by tak-
ing nourishment, either light nourishment, such as chicken soup, meat broth,
the yolk of soft-boiled eggs and wine for him who may take it, or nourishment
that is heavier than these, such as meat of young chickens and bread.
11. One should never neglect to strengthen the natural faculty104 with nour-
ishment, and to strengthen the psychical faculty with fragrant odors, either
hot, such as musk and ambergris and bush basil (Ocimum minimum) in cold
diseases, or cold, such as rose, nenuphar (Nymphaea alba and var. or Nuphar
lutea), myrtle (Myrtus communis) and violet in hot diseases, and to strengthen
the animal105 faculty with musical instruments,106 by telling the patient joyful
stories that dilate107 his soul and chest, by telling him tales that divert him and
make him laugh, and by the presence of someone who dilates his soul by his
company. All this is necessary in every disease when there is no physician who
is capable to do what should be done.
104 Conform to the Galenic medical system, Arab physicians distinguished three basic facul-
ties, which are responsible for the whole physiological process: 1. The natural faculties, in
charge of conception, growth and nourishment; 2. The animal or vital faculties, ensuring
life; 3. The psychical faculties, determining reason, the power of discernment, emotion
and voluntary movement; cf. Ullmann, Medizin im Islam, trans. Watt: Islamic Medicine,
pp. 60–62. These three faculties have their correlation in the three pneumas, natural, vital,
and psychical which were vital for the condition and functions of the body and soul (see
ch. 4.1 (pp. 110–113 below); Bos, “Maimonides on the Preservation of Health,” p. 225).
105 “animal faculty”: I.e., vital faculty. The Greek term ζωτικόν, esp. in combination with
πνεῦμα, has become in Arabic, as a result of a wrong translation, ḥayawāni (animal); see
Ullmann, Medizin im Islam, trans. Watt: Islamic Medicine, p. 63.
106 On the wholesome effect of music on the soul, cf. Maimonides, Eight Chapters, ed. and
trans. Gorfinkle, p. 70: “Similarly, one who suffers from melancholia may rid himself of it
by listening to singing and all kinds of instrumental music …;” idem, On the Elucidation
of Some Symptoms and the Response to Them 36, ed. and trans. Bos, forthcoming: “Then
he should recline to sleep, and the singer should sing [while playing on a stringed instru-
ment], raise his voice and sing at a high pitch for a while, and lower his voice gradually and
lower [the sound of the stringed instrument] and soften his melody until he falls into a
deep sleep;” see also, Shiloah, “Jewish and Muslim Traditions,” p. 72. It should be noted, that
Maimonides—from a moral point of view—supported the rabbinic proscription of music
merely intended to amuse the people in his famous responsum on music (cf. Teshuvot ha-
Rambam, ed. Blau, vol. 2, pp. 398–400; Cohen, “Responsum of Maimonides,” pp. 15–20).
107 “dilate”: I.e., rejoice; cf. Maimonides, Medical Aphorisms 8.32, ed. and trans. Bos, vol. 2, p. 49:
“Joyful thoughts and expectations rejoice and stimulate the soul, so that the innate heat
expands [by it]. Conversely, sad thoughts and expectations distress the soul and cause the
innate heat to contract. In Hippocratis De humoribus commentarius 2.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫و يتناول القليل مماّ جرت به العادة و يحفظ القوة دائما بتناول الغذاء إمّا غذاء لطيف كأمراق الفراريج‬
‫وماء اللحم وصفرة البيض نيمرشت والشراب لمن يمكنه تناوله وإمّا بغذاء أغلظ من هذا كلحم الفراريج‬
‫والخـبز‪.‬‬
‫‪ .١١‬لا يغفل أبدا تقو ية القوة الطبيعية بالغذاء وكذلك تقو ية القوة النفسانية بالأرائح الطيبّ ة إمّا الحارّة‬
‫كالمسك والعنبر والشاه شبرم في الأمراض الباردة وإمّا الباردة كالورد والنيلوفر والآس والبنفسج‬ ‫‪٥‬‬
‫في الأمراض الحارّة وكذلك تقو ية القوة الحيوانية بآلات الغناء وإخبار المر يض بأخبار سارّة تبسط‬
‫نفسه وتشرح صدره وتحديثه بأحاديث تسليه وتضحكه ومجالسة من تبسط نفسه لمجالسته‪ .‬ك ّ‬
‫ل هذا‬
‫ل مرض إذا عدم طبيب يقدر الأشياء كما ينبغي‪.‬‬
‫لازم في ك ّ‬
‫‪ ٢‬اللحم‪:‬‬ ‫‪ ١‬القليل مماّ جرت به العادة و يحفظ القوة دائما بتناول‪ ‖ om. NP :‬مماّ ‪ :‬ما ‪ ‖ S‬بتناول‪ :‬يتناول ‪U‬‬
‫اللطيف ‪ ‖ add. S‬وصفرة‪ :‬وصفر ‪ ‖ P‬البيض‪ :‬بيض ‪ ‖ U‬نيمرشت‪ :‬نيمبرشت ‪ ‖ om. N PS‬يمكنه تناوله‪ :‬أمكنه‬
‫ذلك ‪ ‖ N‬كلحم‪ :‬كلحوم ‪ ٣ P‬والخـبز‪ ٤ om. RS :‬لا يغفل أبدا‪ om. P :‬الذي يفعل أبدا ‪ ‖ N‬تقو ية‪ :‬وتقو ية‬
‫‪ NP‬عن تقو ية ‪ ‖ R‬الطبيعية بالغذاء وكذلك تقو ية القوة‪ ‖ U1 :‬بالأرائح‪ :‬بالروائح ‪ NP‬بالأر ياح ‪ ‖ R‬الحارّة‪:‬‬
‫‪ ٥‬والشاه شبرم‪ :‬والشاه شفرم ‪ P‬والشاه سقرم ‪ U‬والشاسيرم ‪ ‖ S‬الباردة‪ :‬بالباردة ‪ ‖ S‬والنيلوفر‪:‬‬ ‫بالحارّة ‪S‬‬
‫‪ ٦‬وإخبار المر يض بأخبار سارّة‪ :‬و بأخبار يخـبر بها المر يض سارّة ‪ ‖ P‬المر يض بأخبار‪S1 :‬‬ ‫واللينوفر ‪PU‬‬
‫‪ ٧‬نفسه‪ :‬النفس ‪ ‖ P‬وتشرح … ومجالسة من تبسط نفسه‪ ‖ om. S :‬وتحديثه‪ :‬و يحدث ‪ P‬و يحدثه ‪ N‬وتحدثه‬
‫‪ ٨‬طبيب‪ :‬الطبيب ‪ ‖ NP‬يقدر‪:‬‬ ‫‪ ‖ R‬وتضحكه‪ :‬وتفرحه ‪ ‖ P‬تبسط‪ :‬يبسط ‪ k‬ينبسط ‪ ‖ R‬لمجالسته‪ :‬بمجانسته ‪S‬‬
‫بتقدير ‪ P‬تقدر ‪ ‖ N‬ينبغي‪om. R :‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

12. The physicians have instructed every physician not to treat a patient with
medication, if he can be treated only by a dietetic regimen. If one cannot man-
age without treating [him] with medication, one should treat him with things
that are customary, such as medicines with nutritional properties and nutri-
ents with medicinal properties. But if one cannot manage without a purely
medicinal treatment, one should start with the mildest remedies, and if this
is sufficient, it is good. But if it is not sufficient for the disease, one should
resort to stronger [remedies] and then to [even] stronger ones. Whenever it
is possible to treat [a disease] with a simple drug, one should not treat it with
a compound [drug]. But if one cannot manage without a compound one, one
should treat [the disease] with the least compound one. One should not resort
to very complex remedies, except when absolutely necessary.108 If these rules
hold good with respect to an eminent physician, how should it be, when there
is no physician? One should be very careful and never rush to [use] stronger
remedies, and one should not turn away [from what is proper] regarding the
application of multiple drugs, but be content with what is customary from the
lighter [kinds] of treatment. This is the measure of what I considered it proper
to give counsel concerning this matter.
The third chapter on the regimen of my Master in particular, according to the

symptoms he complains about
1. The physicians agree that the first [thing to look after] in the regimen of
health is that the stools be soft.109 When the stools become dry, let alone if they
are retained, very bad vapors develop, ascend to the heart and the brain, cor-
rupt the humors, make the pneumas turbid, produce depression, evil thoughts,
stupefaction, and indolence, and prevent all the superfluities of the diges-
tions from being expelled. Therefore, one should take utmost care to soften the
stools.110
108 Cf. idem, On Asthma 13.45, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 107.
109 Cf. Ibn Zuhr, K. al-Taysīr fī l-mudawāt wa-l-tadbīr, ed. al-Khouri, p. 7: “All the physicians
agree that the softening of one’s stools helps to keep one’s health” (trans. Bos).
110 Cf. Maimonides, On Asthma 9.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 40: “A good regimen for all peo-
ple, and especially for someone in whose body [bad] humors have accumulated, is that
the stools always be soft or nearly soft. When [the stools] are dry at a certain moment and
stay like that for some days, one should soften them.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .١٢‬قد أوصت الأطباّ ء لك ّ‬

‫ل طبيب أن ّه إن أمكنه تدبير المر يض بتقدير الغذاء فقط فلا يدب ّر بدواء فإن‬
‫لم يكن بّد من التدبير بالأدو ية فليدب ّر بأمور معتادة كالأدو ية الغذائية والأغذية الدوائية‪ .‬فإن لم يكن‬
‫بّد من التدبير بالدواء المحض فليبدأ بأضعف الأدو ية فإن كفاه فذاك وإن لم يف بالمرض فلينتقل‬
‫كب فإن لم يكن بّد من التركيب فليدب ّر‬ ‫للأقوى فالأقوى‪ .‬وك ّ‬
‫ل ما أمكن التدبير بدواء مفرد فلا يدب ّر بمر ّ‬
‫بأقل ّها تركيبا ولا يلتجأ لأدو يةكثيرة التركيب إلا عند الضرورة الضارّة‪ .‬فإذا كانت هذه الوصايا في‬ ‫‪٥‬‬
‫جم لأقوى‬
‫حّق الطبيب الفاضل فكيف يكون الأمر حيث لا طبيب فإن ّه ينبغي التحّفظ جّدا ولا يته ّ‬
‫المعالجات ولا يحرف في أخذ الأدو ية الـكثيرة و يقتصر على المعتاد من أضعف التدبير‪ .‬فهذا قدر ما‬
‫رأينا أن ينصح به بحسب هذه الحال‪.‬‬
‫الفصل الثالث في تدبير مولانا على الخصوص بحسب هذه الأعراض التي يشكوها‬
‫‪ .١‬قد أجمع الأطباّ ء على أ ّ‬

‫ن أّول تدبير الصح ّة هو أن تكون الطبيعة لينّ ة ومتى يبس الطبع وناهيك أن‬ ‫‪١٠‬‬
‫انعاق تول ّدت أبخرة رديئة جّدا ترقى إلى القلب والدماغ وتفسد الأخلاط وتكدّر الأرواح فتحدث‬
‫الكأبة والفكرة الرديئة والبلادة والـكسل عن الحركات وتمتنع فضلات الهضوم كل ّها من الخروج‪.‬‬
‫قلذلك ينبغي العناية التامّة بتليين الطبع‪.‬‬
‫‪ ٢‬يكن‪ :‬يكون ‪ ‖ NP‬بأمور معتادة‪ :‬بالأمور المعتادة‬ ‫‪ ١‬المر يض‪ :‬المرضى ‪ ‖ S‬بتقدير‪ :‬بتقّدر ‪ ‖ U‬فلا‪ :‬ولا ‪U‬‬
‫‪ ٣‬المحض‪ :‬المحص ‪ ‖ k‬فذاك‪ :‬فذلك‬ ‫‪ ‖ S‬الغذائية‪ :‬الغاذية ‪ ‖ NP‬الدوائية‪ :‬الداو ية ‪ ‖ NP‬يكن‪ :‬يكون ‪NP‬‬
‫‪ ٤–٣‬فلينتقل‬ ‫‪ UR‬جيد ‪ ‖ add. R‬يف بالمرض‪ :‬ينفى المرض ‪ P‬يكف بالمرض ‪ U‬يكف ‪ N‬يفي بالمرض ‪S‬‬
‫كب‬
‫كب‪ :‬بدواء مر ّ‬
‫‪ ٤‬فالأقوى‪ :‬في الأقوى ‪ RU‬إلى الأقوى ‪ ‖ N‬بمر ّ‬ ‫للأقوى‪ :‬فالينتقل إلى الأقوى ‪NP‬‬
‫جم ‪:‬‬
‫‪ ٦‬حيث‪ :‬في حيث ‪ ‖ N‬يته ّ‬ ‫‪ ٥‬يلتجأ‪ :‬يلجأ ‪ ‖ S‬الضرورة‪ :‬الحاجة ‪N‬‬ ‫‪ ‖ NP‬يكن‪ :‬يكون ‪ P‬يك’ ‪N‬‬
‫‪ ٧‬يحرف‪ :‬يجزف ‪ NP‬يخرف ‪ U‬يسرف ‪ ‖ R‬الـكثيرة‪ ‖ om. R :‬و يقتصر‪:‬‬ ‫يهجم ‪ ‖ RS‬لأقوى‪ :‬لقوي ‪RSU‬‬
‫‪ ٨‬رأينا‪ :‬رأيناه ‪ ‖ NP‬ينصح‪ :‬يتضح ‪ NP‬ننصح ‪ ‖ R‬بحسب هذه‪ :‬بهذا ‪ N‬بحسب هذا ‪ ‖ P‬هذه‪:‬‬ ‫وتقتصر ‪U‬‬
‫‪ ١٠‬أجمع‪ :‬أجمعت ‪ P‬اجتمعت ‪ ‖ U‬أّول‪ ‖ om. P :‬تدبير‬ ‫‪ ٩‬الفصل‪ :‬الباب ‪ ‖ N‬التي‪ :‬الذي ‪N‬‬ ‫هذا ‪RS‬‬
‫‪ ١١‬انعاق‪ :‬منه ‪ ‖ add. R‬تول ّدت‪ :‬تولد ‪ ‖ R = m‬وتفسد‬ ‫الصح ّة‪ :‬التدبير للصح ّة ‪ ‖ N‬وناهيك‪ :‬ناهيك ‪RSU‬‬
‫الأخلاط وتكدّر‪ :‬و يفسد الأخلاط و يكدر ‪ NPU‬وتفسد وتكثر الأخلاط ‪ ‖ R‬فتحدث‪ :‬فيحدث ‪ U‬و يحدث‬
‫‪ ١٣‬بتليين‪:‬‬ ‫‪ ١٢‬والفكرة‪ :‬والفكر ‪ ‖ U‬الحركات‪ :‬الحركة ‪ ‖ S‬وتمتنع‪ :‬و يمنع ‪ NP‬وتمنع ‪ ‖ RS‬من‪ :‬عن ‪U‬‬ ‫‪NP‬‬
‫تليين ‪k‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

2. Abū Marwān ibn Zuhr111—may God have mercy with him—has said
that the best thing for softening the stools is an infusion of rhubarb112 with
tamarind.113 But what this minor Servant considers as the best, according to
what was mentioned to him about the temperament of our Master, is to soften
the stools114 with a lemon115 dish (laymūniyya), prepared with a fat hen, with
111 Abū Marwān ibn Zuhr (d. 1162), known in the West as Avenzoar, was one of the foremost
physicians of the Western Caliphate; he was born in Seville, where he spent most of his
life; he is frequently quoted by Maimonides, who regarded him highly. In On the Eluci-
dation of Some Symptoms and the Response to Them 2, ed. and trans. Bos, forthcoming,
but see also “Medicinischer Schwanengesang,” ed. Kroner, pp. 88–89, he praises him as:
“unique in his generation and one of the greatest observers;” in On Poisons 78, ed. and
trans. Bos, p. 54, he remarks: “All this was mentioned and verified by the venerable Abū
Marwān b. Zuhr, may God have mercy on him, with his lengthy experience, because he
was the greatest amongst men in testing drugs and one who devoted himself to this more
than any other. He was able to do so more than any other because of his great wealth
and his skill in the medical art,” and in Medical Aphorisms 22.35, ed. and trans. Bos, vol. 5,
pp. 11–12, he states: “Abū Marwān ibn Zuhr has mentioned many special properties [of
remedies] which he tested. He was one of the [great] empiricists. His son told me amazing
things about his precision and diligence in matters depending upon experience. There-
fore, I thought it a good thing to mention them in his name, although some of them have
been mentioned by others before. However, he is the one who verified these experiential
matters. All those special properties are mentioned by him in his Book on the Facilitation
[of Treatment and Diet] and in the Book on Foodstuffs which he composed for one of the
Andalusian kings.”
112 “rhubarb”: I.e., Chinese rhubarb (Rheum palmatum var. tanguticum); cf. Dietrich, ed. and
trans., Dioscurides Triumphans 3.2 (vol. 2, p. 344): “der Chinesische Rhabarber … ist als
Rhizoma Rhei (sinensis) noch heute offizinell und wird als Abführmittel und Adstringens
bei Magen- und Darmkatarrhen verwendet. Terminologisch vertritt rāwand ṣīnī, weil der
bekannteste und beste Rhabarber, oft die ganze Gattung rāwand;” Maimonides, On the
Elucidation of Some Symptoms and the Response to Them 2, ed. and trans. Bos, forthcom-
ing, deals with its use for the treatment of constipation as well.
113 “tamarind”: Cf. Ibn Zuhr, K. al-Taysīr fī l-mudawāt wa-l-tadbīr, ed. al-Khouri, pp. 7–8: “One
of the easiest means to effect this (i.e., to soften one’s stools) is to soak ten dirhams of the
tamarind in a sufficient amount of warm water, and to macerate three fourths of a dirham
of fresh pounded rhubarb in it for twenty-four hours. Then one should sieve this and mix
it with one ounce of the syrup prepared from the peels of citrons” (trans. Bos). See also
Maimonides, On Asthma 9.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 40: “Abū Marwān ibn Zuhr has
recommended softening them with the following [drug]: Macerate ten dirhams of Indian
tamarind [Tamarindus indica] in sufficient warm water to cover them, and then soak
three-quarters of a dirham of ground Chinese rhubarb [Rheum palmatum var. tanguticum]
for twenty-four hours, and strain this into one ounce of lemon [Citrus limon] peel juice.”
114 “stools”: RS and jm add: “when they are hard.”
115 “lemon dish (laymūniyya)”: Cf. WKAS 2.4, p. 2076: “a dish prepared with limes, citrons;”
Rodinson, “Recherches,” p. 138, n. 2 (= “Studies in Arabic Manuscripts,” p. 139, n. 7). For a
recipe of this dish, see Arberry, trans., Baghdad Cookery Book, pp. 46–47; Perry, “Descrip-
tion of Familiar Foods,” p. 316. See also Maimonides, On Hemorrhoids 1.4, ed. and trans.
Bos, p. 7.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .٢‬وقال أبو مروان ا بن زهر رحمه الل ّٰه إ ّ‬

‫ن أفضل ما ألين به الطبع نقيع الراوند مع التمر هندي والذي‬
‫يراه المملوك الأصغر الأفضلي بحسب ما ذكر له من مزاج مولانا هو أن يعتمد إلانة الطبع بليمونية‬
‫معمولة بدجاجة سمينة بقرطم كثير وسك ّر وماء ليمو وسلق قد سلق ولا بّدد ماؤه وأن يتعاهد أيضا‬
‫‪ ١‬وقال‪ :‬قال ‪ ‖ NP‬ا بن‪ :‬بن ‪ ‖ S‬رحمه‪ :‬نعمه ‪ ‖ k‬الل ّٰه‪ :‬تعالى ‪ ‖ add. S‬ألين‪ :‬يلين ‪ ‖ NPR‬به الطبع‪ :‬الطبع‬
‫‪ ٢‬الأفضلي‪ :‬الأفض]…[ ‪ U‬الأفضل ‪kR = m‬‬ ‫به ‪ ‖ N‬التمر هندي‪ :‬التمر الهندي ‪ NPR‬وسنذكره ‪add. S‬‬
‫‪ ‖ om. S‬يعتمد‪ :‬على ‪ ‖ add. R‬الطبع‪ :‬اذا عسر ‪ = add. RS‬כאשר יעצר ‪ m‬כשיתאמצו ‪ ‖ j‬بليمونية‪ :‬بالليمونية‬
‫دد‪ :‬يبرد ‪NP‬‬
‫‪ ٣‬كثير‪ ‖ om. N = m :‬ليمو‪ :‬ليمون ‪ PS‬ليموا ‪ ‖ NR‬وسلق‪ :‬أو سلق ‪ ‖ U‬ولا‪ :‬و ‪ ‖ S‬ب ّ‬ ‫‪ P‬بليمونة ‪N‬‬
‫ولا يبّدد ماؤه )‪b (cf. 3.9‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

much safflower (Carthamus tinctorius), sugar, lemon juice and beets (Beta vul-
garis) that were boiled—and their juice should not be discarded.116 He should
also make it his habit at mealtime, to first eat vegetables spiced in barley gruel
and fragrant olive oil before the meal. Then our Master can take whatever food
he likes. After finishing his meal, he should suck on a quince, pear, apple, or a
pomegranate with its seeds. The vegetables which he should take first are beet,
orach, spinach (Spinacia oleracea), or purple amaranth (Amaranthus blitum),
whatever is available, spiced with fragrant olive oil and barley gruel. When it
is necessary to soften [the stools] with medication, take one dirham117 of good
rhubarb and crush it, and one ounce of tamarind, cleaned of its peel and seeds,
cut as thin as possible. Macerate these for a night in one and a half raṭl118 of hot
water that has been boiled thoroughly. The next morning, filter this over three
ounces of refined rose syrup. He should take this in the morning, and he should
not eat thereafter until six hours of the day have passed.
3. If the stools become as hard as stone, there is no alternative but to take
Indian laburnum.119 The manner of its preparation is as follows: Take four
dirhams of oxtongue, three dirhams each of liquorice, peeled and crushed,
maidenhair, and barberry (Berberis vulgaris) seeds, five dirhams of marshmal-
low seeds, seven flowers of fresh roses, when they are available, and seven ker-
nels of fennel. Macerate all this in one and a half raṭl of hot water for a day and
night. Boil, stir and filter it over twenty dirhams of the scales of Indian labur-
num, four dirhams of almond oil, and two ounces of sugar. Take this and wait
until its action is completed and then take to finish it off boiled chicken. If it is
not the time to find fresh roses, filter it over three ounces of refined rose syrup.
I know that he, who might look into this treatise, will be confused and say: Why
should he use barberry seeds, which are constipating, in [a preparation] with
116 For this recipe, cf. Maimonides, On Hemorrhoids 2.3, ed. and trans. Bos, p. 11: “The com-
position of the foods should always be softening, such as laymūniyya with safflower
[Carthamus tinctorius]; or that which is sweetened with sugar; or that which is cooked
with vegetables that soften the stools, such as beet [Beta vulgaris], mallow, and spinach
[Spinacia oleracea];” idem, On Asthma 9.3, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 41: “Says the author:
Similarly, if beet is seasoned with barley gruel and much olive oil—and the juice should
not be discarded—it softens the stools. The same applies to the dish, well-known in Egypt,
which is prepared with lemon juice, heart of safflower, and beet. It is a preparation good
for the softening of the stools for most people.”
117 “dirham”: The standard dirham is 3.125 grams; see Hinz, Islamische Maße und Gewichte, p. 3.
118 “raṭl”: The weight of the raṭl is varying according to region and period; from the twelfth
century, its general weight in Egypt is 450 grams; see ibid., pp. 28–33, esp. p. 29.
119 Cf. Maimonides, On Hemorrhoids 4.1, ed. and trans. Bos, pp. 14–15: “Whenever one suffers
from hard stools, the best thing to soften them with is Indian laburnum [Cassia fistula]
because, besides its relieving effect, it clarifies the blood.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫عند الأكل أّولا أخذ بقول مطيبّ ة بمر ّي شعير وز يت طي ّب قبل الطعام و بعد ذلك يتناول مولانا ما‬
‫ص سفرجل أو كمثّ راء أو تّفاح أو رمّان بعجمه وتلك البقول‬‫يؤثره من الأطعمة وإذا كمل غذاؤه إمت ّ‬
‫التي يتناول أّولا هي سلق أو قطف أو اسفاناخ أو ير بوز أّيها ات ّفق مطيبّ ة بز يت طي ّب ومّري شعير‪.‬‬
‫ض وأوقية من تمر هندي منّقى من‬‫ومتى احتيج لإلانة بدواء فيؤخذ زنة درهم من راوند جي ّد و ير ّ‬
‫طع أدّق ما يمكن ينقع ذلك في رطل ونصف ماء حارّ شديد الغليان ليلة وإذا كان من‬
‫ليفه ونواه مق ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫ت ساعات‬
‫الغّد صّفي على ثلاثة أواق شراب ورد مكر ّر و يتناول باكرا ولا يغتذي بعده إلى انقضاء س ّ‬
‫من النهار‪.‬‬
‫‪ .٣‬وإن تح ّ‬
‫جر الطبع ولا مندوحة من تناول الخيار شنبر وصفة تناوله هكذا يؤخذ لسان ثور أر بعة‬
‫ل واحد ثلاثة دراهم بزر‬
‫ب بر بار يس من ك ّ‬
‫دراهم عرق سوس مجرود مرضوض وكز برة بئر وح ّ‬
‫خطمي خمسة دراهم ورد طري إن كان موجودا سبع زهرات راز يانج سبع قلوب ينقع الجميع في‬ ‫‪١٠‬‬
‫الرطل ونصف ماء حارّ يوما وليلة و يغلى و يمرس و يصّفى على عشر ين درهما فلوس خيار شنبر وأر بعة‬
‫دراهم دهن لوز وأوقيتين سك ّر و يتناول و يصبر عليه إلى أن ينقضي فعله والخروج عنه بفر ّوج مصلوق‬
‫وإن لم يكن الوقت وقت وجود الورد الطري فيصّفى على ثلاث أواقي شراب ورد مكر ّر‪ .‬وأنا أعلم أن ّه‬
‫ب البر بارس وهو قابض في هذا الذي‬
‫سيتحي ّر من ينظر في هذه المقالة و يقول لأي شيء جعل ح ّ‬
‫‪ ١‬بمر ّي‪ :‬مّري ‪ ٣ U‬التي‪ :‬الذي ‪ ‖ N‬يتناول‪ :‬يتناولها ‪ ‖ NP‬اسفاناخ‪ :‬اسفانوخ ‪ ‖ N‬ير بوز‪ :‬جر بوز ‪ NP‬ير بوزا‬
‫‪ ٤‬ومتى‪ :‬ما ‪ ‖ add. N‬احتيج لإلانة‪ :‬احتاج إلانة ‪ ‖ R‬لإلانة‪ :‬لإلانته ‪ ‖ S‬فيؤخذ‪:‬‬ ‫‪ ‖ S‬ات ّفق‪ :‬كانت ‪S‬‬
‫‪ ٥‬ونواه‪ :‬وعجمه ‪ ‖ R‬ينقع ذلك في‪ :‬و ينقع في ذلك‬ ‫فليؤخذ ‪ ‖ R‬زنة‪ :‬وزن ‪ ‖ P‬وأوقية‪ :‬وأوقيتين ‪R = m‬‬
‫‪ ٨‬الطبع‪ :‬كثيرا ‪add. RS‬‬ ‫‪ ٦‬ثلاثة‪ :‬ثلاث ‪ PR‬ג׳ ‪ ‖ N‬مكر ّر‪ :‬مكرور ‪ k‬مبرد ‪ ‖ R‬باكرا‪ :‬بكرة ‪ P‬باكر ‪R‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪ ٩‬عرق‪ :‬عود ‪ ‖ U‬مجرود‪:‬‬ ‫= הרבה ‪ ‖ jm‬ولا مندوحة‪ :‬فلا ب ّ‬

‫د ‪ NP‬ولا مدوحة ‪ ‖ U‬هكذا‪ :‬كما أصف ‪P‬‬
‫مجرد ‪ ‖ S‬مرضوض‪ :‬ثلاثة دراهم ‪ ‖ add. NP‬وكز برة‪ :‬كز برة ‪ ‖ NP‬بر بار يس‪ :‬امير بار يس ‪ ‖ S‬ثلاثة‪ :‬ثلاث ‪R‬‬
‫‪ ١١‬الرطل‪:‬‬ ‫‪ ١٠‬موجودا‪ :‬موجود ‪ NU‬يوجد ‪ ‖ k‬سبع‪ :‬سبعة ‪NPU‬‬ ‫‪ ١٠–٩‬بزر خطمي خمسة دراهم‪om. N :‬‬
‫رطل ‪ ‖ NPS‬يوما‪ :‬يوم ‪ ‖ NP‬درهما‪ :‬درهم ‪ ١٢ NPS‬لوز‪ ‖ om. R :‬سك ّر‪ :‬مكرر ‪ ‖ add. S‬مصلوق‪ :‬مسلوق‬
‫‪ ١٣‬يكن‪ :‬يكون ‪ ‖ P‬الوقت‪ :‬ذلك الوقت ‪ ‖ P‬وقت‪ ‖ om. N :‬أواقي‪ :‬أواق ‪ ‖ NPRSU‬مكر ّر‪ :‬مبرد ‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪ ١.93–١٤‬وهو قابض في هذا الذي ير يد به الإسهال‪:‬‬ ‫‪ ١٤‬سيتحي ّر‪ :‬ستحيل ‪ ‖ S‬البر بارس‪ :‬الامير بارس ‪RS‬‬
‫‪ ١٤‬هذا‪ :‬الدواء ‪ = add. RS‬הרפואות ‪ m‬הרפואה ‪j‬‬ ‫‪ = om. NP‬אגס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

which he wants to relieve the bowels? He should know that barberry seeds have
the specific120 property of preventing the distress caused by Indian laburnum,
and that they strengthen the intestines so that abrasion will not occur; this is
what we have learned from the Elders of the Art.
4. The physicians have mentioned the oxymel syrup of roses as a purgative; it
should also be in the possession of our Master and he should take it for soften-
ing the stools during the time of intense heat. Its composition is: Take one raṭl
of very strong wine vinegar, throw into it one hundred petals of fresh roses, and
put it in the sun for one day. The next morning, press out the roses, throw them
away and throw into that vinegar other roses, as above; do not stop to change
the roses in this way for forty days. Then take this vinegar and thicken it into a
syrup, one raṭl of sugar to every three ounces of this vinegar.
5. Ibn Zuhr has compounded the oxymel syrup of raisins and it is very good.
Our Master should use it occasionally during the summer. Its composition is:
Clean the black raisins of their seeds and throw half a raṭl of the raisins in each
raṭl of vinegar, and let them soak in it for two days. Then put it on a fire, boil it a
few times, filter it, and thicken this vinegar into oxymel. This compound was
indeed composed with good consideration, for the vinegar cuts the phlegm
and opposes the putrefaction of the humors in an unequalled way. It is of a
very fine substance and cools the temperament, and for this reason, oxymel is
very beneficial for all fevers. However, the vinegar is very harmful to the liver;
it scrapes and emaciates it and whitens its blood.121 Galen has explained that
120 “specific property”: This term is especially used by Maimonides for those remedies, which
operate through the whole of their essence, contrary to remedies which operate either
through their matter, or through their quality. While the pharmacological action of these
remedies can be assessed by a physician, this is not the case with the remedies effective
through their specific property, which lack a pharmacological basis. Thus, their effectivity
can only be learned through experience. In a lengthy theoretical discussion in his Com-
mentary on Hippocrates’ Aphorisms 24, ed. and trans. Bos, forthcoming, Maimonides calls
the specific property, through which these remedies are effective, their “specific form” (al-
ṣūrah al-nawʿīya) (see also idem, On the Elucidation of Some Symptoms and the Response
to Them 16, ed. and trans. Bos, forthcoming; On Poisons and the Protection against Lethal
Drugs 15 ed. and trans. Bos, p. 15). In his Medical Aphorisms 22, ed. and trans. Bos, vol. 5,
pp. 1–22, Maimonides gives a long list of remedies effective through their specific proper-
ties and mostly consisting of all sorts of animals, their parts, excrements, and urine. The
subject is discussed in Schwartz, “Magiyah,” pp. 35–38; Pseudo-Ibn Ezra Sefer Hanisyonot,
eds. and trans. Leibowitz/Marcus, pp. 17–20; Langermann, “Gersonides on the Magnet,”
pp. 273–274; Freudenthal, “Maimonides’ Philosophy of Science,” pp. 151–156; Bos, ed. and
trans., introduction to Maimonides, Medical Aphorisms, vol. 5, pp. xix–xx.
121 Cf. Maimonides, On Asthma 4.3, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 20: “… and that the vinegar,
although it thins and dilutes [the humors] and opens the obstructions, is harmful for the
liver and irritates it; whitens the blood …”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫ب البر بارس له خصوصية في منع إكراب الخيار شنبر و يقو ّي الأمعاء‬

‫نح ّ‬
‫ير يد به الإسهال فليعلم أ ّ‬
‫حت ّى لا يحدث سحج فهذا ما استفدناه من شيوخ الصناعة‪.‬‬
‫‪ .٤‬وقد ذكرت الأطباّ ء شراب سكنجبين وردي يسهل ينبغي أن يكون عند مولانا أيضا و يتناوله في‬
‫ل خمر حاذق جّدا و يلقى فيه مائة ورقة ورد‬
‫تليين الطبع في زمان الحر ّ الشديد صفته يؤخذ رطل خ ّ‬
‫ل ورد آخر مثل‬
‫طري و يجعل للشمس يوما فإذا كان من الغّد يعصر الورد و يرمى و يجعل في ذلك الخ ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫ل‬
‫ل و يعقد به شرابا لك ّ‬
‫ل يوم أر بعين يوما و يؤخذ ذلك الخ ّ‬
‫الأّول ولا يزال هكذا يبدل عليه الورد ك ّ‬
‫ل‪.‬‬
‫رطل سك ّر ثلاث أواقي من هذا الخ ّ‬
‫‪ .٥‬وقد ر ّ‬
‫كب بن زهر شراب سكنجبين ز بيبي وهو جي ّد جّدا ينبغي أن يستعمله مولانا في بعض أي ّام‬
‫ل نصف رطل‬
‫ل رطل من الخ ّ‬
‫الصيف وصفته أن ينّقى الز بيب الأسودّ من عجمه و يلقى منه في ك ّ‬
‫ل سكنجبين‬
‫من الز بيب و ينقع فيه يومين ثم ّ يرفع على النار و يغلى غليات و يصّفى و يعقد بذلك الخ ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫ل يقطع البلغم و يقاوم عفونة الأخلاط مقاومة لا‬

‫ن الخ ّ‬
‫كب بنظر جي ّد وذلك أ ّ‬
‫وهذا التركيب إن ّما ر ّ‬
‫يوجد له في ذلك نظير وهو لطيف الجوهر جّدا و يبرد المزاج ولهذا صار السكنجبين نافعا جّدا في جميع‬
‫ل يضر ّ الـكبد جّدا و يجردها و يهزلها و يبي ّض دمها‪ .‬وقد بي ّن جالينوس أ ّ‬
‫ن قوام صح ّة‬ ‫الحم ّيات لـكن الخ ّ‬
‫‪ ١‬ير يد‪ :‬تر يد ‪ U‬يدبر ‪ = R‬הנהיג ‪ m‬שמנהיגין ‪ ‖ j‬فليعلم‪ :‬فلتعلم ‪ P‬هذا ‪ ‖ add. N‬ح ّ‬
‫ب البر بارس‪om. :‬‬
‫‪ ٣‬ينبغي‪ :‬و ينبغي‬ ‫‪ ‖ NP‬البر بارس‪ :‬الامير بارس ‪ ‖ RS‬خصوصية‪ :‬خصوصة ‪ ‖ k‬الأمعاء‪ :‬المعاء ‪S‬‬
‫ل خمر‬
‫ل خمر حاذق جّدا‪ :‬يؤخذ خ ّ‬
‫‪ ‖ P‬أيضا‪ ٤–٣ om. N :‬في تليين‪ :‬فهو يليين ‪ P‬فيليين ‪ ٤ N‬يؤخذ رطل خ ّ‬
‫‪ ٥‬للشمس يوما‪ :‬في الشمس يوم ‪ P‬في الشمس يوما ‪ ‖ NS‬الغّد‪ :‬غّد ‪ ‖ NP‬و يجعل‪:‬‬ ‫حاذق جّدا رطل ‪NP‬‬
‫ل يوم‪ ‖ om. N O1 :‬و يؤخذ‪ :‬و يأخذ ‪ ‖ NP‬به‪:‬‬

‫‪ ٦‬الأّول‪ :‬ذلك الأّول ‪ ‖ NP‬ك ّ‬ ‫‪ ‖ om. R‬ورد‪ :‬وردا ‪U‬‬
‫‪ ٩‬الصيف‪:‬‬ ‫‪ ٨‬بن‪ :‬ا بن ‪PS‬‬ ‫ل‪om. P :‬‬

‫‪ ٧‬ثلاث‪ :‬ثلاثة ‪ ‖ S‬أواقي‪ :‬أواق ‪ ‖ NRSU‬الخ ّ‬ ‫‪om. NPR‬‬
‫‪ ١٠‬من الز بيب‪ :‬ز بيب ‪ ‖ NP‬و ينقع‪ :‬ينقع ‪ ‖ NP‬يومين‪ :‬يوما‬ ‫‪ ‖ om. P‬الز بيب الأسودّ‪ :‬ز بيب أسود ‪N‬‬
‫‪ ١١‬و يقاوم‪ :‬و يقوم ‪ ‖ N‬عفونة‪ :‬عفونات ‪ P‬عقو بة ‪ ‖ U‬مقاومة‪:‬‬ ‫‪ ‖ NP‬غليات‪ :‬غليان ‪ U = m‬جي ّد ‪add. U‬‬
‫‪ ١٢ om. S‬له في ذلك نظير‪ :‬مثل ذلك ‪ P‬له نظير في ذلك ‪ ‖ S‬نظير‪ :‬نظر ‪ U‬مثال ولا نظير ‪ ‖ R = m‬نافعا‪ :‬نافع‬
‫‪ ١٣‬جّدا‪ ‖ om. NS :‬و يجردها‪ :‬و يحردها ‪ U‬و يحددها ‪ ‖ k‬و يهزلها‪ :‬و يجرلها ‪ ‖ S‬بي ّن‪:‬‬ ‫‪ ‖ NPSU‬جميع‪om. S :‬‬
‫‪ ١.95–١٣‬صح ّة الإنسان‪ :‬الصح ّة للإنسان ‪NPS‬‬ ‫وقال ‪add. N‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

the maintenance of health of a human being lies in the health of the liver, and
vinegar weakens its strengths.122 Raisins are friends of the liver; they fatten and
strengthen123 it, they color the blood and ripen the humors. However, they heat
[it], and if one takes too much of it, they burn the blood. But if the syrup is com-
pounded from vinegar and raisins, just as that eminent [physician] (i.e., Ibn
Zuhr) has compounded it, we obtain the beneficial effects of the vinegar and
are saved from its damage to the liver. We also obtain the beneficial effects of
the raisins and are saved from its heating effect. This is an extraordinary syrup,
that one should keep in readiness.
6. This Servant thought it proper to compound for his Master two syrups and
an electuary in accordance with those symptoms that were mentioned. One of
the syrups should be taken regularly, at all times. Its effects are that it clari-
fies the blood, removes its turbidity and cleanses it of its melancholic vapors,
so that the soul is dilated and gladdened, the chest widened, and the sadness
and anxieties referred to disappear. The description of its preparation is: Take
one raṭl of fresh rose leaves, half a raṭl of oxtongue, two ounces of lavender
(Lavendula stoechas), one ounce each of raw silk, chopped seeds of fumitory
(Fumaria officinalis) and citron (Citrus medica) peel. Steep all these in six raṭls
of hot water for a day and a night. Then boil all this a few times, macerate it
and filter it through a sieve, throw over it six raṭls of sorrel (Rumex sp. and var.)
syrup, put it on a low fire that it attains the consistency of a syrup, and season it
with one quarter of a mithqāl124 of Iraqi musk. This is a syrup no equal of which
can be found, to your Servant’s opinion, in gladdening, strengthening and invig-
orating the heart. It is moderate; it does not heat nor chill, and therefore it can
be taken at any time. [The amount] to be taken is two to three ounces with cold
water in the summer, or hot [water] in the winter.
122 This quotation could not be retrieved.

123 “strengthen”: R and m translate: “feed.”
124 “mithqāl”: I.e., 4.46 grams.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫ل يوهن قواها والز بيب صديق الـكبد يسمنها و يقو ّيها و يصبغ الدم و ينضج‬
‫الإنسان بصح ّة الـكبد والخ ّ‬
‫كبه‬
‫ل والز بيب كما ر ّ‬
‫كب الشراب من الخ ّ‬
‫الأخلاط لـكنه يسخن وإن أكثر منه أحرق الدم فإذا ر ّ‬
‫ل وسلمنا من إضراره بالـكبد وحصلنا على فوائد الز بيب وسلمنا من‬
‫هذا الفاضل حصلنا على فوائد الخ ّ‬
‫إسخانه فهذا شراب غريب ينبغي الاستعداد به‪.‬‬
‫كب لمولاه شرابين ومعجون بحسب تلك الأعراض التي ذكرت‪ .‬أحد‬
‫‪ .٦‬وقد رأى المملوك بأن ير ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫ل وقت وأفعاله أن ّه يرّوق الدم و يز يل كدره و ينّقي عنه الأبخرة السوداو ية‬
‫الشرابين يتناول دائما في ك ّ‬
‫فيبسط النفس و يفرح و يشرح الصدر و يز يل تلك الكأبة وتلك التوق ّعات‪ .‬صفة عمله يؤخذ من ورق‬
‫الورد الطري رطلا واحدا لسان ثور نصف رطل أسطوخودس أوقيتين حر ير خام و بزر شاهترج‬
‫ل واحد أوقية ينقع الجميع في ست ّة أرطال ماء حارّ يوما وليلة ثم ّ يغلى الجميع‬
‫ج من ك ّ‬
‫مرضوض وقشر أ تر ّ‬
‫غليات و يمرس و يصّفى براوق و يلقى عليه ست ّة أرطال شراب حماّ ض و يرفع على نار لينّ ة و يؤخذ له‬ ‫‪١٠‬‬
‫قوام الأشر بة و يطيـ ّب بر بع مثقال مسك عراقي فهذا شراب يرى المملوك أن ّه لا يوجد له نظير في‬
‫ل زمان والذي‬
‫التفريح وتقو ية القلب وتشجيعه وهو معتدل لا يسخن ولا يبرد ولذلك يؤخذ في ك ّ‬
‫يؤخذ منه أوقيتين إلى ثلاث بماء بارد في الصيف أو حارّ في الشتاء‪.‬‬
‫‪ ١‬يوهن‪ :‬يوهي ‪ ‖ P‬الـكبد‪ :‬الكبل ‪ ‖ k‬يسمنها‪ :‬سمنها ‪ ‖ O‬و يقو ّيها‪ = :‬ומחזיקין ‪ j‬و يغذيها ‪ = R‬ויזונו אותו ‪om. Sm‬‬
‫‪ ٢‬الأخلاط‪ :‬الأخلال ‪ ‖ k‬لـكنه يسخن‪ :‬ولـكنه يسخن الأخلاط ‪ P‬لـكنه يسخن الأخلاط ‪ ‖ N‬وإن‪ :‬وإذا‬
‫كب‬
‫كبه‪ :‬ر ّ‬
‫كب ‪ ‖ U‬الشراب‪ :‬هذا الشراب ‪ ‖ NP‬والز بيب‪ ‖ om. P :‬كما‪ :‬مثل ما ‪ ‖ N‬ر ّ‬
‫كب‪ :‬تر ّ‬
‫‪ ‖ NP‬ر ّ‬
‫‪ ٣‬إضراره بالـكبد وحصلنا على فوائد الز بيب وسلمنا من‪ ‖ om. N :‬بالـكبد‪om. :‬‬ ‫= ‪ NPS‬הרכיב ‪jm‬‬
‫‪ ٦‬أن ّه‪:‬‬ ‫‪ ٥‬بأن‪ :‬أن ‪ ‖ NPR‬لمولاه‪ :‬لمولانا ‪ ‖ SU‬ومعجون‪ :‬ومعجونا ‪ ‖ S‬التي ذكرت‪ :‬الذي ذكر ‪N‬‬ ‫‪S‬‬
‫‪ ٧‬فيبسط‪ :‬فيبس ‪ ‖ P‬و يفرح‪om. :‬‬ ‫‪ ‖ om. RS O1‬كدره‪ :‬و يز يل تلك الكأبة ‪ ‖ add. N‬و ينّقي‪ :‬و يصفي ‪R‬‬
‫‪ ٨‬رطلا واحدا‪ :‬رطل واحد ‪NU‬‬ ‫‪ ‖ N‬الكأبة‪ :‬الكآبة ‪ ‖ om. N P‬الكأبة وتلك ‪ ‖ om. S‬صفة‪ :‬وصفة ‪PS‬‬
‫‪ ٩‬وقشر‪ :‬قشر‬ ‫رطلا ‪ ‖ P‬لسان ثور‪ :‬ولسان الثور ‪ ‖ P‬أسطوخودس‪ :‬أسطوخوذس ‪ PU‬أسطوخودوس ‪S‬‬
‫‪ ١٠‬براوق‪ :‬براووق ‪ ‖ SU‬و يلقى‪ :‬و يجعل ‪ ‖ P‬عليه‪ :‬على ‪ ‖ U‬على‪ :‬عليه ‪P‬‬ ‫‪ ‖ NP‬يوما وليلة‪ :‬يوما وليلة ‪P‬‬
‫‪ ١٣‬منه‪ :‬من ‪add. P‬‬ ‫‪ ١٢‬وتشجيعه‪ :‬وتسجيعه ‪ U‬والتشجيع ‪ ‖ NP‬ولذلك‪ :‬وكذلك ‪ ‖ S‬يؤخذ‪ :‬يؤكل ‪P‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

7. As for the second syrup, which your Servant thought it proper to com-
pound, it is a syrup which softens the stools very much and which may in some
cases require two or three sittings, according to the preparation. It strength-
ens the expulsive faculty, which is in the stomach and the intestines, gently
expels the phlegm and black and yellow [bile], but does not harm the digestive
organs. One should take three to four ounces of it, with hot water in which anise
(Pimpinella anisum) has been boiled until its properties changed. One should
not take this constantly, but only take it when one needs to expel the retained
residues. If our Master makes it his habit to take it once a week, it strengthens
the intestines, removes from them that disposition which causes dryness of the
stools. The stools become soft and return to their normal [nature]. Its compo-
sition is: Take polypody (Polypodium vulgare), from which the upper skin has
been peeled, two ounces of pounded and crushed pistachio, one ounce each
of senna125 of Mecca and oxtongue, half an ounce each of pounded liquorice
and pounded marshmallow stem, a handful of fresh fennel, [and] twenty flow-
ers of fresh roses. Steep all this in four raṭls of hot water for a day and a night;
then boil it the next morning, stir and filter it over thirty dirhams of the scales
of Indian laburnum, cleaned and mixed with half an ounce of almond oil. Fil-
ter this and set it aside. Then take ten dirhams each of cleansed126 Chebulic
myrobalan (Terminalia chebula), Indian127 and emblic [myrobalan] (Phyllan-
thus emblica); pound the myrobalans and steep them in one and a half raṭl of
hot, intensely boiling water for a day and a night. The next morning, stir the
myrobalans well, filter them and add them to that decoction containing the
Indian laburnum that had been put aside. [Take] the two combined liquids and
125 “senna of Mecca”: The fruit of numerous species of cassia (Cassia acutifolia, Cassia angus-
tifolia., Cassia obovata); cf. Maimonides, Sharḥ asmāʾ al-ʿuqqār, trans. Rosner: Glossary of
Drug Names, no. 267 (pp. 204–205).
126 “cleansed”: “from their kernels” add. jm. Bar-Sela/Hoff/Faris, eds. and trans., in Mai-
monides, “Two Treatises on the Regimen of Health,” p. 24, translate: “shredded”.
127 “Indian [myrobalan]”: Indian or black myrobalan is the unripe fruit, while Chebulic
myrobalan is the ripe fruit of Terminalia chebula (Schmucker, Die pflanzliche und mine-
ralische Materia Medica, no. 787).
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .٧‬وأمّا الشراب الثاني الذي يرى المملوك تركيبه فهو شراب يلين الطبع جّدا وقد ر ب ّما يجيب مجلسين‬
‫وثلاثة بحسب التهي ّؤ و يقو ّي القوة الدافعة التي في المعدة والأمعاء و يخرج البلغم والسوداء والصفراء‬
‫برفق ولا يضر ّ بآلات الغذاء والذي يؤخذ منه من ثلاث أواقي إلى أر بع بماء حارّ قد غلي فيه أنيسون‬
‫حت ّى تغي ّرت أوصافه ولا يؤخذ هذا دائما وإن ّما يؤخذ عند الحاجة إلى إخراج الأثفال المحتبسة وإذا‬
‫ل جمعة مّرة قو ّت الأمعاء وزالت منها تلك الهيئة الموجبة يبس الطبع ولان الطبع‬
‫تعاهده مولانا في ك ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫ورجع لمعتاده وصفته يؤخذ بسبايج مقشور الأعلى فستق المكس ّر مرضوض أوقيتين سنا مكي ولسان‬
‫ل واحد نصف‬
‫ل واحد أوقية عرق سوس مرضوض وعود خطمي مرضوض من ك ّ‬
‫ثور من ك ّ‬
‫أوقية راز يانج أخضر قبضة ورد طري عشر ين زهرة ينقع الجميع في أر بعة أرطال ماء حارّ يوما وليلة‬
‫ثم ّ يغلى من الغّد و يمرس و يصّفى على ثلاثين درهما فلوس خيار شنبر منّقى ملتوت بنصف أوقية دهن‬
‫ل واحد عشرة‬
‫لوز و يصّفى ذلك و يعزل على حدته و يؤخذ هليلج كابلي منزوع وهندي وأملج من ك ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫ض الهليلجات وتنقع في رطل ونصف ماء حارّ شديد الغليان يوما وليلة ومن الغّد تمرس‬‫دراهم تر ّ‬
‫الهليلجات مرسا جي ّدا وتصّفى وتضاف إلى ذلك المغلي الذي فيه الخيار شنبر الذي عزل على حدته‬
‫‪ ١‬وأمّا الشراب الثاني الذي يرى المملوك تركيبه فهو شراب‪ ‖ om. S :‬الشراب الثاني‪ ‖ om. R :‬شراب‪om. :‬‬
‫‪ ٢‬وثلاثة‪ :‬ثلاثة ‪ P‬أو ثلاثة ‪ ‖ N‬التهي ّؤ‪ :‬وصفة الشراب الثاني‬ ‫‪ ‖ U‬يلين‪ :‬و يلين ‪ ‖ S‬وقد ر ب ّما‪ :‬وقدر ما ‪S‬‬
‫‪ ٣‬والذي‪ ‖ om. N :‬منه‪ ‖ om. N :‬ثلاث أواقي‪ :‬ثلاثة أواق ‪ ‖ U‬أواقي‪ :‬أواق‬ ‫‪ ‖ add. S‬التي‪ :‬الذي ‪N‬‬
‫‪ ٤‬تغي ّرت‪ :‬يعرف ‪ P‬يعترف ‪ ‖ N‬إلى إخراج‪ :‬لإخراج ‪S‬‬ ‫‪ ‖ S‬أر بع‪ :‬أر بعة ‪ ‖ S‬غلي‪ :‬اغلي ‪ ‖ NP‬فيه‪ :‬في ‪P‬‬
‫‪ ٥‬تعاهده‪ :‬تعاهد ‪ ‖ U‬مّرة‪ :‬واحدة ‪ ‖ add. N‬قو ّت‪ :‬قو ّى ‪ ‖ NPRS‬وزالت‪ :‬وزال ‪ NP‬وازال ‪ = RS‬ויסיר‬
‫‪ ٦‬لمعتاده‪ :‬لمعتادته ‪ ‖ U‬وصفته‪:‬‬ ‫‪ ‖ jm‬يبس‪ :‬ليبس ‪ ‖ NPS‬يبس الطبع‪ :‬اليبس للطبع ‪ ‖ R‬ولان‪ :‬والان ‪R‬‬
‫صفة ذلك الشراب أن ‪ ‖ N‬بسبايج‪ :‬بسبانح ‪ U‬بسفايج ‪ ‖ NPS‬فستق‪ :‬فستقي ‪ ‖ PRU‬مرضوض‪om. NP :‬‬
‫‪ ٧‬عرق‪ :‬عود ‪ ‖ U‬وعود‬ ‫‪ ٦‬مكي‪ :‬مكة ‪S‬‬ ‫ل واحد أوقية‪om. NP :‬‬

‫‪ ٧–٦‬سنا مكي ولسان ثور من ك ّ‬
‫‪ ٨‬أخضر‪ :‬خضر ‪ ‖ k‬قبضة‪:‬‬ ‫ل واحد‪om. U :‬‬
‫خطمي مرضوض‪ ‖ N1 om. P :‬مرضوض‪ ‖ om. S :‬من ك ّ‬
‫‪ ٩‬و يمرس‪ = om. N :‬ג ‖ ثلاثين‪ :‬ثلاثون ‪ ‖ S‬درهما‪ :‬درهم ‪NP‬‬ ‫قبضه ‪ ‖ U‬يوما وليلة‪ :‬يوم وليلة ‪NP‬‬
‫‪ ‖ om. R‬فلوس‪ ‖ om. NP :‬بنصف‪ :‬نصف ‪ ١٠ U‬ذلك‪ ‖ om. P :‬حدته‪ :‬خدته ‪ U‬حده ‪ ‖ R‬هليلج‪ :‬اهليلج‬
‫‪ ١١‬الهليلجات‪ :‬الالهليلجات‬ ‫‪ ‖ NSU‬منزوع‪ :‬מגרעיניהם ‪ add. m‬הגרעינים ‪ ‖ add. j‬وأملج‪ :‬وأبلج ‪U‬‬
‫‪ ١٢‬الهليلجات‪ :‬الالهليلجات‬ ‫‪ ‖ U‬وتنقع‪ :‬وتنقح ‪ ‖ k‬يوما وليلة‪ :‬يوم وليلة ‪ ‖ NP‬تمرس‪ :‬يمرس ‪NP‬‬
‫‪ ‖ U‬وتصّفى وتضاف‪ :‬و يصّفى و يضاف ‪ ‖ NPU‬حدته‪ N1 :‬خدته ‪U‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

pour this over four raṭls of violet syrup; place this on a low fire and suspend in
it a bag of fine linen containing two dirhams each of nard128 and mastic (from
Pistacia lentiscus), three dirhams of pounded rhubarb. Do not stop squeezing
the bag with a spoon until the powers of the medicaments, which are in it, have
emerged. When the liquid has attained the consistency of a syrup, take it from
the fire, put it in a pitcher, and use it when necessary, as I have mentioned.
8. As for the electuary referred to by your Servant, it is the great iṭrīful,
which your Servant has compounded in the past for someone who needed
it. It improves the three digestions, strengthens all the intestines in general,
and the heart and stomach in particular. It delays aging, dissolves the phlegm,
prevents the vapors from flowing into the brain, strengthens all the senses
and removes their dullness, aids coitus, and dilates the soul. Its composi-
tion is: One ounce each of Chebulic, Indian, and belleric129 myrobalan, two
ounces of emblic [myrobalan], one ounce each of lemon peel, oxtongue, laven-
der flowers, betony (Betonica officinalis) and antula,130 one ounce of leaves
of red roses, half an ounce each of fruit of the ash tree (Fraxinus excelsior),
parsnip (Pastinaca sekakul; synonym: Malabaila pumila), asparagus seed, car-
rot (Daucus carota) seed, rocket (Eruca sativa) seed, the131 two behens, anise,
mastic and balsam (Commiphora opobalsamum) peel, an eighth of an ounce
each of cubeb (Piper cubeba), cardamom,132 clove (Caryophyllus aromaticus),
128 “nard” (sunbul): The Arabic term is synonymous with nārdīn; its most important species
are: Indian nard (Nardostachys jatamansi); Celtic nard (Valeriana celtica), and wild nard
(Asarum europaeum).
129 “belleric myrobalan”: Hailing from Terminalia bellirica.
130 “antula”: Acc. to Maimonides, Sharḥ asmāʾ al-ʿuqqār, trans. Rosner: Glossary of Drug
Names, no. 81 (pp. 66–67), it is one of the species of jidwār (read jadwār, i.e., zedoary,
Curcuma zedoaria); Ibn al-Bayṭār distinguishes between a black and white variety; cf. Al-
Jāmiʿ li-mufradāt al-adwiya wa-l-aghdhiya, vol. 1, pt. 1, pp. 90–91; trans. Leclerc: Traité des
simples, vol. 1, pp. 159–160 (nos. 174–175). However, Leclerc, ibid., p. 160, remarks, that this
identification is wrong (cf. also pp. 347–348, no. 467). In his commentary to Maimonides,
Sharḥ asmāʾ al-ʿuqqār, no. 81, Meyerhof, ed., remarks, that antula is an old Spanish name
for a plant that is identified with Aconitum anthora (yellow monkshood); Dozy, Supplé-
ment, vol. 1, p. 40, remarks, that the correct Spanish term is antora
131 “the two behens”: The identification of this plant, of which the Arabs distinguished a white
and a red variety, has been unsuccessful so far. The white behen is sometimes identified
with Centaurea behen (a knapweed), and the red variety with a plant of the Limonium
genus (statices or sea lavenders); cf. Dietrich, ed. and. trans., Dioscurides Triumphans 4.91
(vol. 2, pp. 606–608); Maimonides, Sharḥ asmāʾ al-ʿuqqār, trans. Rosner: Glossary of Drug
Names, no. 50 (pp. 40–41).
132 “cardamom”: I.e., a larger male variety (Elettaria maior), and a smaller female one, also
called hāl, hīl, and hīl bū (Elettaria cardamomum); cf. Ibn Wāfid, K. al-adwiya al-mufrada,
ed. and trans. Fernanda Aguirre de Cárcer, fols. 54a–b (Arabic); no. 62 (trans.).
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫و يجمع المائين و يلقى ذلك على أر بعة أرطال شراب بنفسج و يرفع على نار لينّ ة و يعلق فيه صر ّة من‬
‫ل واحد درهمين راوند مرضوض ثلاثة دراهم ولا يزال‬
‫خرقة مهلهلة فيها سنبل ومصطكى من ك ّ‬
‫يمرس الخرقة بملعقة حت ّى يخرج قوى الأدو ية التي فيها فإذا أخذ الشراب قوام الأشر بة حّط عن النار‬
‫و يودع في برنية و يستعمل عند الحاجةكما ذكرنا‪.‬‬
‫‪ .٨‬وأمّا المعجون الذي أشار إليه المملوك فهو إطر يفل كبير كان المملوك قد ر ّ‬
‫كبه قديما لمن احتاجه‬ ‫‪٥‬‬
‫فهو يجو ّد الهضوم الثلاثة و يقو ّي الأعضاء كل ّها على العموم والقلب والمعدة على الخصوص و يبطئ‬
‫بالشيب و يذيب البلغم و يمنع الأبخرة من السير في الدماغ و يقو ّي الحواّس كل ّها و يز يل كلالها و يعين‬
‫ل واحد أوقية أملج أوقيتان‬
‫على الجماع و يبسط النفس وصفته هليلج كابلي وهندي و بليلج من ك ّ‬
‫ل واحد أوقية ورق ورد أحمر أوقية‬
‫ج ولسان ثور وزهر أسطوخودس وقسطرن وأنتلة من ك ّ‬
‫قشر أ تر ّ‬
‫لسان عصافير وشقاقل و بزر هليون و بزر جزر و بزر جرجير و بهمنين وأنيسون ومصطكى وقشر بلسان‬ ‫‪١٠‬‬
‫ل واحد نصف أوقيةكبابة وقاقلةّ وقرنفل ودار صيني وخولنجان ودار فلفل وزنجبيل وسنبل‬
‫من ك ّ‬
‫‪ ٣–٢‬يزال يمرس‪ :‬تزال تمرس‬ ‫‪ ٢‬خرقة‪ :‬رفيعة ‪add. P‬‬ ‫‪ ١‬و يرفع‪ :‬و يرفعه ‪ ‖ NP‬و يعلق فيه‪ :‬و يرفع عليه ‪NP‬‬
‫‪ ٣‬بملعقة‪ ‖ om. NS :‬يخرج قوى‪ :‬تخرج قوة ‪ ‖ NP‬التي‪ :‬الذي ‪ ‖ N‬حّط‪ :‬يحّط ‪ ‖ N‬عن‪ :‬من على‬ ‫‪NP‬‬
‫‪ ٧‬بالشيب‪ :‬الشيب ‪ ‖ S‬السير‬ ‫‪ ٦‬الهضوم الثلاثة‪ :‬الهضم الثالث ‪ NP‬الهضم الثلاثة ‪S‬‬ ‫‪ ٥‬إليه‪ :‬به ‪P‬‬ ‫‪S‬‬
‫‪ ٨‬و يبسط‪ :‬و ينشط ‪ NP‬و ينسط‬ ‫في‪ :‬التراقي إلى ‪ U‬السير يان ‪ ‖ S‬كل ّها‪ ‖ om. R = jm :‬كلالها‪ :‬كللها ‪NP‬‬
‫ج‬
‫‪ ‖ O‬وصفته‪ :‬وهذه صفته ‪ ‖ N‬هليلج‪ :‬اهليلج ‪ ‖ SU‬وهندي‪ ‖ om. P :‬أملج‪ :‬أبلج ‪ U‬أملج أوقيتان قشر أ تر ّ‬
‫ج‪:‬‬
‫‪ ٩‬أ تر ّ‬ ‫ل واحد أوقية‪ ‖ O1 :‬أوقيتان‪ :‬أوقيتين ‪NPU‬‬
‫ولسان ثور وزهر أسطوخودس وقسطرن وأنتلة من ك ّ‬
‫أ ترنج ‪ ‖ P‬أسطوخودس‪ :‬أسطوخودوس ‪ SU‬أسطخوذوس ‪ k‬أصتخدس ‪ P‬أصطوخوذوس ‪ N‬أسطوخدوس‬
‫‪ ‖ R‬وقسطرن‪ :‬وقسطون ‪ U‬وقسطران ‪ NS‬وقسط مر ‪ ‖ R = m‬وأنتلة‪ :‬واسلة ‪ NP‬واشلة ‪ U‬وأتيلة ‪ ‖ S‬ورق‪om. :‬‬
‫‪ ١١‬ودار صيني وخولنجان ودار فلفل‪ ‖ om. NP :‬وسنبل‪:‬‬ ‫‪ ١٠‬و بزر جزر‪O1 :‬‬ ‫‪ ‖ R = m‬أوقية‪ = om. P :‬א‬
‫ومسك ‪ = om. R U‬אגמ‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

cinnamon (Cinnamomum verum), galingale (Alpinia galanga), long pepper

(Piper longum), ginger (Zingiber officinale), nard,133 leopard’s bane (Doron-
icum pardalianches) and fragrant aloeswood (Aquilaria agallocha and var.),
and three ounces of pine nuts. The dry medications should be pulverized and
sifted, the seeds and the pine nuts should be pounded until they become very
fine, the myrobalans should be stirred time and again with half a raṭl of almond
oil or pistachio oil, and the whole should be mixed and kneaded with three raṭls
of julep and two raṭls of bees’ honey from which the foam has been removed,
and placed in a vessel manufactured in Āmid.134 The amount that should be
taken is four dirhams to half an ounce, in the winter time with hot water in
which anise has been boiled. When the weather is moderate, it should be taken
as a linctus. It should not be used in a time of extreme heat; at other times,
it should not be used frequently, but once a week. These are the syrups and
electuary of which this Servant thinks that they should always be found in the
blessed royal treasury of al-Afḍal, may God preserve it together with a long life
of its king.
9. It is known to my Master—may God prolong his days—that the passions
of the soul produce changes in the body that are great, clear and evident to
all people.135 As evidence thereof, you can see a person with a strong physi-
cal constitution, a loud voice, and a radiant face, if news reaches him all of a
sudden, which grieves him very much, you see that his color becomes ash-grey
at that moment, his face loses its radiance, his posture droops, and his voice
becomes weak. Even if he wants to raise his voice and tries to do so, he can-
not. His strength diminishes, and sometimes he trembles from weakness. His
pulse becomes small, his eyes become sunken, his eyelids become too heavy to
move, the surface of his body cools, and he loses his appetite. The cause of all
these symptoms is the withdrawal of the innate136 heat and the blood into the
interior of the body.
133 “nard”: U and ‫ אגמ‬read: “musk”.

134 “Āmid”: For the capital of Diyār Bakr, that is the northern province of the Jazīra, cf. art.
“Diyār Bakr,” in E.I.2, vol. 2, pp. 343–345 (Yinanç).
135 For the subject of the influence of the passions of the soul on the body, cf. Maimonides, On
Asthma 8.2–3, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 37–39; idem, Teshuvat ha-Rambam, ed. Schwarz,
p. 20 (Arabic), 28–29 (Hebrew); Bos, “Maimonides on the Preservation of Health,” pp. 222–
224; Eisenman, “Maimonides’ Philosophic Medicine,” p. 149.
136 “innate heat”: On the notion of innate heat, the force sustaining life in living beings, see
Galen, De usu partium corporis humani, trans. May: On the Usefulness of the Parts, vol. 1,
pp. 50–53.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫ب صنو بر ثلث أواقي تسحق الأدو ية اليابسة وتنحل‬

‫ل واحد ثمن أوقية ل ّ‬
‫ودرونج وعود طيب من ك ّ‬
‫ت الهليلجات بنصف رطل دهن لوز أو دهن فستق المر ّة‬
‫ب الصنو بر حت ّى يلين جّدا وتل ّ‬
‫وتدّق البزور ول ّ‬
‫بعد المر ّة و يخلط الجميع و يعجن بثلثة أرطال جلاب ورطلين عسل نحل بعد إزالة رغوته و يرفع في آنية‬
‫آمدي والمقدار الذي يؤخذ منه أر بعة دراهم إلى نصف أوقية في زمان الشتاء بماء حارّ قد غلي فيه‬
‫أنيسون وفي اعتدال الهواء يؤخذ لعقا ولا يستعمل في زمان الحر ّ الشديد ولا يستعمل في أزمنة أخرى‬ ‫‪٥‬‬
‫ل جمعة مّرة‪ .‬فهذه الأشر بة والمعجون التي رأى المملوك أّنها ينبغي وجودها دائما‬
‫دائما بل يؤخذ في ك ّ‬
‫في الخزانة المباركة الملـكية الأفضلية عم ّرها ﷲ بطول بقاء مالـكها‪.‬‬
‫‪ .٩‬ومعلوم عند مولانا أدام ﷲ أي ّامه أ ّ‬

‫ن الانفعلات النفسانية تغي ّر البدن تغي ّرات عظيمة بينّ ة ظاهرة‬
‫ل مشاهدة يرى الإنسان القوي البنية الجهير الصوت الناضر الوجه إذا ورد عليه بغتة خبر يحزنه‬
‫للك ّ‬
‫حزنا عظيما تراه قد يرق لونه لحينه وذهبت نضارة وجهه وانحنت قائمته وانخفض صوته ولو رام رفع‬ ‫‪١٠‬‬
‫صوته بجهدة لما قدر و يضعف قوته ور ب ّما ارتعد من أجل الضعف و يصغر نبضه وتغور عيناه وٺثقل‬
‫جفناه عن الحركة و يبرد سطح جسمه وتسقط شهوته‪ .‬علةّ هذه الآثار كل ّها غور الحرارة الغر يز ية والدم‬
‫إلى داخل البدن‪.‬‬
‫‪ ١‬ودرونج‪ :‬ودرونح ‪ ‖ k‬ثمن‪ :‬ثمان ‪ ‖ k‬ثلث أواقي‪ :‬ثلثة أواق ‪ NU‬ثلث أواق ‪ R‬ثلاثة أواقي ‪ S‬ثلث أواقي تسحق‬
‫ت‪ :‬وثلاث‬
‫ب‪ :‬البزورات ‪ ‖ U‬وتل ّ‬
‫‪ ٢‬البزور ول ّ‬ ‫ب الصنو بر‪om. P :‬‬
‫الأدو ية اليابسة وتنحل وتدّق البزور ول ّ‬
‫‪ ٤‬آمدي‪ :‬أخرى ‪ ‖ om. R NP‬إلى‬ ‫‪ ٣‬بثلثة‪ :‬بثلث ‪P‬‬ ‫‪ ‖ P‬الهليلجات‪ :‬اهليلجات ‪ ‖ k‬دهن‪om. NP :‬‬
‫‪ ٥‬لعقا‪ :‬لعق ‪ om. P N‬لاعوقا ‪ ‖ R‬في زمان الحر ّ الشديد ولا‬ ‫نصف‪ :‬ونصف ‪ ‖ P‬قد‪ :‬وقد ‪ ‖ U‬غلي‪ :‬اغلي ‪N‬‬
‫‪ ٦‬مّرة‪ om. P :‬مّرتين ‪ ‖ S‬التي‪ :‬الذي ‪ ‖ NS‬أّنها‪:‬‬ ‫يستعمل‪ ‖ om. S :‬الشديد‪ ‖ om. P :‬أخرى‪ :‬أخذه ‪OSU‬‬
‫‪ ٧‬الملـكية الأفضلية عم ّرها ﷲ بطول بقاء مالـكها‪om. S :‬‬ ‫انما ‪ P‬أن ّه ‪ ‖ R‬وجودها‪ :‬أن تكون ‪ P‬أن يكون ‪N‬‬
‫‪ ٩‬البنية‪ :‬البدنية ‪ ‖ P‬الجهير‪ :‬الجهر ‪ ‖ P‬بغتة‪ ‖ om. N :‬يحزنه‪ :‬يأتي‬ ‫‪ ٨‬تغي ّرات‪ :‬تغييرات ‪ ‖ U‬بينّ ة‪om. P :‬‬
‫‪ ١٠ P‬عظيما‪ ‖ om. R :‬تراه‪ :‬يراه ‪ ‖ om. P U‬يرق‪ :‬ينزف ‪ P‬نزف ‪ N‬يدق ‪ ‖ S‬نضارة‪ :‬نضارات ‪ ‖ P‬وانحنت‬
‫‪ ١١‬بجهدة‪ :‬جهدة ‪ P‬بجهد ‪ ‖ U‬و يصغر‪ :‬و يضعف ‪ ‖ S‬وٺثقل‪ :‬و يثقل ‪P‬‬ ‫قائمته‪ om. P :‬واحتنت قائمته ‪N‬‬
‫‪ ١٣‬إلى‪om. U :‬‬ ‫‪ ١٢‬غور‪ :‬غرور ‪S‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

Contrary hereto, you may see someone with a weak body, a pallid color and
a soft voice, if news reaches him that causes him great rejoicing, you see that
his body becomes strong, his voice becomes loud, his face brightens, his move-
ments become faster, his pulse becomes larger, the surface of his body becomes
warmer, pleasure and joy overwhelm him so much that he cannot hide them.
The cause of all these symptoms is the move of the innate heat and the blood
to the exterior of the body. The state of someone who is afraid and anxious, and
of someone who is confident and hopeful, is known. Likewise, the state of the
defeated and victorious is clear. The defeated can hardly see anything because
of the diminution and dispersal of the visual pneuma. As for the victorious, the
light of his vision has so much increased, that it seems to him that the light of
the day137 has increased and grown. This matter is so clear that it is not neces-
sary to elaborate thereon.
10. Because of this, the physicians instruct [us] to always look after and
attend to the matter of the movements138 of the soul. One should see to their
balance in the state of health as well as during any disease and not let any other
regimen take precedence over this in any way. The physician should aspire that
every sick and healthy person has a cheerful and dilated soul at all times, and
that they should be relieved from passions of the soul that cause constriction139
of the soul. For in this way, the health of the healthy is preserved, and it is the
foremost [principle] in curing any patient, especially someone whose illness
is psychic, as those who suffer from hypochondria and melancholic delusion,
for looking after the movements of the soul in these is most pressing. And the
same holds good for someone who is overcome by anxiety, constant worry, or
fear of something that he normally would not be afraid of, or by a lack of joy of
something that he normally would enjoy. In all of these, the skillful physician
should not let anything precede the rectification of the state of their soul by the
removal of these passions. But the physician, inasmuch as he is a physician, his
art does not demand knowledge of the stratagem to remove these passions. For
this matter is only attained by practical140 philosophy and by the admonitions
and disciplines of the Law.
137 “day”: Lit., “air.”

138 “movements of the soul”: I.e., emotions.
139 “constriction of the soul”: I.e., anxiety.
140 “practical philosophy”: RS and m read: “theoretical philosophy”; cf. Maimonides, On
Asthma 8.3, ed. and. trans. Bos, vol. 1, pp. 38; 130, n. 8: “theoretical considerations,” and
Hebrew trans. Shatibi: ‫“( הבחינות המעשיות‬practical considerations,” vol. 2, p. 345).
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫و بالعكس من هذا ترى الشخص الضعيف الجسم الحائل اللون اللي ّن الصوت إذا ات ّصل به أمر يسر ّه‬
‫سرورا عظيما تراه يقوى جسمه و يرتفع صوته و ينير وجهه وتسرع حركاته و يعظم نبضه و يسخن‬
‫سطح جسمه و يظهر الفرح والسرور عليه ظهورا لا يستطيع أن يكتمه عليه وعلةّ هذه الآثار كل ّها‬
‫حركة الحرارة الغر يز ية والدم نحو ظاهر البدن‪.‬‬
‫جي معلومة وكذلك حالات المنهزم والظافر بينّ ة يكاد المنهزم‬

‫وحالات الخائف المتوق ّع والمطمئن المتر ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫أن لا يبصر شيئا لقلةّ الروح الباصر وتبّدده‪ .‬أمّا الظافر فإن ّه يز يد نور بصره ز يادة عظيمة حت ّى يتخي ّل‬
‫ن نور الهواء قد زاد ونمى وهذا المعنى من البيان في حي ّز لا ينبغي التطو يل فيه‪.‬‬
‫أ ّ‬
‫‪ .١٠‬ولهذا تأمر الأطباّ ء بالعناية بأمر الحركات النفسانية وتفّقدها دائما وأن يعنى بتعديلها في حال‬
‫ل مريض‬
‫ل مرض ولا يقدم على ذلك تدبير آخر بوجه و يروم الطبيب أن يكون ك ّ‬
‫الصح ّة وفي ك ّ‬
‫ل صحيح سارّ منبسط النفس وأن يرتفع عنه الانفعالات النفسانية الموجبة لانقباض النفس‬
‫أبدا وك ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫صة من كان مرضه نفساني‬

‫ل مريض و بخا ّ‬
‫ن بهذا تدوم صح ّة الصحيح وهو الأقدم في شفاء ك ّ‬
‫لأ ّ‬
‫ل‬
‫ن العناية بالحركات النفسانية من هؤلاء أشّد وكذلك ك ّ‬
‫كأصحاب المراقيّ ة والوسواس السوداوي فإ ّ‬
‫من يغلب عليه الهّم والفكرة الطو يلة أو الاستيحاش مماّ لم يكن شأنه أن يستوحش منه أو قلةّ الانبساط‬
‫ن هؤلائ لا يقدم الطبيب الماهر شيئا على إصلاح حالات أنفسهم برفع‬
‫لما كان شأنه أن ينبسط له فإ ّ‬
‫تلك الانفعالات لـكن الطبيب من حيث هو طبيب لا يقتضي صناعته معرفة الحيلة في رفع تلك‬ ‫‪١٥‬‬
‫الانفعالات وإن ّما يستفاد هذا المعنى من الفلسفة العملية ومن المواعظ والآداب الشرعية‪.‬‬
‫‪ ٣‬عليه‪ :‬בפניו ובענייניו‬ ‫‪ ٢‬تراه يقوى‪ :‬يراه و يقوى ‪ ‖ U‬حركاته‪ :‬حركته ‪P‬‬ ‫‪ ١‬ترى‪ :‬يرى ‪ ‖ NPU‬إذا‪ :‬الى ‪P‬‬
‫‪ ٥‬الخائف‪ :‬الحوف ‪add. S‬‬ ‫א בפניו ובעיניו ג בפניו ובעפעפיו ובענייניו מ ‖ لا‪ ‖ om. N :‬وعلةّ ‪om. OU :‬‬
‫‪ ٦‬يتخي ّل‪:‬‬ ‫‪ = NPR‬היראה ‪ ‖ j‬المتر ّ‬

‫جي‪ :‬المرتجي ‪ P‬المترخي ‪ U‬المتراخي ‪ ‖ corr. k‬المنهزم‪ :‬المنهرم ‪ ‖ U‬يكاد‪U2 :‬‬
‫‪ ١٠‬سارّ منبسط‬ ‫‪ ٩‬وفي‪ :‬في ‪ ‖ OP = j‬ولا‪ :‬ولم ‪P‬‬ ‫‪ ٨‬بالعناية‪om. N :‬‬ ‫‪ ٧‬الهواء‪ :‬الفضاء ‪S‬‬ ‫تخي ّل ‪U‬‬
‫‪ ١١‬الأقدم‪ :‬الا‬ ‫النفس‪ :‬سارّ النفس منبسط ‪ ‖ P‬يرتفع‪ :‬يرفع ‪ ‖ U‬النفسانية‪ ‖ om. N :‬الموجبة‪ :‬الموحية ‪U‬‬
‫م‪ :‬הדם ‪= m‬‬

‫‪ ١٣‬اله ّ‬ ‫‪ ١٢‬كأصحاب‪ :‬خاصة ‪ ‖ R‬المراقيّ ة‪ :‬والمراقيّ ة ‪ R‬المراقيا ‪S‬‬ ‫يقدم ‪ ‖ U‬من‪ :‬ان ‪R = m‬‬
‫الدم ‖ الطو يلة‪ ‖ om. N :‬مماّ ‪ :‬ممن ‪ ‖ S‬لم يكن‪ :‬يمكن ‪ U‬يكون ‪ ١٤ P‬هؤلائ‪ :‬كلهم ‪ ‖ add. NS‬يقدم‪ :‬يقدر‬
‫‪ ١٦–١٥‬لـكن الطبيب من حيث هو طبيب لا يقتضي صناعته‬ ‫‪ ‖ P‬إصلاح‪ :‬اصحاب ‪ ‖ N‬حالات‪om. S :‬‬
‫‪ ١٦‬المعنى‪ ‖ om. N :‬العملية‪ :‬العلمية ‪ = RS‬העיונית ‪m‬‬ ‫معرفة الحيلة في رفع تلك الانفعالات‪om. NP :‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

11. For just as the philosophers have composed many books in the various
sciences, so they have composed many books dealing with the improvement of
morals and the discipline of the soul so that it will acquire moral virtues until
nothing will come from it, but good actions. They warn against moral imperfec-
tions and teach the way to remove them from the soul of any person who finds
in himself any of these [bad]141 virtues until that habitus, which prompts them
to all evils, departs. Similarly, the disciplines of the Law and the admonitions
and the laws received from the Prophets, peace be with them, or from their fol-
lowers, and the knowledge of their virtuous ways improve the moral qualities
of the soul until it acquires a virtuous disposition, so that nothing comes from
it but good actions. Therefore, one finds that these passions only make a very
strong impression on persons who have no knowledge of ethical philosophy,
nor of the disciplines and admonitions of the Law, such as children, women,
and the ignorant.142 For these, because of the softness of their soul, are anx-
ious and fearful. One finds that, when harm befalls them, or there comes to
them a calamity of the calamities of the world, their anxiety is great, they cry
out, weep, slap their cheeks, and beat their chests. Sometimes the affliction is
so great upon them that one of them dies either suddenly or after some time,
from the anxiety and worry that overtook him. Similarly, if these individuals
acquire a good from the goods of the world, their joy increases therein, and
one of them thinks, because of the lack of discipline of his soul, that he has
acquired a very great good. His conceit and delight increase in143 his exaggera-
tion of what he has acquired. He becomes severely affected by this, his laughter
and exuberance increase to a degree that some of them die from an excess of
exultation, because of the dissolution of the pneuma through the intensity of
its sudden deflection to the outside, as Galen has mentioned.144 The cause of
all this is the softness and ignorance of the soul.145
141 “[bad] virtues”: Cf. the Hebrew translations: ‫מדה רעה‬.

142 Cf. Maimonides, Dalālat al-ḥāʾirīn 1.35, trans. Pines: Guide of the Perplexed, vol. 1, p. 79.
143 “in his exaggeration of what he has acquired”: NRS and jm translate: “because of the great
[good] that he has acquired.”
144 Cf. Galen, De locis affectis 5.1, ed. Kühn, vol. 8, pp. 301–302: ὅσοις γὰρ ἀσθενής ἐστιν ὁ ζωτι-
κὸς τόνος, ἰσχυρά τε πάθη ψυχικὰ πάσχουσιν ἐξ ἀπαιδευσίας, εὐδιάλυτος τούτοις ἐστὶν ἡ τῆς
ψυχῆς οὐσία. τῶν τοιούτων ἔνιοι καὶ διὰ λύπην ἀπέθανον (trans. Siegel: On the Affected Parts,
pp. 137–138: “For in those persons who have a low vital energy but who suffer from strong
emotional passions because of lack of education, the essential mental faculties are eas-
ily impaired [literally: the substance of their soul can easily be dissolved]. Some of these
patients die of grief …”).
145 NS add: “of the truth of things.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .١١‬فإ ّ‬
‫ن الفلاسفةكما وضعوا كتبا في أنواع العلوم كذلك وضعوا كتبا كثيرة في إصلاح الأخلاق‬
‫وتأديب النفس وإكسابها الفضائل الخلقية حت ّى لا يصدر عنها إلا أفعال الخـيرات و يحذرون من‬
‫ل من يجد في نفسه منها خلق حت ّى تذهب‬
‫النقائص الخلقية و يعل ّمون الطر يق في إزالتها من نفس ك ّ‬
‫تلك الملـكة الداعية لأفعال الشرّ كل ّها‪ .‬وكذلك الآداب الشرعية والمواعظ والحكم المأخوذة عن الأنبياء‬
‫عليهم السلام أو عن تباعهم ومعرفة سيرهم الفاضلة تصلح أخلاق النفس حت ّى يحصل لها الهيئات‬ ‫‪٥‬‬
‫الفاضلة حت ّى لا يصدر عنها إلا أفعال الخـيرات ولذلك لا تجد هذه الانفعالات تؤث ّر أ ثرة عظيمة جّدا‬
‫إلا عند الأشخاص الذين لا علم لهم بالأخلاق الفلسفية ولا بالآداب والمواعظ الشرعيةكالصبيان‬
‫ن هؤلاء لرخاوة أنفسهم يهلعون و يجزعون ونجدهم إذا مس ّهم الضر ّ‬
‫والنساء والأغمار من الرجال فإ ّ‬
‫وجاءتهم آفة من آفات الدنيا كثر هلعهم وصاحوا و بكوا ولطموا خدودهم وضر بوا صدورهم وقد‬
‫ر ب ّما عظم المصاب عليهم إلى أن يموت الشخص منهم إمّا بغتة أو بعد مّدة بما يستولي عليه من الغّم‬ ‫‪١٠‬‬
‫م وكذلك إذا نالوا هؤلاء الأشخاص خيرا من خيرات الدنيا عظم فرحهم بذلك و يظّن الشخص‬
‫واله ّ‬
‫منهم لقلةّ أدب نفسه أن ّه قد نال خيرا عظيما جّدا و يزداد عجبه وغبطته تعظيم ما نال و يفتجع لذلك‬
‫ن بعضهم يموت من شّدة الفرح لانحلال الروح بشّدة‬
‫افتجاعا عظيما و يعظم ضحكهم ورعانتهم حت ّى أ ّ‬
‫ميلها إلى خارج دفعةكما ذكر جالينوس وعلةّ هذا كل ّه رخاوة النفس وجهلها‪.‬‬
‫‪ ٢‬وتأديب النفس‪ :‬وتأديبها ‪ ‖ N‬النفس‪ :‬العاقلة ‪ ‖ add. S‬وإكسابها‪:‬‬ ‫‪ ١‬كتبا‪ :‬كتب ‪ ‖ P‬كثيرة‪om. S :‬‬
‫‪ ٣‬الخلقية‪ :‬حتى لا تصدر ‪ ‖ add. S‬و يعل ّمون‪ :‬و يعل ّمو ان ‪ ‖ P‬منها‪:‬‬ ‫فإكسابها ‪ ‖ k‬و يحذرون‪ :‬و يحدرون ‪k‬‬
‫‪ ٥‬أو عن‪ :‬وإن كان ‪ ‖ P‬تباعهم‪:‬‬ ‫‪ ٤‬والمواعظ‪om. R :‬‬ ‫‪ ‖ om. P = m‬خلق‪ :‬خلقا ‪ kR‬רעה ‪add. m‬‬
‫‪ ٦‬الخـيرات‪ :‬الخـير ‪ ‖ S‬ولذلك‪:‬‬ ‫اتباعهم ‪ ‖ S‬سيرهم‪ :‬سيرتهم ‪ ‖ S‬أخلاق‪ :‬لأخلاق ‪ ‖ S‬يحصل‪ :‬تصلح ‪P‬‬
‫ن هذا‬
‫ن هؤلاء‪ :‬فإ ّ‬
‫‪ ٨‬فإ ّ‬ ‫‪ ٧‬الذين‪ :‬الذي ‪NP‬‬ ‫وكذلك ‪ ‖ P‬تجد‪ :‬نجد ‪ ‖ U‬هذه‪ ‖ om. U :‬جّدا‪om. N :‬‬
‫م‪inv. NRU :‬‬

‫م واله ّ‬
‫‪ ١١–١٠‬الغ ّ‬ ‫يقع في هؤلاء ‪ ‖ P‬و يجزعون‪ :‬و يوجعون ‪ P‬و ينزعون ‪ ‖ N‬مس ّهم‪ :‬امسهم ‪k‬‬
‫‪ ١١‬وكذلك‪ :‬كذلك ‪ ‖ P k‬نالوا هؤلاء‪ :‬نال أحد ‪ ‖ S‬خيرات‪ :‬الخـيرات ‪ ١٢ P‬جّدا‪ om. N :‬جّدا و يزداد عجبه‬
‫وغبطته تعظيم ما نال‪ ‖ om. P :‬وغبطته‪ :‬وعطنه ‪ ‖ U‬تعظيم‪ :‬بعظيم ‪ NR‬بعظم ‪ = S‬ברוב ‪ m‬בגודל ‪ ‖ j‬و يفتجع‪:‬‬
‫‪ ١٣‬ورعانتهم‪ :‬ورعايتهم ‪ P‬ورناتهم ‪ ‖ N‬لانحلال‪ :‬لالانحلال ‪ ‖ U‬بشّدة‪ :‬لشّدة‬ ‫مفتجعا ‪ ‖ R‬لذلك‪om. P :‬‬
‫‪ ١٤‬وجهلها‪ :‬بحقائق الأمور ‪add. NS‬‬ ‫‪S‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

12. As for people trained in ethical philosophy or in the disciplines and admo-
nitions of the Law, their soul acquires courage and they are the truly coura-
geous, so that their soul is influenced and affected as little as possible. The more
a person is disciplined, the less he is affected in both these states, namely, the
state of prosperity and the state of vengeance.146 [This is the case] so much
so that if he acquires a great good from the goods of the world, and these are
those which are called imaginary goods by the philosophers, he is not affected
by that nor are those goods magnified by him. Similarly, if he is afflicted by a
great evil of the evils of the world, and these are called imaginary evils by the
philosophers, he is not anxious nor fearful, but bears it well.
13. Indeed, a human being will acquire this disposition of his soul through
consideration of the truth of things and through knowledge of the nature
of that which exists, because the greatest good in the world, even though it
endures with someone all his life, is a very base thing, as it is something that
is perishable, and what is there [in it] for a human being, compared to the fact
that he must die like the other species of animals? Similarly, the greatest evil
in the world, if compared to death from which there is no escape, that evil is
without any doubt less than death. Therefore, one should be less affected by
such an evil, as it is less than the evil from which there is no escape.
14. In truth, the philosophers have called the good and evil things of the
world imaginary good things and imaginary evil things, because how many of
its good things are supposed to be good, while in truth they are evil, and how
many of its bad things are supposed to be bad, while in truth they are good! And
how [often] someone has acquired much wealth, and how [often] someone
has acquired futile possessions, and this became the cause of the corruption
of his body, the deformation of his soul through moral defects, the shortening
146 “vengeance”: BHF translate: “adversity”.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .١٢‬أمّا الأقوام المرتاضون بالأخلاق الفلسفية أو بالآداب والمواعظ الشرعية فإّنها تكسب أنفسهم‬
‫شجاعة وهم الشجعان بالحقيقة حت ّى لا ٺتأ ث ّر نفوسهم ولا تنفعل إلا أيسر ما يمكن وك ّ‬
‫ل ما كان الشخص‬
‫ل انفعالا في الحالين جميعا أعني في حال النعمة وفي حال النقمة حت ّى أن ّه إذا نال‬
‫أكثر ر ياضةكان أق ّ‬
‫خيرا عظيما من خيرات الدنيا وهي التي تسمّيها الفلاسفة الخـيرات المظنونة لا يفتجع لذلك ولا تعظم‬
‫عنده تلك الخـيرات وكذلك إذا ناله شرّ عظيم من شرور الدنيا وهي التي تسمّيها الفلاسفة الشرور‬ ‫‪٥‬‬
‫المظنونة لا يهلع ولا يجزع و يصبر صبرا جميلا‪.‬‬
‫‪ .١٣‬وإن ّما يحصل للإنسان هذه الهيئة في نفسه باعتبار حقائق الأمور ومعرفة طبيعة الوجود لأ ّ‬
‫ن أعظم‬
‫خيرات الدنيا لو دامت مع الإنسان عمره هي أمر حقير جّدا إذ وهو شيء منقطع وما للإنسان ليموت‬
‫كسا ئر أنواع الحيوان وكذلك أعظم شرور الدنيا إذا اعتبر بالموت الذي لا بّد منهكان ذلك الشرّ دون‬
‫ل التأ ث ّر لذلك الشر ّ إذ هو دون الشرّ الذي لا بّد منه‪.‬‬
‫ك ف ل ذل ك ي ق ّ‬
‫الموت بلا ش ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫‪ .١٤‬و بالحقيقة سم ّت الفلاسفة خيرات الدنيا وشرورها خيرات مظنونة وشرور مظنونة لأ ّ‬
‫ن كم خير‬
‫من خيراتها يظّن أن ّه خير وهو شرّ بالحقيقة وكم شرّ من شرورها يظّن أن ّه شرّ وهو خير بالحقيقة وكم مال‬
‫مديد حصل للإنسان وكم ملك عقيم ناله فكان ذلك سببا في فساد بدنه وتشو يه نفسه بالنقائص الخلقية‬
‫‪ ٢‬حت ّى لا‪ :‬ولا ‪ ‖ P‬تنفعل‪ :‬ٺتفع ّل ‪ ‖ U‬أيسر‪ :‬انفعال ‪add.‬‬ ‫‪ ١‬المرتاضون‪ :‬المرتاضين ‪ ‖ NP‬تكسب‪ :‬تكتسب ‪S‬‬
‫‪ ٣‬انفعالا‪ :‬نفعا ‪ U‬تفع ّلا ‪ corr. k‬انفعال ‪ ‖ NPS‬في حال النعمة وفي حال‪ :‬حال الفرح وحال ‪ ‖ P‬وفي حال‪:‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪ ٦‬لا يهلع ولا يجزع‪ :‬لا يفتجع ولا يهلع‬ ‫‪ ٥‬الخـيرات‪om. U :‬‬ ‫‪ ٤‬الخـيرات‪om. N :‬‬ ‫و ‪ ‖ S‬أن ّه‪om. R :‬‬
‫‪ ٨‬عمره‪ :‬كل ّه ‪ ‖ add. NR‬هي‪ :‬هو ‪ ‖ NP‬وما للإنسان‬ ‫‪ ٧‬وإن ّما‪ :‬وإن ‪ ‖ NP‬الهيئة‪ :‬الهيات ‪P‬‬ ‫ولا ينزع ‪P‬‬
‫ليموت‪ :‬وان الإنسان يموت ‪ P‬ومال الإنسان ليموت ‪ RS‬בהגיע קיץ האדם אשר ימות בו ‪ m‬וסוף האדם למות‬
‫‪ ٩‬الحيوان‪ :‬البهائم وجميع الحيوان ‪ ‖ P‬بالموت‪ :‬الموت ‪ ‖ S‬كان‪ :‬كل ‪ U‬فان ‪ P‬كان ذلك الشر ّ دون الموت‬ ‫‪j‬‬
‫‪ ١٠‬التأ ث ّر‪ :‬التأثير ‪ P‬الا ثر‬ ‫د منه‪om. N :‬‬

‫ل التأ ث ّر لذلك الشرّ إذ هو دون الشرّ الذي لا ب ّ‬
‫ك فلذلك يق ّ‬
‫بلا ش ّ‬
‫‪ ١٢‬خير‪:‬‬ ‫‪ ١١‬و بالحقيقة‪ :‬بالحقيقة ‪P‬‬ ‫‪ ‖ R‬الشر ّ‪ :‬الشيء ‪ ‖ P‬دون‪ ‖ om. S :‬الشر ّ‪ :‬الشيء ‪ = PRS‬הדבר ‪j‬‬
‫حير ‪ k‬خير وهو شرّ بالحقيقة وكم شرّ من شرورها يظّن أن ّه‪ ‖ om. N :‬وكم‪ :‬مرة ‪ add. S‬وكم شر ّ من شرورها يظّن‬
‫‪ ١٣‬ملك‪ :‬مال ‪ ‖ P‬عقيم‪ :‬عظيم ‪ = RS‬גדולה ‪ jm‬سقيم ‪ ‖ P‬فساد‪ :‬افساد‬ ‫أن ّه شر ّ وهو خير بالحقيقة‪om. P :‬‬
‫‪ ‖ NORS‬وتشو يه‪ :‬وتسو ية ‪ U‬وتشو ية ‪ ‖ P‬بالنقائص‪ :‬بالتقائض ‪ U‬بالنقائص ‪corr. k‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

of his life, his separation from God, Who is exalted, and the intervention of a
barrier between him and his Creator. And what is there in it for him, in com-
parison to eternal misery? And how much wealth someone was deprived of, or
property taken from him, and this became the cause of the improvement [of
the condition] of his body and the adornment of his soul with moral virtues,
and the prolongation of his life, bringing him close to his Creator through his
devotion to His worship! And what is there in it for him, in comparison to eter-
nal happiness?147
15. Indeed, what this Servant has said [about that through which one has] a
long life or a short life is according to the opinion of the physicians and philoso-
phers and some of the experts in the religious laws that preceded Islam. On the
whole, most of the things which people in general consider to be fortunate are
in truth unfortunate and most of the things which they consider to be unfortu-
nate are in truth fortunate. But it is not the intention of this treatise to explain
the truth of these things, to expound them and to teach its ways, for much has
been compiled about this [subject] at all times and in every wise nation that
studied the sciences. This Servant has only referred to these things to stimulate
training of the soul in freedom from emotion by studying those books on ethics,
the disciplines of the Law, and the admonitions and laws spoken by the sages,
so that [the soul] will be strengthened and see the true as true and the false as
false, and the passions will diminish, [evil] thoughts will depart, fear will pass
away and the soul will dilate, whatever the condition someone is in.148
16. Here, reflection is very good. Evil thoughts, anxieties and worries will be
less through it, and sometimes cease completely if a person holds the follow-
ing consideration before his mind’s eye, namely that whenever someone thinks
about something and he becomes sad because of it and anxiety, worry and grief
befall him, this is unavoidably the result of one of two things. Either because
he thinks about something that has passed, like someone who thinks about the
loss of wealth he had or the death of a person who was dear to him, or because
he thinks about things which he anticipates and149 fears their coming to pass,
147 As already observed by Bar-Sela/Hoff/Faris, eds. and trans., in, Maimonides, “Two Trea-
tises on the Regimen of Health,” by twice using the root m-l-k in this paragraph, which can
mean both “possession” (milk), “kingdom” (mulk) and “king” (malik), Maimonides implic-
itly refers to the personal situation of al-Afḍal, who was twice deposed.
148 Cf. Kalman, “Job the Patient,” pp. 137–138.
149 “and”: translated after PS.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫وتقصير عمره وإبعاده عن ﷲ تعالى والحيلولة بينه و بين بارئه وما له بذلك للشقاوة الأبدية وكم مال‬
‫سل ِبهَ الإنسان أو ملك انتزع منه وكان ذلك سببا لصلاح بدنه وتجميل نفسه بالفضائل الخلقية وتطو يل‬
‫ُ‬
‫عمره وتقر يبه من بارئه بإقباله على عبادته وما له بذلك للسعادة الأبدية‪.‬‬
‫‪ .١٥‬وإن ّما قال المملوك يطول العمر أو يقصر العمر على رأي الأطباّ ء والفلاسفة و بعض أهل الشرائع‬
‫المتقّدمة قبل الإسلام‪ .‬و بالجملة فأكثر ما يظن ّه الجمهور سعادة هو شقاوة بالحقيقة وأكثر ما يظنونه‬ ‫‪٥‬‬
‫شقاوة هو السعادة بالحقيقة وما غرض هذه المقالة تبيين حقيقة هذه الأمور وشرحها وتعليم‬
‫ل أمّة حكيمة تنظر في العلوم وإن ّما أشار‬
‫ل زمان وعند ك ّ‬ ‫طرقها إذ قد ُأل ِ َ‬
‫ف في ذلك كثير في ك ّ‬
‫المملوك بهذه الإشارة للتنبيه على تعو يد النفس قلةّ الانفعال بالنظر في تلك الـكتب الخلقية والآداب‬
‫ل‬
‫الشرعية والمواعظ والحكم التي قالتها العقلاء حت ّى تقوى النفس وترى الحّق حّقا والباطل باطلا فتق ّ‬
‫ي حالةكان الإنسان عليها‪.‬‬
‫الانفعالات فتذهب الفكر و يرتفع الاستيحاش وتنبسط النفس مع أ ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫‪ .١٦‬وهنا اعتبار جي ّد جّدا تق ّ‬

‫ل معه الأفكار الرديئة والهموم والغموم وقد ر ب ّما يبطل بالجملة إذا جعل‬
‫ل ما يفك ّر الإنسان فيه فيكأب بتلك الفكرة و يحدث‬
‫نك ّ‬
‫الإنسان هذا الاعتبار نصب عين عقله وذلك أ ّ‬
‫م وحزن لا يخلو ذلك من أحد أمرين إمّا أن يفك ّر في أمر قد انقضى كمن يفك ّر فيما تم ّ عليه‬
‫م وغ ّ‬
‫له ه ّ‬
‫من تلاف مال كان عنده أو موت من كان يعز ّ عليه وإمّا أن يفك ّر في أمور يتوق ّعها أو يخاف حلولها‬
‫‪ ٢‬انتزع‪ :‬ا نزع ‪ PR‬نزع ‪ ‖ N‬وكان‪:‬‬ ‫‪ ١‬وإبعاده‪ :‬وإئعاذه ‪ ‖ P‬وما له بذلك‪ :‬ومحلة بتلك ‪ ‖ P‬وكم‪ :‬من ‪add. S‬‬
‫‪ ٣‬وتقر يبه‪ :‬وقر به ‪ ‖ P‬على عبادته‪ :‬اليه ‪ ‖ R‬وما له بذلك للسعادة‪ :‬وماله بتلك السعادة ‪ ‖ P‬للسعادة‪:‬‬ ‫فكان ‪U‬‬
‫‪ ٤‬يطول‪ :‬بطول ‪ ‖ SU‬العمر‪ ‖ om. R :‬يقصر‪ :‬بقصر ‪ U‬ينقص ‪ ‖ R‬على‪ ‖ om. R :‬والفلاسفة‪:‬‬ ‫السعادة ‪S‬‬
‫‪ ٥‬يظن ّه الجمهور سعادة‪ :‬يظن ّو الجمهور السعادة ‪ P‬يظن ّوه الجمهور سعادة ‪ ‖ N‬هو‪ :‬وهو ‪ U‬هي‬ ‫‪om. N‬‬
‫‪ ٥‬يظنونه‪ :‬يظنون أن ّه ‪ P‬يظنوه ‪N‬‬ ‫‪ ٦–٥‬وأكثر ما يظنونه شقاوة هو السعادة بالحقيقة‪om. S :‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪ ٦‬شقاوة‪ :‬بشقاوة ‪ ‖ R‬حقيقة‪ :‬حقائق ‪ ‖ NP‬وشرحها‪ :‬وشروحها ‪ U‬وسلوكها ‪ُ ٧ S‬أل ِ َ‬

‫ف‪ :‬ولف ‪ NPR‬غفل‬
‫‪ ٨‬للتنبيه‪ :‬بالتنبيه التبينه ‪ U‬التبيين ‪ ‖ k‬تعو يد‪ :‬عوايد ‪ ‖ S‬الانفعال‪:‬‬ ‫‪ ‖ P‬أمّة‪ ‖ om. P :‬حكيمة‪ :‬حكمة ‪P‬‬
‫‪ ١٠‬فتذهب الفكر‪ :‬و يذهب‬ ‫ل‪S‬‬

‫ل‪ :‬لتق ّ‬
‫‪ ٩‬التي‪ :‬الذي ‪ ‖ N‬فتق ّ‬ ‫الانفعالات ‪ ‖ N‬الـكتب‪om. N = j :‬‬
‫‪ ١١‬وهنا‪ :‬وهذا ‪ ‖ k‬يبطل‪ :‬تعطل ‪S‬‬ ‫الفكر ‪ ‖ NPR‬وتنبسط‪ :‬و يبسط ‪ P‬وتبسط ‪ ‖ S‬الإنسان‪ :‬للإنسان ‪N‬‬
‫‪ ١٣‬وحزن‪ :‬كدر ‪ ‖ R‬ذلك‪= om. P :‬‬ ‫ل‪ ‖ om. S :‬الإنسان فيه‪ :‬به الإنسان ‪ ‖ P‬فيه‪ :‬في تلك ‪add. N‬‬
‫‪ ١٢‬ك ّ‬
‫‪ ١٤‬أو موت من كان يعز ّ‬ ‫א ‖ أمر قد انقضى كمن يفك ّر فيما تم ّ عليه‪ :‬ما تم ّ عليه وهو أمر قد انقضى عليه ‪P‬‬
‫عليه‪ ‖ S1 :‬من‪ :‬شخص ‪ P‬شي ‪ ‖ N‬أو يخاف‪ :‬و يخاف ‪PS‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

like someone who thinks and reflects about what he dreads that might happen
to him as a result of misfortune. It is known through rational contemplation
that thinking about something that has passed and has gone by is of no benefit
at all, and that grief and worry about things that have gone by is something
which those do who have a deficient apprehension. It makes no difference
whether someone is sad because of wealth that he lost, and the like, or that he is
sad because he is a human being and not an angel or a star and similar thoughts
about impossibilities. As for acts of thinking that bring about constriction of
the soul (anxiety) about what one dreads that might happen in the future, they
should also be abandoned with the consideration that everything that some-
one anticipates belongs to the category of something possible that may happen
or may not happen. And just as someone may be sad and distressed lest some-
thing he dreads might occur, in the same way one should dilate one’s soul with
lasting150 expectation and hope that perhaps the opposite of what he antici-
pates might occur, since both what he anticipates and its opposite are possible.
This is the measure of that which the Servant saw necessary in this chapter.
The151 fourth chapter consists of sections in the form of hortatory rules, which
are useful in general and in particular for healthy and sick people in all places
and all times.
1.152 One should first pay attention to the improvement of the air, then to the
improvement of the water and then to the improvement of the foods [we take].
This is so because what the physicians call “pneumas” are fine vapors found in
the bodies of living creatures. Their origin and most of their substance come
from the air inhaled from outside. The vapor of the blood found in the liver
and153 in the veins originating therefrom is called “natural pneuma,” and the
vapor of154 the blood found in the heart and the arteries is called “vital pneuma,”
150 “lasting expectation ad hope”: Lit., “by expectation and extension of hope.”
151 “The fourth chapter”: Ch. 4.1–14 is identical with On Asthma 13.1–16, ed. and trans. Bos,
vol. 1, pp. 80–89.
152 For the subject of the air, cf. Bos, “Maimonides on the Preservation of Health,” pp. 225–228.
153 “and in the veins originating therefrom”: om. b.
154 “of the blood”: om. b.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫كمن يفك ّر و يروي فيما يتوق ّعه من حلول نكبة‪ .‬ومعلوم عند الاعتبار العقلي أ ّ‬
‫ن الفكرة فيما انقضى وتم ّ‬
‫ن الحزن والاغتمام على أمور قد فاتت وكانت من فعل الناقصي التصو ّر‪ .‬لا فرق‬
‫لا يفيد شيئا بوجه وأ ّ‬
‫بين كون الإنسان يغتم ّ من أجل مال تلف له ونحو ذلك أو يغتم ّ من أجل كونه إنسانا ولم يكن ملكا‬
‫أو كوكبا ونحو ذلك من الفكرة في الممتنعات‪ .‬وأمّا أعمال الفكرة المؤدّية لانقباض النفس فيما يتوق ّع‬
‫ل ما يتوق ّعه الإنسان هو من قبيل‬
‫نك ّ‬
‫ل في المستقبل فينبغي تركها أيضا بهذا الاعتبار وذلك أ ّ‬
‫أن يح ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫جي‬
‫الممكن قد يقع وقد لا يقع فكما يكأب و يغتم ّ إ ي ّاك ما يتوق ّعه كذلك ينبغي أن يبسط نفسه بالتر ّ‬
‫ل يحصل ضّد ما يتوق ّعه إذ ذلك الأمر المتوق ّع وضّده ممكنين‪ .‬فهذا قدر ما رآه المملوك‬
‫و بمّد الأمل لع ّ‬
‫أن ّه يحتاج إليه في هذا الفصل‪.‬‬
‫الفصل الرابع يشتمل على فصول تجري مجرى الوصايا نافعة على العموم والخصوص للأصحاّ ء والمرضى‬
‫ل زمان‪.‬‬
‫في ك ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫‪ .١‬فصل‪ .‬أّول ما ينبغي أن يعنى بإصلاح الهواء و بعد ذلك إصلاح الماء و بعد ذلك إصلاح الأغذية‬
‫ن هذه التي تسمّيها الأطباّ ء أرواحا هي أبخرة لطيفة موجودة في جسم الحيوان مبدأها ومعظم‬
‫وذلك أ ّ‬
‫مادّتها من الهواء المستنشق من خارج‪ .‬فبخار الدم الموجود في الـكبد وفي الأوردة النابتة منها يسمّى‬
‫الروح الطبيعية و بخار الدم الموجود في القلب والشرايين يسمّى الروح الحيوانية والبخار الموجود في‬
‫‪ ١‬و يروي‪ :‬و يرى ‪ ‖ N‬نكبة‪ :‬من النكبات ‪ = add. NRS‬מכה מהמכות ‪ j‬נזק מהנזקים ‪ ‖ m‬الفكرة‪ :‬الفكر‬
‫‪ ٣‬مال تلف‬ ‫‪ ٢‬والاغتمام‪ :‬والاهتمام ‪ ‖ S‬وكانت‪ :‬ذلك ‪ add. P‬هي ‪add. S‬‬ ‫‪ ‖ R‬انقضى‪ :‬قد انقضى ‪P‬‬
‫‪ ٤‬الفكرة‪om. N :‬‬ ‫له ونحو ذلك أو يغتم ّ من أجل‪ ‖ om. S :‬له‪ :‬عليه ‪ ‖ P‬إنسانا‪ O1 :‬إنسان ‪ ‖ U‬يكن‪ :‬يكون ‪P‬‬
‫‪ ٥‬تركها أيضا‪inv. :‬‬ ‫ل ما‪om. N :‬‬

‫نك ّ‬
‫ل في المستقبل فينبغي تركها أيضا بهذا الاعتبار وذلك أ ّ‬
‫‪ ٥–٤‬يتوق ّع أن يح ّ‬
‫‪ ٧–٦‬كذلك ينبغي أن يبسط‬ ‫‪ ٦‬وقد لا‪ :‬ولا ‪ ‖ S‬إ ي ّاك‪ :‬يكون ‪add. NS‬‬ ‫‪ ‖ P‬بهذا‪ :‬فهذا ‪ ‖ U‬هو‪ :‬وهو ‪P‬‬
‫‪ ٧‬و بمّد‪ :‬و يمّد ‪ P‬و بهذا ‪ = RU‬ובזה ‪ j‬ובזאת‬ ‫ل يحصل ضّد ما يتوق ّعه‪om. S :‬‬
‫جي و بمّد الأمل لع ّ‬
‫نفسه بالتر ّ‬
‫‪ ٩‬والخصوص‪ :‬نافعة ‪add.‬‬ ‫‪ ٨‬إليه‪om. P :‬‬ ‫‪ ‖ m‬ما يتوق ّعه إذ ذلك الأمر المتوق ّع وضّده ممكنين‪ :‬ذلك ‪N‬‬
‫‪ ١١‬يعنى‪ :‬يعتنى ‪ ‖ PU‬بإصلاح‪ :‬بصلاح ‪ ‖ P‬إصلاح‪:‬‬ ‫ل مكان ‪NU‬‬

‫ل زمان‪ :‬زمان وك ّ‬
‫‪ ١٠‬مكان وك ّ‬ ‫‪NP‬‬
‫بإصلاح ‪ U‬صلاح ‪ ‖ P‬إصلاح‪ :‬بإصلاح ‪ NU‬بصلاح ‪ ١٢ P‬التي‪ :‬الذي ‪ ١٣ N‬من خارج‪ ‖ om. P :‬وفي‬
‫‪ ١٤‬الدم‪ ‖ om. b :‬والشرايين‪ :‬والشر يان ‪P‬‬ ‫الأوردة النابتة منها‪ ‖ om. b :‬النابتة منها‪ :‬النابضة ‪ P‬الناتية منها ‪N‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

and the vapor found in the ventricles of the brain, and that which is transmit-
ted from it into the cavities of the nerves is called “psychical pneuma.” All these
[pneumas] and their substance originate from the air inhaled from outside,
and, if this air is putrid, evil-smelling, or turbid, all these pneumas are altered
and their condition becomes the opposite of what it should be.
Galen said: Pay attention to the matter of the essence of the air which
reaches the body through inhalation, so that it will be utterly balanced and free
from all that might pollute it.155
Says the author: The finer the pneuma is, the more it changes with changes
in the air. The natural pneuma is coarser than the vital pneuma, while the vital
[pneuma] is coarser than the psychical [pneuma], so that with the slightest
change in the air, the condition of the soul changes perceptibly. Therefore, one
sees that many people notice a deterioration in their psychical functions with
the corruption of the air, that is to say that they suffer from dullness of under-
standing, lack of comprehension and loss of memory although their vital and
natural functions are not perceptably changed.
2. The relationship between the air in cities and the air in deserts and
steppes is comparable to the relationship between water of a coarse, tur-
bid substance, and fine, pure water. In the city—because of its high build-
ings and narrow streets, the large amount of refuse and waste of its inhab-
itants, their dead and the carcasses of their animals, and the putrefac-
tion of their food—the air becomes stagnant, turbid, thick, misty, and
foggy. The pneumas gradually become like that [as well], although a per-
son might not realize what has befallen him. If we cannot escape from
this, since we have grown up in cities and are used to them, one should
at least choose a city with open horizons, especially towards the north
and the east, high on the mountains or hills, sparse in trees and waters.
155 Cf. Galen, De methodo medendi 8.6, ed. Kühn, vol. 10, p. 843: πρόδηλον δὲ οὐδὲν ἧττον, ὡς καὶ
τῆς εἰσπνεομένης οὐσίας φροντιστέον ὅπως εὐκρατοτάτη τ᾽ εἴη καὶ παντὸς τοῦ μιαίνοντος αὐτὴν
καθαρωτάτη.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫بطون الدماغ وما ينبعث منه في مسامّ الأعصاب يسمّى روحا نفسانية‪ .‬ومبدأ الجميع وأكثر مادّته من‬
‫الهواء المستنشق من خارج فإذا كان هذا الهواء عفن أو منتن أو كدر تغي ّرت تلك الأرواح كل ّها‬
‫وجرى أمرها على خلاف ما ينبغي‪.‬‬
‫قال جالينوس واعني بأمر جوهر الهواء الذي يرد البدن بالتنّفس حت ّي يكون في غاية الاعتدال والنقاء‬
‫ل شيء يدن ّسه‪ .‬قال المؤل ّف وك ّ‬
‫ل ما كانت الروح ألطف كان تغي ّرها لتغي ّر الهواء أكثر فالروح‬ ‫من ك ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫الطبيعي أغلظ من الروح الحيواني والحيواني أغلظ من النفساني فعند تغي ّر الهواء أيسر تغي ّر يتغي ّر حال‬
‫النفساني تغي ّرا يشعر به ولذلك تجد كثيرا من الناس قد يشعر بنقص أفعاله النفسانية عند فساد الهواء‬
‫أعني يحدث لهم بلادة فهم وقصور إدراك ونقصان حفظ وإن كانت أفعالهم الحيوانية والطبيعية لا‬
‫يشعر فيها بتغي ّر‪.‬‬
‫‪ .٢‬فصل‪ .‬نسبة هواء المدن لهواء الصحارى والبراري كنسبة الماء الغليظ الجوهر الـكدر للماء اللطيف‬ ‫‪١٠‬‬
‫ن المدينة لارتفاع مبانيها وضيق طرقها وكثرة ما يتحل ّل من ساكنيها ومن فضلاتهم‬
‫الصافي وذلك أ ّ‬
‫ل هواءها راكدا كدرا غليظا بخار يا‬
‫وموتاهم وجيف دواّبهم وعفن ما يتعّفن من مآكلهم يصير ك ّ‬
‫ضبابيا وتصير الأرواح كذلك بتدريج والشخص مناّ لا يشعر بما أصابه وإذا لم يكن لك في هذا حيلة‬
‫ص ة ج هة‬
‫ل أن يقصد من المدن المدينة المكشوفة الآفاق و بخا ّ‬
‫إذ ونشأنا في المدن وقد اعتدناها فلا أق ّ‬
‫الشمال والشرق المرتفعة على الجبال والتلال القليلة الأشجار والمياه وإذا لم يكن لك في هذا أيضا‬ ‫‪١٥‬‬
‫‪ ٤‬بالتنّفس‪ ‖ om. N :‬والنقاء‪ :‬والباقي ‪P‬‬ ‫‪ ٣‬وجرى‪ :‬و يجري ‪R‬‬ ‫‪ ٢‬أو كدر‪om. P :‬‬ ‫‪ ١‬منه‪ :‬منها ‪NP‬‬
‫‪ ٧‬به‪ ‖ om. N :‬يشعر‪ :‬تشعر‬ ‫‪ ٥‬يدن ّسه‪ ‖ om. N :‬كانت‪ :‬كان ‪ ‖ U‬تغي ّرها لتغي ّر‪ :‬تغييرها لتغيير ‪ U‬تغي ّرا لتغي ّر ‪P‬‬
‫‪ ٩‬فيها بتغي ّر‪ :‬بها سر يع بتغي ّر‬ ‫‪ ٨‬أعني‪ :‬أن ‪add. NP‬‬ ‫‪ U‬بتغير ‪ ‖ add. N‬أفعاله النفسانية‪ :‬أفعال النفساني ‪P‬‬
‫ن‬
‫ن‪ :‬لأ ّ‬
‫‪ ١١‬أ ّ‬ ‫‪ ١٠‬فصل‪ :‬الفضل ‪ ‖ S‬الصحارى والبراري‪ :‬البراري والصحارى ‪ ‖ P‬اللطيف‪om. N :‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪ ‖ P‬مبانيها‪ :‬منابتها ‪ ‖ U‬فضلاتهم‪ :‬فضلتهم ‪ ١٢ P‬هواءها‪ :‬هوإها ‪ ‖ k‬كدرا‪ ١٣ om. NP = j :‬ضبابيا‪ :‬صنانيا‬
‫‪ ‖ NP‬بتدريج‪ :‬ٺتغي ّر ‪ P‬ٺتدرج ‪ N‬بالتدريج ‪ ‖ S‬مناّ ‪ O1 :‬مناّ لا‪ :‬مثالا ‪ ‖ om. N U‬يكن‪ :‬يكون ‪ ‖ NP‬لك‪om. k :‬‬
‫ل‪ :‬فلأقل ‪ S‬من ‪ ‖ add. P‬يقصد‪ :‬تقصد ‪ ‖ U‬الآفاق‪:‬‬

‫‪ ١٤‬ونشأنا‪ :‬ونشونا ‪ ‖ NPS‬فلا أق ّ‬ ‫لنا ‪ ‖ N‬هذا‪ :‬هذه ‪S‬‬
‫د ولا كان لك أيضا في ذلك ‪P‬‬

‫‪ ١٥‬على‪ :‬عن ‪ ‖ S‬وإذا‪ :‬وإذ ‪ ‖ k‬يكن لك في هذا أيضا‪ :‬يكون ب ّ‬ ‫للآفاق ‪NP‬‬
‫يكون أيضا في هذا ‪ ‖ N‬في هذا أيضا‪ :‬أيضا في هذا ‪ ‖ U‬أيضا‪om. b :‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

If you have no choice in this either,156 that is, [if you cannot choose] to move
to another city, you should at least try to live on the outskirts of the city, facing
the157 north and the east.158 The dwelling place should be a tall building with
a wide court, so that the north wind can traverse it and sunlight can enter it;
for sunlight dissolves the putrefied air and makes it fine and clear. One should
strife to put the toilet as far as possible from the place where one lives. And one
should endeavor to improve the air and dry it with fragrant odors, vapors, and
fumigation, as is proper according to the changes in the air. This is a fundamen-
tal rule with which every regimen of body or soul should start.
3. Even if you are careful and on your guard as much as you can be, there
is no escape from minor ailments constantly occurring in the human body.
For instance, sometimes the stools become a little bit soft and sometimes a
little bit dry, or one finds a feebleness in his digestion one day, or suffers from a
mild headache or a mild pain in some part of his body. There are many [minor
ailments] like these. One should be extremely careful then, not to be hasty
in treating this minor ailment by taking medicines to eliminate it. The most
eminent physicians have warned against it, because one’s nature [alone] is suf-
ficient in things such as these and does not need the assistance of medicines;
rather, one should adhere to a healthy, good regimen. For once you start to treat
that minor ailment, you do one of two things: either your action is a mistake
and contrary to the tendency of your nature, so that you confuse it and aggra-
vate the ailment; or your action is correct and you restore the natural functions
of your nature, but [at the same time] you teach your nature passivity and you
accustom it not to do what is required except with external assistance. You can
compare this, as they say, to someone who accustoms his animal not to move
except with a spur, for the animal stands still forever until it is spurred. It is
also similar to the situation that you find when the stools have softened in an
156 “either”: om. b.

157 “the north and the east”: “the east and the north” b.
158 As Gil Sotres, “Regimens of Health,” p. 303, remarks, Maimonides was exceptional in prais-
ing the air in the country above that of the city, as other (western) physicians considered
the city a far more hygienic place to live than the unhealthy countryside.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫ل من سكن أطراف المدينة وما يلي الشمال والشرق منها وتكون‬

‫حيلة أعني في التنّقل في البلاد فلا أق ّ‬
‫ن الشمس تحل ّل‬
‫مجالس السكن عالية البناء واسعة الفناء يخـترقها ريح الشمال و يدخلها الشمس فإ ّ‬
‫طفه وتصّفيه و يرام بعد المستراح من موضع الجلوس غاية ما يمكن و يحتال مع‬
‫عفونات الهواء وتل ّ‬
‫ذلك في تطييب الهواء وتجفيفه بالأرائح الطيبّ ة والبخورات والتدخين بما ينبغي بحسب اختلاف‬
‫ل تدبير من تدابير البدن أو النفس‪.‬‬
‫الهواء‪ .‬فهذا أصل في ابتداء ك ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫‪ .٣‬فصل‪ .‬لو تحّفظت وتحر ّزت غاية جهدك لا بّد من أعراض يسيرة تحدث دائما في بدن الإنسان‬
‫ف قليلا وقد يجد الإنسان تخل ّفا في الهضم يوما أو يصيبه صداع‬
‫مثاله تارة يلين الطبع قليلا وتارة يج ّ‬
‫ب ذلك‬
‫يسير أو يوجعه موضع من جسمه وجعا يسيرا ومثل هذا كثير فالحذر ثم ّ الحذر أن يبادر بط ّ‬
‫ولا يهجم لأخذ أدو ية يقصد بها إزالة هذا العرض اليسير‪ .‬قد نهى أفاضل الأطباّ ء عن هذا وذلك‬
‫حي الجي ّد‬
‫ن الطبيعةكافية في مثل هذه الأشياء ولا تحتاج مساعدة بالأدو ية بل يبقى مع التدبير الص ّ‬
‫أ ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫ب ذلك العرض اليسير فأنت بين أمرين إمّا أن يكون فعلك خطأ فيضادّ‬
‫فإن ّك إن أخذت أن تط ّ‬
‫ما أرادته الطبيعة فتحي ّرها فتعظم البلية أو يكون فعلك صوابا وتردّ الطبيعة إلى أفعالها الطبيعية فتعل ّم‬
‫طبيعتك العجز وتعو ّدها أن لا تفعل ما ينبغي إلا بمساعدة من خارج ومثاله قالوا مثل من يعو ّد‬
‫داب ّته ألا تمشي إلا بمنخاس فإّنها تقف به أبدا حت ّى تحر ّك‪ .‬مثال ذلك أن تجد الطبع قد لان على غير‬
‫ل‪ :‬فلأقل ‪ ‖ S‬سكن‪ :‬سكنى ‪ ‖ b‬وما‪ :‬ما ‪ ‖ b‬يلي‪ :‬أطراف ‪ ‖ add. S‬الشمال والشرق‪:‬‬
‫‪ ١‬في‪ ‖ om. U :‬فلا أق ّ‬
‫ل‪U‬‬
‫‪ ٢‬السكن‪ :‬منها ‪ ‖ add. P‬الفناء‪ :‬الفضاء ‪ ‖ P‬تحل ّل‪ :‬تح ّ‬ ‫الشرق والشمال ‪ ‖ b‬وتكون‪ :‬و يكون ‪NPU‬‬
‫‪ ٣‬عفونات‪ :‬عفونة ‪ ٤ N‬بالأرائح‪ :‬بالأر ياح ‪ ٥ NP = b‬أصل‪ :‬أصلا ‪ U‬أصل ‪ corr. k‬فصل ‪ ٦ S‬تحّفظت‬
‫ف قليلا وقد يجد الإنسان‬
‫‪ ٧‬مثاله‪ :‬مثالا ‪ b‬مثاله تارة يلين الطبع قليلا وتارة يج ّ‬ ‫وتحر ّزت‪ :‬تحر ّزتو تحّفظت ‪b‬‬
‫‪ ٨‬يسير‪ :‬يسيرا‬ ‫‪ ‖ om. S‬تارة‪ :‬ثارة ‪ ‖ U‬وتارة‪ :‬وثارة ‪ ‖ U‬تخل ّفا‪ :‬تسليكا ‪ ‖ P‬يوما‪ :‬يوم ما ‪ ‖ P‬يصيبه‪om. P :‬‬
‫‪ ‖ S‬أو يوجعه موضع من جسمه وجعا يسيرا‪ ‖ om. S :‬موضع‪ :‬موضعا ‪ ‖ O‬وجعا يسيرا‪ :‬وجع يسير ‪ ‖ P‬أن‬
‫‪ ٩‬يهجم‪ :‬يهتجم ‪ P‬تهجم ‪SU‬‬ ‫ب ‪ NP‬بطبب ‪S‬‬
‫ب‪ :‬يط ّ‬
‫يبادر‪ ‖ om. NP :‬يبادر‪ :‬تباذر ‪ U‬تبادر ‪ ‖ corr. k = b‬بط ّ‬
‫‪ ١٠‬هذه‪ :‬هذا ‪ ‖ U‬تحتاج‪:‬‬ ‫‪ ‖ = b‬لأخذ‪ :‬لأحد ‪ U‬لأخذ ‪ ‖ corr. k‬يقصد‪ :‬تقصد ‪ ‖ S = b‬قد‪ :‬وقد ‪ P‬فقد ‪b‬‬
‫ب‪ :‬تداوي ‪ P1‬داو يت ‪ N‬تطبب ‪S‬‬

‫‪ ١١‬أخذت أن‪ om. N :‬أخذت ‪ ‖ S‬تط ّ‬ ‫يحتاج ‪ ‖ NU‬يبقى‪ :‬تبقى ‪b‬‬
‫‪ ١٣‬مثل‪om. :‬‬ ‫‪ ١٢‬أرادته‪ :‬أراد به ‪ ‖ U‬فتحي ّرها‪ :‬فتجبرها ‪ NP‬فتحي ّرها … الطبيعة ‪ ‖ O1‬صوابا‪ :‬صواب ‪P‬‬
‫‪ ١٤‬داب ّته‪ :‬بهيمته ‪ ‖ b‬تمشي‪ :‬يمشي ‪ ‖ k‬بمنخاس‪ :‬بالمنخاش ‪ P‬بمنخاش ‪ N‬بمنخاز ‪ ‖ S‬به‪ :‬بها ‪ ‖ P‬تحر ّك‪:‬‬ ‫‪S‬‬
‫يحرك ‪ ‖ U‬أن‪ om. O :‬أنك ‪ ‖ N‬لان‪ :‬قليلا ‪add. N‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

unusual way even though you did not change your regimen in any way; this may
last for two or three days without pain or weakening of [your] stamina. And if
you hasten to use astringents and thus stop this diarrhea, [your] nature returns
to its normal condition by means of medication. But sometimes the cause of
this is a natural movement of the expulsive159 power which moves to expel that
which should be expelled, so that the stools become soft. But when nature is
restrained [in such a case], it is harmed,160 its proper activity is suspended and
that which should have been expelled is retained, so that harm is being done.
At other times, that softness [of the stools] is caused by the weakness of the
retentive power, and if it had been left alone it would have awakened and the
organ would have returned innately to its natural action. But when this power
is strengthened by means of drugs whenever it is weakened, this will become a
custom and a habit; whenever this power is deterred [from action], it will need
an external stimulant. It will [thus] be clear that the proper thing is not161 to
do anything. This should be done in every case where there is no danger [to
life].
4. Abū Naṣr al-Fārābī has mentioned [in this connection] that in the art of
medicine, in seamanship, and in agriculture, the outcome does not necessar-
ily depend upon the efforts invested.162 For the physician may do whatever is
necessary in the best possible way, without any error committed either by him
or by the patient, yet he does not attain the cure which is the ultimate goal.
The reason for this is clear, for the active factor in163 this case is not medicine
alone, but medicine and nature. Sometimes nature does not react for a num-
ber of reasons, some of which have been mentioned in this treatise. Similarly,
the farmer may do all that is necessary, but the seed does not prosper. Similarly,
the seaman may navigate his ship in the best possible manner, build it with the
best construction, and sail the sea at the usual time, yet the ship may perish.
159 “expulsive power”: According to Galenic physiology, the bowel has four powers: the “attrac-
tive” and the “repulsive,” which, together, account for selective absorption, the “retentive,”
which holds the residues inside the gut, and the “expulsive,” which expels the superfluities
to the outside (see Bar-Sela/Hoff/Faris, eds. and trans., in Maimonides, “Two Treatises on
the Regimen of Health,” p. 17, n. 12).
160 “harmed”: b reads: “confused;” cf. ch. 4.7 (pp. 118–119 below): “even when he is excellent
and knows how to support nature and does not confuse it and divert it from its proper
way.”
161 “not to do anything”: “to leave it to nature” m.
162 Abū Naṣr al-Fārābī, Islamic philosopher (870?–950); this quotation has not survived in al-
Fārābī’s works. It may have been part of a lost section on medicine in his encyclopaedia
Iḥṣāʾ al-ʿulūm, or of his Treatise on Medicine; see Stroumsa, “Al-Fārābī and Maimonides.”
163 “in this case”: b reads: “in us.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫العادة دون أن يحدث تغي ّر في تدبيرك فقد يدوم ذلك يومين أو ثلثة من غير ألم ولا إضعاف للقوة فإن‬
‫بادرت بالتقبيض ومسكت هذا الانطلاق ورجع الطبع لمعتاده بالأدو ية‪ .‬فقد يكون سبب ذلك‬
‫حركة طبيعية من حركات القوة الدافعة تحر ّكت لدفع ما ينبغي دفعه فلان الطبع فلماّ مسك ضر ّت‬
‫طل صواب فعلها واحتقن ما كان حّقه أن يخرج فيحدث آفات وقد يكون سبب ذلك اللين‬
‫وع ّ‬
‫ضعف القوة الماسكة فلو تركت لانتبهت ورجع العضو بغر يز يته لأفعاله الطبيعية فلماّ قو ّيت هذه القوة‬ ‫‪٥‬‬
‫ن‬
‫كلت احتاجت لمحر ّك من خارج فقد تبي ّن أ ّ‬
‫بالأدو ية كل ّما عجزت صار لها ذلك إلف وعادة كل ّما ن ّ‬
‫ل أمر لا خطر فيه‪.‬‬
‫الصواب الترك وهكذا ينبغي أن يفعل في ك ّ‬
‫ب والملاحة والفلاحة ليس غاياتها تابعة لأفعالها‬ ‫‪ .٤‬فصل‪ .‬قد ذكر أبو نصر الفارابي أ ّ‬
‫ن هذه صناعة الط ّ‬
‫ن الطبيب قد يفعل كل ّما ينبغي على أكمل ما يكون ولا يقع خطأ لا منه ولا من‬
‫ضرورة وذلك أ ّ‬
‫ب وحده بل‬
‫ن الفاعل هنا ليس هو الط ّ‬
‫المر يض ولا يحصل البرء الذي هو الغاية وعلةّ ذلك بينّ ة لأ ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫ب والطبيعة وقد لا تجيب الطبيعة لعّدة أسباب قد ذكر بعضها في هذه المقالة وكذلك الفلاح يفعل‬
‫الط ّ‬
‫ل ما ينبغي ولا ينجب الزرع وكذلك الملاح يدب ّر سفينته أحسن تدبير و يبنيها أحسن بنيان و يركب‬
‫ك ّ‬
‫‪ ١‬فقد‪ :‬فان ‪ ‖ P‬يومين أو ثلثة‪ :‬يوم يومين ‪ S‬اليومين أو الثلثة ‪ b‬أيام ‪ ‖ add. P‬ألم‪ :‬تغير ‪ ‖ N‬للقوة‪ :‬القوة‬
‫‪ ٢‬بالتقبيض‪ :‬بالتفسص ‪ k‬بالتقاس ‪ ‖ corr. k‬ومسكت‪ :‬وأمسكت ‪ ‖ P‬الانطلاق‪ :‬الاطلاق ‪ P‬اللين‬ ‫‪S‬‬
‫طل‪:‬‬
‫‪ ٤‬وع ّ‬ ‫‪ ٣‬فلان‪ :‬فيلان ‪ ‖ b‬مسك‪ :‬مسكت ‪ P‬تمسك ‪ ‖ S‬ضر ّت‪ :‬حي ّرت = ‪ b‬שבשת ‪ j‬صارت ‪N‬‬ ‫‪S‬‬
‫تعطل ‪ ‖ NP‬واحتقن‪ :‬واحتقان ‪ ‖ P‬حّقه‪ :‬في حّقه ‪ ‖ P‬فيحدث‪ :‬وتحدث ‪ R‬فتحدث ‪ ‖ NS = b‬وقد‪ :‬فقد‬
‫‪ ٥ P‬لانتبهت‪ :‬لانتهب)؟( ‪ U‬لانتهت ‪ ‖ S‬بغر يز يته‪ :‬إلى تغر يز يته ‪ U‬بغر يزته ‪ P‬لغر يز يته ‪ ‖ RS‬لأفعاله‪ :‬ولأفعاله‬
‫‪ ٦‬بالأدو ية‪ ‖ om. R = m :‬كل ّما‪ :‬فلما ‪ ‖ P‬لها‪ ‖ om. P :‬ذلك‪ ‖ om. S :‬إلف وعادة‪:‬‬ ‫‪ ‖ RS‬فلماّ ‪ :‬لم ّا ‪ P‬فكلما ‪S‬‬
‫‪ ٧‬الترك‪ :‬להניחו לטבע ‪m‬‬ ‫ن‪ :‬أن ّه ‪b‬‬

‫كلت‪ :‬كلت ‪ ‖ SU = b‬أ ّ‬
‫الالف والعادة ‪ ‖ P‬كل ّما‪ :‬فلما ‪ P‬وكل ّما ‪ ‖ S‬ن ّ‬
‫‪ ٩‬ينبغي‪ :‬أن يفعل = ‪add. P‬‬ ‫‪ ٨‬غاياتها‪ :‬غايتها ‪ ‖ PR = b‬تابعة لأفعالها‪ :‬הולכת אל השלמות כפי פעולתם ‪m‬‬
‫‪ ‖ m‬أكمل‪ ‖ om. P :‬لا‪ ١٠ om. P :‬يحصل‪ :‬يحصيل ‪ U‬يحصل ‪ ‖ corr. k‬وعلةّ ذلك بينّ ة‪ :‬ولا تجيب الطبيعة‬
‫‪ ١١‬تجيب‪ :‬ينجب ‪ = k‬יצלח ‪ ‖ m‬يفعل‪ :‬يعمل ‪S‬‬ ‫ب‪om. R :‬‬
‫‪ ١١–١٠‬وحده بل الط ّ‬ ‫‪ ‖ R‬هنا‪ :‬بنا ‪ = b‬בנו ‪m‬‬
‫‪ ١٢‬ينبغي‪ :‬أن يفعل ‪ ‖ add. P‬ينجب‪ :‬يجيب ‪ ‖ NP‬سفينته‪ :‬الفينته الذي له ‪P‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

The reason for all these [failures] is that the goal is achieved only through the
action of two [agents], one of which does whatever is necessary, while the other
falls short in its action.164
5. If you consider the contents of the preceding chapter, you will realize that
sometimes the disease is mild and [that] nature is stronger than it and has
begun to remove it and to do all that should be done, yet the physician may
err in his treatment or the patient may err, and the actions of nature come to
nothing. This happens in the majority of cases in all places and at all times.
6. In one of his aphorisms, al-Rāzī makes a statement with the following
meaning, saying: When the disease is more manifest than the strength [of the
patient], medicine is of no use at all, and when the strength [of the patient] has
the upper hand over the disease, there is no need for a physician in any wise.
But when they are equal, then the physician is needed to support and promote
the strength [of the patient] against the disease.165
7. Says the author: From the words of this man, who is perfect in his art,166
one can also learn that, when one draws an analogy with all the diseases, one
can do without a physician more often than one needs him, even when he is
excellent and knows how to support nature and does not confuse it and divert
it from its proper way.
8. Careless167 physicians often commit very grave errors against the peo-
ple; yet the sick do not die, but recover. I have seen several times, how some-
one administered a strong purgative to a person who did not even need a
weak purgative. [As a result,] this person lost much blood from below, which
164 On this passage, see Gellman, “Maimonides and the Cure-all Book,” p. 192.
165 Cf. al-Rāzī, K. al-Murshid aw al-fuṣūl [The Guide or Aphorisms], ed. Iskandar, no. 313
(pp. 100–101); cf. ch. 2.3 (pp. 72–75 above).
166 Maimonides only held him in high regard as a physician as is clear from the following
remark: “We-sefer ḥokhmah elohit she-ḥibber al-Razi hu lo aval eyn bo toʿelet lefi she-al-Razi
hayah rofe bilvad” (The work by al-Rāzī on divine knowledge is useless since he was only
a physician), see Marx, “Texts by and about Maimonides,” p. 378.
167 “Careless physicians”: Arabic: al-mujaziffūna min al-aṭibbāʾ; cf. Lane, Arabic-English Lexi-
con, vol. 2, p. 420, s.v. jazafa: “The taking a thing … by conjecture.” See ch. 4.9 (pp. 120–123
below).
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫البحر في الوقت المعتاد ركو به وتعطب السفينة وعلةّ ذلك كل ّهكون تلك الغاية تحصل من فعل اثنين‬
‫ل ما ينبغي أن يفعل و يقصر الآخر عن فعله‪.‬‬
‫فقد يفعل الواحد ك ّ‬
‫‪ .٥‬إذا اعتبرت ما ضمنّ ه هذا الفصل المتقّدم علمت أن قد يكون المرض خفيف والطبيعة قو يت عليه‬
‫ل ما ينبغي لها أن تفعله فيخطئ الطبيب في علاجه أو‬
‫قد أخذت في إزالته وشرعت أن تفعل ك ّ‬
‫ل الأزمان‪.‬‬
‫طل أفعال الطبيعة وهذا هو الأكثر في جميع البلدان وفي ك ّ‬
‫المر يض فتتع ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫‪ .٦‬فصل‪ .‬قال الرازي في فصل من فصولهكلاما هذا معناه قال‪ :‬متى كان المرض أظهر من القوة فلا‬
‫ب أصلا ومتى كانت القوة مستظهرة على المرض فلا حاجة لطبيب بوجه‪ .‬وإذا تكافيا فحينئذ‬
‫ينفع الط ّ‬
‫يحتاج الطبيب يرفد القوة و يساعدها على المرض‪.‬‬
‫‪ .٧‬قال المؤل ّف‪ :‬من كلام هذا الرجل الكامل في صناعته أيضا تعلم أ ّ‬
‫ن الاستغناء عن الطبيب أكثر‬
‫من الحاجة إليه إذا قيس بجميع الأمراض‪ .‬هذا إن كان فاضلا و يدري يساعد الطبيعة لا أن يحـي ّرها‬ ‫‪١٠‬‬
‫و يصّدها عن منهاجها القو يم‪.‬‬
‫‪ .٨‬كثير ما يخطأ المجزفّ ون من الأطباّ ء على الناس خطأ عظيما جّدا ولا يهلك المر يض و يسلم وقد‬
‫رأيت مّرات من أسقى مسهلا قو يا لمن لا يحتاج ولا مسهلا ضعيفا فجاءه دم كثير من أسفل ودام‬
‫‪ ٣‬اعتبرت‪ :‬اعتبر ‪ ‖ RU‬ضمنّ ه‪ :‬تضمنه ‪ ‖ S‬هذا‪ ‖ om. S :‬قو يت‪ :‬قو ية ‪b‬‬ ‫‪ ٥–٣‬إذا … الأزمان‪om. NP :‬‬
‫طل‪ :‬فيعطل ‪ ‖ S‬البلدان‪ :‬البلاد ‪S‬‬

‫‪ ٥‬فتتع ّ‬ ‫‪ ٥–٤‬أو المر يض‪om. R = m :‬‬ ‫‪ ٤‬قد‪ :‬وقد ‪ ‖ R‬إزالته‪ :‬إوالته ‪R‬‬
‫ب أصلا ومتى‬
‫‪ ٧–٦‬فلا ينفع الط ّ‬ ‫‪ ٦‬معناه‪ :‬نصه ‪ ‖ N‬كان‪ ‖ om. R :‬المرض‪ :‬الرمض ‪ ‖ k‬أظهر‪ :‬أقهر ‪P‬‬
‫‪ ٧‬ومتى‪ :‬وحتى ‪ ‖ k‬مستظهرة‪ :‬مستقهرة ‪ ‖ P‬المرض‪ :‬المر يض ‪ S‬مرض ‪ ‖ b‬لطبيب‪:‬‬ ‫كانت القوة‪om. S :‬‬
‫‪ ٨‬الطبيب‪ :‬لطبيب ‪ O‬للطبيب‬ ‫للطبيب ‪ b‬الطبيب ‪ ‖ P‬بوجه‪ om. P :‬من الوجوه ‪ ‖ add. S‬فحينئذ‪ :‬حينئذ ‪P‬‬
‫‪ ١٠‬إليه‪ ‖ om. P :‬يساعد‪ :‬مساعدة‬ ‫‪ ٩‬الرجل‪ ‖ om. b :‬تعلم‪ :‬يعلم ‪ ‖ PS = b‬عن‪ :‬من ‪P‬‬ ‫‪ ‖ N‬يرفد‪ :‬ليرفد ‪S‬‬
‫‪ ١٢‬كثير‪ :‬كثيرا ‪ ‖ b‬ما يخطأ‪ :‬من ‪ ‖ P‬المجزفّ ون‪ :‬المحرقون‬ ‫‪ ١١‬القو يم‪ :‬القديم ‪U‬‬ ‫‪ ‖ NP‬يحـي ّرها‪ :‬يجـبرها ‪NP‬‬
‫‪ U‬المجر بين ‪ NP‬השוטים ‪ j‬אילו שאינם עושים פעולתם בשעור ‪ ‖ m‬عظيما‪ :‬عظيم ‪ ‖ N = b‬ولا‪ :‬فلا ‪ ‖ P‬وقد‪:‬‬
‫‪ ١٣‬مّرات‪ :‬قرات ‪ U‬مّرات ‪ ‖ corr. k‬مسهلا‪ :‬مسهل ‪ ‖ P‬لمن‪om. NP :‬‬ ‫قد ‪PU‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

[condition] lasted for several days, and he suffered from severe dysentery; yet
he recovered afterwards. I have also seen how someone bled a person suffer-
ing from indigestion, at a time when he did not know about his indigestion.
As a result, the patient lost consciousness, his strength diminished, and his ill-
ness became protracted and worsened, yet he recovered in the end. However,
one168 should not take an example from this and think that physicians’ errors
do little harm. Nor should one say: If they commit such grave errors and [the
patient] does not die, why should he die if the physician errs in determining
the [correct] amount of nutrition or of mild decoctions? The matter is not so,
however; for the case of these preceding [internal] causes [of illness] is rather
like that of the [following] external causes. You see with your own eyes, people
whose arms are cut off below169 the elbow or whose legs [are cut off] below170
the knee, or whose eyes are extracted, or who are stricken in battle with severe
blows in the cavity of the body and who do not die, but live, as God wills. And
[on the other hand], you see a person pricked by a thin needle or thorn [that]
hits one of his nerves and he has spasms and dies. The same applies to errors by
physicians: A physician may commit a grave error, and yet the patient is saved;
or he may disregard something which both he and the patient consider a minor
thing, and yet it becomes the cause of the patient’s death. This should be taken
into consideration by every thinking person.
9. It is well known that all men suppose that eating the usual food, drinking
the usual water, bathing in cold water for one who is used to this, and bathing in
the bathhouse, are all matters which are not very dangerous for the sick, [even]
if done improperly. But this is not so. Galen has explained to us that, among
those suffering from fever, there are some in whom the drinking of cold water—
which they are allowed to drink—causes their humors to become crude and
168 “one should not take an example from this and think”: S and b read: “this should not mis-
lead one to think”.
169 “below the elbow”: “up to the shoulder” m.
170 “below the knee”: “until above the thigh” m.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫به أي ّاما وانسحج سحجا عظيما و برئ بعد ذلك‪ .‬كذلك رأيت من فصد متخوما لم يعلم بتخمته فغشي على‬
‫ن خطأ الأطباّ ء يسير‬
‫المر يض ونقصت قوته وطال مرضه وعظم ثم ّ برئ بآخره ولا يعتبر بهذا و يظّن أ ّ‬
‫الأذية و يقول إذا كانوا يخطئون هذا الخطأ العظيم ولا يهلك فكيف إذا أخطأ الطبيب في تقدير تغذية‬
‫أو تقدير مغليا لطيف؟ ليس الأمر كذلك بل الأمر في هذه الأسباب السابقةكالأمر في الأسباب‬
‫البادية‪ .‬أنت ترى عيانا أشخاصا تقطع أيديهم من المرفق وأرجلهم من حّد الركبة أو تخرج أعينهم أو‬ ‫‪٥‬‬
‫يصيبهم ضر بات عظيمة في الحروب في فضاء الجسم ولا يموتون و يعيشون ما شاء ﷲ وترى شخصا‬
‫تنخسه إ برة دقيقة أو شوكة فتصيب منه عصبة فيتشن ّج و يموت‪ .‬كذلك يجري في خطأ الأطباّ ء سواء‪.‬‬
‫قد يخطئ خطأ عظيم و يسلم المر يض و يغفل عن أيسر شيء بزعمه وزعم المر يض أنه ّ أيسر شيء فيكون‬
‫ل من له اعتبار‪.‬‬
‫ذلك سبب هلاك المر يض فليعتبر هذا ك ّ‬
‫‪ .٩‬فصل‪ .‬معلوم أ ّ‬
‫ن أكل الطعام المعتاد وشرب الماء المعتاد والاستحمام بالماء البارد لمن اعتاد ودخول‬ ‫‪١٠‬‬
‫ن لا خطر عظيم فيها على المرضى إذا فعلت على خلاف ما ينبغي وليس‬
‫الحم ّام كل ّها يظّن الناس كل ّهم أ ّ‬
‫الأمر كذلك‪ .‬قد بي ّن لنا جالينوس أ ّ‬
‫ن من المحمومين من إذا شرب شر بة ماء بارد وأبيح له ذلك فج ّج‬
‫‪ ١‬كذلك‪ :‬وكذلك ‪ ‖ PS = b‬فصد‪ :‬أفصد ‪ ‖ b‬متخوما‪ :‬منخوما ‪ U‬متخوما ‪ ‖ corr. k‬بتخمته‪ :‬بتخمة ‪P‬‬
‫‪ ٢–١‬على المر يض‪ :‬عليه ‪ ٢ b‬المر يض‪ :‬الارض ‪ ‖ P‬ونقصت‪ :‬وضعفت ‪ ‖ NP‬بآخره‪ :‬باخرة ‪ ‖ k‬يعتبر‪ :‬يغتر ّ‬
‫‪ ٣‬الأذية‪ :‬والادو ية ‪ P‬الادو ية ‪ ‖ NS‬و يقول‪:‬‬ ‫ب‪P‬‬
‫‪ ‖ S = b‬بهذا‪ :‬هذا ‪ ‖ P‬و يظّن‪ :‬وتظّن ‪ ‖ S‬الأطباّ ء‪ :‬الط ّ‬
‫‪ ٤‬تقدير‪ :‬تقدر ‪ U‬تقدير ‪ ‖ corr. k‬مغليا‪ :‬مغلي ‪S = corr. k‬‬ ‫وتقول ‪ ‖ S‬إذا‪ :‬ان ‪ ‖ S‬تغذية‪ :‬اغذية ‪NP‬‬
‫‪ ‖ b‬كذلك بل الأمر‪ ‖ om. S :‬هذه‪ :‬هذا ‪ ‖ om. S P‬السابقةكالأمر في الأسباب‪ ٥ om. S :‬البادية‪ :‬الاذنة‬
‫‪ k‬البادئة ‪ ‖ corr. k‬أنت ترى‪ ‖ inv. k :‬من المرفق‪ :‬עד הכתף ‪ ‖ m‬من حّد الركبة‪ :‬עד למעלה מהירך ‪m‬‬
‫‪ ٧‬تنخسه‪ :‬تنخشه ‪ ‖ NP‬فتصيب‪:‬‬ ‫‪ ٦‬يصيبهم‪ :‬تصيبهم ‪ ‖ P‬ضر بات‪ :‬ضو بات ‪ ‖ P‬فضاء‪ :‬قضا ‪ k‬قضاء ‪corr. k‬‬
‫‪ ٨‬قد‪ :‬وقد ‪ ‖ b‬يخطئ‪ :‬الطبيب ‪ ‖ add. S‬خطأ‬ ‫فيصيب ‪ ‖ NOP‬كذلك‪ :‬وكذلك ‪ S = b‬وكذلك الأمر ‪P‬‬
‫عظيم‪ :‬خطاء عظيما ‪ ‖ SU = b‬و يغفل‪ :‬و يعقل ‪ PU‬و يسلم ‪ ‖ N‬عن أيسر شيء بزعمه وزعم المر يض‪om. :‬‬
‫‪ ١١‬كل ّها‪ :‬أمور ‪ ‖ add. S‬كل ّهم‪:‬‬ ‫‪ ١٠‬ودخول‪ :‬أو دخول ‪ b‬دخول ‪NP‬‬ ‫‪ ‖ S‬بزعمه وزعم‪ :‬يزعمه و يزعم ‪NP‬‬
‫‪ ١٢‬قد‪ :‬فقد ‪ b‬وقد ‪ SU‬بل قد‬ ‫‪ ‖ S1‬فيها‪ = om. P :‬ג ‖ المرضى‪ :‬المر يض ‪ = P‬החולה ‪ ‖ j‬خلاف‪ :‬غير ‪P‬‬
‫‪ ‖ N‬لنا‪ ‖ m = om. RS :‬من‪ ‖ om. P :‬من‪ ‖ om. U :‬ماء بارد‪ :‬عظيمة ‪ ‖ U‬وأبيح‪ :‬فانتج ‪ ‖ NP‬فج ّج‪ :‬له‬
‫‪add. b‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

fires their fever, so that they perish. And there are others for whom the drinking
of cold water is a cure: it softens their stools and extinguishes the fire [of171 their
fever,] and they recover; if water is withheld from them, they perish. Similarly,
some patients with fever recover and are saved when one lets them enter cold
water, while others perish by it. Similarly, bathing in the bathhouse cleanses the
body of some of those with fever and enables their complete recovery, while in
the case of others it increases their putrefaction, gives them a bad fever, and
kills [them]. The same holds true for food,172 withholding it from a patient can
be the cause of his recovery or the cause of his death; and giving it freely to the
patient can be the cause of his recovery or the cause of his death.
The rules for all these matters and the conditions under which every single
one of these actions should be allowed or prohibited have already been given
and explained, and proof has been given for the reasons [behind them]. Under-
standing all this from books is very easy for everyone who is in full possession
of his faculties, but applying it in an individual case is very difficult for a con-
scientious scholar. But, for those who are ignorant of the principles of this art
and for those who are reckless with this art, nothing [seems] difficult, and they
do not see that there are diseases which require consideration.
10. In one of his aphorisms, al-Rāzī has said: Medicine is a studied art [and
is] subject to claim by the173 riff-raff; however, how difficult is its attainment for
the skillful physician.174
171 “[of their fever]”: cf. m: ‫אש קדחתו‬.

172 “food”: Lit., “nutrition.”
173 “the riff-raff”: b reads: “the riff-raff among physicians.”
174 This quotation does not feature in al-Rāzī’s K. al-Murshid aw al-fuṣūl [The Guide or Apho-
risms], ed. Iskandar. It is, however, possible that the term faṣl in this context does not
mean “aphorism,” but “chapter,” thus referring to a chapter in one of al-Rāzī’s other books.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫جج نار حماّ ه و يهلك ومنهم من شرب الماء البارد له شفاء و يلين طبعه و يطفئ ناره و يبرأ وإن‬
‫أخلاطه وأ ّ‬
‫منع الماء هلك كذلك من المحمومين من إذا أ نزلته في ماء بارد برئ وتخل ّص ومنهم من يقتله ذلك‪.‬‬
‫كذلك دخول الحم ّام ينّقي جسم بعض المحمومين و يكمل بروءه و يز يد في عفونة بعضهم و يخبث حماّ ه‬
‫و يقتل‪ .‬كذلك التغذية قد يكون منعها عن المر يض سبب برء أو سبب هلاك وقد يكون إطلاقها‬
‫سبب برء أو سبب هلاك‪.‬‬ ‫‪٥‬‬
‫ل فعل من هذه الأفعال أو يمنع قد أعطيت‬

‫وقوانين هذه الأشياء كل ّها والشرائط التي بها يطلق ك ّ‬
‫و بينّ ت و برهن على عللها‪ .‬أمّا فهم ذلك كل ّه من الـكتب فسهل جّدا على ك ّ‬
‫ل كامل الفطرة وأمّا العمل‬
‫به عند النازلة الشخصية فصعب جّدا على العالم المتثب ّت‪ .‬أمّا الجهّال بأصول هذه الصناعة والمجزفّ ون‬
‫ن ثم ّ مرض يحتاج إلى فكرة‪.‬‬
‫فلا يصعب عليهم شيء وما يروا أ ّ‬
‫‪ .١٠‬قال الرازي في فصل له‪ :‬الط ّ‬

‫ب صناعة مدروسة يّدعيها رعاع الناس وما أصعب مرامها على الطبيب‬ ‫‪١٠‬‬
‫الماهر‪.‬‬
‫جج‪ :‬ولجج ‪ U‬وأهاج ‪ ‖ R = b‬و يهلك‪ :‬فيهلك ‪ ‖ P‬البارد‪ ‖ om. P :‬و يطفئ‪ :‬وتنطفئ ‪ ‖ b‬ناره‪ :‬אש קדחתו‬
‫‪ ١‬وأ ّ‬
‫‪ ‖ m‬و يبرأ‪ :‬و برأ ‪ ٢ U‬كذلك‪ :‬وكذلك ‪ ‖ b‬أ نزلته‪ :‬غسلته ‪ ‖ P‬وتخل ّص‪ :‬و يخلص ‪ ‖ NP‬ومنهم‪ :‬ومنه ‪ R‬ومنهم‬
‫‪ ٣‬كذلك‪ :‬وكذلك ‪ ‖ b‬جسم بعض المحمومين‪ :‬بعض جسم المحمومين ‪ ‖ P‬و يخبث‪:‬‬ ‫من يقتله ذلك‪om. N :‬‬
‫‪ ٤‬و يقتل‪ :‬בזה ‪ ‖ add. m‬كذلك‪:‬‬ ‫و يكأب ‪ NP‬و يحث ‪ U‬و يجيب ‪ S‬ויחזק אמ ויטמין ויחזק ג ויטמין ס‬
‫وكذلك ‪ ‖ PRS = b‬التغذية‪ :‬الاغذية ‪ = NP‬המסעדים ‪ m‬التغذية ‪ ‖ corr. P‬قد يكون‪ :‬قد يمكن أن يكون‬
‫‪ ٥–٤‬وقد يكون إطلاقها سبب برء أو‬ ‫‪ ‖ b‬عن‪ :‬من ‪ ‖ P‬برء‪ :‬بروء ‪ ‖ PRU = b‬أو سبب‪ :‬وسبب ‪kNP‬‬
‫‪ ٦‬الأشياء‪ ‖ om. P :‬كل ّها‪ ‖ om. N :‬والشرائط‪ :‬والشر بة‬ ‫‪ ٥‬برء‪ :‬بروء ‪P = b‬‬ ‫سبب هلاك‪om. RU = j :‬‬
‫‪ ‖ P‬بها يطلق‪ inv. P :‬علق بها ‪ ‖ b‬هذه الأفعال‪ :‬هذا ‪ ‖ b‬أو يمنع‪ :‬و يمنع ‪ ‖ b‬أعطيت‪ :‬أعطت ‪ ٧ k‬و بينّ ت‬
‫‪ ٨‬فصعب‪ :‬يصعب‬ ‫و برهن‪ :‬وتبينت وتبرهنت ‪ P‬و بينّ ت و برهنت ‪ ‖ N‬فسهل‪ :‬سهل ‪ ‖ b‬الفطرة‪ :‬النظر ‪S‬‬
‫‪ ‖ b‬العالم‪ :‬العموم ‪ ‖ P‬المتثب ّت‪ :‬المتشب ّث ‪ ‖ S‬الجهّال‪ ‖ om. P :‬بأصول‪ :‬بأمور أصول ‪ ‖ R‬الصناعة‪ :‬الصنعة‬
‫‪ ١٠‬فصل‪ :‬فصول ‪ ‖ P‬الناس‪:‬‬ ‫‪ ٩‬يروا‪ :‬يرون ‪b‬‬ ‫‪ ‖ P‬والمجزفّ ون‪ :‬المحرقون ‪ k‬والممخرقين ‪ P‬والممخرقون ‪N‬‬
‫الأطباّ ء ‪ ‖ b = l‬مرامها‪ :‬مراسها ‪S‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

11. Says the author: Concerning the matter discussed by al-Rāzī in this apho-
rism, Galen has remarked many times in his books, that the crafty find this art
easy and insignificant, while Hippocrates finds it difficult and time-consuming.
But do not think, dear reader, when you consider my words that this is unique to
medicine. If you look into the natural sciences, or the conventional175 ones, or
the ones on the religious law, you find the same. The more accomplished a per-
son is in that science, the more precise his investigation becomes; doubts and
difficult questions arise in him; he becomes deliberate in his investigation and
hesitant in some of his answers. The less a person knows, the more he considers
all that is difficult to be easy and holds all that which is distant to be near. Such
a person makes many nonsensical and pretentious remarks and gives prompt
nonsensical answers to that which he does not understand. But let me return
to my subject and reiterate what I said about the ease with which the medical
art is understood by those who have a good intellect, and about the difficulty
they have in practising it, [which] has already been mentioned by Galen in a
statement with the following words.
12. He said: Therefore it is easy to say that it is correct to rub the elderly in the
morning with oil and massage them, but to do this properly is a most difficult
thing.176
13. Says the author: Consider, O possessors of fair judgement, if [the pro-
cedure] of rubbing with oil and massage is, according to Galen, one of the
most difficult things to put into practice—that is to say, its practical individ-
ual application—and likewise the drinking of water or abstention therefrom,
175 “conventional”: Kroner’s edition (Maimonides, “Fī tadbīr as-ṣiḥḥat,” pp. 144–145 [121–122])
reads: “konventionell”; Bar-Sela/Hoff/Faris, in idem, “Two Treatises on the Regimen of
Health,” p. 29, translate: “deductive.” According to Dozy, Supplément, vol. 2, p. 817, it is a
science based on authority, the opposite of ʿilm ʿaqlī, or a conventional science, which
exists only by convention and is the opposite of ʿilm ṭabīʿī. Thus, the term “conventional
sciences” seems to refer to those sciences, whose object is neither physical nor meta-
physical, but conceptual—created by the human mind. It is possible that these “conven-
tional” sciences are identical with the mathematical sciences (ʿulūm al-taʿālīm; al-ʿulūm
al-riyāḍiyya), which, along with physics and metaphysics, are part of theoretical philoso-
phy, as mentioned in the Treatise on the Art of Logic 14, ed. and trans. Efros, p. 31, tradition-
ally ascribed to Maimonides. See also Wolfson, “Classification of Sciences,” p. 281; Kraemer,
“Maimonides on the Philosophic Sciences,” pp. 85–87.
176 Galen, De sanitate tuenda, 5.4, ed. Koch, p. 142, ll. 19–21; trans. Green, p. 201: “Now to say
these and other things is very easy, but to take charge of an old man, safeguarding his
health, is one of the most difficult.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .١١‬قال المؤل ّف‪ :‬هذا المعنى الذي ذكره الرازي في هذا الفصل قد ملأ جالينوس كتبه منه وذكر‬
‫استسهال أهل الحيل لهذه الصناعة ونزارتها عندهم مع استصعاب أبقراط لها واستطالته لها ولا تظّن‬
‫ب‪ .‬إذا تأمّلت ك ّ‬
‫ل العلوم الطبيعية أو الوضعية‬ ‫ن هذا شيء خصيص بالط ّ‬
‫أّيها الناظر في كلامي هذا أ ّ‬
‫أو الشرعية تجدها هكذا‪ .‬ك ّ‬
‫ل ما كان الشخص أكمل في ذلك العلم دق ّق النظر فيه و يحدث له الشبه‬
‫ل ما كان أنقص‬
‫و يصعب عليه مسائل ما و يحدث له ٺثب ّت في النظر وتوق ّف في بعض الأجو بة وك ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫ل بعيد وكثر هذيانه ودعاو يه وسرعة جوابه عن ما لم يفهمه‬

‫ل صعب واستقرب ك ّ‬
‫معرفة استسهل ك ّ‬
‫ن هذا الذي قلته من سهولة فهم الصناعة الطبيّ ة لذوي الأذهان‬
‫بما لا يفهم وأرجع إلى غرضي فأقول إ ّ‬
‫صه‪.‬‬
‫الجي ّدة وصعو بة العمل بها عندهم قد ذكره جالينوس وقال كلاما هذا ن ّ‬
‫‪ .١٢‬قال ولذلك صار القول بأ ّ‬

‫ن الصواب أن يلطخ الشيخ بالغداة بالدهن و يدلك سهل وصار فعل‬
‫ذلك على ما ينبغي من أصعب الأمور‪.‬‬ ‫‪١٠‬‬
‫‪ .١٣‬قال المؤل ّف‪ :‬اعتبروا يا ذوي الإنصاف إذا كان التده ّن والتدل ّك من أصعب الأمور عند الفعل‬
‫عند جالينوس أعني عند ما وصلنا للعمل الشخصي وكذلك شرب الماء والمنع منه كما بينّ اّ فكيف‬
‫‪ ١‬منه‪ ‖ om. NP :‬وذكر‪ :‬وذكره ‪ ٢ P‬ونزارتها‪ :‬و برار يها ‪ k‬ونزارتها ‪ ‖ corr. k‬أبقراط‪ :‬بقراط ‪ ‖ R = b‬لها‪ :‬لهذا‬
‫‪ ٣‬هذا‪ ‖ om. P O2 = m :‬خصيص‪ :‬مخصوص ‪ R‬خصوص ‪ ‖ P‬إذا‪:‬‬ ‫‪ ‖ R‬واستطالته‪ :‬وابطاله ‪ P‬واستبطاله ‪N‬‬
‫‪ ٤‬أكمل في ذلك العلم‪ :‬في ذلك العلم أكمل ‪ ‖ R‬العلم‪ :‬العلوم‬ ‫ل‪ ‖ om. b :‬العلوم‪ :‬الامور ‪N‬‬
‫بل إذا ‪ ‖ P‬ك ّ‬
‫‪ ٥‬و يصعب‪:‬‬ ‫‪ ‖ P‬فيه‪ ‖ om. NU :‬و يحدث‪ :‬فيحدث ‪ N‬وتحدث ‪ R = b‬فتحدث ‪ ‖ S‬الشبه‪ :‬الشبهة ‪ b‬السه ‪k‬‬
‫وتصعب ‪ ‖ bNP‬مسائل‪ :‬مسائلا ‪ OU‬مسائله ‪ ‖ S = b‬ما‪ ‖ om. R = bjm :‬له‪ ‖ om. R = m :‬ٺثب ّت‪ :‬تشب ّث‬
‫ل بعيدة ‪ U‬البعيد ‪ = R‬הרחוק‬
‫ل بعيد‪ :‬ك ّ‬
‫‪ ٦‬استسهل‪ :‬كان يستسهل ‪ ‖ P‬واستقرب‪ :‬و يستقرب ‪ ‖ P‬ك ّ‬ ‫‪S‬‬
‫‪ ٧‬لا‪ :‬لم ‪ ‖ NPR‬يفهم‪ :‬يفهمه ‪ ‖ b‬فأقول‪ :‬وأقول ‪ ‖ P‬من‪ :‬في ‪ ‖ P‬الصناعة‪ :‬الطبيعية ‪add. S‬‬ ‫‪ ‖ m‬لم‪ :‬لا ‪N‬‬
‫‪ ٩‬قال‪ :‬جالينوس ‪ ‖ add. b‬ولذلك‪ :‬فلذلك ‪ R‬وكذلك ‪ ‖ S‬يلطخ‪ :‬يلطف ‪P‬‬ ‫‪ ٨‬الجي ّدة‪ ‖ om. N :‬بها‪ :‬بما ‪b‬‬
‫يلطح ‪ U‬تلطخ ‪ ‖ R‬الشيخ‪ ‖ om. N :‬بالغداة‪ om. b :‬بالغدائه ‪ P‬غداة ‪ ‖ S‬و يدلك‪ :‬و يتدلك وذلك ‪ P‬و يتدلك ‪S‬‬
‫‪ ١١‬الإنصاف‪ :‬الابصار ‪ = R‬הרואים א ‖ والتدل ّك‪ ١٢–١١ om. S :‬عند الفعل عند جالينوس‪ :‬عند جالينوس‬
‫‪ ١٢‬شرب‪ ‖ om. NP :‬والمنع‪ :‬المنع ‪P‬‬ ‫عند الفعل ‪R = b‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

as we explained, how much more so is this the case for bloodletting; [for] evac-
uation by means of pulp of colocynth, juice of squirting cucumber, and the
two hellebores; [for] the enemas with castoreum and opopanax, [for] cautery,
lancing and cutting! Are all these [procedures] really easy for a physician, or
difficult?177
14. Ibn Zuhr has said in one of his extant and well-known books: I have never
administered a purgative without thinking about it for days before and after.178
15. The attitude of all men regarding coitus is known.179 That is that no one
desires it in order to preserve his health or to have progeny, but merely for
pleasure. For this reason, they try [to satisfy] their desire at all times and at
every opportunity. There is clear evidence for those who know that sexual inter-
course is harmful for all men except for a few individuals whose temperament
demands it [to a degree] that a little bit of it does no harm. But men differ only
in the degree of harm, some among them are greatly harmed by it, while others
are only harmed a little. Its harm to young men who have a moist tempera-
ment is [only] little, while the harm [it does] to the old, the convalescent, and
to anyone with a dry temperament, is very great.180 We have seen among the
177 “difficult”: “not difficult” m.

178 Cf. Ibn Zuhr, K. al- Tadhkira, ed. and trans. Colin: Teḏkira d’Abû ʾl-ʿAlâʾ, p. 65: “Eh bien!
je te jure par Dieu que j n’ai jamais administré un purgatif sans en avoir été préoccupé
plusieurs jours avant et plusieurs jours après” (I swear by God, that I have never admin-
istered a purgative without being preoccupied by it for some days before and after). On
the basis of her research into the existing MSS of this text, Álvarez Millán suggests in her
article “Actualización del corpus médico-literario,” pp. 174–175, that the author of this text
was not Abū l-ʿAlāʾ ibn Zuhr, but his son Abū Marwān ibn Zuhr.
179 For the subject of coitus, cf. Maimonides, On Coitus, eds. and trans. Bos/Ryan/Taube,
ed. Burnett; idem, On Asthma 10.8–9, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 55–58; idem, Hilkhot
Deʿot 4.19, trans. Hyamson, p. 52a. For an extensive discussion of this subject, see Bos,
“Maimonides on the Preservation of Health,” pp. 229–231; Harvey, “Sex and Health in Mai-
monides,” pp. 33–39.
180 Cf. Maimonides, On Asthma 10.8, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 55: “As for sexual intercourse, it
is well known—even to the masses—that it is very harmful to most people and that exces-
sive indulgence therein is harmful to all people. Emission of sperm is only exceptionally
part of the regimen of health—namely, for those people who have bad varying tempera-
ments. For, along with the sperm, vital fluids and innate heat are necessarily emitted, so
that the vital organs turn dry and cold. However, young people may tolerate a mistake in
this very well, although some of them cannot avoid becoming ill because of it. On the other
hand, sexual intercourse is fatal for old people, because they need that which increases
their heat and moistens their vital organs, whereas sexual intercourse dries their organs
and exhausts their remaining heat …;” idem, Medical Aphorisms 17.13, ed. and trans. Bos,
vol. 3, p. 23: “Only someone with a hot and moist body or someone with a body in which
much sperm is naturally produced is free from the harm caused by sexual intercourse.
But the harm it causes to someone whose temperament tends towards dryness or to old
people is very severe. De sanitate tuenda 6.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫يكون الأمر في الفصد والاستفراغ بشحم الحنظل وعصارة قثاّ ء الحمار والخر بقين والحقن بالجندبادستر‬
‫والجواشير والـكيّ والبّط والقطع هل ذلك سهل عند الأطباّ ء بالحقيقة أو مستصعب؟‬
‫‪ .١٤‬قال ا بن زهر في كتاب له موجود مشهور‪ :‬ما أسقيت دواء مسهلا إلا واشتغل قلبي قبله بأي ّام‬
‫و بعده بأي ّام‪.‬‬
‫‪ .١٥‬فصل‪ .‬حال جميع الناس في الجماع معلومة وذلك أ ّ‬

‫ن ليس ثم ّ أحد يحاوله من أجل تدبير صحتّ ه ولا‬ ‫‪٥‬‬
‫ي حال ات ّفق وقد‬

‫ل وقت وعلى أ ّ‬
‫من أجل النسل بل لمجر ّد اللذ ّة ولذلك يشرهون فيه جهدهم في ك ّ‬
‫ن الجماع ضارّ للناس كل ّهم إلا الآحاد قلائل قد يقتضي مزاجهم أن لا يضرّهم‬
‫تبرهن عند من يعلم أ ّ‬
‫اليسير من ذلك وإن ّما يختلف الناس في قدر الضرر فمنهم من يضرّ به إضرارا عظيما ومنهم من يضر ّه‬
‫ل يابس المزاج‬
‫مضرّة يسيرة وإضراره بالشباب المرطو بي المزاج قليلا وإضراره بالشيوخ والناقهين و بك ّ‬
‫‪ ٣‬له‪om. :‬‬ ‫ل ‪ ‖ b‬بالحقيقة‪ ‖ om. N :‬بالحقيقة أو مستصعب‪ ‖ om. P :‬مستصعب‪ :‬בלתי קשה ‪m‬‬
‫‪ ٢‬هل‪ :‬ك ّ‬
‫‪ ٥‬أحد‪ :‬من ‪ ‖ S‬صحتّ ه‪ :‬الصحة ‪P‬‬ ‫‪ ٤‬بأي ّام‪om. R :‬‬ ‫‪ ‖ P‬مشهور‪ :‬هكذا ‪ ‖ add. S‬أسقيت‪ :‬قط ‪add. RU‬‬
‫‪ ٦‬بل‪ :‬لـكن ‪ ‖ P‬لمجر ّد‪ :‬مجر ّد ‪ ‖ P‬يشرهون‪ :‬يشهرون ‪ ‖ P‬فيه‪ ‖ om. N :‬وعلى )= מ(‪ :‬على ‪= NPR‬‬ ‫صحة ‪NU‬‬
‫אגס ‪ ٧‬تبرهن‪ :‬يتبرهن ‪ ‖ P‬قلائل‪ :‬قليل ‪ ‖ om. S NP‬يضر ّهم‪ :‬يضر ّ إلا ‪ P‬يضر ّ ‪ ٨ N‬يضر ّ به‪ :‬يضر ّه ‪ R‬ينظر‬
‫‪ ٩‬قليلا‪ :‬قليل ‪ ‖ S‬وإضراره‪:‬‬ ‫به ‪ ‖ N‬إضرارا عظيما ومنهم من يضر ّه‪ ‖ om. P :‬يضر ّه‪ :‬يضر ّهم ‪ R‬يضر ّ به ‪N‬‬
‫ل‪U‬‬
‫ل‪ :‬وك ّ‬
‫واضره ‪ ‖ P‬و بك ّ‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

convalescents those who copulated and died the very same day, while others
suffered from syncope and recurrent fever, and died after a few days. In gen-
eral, [sexual intercourse] is life-threatening for the sick and convalescent and
very harmful for the elderly and for everyone with a dry temperament. No one
should have sexual intercourse before the food is digested in the stomach, nor
when he is hungry or thirsty, or in a state of drunkenness, or after leaving the
bath, or after physical exercise or before it, or for one day before bloodletting
or for one day thereafter.181 Whoever wishes to remain healthy, should turn his
thoughts away from coitus as much as he can.
16. The benefits of wine are very many when taken properly, for then it is a
major factor in the preservation of health, and [in the cure] of many diseases.182
However, it is well known how people in general consume [wine]. That is, they
only intend to get drunk, yet drunkenness is harmful to all people. He is wrong
who thinks that getting drunk once a month is beneficial, for drunkenness is an
indigestion that pervades the whole body and especially the brain. The small
amount that is beneficial should be taken once the food has left the stomach.183
Children should not drink it because it is very harmful to them, [because] it
destroys their body and soul. Galen has said that the young should not consume
any of it, except after three sabbaths, that is twenty-one years.184 The more one
181 Cf. idem, Hilkhot Deʿot 4.19, trans. Hyamson, p. 52a: “One should not cohabit, when sated
with food, nor when one is hungry but only after a meal has been digested … Coition
should not take place in a standing or sitting posture, nor in a bath house, nor on the day
when one takes a bath or is bled, nor on the day when one sets out on a journey or has
returned from a journey, nor on the day previous to any of such days or subsequent to
them.”
182 For the subject of wine, cf. idem, On Asthma 7.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 32–33, and
p. 129, n. 2, 5; idem, Hilkhot Deʿot 4.19, trans. Hyamson, p. 52a; idem, Medical Aphorisms
17.26–28; 20.24–31, ed. and trans. Bos, vol. 4, pp. 27, 29, 69, 71. See also Bos, “Maimonides
on the Preservation of Health,” p. 230.
183 Cf. Maimonides, On Asthma 7.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 32–33: “Although wine and
all the different kinds of nabīdh fill the head and are harmful for the brain and heat it and
cause serious and grave diseases … that which effects all this is [the consumption of] a
large quantity of it, especially [to the point of] drunkenness. But, when one takes a small
quantity of wine—such as three or four glasses—when the food is digested and leaving
the stomach, it is of very great benefit for the regimen of one’s health and for the healing
of diseases … In general, if one takes a little bit of wine at the appropriate time, it is very
beneficial for body and soul under all circumstances, and especially for the elderly, for
whom it has been proven that it is indispensable and irreplaceable for them. But a large
quantity of it is very harmful to both soul and body for all people of all ages.”
184 The closest parallel I could find is: Galen, De sanitate tuenda 5.5, ed. Koch, p. 144, ll. 13–
14: Ὥσπερ δὲ τοῖς παισὶν ὁ οἶνος ἐναντιώτατόν ἐστιν, οὕτω τοῖς γέρουσι χρησιμώτατον (trans.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫عظيم جّدا‪ .‬قد رأينا من الناقهين من جامع فمات من يومه ومنهم من حدث له الغشي وعاودته الحم ّى‬
‫ل يابس المزاج‬
‫ومات بعد أي ّام قليلة و بالجملة هو أمر مهلك للمرضى والناقهين ومضر ّ جّدا للشيوخ ولك ّ‬
‫ولا ينبغي لأحد من الناس أن يجامع قبل انهضام الغذاء في المعدة ولا على جوع ولا على عطش ولا‬
‫في حال السكر ولا بعد الخروج من الحم ّام ولا بعقب الر ياضة ولا قبلها ولا قبل الفصد بيوم ولا بعده‬
‫ل من يؤثر دوام الصح ّة فليضرب بفكره عن الجماع ما أمكنه ذلك‪.‬‬
‫بيوم وك ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫‪ .١٦‬فصل‪ .‬منافع الشراب كثيرة جّدا إذا أخذ على ما ينبغي فإن ّه حينئذ سبب عظيم في دوام الصح ّة‬
‫و يشفي أمراض كثيرة لـكن قد علم استعمال الناس كافة له كيف هو وذلك أّنهم لا يقصدون غير‬
‫ن السكر إن ّما هو‬
‫السكر والسكر مضرّ للناس كافة وقد أخطأ من ظّن أن ّه قد ينفع السكر مّرة في الشهر لأ ّ‬
‫ص الدماغ والقدر اليسير الذي ينفع منه ينبغي أن يتناول بعد خروج الطعام عن‬‫م الجسم وتخ ّ‬
‫تخمة تع ّ‬
‫المعدة ولا يتناوله الصبيان لأن ّه مضر ّ لهم جّدا يفسد أبدانهم وأنفسهم‪ .‬قد قال جالينوس إن ّه لا ينبغي‬ ‫‪١٠‬‬
‫ل ‪ ٣ S‬يجامع‪ ‖ om. N :‬الغذاء‪ :‬الطعام‬

‫ل‪ :‬من هو ‪ add. P‬و بك ّ‬
‫‪ ١‬عظيم‪ :‬عظيما ‪ ٢ U‬قليلة‪ :‬يسيرة ‪ ‖ N‬ولك ّ‬
‫‪ ٥‬من‪ :‬ما ‪ ‖ N‬فليضرب‪ :‬فيضرب ‪ ‖ R‬بفكره‪ :‬بذكره ‪ ‖ RS‬ذلك‪om. NS :‬‬ ‫‪ ٤‬الفصد‪ :‬الفصاد ‪P‬‬ ‫‪NP‬‬
‫‪ ٧‬و يشفي‪ :‬وشفا ‪ = R‬ורפואת ‪ ‖ m‬كافة له‪ :‬لهكافة‬ ‫‪ ٦‬على‪ :‬منه ‪ ‖ N‬حينئذ‪ :‬جي ّد ‪ ‖ U‬سبب‪om. NP :‬‬
‫‪ ٩‬تخمة‪:‬‬ ‫ن السكر ينفع ‪S‬‬

‫‪ ٨‬مضرّ‪ :‬مرض ‪ ‖ P‬أن ّه قد ينفع السكر‪ :‬أ ّ‬ ‫‪ ‖ NP‬وذلك‪ :‬أو ذلك ‪ U‬وذلك ‪corr. k‬‬
‫‪ ١٠‬وأنفسهم‪ :‬ونفوسهم ‪N‬‬ ‫ص ‪ ‖ S‬عن‪ :‬من ‪NP‬‬‫ص‪ :‬و يخ ّ‬‫تخمه ‪ U‬تخم ‪ ‖ S‬تعّم‪ :‬تغّم ‪ U‬يعّم ‪ ‖ S‬وتخ ّ‬
‫;)”‪Green, p. 204: “As for children wine is most undesirable, so for old men it is most useful‬‬
‫‪a similar statement features in idem, Quod animi mores corporis temperamenta sequantur‬‬
‫‪10, ed. Kühn, vol. 4, p. 810; ed. and trans. Biesterfeldt: Dass die Kräfte der Seele, p. 36); this‬‬
‫‪statement is preceded by a quote from Plato’s Laws 2.666, that children up to the age of‬‬
‫‪eighteen should not have wine (ibid., p. 809). See also Maimonides, Medical Aphorisms‬‬
‫‪17.26 and 17.28, ed. and trans. Bos, vol. 4, pp. 27, 29.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

is advanced in years, the more beneficial wine becomes for him. Those who
need it most are the old.
17. [Going to] the bathhouse is greatly needed in the regimen of health and
in the healing of diseases.185 The physicians prescribe [going to] the bathhouse
in the case of illness according to the different types of illnesses, according to
the seasons, and according to the different ages. As for the regimen of health,
they said that it is proper to go to the bathhouse every ten days.186 The physi-
cians have mentioned that frequenting the bathhouse every day putrefies the
humors.187 This statement is correct for someone who stays in the bathhouse
for such a long time that he sweats profusely. But if someone enters [the bath-
house] and does not stay [there]188 for a long time, but washes and leaves, it
is beneficial even if [he does so] every day, and especially for the elderly and
for those with a dry temperament. No one should go to the bathhouse before
the food has left his stomach.189 But if one enters when the stomach is empty,
[and] before feeling hungry, it is good for all people, but after feeling hungry it
is not proper to enter except for someone who wishes to make his body lean.
The description of its usage is that one should first sweat and wipe his sweat
with a clean linen cloth. As the sweat flows he should wipe it until the cloth
185 On the subject of bathing, cf. idem, On Asthma 10.2–4, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 52–53;
idem, Hilkhot Deʿot 4.16–17, trans. Hyamson, pp. 51b–52a; idem, Medical Aphorisms 19, ed.
and trans. Bos, vol. 4, pp. 45–60. See also Bos, “Maimonides on the Preservation of Health,”
pp. 231–233.
186 Cf. idem, On Asthma 10.4, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 53: “Physicians in our time have
stated that the proper measure for this is to go to the bathhouse every ten days at the
most, depending on the [different] countries, temperaments, and habits.” In Hilkhot Deʿot
4.16, trans. Hyamson, p. 51b, he stipulates, that one should go the bathhouse once a week,
and in On the Elucidation of Some Symptoms and the Response to Them 5, ed. and trans.
Bos, forthcoming, he states that the suggestion for bathing every three days is correct. A
physician who recommended to bathe every ten days was Ibn Zuhr, who stated in the K.
al-Taysīr fī l-mudawāt wa-l-tadbīr, ed. al-Khouri, pp. 9–10: “They (the physicians) said that
bathing for a moderate number of times as it is proper, namely, every tenth day on an
empty stomach while there is no severe hunger, is conducive to the preservation of one’s
health, as long as the heat of the time [of the year] is not excessive” (trans. Bos).
187 Cf. Maimonides, On Asthma 10.4, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 53: “Know that, for people in
general, frequent bathing putrefies their humors or prepares them for putrefaction.”
188 “[there]”; cf. ‫שם‬: m.
189 Cf. idem, Hilkhot Deʿot 4.16, trans. Hyamson, p. 51b: “One should not step into the bath
directly after a meal nor when hungry, but only after digestion has begun.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫ل ما طعن الإنسان في السّن‬

‫أن يأخذ الفتى شيئا منه إلا بعد ثلثة أسابيع يعني أحد وعشر ين سنة وك ّ‬
‫كان الشراب أنفع له وأحوج الناس إليه الشيوخ‪.‬‬
‫‪ .١٧‬فصل‪ .‬الحم ّام محتاج إليه جّدا في تدبير الصح ّة وفي شفاء الأمراض والأطباّ ء يدب ّرون الحم ّام في‬
‫حال المرض بحسب اختلاف الأمراض و بحسب الأزمان و بحسب اختلاف الأسنان‪ .‬وأمّا في‬
‫ن مداومة دخول‬
‫ل عاشر من الأي ّام وذكرت الأطباّ ء أ ّ‬
‫حال تدبير الصح ّة فقد قالوا إن ّه ينبغي دخولهك ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫ل يوم يعفن الأخلاط وهذا قول صحيح لمن يطيل في الحم ّام حت ّى يدرّ عرقه‪ .‬أمّا من يدخل‬
‫الحم ّام ك ّ‬
‫صة الشيوخ واليابسي المزاج ولا ينبغي‬
‫ل يوم و بخا ّ‬
‫ولا يلبث إلا يغتسل و يخرج فذلك نافع ولو كان ك ّ‬
‫لأحد أن يدخل الحم ّام قبل خروج الطعام عن المعدة ودخوله عند خلو ّ المعدة قبل الإحساس بالجوع‬
‫جي ّد للناس كل ّهم وأمّا بعد الإحساس بالجوع فلا ينبغي دخوله إلا لمن ير يد أن يقضف جسمه وصفة‬
‫ل‬
‫ل ما درّ العرق مسحه حت ّى يبت ّ‬
‫استعماله أن يتعر ّق الإنسان أّولا و يمسح عرقه بخرقةكت ّان نظيفةك ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫‪ ٢‬وأحوج‪:‬‬ ‫‪ ١‬أن‪ ‖ om. R :‬شيئا‪ :‬شيء ‪ ‖ S‬أحد‪ :‬واحد ‪ P‬أحدى ‪ ‖ S‬وعشر ين‪ :‬وعشرون ‪ ‖ S‬في‪om. P :‬‬
‫‪ ٤‬الأزمان‪ :‬السن ‪P‬‬ ‫‪ ٣‬محتاج‪ :‬يحتاج ‪ ‖ S‬جّدا‪ ‖ om. N = j :‬يدب ّرون‪ :‬ير يدون ‪S‬‬ ‫وأنفع ‪ ‖ P‬إليه‪ :‬له ‪N‬‬
‫‪ ٦‬يوم‪ :‬يوميم‬ ‫الاسنان ‪ ‖ N‬الأسنان‪ :‬الانسان ‪ U‬الاسنان ‪ corr. k‬احوال الناس ‪ NP‬اختلاف الأعمار ‪S‬‬
‫‪ ٧‬ولا‪ :‬ولم ‪ ‖ P‬يلبث‪ :‬שם ‪ ‖ add. m‬يغتسل‪:‬‬ ‫‪ ‖ S‬يطيل‪ :‬الوقوف ‪ ‖ add. P‬من‪ :‬ان ‪ ‖ R‬يدخل‪ :‬دخل ‪P‬‬
‫يتغسل ‪ ‖ U‬ولو‪ :‬لو ‪ ‖ k‬واليابسي‪ :‬اليابسي ‪ P‬واسيا ‪ R‬اليابس ‪ k‬واليابسي المزاج‪ :‬ומי שמזגם רע ‪ m‬ובעל המזג‬
‫‪ ٨‬أن‪ ‖ om. NR :‬يدخل‪ :‬دخول ‪ ‖ N‬عن‪ :‬من ‪ ‖ P‬عند‪ :‬قبل ‪ = OPR‬קודם ‪ j‬לפני ‪ m‬على غير ‪S‬‬ ‫הרע ‪j‬‬
‫‪ ٩‬جي ّد للناس كل ّهم وأمّا بعد الإحساس بالجوع‪ ‖ om. P :‬ير يد‪ :‬اراد ‪ P‬ير يد أن‪ ‖ om. R :‬يقضف‪ :‬يقطف ‪R‬‬
‫ل‪P‬‬
‫ل‪ :‬ينب ّ‬
‫‪ ١٠‬أّولا‪ ‖ om. P :‬كت ّان‪ om. NP :‬بيضى ‪ ‖ add. S‬مسحه‪ :‬مساحه ‪ ‖ k‬يبت ّ‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

with which he wipes himself becomes soaked. Then he should clean the skin,
and after this, he should have a massage and wash with hot water that does not
cause horripilation of the skin. Then he should diminish the heat little by little
until he finally washes himself with lukewarm190 water that is almost cold, but
not so cold that it causes horripilation of the skin. Then he should descend into
the bathing basin, the water of which should be the same. But he who wishes
to make his body lean, should use hot water and descend into water that is as
hot as he can bear.191
18. As for the head, one should never wash it with cold water or with luke-
warm water, but with water that is so hot that it nearly burns the skin of the
head.192 For even though cold water strengthens the brain, it retains and cools
its superfluities and cools the brain [itself]. Consequently, all the nerves are
cooled, since the brain is their origin, and all movements become difficult.
Sometimes, this may cause hemiplegia, or paralysis of the facial nerve, or sud-
den spasms; therefore one should be very cautious about this. Similarly, tepid
water adds coldness and softness to the brain, so that all the movements and
senses are weakened. But very hot water strengthens the substance of the brain,
expels its superfluities, improves its temperament, so that all the movements
and senses are strengthened.193
190 “lukewarm”: Lit., sun-like; i.e., water as hot as that heated by the sun.
191 The procedure described by Maimonides, containing the major elements of sweat-
ing, massage, washing the body, and entering the bath, is similar to that described in
Arabic treatises on the ḥammām; cf. Grotzfeld, Bad im arabisch-islamischen Mittelal-
ter, pp. 67–73; Ibn Lūqā, Risāla fī tadbīr safar al-ḥajj, ed. and trans. Bos, pp. 93–94,
n. 61.
192 Cf. Ibn Zuhr, K. al-Taysīr fī l-mudawāt wa-l-tadbīr, ed. al-Khouri, p. 10: “They (the physi-
cians) strongly disapproved of the pouring of moderate water especially on someone’s
head, but preferred the water which is as hot as especially the head can endure” (trans.
Bos).
193 Cf. Maimonides, On Asthma 10.4, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 53: “Pouring lukewarm water
over the head is very harmful in the regimen of health of people in general, because
doing so increases the moisture of the brain and makes it soft so that its strength is
diminished. Similarly, pouring cold water over the head is extremely dangerous because
it cools the brain and causes it to retain its superfluities. One should accustom oneself
to water that is so hot that the skin of the head almost turns red, because this warms
the brain with a balanced heat so that its activities improve and its superfluities are
reduced.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫سح به فحينئذ ينّقي الجلد و بعد ذلك يتدل ّك و يغتسل بالماء الحارّ الذي لا يقشعر ّ الجلد‬
‫الثوب الذي يتم ّ‬
‫منه‪ .‬ثم ّ ينقص حرارته أّولا أّولا حت ّى يستح ّ‬
‫م أخيرا بماء شمسي قر يب أن يكون باردا بردا لا يقشعر ّ‬
‫الجلد منه وحينئذ ينزل الأ بزن الذي يكون ماؤه كذلك وأمّا من ير يد تقضيف جسمه فيتناّول الماء‬
‫الحارّ و ينزل في ماء حارّ قدر الاحتمال‪.‬‬
‫‪ .١٨‬وأمّا الرأس فلا ينبغي أبدا أن يغسل بماء بارد ولا بفا تر إلا بماء شديد الحرارة حت ّى يكاد أن يحرق‬ ‫‪٥‬‬
‫ن الماء البارد وإن كان يشّد الدماغ لـكنه يحقن فضلاته فيه و يبرده فتبرد الأعصاب‬
‫جلدة الرأس لأ ّ‬
‫كل ّها إذ الدماغ مبدأها فتعسر الحركات كل ّها وقد ر ب ّما أحدث فالج أو لقوة أو تشن ّج لحينه فليحذر هذا‬
‫جّدا وكذلك الماء الفا تر يز يد الدماغ برودة ورخاوة فتضعف الحركات والحواّس كل ّها‪ .‬أمّا الماء الحارّ‬
‫جّدا فإن ّه يشّد جرم الدماغ و ينفض فضوله عنه و يصلح مزاجه فتقوى الحركات والحواّس كل ّها‪.‬‬
‫‪ ٢‬أّولا‪ :‬فأّولا ‪ ‖ S‬حت ّى‪ :‬ثم ّ ‪ ‖ R‬أخيرا‪ :‬اخرا‬ ‫سح‪ :‬ينمسح ‪ U‬يمتسح ‪ R‬يمسح ‪ ‖ NP‬الجلد‪ :‬الجسم ‪R‬‬
‫‪ ١‬يتم ّ‬
‫‪ ٣‬الجلد‪ :‬الجسم ‪ ‖ R‬الأ بزن ‪ ‖ om. N‬ماؤه‪ :‬مايته ‪ ‖ P‬تقضيف‪ :‬أن‬ ‫‪ ‖ NR‬بردا‪ ‖ om. NP :‬لا‪om. S :‬‬
‫‪ ٥‬بماء‪ :‬في ماء‬ ‫‪ ٤‬و ينزل في ماء حارّ‪ ‖ om. P :‬في ماء حارّ‪ :‬الماء الحارّ ‪N‬‬ ‫يقطف ‪ R‬يقضف ‪NPS‬‬
‫‪ ٧‬إذ‪ :‬إذا ‪ ‖ k‬الحركات كل ّها‪:‬‬ ‫‪ ٦‬الدماغ‪ :‬أجزاء الدماغ ‪ ‖ NP‬فيه‪om. NP :‬‬ ‫‪ ‖ N‬بفا تر‪ :‬فا تر ‪NPRS‬‬
‫الحركاتها ‪ ‖ P‬فالج‪ :‬فالجا ‪ ‖ RS‬تشن ّج‪ :‬تشن ّجا ‪ ٨ RS‬أمّا‪ :‬وأمّا ‪ U‬فأمّا ‪ ‖ S‬الماء‪ ٩ om. S :‬و ينفض‪ :‬و ينقص‬
‫‪NPRSU‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

19. One should go to sleep after leaving the bath. Galen said: For cocting194
what can be cocted and for dissolving what can be dissolved, I deem nothing
better than sleep after leaving the bath.195 But sleep in the bathhouse is very
bad. Sometimes it produces syncope because of the conflict resulting between
the sleep and the heat of the bath. For the heat of the bath attracts the innate
heat to the external surface of the body, while sleep requires the heat to sink
deep into the body.
20. One should be very careful not to drink cold water after leaving the
bath.196 Galen has mentioned people who drank cold water after leaving the
bath and whose kidneys were consequently chilled immediately and they suf-
fered from dropsy.197 Therefore, a person should endure thirst until his body
cools and the heat which the organs acquired from the bath dissipates. Then
he can drink water. If he cannot bear [to wait] because of his severe thirst,
he should mix the water with syrup of citron peel, or mastic syrup, or syrup
of rose buds, and then drink it.198 Similarly, drinking a brew prepared with
194 “cocting”: The archaic terms coct and coction, from the same root as the word cook, were
used in humoralist theory to designate either the digestion of food, the processing of bod-
ily humors into a more easily assimilated state, or a normal heating or processing stage in
the healing of a wound or the course of a disease.
195 Cf. Galen, De sanitate tuenda 4.4, ed. Koch, p. 114, ll. 8–10: εὖ εἰδότας, ὡς οὐδὲν οὕτω πέττει μὲν
τὰ πεφθῆναι δυνάμενα, διαφορεῖ δὲ τοὺς μοχθηροὺς χυμοὺς ὡς ὁ μετὰ τὸ βαλανεῖον ὕπνος (trans.
Green: “well recognizing that nothing equally digests everything that can be digested and
dispels the troublesome fluids as well as sleep after a bath”); Maimonides, On Asthma 10.3–
4, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 52: “Galen said the following, and these are his very words:
‘You should know that nothing compares to sleep immediately after a bath for cocting
what can be cocted and dissolving the bad humors themselves.’ Says the author: Since
I have come to know about this, I have not bathed except at the time of sunset, and I
go directly from the bathhouse to the deep and beneficial sleep of the night. I was very
happy with its effect [on me];” see also idem, On the Elucidation of Some Symptoms and
the Response to Them 40, ed. and trans. Bos, forthcoming; Bos, “Maimonides on the Preser-
vation of Health,” p. 232. This statement is quoted by Aldabi, Shevilei Emunah, ed. Warsaw,
p. 97; see introduction (p. 6 above).
196 For this statement, cf. ibid.; see introduction (p. 6 above).
197 Cf. Galen, De locis affectis 5.7, ed. Kühn, vol. 8, p. 354: μάλιστα δ᾽ ἐναργῶς ἔστιν ἰδεῖν τοῦτο
τοῖς ἱστορήσασιν ἐπ᾽ ἀκαίρῳ πόσει ψυχροῦ καταψυχθὲν ἀθρόως τὸ ἧπαρ, ὡς εὐθέως ἐργάσασθαι
παρέγχυσιν ὑδερικὴν, πρὶν εἰς ὄγκον ἀρθῆναι σκιρρώδη (trans. Siegel: On the Affected Parts,
p. 158: “This is particularly evident in those patients who present a history of an untimely
intake of cold fluids by which the liver became chilled. This instantly produces a watery
transudate before a hardened (skirrhodes) tumor can develop.”) Perhaps, the term kilāʾ for
kidneys, as it features in Maimonides’ quotation, should be read as kabid, i.e., liver.
198 Cf. Maimonides, Hilkhot Deʿot 4.17, trans. Hyamson, p. 52a: “Cold water should not be drunk
after bathing and certainly not while taking the bath. If, after the bath, one feels thirsty
and cannot resist the desire to drink, the water should be mixed with wine or honey and
then it may be drunk.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .١٩‬و ينبغي أن ينام الإنسان عند خروجه من الحم ّام‪ .‬قال جالينوس‪ :‬لم أر في إنضاج ما تهيأّ نضجه وفي‬
‫تحليل ما تهيأّ تحليله أبلغ من النوم بعد الخروج من الحم ّام‪ .‬وأما النوم في الحم ّام فرديء جّدا وقد ر ب ّما‬
‫ن حرارة الحم ّام تجذب الحرارة الغر يز ية إلى‬
‫يولد الغشي للتجاذب الحاصل بين النوم وحرارة الحم ّام لأ ّ‬
‫خارج سطح البدن والنوم يوجب غور الحرارة إلى باطن البدن‪.‬‬
‫‪ .٢٠‬و ينبغي أن يحذر جّدا شرب الماء البارد بأ ثر الخروج من الحم ّام‪ .‬قد ذكر جالينوس أ ّ‬
‫ن قوما شر بوا‬ ‫‪٥‬‬
‫شر بة ماء بارد بعد الحم ّام فبردت كلاءهم للحين واستسقوا فلذلك ينبغي للإنسان أن يصا بر العطش‬
‫حت ّى يبرد جسمه وترتفع السخونة التي اكتسبتها الأعضاء من الحم ّام وحينئذ يشرب الماء وإن لم يقدر‬
‫ج أو بشراب مصتكى أو بشراب زرّ الورد و يشرب‬
‫يصبر لشّدة العطش فليمزج الماء بشراب قشر الأ تر ّ‬
‫‪ ٣‬للتجاذب‪ :‬للتجاوز ‪ ‖ S‬الحاصل بين‪ :‬االحادث الحاصل في ‪ ‖ P‬تجذب‪ :‬يجذب ‪k‬‬ ‫‪ ٢‬جّدا‪om. N :‬‬
‫ن‪om. R = m :‬‬
‫‪ ٥‬جّدا‪ om. NP :‬من ‪ ‖ add. S‬أ ّ‬ ‫‪ ٤‬والنوم يوجب غور الحرارة إلى باطن البدن‪om. P :‬‬
‫‪ ٨‬لشّدة‪ :‬على شّدة‬ ‫‪ ٧‬التي‪ :‬الذي ‪N‬‬ ‫‪ ٦‬شر بة‪ ‖ om. P :‬للحين‪ ‖ om. S :‬واستسقوا‪ :‬واستحقوا الهلاك ‪P‬‬
‫ج‪ :‬الا ترنج ‪ ‖ P‬بشراب‪ :‬شراب ‪ ‖ S‬زرّ‪ :‬زهر ‪corr. k R‬‬

‫‪ ‖ S‬الأ تر ّ‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

pomegranate seeds and sugar spiced with musk,199 agalwood, and clove after
the bath is not harmful. And if he waits after the bath until the heat of the bath
disappears from the body, and then takes it, it is beneficial, that is, that brew,
or the other drinks mentioned before.
21. People often neglect catarrhs because they do not know what may result
from them. What results from them in most cases, is either a rheum when it
descends to the nose, or hoarseness of the voice and cough if it descends to the
trachea.200 My advice is to be careful and to be on one’s guard for catarrhs in the
winter and in the summer, and to wear one’s clothes201 when sweating inside
the bathhouse, and to always protect the head from the intense cold which
causes catarrhs, and, similarly, from the intense heat because the heat melts
the coagulated superfluities in the brain, so that they descend, these are the
hot catarrhs.
199 “musk”: The Hebrew translations have ‫( מור‬myrrh) for Arabic ‫( مسك‬musk). This identifi-
cation features in medieval Hebrew literature; cf. Maimonides’ commentary on Mishnah
Mikwaʾot 9.5; Saʿadya Gaʾon, On Psalms, Ps 45:9, ed. Kafiḥ, p. 128, and Ibn Janāḥ, K. al-Uṣūl,
ed. Neubauer, col. 368. But we also find the idenfication with Arabic ‫( مّر‬myrrh); cf. Naḥ-
manides (1194–1270), who remarks in his commentary on Ex 30:23: “The commentators—
including Harav Rabbi Moshe [ben Maimon]—have agreed that mor is that perfume
which is called musk [an animal perfume]. But Rabbi Abraham ibn Ezra objected to this
interpretation, since [musk] is not a spice …, even though it has a pleasant odor … Yet
despite all this [that we have written to justify the opinion of Rabbeinu Saadia Gaon and
Rabbi Moshe ben Maimon, that mor mentioned here is musk, it appears to me from the
words of our Rabbis that mor is not musk … Thus all languages—Hebrew, Aramaic, and
also Arabic—are alike in the usage of this term (i.e., mor). In Latin as well it is called
myrrha. The consensus of the languages on this term would thus indicate that [the mor of
the Torah] is indeed that substance [called myrrh or its equivalent in the above-mentioned
languages—and not the musk mentioned by Saadia Gaon], and that it is counted among
the spices” (Commentary on the Torah, trans. Chavel). See Bos/Hussein/Mensching/Savels-
berg, eds., Sefer ha-Shimmush, bk. 29, pt. 1, pp. 306–307 (Mem 7–8).
200 A similar etiology is for the first time given by Hippocrates, referring to the superfluous
phlegm streaming down from the head (Airs, Waters, Places, trans. Jones, p. 75; trans. Littré,
vol. 2, p. 16). Galen speaks about defluctions to the nose and the mouth originating from
the brain (De symptomatum causis 1.11, ed. Kühn, vol. 7, pp. 262–263). This theory, suppos-
ing open passages between the brain and nose, was then generally adhered to in medieval
medicine until the seventeenth century, when it was definitively refuted by V.C. Schneider.
The resulting diseases, namely, catarrh, cough and hoarseness, are described in similar
terms by Arab physicians as, for instance Ibn Lūqā, Risāla fī tadbīr safar al-ḥajj, ed. and
trans. Bos, pp. 46–49, and commentary, pp. 111–112; see also Bos, “Maimonides on the
Preservation of Health,” p. 233.
201 “clothes”: MS N reads: “turban.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫ب رمّان وسك ّر المطي ّب بالمسك والعود والقرنفل بعد الحم ّام غير مضرّ‬
‫وكذلك شرب الفّقاع المعمول بح ّ‬
‫وإن صبر بعد الحم ّام حت ّى تفقد حرارة الحم ّام من الجسد وحينئذ يتناول كان ذلك نافعا أعني ذلك‬
‫الفّقاع أو غيره من الأشر بة المتقّدمة‪.‬‬
‫‪ .٢١‬كثير ما يتهاون الناس بالنزلات لجهلهم بما يحدث عنها فإ ّ‬

‫ن الذي يحدث عنها في الأكثر إمّا زكمة‬
‫إذا نزلت للأنف أو بح ّة صوت وسعال إذا نزلت لقصبة الرئة والذي أنصح به هو التحذير والتحّفظ من‬ ‫‪٥‬‬
‫النزلات في الشتاء والصيف وأن يلبس الإنسان ثيابه عند الحميم في داخل الحم ّام و يقي الرأس أبدا من‬
‫ن الحر ّ الشديد يذيب الفضلات الجامدة‬
‫البرد الشديد الموجب للنزلات وكذلك من الحر ّ الشديد لأ ّ‬
‫التي في الدماغ فتنزل وهي النزلات الحارّة‪.‬‬
‫‪ ١‬شرب‪ :‬شراب ‪ ‖ N‬رمّان وسك ّر‪ :‬الرمّان والسك ّر ‪ ‖ NPRS‬المطي ّب بالمسك‪ :‬المعمول بالسكر ‪ ‖ S‬بالمسك‪:‬‬
‫‪ ٢‬بعد‪ ‖ R1 :‬تفقد‪ :‬تفتر ‪ P‬يفقد ‪ ‖ k‬من‪ :‬عن ‪ ‖ R‬الجسد‪ :‬الجسم ‪ R‬البدن ‪N‬‬ ‫במור ‪ ‖ jm‬غير‪om. R = jm :‬‬
‫ن الذي يحدث عنها‪om. :‬‬

‫‪ ٤‬كثير‪ :‬كثيرا ‪ ‖ R‬يتهاون‪ :‬يتهاونون ‪ ‖ R‬فإ ّ‬ ‫‪ ٣–٢‬أعني ذلك الفّقاع أو غيره‪om. P :‬‬
‫‪ ٥‬للأنف‪ :‬في الأنف ‪ P‬للأنف أو بح ّة صوت وسعال إذا نزلت‪ ‖ om. S = j :‬أو‪ :‬واما ‪ ‖ P‬لقصبة‪:‬‬ ‫‪URS = m‬‬
‫قصبة ‪ ‖ S‬أنصح‪ :‬اتصح ‪ ‖ P‬به‪ = om. P :‬ס ‖ التحذير والتحّفظ‪ :‬التحّفظ والتحذير ‪ ٦ R‬النزلات‪ :‬النزولات‬
‫‪ ٧‬وكذلك‬ ‫‪ ‖ S‬ثيابه‪ :‬عصابة ‪ ‖ N‬الحميم‪ :‬التحميم ‪ R‬الحمام ‪ ‖ P‬و يقي‪ :‬و بقى ‪ ‖ k‬الرأس‪ :‬رأسه ‪ R‬لرأسه ‪P‬‬
‫ن الحر ّ الشديد‪ ‖ om. S O1 :‬الجامدة‪ :‬الخامدة ‪P‬‬

‫من الحر ّ الشديد‪ ‖ om. N :‬من‪ ‖ om. P :‬الحر ّ‪ :‬الحار ‪ ‖ R‬لأ ّ‬
‫‪ ٨‬التي‪ :‬الذي ‪ ‖ N‬الحارّة‪ om. R :‬החדים = ‪ m‬الحادّة‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

22. All catarrhs, hot and cold, often stream into the cavities of the lungs and
fill them all at once, because of the abundance of the descending humor and
the weakness of the receiving [organ]. The expulsive power is too weak to expel
that [humor] through coughing, so that the [patient] suffocates and dies or
suffers from the illness of orthopnea.202 Sometimes they descend to the cav-
ity of the stomach and cause lientery; this is a disease that is hard to cure. At
other times they descend to one of the joints and cause arthritis. They may also
descend to the substance of the internal organs, to their cavities, and cause a
swelling203 in those organs, pleurisy, pneumonia, swelling of the liver, swelling
of the stomach, or of the other organs. Therefore, one should beware of catar-
rhs.
23. Guarding against catarrhs means to beware of excessively heating or
cooling the head, as we have mentioned, to avoid eating that which fills the
head, such as the [different kinds] of milk and inflating seeds such as beans,
vetch (Lathyrus sativus), not to go to sleep immediately after a meal,204 espe-
cially at night, not to consume intoxicating drinks in a quantity that alters the
mind even slightly, and to strengthen the substance of the brain by smelling
aromatic plants and spices according to the temperament and season. Among
the [prescriptions with] specific properties for strengthening the brain is the
following: pulverize clove as fine as dust and put it on the parting of the hair
during the entire winter.205 Similarly, anointing the brain with spiced ben oil
(from Moringa arabica and var.) during the winter strengthens it. But at the
time of intense heat one should perfume the head with water of roses and
dogroses (Rosa canina), and sprinkle on the head some mace (Myristica fra-
grans) that has been thoroughly pulverized.
202 “Orthopnea” (intiṣāb): I.e., discomfort in breathing that is brought about or aggravated by
lying flat; cf. Maimonides, On Asthma 0.2, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 2, n. 5.
203 “swelling” (waram): The Arabic term waram (swelling or tumor, inflammation), as it
appears in Arabic translations of Galenic texts and in medieval medical literature, is a
rather vague and indefinite term, referring to different kinds of tumors and inflammations.
Thus, it mostly corresponds to Greek φλεγμονή, i.e., an inflamed swelling or inflammation.
In a few cases, we find a more specific term to indicate this specific affliction, namely,
waram ḥārr (hot tumor). Waram can also refer to Greek οἴδημα, i.e., a soft swelling, and to
ὄγκος, a “tumor” or “swelling.” This vagueness of terminology is reflected in my translation
of waram as “swelling;” cf. Maimonides, Medical Aphorisms 3.8, ed. and trans. Bos, vol. 1,
p. 35, and p. 107, n. 14.
204 Cf. idem, On Asthma 10.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, p. 51: “Know that sleeping immediately
after a meal is in general harmful for all people;” idem, Hilkhot Deʿot 4.5, trans. Hyamson,
p. 50b: “One should not go to sleep immediately after a meal, but only when three or four
hours have elapsed.”
205 Cf. Ibn Zuhr, K. al-Taysīr fī l-mudawāt wa-l-tadbīr, ed. al-Khouri, p. 13: “I have found that if
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .٢٢‬وجميع النزلات الحارّة والباردة كثيرا ما تنص ّ‬

‫ب لفضاء الرئة وتملأها دفعة لـكثرة الخلط النازل‬
‫وضعف القابل وتضعف القوة الدافعة عن إخراج ذلك بالسعال فيختنق الإنسان و يموت أو يحدث‬
‫علةّ الانتصاب وقد تنزل لفضاء المعدة فتحدث زلق الأمعاء وهو مرض عسير البرء وقد تنزل لمفصل‬
‫من المفاصل فتحدث وجع المفاصل وقد تنزل لأجرام الأعضاء الباطنة لأفضيتها فتحدث الورم في‬
‫ذلك العضو فتحدث ذات الجنب وذات الرئة وورم الـكبد أو ورم المعدة أو غيرها من الأعضاء‬ ‫‪٥‬‬
‫فلذلك ينبغي التحّفظ من النرلات‪.‬‬
‫‪ .٢٣‬فصل‪ .‬التحّفظ من النرلات يكون بالتحّفظ من إسخان الرأس إسخانا شديدا أو من تبر يده تبر يدا‬
‫شديدا كما ذكرنا و بأن لا يؤكل ما يملأ الرأس كالألبان والحبوب النافخة كالفول والجل ّبان وأن لا ينام‬
‫صة بالليل وأن لا يتناول المسكرات تناولا يغي ّر الذهن أيسر تغي ّر وأن يقو ّى جرم‬
‫عقب الطعام و بخا ّ‬
‫ص في تقو ية الدماغ أن يسحق‬‫م الر ياحين والأطياب بحسب المزاج والزمان ومن الخوا ّ‬
‫الدماغ بش ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫القرنفل حت ّى يصير غبارا و يجعل في مفرق الشعر في زمان الشتاء كل ّه وكذلك يدهن الدماغ بدهن‬
‫البان المطي ّب في زمان الشتاء يقو ّ يه وأمّا عند شّدة الحر ّ فيطي ّب الرأس بماء الورد والنسر ين و يذرّ على‬
‫الرأس يسير بسباسة قد بولغ في سحقها‪.‬‬
‫‪ ١‬والباردة‪ :‬والأبخرة ‪ ‖ P‬كثيرا‪ :‬كثير ‪ NPU‬كثيرا ‪ ‖ k‬ما‪ ‖ om. N :‬لفضاء‪ :‬لقصبة ‪ ‖ NP‬النازل‪ :‬دفعة ‪add.‬‬
‫‪ ٣‬وقد …‬ ‫‪ ٢‬وتضعف‪ :‬من ‪ ‖ S‬بالسعال‪ :‬السعال ‪ ‖ RS‬فيختنق‪ :‬فتخنق ‪ ‖ U‬يحدث‪ :‬له ‪add. NP = j‬‬ ‫‪S‬‬
‫عسير البرء‪ ‖ om. NP :‬تنزل‪ :‬ينزل ‪ ‖ U‬فتحدث‪ :‬فيحدث ‪ ‖ RU‬عسير‪ :‬عسر ‪ ‖ S‬البرء‪ :‬البروء ‪ ‖ U‬تنزل‪ :‬ينزل‬
‫‪ ٤‬فتحدث‪ :‬فيحدث ‪ NPU‬فتحدث وجع المفاصل‪ ‖ om. R = m :‬تنزل‪ :‬ينزل ‪ PU‬نزل ‪ ‖ N‬لأفضيتها‪:‬‬ ‫‪NPU‬‬
‫‪ ٥–٤‬في ذلك‪:‬‬ ‫لأقصائه ‪ P‬لأقصئتها ‪ ‖ N‬فتحدث‪ :‬فيحدث ‪ NSU‬فتحدث الورم في ذلك العضو‪om. P :‬‬
‫‪ ٧‬فصل التحّفظ من‬ ‫‪ ٥‬فتحدث‪ :‬فيحدث ‪ ‖ NPU‬أو ورم‪ :‬وورم ‪ ‖ U‬أو غيرها‪ :‬وغيرها ‪R‬‬ ‫لذلك ‪S‬‬
‫النرلات‪ ‖ om. S :‬يكون‪ :‬و يكون ‪ ‖ S‬تبر يدا‪ :‬بردا ‪ ٨ P‬و بأن‪ :‬وأن ‪ ‖ P‬النافخة‪ :‬النافعة ‪ ٩ N‬عقب‪ :‬بعقب‬
‫صة ‪ ‖ U‬المسكرات‪ :‬كما ذكرنا ‪ P‬السكران ‪ ‖ S‬تناولا‪ :‬فان ناولا ‪ R‬כי לקיחתם ‪ ‖ m‬تغي ّر‪:‬‬
‫صة‪ :‬وخا ّ‬
‫‪ ‖ PU‬و بخا ّ‬
‫تغيرا ‪ PR‬تغيير ‪ ١٠ S‬أن‪ ١١ om. R = m :‬غبارا‪ :‬غبار ‪ ‖ U‬في‪ :‬مفرق الرأس أعني في ‪ ١٢–١١ add. P‬كل ّه‬
‫وكذلك يدهن الدماغ بدهن البان المطي ّب في زمان الشتاء‪ :‬يقو ّي كل ّه وكذلك يدهن الدماغ بدهن البان الطيب في‬
‫‪ ١٢‬البان‪ :‬اللباب ‪ P‬اللبان ‪ ‖ N‬يقو ّ يه‪ ‖ om. R :‬عند شّدة‪ :‬في زمان ‪ ‖ NP‬فيطي ّب‪ :‬فتطي ّب‬ ‫زمان الشتاء ‪S1‬‬
‫‪ ١٣‬الرأس‪om. N :‬‬ ‫‪ ‖ U‬الرأس‪ :‬للرأس ‪ ‖ R‬و يذرّ‪ :‬و يدر ‪k‬‬
‫‪one pounds clove during the winter and strews some of it every night on the forehead, it‬‬
‫‪is a protection against catarrhs” (trans. Bos).‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

24. It is not proper for anyone in any place or at any time to consume food
that has begun to spoil, even when it is minimal, or water that is turbid, altered
in odor, or lukewarm, or anything putrid like kawāmikh,206 ṣīr,207 ṣaḥna,208
khilāṭ,209 and the like. For these are the substances [that give rise to] fevers
and they are like poisons.210 The eminent physicians have warned against the
consumption of food left overnight,211 or meat left overnight,212 because the
putrefaction has already begun, even though it is not apparent to213 the senses.
206 “kawāmikh” (sing.: kāmakh, from Persian kāmah [<kāmak]): Cf. Freytag, Lexicon Arabico-
Latinum, vol. 4, p. 58: “Obsonium seu condimentum, paratum cum aceto, embamma;”
Lane, Arabic-English Lexicon, vol. 7, p. 2630: “A kind of seasoning, or condiment, eaten
with bread to render it pleasant, or savoury [a thing used to give relish to food, or to
quicken the appetite]; acc. to some, prepared with vinegar …;” WKAS, vol. 1, p. 351: “Savoury
piquant appetizer; vinegar dressing; fruit etc. laid in vinegar;” Nasrallah, trans., Annals of
the Caliph’s Kitchens, p. 576: “sour and salty fermented condiment, made with būdaj (rot-
ted bread), milk and spices;” cf. Maimonides, On Asthma 9.12, ed. and trans. Bos, vol. 1,
p. 47. For some recipes, see Ibn Sayyār al-Warrāq, K. al-Ṭabīkh, 40, eds. Öhrnberg/Mroueh,
pp. 97–103.
207 “ṣīr” (cf. Fränkel, Aramäische Fremdwörter im Arabischen, p. 37: “from Coptic, or Aramaic”;
cf. Hebrew ‫ציר‬, Jastrow, Dictionary of the Targumim, p. 1280: “juice, brine”): Cf. Freytag,
Lexicon Arabico-Latinum, vol. 2, p. 536: “Pisciculi sale conditi, e quibus cibus ‫ صحناء‬paratur”
(see n. 208 below); Lane, Arabic-English Lexicon, vol. 4, p. 1754: “the condiment made of
small fish called ‫ ”;صحناة‬cf. Perry, “Medieval Arab Fish,” pp. 483–484; see also n. 208 below.
208 “ṣaḥna” (ṣaḥnā, ṣiḥna or ṣiḥnā) (derived from Aramaic ‫ צחנתא‬or ‫ ;צחנאתא‬cf. Sokoloff,
Dictionary of Jewish Babylonian Aramaic, p. 958: “fish hash;” Fränkel, Aramäische Fremd-
wörter im Arabischen, p. 37): Cf. Freytag, Lexicon Arabico-Latinum, vol. 2, p. 483, s.v. ‫صحناء‬
and ‫صحناءة‬: “Obsonium, quod ex pisciculis paratur, cibi appetitum excitans et stomacho
salutare;” Lane, Arabic-English Lexicon, vol. 4, p. 1656: “A certain condiment, or seasoning,
made of fish, of small fish, which has the properties of exciting appetence, and recti-
fying the state of the stomach;” Nasrallah, trans., Annals of the Caliph’s Kitchens, p. 583:
“condiment made by salting small river fish ṣīr or ʿjarād ‘locusts’. They are eaten whole, or
crushed and mixed with herbs and spices …” For some recipes, see Ibn Sayyār al-Warrāq,
K. al-Ṭabīkh 40, eds. Öhrnberg/Mroueh, pp. 97–103, and the anonymous cookbook entitled
Kanz al-fawāʾid fī tanwīʿ al-mawāʾid, eds. Marín/Waines, pp. 99–103.
209 “khilāṭ”: See ch. 1.16 (p. 60, n. 56 above).
210 Cf. Maimonides, Medical Aphorisms 20.10, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 65: “Putrid foods and
beverages produce corruption similar to that produced by fatal poisons. In Hippocratis De
[aeris] aquis [locis] commentarius 2;” (= idem, On Hemorrhoids 1.3, ed. and trans. Bos, p. 6).
211 Cf. Ibn Zuhr, K. al-Taysīr fī l-mudawāt wa-l-tadbīr, ed. al-Khouri, pp. 10–11: “As for bread
that has been baked and left over for one day, it has lost its balanced mixture and started
to change, insofar as it is bread of wheat. For every leftover of it is difficult to digest, and
a coarse humour arises from it. The longer it is left over the more difficult its digestion
becomes; for this reason I warn against its consumption” (trans. Bos).
212 Cf. ibid., p. 14: “When one eats meats left over during the night, it is as [eating] the sub-
stances of diseases” (trans. Bos).
213 “to the senses”: “immediately” R and jm; cf. Bos, “Maimonides on the Preservation of
Health,” pp. 233–234.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .٢٤‬فصل‪ .‬لا ينبغي لأحد من الناس في مكان من الأماكن ولا في زمان من الأزمنة يتناول طعاما‬
‫قد بدأه الفساد ولو أيسر فساد ولا ماء كدر ولا مغي ّر الرائحة ولا فا تر ولا شيئا من المعّفنات كالـكوامخ‬
‫والصير والصحنة والخلاط ونحوها فهذه هي موادّ الحم ّيات وهي كالسموم والفضلاء من الأطباّ ء ينهون‬
‫س‪.‬‬
‫عن أكل الطعام البائت ليلة أو اللحم البائت لأن ّه قد بدأه العفن وإن كان لم يتبي ّن ذلك للح ّ‬
‫‪ ٢‬ك د ر‪:‬‬ ‫ل مكان ‪ ‖ S‬الأماكن‪ :‬الأمكنة ‪ ‖ NP‬يتناول‪ :‬بتناول ‪ P‬أن تناول ‪corr. k N‬‬
‫ل كان ‪ R‬ك ّ‬
‫‪ ١‬مكان‪ :‬ك ّ‬
‫‪ ٣‬والخلاط‪ :‬والأخلاط ‪ ‖ NP‬هي‪om. :‬‬ ‫كره ‪ R‬كدرا ‪ ‖ S‬مغي ّر‪ :‬تغي ّر ‪ ‖ P‬فا تر‪ :‬فا ترا ‪ ‖ S‬شيئا‪ :‬شيء ‪PRU‬‬
‫س‪ :‬للحين ‪ = R‬מיד ‪ m‬לשעתו ‪j‬‬

‫‪ ٤‬أو اللحم البائت‪ ‖ om. P :‬البائت‪ :‬ليلة ‪ ‖ add. N‬لم‪ :‬لا ‪ ‖ R‬للح ّ‬ ‫‪RS‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

25. One should endeavor to take sweet foods, for the sweet is what nour-
ishes, as Galen has mentioned.214 Similary, one should drink water that is the
sweetest, clearest and coolest.215 If one dislikes sweet foods, one should temper
their [sweet] taste with a little of the sour or with that which has a clear salty
or astringent taste, such as a dish cooked in juice of unripe, sour grapes, vine-
gar, lemon, barley gruel, sumac, quinces, or pomegranate seeds. These foods,
though they are not really sweet and only have little nutritious value, are [nev-
ertheless] beneficial. First, they are not loathsome. Then, some of them dissolve
the phlegm in the stomach and whet the appetite, such as a dish cooked with
[barley] gruel. Some of them resist putrefaction and have a cleansing effect,
such as dishes to which vinegar and lemon juice have been added. And some
of them strengthen the stomach and its cardia, such as dishes cooked in sumac,
pomegranate seeds, quinces and the juice of unripe, sour grapes. One should
rely on these foods as much as possible.
26. Habit is fundamental for the preservation of health and the cure of dis-
eases. No one should give up his healthy habits all at once, either in eating,
drinking, sexual intercourse, going to the bathhouse, or exercise. In all these
[activities] one should observe one’s habits, even if the thing one is accus-
tomed to is contrary to the medical rules. One should not abandon it for what
is required by [these] rules except gradually and over a long time, so that one
does not notice the change. If someone changes his habit [in any of these] all at
once, he will perforce fall sick. As for sick people, they should not change their
habit in any way, that is to say, that one216 should not [even] start at the time of
illness to change one’s habit, [even] for the better.217
214 Cf. Galen, De simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus 4.15, ed. Kühn,
vol. 11, p. 669: ἀλλὰ τῶν μὲν τρεφὸντων ἁπάντων κοινὸν τὸ γλυκύ· πᾶν γὰρ τὸ τρέφον ἢ μᾶλλον ἢ
ἧττόν ἐστιν γλυκύ (Common to all nourishing foods is their sweetness. For everything that is
more or less nourishing is sweet); cf. Maimonides, Medical Aphorisms 20.66, ed. and trans.
Bos, vol. 4, p. 85: “Something that is truly sweet is undoubtedly nutritious. But something
bitter is not nutritious, and something with an intermediate flavor is less nutritious than
something sweet. The same holds true for the other flavors because they are not nutritious,
with the only exception of the sweet flavor. And also something fatty is of the [same] kind
as something sweet and is nutritious. De [simplicium] medicamentorum [temperamentis
ac facultatibus] 4.”
215 Cf. ibid. 20. 33–38, ed. and trans. Bos, vol. 4, pp. 73, 75, for other properties and criteria con-
cerning drinking-water. For an extensive discussion of the subject, see Bos, “Maimonides
on the Preservation of Health,” p. 234.
216 “one should not [even] start”: NP read: “one should not hurry.”
217 Cf. Maimonides, On Asthma 10.1, ed. and trans. Bos, vol. 1, pp. 51–52: “One should adhere to
one’s habit in the complete regimen of one’s body even if it is bad; one should not give it up
unless in an imperceptibly gradual way so that nature is deceived, like someone who steals
from her while she does not notice it. This holds good in the case of the regimen of health.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .٢٥‬و يجعل الإنسان وكده في تناول الأغذية الحلوة فالحلو هو الذي يغذو كما ذكر جالينوس وكذلك‬
‫يشرب من الماء أشّده حلاوة وأصفاه وأ برده فإذا سئم الأطعمة الحلوة فليغي ّر طعمها بيسير الحوامض‬
‫ل والليموا أو مّري الشعير‬
‫أو بما في طعمه ملوحة ظاهرة أو قبض كطبيخ يطبخ بماء الحصرم أو الخ ّ‬
‫ن هذه الأطعمة وإن كانت غير صادقة الحلاوة وقليلة الغذاء‬
‫ب الرمّان فإ ّ‬
‫أو السمّاق والسفرجل وح ّ‬
‫هي كطبيخ المر ّي ومنها ما‬
‫ففيها منافع أّولها كونها لا تسأم ومنها ما يذيب البلغم من المعدة و يش ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫ل وماء الليموا ومنها ما يقو ّي المعدة و يشّد فمها كالذي يطبخ‬

‫يقاوم لعفونة و يجلو كأطعمة يقع فيها الخ ّ‬
‫ب الرمّان والسفرجل وماء الحصرم فليعتمد على هذه الأطعمة ما أمكن‪.‬‬
‫بالسمّاق وح ّ‬
‫‪ .٢٦‬العادة أصل عظيم في دوام الصح ّة وشفاء الأمراض لا ينبغي لأحد أن ينتقل عن عوائده‬
‫حية دفعة لا في الأكل ولا في الشرب والجماع ودخول الحم ّام والحركة‪ .‬ترعى في ذلك كل ّه العادة‬
‫الص ّ‬
‫ب لا ينتقل عنه لما يقتضيه القانون إلا بتدريج في زمان‬
‫ولو كان الشيء المعتاد على خلاف قانون الط ّ‬ ‫‪١٠‬‬
‫طو يل حت ّى لا يشعر بالتغي ّر فما غي ّر أحد عادته دفعة إلا مرض ضرورة وأمّا المرضى فلا يغي ّر عادتهم‬
‫بوجه أعني أن ّه لا يشرع في حال المرض في تغيير العادة للأجود‪.‬‬
‫‪ ١‬فالحلو هو الذي يغذو‪ :‬فالحلوة هي التي تغذو ‪ R‬فالحلو الذي يغذو ‪ ‖ S‬يغذو‪ :‬يغذي ‪ ٢ P‬أشّده‪ :‬أشد ‪ R‬أشهره‬
‫‪ ٣‬ظاهرة‪ ‖ om. R :‬أو قبض‪:‬‬ ‫‪ ‖ P‬سئم‪ ‖ om. N :‬الأطعمة‪ :‬الأغذية ‪ ‖ R‬الحوامض‪ :‬من الحوامض ‪P‬‬
‫ل ‪ ‖ k‬والليموا‪ :‬أو الليموا ‪ NR‬أو‬ ‫وقبض ‪ = R‬וקובץ ‪ ‖ m‬كطبيخ‪ :‬كالطبيخ ‪ ‖ P‬يطبخ‪ ‖ om. NP :‬الخ ّ‬
‫ل‪ :‬الح ّ‬
‫‪ ٥‬منافع‪ :‬المنافع ‪ ‖ P‬أّولها‪ :‬الأول ‪ ‖ S‬كونها‪:‬‬ ‫‪ ٤‬غير‪ ‖ m = om. PR :‬الحلاوة‪ :‬الحموضة ‪R‬‬ ‫الليمون ‪PS‬‬
‫لـكونها ‪ ‖ NP‬تسأم‪ :‬يسأم منها ‪ ‖ NP‬من‪ :‬عن ‪ P‬في ‪ ٦ S‬يقاوم لعفونة‪ :‬يقوم العفونة ‪ ‖ S‬و يجلو‪ :‬و يحلو ‪ U‬و يخلو‬
‫‪ ‖ corr. k‬الليموا‪ :‬الليما ‪ R‬الليمون ‪ S‬الليموا ومنها‪ :‬الليمو او منها ‪ ‖ k‬كالذي يطبخ‪ :‬كطبيخ ‪ ٨ N‬ينتقل‪ :‬يتنقل‬
‫حية‪ :‬الصحة ‪ ‖ S‬ترعى‪ :‬يراعى ‪ ١٠ NPS‬الشيء‬
‫‪ ‖ U‬عن‪ :‬من ‪ ‖ NP‬عوائده‪ :‬العوائد ‪ R‬عوائد ‪ ٩ S = j‬الص ّ‬
‫‪ ١١‬بالتغي ّر‪ :‬بالتغيير ‪ ‖ S‬مرض‪ :‬ومرض ‪ ‖ NP‬يغي ّر‪:‬‬ ‫ب‪ :‬الطبيب ‪ ‖ R‬زمان‪ :‬زمن ‪R‬‬
‫المعتاد‪ ‖ om. P :‬الط ّ‬
‫‪ ١٢‬بوجه‪ ‖ om. R = m :‬أن ّه‪ om. U :‬أن ّه لا‪ :‬الا ‪ ‖ R‬يشرع )= ‪ :(m‬يسرع ‪ ‖ NP‬للأجود‪ :‬ولا‬ ‫تغي ّر ‪RSU‬‬
‫للأجود ‪ R = m‬للأجور ‪ U‬للأجود ‪corr. k‬‬
‫‪But in the case of the healing of diseases, one should not consider changing the habit in‬‬
‫‪any manner or for any reason. [Instead,] it should be observed with utmost attention, as‬‬
‫‪Galen explained to us in his helpful instructions; and Galen has [this to say] in his discus-‬‬
‫‪sion of one’s habit, and these are his very words: ‘All people are used to different types of‬‬
‫‪regimen, and giving up one’s habit in this is very dangerous, not only in the case of the‬‬
‫‪regimen of convalescents and their like but also in that of the healing of diseases.’” For‬‬
‫‪this fundamental rule, cf. Bos, “Maimonides on the Preservation of Health,” p. 220.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

27.218 It is known that there are animals whose meat has a temperament
which is very contrary to the nourishment of human beings, such as the meat of
wolves and foxes, while there are other [animals whose meat] is very suitable,
such as the meat of sheep. The same rule applies to the hair [of animals used
for] for clothing. For the most suitable for human beings are clothes [made]
from the pelt of sheep, and the most harmful for them are clothes [made] from
the fur of foxes.219 The skillful physicians have so stated and it is the truth. In
this regard this Servant has observed that the garment which is called qarṭāsī220
is objectionable. The fur of the squirrel has been praised by the physicians.221
They also stated that wearing furs from the skins of cats causes illness, just as
smelling their breath.222 Therefore, they recommend to keep away from them
and the smell of their breath, just as they recommend to smell the breath of
218 This statement is freely quoted by Ibn Zeraḥ in the treatise Ẓeidah la-Derekh, ed. Lemberg,
p. 27.
219 Ibn al-Bayṭār, Al-Jāmiʿ li-mufradāt al-adwiya wa-l-aghdhiya, vol. 1, pt. 1, p. 205; trans.
Leclerc: Traité des simples, vol. 1, pp. 330–331 (no. 445), remarks, that their furs are so hot
and dry that it should only be worn by those with a cold and moist temperament; see also
al-Majūsī, Kāmil al-ṣināʿa al-ṭibbīya 34, vol. 1, p. 211.
220 “qarṭāsī”: The identification of qarṭāsī or qirṭāsī is problematic. Acc. to Lane, Arabic-
English Lexicon, vol. 7, p. 2518, qirṭās/qarṭās is a “kind of burd (garment; striped garment;
cf. ibid., vol. 1, p. 184) of the fabric of Egypt.” Thus, Bar-Sela/Hoff/Faris, eds. and trans,
in Maimonides, “Two Treatises on the Regimen of Health,” p. 31, n. 137, explain it as “a
striped Egyptian dress.” Acc. to Sokoloff, Dictionary of Jewish Babylonian Aramaic, p. 1039,
the Arabic term hails from Aramaic ‫ קרטסא‬or ‫קרטאסא‬, which he renders as: “sheet for
writing” (from Greek χάρτης). Jastrow, Dictionary of the Targumim, p. 1417, explains the Ara-
maic term as a “short and light linen dress.” Krauss, Talmudische Archäologie, vol. 1, p. 141,
explains the plural of the same Aramaic term, namely, ‫קרטסיא‬, as it features in the Tar-
gum on Is 3:23 as garments made from papyrus (Greek χάρτης). Shaked, “Items of Dress,”
p. 108, surmises that this term may be related to New Persian kurta, an Iranian term which
acquired the status of a Kulturwort, and refers to Geiger’s suggestion, that the final -s is
an error for final qof (Geiger, Tosafot ha-Arukh ha-Shalem, ed. Krauss, p. 375); cf. Dozy,
Dictionnaire détaillé, p. 362, s.v. ‫طق‬َ ُ‫قر‬: “Or le mot ‫ كرَ ْته‬ou ‫ كرُ ْته‬désigne en persan, suivant
le Dictionnaire de Richardson: une courte veste ou chemise, portée par les femmes, qui
prend sur les épaules et qui va jusqu’au milieu du corps.”
221 Ibn al-Bayṭār, Al-Jāmiʿ li-mufradāt al-adwiya wa-l-aghdhiya, vol. 2, pt. 3, p. 53; trans. Leclerc:
Traité des simples, vol. 2, p. 300 (no. 1242), remarks, that the temperament of the squirrel is
moist and slightly hot, and its fur is therefore suitable for people with a hot temperament,
for young people, and for regular wine drinkers.
222 Cf. Ibn Zuhr, K. al-Taysīr fī l-mudawāt wa-l-tadbīr, ed. al-Khouri, p. 14: “When one is close
to cats and their breathings, it causes marasmus and phtisis” (trans. Bos); Ibn al-Bayṭār,
Al-Jāmiʿ li-mufradāt al-adwiya wa-l-aghdhiya, vol. 2, pt. 3, pp. 53–54, s.v. sinnawr; trans.
Leclerc: Traité des simples, vol. 2, pp. 301–302 (no. 1248), remarks, that its fur is hot and dry,
just like that of the fox and then quotes the same statement from Ibn Zuhr.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪ .٢٧‬قد علم أ ّ‬
‫ن ثم ّ حيوانات مزاج لحومها مضادّ جّدا لأغذية الإنسان كلحم الذئاب والثعالب ومنها‬
‫ن أوفق ما للإنسان لباس فرى الضأن‬
‫موافقة جّدا كلحوم الضأن وكذلك هو حكم و برها في اللباس فإ ّ‬
‫وأشّدها ضرر له لباس فرى الثعالب‪ .‬هكذا ذكر حّذاق الأطباّ ء وهو الحّق فلذلك يرى المملوك أ ّ‬
‫ن‬
‫لباس هذا الذي يسمّى قرطاسي مذموم وأمّا لباس السنجاب فقد حمدته الأطباّ ء‪ .‬كذلك ذكروا أ ّ‬
‫ن‬
‫م أنفاسها كما‬
‫م أنفاسها فلذلك يأمرون بالبعد عنها وعن ش ّ‬
‫لباس فرى جلود القطط يسقم وكذلك ش ّ‬ ‫‪٥‬‬
‫‪ ١‬لحومها‪ :‬لحمها ‪ ‖ P‬مضادّ‪ :‬ضارّ ‪ R‬مضر ّ ‪ ‖ NP‬لأغذية الإنسان‪ :‬للغذاء الإنساني ‪ P‬الأغذية للإنسان ‪ ‖ S‬كلحم‪:‬‬
‫ن‬
‫ن‪ :‬وان ‪ RS‬فإ ّ‬
‫‪ ٢‬كلحوم‪ :‬كلحم ‪ ‖ P‬حكم‪ ‖ om. P :‬و برها‪ :‬و برهان ‪ ‖ S‬فإ ّ‬ ‫كلحوم ‪ NRS‬وذلك كلحم ‪P‬‬
‫أوفق ما للإنسان لباس فرى الضأن وأشّدها ضرر له لباس‪ ‖ om. NP :‬للإنسان‪ :‬للناس ‪ ‖ S‬فرى‪ :‬الفرى ‪U‬‬
‫‪ ٤‬لباس‪ :‬لبس‬ ‫‪ ٣‬وأشّدها‪ :‬وأشّد ‪ ‖ R‬ضرر‪ :‬ضررا ‪ ‖ S = k‬له‪ :‬لهم ‪ ‖ RS‬الثعالب‪ :‬الثعلب ‪NP‬‬ ‫فرو ‪R‬‬
‫‪ ‖ P‬قرطاسي‪ :‬برطاسي ‪ N‬برطاس ‪ P‬ر بطا شي ‪ ‖ R‬مذموم‪ :‬كذلك ‪ ‖ add. P‬لباس‪ :‬لبس ‪ ٥–٤ P‬السنجاب‬
‫‪ ٥‬القطط‪ :‬القطاط ‪ ‖ P‬وكذلك‪ om. U :‬وكذلك ‪corr.‬‬ ‫ن لباس‪om. P :‬‬
‫فقد حمدته الأطباّ ء‪ .‬كذلك ذكروا أ ّ‬
‫‪ ٥‬عنها‪ :‬منها ‪N‬‬ ‫م أنفاسها كما يأمرون‪om. P :‬‬
‫‪ ١.147–٥‬بالبعد عنها وعن ش ّ‬ ‫‪ ‖ k‬يأمرون‪ :‬الاطباء ‪add. P‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

pigeons and to keep them in the house. For this, they said, protects against all
diseases of the nerves, that is, hemiplegia, paralysis of the facial nerve, spasms,
tremor, and the like. Whoever keeps pigeons is safe from all these [illnesses],
on the condition that he bewares of their excrement and does not leave it to
accumulate in any way, because it putrefies the air and corrupts it. Similarly,
the consumption of young full-fledged pigeons cures diseases of the nerves.223
28. The best of game meat is the gazelle; similarly the hare. It has virtues that
have been verified by experience, that is, eating its brain is beneficial for tremor,
and in the same way, its flesh in general is good for tremor and diseases of the
nerves.224 The fur of hares heats greatly and is beneficial for diseases of the
nerves, especially in old people.225 The wild ass has a great specific226 property
in strengthening vision; this has been verified by experience. The consumption
of its flesh and holding one’s eyes over the vapor of its cooking meat strength-
ens vision and opens obstructions of the hollow nerves, and if one looks into
the eyes of the wild ass for a long time, it strengthens vision and removes its
defects. This has been verified by experience.227
223 Cf. Ibn Zuhr, K. al-Taysīr fī l-mudawāt wa-l-tadbīr, ed. al-Khouri, p. 14: “It is true without any
doubt that the consumption of male domestic pigeons cures paralysis, hemiplegia, torpor,
apoplexy, and tremor. Smelling the breath of pigeons and that which dissolves from the
substance of their body in the air protects against all those [diseases]. Their breath and
their emanation are especially beneficial because their habitation is so close to that of
men. However, one should beware of the smell of their excrements, especially during the
summer” (trans. Bos). In his K. al-Aghdhiya, ed. and trans. García Sánchez, p. 16, Ibn Zuhr
remarks, that domestic doves strengthen the innate heat, and that their breath protects
the person who keeps them in his house against torpor, apoplexy, and hemiplegia; cf. Mai-
monides, Medical Aphorisms 20.69, ed. and trans. Bos, vol. 4, p. 87.
224 Cf. Ibn Zuhr, K. al-Taysīr fī l-mudawāt wa-l-tadbīr, ed. al-Khouri, p. 12: “It is true that the
consumption of the heads of hares, as much as one is able to eat from it, is beneficial for
trembling. I found by experience that it is also beneficial for torpor and hemiplegia” (trans.
Bos); cf. Maimonides, Medical Aphorisms 22.38, ed. and trans. Bos, vol. 5, pp. 11–12.
225 Cf. Ibn Zuhr, K. al-Taysīr fī l-mudawāt wa-l-tadbīr, ed. al-Khouri, p. 14: “Wearing the fur
of hares strengthens the body of old and young people” (trans. Bos), and Ibn al-Bayṭār,
Al-Jāmiʿ li-mufradāt al-adwiya wa-l-aghdhiya, vol. 1, pt. 1, p. 30; trans. Leclerc: Traité des
simples, vol. 1, p. 52 (no. 54), quoting from an anonymous source: “The fur of hares is of
moderate heat. It is suitable for most temperaments, but less [suitable] than [the fur] of
the sable. It is not as hot as [the fur of] foxes and is nearly as hot as [that of] sables. The
best is white and black. It has a pleasant smell and is [suitable] clothing for old people.”
Note, that Leclerc translates the Arabic term for “sables,” i.e., sammūr, incorrectly as “cats,”
i.e., sinnawr.
226 “specific property”: Cf. ch. 3.3 (p. 92, n. 120 above).
227 Cf. Ibn Zuhr, K. al-Taysīr fī l-mudawāt wa-l-tadbīr, ed. al-Khouri, p. 12: “to look into the
eyes of wild asses perpetuates the health of one’s eyesight, and prevents the formation of
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫ن ذلك قالوا أمانا من أمراض العصب كل ّها‬

‫م أنفاس الحمام ومباشرتها دائما في المنزل فإ ّ‬
‫يأمرون بش ّ‬
‫أعني الفالج واللقوة والتشن ّج والرعدة ونحوها‪ .‬ك ّ‬
‫ل هذه يأمن منها الذي يباشر الحمام و بشرط أن يتحّفظ‬
‫من ذرقها ولا يترك يجتمع بوجه لأن ّه يعفن الهواء و يفسده وكذلك أكل فراخ الحمام النواهض يشفي‬
‫من أمراض العصب‪.‬‬
‫‪ .٢٨‬فصل‪ .‬أفضل لحوم الصيد الغزلان وكذلك الأرنب له منافع صح ّت بالتجر بة وذلك أ ّ‬
‫ن أكل دماغه‬ ‫‪٥‬‬
‫ينفع من الرعشة وكذلك لحمهكل ّه ينفع من الرعشة وأمراض العصب وفرى الأرانب تسخن إسخانا‬
‫صية عظيمة في تقو ية البصر‬
‫صة للشيوخ وحمار الوحش له خا ّ‬
‫جي ّدا وتنفع من أمراض العصب و بخا ّ‬
‫صح ّ ذلك بالتجر بة‪ .‬أكل لحمه وإكباب العين على بخار طبيخ لحمه يقو ّي البصر و يفتح سدد العصبة المجو ّفة‬
‫والنظر دائما لعين حمار الوحش يقو ّي البصر و يز يل خلله‪ .‬صح ّ ذلك بالتجر بة‪.‬‬
‫‪ ٣‬ذرقها‪ :‬زرقها‬ ‫‪ ٢‬هذه‪ :‬هذا ‪ ‖ R‬منها‪ :‬بها ‪S‬‬ ‫‪ ١‬قالوا‪ ‖ om. R = m :‬أمانا‪ :‬أمنا ‪ ‖ RSU‬من‪ :‬ان ‪P‬‬
‫‪ ‖ RS‬يترك‪ :‬يجمرك ‪ ‖ R‬يجتمع‪ :‬الجميع ‪ NP‬تجمع ‪ k‬يجمع ‪ ‖ R‬لأن ّه‪ :‬فانه ‪ ‖ S‬أكل‪ ‖ om. NP :‬يشفي‪ :‬تشفي ‪NP‬‬
‫‪ ٦‬ينفع‪ :‬نفع ‪ ‖ U‬وكذلك لحمهكل ّه ينفع من الرعشة‪ ‖ om. NP :‬وأمراض‪ :‬ومرض‬ ‫‪ ٥‬وذلك‪ :‬وكذلك ‪U‬‬
‫‪ ٦‬الأرانب‪ :‬الأرنب‬ ‫‪ ٧–٦‬وفرى الأرانب تسخن إسخانا جي ّدا وتنفع من أمراض العصب‪om. S :‬‬ ‫‪S‬‬
‫صة‬
‫صة‪ :‬الخا ّ‬
‫‪ ‖ PU‬تسخن‪ :‬يسخن ‪ ٧ NP‬جي ّدا‪ :‬شديدا ‪ ‖ P‬وتنفع‪ :‬و ينفع ‪ ‖ NPU‬العصب‪ ‖ om. P :‬و بخا ّ‬
‫‪ ٨‬أكل‪ :‬ان اكل ‪ ‖ P‬وإكباب‪ :‬واكبا ‪ ‖ P‬طبيخ‪ O1 :‬الطبيخ ‪ ‖ P‬لحمه‪ :‬ولحمه ‪ ‖ P‬يقو ّي‪:‬‬ ‫‪ ‖ P‬عظيمة‪om. N :‬‬
‫‪ ٨‬سدد‪:‬‬ ‫‪ ٩–٨‬و يفتح سدد العصبة المجو ّفة والنظر دائما لعين حمار الوحش يقو ّي البصر‪om. N :‬‬ ‫و يقو ّي ‪U‬‬
‫‪ ٩‬خلله‪ :‬حلله ‪ U‬خلله ‪corr. k‬‬ ‫سود ‪ ‖ k‬العصبة‪ :‬المعدة ‪ U‬الاعصاب ‪ P‬الاعصاب ‪corr. k‬‬
‫‪a cataract; it is a wonderful property given by God for the perpetuation of the health of‬‬
‫‪the eyes; this is undoubtedly true;” ibid., pp. 64–65: “One should often look into the eyes‬‬
‫‪of wild asses that are alive, for it has a specific wonderful property which I have tested‬‬
‫‪myself. The physicians said that the vapor of its flesh, if it is cooked with saffron, is good‬‬
‫‪for that. By applying this treatment continuously it is possible that that vapor is dissolved‬‬
‫‪and that healing occurs(?)” (trans. Bos); Maimonides, Medical Aphorisms 22.37, ed. and‬‬
‫‪trans. Bos, vol. 5, pp. 11–12: “Looking in the eyes of a wild ass gives a lasting healthy vision,‬‬
‫‪and is beneficial for the formation of a cataract [in the eyes]. He says: This is true without‬‬
‫”‪any doubt.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

This is the measure of that which the Servant has now presented of that
which our Master—may God give that his rule lasts forever until all times. May
God—He is exalted—lengthen the days of my Master and give him everlasting
health and may He—He is exalted—grant him the ultimate happiness in both
worlds, as he, with his [noble] character and generosity, has benefitted servants
and subjects through his benevolence and munificence. Praise be to God, Lord
of the two worlds.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫فهذا قدر ما حض ّر المملوك الآن مماّ يحتاج مولانا خل ّد الل ّٰه ملـكه إليه في أكثر الأوقات والل ّٰه تعالى يديم‬
‫أي ّام مولانا و يديم له الصح ّة و ينيله تعالى غاية سعادة الدار ين كما أنال مماليكه ورعيتّ ه مكارم خلقه‬
‫ب العالمين‬
‫وكرمه بمن ّه وجوده والحمد لل ّٰه ر ّ‬
‫‪ ٢‬الصح ّة‪ :‬النعمة ‪ ‖ S‬و ينيله‬ ‫‪ ١‬الآن‪ ‖ om. P :‬يحتاج‪ :‬إليه ‪ ‖ add. N‬مولانا‪ :‬اليه ‪ ‖ add. S‬إليه‪om. S :‬‬
‫تعالى غاية سعادة‪ :‬وسعادة ‪ ‖ S‬غاية سعادة الدار ين‪ :‬غاية السعادة في الدار ين جميعا ‪ P‬الدار ين ‪ U‬غاية الصحة‬
‫‪ ٣–٢‬كما أنال مماليكه ورعيتّ ه مكارم خلقه وكرمه بمن ّه وجوده‪ :‬بمن ّه وكرمه وجوده آمين ‪S‬‬ ‫وسعادة الدار ين ‪S‬‬
‫ب العالمين‪ :‬ولواهب العقل الحمد بلا نهاية وحسبنا الل ّٰه ونعم الوكيل ‪ U‬والحمد لل ّٰه شاكرا تمت الرسالة‬
‫‪ ٣‬والحمد لل ّٰه ر ّ‬
‫ب العالمين تمت الرسالة الافضلية بعون الل ّٰه سبحانه تب’ وتع’ ‪ P‬ولواهب‬
‫بعون الل ّٰه سبحانه تعالى ‪ N‬والحمد لل ّٰه ر ّ‬
‫العقل الحمد بلا نهاية ‪ S‬انتهى كتابة و بمقابلة على الاصل ]محب الدين الخطيب[ في مدينة دمشق نهار الاثنين ثالث‬
‫عشر شوال من شهور سنة عشر ين وثلاثماية وألف للهجرة فجاءت طبقا للنسخة المنقول عنها في الصحة والغلظ‬
‫والشكل ‪add. S‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3
via free access
part 2
Hebrew Translations and Supplement
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3
via free access
‫‪On the Regimen of Health: First Hebrew Translation‬‬
‫)‪(Moses Ibn Tibbon‬‬
‫בשם השם אמן‬
‫הגיע אל העבד הקטן משה בן עבד האלהים הישראלי הקרטבי מצות השר הנכבד יגדיל השם‬
‫מעלתו ושלחה אליו על יד שליח צוהו בזכרון ההנהגה יסמוך עליה ברפואות חליים נתחדשו‬
‫באדוני‪ .‬ישים השם התחלואים רחוקים ממנו והבריאות דביקה בו תמיד‪ .‬וזכר השליח מביא‬
‫מצות השר כי אדוני מתרעם מקושי הטבע ויבשותו ברוב הזמנים עד שהוא לא יוכל לצאת כי‬ ‫‪5‬‬
‫אם בקושי ובשקידה רבה‪ .‬וכן זכר כי כבר נתחדשו לו בקצת הזמנים שממון ומתשבה רעה‬
‫והתבודדות ופחד ממות וכן הוא יפסיד מאכלו הרבה פעמים וימצא בבישולו חולשה ברוב‬
‫הזמנים‪ .‬זה הוא מה שזכר ודעתי שאשים בזאת המזכרת ארבעה שערים‪.‬‬
‫השער הראשון בהנהגת הבריאות בכלל בחוק האנשים כלם בלשון קצר‪.‬‬
‫השער השיני בהנהגת החולים בכלל כאשר לא ימצא רופא או כאשר ימצא רופא בלתי שלם‬ ‫‪10‬‬
‫ומובהק בחכמה‪.‬‬
‫השער השלישי בהנהגת אדוני בפרט לפי אילו המקרים אשר יתרעם מהם‪.‬‬
‫השער הרביעי יכלול שערים דרך ציוויים מועילים בכלל ופרט לבריאים ולחולים בכל מקום‬
‫ובכל זמן‪.‬‬
‫‪ 1‬בשם השם אמן‪ :‬ספר הנהגת הבריאות לחכם רמב״ם ז״ל ס השער הראשון בהנהגת הבריאות ע״ד כלל‬
‫לכל האנשים השער הב׳ בהנהגת החולים בכלל כאשר לא ימצא רופא השער הג׳ בהנהגת אדוני בפרט‬
‫השער הד׳ יכלול שערים ילכו דרך צוויים מועילים בכלל ובפרט לבריאים ולחולים בכל מקום ובכל זמן‬
‫השער הה׳ בענין האויר השער הששי היאך נכון לתת הרפואה לבריא ולחולה השער הז׳ במאמר אבו‬
‫נצר אלפראבי השער הח׳ בענין המאמר הנזכר השער הט׳ איך יעזור הרופא לחולי ⟩השער העשירי‬
‫בענין פשיעת הרופא⟨ השער הי״א במה שהרגיל האדם בבריאותו אם יזיק לו בעודו חולה השער הי״ב‬
‫בענין המשגל השער הי״ג בשתיית היין השער הי״ד במרחץ השער הט״ו בנזלים השער הי״ו בשמירה מן‬
‫הנזלים השער הי״ז בענין מאכל התחיל בו ההפסד השער הי״ח שצריך לשמור המנהג השער הי״ט בענין‬
‫בשר קצת ב״ח שהם הפך למזון האדם ובענין המלבושים ועורות ב״ח השער הכ׳ בענין תועלת הארנבת‬
‫ובשרה וציד העופרים ס ‪ 2 add.‬מצות השר הנכבד‪ :‬الأمر المولوي الملـكي الأفضلي ‪ 3 a‬מעלתו‪ :‬وأي ّده‬
‫‪ ‖ add. a‬ושלחה‪ :‬ושלח ח ג ‖ ההנהגה‪ :‬הנהגה מ ‖ ברפואות‪ :‬ברפואת מס ‪ 4‬ממנו‪ :‬لمقر ّه العال‬
‫‪ ‖ a‬והבריאות‪ :‬والسلامة ‪ ‖ add. a‬מביא‪ :‬המביא ס ‪ 6‬נתחדשו‪ :‬נתחדש מס ‪ 7–6‬ומתשבה רעה‬
‫ומתשבה ס ‪ 7‬וכן‪ :‬وأن ّه ‪ ‖ a‬הרבה פעמים‪ :‬ס ‪ 8 inv.‬בזאת המזכרת‪ :‬בזה הזכר ג ‖ המזכרת )=‬
‫التذكير( التدبير ‪ ‖ a‬ארבעה שערים‪ :‬א ‪ 13 inv.‬שערים‪ :‬עניינים ג تجري ‪ ‖ add. a‬ופרט‪ :‬ובפרט גמס‬
‫‪© koninklijke brill nv, leiden, 2019 | doi:10.1163/9789004394193_005‬‬ ‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬
‫‪154‬‬ ‫‪on the regimen of health‬‬
‫ולא יגנה מי שיראה בזה המאמר ובכל מה שחברנו היות קצת שערי המאמר הזה כבר קדם‬
‫לנו זכרונם במאמרים אחרים חברנום קודם כי כל מאמר חבר לפי הבקשה המיוחדת לא לפי‬
‫חבור יכוון בו לימוד מלאכת הרפואות לאנשים‪.‬‬
‫ומהשם אשאל העזרה והיושר‪.‬‬
‫השער הראשון בהנהגת הבריאות בכלל בחוק האנשים כולם בלשון קצר‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .1‬כוונתינו בזה השער לספר דרכים יקל זכירתם והעשייה בהם רב התועלת בהנהגת הבריאות‬
‫והם מאמרים כוללים לגדולי הרופאים‪ .‬מהם מאמר אפוקרט התמדת הבריאות בהשמר מן‬
‫השבע והניח השברון מן היגיעה‪ .‬התבונן איך חבר אפוקרט הנהגת הבריאות בשני דרכים‬
‫והם שלא ישבע האדם ושלא יטרח עד שיפסיד תועלת ההתנועעות וההתעמלות‪ .‬וזה כי השבע‬
‫והוא האכילה עד שתסור תאוות המאכל יחייב מלאוי האסטומכא ומשיכתה‪ .‬וכל אבר יהיה‬ ‫‪10‬‬
‫נמשך יתפרקו חבוריו ויחלשו כחותיו בהכרח ולא יעכל האסטומ׳ המאכל ההוא בשול טוב‬
‫בשום פנים ויחדש השברון וחולשת התנועה וכובד המאכל וכל שכן כאשר ירבה לשתות מים‬
‫אחר המאכל המשביע אשר מחויב לשבע בהכרח כי הטבע יבקש המים להחזיק המאכל כדי‬
‫שיקל לאסטומכא‪.‬‬
‫‪ .2‬ואי אפשר בהכרח מבלתי התחדש אחד משני דברים אם שיתחדש הפסד מאכל גדול‬ ‫‪15‬‬
‫ממית או הפסד מאכל קטן יחליאהו או יתחדש בשול רע‪ .‬ומיני הרוע ישתנו הרבה מאד לפי‬
‫השתנות מיני המאכל ולפי השתנות המזגים ולפי השתנות הכנת האיברים לקבל החליים‪.‬‬
‫וכאשר יתבשל המאכל באסטומ׳ בשול רע יתחייב שיהיה בשולו השיני בכבד גם כן רע וכן‬
‫בשולו השלישי באיברים כולם יהיה רע ויהיה זה סבה לכל מיני התחלואים על הרוב וכן יאמר‬
‫גליאנוס בזה הלשון מי שירצה שלא יחלה כלל ישים כוונתו שלא יתחדש לו הפסד בשול ולא‬ ‫‪20‬‬
‫יתנועע אחר המאכל‪ .‬ובעבור זה הנזק הגדול הזהירו כל הרופאים מן השבע וציוו שימשוך‬
‫האדם ידו מן האכילה בעוד התאוה דבקה בו קודם שתסור וישמור ממשיכת האסטומכא‬
‫ומלואה‪.‬‬
‫‪ 2‬חבר‪ :‬מחובר ס ‪ 3‬יכוון‪ :‬נכוין ס ‖ לאנשים‪ :‬كافة ‪ 4 add. a‬העזרה והיושר‪ :‬העזר ס ‪ 7‬אפוקרט‪:‬‬
‫בקראט מ אבוקרט ס אבוקראט ג ‪ 8‬השברון )= التكس ّر(‪ :‬التكاسل ‪ ‖ a‬התבונן‪ :‬עיין ס ‖ אפוקרט‪:‬‬
‫‪ 9‬ושלא יטרח עד שיפסיד תועלת‬ ‫אבקראט מ אבוקראט ג אבוקרט ס ‖ הבריאות‪ :‬كل ّه ‪add. a‬‬
‫طل الر ياضة ‪ ‖ a‬שיפסיד‪ :‬שלא יפסד א ‖ וההתעמלות‪ :‬ס ‪om.‬‬ ‫ההתנועעות וההתעמלות‪ :‬وأن لا يع ّ‬
‫‪ 12‬ויחדש‪:‬‬ ‫‪ 10‬המאכל‪ :‬האכילה ס وتقع السآمة ‪ ‖ add. a‬מלאוי‪ :‬מלא מ מלוי גס غاية ملئها ‪add. a‬‬
‫ויתחדש גמ ‖ ויחדש השברון‪ :‬ויחדש כאב האברים ויחדש שברון ס ‖ השברון )= الـكسر(‪ :‬الـكسل‬
‫‪ 13 a‬אשר מחויב לשבע‪ :‬אשר זה מחויב לשבע ס ‖ כי הטבע‪ :‬ס ‪ 14 om.‬לאסטומכא‪ :‬לאצטו׳‬
‫ס ‪ 15‬בהכרח‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬שיתחדש‪ :‬התחדש ס יתחדש גמ ‪ 16‬מאד‪ :‬ס ‪ […] om.‬ג ‪ 18‬באסטומ׳‪:‬‬
‫באצטו׳ ס ‖ יתחייב שיהיה בשולו השיני בכבד‪ :‬הבשול השיני יהיה ס ضرورة ‪ ‖ add. a‬גם כן רע‪ :‬רע‬
‫גם כן גמס ר ‪ 19 om.‬רע‪ = :‬رديئا ‪ R‬أردأ ‪ ‖ NOPSU‬יאמר‪ :‬אמר ס ‪ 20‬גליאנוס‪ :‬גאלינוס מ גלי׳ ס‬
‫‪ 22‬האדם‪ :‬א ‪ ‖ om.‬בו‪ = :‬له ‪S‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪first hebrew translation‬‬ ‫‪155‬‬
‫‪ .3‬והרופאים כולם מסכימים כי אכילת המעט מן המאכלים הרעים יותר מעט נזקו מאכילת‬
‫הרב מן המאכלים הטובים והבריאים כי האדם כאשר יאכל המאכלים הרעים ולא ישבע מהם‬
‫הנה יתבשלו בשול טוב ויזונו האיברים מהם בכל מה שיועיל ויתחזק הכח הדוחה וידחה‬
‫מותריהם הרעים ולא יתחדש מזה נזק כלל או יחדש מה שלא יהיה נכר‪ .‬ואולם השבע ואפילו‬
‫יהיה מן הלחם מתוקן המלאכה והבשר הטוב לא יתבשל בשול טוב בשום פנים וכבר זכרנו‬ ‫‪5‬‬
‫סבת זה‪ .‬ולהשמר מן השבע הזהירו הרופאים מאכול תבשילים שונים ושיספיק בכל אכילה‬
‫בתבשיל אחד כדי שלא ירבה מאכלו ותפסק התאוה קודם השבע וידע גם כן משנוי הבשולים‬
‫כי התבשילים השונים יתבשלו בשולים שונים כל תבשיל לפי טבעו‪.‬‬
‫‪ .4‬ואולם עצת העבד בשיעור כמות המאכל למי שירצה הנהגת בריאותו הוא שיאכל בשעת‬
‫שיווי האויר שיעור שלא תמשוך אסטומכתו ולא יכבד עליה ושתוכל לבשלו‪ .‬וכאשר יתבאר‬ ‫‪10‬‬
‫אליו כי זה השיעור הטוב יבחר מאכל טוב לטבעו והוא שלא יעטש עטוש נפסד ולא יצמא‬
‫וימצא בו עונג וקלות וימצא הטבע ממוצע נדבק נוטה אל הרקות מעט זהו מאכל טוב יתמיד‬
‫לקיחתו‪ .‬וכל מה שיתחמם האויר ימעיט מן השיעור כי הבישולים בקייץ חלושים להתפזר‬
‫החום הטבעי וכל מה שיתקרר האויר יוסיף השיעור כי הבישולים בחורף חזקים להתקבץ‬
‫החום הטבעי וכל מה שיקרר להסתם נקבי הבשר לא ימנע השבע‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .5‬אמר העבד לו הנהיג האדם עצמו כמו שינהיג בהמתו אשר ירכב עליה יהיה נצל מחלאים‬
‫רבים‪ .‬וזה כי אתה לא תמצא אחד מבני אדם יתן מספוא לבהמתו יותר מדאי אלא ישערהו‬
‫אליה לפי מה שתוכל לסבול והוא יאכל יותר מדאי מבלי שיעור ומחשבה ויחשב ענייני תנועות‬
‫בהמתו ויניעה כדי שלא תעמוד ותחלה ולא יעשה זה בגופו ולא ישים מחשבתו בהתעמלות‬
‫אשר הוא העיקר הגדול בהתמדת הבריאות ובדחות רוב התחלואים‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪ .6‬וכבר קדם לנו מאמר אפוקרט כי התמדת הבריאות בהניח השברון מן היגיעה ולא ימצא‬
‫דבר יהיה תמורת ההתנועעות ההתעמלות בשום פנים כי ההתנועעות ההתעמלות תבעיר‬
‫‪ 6‬מאכול‬ ‫‪ 4‬יחדש‪ :‬יתחדש גס ‖ נכר‪ :‬נראה ס‬ ‫‪ 1‬הרעים‪ :‬الـكيفية ‪ ‖ add. a‬נזקו‪ :‬נזקם ס‬
‫תבשילים שונים‪ :‬מלאכול תבשולים משונים ס ‖ תבשילים שונים‪ :‬שני תבשילים שונים ג ‖ שונים‪:‬‬
‫‪ 9‬המאכל‪ :‬האכילה‬ ‫‪ 7‬וידע )= وليعلم(‪ :‬ולהזהר ס وليسلم ‪a‬‬ ‫الـكثيرة ‪ ‖ a‬ושיספיק‪ :‬לו ג ‪add.‬‬
‫ג ‖ בשעת‪ :‬בעת ס ‪ 10‬שיווי‪ :‬שינוי גמ ‖ אסטומכתו‪ :‬אצטומכתו מ האצטו׳ ס ‪ 11‬יבחר מאכל טוב‬
‫לטבעו‪ ‖ om. a :‬יעטש‪ :‬יעטוש בו ס ‪ 12‬עונג )= انبساط(‪ :‬نشاطا ‪ ‖ a‬וימצא‪ = :‬و يجد ‪ R‬و يجيء ‪NOPS‬‬
‫ومجيء ‪ ‖ U‬הרקות‪ :‬רכות ס ‖ מאכל‪ :‬قدر ‪ ‖ a‬יתמיד‪ :‬ג ‪ 13 om.‬האויר‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬להתפזר‪ :‬בהתפזר ס‬
‫‪ 14‬להתקבץ‪ :‬لتوف ّر ‪ 15 a‬וכל מה שיקרר‪ = :‬وكل ّما برد ‪ S1‬في الأجواف ‪ ‖ NOPRU‬שיקרר‪ :‬שיתקרר האויר‬
‫ש ‖ להסתם‪ :‬יסתם א ‖ השבע‪ :‬הבשר ג ‪ 16‬לו‪ :‬אילו ס ‖ שינהיג‪ :‬שהנהיג ג שמנהיג ס ‪ 17‬אחד‬
‫מבני אדם‪ :‬אדם אחד ג ‖ מבני אדם‪ :‬ס ‪ 18 om.‬ענייני‪ :‬בענייני ס ‪ 19‬תעמוד‪ :‬دائما ‪ ‖ add. a‬ותחלה‪:‬‬
‫‪ 20‬ובדחות רוב התחלואים‪ :‬ובריאות כח‬ ‫فتعطب ‪ ‖ a‬בהתעמלות‪ :‬בהתנועעות ס الجسم ‪add. a‬‬
‫התחלואים ס ‪ 21‬אפוקרט‪ :‬אבוקראט גמ אבוקרט ס ‖ כי התמדת‪ :‬בהתמדת ס ‖ השברון )= التكس ّر(‪:‬‬
‫التكاسل ‪ 22 a‬ההתנועעות ההתעמלות‪ :‬ההתנועעות וההתעמלות א ההתעמלות ס ‖ ההתנועעות‪:‬‬
‫ס ‪om.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫החום הטבעי והנה יתיילדו המותרות בגוף ואפילו יהיה המאכל בתכלית טוב האיכות ושיווי‬
‫הכמות וההתנועעות וההתעמלות תכלה אותם ובהתעמלות ידחה נזק רוב ההנהגות הרעות‬
‫אשר יתנהגו בהם רוב האנשים‪.‬‬
‫‪ .7‬ואין כל תנועה התנועעות התעמלות ואולם תקרא התעמלות התנועה החזקה או החלשה או‬
‫הכוללת לשניהם והיא התנועה הכבדה אשר תשתנה ממנה הנשימה ויתחיל האדם להרבות‬ ‫‪5‬‬
‫נשימתו ומה שיוסיף על זה הוא יגיעה ר״ל התעמלות החזקה מאד תקרא יגיעה ולא כל אחד‬
‫יסבול היגיעה ולא יצטרך אליה גם כן אבל הטוב בשמירת הבריאות לקצר ההתעמלות ואין‬
‫ראוי שתהיה ההתעמלות כי אם על ריקות האסטומכא ואחר הניקוי מן המותרות ר״ל השתן‬
‫והיציאה‪ .‬ולא יעשה בהתעמלות לא בחום החזק ולא בקור החזק‪ .‬והטוב שבעתים להתעמלות‬
‫תחילת היום אחר אשר יעור משנתו אחר הניקוי מן המותרות כמו שזכרנו‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .8‬וממאמרי גליאנוס הכוללים בהנהגת הבריאות אמרו כמו שהתנועה לפני המאכל כולה טוב‬
‫כן התנועה אחר המאכל כולה רע‪ .‬ודע כי התנועה אחר המאכל מזקת מאד ר״ל לא תנועה‬
‫מקומית ולא משגל ולא מרחץ בעבור כי הזיקם רב וכל שכן למי שגידיו צרות ודקות בטבע כי‬
‫נזק זה גדול‪ .‬ואולם ראוי אחר המאכל שיתעמל מעט באורך ביתו שיעור מה שיפול מאכלו‬
‫בתחתית האסטומכא ויתחמם עד שיתבשל‪ .‬והשינה יעזור על הבישול וכל שכן למי שהרגיל‬ ‫‪15‬‬
‫השינה ביום‪.‬‬
‫‪ .9‬ומדרכי הנהגת הבריאות שלא יכניס מאכל על מאכל ולא יאכל אלא אחר הרעב הצודק‬
‫ותהיה אסטומכתו נקייה ויוכל רוקו להמשך אל הפה אז עת המאכל המועיל‪ .‬ולא ישתה האדם‬
‫המים כי אם אחר הצמא הצודק כלומ׳ כי אם ירעב או יצמא ימתין מעט כי פעמים יהיה רעב‬
‫כוזב וכן צמא כוזב ויהיה סבתו ליחה אחת רעה ישוך פי האסטומכא וכאשר ינוח זה לא יקח‬ ‫‪20‬‬
‫‪ 1‬הטבעי‪ :‬وتندفع الفضول كل ّها و بالسكون تنطفئ شعلة الحرارة الغر يز ية ‪ ‖ add. a‬בתכלית‪ :‬ס ‪om.‬‬
‫‪ 2‬וההתנועעות‪ :‬טוב ההתנועעות ס ‖ וההתנועעות וההתעמלות תכלה אותם‪ ‖ om. a :‬וההתעמלות‪:‬‬
‫‪ 4‬תנועה‪ :‬יקרא‬ ‫‪ 3‬יתנהגו‪ :‬ינהגו ס ‖ רוב‪ :‬ס ‪om.‬‬ ‫ס ‪ ‖ om.‬ובהתעמלות‪ :‬ובהתנועעות ס‬
‫ס ‪ ‖ add.‬התנועעות התעמלות‪ :‬ההתנועעות ג התנועעות מ התעמלות ס ‖ התעמלות‪ :‬عند الأطباّ‬
‫‪ 5‬אשר תשתנה ממנה‪ :‬אשר תשנה ג ‖ ממנה‪ = :‬منها ‪R‬‬ ‫‪ ‖ add. a‬התעמלות‪ :‬התנועעות ס‬
‫‪ 6‬הוא‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬התעמלות‪ :‬התעמלות החזקה מאד‪ :‬ס‪ ‖ 1‬תקרא יגיעה‪ :‬ס ‪om.‬‬ ‫معها ‪NOPSU‬‬
‫‪ 7‬אבל‪ :‬لـكن ّه ‪ ‖ a‬ההתעמלות‪ :‬ההתנועעות ס ‪ 8‬ההתעמלות‪ :‬ההתנועעות בס ‖ על ריקות‪ :‬ברקות‬
‫‪ 9‬בהתעמלות‪ :‬התנועעות ס התעמלות ג ‖ ולא בקור החזק‪:‬‬ ‫ס ‖ האסטומכא‪ :‬האצטומכא ס‬
‫אגמ‪ ‖ om. S‬להתעמלות‪ :‬בהתנועעות ס ‪ 10‬אחר אשר יעור‪ :‬כאשר יעורר ס ‪ 11‬וממאמרי‪ :‬ומאמ׳‬
‫ل حركة ‪ ‖ a‬ר״ל‪ :‬ג ‪ om.‬שלא יתנועע‬ ‫ס ‖ גליאנוס‪ :‬גאלינוס מ ‖ הכוללים‪ :‬כוללים ס ‪ 12‬התנועה‪ :‬ك ّ‬
‫ס ‪ 13 add.‬מקומית‪ :‬نقلة ‪ ONRP‬ثقيلة ‪ U‬بعده ‪ S‬ולא תנועה חזקה ג ‪ ‖ add.‬רב‪ :‬מאד ר״ל שלא יתנועע‬
‫ס ‪ 14‬נזק זה‪ :‬זה נזק גס ‖ שיתעמל‪ :‬שיתנועע ס ‪ 15‬האסטומכא‪ :‬האצטו׳ ס ‖ ויתחמם )= و يسخن(‪:‬‬
‫و يسكن ‪ ‖ a‬על הבישול‪ :‬לבישול ס ‖ שהרגיל‪ :‬שנהג ס ‪ 16‬ביום‪ :‬אגמ ‪ 18 om.‬ותהיה … נקייה‪ :‬حت ّى‬
‫تنقى ‪ ‖ a‬אסטומכתו‪ :‬אצטומכתו ס ‖ ויוכל‪ :‬و يأخذ ‪ ‖ a‬הפה‪ :‬و يصدق الجوع ‪ ‖ add. a‬אז‪ :‬הוא ס ‪add.‬‬
‫‪ 20‬ישוך‪ :‬נשך ס ישוב ג ‖ האסטומכא‪ :‬האצטו׳ ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫דבר ואם יתחזק הרעב או הצמא יאכל או ישתה ושתיית המים אחר המאכל רע מפסיד הבישול‬
‫אלא למי שנהג אותו‪ .‬ואין ראוי שישתה עם האכילה או אחריה בעוד היא באסטומכא אלא‬
‫המים הקרים ולא ימזגו בדבר‪.‬‬
‫‪ .10‬ומדרכי הנהגת הבריאות שלא יחזיק מותרו בשום פנים אלא בעת הצורך לדחותו ישתדל‬
‫בזה‪ .‬וראוי שלא יקח האדם מאכל ולא יכנס למרחץ ולא יבעול ולא ישן ולא יעשה ההתנועעות‬ ‫‪5‬‬
‫עד שיבדוק עצמו וישתדל להוציא המותרות‪ .‬וכן אחרי אילו החמשה דברים יבדוק עצמו גם‬
‫כן‪.‬‬
‫‪ .11‬ומדרכי הנהגת הבריאות גם כן ההשתדלות באיכות המאכל וזה שער מועיל הרבה יצטרך‬
‫אל ידיעת טבעי המאכלים כולם מכל מין ומין וכבר חברו הרופאים בזה הרבה ספרים ארוכים‬
‫והדין להם זה כי הוא הכרחי מאד‪ .‬אבל אנחנו לפי כוונת זה המאמר ולפי המאכלים הנהוגים‬ ‫‪10‬‬
‫אצלינו הנמצאים הרבה אביא מהם כללים מועילים‪.‬‬
‫‪ .12‬מזה כי המאכלים הטובים אשר ראוי שיכון מהם מי שירצה התמדת הבריאות הוא לחם‬
‫חטה המתוקן כראוי ובשר הגדי והכבש ובשר התרנגולת והפרדיץ והיונים וחלמון ביצות‬
‫התרנוגלות‪ .‬ורצוני בלחם המתוקן כראוי שיהיה מחטה נתבשלה כל צרכה אחר שנתייבשו‬
‫ממנה הלחות הנוספות ולא נתיישנה עד שיתחיל בה ההפסד‪ .‬ושלא יהיה הלחם סולת נקייה‬ ‫‪15‬‬
‫אך שהעביר הקמח בנפה ויהיה נראה חמוצו ושם בו מלח כראוי וירבה קטופו בעת לישתו‬
‫ויאפה בתנור זה הוא הלחם המתוקן המלאכה אצל הרופאים והוא הטוב שבמאכלים‪.‬‬
‫‪ 3‬הקרים‪ :‬القراح البارد‬ ‫‪ 1‬יאכל‪ :‬حينئذ ‪ 2 add. a‬אלא‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬היא באסטומכא‪ :‬שהיא באצטו׳ ס‬
‫‪ ‖ a‬ימזגו‪ :‬ימצאו ג ‪ 4‬הבריאות‪ :‬גם כן ג ‪ ‖ add.‬מותרו‪ :‬מותרות ג ‖ לדחותו‪ :‬א ‪ 5 om.‬בזה‪ :‬בה‬
‫א ‖ ולא ישן‪ :‬א ‪ 7–6 om.‬גם כן‪ :‬יפה ס ‪ 8‬ההשתדלות‪ :‬השתדלותו ס ‖ מועיל‪ = :‬نافع ‪ R‬واسع‬
‫‪ ‖ NOPSU‬יצטרך )= ‪ :(N‬فيه ‪ 9 add. OPRSU‬טבעי‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬כולם‪ :‬ר״ל טבעם ס ‪ ‖ add.‬בזה‪ :‬בה‪:‬‬
‫א ‖ הרבה ספרים ארוכים‪ :‬ספרים הרבה ארוכים מ ‪ 10‬לפי‪ :‬כפי ס ‖ הנהוגים‪ :‬הראויים ג ‪ 11‬מהם‪:‬‬
‫מזה מס ‪ 12‬מזה כי‪ :‬כי ס ‖ מהם‪ :‬בהם מס אליהם ג ‖ התמדת‪ :‬הנהגת ג א ‪ 13 add.‬ובשר הגדי‬
‫והכבש‪ :‬ولحم الجدي والثاني من الضأن ‪ R‬ولحوم الحولي من الضأن والثني ‪ OSU‬ولحوم الحولي والثاني من الضأن‬
‫‪ ‖ NP‬והפרדיץ‪ :‬והפרלט א והפרדיש א‪ 1‬והפרליץ מ ‖ והפרדיץ והיונים‪ :‬والدرّاج والطيهوج واليمام والحجل‬
‫‪ ‖ a‬והיונים‪ :‬הקטנים והתורים ס ‪ add.‬והתורים ג ‪ ‖ add.‬וחלמון‪ :‬וחלבון א וחלמוני ג ‪ 14–13‬ביצות‬
‫התרנוגלות‪ :‬ביצת התרנוגלת גמ ביצת התרנוגל ס ‪ 14‬ורצוני‪ :‬וצריך ס ‪ ‖ add.‬בלחם‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬כראוי‪:‬‬
‫ס ‪ ‖ om.‬מחטה‪ :‬אשר ג ‪ ‖ add.‬נתבשלה‪ :‬נתבשל ס ‖ שנתייבשו‪ :‬שנתייבש גס ‪ 15‬הלחות הנוספות‪:‬‬
‫הלחות הנוספת גס ‖ נתיישנה עד‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬ושלא יהיה הלחם סולת נקייה‪ :‬و يكون الخـبز خشكار أعني لا‬
‫يقشر ‪ ‖ a‬סולת‪ :‬מסולת ס ‪ 16‬אך שהעביר‪ :‬עד שהגביר ס ‖ אך שהעביר הקמח בנפה‪ :‬ولا تستأصل‬
‫نخالته بالغر بلة ‪ 17–16 a‬נראה חמוצו ושם בו מלח כראוי וירבה קטופו בעת לישתו ויאפה בתנור זה הוא‬
‫הלחם‪ :‬ג ‪ 16 om.‬חמוצו‪ :‬חומצו מ ‖ ושם‪ :‬וישים ס ‖ קטופו‪ :‬קטופתו ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .13‬ויצטרך שתדע כי כל מה שיעשה מן החטה זולת זה הלחם אינו מאכל טוב בשום פנים‬
‫אבל כולם מאכלים רעים מאד כלחם המצה והבצק המבושל כמו המנודטץ והלבדאנץ והקמח‬
‫המבושלת כדיצא הנק׳ פרנאדה והבצק הנאפת באילפס וכלחם המקוטף בשמן זית או בזולתו‬
‫מן השמנים כל אילו מאכלים רעים לכל אדם‪ .‬וכן פת הדראה ולחם הסולת והחטה המבושלת‬
‫אינם מאכלים טובים ואם הם טובים כאשר נתבשלו הם צריכים אל אסטומכא יש לה כח גדול‬ ‫‪5‬‬
‫לבשל ואז יזון מזון טוב ורב‪.‬‬
‫‪ .14‬ואילו מיני הבשר אשר זכרנו אותם אינם כולם טבע אחד ואינם משובחים בשוה אבל הטוב‬
‫שבמיני הבשר ההולכים על ארבע בשר הצאן הרועה באחו והוא בן שנתו וסריס הממוצע‬
‫בשומן וטוב שבבשרו הראשון ממנו ומה שהוא מחובר לעצם וכל מה שבבטן רע והשומן כולו‬
‫רע ישביע ויפסיד הבישול וימנע תאות המאכל ויוליד ליחה לבנה וכן ראשי הבהמות מותריהם‬ ‫‪10‬‬
‫הם יותר ממותר שאר האיברים‪ .‬וקצות בעלי חיים ר״ל כרעיהם הם נעדרים המותרות ואין‬
‫מזונם רע והשה רב המותרות אין טוב בו‪ .‬ואולם הגדי היונק טוב המזון קל להתבשל ובשר‬
‫העופות בכלל יותר קל מבשר הבהמות ויותר ממהר להתבשל והטוב שבבשר העופות הם‬
‫אשר זכרנו‪.‬‬
‫‪ .15‬ואולם החלב בעת שחלבו מי שלא יחמיץ באסטומכתו ולא יתעשן ולא יתחדש לו נפח‬ ‫‪15‬‬
‫במתניו הוא לו מזון טוב וצריך שיחבר עמו מעט דבש וגרגיר מלח ומה שזכר גליאנוס עד שלא‬
‫יהיה נקפא באסטומכתו‪ .‬והטוב שבחלבים והדק שבהם חלב העז וחלב הפרה גם כן מאכל‬
‫טוב‪.‬‬
‫‪ 2‬כולם‪ :‬א ‪ om.‬منها ‪ a‬כולם מאכלים רעים‪ :‬הוא מאכל רע ס ‖ המנודטץ‪ :‬המנודניץ‬ ‫‪ 1‬כי‪ :‬מ ‪om.‬‬
‫מ לאוני וטאריו ג המבטרץ ס ‖ והלבדאנץ‪ :‬ובראמץ מ והלוזאנץ ש והלנבטץ ס وهي التي تسمّيها العجم‬
‫الططماج ‪ 3–2 add. a‬והקמח המבושלת כדיצא הנק׳ פרנאדה‪ :‬وكالدقيق المطبوخ كالحر يرة والعصيدة‬
‫‪ 3‬כדיצא‪ :‬בדיצה מ ג ‪ ‖ om.‬הנק׳‪ :‬כגון ג ‖ פרנאדה‪ :‬פרינטה גמ פראנדה ס ‖ והבצק הנאפת‬ ‫‪a‬‬
‫באילפס‪ :‬والعجين المقلو ‪ ‖ a‬הנאפת‪ :‬הנאפה ס كالزلابية ‪ 4 add. a‬רעים‪ :‬جّدا ‪ 5 add. a‬טובים‪ :‬רעים‬
‫טובים ג ‖ כאשר נתבשלו‪ :‬אלו ס ‪ ‖ add.‬אסטומכא‪ :‬אצטו׳ ס אצטומכא מ ‖ יש‪ :‬ס ‪ 6 om.‬ואז‪ :‬ואם‬
‫ס ‖ יזון‪ :‬יזונו ג ‪ 7‬ואילו‪ :‬ואולם ג ‖ אינם‪ :‬א ‪ ‖ om.‬בשוה‪ :‬ג ‪ 8 om.‬וסריס‪ :‬أو الثني ‪ 9 a‬ומה‬
‫שהוא מחובר‪ :‬ובשר המחובר ג ‪ 10‬ישביע ויפסיד הבישול‪ :‬יפסיד הבישול וישביע ג ‖ ויוליד‪ :‬ועליו‬
‫ג ‖ ליחה לבנה‪ :‬ליחות ס ‪ 11‬ממותר שאר‪ :‬מותר משאר ס ‖ נעדרים‪ :‬נעררות ס ‪ 12‬והשה‪ :‬והטלה ס‬
‫‪ 13‬שבבשר‪ :‬שבבשרי ג ‖ הם‪ :‬הוא ג ס ‪ 15 om.‬בעת‪ :‬ובעת א ‖ מי‪ :‬למי ס מיד מ ‖ יחמיץ‪ :‬יתחמץ‬
‫ס ‖ באסטומכתו‪ :‬באצטו׳ ס ‖ יתחדש‪ :‬יתבשלו ס ‪ 16‬במתניו‪ :‬في ما دون الشراسيف ‪ ‖ a‬מעט‪om. :‬‬
‫ס ‖ וגרגיר‪ :‬וגרגר מ ‖ ומה‪ :‬كما ‪ ‖ a‬גליאנוס‪ :‬גאלינוס מ גלי׳ ס ‪ 17‬חלב‪ :‬וחלב א‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .16‬וכל שיעשה מן החלב או יתחבר עמו רע מאד רוצה לומר החלב המגובל וכל מיניו שיעשו‬
‫ממנו וכן מה שנתבשל מן החלב ומה שיתבשל בו רע מאד‪ .‬ואולם כל מיני הגבינה רעים מאד‬
‫ועבים מאד‪ .‬ואולם הגבינה בת יומה הלבנה והמתוקה בלתי שמינה טובה‪ .‬וכל מיני החמאה‬
‫אינם מאכלים רעים לכל אדם בהחלט‪.‬‬
‫‪ .17‬והדבש מזון טוב לזקנים ורע לבחורים וכל שכן למי שמזגו חם כי ימהר להשתנות מרירה‬ ‫‪5‬‬
‫אדומה‪.‬‬
‫‪ .18‬והדגים רובם מזונם רע וכל שכן למי שמזגו לח ולזקנים וכל שכן גדולי הגוף מהם וכאשר‬
‫יצאו מן המים הרעים והשמנים מאד רע רב הליחות‪ .‬ואולם הדג קטן הגוף אשר בשרו לבן‬
‫ואשר בשרו קשה וטוב הטעם והוא מהים או אשר יהיה בנהרים הנוזלים כדג אשר יקרא מוֹל‬
‫או ְר ֵויל הם אינם מזונם רע אבל ימעט ממנו‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .19‬וידוע אצל הרופאים כולם כי הטוב שבמסעדים כולם או שבמיני המזון הוא מה שנתפרסם‬
‫בדת הישמעאלים אסורו כי הוא יזון מזון טוב רב ודק וימהר להתבשל והוא עם זה יעזור‬
‫אל הבישול ויוציא המותרות מנקבי הבשר ויוציא השתן והזיעה ולו טובות אחרות זולת אלה‬
‫ותועלות רבות ספרום הרופאים‪ .‬ואולם הדבור במה שאינו מותר עשייתו תוספת ומותר ולזה‬
‫הנחנו להזכיר מיניו וצורת לקיחתו על צד הנהגת הבריאות‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ 1‬או‪ :‬אל ג ‖ עמו‪ :‬דבר אחר ג ‪ add.‬מן החלב ס ‪ 2–1 add.‬רוצה לומר החלב המגובל וכל מיניו שיעשו‬
‫ממנו‪ :‬אמס ‪ ‖ om.‬וכל מיניו שיעשו ממנו‪ :‬والخلاط والشيراز ‪ 2 a‬וכן‪ :‬וכל ג וכן מה שנתבשל מן החלב‬
‫ומה שיתבשל בו רע מאד‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬ומה שיתבשל‪ :‬או יתבשל ג ‖ שיתבשל‪ :‬שיתבשלו א ‖ רע מאד‪:‬‬
‫ل ذلك رديء الغذاء ‪ ‖ a‬ואולם‪ :‬א ‪ om.‬ואמנם ס ‪ 3–2‬רעים מאד ועבים מאד‪ :‬فرديئة الغذاء وغليظة‬ ‫ك ّ‬
‫صة الجـبن العتيق الـكثير الدهنية ‪ ‖ add. a‬שמינה‪ :‬מאד‬ ‫الغذاء ‪ 3 a‬ועבים מאד‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬מאד‪ :‬و بخا ّ‬
‫صة الجـبن العتيق‬ ‫ن غذاءه ‪ ‖ add. a‬טובה‪ :‬و يحمده وما سواه مذموم جّدا و بخا ّ‬ ‫ג ‪ add.‬فإ ّ‬
‫ن جالينوس يقول إ ّ‬
‫الـكثير الدهنية ‪ ‖ add. a‬וכל מיני החמאה‪ :‬وأمّا الز بد والسمن ‪ 4 a‬אינם מאכלים רעים‪ :‬רעים אמנם הם‬
‫מאכלים רעים ג ‖ בהחלט‪ :‬במוחלט גמס ותועלתם להעמיד הבטן נרפה ובמזג טוב ובלבד שלא יעשה‬
‫בטיגון אלפס וכל שלא יהא מהותך וחמוץ הוא טוב ג ‪ 5 add.‬מרירה‪ :‬למרה ס מרה מ ‪ 6–5‬מרירה‬
‫אדומה‪ :‬ולהביא תגבורת המרה האדומה ג ‪ 7‬רובם‪ :‬רבים ס ‖ למי שמזגו לח ולזקנים וכל שכן‪ :‬אותם‬
‫שהם ס ‖ גדולי‪ :‬לגדולי ג ‖ מהם‪ :‬ס ‪ om.‬والمملوح ‪ 8–7 add. a‬וכאשר יצאו מן המים‪ :‬والذي يأوي‬
‫صص‬ ‫ظظ(‪ :‬וקשה ס الذي يتف ّ‬ ‫المياه ‪ 8 a‬רע‪ :‬רעים ס ‪ ‖ om. a‬רב‪ :‬ס ‪ 9 om.‬ואשר בשרו קשה )يتف ّ‬
‫لحمه ‪ ‖ a‬וטוב‪ :‬טוב ס ‖ הטעם‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬והוא‪ :‬שיהיה ג ‪ ‖ add.‬או אשר יהיה‪ :‬או שהיה ס ‖ בנהרים‪:‬‬
‫בנחלים ג ‖ כדג אשר יקרא‪ :‬והוא אשר יקרא ס ‖ יקרא‪ :‬יהיה שמו ג ‪ 10–9‬מוֹל או ְר ֵויל‪ :‬מוייל או‬
‫רוייל ג מילי וסדוגה ס ‪ 10‬ימעט‪ :‬ימעטו מ ראוי להמעיט באכילתו ג המעט ס ‖ ממנו‪ :‬טוב ס ‪add.‬‬
‫‪ 11‬כולם‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬המזון‪ :‬כולם גס ‪ ‖ add.‬הוא‪ :‬הם מ ‖ מה‪ :‬א ‪ 12 om.‬בדת‪ :‬בדתי ס ‖ אסורו‪ :‬אסורן‬
‫א ר״ל היין מס ‪ add.‬لأن ّه جمع محامد الأغذيةكل ّها ‪ ‖ add. a‬טוב רב‪ :‬ורב טוב א טוב רב ודק‪ :‬דק ס טוב רב‬
‫ג ‖ והוא‪ :‬ו‪ -‬ס ‪ 14‬מותר עשייתו תוספת ומותר‪ :‬ס‪ 15–14 1‬ולזה הנחנו‪ :‬זכירתו ס ולזה הנחנו ס‪1‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .20‬והמאכלים רעים לאנשים כולם הם השומים והבצלים והכרתי והכרוב והבליניינש אילו‬
‫כולם מזונם רע למי שירצה הנהגת בריאותו ואולם הקישואים והאבטיחים הירוקים מעט רעים‪.‬‬
‫ואולם האבטיח הנק׳ בערבי אלבורקה אם יאכל לבדו בתחילת היום והאסטומכא תהיה נקייה‬
‫ולא תהיה באסטומכא ליחה רעה ולא יהיה לה מזג רע אז יתבשל בשול טוב ויקרר הגוף מעט‬
‫ויזיל השתן וינקה הגידים ולא יהיה מזונו אז רע‪ .‬ואולם זכרנו זה בעבור שאוכלים אותו כל‬ ‫‪5‬‬
‫האנשים הרבה מאד‪.‬‬
‫‪ .21‬ואולם הפירות הלחים כל מה שיעשו האילנות מזונם רע לאנשים בכלל אבל קצתם יותר‬
‫רע מקצתם‪ .‬מהם שמזונם רע כמו החרוב ו ֶנְשפוַֹלש ושורבש ומהם רעים מעט קרובים להיות‬
‫טובים כמו התאנים והענבים וגליאנוס יאמר כי התאנים והענבים כמו שרים לשאר הפירות‬
‫והזיקם יותר מעט ואולם אין הדם המתיילד מן הפירות טוב ואל יטעה הרואה באמרי כל‬ ‫‪10‬‬
‫מה שיעשו האילנות שמזונו רע היות דבש הפירות וייניהם המבושלים והמשקים והמרקחות‬
‫שיעשו מהם בכלל זה כי הם מועילים לחליים מיוחדים כי פעולתם במה שהם רפואות וזה‬
‫מבואר אצל מי שידע שורש מלאכת הרפואות‪.‬‬
‫‪ .22‬ולגליאנוס מאמר אמרו על צד המוסר לאדם ונשבע באלהים שהוא בתכלית האמת יזהיר‬
‫האנשים בו שלא יאכלו הפירות ואמר כי מנהגו שתהיה לו קדחת בכל שנה ואביו צוה לו שלא‬ ‫‪15‬‬
‫יאכל פירות כלל וניצל מן הקדחת בשנה ההיא ואחרי כן הנהיג כל ימיו שלא יאכל פירות ונשבע‬
‫שלא היה לו קדחת מאז עד היום שעשה המאמר ההוא אלא קדחת יום‪ .‬ואשר זכרו הוא האמת‬
‫כי לחות הפירות הם חומר הקדחת ולא יקשה עלינו היות אנשים רבים יאכלו הפירות ולא יהיה‬
‫‪ 1‬והמאכלים‪ :‬وأمّا الخضر الرديئة ‪ ‖ a‬רעים‪ :‬הרעים ס ‖ כולם‪ :‬عموم وخصوص ‪ ‖ add. a‬והכרתי‪:‬‬
‫‪ 2‬שירצה הנהגת בריאותו‪S = :‬‬ ‫والفجل ‪ ‖ add. a‬והבליניינש‪ :‬והבילינייניש ג והאשקלוויאש ס‬
‫يدب ّر صحتّ ه ‪ OU‬ير يد صحتّ ه ‪ ‖ NPR‬בריאותו‪ :‬הבריאות ג ‖ ואולם הקישואים‪ :‬והקישואים ג ‖ רעים‪:‬‬
‫‪ 3‬ואולם האבטיח הנק׳ בערבי‪ :‬האבטיחים הנקראים ס ‖ האבטיח הנק׳ בערבי‬ ‫רבים ס ‪add.‬‬
‫طيخ الأصفر ‪ ‖ a‬אלבורקה‪ :‬אלבוריקה גמ הר״ז ציטריני מ‪ 1‬אלבוקרא ס ‖ יאכל‪ :‬אותו ‪add.‬‬ ‫אלבורקה‪ :‬الب ّ‬
‫ס ‖ והאסטומכא‪ :‬והאצטו׳ ס ‪ 4‬באסטומכא‪ :‬בה ס ‖ רעה‪ :‬مصبوب ‪ ‖ add. a‬אז‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬טוב‪ :‬רע‬
‫בשינוייו ג ‖ ויקרר‪ :‬ואם יהיה תועליי וטוב שיקרר ג ‪ 5‬הגידים‪ :‬و يجلو ما فيها ‪ 6–5 add. a‬כל האנשים‬
‫הרבה מאד‪ :‬כל האנשים הרבה תמיד והוא הנקרא אצלינו פופון ג ‪ 7‬הלחים‪ :‬فليعلم أ ّ‬
‫ن ‪ ‖ add. a‬בכלל‪:‬‬
‫‪ 8‬רע‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬רע‪ :‬جّدا ‪ ‖ add. a‬ו ֶנְשפוַֹלש ושורבש‪ :‬ונישפוליש ושורביש ג והנישפולש‬ ‫כולם ס‬
‫ושורבש מ והחומשניות והשורביט ס ‪ 9‬וגליאנוס יאמר‪ :‬וגאלינוס מ ואמר גלינוס ס ‪ 10‬הדם‪PSU = :‬‬
‫‪ 11‬שמזונו רע‪ :‬רע מזונם ג ‖ דבש‪ :‬דבשי ס ‖ וייניהם‪ :‬ומימיהם ס‬ ‫الذمّ ‪ ‖ NOR‬באמרי‪ :‬כי ס ‪add.‬‬
‫‪ 12‬בכלל זה כי הם‪ ‖ om. a :‬לחליים‪ :‬רבים ס ‪ ‖ add.‬מיוחדים‪ :‬ז ‪ ‖ om.‬כי פעולתם במה שהם רפואות‪:‬‬
‫ن اعتبار الأغذية بما هي أغذية غير اعتبارها من حيث هي أدو ية ‪ 13 a‬שורש‪ :‬ס ‪ 14 om.‬ולגליאנוס‪:‬‬ ‫لأ ّ‬
‫ולגאלינוס מ ולגלי׳ ס ‖ לאדם‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬ונשבע‪ :‬וישבע ס ‪ 15–14‬יזהיר האנשים בו‪ :‬יזהיר בו לאנשים‬
‫ס ‪ 15‬צוה לו‪ :‬צוהו מס ‪ 16‬פירות כלל‪ :‬כלל מן הפירות ס ‖ בשנה ההיא‪ :‬השנה ס ‖ ואחרי כן הנהיג‬
‫כל ימיו שלא יאכל פירות‪ :‬והנהיג עצמו אחר כך שלא יאכל כל ימיו מן הפירות ס ‖ יאכל‪ :‬אכל מ לאכול‬
‫‪ 17‬היה לו‪ :‬היתה בו ס ‖ עד היום‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬המאמר ההוא‪ :‬הצואה ההיא‬ ‫ג ‖ פירות‪ :‬כלל מ ‪add.‬‬
‫ג ‖ זכרו‪ :‬זכר ג ‖ הוא‪ :‬ס ‪ 18 om.‬לחות הפירות‪ :‬الفاكهة الصيفية ‪ ‖ a‬הקדחת‪ :‬לקדחת ס הקדחות‬
‫גמ ‖ הפירות‪ :‬אותם ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫להם קדחת כי להרגל ולגידולים משפטים אחרים אילו אכל אחד מאנשי הודו הלחם המתוקן‬
‫המלאכה ובשר הצאן יחלה בהכרח ואילו יתמיד אחד ממנו לאכול האורז והדגים כאשר יעשו‬
‫אנשי הודו תדיר יחלה בהכרח‪ .‬ואין כוונת זה המאמר הספור בסבת זה אבל הכוונה להודיע כי‬
‫הפירות רעות בכלל ושימעט מהם ולא יערבם עם המאכל בשום פנים ושיאכל מהם כל מרכך‬
‫ומלחלח כגון האגסים והענבים והתאנים לפני המאכל ולא יקח המאכל אחריו עד שיצא מן‬ ‫‪5‬‬
‫האסטומ׳ ויאכל כל מקבץ מהם אחר האכילה כמו הספרגלים והֶפ ַראש ולא יקח מאלו כי אם‬
‫מעט כדי שיחזק ויסתום פי האסטומכא‪ .‬וכמו כי הנכבדים מכל הפירות הענבים והתאנים כן‬
‫יותר רע שבהם הפרשגש והאנפרשגש ולא יקרב לשני אילו המינים בשום פנים כי יתיילדו‬
‫מהם לחות יתערבו עם הדם ואחר כן ירתחו ויהיה זה סבה גדולה ללדת הליחות המעופשות‬
‫והקדחות‪ .‬ואולם הפירות היבשות כמו הצימוקים היבשים והפסתוק אינם רעים אבל ישובח‬ ‫‪10‬‬
‫התיבול בהם עם המאכל וכל שכן הצימוקים והפסתק כי הם מועילים לכבד מאד ובבריאות‬
‫הכבד חיותינו כמו שאמר גליאנוס גם כן‪ .‬וכן לקיחת מעט ממיני המתיקה אחר המאכל טוב‬
‫יתן כח לאסטומכא להחזיק המאכל ויבשלהו‪ .‬זה שיעור מה שראיתי להזכירו בזה השער והוא‬
‫מספיק לפי כוונתינו‪.‬‬
‫השער השיני בהנהגת החולים בכלל כאשר לא ימצא רופא או כאשר ימצא רופא בלתי שלם‬ ‫‪15‬‬
‫ומובהק בחכמה‬
‫‪ .1‬כבר הודיעו בעלי המופת כי מלאכת הרפואות הכרחית לאדם להיותו בעל החליים‬
‫לרוב המאכלים ולא יסור צרכו אל רופא בזמן מן הזמנים ולא בעניין מן העניינים‪ .‬וזה כי‬
‫מלאכת הרפואות כוללת על שלשה הנהגות‪ :‬הראשונה והנכבדת הנהגת הבריא והיא הנהגת‬
‫‪ 1‬להרגל‪ :‬للعوائد ‪ ‖ a‬ולגידולים‪ :‬ולגדולם ס واختلاف الاستعدادات ‪ ‖ a‬אכל‪ :‬אדם מ ‪ 2 add.‬הצאן‪:‬‬

‫הכבש ס ‖ האורז‪ :‬בשר הצאן ג ‪ 3‬אנשי‪ :‬בני ג ‖ תדיר‪ :‬תמיד גס ‖ בהכרח‪ :‬באמת ס ‪ 5–4‬מרכך‬
‫ומלחלח‪ :‬ملي ّن ‪ 5 a‬כגון‪ :‬כמו מס ג ‪ 6 om.‬האסטומ׳‪ :‬האצטומכא ס ‖ מקבץ‪ :‬קובץ מ קווץ ג מאמץ‬
‫וקובץ ס ‖ הספרגלים‪ :‬תפוחים קוטונייש ג ‪ add.‬חבושי׳ א‪ 1‬הם תפוחי קוטוניי מ‪ ‖ 1‬והֶפ ַראש‪ :‬ופירש ס‬
‫והפיראש גמ ‪ 7‬שיחזק‪ :‬שיחזיקו ס שיתחזק מ ‖ ויסתום‪ :‬ויתוספו בסיתום ג ‖ האסטומכא‪ :‬האצטו׳‬
‫ס ‖ וכמו‪ :‬כן א ‪ ‖ add.‬כי הנכבדים‪ :‬שהנכבדים ס ‖ מכל‪ :‬מן ס ‖ הפירות‪ :‬הם ס ‪ ‖ add.‬הענבים‬
‫והתאנים‪ :‬התאנים והענבים ג ‪ 8‬יותר רע‪ :‬הרעים ס ‖ שבהם‪ :‬יותר הם ס ‪ ‖ add.‬הפרשגש‪ :‬הפירשגש‬
‫מ פרשגש אפרסקין ג אפרסק שהוא נק׳ פרסיק ס ‖ והאנפרשגש‪ :‬הר״ז והמישמיש מ‪ 1‬ואנפרישק‬
‫ס ‖ ולא יקרב לשני אילו המינים‪ :‬لا يستولي الهضم على هذين النوعين ‪ ‖ a‬יקרב‪ :‬יקח ס ‪ 9–8‬כי יתיילדו‬
‫د من فضلة مايئة تبقى منها في العروق ‪ 10 a‬והקדחות‪ ‖ om. a :‬כמו‪ :‬כגון ס ‖ הצימוקים‬ ‫מהם לחות‪ :‬ولا ب ّ‬
‫‪ 11–10‬אינם‬ ‫היבשים )= ‪ :(PS‬كالز بيب والتين اليابس ‪ OU‬كالز بيب ‪ NR‬وقلب اللوز اليابس ‪add. a‬‬
‫‪ 11‬כי‪ :‬אג ‪om.‬‬ ‫רעים אבל ישובח התיבול בהם עם המאכל וכל שכן הצימוקים והפסתק‪ :‬ס ‪om.‬‬
‫‪ 12‬גליאנוס‪ :‬גאלינוס מ גלי׳ ס ‖ טוב‪ :‬מאד א ‪ 13 add.‬לאסטומכא‪ :‬לאצטו׳ ס ‪ 14‬מספיק‪ :‬באמת‬
‫‪ 16–15‬בלתי שלם ומובהק‪:‬‬ ‫‪ 15‬או כאשר ימצא‪ :‬א‪ ‖ 1‬רופא‪ :‬א ‪om.‬‬ ‫ג ‪ ‖ add.‬כוונתינו‪ :‬כוונתי ס‬
‫صة لأهل‬ ‫בלתי ושלם ג ‪ 17‬לאדם‪ :‬جّدا ‪ 18–17 add. a‬להיותו בעל החליים לרוב המאכלים‪ :‬و بخا ّ‬
‫‪ 19‬הרפואות‪ :‬הרפואה א ‖ והנכבדת‪ :‬היא ס ‪ ‖ add.‬הנהגת הבריא‪om. :‬‬ ‫المدن الـكثيرة الأغذية ‪a‬‬
‫ג ‖ הבריא‪ :‬الأصحاّ ء ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫הבריאות הנמצאת עד שלא תאבד והשינית הנהגת החולים והיא לקחת עיצה ולעשות כדי‬
‫להשיב הבריאות הנאבדת וזה הוא הידוע כרפואות והשלישי ההנהגה אשר יקראה גליאנוס‬
‫החיות והיא הנהגת מי שאינו בריא בריאות שלם ולא חולה כהנהגת החולים שנתרפאו קודם‬
‫שנתחזקו והזקנים‪ .‬וכבר התבאר כי האדם צריך אל הנהגת רופא על כל עניין ובכל עת‪ .‬ואולם‬
‫הצורך אל הרופא בעת החולי יותר חזק והעדר הרופא אז סכנה‪ .‬ולזה יחשבו הסכלים שלא‬ ‫‪5‬‬
‫יצטרך הרופא אלא בעת החולי לא זולתו‪ .‬והרבה פעמים יחלה האדם בעת לכתו בדרך או‬
‫בעיר אין רופא שם או שיהיה שם רופא לא יסמכו בחכמתו ולזה היתה עצת העבד שירמוז‬
‫למה שראוי שיעשה בזמן ההוא‪.‬‬
‫‪ .2‬ואומר כי כבר באר לנו גליאנוס כי בני יון כולם בזמן הקודם כאשר נסתפק להם חולי לא‬
‫יעשו לו רפואה בדבר ויניחו החולי עם הטבע כי היא מספקת ברפואת החליים‪ .‬וכבר האריך‬ ‫‪10‬‬
‫אפוקרט בהרבה מקומות מספרו לשבח הטבע וכי הוא חכם ערום יעשה מה שראוי ואינו צריך‬
‫לזולתו ברפואות החליים ואולם יצטרך הרופא לעזור אותו ולסעדו לא זולת זה וללכת בדרכו‪.‬‬
‫‪ .3‬ואמר הראזי בשער אחד משעריו הידועים כי כאשר יהיה החולי יותר חזק מכח החולה‬
‫לא תקוה שינצל מן החולי ההוא ולא יועיל לו רופא בשום פנים‪ .‬וכאשר יהיה כח החולה יותר‬
‫חזק מן החולי לא יצטרך אל רופא כלל והטבע יבריאהו‪ .‬וכאשר יהיה כח החולה והחולי שוים‬ ‫‪15‬‬
‫אז יצטרך לרופא לחזק הכח‪ .‬זה אם יהיה רופא שלם ידע איך יחזקהו וישגיח בו‪ .‬ואולם רוב‬
‫הרופאים יטעו הרבה בזה ויחשוב שיחזק הכח והוא יחליש אותו ויקלקל דרכו‪ .‬ולזה אמר‬
‫ארסטו׳ בספר החוש והמוחש כי רוב המתים ימותו מן הרפואה לסכלות הרופאים בטבע‪.‬‬
‫והרופאים ירצו באמרם טבע במקום הזה הכח המנהיג לגוף בעל חיים אשר התבאר מציאותו‬
‫ואמתת פעולתו בספרי החכמות מחכמות הראשונים ובעבור אילו הסבות ילקחו המלכים‬ ‫‪20‬‬
‫רופאים רבים ויבחרו מהם המשכיל ומי שמפורסם בחכמה ומובהק בה כי אולי בהתקבץ‬
‫דעותם ינצלו מן הטעות‪.‬‬
‫‪ 1‬והשינית‪ :‬והשיניה ס ‖ לקחת‪ :‬לקיחת ס ‖ לקחת עיצה ולעשות‪ = :‬استعمال الحيلة ‪ R‬أعمال الحيلة‬
‫‪ 2‬הנאבדת‪ :‬א ‪ ‖ om.‬הידוע‪ :‬יכנס‬ ‫‪ ‖ NOPSU‬עיצה‪ :‬מה שירפא ג ‖ ולעשות כדי‪ :‬ס ‪om.‬‬
‫ס ‖ כרפואות‪ :‬כעצת הרפואות ג = بحيلة البرء ‪ ‖ a‬והשלישי‪ :‬והשלישית ג ‖ גליאנוס‪ :‬גאלינוס מס ול]?[‬
‫‪ 6‬הרופא‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬אלא‪ :‬כי אם‬ ‫‪ 5‬ולזה‪ :‬ולא ג‬ ‫‪ 4‬שנתחזקו‪ :‬שיתחזקו גס ‖ על‪ :‬אל ג‬ ‫ס‬
‫ס ‖ פעמים‪ :‬כי ס ‪ 7 add.‬בחכמתו‪ :‬על חכמתו ס ‖ היתה‪ :‬היה ס ‖ העבד‪ :‬ההבדל ג ‖ שירמוז‪ :‬שרמז‬
‫‪ 10‬לו‪ :‬להם ס‬ ‫ס ‪ 8‬למה‪ :‬למי ג ‖ בזמן‪ :‬בעת ס ‪ 9‬גליאנוס‪ :‬גאלינוס מ גלי׳ ס ‖ כולם‪ :‬ס ‪om.‬‬
‫גמ ‪ ‖ om.‬היא‪ :‬הוא ס ‖ מספקת‪ :‬מספיק ס החולי ג ‪ 11 add.‬אפוקרט‪ :‬אבוק׳ ס בקראט ג אבקרט‬
‫מ ‖ מספרו‪ :‬בספרו ג من كتبه ‪ ‖ a‬שראוי‪ :‬לעשות ג ‪ ‖ add.‬צריך‪ :‬ראוי ג ‪ 12‬ברפואות‪ :‬ברפואת‬
‫מס ‖ ולסעדו‪ :‬ולתו⟩מ⟨כו ס ‪ 13‬הראזי‪ :‬ס‪ ‖ 1‬יותר‪ :‬ס ‪ 15 om.‬יצטרך‪ :‬החולה ס ‪ ‖ add.‬אל רופא‪:‬‬
‫לרופא ס ‪ 16‬לרופא‪ :‬רופא ס ‖ לחזק הכח‪ :‬לחזקו ס ‖ בו‪ :‬وكيف يرفع عوائقها ‪ ‖ add. a‬ואולם‪ :‬ואמנם‬
‫ס ‪ 17‬והוא יחליש אותו‪ :‬ויחלישהו ס ‖ יחליש‪ :‬יחליא א יחליא אותו يهّدها أو يعيقها ‪ 18 a‬ארסטו׳‪:‬‬
‫‪ 20‬פעולתו‪ :‬أفعالها ‪ ‖ a‬מחכמות‬ ‫אריסטוטו׳ מ ארס׳ ס אריסטוטלי ג ‖ הרופאים‪ :‬أكثر الأطباّ ء ‪a‬‬
‫הראשונים‪ :‬מהחכמות הראשונות ס ‖ המלכים‪ :‬הראשונים ג ‪ 21 add.‬מהם‪ :‬להם ס ‖ ומי שמפורסם‪:‬‬
‫והמפורסם ס ומי שמפורסם בחכמה ומובהק בה‪ :‬ومن طالت تجر بته ‪ ‖ a‬ומובהק‪ :‬אליו ג ‪add.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .4‬כבר התבאר מכל מה שהזכרתי מן ההקדמות כי ראוי שישאר החולי עם הטבע כאשר לא‬
‫יהיה שם רופא טוב‪ .‬וענין השארו עם הטבע שלא יקח רפואה בלתי נהוגה לבריאים לקיחתה‬
‫ושלא יקח שיעור מאכלו כולו‪ .‬וכאשר יצמא ישתה וכאשר ירעב יאכל בעת אשר היה מנהגו‬
‫ויאכל אז הקל מן המאכלים אשר נהג לאכלם‪ .‬וראוי שידע האדם כי ואפילו יהיה עמו רופא‬
‫מפורסם או רופאים רבים שלא יעלה בדעתו להתעסק ברפואות החזקות אלא בעצת רופא‬ ‫‪5‬‬
‫שלם מאד מאד כבר התאמתה חכמתו ויעיד עליו הנסיון ואולם זולתו יבחר בעת החולי‬
‫הרפואות הקלות לא החזקות‪.‬‬
‫‪ .5‬ואני אבאר הרפואות החזקות מה הם והם ההקזה והוציא דם הרבה וכן הנקויים במשלשלים‬
‫החזקים למשוך כמו קולוקינטידאש ואשקמוניא וכן הנקיון בקיא החזק בסמים החזקים כמו‬
‫שני מיני הליבורוס ונוזי בומטי וכן הקלשטריש החדים אשר יכנס בהם קולוקינטי ַדש וַס ַרִפין‬ ‫‪10‬‬
‫וקשטרון והדומים להם וכן מניעת המאכל לגמרי וצוות החולה שלא יקח שום דבר כלל‬
‫וכן מניעת שתיית המים וסבול הצמא וכן לקיחת המרקחות רבות התועלת כמו התריאק‬
‫ואלמתרודיטוס ואלתבאדריטוס והדומים להם‪ .‬כל אילו הדברים רפואות חזקות ולא יעשה‬
‫דבר מהם אלא בעצת רופא מובהק בחכמה ובמלאכה כי אילו הדברים כאשר יעשו במקומם‬
‫יבריאו החולה מיד או לזמן קרוב או יצילוהו מן המות ואם יחטיאו מקומם ימיתו על הרוב מיד‬ ‫‪15‬‬
‫או יעשו חולי יביא בעליו אל המות בסוף ובעבור זה ראוי השמירה מהם‪.‬‬
‫‪ 1‬כבר‪ :‬הנה ס ‖ מכל‪ :‬בכל מ ‖ שהזכרתי‪ :‬שזכרנו ג ‖ החולי‪ :‬المر يض ‪ 2 a‬טוב‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬השארו‪:‬‬
‫‪ 3‬יקח‪ :‬يترك ‪ ‖ a‬שיעור מאכלו‪:‬‬ ‫ג ‪ ‖ om.‬רפואה‪ :‬שום רפואה ס ‖ לבריאים‪ :‬אל הבריאים מ‬
‫الغذاء ‪ ‖ a‬ירעב‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬אשר היה מנהגו‪ :‬הראוי והוא בזמן שהיה מנהגו ג מנהגו ס ‖ מנהגו‪:‬‬
‫‪ 4‬אז‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬מן המאכלים‪ :‬שבמאכלים מ ‖ כי‪ :‬הוא ס ‪ ‖ add.‬עמו‪ :‬ס ‪om.‬‬ ‫بالأكل ‪add. a‬‬
‫‪ 6‬שלם‪:‬‬ ‫‪ 5‬שלא יעלה בדעתו להתעסק‪ :‬לא יסמוך בדעתו ס لا يسلم نفسه ‪ ‖ a‬החזקות‪ :‬ג ‪om.‬‬
‫‪ 8‬ואני אבאר הרפואות החזקות מה‬ ‫ומובהק ס ‪ ‖ add.‬מאד )= ‪ :(OR‬גס ‪ ‖ om.‬עליו‪ :‬עליה ס‬
‫‪ 9‬החזקים‪ :‬שיש להם כח ‪add.‬‬ ‫הם‪ :‬מהם ס ‖ מה‪ :‬מי מ ‖ הנקויים במשלשלים‪ :‬המשלשלים ג‬
‫ג ‖ קולוקינטידאש‪ :‬קולוקידידיש מ הקולוקיינטידה גס ‖ ואשקמוניא‪ :‬ואשקמוניאה ס ‖ בקיא‪om. :‬‬
‫ס ‖ בסמים‪ = :‬بالأدو ية ‪ S‬كالأدو ية ‪ NOU‬من الأدو ية ‪ P‬والأدو ية ‪ 10 R‬הליבורוס‪ :‬הליברוס מ ‖ ונוזי‬
‫בומטי‪ :‬הר״ז אגוז הקיא מ‪ 1‬ודודבוקיא ס ‖ הקלשטריש‪ :‬החוקנים ג הקלאשטיריש מ הקרישטיליש‬
‫ס ‖ קולוקינטי ַדש‪ :‬קולוקיינטידה ג קולוקידידש מ הקוליקינטידה ס ‖ וַס ַרִפין‪ :‬וסכפי מ הר״ז סרפינו‬
‫‪ 11‬וקשטרון‪ :‬וקשטורן מ וקרטיר ס ג ‪ ‖ om.‬דבר‪ :‬מאכל אג‬ ‫מ‪ 1‬וסרקקולה לבדה ג ושקפי ס‬
‫‪ 12‬וסבול‪ :‬והרגל ג ‖ המרקחות )= ‪ :(SU‬א‪ 1‬الـكبيرة ‪ ‖ add. NOPR‬התריאק‪ :‬הטריאק ג האטריאק‬
‫‪ 13‬ואלמתרודיטוס‪ :‬ואלמטרודיטוס ג ואלמדרטיוש ס ‖ ואלתבאדריטוס‪ :‬ואלטיאדרוטוס ס‬ ‫ס‬
‫ואלתבאדיטוס א ואלסדרינטוס ג ‖ הדברים‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬חזקות‪ :‬جّدا ‪ 14 add. a‬דבר מהם‪ :‬בהם דבר‬
‫ג ‖ אלא‪ :‬זולתי ס ‖ בחכמה ובמלאכה‪ :‬العمل والعلم ‪ R‬العلم ‪ 15 NOPSU‬יצילוהו‪ :‬יצילו ס ‖ יחטיאו‬
‫מקומם‪ :‬יחטאו במקומם ס יעשו שלא במקומם ג ‪ 16‬השמירה‪ :‬להשמר ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .6‬ואולם הרפואות הקלות היא הוצאת הדם בוינטוזא בשוקיים או בעליון הגוף ולשלשל‬
‫הבטן בַמנה והאגסים והויאולש ואשרוב הורדים המצונן וכן הקיא במי שעור והאוקשימיל‬
‫בצנון או בשרשי האבטיחים וזולתם וכן הקלשטיריש הקלים כמו קלשטיריש במי שעורים או‬
‫תבשיל המורסן או במים ודבש או בשמן לבדו והדומים להם וכן דקות המזון בקחת משקים‬
‫הנהוגים מן הסוכר או הדבש או מי שעורים או פארי או לביבות הלחם הרחוץ פעמים או‬ ‫‪5‬‬
‫לקחת מעט לחם בתבשילי החולים‪ .‬וכן להתרפאות ברפואות הבריאות ר״ל הדברים אשר‬
‫רבים מהבריאים יקחו אותם כמשקים הידועים כמו משקה אוקשימיל והוורד והויאולש וזולתם‬
‫ומרקחות אשר הם כך ר״ל סוכר רושאדו וסוכרי ויאולטו ומרקחות המירובלנאש ובלקיחת‬
‫המשקים המורכבים מסמים קלים ומובטחים כמו רקוליציאה ואירבה דפוץ ולינגא בובינא וזרע‬
‫ליינצונש ופניקבאר ושורש רומייה קוניל וקליפת שורש הליינצונש ושורש השומר והכרפס‬ ‫‪10‬‬
‫וזרע הקישואים והאבטיחים ובורטולייגה וזולתם‪ .‬וכן משקים אחרים מן הפירות והזרעים‬
‫והפרחים המורגלים אצל הבריאים לקחת אותם‪ .‬וכן משקה תאמרינדיש‪ .‬כל אילו הרפואות‬
‫קלות כאשר ימצאו מקומם יועילו ויבריאו החולי החלוש וכן ירפאו החזק על אורך הזמן וכאשר‬
‫יחטיאו מקומם לא ימיתו ולא יחדשו נזק גדול וכן נמצא רוב הרופאים יסמכו על זה הדרך מן‬
‫הרפואה בורחים מן הספק ומבקשים השלום‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ 1‬ואולם‪ :‬ואמנם ס ‖ היא‪ :‬הם אלו ס הם מ ‖ בוינטוזא‪ :‬בוינטוזי ג וינטושא ס ַב ֵוי ְנטוֹ ַזא מ بالشرط‬
‫‪ ‖ a‬בעליון‪ :‬בעליוני ס ‪ 2‬בַמנה‪ :‬במאנה גמ ס ‪ ‖ om.‬והאגסים‪ :‬הפרונא א‪ 1‬במשקה פרונש ס ובפרונגי‬
‫ג والشارخشك والإجّاص والقراصيا ‪ ‖ a‬והויאולש‪ :‬והויאולי ג ‖ ואשרוב‪ :‬ומשקה ס ‖ המצונן‪ :‬המסונן‬
‫ג ونحوها ‪ ‖ add. a‬שעור‪ :‬שעורים ג ‪ 3‬בצנון‪ :‬أو بالفجل ‪ a‬أو بزر القطف ‪ ‖ add. a‬האבטיחים‪ :‬אבטיח‬
‫ג ‖ הקלשטיריש‪ :‬החוקנים ג הקרישטיליש ס ‖ כמו קלשטיריש )= كالأحقان ‪ :(S‬כמו החוקנים ג כמו‬
‫‪ 4‬והדומים‪ :‬והדומה ס ‖ משקים‪:‬‬ ‫ס كالاحتقان ‪ OPR‬كالاحتفال ‪ U‬بالاحتقين ‪ ‖ N‬במי‪ :‬ממי ס‬
‫וסמים והמשקים ג המזונות ס ‪ 5‬הסוכר‪ :‬הסוקרו ג ‖ פארי‪ :‬פרי או קליית השעורים ש פניד ס ‪om.‬‬
‫ג ‖ לביבות‪ :‬מי לביבות ג לב ס ‖ פעמים‪ 6 om. a :‬לחם‪ :‬מהם א ‖ ברפואות‪ :‬בתרופות ג ‪ 7‬והוורד‪:‬‬
‫‪ 8‬הם‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬סוכר רושאדו‪ :‬סוקרו רושאטו ג סוכרי רושאד מ סוכר רושד ס‬ ‫والليموا ‪add. a‬‬
‫الورد المر ب ّا ‪ ‖ a‬וסוכרי ויאולטו‪ :‬וסוקרו וויאולט ג וסוקרי ויאולד מ ויאולד ס ‖ ומרקחות‪ :‬ומרקחת‬
‫מס ומרקחות המירובלנאש‪ :‬والهليلج المر ب ّا ونحوها ‪ ‖ a‬המירובלנאש‪ :‬מיראבולאנוש ס המירובלנש מ‬
‫המירבולאניש ג ‖ ובלקיחת‪ :‬וכן לקיחת א ‪ 9‬מסמים‪ :‬משמנים ס מסמנים מ ‖ רקוליציאה‪ :‬אליציאה‬
‫ס רקליציאה ג ‖ ואירבה דפוץ‪ :‬ועשב אירבה דבוץ פירו׳ קפילו ווניריש ג ואורבה דפוץ מ קפילו ווינירו‬
‫מ‪ ‖ 1‬ולינגא בובינא‪ :‬ולינגה בובינא מ ‖ וזרע‪ :‬זרע א‪ 1‬ושמיני ג ‪ 10‬ליינצונש‪ :‬הר״ז אינדיבא מ‪ 1‬ליקטווש‬
‫ج ‪ ‖ add. a‬ופניקבאר‪ :‬ופאניקאקברי ג ופניקלט ס‬ ‫ס לייצונש אינדיויאה ג אינדיביאה א‪ 1‬وقشر الأ تر ّ‬
‫ופניקאבר מ ‖ רומייה קוניל‪ :‬דומיא קוניל ס רומיא קוניל מ ‖ הליינצונש‪ :‬הליישונץ ג הליקטווש ס‬
‫طيخ وعود الخطمي‬ ‫‪ 11‬וזרע הקישואים והאבטיחים ובורטולייגה‪ :‬و بزر القثاّ ء و بزر الرجلة و بزر الخيار و بزر الب ّ‬
‫و بزره ‪ ‖ a‬והאבטיחים‪ :‬וזרע פורקק⟩…⟨ ג ‪ ‖ add.‬ובורטולייגה‪ :‬ובירדולגש ס ובורדולייגא ג ‪ 12‬לקחת‬
‫אותם‪ = :‬تناولها ‪ ‖ om. NOPSU R‬וכן משקה‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬תאמרינדיש‪ :‬והתמר הינדיש ס תמרינדיש מ‬
‫תאמרינדיש … החולי ג ‪ 13 om.‬על אורך‪ :‬באורך ס ‪ 14‬מקומם‪ :‬מקומו אמ מקומן ג ‖ רוב‪om. :‬‬
‫ס ‖ זה‪ :‬זאת מ ‪ 15‬בורחים מן הספק‪om. a :‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .7‬ואולם הנקיון ביגרא פיגרא והאגריקו והתרבד וזולתם וכן קאשיאה פישטולא העניין בהם‬
‫עניין ממוצע אינם מכת החזקים ולא מכת החלשים‪ .‬והקסיאה פישטולא ואם היא פעמים‬
‫תעשה פונץ היא מובטחת מאד וכן האגריקו ואם הוא מובטח מצד נקיונו אבל הוא בחדודו‬
‫וברוב יבשו פעמים יזיק נזק גדול כאשר נצטרך ללחלח לכל הגוף או לאבר אחד וכן נזקי היגרא‬
‫פיגרא והאיטריפלה באנשים החמים גדולים ברוב הזמנים‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .8‬וזה אשר הזהרנו להשמר מקחת התריאק והמתרידיטוס כי אם בעצת רופא טוב אמנם‬
‫זה לחולים אבל הבריאים כבר זכרו מהנהגת הבריאות לקחת התריאק בכל עשרה מן הימים‬
‫כך זכרו הרופאים אבל אין במשפטי הרפואות משפט מוחלט‪ .‬אבל לכל מה שיתירוהו תנאים‬
‫בהכרח כמו זכרם לקחת התריאק בכל עשרה מן הימים על צד הנהגת הבריאות הנה אין ראוי‬
‫שיקחהו מי שמזגו חם ולא יקחהו בקיץ ובזמן החם החזק ולא שיקחהו מי שיהיה באסטומכתו‬ ‫‪10‬‬
‫ליחה רעה איזה ליחה שתהיה‪ .‬ובאמרם כי הקיא פעם בחודש או שתי פעמים טוב מאד‬
‫בהנהגת הבריאות הנה בזה גם כן תנאים והוא שלא יהיה האיש חלוש החזה ולא מי שימהר‬
‫בראשו המלוא או יחדש לו כאב הראש על הרב ולא יהיה הקיא בזמן הקור החזק מועיל וכן‬
‫כל משפט שיתירוה יש לו תנאים כמו שהמשלנו‪.‬‬
‫‪ .9‬וזה אשר אמרנו לעשות הרפואה הקלה אשר זכרנו קצת מכלליה כאשר לא ימצא רופא‬ ‫‪15‬‬
‫מהיר ושישלח יד אליו עם איזה רופא שימצא ואולם זה למקום ההכרח כי פעמים יזיק גם כן‬
‫ואפילו זה השיעור מן הרפואה כאשר יטעה בה הרופא וישים אותו בזולת מקומו‪ .‬כבר באר לנו‬
‫‪ 1‬ביגרא פיגרא‪ :‬בגירא פיגרא ס ביירא פיגרא ג ‖ והאגריקו‪ :‬והאגאריק מ והאגריק ג והגאריקון‬
‫ס ‖ והתרבד‪ :‬והתורביט ס נ״ל שהוא ר״ל טורביטו וכן סגולתו ג‪ ‖ 1‬וכן‪ :‬ו‪ -‬ס ‖ קאשיאה פישטולא‪:‬‬
‫‪ 2‬מכת‪ :‬מכח ס من قبيل ‪ ‖ a‬החזקים‪ :‬الاستفراغ القو يي‬ ‫הקשיא פישטולה ג קשיא פישטולא ס‬
‫‪ ‖ a‬מכת‪ :‬מכח ס من ‪ ‖ a‬החלשים‪ :‬ضعيف العلاج ‪ ‖ a‬והקסיאה פישטולא‪ :‬והקסיא פישטולא מ‬
‫‪ 3‬פונץ‪ :‬טחורים הנקרא פיצש ס קווץ‬ ‫וקסיא פישטו׳ ס ‖ פישטולא‪ :‬وإن كان فيه إكراب ‪add. a‬‬
‫ג ‖ האגריקו‪ :‬האגריק גס האגאריק מ ‖ מובטח‪ :‬מאד ג ‪ ‖ add.‬מצד נקיונו אבל הוא‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬הוא‪:‬‬
‫‪ 5–4‬היגרא פיגרא‪ :‬גירא פיגרא ס הגירא פיגרא מ היירא פיגרא ג‬ ‫‪ 4‬לכל‪ :‬כל ג‬ ‫ג ‪om.‬‬
‫‪ 6‬התריאק‪:‬‬ ‫‪ 5‬והאיטריפלה‪ :‬והטריפלאה ג והאטריפלאת מס ‖ גדולים ברוב הזמנים‪ :‬ס ‪om.‬‬
‫אלטריאק ס האגריקו ג ‖ והמתרידיטוס‪ :‬והמתרידוס א המרגרידטוס ג והמטרודיטוש ס ‖ טוב‪ :‬חכם‬
‫ס ‪ 7‬לחולים‪ :‬הצריכים אל התעוררות הטבע להשיבו אל איתנו הראשון ולחזקו ג ‪ ‖ add.‬הבריאים‪:‬‬
‫ن ‪ ‖ add. a‬התריאק‪ :‬הטריאק גס ‖ מן הימים‪ :‬ימים ס ‪ 8‬אבל‪:‬‬ ‫לבריאים ס ‖ זכרו‪ :‬הרופאים ג ‪ add.‬أ ّ‬
‫א ‪ ‖ om.‬מוחלט‪ :‬חלוט ג ‖ מה שיתירוהו‪ :‬צריך שיהיו א מי שיתירוהו ג מה שיזכרוהו ס ‪ 9‬התריאק‪:‬‬
‫הטריאק גס ‖ מן הימים‪ :‬ימים ס פעם אחת ס ‪ ‖ add.‬על צד‪ :‬עם ס ‪ 10‬שיקחהו‪ :‬שיקחוהו א ‖ יקחהו‪:‬‬
‫יקחוהו א ‖ בקיץ ובזמן החם‪ :‬בזמן הקיץ ובזמן החם ס = في زمان الصيف والحر ّ الشديد ‪ R‬في زمان الحر ّ‬
‫الشديد ‪ ‖ NOPSU‬החם‪ :‬הקור ז ‖ שיקחהו‪ :‬יקחהו ס ‖ באסטומכתו‪ :‬באצטו׳ ס ‪ 11‬רעה‪ :‬או רבה או‬
‫ג ‪ add.‬או ס ‪ ‖ add.‬איזה‪ :‬איזו ג ‖ ובאמרם‪ :‬ובשאמרם ס ‖ פעם‪ :‬אחת ג ‪ 12 add.‬חלוש‪ :‬מאד ‪add.‬‬
‫ג ‖ מי‪ = :‬من ‪ S‬مم ّن ‪ ORU‬لمن ‪ P‬ס ‪ 13 om.‬בראשו‪ :‬לראשו מס ‖ המלוא‪ :‬המלוי גס ‖ החזק‪ :‬אמ ‪om.‬‬
‫‪ 14‬שיתירוה‪ :‬שיזכירוהו ס ‪ 15‬אמרנו‪ :‬אמרו ס ‖ מכלליה‪ :‬מתנאי כלליה ג ‖ ימצא‪ :‬ימצאו ג ‪ 16‬עם‪:‬‬
‫ג ‪ ‖ om.‬ההכרח‪ :‬ההכרחי ס ‖ כי‪ :‬ס ‪ 17 om.‬וישים‪ :‬כי פעמים ישים ס ‖ אותו‪ :‬אותה ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫גליאנוס כי פעמים יצוה החולה לשתות מים עד שירוה ויביא לגוף החולה הזיעה וירכך טבעו‬
‫ויסיר קדחתו ויבריא בריאות שלם‪ .‬ופעמים יתירו לו לשתות מים בעת אשר לא היה ראוי ויהיה‬
‫זה סבת מיתת החולה או לקנות חולי מתמיד לא ירפא ממנו לעולם‪ .‬וכבר בארו התנאים כולם‬
‫אשר בהם יתירו לשתות המים או ימנעוהו ואם יהיה זה בשתיית המים ראה מה הוא בזולת זה‪.‬‬
‫‪ .10‬וכאשר יגיע עת השתייה ויסופק עלינו אם ראוי שנתיר לו שתיית המים או נמנעה ממנו וכן‬ ‫‪5‬‬
‫כאשר יסופק עלינו אם נאכיל החולה או נמנע ממנו המזון נאכילהו מזון דק‪ .‬ודמיון זה ראוי‬
‫שתהיה ההנהגה כאשר לא ימצא רופא משכיל יטה לעולם אל הנהוג לו בעת הבריאות ויקח‬
‫מעט ממה שהיה מנהגו בו וישמור הכח תמיד בלקיחת המזון אם מזון דק כמרק התרנוגלים‬
‫ומי הבשר וחלמון הביצה הרכה והיין למי שיוכל לקחת אותו או במזון יותר עב מזה כבשר‬
‫התרנוגלים‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .11‬לא ישכח לעולם לחזק הכח הטבעית במזון וכן לחזק הכח הנפשית בריח הטוב אם החמים‬
‫כמו המור והענבר ולין אלובי בחליים הקרים או הקרים כוורדים והנילופר וההדס והויאולש‬
‫בחליים החמים וכן לחזק הכח החיונית בכלי הניגון ולספר לחולה ספורים משמחים ירחיבו‬
‫נפשו ולחדשו חדושים יצחק מהם הוא וכל חבורתו ויבחרו לשמשו ולעמוד לפניו מי שישמח‬
‫בו כל זה מחויב בכל חולי כאשר יהיה הרופא נעדר ישער הדברים‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .12‬וכן ציוו הרופאים לכל רופא כי הוא אם יוכל להנהיג החולה בשיעור המזון לבד לא ינהיג‬
‫אותו ברפואה ואם לא יוכל מבלעדי ההנהגה ברפואה ינהיגהו בעניינים מורגלים ברפואות‬
‫הזנות והמזונות המרפאות ואם לא יוכל מבלעדי ההנהגה ברפואה אשר אינה מזון יתחיל‬
‫ברפואות הקלות ואם יספיק זה טוב ואם לא יספיק לחולה יעתק לחזק ממנו ואחר כן ליותר‬
‫‪ 1‬גליאנוס‪ :‬גלינוס מ גלי׳ ס ‖ ויביא‪ :‬ויבוא מ ויוציא ס ‖ החולה‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬הזיעה‪ :‬זיעה חזקה ג ‪ 2‬ויסיר‪:‬‬
‫ت‬‫ויוציא ס ‖ לו‪ :‬א ‪ ‖ om.‬היה‪ :‬יהיה גס ‪ 3–2‬ויהיה זה‪ :‬וזה יהיה ג ‪ 3‬מיתת‪ :‬מות ג ‖ בארו‪ :‬وتبينّ ُ‬
‫‪ ONSU‬و يثبت ‪ P‬وقد بينت ‪ R‬הרופאים ס ‪ 4 add.‬זה‪ :‬גמ ‪ 5 om.‬וכאשר יגיע עת השתייה‪ :‬ومتى‬
‫تقاومت الأدلةّ ‪ ‖ a‬שתיית‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬נמנעה‪ :‬נמנעם ס נמנע ג נמנענו מ ‖ ממנו‪ :‬فيترك المر يض يشرب‬
‫ولا يمعن ‪ 6–5 add. a‬וכן כאשר‪ :‬וכאשר ג ‪ 6‬יסופק עלינו‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬עלינו‪ :‬לנו ג ‖ החולה‪om. :‬‬
‫‪ 7‬ההנהגה כאשר‪ :‬הנהגתו בעת אשר ס ‖ לעולם‪:‬‬ ‫ג ‖ המזון‪ :‬מאכל ס أصلا ‪ ‖ add. a‬דק‪ :‬ס ‪om.‬‬
‫ג ‪ 8 om.‬אם מזון דק‪ :‬כמזון דק ס ‪ 9‬וחלמון הביצה‪ :‬וחלמוני הביצות ג וחלמות הביצה מ ‖ הרכה‪:‬‬
‫הטרייה ס ‖ שיוכל‪ :‬שרגיל ג ‖ מזה‪ :‬ג ‪ 10 om.‬התרנוגלים )= ‪ :(RS‬والخـبز ‪ 11 add. NOPU‬הטבעית‪:‬‬
‫הטבעי גס ‖ הכח הנפשית‪ :‬הנפש ס ‖ הנפשית‪ :‬הנפשי ג ‖ בריח הטוב‪ :‬بالأرائح الطيبّ ة ‪ ‖ a‬החמים‪:‬‬
‫הסמים ס ‪ 12‬והענבר‪ :‬הוא אמברא בלעז ג ‖ ולין אלובי‪ :‬וליניי לובי מ ועץ אלואי ג וליגנא לואי ס والشاه‬
‫‪ 13‬בחליים החמים‪ :‬א ‪ ‖ om.‬החיונית‪:‬‬ ‫شبرم ‪ ‖ a‬הקרים‪ :‬החדים ג ‖ והנילופר‪ :‬והנינופר ס ג ‪om.‬‬
‫החיוניות מ ‖ לחולה‪ :‬לחולים אג ‪ 14‬נפשו‪ :‬وتشرح صدره ‪ ‖ add. a‬יצחק מהם‪ :‬تسليه وتضحكه ‪ ‖ a‬וכל‬
‫חבורתו‪ :‬וכל העומדים לפניו וכן בחליים החמים ג ‖ וכל חבורתו ויבחרו לשמשו ולעמוד לפניו מי‬
‫‪ 17‬ברפואה‪om. :‬‬ ‫‪ 15‬הדברים‪ :‬كما ينبغي ‪add. a‬‬ ‫שישמח בו‪ :‬ومجالسة من تبسط نفسه لمجالسته ‪a‬‬
‫ג ‖ ברפואות‪ :‬كالأدو ية ‪ 18 a‬המרפאות‪ :‬הרפואיים ס ‪ 19‬ואם יספיק זה טוב‪ :‬فإن كفاه فذلك‬
‫جيد ‪ R‬فإن كفاه فذاك ‪ NOPS‬فإن كفاه فذلك ‪ ‖ U‬ממנו‪ :‬מהם א יותר מעט ג‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫חזק‪ .‬וכל מה שיוכל לעשות ההנהגה בסם אחד נפרד לא ינהיגהו במורכב ואם לא יוכל מבלעדי‬
‫המורכב ינהיגהו במה שהרכבתו יותר מעטה ולא יבחר הרפואות רבות ההרכבה כי אם‬
‫בהכרח‪ .‬וכאשר יהיו אלה הציווים בחק הרופא הטוב מה יהיה הדבר כאשר לא יהיה שם‬
‫רופא הנה הוא ראוי להשמר מאד ולא יטה לרפואות החזקות ולא יעלה בלבו לקחת הרפואות‬
‫הרבות ויסתפק במורגל ובקל שבהנהגה‪ .‬זה שעור מה שראינו שנכתוב בו לפי זה העניין‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫השער השלישי בהנהגת אדוני בפרט לפי אילו המקרים אשר יתרעם מהם‬
‫‪ .1‬כבר הסכימו כל הרופאים כי ראשית הנהגת הבריאות הוא שיהיה הטבע רך וכאשר ייבש‬
‫הטבע ירככהו כי עצירתו יוליד עשנים רעים מאד יבואו אל הלב והמוח ויפסידו הרוחות ויחדשו‬
‫המחשבות הרעות והבהלה והשברון מן התנועות וימנע לצאת מותרות הבישולים כולם ולזה‬
‫ראוי השתדלות השלימה לרכך הטבע‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .2‬ואמר אבו מרון אבן זוהר כי הטוב לרכך הטבע משקה הריברברי עם תמראינדי‪ .‬ואשר יראה‬
‫העבד הקטן לפי מה שסופר לו ממזג אדוני הטוב לו הוא שיסמך לרכך הטבע כאשר יעצר‬
‫בלימונייא עשויה בתרנגולת שמינה בזרע זעפראן וסוכר ומי לימו וסלקא שנשלקה ולא ישליך‬
‫המים וירגיל גם כן בעת המאכל לקחת תחילה הירקות המטובלים במורי עשוי משעורים ושמן‬
‫טוב ואחרי זה יקח אדוני מה שיחפוץ מן המאכלים‪ .‬וכאשר ישלים מאכלו ימוץ קודונייו או פירא‬ ‫‪15‬‬
‫או תפוח או רימון בגרעיניו והירקות אשר יקח אדוני הראשון מהם התרדים או אספנאך או‬
‫בורייני אי זה מהם שיזדמן מתובל בשמן זית טוב ומוריס‪ .‬וכאשר יצטרך לרכך הטבע ברפואה‬
‫‪ 3‬בהכרח‪ :‬الضارّة ‪ ‖ add. a‬יהיו‪ :‬כל ס ‪ ‖ add.‬הציווים‪ :‬הצוויים גס‬ ‫‪ 2‬במה‪ :‬במי א‬ ‫‪ 1‬מה‪ :‬מי ס‬
‫جم ‪ ‖ a‬יעלה בלבו‪ = :‬يجزف ‪ NP‬يحرف ‪ OS‬يسرف ‪ R‬يخرف ‪ 5 U‬הרבות‪:‬‬ ‫‪ 4‬ולא‪ :‬שלא ג ‖ יטה‪ :‬يته ّ‬
‫החזקות ס ‖ שנכתוב בו )= أن ينسخ به(‪ :‬أن ينصح به ‪ a‬לכתבו ס לכתוב בו מ ‪ 6‬אדוני‪ :‬בכלל ‪add.‬‬
‫‪ 8‬ירככהו‪ ‖ om. a :‬כי עצירתו‪:‬‬ ‫‪ 7‬כל‪ :‬גדולי ס ‪ ‖ om. a‬הבריאות‪ :‬בריאות א ‖ הוא‪ :‬ג ‪om.‬‬ ‫א‬
‫وناهيك أن انعاق ‪ ‖ a‬יוליד‪ = :‬تولد ‪ R‬تول ّدت ‪ ‖ NOPSU‬יבואו‪ :‬יבוא ג ‖ ויפסידו הרוחות‪ :‬وتفسد الأخلاط‬
‫‪ 10‬ראוי‪om. :‬‬ ‫‪ 9‬והשברון )= والـكسر(‪ :‬والـكسل ‪a‬‬ ‫وتكدر الأرواح ‪ ‖ a‬ויחדשו‪ :‬الكأبة ‪add. a‬‬
‫‪ 11‬ואמר אבו מרון אבן זוהר כי הטוב לרכך הטבע‪ :‬א ‪ ‖ om.‬אבו מרון‪ :‬אבו מראן ס אבו מרון‬ ‫ס‬
‫אבן זוהר‪ :‬אבן מזואי מקבלת אבן זוהר ג ‖ זוהר‪ :‬رحمه الل ّٰه ‪ ‖ add. a‬הריברברי‪ :‬הריאוברברי מ הריב ס‬
‫‪ 12‬העבד‪om. :‬‬ ‫ריברברי ס‪ ‖ 1‬תמראינדי‪ :‬תמרינדיש ס הטמרינדי ג התמרינדי מ ‖ יראה‪ :‬הורה ס‬
‫ס ‖ הקטן )= ‪ :(S‬الأفضلي ‪ ‖ add. NPRU‬הטוב לו‪ ‖ om. a :‬הוא‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬כאשר יעצר‪ = :‬اذا عسر‬
‫‪ 13‬בלימונייא‪ :‬בלימונייה מ בלימוניאה ס ‖ בתרנגולת‪:‬‬ ‫‪ ‖ om. NOPU RS‬יעצר‪ :‬יעשה ס יעצור ג‬
‫מתרנגולת ג ‖ בזרע זעפראן‪ :‬بقرطم كثير ‪ OPRSU‬بقرطم ‪ ‖ N‬וסוכר‪ :‬וסוכרו ג ‖ ומי לימו‪ :‬ומי לימוני ג‬
‫ומי לימוניאה ס ‖ וסלקא שנשלקה‪ :‬וסלקא ששלקו עמה ג סלקא שנשלקו ס א ‪ ‖ om.‬ישליך‪ :‬יחליף ס‬
‫‪ 14‬המטובלים‪ :‬המתובלים ס א‪ ‖ 1‬במורי‪ :‬במור ס במוריס גמ ‖ עשוי‪ :‬עשויים ס ‪ 15‬טוב‪ :‬قبل الطعام‬
‫‪ ‖ add. a‬מאכלו‪ :‬מזונו ס ‖ ימוץ‪ :‬ימיץ גס ‖ קודונייו‪ :‬קודו מ מיץ חבושים הנקרא קדויין ס ‪ 16–15‬או‬
‫פירא או תפוח‪ :‬או פינייו או תפוח ג או תפוח או פירא או אלאנג׳אס ס ‪ 16‬התרדים‪ :‬אלסלקא ‪add.‬‬
‫ס ‖ התרדים או אספנאך או בורייני‪ :‬سلق أو قطف أو اسفاناخ أو ير بوز ‪ 17 a‬בורייני‪ ⟨…⟩ :‬ג בורגיניש ס‬
‫בוראיי מ ‖ טוב‪ :‬גס ‪ ‖ om.‬ומוריס‪ :‬אלמורי א‪ 2‬ומור ס ומורי ג شعير ‪add. a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫יקח משקל דרכמון ריברברו ושתי אונקיות מתמר אינדי מנוקים חתוכים יותר דק שיוכל ישרה‬
‫זה לילה אחת בליט׳ וחצי מים רותחים הרבה וכאשר יהיה בבקר יסננהו על שלש אונקיות‬
‫אישרוב וורדים מצונן ויקחהו אחרי כן ולא יאכל אחריו עד סוף ששה שעות מהיום‪.‬‬
‫‪ .3‬ואם נתקשה הטבע הרבה הטוב לו שיקח הקסיאה פישטולא ותואר לקיחתה כך יקח לינגא‬
‫בובינא ארבעה דרכמונים רקוליציאה דקוקה וקלופה ואירבה דפוץ וזרע ֶברבריש מכל אחד‬ ‫‪5‬‬
‫שלושה דרכמונים זרע חטמי חמשה דרכמונים וורדים לחים אם נמצאים שבעה פרחים שומר‬
‫שבע לבבות ישרה הכל בליט׳ וחצי מים חמים יומם ולילה וירתחהו וימרסהו ויסננהו על עשרים‬
‫דרכמונים קסיאה פישטולא וארבעה דרכמונים שמן ושתי אונקיות סוכר ויקחהו וימתין עליו‬
‫עד שישלים פעולתו והיציאה ממנו ואז יאכל תרנגול שלוק‪ .‬ואם לא יהיה העת עת מצוא ורדים‬
‫לחים יושם עליו שלוש אונקיות אשרוב ורדים מסונן‪ .‬ואני יודע כי יתמה מי שיסתכל בזה‬ ‫‪10‬‬
‫המאמר ויאמר לאי זה דבר שם זרע ברבריש והוא עוצר בזאת הרפואות והוא אשר הנהיג‬
‫בו השלשול והלא כי יש לו סגולה למנוע הזק הקסיאה פישטולא ויחזק בני המעים עד שלא‬
‫יחדש פונץ זה מה שלמדנו מזקני המלאכה‪.‬‬
‫‪ .4‬וכבר זכרו הרופאים אשרוב סכנגכין ורדי שירכך ראוי שיהיה אצל אדוני גם כן ויקחהו‬
‫לרכך הטבע בזמן החום החזק‪ .‬תארו יקח ליט׳ חומץ חזק מאד וישליך בו מאה עלי וורדים‬ ‫‪15‬‬
‫ض ‪ ‖ add. a‬ושתי‪ :‬ושני ג ושני‬ ‫‪ 1‬משקל‪ :‬משלשל כמו ג ‖ ריברברו‪ :‬ראוב ס ריוברברי גמ جي ّد و ير ّ‬
‫אונקיות‪ = :‬وأوقيتين ‪ R‬وأوقية ‪ ‖ NOPSU‬אונקיות‪ :‬אוקיות גס ‖ מתמר אינדי‪ :‬מטמרינדי ג מתמר הנדי ס‬
‫תמר ינדי מ ‖ מנוקים‪ :‬מרוקחים ס من ليفه ونواه ‪ ‖ add. a‬יותר דק‪ :‬כמו ותדק ג ותרד כמו א ‪ 2‬בליט׳‪:‬‬
‫לליטרא מ ‖ רותחים הרבה‪ :‬נרתחים הרבה ג חמים נרתחים הרבה מס ‖ בבקר‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬אונקיות‪:‬‬
‫אוקיות ס ‪ 3‬אישרוב‪ :‬אישרובו ג משקה ס ‖ מצונן‪ :‬מסונן ג ס ‪ ‖ om.‬ויקחהו אחרי כן‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬אחרי‬
‫כן‪ :‬باكرا ‪ ‖ a‬ששה‪ :‬שש ס ‪ 4‬הרבה )= كثيرا ‪ (RS‬ס ‪ ‖ om.‬הקסיאה פישטולא‪ :‬הקשיאה פישטולה ג‬
‫הקשיא פישטולא ס ‪ 5–4‬לינגא בובינא‪ :‬לינגא די בואי ס בוגליסה לינגוה בוביה ג ‪ 5‬דרכמונים‪:‬‬
‫דרהם ס ‖ רקוליציאה‪ :‬ריגליציא ס ריקליציאה מ ריגוליציא ג ‖ ואירבה דפוץ‪ :‬וקפילי ונירי ג קפילו‬
‫ווינירי מ‪ ‖ 1‬וזרע‪ :‬ס ‪ֶ ‖ om.‬ברבריש‪ :‬ברבריש גמ ברבריס ס ‪ 6‬דרכמונים‪ :‬דרהם ס ‖ חטמי‪ :‬המלוין‬
‫‪ 7‬שבע‪ :‬שבעה ג ‖ יומם‪ :‬יום ג יומם ולילה‪om. :‬‬ ‫ס כטמי גמ מלווא ויסקו מ‪ ‖ 1‬אם‪ :‬הם מס ‪add.‬‬
‫ס ‖ וימרסהו‪ :‬וירמסהו ס ג ‪ 8 om.‬דרכמונים‪ :‬فلوس ‪ ‖ add. a‬קסיאה פישטולא‪ :‬קשיא פישטולא מ‬
‫קסיאה פישטולה ג קשיא פי׳ ס ‖ שמן‪ :‬لوز ‪ ‖ add. a‬אונקיות‪ :‬אוקיות ס ‖ סוכר‪ :‬סוקרו ג ‖ ויקחהו‪:‬‬
‫בבקר ג ‪ 9 add.‬והיציאה ממנו‪ :‬והרפואה ממנו והיציאה ג ויוציאה ממנו ס ‖ ואז‪ :‬אחריו ג ‪ ‖ add.‬ואז‬
‫יאכל תרנגול שלוק‪ :‬والخروج عنه بفروج مصلوق ‪ ‖ a‬ואם לא יהיה העת עת מצוא‪ :‬ואם לא יהיה העת‬
‫ימצאו ס ‪ 10‬עליו‪ :‬במקומם ס ‖ אונקיות‪ :‬אונקיות ס ‖ אשרוב‪ :‬משקה ס ‪ 11‬לאי זה דבר שם זרע‬
‫ברבריש‪ :‬לפי ששמתי הברבריס בכאן ס ‖ ברבריש‪ :‬הברבריש ג ‪ 12–11‬והוא עוצר בזאת הרפואות‬
‫והוא אשר הנהיג בו השלשול‪ :‬אגס ‪ 11 (NP =) om.‬בזאת הרפואות‪ = :‬في هذا الدواء ‪ ‖ RS‬הנהיג‪= :‬‬
‫يدبر ‪ R‬ير يد ‪ OS‬تر يد ‪ 12 U‬והלא כי‪ :‬והוא כי מ והוא ש‪ -‬ס فليعلم ‪ ‖ a‬כי‪ :‬حب البر بارس ‪ ‖ add. a‬הזק‪:‬‬
‫נזק ס إكراب ‪ ‖ a‬הקסיאה‪ :‬שיש לקסיאה ג ‖ פישטולא‪ :‬פישטולה ג ‖ ויחזק‪ :‬יחדש חיזוק ג ‖ בני‬
‫‪ 14‬וכבר‪ :‬ועוד ס ‖ אשרוב סכנגכין‪:‬‬ ‫‪ 13‬יחדש‪ :‬יעשה ס‬ ‫המעים‪ :‬הבני מעים ס לבני מעים ג‬
‫משקה ס ‖ סכנגכין‪ :‬סוכנגכין ס ספרגנין ג ‖ ורדי שירכך‪ :‬הורד שירכך ס ‖ אצל‪ :‬אל ס ‖ גם כן‪ :‬ג ‪om.‬‬
‫‪ 15‬ליט׳‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬מאד‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬עלי וורדים‪ :‬עלים של ורדים ג ורדים ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫לחים ויושם לשמש יום אחד ומחר בבקר יעצור הורדים ובזה החומץ ישליך ורדים אחרים‬
‫במספר הראשונים ולא ימנע מעשות כך להמיר עליו הורדים כל יום ויום ארבעים יום ויקח זה‬
‫החומץ ויעשה ממנו אשרוב לכל ליט׳ סוכר שלש אונק׳ מזה החומץ‪.‬‬
‫‪ .5‬וכבר הרכיב אבן זוהר אשרוב סכנגבין עשוי מצימוקים והוא טוב מאד ראוי שיעשה אותו‬
‫בימי הקיץ ותארו שינקה הצימוקים השחורים מגרעיניהם וישליך ממנו בכל ליט׳ מן החומץ‬ ‫‪5‬‬
‫חצי ליט׳ מן הצימוקים וישרה בו שני ימים אחרי כן ישימהו על האש וירתיחהו שתי רתיחות‬
‫ויזכך אותו ויעשה בזה החומץ סכנגבין וזאת ההרכבה באמת נעשת בעיון טוב וזה כי החומץ‬
‫יחתוך הליחה הלבנה ויעמוד כנגד עיפוש הליחות עמידה לא ימצא לו בזה דומה ולא ערך‬
‫והוא דק העצם מאד ויקרר המזג ולזה שב הסכנגבין מועיל מאד בכל הקדחות אבל החומץ יזיק‬
‫הכבד מאד ויגרדהו ויכחשהו וילבן דמו‪ .‬וכבר באר גליאנוס כי עמידת בריאות האדם בבריאות‬ ‫‪10‬‬
‫הכבד והחומץ יחליש כחותיו והצימוקים אוהבי הכבד ישמרוהו ויזונו אותו ויצבע הדם ויבש‬
‫הלחות אבל יחמם ואם ירבה ממנו ישרוף הדם‪ .‬וכאשר יהיה מורכב האשרוב מחומץ וצימוקים‬
‫כאשר הרכיב זה הנכבד השגנו אל תועלת החומץ ונצלנו ממה שיזיק הכבד והשגנו אל תועלת‬
‫הצימוקים ונצלנו מחמימותו וזה אשרוב נפלא יצטרך להכין אותו‪.‬‬
‫‪ .6‬וכבר ראה העבד שירכיב לאדוניו שני אשרוב ומרקחת לפי המקרים אשר זכר‪ .‬אחד מן‬ ‫‪15‬‬
‫השירוף יקח תמיד בכל עת מפעולתו יזכך הדם ויסיר עכירותו ויזכך ממנו העשנים הבאים‬
‫מהמרה השחורה וירחיב הנפש וישמח וירחיב החזה ויסיר המחשבה הרעה ושאר המיחושים‪.‬‬
‫תואר עשייתו יקח מעלי הורדים הלחים ליט׳ אחת לשון השור חצי ליט׳ אסטוכודוס שתי אונק׳‬
‫‪ 1‬ויושם לשמש יום אחד‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬ומחר בבקר‪ :‬ומחר בקר מ ‖ ומחר בבקר יעצור הורדים וישליך אותם‬
‫ובזה החומץ ישליך ורדים אחרים‪ :‬ובבקר יעצור הורדים וישליך בזה החומץ וישליך בו ורדים לחים ובבקר‬
‫‪ 2‬להמיר‪:‬‬ ‫יעצור הורדים וישליך בזה החומץ וישליך בו ורדים אחרים ס ‖ הורדים‪ :‬و يرمى ‪add. a‬‬
‫‪ 3‬אשרוב‪ :‬אשרובו ג משקה שרוב ס ‖ סוכר‪ :‬סוקרו ג ‖ אונק׳‪ :‬אוקי׳ ס‬ ‫לשנות ס ‖ כל‪ :‬בכל ג‬
‫‪ 4‬הרכיב‪ :‬הזכיר ס ‖ אשרוב‪ :‬משקה ס ‖ סכנגבין‪ :‬סוכנגכין ס ספרגנין ג ‪ 5‬בימי‪ :‬בזמן ג ‖ ותארו‪:‬‬
‫ג ‪ om.‬כך ס ‪ ‖ add.‬מגרעיניהם‪ :‬מגרעיניו אגמ ‖ ממנו‪ :‬ס ‪ 6 om.‬ישימהו‪ :‬ישימוהו ס ‖ שתי‪ :‬שני מס‬
‫שתי רתיחות = غليان ‪ U‬غليات ‪ 7 NOPRS‬בזה החומץ‪ :‬בחומץ ג ‖ סכנגבין‪ :‬א ‪ om.‬סוכנגבין ס ספרגלין‬
‫ג ‖ וזאת ההרכבה באמת נעשת בעיון טוב וזה כי החומץ‪ :‬א ‪ 8 om.‬יחתוך‪ :‬ישבר ס ‖ דומה‪ :‬ג ‪om.‬‬
‫דומה ולא ערך‪ = :‬مثال ولا نظير ‪ R‬نظير ‪ 9 NOPSU‬מאד‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬הסכנגבין‪ :‬ספרגלין ג ‪ 10‬הכבד‪:‬‬
‫‪ 11‬אוהבי הכבד‪ :‬טובים ס ‖ ישמרוהו‪om. :‬‬ ‫לכבד ס ‖ וכבר‪ :‬וכאשר ג ‖ גליאנוס‪ :‬גלינוס מ גלי׳ ס‬
‫‪ 12‬אבל‪ :‬אמנם‬ ‫ס يسمنها ‪ ‖ a‬ויזונו אותו‪ = :‬و يغذيها ‪ R‬و يقو ّيها ‪ NOPSU‬ויזונו ס ‖ ויבש‪ :‬و ينضج ‪a‬‬
‫كبه ‪ ‖ OU‬אל‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬הכבד‪ :‬לכבד‬ ‫كب ‪ NPS‬ر ّ‬ ‫ס ‖ האשרוב‪ :‬האישרוף ג המשקה ס ‪ 13‬הרכיב‪ = :‬ر ّ‬
‫ס ‪ 14‬אשרוב‪ :‬אישרוף ג משקה ס ‪ 15‬שירכיב‪ :‬שיכין ס ‖ אשרוב‪ :‬משקים ס ‪ 16‬השירוף‪ :‬אשרוב‬
‫מ המשקים ס ‖ תמיד‪ :‬תדיר ס ‖ מפעולתו‪ :‬ופעולותיו ג = وأفعاله ‪ a‬ופעולתו מס ‪ 17‬מהמרה‪ :‬מהממרה‬
‫א ‖ וישמח‪ :‬וישמחהו ס ‖ ושאר‪ :‬وتلك ‪ ‖ a‬המיחושים‪ :‬המיוחשים א המוחשים גס ‪ 18‬תואר‪om. :‬‬
‫ג ‖ יקח‪ :‬כך ס ‖ אחת‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬אסטוכודוס‪ :‬אסתוכדוס א אישטיפרוס ג ‖ אונק׳‪ :‬או׳ ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫ומשי חי וזרע פומושטירא קליפת פומו שטירו מכל אחד אונק׳ ישרה הכל בששה ליט׳ מים‬
‫חמים יום ולילה אחרי כן ירתיח הכל רתיחות וימרסהו ויסננהו בנחת וישליך עליו ששה ליט׳‬
‫מאשרוב לפיסיום וישימהו על אש רכה עד שישוב בעובי האשרוב ויבשמהו ברביע משקל‬
‫מור זה האשרוב ראה העבד אשר לא ימצא לו דומה לשמח ולחזק הלב ולתת לו גבורה והוא‬
‫ממוצע לא יחמם ולא יקרר ולכן יוקח בכל זמן והשיעור שיקח ממנו משתי אונק׳ אל שלש‬ ‫‪5‬‬
‫במים קרים בקיץ או חמים בחורף‪.‬‬
‫‪ .7‬ואולם האשרוב אשר ראה העבד להרכיבו הוא אשרוב ירכך הטבע מאד ופעמים יצא‬
‫בעבורו שתי פעמים או שלש לפי ההכנה ויחזק הכח הדוחה אשר באסטומ׳ ובמעים ויוציא‬
‫הליחה והמרה השחורה והאדומה בנחת ולא יזיק איברי המאכל והשיעור שיוקח ממנו משלש‬
‫אונק׳ אל ארבע במים חמים הרתיח בו אניסי עד שישתנה מראיהם ולא יקח מזה תדיר ואולם‬ ‫‪10‬‬
‫ילקח בעת הצורך להוציא המותרות העצורות וכאשר ירגיל אותו אדוני בכל שבוע פעם אחת‬
‫יחזק המעים ויסיר מהם התכונה ההיא המביאה ליובש הטבע וירכך הטבע וישוב למנהגו‬
‫ותוארו שילקח פוליפודי קלוף פסתק משובר ומרוצץ שתי אונק׳ סיאני ומנה ולשון שור מכל‬
‫אחת אונק׳ ריקוליציאה מרוצצת ועץ ַמְל ִויְשְקִלי מרוצץ מכל אחת חצי אונק׳ שומר לח מלא‬
‫קומצו וורד לח עשרים פרחים וישרה הכל בארבעה ליט׳ מים חמים יומם ולילה אחר כן‬ ‫‪15‬‬
‫‪ 1‬ומשי חי‪ :‬משי פג ס‪ ‖ 1‬פומושטירא‪ :‬פומישטירה ג שהתרג חי ס مرضوض ‪ ‖ add. a‬קליפת פומו‬
‫שטירו‪ :‬וקליפתו ג קליפת פומסטרו מ הר״ז אתרוג מ‪ 1‬קליפת פום סטרו ס وقشر أ تر ّ‬
‫ج ‪ ‖ a‬אונק׳‪ :‬אוק׳‬
‫ס ‖ בששה ליט׳‪ :‬ס ‪ 2 om.‬יום‪ :‬יומם ג ‖ רתיחות‪ :‬עד שיחסר רובע המים ס ‖ וימרסהו‪ :‬וירמסהו‬
‫‪ 3‬מאשרוב‪:‬‬ ‫אג וימרוס אותו ס ‖ בנחת )= برفق(‪ :‬براوق ‪ ‖ a‬ששה ליט׳‪ :‬ליט׳ ס שש אוקיו ‪1‬ס‬
‫מאשרופו ג מאשראב ס ‖ לפיסיום‪ :‬וצמח הנקר׳ בערבי חומד ג לפסיום מ צמח הנק׳ בע׳ חומד הר״ז‬
‫סלצול)?( מ‪ 1‬חמאץ׳ והוא הנעשה מחומץ האתרוג ס ‖ בעובי‪ :‬כעובי גמ ‖ האשרוב‪ :‬האשרופו ג הדבש‬
‫‪ 4‬מור‪ :‬مسك عراقي ‪ ‖ a‬האשרוב‪ :‬השירופו ג‬ ‫‪ 4–3‬ברביע משקל מור‪ :‬ברובע שקל מושך ס‬ ‫ס‬
‫המשקה ס ‖ אשר לא ימצא לו דומה‪ :‬שאין כמוהו ס ‪ 5‬ולכן‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬משתי‪ :‬מג׳ מ משני ס ‖ אונק׳‪:‬‬
‫אוק׳ ג אוקיא ס ‪ 6‬במים קרים בקיץ או חמים בחורף‪ :‬במים חמים בחורף או קרים בקיץ ג ‪ 7‬ואולם‪:‬‬
‫ואמנם ס ‖ האשרוב‪ :‬האישרובו ג המשקה ס الثاني ‪ ‖ add. a‬אשרוב‪ :‬אישרובו ג משקה ס ‪ 8‬בעבורו‪:‬‬
‫עבורו ג ‖ שתי פעמים או שלש‪ :‬ב׳ או ג׳ פעמים ג ‖ לפי‪ :‬כי ס ‖ ויחזק‪ :‬יחזק ס ‖ אשר באסטומ׳‪:‬‬
‫‪ 10‬אונק׳‪ :‬אוקי׳ ס אוקיות‬ ‫‪ 9‬הליחה‪ :‬بلغم ‪ ‖ a‬והמרה‪ :‬ס ‪om.‬‬ ‫‪ ‖ om. a‬באסטומ׳‪ :‬באצטו׳ ס‬
‫ש ‖ אל‪ :‬עד ס ‖ הרתיח‪ :‬הרתיחו ס ‖ אניסי‪ :‬אניס ג אניש מ אניסון ס ‖ מראיהם‪ :‬מראיתו ס ‖ ואולם‪:‬‬
‫ואמנם ס ‪ 11‬ילקח‪ :‬זה ג ‪ ‖ add.‬הצורך‪ :‬הצריך ג ‖ העצורות‪ :‬העוצרות מ ‖ אותו‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬אדוני‪:‬‬
‫‪ 12‬ויסיר‪ = :‬وازال ‪ RS‬وزالت ‪ O‬وزال‬ ‫אדם אגמ ‖ בכל שבוע פעם אחת‪ :‬פעם א׳ בכל שבוע ס‬
‫‪ ‖ NP‬ליובש הטבע‪ :‬לחם הטבעי ס ‪ 13‬פוליפודי‪ :‬פוליפודיאו ג ‖ קלוף‪ :‬וקלוף מרובץ חדש ס الأعلى‬
‫‪ ‖ add. a‬משובר‪ :‬מחובר ס ‖ שתי‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬אונק׳‪ :‬אוק׳ ג אוק׳ ס ‖ סיאני ומנה‪ :‬סאני ומאנה ג סיני‬
‫‪ 14‬ריקוליציאה‪ :‬ריקליציאה גמ עוד סוס‬ ‫ומאנה מ סינא רומי ס سنا مكي ‪ ‖ a‬שור‪ :‬מרובץ ס ‪add.‬‬
‫ס ‖ מרוצצת‪ :‬ס ‪ַ ‖ om.‬מְל ִויְשְקִלי‪ :‬מלווא ויסקו מ מאלואיש קאלי ג ועוד כתמי ס ‖ מרוצץ‪ :‬ומרוצץ א‬
‫מרובץ ס ‖ אונק׳‪ :‬אוק׳ ג אוקי׳ ס ‪ 15‬עשרים‪ :‬ב׳ ס ‖ יומם ולילה‪ :‬ג ‪ om.‬יום ולילה מס ‪ 1.171–15‬אחר‬
‫כן ירתיחהו בבוקר‪ :‬ג ‪om.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫ירתיחהו בבוקר וימרסהו ויסננהו על שלשים פילוס מקסיאה פישטולא נבללת בחצי אונק׳‬
‫שמן שקדים ויסנן זה וישימהו לבדו ויקח המרובלנש כיבולש מנוקים מגרעיניהם ומרובלנש‬
‫אינדי ואינבליקש מכל אחד עשרה דרכמ׳ ירוצצו המרובלנש וישרו בליט׳ וחצי מים חמים‬
‫יומם ולילה ובבוקר ימרס המרובלנש מרוס טוב ויזכך אותם ויחבר אל זה הנרתח אשר בו‬
‫הקסיאה פישטולא אשר שם אותו לבדו ויחבר השתי מימות וישליך זה על ארבעה ליט׳ אשרוב‬ ‫‪5‬‬
‫מויאולש וישימהו על אש רכה ויתלה עליו צרור בגד פשתן רפה בו צנדל ומשתיק מכל אחד‬
‫שני דרכמונים ריוברברי מרוצץ ג׳ דרכמונים ולא ימנע למרס הצרור בכף עד שיצאו כחות‬
‫הסמנים אשר בו וכאשר יקח השרופו עובי האשרובש יורידהו מעל האש ויצניעהו בכלי חרס‬
‫שוע באבר ויעשה בעת הצורך כמו שזכרנו‪.‬‬
‫‪ .8‬ואולם המרקחת אשר רמז אליו העבד הוא אטריפל הגדול כבר הרכיב אותו עבדו מקדם‬ ‫‪10‬‬
‫לאחד הוצרך אליו והוא ייטיב הבישולים השלשה ויחזק האיברים כולם בכלל והאסטומכא‬
‫והלב בפרט ויאחר השיבה ויזיב הליחה הלבנה וימנע העשנים מעלות אל המוח ויחזק החושים‬
‫ויסיר בהלתם ויעזור למשגל וירויח הנפש ותוארו מירובולנש כבולש ואינדי ובליליג׳ מכל‬
‫אחד אונק׳ אימלילקש שתי אונק׳ קליפת אתרוג ולשון שור ופרח אסטוכודוס וקושט מר‬
‫וֶא ְנטָֹלא מ״א אונק׳ ורד אדום אונק׳ לינגא אויש ושין שלמון וזרע אשפרגוס וזרע פשטנגא‬ ‫‪15‬‬
‫‪ 1‬וימרסהו‪ :‬יממרהו א ג ‪ ‖ (N =) om.‬פילוס‪ :‬נילוס א שמעתי שהוא פרוטה ]…[ ג‪ 1‬דרהם מ‪ 1‬לוז‬
‫ס ‖ מקסיאה פישטולא‪ :‬מקשיא פישטולא גס מקסיא פישטולא מ ‖ נבללת‪ :‬منّقى ملتوت ‪ ‖ a‬בחצי‪:‬‬
‫ס ‪ ‖ om.‬אונק׳‪ :‬אוקיא ס ‪ 2‬שקדים‪ :‬מתוקים ס ‪ ‖ add.‬זה‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬המרובלנש כיבולש‪ :‬מירבולנש‬
‫קיבולי ג המירובלניש כיבולש מ מיראבולנוש ס ‖ כיבולש מנוקים מגרעיניהם ומרובלנש‪ :‬ס ‪om.‬‬
‫‪ 3–2‬ומרובלנש אינדי ואינבליקש‪ :‬ומרבולנאש אינדי ג ומירובלנש אינבליקש א אינדיאוש ואימליקוש‬
‫ס ‪ 3‬דרכמ׳‪ :‬זוזים? ס ‖ ירוצצו‪ :‬יתרוצצו ז את א ‪ ‖ add.‬המרובלנש‪ :‬המירבולאנש ג המרובלניש מ‬
‫‪ 4‬יומם‪ :‬יום מס ‖ המרובלנש‪:‬‬ ‫המיראבולנוש ס ‖ וישרו‪ :‬וישרהו ס ‖ חמים‪ :‬شديد الغليان ‪add. a‬‬
‫‪ 5‬הקסיאה‬ ‫המירבולאנש ג המרובלניש מ המיראבולנוש ס ‖ אל זה הנרתח אשר בו‪ :‬אליו ס‬
‫פישטולא‪ :‬הקסיא פישטולא גמס منّقى ‪ ‖ add. a‬אותו‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬על‪ :‬אל א זה על ס ‪ 6 add.‬מויאולש‪:‬‬
‫המיראבולנוש ס ‖ צרור‪ :‬מ ‪ ‖ om.‬בגד‪ :‬מבגד ס ‖ רפה‪ :‬רכה ג יכפה ס ‖ בו‪ :‬ויהיה בו ג ס ‪ ‖ om.‬צנדל‬
‫ומשתיק‪ :‬סנדליש ומשטכי ג سنبل ومصطكى ‪ 7 a‬דרכמונים‪ :‬דרהמים ס ‖ ריוברברי‪ :‬ברובו ס ריוברברי‬
‫מרוצץ ג׳ דרכמונים‪ :‬אג ‪ ‖ om.‬דרכמונים‪ :‬דרהמין ס ‖ ימנע‪ :‬ינח ס ‖ שיצאו‪ :‬שיצא מ אשר יצא ס‬
‫‪ 8‬הסמנים‪ :‬הסממנים גמ ‖ השרופו‪ :‬האישרוב ג האשרוב מס ‖ עובי האשרובש‪ :‬ריר? ס ‖ חרס‪ :‬חרש‬
‫‪ 11‬והאסטומכא‪ :‬והאצטו׳‬ ‫‪ 10‬ואולם‪ :‬ואמנם ס ‖ המרקחת‪ :‬המרקחות א ‖ אליו‪ :‬עליו מ‬ ‫אמ‬
‫ס ‪ 12‬מעלות‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬ויחזק‪ :‬ויחזיק ס ‖ החושים )= ‪ :(R‬كل ّها ‪ 13 add. NOPSU‬וירויח‪ :‬וירחיב‬
‫ג ‖ ותוארו‪ :‬קח ג ‪ add.‬כך ס ‪ ‖ add.‬מירובולנש כבולש‪ :‬מירבולנש קיבולי ג מירובלניש כאבולש מ‬
‫מיראבולנוש כיבוליש ס ‖ ואינדי‪ :‬ואינדיוש ס ‪ 14–13‬ובליליג׳ מכל אחד אונק׳ אימלילקש שתי אונק׳‪:‬‬
‫ואמליג״ והליליג״ מכ״א אוק׳ ס ‪ 14‬אונק׳‪ :‬אוק׳ ג ‖ אימלילקש‪ :‬אימוליקש ג אימליקשי מ ‖ אונק׳‪:‬‬
‫אוק׳ ג ‖ אסטוכודוס‪ :‬אסטוברוס א אשטיקדוס ג אסתכודוס ס ‖ וקושט מר‪ = :‬وقسط مر ‪ R‬وقسطرن‬
‫‪ OP‬وقسطرن ‪ NS‬وقسطون ‪ U‬וקושטו מר ג ‪ 15‬וֶא ְנטָֹלא‪ :‬ואנטלא הוא ספיקה ג ואנטלא מ והנתלה‬
‫ס ‖ אונק׳‪ :‬א׳ אוק׳ ג אוקיא ס ‖ ורד אדום )= ‪ :(R‬א ‪ om.‬ورق ‪ ‖ add. NOPSU‬אונק׳‪ :‬א )‪ om. (= P‬אוק׳‬
‫ג אוקיא ס ‖ לינגא אויש‪ :‬לינגווא אניש מ הר״ז לשון צפורים מ‪ 1‬לסאן אלעצפור ס ‖ ושין שלמון‪ :‬פיניקלו‬
‫מריני מ‪ 1‬ושין שלמון וזרע אשפרגוס וזרע פשטנגא‪ :‬וכשכש וזרע גד ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫וזרע אירוגא ובאם רובי ולבן ואניסי ומסטיצי וקליפת בלסמי מכ״א חצי אונק׳ כבאבש וקרדמוני‬
‫וגרופולי וקנילה וגלינגאר ופלפל ארוך וזנגביל סנבל ודרונסי ולין אלובי מכ״א שמינית אונק׳‬
‫לבב פיניולש שלשה אונק׳ יודקו הסמים היבישות ויעבירם בנפה ויודקו הזרעים והפיניולש‬
‫עד שיהיה רך מאד ויובללו המרובולנש בחצי ליט׳ שמן שקדים או שמן פסתוק פעם אחר‬
‫פעם ויערב הכל ויולש בג׳ ליט׳ מאשרוב עשוי במים וסוכר לבד ושני ליט׳ דבש שהוסר קצפו‬ ‫‪5‬‬
‫ויניחהו בכלי שוע והשיעור אשר יקח ממנו ארבעה דרכמ׳ עד חצי אונק׳ בזמן החורף ֹבמים‬
‫חמים נרתח בהם אניס ובמצוע האויר יקחהו עב ולא יקח ממנו בזמן החום הגדול ולא בשום‬
‫זמן תדיר אבל יקח ממנו פעם אחד בשבוע‪ .‬אילו האשרובש והמרקחת אשר ראה העבד שהם‬
‫ראויים להיות באוצר המלוכה הנכבדת יאריכה השם באורך חיי מלכה‪.‬‬
‫‪ .9‬וידוע אל אדוני יאריך השם ימיו כי ההפעליות הנפשיות ישנו הגוף שינוים גדולים מבוארים‬ ‫‪10‬‬
‫נראים לכל ויעיד על זה תראה אדם חזק הבנין וקולו חזק ואורו פניו כאשר יבוא לו פתאום דבר‬
‫שימאסהו מאוס גדול יפלו פניו מיד ויסור זהרם ואור פניו ישונה וקומתו ישפיל וקולו יהיה צרוד‬
‫ודק ואם ירצה להרים קולו בכל כחו לא יוכל ויחלש כחו ואולי יהיה נרעד מרוב חולשה וגידיו‬
‫הדופקים יקטנו ויחלשו וישתנו עיניו ויכבדו עליו עפעפיו להניעם ויתקרר שטח גופו ויאבד‬
‫תאות המאכל‪ .‬סבת כל אילו האותות העמיק והכניס החום הטבעי והדם אל תוך הגוף‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ 1‬אירוגא‪ :‬הגרגיר ס ‖ ובאם רובי‪ :‬וֵבאם רובי א ובאם רוגי ג שני מיני בהמן מ‪ 1‬ובהמינין? ס ובאם רובי ולבן‪:‬‬
‫و بهمين ‪ ‖ a‬ואניסי‪ :‬ואניס גמ ואניסון ס ‖ ומסטיצי‪ :‬ומשטקי ג ומשטיצי מ ומסתס ס ‖ וקליפת‪ :‬ועוד‬
‫ס ‖ בלסמי‪ :‬בלשמי מ בליסין ס ‖ אונק׳‪ :‬אוקיא ס אוקי׳ ש ‖ כבאבש‪ִ :‬כאֵבאַבש א קוביבי ג קוביבש‬
‫ס ‖ וקרדמוני‪ :‬וקרדמומי ס ‪ 2‬וגרופולי‪ :‬וגרופילי ג גירופלי ס ‖ וקנילה‪ :‬קנא ס ‖ וגלינגאר‪ :‬וגלאנגאר‬
‫מ גנינגל? ס ‖ סנבל‪ :‬אגמ ‪ ‖ R = om.‬ודרונסי‪ :‬ודרודוס ס ‖ ולין אלובי‪ :‬וליני אלואי ג וליניי אלובי מ‬
‫וליקנום אלואיש ש ליגנא לובן ס ‖ שמינית‪ :‬שמין א ג ‪ ‖ om.‬אונק׳‪ :‬אוקי׳ ס ‪ 3‬לבב‪ :‬לב ס ‖ פיניולש‪:‬‬
‫פיניוליש מ ‖ שלשה‪ :‬א״ ג ‖ אונק׳‪ :‬אוקיא ס ‖ היבישות‪ :‬היבישים ס ‖ בנפה‪ :‬הרבה ס ‖ הזרעים‪:‬‬
‫‪ 4‬רך‪ :‬דק ג ‖ ויובללו‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬המרובולנש‪ :‬המירבולני‬ ‫הזרעונים ג ‖ והפיניולש‪ :‬והפיניוליש מ‬
‫‪ 5‬ויולש‪ :‬אגמ ‪ ‖ om.‬מאשרוב‪:‬‬ ‫ג המיראבולנוש ס המירובלניש מ ‖ פסתוק‪ :‬פסתק גמ פשתק ס‬
‫ממשקה ס מאשרוב עשוי במים וסוכר לבד‪ :‬جلاب ‪ ‖ a‬במים‪ :‬ממורדין ס ‖ וסוכר‪ :‬וסוקרו ג ‖ לבד‪:‬‬
‫ס ‪ ‖ om.‬ושני‪ :‬ושנים א ‖ דבש‪ :‬نحل ‪ ‖ add. ONPRSU‬שהוסר‪ :‬הסירו מ שהסירו ג אחר סור ס‬
‫‪ 6‬ויניחהו‪ :‬ויצניעהו ס ‖ שוע‪ :‬באבר א ‪ ‖ add.‬ארבעה דרכמ׳‪ :‬דרהם ס מד׳ דרכמונים מ ‖ עד‪ :‬תוך‬
‫‪ 8‬זמן‪ :‬أزمنة أخرى ‪ NPR‬أزمنة‬ ‫‪ 7‬אניס‪ :‬אניסון ס‬ ‫א ועוד ס ‖ אונק׳‪ :‬אוק׳ ג אוקיא ס‬
‫أخذه ‪ ‖ OSU‬תדיר‪ :‬תמיד‪ :‬א‪ ‖ 1‬אחד‪ :‬אחת גמס ‖ האשרובש‪ :‬האישרופי ג האישרובאש מ המשקים‬
‫‪ 9‬ראויים‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬להיות‪ :‬שיהיו ס א ‪ om.‬دائما ‪ ‖ add. a‬באוצר‬ ‫ס ‖ והמרקחת‪ :‬והמרקחות גס‬
‫המלוכה הנכבדת‪ :‬באוצרו הנכבד ס ‖ הנכבדת‪ :‬الأفضلية ‪ ‖ add. a‬יאריכה‪ :‬יאריך ג יאריכה השם‬
‫באורך חיי מלכה‪ :‬ס ‪ 10 om.‬וידוע‪ :‬ויודע ס ‖ יאריך השם ימיו‪ :‬השם יאריך חייו ס ‪ 11‬ויעיד על‬
‫זה‪ :‬مشاهدة ‪ ‖ a‬הבנין וקולו חזק‪ :‬א ‪ ‖ om.‬חזק‪ :‬ערב וחזק ג חזק וערב ס ‖ ואורו פניו‪ :‬ואור פניו א ואורו‬
‫פניו בהיר ס ג ‪ ‖ om.‬לו‪ :‬אליו ס ‪ 12‬יפלו פניו מיד‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬ויסור זהרם‪ :‬יסור זהרו ס ‪ 13‬להרים‪:‬‬
‫להקדים ג ‖ קולו‪ :‬כולו ג ‖ ויחלש‪ :‬ויחליש ג ‖ נרעד‪ :‬נעדר א ‖ מרוב‪ :‬من أجل ‪ 14 a‬ויחלשו‪om. :‬‬
‫ג כחותיו ס ‪ ‖ add.‬וישתנו )= وتغير(‪ :‬וישנו ג وتغور ‪ ‖ a‬עליו עפעפיו‪ :‬עלי העפעפים להעצים ג עפעפיו‬
‫ס ‖ להניעם‪ :‬להעצים ג ‪ 15‬אילו‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬האותות‪ :‬ההתפעליות ג ‖ העמיק והכניס )= غور(‪ :‬העמיק‬
‫והכנס מ כי ישנו ג )= غي ّر( ‖ תוך‪ :‬ס ‪om.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫ובהפך מזה תראה אדם חלוש הגוף ומשנה המראה וקולו דק כאשר יבוא לו דבר ישמחהו‬
‫שמחה גדולה תראה אותו יחזק גופו ויאירו פניו ויחזק קולו וימהר תנועתו ויחזקו ויגדלו גידיו‬
‫הדופקים ויחמם שטח גופו ותראה השמחה והגילה בפניו ובענייניו מבוארים מאד אין צריך‬
‫עיון להכיר וסבת אילו המקרים כולם תנועת החום הטבעי והדם אל שטח הגוף‪.‬‬
‫וכן ענייני בעלי הפחד והתקוה והתוחלת ידועים וכן ענייני התועה בכל מחשבותיו והמצליח‬ ‫‪5‬‬
‫מבוארים כי פעמים יגיע האדם מיגונו לרוע מזלו עד שלא יראה למיעוט הכח הרואה ועכירותו‪.‬‬
‫ואולם המצליח יוסיף מאור עיניו תוספת מבוארת עד שידמה כי אור האויר הוסיף וגדל וזה‬
‫העניין מבואר אין צורך להאריך בו‪.‬‬
‫‪ .10‬ובעבור זה צוו הרופאים להשגיח בתנועות הנפשיות ולהסתכל בהם תמיד ושיכון להשוותם‬
‫בעת הבריאות ובכל חולי ולא יקדים עליהם הנהגה אחרת בשום פנים ויחשוב הרופא כי כל‬ ‫‪10‬‬
‫חולה יהיה לבו צר וכל בריא רחב הנפש ולכן יסלק מעליו ההפעליות הנפשיות המביאים‬
‫לקוצר רוח כי בזה יאריך בריאות הבריא והוא הקודם ברפואות החולה וכל שכן אם היה חליו‬
‫מיוחד בכחות הנפש ובכליהם כחולי אשר בטרפשא או במוח כי ההשגחה בתנועות הנפשיות‬
‫מאילו צריכה יותר וכן כל מי שיגבר עליו הדם והמחשבה הארוכה ובריחת החברה מה שלא‬
‫היה משפטו לברוח ממנה או שירחיק האדם שהיה מקרבו קודם לכן אילו כולם לא יקדים‬ ‫‪15‬‬
‫הרופא דבר לפני תיקון ענייני נפשותם בהסיר אלו ההפעליות ואולם הרופא מאשר הוא רופא‬
‫לא יחפש ולא ישפוט מלאכת ידיעת זאת העיצה לדחות אילו ההפעליות ואמנם יושגו אילו‬
‫העניינים מן הפילוסופיא העיונית והמוסרים התוריים‪.‬‬
‫‪ 2‬ויאירו‪ :‬ויאיר אס ‖ תנועתו )= حركته ‪ :(P‬תנועותיו ג = حركاته ‪NORSU‬‬ ‫‪ 1‬ומשנה‪ :‬ומשונה גמ‬
‫‪ 3‬ויחמם‪ :‬ויתחמם גמס ‖ גופו‪ :‬ש ‪ ‖ om.‬בפניו ובענייניו‪ :‬בפניו ובעיניו ג בפניו ובעפעפיו ובענייניו מ عليه‬
‫‪ 5‬בעלי‬ ‫‪ 4‬להכיר‪ :‬להכירו ס ‖ המקרים‪ :‬الآثار ‪a‬‬ ‫‪ ‖ a‬ובענייניו‪ :‬ובעיניו ג ובעפעפיו ובענייניו מ‬
‫הפחד והתקוה והתוחלת ידועים וכן ענייני‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬והתוחלת‪ :‬והתועלת ש ‖ התועה‪ :‬התנועה גמ‬
‫הטועה ס התועה בכל מחשבותיו‪ :‬المنهزم ‪ ‖ a‬מחשבותיו‪ :‬ידועים א ‪ 6 add.‬האדם‪ :‬לאובד ג האדם‬
‫מיגונו לרוע מזלו‪ :‬المنهزم ‪ ‖ a‬עד‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬ועכירותו‪ :‬وتبّدده ‪ 7 a‬ואולם‪ :‬ואמנם ס ‪ 8‬צורך‪ :‬ס ‪om.‬‬
‫‪ 9‬ולהסתכל‪ :‬ולהשתכל א ‖ ושיכון‪ :‬ומכוון ס ‪ 10‬עליהם‪ :‬עליה ס ‪ 11‬יהיה לבו צר‪ :‬أبدا ‪ ‖ a‬בריא‪:‬‬
‫سارّ ‪ ‖ add. a‬ולכן‪ :‬לכן ג ולבו ס ‖ ההפעליות‪ :‬התפעליות ג ‖ המביאים‪ :‬המביאות ס ‪ 12‬ברפואות‪:‬‬
‫‪ 13‬מיוחד‬ ‫ل مريض ‪ ‖ a‬אם )= ان ‪ :(R‬من ‪ ‖ NOPSU‬חליו‪ :‬החולה ס‬ ‫ברפואת מס ‖ החולה‪ :‬ك ّ‬
‫‪ 14‬וכן כל‪:‬‬ ‫בכחות הנפש ובכליהם‪ :‬نفساني ‪ ‖ a‬הנפש‪ :‬הנפשיות ג ס ‪ ‖ om.‬כחולי אשר‪ :‬כאשר ס‬
‫م ‪ ‖ a‬ובריחת החברה‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬מה‪ :‬ס ‪ 15 om.‬היה‪:‬‬ ‫וכל אגס ‖ שיגבר‪ :‬שגבר גס ‖ הדם )= الدم(‪ :‬اله ّ‬
‫יהיה מ ‪ 16‬הרופא‪ :‬ג ‪ om.‬الماهر ‪ ‖ add. a‬אלו‪ :‬לו א ‪ 17–16‬ואולם הרופא מאשר הוא רופא לא‬
‫יחפש ולא מלאכת ידיעת זאת העיצה לרחות אילו ההפעליות‪ :‬ס ‪ 17 om.‬ישפוט‪ :‬א ‪ ‖ om.‬ואמנם‪:‬‬
‫‪ 18‬מן‪ :‬כמו א ‖ הפילוסופיא‪ :‬הפילוסופים ג ‖ העיונית )= العلمية ‪ :(RS‬העיונים ג العملية‬ ‫ואולם ס‬
‫‪ ‖ NOPU‬והמוסרים‪ :‬المواعظ والآداب ‪ ‖ a‬התוריים‪ :‬ס ‪om.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .11‬כי הפילוסופים כאשר עשו ספרים במיני החכמות כן חברו ספרים רבים בתיקון המידות‬
‫ומוסרי הנפש ולקנות מדות נכבדות עד שלא יבוא מהם כי אם פעולה טובה ויזהירו מפחיתות‬
‫המידות וילמדו דרך להסירם מהנפש כל מי שימצא בנפשו מדה רעה עד שיסיר הקניין ההוא‬
‫המביא לכל רעה‪ .‬וכן מוסרי התורות והדינים הלקוחים מן הנביאים מנבואתם וטבעיהם וידיעת‬
‫הנהגותיהם הטובות יועילו לתקן מדות הנפש עד שיגיע להם התכונה הנכבדת עד שלא יבואו‬ ‫‪5‬‬
‫ממנה כי אם פעולות טובות ולזה לא תמצא אילו ההפעליות שיעשו שינוי גדול כי אם לפחותי‬
‫העם אשר אין להם חכמה במדות הפילוסופיות ולא במוסרי התורות כקטנים וכנשים והשוטים‬
‫מהעם כי אילו למורך נפשם יבהלו ויפחדו ותמצאם כאשר יגיע אליהם הנזק או יבוא להם צרה‬
‫מצרות הזמן ירבה פחדם ויצעקו ויבכו ויטפחו על פניהם ויכו החזה שלהם ואפשר כי פעמים‬
‫יגדל הדבר עליו עד שימות הפחות ההוא פתאום או אחר זמן במה שישיגהו מן היגון והאנחה‬ ‫‪10‬‬
‫וכן כאשר יבוא לאילו הפחותים טובה מטובות הזמן תגדל שמחתם בזה ויחשוב הפחות ההוא‬
‫למעוט מוסר נפשו כי השיג טובה גדולה ויוסיף להתפאר ולהתגאות ברוב מה שהשיג מן‬
‫התענוג וירבה צחקו ושמחתו עד שקצתם ימותו מגודל השמחה להיות נתכת ונמסה הרוח‬
‫לרוב נטותה לחוץ פתאום כמו שזכר גליאנוס וסבת כל זה רכות הנפש וסכלותה באמתת‬
‫הדברים‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .12‬ואמנם הלומדים והלוקחים מדות הפילוסופיאה ומוסרי התורה הם יקנו לנפשם גבורה והם‬
‫הגבורים באמת עד שלא תשתנה נפשם ולא תתפעל כי אם מעט מזער וכל מה שיהיה האדם‬
‫יותר לוקח מוסר יתפעל יותר מעט בשני העניינים יחד ר״ל ביום הטובה וביום הרעה עד שאם‬
‫ישיג טובה גדולה מטובות העולם והם אשר יקראום הפילוסופים הטובות המדומות לא יגדל‬
‫‪ 1‬הפילוסופים‪ :‬הפילוסופיא מ ‖ החכמות‪ :‬החכמה ס ‖ חברו‪ :‬תקנו ס ‖ ספרים רבים‪ :‬ספרים ס‬

‫‪ 2‬ולקנות מדות נכבדות‪:‬‬ ‫‪ 2–1‬בתיקון המידות ומוסרי הנפש‪ :‬במידות הנפש ובמוסרי המידות ס‬
‫‪ 3‬המידות‪ :‬המדה‬ ‫ולהקנותה נכבדות ס ‖ יבוא מהם‪ :‬יבואו ממנה ס ‖ טובה‪ :‬וישמרו ס ‪add.‬‬
‫‪ 4‬מוסרי התורות‪:‬‬ ‫ס ‖ להסירם‪ :‬להסיר ס ‖ בנפשו )= ‪ :(P‬منها ‪ ‖ add. NORSU‬רעה‪om. a :‬‬
‫الآداب الشرعية والمواعظ ‪ ‖ a‬התורות‪ :‬והחכמות הלקוחות ג ‪ ‖ add.‬מנבואתם‪ ‖ om. a :‬וטבעיהם‬
‫‪ 6‬ולזה‪:‬‬ ‫‪ 5‬להם‪ :‬לה ס ‖ עד‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬יבואו‪ :‬יצא ג יבוא מס‬ ‫)= وطباعهم(‪ :‬أو عن تباعهم ‪a‬‬
‫ולכן ג ‖ אילו ההפעליות שיעשו‪ :‬שיעשו אילו ההפעליות ס ‖ שיעשו‪ :‬שעשו ג ‖ גדול‪ :‬جّدا ‪add.‬‬
‫‪ 7‬הפילוסופיות‪ :‬הפילוסופים ש ‖ התורות‪ :‬התורה ס ‖ כקטנים‪ :‬כגון‬ ‫‪ ‖ a‬לפחותי‪ :‬לפחות גס‬
‫הקטנים ס ‖ וכנשים‪ :‬והנשים ס ‖ והשוטים‪ :‬וכן השוטים ג ‪ 8‬אילו‪ :‬הם ס ‖ אליהם‪ :‬להם ס ‖ להם‪:‬‬
‫אליהם מ ‪ 9‬הזמן‪ :‬الدنيا ‪ ‖ a‬ויצעקו‪ :‬ויצערו מ ‖ ויטפחו על פניהם‪ :‬ولطموا خدودهم ‪ ‖ a‬החזה שלהם‪:‬‬
‫על החזה ס ‖ פעמים‪ :‬לפעמים ג ‪ 10‬הדבר‪ :‬المصاب ‪ a‬הדבר עליו‪ :‬עליהם הדבר ס ‪ 11‬יבוא‪ :‬יבואו‬
‫‪ 12‬גדולה )= ‪ :(NP‬جّدا ‪ ‖ add. ORSU‬להתפאר ולהתגאות‪:‬‬ ‫ג ‖ לאילו‪ :‬באלו ס ‖ הזמן‪ :‬الدنيا ‪a‬‬
‫להתאוות ולהתפאר אמ להתנהאות? ולהתפאר ג ‖ ברוב‪ = :‬بعظم ‪ S‬تعظيم ‪ OPU‬بعظيم ‪ 13 NR‬התענוג‪:‬‬
‫‪ 14‬לרוב נטותה‪om. :‬‬ ‫و يفتجع لذلك افتجاعا عظيما ‪ ‖ a‬ושמחתו‪ :‬ושמחתם ג ‖ ונמסה‪ :‬ונמסת ג‬
‫‪ 15–14‬באמתת הדברים‪ = :‬بحقائق الأمور ‪om. OPRU‬‬ ‫ס ‖ גליאנוס‪ :‬גאלינוס מ ‖ רכות‪ :‬הכנת ס‬
‫‪ 16 NS‬ואמנם‪ :‬ואולם ס ‖ מדות‪ :‬מדת א ‖ ומוסרי התורה‪ :‬بالآداب والمواعظ الشرعية ‪ ‖ a‬לנפשם‪:‬‬
‫לנפשותם ג ‪ 18‬מוסר‪ :‬מן המוסר ג ‖ ביום‪ :‬في حال ‪ ‖ a‬וביום‪ :‬وفي حال ‪ 19 a‬יקראום‪ :‬יקראו ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫זה בעיניו ויחשוב לאין הטובות ההם וכן כאשר יבוא לו נזק גדול וצרה מצרות הזמן והם אשר‬
‫יקראום הפילוסופים הצרות המדומות לא יבהל ולא יפחד ויסבלם סבל טוב‪.‬‬
‫‪ .13‬ואולם הגיע לאדם זאת התכונה בנפשו בהשתכלות באמתות הדברים וידיעת טבע‬
‫המציאות כי הגדולה שבטובות העולם לו יתמידו עם האדם כל ימיו הוא עניין פחות מאד‬
‫בעבור כי הוא דבר כלה ונפסד בהגיע קיץ האדם אשר ימות בו כשאר בעלי חיים וכן הגדולה‬ ‫‪5‬‬
‫שברעות העולם כשישתכל במות אשר אי אפשר להנצל ממנה הנה הרעה ההיא קטנה מרעת‬
‫המות בלא ספק ולזה ימעט השנוי לזאת הרעה כי היא למטה במעלה מהרעה אשר אי אפשר‬
‫בלעדיה‪.‬‬
‫‪ .14‬ובדין קראו הפילוסופים טובות העולם ורעותיו טובות מדומות ורעות מדומות כי כמה‬
‫טובות מטובותיו ידמה ויחשב שהם טובות והם רעות באמת וכמה רעות מרעותיו ידמה שהם‬ ‫‪10‬‬
‫רעות והם טובות באמת וכמה פעמים קבץ האדם ממון רב והשיג לגדולה ומלכות גדולה והיה‬
‫הדבר ההוא סבה להפסד גופו ואבדת נפשו בקנותו מדות מגונות וקוצר ימיו ורחקו מהשם‬
‫יתעלה אשר הדבקות בו היא הטובה האמתית ונצחית לעד וכמה פעמים נורש העשיר ומלך‬
‫אבד מלכותו והיה הדבר ההוא סבה לתקן גופו ולהשלים נפשו במדות נכבדות ולהאריך ימיו‬
‫ולקרבו אל השם ולדבקה בו אשר היא הטובה הנצחית‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .15‬ואולם אמר העבד יאריך ימיו או יקצר כי כן הוא דעת הרופאים והפילוסופים וקצת בעלי‬
‫התורות הקדומות קודם דת הישמעאלים‪ .‬ובכלל רוב מה שיאמר העם שהיא טובה היא רעה‬
‫‪ 1‬ויחשוב לאין‪ :‬ולא יחשובו ג ‖ ההם‪ :‬המדומות ס ‖ וצרה‪ :‬וצרות ס גדולה ג ‪ ‖ add.‬הזמן‪ :‬الدنيا ‪a‬‬
‫‪ 2‬יקראום‪ :‬יקראוה אג יקראו ס ‖ הצרות‪ :‬הרעות ס ‖ לא יבהל ולא יפחד‪ :‬לא יפחד ולא יבהל ס‬
‫‪ 3‬בהשתכלות‪ :‬בהסתכלות ג בהסתכלו ס ‖ באמתות‪ :‬באמתת גמס ‖ טבע‪ :‬טבעי אמ ‪ 4‬שבטובות‪:‬‬
‫שבטבע ג ‖ לו‪ :‬לא ג כלו ס ‪ 5‬כלה ונפסד‪ :‬נפסד ס ‖ בהגיע קיץ האדם אשר ימות בו‪ :‬وما للإنسان‬
‫ليموت ‪ ONU‬وان الإنسان يموت ‪ P‬ومال الإنسان ليموت ‪ 6 RS‬כשישתכל‪ :‬כשיסתכל גמס ‖ קטנה‪ :‬מאד‬
‫ג ‪ ‖ add.‬מרעת‪ :‬מרעות ג מרעת המות‪ :‬מהמות ‪ 7 a‬בלא‪ :‬בלי ג ‪ 9–7‬למטה במעלה מהרעה אשר‬
‫אי אפשר בלעדיה‪ .‬ובדין קראו הפילוסופים טובות העולם‪ :‬ג ‪ 7 om.‬במעלה‪ :‬ס ‪ 8–7 om.‬אשר אי‬
‫אפשר בלעדיה‪ :‬בלעדיה אי אפשר ס ‪ 9‬ובדין‪ :‬וכדין והאמת מ ובדין ובאמת ס ‖ טובות מדומות ורעות‬
‫‪ 10‬מטובותיו‪:‬‬ ‫מדומות‪ :‬מדומות ס ורעות מדומות וטובות ג ‖ ורעות מדומות‪ :‬א ‪ ‖ om.‬כי‪ :‬ג ‪om.‬‬
‫מטובות העולם ס מטובות ג ‖ ויחשב‪ :‬ס ‪ 11–10 om.‬וכמה רעות מרעותיו ידמה שהם רעות והם טובות‬
‫באמת‪ :‬א ‪ 11 om.‬וכמה‪ :‬וכן ג ‖ גדולה‪ = :‬عظيم ‪ RS‬عقيم ‪ NOU‬سقيم ‪ P‬ס ‪ 12 om.‬ואבדת‪ :‬وتشو يه‬
‫‪ 13‬אשר הדבקות בו היא הטובה האמתית ונצחית לעד‪:‬‬ ‫‪ ‖ a‬מדות‪ :‬סבות ג ‖ וקוצר ימיו‪ :‬ס ‪om.‬‬
‫والحيلولة بينه و بين بارئه وما له بذلك للشقاوة الأبدية ‪ ‖ a‬הדבקות‪ :‬ההתדבקות ס ‖ וכמה פעמים נורש‬
‫העשיר‪ :‬וכמה פעמים יאבד העושר ס ‪ 14–13‬ומלך אבד מלכותו‪ :‬أو م ِل ْك انتزع منه ‪ 14 a‬ולהשלים‬
‫)= وتكميل ‪ :(NS‬وتجميل ‪ ‖ OPRU‬נפשו‪ :‬וגופו ס ‪ 15 add.‬ולדבקה בו‪ :‬بإقباله على عبادته ‪ ONPSU‬بإقباله‬
‫اليه ‪ ‖ R‬אשר היא הטובה הנצחית‪ :‬وما له بذلك للسعادة الأبدية ‪ 16 a‬או‪ :‬לא ס ‖ יקצר‪ :‬العمر ‪add.‬‬
‫‪ ‖ a‬הוא‪ :‬גס ‪ ‖ om.‬וקצת‪ :‬א ‪ 17 om.‬דת‪ :‬בעלי ג ‪ ‖ add.‬שיאמר‪ :‬يظن ّه ‪ ‖ a‬שהיא‪ :‬שהוא גמ ‖ היא‬
‫)= ‪ :(P‬הוא מס או ג ‖ רעה‪ :‬רע ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫באמת ורוב מה שיחשבו שיהיה רעה היא טובה באמת‪ .‬ואין כונת זה המאמר לבאר אמתת‬
‫אילו העניינים ולפרש אותם וללמד דרכיהם כי כבר חובר בזה הרבה בכל זמן ובכל אומה חכמה‬
‫תעיין בחכמות‪ .‬ואולם רמז העבד זה הרמז לעורר להרגיל הנפש מעט ההפעלות בהסתכלו‬
‫בספרי המדות ההם ומוסרי התורות והתוכחות והדינים אשר אמרו אותם המשכילים עד‬
‫שתתחזק הנפש ויכיר וידע האמת שהוא אמת והבטל שהוא בטל וימעט ההפעליות ותהיה‬ ‫‪5‬‬
‫נעדרת מחשבתו הרעה ויסור התבודדותו ורחקו החברה ותרחב נפשו עם היות נפשו באי זה‬
‫טבע שתהיה‪.‬‬
‫‪ .16‬ובכאן השתדלות טוב מאד ימעטו בו המחשבות הרעות והיגונות והאנחות ואפשר שיבטלו‬
‫לגמרי כאשר ישים זאת ההשתכלות נגד עין שכלו‪ .‬וזה כי כל מה שיחשב האדם ויכאב‬
‫למחשבתו ויחדש לו יגון ואנחה ואבל לא ימנע זה מהיות אחד משני דברים אם שיחשב‬ ‫‪10‬‬
‫בדבר שעבר כמי שיחשוב במה שעבר עליו מאבדת ממון היה אצלו או מיתת אדם יכאב לבו‬
‫עליו‪ .‬או שיחשוב בעניינים עתידים ליפול ויפחד שיבואו למה שיחשב וידמה שיפול עליו נזק‬
‫מהנזקים‪ .‬וידוע עם ההשתכלות השכלי כי המחשבה במה שעבר והלך לא יועיל כלום בשום‬
‫ענין והאבל והיגון על העניינים שעברו מפעולות חסרי השכל ואין הפרש בין האדם שיתאונן‬
‫בעבור ממון שאבד והדומה לו או שיתאונן בעבור היותו אדם ואינו מלאך או כוכב והדומים‬ ‫‪15‬‬
‫להם מהמחשבות הנמנעות‪ .‬ואמנם המחשבה בדברים המביאים לקוצר נפש והקויצה במה‬
‫שיפול ויבוא בעתיד ראוי להניחו גם כן בזאת ההשתכלות וזה כי כל מה שיפחד האדם שיפול‬
‫עליו הוא מצד האפשר אפשר שיהיה ואפשר שלא יהיה‪ .‬וכמו שיכאב ויתאונן בעבור שמא‬
‫יהיה מה שיפחד ממנו כן ראוי שירחיב נפשו בבטחון ובזאת ההסכמה אפשר שיבוא הפך‬
‫‪ 1‬שיהיה‪ :‬שהיא ג שהוא ס ‖ רעה‪ :‬רע ס ‖ היא טובה‪ :‬הוא טוב ס ‖ כונת זה‪ :‬הכונה בזה ג ‖ לבאר‪:‬‬
‫‪ 2‬אילו העניינים‪ :‬העניינים אילו ג ‖ חובר בזה‪ :‬ספרים בזה ס ‖ ובכל אומה‪ :‬והכל דומה‬ ‫לדעת ס‬
‫ס ‪ 3‬בחכמות‪ :‬בחכמה ג חכמה ועיון בחכמה ס העיוניות אמ ‪ add.‬העיונית ס ‪ ‖ add.‬זה הרמז‪ :‬זה רמז‬
‫א הרמז הזה ס זה ג ‖ להרגיל‪ :‬ולהרגיל גס ‖ הנפש‪ :‬לקבל אגמ ‪ ‖ add.‬מעט‪ :‬מיעוט ס ‖ בהסתכלו‪:‬‬
‫‪ 5‬שתתחזק‪ :‬שיתחזק ס ‖ שהוא‪ :‬כי‬ ‫‪ 4‬ומוסרי‪ :‬ובמוסרי אגמ ‖ אותם‪ :‬ס ‪om.‬‬ ‫בהסתכלו מ‬
‫הוא ס ‖ ההפעליות‪ :‬ההפעלות בנפשו אגמ ‪ 6‬הרעה‪ ‖ om. a :‬ויסור‪ :‬ויסיר ג ותסור ס ‪ 7‬טבע‪:‬‬
‫حالة ‪ ‖ a‬שתהיה‪ :‬שיהיה ס ‪ 8‬ובכאן‪ :‬צריך ג ‪ ‖ add.‬השתדלות‪ :‬اعتبار ‪ = a‬השתכלות ‖ מאד‪om. :‬‬
‫א ‖ הרעות‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬שיבטלו‪ :‬יבטלו א ‪ 9‬ישים‪ :‬الإنسان ‪ ‖ add. a‬זאת ההשתכלות‪ :‬זה ההשתכלות‬
‫‪ 11‬כמי‪ :‬כמו‬ ‫‪ 10‬ימנע‪ :‬ימלט ס ‖ זה‪ :‬א ‪(P =) om.‬‬ ‫ג השתכלות ס ‖ נגד‪ :‬עם ס ‖ וזה‪ :‬ודע ס‬
‫‪ 12‬ויפחד‪ :‬ופחדת ס ‖ למה‪ :‬كمن ‪ ‖ a‬וידמה‪ :‬ודמה ס ‖ עליו‪:‬‬ ‫ס ‖ במה‪ :‬בדבר ס ‖ היה‪ :‬שהיה ס‬
‫מהם מ ‪ 13–12 add.‬נזק מהנזקים‪ :‬نكبة من النكبات ‪ NRS‬نكبة ‪ 13 OPU‬ההשתכלות‪ :‬השתכלות‬
‫‪ 14‬שעברו‪ :‬הם מס ‪ =) add.‬هي ‪ (S‬הם פעולות ‪add.‬‬ ‫גמס ‖ השכלי‪ :‬השכל ס ‖ בשום‪ :‬בזה ס‬
‫ג ‖ מפעולות‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬חסרי‪ :‬חסר א לחסרי ס ‖ בין‪ :‬על אג ‪ 15‬ממון שאבד והדומה לו או שיתאונן‬
‫בעבור‪ :‬א ‪ ‖ om.‬ואינו מלאך‪ :‬ולא מלאך ולא כרוב ס ‪ 16‬נפש‪ :‬רוח אג ‖ והקויצה‪ :‬ולקוצה ג והקוצה‬
‫ס ‪ 17–16‬במה שיפול ויבוא‪ :‬فيما يتوق ّع أن يحل ‪ 17 a‬בזאת‪ :‬בזה מס ‪ 18‬האפשר‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬וכמו‪:‬‬
‫וכן במין ס ‪ 19‬מה‪ :‬הבר ס ‖ שירחיב‪ :‬שיחייב! ס ‖ בבטחון‪ :‬בשם א ‪ add.‬השם גמ ‪ ‖ add.‬ובזאת‪= :‬‬
‫و بهذا ‪ RU‬و بمّد ‪ NOS‬و يمّد ‪ ‖ P‬ההסכמה‪ :‬الأمل ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫מה שפחד שיבוא עליו כי מה שפחד שיבוא עליו והפכו שניהם אפשריים‪ .‬זה הוא שיעור מה‬
‫שראה העבד שהוא צריך אליו בזה השער‪.‬‬
‫השער הרביעי יכלול שערים ילכו דרך ציווים מועילים בכלל ובפרט לבריאים ולחולים בכל‬
‫מקום ובכל זמן‬
‫‪ .1‬תחלה ראוי שנכוון בתקון האויר ואחרי זה בתקון המים ואחרי זה תיקון המאכלים‪ .‬וזה כי‬ ‫‪5‬‬
‫אילו אשר יקראו אותם הרופאים רוחות הם עשנים דקים נמצאים בגוף בעל חיים התחלתם‬
‫ועקר חמרם מן האויר הנשאף מחוץ‪ .‬והעשן הנמצא בדם הכבד ובגידים הצומחים ממנו יקרא‬
‫הרוח הטבעית והעשן הנמצא בדם הלב והגידים הדופקים יקרא הרוח החיונית והעשן הנמצא‬
‫בבטני המוח ומה שיתפזר ממנו בחללי העצבים יקרא רוח נפשיית‪ .‬והתחלת כולם ורוב חמרם‬
‫מן האויר הנמשך מחוץ‪ .‬וכאשר יהיה זה האויר מעופש או מוסרח או עכור ישתנו אלו הרוחות‬ ‫‪10‬‬
‫כולם וילך עניינם בהפך מה שראוי‪.‬‬
‫אמר גליאנוס מצוה בעניין עצם האויר אשר יבוא בגוף בנשימה עד שיהיה בתכלית השיווי‬
‫ומנוקה מכל דבר שיגאלהו‪ .‬אמר המחבר וכל מה שתהיה הרוח יותר דקה יהיה שנויה משנוי‬
‫האויר יותר והרוח הטבעי יותר עב מן הרוח החיוני והחיוני יותר עב מן הנפשי‪ .‬ובהשתנות‬
‫האויר שינוי מעט ישתנה ענין הנפשי שנוי ישוער בו ולזה תמצא אנשים רבים ישוער בהפסד‬ ‫‪15‬‬
‫פעולותיהם הנפשיות בהפסד האויר ר״ל כי יחדש להם בהלה מהבין וקוצר ההבנה וחסרון‬
‫הזכרנות ואע״פ שיהיו פעולותיהם החיוניות והטבעיות לא ישוער בהם שינוי‪.‬‬
‫‪ .2‬שער‪ .‬ערך אויר המדינות לאויר המדברות והיערים כערך המים העבים והעכורים אל המים‬
‫הזכים והדקים‪ .‬וזה כי המדינות לגובה בינייניהם וצרות הדרכים ורוב מה שיותך מהשוכנים‬
‫בהם וממותריהם ומתיהם וצואת בהמתם והעפוש שיתעפש ממאכלם ישיב כל אוירם מעופש‬ ‫‪20‬‬
‫‪ 1‬מה‪ :‬ממה ג ‖ שפחד‪ :‬שיפחד מס ‖ עליו‪ :‬מס ‪ ‖ om.‬כי מה שפחד שיבוא עליו והפכו‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬שפחד‪:‬‬
‫‪ 5‬فصل‬ ‫‪ 3‬ובפרט‪ :‬ופרט ג‬ ‫‪ 2‬אליו‪ :‬עלי! ס‬ ‫שיפחד מס ‖ שניהם‪ :‬והם שניהם ג א ‪om.‬‬
‫‪ 6‬יקראו אותם‪ :‬יקראו מ ראום‬ ‫‪ ‖ add. a‬שנכוון‪ :‬שיכוון גמ ‖ זה‪ :‬כן מ ‖ בתקון‪ :‬מס ‖ זה‪ :‬כן מ‬
‫ס ‖ רוחות‪ :‬כחות ס רוחות ס‪ ‖ 1‬הם‪ :‬והם ס ‖ עשנים דקים‪ :‬העשנים הדקים ג ענינים מ ‖ נמצאים‪:‬‬
‫‪ 8‬הרוח‪ :‬רוח ג ‖ הנמצא‪ :‬מ ‪ ‖ om.‬והגידים‪:‬‬ ‫‪ 7‬הכבד‪ :‬הנכבד)!( ס‬ ‫נמצאו ס ‖ בעל‪ :‬בעלי א‬
‫ובגידים ג ‖ הרוח החיונית‪ :‬רוח החיוני ג רוח החיונית מ רוח החיונית ס ‪ 9‬ומה שיתפזר ממנו בחללי‬
‫העצבים‪ :‬ובעצביו ס ‪ 10‬הנמשך‪ :‬השאוף? ס ‖ מוסרח‪ :‬מסורק)!( א ‖ אלו‪ :‬אמס ‪ 11 om.‬עניינם‪:‬‬
‫ענייניהם מ ‪ 12‬מצוה‪ :‬واعني ‪ ‖ a‬בעניין‪ :‬בזה העניין ג ‖ עצם‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬אשר‪ :‬אמ׳)!( ס ‪ 13‬ומנוקה‪:‬‬
‫‪ 14‬יותר‪ :‬מצוי ‪add.‬‬ ‫ובמנוקה ג ‖ שיגאלהו‪ :‬שיפסידהו ס ‖ שתהיה‪ :‬שיהיה א ‖ משנוי‪ :‬בשנוי ס‬
‫ס ‖ הטבעי‪ :‬הוא מ ‪ ‖ add.‬הרוח‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬הנפשי‪ :‬והרוח הנפשי יותר עב מן ג ‪ 15 add.‬ענין‪ :‬עיון‬
‫א העיון ג ‖ הנפשי‪ :‬הנפש ס ‖ תמצא‪ :‬נמצא גמס ‖ בהפסד‪ :‬ההפסד א? הפסד ס ‪ 16‬פעולותיהם‪:‬‬
‫‪ 17‬הזכרנות‪ :‬הזכרונות‬ ‫פעולותם ס ‖ כי‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬יחדש‪ :‬יתחדש ס ‖ בהלה מהבין‪ :‬بلادة فهم ‪a‬‬
‫גמ ‖ החיוניות‪ :‬והנפשיות החיוניות ג ‪ 18 add.‬שער‪ :‬השער הה׳ ס ‖ והיערים‪ :‬والبراري ‪ ‖ a‬העבים‪:‬‬
‫الجوهر ‪ ‖ add. a‬אל המים‪ :‬להמים ס ‪ 19‬שיותך‪ :‬שיזוב ס ‪ 20‬וממותריהם‪ :‬מותריהם ס ‖ ומתיהם‪:‬‬
‫ס ‪ ‖ om.‬וצואת‪ :‬وجيف ‪ ‖ a‬ישיב‪ :‬ישוב ס ‖ כל‪ :‬בכל א ‖ מעופש‪ :‬راكدا ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫עכור עשני ועב וישובו הרוחות כן במדרגות והאחד ממנו לא ישער במה שימצאהו‪ .‬ואם לא‬
‫יהיה לך בזה עיצה כי הנה גדלנו במדינות וכבר הרגלנו אותם צריך לפחות שיבחר מן המדינות‬
‫מדינה מגולת האפקים וכל שכן הרוח הצפוני והמזרחי והגבוהות על ההרים והעירות מעטות‬
‫האילנות והמימות‪ .‬ואם לא יהיה לך גם בזה עיצה ר״ל להעתק מן העיר אין לפחות משכון בקצה‬
‫המדינה ובצד שמאל ומזרח ממנה ויהיה העמידה בבית גבוה הבניין ורחב החצר יעבור בו‬ ‫‪5‬‬
‫הרוח השמאלי והשמש כי השמש תתיך עפושי האויר ותדקדק אותו ותזככהו‪ .‬ויכוין להרחיק‬
‫מקום בית הכסא ממקום העמידה בתכלית מה שיוכל וישתדל עם זה לתקן האויר ולייבשו‬
‫בבשמים והעשונים במה שראוי לפי השתנות האויר‪ .‬וזה עיקר בהתחלת ההנהגה מהנהגות‬
‫הגוף או הנפש‪.‬‬
‫‪ .3‬שער‪ .‬לו תזהר ותשמר בתכלית כוונתך אי אפשר מבלתי מקרים קטנים יתחדשו תמיד בגוף‬ ‫‪10‬‬
‫האדם‪ .‬והמשל פעם ירכך הטבע מעט ופעם ייבש מעט או ימצא האדם שנוי בעכולו יום אחד‬
‫או ירגיש מעט כאב בראשו או יכאב לו מקום אחד מגופו כאב מעט ורבים כמו אלה‪ .‬והשמר‬
‫מאד מאד שלא תתחיל לרפאות זה ולא תמהר לקחת הרפואות תכון בהם להסיר זה החולי‪.‬‬
‫כבר הזהיר אדון הרופאים מזה וזה כי הטבע מספיק בהדומים לאילו הדברים ולא יצטרך לעזר‬
‫הרפואות אבל תשאר עם ההנהגה הבריאה הטובה כי אתה כשתקח לרפאות אילו המקרים‬ ‫‪15‬‬
‫הקטנים הנה אתה בין שני דברים או שיהיה פעולתך טעות ויהיה ההפך ממה שרצה אותו‬
‫הטבע ותפסידהו וירבה הנזק או יהיה פעולתך ישרה ותשיב הטבע אל פעולתו הטבעית ותלמד‬
‫טבעך העצלה ותשיבהו שלא תעשה מה שראוי כי אם בעזר מחוץ‪ .‬והמשל בו אמרו כמו מי‬
‫שהרגיל בהמתו לא תלך כי אם במתג הנה היא תעמוד לעולם עד שיניעו אותה‪ .‬דמיון זה‬
‫‪ 1‬עשני ועב‪ :‬ضبابيا ‪ ‖ add. a‬ועב‪ :‬עב ס ‖ במדרגות‪ :‬במדיכות)!( ס ‖ ממנו‪ :‬מהם ג ‖ ישער‪ :‬ישוער‬
‫‪ 3‬מדינה‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬מגולת‪ :‬גולת)!(‬ ‫‪ 2‬לפחות שיבחר‪ :‬ג ‪ ‖ inv.‬מן‪ :‬מ ‪om.‬‬ ‫מ ‖ ואם‪ :‬ו‪ -‬מ‬
‫ס ‖ האפקים‪ :‬האפיקים מס ‖ הרוח‪ :‬רוח מ ‖ והעירות‪ :‬והיערות ס والتلال ‪ 4 a‬ואם לא יהיה לך גם‬
‫בזה עיצה ר״ל‪ :‬ולא יהיה ג״כ כלל)!( ס ‖ גם‪ :‬כן גמ ‪ ‖ add.‬ר״ל‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬אין‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬לפחות‪ :‬א‪ 1‬לפחוד‬
‫‪ 5‬ויהיה העמידה‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬העמידה‪ :‬مجالس السكن ‪ ‖ a‬גבוה‪ :‬גבוהה ס ‖ בו‪:‬‬ ‫א ‖ בקצה‪ :‬בזה ג‬
‫‪ 6‬הרוח‪ :‬רוח ג ‖ השמאלי‪ :‬השמשי)!( ס ‖ עפושי‪ :‬עפוש מס ‖ ותדקדק‪ :‬ותדקק ג ודקדק‬ ‫בה מ‬
‫ס ‖ ותזככהו‪ :‬ג ‪ om.‬ותתיך ס ‪ 7‬העמידה‪ :‬الجلوس ‪ 8 a‬והעשונים‪ :‬ובעשונים ס والبخورات والتدخين‬
‫‪ ‖ a‬וזה‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬ההנהגה‪ :‬הנהגה ס ‖ מהנהגות‪ :‬מההנהגות מ מנהגות)!( ג מהנהגת ס ‪ 10‬שער‪:‬‬
‫השער הששי ס ‖ כוונתך‪ :‬הדברים ג ‖ אי אפשר‪ :‬מה שאפשר)!( ס ‖ תמיד‪ :‬מ ‪ om.‬תמיד בגוף האדם‪:‬‬
‫בגוף האדם תמיד ג ‪ 11‬ירכך‪ :‬ילחלח ס ‖ מעט‪ :‬גס ‪ ‖ om.‬שנוי )= اختلافا(‪ :‬تخل ّفا ‪ 12 a‬מעט כאב‪:‬‬
‫‪ 13‬מאד‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬תתחיל‪ :‬התחיל ס‬ ‫כאב מעט ס ‖ כאב מעט‪ :‬מעט כאב ג ‖ והשמר‪ :‬וישמר ס‬
‫‪ 14‬הזהיר אדון הרופאים מזה‪ :‬הזהיר בזה אדון הרופאים ס אדון‬ ‫يبادر ‪ ‖ a‬החולי‪ :‬اليسير ‪add. a‬‬
‫הרופאים‪ :‬أفاضل الأطباّ ء ‪ ‖ a‬יצטרך‪ :‬תצטרך ס ‪ 15–14‬לעזר הרפואות‪ :‬לעזור ברפואות גמ להעזר‬
‫ברפואות ס ‪ 16‬שיהיה‪ :‬שתמנה)!( ס ‖ טעות‪ :‬בטעות ס ג ‪ ‖ om.‬ההפך ממה‪ :‬ההפך ממה גמ הפך‬
‫ס ‖ שרצה‪ :‬ס ‪ 17 om.‬ותפסידהו‪ :‬فتحي ّرها ‪ O1RSU‬فتجبرها ‪ ‖ NP‬פעולתו‪ :‬פעולתך)!( ס ‪ 18‬ותשיבהו‪:‬‬
‫وتعو ّدها ‪ ‖ NOPRSU‬תעשה‪ :‬יעשה ס ‖ בעזר‪ :‬במניע ס ‖ בו‪ :‬לו ס ‖ אמרו‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬כמו מי‪ :‬כמי ס‬
‫‪ 19‬שהרגיל‪ :‬שישיב אגמ ‖ במתג‪ :‬بمنخاس ‪ ‖ a‬שיניעו‪ :‬שיניע א‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫שתמצא הטבע כבר נתרכך בזולת המנהג מבלתי שיתחדש שינוי בהנהגתך ופעמים יתמיד‬
‫זה שני ימים או שלשה מבלתי כאב ולא חולשה בכח‪ .‬ואם מהרת ליבשו ועצרת השלשול ושב‬
‫הטבע להרגלו ברפואות‪ .‬וכבר היה סבת זה תנועה טבעית מתנועות הכח הדוחה ]ו[התנועעה‬
‫לדחות מה שראוי לדחותו ורכך הטבע ובעבור שנעצר הזיק ובטל יושר פעולתו ונעצר מה‬
‫שהיה דינו שיצא ויחדש חליים‪ .‬ופעמים שיהיה סבת רכות הטבע חלשת הכח המחזיק ולו‬ ‫‪5‬‬
‫הונח היה מתעורר ושב האבר לטבעו ולפעולותיו הטבעיות ובעבור שחזקו ועזרו הכח הזה‬
‫בכל עת שיחלש שב לו זה למוד ומנהג כל עת שיעמוד יצטרך למניע מחוץ‪ .‬כבר התבאר כי‬
‫הטוב להניחו לטבע וכן ראוי שיעשה בכל דבר שאין סכנה בו‪.‬‬
‫‪ .4‬שער‪ .‬כבר זכר אבונצר אלפראבי כי מלאכת הרפואות והמלחות ועבודת האדמה אין‬
‫תכליתם הולכת אל השלמות כפי פעולתם בהכרח וזה כי הרופא פעמים שיעשה כל מה שראוי‬ ‫‪10‬‬
‫לעשותו על הטוב שיעשה ולא יפול טעות לא ממנו ולא מן החולה ולא יגיע ממנו הבריאות אשר‬
‫היא התכלית וסבת זה מבוארת כי הפועל בנו אינו הרפואה לבד אך הרפואה והטבע ופעמים‬
‫שלא יצלח הטבע לסבות רבות כבר נזכרו קצתם בזה המאמר‪ .‬וכן עובד האדמה יעשה כל מה‬
‫שראוי ולא יצלח הזרע‪ .‬וכן הספן ינהיג ספינתו בטובה שבהנהגות ויבנה אותה בטוב שבבניינים‬
‫וירכב הים בעת הנהוג ותשבר הספינה‪ .‬וסבת כל זה היות זאת התכלית הגיע מפועל שנים‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫ופעמים יעשה האחד כל מה שראוי שיעשה ויקצר האחר מפעולתו‪.‬‬
‫‪ .5‬שער‪ .‬כאשר תשתכל מה שהקדמנו בשער הקודם תדע כי פעמים יהיה החולי קל והטבע‬
‫חזק עליו ולקח להסירו וכן שיעשה כל מה שראוי ויחטא הרופא ברפואתו ויבטלו פעולות‬
‫הטבע והוא הרוב בכל העיירות ובכל הזמנים‪.‬‬
‫‪ 2‬בכח‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬ליבשו‪ :‬ביבשו‬ ‫‪ 1‬שתמצא‪ :‬פעמים תמצא ס ‖ כבר‪ :‬דבר ס ‖ בזולת‪ :‬בסבת ס‬
‫‪ 3‬תנועה‪ :‬תנועתו)!( ס ‖ הכח‪:‬‬ ‫ס بالتقبيض ‪ ‖ a‬ועצרת‪ :‬זה ס ‪ ‖ add.‬ושב‪ :‬ישוב ס עצל ס ‪add.‬‬
‫הטבע ג ‖ ]ו[התנועעה‪ :‬התנועה)!( ס تحر ّكت ‪ 4 a‬שנעצר‪ :‬זה)!( א ‖ הזיק‪ :‬הוחזק ס ‖ ובטל‪ :‬ומבטל‬
‫ס ‖ פעולתו‪ :‬פעולותיו ס ‪ 5‬שהיה‪ :‬שהוא א ‖ שיהיה‪ :‬שהיה ס ‪ 6‬ושב האבר‪ :‬שב אבר ג ‖ לטבעו‪:‬‬
‫= لغر يز يته ‪ RS‬إلى تغر يز يته ‪ U‬بغر يز يته ‪ NO‬بغر يزته ‪ P‬לטבעו ולפעולותיו‪ :‬ולפעולותו וטבעו ג ‖ שחזקו ועזרו‪:‬‬
‫‪ 8‬להניחו לטבע‪ :‬الترك‬ ‫‪ 7‬כל‪ :‬בכל ס‬ ‫שחזק ועצר)!( ס قو يت ‪ ‖ a‬הזה )= ‪ :(R‬بالأدو ية ‪add. a‬‬
‫‪ ‖ a‬בכל‪ :‬לכל אס כל מ ‖ סכנה בו‪ :‬גס ‪ 9 inv.‬שער‪ :‬השער השביעי ס ‖ זכר‪ :‬הזהיר ג ‖ מלאכת‪:‬‬
‫מלאכות ס ‖ והמלחות ועבודת‪ :‬והמלאכות)!( בעבודת ס ‪ 10‬הולכת אל השלמות כפי פעולתם‪ :‬تابعة‬
‫لأفعالها ‪ 11 a‬לעשותו‪ = :‬أن يفعل ‪ ‖ P‬על‪ :‬ועל אגמ ‖ שיעשה‪ :‬يكون ‪ 12 a‬היא‪ :‬הוא ס ‖ בנו )= بنا‬
‫‪ :(b‬ס ‪ om.‬هنا ‪ ‖ a‬אינו‪ :‬אינה ג אין מ ‪ 13‬יצלח )= ينجب ‪ :(k‬تجيب ‪ 14 a‬בטובה‪ :‬בטוב ס ‖ ויבנה‬
‫אותה בטוב שבבניינים‪ :‬ג ‪ 15 om.‬הנהוג‪ :‬מובחר ס ركو به ‪ ‖ add. a‬זאת התכלית‪ :‬התכלית הזאת ג‬
‫תכלית ס ‖ הגיע מפועל‪ :‬תניח)!( מפעולות ס ‖ שנים‪ :‬שניהם ג ‪ 16‬כל‪ :‬ס ‪ 17 om.‬שער‪ :‬השער הא׳‬
‫ש ‖ החולי‪ :‬החולה ס ‪ 18‬ולקח‪ :‬ונקל מ בנקל ס ‖ וכן שיעשה‪ :‬وشرعت أن تفعل ‪ ‖ a‬שראוי‪ :‬لها أن‬
‫تفعله ‪ ‖ add. a‬ברפואתו )= ‪ :(R‬ברפואותיו ס أو المر يض ‪ 19 add. NOPSU‬הרוב‪ :‬א ‪ ‖ om.‬העיירות‪:‬‬
‫העתות ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .6‬אמר הראזי בשער משעריו מאמר זה עניינו אמר‪ :‬כאשר יהיה החולי יותר מבואר מן הכח‬
‫לא יועיל הרפואה כלל‪ .‬וכאשר תהיה הכח יותר מבוארת מן החולי אין צורך לרופא בשום‬
‫פנים‪ .‬וכאשר יהיו שוים אז יצטרך אל רופא יסמוך הכח ויעזור אותו על החולי‪.‬‬
‫‪ .7‬אמר המחבר‪ :‬ממאמר זה האיש השלם במלאכתו יודע גם כן כי ההסתפק מבלעדי הרופא‬
‫יותר גדול מצרכו אליו כאשר יוקש בכל התחלואים‪ .‬זה אם יהיה חכם וידע לעזור הטבע לא‬ ‫‪5‬‬
‫שישבש דרכו ויהפך אותו ממנהגו הישר‪.‬‬
‫‪ .8‬שער‪ .‬הרבה הוא מה שיפשעו אילו שאינם עושים פעולתם בשעור מן הרופאים על העם‬
‫פשיעה גדולה מאד ולא ימות החולה וינצל‪ .‬וכבר ראיתי מי שהשקה רפואה חזקה למי שלא‬
‫היה צריך אפילו לקל והגיע לו ממנו שהוציא דם הרבה מלמטה והתמיד בו ימים ובא לו פונץ‬
‫גדולים ונרפא אחר כן‪ .‬וכן ראיתי מי שהקיז למי שנפסד מאכלו ולא היה יודע בו ונשתתק‬ ‫‪10‬‬
‫מכאב לב ואבד כוחו והאריך חליו והגדיל ואחר כן נתרפא‪ .‬ולא יסמך בזה ויבטח ויחשב כי‬
‫טעות הרופאים מעט הנזק ויאמר כאשר טעו הטעות הגדולה הזאת ולא מת מה יהיה כאשר‬
‫יטעה הרופא בשיעור המאכל או בשיעור משקה קל? אין העניין כן אבל הענין באילו הסבות‬
‫הבאות מבפנים כענין הסבות הבאות מחוץ‪ .‬כי אתה תראה לעין אנשים יחתכו ידיהם עד הכתף‬
‫ורגליהם עד למעלה מהירך ויוציאו עיניהם או יכו אותם מכות רבות ורעות בחרב ברזל בחלל‬ ‫‪15‬‬
‫הגוף ולא ימותו ויחיו ברצון השם ותראה אדם ינקוב עור בשרו מחט דק או קוץ ויגע באחד‬
‫מהעצבים ויבוא לו ממנו הקיווץ וימות‪ .‬כן ילך העניין בטעות הרופאים בשוה כי פעמים יטעו‬
‫טעות גדולה וינצל החולה ופעמים יקל בדבר קטן במחשבתו ויחשב החולה כי הוא מעט דבר‬
‫ויהיה זה סבת מיתת החולה ישים נגד עיניו זה כל בעל שכל‪.‬‬
‫‪ 1‬אמר‪ :‬השער הט׳ אמר ס ‖ יותר‪ :‬ס ‪ 2 om.‬לא‪ :‬ולא ג ‖ יועיל‪ :‬תועיל ס ‖ תהיה‪ :‬יהיה ס ‖ מבוארת‪:‬‬
‫‪ 3‬יצטרך‪ :‬יצטרכו אגמ ‖ על‪ :‬אל‬ ‫מבואר ס ‖ צורך‪ :‬צריך אס ‖ לרופא‪ :‬רופא ס כלל ג ‪add.‬‬
‫‪ 5‬גדול‪ :‬רב ס ‖ יוקש‪ :‬יבוקש! ס ‖ וידע‪:‬‬ ‫‪ 4‬זה‪ :‬הזה ג ‖ כי‪ :‬אם ס ‪add.‬‬ ‫אג ‖ החולי‪ :‬ה]‪[..‬ל א‬
‫‪ 7‬שער‪ :‬השער העשירי ס‬ ‫‪ 6‬שישבש‪ :‬תשבש ס הטבע ג ‪add.‬‬ ‫ויודע גמ יודע ס ‖ לא‪ :‬ולא ס‬
‫‪ ‖ om. a‬אילו שאינם עושים פעולתם בשעור‪ :‬المجزفّ ون ‪ ORS‬المحرقون ‪ U‬المجر بين ‪ ‖ NP‬שאינם עושים‪:‬‬
‫שעושים ג ‖ על‪ :‬אל ס ‪ 8‬וינצל‪ :‬והנצל א וינצלו ס ‖ ראיתי‪ :‬مّرات ‪ ‖ add. a‬רפואה חזקה‪ :‬אספרגוס‬
‫חזק אגמ مسهلا قو يا ‪ 9 a‬לקל‪ :‬לקלה ס ‖ ממנו‪ ‖ om. a :‬בו‪ :‬לו ס ‖ ובא לו פונץ‪ :‬ובאו לו טחורים‬
‫‪ 11–10‬ונשתתק מכאב לב‪ :‬فغشي على المر يض ‪a‬‬ ‫‪ 10‬ונרפא‪ :‬ונתרפא ס ‖ שהקיז‪ :‬דם‪ :‬גמ ‪add.‬‬ ‫ס‬
‫‪ 11‬לב‪ :‬לבו ס ‖ נתרפא‪ :‬נרפא גס بآخره ‪ ‖ add. a‬ולא‪ :‬לא ס ‖ יסמך … ויבטח‪ :‬يعتبر ‪ ‖ a‬בזה‪ :‬הרופא‬
‫א ‪ ‖ add.‬ויבטח‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬ויחשב‪ :‬ג ‪ 12 om.‬טעו הטעות הגדולה הזאת‪ :‬עשה טעות גדולה בזאת‬
‫ס ‖ ולא מת‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬יהיה‪ :‬שיהיה ג היה ס ‪ 13‬משקה‪ :‬המשקה ג ‪ 14‬הבאות מבפנים‪ :‬السابقة ‪a‬‬
‫הבאות מבפנים כענין הסבות‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬תראה‪ :‬רואה ס ‖ לעין‪ :‬عيانا ‪ ‖ a‬עד‪ :‬על ס עד הכתף‪ :‬من المرفق ‪a‬‬
‫‪ 15‬עד למעלה מהירך‪ :‬من حّد الركبة ‪ ‖ a‬מהירך‪ :‬מן ירך ס ‖ ויוציאו‪ :‬ויצאו א ויוציא ס ‖ רבות ורעות‪:‬‬
‫‪ 16‬ינקוב עור בשרו‪ :‬تنخسه ‪ ‖ a‬בשרו‪ :‬ראשו א‬ ‫عظيمة ‪ ‖ a‬בחרב ברזל‪ :‬בכלי ברזל ס في الحروب ‪a‬‬
‫בבשרו ס ‖ מחט‪ :‬מעט)!( ס ‪ 17‬ויבוא לו ממנו הקיווץ‪ :‬ויכאב ממנו ס ‖ ילך העניין‪ :‬ס ‪ ‖ inv.‬בטעות‪:‬‬
‫בטעיות אגמ ‖ הרופאים‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬יטעו‪ :‬יטעה הרופא ס ‪ 18‬וינצל‪ :‬ויצלח)!( ס ‖ קטן‪ :‬קל א הקטון‬
‫ס ‖ במחשבתו‪ :‬במחשבות ס ‖ מעט דבר‪ :‬דבר מעוט ס ‪ 19‬סבת‪ :‬סיבה מ ‖ מיתת‪ :‬מות ג ‖ בעל‬
‫שכל‪ :‬פעל סכל א‪1‬מ‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .9‬שער‪ .‬ידוע כי אכילת המאכל הנהוג ושתיית המים הנהוגים והרחיצה במים הקרים למי‬
‫שנהג בו ולהכנס במרחץ כל אילו העניינים יחשבו האנשים כולם כי אין סכנה גדולה בהם על‬
‫החולים כאשר יעשו הפך מה שראוי ואין הענין כן‪ .‬כבר באר גליאנוס כי יש מבעלי הקדחות‬
‫מי כשישתה מים קרים ויתירו לו זה ישיב ליחתו פגה ויעורר אש קדחתו וימות ומהם מי‬
‫ששתיית המים הקרים לו רפואה ירכך טבעו ויכבה אש קדחתו וירפא‪ .‬ואם ימנעו ממנו המים‬ ‫‪5‬‬
‫ימות‪ .‬וכן קצת בעלי הקדחות אם תשימם במים קרים ינצל וירפא ומהם מי שימיתהו זה‪.‬‬
‫כן הכנס במרחץ ינקה גוף קצת בעלי הקדחות וישלים רפואתו ויוסיף בעפוש קצתם ויחזק‬
‫קדחתו ויהרג בזה‪ .‬וכן המסעדים פעמים יהיה מניעתם מן החולה סבת רפואתו ופעמים סבת‬
‫מיתתו‪.‬‬
‫ודרכי אילו הדברים כולם והתנאים אשר בהם יותר כל פעולה מאילו הפעולות או ימנע כבר‬ ‫‪10‬‬
‫התבארו ובא המופת על סבתם‪ .‬והבנת כל זה מן הספרים קל מאד על כל משכיל ואולם‬
‫המעשה בו בבוא עת הצורך לאדם הפרטי קשה מאד על החכם המיושב‪ .‬ואולם הסכלים‬
‫בשרשי זאת המלאכה ומתעברים ובוטחים ועושים דבריהם בלי שיעור לא יקשה עליהם דבר‬
‫ולא יחשבו שיהיה שם חולי צריך אל השתכלות‪.‬‬
‫‪ .10‬אמר הראזי בשער מספרו‪ :‬הרפואה מלאכה מלומדה ישיגו תכליתה פחותי העם וכמה‬ ‫‪15‬‬
‫קשה עניינה על הרופא הטוב‪.‬‬
‫‪ .11‬אמר המחבר‪ :‬זה הענין אשר זכר הראזי בזה השער ספרי גליאנוס מלאים ממנו וזכר היותם‬
‫מקילים בעלי הערמה לזאת המלאכה ולהיותה נקלה אצלם עם היות מפליג בקשיה אפוקרט‬
‫‪ 3‬הפך‪:‬‬ ‫‪ 2‬גדולה‪ :‬א ‪ ‖ om.‬בהם‪ :‬ג ‪P = om.‬‬ ‫‪ 1‬שער‪ :‬השער הי״א ס ‖ המאכל‪ :‬מאכל ג‬
‫‪ 4‬מי‪:‬‬ ‫בהפך ס ‖ כן‪ :‬כי ס ‪ ‖ add.‬באר )= ‪ :(RS‬זכר ג لنا ‪ ‖ add. NOPU‬הקדחות‪ :‬הקדחת ס‬
‫מ ‪ ‖ om.‬כשישתה‪ :‬שישתה ס ‖ זה‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬ליחתו‪ :‬לחותו מ ‖ פגה‪ :‬ס ‪ 5 om.‬אש קדחתו‪ :‬ناره‬
‫‪ ‖ a‬וירפא‪ :‬ויתרפא מ וירפא‪ .‬ואם ימנעו ממנו המים ימות‪ .‬וכן קצת בעלי הקדחות אם תשימם במים‬
‫קרים ינצל‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬ימנעו‪ :‬ימנע ס ‪ 6‬ינצל‪ :‬ינצלו ס ‪ 7‬במרחץ‪ :‬למרחץ ס ‖ ינקה‪ :‬ירפא ג יקרר‬
‫ס ‖ גוף‪ :‬הגוף ס ‖ וישלים‪ :‬ישלים א ‖ בעפוש‪ :‬בנפוש)!( ג לעפש ס ‖ ויחזק‪ :‬ויטמין ויחזק ג ויטמין )=‬
‫و يخبأ( ס و يخبث ‪ OR‬و يكأب ‪ NP‬و يحث ‪ U‬و يجيب ‪ 8 S‬בזה‪ ‖ om. a :‬המסעדים‪ :‬המטעמים ס = الاغذية‬
‫‪ NP‬التغذية ‪ ‖ ORSU‬יהיה‪ :‬תהיה ס ‪ 9‬מיתתו )= ‪ :(RU‬وقد يكون إطلاقها سبب برء أو سبب هلاك‬
‫‪ 10 add. NOPS‬ודרכי‪ :‬وقوانين ‪ ‖ a‬והתנאים‪ :‬והדברים ס ‖ ימנע‪ :‬قد أعطيت ‪ 11 add. a‬התבארו‪:‬‬
‫ס ‪ ‖ om.‬ובא המופת‪ :‬ובאו על המופת ג בא המופת ס ‖ מן הספרים‪ :‬מספרים ג ‖ הספרים‪ :‬הדברים‬
‫ס הספרים ס‪ ‖ 1‬קל‪ :‬יקל ס ‪ 12–11‬כל משכיל ואולם המעשה בו בבוא עת הצורך לאדם הפרטי קשה‬
‫‪ 12‬בבוא עת הצורך לאדם הפרטי‪ :‬عند النازلة الشخصية ‪a‬‬ ‫‪ 11‬ואולם‪ :‬ואמנם ס‬ ‫מאד על‪ :‬ג ‪om.‬‬
‫‪ 13‬בשרשי‪ :‬בשרש ס ‖ ומתעברים ובוטחים ועושים דבריהם בלי שיעור‪ :‬والمجزفّ ون ‪ ORSU‬والممخرقين‬
‫‪ P‬والممخرقون ‪ ‖ N‬דבריהם‪ :‬דברים ס ‖ עליהם‪ :‬להם ס ‖ דבר‪ :‬ס ‪ 14 om.‬שם‪ :‬א ‪ om.‬שום ס ‖ אל‬
‫השתכלות‪ :‬ההשתכלות ס ‪ 15‬בשער מספרו‪ :‬בספרו ג בספר מספריו א في فصل له ‪ ‖ a‬ישיגו תכליתה‪:‬‬
‫دعيها ‪ 16 a‬עניינה‪ :‬ענייניה מ مرامها ‪ 17 a‬זכר‪ :‬באר אגמ ‖ בזה השער‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬גליאנוס‪ :‬גאלינוס‬ ‫ي ّ‬
‫מ ‖ היותם‪ :‬היות ס ‪ 18‬בקשיה‪ :‬בקשיית א בקשיות ג בקשיא ס ‖ אפוקרט‪ :‬איפוקרט ג אבקראט מ‬
‫אבוק׳ ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫והאריכו בה‪ .‬ולא יחשב מי שיראה מאמרי כי זה דבר מיוחד ברפואות‪ .‬אבל כאשר תתבונן‬
‫כל החכמות הטבעיות או המוסכמות או התוריות תמצאם כן‪ .‬כל מי שיהיה בחכמה אחת‬
‫מהם יותר שלם ידקדק העיון בו ויתחדשו לו ספקות ויקשו עליו שאילות ויחדש האריכות‬
‫בעיון ויעמד בקצת התשובות‪ .‬וכל מי שיהיה יותר חסר בחכמה יהיה קל בעיניו כל קשה‬
‫ויקרב הרחוק וירבה שגעונות ודעות וימהר להשיב ממה שלא הבין ואשוב אל כוונתי ואומר‬ ‫‪5‬‬
‫כי זה אשר אמרתי מקלות הבנת מלאכת הרפואות לאנשי השכל הטוב וההבנה הטובה וקשי‬
‫המלאכה בה אצלם כבר זכרו גליאנוס ואמר מאמר זה לשונו‪.‬‬
‫‪ .12‬אמר‪ :‬ולזה היה הדבור קל שהיושר שימשחו הזקן בבקר בשמן ויחפפו אותו והיה פעולת‬
‫זה לפי מה שראוי מן הדברים הקשים‪.‬‬
‫‪ .13‬אמר המחבר‪ :‬השתכלו הרואים אם תהיה החפיפה והמשיחה מהקשה שבעניינים אצל‬ ‫‪10‬‬
‫גליאנוס במעשה ר״ל כשהגענו למלאכה באדם הפרטי וכן שתיית המים והמניעה מהם‬
‫כאשר בארנו מה יהיה הדבר בהקזה והנקיון בקולוקינטדש ומיץ הקישואים המרים וליבורוס‬
‫והקלישטרי בקשטורן ואפופונק והכויה באש והחתוך בברזל היהיה זה קל אצל הרופאים‬
‫באמת או בלתי קשה?‬
‫‪ .14‬אמר אבן זוהר בספרו‪ :‬מעולם לא השקיתי רפואה משלשלת שלא היה מחשב לבי ימים‬ ‫‪15‬‬
‫לפניו ולאחריו‪.‬‬
‫‪ 1‬מאמרי‪ :‬זה גמס ‪ = add.‬هذا ‪ ‖ NORSU‬ברפואות‪ :‬ברפואה ס ‖ תתבונן‪ :‬תעיין ס ‪ 2‬כל החכמות‬
‫הטבעיות או המוסכמות או התוריות‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬מי‪ :‬ما ‪ 3 a‬מהם‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬בו‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬ויקשו‪ :‬ויחדשו‬
‫ס ‖ עליו‪ :‬לו גס ‖ שאילות‪ :‬ما ‪ ‖ add. a‬ויחדש )= ‪ :(R‬ויחדשו ס له ‪ ‖ add. NOPSU‬האריכות‪ :‬ٺثب ّت‬
‫‪ 5‬ויקרב‪ :‬ויקריב מס ‖ ויקרב הרחוק‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬הרחוק‪ = :‬البعيد‬ ‫‪ 4‬מי‪ :‬ما ‪a‬‬ ‫‪ NOPRU‬تشب ّث ‪S‬‬
‫ل بعيد)ة( ‪ ‖ NOPSU‬שגעונות‪ :‬רבות ס ‪ add.‬هذيانه ‪ ‖ a‬ודעות‪ :‬ودعاو يه ‪ ‖ a‬ממה‪ :‬מה א ‖ הבין‪:‬‬ ‫‪R‬ك ّ‬
‫‪ 6‬זה‪ :‬מה ג ‖ אשר אמרתי‪ :‬שאמרתי גס ‖ הבנת‪ :‬מ‪ ‖ 1‬מלאכת‪ :‬למלאכת‬ ‫بما لا يفهم ‪add. a‬‬
‫‪ 7‬גליאנוס‪ :‬גאלינוס מ גלינוס ס ‖ מאמר‪:‬‬ ‫ס ‖ הרפואות‪ :‬הבינה)?( ג ‖ וההבנה הטובה‪om. a :‬‬
‫‪ 8‬היה‪ :‬יהיה ס ‖ קל שהיושר שימשחו הזקן בבקר בשמן‪ :‬קרה חולה שראוי‬ ‫דבר מ ס ‪om.‬‬
‫‪ 9‬לפי מה שראוי מן הדברים הקשים‪:‬‬ ‫שימשחו חזהו ובבקר ס ‖ בבקר‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬פעולת‪ :‬פועל ס‬
‫‪ 10‬הרואים )= يا ذوي الابصار ‪ :(R‬הרופאים גמס يا ذوي‬ ‫מן הדברים הקשים כפי מה שראוי ס‬
‫‪ 11‬גליאנוס‪ :‬גאלינוס מ גלי׳ ס ‖ כשהגענו למלאכה‪ :‬כשדבר‬ ‫الإنصاف ‪ ‖ NOPSU‬תהיה‪ :‬יהיה ס‬
‫במלאכה ס ‪ 12‬הדבר‪ :‬הדבור א ‖ בקולוקינטדש‪ :‬בקולוקויינטידש ג בקולוקונטודיש מ בקולוקינטידה‬
‫ס ‖ ומיץ‪ :‬או מן ס ‖ הקישואים המרים‪ :‬قثاّ ء الحمار ‪ ‖ a‬וליבורוס‪ :‬ס ‪ 13 om.‬והקלישטרי‪ :‬והקלישתרי‬
‫מ והקרישטלי)!( ס ‖ בקשטורן‪ :‬בקשתורן מ בקשטור ס ‖ ואפופונק‪ :‬ואפופונקו ג ואפופונאק מ‬
‫ط والقطع ‪ ‖ a‬היהיה‪ :‬היה ס זה אגמ ‪ ‖ add.‬קל‬‫ואפופנאק ס ‖ באש‪ :‬בברזל מ ‖ והחתוך בברזל‪ :‬والب ّ‬
‫אצל הרופאים‪ :‬אצל הרופאים קל ג קל אצל הרופא ס ‪ 14‬בלתי‪ 15 om. a :‬אמר‪ :‬ואמר ג ‖ בספרו‪:‬‬
‫موجود مشهور ‪ ‖ add. a‬מעולם לא השקיתי‪ :‬ולא מעולם השקיתי א לא השקיתי מעולם מ ‖ שלא היה‬
‫מחשב לבי‪ :‬שלא אחשב בלבי עליה ג שלא היה לבי מחשב עליו מ שלא היה לבי מחושב ס ‖ ימים‪ :‬שני‬
‫ימים ס או ג ‪add.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .15‬שער‪ .‬עניין רוב האנשים במשגל ידוע כי אין בהם מי שיכוין בו להנהגת הבריאות ולא בעבור‬
‫קיום העולם כי אם להמשך אחר התאוה ולזה ישימו בו כוונתם בכל עת בכל עניין שהזדמן‬
‫וכבר התבאר ליודעים כי המשגל מזיק לאנשים כולם זולתי אחדים מעטים יהיה משפט מזגם‬
‫שלא יזיקם המעט ממנו‪ .‬ואולם ההפרש בין האנשים בשיעור הנזק כי מהם מי שיזיקם נזקים‬
‫רבים ומהם מי שיזיקם מעט נזק והזיקו לבחורים אשר גופם לח מעט‪ .‬והזיקו לזקנים ולקמים‬ ‫‪5‬‬
‫מחולי וכל מי שמזגו יבש הזיקו רב מאד‪ .‬וכבר ראינו מהקמים מחולי שבעל ומת ביומו‪ .‬ומהם‬
‫מי שהתחדש להם השתוק מכאב לב ושב לו הקדחת ומת אחר ימים מעטים‪ .‬ובכלל הוא עניין‬
‫רע וממית לחולים ולקמים מחולי ומזיק הרבה לזקנים ולכל מי שמזגו יבש ואין ראוי לאחד‬
‫מהאנשים שיבעלו לפני עכול המאכל באסטומכא ולא בהיותו רעב או צמא או שכור או אחר‬
‫צאתו מן המרחץ ולא אחר ההתנועעות ולא לפניה ולא לפני ההקזה ביום אחד ולא אחריה‬ ‫‪10‬‬
‫ביום אחד‪ .‬וכל מי שיחפוץ תמידות הבריאות יעביר מלבו זכרון המשגל בכל יכולתו‪.‬‬
‫‪ .16‬שער‪ .‬תועלות היין רבות מאד כאשר ילקח כפי מה שראוי כי הוא אז סבה גדולה בהתמדת‬
‫הבריאות ורפואת חליים רבים אבל ידיעת לקיחתו איך היא נסתרת מן העם וזה כי הם לא‬
‫יכונו זולת השכרות והשכרות מזקת מאד והנה טעה מי שחשב שיועיל השכרות פעם בחודש‬
‫כי השכרות היא הפסד בישול כולל כל הגוף ומיוחד במוח והשעור הקטן המועיל ראוי שילקח‬ ‫‪15‬‬
‫אחר צאת המאכל מן האסטומכא ולא יקרבו אליו הקטנים כי הוא מזיק להם מאד יפסיד גופם‬
‫ונפשותם‪ .‬כבר אמר גליאנוס כי אין ראוי שיקח הנער כלום ממנו כי אם אחר שלושה שבועות‬
‫ר״ל אחד ועשרים שנה וכל מה שיעלה האדם יותר בשנים יהיה היין מועיל לו יותר והצריך לו‬
‫יותר מן האנשים הם הזקנים‪.‬‬
‫‪ .17‬שער‪ .‬המרחץ צריך מאד להנהגת הבריאות וברפואת החוליים והרופאים ינהגו המרחץ‬ ‫‪20‬‬
‫בעת החולי לפי השתנות החליים ולפי הזמנים ולפי השתנות השנים‪ .‬ואולם ענינו בהנהגת‬
‫‪ 2‬העולם‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬ולזה‪ :‬ולא א ‖ בו‪om. :‬‬ ‫‪ 1‬שער‪ :‬השער הי״ב ש ‖ רוב‪ :‬جميع ‪ ‖ a‬בו‪ :‬גס ‪om.‬‬
‫ي ‪ ‖ OSU‬עניין‪ :‬זמן ס ‖ שהזדמן‪ :‬שיזדמן גס ‪ 3‬ליודעים‪:‬‬ ‫ي ‪ :(NPR‬ובכל מ = وعلى أ ّ‬
‫ס ‖ בכל )= على أ ّ‬
‫‪ 4‬ואולם‪ :‬אולם א‬ ‫לישם)?( חכם ס ‖ מזיק‪ :‬יזיק ס ‖ זולתי‪ :‬זולת גמס ‖ משפט מזגם‪ :‬משפטם ס‬
‫ואמנם ס ‖ ההפרש‪ :‬يختلف ‪ ‖ a‬כי‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬מהם‪ :‬יש מי א ‖ מי‪ :‬אגמ ‪ 5–4 om.‬נזקים רבים‪ :‬נזק‬
‫‪ 7‬מי‪om. :‬‬ ‫‪ 6‬מחולי‪ :‬קודם שנתחזקו ג ‪ ‖ add.‬מחולי‪ :‬מהחולי מ‬ ‫‪ 5‬מי‪ :‬אגמ ‪om.‬‬ ‫רב ג‬
‫אגמ ‖ השתוק מכאב לב‪ :‬الغشي ‪ ‖ a‬לב‪ :‬לו ג ‖ ושב‪ :‬ושבה ס ‖ הקדחת‪ :‬קדחת מ ‖ הוא‪ :‬ס ‪om.‬‬
‫‪ 8‬רע ו‪ ‖ om. a :-‬ולכל מי‪ :‬ולמי ס ‖ ראוי‪ :‬לו א ‪ 9 add.‬מהאנשים‪ :‬מכל האנשים אגמ ‖ לפני‪ :‬קודם‬
‫‪ 10‬ההתנועעות‪ :‬התנועעות ס ‖ ולא לפניה‪om. :‬‬ ‫ס ‖ באסטומכא‪ :‬באצטו׳ ס ‖ או צמא‪ :‬וצמא ס‬
‫‪ 12‬שער‪ :‬השער הי״ג ס ‖ מאד‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬אז סבה‪om. :‬‬ ‫‪ 11–10‬ולא אחריה ביום אחד‪ :‬ג ‪om.‬‬ ‫ס‬
‫ס ‖ בהתמדת‪ :‬בהנהגת ג ‪ 13‬ורפואת‪ = :‬وشفا ‪ R‬و يشفي ‪ ‖ NOPSU‬איך היא‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬נסתרת )=‬
‫خافية(‪ :‬كافة ‪ ‖ a‬מן העם‪ […] :‬כל העם ס ‪ 14–13‬וזה כי הם לא יכונו‪ :‬ולא יכוונו הם ס ‪ 14‬מאד‪ :‬للناس‬
‫كافة ‪ ‖ a‬שחשב‪ :‬שיחשב גס ‖ פעם‪ :‬אחת ג ‪ 15 add.‬היא‪ :‬הוא גס ‖ ומיוחד‪ :‬מיוחד ס ‖ והשעור‬
‫‪ 16‬האסטומכא‪ :‬האצטו׳ ס ‖ יקרבו אליו‪ :‬يتناوله‬ ‫הקטן‪ :‬והקטן ג ‖ המועיל‪ :‬מועיל ס منه ‪add. a‬‬
‫‪ 17‬גליאנוס‪ :‬גאלינוס מ גלינוס ס‬ ‫‪ 17–16‬יפסיד גופם ונפשותם‪ :‬ויפסיד לגופם ולנפשותם ס‬ ‫‪a‬‬
‫‪ 20‬שער‪ :‬השער הי״ד ס ‖ צריך‪ :‬אדם ‪add.‬‬ ‫‪ 18‬שיעלה‪ :‬שיעשה ס ‖ יותר‪ :‬מס ‪ ‖ om.‬לו‪ :‬ג ‪om.‬‬
‫ס ‖ להנהגת‪ :‬בהנהגת ס ‖ וברפואת‪ :‬וברפואות ס ‪ 21‬בעת‪ :‬في حال ‪ ‖ a‬ולפי‪ :‬השתנות ג ‪add.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫הבריאות כבר אמרו שהוא ראוי להכנס בו פעם אחת בכל עשרה ימים‪ .‬וזכרו הרופאים כי‬
‫תמידות הכנס במרחץ בכל יום יעפש הליחות וזה מאמר אמתי למי שיאריך במרחץ עד שיזל‬
‫זיעתו‪ .‬ואולם מי שיכנס ולא יתאחר שם אלא ירחץ ויצא זה מועיל ואפילו בכל יום וכל שכן‬
‫לזקנים ומי שמזגם רע‪ .‬ואין ראוי לאחד להכנס במרחץ לפני צאת המאכל מן האסטומכא ועת‬
‫כניסתו אחר רקות האסטומ׳ לפני הרגישו ברעב ⟩טוב⟨ לכל האנשים ואולם אחר הרגישו ברעב‬ ‫‪5‬‬
‫אין ראוי להכנס בו כי אם מי שירצה להכחיש גופו‪ .‬ותואר עשייתו שיזיע האדם תחילה וינגב‬
‫זיעתו בבגד פשתן נקי כל מה שיזיע ינגב עד שיהיה בלול הבגד שיהיה מתנגב בו ואז ינקה‬
‫העור ואחר כן יחופף גופו וירחץ במים החמים חום ערב לגוף‪ .‬ואחר כן יחסר חמימותם מעט‬
‫מעט עד שירחץ באחרונה במים חמים כחמי חמה קרובים להיותם קרים קרירות לא יתנדנד‬
‫הגוף מהם ואז יכנס באמבטי אשר יהיו מימיו כן‪ .‬ואולם מי שירצה להכחיש גופו ומשמן בשרו‬ ‫‪10‬‬
‫ירזה יקח המים החמים ויכנס בהם ביותר חמים שיוכל‪.‬‬
‫‪ .18‬ואולם הראש אין ראוי לעולם שירחצו אותו במים קרים ולא פושרים כי אם במים חמים‬
‫הרבה מאד עד שיחשב שישרף עור ראשו כי המים הקרים ואם יחזקו המוח אמנם יעצרו‬
‫מותריו בו ויקררוהו ויתקררו העצבים כולם בעבור כי המוח מקורה ויכבדו התנועות כלם‬
‫ואולם לפעמים יחדש פלארי או הקיווץ או העיקום מיד ולכן ישמר מזה מאד‪ .‬וכן המים‬ ‫‪15‬‬
‫הפושרים יוסיף למוח קרירות ורכות ויחלשו התנועות והחושים כולם‪ .‬אמנם המים החמים‬
‫מאד הם יחזקו גרם המוח ויחסרו מותריו ממנו ויתקן מזגו ויתחזקו התנועות והחושים‬
‫כולם‪.‬‬
‫‪ 3‬שם‪:‬‬ ‫‪ 2‬הכנס‪ :‬האדם ס ‪ ‖ add.‬במרחץ‪ :‬למרחץ ס ‖ במרחץ‪ :‬בו ס‬ ‫‪ 1‬אחת‪ :‬אחד ג א ‪om.‬‬
‫‪ 4‬ומי‪ :‬ולמי ס ומי שמזגם רע‪ :‬واسيا المزاج ‪ R‬واليابسي المزاج‬ ‫‪ ‖ om. a‬זה מועיל‪ :‬מועיל מאד ס‬
‫‪ ‖ NOPSU‬ואין‪ :‬והם)!( ס ‖ במרחץ‪ :‬למרחץ ס ‖ האסטומכא‪ :‬האצטו׳ ס ‖ ועת‪ :‬ובעת א ]…[ ועת ג‬
‫‪ 5‬אחר‪ :‬عند ‪ ‖ a‬האסטומ׳‪ :‬האצטו׳ ס ‖ לפני‪ :‬לפי ס = قبل ‪OPR‬‬ ‫ועד ס ‖ ועת כניסתו‪ :‬ودخوله ‪a‬‬
‫‪ 6‬כי אם מי שירצה‪ :‬אלא אם‬ ‫عند ‪ NU‬على غير ‪ ‖ S‬לכל האנשים ואולם אחר הרגישו‪ :‬אגס ‪om.‬‬
‫‪ 8‬העור‪:‬‬ ‫‪ 7‬בלול‪ :‬טבול ג כולל מ ‖ שיהיה‪ :‬שהיה א שהוא ג ‖ ואז‪ :‬ואחר ס ‖ ינקה‪ :‬ינגב ס‬ ‫ס‬
‫הבגד ג ‖ ואחר‪ :‬ואחרי מ ‖ יחופף‪ :‬יחפף ג ‖ גופו‪ ‖ om. a :‬החמים‪ :‬חמים גס ‖ חום‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬חום‬
‫‪ 9‬מעט‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬קרובים‪ :‬השבים‬ ‫ערב לגוף‪ :‬الذي لا يقشعر ّ الجلد منه ‪ ‖ a‬חמימותם‪ :‬חמימותו ס‬
‫אג ‖ להיותם‪ :‬להיות א ‖ יתנדנד‪ :‬ינדר)?( ס ‪ 10‬הגוף‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬באמבטי‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬יהיו‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬כן‪:‬‬
‫‪ 11–10‬להכחיש גופו ומשמן בשרו ירזה‪ :‬تقضيف جسمه ‪a‬‬ ‫קרים ג ‖ מי‪ :‬אם ס‪ ‖ 2‬שירצה‪ :‬ירצה ס‬
‫‪ 14‬מותריו בו‪:‬‬ ‫‪ 13‬הרבה‪ :‬עד ג ‖ שיחשב‪ :‬يكاد ‪ ‖ a‬עור ראשו‪ :‬העור מראשו מ ‖ יחזקו‪ :‬יזיקו ס‬
‫מותריה בה ס ‖ ויקררוהו‪ :‬ויקררהו ס ‖ ויכבדו‪ :‬ויכבידו מס ‪ 15‬ואולם לפעמים‪ :‬ולפעמים א ואמנם‬
‫לפעמים ס ‖ יחדש‪ :‬פי מורסא ]‪[.‬פרכת)!( ג ‖ פלארי‪ :‬פלאריש מ פרלרש)?( ס فالج ‪ ‖ a‬הקיווץ או‬
‫העיקום‪ :‬لقوة أو تشن ّج ‪ ‖ a‬העיקום‪ :‬לקועה אמ )= لقوة ‪ (a‬העקום מ‪ 1‬לקוחה)?( ג ‪ add.‬ס ‪ ‖ om.‬מזה‪:‬‬
‫א ‪ om.‬זה ס ‪ 16‬אמנם‪ :‬אמנם גס אמנם המים החמים מאד הם יחזקו גרם המוח ויחסרו מותריו ממנו‬
‫ויתקן מזגו ויתחזקו התנועות והחושים כולם‪ :‬א ‪ 17 om.‬הם‪ :‬גס ‪ ‖ om.‬יחזקו‪ :‬יחזק גס ‖ גרם המוח‪:‬‬
‫גוף המוח ג הגוף ס ‖ ויחסרו‪ :‬ויחזק ג ויתך ס ‖ ממנו‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬ויתחזקו‪ :‬ויחזקו ג‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .19‬וראוי שיישן האדם אחר צאתו מן המרחץ‪ .‬אמר גליאנוס‪ :‬איני רואה לבשל מה שהוכן‬
‫בשולו ולהתך והמס מה שהוכן התוכו יותר טוב מן השינה אחר היציאה מן המרחץ‪ .‬ואולם‬
‫השינה במרחץ רע מאד ופעמים שיוליד כאב לב בעבור המשיכה המגעת בין השינה וחום‬
‫המרחץ כי חמימות המרחץ תמשוך החום הטבעי לחוץ אל שטח הגוף והשינה יחייב להעמיק‬
‫החום אל תוך הגוף‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .20‬וצריך שישמר מאד משתות מים קרים תכף צאתו מהמרחץ‪ .‬כבר זכר גליאנוס אנשים‬
‫שתו מים קרים אחר צאתם מהמרחץ ונתקררו כליותיהם מיד וצבתה בטנם‪ .‬ולכן ראוי לאדם‬
‫שיסבול הצמא עד שיתקרר גופו ותסתלק החמימות אשר קנו אותה האיברים מן המרחץ‬
‫ואז ישתה המים‪ .‬ואם לא יוכל להמתין מרוב צמאו ישתה המים מזוגים באשרוב מקליפת‬
‫האתרוג או באשרוב משטיצי או בשירופו וורדים‪ .‬וכן שתיית השכר מהשעורים העשוי בגרעיני‬ ‫‪10‬‬
‫הרימונים והסכר המרוקח במור וליינא אלובי ויירופלי אחר המרחץ מזיק‪ .‬ואם המתין אחר‬
‫המרחץ עד שתעבור חמימות המרחץ מהגוף ואז יקחהו יהיה זה מועיל ר״ל זה השכר או זולתו‬
‫מהאשרובש הקודמים‪.‬‬
‫‪ .21‬שער‪ .‬רבים הם אשר יקלו בנוזלים ר״ל רומאס לסכלותם למה שיתחדש מהם ברוב אם‬
‫הזלת החוטם כאשר ירד לחוטם או קולו או צרידותו כאשר ירד לקנה הריאה והטוב בו הוא‬ ‫‪15‬‬
‫שיזהר וישמר מן הנוזלים בחורף ובקיץ ושילבש האדם בגדיו תוך המרחץ וישמור ראשו לעולם‬
‫מן הקור החזק המביא לנוזלים‪ .‬וכן מן החום החזק כי החום החזק יתיך המותרות הנקרשות‬
‫אשר במוח וירדו והם הנוזלים החדים‪.‬‬
‫‪ 1‬גליאנוס‪ :‬גאלינוס גמ גלי׳ ס ‪ 2‬שהוכן‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬טוב מן‪ :‬ס ‪ 3 om.‬כאב לב‪ :‬الغشي ‪ ‖ a‬לב‪om. :‬‬
‫‪ 6‬שישמר‪:‬‬ ‫‪ 5‬אל תוך‪ :‬לתוך ס‬ ‫‪ 4‬החום‪ :‬חום גמ ‖ והשינה‪ :‬והחוץ ג ‖ יחייב‪ :‬תחייב ס‬ ‫ס‬
‫שיזהר ג ‖ משתות‪ :‬משתיית ג ‖ מים‪ :‬המים ג ‖ תכף‪ :‬אחר א ‖ צאתו‪ :‬צאתם א ‖ כבר זכר גליאנוס‪:‬‬
‫ن ‪ add. NOPSU‬גאלינוס מ גלי׳ ס ‖ אנשים‪ :‬שיש ס מתו ג ‪ ‖ add.‬אנשים‬ ‫א ‪ ‖ om.‬גליאנוס )= ‪ :(R‬أ ّ‬
‫שתו מים קרים אחר צאתם מהמרחץ‪ :‬א ‪ om.‬כי היו אנשים ששתו מים קרים אחר צאתם מהמרחץ‬
‫א‪ 7 1‬שתו‪ :‬ששתו ג ‖ מיד‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬וצבתה‪ :‬ונתנפח ג ‪ 8‬ותסתלק‪ :‬ויסתלק ס ‖ אותה‪ :‬אותם אג‬
‫‪ 9‬ואז‪ :‬אז א ‖ מרוב‪ :‬ברוב א ‖ מזוגים‪ :‬המזוגים ס ‖ באשרוב‪ :‬באשרוף ג במשקה ס ‪ 10–9‬מקליפת‬
‫האתרוג‪ :‬קליפת אתרוג ס ‪ 10‬או באשרוב משטיצי‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬באשרוב‪ :‬במשקה ס ‖ משטיצי‪ :‬משטכי‬
‫מ מצטכי ס ‖ בשירופו‪ :‬באשרוב גמ במשקה ס ‖ וורדים‪ :‬زرّ الورد ‪ NOPSU‬زهر الورد ‪ ‖ R‬שתיית‪om. :‬‬
‫ס ‖ מהשעורים‪ :‬משעורים א ‖ בגרעיני‪ :‬מגרעיני ס ‪ 11‬במור‪ :‬א ‪ om.‬بالمسك ‪ ‖ a‬וליינא אלובי‪ :‬וליינא‬
‫אלובו א וליניי אלובי ג וליגנא אלואי ס ‖ ויירופלי‪ :‬וגרופולי ג ויירופילי מ וגירופלי ס ‖ מזיק‪ = :‬مضر ّ ‪R‬‬
‫‪ 12‬שתעבור‪ :‬שיעבור ג ‖ יהיה‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬זה‪ :‬כי‬ ‫‪ 12–11‬אחר המרחץ‪ :‬ס ‪om.‬‬ ‫غير مضر ّ ‪NOPSU‬‬
‫‪ 14‬שער‪:‬‬ ‫‪ 13‬מהאשרובש‪ :‬מהאשרובו ג מהאשרוב מ המשקים ס‬ ‫מ ‖ השכר‪ :‬הסכר ג השני ס‬
‫השער הט״ו ס ‖ הם‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬יקלו‪ :‬יזיקו ס ‖ יקלו בנוזלים ר״ל רומאס לסכלותם למה שיתחדש מהם‪:‬‬
‫יכינו)?( עצמם לקחת במה שיתחדש מהם ג ‖ ר״ל רומאס‪ :‬ר״ל דומים א ר״ל רומס מ ‖ מהם )= ‪:(RSU‬‬
‫ن الذي يحدث عنها ‪ ‖ add. NOP‬ברוב‪ :‬ברוקאו)?( ס ‖ אם‪ :‬או ס ‪ 15‬או קולו או צרידותו‪ :‬או כח קולו‬ ‫فإ ّ‬
‫או צרידותו ג أو بح ّة صوت وسعال ‪ ‖ a‬והטוב‪ :‬والذي أنصح ‪ ‖ a‬בו‪ :‬ס ‪ 16 P = om.‬בגדיו‪ :‬عند الحميم ‪add.‬‬
‫‪ 17 a‬כי החום החזק‪ :‬א ‪ ‖ om.‬יתיך‪ :‬ויזיל מס ‪ 18 add.‬החדים‪ :‬الحارّة ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .22‬וכל הנוזלים החמים והקרים לרוב ישפכו לחללי הריאה וימלאו אותם פתאום לרוב‬
‫הליחה היורדת וחלשת המקבל ויחלש הכח הדוחה מהוציא השעול ההוא ויחנק האדם‬
‫וימות או יחדשו חולי העמידה שהוא קוצר הנשימה עד שלא יוכל לשכב‪ .‬ופעמים ירדו לחלל‬
‫האסטומכא ויחדש הגרת המעים והוא חולי קשה להרפא ופעמים ירדו לאחד מקשרי האברים‬
‫ופעמים ירדו לגופי האיברים הפנימיים לחלליהם ויחדש מוגלא באבר ההוא ויחדש מוגלת‬ ‫‪5‬‬
‫היותרת ומוגלת הריאה ומוגלת הכבד ומוגלת האסטומכא וזולתם מן האיברים ולזה צריך‬
‫השמירה מן הנוזלים‪.‬‬
‫‪ .23‬שער‪ .‬השמירה מן הנוזלים תהיה בשמירה מחמם הראש או קרר אותו כמו שזכרנו ושלא‬
‫יאכל מה שימלא הראש כחלב והזרעונים המנפחים כפולים והיישאש ושלא יישן תכף מאכלו‬
‫וכל שכן בלילה ושלא יקח הדברים החמים כי לקיחתם ישנה השכל במהרה ושיחזק גוף המוח‬ ‫‪10‬‬
‫בהריחו הבשמים והפרחים לפי המזג והזמן ומן הסגולות לחזק המוח ישחוק הגרופולי עד‬
‫שישוב אבק ויושם בחצי צמרתו בזמן החורף כולו‪ .‬וכן ימשח המוח בשמן אלבאן המבושם‬
‫בזמן החורף יחזקהו ואולם בזמן החום הגדול יטבל הראש במי וורדים ואלנסרין ויעפר על‬
‫ראשו מעט מאסיש הפליג שחיקתו‪.‬‬
‫‪ .24‬שער‪ .‬אין ראוי לאחד מן האנשים בשום מקום מן המקומות ולא בזמן מן הזמנים שיקח‬ ‫‪15‬‬
‫מאכל התחיל בו ההפסד ואפילו מעט ולא מה שנתקרר ולא מה שנשתנה ריחו ולא פושר ולא‬
‫‪ 2‬וחלשת‪ :‬לחלשת ס ‖ הכח‪ :‬כח‬ ‫‪ 1‬והקרים‪ :‬הקרים ג ‖ לחללי‪ :‬לחלל ס ‖ אותם‪ :‬אותה אגס‬
‫‪ 4–3‬או יחדשו חולי העמידה שהוא קוצר‬ ‫א ‖ מהוציא‪ :‬ذلك ‪ ‖ add.a‬השעול ההוא‪ :‬بالسعال ‪a‬‬
‫הנשימה עד שלא יוכל לשכב‪ .‬ופעמים ירדו לחלל האסטומכא ויחדש הגרת המעים והוא חולי קשה‬
‫להרפא ופעמים ירדו לאחד מקשרי האברים‪ :‬או השפכם שם ופעמים ירדו לאחד מקשרי האיברים ס‬
‫‪ 3‬העמידה‪ :‬אזמא ב״ל א‪ ‖ 1‬שהוא קוצר הנשימה עד שלא יוכל לשכב‪ ‖ om. a :‬לשכב‪ :‬ופעמים ירדו‬
‫לאחד מקשרי האיברים ג ‪ ‖ add.‬לחלל‪ :‬לחללי מ ‪ 4‬האסטומכא‪ :‬הגוף והאסטומכא ג ‖ האברים )=‬
‫‪ 5‬האיברים‪ :‬החללים ס ‖ לחלליהם‪ :‬לחללם ס ‖ מוגלא‬ ‫‪ :(R‬فتحدث وجع المفاصل ‪add. NOPSU‬‬
‫‪ 6‬ומוגלת הריאה‪ :‬אמ ‪ ‖ om.‬ומוגלת‬ ‫באבר ההוא ויחדש‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬מוגלת‪ :‬מוגלא ג מוגלות מ‬
‫‪ 8‬שער‪ :‬השער הי״ו ס ‖ מן‬ ‫‪ 7‬השמירה‪ :‬שמירה ס‬ ‫הכבד‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬האסטומכא‪ :‬האצטו׳ ס‬
‫הנוזלים‪ :‬בנוזלים מ ‖ בשמירה‪ :‬בהשמר ס ‖ הראש‪ :‬إسخانا شديدا ‪ ‖ add. a‬קרר‪ :‬לקרר ג קרירותו‬
‫ס ‖ אותו‪ :‬تبر يدا شديدا ‪ 9 add. a‬כחלב‪ :‬כמו החלב מ كالألبان ‪ ‖ a‬והזרעונים המנפחים‪ :‬וזרעונים‬
‫מנפחים ס ‖ כפולים‪ :‬ופולים ס ציצרקלא ג ‪ ‖ add.‬והיישאש‪ :‬והיי]‪[.‬ש ג והניטיש ס א ‪ ‖ om.‬ושלא‪:‬‬
‫‪ 10‬יקח‪ :‬יאכל גמס ‖ הדברים החמים‪ :‬דברים חמים ס المسكرات ‪ ‖ a‬כי לקיחתם‪ :‬فان‬ ‫ולא ס‬
‫‪ 11‬בהריחו‪ :‬בתפיסת)?(‬ ‫ناولا ‪ R‬تناولا ‪ ‖ NOPSU‬במהרה‪ :‬במהיר ס أيسر تغي ّر ‪ ‖ a‬גוף‪ :‬הגוף ס‬
‫ג בהריחה ס ‖ הבשמים והפרחים‪ :‬הפרחים והבשמים ג ‖ ומן‪ :‬או מן ס ‖ ישחוק )= ‪ :(R‬أن يسحق‬
‫‪ 12‬בחצי צמרתו‪ :‬في مفرق الشعر ‪ ‖ a‬המוח‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬אלבאן‪:‬‬ ‫‪ ‖ NOPSU‬הגרופולי‪ :‬הגירופלי ס‬
‫מושלייני מ‪ 1‬ס ‪ 13 om.‬יחזקהו‪ :‬ויחזקהו ס ואלו יחזקו המוח ג ‖ ואולם‪ :‬ואמנם ס ‖ הראש‪ :‬ראשו‬
‫ס ‖ ואלנסרין‪ :‬ואלונסרין א ויחפף על ראשו אויאילי)?( בבשר פשוט בלי שיער ועפר בלאושטי)?( ג‬
‫‪ 14‬מעט‪ :‬מאבק אגס ‪ ‖ add.‬מאסיש‪ :‬מאצי ג ‖ הפליג‪ :‬שהפליג ג ‪ 15‬שער‪ :‬השער הי״ז ס ‪ 16‬ולא‬
‫מה שנתקרר‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬מה‪ :‬ما )= ماء( ‪ ‖ a‬שנתקרר‪ :‬كدر ‪ ‖ a‬ולא‪ :‬וכל מ ‖ פושר‪ :‬עפ]…[ ג‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫דבר מן המעפשים כפירות המתוקנים בחומץ והציר מדגים קטנים והחלב החמוץ והדומים להם‬
‫כי אילו חומר לקדחות והם כסמי המות‪ .‬והטובים שברופאים יזהירו מאכול המאכל שעבר‬
‫לילה אחת ופוסלים אותו בלינה והבשר שעבר יומו כי הוא כבר התחיל בו העיפוש ואם לא‬
‫יתבאר זה מיד‪.‬‬
‫‪ .25‬וישים האדם כוונתו לקחת המאכלים המתוקים כי המתוקים הם אשר יזונו כמו שזכר‬ ‫‪5‬‬
‫גליאנוס‪ .‬וכן ישתה מן המים המתוקים מהם יותר והזכים והקרים יותר ואם יגעל וימאס‬
‫המאכלים המתוקים יתקן מאכלו במעט מן החמוצים או במה שבטעמו מליחות נכר וקובץ‬
‫כתבשיל נתבשל באייגראס או חומץ או לימו‪ .‬או מרי השעורים או סומאק או חבושים או‬
‫רמונים כי אילו המאכלים ואם הם מתוקים ואינם מזון רב בהם תועלות הראשונה היותם בלתי‬
‫נגעלים ומהם שיתיך הליחה מהאסטומכא ויתן תאות המאכל כמו המרי ומהם מה שיעמוד‬ ‫‪10‬‬
‫כנגד העיפוש וינגב כתבשילים יבוא בהם החומץ ומי לימו ומהם מה שיחזק האסטומכא‬
‫ויסתום פיה כמי שנתבשל בסומאק וגרעיני הרמון והחבושים ומי בוסר הגפן יסמך על אילו‬
‫המאכלים כל מה שיוכל‪.‬‬
‫‪ .26‬שער‪ .‬המנהג וההרגל עיקר גדול בהתמדת הבריאות ורפואת החליים אין ראוי לאחד‬
‫שישנה ממנהגו בבריאות בבת אחת לא במאכל ולא במשתה ומשגל והכנס במרחץ והתנועה‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫תכוין בכל זה המנהג ואפילו היה הדבר המורגל על חלוף דרך הרפואה לא יפרד ממנו וילך‬
‫אל מה שישפוט הדין אלא במדרגות ובזמן ארוך עד שלא ישוער בשנוי ולא שנה אדם מנהגו‬
‫בפעם אחת שלא חלה בהכרח‪ .‬ואמנם החולים לא תשנה מנהגם ר״ל שלא תשפוט בעת החולי‬
‫לשנות המנהג ואפילו ליותר הטוב‪.‬‬
‫‪ 1‬דבר‪ :‬אחד ג ‖ המעפשים‪ :‬המכובשים ג ‖ והציר מדגים קטנים‪ :‬والصير والصحنة ‪ ‖ a‬החמוץ‪ :‬והחומץ‬
‫‪ 2‬כי‪ :‬כל ס ‖ והם כסמי המות‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬יזהירו‪ :‬הזהירו‬ ‫ג ‖ והדומים‪ :‬והדומה ג ‖ להם‪ :‬להן ג‬
‫‪ 3‬ופוסלים‪ :‬ופושלין)!( ס ופוסלים אותו בלינה‪ ‖ om. a :‬אותו‪ :‬אותה‬ ‫ס ‖ שעבר‪ :‬עליו גס ‪add.‬‬
‫‪ 5‬האדם מ ‪ ‖ om.‬כי‬ ‫س ‪NOPSU‬‬ ‫ّ‬ ‫ح‬ ‫ل‬‫ل‬ ‫‪R‬‬ ‫ن‬‫ي‬‫ح‬‫ل‬ ‫ل‬ ‫=‬ ‫‪:‬‬ ‫ד‬‫י‬‫מ‬ ‫‪4‬‬ ‫ס‬ ‫א‬ ‫ו‬ ‫ה‬‫ו‬ ‫‪:‬‬ ‫א‬ ‫ו‬ ‫ה‬ ‫מ ‖ בלינה‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬כי‬
‫‪ 6‬גליאנוס‪ :‬גאלינוס גמ גלי׳ ס ‖ המים‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬מהם יותר‪ :‬מ ‪ ‖ om.‬והקרים‪:‬‬ ‫המתוקים‪ :‬ג ‪om.‬‬
‫‪ 7‬המאכלים‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬יתקן‪ :‬ויתקן ג ‖ מאכלו‪ :‬طعمها‬ ‫והדקים ס ‖ יגעל וימאס‪ :‬ימאס ויגעל ג‬
‫‪ 8‬באייגראס‪:‬‬ ‫‪ ‖ a‬במה‪ :‬במה אג ס ‪ ‖ om.‬נכר‪ :‬כבר)!( ס ‖ וקובץ‪ R = :‬أو قبض ‪ NOPSU‬וקווץ ג‬
‫בבוסר ס ‖ לימו‪ :‬לימון ס ‖ מרי‪ :‬מימי ג מי ס ‖ השעורים‪ :‬שעורים ס ‖ סומאק‪ :‬סומק א ‪ 9‬ואם הם‬
‫מתוקים‪ :‬وإن كانت صادقة الحلاوة ‪ PR‬وإن كانت غير صادقة الحلاوة ‪ ‖ NOSU‬ואינם‪ :‬ואינו ג ‖ תועלות‪:‬‬
‫תועלת גס א ‪ ‖ om.‬הראשונה‪ :‬ראשונה ס ‪ 10‬ומהם‪ :‬ما ‪ ‖ add. a‬מהאסטומכא‪ :‬מהאצטו׳ ס ‖ כמו‪:‬‬
‫كطبيخ ‪ ‖ a‬המרי‪ :‬המריס ג המור ס ‖ מה‪ :‬מי גס ‪ 11‬העיפוש‪ :‬לעיפוש ס ‖ וינגב‪ :‬ויגנב)!( ס و يجلو‬
‫‪ ‖ a‬החומץ‪ :‬חומץ א ‖ לימו‪ :‬לימון ס ‖ מה‪ :‬מי אגמ ‖ שיחזק‪ :‬שיזיק)!( ס ‪ 12‬כמי‪ :‬כמו ס ‖ בסומאק‪:‬‬
‫בו סומאק מ ‖ בוסר‪ :‬הבוסר מ ‪ 13‬כל מה‪ :‬כמו מס ‪ 14‬שער‪ :‬השער הי״ח ס ‖ בהתמדת‪ :‬בהנהגת‬
‫‪ 16‬תכוין‪:‬‬ ‫‪ 15‬ומשגל‪ :‬מ ‪ om.‬ולא במשגל ס ‖ במרחץ‪ :‬למרחץ ס‬ ‫גס ‖ ורפואת‪ :‬ורפואות א‬
‫‪ 17‬מה‪ :‬מי ס ‖ שנה‪ :‬ישנה‬ ‫ترعى ‪ ORU‬يراعى ‪ ‖ NPS‬היה‪ :‬יהיה ס ‖ דרך‪ :‬قانون ‪ ‖ a‬וילך‪om. a :‬‬
‫ס ‪ 18‬בפעם אחת‪ :‬פתאום ג בבת אחת מ פתאום בבת אחת ס ‖ שלא חלה‪ :‬אלא שיחלה ס ‖ ואמנם‬
‫החולים לא תשנה‪ :‬ואולם החולי שלא תשתנה ס ‖ מנהגם‪ :‬بوجه ‪ ‖ add. a‬תשפוט‪ = :‬يشرع ‪ OSU‬يسرع‬
‫‪ 19 NP‬ואפילו‪ = :‬ولا ‪ ‖ om. NOPSU R‬הטוב‪ :‬טוב ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .27‬שער‪ .‬ידוע כי יש בעלי חיים מזג בשרם הפך למזון האדם כבשר הזאב והשועל‪ .‬ומהם‬
‫נאותים מאד כבשרי הצאן‪ .‬וכן הוא הדין במלבושים‪ .‬והניאות בהם למלבושי האדם עורות‬
‫הצאן והיותר מזיק להם עורות השועל‪ .‬כך זכרו הרופאים המשכילים והוא האמת‪ .‬ולזה יראה‬
‫העבד כי הבגד אשר יקרא בערבי רבאטה דבר רע מאד‪ .‬ואמנם בגדי אלסנבאג׳ שבחו אותו‬
‫הרופאים‪ .‬וכן זכרו כי לבישת עורות החתולים יזיק וכן ריח נשימתם ולזה צוו להרחיק מהם‬ ‫‪5‬‬
‫ומריח נשימתם כמו שצוו להריח נשימת היונים וראותם תמיד בבית כי זה בטחון מחליי‬
‫העצבים כפלארי והעקום והקיווץ ותנועת האיברים‪ .‬כל אילו יהיה בטוח מהם אשר יראה‬
‫היונים לפניו תמיד ובתנאי שישליך זבלם ולא יניחהו להתקבץ בשום פנים כי הוא יעפש האויר‬
‫ויפסדהו‪ .‬וכן אכילת בני היונים ירפא מחליי העצבים‪.‬‬
‫‪ .28‬שער‪ .‬הטוב שבבשר הציד העפרים וכן הארנבת לה תועלות התאמתו בניסיון וזה כי‬ ‫‪10‬‬
‫אכילת מוחו יועיל מן הרעש וכן בשרו כולו יועיל מן הרעש וחליי העצבים ועור הארנבת יחמם‬
‫חמום טוב ויועיל מחליי העצבים וכל שכן לזקנים‪ .‬וחמור הבר לו סגולה גדולה לחזק הראות‬
‫התאמת זה בנסיון‪ .‬אכילת בשרו וכפיית העינים על תבשיל בשרו יחזק הראות ויפתח סתומי‬
‫העצבים החלולים והסתכל תמיד בעין חמור הבר יחזק הראות ויסיר חולשתו התאמת זה‬
‫בנסיון‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ 1‬שער‪ :‬השער הי״ט ס ‪ ‖ om. a‬מזג‪ :‬שמזג ג ‖ הפך‪ :‬جّدا ‪ 2 add. a‬מאד‪ :‬א ‪ ‖ om.‬כבשרי‪ :‬כבשר‬
‫גמס ‖ במלבושים‪ :‬و برها في اللباس ‪ ‖ a‬בהם‪ :‬שבהם ג מהם מ ‪ 3‬הצאן‪ :‬הגדילים בהרים ואוכלי⟩ם⟨‬
‫עשבים הטובים שצמרם מנופצת ודקה ג ‪ ‖ add.‬והיותר מזיק‪ :‬והמזיק ס ‖ להם‪ :‬لباس ‪ ‖ add. a‬כך‪ :‬כן‬
‫מס ‪ 4‬יקרא‪ :‬נקרא א ‖ רבאטה‪ :‬רבטה ג רבטה מ ראטה)!( ס قرطاسي ‪ OSU‬برطاسي ‪ N‬برطاس ‪ P‬ر بطا‬
‫شي ‪ ‖ R‬דבר‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬ואמנם‪ :‬ואמנם ס ‖ בגדי‪ :‬הבגד הנקרא בערבי אגמ ‖ אלסנבאג׳‪ :‬סנג׳דג׳ ס הוא‬
‫תולעת שני ג ‪ add.‬السنجاب ‪ a‬כבר ס ‪ 5 add.‬יזיק‪ :‬يسقم ‪ ‖ a‬נשימתם‪ :‬ואפילו נגיעתם רעה ומזקת‬
‫‪ 6–5‬ולזה צוו להרחיק מהם ומריח נשימתם‪:‬‬ ‫בעת היותם רודפים אחרי חיבור זכר ונקבה ג ‪add.‬‬
‫אס ‪ 6 om.‬וראותם‪ :‬ולראותם ס ‖ זה )= ‪ :(R‬قالوا ‪ ‖ add. a‬מחליי‪ :‬מחלי ס ‪ 7‬העצבים‪ :‬كل ّها ‪add.‬‬
‫‪ ‖ a‬כפלארי‪ :‬כפרלביש)?( ס פרושו חלי פרליסיאה הוא אבדת חצי הגוף ג ‪ ‖ add.‬האיברים‪ :‬ونحوها‬
‫‪ 8‬לפניו תמיד‪ :‬לפנות ביתו ס ‖ תמיד‪ ‖ om. a :‬ובתנאי‪ :‬ובית)?(‬ ‫‪ ‖ add. a‬כל‪ :‬כי מ ‖ יהיה‪ :‬זה ס‬
‫ס ‖ שישליך‪ :‬בשישליך ס أن يتحّفظ من ‪ ‖ a‬להתקבץ‪ :‬להתקווץ ס ‖ בשום‪ :‬ס ‪ 9 om.‬ויפסדהו‪ :‬ויפסדו‬
‫מס ‖ היונים‪ :‬النواهض ‪ 10 add. a‬שער‪ :‬השער הכ׳ ס ‖ העפרים‪ :‬ר״ל עופר האיילים ג ‪ add.‬הצפרים‬
‫מ ‖ הארנבת‪ :‬יש ס ‪ ‖ add.‬תועלות התאמתו‪ :‬תועלת התאמת ס ‪ 11‬אכילת מוחו‪ :‬אכילתם ס ‖ יועיל‪:‬‬
‫מועיל ס ‖ וכן בשרו כולו יועיל מן הרעש‪ :‬ג ‪ ‖ om.‬יועיל‪ :‬מועיל ס ‖ וחליי‪ :‬ומן חליי ס ‖ ועור‪ :‬ועורות‬
‫‪ 12‬ויועיל מחליי העצבים‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬הבר‪ :‬יש ג ‪om.‬‬ ‫ס ‖ הארנבת‪ = :‬الأرنب ‪ PU‬الأرانب ‪NORS‬‬
‫‪ 13‬זה‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬וכפיית העינים‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬על‪ :‬بخار ‪ ‖ add. a‬הראות‪ :‬בשיאות)!( א ‪ 14‬העצבים‪ :‬עצבים‬
‫א ‖ והסתכל‪ :‬ויסתכל ס והסתכל תמיד בעין חמור הבר יחזק הראות ויסיר חולשתו‪ :‬א ‪ ‖ om.‬חמור‪:‬‬
‫החמור ג ‖ יחזק הראות‪ :‬ס ‪ ‖ om.‬חולשתו‪ :‬חולשת מ חלישתו ס ‖ התאמת זה‪ :‬וזה התאמת ס‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫זה שיעור מה שראה העבד עתה ממה שצריך אל אדוני‪ .‬והשם ברחמיו יאריך ימי אדוני ויתמיד‬
‫לו הבריאות ויתן לו הצלחת שני העולמים‪.‬‬
‫תם המאמר הנכבד אשר עשה הרב הגדול רבינו משה בן מיימון זצ״ל בעבור הסולדנו‪.‬‬
‫‪ 1‬זה‪ :‬זהו אג ‖ מה‪ :‬אג ‪ ‖ om.‬שראה‪ :‬שרצה א حض ّر ‪ ‖ a‬ממה שצריך אל אדוני‪ :‬צריך אדוני ס ‖ אדוני‪:‬‬
‫خل ّد الل ّٰه ملـكه إليه في أكثر الأوقات ‪ ‖ add. a‬ימי אדוני‪ :‬חייו ס ‪ 2‬הצלחת‪ :‬غاية سعادة ‪ ‖ a‬שני העולמים‪:‬‬
‫השני עולמים ס ‖ העולמים‪ :‬אמן גמ ‪ add.‬אמן סלה ס ‪ add.‬كما أنال مماليكه ورعيتّ ه مكارم خلقه وكرمه بمن ّه‬
‫ب العالمين ‪ add. OR‬كما أنال مماليكه ورعيتّ ه مكارم خلقه وكرمه بمن ّه وجودهوالحمد لل ّٰه شاكرا‬ ‫وجوده والحمد لل ّٰه ر ّ‬
‫ب‬‫ّ‬ ‫ر‬ ‫ه‬‫ّ‬ ‫ٰ‬ ‫ل‬‫ل‬ ‫د‬‫م‬ ‫ح‬‫ل‬ ‫ا‬‫و‬ ‫ه‬ ‫د‬‫و‬ ‫ج‬‫و‬ ‫ه‬‫ّ‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫م‬‫ر‬‫ك‬‫و‬ ‫ه‬ ‫ق‬‫ل‬‫خ‬ ‫م‬‫ر‬ ‫ا‬‫ك‬‫م‬ ‫ه‬ ‫تّ‬‫ي‬ ‫ع‬ ‫ر‬‫و‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫ا‬‫م‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ن‬‫أ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ك‬ ‫‪add.‬‬ ‫‪N‬‬ ‫ى‬ ‫ل‬‫ا‬ ‫ع‬‫ت‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ا‬‫ح‬ ‫ب‬‫س‬ ‫تمت الرسالة بعون الل ّٰه‬
‫العالمين تمت الرسالة الافضلية بعون الل ّٰه سبحانه تب’ وتع‘ ‪ add. P‬بمن ّه وكرمه وجوده آمين ولواهب العقل الحمد بلا‬
‫نهاية ‪ add. S‬أنال مماليكه ورعيتّ ه مكارم خلقه وكرمه بمن ّه وجوده ولواهب العقل الحمد بلا نهاية وحسبنا الل ّٰه ونعم‬
‫الوكيل ‪ 3 add. U‬תם המאמר הנכבד אשר עשה הרב הגדול רבינו משה בן מיימון זצ״ל בעבור הסולדנו‪:‬‬
‫נשלם ג זה המאמר חברו הרב הגדול מורה צדק רבינו משה עבד האלהים אבן מיימון ז״צל למלך אחד‬
‫ממלכי הישמעאלים והעתקתיו אני משה בר׳ יהודה אבן תבון בשנת חמשת אלפים וארבע מספר מוטעה‬
‫מאד עד כי הייתי צריך להוסיף מלות במקומות להשלים העניין‪ .‬והפצירני אחד מחברי להעתיקו אשר‬
‫לא יכולתי להשיב פניו ואם איני כדיי באחד משני הלשונות ואף כי מספר מוטעה העתקתיו‪ .‬והשם יכפר‬
‫בעדי אמן אמן ואמן‪ .‬נשלם זה המאמר ישתבח השם ויתפאר מ נשלם זה המאמר שחבר הר״מ במז״ל‬
‫לאחד ממלכי הישמעאלים‪ .‬העתיקו החכם ר׳ משה בר׳ שמואל בן תבון ז״ל ואמ׳ מה שאומ׳ המעתיקים‬
‫שאינם הגונים ושמצאו ספרים מוטעים והשם יודע האמת ממחשבתם‪ .‬תם ת״ל‪ .‬ס ‪add.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪On the Regimen of Health: Second Hebrew‬‬
‫‪Translation (Zeraḥyah Ben Isaac Ben Sheʾaltiel‬‬
‫)‪Ḥen‬‬
‫‪ ⟨…⟩ .12‬במלאכתו אצל הרפאים והוא מזון יותר משובח‪.‬‬
‫‪ .13‬וראוי שתדע כי כל מה שנעשה מן החטה חוץ מזה הלחם אינו מאכל טוב בשום פנים אבל‬
‫הם מאכלים רעים מאד כלחם המצה והבצק המבושל ]ו[כמו הוירמיגיל והקמח המבושל הנק׳‬
‫בלעז פרינאטא והעצידה והחמץ הקלוי בשמן והלחם המעורב בשמן או זולתו מן השמנים כל‬
‫אלו מאכלים רעים לכל אדם‪ .‬וכן לחם חרי ולחם סולת החטה וההריס⟩ה⟨ אינה מזון משובח‬ ‫‪5‬‬
‫ואפע״פ שהיא טובה כשהיא מעוכלת עכול יפה כי היא צריכה לאסטו׳ חזקה בעכול ואז תזון‬
‫מזון טוב ורב‪.‬‬
‫‪ .14‬ואלו מיני הבשר שזכרנו אותם כלם אינם טבע אחד ואינם משובחים בשוה אבל הטוב‬
‫שבבשר ההולכים על ארבע בשר הצאן הרועה בשדה והוא בן שנתו וסריס הממוצע בשומן‬
‫וטוב שבבשרו הראשון ממנו ומה שהוא מחובר לעצם וכל מה שבבטן רע ⟩…⟨ ישביע ומפסיד‬ ‫‪10‬‬
‫הבישול ומונע תאות המאכל ומוליד ליחה לבנה וכן ראשי הבהמות מותריהם הם יותר ממותר‬
‫שאר האיברים‪ .‬וקצוות שאר בעלי חיים ר״ל כרעיהם הם נעדרים ממותר ואינם מזון רע והשיות‬
‫מותרות רעות יש להם ואין בהם טובה‪ .‬ואמנם הגדיים היונקים טובי המזון קלים להתבשל‬
‫ובשר העופות בכלל יותר קל משאר הבהמות ויותר ממהרים להתבשל והיותר טוב שבבשר‬
‫העופות העופות שכבר זכרנום‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .15‬ואמנם החלב באותה שעה שהוא נחלב מי שלא יחמיץ באצטומכתו ולא יתעשן ולא יתחדש‬
‫בו נפיחה במתניו הוא לו מזון טוב וצריך שיחבר עמו מעט דבש ומעט מלח ומה שזכר גלינוס‬
‫עד שלא תקפא באצטומכתו והטוב שבחלבים והיותר דק שבהם חלב העז וחלב הפרה גם כן‬
‫מאכל טוב‪.‬‬
‫‪ 4–3‬והקמח‬ ‫‪ 3‬הם‪ :‬منها ‪ = a‬מהם ‖ הוירמיגיל‪ :‬واللاكشة وهي التي تسمّيها العجم الططماج ‪add. a‬‬
‫המבושל הנק׳ בלעז פרינאטא‪ :‬وكالدقيق المطبوخ كالحر يرة ‪ 4 a‬בשמן‪ :‬كالزلابية ‪ 5 a‬רעים‪ :‬جّدا‬
‫‪ 9 add. a‬וסריס‪ :‬أو الثني ‪ :⟨…⟩ 10 a‬والشحوم كل ّها رديئة ‪ 11 a‬ראשי הבהמות‪ = :‬رأس الحيوان ‪R‬‬
‫ل حيوان ‪ 12 NOPSU‬שאר בעלי חיים‪ :‬الحيوان ‪ 13‬רעות‪ :‬كثيرة ‪ = a‬רבות ‪ 14‬משאר הבהמות‪:‬‬ ‫ك ّ‬
‫من لحم المواشي ‪ 17 a‬ומעט‪ :‬وحصاة ‪ ‖ a‬ומה‪ :‬كما ‪ 18 a‬חלב‪ = :‬لبن ‪ NPS‬كلبن ‪ 19 ORU‬מאכל טוב‪:‬‬
‫جي ّدا ‪a‬‬
‫‪second hebrew translation‬‬ ‫‪191‬‬
‫‪ .16‬וכל שהוא נעשה מן החלב ומה שיתבשל ממנו רע מאד‪ .‬וכל מיני הגבינה רעים ועבים‪.‬‬
‫ואולם הגבינה בת יומה הלבנה המתוקה שאינה שמינה טובה וכל מיני החמאה אינם מאכלים‬
‫רעים לכל אדם בכלל‪.‬‬
‫‪ .17‬והדבש מזון טוב לזקנים ורע לבחורים וכל שכן כשמזגו חם כי ימהר להשתנות אל מרה‬
‫אדומה‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .18‬והדגים רובם מזון רע וכל שכן למי שמזגו לח ולזקנים וכל שכן הגדולים בגופם והמלוחים‬
‫והגדילים במים הרעים והשמינים מאד והדביקים מאד‪ .‬אבל הדגים שגופותיהם קטון אשר‬
‫בשרו לבן אשר בשרו מתפוצץ שטעמו מתוק והוא ממי הים או ממימות רצות ומאלו הדגים‬
‫הנקראים ֵשַפלוט אינו מזון רע אבל יאכל מהם מעט‪.‬‬
‫‪ .19‬וידוע אצל הרופאים כולם כי המזונות היותר משובחות הוא אותו שנתפרסם איסורו בדת‬ ‫‪10‬‬
‫הישמעאלים כי הוא יזון מזון מרובה ודק וימהר עיכולו והוא עם זה עוזר על העיכול ויוציא‬
‫המותרות מן הנקבים ויוציא השתן והזיעה ויש לו שבחים אחרים מלבד אלה ותועלות הרבה‬
‫ספרו אותם הרופאים‪ .‬אבל המאמר במה שעשייתו אינה מותרת הוא בטל ועל כן חסרנו זכרון‬
‫מיניו וצורת אכילתו על צד ⟩הנהגת⟨ הבריאות‪.‬‬
‫‪ .20‬ואמנם המאכלים הרעים לבני אדם כולם בכלל הם השומים והבצלים והכרתי והכרוביות‬ ‫‪15‬‬
‫והמילינגאני אילו כולם רעים מאד למי שירצה הנהגת בריאותו ואמנם הקישואים הם מפחות‬
‫רוע‪ .‬אבל האבטיחים הֵציְט ִרי ִני אם אכלו לבדם בתחילת היום על נקיות מן האצטומכה ולא‬
‫יהיה בה ליחה רעה באה ממקום אחר ולא יהיה בה רוע מזג אז יתעכל עכול יפה ויקרר הגוף‬
‫מעט וירבה השתן וינקה הגידים ויטהר מה שבהם ואז לא יהיה מזונו רע‪ .‬ואמנם זכרנום מפני‬
‫שכל בני אדם אוכלים אותם‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪ .21‬ואמנם הפירות הלחים יודע לך כי כל מה שצומח מן האילנות הוא רע במזונו לאדם בכלל‬
‫אבל יהיה בינם הפרש ברוע כי יש מהם שהם רעים מאד כמו החרובין והפרי הנקרא ֵנְבק‬
‫והשורבי ומהם שהם רעים מעט וקרובים אל הטוב כמו התאנים והענבים וגאלינוס אומר‬
‫‪ 1‬ומה שיתבשל ממנו רע מאד‪ :‬أو يخلط به رديء جّدا أعني الرائب والخلاط والشيراز وكذلك ما طبخ من‬
‫ل ذلك رديء الغذاء‪ .‬وأمّا الأجبان فرديئة الغذاء جّدا وغليظة الغذاء ‪ ‖ a‬וכל מיני הגבינה‬ ‫اللبن وما يطبخ بهك ّ‬
‫ن غذاءه جي ّدا‬
‫ن جالينوس يقول إ ّ‬‫רעים ועבים‪ :‬وأمّا الأجبان فرديئة الغذاء جّدا وغليظة الغذاء ‪ 2 a‬טובה‪ :‬فإ ّ‬
‫صة الجـبن العتيق الـكثير الدهنية ‪ ‖ a‬וכל מיני החמאה‪ :‬وأمّا الز بد والسمن‬
‫و يحمده وما سواه مذموم جّدا و بخا ّ‬
‫صص ‪ ‖ a‬ומאלו‪ :‬فهذا ‪ NP‬كهذا ‪ֵ 9 ORU‬שַפלוט‪:‬‬ ‫‪ 4 a‬כשמזגו חם‪ :‬لمحرور المزاج ‪ 8 a‬מתפוצץ‪ :‬يتف ّ‬
‫‪ cf. Latin (Mugil) cephalus‬أو الراي ‪ 11 add. OPRSU‬הוא‪ :‬جمع محامد الأغذيةكل ّها ‪ ‖ add. a‬מזון‪= :‬‬
‫‪ NP‬جي ّدا ‪ 15 add. OPRSU‬המאכלים‪ :‬الخضر ‪ ‖ a‬בכלל‪ NPSU = :‬وخصوص ‪ 16 add. OR‬שירצה‬
‫הנהגת בריאותו‪ S = :‬يدب ّر صحتّ ه ‪ OU‬ير يد صحتّ ه ‪ ‖ NPR‬הקישואים‪ :‬والفقوس ‪ 19 add. a‬וירבה‪ :‬و يدرّ ‪a‬‬
‫‪ 20‬שכל בני אדם אוכלים אותם‪ :‬لـكثرة أكل الناس كل ّهم له ‪ֵ 22 a‬נְבק‪ :‬נשפולי ב‪1‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫⟩כי⟨ התאנים והענבים הם כמו השרים לכל הפרות והם מפחות רוע אבל אין הדם המתילד‬
‫מהפירות טוב ואל יטעה הרואה באמרי כי כל מה שיעשו האילנות שמזגו רע היות דבשי‬
‫הפירות וייניהם המבושלים והמשקים והמרקחות שיעשו מהם בכלל זה כי הם מועילים לחליים‬
‫מיוחדים כי פעולתם טובה במה שהם רפואות וזה מבואר אצל מי שידע שורש מלאכת‬
‫הרפואות‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .22‬ולגאלינוס מאמר אומר אותו על צד המוסר לאדם ונשבע באלהים שהוא בתכלית האמת‬
‫יזהיר האנשים בו שלא יאכלו הפירות ואמר כי היה מנהגו להיות לו קדחת בכל שנה ואביו צוהו‬
‫שלא יאכל פירות כלל וניצל מן הקדחת השנה ההיא ואחר כן הנהיג כל ימיו שלא יאכל פירות‬
‫ונשבע שלא היה לו קדחת מאז עד היום שעשה אותו המאמר אלא קדחת יום‪ .‬ואשר זכרו הוא‬
‫האמת כי לחות הפירות הוא חומר הקדחת ולא יקשה עליך היות אנשים רבים יאכלו הפירות‬ ‫‪10‬‬
‫ולא יהיה להם קדחת כי להרגל ולגידולים משפטים אחרים אילו אחד מאנשי הודו אכל הלחם‬
‫המתוקן המלאכה ובשר הצאן היה חולה בהכרח ואילו יתמיד אחד ממנו לאכול האורז והדגים‬
‫כאשר יעשו אנשי הודו תמיד יחלה בהכרח‪ .‬ואין כוונת זה המאמר לספר בסבות אלה אמנם‬
‫הכוונה היא להודיע כי הפירות בכלל רעים ושימעיט מהם ושלא יערבם עם המאכל בשום‬
‫פנים ושיאכל מהם כל מרכך ומלחלח כמו האגסים והענבים והתאנים קודם המאכל ולא יקח‬ ‫‪15‬‬
‫המאכל אחריו עד שיצאו מן האצטומכא ויאכל כל קובץ מהם אחר האכילה כמו הספרגלים‬
‫והֵפ ַרא ולא יקח מאלו אלא מעט כדי שיחזק ויסתום פי האצטומכא‪ .‬וכמו שהמשובחים מכל‬
‫הפירות הם התאנים והענבים כן היותר רעים הם הפירשיגא והִמיְשִמיש ולא יקרב לשני אילו‬
‫המינים בשום פנים כי יתילדו מהם ליחות יתערבו עם הדם ואחר כך ירתחו ויהיה זה סבה‬
‫גדולה להוליד הליחות המעופשות והקדחות‪ .‬ואמנם הפירות היבשות כמו הצימוקים היבשים‬ ‫‪20‬‬
‫והפוסטיק אינם רעים אלא ישובח לכל לאכלם אחר המזון וכל שכן הצימוקים והפוסטיק כי‬
‫זה מועיל לכבד מאד ובבריאות הכבד אנו חיים אמ׳ גאלינוס כמו כן לאכול מעט מהְמִתָקה‬
‫אחר המזון טוב לתת כח לאצטומכא להחזיק במאכלו ויבשלהו‪ .‬זה הוא שיעור מה שראיתי‬
‫להזכירו בזה השער והוא מספיק לפי כוונתינו‪.‬‬
‫השער השיני בהנהגת החולים בכלל כאשר לא ימצא רופא או כשימצא רופא שאינו רופא‬ ‫‪25‬‬
‫שלם ומובהק בחכמה‬
‫‪ 1‬לכל‪ :‬لسا ئر ‪ ‖ a‬הדם‪ PSU = :‬الذمّ ‪ 2 NOR‬שמזגו‪ :‬الغذاء ‪ 3 a‬בכלל זה‪ 4 om. a :‬כי פעולתם‬
‫ن اعتبار الأغذية بما هي أغذية غير اعتبارها من حيث هي أدو ية ‪ 10 a‬לחות‬ ‫טובה במה שהם רפואות‪ :‬لأ ّ‬
‫הפירות‪ :‬الفاكهة الصيفية ‪ ‖ a‬עליך‪ :‬علينا ‪ 15 a‬ומלחלח‪ 17 om. a :‬מכל‪ :‬מן ס ‪ 19–18‬יקרב לשני‬
‫د من ‪ ‖ a‬ליחות‪ :‬فضلة مايئة ‪a‬‬
‫אילו המינים‪ :‬لا يستولي الهضم على هذين النوعين ‪ 19 a‬כי יתילדו מהם‪ :‬ولا ب ّ‬
‫تبقى منها في العروق ‪ 20 add. a‬הליחות המעופשות והקדחות‪ R = :‬الحميات العفينة ‪ ‖ NOPSU‬הצימוקים‬
‫‪ 21‬לכל‪om. a :‬‬ ‫היבשים‪ PS = :‬كالز بيب والتين اليابس ‪ OU‬كالز بيب ‪ NR‬وقلب اللوز اليابس ‪add. a‬‬
‫‪ 22‬אמ׳ גאלינוס כמו כן לאכול‪ :‬كما قال جالينوس أيضا وكذلك تناول ‪ 26–25 a‬שאינו רופא שלם ומובהק‬
‫בחכמה‪ S = :‬لا يوثق بعلمه ‪NOPRU‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪second hebrew translation‬‬ ‫‪193‬‬
‫‪ .1‬הנה ידעו בעלי העיון כי מלאכת הרפואות הכרחית לאדם מפני היותו בעל החליים לרוב‬
‫המאכלים ולא יסור מהיותו צריך אל רופא בזמן מן הזמנים ולא בעניין מן הענינים‪ .‬וזה כי‬
‫מלאכת הרפואות כוללת אל שלש הנהגות‪ :‬הראשונות )!( והיותר נכבדת היא הנהגת הבריא‬
‫עד שלא יהיה ממנו בריאות נעדר והשינית הנהגת החולים והוא לקחת עיצה כדי להשיב‬
‫הבריאות וזה הוא הידוע ברפואות⟩…⟨‬ ‫‪5‬‬
‫‪ 2–1‬מפני היותו בעל החליים לרוב המאכלים‪ :‬جّدا و بخا ّ‬

‫صة لأهل المدن الـكثيرة الأغذية ‪ NOPSU‬لأهل‬
‫المدن الـكثيرة الأغذية ‪ 3 R‬הבריא‪ :‬الأصحاّ ء ‪ a‬الموجودة ‪ 4 add. a‬לקחת עיצה‪ R = :‬أعمال الحيلة ‪a‬‬
‫‪ 5‬הבריאות‪ :‬المفقودة ‪add. a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪On the Regimen of Health: Third Hebrew‬‬
‫)‪Translation (Anonymous‬‬
‫מאמר שמירת הבריאות‬
‫בשם אל הרחמן הרחום האל הפק רצון ותשלום‪ .‬בא אל העבד הקטן משה בן עובדיה הישראלי‬
‫הקרטבי הצווי האדניי המלכיי החסידיי האל יעלהו ויאמצהו ויתמידהו על יד שליח ⟩…⟨‬
‫בזכירה ⟩…⟨ יסמך עליה ברפוא׳ החלאים שאירעו לאדונינו האל ישים החלאים מרוחקים‬
‫מנוחו העליון לעולם והבריאות וההמלטות מתחברים לו לנצח‪ .‬וזכר השליח המביא הצווי‬ ‫‪5‬‬
‫העליון שהאדון קובל מאימוץ המעים ויבשות הרעי ברוב העתים עד שהוא לא יבא כי אם‬
‫במשלשל וכמו כן זכר שלפעמי׳ יארעו בקצת העתים יגון ורוח רעה ושממון ופחד מהמות‬
‫ושהוא רב הפסד האצטומכא ומוצא בעיכולו חלישות ברוב העתות זה מה שזכר וכבר ראה‬
‫לחבר בזה ההנהגה ד׳ פרקים‪.‬‬
‫הפרק הא׳‪ :‬בהנהגת הבריאות על הכלל במקום שלא ימצא רופא או כשימצא רופא מקצר‬ ‫‪10‬‬
‫שלא יובטח בחכמתו‪.‬‬
‫הפרק השני‪ :‬בהנהגת החולים על הכלל במקום שלא ימצא רופא או במקום שימצא רופא‬
‫שאין בוטחים בידיעתו‪.‬‬
‫הפרק הג׳‪ :‬בהנהגת אדוננו על הפרט לפי אלו המקרים שקובל מהן‪.‬‬
‫הפרק הד׳‪ :‬כולל פרקים שרצים ריצת הצווי מועילים על הכלל ועל הפרט לבריאים ולחולים‬ ‫‪15‬‬
‫בכל זמן ובכל מקום‪ .‬ולא יתפוש ⟩מי⟨ שמעיין בזה המאמר ובכל מה שחברנו היות קצת פרקי‬
‫זה המאמר כבר קדם לנו זכרונם במאמר אחר שחברנוהו מקודם שכל מאמר לא חובר כי‬
‫אם לפי הבקשה האישית לא לפי חיבור שיכוון בו ללמוד מלאכת הרפואה לבני האדם כולם‬
‫ומהאל השאלה בהפקת הרצון והנכון‪.‬‬
‫הפרק הא׳‪ :‬בהנהגת הבריאות על הכלל בחוק בני האדם כולם בדבור קיצורי‬ ‫‪20‬‬
‫‪ 6‬לא יבא‪ :‬يكاد لا يأتي ‪a‬‬ ‫‪ :⟨…⟩ 4‬تدبير ‪a‬‬ ‫‪ :⟨…⟩ 3‬يأمره ‪a‬‬ ‫‪ 2‬האל הפק רצון ותשלום‪om. a :‬‬
‫‪ 7‬במשלשל‪ :‬باستدعى ‪ ‖ a‬יגון ורוח‪ :‬كأبة ‪ ‖ a‬ורוח‪ :‬ומחשבה‪ :‬ש‪ 8 cf. m add. 1‬ראה‪ :‬المملوك ‪add.‬‬
‫‪ 11–10 a‬במקום שלא ימצא רופא או כשימצא רופא מקצר שלא יובטח בחכמתו‪ :‬في حّق الناس كل ّهم‬
‫بكلام وجيز ‪ 13–12 a‬הפרק … בידיעתו‪ :‬ש‪ 18 1‬ללמוד‪ :‬تعليم ‪a‬‬
‫‪third hebrew translation‬‬ ‫‪195‬‬
‫רצוננו בזה הפרק הסיפור בעיקרים שיקל לסדרם על פה ולעשות בהם עצומי התועלת בהנהגת‬
‫הבריאות והם מאמרים מקובצים מגדולי הרופאי׳ ומזה מאמר באקרט התמדת הבריאות‬
‫בשמירה מהשובע ועזיבת העצלה מהיגע התבונן היאך קיבץ בקראט הנהגת הבריאות כולה‬
‫בב׳ עיקרים והם שלא ישבע האדם ושלא ישבית היגע‪ .‬והוא שהשובע והוא האכילה עד שתרף‬
‫האהבה ותפול השנאה מחייבת התמלאות האצטומכא בתכלית התמלאותה והתפשטותה‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫וכל אבר שמתפשט כבר נפרד חבורו ויחלש כחו בהכרח ולא תעכל האצטומכא אותו‬
‫המאכל עיכול טוב ויארע העצלות וחלישות התנועה וכובד המאכל ובלבד כשישתה המים‬
‫אחר המאכל המשביע שזה מחוייב לשובע בהכרח שהשובע מביא לשתות המים כדי שיצוף‬
‫המאכל בעבור שיקל על האצטומכא‪.‬‬
‫‪ .2‬ועל כל פנים בהכרח שיארעו ב׳ דברים אם אירעון ֻתְכָמה עצומה ממיתה או תוכמה חלושה‬ ‫‪10‬‬
‫שמביאה חלי עליו או אירעון עיכול רע‪ .‬ומיני הרוע משתנים מאד לפי שנוי מיני המאכלים‬
‫ולפי שנוי המזגים ולפי שנוי הכנות האברים למכות‪ .‬וכשיתעכל המאכל באצטומכא עיכול‬
‫רע יתחייב בהכרח שיהא עיכולו השני בכבד רע גם כן וכמו כן עיכולו השלישי באברים‬
‫]שלא[ יהיה יותר רע ויהיה זה סבה לכל מיני החלאי׳ לפי רבותם‪ .‬וכמו כן אומר גאלינוס‬
‫בזה הלשון ומי שירצה שלא יחלה כלל ישים השתדלותו שלא יארע לו רוע עיכול ולא יתנועע‬ ‫‪15‬‬
‫אחר המאכל‪ .‬ומפני זו המכה העצומה הזהירו כל הרופאים מלשבוע וצוו שיסלק האדם ידו‬
‫מהמאכל והתאוה עודה מתחברת עם האדם קודם שתרף וישמר מהתפשטות האצטומכא‬
‫והתמלאותה‪.‬‬
‫‪ .3‬והרופאים כולם מסכימים שלקיחת המעט מהמזונות הרעים באיכותם פחות הזק מלקיחת‬
‫המרובה מהמזונות הטובים המשובחים שהאדם כשיקח המזונות הרעים ולא ישבע מהם‬ ‫‪20‬‬
‫אפשר שיתעכלו עיכול טוב ויזונו האברים מהם במה שיועיל ויתחזק הכח הדוחה וידחה‬
‫יתרונותם הרעים ולא יארע מזה הזק כלל או יארע מה שלא יורגש בו‪ .‬ואמנם השובע‬
‫ואפי׳ מהלחם הטוב המעשה והבשר המשובח לא יתעכל עיכול טוב בשום פנים וכבר זכרנו‬
‫עלת זה‪ .‬ומהשמירה מהשבע הזהירו הרופאים מאכילת התבשילים הרבים ושיספיק לו בכל‬
‫אכילה בתבשיל אחד עד שלא יתרבה מה שיקח ותעמד התאוה קודם השבע וימלט גם‬ ‫‪25‬‬
‫כן מהשתנות העיכולים שהתבשילים המשתנים מתעכלים עיכולים משתנים כל תבשיל כפי‬
‫טבעו‪.‬‬
‫‪ .4‬ואמנם עצת הַשַמש בשיעור כמות המאכל למי שיבחר הנהגת בריאותו הוא שיקח בזמן‬
‫השויית האויר שיעור שלא ְיַפשט אצטומכתו ולא יכבד עליו ויבקר עיכולו‪ .‬וכשיתבאר לו‬
‫שזה שיעור טוב והוא שלא ְי ַגֵסה גסוי מופסד ולא יצמא וימצא זריזות וקלות ויצא הרעי‬ ‫‪30‬‬
‫בהשויה מחובר נוטה לרפיון מעט זה שיעור טוב יתמיד לקיחתו‪ .‬וכל מה שיתחמם האויר‬
‫‪ 5‬האהבה‪ :‬الشهوة ‪ ‖ a‬ותפול השנאה‪ emendation editor :‬ותפיל השנאה ש ‪ 7‬ובלבד‪ :‬כל שכן ש‪= 1‬‬
‫‪ 8 m‬שהשובע‪ :‬الطبع ‪ 10 a‬ב׳ דברים )= ‪ :(P‬أحد أمرين ‪ 12 NORSU‬למכות‪ :‬לחליים ש‪ 1‬לקבל‬
‫ل ما ‪ 24 a‬ושיספיק‪ :‬ירבה‬‫החליים ‪ 13 m‬בכבד‪ = :‬ש‪ 2‬בדבר ש ‖ באברים ‪ = :‬كل ّها ‪ 21 N‬במה‪ :‬بك ّ‬
‫ש‪ 25 add. 1‬ותעמד‪ emendation editor :‬ותעמל ש ‪ְ 30‬י ַגֵסה גסוי‪ :‬يتج ّ‬
‫شأ جشأ ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫יחסר מהשיעור שהעיכולים בקיץ חלושים להתחוללות החום הטבעי וכל מה שיתקרר האויר‬
‫יוסיף בשיעור שהעיכולים בחורף חזקים להוספת החום הטבעי מפני הסתתמות נקבי השער‬
‫שלגוף ואין מזהירין על השבע‪.‬‬
‫‪ .5‬אמר הַשַמש אלו הנהיג האדם עצמו בעצה כמו שמנהיג בהמתו שרוכב בה נמלט מחלאים‬
‫והוא שלא תמצא שום אחד מבני האדם ישים הבליל לבהמתו בגוזמא אלא משערהו לה כפי‬ ‫‪5‬‬
‫סבלה והוא ⟩אוכל⟨ גוזמא מבלי שיעור ויבקר ענין תנועות בהמתו וְמַט ְיָלה שלא תעמד תמיד‬
‫ותשבר ולא יעשה זה בעצמו ולא יחשב בטיול הגוף שהוא הִפּינה הגדולה בהתמדת הבריאות‬
‫ודחיית רוב החלאים‪.‬‬
‫‪ .6‬שכבר קדם לנו מאמר בקראט שהתמדת הבריאות בעזיבת העצלה מהיגע ולא ימצא דבר‬
‫שמחליפין בו הטיול בשום פנים שהטיול מדליק החום הטבעי ונדחים היתרונות כולן ובשקיטה‬ ‫‪10‬‬
‫תכבה דליקת החום הטבעי ְו ִי ַוְלדוּ היתרונות בגוף ואפי׳ היה המאכל בתכלית טוב האיכות‬
‫ושוה בכמות ובטיול ידחה רוע רוב ההנהגות הרעות שינהיגו אותן רוב בני האדם‪.‬‬
‫‪ .7‬ואין כל תנועה טיול אצל הרופאים ואמנם תקרא טיול התנועה החזקה או המקבצת לשני‬
‫דברים והן התנועה הגדולה שתשתנה עמה הנשימה ויתחיל האדם להנשים בפלאה והיתר על‬
‫זה הוא עמל ר״ל הטיול החזק מאד יקרא עמל ואין כל אדם סובל העמל ולא יצטרך אליו גם‬ ‫‪15‬‬
‫כן אבל הוא יותר טוב בשמירת הבריאות מקצור הטיול ואין ראוי להיות הטיול אלא על ריקות‬
‫האצטומכא ואחר הוצאת היתרונות ר״ל השתן והרעי ולא יטייל לא בחום החזק ולא בקור‬
‫החזק והמשובח בעתות הטיול הוא ראשי היומם כשיקיץ מהשינה אחר הוצאת היתרונו׳ כמו‬
‫שזכרנוהו‪.‬‬
‫‪ .8‬וממאמרי גאלינוס המקבצים בהנהגת הבריאות אמר כמו שהתנועה קודם המאכל טובה‬ ‫‪20‬‬
‫כולה כמו כן התנועה אחר המאכל מזקת מאד בין תנועת העתקה ממקום למקו׳ בין משגל‬
‫או מרחץ שהזק זה גדול ובלבד למי שגידיו קצרים דקים בטבע שמכת זה גדול‪ .‬ואמנם ראוי‬
‫אחר המאכל שתתנועע מעט מתחלת הבית עד סופו שיעור מה שינוח המאכל בתחתית‬
‫האצטומכא ⟩ו⟨תשקוט עד שיתעכל‪ .‬והשינה מסייעת על העיכול ובלבד למי שהרגיל לישן‬
‫ביומם‪.‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪ 2‬הטבעי‪ :‬في الأجواف ‪ ‖ add. a‬הסתתמות‪ emendation editor :‬ההסתתמות ש ‪ 4‬מחלאים‪ :‬كثيرة‬
‫‪ 13‬החזקה‪ :‬أو الحثيثة ‪add.‬‬ ‫‪ 10‬מדליק‪ = :‬ש‪ 2‬מבלין ש‬ ‫‪ 5‬הבליל‪ :‬המספוא ש‪m = 1‬‬ ‫‪add. a‬‬
‫‪ 14 a‬הגדולה‪ :‬العنيفة ‪ ‖ a‬שתשתנה‪ emendation editor :‬שתשתשנה ש ‖ להנשים בפלאה‪ :‬في أن‬
‫‪ 18‬היומם‪ emendation editor :‬היותם ש‬ ‫‪ 16‬על‪ emendation editor :‬אל ש‬ ‫يتنّفس الصعداء ‪a‬‬
‫ل حركة بعد الطعام‬ ‫‪ 20‬המקבצים‪ :‬הכוללים ש‪ 21 m = 1‬מאד‪ :‬كل ّها ‪ NOPRU‬جّدا كل ّها ‪ S‬واعلم أ ّ‬
‫نك ّ‬
‫مضر ّة جّدا أعني ‪ ‖ add. a‬בין תנועת העתקה ממקום למקו׳‪ = :‬نقلة ‪ ONRP‬ثقيلة ‪ U‬بعده ‪ ‖ S‬בין‪emen- :‬‬
‫‪ dation editor‬בה ש‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .9‬ומעיקרי הנהגת הבריאות שלא יכניס מאכל על מאכל ולא יאכל אלא אחר הרעבון בעת‬
‫התאוה הצודקת עד שתתנקה האצטומכא ויתחיל הרוק לבוא לפה וצדק הרעב אז הוא עת‬
‫המזון המועיל‪ .‬ולא ישתה האדם המים אלא בעת הצמאון הצודק ר״ל שהוא כשירעב או יצמא‬
‫ישהה מעט שלפעמים יהיה רעבון כוזב וכן צמאון כוזב מפני לחה רעה שנשכה פי האצטומכא‬
‫ואם שקט זה לא יקח כלום ואם הוסיף אותו הרעבון או הצמאון יאכל אז או ישתה‪ .‬ושתית‬ ‫‪5‬‬
‫המים אחר המזון רע מפסיד עיכול אלא למי שהרגילו ואין ראוי לשתות עם המאכל או אחריו‬
‫כל עת שהוא באצטומכא אלא המים הקרים מן הקרים ולא יומזג בשום דבר‪.‬‬
‫‪ .10‬ומעיקרי הנהגת הבריאות שלא יחזיק יתרה בשום פנים אלא בשעת הצורך לדחייתה ימהר‬
‫בזה‪ .‬וראוי שלא יקח האדם מאכל ולא יכנס למרחץ ולא יבעול ולא יישן ולא יטייל עד שיבדוק‬
‫עצמו ויבקש להוציא היתרונות וכמו כן אחר אלו הה׳ דברים יבדוק עצמו גם כן‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .11‬ומעיקרי הנהגת הבריאות גם כן בדיקת איכות המזון וזה שער רחב יצטרך בו לידיעת טבעי‬
‫המזונות כולם מין מין וכבר חברו הרופאים בזה ספרים רבים וראוי להם בזה מפני שהוא דבר‬
‫הכרחי מאד‪ .‬אבל אנו לפי רצון זה המאמר וכפי המזונות המורגלים אצלינו הנמצאים הרבה‬
‫אביא מזה כללות מועילים‪.‬‬
‫‪ .12‬ומזה המזונות המשובחים שראוי לסמוך עליהם מי שרוצה להתמיד הבריאות הם ⟩לחם⟨‬ ‫‪15‬‬
‫החטה המתוקנת בטוב ובשר בן שנה ובן שנתים מהצאן ובשר התרנגולות ואל ֻד ַראג ואל‬
‫ַט ְיהוג ואל ימאם והקורא וחלמוני ביצי התרנגולות‪ .‬ורצוני בלחם המתוקן במעשה שיהיה‬
‫מחטה שנשלם בישולה אחר שיבשה ממנה הלחות היתרוניות ולא קדמה עד שהתחיל בה‬
‫ההפסד ויהיה הלחם בסובין ר״ל לא יקולף ואין משרשין מורסנו בכברה ויהיה נראה השאור‬
‫וירבה עריכתו בעת הלישה ואופין אותו בתנור זהו הלחם המתוקן במעשה אצל הרופאים והוא‬ ‫‪20‬‬
‫המשובח שבמזונות‪.‬‬
‫‪ .13‬וראוי שתדע שכל שיעשה מהחטה חוץ מזה הלחם אינו מזון משובח בשום פנים אלא‬
‫יש מהם מזונות רעים מאד כמצות והבצק המבושל והשתיתא והותיקה ְוַהָלאְכָשׁה והן שקורין‬
‫אותו הלועגים הטטמאג והקמח המבושל כשתיתא והותיקה והבצק המטוגן כזלאב⟩י⟨ה וכלחם‬
‫הבלול בשמן זית או בזולתו מהשמנים כל אלו מזונות רעים לבני האדם כולם וכמו כן פת‬ ‫‪25‬‬
‫נקיה ופת הסלת והריפות אינם מזונות משובחים ואע״פ שהם טובים כשיתאכלו הם צריכים‬
‫לאצטומכא חזקת העיכול ואז יזונו מזון רב טוב‪.‬‬
‫‪ 2–1‬הרעבון בעת התאוה הצודקת‪ :‬الجوع الصادق ‪ 7 a‬הקרים מן הקרים‪ :‬القراح البارد ‪ 11 a‬רחב )=‬
‫‪ :(S‬جّدا ‪ 12 add. NOPRU‬רבים‪ :‬مطو ّلة ‪⟩ 15 a‬לחם⟨‪ :‬خبز ‪ 16 a‬בטוב‪ :‬الصنعة ‪ֻ ‖ a‬ד ַראג‪emen- :‬‬
‫‪ 19‬בכברה‪ emendation editor :‬בכבירה ש ‖ השאור‪ :‬ظاهر الملح ‪add. a‬‬ ‫‪ְ dation editor‬ד ַראג ש‬
‫‪ 20‬עריכתו‪ :‬دعكه ‪ 23 a‬והשתיתא והותיקה‪ :‬كالإطر ية والرشتة ‪ S‬كالإطر ية ‪ 24 NOPRU‬הטטמאג‪:‬‬
‫‪ emendation editor‬הטשמאג ש ‖ כשתיתא והותיקה‪ :‬كالحر يرة والعصيدة ‪ 25 a‬רעים‪ :‬جّدا ‪add. a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .14‬ואלו הבשרים שזכרנום אינם כולם טבע אחד ולא ישובחו על השוה אבל המשובח בבשר‬
‫הבהמות בשר הכבשים הרועים בשדה בני שנה ובני שנתים השוה בשמנות והמשובח בבשרם‬
‫שמלפנים ומה שיהיה דבוק בעצם וכל מה שיש בבטן רע והחלבים כולם רעים משביעים‬
‫ומפסידין האצטומכא ומפילים תאות המאכל ומולידים לחה לבנה וכמו כן ראש כל בעל חיים‬
‫הוא ⟩…⟨ יתרונות משאר איבריו וקצוות הבעל חיים ר״ל הכרעים חסרי היתרונות ואין מזונם‬ ‫‪5‬‬
‫רע והטלאים רבים היתרונות אין טוב בהם‪ .‬ואמנם הגדיים היונקים טובים במזון מתאכלים‬
‫במהרה ובשר העוף על הכלל יותר קלים מבשר הבהמות ומתאכל יותר במהרה והמשובח‬
‫שבבשרי העופות הם מה שזכרנו‪.‬‬
‫‪ .15‬ואמנם החלב החלוב מי שלא יחמיץ באצטומכתו ולא יתעשן ולא יארע לו ממנו נפח במה‬
‫שתחת השראסיף הוא לו מזון טוב וראוי שיצטרף אליו מעט דבש וגרגיר מלח כמו שזכר‬ ‫‪10‬‬
‫גאלינוס כדי שלא יתגבן באצטומכא והמשובח שבחלבים כשיתישן ]‪ [16‬רע מאד ר״ל אל ַרִאיב‬
‫ואל כלאט ואל שיראז וכמו כן מה שנתבשל מהחלב ומה שיבושל בו כל זה רע המזון‪ .‬ואמנם‬
‫]ו[הגבינות רעות המזון מאד ועבות המזון אלא שהגבינה הֵלַחה הלבנה במראה המתוקה‬
‫בטעם המעוטת השמנות גאלינוס אומר שמזונן טוב וישבחנה ומה שהוא זולתה מגונה מאד‬
‫ובלבד הגבינה הישנה הרבת השמנות‪ .‬ואמנם החמאה והשמן אינם מזונות רעים במוחלט לכל‬ ‫‪15‬‬
‫בני אדם‪.‬‬
‫‪ .17‬ודבש הדבורים טוב מאד לזקנים ושנאוי לבחורים ובלבד לחם המזג לפי שהוא נפסד למרה‬
‫אדומה‪.‬‬
‫‪ .18‬והדגים רובם רע המזון ובלבד לרטובי המזג ולזקנים וכל שכן גדול הגוף מהם והמליח והשוכן‬
‫במימות הרעים והרב החלב רב ההתדבקות‪ .‬ואמנם הדג הקטן הגוף לבן הבשר שבשרו ככסף‬ ‫‪20‬‬
‫מתוק הטעם ה ַיִמי או שיהיה במימות נמשכים כזה שקורין אותו הבורי או הראי הוא אינו רע‬
‫המזון אבל ממעטין ממנו‪.‬‬
‫‪ .19‬וידוע אצל הרופאים כולם שהמשובח שבמזונות כולם הוא מה שנתפרסם בישמע⟩א⟨לים‬
‫איסורו שהוא קבץ שבחי המזונות כולם שהוא יזון מזון טוב רב דק ויתמהר עיכולו והוא עם זה‬
‫מסייע על העיכול ויוציא היתרונות ממקומות השער ומגיר השתן והזיעה ויש לו שבחים אחרים‬ ‫‪25‬‬
‫ותועלות רבות כבר מנום הרופאים אבל הדיבור במה שלא יותר לעשותו לבטלה לפיכך חיסרנו‬
‫זכירת ספוריו וצורת לקיחתו על דרך הנהגת הבריאות‪.‬‬
‫‪ 11‬כשיתישן‪ :‬أرق ّها كلبن الماعز ولبن النوق أيضا‬ ‫‪ 10‬השראסיף‪ = :‬الشراسيف ‪a‬‬ ‫‪ :⟨…⟩ 5‬أكثر ‪a‬‬
‫‪ 13‬הֵלַחה‪ :‬נ״ל כי מי שנקרו לו לא ירד בכונת ה⟩…⟨‬ ‫ل ما يعمل من اللبن أو يخلط به ‪a‬‬
‫جي ّدا‪ .٦١ .‬وك ّ‬
‫‪ 15‬והשמן‪ :‬والسمن ‪a‬‬ ‫אלא כפי מה ש⟩…⟨? ש‪ ‖ add. 1‬המתוקה‪ emendation editor :‬המתנסה ש‬
‫‪ 17‬הדבורים‪ :‬غذاء ‪ ‖ add. a‬מאד‪ ‖ om. a :‬נפסד‪ :‬يستحيل ‪ 20 a‬שבשרו ככסף )= الذي يتف ّ‬
‫ضض لحمه(‪:‬‬
‫صص لحمه ‪ 24 a‬דק‪ :‬קל ש‪ 27 1‬ספוריו‪ :‬أصنافه ‪a‬‬ ‫الذي يتف ّ‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .20‬ואמנם הירקות הרעים לבני האדם כולם על הכלל הם השומים והבצלים והחציר והצנון‬
‫והכרוב והעכביות אלו כולם רעים מאד למי שירצה הנהגת בריאותו‪ .‬ואמנם המלפפון‬
‫והקשואים פחות רוע ואמנם האביטחים הכרכומי הוא אם נאכל לבדו בתחלת היומם על נקוי‬
‫האצטומכא ולא יהיה באצטומכא לחה רעה שפוכה ולא בה רוע מזג הוא אז מתעכל עיכול‬
‫טוב ומקרר הגוף מעט ומגיר השתן ומנקה הגידים ומעבה מה שבהן ולא יהיה מזונו אז רע ולא‬ ‫‪5‬‬
‫זכרתיו כי אם לרוב אכילת בני אדם כולם אותו‪.‬‬
‫‪ .21‬ואמנם הפירות הלחים דע שכל מה שהצמיחוהו האילנות הוא מגונה המזון לבני אדם על‬
‫הכלל אבל זה למעלה מזה ברוע יש מהן רע המזון מאד כחרובין וחנבק והעוזרדין ויש מהן‬
‫מועט הרוע קרוב מהטוב כתאנים והענבים ⟩…⟨ כראשים לשאר הפירות והם הפחות מהן רוע‬
‫אבל אינן לא יכלו מהדם המתחייב ממזון כל פרי‪ .‬ואל יטעה המעיין ָאְמ ִרי בכל מה שיצמיחוהו‬ ‫‪10‬‬
‫האילנות שהוא מגונה המזון היות מרקחות הפירות ומשקיהם ומרקחת נעשים מהן מועילין‬
‫לחלאים מיוחדין שבחינת המזונות במה שהן מזונות בלתי בחינתם ממה שהן רפואות ⟩…⟨‬
‫מבוארת אצל מי שידע עיקרי מלאכת הרפואה‪.‬‬
‫‪ .22‬ויש לגאלינוס מאמר אומר בו על דרך העצה הנכונה לבני אדם ונשבע באל שהוא המריץ‬
‫בה מזהיר בני אדם בו מלאכל הפירות ואמר שהוא היה מנהגו שיתחמם בכל שנה ושאביו‬ ‫‪15‬‬
‫צוהו שלא לאכל פירות כל עיקר ונמלט מהחמימות באותה השנה ושהוא התמיד כל ימיו‬
‫שלא לאכל פירות ונשבע שהוא לא אירע לו חמימות מאז עד עת שזכר אותו המאמר כי‬
‫אם חמימות יום‪ .‬ומה שזכרו הוא האמת שהפירות של קיץ הם חומר החמימויות ⟩ו⟨אין‬
‫טענה עלינו מהיות אנשים רבים אוכלים הפירות ולא תארע להם חמימות ש⟩ל⟨מנהגות ושנוי‬
‫ההכנות דינין אחרים‪ .‬אילו אכל איש מהודו הלחם המתוקן במעשה ובשר הכבשים היה ַנְחֶלה‬ ‫‪20‬‬
‫בהכרח ואילו התמיד אחד ממנו לאכל האורז בדגים כמו שעושין אנשי הודו תמיד היה נחלה‬
‫בהכרח‪ .‬ואין רצון זה המאמר זכירת סבות אלו אבל הרצון לידע שהפירות רעים על הכלל‬
‫לפיכ׳ ראוי שיתמעטו ולא יעורבו עם המזון בשום פנים ולא ֵיָאכל מהן אלא כל מרפה המעים‬
‫כאגסים והענבים והתאנים קודם המאכל ולא יוקח המאכל אחריו עד שיצאו מהאצטומכא‬
‫וכמו שהמשובח שבפירות הענבים והתאנים כמו כן היותר רע שבהן האפרסקין והברקוקים‬ ‫‪25‬‬
‫שלא ישלוט העיכול על אלו השני מינים בשום פנים ועל כל פנים מהשארות ממית שתשאר מהן‬
‫מעורבת עם הדם לעתיד תרתיח ויהיה זו סבה גדולה להולד החמימויות המעופשיות‪ .‬ואמנם‬
‫הפירות היבישים כצימוקים היבשים ותוך השקדים היבשים והפסתק אינם רעים ומשבחין‬
‫ההפטרות בהן אחר המאכל ובלבד הצמוקים והפסתק שזה מועיל לכבד ובבריאות הכבד‬
‫‪ 1‬הכלל )= ‪ :(NPSU‬وخصوص ‪ 5 add. OR‬ומעבה )= و يغلظ(‪ :‬و يجلو ‪ :⟨…⟩ 9 a‬وجالينوس يقول إ ّ‬
‫ن‬
‫ك من الذم ‪ :⟨…⟩ 12 a‬إذ هذا ‪ 14 a‬העצה‬ ‫التين والعنب ‪ 10 a‬אבל אינן לא יכלו מהדם‪ :‬لـكنها لا تنف ّ‬
‫הנכונה‪ :‬النصيحة ‪ ‖ a‬המריץ‪ :‬بالغ في النصيحة ‪ 17 a‬שזכר‪ :‬وضع ‪ַ 20 a‬נְחֶלה‪emendation editor :‬‬
‫ְנְחֶלה ש ‪ 22‬ואין‪ :‬يقتضي ‪ 24 add. a‬מהאצטומכא‪ :‬و يتناول ك ّ‬
‫ل قابض منها كالسفرجل والكمثّ رى بعد‬
‫الطعام ولا يؤخذ من هذا إلا قليل قدر ما يشّد فم المعدة ‪ 26 add. a‬ועל כל פנים מהשארות‪ :‬ولا بّد من‬
‫فضلة ‪ ‖ a‬ממית‪ :‬مايئة ‪ ‖ a‬מהן )= ‪ :(R‬في العروق ‪ 28 add. NOPSU‬היבשים )= ‪ :(NR‬والتين اليابس ‪add.‬‬
‫‪ 29 OPSU‬לכבד )= ‪ :(P‬جّدا ‪add. NORSU‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫חיותנו כמו שאמר גאלינוס גם כן‪ .‬וכמו כן לקיחת מעט מהמתיקה אחר המאכל טוב כדי‬
‫להתקבץ האצטומכא על המאכל ותעכלנו זה שיעור מה שראיתי לזכרו בזה הפרק והוא‬
‫מספיק לפי רצוננו‪.‬‬
‫הפרק הב׳‪ :‬בהנהגת החולים על הכלל במקום שלא ימצא רופא או במקום שימצא רופא שאין‬
‫בוטחין בידיעתו‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .1‬כבר ידעו אנשי הנסיון שמלאכת הרפואה הכרחית לאדם מאד וכל שכן לאנשי המדינות‬
‫שהן רבי המזונות ושהרופא אין מספיק ממנו בכל העתים ולא בשום עניין מהעניינים‪ .‬והוא‬
‫שמלאכת ⟩ה⟨רפואה כוללת ג׳ הנהגות הראשונה מהם והמעולה שבהם הנהגת הבריאים‬
‫והיא הנהגת הבריאות המצוייה עד שלא תעדר‪ .‬והב׳ הנהגת החולים והיא מעשי התחבולה‬
‫בהחזרת הבריאות הנעדרת וזהו הידוע בתחבולת הרופאים‪ .‬והג׳ ההנהגה שקורא אותה‬ ‫‪10‬‬
‫גאלינוס ההתחיות והיא הנהגת מי שאינו בריא בריאות שלם ולא חולה כהנהגת היוצא מהחלי‬
‫והזקן‪ .‬הרי נתבאר שהאדם צריך להנהגת רופא על איזה דרך שיהיה ובכל עת אבל הצורך‬
‫לרופא בעניין החלי יותר חזקה והעדר הרופא אז יותר סכנה ולפי׳ מחשבין המון בני אדם‬
‫שאין צורך לרופא אלא בעת החלי לא זולת זה והרבה מה שיחלה האדם בעת הנסיעה ובארץ‬
‫שאין רופא בה או יהיה הרופא הנמצא ממי שאין בוטחין בידיעתו לפי׳ עצת העבד להישיר‬ ‫‪15‬‬
‫למה שראוי שיעשה באותו העת‪.‬‬
‫‪ .2‬ואוַמר שהוא כבר באר לנו גאלינוס שהיונים כולם מקדם כשמסתפק עליהם החלי אינם‬
‫מרפאין אותו בשום דבר ויניחו החולה עם הטבע שהוא מספיק ברפואת החלאים וכבר‬
‫הרבה בקראט במקומות רבים מספריו בשבח הטבע ושהוא מבין בקי עושה מה שראוי‬
‫ושהוא אינו צריך לזולתו ברפואת החלאים‪ .‬ואולם צריך הרופא לסיעו לא זולת זה וההלוך‬ ‫‪20‬‬
‫בדרכו‪.‬‬
‫‪ .3‬ואמר הראזי בפרק מפרקיו המפורסמי׳ שהוא כשיהיה החלי יותר חזק מכח החולה אל‬
‫תבטח בהמלטות אותו החולה ולא יועילהו רופא בשום פנים וכשיהיה כח החולה יותר חזק‬
‫מהחלי אין צורך ברופא כל עיקר והטבע ירפאהו וכשיהיה החלי והכח שוים אז יצטרך הרופא‬
‫לסייע הכח‪ .‬זה אם היה רופא שלם שיודע איך ירפא הטבע ויסייעהו והיאך ידחה ⟩…⟨‪ .‬ורוב‬ ‫‪25‬‬
‫הרופאים טועים מאד בזה ומחשב שהוא מחזק הכח והוא מזיקו או ]או[ מונעו או משבש דרכו‬
‫ולפי׳ אומ׳ אריסטוטליס בספר החוש והמוחש שרוב מי שימות לא ימות כי אם מהרפואה‬
‫לסכלות רוב הרופאים בטבע‪ .‬והרופאים רוצי׳ לומ׳ באמרם טבע בזה הרצון הכח המנהיג‬
‫לגוף הבעל חיים שיבא המופת על מציאותו ואמתות מעשיו בספרים החכמתים מחכמות‬
‫הקדמונים‪ .‬ומפני אלו הסבות לוקחים המלכים רופאים רבים ובוחרים מהן בעלי החכמה ומי‬ ‫‪30‬‬
‫שהאריך נסיונות שמא בהתקבץ דעותם ימלטו מהטעיה‪.‬‬
‫‪ 6‬הנסיון‪ :‬النظر ‪ 7 a‬אין מספיק ממנו‪ :‬لا يستغنى عنه ‪ 11 a‬ההתחיות‪ :‬الإنعاش ‪ 12 a‬דרך‪ :‬حال ‪a‬‬
‫‪ 21‬בדרכו‪ emendation editor :‬כדרכו ש ‪ 22‬הראזי‪ emendation editor :‬הראוי ש ‪ 25‬ירפא‪ :‬يعاضد‬
‫‪ :⟨…⟩ ‖ a‬عوائقها ‪ 26 a‬מזיקו‪ :‬يهّدها ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .4‬הרי נתבאר מכל מה שהקדמתים מההקדמות שהוא ראוי שישאר החולה עם הטבע כשלא‬
‫ימצא רופא משובח ועניין השארותו עם הטבע הוא שלא יקח רפואה בלתי מורגלת לבריאים‬
‫לקיחתה ולא יעזוב המזון כלל ועיקר וכשיצמא ישתה וכשירעב יאכל בעת שהיה מנהגו לאכול‬
‫ויאכל אז היותר קל מאכל שהיה מנהגו לאכלו‪ .‬וראוי שידע האדם שהוא ואפי׳ נמצא לו רופא‬
‫מפורסם או רופאים רבים אל ימסור נפשו ויתנהג ברפואה החזקה אלא בעצת רופא שלם‬ ‫‪5‬‬
‫מאד מאד שכבר נתאמתה חכמתו ונתפרסם נסיונו‪ .‬ואמנם מי שהוא בלתי זה יסמוך עליו‬
‫בעניין החלי ברפואה החלושה לא בחזקה‬
‫‪ .5‬ואני אבאר הרפואה החזקה מה היא והיא ההקזה והוצאת הדם הרב‪ .‬וכמו כן ההרקה‬
‫במשלשלים החזקים במשיכה כשחם החנטל והסקמוניא וכמו כן ההרקה בקיא ברפואות‬
‫החזקות כשני חרבקין ואגוז של קיא וכמו כן הכרסתרות החדות שיפול בה שחם החנטל‬ ‫‪10‬‬
‫והסכבינג והגנדבאדסתר ודומיהן‪ .‬וכמו כן המניעה מהמזון כלל ועיקר וצווי החולה שלא‬
‫יקח כלום כל עיקר וכמו כן מניעת שתית המים והשהיה על הצמאון‪ .‬וכן לקיחת המרקחות‬
‫הגדולות רבות התועלות כמו התוריאק והמתרודיטוס והתיאדריטוס ודומיהן‪ .‬כל אלו הדברים‬
‫הן רפואה חזקה מאד ולא יעשה כלום מהן אלא בעצת רופא משובח בחכמה שאלו הדברים‬
‫אם נפלו במקומן מב⟩ר⟨יאין החולה לשעתו או בזמן קרוב וימלטוהו מהמות ואם החטיא⟩ו⟨‬ ‫‪15‬‬
‫מקומן הורגין ברוב לתוספתן או מסבבין חלי שיביא בעליו למיתה בסוף לפי׳ ראוי להשמר‬
‫מהן‪.‬‬
‫‪ .6‬ואמנם הרפואה החלושה היא הוצאת הדם בשריטה בשוקים או בעליוני הגוף ובשלשול‬
‫הבטן בתרנגבין והשירכשך והאגאץ והקראציא והבנאפסג ומשקה הורד אל מכרר ודומיהן‬
‫וכמו כן הקיא במי השעורים והסכנגבין או בצנון או זרע הקטף או בעיקרי האבטיחים ודומיהן‬ ‫‪20‬‬
‫וכמו כן הכרסתרות הנחים בעשייתן בשתיתת השעורים או בבישול המורסן או במי הדבש‬
‫או בשמן לבדו ודומה זה וכמו כן דקות המזון בלקיחת המשקים המורגלים מהסוכר או דבש‬
‫הדבורים או מי השעורים או קלית השעורים או תוך הפת הרחוץ או לקיחת מעט לחם בתבשיל‬
‫שלקיחת)!(‪ .‬וכמו כן הרפואה ברפואות הבריאות רצו׳ לומ׳ הדברים שלוקחים אותן הבריאים‬
‫הרבה כמשקים המפורסמים כמשקה הסכנגבין והורד והלומי והבנפסג ודומיהן והדבשים‬ ‫‪25‬‬
‫שהן לך)!( רצו׳ לומ׳ מרקחת הורד והבנפסג מרקחת ומרקחת ההלילג ודומיהן וכלקיחת‬
‫המורתחין המורכבין מרפואות חלושין מבטוח עליהן מלהזיק כשורש הסוס וכסברתא של‬
‫באר ולשון השור וזרע העולשין וקליפת אתרוג והחרחבינה ושרשי ההליון וקליפת שורש‬
‫‪ 2‬הטבע‪ :‬ש‪ 3 1‬לקיחתה‪ :‬ש‪ 1‬לקרותה ש ‪ 4‬שידע‪ emendation editor :‬שיצדע ש ‪ 6‬מאד )= ‪:(OR‬‬
‫‪ 10 om. NPSU‬כשני חרבקין‪ emendation editor :‬בשני קרבקין ש ‖ הכרסתרות‪emendation edi- :‬‬
‫‪ tor‬הכרסתדות ש ‪ 11‬והגנדבאדסתר‪ emendation editor :‬והגנבראדסתר ש ‪ 16‬לתוספתן‪ :‬على‬
‫الفور ‪ 19 a‬אל מכרר‪ = emendation editor :‬المكر ّر ‪ a‬של מכרר ש ‪ 21–20‬והסכנגבין או בצנון או זרע‬
‫הקטף או בעיקרי האבטיחים ודומיהן וכמו כן הכרסתרות הנחים בעשייתן בשתיתה‪ :‬ש ‪ 22 ditt.‬דקות‪:‬‬
‫‪ 24–23‬בתבשיל שלקיחת)!(‪:‬‬ ‫‪ 23‬קלית השעורים‪ :‬كشك الشعير ‪a‬‬ ‫‪ emendation editor‬דקור ש‬
‫بالمزّورات ‪ 26 a‬לך)!(‪ :‬كذلك ‪ 27 a‬מבטוח עליהן מלהזיק‪ :‬مأمونة الغائلة ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫עולשין וזרע האבטחים ועץ הכטמי והזרע שלו ודומיהן‪ .‬וכמו כן ַהִמְשׁ ִריוֹת המורכב⟩ו⟨ת‬
‫מהפירות והזרעונים והפרחים המורגלת אצל הרופאים לקיחתן וכמו כן ִמשרת התמרים כל‬
‫אלו רפוא⟩ו⟨ת חלושות אם ימצאו מקומן מועילין ומרפאין החולה החלוש ולפעמים מרפאים‬
‫החלי הכבד באורך ואם החטיאו מקומן לא יהרגו ולא יביאו מכות גדולות וכן תמצא רוב‬
‫הרופאים סומכין על צד זה מהרפואה בקשה להמלטות‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .7‬ואמנם ההרקה באלאיארגאת והאגאריקון והתורבד ודומיהן וכמו כן הכיאר שנבר‬

‫הענין בהן ענין אמצעי אינם ממין ההרקה החזקה ולא גם כן מהרפואה החלושה‪.‬‬
‫והכיאר שנבר ואע״פ שיש בו הכאב ולפעמים מביא חלי המעים הוא מהבטוח בהן‬
‫מאד שלא יזיקו וכמו כן האגאריקון ואע״פ שהוא מהבטוח בהן מצד שלשולו אבל‬
‫בדקותו וחוזק ִיבּוּשׁוֹ לפעמים מזיק הזקה גדולה למי שהיה צריך לרטב בין לכל הגוף‬ ‫‪10‬‬
‫בין לאבר אחד‪ .‬וכמו כן הזק האיארגאת והאטריפלות לבעלי החמימות גדול ברוב‬
‫העתות‪.‬‬
‫‪ .8‬וזה שהזהרנו מלקיחת התוריאק והמתרודיטוס אלא בעצת רופא משובח אין זה כי אם‬
‫לחולים ואמנם לבריאי׳ כבר זכרו הרופאים שמהנהגת הבריאות לקיחת התוריאק בכל עשירי‬
‫מהימים כך זכרו הרופאים אבל אין מגזר⟩ו⟨ת הרפואה שום גזרה מוחלטת אלא יש לכל מה‬ ‫‪15‬‬
‫שמתירין אותו תנאים בהכרח כמו שזכרו שיוקח מהתוריאק בכל עשירי מהימים על דרך‬
‫הנהגת הבריאות שזה אין ראוי לקחתו החם המזג ולא יוקח בזמן החום החזק ולא יקחנו מי‬
‫שהיה באצטומכתו לחה רעה ֵאיזו לחה שתהיה וכאמרם שהקיא פעם בחדש או פעמים טוב‬
‫מאד בהנהגת הבריאות שיש לזה גם כן תנאים והוא שלא יהיה האיש חלוש החזה ולא ממי‬
‫שממהר לראשו ההתמלאות או יארע לו כאב הראש ברוב ואין הקיא בימי הקור מועיל וכן כל‬ ‫‪20‬‬
‫גזרה שמחליטין אותה יש לה תנאים כמו שהמשלנו‪.‬‬
‫‪ .9‬וזה שיעצנו בעשית הרפואה החלושה שזכרנוה קצת פעמים כשלא ימצא רופא מהיר‬
‫ושיסמוך בזה במי שנמצא מהרופאים אין זה כי אם במקום ההכרח שהוא לפעמים גם כן‬
‫יזיק ואפי׳ זה השיעור מהרפואה כשיחטא בה הרופא ועשה אותה בזולתי מקומה‪ .‬כבר באר‬
‫לנו גאלינוס שלפעמים יצוה הרופא בשתית המים עד שירוה ויבלל גוף החולה בזיעה ויתרפו‬ ‫‪25‬‬
‫מיעיו ותסור חמימותו ויתרפא רפואה שלימה ולפעמים יותר לו שתית מים בעת שאינו ראוי‬
‫ויהיה זה סבת מות החולה או קנייתו חלי ארוך ולא יתרפא ממנו לעולם ונתבארו התנאים‬
‫כולם שבהם מתירין שתית המים או מונעין אותה ומאחר שזה בשתית מים כל שכן זולת‬
‫זה‪.‬‬
‫‪ 1‬עולשין‪ :‬والراز يانج والـكرفس و بزر القثاّ ء و بزر الرجلة و بزر الخيار ‪ַ ‖ add. a‬הִמְשׁ ִריוֹת‪emendation edi- :‬‬
‫‪ַ tor‬הִמְשׁ ִריוֹם ש ‪ 2‬לקיחתן‪ = :‬تناولها ‪ 3 om. NOPSU R‬אם‪ emendation editor :‬אן ש ‖ החולה‪= :‬‬
‫المر يض ‪ NO‬المرض ‪ 9 PRSU‬שלא יזיקו‪ 10 om. a :‬למי שהיה צריך‪ :‬إذا كن ّا محتجون ‪ 13 a‬שהזהרנו‪:‬‬
‫‪ emendation editor‬שהזכרנו ש ‪ 16‬שמתירין‪ emendation editor :‬שמתיכין ש ‪ֵ 18‬איזו‪emen- :‬‬
‫‪ֵ dation editor‬אוזו ש ‖ וכאמרם‪ = :‬وكقولهم ‪ PRSU‬ولقولهم ‪ 19 O‬ממי‪ emendation editor :‬למי ש‬
‫‪ 20‬הקור‪ :‬الشديد ‪ 22 add. a‬קצת פעמים )= بعض مرات(‪ :‬بعض موادّه ‪ 25 a‬שלפעמים‪ :‬ש ‪ditt.‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .10‬וכשישתוו הראיות ונסתפק לנו אם ראוי להתיר שתית המים או ⟩ימנע⟨ מניחין החולה‬
‫לשתות ולא ירבה וכמו כן כשיסתפק לנו אם זנין החולה או מונעין המזון כל עיקר זנין אותו‬
‫במזון קל‪ .‬וכפי זה ראוי שתהיה ההנהגה במקום שלא ימצא רופא מהיר שנוטין לעולם עם‬
‫המנהגות הבריאותיים ויקח המעט ממה שהיה בו המנהג ושומרין הכח תמיד בלקיחת המזון‬
‫אם מזון קל כמרק של תרנגולין ומי הבשר וחלמוני הביצים ִניְמ ְרשת והיין למי שאפשר לו‬ ‫‪5‬‬
‫לקיחתו או במזון יותר גס מזה כבשר התרנגולין‪.‬‬
‫‪ .11‬אין מתעלמין לעולם מהחזקת הכח הטבעי במזון וכמו כן החזקת הכח הנפשיי בריחות‬
‫הטבעיים החמים כמור והענבר והשארברם בחלאים הקרים והקרים כורד והנילופר והבנפסג‬
‫בחלאים החמים וכמו כן החזקת הכח החיוני בכלי השיר ובסיפור לחולה בסיפורים משמחין‬
‫שמרחיבין נפשו ומשמחין אותו ומגידין לו הגדות שמסירין יגונו ומביאין לו השחוק וישיבתו‬ ‫‪10‬‬
‫עם מי שתתפשט נפשו בישיבתו‪ .‬כל זה מחוייב בכל חלי כשיחסר רופא שמשער הדברים כמו‬
‫שראוי‪.‬‬
‫‪ .12‬כבר צוו רופאים לכל רופא שהוא אם אפשר לו להנהיג החולה בשער המזון אל ינהיגהו‬
‫ברפואה ואם על כל פנים יצטרך להנהגה ברפואות יתנהג בדברים מורגלים כרפואות המזוניים‬
‫והמזונות הרפואותיים‪⟩ .‬ואם על כל פנים יצטרך להנהגה ברפואה⟨ בשלמות יתחיל בחלוש‬ ‫‪15‬‬
‫שברפואות אם הספיק לו מוטב ואם לא יספיק לחלי יעתק לחזק ומהחזק ליותר חזק‪ .‬וכל‬
‫מה שאפשר להנהיג ברפואה מופרדת לא ינהיג במורכבת ואם על כל פנים יצטרך להרכבה‬
‫ינהיג ביותר מועטת הרכבה ואל יצטרך לרפואות רבות ההרכבה אלא בהכרח הנראה‪ .‬אחר‬
‫שזו הצואה בחוק הרופא המשובח כל שכן היאך יהיה הדבר במקום שאין בו רופא שאז‬
‫ראוי להשמר מאד ולא יהרס לרפואו׳ החזקות ולא ירבה בלקיחת הרפואות הרבות ויספיק‬ ‫‪20‬‬
‫לו לסמוך על המורגל מהחלוש שבהנהגה‪ .‬וזה שיעור מה שראינוהו לתת אותו עצה נכונה לפי‬
‫זה העניין‪.‬‬
‫הפרק הג׳‪ :‬בהנהגת אדונינו על הפרט לפי אלו המקרים שקובל אותם‬
‫‪ .1‬וכבר הסכימו הרופאים שתחלת הנהגת הבריאות הוא שיהיו המעים רפים וכשיתיבשו‬
‫כל שכן אם נמנע הרעי י ָולדו ֵאדים רעים מאד ועולים אל הלב ואל מוח הראש ומפסידין‬ ‫‪25‬‬
‫הֵלחות ומעכרין הרוחות ויארעו ההתאבלות והרוח הרעה והנמהרות והעצלה מהתנועות‬
‫וימנעו יתרונות העיכולים כולן מלצאת‪ .‬לפי׳ ראויה ההשגחה השלמה ברפיון מעיים‪.‬‬
‫‪ 1‬וכשישתוו‪ :‬تقاومت ‪ 6 a‬התרנגולין )= ‪ :(RS‬والخـبز ‪ 8 add. NOPU‬הטבעיים‪ :‬الطيبّ ة ‪ ‖ a‬כמור‪:‬‬

‫كالمسك ‪ ‖ a‬והענבר‪ emendation editor :‬והעובר ש ‖ והשארברם‪ :‬والشاه شبرم ‪ ‖ a‬והנילופר‪ :‬والآس‬
‫‪ 13‬אם‪ :‬ש ‪ ‖ ditt.‬המזון‪ :‬فقط ‪add. a‬‬ ‫‪ 11‬שתתפשט‪ emendation editor :‬שתתפשנו ש‬ ‫‪add. a‬‬
‫د من التدبير بالدواء ‪ 16 a‬ומהחזק‪ = :‬ש‪ 1‬ומהזן‬
‫‪⟩ 15‬ואם על כל פנים יצטרך להנהגה ברפואה⟨‪ :‬فإن لم يكن ب ّ‬
‫جم ‪ ‖ a‬ירבה‪:‬‬ ‫ש ‪ 18‬הנראה‪ :‬الضارّة ‪ ‖ a‬אחר‪ :‬فإذا ‪ 19 a‬כל שכן היאך‪ :‬فكيف ‪ 20 a‬יהרס‪ :‬يته ّ‬
‫= يسرف ‪ R‬يحرف ‪ OS‬يجزف ‪ NP‬يخرف ‪ 21 U‬שראינוהו‪ = :‬رأيناه ‪ NP‬رأينا ‪ 24 ORSU‬וכשיתיבשו‪:‬‬
‫וכשיתאמצו ש‪ 26 1‬והנמהרות‪ :‬والبلادة ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .2‬ואמר אבו מרואן בן ֻזהר שהמשובח במה שמרפין בו המעים ִמְש ֵרה הראונד עם התמר הנדי‬
‫ומה שרואהו העבד הקטן שהוא המשובח לפי מה שנזכר לו ממזג אדוננו הוא שיסמוך לרפות‬
‫מעיו כשיתאמצו בלימוניה עשוייה בתרנגולת שמנה בקרטמי רב וסוכר ומי לומי וסילקא‬
‫שנשלק ולא שופכו מימיו‪ .‬ושיתמיד גם כן כשיאכל בתחלה לקיחת ירקות מטויבין במוריס של‬
‫שעורים ושמן זית טוב קודם המאכל ואחר זה יקח אדוננו מה שירצהו מהמאכלים וכשישלים‬ ‫‪5‬‬
‫סעודתו ימוץ מהחבוש או ֻכַמְת ָרי או תפוחים ורמונים בגרעיניהן ואותן הירקות שיקח בתחלה‬
‫הם סילקא או ַקַטף או אספנאק או ירבוז אי זה מהם שימצא מטויבין בשמן זית טוב ומוריס של‬
‫שעורים‪ .‬וכל עת שיצטרך לרפ]א[ות המעים ברפואה יוקח משקל דרהם ראונד טוב וירוסס‬
‫ואוקיה מתמר הנדי מנוקה מקליפיו וגרעיניו מחותך ביותר קטן מה שאפשר ושורין אותו‬
‫ברוטל וחצי מים חמין חזֵקי הרתיחה לילה וכשיהיה מהבקר מסננין אותן על ג׳ אוקיות משקה‬ ‫‪10‬‬
‫של ורד מכרר ויוקח בבקר ולא יאכל אחריו עד סוף ו׳ שעות מהיום‪.‬‬
‫‪ .3‬ואם נתאמצו המעים הרבה על כל פנים צריך לקחת הכיאר ַש ְנַבר ונוסח לקיחתו כך יוקח‬
‫לשון שור ד׳ דרהם שורש סוס מרוסס גרוד וכסברתא של באר וזרע בארבאריס מכל אחד ג׳‬
‫דרהם זרע כטמי ה׳ דרהם ורד לח אם היה נמצא ז׳ פרחים שומר ז׳ קלחים שורין הכל ברוטל‬
‫וחצי מים חמין יומם ולילה ומרתיחין אותן וממרסין בהן ומסננין אותן על ב׳ דרהם פשיטי כיאר‬ ‫‪15‬‬
‫שנבר וד׳ דרהם שמן שקדים וב׳ אוקיאות סוכר ויוקח ושוהין עליו עד שתשלם פעולתו והיציאה‬
‫ממנו בתרנגול שלוק ואם לא יהיה העת עת מציאת הורד הלח מסננין אותו על ג׳ אוקיאות‬
‫משקה של ורד מכרר‪ .‬ואני יודע שישתבש ה⟩מ⟨עניין בזה המאמר ויאמר מפני מה שם זרע‬
‫הברבאריס והוא מאמץ בזה הרפואה שמנהיגין בה השלשול ידע שזרע הברבאריס יש לו‬
‫סגולה במניעת הכאבת הכיאר שנבר ומחזק המעיים כדי שלא יארע חלי מעים בהן וזה מה‬ ‫‪20‬‬
‫שהועלנו אותו מזקני המלאכה‪.‬‬
‫‪ .4‬וכבר זכרו הרופאים משקה סכנגבין של ורד משלשל צריך שיהיה אצל אדוננו גם כן ויקחהו‬
‫לרפ]א[ות המעים בזמן החום החזק נוסחתו יוקח רוטל יין חזק מאד ויושם בו מאה עלין של‬
‫ורד לח ויושם בשמש יום אחד וכשיהיה מהבקר שוחטין הורד ומשליכין אותו ויושם באותו‬
‫החומץ ורד אחר כמו הראשון ולא יתוכל)!( מלעשות כך מחליפין עליו הורד בכל יום מ׳ יום‬ ‫‪25‬‬
‫ויוקח אותו החומץ ומקפיאין אותו משקה לכל רוטל סוכר ג׳ אוקיאות מזה החומץ‪.‬‬
‫‪ .5‬וכבר הרכיב בן זהר משקה סכנגבין צמוקיי והוא טוב מאד ראוי לעשות בקצת ימי הקיץ‬
‫ונוסחתו שמנקין הצמוקים השחורין מגרעיניהן ויושם מהן בכל רוטל מהחומץ חצי רוטל‬
‫מהצמוקים ושורין אותו בו יומים ואחר כך יושם על האש ומרתיחין אותו רתיחות ומקפיאין‬
‫‪ֻ 1‬זהר‪ :‬رحمه الل ّٰه ‪ 3 add. a‬מעיו‪ emendation editor :‬מעט ש ‖ כשיתאמצו‪ = :‬اذا عسر ‪om. NOPU RS‬‬
‫‪ 4‬מטויבין‪ :‬مطيبّ ة ‪ֻ 6 a‬כַמְת ָרי‪ emendation editor :‬פַמֶת ָרי ש ב״ל ִפי ָרא ש‪ַ 7 1‬קַטף‪emendation :‬‬
‫‪ְ editor‬קַטף ש ‪ 11‬מכרר‪ :‬مكر ّر ‪ 12 a‬הרבה‪ = :‬كثيرا ‪ 14 om. NOPU RS‬קלחים‪ :‬قلوب ‪ 15 a‬ב׳‪:‬‬
‫عشر ين ‪ = a‬כ׳ ‖ פשיטי‪ :‬فلوس ‪ 19 a‬הרפואה‪ = :‬الدواء ‪ ‖ om. NOPU RS‬שמנהיגין‪ = :‬يدبر ‪ R‬ير يد‬
‫ل خمر ‪ 25 a‬יתוכל)!(‪ :‬يزال ‪ 29 a‬רתיחות‪:‬‬ ‫‪ NOPS‬تر يد ‪ 21 U‬שהועלנו‪ :‬שקבלנו ש‪ 23 1‬יין‪ :‬خ ّ‬
‫و يصّفى ‪add. a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫באותו החומץ סכנגבין וזו ההרכבה לא הורכבה כי אם בעיון טוב והוא שהחומץ מחתך הלחה‬
‫הלבנ׳ ועומד כנגד עיפוש הֵלחות עמידה שלא ימצא לו בזה דומה והוא דק העצם טוב ומקרר‬
‫המזג ולזה היה הסכנגבין מועיל מאד בכל החמימויות אבל החומץ מזיק לכבד מאד וגורדו‬
‫ומרזהו ומלבין דמו‪ .‬וכבר באר גאלינוס שעמדת בריאות האדם בבריאות הכבד והחומץ משבר‬
‫כח הכבד והצמוקים חבירים לכבד משמנין אותו ומחזיקין אותו וצובעין הדם ומבשלין הֵלחות‬ ‫‪5‬‬
‫אבל מחממין ⟩ו⟨אם הרבה מהן שורפין הדם וכשמרכיבין המשקה מהחומץ והצמוקים כמו‬
‫שהרכיב זה המשובח יגיעו לנו תועלות החומץ ונמלטנו מהזקתו לכבד והגיעו לנו תועלות‬
‫מצמוקים ונמלטנו מחמימותו וזה משקה זר ראוי להכינו‪.‬‬
‫‪ .6‬וכבר ראה העבד להרכיב לאדוניו ב׳ משקים ומרקחת לפי אותם המקרים שזכרת‪ .‬אחד‬
‫מהמשקים יוקח תמיד בכל עת ופעולותיו שמזכך הדם ומסיר עכירותו ומרחיק ממנו האדים‬ ‫‪10‬‬
‫של מרה השחורה ומרחיב הנפש ומשמח ומרחיב החזה ומסיר אותה הדאגה ואותם הפחדים‪.‬‬
‫נוסח עשיתו יוקח מעלה של ורד הלח רוטל א׳ לשון השור חצי רוטל אסטוכודוס ב׳ אוקיאות‬
‫משי בלי עשוי וזרע שאהתרג מרוסס וקליפת אתרוג מכל אחד אוקיה שורין הכל בששה‬
‫רוטלין מים חמין יומם ולילה אחר כך מרתיחין הכל רתיחות וממרסין בהן ומסננין אותן‬
‫בתלויה)!( ויושם עליהן ששה רוטלין משקה חוָמּאץ ויושם על אש נחה ויוקח לו עמדת המשקין‬ ‫‪15‬‬
‫ומטייבין ברביע שקל מור בבלי זה משקה רואה העבד שהוא לא ימצא לך דומה בה שמחה‬
‫וחיזוק הלב וגבורתו והוא בינוני לא יחמם ולא יקרר ולפי׳ יוקח בכל עת ומה שיוקח ממנו הוא‬
‫ב׳ אוקיות עד ג׳ במים קרים בקיץ או חמין בחורף‪.‬‬
‫‪ .7‬ואמנם המשקה השני שרואה העבד הרכבתו הוא משקה מרפה המעים מאד ולפעמים‬
‫ישלשל פעמים וג׳ לפי ההכנה ומחזק הכח הדוחה שבאצטומכא ושבמעים ומוצי׳ הלחה‬ ‫‪20‬‬
‫הלבנה והמרה שחורה והאדומה בנחת ולא יזיק לאברי המאכל ומה שיוקח ממנו מג׳ עד‬
‫ד׳ אוקיות במים חמים שהורתח בהן אנישון ולא יוקח זה תמיד כי אם בעת הצורך להוצאת‬
‫הזבלים הנאמצים ואם ירגיל אותו אדונינו בכל שבוע פעם מחזק המעים ויסיר מהן אותה‬
‫התכונה המחייבת יבשות הכווי)!( ויתרפו המעים ויחזרו להרגלם ונוסחתו יוקח בסבאיג קלוף‬
‫העליון פסתקי השבירה מרוסס ב׳ אוקיאות ִס ַנא של ִמַכּא ולשון שור מכל אחד אוקיה שורש‬ ‫‪25‬‬
‫סוס מרוסס ועץ כטמי מרוסס מכל אחד חצי אוקיה שומר לח מלא כף ורד לח כ׳ פרחים שורין‬
‫הכל בד׳ רוטלין מים חמים יומם ולילה ואחר כך מרתיחין אותן מהבקר וממרסין בהן ומסננין‬
‫אותן על ל׳ דרהם פשיטי של כיאר שנבר מנוקה בלול בחצי אוקיה שמן שקדים ומסננין אותן‬
‫ויושמו לבדן ויוקח אהלילג כאבלי מוסר הגרעינים והנדי ואמלג מכל אחד י׳ דרהם מרססין‬
‫‪ 2‬טוב )= جي ّد(‪ :‬جّدا ‪ 4 a‬ומרזהו‪ emendation editor :‬ומרוהו ש ‖ משבר‪ :‬يوهن ‪ 5 a‬ומחזיקין‪:‬‬
‫‪ 10‬שמזכך‪:‬‬ ‫‪ 8‬זר‪ :‬غريب ‪a‬‬ ‫كبه ‪OU‬‬ ‫كب ‪ NPS‬ر ّ‬ ‫= و يقو ّيها ‪ NOP‬و يغذيها ‪ 7 R‬שהרכיב‪ = :‬ر ّ‬
‫‪ emendation editor‬שמוכך ש ‪ 13‬משי בלי עשוי‪ :‬حر ير خام ‪ 14 a‬הכל‪ emendation editor :‬מכל ש‬
‫‪ 15‬בתלויה)!(‪ :‬براوق ‪ NOP‬براووق ‪ ‖ SU‬על‪ emendation editor :‬אל ש ‪ 16‬ומטייבין‪ :‬و يطيـ ّب ‪ ‖ a‬מור‪:‬‬
‫‪ 23‬הנאמצים‪:‬‬ ‫‪ 22‬אנישון‪ :‬حت ّى تغي ّرت أوصافه ‪add. a‬‬ ‫‪ 20‬ישלשל‪ :‬يجيب ‪ ‖ a‬וג׳‪1 :‬ש‬ ‫مسك ‪a‬‬
‫المحتبسة ‪ ‖ a‬ויסיר‪ = :‬وازال ‪ RS‬وزالت ‪ OU‬وزال ‪ 24 NP‬הכווי)!(‪ :‬الطبع ‪ 26 a‬לח‪emendation :‬‬
‫‪ editor‬לה ש ‪ 28‬פשיטי‪ :‬فلوس ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫ההלילגאת ושורין אותם ברוטל וחצי מים חמים חזקי הרתיחה יומם ולילה ומבוקר ממרסין‬
‫ההלילגאת מריסה טובה ומסננין אותן ויצורף לאותו המורתח שיש בו הכיאר שנבר שהושם‬
‫לבדו ומקבצין השני מימות ויושמו על ד׳ רוטלין משקה של בנאפסג ויורם על אש נחה ותולין‬
‫בו צרור של מטלית קלה יהיה בו סנבל ומצטכא מכל א׳ ב׳ דרהם ראונד מרוסס ג׳ דרהם ולא‬
‫יסורו מלמרס ⟩ה⟨מטל⟩י⟨ת בכף עד שיצאו כוחות הרפואות שבה וכשיתבשל המשקה בישול‬ ‫‪5‬‬
‫המשקים מורידין אותו מעל האש ויושם בצנצנת ויוקח ממנו בעת הצורך כמו שזכרנו‪.‬‬
‫‪ .8‬ואמנם המרקחת שרמז אליה העבד היא אטריפל גדול היה העבד כבר הרכיבו מקדם למי‬
‫שהיה צריך לו והוא מטיב העיכולים הג׳ ומחזק האברים כולם על הכלל והלב והאצטומכא‬
‫⟩על הפרט⟨ ומאחר השיבה וממיס הלחה הלבנה ומונע האדים מללכת למוח הראש ומחזק‬
‫החושים ומסיר לאותם ומסייע על המשגל ומרחיב הנפש ונוסחתו הלילג כאבלי והנדי מכל‬ ‫‪10‬‬
‫א׳ אוקיה אמלג ב׳ אוקיאו׳ קליפת אתרוג ולשון שור ופרח של אסטוכודוס וקנטוריון ואנתלה‬
‫מכל א׳ אוקיה עלה של ורד אדום אוקיה לשון קנפריס ושקאקל וזרע הליון וזרע גזר וזרע‬
‫גרגירא ושני בהמנין ואנישון ומצטכא וקליפת בלסאן מכל א׳ חצי אוקיה כבאבה וקאקלה‬
‫וקרנפל ודאר ציני וכולנגאן ודאר פלפל וזנגביל וסנבל ודרונג ועוד טוב מכל אחד שמין אוקיה‬
‫תוך צנובר ג׳ אוקיות שוחקין הסמנין היבשין וכוברין אותן ודוקקין הזירעונים ותוך הצנובר עד‬ ‫‪15‬‬
‫שיתרסס מאד ובוללין ההלילגאת בחצי רוטל שמן שקדים או שמן של פסתק פעם אחר פעם‬
‫ומערב⟩י⟨ן הכל ויולש בג׳ רוטלין משקה גלאב וב׳ רוטלין דבש של דבורים אחר הסרת קצפו‬
‫ויושם בכלי שוע והשיעור שיוקח ממנה ד׳ דרהם עד חצי אוקיה בימות הגשמים במים חמים‬
‫שכבר הורתח בהן אנישון ובהשוית האויר יוקח לעיטה ולא יעשה בזמן החום החזק ולא יוקח‬
‫בזמנים אחרים אלא יוקח בכל שבוע פעם‪ .‬וזו המרקחת שראה העבד שראוי מציאותה תמיד‬ ‫‪20‬‬
‫באוצר המבורך המלכותי החסידי יישבהו האל באורך השארות בעליו‪.‬‬
‫‪ .9‬וידוע אצל אדוננו יתמיד האל ימיו שההפעליות הנפשיות משנין הגוף שנויים עצומים‬
‫מבוארים נראים לכל ראיה שתראה האדם החזק הבניין העב הקול שפניו מאדימות כשירד‬
‫עליו פתאום סיפור שמביא לו אבלות גדול תראהו לפעמים יזיק מראהו לשעתו ותסור‬
‫אדמימות פניו תכפף קומתו וימק קולו ואלו השתדל להרים קולו בכל יכלתו לא יוכל ויקטן דפקו‬ ‫‪25‬‬
‫ויכנסו עיניו ויכבדו עפעפיו מלהתנועע ויתקרר שטח גופו ותפול תאותו‪ .‬ועלת אלו ההפעל⟩י⟨ות‬
‫כולן הכנסות החום הטבעי והדם בפנים מהגוף‪.‬‬
‫‪ 4‬קלה‪:‬‬ ‫‪ 2‬ההלילגאת‪ emendation editor :‬בהלילגאת ש ‖ שנבר‪ emendation editor :‬ענבר ש‬

‫‪ 5‬וכשיתבשל המשקה בישול‪ :‬فإذا أخذ الشراب‬ ‫مهلهلة ‪ ‖ a‬סנבל‪ emendation editor :‬סובל ש‬
‫قوام ‪⟩ 9 a‬על הפרט⟨‪ :‬على الخصوص ‪ 10 a‬החושים )= ‪ :(R‬كل ّها ‪ ‖ add. NOPSU‬והנדי‪ :‬و بليلج‬
‫‪ 12‬קנפריס‪ :‬عصافير ‪a‬‬ ‫‪ 11‬וקנטוריון‪ :‬وقسطرن ‪ ‖ a‬ואנתלה‪ emendation editor :‬ואתכלה ש‬ ‫‪a‬‬
‫‪ 20‬אחרים‪ :‬دائما ‪ ‖ add. a‬וזו‬ ‫‪ 19‬לעיטה‪ :‬لعقا ‪a‬‬ ‫‪ 13‬וקאקלה‪ emendation editor :‬וקאהלה ש‬
‫המרקחת‪ :‬فهذه الأشر بة والمعجون ‪ 21 a‬יישבהו‪ :‬عم ّرها ‪ 23 a‬העב הקול‪ :‬الجهير الصوت ‪ ‖ a‬שפניו‬
‫מאדימות‪ :‬الناضر الوجه ‪ 24 a‬יזיק מראהו‪ :‬يرق لونه ‪ 25 a‬אדמימות‪ :‬نضارة ‪ ‖ a‬השתדל‪emenda- :‬‬
‫‪ tion editor‬תשתדל ש ‖ יוכל‪ :‬و يضعف قوته ور ب ّما ارتعد من أجل الضعف ‪add. a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫ובהפך מזה תראה האיש החלש בגוף המופסד המראה הדק הקול כשיגיע לא דבר שמשמחו‬
‫שמחה גדולה תראהו יתחזק גופו ויגבה קולו ויאורו פניו ויתמהרו תנועותיו ויגדל דפקו ויתחמם‬
‫שטח גופו ויראה השמחה והגיל עליו ראיה לא יוכל להסתירו סבת אלו ההפעליות כולן תנועת‬
‫החום הטבעי והדם אל מחוץ לגוף‪.‬‬
‫וענייני היראה המפוחדת והערוב המיחל ידועים וכמו כן ענייני הנשבר והמנצח מבוארים עד‬ ‫‪5‬‬
‫שכמעט שהנשבר לא יראה שום דבר למיעוט הרוח הרואה והשפכה‪ .‬אמנם המנצח יתוסף‬
‫אור עיניו תוספת עצומה עד שיתדמה לו שאור האויר כבר נתוסף וגדל וזה הענין מהביאור‬
‫בדרך שאין ראוי להאריך בו‪.‬‬
‫‪ .10‬ולזה מצוים הרופאים בהשגחה בדבר התנועות הנפשיות וביקורם תמיד ושישגיח‬
‫בהשויתם בעניין הבריאות בכל חלי ולא יקדים על זה הנהגה אחרת בשום פנים ויכוין הרופא‬ ‫‪10‬‬
‫שיהיה כל חולה וכל בריא מרוחב הנפש ולא יפחד בהפעליות הנפשיות המחייבות להתאסף‬
‫הנפש ⟩ש⟨בזה יתמיד בריאות הבריא והוא הקודם ברפואת כל חולה ובלבד מי שהיה חליו‬
‫נפשיי כבעלי החלי של כסלים והמחשבה המתילדים מהמרה השחורה שההשגחה בתנועות‬
‫הנפשיות מאלו יותר ראויה וכמו כן מי שגובר עליו היגון והמחשבה הארוכה או החשתו ממות‬
‫ממה שלא היה דרכו להשתומם ממנו או מיעוט התפשטות למה שהיה דרכו שיתפשט לו שאלו‬ ‫‪15‬‬
‫כולם לא יקדים הרופא המהיר שום דבר על תיקון עינייני נפשותם בדחית אותן ההפעליות‬
‫אבל ⟩הרופא⟨ מצד שהוא רופא לא תחייב מלאכתו ידיעת התחבולה בדחיית אותן ההפעליות‬
‫אמנם ילקח זה העניין מהחכמות הפילוסופיות ומהתוכחות והמוסרים הדתיים‪.‬‬
‫‪ .11‬שהפילוסופים כמו שחברו ספרים במיני החכמות כך חברו ספרים רבים בתקון המדות‬
‫ולמוד הנפש וקנייתה המדות הטובות עד שלא יראה ממנה כי אם פעולות הטובות ויזהרו‬ ‫‪20‬‬
‫מהמדות הרעות ומלמדין הדרך להסרתן מנפש כל מי שימצא בנפשו מהן ]שיש[ מדה עד‬
‫שיסור אותו הקנין המביא למעשה הרע כולם‪ .‬וכן המוסרים הדתיים והתוכחות והתקונים‬
‫הנלקחין מהנביאי׳ ע״ה או מהנמשכים אחריהם וידיעת דרכיהם המשובחים מתקנים מדות‬
‫הנפש עד שיהיה לה התכונות המשובחות עד שלא יראה ממנה כי אם מעשי הטובות ולפי׳‬
‫לא נמצא אלו ההפעליות פועלים פועל עצום מאד אלא אצל האישים שאין להם בִמד ֹת‬ ‫‪25‬‬
‫הפילוסופיות ולא במוסרים והתוכחות הדתיים ידיעה כקטנים והנשים והסכלים מהאנשים‬
‫שאלו לשחרות נפשותם יחתו ויפחדו ותמצא אותם כשיגיע להם הרעות בא להם מכה ממכות‬
‫‪ 5‬היראה המפוחדת‪ = :‬الحوف المتوق ّع ‪ NPR‬الحائف المتوق ّع ‪ ‖ OSU‬והערוב‪:‬‬ ‫‪ 1‬המופסד‪ :‬الحائل ‪a‬‬
‫والمطمئن ‪ ‖ a‬הנשבר‪ :‬المنهزم ‪ 6 a‬שהנשבר‪ emendation editor :‬שהנשנבר ש ‖ והשפכה‪ :‬وتبّدده ‪a‬‬
‫‪ 10‬בכל‪ = :‬في ‪ OP‬وفي ‪ 11 NRSU‬חולה‪ :‬أبدا ‪ ‖ add. a‬בריא‪ :‬سارّ ‪ ‖ add. a‬ולא יפחד בהפעליות‪ :‬وأن‬
‫ن ‪ 13 a‬החלי של כסלים‪ :‬المراقيّ ة ‪ 14 a‬החשתו‬ ‫يرتفع عنه الانفعالات ‪ ‖ a‬יפחד‪ :‬יחת ש‪⟩ 12 1‬ש‪ :⟨-‬لأ ّ‬
‫ממות‪ :‬الاستيحاش ‪⟩ 17 a‬הרופא⟨‪ :‬الطبيب ‪ 18 a‬מהחכמות הפילוסופיות‪ = :‬من الفلسفة العلمية ‪RS‬‬
‫من الفلسفة ا العملية ‪ 19 NOPU‬המדות‪ = :‬ש‪ 2‬הדעות ש ‪ 20‬ולמוד‪ :‬ומוסר ש‪ ‖ 1‬יראה )= يبصر(‪:‬‬
‫يصدر ‪ 22 a‬הקנין‪ :‬הטבע ש‪ ‖ 1‬והתקונים‪ :‬والحكم ‪ 24 a‬יראה )= يبصر(‪ :‬يصدر ‪ 27 a‬שאלו‪ditt. :‬‬
‫ש ‖ לשחרות‪ :‬لرخاوة ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫העולם תרבה ]מ[חתתם ויצעקו ויבכו ומכין לסתותיהם ועל לבותיהם ולפעמים יגדל מה‬
‫שימצא אותם עד שימות האיש מהם אם פתאום אם אחר זמן במה שישלוט עליו מהיגון‬
‫והדאגה וכמו כן כשתמצא לאלו האישים טובה מטובות העולם תגדל שמחתם בזה ויחשב‬
‫האיש מהם למיעוט מוסר נפשו שהוא כבר הגיעה אל⟩י⟨ו טובה עצומה ויתוסף פליאותו‬
‫והתדבקותו בגודל מה שמצא ושש לזה ששון רב ויגדל השׂחוק שלהם והקלות עד שקצתם‬ ‫‪5‬‬
‫ימות מחוזק השמחה להתחוללות הרוח בחוזק נטייתה לחוץ בפעם אחת כמו שזכר גאלינוס‬
‫וִﬠלת זה כולו שחרות הנפש וסכלותה לאמתות הדברים‪.‬‬
‫‪ .12‬ואמנם האנשים המטיילים במדות הפילוסופיות או במוסרים והתוכחות הדתיים הם מקנים‬

‫לנפשותם הגבורה והם גבורים באמתות עד שלא ירגישו נפשותיהם ולא יתפעלו אלא מיעוט‬
‫דבר ממה שאיפשר וכל מה שיהיה האיש יותר טיול יהיה פחות הפעלות בשני עיניינים יחד‬ ‫‪10‬‬
‫רצו׳ לו׳ בעניין הטובה ובעניין הנקמה עד כשתגיע לו טובה מהטובות של עולם והן שקורי׳ אותן‬
‫הפילוסופים הטובות המחושבות לא יפעל לזה ולא יגדלו אצלו אותן הטובות וכמו כן כשתגיע‬
‫לו רעה גדולה מרעו׳ העולם והן שקורין אותן הפילוסופים הרעות המחושבות לא יחת ולא‬
‫יפחד וימתין המתנה יפה‪.‬‬
‫‪ .13‬ולא תעלה ביד האדם זו התכונה בנפשו כי אם בהתבוננות אמתות הדברים וידיעת טבע‬ ‫‪15‬‬
‫המציאו׳ שהעצומה שבטובות העולם ִאלו התמידה עם האדם כל ימיו הוא דבר נבזה מאד‬
‫שהוא דבר נפסק וסוף האדם למות כשאר מיני הבעל חיים וכמו כן העצומה שברעות העולם‬
‫כשמעריכין אותה למות שאי אפשר ממנו תהיה אותה הרעה פחות מהמות בלי ספק לפי׳‬
‫ימעט ההפעלות לאותה הרעה שהוא פחות מהדבר שעל כל פנים יהיה‪.‬‬
‫‪ .14‬ובאמתות הפילוסופים אומ׳ טובות העולם ורעות⟩יו⟨ זו טובות מחושבות ורעות מחושבות‬ ‫‪20‬‬
‫שכמה טובות מטובותיו וחושב שהיא טובה והיא רעה באמתות וכמה רעות מרעותיו יחושבו‬
‫שהן רעות והן טובות באמתות וכמה ממון גדול הגיע לאדם וכמה מלכות גדולה הגיעה לו והיה‬
‫זה סבה בהפסד גופו ושנוי נפשו במדות הרעות וקיצור ימיו והרחקתו מהאל יתע׳ וההבדל בינו‬
‫לבין בוראו ויגיע בזה לנקמה הנצחית וכמה ממון שנשלל לאדם או מלכות שהוסר ממנה והיה‬
‫זה סבה לתיקון גופו והתיפות נפשו במדות הטובות ואריכות ימיו וקירובו מבוראו בחזרתו‬ ‫‪25‬‬
‫לעבודתו ויגיע בזה לטובה הנצחית‪.‬‬
‫‪ .15‬ולא אמר העבד שיארכו הימים או יקצרו אלא על דעת הרופאים והפילוסופים וקצת אנשי‬
‫הדתות הקודמות קודם הישמעאלים‪ .‬זה הכלל רוב מה שיחשבוהו ההמון טובה הוא נקמה‬
‫‪ 4‬עצומה )= ‪ :(N‬جّدا ‪ 5 add. OPRSU‬והתדבקותו‪ :‬وغبطته ‪ ‖ a‬בגודל‪ :‬بعظم ‪ S‬تعظيم ‪ OPU‬بعظيم‬

‫‪ ‖ NR‬והקלות‪ :‬ورعانتهم ‪ 7 a‬שחרות‪ :‬رخاوة ‪ ‖ a‬לאמתות הדברים‪ = :‬بحقائق الأمور ‪om. OPRU NS‬‬
‫‪ 17‬וסוף האדם למות‪ :‬وما للإنسان ليموت ‪a‬‬ ‫‪ 12‬המחושבות‪ :‬المظنونة ‪a‬‬ ‫‪ 8‬המטיילים‪ :‬المرتاضون ‪a‬‬
‫د منه ‪ 19 a‬מהדבר‪ = :‬الشيء ‪ PRS‬الشر ّ ‪ 22 NOU‬מלכות )= م ُل ْك(‪:‬‬ ‫‪ 18‬שאי אפשר ממנו‪ :‬الذي لا ب ّ‬
‫ملك )= م ِل ْك( ‪ ‖ a‬גדולה‪ = :‬عظيم ‪ RS‬عقيم ‪ 23 NOPU‬ושנוי‪ :‬وتشو يه ‪ 24 a‬ויגיע בזה לנקמה הנצחית‪:‬‬
‫وما له بذلك للشقاوة الأبدية ‪ ‖ a‬מלכות )= م ُل ْك(‪ :‬ملك )= م ِل ْك( ‪ 26 a‬ויגיע בזה‪ :‬وما له بذلك ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫באמת ורוב מה שיחשבוהו לרעה היא הטובה באמתות‪ .‬ואין רצון זה המאמר ביאור אמתות‬
‫אלו הדברים ופירושן ⟩ולמוד⟨ דרכיהם שכבר חובר בזה ⟩הרבה⟨ בכל זמן ואצל כל אומה חכמה‬
‫שמעיינת בחכמות ולא רמז העבד בזו הרמיזה כי אם להערה על הרגל הנפש מיעוט ההפעלות‬
‫בעיון באותם ⟩הספרים⟨ המדותיים והמוסרים הדתיים והתוכחות והתיקונים שאמרום בעלי‬
‫השכל עד שתתחזק הנפש ותראה האמת אמת והשקר שקר ויתמעטו ההתפעליות ותסור‬ ‫‪5‬‬
‫המחשבה ויסתלק ההשתוממות ותרחב הנפש עם אי זה עניין שיהיה האדם עליו‪.‬‬
‫‪ .16‬ויש הנה התבוננות בלתי זה התמעטו עמו המחשבות הרעות והיגונות והדאגות ולפעמים‬
‫יבטלו מכל וכל כשישים האדם זה ההתבוננות אצל עין דעתו והוא שכל מה שיחשב האדם‬
‫בו ויתאבל על אותה המחשבה ויארעו לו יגון ודאגה לא יכלה זה מאחד משני דברים אם‬
‫שיחשב בדבר שכבר עבר כמי שמחשב במה שנתאבל עליו מאיבוד ממון שהיה לו או מות‬ ‫‪10‬‬
‫מי שהיה נכבד אצלו או שיחשב בדברים שיפחד מהן ויירא מביאתם כמי שמחשב ויעיין במה‬
‫שפחד ממנו כביאת מכה מהמכות‪ .‬וידוע אצל ההתבוננות השכלי שהמחשבה במה שעבר‬
‫ונשלם לא תועיל כלום בשום פנים ושהאבלות והדאגה על דברים שכבר עברו והיו מפועל‬
‫חסרי העיון‪ .‬ואין הפרש בין היות האדם דואג מפני ממון שאבד לו או דומה לזה מהמחשבה‬
‫בנמנעות‪ .‬ואמנם עשיית המחשבה המביאה להתאסף הנפש במה שיפחד שיהיה לעתיד ראוי‬ ‫‪15‬‬
‫להניחה גם כן בזה ההתבוננות והוא שכל מה שיפחד ממנו האדם הוא ממין שלפעמים יהיה‬
‫ולפעמים לא יהיה וכמו שיתאבל וידאג שמא יהיה מה שיפחד ממנו כמו כן ראוי שירחיב נפשו‬
‫בייחול ובזה הפילול שמא יעלה ביד הפך מה שמפחד ממנו שזה הדבר המפוחד ממנו והפכו‬
‫אפשרים‪ .‬וזה שיעור מה שראה העבד מה שצריך אליו בזה הפרק‪.‬‬
‫הפרק הד׳ כולל פרקים שרצים ריצת צואות מועילות על הכלל ועל הפרט לבריאים ולחולים‬ ‫‪20‬‬
‫בכל מקום ובכל זמן‬
‫‪ .1‬תחלת מה שראוי להשגיח בתיקון האויר ואחר זה תיקון המים ואחר כך תיקון המזונות והוא‬
‫שאלו שקוראין אותם הרופאים רוחות הן אדים קלים נמצאים בגוף הבעל חיים תחלתם או‬
‫עוצם חמרם מהאויר הנשאף מבחוץ‪ .‬ואד הדם הנמצא בכבד ובגידים הצומחים ממנה נקרא‬
‫הרוח הטבעי ואד הדם המצוי בלב ובגידים הדופקים יקרא הרוח החיוני והאד המצוי בחללי‬ ‫‪25‬‬
‫מוח הראש ומה שישתלח ממנו בנקבי העצבים יקרא רוח נפשיי‪ .‬והתחלת הכל ורוב ָחְמ ָרם‬
‫מהאויר הנשאף מבחוץ וכשיהיה זה האויר מעופש או יש לו ריח רע או עכור ישתנו אותן‬
‫הרוחות וירוץ דברם בהפך מה שראוי‪.‬‬
‫‪⟩ 2‬ולמוד⟨‪ :‬وتعليم ‪⟩ ‖ a‬הרבה⟨‪ :‬كثير ‪⟩ 4 a‬הספרים⟨‪ :‬الـكتب ‪ ‖ om. N OPRSU‬והתיקונים‪ :‬والحكم ‪a‬‬
‫‪ 7‬בלתי זה‪ :‬جي ّد جّدا ‪ 9 a‬ודאגה‪ :‬وحزن ‪ ‖ add. a‬יכלה‪ :‬يخلو ‪ 10 a‬שנתאבל עליו‪ :‬تم ّعليه ‪ 12 a‬מכה‬
‫מהמכות‪ = :‬نكبة من النكبات ‪ NRS‬نكبة ‪ 14 OPU‬לו‪ :‬أو يغتم ّ من أجل كونه إنسانا ولم يكن ملكا أو كوكبا‬
‫ونحو ذلك من الفكرة ‪ 15 add. a‬להתאסף‪ :‬لانقباض ‪ 16 a‬יהיה‪ :‬יבא ‪1‬ש ‪ 18‬ובזה‪ :‬و بهذا ‪ RU‬و بمّد‬
‫د ‪ 23 P‬קלים‪ :‬דקים ש‪ = 1‬لطيفة ‪ 28 a‬דברם‪ emendation editor :‬חֵבירם)?( ש‬ ‫‪ NOS‬و يم ّ‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫אמר גאלינוס השגיח בדבר גוף האויר שיכנס לגוף בנשימה עד שיהיה בתכלית ההשוייה‬
‫והנקיות מכל דבר שמחניפו‪ .‬אמר המחבר וכל מה שתהיה הרוח יותר קלה יהיה השתנותה‬
‫להשתנות האויר יותר והרוח הטבעי יותר עבה מהרוח החיוני והחיוני יותר עבה מהנפשיי‬
‫וכשישתנה האויר מעט שנוי ישתנה עניין הנפשיי השתנות שירגיש בו ולפי׳ לפעמי׳ נמצא‬
‫רבים מבני האדם לפעמי׳ ירגיש בחסרון פעולותיו הנפשיות כשיפסד האויר רצו׳ לומ׳ שיארע‬ ‫‪5‬‬
‫להם נמהרות הבנה וקוצר השגה וחסרון שמירה ואע״פ שפעולותיהם החיוניות והטבעיות לא‬
‫ירגיש בהן בשנוי‪.‬‬
‫‪ .2‬פרק‪ .‬יחס אויר המדינות לאויר השדות והמדברות כיחס המים עבי הגוף העכור למים‬
‫הצלולים הקלים והוא שהמדינות לגובה בניניה וצוק דרכיה ורוב מה שיתחולל משוכניהם‬
‫ומיתרוניהם ומיתיהם ונבילות של בהמותיהם ועיפוש מה שמתעפש ממאכליהם ישוב כל‬ ‫‪10‬‬
‫אוירה עומד עב ֵא ִדי ַﬠ ְרִפִלי וישובו הרוחות כן בהתדרגות והאיש ממנו לא ירגיש במה שהגיעו‬
‫וכשלא יהיה לך בזה תחבולה הואיל שגדלנו במדינות וכבר הרגלנו אותן לא פחות ממה‬
‫שיכוין מהמדינות אל המדינה המגולת הקצוות ובלבד צד השמאל והמזרח הגבוהה על ההרים‬
‫והארצות מעטי האילנות והמימות וכשלא תהיה בזה תחבולה גם כן רצו׳ לומ׳ בהעתק לארצות‬
‫לא פחות משכון קצוות המדינות ומה שממול הצפון והמזרח ממנה ויהיה בתי השכנות גבוהים‬ ‫‪15‬‬
‫בבניין רחבי החלל יכנס בהם רוח הצפון ותכנס בהם השמש שהשמש תחולל עיפושי האויר‬
‫ומדקקת אותו ומזככתו וישתדל להרחיק בית הכסא ממקום הישיבה בתכלית מה שאיפשר‬
‫ויעשה תחבולה עם זה לבשם האויר וליבשו במורחים הטובים והעישונים והעישון במה שראוי‬
‫כפי השתנות האויר‪ .‬וזה עיקר בהתחלת כל הנהגה מהנהגות הגוף או הנפש‪.‬‬
‫‪ .3‬פרק‪ .‬אלו נשמרת ונזהרת בתכלית השתדלותך אי אפשר על כל פנים ממקרים מועטים‬ ‫‪20‬‬
‫שיארעו תמיד בגוף האדם והמשל בזה ⟩פעם⟨ יתרפו המעים מעט ופעם יתאמצו מעט ולפעמים‬
‫ימצא האדם השתנות בעיכול יום אחד או ימצאהו כאב ראש מעט או יכאב לו מקום מגופו‬
‫כאב מועט וכמו זה הרבה הזהר והשמר מלמהר לרפאות זה ולא תהר ֹס ללקיחת רפואות‬
‫שמכוין בהם הסרת זה המקרה המועט‪ .‬כבר הזהירו משובחי הרופאים מזה והוא שהטבע‬
‫מספיק בכמו אלו הדברים ולא תצטרך לסיוע ברפואות אלא השאר עם ההנהגה הבריאותית‬ ‫‪25‬‬
‫הטובה שאתה אם תרצה לרפאות זה המקרה המועט תהיה בין שני דברים אם שיהיה פעלך‬
‫חטא ועשיה בהפך מה שרצהו הטבע ומשבש אותו ותגדל המכה או שיהיה פעלך נכון ותחזיר‬
‫הטבע לפעולותיו הטבעיות ותהיה מלמד טבעך העצלות ותרגילהו שלא יעשה מה שראוי אלא‬
‫‪ 6‬נמהרות‪ :‬بلادة ‪ ‖ a‬שמירה‪ :‬גירסא ש‪1‬‬ ‫‪ 2‬שמחניפו‪ :‬שמזיפו ש‪ ‖ 1‬יותר קלה‪ :‬ألطف ‪a‬‬
‫‪ 9‬הצלולים‪ :‬הזכים ש‪ ‖ 1‬הקלים‪ :‬اللطيف ‪ ‖ a‬ל‪ :-‬מפני ש‪ ‖ 1‬גובה‪ = :‬ש‪1‬‬ ‫‪ 8‬הגוף‪ :‬העצם ש‪1‬‬
‫גנבה ש ‖ משוכניהם‪ emendation editor :‬משתנים ש ‪ 11‬עומד )= ‪ :(NP‬كدرا ‪ַ ‖ add. ORSU‬ﬠ ְרִפִלי‪:‬‬
‫‪ַ emendation editor‬ﬠ ְרַפִלי ש ‖ בהתדרגות‪ :‬מעט מעט ש‪ ‖ 1‬ממנו‪ִ emendation editor :‬מְמ ִינוּ ש‬
‫‪ 13‬ובלבד‪ emendation editor :‬ובכבד ש ‖ צד‪ emendation editor :‬נ?ת‬ ‫‪ 12‬הואיל‪ :‬מפני ש‪1‬‬
‫‪ 15‬קצוות‪ :‬קצוי ש‪1‬‬ ‫‪ 14‬והארצות‪ :‬والتلال ‪ ‖ a‬תהיה‪ :‬لك ‪add. a‬‬ ‫ש ‖ השמאל‪ :‬שנפק ש‪1‬‬
‫‪ 16‬בבניין‪ emendation editor :‬כבניין ש ‪ 18‬והעישונים‪ :‬והקטרת ש‪⟩ 21 1‬פעם⟨‪ :‬تارة ‪ ‖ a‬יתאמצו‪:‬‬
‫ف ‪ 23 a‬תהר ֹס‪ :‬يهجم ‪ 26 a‬תרצה‪ :‬أخذت ‪a‬‬ ‫يج ّ‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫בסיוע מבחוץ והמשל בזה אמרו כמי שירגיל בהמתו שלא תהלך אלא בדרבן שהיא תעמוד בו‬
‫לעולם עד שיניענה‪ .‬והמשל בזה שתמצא המעים נתרפו על בלתי המנהג בלי שיארע השתנות‬
‫בהנהגתך ולפעמים יתמיד זה יומים או ג׳ מבלתי כאב ולא החלשה לכח ואם מהרת לאמץ‬
‫והחזקת זה השלשול ושבו המעים להרגלו ברפואות‪ .‬לפעמים תהיה סבת זה תנועה טבעית‬
‫מתנועות הכח ]הטבעי[ הדוחה התנוע⟩ע⟨ה לדחיית מה שראוי לה לדחותו ונתרפו המעים‬ ‫‪5‬‬
‫וכשהחזיקו שבשת ובטל נכון פעולתו וימנע מלצאת מה שהיה בחוקו שיצא ויתחדשו מכות‬
‫ולפעמים יהיה סבה זו הרפיון חלישות הכח המחזיק ואילו הונח היה ניעור וחוזר האבר בטבעו‬
‫לפעולותיו הטבעיות וכשחזקת זה הכח ברפואות בכל עת שתלאה יהיה לו זה הרגל ומנהג‬
‫בכל עת שתלאה יצטרך למניע מבחוץ‪ .‬הרי נתבאר שהנכון העזיבה וכן ראוי לעשות בכל דבר‬
‫שאין בו סכנה‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .4‬פרק‪ .‬כבר זכר אבו נצר הפראבי שזו מלאכת הרפואות והמלחות ועבודת הארץ אין תכליתה‬
‫נמשך לפעולותיה בהכרח והוא שהרופא לפעמים יעשה כל מה שראוי על שלמות ממה שיהיה‬
‫ולא יפול חטא לא ממנו ולא מהחולה ולא יבא הבריאות שהוא התכלית ועלת זה ברורה‬
‫שהפוֵﬠל ֵהנה אינו הרפואה לבדה אלא הרפואה והטבע ולפעמים לא יקבל לסבות רבות לבד‬
‫נזכר קצתם בזה המאמר וכמו כן עובד האדמה יפעל כל מה שראוי ולא יצלח הזרע וכמו כן‬ ‫‪15‬‬
‫הַמָלּח ינהיג ספינתו ההנהגה היותר טובה ויבנה אותה הטוב שבבניין ורוכב בים בעת המורגל‬
‫לרכבו ותשבר הספינה ועלת זה כלו היות אותו התכלית בא מפועל שנים לפעמים יעשה האחד‬
‫כל מה שראוי שיפעול ויקצר האחר מפעלו‪.‬‬
‫‪ .5‬פרק‪ .‬כשיתבונן מה שכללו הפרק הקודם ⟩…⟨ לפעמים יהיה החלי קל והטבע תתחזק עליו‬
‫וזה ⟩ה⟨חל בהסרתו וִמַהר לעשות כל מה שראוי לו לעשותו ויחטא הרופא ברפאתו או החולה‬ ‫‪20‬‬
‫וישבשו פעולות הטבע וזהו הרב בכל הארצות ובכל הזמנים‪.‬‬
‫‪ .6‬פרק‪ .‬אמר הראזי בפרק מפרקיו דברים אלו לשונם אמר‪ :‬כשיהיה זה החלי נראה יותר‬
‫מהכח לא תועיל הרפואה כלל וכשיהיה הכח מתגבר על החלי אין צורך לרופא בשום פנים‬
‫וכשישתוו אז יהי⟩ה⟨ צורך ברופא לסמוך הכח ויסייעהו על החלי‪.‬‬
‫‪ .7‬אמר המחבר מדברי זה האיש השלם במלאכתו גם כן י ָודע שההסתפקות מהרופא יותר‬ ‫‪25‬‬
‫מהצורך לו כשיוקש בכל החלאים‪ .‬זה אם היה משובח ויודע לסייע הטבע לא שישבשהו‬
‫ימנעהו ממנהגו הישר‪.‬‬
‫‪ 2‬והמשל בזה‪ :‬ש ‪ ‖ ditt.‬המעים‪ = :‬ש‪ 1‬הטבע ש ‪ 3‬כאב‪ :‬ש ‪ ‖ ditt.‬לאמץ‪ :‬באימוץ ש‪ 4 1‬והחזקת‪:‬‬
‫‪ 6‬וכשהחזיקו‪ :‬فلماّ مسك ‪ ‖ a‬שבשת‪:‬‬ ‫‪ 5‬לדחותו‪ emendation editor :‬לדחותן ש‬ ‫ومسكت ‪a‬‬
‫‪ 9‬שתלאה‪ :‬שתעמוד‬ ‫‪ 8‬וכשחזקת‪ :‬וכשתחזק ש‪ ‖ 1‬שתלאה‪ :‬התעצל ש‪1‬‬ ‫= حي ّرت ‪ b‬ضر ّت ‪a‬‬
‫ש‪ ‖ 1‬העזיבה‪ :‬ההנחה ש‪ 13 1‬יפול‪ :‬יבא ש‪ ‖ 1‬יבא‪ :‬יעלה ביד ש‪ 14 1‬יקבל‪ :‬تجيب ‪ ‖ a‬לבד‪om. a :‬‬
‫‪ 16‬הַמָלּח‪ emendation editor :‬הָמַלּח ש ‪ :⟨…⟩ 19‬علمت أن ‪ 20 a‬וִמַהר )= وسرعت أن(‪ :‬وشرعت‬
‫أن ‪ 22 a‬הראזי‪ emendation editor :‬הראוי ש ‖ לשונם‪ :‬معناه ‪ 25 a‬שההסתפקות מהרופא‪ :‬أ ّ‬
‫ن‬
‫الاستغناء عن الطبيب ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .8‬פרק‪ .‬הרבה מה שיחטאו השוטים מהרופאים על בני האדם חטא גדול מאד ולא ימות החולה‬
‫וימלט וכבר ראיתי מי שהשקה משלשל חזק למי שאינו צריך ואפי׳ משלשל חלוש ובא לו‬
‫דם הרבה מלמטה והתמיד בו ימים וחלה חִלי מיעיים עצום ונתרפא אחר כך‪ .‬כמו כן ראיתי‬
‫מי שהקיז למי שנפסדה אצטומכתו ולא ידע בהפסדה ונתעלף החולה וחסר כחו ונארך חליו‬
‫וגדל אחר כך ונתרפא בסוף אל יתבונן בזה ויחשב שחטא הרופאים מעט ההזק ויאַמר אחר‬ ‫‪5‬‬
‫שחוטאים זה החטא העצום ולא ימות כל שכן כשיחטא הרופא בשיעור מזון או שיעור מורתח‬
‫קל‪ .‬אין הדבר כך אלא הדבר באלו הסבות הקודמים כדבר בסבות המתחילים‪ .‬אתה תראה‬
‫בעינך אישים שחותכין ידיהם מהמרפק ורגליהם מהארכובה או מוציאין עיניהם או ימצאו‬
‫אותם מכות עצומות במלחמות בחלל הגוף ולא ימותו ויחיו מה שירצה האל ותראה איש‬
‫תכה אותו מחט קטנה או קוץ ותמצא ממנו עצב ויחלה חלי מעיים וימות‪ .‬כמו כן יקרה בחטא‬ ‫‪10‬‬
‫הרופאים בשוה‪ .‬לפעמים יחטא חטא עצום וימלט החולה ויתעלם מדבר מועט לפי מחשבתו‬
‫ויחשב החולה שהוא דבר מועט ויהיה זה סבת מות החולה יתבונן בזה כל מי שיש לו הבנה‪.‬‬
‫‪ .9‬פרק‪ .‬ידוע שכל מי שאכל המאכל המורגל ושתה המים המורגלים והרחיצה במים הקרים‬
‫למי שהרגיל והכניסה למרחץ כולם דברים מחשבין בני אדם כולם שאין סכנה גדולה בזה על‬
‫החולה כשיעשו בהפך מה שראוי ואין הדבר כך‪ .‬כבר באר גאלינוס שיש מבעלי החמימות‬ ‫‪15‬‬
‫מי כשישתה שתיית מים קרים והותר לו זה מפגין ֵלחותיו ומדלק אש חמימותו וימות ומהם מי‬
‫ששתיית המים הקרים לו רפואה וירפו מיעיו ותכבה אשו ויתרפא ואם הומנע מהמים ימות כמו‬
‫כן יש מבעלי החמימות מי כשתורידנו במים קרים יתרפא וימלט ומהם מי שיהרגהו זה‪ .‬כמו כן‬
‫הכניסה למרחץ מנקה גוף מקצת בעלי החמימות ותשלם רפואתן ומוסיף ]כן[ בעיפוש קצתם‬
‫ומקייֵמות)!( חמימות והורגת‪ .‬וכמו כן המזון לפעמים תהיה מניעתו מהחולה סבת רפואה או‬ ‫‪20‬‬
‫סבת מות‪.‬‬
‫ועיקרי אלו הדברים כולם והתנאים שבהם מתירין כל פועל מאלו הפעולות או יומנע כבר‬
‫נתנו ונתבארו ובא המופת על עלותם‪ .‬אמנם הבנת זה כולו מהספרים קל מאד על כל שלם‬
‫הבריאה ואמנם העשייה בו בשעת המכה האישית קשה מאד על החכם המיושב‪ .‬אמנם‬
‫הסכלים בעיקרי זו המלאכה והנוטים לא יקשה עליהם כלום ואינם רואים שיש שם חלי שצריך‬ ‫‪25‬‬
‫למחשבה‪.‬‬
‫‪ 1‬השוטים‪ :‬المجزفّ ون ‪ ORS‬المحرقون ‪ U‬المجر بين ‪ 2 NP‬ראיתי‪ :‬مّرات ‪ 6 add. a‬כל שכן‪ :‬فكيف ‪ ‖ a‬מזון‪:‬‬
‫تغذية ‪ ORSU‬اغذية ‪ 7 NP‬המתחילים )= البادئة(‪ :‬البادية ‪ 10 a‬תכה אותו‪ :‬تنخسه ‪ 13 a‬שכל מי‬
‫ن أكل ‪ ‖ a‬שאכל‪ :‬שאכילת ש‪ ‖ 1‬ושתה‪ :‬ושתית ש‪ 15 1‬החולה‪ = :‬المر يض ‪ P‬المرضى ‪NORSU‬‬ ‫שאכל‪ :‬أ ّ‬
‫‪ 19‬מנקה‪:‬‬ ‫‪ 16‬מפגין‪ emendation editor :‬מפנין ש فج ّج ‪ ‖ a‬ומדלק‪ emendation editor :‬ומדלט ש‬
‫‪ emendation editor‬מנקת ש ‪ 20‬ומקייֵמות)!(‪ :‬و يخبث ‪ OR‬و يكأب ‪ NP‬و يحث ‪ U‬و يجيب ‪ ‖ S‬המזון‪:‬‬
‫‪ 21‬מות )= ‪ :(RU‬وقد يكون إطلاقها سبب برء أو سبب هلاك ‪add. NOPS‬‬ ‫التغذية ‪ ORSU‬اغذية ‪NP‬‬
‫‪ 22‬ועיקרי‪ :‬وقوانين ‪ 24 a‬הבריאה‪ :‬الفطرة ‪ 25 a‬והנוטים‪ :‬والمجزف ّون ‪ ORSU‬والممخرقين ‪ P‬والممخرقون‬
‫‪N‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .10‬אמר ַה ַרא ִזי בפרק מיוחס לו‪ :‬הרפואה מלאכה דרוסה מתפארים בה המון בני האדם וכמה‬
‫היא קשה על הרופא המהיר‪.‬‬
‫‪ .11‬אמר המחבר זה העניין שזכרו הרא ִזי בזה הפרק כבר מלא גאלינוס ספריו ממנו וזכר‬
‫איך מחזיקים אנשי התחבולה זו המלאכה נקלה ומיעוטה אצלם עם התקשותה אצל בקראט‬
‫והתארכותה ואל תחשב אתה המעיין בדברי זה שזה דבר מיוחדת ברפואה‪ .‬כשתתבונן בכל‬ ‫‪5‬‬
‫החכמות הטבעיות או המונחות או הדתיות תמצא אותן כך‪ .‬כל מה שיהיה האיש יותר שלם‬
‫באותה החכמה מדקק העיון בה ויתחדשו לו הדמיונות ויתקשו עליו שאלות ותארע לו עמידה‬
‫בעיון והתבוננות בקצת התשובות וכל מה שיהיה יותר חסר ידיעה יקל עליו כל קשה ויתקרב‬
‫אצלו כל רחוק וירבו דבריו והתפארותיו ומהירות תשובתו על מה שלא יבינהו במה שלא יבין‬
‫ואשוב לרצוני ואומר שזה שאמרת מנקלות הבנת ]ה[מלאכת הרפואות לבעלי הדעות הטובות‬ ‫‪10‬‬
‫וקושי העשיה בה אצלם כבר זכרו גאלינוס ואמר דברים אלו לשונם‪.‬‬
‫‪ .12‬אמר ולפיכ׳ היה ⟩…⟨ פועל זה על מה שראוי מקושי הדברים‪.‬‬
‫‪ .13‬אמר המחבר‪ :‬התבוננו בעלי המשפט אחר שהמשיחה והזיֻלף מהקשה שבדברים בשעת‬
‫הפועל אצל גאלינוס ⟩ר⟨צוני לומ׳ כשהגענו למעשה האישי וכמו כן שתית המים והמניעה ממנו‬
‫כמו שביארנו קל וחומר יהיה הדבר בהקזה וההרקה בשחם אלחנטל ושׂחיטת הקֻשאים של‬ ‫‪15‬‬
‫חמור והשני כרבקין והכרסתר בגנדבדסתר והגאושיר והכויה והפתיחה והחתיכה אם זה נקל‬
‫אצל הרופאים באמתות או קשה?‬
‫‪ .14‬אמר בן זהר בספר מיוחס לו מצוי מפורסם‪ :‬לא השקיתי מעולם רפואה משלשלת אלא‬
‫ונתעסק לבי לפניו בימים ואחריו ימים‪.‬‬
‫‪ .15‬פרק‪ .‬ענין כל בני האדם במשגל ידוע והוא שאין שם מי שיעשנו מפני הנהגת בריאותו ולא‬ ‫‪20‬‬
‫מפני הזרע אלא מפני גרידות העדנה ולפי׳ מרבין בו כל יכלתם בכל עת על אי זה ענין שיהיה‬
‫וכבר בא המופת אצל מי שידע שהמשגל מזיק לבני אדם כולם אלא ליחידים מעטים מחייב‬
‫מזגם שלא יזיקם המועט ממנו ולא ישתנו בני האדם כי אם בשיעור ההזק שמהם מי שיזיק‬
‫לו הזק ⟩…⟨ מועט והזק]י[תו לבחורים הרטובים המזג מועטת והזקתו לזקנים והיוצאים מחלי‬
‫ולכל מי שמזגו יבש עצומה מאד‪ .‬כבר ראינו מהיוצאים מהחלי מי שבעל ומת ביומו ומהם‬ ‫‪25‬‬
‫מי שאירע ⟩לו⟨ ההתעלפות וחזרה לו החמימות ומת אחר ימים מעטים‪ .‬זה הכלל הוא דבר‬
‫‪ַ 1‬ה ַרא ִזי‪ַ emendation editor :‬ה ַרא ִוי ש ‪ 3‬הרא ִזי‪ emendation editor :‬הרא ִוי ש ‪ 4‬עם‪emendation :‬‬
‫‪ editor‬עד ש مع ‪ 5 a‬והתארכותה‪ :‬واستطالته لها ‪ ‖ a‬בדברי‪ :‬במאמרי ש‪ 7 1‬הדמיונות‪ :‬הספיקות‬
‫ن الصواب أن يلطخ الشيخ بالغداة بالدهن‬ ‫ש‪ ‖ 1‬שאלות‪ :‬דברים ש‪ 1‬ما ‪ :⟨…⟩ 12 add. NOPSU‬القول بأ ّ‬
‫و يدلك سهل وصار ‪ 13 a‬והזיֻלף‪ :‬והמריחה ש‪ 14 1‬האישי‪ emendation editor :‬התנאיי ש ‖ והמניעה‪:‬‬
‫‪ 21‬העדנה‪:‬‬ ‫‪ 19‬בימים‪ emendation editor :‬ב׳ ימים ש بأي ّام ‪a‬‬ ‫‪ emendation editor‬והמגיעה ש‬
‫המעדן ש‪ ‖ 1‬מרבין‪ :‬מוסיפין ש‪ 1‬يشرهون ‪ ‖ a‬כל יכלתם‪ :‬جهدهم ‪ :⟨…⟩ 24 a‬عظيما ومنهم من يضرّه‬
‫مضر ّة ‪⟩ 26 a‬לו⟨‪ :‬له ‪ ‖ a‬וחזרה‪ emendation editor :‬וחזרת ש‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫מרפה לחולים והיוצאים מהחלי ומזיק מאד לזקנים ולכל יבש המזג ואין ראוי לשום אחד מבני‬
‫האדם לבעול קודם עיכול המזון באצטומכא ולא על רעבון או צמאון ולא והוא בשכרות ולא‬
‫אחר היציאה מהמרחץ ולא אחר הטיול ולא לפניו ולא קודם ההקזה ולא אחריה ביום וכל מי‬
‫שמבקש להעמיד הבריאות יסיר מחשבתו מהמשגל מה שאפשר לו זה‪.‬‬
‫‪ .16‬פרק‪ .‬תועלות היין רבות מאד כשיוקח כפי מה שראוי שהוא אז סבה עצומה בהתמדת‬ ‫‪5‬‬
‫הבריאות ומרפא מחלאים אבל כבר יודע עשיית בני האדם כולם לו היאך והוא שהם לא יכונו‬
‫כי אם בשכרות והשכרות מזיק לבני האדם כולם וכבר טעה מי שחשב ש]הוא[ לפעמים מועיל‬
‫השכרות פעם בחדש שהשכרות אינו כי אם הפסד אצטומכא מכסה הגוף ומרסס מוח הראש‬
‫והשיעור המועט שמועיל ראוי לקחתו אחר צאת המאכל מהאצטומכא‪ .‬ואין ראוי לקחתו‬
‫הנערים מפני שהוא מזיק להם מאד מפסיד גופותם ונפשותם‪ .‬כבר אמר גאלינוס שאין ראוי‬ ‫‪10‬‬
‫לקחת אותו הנער ⟩…⟨ וכל מה שיבא בימים יהיה היין יותר מועיל לו והיותר צריך לו מבני‬
‫האדם הם הזקנים‪.‬‬
‫‪ .17‬פרק‪ .‬המרחץ צריך לו בהנהגת הבריאות וברפואת החלאים והרופאים מנהיגין המרחץ‬
‫בענין החלי לפי השתנות החלאים ולפי הזמנים ולפי השתנות השנים‪ .‬ואמנם בעניין הנהגת‬
‫הבריאות כבר אמרו שהוא ראוי להכנס בו בכל עשירי מהימים וזכרו הרופאים שהתמדת‬ ‫‪15‬‬
‫הכניסה למרחץ בכל יום מעפשת הֵלחות וזה מאמר אמת למי שיאריך במרחץ עד שישוב‬
‫זיעתו‪ .‬אבל מי שיכנס ולא ישהה לא ירחוץ ויצא זה מועיל ואפילו היה בכל יום ובלבד לזקנים‬
‫ובעל המזג הרע ואין ראוי לשום אדם שיכנס למרחץ קודם יציאת המאכל מהאצטומכא‪.‬‬
‫והכניסה בו קודם שתהא האצטומכא פנוייה קודם שירגיש ברעבון טובה לבני אדם כולם‪.‬‬
‫ואמנם אחר ההרגש ברעבון אין ראוי להכנס בו אלא למי שירצה להכחיש גופו‪ .‬ודרך עשיתו‬ ‫‪20‬‬
‫שיזיע האדם בתחלה ומנגב זיעתו במטלת של פשתים כל עת שתזוב הזיעה מנגבה עד שיבלל‬
‫הבגד שמנגב בו אז ינקה העור ⟩…⟨ ממנה‪ .‬אחר כך יחסר חמימותו מעט עד שירחוץ בסוף‬
‫במים ִשְמִש ִיים קרובים להיות קרים שלא יסמר העור מהם אחר כך ירד לאמבטי שיהיו מימיו‬
‫כך ואמנם מי שירצה להכחיש גופו יקח המים החמים וירד במים חמים בשיעור הסבל‪.‬‬
‫‪ .18‬ואמנם הראש אין ראוי לעולם שירחוץ במים קרים ולא פושרין אלא במים חזקי החמימות‬ ‫‪25‬‬
‫עד שכמעט שישרוף עור הראש שהמים הקרים ואע״פ שמחזקת מוח הראש הוא מחזיק‬
‫יתרונותיו בו ויקררהו ויתקררו העצבים כולם שמוח הראש הוא ההתחלה שלהם ויתקשו‬
‫התנועות כולן ולפעמים יחדשו חרחור או ַלְק ָוה או קפיצה לשעתו לפי׳ ישמר מזה מאד וכמו‬
‫כן המים הפושרין יוסיפו למוח הראש קרירות ורפיון ויחלשו התנועות וההרגשות כולן‪ .‬אמנם‬
‫م ‪ ‖ a‬ומרסס‪:‬‬ ‫‪ 1‬מרפה‪ :‬مهلك ‪ 3 a‬ההקזה‪ :‬بيوم ‪ 6 add. a‬מחלאים‪ :‬كثيرة ‪ 8 add. a‬מכסה‪ :‬تع ّ‬
‫ص ‪⟩ 9 a‬ראוי⟨‪ :‬ש‪ :⟨…⟩ 11 1‬شيئا منه إلا بعد ثلثة أسابيع يعني أحد وعشر ين سنة ‪ ‖ a‬שיבא‪ :‬الإنسان‬ ‫وتخ ّ‬
‫‪ 13 add. a‬לו )= ‪ :(N‬جّدا ‪ 16 add. OPRSU‬שישוב )= يردّ(‪ :‬يدرّ ‪ 18 a‬ובעל המזג הרע‪ :‬واسيا‬
‫المزاج ‪ R‬واليابسي المزاج ‪ 19 NOPSU‬קודם‪ = :‬قبل ‪ OPR‬عند ‪ NU‬على غير ‪ 21 S‬פשתים‪ :‬نظيفة ‪add. a‬‬
‫‪ :⟨…⟩ 22‬و بعد ذلك يتدل ّك و يغتسل بالماء الحارّ الذي لا يقشعر ّ الجلد ‪ ‖ a‬מעט‪ :‬أّولا أّولا ‪ 24 a‬הסבל‪ :‬מה‬
‫שסובל ש‪ 27 1‬ההתחלה‪ emendation editor :‬היה תחלה ש ‪ 28‬חרחור‪ :‬فالج ‪ ‖ a‬קפיצה‪ :‬تشن ّج ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫המים החמים מאד הם מחזקין עצם מוח הראש ומחסרין יתרונותיו ממנו ויתקנו מזגו ויתחזקו‬
‫התנועות וההרגשות כולן‪.‬‬
‫‪ .19‬וראוי שיישן האדם כשיצא מהמרחץ‪ .‬אמר גאלינוס‪ :‬לא ראיתי בבישול מה שהוא מוכן‬
‫לבשלו ובהתחולל מה שהוא מוכן להתחולל יותר נמרץ מהשינה אחר היציאה מהמרחץ‪.‬‬
‫ואמנם השינה במרחץ רע מאד ולפעמים מולידה ההתעלפות למלחמה הבאה בין הֵשנה וחום‬ ‫‪5‬‬
‫המרחץ שחום המרחץ מושך החום הטבעי לחוץ לשטח הגוף והשינה מחייבת הכנסות החום‬
‫לתוך הגוף‪.‬‬
‫‪ .20‬וראוי להזהר מאד משתית המים הקרים אחר היציאה מהמרחץ‪ .‬כבר זכר גאלינוס‬
‫שאנשים שתו שתיה המים קרים אחר המרחץ ונתקררו כליותיהם לשעתם ואירע להם צבות‬
‫הגוף לפיכך ראוי לאדם לשהות בצמאון עד שיתקרר גופו ותסתלק החמימות שקבלו האברי׳‬ ‫‪10‬‬
‫מהמרחץ ואז ישתה המים ואם לא יוכל להמתין מפני חוזק הצמאון ימזוג המים במשקה של‬
‫קליפת האתרוג או במשקה של מצטכא או במשקה זרע הורד וישתה‪ .‬וכן שתית הפוקאע‬
‫העשוי בגרעיני הרמונים והסוכר המבושם במור ואל עוּד והקרנפל אחר המרחץ מזיק מאד‬
‫ואם שהה אחר המרחץ עד שתסור חמימות המרחץ ⟩…⟨ ואז יקחהו יהיה זה מועיל רצוני לומ׳‬
‫הפוקאע או זולתו מהמשקים הקודמין‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .21‬פרק‪ .‬הרבה מה שיקל האדם בירידות ִמפני סכלותם במה שיארע מהן ברוב ⟩…⟨ ֻזְכָמה‬
‫כשתרד לקנה הריאה והעצה הטובה שאתן לך היא ההזהרות והשמירה מהירידות בחורף‬
‫ובקיץ ושילבש האדם בגדיו כשירחוץ בתוך המרחץ וישמור הראש לעולם מהקור החזק‬
‫המחייב הירידות וכמו כן מהחום החזק שהוא ממיס היתרונות הקופאים שבמוח הראש‬
‫ויורדות והן הירידות החמות‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪ .22‬וכל הירידות החמות והקרות פעמים רבות ישפכו לחלל הריאה וממלאות אותו בפעם אחת‬
‫לרוב הליחה היורדת וחלישות המקבל וחלישות הכח הדוחה מלהוציא אותה בשעול ויחנק‬
‫האדם וימות או יארע לו חלי קוצר הנשימה ולפעמים תרד לחלל האצטומכא ויארע חלקלקות‬
‫המעים והוא חלי קשה להתרפא ולפעמים תרד לפרק מפרקיו ויארע כאב הפרקים ולפעמים‬
‫תרד לגופות האיברים הפנימיים לחלליהם ויארע הפוסֵתמא באותו האבר ויארע חלי הצדדין‬ ‫‪25‬‬
‫וחלי הריאה ופוסתימת הכבד או פוסתימא האצטומכא וזולתה מהאברים לפיכ׳ ראוי להשמר‬
‫מהירידות‪.‬‬
‫‪ 1‬מחזקין‪ emendation editor :‬מרסקין ש ‪ 6‬הכנסות‪ ditt. :‬ש ‪ 12‬הפוקאע‪ :‬הפואקע ‪emendation‬‬
‫‪ editor‬الفّقاع ‪ 13 a‬במור‪ :‬بالمسك ‪ ‖ a‬המרחץ )= ‪ :(R‬غير ‪ ‖ add. NOPSU‬מאד‪:⟨…⟩ 14 om. a :‬‬
‫ن الذي يحدث عنها ‪ :⟨…⟩ ‖ add. NOP‬إمّا ‪ 17 add. a‬כשתרד )=‬
‫من الجسد ‪ 16 a‬מהן )= ‪ :(URS‬فإ ّ‬
‫‪ :(S‬للأنف أو بح ّة صوت وسعال إذا نزلت ‪ 21 NOPRU‬בפעם אחת‪ :‬פתאום ש‪ 1‬دفعة ‪ 22 a‬וחלישות‪:‬‬
‫وتضعف ‪ 23–22 a‬ויחנק האדם‪ 23 ditt. a :‬לו‪ = :‬له ‪ 24 om. ORSU NP‬המעים‪emendation :‬‬
‫‪ editor‬המ …? ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .23‬פרק‪ .‬השמירה מהירידות תהיה בשמירה מחימום הראש חימום חזק או מקרורו קרור‬
‫חזק כמו שזכרנו ושלא יאכל מה שממלא הראש כחלבים והזרעונים המנפחים כפולין והגלבאן‬
‫ושלא יישן אחר המאכל ובלבד בלילה ושלא יקח המשכרות לקיחה שמפסדת השכל ואפי׳‬
‫מעט שנוי ושיחזק גוף מוח הראש בהרחת המורחים והבשמים לפי המזג והזמן ומהמיוחדים‬
‫בחיזוק מוח הראש ששוחקין הגרופל עד שיהיה לאבק ויושם במפרק השער בזמן החורף ⟩…⟨‬ ‫‪5‬‬
‫מחזקו ואמנם בחוזק החום מבשמין הראש במי הורד והנסרין וזורין על הראש מעט בסבאסה‬
‫שכבר הומרץ בשחיקתו‪.‬‬
‫‪ .24‬פרק‪ .‬אין ראוי לשום מבני אדם בכל מקום מהמקומות ולא בזמן מהזמנים ליקח מאכלם‬
‫שכבר התחיל בו ההפסד או מעט פסידות ולא מים עכורין ולא שריחן רע ולא פושרין ולא‬
‫שום דבר מה⟩מ⟨עפשות כנמלחים והציר והצחנת והכלאת ודומיהן שאלו מחמרי החמימיות‬ ‫‪10‬‬
‫והן ⟩כ⟨סמי המות והמשובחים מהרופאים מזהירין מלאכל המאכל הלן לילה אחת והבשר הלן‬
‫מפני שהוא כבר התחיל בו העיפוש ואע״פ שלא יתבאר זה לשעתו‪.‬‬
‫‪ .25‬וישים האדם השתדלותו בלקיחת המזונות המתוקים שהמתוק הוא שיזון כמו שזכר‬
‫גאלינוס וכמו כן ישתה מהמים מה שהוא יותר מתוקין ויותר זכין ויותר קרין וכשישנא‬
‫המאכלות המתוקות ישנה טעמן במעט מהחמוצות או במה שיש בטעמו מליחות נראית‬ ‫‪15‬‬
‫או עפצות כתבשיל שיבושל במי הבוסר או בחומץ או בלומי או במוריס של שעורים או‬
‫בסומאק והחבושין ⟩ו⟨גרעיני הרמונים שאלו המאכלות ואע״פ שהן אינן בצדקות המתיקות‬
‫והן מעטי המזון יש בהן תועלות תחלתם שהן לא ישנאו ומהן מה שהוא ממיס הלחה הלבנה‬
‫מהאצטומכא ומביא התאוה כתבשיל של מוריס ומהן מה שהוא עומד כנגד העיפוש ומנקה‬
‫כמאכלות שיפול בה החומץ ומי הלומי ומהן מה שמחזק האצטומכא ויחזק פיה כמבושל‬ ‫‪20‬‬
‫בסומאק וגרעיני הרמונין והחבושים ומי הבוסר לפיכ׳ ראוי לסמוך על אלו המאכלות מה‬
‫שאפשר‪.‬‬
‫‪ .26‬פרק‪ .‬המנהג עיקר גדול בהתמדת הבריאות ורפואת החלאים אין ראוי לשום אחד‬
‫שיעתק ממנהגות ⟩הבריאות⟨ בפעם אחת לא באכילה ולא בשתיה והבעילה והכניסה למרחץ‬
‫והתנועה‪ .‬נושאים פנים בזה כלו למנהג ואפי׳ הדבר הנהוג בהפך עקר הרפואה לא יעתק ממנו‬ ‫‪25‬‬
‫למה שיחייבהו העיקר אלא בהדרגה בזמן ארוך עד שלא ירגיש בהשתנות ולא שנה שום אדם‬
‫מנהגו בפעם אחת אלא ⟩חלה⟨ בהכרח‪ .‬ואמנם החולים אל ישנו מנהגם בשום פנים רצו׳ לו׳‬
‫שלא יתחיל בעת החולי לשנות המנהג למוטב‪.‬‬
‫‪ 3‬שמפסדת‪ :‬يغي ّر ‪ :⟨…⟩ 5 a‬كل ّه وكذلك يدهن الدماغ بدهن البان المطي ّب في زمان الشتاء ‪ 7 a‬הומרץ‪:‬‬
‫‪ 10‬כנמלחים ‪ emendation editor‬בנמלחים ש‬ ‫‪ 9‬או‪ :‬ولو ‪ ‖ a‬שריחן רע‪ :‬مغي ّر الرائحة ‪a‬‬ ‫بولغ ‪a‬‬
‫كالـكوامخ ‪ ‖ a‬והצחנת‪ :‬والصحنة ‪ ‖ a‬והכלאת‪ emendation editor :‬וסאכלת ש ‖ שאלו מחמרי‪ :‬فهذه‬
‫س ‪ 15 NOPSU‬נראית‪emendation editor :‬‬ ‫هي موادّ ‪ NOPU‬فهذه موادّ ‪ 12 RS‬לשעתו‪ = :‬للحين ‪ R‬للح ّ‬
‫נראות ש ‪ 24‬שיעתק‪ emendation editor :‬שיעסק ש ‖ ממנהגות‪ = :‬عن عوائد ‪ S‬عن عوائده ‪NOPU‬‬
‫حية ‪ 25 NOPRU‬עקר‪ :‬قانون ‪ 26 a‬העיקר‪ :‬القانون ‪a‬‬ ‫عن العوائد ‪⟩ ‖ R‬הבריאות⟨‪ = :‬الصحة ‪ S‬الص ّ‬
‫‪⟩ 27‬חלה⟨‪ :‬مرض ‪a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪ .27‬פרק‪ .‬כבר נודע שיש שם בעלי חיים מזג בשרם בהפך מאד למזונות האדם כבשר הזאבים‬
‫והשועלים ומהם נאותים מאד כבשר הצאן כמו כן דין עורותיהן במלבוש ש]כמו[ הנאות מהכל‬
‫ללבוש לבני האדם הם עורות הצאן כן הזק להם לבישת עורות השועלים כמו שזכרו חכמי‬
‫הרופאים והוא האמת לפיכך רואה העבד שלבישת זה שנקרא הכרטאסי מגונה אמנם לבישת‬
‫הסנגאב כבר שבחוהו הרופאים‪ .‬וכמו כן זכרו שלבישת עורות החתולים מחלה וכמו כן הרחת‬ ‫‪5‬‬
‫נשימותיהן לפי׳ מצוים להתרחק מהן ומהרחת נשימותיהן כמו שמצוים בהרחת ]ה[נשימות‬
‫היונים ⟩…⟨ הפאלג ⟩…⟨ והתשנג והרעש ודומיה׳‪ .‬כל אלו יאמין מהן שרואה היונים ובתנאי‬
‫שישתמר מרמוניהם)!( ולא יונח לה תקבץ בשום פנים שהוא מעפש האויר ומפסידו וכמו כן‬
‫אכילת בני היונים הגדולים מרפאין מחלאי העצב‪.‬‬
‫‪ .28‬פרק‪ .‬הטוב שבציד הצביים וכמו כן הארנבת שלה תועל⟩ו⟨ת התאמתו בנסיונן והוא‬ ‫‪10‬‬
‫שאכילת מוח ראשו מועיל מחלי הרעש וכמו כן בשרו כולו מועיל מהרעש וחלאי העצב ועורות‬
‫הארנבים מחממים חימום טוב ומועילים מחלאי העצב ובלבד לזקנים וחמור הבר יש לו סגולה‬
‫עצומה בהחזקת הראות נתאמת זה בנסיון‪ .‬אכילת בשרו וכפית העין על ֵאד תבשיל בשרו‬
‫מחזק הראות ומפתח אוטם העצב החלול והעיון תמיד לעין חמור הבר מחזק הראות ומסיר‬
‫ֵלאותו נתאמת זה בנסיון‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫וזה שיעור מה שנמצא לעבד עתה ממה שצריך אדונינו יתמיד האל מלכותו ברוב העתים והאל‬
‫ית׳ יתמיד ימי אדוננו ויתמיד לו הבריאות וימציאו ית׳ תכלית טובת השני עולמות כמו שהמציא‬
‫לעבדיו וצאנו הנכבדים שבברואין בחסדו וטובו וכבודו‪.‬‬
‫ن ‪ NOPU‬وان ‪ 3 RS‬הזק להם‪ :‬وأشّدها ضرر له ‪ 4 a‬הכרטאסי‪emendation editor :‬‬ ‫‪ 2‬ש]כמו[‪ :‬فإ ّ‬
‫בכטאסי ש قرطاسي ‪ 5 a‬הסנגאב‪ emendation editor :‬הסוגאב ש ‪ :⟨…⟩ 7‬ومباشرتها دائما في المنزل‬
‫ن ذلك قالوا أمانا من أمراض العصب كل ّها أعني ‪ :⟨…⟩ ‖ a‬واللقوة ‪ ‖ a‬והרעש‪ :‬والرعدة ‪ ‖ a‬יאמין מהן‪:‬‬ ‫فإ ّ‬
‫يأمن منها ‪ 8 a‬מרמוניהם)!(‪ :‬من ذرقها ‪ 10 a‬שבציד‪ :‬لحوم الصيد ‪ ‖ a‬התאמתו‪emendation editor :‬‬
‫ותאמתו ש ‪ 11‬מחלי הרעש‪ emendation editor :‬מחלי הראש ש من الرعشة ‪ 18 a‬וצאנו‪ :‬ומרעיתו‬
‫ש ‖ וכבודו‪ :‬والحمد لل ّه ر ّ‬
‫ب العالمين ‪add. a‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

Supplement: Critical Comparison of the Arabic
Text with the Medieval Hebrew Translation and the
Translations into English and German
m Hebrew edition Muntner

bhf English translation Bar-Sela/Hoff/Faris
r English translation Rosner
k German translation Kroner
0: ‫( حت ّى أن ّه يكاد لا يأتي‬that it is almost impossible to excrete them): bhf, disre-

garding yakādu, translate: “that they cannot be moved;” cf. k: “sodass er nur
auf (dringendes) Bitten hin ausgehen kann;” and r, following m: ‫עד שאי אפשר‬
‫לו לצאת‬, translates: “so that it is impossible to excrete them.”
1.1: ‫( وترك التكاسل عن التعب‬and to give up laziness for exertion): bhf incor-
rectly translate: “and forsaking the disinclination to exertion;” cf. k: “und dem
Aufgeben der Schlaffheit bei der Ermüdung;” and r, following m: ‫והניח השברון‬
‫מן היגיעה‬: “and the avoidance of collapse from exertion.”
1.14: ‫( لحم الضأن الراعي في الفحص‬the meat of a sheep that is grazing in the field):
Reading ‫ الفحص‬as ‫( النحص‬cf. k), bhf translate: “the meat of a sheep that is
grazing on the foothills,” while k translates: “das Fleisch des am Bergeshang wei-
denden Schafes.” r following m: ‫בשר הצאן הרועה באחו‬, translates correctly: “the
meat of a sheep which grazes in the meadow.”
1.15: ‫( في ما دون الشراسيف‬in the hypochondria): bhf translate: “in the loins,”
and r, following m: ‫במתניו‬: “in his loins.” k has: “in der Gegend unter den
Lenden.”
1.16: ‫( وما سواه مذموم جّدا‬but what is different from it is very bad): Interpreting
‫ سواه‬as the noun ‫( سوى‬sameness) with a suffix and not as the preposition ‫سوى‬
(other than, except), bhf translate: “all that is similar to it.” Likewise k: “Ähn-
liches sei aber sehr tadelnswert.”
1.20: ‫( وخصوص‬and in particular): Om. bhf.

Ibid.: ‫( ولم يكن في المعدة خلط رديء مصبوب‬and there is no harmful humor in the
stomach that has flowed into [it]): bhf translate: “and there is no evil humor
present in the stomach,” and r, following m: ‫ולא תהיה באסטומכה ליחה רעה‬, trans-

via free access
supplement 219
lates: “there is no evil humor in the stomach.” k has: “und keinerlei schlechte
Flüssigkeit in ihm sich fliessend befindet.”
1.21: ‫( لـكنه يتفاضل في الرداءة‬although some are worse than others, lit., but they
differ in [the degree] in which they excel in badness): bhf translate: “some,
moreover, excel in badness,” and r, following m: ‫אבל קצתם יותר רע מקצתם‬: “but
some are more harmful than others.”
1.22: ‫( بالسمك‬with fish): Om. bhf.
2.10: ‫( والشراب لمن يمكنه تناوله‬and wine for him who may take it): bhf translate:
“and a drink for him who may take it,” and r, following m: ‫והיין למי שיוכל לקחת‬
‫אותו‬: “and wine for one who is allowed to take it.”
2.12: ‫( وإن لم يف بالمرض‬if it is not sufficient for the disease): bhf translate: “should
it not suffice,” and r, following m: ‫ואם לו יספיק לחולה‬: “But if these are not suffi-
cient for the patient.” Cf. k: “wenn es aber für die Krankheit nicht genügt.”
Ibid.: ‫( فالأقوى‬and then to [even] stronger ones): bhf translate: “in potency;”
cf. RU: ‫في الأقوى‬. r, following m: ‫ואחר כן ליותר חזק‬, translates: “and then to even
stronger ones,” and k: “zum nächst stärkeren.”
Ibid.: ‫( ولا يحرف في أخذ الأدو ية الـكثيرة‬one should not turn away [from what
is proper] regarding the application of multiple drugs): bhf, reading ‫يحرف في‬
as ‫ينحرف إلى‬, translate: “or be inclined to those that are multiple;” similarly, r,
following m: ‫ולא יעלה בלבו לקחת הרפואות הרבות‬: “one should not be inclined
to employ multiple medications.” k, following U: ‫( يخرف‬to be silly), translates:
“man sei nicht so unsinnig viele Heilmittel zu nehmen.”
3.3: ‫( عشر ين درهما فلوس خيار شنبر‬twenty dirhams of the scales of Indian labur-
num): bhf, not understanding the meaning of ‫ فلوس‬in this context, but regard-
ing it as “a monetary unit,” translate: “twenty monetary drams of cassia fistula.”
r does not translate this term at all, while k translates: “Schuppen der cassia fis-
tula.” Cf. al-Bīrūnī, K. al-Ṣaydana fī l-ṭibb, trans. Said, p. 140, no. 20: “Rāzī writes:
It is reedy, scaly, and contains grains.”
Ibid.: ‫( فروج مصلوق‬boiled chicken): bhf translate: “cooked rooster” (= ‫ديوك‬
‫)مصلوق‬.
Ibid.: ‫( وأنا أعلم أن ّه سيتحي ّر‬I know that he will be confused): bhf, possibly read-
ing ‫( اعلم‬Impf. I) as: ‫( أ ٌعلم‬Impf. IV), and ‫ سيتحي ّر‬as: ‫سيتخي ّر‬, translate: “I declare that
he is right.” r, following m: ‫אני יודע כי יתמה‬, translates: “I know … that he … might
wonder,” and k: “Ich weiss daß der … sich wundern … wird.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
220 supplement
3.5: ‫( و يجردها‬and scrapes it): bhf translate: “injures it;” r translates: “irritates it,”
and k: “er zieht sie zusammen.” The Arabic reflects the Greek ξύω, as it features,
e.g., in Hippocrates, Regimen in Acute Diseases 59–60, and Galen’s commentary
on it, ed. Kühn, vol. 15, pp. 685–686.
Ibid.: ‫( و يغلى غليات‬boil it a few times): bhf translate: “boil vigorously,” which
conforms to U: ‫غليان جي ّد‬. r, following m: ‫וירתיחהו שתי רתיחות‬, translates: “boil it
twice,” and k: “koche eine gute Brühe” (= U).
3.6.: ‫( يغلى الجميع غليات‬then boil all this a few times): bhf and r translate: “then boil
the whole well,” and r has an additional note: “Literally: boil (several) boilings”
(= m: ‫)ירתיח הכל רתיחות‬. k translates: “Dann koche das ganze fest durch.”
Ibid.: ‫( في التفريح وتقو ية القلب وتشجيعه‬in gladdening, strengthening and invigo-
rating the heart): Reading: ‫( في التفريح وتقو ية القلب وتسجيعه‬cf. U), bhf translate: “in
cheering and strengthening the heart and its rhythm.” r translates: “to gladden
and strengthen the heart and to give it rhythm,” and has an additional footnote:
“Literally: power” (= m: ‫)גבורה‬. k, following U, translates: “Stärkung des Herzens
und Regelung seines Rhythmusses.”
3.7: ‫( مقشور الأعلى‬from which the upper skin has been peeled): bhf translate:
“perfectly peeled,” and r, following m: [‫קלוף ]מלמעלה‬, translates: “peeled.” k
translates: “an der Oberhaut geschält.”
Ibid.: ‫( فلوس خيار شنبر‬the scales of Indian laburnum): bhf translate: “thirty
monetary drams of cassia fistula,” and r, following m: ‫( פלוס מקשיא פישטולא‬and
note: ‫)מישקל דרכמה‬, translates: “thirty drachmas of cassia fistula.” k translates:
“30 Drachmen Schuppen der Cassia fistula;” cf. 3.3 (p. 219 above).
Ibid.: ‫( ملتوت‬mixed): bhf translate: “moistened.” r, following m: ‫ומעורבת‬,
translates: “mixed,” and likewise k: “gemischt.”
3.8: ‫( وقسطرن‬betony): bhf, reading ‫وقسط‬, translate: “cost.” r, following m: ‫וקשט‬

‫מר‬, translates: “bitter costus” (cf. R), and likewise k: “bitterer Costwurz.”
Ibid.: ‫( آنية آمدي‬a vessel manufactured in Āmid): bhf, deriving ‫ آمدي‬from the
root ‫( مّد‬to extend), translate: “a wide vessel.” r, following m: ‫בכלי שוע באבר‬,
translates: “a vessel glazed with lead (cf. ibid., n. 78),” and k: “ein Gefäss aus
Amid.” For the term āmidī, cf. Diem/Radenberg, Dictionary of Arabic Material,
p. 6.
3.9: ‫و بالعكس من هذا ترى الشخص الضعيف الجسم الحائل اللون اللي ّن الصوت إذا ات ّصل به أمر‬
‫يسر ّه سرورا عظيما تراه يقوى جسمه و يرتفع صوته و ينير وجهه وتسرع حركاته و يعظم نبضه و يسخن‬
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
supplement 221
‫سطح جسمه و يظهر الفرح والسرور عليه ظهورا لا يستطيع أن يكتمه عليه وعلةّ هذه الآثار كل ّها‬
‫حركة الحرارة الغر يز ية والدم نحو ظاهر البدن‬: Om. bhf.
Ibid.: ‫جي‬
ّ ‫( المتر‬hopeful): bhf translate: “sanguine,” and r, following m: ‫והשלוה‬,
translates: “those who expect tranquility.” k translates: “und phlegmatischen.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3
via free access
part 3
Latin Translations
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3
via free access
Introduction to the Latin Translations of
Maimonides’ On the Regimen of Health
1 The Translation by Giovanni da Capua
1.1 The Latin Manuscripts

The Regimen of Health written by Maimonides for al-Malik al-Afḍal Nūr ad-Dīn
ʿAlī was twice translated into Latin in the Middle Ages, once by Armengaud
Blaise (Ermengol Blasi) and once by Giovanni da Capua, but the latter was
much the more successful. Giovanni is well known as a translator of medical
and other works from Hebrew and possibly Arabic into Latin, works ranging
from the Taysīr of the Cordoban physician Ibn Zuhr to the collection of Arabic
fables known as Kalīla wa-Dimna. Among his translations are Latin versions of
virtually all the short medical writings of Maimonides: On Asthma, On Poisons,
and On Hemorrhoids, as well as the Regimen of Health;1 he prepared them from
Hebrew translations of the Arabic in which Maimonides wrote.2 To a number
of his translations Giovanni prefixed a brief autobiographical statement that
explained how he had converted from Judaism to Christianity and had used his
knowledge of Hebrew to widen the stock of scientific material available to the
1 Fifteen years ago Görge Hasselhoff examined the transmission of Maimonides’ medical works
into Latin Europe as a part of his wider study of Maimonidean reception more generally, in
“The Reception of Maimonides in the Latin World: The Evidence of the Latin Translations
in the 13th–15th Century,” Materia giudaica 6 (2001), 258–280, esp. 270–277, and expressed
reservations about Giovanni’s authorship of several Latin translations sometimes attributed
to him—De venenis, De emorroidibus, and De coitu; subsequently, in Dicit Rabbi Moyses: Stu-
dien zum Bild von Moses Maimonides im lateinischen Westen von 13. bis zum 15. Jahrhundert,
2nd ed. (Würzburg: Königshausen und Neumann, 2004), 286–288, he was somewhat more
positive but concluded by actually questioning whether a translator “Giovanni da Capua” had
ever existed (404). However, in the intervening years text-editions have made a strong case for
Giovanni’s authorship of the first two of those works as well as for that of De asmate, which
Hasselhoff entirely rejected.
2 The first three of these have been edited and their authorship argued in previous volumes
of this series: Maimonides, On Asthma, ed. Gerrit Bos and Michael R. McVaugh, vol. 2 (Provo,
Utah: Brigham Young University Press, 2008), 66–239; Maimonides, On Poisons, ed. Gerrit Bos
and Michael R. McVaugh (Provo, Utah: Brigham Young University Press, 2009), 159–201; Mai-
monides, On Hemorrhoids, ed. Gerrit Bos and Michael R. McVaugh (Provo, Utah: Brigham
Young University Press, 2012), xxix–xxxv, 77–99. In addition, it seems likely that Giovanni had
a hand in one of the Latin translations of Maimonides’ On Coitus (ed. Gerrit Bos [Leiden–
Boston: Brill, 2019], 97–101); see below, n. 19).

via free access
226 introduction to the latin translations
Latins; in each instance he used a similar narrative, adapting it to the content

of the work he was translating.
This “all-purpose preface,” as Charles Burnett has felicitously called it,3 is
attached to Giovanni’s translation of the Regimen; it is the only one of his Mai-
monidean translations that carries it. Here he used it to dedicate the work to
Pope Boniface VIII (ruled 1294–1303), by which time (as we will see) at least
two Hebrew versions of the text existed and could have been available to him.4
Some of Giovanni’s other Maimonidean translations also carry references to
figures at the papal court, but the fact that only the Regimen is preceded by the
biography he used in his earlier translations suggests that it might have been
the first Maimonidean treatise that he translated.
The Latin text is known to exist in eight manuscript copies:5
H Jerusalem, Friedenwald 57 (15c), fols. 7ra–15va;

K Klagenfurt, Bischofliche Bibliothek XXX.d.25 (ca. 1463), fols. 322r–332v;
M Munich, CLM 77 (1385–1387), fols. 60r–64va;
3 Charles Burnett, “The Latin Translations of the Medical Works of Maimonides: A Survey Fol-
lowed by an Edition of John of Capua(?)’s Translation of Maimonides’ De coitu,” unpublished
paper, 1990.
4 Another version of the statement is prefixed to his translation of Avenzoar’s Taysīr, dedicated
to a member of the papal court, Archbishop Martin of Braga (1292–1313). (The statement fre-
quently made that Giovanni helped to translate the Taysīr at Padua in 1281 arises out of a
confusion with a different translation of the work, as I will show in a forthcoming article.)
A rather different version is prefixed to the translation of Kalīla wa-Dimna, which circu-
lated in Latin as the Directorium humane vite, and has been included in the edition of that
work by Friedmar Geissler, Beispiele der alten Weisen des Johann von Capua, Veröffentlichung
52 (Berlin: Akademie, 1960), 2; a German translation is given on 3. The version attached to
the Regimen has been transcribed (from the manuscript called W below) in M. Güdemann,
Geschichte des Erziehungswesens und der Cultur der Juden in Italien während des Mittelalters,
vol. 2 (Vienna: A. Hölder, 1884; rpt. Amsterdam: Philo Press, 1966), 318. An English translation
of this version is given by Ariel Bar-Sela, Hebbel E. Hoff, and Elias Faris, Moses Maimonides’
Two Treatises on the Regimen of Health, Transactions of the American Philosophical Society,
n.s., 54 (1964), part 4 (Philadelphia: American Philosophical Society, 1964), 11–12; a French
translation of the same may be found in Marilyn Nicoud, “L’œuvre de Maïmonide et la pensée
médicale occidentale à la fin du Moyen Âge,” in Maïmonide: Philosophe et savant (1138–1204),
ed. Tony Lévy and Roshdi Rashed (Leuven: Peeters, 2004), 411–431, at 428. The Regimen’s ver-
sion of the prologue has also recently been edited (from the manuscripts called HTUVWX
below) by Hasselhoff, “Reception,” 277–278.
5 As this volume was going to press, Irina Galynina informed me of another manuscript, MS
St. Petersburg, RNB Lat. F. v. XVII № 2, containing a collection of five of Giovanni da Capua’s
Maimonidean translations, including at ff. 14r–19r the Regimen sanitatis. Most unfortunately,
time pressures made it impossible to consider its readings in the present edition.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
introduction to the latin translations 227
T Todi, Biblioteca comunale 53 (15c), fols. 23ra–30rb;

U Vatican City, palat. lat. 1298 (1464), fols. 189–199;
V Vatican City, palat. lat. 1147 (late 15c), fols. 99v–111r;
W Vienna, ÖNB 2280 (14c), fols. 89ra–93ra;
X Vienna, ÖNB 5306 (15c), fols. 1r–11v.
Seven of these manuscripts (HMTUVWX) contain other medical works of

Maimonides as well (all in translations by Giovanni da Capua).6 In consult-
ing all these manuscripts for my previous editions of Hemorrhoids and Poisons
(except X, which does not contain those works), I concluded in both cases that
the texts in TUVW descended from a common source, as did those in HM; that
when their readings differed, those of HM were generally superior; and that
H was broadly more trustworthy than M. These generalizations continued to
hold in my preliminary collation of the Regimen manuscripts, with X proving
to belong to the TUVW group.
Then I happened to discover an unanticipated copy of the work in K. There
are no other Maimonidean medical texts in this Klagenfurt manuscript; here
the text of the Regimen begins at fol. 322r and follows immediately and nearly
seamlessly after the Regimen attributed to Avenzoar. In his catalogue of the Kla-
genfurt manuscripts, Hermann Menhardt failed to recognize that Maimonides’
Regimen was a separate work from Avenzoar’s, and as a result this copy of
Maimonides’ treatise has remained entirely unnoticed until now; it was only
because I had occasion to study Avenzoar’s text, for quite different reasons,
that I happened to identify it.7 K is a coarsely written copy that contains a
considerable number of editorial glosses or explanatory passages that have
been inserted into the work, but they do not otherwise disturb a text that
is quite close to that of H, in the sense that it repeats a great many distinc-
tive readings in H that accurately correspond to the text of the Hebrew orig-
inal from which the Latin was drawn. M also shares a number of these read-
ings in H, but the remainder of its text diverges constantly from that com-
mon to HK(TUVWX) in a variety of petty ways: sometimes a word has been
changed to a synonym, sometimes two words have been transposed, sometimes
a short phrase has been reworded. In other words, K slips occasional amplifi-
cations into what remains essentially the text of H, while M’s changes often
6 On Poisons, xxxvi–xlii; On Hemorrhoids, xxix–xxx; On Asthma, 2:xxxvi–xli. On the manuscripts

of Maimonides’ medical works see also Nicoud, “L’oeuvre de Maïmonide,” 420–421.
7 Hermann Menhardt, Handschriftenverzeichnis der Kärntner Bibliotheken I: Klagenfurt, Maria
Saal, Friesach (Handschriftenverzeichnisse osterreichischer Bibliotheken, Kärnten I) (Vienna:
Verlag der österreichischen Staatsdruckerei, 1927), 55–56.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
involve the text of H itself. Nevertheless, HKM can be recognized as a sepa-

rate textual group that regularly provides readings preferable to those found in
TUVWX.
In many Latin manuscripts, including several of those used here (MTW),
the text of the Regimen is followed with essentially no break by the text of
Maimonides’ work On the Causes of Symptoms. The scribes were apparently
unaware that the two works are separate and independent treatises (in W,
indeed, the second is explicitly headed as a part of the first). In H, however,
Causes is recognized and treated as independent. The Latin text was published
in 1974, part of it on the basis of a transcription from an incunable edition, the
remainder from manuscripts HX.8 Its editors had had their attention drawn
to X by Moritz Steinschneider’s reference to that manuscript, where he men-
tioned that the Causes of Symptoms immediately followed Giovanni’s transla-
tion of the Regimen and raised the possibility that the Latin Causes might also
have been translated by Giovanni.9 The language of its modern editors is more
definite about Giovanni’s authorship (p. 198), but the question is still an open
one, and will probably need to be decided after a full examination of all the
manuscript sources.10
1.2 The Hebrew Source of the Latin11

That Giovanni translated Maimonides’Regimen of Health from Hebrew is estab-
lished by his own words in his preliminary autobiographical statement—but
from which Hebrew translation? As mentioned above, there were at least two
Hebrew versions of the text that could have been available for him to use as
a basis for his Latin translation. One of these was that prepared from Ara-
bic by Moses ibn Tibbon, in 1244; the other was composed by Zeraḥyah ben
Isaac ben Sheʾaltiel Ḥen (active in Rome 1277–1291).12 Both men also translated
8 Moses Maimonides on the Causes of Symptoms, ed. J.O. Leibowitz and S. Marcus (Berkeley–
Los Angeles–London: University of California Press, 1974).
9 Moritz Steinschneider, Die Hebraeischen Übersetzungen des Mittelalters und die Juden
als Dolmetscher (Berlin, 1893; rpt. Graz: Akademische Druck- u. Verlagsanstalt, 1956),
772.
10 Hasselhoff, “Reception,” 271 n. 97 and 274, appears to accept Giovanni’s authorship of
Causes.
11 In what follows, my account of the Hebrew texts has been possible only because of the
unstinted cooperation of Joseph Shatzmiller and especially Gerrit Bos, who translated all
the passages quoted here into English and discussed them with me with unfailing consid-
eration.
12 Nicoud, “L’oeuvre de Maïmonide,” 416, was unaware of Zeraḥyah’s version and supposed
that Giovanni had based his translation on ibn Tibbon’s.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
several of Maimonides’ other medical writings.13 Ibn Tibbon’s translation was

quite popular; a number of manuscripts of the full text survive. Zeraḥyah’s ver-
sion, on the other hand, seems to have had very little circulation, and today
only a small fragment of the work (Regimen 1.12–2.1) is known to exist. This
has been enough, however, for Gerrit Bos to arrive at an important judgment
about the relationship between the two Hebrew translations. While the first
portion of this material reveals frequent clear differences between the two, he
concludes:
from [1.21] on [Zeraḥyah’s] text shows a close similarity with Ibn Tibbon’s
translation with the occasional adaptation or “correction”; one gets the
impression that this last section of the text is the result of a “correction”
of Ibn Tibbon’s translation on the basis of the original Arabic text, possi-
bly by Zeraḥyah himself.14
If we now compare Giovanni’s Latin wording to the two Hebrew versions in

that portion of Maimonides’ text where the translations of Ibn Tibbon and
Zeraḥyah seem to diverge most sharply, 1.12–1.21, we find Giovanni’s language
regularly following Zeraḥyah’s language, rather than Ibn Tibbon’s:
1.18 Ibn Tibbon: those of them with a big body, and when they come out from
Zeraḥyah: those that are big in their body and salted and grow up in
Giovanni: magni corporis et saliti et crescentes in
1.18 Ibn Tibbon: hard [flesh] (qasheh)

Zeraḥyah: that falls apart [easily] (mitpotsets)
Giovanni: frangibiles
1.18 Ibn Tibbon: [fishes] called mol and revel

Zeraḥyah: called sepalut
Giovanni: que dicuntur cephalones
13 On these two men, see Gerrit Bos, “Novel Medical and General Hebrew Terminology from
the 13th Century,” Journal of Semitic Studies, supplement 27 (Oxford, 2011), 47–53 (Ibn Tib-
bon) and 121–128 (Zeraḥyah).
14 Above, p. 20. There also exists an independent third version, anonymous and undatable,
whose author had a limited Hebrew technical vocabulary but at times understood Mai-
monides’ Arabic better than Ibn Tibbon had; see this volume, pp. 20–23.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
1.20 Ibn Tibbon: [the phrase is omitted]

Zeraḥyah: which comes from another place
Giovanni: ab alio loco procedens
1.20 Ibn Tibbon: it will cause the urine to flow

Zeraḥyah: it will cause the urine to increase
Giovanni: urinam multiplicant
1.21 Ibn Tibbon: some of them are worse than some of them
Zeraḥyah: there will be a difference in the badness
Giovanni: sed est distantia inter eos in malicia
Nor do there appear to be any counter-examples, Latin passages that translate

Ibn Tibbon’s version rather than Zeraḥyah’s. Such instances lead us to the con-
clusion that it was Zeraḥyah’s text rather than Ibn Tibbon’s that Giovanni had
before him.
Still, in the remainder of the Regimen, where Zeraḥyah’s version does not
exist for comparison, Giovanni’s translation shows a striking similarity to Ibn
Tibbon’s translation. For example: the latter version (Bos’s m, above) had been
based on an Arabic manuscript that shared distinctive readings with Bos’s Ara-
bic manuscripts RS, and these readings of RS, passed on in m, are also present
in Giovanni’s Latin text as edited here. To give a few examples:
1.8 Arabic text: strenuous movement (ḥaraka thaqīla)

Rm variant: local movement (ḥaraka naqīla) (see above, pp. 46–47)
Giovanni: motus localis
1.11 Arabic text: a very broad (wāsiʿ) subject

Rm variant: useful (nāfiʿ)
Giovanni: utile
3.2 Arabic text: refined (mukarrar)

R/m: chilled (mubarrad/metsunnan)
Giovanni: infrigidatus
3.10 Arabic text: practical (ʿamalīya) philosophy

RSm variant: theoretical (ʿilmīya) philosophy
Giovanni: speculativa philosophia
And, still more conclusively:
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
3.8 Arabic text: betony and zedoary (qasṭrun wa-antula)

R variant: qusṭ murr wa-antula
m variant: qosṭ mor ve entola
Giovanni: costi mirre et enthele
In this last instance Ibn Tibbon (m) interpreted the two units into which qas-
ṭrun had been divided by his Arabic manuscript as two different herbs, but
he did not recognize antula and merely transliterated it. Giovanni here writes
“costi, mirre, et enthele,” obviously preserving both Ibn Tibbon’s attempt to
make pharmacological sense out of qusṭ murr and his transliteration of antula.
It would seem inescapable, therefore, that Giovanni’s Latin version must have
derived from the Ibn Tibbon translation, despite the fact that we have previ-
ously argued for its dependence on Zeraḥyah’s version.
This seeming contradiction can be resolved if we posit that Zeraḥyah’s ver-
sion was to some extent based on Ibn Tibbon’s, designed to clarify or extend
it; in that case the peculiarities of the latter translation, derived from an Ara-
bic manuscript like RS, would naturally have been perpetuated in Zeraḥyah’s
text, including the bulk of Zeraḥyah’s translation that is now missing, and Gio-
vanni’s text would thus, in the absence of Zeraḥyah, appear to be descended
from Ibn Tibbon (as of course ultimately it was). We already know that some of
Zeraḥyah’s translations were prepared in just this way.15 As I have said, Bos has
already concluded that Regimen 1.21–2.1 reveals just such a relation between
the two Hebrew versions, and even in 1.12–21, where they diverge most sharply,
there remain a number of parallel passages whose closeness is virtually impos-
sible to explain by a simple coincidence of Hebrew equivalents chosen inde-
pendently by two separate translators.
If Giovanni did base his Latin on Zeraḥyah’s version, as I am proposing, it
would not be at all surprising. Zeraḥyah’s text may have enjoyed only a limited
dissemination, but if anyone was likely to have had access to it, perhaps even
to seek it out, it would have been someone exactly like Giovanni da Capua: a
virtual contemporary in Rome of Zeraḥyah, whose conversion to Christianity
would not necessarily have cut him off completely from the Jewish community
in the city. It is surely not by coincidence that Giovanni’s Latin translations of
Maimonides’ On Poisons and On Hemorrhoids are also based on the Hebrew ver-
sions prepared by Zeraḥyah,16 even though in both cases there already existed
a Hebrew text of the same made by Moses ibn Tibbon.
15 Above, p. 20.
16 An anonymous translation of Maimonides’ On Coitus may be a further instance of Gio-
vanni’s use of Zeraḥyah’s translations; see below, n. 19.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
For the prospective editor of Giovanni da Capua’s Latin translation, there-

fore, Ibn Tibbon’s Hebrew is likely to be a generally satisfactory substitute for
Zeraḥyah’s as a basis for Latin-Hebrew comparison. Bos has shown that as
Zeraḥyah worked his way through chapter 1 of Maimonides’ work, he made
progressively fewer changes in Ibn Tibbon’s text, occasionally altering now indi-
vidual words, now longer phrases, certainly, but ordinarily maintaining most
of its language, and it seems that this continued to be his practice in chapters
2–4. One indication of this arises from Zeraḥyah’s liking for the word meshub-
bakh (“praiseworthy”), a liking that is immediately obvious in chapter 1. Five
times in Regimen 1.12–22 Zeraḥyah substitutes meshubbakh for Ibn Tibbon’s
ṭov (“good”), and Giovanni naturally translates “laudabilis”; suggestively, Gio-
vanni uses laudabilis twice more in the earlier portion of chapter 1, though
here of course Zeraḥyah’s translation no longer exists for comparison. Over all
the remaining three chapters, however, the word laudabilis occurs only twice
in the Latin text, perhaps confirming Bos’s conclusion that Zeraḥyah became
less concerned with tinkering with verbal detail as he went on with his trans-
lation.
The Latin stays so close to Ibn Tibbon’s language, in fact, that the mod-
ern authors of an English translation of the Arabic Regimen (1964) insisted
upon their virtual identity—they knew nothing yet of Zeraḥyah’s version. At
one place in Regimen 1.1 they were intrigued by the fact that Giovanni’s Latin
seemed to them to be closer to the Arabic original than to Ibn Tibbon’s Hebrew,
but they concluded that
the possibility that there was another more accurate, Hebrew translation
which remains unknown cannot be accepted in view of the fact that in
most places the Latin corresponds exactly to the version of Ibn Tibbon [my
emphasis].17
Lacking Zeraḥyah’s complete version, therefore, I have felt little compunction

in appealing to the Tibbonid text when making judgments about manuscript
readings in the Latin.
1.3 The Relative Merits of the Latin Manuscripts

The three best manuscripts of the Latin Regimen are HKM, as I have already
said, but we can go a little further in characterizing their relative importance
for an edition. In four different passages in chapter 1 of the Regimen, Mai-
17 Bar-Sela, Hoff, and Faris, Moses Maimonides’ Two Treatises, 12.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
monides warns his readers against an excessive distension of the stomach. In

each case the underlying root of the various Hebrew words being translated
is (at least in the Tibbonid version) ‫משך‬, whose meaning is broadly “to draw,
to attract,” and therefore, in the case of something being drawn outward, “to
extend”; Maimonides is referring repeatedly to the “drawing-out” or “extend-
ing” of the stomach in someone who has over-eaten. But the Latin translation
as found in H (and TUVWX) regularly translates the word each time with some
form of the word contractio, somehow imagining from ‫ משך‬that the stomach
was being drawn together, contracted not distended. The text in M, on the other
hand, understands Maimonides’ argument perfectly well and uses a form of the
words extendere or extensio in each case; interestingly, K shows an awareness of
this difference of opinion, sometimes reading extensio, sometimes reading con-
tractio seu extensio. This has led me to believe that Giovanni’s original is here
represented by H(TUVWX), which preserve his original misunderstanding of
Maimonides’ meaning, and that a subsequent editor, quite possibly with inde-
pendent access to the Hebrew text and certainly with a better understanding
of Maimonides’ advice, has corrected the verb systematically, as seen in M.18 K
would thus represent a tradition in which a copy of the H-text had been occa-
sionally modified by reference to the M-text.
There are other hints that the ancestor of M may have been a revision car-
ried out by an editor who had access to a Hebrew text. (1) In a few places
the other manuscripts agree in what is evidently a misunderstanding of the
Hebrew, while M alone is correct:
1.4 (Hebrew: energy and lightness) facilitate HTUVWX facultate K levitate

M
1.8 (Heb.: vessels are narrow): venas apertas nervos artos HTUVWX venas
artos et nervos artos K venas artas M
2.8 (Heb.: and not): sed HKTW neque etiam M
3.12 (Heb.: very little): modico tempore H modico modo K modico vino TW valde
modicum M
Might these not be additional cases like that of ‫ משך‬and its derivatives, where
a later editor seems to have been going back to the Hebrew and rethinking the
18 In editing the Latin text of Maimonides’ On Hemorrhoids I remarked with surprise

(p. xxxv) on this same fact, that there M translated the root ‫ משך‬as “extendatur” while
HTUVW translated the word as “attrahatur,” though I did not then have an explanation
to offer for it. This might well imply that in the case of On Hemorrhoids, too, a later editor
revised the original Latin text and gave us the refined form now to be found in M.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Latin he found in front of him?19 (2) In several places, while most of the other
manuscripts merely give a rough identification of a medicine or an illness, even
simply transliterate the name from Hebrew, M instead offers a precise Latin
equivalent, as though a knowledgeable editor had seen the Hebrew original and
thought he understood its correct meaning; while again K occasionally (not
always) offers a transitional form. Thus:
2.8 alozagada i. [id est] epilensia H alozohada .i. epilia K alochaada TW ver-
tigo capitis M
2.11 sebres HK sepres T cebres W basilicon M
3.8 carotarum H pastinace K karcearum W pastinace domestice M
There are signs of a different sort, too, that M may be a revision of a text like
H(K). For example, in 2.9 HK both read “soluerit” and go on to explain “id est
concesserit, scilicet medicus” (where TW read simply “soluit”). The editor of M’s
ancestor appears to have encountered this gloss on a gloss and found it overly
intricate, for in M the phrase is condensed into the simple “concesserit medi-
cus.” That H sometimes preserves Giovanni da Capua’s immediate response to
the Hebrew is indicated by a passage in 4.23, where H has the phrase “cum
aqua rosata in exteriori est et nasim”; here Giovanni is faithfully passing on
his source’s transliteration of an Arabic word (Ibn Tibbon had written “water
of roses and of, in Arabic, al-nasrīn [= dogroses; see below].”) KTW omit the
incomprehensible passage entirely, while as for M, it reads “in commissuris
aspersa,” suggesting an editorial guess.
One particularly suggestive passage comes at the beginning of 4.1, where Ibn
Tibbon’s Hebrew speaks of the need for a correction (‫ )תקון‬of the air in order
to maintain health. Our witnesses read:
H preparatio id est rectificatio

K preparatio et rectificatio
TW rectificatio
M preparatio
There might be several ways to interpret this set of readings, but it would
advance the arguments I have already made to imagine H here as reflecting
19 Charles Burnett has shown that Maimonides’ short work On Coitus exists in two closely
related Latin versions (each translated from the Hebrew of Zeraḥyah Ḥen), both of which
seem to reveal something of Giovanni da Capua’s style and terminology; in this case, too,
one appears to be a revision of the other. See Maimonides, On Coitus, pp. 97–101.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
the translator’s original response, translating ‫ תקון‬and then proposing a second

word as a more precise equivalent; K following H closely but simply asserting
the equivalence; and TW and M presenting different simplifications of the orig-
inal equivalency.
One final indication that H is particularly close to Giovanni’s translation as it
was first laid out comes in chapter 4 of the Regimen. That chapter is unusual in
that in the Arabic text it is formally divided into sub-sections ( fuṣūl), as the first
three chapters were not; these sixteen sections, each beginning with the single
word faṣl (section), begin at 4.1–4, 6, 8–9, 15–17, 21, 23–24, and 26–28 as edited
here (thus the sub-sections in the Arabic original sometimes contain more than
one section as subdivided in the present edition). Significantly, H still retains
fourteen of these headings (it has lost those at 4.6 and 4.23), the majority sim-
ply reading “capitulum,” though in six cases they have been elaborated to read,
e.g., “capitulum de balneo.” These one-word headings have all dropped out of
KMTW, presumably because later scribes felt they contributed little or noth-
ing to the sense of the text, and their persistence in H is another sign that that
manuscript’s version has undergone comparatively little scribal deformation.
Such considerations have led me to conclude that M probably comprises
a later reworking of Giovanni’s translation, and that its original form is best
represented by H and K, though K shows some signs of that reworking. In the
edition offered here, therefore, I have based my text on H as supported by K. I
have given all variant readings from the eight manuscripts for Regimen 1.1–1.8
(which contains about 10% of the whole work), so that readers can appreciate
their peculiarities and relationships. For the remainder of the edition I have
chosen TW to represent TUVWX and have reported all their shared readings
as well as those of H or K (but omitting the long amplifications occasionally
inserted into K) and most of those in M. Because in a few disputed passages
the text of M has been considerably altered by later editorial intervention and
cannot contribute to a decision, in these instances I have not reported the read-
ing found in M.
While my text is generally that of HK, I have obviously been guided in the
first instance by the Tibbonid Hebrew. For reasons suggested above, I have been
unwilling to accept a uniquely correct reading in M as convincing testimony
concerning the language of Giovanni da Capua’s original translation, but when
two or more of MTW closely translate the Hebrew and H(K) do not, I reject the
latter reading. However, when the meaning of the Hebrew does not compel a
choice, I generally follow HK or H.
As far as possible, I have unified the spelling of Giovanni’s Latin conformably
with his other translations in this series. I have added punctuation as necessary
in order to make clear the meaning of the text, and I have capitalized the names
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
of persons and a few other proper nouns. The manuscripts often differ widely
in their transliteration of Arabic terms, and I have tended to choose the version
closest to the original, while reporting all the readings in the apparatus, but I
have not reported most other minor spelling variations. I have maintained the
manuscripts’ use of “Rx” (standing for recipe) and of the standard apothecary’s
symbols for dram (ʒ) and ounce (℥), and have expanded the abbreviations
“l.” and “.s.” as “lib.” (libra) and “sem.” (semis); I have generally entered cardi-
nal numbers as Roman numerals, but have written out fractions and ordinal
numerals.
A Latin text of the Regimen was published in 1477, and by 1535 the identical
text had been printed five more times. Down to Regimen 1.11, the wording of this
version is quite different from Giovanni’s (whose all-purpose autobiographical
preface it also lacks), but at this point, with the words “Nos vero adducemus,”
the language of Giovanni’s text begins and continues to the end of the treatise.
The suggestion of Bar-Sela et al. that the differently worded beginning was “the
work of a translator possessing a copy of da Capua’s version from which the
beginning was lost” is certainly perfectly plausible.20 After collating the text of
the last of these printings—that of Lyons, 1535—for a portion of the Regimen,
I have concluded that it has undergone too much scribal or editorial reworking
to make a significant contribution to the present edition.
1.4 Peculiarities of Giovanni da Capua’s Latin Translation

To get a sense of the underlying process that culminated in Giovanni’s pre-
sentation of Maimonides, let us look at one brief passage in all its successive
translations, excerpted from Regimen 1.13 at a place where Maimonides is list-
ing unhealthy foods that are produced from wheat:
Arabic: unleavened bread, cooked dough like iṭrīya and lākisha [noodles
and vermicelli] (and this is what the Persians call “ṭuṭmāj”), boiled meal
such as ḥarīra, ʿaṣīda, dough that is fried like a sweet pancake, and bread
that is mixed with olive oil or with other oils.
Ibn Tibbon: unleavened bread, and cooked dough like MNWDṬṢ and
LBDʾNṢ, and cooked meal like DYṢʾ (which is called farinadah), and
dough that is baked in a pan, and bread that is mixed with oil.
20 Bar-Sela, Hoff, and Faris, Moses Maimonides’ Two Treatises, 12. Hasselhoff (“Reception,” 271
n. 100, and Dicit Rabbi Moyses, 287 n. 46) identifies two manuscript copies of this version,
MSS London, Wellcome Library 466, and Bamberg, Staatsbibliothek C Med. 12.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Zeraḥyah: unleavened bread, and cooked dough like WYRMYGYL, and

meal called in Latin/Romance PRYNʾṬʾ and ʿSYDH, and leavened bread
(ḤMṢ) baked with olive oil and bread mixed with olive oil, or with an-
other oil.
Giovanni: sicut panis azimus, et pasta cocta in aqua que farinata dicitur in
vulgari, et haceda, et azimum assatum cum oleo et panis cum oleo mixtus,
sive oleo communi sive ceteris.
Names for things specific to particular cultures obviously create difficulties for
a translator who is trying to be literal. Ibn Tibbon has produced what are evi-
dently Romance equivalents for Maimonides’ Arabic forms of pasta, and has
omitted his source’s gloss on Persian usage; he has conflated ḥarīra and ʿaṣīda
into a single entity, “daisa” (Aramaic: a dish of pounded grain), and has again
offered a Romance equivalent. Zeraḥyah, revising Ibn Tibbon’s text in the light
of his own reading of the Arabic text, offers a different Romance name for Mai-
monides’ pasta (WYRMYGYL = vermicelli) but keeps Ibn Tibbon’s Romance
farinada (PRYNʾṬʾ), apparently equating it with ḥarīra, and restores ʿaṣīda
(ʿSYDH) to the text from his Arabic manuscript. Giovanni stays close to Zer-
aḥyah, citing cooked pasta generally without specifying what kind and assum-
ing that that was what his source meant by “farinada,” and also taking over
haceda, almost surely without understanding what it might be.
This example is offered primarily to illustrate how difficulties in under-
standing could accumulate over this sequence of translations and make the
final product a somewhat distorted reflection of the original. But it also shows
Giovanni himself to have been a careful and conscientious translator, under-
standing when terms deserved explanation (as when vermicelli became “pasta
cooked in water”) but leaving foreign words in the text to stand on their own.
And we must remember that after Regimen 1.21 Zeraḥyah intervened less and
less in Ibn Tibbon’s translation, so that there was now often one fewer interme-
diary between Giovanni and Maimonides.
Still, even though much of his Latin version appears to be a translation of
Ibn Tibbon’s version passed on via Zeraḥyah, what are we to make of the infre-
quent passages where Giovanni and Ibn Tibbon seem at odds? Here are two
differently problematic examples:
4.3 Ibn Tibbon: And if you hasten to use astringents [literally, “to dry it”] and
thus stop this diarrhea, nature returns to its normal condition by means
of medication.
Giovanni: Quod si ceperis coadunare et constrinxeris ipsum et non solue-
tur cum medicinis, cum natura redierit ad eius consuetudinem.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
4.20 Ibn Tibbon: a barley drink [shekhar; Ar. fuqqāʿ, “brew”] prepared with
pomegranate seeds
Giovanni: sirupo de squinanto [ Juncus odoratus, “fragrant rush”] facto
cum nucleis granatorum.
How are we to explain these and other divergences? It might be that Giovanni
failed to understand Ibn Tibbon’s language in such places, or that he was offer-
ing an independent alternative to what he found, but it might equally well be
that he was translating a reworked version that had been substituted by Zer-
aḥyah for what Ibn Tibbon had written. At the moment we have no way of
deciding.
To be sure, there are some passages where we can recognize that an appar-
ent gloss is due to Giovanni himself. At three points in the Latin text (2.7, 3.3,
4.8) Giovanni refers to a condition with the word tenasmon; in the first two
instances, indeed, he speaks of “pondus id est tenasmon.” Ibn Tibbon’s word in
these passages had been ponts, a Romance equivalent for Ar. saḥaj, by which
he apparently understood some form of diarrhea for which he had no Hebrew
equivalent. The word “ponts” must have been maintained by Zeraḥyah,21 and
Giovanni, transliterating it, felt the need to supply a Latin equivalent, tenas-
mon, which goes back at least to Pliny in the sense of an ineffectual intestinal
griping. Again, in 1.22 Zeraḥyah changed Ibn Tibbon’s anpresgas to ha-mishmish
(apricots), and Giovanni glossed this as “mesmes id est crisomilla.” Yet not all
the glosses in the text should be understood as Giovanni’s, for his reference in
1.13 to “pasta cocta in aqua que farinata dicitur in vulgari” is, as we saw in the
extended example above, merely a Latin perpetuation via Zeraḥyah of Ibn Tib-
bon’s original phrase, “which is called farinadah.”
While in general Ibn Tibbon’s Hebrew text corresponds closely to Giovanni’s
Latin version and can help us understand its construction, then, there is one
respect in which the Latin translation is quite different from the Hebrew: it
contains far more transliterations deriving from Arabic. Ibn Tibbon did indeed
occasionally use such transliterations, and some of them certainly seem to have
passed on through Zeraḥyah to Giovanni da Capua. For example, in 4.23 Mai-
monides mentioned “māʾ al-ward wa-l-nasrīn” (“water of roses and dogroses).”
As was mentioned above, Ibn Tibbon recognized “roses” when reading this and
translated it into Hebrew, but he did not have a Hebrew equivalent for the last
word, “dogroses,” and simply wrote “in Arabic al-nasrīn”; that transliteration
21 Gerrit Bos has pointed out to me that in his Hebrew version of Maimonides’Medical Apho-
risms 6.90 Zeraḥyah translated Ar. saḥaja “to abrade” as “holid ponṭ” (to produce ponṭ).
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
clearly underlies the otherwise unintelligible reading in the best of the Latin
manuscripts, “et nasim.”
But other paths of descent from the Arabic original, through two Hebrew
intermediaries, to the final Latin, are harder to trace. It can be helpful to remem-
ber that Giovanni was working from a particular manuscript of the Tibbonid
text that shared a number of features with Bos’s Arabic MS R. Consider the
following example: In 4.27, Bos’s edition refers to “the garment which is called
qarṭās.” In R the name of the garment is given, in a variant, as rabtāsh, and
this explains why Ibn Tibbon’s translation here simply says “in Arabic rabata.”
Giovanni, reading Ibn Tibbon’s text via its perpetuation in Zeraḥyah’s rework-
ing, says in turn “que dicitur arabice dapta”; surely here an intervening Hebrew
scribe has misread Ibn Tibbon’s initial resh as dalet (the letters can be easily
confused) and Giovanni has transliterated the result. This example happens
fortuitously to show us how many unexpected factors could come into play
in the process of changing the Arabic original into the eventual Latin ver-
sion.
Occasionally, too, we can be helped in tracing linguistic descent by making
use of the particular version of the Tibbonid text preserved in MS ‫מ‬, which
includes a number of glosses recording Zeraḥyah’s alternative readings, many
from passages where Zeraḥyah’s translation no longer survives. They are almost
all of one of two kinds: instances where Ibn Tibbon had given a Romance equiv-
alent for an Arabic term, and Zeraḥyah turned the Romance into Hebrew—for
Giovanni to put back into Latin! (in 2.5: nuzi bomiti → egoz ha-qi → Lat. nux
vomica); or, less often, instances where Ibn Tibbon had transliterated the Ara-
bic and Zeraḥyah substituted a Romance or Latin form (in 1.20: “[melons] called
in Arabic alburqah” → tsetrini → Lat. melones citrini). This second example
of course provides further confirmation that Giovanni was working from Zer-
aḥyah’s version rather than Ibn Tibbon’s. Again, in 3.6, Maimonides made use
of sharāb ḥummāḍ (sorrel syrup) in a recipe, which Ibn Tibbon rendered as
ashrub lapisium (the latter word referring to lapacium or sorrel [Rumex sp.]).
Giovanni’s wording for this ingredient, sirupi meumacet id est salsulei, seems
at first completely incomprehensible. But MS ‫ מ‬annotates Ibn Tibbon’s words
with the statement that “it is a vegetable that is called humad in Arabic, and
Zeraḥyah has saltsul,” revealing that part of that cryptic phrase in Giovanni’s
Latin, salsulei, must have come from the Zeraḥyah-version he had before him.
Even so, where meumacet originated remains unclear.
And plenty of other questions remain. It is surprising to find several translit-
erations in Giovanni’s text, obviously deriving from Maimonides’ Arabic, in
passages where his ultimate source, Ibn Tibbon, omits the Arabic word. Con-
sider 4.8:
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Arabic: a person suffering from indigestion [matkhūman … tukhma]

Ibn Tibbon: a patient whose nourishment had been corrupted
Giovanni: alium patientem repletionem que dicitur tachma
We can explain this by recognizing that in “correcting” Ibn Tibbon’s version

on the basis of an Arabic text of the Regimen, Zeraḥyah might have reintro-
duced some transliterations of his own, which Giovanni then took over into
his Latin: indeed, we have seen an actual example of this process with Gio-
vanni’s haceda in 1.13, which figured in our parallel passages at the beginning
of this section. This could also clear up how in 2.11 the Arabic al-shāh shabram
(“bush basil”) could have emerged in the Latin manuscripts as sebres or sepres,
for the second part of the Arabic term could have been converted in a Hebrew
transliteration (presumably by Zeraḥyah; the corresponding word is omitted in
the Tibbonid translation) into s-b-r-m, and since Hebrew final mem and samekh
are hard to distinguish, it could have been transliterated into Latin by Giovanni
as sebres. Even so, this assumption does not explain one seeming translitera-
tion by Giovanni that does not correspond at all to Maimonides’ Arabic. In 2.8,
Maimonides’ al-ṣudāʿ (headache) was translated straightforwardly as keʾev ha-
rosh by Ibn Tibbon, but became alozagada (or alochaada, depending on the
manuscript) in Giovanni’s Latin version.22
It is not unreasonable to imagine that Giovanni’s translations of Maimonides

were the product of a deliberate program. If he initially prepared a Latin version
of Maimonides’Regimen of Health for Boniface VIII, hoping to establish himself
in Rome with a powerful patron, the translations of the other brief texts would
have followed naturally, partly as an extension of his medical role at the papal
court, no doubt,23 but perhaps also to allow Latin (Christian) Europe to appre-
ciate the medical achievement of a particular figure whom, despite his conver-
sion, he still admired greatly. Yet if that was Giovanni’s plan, it was not entirely
successful. Today his short Maimonidean translations are scattered among nine
22 That alozagada is a corrupted form of an attempt to transliterate al-ṣudāʿ is certainly not

inconceivable, but it seems somewhat unlikely, for by the end of the thirteenth century
the alternative transliteration soda was already widely familiar to Latin physicians from
its use in Gerard of Cremona’s translation of Avicenna’s Canon.
23 We know that Giovanni was encouraged to translate On Hemorrhoids by Guglielmo da
Brescia, who was physician to Boniface during the years 1297–1302 at least; Agostino Par-
avicini Bagliani, Medicina e scienze della natura alla corte dei papi nel duecento (Spoleto:
Centro italiano di studi sull’alto medioevo, 1991), 45–46. Nicoud, “L’oeuvre de Maïmonide,”
418, mistakenly identifies the translation as of On Poisons.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
manuscripts—On Asthma survives in just one. In contrast, his version of the

Taysīr, a much longer work and vastly more expensive to produce, exists in
at least five. Nor is there solid literary evidence that these shorter translations
were widely read. To be sure, Guglielmo da Brescia, the papal physician who
encouraged him to translate On Hemorrhoids, seems to have studied Giovanni’s
version of On Asthma as well,24 while his translation of On Poisons contributed
to a flurry of interest in poison-remedies at Montpellier and the papal court
in the early part of the fourteenth century.25 And his version of the Regimen
was quoted by Arnold of Bamberg in his own Regimen sanitatis completed
near Avignon in 1317, conceivably from the very copy Giovanni himself had sent
to the papal library.26 But after this brief period of localized awareness in the
papal territories and southern France there are no clear signs that his transla-
tions enjoyed a fourteenth-century audience. Perhaps significantly, only two of
the known manuscripts containing Giovanni’s translations were copied in that
century. It was not until the later fifteenth century that Maimonides’ medical
works at last began to attract a certain amount of attention.
Why was this so? Marilyn Nicoud has suggested, plausibly, that the Mai-
monidean corpus was translated into Latin at the wrong moment. In the de-
cades before 1300 the European medical faculties had managed to arrive at
an accepted, tightly-structured system of the whole of medical thought based
24 Hasselhoff (Dicit Rabbi Moyses, 292–294) recognized that an anecdote summarized by

Guglielmo in his Questiones de tyriaca was drawn from De asmate [13.39], but because he
dismissed the idea that Giovanni might have translated that work, he took for granted
that Guglielmo must have used Armengaud’s translation. In fact, the translation now
attributed to Giovanni uses language much closer to that of Guglielmo’s summary than
does that of Armengaud. E.g., Giovanni’s “ut … valeret tiriaca exire de suo stomaco et dis-
solui et operaretur quicquid haberet operari et non misceretur cum nutrimento” is echoed
by Guglielmo, “potuisset tyriaca operationem suam exercuisse et de stomaco exivisse, ne
scilicet adhuc existens in stomaco cum cibo corrumperetur,” whereas Armengaud entirely
omits the first part of this statement and simply says “ne uniretur cum cibo assumpto” (On
Asthma, 2:226–227, and also xxxi–xxxii).
25 In On Poisons, xl–xli, I have argued for the textual dependence of Henri de Mondeville’s
discussion of poisons (in his Chirurgia, c. 1312) upon Giovanni’s translation rather than
Armengaud’s, comparing specific passages drawn from each version. Hasselhoff, Dicit
Rabbi Moyses, 296–297, opts instead for Armengaud’s translation; he transcribes the cor-
responding material from Henri and from Armengaud but does not point to passages that
he believes illustrate the dependence. He does not quote Giovanni’s text at all, merely
saying flatly “In der johanneischen Übertragung finden sich keinerlei verbale Überein-
stimmungen.”
26 Hasselhoff, Dicit Rabbi Moyses, 298–302. There is at least a possibility that Guglielmo da
Brescia too was familiar with Maimonides’ Regimen; see On Asthma, 2:xxx.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
on their recent assimilation of Galen’s writings and facilitated by Avicenna’s

systematizing Canon. Maimonides’ writings were out of step with the Latins’
powerful new understanding of what medicine should be: not only were they
largely atheoretical, but they seemed totally ignorant of concepts that had now
become integral to Latin medicine—concepts like the res non naturales, for
example, entities that were central to the new Latin understanding of regimen
but were only fitfully and inconsistently developed by Maimonides in his Reg-
imen. It seems likely that because his works were topical rather than general,
they were too specialized to appeal to a medical readership that had recently
become eager to discover and apply broad medical principles.27
2 The Translation Attributed to Armengaud Blaise
2.1 The Latin Manuscript

At just the moment when Giovanni da Capua was in Rome preparing Latin
translations of Maimonides’ medical writings, essentially the same project was
being undertaken in southern France by Armengaud Blaise, apparently inde-
pendently. Earlier volumes in this series have already included translations by
both Giovanni and Armengaud of Maimonides’ works On Asthma, On Poisons,
and On Hemorrhoids,28 all dating from the period 1295–1305. One important
source for Armengaud’s translations is MS Torino, Biblioteca Nazionale I.III.35,
whose contents were carefully described by Piero Giacosa in 1901,29 and which
includes both Asthma and Hemorrhoids in Armengaud’s translations; indeed,
it is the only manuscript witness to the latter. The last text in this manuscript,
coming immediately after De emorroidibus, is another Latin version of Mai-
monides’Regimen of Health, beginning “Iussum et preceptum.” As far as I know,
no other copy of this translation survives either, and because it was copied
here together with Armengaud’s other translations, some scholars have been
tempted to wonder whether it, too, might be his work, though others have
27 Nicoud, “L’œuvre de Maïmonide,” 419–427. This is broadly consistent with Hasselhoff’s

conclusion (Dicit Rabbi Moyses, 316) that in the schools of northern Italy Maimonides
was originally treated as a “praktisch-medizinischen Stichwortgeber” to be excerpted and
mined, and then only in the fifteenth century, when Maimonides’ Regimen and late-
translated Aphorisms came into their own, as a critic of Galen.
28 Armengaud’s translations are printed in Maimonides, On Asthma, 2:66–239 (the two trans-
lations are printed on facing pages); Maimonides, On Poisons, 119–158; and Maimonides,
On Hemorrhoids, 101–113.
29 Piero Giacosa, Magistri Salernitani nondum editi (Turin: Fratelli Bocca, 1901), 503–505.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
rejected his authorship.30 Certainly in at least one important respect this Regi-
men sanitatis is unlike any of Armengaud’s other translations: each one of them
has a colophon proudly asserting his authorship, often providing detail about
the date or other circumstances of its production, while nowhere in the Torino
Regimen is there any hint that Armengaud might have had a hand in it; instead,
it ends with the statement that “hoc opus non inceptum sed finitum fuit per
me Bartholomeum Buctam de Cherio de anno mo cccclxix indictione secunda
.…”31 If we want to assert Armengaud’s authorship, we will have to assume
that he began it but left it unfinished and unsigned, to be discovered—now
anonymous—by Bartolomeo Bucta, more than a century and a half later.
A recent student of the problem, Marilyn Nicoud, has reserved judgment
on the hypothesis that Armengaud had a hand in the Torino text of the Regi-
men. After comparing its version of Maimonides’ introductory statement with
that prepared by Giovanni, she has been perplexed by a seeming contradic-
tion in language between the two. In the latter, she remarks, Maimonides’
patron is made to complain of over-eating and satiation; in the former, of lack
of appetite.32 In fact, however, neither of the two versions is a word-for-word
reproduction of its original at that point, one translated from Arabic, the other
from a Hebrew translation of the Arabic.33 Whatever differences in language
may exist need not preclude Armengaud’s authorship of the Torino version,
which can better be examined by studying the entire text.
In trying to study this version of Maimonides’ Regimen, however, we are
somewhat restricted by the physical condition of the manuscript, for the
calamitous fire of 1904 that so nearly destroyed the Torino library and its
collections left it (and many other manuscripts) badly damaged. It has now
been restored as fully as possible; it is disbound, but its leaves can be studied
30 For example, George Sarton assigned a translation of the Regimen to Armengaud (Intro-
duction to the History of Science [Baltimore: Williams and Wilkins, 1931], 2:832), a judgment
that was dismissed by Hasselhoff: “Reception,” 275 n. 122, and Dicit Rabbi Moyses, 288.
31 Giacosa, Magistri Salernitani, 505. Nicoud (“L’oeuvre de Maïmonide,” 416) identifies
“Cherio” as Chieri, in the province of Torino.
32 Nicoud, “L’œuvre de Maïmonide,” 415–417. In a later study, however, she implicitly accepts
Armengaud’s authorship: Marilyn Nicoud, Les régimes de santé au moyen âge (Rome: Ecole
Française, 2007), 1:154.
33 Arabic (tr. Bos): “loneliness and foreboding of death, and that he often suffers from indi-
gestion”;
Hebrew: “loneliness and fear of death, and his food is corrupted at times”;
Giovanni: “sollicitudo et mortis timor, item corrumpitur cibus eius ex habundanti
repletione”;
Torino: “cum solicitudine et metu mortis et sepius casus et amissio appetitus”.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
individually.34 Even so, the full text can no longer be read, due ironically not to
the effects of the fire but to water damage to the paper leaves on which it was
written, which has caused losses to the upper edge and gutter of each one, and
has left the outer edges stained. The translation occupies fols. 81r–88r in the
manuscript; it is written in two columns of about 50–52 lines each, of which
the top four or five lines are lost or heavily darkened, as are the words nearest
to the gutter in the top two dozen lines. A smaller portion of the outer margin of
each leaf is water-stained somewhat less badly but is still usually quite difficult
to read. Even so, what remains is a large majority of the work, quite enough to
make a study of the translation possible.
It seems not unreasonable to begin by presuming that the translation is by
Armengaud—given his history of continued engagement with Maimonides’
medical writings and the fact that it is here associated with two of his other
translations—and by testing the presumption against what we know of his
methods. For example, Armengaud seems only to have translated from Arabic,
not Hebrew, so that if we could find traces of a Hebrew original behind this
translation of the Regimen—Ibn Tibbon’s, say—it would seem unlikely that it
was his work. But the language of our text gives no conclusive indication of the
language it was prepared from, and we are left to fall back upon an exploration
of possible stylistic similarities or dissimilarities with his other works.
Armengaud’s translations have now almost all been edited, and the charac-
teristics of his translational style are becoming apparent. One of the earliest
of his translations was of the Cantica (Urjūza fī l-ṭibb) of Avicenna together
with the extensive commentary on it by Averroes. The modern editors of the
Arabic text have compared it with Armengaud’s Latin, have established that
the Latin was indeed based on an Arabic original, and have commented upon
a number of the translation’s literalisms and characteristic turns of phrase.35
Nevertheless, studies of Armengaud’s later translations of many Maimonidean
and Galenic works have made it clear that his was far from a rigidly word-
for-word approach.36 He routinely reordered or expanded sentences to bring
them closer to normal Latin usage, and not infrequently introduced his own
34 Manoscritti danneggiati nell’incendio del 1904 (Turin: Biblioteca nazionale universitaria di

Torino, 1986), esp. 69–71.
35 Averroes; Avicennae Cantica, ed. Jaime Coullaut Cordero, Emiliano Fernández Vallina, and
Concepción Vázquez de Benito (Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca, 2010),
26–27.
36 See the discussions in Michael R. McVaugh, “Armengaud Blaise as a Translator of Galen,” in
Texts and Contexts in Ancient and Medieval Science, ed. Edith Sylla and Michael McVaugh
(Leiden–New York–Köln: Brill, 1997), 115–133, esp. 120–122; Maimonides, On Asthma,
2:xxxviii–xlii; Maimonides, On Poisons, xlii–xliii; Maimonides, On Hemorrhoids, xl–xliii.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
(occasionally extensive) glosses. Armengaud’s language is marked by a num-

ber of recurrent traits; particularly striking is his tendency to replace a single
Arabic term with a pair of Latin equivalents. He occasionally used transliter-
ated Arabic terms, but he always explained them in Latin, and used technical
Latin medical terminology to render Arabic terms that could be given a non-
technical equivalent: he was evidently intent on expressing his target work in
up-to-date Galenic medical language.
We might approach the question of the authorship of the Torino Regimen
by first comparing stylistically the Maimonidean prologue found there—its
placement in the manuscript happens to have left it essentially undamaged—
with the same prologue as translated from Hebrew by Giovanni da Capua,
Armengaud’s virtual contemporary.37 Even a rapid and unsystematic compar-
ison reveals that the Torino prologue contains a number of suggestive paired
words that correspond to a single word in Giovanni’s version, starting with its
very first words, and when we compare these with the Arabic text we find, as
we might have anticipated, that while Giovanni’s translations are literal, the
Torino expansions are doublets of a single Arabic word:
iussum et preceptum / mandatum; amr

memoriale et doctrina / regimen; tadbīr
ferens et perficiens mandatum / lator mandati; muwaṣṣil al-amr
secundum usum et consuetudinem omnium hominum / pro omnibus
hominibus; fī ḥaqq al-nās kullihim
nequeunt invenire medicum vel habere / non invenitur medicus; lā
yūjadu ṭabīb
Given what we know about Armengaud’s approach to translation involving

a fondness for doublets, combined with his well-established interest in Mai-
monidean medicine, this tends to confirm our working assumption that the
Torino Regimen may indeed be a hitherto unacknowledged translation by
him—or rather, given the wording of its colophon, that it is at least partly
his.38
37 Much of the prologue as given in each translation has been transcribed by Nicoud,
“L’oeuvre de Maïmonide,” 429. Three of my examples below can be found in context in
her transcription; the other two occur slightly later in the two prologues, which I have
transcribed independently from the same sources she has used, MS Torino I.III.35 and
MS Vat. palat. lat. 1298.
38 What follows concerning the authorship of this translation is an expansion of the discus-
sion in Maimonides, On Hemorrhoids, xliv–xlvi.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
In that case, how much of the translation might Armengaud himself have
managed to complete? Since the use of doublets appears to be a hallmark of
Armengaud’s style, it is natural to begin by seeing whether at some point in the
text they disappear, thus indicating the start of Bartolomeo Bucta’s contribu-
tion. In fact, they continue to be an intermittent feature of the translation as
late as 4.26, which has two of them:
… sit autem attentus et constans [turʿā] in hoc regimine, unde quamvis

res assueta esset diversa et contraria [khilāf ] a via medicine, non tamen
recedat ab ea .…
Since the text ends almost immediately, in 4.28, this might indicate (as in-
deed I originally imagined) that Armengaud left the translation nearly com-
plete.
But a different approach to matters of translatorial style suggests that this
may not be an accurate assessment. In the later sections of chapter 3 and espe-
cially in chapter 4, two words or phrases begin to repeat themselves noticeably
often in the text, neither of which is used earlier in the translation:
pro certo: 4.17, 18 (twice), 26, 27;

veraciter: 3.12, 14, 15 (twice), 4.9 (twice), 15, 17 (twice), 23.
In four of these five appearances, pro certo is being used to translate Ar. ammā
(“now then,” “as for”)—as it happens, ammā occurs two dozen times earlier in
the work and is never there translated as “pro certo.” Veraciter provides a literal
translation of Ar. bi-l-ḥaqīqa in 3.12 and 14. However, its two occurrences in 3.15
as well as the one in 4.15 translate Ar. innamā (“but,” “however”); its two occur-
rences in 4.9 and its two in 4.17, like pro certo, translate Ar. ammā. Might the
sudden appearance of these repetitive word choices be a sign of Bartolomeo’s
intrusion into the work? When we examine Armengaud’s own translations of
three other Maimonidean medical works we find that veraciter occurs just once
each in Poisons (§22, translating Ar. lā shakka fīhā, “no doubt about it”) and
Hemorrhoids (§1, corresp. Ar. maḥaḍa, “to be sincere”), but never in Asthma;
while pro certo appears once in Asthma (13.26, corresp. Ar. mūjab, “affirma-
tion”) but not in either of the other two. The distinctive, rather mechanical,
use of these words in the last portion of the Regimen to translate Arabic con-
junctions is thus not at all characteristic of Armengaud’s translation practice
elsewhere, and we might reasonably interpret it as a sign of Bartolomeo’s direct
involvement with the Latin text, beginning at least as early as 3.15 but especially
pronounced from 4.9 to the end.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
On the face of it, this conclusion might seem inconsistent with our ear-
lier assumption that doublets are throughout a sign of Armengaud’s work.
Such doublets certainly occur less frequently in the final sections of the Latin
Regimen—they are entirely missing from long stretches of chapter 4—but they
can still be found in, e.g., 3.15 and 4.1, 7–10, 15–16, and 25–26. However, the
inconsistency really only arises if we suppose that Armengaud went about
translating the work from beginning to end and that he had completed every-
thing up to a point and then stopped abruptly, and of course we really know
nothing about how he proceeded—whether, for example, he might first have
translated the sections that seemed easiest to him and left more difficult ones in
draft, intending to come back to them, and deferred certain other ones entirely
until a later time. Nor do we know how or in what state his unfinished text came
into Bartolomeo Bucta’s hands. But if Bartolomeo had come upon a mixture of
finished and unfinished text, he would have been able to use some material
that Armengaud had already largely translated, even if he had had to translate
some sections of the Regimen for himself, and this is perhaps a not implausible
explanation of the textual evidence.
Appealing to another established element in Armengaud’s style tends to
reinforce this explanation, while further supporting his authorship of much of
the Torino Regimen. From his very earliest translations, Armengaud tended to
use the words laudabilis and illaudabilis as stock equivalents for many different
Arabic words meaning good and bad: thus, for example, in the first few pages
of the Cantica he used “laudabilis” to translate khayr, maḥmūd, and jayyid.39
(It makes an interesting contrast with Giovanni da Capua, who reserved “laud-
abilis” for the single Hebrew word meshubbakh.)40 In the earliest of his Mai-
monidean translations, De asmate, Armengaud deployed “laudabilis” eighteen
times and “illaudabilis” four times in 22,000 words; in his later translation of
De venenis, towards the end of his career, he used them respectively six and
five times in 9,500 words. It is thus highly suggestive to find that these hall-
mark words are used thirteen and twelve times in the 2,400 surviving words of
chapter 1 in the Torino Regimen. Yet in contrast they occur only four and two
times in the remaining 8,500 words of text: laudabilis appears intermittently up
to 3.11 and thereafter only in 4.28; illaudabilis appears in 3.1 and subsequently
only in 4.17. These figures imply, once again, that Armengaud—always assum-
ing that he was the author—made only a limited contribution to chapters 3
and especially 4 of the Regimen.
39 Averroes; Avicennae Cantica, at 111, 121, and 121 respectively.

40 Above, p. 230.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Other features of the text are also consistent with this hypothesis. For exam-
ple: in my edition of Armengaud’s translation of Maimonides’ On Asthma, I
remarked on an apparently distinctive feature of his technique, a frequent use
of an enclitic “que.”41 Thus it is of interest to find that in this version of the
Regimen an enclitic “que” occurs eleven times down through 3.9, never there-
after. Because a significant amount of the text is unreadable, an argument from
silence is dangerous, but, such as it is, this evidence too supports the idea that
Armengaud completed a translation of the Regimen down at least to some-
where in the middle of chapter 3, and perhaps further. The same thing is sug-
gested by the curious fact that in the first three chapters of this version the
translator always (six times, the last in 3.8) refers to sugar with a feminine noun,
zuccara, but when it appears a seventh time towards the end of the work (4.26)
the translator thinks of it as a neuter noun, zuccarum.
Another feature that has been noted of Armengaud’s other productions as a
Maimonidean translator is that in those works he did not aim at a rigidly word-
for-word Latin version of the Arabic, but rather felt free sometimes to condense
his original, sometimes to expand it, occasionally adapting or enlarging on clin-
ical aspects of Maimonides’ account.42 The same thing is true of the Torino
Regimen. It is interesting to compare its translation of the exemplary passage
in 1.13 cited above with those of the Hebrew translators and Giovanni da Capua:
Arabic: unleavened bread, cooked dough like iṭrīya and lākisha [noodles
and vermicelli] (and this is what the Persians call ṭuṭmāj), boiled meal
such as ḥarīra, ʿaṣīda, dough that is fried like a sweet pancake, and bread
that is mixed with olive oil or with other oils.
Torino: sicut panis adzimus et panis cuius pasta conficitur et malacxatur

oleo comuni aut aliquo alio et lagana et pultes et triticum et pasta elixata
aut in sartagine decocta.
The Torino text does not try to follow the Arabic word for word or even phrase
by phrase, but reorganizes the original passage and offers its own free ver-
sion of dangerous breadstuffs, “pancakes and porridge and wheat.” Examples
of this free translation can be seen down to 3.10 or thereabouts; in that section,
indeed, Armengaud’s interpretation of Maimonides’ thinking is unusually free
and independent, as illustrated in the following ostensibly parallel passages:
41 Maimonides, On Asthma, 2:xxxiii.

42 Maimonides, On Asthma, 2:xl.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Arabic: and the same holds good for someone Torino: necnon etiam in omnibus
who is overcome by anxiety, constant worry, or in quibus malus sanguis dominatur
fear of something that normally he would not et longam cogitationem patien-
be afraid of, or by a lack of joy of something tibus et consortia hominum preter
that normally he would enjoy. solitum fugientibus.
But from this point on to the end of the work, the translation remains generally
very close to the Arabic.
Yet another, rather different, kind of evidence implies that Bartolomeo might
have had to rework Armengaud’s materials particularly extensively starting
somewhere after the beginning of 4.9. I have already mentioned that the fourth
chapter of the Arabic Regimen is divided into sub-divisions ( fuṣūl), and the
Torino translation (like the text of Giovanni da Capua’s translation from He-
brew in H) carries these subdivisions over, calling each one a capitulum huius
partis and numbering them in sequence: thus 4.2 is headed “Capitulum secun-
dum huius partis,” and so on in an identical manner down to 4.9, “Capitulum
octavum huius partis” (the chapters in the Arabic original sometimes contain
more than one section as subdivided in the present edition). The next chap-
ter starts at 4.15, and it is headed simply “Capitulum nonum,” followed by the
translation text proper; the words “huius partis” have been omitted. Thereafter
the titles are variable:
capitulum decimum (4.16) is again followed by “huius partis”;

capitulum undecimum (4.17) is followed by a short title, “de balneo”;
capitulum duodecimum (4.21) seems to have been followed by “huius
partis,” though the words cannot easily be made out;
capitulum tredecimum (4.23) is followed immediately by the text of the
chapter;
capitulum quatuordecimum (4.24) and whatever followed it is missing
from the manuscript;
capitulum quindecimum (4.26) is followed by “huius partis”;
capitulum sexdecimum (4.27) and whatever followed it is missing from
the manuscript;
capitulum decimum septimum (4.28) is followed by a short title, “de
venatilibus.”
Obviously there might be many ways to explain this departure from the original
pattern. But it is at least conceivable that Armengaud’s translation as it came
to Bartolomeo had to some extent blocked out the early sections of chapter 4,
and that Armengaud had also done some work on portions of the remainder,
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
perhaps including those beginning “capitulum … huius partis.” The remaining

material then would have been worked up or filled in by Bartolomeo, who did
not bother to follow Armengaud’s practice for titling the subdivisions but titled
them inconsistently and as seemed best to him.
If we then assume, conservatively, that there is a strong probability that
chapters 1–3.10 represent Armengaud’s work, we find that his Arabic manu-
script seems to have been a rather careless copy of Maimonides’ text. Its numer-
ous omissions are the easiest flaws to detect: they include a long passage con-
necting 1.7–8, a sentence in 1.15 and two in 1.16; the beginning of 2.3; a discussion
of clysters in 2.6 lost by eyeskip at some stage in the transition from Arabic to
Latin; another loss by eyeskip in 2.10; the concluding sentence in 3.5; and the
last phrase in 3.8. Proportionally, there is perhaps less omitted in the putatively
“Bartolomean” material—the last sentence in 4.18, a passage by eyeskip in 4.21.
So much text has been lost through damage to the manuscript that it is diffi-
cult to compare the Latin to the Arabic in detail, though there are hints that
the translation derives from a text akin to Arabic R, for in 1.7 the Latin version
speaks of “motu locali” and in 4.20 it omits an expected “non,” in both cases
just as R does (and as does Ibn Tibbon, following R). On the other hand, the
two sentences missing in 1.16 in the Torino translation are also missing, curi-
ously, in both the translations into Hebrew. This would seem to imply that these
sentences were also omitted in the Arabic manuscripts from which the Torino
and Tibbonid translations were independently prepared, yet none of the sur-
viving Arabic witnesses (including R) leaves them out. Our information about
the Arabic textual tradition is still too scanty to permit any firm conclusions on
this matter.43
Taken all together, then, the textual features I have described have led me to
conclude cautiously that Armengaud Blaise did have a hand in the Torino Reg-
imen and that he probably finished a translation down through at least 3.10, a
little over half the entire work. More than that, additional hints of his trans-
43 In the discussion above I have taken for granted that Bartolomeo based his contribution
to the translation of the Regimen on an Arabic text, like Armengaud, rather than on one of
the existing Hebrew translations. This is strongly suggested by 4.27, which includes one of
Bartolomeo’s pet phrases (“pro certo”) and, as the penultimate chapter in the work, is quite
likely to be his. Here he wrote, “… pannus dictus arabice rabata [est] valde nocens et pro
certo pannus [dictus] arabice alcanang .i. [vacat] laudaverunt [medici].” We have already
seen that rabata seems indeed to have been the reading of some Arabic manuscripts,
including the one from which Ibn Tibbon made his Hebrew version. The word “alcanang”
is evidently a deformation of the present edition’s al-sinjāb, though Bartolomeo may not
have known that the word meant “squirrel.”
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
lational style scattered though the remainder of the work suggest that he is
likely also to have drafted some of the later sections, in whole or in part, and
that Bartolomeo Bucta incorporated that material into his completion of the
translation. Assuming this is the case, can we say anything about when Armen-
gaud might have prepared that draft?44 It would be tempting to think that his
death forestalled its completion. He had previously completed a translation of
Maimonides’ De venenis in 1305 (or perhaps 1307), and was certainly alive in
1306; but by late 1312 he was dead, and we might reasonably imagine that he
had started to work on the Regimen in the intervening years.45 Still, it should
be pointed out that once before Armengaud had put aside a draft translation
(of Maimonides’ On Asthma) and waited eight years (finishing another Mai-
monidean translation in the meantime) before giving it its finishing touches
and publishing it;46 it is not impossible that the Regimen, too, had been begun
and then put aside at a much earlier date.
Inasmuch as Armengaud left his translation unfinished, so that its diffusion
could only have begun after Bartolomeo Bucta had discovered the partial draft
and completed it in 1464, there would seem to be no point in looking for signs of
any impact the work might have had on fourteenth-century medicine. Yet I am
not so sure. Nicoud has identified Arnau de Vilanova’s Regimen sanitatis (1307–
1308) for King Jaume II of Aragó-Catalunya as the work that launched a new
medical genre that rapidly established itself; his title became the accepted term
for a form of discourse that was most often structured about the bearing of the
“six non-natural things” on continued healthfulness.47 Where did the germ of
the new approach come from? One possible source is a work attributed to Aven-
zoar and translated from Arabic at Montpellier in 1299 (at the request of a mem-
ber of its faculty) under the title “De regimine et conservatione sanitatis.” This
is a work whose second half in fact dealt entirely with the relevance to health
of the non-naturals, one after another; it could have easily come to Arnau’s
attention at some point during his episodic presence in that town during the
next decade.48 Another is Giovanni da Capua’s translation of Maimonides’ text
44 The statement by Juan Antonio Paniagua Arellano—ed. Arnau de Vilanova, El maravilloso

regimiento y orden de vivir (Zaragoza: Cátedra de Historia de la Medicina, 1980), 68—that
Armengaud made a translation of Maimonides’ Regimen sanitatis in 1302 has been often
repeated, but I have not been able to discover the basis for his claim.
45 On Hemorrhoids, xxxviii.
46 On Asthma, 2:xxi, xxxvi–xxxvii.
47 Nicoud, Les régimes, 1:153–154, 183–184; on the title of the genre, 1:160–165.
48 Avenzoar’s text, and the translation techniques used to produce it, are the subjects of
Michael McVaugh, Gerrit Bos, and Joseph Shatzmiller, The Regimen sanitatis of “Avenzoar”:
Stages in the Production of a Medieval Translation, forthcoming with Brill.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
in Zeraḥyah’s version, which used the same words, “regimen sanitatis”—the

concept was evidently very much in the air about 1300. Giovanni had desig-
nated his translation specifically for the papal library of Boniface VIII; Arnau
was in Rome in 1301–1302, had Boniface VIII under his medical care, and could
quite well have gotten the idea for his own regimen sanitatis when encountering
Giovanni’s translation there. But a third possibility seems equally conceivable,
once we accept Armengaud Blaise as the author of the Torino text. Armengaud
was the nephew of Arnau de Vilanova; both were masters at Montpellier, both
were sometime physicians to Jaume II of Aragon, and the two maintained a
close relationship over the last twenty years of Arnau’s life. It is not in the least
difficult to imagine Armengaud talking with his uncle about his plans to trans-
late Maimonides’ Tadbīr al-ṣiḥḥa, speaking of it as a liber de regimine sanitatis
(the title it bears in the Torino manuscript), even perhaps exchanging thoughts
about designing a similar “regimen” for their one-time patient.49 If some such
train of events did take place, Armengaud’s translation would have had a sig-
nificant influence on European medicine even if Bartolomeo Bucta had never
come upon the unfinished text.
2.2 The Transcription of the Text

Through the courtesy of the Biblioteca Nazionale Universitaria, Torino, I have
been able to examine the restored manuscript and to make digital photographs
of the text, from which I have made the transcription published here. The
transcription proceeds line by line through the consecutive columns of the
manuscript, with ellipses introduced to indicate missing or illegible text; the
ellipses of course do not pretend to give an accurate indication of the amount
of material lost, and at the tops of columns they may correspond to as much as
three or four lines.
The 1904 water damage to the top and outer edge of the Torino manuscript’s
leaves has meant that in every case the topmost lines of both recto and verso
sides are missing or illegible. So too a portion of the upper right margin of each
recto side (more exactly, of its right-hand column) is usually too damaged to
be read, as is the corresponding portion of the upper left margin of the verso.
In order to help the reader keep this situation in mind while reading, this edi-
tion prints the recto sides of the manuscript flush left, and the verso sides flush
right, graphically rendering visible the destruction of the outer edge, and allow-
ing the reader to visualize the physical reasons for the enforced gaps in what of
course ought properly to be read as a continuous text.
49 Nicoud, Les régimes, 1:161–162, puts forward these last two possibilities but clearly favors
the former.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
I have introduced a few editorial conventions in order to indicate the extent

and character of textual loss: square brackets enclosing words in Roman type
indicate my tentative reading of words that can be seen but are still very diffi-
cult to make out; asterisks in square brackets represent words that I have failed
entirely to decipher. These may someday be read under special lighting, but
they are relatively few in number, and do not seriously impede a study of the
text. Square brackets containing words in italic represent my conjectural recon-
struction of a missing word. Words in boldface at the beginning of chapters
are written in heavier and larger lettering in the manuscript. I have sometimes
supplied letters in angle brackets to clarify the meaning of words, and have
added Arabic numerals in parentheses to mark the chapter subdivisions intro-
duced into the edition of the Arabic text in this volume. I have maintained the
manuscripts’ use of “Rx” (standing for recipe) and of the standard apothecary’s
symbols for dram (ʒ) and ounce (℥), and have expanded the abbreviations
“l.” and “.s.” as “lib.” (libra) and “sem.” (semis); I have retained the spelling of
the manuscript, though I have unified a few words broken apart by the scribe
(verum tamen, ut pote, in mediate). The entries in the index verborum to the
text are given in their classical form, with the often idiosyncratic spelling of
the transcription added in parentheses, to help in a word-search.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
On the Regimen of Health: First Latin Translation
(Giovanni da Capua)
[Tractatus de regimine sanitatis rabi Moysi fili Maymonis]
Inquit translator: Ex tenebrarum devio iudaice pravitatis eductus in splendoris

serenitatem catholice fidei, patris omnipotentis michi sola miseratione eius-
que speciali gratia influente ut Christum dei veri unigenitum a me olim longo
tempore confiteri denegatum, facta est super me eiusdem manus gratiosa in 5
bonum, ut non solum primorum patriarcharum prophetarum totius veteris
testamenti voluminis aliorumque librorum qui usque hodie reperiuntur iudeis
michi linguam sufficienter edocuit, verum etiam latinorum linguam in qua
diversa sanctorum volumina et multarum scientiarum que quasi innumerabi-
liter sunt descripta meum erudivit intellectum, donec transferens me hinc ad 10
illam que in illis ambabus contexta sunt, mei sensus capacitati iuxta eius facul-
tatem et modum clare refulgent et commode. Dirigens ergo meum studium
super hiis que ydiomate denotantur ebraico, quamplura et magna in diver-
sis voluminibus non modicum esse utilia exploravi. Sed illis pretermissis ad
tempus, meum diverto propositum in presenti illorum opus transducere cuius 15
sanitatis regiminis titulus designatur, nam in eo sufficienter et docte sanita-
tem humanam docet conservari. Considerato igitur magno huius operis fine,
2 prologus translatoris om. M / ante inquit add. K Prologus in librum de regimine sanitatis
rabi Moysi, add. T Tractatus rabi moyses et prohemium translationis, add. U m.r. Rabi moy-
ses de regimine sanitatis ad regem hyspa, add. V Rabi moyses de regimine sanitatis ad Regem
hyspanie incipit feliciter, add. W Tractatus rabi moysi abemaymon que domino et magnifico
soldano transmitavit, add. X m.r. Incipit Rabi moyses de regimine sanitatis. ‖ iudaice KTVX
iudayce UW / demonidyace H ‖ eductus HK deductus TUW om. VX 3 serenitatem: seni-
tatem H serenitatis X 4 speciali HKTV, scr. T supra m.r. spirituali, spāli UWX / sp’ālique
X ‖ dei veri HK tr. TUVWX, add. K creavit ‖ olim: om. W 5 denegatum: abnegatum K
denegatis X ‖ super: supra TU 6 primorum KTUVW priorum H primo X ‖ veteris: veteri H
7 iudeis: iudaicam K 8 linguam: lingua V ligua X ‖ sufficienter: sufficientem TU ‖ linguam
om. V 9–10 innumerabiliter: immirabiliter V 10 descripta: scripta X ‖ erudivit HKVX eru-
diunt TUW ‖ donec HK docent TUW deceret V decent X ‖ transferens: transferentes TUVWX,
tr. TUVWX post me ‖ hinc: huic X 11 ambabus: amabamus H ‖ capacitati HK capacitate
TUVWX 11–12 facultatem: facilitatem VX 12 et: in U ‖ refulgent H refulgeret K refulgerent
TUVWX ‖ commode HK commodum TUVX commod’ W ‖ studium meum TUVX 13 super:
supra T ‖ ebraico: hebraice V 14 modicum: mo’tis X 15 meum: in eum H ‖ diverto: diver-
titur HK 16 sufficienter: sapienter VX 17 conservari: conservare TUW / docet conservare
humanam VX ‖ magno huius operis HK huius operis magno TUVX magno h’ operis W

via free access
first latin translation 255
per quem in humane vite discursu multa poterunt evitari pericula et induci
salubria, ad honorem et laudem divine trinitatis sanctissime et laudem et salu-
tem ac dierum prolongationem, anime fortitudinem, et corporis roborationem
sanctissimi patris domini nostri pape B⟨onifacii⟩ octavi, cuius persona divinis
semper protegatur auxiliis a divina miseratione, vita bona et sancta prolonge- 5
tur eidem, necnon ad commune bonum totius sancte ecclesie christiane, ego
Johannes humilis Christi, cuius facultas licet modica supra memoratur, temp-
tavi manum immittere prefatum opus ab ebraica lingua in latinam reducere.
Sanctissime igitur pater et domine, hoc opusculum de manu novelle Christi
plantule denominate, licet indigne, recipere dignemini, et illud mandetis in 10
papali archivo cum numero aliorum librorum medicinalium congregari. | H7rb
Incipit tractatus de regimine sanitatis rabi Moysi
Inquit Moyses filius servi dei israeliticus de corduba: Pervenit ad me mandatum

domini mei regis ut scribam sibi regimen conveniens de quo possit confidere,
videlicet de curatione infirmitatum nuper in domino meo repertarum—quas 15
deus excelsus ab eo procul semper faciat et sibi medicinas approximet. Iam
vero nuntius lator mandati domini regis retulit quod dominus meus conqueri-
tur de duritie nature et ipsius siccitate pluries, ita quod non potest assellare
nisi cum labore et sollicitudine multa. Retulit etiam quod advenit ei in ali-
1 quem TUVWX que HK ‖ humane: humano VX ‖ vite: om. H ‖ discursu: dissensu et V dis-
sensu X ‖ poterunt: potuerunt TU ‖ induci H inducta del. K, add. K et iudicia, inducere TUVWX
2 et: ac K ‖ et: ac K, del. K laude post ac 3 ac: et KTUVWX ‖ prolongationem: longationem
H ‖ fortitudinem: fervorem? K ‖ et: om. VX ‖ roborationem: corroborationem VX 4 nostri:
om. TUVWX ‖ B⟨onifacii⟩: B. pape VX ‖ octavi TU 8vi W viii HKX ‖ divinis: diversis TUW
5 semper: super diversis VX ‖ a H et a K et TUVWX 5–6 prolongetur: protegatur VX 6 nec-
non HKVX nec/non/ W necnon et TU ‖ commune: omne W 7 memoratur: memorata
TUVWX 8 manum: manu VWX ‖ immittere HW remittere et K immitatricem T immutare U
immitante V in mitante X ‖ reducere: transferre TUVWX 9 de manu om. VX 10 plantule
HK particule TUVWX 11 congregari: aggregari KT 12 Incipit tractatus de regimine sani-
tatis rabi Moysi scrips.: incipit tractatus de regimine sanitatis et est tertius tractatus rabi Moysi
fili Maymonis H Incipiunt tractatus raby Moysis sp’us de regimine sanitatis M prohemium raby
mousi in libro suo practice quem regi castelle composuit TU om. KVWX 13 israeliticus: israhe-
liticus K israhelita M ysraeletici T ysrahelitici UVW ysralitici X 14 mei: nostri M om. K 15 de
curatione HKUWX de cura V in determinatione M ‖ meo: nostro M ‖ repertarum: repetarum
H 16 ab eo procul semper (semper procul K) HK ab eo procul M procul ab eo TUVWX ‖ et
sibi … approximet om. VX 16–17 iam vero nuntius: et iam quidem michi M 17 lator: mg.
H ‖ domini: om. VX ‖ meus: rex K 18 et ipsius iter. U et del. primum / eius M ‖ ita: videlicet
M ‖ ita quod: itaque VX ‖ potest: possit HK ‖ assellare: tr. M post labore 19 multa sollicitu-
dine M ‖ etiam: et VW, add. TUVX mihi 19–256.1 aliquibus: quibusdam VX
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
quibus temporibus stupor et mala cogitatio et solitudo et timor mortis. Item

corrumpitur cibus eius ex abundanti repletione et sentit defectum in eius dige-
stione multotiens. Hoc est illud quod ipse retulit. Ego autem intendo ponere
in hoc regimine capitula quatuor. Capitulum primum est de regimine sanita-
tis in generali pro omnibus hominibus brevi tractatu. Capitulum secundum de 5
regimine egritudinum universaliter quando non invenitur medicus vel quando
invenitur insufficiens, neque est dignus ut possit confidi de ipso. Capitulum
tertium est de regimine domini nostri singulariter secundum illa accidentia de
quibus conqueritur. Capitulum quartum consistit in capitulis precedentibus
per viam correctionis iuvativis universaliter et particulariter, tam sanis quam 10
egris, in omni tempore et in omni loco. Nec redarguat quicumque respiciens
hunc tractatum et totum id quod in ipso posuimus eo quod aliquorum capi-
tulorum huius tractatus precesserit memoratio in aliis iam libris a nobis antea
compilatis. Quilibet enim tractatus editus est iuxta propriam postulationem,
non secundum universalem compilationem in qua intendatur ostendere artem 15
medicine universis hominibus, postulando a domino deo bonitatem et rectitu-
dinem.
Capitulum primum de regimine sanitatis universaliter in discretione omnium

hominum brevi tractatu.
1 cogitatio mala M, add. U et labore ‖ et solitudo H et solicitudo KTUW solicitudo VX om.

M ‖ timor mortis HW tr. TU mentis timor VX 2 corrumpitur: tr. M post repletione ‖ eius
cibus M ‖ eius: sua M 2–3 digestione multotiens MK degestionem multotiens H digestione
multum TUVWX 3 illud: id M om. VX ‖ retulit: add. X michi ‖ ponere: om. K 4 est HK
om. MTUVWX 5 in generali om. K ‖ omnibus: universis M ‖ hominibus: add. M in, add. TU
sub 6 vel: aut VX ‖ quando HM cum KTUW om. VX 7 insufficiens … dignus: non tamen
dignus et sufficiens M ‖ confidi: confideri VX ‖ de: in U ‖ possit confidi de ipso (eo V): de ipso
possit confidi M 8 est HK om. MTUVWX ‖ singulariter: specialiter M 9 quibus: add. M
ipse ‖ precedentibus: tr. M post correctionis 10 iuvativis MUX, tr. M post particulariter inna-
tivis T in iuvantis V in naturis W vivam cuius H ‖ universaliter: om. VX 11 in omni tempore
om. M, add. M et totum id quod in ipso posuimus ‖ et: om. K ‖ Nec: add. M nos ‖ respiciens:
tr. M post posuimus 12 tractatum: tractatis X ‖ id HKM om. TUVWX 13 huius: huiusmodi
M ‖ precesserit memoratio: rememoratio precesserit M ‖ libris iam M ‖ antea: anno M alias
VX 14 Quilibet: quibus HX ‖ est editus V 15 non: add. M autem ‖ compositionem M / non
secundum … compilationem HKW om. TUVX 15–16 intendatur (intenditur TUX) … medicine:
medicine ars intendatur ostendi M ostendere intenditur artem medicine V 16 postulando:
postulantes tamen M conferre posse postulando VX 16–17 a domino … rectitudinem om. K
16 bonitatem: mg. H ‖ et: atque M 18–19 universaliter in discretione (descriptione M) … trac-
tatu HM in generali TU in generali pro omnibus hominibus etc. V / de regimine … tractatu om.
WX / capitulum … tractatu om. K
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[1.] Intendimus in hoc capitulo ponere faciles modos et facere ipsos nimis utiles
in regimine sanitatis, et erunt sermones continentes verba maiorum medico-
rum, et ex illis est sermo Ypocratis in regimine sanitatis, et est ut homo caveat
sibi a saturatione comestionis | et neque sit negligens ab exercitio. Est igi- H7va
tur considerandum quomodo congregavit et comprehendit Ypocras regimen 5
sanitatis totum in duobus modis, videlicet cavere a saturitate et non negli-
gere exercitium. Saturatio enim—que quidem est cibi sumptio donec recedat
appetitus—inducit repletionem stomaci et ipsius contractionem. Et quando-
cumque accidit alicui membro contractio, eius iuncture disiunguntur eiusque
virtus debilitatur necessario, quare stomacus non poterit illum cibum dige- 10
rere digestione bona aliquo modo; et inducet pigritiam et motus gravitatem, et
maxime ex multitudine potus aque post comestionem repletivam, qui sequitur
ex saturitate necessario. Natura enim retinens aquam ut retineat cibum,
[2.] impossibile est non sequi necessario unum de duobus, scilicet aut quod
sequatur repletio cibi superabundans interficiens vel modica corruptio cibi 15
que ipsum debilitabit et infirmabit, vel quod sequatur mala digestio. Species
vero malitie multum diversificantur secundum diversitatem generum cibi et
1 ponere in hoc capitulo X ‖ faciles modos HKM tr. TUVWX ‖ facere ipsos nimis utiles: eos
valde utiles facere M eos nimis utiles VX ‖ ipsos: eos K 2 in: add. T scientia medicine in, add.
VX scientia medicine et ‖ regimine sanitatis: scientia medicine U 2–3 et erunt … medicorum
tr. U post regimine sanitatis ‖ et erunt … sanitatis om. M 3 in HK de TUVWX 4 satu-
ratione HK saturitate MTUVWX ‖ et: om. M ‖ sit: tr. M post exercitio 4–5 igitur om. TU
5 congregavit et (om. H) comprehendit Ypocras HK comprehendit Ypocras M Ypocras congrega-
vit et comprehendit TUVWX 5–6 totum regimen sanitatis M 6 a saturitate HKMTUW
saturitatem VX 7 saturatio HKM saturitas TUVWX ‖ est: add. TUVWX utilis ‖ sumptio
HMW assumptio TUVX / sumptio cibi K 8 repletionem inducit M ‖ stomaci: om. U ‖ ipsius
contractionem HTVWX eius extensionem M ipsius distractionem U / inducit … contractio-
nem: repletionem et extensionem stomaci inducit K 8–9 quandocumque HM quandoque
W quando KTVX om. U 9 accidit: tr. K post contractio seu extensio ‖ contractio HTWX
contracto seu extensio K extensio M distractio U om. V ‖ disiunguntur: disiungitur W 10 debi-
litatur necessario HKM tr. TUVWX ‖ quare: quia W ‖ non: add. M bene ‖ poterit: tr. M post
cibum ‖ illum cibum HKM tr. TUVWX 11 digestione bona: bona W, mg. W. add. digestione, tr.
M ‖ aliquo modo et HKM ymo aliquo modo TUVWX ‖ inducet: induc(it) U ‖ motus: motuum
M 12 ex HKM in TUVWX ‖ qui: que KTUW 12–13 necessario ex saturitate sequitur M
13 Natura: nam VX ‖ ut TUVW cum K tamen M om. H ‖ retineat: recipiat X 14 necessario:
om. TUVWX ‖ de: ex M ‖ scilicet: om. M ‖ aut quod HK tr. TUVWX aut quia M 15 sequatur
HM sequetur K sequitur TUVWX ‖ superabundans: add. VX et 16 que: qui KT ‖ debilita-
bit: debilitat VX ‖ infirmabit KMVWX confirmabit TU infirmabitur H ‖ vel: aut M ‖ sequatur
HKTUW sequitur MVX 17 malitie: add. KMVX digestionis ‖ diversificantur: diversificatur
W ‖ generum cibi KTVWX generum ciborum M cibi generum HU
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
secundum diversitatem complexionum et diversitatem parationis membro-

rum ad recipiendum egritudines. Cumque cibus digeritur in stomaco malo
modo, sequitur ut ipsius digestio in epate etiam mala sit, et ipsius tertia digestio
in universis membris similiter mala erit, et erit hec causa omnium egritudinum
ut plurimum. Inquit Galienus ad literam: quicumque vult aliquatenus non infir- 5
mari, ponat studium suum quod non adveniat ei malitia digestionis et quod
non moveatur post comestionem. Et ob hoc nocumentum magnum prohibue-
runt universi medici saturationem et iusserunt quod homo subtrahat manum
suam a cibo dum appetitus inest, antequam recedat, et caveat a vacuatione sto-
maci et eius repletione. 10
[3.] Universi vero medici concordaverunt quod sumere modicum de malis cibis
minus nocumentum inducit quam sumere multum de bonis et sanis, quia
quando quis sumit malos cibos, non tamen cum saturitate, coquuntur coctione
bona et membra ex illis nutriuntur iuxta illud quod eis est utile, et virtus expul-
siva fortis erit ad expellendum eorum malas superfluitates, et non sequitur ex 15
H7vb ipsius noc|umentum aliquod, quod si sequitur non erit perceptibile. Saturatio
autem, quamvis sit ex bono pane artificiose parato et ex bonis carnibus, non
tamen decoquitur decoctione legitima aliquo modo, propter causam iam dic-
tam.
1 et: add. VX secundum ‖ diversitatem: diversitates U ‖ parationis HM operationis TU operis

W operationum VX paraccionis seu operationis K 2 cumque: cum enim VX ‖ digeritur: tr.
M post modo ‖ digeritur in stomaco: in stomaco digeritur TUVWX 3 in epate etiam KTX
in epate et HV et epate etiam W etiam in epate U ‖ mala sit HK sit mala TUVWX / in epate
etiam ipsius sit mala digestio M 3–4 et ipsius … erit om. X / etiam sit mala V 4 universis:
diversis V ‖ hec: hoc X ‖ egritudinum: add. M ut est 5 plurimum: add. M ideo ‖ vult: cupit
M ‖ aliquatenus: alioriter(?) M 6 suum studium M ‖ ei adveniat M, add. K post comestio-
nem 7 moveatur: comoveatur VX ‖ post: digestionem del. H ‖ ob: omnibus K ‖ magnum
nocumentum M 7–8 prohibuerunt: posuerunt TUVWX 8 universi medici tr. TUVWX uni-
versi scilicet K ‖ saturationem HKTUVWX saturitatem M ‖ iusserunt T iuxerunt HKU, corr. U
m. rec. ad iunxerunt iunxerunt MW adiuxerunt VX ‖ quod: ut VX 9 dum: cum K ‖ appetitus
inest (adest VX) tr. M / ‖ a: ab K ‖ vacuatione H: contractione TUVWX extensione KM, tr. M
post stomaci 11 quod: ut U, add. V ponere als, add. X ponere al. ‖ modicum: aliquid X om.
V ‖ malis cibis: malo cibo M malis W 12 inducit: est VX ‖ quam: quod W ‖ sumere … sanis:
multum de bonis et sanis sumere M ‖ bonis: add. V cibis 13 cibos: om. TUW ‖ tamen: tan-
tum H ‖ coctione: add. K legitime quia digna ducitur 13–14 bona coctione M 14 nutriuntur
ex illis M ‖ eis: sibi M 14–15 expulsiva: add. K quia pauce sunt superfluitates 15 erit for-
tis VX potens erit M 15–16 ipsis TW / non … ipsius: malum ex illis M 16 aliquod: sequitur
M ‖ sequitur: sequatur M ‖ perceptibile HKM, add. K sed parvum, receptibile TUVWX ‖ Satu-
ratio: add. K .i. repletio materie 17 quamvis: et si M ‖ sit: om. TUVWX ‖ artificiose HK arti-
ficioso MTUVWX ‖ parato HK fiat pauco TUW fiat VX bene parato M ‖ ex: om. T 18 tamen:
om. TUVWX ‖ decoquitur decoctione: coquuntur coctione M ‖ aliquo: ullo M
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Et ad evitandam repletionem prohibuerunt medici assumptionem diversorum

ferculorum et quod sit contentus in qualibet comestione de uno ferculo tan-
tum, ut non multiplicet comestionem suam et remaneat appetitus antequam
satietur, et salvetur etiam a diversitate digestionum, nam diversa cibaria diver-
sas requirunt coctiones vel digestiones, quodlibet cibarium secundum naturam 5
suam.
[4.] Consilium servi de quantitate cibi ei qui querit regimen sanitatis eius est ut
comedat in hora aeris temperati, in ea videlicet quantitate quod stomacus eius
non attrahatur, nec ei sit grave, et ipsum possit decoquere. Et cum ipse percipit
talem quantitatem esse bonam, eligat tunc cibum bonum et eius nature conve- 10
nientem quod non inducat corruptam eructationem nec sitim, et sit talis quod
inveniat in ipso delectationem cum facilitate et inveniat naturam temperatam
et continuam et parum ad mollitiem declinantem; talis igitur cibus erit bonus
cuius usum continuare et assiduare debet.
Et quantumcumque aer calefiet, tantum de quantitate cibi minuatur, nam 15

coctiones in estate debiles existunt propter caloris naturalis dispersionem. Et
quantumcumque infrigidabitur aer, addat ad quantitatem cibi, nam coctiones
1 Et: sed KU ‖ evitandam MTUX evitandum HV evitand’ K vitandam W ‖ assumptionem:

sumptionem M 2 quod: om. M ‖ in: om. VX ‖ de: om. UVX 2–3 tantum: solo M, add. VX et
3 multiplicet KTUVWX multiplicat H delectet se in M ‖ comestionem suam: in comestione M,
add. K propter diversas sapores ‖ et: add. VX ut 4 etiam a HKMVW a TU etiam X ‖ diversi-
tate: adversitate X ‖ digestionum: cibariorum K digestionis X 5 requirunt: requirit HK, add.
HK coctiones vel ‖ coctiones vel digestiones HK digestionum actiones TVWX digestiones M /
nam diversa … actiones: actiones U ‖ quodlibet: add. VX enim 6 suam: add. K Moyses vocat
se servum 7 consilium servi HK consilium secundum TUVWX confidium igitur secundum
M ‖ quantitate: qualitate K ‖ querit HKTUW requirit VX cupit M ‖ regimen sanitatis eius: sui
sanitatem conservare M ‖ ut: quod M 8 temperati aeris M ‖ quod: qua M ut X ‖ eius stoma-
cus M 9 attrahatur H attrahatur .i. extendatur K extendatur M contrahatur TUVWX ‖ grave:
gravis sit M ‖ decoquere: decoquere .i. digerere K digerere et decoquere VX ‖ ipse: om. M ‖ per-
cipit H percepit MVWX perceperit KTU 10 et: ut W ‖ eius: sue M 11 quod: qui KM ‖ non:
add. U indū illa ‖ inducat: conducat M ‖ corruptam: corruptionem K ‖ eructationem: ructa-
tionem U 12 facilitate: facultate K levitate M ‖ inveniat: add. M sui 13 parum: aliquantulum
M ‖ ad: om. W 14 continuare et assiduare TUVWX continuare H om. KM 15 quantumcum-
que: quantum K ‖ calefiet: calefiat M ‖ cibi: add. M soliti 16 naturalis: mg. H ‖ dispersionem
HKVWX disparsionem M dispositionem seu dispersionem TU 17 infrigidabitur aer H tr. KM
aer infrigidatur TUVWX ‖ addat: addatur U ‖ ad: om. M ‖ coctiones: decoctiones K
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
in hyeme fortes fiunt propter caloris naturalis congregationem, et quantum-

cumque aer infrigidatur, opilantur pori, et tunc non prohibetur saturatio.
[5.] Inquit auctor: si homo regeret se ipsum sicut regit bestiam suam quam
equitat, ab infirmitatibus salvus fieret. Nullum enim invenimus hominem
iumento suo fenum et speltam administrantem modo fortuito absque termi- 5
nata quantitate, immo ei tribuit de cibo secundum quantitatem quam possit
sustinere, sed ipse homo comedit sicut invenit absque statuta quantitate. Pre-
terea statuit modum motus eius bestie et ipsam exercere facit ut non sit in otio
continuo et corruat in languores; hoc autem non facit sibi ipsi, nec conside-
rat exercitium sui corporis, quod est magnum fundamentum in continuanda 10
sanitate et evitando languores.
H8ra [6.] Iam ergo | precessit nobis sermo Ypocratis quod continuatio sanitatis con-
sistit in relaxando pigritiam ab exercitio, nec aliquid loco eius invenitur ullo
modo valere, quia exercitium corroborat calorem naturalem, otium vero extin-
guit ipsum, quo extincto generantur in corpore superfluitates, quamvis cibus 15
fuerit in ultimo bonitatis qualitatis et temperate quantitatis; cum ipso enim
exercitio multa mala regimina quibus homo regitur excluduntur.
1 fortes fiunt HKM sunt fortes TUW sunt fortiores VX ‖ naturalis: om. T ‖ congregationem:
congregationes W 1–2 et quantumcumque HTUVWX quantumcumque autem M ‖ et quan-
tumcumque aer infrigidatur om. K 2 opilantur pori H tantum pori opilantur M opilatio fit (fit
opilatio VX) maior et naturalis calor intus recluditur (includitur T) TUVWX et pororum clausio-
nem K ‖ non: add. M in tantum 3 regeret se ipsum KTUW regeret se VX regit se ipsum H se
ipsum regeret M ‖ regit HKM om. TUVWX ‖ suam: om. M 4 ab infirmitatibus om. X ‖ sal-
vus: add. TUVWX esset et 5 fenum: senum? W ‖ speltam HKM herbam TUVWX ‖ modo
fortuito om. U, mg. U m. rec., tr. M ante administrantem 5–6 terminata HKM immutata
TUVWX 6 ei tribuit de cibo K ei tribuat de cibo H ei de cibo tribuit M tribuit ei de cibo
TUW tribuit sibi de cibo VX ‖ secundum: iuxta M ‖ possit: potest M 7 sed ipse homo: homo
autem M 8 statuit: add. VX motum et ‖ motus: add. K scilicet exercitium ‖ eius bestie HK
sue bestie M bestie sue TUVWX ‖ ipsam: ipsum M ‖ exercere: exercitari V exercitare X ‖ sit:
scit H 9 continuo HK om. MTUVWX ‖ corruat: cernat V ‖ ipsi: om. T / nequaquam sibi ipsi
facit M 9–10 considerat KMW, tr. M post corporis, consideret H conservat TU mensurat VX
10 est … fundamentum: quidem fundamentum maximum est M ‖ continuanda: continuando
W 11 sanitate: sanitatem W ‖ languores: egritudines M 12 ergo: igitur M ‖ nobis precessit
M ‖ Ypocratis: add. M dicentis 12–13 consistit HMVX existat K existit TUW 13 relaxando:
dimittendo VX ‖ aliquid: aliquod W al’ M 14 quia exercitium: exercitium enim M ‖ corro-
borat calorem naturalem: calorem naturalem corroborat M 15 extinguit ipsum (eum X) tr.
M ‖ corpore: add. VX humores mali et 16 fuerit in … quantitatis: sit valde bonus M ‖ bonita-
tis qualitatis tr. TUW ‖ temperate HK tempore TUVWX, corr. U m. rec. ad temperate 17 mala
om. HK
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[7.] Neque enim qualiscumque motus est exercitium apud medicos, sed exerci-
tium dicitur motus fortis vel debilis aut ambos continens, scilicet motus exce-
dens ex quo alteratur anhelitus et incipit homo multiplicare anhelitum suum,
et cum hoc excesserit est labor. Unde exercitium forte dicitur labor, nec unu-
squisque hominum est potens sustinere laborem, nec ei similiter est opportu- 5
nus. Sed quod melius est in conservatione sanitatis est abbreviare exercitium,
nec fieri debet nisi vacuo stomaco et post superfluitatum recessum, scilicet
urine et stercoris, nec debet exercere in intenso calore nec in intenso frigore.
Hore vero laudabiliores ad hoc sunt principium diei in tempore excitationis a
sompno post eius mundificationem a superfluitatibus, ut predictum est. 10
[8.] Et ex verbis Galieni continentibus regimina sanitatis est cum dixit quod
sicut motus ante cibum totus est laudabilis, ita motus post cibum totus est
importunus. Scito ergo quoniam motus post cibum offendit nimis, scilicet
motus localis et coitus et balneum, quoniam horum nocumentum est magnum;
et maxime habenti venas artas vel apertas nervos artos et subtiles natura, nam 15
in huiusmodi nocumentum utique maius esset. Sed conveniens est post cibum
1 enim: tamen M ‖ qualiscumque HKM, tr. M post motus, qualitercumque TUVWX ‖ exer-
citium: add. X est 1–2 dicitur exercitium M 2 debilis: add. TUVWX lentus ‖ aut: apud
T ‖ ambos: ambo VX ‖ scilicet: qui est M 2–3 motus excedens tr. VX, add. VX videlicet, add.
TUW scilicet 3 homo incipit M ‖ multiplicare anhelitum suum: suas anhelationes multi-
plicare M 4 hoc HK om. MTUVWX ‖ excesserit: excessit K ‖ Unde: nam K ‖ dicitur: est V
et X 5 potens est M ‖ similiter: om. VX 5–6 opportunus: oportunus HKM oportunus et
utile TU, corr. U m. rec. ad utilis, oportunus et utilis VX optimus et utile W (del. W et utile post
utile) 6 quod: om. TUVWX ‖ sanitatis conservatione M ‖ est abreviare exercitium HKM
abreviatio exercitii TUVWX 7 post KMTUVX propter H potus W ‖ recessum: superfluita-
tum recessum (egressum TUW, egressionem VX) tr. M 8 et: om. W ‖ stercoris: egestionis
M ‖ exercere: exerceri TUVX ‖ in: om. T, ins. U ‖ in om. HT 9 hore HK sed hore M tempora
hore TUVWX ‖ vero HK vere TUVWX om. M ‖ laudabiliores: laudabiliora TUVX ‖ ad hoc sunt
HK in hoc sunt M sunt ad hoc VX ad hoc existunt TW adhuc existunt U ‖ principium: prin-
cipio VX ‖ in tempore excitationis HK in tempore estatis excitationis TUW in estate tempore
excitationis VX post excitationem M 10 post eius: postquam fuerit M ‖ mundificationem:
mundificatus M ‖ predictum: dictum M 11 et ex HK ex M ex hiis TUVWX ‖ regimina HK
regimen M de regimine TUVWX ‖ est: om. M ‖ cum dixit quod HKM: tamen dicit T ut dicit
quod U tamen dicit quod VWX 12 motus: om. M ‖ totus KTUW totus (60va) totus M om. HVX
13 importunus: in oportunus M ‖ ergo: hoc M igitur VX ‖ quoniam KMTUW quod H quomodo
X ‖ nimis: valde M 14 et: om. M ‖ est magnum tr. M 15 artas vel apertas nervos artos H
artas et nervos artos K apertas nervos artos TUVWX artas M ‖ natura HKM graciles naturali-
ter TUVWX 16 in huiusmodi HK huiusmodi WX huius MTUV ‖ nocumentum: nocumentis
X ‖ utique: om. M
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
moveri aliquantulo a principio domus usque ad finem eius tantum quod cibus
situetur in fundo stomaci et calefiat et fiat digestio. Sompnus autem iuvat dige-
stionem, et maxime illius qui consuevit dormire in die.
[9.] Et de conditionibus sanitatis regiminis est non apponere cibum supra

cibum, et non comedere nisi post veram famem quousque mundificetur sto- 5
H8rb macus et saliva possit attrahi ad | os et verificetur fames; tunc est tempus utilis
comestionis. Nec potet aquam nisi post veram sitim, unde sustineat parum post
eius famem et sitim, nam multotiens erit fames fallax, et similiter sitis non vera,
ex malo humore os stomaci mordicante; quia si recesserit, nichil sumat. Si vero
fames augmentetur tunc comedat et bibat. Bibere autem aquam post cibum 10
malum est et corrumpit digestionem nisi ei qui consuevit hoc facere, nec etiam
debet bibere cum ipso cibo nec post ipsum donec existit in stomaco nisi aquam
frigidam tantum, non mixtam cum aliquo.
[10.] Et ex ordinibus sanitatis regiminis est non detinere eius superfluitates

aliquo modo; sed cum natura earum expulsionem requisierit, statim ad illud 15
moveatur. Et oportet quod homo non sumat cibum nec balneum ingrediatur
nec exerceat coitum neque dormiat neque laboret quousque requirat se ad
expellendum superfluitates, et post hoc etiam requirat se.
[11.] Et ex ordinibus sanitatis regiminis est qualitatem ipsius cibi considerare, et

hoc est capitulum valde utile ad quod oportet scire naturas omnium ciborum 20
de specie in speciem. Et iam quidem medici compilaverunt libros super hoc et
valde prolixos, et merito fecerunt illud, quoniam res necessaria est nimis. Nos
vero adducemus super hoc utiles regulas secundum cibos quibus uti consuevi-
mus.
1 aliquantulo HTUVWX aliquantulum KM, add. TUVWX motu ‖ a principio: ab una extremi-
tate M ‖ usque … eius: ad aliam M ‖ tantum quod H tantum ut KM donec TUVWX 2 situe-
tur: iter. T, umetur W ‖ calefiat: calefaciat TU calefiet X ‖ fiat: incipiat VX 3 et: om. VX ‖ et
maxime illius: et maxime eius X et ei maxime M 4 de conditionibus HKW se consuetu-
dinibus T ex conservationibus M ‖ sanitatis regiminis HK tr. TW sanitatis M ‖ apponere HK
superponere M appetere TW 4–5 supra cibum HK cibo cibum M supra cibum post cibum
T om. W 8 eius: add. TW acceptionem 9 quia HK que MT quod W ‖ si: add. TW non
11 corrumpit digestionem tr. TW 12 debet HM decet TW de’t K 14 sanitatis regiminis tr.
KTW ‖ detinere KMTW retinere H 15 sed om. H ‖ requisierit KM, add. K .i. appetit, exqui-
sierit H requirit TW ‖ illud HK id MTW 16 oportet HKM operetur TW 19 Et: add. TW
omnium horum est consideranti ratio ‖ sanitatis regiminis H tr. KTW conservantibus sanita-
tem M 20 utile KMTW usuale H 22 res necessaria est HW est res necessaria T res est
necessaria KM 22–23 nos vero HKM et nos TW 23 hoc: adducemus super hoc (hos M)
HKM super hoc adducemus TW ‖ utiles regulas HKW tr. T utiles libros regulas M
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[12.] Et ex illis est quoniam cibus laudabilis ad quem oportet tendere qui querit
sanitatis continuationem vel assiduationem est panis de frumento arte paratus
et carnes edorum et iuvenum pecorum et carnes gallinarum, fasianorum, turtu-
rum, et perdicum, et vitella ovorum. Et volo (inquam) per panem frumenti arti-
ficialiter paratum quod sit ex frumento cuius decoctio completa fuerit atque 5
perfecta, scilicet postquam ab eo exsiccata fuerit ipsius humiditas superflua,
nec in tantum inveteratum sit quousque incipiat putrefieri. Et sit panis cum
modico furfure, scilicet quod non excorticetur nec ab eo furfures auferantur
cum cribello, | et appareat in ipso acetositas et etiam sal et multiplicetur eius H8va
tractatio in hora confectionis ipsius et sit coctus in furno. Talis enim panis 10
est preparatus secundum eius artificium apud medicos, qui quidem est cibus
magis laudabilis.
[13.] Et oportet te scire quod totum id quod de frumento fit preter hunc panem
non est bonus cibus aliquo modo sed sunt mala cibaria nimis, sicut panis azi-
mus, et pasta cocta in aqua que farinata dicitur in vulgari, et haceda et azi- 15
mum assatum cum oleo et panis cum oleo mixtus, sive oleo communi sive
ceteris. Omnia huiusmodi cibaria sunt mala universis hominibus, et similiter
panis nimis albus nobilis et panis factus de simila. Granum vero coctum non
est laudabilis cibus, quamvis sit bonus quando digeritur bene; requirit etenim
potentem stomacum ut digeratur, et tunc nutrit bono nutrimento et copioso. 20
[14.] Genera vero carnium que predicta sunt a nobis non omnia sunt eiusdem
nature nec omnes equaliter laudabiles. Sed meliora carnium genera quadru-
pedum sunt carnes pecorum unius anni pascentium in campo et castratorum,
mediocriter pinguium. Et partes meliores ex hiis sunt que ex anteriori parte
2 vel HK et T om. W ‖ de frumento HKM om. TW 5 completa fuerit HK tota sit completa
TW 6 ab eo exsiccata fuerit: exsiccata fuit (fuerit W) ab eo TW ‖ ipsius: om. KTW 7 sit
quousque HK sit quod M quod TW 9 etiam HKW om. MT 10 tractatio HK tracc’o M trac-
tio W atractio T ‖ ipsius MTW om. HK 11 qui quidem HKM quidem T quod W 12 magis:
om. K magni W 13 preter KMTW propter H 14 aliquo modo HK ullo modo M omnino
TW ‖ sunt mala cibaria HK est malus TW 15 et HKM om. TW ‖ haceda H haceda .i. atcida K
om. M aceda TW (ʿasīda Ar.) 16 sive HKM vel sine TW 17 huiusmodi HK enim TW ‖ ciba-
ria sunt mala HK sunt mala cibaria in TW 18 vero HKM enim TW 19 laudabilis cibus tr.
TW ‖ digeritur (degeritur H) bene HKTW tr. M ‖ etenim HK enim MT ergo W, add. TW fortem
et 21 que predicta HKM que quidem T quidem W ‖ nobis: add. TW nominata in precedenti
capitulo ‖ eiusdem: add TW generis et 22 omnes equaliter laudabiles HK omnes sunt equa-
liter laudabiles M omnia sunt equaliter laudabilia W sunt equaliter laudabilia T 22–23 genera
quadrupedum HKM quadrupedia TW 23 pecorum HMW porcorum KT 24 meliores ex
hiis HK meliores ex eis M ex his meliores TW 24–264.1 ex anteriori parte sunt (add. M et) que
KM ex anteriori parte secundum que H om. TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
sunt et que adherent ossibus, et quicquid est in ventre malum est. Universe
autem pinguedines male sunt: replent enim et digestionem corrumpunt et
appetitum prohibent et flegma generant. Similiter quoque capita animalium
plures superfluitates generant quam cetera membra. Alie vero extremitates ani-
malium, scilicet pedes, private sunt a superfluitatibus neque mali nutrimenti 5
sunt. Agnine vero carnes malas habent superfluitates et nichil bonitatis existit
in eis. Edi vero lactantes boni nutrimenti sunt facilisque digestionis. Carnes
vero avium generaliter leviores sunt carnibus bestiarum et facilis digestionis,
sed meliores carnes inter aves sunt carnes avium quas prescripsimus.
[15.] Lac vero in illa hora qua mulgetur, dum non acrescat in stomaco neque 10
in fumos resoluatur nec generet ventositates in renibus, est boni nutrimenti;
oportet autem misceri cum ipso modicum mellis et modicum salis et ea que
narravit Galienus, ut non coaguletur in stomaco. Sed melius inter genera lactis
H8vb et magis subtile est lac capri|num et vaccinum, est etiam boni nutrimenti.
[16.] Omnia vero que de lacte fiunt vel cum eo admiscentur mala sunt, et eodem 15
modo quicquid de lacte coquitur et quicquid cum ipso coquitur pessimum est
Similiter universa genera casei pessima sunt atque grossa. Caseus vero unius
diei, albus et dulcis et non multum pinguis, bonus est. Et universa genera butiri
universaliter non sunt mala cibaria universis hominibus.
[17.] Mel quoque est bonum nutrimentum senibus, malum autem iuvenibus, 20
et maxime cuius complexio est calida, quoniam cito convertitur in coleram
rubeam.
[18.] Pisces vero ut plurimum mali nutrimenti sunt et maxime habenti humi-
dam complexionem et senibus, et multo magis pisces magni corporis et saliti et
crescentes in malis aquis; et qui sunt multum pingues mali sunt propter mul- 25
tam humiditatem. Pisces quoque non mali sunt quorum corpora parva sunt
1 ossibus HKM costibus TW 4 plures superfluitates HKM tr. TW ‖ extremitates HKM partes
TW 5–6 nutrimenti sunt HKM tr. TW 9 prescripsimus HM scripsimus KTW 10 acrescat
W accescat HMT arescat K ‖ neque HK, add. K eructationes faciendo, nec MTW 11 generet
KMTW generat H 12 ea HKM cetera TW 14 est etiam HK etiam M et est TW ‖ nutrimenti
H, mg. H al. cibi, cibi K chimi TW 15 admiscentur MT amiscentur W admascetur H admi-
scetur K 18 et HK atque TW om. M 19 cibaria HM om. KTW 20 quoque HKM vero
TW ‖ autem HK vero TW om. M 21 est calida H tr. KTW calida fuerit M 23–24 habenti
humidam HK tr. M humidam habentibus TW 25 mali sunt HKM tr. TW 26 humiditatem:
add. H scilicet ‖ quoque HM vero KTW ‖ sunt om. H ‖ parva sunt HK sunt parva MTW, add.
M valde
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
et quorum carnes sunt albe et dure atque frangibiles et quorum sapor dulcis
sit, in marinis aquis existentium aut in aliis aquis currentibus. Genera vero
piscium que dicuntur cephalones non sunt mali nutrimenti, sed sumatur de
illis ad modicum.
[19.] Et notum est apud omnes medicos quoniam ex melioribus cibariis est 5
illud cuius prohibitio divulgata est in lege saracenorum, scilicet vinum, nam
illud est quod nutrit multo et subtili nutrimento et cito digeritur, et cum hoc
adiuvat digestionem et extrahit superfluitates a poris et urinam educit et sudo-
rem, et preter hoc habet alias plures laudes et diversa iuvamenta a medicis iam
posita. Sed tractare de eo cuius administratio non est licita inutile est, et ob hoc 10
subtraximus hic memorationem ipsius specierum eiusque sumptionis modum
secundum semitam sanitatis.
[20.] Ex cibariis vero que mala sunt universis hominibus sunt scilicet allia, cepe,
porri, caules, melangene: omnia huiusmodi pessima sunt hiis qui suam sanita-
tem cupiunt conservare. Citrolli vero et melones virides minoris sunt malitie. 15
Melones autem citrini, si sumantur per se in principio diei, vacuato stomaco, et
non sit in ipso malus humor ab alio loco procedens, et cum hoc non sit in ipso
malitia complexionis, tunc bene digeruntur et corpus mediocriter infrigidant,
urinam multiplicant, et venas mundificant ab huiusmodi | que in eis sunt; tunc H9ra
non erunt mali nutrimenti. Quod autem fecimus memorationem de istis est 20
quia homines consueverunt multum comedere de illis.
[21.] Ex fructibus quoque humidis, sciendum est quod omne quod educitur ex
arboribus malum est ad nutrimentum hominis in generali, sed est distantia
inter eos in malitia. Sunt enim quidam fructus valde mali, ut sunt charube et
nespile et sorbe. Aliqui vero sunt pauci mali et proximi bonitati, ut quidem sunt 25
ficus et uve, et dixit Galienus quod ficus et uve sunt quasi principes omnium
1 et HK om. MTW ‖ atque HKM et TW 3–4 de illis ad modicum HK de illis parum M ad

modicum de illis TW 5 et HKM sed TW 8 poris: poris .i. per poras K vaporis W, corr. ad
aporis ‖ educit HKM om. TW 9 habet KMTW om. H 10 ob HKM ad TW 11 ipsius spe-
cierum HK tr. MTW ‖ modum HKM modus T mod’ W 13 scilicet HKM sicut TW 14 porri:
pora H porra K 14–15 hiis qui suam sanitatem cupiunt HKM cupientibus suam sanitatem TW
16 vacuato HK vacuo MTW 18 complexionis HKM om. TW ‖ digeruntur: digeritur H 19 et:
om. HK ‖ venas HKM nervos TW 20 memorationem de istis HKM de istis memorationem
TW 21 consueverunt multum H multum consueverunt K consueverunt MTW 23 sed: add.
TW scienda 24 ut HK sicud M et TW 25 sorbe: add. TW et ‖ pauci H pauco KW paucum T
modicum M ‖ quidem HKW om. MT 26 principes KMT princeps HW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
fructuum et minoris malitie. Sed sanguis generatus ex fructibus non est bonus.
Nec quis in hoc decipiatur, cum dixerimus omne quod educitur de arboribus
est mali nutrimenti, nos intellexisse mela fructuum et vina decocta et potio-
nes et confectiones que fiunt ex ipsis in hoc genere contineri; invenimus enim
ea utilia propriis languoribus, nam ipsorum operatio est in eo quod medicine 5
sunt. Hoc autem totum notum est apud illum qui in arte medicine est peritus.
[22.] Et est quidem apud Galienum sermo quem protulit per modum correctio-
nis hominibus et iuravit per deum quoniam sermo ille perfecte veritatis esset in
quo corrigit homines non comedere fructus. Dixit enim quoniam cum incide-
ret in febrem omni anno, iusserit ei pater suus ut non comederet fructus aliquo 10
modo, et exemptus est a febre illo anno. Post illud subtraxit se omnibus diebus
suis ab usu fructuum, qui iuravit se non sensisse febrem ex tunc usque in diem
illum quo fecit illum sermonem, nisi febrem effimeram. Et nos quidem dicimus
quoniam verum est quod dixit, nam humiditas fructuum est materia febris.
Nec pro tanto quis contra nos obiciat esse plures homines comedentes fructus 15
non molestari a febre, nam consuetudines et nutritiones alias habent rationes.
Quoniam si aliquis de regione indie uteretur pane artificiose parato et carni-
bus ovinis, necessario infirmaretur; quod si aliquis nostrum continue uteretur
granis rizi et piscibus, ut indi faciunt, necessario egrotaret. Sed huius tracta-
tus intentionis non est has causas ponere, sed eius intentionis demonstrare 20
quod fructus universaliter mali sunt et quod homo evitet eos, neque misceat
eos cum cibo aliquo modo. Et utatur ex eis quicumque mollificativi et humec-
tativi sunt—sicut pruna, uve, et ficus—ante cibum, nec sumat cibum donec ex
stomaco educantur; et ex ipsis post cibum utatur quicumque aggregativi sunt,
ut coctana et pira, et non sumat de eis nisi modicum, ut confortet et claudat os 25
stomaci.
1 fructuum: fructum H 2 in hoc decipiatur cum dixerimus HK decipiatur in hoc cum diximus
quod T in hoc decipiatur cum diximus quod W decipiatur in hoc quod diximus M 4 confec-
tiones HKM decoctiones TW ‖ ipsis HKM eis TW 5 utilia: add. in TW 6 illum HM eum
KTW ‖ medicine: add. W inter hoc autem 8 quoniam HKM quod TW ‖ sermo ille (iste K)
tr. TW 9 fructus: add. TW multum enim elongatur (elongantur T) ab humana complexione (a
complexione humana T) 10 in febrem HM in fe. K febres TW ‖ iusserit HK iunxit M iussit T
iux. W 12 fructuum: add. H eis ‖ se MTW om. HK 13 illum KMTW illam H 14 humiditas
fructuum est: humiditates fructuum sunt TW 15 pro tanto KMTW puto H 18 ovinis: ovis H
ovium K ‖ aliquis HKM quis TW ‖ continue KMTW continuo H ‖ uteretur KTW utaretur H
nutriretur M 19 piscibus: p’aris cibus H ‖ indi KMTW yndii H 20 intentionis2: add. KTW
est 21 universaliter: naturaliter H 22 eis HKM eo TW 23 sunt sicut MTW sicut sunt
K sunt H 24 utatur KMTW om. H ‖ aggregativi sunt MT aggregantur sunt W aggregativis
H congregativi sunt K 25 et pira om. TW ‖ confortet HKM confortetur TW ‖ claudat MW
claudatur T claudet HK
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Et quemadmodum inter fructus laudabi|liores sunt ficus et uve, sic peiores sunt H9rb
persica et mesmes (id est crisomilla), nec accedat ad aliquod istorum gene-
rum aliquo modo, quoniam ex eis generantur humores qui admixti sanguini
ebulliunt, et hec erit potissima causa generationis putridorum humorum et
febrium. Fructus vero sicci ut uve passe et fistici non sunt mali, sed laudatur 5
eorum comestio post cibum et maxime passularum et festucarum, quoniam
iuvant epar nimis—et in sanitate epatis nos vivimus, sicut dixit Galienus. Simi-
liter bonum est post cibum aliquid dulcedinis sumere, prestat enim stomaco
virtutem retinendi et digerendi.
Hoc est quod visum est nobis ponere in hoc capitulo, quod quidem secundum 10
meam intentionem sufficiens est.
Capitulum secundum: De regimine egrorum in generali quando medicus non

invenitur aut cum invenitur insufficiens, etiam imperitus in scientia.
[1.] Iam notum est apud speculatores quod scientia medicine necessaria est
homini in eo quod est susceptibilis egritudinum propter ciborum multiplica- 15
tionem, nec desinit indigere medico aliquo tempore vel modo. Et hoc est quia
ars medicine continet tria regimina. Primum regimen et magis nobile est regi-
men sani, ut sanitas ab eo non removeatur; secundum est regimen egrorum,
et est acceptio consilii et operari ut sanitas recuperetur; tertium vero regi-
men est quod appellat Galienus vivificationem, et est regimen eius qui non est 20
sanus sanitate legitima, nec eger, sicut est regimen convalescentium et senum.
1 laudabiliores KM laudabi(H9rb)biliores H laudabiles TW ‖ peiores HKM peiora TW 2 cri-

somilla: gresimela H grisomilla K crisomula M crisomila W crisomilla T ‖ aliquod KMTW ali-
quid H 2–3 generum HKM om. TW 3 eis HKM hiis TW 3–4 admixti sanguini ebuliunt
(ebulient K) KM admisci sanguine ebullient H admiscentur sanguini ebulliendo TW 4 hec
erit tr. KTW ‖ potissima HKM pessima TW 5 fistici: festuce H 5–6 non sunt … festu-
carum om. TW 7 iuvant MTW iuvatur HK 8 bonum est post cibum HKM post cibum
bonum est bonum TW ‖ aliquid dulcedinis sumere H aliquid dulce sumere K aliquid dulcis
summere M sumere aliquid TW 11 meam HM nostram KTW 12–13 capitulum … scientia
H 2m capitulum M Capitulum secundum: De regimine egritudinum universaliter quando non
habetur medicus T om. KW 16 medico aliquo tempore vel (om. M) modo KM medico aliquo
tempore vel momento H tempore vel momento medico ipso TW ‖ quia HKT quoniam M quod
W 17 tria KMTW mihi H ‖ et: add. est T 18–19 regimen … est om. H, mg. H regimen sani-
tatis 2m est regimen egrorum et est 19–20 vero regimen HKM genus regiminis TW 21 eger:
add. TW sed ‖ convalescentium et H convalescentie vel convalescentium et M neutrorum con-
valescentium et K neutrum et W neutrum ut TV
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Manifestum est ergo quoniam homo indiget regimine medici omnino omni-
que tempore; verumtamen eius necessitas habendi medicum tempore egritu-
dinis fortior est et absentia ipsius medici tunc magis periculosa existit. Ideoque
putant stulti non esse necessarium medicum nisi tempore egritudinis: contin-
git enim pluries egrotare aliquem eundo per viam vel in civitate in qua non est 5
medicus vel est ibi medicus non dignus tamen posse confideri de ipso. Propte-
rea fuit de consilio servi significare quod oportet fieri in tali casu.
[2.] Dico ergo quoniam Galienus iam declaravit quod universi greci antiquo
tempore quando occurrebat eis aliquod dubium in ipsa egritudine non cura-
bant ipsam aliquo modo, sed morbum ipsum relinquebant nature, quoniam 10
natura est sufficiens ad sanationem egritudinis. Ypocras vero iam prolonga-
H9va vit in multis locis librorum suorum sermonem in commendanda naturam, |
dicens ipsam esse sapientem et ingeniosam ad faciendum id quod oportet fieri,
neque indiget alieno subsidio in sanatione egritudinum. Oportet tamen medi-
cum iuvare et sustentare ipsam non alio modo. 15
[3.] Dixit autem Rasis in quodam notorum capitulorum quod quando fuerit
egritudo fortior egri virtute, non speres salutem ab ea, nec in ea est utilis medi-
cina aliquo modo; cum autem virtus egri fortior fuerit egritudine, non eget
medico aliquo modo, sed ipsa sola natura sanat ipsam. Quando vero egritudo et
virtus equales fuerint, tunc indigebit medico pro virtutis confortatione—hoc 20
tamen cum medicus fuerit sufficiens, sciens quo modo confortet ipsam et con-
sideret super ipsa. Sed maior pars medicorum errat valde, credentes confortare
naturam, et ipsam debilitant et eius motum impediunt, et ideo dicit Aristote-
les in libro de sensu et sensato quod maior pars hominum moritur ex medicina
1 quoniam HKM quod TW 2 eius: om. TW 3 fortior est HK tr. TW est et fortior
M ‖ ipsius: om. TW ‖ magis periculosa existit HKM est magis periculosa TW 5 aliquem HM
aliquando KTW ‖ civitate: civitatem H 6 non dignus tamen HK non tamen dignus M indi-
gnus TW ‖ confideri HKM confidi TW ‖ ipso: add. K seu medicus non famosus de quo homo
posset confidere 8 quoniam HKM quod TW 10 ipsam HKM eam TW ‖ modo: add. K
id est non festinabant dare medicinas 11 est om. H, tr. K post sufficiens ‖ sanationem egri-
tudinis KM sanitatem egritudinis TW sanandum egritudinem H 14 in sanatione HKM ad
sanationem TW ‖ egritudinum: egritudinis M 15 iuvare: add. H naturam 16 notorum KM
notorium H suorum notorum TW 17–18 medicina HKMTW [medicus Ar./Heb.!] 18 aliquo
modo HKT tr. W aliquo M ‖ autem: om. TW 19 sanat ipsam HK sanat eum M liberat eam TW
20 equales fuerint tr. TW ‖ indigebit HKM indigebunt TW 21 tamen HK quidem M autem
TW ‖ sciens: om. TW 22 pars medicorum errat valde HKM (errant H) pars valde medicorum
errat T medicorum valde pars errant W 24 moritur HKM moriuntur TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
propter ignorantiam medicorum ipsius nature. Medici autem volunt hic per
naturam virtutem regitivam corporis animalis, cuius essentia et ipsius veritas
operationis determinata est in libris scientiarum ex scientiis antiquorum. Et
propter has causas assumunt sibi reges plures medicos et ex illis eligunt qui
magis intelligens et magis notus (id est divulgatus) in ipsa scientia, possibile 5
est enim ab errore excludi cum ipsorum opiniones fuerint pariter congregate.
[4.] Manifestum igitur ex hiis que dicta sunt quoniam oportet egrum cum
natura permanere, quando medicus non est sufficiens. Sed modus permanen-
tie cum ipsa natura est ut non recipiat medicinam nisi illam quam sani consue-
verunt recipere; et non recipiat de cibo quantitatem totam quam solet sumere, 10
et cum sitiverit, bibat, et cum famescerit, comedat tempore quo solebat, et tunc
comedat leviorem cibum inter cibos quibus usus est. Et sciendum est quod cum
etiam habuerit secum divulgatum medicum, unum vel plures, non declinet ad
sumptionem medicinarum fortium nisi de consilio medici periti valde, cuius
scientia iam approbata et verificata est, et super quo testatur experientia. Sed 15
preter ipsum eligat tempore sue egritudinis debiles medicinas, non fortes.
[5.] Et ego quidem declarabo medicinas fortes, que sunt videlicet flebotomia
cum multi sanguinis extractione; similiter evacuatio cum violentis | laxativis H9vb
attractivis, ut cum coloquintida, scamonea; similiter evacuatio per vomitum
cum forti medicina, ut elleboro et nuce vomica; similiter clisteria acuta in 20
quibus intrant coloquintida, serapinum, castoreum, et similia, etiam tollerare
sitim et cessare a potu aque et a cibo totaliter, ita quod eger nichil sumat; simili
modo accipere confectiones multorum iuvamentorum, sicut tiriace et metri-
data et theodoricon et hiis similia. Hec omnia huiusmodi sunt medicine diffici-
les, et ideo non uteris aliqua ipsarum nisi de consilio periti medici in scientia et 25
1 propter … nature: eo quod medici ignorant naturam M, add. H propter quia medici ignorant
ipsam naturam ‖ volunt hic HM hic volunt K volunt TW 2 regitivam corporis tr. TW ‖ veri-
tas HT(Heb.) virtus MK illeg. W 3 determinata: determinatum TW 5 notus: add. KTW
est 7 Manifestum: add. TW est 8 quando HM quoniam KTW ‖ modus: add. TW eius,
add. M vero 9–10 consueverunt recipere tr. TW 10 cibo: potu K 12 sciendum est quod
KMTW etiam sciendum est H 12–13 cum etiam H quando etiam M cum T etiam cum KW
14 sumptionem medicinarum fortium HK assumptionem fortium medicinarum TW ‖ medici
periti HK medici peritissimi M periti medici TW 15 testatur HKM testificatur TW 17 Et om.
HK ‖ sunt: sint TW 18–19 laxativis attractivis KM laxativis attractivo H attractionis laxativo
TW 20 clisteria acuta HKM cum clisteriis acutis (clisteribus T) TW 21 etiam HKM et TW
23 accipere HKT suscipere M accipe W ‖ tiriace: triace HKT tyriacas M tiriaces W 25 et ideo
non uteris aliqua M non ergo utaris aliqua K si verteris reliqua H non utaris aliqua TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
arte: hec enim huiusmodi, si fiant in casu debito, sanant egrum in proximo vel
pro ea liberabitur a morte; quod si peccaverit in proprio casu et debito, interfi-
cient ut plurimum cito vel faciunt acquirere egritudinem que in ultimo adducit
ad mortem, et ideo oportet cavere ex eis.
[6.] Medicine vero debiles sunt extractio sanguinis cum scarificatione in tibiis 5
aut in superiori parte corporis, et laxare ventrem cum manna et prunis et sirupo
violato et sirupo rosato cum aqua infrigidatis; similiter vomitus cum aqua ordei
et secaniabin vel cum radice aut cum radicibus melonum et similia; similiter
clisteria lenia, sicut cum aqua ordei aut decoctione furfuris cum aqua mellis
vel cum oleo tantum et hiis similibus. Ad subtiliandum vero cibum est accep- 10
tio siruporum qui habentur in usu, factis de zuccaro vel de melle apum vel aqua
ordacea vel farre ex ordeo; aut micas panis pluries lotas, aut sumere modicum
de pane cum ferculis extraneis, scilicet que non sunt sanorum fercula. Similiter
curari cum medicinis sanativis, scilicet rebus quas consueverunt sani frequen-
ter accipere, sicut sunt noti sirupi ut sirupus acetosus et sirupus rosatus et 15
violatus, et ceteris hiis similes, sicut sunt rose facte cum melle et zuccaro, et
viole similiter hoc modo facte, et mirabolani confecti, et similia. Item acceptio
decoctionum compositarum ex medicinis debilibus et securis, ut est liquiri-
tia, capilli veneris et lingua bovis et semen endivie et feniculi et apii et semen
citrolli et semen portulace et semen melonum et radix malvavisci et eius semen 20
et hiis similia. Item sirupi compositi ex fructibus et seminibus et floribus quibus
sani uti consueverunt, et similiter potus tamarindorum. Universa huiusmodi
H10ra sunt medicine debiles, que quando administrate fuerint suo loco | et tempore,
iuvant et sanant egritudinem debilem, et aliquando sanant egritudinem fortem
1 sanant MT sanat HK illeg. W ‖ in HKM de TW 2 liberabitur HK liberatur TW liberant

M ‖ proprio: primo H proximo K 2–3 interficient HKM interficiet TW 3 faciunt KTW
facient H fa’nt M ‖ adducit HK ducit TW ducent M 4 ex HK ab MTW 5 extractio HKM
tractio TW 6 et HK om. MTW 7 sirupo: syrupo HK om. TW ‖ aqua: add. H frigida 9 fur-
furis H furfur’ MK furfurum TW 11 factis TW factum H factorum K facti M ‖ de melle KMW
de mellis H melle T ‖ vel: add. TW de 12 farre HK farris M facere TW ‖ micas HK mice M
mica TW ‖ lotas HK lote M nota T lota W 13 Similiter: sicut H 14 consueverunt HKM
comedunt TW 15 accipere: accipi H ‖ noti syrupi M syrupi recipere H syr. viol. K sirupi TW
16 syrupus acetosus et syrupus ros. et viol. HK syrupus acetosus rosat. violatus T syrupus aceto-
sus rosaceus et violaceus M sint acet. ros. et vio. W ‖ ceteris KTW certi H alia M 17 mirabolani
confecti HKW mirabolanis confectis T mirabolani conditi M 18 ut est K est ut HW ut ex M ut
T 18–19 liquiritia: requilitia H 20 semen HK om. TW (semine citrolli melonis et portulace
M) 21 et (om. K) seminibus et floribus HK floribus et seminibus TW (seminibus et fructibus
et floribus M) 22 et similiter potus KTW et syrupus M om. H ‖ Universa HKTW universe M
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
longo tempore. Quod si earum administratio suo loco non fiat, non interimunt,
nec generant intensum malum. Similiter invenimus maiorem partem medico-
rum confidere hoc modo medicine ad querendum securitatem.
[7.] Evacuatio vero cum yeris et agarico et turbit et his similibus, et similiter
cum cassia fistula, modus mediocris est, et non de genere difficilium evacua- 5
tionum, nec etiam sunt de medicinis debilibus. Cassia fistula vero, licet habeat
in se molestiam et interdum inducit pondus, id est tenasmon, est tamen secura
medicina. Agaricum vero, et si sit securum ex parte sue laxationis, tamen eius
acuitate et siccitatis vehementia nocet magno nocumento quando requirimus
humectationem totius corporis, vel alicuius membrorum. Et ita est nocumen- 10
tum yerarum et triferarum in febrientibus magnum valde multotiens.
[8.] Et quod nos prohibuimus sumptionem tiriacarum et metridatorum nisi

hoc fiat de consilio medici peritissimi, hoc est in egris. In sanis autem dico
quod iam posuerunt quod regimen sanorum est sumere tiriacam quolibet .x.o
die. Hoc dixerunt medici, sed non est istud de ratione medicine ratio abso- 15
luta, immo omnes qui requirunt hoc huiusmodi habent necessario conditiones,
sicut id quod posuerunt de sumptione tiriace quolibet .xo. die per modum con-
servationis sanitatis. Hoc enim non oportet sumere habentem calidam com-
plexionem, nec in temporibus intense caliditatis, sed ipsa uti debet ille in cuius
stomaco est malus humor vel humor quicumque. Et sicut etiam ex eorum dic- 20
tis est quod vomitus semel vel bis in mense bonus est nimis modus in regimine
sanitatis, hoc etiam habet conditiones, scilicet quod non sit ille debilis pec-
toris nec talis cuius caput repleatur de facili vel quod accidat ei frequenter
alozagada, et quod non fiat vomitus in tempore nimis frigido. Et secundum
quamlibet rationem qua ipsi soluunt sunt certe conditiones, sicut exemplar 25
posuimus.
1 earum: eorum KTW ‖ interimunt KTW interiment M interficiunt H 4 Evacuatio HK eva-

cuationum MTW ‖ agarico et turbit HK agarico turbith M turbit et agarico TW 5 modus
HKM om. TW 6 vero om. H 7 et HW et enim K quia MT ‖ interdum inducit HKM indu-
cat TW 8 ex HKM a TW ‖ laxationis KM laxitudinis H solutionis TW 11 in febrientibus
tr. TW post valde, in febribus K ‖ magnum HK mag’m M magnarum TW 12 et quod H quod
autem M et ideo K et hoc est quia T hec est quod W 13 hoc est H et hoc KTW 15–16 ratio
absoluta H absolute KTW tunc absolute M 16 habent necessario HM necessario habent KTW
18 habentem calidam H tr. KTW 19 sed HKTW neque etiam M(Ar./Heb.) 20 vel humor
HKW aut humor M om. T 22 non HKM si T sit W, post sit del. sit W 22–23 pectoris HK
pectore M potator TW 23 accidat HM accidit KTW 24 alozagada H mg. H .i. epilensia, alo-
zohada .i. epilia K, alochaada TUW vertigo capitis M 25 qua ipsi HK quam ipsi M quod ipsi W
quam sibi T
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[9.] Quod est quoniam nos diximus administrare debilem medicinam quam
memorati sumus, de cuius conditionibus est uti ipsa quando non reperitur peri-
tus medicus et quod possit in ipsa manum immittere cum quocumque medico
qui possit reperiri, totum hoc positum est in loco necessitatis, nam hoc idem
nocet et etiam in ista modica quantitate medicine quando medicum contingit 5
H10rb fallere et eam administraverit preter | locum proprium. Et Galienus quidem
declaravit nobis quoniam ipse iubet potum aque donec satiet eius sitim et
inducat sudorem in corpore egri et mollificet naturam eius et febrem amo-
veat, et sanabitur perfecte. Et multotiens soluerit potum aque tempore non
debito, quod quidem erit causa egri perditionis aut acquirendi sibi longam infir- 10
mitatem de qua nunquam sanabitur. Et iam quidem determinaverunt omnes
conditiones quibus soluitur potus aque vel prohibetur. Quod si quidem hoc est
de potu aque, multo magis erit in aliis que preter hoc sunt.
[10.] Et quando contrariantur signa et dubitatur apud nos utrum debeat solui
potus aque vel prohibeatur et dimittat ipsam, eger bibat et non evitet. Quod si 15
fuerit apud nos dubium utrum nutrire debeamus egrum vel teneamus ipsum
totaliter, nutriremus tunc ipsum subtili cibo. Secundum hoc igitur oportet esse
tale regimen ubi non invenitur peritus medicus, scilicet quod concurrat semper
cum regimine sanativo, et sumat minus eo quod consuevit sumere et conser-
vet virtutem quotidie in cibi sumptione. Talis autem cibus erit subtilis, sci- 20
licet ius pullorum et ius carnium et vitella ovorum parum cocta in aqua, et
similiter vinum cui decet dari, aut cum cibo grossiori hoc, sicut carnes pullo-
rum.
1 debilem medicinam HK tr. TW ‖ quam KMT quam si H (del. H si) quare W 2 de: add. T
huiusmodi, add. W huius ‖ ipsa HKM medicina TW ‖ non: vero H 3 ipsa HKW ipsam MT
4 positum: potissimum H ‖ idem HK ipsum M om. TW, ins. T non 5 in ista modica quantitate
HK ista modica quantitas M in ista quantitate modica TW 6 administraverit HKM admini-
stravit TW ‖ preter HKM parum et TW 7 satiet eius sitim HKM eius sitim extinguat T eius
sitim W 8–9 amoveat HKM amovet T amovi W 9 soluerit HK, add. HK id est concesserit
scilicet medicus si concesserit medicus M soluit TW ‖ potum HKM potus TW 9–10 tem-
pore non debito HKM si debito tempore TW 10 egri perditionis tr. TW 11 de HKM a TW
12 hoc est KM est H hoc erit TW 13 magis: add. TW hoc 14 signa HKM hec signa T signa hoc
W 15 potus HKM potu TW ‖ prohibeatur HK prohibetur MTW ‖ et: aut K om. W 17 nutri-
remus: nutririamus TW ‖ tunc ipsum tr. KMW ‖ subtili cibo KM facile cibo H cum cibo subtili
TW 18 regimen ubi KM regimen nisi H nutrimentum ubi TW ‖ concurrat MTW concurret
H concordet K 19 sanativo HKM sanationis TW ‖ consuevit sumere et HK consuevit assu-
mere et M sumere consuevit TW 20 quotidie HKM assidue TW ‖ in cibi sumptione H in
sumptione cibi K in cibi assumptione MTW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[11.] Et non cesset semper confortare virtutem naturalem cum cibo, similiter
confortet virtutem animalem cum bonis odoriferis calidis, scilicet cum musco
et ambra, sebres, et ligno aloe in egritudinibus frigidis, vel cum frigidis sicut
rose, nenufar, mirta, et viole in egritudinibus calidis. Similiter quoque con-
fortet virtutem vitalem cum instrumentis musice et cantilenis, et recitando 5
sermones qui ipsum letificant et eius animam dilatant, et recitent ei nova de
quibus rideat, et assistant ei viri de quorum societate gaudeat. Omnia hec opor-
tet esse in quolibet egro, quando medicus non est ad disponendum necessa-
ria.
[12.] Que quidem iusserunt antiqui cuilibet medico, nam quando possibile est 10
regere egrum cum dieta, non regat ipsum cum medicina. Quod si non dubitatur
esse necessarium regimen cum medicina, tunc regat ipsum cum rebus solu-
tis, quemadmodum medicinis nutritivis et nutrimentis medicinalibus. Quod
si forsitan penitus erit necesse regere cum medicinis absolutis, tunc incipiat a
leviori et debiliori, et si hoc sufficit, bene est; quod si | non, transferatur tunc H10va
ex medicina forti in fortiorem. Et quantocumque poterit esse regimen cum 16
medicina simplici, non regat cum medicina composita. Quod si non poterit
transire absque composita, regat ipsum tunc cum ea cuius compositio minor
est, nec eligat medicinas multe compositionis nisi cum maxima necessitate. Et
cum sint huiusmodi predicte inhibitiones et cautele in discretione laudabilis 20
medici, quanto magis oportet caveri ubi medicus non est? Oportet enim tunc
maximam habere diligentiam, et non accelerare administrationes medicina-
rum fortium nec sumere multas medicinas, et sit contentus regimine debiliori
inter regimina. Et hoc est quod visum est nobis de rectificatione secundum hoc
capitulum. 25
1 similiter HK et similiter T et simile W 2 odoriferis: add. H cum ‖ cum: om. KTW 3 et: om.
TW ‖ sebres HK sepres T cebres W basilicon M 4 rose: rosis H ‖ nenufar mirta H nenufaris
mirti K nenufar’ mirta M nenufare mirte TW ‖ et om. TW 5 musice HKM musicis TW ‖ can-
tilenis HKM cantis TW 6 animam HK animas TW ‖ ei: ea H 6–7 de quibus rideat HKM
que (quo W) ipsum ridere faciant TW 7 viri HKM homines TW ‖ gaudeat HKM gaudeant T
gaudeant W 10 quidem om. MTW ‖ est: add. TW medicum 11 non: om. MT 12–13 rebus
solutis HKM medicinis solutivis TW 13 quemadmodum: add. M cum 14 penitus erit tr. KT,
iter. K ‖ absolutis HKM solutivis TW 15 est quod HK erit et M est et TW 15–16 tunc ex HK
tunc de M de TW 18 absque: add. TW medicina 18–19 minor est tr. TW 20 sint huiu-
smodi predicte inhibitiones HK huiusmodi inhibitiones predicte sint TW (sunt T) ‖ cautele in:
caute levi H 22 habere MTW adhibere HK ‖ administrationes HKW administrationem T
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Capitulum tertium: de regimine domini nostri particulariter secundum illa

accidentia de quibus conqueritur.
[1.] Iam concordaverunt antiqui medici quod principium regiminis sanitatis

hominis est ipsum habere naturam lenem. Quando vero exiccatur, maxime
cum ascenderint ex eo fumi ad cerebrum, lenificet ipsam antequam illi mali 5
fumi ad cor et ad cerebrum ascendant et corrumpant complexionem et per-
turbent spiritus, et inducant pessimas cogitationes et stupefactionem et pigri-
tiam ab exercendo motus, et prohibeant superfluitates digestionum omnes non
expelli extra. Propter hoc igitur adhibenda est sollicitudo completa circa leni-
tatem nature. 10
[2.] Et dixit Avenzoar quod ex melioribus rebus quibus homo possit lenire ven-
trem est infusio reubarbari cum tamarindis. Sed illud ad quod declinat servi
opinio quod melius est, iuxta id quod narratum est ei de complexione sua,
esse contentum de limonia facta cum gallina pingui et croco orientali et zuc-
caro et succo limonum et bletis coctis in ipsa, absque eius aque proiectione. 15
Et assuescat etiam in hora comestionis in principio sumere olera preparata
cum cucha (id est oxomogaro facto ex ordeo) et bono oleo ante comestionem.
Deinde sumat dominus meus quod eligit ex cibariis. Et consumata comestione,
sugat coctanum unum vel pirum vel pomum granatum cum nucleis suis. Olera
vero que dominus meus debet sumere in principio sunt blete vel spinachie 20
H10vb vel boragines, quodcumque ipsorum invenitur, preparatum cum bono | oleo
et oxomogaro de ordeo. Et cum indiguerit lenificatione cum medicina, tunc
recipiat de reubarbaro bono ʒ .i., et eo contuso accipiat ℥.ii. de tamarindis
mundatis a nucleis et a corticibus suis et incidatur quantumcumque subtiliter
poterit, et infundatur in lib. .i. et media aque valde ferventis fortiter per noctem 25
1–2 capitulum … conqueritur H capitulum tertium de regimine domini secundum hec acciden-
tia de quibus conqueritur M de regimine solutionis ventris T (m.r.) om. KW 4 exiccatur MK,
add. K et, exitatur H excitatur TW 5 ascenderint: ascenderit TW ‖ fumi KM fine H fumus TW
9–10 lenitatem nature tr. TW 12 infusio: corr. H ex intensio 13 id HM illud KT illum W ‖ ei:
mihi TW ‖ sua: tua est TW 17 oxomogaro: exomogaro H oxomogaro id est almuri M obsoma-
garo K homogaro W ex hosomagro T ‖ facto: tr. TW ante id est ‖ ex: et TW 18 consumata
comestione KMT sumata comestione W consumata digestione H 19 sugat K sugeat H sumat
MTW ‖ pomum: add. H aut, add. K vel 20–21 spinacie vel K spinachi vel H spinachie seu TW
spinachia aut M 21 preparatum: preparato H 22 exomogaro H oxomogaro M obosmagoro
K oxomogaron W oxomogron T ‖ lenificatione KM lenificationem H lenitione TW 23 eo: om.
TW 25 valde HK [Heb.] calide MTW, add. TW et
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
unam; in mane vero coletur super tribus ℥ sirupi rosati infrigidati et sumat eum
postea, et non comedat usque in fine sexte hore diei.
[3.] Quod si natura exiccata fuerit multum, non est negandum accipere de cas-
sia fistula, cuius modus acceptionis talis erit. Rx lingue bovis ʒ .iiii., liquiritie
mundate et contuse, capilli veneris, granorum berberis, ana ʒ .iii., seminis mal- 5
vavisci ʒ .v., rosarum recentium si inveniri poterunt .vii. numero, feniculi viridis
turiones .vii. Infundantur omnia in lib. .i. et sem. aque calide die et nocte, bul-
liant, et fricentur manibus; deinde colentur super .xx. ʒ cassie fistule et ʒ .iiii.
olei et zuccari ℥ .ii. Et sumat illud, et desinat a comestione usque ad eius com-
plementum operationis. Deinde cibetur cum pulla elixata in aqua. Quod si non 10
fuerit tempus rosarum viridium, ponantur loco earum sirupi rosati infrigidati ℥
.iii. Et ego quidem scio quod aliquis forsitan admirabitur de appositione grano-
rum berberis in huiusmodi medicina: cum sint restrictiva, quare intendis cum
eis ingeniari solutionem? Scito quod grana berberis habent proprietatem amo-
vere molestiam cassie fistule et confortare viscera, ut non inducatur pondus, id 15
est tenasmon, et hoc recipimus nos a senioribus artis.
[4.] Et iam quidem posuerunt medici sirupum secaniabin laxativum de rosis

quem oportet haberi penes dominum meum, quo utatur ad leniendum natu-
ram tempore intense caliditatis. Cuius modus hic est. Accipiatur lib. .i. aceti vini
acuti valde et ponantur in ipso .c. rose virides et exponantur soli per diem .i. In 20
mane vero exprimantur rose ille et loco illarum apponantur alie quantitate pri-
marum; et non desinat sic facere, innovando rosas quolibet die, .xl. diebus. Et
accepto aceto illo, fiat inde sirupus, cuilibet lib. zuccari ℥ .iii. aceti predicti.
1 in mane vero KM mane vero H in mane TW 2 fine: finem KW 3 accipere: sumere

TW 4 fistula: fistule H ‖ acceptionis: accipiendi TW ‖ ʒ .iiii HKM ℥ sem. TW ‖ liquiritie:
requilitie H 5 capilli: capillis H 5–6 malvavisci: altee TW 6 poterunt HM poterint? K
possunt TW ‖ .vii. numero HK tr. MTW ‖ feniculi viridis H fen. virid. K feniculorum viridium
TW feniculorum recentium vel viridium M 7 turiones HM turionets? K curinones T cucu-
meres W ‖ Infundantur: infundentur H ‖ et: om. KT ‖ et: ac TW 7–8 buliant et fricentur H
et buliant (buliunt K) et fricentur KM et buliat et fricetur TW 8 colentur MTW coletur HK
9 ℥ .ii. HKM ʒ .ii. T et ʒ .ii. W ‖ eius HK om. MTW 11 viridium: viridum H 11–12 infrigidati
℥ .iii: ℥ .iii. infrigidati TW 12 aliquis forsitan HK aliquis forsan M forsan aliquis TW 14 inge-
niari: generari TW ‖ Scito: add. TW autem 15 molestiam HK maliciam M nocumentum T om.
W ‖ id: quod TW 17 posuerunt: apposuerunt TW ‖ sirupum: om. TW 18 meum: nostrum
HK 20 et exponantur HK et exponatur M exponantur T exponatur W ‖ diem: add. TW et noc-
tem ‖ .i: add. M cum una lb. rosarum recentium in eo infusarum vel si sit duplum aceti ad rosas
melius est 21 apponantur: ponantur KT ‖ quantitate HKM ad quantitatem TW 22 quoli-
bet: qualibet K ‖ .xl. HKM .xx. TW 23 fiat: om. H ‖ lib. zuccari ℥ .iii: zuccare addendo libr. ℥.
.iii. W zucari addendo ℥ .iii. T
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
H11ra [5.] Et ecce quidem Avenzoar composuit sirupum secaniabin | factum de pas-
sulis, et est bonus valde et utilis fieri in tempore estatis. Et modus eius est quod
accipiatur de passulis nigris mundatis a nucleis et ponatur ex ipsis in quali-
bet libra aceti media libra, et infundantur in ipso duobus diebus; deinde fac
bullire eas duabus bullitionibus vel tribus et coletur, et ex hoc aceto fiat seca- 5
niabin. Talis enim compositio cum bona providentia sive diligentia facta est,
nam acetum incidit flegma et resistit humorum putrefactioni resistentia cui
non est similis; et est subtilis substantie nimis et naturam infrigidans, et ideo
est utilis secaniabin in omnibus febribus. Verumtamen acetum nocet multum
epati; radit enim ipsum et macilat vel extenuat et eius sanguinem dealbat. Et 10
Galienus quidem determinavit quoniam conservatio sanitatis hominis consi-
stit in sanitate epatis, sed acetum eius debilitat virtutem. Passule vero amice
sunt epati, impinguant enim ipsum et nutriunt et tingunt sanguinem et humo-
res decoquunt; verumtamen calefaciunt et urunt sanguinem quando multum
sumitur de ipsis. Sed quando componitur sirupus de aceto et passulis, quemad- 15
modum iste nobilis vir composuit, pervenit ad nos iuvamentum aceti et liberati
erimus ab eius nocumento quod infert epati, et devenimus ad utilitatem pas-
sularum et ab ipsarum caliditate liberabimur. Talis inquam sirupus extraneus
preparari debet.
[6.] Previsum etiam fuit a servo componere domino meo duos sirupos et unum 20
electuarium utiles apud accidentia memorata, quorum uno siruporum utatur
semper in omni tempore, nam eius operationes sunt subtiliare sanguinem et
eius turbulentiam et fumos melancolicos auferre et dilatare animam et letifi-
care et lenire vel ampliare pectus, et malas cogitationes delere et cetera pre-
dicta accidentia. Cuius modus est ut accipiatur frondium rosarum viridium lib. 25
.i., buglosse lib. s., sticados ℥ .ii., sete crude, seminis fumiterre, corticum citri,
ana ℥ .i.; fundantur omnia in sex lib. aque calide die et nocte. Deinde bulliant
1 et ecce HKM et recte TW, corr. T ad et ecce 2 bonus valde et utilis: bonum et utile valde
TW ‖ fieri in HKM febri TW 3 ex HK de MTW 4 libra … libra: lb. sem. W libr. aceti libra
sem. T 5 eas: add. T in, add. M a 6 facta est HKM est facta T et facta W 7 resistit: om.
W, tr. T post putrefactioni 9 utilis HK utile MTW ‖ multum HKM nimis TW 10 radit enim
M et radit enim H et inde radit K et radit TW ‖ macilat … et HK om. MTW 11 conservatio
KMTW consideratio H 12 debilitat virtutem tr. TW 13 et1: atque TW 14 urunt: adurunt
TW 16 pervenit HKM perveniet TW 17 devenimus: deveniemus TW 18 inquam: in qua
H 19 debet: oportet TW 20 componere: competere TW 21 utiles: utilia TW ‖ memorata
HKM enumerata T numerata W 22 in HK om. MTW 22–23 et eius HKM eiusque T eius et
W 24 lenire vel ampliare HK lenire TW om. M. ‖ et3: ac T a W 26 fumiterre KMTW, terre
H, add. TW feniculi
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
et exprimantur et colentur, et effundantur supra ipsum sex lib. sirupi meuma-

cet id est salsule. Et ponatur super lentum ignem donec fiat ei modus sirupi, et
aromatizetur cum quarta parte aurei boni musci. Talis enim sirupus visus est a
servo non habere similem in letitia et fortitudine cordis et robore corporis, et
est temperatus, neque enim calefacit neque infrigidat, et ideo omni tempore 5
su|mi potest, et eius sumptio est a duabus ℥ usque ad tres, cum aqua frigida in H11rb
estate, in hyeme vero cum calida.
[7.] Sed alius sirupus qui est de intentione servi componere ipsum est sirupus
lenitivus nature nimis, et possibile erit lenificare ventrem duabus assellationi-
bus vel tribus, secundum preparationem. Et confortabit virtutem expulsivam 10
que est in stomaco et intestinis et educit flegma et melancoliam et coleram
suaviter, non offendens vasa nutritionis, et assumptio eius est a tribus ℥ usque
ad quatuor cum aqua calida in qua coquatur anisum donec mutetur eius color.
Iste tamen non accipiatur semper, sed apud necessitatis tempora ad educen-
dum superfluitates detentas. Et cum eo usus fuerit dominus noster semel in 15
ebdomada, confortabit eius viscera et auferet ab eo dispositiones illas que
inducunt siccitatem et lenificabit naturam et reducet ipsam ad eius consue-
tudinem. Cuius compositio talis est: Rx polipodii rasi et mundati, festucarum
excorticatarum et concussarum, ana ℥ .ii.; senne, lingue bovis, ana ℥ .i.; liqui-
ritie concusse, radicis malvavisci contuse, ana ʒ s.; feniculorum viridium M .i.; 20
rosarum viridium .x. numero. Infundantur omnia in 4 lib. aque calide die et
nocte; in mane vero bulliant et colentur post expressionem supra .xxx. ℥ de cas-
sia fistula mundata et fricata cum ℥ s. olei amigdalarum et ponatur seorsum.
Deinde accipe mirabolanorum corticis kebulorum, indorum, et emblicorum,
ana ʒ .x.; contundantur mirabolani et infundantur in lib. i et sem. aque calide 25
ferventis per diem et noctem. Mane vero exprime illos expressione bona et
1 supra HW super MT sup. K 1–2 meumacet id est salsule H meumacet id est herbe salsule M
mehumacet .i. salsude vel .i. acedule minoris scilicet ad differentiam lapacii quod dicitur maio-
ris K meusmat quod est salsi T meusman quod est salsi W 3 aurei HKM aur. unius T unius
aurei W 7 vero om. H 8 alius: alter HK ‖ servi: add. TW est 12 assumptio eius H sump-
tio eius K sumptio ex eo M eius sumptio TW 13 in: cum T 15 detentas KMTW retentas H
15–16 semel in ebdomada HK in ebdomada semel MTW 16 eius: enim W ‖ auferet: aufert
W 17 ipsam HM eam TW 18 mundati: mundi TW 19 et concussarum H et contusarum
K et contusorum M om. TW ‖ senne M(Heb.) sene K om. H 19–20 senne … ʒ: et W om. T
20 concusse: contuse K ‖ malvavisci M malvasci H ‖ M .i. KMT (Ar/Heb.) manipulum .i. W M
ii H 21 et: ac TW 22 bulliant MTW bulient HK ‖ ℥ HM ʒ KTW 22–23 de cassia … fricata
HM cassief. mundate vel fricate KTW 23 s: ℥ sem. KMTW 4 ℥ H 24 corticis: citrinorum
TW 25 .x. scrips.: 4 H, mg. H al. x, .iiii. KMTW (.x. Ar/Heb.)
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
adiungatur cum prima aqua in qua est cassia fistula que posita est seorsum.
Et coniunctis hiis duabus aquis, effundantur super 4 lib. sirupi violati et pona-
tur totum super lento igne et suspendatur in eo, in pecia panni lini subtilis et
rari, spice et masticis ana ʒ .ii., reubarbari contusi ʒ .iii., et continue exprimatur
pecia illa cum spatula ut virtutes illarum specierum immittantur in sirupum. Et 5
cum assumpserit sirupus spissitudinem ad modum aliorum siruporum, depo-
natur ab igne et reponatur in vase mundo et eo utatur tempore necessitatis,
H11va sicut dicimus. |
[8.] Electuarium vero quod significavit servus est trifera magna quam ex antea
composuit servus in usu illorum quibus est opportuna, que quidem bonifi- 10
cat digestiones tres et confortat omnia membra universaliter, et specialiter
cor et stomacum, et tardare facit canos et dissoluit flegma et prohibet fumos
ascendere ad cerebrum et corroborat sensus et aufert eorum stuporem et iuvat
coitum et dilatat animam. Cuius compositio est ut accipiatur mirabolanorum
kebulorum indorum et belliricorum, ana ℥ .i.; emblicorum ℥ .ii.; corticum citri, 15
lingue bovis, florum sticados, costi, mirre, et enthele, ana ℥ .i.; rosarum rubea-
rum, lingue avis, feniculi marini, seminis sparagi, seminis carotarum, semi-
nis eruce, ambarum specierum ben, anisi, masticis, corticum belscen, ana ℥
.s.; cubebe, cardamomi, gariofili, cinamomi, galange, piperis longi, zinziberis,
doronici, ligni aloes boni, ana octavam partem unius ℥; pinearum mundatarum 20
℥ .iii. Terantur medicine sicce et cribellentur, et terantur semina et pinee ut sint
bene levia, et fricentur mirabolani cum media lib. olei amigdalarum vel oleo
festucarum una vice post aliam; deinde misceantur omnia cum tribus libris de
iulep facto cum aqua et zuccaro et cum duabus lib. mellis despumati, et repo-
natur in vase. Et dosis eius erit a quatuor ʒ usque ad sem. ℥ tempore frigido, 25
cum aqua calida in qua coctum sit anisum, sed in aere temperato sumat unam
1 est1: om. TW ‖ fistula: add. TW dissolute ‖ seorsum KMTW deorsum H 2 effundantur

HKM fundatur TW 3 lini: linei TW 4 ʒ: om. H ‖ continue TW co’tie’ M conti’e K quotidie
H 5 immittantur: mittantur TW 8 sicut HK ut MTW 12 canos: canes H 14 dilatat KM
dillatat TW delectat H 15 corticum HKM corticun T cortici W 16 mirre HM mirte K mirti
TW ‖ enthele HKM conchele TW 17–18 lingue … eruce om. T 17 seminis carotarum H se.
pastinace domestice M pastinace K karcearum W 18 ambarum specierum ben (boen K) HK
ben al. et ru. M ambarum specierum heben W been T, mg. T ambarum specierum ‖ corticum
belscen H belsen .i. xilobalsami M corticum belsen .i. carpobal. K corticis belsen W corticum
belsen T, add. T lingue avis fen(icul)i marini seminis sparagi karocarum seminis eruce cortic’
19 cubebe: cubebarum TW 20 boni om. TW ‖ unius ℥ tr. T ‖ pinearum mundatarum: pru-
norum mundatorum TW 21 pinee K pini H grana pini M pira TW 22 fricentur: add. TW
manibus ‖ media lib.: lib. .s. MT ‖ oleo M abl’o H olei KTW 23 una vice post aliam HKM
post tere TW ‖ de: om. TW 24 cum2: om. TW 25 sem. ℥ H, tr. K ℥ .i. M .iiii. ℥ T ℥ .x. W
26 unam: bonam TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
sorbitionem. Nec sumat de ea in temporibus intense caliditatis, nec aliis tem-

poribus utatur ea frequenter, sed sumenda est semel in septimana. Hii sirupi et
electuaria quos providit servus debent semper esse in thesauro regis.
[9.] Et notum est apud dominum nostrum regem quod passiones anime
mutant corpus mutationibus magnis et manifestis omnibus. Et testatio huius 5
est quod aliqua hora tu videbis aliquem hominem robuste compositionis et
fortem habentem vocem et cum vigorosa facie, et cum supervenerit ei aliquid
subito de quo timet, tunc videbis ipsum statim mutatum colore et vigore faciei
perdito et incurvata statura et vocis mulcedine, qui etiam si voluerit elevare
vocem suam toto posse non poterit, et debilitabitur eius virtus, et forsitan arri- 10
perit ipsum tremor ex debilitate nimia, et eius pulsus minorabitur et eius oculi
profundantur et palpebre gravantur a motu, et infrigidabitur corporis | superfi- H11vb
cies eiusque cibi appetitus cadet. Et causa quidem harum passionum omnium
est reductio caloris naturalis et sanguinis ad corporis interiora.
Contraria quoque horum predictorum esse poterunt ut cum aliquis erit debi- 15
lis corpore et pallidi coloris faciei et vocem habens planam, perciperit aliquid
quod letificat ipsum grandi letificatione, statim videbis ipsum robustum cor-
pore et elevata voce et splendida facie, et accelerantur eius motus et pulsus
magnificabitur et ipsius corporis superficies calefiet, et apparebit exultatio et
letitia in ipso que non poterit occultari. Et causa quidem harum immutationum 20
vel horum effectuum est motus naturalis caloris et sanguinis ad manifestas par-
tes corporis. Sic quoque accidentia timidorum qui victi sunt, et similiter eorum
qui victoriam obtinuerunt, manifesta sunt, quoniam possibile est victum nichil
posse videre ex defectu virtutis visive eiusque separatione ab ipso, victoris
autem quasi augetur splendor faciei augmentatione manifesta, ita quod vide- 25
1 in temporibus intense K in temporibus summe H in tempore intense M tempore intense T

intense W 2 utatur HKM de TW ‖ sumenda KMTW sumendo H 7 habentem vocem tr. TW
8 subito: om. TW ‖ statim: om. TW 9 mulcedine HK raucedine MTW ‖ elevare: levare TW
10–11 arriperit: apud del. H, mg. H ariperit, accipit K aripit TW arripit M 13 harum passionum
omnium H harum omnium passionum K omnium harum passionum TW omnium passionum M
14 et sanguinis om. TW ‖ ad corporis interiora H ad interiora corporis KMT ad interiora cordis
W 15 poterunt KMT poterint H potuerunt W 16 perciperit H perceperit TW percipit KM
17 grandi letificatione HK grandem letitia TW grandi gaudio letificat M ‖ robustum: robusto TW
18 elevata: ellevatum TW ‖ splendida KMTW splendenda H 19 exultatio HKM exaltatio T
exaleratio W 20 occultari: add. H id est celari ‖ harum: istarum TW 20–21 immutatio-
num vel horum (istorum K) HK mutationum vel horum M mutationum .i. istorum TW 22 qui
victi HKT qui devicti M et quieti W 24 separatione: separationis TW ‖ ipso: add. W id est
sagationis add. T id est segregationis 25 quasi: quia TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
tur ei lumen aeris augmentatum et magnificatum ab eo quod erat. Hoc autem

manifestum patet, quod non indiget prolixitate declarationis.
[10.] Et ideo iubere debent medici ut habeatur sollicitudo in motibus anima-

libus et ipsorum visitatione cotidie et provideatur in ipsorum rectificatione
tempore sanitatis et egritudinis, nec aliud regimen debet hoc precedere aliquo 5
modo. Et oportet medicum hoc habere in estimatione eius, scilicet quod omnis
eger habet animam artam et omnis sanus latam, et ideo intendat medicus in
his que auferunt animales passiones que faciunt ipsam animam coartari, nam
cum hoc sanitas conservatur sano. Et illud est magis primum et principium in
egrorum sanatione, et maxime cum egritudo sua fuerit animalis, sicut pleuresis, 10
et sicut stupefactio melancolica, in quibus sollicitudo animalium motuum for-
tior debet esse. Similiter quoque cuicumque superabundaverit longa cogitatio
et sollicitudo de his quibus mos non erat hoc facere, vel dicas ipsum pati exten-
sionem anime qui non consuevit pati extensionem. Nam in huiusmodi non
presumitur peritus medicus rectificare modos animarum ipsarum in illis pas- 15
sionibus removendis. Medicus enim in quantum medicus, ratio non est scire
ingenium tales passiones excludere, verumtamen hec omnia pernotescunt a
speculativa philosophia et doctrinis legum.
H12ra [11.] Philosophi enim, quemadmodum edide|runt libros de generibus scientia-

rum, sic fecerunt plures libros in rectificatione morum et doctrinis anime ad 20
acquirendum mores nobiles ex quibus non resultet nisi operatio bona, et pro-
hibent a defectu morum et docent modum auferendi ab anima quodcumque
vitium in ipsa invenerit donec deleatur ille habitus inducens defectus. Simili-
1 Hoc: hic TW 2 manifestum patet: manifeste apparet TW 3 habeatur sollicitudo: habeat

sollicitudinem W habeant sollicitudinem T 4 et MTW gratiose HK ‖ rectificatione MW reti-
ficatione KT redificatione H 6 hoc: hic TW ‖ estimatione eius HK tr. TW sui estimatione
M 7 ideo intendat HK propter hoc intendat M intendat T ideo intendit W 8 aufferunt
MTW aufferant HK ‖ animam KMTW anima H ‖ coartari HKM congregari id est coadunari
TW 9 sanitas conservatur sano TW sanitas conservatur H sani sanitas conservatur KM ‖ est
magis HKM quod est TW 12 debet esse HKM esse debet et maior TW ‖ cuicumque KMTW
quicumque H 13 quibus: add. est H 13–14 extensionem: del. H pati 14 non ins. H mg.
15 modos HK mores TW motus M ‖ in illis HK vel MTW 16 ratio non est KM tunc (?) non est
H non est eius ratio TW 17 verumtamen HM verum K unde TW 18 doctrinis: doctoris TW
20 sic KMT sicut HW 21–22 prohibent: add. TW id est cavent 22 a defectu: ab effectu
TW 23 in ipsa invenerit HK fuerit in ipsa TW in ea reperitur M ‖ deleatur KMTW delectatur
H ‖ defectus H effectus TW defectum KM
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
ter quidem doctrine legum et iudiciorum accepte ex prophetarum prophetiis

et naturis suis et scientia suorum bonorum regiminum iuvant ad rectifica-
tionem virtutum anime ut eis bone dispositiones perveniant, ex quibus non
nisi bone operationes sequantur. Et propter hoc non invenies anime passiones
magnam inducentes mutationem nisi vilioribus vulgi, non habentibus scien- 5
tiam in moribus philosophicis nec in doctrinis legum, sicut parvulis mulieribus
et insipientibus vulgi. Omnes tales pre nimia mollitie cordis obstupescunt et
timent, et videbis quando pervenit ad eos aliquod damnum aut aliquid adversi-
tatum temporis insurgere eis timorem, et plorant et percutiunt maxillas et pec-
tus eorum. Et contingit aliquando superabundare has res in tantum quod ipsi 10
stulti subito moriuntur vel in modico tempore ex hoc quod accidit eis tristitie
et anxietatis. Simili modo quando advenit stultis talibus aliquod commodum
ex commoditatibus temporis, magnificatur eorum letitia per hoc, estimantes
illi vilissimi ex modica doctrina anime sue pervenisse iam ad magnum bonum.
Et gloriantur et dilatantur in omnibus hiis que pervenerunt ex delectationi- 15
bus, et multiplicant ipsorum risum et gaudium donec aliqui eorum moriuntur
ex vehementi exultatione, eo quod spiritus eorum dissoluitur propter ipsius
declinationem ad exteriora corporis subito, sicut dicit Galienus. Et causa totius
huius est mollities anime et ipsius ignorantia rerum veritatis.
[12.] Docti vero et acquirentes mores philosophie et legis doctrinas acquirunt 20

animabus suis fortitudinem. Et tales sunt vere fortes, ita quod non mutan-
tur eorum anime neque patiuntur nisi modico tempore. Et quantumcumque
aliquis magis suscepit de doctrina, minus patietur ex ambobus accidentibus
equaliter, videlicet ex die boni vel mali, donec supervenerit ad aliquod magnum
1 et iudiciorum om. TW ‖ ex MTW et HK 2 et naturis suis HK(Heb.) et maturis T et naturis W

om. M ‖ suorum: om. TW 3 dispositiones KMTW dispositionis H ‖ perveniant H proveniant
KTW eveniant M 4 passiones: add. H et 6 philosophicis K phy’cis H ph’ye TW ‖ doctrinis
legum tr. MTW ‖ parvulis HKM pueris et W parvis et T 7 mollitie cordis tr. KTW 8 videbis
HK videbis eos MW morbis eos T ‖ pervenit HW provenit K supervenit M pervenerit T ‖ aliquid
HKT aliquod MW 9 timorem: timor TW 10 superabundare: add. H eis 11–12 tristitie
et anxietatis HK tristitia et anxietas TW tristitie et adversitates M 13 temporis: temporum
TW ‖ hoc: add. T ad 14 modica: add. W re, add. T re ex 17 vehementi: add. MTW delecta-
tione et ‖ spiritus eorum: ipsorum spiritus T, add. W derivationem spiritus eorum ‖ dissoluitur
HK dissoluuntur MTW ‖ ipsius HK ipsorum M eorum TW 18 declinationem HMK derivatio-
nem TW ‖ corporis H spiritus corporis K corporum TW om. M ‖ dicit H dixit KTW 19 huius:
om. TW ‖ rerum veritatis HK tr. MT virtutis rerum W 20 vero: itaque TW 21 animabus:
corr. H ex animalibus 22 eorum anime neque TW animo (anime K) neque KM antoicum
H ‖ modico tempore H modico modo K valde modicum M modico vino TW ‖ quantumcum-
que: quandocumque T quamcumque W 23 suscepit: susceperit TW 24 equaliter: equalibus
TW ‖ vel: et TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
bonum ex bonis mundi que quidem vocantur a philosophis bona fantastica,

H12rb non magnificatur | illud apud ipsum et in nihilum reputat bona talia. Et cum
pervenerit ad eum magnum damnum et angustia magna ex temporis adversi-
tatibus, quas quidem philosophi fantasticas adversitates vocant, non stupescit
neque timet sed eas tollerat bono modo. 5
[13.] Verumtamen huius dispositionis modus in anima ipsius hominis perve-

nire poterit quando pertigerit rerum veritates et perfecte cognoverit naturas
ipsius universi. Nam etsi maius bonum quod est inter mundana bona con-
tinuo alicui permaneret omnibus diebus sui spatii vite, esset hoc utique minus
et modicum valde, cum sit finibile et corruptibile—hominis fine adveniente 10
in quo moritur sicut cetera animalia. Simili modo et maius malum malorum
seculi, morte circumspecta a qua impossibile est evadere, erit minus malum
malo mortis absque dubio, et propter hoc erit modica mutatio facta ab hoc
malo, quia in inferiori gradu est quam malum cuius privatio adventus est
impossibilis. 15
[14.] Merito namque philosophi appellaverunt bona huius seculi et eius mala
bona et mala fantastica; plura etenim bonorum suorum imaginatur homo bona
esse que quidem in rei veritate mala sunt, similiter et plura mala malorum
suorum estimat esse mala que quidem bona sunt. Pluries enim congregabit
quis divitias multas et pervenit ad dignitatem et magnum imperium quod erit 20
sui corporis perditionis causa ac eius anime detestationis, in eo quod turpes
acquirit mores et dierum abbreviationem et prolongari a deo excelso, cum quo
coniungi est bonum optimum et sempiternum. Et multotiens depauperatur
dives ab eius divitiis, et deponitur rex a regno suo, quod quidem erit causa rec-
2 et in nihilum HK et in ipsum T om. W, mg. W et in ipsum, et nihil huiusmodi M ‖ cum: tamen

W tamen cum T 3 eum MT cum W om. HK ‖ magnum damnum: dampnum magnum W
magnum infortunium T 6 huius dispositionis: huiusmodi dispositiones W huiusmodi dispo-
sitionis T ‖ anima MTW in animam H om. K 7 pertigerit rerum veritates H pertingerit rerum
virtutes K ante rerum veritatem pertingerit T rerum veritatis pertingerit W rerum veritates pertin-
gat M 8 inter mundana HKM inter mundiana T umana W 9 omnibus: totis TW ‖ sui spatii
vite HK spatii vite sue TW spatii sue vite M 10–12 et modicum … minus om. TW 14 est quam
TW est HK quam M 15 impossibilis HKM impossibile TW 16 philosophi appellaverunt tr.
TW ‖ et eius mala om. TW 17 imaginatur homo KMTW imaginantur H 18–19 malorum
suorum HK suorum maiorum et W malorum seculi M suorum T 19 estimat KM exstimat T
existimat W extimant H ‖ congregabit: agregabit TW 20 pervenit: perveniet T, add. TW plu-
ries ‖ et H et ad TW om. KM 20–21 quod erit sui HKM et sui est TW 21 ac eius HKM atque
eius T ac eiusque W 22 acquirit: acquirunt HK 24–283.1 rectificationis: certificationis TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
tificationis sui corporis et perficiendi sui animam rectis moribus nobilibus et

suorum dierum prolongationis, et eius accessus et adherentie ad deum quod
est eternum bonum.
[15.] Dicit autem servus quoniam sive prolongetur vita sive detruncetur, sicut
est opinio medicorum et philosophorum et aliquorum sub antiquis legibus 5
viventium ante saracenos, quod universaliter plurimum quod vulgus estimat
esse bonum est malum in veritate, et plurimum quod ipsi malum reputant est
bonum in veritate. Non est autem huius intentionis tractatus harum rerum veri-
tates determinare et | ipsarumque modos docere, quia iam super hoc compilati H12va
sunt libri multi in omni tempore et in omni gente sapienti que studet in scien- 10
tiis. Sed significavit servus per hanc significationem debere exercitari circa
usum anime ut modicum recipiat passionis, studens in illis libris moralibus et
legum doctrinis et correctionibus atque iudiciis rationibus quas intelligentes
determinaverunt, donec roboretur anima et intelligat et cognoscat verum esse
verum, et falsum esse falsum, et minuatur passio in anima sua; et sic eius cogi- 15
tatio privatur a malo et recedat solitudo eius et societatis elongatio, et dilatetur
anima eius, ipsa existente in quavis natura.
[16.] Et hic est locus bone considerationis per quem erunt diminute male cogi-
tationes, suspiria, et tristitie—et etiam possibile est tolli totaliter—cum posue-
rit hanc considerationem versus oculum eius intellectus, quoniam in quacun- 20
que re cogitaverit homo et doluerit cum ipsa cogitatione et ei adveniet tristitia
et suspirium, impossibile est hoc esse nisi unum de duobus: scilicet vel cogitare
in re preterita quemadmodum cogitare de eo quod preteriit pecunie amissio-
nis vel mortis alicuius hominis, propter que dolet et tristatur, vel cogitare de
rebus futuris advenire et ex timore contingente ei in re in qua cogitat estimat 25
incidere in aliquod damnum. Sed notum est cum intellectuali consideratione
quod cogitare in eo quod preteriit nullo modo proficuum est, immo contristari
1 sui: suam KT ‖ nobilibus H et nobilibus K et nobilioribus TW et nobilibus operationibus M

2 et2: om. KW 4 prolongetur KMTW prolongatur H 5 et aliquorum HK et antiquorum T et
aliorum M om. W 6 quod universaliter HKM universaliter enim quod TW ‖ quod vulgus esti-
mat (extimant H) HKM extimat vulgus TW 7–8 et plurimum … veritate om. T mg. W 8 est
KMTW enim H 9 ipsarumque: ipsarum TW 12 recipiat HK accipiat TW 13 legum: legis
TW ‖ iudiciis: om. TW 14 determinaverunt: sapientes laudaverunt TW 15 minuatur: illlu-
minetur TW ‖ eius: add. TW intelligentia id est 16 privatur a scrips. privata H privata a KTW
om. M ‖ recedat solitudo H recedat sollicitudo KTW sollicitudo recedat M ‖ et societatis elon-
gatio MTW societatis prolongatio H societatis .i. senectutis prolongatio K 20 eius intellectus
HK tr. TW sui intellectus M 22 scilicet vel tr. TW 25 et: om. TW ‖ in2: om. TW ‖ estimat:
extimat HK om. TW 26 in: om. KTW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
et dolere de hiis que preterierunt est de operibus insipientum, neque enim dif-
fert aliquem tristari alicuius pecunie perditione et huic simili, aut tristari esse
hominem et non esse angelum vel stellam, et similes cogitationes rerum impos-
sibilium. Cogitatio vero in hiis que inducunt artationem anime et pati tedium
in re contingente in futuro similiter relinqui debet cum hac consideratione, 5
videlicet quicquid homo timet advenire sibi est de natura rerum possibilium,
quia possibile est esse, et possibile est non esse. Et sic ipse dolet et contrista-
tur ne forte contingat quod timet, sic debet animam suam dilatare confidendo
in domino, et cum hoc possibile erit esse contrarium eius quod dubitavit, nam
quod timuit advenire sibi et eius contrarium possibilia sunt ambo. Hoc est quod 10
H12vb visum est servo esse necessarium in hoc capitulo. |
Capitulum quartum continens capitula precedentia per viam prohibitionis ut

plurimum utilia generaliter et specialiter sanis et egris in omni loco et in omni
tempore.
[1.] Primum quod oportet considerari est preparatio (id est rectificatio) aeris, 15
deinde preparatio aquarum, postea vero preparatio ciborum. Et maior pars
materie quam medici appellant spiritus, qui sunt vapores subtiles in corpore
humano reperti et ceteris animalibus, est ex aere ab extrinseco attracto inspi-
rato. Vapores enim sanguinis existentis in epate et venis ex eo procedentibus
dicuntur spiritus naturales. Vapores enim sanguinis existentis in corde et arte- 20
riis dicuntur spiritus vitales. Vapor autem qui existit in ventriculis cerebri, et
quod transmittitur ex eo per concavitates nervorum, dicitur spiritus animalis.
Sed ipsorum principium et maior pars materie ex aere est ab extra attracto, et
cum fuerit aer putridus et fetidus seu abominabilis mutantur huiusmodi spiri-
tus omnes, et sequetur ipsorum conditio econtrario eius quod oportet. Inquit 25
1–2 differt H differunt KTW 2 perditione: perditionem TW ‖ aut: ante TW 4 Cogitatio:

cogitare TW ‖ in: de TW ‖ artationem: add. TW id est brevitatem 6 advenire sibi tr. TW
7 sic HKTW sicut M 8 animam suam tr. H 9 dubitavit: add. TW id est timuit 10 adve-
nire sibi tr. TW 11 esse: om. TW 12–14 capitulum quartum continens capitula precedentia
per viam prohibitionis (correctionis M) ut plurimum utilia generaliter et specialiter sanis et egris
in omni loco et in omni tempore HM om. K capitulum in quo agit de regimine sanitatis ex parte
aeris et primo de accidentibus anime dicit prior de are cibo et potu. Ru[brica] W de rectificatione
aeris. T 15 preparatio id est rectificatio H preparatio et rectificatio K rectificatio TW prepara-
tio M 16 vero: om. TW ‖ ciborum: add. TW nam horum principium 18 reperti: add. TW
vel existentes 18–19 attracto inspirato TW attracto inspirati K ad at’m vapores (?) H attracto
M 19 existentis HKM existentes TW 22 quod HM qui KT qui fns W ‖ dicitur: dicuntur
TW ‖ animalis: animales TW 23 et: om. TW ‖ est ex aere MTW ‖ attracto KMT attractio H
tracto W ‖ et: ut TW 25 ipsorum HK eorum MTW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Galienus: intendo per substantiam aeris attracti ab homine cum spiratione esse
in fine temperamenti et puritatis ab omni re que ipsum coinquinat et deturpat.
Inquit auctor: et quantumcumque spiritus subtilior est, erit et eius mutatio

immutatione aeris maior. Spiritus igitur naturalis grossior est spiritui vitali, et
vitalis magis grossus quam animalis; ergo cum fuerit mutatus aer parva muta- 5
tione, mutabitur conditio animalis mutatione que percipi potest. Et ideo inve-
nimus aliquos percipientes defectus eius operationum animalium apud aeris
corruptionem, scilicet accidere eis confusionem intellectus, brevitatem intelli-
gentie, et defectum memorie, non tamen percipientes mutationem operationis
vitalis et naturalis. 10
[2.] Capitulum. Comparatio aeris civitatum aeri camporum et planitierum est

sicut comparatio aque grosse aque clare et dulci. Nam in eo quod civitas habet
excelsa edificia et vias artas, et maior pars eius quod resoluitur in ipsa est
ex superfluitatibus ipsius habitatorum et mortuorum suorum, et cadaveribus
bestiarum suarum, et quod ex eorum cibariis putrescit, fit ipsius aer putridus 15
et turbidus; et redduntur vapores eodem modo consimiles in gradu, nec aliquis
nostrum percipit quod ei contingit. Sed cum non habeamus viam ingeniationis
resistendi huic, ex quo nutriti sumus in civitatibus et consuevimus permanere
in ipsis, saltem eligatur ex civitatibus civitas discooperta in circuitu, et maxime
a parte aquilonis vel septentrionis et orientis, et civitates situate super excelsis 20
montibus, | paucarum arborum et aquarum. Quod si non poterit haberi viam H13ra
ingeniationis etiam circa hoc, scilicet a civitatibus transferri, habitet saltim in
extremitate civitatis, in parte videlicet septentrionali et orientali earum. Et sint
habitacula domus excelsa in eorum edificiis, et ampla in ambitu, que a vento
percutiantur septentrionali; et sol ingrediatur in eam, sol enim dissoluit putre- 25
3 quantumcumque: quantocumque H 4 spiritui H spiritu KTW om. M ‖ vitali HKM animali

TW 5 magis grossus KT mag’ H magni W grossior M 8 accidere HK accipere TW ‖ con-
fusionem: add. TW vel permistionem 9 operationis KTW ob rationis H operationem M
11 capitulum H de comparatione aeris T om. KMW ‖ aeri: aeris W ex aeris T ‖ camporum HKM
temporum TW 12 et: om. TW 13 resoluitur KMTW resoluit H 14 ipsius H ipsarum K eius
M ipsius et TW ‖ cadaveribus KM cadaverum T cadanderum W cadulibus H 16 redduntur
KM reddunt H reduntur W reducuntur T ‖ consimiles KMTW similes H 17 percipit: add. TW
id est perpendit ‖ quod ei HK quid eidem T quidem eidem W quod M ‖ habeamus: habemus
TW 18–19 et consuevimus … civitas (civitatibus M) om. TW 20 vel septentrionis HT vel sep-
tentrionalis W om. KM ‖ et civitates om. H 21 poterit haberi H poteris habere TW poterit K
potest haberi M 22 habitet KTW habitë H sit habitatio M 23 extremitate civitatis: extremi-
tatibus civitatum W civitatum extremitatibus T ‖ videlicet HK scilicet TW om. M ‖ sint: super
TW 24 ambitu: habitu TW 25 percutiantur: percutiatur KTW ‖ eam: ea TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
dinem aeris et subtiliat ipsum et purificat. Et sit sollicitus prolongare latrinam

in qua secedit a loco cubilli sui, et disponere ipsam quantumcumque poterit
remotius. Et cum hoc toto posse ingeniare in aere rectificationem et exiccare
ipsum cum aromatibus et fumigiis convenientibus secundum aeris mutatio-
nem. Hoc est radix in principio regiminis, scilicet corporis aut anime. 5
[3.] Capitulum. Licet caveres te et custodires te ultimo tuo posse, impossibile

tamen est absque aliquorum paucorum accidentium innovatione in corpore
frequenter, quod est quia aliquando natura erit lenis, et aliquando parum sicca,
et patietur homo mutationem in eius digestione per unam diem aut sentient
parum aliquid doloris in capite, vel in alia parte corporis, leniter tamen, et plura 10
his similia. Cave igitur exinde ut non assumas ad curandum ista talia, nec festi-
nes sumere medicinas cum quibus intendis ista accidentia removere. Item dixit
dominus medicorum non debere hoc medicari, quia ipsa natura sufficiens est
in talibus, nec indiget iuvamine alicuius medicine, sed permaneas in illis cum
regimine sano et bono, nam si hec parva accidentia ceperis medicari, inter duo 15
permanebis, scilicet vel quod tua operatio erit erronea et contrariabitur ei quod
natura voluerit et corrumpes ipsam et augmentabitur lesio, vel quod tua opera-
tio erit recta et reduces naturam ad suam operationem naturalem, et docebis
naturam tuam pigritiam et dispones ipsam non facientem quod ipsam opor-
tet facere nisi cum iuvamine ab extra veniente. Et posuerunt exemplum supra 20
hoc de bestia que non vult ambulare nisi cum freno, ipsa enim stabit quousque
faciat ipsam moveri homo. Simili modo et homo cum ipsa natura quando leni-
tur absque consuetudine preter quam in novam consuetudinis mutationem
in tuo regimine, et aliquando durabit istud duobus diebus vel tribus absque
dolore et debilitate in ipsa virtute. Quod si ceperis coadunare et constrinxeris 25
1 ipsum subtiliat TW 2 secedit HK recedit TW ‖ loco cubilli sui HW loco cubiculi sui K cubili
suo T a suo cubilis M 2–3 poterit remotius H tr. KTW 3 in aere HK aeris TW 6 capitulum
H de dispositione nature T om. KMW ‖ impossibile: om. H 8 quia KMTW quod H 9 muta-
tionem in eius digestione HKM (sua M) indigestionem TW 10 parum HK om. MTW 11 his
similia tr. W om. T 11–12 festines MTW festina H festinas K 12 ista H huiusmodi KTW
(talia M) ‖ item HK iam enim M iam TW 13 ipsa: om. TW 14 illis cum HKM cum illo T
illo cum W 15 sano: sani TW ‖ si: add. H per ‖ ceperis HKM inceperis TW 16 permanebis:
manebis TW ‖ quod TW quia M om. HK ‖ operatio erit tr. W 17 ipsam: ipsum TW 19 natu-
ram tuam H tr. MTW naturam K ‖ pigritiam: pigram TW ‖ dispones: reddes TW ‖ ipsam om.
MTW 20–21 exemplum supra hoc H super hoc exemplum KT exemplum super hoc W
22 moveri ipsam KW ‖ homo: om. M, add. W et, add. K cum calcari 22–23 lenitur: curatur
TW 23–24 preter quam … (om. consuetudinis K) regimine HK impossibile non (est T) inno-
vari mutationem aliquem (aliquam T) in curatione tua TW preter quam innovetur mutatio in
suo regimine M 25 et1: vel TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
ipsam, non soluetur cum medicinis, cum natura redierit | ad eius consuetu- H13rb
dinem. Et erit causa huius motus naturalis ex motibus expulsive virtutis, que
excitata est ad expellendum quicquid debuit expellere, et naturam lenifica-
bit; et cum strinxerit, ledet et prohibebit suam operationem convenientem, et
occultabitur id quod exire paratum erat, et inducet languores. Et possibile est 5
ut sit causa illius lenitatis debilitas virtutis retentive, et si natura relinqueretur,
excitaretur per se et rediret ad vigorem suum naturalem et ad eius operatio-
nes naturales. Et si confortatur hic virtus ab aliquo alio quandocumque fuerit
pigra, erit utique illud in societatem et consuetudinem, donec quandocumque
pigra fuerit, indigebit excitatione ab extra. Patet itaque manifeste quod magis 10
conveniens est relinquere hec talia ipsi nature, et sic oportet fieri in quolibet
accidente in quo non est periculum.
[4.] Capitulum. Ecce dixit Avenzoar Alfarabi quod scientie medicine et naviga-
tionis et cultus terre non est finis quod sequatur earum operationes necessario.
Nam aliquando medicus operatur quicquid decet operari perfecte, et non cadit 15
error nec ex parte sui nec ex parte infirmi, et non sequitur inde sanatio que qui-
dem est finis. Nec natura correspondebit, agens enim in nobis non est tantum
medicina sed medicina et natura. Natura quidem non respondet aliquando
propter plures causas, quarum alique in hoc tractatu memorate sunt. Similiter
et agricola operabitur quicquid debet operari, non tamen prosperabitur illud 20
semen; similiter quoque ipse nauta curat navim meliori cura qua poterit, et
edificat ipsam meliori edificio quod possibile est, et pergit mare convenienti
tempore in quo consuevit, et cum toto hoc navis peribit. Causa vero totius huius
est dependentia huius finis ex operatione duorum, quorum unum operari niti-
tur quod intendit perfectiori et digniori modo quo potest, alterum vero deficit 25
in eius operatione.
1 redierit: redigerit TW ‖ eius HK sui M om. TW 2 causa huius KMW causa huiusmodi H
calidius T 4 ledet et prohibebit suam HK offendit eam quia impediet eius M ledet et per-
det (deperdet W) id est prohibebit suam TW 5 id: om. TW 6 ut: quod TW ‖ natura
HMTW nature K 7 excitaretur: excuaretur TW 8 et HK sed MTW ‖ si: add. H non ‖ hic:
hec TW ‖ ab KMT ad W om. H ‖ quandocumque HW quantocumque K quantumcumque MT
9 erit om. TW ‖ quandocumque: quantocumque K quandoque TW 11 ipsi om. H 13 capi-
tulum H De comparatione scientiarum mecanicarum ad medicinam T om. KMW ‖ avenzoar
alfarabi K avenzovor alfarabi H abumazar alfarabi T abimaçiar alfanibus W abonazar alfara-
bius M ‖ scientie: scientia TW 14 quod: qui TW ‖ earum: has TW 15 aliquando: aliquis
TW 21 quoque HM quoque et K et TW ‖ curat: add. TW regere ‖ navim: navem TW ‖ pote-
rit: potest TW 22 ipsam: eam TW ‖ quod HK quo MTW 22–23 convenienti tempore HKM
tr. T temporare convenienti W 23 totius: tr. MT post huius 25 quod intendit HKM et atten-
dit W et intendit T
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[5.] Capitulum. Quando intellexeris bene totum illud quod continet capitu-
lum precedens, scies quod aliquando egritudo poterit esse levis et fortificatur
natura super ipsa et incipit removere ipsam et studet facere omne quod debet,
et fallit medicus in curatione sua et interrumpatur exinde nature operatio; et
hoc maxime contingit omnibus locis omnibusque temporibus. 5
H13va [6.] Inquit Alrasis | in quodam capitulorum suorum quod quando egritudo erit
manifestior virtute, non iuvat medicina aliquo modo; quando vero virtus mani-
festior fuerit ipsa egritudine, non egebit medico ullo modo; quando vero natura
et egritudo equales fuerint, tunc indiget medico ad sustentandam virtutem et
iuvandum ipsam posse superare morbum. 10
[7.] Inquit auctor: Ex dicto huius viri periti in arte sua innotescit nobis quo-
niam exigentia medicum relinquendi maior est quam ipsum requirendi, cum
facta fuerit comparatio in omnibus egritudinibus, et hoc quidem quando erit
medicus laudabilis, sciens quo modo debeat natura sustentari, non autem quod
stupefaciat et divertat eam ab eius consuetudine principali. 15
[8.] Capitulum. Multotiens fallunt medici facientes eorum medicinas inciden-

ter, et non morietur exinde eger, sed evadet. Nam ego vidi quendam cui data
fuit potio laxativa fortis non indigenti, et supervenit ei fluxus sanguinis ex parte
inferiori, et cum continuasset ei aliquibus diebus advenit ei tenasmon fortis
nimis, qui sanatus est postea. Vidi et alium patientem repletionem que dicitur 20
tachma, cuius repletio ignorabatur, et flebotomatus deductus est in periculum
mortis et eius virtus defecit, et prolongata eius egritudine ultimo sanatus est.
1 capitulum H om. KMTW 2 aliquando HK quandoque M om. TW ‖ esse levis tr. TW ‖ for-
tificatur HK, add. K .i. dominatur, fortificata M, tr. M post natura, certificatur TW 3 ipsa MTW
ipsam HK ‖ et incipit KTW et incepit H incipit M ‖ ipsam et studet facere om. TW, tr. T ut
faciat ipsam post omne, tr. W ut faciat ipsam post debet 4 nature operatio HK operatio nature
M ne operatio fiat TW 6 Alrasis: abrasi H autem rasis KT rasis W alrasis M 7–8 virtus
manifestior HKMW, add. K .i. potentior, maior virtus T 8 medico (medicus W) non egebit
TW ‖ ullo: aliquo TW 8–9 natura et egritudo HK egritudo et natura TW egritudo et virtus
M 9 indiget: indigebit TW ‖ sustentandam KMTW substandum H 10 iuvandum HKM
iuvando TW 12 requirendi KMTW relinquendi H 13–14 erit medicus tr. TW 14 quo
modo debeat M quod non debet H quo debet K quod debeat T quo modo debet W 15 stupefa-
ciat M percutiat aut (al. K) stupefaciat HK percutiat TW ‖ eam H eandem K naturam TW om. M
16 capitulum H om. KMTW ‖ fallunt HTW falluntur KM ‖ facientes: add. TW egris ‖ medi-
cinas: naturas TW 17 morietur HK moritur M moriuntur TW moritur M ‖ exinde HK inde
MTW 19 ei om. TW ‖ fortis HK forte MTW 20 et om. TW 21 tachma scrips. tachina
H cachocimia K cacotina M chachina TW ‖ deductus: ductus T 22 defecit KMTW deficit
H ‖ ultimo sanatus est: sanatus est ultimo TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Non autem est negligendum in hoc ut forsitan putet aliquis quoniam error
medicorum est pauce lesionis, dicens quod cum peccassent hoc magnum pec-
catum non exinde contingebat mori, multo minus quando peccaverit medicus
in quantitate cibi vel in quantitate subtilis laxativi. Non est sic, immo res in
his causis procedentibus a corpore ita se habent sicut se habent res in causis 5
manifestis. Tu enim vides ad oculum aliquos truncatos manibus vel pedibus a
superiori iunctura, aut oculis extractis, vel eis advenire magnas vulnerationes
in bello in concavitate corporis, nec pro tanto moriuntur sed vivunt quousque
deus voluerit; et videbis aliquem punctum ab aliqua subtili acu vel spina, et
deveniente punctura ad nervum spasmabitur et morietur. Hoc modo procedit 10
negotium in errore medici: vel quod peccet peccatum magnum, de quo eger
evadet, vel quod peccet in modica | re, et morietur eger. Hoc totum oportet te H13vb
intelligere, et omnes qui habent intelligentiam.
[9.] Capitulum. Notum est quod comestio cibi soliti, et potus aque secundum
consuetudinem, et balneari in aqua frigida qui consuevit illud, et ingredi bal- 15
neum, hec omnia huiusmodi putant aliqui non inducere magnum periculum
ipsis egris cum facta fuerint indebite. Non tamen est ita. Galienus enim deter-
minavit quod aliqui febricitantium potaverunt aquam frigidam, que solita fuit
eis, et facti sunt eius humores crudi, et excitatus est ignis eius febris et mortuus
est inde. Sunt et alii quorum potus aque frigide est eis medicatio in lenifi- 20
canda eorum natura et eorum ignem febrilem extinguendo, et sanati sunt inde,
quibus si prohibita fuisset aqua utique fuissent mortui. Sic est quod aliquis
febricitantium si rexeris eum cum aqua frigida sanatur et liberatur, aliquos vero
interficit. Similiter quoque et introitus balnei: mundificat enim aliqua corpora
febricitantium et eorum sanitatem propinat, in aliquibus vero addit putrefac- 25
tionem, et eius febris efficitur fraudulenta et moritur. Simili modo et cibi exhi-
bitio erit aliquando causa egri sanationis, aliquando vero causa mortis.
1 autem est tr. T ‖ forsitan: forsitam W 2 medicorum KMTW medici H ‖ peccassent: peccas-
set TW ‖ hoc: hic TW 3 contingebat: contingat W 4 quantitate HK qualitate TW quanti-
tate vel qualitate M ‖ non est sic om. H 5 procedentibus: add. W id est venientibus ‖ in: add.
H tuisis de 6 manifestis KMTW, add. K exterioribus manifestus H ‖ Tu: ut TW ‖ truncatos
KMTW curvatos H ‖ manibus vel pedibus: manus vel pedes T 6–7 a superiori iunctura om.
TW 7 eis: eius W 9 aliquem: aliquando W ‖ punctum KMTW panniculum H 10 ner-
vum: artariam TW 12 morietur: moriatur TW 14 capitulum H om. KMTW 16 huiusmodi:
huius M 17 egris om. HK 18 frigidam om. HK ‖ solita: soluta KW sollita T 20 mortuus
est: mortui sunt K ‖ est HKM cum TW 21 eorum HK cum ea T quorum W ‖ ignem febri-
lem tr. TW 22 aliquis: aliqui TW 23 eum: ipsum TW ‖ sanatur et liberatur: sanabitur et
liberabitur W, add. TW et 27 egri sanationis tr. TW ‖ vero: om. TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Ordines vero omnium istarum rerum, et conditiones quibus quecumque

harum operationum soluatur vel prohibeatur, iam tradite sunt. Sed intelligere
hoc totum probabile est ex libris et facile est valde habenti perfectum intellec-
tum, verumtamen operari illud in tempore infirmitatis individue difficile est
fido sapienti. Qui vero ignorant radices huius artis et qui operantur casualiter, 5
nihil eis videtur difficile, nec in eorum cadit opinionem quod sit reperiri egri-
tudinem que indigeat previsione.
[10.] Inquit Alrasis in quodam afforismo vel capitulo suo: Medicina est ars usi-
tata, in qua vulgus populi gloriatur; sed eius nobilitas quam nimis difficilis
videtur medico perito. 10
[11.] Inquit auctor: de hoc quod posuit Alrasis in illo capitulo, Galienus implevit
librum suum. Posuit enim quomodo deceptores assumunt in leve hanc artem
et apud eos modica reputatur, cum apud Ypocratem videatur difficilis atque
prolixa. Nec putes qui studes in hoc tractatu esse hoc proprium in arte medi-
cine. Verum etiam cum bene respexeris omnes alias scientias, naturales aut 15
mathematicas aut theologicas, sic eas invenies, scilicet quod quantocumque
H14ra aliquis erit ma|gis perfectus in aliqua scientia, plus ei videtur difficilis et insur-
gunt apud ipsum dubia, et multa erunt apud ipsum difficilia et superstabit
speculationi et in pluribus deficiet responsis. Sed quantocumque quis magis
erit deficiens in ipsa scientia, tanto plus difficile reputatur facile apud ipsum et 20
quod remotum est propinquum, et eius fantasias et legendas multiplicat, et in
ipsius mentio erit celer super eo quod non intelligit. Et revertens ad proposi-
tum, dico quoniam quod dixi esse facilem intelligentiam artis medicine apud
bene intelligentes et difficilem apud eos esse operationem, in ipsa consideravit
Galienus. Dixit hoc modo 25
1 quibus quecumque H quibusqueque KTW 2 harum H earum KW eorum T ‖ soluatur: sal-

vatur TW ‖ sunt HK sunt rationibus M vel determinate sunt rationibus TW 3 probabile est
HK om. TWM ‖ et facile est valde HK facile est valde T facile est et valde W valde facile est M
3–4 perfectum intellectum tr. TW 4 individue HKM individuorum T in durro W 5 vero KT
non HW ‖ ignorant HK ignoravit TW ‖ radices HKM rationes TW 6 nichil eis tr. TW ‖ opi-
nionem: add. TW et intentionem 8 Alrasis: Rasis KT ‖ afforismo vel om. TW ‖ capitulo suo
tr. TW 9–10 difficilis videtur tr. KTW 11 Alrasis: Rasis KT ‖ Galienus: add. TW enim
12 suum: add. HK et ‖ assumunt in leve (levem K) HK in leve (levem T) assumunt TW assumunt
levem M 13 modica reputatur tr. H 17 ei videtur tr. TW 19 responsis HKM responsus TW
20 tanto plus iter. H 21 eius: add. TW alienationes et 21–22 in ipsius mentio H ipsius men-
sio K ad ipsius responsum TW in responsis M 22 celer: color TW ‖ revertens HK revertentes
TW rediens M 23 facilem: facile TW 24 bene: om. TW ‖ difficilem: difficile TW 25 dixit
hoc modo H et dixit hoc modo K cum dixit hoc modo M hoc modo ubi dixit TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[12.] quod tractatus conveniens est, quod ungatur senex cum oleo et fiat ei fri-
catio lenis, et erit hec operatio facta convenienter rerum difficilium.
[13.] Inquit auctor: Considerandum est nobis habentibus intellectum quod fri-
catio et inunctio sunt apud Galienum ex rebus difficilis operationis nobis, scili-
cet supervenientibus in particularem operationem, et similiter potus aque vel 5
eius prohibitio, sicut prediximus. Quomodo erit hec res in flebotomia, et eva-
cuatione cum coloquintida et succo cucumeris asinini et ambobus generibus
ellebororum, et in clisteriis cum castoreo serapino et oppopanaco et in cauterio
et in incisione et apertione? Quoniam omnia huiusmodi apud probos medicos
vere difficilia reputantur. 10
[14.] Inquit Avenzoar in suo libro noto: Nunquam administravi medicinam

laxativam alicui quin pluribus diebus ante illud cor meum laboraret, et simi-
liter post illud per dies.
[15.] Capitulum de coitu. Negotium hominum in ipso coitu notum est, quo-
niam non est aliquis qui utatur ipso ex parte regiminis sanitatis, nec ex parte 15
conservationis speciei, sed ad delectationem tantum, et ob hoc exercent ipsum
homines totis suis viribus in omni tempore et omni modo. Sed manifestum
est apud sapientem quod coitus nocet omnibus hominibus, preter paucos quo-
rum complexio inducit non offendere eos modicum ipsius. Verumtamen homi-
nes diversificantur in lesionis quantitate, nam aliqui sunt quibus nocet mul- 20
tum, aliquibus vero parum. Sed eius nocumentum iuvenibus qui sunt humidi
modicum est; offendit autem senes et convale|scentes ab egritudine, et omnes H14rb
habentes naturam siccam offensione magna. Vidimus enim quandoque ex con-
valescentibus qui exercuit coitum, et illo die mortuus est; et ex illis fuit cui
accidit sincopis et recidivavit in febrem, et mortuus est post paucos dies. Uni- 25
versaliter igitur coitus est mortiferus egris et convalescentibus, et nocet mul-
tum senibus et siccis complexione. Nec quis debet exercere coitum ante cibi
1 ungatur KM unguatur H inungatur TW 2 lenis MTW levis HK 4 sunt H sint KMW fiat
T 5 supervenientibus HK venientibus TW 7 generibus KTW generis H 8 ellebororum:
ellebori TW ‖ clisteriis: clisteribus T clisterio W ‖ castoreo: castor’ K castore et H castoreo et
T castore W castoreo M 9 in: om. KMW ‖ apertione: aperitione H 12 cor meum tr. TW
13 per dies HKM om. TW 14 capitulum de coytu H sequitur alia pars de coytu M de coytu
T om. KW ‖ notum est HKM tr. T notum W 16 conservationis: conversationis H 18 apud
sapientem HK apud sapientes M om. TW 20–21 multum: add. H et 23 offensione magna
om. TW 24 cui KMTW cum H 27 quis H quilibet K quisque MW om. T
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
digestionem, nec cum fame, nec cum siti, nec in ebrietate, nec post exitum a
balneo, nec post laborem, nec ante sanguinis diminutionem, et non post illam
per diem unum. Et dico quod quicumque cupit sanitatis continuationem, non
assumat coitum in mente sua, nec recordetur ipsius quantumcumque pote-
rit. 5
[16.] Capitulum de vino. Iuvamenta vini multa sunt si sumitur sicut debet,
tunc enim erit magna causa sanitatis conservationis et multarum infirmita-
tum amotionis. Verumtamen iam notum est quoniam non omnes homines
sciunt modum utendi ipso, neque attendunt in ipso nisi ebrietatem. Ebrietas
vero nocet omnibus hominibus: erravit ergo qui putavit esse utilem ebrieta- 10
tem semel in mense. Ebrietas namque est plenitudo totius corporis et proprie
in cerebro, sed modica quantitas que iuvat debet sumi postquam cibus edu-
citur ex stomaco. Adolescentes vero non utantur eo, quoniam ledit eos valde;
corrumpit enim eorum cerebra et animas. Et dixit Galienus quod non debet
gustare de eo adolescens nisi post tres ebdomadas, id est .xxi. annos, et quan- 15
tumcumque accesserit in etates, tantum erit sibi vinum magis utile. Senibus
autem magis est necessarium quam ceteris hominibus.
[17.] Capitulum de balneo. Balneum quoque opportunum est in regimine sani-

tatis et sanatione egritudinum. Medici iubent balneum tempore egritudinis
secundum diversitatem egritudinum complexionum et etatum, et dixerunt 20
quod tempore regiminis sanitatis debet homo uti ipso quolibet decimo die. Et
dixerunt medici quod assiduatio usus balnei omni die putrefacit humores, et
hoc est verum dictum, nam qui trahit longam moram in balneo sudat nimis.
Ideo intret et non tardet, sed balneetur et egrediatur; et hoc iuvat, etsi fie-
H14va ret omni die, et maxime senex, et malam habentes co|mplexionem. Nec quis 25
1–2 a balneo HKM balnei TW 2 diminutionem HK minutionem MTW ‖ et non post illam
HK nec post illam M nec post TW 3 diem unum (unam M) HKM unam diem TW ‖ continua-
tionem HKM conservationem TW 4 assumat: assumit H 6 capitulum de vino H de vino T
om. KMW 7 enim M ei HK om. TW ‖ magna: om. TW 8 amotionis: curatio T curationis W
10 vero HK autem M enim TW ‖ esse utilem HK tr. MTW 11 semel: om. H ‖ plenitudo totius
corporis HM plenitudo corporis totius K totius corporis plenitudo TW 12 que HKM aque TW
13 ex HM de KTW 14 animas KMTW animos H 15 adolescens HM adolescentes K iuvenis
TW 15–16 quantumcumque KMTW quantocumque H 16 etates: etate TW 17 magis est
tr. TW 18 capitulum de balneo H de balneo T om. KMW ‖ opportunum: oportunum HK opti-
mum MT optime W 21 quod: add. KTW in ‖ homo: add. TW plus ‖ ipso: eo TW ‖ decimo
die: die ieiuno TW 23 in balneo HK in eo M om. TW 25 senex: senes TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
ingrediatur balneum antequam cibus educatur a stomaco, sed eius ingres-

sus sit postquam stomacus fuerit vacuus a cibo, antequam percipiat famem,
et hoc est utile omnibus hominibus. Sed postquam perceperit famem, non
est bonum intrare in ipsum nisi qui querit esse macilentus. Et modus eius
usus est, ut cum intraverit, sudet primo et tergat sudorem suum cum pecia 5
panni lini munda, et quantumcumque fluxerit sudor tergat ipsum, donec pan-
nus sit madefactus, et tunc mundificet cutim; deinde fricetur et abluatur
cum aqua calida que non mordicat corpus. Postea vero minuat de caliditate
aque paulatim, ita quod ultimo abluatur cum aqua tepida, sicut aqua solis.
Et tunc intret in tina cuius aqua sit talis. Qui vero intendit esse macilentus 10
utatur aqua calida sicut aqua potus et intret aquam calidam quam possit tolle-
rare.
[18.] Caput vero non debet lavari nec cum aqua frigida nec cum tepida, sed
cum aqua calida valde donec sentiat incendium in cuti capitis. Aqua enim fri-
gida, etsi confortet cerebrum, nichilominus remanebunt eius superfluitates in 15
eo infixe, et infrigidabunt illud, et etiam omnes nervos, quia ex cerebro habent
ortum, et exinde fient tardi omnes motus. Et possibile est ut quandoque indu-
catur paralisis vel tortura aut spasmus, et ideo debet caveri ex hoc ultimo nimis.
Aqua etiam tepida inducit cerebro frigiditatem, et fumos, vel mollitiem, et debi-
litat omnes motus et sensus. Aqua vero valde calida confortat substantiam 20
cerebri et eius superfluitates demit et suam complexionem preparat et omnes
sensus et motus corroborat.
[19.] Dormire vero post exitum a balneo valde est utile. Inquit Galienus: Ego
non video in digestione rei digestibilis et in solutione rei solubilis sompno uti-
lius post exitum a balneo. Sed sompnus in balneo pessimus est, posset enim 25
3 perceperit KMTW percepit H 4 Et: om. TW 4–5 eius usus est KM eius est usus H usus
eius est TW 6 lini: linei TW ‖ munda HMT mundi KW ‖ quantumcumque KMW quan-
tocumque HT ‖ donec KMTW om. H 7 cutim: add. HK et ‖ fricetur: frigetur H 8 non
KMTW om. H ‖ mordicat HK mordicet TW mordeat M ‖ corpus: corporis H 9 sicut aqua
solis HM om. TW 10 in tina TW in tinam M om. HK 11 aquam HT in aquam M in aqua
K aqua W 13 nec cum aqua frigida nec cum (add. M aqua) tepida HM nec cum aqua tepida
nec cum aqua frigida K nec (non W) cum aqua calida nec cum frigida tantum TW 14 sentiat
TW sentiet H quasi sentiat K sentitur M 14–15 frigida: frigide H 15–16 eius superfluitates in
eo HKM in eo eius superfluitates W in eo superfluitates eius T 16 et etiam HK similiter TW
om. M 17 tardi omnes motus HK tardi motus omnes M omnes motus tardi W omnes motus
eius tardi T 19 tepida HM frigida KTW ‖ vel mollitiem: ex moliciem TW 21 preparat KMT
preparant H preparatur W 23 a balneo HKM balnei TW 25 est om. T, post est add. H et
25–294.2 posset … resultantem om. M
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
generare sincopim ex bello inter ipsum sompnum et balnei calorem resultan-

H14vb tem, nam calor balnei | attrahit calorem naturalem ad exteriora corporis, somp-
nus vero calorem attrahit ad interiora.
[20.] Et oportet ut caveat a potu aque frigide cum exierit a balneo. Iam enim
narravit Galienus quod quidam potaverunt aquam frigidam post exitum a bal- 5
neo ex quo renes eorum infrigidati sunt, et in egritudinem inciderunt hydropi-
sis. Propter hoc est melius expectare et tollerare sitim donec algeat corpus et
recedat caliditas acquisita membris a balneo, et tunc bibat aquam. Quod si non
poterit tollerare sitim, temperet aquam cum sirupo corticum citri, aut sirupo
de mastice, aut sirupo rosato, et tunc bibat; similiter sirupo de squinanto (ali- 10
ter ordeo) facto cum nucleis granatorum, et zuccaro parato cum musco et ligno
aloe et gariofilis post balneum. Quod si expectaret donec recederet a corpore
calor balnei, et tunc sumeret hoc, scilicet sirupum de squinanto vel aliquem
predictorum siruporum, utique melius esset.
[21.] Capitulum de reumate. Multotiens incurrunt homines reumata ex eorum 15

ignorantia in eo. Quod eis generatur quotidie vel erit catarrus fluens ad nasum,
vel vocis raucedo et tussis quando fluit ad cannam pulmonis. Et ideo bonum ut
caveat sibi a reumate in hyeme et estate, et in exitu a balneo induat se in balneo
antequam exeat, et conservet caput suum a forti frigore semper, quod est causa
reumatis. Similiter custodiat se ab intenso calore, quia dissoluit et facit fluere 20
superfluitates congelatas in cerebro, et erunt hic reumata calida.
[22.] Omnia vero reumata, tam calida quam frigida, fluunt aliquando ad conca-
vitatem pulmonis et occupant ipsum subito semel ex multa humiditate descen-
dente et debilitate recipientis, et erit virtus expulsiva debilis, non potens illud
expellere per tussim, et suffocatur inde homo vel sequitur osba, quod est abbre- 25
viatio anhelitus, ut non possit iacere. Et quandoque fluit ad stomacum et gene-
1 balnei calorem tr. TW 3 calorem attrahit HK tr. MW / naturalem … calorem om. T 6 ex

quo renes eorum HKM quorum renes TW 6–7 inciderunt hydropisis tr. TW 8–9 sitim tol-
lerare non poterit TW 10 aut sirupo rosato H aut sir. ros. K aut sir’os W aut sirupo ros. T ut de
ros. M ‖ squinanto KMTW sinando H 10–11 aliter ordeo H alias ordeo K om. MTW 13 squi-
nanto KMT squinando H squinanti W 14 utique melius esset HM tunc utique esset melius T
tunc melius esset utique W om. K 15 capitulum de reumate H sequitur de cautela reumatis
M om. KTW, mg. T de reumate 17–18 ut caveat sibi HK est sibi ut caveat TW ut caveatur M
18 et om. H 19 quod: quia KT 20 ab intenso calore: a calore intenso TW 21 superfluitates
HKM materias TW, add. T vel superfluitates 21–22 calida omnia vero reumata HKM om. TW
22 frigida: add. TW et 23 ipsum: add. TW .i. replent ‖ semel HKM simul TW 25 osba W ab
osba H (H del. ab) hosba K osoa T asma M
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
rat fluxum intestinorum, qui est egritudo difficilis curationis; quandoque vero
flu|it ad aliquam partem iuncturarum, et quandoque ad substantias membro- H15ra
rum intrinsecorum, in ipsorum concavitatibus, et faciet apostema in illo mem-
bro, et sequetur pleuresis et periplemonia et apostema epatis aut apostema
stomaci vel aliorum membrorum, quare bonum est cavere a reumate. 5
[23.] Preservatio a reumate esse poterit in preservando caput a multa calefac-

tione vel a multa infrigidatione, ut iam diximus, et non uti quod repleat caput ut
lacte ac genera leguminum, que omnia sunt inflativa, et quod non dormiat post
cibum, et maxime in nocte, et quod non ebrietur, quoniam alterat sensum cito,
et debeat confortare cerebrum cum rebus odoriferis secundum complexionem 10
et etatem. Et ex proprietatibus in confortatione cerebri: trituratio gariofilorum
in pulverem subtilem et positio eius in medio loco capitis ubi dividuntur capilli,
tota hyeme; et unctio capitis cum oleo de ben—facto cum speciebus in hyeme,
confortabit ipsum valde. In estate vero confortabit caput cum aqua rosata (in
exteriori est) et nasim et aspergat supra ipsum parum de mace pulverizata 15
bene.
[24.] Capitulum de cibariis quibus homo se debet regere. Non convenit alicui in
quocumque loco vel tempore sumere cibum qui inceperit putrefieri, et quam-
vis modica putrefactione; nec comedat quod infrigidatum est vel alteratum
in odore, nec aliquid ex rebus putrefactis, sicut brodia salitorum et sicut illud 20
quod dicitur composita et his similia, nam huiusmodi sunt materie febrium, et
quasi venena. Nobiles vero medicorum prohibuerunt comedere ferculum quod
permanserit nocte una, et carnes relicte per diem vel noctem, quoniam decli-
nant ad putrefactionem quamvis non appareat illud manifeste statim.
1 qui HM que K quod TW 3 concavitatibus: concavitates TW ‖ illo: ipso TW 4 sequetur

MTW sequitur HK ‖ apostema HK om. MTW 5 cavere: caveri TW 7 iam: om. TW ‖ uti:
add. MTW quidem ‖ quidem … capud ut om. TW 8 ac genera HM et generibus KTW
10 cerebrum KMTW sensum H 11 proprietatibus in confortatione cerebri HMK, add. K est
confortantibus a proprietate est TW 12 positio eius MT positionis H positio K potio eius W
13 facto HK factis TW om. M 14 valde: add. H et ‖ vero: om. TW ‖ confortabit M confert H
confortat K confortet TW 14–15 in exteriori est et nasim H (Heb. alnesarin) om. KTW in com-
missuris aspersa M 15 supra: super TW 17 capitulum … regere H om. KMTW ‖ alicui: add.
H bene 18 inceperit HK incepit M ceperit T cepit W 20 brodia MTW brachia HK ‖ salito-
rum: salitarum TW 21 composita: add. TW in aqua ‖ his KMTW eis H ‖ huiusmodi KMTW
eius H 23 permanserit HKM steterit TW ‖ vel HKM et TW 24 illud: om. TW ‖ manifeste
statim tr. TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[25.] Et nitatur toto posse comedere dulce, quoniam dulce nutrit, sicut dixit
Galienus. Similiter bibat aquam dulcem et claram et frigidam, sed quando dul-
cedo superabundaverit in ipso cibo misceat cum eo parum de aceto vel de
H15rb re acetosa, aut aliquid quod in eius sapore | manifestam salsedinem et coa-
dunationem habeat, sicut ferculum factum cum succo agreste vel aceto vel 5
alumnia, vel cum oxomagaro de ordeo, vel sumach et citoniis et granis odo-
riferis; ista etenim fercula, etsi sint multum delectabilia et pauci nutrimenti,
habent tamen magnam utilitatem. Et primum quidem eorum utilitatis est quia
non sunt abominabilia. Alia quidem sunt quia deponunt flegma a stomaco et
inducunt appetitum, sicut est decoctio oxomogari. Sunt et alia que resistunt 10
putrefactioni et mundificant, ut fercula in quibus est acetum aut aqua limo-
num. Et alia sunt que confortant stomacum et orificium eius, sicut est quicquid
coquitur cum sumach, et granis granatorum, et cum citoniis, et cum aqua agre-
ste. Hiis cibariis regat se homo quantumcumque erit possibile.
[26.] Capitulum in quo docet quomodo mutatur consuetudo. Consuetudo est 15

magna radix in conservatione sanitatis. In sanatione enim egritudinum non
oportet hominem transferri de consuetudinibus sanitativis simul, nec in cibo,
nec in potu, nec in coitu, nec in balnei ingressione, nec in motu, sed requi-
ras in hiis omnibus consuetudinem. Et etiam si fuerit illa consuetudo extra
sanativum ordinem, non transferatur ex eo ad id quod ordo querit nisi gra- 20
datim, longo tempore, donec ⟨non⟩ perpendat mutationem, nam impossibile
est hominem subito mutare consuetudinem quod non egrotet. Eger autem non
mutet consuetudinem, ut non percipiatur in tempore egritudinis aliquid muta-
tionis consuetudinis, et etiam ad bonum.
1 toto … dulce HM comedere dulce toto posse T dulce comedere toto posse W ‖ dixit HK dicit
MTW 2 et1: om. TW 3 misceat cum eo HKM cum eo misceatur TW 4 manifestam:
om. TW 5 factum: om. TW ‖ vel2: aut TW 6 alumnia H limonia K lemonum M almuri T
alumina ‖ sumac et HK cum sumach M sumat ex T summat ex W 7 etsi: et H, si mg. H, etsi
W etsi non K si MT ‖ delectabilia KMW debilia H indelectabilia T 8 primum KMTW primo
H ‖ eorum: om. TW 10 est H mg. pro cum ‖ oxomogari: exomagari H obsomogari K oxoma-
gri T oxomoragi W oxomagari M 11 est acetum MTW tr. H acetum K 13 cum aqua H aqua
KMT aque W 15 capitulum … consuetudo H quandocumque egritudo est consuetudinaria
periculum causa est eius W om. KMT 16 sanatione HKM remotione TW ‖ enim: om. TW
17 sanitativis HKM sanitatis TW 18 motu HKM potu TW 19 etiam: om. TW ‖ fuerit: tr.
TW post consuetudo (consueta T) ‖ illa: add. TW egritudo 20 sanativum MTW sanitatum H
sani’tum K ‖ ad HM quod TW 21 ⟨non⟩: non Ar./Heb. om. HKMTUVW 22 mutare subito
TW 22–23 quod non … percipiatur (percipiat HK) HKM si non recipiatur TW 23 in tem-
pore M ab ipso tempore T ab eo tempore W om. HK ‖ egritudinis HKM ipsarum egritudinum
TW 24 consuetudinis et tr. TW ‖ etiam HKM et TW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[27.] Capitulum. Iam notum est quod animalium quedam sunt carnes quarum
complexio contrariatur valde nutrimento hominis, sicut carnes lupine et vul-
pine, et eorum quedam sunt utiles valde, ut carnes ovine. Et sic est ratio suorum
pilorum in vestimento hominis: nam pelles convenientes pro vestimento homi-
nis sunt pelles ovine, nocive vero sunt pelles vulpine. Ita posuit verax medi- 5
corum, quod quidem verum est. Et ideo videtur servo quod vestimenta huiu-
smodi, que dicuntur arabice dapta, sunt mala nimis, sed vestimenta alsebeg
laudaverunt medici. Similiter dixerunt quod vestimentum de pellibus gatorum
generant maciem, similiter odoratus flatus eorum; et propter hoc iniunxerunt
distare ab eis et ab odore flatus eorum, sicut iusserunt esse bonum odorare fla- 10
tum columbarum et ex|ercitium earum frequenter in habitaculis, quia datur H15va
per hoc fiducia non deveniri in egritudines nervorum, ut in paralisim et tor-
turam oris et spasmum et tremorem. Ab omnibus hiis preservat conservatio
columbarum et actio earum, ita tamen quod caveat ab earum stercore nec
ipsum permittat in domo congregari, quia putrefacit et corrumpit aerem; et 15
propterea comestio pullorum columbarum sanat egritudines nervorum.
[28.] Capitulum. Meliores carnes silvestres venationis sunt carnes caprioline.

Lepus vero habet iuvamentum sanitatis experimento, scilicet quod comestio
eius cerebri confert iuvamentum tremori et egritudinibus iuncturarum. Et pel-
les leporum similiter calefaciunt utili calefactione, et conferunt egritudinibus 20
iuncturarum, et maxime senibus. Asinus vero silvestris habet magnam proprie-
tatem in mundificatione visus. Hoc enim experimento verificatum est, quod
comestio carnium sui, et inclinatio oculorum super vaporem carnium decoc-
tionis eius dum coquuntur, confortant visum et aperit opilationes nervi con-
cavi; et inspicere oculos eius frequenter utile est, mundificat enim visum et 25
aufert eius fumositatem. Et hoc patet experimento.
1 capitulum H om. KMTW ‖ quod HK quoniam MTW 3 valde: om. TW ‖ carnes ovine
tr. TW 3–4 suorum pilorum HKM ipsorum TW 4 hominis: add. TW pili 4–5 con-
venientes pro vestimento hominis: pro vestimento hominis convenientis TW (convenientes T)
5 nocive MTW nocitive HK 7 dapta KMT dabea H data W ‖ alsebeg HKW asebeg T alsebes
M 9 odoratus: ex W et T 9–10 et propter … eorum K mg. H (iuxerunt H) om. MTW 10 ius-
serunt: iuxerunt HK iusserunt W dixerunt MT 11 earum: in huiusmodi add. H 12 deveniri
HKM deveniendi TW ‖ egritudines HKM egritudinibus TW ‖ et: om. TW 13 oris KMTW
horis H 15 permittat: dimittat TW 16 propterea HKM pro tanto TW ‖ columbarum KMTW
columbinorum H 17 capitulum H om. KMTW ‖ silvestres venationis tr. TW ‖ caprioline
HKM capriolorum TW 19 eius cerebri tr. KTW ‖ tremori MTW, tremore H, corr. H ad tre-
mori 19–21 et pelles … iuncturarum om. HK 20 leporum similiter MTW 21 silvestris
HKM silvester TW 24 aperit: aperiunt TW ‖ nervi: add. TW obtici id est 25 eius KMTW
ipsius H ‖ utile HK utilis MT utili W
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Hoc est totum quod visum est servo ponere de his que opportuna sunt domino
nostro regi, cuius deus excelsus nobilitatem et gloriam conservet et regnum
exaltet.
Explicit tractatus in regimine sanitatis.
2 regnum HTW add. T ac regimen add. W al. regimen regimen K (om. M) 4 explicit … sanitatis
H deo gratias K om. MTW
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
On the Regimen of Health: Second Latin Translation
(Armengaud Blaise)
Transcribed from MS Torino, Bib. Naz. I.III.35, fols. 81ra–88ra
[Liber] de regimine sanitatis secundum moysi cordubensem
Iussum et preceptum
domini (cuius deus nobilitatem augeat et
valorem) pervenit ad minimum famulorum
Moysen cordubensem filium servi dei isra
elite signifficans et precipiens eidem ut compilla
ret sibi memoriale et doctrinam de convenienti usu
medicinarum conferentium et convenientium morbis in eodem
generatis—a quo dominus continuo distare faciat et
ei sanitatem appropinquet. Retulit autem
michi famulus ferens et perficiens mandatum domini
quem ipse dominus conqueritur de ventris constipatione et
nature siccitate pluribus temporibus, adeo quod nequeat
acellare nisi longa mora et cum magna
difficultate. R[etulit] etiam michi predictus famulus
quod generentur in eo quibusdam temporibus tur
batio cum solitudine et metu mortis et sepius
casus et amissio appetitus; multotiens etiam
reperitur debilis digestio in eodem. Et hec quidem
sunt michi relata per ipsum. Est autem intentio
mea ponere rememorationem dicendorum in 4or
partes. Quarum prima erit de regimine
sanitatis in generali secundum usum et consuetudinem
omnium hominum sub brevibus verbis. Secunda
de regimine egrorum in generali cum nequeunt inve
nire medicum vel habere aut si quam inveni
unt sit insufficiens in peritia huius artis.
Tertia de regimine domini mei speciali secundum morbo
et accidentia de quibus conqueritur. Quarta
… 81rb
ceptus et … suis et …
conferentes nec spernat quicumque nec condempnet doctrinam

via free access
nostram aspiciens libr[um] …

compillavimus ex hoc quod multum possuimus hic …
alibi scripsimus, nam (MS non) quodlibet ex hiis libris compillavimus
secundum exigentiam quesitorum; non autem fecimus ex inten
tione docendi hominibus artem medicine. Postula
igitur directione divina prosequatur quidem …
Pars prima de regimine

sanitatis in generali secundum [usum et consuetudinem]
omnium (MS homnium) hominum in brevi[bus verbis.]
Intendimus in hac particula recitare …
et sermones universales magnorum et …
medicorum quorum quidem rememoratio et …
in regimine sanitatis et quidam ex eis sunt …
dicentis: sanitas quidem conservatur preservando
a saturitate et fugiendo confractionem ex labore.
[Nota] qualiter Ypocras comprehendit regimen sanitatis [in]
duabus modis, et sunt isti, scilicet ne repleat quidam
ad satietatem et ne tantum laboret quod frustraretur iuva
mento intento ab exercitio. Saturitas namque, id est …
comedere donec cesset appetitus comedendi,
causat necessario stomaci repletionem et extentionem. Omne autem
membrum quod distenditur necessario eius coadhunatio et conti
nuitas dissoluitur et eius vires debilitabuntur, propter
quod stomacum nullo modo bene digeret tunc cibum sump
tum, generabunturque inde vero confractio et debilitas
motus et difficultas appetendi cibum, et multo
fortius si continuet potum aque post cibum ad saturitatem
sumptum. Nam inde sequetur necessario saturitas et
repletio fortis et magna(?), nec iudicet natura potu
aque nisi ad evehendum cibum ad membrum quatenus inde
stomacus exhoneretur. (2) Est autem inpossibile quin ex tali
saturitate sequetur alterum duorum, scilicet aut cibi corrup
tio—que quidem erit magna et pernecabilis, aut
parva, potens tamen morbum inducere—aut continget
inde malitia digestionis et diminutio. Variatur
autem species male digestionis secundum diversitatem specierum
ciborum et complexionum hominum et diversam humiditatem et
dispositionem membrorum ad susceptionem morborum. Cum
autem cibus male digeritur in stomaco, necessario eius
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
second latin translation 301
digestio erit illaudabilis in epate, et per consequens

in omnibus membris. Et hec quidem ut plurimum sunt
causa omnium specierum egritudinum, quod siquidem asserit Galienus
istis sermonibus: qui vult ut nichil passiatur, sit
attentus ne in eo digestionis corruptio generetur
et quod non moveatur fortiter sumpto cibo; propter
quod ergo magnum nocumentum prohibuerunt omnes
medici saturitatem, precipientes quod homo abstineat
[***] 81va
[***]
(3.) [***] etiam omnes medici qui [***]
[***] quantitate sumpto [***]
[***] magna et exedente, et hoc ideo quoniam
[***] digerit bene cibos in nos in [***] quantitate
[***] Ex quibus membra bene nutriuntur in
[***] quantum prodesse possunt. Et tunc fortif
[ficetur virtus ex]pulsiva que superfluitates nocivas expel
[***] non generatur inde aliquod malum nocumentum
[***] parvum et inperceptibile; sed saturitas, etiam
[***] parati et carnis laudabilis, nullo modo
[***]nam digestionem fieri. Iam autem dicximus
[causam huius.] Et ad vitandum saturitatem prohi
[buerunt] quidem medici esum diversorum ciborum, suaden
[tes] ne quis summat in una comestione nisi cibum
unum, et hoc ad vitandum crapulam superfluam et ob hoc ut
[***] comestione appetitu comedendi nundum ces
[***] Est etiam sciendum quod ciborum diversitas causat diver
sitatem digestionum, nam quilibet cibus digeritur
secundum propriam naturam suam. (4.) Est autem famulantis consi
[deratio] super extimationem convenientis quantitatis cibi in volente ser
vare regimen sanitatis ut sumatur tempore equalitatis
aeris ex cibis in quantitate qua non gravetur stomacus
aut tendatur quatenus bene possit digereri sumptus cibus.
Constabit autem homini quod eligit cibum nature sue convenientem
in hac quantitate si vero retinet evacuationes ma
las et corruptas nec sitiat, percipiatque delectationem
quandam et alleviationem in se ipso et habeat ventrem
temperatum, scilicet flucxum et humiditatem quandam declinan
tem; hic enim cibus bonus est et laudabilis et
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
ideo bene continuandus et frequentandus est. Cuius

quantitas secundum additionem excessum caloris in aere
minuatur, tempore enim estivo sunt debiles digestiones
ex dispertione caloris [***]. Et secundum augmentum frigiditatis
augeatur quantitas sumendorum, tunc enim vigentur
digestiones ex [revocatione] caloris naturalis ad interi
ora, unde quanto plus aer infrigidabitur, in tantum
etiam quod in pori cutis et corporis claudantur,
tanto amplius saturitas augeatur. (5.) Inquit servus:
hoc protegeretur ex multis morbis si se ipsum sicut
animal quod equitat regularet, et ex hoc sui non est aliquis
qui ultra virem conferat ex avena animali sue, ymo
quidem bene extimatur quam possit virtus eius et quantum
sufficiat ei; ipse vero comedit ultra debitum et absque
estimatione et mensura. Iterum facit ipsum taliter
moveri et exercitari ne morbum incurrat, nec
enim de hiis in se ipso, nec ponit intentionem in motu
et exercitio, in quo tamen est radix magna in conservati
one sanitatis et [depletione] plurium morborum. (6.) Ypocras etiam
signifficavit nobis in predicto sermone quod sanitatis
conservatio fiat vitando confractionem cum labore, vero
81vb …
…
…
[***] quibus [***]
[***] ulterius [***]
[***] vitatur[***]
ratione malorum regiminum [***] … (7.) …
labor ex quolibet motu, sed [***] …
inmoderato vel debili aut …
convenit proprie ex motu difficili et [***] …
litus mutatur et alteratur ex ipso [***] …
augeri hanelitus. Quod si addatur [***] …
vecxatur dicetur proprie lassatio, qua [***] …
non posset quilibet bene ferre nec etiam [***] …
expediret; ymo quidem ex magnis conferentibus
sanitati est vitare laborem inmoderatum, [nec]
decet moveri et exercitare aliquod nisi [post mundi]
ficationem stomaci et expulsionem duarum superflui[tatum,]
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
fecum videlicet et urine. Non est etiam faciendum [in]

tempore fortis caliditatis et frigiditatis. Et melior [hora]
ad hoc est principium diei post excitationem a somno. (8.) …
autem multum si fiat sumpto cibi sive fiat …
motu locali sive cohitu sive balneo, con …
ex hiis magnum nocumentum, et potissime si ve[ne]
facientes hoc graciles fuerint et subtiles. Hoc enim …
tales valde. Decet nichilominus proculdubio exercit …
aliquantulum per longitudinem domus, donec scilicet …
deatur sumptus cibus ad fundum stomaci decendit …
et qui sumpsit eum in tantum calefieri quod possit …
eo bona digestio fieri. Et sompnus quidem
est ex hiis que digestionem iuvant, et maxime in
eis qui assueti sunt dormire in die post comes
tionem. (9.) Est etiam ex conservantibus sanitatem ut (MS si) non
recipiatur cibus super alium indigestum, nec come
dat prius quam habeat appetitum verum et naturalem
et stomacus eius fuerit mundus et sputum possit at
trahi ad os; tunc autem erit hora convenientis comes
tionis. Nec est etiam sumenda aqua in potu
donec quis patiatur sitim veram et naturalem.
Cum igitur apetet quis comedere aut bibere,
differat et speret prius quam bibat aut comedat, nam
interdum est appetitus cibi et potus mendosus,
contingens ex humore exitanti os stomaci mordicatione;
et cum cessabit eius motus, non appetet sumere
aliquid. Si tamen fames et citis augerentur continue, bibat
ex tunc et comedat. Potus etiam aque post comes
tionem ledit multum, nam digestionem destruit
et corrumpit preter quam in eo qui tunc est assuetus
eam bibere. Nec etiam decet ut dum quis co[me]
dit, aut postquam diu fuerit cibus stomaco, quod summ[at]
in potu nisi aquam frigidam et simplicem ad …
[***] [permix]tam. (10.) Est etiam ex conferentibus in regimine
… 82ra
…
…
…
…
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[***] unde cum voluerit

[***] prius facere quod predicxi
[***](11.) [***] in regimine sanitatis cibi qualitas
[***] quod necesse est scire et connocere
[***] naturam. Iam autem compillaverunt
[***] libros magnos et multos et
[***] inducemus canones utiles (MS humiles) de cibis
[***] inunctio apud nos est communis servantes
[***] habemus in hoc libro. (12.) Sunt autem
[***] constanter est innitendum in regimine
[pan]is ex frumento convenienter preparatus, carnes
[***] gallinacee et carnes perdicum et colum
[***] vitelli ovorum. Est autem panis convenienter prepara
[***]um fit ex frumento perfecte maturitatis cuius
[humiditates] superflue exicate fuerint et consumpte. Nec
[***] in tantum frumentum donec corumpatur.
[***] fiat panis ex simila (MS similia) seu farina denso
[***]bata, ymo cum eo quod non fit nimis den
[***] fermentatio nota sit et manifesta in quo
[***]atur salis quantum conveniret. Et sit eius pasta
[***] agitando fortissime mixta et tandem co
[qua]tur in clibano. Et hic quidem panis paratus
[***] medici docuerunt iste melior qui comedi
[***]it. (13.) Est autem necesse scire quod nullus cibus
[ex] frumento factus ab isto sit cibus laudabilis
[ali]quo modo, ymo quidem omnes alii modi ciborum
[a]ut ferculorum ex eo factorum sunt valde inutiles
et nocivi, sicut panis adzimus et panis cuius
pasta conficitur et malacxatur oleo comuni aut
aliquo alio et lagana et pultes et triticum et pas
ta elixata aut in sartagine decocta. Hec enim omnia
sunt cibi mali cuilibet et nocivi. Nec etiam sunt
cibi laudabiles panis confectus ex farina a qua melior
est abstracta, nec etiam panis confectus ex farina albi
ori nec etiam frumentum ellixatum seu in olla de
coctum; quod si sint laudabiles eo quod bene digerantur,
opportet necessario hoc esse in eo cuius stomacus fortis
est et bone dispositionis, tunc tamen prebent magnum
et laudabile nutrimentum. (14.) Nec quidem sunt unius nature
nec etiam laudabiles species carnium quarum reme
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
moratio precesset. Et meliores quidem ex carnibus

quadrupedum sunt mutonum unius anni prata pascen
tium, et decet quidem quod sint castrati et mediocris
pinguedinis. Et meliora ex membris eorum sunt an⟨ter⟩i
ora et ex eis ea que ossibus coniunguntur; omnia autem
viscera infra ventrem existentia sunt mala et
… 82rb
…
titum et comedendi cas[***]
Sunt autem superfluitates [ex capitibus animalium mai]
ores quam ex aliis membris [***]
huius superfluitatibus, unde non est illaudabile [nutrimen]
tum. Agnus autem est multarum superfluitatum,
nec est in eo quicquid boni, sed edus lactans est
bonus cibus et facilis digestionis. E[t carn]es
quidem avium sunt universaliter laudabiliores et faci
lioris digestionis carnibus aliorum animalium [su][***]
terram gradientium. Ex carnibus item avium [sunt] me
liores ille quas dicximus. (15.) Et proculdubio [lac] [***]
tim multum est (MS del. valde) valde bonus cibus ei [***]
stomaco non accessit nec in fumum convertitur n[ec ge]
nerat inflationem nec in eius stomaco cohagulatur;
melius autem lac, et subtilius est lac caprinum, et va[cci]
num quidem est cibus laudabilis. (16.) Et omne [quod]
ex lacte factum seu compositum est valde pravum, [et]
etiam valde pravum quicquid in lacte decoquitur. Et
omnes species caseorum sunt valde illaudabiles et
grosse. Caseus tamen recens, ipso die factus, dulcis sed
non pinguis, est satis bonus. Nec tamen omnes
species butiri sunt omnibus absolute illaudabiles. (17.) Mel
autem est cibus laudabilis senibus, sed iuvenibus
illaudabilis, et maxime eis quibus complexio calida dominatur,
nam de facili convertitur in coleram. (18.) Et nutrimentum
piscium est ut plurimum illaudabile, et maxime eis quorum
complexio est humida et senibus, et potissime cum sunt pisce [sic]
magnorum corporum egredientes ab aquis pravis; pin
gues etiam sunt illaudabiles propter multitudinem humiditatis et
superfluitatis ipsorum. Et proculdubio nutrimentum piscium
parvorum quorum caro est alba dura et boni saporis,
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
ex mari aut ex flumine fluente, sicut sunt

tillia et piscis qui pagel aut revel dicitur
in vulgari, non est illaudabile, dum tamen non comedatur
multum ex eis. (19.) Constat autem medicis quod
melius ex cibis aut etiam ex speciebus omnium nutri
mentum est illud cuius prohibitio est probatus in
lege saracenorum, cum ipsum nutriat nutrimento
magno et laudabili et subtili; et cum hoc quod
de facili digeritur, iuvat etiam digestionem,
educens et expellens superfluitates a foraminibus
et meatibus carnis, provocans urinam et sudorem,
habetque plures alias bonitates et iuvamenta
a predictis quarum rememorationem phisici et
philosophi fecerunt. Verum loqui de eo quod illicitum est et
prohibitum est inane et superfluum, pro quanto obmitemus
loqui de eo et speciebus eius et de modo convenientis usus
eius in regimine sanitatis. (20.) Cibi autem quos nunc
subscribimus sunt pravi omnibus hominibus volentibus
tenere laudabile regimen sanitatis, et sunt expe
82va [***]
[***] diei [***]
[***] humor nec mala
[***] et cum hoc infrigidat
[***]
[***] non est tunc cibus illaudabilis. [***]
[***] eo quod plures homines comedant ipsum
[***] (21.) [***] quod omnes fructus recentes necnon
[***] ferunt arbores et producunt sunt omnibus
[***] mali et illaudabiles, licet quidam ex eis d[***]
[***] Nutrimentum enim quorundam est absolute
[malum et illa]udabile, sicut xilocaracte, sorbe, et mespile,
[***] modicum nocivum, immo potius laudabilitati
[***]tat absolute propinquum, utpote ficus et uve.
[Ille] enim duo fructus habent dominium teste Galieno super alios
[ fructus,] et eorum nutrimentum minus est nocumento
[***]. Et proculdubio sanguis ex eis generatus est
[nocivus] et illaudabilis. Nec est mirandum ex hoc
[quod] dicximus nutrimentum omnium eorum que arbores ferunt
[aut] producunt esse malum et illaudabile, cum tamen videamus
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[scilicet] ipsas fructuum et dulcedinem ab eis acceptam et in

summa syrupos et confectiones ex eis confecte plurimum
prodesse pluribus morbis, et hoc quia huius operationes
[***]nt eorum in quantum sunt medicina. Et hec quidem
nota sunt et manifesta ei qui novit radices
huius artis. (22.) Et Galienus equidem protulit sermonem quendam
per modum correctionis apud homines, et est quia consuluit
et suasit hominibus ut tarde utaret esum fructuum,
iuravitque per deum quod eorum comestio sit eis inutilis
et nociva. Dicxit etiam quod assuetus est pati fe
bres cum comederat fructus, pro quanto pater eius
dicxit ei ne comederet ex fructibus parum neque mul
tum. Cui dictis obtemperans, fuit anno illo tuto
et immunis (MS in muis) a febribus, propter quod ex tunc vitavit
esum fructuum, iuravitque se nunquam post passum
fuisse usque ad diem quo librum illum composuerat febrem
nisi efimeram. Cuius quidem sermo verus est, quoniam
humiditas fructuum est materia febrium; nec est mu
tandum ex hiis que dicximus cum sint nonnulli
comedentes fructus et tamen non inciderunt febres,
quoniam diverse consuetudines habent alia indicia et di
versa, quoniam si quis ex india comederet panem
bene paratum et carnes arietinas, esset necessario
infirmus. Et si quis ex nobis uteretur rizi et
piscibus frequenter et continuo sicut faciunt indi, necessario
etiam egrotaret. Non autem est intentio nostra in hoc
tractatu reddere rationem huius, sed intendimus in
summa asserere solum quod fructus sint universaliter pravi
et quod sit parum comedendum ex eis, et quod nullo modo
misceantur cum aliquo alio cibo. Et cum voluerit
quis ex eis comedere, comedat ante cibum lenitivos
… 82vb
…
…
…
sicut …
[***] viliores et [***] …
ticus sit etiam [***] …
et antepersaca, unde nullo …
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
bus duobus; humores enim ei … [san]

guine mixti ebulliunt et put …
iunt causa generandi humores p …
Sed fructus sicci, sicut passule e …
pravi, ymo quidem est laudabile …
cum cibo, et signanter passule …
Hec conferunt valde epati, et vita …
stat et conservatus ex sanitate epat[is] …
Galienus. Et summe quidem opus con …
talum ex dulcibus et delectabilibus …
hoc enim prebet virtutem stomaco retinendi …
Hec quidem sunt que docuimus scribere …
cum secundum intentionem nostram sufficiat.
Pars secunda de [regimine]

egrorum universaliter cum non reperitur …
aut si reperiatur inperfectus …
Notifficaverunt domini demonstrationum et […]
speculativarum (?) quod ars medicine sit homini valde [necessaria]
eo quod ex multis cibis sit dispositiva et [***] …
pluribus passionibus, unde semper et in omni op[…]
exigitur et necessarius est medico. Cadit autem [ars]
medicine super tria regimina, ex quibus primum et [no]
bilius est regimen sanorum et regimen conservandi sa
nitatem quamdiu adest donec amittatur. Se
cundum autem regimen est egrorum, et est regimen
quo adhibetur consilium ut deperdita sanitas restau
retur. Hoc autem fit cum medicinis. Tercium est re
gimen quod Galienus appellat convalesc⟨enc⟩ium, et est regimen
eorum qui non sunt absolute et perfecte sani aut egri, sicut
est regimen convalescentium et evadentium a mor
bis et regimen senum. Iam autem declaratum
est quod homo indiget semper medico et in omni
operatione eius, tamen indigentia tempore passionis et mor
bi est fortior, et eius absentia est tunc magis peri
culosa. Et ex hoc opinati sunt fatui quod non sit
necessarius medicus nisi tempore morbi. Contingit
autem pluries ut quis egrotet iter agendo (MS interagendo) in
aliquo loco in quo non poterit medicus inveniri,
aut si inveniatur non tamen erit talis de cuius scientia
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
confidatur, et ob hoc decrevit famulus ut referet

domino suo quid tunc sit agenda. (2.) Dicam ergo quod
Galienus retulit quod nullus grecus antiquatus ministrab[at]
… 83ra
… prolongare
… libris suis
… [***] esse sagacem
… [***]m quod facere debet, nec aliquo
… in cura egritudinum. Non enim indi
… aliud nisi ad hoc ut iuvet eam.
(3.) … quod sequetur vias et actiones eius.
… passientis fuerit fortior morbo,
… nec est necessarius medicus in aliquo
… ipsa per se curat et sanat morbum. Sed cum
… [mor]bus equalis virtuti, tunc quidem egri
… medicus ad confortandum naturam ut sit
… morbo. Unde si medicus fuerit perfectus
… ntus qualiter confortet ipsum passientem
… morbum eius. Pluries tamen medicorum errant
… qui cum exedat (?) naturam confortari debili
… potius eam et eius vias et actiones destruunt
… sserit Aristotiles in de sensu et sensato quod
… eorum qui moriuntur moriuntur ex errore
… orum super naturam. Intelligunt autem medici per
[naturam] in hoc loco virtutem totius corporis regitivam
… animalibus. Dispositio autem talis medici et vera
… tio eius scripta est in libris et scientiis antiquorum,
[et] ob hoc reges et principes accipiunt et vocant
… nes medicos, elligentes ex eis magis intelli
[gen]tem et sapientem in scientia autenticum, et hoc
[quia] ex collectione intentionum et oppinionum (MS oppinionem) eorum
[li]berantur ab errore. (4.) Liquet igitur ex predictis
quod decet ut reliquatur morbus nature et actionibus
illius cum non adest medicus completus et perfectus.
Relinquitur autem morbus nature cum passiens non
sumit medicinam quam non consuevit sumere tempore sa
nitatis, nec cibum in eadem quantitate quam consuevit;
et cum sitiet et ezuriet hora qua consuevit,
bibat et comedat et summat in cibis leves et
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
laudabiles quos comedere consuevit. Estque scien

dum quod non debet quis uti medicina forti, quamvis
etiam habeat unum aut plures ex medicis famosis,
nisi de consilio eius de cuius bene constet et cuius tes
timonium aprobet laudabilis experientia et operatio.
Alius autem medicus elligat tempore morbi ex medicinis
tutiores et leviores, non fortes neque violentes.
(5.) Et nunc manifestabo que sint fortes medicine. Hee
ergo sunt minutio sanguinis in magna quantitate,
et lacxativa fortia [sic] cum violentia attrahentia
sicut coloquintida, scamonea, et fortia vomita sicut
sunt ambe species ellebori et nux vomica, et clisteria
acuta quorum compositioni ingreditur coloquintida, s[eraphinum],
et castoreum, et hiis similia; et etiam abstinentia a cibis
83rb … omnino potum aque [***] …

cont[***], et esus confectionum [***]
rentium sicut tyriace, me[tridati, teodoricon], et si
milium. Hec enim omnia sunt medicine fortes et violentes, ex
quorum aliquo minime utendum est sine [consilio] medici
prudentis et famosi seu autentici in tehorica et pra
tica. Hec enim si fiant suo loco et sicut [decet, cito]
curant (MS iter. curant) passientem et ipsis a morte lib[eratur].
Si vero non fiant suo loco et comittitur [***]
usu eorum, interficiunt sceleriter ut plurimum [vel generant]
morbum quo tandem ducitur passientem ad mortem,
et ob hoc constat cavendum esse ab eisdem. (6.) [***]
autem et leves medicine sunt proculdubio extractio san
guinis cum ventosis a tibiis et a superioribus [partibus]
corporis; et lacxare ventrem cum manna, prun[is],
violis, et sirupo rosaceo infrigidativo; et etiam [vomi]
tus factus cum tippsana ordei, ocximelle, [rafani],
citrulli, et similibus; et etiam subtilis et tenuis [dieta],
sumendo potus consuetos ex zuccara aut melle aut
ordeo aut farre aut micas panis bis lotas
aut modicum panis cum cibis aut ferculis infir
morum; et usus medicinarum sanorum, earum scilicet quibus utuntur
plures sani, cum potibus notis sicut syrupus rosaceus
et violaseus, sequaniavin, et similes, et sicut zuccara rosacea
et violacea et confecta ex mirabolanis; et omnes
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
potus et syrupi confecti ex medicinis lenibus et tutis, sicut

liquiritia, capillis veneris, lingua bovis, yringis, et radice
sparagi, corticis radicis rostri porcini, et radix [sic] feniculi et
radice apii et seminibus rostri porcini, citrulli, cucumeris,
portulace, et similibus; et potus aut sirupus tha
marindorum, necnon omnes alii ex fructibus seminibus
et floribus quibus utuntur sani. Hec enim medicine
leves conferunt valde cum est earum usus in suo
loco, ymo etiam curant morbum debilem, et in longo
tempore fortem; in quorum usu si comitatur error, non
tamen interficiunt, nec etiam inde generantur magna
nocumenta. Et ideo sunt quamplures medici confidentes
super hanc viam et modum curationis, vitantes periculum
et querentes pacem et securitatem. (7.) Et proculdubio
purgatio facta cum yera pigra, aguarico, turbit,
et similibus, et cum cassiefistula, est temperata et me
diocris, scilicet non ex fortibus nec ex debilibus. Et quamvis
cassiefistula fit medicina tuta valde, infert [morbum] inter
dum tenasmone. Et similiter quamvis aguaricus est
securius in actu evacuationis, nocet tamen interdum
valde ratione sue siccitatis et acuminis tunc scilicet cum habemus
totum corpus aut aliquod ex membris eius humectare. Et
similiter yera pigra et trifera nocent; sunt enim calide
complexionis in multis temporibus. (8.) Et quod dicximus non esse
sumendam tyriacam aut metridatum nisi de consilio medici
[periti, hoc quidem] intelligendum est in [***]
[***] 83va
[***] iudicium de medicin[is] nequaquam
[est absolutum, ymo] est cum condicionibus que necessario
[sunt], [***] unde cum dicxerunt quod confert con[***] [regimini]
sani[tatis] [***] semel[***] in [***] diebus. Hoc enim [***]
[intellige]ndum est absolute. Habens enim complexionem calidam minime
debet
hoc [sumere], nec etiam ille ad cuius stomacum infunditur humor
malus [aut] nocivus. Cum etiam dicxerunt quod
[vomitus] semel aut bis in mense conferat in regimine
sanitatis, intellexerunt hoc cum conditionibus, et sunt quod
volens hoc facere non habeat pectus debile nec reple
tur caput eius superfluitatibus de facili nec generetur
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[dolor] in capite eius continuo. Nec erit unquam vomitus

utilis tempore vehementis yemis. Iudicium etiam aliorum
[***] dicximus habet conditiones, sicut ea que nunc dicximus.
(9.) [Et] quod etiam dicximus utendum esse medicinis facilibus,
facientes mentionem de quibusdam eorum in generali, cum
non reperitur medicus aut cum non reperitur perfectus
[***] siquidem intelligendum est loco et tempore convenienti,
quoniam interdum possent obesse etiam in quantitate huius
medicine si medicus comiteret errorem in usu earum,
scilicet utendo eis ⟨non⟩ suo loco. Et Galienus quidem inquit
quod si detur infirmo aqua in potu usque ad saturitatem,
quod provocabit sudorem et mollifficabit ventrem et
auferet febrem, curabitque cura perfecta. Cum tamen datur
talis licentia bibendi aquam infirmo interdum tempore
indecenti, sit causa interitus passientis et generandi
egritudinem a qua nunquam liberabitur. Iam autem patefe
cerunt medici condiciones quibus concedendus est
talis potus aque aut prohibendus. Si igitur
hoc sit de potu aque, quid erit de aliis? (10.) Cum ergo
continget nos dubitare an demus passienti potum
aque aut cibum necne, demus ei tunc cibos subtiles
et faciles. Unde exempli gratia, cum paciens
non inveniet medicum scientem, debet declinare regimen
suum ad illud quod consuevit tempore sanitatis. Accipiat
tamen ex eis in minori quantitate, sustinendo virtutem
semper, unde sumat brodium pullorum, aquam carnis,
et vitellos ovorum molles et vinum (si sit ei li
citum sumere ipsum); aut si velit, cibum fortiorem
istis, sicut carnes pullarum et pullorum. (11.) Nec est
obliviscenda confortatio virtutis naturalis cum cibis
laudabilibus, et animalis cum aromatibus et bonis
odoribus; et hoc in egritudinibus frigidis cum calidis,
sicut cum musco et ligno aloes et econverso. Debet
etiam confortare virtus vitalis diversis generibus musicorum
organorum et relatio sermonum gratorum pascienti et
eius [animam] dillantantium, et faciendi coram eo quibus
ipse et tota eius societas rideant, unde elligantur
famuli prebentes ei leticiam servientes et asistentes
eidem dilligent[er]. Et [***] omnia [sunt necessaria]
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
… 83vb
… (12.) …
…
…
medicinalibus. Quod si …
non nutritivarum in [***] …
si sufficient bene quidem si [***] …
ab eis ad fortes. Et quoniam [***] …
ad fortiores. Et si possis con …
tuam cum una simplici medicina …
ellige tamen ex eis illam cui compositio …
nec utaris medicinis magne compositionis [nisi] …
et vigente magna necessitate. [Cum] …
hee conditiones necessarie etiam medico perfecto p …
quid erit cum non aderit medicus aur …
imperfectus fuerit et diminutus? Unde tunc er …
ne ad fortes declinet medicinas. Non ergo [***]
alicuius [***] qui tunc utatur magnis et for[***]
sed sufficiat ei regimen assuetum et leve[m] …
cile. Et hec sunt que breviter decrevimus …
hac parte servantes intentionem quam habemus [***] …
Pars tertia de reg[imine]

domini mei in speciali regulantes …
exigentiam accidentium de quibus conque[ritur].
(1.) Concordati sunt omnes medici quod primum …
regimine sanitatis debet esset ventris et n[ature]
mollities (MS del. et) mollificetur. Unde si fuerit sicca,
eius siccitas et constipatio generat fumos et vapores
valde pravos et illaudabiles ad cor et cerebrum [a]
scendentes, necnon etiam confractionem et motuum im
pediuntur; prohibet etiam expulsionem et egressum
superfluitatum ab omnibus tribus digestionibus, pro quanto
attendendum est omnino qualiter mollificetur natura. (2.) Asserit
autem Avomeron Benzoar quod potus reubarbari et
thamarindorum est ex melioribus mollifficationibus
et laxantibus ventrem et naturam. Et decrevit servorum
minimus melius esse—secundum illud quod relatum est ei de complec
tione domini mei—quod predictus dominus confidat in mollificando
naturam suam cum constipabitur super limoniam confectionem cum
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
gallina pingui et semine croci ortolani, zuccara, et

aqua limonum, nec abiciatur aqua. Utatur etiam in
principio comestionis herbis infusis (MS infasis) in muri ex ordeo
et oleo composito, et consequenter sumat dominus quod maluerit
ex cibis suis. Et perfecta comestione sua, suggat ci
tonia aut pira aut poma aut mala granata.
Et sit prima ex herbis quas summet dominus borrago [aut]
cicla, quemcumque ex eis primo habere possit, et parentur
seu condiantur cum oleo electo et muri. Et
cum indigebit mollificatione nature cum medicina, [summet]
84ra …
…
…
… per [unum ***]
… cum disti[***]
… (3.) … dem et convenientibus [***]ata erit
… [***] summere debet. Modus autem
… Rx ling⟨u⟩e bovis ʒ .iiii.or, liquir
… capillorum veneris, berberis, ana ʒ .iii., seminis
… lia .vii. rosarum recentium si possint ha
… entis ramos .vii. Infundantur omnia
… etiam aque calide per diem et noctem, bulliant
… et collentur super .xx. ʒ cassiefistule et ʒ .iiii.or
… .ii. zuccare et sumatur illud in potu, nec
… donec assumptum perfecerit opus suum et ab
… sum fuerit; ex tunc autem comedat ex pulla
… Et si non esse tempus in quo possent
… rose recentes, ponantur loco earum ℥ .iii.
[syrupi] rosacei infrigidativ[i]. Scio tamen quod mirabitur
… librum istum, dicitque propter quid ponantur
… [***] quidem ideo factum est quoniam habet proprietatem
… andi nocumentum ex cassiefistula illatum, confortatque in
… intestina quod nequeat ex ea tesnasmon generare.
[Hoc] quidem ex antiquis in opere et practica habuimus
[et] didicimus. (4.) Et medici quidem fecerunt reme
[mo]rationem sequaniavim cuiusdam mollificantis ven
[tr]em et naturam, pro quanto decet ipsum esse continuo cum
[domi]no meo, quo utatur ad mollificandum naturam tempore magni
caloris. Et est illud: in lb. .i. fortis aceti infun
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
dantur folia 100 rosarum recentium et exponantur

soli per diem .i., et crastino sequenti premantur rose et
folia aliarum 100 rosarum; infundantur iterato in eodem
aceto, nec cesset sic comutari rosas in eodem aceto
per 40 (MS 4o) dies continuos, et tandem fiat syrupus, po
nendo ad lb. .i. zuccare ℥ .iii. ex hoc aceto. (5.) Compo
suit etiam Avenzoar aliud sequaniavin ex uvis passis
compositum, quo utendum est tempore estivo. Cuius
(MS del. componisit) compositio est hec: lb. .s. (MS etiam) carnium passarum
mergatur et infundatur per .ii. dies in lb. .i.
aceti. Deinde ponatur super ignem et bulliatur
duabus ebullitionibus et clarifficetur, et fiat sequa
niavin ex hoc aceto. Huius autem compositionis est proculdubio
cum valde laudabili extimatione composita, et hoc quia
acetum incidit flecma et resistit coruptioni et pu
trefactioni humorum, nec reperitur ei par in hoc. Est etiam
valde subtilis substantie et frigide complexionis, et ideo hoc sequa
niavin est in febribus perutile; verumtamen acetum scorias
emacerat et ledit epar et ipsius sanguinem albifficat.
Iam autem manifestavit Galienus conservari sanitatem hominis
ex sanitate epatis, et sicut acetum debilitat virtutem
epatis, sic passe dilliguntur ab eodem, impinguantes
[***] 84rb
superfluitates [***] …
[***] si quis uteretur eis [***]
[ur]ent sanguinem et [***][cum compo]
netur [sirupus ***] aceto sicut [docuit] [***]
[***] iuvamenta aceti [***]
[***] epati. Et similiter con[***]mus iu
vamenta passarum preter quod timeamus nocumentum ex [***] ca
lefactione earum. (6.) Decrevit autem famulus [componere]
sirupos duos et confectionem illam domino [suo secundum]
exigentiam accidentium predictorum Et [uteretur primo]
eorum tempore suo, namque actione sua [clarificat]
sanguinem et eius tollit turbullentiam et mund[***]
a fumo ex melancolia perveniente, dilla[tat et le]
tifficat animam, leniens seu dillatans p[ectus, et]
cum hoc aufert malam cogitationem et alia [mala]
accidentia ipsius. Rx rosarum recentium lb. [.i., lingue]
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
bovine lb. .s. (MS etiam), sticados arab. ℥ ii., borr[aginis],

cerici crudi, seminis fumiterre, corticis pomi citri, ana
℥ .i. Omnia infundantur per diem et noctem in [.vi.]
lb. aque calide; deinde bulliantur aliquandiu convenienter [tri]
te colentur et premantur super .vi. lb. syrupi lapacii. Et
insimul ponantur iterato super ignem donec habeant
substantiam syrupi, et tandem aromatizentur commodum
musci. Nec reperit famulus hoc parem in letifi
catione et confortatione cordis et exibitione audacie;
et cum hoc, est temperatus in qualitatibus primis actis, scilicet
non calidus neque frigidus, pro quanto sumatur ex eo omni
tempore. Et sit dosis eius a duabus ℥ usque ad .iii., cum calida
tamen in yeme et tempore frigido, et cum frigida
in estate. (7) Et proculdubio alius syrupus quod servus
componere decrevit domino suo digerit materiam tribuitque
duas aut .iii. cellas (et hoc secundum dispositionem re
cipientis) et confortat expulsivam. Et ducit autem
coleram et melancoliam suaviter et aliquantulum ex fle
mate preter quod noceat membris nutritivis. Cuius
dosis sit a tribus ℥ usque ad .iiii.or cum calida in qua
bullierit anissum donec solum mutatus fuerit
color eius. Non tamen est sumendum ex eo frequenter, sed
solum ad expulsionem superfluitatum cum retinebunt[ur].
Unde dominus meus sumat ex eo semel in septimana;
hoc enim confortabit ipsius intestina et tollet (MS del. aliud) ab eo
malam dispositionem inducens [***] nature siccitatem et consti
pationem; mollificabitur quod inde venter eius et sic ad
statum pristinum reducetur. Rx pollipodii recentis
scorticati, pistacearum quassatarum et tritarum, ana [℥]
.ii., sene, manne, buglosse, liquiritie mundate et contusse,
corticis radicis altee, ana. [℥] .i., feniculi recentis M .i.,
folia rosarum recentium 20. Omnia infundantur
per diem et noctem in 4or lb. aque calide, deinde bul
liantur et colentur super 30 [ʒ] cassiefistule munde et cum
℥ .s. (MS etiam) olei amigdalarum dulcium mixte. Et p[rementur]
84va … [***]
[***]
[***] ana ʒ 10 omnia quassata in
[***] die et nocte in lb. i. et .s. (MS etiam)
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[***]fficetur et cla
rifficetur [***] et [***]
super [***] lb. .iiii.or syrupi violacei et [ponan]
tur [***] lentum ignem. Et pendat intus pannus
lin[eus] [***] et lacxus continens spice, sandali, mas
ticis [***] radicem contusi ʒ .iii. Et pannus
int[***]cetur et moveatur et prematur quis virtus
me[***] existentium melius egrediatur. Cum autem
[***] spissitudinem sirupi, deponatur ab igne et
[reponatur] in vase mundo et vitreo vel vitreato. (8.) Et
[***] quam hoc scribit famulus domino suo,
[***] trifera, de qua constat quod omnes in di
[***] iuvat et confortat; et quod habeat etiam
[***] membra in generali fortifficare, et signanter
[cor] et stomacum, unde retardat senectutem, evacuat
[flecma] cum facilitate, prohibetque vapores et fumos
[ad] cerebrum ellevari et (MS ut) confortat omnes sensus et tol
lit malas cogitationes. Iuvat etiam seu exitat
cohitum, et cum hoc dilatat animam. Rx kebulorum,
indorum, belliricorum, ana ℥ .i., emblicorum ℥ .ii., corticis po
mi citri, buglosse, florum sticados arabice, castorei, ro
sarum rubearum, ana ℥ .i., ling⟨u⟩e avis, sigilli salo
monis, seminis sparagi, seminis pastinace et euruce
[ins**rom], utriusque ben, anisi, costi, amari, filipen
dule, masticis, xilobalsami, ana ʒ .s. (MS etiam), cubebarum,
cardamomi, gariofili, cinamomi, galange, piperis
longi, zinziberis, (MS add. in) deronici, ligni aloes, ana ʒ .i., granorum
pinee mundatarum ℥ .iii. Terenda terantur et cribentur
et grana pinee quassentur donec bene mollificentur;
mirabolani vero infundantur viscisim (in al. continuo)
in lb. .s. (MS etiam) olei amigdalarum dulcium aut fisticorum,
et tandem conficiantur cum .iii. lb. syrupi (al.
.i.) compositi ex sola aqua et zuccara et .ii. mellis dis
pumati, et reponatur confectio in vase mundo vitreato.
Dosis autem eius est a ʒ .iiii. usque ad ℥ .s. (MS etiam). Et summa
tur in yeme cum calida decoctionis anisi, et tempore
temperato et equalitatis aeris summatur per se et spissum.
Tempore vero inmoderate caliditatis, non utatur
eo, nec utatur eo etiam frequenter, sed solum semel
in septimana. Hii ergo sunt syrupi et confectiones
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
quos et quas decrevit famulus esse in regalia

seu thesauraria domini sui, cuius vitam proroget
deus vita regia. (9.) Sit autem notum domino nostro
quod accidentia anime immutant corpus valde fortiter
et manifeste in quocumque, cuius signum est quoniam
videbitur homo bene compositus habens vocem et
loquelam magnam et validam et faciem splendentem
et vividam, et nihilominus cadet facies et per cito
84vb …
[***]bus …
debe’ attrib’ …
pruritia debilitate [***] …
pulsatiles minuentur et …
occuli alterabuntur palpebraque …
ficilis motus efficientur. Et eius … [super]
ficies infrigidabitur et cadet eius …
decidi. Horum autem omnium causa est profun …
caloris ad interiora. Et econverso v …
debilis et male compositionis habens color[em] …
tinpem et vocem debilem et subtilem; [si]
contingerit aliquid ipsum letifficans, fortiffi[cetur corpus]
eius et videbitur splendore facies eius …
fortifficari efficietur que levis ad mo …
facilitate et eius vene pulsatiles magniffica …
et tota superficies eius calefiet, in cuius o …
tota facie gaudium et leticia manifestab …
valde. Nec est occulta causa horum omnium …
Fiunt enim ex motu et egressu caloris [et sanguinis]
ad superficiem corporis. Et similiter est de tim[entibus]
ex aliquo et habentibus semper cuius futuri utili …
non de consequente intentum suum. Et eo etiam …
frustratur intentione sua. Nam interdum con …
ut quis non videatur per dolorem et angustia⟨m⟩ quam p …
ex infortunio sibi contingente quod quidem ex parvi[tate]
et fuscedine virtutis visive contingit ei, unde pro[***]
in perficienti in negociis suis augetur adeo
manifeste lux occulorum quod videatur ei continuo
augeri lux in aere. Cuius quidem causa manifesta
est, nec oportet nos difundere super eam. (10.) Et ob hoc
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
inferunt medici quod attendantur motus et accidentia

anime, et quod equantur et moderentur in omni morbo
et tempore sanitatis, nec incohetur prius ullo modo
ad aliud regimen. Quibus autem medicus debet
scire quod omnis infirmus habet cor strictum et sanus
in quantum huius animam latam, et ob hoc tollat et removeat
ab eis accidentia anime stricturam cordis inducentia,
nam ex hoc producitur et conservatur in sanis sanitas;
unde hoc debet esse primum in cura paciencium (MS pacientum), et
maxime si morbus fuerit in organis et vi
ribus anime, qualis sunt accidentes in dyafracmate
et cerebro. In hiis enim morbis est magis cura ad
hibenda in accidentibus anime, necnon etiam in omnibus
in quibus malus sanguis dominatur et longam cogita
tionem pacientibus et consortia hominum preter
solitum fugientibus. In nullo enim horum debet medicus
aliquid agere donec prius accidentia anime in eis rect
ifficaverit, tollendo ab eis malas inclinationes
et mala accidentia anime. Medicus autem in quantum
… ubi … (11.) … 85ra

… libros multos [***]
… tione et prohibitione malorum
… laudabilium ne contingat
… andale. Et docent viam ad tollen
[dum et remove]ndum ab anima cuiuscumque habentis malos
… donec tollat ab ea habitum inducentem
… m ipsum ad omne malum. Sic etiam
… egum et iura que mittuntur ex proffetiis (MS prosseciis)
… eorum bona regimina conferunt ad rectiffi
… mores anime donec eveniat eis dispositio
[no]bilis a qua non possunt nisi bona perveni
[re, qua]propter non invenies contingere huius conversiones
… [***]bationes animales nisi fatuis, non habentibus
[scientiam] in moribus philosophicis nec dogmatibus
[legum], sicut sunt pueri mulieres vel stollidi. Hii
[enim] ob teneritate et fatuitate anime impediuntur
… ntur et pavidi efficiuntur, unde accidit
[nocume]ntum magnum, et cum accidit eis aliquod magnum
[scandal]um ex scandalis huius mundi, augetur timor
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[eorum] et clamant et flent, percutientes pectus

[et] uberantes faciem. Et est possibile quod augeatur in
… illud accidens in eis donec moriantur fatui illi,
[tu]nc vel post tempus, ex eo quod consequtus est ex
tristitia et suis suspiriis. Et similiter cum accidit
[ f ]atuis aliquod magnum bonum ex hiis huius mundi, augetur
[eis] leticia ex hoc, et cogitant tunc fatui illi propter
modicum dogmatis [***] eorum quod consequti sint magnum
bonum, unde incipiunt superbire et vanagloriari
super hoc quod consecuti sunt ex gaudio suo. Et augetur
adeo eorum gaudium et risus quod quidem inde mo
riuntur propter magnam dissolutionem et deperditionem spiritus,
ratione egressus eius ad exteriora subito facti, sicut dixit
Galienus, et ratio horum omnium est fatuitas et stoliditas
anime in veritate rerum cognoscenda. (12.) Illi autem quod adis
cunt mores ex philosophia et documenta legum habituant
in anima sua audaciam, et illi sunt veraciter auda
ces, quorum anima non inmutatur, nec conversiones
recipit ratione alicuius eius contingentis nisi valde ra
ro et parum. Et quanto magis quis in doctrina
ex philosophia et legibus scit, tanto minus convertitur ad
utrumque, scilicet ad bonum excedens et ad malum, adeo quod ⟨si⟩
adipiscatur aliquod magnum bonum ex bonis huius
ceculi, que dicuntur a philosophis bona apparentia et dis
similia, apreciatur (MS del. illud) quidem bonum illud nichil et reputatur
nichil occulis suis. Cum etiam accidit ei aliquod magnum
scandalum ex scandalis huius mundi, que etiam dicuntur
a philosophis scandala aparentia et transcitoria, non quidem
turbatur inde, ymo tollerat ipsum tollerantia
85rb … (13.) …
…
… bonis huius ceculi, [***] iugiter [***] …
diebus suis, adhuc [***], nam
ipsum finitur et corrumpitur [***] quod advenit enim fi
nis hominis ut mor[***]. Et similiter
si malum est maius ex malis [huius ceculi comparatum]
ad malum mortis a qua nullus libera[***], reparet
quidem quod mala illud sit modicum [***] [respectu] nocu[menti]
mortis sine dubio. Quapropter modicum ali[***] predicta
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
ratione illius mali eo quod sit minoris gratia [***] respectu

nocumenti a quis liberari non potest. (14.) [Et veraciter]
merito vocaverunt philosophi bona et [mala huius ceculi]
bona et mala fantastica, eo quidem quod [malis et]
bonis huius ceculi videntur esse bona [que sunt]
mala secundum rei veritatem, et econverso multa [mala]
eius videntur esse mala cum tamen sint [bona. Et]
continget frequenter quod quis agreget mult[um] [***]
et adipiscetur divitias et regnum magnum, [et]
erit quidem illud occasio corruptionis corpore eius [et] [***]
tionis anime ipsius habituando sibi mores turpes, et a
breviando dies suos et ellongando se a deo,
cui ad hoc est bonum verum et eternum in secula.
Et pluries excredatus fuit dives, et rex ami[sit]
regnum suum, et fuit illud occasio preparandi co[rpus]
suum et perficiendi animam eius moribus nobilibus et
producendi dies suos et appropinquandi se deo et
adherendi ei, quod quidem est bonum perpetuum. (15) Et
veraciter dixit servus ob hoc dies abreviari et
produci, quoniam hec fuit intentio medicorum et philosophorum et
multorum dominorum legum ante sectam et legem sarra
cenorum. Et universaliter plurimum illius quidem populus credit
esse bonum est malum secundum rei veritatem, et quod credit
esse malum est in veritate bonum. Et non est intentio
huius tractatus declarare veritatem horum nec expli
care ea nec docere vias eorum; sunt enim iam congre
gati libri multi in omni tempore et apud omnes
gentes et nationes in scientiis speculativis. Et
veraciter interposuit huic famulus hanc disgretionem
ad incitandum et adsuefaciendum animam ad recipien
dum aliqualem conversionem et ellationem in specula
tione sua in libris morum et dogmatum legum et
correctionibus et iuribus que possuerunt intelligentes,
donec conformetur anima et cognoscat et sciat in
veritatibus quid sit veritas et in mendaciis quid men
dacium, et minuat conversionem et inclinationem anime
sue, et quod privetur a malis cogitationibus et quod
vitet solitudinem et elongationem ab hominibus et dilla
tet animam suam, cuiuscumque etiam nature fuerit. (16) Et sollici
tudo in hoc est valde bona, quoniam minuuntur inde
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
male cogitationes et tristicie et suspiria. Unde

etiam erit possibile quod hec tollantur omnino cum ponet
85va …
… [***]que dolor[***] …
[***] suspiria et fletus …
[***] est [***] ex duobus, vel quia cog[itat]
[***] considerat de amissione [rerum]
[***] cuius san[***]
dampnum [***] sibi esse f[***]. Est autem notum
intentum [***] meditari de preteritis prosit nichil
in alio *** fletus etiam et tristitia de preteritis
est *** nichil intelligunt, nec est differentia
inter *** qui suspirat quia est homo et non an
gel[us][***], et sunt similes hii qui consciderant in
[possib][***]. [Considerare] autem super hiis que inducunt stricturam
[anime ex][***] contingentibus, est etiam fugiendum propter
[***] [earum,] et hoc ideo quoniam quod dubitatur evenire potest
[esse et non esse.] Et sicut contristatur eo quod timet eve
[nire][***], [etiam] debet eius anima dillatari confidendo in deo
[***] eveniat, et etiam cum hac intentione quia est
[***] quidem quod accidat ei contrarium eius quod timet; potest
[enim] evenire cum eo quod timet suum contrarium. Et hec sunt
[quod] decrevit famulus esse necessaria in hac parte.
Quarta pars est universaliter quorundam

capitulorum continentium canones et precepta quedam
conferentia universaliter et specialiter sanis et egris
in omni tempore. (1.) Oportet igitur qui intendit in regimine
sani et egri ut intendat primo in preparatione aeris, de
inde in rectifficatione aquarum et ciborum. Quod autem medici
vocant spiritus sunt vapores et fumi subtiles reperti in
corporibus animalium. Initium autem et materia ex qua fiunt est
ex aere quam recipit ab extra. Fumus autem qui re
peritur in sanguine epatis et venarum ab eo pullulan
tium vocatur spiritus naturalis; ille autem qui invenitur in
sanguine cordis et venarum pulsatilium ab eo egredientium
dicitur vitalis. Ille autem qui est in ventriculis cerebri
et illud quod diffunditur ex eo per concavitates nervorum dicitur
spiritus animalis. Initium igitur horum omnium ut dictum
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
est fit ex aere qui inmititur ab extra, qui cum fuerit

corruptus et putridus et turbidus, inmutantur omnes
spiritus et fit eorum dispositio diversa ab eo quod deberet.
Inquit Galienus: pone intentionem tuam in dispositione substantie aeris
ingredientis corpus, quod sit in ultimo equalitatis et mundus
ab omni eo quod ipsum inficeret. Inquit compillator: quandocumque
et qua⟨ntu⟩mcumque spiritus fuerit valde subtilis, eius quidem alteratio
est maxime ab alteratione aeris. Spiritus autem naturalis spissior
est animali. Alteratur autem dispositio animalis sensibiliter
ex modica alteratione aeris, pro quanto reperiuntur plures
homines qui sensibiliter recipiunt deperditionem operum et motuum
animalium ex corruptione aeris, ita videlicet quod generatur
in eis inpedimentum intellectus, paucitas aprehensionis,
et diminutio memorie, licet non percipiant immutationem
… 85vb
Capi[tulum secundum]
huius partis. (2) …
cum acu …
comparatur aqua spissa …
et claram mundam; et hoc ideo …
nentia et alta edifficia ad strict …
vicorum, et propter illud quod dissoluitur ab …
in eis et superfluitates eorum et feces …
propter corruptionem ciborum eorum, conv …
eorum aerem spissum turbidum et fumosum …
tuntur spiritus ad easdem qualitates, quod si non …
tibi conscilium super hiis et quod nutriamur(?) …
civitatibus et consuevimus esse in eis, exp[edit] …
ut elligamus civitatem apertam versus partes sep[tentrionales]
et aliquantulum ex parte orientis, et quod sit em …
et super montes, et elige ex eis que non sit p …
multis arboribus et aquis. Quod si non possis …
conscilium haberi, ad minus eligas habitationem …
sinistra in ultimo civitatis, ita quod solo …
aliquantulum aderis. Et sit domus alta et em …
curtam latam per quam transire possit ventus [septentrio]
nalis et radii solares; sol enim liquefacit …
aeris et subtiliat et clarefacit ventus [***] …
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
neat etiam ut quanto plus poterit et elonget …

cas et latrinas [***] loco in quo amplius [dis]
tat; avertat etiam ut [preparet] et desiccet aerem [cum]
aromaticis et subfumigationibus et odoribus sic[ut]
habebit fieri secundum immutationem aeris, et ⟨hoc⟩ quidem
est radix in principio regiminis corporis et anime.
Capitulum tertium
huius partis. (3.) Et quamvis cautus esses
et caveres tibi in ultimo posse tuo, in
possibile est quin generetur in te aliqua accidentia parva,
sicut verbi gratia interdum mollifficatur natura hominis mo
dica mollificatione et quandoque constipatur aliquantulum, vel
percipiet quis aliquando immutationem sue digestionis unico
die tantum, vel percipiet modicum dolorem capitis vel sen
tiet modicum dolorem in aliqua parte sui corporis, et
multa alia accidentia hiis similia. Caveas autem
nimium valde ut non incipias medicari huius,
nec festines accipere medicinas quibus intendas auferre
huius morbum. Iam autem cautos nos fecit super
hoc dominus medicorum, dicens naturam sufficere in hiis et similibus,
unde non indiget auxilio medicinarum sed sufficit quod ob
servet tantum regimen sanum et bonum. Quoniam cum inciperes
medicari huius accidentia, contingeret tibi alterum ex duobus:
vel enim forscitan comiteretur error in tua operatione
86ra …
… [***]
… deberet [nisi]
… ficat animal assuet[um]
… [***] et similiter quod quidem
… detur. Unde invenies quandoque naturam
… [sine] mutatione aliqua regiminis et durabit
… [tri]duo sine dolore et debilitate virtutis; et
… [***ies] eam constipari et cessabit et retine
… ille et tamen reducere naturam ad pristinum statum
… as accepisset. Causa autem huius est motus naturalis
[virtutis] expulsive, cuius quidem motus naturalis est expellere
[quod expelli] debet et mollifficare naturam, unde si retine
…, tunc esse dampnum et nocumentum operationis eius et gene
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
… tur ex hoc morbi. Quandoque autem fit ventris fluc

… [rat]ione debilitatis virtutis retentive, et si tunc dimit
… operationibus nature; ipsa quidem confirmabitur cum sit(?)
… debilitas et reducetur ad dispositionem operationis
[naturalis]. Si vero fortifficaretur huius virtus quandocumque de
bilitet]ur, efficeretur pigra et indigeret semper mo
[tu] exteriori. Manifestum igitur est quod expedit ut
… atur nature, et similiter agendum est in omni
… quo non est periculum.
Capitulum quartum
huius partis. (4.) Inquit Anonacer Al
pharabius quod practica medicine, navigatio, et
[a]gricultura, [***], non adipiscetur semper
[in]tentionem secundum operationem earum, quod quidem patet. Medicus
namque frequenter facit quicquid facere debebit et meliori
modo quo poterit et sine errore eius et pascientis, et
tamen non attinget sanitatem que est finis eius. Et huius quidem
(MS del. non) est ratio quoniam efficiens in nobis non est tantum
medicina, ymo quidem medicina et natura, et convenit interdum
quod natura non succedat bene propter multa, quorum
quedam dicta sunt in hoc tractatu. Et similiter
nauta quandoque reget navem meliori regimine quam
possit, et edifficabit eam meliori edifficio quam
possit, et navigabit tempore quo consuetum est navigare,
et tamen patietur naufragium. Et similiter quandoque agri
cultor nichil omittet de contingentibus sibi et tamen
semen eius erit inutile. Et causa omnium horum est quoniam finis
harum est in operatione duorum agentium, quoniam unus ex
eis faciet quicquid debebit et alterius actio minuetur.
Capitulum quintum
huius partis. (5.) Cum bene videris quod
dicta sunt in precedenti capitulo huius libri, scies
… et fortior … 86rb
[***] decenter secundum opinionem [***, nichilominus] errabit
medicus in medicatione [aut ***] actiones
[nature]; et hic erit ut plurimum ubique [et semper].
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Capitulum sextum huius

partis. (6.) Inquit Rasis [***] ex suis:
cum fuerit morbus maior [quam virtute] evi
denter, non confert medicina parum neque multum [***]
virtus fuerit fortior et maior morbo, [nullo modo]
indiget medico. Cum vero equales fuerunt, [***]
indiget medico in sustinendo virtutem et [***]
ut sit potens super morbum. (7.) Inquit compil[ator]: [***]
dicti vel libri vir perfectus in operatione sui [***]
quo indigetur a medico id est preter medicum est [***]
eo quod medicus id est propter quod est ei nec[essarius] [***]
equalitas et uniformitas inter naturam et omnes [morbos(?)],
hoc est si fuerit sapiens et quod sciat iuvare naturam, [quod]
autem non divertat eam a via sua nec quod divertat
eam a consuetudine sua recta et iuxta.
Capitulum septimum
partis huius. (8.) Multi sunt ex eis qui
deficiunt, id est quod non faciunt operationes suas
secundum opinionem medicorum in populo et comittunt errorem
magnum valde, et tamen non moritur inde paciens,
ymo curatur. Vidi enim quosdam ministrantes medicinam
fortem ei qui etiam non indigebat debili, et contingebat
ei inde flucxus sanguinis magnus per cessessum et etiam
tenasmon fortis et magnus, et nihilominus post hoc curabatur.
Vidi etiam alios qui flebotomabant illum qui pacie
batur casum appetitus, ignorabat tamen propter quid,
et qui pre dolore cordis sincopizabat et limitebat⟨ur?⟩
inde vim suam et passus fuerat hoc longo tempore, et nihilominus
post hoc curatus fuit. Non tamen in[***]tatur inde quis et con
fidat inde dicens quod ex errore medici sit dampnum
modicum. Nec dicat, “vidi quod iam erraverunt medici
errore magno super infirmum, et tamen non fuit mor
tuus, igitur non deberet mori dum errabit medicus
in extimatione cibi vel extimatione alicuius potionis
simplicis vel facilis,” quoniam hoc non est verum, quoniam que
interius recipiuntur sunt similia hiis que occurrunt et
obviant exterius. Videbis autem multos quibus amputabi
tur manus et brachia usque ad spatulam et pedes
et tibias usque ad genua, et [***]entur eius occuli, et vul
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
nerabuntur vulneribus magnis et perniciosis in (MS et) conca

vitatibus corporis, et tamen non morientur inde, imo quidem
evadent et vivent, ex ordinatione et voluntate
dei. Et videbis aliquem cuius cutem perforabit acus vel
… 86va
[***] inde [*** mori]retur. Et [similiter]
err[ores] medicorum, quoniam interdum errant errore ma
gna et [tamen] [***]; interdum autem errant
in modico secundum opinionem suam, est tamen causa interitus pati
entis. [Teneat] igitur hoc pre occulis mentis quicumque
sapiens.
Capitulum octavum
partis huius. (9.) Notum est quod accipere cibum
consuetum et balneari in aqua frigida consue
[ta] et [ingre]di balneum, omnes enim homines opinantur in hiis
omnibus quod non emergat periculum magnum si patiens comunicat
et [***]ium. Hoc autem quidem non est verum. Iam
enim patefecit Galienus quod ex eis est qui patitur febrem et
[bibit] aquam frigidam, et ingrossabit et compingat ma[teriam]
[***] [et] incitabit calorem eius febrilem, et morietur inde.
[Et ex] eis sunt quibus potus aque frigide est medi
cinalis, mollifficat enim naturam et ventrem eorum et
extinguit calorem febrilem eorundem, et sic sanati
restituuntur; et si prohiberetur eis aqua frigida mo
rirentur. Quidam etiam ex eis sunt qui febrem
paciuntur qui si ponerentur in frigida aqua evaderent
et curarentur, et quidam qui ob hoc morirentur.
Ingredi etiam balneum mundifficat corpus in qui
busdam febribus et perficit curam earum, et in quibusdam
auget corruptionem humorum et febrem aumentat et sic
eum interficit. Prohibitio etiam predictorum ciborum
est quandoque causa cure patientis et quandoque causa mortis eiusdem.
Modi autem elligendo [sic] meliorem ex hiis omnibus opera
tionibus vel prohibendo minus bonam sunt noti, et
invenies super hoc experimentum. Unde intentio horum
omnium est valde difficilis ex libris, operatio tamen eorum
veraciter est cum veniet (MS venies) tempus opportunum et
corpus (?) necessarium et etiam speciale, est quidem valde difficile
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
sapienti circumspecto et modesto. Stolidi autem veraciter

confidentes in radicibus huius operis operantur sine op
pinione et ratione, nec videtur hoc eis esse difficile; nec
opinantur esse morbum aliquem qui magno tractatu in
digeat. (10.) Inquit Rasi capitulo quodam (MS quoddam) libri sui: medicina
est opus doctum et consuetum cuius finem consecuntur
homines simplices et rudes ex popularibus, et nichilominus
est difficile negocium bono medico et perito. (11.) In
quit compilator: hoc quidem quod dicxit Rasi capitulo suo
dispersit Galienus (MS del. videlicet) ubique in libris suis: adhuc dicxit
amplius quod homines moderni temporis gradiebantur
de facili et incedebant in hac operatione et videbatur
eis valde facilis secundum oppinionem eorum, donec Ypocras reser
vavit difficultatem eius, multipliciter diffundens
se multum super hoc. Non opinetur autem quis aspiciens
librum meum quod hoc solum fit in medicina, ymo cum
86vb [***] …
gilabuntur (?) …
et consequetur in per …
inperfectior in ea erit …
est difficile et quod est distare …
et loquitur semper erroneos …
inannes et festinat respondere su …
telligit. Redeo igitur apud prop …
quod dicxi facile esse ad intelligendum …
et bene intelligenti in operatione medicine et …
operandum cum accideret ei. Rend …
est Galienus. (12.) Et dicxit ita: hoc quidem est res facil …
palam quod inungatur senex cum oleo et …
involuatur. Hec quidem operatio est ex rebus diffi …
ei competentibus. (13.) Inquit compillator: averterunt …
an inunctio et involutio est ex difficili …
Galieno in opere—hoc est cum accidunt hoc in aliquo sens …
—et similiter bibere aquam et prohibere potum eius [ut]
patefecimus. Quale quidem erit in flebotomia et …
et coloquintida et succo cucumeris amari …
et clisteri ex castoreo et fifang(?) id est [MS vacat], [cau]
terio ignis et perforatione seu apertura apos …
et incissione facta cum ferro, an esset to …
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
facile medicis vel saltem non difficile? (14.) Unde …

Avenzoar: nunquam obtuli alicui medicinam quin [***] …
biduo in timore [et post hoc etiam] per biduum.
Capitulum nonum
(15.) de modis plurimum hominum in cohitu.
Notum autem est quod non est ex eis quis
utatur eo secundum regimen sanitatis, nec intendens ad
multiplicationem, universi verum solum ad prosequendum
quod optant et voluntatem. Et in hoc quidem ponunt
intentionem suam omni tempore et omni hora qua fuerit
eis promtum. Iam autem palam est peritis quod cohitus
nocet omnibus hominibus, exeptis paucis quibusdam habentibus
complexionem talem quod non leduntur si utantur eo pauco.
Et differentia veraciter inter homines est secundum extimationem
lesionis: ex eis enim sunt qui leduntur eo nocumentis
magnis, et ex eis sunt qui leduntur eo nocumento
parvo. Dampnum autem eius in iuvenibus quorum
corpora sunt humida est parvum; dampnum vero ipsius in
senibus convalescentibus et naturaliter siccis est magnum
valde. Iam enim vidimus convalescentes uti eo et
moriebantur eodem die, et vidimus ex eis in
quibus generabatur dolor cordis, unde amitebant
loquelam et residuabat febris et tandem paulo
post moriebantur. Et universaliter ipse est res magna
de(?) mala et interficiens infirmos et convalescentes
… 87ra
… [***]
… bum nec [***]
… post ma
… cum proponet laborare
… ante flebotomiam nec per
… que voluerit frui continuo sanitate
… memorari cohitum.
[C]apitulum decimum
huius partis. (16.) Utilitates ex vino pro
venientes sunt multe, dum tamen acci
[pitur] ut decet, tunc enim est quid multum conferens
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
[preserva]tione et continuatione sanitatis necnon etiam

[m]ultis ex morbis. Verumtamen scire modum
… est valde occultum popularibus, quod est quoniam non
… accipere multum ex eo et inebriari eodem,
… at autem quod inebriatio ledit multum, unde vero
… m, quoniam erravit multum ille qui dixit quod
[in]ebriari semel in mense, quoniam inebriatio
… ditio et destructio digestionis universaliter in
[toto] corpore et specialiter in cerebro. Melior autem usus
[vini] est ut recipiatur ex eo in debita quantitate
[post] egressum cibi a stomaco, et quod non accipiant ex eo
[pueri]; dampnat enim eos multum et ledit corpus et
[animam] eorum. Inquit enim Galienus quod non expedit aliquid
… prius accipere nisi post tria septenaria, id est
[po]st vicessimum primum annum. Quanto autem amplius
[anti(?)]quetur in diebus, tanto magis est ei utile et
[ex]pediens; qui autem ex hominibus magis eo indigent sunt
senes.
[C]apitulum undecimum
de balneo. (17.) Balneum quidem est
ex multis conferentibus in regimine sanitatis
et in cura multarum egritudinum. Medici autem diver
sificant usum balnei secundum varietatem morborum et
temporum anni et diversitatem etatum. Et iam dicxerunt
veraciter quod conveniens est in regimine sanitatis ingredi bal
neum semel in 10 diebus. Rememorati sunt etiam
medici quod continuare ingressum balnei singulis
diebus putrefacit humores, et hoc dictum quidem verita
tem habet in eo qui moratur tamdiu in balneo
donec fluat et distillet sudor eius. Et veraciter
ingredi balneum et non morari ibi, sed solum
balneari et illico egredi, confert etiam singulis diebus,
et multo magis senibus et eis quorum complectio
est illaudabilis. Non autem expedit alicui in
gredi balneum prius quam egrediatur cibus a stomaco.
Tempus autem ingressus eius est post evacuationem
stomaci, ante tamen quam famem sentiat, et hoc universaliter
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
… [***] … 87rb
(MS del. prius quam egrediatur) cibus aut … [***] (MS del. ingres)
(MS. del. sus eius est) post famis sensus [***] ei qui vult
extenuare corpus suum. Debet [autem] sic fieri,
videlicet quod sudet volens balneum ingredi, et consequenter
desiccet et tergat sudorem suum cum panno lineo mun
do, et de[siccet ***] quid sudabat donec pannus ma
defactus, et tunc autem erit cutis sua mun[dus. Et consequenter] fri
cetur corpus eius et balneetur in calida [*** ami]
cabili; et consequenter diminuatur calor [***]
adeo quod illa in qua postremo balne[etur *** erit]
calida sicut illa que calefit ex sole [***]
frigiditati frigiditate non extranea co[rpori *** ingre]
dietur balneum; aque sint tales qua[les ***. Et]
pro certo si quis intendat attenuari [*** balneetur]
in calidiori aqua quam poterit et consequenter inte[***]. (18) [Non]
autem expedit unquam pro certo ut caput balne[etur cum fri]
gida vel tepida, sed cum valde calida adeo quod
videatur ei quod eius cutis comburatur, quoniam aqua frigida,
quamvis fortifficet cerebrum, retinet pro certo [***]
eius superfluitates et refrigerat ipsum et eius nervos o[mnes].
Et ideo hoc quoniam cerebrum est nervis contestum, propter
hoc gravantur omnes motus eorum, unde generantur inde para
lisis vel spasmus vel tortura oris repente, pro quanto
caveatur ab aqua frigida valde. Et similiter aque
tepide augent frigiditatem cerebri et debilitant omnes
sensus et motus. (19.) Decens autem est homini ut dormiat
post egressum balnei. Inquit Galienus: non video quicquid
ordinatum ad procurandum digestionem adeo sicut dormire
post egressum balnei. Dormire autem in balneo
est vero valde malum. Et quandoque generatur inde dolor
cordis vel sincopis propter distractionem caloris naturalis
accidentem ei ex sompno et calore balnei; calor enim
balnei distrahit calorem naturalem ad superficiem corporis, somp
nus quidem econverso compellit eodem calorem in interiori
bus corporis profundari. (20.) Opportet autem ut caveat
sibi multum a potu aque frigide inmediate post egressum
eius a balneo. Iam autem rememoratus est Galienus
multorum hominum qui biberunt aquam frigidam inmediate
post egressum eorum a balneo, quorum illico infrigidati
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
sunt et venter eorum inflatus fuit, propter quod

expedit tollerare hominem sitim donec corpus eius refri
geretur et defficiat calor quem in membra ex balneo
adquisiverunt; consequenter autem bibat aquam. Quod si nequeat
abstinere pre multitudine sitis eius vel tollerare, bibat aquam
mixtam cum sirupo corticis citri vel sirupo de mas
tice vel rosaceo. Et simili confert ptisana ordeacea
facta cum granis malorum granatorum, et similiter zuccarum
confectum cum musco et ligno aloes et gariofilis post
balneum immediate ledit multum. Si vero prestoletur donec
trans[***] [calor] balnei a corpore et tunc accipiatur,
confert.
87va ⟨C⟩apitulum duodecimum

[huius partis.] (21.) Quamplures sunt qui
[ex eorum] fatuitate parvipenderunt reuma
et cat[arrum], eo quod non [considerant] quid inde possunt
eis [accidere]. Et ut plurimum conting[at eis] flucxum
nasi [cum descendit] materia ad nares, vel vociferatio
seu [vocis][***] raucedo eo quod fluit ad canam pulmo
nis. [***] quod melius est ut caveatur sibi a
reumate, necnon a forti calore dissoluente et
li[quante] [super]fluitates congellatas in cerebro et
[*** r]uere seu fluere. Ille enim sunt acute
[***]. (22.) Omnes autem calide ruentes et etiam
[frigide] ut plurimum infunduntur ad concavitates
[pulmonum] et replentur repente, pre multitudine humorum
[*** cere]bri propter debilitatem membri recipientis.
[Debilit]atur virtus eius expulsiva in expellendo predictas
superfluitates cum tusci, unde subfocatio et strangulatio et
per consequens mors sequitur, vel generatur in eo morbus ex reten
tione, videlicet (MS videt) abreviatio hanelitus, adeo quod nequit
iacere paciens. Quandoque tamen descendunt superfluitates
predicte ad concavitatem stomaci, unde generatur flucxus intes
tinorum qui quidem est valde difficilis ad curandum,
et quandoque fluunt ad aliquod ex ligamentis membrorum. Et
quandoque descendunt ad concavitatem membrorum mediorum et
generantur inde apostema in membro illo, et quandoque generatur
apostema in dyafracmate et pulmone, epate, stomaco,
et aliis ab istis membris. Et propterea est magna
dilligentia et custodia adhibenda in reumate.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
⟨C⟩apitulum tredecimum
(23.) in custodia reumatis. Caveatur quis
a calefactione capitis et refrigeratione eiusdem,
et non comedat repletiva caput sicut lac, nec in
flativa grana sicut fabas et geissas, et quod non dormiat
inmediate post assumptum cibum et macxime de nocte,
et quod non re [MS vacat], quoniam usus earum alterat et in
mutat intellectum cito; et confortet (MS confortat) substantiam et corpus(?)
cerebri odorando (MS adorando) aromatica et flores secundum
complexionem
et tempus anni. Ex proprietatibus (MS preteriis) autem in confortando
cerebrum a tota specie est ut pulverizentur gariofili
subtilissime et superponatur medie parti capitis in es
tate et in ieme super totum; et quod etiam inungatur
caput cum oleo aloe aromatico tempore yemali, quoniam
confortat cerebrum, et veraciter infundere caput tempore
extivo cum aqua rosacea et alnassen .i. [MS vacat]. Et
quod consequenter superaspergatur aliquantulum ex pulvere macis
vehementer trito confert valde.
[Capitulum quatuordecimum 87vb

partis huius]. (24.) …
fuerit iuva [***] …
piles nec cito con[***] …
aceto et sicut ius seu …
lac accetosum et similia huius; om …
febrium generandarum, et sunt etiam …
meliores ex medicis prohibent [***] …
preterit nox super decoctionem et preparationem …
postquam preterierit dies, eo quod iam incep[it] …
to quod quod [sic] non sit illico nisi manifestum … (25.) [Sit]
sollicitus accipere dulces ex cibis, quoniam [nu]
triunt secundum quod dicxit Galienus. Similiter bibat ex aq[uis]
clariores et magis frigidas. Quod si di[spliceant]
ei dulcia, parret cibum suum cum aliquantulo [de]
acetosis vel cum eo in cuius sapore apparet [aliquod]
salsedinis; coquatur cibus et paretur cum his …
sis, videlicet cum aceto vel limonibus vel [or]
deacea (in al. sicut almuri ex ordeo) v[el su]
mach vel cum citoniis vel cum malis.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
In hiis enim cibis, quamvis non sint dulces …

nutrimenti, sunt plurimi iuvamenti. Primum est [quod non]
aborrentur. Secundum, quoniam ex eis sunt qui dis[soluunt]
humores stomaci et augent appetitum comed[endi],
sicut thamarindi, et ex eis sunt resistere …
putrefactioni (MS fumigationi) et corruptioni et dessicant, si[cut]
cibi in quibus acetum ponitur et aqua limonum; e[t ex]
eis sunt qui confortant stomacum et coadunari fa[ciunt]
eius orificium, sicut qui coquntur cum sumac [et]
granis malorum granatorum et cum citoniis …
agresta; adhereat ille (MS igni) hiis cibis quanto plus poterit.
[C]apitulum quindecimum
partis huius. (26.) Consuetudo et usus
et necessitas magna in conservatione sanitatis
et cura egritudinum est, quoniam non decet aliquem mutare
subito se existentem in sanitate, nec in cibo nec in
potu nec cohitu nec ingressu balnei nec motu.
Sit autem attentus et constans in hoc regimine, unde quamvis
res assueta esset diversa et contraria a via medicine, non
tamen recedat ab ea, sequens illud quod iustum videtur ei, nisi
gradatim et tempore longo, adeo quod sit ei sensibilis
eius mutatio. Nunquam enim mutavit se quis subito
et simul quin necessario egrotaret. Et pro certo
pacientes non sunt mutandi et trasferendi ab
eo quod consueverunt, hoc est, quod non iubeas tempore morbi
quod moveantur ab eo quod consueverunt, etiam ad melius.
88ra [Capitulum sexdecimum

partis huius. (27.)] …
…
… arietis. Et similiter
… s ad vestes hominis et ma
… vulpina, sicut dicxerunt physici
… es et intelligentes, et hoc est veritas. Et
… [ famu]lus quod pannus dictus arabice rabata
… valde nocens, et pro certo pannus
[dictus ara]bice alcanang .i. [vacat] laudaverunt.
… similiter dicxerunt medici quod pelles mira
… nocive necnon hanelitus eorundem,
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
… [prece]perunt medici ut ipsi et eorum hanelitus

…, sicut preceperunt odorare hanelitum col
[umbarum] et obviare eis sepe in domo. Hoc enim prebet
… tiam ne quis patiatur nervorum egritudines, sicut
… et torturam oris et spasmum et tremorem
[et similia]. Ab hiis enim omnibus liber et tutus est ille,
… videlicet (MS videt) columbos in domo sua, cum hoc
… to quod expellat fimum eorum, nec dimittat
[illud] aliquo modo multiplicare, ille enim corumpit
[aere]m et putrefacit. Frequens etiam esus pullorum
[colum]borum confert valde egritudinibus nervorum.
[C]apitulum decimum septimum

de venatilibus. (28.) Meliores ex carnibus
que venantur sunt carnes capriolorum, et similiter in
[c]arnibus leporis sunt multa iuvamenta in veritate
[e]xperta, et est quoniam cerebrum eius confert tempestati;
credo quod debeat esse insanie. Et similiter carnes
eius conferunt ad hoc idem et morbis nervorum. Pellis
etiam eius calefacit calefactione laudabili et confert
etiam morbis nervorum, etiam et in super senium. Et
asinus silvestris habet virtutem magnam confortandi
visum. Fuit autem hoc expertum experimento, scilicet quod comedere
carnes ipsius et dirigere occulos super fumum (MS cibum) ex car
nibus eius fortifficat visum et aperit opilationem ner
vorum; intueri similiter frequenter occulum asini silvestris
fortifficat visum et tollit eius debilitatem, et hoc
quidem expertum est experimento. Hec igitur est quant[itas]
eorum que vidit servuus [sic] esse necessaria domino suo. Dominus autem
sui misericordia prolonget dies domini mei et continu[et]
eius sanitatem et det ei utilitatem et iuvamentum seculorum
amborum. Deo gratias Amen.
Hoc opus non inceptum sed finitum fuit per me

Bartholomeum Buctam de cherio de anno Mo cccclxix
indictione secunda. Et finitum fuit die viii mensis
iullii per [meliorensen] qui totis nititur
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3
via free access
‫‪Glossary‬‬
‫‪Translation‬‬ ‫‪Anonymous‬‬ ‫‪Ibn Tibbon‬‬ ‫‪Maimonides‬‬
‫أبدي ← سعادة‪ ،‬شقاوة‬
‫‪needle‬‬ ‫מחט‬ ‫מחט‬ ‫إ برة ‪4.8‬‬ ‫‪1‬‬
‫أ بزن ← نزل‬
‫ج ←شراب‪ ،‬ق ِش ْر‬

‫أ تر ّ‬
‫‪to make a very strong‬‬ ‫פעל פועל עצום מאד‬ ‫עשה שינוי גדול‬ ‫أ ثر‪ :‬أ ث ّر أ ثرة عظيمة ‪3.11‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪impression‬‬
‫‪to be influenced‬‬ ‫הרגיש‬ ‫השתנה‬ ‫ٺتأ ث ّر ‪3.12‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪symptoms‬‬ ‫הפעל⟩י⟨ות‪/‬הפעליות‬ ‫אותות‪/‬מקרים‬ ‫َأ ثرَ ‪ :‬آثار ‪3.9‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪being affected‬‬ ‫הפעלות‬ ‫שנוי‬ ‫تأ ُث ّر ‪3.13‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪fires their fever‬‬ ‫מדלק אש חמימותו‬ ‫יעורר אש קדחתו‬ ‫جج نار حماّ ه ‪4.9‬‬
‫ج‪ :‬أ ّ‬
‫أ ّ‬ ‫‪6‬‬
‫‪plums‬‬ ‫אגסים‪ ,‬אגאץ‬ ‫אגסים‬ ‫إج ّاص ‪1.22; 2.6‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪discipline‬‬ ‫מוסר‬ ‫מוסר‬ ‫أدب ‪3.11‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪the disciplines of the Law‬‬ ‫המוסרים הדתיים‬ ‫–‪ :‬الآداب الشرعية والمواعظ מוסרי התורות‬ ‫‪9‬‬
‫‪and the admonitions and‬‬ ‫והתוכחות והתיקונים‬ ‫והדינים‬
‫والحكم ‪ ← 3.11‬موعظة‬
‫‪the laws‬‬
‫‪the disciplines of the Law‬‬ ‫המוסרים הדתיים‬ ‫–‪ :‬الآداب الشرعية والمواعظ מוסרי התורות‬ ‫‪10‬‬
‫‪and the admonitions and‬‬ ‫והתוכחות והתיקונים‬ ‫והתוכחות והדינים‬
‫والحكم ‪3.15‬‬
‫‪laws‬‬
‫‪the disciplines and‬‬ ‫המוסרים והתוכחות‬ ‫–‪ :‬الآداب والمواعظ الشرعية מוסרי התורה‬ ‫‪11‬‬
‫‪admonitions of the Law‬‬ ‫הדתיים‬
‫‪3.12‬‬
‫‪discipline‬‬ ‫למוד‬ ‫מוסרים‬ ‫تأديب ‪3.11‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪harm‬‬ ‫הזק‬ ‫נזק‬ ‫أذية ‪4.8‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪rice‬‬ ‫אורז‬ ‫אורז‬ ‫أرزّ ‪1.22‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪338‬‬ ‫‪glossary‬‬
‫)‪(cont.‬‬
‫‪hare‬‬ ‫ארנבת‬ ‫ארנבת‬ ‫أرنب ‪4.28‬‬ ‫‪15‬‬
‫أرانب ← فرى‬
‫‪myrtle‬‬ ‫–‬ ‫הדס‬ ‫آس ‪2.11‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪lavender‬‬ ‫אסטוכודוס‬ ‫אסטוכודוס‬ ‫أسطوخودس ‪3.6‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪lavender flowers‬‬ ‫פרח של אסטוכודוס‬ ‫פרח אסטוכודוס‬ ‫–‪ :‬زهر أسطوخودس ‪3.8‬‬ ‫‪18‬‬
‫إسفاناخ ← سلق‬
‫‪and that its bran should‬‬ ‫ואין משרשין מורסנו‬ ‫אך שהעביר הקמח‬ ‫أصل‪ :‬ولا تستأصل نخالته‬ ‫‪19‬‬
‫‪not be removed‬‬
‫‪1.12‬‬
‫‪fundamental rule‬‬ ‫עיקר‬ ‫עיקר‬ ‫أصل ‪ ← 4.2,26‬ق ِش ْر‬ ‫‪20‬‬
‫‪principles‬‬ ‫עיקרים‬ ‫שורש‪/‬שרשים‬ ‫أصول ‪1.21; 4.9‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪watermelon roots‬‬ ‫עיקרי האבטיחים‬ ‫שרשי האבטיחים‬ ‫طيخ ‪2.6‬‬

‫– الب ّ‬ ‫‪22‬‬
‫‪asparagus roots‬‬ ‫שרשי ההליון‬ ‫שורש רומייה קוניל‬ ‫– الهليون ‪2.6‬‬ ‫‪23‬‬
‫‪great iṭrīful‬‬ ‫אטריפל גדול‬ ‫אטריפל הגדול‬ ‫إطر يفل‪ :‬إطر يفل كبير ‪3.8‬‬ ‫‪24‬‬
‫]‪[the different kinds of‬‬ ‫אטריפלות‬ ‫איטריפלה‬ ‫إطر يفلات ‪2.7‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪iṭrīful‬‬
‫افق‪ :‬آفاق ← مدينة‬
‫‪to eat‬‬ ‫אכל‬ ‫أكل ‪ 1.5,9,20,22; 2.4; 4.23‬אכל‬ ‫‪26‬‬
‫‪the various types of food‬‬ ‫מיני המאכלים‬ ‫מיני המאכל‬ ‫–‪ :‬أنواع ما أكل ‪1.2‬‬ ‫‪27‬‬
‫‪eating‬‬ ‫אכילה‪/‬לאכ)ו(ל‬ ‫אכילה‪/‬אכול‪/‬‬ ‫كل ;‪1.1,3,20,22; 2.4; 3.2‬‬

‫َأ ْ‬ ‫‪28‬‬
‫לאכול‪/‬אוכל‪/‬מאכל‬
‫‪4.9,24,25,27,28‬‬
‫‪the lightest meal that one‬‬ ‫היותר קל מאכל‬ ‫הקל מן המאכלים‬ ‫ف طعام جرت عادته‬
‫–‪ :‬أخ ّ‬ ‫‪29‬‬
‫‪is used to eat‬‬ ‫שהיה מנהגו לאכלו‬ ‫אשר נהג לאכלם‬
‫بأكله ‪2.4‬‬
‫‪meal‬‬ ‫אכילה‬ ‫אכילה‬ ‫أكلة ‪1.3‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪glossary‬‬ ‫‪339‬‬
‫)‪(cont.‬‬
‫‪food‬‬ ‫מאכלים‬ ‫מאכל‬ ‫مأكل‪ :‬مآكل ‪4.2‬‬ ‫‪31‬‬
‫‪to be compiled‬‬ ‫חובר‬ ‫חובר‬ ‫ُأل ِ َ‬

‫ف ‪3.15‬‬ ‫‪32‬‬
‫‪a custom and a habit‬‬ ‫הרגל ומנהג‬ ‫למוד ומנהג‬ ‫إلف‪ :‬إلف وعادة ‪4.3‬‬ ‫‪33‬‬
‫‪pain‬‬ ‫כאב‬ ‫כאב‬ ‫َأل َم ‪4.3‬‬ ‫‪34‬‬
‫‪a wise nation‬‬ ‫אומה חכמה‬ ‫אומה חכמה‬ ‫أمّة‪ :‬أمّة حكيمة ‪3.15‬‬ ‫‪35‬‬
‫‪things that are customary‬‬ ‫דברים מורגלים‬ ‫עניינים מורגלים‬ ‫أمر‪ :‬أمور معتادة ‪2.12‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪to look into‬‬ ‫התבונן‬ ‫התבונן‬ ‫أمل‪ :‬تأمّل ‪4.11‬‬ ‫‪37‬‬
‫‪hope‬‬ ‫פילול‬ ‫הסכמה‬ ‫َأم َل ‪3.16‬‬ ‫‪38‬‬
‫]‪emblic [myrobalan‬‬ ‫אמלג‬ ‫אימלילקש‬ ‫أملج ‪ ← 3.8‬هليلج‬ ‫‪39‬‬
‫‪protection‬‬ ‫–‬ ‫בטחון‬ ‫أمان ‪4.27‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪reliable‬‬ ‫בטוח‬ ‫מובטח‬ ‫مأمون ‪ ← 2.7‬أدو ية‬ ‫‪41‬‬
‫‪antula‬‬ ‫אנתלה‬ ‫ֶא ְנטָֹלא‬ ‫أنتلة ‪3.8‬‬ ‫‪42‬‬
‫إنسان ← طعن‪ ،‬أغذية‬
‫‪nose‬‬ ‫–‬ ‫חוטם‬ ‫أنف ‪4.21‬‬ ‫‪43‬‬
‫‪a vessel manufactured in‬‬ ‫כלי שוע‬ ‫כלי שוע‬ ‫إناء‪ :‬آنية آمدي ‪3.8‬‬ ‫‪44‬‬
‫‪Āmid‬‬
‫‪anise‬‬ ‫אנישון‬ ‫אניסי‪/‬אניס‬ ‫أنيسون ‪3.7,8‬‬ ‫‪45‬‬
‫‪the crafty‬‬ ‫אנשי התחבולה‬ ‫בעלי הערמה‬ ‫أهل‪ :‬أهل الحيل ‪4.11‬‬ ‫‪46‬‬
‫‪a calamity of the calami-‬‬ ‫מכה ממכות העולם‬ ‫צרה מצרות הזמן‬ ‫آفة‪ :‬آفة من آفات الدنيا ‪3.11‬‬ ‫‪47‬‬
‫‪ties of the world‬‬
‫‪diseases, harm‬‬ ‫מכות‬ ‫חליים‬ ‫آفات ‪1.2; 4.3‬‬ ‫‪48‬‬

‫← آفة‬
‫‪ounce‬‬ ‫אוקיה‬ ‫שתי אונקיות‪/‬אונק׳‬ ‫أوقية ‪3.2,6,7,8‬‬ ‫‪49‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪two ounces‬‬ ‫ב׳ אוקיאות‬ ‫שתי אונקיות‬ ‫أوقيتان ‪3.3,6,7,8‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪ounces‬‬ ‫אוקיות‬ ‫אונקיות‬ ‫أواق ‪3.2,4,7,8‬‬ ‫‪51‬‬
‫‪digestive organs‬‬ ‫אברי המאכל‬ ‫איברי המאכל‬ ‫آلة‪ :‬آلات الغذاء ‪3.7‬‬ ‫‪52‬‬
‫‪musical instruments‬‬ ‫כלי השיר‬ ‫כלי הניגון‬ ‫–‪ :‬آلات الغناء ‪2.11‬‬ ‫‪53‬‬
‫‪the ancients‬‬ ‫הקדמונים‬ ‫הראשונים‬ ‫أّول‪ :‬الأوائل ‪2.3‬‬ ‫‪54‬‬
‫‪hieras‬‬ ‫איארגאת‬ ‫יגרא פיגרא‬ ‫إ يارج‪ :‬إ يارجات ‪2.7‬‬ ‫‪55‬‬
‫‪eggplant‬‬ ‫עכביות‬ ‫בליניינש‬ ‫باذنجان ‪1.20‬‬ ‫‪56‬‬
‫بان ← دهن‬
‫‪hoarseness of the voice‬‬ ‫–‬ ‫צרידות‬ ‫بح ّة‪ :‬بح ّة صوت ‪4.21‬‬ ‫‪57‬‬
‫بحر ← ركب‬
‫‪[fish] that live in the sea‬‬ ‫ה ַיִמי‬ ‫והוא מהים‬ ‫بحري‪ :‬البحري ‪1.18‬‬ ‫‪58‬‬
‫‪vapor‬‬ ‫ֵאד‬ ‫–‬ ‫بخار ‪4.28‬‬ ‫‪59‬‬
‫‪the vapor of the blood‬‬ ‫אד הדם‬ ‫העשן הנמצא בדם‬ ‫– الدم ‪4.1‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪vapors‬‬ ‫ֵאדים‪/‬אדים‬ ‫עשנים‬ ‫أبخرة ‪3.1,8‬‬ ‫‪61‬‬
‫‪fine vapors‬‬ ‫אדים קלים‬ ‫עשנים דקים‬ ‫– لطيفة ‪4.1‬‬ ‫‪62‬‬
‫‪melancholic vapors‬‬ ‫האדים של מרה‬ ‫העשנים הבאים‬ ‫–‪ :‬الأبخرة السوداو ية ‪3.6‬‬ ‫‪63‬‬
‫השחורה‬ ‫מהמרה השחורה‬
‫‪misty‬‬ ‫ֵא ִדי‬ ‫עשני‬ ‫بخاري ‪4.2‬‬ ‫‪64‬‬
‫‪vapors, and fumigation‬‬ ‫העישונים והעישון‬ ‫העשונים‬ ‫بخور‪ :‬البخورات والتدخين‬ ‫‪65‬‬
‫‪4.2‬‬
‫‪dispersal‬‬ ‫השפך‬ ‫עכירות‬ ‫تب ّد ُد ‪3.9‬‬ ‫‪66‬‬
‫‪origin‬‬ ‫תחלה‪/‬התחלה‬ ‫התחלה‪/‬מקור‬ ‫مبدأ ‪4.1,18‬‬ ‫‪67‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪body‬‬ ‫גוף‬ ‫גוף‬ ‫بدن ‪ ← 3.9,14; 4.1,3‬باطن‪،‬‬ ‫‪68‬‬

‫تدبير‪ ،‬داخل‪ ،‬سطح‪ ،‬ظاهر‪،‬‬
‫قوة‪ ،‬ندا‬
‫‪the upper parts of the‬‬ ‫עליוני הגוף‬ ‫עליון הגוף‬ ‫–‪ :‬أعالي البدن ‪2.6‬‬ ‫‪69‬‬
‫‪body‬‬
‫‪body‬‬ ‫גופות‬ ‫גוף‬ ‫أبدان ‪4.16‬‬ ‫‪70‬‬
‫براري ← هواء‬
‫‪to recover‬‬ ‫התרפא‬ ‫נרפא‬ ‫برئ ‪2.9; 4.8,9‬‬ ‫‪71‬‬
‫‪he is completely healed‬‬ ‫יתרפא רפואה‬ ‫יבריא בריאות שלם‬ ‫–‪ :‬يبرأ بروء تامّا ‪2.9‬‬ ‫‪72‬‬
‫שלימה‬
‫‪to cure‬‬ ‫ריפא‪/‬הבריא‬ ‫הבריא‬ ‫أ برأ ‪2.3,5,6‬‬ ‫‪73‬‬
‫‪cure, recovery‬‬ ‫בריאות‪/‬רפואה‬ ‫בריאות‪/‬רפואה‬ ‫برُ ْء ‪ ← 4.4,9‬حيلة‪ ،‬عسير‬ ‫‪74‬‬
‫‪recovery‬‬ ‫רפואה‬ ‫רפואה‬ ‫بروء ‪4.9‬‬ ‫‪75‬‬
‫‪Creator‬‬ ‫בורא‬ ‫–‬ ‫بارئ ‪ ← 3.14‬تقر يب‬ ‫‪76‬‬
‫ب‬
‫بر بار يس ← ح ّ‬
‫‪to become cold‬‬ ‫התקרר‬ ‫התקרר‬ ‫برد ‪1.4; 3.9; 4.18,20‬‬ ‫‪77‬‬
‫‪to cool‬‬ ‫קירר‬ ‫קירר‬ ‫أ برد ‪1.20; 3.5,6; 4.18‬‬ ‫‪78‬‬
‫)‪cold (n.‬‬ ‫קור‬ ‫קור‪/‬קרירות‬ ‫برَ ْد ‪1.7; 4.17‬‬ ‫‪79‬‬
‫‪severe cold‬‬ ‫הקור‪/‬הקור החזק‬ ‫הקור החזק‬ ‫–‪ :‬البرد الشديد ‪2.8; 4.21‬‬ ‫‪80‬‬
‫‪coldness‬‬ ‫קרירות‬ ‫קרירות‬ ‫برودة ‪4.18‬‬ ‫‪81‬‬
‫أ برد ُ ← ماء‬
‫تبر يد ← إسخان‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫)‪cold (a.‬‬ ‫קר‬ ‫קר‬ ‫بارد ‪2.8; 4.17‬‬ ‫‪82‬‬

‫← استحمام‪ ،‬شر بة‪،‬‬
‫أمراض‪ ،‬ماء‪ ،‬نزلة‬
‫‪pitcher‬‬ ‫צנצנת‬ ‫כלי חרס שוע באבר‬ ‫برنية ‪3.7‬‬ ‫‪83‬‬
‫‪to give proof for‬‬ ‫בא המופת על‬ ‫בא המופת על‬ ‫برهن‪ :‬برهن على ‪4.9‬‬ ‫‪84‬‬
‫‪to be demonstrated,‬‬ ‫בא המופת על‬ ‫התבאר‬ ‫تبرهن ‪2.3; 4.15‬‬ ‫‪85‬‬
‫‪there is clear evidence‬‬
‫‪watermelon seed‬‬ ‫זרע האבטחים‬ ‫האבטיחים‬ ‫طيخ ‪2.6‬‬

‫بزر‪ :‬بزر الب ّ‬ ‫‪86‬‬
‫‪rocket seed‬‬ ‫זרע גרגירא‬ ‫זרע אירוגא‬ ‫– جرجير ‪3.8‬‬ ‫‪87‬‬
‫‪carrot seed‬‬ ‫זרע גזר‬ ‫זרע פשטנגא‬ ‫– جزر ‪3.8‬‬ ‫‪88‬‬
‫‪marshmallow seeds‬‬ ‫זרע כטמי‬ ‫זרע חטמי‬ ‫– خطمي ‪3.3‬‬ ‫‪89‬‬
‫‪cucumber seed‬‬ ‫–‬ ‫–‬ ‫– الخيار ‪2.6‬‬ ‫‪90‬‬
‫‪purslane seed‬‬ ‫–‬ ‫זרע בורטולייגה‬ ‫– الرجلة ‪2.6‬‬ ‫‪91‬‬
‫‪seeds of fumitory‬‬ ‫זרע שאהתרג‬ ‫זרע פומושטירא‬ ‫– شاهترج ‪3.6‬‬ ‫‪92‬‬
‫‪small cucumber seed‬‬ ‫–‬ ‫זרע הקישואים‬ ‫– القثاّ ء ‪2.6‬‬ ‫‪93‬‬
‫‪orach seeds‬‬ ‫זרע הקטף‬ ‫–‬ ‫– القطف ‪2.6‬‬ ‫‪94‬‬
‫‪asparagus seed‬‬ ‫זרע הליון‬ ‫זרע אשפרגוס‬ ‫– هليون ‪3.8‬‬ ‫‪95‬‬
‫‪endive seed‬‬ ‫זרע העולשין‬ ‫זרע ליינצונש‬ ‫– الهندباء ‪2.6‬‬ ‫‪96‬‬
‫‪seeds‬‬ ‫זרעונים‪/‬זירעונים‬ ‫זרעים‬ ‫بزور ‪2.6; 3.8‬‬ ‫‪97‬‬
‫‪mace‬‬ ‫בסבאסה‬ ‫מאסיש‬ ‫بسباسة ‪4.23‬‬ ‫‪98‬‬
‫‪polypody‬‬ ‫בסבאיג‬ ‫פוליפודי‬ ‫بسبايج ‪3.7‬‬ ‫‪99‬‬
‫‪to dilate the soul‬‬ ‫הרחיב הנפש‬ ‫הרחיב הנפש‪/‬הרויח‬ ‫بسط‪ :‬أبسط النفس ‪← 3.6,8‬‬ ‫‪100‬‬
‫הנפש‬
‫مجالسة‪ ،‬إخبار‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to dilate one’s soul‬‬ ‫הרחיב נפשו‬ ‫הרחיב נפשו‬ ‫–‪ :‬أبسط نفسه ‪3.16‬‬ ‫‪101‬‬
‫‪the soul will dilate‬‬ ‫תרחב הנפש‬ ‫תרחב נפשו‬ ‫انبسط‪ :‬تنبسط النفس ‪3.15‬‬ ‫‪102‬‬
‫‪lack of joy of something‬‬ ‫انبساط‪ :‬قلةّ الانبساط لما كان שירחיק האדם שהיה מיעוט התפשטות‬ ‫‪103‬‬
‫‪that normally he would‬‬ ‫למה שהיה דרכו‬ ‫מקרבו קודם לכן‬
‫شأنه أن ينبسط له ‪3.10‬‬
‫‪enjoy‬‬ ‫שיתפשט לו‬
‫‪having a dilated soul‬‬ ‫מרוחב הנפש‬ ‫منبسط‪ :‬منبسط النفس ‪ 3.10‬רחב הנפש‬ ‫‪104‬‬
‫‪to see‬‬ ‫ראה‬ ‫ראה‬ ‫بصر ‪3.9‬‬ ‫‪105‬‬
‫‪vision‬‬ ‫ראות‬ ‫ראות‬ ‫ب َص َر ‪ ← 4.28‬تقو ية‪ ،‬نور‬ ‫‪106‬‬
‫باصر ← روح‬
‫)‪onion(s) (coll.‬‬ ‫בצלים‬ ‫בצלים‬ ‫بصل ‪1.20‬‬ ‫‪107‬‬
‫‪lancing and cutting‬‬ ‫הפתיחה והחתיכה‬ ‫החתוך בברזל‬ ‫ط والقطع ‪4.13‬‬

‫بّط‪ :‬الب ّ‬ ‫‪108‬‬
‫‪the yellow melon‬‬ ‫האביטחים הכרכומי‬ ‫האבטיח הנק׳ בערבי‬ ‫طيخ الأصفر ‪1.20‬‬
‫طيخ‪ :‬الب ّ‬
‫ب ّ‬ ‫‪109‬‬
‫אלבורקה‬
‫← أصول‪ ،‬بزر‬
‫‪false‬‬ ‫שקר‬ ‫בטל‬ ‫باطل ‪3.15‬‬ ‫‪110‬‬
‫‪abdomen‬‬ ‫בטן‬ ‫בטן‬ ‫ب َْطن ‪ ← 1.14‬تليين‬ ‫‪111‬‬
‫‪the ventricles of the‬‬ ‫חללי מוח הראש‬ ‫בטני המוח‬ ‫بطون‪ :‬بطون الدماغ ‪4.1‬‬ ‫‪112‬‬
‫‪brain‬‬
‫‪(the interior of) the body‬‬ ‫תוך הגוף‬ ‫תוך הגוף‬ ‫باطن‪ :‬باطن البدن ‪4.19‬‬ ‫‪113‬‬
‫← أجرام‬
‫‪to be transmitted from‬‬ ‫השתלח מ‪-‬‬ ‫התפזר מ‪-‬‬ ‫بعث‪ :‬انبعث من ‪4.1‬‬ ‫‪114‬‬
‫بعيد ← قرب‬
‫‪separation‬‬ ‫הרחקה‬ ‫רחק‬ ‫إ بعاد ‪3.14‬‬ ‫‪115‬‬
‫‪vegetables‬‬ ‫ירקות‬ ‫ירקות‬ ‫بقل‪ :‬بقول ‪3.2‬‬ ‫‪116‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪the meaning of leaving it‬‬ ‫ועניין השארותו עם‬ ‫וענין השארו עם‬ ‫بقاء‪ :‬ومعنى بقائه مع الطبيعة‬ ‫‪117‬‬
‫‪to nature‬‬ ‫הטבע‬ ‫הטבע‬
‫‪2.4‬‬
‫‪to weep‬‬ ‫בכה‬ ‫בכה‬ ‫بكا ‪3.11‬‬ ‫‪118‬‬
‫‪to become soaked‬‬ ‫בלל‬ ‫היה בלול‬ ‫ل ‪4.17‬‬

‫ل( ابت ّ‬
‫)ب ّ‬ ‫‪119‬‬
‫‪a town where there is no‬‬ ‫ארץ שאין רופא בה‬ ‫עיר אין רופא שם‬ ‫بلد‪ :‬بلد لا طبيب فيها ‪2.1‬‬ ‫‪120‬‬
‫‪physician‬‬
‫بلاد ← تنُّقل‬
‫‪places‬‬ ‫ארצות‬ ‫עיירות‬ ‫بلدان ‪4.5‬‬ ‫‪121‬‬
‫‪stupefaction‬‬ ‫נמהרות‬ ‫בהלה‬ ‫بلادة ‪3.1‬‬ ‫‪122‬‬
‫‪dullness of understand-‬‬ ‫נמהרות הבנה‬ ‫בהלה מהבין‬ ‫– فهم ‪4.1‬‬ ‫‪123‬‬

‫‪ing‬‬
‫بلسان ← ق ِش ْر‬
‫‪phlegm‬‬ ‫לחה לבנה‬ ‫ליחה לבנה‪/‬ליחה‬ ‫بلغم ‪3.5,7,8; 4.25‬‬ ‫‪124‬‬
‫بلغمي ← خلط‬
‫‪danger, affliction, ailment‬‬ ‫מכה‬ ‫נזק‬ ‫بلية ‪1.2,8; 4.3‬‬ ‫‪125‬‬
‫‪serious harm‬‬ ‫מכות גדולות‬ ‫נזק גדול‬ ‫– عظيمة ‪2.6‬‬ ‫‪126‬‬
‫‪violets‬‬ ‫בנאפסג‪/‬בנפסג‬ ‫ויאולש‬ ‫بنفسج ‪ ← 2.6,11‬شراب‬ ‫‪127‬‬
‫‪preserved violets‬‬ ‫הבנפסג מרקחת‬ ‫סוכרי ויאולטו‬ ‫–‪ :‬البنفسج المر ب ّا ‪2.6‬‬ ‫‪128‬‬
‫‪build it with the best‬‬ ‫יבנה אותה הטוב‬ ‫יבנה אותה בטוב‬ ‫بنى‪ :‬يبنيها أحسن بنيان ‪4.4‬‬ ‫‪129‬‬
‫‪construction‬‬ ‫שבבניין‬ ‫שבבניינים‬
‫‪building‬‬ ‫בניין‬ ‫בניין‬ ‫بناء ‪4.2‬‬ ‫‪130‬‬
‫‪constitution‬‬ ‫בניין‬ ‫בנין‬ ‫بنية ‪3.9‬‬ ‫‪131‬‬
‫بنيان ← بنى‬
‫ن ← ارتفاع‬
‫مبنى‪ :‬مبا ٍ‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫بهيمة ← حال‬
‫‪the two behens‬‬ ‫שני בהמנין‬ ‫באם רובי ולבן‬ ‫بهمن‪ :‬بهمنان ‪3.8‬‬ ‫‪132‬‬
‫‪subject‬‬ ‫שער‬ ‫שער‬ ‫باب ‪1.11‬‬ ‫‪133‬‬
‫)‪būrī (mullet‬‬ ‫בורי‬ ‫מוֹל‬ ‫بوري ‪1.18‬‬ ‫‪134‬‬
‫‪urine‬‬ ‫שתן‬ ‫שתן‬ ‫بول ‪ ← 1.7‬أدرّ‬ ‫‪135‬‬
‫)بات( بائت ← طعام‪ ،‬لحم‬
‫‪to whiten‬‬ ‫הלבין‬ ‫ליבן‬ ‫)باض( بي ّض ‪3.5‬‬ ‫‪136‬‬
‫بيض ← صفر‪ ،‬صفرة‬
‫‪followers‬‬ ‫הנמשכים אחר‪-‬‬ ‫טבעים‬ ‫تبيع‪ :‬تباع ‪3.11‬‬ ‫‪137‬‬
‫‪to cause indigestion‬‬ ‫הפסיד האצטומכא‬ ‫הפסיד הבישול‬ ‫)تخم( أتخم ‪1.14‬‬ ‫‪138‬‬
‫‪indigestion‬‬ ‫ֻתְכָמה‪/‬הפסד‪/‬הפסד‬ ‫הפסד מאכל‪/‬הפסד‬ ‫تخمة ‪1.2; 4.8,16‬‬ ‫‪139‬‬

‫)ה(אצטומכא‬ ‫בישול‬
‫‪indigestions‬‬ ‫הפסד האצטומכא‬ ‫יפסיד מאכלו‬ ‫تخ َم ‪0‬‬

‫ُ‬ ‫‪140‬‬
‫‪a person suffering from‬‬ ‫מי שנפסדה‬ ‫מי שנפסד מאכלו‬ ‫متخوم ‪4.8‬‬ ‫‪141‬‬
‫‪indigestion‬‬ ‫אצטומכתו‬
‫‪turpeth‬‬ ‫תורבד‬ ‫תרבד‬ ‫تر بد ‪2.7‬‬ ‫‪142‬‬
‫‪to leave‬‬ ‫הניח‪/‬עזב‬ ‫הניח‪/‬לקח‬ ‫ترك ‪2.2,4‬‬ ‫‪143‬‬
‫‪doing nothing‬‬ ‫עזיבה‬ ‫להניח לטבע‬ ‫ترَ ْك ‪4.3‬‬ ‫‪144‬‬
‫‪two kinds of manna‬‬ ‫התרנגבין והשירכשך‬ ‫ַמנה‬ ‫ترنجبين‪ :‬الترنجبين‬ ‫‪145‬‬

‫والشارخشك ‪2.6‬‬
‫‪theriac‬‬ ‫תוריאק‬ ‫תריאק‬ ‫تر ياق ‪2.5,8‬‬ ‫‪146‬‬
‫‪exertion‬‬ ‫יגע‪/‬עמל‬ ‫יגיעה‬ ‫تعَ ْب ‪1.1,6,7‬‬ ‫‪147‬‬
‫‪apple‬‬ ‫תפוחים‬ ‫תפוח‬ ‫تّفاح ‪3.2‬‬ ‫‪148‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪hills‬‬ ‫ארצות‬ ‫עירות‬ ‫ل‪ :‬تلال ‪4.2‬‬

‫ت ّ‬ ‫‪149‬‬
‫تلف ← مال‬
‫‪loss of wealth‬‬ ‫איבוד ממון‬ ‫אבדת ממון‬ ‫تلاف‪ :‬تلاف مال ‪3.16‬‬ ‫‪150‬‬
‫‪tamarind‬‬ ‫תמרים‪/‬תמר הנדי‬ ‫תאמרינדיש‪/‬‬ ‫تمر‪ :‬تمر هندي ‪2.6; 3.2‬‬ ‫‪151‬‬
‫תמראינדי‬
‫‪oven‬‬ ‫תנור‬ ‫תנור‬ ‫تن ّور ‪1.12‬‬ ‫‪152‬‬
‫‪figs‬‬ ‫תאנים‬ ‫תאנים‬ ‫تين ‪1.21,22‬‬ ‫‪153‬‬
‫‪dry figs‬‬ ‫–‬ ‫–‬ ‫–‪ :‬التين اليابس ‪1.22‬‬ ‫‪154‬‬
‫‪he becomes deliberate‬‬ ‫תארע לו עמידה‬ ‫יחדש האריכות‬ ‫ٺث ُب ّت‪ :‬يحدث له ٺثب ّت في‬ ‫‪155‬‬
‫‪in his investigation and‬‬ ‫בעיון והתבוננות‬ ‫בעיון ויעמד בקצת‬
‫النظر وتوق ّف في بعض‬
‫‪hesitant in some of his‬‬ ‫בקצת התשובות‬ ‫התשובות‬
‫‪answers‬‬ ‫الأجو بة ‪4.11‬‬
‫متثب ّت ← عالم‬
‫ثعلب‪ :‬ثعالب ← فروة‪ ،‬لحم‬
‫أثفال ← إخراج‬
‫‪to burden‬‬ ‫כבד על‬ ‫כבד על‬ ‫ثقل‪ :‬ثقل على ‪1.4‬‬ ‫‪156‬‬
‫‪his eyelids become too‬‬ ‫יכבדו עפעפיו‬ ‫יכבדו עליו עפעפיו‬ ‫–‪ :‬ٺثقل جفناه عن الحركة‬ ‫‪157‬‬
‫‪heavy to move‬‬ ‫מלהתנועע‬ ‫להניעם‬
‫‪3.9‬‬
‫‪heaviness of food‬‬ ‫כובד המאכל‬ ‫כובד המאכל‬ ‫ث ِْقل‪ :‬ثقل الطعام ‪1.1‬‬ ‫‪158‬‬
‫‪mithqāl‬‬ ‫שקל‬ ‫משקל‬ ‫مثقال ‪3.6‬‬ ‫‪159‬‬
‫‪cloth‬‬ ‫בגד‬ ‫בגד‬ ‫ثوب ‪4.17‬‬ ‫‪160‬‬
‫‪clothes‬‬ ‫בגדים‬ ‫בגדים‬ ‫ثياب ‪4.21‬‬ ‫‪161‬‬
‫‪garlic‬‬ ‫שומים‬ ‫שומים‬ ‫ثوم ‪1.20‬‬ ‫‪162‬‬
‫‪Theodoretus‬‬ ‫תיאדריטוס‬ ‫תבאדריטוס‬ ‫ثيادر يطوس ‪2.5‬‬ ‫‪163‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪mountains‬‬ ‫הרים‬ ‫הרים‬ ‫جبل‪ :‬جبال ‪4.2‬‬ ‫‪164‬‬
‫‪to curdle‬‬ ‫התגבן‬ ‫היה נקפא‬ ‫)جبن( تجـب ّن ‪1.15‬‬ ‫‪165‬‬
‫‪the cheese that is fresh,‬‬ ‫הגבינה הֵלַחה הלבנה‬ ‫ואולם הגבינה‬ ‫ج ُب ْن‪ :‬الجـبن الطري الأبيض‬ ‫‪166‬‬
‫‪white in color, sweet of‬‬ ‫במראה המתוקה‬ ‫בת יומה הלבנה‬
‫اللون الحلو المطعم القليل‬
‫‪taste and light of fat‬‬ ‫בטעם המעוטת‬ ‫והמתוקה בלתי‬
‫השמנות‬ ‫שמינה‬ ‫الدهنية ‪1.16‬‬
‫‪old cheese with much fat‬‬ ‫הגבינה הישנה הרבת‬ ‫–‬ ‫–‪ :‬الجـبن العتيق الـكثير‬ ‫‪167‬‬
‫השמנות‬
‫الدهنية ‪1.16‬‬
‫]‪[the different types of‬‬ ‫הגבינות‬ ‫כל מיני הגבינה‬ ‫–‪ :‬الأجبان ‪1.16‬‬ ‫‪168‬‬
‫‪cheese‬‬
‫‪body‬‬ ‫גוף‬ ‫גוף‬ ‫جث ّة ‪1.18‬‬ ‫‪169‬‬
‫‪lamb‬‬ ‫הגדיים היונקים‬ ‫הגדי היונק‬ ‫جدي‪ :‬الجداء الرضيعة ‪1.14‬‬ ‫‪170‬‬
‫‪to attract‬‬ ‫משך‬ ‫משך‬ ‫جذب ‪4.19‬‬ ‫‪171‬‬
‫ج َْذب ← مسهلات‬
‫‪conflict‬‬ ‫מלחמה‬ ‫משיכה‬ ‫تجاذ ُب ‪4.19‬‬ ‫‪172‬‬
‫‪experience‬‬ ‫ניסיון‬ ‫ניסיון‬ ‫تجر بة ‪4.28‬‬ ‫‪173‬‬
‫‪whose experience has‬‬ ‫נתפרסם נסיונו‬ ‫יעיד עליו הנסיון‬ ‫–‪ :‬شهرت تجر بته ‪2.4‬‬ ‫‪174‬‬
‫‪been attested‬‬
‫‪those who have long‬‬ ‫מי שמפורסם בחכמה מי שהאריך נסיונות‬ ‫–‪ :‬من طالت تجر بته ‪2.3‬‬ ‫‪175‬‬
‫‪experience‬‬ ‫ומובהק בה‬
‫جرجير ← بزر‬
‫‪to scrape‬‬ ‫גרד‬ ‫גרד‬ ‫جرد ‪3.5‬‬ ‫‪176‬‬
‫‪peeled‬‬ ‫גרוד‬ ‫קלוף‬ ‫مجرود ‪3.3‬‬ ‫‪177‬‬
‫‪the substance of the‬‬ ‫עצם מוח הראש‪/‬גוף‬ ‫גרם המוח‪/‬גוף המוח‬ ‫جرم‪ :‬جرم الدماغ ‪4.18,23‬‬ ‫‪178‬‬
‫‪brain‬‬ ‫מוח הראש‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪the substance of the‬‬ ‫גופות האיברים‬ ‫גופי האיברים‬ ‫أجرام‪ :‬أجرام الأعضاء‬ ‫‪179‬‬
‫‪internal organs‬‬ ‫הפנימיים‬ ‫הפנימיים‬
‫الباطنة ‪4.22‬‬
‫جزر ← بزر‬
‫‪to be fearful‬‬ ‫פחד‬ ‫פחד‬ ‫جزع ‪3.11,12‬‬ ‫‪180‬‬
‫‪at random‬‬ ‫בגוזמא‪/‬גוזמא‬ ‫יותר מדאי‬ ‫جزاف‪/‬جزافا ‪1.5‬‬ ‫‪181‬‬
‫‪those who are reckless‬‬ ‫נוטים‬ ‫מתעברים ובוטחים‬ ‫مجز ّف‪ :‬مجزفّ ون ‪4.9‬‬ ‫‪182‬‬
‫‪with this art‬‬ ‫ועושים דבריהם בלי‬
‫שיעור‬
‫‪careless physicians‬‬ ‫השוטים מהרופאים‬ ‫אילו שאינם עושים‬ ‫–‪ :‬المجزفّ ون من الأطباّ ء ‪4.8‬‬ ‫‪183‬‬
‫פעולתם בשעור מן‬
‫הרופאים‬
‫‪body‬‬ ‫גוף‬ ‫גוף‬ ‫جسد ‪2.7; 4.20‬‬ ‫‪184‬‬
‫‪body‬‬ ‫גוף‬ ‫גוף‬ ‫جسم ‪1.5,6,20; 3.9; 4.1,‬‬ ‫‪185‬‬

‫‪9,16,17,20‬‬
‫← سطح‪ ،‬فضاء‪ ،‬وجع‬
‫‪to belch badly‬‬ ‫גיסה גסוי מופסד‬ ‫עיטש עטוש נפסד‬ ‫شأ جشأ فاسدا ‪1.4‬‬
‫جشأ‪ :‬تج ّ‬ ‫‪186‬‬
‫‪to be dried out, become‬‬ ‫יבש‪/‬התאמץ‬ ‫נתייבש‪/‬יבש‬ ‫ف ‪1.12; 4.3‬‬

‫ج ّ‬ ‫‪187‬‬
‫‪dry‬‬
‫‪drying effect‬‬ ‫ִיבּוּשׁ‬ ‫יבש‬ ‫تجفيف ‪ ← 2.7‬تطييب‬ ‫‪188‬‬
‫جفن ← ثقل‬
‫‪to be drawn‬‬ ‫בא‬ ‫נמשך‬ ‫)جلب( انجلب ‪1.9‬‬ ‫‪189‬‬
‫‪julep‬‬ ‫גלאב‬ ‫אשרוב עשוי במים‬ ‫جلاب ‪3.8‬‬ ‫‪190‬‬

‫וסוכר‬
‫‪vetch‬‬ ‫גלבאן‬ ‫יישאש‬ ‫جل ّبان ‪4.23‬‬ ‫‪191‬‬
‫‪skin‬‬ ‫עור‬ ‫עור‬ ‫جلد ‪ ← 4.17‬قشعر‪ ،‬ماء‬ ‫‪192‬‬
‫‪the skin of the head‬‬ ‫עור הראש‬ ‫עור ראשו‬ ‫جلدة‪ :‬جلدة الرأس ‪4.18‬‬ ‫‪193‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫جلود ← فروة‬
‫جلوس ← موضع‬
‫‪room‬‬ ‫בית‬ ‫בית‬ ‫مجلس ‪1.8‬‬ ‫‪194‬‬
‫‪two sittings‬‬ ‫שלשל פעמים‬ ‫יצא שתי פעמים‬ ‫مجلسان ‪3.7‬‬ ‫‪195‬‬
‫‪dwelling place‬‬ ‫בתי השכנות‬ ‫העמידה בבית‬ ‫مجالس‪ :‬مجالس السكن ‪4.2‬‬ ‫‪196‬‬
‫‪the presence of someone‬‬ ‫וישיבתו עם מי‬ ‫כל חבורתו ויבחרו‬ ‫مجالسة‪ :‬مجالسة من تبسط‬ ‫‪197‬‬
‫‪who dilates his soul by‬‬ ‫לשמשו ולעמוד לפניו שתתפשט נפשו‬
‫نفسه لمجالسته ‪2.11‬‬
‫‪his company‬‬ ‫בישיבתו‬ ‫מי שישמח בו‬
‫‪to evacuate, have a‬‬ ‫עיבה‪/‬ניקה‬ ‫ניגב‬ ‫جلا ‪1.20; 4.25‬‬ ‫‪198‬‬
‫‪cleansing effect‬‬
‫جامد ← فضلات‬
‫‪to have sexual inter-‬‬ ‫בעל‬ ‫בעל‬ ‫)جمع( جامع ‪1.10; 4.15‬‬ ‫‪199‬‬
‫‪course‬‬
‫‪sexual intercourse‬‬ ‫משגל‪/‬בעילה‬ ‫משגל‬ ‫جماع ‪1.8; 3.8; 4.5,26‬‬ ‫‪200‬‬
‫‪by their combined dis-‬‬ ‫בהתקבץ דעותם‬ ‫בהתקבץ דעותם‬ ‫اجتماع‪ :‬باجتماع عقولهم‬ ‫‪201‬‬
‫‪cernments‬‬
‫‪2.3‬‬
‫‪summarizing rules‬‬ ‫כללות‬ ‫כללים‬ ‫جملة‪ :‬ج ُم َل ‪1.11‬‬ ‫‪202‬‬
‫‪adornment‬‬ ‫התיפות‬ ‫השלים‬ ‫تجميل ‪3.14‬‬ ‫‪203‬‬
‫‪people in general‬‬ ‫המון‬ ‫עם‬ ‫جمهور ‪3.15‬‬ ‫‪204‬‬
‫‪people in general‬‬ ‫המון בני אדם‬ ‫הסכלים‬ ‫– الناس ‪2.1‬‬ ‫‪205‬‬
‫جنب ← ذات‬
‫‪castoreum‬‬ ‫גנדבאדסתר‬ ‫קשטרון‬ ‫جندبادستر ‪2.5; 4.13‬‬ ‫‪206‬‬
‫‪loud‬‬ ‫עב‬ ‫חזק‬ ‫جهير ‪3.9‬‬ ‫‪207‬‬
‫‪ignorance‬‬ ‫סכלות‬ ‫סכלות‬ ‫جْهل ‪ ← 2.3; 4.21‬رخاوة‬

‫َ‬ ‫‪208‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪ignorant‬‬ ‫סכלים‬ ‫סכלים‬ ‫جاهل‪ :‬جهّال ‪4.9‬‬ ‫‪209‬‬
‫‪opopanax‬‬ ‫גאושיר‬ ‫אפופונק‬ ‫جواشير ‪4.13‬‬ ‫‪210‬‬
‫‪answer‬‬ ‫תשובה‬ ‫להשיב‬ ‫جواب ‪4.11‬‬ ‫‪211‬‬
‫أجو بة ← ٺثب ّت‬
‫‪to improve‬‬ ‫היטיב‬ ‫היטיב‬ ‫)جاد( جو ّد ‪3.8‬‬ ‫‪212‬‬
‫‪nux vomica‬‬ ‫אגוז של קיא‬ ‫נוזי בומטי‬ ‫جوز‪ :‬جوز الرقع ‪2.5‬‬ ‫‪213‬‬
‫‪to be hungry‬‬ ‫רעב‬ ‫רעב‬ ‫جاع ‪1.9; 2.4‬‬ ‫‪214‬‬
‫‪hunger‬‬ ‫רעב‪/‬רעבון‬ ‫רעב‬ ‫جوع ‪ ← 1.9; 4.15‬إحساس‬ ‫‪215‬‬
‫‪false hunger‬‬ ‫רעבון כוזב‬ ‫רעב כוזב‬ ‫– كاذب ‪1.9‬‬ ‫‪216‬‬
‫‪true hunger‬‬ ‫הרעבון בעת התאוה‬ ‫הרעב הצודק‬ ‫–‪ :‬الجوع الصادق ‪1.9‬‬ ‫‪217‬‬
‫הצודקת‬
‫‪inside the body‬‬ ‫–‬ ‫–‬ ‫جوف‪ :‬في الأجواف ‪1.4‬‬ ‫‪218‬‬
‫‪substance‬‬ ‫עצם‬ ‫עצם‬ ‫جوهر ‪ ← 3.5‬ماء‬ ‫‪219‬‬
‫‪the essence of the air‬‬ ‫גוף האויר‬ ‫עצם האויר‬ ‫– الهواء ‪4.1‬‬ ‫‪220‬‬
‫‪carcasses‬‬ ‫נבילות‬ ‫צואה‬ ‫جيفة‪ :‬جيف ‪4.2‬‬ ‫‪221‬‬
‫‪barberry seeds‬‬ ‫זרע בארבאריס‬ ‫זרע ֶברבריש‬ ‫ب بر بار يس ‪3.3‬‬

‫ب‪ :‬ح ّ‬
‫ح ّ‬ ‫‪222‬‬
‫‪pomegranate seeds‬‬ ‫גרעיני הרמונים‪/‬‬ ‫גרעיני הרימונים‪/‬‬ ‫– )ال(رمّان ‪4.20,25‬‬ ‫‪223‬‬

‫גרעיני הרמונין‬ ‫רמונים‪/‬גרעיני הרמון‬
‫‪inflating seeds‬‬ ‫הזרעונים המנפחים‬ ‫حبوب‪ :‬الحبوب النافخة ‪ 4.23‬הזרעונים המנפחים‬ ‫‪224‬‬
‫محتبس ← إخراج‬
‫‪if the stools become as‬‬ ‫ואם נתאמצו המעים‬ ‫ואם נתקשה הטבע‬ ‫جر الطبع ‪3.3‬‬
‫حجر‪ :‬إن تح ّ‬ ‫‪225‬‬
‫‪hard as stone‬‬
‫تح ُ ّ‬
‫جر ← يبس‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫حجل ← لحوم‬
‫حادّ ← حقنة‬
‫حديث‪ :‬أحاديث ← تحديث‬
‫‪telling him tales that‬‬ ‫לחדשו חדושים יצחק מגידין לו הגדות‬ ‫تحديث‪ :‬تحديثه بأحاديث‬ ‫‪226‬‬
‫‪divert him and make him‬‬ ‫שמסירין יגונו ומביאין‬ ‫מהם‬
‫تسليه وتضحكه ‪2.12‬‬
‫‪laugh‬‬ ‫לו השחוק‬
‫‪being careful and on‬‬ ‫ההזהרות והשמירה‬ ‫שיזהר וישמר מן‬ ‫تحذير‪ :‬التحذير والتحّفظ من‬ ‫‪227‬‬
‫‪one’s guard for‬‬ ‫מ‪-‬‬
‫‪4.21‬‬
‫‪skillful and sagacious‬‬ ‫מבין בקי‬ ‫חכם ערום‬ ‫حاذق‪ :‬حاذق كي ّس ‪2.2‬‬ ‫‪228‬‬
‫‪the skillful physicians‬‬ ‫חכמי הרופאים‬ ‫הרופאים המשכילים‬ ‫حّذاق‪ :‬حّذاق الأطباّ ء ‪4.27‬‬ ‫‪229‬‬
‫‪to become warm‬‬ ‫התחמם‬ ‫התחמם‬ ‫)حرّ( احتر ّ ‪1.4‬‬ ‫‪230‬‬
‫‪heat‬‬ ‫חום‬ ‫חום‬ ‫ح َرّ ‪ ← 1.7‬شّدة‬ ‫‪231‬‬
‫‪intense heat‬‬ ‫החום החזק‬ ‫הח)ו(ם החזק‪/‬החום‬ ‫–‪ :‬الحر ّ الشديد ‪2.8; 3.4,8,21‬‬ ‫‪232‬‬
‫הגדול‬
‫‪raw silk‬‬ ‫משי בלי עשוי‬ ‫משי חי‬ ‫حر ير‪ :‬حر ير خام ‪3.6‬‬ ‫‪233‬‬
‫‪heat‬‬ ‫חמימות‬ ‫חמימות‬ ‫حرارة ‪ ← 4.17‬ماء‬ ‫‪234‬‬
‫‪the heat of the bath‬‬ ‫חום המרחץ‪/‬חמימות חום המרחץ‪/‬חמימות‬ ‫– الحم ّام ‪4.19,20‬‬ ‫‪235‬‬
‫המרחץ‬ ‫המרחץ‬
‫‪the innate heat‬‬ ‫החום הטבעי‬ ‫החום הטבעי‬ ‫–‪ :‬الحرارة الغر يز ية ;‪1.6; 3.9‬‬ ‫‪236‬‬
‫‪4.19‬‬
‫‪ḥarīra‬‬ ‫שתיתא‬ ‫דיצא הנק׳ פרנאדה‬ ‫حر يرة ‪1.13‬‬ ‫‪237‬‬
‫‪hot‬‬ ‫חם‬ ‫חם‬ ‫حارّ ‪ ← 2.11‬أمراض‪ ،‬ماء‪،‬‬ ‫‪238‬‬

‫نزلة‬
‫‪the innate heat‬‬ ‫החום הטבעי‬ ‫החום הטבעי‬ ‫–‪ :‬الحارّ الغر يزي ‪1.4‬‬ ‫‪239‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪those with a hot temper-‬‬ ‫חם המזג‬ ‫מי שמזגו חם‬ ‫محرور‪ :‬محرور المزاج ‪1.17‬‬ ‫‪240‬‬
‫‪ament‬‬
‫‪someone who has a hot‬‬ ‫החם המזג‬ ‫מי שמזגו חם‬ ‫–‪ :‬المحرور المزاج ‪2.8‬‬ ‫‪241‬‬
‫‪temperament‬‬
‫‪battle‬‬ ‫מלחמות‬ ‫חרב ברזל‬ ‫حرب‪ :‬حروب ‪4.8‬‬ ‫‪242‬‬
‫)حرز( تحر ّز ← تحّفظ‬
‫‪to burn‬‬ ‫שרף‬ ‫שרף‬ ‫)حرق( أحرق ‪3.5; 4.18‬‬ ‫‪243‬‬
‫‪to move‬‬ ‫התנועע‬ ‫התנועע‪/‬התעמל‬ ‫)حرك( تحر ّك ‪1.2,8‬‬ ‫‪244‬‬
‫‪movement‬‬ ‫תנועה‬ ‫תנועה‬ ‫حركة ‪← 1.7,8; 3.9; 4.26‬‬ ‫‪245‬‬

‫ضعْف‬
‫ثقل‪ُ ،‬‬
‫‪strenuous movement‬‬ ‫תנועת העתקה‬ ‫תנועה מקומית‬ ‫– ثقيلة ‪1.8‬‬ ‫‪246‬‬

‫ממקום למקו׳‬
‫‪a natural movement of‬‬ ‫תנועה טבעית‬ ‫תנועה טבעית‬ ‫– طبيعية من حركات القوة‬ ‫‪247‬‬
‫‪the expulsive power‬‬ ‫מתנועות הכח‬ ‫מתנועות הכח‬
‫الدافعة ‪4.3‬‬
‫]הטבעי[ הדוחה‬ ‫הדוחה‬
‫‪a vigorous movement‬‬ ‫התנועה הגדולה‬ ‫התנועה הכבדה‬ ‫– العنيفة ‪1.7‬‬ ‫‪248‬‬
‫‪a strong or fast move-‬‬ ‫התנועה החזקה‬ ‫התנועה החזקה או‬ ‫–‪ :‬الحركة القو ية أو الحثيثة‬ ‫‪249‬‬
‫‪ment‬‬ ‫החלשה‬
‫‪1.7‬‬
‫‪movements‬‬ ‫תנועות‬ ‫תנועה‪/‬תנועות‬ ‫حركات ‪ ← 3.9; 4.18‬حركة‪،‬‬ ‫‪250‬‬

‫حال‬
‫‪the movements of the‬‬ ‫התנועות הנפשיות‬ ‫התנועות הנפשיות‬ ‫–‪ :‬الحركات النفسانية ‪3.10‬‬ ‫‪251‬‬
‫‪soul‬‬
‫‪an external stimulant‬‬ ‫מניע מבחוץ‬ ‫מניע מחוץ‬ ‫محر ّك‪ :‬محر ّك من خارج ‪4.3‬‬ ‫‪252‬‬
‫‪being prohibited‬‬ ‫איסור‬ ‫אסור‬ ‫حرمان ‪1.19‬‬ ‫‪253‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪news which grieves him‬‬ ‫סיפור שמביא לו‬ ‫דבר שימאסהו מאוס‬ ‫حزن‪ :‬خبر يحزنه حزنا عظيما‬ ‫‪254‬‬
‫‪very much‬‬ ‫אבלות גדול‬ ‫גדול‬
‫‪3.9‬‬
‫‪grief‬‬ ‫אבלות‬ ‫אבל‬ ‫ح ُْزن ‪3.16‬‬ ‫‪255‬‬
‫‪senses‬‬ ‫–‬ ‫–‬ ‫س ‪ ← 4.24‬كتاب‬

‫ح ّ‬ ‫‪256‬‬
‫‪after feeling hungry‬‬ ‫אחר ההרגש ברעבון‬ ‫אחר הרגישו ברעב‬ ‫إحساس‪ :‬بعد الإحساس‬ ‫‪257‬‬
‫بالجوع ‪4.17‬‬
‫‪before feeling hungry‬‬ ‫קודם שירגיש ברעבון‬ ‫לפני הרגישו ברעב‬ ‫–‪ :‬قبل الإحساس بالجوع‬ ‫‪258‬‬
‫‪4.17‬‬
‫‪senses‬‬ ‫חושים‪/‬הרגשות‬ ‫חושים‬ ‫س ‪3.8; 4.18‬‬‫حاّسة‪ :‬حوا ّ‬ ‫‪259‬‬
‫محسوس ← كتاب‬
‫‪barley gruel‬‬ ‫שתיתת השעורים‬ ‫מי שעורים‬ ‫حسو‪ :‬حسو الشعير ‪2.6‬‬ ‫‪260‬‬
‫حصرم ← ماء‬
‫حصاة ← ملح‬
‫‪to take from the fire‬‬ ‫הוריד מעל האש‬ ‫הוריד מעל האש‬ ‫ط عن النار ‪3.7‬‬
‫حّط‪ :‬ح ّ‬ ‫‪261‬‬
‫‪to maintain‬‬ ‫שמר‬ ‫שמר‬ ‫حفظ ‪2.10‬‬ ‫‪262‬‬
‫‪to guard against, to‬‬ ‫שמר מ‪/-‬השתמר מ‪-‬‬ ‫שמר מ‪/-‬השליך‬ ‫تحّفظ‪ :‬تحّفظ من ‪1.2; 4.27‬‬ ‫‪263‬‬
‫‪beware of‬‬
‫‪to be careful and on one’s‬‬ ‫נשמר ונזהר‬ ‫נזהר ונשמר‬ ‫–‪ :‬تحّفظ وتحر ّز ‪4.3‬‬ ‫‪264‬‬
‫‪guard‬‬
‫‪remembering‬‬ ‫לסדר‬ ‫זכירה‬ ‫حْفظ ‪ ← 1.1‬نقصان‬

‫ِ‬ ‫‪265‬‬
‫‪the preservation of‬‬ ‫שמירת הבריאות‬ ‫שמירת הבריאות‬ ‫– الصح ّة ‪1.7‬‬ ‫‪266‬‬
‫‪health‬‬
‫‪being on one’s guard‬‬ ‫שמירה‪/‬להשמר‬ ‫להשמר‪/‬שמירה‬ ‫تح ّف ُظ ;‪1.1,3,5; 2.12‬‬ ‫‪267‬‬

‫‪ ← 4.22,23‬تحذير‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪true‬‬ ‫אמת‬ ‫אמת‬ ‫ق ‪3.15‬‬

‫ح ّ‬ ‫‪268‬‬
‫‪the truth of these things‬‬ ‫אמתות אלו הדברים‬ ‫אמתת אילו העניינים‬ ‫حقيقة‪ :‬حقيقة هذه الأمور‬ ‫‪269‬‬
‫‪3.15‬‬
‫‪the truth of things‬‬ ‫אמתות הדברים‬ ‫אמתות הדברים‬ ‫حقائق‪ :‬حقائق الأمور ‪3.13‬‬ ‫‪270‬‬
‫‪base‬‬ ‫נבזה‬ ‫פחות‬ ‫حقير ‪3.13‬‬ ‫‪271‬‬
‫‪to retain‬‬ ‫החזיק‬ ‫החזיק‪/‬עצר‬ ‫حقن ‪1.10; 4.18‬‬ ‫‪272‬‬
‫‪to be retained‬‬ ‫נמנע‬ ‫נעצר‬ ‫احتقن ‪4.3‬‬ ‫‪273‬‬
‫‪enemas‬‬ ‫כרסתר‬ ‫קלישטרי‬ ‫حْقن ‪4.13‬‬

‫َ‬ ‫‪274‬‬
‫‪sharp enemas‬‬ ‫הכרסתרות החדות‬ ‫הקלשטריש החדים‬ ‫حقنة‪ :‬الحقن الحادّة ‪2.5‬‬ ‫‪275‬‬
‫‪mild enemas‬‬ ‫הכרסתרות הנחים‬ ‫הקלשטיריש הקלים‬ ‫–‪ :‬الحقن اللينّ ة ‪2.6‬‬ ‫‪276‬‬
‫‪injection‬‬ ‫עשייה‬ ‫קלשטיריש‬ ‫احتقان ‪2.6‬‬ ‫‪277‬‬
‫‪laws‬‬ ‫דינין‬ ‫משפטים‬ ‫كم‪ :‬أحكام ‪1.22‬‬

‫حُ ْ‬ ‫‪278‬‬
‫‪laws‬‬ ‫תקונים‬ ‫דינים‬ ‫حكمة‪ :‬حكم ‪3.11‬‬ ‫‪279‬‬
‫حكيم ← أمّة‬
‫محكم ← خبز‬
‫‪to dissolve‬‬ ‫חולל‬ ‫התיך‬ ‫)حل( حل ّل ‪4.2‬‬ ‫‪280‬‬
‫‪the large amount of‬‬ ‫רוב מה שיתחולל‬ ‫רוב מה שיותך‬ ‫–‪ :‬كثرة ما يتحل ّل ‪4.2‬‬ ‫‪281‬‬
‫‪refuse‬‬
‫‪dissolving what can be‬‬ ‫התחולל מה שהוא‬ ‫להתך והמס מה‬ ‫تحليل‪ :‬تحليل ما تهيأّ تحليله‬ ‫‪282‬‬
‫‪dissolved‬‬ ‫מוכן להתחולל‬ ‫שהוכן התוכו‬
‫‪4.19‬‬
‫‪dissolution‬‬ ‫התחוללות‬ ‫התפזר‬ ‫تح ُل ّل ‪1.4‬‬ ‫‪283‬‬
‫‪dissolution of the‬‬ ‫התחוללות הרוח‬ ‫היות נתכת ונמסה‬ ‫انحلال‪ :‬انحلال الروح ‪3.11‬‬ ‫‪284‬‬
‫‪pneuma‬‬ ‫הרוח‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫حليب ← لبن‬
‫‪sweet‬‬ ‫מתוק‬ ‫טוב‪/‬מתוקים‬ ‫حلو ‪ ← 1.18; 4.25‬ج ُب ْن‪،‬‬ ‫‪285‬‬

‫أطعمة‪ ،‬أغذية‬
‫‪sweets‬‬ ‫מתיקה‬ ‫מיני המתיקה‬ ‫حلوى ‪1.22‬‬ ‫‪286‬‬
‫حلاوة ← صادق‪ ،‬ماء‬
‫‪to suffer from fever‬‬ ‫התחמם‪/‬ארע לו‬ ‫היה לו קדחת‬ ‫م ‪1.22‬‬

‫ح ّ‬ ‫‪287‬‬
‫חמימות‬
‫‪to wash oneself‬‬ ‫רחץ‬ ‫רחץ‬ ‫م ‪4.17‬‬

‫إستح ّ‬ ‫‪288‬‬
‫‪sweating‬‬ ‫רחץ‬ ‫–‬ ‫حميم ‪4.21‬‬ ‫‪289‬‬
‫‪fever‬‬ ‫חמימות‬ ‫קדחת‬ ‫ج‪ ،‬خبث‪،‬‬

‫حم ّى ‪ ← 1.22‬أ ّ‬ ‫‪290‬‬
‫عاود‬
‫‪ephemeral fever‬‬ ‫חמימות יום‬ ‫קדחת יום‬ ‫– يوم ‪1.22‬‬ ‫‪291‬‬
‫‪his fever departs‬‬ ‫ותסור חמימותו‬ ‫ויסיר קדחתו‬ ‫–‪ :‬و يقلع حماّ ه ‪2.9‬‬ ‫‪292‬‬
‫‪fevers‬‬ ‫חמימויות‬ ‫קדחת‪/‬קדחות‬ ‫حميّ ات ‪ ← 1.22; 3.5‬موادّ‬ ‫‪293‬‬
‫‪putrid fevers‬‬ ‫החמימויות‬ ‫הליחות המעופשות‬ ‫–‪ :‬الحميات العفينة ‪1.22‬‬ ‫‪294‬‬
‫המעופשיות‬
‫‪pigeons‬‬ ‫יונים‬ ‫יונים‬ ‫حمام ‪ ← 4.27‬أنفاس‬ ‫‪295‬‬
‫‪bath, bathhouse‬‬ ‫מרחץ‬ ‫حماّ م ‪ 1.8,10; 4.17,19,20,21‬מרחץ‬ ‫‪296‬‬

‫← حرارة‪ ،‬خروج‪ ،‬دخل‪،‬‬
‫دخول‬
‫‪bathing in cold water‬‬ ‫הרחיצה במים הקרים הרחיצה במים הקרים‬ ‫استحمام‪ :‬الاستحمام بالماء‬ ‫‪297‬‬
‫البارد ‪4.9‬‬
‫‪those suffering from fever‬‬ ‫בעלי החמימות‬ ‫בעלי הקדחות‬ ‫محموم‪ :‬محمومون ‪4.9‬‬ ‫‪298‬‬
‫‪wild ass‬‬ ‫חמור הבר‬ ‫חמור הבר‬ ‫حمار‪ :‬حمار الوحش ‪4.28‬‬ ‫‪299‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪the eyes of the wild ass‬‬ ‫עין חמור הבר‬ ‫עין חמור הבר‬ ‫–‪ :‬عين حمار الوحش ‪4.28‬‬ ‫‪300‬‬
‫‪to turn sour‬‬ ‫החמיץ‬ ‫החמיץ‬ ‫حمض ‪1.15‬‬ ‫‪301‬‬
‫حماّ ض ← شراب‬
‫‪sour‬‬ ‫חמוצות‬ ‫חמוצים‬ ‫حامض‪ :‬حوامض ‪4.25‬‬ ‫‪302‬‬
‫‪to tolerate‬‬ ‫סבל‬ ‫סבל‬ ‫)حمل( احتمل ‪1.7‬‬ ‫‪303‬‬
‫‪according to what she‬‬ ‫כפי סבלה‬ ‫احتمال‪ :‬بحسب احتمالها ‪ 1.5‬לפי מה שתוכל‬ ‫‪304‬‬
‫‪can tolerate‬‬ ‫לסבול‬
‫← ماء‬
‫‪wheat‬‬ ‫חטה‬ ‫חטה‬ ‫حنطة ‪ ← 1.13‬خبز‬ ‫‪305‬‬
‫‪fully ripened wheat‬‬ ‫חטה שנשלם בישולה‬ ‫חטה נתבשלה כל‬ ‫– كمل نضجها ‪1.12‬‬ ‫‪306‬‬
‫צרכה‬
‫‪his posture droops‬‬ ‫תכפף קומתו‬ ‫קומתו ישפיל‬ ‫حنا‪ :‬انحنت قائمته ‪3.9‬‬ ‫‪307‬‬
‫‪to desire‬‬ ‫עשה‬ ‫כיון‬ ‫)حال( حاول ‪4.15‬‬ ‫‪308‬‬
‫‪to endeavor‬‬ ‫עשה תחבולה‬ ‫השתדל‬ ‫احتال ‪4.2‬‬ ‫‪309‬‬
‫‪the activity of his animal‬‬ ‫ענין תנועות בהמתו‬ ‫ענייני תנועות בהמתו‬ ‫حال‪ :‬حال حركات بهيمته‬ ‫‪310‬‬
‫سك ْر‪ ،‬عجين‬
‫‪ُ ← 1.5‬‬
‫‪the state of their soul‬‬ ‫עינייני נפשותם‬ ‫ענייני נפשותם‬ ‫حالات‪ :‬حالات أنفسهم‬ ‫‪311‬‬
‫‪3.10‬‬
‫‪stratagem‬‬ ‫תחבולה‬ ‫עיצה‬ ‫حيلة ‪ ← 3.10‬أعمال‬ ‫‪312‬‬
‫‪the art of cure‬‬ ‫תחבולת הרופאים‬ ‫רפואות‬ ‫– البرء ‪2.1‬‬ ‫‪313‬‬
‫‪if we cannot escape from‬‬ ‫כשלא יהיה לך בזה‬ ‫אם לא יהיה לך בזה‬ ‫–‪ :‬إذا لم يكن لك في هذا‬ ‫‪314‬‬
‫‪this‬‬ ‫תחבולה‬ ‫עיצה‬
‫حيلة ‪4.2‬‬
‫‪if you have no choice in‬‬ ‫כשלא תהיה בזה‬ ‫–‪ :‬إذا لم يكن لك في هذا أيضا אם לא יהיה לך גם‬ ‫‪315‬‬
‫‪this either‬‬ ‫תחבולה‬ ‫בזה עיצה‬
‫حيلة ‪4.2‬‬
‫حيل ← أهل‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪with a pallid color‬‬ ‫מופסד המראה‬ ‫משנה המראה‬ ‫حائل‪ :‬حائل اللون ‪3.9‬‬ ‫‪316‬‬
‫‪the intervention of a bar-‬‬ ‫הבדל‬ ‫דבקות‬ ‫حيلولة ‪3.14‬‬ ‫‪317‬‬

‫‪rier‬‬
‫حياة ← كبد‬
‫‪animals‬‬ ‫בעל חיים‬ ‫בהמות‪ /‬בעלי‬ ‫حيوان ‪← 1.14; 3.13; 4.1‬‬ ‫‪318‬‬
‫חיים‪/‬בעל חיים‬
‫قوة‬
‫‪animals‬‬ ‫בעלי חיים‬ ‫בעלי חיים‬ ‫حيوانات ‪4.27‬‬ ‫‪319‬‬
‫حيواني ← روح‪ ،‬أفعال‪ ،‬قوة‬
‫‪to confuse‬‬ ‫שיבש‬ ‫הפסיד‪/‬שיבש‬ ‫)حار( حي ّر ‪4.3,7‬‬ ‫‪320‬‬
‫خام ← حر ير‬
‫‪gives them a bad fever‬‬ ‫מקייֵמות)!( חמימות‬ ‫יחזק קדחתו‬ ‫خبث‪ :‬يخبث حماّ ه ‪4.9‬‬ ‫‪321‬‬
‫‪telling the patient joyful‬‬ ‫לספר לחולים ספורים סיפור לחולה‬ ‫إخبار‪ :‬إخبار المر يض بأخبار‬ ‫‪322‬‬
‫‪stories that dilate his soul‬‬ ‫בסיפורים משמחין‬ ‫משמחים ירחיבו‬
‫سارّة تبسط نفسه وتشرح‬
‫‪and chest‬‬ ‫שמרחיבין נפשו‬ ‫נפשו‬
‫ומשמחין אותו‬ ‫صدره ‪2.11‬‬
‫أخبار ← إخبار‬
‫‪to bake‬‬ ‫אפה‬ ‫אפה‬ ‫خبز ‪1.12‬‬ ‫‪323‬‬
‫‪bread‬‬ ‫לחם‬ ‫לחם‬ ‫خ ُب ْز ‪1.13; 2.6; 2.10‬‬ ‫‪324‬‬
‫‪well-prepared wheat‬‬ ‫⟩לחם⟨ החטה‬ ‫לחם חטה המתוקן‬ ‫– الحنطة المحكم الصنعة‬ ‫‪325‬‬
‫‪bread‬‬ ‫המתוקנת בטוב‬ ‫כראוי‬
‫‪ ←1.12‬خشكار‬
‫‪bread made from white‬‬ ‫פת נקיה‬ ‫פת הדראה‬ ‫– الحو ّارى ‪1.13‬‬ ‫‪326‬‬
‫‪flour‬‬
‫‪bread made from the‬‬ ‫פת הסלת‬ ‫לחם הסולת‬ ‫– السميذ ‪1.13‬‬ ‫‪327‬‬
‫‪finest white flour‬‬
‫‪bread that has been well‬‬ ‫הלחם הטוב המעשה‬ ‫הלחם מתוקן‬ ‫–‪ :‬الخـبز الجي ّد الصنعة ‪1.3‬‬ ‫‪328‬‬
‫‪prepared‬‬ ‫המלאכה‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪well-prepared bread‬‬ ‫הלחם המתוקן‬ ‫הלחם המתוקן‬ ‫–‪ :‬الخـبز المحكم الصنعة‬ ‫‪329‬‬
‫במעשה‬ ‫כראוי‪ /‬הלחם‬
‫‪1.12,22‬‬
‫המתוקן המלאכה‬
‫‪bread that is mixed with‬‬ ‫–‪ :‬الخـبز الملتوت بالز يت ‪ 1.13‬הלחם המקוטף בשמן הלחם הבלול בשמן‬ ‫‪330‬‬
‫‪olive oil‬‬ ‫זית‬ ‫זית‬
‫خد‪ :‬خدود ← لطم‬
‫‪to be expelled‬‬ ‫יצא‬ ‫יצא‬ ‫خرج ‪4.3‬‬ ‫‪331‬‬
‫‪to expel, extract‬‬ ‫הוציא‬ ‫הוציא‬ ‫أخرج ‪3.7; 4.8‬‬ ‫‪332‬‬
‫‪expelling‬‬ ‫הוציא‬ ‫הוציא‬ ‫إخراج ‪4.22‬‬ ‫‪333‬‬
‫‪to expel the retained‬‬ ‫להוצאת הזבלים‬ ‫להוציא המותרות‬ ‫– الأثفال المحتبسة ‪3.7‬‬ ‫‪334‬‬
‫‪residus‬‬ ‫הנאמצים‬ ‫העצורות‬
‫‪the extraction of much‬‬ ‫הוצאת הדם הרב‬ ‫הוציא דם הרבה‬ ‫– الدم الـكثير ‪2.5‬‬ ‫‪335‬‬
‫‪blood‬‬
‫‪the extraction of blood‬‬ ‫הוצאת הדם בוינטוזא הוצאת הדם בשריטה‬ ‫– الدم بالشرط ‪2.5‬‬ ‫‪336‬‬
‫‪through scarification‬‬
‫‪being expelled, leaving‬‬ ‫לצאת‪/‬צאת‬ ‫לצאת‪/‬יצא‬ ‫خروج ‪3.1; 4.19‬‬ ‫‪337‬‬
‫‪once the food has left the‬‬ ‫אחר צאת המאכל‬ ‫אחר צאת המאכל מן‬ ‫–‪ :‬بعد خروج الطعام عن‬ ‫‪338‬‬
‫‪stomach‬‬ ‫מהאצטומכא‬ ‫האסטומכא‬
‫المعدة ‪4.16‬‬
‫‪before the food has left‬‬ ‫קודם יציאת המאכל‬ ‫לפני צאת המאכל מן‬ ‫–‪ :‬قبل خروج الطعام عن‬ ‫‪339‬‬
‫‪his stomach‬‬ ‫מהאצטומכא‬ ‫האסטומכא‬
‫المعدة ‪4.17‬‬
‫‪leaving the bath‬‬ ‫היציאה מהמרחץ‬ ‫צאתו מן המרחץ‪/‬‬ ‫–‪ :‬الخروج من الحم ّام‬ ‫‪340‬‬
‫היציאה מן המרחץ‪/‬‬
‫‪4.15,19,20‬‬
‫צאתו מהמרחץ‬
‫‪to the outside‬‬ ‫לחוץ‬ ‫خارج‪ :‬إلى خارج ‪ 3.11; 4.19‬לחוץ‬ ‫‪341‬‬
‫–‪ :‬من خارج ← محر ّك‪ ،‬هواء‬
‫‪lamb‬‬ ‫טלאים‬ ‫שה‬ ‫خروف‪ :‬خراف ‪1.14‬‬ ‫‪342‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪the two hellebores‬‬ ‫שני חרבקין‪/‬השני‬ ‫שני מיני הליבורוס‪/‬‬ ‫خر بق‪ :‬الخر بقان ‪2.5; 4.13‬‬ ‫‪343‬‬
‫כרבקין‬ ‫ליבורוס‬
‫‪to traverse‬‬ ‫נכנס‬ ‫עבר‬ ‫)خرق( اخترق ‪4.2‬‬ ‫‪344‬‬
‫‪bag‬‬ ‫מטל⟩י⟨ת‬ ‫צרור‬ ‫خرقة ‪ ← 3.7‬صر ّة‬ ‫‪345‬‬
‫‪a linen cloth‬‬ ‫מטל⟩י⟨ת של פשתים‬ ‫בגד פשתן‬ ‫– كت ّان ‪4.17‬‬ ‫‪346‬‬
‫‪carob‬‬ ‫חרובין‬ ‫חרוב‬ ‫خرونب ‪1.21‬‬ ‫‪347‬‬
‫‪treasury‬‬ ‫אוצר‬ ‫אוצר‬ ‫خزانة ‪3.8‬‬ ‫‪348‬‬
‫‪the bread should be‬‬ ‫ויהיה הלחם בסובין‬ ‫ושלא יהיה הלחם‬ ‫خشكار‪ :‬و يكون الخـبز‬ ‫‪349‬‬
‫‪made of coarsely ground‬‬ ‫סולת נקייה‬
‫خشكار ‪1.12‬‬
‫‪grain‬‬
‫‪specific property‬‬ ‫סגולה‬ ‫סגולה‬ ‫صة ‪4.28‬‬

‫خا ّ‬ ‫‪350‬‬
‫‪specific properties‬‬ ‫מיוחדים‬ ‫סגולות‬ ‫ص ‪4.23‬‬‫خوا ّ‬ ‫‪351‬‬
‫‪specific property‬‬ ‫סגולה‬ ‫סגולה‬ ‫خصوصية ‪3.3‬‬ ‫‪352‬‬
‫‪vegetables‬‬ ‫ירקות‬ ‫מאכלים‬ ‫خض َر ‪1.20‬‬

‫خضرة‪ُ :‬‬ ‫‪353‬‬
‫‪fresh‬‬ ‫לח‬ ‫לח‬ ‫أخضر ‪3.7‬‬ ‫‪354‬‬
‫‪to err‬‬ ‫חטא‬ ‫חטא‪/‬פשע‬ ‫خطئ ‪4.5,8‬‬ ‫‪355‬‬
‫‪to be mistaken, wrong‬‬ ‫חטא‪/‬טעה‬ ‫טעה‬ ‫أخطأ ‪2.9; 4.8,16‬‬ ‫‪356‬‬
‫‪but if they miss their‬‬ ‫ואם )וכאשר( יחטיאו ואם החטיא⟩ו⟨‬ ‫–‪ :‬فإن )وإن( أخطأت‬ ‫‪357‬‬
‫‪mark‬‬ ‫)החטיאו( מקומן‬ ‫מקומם‬
‫موضعها ‪2.5,6‬‬
‫‪mistake‬‬ ‫חטא‬ ‫טעות‬ ‫خطأ ‪4.3,4,8‬‬ ‫‪358‬‬
‫)‪grave error(s‬‬ ‫חטא גדול‪ /‬חטא‬ ‫פשיעה גדולה‪/‬טעות‬ ‫–‪ :‬خطأ عظيم ‪4.8‬‬ ‫‪359‬‬
‫עצום‬ ‫גדולה‬
‫‪grave errors‬‬ ‫החטא העצום‬ ‫הטעות הגדולה‬ ‫–‪ :‬الخطأ العظيم ‪4.8‬‬ ‫‪360‬‬
‫‪danger‬‬ ‫סכנה‬ ‫סכנה‬ ‫خط َر ‪4.3‬‬

‫َ‬ ‫‪361‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪very dangerous‬‬ ‫סכנה גדולה‬ ‫סכנה גדולה‬ ‫– عظيم ‪4.9‬‬ ‫‪362‬‬
‫خطمي ← برز‪ ،‬عود‬
‫كل‬
‫ف ← َأ ْ‬
‫خف‪ :‬أخ ّ‬
‫‪lightness‬‬ ‫קלות‬ ‫קלות‬ ‫ف ‪1.4‬‬

‫خ ّ‬
‫ِ‬ ‫‪363‬‬
‫‪mild‬‬ ‫קל‬ ‫קל‬ ‫خفيف ‪4.5‬‬ ‫‪364‬‬
‫‪his voice becomes weak‬‬ ‫ימק קולו‬ ‫קולו יהיה צרוד ודק‬ ‫خفض‪ :‬انخفض صوته ‪3.9‬‬ ‫‪365‬‬
‫‪vinegar‬‬ ‫חומץ‬ ‫חומץ‬ ‫ل ‪3.4,5; 4.25‬‬

‫خ ّ‬ ‫‪366‬‬
‫‪very strong wine vinegar‬‬ ‫יין חזק מאד‬ ‫חומץ חזק מאד‬ ‫– خمر حاذق جّدا ‪3.4‬‬ ‫‪367‬‬
‫‪defects‬‬ ‫ֵלאות‬ ‫חולשה‬ ‫خلل ‪4.28‬‬ ‫‪368‬‬
‫‪to save‬‬ ‫מילט‬ ‫הציל‬ ‫)خلص( خل ّص ‪2.5‬‬ ‫‪369‬‬
‫‪to be saved‬‬ ‫נמלט‬ ‫ניצל‬ ‫تخل ّص ‪4.9‬‬ ‫‪370‬‬
‫‪there is no hope for sav-‬‬ ‫אל תבטח בהמלטות‬ ‫לא תקוה שינצל מן‬ ‫خلاص‪ :‬فلا يطمع في‬ ‫‪371‬‬
‫‪ing‬‬
‫خلاص ‪2.3‬‬
‫‪to be mixed, to mix‬‬ ‫עירב‬ ‫התחבר‪/‬עירב‬ ‫خلط ‪1.16,22; 3.8‬‬ ‫‪372‬‬
‫‪humor‬‬ ‫לחה‬ ‫ליחה‬ ‫خل ْط ‪1.9,20; 2.8; 3.1‬‬

‫ِ‬ ‫‪373‬‬
‫‪phlegmatic humor‬‬ ‫לחה לבנה‬ ‫ליחה לבנה‬ ‫– بلغمي ‪1.14‬‬ ‫‪374‬‬
‫‪bad humor‬‬ ‫לחה רעה‬ ‫ליחה רעה‬ ‫– رديء ‪2.8‬‬ ‫‪375‬‬
‫‪the descending humor‬‬ ‫הליחה היורדת‬ ‫הליחה היורדת‬ ‫–‪ :‬الخلط النازل ‪4.22‬‬ ‫‪376‬‬
‫‪humors‬‬ ‫ֵלחות‬ ‫ליחות‬ ‫أخلاط ‪ ← 3.5; 4.17‬فج ّ‬ ‫‪377‬‬
‫‪khilāṭ‬‬ ‫כלאת‬ ‫החלב החמוץ‬ ‫خلاط ‪4.24‬‬ ‫‪378‬‬
‫‪khilāṭ and shīrāz‬‬ ‫אל ַרִאיב ואל כלאט‬ ‫כל מיניו שיעשו ממנו‬ ‫–‪ :‬الخلاط والشيراز ‪1.16‬‬ ‫‪379‬‬
‫‪mixed‬‬ ‫מעורב‬ ‫התערב‬ ‫مختلط ‪1.22‬‬ ‫‪380‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪feebleness‬‬ ‫השתנות‬ ‫שנוי‬ ‫تخ ُل ّف ‪4.3‬‬ ‫‪381‬‬
‫‪the changes in the air‬‬ ‫השתנות האויר‬ ‫השתנות האויר‬ ‫اختلاف‪ :‬اختلاف الهواء‬ ‫‪382‬‬
‫‪4.2‬‬
‫‪virtue‬‬ ‫מדה‬ ‫מדה רעה‬ ‫خلق ‪3.11‬‬ ‫‪383‬‬
‫‪morals‬‬ ‫מדות‬ ‫מידות‬ ‫أخلاق ‪3.11‬‬ ‫‪384‬‬
‫‪the moral qualities of the‬‬ ‫מדות הנפש‬ ‫מדות הנפש‬ ‫– النفس ‪3.11‬‬ ‫‪385‬‬
‫‪soul‬‬
‫‪ethical philosophy‬‬ ‫המדות הפילוסופיות‪ /‬הִמד ֹת הפילוסופיות‪/‬‬ ‫–‪ :‬الأخلاق الفلسفية‬ ‫‪386‬‬
‫המדות הפילוסופיות‬ ‫מדות הפילוסופיאה‬
‫‪3.11,12‬‬
‫كت ُب‪،‬‬
‫خلقي ← فضيلة‪ُ ،‬‬
‫نقيصة‬
‫‪on an empty stomach‬‬ ‫על ריקות‬ ‫על ריקות‬ ‫خلو‪ :‬على خلوا من المعدة ‪1.7‬‬ ‫‪387‬‬
‫האצטומכא‬ ‫האסטומכא‬
‫‪when the stomach is‬‬ ‫קודם שתהא‬ ‫אחר רקות האסטומ׳‬ ‫–‪ :‬عند خلو ّ المعدة ‪4.17‬‬ ‫‪388‬‬
‫‪empty‬‬ ‫האצטומכא פנוייה‬
‫ل‬
‫خمر ← خ ّ‬
‫‪clearly raised‬‬ ‫נראה השאור‬ ‫נראה חמוצו‬ ‫خمير‪ :‬ظاهر الخمير ‪1.12‬‬ ‫‪389‬‬
‫‪to suffocate‬‬ ‫נחנק‬ ‫נחנק‬ ‫)خنق( إختنق ‪4.22‬‬ ‫‪390‬‬
‫‪peaches‬‬ ‫אפרסקין‬ ‫פרשגש‬ ‫خوخ ‪1.22‬‬ ‫‪391‬‬
‫‪to fear‬‬ ‫פחד‬ ‫פחד‬ ‫خاف ‪3.16‬‬ ‫‪392‬‬
‫‪someone who is afraid‬‬ ‫היראה המפוחדת‬ ‫בעלי הפחד והתקוה‬ ‫خائف‪ :‬الخائف المتوق ّع‬ ‫‪393‬‬
‫‪and anxious, and who is‬‬ ‫והערוב המיחל‬ ‫והתוחלת‬
‫جي ‪3.9‬‬
‫والمطمئن المتر ّ‬
‫‪confident and hopeful‬‬
‫‪galingale‬‬ ‫כולנגאן‬ ‫גלינגאר‬ ‫خولنجان ‪3.8‬‬ ‫‪394‬‬
‫‪small cucumbers‬‬ ‫קשואים‬ ‫קישואים‬ ‫خيار ‪ ← 1.20‬برز‬ ‫‪395‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪Indian laburnum‬‬ ‫כיאר שנבר‪/‬כיאר‬ ‫קאשיאה פישטולא‪/‬‬ ‫– شنبر ‪2.7; 3.3,7‬‬ ‫‪396‬‬
‫ַש ְנַבר‬ ‫קסיאה פישטולא‬
‫‪scales of Indian labur-‬‬ ‫פשיטי כיאר‬ ‫קסיאה פישטולא‪/‬‬ ‫–‪ :‬فلوس خيار شنبر ‪3.3,7‬‬ ‫‪397‬‬
‫‪num‬‬ ‫שנבר‪/‬פשיטי של‬ ‫פילוס מקסיאה‬
‫כיאר שנבר‬ ‫פישטולא‬
‫‪good‬‬ ‫טובות‬ ‫טובות‬ ‫خير ‪3.14‬‬ ‫‪398‬‬
‫‪a very great good‬‬ ‫טובה עצומה‬ ‫טובה גדולה‬ ‫– عظيم جّدا ‪3.11‬‬ ‫‪399‬‬
‫‪a great good from the‬‬ ‫טובה מהטובות של‬ ‫טובה גדולה מטובות‬ ‫– عظيم من خيرات الدنيا‬ ‫‪400‬‬
‫‪goods of the world‬‬ ‫עולם‬ ‫העולם‬
‫‪3.12‬‬
‫‪a good from the goods of‬‬ ‫טובה מטובות העולם‬ ‫טובה מטובות הזמן‬ ‫– من خيرات الدنيا ‪3.11‬‬ ‫‪401‬‬
‫‪the world‬‬
‫‪its good things‬‬ ‫טובות מטובותיו‬ ‫טובות מטובותיו‬ ‫– من خيراتها ‪3.14‬‬ ‫‪402‬‬
‫‪goods‬‬ ‫טובות‬ ‫טובות‬ ‫خيرات ‪ ← 3.12‬خير‪ ،‬أفعال‬ ‫‪403‬‬
‫‪imaginary good things‬‬ ‫טובות מחושבות‬ ‫טובות מדומות‬ ‫– مظنونة ‪3.14‬‬ ‫‪404‬‬
‫‪the good and evil things‬‬ ‫טובות העולם ורעותיו טובות העולם‬ ‫– الدنيا وشرورها ‪3.14‬‬ ‫‪405‬‬
‫‪of the world‬‬ ‫ורעות⟩יו⟨‬
‫‪imaginary goods‬‬ ‫הטובות המחושבות‬ ‫הטובות המדומות‬ ‫–‪ :‬الخـيرات المظنونة ‪3.12‬‬ ‫‪406‬‬
‫‪the greatest good in the‬‬ ‫העצומה שבטובות‬ ‫הגדולה שבטובות‬ ‫–‪ :‬أعظم خيرات الدنيا ‪3.13‬‬ ‫‪407‬‬
‫‪world‬‬ ‫העולם‬ ‫העולם‬
‫‪animal‬‬ ‫בהמה‬ ‫בהמה‬ ‫داب ّة ‪4.3‬‬ ‫‪408‬‬
‫‪animals‬‬ ‫בהמות‬ ‫בהמה‬ ‫ب ‪4.2‬‬

‫دوا ّ‬ ‫‪409‬‬
‫‪cinnamon‬‬ ‫דאר ציני‬ ‫קנילה‬ ‫دار‪ :‬دار صيني ‪3.8‬‬ ‫‪410‬‬
‫‪long pepper‬‬ ‫דאר פלפל‬ ‫פלפל ארוך‬ ‫–‪ :‬دار فلفل ‪3.8‬‬ ‫‪411‬‬
‫‪to conduct, treat, navi-‬‬ ‫הנהיג‪/‬התנהג‬ ‫הנהיג‪/‬נהג‬ ‫)دبر( دب ّر ‪1.5; 2.12; 4.17‬‬ ‫‪412‬‬
‫‪gate, prescribe‬‬
‫‪to treat with medication‬‬ ‫הנהיג ברפואה‬ ‫הנהיג ברפואה‬ ‫– بدواء ‪2.12‬‬ ‫‪413‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪for whoever wishes to‬‬ ‫למי שירצה הנהגת‬ ‫למי שירצה הנהגת‬ ‫–‪ :‬لمن يدب ّر صحتّ ه ‪1.20‬‬ ‫‪414‬‬
‫‪preserve his health‬‬ ‫בריאותו‬ ‫בריאותו‬
‫‪may navigate his ship in‬‬ ‫ינהיג ספינתו ההנהגה‬ ‫ינהיג ספינתו בטובה‬ ‫–‪ :‬يدب ّر سفينته أحسن تدبير‬ ‫‪415‬‬
‫‪the best possible manner‬‬ ‫היותר טובה‬ ‫שבהנהגות‬
‫‪4.4‬‬
‫‪to adhere to‬‬ ‫הנהיג‬ ‫התנהג ב‪-‬‬ ‫تدب ّر‪ :‬تدب ّر ب‪1.6 -‬‬ ‫‪416‬‬
‫‪to undergo strong treat-‬‬ ‫יתנהג ברפואה‬ ‫להתעסק ברפואות‬ ‫–‪ :‬يتدب ّر بالعلاج القوي ‪2.4‬‬ ‫‪417‬‬
‫‪ment‬‬ ‫החזקה‬ ‫החזקות‬
‫‪regimen, treatment‬‬ ‫הנהגה‬ ‫הנהגה‪/‬מזכרת‬ ‫تدبير ;‪0; 2.1,10,12; 3.0,10‬‬ ‫‪418‬‬

‫‪ ← 4.3‬دب ّر‬
‫‪the preservation of his‬‬ ‫הנהגת בריאותו‬ ‫הנהגת בריאותו‬ ‫– صحتّ ه ‪1.4,9; 4.15‬‬ ‫‪419‬‬
‫‪health‬‬
‫‪the guidance of a physi-‬‬ ‫הנהגת רופא‬ ‫הנהגת רופא‬ ‫– طبيب ‪2.1‬‬ ‫‪420‬‬
‫‪cian‬‬
‫‪the regimen of health‬‬ ‫הנהגת הבריאות‬ ‫הנהגת הבריאות‬ ‫– الصح ّة ;‪0; 1.1,8,9,11,19‬‬ ‫‪421‬‬
‫‪2.1; 3.1; 4.17‬‬
‫‪the regimen of the‬‬ ‫הנהגת הבריאים‬ ‫הנהגת הבריא‬ ‫– الأصحاّ ء ‪2.1‬‬ ‫‪422‬‬
‫‪healthy‬‬
‫‪the treatment of a‬‬ ‫הנהיג החולה‬ ‫הנהיג החולה‬ ‫– المر يض ‪2.12‬‬ ‫‪423‬‬
‫‪patient‬‬
‫‪the regimen of sick peo-‬‬ ‫הנהגת החולים‬ ‫הנהגת החולים‬ ‫– المرضى ‪0; 2.0,1‬‬ ‫‪424‬‬
‫‪ple‬‬
‫‪the regimen of the conva-‬‬ ‫הנהגת היוצא מהחלי‬ ‫הנהגת החולים‬ ‫– الناقه ‪2.1‬‬ ‫‪425‬‬
‫‪lescent‬‬ ‫שנתרפאו קודם‬
‫שנתחזקו‬
‫‪regimen of body or soul‬‬ ‫הנהגה מהנהגות‬ ‫הנהגה מהנהגות‬ ‫– من تدابير البدن أو النفس‬ ‫‪426‬‬
‫הגוף או הנפש‬ ‫הגוף או הנפש‬
‫‪4.2‬‬
‫‪treatment with a simple‬‬ ‫להנהיג ברפואה‬ ‫ההנהגה בסם אחד‬ ‫–‪ :‬التدبير بدواء مفرد ‪2.12‬‬ ‫‪427‬‬
‫‪drug‬‬ ‫מופרדת‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪a purely medicinal treat-‬‬ ‫⟩הנהגה ברפואה⟨‬ ‫–‪ :‬التدبير بالدواء المحض ‪ 2.12‬ההנהגה ברפואה‬ ‫‪428‬‬
‫‪ment‬‬ ‫בשלמות‬ ‫אשר אינה מזון‬
‫‪a healthy, good regimen‬‬ ‫ההנהגה הבריאותית‬ ‫ההנהגה הבריאה‬ ‫حي الجي ّد ‪4.3‬‬
‫–‪ :‬التدبير الص ّ‬ ‫‪429‬‬
‫הטובה‬ ‫הטובה‬
‫‪the lighter [kinds] of‬‬ ‫החלוש שבהנהגה‬ ‫הקל שבהנהגה‬ ‫–‪ :‬أضعف التدبير ‪2.12‬‬ ‫‪430‬‬
‫‪treatment‬‬
‫‪regimens‬‬ ‫הנהגות‬ ‫הנהגות‬ ‫تدبيرات ‪1.6‬‬ ‫‪431‬‬
‫‪regimens‬‬ ‫הנהגות‬ ‫הנהגות‬ ‫تدابير ‪ ← 2.1‬تدبير‬ ‫‪432‬‬
‫مدب ّر ← قوة‬
‫دجاج ← صفر‪ ،‬لحوم‬
‫‪hen‬‬ ‫תרנגולת‬ ‫תרנגולת‬ ‫دجاجة ‪3.2‬‬ ‫‪433‬‬
‫)‪to go to (the bathhouse‬‬ ‫נכנס‬ ‫נכנס‬ ‫دخل ‪4.17‬‬ ‫‪434‬‬
‫‪to go to the bathhouse‬‬ ‫נכנס למרחץ‬ ‫נכנס במרחץ‬ ‫– الحم ّام ‪4.17‬‬ ‫‪435‬‬
‫‪to consume meal after‬‬ ‫הכניס מאכל על‬ ‫הכניס מאכל על‬ ‫أدخل‪ :‬أدخل طعام على‬ ‫‪436‬‬
‫‪meal‬‬ ‫מאכל‬ ‫מאכל‬
‫طعام ‪1.9‬‬
‫)‪going to (the bathhouse‬‬ ‫להכנס‪/‬כניסה‬ ‫להכנס‪/‬כניסה‬ ‫دخول ‪4.17‬‬ ‫‪437‬‬
‫‪bathing in the bathhouse,‬‬ ‫הכניסה למרחץ‬ ‫הכנס במרחץ‬ ‫– الحم ّام ‪ ← 4.9,26‬مداومة‬ ‫‪438‬‬
‫‪going to the bathhouse‬‬
‫‪the interior of the body‬‬ ‫פנים מהגוף‬ ‫תוך הגוף‬ ‫داخل‪ :‬داخل البدن ‪3.9‬‬ ‫‪439‬‬
‫‪to become vaporous‬‬ ‫התעשן‬ ‫התעשן‬ ‫خن ‪1.15‬‬

‫)دخن( تد ّ‬ ‫‪440‬‬
‫تدخين ← بخور‬
‫‪to sweat profusely‬‬ ‫שב זיעתו‬ ‫נזל זיעתו‬ ‫درّ‪ :‬درّ عرقه ‪4.17‬‬ ‫‪441‬‬
‫‪as the sweat flows‬‬ ‫כל עת שתזוב הזיעה‬ ‫כל מה שיזיע‬ ‫ل ما درّ العرق ‪4.17‬‬
‫–‪ :‬ك ّ‬ ‫‪442‬‬
‫‪to induce micturition‬‬ ‫הגיר השתן‬ ‫הוציא השתן‪/‬הזיל‬ ‫أدرّ‪ :‬أدرّ البول ‪1.19,20‬‬ ‫‪443‬‬
‫השתן‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫درّاج ← لحوم‬
‫‪gradually‬‬ ‫בהתדרגות‪/‬בהדרגה‬ ‫במדרגות‬ ‫تدريج‪ :‬بتدريج ‪4.2,26‬‬ ‫‪444‬‬
‫مدروس ← صناعة‬
‫إدراك ← قصور‬
‫)‪dirham(s‬‬ ‫דרהם‬ ‫דרכמון‪/‬דרכמונים‬ ‫درهم ‪3.2,3,7‬‬ ‫‪445‬‬
‫‪two dirhams‬‬ ‫ב׳ דרהם‬ ‫שני דרכמונים‬ ‫درهمان ‪3.7‬‬ ‫‪446‬‬
‫‪dirhams‬‬ ‫דרהם‬ ‫דרכמונים‬ ‫دراهم ‪3.3,7,8‬‬ ‫‪447‬‬
‫‪leopard’s bane‬‬ ‫דרונג‬ ‫דרונסי‬ ‫درونج ‪3.8‬‬ ‫‪448‬‬
‫‪to know‬‬ ‫ידע‬ ‫ידע‬ ‫درى ‪2.3‬‬ ‫‪449‬‬
‫‪well worked‬‬ ‫וירבה עריכתו‬ ‫וירבה קטופו‬ ‫د َع ْك‪ :‬و يكثر دعكه ‪1.12‬‬ ‫‪450‬‬
‫دعاٍو ← هذيان‬
‫‪to expel‬‬ ‫דחה‪/‬נדחה‬ ‫דחה‪/‬כילה‬ ‫دفع ‪1.3,6‬‬ ‫‪451‬‬
‫‪to be expelled‬‬ ‫נדחה‬ ‫–‬ ‫اندفع ‪1.6‬‬ ‫‪452‬‬
‫‪repulsion‬‬ ‫דחייה‬ ‫דחות‬ ‫د َف ْع ‪1.5,10; 4.3‬‬ ‫‪453‬‬
‫دافع ← حركة‪ ،‬قوة‬
‫‪to pound‬‬ ‫דקק‬ ‫הדק‬ ‫ق ‪3.8‬‬

‫د ّ‬ ‫‪454‬‬
‫‪to be more precise in‬‬ ‫דיקק העיון‬ ‫דקדק העיון‬ ‫دق ّق‪ :‬دق ّق النظر ‪4.11‬‬ ‫‪455‬‬
‫‪one’s investigation‬‬
‫‪thin‬‬ ‫קטן‬ ‫דק‬ ‫دقيق ‪4.8‬‬ ‫‪456‬‬
‫‪boiled flour‬‬ ‫הקמח המבושל‬ ‫הקמח המבושלת‬ ‫–‪ :‬الدقيق المطبوخ ‪1.13‬‬ ‫‪457‬‬
‫طع‬
‫أدّق ← مق ّ‬
‫أدلةّ ← قام‬
‫‪to massage‬‬ ‫–‬ ‫חפף‬ ‫دلك ‪4.12‬‬ ‫‪458‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to have a massage‬‬ ‫–‬ ‫חפף‬ ‫تدل ّك ‪4.17‬‬ ‫‪459‬‬
‫تدل ّك ← تده ّ ُن‬
‫‪blood‬‬ ‫דם‬ ‫דם‬ ‫دم ‪← 1.22; 3.5,6,9; 4.8‬‬ ‫‪460‬‬

‫بخار‪ ،‬إخراج‬
‫‪brain‬‬ ‫מוח הראש‬ ‫מוח‬ ‫دماغ ‪3.1,8; 4.16,18,‬‬ ‫‪461‬‬

‫‪ ← 21,23,28‬بطون‪ ،‬جرم‪،‬‬
‫تقو ية‬
‫‪to pollute‬‬ ‫החניף‬ ‫גאל‬ ‫)دنس( دن ّس ‪4.1‬‬ ‫‪462‬‬
‫دنيا ← آفة‪ ،‬خير‪ ،‬خيرات‪،‬‬

‫شر‬
‫‪to anoint‬‬ ‫–‬ ‫משח‬ ‫دهن ‪4.23‬‬ ‫‪463‬‬
‫‪oil‬‬ ‫–‬ ‫שמן‬ ‫د ُه ْن ‪4.12‬‬ ‫‪464‬‬
‫‪ben oil‬‬ ‫–‬ ‫שמן אלבאן‬ ‫–‪ :‬دهن البان ‪4.23‬‬ ‫‪465‬‬
‫‪pistachio oil‬‬ ‫שמן של פסתק‬ ‫שמן פסתוק‬ ‫– فستق ‪3.8‬‬ ‫‪466‬‬
‫‪almond oil‬‬ ‫שמן שקדים‬ ‫שמן‪/‬שמן שקדים‬ ‫– لوز ‪3.3,7,8‬‬ ‫‪467‬‬
‫‪oils‬‬ ‫שמנים‬ ‫שמנים‬ ‫أدهان ‪1.13‬‬ ‫‪468‬‬
‫دهنية ← ج ُب ْن‬
‫‪rubbing with oil and‬‬ ‫המשיחה והזיֻלף‬ ‫החפיפה והמשיחה‬ ‫تده ّ ُن‪ :‬التده ّن والتدل ّك ‪4.13‬‬ ‫‪469‬‬
‫‪massage‬‬
‫دار‪ :‬داران ← سعادة‬
‫‪the preservation of‬‬ ‫התמדת הבריאות‪/‬‬ ‫התמדת הבריאות‪/‬‬ ‫دوام‪ :‬دوام الصح ّة ;‪1.5,12‬‬ ‫‪470‬‬
‫‪health‬‬ ‫להתמיד הבריאות‪/‬‬ ‫תמידות הבריאות‬
‫‪4.15,16,26‬‬
‫להעמיד הבריאות‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪the preservation of‬‬ ‫התמדת הבריאות‬ ‫התמדת הבריאות‬ ‫استدامة‪ :‬استدامة الصح ّة‬ ‫‪471‬‬
‫‪health‬‬
‫‪1.1,6‬‬
‫‪frequenting the bath-‬‬ ‫התמדת הכניסה‬ ‫مداومة‪ :‬مداومة دخول الحم ّام תמידות הכנס‬ ‫‪472‬‬
‫‪house‬‬ ‫למרחץ‬ ‫במרחץ‬
‫‪4.17‬‬
‫‪medicine‬‬ ‫רפואה‬ ‫רפואה‬ ‫دواء ‪ ← 2.4; 3.2‬دب ّر‪ ،‬تدبير‬ ‫‪473‬‬
‫‪purgative‬‬ ‫רפואה משלשלת‬ ‫רפואה משלשלת‬ ‫– مسهل ‪4.14‬‬ ‫‪474‬‬
‫‪medicines, medication‬‬ ‫רפואות‬ ‫רפואות‪/‬רפואה‬ ‫أدو ية ‪1.21; 2.12; 3.7; 4.3‬‬ ‫‪475‬‬
‫‪mild and safe remedies‬‬ ‫רפואות חלושין‬ ‫סמים קלים‬ ‫– ضعيفة مأمونة الغائلة ‪2.6‬‬ ‫‪476‬‬
‫מבטוח עליהן מלהזיק‬ ‫ומובטחים‬
‫‪very complex remedies‬‬ ‫רפואות רבות‬ ‫הרפואות רבות‬ ‫– كثيرة التركيب ‪2.12‬‬ ‫‪477‬‬
‫ההרכבה‬ ‫ההרכבה‬
‫‪healthy remedies‬‬ ‫הרפואות הבריאות‬ ‫הרפואות הבריאות‬ ‫حية ‪2.6‬‬

‫–‪ :‬الأدو ية الص ّ‬ ‫‪478‬‬
‫‪medicines with nutri-‬‬ ‫הרפואות המזוניים‬ ‫הרפואות הזנות‬ ‫–‪ :‬الأدو ية الغذائية ‪2.12‬‬ ‫‪479‬‬
‫‪tional properties‬‬
‫‪strong remedies‬‬ ‫הרפואות החזקות‬ ‫הסמים החזקים‬ ‫–‪ :‬الأدو ية القو ية ‪2.5‬‬ ‫‪480‬‬
‫‪multiple drugs‬‬ ‫הרפואות הרבות‬ ‫הרפואות הרבות‬ ‫–‪ :‬الأدو ية الـكثيرة ‪2.12‬‬ ‫‪481‬‬
‫‪the dry medications‬‬ ‫הסמנין היבשין‬ ‫הסמים היבישות‬ ‫–‪ :‬الأدو ية اليابسة ‪3.8‬‬ ‫‪482‬‬
‫‪the mildest remedies‬‬ ‫החלוש שברפואות‬ ‫הרפואות הקלות‬ ‫–‪ :‬أضعف الأدو ية ‪2.12‬‬ ‫‪483‬‬
‫دوائي ← أغذية‬
‫‪medication‬‬ ‫רפואה‬ ‫התרפאות‬ ‫تداو ‪2.6‬‬ ‫‪484‬‬
‫ذئاب ← لحم‬
‫‪to sprinkle‬‬ ‫זרה‬ ‫עיפר‬ ‫ذرّ ‪4.23‬‬ ‫‪485‬‬
‫‪excrement‬‬ ‫רמונים)!(‬ ‫זבל‬ ‫ذرق ‪4.27‬‬ ‫‪486‬‬
‫‪those who have acumen‬‬ ‫בעלי החכמה‬ ‫המשכיל‬ ‫ذكاء‪ :‬ذوي الذكاء ‪2.3‬‬ ‫‪487‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪mind‬‬ ‫שכל‬ ‫שכל‬ ‫ذهن ‪4.23‬‬ ‫‪488‬‬
‫‪those who have a good‬‬ ‫בעלי הדעות הטובות‬ ‫אנשי השכל הטוב‬ ‫أذهان‪ :‬ذوو الأذهان الجي ّدة‬ ‫‪489‬‬
‫‪intellect‬‬ ‫וההבנה הטובה‬
‫‪4.11‬‬
‫‪to dissolve‬‬ ‫המיס‬ ‫הזיב‪/‬התיך‬ ‫)ذاب( أذاب ‪3.8; 4.21,25‬‬ ‫‪490‬‬
‫‪pleurisy‬‬ ‫חלי הצדדין‬ ‫מוגלת היותרת‬ ‫ذات‪ :‬ذات الجنب ‪4.22‬‬ ‫‪491‬‬
‫‪pneumonia‬‬ ‫חלי הריאה‬ ‫מוגלת הריאה‬ ‫– الرئة ‪4.22‬‬ ‫‪492‬‬
‫رئة ← ذات‪ ،‬فضاء‪ ،‬قصبة‬
‫‪fennel‬‬ ‫שומר‬ ‫שורש השומר‪/‬שומר‬ ‫راز يانج ‪2.6; 3.3,7‬‬ ‫‪493‬‬
‫‪head‬‬ ‫ראש‬ ‫رأس ‪ 1.14; 2.8; 4.18,21,23‬ראשים‪/‬ראש‬ ‫‪494‬‬

‫← جلدة‪ ،‬إسخان‬
‫‪rhubarb‬‬ ‫ראונד‬ ‫ריברברו‪/‬ריוברברי‬ ‫راوند ‪ ← 3.2,7‬نقيع‬ ‫‪495‬‬
‫‪rāy‬‬ ‫הראי‬ ‫ְר ֵויל‬ ‫راي ‪1.18‬‬ ‫‪496‬‬
‫‪robs‬‬ ‫דבשים‬ ‫מרקחות‬ ‫ب‪ :‬ر بوب ‪2.6‬‬

‫ر ّ‬ ‫‪497‬‬
‫‪fruit conserves, their‬‬ ‫דבש הפירות וייניהם מרקחות הפירות‬ ‫–‪ :‬ر بوب الفواكه وأشر بتها‬ ‫‪498‬‬
‫‪syrups and the electuar-‬‬ ‫המבושלים והמשקים ומשקיהם ומרקחת‬
‫ومعاجين تعمل منها ‪1.21‬‬
‫‪ies made from them‬‬ ‫נעשים מהן צימוקים‬ ‫והמרקחות שיעשו‬
‫מהם צימוקים‬
‫‪legs‬‬ ‫רגלים‬ ‫רגלים‬ ‫رجل‪ :‬أرجل ‪4.8‬‬ ‫‪499‬‬
‫رجلة ← بزر‬
‫‪expectation‬‬ ‫ייחול‬ ‫בטחון‬ ‫ج ‪3.16‬‬

‫تر ّ‬ ‫‪500‬‬
‫ج ← خائف‬
‫متر ّ‬
‫‪softness‬‬ ‫שחרות‪/‬רפיון‬ ‫מורך‪/‬רכות‬ ‫رخاوة ‪3.11; 4.18‬‬ ‫‪501‬‬
‫‪the softness and igno-‬‬ ‫רכות הנפש וסכלותה שחרות הנפש‬ ‫– النفس وجهلها ‪3.11‬‬ ‫‪502‬‬
‫‪rance of the soul‬‬ ‫וסכלותה‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to give advice‬‬ ‫הישיר‪/‬יעץ‬ ‫רמז‪/‬אמר‬ ‫)رشد( أرشد ‪2.1,9‬‬ ‫‪503‬‬
‫‪to crush, pound‬‬ ‫ריסס‬ ‫ריצץ‬ ‫ض ‪3.2,7‬‬‫ر ّ‬ ‫‪504‬‬
‫‪crushed‬‬ ‫מרוסס‬ ‫דקוק‪/‬מרוצץ‬ ‫مرضوض ‪3.3,6,7‬‬ ‫‪505‬‬
‫رضيع ← جداء‬
‫ر َْطب ← فاكهة‬
‫‪the superfluous mois-‬‬ ‫הלחות היתרוניות‬ ‫הלחות הנוספות‬ ‫رطو بة‪ :‬الرطو بات الفضلية‬ ‫‪506‬‬
‫‪tures‬‬
‫‪1.12‬‬
‫‪moistening‬‬ ‫לרטב‬ ‫ללחלח‬ ‫ترطيب ‪2.7‬‬ ‫‪507‬‬
‫‪moist‬‬ ‫רטוב‬ ‫לח‬ ‫مرطوب‪1.18; 4.15 :‬‬ ‫‪508‬‬
‫‪people with a moist tem-‬‬ ‫רטובי המזג‬ ‫מי שמזגו לח‬ ‫مرطو بي المزاج ‪1.18‬‬ ‫‪509‬‬
‫‪perament‬‬
‫‪raṭl‬‬ ‫רוטל‬ ‫ליט׳‬ ‫رطل ‪3.2,3,4,5,6,8‬‬ ‫‪510‬‬
‫‪two raṭls‬‬ ‫ב׳ רוטלין‬ ‫שני ליט׳‬ ‫رطلان ‪3.8‬‬ ‫‪511‬‬
‫‪raṭls‬‬ ‫רוטלין‬ ‫ליט׳‬ ‫أرطال ‪3.7,8‬‬ ‫‪512‬‬
‫‪riff-raff‬‬ ‫המון בני האדם‬ ‫פחותי העם‬ ‫رعاع‪ :‬رعاع الناس ‪4.10‬‬ ‫‪513‬‬
‫‪to tremble‬‬ ‫–‬ ‫נרעד‬ ‫)رعد( ارتعد ‪3.9‬‬ ‫‪514‬‬
‫‪tremor‬‬ ‫רעש‬ ‫תנועת האיברים‬ ‫رعدة ‪4.27‬‬ ‫‪515‬‬
‫‪tremor‬‬ ‫חלי הרעש‬ ‫רעש‬ ‫رعشة ‪4.28‬‬ ‫‪516‬‬
‫‪exuberance‬‬ ‫קלות‬ ‫שמחה‬ ‫رعانة ‪3.11‬‬ ‫‪517‬‬
‫‪foam‬‬ ‫קצף‬ ‫קצף‬ ‫رغوة ‪3.8‬‬ ‫‪518‬‬
‫‪to support‬‬ ‫סמך‬ ‫סמך‬ ‫رفد ‪4.6‬‬ ‫‪519‬‬
‫‪to remove‬‬ ‫דחה‬ ‫–‬ ‫رفع ‪2.3‬‬ ‫‪520‬‬
‫‪to put on a low fire‬‬ ‫שם על אש נחה‬ ‫שם על אש רכה‬ ‫– على نار لينّ ة ‪3.6‬‬ ‫‪521‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to put on a fire‬‬ ‫שם על האש‬ ‫שם על האש‬ ‫– على النار ‪3.5‬‬ ‫‪522‬‬
‫‪to pass away, dissipate‬‬ ‫הסתלק‬ ‫סר‪/‬הסתלק‬ ‫ارتفع ‪3.15; 4.20‬‬ ‫‪523‬‬
‫‪his voice becomes loud‬‬ ‫יגבה קולו‬ ‫יחזק קולו‬ ‫–‪ :‬يرتفع صوته ‪3.9‬‬ ‫‪524‬‬
‫‪removal‬‬ ‫דחייה‬ ‫דחות‬ ‫ر َف ْع ‪3.10‬‬ ‫‪525‬‬
‫‪to raise his voice‬‬ ‫להרים קולו‬ ‫להרים קולו‬ ‫– صوته ‪3.9‬‬ ‫‪526‬‬
‫‪its high buildings‬‬ ‫גובה בניניה‬ ‫גובה בינייניהם‬ ‫ارتفاع‪ :‬ارتفاع مبانيها ‪4.2‬‬ ‫‪527‬‬
‫‪high‬‬ ‫גבוה‬ ‫גבוה‬ ‫مرتفع ‪4.2‬‬ ‫‪528‬‬
‫‪elbow‬‬ ‫מרפק‬ ‫–‬ ‫مرفق ‪4.8‬‬ ‫‪529‬‬
‫‪hypochondria and‬‬ ‫החולי אשר בטרפשא החלי של כסלים‬ ‫مراقيّ ة‪ :‬المراقيّ ة والوسواس‬ ‫‪530‬‬
‫‪melancholic delusion‬‬ ‫והמחשבה‬ ‫או במוח‬
‫‪3.10‬‬
‫המתילדים מהמרה‬
‫השחורה‬
‫‪to sail the sea at the usual‬‬ ‫רכב בים בעת‬ ‫ركب‪ :‬ركب البحر في الوقت רכב הים בעת הנהוג‬ ‫‪531‬‬
‫‪time‬‬ ‫המורגל לרכבו‬
‫المعتاد ركو به ‪4.4‬‬
‫‪to compound‬‬ ‫הרכיב‬ ‫הרכיב‪/‬עשה‬ ‫كب ‪3.5,6,8‬‬

‫ر ّ‬ ‫‪532‬‬
‫ركوب ← ركب‬
‫‪knee‬‬ ‫ארכובה‬ ‫–‬ ‫ركبة ‪4.8‬‬ ‫‪533‬‬
‫‪compound‬‬ ‫הרכבה‬ ‫מורכב‪/‬הרכבה‪/‬‬ ‫تركيب ‪ ← 2.12; 3.5,7‬أدو ية‬ ‫‪534‬‬

‫להרכיב‬
‫‪compounded, a com-‬‬ ‫מורכב‪/‬מורכבת‬ ‫מורכב‬ ‫كب ‪2.6,12‬‬

‫مر ّ‬ ‫‪535‬‬
‫]‪pound [drug‬‬
‫‪stagnant‬‬ ‫עומד‬ ‫מעופש‬ ‫راكد ‪4.2‬‬ ‫‪536‬‬
‫‪the cornerstone‬‬ ‫הִפּינה הגדולה‬ ‫העיקר הגדול‬ ‫ركن‪ :‬الركن الأكبر ‪1.5‬‬ ‫‪537‬‬
‫‪pomegranate with its‬‬ ‫רמונים בגרעיניהן‬ ‫רימון בגרעיניו‬ ‫رمّان‪ :‬رمّان بعجمه ‪← 3.2‬‬ ‫‪538‬‬
‫‪seeds‬‬
‫ب‬
‫ح ّ‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪rāʾib‬‬ ‫ַרִאיב‬ ‫ָחָלב מגובל‬ ‫رائب ‪1.16‬‬ ‫‪539‬‬
‫‪psychical pneuma‬‬ ‫רוח נפשיי‬ ‫רוח נפשיית‬ ‫روح‪ – :‬نفسانية ‪4.1‬‬ ‫‪540‬‬
‫‪the visual pneuma‬‬ ‫הרוח הרואה‬ ‫הכח הרואה‬ ‫–‪ :‬الروح الباصر ‪3.9‬‬ ‫‪541‬‬
‫‪vital pneuma‬‬ ‫הרוח החיוני‬ ‫הרוח החיוני)ת(‬ ‫–‪ :‬الروح الحيواني)ة( ‪4.1‬‬ ‫‪542‬‬
‫‪natural pneuma‬‬ ‫הרוח הטבעי‬ ‫הרוח הטבעי)ת(‬ ‫–‪ :‬الروح الطبيعي)ة( ‪4.1‬‬ ‫‪543‬‬
‫‪pneumas‬‬ ‫רוחות‬ ‫רוחות‬ ‫أرواح ‪ ← 3.1; 4.1,2‬انحلال‬ ‫‪544‬‬
‫‪the north wind‬‬ ‫רוח הצפון‬ ‫הרוח השמאלי‬ ‫ريح‪ :‬ريح الشمال ‪4.2‬‬ ‫‪545‬‬
‫‪aromatic plants and‬‬ ‫המורחים והבשמים‬ ‫הבשמים והפרחים‬ ‫ر يحان‪ :‬الر ياحين والأطياب‬ ‫‪546‬‬
‫‪spices‬‬
‫‪4.23‬‬
‫‪fragrant odors‬‬ ‫הריח הטוב‪/‬הבשמים הריחות הטבעיים‪/‬‬ ‫رائحة‪ :‬الأرائح الطيبّ ة ;‪2.11‬‬ ‫‪547‬‬
‫המורחים הטובים‬
‫‪ ← 4.2‬ماء‬
‫‪toilet‬‬ ‫בית הכסא‬ ‫מקום בית הכסא‬ ‫مستراح ‪4.2‬‬ ‫‪548‬‬
‫‪to train‬‬ ‫טייל‬ ‫הניע‬ ‫راض ‪1.5‬‬ ‫‪549‬‬
‫‪to take exercise‬‬ ‫טייל‬ ‫עשה בהתעמלות‪/‬‬ ‫ارتاض ‪1.7,10‬‬ ‫‪550‬‬

‫עשה ההתנועעות‬
‫‪physical exercise‬‬ ‫התעמלות‪/‬התנועעות טיול‬ ‫ر ياضة ‪1.5,6,7; 3.12; 4.15‬‬ ‫‪551‬‬

‫)ו(התעמלות‪/‬מוסר‬
‫← عطل‬
‫‪very strong exercise‬‬ ‫הטיול החזק מאד‬ ‫התעמלות החזקה‬ ‫–‪ :‬الر ياضة القو ية جّدا ‪1.7‬‬ ‫‪552‬‬
‫מאד‬
‫‪trained‬‬ ‫מטייל‬ ‫לומד ולוקח‬ ‫مرتاض ‪3.12‬‬ ‫‪553‬‬
‫‪to clarify‬‬ ‫זיכך‬ ‫זיכך‬ ‫)راق( رّوق ‪3.6‬‬ ‫‪554‬‬
‫‪sieve‬‬ ‫תלויה)!(‬ ‫נחת‬ ‫راوق ‪3.6‬‬ ‫‪555‬‬
‫‪to be satiated‬‬ ‫רוה‬ ‫רוה‬ ‫روي ‪2.9‬‬ ‫‪556‬‬
‫‪saliva‬‬ ‫רוק‬ ‫רוק‬ ‫ر يق ‪1.9‬‬ ‫‪557‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪raisins‬‬ ‫צימוקים‬ ‫צימוקים‬ ‫ز بيب ‪3.5;1.22‬‬ ‫‪558‬‬
‫‪black raisins‬‬ ‫הצמוקים השחורין‬ ‫הצימוקים השחורים‬ ‫–‪ :‬الز بيب الأسودّ ‪3.5‬‬ ‫‪559‬‬
‫‪fresh butter and clarified‬‬ ‫החמאה והשמן‬ ‫כל מיני החמאה‬ ‫ز ُب ْد‪ :‬الز بد والسمن ‪1.16‬‬ ‫‪560‬‬
‫‪butter‬‬
‫زر‪ :‬زرّ الورد ← شراب‬
‫‪seed‬‬ ‫זרע‬ ‫זרע‬ ‫ز َْرع ‪4.4‬‬ ‫‪561‬‬
‫‪zuʿrūr‬‬ ‫עוזרדין‬ ‫שורבש‬ ‫زعرور ‪1.21‬‬ ‫‪562‬‬
‫‪rheum‬‬ ‫ֻזְכָמה‬ ‫הזלת החוטם‬ ‫زكمة ‪4.21‬‬ ‫‪563‬‬
‫‪zalābiyya‬‬ ‫זלאב⟩י⟨ה‬ ‫–‬ ‫زلابية ‪1.13‬‬ ‫‪564‬‬
‫‪lientery‬‬ ‫חלקלקות המעים‬ ‫הגרת המעים‬ ‫زلق‪ :‬زلق الأمعاء ‪4.22‬‬ ‫‪565‬‬
‫‪seasons‬‬ ‫זמנים‬ ‫זמנים‬ ‫زمن‪ :‬أزمان ‪4.17‬‬ ‫‪566‬‬
‫‪season‬‬ ‫זמן‬ ‫זמן‬ ‫زمان ‪4.23‬‬ ‫‪567‬‬
‫مزمن ← مرض‬
‫‪ginger‬‬ ‫זנגביל‬ ‫זנגביל‬ ‫زنجبيل ‪3.8‬‬ ‫‪568‬‬
‫ز َه ْر ← أسطوخودس‬
‫‪flowers‬‬ ‫פרחים‬ ‫פרחים‬ ‫–‪ :‬أزهار ‪2.6‬‬ ‫‪569‬‬
‫‪flowers‬‬ ‫פרחים‬ ‫פרחים‬ ‫زهرة ‪3.7‬‬ ‫‪570‬‬
‫‪flowers‬‬ ‫פרחים‬ ‫פרחים‬ ‫زهرات ‪3.3‬‬ ‫‪571‬‬
‫‪the vegetarian dishes for‬‬ ‫תבשיל שלקיחת)!(‬ ‫תבשילי החולים‬ ‫مزّور‪ :‬مزّورات ‪2.6‬‬ ‫‪572‬‬
‫‪the sick‬‬
‫‪olive oil‬‬ ‫שמן‪/‬שמן זית‬ ‫שמן‬ ‫ز يت ‪ ← 2.6; 3.2‬خبز‬ ‫‪573‬‬
‫‪questions‬‬ ‫שאלות‬ ‫שאילות‬ ‫مسألة‪ :‬مسائل ‪4.11‬‬ ‫‪574‬‬
‫‪to dislike‬‬ ‫שנא‬ ‫געל ומאס‪/‬נגעל‬ ‫سئم ‪4.25‬‬ ‫‪575‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪detesting‬‬ ‫שנאה‬ ‫–‬ ‫سآمة ‪1.1‬‬ ‫‪576‬‬
‫‪cause‬‬ ‫סבה‬ ‫סבה‬ ‫سبب ;‪1.22; 2.9; 3.14‬‬ ‫‪577‬‬

‫‪4.3,8,9,16‬‬
‫‪reasons, causes‬‬ ‫סבות‬ ‫סבת‪/-‬סבות‬ ‫أسباب ‪1.22; 2.3; 4.4,8‬‬ ‫‪578‬‬
‫‪to cause abrasion‬‬ ‫הביא חלי המעים‬ ‫עשה פונץ‬ ‫)سحج( أسحج ‪2.7‬‬ ‫‪579‬‬
‫‪he suffered from severe‬‬ ‫חלה חִלי מיעיים‬ ‫בא לו פונץ גדולים‬ ‫انسحج‪ :‬انسحج سحجا عظيما‬ ‫‪580‬‬
‫‪dysentery‬‬ ‫עצום‬
‫‪4.8‬‬
‫‪abrasion‬‬ ‫חלי מעים‬ ‫פונץ‬ ‫َسح َج ‪ ← 3.3‬انسحج‬ ‫‪581‬‬
‫‪to pulverize‬‬ ‫שחק‬ ‫הדק‪/‬שחק‬ ‫سحق ‪3.8; 4.23‬‬ ‫‪582‬‬
‫‪pulverizing‬‬ ‫שחיקה‬ ‫שחיקה‬ ‫سح ْق ‪4.23‬‬

‫َ‬ ‫‪583‬‬
‫‪to become warmer‬‬ ‫התחמם‬ ‫חמם‬ ‫سخن ‪3.9‬‬ ‫‪584‬‬
‫‪to heat‬‬ ‫חימם‬ ‫חימם‬ ‫أسخن ‪3.5,6‬‬ ‫‪585‬‬
‫‪to heat greatly‬‬ ‫חימם חמום טוב‬ ‫חימם חמום טוב‬ ‫– إسخانا جي ّدا ‪4.28‬‬ ‫‪586‬‬
‫‪heating effect‬‬ ‫חמימות‬ ‫חמימות‬ ‫إسخان ‪ ← 3.5‬أسخن‬ ‫‪587‬‬
‫‪heating or cooling the‬‬ ‫חימום הראש חימום‬ ‫חמם הראש קרר‬ ‫– الرأس إسخانا شديدا أو …‬ ‫‪588‬‬
‫‪head excessively‬‬ ‫או … קרורו קרור‬ ‫אותו‬
‫تبر يده تبر يدا شديدا ‪4.23‬‬
‫חזק‬
‫‪heat‬‬ ‫חמימות‬ ‫חמימות‬ ‫سخونة ‪4.20‬‬ ‫‪589‬‬
‫‪obstructions‬‬ ‫אוטם‬ ‫סתומים‬ ‫سّدة‪ :‬سدد ‪4.28‬‬ ‫‪590‬‬
‫‪constriction‬‬ ‫הסתתמות‬ ‫הסתם‬ ‫انسداد ‪1.4‬‬ ‫‪591‬‬
‫‪news that causes him‬‬ ‫דבר שמשמחו‬ ‫דבר ישמחהו שמחה‬ ‫سرّ‪ :‬أمر يسرّه سرورا عظيما‬ ‫‪592‬‬
‫‪great rejoicing‬‬ ‫שמחה גדולה‬ ‫גדולה‬
‫‪3.9‬‬
‫‪joy‬‬ ‫גיל‬ ‫גילה‬ ‫سرور ‪3.9‬‬ ‫‪593‬‬
‫‪cheerful‬‬ ‫–‬ ‫–‬ ‫سارّ ‪3.10‬‬ ‫‪594‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to become faster‬‬ ‫התמהר‬ ‫מיהר‬ ‫سرع ‪3.9‬‬ ‫‪595‬‬
‫)‪(speed‬‬ ‫מהירות‬ ‫מיהר‬ ‫سرعة ‪4.11‬‬ ‫‪596‬‬
‫‪the surface of his body‬‬ ‫שטח גופו‬ ‫שטח גופו‬ ‫سطح‪ :‬سطح جسمه ‪3.9‬‬ ‫‪597‬‬
‫‪surface of the body‬‬ ‫שטח הגוף‬ ‫שטח הגוף‬ ‫– البدن ‪4.19‬‬ ‫‪598‬‬
‫‪to support, promote‬‬ ‫סיע‬ ‫השגיח‪/‬עזר‬ ‫)سعد( ساعد ‪2.3; 4.6,7‬‬ ‫‪599‬‬
‫)‪fortunate (things‬‬ ‫טובה‬ ‫טובה‬ ‫سعادة ‪3.15‬‬ ‫‪600‬‬
‫‪happiness in both worlds‬‬ ‫הצלחת שני העולמים טובת השני עולמות‬ ‫–‪ :‬سعادة الدار ين ‪4.28‬‬ ‫‪601‬‬
‫‪eternal happiness‬‬ ‫הטובה הנצחית‬ ‫הטובה הנצחית‬ ‫–‪ :‬السعادة الأبدية ‪3.14‬‬ ‫‪602‬‬
‫‪support, assistance‬‬ ‫סיע‪/‬סיוע‬ ‫סעד‪/‬עזר‬ ‫مساعدة ‪2.2; 4.3‬‬ ‫‪603‬‬
‫‪cough, coughing‬‬ ‫שעול‬ ‫שעול‬ ‫سعال ‪4.21,22‬‬ ‫‪604‬‬
‫‪during a journey‬‬ ‫בעת הנסיעה‬ ‫בעת לכתו בדרך‬ ‫سف َر‪ :‬في حال السفر ‪2.1‬‬
‫َ‬ ‫‪605‬‬
‫)‪quince(s‬‬ ‫חבוש‪/‬חבושין‬ ‫ספרגלים‪/‬קודונייו‪/‬‬ ‫سفرجل ‪1.22; 3.2; 4.25‬‬ ‫‪606‬‬

‫חבושים‬
‫سفينة ← دب ّر‬
‫‪spoils the appetite‬‬ ‫מפילים תאות‬ ‫ימנע תאות המאכל‬ ‫سقط‪ :‬تسقط شهوة الطعام‬ ‫‪607‬‬
‫המאכל‬
‫‪1.14‬‬
‫‪he loses his appetite‬‬ ‫תפול תאותו‬ ‫יאבד תאות המאכל‬ ‫–‪ :‬تسقط شهوته ‪3.9‬‬ ‫‪608‬‬
‫‪to cause illness‬‬ ‫החלה‬ ‫הזיק‬ ‫)سقم( أسقم ‪4.27‬‬ ‫‪609‬‬
‫‪diseases‬‬ ‫חלאים‬ ‫תחלואים‬ ‫سْقم‪ :‬أسقام ‪0‬‬

‫ُ‬ ‫‪610‬‬
‫‪to administer‬‬ ‫השקה‬ ‫השקה‬ ‫)سقى( أسقى ‪4.8,14‬‬ ‫‪611‬‬
‫‪he suffered from dropsy‬‬ ‫אירע לו צבות‬ ‫צבתה בטנו‬ ‫استسقى ‪4.20‬‬ ‫‪612‬‬
‫‪sagapenum‬‬ ‫סכבינג‬ ‫ַס ַרִפין‬ ‫سكبينج ‪2.5‬‬ ‫‪613‬‬
‫‪drunkenness‬‬ ‫שכרות‬ ‫שכרות‬ ‫سك ْر ‪4.16‬‬

‫ُ‬ ‫‪614‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪in a state of drunkenness‬‬ ‫בשכרות‬ ‫שכור‬ ‫–‪ :‬في حال السكر ‪4.15‬‬ ‫‪615‬‬
‫‪intoxicating drinks‬‬ ‫משכרות‬ ‫דברים חמים‬ ‫مسكر‪ :‬مسكرات ‪4.23‬‬ ‫‪616‬‬
‫‪sugar‬‬ ‫סוכר‬ ‫סוכר‬ ‫سك ّر ‪2.6; 3.2,3,4; 4.20‬‬ ‫‪617‬‬
‫‪to stay, subside‬‬ ‫שקט‬ ‫התחמם‪/‬נח‬ ‫سكن ‪1.8,9‬‬ ‫‪618‬‬
‫‪living‬‬ ‫שכון‬ ‫שכון‬ ‫كن ‪ ← 4.2‬مجالس‬

‫س َ‬
‫َ‬ ‫‪619‬‬
‫‪rest‬‬ ‫שקיטה‬ ‫–‬ ‫سكون ‪1.6‬‬ ‫‪620‬‬
‫‪inhabitants‬‬ ‫שוכנים‬ ‫שוכנים‬ ‫ساكن‪ :‬ساكنون‬ ‫‪621‬‬
‫‪oxymel‬‬ ‫סכנגבין‬ ‫אוקשימיל‪/‬סכנגבין‬ ‫سكنجبين ‪ ← 2.6; 3.5‬شراب‬ ‫‪622‬‬
‫‪to be deprived of‬‬ ‫נשלל‬ ‫נורש‬ ‫ب ‪3.14‬‬

‫سل ِ َ‬
‫ُ‬ ‫‪623‬‬
‫‪to boil‬‬ ‫שלק‬ ‫שלק‬ ‫سلق ‪3.2‬‬ ‫‪624‬‬
‫‪beets‬‬ ‫סילקא‬ ‫סלקא‬ ‫سل ْق ‪3.2‬‬

‫ِ‬ ‫‪625‬‬
‫‪beet, orach, spinach or‬‬ ‫סילקא או ַקַטף או‬ ‫תרדים או אספנאך‬ ‫– سلق أو قطف أو اسفاناخ‬ ‫‪626‬‬
‫‪blite‬‬ ‫אספנאק או ירבוז‬ ‫או בורייני‬
‫أو ير بوز ‪3.2‬‬
‫‪to follow in her path‬‬ ‫ההלוך בדרכו‬ ‫ללכת בדרכו‬ ‫سلوك‪ :‬السلوك في طر يقها‬ ‫‪627‬‬
‫‪2.2‬‬
‫‪to be saved, recover‬‬ ‫נמלט‬ ‫ניצל‬ ‫سلم ‪2.3; 4.8‬‬ ‫‪628‬‬
‫‪safety‬‬ ‫המלטות‬ ‫שלום‬ ‫سلامة ‪2.6‬‬ ‫‪629‬‬
‫‪Islam‬‬ ‫הישמעאלים‬ ‫דת הישמעאלים‬ ‫إسلام‪ :‬الإسلام ‪1.19; 3.15‬‬ ‫‪630‬‬
‫)سلا( سلو ← تحديث‬
‫‪poisons‬‬ ‫סמי המות‬ ‫סמי המות‬ ‫م‪ :‬سموم ‪4.24‬‬

‫س ّ‬ ‫‪631‬‬
‫‪pores‬‬ ‫נקבים‪/‬מקומות‬ ‫נקבים‪/‬נקבי הבשר‬ ‫مسامّ ‪1.4,19‬‬ ‫‪632‬‬

‫השער‬
‫‪cavities of the nerves‬‬ ‫נקבי העצבים‬ ‫חללי העצבים‬ ‫– الأعصاب ‪4.1‬‬ ‫‪633‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪sumac‬‬ ‫סומאק‬ ‫סומאק‬ ‫سماّ ق ‪4.25‬‬ ‫‪634‬‬
‫‪fish‬‬ ‫דג‪/‬דגים‬ ‫דג‪/‬דגים‬ ‫سمك ‪1.18,22‬‬ ‫‪635‬‬
‫‪fish‬‬ ‫דגים‬ ‫דגים‬ ‫أسماك ‪1.18‬‬ ‫‪636‬‬
‫‪to fatten‬‬ ‫שימן‬ ‫שמר‬ ‫)سمن( أسمن ‪3.5‬‬ ‫‪637‬‬
‫سَم ْن ← ز ُب ْد‪ ،‬لحم‬
‫‪ages‬‬ ‫שנים‬ ‫שנים‬ ‫سّن‪ :‬أسنان ‪ ← 3.17‬طعن‬ ‫‪638‬‬
‫‪nard‬‬ ‫סנבל‬ ‫צנדל‪/‬סנבל‬ ‫سنبل ‪3.7,8‬‬ ‫‪639‬‬
‫‪squirrel‬‬ ‫סנגאב‬ ‫סנבאג׳‬ ‫سنجاب ‪4.27‬‬ ‫‪640‬‬
‫‪senna of Mecca‬‬ ‫ִס ַנא של ִמַכּא‬ ‫סיאני ומנה‬ ‫سنو‪ :‬سنا مكي ‪3.7‬‬ ‫‪641‬‬
‫‪to purge‬‬ ‫שלשל‬ ‫ריכך‬ ‫)سهل( أسهل ‪3.4‬‬ ‫‪642‬‬
‫‪to consider to be easy‬‬ ‫קל עליו‬ ‫היה קל בעיניו‬ ‫استسهل ‪4.11‬‬ ‫‪643‬‬
‫‪easy‬‬ ‫קל‬ ‫קל‬ ‫هل ‪4.9,12,13‬‬

‫سَ ْ‬ ‫‪644‬‬
‫‪the ease with which the‬‬ ‫נקלות הבנת‬ ‫קלות הבנת מלאכת‬ ‫سهولة‪ :‬سهولة فهم الصناعة‬ ‫‪645‬‬
‫‪medical art is understood‬‬ ‫]ה[מלאכת הרפואות‬ ‫הרפואות‬
‫الطبيّ ة ‪4.11‬‬
‫‪purgative, relieving the‬‬ ‫שלשול‬ ‫נקיון‪/‬שלשול‬ ‫إسهال ‪2.7; 3.3‬‬ ‫‪646‬‬

‫‪bowels‬‬
‫‪to find easy‬‬ ‫החזיק נקל‬ ‫היותו מקיל‬ ‫استسهال ‪4.11‬‬ ‫‪647‬‬
‫‪purgative‬‬ ‫משלשל‬ ‫רפואה‬ ‫مسهل ‪ ← 4.8‬دواء‬ ‫‪648‬‬
‫‪strong attracting purga-‬‬ ‫המשלשלים החזקים‬ ‫המשלשלים החזקים‬ ‫مسهلات‪ :‬المسهلات القو ية‬ ‫‪649‬‬
‫‪tives‬‬ ‫במשיכה‬ ‫למשוך‬
‫الجذب ‪2.5‬‬
‫‪a bad temperament‬‬ ‫רוע מזג‬ ‫מזג רע‬ ‫سوء‪ :‬سوء مزاج ‪1.20‬‬ ‫‪650‬‬
‫‪indigestion‬‬ ‫רוע עיכול‬ ‫הפסד בשול‬ ‫– هضم ‪1.2‬‬ ‫‪651‬‬
‫]‪black [bile‬‬ ‫מרה שחורה‬ ‫מרה שחורה‬ ‫سوداء ‪3.7‬‬ ‫‪652‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫سوداوي ← أبخرة‬
‫‪thighs‬‬ ‫שוקים‬ ‫שוקיים‬ ‫ساق‪ :‬ساقان ‪2.6‬‬ ‫‪653‬‬
‫‪equal‬‬ ‫שוה‬ ‫שוה‬ ‫متساو ‪2.3‬‬ ‫‪654‬‬
‫‪ways‬‬ ‫דרכים‬ ‫הנהגות‬ ‫سيرة‪ :‬سير ‪3.11‬‬ ‫‪655‬‬
‫شارخشك ← ترنجبين‬
‫‪bush basil‬‬ ‫שארברם‬ ‫לין אלובי‬ ‫شاه شبرم ‪2.11‬‬ ‫‪656‬‬
‫شاهترج ← برز‬
‫‪young men‬‬ ‫בחורים‬ ‫בחורים‬ ‫ب‪ :‬شباب ‪4.15‬‬

‫شا ّ‬ ‫‪657‬‬
‫‪to be satisfied‬‬ ‫שבע‬ ‫שבע‬ ‫شبع ‪1.1,3‬‬ ‫‪658‬‬
‫‪to satiate‬‬ ‫השביע‬ ‫השביע‬ ‫أشبع ‪1.14‬‬ ‫‪659‬‬
‫‪satiation‬‬ ‫שובע‪/‬לשבוע‪/‬שבע‬ ‫שבע‬ ‫شب ْع ‪1.1,2,3,4‬‬

‫َ‬ ‫‪660‬‬
‫مشبع ← طعام‬
‫‪doubts‬‬ ‫דמיונות‬ ‫ספקות‬ ‫شبهة‪ :‬شبه ‪4.11‬‬ ‫‪661‬‬
‫‪winter‬‬ ‫חורף‪/‬גשמים‬ ‫חורף‬ ‫شتاء ‪1.4; 3.6,8; 4.21,23‬‬ ‫‪662‬‬
‫‪trees‬‬ ‫אילנות‬ ‫אילנות‬ ‫شجرَ ‪1.21‬‬

‫َ‬ ‫‪663‬‬
‫‪trees‬‬ ‫אילנות‬ ‫אילנות‬ ‫أشجار ‪4.2‬‬ ‫‪664‬‬
‫‪courage‬‬ ‫גבורה‬ ‫גבורה‬ ‫شجاعة ‪3.12‬‬ ‫‪665‬‬
‫‪courageous‬‬ ‫גבורים‬ ‫גבורים‬ ‫شجيع‪ :‬شجعان ‪3.12‬‬ ‫‪666‬‬
‫‪colocynth‬‬ ‫שחם החנטל‪/‬חנטל‬ ‫קולוקינטידאש‪/‬‬ ‫شح ْم الحنظل ‪2.5; 4.13‬‬

‫َشح ْم‪َ :‬‬ ‫‪667‬‬
‫קולוקינטי ַדש‪/‬‬
‫קולוקינטדש‬
‫‪very fat‬‬ ‫רב החלב‬ ‫שמן מאד‬ ‫–‪ :‬كثيرالشحم ‪1.18‬‬ ‫‪668‬‬
‫‪fat‬‬ ‫חלבים‬ ‫שומן‬ ‫شحوم ‪1.14‬‬ ‫‪669‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫شخصي ← عمَ َل‪ ،‬نازلة‬
‫‪to strengthen‬‬ ‫חיזק‬ ‫חיזק וסתם‪/‬חיזק‬ ‫شّد ‪1.22; 4.18,25‬‬ ‫‪670‬‬
‫‪intensity‬‬ ‫חוזק‬ ‫רוב‬ ‫شّدة ‪3.11‬‬ ‫‪671‬‬
‫‪intense heat‬‬ ‫חוזק החום‬ ‫החום הגדול‬ ‫– الحر ّ ‪4.23‬‬ ‫‪672‬‬
‫‪severe thirst‬‬ ‫חוזק הצמאון‬ ‫רוב צמאו‬ ‫– العطش ‪4.20‬‬ ‫‪673‬‬
‫‪excess of exultation‬‬ ‫חוזק השמחה‬ ‫גודל השמחה‬ ‫– الفرح ‪3.11‬‬ ‫‪674‬‬
‫‪evil‬‬ ‫רעה‬ ‫רעה‪/‬רעות‬ ‫شرّ ‪ ← 3.13,14‬أفعال‬ ‫‪675‬‬
‫‪a great evil of the evils of‬‬ ‫– عظيم من شرور الدنيا ‪ 3.12‬נזק גדול וצרה מצרות רעה גדולה מרעו׳‬ ‫‪676‬‬
‫‪the world‬‬ ‫העולם‬ ‫הזמן‬
‫‪its bad things‬‬ ‫רעות מרעותיו‬ ‫רעות מרעותיו‬ ‫– من شرورها ‪3.14‬‬ ‫‪677‬‬
‫شرور ← شرّ‪ ،‬خيرات‬
‫‪imaginary evil things‬‬ ‫רעות מחושבות‬ ‫רעות מדומות‬ ‫–‪ :‬شرور مظنونة ‪3.14‬‬ ‫‪678‬‬
‫‪imaginary evils‬‬ ‫הרעות המחושבות‬ ‫הצרות המדומות‬ ‫–‪ :‬الشرور المظنونة ‪3.12‬‬ ‫‪679‬‬
‫‪the greatest evil in the‬‬ ‫העצומה שברעות‬ ‫הגדולה שברעות‬ ‫–‪ :‬أعظم شرور الدنيا ‪3.13‬‬ ‫‪680‬‬
‫‪world‬‬ ‫העולם‬ ‫העולם‬
‫‪to drink‬‬ ‫שתה‬ ‫שתה‬ ‫شرب ;‪1.9; 2.4,10‬‬ ‫‪681‬‬

‫‪ ← 4.9,20,25‬ماء‬
‫‪drinking‬‬ ‫שתיה‬ ‫משתה‬ ‫ش ُرْب ‪4.26‬‬ ‫‪682‬‬
‫‪drinking water‬‬ ‫שתית המים‬ ‫שתיית המים‪/‬שתות‬ ‫– الماء ‪← 1.9; 2.9,10; 4.13‬‬ ‫‪683‬‬
‫מים‬
‫م َن ْع‬
‫‪the drinking of cold‬‬ ‫שת)י(ית המים‬ ‫שתיית המים‬ ‫– الماء البارد ‪4.9,20‬‬ ‫‪684‬‬
‫‪water‬‬ ‫הקרים‬ ‫הקרים‪/‬שתות מים‬
‫קרים‬
‫‪drinking the usual water‬‬ ‫שתיית המים הנהוגים שתה המים‬ ‫– الماء المعتاد ‪4.9‬‬ ‫‪685‬‬
‫המורגלים‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪when one drinks much‬‬ ‫כשישתה המים‬ ‫כאשר ירבה לשתות‬ ‫–‪ :‬عند كثرة شرب الماء ‪1.1‬‬ ‫‪686‬‬
‫‪water‬‬ ‫מים‬
‫‪drinking water‬‬ ‫שתית מים‬ ‫שתות מים‪/‬שתיית‬ ‫شر بة‪ :‬شر بة ماء ‪2.9‬‬ ‫‪687‬‬
‫המים‬
‫‪the drinking of cold‬‬ ‫שתיית )ה(מים קרים‬ ‫מים קרים‬ ‫– ماء بارد ‪4.9,20‬‬ ‫‪688‬‬
‫‪water‬‬
‫‪wine, syrup‬‬ ‫יין‪/‬משקה‬ ‫יין‪/‬אשרוב‪/‬משקה‬ ‫شراب ‪← 2.6,10; 3.4,6; 5.7‬‬ ‫‪689‬‬

‫منافع‬
‫‪violet syrup‬‬ ‫משקה של בנאפסג‬ ‫אשרוב מויאולש‬ ‫– بنفسج ‪3.7‬‬ ‫‪690‬‬
‫‪sorrel syrup‬‬ ‫משקה חוָמּאץ‬ ‫אשרוב לפיסיום‬ ‫– حماّ ض ‪3.6‬‬ ‫‪691‬‬
‫‪syrup of rose buds‬‬ ‫משקה זרע הורד‬ ‫שירופו וורדים‬ ‫– زرّ الورد ‪4.20‬‬ ‫‪692‬‬
‫‪oxymel syrup of raisins‬‬ ‫משקה סכנגבין‬ ‫אשרוב סכנגבין עשוי‬ ‫– سكنجبين ز بيبي ‪3.5‬‬ ‫‪693‬‬
‫צמוקיי‬ ‫מצימוקים‬
‫‪oxymel syrup of roses‬‬ ‫משקה סכנגבין של‬ ‫אשרוב סכנגכין ורדי‬ ‫– سكنجبين وردي ‪3.4‬‬ ‫‪694‬‬
‫ורד‬
‫‪syrup of citron peel‬‬ ‫משקה של קליפת‬ ‫אשרוב מקליפת‬ ‫ج ‪4.20‬‬

‫– قشر الأ تر ّ‬ ‫‪695‬‬
‫האתרוג‬ ‫האתרוג‬
‫‪mastic syrup‬‬ ‫משקה של מצטכא‬ ‫אשרוב משטיצי‬ ‫– مصتكى ‪4.20‬‬ ‫‪696‬‬
‫‪refined rose syrup‬‬ ‫משקה של ורד מכרר‬ ‫אישרוב וורדים‬ ‫– ورد مكر ّر ‪3.2,3‬‬ ‫‪697‬‬
‫מצונן‪/‬אשרוב ורדים‬
‫מסונן‬
‫‪refined rose syrup‬‬ ‫משקה הורד אל‬ ‫אשרוב הורדים‬ ‫– الورد المكر ّر ‪2.6‬‬ ‫‪698‬‬
‫מכרר‬ ‫המצונן‬
‫‪two syrups‬‬ ‫ב׳ משקים‬ ‫שני אשרוב‪/‬שירוף‬ ‫شرابان ‪3.6‬‬ ‫‪699‬‬
‫‪syrups, drinks‬‬ ‫משקין‪/‬משקים‬ ‫אשרוב‪/‬אשרובש‬ ‫ب‬

‫أشر بة ‪ ← 3.6,8; 4.20‬ر ّ‬ ‫‪700‬‬
‫‪the well-known syrups‬‬ ‫המשקים‬ ‫המשקים הידועים‬ ‫–‪ :‬الأشر بة المشهورة ‪2.6‬‬ ‫‪701‬‬
‫המפורסמים‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪the usual drinks‬‬ ‫המשקים המורגלים‬ ‫משקים הנהוגים‬ ‫–‪ :‬الأشر بة المعتادة ‪2.6‬‬ ‫‪702‬‬
‫‪to widen the chest‬‬ ‫הרחיב החזה‬ ‫הרחיב החזה‬ ‫شرح‪ :‬شرح الصدر ‪← 3.6‬‬ ‫‪703‬‬
‫إخبار‬
‫‪expounding‬‬ ‫פירוש‬ ‫לפרש‬ ‫ش َرْح ‪3.15‬‬ ‫‪704‬‬
‫‪hypochondria‬‬ ‫מה שתחת השראסיף‬ ‫מתנים‬ ‫شرسوف‪ :‬ما دون‬ ‫‪705‬‬

‫الشراسيف ‪1.15‬‬
‫ش َرْط ← إخراج‬
‫‪conditions‬‬ ‫תנאים‬ ‫תנאים‬ ‫شر يطة‪ :‬شرائط ‪2.8,9; 4.9‬‬ ‫‪706‬‬
‫‪religious laws‬‬ ‫דתות‬ ‫תורות‬ ‫شر يعة‪ :‬شرائع ‪3.15‬‬ ‫‪707‬‬
‫شرعي ← أدب‪ ،‬علوم‬
‫‪east‬‬ ‫מזרח‬ ‫מזרח‬ ‫شرق ‪ ← 4.2‬جهة‬ ‫‪708‬‬
‫‪they try [to satisfy] their‬‬ ‫מרבין בו כל יכלתם‬ ‫ישימו בו כוונתם‬ ‫شره‪ :‬يشرهون فيه جهدهم‬ ‫‪709‬‬
‫‪desire‬‬
‫‪4.15‬‬
‫‪arteries‬‬ ‫גידים דופקים‬ ‫גידים דופקים‬ ‫شر يان‪ :‬شرايين ‪4.1‬‬ ‫‪710‬‬
‫شعْر ← مفرق‬
‫َ‬
‫شعير ← حسو‪ ،‬كشك‪،‬‬

‫مّري‪ ،‬ماء‬
‫‪to flare up‬‬ ‫הדליק‬ ‫הבעיר‬ ‫)شعل( اشتعل ‪1.6‬‬ ‫‪711‬‬
‫‪flame‬‬ ‫דליקה‬ ‫–‬ ‫شعلة ‪1.6‬‬ ‫‪712‬‬
‫‪thinking‬‬ ‫נתעסק לבי‬ ‫היה מחשב לבי‬ ‫شغل‪ :‬اشتغل قلبي ‪4.14‬‬ ‫‪713‬‬
‫‪to cure‬‬ ‫ריפא‬ ‫רפואה‪/‬ריפא‬ ‫شفى ‪4.16,27‬‬ ‫‪714‬‬
‫‪cure‬‬ ‫רפואה‬ ‫רפואות‬ ‫شفاء ‪0; 3.10; 4.9‬‬ ‫‪715‬‬
‫‪curing diseases‬‬ ‫רפואת החלאים‬ ‫– الأمراض ‪ 2.2; 4.17; 4.26‬רפואת החליים‬ ‫‪716‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪parsnip‬‬ ‫שקאקל‬ ‫שין שלמון‬ ‫شقاقل ‪3.8‬‬ ‫‪717‬‬
‫)‪unfortunate (things‬‬ ‫נקמה‬ ‫רעה‬ ‫شقاوة ‪3.15‬‬ ‫‪718‬‬
‫‪eternal misery‬‬ ‫הנקמה הנצחית‬ ‫הטובה האמתית‬ ‫–‪ :‬الشقاوة الأبدية ‪3.14‬‬ ‫‪719‬‬
‫ונצחית לעד‬
‫‪to complain‬‬ ‫קבל‬ ‫התרעם‬ ‫شكا ‪0‬‬ ‫‪720‬‬
‫‪to be obscure to‬‬ ‫נסתפק על‬ ‫נסתפק ל‪-‬‬ ‫شكل‪ :‬أشكل على ‪2.2‬‬ ‫‪721‬‬
‫‪smelling‬‬ ‫הרחה‬ ‫הריח‪/‬ריח‬ ‫ش ُّ‬

‫م ‪4.23,27‬‬ ‫‪722‬‬
‫‪sunlight‬‬ ‫שמש‬ ‫שמש‬ ‫شمس ‪4.2‬‬ ‫‪723‬‬
‫شمسي ← ماء‬
‫‪to retain‬‬ ‫התקבץ על‬ ‫החזיק‬ ‫شمل‪ :‬اشتمل على الطعام ‪1.22‬‬ ‫‪724‬‬
‫‪north‬‬ ‫צפון‬ ‫שמאל‬ ‫شمال ‪ ← 4.2‬ريح‪ ،‬جهة‬ ‫‪725‬‬
‫‪to have spasms‬‬ ‫חלה חלי מעיים‬ ‫בא לו הקיווץ‬ ‫)شنج( تشن ّج ‪4.8‬‬ ‫‪726‬‬
‫‪spasms‬‬ ‫קפיצה‪/‬תשנג‬ ‫קיווץ‬ ‫تش ُن ّج ‪4.18,27‬‬ ‫‪727‬‬
‫شهر ← تجر بة‬
‫‪well-known‬‬ ‫מפורסם‬ ‫–‬ ‫مشهور ‪ ← 4.14‬أشر بة‪،‬‬ ‫‪728‬‬

‫طبيب‬
‫‪to whet the appetite‬‬ ‫הביא התאוה‬ ‫נתן תאות המאכל‬ ‫هي ‪4.25‬‬
‫)شها( ش ّ‬ ‫‪729‬‬
‫‪appetite‬‬ ‫תאוות המאכל‪/‬תאוה אהבה‪/‬תאוה‬ ‫شهوة ‪ ← 1.1,2,3‬سقط‬ ‫‪730‬‬
‫‪they confuse its way‬‬ ‫משבש דרכו‬ ‫יקלקל דרכו‬ ‫شوش‪ :‬يشو ّش طر يقها ‪2.3‬‬ ‫‪731‬‬
‫‪thorn‬‬ ‫קוץ‬ ‫קוץ‬ ‫شوكة ‪4.8‬‬ ‫‪732‬‬
‫‪deformation‬‬ ‫שנוי‬ ‫אבדה‬ ‫تشو يه ‪3.14‬‬ ‫‪733‬‬
‫‪aging‬‬ ‫שיבה‬ ‫שיבה‬ ‫شيب ‪3.8‬‬ ‫‪734‬‬
‫‪old, elderly‬‬ ‫זקן‬ ‫זקנים‪/‬זקן‬ ‫شيخ ‪2.1; 4.12‬‬ ‫‪735‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪old people‬‬ ‫זקנים‬ ‫זקנים‬ ‫شيوخ ‪1.17,18; 4.15,16,‬‬ ‫‪736‬‬

‫‪17,28‬‬
‫‪the Elders of the Art‬‬ ‫זקני המלאכה‬ ‫זקני המלאכה‬ ‫– الصناعة ‪3.3‬‬ ‫‪737‬‬
‫شيراز← خلاط‬
‫‪to stream‬‬ ‫נשפך‬ ‫נשפך‬ ‫ب ‪4.22‬‬

‫ب( إنص ّ‬
‫)ص ّ‬ ‫‪738‬‬
‫]‪that has flowed into [it‬‬ ‫שפוכה‬ ‫–‬ ‫مصبوب ‪1.20‬‬ ‫‪739‬‬
‫]‪to wait, bear [to wait‬‬ ‫שהה‪/‬המתין‬ ‫המתין‬ ‫صبر ‪1.9; 3.3; 4.20‬‬ ‫‪740‬‬
‫‪to bear it well‬‬ ‫המתין המתנה יפה‬ ‫סבל סבל טוב‬ ‫– صبرا جميلا ‪3.12‬‬ ‫‪741‬‬
‫‪to endure‬‬ ‫שהה‬ ‫סבל‬ ‫صا بر ‪4.20‬‬ ‫‪742‬‬
‫‪endurance‬‬ ‫–‬ ‫סבול‬ ‫مصا برة ‪2.5‬‬ ‫‪743‬‬
‫‪to color‬‬ ‫צבע‬ ‫צבע‬ ‫صبغ ‪3.5‬‬ ‫‪744‬‬
‫‪children‬‬ ‫קטנים‪/‬נערים‬ ‫קטנים‬ ‫صبي‪ :‬صبيان ‪3.11; 4.16‬‬ ‫‪745‬‬
‫‪whose knowledge has‬‬ ‫שכבר נתאמתה‬ ‫כבר התאמתה‬ ‫صح ّ‪ :‬قد صح ّ علمه ‪2.4‬‬ ‫‪746‬‬
‫‪been verified‬‬ ‫חכמתו‬ ‫חכמתו‬
‫‪health‬‬ ‫בריאות‬ ‫حْفظ‪ ،‬בריאות‬

‫صح ّة ‪ِ ← 0; 3.10; 4.28‬‬ ‫‪747‬‬
‫دب ّر‪ ،‬تدبير‪ ،‬استدامة‪ ،‬دوام‪،‬‬
‫قوام‪ ،‬كبد‬
‫‪the soundnesss of its‬‬ ‫אמתות מעשיו‬ ‫אמתת פעולתו‬ ‫– أفعالها ‪2.3‬‬ ‫‪748‬‬
‫‪actions‬‬
‫‪perfect health‬‬ ‫בריאות שלם‬ ‫בריאות שלם‬ ‫– كاملة ‪2.1‬‬ ‫‪749‬‬
‫‪the health of the liver‬‬ ‫בריאות הכבד‬ ‫בריאות הכבד‬ ‫– الـكبد ‪3.5‬‬ ‫‪750‬‬
‫‪lost health‬‬ ‫הבריאות הנעדרת‬ ‫הבריאות הנאבדת‬ ‫–‪ :‬الصح ّة المفقودة ‪2.1‬‬ ‫‪751‬‬
‫صح ّي ← تدبير‪ ،‬أدو ية‪ ،‬عوائد‪،‬‬

‫عادات‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪healthy, correct‬‬ ‫בריא‪/‬אמת‬ ‫בריא‪/‬אמתי‬ ‫صحيح ‪2.1; 3.10; 4.17‬‬ ‫‪752‬‬
‫‪healthy people‬‬ ‫בריאים‬ ‫أصحاّ ء ‪ ← 0; 2.4,6,8; 4.0‬تدبير בריאים‬ ‫‪753‬‬
‫صحارى ← هواء‬
‫‪ṣaḥna‬‬ ‫צחנת‬ ‫חלב חמוץ‬ ‫صحنة ‪4.24‬‬ ‫‪754‬‬
‫‪and divert it from its‬‬ ‫ימנעהו ממנהגו הישר‬ ‫יהפך אותו ממנהגו‬ ‫صّد‪ :‬يصّدها عن منهاجها‬ ‫‪755‬‬
‫‪proper way‬‬ ‫הישר‬
‫القو يم ‪4.7‬‬
‫‪a weak chest‬‬ ‫חלוש החזה‬ ‫חלוש החזה‬ ‫صْدر‪ :‬ضعيف الصدر ‪← 2.8‬‬
‫َ‬ ‫‪756‬‬
‫إخبار‪ ،‬شرح‬
‫صدور ← لطم‬
‫‪headache‬‬ ‫כאב הראש‬ ‫כאב הראש‪/‬כאב‬ ‫صداع ‪2.8; 4.3‬‬ ‫‪757‬‬

‫בראש‬
‫‪to be real‬‬ ‫צדק‬ ‫–‬ ‫صدق ‪1.9‬‬ ‫‪758‬‬
‫صادق ← جوع‪ ،‬عطش‬
‫‪really sweet‬‬ ‫בצדקות המתיקות‬ ‫מתוק‬ ‫–‪ :‬صادق الحلاوة ‪4.25‬‬ ‫‪759‬‬
‫‪a bag of fine linen‬‬ ‫צרור של מטלית קלה‬ ‫צרור בגד פשתן רפה‬ ‫صر ّة‪ :‬صر ّة من خرقة مهلهلة‬ ‫‪760‬‬
‫‪3.7‬‬
‫‪to be difficult‬‬ ‫קשה‪/‬התקשה‬ ‫קשה‬ ‫صعب ‪4.9,11‬‬ ‫‪761‬‬
‫‪difficult‬‬ ‫קשה‬ ‫קשה‬ ‫صعْب ‪4.9,11‬‬

‫َ‬ ‫‪762‬‬
‫‪difficulty‬‬ ‫קושי‬ ‫קשי‬ ‫صعو بة ‪4.11‬‬ ‫‪763‬‬
‫‪a most difficult thing‬‬ ‫מקושי הדברים‪/‬‬ ‫מן הדברים הקשים‪/‬‬ ‫أصعب‪ :‬من أصعب الأمور‬ ‫‪764‬‬
‫מהקשה שבדברים‬ ‫מהקשה שבעניינים‬
‫‪4.12,13‬‬
‫‪finding difficult‬‬ ‫התקשות‬ ‫היות מפליג בקשי‬ ‫استصعاب ‪4.11‬‬ ‫‪765‬‬
‫‪difficult‬‬ ‫קשה‬ ‫קשה‬ ‫مستصعب ‪4.13‬‬ ‫‪766‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫صعداء ← نفس‬
‫‪his pulse becomes small‬‬ ‫יקטן דפקו‬ ‫גידיו הדופקים יקטנו‬ ‫صغر‪ :‬يصغر نبضه ‪3.9‬‬ ‫‪767‬‬
‫ויחלשו‬
‫‪the yolk from chicken‬‬ ‫חלמוני ביצי‬ ‫חלמון ביצות‬ ‫صفر‪ :‬صفر بيض الدجاج‬ ‫‪768‬‬
‫‪eggs‬‬ ‫התרנגולות‬ ‫התרנוגלות‬
‫‪1.12‬‬
‫‪the yolk of soft-boiled‬‬ ‫חלמוני הביצים‬ ‫صفرة‪ :‬صفرة البيض نيمرشت חלמון הביצה הרכה‬ ‫‪769‬‬
‫‪eggs‬‬ ‫ִניְמ ְרשת‬
‫‪2.10‬‬
‫]‪yellow [bile‬‬ ‫אדומה‬ ‫אדומה‬ ‫صفراء ‪3.7‬‬ ‫‪770‬‬
‫‪to filter, make clear‬‬ ‫סינן‪//‬זיכך‬ ‫)صفا( صّفي ‪ 3.2,3,5,6,7; 4.2‬סינן‪/‬שם‪/‬זיכך‬ ‫‪771‬‬
‫أصفى ← ماء‬
‫صاف ← ماء‬
‫‪to improve‬‬ ‫תיקן‬ ‫הועיל לתקן‪/‬תיקן‬ ‫)صلح( أصلح ‪3.11; 4.18‬‬ ‫‪772‬‬
‫‪improvement‬‬ ‫תיקון‬ ‫תקן‬ ‫صلاح ‪3.14‬‬ ‫‪773‬‬
‫‪rectification, improve-‬‬ ‫ת)י(קון‬ ‫תיקון‬ ‫إصلاح ‪3.10,11‬‬ ‫‪774‬‬

‫‪ment‬‬
‫‪the improvement of the‬‬ ‫תיקון המזונות‬ ‫תיקון המאכלים‬ ‫– الأغذية ‪4.1‬‬ ‫‪775‬‬
‫‪foods‬‬
‫‪the improvement of the‬‬ ‫תיקון המים‬ ‫תקון המים‬ ‫– الماء ‪4.1‬‬ ‫‪776‬‬
‫‪water‬‬
‫‪the improvement of the‬‬ ‫תיקון האויר‬ ‫תקון האויר‬ ‫– الهواء ‪4.1‬‬ ‫‪777‬‬
‫‪air‬‬
‫مصلوق ← فر ّوج‬
‫صنعة ← خبز‬
‫‪art‬‬ ‫מלאכה‬ ‫מלאכה‬ ‫صناعة ‪← 3.10; 4.7,9,11‬‬ ‫‪778‬‬

‫سهولة‪ ،‬شيوخ‬
‫‪a studied art‬‬ ‫מלאכה דרוסה‬ ‫מלאכה מלומדה‬ ‫– مدروسة ‪4.10‬‬ ‫‪779‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪the art of medicine‬‬ ‫מלאכת הרפואה‪/‬‬ ‫מלאכת הרפואות‬ ‫ب ‪0; 1.21; 2.1; 4.4‬‬
‫– الط ّ‬ ‫‪780‬‬
‫מלאכת הרפואות‬
‫‪varieties‬‬ ‫ספורים‬ ‫מינים‬ ‫صنف‪ :‬أصناف ‪1.19‬‬ ‫‪781‬‬
‫ب‬
‫صنو بر ← ل ّ‬
‫‪to befall, suffer from, be‬‬ ‫הגיע‪/‬מצא‬ ‫מצא‪/‬הרגיש‪/‬הכה‪/‬‬ ‫)صوب( أصاب ‪4.2,3,8‬‬ ‫‪782‬‬
‫‪stricken, hit‬‬ ‫נגע‬
‫‪if they hit their mark‬‬ ‫אם ימצאו מקומן‬ ‫כאשר ימצאו מקומם‬ ‫–‪ :‬إن أصابت موضعها ‪2.6‬‬ ‫‪783‬‬
‫‪correct, the proper thing‬‬ ‫נכון‬ ‫ישר‪/‬טוב‪/‬יושר‬ ‫صواب ‪4.3,12‬‬ ‫‪784‬‬
‫‪its proper activity‬‬ ‫נכון פעולתו‬ ‫יושר פעולתו‬ ‫– فعلها ‪4.3‬‬ ‫‪785‬‬
‫‪the affliction is so great‬‬ ‫יגדל מה שימצא‬ ‫יגדל הדבר עליו‬ ‫مصاب‪ :‬عظم المصاب عليهم‬ ‫‪786‬‬
‫‪upon them‬‬ ‫אותם‬
‫‪3.11‬‬
‫‪voice‬‬ ‫קול‬ ‫קול‬ ‫صوت ‪ ← 3.9‬خفض‪ ،‬ر َف ْع‪،‬‬ ‫‪787‬‬

‫ارتفع‬
‫تص ُو ّر ← ناقصي‬
‫‪to cry out‬‬ ‫צעק‬ ‫צעק‬ ‫صاح ‪3.9‬‬ ‫‪788‬‬
‫صيد ← لحوم‬
‫‪ṣīr‬‬ ‫ציר‬ ‫ציר מדגים קטנים‬ ‫صير ‪4.24‬‬ ‫‪789‬‬
‫‪summer‬‬ ‫קיץ‬ ‫קייץ‪/‬קיץ‬ ‫صيف ‪1.4; 3.5,6; 4.21‬‬ ‫‪790‬‬
‫ضأن ← فروة‪ ،‬لحم‬
‫‪foggy‬‬ ‫ַﬠ ְרַפִלי‬ ‫–‬ ‫ضبابي ‪4.2‬‬ ‫‪791‬‬
‫‪laughter‬‬ ‫שׂחוק‬ ‫צחק‬ ‫ضح ِك ‪ ← 3.11‬تحديث‬

‫َ‬ ‫‪792‬‬
‫‪to be harmful‬‬ ‫הזיק‬ ‫הזיק‬ ‫ضر ّ ‪2.9; 3.5,7; 4.3‬‬ ‫‪793‬‬
‫‪to cause serious harm, to‬‬ ‫הזיק הזקה גדולה‪/‬‬ ‫הזיק נזק גדול‪/‬הזיק‬ ‫– إضرارا عظيما ‪2.7; 4.15‬‬ ‫‪794‬‬
‫‪be greatly harmed‬‬ ‫הזיק הזק ⟩…⟨‬ ‫נזקים רבים‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to be only harmed a little‬‬ ‫⟩…⟨ מועט‬ ‫הזיק מעט נזק‬ ‫– مضر ّة يسيرة ‪4.15‬‬ ‫‪795‬‬
‫‪harm‬‬ ‫הזק‪/‬רוע‬ ‫נזק‪/‬הזיק‬ ‫ضرر ‪1.3,21; 4.15,27‬‬ ‫‪796‬‬
‫‪harm‬‬ ‫רעות‬ ‫נזק‬ ‫ضر ّ ‪3.11‬‬ ‫‪797‬‬
‫مضرّة ← ضر ّ‬
‫‪harm‬‬ ‫הזק‪/‬הזקה‬ ‫נזקים‪/‬מה שיזיק‪/‬‬ ‫إضرار ‪ ← 2.7; 3.5; 4.15‬ضر ّ‬ ‫‪798‬‬

‫הזיק‬
‫‪harmful‬‬ ‫מזיק‬ ‫מזיק‬ ‫ضارّ ‪4.15‬‬ ‫‪799‬‬
‫‪harmful‬‬ ‫מזיק‬ ‫מזיק‬ ‫مضر ّ ‪4.15,16,20‬‬ ‫‪800‬‬
‫ضرب ← لطم‬
‫‪severe blows‬‬ ‫מכות עצומות‬ ‫מכות רבות ורעות‬ ‫ضر بات‪ :‬ضر بات عظيمة‬ ‫‪801‬‬
‫‪4.8‬‬
‫‪to be weakened, to be too‬‬ ‫חלש‪/‬חלישות‬ ‫ַחָלּש‬ ‫ضعف ‪1.1; 3.9; 4.18,22‬‬ ‫‪802‬‬
‫‪weak‬‬
‫‪weakness‬‬ ‫חלישות‬ ‫חולשה‬ ‫ضعْف ‪0; 3.9‬‬

‫ُ‬ ‫‪803‬‬
‫‪weakness of movement‬‬ ‫חלישות התנועה‬ ‫חולשת התנועה‬ ‫– الحركة ‪1.1‬‬ ‫‪804‬‬
‫‪the weakness of the‬‬ ‫חלישות המקבל‬ ‫חלשת המקבל‬ ‫– القابل ‪4.22‬‬ ‫‪805‬‬
‫]‪receiving [organ‬‬
‫‪the weakness of the‬‬ ‫חלישות הכח‬ ‫חלשת הכח המחזיק‬ ‫– القوة الماسكة ‪4.3‬‬ ‫‪806‬‬
‫‪retentive power‬‬ ‫המחזיק‬
‫‪mild, weak‬‬ ‫חלוש‪/‬חלש‬ ‫קל‪/‬חלוש‬ ‫ضعيف ‪← 2.6; 3.9; 4.8‬‬ ‫‪807‬‬

‫صدر‪ ،‬علاج‪ ،‬م َرَض‬
‫ف ← تدبير‪ ،‬أدو ية‬

‫أضع ُ‬
‫]‪weakening of [your‬‬ ‫החלשה לכח‬ ‫חולשה בכח‬ ‫إضعاف‪ :‬إضعاف للقوة ‪4.3‬‬ ‫‪808‬‬
‫‪stamina‬‬
‫‪narrow streets‬‬ ‫צוק דרכיה‬ ‫צרות הדרכים‬ ‫ضيق‪ :‬ضيق طرقها ‪4.2‬‬ ‫‪809‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪treating‬‬ ‫לרפאות‬ ‫לרפאות‬ ‫ب ‪4.3‬‬

‫َط ّ‬ ‫‪810‬‬
‫‪treatment, medicine‬‬ ‫רפואה‬ ‫רפואות‪/‬רפואה‬ ‫ب ‪← 2.3,8; 4.4,6,10,11‬‬

‫طِ ّ‬ ‫‪811‬‬
‫صناعة‪ ،‬قانون‬
‫طب ّي ← سهولة‬
‫‪physician‬‬ ‫רופא‬ ‫רופא‬ ‫طبيب ‪0; 2.0,1,2,3,9,11,12‬‬ ‫‪812‬‬

‫‪3.10; 4.4,5,6,8‬‬
‫← بلد‪ ،‬تدبير‪ ،‬ع َد َم‪ ،‬استغناء‬
‫‪a well-known physician‬‬ ‫רופא מפורסם‬ ‫רופא מפורסם‬ ‫– مشهور ‪2.4‬‬ ‫‪813‬‬
‫‪an accomplished physi-‬‬ ‫רופא משובח‬ ‫רופא טוב‬ ‫– فاضل ‪2.4,8‬‬ ‫‪814‬‬
‫‪cian‬‬
‫‪a physician who is defi-‬‬ ‫רופא מקצר שלא‬ ‫רופא בלתי שלם‬ ‫– مقصر لا يوثق بعلمه ‪0; 2.0‬‬ ‫‪815‬‬
‫‪cient and whose knowl-‬‬ ‫יובטח בחכמתו‬ ‫ומובהק בחכמה‬
‫‪edge cannot be relied‬‬
‫‪upon‬‬
‫‪a physician of superior‬‬ ‫רופא מובהק בחכמה רופא משובח בחכמה‬ ‫– فائق العلم ‪2.5‬‬ ‫‪816‬‬
‫‪knowledge‬‬
‫‪accomplished physician‬‬ ‫רופא שלם‬ ‫רופא שלם‬ ‫– كامل ‪2.3‬‬ ‫‪817‬‬
‫‪a very accomplished‬‬ ‫רופא שלם מאד מאד‬ ‫רופא שלם מאד מאד‬ ‫– كامل جّدا ‪2.4‬‬ ‫‪818‬‬
‫‪physician‬‬
‫‪a skilled physician‬‬ ‫רופא מהיר‬ ‫רופא מהיר‪/‬רופא‬ ‫– ماهر ‪2.9,10‬‬ ‫‪819‬‬
‫משכיל‬
‫‪or there is a physician‬‬ ‫או יהיה הרופא‬ ‫או שיהיה שם רופא‬ ‫– أو يكون الطبيب الحاضر‬ ‫‪820‬‬
‫הנמצא‬
‫‪2.1‬‬
‫‪an eminent physician‬‬ ‫הרופא המשובח‬ ‫הרופא הטוב‬ ‫– الطبيب الفاضل ‪2.12‬‬ ‫‪821‬‬
‫‪the skillful physician‬‬ ‫הרופא המהיר‬ ‫הרופא‪/‬הרופא הטוב‬ ‫– الطبيب الماهر ‪3.10; 4.10‬‬ ‫‪822‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪physicians‬‬ ‫רופאים‬ ‫רופאים‬ ‫أطباّ ء;‪1.1,2,3,7,11,12,19‬‬ ‫‪823‬‬

‫;‪2.3,6,8,9,12; 3.1,4,10,15‬‬
‫‪ ← 4.1,8,13,17,27‬مجز ّف‪،‬‬
‫حاذق‪ ،‬عّدة‪ ،‬فضيل‪ ،‬أفضل‬
‫‪to be boiled‬‬ ‫נתבשל‪/‬בושל‬ ‫נתבשל‬ ‫طبخ ‪1.16; 4.25‬‬ ‫‪824‬‬
‫‪dish‬‬ ‫תבשיל‬ ‫תבשיל‬ ‫طبيخ ‪4.25,28‬‬ ‫‪825‬‬
‫‪a decoction of bran‬‬ ‫בישול המורסן‬ ‫תבשיל המורסן‬ ‫– طبيخ النخالة ‪2.6‬‬ ‫‪826‬‬
‫مطبوخ ← دقيق‪ ،‬عجين‬
‫‪nature, stools‬‬ ‫שובע‪/‬רעי‪/‬מעים‪/‬‬ ‫طبع ‪ 1.1,4,8; 2.9; 3.1,7; 4.3‬טבע‬ ‫‪827‬‬

‫טבע‬
‫جر‪ ،‬تليين‪ ،‬إلانة‪ ،‬يبس‬
‫← تح ّ‬
‫‪nature, stools‬‬ ‫טבע‬ ‫טבע‪/‬מעים‬ ‫طبيعة ;‪1.3,14; 2.2,3,4; 3.1‬‬ ‫‪828‬‬

‫‪ ← 4.3,4,5,7‬بقاء‪ ،‬أفعال‬
‫‪the nature of that which‬‬ ‫טבע המציאות‬ ‫טבע המציאות‬ ‫– الوجود ‪3.13‬‬ ‫‪829‬‬
‫‪exists‬‬
‫‪natures‬‬ ‫טבעים‬ ‫טבעים‬ ‫طبائع ‪1.11‬‬ ‫‪830‬‬
‫طبيعي ← حركة‪ ،‬روح‪ ،‬علوم‪،‬‬

‫أفعال‪ ،‬قوة‬
‫‪extremities‬‬ ‫קצוות‬ ‫קצות‬ ‫طرف‪ :‬أطراف ‪1.14‬‬ ‫‪831‬‬
‫‪the outskirts of the city‬‬ ‫קצוות המדינות‬ ‫קצה המדינה‬ ‫– أطراف المدينة ‪4.2‬‬ ‫‪832‬‬
‫طر يق ← سلوك‪ ،‬شوش‬
‫طرق ← ضيق‬
‫طري ← ج ُب ْن‪ ،‬ورد‬
‫‪iṭriya‬‬ ‫שתיתא‬ ‫מנודטץ‬ ‫إطر ية ‪1.13‬‬ ‫‪833‬‬
‫‪ṭuṭmāj‬‬ ‫טטמאג‬ ‫–‬ ‫ططماج ‪1.13‬‬ ‫‪834‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪taste‬‬ ‫טעם‬ ‫טעם‪/‬מאכל‬ ‫طعْم ‪1.18; 4.25‬‬

‫َ‬ ‫‪835‬‬
‫‪food, meal‬‬ ‫מאכל‪/‬מזון‬ ‫מאכל‪/‬אכילה‬ ‫طعام ;‪1.1,2,4,6,8,9,10,22‬‬ ‫‪836‬‬

‫كل‪ ،‬ثقل‪،‬‬
‫‪َ ← 3.2; 4.23,24‬أ ْ‬
‫خروج‪ ،‬دخل‪ ،‬سقط‪،‬‬
‫تعو يم‪ ،‬تنُّقل‬
‫‪food left overnight‬‬ ‫המאכל הלן לילה‬ ‫המאכל שעבר לילה‬ ‫– الطعام البائت ليلة ‪4.24‬‬ ‫‪837‬‬
‫אחת‬ ‫אחת‬
‫‪the satiating meal‬‬ ‫המאכל המשביע‬ ‫המאכל המשביע‬ ‫– الطعام المشبع ‪1.1‬‬ ‫‪838‬‬
‫‪the usual food‬‬ ‫המאכל המורגל‬ ‫המאכל הנהוג‬ ‫– الطعام المعتاد ‪4.9‬‬ ‫‪839‬‬
‫‪foods‬‬ ‫מאכלים‪/‬מאכלות‬ ‫מאכלים‬ ‫أطعمة ‪3.2; 4.25‬‬ ‫‪840‬‬
‫‪sweet foods‬‬ ‫המאכלות המתוקות‬ ‫המאכלים המתוקים‬ ‫– الأطعمة الحلوة ‪4.21‬‬ ‫‪841‬‬
‫مطعم ← ج ُب ْن‬
‫‪The more one is‬‬ ‫כל מה שיבא בימים‬ ‫כל מה שיעלה האדם‬ ‫ل ما طعن الإنسان‬
‫طعن‪ :‬ك ّ‬ ‫‪842‬‬
‫‪advanced in years‬‬ ‫יותר בשנים‬
‫ن ‪4.16‬‬
‫في الس ّ‬
‫‪to extinguish‬‬ ‫כבה‬ ‫כבה‬ ‫)طفئ( أطفأ ‪4.9‬‬ ‫‪843‬‬
‫‪diarrhea‬‬ ‫שלשול‬ ‫שלשול‬ ‫انطلاق ‪3.4‬‬ ‫‪844‬‬
‫مطلق ← قضية‬
‫مطمئن ← خائف‬
‫‪a long life or a short life‬‬ ‫שיארכו הימים או‬ ‫יאריך ימיו או יקצר‬ ‫طال‪ :‬يطول العمر أو يقصر‬ ‫‪845‬‬
‫יקצרו‬
‫العمر ‪3.15‬‬
‫‪his illness became pro-‬‬ ‫נארך חליו וגדל‬ ‫האריך חליו והגדיל‬ ‫– طال مرضه وعظم ‪4.8‬‬ ‫‪846‬‬
‫‪tracted and worsened‬‬
‫‪to stay for a long time‬‬ ‫האריך‬ ‫האריך‬ ‫أطال ‪4.17‬‬ ‫‪847‬‬
‫‪the prolongation of his‬‬ ‫אריכות ימיו‬ ‫להאריך ימיו‬ ‫تطو يل‪ :‬تطو يل عمره ‪3.14‬‬ ‫‪848‬‬
‫‪life‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪finding time-consuming‬‬ ‫התארכות‬ ‫האריך‬ ‫استطالة ‪4.11‬‬ ‫‪849‬‬
‫‪to season, perfume‬‬ ‫טייב‪/‬בישם‬ ‫בישם‪/‬טיבל‬ ‫)طاب( طيـ ّب ‪3.6; 4.23‬‬ ‫‪850‬‬
‫أطياب ← ر يحان‬
‫‪to improve the air and‬‬ ‫לבשם האויר וליבשו‬ ‫לתקן האויר ולייבשו‬ ‫تطييب‪ :‬تطييب الهواء‬ ‫‪851‬‬
‫‪dry‬‬
‫وتجفيفه ‪4.2‬‬
‫‪spiced‬‬ ‫מטויב‪/‬מבושם‬ ‫מטובל‪/‬מרוקח‪/‬‬ ‫مطي ّب ‪3.2; 4.20,23‬‬ ‫‪852‬‬

‫מבושם‬
‫طير ← لحم‪ ،‬لحوم‬
‫طيهوج ← لحوم‬
‫‪to be extinguished‬‬ ‫כבה‬ ‫–‬ ‫)ظفأ( انطفأ ‪1.6‬‬ ‫‪853‬‬
‫مظنون ← خيرات‪ ،‬شرور‬
‫‪more manifest‬‬ ‫נראה יותר‬ ‫יותר מבואר‬ ‫أظهر ‪4.6‬‬ ‫‪854‬‬
‫‪clear‬‬ ‫נראה‬ ‫נכר‬ ‫ظاهر ‪4.25‬‬ ‫‪855‬‬
‫‪the exterior of the body‬‬ ‫מחוץ לגוף‬ ‫שטח הגוף‬ ‫البدن ‪3.9‬‬ ‫‪856‬‬
‫‪having the upper hand‬‬ ‫מתגבר על‬ ‫יותר מבואר מן‬ ‫مستظهر‪ :‬مستظهر على ‪4.6‬‬ ‫‪857‬‬
‫‪over‬‬
‫‪victorious‬‬ ‫מנצח‬ ‫מצליח‬ ‫ظافر ‪3.9‬‬ ‫‪858‬‬
‫عبادة ← إقبال‬
‫‪to compare, consider,‬‬ ‫העריך‪/‬התבונן‬ ‫השתכל‪ָ/‬סַמך‬ ‫)عبر( اعتبر ‪3.13; 4.5,8,13‬‬ ‫‪859‬‬
‫‪take an example‬‬
‫‪This should be taken into‬‬ ‫יתבונן בזה כל מי‬ ‫ישים נגד עיניו זה כל‬ ‫ل من له‬
‫– فليعتبر هذا ك ّ‬ ‫‪860‬‬
‫‪consideration by every‬‬ ‫שיש לו הבנה‬ ‫בעל שכל‬
‫اعتبار ‪4.8‬‬
‫‪thinking person‬‬
‫‪consideration, reflection‬‬ ‫בחינה‪/‬התבוננות‬ ‫פעולה‪/‬השתכלות‪/‬‬ ‫اعتبار‪ ← 1.21; 3.13,16‬اعتبر‬ ‫‪861‬‬

‫השתדלות‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪rational contemplation‬‬ ‫ההתבוננות השכלי‬ ‫ההשתכלות השכלי‬ ‫– الاعتبار العقلي ‪3.16‬‬ ‫‪862‬‬
‫عتيق ← ج ُب ْن‬
‫‪conceit‬‬ ‫פליאות‬ ‫התפאר‬ ‫ع َج َب ‪3.11‬‬ ‫‪863‬‬
‫‪to be weakened‬‬ ‫לאה‬ ‫חלש‬ ‫عجز ‪4.3‬‬ ‫‪864‬‬
‫‪passivity‬‬ ‫עצלות‬ ‫עצלה‬ ‫ع َج ْز ‪4.3‬‬ ‫‪865‬‬
‫‪seeds‬‬ ‫גרעינין‬ ‫גרעינים‬ ‫عجم ‪ ← 3.5‬رمّان‬ ‫‪866‬‬
‫‪to be kneaded‬‬ ‫הולש‬ ‫הולש‬ ‫ن ‪3.8‬‬

‫ع ُج ِ َ‬ ‫‪867‬‬
‫‪during kneading‬‬ ‫בעת הלישה‬ ‫בעת לישתו‬ ‫عجين‪ :‬في حال العجين ‪1.12‬‬ ‫‪868‬‬
‫‪cooked dough‬‬ ‫הבצק המבושל‬ ‫הבצק המבושל‬ ‫– العجين المطبوخ ‪1.13‬‬ ‫‪869‬‬
‫‪dough that is fried‬‬ ‫הבצק המטוגן‬ ‫הבצק הנאפת‬ ‫– العجين المقلو ‪1.13‬‬ ‫‪870‬‬
‫באילפס‬
‫‪electuary‬‬ ‫מרקחת‬ ‫מרקחת‬ ‫معجون ‪3.6,8‬‬ ‫‪871‬‬
‫‪the multi-beneficial great‬‬ ‫המרקחות הגדולות‬ ‫המרקחות רבות‬ ‫– المعاجن الـكبيرة الـكثيرة‬ ‫‪872‬‬
‫‪electuaries‬‬ ‫רבות התועלות‬ ‫התועלת‬
‫المنافع ‪2.5‬‬
‫ب‬
‫معاجين ← ر ّ‬
‫‪a number of physicians‬‬ ‫רופאים רבים‬ ‫רופאים רבים‬ ‫عّدة‪ :‬عّدة أطباّ ء ‪2.3,4‬‬ ‫‪873‬‬
‫‪keeping in readiness‬‬ ‫להכין‬ ‫להכין‬ ‫استعداد ‪3.5‬‬ ‫‪874‬‬
‫‪dispositions‬‬ ‫הכנות‬ ‫הכנ⟩ו⟨ת‬ ‫استعدادات ‪1.2‬‬ ‫‪875‬‬
‫‪difference in dispositions‬‬ ‫שנוי ההכנות‬ ‫גידולים‬ ‫– اختلاف الاستعدادات‬ ‫‪876‬‬

‫‪1.22‬‬
‫‪balance‬‬ ‫השויה‬ ‫השוות‬ ‫تعديل ‪3.10‬‬ ‫‪877‬‬
‫‪temperateness, balance‬‬ ‫השוייה‪/‬השויה‬ ‫שיווי‪/‬מצוע‬ ‫اعتدال ‪1.4; 3.8; 4.1‬‬ ‫‪878‬‬
‫‪moderate‬‬ ‫בהשויה‪/‬שוה‪/‬בינוני‬ ‫ממוצע‪/‬שיווי‬ ‫معتدل ‪ ← 1.4; 3.6‬لحم‬ ‫‪879‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪not to be‬‬ ‫ָחַסר‬ ‫נעדר‬ ‫عدم ‪2.11‬‬ ‫‪880‬‬
‫‪the lack of a physician‬‬ ‫העדר הרופא‬ ‫העדר הרופא‬ ‫ع َد َم‪ :‬عدم الطبيب ‪2.1‬‬ ‫‪881‬‬
‫‪ailment‬‬ ‫מקרה‬ ‫חולי‬ ‫ع َرَض ‪4.3‬‬ ‫‪882‬‬
‫‪symptoms, ailment‬‬ ‫מקרים‬ ‫מקרים‬ ‫أعراض ‪0; 3.0,6; 4.3‬‬ ‫‪883‬‬
‫‪knowledge‬‬ ‫ידיעה‬ ‫ידיעה‬ ‫معرفة ;‪1.11; 3.10,11,13‬‬ ‫‪884‬‬

‫‪4.11‬‬
‫‪to sweat‬‬ ‫הזיע‬ ‫הזיע‬ ‫)عرق( تعر ّق ‪4.17‬‬ ‫‪885‬‬
‫‪vessels‬‬ ‫גידים‬ ‫גידים‬ ‫عِْرق‪ :‬عروق ‪1.8,20,22‬‬ ‫‪886‬‬
‫‪liquorice‬‬ ‫שורש )ה(סוס‬ ‫רקוליציאה‪/‬‬ ‫– عرق سوس ‪2.6; 3.3‬‬ ‫‪887‬‬

‫ריקוליציאה‬
‫‪perspiration‬‬ ‫זיעה‬ ‫זיעה‬ ‫ع َرَق ‪ ← 1.19; 4.17‬درّ‪ ،‬ندا‬ ‫‪888‬‬
‫‪to be dear to‬‬ ‫היה נכבד אצל‬ ‫ָכַּאב לבו על‬ ‫عز‪ :‬عّز على ‪3.16‬‬ ‫‪889‬‬
‫‪to become difficult‬‬ ‫התקשה‬ ‫ָכֵּבד‬ ‫عسر ‪4.18‬‬ ‫‪890‬‬
‫‪hard to cure‬‬ ‫קשה להתרפא‬ ‫קשה להרפא‬ ‫عسير‪ :‬عسير البرء ‪4.22‬‬ ‫‪891‬‬
‫‪honey‬‬ ‫דבש‬ ‫דבש‬ ‫عسل ‪ ← 1.15‬ماء‬ ‫‪892‬‬
‫‪bees’ honey‬‬ ‫דבש של דבורים‬ ‫דבש‬ ‫– النحل ‪1.17; 2.6; 3.8‬‬ ‫‪893‬‬
‫דבש הדבורים‬
‫‪one of his nerves‬‬ ‫עצב‬ ‫אחד מהעצבים‬ ‫عصبة ‪4.8‬‬ ‫‪894‬‬
‫‪the hollow nerves‬‬ ‫העצב החלול‬ ‫העצבים החלולים‬ ‫–‪ :‬العصبة المجو ّفة ‪4.28‬‬ ‫‪895‬‬
‫‪nerves‬‬ ‫עצבים‬ ‫עצבים‬ ‫أعصاب ‪ ← 4.18‬مسامّ‬ ‫‪896‬‬

‫أمراض‬
‫‪ʿaṣīda‬‬ ‫ותיקה‬ ‫–‬ ‫عصيدة ‪1.13‬‬ ‫‪897‬‬
‫‪to press out‬‬ ‫שחט‬ ‫עצר‬ ‫عصر ‪3.4‬‬ ‫‪898‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪juice of squirting cucum-‬‬ ‫שׂחיטת הקֻשאים של‬ ‫מיץ הקישואים‬ ‫عصارة‪ :‬عصارة قثاّ ء الحمار‬ ‫‪899‬‬
‫‪ber‬‬ ‫חמור‬ ‫המרים‬
‫‪4.13‬‬
‫‪to support, aid‬‬ ‫ִסּ ַיּע‪/‬ריפא‪/‬חיזק‬ ‫חיזק‬ ‫)عضد( عاضد ‪2.3‬‬ ‫‪900‬‬
‫)‪organ(s‬‬ ‫אבר‬ ‫אבר‬ ‫عضو ‪1.1; 2.7; 4.3,22‬‬ ‫‪901‬‬
‫‪organs, bodily parts‬‬ ‫א)י(ברים‬ ‫איברים‬ ‫أعضاء ;‪1.2,3,14; 3.8‬‬ ‫‪902‬‬

‫‪ ← 4.20,22‬أجرام‬
‫‪to suffer from thirst‬‬ ‫ָצֵמא‬ ‫ָצֵמא‬ ‫عطش ‪1.4,9; 2.4‬‬ ‫‪903‬‬
‫‪thirst‬‬ ‫צמאון‬ ‫ָצֵמא‪ָ ,‬צָמא‬ ‫ع َط َش ‪1.9; 2.5; 4.15,20‬‬ ‫‪904‬‬
‫‪false thirst‬‬ ‫צמאון כוזב‬ ‫צמא כוזב‬ ‫– كاذب ‪1.9‬‬ ‫‪905‬‬
‫‪true thirst‬‬ ‫הצמאון הצודק‬ ‫הצמא הצודק‬ ‫–‪ :‬العطش الصادق ‪1.9‬‬ ‫‪906‬‬
‫‪to be suspended‬‬ ‫ִבֵּטּל‬ ‫ִבֵּטּל‬ ‫طل ‪4.3‬‬

‫)عطل( ع ّ‬ ‫‪907‬‬
‫‪and that he should not‬‬ ‫ושלא ישבית היגע‬ ‫ושלא יטרח עד‬ ‫طل الر ياضة ‪1.1‬‬
‫وأن لا يع ّ‬ ‫‪908‬‬
‫‪neglect exercise‬‬ ‫שיפסיד תועלת‬
‫ההתנועעות‬
‫וההתעמלות‬
‫‪to come to nothing‬‬ ‫ֻשַׁבּשׁ‬ ‫ֶבַּטּל‬ ‫طل ‪4.5‬‬

‫تع ّ‬ ‫‪909‬‬
‫‪to increase, to be magni-‬‬ ‫ָגּ ַדל‬ ‫ָגּ ַדל‪ָ /‬רָבה‬ ‫عظم ‪← 3.11,12; 4.3‬‬ ‫‪910‬‬
‫‪fied, aggravated‬‬
‫مصاب‪ ،‬طال‬
‫‪his pulse becomes larger‬‬ ‫יגדל דפקו‬ ‫יחזקו ויגדלו גידיו‬ ‫يعظم نبضه ‪3.9‬‬ ‫‪911‬‬
‫הדופקים‬
‫‪bone‬‬ ‫עצם‬ ‫עצם‬ ‫ظم ‪1.14‬‬

‫عَ ْ‬ ‫‪912‬‬
‫‪great‬‬ ‫עצום‪/‬גדול‬ ‫רב‪/‬גדול‬ ‫عظيم ‪← 4.15,16,26,28‬‬ ‫‪913‬‬

‫خطَر‪ ،‬شر‪ ،‬ضر بات‬
‫خطأ‪َ ،‬‬
‫أعظم ← خيرات‪ ،‬شرور‬
‫‪exaggeration‬‬ ‫גודל‬ ‫רוב‬ ‫تعظيم ‪3.11‬‬ ‫‪914‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to putrefy‬‬ ‫עיפש‬ ‫עיפש‬ ‫)عفن( أعفن ‪4.17,27‬‬ ‫‪915‬‬
‫)‪(to putrefy‬‬ ‫התעפש‬ ‫התעפש‬ ‫تعّفن ‪4.2‬‬ ‫‪916‬‬
‫‪putrefaction‬‬ ‫עיפוש‬ ‫ִﬠפּוּש‪/‬עיפוש‬ ‫ع َف َن ‪4.2,24‬‬ ‫‪917‬‬
‫‪putrid‬‬ ‫מעופש‬ ‫מעופש‬ ‫ع َف ِن ‪4.1‬‬ ‫‪918‬‬
‫‪putrefaction‬‬ ‫עיפוש‬ ‫עיפוש‪ִ/‬ﬠפּוּש‬ ‫عفونة ‪3.5; 4.9,25‬‬ ‫‪919‬‬
‫‪the putrefied air‬‬ ‫עיפושי האויר‬ ‫עפושי האויר‬ ‫عفونات‪ :‬عفونات الهواء ‪4.2‬‬ ‫‪920‬‬
‫)‪putrid (things‬‬ ‫⟩מ⟨עפשות‬ ‫ְמֻﬠָּפִּשים‬ ‫معّفن‪ :‬معّفنات ‪4.24‬‬ ‫‪921‬‬
‫‪to thicken‬‬ ‫הקפיא‬ ‫עשה‬ ‫عقد ‪3.4,5‬‬ ‫‪922‬‬
‫عقل ← عين‬
‫عقول ← اجتماع‬
‫‪sages‬‬ ‫בעלי השכל‬ ‫משכילים‬ ‫عاقل‪ :‬عقلاء ‪3.15‬‬ ‫‪923‬‬
‫عقيم ← م ِل ْك‬
‫‪cause‬‬ ‫ִﬠָלּה‬ ‫ִסָבּה‬ ‫علةّ ‪4.4; 3.9,11‬‬ ‫‪924‬‬
‫‪illness of orthopnea‬‬ ‫ֳחִלי קוצר הנשימה‬ ‫חולי העמידה‬ ‫– الانتصاب ‪4.22‬‬ ‫‪925‬‬
‫‪reasons‬‬ ‫ִﬠלּוֹת‬ ‫ִסַבּת‬ ‫علل ‪4.9‬‬ ‫‪926‬‬
‫‪to treat‬‬ ‫ריפא‬ ‫עשה רפואה‬ ‫)علج( عالج ‪2.2‬‬ ‫‪927‬‬
‫‪treatment‬‬ ‫רפואה‪/‬רפאה‬ ‫רפואה‬ ‫علاج ‪ ← 2.6,9; 4.5‬تدب ّر ب‬ ‫‪928‬‬
‫‪a very strong [form] of‬‬ ‫רפואה חזקה מאד‬ ‫רפואות חזקות‬ ‫– قوي جّدا ‪2.5‬‬ ‫‪929‬‬
‫‪treatment‬‬
‫‪the mild treatment‬‬ ‫הרפואה החלושה‬ ‫הרפואות הקלות‪/‬‬ ‫العلاج الضعيف ‪2.6,9‬‬ ‫‪930‬‬
‫הרפואה הקלה‬
‫‪a strong treatment‬‬ ‫הרפואה החזקה‬ ‫הרפואות החזקות‬ ‫العلاج القوي ‪2.5‬‬ ‫‪931‬‬
‫‪a mild treatment‬‬ ‫הרפואה החלושה‬ ‫הרפואות הקלות‬ ‫ضعيف العلاج ‪2.4‬‬ ‫‪932‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪a mild treatment‬‬ ‫הרפואה החלושה‬ ‫ִמַכּת החלשים‬ ‫من ضعيف العلاج ‪2.7‬‬ ‫‪933‬‬
‫‪different [sorts of] treat-‬‬ ‫רפוא⟩ו⟨ת‬ ‫רפואות‬ ‫علاجات ‪2.6‬‬ ‫‪934‬‬

‫‪ment‬‬
‫‪stronger remedies‬‬ ‫הרפואו׳ החזקות‬ ‫معالجة‪ :‬أقوى المعالجات ‪ 2.12‬הרפואות החזקות‬ ‫‪935‬‬
‫‪fodder‬‬ ‫בליל‬ ‫מספוא‬ ‫ع َل َف ‪1.5‬‬ ‫‪936‬‬
‫‪to know‬‬ ‫ידע‪/‬נודע‪/‬ידיעה‪/‬ידוע ידע‪/‬נודע‬ ‫علم ‪1.21; 2.4; 4.5,7,8,15,‬‬ ‫‪937‬‬

‫‪16,27‬‬
‫‪to teach‬‬ ‫ידע‪/‬לימד‬ ‫הודיע‪/‬לימד‬ ‫عل ّم ‪2.1; 3.11; 4.3‬‬ ‫‪938‬‬
‫‪to make it known‬‬ ‫ֶי ַדע‬ ‫הודיע‬ ‫أعلم ‪1.22‬‬ ‫‪939‬‬
‫‪knowledge, science‬‬ ‫ידיעה‪/‬חכמה‬ ‫חכמה‬ ‫ع ِل ْم ‪← 2.1; 3.11; 4.11‬‬ ‫‪940‬‬

‫صح ّ‪،‬طبيب‬
‫‪sciences‬‬ ‫חכמות‬ ‫חכמות‬ ‫علوم ‪2.3; 3.11,15‬‬ ‫‪941‬‬
‫‪the natural sciences, or‬‬ ‫החכמות הטבעיות או‬ ‫החכמות הטבעיות‬ ‫العلوم الطبيعية أو الوضعية أو‬ ‫‪942‬‬
‫‪the conventional ones or‬‬ ‫המונחות או הדתיות‬ ‫או המוסכמות או‬
‫الشرعية ‪4.11‬‬
‫‪the ones on the religious‬‬ ‫התוריות‬
‫‪law‬‬
‫‪teaching‬‬ ‫ִלמּוּד‬ ‫לימוד‪/‬ללמד‬ ‫تعليم ‪0; 3.15‬‬ ‫‪943‬‬
‫‪a conscientious scholar‬‬ ‫החכם המיושב‬ ‫החכם המיושב‬ ‫عالم‪ :‬العالم المتثب ّت ‪4.9‬‬ ‫‪944‬‬
‫‪well known‬‬ ‫ידוע‬ ‫ידוע‬ ‫معلوم ‪4.9,15‬‬ ‫‪945‬‬
‫أعلى ← البدن‬
‫‪tall‬‬ ‫גבוה‬ ‫גבוה‬ ‫ل ‪4.2‬‬

‫عا ٍ‬ ‫‪946‬‬
‫عمر ← طال‪ ،‬تطو يل‪ ،‬تقصير‬
‫‪to prepare, do‬‬ ‫עשה‬ ‫עשה‬ ‫ب‬

‫عمل ‪ ← 1.13,16; 2.1‬ر ّ‬ ‫‪947‬‬
‫‪to use‬‬ ‫עשה‪/‬לקח‬ ‫עשה‪/‬לקח‬ ‫استعمل ‪3.5,7,8‬‬ ‫‪948‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪application, preparation,‬‬ ‫לעשות‪/‬עש)י(יה‬ ‫עשייה‪/‬מעשה‪/‬‬ ‫عمَ َل ‪1.1; 3.6; 4.9,11‬‬ ‫‪949‬‬

‫‪applying, practising‬‬ ‫מלאכה‬
‫‪practical individual‬‬ ‫המעשה האישי‬ ‫המלאכה באדם‬ ‫العمل الشخصي ‪4.13‬‬ ‫‪950‬‬
‫‪application‬‬ ‫הפרטי‬
‫‪the activities of the craft‬‬ ‫מעשי התחבולה‬ ‫לקחת עיצה ולעשות‬ ‫أعمال‪ :‬أعمال الحيلة ‪2.1‬‬ ‫‪951‬‬
‫‪acts of thinking‬‬ ‫עשיית המחשבה‬ ‫מחשבה‬ ‫الفكرة ‪3.16‬‬ ‫‪952‬‬
‫عملي ← فلسفة‬
‫‪consumption, applica-‬‬ ‫לעשות‪/‬עש)י(יה‬ ‫استعمال ‪ 1.19; 2.9; 4.16,17‬עשייה‪/‬לעשות‪/‬‬ ‫‪953‬‬

‫‪tion, usage‬‬ ‫לקיחה‬
‫‪prepared‬‬ ‫עשוי‬ ‫עשוי‬ ‫معمول ‪3.2; 4.20‬‬ ‫‪954‬‬
‫‪grapes‬‬ ‫ענבים‬ ‫ענבים‬ ‫عنب ‪1.21,22‬‬ ‫‪955‬‬
‫‪ambergris‬‬ ‫ענבר‬ ‫ענבר‬ ‫عنبر ‪2.11‬‬ ‫‪956‬‬
‫معنى ← بقاء‬
‫‪to accustom‬‬ ‫הרגיל‬ ‫השיב‪/‬הרגיל‬ ‫)عاد( عو ّد ‪4.3‬‬ ‫‪957‬‬
‫‪he suffered from recur-‬‬ ‫חזרה לו החמימות‬ ‫שב לו הקדחת‬ ‫عاود‪ :‬عاودته الحم ّى ‪4.15‬‬ ‫‪958‬‬
‫‪rent fever‬‬
‫‪to be used to‬‬ ‫הרגיל‬ ‫נהג‬ ‫اعتاد ‪4.9‬‬ ‫‪959‬‬
‫‪aloeswood‬‬ ‫עוּד‬ ‫ליינא אלובי‬ ‫عود ‪4.20‬‬ ‫‪960‬‬
‫‪marshmallow stem‬‬ ‫עץ כטמי‬ ‫עץ ַמְל ִויְשְקִלי‬ ‫– خطمي ‪3.7‬‬ ‫‪961‬‬
‫‪the stem of the marsh-‬‬ ‫עץ הכטמי והזרע שלו‬ ‫–‬ ‫– الخطمي و بزره ‪2.6‬‬ ‫‪962‬‬
‫‪mallow and its seed‬‬
‫‪fragrant aloeswood‬‬ ‫עוד טוב‬ ‫לין אלובי‬ ‫– طيب ‪3.8‬‬ ‫‪963‬‬
‫‪usage‬‬ ‫מנהג‬ ‫عادة ‪ ← 1.22; 2.4,10; 4.3,26‬מנהג‪/‬מנהג והרגל‬ ‫‪964‬‬

‫إلف‬
‫‪customs‬‬ ‫מנהגות‬ ‫הרגל‬ ‫عوائد ‪1.22‬‬ ‫‪965‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪his healthy habits‬‬ ‫מנהגות ⟩הבריאות⟨‬ ‫מנהגו בבריאות‬ ‫حية ‪4.26‬‬

‫عوائده الص ّ‬ ‫‪966‬‬
‫‪what is customary in‬‬ ‫המנהגות‬ ‫הנהוג בעת הבריאות‬ ‫حية‬

‫عادات‪ :‬العادات الص ّ‬ ‫‪967‬‬
‫‪health‬‬ ‫הבריאותיים‬
‫‪2.10‬‬
‫‪training the soul‬‬ ‫הרגל הנפש‬ ‫הרגיל הנפש‬ ‫تعو يد‪ :‬تعو يد النفس ‪3.15‬‬ ‫‪968‬‬
‫‪used, usual, normal‬‬ ‫מורגל‪/‬הרגל‪/‬נהוג‬ ‫נהוג‪/‬מורגל‪/‬מנהג‬ ‫معتاد ‪← 2.4,6,12; 3.7; 4.26‬‬ ‫‪969‬‬
‫]‪[nature‬‬
‫أمر‪ ،‬ركب‪ ،‬ش ُرْب‪ ،‬أشر بة‪،‬‬
‫طعام‬
‫‪to be retained‬‬ ‫נמנע הרעי‬ ‫עצירה‬ ‫)عوق( انعاق ‪3.1‬‬ ‫‪970‬‬
‫‪that which hinders‬‬ ‫–‬ ‫–‬ ‫عائقة‪ :‬عوائق ‪2.3‬‬ ‫‪971‬‬
‫‪to float the meal‬‬ ‫כדי שיצוף המאכל‬ ‫להחזיק המאכל‬ ‫تعو يم‪ :‬لتعو يم الطعام ‪1.1‬‬ ‫‪972‬‬
‫‪to live‬‬ ‫ָח ָיה‬ ‫ָח ָיה‬ ‫عاش ‪4.8‬‬ ‫‪973‬‬
‫عين ← غار‪ ،‬إكباب‬
‫‪his mind’s eye‬‬ ‫עין דעתו‬ ‫עין שכלו‬ ‫– عقله ‪3.16‬‬ ‫‪974‬‬
‫‪eyes‬‬ ‫עינים‬ ‫עינים‬ ‫أعين ‪4.8‬‬ ‫‪975‬‬
‫‪agaric‬‬ ‫אגאריקון‬ ‫אגריקו‬ ‫غار يقون ‪2.7‬‬ ‫‪976‬‬
‫‪dust‬‬ ‫אבק‬ ‫אבק‬ ‫غبار ‪4.23‬‬ ‫‪977‬‬
‫‪delight‬‬ ‫התדבקות‬ ‫התגאות‬ ‫غبطة ‪3.11‬‬ ‫‪978‬‬
‫‪to provide nourishment,‬‬ ‫זן‬ ‫זן‪/‬האכיל‬ ‫غذا ‪1.13,19; 2.10; 4.25‬‬ ‫‪979‬‬
‫‪nourish‬‬
‫‪to be nourished, eat‬‬ ‫נזון‪/‬אכל‬ ‫נזון‪/‬אכל‬ ‫اغتذى ‪1.3; 3.2‬‬ ‫‪980‬‬
‫‪nourishment, taking food‬‬ ‫מזון‬ ‫מאכל‪/‬מזון‬ ‫غذاء ‪1.9,11,12,13,14,‬‬ ‫‪981‬‬

‫;‪15,16,17,18,19,21‬‬
‫‪2.4,10,11; 3.2; 4.15,25‬‬
‫← آلة‪ ،‬تقدير‪ ،‬تلطيف‪ ،‬م َن ْع‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪nourishment that is heav-‬‬ ‫מזון יותר גס‬ ‫מזון יותר עב‬ ‫أغلظ ‪2.10‬‬ ‫‪982‬‬
‫‪ier‬‬
‫‪light food‬‬ ‫מזון קל‬ ‫מזון דק‬ ‫– لطيف ‪2.10‬‬ ‫‪983‬‬
‫‪foods, nutriments‬‬ ‫מזונות‬ ‫מאכלים‪/‬מסעדים‬ ‫أغذية ;‪1.3,11,13,16,19,21‬‬ ‫‪984‬‬

‫‪ ← 2.1‬إصلاح‬
‫‪good foods‬‬ ‫מזונות משובחים‬ ‫מאכלים טובים‬ ‫– فاضلة ‪1.13‬‬ ‫‪985‬‬
‫‪the nourishment of‬‬ ‫מזונות האדם‬ ‫מזון האדם‬ ‫– الإنسان ‪4.27‬‬ ‫‪986‬‬
‫‪human being‬‬
‫‪the foods which are com-‬‬ ‫המזונות המורגלים‬ ‫המאכלים הנהוגים‬ ‫–‪ :‬الأغذية المألوفة عندنا‬ ‫‪987‬‬
‫‪mon with us and can be‬‬ ‫אצלינו הנמצאים‬ ‫אצלינו הנמצאים‬
‫الـكثيرة الوجود ‪1.11‬‬
‫‪found in many places‬‬ ‫הרבה‬ ‫הרבה‬
‫‪sweet foods‬‬ ‫המזונות המתוקים‬ ‫המאכלים המתוקים‬ ‫–‪ :‬الأغذية الحلوة ‪4.25‬‬ ‫‪988‬‬
‫‪nutrients with medicinal‬‬ ‫המזונות הרפואותיים‬ ‫המזונות המרפאות‬ ‫–‪ :‬الأغذية الدوائية ‪2.12‬‬ ‫‪989‬‬
‫‪properties‬‬
‫‪the excellent foods‬‬ ‫המזונות המשובחים‬ ‫המאכלים הטובים‬ ‫–‪ :‬الأغذية الفاضلة ‪1.12‬‬ ‫‪990‬‬
‫غذائي ← أدو ية‬
‫‪nutrition, food‬‬ ‫מזון‬ ‫מאכל‪/‬מסעדים‬ ‫تغذية ‪4.8,9‬‬ ‫‪991‬‬
‫‪sifting‬‬ ‫כברה‬ ‫ָנָפה‬ ‫غربلة ‪1.12‬‬ ‫‪992‬‬
‫)‪(nature‬‬ ‫טבע‬ ‫טבע‬ ‫غريز ية ‪4.3‬‬ ‫‪993‬‬
‫‪gazelle‬‬ ‫צביים‬ ‫ֳﬠָפ ִרים‬ ‫غزال‪ :‬غزلان ‪4.27‬‬ ‫‪994‬‬
‫‪to wash‬‬ ‫רחץ‬ ‫רחץ‬ ‫غسل ‪4.18‬‬ ‫‪995‬‬
‫‪to wash‬‬ ‫רחץ‬ ‫רחץ‬ ‫اغتسل ‪4.17‬‬ ‫‪996‬‬
‫مغسول ← لباب‬
‫‪the patient lost con-‬‬ ‫נתעלף החולה‬ ‫נשתתק מכאב לב‬ ‫غشي‪ :‬غشي على المر يض ‪4.8‬‬ ‫‪997‬‬
‫‪sciousness‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪syncope‬‬ ‫שתוק מְכֵּאב לב‪ְ/‬כֵּאב התעלפות‬ ‫غ َش ْي ‪4.15,19‬‬ ‫‪998‬‬

‫לב‬
‫‪to disregard‬‬ ‫התעלם מ‪-‬‬ ‫הקל ב‪-‬‬ ‫غفل‪ :‬غفل عن ‪4.8‬‬ ‫‪999‬‬
‫‪to err‬‬ ‫טעה‬ ‫טעה‬ ‫غلط ‪2.3‬‬ ‫‪1000‬‬
‫‪error‬‬ ‫טעיה‬ ‫טעות‬ ‫غ َل َط ‪2.3‬‬ ‫‪1001‬‬
‫‪thick‬‬ ‫עב‬ ‫עב‬ ‫غليظ ‪ ← 1.16‬ماء‬ ‫‪1002‬‬
‫‪coarser‬‬ ‫יותר עבה‬ ‫יותר עב‬ ‫غلظ ‪ ← 4.1‬غذاء‬ ‫‪1003‬‬
‫‪to boil‬‬ ‫הרתיח‬ ‫רתח‪/‬הרתיח‬ ‫غلى ‪1.22; 3.3,7,8‬‬ ‫‪1004‬‬
‫‪to boil a few times‬‬ ‫הרתיח רתיחות‬ ‫הרתיח )שתי(‬ ‫غليات ‪3.5,6‬‬ ‫‪1005‬‬
‫רתיחות‬
‫غليان ← ماء‬
‫‪decoction‬‬ ‫מורתח‬ ‫נרתח‬ ‫مغلي ‪3.7‬‬ ‫‪1006‬‬
‫‪mild decoctions‬‬ ‫מורתח קל‬ ‫משקה קל‬ ‫ل‪ :‬مغل لطيف ‪4.8‬‬
‫مغ ٍ‬ ‫‪1007‬‬
‫‪decoctions‬‬ ‫מורתחין‬ ‫משקים‬ ‫مغليات ‪2.6‬‬ ‫‪1008‬‬
‫‪to be sad, distressed‬‬ ‫דאג‬ ‫התאונן‬ ‫م( اغتم ّ ‪3.16‬‬

‫)غ ّ‬ ‫‪1009‬‬
‫‪anxiety, worry‬‬ ‫יגון‪/‬דאגה‬ ‫יגון‪/‬אנחה‬ ‫م ‪3.11,16‬‬

‫غ ّ‬ ‫‪1010‬‬
‫‪worries‬‬ ‫דאגות‬ ‫אנחות‬ ‫غموم ‪3.16‬‬ ‫‪1011‬‬
‫‪worry‬‬ ‫דאגה‬ ‫יגון‬ ‫اغتمام ‪3.16‬‬ ‫‪1012‬‬
‫‪the ignorant‬‬ ‫הסכלים מהאנשים‬ ‫غمر‪ :‬الأغمار من الرجال ‪ 3.11‬השוטים מהעם‬ ‫‪1013‬‬
‫غناء ← آلة‬
‫‪doing without a physi-‬‬ ‫ההסתפקות מהרופא‬ ‫ההסתפק מבלעדי‬ ‫استغناء‪ :‬الاستغناء عن‬ ‫‪1014‬‬
‫‪cian‬‬ ‫הרופא‬
‫الطبيب ‪4.7‬‬
‫‪his eyes become sunken‬‬ ‫יכנסו עיניו‬ ‫ישתנו עיניו‬ ‫غار‪ :‬تغور عيناه ‪3.9‬‬ ‫‪1015‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪withdrawal, sinking deep‬‬ ‫ִהָכּ ְנסוּת‬ ‫העמיק והכניס‪/‬‬ ‫غور ‪3.9; 4.19‬‬ ‫‪1016‬‬
‫העמיק‬
‫‪feces‬‬ ‫רעי‬ ‫יציאה‬ ‫غائط ‪1.7‬‬ ‫‪1017‬‬
‫غائلة ← أدو ية‬
‫‪to open‬‬ ‫פיתח‬ ‫פתח‬ ‫فتح ‪4.28‬‬ ‫‪1018‬‬
‫‪lukewarm‬‬ ‫פושר‬ ‫פושר‬ ‫فا تر ‪ ← 4.18‬ماء‬ ‫‪1019‬‬
‫‪young‬‬ ‫נער‬ ‫נער‬ ‫فتى ‪4.16‬‬ ‫‪1020‬‬
‫‪causes their humors to‬‬ ‫ַמְפ ִגין ֵלחותיו‬ ‫ישיב ליחתו פגה‬ ‫فج ّ‪ :‬فج ّج أخلاطه ‪4.9‬‬ ‫‪1021‬‬
‫‪become crude‬‬
‫‪to become severely‬‬ ‫שש … ששון רב‬ ‫תענוג‬ ‫فجع‪ :‬افتجع … افتجاعاعظيما‬ ‫‪1022‬‬
‫‪affected‬‬
‫‪3.11‬‬
‫‪he is not affected by that‬‬ ‫לא יפעל לזה‬ ‫לא יגדל זה בעיניו‬ ‫–‪ :‬لا يفتجع لذلك ‪3.12‬‬ ‫‪1023‬‬
‫‪radish‬‬ ‫צנון‬ ‫צנון‬ ‫فجل ‪1.20; 2.6‬‬ ‫‪1024‬‬
‫‪boiled chicken‬‬ ‫תרנגול שלוק‬ ‫תרנגול שלוק‬ ‫فر ّوج‪ :‬فر ّوج مصلوق ‪3.3‬‬ ‫‪1025‬‬
‫فراريج ← لحم‪ ،‬مرق‬
‫‪to gladden‬‬ ‫שימח‬ ‫שימח‬ ‫)فرح( أفرح ‪3.6‬‬ ‫‪1026‬‬
‫‪pleasure, joy‬‬ ‫שמחה‬ ‫שמחה‬ ‫فرَ َح ‪ ← 3.9,11‬شّدة‬ ‫‪1027‬‬
‫‪gladdening, strengthen-‬‬ ‫שמחה וחיזוק הלב‬ ‫לשמח ולחזק הלב‬ ‫تفريح‪ :‬تفريح وتقو ية القلب‬ ‫‪1028‬‬
‫‪ing and invigorating the‬‬ ‫וגבורתו‬ ‫ולתת לו גבורה‬
‫وتشجيعه ‪3.6‬‬
‫‪heart‬‬
‫‪young full-fledged‬‬ ‫בני היונים הגדולים‬ ‫בני היונים‬ ‫فراخ‪ :‬فراخ الحمام النواهض‬ ‫‪1029‬‬
‫‪pigeons‬‬
‫‪4.27‬‬
‫مفرد ← تدبير‬
‫‪evacuation‬‬ ‫הרקה‬ ‫נקויים‪/‬נקיון‬ ‫استفراغ ‪2.5,7; 4.13‬‬ ‫‪1030‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪of the kind [of remedies‬‬ ‫ממין ההרקה החזקה‬ ‫ִמַכּת החזקים‬ ‫من قبيل الاستفراغ القوي‬ ‫‪1031‬‬
‫‪that cause] a strong evac-‬‬
‫‪2.7‬‬
‫‪uation‬‬
‫‪its continuity is dissolved‬‬ ‫כבר נפרד חבורו‬ ‫יתפרקו ִחבּוּריו‬ ‫فرق‪ :‬تفرق ات ّصاله ‪1.1‬‬ ‫‪1032‬‬
‫‪the parting of the hair‬‬ ‫מפרק הֵשָׂﬠר‬ ‫חצי צמרתו‬ ‫مفرق‪ :‬مفرق الشعر ‪4.23‬‬ ‫‪1033‬‬
‫‪the fur of hares‬‬ ‫עורות הארנבים‬ ‫עור הארנבת‬ ‫فروة‪ :‬فرى الأرانب ‪4.28‬‬ ‫‪1034‬‬
‫‪the fur of foxes‬‬ ‫עורות השועלים‬ ‫עורות השועל‬ ‫–‪ :‬فرى الثعالب ‪4.27‬‬ ‫‪1035‬‬
‫‪furs from the skins of cats‬‬ ‫עורות החתולים‬ ‫עורות החתולים‬ ‫–‪ :‬فرى جلود القطط ‪4.27‬‬ ‫‪1036‬‬
‫‪the pelt of sheep‬‬ ‫עורות הצאן‬ ‫עורות הצאן‬ ‫–‪ :‬فرى الضأن ‪4.27‬‬ ‫‪1037‬‬
‫‪pistachio‬‬ ‫פסתק‪/‬פסתקי‬ ‫פסתוק‪/‬פסתק‬ ‫فستق ‪ ← 1.22; 3.7‬دهن‬ ‫‪1038‬‬
‫‪to corrupt‬‬ ‫הפסיד‬ ‫הפסיד‬ ‫)فسد( أفسد ‪3.1; 4.16,27‬‬ ‫‪1039‬‬
‫‪spoiledness, corruption‬‬ ‫הפסד‪/‬פסידות‬ ‫הפסד‬ ‫فساد ‪1.12; 3.14; 4.24‬‬ ‫‪1040‬‬
‫‪with the corruption of‬‬ ‫כשיפסד האויר‬ ‫בהפסד האויר‬ ‫عند فساد الهواء ‪4.1‬‬ ‫‪1041‬‬
‫‪the air‬‬
‫فاسد ← جشأ‬
‫‪corrupting‬‬ ‫מפסיד‬ ‫מפסיד‬ ‫مفسد ‪1.9‬‬ ‫‪1042‬‬
‫‪flesh that falls apart‬‬ ‫שבשרו ככסף‬ ‫אשר בשרו ָקֶשׁה‬ ‫صص لحمه‬
‫ص‪ :‬الذي يتف ّ‬‫ف ّ‬ ‫‪1043‬‬
‫‪1.18‬‬
‫‪to bleed‬‬ ‫הקיז‬ ‫הקיז‬ ‫فصد ‪4.8‬‬ ‫‪1044‬‬
‫‪bleeding‬‬ ‫הקזה‬ ‫הקזה‬ ‫صد ‪2.5; 4.13,15‬‬

‫فَ ْ‬ ‫‪1045‬‬
‫‪one of the joints‬‬ ‫אחד מקשרי האברים פרק מפרקיו‬ ‫مفصل‪ :‬مفصل من المفاصل‬ ‫‪1046‬‬
‫‪4.22‬‬
‫جع‪ ،‬مفصل‬
‫مفاصل ← و َ ْ‬
‫‪superfluities, waste‬‬ ‫יתרונות‬ ‫מותרות‪/‬מותרים‬ ‫فضل‪ :‬فضول ‪1.6,19; 4.18‬‬ ‫‪1047‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪superfluity‬‬ ‫יתרה‬ ‫מותר‬ ‫فضلة ‪1.10‬‬ ‫‪1048‬‬
‫‪watery superfluity‬‬ ‫השארות ממית‬ ‫לחות‬ ‫– مايئة ‪1.22‬‬ ‫‪1049‬‬
‫‪superfluities‬‬ ‫יתרונות‬ ‫מותרים‪/‬מותרות‬ ‫فضلات ;‪1.3,10,14; 3.1‬‬ ‫‪1050‬‬

‫‪4.2,18‬‬
‫‪coagulated superfluities‬‬ ‫היתרונות הקופאים‬ ‫המותרות הנקרשות‬ ‫–‪ :‬الفضلات الجامدة ‪4.21‬‬ ‫‪1051‬‬
‫‪the eminent physicians‬‬ ‫המשובחים‬ ‫הטובים שברופאים‬ ‫فضيل‪ :‬الفضلاء من الأطباّ ء‬ ‫‪1052‬‬
‫מהרופאים‬
‫‪4.24‬‬
‫‪virtues‬‬ ‫שבחים‬ ‫טובות‬ ‫فضيلة‪ :‬فضائل ‪1.19‬‬ ‫‪1053‬‬
‫‪moral virtues‬‬ ‫המדות הטובות‬ ‫מדות נכבדות‬ ‫الفضائل الخلقية ‪3.11,14‬‬ ‫‪1054‬‬
‫‪the most eminent‬‬ ‫משובחי הרופאים‬ ‫אדון הרופאים‬ ‫أفضل‪ :‬أفاضل الأطباّ ء ‪4.3‬‬ ‫‪1055‬‬
‫‪virtuous, excellent‬‬ ‫משובח‬ ‫טוב‪/‬חכם‬ ‫فاضل ‪ ← 3.11; 4.7‬طبيب‪،‬‬ ‫‪1056‬‬

‫أغذية‪ ،‬هيئة‬
‫‪the cavity of the body‬‬ ‫חלל הגוף‬ ‫חלל הגוף‬ ‫فضاء‪ :‬فضاء الجسم ‪4.8‬‬ ‫‪1057‬‬
‫‪the cavities of the lungs‬‬ ‫חלל הריאה‬ ‫חללי הריאה‬ ‫– الرئة ‪4.22‬‬ ‫‪1058‬‬
‫‪the cavity of the stomach‬‬ ‫חלל האצטומכא‬ ‫חלל האסטומכא‬ ‫– المعدة ‪4.22‬‬ ‫‪1059‬‬
‫‪cavities‬‬ ‫חללים‬ ‫חללים‬ ‫أفضية ‪4.22‬‬ ‫‪1060‬‬
‫‪faṭīr‬‬ ‫מצות‬ ‫לחם המצה‬ ‫فطير ‪1.13‬‬ ‫‪1061‬‬
‫فطرة ← كامل‬
‫‪to do‬‬ ‫עשה‬ ‫עשה‬ ‫فعل ‪4.3,4,5,9‬‬ ‫‪1062‬‬
‫‪to be affected‬‬ ‫התפעל‬ ‫התפעל‬ ‫انفعل ‪3.12‬‬ ‫‪1063‬‬
‫‪action‬‬ ‫פעולה‪/‬פּוַﬠל‪ֹ/‬פַּﬠל‬ ‫פעולה‪/‬פעולות‬ ‫ف ِعْل ‪3.3,16; 4.3,4,9,12,13‬‬ ‫‪1064‬‬

‫← صواب‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪effects, efforts‬‬ ‫פעולות‬ ‫פעולה‬ ‫أفعال ‪ ← 3.6; 4.4,9‬صح ّة‪،‬‬ ‫‪1065‬‬

‫نقص‬
‫‪good actions‬‬ ‫פעולות הטובות‪/‬‬ ‫פעולה טובה‪/‬פעולות‬ ‫– الخـيرات ‪3.11‬‬ ‫‪1066‬‬

‫מעשי הטובות‬ ‫טובות‬
‫‪evils‬‬ ‫מעשה הרע‬ ‫רעה‬ ‫– الشر ّ ‪3.11‬‬ ‫‪1067‬‬
‫‪the actions of nature‬‬ ‫פעולות הטבע‬ ‫פעולות הטבע‬ ‫– الطبيعة ‪4.5‬‬ ‫‪1068‬‬
‫‪their vital and natural‬‬ ‫פעולותיהם החיוניות‬ ‫פעולותיהם החיוניות‬ ‫–‪ :‬أفعالهم الحيوانية والطبيعية‬ ‫‪1069‬‬
‫‪functions‬‬ ‫והטבעיות‬ ‫והטבעיות‬
‫‪4.1‬‬
‫‪its natural functions‬‬ ‫פעולותיו הטבעיות‬ ‫פעולתו הטבעית‬ ‫–‪ :‬أفعالها الطبيعية ‪4.3‬‬ ‫‪1070‬‬
‫‪its natural action‬‬ ‫פעולותיו הטבעיות‬ ‫פעולותיו הטבעיות‬ ‫–‪ :‬أفعاله الطبيعية ‪4.3‬‬ ‫‪1071‬‬
‫‪the less he is affected‬‬ ‫יהיה פחות הפעלות‬ ‫יתפעל יותר מעט‬ ‫ل انفعالا‬
‫انفعال‪ :‬كان أق ّ‬ ‫‪1072‬‬
‫‪3.12‬‬
‫‪freedom from emotion‬‬ ‫מיעוט ההפעלות‬ ‫מעט ההפעלות‬ ‫–‪ :‬قلةّ الانفعال ‪3.15‬‬ ‫‪1073‬‬
‫‪passions‬‬ ‫הפעליות‬ ‫הפעליות‬ ‫انفعالات ‪3.10,11,15‬‬ ‫‪1074‬‬
‫‪the passions of the soul‬‬ ‫ההפעליות הנפשיות‬ ‫ההפעליות הנפשיות‬ ‫–‪ :‬الانفعلات النفسانية‬ ‫‪1075‬‬
‫‪3.9,10‬‬
‫‪active factor‬‬ ‫פוֵֹﬠל‬ ‫פועל‬ ‫فاعل ‪4.4‬‬ ‫‪1076‬‬
‫‪brew‬‬ ‫פוקאע‬ ‫שכר משעורים‬ ‫فّقاع ‪4.20‬‬ ‫‪1077‬‬
‫‪to think‬‬ ‫חשב‬ ‫חשב‬ ‫)فكر( فك ّر ‪3.16‬‬ ‫‪1078‬‬
‫‪thoughts‬‬ ‫מחשבה‬ ‫מחשבה רעה‪/‬לב‬ ‫ف ِك ْر ‪3.15; 4.15‬‬ ‫‪1079‬‬
‫‪thought, consideration‬‬ ‫מחשבה‬ ‫מחשבה‪/‬השתכלות‬ ‫فكرة ‪ ← 3.16; 4.9‬أعمال‬ ‫‪1080‬‬
‫‪evil thoughts‬‬ ‫רוח רעה‬ ‫מתשבה רעה‬ ‫– رديئة ‪0‬‬ ‫‪1081‬‬
‫‪evil thoughts‬‬ ‫הרוח הרעה‬ ‫המחשבות הרעות‬ ‫–‪ :‬الفكرة الرديئة ‪3.1‬‬ ‫‪1082‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪constant worry‬‬ ‫המחשבה הארוכה‬ ‫המחשבה הארוכה‬ ‫–‪ :‬الفكرة الطو يلة ‪3.10‬‬ ‫‪1083‬‬
‫‪thoughts about impossi-‬‬ ‫המחשבה בנמנעות‬ ‫המחשבות הנמנעות‬ ‫–‪ :‬الفكرة في الممتنعات ‪3.16‬‬ ‫‪1084‬‬
‫‪bilities‬‬
‫‪evil thoughts‬‬ ‫המחשבות הרעות‬ ‫המחשבות הרעות‬ ‫أفكار‪ :‬الأفكار الرديئة ‪3.16‬‬ ‫‪1085‬‬
‫‪cucumbers‬‬ ‫מלפפון‬ ‫אבטיחים ירוקים‬ ‫فقوس ‪1.20‬‬ ‫‪1086‬‬
‫)‪fruit(s‬‬ ‫פירות‪/‬פרי‬ ‫פירות‬ ‫فاكهة ‪1.21,22‬‬ ‫‪1087‬‬
‫‪fresh fruits‬‬ ‫הפירות הלחים‬ ‫הפירות הלחים‬ ‫–‪ :‬الفاكهة الرطبة ‪1.21‬‬ ‫‪1088‬‬
‫‪summer fruit‬‬ ‫הפירות של קיץ‬ ‫לחות הפירות‬ ‫–‪ :‬الفاكهة الصيفية ‪1.22‬‬ ‫‪1089‬‬
‫‪dry fruits‬‬ ‫הפירות היבישים‬ ‫הפירות היבשות‬ ‫–‪ :‬الفاكهة اليابسة ‪1.22‬‬ ‫‪1090‬‬
‫‪fruits‬‬ ‫פירות‬ ‫פירות‬ ‫ب‬

‫فواكه ‪ ← 1.22; 2.6‬ر ّ‬ ‫‪1091‬‬
‫‪hemiplegia‬‬ ‫חרחור‪/‬פאלג‬ ‫פלארי‬ ‫فالج ‪4.18,27‬‬ ‫‪1092‬‬
‫‪agriculture‬‬ ‫עבודת הארץ‬ ‫עבודת האדמה‬ ‫فلاحة ‪4.4‬‬ ‫‪1093‬‬
‫‪farmer‬‬ ‫עובד האדמה‬ ‫עובד האדמה‬ ‫فلاح ‪4.4‬‬ ‫‪1094‬‬
‫فلوس ← خيار شنبر‬
‫‪practical philosophy‬‬ ‫החכמות‬ ‫הפילוסופיא העיונית‬ ‫فلسفة‪ :‬الفلسفة العملية ‪3.10‬‬ ‫‪1095‬‬
‫הפילוסופיות‬
‫‪philosophers‬‬ ‫פילוסופים‬ ‫פילוסופים‬ ‫فيلسوف‪ :‬فلاسفة ‪3.11,‬‬ ‫‪1096‬‬

‫‪12,14,15‬‬
‫‪mouth, cardia‬‬ ‫פה‬ ‫פה‬ ‫فم ‪1.9; 4.25‬‬ ‫‪1097‬‬
‫‪the cardia of the stomach‬‬ ‫פי האצטומכא‬ ‫פי האסטומכא‬ ‫– المعدة ‪1.9,22‬‬ ‫‪1098‬‬
‫‪court‬‬ ‫חלל‬ ‫חצר‬ ‫فناء ‪4.2‬‬ ‫‪1099‬‬
‫‪to understand‬‬ ‫הבין‬ ‫הבין‬ ‫فهم ‪4.11‬‬ ‫‪1100‬‬
‫‪understanding‬‬ ‫הבנה‬ ‫הבנה‬ ‫فهَ ْم ‪ ← 4.9‬بلادة‪ ،‬سهولة‬ ‫‪1101‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪beans‬‬ ‫פולין‬ ‫פולים‬ ‫فول ‪4.23‬‬ ‫‪1102‬‬
‫‪to be beneficial‬‬ ‫הועיל‬ ‫הועיל‬ ‫)فاد( أفاد ‪3.16‬‬ ‫‪1103‬‬
‫‪to learn‬‬ ‫הועיל‬ ‫למד‬ ‫استفاد ‪3.3‬‬ ‫‪1104‬‬
‫‪benefit‬‬ ‫תועלת‬ ‫תועלת‬ ‫فائدة ‪1.1‬‬ ‫‪1105‬‬
‫‪beneficial effects‬‬ ‫תועלות‬ ‫תועלת‬ ‫فوائد ‪3.5‬‬ ‫‪1106‬‬
‫‪cardamom‬‬ ‫קאקלה‬ ‫קרדמוני‬ ‫قاقلةّ ‪3.8‬‬ ‫‪1107‬‬
‫‪rules‬‬ ‫עיקר‬ ‫ד ין‬ ‫قانون ‪4.26‬‬ ‫‪1108‬‬
‫‪medical rules‬‬ ‫עקר הרפואה‬ ‫דרך הרפואה‬ ‫ب ‪4.26‬‬

‫– الط ّ‬ ‫‪1109‬‬
‫‪two rules‬‬ ‫ב׳ עיקרים‬ ‫שני דרכים‬ ‫قانونان ‪1.1‬‬ ‫‪1110‬‬
‫‪rules‬‬ ‫עיקרים‬ ‫דרכים‬ ‫قوانين ‪1.1,9,10,11; 4.9‬‬ ‫‪1111‬‬
‫‪astringency‬‬ ‫עפצות‬ ‫קובץ‬ ‫ق َب ْض ‪4.25‬‬ ‫‪1112‬‬
‫‪handful‬‬ ‫מלא כף‬ ‫מלא קומצו‬ ‫قبضة ‪3.7‬‬ ‫‪1113‬‬
‫‪using astringents‬‬ ‫מץ‬

‫ֶלֱא ֹ‬ ‫ליבש‬ ‫تقبيض ‪4.3‬‬ ‫‪1114‬‬
‫‪constriction of the soul‬‬ ‫התאסף הנפש‬ ‫קוצר רוח‪/‬קוצר נפש‬ ‫انقباض‪ :‬انقباض النفس‬ ‫‪1115‬‬
‫‪3.10,16‬‬
‫‪astringent‬‬ ‫מאמץ‬ ‫מקבץ‪/‬עוצר‬ ‫قابض ‪1.22; 3.3‬‬ ‫‪1116‬‬
‫‪his devotion to his wor-‬‬ ‫חזרתו לעבודתו‬ ‫לדבקה בו‬ ‫إقبال‪ :‬إقباله على عبادته ‪3.14‬‬ ‫‪1117‬‬
‫‪ship‬‬
‫ضعْف‬
‫قابل ← ُ‬
‫‪to kill‬‬ ‫הרג‬ ‫המית‬ ‫قتل ‪2.5,6; 4.9‬‬ ‫‪1118‬‬
‫قثاّ ء ← بزر‬
‫– الحمار ← عصارة‬
‫‪to measure out‬‬ ‫שיער‬ ‫שיער‬ ‫)قدر( قّدر ‪1.5‬‬ ‫‪1119‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪quantity, measure‬‬ ‫שיעור‬ ‫שיעור‬ ‫ق َْدر ;‪1.4,8,22; 2.9,12,15‬‬ ‫‪1120‬‬

‫‪← 4.16,28‬ماء‬
‫‪determination, calcu-‬‬ ‫שיעור‬ ‫שיעור‪/‬שיעור‬ ‫تقدير ‪1.4,5; 4.8‬‬ ‫‪1121‬‬

‫‪lation, determining the‬‬ ‫ומחשבה‬
‫‪[correct] amount‬‬
‫‪a dietetic regimen‬‬ ‫ַשַׁﬠר המזון‬ ‫בשיעור המזון‬ ‫– الغذاء ‪2.12‬‬ ‫‪1122‬‬
‫‪amount‬‬ ‫שיעור‬ ‫שיעור‬ ‫مقدار ‪1.4; 3.8‬‬ ‫‪1123‬‬
‫‪to settle‬‬ ‫נח‬ ‫נפל‬ ‫قر‪ :‬استقر ّ ‪1.8‬‬ ‫‪1124‬‬
‫‪plums‬‬ ‫קראציא‬ ‫–‬ ‫قراصيا ‪2.6‬‬ ‫‪1125‬‬
‫‪to hold all that which is‬‬ ‫התקרב אצלו כל‬ ‫ֵק ֵרב הרחוק‬ ‫ل بعيد‬
‫قرب‪ :‬استقرب ك ّ‬ ‫‪1126‬‬
‫‪distant to be near‬‬ ‫רחוק‬
‫‪4.11‬‬
‫‪bringing him close to his‬‬ ‫קירובו מבוראו‬ ‫تقر يب‪ :‬تقر يبه من بارئه ‪ 3.14‬לקרבו אל השם‬ ‫‪1127‬‬
‫‪Creator‬‬
‫قراح ← ماء‬
‫‪eryngium‬‬ ‫חרחבינה‬ ‫פניקבאר‬ ‫قرصعنة ‪2.6‬‬ ‫‪1128‬‬
‫‪qarṭāsī‬‬ ‫כרטאסי‬ ‫רבאטה‬ ‫قرطاسي ‪4.27‬‬ ‫‪1129‬‬
‫‪safflower‬‬ ‫קרטמי‬ ‫זרע זעפראן‬ ‫قرطم ‪3.2‬‬ ‫‪1130‬‬
‫‪clove‬‬ ‫קרנפל‪/‬גרופל‬ ‫גרופולי‪/‬יירופלי‬ ‫قرنفل ‪3.8; 4.20,23‬‬ ‫‪1131‬‬
‫‪betony‬‬ ‫קנטוריון‬ ‫קושט מר‬ ‫قسطرن ‪3.8‬‬ ‫‪1132‬‬
‫‪to peel‬‬ ‫ִקֵלּף‬ ‫–‬ ‫قشر ‪1.12‬‬ ‫‪1133‬‬
‫‪lemon peel‬‬ ‫קליפת אתרוג‬ ‫קליפת פומו‬ ‫ج ;‪2.6‬‬

‫ق ِش ْر‪ :‬قشر )ال(أ تر ّ‬ ‫‪1134‬‬
‫שטירו‪/‬קליפת אתרוג‬
‫‪ ← 3.6,8‬شراب‬
‫‪the bark of endive roots‬‬ ‫קליפת שורש עולשין‬ ‫קליפת שורש‬ ‫– أصل الهندباء ‪2.6‬‬ ‫‪1135‬‬
‫הליינצונש‬
‫‪balsam peel‬‬ ‫קליפת בלסאן‬ ‫קליפת בלסמי‬ ‫– بلسان ‪3.8‬‬ ‫‪1136‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪peeled‬‬ ‫ָקלוּף‬ ‫ָקלוּף‬ ‫مقشور ‪3.7‬‬ ‫‪1137‬‬
‫‪to cause horripidation of‬‬ ‫ָסַמר העור מהם‬ ‫נתנדנד הגוף מהם‬ ‫قشعر‪ :‬اقشعر ّ الجلد منه ‪4.17‬‬ ‫‪1138‬‬
‫‪the skin‬‬
‫← ماء‬
‫‪trachea‬‬ ‫קנה הריאה‬ ‫קנה הריאה‬ ‫قصبة‪ :‬قصبة الرئة ‪4.21‬‬ ‫‪1139‬‬
‫قصر ← طال‬
‫‪lack of comprehension‬‬ ‫קוצר השגה‬ ‫קוצר ההבנה‬ ‫قصور‪ :‬قصور إدراك ‪4.1‬‬ ‫‪1140‬‬
‫‪neglect‬‬ ‫ִקצּוּר‬ ‫לקצר‬ ‫تقصير ‪1.7‬‬ ‫‪1141‬‬
‫‪the shortening of his life‬‬ ‫קיצור ימיו‬ ‫קוצר ימיו‬ ‫–‪ :‬تقصير عمره ‪3.14‬‬ ‫‪1142‬‬
‫‪to make … lean‬‬ ‫הכחיש‬ ‫הכחיש‬ ‫)قضف( أقضف ‪4.17‬‬ ‫‪1143‬‬
‫‪making … lean‬‬ ‫להכחיש‬ ‫להכחיש‬ ‫تقضيف ‪4.17‬‬ ‫‪1144‬‬
‫‪to follow the directions of‬‬ ‫ָסַמך ב‪-‬‬ ‫שלח יד אל‬ ‫قضى‪ :‬اقتدى ب‪2.9 -‬‬ ‫‪1145‬‬
‫‪rule‬‬ ‫גזרה‬ ‫משפט‬ ‫قضية ‪2.8‬‬ ‫‪1146‬‬
‫‪directive absolute‬‬ ‫גזרה מוחלטת‬ ‫משפט מוחלט‬ ‫– مطلقة ‪2.8‬‬ ‫‪1147‬‬
‫‪directives‬‬ ‫גזר⟩ו⟨ת‬ ‫משפטים‬ ‫قضايا ‪2.8‬‬ ‫‪1148‬‬
‫قطط ← فروة‬
‫‪to cut‬‬ ‫חיתך‪/‬חתך‬ ‫חתך‬ ‫قطع ‪3.5; 4.8‬‬ ‫‪1149‬‬
‫ق َْطع ← بّط‬
‫‪cut as thin as possible‬‬ ‫מחותך ביותר קטן‬ ‫חתוכים יותר דק‬ ‫طع أدّق ما يمكن‬
‫طع‪ :‬مق ّ‬
‫مق ّ‬ ‫‪1150‬‬
‫מה שאפשר‬ ‫שיוכל‬
‫‪3.2‬‬
‫‪perishable‬‬ ‫נפסק‬ ‫ָכֶּלה ונפסד‬ ‫منقطع ‪3.13‬‬ ‫‪1151‬‬
‫‪orache‬‬ ‫ַקַטף‬ ‫–‬ ‫سل ْق‬

‫قطف ‪ ← 3.2‬بزر‪ِ ،‬‬ ‫‪1152‬‬
‫‪the bottom of the stom-‬‬ ‫תחתית האצטומכא‬ ‫תחתית האסטומכא‬ ‫قعر‪ :‬قعر المعدة ‪1.8‬‬ ‫‪1153‬‬
‫‪ach‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to diminish‬‬ ‫התמעט‬ ‫ִמֵﬠט‬ ‫ل ‪3.15,16‬‬

‫ق ّ‬ ‫‪1154‬‬
‫‪diminution, lack‬‬ ‫מיעוט‬ ‫מיעוט‬ ‫قلةّ ‪ ← 3.9,11‬انبساط‪،‬‬ ‫‪1155‬‬

‫انفعال‬
‫‪heart‬‬ ‫לב‬ ‫לב‬ ‫قلب ‪ ← 3.1,8; 4.1‬شغل‪،‬‬ ‫‪1156‬‬

‫تفريح‬
‫‪dry almond kernels‬‬ ‫תוך השקדים היבשים‬ ‫–‬ ‫اللوز اليابس ‪1.22‬‬ ‫‪1157‬‬
‫‪kernels‬‬ ‫קלחים‬ ‫לבבות‬ ‫قلوب ‪3.3‬‬ ‫‪1158‬‬
‫قلع ← حم ّى‬
‫مقلو ← عجين‬
‫‪to resist‬‬ ‫עמד כנגד‬ ‫עמד כנגד‬ ‫قام‪ :‬قاوم ‪4.25‬‬ ‫‪1159‬‬
‫‪to oppose‬‬ ‫עמד כנגד … עמידה‬ ‫עמד כנגד … עמידה‬ ‫‪ …-‬مقاومة ‪3.5‬‬ ‫‪1160‬‬
‫‪when the symptoms are‬‬ ‫שישתוו הראיות‬ ‫כאשר יגיע עת‬ ‫–‪ :‬متى تقاومت الأدلةّ ‪2.10‬‬ ‫‪1161‬‬
‫‪contradictory‬‬ ‫השתייה‬
‫‪the maintenance of‬‬ ‫עמדת בריאות האדם‬ ‫עמידת בריאות‬ ‫قوام‪ :‬قوام صح ّة الإنسان ‪3.5‬‬ ‫‪1162‬‬
‫‪health of a human being‬‬ ‫האדם‬
‫‪the consistency of a‬‬ ‫עמדת המשקין‪/‬‬ ‫עובי האשרוב‪/‬עובי‬ ‫الأشر بة ‪3.6,7‬‬ ‫‪1163‬‬
‫‪syrup‬‬ ‫בישול המשקים‬ ‫האשרובש‬
‫قو يم ← صّد‬
‫قائمة ← حنا‬
‫‪to be strengthened‬‬ ‫התחזק‬ ‫התחזק‪ִ/‬ח ֵזּק‬ ‫قوي ‪1.3; 3.9,15; 4.18‬‬ ‫‪1164‬‬
‫‪to be stronger than‬‬ ‫תתחזק על‬ ‫ָח ָזק על‬ ‫–‪ :‬قوي على ‪4.5‬‬ ‫‪1165‬‬
‫‪to strengthen‬‬ ‫חיזק‪/‬החזיק‬ ‫חיזק‪/‬זן‪/‬חיזק ועזר‬ ‫قو ّى ‪3.3,5,7,8; 4.3,23,‬‬ ‫‪1166‬‬

‫‪25,28‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪strength‬‬ ‫כח‬ ‫כח‬ ‫قوة ‪← 2.3,10; 3.9; 4.3,6,8‬‬ ‫‪1167‬‬

‫ضعْف‪ ،‬إضعاف‬
‫حركة‪ُ ،‬‬
‫‪the strength of the‬‬ ‫כח החולה‬ ‫כח החולה‬ ‫– المر يض ‪2.3‬‬ ‫‪1168‬‬
‫‪patient‬‬
‫‪the animal faculty‬‬ ‫הכח החיוני‬ ‫הכח החיונית‬ ‫–‪ :‬القوة الحيوانية ‪2.11‬‬ ‫‪1169‬‬
‫‪the power that governs‬‬ ‫הכח המנהיג לגוף‬ ‫הכח המנהיג לגוף‬ ‫–‪ :‬القوة المدب ّرة لبدن الحيوان‬ ‫‪1170‬‬
‫‪the body of a living crea-‬‬ ‫הבעל חיים‬ ‫בעל חיים‬
‫‪2.3‬‬
‫‪ture‬‬
‫‪the expulsive faculty‬‬ ‫הכח הדוחה‬ ‫הכח הדוחה‬ ‫–‪ :‬القوة الدافعة ;‪1.3; 3.7‬‬ ‫‪1171‬‬
‫‪4.22‬‬
‫‪the natural faculty‬‬ ‫הכח הטבעי‬ ‫הכח הטבעית‬ ‫–‪ :‬القوة الطبيعية ‪2.11‬‬ ‫‪1172‬‬
‫‪the psychical faculty‬‬ ‫הכח הנפשיי‬ ‫הכח הנפשית‬ ‫–‪ :‬القوة النفسانية ‪2.11‬‬ ‫‪1173‬‬
‫‪vigor, strengths, powers‬‬ ‫כח‪/‬כוחות‬ ‫כֹחות‬ ‫قوى ‪1.1;3.5,7‬‬ ‫‪1174‬‬
‫‪strong‬‬ ‫ָח ָזק‬ ‫ָח ָזק‬ ‫قوي ‪ ← 2.4; 3.9; 4.8‬حركة‪،‬‬ ‫‪1175‬‬
‫تدب ّر ب‪ ،-‬أدو ية‪ ،‬مسهلات‪،‬‬
‫علاج‪ ،‬م َرَض‬
‫أقوى ← معالجة‬
‫‪strengthening‬‬ ‫החזקה‬ ‫לחזק‬ ‫تقو ية ‪2.11‬‬ ‫‪1176‬‬
‫‪strengthening vision‬‬ ‫החזקת ה ְראוּת‬ ‫לחזק ה ְראוּת‬ ‫– البصر ‪4.28‬‬ ‫‪1177‬‬
‫‪strengthening the brain‬‬ ‫חיזוק מוח הראש‬ ‫ִח ֵזּק המוח‬ ‫الدماغ ‪4.23‬‬ ‫‪1178‬‬
‫‪emesis‬‬ ‫קיא‬ ‫קיא‬ ‫قيء ‪2.5,6,8‬‬ ‫‪1179‬‬
‫‪to draw an analogy‬‬ ‫הוקש‬ ‫הוקש‬ ‫اس‪ :‬قيس ‪4.7‬‬ ‫‪1180‬‬
‫‪to be sad‬‬ ‫התאבל‬ ‫ָכַּאב‬ ‫كأب ‪3.16‬‬ ‫‪1181‬‬
‫‪depression‬‬ ‫יגון‪/‬התאבלות‪/‬דאגה‬ ‫שממון‪/‬מחשבה רעה‬ ‫كأبة ‪0; 3.1,6‬‬ ‫‪1182‬‬
‫‪holding one’s eyes‬‬ ‫כפית העין‬ ‫כפיית העינים‬ ‫إكباب‪ :‬إكباب العين ‪4.28‬‬ ‫‪1183‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪cubeb‬‬ ‫כבאבה‬ ‫כבאבש‬ ‫كبابة ‪3.8‬‬ ‫‪1184‬‬
‫‪liver‬‬ ‫ָכֵּבד‬ ‫ָכֵּבד‬ ‫كبد ‪← 1.2,22; 3.5; 4.1‬‬ ‫‪1185‬‬

‫صح ّة‪ ،‬و َر َم‬
‫‪and our life lies in the‬‬ ‫ובבריאות הכבד‬ ‫ובבריאות הכבד‬ ‫–‪ :‬و بصح ّة الـكبد حياتنا‬ ‫‪1186‬‬
‫‪health of the liver‬‬ ‫חיותנו‬ ‫חיותינו‬
‫‪1.22‬‬
‫‪book‬‬ ‫ֵסֶפר‬ ‫ֵסֶפר‬ ‫كتاب ‪4.14‬‬ ‫‪1187‬‬
‫‪the book De sensu et sen-‬‬ ‫ספר החוש והמוחש‬ ‫ספר החוש והמוחש‬ ‫س والمحسوس ‪2.2‬‬
‫– الح ّ‬ ‫‪1188‬‬
‫‪satu‬‬
‫‪books‬‬ ‫ספרים‬ ‫ספרים‬ ‫كت ُب ‪3.11; 4.9,11‬‬

‫ُ‬ ‫‪1189‬‬
‫‪books on ethics‬‬ ‫⟩הספרים⟨ המדותיים‬ ‫ספרי המדות‬ ‫–‪ :‬الـكتب الخلقية ‪3.15‬‬ ‫‪1190‬‬
‫‪the scholarly books‬‬ ‫הספרים החכמתים‬ ‫ספרי החכמות‬ ‫–‪ :‬الـكتب العلمية ‪2.3‬‬ ‫‪1191‬‬
‫كت ّان ← خرقة‬
‫‪abundance‬‬ ‫רוב‬ ‫רוב‬ ‫كثرة ‪4.22‬‬ ‫‪1192‬‬
‫‪to make turbid‬‬ ‫עיכר‬ ‫–‬ ‫)كدر( كد ّر ‪3.1‬‬ ‫‪1193‬‬
‫‪turbidity‬‬ ‫עכירות‬ ‫עכירות‬ ‫ك َد َر ‪3.6‬‬ ‫‪1194‬‬
‫‪turbid‬‬ ‫עכור‬ ‫עכור‬ ‫ك َدِر ‪ ← 4.1‬ماء‬ ‫‪1195‬‬
‫كاذب ← جوع‪ ،‬عطش‬
‫مكر ّر ← شراب‬
‫‪causing distress‬‬ ‫ְכֵאב‪/‬הכאבה‬ ‫הזק‬ ‫إكراب ‪2.7; 3.3‬‬ ‫‪1196‬‬
‫‪leek‬‬ ‫חציר‬ ‫כרתי‬ ‫كراّ ث ‪1.20‬‬ ‫‪1197‬‬
‫‪shanks‬‬ ‫כרעים‬ ‫כרעים‬ ‫كراع‪ :‬أكارع ‪1.14‬‬ ‫‪1198‬‬
‫‪celery‬‬ ‫–‬ ‫כרפס‬ ‫كرفس ‪2.6‬‬ ‫‪1199‬‬
‫‪maidenhair‬‬ ‫כסברתא של באר‬ ‫אירבה דפוץ‬ ‫كز برة‪ :‬كز برة )ال(بئر ;‪2.6‬‬ ‫‪1200‬‬
‫‪3.3‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to acquire‬‬ ‫קיבל‬ ‫ָק ָנה‬ ‫)كسب( اكتسب ‪4.20‬‬ ‫‪1201‬‬
‫‪pounded‬‬ ‫שבירה‬ ‫משובר‬ ‫مكس ّر ‪3.7‬‬ ‫‪1202‬‬
‫‪inertia‬‬ ‫עצלות‬ ‫שברון‬ ‫كس َل ‪1.1‬‬

‫َ‬ ‫‪1203‬‬
‫‪indolence‬‬ ‫העצלה מהתנועות‬ ‫השברון מן התנועות‬ ‫–‪ :‬الـكسل عن الحركات ‪3.1‬‬ ‫‪1204‬‬
‫‪laziness‬‬ ‫עצלה‬ ‫שברון‬ ‫سل ‪1.1,6‬‬

‫تكا ُ‬ ‫‪1205‬‬
‫مكشوف ← مدينة‬
‫‪barley groats‬‬ ‫קלית השעורים‬ ‫פארי‬ ‫كشك‪ :‬كشك الشعير ‪2.6‬‬ ‫‪1206‬‬
‫‪to be equal‬‬ ‫השתוה‬ ‫היה שוה‬ ‫)كفى( تكافى ‪4.6‬‬ ‫‪1207‬‬
‫‪sufficient‬‬ ‫מספיק‬ ‫מספיק‬ ‫ف ‪4.3‬‬

‫كا ٍ‬ ‫‪1208‬‬
‫‪dullness‬‬ ‫ֵלאוּת‬ ‫בהלה‬ ‫كلال ‪3.8‬‬ ‫‪1209‬‬
‫‪kidneys‬‬ ‫כליות‬ ‫כליות‬ ‫كلية‪ :‬كلى ‪4.20‬‬ ‫‪1210‬‬
‫‪quantity‬‬ ‫כמות‬ ‫כמות‬ ‫كميّ ة ‪1.4,6‬‬ ‫‪1211‬‬
‫‪pear‬‬ ‫ֻכַמְת ָרי‬ ‫פירא‬ ‫كمثّ راء ‪3.2‬‬ ‫‪1212‬‬
‫‪pears‬‬ ‫–‬ ‫ֶפ ַראש‬ ‫كمثّ رى ‪1.22‬‬ ‫‪1213‬‬
‫‪kawāmikh‬‬ ‫נמלחים‬ ‫הפירות המתוקנים‬ ‫كامخ‪ :‬كوامخ ‪4.24‬‬ ‫‪1214‬‬

‫בחומץ‬
‫كمل ← حنطة‬
‫‪more accomplished‬‬ ‫יותר שלם‬ ‫יותר שלם‬ ‫أكمل ‪4.11‬‬ ‫‪1215‬‬
‫‪perfect‬‬ ‫שלם‬ ‫שלם‬ ‫كامل ‪ ← 4.7‬طبيب‬ ‫‪1216‬‬
‫‪who is in full possession‬‬ ‫שלם הבריאה‬ ‫משכיל‬ ‫– الفطرة ‪4.9‬‬ ‫‪1217‬‬

‫‪of his faculties‬‬
‫‪star‬‬ ‫–‬ ‫כוכב‬ ‫كوكب ‪3.16‬‬ ‫‪1218‬‬
‫‪cautery‬‬ ‫כויה‬ ‫כויה באש‬ ‫كيّ ‪4.13‬‬ ‫‪1219‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫كي ّس ← حاذق‬
‫‪quality‬‬ ‫איכות‬ ‫איכות‬ ‫كيفية ‪1.3,6,11‬‬ ‫‪1220‬‬
‫‪lākisha‬‬ ‫ָלאְכָשׁה‬ ‫לבדאנץ‬ ‫لاكشة ‪1.13‬‬ ‫‪1221‬‬
‫‪pine nuts‬‬ ‫לבב פיניולש‪/‬פיניולש תוך )ה(צנובר‬ ‫ب صنو بر ‪3.8‬‬

‫ب‪ :‬ل ّ‬
‫ل ّ‬ ‫‪1222‬‬
‫‪the soaked soft part [of‬‬ ‫לביבות הלחם הרחוץ תוך הפת הרחוץ‬ ‫لباب‪ :‬اللباب المغسول ‪2.6‬‬ ‫‪1223‬‬
‫]‪bread‬‬
‫‪to stay for a long time‬‬ ‫שהה‬ ‫התאחר‬ ‫لبث ‪4.17‬‬ ‫‪1224‬‬
‫‪to wear‬‬ ‫ָלַבש‬ ‫ָלַבש‬ ‫لبس ‪4.21‬‬ ‫‪1225‬‬
‫‪clothing, clothes, fur,‬‬ ‫מלבושים‪/‬לבוש‪/‬‬ ‫מלבוש‪/‬בגד‪/‬בגדים‪/‬‬ ‫لباس ‪4.27‬‬ ‫‪1226‬‬

‫‪wearing‬‬ ‫לבישה‬ ‫לבישה‬
‫‪milk‬‬ ‫–‬ ‫ָחָלב‬ ‫لبن ‪1.16‬‬ ‫‪1227‬‬
‫‪goat’s milk‬‬ ‫–‬ ‫חלב העז‬ ‫– الماعز ‪1.15‬‬ ‫‪1228‬‬
‫‪the milk of a she-camel‬‬ ‫–‬ ‫חלב הפרה‬ ‫– النوق ‪1.15‬‬ ‫‪1229‬‬
‫‪fresh milk‬‬ ‫הָחָלב החלוב‬ ‫הָחָלב בעת שחלבו‬ ‫–‪ :‬اللبن الحليب ‪1.15‬‬ ‫‪1230‬‬
‫‪[different kinds] of milk‬‬ ‫חלבים‬ ‫ָחָלב‬ ‫ألبان ‪4.23‬‬ ‫‪1231‬‬
‫‪the best milk is the‬‬ ‫והמשובח שבחלבים‬ ‫הטוב שבחלבים‬ ‫–‪ :‬أفضل الألبان أرق ّها ‪1.15‬‬ ‫‪1232‬‬
‫‪thinnest‬‬ ‫והדק שבהם‬
‫‪to stir‬‬ ‫בלל‬ ‫הבליל‬ ‫ت ‪3.8‬‬

‫ل ّ‬ ‫‪1233‬‬
‫‪mixed‬‬ ‫ָבּלוּל‬ ‫נבלל‬ ‫ملتوت ‪ ← 3.7‬خبز‬ ‫‪1234‬‬
‫‪meat, flesh‬‬ ‫בשר‬ ‫בשר‬ ‫ص‬‫لحم ‪ ← 1.14,18; 4.28‬ف ّ‬ ‫‪1235‬‬
‫‪the meat of wolves and‬‬ ‫בשר הזאבים‬ ‫בשר הזאב והשועל‬ ‫– الذئاب والثعالب ‪4.27‬‬ ‫‪1236‬‬
‫‪foxes‬‬ ‫והשועלים‬
‫‪mutton‬‬ ‫בשר הכבשים‬ ‫בשר הצאן‬ ‫– الضأن ‪1.22‬‬ ‫‪1237‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪meat of sheep that graze‬‬ ‫בשר הכבשים‬ ‫בשר הצאן הרועה‬ ‫– الضأن الراعي في الفحص‬ ‫‪1238‬‬
‫‪in the field, that are in‬‬ ‫הרועים בשדה בני‬ ‫באחו והוא בן שנתו‬
‫الحولي أو الثني المعتدل‬
‫‪their first or second year‬‬ ‫שנה ובני שנתים‬ ‫וסריס הממוצע‬
‫‪and moderately fat‬‬ ‫השוה בשמנות‬ ‫בשומן‬ ‫السمن ‪1.14‬‬
‫‪the meat of birds‬‬ ‫בשר העוף‬ ‫בשר העופות‬ ‫– الطير ‪1.14‬‬ ‫‪1239‬‬
‫‪meat of young chickens‬‬ ‫בשר התרנגולין‬ ‫בשר התרנוגלים‬ ‫– الفراريج ‪2.10‬‬ ‫‪1240‬‬
‫‪the meat of land animals‬‬ ‫בשר הבהמות‬ ‫בשר הבהמות‬ ‫– المواشي ‪1.14‬‬ ‫‪1241‬‬
‫‪meat left overnight‬‬ ‫הבשר הלן‬ ‫הבשר שעבר יומו‬ ‫–‪ :‬اللحم البائت ‪4.24‬‬ ‫‪1242‬‬
‫‪good meat‬‬ ‫הבשר המשובח‬ ‫הבשר הטוב‬ ‫–‪ :‬اللحم المحمود ‪1.3‬‬ ‫‪1243‬‬
‫‪meat broth‬‬ ‫מי הבשר‬ ‫מי הבשר‬ ‫–‪ :‬ماء اللحم ‪2.10‬‬ ‫‪1244‬‬
‫‪meats‬‬ ‫בשרים‪/‬בשר‬ ‫מיני הבשר‪/‬בשר‬ ‫لحوم ‪1.14; 4.27‬‬ ‫‪1245‬‬
‫‪the meat of sheep in‬‬ ‫ובשר בן שנה ובן‬ ‫ובשר הגדי והכבש‬ ‫– الحولي من الضأن والثني‬ ‫‪1246‬‬
‫‪their first or second year‬‬ ‫שנתים מהצאן‬
‫‪1.12‬‬
‫‪the meat of the chicken‬‬ ‫בשר התרנגולות ואל‬ ‫– الدجاج والدرّاج والطيهوج בשר התרנגולת‬ ‫‪1247‬‬
‫‪francolin, ṭayhūj, turtle-‬‬ ‫ֻד ַראג ואל ַט ְיהוג ואל‬ ‫והפרדיץ והיונים‬
‫واليمام والحجل ‪1.12‬‬
‫‪dove, partridge‬‬ ‫ימאם והקורא‬
‫‪meat of sheep‬‬ ‫כבשר הצאן‬ ‫בשרי הצאן‬ ‫– الضأن ‪4.27‬‬ ‫‪1248‬‬
‫‪the best of game meat‬‬ ‫הטוב שבציד הצביים‬ ‫הטוב שבבשר הַצ ִיד‬ ‫–‪ :‬أفضل لحوم الصيد ‪4.28‬‬ ‫‪1249‬‬
‫‪the best meat of birds‬‬ ‫והמשובח שבבשרי‬ ‫והטוב שבבשר‬ ‫–‪ :‬أفضل لحوم الطير ‪1.14‬‬ ‫‪1250‬‬
‫העופות‬ ‫העופות‬
‫‪the best meat of land‬‬ ‫המשובח בבשר‬ ‫הטוב שבמיני הבשר‬ ‫–‪ :‬أفضل لحوم المواشي ‪1.14‬‬ ‫‪1251‬‬
‫‪animals‬‬ ‫הבהמות‬ ‫ההולכים על ארבע‬
‫‪pleasure‬‬ ‫עדנה‬ ‫תאוה‬ ‫لذ ّة ‪4.15‬‬ ‫‪1252‬‬
‫‪to irritate‬‬ ‫נשך‬ ‫נשך‬ ‫لذع ‪1.9‬‬ ‫‪1253‬‬
‫‪very viscous‬‬ ‫רב ההתדבקות‬ ‫لزوجة‪ :‬والـكثير اللزوجة ‪ 1.18‬רב הליחות‬ ‫‪1254‬‬
‫‪attached‬‬ ‫ָדבוּק‬ ‫מחובר‬ ‫لازق ‪1.14‬‬ ‫‪1255‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪oxtongue‬‬ ‫לשון )ה(שור‬ ‫לינגא בובינא‪/‬לשון‬ ‫لسان‪ :‬لسان )ال(ثور‬ ‫‪1256‬‬

‫)ה(שור‬
‫‪3.3,6,7,8; 2.6‬‬
‫‪fruit of the ash tree‬‬ ‫לשון קנפריס‬ ‫לינגא אויש‬ ‫– عصافير ‪3.8‬‬ ‫‪1257‬‬
‫‪to rub‬‬ ‫–‬ ‫משח‬ ‫لطخ ‪4.12‬‬ ‫‪1258‬‬
‫‪to make fine‬‬ ‫ָדַקק‬ ‫דקדק‬ ‫طف ‪4.2‬‬

‫)لطف( ل ّ‬ ‫‪1259‬‬
‫‪refining properties‬‬ ‫דקות‬ ‫ִחדּוּד‬ ‫لطافة ‪2.7‬‬ ‫‪1260‬‬
‫‪fine‬‬ ‫דק‬ ‫דק‬ ‫لطيف ‪ ← 1.19; 3.5‬أبخرة‪،‬‬ ‫‪1261‬‬

‫ل‪ ،‬ماء‬
‫غذاء‪ ،‬مغ ٍ‬
‫‪finer‬‬ ‫יותר קל‬ ‫יותר דק‬ ‫ألطف ‪4.1‬‬ ‫‪1262‬‬
‫‪softening the food‬‬ ‫דקות המזון‬ ‫דקות המזון‬ ‫تلطيف‪ :‬تلطيف الغذاء ‪2.6‬‬ ‫‪1263‬‬
‫‪they slap their cheeks‬‬ ‫מכין לסתותיהם ועל‬ ‫יטפחו על פניהם ויכו‬ ‫لطم‪ :‬لطموا خدودهم‬ ‫‪1264‬‬
‫‪and beat their chests‬‬ ‫לבותיהם‬ ‫החזה שלהם‬
‫وضر بوا صدورهم ‪3.11‬‬
‫‪linctus‬‬ ‫לעיטה‬ ‫עב‬ ‫لعق ‪3.8‬‬ ‫‪1265‬‬
‫‪spoon‬‬ ‫כף‬ ‫כף‬ ‫ملعقة ‪3.7‬‬ ‫‪1266‬‬
‫‪paralysis of the facial‬‬ ‫ַלְק ָוה‬ ‫ע)י(קום‬ ‫لقوة ‪4.18,27‬‬ ‫‪1267‬‬

‫‪nerve‬‬
‫لوز ← دهن‪ ،‬قلب‬
‫‪dish‬‬ ‫תבשיל‬ ‫תבשיל‬ ‫لون ‪ ← 1.3‬حائل‪ ،‬ورق‬ ‫‪1268‬‬
‫‪dishes‬‬ ‫תבשילים‬ ‫תבשילים‬ ‫ألوان ‪1.3‬‬ ‫‪1269‬‬
‫‪peel‬‬ ‫קליפים‬ ‫–‬ ‫ليف ‪3.2‬‬ ‫‪1270‬‬
‫‪to become soft, fine, to‬‬ ‫התרפה‪/‬התרסס‬ ‫ִרֵכּך‪/‬היה רך‪/‬התרכך‬ ‫لان ‪2.9; 3.7,8; 4.3‬‬ ‫‪1271‬‬
‫‪soften‬‬
‫‪to soften‬‬ ‫התרפה‪/‬רפה‬ ‫ריכך‪ִ /‬רֵכּך‬ ‫ألان ‪3.1,7; 4.9‬‬ ‫‪1272‬‬
‫‪softness‬‬ ‫רפיון‬ ‫רקות‪/‬רכות הטבע‬ ‫لي ِن ‪1.4; 4.3‬‬ ‫‪1273‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪soft‬‬ ‫רפה‪/‬דק‬ ‫רך‪/‬דק‬ ‫لي ّن ‪ ← 3.1,9‬حقنة‪ ،‬رفع‬ ‫‪1274‬‬
‫‪softening the stool‬‬ ‫שלשול הבטן‬ ‫לשלשל הבטן‬ ‫تليين‪ :‬تليين البطن ‪2.6‬‬ ‫‪1275‬‬
‫‪softening the stools‬‬ ‫רפיון מעיים‪/‬‬ ‫לרכך הטבע‬ ‫– الطبع ‪3.1,4‬‬ ‫‪1276‬‬
‫לרפ]א[ות המעים‬
‫‪softening the stools‬‬ ‫לרפות מעיו‬ ‫לרכך הטבע‬ ‫إلانة‪ :‬إلانة الطبع ‪3.2‬‬ ‫‪1277‬‬
‫‪softening‬‬ ‫מרפה המעים‬ ‫ְמ ַרֵכּך וְמַלְחֵל ַח‬ ‫ملي ّن ‪1.22‬‬ ‫‪1278‬‬
‫‪lemon‬‬ ‫לומי‬ ‫לימו‬ ‫ليموا ‪ ← 2.6; 4.25‬ماء‬ ‫‪1279‬‬
‫‪lemon dish‬‬ ‫לימוניה‬ ‫לימונייא‬ ‫ليمونية ‪3.2‬‬ ‫‪1280‬‬
‫‪Mithridates‬‬ ‫מתרודיטוס‬ ‫מתרודיטוס‪/‬‬ ‫مثروديطوس ‪2.5,8‬‬ ‫‪1281‬‬

‫מתרידיטוס‬
‫‪scammony‬‬ ‫סקמוניא‬ ‫אשקמוניא‬ ‫محمودة ‪2.5‬‬ ‫‪1282‬‬
‫‪to distend‬‬ ‫פישט‬ ‫משך‬ ‫)مّد( مّدد ‪1.4‬‬ ‫‪1283‬‬
‫‪to be distended‬‬ ‫התפשט‬ ‫היה נמשך‬ ‫تمّدد ‪1.1‬‬ ‫‪1284‬‬
‫مديد ← مال‬
‫‪distending‬‬ ‫התפשטות‬ ‫משיכה‬ ‫تم ّد ُد ‪1.1,2‬‬ ‫‪1285‬‬
‫‪substance‬‬ ‫חומר‬ ‫חומר‬ ‫مادّة ‪1.22; 4.1‬‬ ‫‪1286‬‬
‫‪matters‬‬ ‫פעמים‬ ‫כללים‬ ‫موادّ ‪2.9‬‬ ‫‪1287‬‬
‫‪the substances [that give‬‬ ‫חמרי החמימיות‬ ‫חומר לקדחות‬ ‫– الحم ّيات ‪4.24‬‬ ‫‪1288‬‬
‫‪rise to] fevers‬‬
‫‪city‬‬ ‫מדינות‬ ‫מדינות‬ ‫مدينة ‪ ← 4.2‬أطراف‬ ‫‪1289‬‬
‫‪a city with open horizons‬‬ ‫המדינה המגולת‬ ‫מדינה מגולת‬ ‫–‪ :‬المدينة المكشوفة الآفاق‬ ‫‪1290‬‬
‫הקצוות‬ ‫האפקים‬
‫‪4.2‬‬
‫‪cities‬‬ ‫מדינות‬ ‫מדינות‬ ‫مدن ‪ ← 2.1,2‬هواء‬ ‫‪1291‬‬
‫‪yellow bile‬‬ ‫מרה אדומה‬ ‫מרירה אדומה‬ ‫مرار‪ :‬مرار أصفر ‪1.17‬‬ ‫‪1292‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪[barley] gruel‬‬ ‫מוריס‬ ‫מרי‬ ‫مّري ‪4.25‬‬ ‫‪1293‬‬
‫‪barley gruel‬‬ ‫מוריס של שעורים‬ ‫מורי עשוי משעורים‪/‬‬ ‫– )ال(شعير ‪3.2; 4.25‬‬ ‫‪1294‬‬
‫מוריס‪/‬מרי השעורים‬
‫‪to stir‬‬ ‫מירס‬ ‫ֵמ ֵרס‪/‬מירס‬ ‫مرس ‪3.3,6,7‬‬ ‫‪1295‬‬
‫‪to stir well‬‬ ‫מירס … מריסה טובה‬ ‫ֵמ ֵרס … מרוס טוב‬ ‫– … مرسا جي ّدا ‪3.7‬‬ ‫‪1296‬‬
‫‪to fall ill‬‬ ‫חלה‪/‬היה ַנְחֶלה‬ ‫חלה‬ ‫مرض ‪1.2,22; 2.1; 4.26‬‬ ‫‪1297‬‬
‫‪illness, diseases‬‬ ‫חלי‬ ‫חולי‬ ‫م َرَض ;‪2.1,2,3,4,5,11,12‬‬ ‫‪1298‬‬

‫‪ ← 3.10; 4.5,6,9,17,22‬طال‬
‫‪chronic disease‬‬ ‫חלי ארוך‬ ‫חולי מתמיד‬ ‫– مزمن ‪2.9‬‬ ‫‪1299‬‬
‫‪a mild illness‬‬ ‫החולה החלוש‬ ‫החולי החלוש‬ ‫–‪ :‬المرض الضعيف ‪2.6‬‬ ‫‪1300‬‬
‫‪a severe illness‬‬ ‫החלי הכבד‬ ‫החולי החזק‬ ‫–‪ :‬المرض القوي ‪2.6‬‬ ‫‪1301‬‬
‫‪illnesses‬‬ ‫חלאים‬ ‫חליים‪/‬‬ ‫أمراض ;‪0; 1.2,5,21‬‬ ‫‪1302‬‬

‫תחלואים‪/‬חלאים‬
‫‪ ← 4.7,16,17‬شفاء‬
‫‪diseases of the nerves‬‬ ‫חלאי העצב‬ ‫חליי העצבים‬ ‫– العصب ‪4.27,28‬‬ ‫‪1303‬‬
‫‪cold diseases‬‬ ‫החלאים הקרים‬ ‫החליים הקרים‬ ‫–‪ :‬الأمراض الباردة ‪2.11‬‬ ‫‪1304‬‬
‫‪hot diseases‬‬ ‫החלאים החמים‬ ‫החליים החמים‬ ‫–‪ :‬الأمراض الحارّة ‪2.11‬‬ ‫‪1305‬‬
‫‪sick‬‬ ‫חולה‬ ‫חולה‪/‬חולי‬ ‫مريض ;‪2.1,2,3,4,5,9,10‬‬ ‫‪1306‬‬

‫‪ ← 3.10; 4.4,5,8,9‬إخبار‪،‬‬
‫تدبير‪ ،‬غشي‪ ،‬قوة‪ ،‬ندا‪،‬‬
‫هلاك‬
‫‪sick people‬‬ ‫חולים‪/‬חולה‬ ‫חולים‬ ‫مرضى ‪0; 2.8; 4.0,9,15,26‬‬ ‫‪1307‬‬

‫← تدبير‬
‫‪chicken soup‬‬ ‫מרק של תרנגולין‬ ‫מרק התרנוגלים‬ ‫مرق‪ :‬أمراق الفراريج ‪2.10‬‬ ‫‪1308‬‬
‫‪to mix‬‬ ‫ָמ ַזג‪ ,‬הומזג‬ ‫ָמ ַזג‪ָ ,‬מזוּג‬ ‫مزج ‪1.9; 4.20‬‬ ‫‪1309‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪temperament‬‬ ‫מזג‬ ‫מזג‬ ‫مزاج ‪1.18; 3.2,5; 4.15,‬‬ ‫‪1310‬‬

‫‪ ← 18,23,27‬محرور‪ ،‬سوء‪،‬‬
‫يابس‬
‫‪temperaments‬‬ ‫מזגים‬ ‫מזגים‬ ‫أمزجة ‪1.2‬‬ ‫‪1311‬‬
‫‪to wipe‬‬ ‫ניגב‬ ‫ניגב‬ ‫مسح ‪4.17‬‬ ‫‪1312‬‬
‫‪to wipe oneself‬‬ ‫ניגב‬ ‫התנגב‬ ‫سح ‪4.17‬‬

‫تم ّ‬ ‫‪1313‬‬
‫‪to stop‬‬ ‫החזיק‬ ‫עצר‬ ‫مسك ‪4.3‬‬ ‫‪1314‬‬
‫‪musk‬‬ ‫מור‬ ‫מור‬ ‫مسك ‪2.11; 4.20‬‬ ‫‪1315‬‬
‫‪Iraqi musk‬‬ ‫מור בבלי‬ ‫מור‬ ‫– عراقي ‪3.6‬‬ ‫‪1316‬‬
‫ضعْف‬
‫ماسك ← ُ‬
‫‪apricots‬‬ ‫ברקוקים‬ ‫אנפרשגש‬ ‫مشمش ‪1.22‬‬ ‫‪1317‬‬
‫ش ← لحوم‬
‫موا ٍ‬
‫‪to suck‬‬ ‫מצץ‬ ‫מצץ‬ ‫ص ‪3.2‬‬‫ص( إمت ّ‬‫)م ّ‬ ‫‪1318‬‬
‫‪mastic‬‬ ‫מצטכא‬ ‫משתיק‪/‬מסטיצי‬ ‫مصطكى ‪ ← 3.7,8‬شراب‬ ‫‪1319‬‬
‫‪stomach‬‬ ‫אצטומכא‬ ‫אסטומכא‬ ‫معدة ‪1.1,2,4,9,13,‬‬ ‫‪1320‬‬

‫;‪15,20,22; 2.8; 3.7,8‬‬
‫‪ ← 4.15,25‬خروج‪ ،‬خلا‪،‬‬
‫فضاء‪ ،‬فم‪ ،‬قعر‪ ،‬امتلاء‪،‬‬
‫نقاء‪ ،‬و َر َم‬
‫ماعز ← لبن‬
‫‪intestines‬‬ ‫מעי)י(ם‬ ‫מעים‬ ‫معى‪ :‬أمعاء ‪ ← 3.3,7‬زلق‬ ‫‪1321‬‬
‫‪to fill‬‬ ‫מילא‬ ‫מילא‬ ‫ملأ ‪4.22,23‬‬ ‫‪1322‬‬
‫‪filling‬‬ ‫התמלאות‬ ‫–‬ ‫م ًل ْئ ‪1.1‬‬ ‫‪1323‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

418 glossary
(cont.)
Translation Anonymous Ibn Tibbon Maimonides
overfilling ‫התמלאות‬ ‫מלוא‬ 1.2; 2.8 ‫امتلاء‬ 1324
filling the stomach ‫התמלאות‬ ‫מלאוי האסטומכא‬ 1.1 ‫– المعدة‬ 1325

‫האצטומכא‬
salt – ‫מלח‬ 1.12 ‫ملح‬ 1326
a grain of salt ‫גרגיר ֶמַלח‬ ‫גרגיר מלח‬ 1.15 ‫ حصاة ملح‬:– 1327
seaman ‫ַמָלּח‬ ‫ַסָפּן‬ 4.4 ‫ملاح‬ 1328
seamanship ‫ַמָלּחוּת‬ ‫ַמָלּחוּת‬ 4.4 ‫ملاحة‬ 1329
saltiness ‫מליחות‬ ‫מליחות‬ 4.25 ‫ملوحة‬ 1330
salted – – 1.18 ‫مملوح‬ 1331
rule ‫מלכות‬ – 4.28 ‫م ُل ْك‬ 1332
property ‫מלכות‬ ‫מלך‬ 3.14 ‫م ِل ْك‬ 1333
futile possessions ‫מלכות גדולה‬ ‫מלכות גדולה‬ 3.14 ‫– عقيم‬ 1334
kings ‫מלכים‬ ‫מלכים‬ 2.3 ‫ ملوك‬:‫م َل ِك‬ 1335
angel – ‫מלאך‬ 3.16 ‫م َل َك‬ 1336
habitus ‫קנין‬ ‫קניין‬ 3.11 ‫م َلـ َك َة‬ 1337
to withhold, prohibit ‫ָמ ַנע‬ ‫ָמ ַנע‬ 4.9 ‫منع‬ 1338
preventing, withholding, ‫מניעה‬ ‫מניעה‬/‫למנוע‬ 3.3; 4.9,13 ‫م َن ْع‬ 1339

abstention
the prohibition of drink- ‫מניעת שתית המים‬ ‫מניעת שתיית המים‬ 2.5 ‫– شرب الماء‬ 1340
ing water
the deprivation of nour- ‫המניעה מהמזון‬ ‫מניעת המאכל‬ 2.5 ‫الغذاء‬ 1341
ishment
‫ممتنعات ← الفكرة‬
‫ماهر ← طبيب‬
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫)‪(cont.‬‬
‫‪to die‬‬ ‫מת‬ ‫מת‬ ‫مات ;‪2.3; 3.11,13‬‬ ‫‪1342‬‬

‫‪4.8,15,22‬‬
‫‪most of those who die‬‬ ‫רוב מי שימות‬ ‫רוב המתים‬ ‫–‪ :‬أكثر من يموت ‪2.3‬‬ ‫‪1343‬‬
‫‪death‬‬ ‫מות‬ ‫מות‪/‬מיתה‬ ‫موت ‪ ← 2.5; 3.13,16‬تو ُق ّع‬ ‫‪1344‬‬
‫‪dead‬‬ ‫מיתים‬ ‫מתים‬ ‫ميت‪ :‬موتى ‪4.2‬‬ ‫‪1345‬‬
‫‪much wealth‬‬ ‫ממון גדול‬ ‫ממון רב‬ ‫مال‪ :‬مال مديد ‪← 3.14‬‬ ‫‪1346‬‬
‫تلاف‬
‫‪wealth that he lost‬‬ ‫ממון שאבד לו‬ ‫ממון שאבד‬ ‫– تلف له ‪3.16‬‬ ‫‪1347‬‬
‫‪how much wealth‬‬ ‫כמה ממון‬ ‫כמה פעמים‬ ‫–‪ :‬كم مال ‪3.14‬‬ ‫‪1348‬‬
‫‪water‬‬ ‫מים‬ ‫מים‬ ‫ماء ‪1.1,9; 3.2; 4.9,17,20‬‬ ‫‪1349‬‬

‫←استحمام‪ ،‬شرب‪ ،‬شر بة‪،‬‬
‫إصلاح‪ ،‬لحم‪ ،‬م َن ْع‬
‫‪cold water‬‬ ‫מים קרים‬ ‫מים קרים‬ ‫– بارد ‪3.6; 4.9,18‬‬ ‫‪1350‬‬
‫‪hot water‬‬ ‫מים חמים‬ ‫מים חמים‬ ‫– حارّ ‪3.3,6,7,8‬‬ ‫‪1351‬‬
‫‪lukewarm water‬‬ ‫מים חמים כחמי חמה מים ִשְמִש ִיים‬ ‫– شمسي ‪4.17‬‬ ‫‪1352‬‬
‫‪hot water that has been‬‬ ‫מים חמין חזֵקי‬ ‫מים רותחים הרבה‪/‬‬ ‫– حارّ شديد الغليان ‪3.2,7‬‬ ‫‪1353‬‬
‫‪boiled thoroughly‬‬ ‫הרתיחה‪ /‬מים חמים‬ ‫מים חמים‬
‫חזקי הרתיחה‬
‫‪water that is as hot as he‬‬ ‫מים חמים בשיעור‬ ‫מים יותר חמים‬ ‫– حارّ قدر الاحتمال ‪4.17‬‬ ‫‪1354‬‬
‫‪can bear‬‬ ‫הסבל‬ ‫שיוכל‬
‫‪juice of unripe, sour‬‬ ‫מי הבוסר‬ ‫אייגראס‪/‬מי בוסר‬ ‫– الحصرم ‪4.25‬‬ ‫‪1355‬‬
‫‪grapes‬‬ ‫הגפן‬
‫… ‪water that is so hot‬‬ ‫מים חזקי החמימות‬ ‫מים חמים הרבה‬ ‫– شديد الحرارة ‪4.18‬‬ ‫‪1356‬‬
‫מאד‬
‫‪barley gruel‬‬ ‫מי השעורים‬ ‫מי שעור‪/‬מי שעורים‬ ‫– الشعير ‪2.6‬‬ ‫‪1357‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪honey water‬‬ ‫מי הדבש‬ ‫מים ודבש‬ ‫– العسل ‪2.6‬‬ ‫‪1358‬‬
‫‪lemon juice‬‬ ‫מי )ה(לומי‬ ‫מי לימו‬ ‫– )ال(ليمو ‪3.2‬‬ ‫‪1359‬‬
‫‪water of roses and‬‬ ‫מי הורד והנסרין‬ ‫מי וורדים ואלנסרין‬ ‫– الورد والنسر ين ‪4.23‬‬ ‫‪1360‬‬
‫‪dogroses‬‬
‫‪water that is turbid,‬‬ ‫מים עכורין … שריחן‬ ‫– كدر … مغي ّر الرائحة … فا تر מה שנתקרר … מה‬ ‫‪1361‬‬
‫… ‪altered in odor‬‬ ‫רע … פושרין‬ ‫שנשתנה ריחו …‬
‫‪4.24‬‬
‫פושר‬
‫‪hot water‬‬ ‫המים החמים‬ ‫המים החמים‬ ‫–‪ :‬الماء الحارّ ‪4.17‬‬ ‫‪1362‬‬
‫‪hot water that does not‬‬ ‫–‬ ‫המים החמים חום‬ ‫–‪ :‬الماء الحارّ الذي لا يقشعر ّ‬ ‫‪1363‬‬
‫‪cause horripilation of the‬‬ ‫ערב לגוף‬
‫الجلد منه ‪4.17‬‬
‫‪skin‬‬
‫‪very hot water‬‬ ‫המים החמים מאד‬ ‫המים החמים מאד‬ ‫–‪ :‬الماء الحارّ جّدا ‪4.18‬‬ ‫‪1364‬‬
‫‪water of a coarse, turbid‬‬ ‫המים עבי הגוף‬ ‫המים העבים‬ ‫–‪ :‬الماء الغليظ الجوهر الـكدر‬ ‫‪1365‬‬
‫‪substance‬‬ ‫העכור‬ ‫והעכורים‬
‫‪4.2‬‬
‫‪tepid water‬‬ ‫המים הפושרין‬ ‫המים הפושרים‬ ‫–‪ :‬الماء الفا تر ‪4.18‬‬ ‫‪1366‬‬
‫‪pure, cold water‬‬ ‫המים הקרים מן‬ ‫המים הקרים‬ ‫–‪ :‬الماء القراح البارد ‪1.9‬‬ ‫‪1367‬‬
‫הקרים‬
‫‪fine, pure water‬‬ ‫המים הצלולים‬ ‫המים הזכים והדקים‬ ‫–‪ :‬الماء اللطيف الصافي ‪4.2‬‬ ‫‪1368‬‬
‫הקלים‬
‫‪one should drink water‬‬ ‫ישתה מהמים מה‬ ‫ישתה מן המים‬ ‫–‪ :‬يشرب من الماء أشّده‬ ‫‪1369‬‬
‫‪that is the sweetest, clear-‬‬ ‫שהוא יותר מתוקין‬ ‫המתוקים מהם יותר‬
‫حلاوة وأصفاه وأ برده ‪4.25‬‬
‫‪est and coolest‬‬ ‫ויותר זכין ויותר קרין‬ ‫והזכים והקרים יותר‬
‫‪two liquids‬‬ ‫שני מימות‬ ‫שתי מימות‬ ‫مائان ‪3.7‬‬ ‫‪1370‬‬
‫‪waters‬‬ ‫מימות‬ ‫מים‪/‬מימות‬ ‫مياه ‪1.18; 4.2‬‬ ‫‪1371‬‬
‫‪streaming waters‬‬ ‫מימות נמשכים‬ ‫הנהרים הנוזלים‬ ‫جار ية ‪1.18‬‬ ‫‪1372‬‬
‫‪deflection‬‬ ‫נטייה‬ ‫נטות‬ ‫ميل ‪3.11‬‬ ‫‪1373‬‬
‫‪Prophets‬‬ ‫נביאים‬ ‫נביאים‬ ‫نبيء‪ :‬أنبياء ‪3.11‬‬ ‫‪1374‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to produce‬‬ ‫הצמיח‬ ‫עשה‬ ‫نبت‪ :‬أنبت ‪1.21‬‬ ‫‪1375‬‬
‫‪originating‬‬ ‫צומח‬ ‫צומח‬ ‫نابت ‪4.1‬‬ ‫‪1376‬‬
‫ن َب ْض ← صغر‪ ،‬عظم‬
‫‪fruit of Christ’s thorn‬‬ ‫נבק‬ ‫ֶנְשפוַֹלש‬ ‫نبق ‪1.21‬‬ ‫‪1377‬‬
‫‪to awaken‬‬ ‫ניעור‬ ‫התעורר‬ ‫)نبه( انتبه ‪4.3‬‬ ‫‪1378‬‬
‫‪when one awakens from‬‬ ‫כשיקיץ מהשינה‬ ‫אחר אשר יעור‬ ‫انتباه‪ :‬عند الانتباه من النوم‬ ‫‪1379‬‬
‫‪one’s sleep‬‬ ‫משנתו‬
‫‪1.7‬‬
‫‪evil-smelling‬‬ ‫יש לו ריח רע‬ ‫מוסרח‬ ‫منتن ‪4.1‬‬ ‫‪1380‬‬
‫‪to prosper‬‬ ‫צלח‬ ‫צלח‬ ‫نجب ‪4.4‬‬ ‫‪1381‬‬
‫‪to sift‬‬ ‫כבר‬ ‫העביר בנפה‬ ‫نحل ‪3.8‬‬ ‫‪1382‬‬
‫‪to prick‬‬ ‫הכה‬ ‫נקב‬ ‫نخس ‪4.8‬‬ ‫‪1383‬‬
‫‪spur‬‬ ‫ָד ְרָבּן‬ ‫מתג‬ ‫منخاس ‪4.3‬‬ ‫‪1384‬‬
‫نخالة ← أصل‪ ،‬طبيخ‬
‫‪and his body becomes‬‬ ‫יבלל גוף החולה‬ ‫יביא לגוף החולה‬ ‫ندا‪ :‬يتنّدى بدن المر يض‬ ‫‪1385‬‬
‫‪wet with sweat‬‬ ‫בזיעה‬ ‫הזיעה‬
‫بالعرق ‪2.9‬‬
‫‪insignificance‬‬ ‫מיעוט‬ ‫היות ָנֵקל‬ ‫نزارة ‪4.11‬‬ ‫‪1386‬‬
‫‪cleansed‬‬ ‫מוָּסר‬ ‫מנוקה‬ ‫منزوع ‪3.7‬‬ ‫‪1387‬‬
‫‪to descend‬‬ ‫ירד‬ ‫נכנס‪/‬ירד‬ ‫نزل ‪4.17,21,22‬‬ ‫‪1388‬‬
‫‪to descend into the basin‬‬ ‫ירד לאמבטי‬ ‫נכנס באמבטי‬ ‫– الأ بزن ‪4.17‬‬ ‫‪1389‬‬
‫‪bathing‬‬
‫‪catarrhs‬‬ ‫ירידות‬ ‫נוזלים ר״ל רומאס‪/‬‬ ‫نزلة‪ :‬نزلات ‪4.21,22,23‬‬ ‫‪1390‬‬

‫נוזלים‬
‫‪the hot catarrhs‬‬ ‫הירידות החמות‬ ‫הנוזלים החדים‬ ‫–‪ :‬النزلات الحارّة ‪4.21‬‬ ‫‪1391‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪all catarrhs, hot and cold‬‬ ‫כל הירידות החמות‬ ‫כל הנוזלים החמים‬ ‫–‪ :‬جميع النزلات الحارّة‬ ‫‪1392‬‬
‫והקרות‬ ‫והקרים‬
‫والباردة ‪4.22‬‬
‫خل ْط‬
‫نازل ← ِ‬
‫‪an individual case‬‬ ‫המכה האישית‬ ‫האדם הפרטי‬ ‫نازلة‪ :‬النازلة الشخصية ‪4.9‬‬ ‫‪1393‬‬
‫‪relationship‬‬ ‫יחס‬ ‫ערך‬ ‫نسبة ‪4.2‬‬ ‫‪1394‬‬
‫نسر ين ← ماء‬
‫‪to have progeny‬‬ ‫זרע‬ ‫קיום העולם‬ ‫ن َْسل ‪4.15‬‬ ‫‪1395‬‬
‫‪women‬‬ ‫נשים‬ ‫נשים‬ ‫نساء ‪3.11‬‬ ‫‪1396‬‬
‫‪to grow up‬‬ ‫גדל‬ ‫גדל‬ ‫نشأ ‪4.2‬‬ ‫‪1397‬‬
‫‪energy‬‬ ‫זריזות‬ ‫עונג‬ ‫نشاط ‪1.4‬‬ ‫‪1398‬‬
‫مستنشق ← هواء‬
‫انتصاب ← علةّ‬
‫‪to give counsel‬‬ ‫נתן עצה‬ ‫כתב‬ ‫نصح ‪2.12‬‬ ‫‪1399‬‬
‫‪O possessors of fair‬‬ ‫בעלי המשפט‬ ‫הרואים‬ ‫إنصاف‪ :‬يا ذوي الإنصاف‬ ‫‪1400‬‬
‫‪judgement‬‬
‫‪4.13‬‬
‫‪to ripen‬‬ ‫בישל‬ ‫ִיֵבּש‬ ‫)نضج( أنضج ‪3.5‬‬ ‫‪1401‬‬
‫ضج ← حنطة‪ ،‬إنضاج‬

‫نَ ْ‬
‫‪cocting what can be‬‬ ‫בישול מה שהוא מוכן‬ ‫לבשל מה שהוכן‬ ‫إنضاج‪ :‬إنضاج ما تهيأّ نضجه‬ ‫‪1402‬‬
‫‪cocted‬‬ ‫לבשלו‬ ‫ִבּשׁוּלו‬
‫‪4.19‬‬
‫‪a radiant face‬‬ ‫שפניו מאדימות‬ ‫אורו פניו‬ ‫ناضر‪ :‬الناضر الوجه ‪3.9‬‬ ‫‪1403‬‬
‫‪radiance‬‬ ‫אדמימות‬ ‫זַהר‬ ‫نضارة ‪3.9‬‬ ‫‪1404‬‬
‫‪studying, looking‬‬ ‫עיון‬ ‫הסתכל‬ ‫ن َظَر ‪ ← 3.15; 4.28‬ٺثب ّت‪،‬‬ ‫‪1405‬‬

‫دق ّق‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪those engaged in specula-‬‬ ‫אנשי הנסיון‬ ‫בעלי המופת‬ ‫–‪ :‬أهل النظر ‪2.1‬‬ ‫‪1406‬‬
‫‪tion‬‬
‫‪clean‬‬ ‫–‬ ‫נקי‬ ‫نظيف ‪4.17‬‬ ‫‪1407‬‬
‫‪vivification‬‬ ‫התחיות‬ ‫חיות‬ ‫إنعاش ‪2.1‬‬ ‫‪1408‬‬
‫‪prosperity‬‬ ‫טובה‬ ‫טובה‬ ‫نعمة ‪3.12‬‬ ‫‪1409‬‬
‫‪flatulence‬‬ ‫ֶנַפח‬ ‫ֶנַפח‬ ‫نفَ ْ خ ‪1.15‬‬ ‫‪1410‬‬
‫ب‬
‫نافخ ← ح ّ‬
‫‪to heave deep sighs‬‬ ‫הנשים בפלאה‬ ‫הרבה נשימתו‬ ‫نفس‪ :‬تنّفس الصعداء ‪1.7‬‬ ‫‪1411‬‬
‫‪soul‬‬ ‫נפש‬ ‫נפש‬ ‫نفَ ْ س ‪← 3.11,13,14,15‬‬ ‫‪1412‬‬

‫بسط‪ ،‬انبسط‪ ،‬منبسط‪،‬‬
‫مجالسة‪ ،‬إخبار‪ ،‬أخلاق‪،‬‬
‫تدبير‪ ،‬تعو يد‪ ،‬انقباض‬
‫‪souls‬‬ ‫נפשות‬ ‫נפש‪/‬נפשות‬ ‫أنفس ‪← 3.11,12; 4.16‬‬ ‫‪1413‬‬

‫حالات‬
‫‪souls‬‬ ‫נפשות‬ ‫נפש‬ ‫نفوس ‪3.12‬‬ ‫‪1414‬‬
‫‪breathing‬‬ ‫נשימה‬ ‫נשימה‬ ‫نفَ َس ‪1.7‬‬ ‫‪1415‬‬
‫‪breath‬‬ ‫נשימות‬ ‫נשימה‬ ‫أنفاس ‪4.27‬‬ ‫‪1416‬‬
‫‪the breath of pigeons‬‬ ‫נשימות היונים‬ ‫נשימת היונים‬ ‫–‪ :‬أنفاس الحمام ‪4.27‬‬ ‫‪1417‬‬
‫‪psychical‬‬ ‫נפשיי‬ ‫מיוחד בכחות הנפש‬ ‫نفساني ‪← 3.10; 4.1‬‬ ‫‪1418‬‬

‫ובכליהם‪/‬נפשי‬
‫حركات‪ ،‬انفعلات‪ ،‬قوة‪،‬‬
‫نقص‬
‫‪inhalation‬‬ ‫נשימה‬ ‫נשימה‬ ‫تنُّفس ‪4.1‬‬ ‫‪1419‬‬
‫‪to expel‬‬ ‫חיסר‬ ‫חיסר‬ ‫نفض ‪4.18‬‬ ‫‪1420‬‬
‫‪expulsion‬‬ ‫הוצאה‬ ‫ניקוי מן‬ ‫نفَ ْ ض ‪1.7‬‬ ‫‪1421‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to be beneficial‬‬ ‫הועיל‬ ‫הועיל‬ ‫نفع ;‪1.3,22; 2.3,6‬‬ ‫‪1422‬‬

‫‪4.6,16,28‬‬
‫‪benefits‬‬ ‫תועלות‬ ‫תועלות‬ ‫منفعة‪ :‬منافع ‪1.19; 4.25,28‬‬ ‫‪1423‬‬

‫← معجون‬
‫‪benefits of wine‬‬ ‫תועלות היין‬ ‫תועלות היין‬ ‫– الشراب ‪4.16‬‬ ‫‪1424‬‬
‫‪more beneficial‬‬ ‫יותר מועיל‬ ‫מועיל יותר‬ ‫أنفع ‪4.16‬‬ ‫‪1425‬‬
‫‪useful‬‬ ‫מועיל‬ ‫מועיל‬ ‫نافع ;‪0; 1.9,11,21; 3.5‬‬ ‫‪1426‬‬

‫‪4.0,17,20‬‬
‫‪to diminish‬‬ ‫ָחַסר‬ ‫ָאַבד‬ ‫نقص ‪4.8‬‬ ‫‪1427‬‬
‫‪to diminish‬‬ ‫חיסר‬ ‫חיסר‬ ‫أنقص ‪4.17‬‬ ‫‪1428‬‬
‫‪a deterioration in their‬‬ ‫חסרון פעולותיו‬ ‫הפסד פעולותיהם‬ ‫نقص‪ :‬نقص أفعاله النفسانية‬ ‫‪1429‬‬
‫‪psychical functions‬‬ ‫הנפשיות‬ ‫הנפשיות‬
‫‪4.1‬‬
‫‪loss of memory‬‬ ‫חסרון שמירה‬ ‫חסרון הזכרנות‬ ‫نقصان‪ :‬نقصان حفظ ‪4.1‬‬ ‫‪1430‬‬
‫‪moral imperfections,‬‬ ‫המדות הרעות‬ ‫פחיתות המידות‪/‬‬ ‫نقيصة‪ :‬النقائص الخلقية‬ ‫‪1431‬‬
‫‪moral defects‬‬ ‫מדות מגונות‬
‫‪3.11,14‬‬
‫‪less‬‬ ‫יותר חסר‬ ‫יותר חסר‬ ‫ص ‪4.11‬‬

‫أنق ُ‬ ‫‪1432‬‬
‫‪those do who have a defi-‬‬ ‫חסרי העיון‬ ‫חסרי השכל‬ ‫ناقص‪ :‬الناقصي التصو ّر ‪3.16‬‬ ‫‪1433‬‬
‫‪cient apprehension‬‬
‫‪to macerate‬‬ ‫ָשׁ ָרה‬ ‫ָשׁ ָרה‬ ‫نقع ‪3.2,3,5,6,7‬‬ ‫‪1434‬‬
‫‪infusion‬‬ ‫משרה‬ ‫משקה‬ ‫نقيع ‪2.6‬‬ ‫‪1435‬‬
‫‪an infusion of rhubarb‬‬ ‫משרת הראונד‬ ‫משקה הריברברי‬ ‫– الراوند ‪3.2‬‬ ‫‪1436‬‬
‫‪infusions‬‬ ‫ִמְשׁ ִריוֹת‬ ‫משקים‬ ‫نقوع‪ :‬نقوعات ‪2.6‬‬ ‫‪1437‬‬
‫‪to take of them after the‬‬ ‫ההפטרות בהן אחר‬ ‫התיבול בהם עם‬ ‫تنُّقل‪ :‬التنّقل بها بعد الطعام‬ ‫‪1438‬‬
‫‪meal‬‬ ‫המאכל‬ ‫המאכל‬
‫‪1.22‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to move to another city‬‬ ‫העתק לארצות‬ ‫להעתק מן העיר‬ ‫–‪ :‬التنّقل في البلاد ‪4.2‬‬ ‫‪1439‬‬
‫‪vengeance‬‬ ‫נקמה‬ ‫רעה‬ ‫نقمة ‪3.12‬‬ ‫‪1440‬‬
‫‪convalescent‬‬ ‫יוצאים מ)ה(חלי‬ ‫קמים מחולי‬ ‫ناقه‪ :‬ناقهون ‪ ← 4.15‬تدبير‬ ‫‪1441‬‬
‫‪to be empty‬‬ ‫התנקה‬ ‫היה נקי‬ ‫نقي ‪1.9‬‬ ‫‪1442‬‬
‫‪to cleanse, clean‬‬ ‫ניקה‪/‬הסיר‬ ‫ניקה‪/‬זיכך‬ ‫نّقى ‪1.20; 3.5,6; 4.9,17‬‬ ‫‪1443‬‬
‫)‪(cleanness‬‬ ‫נקיות‬ ‫מנוקה‬ ‫نقاء ‪4.1‬‬ ‫‪1444‬‬
‫‪on an empty stomach‬‬ ‫על נקוי האצטומכא‬ ‫והאסטומכא תהיה‬ ‫–‪ :‬على نقاء من المعدة ‪1.20‬‬ ‫‪1445‬‬
‫נקייה‬
‫‪cleaned‬‬ ‫מנוקה‬ ‫מנוקה‬ ‫منّقى ‪3.2,7‬‬ ‫‪1446‬‬
‫‪misfortune‬‬ ‫מכה‬ ‫נזק‬ ‫نكبة ‪3.16‬‬ ‫‪1447‬‬
‫‪to be deterred [from‬‬ ‫ָלָאה‬ ‫ָﬠַמד‬ ‫ل ‪4.3‬‬

‫كِ َ‬
‫)نكل( ن ُ ّ‬ ‫‪1448‬‬
‫]‪action‬‬
‫منهاج ← صّد‬
‫‪to brighten‬‬ ‫נאור‬ ‫האיר‬ ‫نار‪ :‬أنار ‪3.9‬‬ ‫‪1449‬‬
‫]‪the fire [of fever‬‬ ‫אש‬ ‫אש קדחת‬ ‫ج‪ ،‬حّط‪ ،‬رفع‬
‫نار ‪ ← 3.9‬أ ّ‬ ‫‪1450‬‬
‫‪the light of his vision‬‬ ‫אור עיניו‬ ‫מאור עיניו‬ ‫نور‪ :‬نور بصره ‪3.9‬‬ ‫‪1451‬‬
‫‪the light of the day‬‬ ‫אור האויר‬ ‫אור האויר‬ ‫– الهواء ‪3.9‬‬ ‫‪1452‬‬
‫نوق ← لبن‬
‫‪to take‬‬ ‫לקח‬ ‫אכל‪/‬לקח‬ ‫)نال( تناول ;‪1.3,4,9,10,22‬‬ ‫‪1453‬‬

‫;‪2.4,5,6,8,10; 3.2,3,4,6‬‬
‫‪4.16,17,20,23,24‬‬
‫‪so that one does not eat‬‬ ‫עד שלא יתרבה מה‬ ‫–‪ :‬حت ّى لا يكثر ما يتناول ‪ 1.3‬כדי שלא ירבה‬ ‫‪1454‬‬
‫‪too much‬‬ ‫שיקח‬ ‫מאכלו‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪consumption, usage‬‬ ‫לקיחה‬ ‫אכילה‪/‬לקיחה‪/‬קחת‬ ‫تناو ُل ‪1.3,19,22; 2.4,5,‬‬ ‫‪1455‬‬

‫‪6,8,10; 3.3; 4.23,25‬‬
‫‪to sleep‬‬ ‫ָיַשן‬ ‫ָיַשן‬ ‫نام ‪1.10; 4.19,23‬‬ ‫‪1456‬‬
‫‪sleep‬‬ ‫שינה‬ ‫שינה‬ ‫نوم ‪ ← 1.8; 4.19‬نبه‬ ‫‪1457‬‬
‫‪seeds‬‬ ‫גרעינים‬ ‫–‬ ‫نوى ‪3.2‬‬ ‫‪1458‬‬
‫‪nenuphar‬‬ ‫נילופר‬ ‫נילופר‬ ‫نيلوفر ‪2.11‬‬ ‫‪1459‬‬
‫نيمرشت ← صفرة‬
‫‪nonsensical and preten-‬‬ ‫דברים והתפארות‬ ‫שגעונות ודעות‬ ‫هذيان‪ :‬هذيان ودعاو ‪4.11‬‬ ‫‪1460‬‬
‫‪tious remarks‬‬
‫‪harīsa‬‬ ‫הריפות‬ ‫החטה המבושלת‬ ‫هر يسة ‪1.13‬‬ ‫‪1461‬‬
‫‪to emaciate‬‬ ‫הרזה‬ ‫כיחש‬ ‫)هزل( أهزل ‪3.5‬‬ ‫‪1462‬‬
‫‪the defeated‬‬ ‫הנשבר‬ ‫התועה בכל‬ ‫منهزم‪ :‬المنهزم ‪3.9‬‬ ‫‪1463‬‬

‫מחשבותיו‪/‬האדם‬
‫מיגונו לרוע מזלו‬
‫‪to digest‬‬ ‫עיכל‬ ‫עיכל‪/‬בישל‬ ‫هضم ‪1.1,22‬‬ ‫‪1464‬‬
‫‪to be digested‬‬ ‫התעכל‪/‬התאכל‬ ‫התבשל‬ ‫انهضم ‪1.2,3,8,13,20‬‬ ‫‪1465‬‬
‫‪digestion‬‬ ‫עיכול‬ ‫ִבּשׁוּל‪/‬לבשל‪ִ/‬ﬠכּוּל‬ ‫ه َض ْم ‪1.1,4,8,9,13,19,‬‬ ‫‪1466‬‬

‫‪ ← 22; 4.3‬سوء‬
‫‪bad digestion‬‬ ‫עיכול רע‬ ‫ִבּשׁוּל רע‬ ‫– رديء ‪1.2‬‬ ‫‪1467‬‬
‫‪digestions‬‬ ‫עיכול‪/‬עיכולים‬ ‫בישול‪/‬בשולים‬ ‫هضوم ‪0; 1.3,4; 3.1,8‬‬ ‫‪1468‬‬
‫‪digestion‬‬ ‫עיכול‬ ‫ִבּשּׁוּל‪ִ/‬ﬠכּוּל‬ ‫انهضام ‪1.2,3,20; 4.15‬‬ ‫‪1469‬‬
‫‪digests quickly‬‬ ‫מתאכלים במהרה‬ ‫קל להתבשל‬ ‫–‪ :‬سر يعة الانهضام ‪1.14‬‬ ‫‪1470‬‬
‫‪is quickly digested‬‬ ‫יתמהר עיכולו‬ ‫ימהר להתבשל‬ ‫–‪ :‬يسرع انهضامه ‪1.19‬‬ ‫‪1471‬‬
‫‪is digested quicker‬‬ ‫יותר ממהר להתבשל מתאכל יותר במהרה‬ ‫–‪ :‬أسرع انهضاما ‪1.14‬‬ ‫‪1472‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to be anxious‬‬ ‫ֵנַחת‬ ‫נבהל‬ ‫هلع ‪3.11,12‬‬ ‫‪1473‬‬
‫‪anxiety‬‬ ‫ֲחַתת‬ ‫ַפַּחד‬ ‫ه َل َع ‪3.11‬‬ ‫‪1474‬‬
‫‪to die‬‬ ‫מת‬ ‫מת‬ ‫هلك ‪4.8,9‬‬ ‫‪1475‬‬
‫‪perishing, death‬‬ ‫מות‬ ‫מיתה‬ ‫هلاك ‪2.9; 4.9‬‬ ‫‪1476‬‬
‫‪the patient’s death‬‬ ‫מות החולה‬ ‫מיתת החולה‬ ‫– المر يض ‪4.8‬‬ ‫‪1477‬‬
‫‪life-threatening‬‬ ‫דבר מרפה‬ ‫עניין רע וממית‬ ‫مهلك‪ :‬أمر مهلك ‪4.15‬‬ ‫‪1478‬‬
‫مهلهل ← صر ّة‬
‫‪Chebulic, Indian and‬‬ ‫הלילג כאבלי והנדי‬ ‫מירובולנש כבולש‬ ‫هليلج‪ :‬هليلج كابلي وهندي‬ ‫‪1479‬‬
‫‪belleric myrobalan‬‬ ‫ואינדי ובליליג׳‬
‫و بليلج ‪3.8‬‬
‫‪Chebulic myrobalan,‬‬ ‫אהלילג כאבלי …‬ ‫מרובלנש כיבולש‬ ‫– كابلي … وهندي وأملج‬ ‫‪1480‬‬
‫‪Indian and emblic‬‬ ‫והנדי ואמלג‬ ‫ומרובלנש אינדי‬
‫‪3.7‬‬
‫]‪[myrobalan‬‬ ‫ואינבליקש‬
‫‪preserved myrobalans‬‬ ‫מרקחת ההלילג‬ ‫מרקחות‬ ‫–‪ :‬الهليلج المر ب ّا ‪2.6‬‬ ‫‪1481‬‬
‫המירובלנאש‬
‫‪myrobalans‬‬ ‫הלילגאת‬ ‫מרובלנש‬ ‫هليلجات ‪3.7,8‬‬ ‫‪1482‬‬
‫هليون ← أصول‪ ،‬بزر‬
‫‪anxiety, worry‬‬ ‫יגון‪/‬דאגה‬ ‫דם‪/‬אנחה‪/‬יגון‬ ‫م ‪3.10,11,16‬‬

‫ه ّ‬ ‫‪1483‬‬
‫‪anxieties‬‬ ‫דאגות‬ ‫יגונות‬ ‫هموم ‪3.16‬‬ ‫‪1484‬‬
‫هندباء ← بزر‪ ،‬ق ِش ْر‬
‫‪to neglect‬‬ ‫ֵהֵקל ב‪-‬‬ ‫הקל ב‪-‬‬ ‫هان‪ :‬تهاون ب ‪4.21‬‬ ‫‪1485‬‬
‫‪weather, air‬‬ ‫אויר‬ ‫אויר‬ ‫هواء ‪← 1.4; 3.8; 4.1,2,27‬‬ ‫‪1486‬‬

‫جوهر‪ ،‬اختلاف‪ ،‬إصلاح‪،‬‬
‫تطييب‪ ،‬عفونات‪ ،‬فساد‬
‫‪the air in deserts and‬‬ ‫אויר השדות‬ ‫אויר המדברות‬ ‫– الصحارى والبراري ‪4.2‬‬ ‫‪1487‬‬
‫‪steppes‬‬ ‫והמדברות‬ ‫והיערים‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪the air in cities‬‬ ‫אויר המדינות‬ ‫אויר המדינות‬ ‫– المدن ‪4.2‬‬ ‫‪1488‬‬
‫‪the air inhaled from out-‬‬ ‫האויר הנשאף מבחוץ‬ ‫–‪ :‬الهواء المستنشق من خارج האויר הנשאף‬ ‫‪1489‬‬
‫‪side‬‬ ‫מחוץ‪/‬האויר הנמשך‬
‫‪4.1‬‬
‫מחוץ‬
‫)هاء( تهيأّ ← تحليل‪ ،‬إنضاج‬
‫‪disposition‬‬ ‫תכונה‬ ‫תכונה‬ ‫هيئة ‪3.7,13‬‬ ‫‪1490‬‬
‫‪a virtuous disposition‬‬ ‫התכונות המשובחות‬ ‫התכונה הנכבדת‬ ‫–‪ :‬الهيئات الفاضلة ‪3.11‬‬ ‫‪1491‬‬
‫‪preparation‬‬ ‫הכנה‬ ‫הכנה‬ ‫تهي ّؤ ‪3.7‬‬ ‫‪1492‬‬
‫‪hair‬‬ ‫עורות‬ ‫–‬ ‫و بر ‪4.27‬‬ ‫‪1493‬‬
‫‪existence‬‬ ‫מציאות‬ ‫מציאות‬ ‫وجود ‪ ← 2.3‬طبيعة‪ ،‬أغذية‬ ‫‪1494‬‬
‫‪extant‬‬ ‫מצוי‬ ‫–‬ ‫موجود ‪4.14‬‬ ‫‪1495‬‬
‫‪he suffers from a mild‬‬ ‫יכאב לו מקום מגופו‬ ‫יכאב לו מקום אחד‬ ‫وجع‪ :‬يوجعه موضع من‬ ‫‪1496‬‬
‫‪pain in some part of his‬‬ ‫כאב מועט‬ ‫מגופו כאב מעט‬
‫جسمه وجعا يسيرا ‪4.3‬‬
‫‪body‬‬
‫‪arthritis‬‬ ‫כאב הפרקים‬ ‫–‬ ‫وجع‪ :‬وجع المفاصل ‪4.22‬‬ ‫‪1497‬‬
‫‪face‬‬ ‫פנים‬ ‫פנים‬ ‫وجه ‪ ← 3.9‬ناضر‬ ‫‪1498‬‬
‫‪towards the north and‬‬ ‫צד השמאל והמזרח‬ ‫הרוח הצפוני‬ ‫جهة‪ :‬جهة الشمال والشرق‬ ‫‪1499‬‬
‫‪the east‬‬ ‫והמזרחי‬
‫‪4.2‬‬
‫‪loneliness, fear‬‬ ‫שממון‪/‬השתוממות‬ ‫התבודדות‬ ‫استيحاش ‪0; 3.10,15‬‬ ‫‪1500‬‬
‫‪fear of something that‬‬ ‫החשתו ממות ממה‬ ‫בריחת החברה מה‬ ‫–‪ :‬الاستيحاش مماّ لم يكن‬ ‫‪1501‬‬
‫‪normally he would not be‬‬ ‫שלא היה דרכו‬ ‫שלא היה משפטו‬
‫شأنه أن يستوحش منه ‪3.10‬‬
‫‪afraid of‬‬ ‫להשתומם ממנו‬ ‫לברוח ממנה‬
‫‪veins‬‬ ‫גידים‬ ‫גידים‬ ‫ور يد‪ :‬أوردة ‪4.1‬‬ ‫‪1502‬‬
‫‪roses‬‬ ‫ורד‬ ‫וורד‪/‬וורדים‬ ‫و َْرد ‪ ← 2.6,11; 3.4‬شراب‪،‬‬ ‫‪1503‬‬

‫ماء‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪fresh roses‬‬ ‫ורד לח‬ ‫)ו(ורדים לחים‪/‬וורד‬ ‫– طري ‪3.3,7‬‬ ‫‪1504‬‬

‫לח‬
‫‪petals of fresh roses‬‬ ‫עלין של ורד לח‬ ‫עלי וורדים לחים‬ ‫–‪ :‬ورقة ورد طري ‪3.4‬‬ ‫‪1505‬‬
‫‪preserved roses‬‬ ‫מרקחת הורד‬ ‫סוכר רושאדו‬ ‫–‪ :‬الورد المر ب ّا ‪2.6‬‬ ‫‪1506‬‬
‫‪leaves of red roses‬‬ ‫עלה של ורד אדום‬ ‫ורד אדום‬ ‫–‪ :‬ورق ورد أحمر ‪3.8‬‬ ‫‪1507‬‬
‫‪fresh rose leaves‬‬ ‫עלה של ורד הלח‬ ‫עלי הורדים הלחים‬ ‫–‪ :‬ورق الورد الطري ‪3.6‬‬ ‫‪1508‬‬
‫‪his color becomes ash-‬‬ ‫יזיק מראהו‬ ‫יפלו פניו‬ ‫ورق‪ :‬يرق لونه ‪3.9‬‬ ‫‪1509‬‬
‫‪grey‬‬
‫و َر َق ← ورد‬
‫‪swelling‬‬ ‫פוסֵתמא‬ ‫מוגלא‬ ‫و َر َم ‪4.22‬‬ ‫‪1510‬‬
‫‪swelling of the liver‬‬ ‫פוסתימת הכבד‬ ‫מוגלת הכבד‬ ‫– الـكبد ‪4.22‬‬ ‫‪1511‬‬
‫‪swelling of the stomach‬‬ ‫פוסתימא‬ ‫מוגלת האסטומכא‬ ‫– المعدة ‪4.22‬‬ ‫‪1512‬‬

‫האצטומכא‬
‫)‪(weight‬‬ ‫משקל‬ ‫משקל‬ ‫زنة ‪3.2‬‬ ‫‪1513‬‬
‫‪wide‬‬ ‫רחב‬ ‫ָרָחב‬ ‫واسع ‪4.2‬‬ ‫‪1514‬‬
‫وسواس ← مراقيّ ة‬
‫‪manner, composition‬‬ ‫נוסח‪/‬נוסחה‪/‬דרך‬ ‫תואר‬ ‫صفة ‪3.3,4,5,6,7,8; 4.17‬‬ ‫‪1515‬‬
‫‪properties‬‬ ‫–‬ ‫ַמ ְרִאים‬ ‫وصف‪ :‬أوصاف ‪3.7‬‬ ‫‪1516‬‬
‫ات ّصال ← فرق‬
‫‪cohesive‬‬ ‫מחובר‬ ‫נדבק‬ ‫مت ّصل ‪1.4‬‬ ‫‪1517‬‬
‫‪to instruct‬‬ ‫ִצ ָוּה‬ ‫ציוה‬ ‫)وصى( أوصى ‪2.12‬‬ ‫‪1518‬‬
‫‪hortatory rules‬‬ ‫ִצוּוּי‪ַ/‬צ ָוָאה‪ַ/‬צ ָואות‬ ‫ציוויים‬ ‫وصية‪ :‬وصايا ‪0; 2.12; 4.0‬‬ ‫‪1519‬‬
‫‪to compose‬‬ ‫חיבר‬ ‫עשה‬ ‫وضع ‪3.11‬‬ ‫‪1520‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪(cont.‬‬
‫‪to apply it (i.e., treat-‬‬ ‫עשה אותה בזולתי‬ ‫ישים אותו בזולת‬ ‫–‪ :‬وضعه في غير موضعه ‪2.9‬‬ ‫‪1521‬‬
‫‪ment) out of place‬‬ ‫מקומה‬ ‫מקומו‬
‫وضعي ← علوم‬
‫‪the place where one lives‬‬ ‫מקום הישיבה‬ ‫موضع‪ :‬موضع الجلوس ‪ ← 4.2‬מקום העמידה‬ ‫‪1522‬‬
‫خطئ‪ ،‬صاب‪ ،‬وجع‪ ،‬وضع‪،‬‬
‫وقع‬
‫موعظة ← آداب‬
‫‪the admonitions and dis-‬‬ ‫התוכחות והמוסרים‬ ‫–‪ :‬المواعظ والآداب الشرعية המוסרים התוריים‬ ‫‪1523‬‬
‫‪ciplines of the Law‬‬ ‫הדתיים‬
‫‪3.10‬‬
‫‪increase‬‬ ‫הוספה‬ ‫התקבץ‬ ‫تو ُف ّر ‪1.4‬‬ ‫‪1524‬‬
‫‪if they hit their mark‬‬ ‫אם נפלו במקומן‬ ‫כאשר יעשו במקומם‬ ‫وقع‪ :‬إن وقعت في مواضعها‬ ‫‪1525‬‬
‫‪2.5‬‬
‫‪foreboding of death‬‬ ‫פחד מהמות‬ ‫ָפַּחד ממות‬ ‫تو ُق ّع‪ :‬توق ّع موت ‪0‬‬ ‫‪1526‬‬
‫‪anxieties‬‬ ‫פחדים‬ ‫מיחושים‬ ‫توق ّعات ‪3.6‬‬ ‫‪1527‬‬
‫متوق ّع ← خائف‬
‫توق ّف ← ٺثب ّت‬
‫‪to produce‬‬ ‫הוליד‬ ‫הוליד‬ ‫)ولد( أولد ‪1.14; 4.19‬‬ ‫‪1528‬‬
‫‪to develop‬‬ ‫נולד‬ ‫התילד‪/‬הוליד‬ ‫ٺتول ّد ‪1.6; 3.1‬‬ ‫‪1529‬‬
‫‪generation‬‬ ‫הולד‬ ‫לדת‬ ‫توليد ‪1.22‬‬ ‫‪1530‬‬
‫‪to weaken‬‬ ‫שיבר‬ ‫החליש‬ ‫)وهن( أوهن ‪3.5‬‬ ‫‪1531‬‬
‫‪to become dry‬‬ ‫התיבש‬ ‫ֻיַבּש‬ ‫يبس ‪3.1‬‬ ‫‪1532‬‬
‫‪dryness of the stools‬‬ ‫יבשות הכווי)!(‬ ‫יובש הטבע‬ ‫ي ُب ْس‪ :‬يبس الطبع ‪3.7‬‬ ‫‪1533‬‬
‫‪dryness and hardness of‬‬ ‫אימוץ המעים ויבשות‬ ‫קושי הטבע ויבשותו‬ ‫جره ‪0‬‬
‫– الطبع وتح ّ‬ ‫‪1534‬‬
‫‪stools‬‬ ‫הרעי‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

glossary 431
(cont.)
Translation Anonymous Ibn Tibbon Maimonides
dry ‫יבש‬ ‫רע‬/‫יבש‬ ،‫أدو ية‬،‫ ← تين‬4.15 ‫يابس‬ 1535

‫ قلب‬،‫فاكهة‬
those with a dry tempera- ‫בעל המזג הרע‬ ‫מי שמזגם רע‬ 4.17 ‫ اليابسي المزاج‬:– 1536
ment
arms ‫ידים‬ ‫ידים‬ 3.8 ‫د‬

ٍ ‫ أي‬:‫يد‬ 1537
‫ير بوز ← سلق‬
‫يمام ← لحوم‬
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Bibliography
Ackermann, H., “Moses Maimonides (1135–1204): Ärztliche Tätigkeit und medizinische

Schriften,” Sudhoffs Archiv 70 (1986): 44–63.
Aldabi, M., Sefer Shevilei Emunah (Paths of Faith), ed. Warsaw 1874.
Álvarez Millán, C., “Actualización del corpus médico-literario de los Banū Zuhr: Nota
bibliográfica,” Al-qanṭara: Revista de estudios árabes 16.1 (1995): 173–180.
Antidotarium Nicolaï. See van den Berg.
Arberry, A.J., trans., “A Baghdad Cookery Book (K. al-Ṭabīkh),” in Medieval Arab Cookery:
Essays and Translations, ed. by M. Rodinson, A.J. Arberry, and C. Perry, Blackawton
2001, pp. 19–90.
Aristotle, Aristotle’s “De Anima:” Translated into Hebrew by Zeraḥyah ben Isaac ben
Sheʾaltiel Ḥen, ed. by G. Bos, Leiden 1994.
Avishur, Y., Shivḥei ha-Rambam, Jerusalem 1998.
Baron, S.W., A Social and Religious History of the Jews, 2nd rev. and enl. ed., 18 vols., New
York 1952–1985.
Becker, C.H., Beiträge zur Geschichte Ägyptens unter dem Islam, vol. 1, Straßburg 1902.
Beit-Arié, M., “A Palaeographical Description of the Jerusalem Hebrew Manuscript,”
in Maimonides, Moses Maimonides on the Causes of Symptoms: Maqāla fī bayān
al-aʿrāḍ wa-l-jawāb ʿanhā—Maʾamar ha-Haqraʿah—De Causis Accidentium, ed. by
J.O. Leibowitz and Sh. Marcus, in collab. with M. Beit-Arié, E.D. Goldschmidt,
F. Klein-Franke, E. Lieber, and M. Plessner, Berkeley 1974, pp. 34–38.
Beit-Arié, M., “Targumim bilti Yeduʿim shel Sifrei Refuʾah la-Rambam,” Kiryat Sefer 38
(1963): 567–572.
Ben-Sasson, M., “Maimonides in Egypt: The First Stage,” Maimonidean Studies 2 (1991):
3–30.
van den Berg, W.S., ed., Eene middelnederlandsche vertaling van het “Antidotarium Nico-
laï:” Met den latijnschen tekst der eerste gedrukte uitgave van het Antidotarium Nicolaï,
Leiden 1917.
al-Bīrūnī, Al-Biruni’s Book on Pharmacy and Materia Medica (K. al-Ṣaydana fī l-ṭibb), ed.
and trans. by H.M. Said, 2 vols., Karach 1973.
Blau, J., Dikduk ha-Aravit ha-Yehudit: A Grammar of Mediaeval Judaeo-Arabic, Jerusalem
1980.
Blau, J., The Emergence and Linguistic Background of Judaeo-Arabic: A Study of the Ori-
gins of Middle Arabic, Jerusalem 1981.
Bos, G., “Maimonides’ Medical Works and Their Contribution to His Medical Biogra-
phy,” Maimonidean Studies 5 (2008): 243–266.
Bos, G., “Maimonides on the Preservation of Health,” Journal of the Royal Asiatic Society,
Series 3, 4.2 (1994): 213–235.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
bibliography 433
Bos, G., Novel Medical and General Hebrew Terminology from the 13th Century, vol. 1:
Translations by Hillel Ben Samuel of Verona, Moses Ben Samuel Ibn Tibbon, Shem Tov
Ben Isaac of Tortosa, Zeraḥyah Ben Isaac Ben Sheʾaltiel Ḥen, Oxford 2011 ( Journal of
Semitic Studies, suppl. vol. 27).
Bos, G., M. Hussein, G. Mensching, and F. Savelsberg, eds., Medical Synonym Lists from
Medieval Provence: Shem Tov Ben Isaac of Tortosa, Sefer ha-Shimmush, Book 29—
Part 1: Edition and Commentary of List 1 (Hebrew-Arabic-Romance/Latin), Leiden 2011.
Brock, A.J., trans., Greek Medicine: Being Extracts IIlustrative of Medical Writers from Hip-
pocrates to Galen, London 1929.
Cohen, B., “The Responsum of Maimonides Concerning Music,” The Jewish Music Jour-
nal 2.2 (1935): 1–7.
Cohen, M.R., “Maimonides’ Egypt,” in Moses Maimonides and His Time, ed. by E.L.
Ormsby, Washington 1989, pp. 21–34.
Cohn, Tobias ben Moses, Maʿaseh Tuviyyah, ed. Lemberg 1867.
Dalman, G., Arbeit und Sitte in Palästina, 8 vols.; repr. Hildesheim 1964–1987, Berlin 2001.
al-Damīrī, K. Ḥayāt al-ḥayawān al-kubrā, 5th ed., 2 vols., n.p. 1978; trans. by A.S.G. Jaya-
kar: Ad-Damîrî’s Ḥayât al-ḥayawân (A Zoological Lexicon), 2 vols., London 1908.
Davidson, H., “Maimonides’ Putative Position as Official Head of the Egyptian Jewish
Community,” in Ḥazon Naḥum: Studies Presented to Dr Norman Lamm in Honor of
His Seventieth Birthday, ed. by Y. Elman and J.S. Gurock, New York 1998, pp. 115–128.
Davidson, H., Moses Maimonides: The Man and His Works, New York 2005.
De Lacy, P., “Galen’s Concept of Continuity,” Greek, Roman and Byzantine Studies 20.1
(1979): 355–369.
Deichgräber, K., Medicus gratiosus: Untersuchungen zu einem griechischen Arztbild—
Mit dem Anhang “Testamentum Hippocratis” und Rhazes’ “De indulgentia medici,”
Mainz 1970 (Akademie der Wissenschaften und der Literatur: Abhandlungen der
Geistes- und sozialwissenschaftlichen Klasse, Vol. 3).
Diem, W., and H.P. Radenberg, A Dictionary of the Arabic Material of S.D. Goitein’s “A
Mediterranean Society,” Wiesbaden 1994.
Dienstag, J.I., “Translators and Editors of Maimonides’ Medical Works,” in Memorial
Volume in Honor of Prof. Süssmann Muntner, ed. by J.O. Leibowitz, Jerusalem 1983,
pp. 95–135.
Dietrich, A., ed. and trans., Dioscurides Triumphans: Ein anonymer arabischer Kommen-
tar (Ende 12. Jahrh. n. Chr.) zur Materia medica, 2 vols., Göttingen 1988 (Abhandlun-
gen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Philologisch-Historische Klasse,
Dritte Folge, vol. 173).
Diouri, A., “Of Leaven Foods: Ramadan in Morocco,” in Culinary Cultures of the Middle
East, ed. by S. Zubaida and R. Tapper, London 1994, pp. 233–255.
Dozy, R.P.A., Dictionnaire détaillé des noms des vêtements chez les Arabes, Amsterdam
1845.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
434 bibliography
Dozy, R.P.A., Supplément aux Dictionnaires arabes, 2nd ed., 2 vols., Leiden 1927.
Ebied, R.Y., Bibliography of Mediaeval Arabic and Jewish Medicine and Allied Sciences,
London 1971.
E.I.2 = Encyclopaedia of Islam, new ed., 12 vols., Leiden 1960–2004.
Eisenman, D.J., “Maimonides’ Philosophic Medicine,” in Moses Maimonides: Physician,
Scientist, and Philosopher, ed. by F. Rosner and S.S. Kottek, Northvale/NJ 1993, pp.
145–150.
Eisenstein, H., Einführung in die arabische Zoographie: Das tierkundliche Wissen in der
arabisch-islamischen Literatur, Berlin 1990.
Encyclopaedia Judaica, 16 vols., Jerusalem 1971.
Falaquera, Nathan ben Joʾel, Sefer Ṣori ha-guf, MS Oxford, Bodleian, Hunt. Don. 21; Uri
417 (= cat. Neubauer 2130).
Fellmann, I., Das Aqrābāḏīn al-Qalānisī: Quellenkritische und begriffsanalytische Unter-
suchungen zur arabisch-pharmazeutischen Literatur, Beirut 1986 (Beiruter Texte und
Studien, vol. 35).
Fränkel, S., Die aramäischen Fremdwörter im Arabischen, Leiden 1886.
Freudenthal, G., “Maimonides’ Philosophy of Science,” in The Cambridge Companion to
Maimonides, ed. by K. Seeskin, New York 2005, pp. 134–166.
Freytag, G.W., Lexicon Arabico-Latinum, 4 vols., Halis Saxonum 1830–1837.
Friedenwald, H., The Jews and Medicine: Essays, 2 vols., 1944; repr. New York 1967.
Friedman, M., “Ha Rambam ‘Raʾis al-Yahud’ (Rosh ha-Yehudim) be-Miẓrayim,” in ʿAl
pi ha-beʾer: Meḥkarim be-hagut Yehudit uve-maḥshevet Yisraʾel mugashim le-Yaʿakov
Blidshtain, ed. by U. Ehrlich, H.T. Kreisel, and D.J. Lasker, Beʾer Sheva 2008, pp. 413–
435.
Galen, De alimentorum facultatibus, ed. by G. Helmreich, Leipzig 1923 (Corpus Medico-
rum Graecorum, vol. 5.4.2).
Galen, De bonis malisque sucis, ed. by G. Helmreich, Leipzig 1923 (Corpus Medicorum
Graecorum, vol. 5.4.2).
Galen, Galeni de consuetudinibus, ed. by J.M. Schmutte, with a German translation of
Ḥunayn’s Arabic version by F. Pfaff, Leipzig 1941 (Corpus Medicorum Graecorum,
vol. 3).
Galen, Galen on Food and Diet, trans. by M. Grant, London 2000.
Galen, De locis affectis, trans. by R.E. Siegel: Galen on the Affected Parts, Basel 1976.
Galen, Claudii Galeni Opera Omnia, ed. by C.G. Kühn, 20 vols., 1821–1833; repr. Hildes-
heim 1967.
Galen, Quod animi mores corporis temperamenta sequuntur; ed. and trans. by H.H. Bie-
sterfeldt: Galens Traktat “Dass die Kräfte der Seele den Mischungen des Körpers folgen”
in arabischer Übersetzung, Wiesbaden 1973.
Galen, De sanitate tuenda, ed. by K. Koch, Leipzig 1923 (Corpus Medicorum Graeco-
rum, vol. 5.4.2); trans. by R.M. Green: A Translation of Galen’s “Hygiene” (De sanitate
tuenda), intr. by H.E. Sigerist, Springfield/IL 1951.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
bibliography 435
Galen, Selected Works, trans. by P.N. Singer, Oxford 1997.

Galen, De usu partium corporis humani, ed. by G. Helmreich, 2 vols., Leipzig 1907–1909;
trans. by M.T. May: Galen on the Usefulness of the Parts of the Body, 2 vols., New York
1968.
Pseudo-Galen, “A Pseudo-Galenic Treatise on Regimen: The Hebrew and Latin Transla-
tions from Ḥunayn Ibn Isḥāq’s Arabic Version,” ed. and trans. by G. Bos and I. Garo-
falo, Aleph 7 (2007): 43–95.
García-Ballester, L., L. Ferre, and E. Feliu, “Jewish Appreciation of Fourteenth-Century
Scholastic Medicine,” Osiris, 2nd Series, 6 (1990): 85–117.
Garel, M., D’une main forte: Manuscrits hébreux des collections françaises, Paris 1991.
Gellman, Y., “Maimonides and the Cure-all Book,” in Moses Maimonides: Physician, Sci-
entist, and Philosopher, ed. by F. Rosner and S.S. Kottek. Northvale/NJ 1993, pp. 189–
196.
Gil Sotres, P., “The Regimens of Health,” in Western Medical Thought from Antiquity to
the Middle Ages, ed. by M.D. Grmek, Cambridge/MA 1998, pp. 291–318.
Goitein, S.D., “Ḥayyei ha-Rambam le-Or Gilluyim ḥadashim min ha-Genizah ha-qahi-
rit,” Perakim 4 (1966): 29–42.
Goitein, S.D., A Mediterranean Society: The Jewish Communities of the Arab World as Por-
trayed in the Documents of the Cairo Geniza, 6 vols., Berkeley 1999.
Goitein, S.D., “Moses Maimonides, Man of Action: A Revision of the Master’s Biography
in Light of the Geniza Documents,” in Hommage à Georges Vajda: Études d’histoire
et de pensés juives, ed. by G. Nahon and C. Touati, Leuven 1980, pp. 155–167.
Graetz, H. Geschichte der Juden, 11 vols., Leipzig 1890–1909.
Grotzfeld, H., Das Bad im arabisch-islamischen Mittelalter: Eine kulturgeschichtliche
Studie, Wiesbaden 1970.
Güdemann, M., Das jüdische Unterrichtswesen während der spanisch-arabischen Peri-
ode, Vienna 1873.
Harvey, W.Z., “Sex and Health in Maimonides,” in Moses Maimonides: Physician, Sci-
entist, and Philosopher, ed. by F. Rosner and S.S. Kottek, Northvale/NJ 1993, pp. 33–
39.
Hinz, W., Islamische Maße und Gewichte: Umgerechnet ins metrische System; repr. Lei-
den 1970 (Handbuch der Orientalistik, vol. 1, suppl. vol. 1.1).
Hippocrates, Airs, Waters, Places, trans. by W.H.S. Jones, in Hippocrates, vol. 1, Cam-
bridge/MA 1923; repr. 1984 (Loeb Classical Library, vol. 147).
Hippocrates, Epidemics, trans. by W.D. Smith, in Hippocrates, vol. 7, Cambridge/MA
1994 (Loeb Classical Library, vol. 477).
Hippocrates, Œuvres complètes d’Hippocrate, ed. and trans. by É. Littré, 10 vols., 1839–
1861; repr. Amsterdam 1973–1989.
Hippocrates, Regimen in Acute Diseases, trans. by W.H.S. Jones, in Hippocrates, vol. 2,
Cambridge/MA 1923 (Loeb Classical Library, vol. 148).
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
436 bibliography
Hopkins, S., “The Languages of Maimonides,” in The Trias of Maimonides: Jewish, Arabic,
and Ancient Culture of Knowledge, ed. by G. Tamer, New York 2005, pp. 85–106.
Ibn al-Bayṭār, Die Dioskurides-Erklärung des Ibn al-Baiṭār: Ein Beitrag zur arabischen
Pflanzensynonymik des Mittelalters, ed. and trans. by A. Dietrich, Göttingen 1991.
Ibn al-Bayṭār, Al-Jāmiʿ li-mufradāt al-adwiya wa-l-aghdhiya, 4 pts. in 2 vols., Beirut 1992;
trans. by L. Leclerc: Traité des simples, 3 vols., Paris 1877–1883, repr. Paris n.d.
Pseudo-Ibn Ezra, Sefer Hanisyonot: The Book of Medical Experiences, ed. and trans. by
J.O. Leibowitz and S. Marcus, Jerusalem 1984.
Ibn Falaquera, Batei Hanhagat ha-Guf ha-Bari: Batei Hanhagat ha-Nefesh, intr. by
S. Muntner, Tel Aviv 1950.
Ibn Falaquera, Sefer ha-Mevakkesh, ed. Warsaw 1924.
Ibn Ḥayyān, Das Buch der Gifte des Ǧābir ibn Ḥayyān (K. al-sumūm wa-dafʿ maḍārrihā)
Arabischer Text in Faksimile (HS. Taymūr, Ṭibb 393, Kairo), ed. and trans. by A. Siggel,
Wiesbaden 1958.
Ibn Janāḥ, K. al-Talkhīṣ, ed. and trans. by G. Bos, in collab. with F. Käs, M. Lübke, and
G. Mensching (forthcoming).
Ibn Janāḥ, K. al-Uṣūl: The Book of Hebrew Roots, ed. by A. Neubauer, Oxford 1875.
Ibn Kaspi, ʿAsarah Kelei Keseph: Zehn Schriften des R. Josef Ibn Kaspi, ed. by I. Last, intr.
by L. Blau, 2 vols., Pressburg 1903.
Ibn Lūqā, Qusṭā ibn Lūqā’s Medical Regime for the Pilgrims to Mecca: The “Risāla fī tadbīr
safar al-ḥajj,” ed. and trans. by G. Bos, Leiden 1992.
Ibn Riḍwān, Medieval Islamic Medicine: Ibn Riḍwān’s Treatise “On the Prevention of Bod-
ily Ills in Egypt,” ed. and trans by M.W. Dols and ed. by A.S. Gamal, Berkeley 1984.
Ibn Sahl, Dispensatorium Parvum (al-Aqrābādhīn al-saghīr), ed. by O. Kahl, Leiden 1994.
Ibn Sayyār al-Warrāq, K. al-Ṭabīkh, ed. by K. Öhrnberg and S. Mroueh, Helsinki 1987
(Studia Orientalia, vol. 60).
Ibn Wāfid, K. al-Adwiya al-mufrada (Libro de los medicamentos simples), ed. and trans.
by L. Fernanda Aguirre de Cárcer, 2 vols., Madrid 1995.
Ibn Wāfid, K. al-Wisād; trans. by C. Alvarez de Morales y Ruiz-Matas: “El libro de la
almohada” de Ibn Wafid de Toledo (Recetario médico árabe del siglo XI), Toledo 1980
(Instituto Provincial de Investigaciones y Estudios Toledanos, Serie Segunda: Vestigios
del Pasado, vol. 7).
Ibn Zeraḥ, Ẓeidah la-Derekh, ed. Lemberg 1859.
Ibn Zuhr, K. al-Aghdhiya (Tratado de los Alimentos), ed. and trans. by E. García Sánchez,
Madrid 1992 (Fuentes Arábico-Hispanas, vol. 4).
Ibn Zuhr, K. al-Tadhkira; ed. and trans. by G. Colin: La Teḏkira d’ Abû ʾl-ʿAlâʾ, Paris 1911.
Ibn Zuhr, K. al-Taysīr fī l-mudawāt wa-l-tadbīr (Book on the Facilitation of Treatments
and Diet), ed. by M. al-Khouri, Damascus 1983.
Iskandar, A.Z., A Catalogue of Arabic Manuscripts on Medicine and Science in the Well-
come Historical Medical Library, London 1967.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
bibliography 437
Jastrow, M., A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi, and the
Midrashic Literature, 2 vols., 1886–1903; repr. New York 1950.
Judah ben Jacob, Hanhagat ha-Beriʾut, MS Vat. Ebr. 460.
Kalman, J., “Job the Patient/Maimonides the Physician: A Case Study in the Unity of
Maimonides’ Thought,” AJS Review 32.1 (2008): 117–140.
Klein-Franke, F., “The Arabic Version of Galen’s Περὶ ἐθῶν,” Jerusalem Studies in Arabic
and Islam 1 (1979): 125–150.
Klein-Franke, F., Vorlesungen über die Medizin im Islam, Wiesbaden 1982 (Sudhoffs
Archiv, Beihefte, vol. 23).
Kraemer, J.L., “The Life of Moses ben Maimon,” in Judaism in Practice: From the Mid-
dle Ages through the Early Modern Period, ed. by L. Fine, Princeton 2001, pp. 413–428
(Princeton Readings in Religions).
Kraemer, J.L., “Maimonides on the Philosophic Sciences in his Treatise on the Art of
Logic,” in Perspectives on Maimonides: Philosophical and Historical Studies, ed. by
J.L. Kraemer, Oxford 1991, pp. 77–104.
Kraemer, J.L., “Maimonides’ Intellectual Milieu in Cairo,” in Maïmonide: Philosophe et
savant (1138–1204), ed. by T. Lévy and R. Rashed, Leuven 2004, pp. 1–37.
Kraemer, J.L., Maimonides: The Life and World of One of Civilization’s Greatest Minds,
New York 2008.
Kranzler, H.N., “Maimonides’ Concept of Mental Illness and Mental Health,” in Moses
Maimonides: Physician, Scientist, and Philosopher, ed. by F. Rosner and S.S. Kottek,
Northvale/NJ 1993, pp. 49–57.
Krauss, S., Talmudische Archäologie, 3 vols., Leipzig 1910–1912.
Krauss, S., ed., Tosafot ha-Arukh ha-Shalem: Additamenta ad Librum Aruch Completum
Alexandri Kohut, repr. Tel Aviv 1970.
Lane, E.W., Arabic-English Lexicon, 8 vols., London 1863–1879.
Langermann, Y.Tz., “Arabic Writings in Hebrew Manuscripts: A Preliminary Listing,”
Arabic Sciences and Philosophy 6.1 (1996): 137–160.
Langermann, Y.Tz., “Gersonides on the Magnet and the Heat of the Sun,” in Studies on
Gersonides: A Fourteenth-century Jewish Philosopher-Scientist, ed. by G. Freudenthal,
Leiden 1992, pp. 267–284.
Langermann, Y.Tz., “L’œuvre médicale de Maimonïde: Un aperçu général,” in Maï-
monide: Philosophe et savant (1138–1204), ed. by T. Lévy and R. Rashid, Leuven 2004,
pp. 275–302.
Leibowitz, J.O., “Maimonides: Der Mann und sein Werk—Formen der Weisheit,” Ariel
40 (1976): 73–89.
Levinger, J., “Maimonides’ Guide of the Perplexed on Forbidden Food in the Light of his
own Medical Opinion,” in Perspectives on Maimonides: Philosophical and Historical
Studies, ed. by J.L. Kraemer, Oxford 1991, pp. 195–208.
Levinger, J., “Was Maimonides ‘Rais al-Yahud’ in Egypt?”, in Studies in Maimonides, ed.
by I. Twerski, Cambridge 1990, pp. 83–93.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
438 bibliography
Levy, R., “The ‘Tractatus de Causis et Indiciis Morborum:’ K. al-Asbāb wa-l-ʿalamāt,

Attributed to Maimonides,” Studies in the History and Method of Science 1 (1917): 225–
234; repr. in Beiträge zur Geschichte der arabisch-Islamischen Medizin: Aufsätze, vol. 4
(1913–1920), ed. by F. Sezgin, in collab. with M. Amawi, D. Bischoff, and E. Neubauer,
Frankfurt am Main 1987, pp. 358–396.
Lewis, B., “Maimonides, Lionheart and Saladin,” Eretz-Israel 7 (1964): 70–75.
Lewis, C.T. and C. Short, A Latin Dictionary: Founded on Andrews’ Edition of Freund’s
Latin Dictionary, Oxford 1966.
Maimonides, Treatise on the Art of Logic, ed. and trans. by I. Efros, New York 1966 (Amer-
ican Academy for Jewish Research, Proceedings, vol. 35).
Maimonides, On Asthma, vol. 1, ed. and trans. by G. Bos, Provo/UT 2002.
Maimonides, Moses Maimonides on the Causes of Symptoms: Maqāla fī bayān al-aʿrāḍ
wa-l-jawāb ʿanhā—Maʾamar ha-Haqraʿah—De Causis Accidentium, ed. by J.O. Lei-
bowitz and Sh. Marcus, in collab. with M. Beit-Arié, E.D. Goldschmidt, F. Klein-
Franke, E. Lieber, and M. Plessner, Berkeley 1974.
Maimonides, On Coitus, ed. and trans. by G. Bos, W.F. Ryan, and M. Taube, and ed. by
C. Burnett, Leiden 2018 (The Medical Works of Moses Maimonides, vol. 11).
Maimonides, Commentary on Hippocrates’ Aphorisms, ed. and trans. by G. Bos (forth-
coming).
Maimonides, Dalālat al-ḥāʾirīn, ed. by S. Munk and and I. Joel, Jerusalem 1930–1931;
trans. by Sh. Pines: The Guide of the Perplexed, 2 vols., Chicago 1963.
Maimonides, The Eight Chapters of Maimonides on Ethics (Shemonah Perakim): A Psy-
chological and Ethical Treatise, ed. and trans. by J.I. Gorfinkle, New York 1966.
Maimonides, On the Elucidation of Some Symptoms and the Response to Them, ed. and
trans. by G. Bos (forthcoming).
Maimonides, “Fī tadbīr as-ṣiḥḥat: Gesundheitsanleitung das Maimonides für den Sul-
tan al-Malik al-Afḍal,” ed. and trans. by H. Kroner, Janus 27 (1923): 101–116, 285–
300; 28 (1924): 61–74, 143–152, 199–217, 408–419, 455–472; 29 (1925): 235–258; repr.
in Beiträge zur Geschichte der arabisch-islamischen Medizin: Aufsätze, vol. 5 (1921–
1928), ed. by F. Sezgin, in collab. with M. Amawi, D. Bischoff, and E. Neubauer, Frank-
furt am Main 1990, pp. 75–202.
Maimonides, Hanhagat ha-Beriʾut, ed. by S. Muntner, Jerusalem 1957.
Maimonides, Moses Maimonides’ Three Treatises on Health, trans. by F. Rosner, Haifa
1990 (Maimonides’ Medical Writings, vol. 4).
Maimonides, “The Treatise of Maimonides on Health Care,” trans. by S.L. Skoss, in: Por-
trait of a Jewish Scholar: Essays and Addresses, New York 1957, pp. 99–116.
Maimonides, On Hemorrhoids, ed. and trans. by G. Bos and ed. by M. McVaugh, Provo/
UT 2012.
Maimonides, Hilkhot Deʿot, in Mishneh Torah: Sefer ha-Maddaʿ—Mishneh Torah: The
Book of Knowledge, ed. and trans. by M. Hyamson, Jerusalem 1965.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
bibliography 439
Maimonides, “Maimonides’ Hygiene of the Soul,” trans. by H.A. Savitz, Annals of Medi-
cal History 4.1 (1932): 80–86.
Maimonides, Iggerot ha-Rambam, ed. by I. Shailat, 2 vols., Jerusalem 1987–1988.
Maimonides, La lettera al Soldano di Mosè Maimonide (secolo XII), trans. by S. Balossi
and A. di Giovanni, Pisa 1966.
Maimonides, On Poisons and the Protection against Lethal Drugs, ed. and trans. by G. Bos
and ed. by M. McVaugh, Provo/UT 2009.
Maimonides, “On the Management of Health,” trans. by C.E. Butterworth, in Ethical
Writings of Maimonides, ed. by R.L. Weiss and C.E. Butterworth, New York 1975,
pp. 105–111.
Maimonides, Medical Aphorisms, ed. and trans. by G. Bos, 5 vols., Provo/UT 2004–2017.
Maimonides, “Der medicinische Schwanengesang des Maimonides: Fī bajān al-aʿrāḍ
(Über die Erklärung der Zufälle),” ed. by H. Kroner, Janus 32 (1928): 12–116.
Maimonides, Mishnah im Perush R. Moshe Ben Maimon: Makor we-Targum, trans. by
J. Kafiḥ, 6 pts. in 7 vols., Jerusalem 1963–1968.
Maimonides, “Maimonides on ‘Physical Hygiene,’” trans. by L.J. Bragman, Annals of
Medical History 7 (1925): 140–143.
Maimonides, “La Preservacion de la Juventud de Maimonides: Version Castellana,”
trans. by E. Chelminsky, Annales de Ars Medici 5.6 (1961): 303–344.
Maimonides, The Preservation of Youth: Essays on Health, trans. by H.L. Gordon, New
York 1958.
Maimonides, “Maimonides’ Treatise to a Prince, Containing Advice on Sexual Matters,”
ed. by S.M. Stern, in Maimonidis Commentarius in Mischnam, vol. 3, Copenhagen
1966, pp. 17–21.
Maimonides, “Moses Maimonides’ Two Treatises on the Regimen of Health: Fī tadbīr
al-ṣiḥḥah and Maqālah fī bayān baʿḍ al-aʿraḍ wa-l-jawāb ʿanhā,” ed. and trans. by
A. Bar-Sela, H.E. Hoff, and E. Faris, Transactions of the American Philosophical Soci-
ety, New Series 54.4 (1964): 3–50.
Maimonides, El régimen de salud: Tratado sobre la curación de las hemorroides, ed. and
trans. by L. Ferre, Cordoba 1991 (Maimónides Obras médicas, vol. 1).
Maimonides, Regimen Sanitatis: Oder Diätetik für die Seele und den Körper mit Anhang
der medizinischen Responsen und Ethik des Maimonides, trans. by S. Muntner, Basel
1966.
Maimonides, Die Seelenhygiene des Maimonides: Auszug aus dem III. Kapitel des diae-
tetischen Sendschreibens des Maimonides an den Sultan Almalik Alafdhal (ca. 1198),
ed. and trans. by H. Kroner, Frankfurt am Main 1914.
Maimonides, Sharḥ asmāʾ al-ʿuqqār (L’explication des noms des drogues): Un glossaire
de matière médicale composé par Maïmonide, ed. by M. Meyerhof, Cairo 1940; trans.
by F. Rosner: Moses Maimonides’ Glossary of Drug Names, Haifa 1995 (Maimonides’
Medical Writings, vol. 7).
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
440 bibliography
Maimonides, Teshuvat ha-Rambam bi-Sheʾelat ha-Qets ha-Qatsuv la-Ḥayyim (Respon-

sum on the Question of the Fixed Length of Life), ed. by M. Schwarz, Tel Aviv 1979.
Maimonides, Teshuvot ha-Rambam, 2nd rev. ed. by J. Blau, 4 vols., Jerusalem 1986.
al-Majūsī, Kāmil al-ṣināʿa al-ṭibbīya, 2 vols., Cairo 1887.
Marín, M., and D. Waines, eds., Kanz al-fawāʾid fī tanwīʿ al-mawāʾid (Medieval Arab/Is-
lamic Culinary Art), Beirut 1993.
Marx, A., “Texts by and about Maimonides,” Jewish Quarterly Review, New Series 25
(1934): 378–381.
Meyerhof, M., “The Medical Work of Maimonides,” in Essays on Maimonides: An Octo-
centennial Volume, ed. by S.W. Baron, New York 1941, pp. 265–299.
Mielck, R., Terminologie und Technologie der Müller und Bäcker im islamischen Mittelal-
ter, PhD diss., Hamburg 1914.
Naḥmanides, Commentary on the Torah: Exodus, trans. by C.B. Chavel, New York 1973.
Nasrallah, N., trans., Annals of the Caliphs’ Kitchens: Ibn Sayyār al-Warrāq’s Tenth-
Century Baghdadi Cookbook, Leiden 2007 (Islamic History and Civilization, vol. 70).
Neubauer, A., Catalogue of the Hebrew Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford 1886;
repr. with a Supplement of Addenda and Corrigenda, comp. by M. Beit-Arié and ed.
by R.A. May, Oxford 1994.
Oman, G., “L’ ittionimia araba della acque interne,” Oriente Moderno 54 (1974): 355–383,
635–641.
Oman, G., L’ittionimia nei paesi arabi del Mediterraneo, Firenze 1966.
Paulus Ægineta, The Seven Books of Paulus Ægineta: With a Commentary Embracing a
Complete View of the Knowledge Possessed by the Greeks, Romans, and Arabians on
All Subjects Connected with Medicine and Surgery, trans. by F. Adams, 3 vols., Lon-
don 1844–1847.
Payne Smith, J., A Compendious Syriac Dictionary: Founded upon the Thesaurus Syriacus
by R. Payne Smith, Oxford 1903; repr. 1976.
Perry, C., “The Description of Familiar Foods,” in Medieval Arab Cookery: Essays and
Translations, ed. by M. Rodinson, A.J. Arberry, and C. Perry, Blackawton 2001, pp.
273–465.
Perry, C., “K. al-Ṭibākha,” in Medieval Arab Cookery: Essays and Translations, ed. by
M. Rodinson, A.J. Arberry, and C. Perry, Blackawton 2001, pp. 467–475.
Perry, C., “Medieval Arab Fish: Fresh, Dried and Dyed,” in Medieval Arab Cookery: Essays
and Translations, ed. by M. Rodinson, A.J. Arberry, and C. Perry, Blackawton 2001,
pp. 477–486.
al-Qazwīnī, The Zoological Section of the Nuzhatu-l-Qulūb of Ḥamdullāh al-Mustaufī al-
Qazwīnī, ed. and trans. by J. Stephenson, London 1928.
Rabin, H., “Toledot Targum Sefer ha-Qanun le-Ivrit,” Melilah 3–4 (1950): 132–147.
Ravitzky, A., Mishnato shel R. Zeraḥyah b. Isaac b. Sheʾaltiel Ḥen, PhD diss., Jerusalem
1977.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
bibliography 441
al-Rāzī, K. al-Murshid aw al-fuṣūl, ed. by A.Z. Iskandar, Cairo 1961 (Revue de l’ Institut des
manuscrits arabes, vol. 7).
Richler, B., Hebrew Manuscripts in the Bibliotheca Palatina in Parma: Catalogue, Palaeo-
graphical and Codicological Descriptions by M. Beit-Arié, Jerusalem 2001.
Richler, B., “Manuscripts of Avicenna’s Kanon in Hebrew Translation: A Revised and
Up-to-date List”, Koroth, 8.1–2 (1981): 145–168.
Rodinson, M., “Recherches sur les documents arabes relatifs à la cuisine,” Revue des
Études Islamiques 17 (1949): 95–165; repr. as “Studies in Arabic Manuscripts,” in
Medieval Arab Cookery: Essays and Translations, ed. by M. Rodinson, A.J. Arberry,
and C. Perry, Blackawton 2001, pp. 91–163.
Ruderman, D.B., Jewish Thought and Scientific Discovery in Early Modern Europe, New
Haven 1995.
Saʿadya Gaʾon, On Psalms: Tehillim ʿim Targum we-Perush ha-Gaon Rabbeinu Saʿadya Ben
Yoseph Fayyumi, ed. by J. Kafiḥ, Jerusalem 1966.
Sassoon, S., Ohel Dawid: Descriptive Catalogue of the Hebrew and Samaritan Manu-
scripts in the Sassoon Library, 2 vols., London 1932.
Savage-Smith, E., A New Catalogue of Arabic Manuscripts in the Bodleian Library, Uni-
versity of Oxford, vol. 1: Medicine, Oxford 2011.
Schipperges, H., Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter, Berlin 1976.
Schmucker, W., Die pflanzliche und mineralische Materia Medica im “Firdaus al-ḥikma”
des ʿAlī ibn Sahl Rabban aṭ-Ṭabarī, PhD diss., Bonn 1969.
Schwartz, D., “Magiyah, maddaʿ nisyoni u-metodah maddaʿit be-mishnat ha-Ram-
bam (Magic, Experimental Science and Scientific Method in Maimonides’ Teach-
ings)”, in Sefer Zikkaron le-Yoseph Barukh Sermoneta ( Joseph Baruch Sermoneta
Memorial Volume), Jerusalem 1998, pp. 25–45 ( Jerusalem Studies in Jewish Thought,
vol. 14).
Schwarz, A.Z., Die hebräischen Handschriften der Nationalbibliothek in Wien, Leipzig
1925.
Serikoff, N., Online Catalogue of Arabic Manuscripts of the Haddad Collection, London
2002.
Shaked, Sh., “Items of Dress and Other Objects in Common Use: Iranian Loanwords
in Jewish Babylonian Aramaic”, in Irano-Judaica, vol. 3: Studies Relating to Jewish
Contacts with Persian Culture throughout the Ages, ed. by Sh. Shaked and A. Netzer,
Jerusalem 1994, pp. 106–117.
Shiloah, A., “Jewish and Muslim Traditions of Music Therapy,” in Music and Medicine:
The History of Music Therapy since Antiquity, ed. by P. Horden, Aldershot 2000,
pp. 69–83.
von Soden, W., Akkadisches Handwörterbuch, 3 vols., Wiesbaden 1965–1981.
Sokoloff, M., A Dictionary of Jewish Babylonian Aramaic of the Talmudic and Geonic Peri-
ods, Ramat Gan 2002.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
442 bibliography
Steinschneider, M., Die arabische Literatur der Juden: Ein Beitrag zur Literaturgeschichte
der Araber, großenteils aus handschriftlichen Quellen, Frankfurt am Main 1902.
Steinschneider, M., Die hebräischen Handschriften der K. Hof- und Staatsbibliothek in
München, 2nd rev. enl. ed., Munich 1895.
Steinschneider, M., Die hebräischen Übersetzungen des Mittelalters und die Juden als
Dolmetscher, 1893; repr. Graz 1956.
Steinschneider, M., Verzeichniss der hebräischen Handschriften in Berlin, 2 vols., 1878–
1897; repr. in 1 vol., Hildesheim 1980.
Stroumsa, S., “Al-Fārābī and Maimonides on Medicine as a Science,” Arabic Sciences and
Philosophy 3 (1993): 235–249.
al-Ṭabarī, Firdaws al-ḥikma, ed. by M.Z. Siddiqi, Berlin 1928.
Temkin, O., Galenism: Rise and Decline of a Medical Philosophy, Ithaca 1973.
Ullmann, M., Die Medizin im Islam, Leiden 1970 (Handbuch der Orientalistik, vol. 1,
suppl. vol. 6.1); trans. by J. Watt: Islamic Medicine, Edinburgh 1978.
Uri, J., Bibliothecae Bodleianae codicum manuscriptorum orientalium: Videlicet Hebra-
icorum, Chaldaicorum, Syriacorum, Aethiopicorum, Arabicorum, Persicorum, Turci-
corum, Copticorumque catalogus, vol. 1, Oxford 1787.
Vogelstein, H., and P. Rieger, Geschichte der Juden in Rom. 2 vols., Berlin 1895.
Vullers, I.A., Lexicon persico-latinum etymologicum, 2 vols., 1855–1864; repr. Graz 1962.
Weiss Adamson, M., Medieval Dietetics: Food and Drink in Regimen Sanitatis Literature
from 800 to 1400, Frankfurt am Main 1995 (German Studies in Canada, vol. 5).
Wickersheimer, E., Catalogue général des bibliothèques publiques de France, vol. 47,
Strasbourg 1923.
WKAS = Wörterbuch der klassischen arabischen Sprache, ed. by the Deutsche Morgen-
ländische Gesellschaft, Wiesbaden 1957–2009.
Wolfson, H.A., “The Classification of Sciences in Mediaeval Jewish Philosophy,” in
Hebrew Union College Jubilee Volume (1875–1925), ed. by D. Philipson, Cincinnati 1925,
pp. 263–315.
Zonta, Mauro, “A Hebrew Translation of Hippocrates’ De superfoetatione: Historical
Introduction and Critical Introduction,” Aleph 3 (2003): 97–143.
Zotenberg, H., ed., Catalogues des manuscrits hébreux et samaritains de la Bibliothèque
Impériale, Paris 1866.
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
‫‪Index of the First Hebrew Translation‬‬
‫)‪(Moses Ibn Tibbon‬‬
‫‪1452‬‬ ‫אוֹר‪ :‬אור האויר‬ ‫אבד ‪1426‬‬

‫אות‪ :‬אותות ‪4‬‬ ‫← ממון‬
‫אחו ← בשר‬ ‫יאבד תאות המאכל ‪608‬‬
‫)אחר( התאחר ‪1224‬‬ ‫נאבד ← בריאות‬
‫אטריפל‪ :‬אטריפל הגדול ‪24‬‬ ‫אבדה ‪733‬‬
‫איטריפלה ‪25‬‬ ‫אבדת ממון ‪150‬‬
‫אייגראס ‪1355‬‬ ‫אבטיח‪ :‬האבטיח הנק׳ בערבי אלבורקה ‪109‬‬
‫איכות ‪1220‬‬ ‫האבטיחים ‪86‬‬
‫אילן‪ :‬אילנות ‪663,664‬‬ ‫← שׁ ֹ ֶרשׁ‬
‫אימלילקש ‪39‬‬ ‫אבטיחים ירוקים ‪1086‬‬
‫אינבליקש ← מרובלנש‬ ‫אבל ‪255‬‬
‫אינדי ← מירובולנש‪ ,‬מרובלנש‬ ‫אבק ‪977‬‬
‫אירבה‪ :‬אירבה דפוץ ‪1200‬‬ ‫ֵאֶבר ‪901‬‬
‫אירוגא ← זרע‬ ‫← כלי‬
‫איש‪ :‬אנשים ← שכל‬ ‫איברים ‪902‬‬
‫אכול ‪28‬‬ ‫← קשר‪ ,‬תנועה‬
‫אכילה ‪28,30,836,1455‬‬ ‫גופי האיברים הפנימיים ‪179‬‬
‫אכל ‪26,980,1453‬‬ ‫איברי המאכל ‪52‬‬
‫לאכול ‪28‬‬ ‫אגס‪ :‬אגסים ‪7‬‬
‫← מאכל‬ ‫אגריקו ‪976‬‬
‫האכיל ‪979‬‬ ‫אדומה ‪770‬‬
‫אֶכל‪ :‬אוכל ‪28‬‬ ‫ֹ‬ ‫אדון‪ :‬אדון הרופאים ‪1055‬‬
‫אלובי ← ליינא‪ ,‬לין‬ ‫ָאד ֹם‪ :‬אדום ← ורד‪ ,‬מרירה‬
‫אלנסרין ← מים‬ ‫ָא ָדם ← מזון‪) ,‬עלה(‪ ,‬עמידה‬
‫ִאְלָפּס‪ :‬אילפס ← בצק‬ ‫האדם מיגונו לרוע מזלו ‪1463‬‬
‫אם ← חטא‪ ,‬עיצה‪ ,‬קשה‬ ‫האדם הפרטי ‪1393‬‬
‫אמבטי ← )כנס(‬ ‫← מלאכה‬
‫ֻאָמּה‪ :‬אומה חכמה ‪35‬‬ ‫אדמה ← עבודה‪ ,‬עובד‬
‫אמר ‪503‬‬ ‫אויר ‪1486‬‬
‫)אמת( כבר התאמתה חכמתו ‪746‬‬ ‫← אוֹר‪ ,‬הפסד‪ ,‬השתנות‪ִ ,‬ﬠפּוּשׁ‪ ,‬עצם‪ ,‬תקון‪,‬‬
‫ֱאֶמת ‪268‬‬ ‫תקן‬
‫ֲאִמָתּה‪ :‬אמתת אילו העניינים ‪269‬‬ ‫האויר הנמשך מחוץ ‪1489‬‬
‫אמתת פעולתו ‪748‬‬ ‫האויר הנשאף מחוץ ‪1489‬‬
‫אמתות‪ :‬אמתות הדברים ‪270‬‬ ‫אויר המדברות והיערים ‪1487‬‬
‫אמתי ‪752‬‬ ‫אויר המדינות ‪1488‬‬
‫← טובה‬ ‫אויש ← לינגא‬
‫אנחה ‪1010,1483‬‬ ‫אולם ← גבינה‬
‫אנחות ‪1011‬‬ ‫אונקיה‪ :‬אונק׳ ‪49‬‬
‫אנטלא‪ֶ :‬א ְנטָֹלא ‪42‬‬ ‫אונקיות ‪51‬‬
‫אניס ‪45‬‬ ‫שתי אונקיות ‪49,50‬‬
‫אניסי ‪45‬‬ ‫אוצר ‪348‬‬
‫)אנן( התאונן ‪1009‬‬ ‫אוקשימיל ‪622‬‬
‫אנפרשגש ‪1317‬‬ ‫)אור( אורו פניו ‪1403‬‬
‫אסור ‪253‬‬ ‫האיר ‪1449‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪444‬‬ ‫)‪index of the first hebrew translation (moses ibn tibbon‬‬
‫)בהל( נבהל ‪1473‬‬ ‫‪17‬‬ ‫אסטוכודוס‬

‫בהלה ‪122,1209‬‬ ‫← פרח‬
‫בהלה מהבין ‪123‬‬ ‫אסטומכא ‪1320‬‬
‫בהמה ‪408,409‬‬ ‫← חלל‪ֻ ,‬מ ְגָלה‪ ,‬נקי‪ ,‬פה‪ ,‬צאת‪ ,‬ריקות‪ ,‬תחתית‬
‫← ענין‬ ‫אסטומ׳ ← רקות‬
‫בהמות ‪318‬‬ ‫אספנאך ← תרד‬
‫← בשר‬ ‫אפה ‪323‬‬
‫)בוא( בא ← מופת‪ ,‬עשן‪ ,‬פונץ‪ ,‬קיווץ‬ ‫נאפת ← בצק‬
‫יביא לגוף החולה הזיעה ‪1385‬‬ ‫אפופונק ‪210‬‬
‫בובינא ← לינגא‬ ‫אפק‪ :‬אפקים ← מדינה‬
‫בומטי ← נוזי‬ ‫ארוך ← מחשבה‪ ,‬פלפל‬
‫בורטולייגה ← זרע‬ ‫א ֶרז‪ :‬אורז ‪14‬‬ ‫ֹ‬
‫בורייני ← תרד‬ ‫אריכות ← )חדש(‬
‫בורקה‪ :‬אלבורקה ← אבטיח‬ ‫)ארך( האריך ‪847,849‬‬
‫בחור‪ :‬בחורים ‪657‬‬ ‫האריך חליו והגדיל ‪846‬‬
‫בחר ← חבורה‬ ‫להאריך ימיו ‪848‬‬
‫בטח ← עבר‬ ‫יאריך ימיו או יקצר ‪845‬‬
‫בטחון ‪40,500‬‬ ‫ארנבת ‪15‬‬
‫)בטל( ִבֵּטּל ‪907‬‬ ‫← עוֹר‬
‫ֻבַּטּל ‪909‬‬ ‫אש ← ירד‪ ,‬כויה‪) ,‬שים(‬
‫בטל ‪110‬‬ ‫אש קדחת ‪1450‬‬
‫בטן ‪111‬‬ ‫← )עור(‬
‫← צבת‪) ,‬שלשל(‬ ‫אשה‪ :‬נשים ‪1396‬‬
‫בטני המוח ‪112‬‬ ‫אשפרגוס ← זרע‬
‫)בין( הבין ‪1100‬‬ ‫אשקמוניא ‪1282‬‬
‫← בהלה‬ ‫אשרוב ‪689,700‬‬
‫התבונן ‪37‬‬ ‫← עִֹבי‬
‫ביצה‪ :‬ביצה רכה ← חלמון‬ ‫אשרוב עשוי במים וסוכר ‪190‬‬
‫ביצות התרנוגלות ← חלמון‬ ‫אשרוב ורדים מסונן ‪697‬‬
‫בית ‪194‬‬ ‫אישרוב וורדים מצונן ‪697‬‬
‫← עמידה‬ ‫אשרוב הורדים המצונן ‪698‬‬
‫מקום בית הכסא ‪548‬‬ ‫אשרוב לפיסיום ‪691‬‬
‫בכה ‪118‬‬ ‫אשרוב מויאולש ‪690‬‬
‫בלול‪ :‬היה בלול ‪119‬‬ ‫אשרוב מקליפת האתרוג ‪695‬‬
‫בליליג׳ ← מירובולנש‬ ‫אשרוב משטיצי ‪696‬‬
‫בליניינש ‪56‬‬ ‫אשרוב סכנגכין ורדי ‪694‬‬
‫)בלל( נבלל ‪1234‬‬ ‫אשרוב סכנגבין עשוי מצימוקים ‪693‬‬
‫הבליל ‪1233‬‬ ‫שני אשרוב ‪699‬‬
‫בלסמי ← ְקִלָפּה‬ ‫אשרובש ‪700‬‬
‫בלעדי ← הסתפק‬ ‫← עִֹבי‬
‫בן‪ :‬בן שנתו ← בשר‬ ‫אתרוג ← אשרוב‪ְ ,‬קִלָפּה‬
‫בנים ← יונה‬
‫)בנה( יבנה אותה בטוב שבבניינים ‪129‬‬ ‫‪132‬‬ ‫באם‪ :‬באם רובי ולבן‬
‫ִבּ ְנ ָין‪ :‬בני)י(ן ‪130,131‬‬ ‫באן ← ֶשֶׁמן‬
‫בניינים ← )בנה(‪ֹ ,‬גַבהּ‬ ‫)באר( התבאר ‪85‬‬
‫בֶֹּסר‪ :‬בוסר הגפן ← מים‬ ‫בגד ‪160,1225‬‬
‫ָבַּﬠל ‪199‬‬ ‫בגד פשתן ‪346‬‬
‫ַבַּﬠל ← )שים(‬ ‫← צרור‬
‫בעל חיים ‪318‬‬ ‫בגדים ‪161,1225‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)‪index of the first hebrew translation (moses ibn tibbon‬‬ ‫‪445‬‬
‫בשר הבהמות ‪1241‬‬ ‫← כח‬

‫ובשר הגדי והכבש ‪1246‬‬ ‫בעלים ← מופת‪ַ ,‬פַּחד‬
‫בשר הזאב והשועל ‪1236‬‬ ‫בעלי חיים ‪318,319‬‬
‫בשר העופות ‪1239‬‬ ‫בעלי הָﬠ ְרָמה ‪46‬‬
‫בשר הצאן ‪1237‬‬ ‫בעלי הקדחות ‪298‬‬
‫בשר הצאן הרועה באחו והוא בן שנתו‬ ‫)בער( הבעיר ‪711‬‬
‫וסריס הממוצע בשומן ‪1238‬‬ ‫בצל‪ :‬בצלים ‪107‬‬
‫בשר התרנוגלים ‪1240‬‬ ‫בצק‪ :‬הבצק המבושל ‪869‬‬
‫בשר התרנגולת והפרדיץ והיונים ‪1247‬‬ ‫הבצק הנאפת באילפס ‪870‬‬
‫הטוב שבבשר הַצ ִיד ‪1249‬‬ ‫בר ← חמור‬
‫הטוב שבמיני הבשר ההולכים על ארבע‬ ‫)ברא( הבריא ‪73‬‬
‫‪1251‬‬ ‫יבריא בריאות שלם ‪72‬‬
‫והטוב שבבשר העופות ‪1250‬‬ ‫ברבריש ← זרע‬
‫מי הבשר ‪1244‬‬ ‫ברזל ← חרב‪ ,‬חתוך‬
‫מיני הבשר ‪1245‬‬ ‫)ברח( לברוח ← בריחה‬
‫בשרי הצאן ‪1248‬‬ ‫בריא ‪752‬‬
‫בת‪ :‬בת יומה ← גבינה‬ ‫← הנהגה‪ ,‬רפואה‬
‫בריאים ‪753‬‬
‫גאל ‪462‬‬ ‫בריאות ‪74,747‬‬
‫‪527‬‬ ‫ֹגַּבהּ‪ :‬גובה בינייניהם‬ ‫← הנהגה‪ ,‬התמדה‪ָ ,‬כַּבד‪ ,2‬מנהג‪ ,‬נהוג‪ ,‬עמד‪,‬‬
‫גבוה ‪528,946‬‬ ‫עמידה‪ ,‬שמירה‪ ,‬תמידות‬
‫גבור‪ :‬גבורים ‪666‬‬ ‫הבריאות הנאבדת ‪751‬‬
‫גבורה ‪665‬‬ ‫בריאות שלם ‪749‬‬
‫← שמח‬ ‫← )ברא(‬
‫גבינה ← מין‬ ‫בריאות הכבד ‪750‬‬
‫ואולם הגבינה בת יומה הלבנה והמתוקה‬ ‫בריחה‪ :‬בריחת החברה מה שלא היה משפטו‬
‫בלתי שמינה ‪166‬‬ ‫לברוח ממנה ‪1501‬‬
‫ָגּגוֹל ‪913‬‬ ‫ִבּשּׁוּל ‪1466,1469‬‬
‫חם‪ ,‬טובה‪ ,‬טעות‪ ,‬מאס‪ ,‬מלכות‪,‬‬ ‫← אטריפל‪ֹ ,‬‬ ‫← )בשל(‪ ,‬הפסד‪) ,‬פסד(‬
‫נזק‪ ,‬סכנה‪ִ ,‬ﬠָקּר‪ ,‬עשה‪ ,‬פונץ‪ ,‬פשיעה‪,‬‬ ‫בישול ‪1468‬‬
‫רעה‪ ,‬שמח‬ ‫← הפסד‬
‫ִגּדּוּל‪ :‬גידולים ‪876‬‬ ‫ִבּשׁוּל רע ‪1467‬‬
‫גדי ← בשר‬ ‫בשולים ‪1468‬‬
‫הגדי היונק ‪170‬‬ ‫)בשל( בישל ‪1464‬‬
‫ָגּ ַדל ‪910,1397‬‬ ‫לבשל ‪1466‬‬
‫יגדל הדבר עליו ‪786‬‬ ‫לבשל מה שהוכן בשולו ‪1402‬‬
‫לא יגדל זה בעיניו ‪1023‬‬ ‫התבשל ‪1465‬‬
‫יחזקו ויגדלו גידיו הדופקים ‪911‬‬ ‫יותר ממהר להתבשל ‪1472‬‬
‫הגדיל ← )ארך(‬ ‫ימהר להתבשל ‪1471‬‬
‫ֹגּ ֶדל‪ :‬גודל השמחה ‪674‬‬ ‫קל להתבשל ‪1470‬‬
‫גוף ‪68,70,169,184,185‬‬ ‫נתבשל ‪824‬‬
‫מַח‪ ,‬מים‪,‬‬
‫← )בוא(‪ ,‬הנהגה‪ ,‬חלל‪ָ ,‬כַּאב‪ ,‬כח‪ֹ ,‬‬ ‫← חטה‬
‫)נדנד(‪ ,‬עליון‪ ,‬שטח‪ ,‬תוך‬ ‫)בשם( בישם ‪850‬‬
‫גופים ← ֵאֶבר‬ ‫בֹּ ֶש ֹם‪ :‬הבשמים ‪547‬‬
‫גיד‪ :‬גידים ‪886,1502‬‬ ‫הבשמים והפרחים ‪546‬‬
‫← ָגּ ַדל‬ ‫בשר ‪1235,1245‬‬
‫גידים דופקים ‪710‬‬ ‫← ֶנֶקב‪ ,‬קשה‬
‫← )קטן(‬ ‫הבשר הטוב ‪1243‬‬
‫גילה ‪593‬‬ ‫הבשר שעבר יומו ‪1242‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫דרך ← )הלך(‪) ,‬קלקל(‬ ‫גלינגאר ‪394‬‬

‫דרך הרפואה ‪1109‬‬ ‫‪575‬‬ ‫)געל( ָגַּﬠל ומאס‬
‫דרכים ‪1111‬‬ ‫נגעל ‪575‬‬
‫← צרה‬ ‫גפן ← בוסר‬
‫שני דרכים ‪1110‬‬ ‫גרגיר ← מלח‬
‫דרכמון ‪445‬‬ ‫)גרד( ֵג ֵרד ‪176‬‬
‫דרכמונים ‪445,447‬‬ ‫גרופולי ‪1131‬‬
‫שני דרכמונים ‪446‬‬ ‫גרם ← מוח‬
‫דת ← ישמעאלי‬ ‫גרעין‪ :‬גרעינים ‪866‬‬
‫← ִרמּוֹן‬
‫הבנה ‪1101‬‬ ‫גרעיני הרמון ‪223‬‬
‫← קֶֹצר‪ ,‬קלות‪ ,‬שכל‬ ‫גרעיני הרימונים ‪223‬‬
‫הגרה‪ :‬הגרת המעים ‪565‬‬
‫הדס ‪16‬‬ ‫‪1117‬‬ ‫)דבק( לדבקה בו‬
‫הולך‪ :‬הולכים על ארבע ← בשר‬ ‫נדבק ‪1517‬‬
‫הוצאה‪ :‬הוצאת הדם בוינטוזא ‪336‬‬ ‫דבקות ‪317‬‬
‫הזלה‪ :‬הזלת החוטם ‪563‬‬ ‫דבר ← ָגּ ַדל‪ ,‬מאס‪ ,‬שמח‬
‫הזק ‪1196‬‬ ‫דברים ← אמתות‪ ,‬עבר‪ ,‬קשה‬
‫הכנה ‪1492‬‬ ‫דברים חמים ‪616‬‬
‫הכנ⟩ו⟨ת ‪875‬‬ ‫דבש ‪892,893‬‬
‫)הלך( ללכת בדרכו ‪627‬‬ ‫← מים‬
‫בעת לכתו בדרך ‪605‬‬ ‫דבש הפירות וייניהם המבושלים והמשקים‬
‫הנהגה ‪418‬‬ ‫והמרקחות שיעשו מהם ‪498‬‬
‫ההנהגה בסם אחד ‪427‬‬ ‫דג ‪635‬‬
‫ההנהגה הבריאה הטובה ‪429‬‬ ‫דגים ‪635,636‬‬
‫ההנהגה ברפואה אשר אינה מזון ‪428‬‬ ‫← ציר‬
‫הנהגה מהנהגות הגוף או הנפש ‪426‬‬ ‫דוחה ← כח‬
‫הנהגת הבריא ‪422‬‬ ‫דחה ‪451‬‬
‫הנהגת הבריאות ‪421‬‬ ‫דחות ‪453,525‬‬
‫הנהגת בריאותו ‪419‬‬ ‫דין ‪1108‬‬
‫הנהגת החולים ‪424‬‬ ‫דינים ‪279‬‬
‫הנהגת החולים שנתרפאו קודם שנתחזקו‬ ‫דיצא‪ :‬דיצא הנק׳ פרנאדה ‪237‬‬
‫‪425‬‬ ‫דם ‪460,1483‬‬
‫הנהגת רופא ‪420‬‬ ‫← הוצאה‪ ,‬יצא‪ ,‬עשן‬
‫למי שירצה הנהגת בריאותו ‪414‬‬ ‫דעה‪ :‬דעות ← שגעון‬
‫הקל שבהנהגה ‪430‬‬ ‫בהתקבץ דעותם ‪201‬‬
‫הנהגות ‪431,432,655‬‬ ‫דפוץ ← אירבה‬
‫ינהיג ספינתו בטובה שבהנהגות ‪415‬‬ ‫דּ ֶֹפק‪ :‬דופקים ← ָגּ ַדל‪ ,‬גיד‬
‫הסכמה ‪38‬‬ ‫דק ‪456,1261,1274‬‬
‫הסתפק‪ :‬ההסתפק מבלעדי הרופא ‪1014‬‬ ‫← ָחָלב‪ ,‬מזון‪ ,‬מים‪ ,‬עשן‪ ,‬צרוד‬
‫העדר‪ :‬העדר הרופא ‪881‬‬ ‫יותר דק ‪1262‬‬
‫)הפך( יהפך אותו ממנהגו הישר ‪755‬‬ ‫← חתוך‬
‫הפסד ‪1040‬‬ ‫דקדק ‪1259‬‬
‫הפסד ב)י(שול ‪139,651‬‬ ‫דקדק העיון ‪455‬‬
‫הפסד מאכל ‪139‬‬ ‫דקוק ‪505‬‬
‫הפסד פעולותיהם הנפשיות ‪1429‬‬ ‫דקות‪ :‬דקות המזון ‪1263‬‬
‫בהפסד האויר ‪1041‬‬ ‫)דקק( ֻה ַדּק ‪454,582‬‬
‫הפעלה‪ :‬מעט ההפעלות ‪1073‬‬ ‫דראה ← פת‬
‫הפעלות‪ :‬הפעליות ‪1074‬‬ ‫דרונסי ‪448‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫זך ← מים‬ ‫ההפעליות הנפשיות ‪1075‬‬

‫זכירה ‪265‬‬ ‫הצלחה‪ :‬הצלחת שני העולמים ‪601‬‬
‫)זכך( זיכך ‪554,771,1443‬‬ ‫הקזה ‪1045‬‬
‫זכרנות ← חסרון‬ ‫הר‪ :‬הרים ‪164‬‬
‫זמן ‪567‬‬ ‫הרבה ← יצא‪ ,‬מאכל‪ ,‬מים‬
‫← טובה‪ ,‬צרה‬ ‫הרגל ‪965‬‬
‫זמנים ‪566‬‬ ‫← מנהג‬
‫זנגביל ‪568‬‬ ‫הרכבה ‪534‬‬
‫זעה‪ :‬זיעה ‪888‬‬ ‫← רפואה‬
‫← )בוא(‪ ,‬נזל‬ ‫השוות ‪877‬‬
‫זעפרן‪ :‬זעפראן ← זרע‬ ‫השתדלות ‪861‬‬
‫זקן ‪735‬‬ ‫השתכלות ‪861,1080‬‬
‫זקנים ‪735,736‬‬ ‫ההשתכלות השכלי ‪862‬‬
‫זקני המלאכה ‪737‬‬ ‫השתנות‪ :‬השתנות האויר ‪382‬‬
‫זרע ‪561‬‬ ‫התבודדות ‪1500‬‬
‫זרע אירוגא ‪87‬‬ ‫התגאות ‪978‬‬
‫זרע אשפרגוס ‪95‬‬ ‫התוך ← )נתך(‬
‫זרע בורטולייגה ‪91‬‬ ‫התחלה ‪67‬‬
‫זרע ֶברבריש ‪222‬‬ ‫התמדה‪ :‬התמדת הבריאות ‪470,471‬‬
‫זרע זעפראן ‪1130‬‬ ‫התנועעות ← התעמלות‪ ,‬טרח‪ ,‬עשה‬
‫זרע חטמי ‪89‬‬ ‫התעמלות ‪551‬‬
‫זרע ליינצונש ‪96‬‬ ‫← טרח‪ ,‬עשה‬
‫זרע פומושטירא ‪92‬‬ ‫התעמלות החזקה מאד ‪552‬‬
‫זרע פשטנגא ‪88‬‬ ‫התנועעות )ו(התעמלות ‪551‬‬
‫זרע הקישואים ‪93‬‬ ‫התרפאות ‪484‬‬
‫זרעים ‪97‬‬
‫הזרעונים המנפחים ‪224‬‬ ‫ויאולטו ← ֻסָכּר‬
‫ויאולש ‪127‬‬
‫ִחבּוּר‪ :‬חבורים ← )פרק(‬ ‫וינטוזא ← הוצאה‬
‫חבורה‪ :‬כל חבורתו ויבחרו לשמשו ולעמוד לפניו‬ ‫ורד‪ :‬וורד ‪1503‬‬
‫מי שישמח בו ‪197‬‬ ‫ורד אדום ‪1507‬‬
‫חבוש‪ :‬חבושים ‪606‬‬ ‫וורד לח ‪1504‬‬
‫)חבר( חובר ‪32‬‬ ‫וורדים ‪1503‬‬
‫התחבר ‪372‬‬ ‫← אשרוב‪ ,‬מים‪ ,‬שירוף‬
‫חברה ← בריחה‬ ‫)ו(ורדים לחים ‪1504‬‬
‫חד ← נוזל‪ ,‬קלשטריש‬ ‫עלי וורדים לחים ‪1505‬‬
‫חדוד ‪1260‬‬ ‫ורדי ← אשרוב‬
‫ִחדּוּש ← )חדש(‬
‫)חדש( יחדש האריכות בעיון ויעמד בקצת‬ ‫זאב ← בשר‬
‫התשובות ‪155‬‬ ‫זבל ‪486‬‬
‫לחדשו חדושים יצחק מהם ‪226‬‬ ‫)זהר( נזהר ונשמר ‪264‬‬
‫חולה ‪1306‬‬ ‫שיזהר וישמר מן ‪227‬‬
‫← )בוא(‪ ,‬כח‪ ,‬מיתה‪ ,‬נהג‬ ‫זַֹהר ‪1404‬‬
‫חולים ‪1307‬‬ ‫)זוב( הזיב ‪490‬‬
‫← הנהגה‪ ,‬ספור‪ ,‬תבשיל‬ ‫זולת ← )שים(‬
‫חוץ‪ :‬לחוץ ‪341‬‬ ‫)זון( זן ‪979,1166‬‬
‫מחוץ ← אויר‪ ,‬מניע‬ ‫← רפואה‬
‫חוש ← ספר‬ ‫נזון ‪980‬‬
‫חושים ‪259‬‬ ‫זית ← ֶשֶׁמן‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫החלב החמוץ ‪378‬‬ ‫חזה ← )טפח(‪) ,‬רחב(‬

‫חלב מגובל ‪539‬‬ ‫חלוש החזה ‪756‬‬
‫חלב העז ‪1228‬‬ ‫)חזק( יחזק קדחתו ‪321‬‬
‫חלב הפרה ‪1229‬‬ ‫יחזק קולו ‪524‬‬
‫הטוב שבחלבים והדק שבהם ‪1232‬‬ ‫ִח ֵזּק ‪1164‬‬
‫ָחַלב ← ָחָלב‬ ‫לחזק ‪1176‬‬
‫חלה ‪1297‬‬ ‫← לשמח‬
‫חלול ← עצב‬ ‫חיזק ‪670,900,1166‬‬
‫חלוש ‪807‬‬ ‫ִח ֵזּק המוח ‪1178‬‬
‫חִלי‬‫← חזה‪ֹ ,‬‬ ‫חיזק וָסַתם ‪670‬‬
‫חִלי‪ :‬חולי ‪882,1298,1306‬‬ ‫ֹ‬ ‫חיזק ועזר ‪1166‬‬
‫← )ארך(‪) ,‬קום(‬ ‫לחזק הראות ‪1177‬‬
‫החולי אשר בטרפשא או במוח ‪530‬‬ ‫להחזיק המאכל ‪972‬‬
‫החולי החזק ‪1301‬‬ ‫התחזק ‪1164‬‬
‫החולי החלוש ‪1300‬‬ ‫החזיק ‪272,724‬‬
‫חולי מתמיד ‪1299‬‬ ‫נתחזק ← הנהגה‬
‫חולי העמידה ‪925‬‬ ‫ָח ָזק ‪207,1175‬‬
‫חלאים ‪1302‬‬ ‫חם‪ ,‬כת‪ ,‬משלשל‪ ,‬סם‪ ,‬קֹר‪ ,‬רפואה‪,‬‬ ‫חִלי‪ֹ ,‬‬
‫← ֹ‬
‫חליים ‪48,1302‬‬ ‫תנועה‬
‫← רפואה‬ ‫חֶמץ‬
‫חזק מאד ← התעמלות‪ֹ ,‬‬
‫החליים החמים ‪1305‬‬ ‫חזק על ‪1165‬‬
‫חליי העצבים ‪1303‬‬ ‫ָחָטא ‪355‬‬
‫החליים הקרים ‪1304‬‬ ‫ואם )וכאשר( יחטיאו מקומם ‪357‬‬
‫חלל‪ :‬חלל האסטומכא ‪1059‬‬ ‫חטה ‪305‬‬
‫חלל הגוף ‪1057‬‬ ‫← לחם‬
‫חללים ‪1060‬‬ ‫החטה המבושלת ‪1461‬‬
‫חללי העצבים ‪633‬‬ ‫חטה נתבשלה כל צרכה ‪306‬‬
‫חללי הריאה ‪1058‬‬ ‫חטם ← הזלה‬
‫חלמון‪ :‬חלמון הביצה הרכה ‪769‬‬ ‫חוטם ‪43‬‬
‫חלמון ביצות התרנוגלות ‪768‬‬ ‫חטמי ← זרע‬
‫ָחַלשׁ ‪864‬‬ ‫חי ← משי‬
‫← )קטן(‬ ‫חיה ‪973‬‬
‫החליש ‪1530‬‬ ‫חיוני ← כח‪ ,‬פעולה‪ ,‬רוח‬
‫ַחָלּשׁ ‪802‬‬ ‫חיות ‪1408‬‬
‫← כת‪ ,‬תנועה‬ ‫← ָכֵּבד‪2‬‬
‫ֻחְלָשׁה ‪368,803‬‬ ‫חיים ← בעל‬
‫חולשה בכח ‪808‬‬ ‫חכם ‪1056‬‬
‫חלשת הכח המחזיק ‪806‬‬ ‫← ֻאָמּה‬
‫חלשת המקבל ‪805‬‬ ‫החכם המיושב ‪944‬‬
‫חולשת התנועה ‪804‬‬ ‫חכם ערום ‪228‬‬
‫ַחם ‪238‬‬ ‫חכמה ‪940‬‬
‫חִלי‪ֶ ,‬מ ֶזג‪ ,‬מים‪ ,‬נוזל‬
‫← דבר‪ֹ ,‬‬ ‫← אמת‪ְ ,‬מֻפ ְרָסם‪ ,‬רופא‬
‫חם‪ :‬חום ‪231‬‬ ‫ֹ‬ ‫חכמות ‪941‬‬
‫← מים‬ ‫← ספר‬
‫החום הגדול ‪232,672‬‬ ‫החכמות הטבעיות או המוסכמות או‬
‫הח)ו(ם החזק ‪232‬‬ ‫התוריות ‪942‬‬
‫החום הטבעי ‪236,239‬‬ ‫ָחָלב ‪1227,1231‬‬
‫חום המרחץ ‪235‬‬ ‫החלב בעת שחלבו ‪1230‬‬
‫חמאה‪ :‬כל מיני החמאה ‪560‬‬ ‫חלב חמוץ ‪754‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫טוב ‪285,784,1056‬‬ ‫חמה ← מים‬

‫← )בנה(‪ ,‬בשר‪ ,‬הנהגה‪ָ ,‬חָלב‪ ,‬חמם‪ ,‬מאכל‪,‬‬ ‫ִחמּוּם ← חמם‬
‫מרס‪ָ ,‬סַבל‪ ,‬פעולה‪ ,‬רופא‪ ,‬ריח‪ ,‬שכל‬ ‫ָחמוּץ ← ָחָלב‬
‫הטובים שברופאים ‪1052‬‬ ‫חמוצים ‪302‬‬
‫טובה ‪600,1409‬‬ ‫ִחמּוּץ‪ :‬נראה חמוצו ‪389‬‬
‫הטובה האמתית ונצחית לעד ‪719‬‬ ‫חמור‪ :‬חמור הבר ‪299‬‬
‫טובה גדולה ‪399‬‬ ‫עין חמור הבר ‪300‬‬
‫טובה גדולה מטובות העולם ‪400‬‬ ‫חמימות ‪234,587,589‬‬
‫טובה מטובות הזמן ‪401‬‬ ‫חמימות המרחץ ‪235‬‬
‫הטובה הנצחית ‪602‬‬ ‫חמם ‪584‬‬
‫טובות ‪398,403,1053‬‬ ‫חימם ‪585‬‬
‫טובות מדומות ‪404‬‬ ‫חימם חמום טוב ‪586‬‬
‫הטובות המדומות ‪406‬‬ ‫חמם הראש קרר אותו ‪588‬‬
‫טובות מטובותיו ‪402‬‬ ‫התחמם ‪230,618‬‬
‫טובות העולם ורעותיו ‪405‬‬ ‫)חמץ( החמיץ ‪301‬‬
‫הגדולה שבטובות העולם ‪407‬‬ ‫חֶמץ‪ :‬חומץ ‪366‬‬ ‫ֹ‬
‫טעה ‪356,1000‬‬ ‫← פרי‬
‫טעות ‪358,1001‬‬ ‫חומץ חזק מאד ‪367‬‬
‫טעות גדולה ‪359‬‬ ‫חֶמר‪ :‬חומר ‪1286‬‬ ‫ֹ‬
‫הטעות הגדולה ‪360‬‬ ‫חומר לקדחות ‪1288‬‬
‫טעם ‪835‬‬ ‫)חנק( נחנק ‪390‬‬
‫)טפח( יטפחו על פניהם ויכו החזה שלהם‬ ‫)חסר( חיסר ‪1420,1428‬‬
‫‪1264‬‬ ‫חסר‪ :‬חסרי השכל ‪1433‬‬
‫)טרח( ושלא יטרח עד שיפסיד תועלת‬ ‫יותר חסר ‪1432‬‬
‫ההתנועעות וההתעמלות ‪908‬‬ ‫חסרון‪ :‬חסרון הזכרנות ‪1430‬‬
‫חִלי‬
‫טרפשא ← ֹ‬ ‫חפיפה ← משיחה‬
‫חפף ‪458‬‬
‫)יבש( ִיֵבּשׁ ‪187,1401‬‬ ‫חופף ‪459‬‬
‫ליבש ‪1113‬‬ ‫חצר ‪1098‬‬
‫← תקן‬ ‫חרב‪ :‬חרב ברזל ‪242‬‬
‫ֻיַבּשׁ ‪1532‬‬ ‫חרוב ‪347‬‬
‫נתייבש ‪187‬‬ ‫חרס ← כלי‬
‫ָיַבּשׁ ‪188,1535‬‬ ‫ח ֶרף‪ :‬חורף ‪662‬‬ ‫ֹ‬
‫← סם‪ ,‬פרי‬ ‫חשב ‪1078‬‬
‫קושי הטבע ויבשותו ‪1534‬‬ ‫היה מחשב לבי ‪713‬‬
‫י ֶֹבּשׁ‪ :‬יובש הטבע ‪1533‬‬ ‫חתוך‪ :‬החתוך בברזל ‪108‬‬
‫יגון ‪1010,1012,1483‬‬ ‫חתוכים יותר דק שיוכל ‪1150‬‬
‫← ָא ָדם‬ ‫חתול‪ :‬חתולים ← עוֹר‬
‫יגונות ‪1484‬‬ ‫חתך ‪1149‬‬
‫יגיעה ‪147‬‬
‫יגרא פיגרא ‪55‬‬ ‫)טבל( טיבל ‪850‬‬
‫יד ← )שלח(‬ ‫טבע ‪827,828,993‬‬
‫ידים ‪1537‬‬ ‫← י ֶֹבשׁ‪ ,‬קִֹשׁי‪) ,‬נוח(‪ ,‬ענין‪ ,‬פעולה‪) ,‬קשה(‪,‬‬
‫ידוע ‪937,945‬‬ ‫רכות‪) ,‬רכך(‬
‫← משקה‬ ‫טבע המציאות ‪829‬‬
‫ידיעה ‪884,937‬‬ ‫טבעים ‪830‬‬
‫ידע ‪449,937‬‬ ‫חם‪ ,‬כח‪ ,‬פעולה‪ ,‬רוח‪ ,‬תנועה‬‫טבעי ← חכמה‪ֹ ,‬‬
‫נודע ‪937‬‬ ‫טבעים ‪137‬‬
‫הודיע ‪938,939‬‬ ‫)טוב( היטיב ‪212‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫י ֶֹשׁר‪ :‬יושר ‪784‬‬ ‫יום ← בת‪ ,‬עבר‪ ,‬קדחת‬

‫‪785‬‬ ‫יושר פעולתו‬ ‫ימים ← )ארך(‪ ,‬קֶֹצר‬
‫יונה‪ :‬יונים ‪295‬‬
‫ָכַּאב ‪1181‬‬ ‫← בשר‪ ,‬נשימה‬
‫כאב לבו על ‪889‬‬ ‫בני היונים ‪1029‬‬
‫יכאב לו מקום אחד מגופו כאב מעט ‪1496‬‬ ‫יונק ← גדי‬
‫ְכֵּאב ‪34‬‬ ‫יותר ← )בשל(‪ ,‬דק‪ ,‬חסר‪ְ ,‬מבָֹאר‪ ,‬מועיל‪ ,‬מים‪ ,‬עב‪,‬‬
‫← ָכַּאב‬ ‫)עלה(‪) ,‬פעל(‪ ,‬שלם‬
‫כאב בראש ‪757‬‬ ‫יותר מדאי ‪181‬‬
‫כאב לב ‪998‬‬ ‫יותרת ← מוגלה‬
‫← ִשׁתּוּק‪) ,‬שתק(‬ ‫)יזע( הזיע ‪885‬‬
‫כאב הראש ‪757‬‬ ‫כל מה שיזיע ‪442‬‬
‫כבאבש ‪1184‬‬ ‫יין ‪689‬‬
‫ָכֵּבד‪890 1‬‬ ‫← תועלת‬
‫כבד על ‪156‬‬ ‫יינים ← דבש‬
‫יכבדו עליו עפעפיו להניעם ‪157‬‬ ‫יירופלי ‪1131‬‬
‫ָכֵּבד‪1185 2‬‬ ‫יישאש ‪191‬‬
‫← בריאות‪ֻ ,‬מ ְגָלה‪ ,‬תנועה‬ ‫יכל ← חתוך‪ ,‬מים‪ָ ,‬סַבל‬
‫ובבריאות הכבד חיותינו ‪1186‬‬ ‫)ילד( לדת ‪1530‬‬
‫כֶֹּבד‪ :‬כובד המאכל ‪158‬‬ ‫התילד ‪1529‬‬
‫כבה ‪843‬‬ ‫הוליד ‪1528,1529‬‬
‫כבולש ← מירובולנש‬ ‫ים ← רכב‬
‫כבש ← בשר‬ ‫והוא מהים ‪58‬‬
‫כוזב ← ָצָמא‪ ,‬רעב‬ ‫)יעל( הועיל ‪1103,1422‬‬
‫כויה‪ :‬כויה באש ‪1219‬‬ ‫← )תקן(‬
‫כוכב ‪1218‬‬ ‫יער‪ :‬יערים ← אויר‬
‫)כון( כיון ‪308‬‬ ‫יצא ‪331,337‬‬
‫להכין ‪874‬‬ ‫יצא שתי פעמים ‪195‬‬
‫הוכן ← )בשל(‪) ,‬נתך(‬ ‫לצאת ‪337‬‬
‫כונה ← )שים(‬ ‫צאתו מהמרחץ ‪340‬‬
‫כח ‪1167‬‬ ‫צאתו מן המרחץ ‪340‬‬
‫← ֻחְלָשׁה‬ ‫אחר צאת המאכל מן האסטומכא ‪338‬‬
‫הכח הדוחה ‪1171‬‬ ‫לפני צאת המאכל מן האסטומכא ‪339‬‬
‫← תנועה‬ ‫הוציא ‪332,333‬‬
‫הכח החיונית ‪1169‬‬ ‫הוציא דם הרבה ‪335‬‬
‫הכח הטבעית ‪1172‬‬ ‫להוציא המותרות העצורות ‪334‬‬
‫הכח המנהיג לגוף בעל חיים ‪1170‬‬ ‫הוציא השתן ‪443‬‬
‫הכח הנפשית ‪1173‬‬ ‫יציאה ‪1017‬‬
‫הכח הרואה ‪543‬‬ ‫היציאה מן המרחץ ‪340‬‬
‫כח החולה ‪1168‬‬ ‫ירד ‪1388‬‬
‫כחות ‪1174‬‬ ‫← ֵלָחה‬
‫← נפש‬ ‫הוריד מעל האש ‪261‬‬
‫)כחש( כיחש ‪1462‬‬ ‫ירוק ← אבטיח‬
‫הכחיש ‪1143‬‬ ‫ירק‪ :‬ירקות ‪116‬‬
‫להכחיש ‪1144‬‬ ‫)ירש( נורש ‪623‬‬
‫כיבולש ← מרובלנש‬ ‫ישמעאלי‪ :‬דת הישמעאלים ‪630‬‬
‫כל ← חבורה‪ ,‬חמאה‪) ,‬יזע(‪ ,‬מין‪ ,‬נוזל‪) ,‬עלה(‬ ‫ישן ‪1456‬‬
‫)כלה( כילה ‪451‬‬ ‫ָיָשׁר ‪784‬‬
‫כלה‪ :‬כלה ונפסד ‪1151‬‬ ‫← )הפך(‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫ַלחוּת ‪1049‬‬ ‫כלי‪ :‬כלים ← נפש‬

‫← פרי‬ ‫‪83‬‬ ‫כִלי חרס שוע באבר‬
‫)לחלח( ללחלח ‪507‬‬ ‫כֵלי הניגון ‪53‬‬
‫לחם ‪324‬‬ ‫כִלי שוע ‪44‬‬
‫סֶלת‬‫← לביבה‪ֹ ,‬‬ ‫כליה‪ :‬כליות ‪1210‬‬
‫הלחם המקוטף בשמן זית ‪330‬‬ ‫כלל‪ :‬כללים ‪202,1287‬‬
‫הלחם המתוקן כראוי ‪329‬‬ ‫כמה ← פעם‬
‫הלחם מתוקן המלאכה ‪328‬‬ ‫כמות ‪1211‬‬
‫הלחם המתוקן המלאכה ‪329‬‬ ‫כניסה ‪437‬‬
‫לחם חטה המתוקן כראוי ‪325‬‬ ‫)כנס( נכנס ‪434,1388‬‬
‫לחם המצה ‪1061‬‬ ‫להכנס ‪437‬‬
‫לחם הסולת ‪327‬‬ ‫נכנס באמבטי ‪1389‬‬
‫ליבורוס ‪343‬‬ ‫נכנס במרחץ ‪435‬‬
‫שני מיני הליבורוס ‪343‬‬ ‫הכנס במרחץ ‪438‬‬
‫ליטרא‪ :‬ליט׳ ‪510,512‬‬ ‫הכניס ← העמיק‬
‫שני ליט׳ ‪511‬‬ ‫הכניס מאכל על מאכל ‪436‬‬
‫ליינא‪ :‬ליינא אלובי ‪960‬‬ ‫כסא ← בית‬
‫לין אלובי ‪656,963‬‬ ‫כף ‪1266‬‬
‫ליינצונש ← זרע‪ְ ,‬קִלָפּה‬ ‫כפיה‪ :‬כפיית העינים ‪1183‬‬
‫לילה ← מאכל‬ ‫כרע‪ :‬כרעים ‪1198‬‬
‫לימו ‪1279‬‬ ‫כרפס ‪1199‬‬
‫← מים‬ ‫כרתי ‪1197‬‬
‫לימונייא ‪1280‬‬ ‫כת‪ִ :‬מַכּת החזקים ‪1031‬‬
‫לין ← ליינא‬ ‫ִמַכּת החלשים ‪933‬‬
‫לינגא‪ :‬לינגא אויש ‪1257‬‬ ‫כתב ‪1399‬‬
‫לינגא בובינא ‪1256‬‬
‫לישה‪ :‬בעת לישתו ‪868‬‬ ‫לב ‪1079,1156‬‬
‫למד ‪1104‬‬ ‫← חשב‪ָ ,‬כַּאב‪ְ ,‬כֵּאב‪ ,‬שמח‬
‫לומד ולוקח ‪553‬‬ ‫לבבות ‪1158‬‬
‫לימד ‪938‬‬ ‫לבב‪ :‬לבב פיניולש ‪1222‬‬
‫ללמד ‪943‬‬ ‫לבדאנץ ‪1221‬‬
‫ִלמּוּד‪ :‬לימוד ‪943‬‬ ‫לביבה‪ :‬לביבות הלחם הרחוץ ‪1223‬‬
‫למוד ומנהג ‪33‬‬ ‫לבישה ‪1226‬‬
‫לפיסיום ← אשרוב‬ ‫)לבן( ליבן ‪136‬‬
‫לקח ‪143,948,1453‬‬ ‫לבן ← באם‪ ,‬גבינה‪ֵ ,‬לָחה‬
‫← למד‪ ,‬עשה‬ ‫לבש ‪1225‬‬
‫קחת ‪1455‬‬ ‫)לוש( הולש ‪867‬‬
‫לקיחה ‪953,1455‬‬ ‫לח ‪354,508‬‬
‫לשון‪ :‬לשון )ה(שור ‪1256‬‬ ‫← ורד‪ ,‬פרי‬
‫מי שמזגו לח ‪509‬‬
‫מאוס ← מאס‬ ‫ֵלָחה‪ :‬ליחה ‪124,373‬‬
‫מאור‪ :‬מאור עיניו ‪1451‬‬ ‫← )שוב(‬
‫מאכל ‪28,31,835,836,981,991‬‬ ‫הליחה היורדת ‪376‬‬
‫← אבד‪ֵ ,‬אֶבר‪ ,‬הפסד‪) ,‬חזק(‪ ,‬כֶֹּבד‪) ,‬כנס(‪ ,‬מין‪,‬‬ ‫ליחה לבנה ‪124,374‬‬
‫מניעה‪) ,‬פסד(‪ ,‬צאת‪ ,‬תאוה‪ִ ,‬תּבּוּל‬ ‫ליחה רעה ‪375‬‬
‫המאכל המשביע ‪838‬‬ ‫ליחות ‪377‬‬
‫המאכל הנהוג ‪839‬‬ ‫הליחות המעופשות ‪294‬‬
‫המאכל שעבר לילה אחת ‪837‬‬ ‫הלחות הנוספות ‪506‬‬
‫כדי שלא ירבה מאכלו ‪1454‬‬ ‫רב הליחות ‪1254‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫מוסר ‪8,551‬‬ ‫מי שנפסד מאכלו ‪141‬‬

‫מוסרים ‪12‬‬ ‫מאכלים ‪353,840,984‬‬
‫המוסרים התוריים ‪1523‬‬ ‫← ִתּקּוּן‬
‫מוסרי התורה ‪11‬‬ ‫מאכלים טובים ‪985‬‬
‫מוסרי התורות ‪9‬‬ ‫המאכלים הטובים ‪990‬‬
‫‪10‬‬ ‫מוסרי התורות והתוכחות והדינים‬ ‫המאכלים המתוקים ‪841,988‬‬
‫מועיל ‪1426‬‬ ‫המאכלים הנהוגים אצלינו הנמצאים הרבה‬
‫מועיל יותר ‪1425‬‬ ‫‪987‬‬
‫מופת‪ :‬בא המופת על ‪84‬‬ ‫הקל מן המאכלים אשר נהג לאכלם ‪29‬‬
‫בעלי המופת ‪1406‬‬ ‫מאס ← )געל(‬
‫מורי‪ :‬מורי עשוי משעורים ‪1294‬‬ ‫דבר שימאסהו מאוס גדול ‪254‬‬
‫מוריס ‪1294‬‬ ‫מאסיש ‪98‬‬
‫)מות( מת ‪1342,1475‬‬ ‫ְמבָֹאר‪ :‬יותר מבואר ‪854‬‬
‫המית ‪1118‬‬ ‫יותר מבואר מן ‪857‬‬
‫עניין רע וממית ‪1478‬‬ ‫ֻמְבָהק‪ :‬מובהק ← ְמֻפ ְרָסם‪ ,‬רופא‬
‫מות ‪1344‬‬ ‫ֻמְבָטח‪ :‬מובטח ‪41‬‬
‫← סם‪ָ ,‬פַּחד‬ ‫← סם‬
‫מותר ‪1048‬‬ ‫ְמֻבָשּׁל‪ :‬מבושל ← בצק‪ ,‬דבש‪ ,‬חטה‪ ,‬קמח‬
‫מותרים ‪1047,1050‬‬ ‫ְמֻבָשּׂם‪ :‬מבושם ‪852‬‬
‫מותרות ‪1047,1050‬‬ ‫ְמ ֻגָבּל‪ :‬מגובל ← ָחָלב‬
‫המותרות הנקרשות ‪1051‬‬ ‫ְמ ֻגֶלּה‪ :‬מגולה ← מדינה‬
‫המותרות העצורות ← יצא‬ ‫ֻמ ְגָלה‪ :‬מוגלא ‪1510‬‬
‫ָמ ַזג ‪1309‬‬ ‫מוגלת האסטומכא ‪1512‬‬
‫ֶמ ֶזג ‪1310‬‬ ‫מוגלת היותרת ‪491‬‬
‫← לח‬ ‫מוגלת הכבד ‪1511‬‬
‫מזג רע ‪650‬‬ ‫מוגלת הריאה ‪492‬‬
‫מי שמזגם רע ‪1536‬‬ ‫ְמ ֻג ֶנּה‪ :‬מגונות ← ִמ ָדּה‬
‫מי שמזגו חם ‪240,241‬‬ ‫מדבר‪ :‬מדברות ← אויר‬
‫מזגים ‪1311‬‬ ‫ִמ ָדּה‪ :‬מדה רעה ‪383‬‬
‫מזוג ‪1309‬‬ ‫מידות ‪384‬‬
‫מזון ‪981‬‬ ‫← פחיתות‬
‫← דקות‪ ,‬הנהגה‪ִ ,‬שׁעוּר‬ ‫מדות ← ספר‬
‫מזון דק ‪983‬‬ ‫מדות מגונות ‪1431‬‬
‫מזון יותר עב ‪982‬‬ ‫מדות נכבדות ‪1054‬‬
‫מזון האדם ‪986‬‬ ‫מדות הנפש ‪385‬‬
‫המזונות המרפאות ‪989‬‬ ‫המדות הפילוסופיות ‪386‬‬
‫מזיק ‪799,800‬‬ ‫מדות הפילוסופיאה ‪386‬‬
‫מזכרת ‪418‬‬ ‫מדינה ← קצה‬
‫מזל ← ָא ָדם‬ ‫מדינה מגולת האפקים ‪1290‬‬
‫מזרח ‪708‬‬ ‫מדינות ‪1289,1291‬‬
‫מזרחי ← רוח‬ ‫← אויר‬
‫מַח‪ :‬מוח ‪461‬‬ ‫ֹ‬ ‫ְמ ֻדֶמּה‪ :‬מדומות ← טובה‪ ,‬צרה‪ ,‬רעה‬
‫חִלי‬
‫← בטן‪) ,‬חזק(‪ֹ ,‬‬ ‫מדרגה‪ :‬במדרגות ‪444‬‬
‫גוף המוח ‪178‬‬ ‫מהיר ← רופא‬
‫גרם המוח ‪178‬‬ ‫)מהר( מיהר ‪595,596‬‬
‫ְמֻחָבּר‪ :‬מחובר ‪1255‬‬ ‫← )בשל(‬
‫ַמחוֹשׁ‪ :‬מיחושים ‪1527‬‬ ‫מוחש ← ספר‬
‫מחזיק ← ֻחְלָשׁה‬ ‫מויאולש ← אשרוב‬
‫מחט ‪1‬‬ ‫מוֹל ‪134‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪801‬‬ ‫מכה‪ :‬מכות רבות ורעות‬ ‫ֻמְחָלט‪ :‬מוחלט ← משפט‬

‫)מלא( ְמלוֹא ‪1324‬‬ ‫מחשבה ‪952,1080‬‬
‫מלא קומצו ‪1113‬‬ ‫← ִשׁעוּר‬
‫מילא ‪1322‬‬ ‫המחשבה הארוכה ‪1083‬‬
‫מלאך ‪1336‬‬ ‫מחשבה רעה ‪1079,1081,1182‬‬
‫מלאכה ‪778,949‬‬ ‫מחשבות ← תועה‬
‫← זקן‪ ,‬לחם‬ ‫המחשבות הנמנעות ‪1084‬‬
‫המלאכה באדם הפרטי ‪950‬‬ ‫המחשבות הרעות ‪1082,1085‬‬
‫מלאכה מלומדה ‪779‬‬ ‫ְמֻטָבּל‪ :‬מטובל ‪852‬‬
‫מלאכת הרפואות ‪780‬‬ ‫ְמ ֻיָחד‪ :‬מיוחד ← נפש‬
‫← קלות‬ ‫מים ‪1349,1371‬‬
‫מלבוש ‪1226‬‬ ‫← אשרוב‪ ,‬בשר‪ ,‬שעורה‪ ,‬שתה‪ ,‬שתיה‪ִ ,‬תּקּוּן‬
‫ִמלּוּי‪ :‬מלאוי האסטומכא ‪1325‬‬ ‫מים ודבש ‪1358‬‬
‫מלוישקלי‪ַ :‬מְל ִויְשְקִלי ← עץ‬ ‫המים הזכים והדקים ‪1368‬‬
‫מלח ‪1326‬‬ ‫מים חמים ‪1351,1353‬‬
‫גרגיר מלח ‪1327‬‬ ‫המים החמים ‪1362‬‬
‫ַמָלּחוּת ‪1329‬‬ ‫המים החמים חום ערב לגוף ‪1363‬‬
‫ְמַלְחֵל ַח ← ְמ ַרֵכּך‬ ‫מים חמים הרבה מאד ‪1356‬‬
‫מליחות ‪1330‬‬ ‫מים חמים כחמי חמה ‪1352‬‬
‫מלך ‪1333‬‬ ‫המים החמים מאד ‪1364‬‬
‫מלכים ‪1335‬‬ ‫מים יותר חמים שיוכל ‪1354‬‬
‫מלכות‪ :‬מלכות גדולה ‪1334‬‬ ‫המים העבים והעכורים ‪1365‬‬
‫ְמֻלָמּד‪ :‬מלומד ← מלאכה‬ ‫המים הפושרים ‪1366‬‬
‫ממון ← אבדה‬ ‫מים קרים ‪688,1350‬‬
‫ממון רב ‪1346‬‬ ‫← שתה‬
‫ממון שאבד ‪1347‬‬ ‫המים הקרים ‪1367‬‬
‫ְמֻמָצּע‪ :‬ממוצע ‪879‬‬ ‫← רחיצה‪ ,‬שתיה‬
‫הממוצע בשומן ← בשר‬ ‫מים רותחים הרבה ‪1353‬‬
‫מנה‪ַ :‬מנה ‪145‬‬ ‫מי בוסר הגפן ‪1355‬‬
‫← סיאני‬ ‫מי וורדים ואלנסרין ‪1360‬‬
‫מנהג ‪964,969‬‬ ‫מי לימו ‪1359‬‬
‫← )הפך(‪ִ ,‬למּוּד‬ ‫מי שעור ‪1357‬‬
‫מנהגו בבריאות ‪966‬‬ ‫מי שעורים ‪1357‬‬
‫מנהג והרגל ‪964‬‬ ‫ישתה מן המים המתוקים מהם יותר והזכים‬
‫מנהיג ← כח‬ ‫והקרים יותר ‪1369‬‬
‫מנודטץ ‪833‬‬ ‫מימות ‪1371‬‬
‫מניע‪ :‬מניע מחוץ ‪252‬‬ ‫שתי מימות ‪1370‬‬
‫מניעה ‪1339‬‬ ‫מין‪ :‬מינים ‪781‬‬
‫מניעת המאכל ‪1341‬‬ ‫← בשר‪ ,‬חמאה‪ ,‬ליבורוס‪ ,‬מתיקה‬
‫מניעת שתיית המים ‪1340‬‬ ‫מיני המאכל ‪27‬‬
‫מנע ‪1338‬‬ ‫כל מיני הגבינה ‪168‬‬
‫למנוע ‪1339‬‬ ‫כל מיניו שיעשו ממנו ‪379‬‬
‫ימנע תאות המאכל ‪607‬‬ ‫מיץ‪ :‬מיץ הקישואים המרים ‪899‬‬
‫ְמ ֻנֶקּה‪ :‬מנוקה ‪1387,1444,1446‬‬ ‫מירובולנש‪ :‬מירובולנש כבולש ואינדי ובליליג׳‬
‫מסטיצי ‪1319‬‬ ‫‪1479‬‬
‫ֻמְסָכּם‪ :‬מוסכם ← חכמה‬ ‫מרקחות המירובלנאש ‪1481‬‬
‫ְמֻס ָנּן‪ :‬מסונן ← אשרוב‬ ‫ְמ ֻיָשּׁב‪ :‬מיושב ← חכם‬
‫)מסס( ֵהֵמס ← )נתך(‬ ‫מיתה ‪1344,1476‬‬
‫מסעד‪ :‬מסעדים ‪984,991‬‬ ‫מיתת החולה ‪1477‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫מרי השעורים ‪1294‬‬ ‫מספוא ‪936‬‬

‫מ ֶרך‪ :‬מורך ‪501‬‬
‫ֹ‬ ‫מספיק ‪1208‬‬
‫ֻמ ְרָכּב‪ :‬מורכב ‪534,535‬‬ ‫ִמעוּט‪ :‬מיעוט ‪1155‬‬
‫ְמ ַרֵכּך‪ :‬מרכך ומלחלח ‪1278‬‬ ‫)מעט( ִמֵﬠט ‪1154‬‬
‫)מרס( ֵמ ֵרס ‪1295‬‬ ‫ְמַﬠט ← הפעלה‪ָ ,‬כַּאב‪ ,‬נזק‪) ,‬פעל(‬
‫מירס ‪1295‬‬ ‫ְמִﬠי‪ :‬מעים ‪828,1321‬‬
‫ֵמ ֵרס … מרוס טוב ‪1296‬‬ ‫← הגרה‬
‫ֻמ ְרָסן‪ :‬מורסן ← תבשיל‬ ‫ְמֻﬠָפּש‪ :‬מעופש ‪536,919‬‬
‫ְמ ֻרָצּץ‪ :‬מרוצץ ‪505‬‬ ‫ְמֻﬠָפִּשים ‪921‬‬
‫מרק‪ :‬מרק התרנוגלים ‪1308‬‬ ‫← ֵלָחה‬
‫ְמ ֻרָקּח‪ :‬מרוקח ‪852‬‬ ‫מעשה ‪949‬‬
‫מרקחת ‪871‬‬ ‫ְמֻפ ְרָסם‪ :‬מפורסם ← רופא‬
‫מרקחות ‪497‬‬ ‫מי שמפורסם בחכמה ומובהק בה ‪175‬‬
‫← דבש‪ ,‬מירובולנש‬ ‫מצא ‪782‬‬
‫המרקחות רבות התועלת ‪872‬‬ ‫כאשר ימצאו מקומם ‪783‬‬
‫ְמ ֵר ָרה‪ :‬מרירה אדומה ‪1292‬‬ ‫מצה ← לחם‬
‫משביע ← מאכל‬ ‫מצוע ‪878‬‬
‫ְמֻשָׁבּר‪ :‬משובר ‪1202‬‬ ‫מציאות ‪1494‬‬
‫משגל ‪200‬‬ ‫← טבע‬
‫ָמַשׁח ‪463,1258‬‬ ‫מצליח ‪858‬‬
‫משטיצי ← אשרוב‬ ‫ְמֻצ ָנּן‪ :‬מצונן ← אשרוב‬
‫משי‪ :‬משי חי ‪233‬‬ ‫מצץ ‪1318‬‬
‫משיחה‪ :‬החפיפה והמשיחה ‪469‬‬ ‫מקבל ← ֻחְלָשׁה‬
‫משיכה ‪172,1285‬‬ ‫מקבץ ‪1116‬‬
‫משך ‪171,1283‬‬ ‫מקום ← בית‪ָ ,‬חָטא‪ָ ,‬כַּאב‪ ,‬מצא‪ ,‬עשה‪) ,‬שים(‬
‫← משלשל‬ ‫מקום העמידה ‪1522‬‬
‫נמשך ‪189‬‬ ‫מקומי ← תנועה‬
‫← אויר‬ ‫מקור ‪67‬‬
‫היה נמשך ‪1284‬‬ ‫ְמֻקָטּף‪ :‬מקוטף ← לחם‬
‫משכיל ‪1217‬‬ ‫ֵמֵקל‪ :‬היותו מקיל ‪647‬‬
‫← רופא‬ ‫מקסיאה ← פילוס‬
‫המשכיל ‪487‬‬ ‫מקרה‪ :‬מקרים ‪4,883‬‬
‫משכילים ‪923‬‬ ‫מר ← מיץ‬
‫משלשל ← רפואה‬ ‫מר‪ :‬מור ‪1315,1316‬‬ ‫ֹ‬
‫המשלשלים החזקים למשוך ‪649‬‬ ‫מראה‪ :‬משנה המראה ‪316‬‬
‫משמח ← ספור‬ ‫מראים ‪1516‬‬
‫משפט ‪1146‬‬ ‫ֻמ ְר ָגּל‪ :‬מורגל ‪969‬‬
‫← בריחה‬ ‫← ענין‬
‫משפט מוחלט ‪1147‬‬ ‫מר ← קושט‬
‫משפטים ‪278,1148‬‬ ‫מרה‪ :‬מרה שחורה ‪652‬‬
‫משקה ‪689,1435‬‬ ‫← עשן‬
‫משקה קל ‪1007‬‬ ‫מרובלנש ‪1482‬‬
‫משקה הריברברי ‪1436‬‬ ‫מרובלנש כיבולש … ומרובלנש אינדי‬
‫משקים ‪1008,1437‬‬ ‫ואינבליקש ‪1480‬‬
‫← דבש‬ ‫מרוס ← מרס‬
‫המשקים הידועים ‪701‬‬ ‫מרחץ ‪296‬‬
‫משקים הנהוגים ‪702‬‬ ‫חם‪ ,‬חמימות‪ ,‬יציאה‪) ,‬כנס(‪ ,‬צאת‪,‬‬ ‫← הכנס‪ֹ ,‬‬
‫משקל ‪159,1513‬‬ ‫תמידות‬
‫משתה ‪682‬‬ ‫מרי ‪1293‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫הזיל השתן ‪443‬‬ ‫משתיק ‪1319‬‬

‫)נזק( הזיק ‪609,793,796,798‬‬ ‫מת‪ :‬מתים ‪1345‬‬
‫הזיק מעט נזק ‪795‬‬ ‫רוב המתים ‪1343‬‬
‫הזיק נזק גדול ‪794‬‬ ‫מתג ‪1384‬‬
‫הזיק נזקים רבים ‪794‬‬ ‫מתוק ‪759‬‬
‫מה שיזיק ‪798‬‬ ‫← גבינה‬
‫נזק ‪13,125,796,797,1447‬‬ ‫מתוקים ‪285‬‬
‫← )נזק(‬ ‫← מאכל‪ ,‬מים‬
‫נזק גדול ‪126‬‬ ‫מתיקה‪ :‬מיני המתיקה ‪286‬‬
‫← )נזק(‬ ‫חִלי‬
‫מתמיד ← ֹ‬
‫נזק גדול וצרה מצרות הזמן ‪676‬‬ ‫)מתן( המתין ‪740‬‬
‫נזקים ‪798‬‬ ‫מתן‪ :‬מתנים ‪705‬‬
‫← )נזק(‬ ‫ְמֻתָקּן‪ :‬מתוקן ← לחם‪ ,‬פרי‬
‫ַנְחֶלה ‪1297‬‬ ‫מתרודיטוס ‪1281‬‬
‫נחת ‪555‬‬ ‫מתרידיטוס ‪1281‬‬
‫נטות ‪1373‬‬
‫נילופר ‪1459‬‬ ‫נביא‪ :‬נביאים ‪1374‬‬
‫נכבד ← ִמ ָדּה‪ ,‬תכונה‬ ‫)נגב( ניגב ‪198,1312‬‬
‫)נכה( ִהָכּה ‪782‬‬ ‫התנגב ‪1313‬‬
‫← )טפח(‬ ‫ִנגּוּן‪ :‬ניגון ← כלי‬
‫נכר ‪855‬‬ ‫נגע ‪782‬‬
‫נמנע ← מחשבה‬ ‫כאשר יגיע עת השתייה ‪1161‬‬
‫נמס ← )נתך(‬ ‫)נדנד( נתנדנד הגוף מהם ‪1138‬‬
‫נמצא ← מאכל‪ ,‬עשן‬ ‫נהג ‪412,959‬‬
‫ִנָסּיוֹן‪ :‬ניסיון ‪173‬‬ ‫← מאכל‬
‫יעיד עליו הנסיון ‪174‬‬ ‫הנהיג ‪412‬‬
‫נעדר ‪880‬‬ ‫← הנהגה‬
‫נער ‪1020‬‬ ‫הנהיג ברפואה ‪413‬‬
‫נפה ‪992‬‬ ‫הנהיג החולה ‪423‬‬
‫העביר בנפה ‪1382‬‬ ‫התנהג ב‪416 -‬‬
‫)נפח( ִנַפּח ← זרע‬ ‫נהוג ‪969‬‬
‫נפח ‪1410‬‬ ‫← מאכל‪ ,‬משקה‪ ,‬רכב‪ ,‬שתיה‬
‫נפל ‪1124‬‬ ‫הנהוג בעת הבריאות ‪967‬‬
‫יפלו פניו ‪1509‬‬ ‫נהוגים ← מאכל‬
‫נפסד ← כלה‪) ,‬עטש(‬ ‫נהר‪ :‬הנהרים הנוזלים ‪1372‬‬
‫נפש ‪1412,1413,1414‬‬ ‫נוזי‪ :‬נוזי בומטי ‪213‬‬
‫← הנהגה‪ִ ,‬מ ָדּה‪ ,‬ספור‪ ,‬קֶֹצר‪) ,‬רגל(‪ ,‬רוח‪,‬‬ ‫נוזל‪ :‬נוזלים ‪1390‬‬
‫)רחב(‪ ,‬רחב‪ ,‬רכות‬ ‫הנוזלים החדים ‪1391‬‬
‫מיוחד בכֹחות הנפש ובכליהם ‪1418‬‬ ‫נוזלים ר״ל רומאס ‪1390‬‬
‫נפשות ‪1413‬‬ ‫כל הנוזלים החמים והקרים ‪1392‬‬
‫← ענין‬ ‫)נוח( ָנח ‪618‬‬
‫נפשי ‪1418‬‬ ‫הניח ‪143‬‬
‫← הפעלות‪ ,‬כח‪ ,‬פעולה‪ ,‬רוח‪ ,‬תנועה‬ ‫להניח לטבע ‪144‬‬
‫נצחי ← טובה‬ ‫נוסף ← ֵלָחה‬
‫)נצל( ניצל ‪370,628‬‬ ‫)נוע( הניע ‪549‬‬
‫לא תקוה שינצל מן ‪371‬‬ ‫← ָכַּבד‪1‬‬
‫הציל ‪369‬‬ ‫התנועע ‪244‬‬
‫ָנַקב ‪1383‬‬ ‫נזל ← נהר‬
‫ֶנֶקב‪ :‬נקבים ‪632‬‬ ‫נזל זיעתו ‪441‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫← אשרוב‬ ‫נקבי הבשר ‪632‬‬

‫סוכרי ויאולטו ‪128‬‬ ‫)נקה( ניקה ‪1443‬‬
‫סוכר רושאדו ‪1506‬‬ ‫ִנקּוּי‪ :‬ניקוי מן ‪1421‬‬
‫)סלק( הסתלק ‪523‬‬ ‫נקויים ‪1030‬‬
‫סלקא ‪625‬‬ ‫)נקז( הקיז ‪1044‬‬
‫סֶלת‪ :‬סולת ← לחם‬ ‫ֹ‬ ‫נקי ‪1407‬‬
‫ושלא יהיה הלחם סולת נקייה ‪349‬‬ ‫סֶלת‬
‫← ֹ‬
‫סם ← הנהגה‬ ‫היה נקי ‪1442‬‬
‫הסמים החזקים ‪480‬‬ ‫והאסטומכא תהיה נקייה ‪1445‬‬
‫הסמים היבישות ‪482‬‬ ‫נקיון ‪646,1030‬‬
‫סמים קלים ומובטחים ‪476‬‬ ‫ָנֵקל‪ :‬היות נקל ‪1386‬‬
‫סמי המות ‪631‬‬ ‫)נקש( הוקש ‪1180‬‬
‫סמך ‪519,859‬‬ ‫נשימה ‪1415,1416,1419‬‬
‫סנבאג׳ ‪640‬‬ ‫נשימת היונים ‪1417‬‬
‫סנבל ‪639‬‬ ‫הרבה נשימתו ‪1411‬‬
‫)סנן( סינן ‪771‬‬ ‫נשך ‪1253‬‬
‫סעד ‪603‬‬ ‫נשפולש‪ֶ :‬נְשפוַֹלש ‪1377‬‬
‫ספור‪ :‬לספר לחולים ספורים משמחים ירחיבו‬ ‫)נתך( היות נתכת ונמסה הרוח ‪284‬‬
‫נפשו ‪322‬‬ ‫התיך ‪280,490‬‬
‫ספינה ← הנהגה‬ ‫להתך והמס מה שהוכן התוכו ‪282‬‬
‫ספן ‪1328‬‬ ‫רוב מה שיותך ‪281‬‬
‫)ספק( נסתפק ל‪721 -‬‬ ‫)נתן( נתן תאות המאכל ‪729‬‬
‫ספק‪ :‬ספקות ‪661‬‬ ‫לתת ← לשמח‬
‫)ספר( ִסֵפּר ← ספור‬
‫ספר ‪1187‬‬ ‫סבה ‪577,924‬‬
‫ספר החוש והמוחש ‪1188‬‬ ‫סבת‪578,926 -‬‬
‫ספרים ‪1189‬‬ ‫סבות ‪578‬‬
‫ספרי החכמות ‪1191‬‬ ‫סבול ‪743‬‬
‫ספרי המדות ‪1190‬‬ ‫ָסַבל ‪303,742‬‬
‫ספרגל‪ :‬ספרגלים ‪606‬‬ ‫סבל סבל טוב ‪741‬‬
‫)סרח( ֻהְס ָרח‪ :‬מוסרח ‪1380‬‬ ‫‪304‬‬ ‫לפי מה שתוכל לסבול‬
‫סריס ← בשר‬ ‫ֵסֶבל ← ָסַבל‬
‫סרפין‪ַ :‬ס ַרִפין ‪613‬‬ ‫ְס ֻגָלּה‪ :‬סגולה ‪350,352‬‬
‫סתום‪ :‬סתומים ‪590‬‬ ‫סגולות ‪351‬‬
‫סתם ← )חזק(‬ ‫סומאק ‪634‬‬
‫הסתם ‪591‬‬ ‫)סור( סר ‪523‬‬
‫הסיר ← קדחת‬
‫עב ‪1002,1265‬‬ ‫סיאני‪ :‬סיאני ומנה ‪641‬‬
‫← מים‬ ‫)סכל( הסתכל ‪1405‬‬
‫יותר עב ‪1003‬‬ ‫סכל‪ :‬סכלים ‪209‬‬
‫← מזון‬ ‫הסכלים ‪205‬‬
‫עבודה‪ :‬עבודת האדמה ‪1093‬‬ ‫סכלות ‪208‬‬
‫עִֹבי‪ :‬עובי האשרוב ‪1163‬‬ ‫← רכות‬
‫עובי האשרובש ‪1163‬‬ ‫סכנגבין ‪622‬‬
‫עבר ‪344‬‬ ‫← אשרוב‬
‫← מאכל‬ ‫סכנגכין ← אשרוב‬
‫עבר יומו ← בשר‬ ‫סכנה ‪361‬‬
‫העביר ← נפה‪ ,‬קמח‬ ‫סכנה גדולה ‪362‬‬
‫מתעברים ובוטחים ועושים דבריהם בלי‬ ‫ֻסָכּר‪ :‬סוכר ‪617‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪1162‬‬ ‫עמידת בריאות האדם‬ ‫‪182‬‬ ‫שיעור‬

‫)עמל( התעמל ‪244‬‬ ‫עד ← טובה‬
‫)עמק( העמיק ‪1016‬‬ ‫עובד‪ :‬עובד האדמה ‪1094‬‬
‫העמיק והכניס ‪1016‬‬ ‫)עוד( יעיד ← ִנָסּיוֹן‬
‫ענב‪ :‬ענבים ‪955‬‬ ‫עולם ← טובה‪ ,‬קיום‪ ,‬רעה‬
‫ענבר ‪956‬‬ ‫שני עולמים ← הצלחה‬
‫עֹ ֶנג‪ :‬עונג ‪1398‬‬ ‫עוף‪ :‬עופות ← בשר‬
‫ענין‪ :‬עניין ← מות‬ ‫)עור( אחר אשר יעור משנתו ‪1379‬‬
‫וענין השארו עם הטבע ‪117‬‬ ‫יעורר אש קדחתו ‪6‬‬
‫עניינים ← ֲאִמָתּה‪ ,‬קשה‬ ‫התעורר ‪1378‬‬
‫עניינים מורגלים ‪36‬‬ ‫עוֹר ‪192‬‬
‫ענייני נפשותם ‪311‬‬ ‫עור הארנבת ‪1034‬‬
‫ענייני תנועות בהמתו ‪310‬‬ ‫עור ראשו ‪193‬‬
‫)עסק( להתעסק ברפואות החזקות ‪417‬‬ ‫עורות החתולים ‪1036‬‬
‫ִﬠפּוּשׁ‪ :‬ע)י(פוש ‪917,919‬‬ ‫עורות הצאן ‪1037‬‬
‫עפושי האויר ‪920‬‬ ‫עורות השועל ‪1035‬‬
‫עפעף‪ :‬עפעפים ← ָכֵּבד‪1‬‬ ‫עז ← ָחָלב‬
‫)עפר( עיפר ‪485‬‬ ‫ָﬠ ַזר ‪599‬‬
‫עפר‪ :‬עפרים ‪994‬‬ ‫← )חזק(‬
‫)עפש( עיפש ‪915‬‬ ‫ֵﬠ ֶזר ‪603‬‬
‫התעפש ‪916‬‬ ‫ִﬠטּוּשׁ ← )עטש(‬
‫עץ‪ :‬עץ ַמְל ִויְשְקִלי ‪961‬‬ ‫)עטש( עיטש עטוש נפסד ‪186‬‬
‫עצב‪ :‬עצבים ‪896‬‬ ‫עיון ← דקדק‪) ,‬חדש(‬
‫חִלי‪ ,‬חלל‬
‫← ֹ‬ ‫עין ← חמור‬
‫העצבים החלולים ‪895‬‬ ‫עין שכלו ‪974‬‬
‫אחד מהעצבים ‪894‬‬ ‫עינים ‪975‬‬
‫ֵﬠָצה‪ :‬עיצה ‪312‬‬ ‫← כפיה‪ ,‬מאור‪) ,‬שים(‪) ,‬שנה(‬
‫← עשה‬ ‫בעיניו ← ָגּ ַדל‪ ,‬קל‬
‫אם לא יהיה לך בזה עיצה ‪314‬‬ ‫עיר ← )עתק(‬
‫אם לא יהיה לך גם בזה עיצה ‪315‬‬ ‫עיר אין רופא שם ‪120‬‬
‫עצור ← מותר‬ ‫עיירות ‪121‬‬
‫עצירה ‪970‬‬ ‫עירות ‪149‬‬
‫עצלה ‪865‬‬ ‫עכול ‪1466,1469‬‬
‫עצם ‪219,912‬‬ ‫עכור ‪1195‬‬
‫עצם האויר ‪220‬‬ ‫← מים‬
‫עצר ‪272,898,1313‬‬ ‫עכירות ‪66,1194‬‬
‫עוצר ‪1116‬‬ ‫)עכל( עיכל ‪1464‬‬
‫נעצר ‪273‬‬ ‫)עלה( כל מה שיעלה האדם יותר בשנים ‪842‬‬
‫ִﬠקּוּם‪ :‬ע)י(קום ‪1267‬‬ ‫עלה‪ :‬עלים ← ורדים‬
‫ִﬠָקּר‪ :‬עיקר ‪20‬‬ ‫עליון‪ :‬עליון הגוף ‪69‬‬
‫העיקר הגדול ‪537‬‬ ‫עם ‪204‬‬
‫)ערב( עירב ‪372‬‬ ‫← פחות‪ ,‬שוטה‬
‫התערב ‪380‬‬ ‫עמד ‪1448‬‬
‫ערב ← מים‬ ‫← חבורה‪) ,‬חדש(‬
‫ערום ← חכם‬ ‫עמד כנגד ‪1159‬‬
‫ערך ‪1394‬‬ ‫עמד כנגד … עמידה ‪1160‬‬
‫ערמה ← בעלים‬ ‫להעמיד הבריאות ‪470‬‬
‫עשה ‪532,922,947,948,1062,1375,1520‬‬ ‫חִלי‪ ,‬מקום‪ ,‬עמד‬ ‫עמידה ← ֹ‬
‫← דבש‪ ,‬מין‪ ,‬עבר‬ ‫העמידה בבית ‪196‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫פילוסוף‪ :‬פילוסופים ‪1096‬‬ ‫לעשות ‪953‬‬

‫פילוסופי‪ :‬פילוסופיות ← מדות‬ ‫עשה בהתעמלות ‪550‬‬
‫פילוסופיא‪ :‬הפילוסופיא העיונית ‪1095‬‬ ‫עשה ההתנועעות ‪550‬‬
‫פילוסופיאה ← מדות‬ ‫עשה פונץ ‪579‬‬
‫פיניולש ‪1222‬‬ ‫עשה רפואה ‪927‬‬
‫← לבב‬ ‫עשה שינוי גדול ‪2‬‬
‫פירא ‪1212‬‬ ‫אילו שאינם עושים פעולתם בשעור מן‬
‫פישטולא ← פילוס‪ ,‬קאשיאה‪ ,‬קסיאה‬ ‫הרופאים ‪183‬‬
‫פלארי ‪1092‬‬ ‫לקחת עיצה ולעשות ‪951‬‬
‫)פלג( מפליג ← קִֹשׁי‬ ‫כאשר יעשו במקומם ‪1525‬‬
‫פלפל‪ :‬פלפל ארוך ‪411‬‬ ‫עשוי ‪954‬‬
‫פנים ‪1498‬‬ ‫← אשרוב‪ ,‬מורי‬
‫← )אור(‪) ,‬טפח(‪ ,‬נפל‬ ‫ִﬠשּׁוּן‪ :‬העשונים ‪65‬‬
‫פנימי‪ :‬פנימיים ← ֵאֶבר‬ ‫עשייה ‪949,953‬‬
‫פניקבאר ‪1128‬‬ ‫)עשן( התעשן ‪440‬‬
‫)פסד( נפסד ← מאכל‬ ‫עשן‪ :‬העשן הנמצא בדם ‪60‬‬
‫הפסיד ‪320,1039‬‬ ‫עשנים ‪61‬‬
‫← )טרח(‬ ‫עשנים דקים ‪62‬‬
‫מפסיד ‪1042‬‬ ‫העשנים הבאים מהמרה השחורה ‪63‬‬
‫יפסיד מאכלו ‪140‬‬ ‫עשני ‪64‬‬
‫הפסיד הבישול ‪138‬‬ ‫עת ← )הלך(‪ָ ,‬חָלב‪ ,‬לישה‪ ,‬נגע‪ ,‬נהוג‪ ,‬רכב‬
‫פסתוק ‪1038‬‬ ‫)עתק( להעתק מן העיר ‪1439‬‬
‫← ֶשֶׁמן‬
‫פסתק ‪1038‬‬ ‫‪863‬‬ ‫)פאר( התפאר‬
‫פעולה ‪861,1064,1065‬‬ ‫פארי ‪1206‬‬
‫← ֲאִמָתּה‪ ,‬י ֶֹשׁר‪ ,‬עשה‬ ‫פג ← )שוב(‬
‫פעולה טובה ‪1066‬‬ ‫פה ‪1097‬‬
‫פעולתו הטבעית ‪1070‬‬ ‫פי האסטומכא ‪1098‬‬
‫פעולות ‪1064‬‬ ‫לפי ← ָסַבל‬
‫פעולות טובות ‪1066‬‬ ‫פול‪ :‬פולים ‪1102‬‬
‫פעולות נפשיות ← הפסד‬ ‫פוליפודי ‪99‬‬
‫פעולותיהם החיוניות והטבעיות ‪1069‬‬ ‫פומושטירא ← זרע‪ְ ,‬קִלָפּה‬
‫פעולותיו הטבעיות ‪1071‬‬ ‫פונץ ‪581‬‬
‫פעולות הטבע ‪1068‬‬ ‫← עשה‬
‫)פעל( התפעל ‪1063‬‬ ‫בא לו פונץ גדולים ‪580‬‬
‫יתפעל יותר מעט ‪1072‬‬ ‫פועל ‪1076‬‬
‫פעם‪ :‬פעמים ← יצא‬ ‫פושר ‪1019‬‬
‫כמה פעמים ‪1348‬‬ ‫← מים‪) ,‬קרר(‬
‫פראש‪ֶ :‬פ ַראש ‪1213‬‬ ‫)פזר( התפזר ‪283‬‬
‫פרדיץ ← בשר‬ ‫התפזר מ‪114 -‬‬
‫פרה ← ָחָלב‬ ‫ָפַּחד ‪180,392‬‬
‫פרח‪ :‬פרח אסטוכודוס ‪18‬‬ ‫פחד ממות ‪1526‬‬
‫פרחים ‪569,570,571‬‬ ‫ַפַּחד ‪1474‬‬
‫← בֶֹּשׂם‬ ‫בעלי הפחד והתקוה והתוחלת ‪393‬‬
‫פרטי ← ָא ָדם‬ ‫פחות ‪271‬‬
‫פרי‪ :‬פירות ‪1087,1091‬‬ ‫פחותי העם ‪513‬‬
‫← דבש‬ ‫פחיתות‪ :‬פחיתות המידות ‪1431‬‬
‫הפירות היבשות ‪1090‬‬ ‫פיגרא ← יגרא‬
‫הפירות הלחים ‪1088‬‬ ‫פילוס‪ :‬פילוס מקסיאה פישטולא ‪397‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)קבץ( התקבץ ‪1524‬‬ ‫‪1214‬‬ ‫הפירות המתוקנים בחומץ‬

‫← דעה‬ ‫לחות הפירות ‪1089‬‬
‫קדחת ‪290,293‬‬ ‫פרנאדה ← דיצא‬
‫← אש‪) ,‬חזק(‪) ,‬שוב(‬ ‫)פרק( יתפרקו חבוריו ‪1032‬‬
‫קדחת יום ‪291‬‬ ‫)פרש( לפרש ‪704‬‬
‫היה לו קדחת ‪287‬‬ ‫פרשגש ‪391‬‬
‫ויסיר קדחתו ‪292‬‬ ‫פשטנגא ← זרע‬
‫קדחות ‪292‬‬ ‫פשיעה‪ :‬פשיעה גדולה ‪359‬‬
‫חֶמר‬
‫← בעל‪ֹ ,‬‬ ‫פשע ‪355‬‬
‫קובץ ‪1112‬‬ ‫פשתן ← בגד‬
‫קודונייו ‪606‬‬ ‫פת‪ :‬פת הדראה ‪326‬‬
‫ִקוּוּץ‪ :‬קיווץ ‪727‬‬ ‫פתח ‪1018‬‬
‫בא לו הקיווץ ‪726‬‬
‫קול ‪787‬‬ ‫צאן ← בשר‪ ,‬עוֹר‬
‫← )חזק(‪ ,‬צרוד‪) ,‬רום(‬ ‫צבע ‪744‬‬
‫קולוקינטדש ‪667‬‬ ‫)צבת( צבתה בטנו ‪612‬‬
‫קולוקינטידאש ‪667‬‬ ‫צואה ‪221‬‬
‫קולוקינטי ַדש ‪667‬‬ ‫צודק ← ָצָמא‪ ,‬רעב‬
‫)קום( קמים מחולי ‪1441‬‬ ‫)צוה( ציוה ‪1518‬‬
‫קומה ← )שפל(‬ ‫ִצוּוּי‪ :‬ציוויים ‪1519‬‬
‫קוניל ← שׁ ֹ ֶרשׁ‬ ‫צומח ‪1376‬‬
‫קוץ ‪732‬‬ ‫צחק ‪792‬‬
‫קושט‪ :‬קושט מר ‪1132‬‬ ‫← )חדש(‬
‫ִקטּוּף ← רבה‬ ‫ַצ ִיד ← בשר‬
‫)קטן( גידיו הדופקים יקטנו ויחלשו ‪767‬‬ ‫ציר‪ :‬ציר מדגים קטנים ‪789‬‬
‫קטן ← ציר‬ ‫צלח ‪1380‬‬
‫קטנים ‪745‬‬ ‫ָצֵמא ‪903,904‬‬
‫קיא ‪1179‬‬ ‫ָצָמא ‪904‬‬
‫קיום‪ :‬קיום העולם ‪1395‬‬ ‫← ר ֹב‬
‫קיץ ‪790‬‬ ‫צמא כוזב ‪905‬‬
‫קייץ ‪790‬‬ ‫הצמא הצודק ‪906‬‬
‫קל ‪364,644,807‬‬ ‫ִצמּוּק‪ :‬צימוקים ‪558‬‬
‫← )בשל(‪ ,‬הנהגה‪ ,‬מאכל‪ ,‬משקה‪ ,‬סם‪,‬‬ ‫← אשרוב‬
‫קלשטיריש‪ ,‬רפואה‬ ‫הצימוקים השחורים ‪559‬‬
‫היה קל בעיניו ‪643‬‬ ‫צמרת‪ :‬חצי צמרתו ‪1033‬‬
‫קלוף ‪177,1137‬‬ ‫צנדל ‪639‬‬
‫קלות ‪363‬‬ ‫צנון ‪1024‬‬
‫קלות הבנת מלאכת הרפואות ‪645‬‬ ‫צעק ‪788‬‬
‫קלישטרי ‪274‬‬ ‫צפוני ← רוח‬
‫קלשטיריש ‪277‬‬ ‫צרה‪ :‬צרה מצרות הזמן ‪47‬‬
‫הקלשטיריש הקלים ‪276‬‬ ‫← נזק‬
‫הקלשטריש החדים ‪275‬‬ ‫צרות הדרכים ‪809‬‬
‫)קלל( ֵהֵקל ב‪1485 -‬‬ ‫הצרות המדומות ‪679‬‬
‫ְקִלָפּה‪ :‬קליפת אתרוג ‪1134‬‬ ‫צרוד‪ :‬קולו יהיה צרוד ודק ‪364‬‬
‫← אשרוב‬ ‫צרור ‪345‬‬
‫קליפת בלסמי ‪1136‬‬ ‫צרור בגד פשתן רפה ‪760‬‬
‫קליפת פומו שטירו ‪1134‬‬ ‫צרידות ‪57‬‬
‫קליפת שורש הליינצונש ‪1135‬‬
‫)קלקל( יקלקל דרכו ‪731‬‬ ‫‪396‬‬ ‫קאשיאה‪ :‬קאשיאה פישטולא‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫נראה ← ִחמּוּץ‬ ‫קמח‪ :‬הקמח המבושלת ‪457‬‬

‫ֵרָאה‪ :‬ריאה ← חלל‪ֻ ,‬מ ְגָלה‪ָ ,‬ק ֶנה‬ ‫אך שהעביר הקמח ‪19‬‬
‫ראוי‪ :‬כראוי ← לחם‬ ‫קֶֹמץ‪ :‬קומץ ← )מלא(‬
‫ראות ‪106‬‬ ‫ָק ָנה ‪1201‬‬
‫← )חזק(‬ ‫ָק ֶנה‪ :‬קנה הריאה ‪1139‬‬
‫ראש ‪494‬‬ ‫קנילה ‪410‬‬
‫← חמם‪ְ ,‬כֵּאב‪ ,‬עוֹר‬ ‫קניין ‪1337‬‬
‫ראשים ‪494‬‬ ‫קסיאה‪ :‬קסיאה פישטולא ‪396,397‬‬
‫ראשון‪ :‬הראשונים ‪54‬‬ ‫)קפא( היה נקפא ‪165‬‬
‫ַרב ‪913‬‬ ‫קצה‪ :‬קצה המדינה ‪832‬‬
‫← ֵלָחה‪ ,‬מכה‪ ,‬ממון‪ ,‬מרקחת‪) ,‬נזק(‪ ,‬רופא‪,‬‬ ‫קצות ‪831‬‬
‫רפואה‬ ‫קצף ‪518‬‬
‫ר ֹב‪ :‬רוב ‪671,914,1192‬‬ ‫)קצר( ִקֵצּר ← האריך‬
‫← מת‪) ,‬נתך(‬ ‫לקצר ‪1141‬‬
‫רוב צמאו ‪673‬‬ ‫קֶֹצר‪ :‬קוצר ההבנה ‪1140‬‬
‫רבאטה ‪1129‬‬ ‫קוצר ימיו ‪1142‬‬
‫רבה ‪910‬‬ ‫קוצר נפש ‪1115‬‬
‫← שתה‬ ‫קוצר רוח ‪1115‬‬
‫וירבה קטופו ‪450‬‬ ‫קצת ← תשובות‬
‫הרבה ← מאכל‪ ,‬נשימה‬ ‫ַקר ‪82‬‬
‫)רגל( הרגיל ‪957‬‬ ‫חִלי‪ ,‬מים‪ ,‬נוזל‬
‫← ֹ‬
‫הרגיל הנפש ‪968‬‬ ‫קֹר‪ :‬קור ‪79‬‬
‫רגל‪ :‬רגלים ‪499‬‬ ‫הקור החזק ‪80‬‬
‫)רגש( הרגיש ‪782‬‬ ‫)קרב( ֵק ֵרב ← רחק‬
‫אחר הרגישו ברעב ‪257‬‬ ‫ֵק ֵרב הרחוק ‪1126‬‬
‫לפני הרגישו ברעב ‪258‬‬ ‫לקרבו אל השם ‪1127‬‬
‫רואה ← כח‬ ‫קרדמוני ‪1107‬‬
‫הרואים ‪1400‬‬ ‫קרירות ‪79,81‬‬
‫רובי ← באם‬ ‫)קרר( ֵק ֵרר ← חמם‬
‫רוה ‪556‬‬ ‫קירר ‪78‬‬
‫)רוח( הרויח הנפש ‪100‬‬ ‫התקרר ‪77‬‬
‫רוח ← )נתך(‪ ,‬קֶֹצר‬ ‫מה שנתקרר … מה שנשתנה ריחו … פושר‬
‫הרוח החיוני)ת( ‪544‬‬ ‫‪1361‬‬
‫הרוח הטבעי)ת( ‪545‬‬ ‫)קרש( נקרש ← מותרות‬
‫רוח נפשיית ‪542‬‬ ‫)קשה( ִהְקָשׁה ‪761‬‬
‫הרוח הצפוני והמזרחי ‪1499‬‬ ‫ואם נתקשה הטבע ‪225‬‬
‫הרוח השמאלי ‪540‬‬ ‫קשה ‪762,766‬‬
‫רוחות ‪541‬‬ ‫קשה להרפא ‪891‬‬
‫ְר ֵויל ‪496‬‬ ‫אשר בשרו קשה ‪1043‬‬
‫)רום( להרים קולו ‪526‬‬ ‫מהקשה שבעניינים ‪764‬‬
‫רומאס ← נוזלים‬ ‫מן הדברים הקשים ‪764‬‬
‫רומייה ← שורש‬ ‫ִקשּׁוּא‪ :‬קישואים ‪395‬‬
‫רופא ‪812‬‬ ‫← זרע‪ ,‬מיץ‬
‫← הנהגה‪ ,‬ספק‪ ,‬העדר‪ ,‬עיר‬ ‫קשטרון ‪206‬‬
‫הרופא ‪822‬‬ ‫קִֹשׁי ‪763‬‬
‫רופא בלתי שלם ומובהק בחכמה ‪815‬‬ ‫קושי הטבע ← יבש‬
‫רופא טוב ‪814‬‬ ‫היות מפליג בקשי ‪765‬‬
‫הרופא הטוב ‪821,822‬‬ ‫קשר‪ :‬אחד מקשרי האברים ‪1046‬‬
‫רופא מובהק בחכמה ‪816‬‬ ‫ָרָאה ‪105‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪538‬‬ ‫רימון בגרעיניו‬ ‫רופא מהיר ‪819‬‬

‫רמונים ‪223‬‬ ‫רופא מפורסם ‪813‬‬
‫← גרעין‬ ‫רופא משכיל ‪819‬‬
‫רמז ‪503‬‬ ‫רופא שלם ‪817‬‬
‫ַרע ‪1535‬‬ ‫רופא שלם מאד מאד ‪818‬‬
‫← ִבּשׁוּל‪ֵ ,‬לָחה‪ִ ,‬מ ָדּה‪) ,‬מות(‪ֶ ,‬מ ֶזג‪ ,‬מחשבה‪,‬‬ ‫או שיהיה שם רופא ‪820‬‬
‫מכה‬ ‫רופאים ‪823‬‬
‫ר ֹ ַע‪ :‬רוע ← ָא ָדם‬ ‫← אדון‪ ,‬טוב‪ ,‬עשה‬
‫רעב ‪214,215‬‬ ‫רופאים רבים ‪873‬‬
‫← )רגש(‬ ‫הרופאים המשכילים ‪229‬‬
‫רעב כוזב ‪216‬‬ ‫רושאדו ← ֻסָכּר‬
‫הרעב הצודק ‪217‬‬ ‫רותח ← מים‬
‫)רעד( נרעד ‪514‬‬ ‫)רחב( תרחב נפשו ‪102‬‬
‫רעה ‪675,718,1067,1440‬‬ ‫הרחיב ← ספור‬
‫ָרעוֹת ‪675‬‬ ‫הרחיב החזה ‪703‬‬
‫← טובה‬ ‫הרחיב הנפש ‪100‬‬
‫רעוֹת מדומות ‪678‬‬ ‫הרחיב נפשו ‪101‬‬
‫רעוֹת מ ָרעוֹתיו ‪677‬‬ ‫רחב ‪1514‬‬
‫הגדולה שברעוֹת העולם ‪680‬‬ ‫רחב הנפש ‪104‬‬
‫)רעם( התרעם ‪720‬‬ ‫רחוץ ← לביבה‬
‫רעש ‪516‬‬ ‫רחוק ← )קרב(‬
‫)רפא( נרפא ‪71‬‬ ‫רחיצה‪ :‬הרחיצה במים הקרים ‪297‬‬
‫ֵה ָרֵפא ← קשה‬ ‫רחץ ‪288,995,996‬‬
‫ריפא ‪714‬‬ ‫רחק ‪115‬‬
‫← מזון‬ ‫‪103‬‬ ‫שירחיק האדם שהיה מקרבו קודם לכן‬
‫לרפאות ‪810‬‬ ‫ריברברו ‪495‬‬
‫נתרפא ← הנהגה‬ ‫ריברברי ← משקה‬
‫רפה ← צרור‬ ‫ריוברברי ‪495‬‬
‫רפואה ‪74,75,473,475,648,714,811,928‬‬ ‫ריח ‪722‬‬
‫← דרך‪ ,‬הנהגה‪ ,‬נהג‪ ,‬עשה‬ ‫← )קרר(‬
‫רפואה משלשלת ‪474‬‬ ‫)ריח( הריח ‪722‬‬
‫הרפואה הקלה ‪930‬‬ ‫הריח הטוב ‪547‬‬
‫רפואת החליים ‪716‬‬ ‫ריקוליציאה ‪887‬‬
‫רפואות ‪313,475,715,811,934‬‬ ‫ריקות‪ :‬אחר רקות האסטומ׳ ‪388‬‬
‫← מלאכה‬ ‫על ריקות האסטומכא ‪387‬‬
‫הרפואות הבריאות ‪478‬‬ ‫רך ‪1274‬‬
‫הרפואות הזנות ‪479‬‬ ‫← ביצה‪) ,‬שים(‬
‫רפואות חזקות ‪929‬‬ ‫היה רך ‪1271‬‬
‫← )עסק(‬ ‫)רכב( הרכיב ‪532‬‬
‫הרפואות החזקות ‪931,935‬‬ ‫להרכיב ‪534‬‬
‫הרפואות הקלות ‪483,930,932‬‬ ‫רכב‪ :‬רכב הים בעת הנהוג ‪531‬‬
‫הרפואות הרבות ‪481‬‬ ‫רכות ‪501‬‬
‫הרפואות רבות ההרכבה ‪477‬‬ ‫רכות הטבע ‪1273‬‬
‫רצה ← הנהגה‬ ‫רכות הנפש וסכלותה ‪502‬‬
‫)רצץ( ריצץ ‪504‬‬ ‫)רכך( ִרֵכּך ‪1271,1272‬‬
‫ר ֹק‪ :‬רוק ‪557‬‬ ‫ריכך ‪642,1272‬‬
‫רקוליציאה ‪887‬‬ ‫לרכך הטבע ‪1276,1277‬‬
‫רקות ‪1273‬‬ ‫התרכך ‪1271‬‬
‫רתח ‪1004‬‬ ‫ִרמּוֹן ← גרעין‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪717‬‬ ‫שין‪ :‬שין שלמון‬ ‫נרתח ‪1006‬‬

‫שירוף ‪699‬‬ ‫הרתיח ‪1004‬‬
‫שירופו וורדים ‪692‬‬ ‫הרתיח )שתי( רתיחות ‪1005‬‬
‫שכון ‪619‬‬ ‫רתיחה‪ :‬רתיחות ← הרתיח‬
‫שכור ‪615‬‬
‫)שכל( השתכל ‪859‬‬ ‫שאילה‪ :‬שאילות ‪574‬‬
‫שכל ‪488‬‬ ‫)שאף( נשאף ← אויר‬
‫← חסר‪ ,‬עין‪) ,‬שים(‬ ‫)שאר( ִהָשֵּׁאר ← ענין‬
‫אנשי השכל הטוב וההבנה הטובה ‪489‬‬ ‫ָשַׂבע ‪658‬‬
‫שכלי ← השתכלות‬ ‫השביע ‪659‬‬
‫ֵשָׁכר‪ :‬שכר משעורים ‪1077‬‬ ‫שׂ ַֹבע ‪660‬‬
‫שכרות ‪614‬‬ ‫שברון ‪1203,1205‬‬
‫שלום ‪629‬‬ ‫השברון מן התנועות ‪1204‬‬
‫שלוק ← תרנגול‬ ‫)שבש( שיבש ‪320‬‬
‫)שלח( שלח יד אל ‪1145‬‬ ‫)שגח( השגיח ‪599‬‬
‫)שלך( השליך ‪263‬‬ ‫שגעון‪ :‬שגעונות ודעות ‪1460‬‬
‫)שלם( השלים ‪203‬‬ ‫)שדל( השתדל ‪309‬‬
‫שלם ‪1216‬‬ ‫שה ‪342‬‬
‫← בריאות‪ ,‬רופא‬ ‫)שוב( שב לו הקדחת ‪958‬‬
‫יותר שלם ‪1215‬‬ ‫השיב ‪957‬‬
‫שלמון ← שין‬ ‫להשיב ‪211‬‬
‫שלק ‪624‬‬ ‫ישיב ליחתו פגה ‪1021‬‬
‫שלשול ‪646,844‬‬ ‫שוה ‪654‬‬
‫)שלשל( לשלשל הבטן ‪1275‬‬ ‫היה שוה ‪1207‬‬
‫ֵשׁם‪ַ :‬הֵשּׁם ← )קרב(‬ ‫ִשׁוּוּי‪ :‬שיווי ‪878,879‬‬
‫ָשׁם ← עיר‪ ,‬רופא‬ ‫שוטה‪ :‬השוטים מהעם ‪1013‬‬
‫שמאל ‪725‬‬ ‫שוכן‪ :‬שוכנים ‪621‬‬
‫שמאלי ← רוּ ַח‬ ‫שום‪ :‬שומים ‪162‬‬
‫שמח ← חבורה‬ ‫שומן ‪669‬‬
‫שימח ‪1026‬‬ ‫← ְמֻמָצּע‬
‫לשמח ולחזק הלב ולתת לו גבורה ‪1028‬‬ ‫שומר ‪493‬‬
‫דבר ישמחהו שמחה גדולה ‪592‬‬ ‫שורש השומר ‪493‬‬
‫שמחה ‪517,1027‬‬ ‫שוע ← כלי‬
‫← ֹגּ ֶדל‪ ,‬שמח‬ ‫שועל ← בשר‪ ,‬עוֹר‬
‫שמירה ‪267‬‬ ‫שוק‪ :‬שוקיים ‪653‬‬
‫שמירת הבריאות ‪266‬‬ ‫שור ← לשון‬
‫שממון ‪1182‬‬ ‫שורבש ‪562‬‬
‫ָשֵׁמן‪ :‬שמן מאד ‪668‬‬ ‫שחיקה ‪583‬‬
‫ֶשֶׁמן ‪464,467,573‬‬ ‫שחק ‪582‬‬
‫← גבינה‬ ‫חר‪ :‬שחור ← מרה‪ִ ,‬צמּוּק‬ ‫ָשׁ ֹ‬
‫שמן אלבאן ‪465‬‬ ‫שטח‪ :‬שטח גופו ‪597‬‬
‫שמן זית ← לחם‬ ‫שטח הגוף ‪598,856‬‬
‫שמן פסתוק ‪466‬‬ ‫שיבה ‪734‬‬
‫שמן שקדים ‪467‬‬ ‫)שים( שם ‪771‬‬
‫שמנים ‪468‬‬ ‫שם על אש רכה ‪521‬‬
‫שמר ‪262,637‬‬ ‫שם על האש ‪522‬‬
‫שמר מ‪263 -‬‬ ‫ישים אותו בזולת מקומו ‪1521‬‬
‫נשמר ← )זהר(‬ ‫ישימו בו כוונתם ‪709‬‬
‫להשמר ‪267‬‬ ‫ישים נגד עיניו זה כל בעל שכל ‪860‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪730‬‬ ‫תאוות המאכל‬ ‫)שמש( ִשֵׁמּשׁ ← חבורה‬

‫← מנע‪) ,‬נתן(‬ ‫שמש ‪723‬‬
‫תאמרינדיש ‪151‬‬ ‫)שנה( משנה ← מראה‬
‫תאנה‪ :‬תאנים ‪153‬‬ ‫השתנה ‪3‬‬
‫תַּאר‪ :‬תואר ‪1514‬‬ ‫ֹ‬ ‫ישתנו עיניו ‪1015‬‬
‫תבאדריטוס ‪163‬‬ ‫נשתנה ← )קרר(‬
‫ִתּבּוּל‪ :‬התיבול בהם עם המאכל ‪1438‬‬ ‫ָשׁ ָנה ← בן‬
‫תבשיל ‪825,1268‬‬ ‫שנים ‪638‬‬
‫תבשיל המורסן ‪826‬‬ ‫← )עלה(‬
‫תבשילים ‪1269‬‬ ‫ֵשׁ ָנה‪ :‬שינה ‪1457‬‬
‫תבשילי החולים ‪572‬‬ ‫← )עור(‬
‫תוחלת ← ַפַּחד‬ ‫שׁנּוּי ‪5,381‬‬
‫תוך‪ :‬תוך הגוף ‪113,439‬‬ ‫← עשה‬
‫תוכחה‪ :‬תוכחות ← מוסר‬ ‫ִשׁעוּל ‪604‬‬
‫תועה‪ :‬התועה בכל מחשבותיו ‪1463‬‬ ‫ִשׁעוּר‪ :‬שיעור ‪1120,1121,1123‬‬
‫תועלת ‪1105,1106‬‬ ‫← עבר‪ ,‬עשה‬
‫← )טרח(‪ ,‬מרקחת‬ ‫בשיעור המזון ‪1122‬‬
‫תועלות ‪1423‬‬ ‫שיעור ומחשבה ‪1121‬‬
‫תועלות היין ‪1424‬‬ ‫שׂעור ← מים‬
‫תורה ← מוסר‬ ‫שעורה‪ :‬שעורים ← מורי‪ ,‬מים‪ ,‬מרי‪ֵ ,‬שָׁכר‬
‫תורות ‪707‬‬ ‫מי שעורים ‪260‬‬
‫תורי‪ :‬תוריים ← חכמה‪ ,‬מוסר‬ ‫)שער( שיער ‪1119‬‬
‫תחלוא‪ :‬תחלואים ‪610,1302‬‬ ‫ַשַׁﬠר ‪133‬‬
‫תחתית‪ :‬תחתית האסטומכא ‪1153‬‬ ‫)שפך( נשפך ‪738‬‬
‫תכונה ‪1490‬‬ ‫)שפל( קומתו ישפיל ‪307‬‬
‫התכונה הנכבדת ‪1491‬‬ ‫שקד‪ :‬שקדים ← ֶשֶׁמן‬
‫תמידות‪ :‬תמידות הבריאות ‪470‬‬ ‫)שקה( השקה ‪611‬‬
‫תמידות הכנס במרחץ ‪472‬‬ ‫ָשׁ ָרה ‪1434‬‬
‫תמראינדי ‪151‬‬ ‫שרף ‪243‬‬
‫תנאי‪ :‬תנאים ‪706‬‬ ‫שׁ ֹ ֶרשׁ‪ :‬שורש ‪21‬‬
‫תנור ‪152‬‬ ‫← ְקִלָפּה‪ ,‬שומר‬
‫תנועה ‪245,250‬‬ ‫שורש רומייה קוניל ‪23‬‬
‫← ֻחְלָשׁה‬ ‫שרשים ‪21‬‬
‫התנועה החזקה או החלשה ‪249‬‬ ‫שרשי האבטיחים ‪22‬‬
‫תנועה טבעית מתנועות הכח הדוחה‬ ‫שתה ‪681‬‬
‫‪247‬‬ ‫שתות מים ‪683,687‬‬
‫התנועה הכבדה ‪248‬‬ ‫כאשר ירבה לשתות מים ‪686‬‬
‫תנועה מקומית ‪246‬‬ ‫שתות מים קרים ‪684‬‬
‫תנועת האיברים ‪515‬‬ ‫ִשׁתּוּק‪ :‬שתוק מכאב לב ‪998‬‬
‫תנועות ‪250‬‬ ‫שתיה ← נגע‬
‫← ענין‪ ,‬שברון‪ ,‬תנועה‬ ‫שתיית המים ‪683,687‬‬
‫התנועות הנפשיות ‪251‬‬ ‫← מניעה‬
‫תענוג ‪1022‬‬ ‫שתיית המים הנהוגים ‪685‬‬
‫תפוח ‪148‬‬ ‫שתיית המים הקרים ‪684‬‬
‫תקוה ← )נצל(‪ַ ,‬פַּחד‬ ‫שתן ‪135‬‬
‫ִתּקּוּן‪ :‬תיקון ‪774‬‬ ‫← יצא‪ ,‬נזל‬
‫תקון האויר ‪777‬‬ ‫)שתק( נשתתק מכאב לב ‪997‬‬
‫תיקון המאכלים ‪775‬‬ ‫תאוה ‪730,1252‬‬
‫תקון המים ‪776‬‬ ‫← אבד‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫תרנגול‪ :‬תרנגול שלוק ‪1025‬‬ ‫)תקן( ִתֵּקּן ‪773‬‬

‫תרנוגלים ← בשר‪ ,‬מרק‬ ‫תיקן ‪772‬‬
‫ַתּ ְר ְנֹגֶלת‪ :‬תרנגולת ‪433‬‬ ‫הועיל לתקן ‪772‬‬
‫← בשר‬ ‫לתקן האויר ולייבשו ‪851‬‬
‫תרנגולות ← ביצה‬ ‫תרבד ‪142‬‬
‫תשובה‪ :‬קצת התשובות ← )חדש(‬ ‫‪626‬‬ ‫תרד‪ :‬תרדים או אספנאך או בורייני‬
‫תריאק ‪146‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪Index of the Third Hebrew Translation‬‬
‫)‪(Anonymous‬‬
‫‪25‬‬ ‫אטריפלות‬ ‫אבד ← ממון‬

‫איארגאת ‪55‬‬ ‫ִאבּוּד‪ :‬איבוד ממון ‪150‬‬
‫איכות ‪1220‬‬ ‫אבטיח‪ :‬האביטחים הכרכומי ‪109‬‬
‫אילן‪ :‬אילנות ‪663,664‬‬ ‫← זרע‪ִ ,‬ﬠָקּר‬
‫אין ← ארץ‬ ‫)אבל( התאבל ‪1181‬‬
‫איש‪ :‬אנשים ← ִנָסּיוֹן‪ָ ,‬סָכל‬ ‫אבלות ‪255‬‬
‫אנשי התחבולה ‪46‬‬ ‫סיפור שמביא לו אבלות גדול ‪254‬‬
‫אישי ← מכה‪ ,‬מעשה‬ ‫אבק ‪977‬‬
‫אכילה ‪28,30‬‬ ‫ֵאֶבר ‪901‬‬
‫אכל ‪26,980‬‬ ‫א)י(ברים ‪902‬‬
‫← מאכל‬ ‫אברי המאכל ‪52‬‬
‫לאכ)ו(ל ‪28‬‬ ‫גופות האיברים הפנימיים ‪179‬‬
‫התאכל ‪1465‬‬ ‫אגאץ ‪7‬‬
‫מתאכל יותר במהרה ‪1472‬‬ ‫אגאריקון ‪976‬‬
‫מתאכלים במהרה ‪1470‬‬ ‫אגוז‪ :‬אגוז של קיא ‪213‬‬
‫אמבטי ← ירד‬ ‫אגס‪ :‬אגסים ‪7‬‬
‫ֻאָמּה‪ :‬אומה חכמה ‪35‬‬ ‫אד ‪59‬‬
‫ִאמּוּץ ← יבשות‬ ‫אד הדם ‪60‬‬
‫אמלג ‪39‬‬ ‫ֵאדים‪/‬אדים ‪61‬‬
‫← אהלילג‬ ‫אדים קלים ‪62‬‬
‫מץ ‪1114‬‬ ‫)אמץ( ֶלֱא ֹ‬ ‫האדים של מרה השחורה ‪63‬‬
‫נאמצים ← הוצאה‬ ‫אדומה ‪770‬‬
‫התאמץ ‪187‬‬ ‫אדי ‪64‬‬
‫ואם נתאמצו המעים ‪225‬‬ ‫)אדם( שפניו מאדימות ‪1403‬‬
‫)אמת( שכבר נתאמתה חכמתו ‪746‬‬ ‫ָאד ֹם ← ורד‪ ,‬מרה‬
‫אמת ‪268,752‬‬ ‫ָא ָדם ← בן‪ ,‬מזונות‪ ,‬עמדה‬
‫אמתות‬ ‫אדמימות ‪1404‬‬
‫אמתות הדברים ‪270‬‬ ‫אהבה ‪730‬‬
‫אמתות אלו הדברים ‪269‬‬ ‫אהלילג‪ :‬אהלילג כאבלי … והנדי ואמלג ‪1480‬‬
‫אמתות מעשיו ‪748‬‬ ‫אויר ‪1486‬‬
‫אנישון ‪45‬‬ ‫← אור‪) ,‬בשם(‪ ,‬גוף‪ ,‬השתנות‪ִ ,‬ﬠפּוּשׁ‪) ,‬פסד(‪,‬‬
‫אנתלה ‪42‬‬ ‫ִתּקּוּן‬
‫ִאסּוּר‪ :‬איסור ‪253‬‬ ‫האויר הנשאף מבחוץ ‪1489‬‬
‫אסטוכודוס ‪17‬‬ ‫אויר המדינות ‪1488‬‬
‫← פרח‬ ‫אויר השדות והמדברות ‪1487‬‬
‫)אסף( התאסף הנפש ‪1115‬‬ ‫אוצר ‪348‬‬
‫אספנאק ← סילקא‬ ‫אוקיה ‪49‬‬
‫אפה ‪323‬‬ ‫אוקיות ‪51‬‬
‫אפרסק‪ :‬אפרסקין ‪391‬‬ ‫ב׳ אוקיאות ‪50‬‬
‫אפשר ← מחותך‬ ‫)אור( נאור ‪1449‬‬
‫אצטומכא ‪1320‬‬ ‫אור‪ :‬אור האויר ‪1452‬‬
‫← הפסד‪ ,‬התמלאות‪ ,‬חלל‪ ,‬יצא‪ ,‬יציאה‪ִ ,‬נקּוּי‪,‬‬ ‫אור עיניו ‪1451‬‬
‫פה‪ ,‬פוסתימא‪ ,‬פנויה‪) ,‬פסד(‪ֵ ,‬ריקוּת‪,‬‬ ‫אֶטם‪ :‬אוטם ‪590‬‬ ‫ֹ‬
‫תחתית‬ ‫אטריפל‪ :‬אטריפל גדול ‪24‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪466‬‬ ‫‪index of the third hebrew translation‬‬
‫)בין( הבין ‪1100‬‬ ‫‪141‬‬ ‫מי שנפסדה אצטומכתו‬

‫התבונן ‪37,859‬‬ ‫חִלי‪ ,‬מחשבה‬ ‫ארוך ← ֹ‬
‫יתבונן בזה כל מי שיש לו הבנה ‪860‬‬ ‫א ֶרז‪ :‬אורז ‪14‬‬ ‫ֹ‬
‫בינוני ‪879‬‬ ‫אריכות‪ :‬אריכות ימיו ‪848‬‬
‫ביצה‪ :‬ביצים ← חלמון‬ ‫)ארך( נארך חליו וגדל ‪846‬‬
‫ביצי התרנגולות ← חלמון‬ ‫שיארכו הימים או יקצרו ‪845‬‬
‫בית ‪194‬‬ ‫האריך ‪847‬‬
‫בית הכסא ‪548‬‬ ‫← ִנָסּיוֹן‬
‫בתי השכנות ‪196‬‬ ‫ַא ְרֻכָּבּה‪ :‬ארכובה ‪533‬‬
‫בכה ‪118‬‬ ‫ארנבת ‪15‬‬
‫ָבּלוּל ‪1234‬‬ ‫ארנבים ← עוֹר‬
‫← לחם‬ ‫)ארע( ֵא ַרע ← חמימות‪ ,‬צבות‬
‫בליל ‪936‬‬ ‫תארע לו עמידה בעיון והתבוננות בקצת‬
‫בלל ‪119,1233‬‬ ‫התשובות ‪155‬‬
‫יבלל גוף החולה בזיעה ‪1385‬‬ ‫ארץ‪ :‬ארץ שאין רופא בה ‪120‬‬
‫בלסאן ← קליפה‬ ‫ארצות ‪121,149‬‬
‫בן‪ :‬בן שנה ובן שנתים ← בשר‬ ‫← )עתק(‬
‫בנים ← יונה‬ ‫אש ‪1450‬‬
‫בני אדם ← המון‬ ‫← ירד‪ְ ,‬מ ַדֵלּק‪) ,‬שים(‬
‫בני שנה ובני שנתים ← בשר‬ ‫אשה‪ :‬נשים ‪1396‬‬
‫)בנה( יבנה אותה הטוב שבבניין ‪129‬‬ ‫אתרוג ← ְקִלָפּה‬
‫ִבּ ְנ ָין‪ :‬בניין ‪130,131‬‬
‫← )בנה(‪ֹ ,‬גַּבהּ‬ ‫באר ← כסברת‬
‫בנפסג‪ :‬בנ)א(פסג ‪127‬‬ ‫בארבאריס ← זרע‬
‫← משקה‬ ‫מר‬‫בבלי ← ֹ‬
‫הבנפסג מרקחת ‪128‬‬ ‫בגד ‪160‬‬
‫בסבאיג ‪99‬‬ ‫בגדים ‪161‬‬
‫בסבאסה ‪98‬‬ ‫בהמה ‪408‬‬
‫בֶֹּסר‪ :‬בוסר ← מים‬ ‫← ענין‬
‫בעילה ‪200‬‬ ‫בהמות ‪409‬‬
‫ָבַּﬠל ‪199‬‬ ‫← בשר‬
‫ַבַּﬠל ← דעה‪ֶ ,‬מ ֶזג‪ ,‬שכל‬ ‫בהמן‪ :‬שני בהמנין ‪132‬‬
‫בעל חיים ‪318‬‬ ‫)בוא( בא ‪189‬‬
‫← כח‬ ‫← מופת‬
‫בעלי חיים ‪319‬‬ ‫כל מה שיבא בימים ‪842‬‬
‫בעלי החכמה ‪487‬‬ ‫הביא חלי המעים ‪579‬‬
‫בעלי החמימות ‪298‬‬ ‫הביא התאוה ‪729‬‬
‫בעלי המשפט ‪1400‬‬ ‫מביא ← אבלות‪) ,‬נגד(‬
‫בצל‪ :‬בצלים ‪107‬‬ ‫בורא ‪76‬‬
‫בצק‪ :‬הבצק המבושל ‪869‬‬ ‫← ֵקרוּב‬
‫הבצק המטוגן ‪870‬‬ ‫בורי ‪134‬‬
‫בקי ← מבין‬ ‫בחור‪ :‬בחורים ‪657‬‬
‫בר ← חמור‬ ‫בחינה ‪861‬‬
‫)ברא( הבריא ‪73‬‬ ‫בטוח ‪41‬‬
‫בריא ‪752‬‬ ‫ָבַּטח ← המלטות‬
‫← רפואה‬ ‫הובטח ← רופא‬
‫בריאים ‪753‬‬ ‫)בטל( ִבֵּטּל ‪907‬‬
‫← הנהגה‬ ‫בטן ‪111‬‬
‫בריאה ← ָשֵׁלם‬ ‫← שלשול‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪index of the third hebrew translation‬‬ ‫‪467‬‬
‫הגבינות ‪168‬‬ ‫בריאות ‪74,747‬‬

‫)גבן( התגבן ‪165‬‬ ‫← הנהגה‪ ,‬התמדה‪ָ ,‬כֵּבד‪ ,2‬מנהג‪ ,‬עמדה‪,‬‬
‫)גבר( מתגבר על ‪857‬‬ ‫שמירה‪) ,‬תמד(‬
‫גדול ‪913‬‬ ‫הבריאות הנעדרת ‪751‬‬
‫← אבלות‪ ,‬אטריפל‪ֵ ,‬חְטא‪ ,‬יונה‪ ,‬מכה‪ ,‬מלכות‪,‬‬ ‫בריאות שלם ‪749‬‬
‫ממון‪ ,‬מרקחת‪) ,‬נזק(‪ ,‬סכנה‪ִ ,‬פּ ָנּה‪ָ ,‬רָﬠה‪,‬‬ ‫בריאות הכבד ‪750‬‬
‫)שמח(‪ ,‬תנועה‬ ‫בריאותי ← הנהגה‪ ,‬מנהג‬
‫גדי‪ :‬הגדיים היונקים ‪170‬‬ ‫ברקוק‪ :‬ברקוקים ‪1317‬‬
‫ָגּ ַדל ‪910,1397‬‬ ‫ִבּשׁוּל ← חטה‬
‫← )ארך(‬ ‫בישול מה שהוא מוכן לבשלו ‪1402‬‬
‫יגדל דפקו ‪911‬‬ ‫בישול המורסן ‪826‬‬
‫יגדל מה שימצא אותם ‪786‬‬ ‫בישול המשקים ‪1163‬‬
‫ֹגּ ֶדל‪ :‬גודל ‪914‬‬ ‫)בשל( בישל ‪1401‬‬
‫גוזמא ‪181‬‬ ‫← ִבּשׁוּל‬
‫בגוזמא ‪181‬‬ ‫בושל ‪824‬‬
‫גוף ‪68,169,184,185‬‬ ‫נתבשל ‪824‬‬
‫מַח‪ ,‬מים‪,‬‬
‫← בלל‪ ,‬הנהגה‪ ,‬חוץ‪ ,‬חלל‪ָ ,‬כַּאב‪ ,‬כח‪ֹ ,‬‬ ‫)בשם( בישם ‪850‬‬
‫עליון‪ְ ,‬פּ ִנים‪ ,‬שטח‪ ,‬תוך‬ ‫לבשם האויר וליבשו ‪851‬‬
‫גוף האויר ‪220‬‬ ‫בֶֹּשׂם‪ :‬בשמים ← מורחים‬
‫גופות ‪70‬‬ ‫בשר ‪1235,1245‬‬
‫← ֵאֶבר‬ ‫← כסף‬
‫גזר ← זרע‬ ‫הבשר הלן ‪1242‬‬
‫גזרה ‪1146‬‬ ‫הבשר המשובח ‪1243‬‬
‫גזרה מוחלטת ‪1147‬‬ ‫בשר הבהמות ‪1241‬‬
‫גזר⟩ו⟨ת ‪1148‬‬ ‫ובשר בן שנה ובן שנתים מהצאן ‪1246‬‬
‫גיד‪ :‬גידים ‪886,1502‬‬ ‫בשר הזאבים והשועלים ‪1236‬‬
‫גידים דופקים ‪710‬‬ ‫בשר הכבשים ‪1237‬‬
‫גיל ‪593‬‬ ‫בשר הכבשים הרועים בשדה בני שנה ובני‬
‫גלאב ‪190‬‬ ‫שנתים השוה בשמנות ‪1238‬‬
‫גלבאן ‪191‬‬ ‫בשר העוף ‪1239‬‬
‫גנדבאדסתר ‪206‬‬ ‫בשר התרנגולות ואל ֻד ַראג ואל ַט ְיהוג ואל‬
‫גס ← מזון‬ ‫ימאם והקורא ‪1247‬‬
‫)גסה( גיסה גסוי מופסד ‪186‬‬ ‫בשר התרנגולין ‪1240‬‬
‫ִגּסּוּי ← )גסה(‬ ‫כבשר הצאן ‪1248‬‬
‫גרגיר ← ֶמַלח‬ ‫מי הבשר ‪1244‬‬
‫גרגירא ← זרע‬ ‫המשובח בבשר הבהמות ‪1251‬‬
‫)גרד( ֵגּ ֵרד ‪176‬‬ ‫בשרים ‪1245‬‬
‫גרוד ‪177‬‬ ‫והמשובח שבבשרי העופות ‪1250‬‬
‫גרופל ‪1131‬‬
‫גרעין‪ :‬גרעינים ‪1458‬‬ ‫גאושיר ‪210‬‬
‫← ִרמּוֹן‬ ‫)גבה( יגבה קולו ‪524‬‬
‫גרעינין ‪866‬‬ ‫ֹגַּבהּ‪ :‬גובה בניניה ‪527‬‬
‫גרעיני הרמונים ‪223‬‬ ‫גבוה ‪528,946‬‬
‫גרעיני הרמונין ‪223‬‬ ‫ִגּבּוֹר‪ :‬גבורים ‪666‬‬
‫גשם‪ :‬גשמים ‪662‬‬ ‫גבורה ‪665‬‬
‫← שמחה‬
‫דאג ‪1009‬‬ ‫גבינה‪ :‬הגבינה הישנה הרבת השמנות ‪167‬‬
‫דאגה ‪1010,1012,1182,1483‬‬ ‫הגבינה הֵלַחה הלבנה במראה המתוקה‬
‫דאגות ‪1011,1484‬‬ ‫בטעם המעוטת השמנות ‪166‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫הבנה ‪1101‬‬ ‫‪411‬‬ ‫דאר‪ :‬דאר פלפל‬

‫← )בין(‪ ,‬נמהרות‪ ,‬נקלות‬ ‫דאר ציני ‪410‬‬
‫הגדה‪ :‬הגדות ← נגד‬ ‫דבוק ‪1255‬‬
‫הדרגה‪ :‬בהדרגה ‪444‬‬ ‫דבורה‪ :‬דבורים ← דבש‬
‫הוספה ‪1524‬‬ ‫דבר ← ַמ ְרֶפּה‪) ,‬שמח(‬
‫הוצאה ‪1421‬‬ ‫דברים ← אמתות‪ָ ,‬קֶשׁה‪ ,‬קִֹשׁי‬
‫הוצאת הדם הרב ‪335‬‬ ‫דברים והתפארות ‪1460‬‬
‫הוצאת הדם בשריטה ‪336‬‬ ‫דברים מורגלים ‪36‬‬
‫להוצאת הזבלים הנאמצים ‪334‬‬ ‫דבש ‪892‬‬
‫הזהרות‪ :‬ההזהרות והשמירה מ‪227 -‬‬ ‫← מים‬
‫הזק ‪13,796,798‬‬ ‫דבש הדבורים ‪893‬‬
‫← )נזק(‬ ‫דבש של דבורים ‪893‬‬
‫הזקה ‪798‬‬ ‫דבשים ‪497‬‬
‫← )נזק(‬ ‫דג ‪635‬‬
‫החזקה ‪1176‬‬ ‫דגים ‪635,636‬‬
‫החזקת ה ְראוּת ‪1177‬‬ ‫דוחה ← כח‬
‫החלשה‪ :‬החלשה לכח ‪808‬‬ ‫דחה ‪451,520‬‬
‫החשה‪ :‬החשתו ממות ממה שלא היה דרכו‬ ‫נדחה ‪451,452‬‬
‫להשתומם ממנו ‪1501‬‬ ‫ְדִּח ָיּה‪ :‬דחייה ‪453,525‬‬
‫הכאבה ‪1196‬‬ ‫דין‪ :‬דינין ‪278‬‬
‫הכנה ‪1492‬‬ ‫דליקה ‪712‬‬
‫הכנות ‪875‬‬ ‫)דלק( הדליק ‪711‬‬
‫שנוי ההכנות ‪876‬‬ ‫דם ‪460‬‬
‫ִהָכּ ְנסוּת ‪1016‬‬ ‫← אד‪ ,‬הוצאה‬
‫ִהלּוּך‪ :‬הִהלּוּך בדרכו ‪627‬‬ ‫דמיון‪ :‬דמיונות ‪661‬‬
‫הליון ← זרע‪ ,‬שׁ ֹרשׁ‬ ‫דעה‪ :‬בעלי הדעות הטובות ‪489‬‬
‫הלילג‪ :‬הלילג כאבלי והנדי ‪1479‬‬ ‫בהתקבץ דעותם ‪201‬‬
‫מרקחת ההלילג ‪1481‬‬ ‫דעת ← עין‬
‫הלילגאת ‪1482‬‬ ‫דּ ֶֹפק ← ָגּ ַדל‪) ,‬קטן(‬
‫המון ‪204‬‬ ‫דופקים ← גיד‬
‫המון בני )ה(אדם ‪205,513‬‬ ‫דק ‪1261,1274‬‬
‫המלטות ‪629‬‬ ‫דקות ‪1260‬‬
‫אל תבטח בהמלטות ‪371‬‬ ‫דקות המזון ‪1263‬‬
‫המתנה ← מתן‬ ‫דקק ‪454,1259‬‬
‫הנדי ← אהלילג‪ ,‬הלילג‪ ,‬תמר‬ ‫דיקק העיון ‪455‬‬
‫הנהגה ‪418‬‬ ‫דראג‪ :‬אל ֻד ַראג ← בשר‬
‫⟩הנהגה ברפואה⟨ בשלמות ‪428‬‬ ‫ָדּ ְרָבּן ‪1384‬‬
‫הנהגה מהנהגות הגוף או הנפש ‪426‬‬ ‫דרהם ‪445,447‬‬
‫ההנהגה הבריאותית הטובה ‪429‬‬ ‫ב׳ דרהם ‪446‬‬
‫הנהגת הבריאות ‪421‬‬ ‫דרונג ‪448‬‬
‫הנהגת בריאותו ‪419‬‬ ‫דרוס ← מלאכה‬
‫הנהגת הבריאים ‪422‬‬ ‫דרך ‪1515‬‬
‫הנהגת החולים ‪424‬‬ ‫← החשה‪ִ ,‬הלּוּך‪ִ ,‬מעוּט‪) ,‬שבש(‬
‫הנהגת היוצא מהחלי ‪425‬‬ ‫דרכים ‪655‬‬
‫הנהגת רופא ‪420‬‬ ‫← צוק‬
‫החלוש שבהנהגה ‪430‬‬ ‫דת‪ :‬דתות ‪707‬‬
‫ינהיג ספינתו ההנהגה היותר טובה ‪415‬‬ ‫דתי ← חכמה‪ ,‬מוסר‪ ,‬תוכחה‬
‫למי שירצה הנהגת בריאותו ‪414‬‬
‫הנהגות ‪431,432‬‬ ‫‪317‬‬ ‫הבדל‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪472‬‬ ‫התמדת הכניסה למרחץ‬ ‫‪1014‬‬ ‫הסתפקות‪ :‬ההסתפקות מהרופא‬

‫התמלאות ‪1323,1324‬‬ ‫הסתתמות ‪591‬‬
‫התמלאות האצטומכא ‪1325‬‬ ‫העדר‪ :‬העדר הרופא ‪881‬‬
‫התעלפות ‪998‬‬ ‫העתקה ← תנועה‬
‫התפארות ← דבר‬ ‫הפטרה‪ :‬ההפטרות בהן אחר המאכל ‪1438‬‬
‫התפשטות ‪1285‬‬ ‫הפסד ‪139,1040‬‬
‫← ִמעוּט‬ ‫הפסד )ה(אצטומכא ‪139,140‬‬
‫התקשות ‪765‬‬ ‫הפעלות ‪4,5‬‬
‫יהיה פחות הפעלות ‪1072‬‬
‫ורד ‪1503‬‬ ‫מיעוט ההפעלות ‪1073‬‬
‫← מים‪ ,‬משקה‬ ‫הפעליות ‪4,1074‬‬
‫ורד לח ‪1504‬‬ ‫ההפעליות הנפשיות ‪1075‬‬
‫עלה של ורד אדום ‪1507‬‬ ‫הקזה ‪1045‬‬
‫עלה של ורד הלח ‪1508‬‬ ‫הר‪ :‬הרים ‪164‬‬
‫עלין של ורד לח ‪1505‬‬ ‫הרבה ← מזון‬
‫מרקחת הורד ‪1506‬‬ ‫הרג ‪1118‬‬
‫ותיקה ‪897‬‬ ‫הרגל ‪969‬‬
‫הרגל ומנהג ‪33‬‬
‫זאב‪ :‬זאבים ← בשר‬ ‫הרגל הנפש ‪968‬‬
‫זבל‪ :‬זבלים ← הוצאה‬ ‫הרגש‪ :‬אחר ההרגש ברעבון ‪257‬‬
‫)זהר( נזהר ← שמר‬ ‫הרגשה‪ :‬הרגשות ‪259‬‬
‫)זוב( כל עת שתזוב הזיעה ‪442‬‬ ‫הרחה ‪722‬‬
‫זוָּלת ← עשה‬ ‫הרחקה ‪115‬‬
‫)זון( זן ‪979‬‬ ‫הרכבה ‪534‬‬
‫נזון ‪980‬‬ ‫← רפואה‬
‫זית ← ֶשֶׁמן‬ ‫הרקה ‪1030‬‬
‫זך ← מים‬ ‫ממין ההרקה החזקה ‪1031‬‬
‫)זכך( זיכך ‪554,771‬‬ ‫השארות ← ענין‬
‫זכמה ‪563‬‬ ‫השארות ממית ‪1049‬‬
‫זלאב⟩י⟨ה ‪564‬‬ ‫השגה ← קֶֹצר‬
‫ִזלּוּף‪ :‬זיֻלף ← משיחה‬ ‫השויה‪ :‬השו)י(יה ‪877,878‬‬
‫זמן ‪567‬‬ ‫בהשויה ‪879‬‬
‫זמנים ‪566‬‬ ‫השתוממות ‪1500‬‬
‫זנגביל ‪568‬‬ ‫השתנות ‪381‬‬
‫ֵזָﬠה‪ :‬זיעה ‪888‬‬ ‫השתנות האויר ‪382‬‬
‫← בלל‪) ,‬זוב(‪) ,‬שוב(‬ ‫התאבלות ‪1182‬‬
‫זקן ‪735‬‬ ‫התארכות ‪849‬‬
‫זקנים ‪736‬‬ ‫התבוננות ‪861‬‬
‫זקני המלאכה ‪737‬‬ ‫← )ארע(‬
‫ָז ָרה ‪485‬‬ ‫ההתבוננות השכלי ‪862‬‬
‫זריזות ‪1398‬‬ ‫התדבקות ‪978‬‬
‫זרע ‪561,1395‬‬ ‫רב ההתדבקות ‪1254‬‬
‫← משקה‪ ,‬עץ‬ ‫התדרגות‪ :‬בהתדרגות ‪444‬‬
‫זרע האבטחים ‪86‬‬ ‫התחוללות ‪283‬‬
‫זרע בארבאריס ‪222‬‬ ‫התחוללות הרוח ‪284‬‬
‫זרע גזר ‪88‬‬ ‫התחיות ‪1408‬‬
‫זרע גרגירא ‪87‬‬ ‫התחלה ‪67‬‬
‫זרע הליון ‪95‬‬ ‫התיפות ‪203‬‬
‫זרע כטמי ‪89‬‬ ‫התמדה‪ :‬התמדת הבריאות ‪470,471‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪359,360‬‬ ‫)ה(חטא )ה(עצום‬ ‫זרע העולשין ‪96‬‬

‫חטה ‪305‬‬ ‫זרע הקטף ‪94‬‬
‫חטה מתוקנת ← לחם‬ ‫זרע שאהתרג ‪92‬‬
‫חטה שנשלם בישולה ‪306‬‬ ‫ז)י(רעונים ‪97‬‬
‫ָח ָיה ‪973‬‬ ‫הזרעונים המנפחים ‪224‬‬
‫חיוני ← כח‪ְ ,‬פֻּﬠָלּה‪ ,‬רוח‬
‫חיות ← ָכֵּבד‪2‬‬ ‫ִחבּוּר ← נפרד‬
‫חיים ← בעל‪ ,‬בעלים‬ ‫חבוש ‪606‬‬
‫חכם ← ֻאָמּה‬ ‫חבושין ‪606‬‬
‫החכם המיושב ‪944‬‬ ‫)חבר( חיבר ‪1520‬‬
‫חכמי הרופאים ‪229‬‬ ‫חובר ‪32‬‬
‫חכמה ‪940‬‬ ‫חד ← כרסתר‬
‫← אמת‪ַ ,‬בַּﬠל‪ ,‬רופא‬ ‫)חול( חולל ‪280‬‬
‫חכמות ‪941‬‬ ‫התחולל מה שהוא מוכן להתחולל ‪282‬‬
‫← פילוסופי‬ ‫רוב מה שיתחולל ‪281‬‬
‫החכמות הטבעיות או המונחות או הדתיות‬ ‫חולה ‪1306‬‬
‫‪942‬‬ ‫← בלל‪ ,‬כח‪ ,‬מות‪) ,‬נהג(‪ִ ,‬ספּוּר‪) ,‬עלף(‬
‫חכמתי ← ֵסֶפר‬ ‫החולה החלוש ‪1300‬‬
‫חלב ← ַרב‬ ‫חולים ‪1307‬‬
‫החלב החלוב ‪1230‬‬ ‫← הנהגה‬
‫חלבים ‪669,1231‬‬ ‫חוָמּאץ ← משקה‬
‫והמשובח שבחלבים ‪1232‬‬ ‫חוץ ← אויר‪ ,‬מניע‬
‫חלה ‪1297‬‬ ‫לחוץ ‪341‬‬
‫חלה חלי מעיים ‪726‬‬ ‫מחוץ לגוף ‪856‬‬
‫חלה חִלי מיעיים עצום ‪580‬‬ ‫חוש ← ֵסֶפר‬
‫החלה ‪609‬‬ ‫חושים ‪259‬‬
‫חלוב ← חלב‬ ‫חזה ← )רחב(‬
‫חלול ← עצב‬ ‫חלוש החזה ‪756‬‬
‫חלוש ‪807‬‬ ‫ִחזּוּק‪ :‬חיזוק ← שמחה‬
‫← הנהגה‪ ,‬חולה‪ ,‬חזה‪ ,‬רפואה‬ ‫חיזוק מוח הראש ‪1178‬‬
‫חִלי ‪1298‬‬ ‫ֹ‬ ‫)חזק( חיזק ‪670,900,1166‬‬
‫← )ארך(‪ ,‬חלה‪ ,‬יצא‪ ,‬רעש‬ ‫החזיק ‪272,1166,1314‬‬
‫חלי ארוך ‪1299‬‬ ‫← חלישות‪ָ ,‬נֵקל‬
‫החלי הכבד ‪1301‬‬ ‫התחזק ‪1164‬‬
‫חלי )ה(מעים ‪581‬‬ ‫תתחזק על ‪1165‬‬
‫← )בוא(‬ ‫ָח ָזק ‪1175‬‬
‫חלי הצדדין ‪491‬‬ ‫חם‪ִ ,‬חמּוּם‪ ,‬מים‪ ,‬משלשל‪ ,‬קֹר‪,‬‬ ‫← הרקה‪ֹ ,‬‬
‫חלי קוצר הנשימה ‪925‬‬ ‫רפואה‪ ,‬תנועה‬
‫חלי הריאה ‪492‬‬ ‫חזק מאד ← טיול‪ ,‬יין‪ ,‬רפואה‬
‫החלי של כסלים והמחשבה המתילדים‬ ‫ח ֶזק‪ :‬חוזק ‪671‬‬ ‫ֹ‬
‫מהמרה השחורה ‪530‬‬ ‫חוזק החום ‪672‬‬
‫חלאים ‪610,1302‬‬ ‫חוזק הצמאון ‪673‬‬
‫← רפואה‬ ‫חוזק השמחה ‪674‬‬
‫החלאים החמים ‪1305‬‬ ‫)חזר( חזרה לו החמימות ‪958‬‬
‫החלאים הקרים ‪1304‬‬ ‫חזרה‪ :‬חזרתו לעבודתו ‪1117‬‬
‫חלאי העצב ‪1303‬‬ ‫ָחָטא ‪355, 356‬‬
‫חלל ‪1099‬‬ ‫ואם החטיא⟩ו⟨ )החטיאו( מקומן ‪357‬‬
‫חלל האצטומכא ‪1059‬‬ ‫ֵחְטא ‪358‬‬
‫חלל הגוף ‪1057‬‬ ‫חטא גדול ‪359‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪1429‬‬ ‫חסרון‪ :‬חסרון פעולותיו הנפשיות‬ ‫‪1058‬‬ ‫חלל הריאה‬

‫חסרון שמירה ‪1430‬‬ ‫חללים ‪1060‬‬
‫חציר ‪1197‬‬ ‫חללי מוח הראש ‪112‬‬
‫חרבק‪ :‬שני חרבקין ‪343‬‬ ‫חלמון‪ :‬חלמוני ביצי התרנגולות ‪768‬‬
‫חרוב‪ :‬חרובין ‪347‬‬ ‫חלמוני הביצים נימרשת ‪769‬‬
‫חרחבינה ‪1128‬‬ ‫חלקלקות‪ :‬חלקלקות המעים ‪565‬‬
‫חרחור ‪1092‬‬ ‫חלישות ‪802,803‬‬
‫ח ֶרף‪ :‬חורף ‪662‬‬ ‫ֹ‬ ‫חלישות הכח המחזיק ‪806‬‬
‫חשב ‪1078‬‬ ‫חלישות המקבל ‪805‬‬
‫חתול ← עוֹר‬ ‫חלישות התנועה ‪804‬‬
‫חתיכה ← פתיחה‬ ‫חלש ‪802,807‬‬
‫חתך ‪1149‬‬ ‫ַחם ‪238‬‬
‫חיתך ‪1149‬‬ ‫חִלי‪ ,‬ירידה‪ֶ ,‬מ ֶזג‪ ,‬מים‬ ‫← ֹ‬
‫)חתת( ֵנַחת ‪1473‬‬ ‫חם‪ :‬חוֹם ‪231‬‬ ‫ֹ‬
‫ֲחַתת ‪1474‬‬ ‫ח ֶזק‬‫← ֹ‬
‫החום החזק ‪232‬‬
‫טבע ‪827,828,993‬‬ ‫החום הטבעי ‪236,239‬‬
‫← ענין‪ְ ,‬פֻּﬠָלּה‬ ‫חמאה‪ :‬החמאה והשמן ‪560‬‬
‫טבע המציאות ‪829‬‬ ‫ִחמּוּם ← )חמם(‬
‫טבעים ‪830‬‬ ‫חימום הראש חימום או … קרורו קרור חזק‬
‫הם‪ ,‬חכמה‪ ,‬כח‪ְ ,‬פֻּﬠָלּה‪ ,‬רוח‪ ,‬ריח‪ ,‬תנועה‬ ‫טבעי ← ֹ‬ ‫‪588‬‬
‫טוב ← )בנה(‪ ,‬דעה‪ ,‬הנהגה‪) ,‬חמם(‪ ,‬לחם‪ִ ,‬מ ָדּה‪,‬‬ ‫חמוץ‪ :‬חמוצות ‪302‬‬
‫מורח‪) ,‬מרס(‪ ,‬עוּד‪ְ ,‬פֻּﬠָלּה‪ ,‬צבי‬ ‫חמור ← שחיטה‬
‫יותר טוב ← הנהגה‬ ‫חמור הבר ‪299‬‬
‫)טוב( טייב ‪850‬‬ ‫עין חמור הבר ‪300‬‬
‫היטיב ‪212‬‬ ‫חמימות ‪234,290,587,589‬‬
‫טובה ‪398,600,1409‬‬ ‫← ַבַּﬠל‪) ,‬חזר(‪ִ ,‬מ ַדֵלּק‪ ,‬מים‪) ,‬קום(‬
‫טובה מטובות העולם ‪401‬‬ ‫חמימות יום ‪291‬‬
‫טובה מהטובות של עולם ‪400‬‬ ‫חמימות המרחץ ‪235‬‬
‫הטובה הנצחית ‪602‬‬ ‫ארע לו חמימות ‪287‬‬
‫טובה עצומה ‪399‬‬ ‫ותסור חמימותו ‪292‬‬
‫טובת השני עולמות ‪601‬‬ ‫חמימויות ‪293‬‬
‫טובות ‪403‬‬ ‫החמימויות המעופשיות ‪294‬‬
‫← מעשה‬ ‫חֶמר‬‫חמימיות ← ֹ‬
‫טובות מטובותיו ‪402‬‬ ‫)חמם( חימם ‪585‬‬
‫)ה(טובות )ה(מחושבות ‪404,406‬‬ ‫חימם חמום טוב ‪586‬‬
‫טובות העולם ורעות⟩יו⟨ ‪405‬‬ ‫התחמם ‪230,287,584‬‬
‫העצומה שבטובות העולם ‪407‬‬ ‫)חמץ( החמיץ ‪301‬‬
‫טטמאג ‪834‬‬ ‫חֶמץ‪ :‬חומץ ‪366‬‬ ‫ֹ‬
‫טיהוג‪ :‬אל ַט ְיהוג ← בשר‬ ‫חֶמר‪ :‬חומר ‪1286‬‬ ‫ֹ‬
‫טיול ‪551‬‬ ‫חמרי החמימיות ‪1288‬‬
‫הטיול החזק מאד ‪552‬‬ ‫חנטל ‪667‬‬
‫)טיל( טייל ‪549,550‬‬ ‫← שחם‬
‫מטייל ‪553‬‬ ‫)חנף( החניף ‪462‬‬
‫טלה‪ :‬טלאים ‪342‬‬ ‫)חנק( נחנק ‪390‬‬
‫טעה ‪356,1000‬‬ ‫ָחַסר ‪880,1427‬‬
‫טעיה ‪1001‬‬ ‫חיסר ‪1420,1428‬‬
‫טעם ‪835‬‬ ‫ָחֵסר‪ :‬חסרי העיון ‪1433‬‬
‫← גבינה‬ ‫יותר חסר ‪1432‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫יראה‪ :‬היראה המפוחדת והערוב המיחל ‪393‬‬ ‫ִיבּוּשׁ ‪188‬‬

‫ירבוז ← סילקא‬ ‫ָיַבשׁ ‪187‬‬
‫ירד ‪1388‬‬ ‫ִיֵבּשׁ ← )בשם(‬
‫← ֵלָחה‬ ‫התיבש ‪1532‬‬
‫ירד לאמבטי ‪1389‬‬ ‫ָיֵבשׁ ‪1535‬‬
‫הוריד מעל האש ‪261‬‬ ‫← ַסָמּן‪ ,‬פרי‪ ,‬תוך‬
‫ירידה‪ :‬ירידות ‪1390‬‬ ‫יבשות‪ :‬יבשות הכווי)!( ‪1533‬‬
‫הירידות החמות ‪1391‬‬ ‫אימוץ המעים ויבשות הרעי ‪1534‬‬
‫כל הירידות החמות והקרות ‪1392‬‬ ‫יגון ‪1010,1182,1483‬‬
‫ירק‪ :‬ירקות ‪116,353‬‬ ‫← )נגד(‬
‫ישיבה ← מקום‬ ‫ָי ֵג ַע ‪147‬‬
‫וישיבתו עם מי שתתפשט נפשו בישיבתו‬ ‫← )שבת(‬
‫‪197‬‬ ‫יד‪ :‬ידים ‪1537‬‬
‫)ישר( הישיר ‪503‬‬ ‫ידוע ‪945‬‬
‫ישמעאלי‪ :‬הישמעאלים ‪630‬‬ ‫ידיעה ‪884,940‬‬
‫ָיַשׁן ‪1456‬‬ ‫ידע ‪449,937,938‬‬
‫ָיָשׁן ← גבינה‬ ‫נודע ‪937‬‬
‫ישר ← מנע‬ ‫ֶי ַדע ‪939‬‬
‫יתרה ‪1047‬‬ ‫יום ← אריכות‪) ,‬ארך(‪) ,‬בוא(‪ ,‬חמימות‪ִ ,‬קצּוּר‬
‫יתרון‪ :‬יתרונות ‪1047,1050‬‬ ‫יונה‪ :‬יונים ‪295‬‬
‫היתרונות הקופאים ‪1051‬‬ ‫← נשימה‬
‫יתרוני ← ֵלָחה‬ ‫בני היונים הגדולים ‪1029‬‬
‫יונק‪ :‬יונקים ← גדיים‬
‫‪1496‬‬ ‫ָכַּאב‪ :‬יכאב לו מקום מגופו כאב מועט‬ ‫)יזע( הזיע ‪885‬‬
‫ְכֵּאב ‪34,1196‬‬ ‫ִיחוּל‪ :‬ייחול ‪500‬‬
‫← ָכַּאב‬ ‫יחס ‪1394‬‬
‫כאב הפרקים ‪1497‬‬ ‫יין ‪689‬‬
‫כאב הראש ‪757‬‬ ‫← תועלת‬
‫כאבלי ← אהלילג‪ ,‬הלילג‬ ‫יין חזק מאד ‪367‬‬
‫כבאבה ‪1184‬‬ ‫ְיכֶֹלת‪ :‬יכולת ← )רבה(‬
‫ָכַּבד‪ :‬כבד על ‪156‬‬ ‫)ילד( נולד ‪1529‬‬
‫יכבדו עפעפיו מלהתנועע ‪157‬‬ ‫הוליד ‪1528‬‬
‫חִלי‬
‫ָכֵּבד‪ֹ ← 1‬‬ ‫הולד ‪1530‬‬
‫ָכֵּבד‪1185 2‬‬ ‫חִלי‬
‫התילד ← ֹ‬
‫← בריאות‪ ,‬פוסתימא‬ ‫ים ← )רכב(‬
‫ובבריאות הכבד חיותנו ‪1186‬‬ ‫ימאם‪ :‬אל ימאם ← בשר‬
‫כֶֹּבד‪ :‬כובד המאכל ‪158‬‬ ‫ימי‪ :‬הימי ‪58‬‬
‫כבה ‪843,853‬‬ ‫)יעל( הועיל ‪1103,1104,1422‬‬
‫ָכַּבר ‪1382‬‬ ‫יעץ ‪503‬‬
‫כברה ‪992‬‬ ‫יפה ← )מתן(‬
‫כבש‪ :‬כבשים ← בשר‬ ‫יצא ‪331‬‬
‫כווי ← יבשות‬ ‫)ל(צאת ‪337‬‬
‫כוזב ← צמאון‪ ,‬רעבון‬ ‫אחר צאת המאכל מהאצטומכא ‪338‬‬
‫כויה ‪1219‬‬ ‫יוצא מהחלי ← הנהגה‬
‫כולנגאן ‪394‬‬ ‫יוצאים מ)ה(חלי ‪1441‬‬
‫)כון( להכין ‪874‬‬ ‫הוציא ‪332,333‬‬
‫מכין לסתותיהם ועל לבותיהם ‪1264‬‬ ‫יציאה‪ :‬היציאה מהמרחץ ‪340‬‬
‫כח ‪1167,1174‬‬ ‫קודם יציאת המאכל מהאצטומכא ‪339‬‬
‫← החלשה‪ ,‬חלישות‬ ‫)יקץ( כשיקיץ מהשינה ‪1379‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫ֵלאוּת ‪368,1209‬‬ ‫‪1171‬‬ ‫הכח הדוחה‬

‫ָלאְכָשׁה ‪1221‬‬ ‫← תנועה‬
‫לב ‪1156‬‬ ‫כח החולה ‪1168‬‬
‫← )עסק(‪ ,‬שמחה‬ ‫הכח החיוני ‪1169‬‬
‫לבות ← )כון(‬ ‫הכח הטבעי ‪1172‬‬
‫לבוש ‪1226‬‬ ‫הכח המנהיג לגוף הבעל חיים ‪1170‬‬
‫לבישה ‪1226‬‬ ‫הכח הנפשיי ‪1173‬‬
‫)לבן( הלבין ‪136‬‬ ‫כוחות ‪1174‬‬
‫לבן ← גבינה‪ֵ ,‬לָחה‬ ‫)כחש( הכחיש ‪1143‬‬
‫ָלַבשׁ ‪1225‬‬ ‫להכחיש ‪1144‬‬
‫לומי ‪1279‬‬ ‫כטמי ← זרע‪ ,‬עץ‬
‫← מים‬ ‫כיאר‪ :‬כיאר ַש ְנַבר ‪396‬‬
‫)לון( לן ← בשר‪ ,‬מאכל‬ ‫פשיטי כיאר שנבר ‪397‬‬
‫)לוש( הולש ‪867‬‬ ‫פשיטי של כיאר שנבר ‪397‬‬
‫לח ‪354‬‬ ‫כלאט‪ :‬אל ַרִאיב ואל כלאט ‪379‬‬
‫← גבינה‪ ,‬ורד‪ ,‬פרי‬ ‫כלאת ‪378‬‬
‫ֵלָחה ‪373‬‬ ‫כלי‪ :‬כִלי שוע ‪44‬‬
‫הליחה היורדת ‪376‬‬ ‫כֵלי השיר ‪53‬‬
‫לחה לבנה ‪124,374‬‬ ‫כליה‪ :‬כליות ‪1210‬‬
‫לחה רעה ‪375‬‬ ‫כלל‪ :‬כללות ‪202‬‬
‫ֵלחות ‪377‬‬ ‫כמה ← ממון‬
‫← )פגן(‬ ‫כמות ‪1211‬‬
‫הלחות היתרוניות ‪506‬‬ ‫כמתרי‪ֻ :‬כַמְת ָרי ‪1212‬‬
‫לחם ‪324‬‬ ‫כניסה ‪437‬‬
‫סב‬
‫← ֹ‬ ‫הכניסה למרחץ ‪438‬‬
‫הלחם הבלול בשמן זית ‪330‬‬ ‫← התמדה‬
‫⟩לחם⟨ החטה המתוקנת בטוב ‪325‬‬ ‫)כנס( יכנסו עיניו ‪1015‬‬
‫הלחם הטוב המעשה ‪328‬‬ ‫נכנס ‪344,434‬‬
‫הלחם המתוקן במעשה ‪329‬‬ ‫להכנס ‪437‬‬
‫לילה ← מאכל‬ ‫נכנס למרחץ ‪435‬‬
‫לימוניה ‪1279‬‬ ‫הכניס מאכל על מאכל ‪436‬‬
‫לישה‪ :‬בעת הלישה ‪868‬‬ ‫כסא ← בית‬
‫)למד( לימד ‪938‬‬ ‫כסברת‪ :‬כסברתא של באר ‪1200‬‬
‫ִלמוּד ‪12,943‬‬ ‫כסל‪ְ :‬כָּסלים ← חלי‬
‫לסת‪ :‬לסתות ← )כון(‬ ‫כסף‪ :‬שבשר ככסף ‪1043‬‬
‫לעיטה ‪1265‬‬ ‫כף ‪1266‬‬
‫ַלְק ָוה ‪1267‬‬ ‫← )מלא(‬
‫לקח ‪948,1453‬‬ ‫כפי ← ֵסֶבל‬
‫עד שלא יתרבה מה שיקח ‪1454‬‬ ‫כפיה‪ :‬כפית העין ‪1183‬‬
‫לקיחה ‪1455‬‬ ‫)כפף( תכפף קומתו ‪307‬‬
‫לשון‪ :‬לשון קנפריס ‪1257‬‬ ‫כרבקין‪ :‬השני כרבקין ‪343‬‬
‫לשון )ה(שור ‪1256‬‬ ‫כרטאסי ‪1129‬‬
‫כרכומי ← אבטיח‬
‫מאכל ‪836‬‬ ‫כרסתר ‪274‬‬
‫← ֵאֶבר‪ ,‬יצא‪ ,‬יציאה‪ ,‬כֶֹּבד‪) ,‬כנס(‪ ,‬מין‪) ,‬נפל(‪,‬‬ ‫הכרסתרות החדות ‪275‬‬
‫)צוף(‬ ‫הכרסתרות הֹנחים ‪276‬‬
‫המאכל הלן לילה אחת ‪837‬‬ ‫כרע‪ :‬כרעים ‪1198‬‬
‫המאכל המורגל ‪839‬‬
‫המאכל המשביע ‪838‬‬ ‫‪864,1448‬‬ ‫לאה‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫ֶמ ֶזג ‪1310‬‬ ‫אחר המאכל ← הפטרה‬

‫← רטוב‪ ,‬ר ֹ ַע‬ ‫‪29‬‬ ‫היותר קל מאכל שהיה מנהגו לאכלו‬
‫בעל המזג הרע ‪1536‬‬ ‫מאכלות ‪840‬‬
‫)ה(חם המזג ‪240,241‬‬ ‫המאכלות המתוקות ‪841‬‬
‫מזגים ‪1311‬‬ ‫מאכלים ‪31,840‬‬
‫מזון ‪836,981,991‬‬ ‫מאמץ ‪1116‬‬
‫← מניעה‬ ‫מבטוח ← רפואה‬
‫מזון יותר גס ‪982‬‬ ‫מבין‪ :‬מבין בקי ‪228‬‬
‫מזון קל ‪983‬‬ ‫ְמֻבָשּׁל‪ :‬מבושל ← בצק‪ ,‬קמח‬
‫מזונות ‪984‬‬ ‫ְמֻבָשּׂם‪ :‬מבושם ‪852‬‬
‫← ִתּקּוּן‬ ‫ְמ ֻגֶלּה‪ :‬מגולה ← מדינה‬
‫המזונות המורגלים אצלינו הנמצאים הרבה‬ ‫מדבר‪ :‬מדברות ← אויר‬
‫‪987‬‬ ‫ִמ ָדּה ‪383‬‬
‫)ה(מזונות )ה(משובחים ‪985,990‬‬ ‫מדות ‪384‬‬
‫המזונות המתוקים ‪988‬‬ ‫המדות הטובות ‪1054‬‬
‫המזונות הרפואותיים ‪989‬‬ ‫המד)ו(ת הפילוסופיות ‪386‬‬
‫מזונות האדם ‪986‬‬ ‫המדות הרעות ‪1431‬‬
‫מזוני ← רפואה‬ ‫מדות הנפש ‪385‬‬
‫מזיק ‪799,800‬‬ ‫ִמדּוִֹתי ← ֵסֶפר‬
‫מזרח ‪708‬‬ ‫מדינה‪ :‬המדינה המגולת הקצוות ‪1290‬‬
‫← צד‬ ‫מדינות ‪1289,1291‬‬
‫מַח‪ :‬מוח הראש ‪461‬‬ ‫ֹ‬ ‫← אויר‪ ,‬קצה‬
‫← ִחזּוּק‪ ,‬חלל‬ ‫ְמ ַדֵלּק‪ְ :‬מ ַדֵלּק אש חמימותו ‪6‬‬
‫גוף מוח הראש ‪178‬‬ ‫מהיר ← רופא‬
‫עצם מוח הראש ‪178‬‬ ‫מהירות ‪596‬‬
‫ְמֻחָבּר‪ :‬מחובר ‪1517‬‬ ‫)מהר( התמהר ‪595‬‬
‫מחט ‪1‬‬ ‫← ִﬠכּוּל‬
‫ֻמְחָלט‪ :‬מוחלטת ← גזרה‬ ‫מהרה‪ :‬במהרה ← אכל‬
‫ְמֻחָשּׁב‪ :‬מחושב ← טובה‪ָ ,‬רָﬠה‬ ‫מוחש ← ֵסֶפר‬
‫מחשבה ‪1079,1080‬‬ ‫מוכן ← ִבּשׁוּל‪) ,‬חול(‬
‫חִלי‪ֲ ,‬ﬠִשׂ ָיּה‬‫← ֹ‬ ‫מוסר ‪8‬‬
‫המחשבה הארוכה ‪1083‬‬ ‫המוסרים ‪9‬‬
‫המחשבה בנמנעות ‪1084‬‬ ‫← תוכחה‬
‫המחשבות הרעות ‪1085‬‬ ‫המוסרים הדתיים והתוכחות ‪9‬‬
‫ְמֻחָתְּך‪ :‬מחותך ביותר קטן מה שאפשר ‪1150‬‬ ‫המוסרים הדתיים והתוכחות והתיקונים ‪10‬‬
‫ְמֻט ָגּן‪ :‬מטוגן ← בצק‬ ‫המוסרים והתוכחות הדתיים ‪11‬‬
‫ְמֻטָּיּב‪ :‬מטויב ‪852‬‬ ‫מועט‪ ⟨…⟩ :‬מועט ‪795‬‬
‫מטל⟩י⟨ת ‪345‬‬ ‫← ָכַּאב‬
‫← צרור‬ ‫מועיל ‪1426‬‬
‫מטל⟩י⟨ת של פשתים ‪346‬‬ ‫יותר מועיל ‪1425‬‬
‫ְמ ֻיָחד‪ :‬מיוחדים ‪351‬‬ ‫מופת‪ :‬בא המופת על ‪84,85‬‬
‫מים ‪1349‬‬ ‫מוריס ‪1293‬‬
‫← בשר‪ ,‬שתה‪ ,‬שתיה‪ִ ,‬תּקּוּן‬ ‫מוריס של שעורים ‪1294‬‬
‫מים חזקי החמימות ‪1356‬‬ ‫)מות( מת ‪1342,1475‬‬
‫)ה(מים )ה(חמים ‪1351,1362‬‬ ‫רוב מי שימות ‪1343‬‬
‫מים חמים בשיעור הסבל ‪1354‬‬ ‫מות ‪1344,1476‬‬
‫מים חמים חזקי הרתיחה ‪1353‬‬ ‫← החשה‪ ,‬סם‪ָ ,‬פַּחד‬
‫המים החמים מאד ‪1364‬‬ ‫מות החולה ‪1477‬‬
‫מים חמין חזֵקי הרתיחה ‪1353‬‬ ‫ָמ ַזג ‪1309‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪1334‬‬ ‫מלכות גדולה‬ ‫המים עבי הגוף העכור ‪1365‬‬

‫מלפפון ‪1086‬‬ ‫‪1361‬‬ ‫מים עכורין … שריחן רע … פושרין‬
‫ממון ← ִאבּוּד‬ ‫המים הפושרין ‪1366‬‬
‫ממון גדול ‪1346‬‬ ‫המים הצלולים הקלים ‪1368‬‬
‫ממון שאבד לו ‪1347‬‬ ‫מים קרים ‪1350‬‬
‫כמה ממון ‪1348‬‬ ‫← רחיצה‪ ,‬שתיה‬
‫מנהג ‪964‬‬ ‫המים הקרים מן הקרים ‪1367‬‬
‫← הרגל‪ ,‬מאכל‪ָ ,‬מ ַנע‬ ‫מים ִשְמִש ִיים ‪1352‬‬
‫מנהגות ‪965‬‬ ‫מי הבוסר ‪1355‬‬
‫המנהגות הבריאותיים ‪967‬‬ ‫מי הדבש ‪1358‬‬
‫מנהגות ⟩הבריאות⟨ ‪966‬‬ ‫מי הורד והנסרין ‪1360‬‬
‫מנהיג ← כח‬ ‫מי )ה(לומי ‪1359‬‬
‫ֻמ ָנּח‪ :‬מונחות ← חכמה‬ ‫מי השעורים ‪1357‬‬
‫מניע‪ :‬מניע מחוץ ‪252‬‬ ‫ישתה מהמים מה שהוא יותר מתוקין ויותר‬
‫מניעה ‪1339‬‬ ‫זכין ויותר קרין ‪1369‬‬
‫המניעה מהמזון ‪1341‬‬ ‫מימות ‪1371‬‬
‫מניעת שתית המים ‪1340‬‬ ‫מימות נמשכים ‪1372‬‬
‫ָמ ַנע ‪1338‬‬ ‫שני מימות ‪1370‬‬
‫ימנעהו ממנהגו הישר ‪755‬‬ ‫ֵמיִמי‪ :‬ממי ← השארות‬
‫נמנע ‪273‬‬ ‫מין ← הרקה‬
‫← רעי‬ ‫מיני המאכלים ‪27‬‬
‫מנצח ‪858‬‬ ‫ְמ ֻיָשּׁב‪ :‬מיושב ← חכם‬
‫ְמ ֻנֶקּה‪ :‬מנוקה ‪1446‬‬ ‫מכא‪ִ :‬מַכּא ← סנא‬
‫)מסס( המיס ‪490‬‬ ‫מכה ‪125,1447‬‬
‫מספיק ‪1208‬‬ ‫מכה ממכות העולם ‪47‬‬
‫ָמעוּט‪ :‬מעוטת השמנות ← גבינה‬ ‫המכה האישית ‪1393‬‬
‫ִמעוּט‪ :‬מיעוט ‪1155,1386‬‬ ‫מכות ‪48‬‬
‫← הפעלות‬ ‫מכות גדולות ‪126‬‬
‫מיעוט התפשטות למה שהיה דרכו שיתפשט‬ ‫מכות עצומות ‪801‬‬
‫לו ‪103‬‬ ‫מכרר ← משקה‬
‫)מעט( התמעט ‪1154‬‬ ‫)מלא( מילא ‪1322‬‬
‫מעי‪ :‬מעי)י(ם ‪827,1321‬‬ ‫ְמל ֹא כף ‪1113‬‬
‫חִלי‪ ,‬חלקלקות‪) ,‬רפא(‪,‬‬
‫← ִאמּוּץ‪) ,‬אמץ(‪ ,‬חלה‪ֹ ,‬‬ ‫מלאכה ‪778‬‬
‫ָרָפה‪ ,‬רפיון‬ ‫← זקן‬
‫ְמֻﬠָפּשׁ‪ :‬מעופש ‪919‬‬ ‫מלאכה דרוסה ‪779‬‬
‫⟩מ⟨עפשות ‪921‬‬ ‫מלאכת הרפואה ‪780‬‬
‫מעופשי ← חמימות‬ ‫מלאכת הרפואות ‪780‬‬
‫ְמעֹ ָרב‪ :‬מעורב ‪380‬‬ ‫← נקלות‬
‫מעשה ← לחם‬ ‫מלבוש‪ :‬מלבושים ‪1226‬‬
‫המעשה האישי ‪950‬‬ ‫ֶמַלח‪ :‬גרגיר מלח ‪1327‬‬
‫מעשה הרע ‪1067‬‬ ‫ַמָלּח ‪1328‬‬
‫מעשים ← אמתות‬ ‫ַמָלּחוּת ‪1329‬‬
‫מעשי הטובות ‪1066‬‬ ‫ְמֵלחוּת‪ :‬מליחות ‪1330‬‬
‫מעשי התחבולה ‪951‬‬ ‫מלחמה ‪172‬‬
‫ְמֻפָחד‪ :‬מפוחד ← יראה‬ ‫מלחמות ‪242‬‬
‫ֻמְפָסד‪ :‬מופסד ← ַמ ְרֶאה‬ ‫)מלט( מילט ‪369‬‬
‫ֻמְפ ָרד‪ :‬מופרד ← )נהג(‬ ‫נמלט ‪370,628‬‬
‫ְמֻפ ְרָסם‪ :‬מפורסם ‪728‬‬ ‫מלך‪ :‬מלכים ‪1335‬‬
‫← משקה‪ ,‬רופא‬ ‫מלכות ‪1332,1333‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫מורתח קל ‪1007‬‬ ‫מפרק‪ :‬מפרק הֵשָׂﬠר ‪1033‬‬

‫מורתחין ‪1008‬‬ ‫מצא ‪782‬‬
‫ְמֻשָׁבּח‪ :‬משובח ‪1056‬‬ ‫← ָגּ ַדל‬
‫← בשר‪ ,‬בשרים‪ ,‬חלבים‪ ,‬מזונות‪ ,‬רופא‪,‬‬ ‫אם ימצאו מקומן ‪783‬‬
‫תכונות‬ ‫מצה‪ :‬מצות ‪1061‬‬
‫המשובחים מהרופאים ‪1052‬‬ ‫מצוי ‪1495‬‬
‫משובחי הרופאים ‪1055‬‬ ‫מצטכא ‪1319‬‬
‫משביע ← מאכל‬ ‫← משקה‬
‫משגל ‪200‬‬ ‫מציאות ‪1494‬‬
‫משי‪ :‬משי בלי עשוי ‪233‬‬ ‫← טבע‬
‫משיחה‪ :‬המשיחה והזיֻלף ‪469‬‬ ‫מצץ ‪1318‬‬
‫משיכה ← משלשלים‬ ‫מקבל ← חלישות‬
‫ָמַשׁך ‪171‬‬ ‫מקום ← ָחָטא‪ָ ,‬כַּאב‪ ,‬מצא‪) ,‬נפל(‪ ,‬עשה‪ ,‬תנועה‬
‫הנמשכים אחר‪137 -‬‬ ‫מקום הישיבה ‪1522‬‬
‫ְמַשֵׁכּר‪ :‬משכרות ‪616‬‬ ‫מקומות הֵשָׂﬠר ‪632‬‬
‫משלשל ‪648‬‬ ‫)מקק( ימק קולו ‪365‬‬
‫← רפואה‬ ‫מקרה ‪882‬‬
‫המשלשלים החזקים במשיכה ‪649‬‬ ‫מקרים ‪883‬‬
‫משמח ← ִספּוּר‬ ‫מר‪ :‬מור ‪1315‬‬ ‫ֹ‬
‫משפט ← ַבַּﬠל‬ ‫מור בבלי ‪1316‬‬
‫משקה ‪689‬‬ ‫ַמ ְרֶאה ← גבינה‪) ,‬נזק(‬
‫משקה הורד אל מכרר ‪698‬‬ ‫מופסד המראה ‪316‬‬
‫משקה זרע הורד ‪692‬‬ ‫ֻמ ְר ָגּל‪ :‬מורגל ‪969‬‬
‫משקה חוָמּאץ ‪691‬‬ ‫← דבר‪ ,‬מאכל‪ ,‬מזון‪ ,‬משקה‪) ,‬רכב(‪ ,‬שתה‬
‫משקה סכנגבין צמוקיי ‪693‬‬ ‫מרה‪ :‬מרה אדומה ‪1292‬‬
‫משקה סכנגבין של ורד ‪694‬‬ ‫מרה שחורה ‪652‬‬
‫משקה של בנאפסג ‪690‬‬ ‫חִלי‬
‫← אד‪ֹ ,‬‬
‫משקה של ורד מכרר ‪697‬‬ ‫ֻמ ָרח‪ :‬המורחים והבשמים ‪546‬‬
‫משקה של מצטכא ‪696‬‬ ‫המורחים הטובים ‪547‬‬
‫משקה של קליפת האתרוג ‪695‬‬ ‫ְמ ֻרָחב‪ :‬מרוחב הנפש ‪104‬‬
‫משקים‪/‬משקין ‪700‬‬ ‫מרחץ ‪296‬‬
‫← ִבּשׁוּל‪ ,‬מרקחת‪ ,‬עמדה‬ ‫← חמימות‪ ,‬יציאה‪ ,‬כניסה‪) ,‬כנס(‬
‫המשקים המורגלים ‪702‬‬ ‫מריסה ← מירס‬
‫המשקים המפורסמים ‪701‬‬ ‫ֻמ ְרָכּב‪ :‬מורכב ‪535‬‬
‫ב׳ משקים ‪699‬‬ ‫מורכבת ‪535‬‬
‫משקל ‪1513‬‬ ‫)מרס( מירס ‪1295‬‬
‫משרה ‪1435‬‬ ‫מירס … מריסה טובה ‪1296‬‬
‫משרה הראונד ‪1436‬‬ ‫ֻמ ְרָסן‪ :‬מורסן ← בישול‪) ,‬שרש(‬
‫משריות ‪1437‬‬ ‫ְמ ֻרָסּס‪ :‬מרוסס ‪505‬‬
‫מת‪ :‬מיתים ‪1345‬‬ ‫ַמ ְרֶפּה‪ :‬מרפה המעים ‪1278‬‬
‫מתוק ‪285‬‬ ‫דבר מרפה ‪1478‬‬
‫← גבינה‪ ,‬מאכל‪ ,‬מזון‪ ,‬מים‬ ‫מרפק ‪529‬‬
‫מתיקה ‪286‬‬ ‫מרק‪ :‬מרק של תרנגולין ‪1308‬‬
‫מתיקות ← צדקות‬ ‫מרקחת ‪871‬‬
‫)מתן( המתין ‪740‬‬ ‫← בנפסג‪ ,‬הלילג‪ ,‬ורד‬
‫המתין המתנה יפה ‪741‬‬ ‫המרקחות הגדולות רבות התועלות ‪872‬‬
‫ְמֻתָקּן‪ :‬מתוקן ← חטה‬ ‫מרקחות הפירות ומשקיהם ומרקחת נעשים‬
‫מתרודיטוס ‪1281‬‬ ‫מהן ‪498‬‬
‫ֻמ ְרָתּח‪ :‬מורתח ‪1006‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫נסרין ← מים‬ ‫נבזה ‪271‬‬

‫נעדר ← בריאות‬ ‫נביא‪ :‬נביאים ‪1374‬‬
‫נער ‪1020‬‬ ‫נבלה‪ :‬נבילות ‪221‬‬
‫נערים ‪745‬‬ ‫נבק ‪1377‬‬
‫)נפח( ִנַפּח ← זרע‬ ‫)נגב( ניגב ‪1312,1313‬‬
‫ֶנַפח ‪1410‬‬ ‫)נגד( מגידין לו הגדות שמסירין יגונו ומביאין לו‬
‫)נפל( אם נפלו במקומן ‪1525‬‬ ‫השחוק ‪226‬‬
‫תפול תאותו ‪608‬‬ ‫)נגע( הגיע ‪782‬‬
‫מפילים תאות המאכל ‪607‬‬ ‫)נגר( הגיר השתן ‪443‬‬
‫נפש ‪1412‬‬ ‫)נהג( הנהיג ‪412,416‬‬
‫← )אסף(‪ ,‬הנהגה‪ ,‬הרגל‪ ,‬ישיבה‪ִ ,‬מ ָדּה‪ִ ,‬ספּוּר‪,‬‬ ‫← הנהגה‬
‫)רחב(‪ ,‬שחרות‬ ‫הנהיג ברפואה ‪413‬‬
‫נפשות ‪1413,1414‬‬ ‫להנהיג ברפואה מופרדת ‪427‬‬
‫← ענין‬ ‫הנהיג החולה ‪423‬‬
‫נפשיי ‪1418‬‬ ‫התנהג ‪412‬‬
‫← הפעלות‪ ,‬חסרון‪ ,‬כח‪ ,‬רוח‪ ,‬תנועה‬ ‫יתנהג ברפואה החזקה ‪417‬‬
‫נצחי ← טובה‪ ,‬נקמה‬ ‫נהוג ‪969‬‬
‫נקב‪ :‬נקבים ‪632‬‬ ‫)נוח( נח ‪1124‬‬
‫נקבי העצבים ‪633‬‬ ‫הניח ‪143‬‬
‫)נקה( ניקה ‪198,1443‬‬ ‫נוח ← כרסתר‬
‫התנקה ‪1442‬‬ ‫נוטה‪ :‬נוטים ‪182‬‬
‫ִנקּוּי‪ :‬על נקוי האצטומכא ‪1445‬‬ ‫)נוע( התנועע ‪244‬‬
‫)נקז( הקיז ‪1044‬‬ ‫← ָכַּבד‬
‫נקי ← פת‬ ‫)נזק( הזיק ‪793‬‬
‫נקיות ‪1444‬‬ ‫← רפואות‬
‫ָנֵקל‪ :‬החזיק נקל ‪647‬‬ ‫הזיק הזק⟩…⟨ ‪794‬‬
‫נקלות‪ :‬נקלות הבנת ]ה[מלאכת הרפואות ‪645‬‬ ‫הזיק הזקה גדולה ‪794‬‬
‫נקמה ‪718,1440‬‬ ‫יזיק מראהו ‪1509‬‬
‫הנקמה הנצחית ‪719‬‬ ‫נח ← )שים(‬
‫)נקש( הוקש ‪1180‬‬ ‫ְנִט ָיּה‪ :‬נטייה ‪1373‬‬
‫נראה ‪855‬‬ ‫נילופר ‪1459‬‬
‫נראה יותר ‪854‬‬ ‫נימרשת‪ִ :‬ניְמ ְרשת ← חלמון‬
‫נשבר‪ :‬הנשבר ‪1463‬‬ ‫נכבד‪ :‬היה נכבד אצל ‪889‬‬
‫נשימה ‪1415,1419‬‬ ‫)נכה( ִהָכּה ‪1383‬‬
‫← קֶֹצר‬ ‫נכון ‪784‬‬
‫נשימות ‪1416‬‬ ‫נכון פעולתו ‪785‬‬
‫נשימות היונים ‪1417‬‬ ‫נמהרות ‪122‬‬
‫נשך ‪1253‬‬ ‫נמהרות הבנה ‪123‬‬
‫)נשם( הנשים בפלאה ‪1411‬‬ ‫נמלח‪ :‬נמלחים ‪1214‬‬
‫נתן ← עצה‬ ‫נמנע‪ :‬נמנעות ← מחשבה‬
‫נמצא ← מזון‪ ,‬רופא‬
‫‪349‬‬ ‫סב‪ :‬ויהיה הלחם בסובין‬‫ֹ‬ ‫נמשך ← מים‬
‫ִסָבּה ‪577‬‬ ‫ֻנָסּח‪ :‬נוסח ‪1515‬‬
‫סבות ‪578‬‬ ‫ֻנְסָחה‪ :‬נוסחה ‪1515‬‬
‫ָסַבל ‪303‬‬ ‫ִנָסּיוֹן‪ :‬ניסיון ‪173‬‬
‫ֵסֶבל ← מים‬ ‫אנשי הנסיון ‪1406‬‬
‫כפי סבלה ‪304‬‬ ‫מי שהאריך נסיונות ‪175‬‬
‫ְס ֻגָלּה‪ :‬סגולה ‪350,352‬‬ ‫נתפרסם נסיונו ‪174‬‬
‫)סדר( לסדר ‪265‬‬ ‫נסיעה‪ :‬בעת הנסיעה ‪605‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫עבודה ← חזרה‬ ‫סומאק ‪634‬‬

‫‪1093‬‬ ‫עבודת הארץ‬ ‫סוס ← שׁ ֹרשׁ‬
‫עדנה ‪1252‬‬ ‫)סור( סר ← חמימות‬
‫עובד‪ :‬עובד האדמה ‪1094‬‬ ‫הסיר ‪1443‬‬
‫עוּד ‪960‬‬ ‫← מגידין‬
‫עוד טוב ‪963‬‬ ‫מוָּסר ‪1387‬‬
‫עוזרדין ‪562‬‬ ‫סיוע ‪603‬‬
‫עולם ← טובה‪ ,‬מכה‪ָ ,‬רָﬠה‬ ‫)סיע( ִסּ ַיּע ‪599,603,900‬‬
‫עולמות ← טובה‬ ‫סכבינג ‪613‬‬
‫עומד ‪536‬‬ ‫ָסָכל‪ :‬סכלים ‪209‬‬
‫עוף ← בשר‬ ‫הסכלים מהאנשים ‪1013‬‬
‫עופות ← בשר‬ ‫סכלות ‪208‬‬
‫)עור( ניעור ‪1378‬‬ ‫← שחרות‬
‫עוֹר ‪192,1493‬‬ ‫סכנגבין ‪622‬‬
‫עור הראש ‪193‬‬ ‫← משקה‬
‫עורות הארנבים ‪1034‬‬ ‫סכנה ‪361‬‬
‫עורות החתולים ‪1036‬‬ ‫סכנה גדולה ‪362‬‬
‫עורות הצאן ‪1037‬‬ ‫ֻסָכּר‪ :‬סוכר ‪617‬‬
‫עורות השועלים ‪1035‬‬ ‫)סלק( הסתלק ‪523‬‬
‫עזב ‪143‬‬ ‫ִסְלָקא‪ :‬סילקא ‪625‬‬
‫עזיבה ‪144‬‬ ‫סילקא או ְקַטף או אספנאק או ירבוז‬
‫עיון ‪1405‬‬ ‫‪626‬‬
‫← )ארע(‪ ,‬דקק‬ ‫סֶלת ← פת‬
‫ֹ‬
‫עין ← חמור‪ָ ,‬חֵסר‪ ,‬כפיה‬ ‫סם‪ :‬סמי המות ‪631‬‬
‫עין דעתו ‪974‬‬ ‫ָסַמך ‪519‬‬
‫עינים ‪975‬‬ ‫סמך ב‪1145 -‬‬
‫← אור‪) ,‬כנס(‬ ‫ַסָמּן‪ :‬הסמנין היבשין ‪482‬‬
‫עכבית‪ :‬עכביות ‪56‬‬ ‫)סמר( ָסַמר העור מהם ‪1138‬‬
‫ִﬠכּוּל‪ :‬עיכול ‪1466,1468,1469‬‬ ‫סנא‪ִ :‬ס ַנא של ִמַכּא ‪641‬‬
‫← ר ֹ ַע‬ ‫סנבל ‪639‬‬
‫עיכול רע ‪1467‬‬ ‫סנגאב ‪640‬‬
‫יתמהר עיכולו ‪1471‬‬ ‫)סנן( סינן ‪771‬‬
‫עיכולים ‪1468‬‬ ‫ִספּוּר ← אבלות‬
‫עכור ‪1195‬‬ ‫ספורים ‪781‬‬
‫← מים‬ ‫סיפור לחולה בסיפורים משמחין שמרחיבין‬
‫עכירות ‪1194‬‬ ‫נפשו ומשמחין אותו ‪322‬‬
‫)עכל( עיכל ‪1464‬‬ ‫ספינה ← הנהגה‬
‫התעכל ‪1465‬‬ ‫)ספק( נסתפק על ‪721‬‬
‫)עכר( עיכר ‪1193‬‬ ‫ֵסֶפר ‪1187‬‬
‫ָﬠֶלה ← ורד‬ ‫ספר החוש והמוחש ‪1188‬‬
‫עלין ← ורד‬ ‫ספרים ‪1189‬‬
‫ִﬠָלּה ‪924‬‬ ‫הספרים החכמתים ‪1191‬‬
‫ִﬠלּוֹת ‪926‬‬ ‫⟩הספרים⟨ המדותיים ‪1190‬‬
‫עליון‪ :‬עליוני הגוף ‪69‬‬ ‫סקמוניא ‪1282‬‬
‫)עלם( התעלם מ‪999 -‬‬
‫)עלף( נתעלף החולה ‪997‬‬ ‫עב ‪207,1002‬‬
‫עֶֹלשׁ‪ :‬עולשין ← זרע‪ְ ,‬קִלָפּה‬ ‫← מים‬
‫)עמד( עמד כנגד ‪1159‬‬ ‫)עבה( עיבה ‪198‬‬
‫עמד כנגד … עמידה ‪1160‬‬ ‫ָﬠֶבה‪ :‬יותר עבה ‪1003‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫ֲﬠִש ֹ ָיּה‪ :‬עש)י(יה ‪277,949,953‬‬ ‫‪1162‬‬ ‫עמדה‪ :‬עמדת בריאות האדם‬

‫עשיית המחשבה ‪952‬‬ ‫עמדת המשקין ‪1163‬‬
‫)עשן( התעשן ‪440‬‬ ‫עמידה ← )ארע(‪) ,‬עמד(‬
‫עת ← לישה‪ ,‬נסיעה‪) ,‬רכב(‪ ,‬רעבון‬ ‫עמל ‪147‬‬
‫כל עת ← )זוב(‬ ‫ֵﬠ ָנב‪ :‬ענבים ‪955‬‬
‫)עתק( העתק לארצות ‪1439‬‬ ‫ענבר ‪956‬‬
‫ענין‪ :‬ועניין השארותו עם הטבע ‪117‬‬
‫פאלג ‪1092‬‬ ‫ענין תנועות בהמתו ‪310‬‬
‫)פגן( ַמְפ ִגין ֵלחותיו ‪1021‬‬ ‫עינייני נפשותם ‪311‬‬
‫פה ‪1097‬‬ ‫)עסק( נתעסק לבי ‪713‬‬
‫פי האצטומכא ‪1098‬‬ ‫ִﬠפּוּשׁ‪ :‬עיפוש ‪917,919‬‬
‫פול‪ :‬פולין ‪1102‬‬ ‫עיפושי האויר ‪920‬‬
‫פוסתימא‪ :‬פוסֵתמא ‪1510‬‬ ‫ֲﬠִפיצוּת‪ :‬עפצות ‪1112‬‬
‫פוסתימא האצטומכא ‪1512‬‬ ‫עפעף‪ :‬עפעפים ← ָכַּבד‬
‫פוסתימת הכבד ‪1511‬‬ ‫)עפש( עיפש ‪915‬‬
‫פּוֵֹﬠל ‪1076‬‬ ‫התעפש ‪916‬‬
‫פוקאע ‪1077‬‬ ‫עץ‪ :‬עץ כטמי ‪961‬‬
‫פושר ‪1019‬‬ ‫עץ הכטמי והזרע שלו ‪962‬‬
‫← מים‬ ‫עצב ‪894‬‬
‫ָפַּחד ‪180,392‬‬ ‫חִלי‬
‫← ֹ‬
‫פחד מהמות ‪1526‬‬ ‫העצב החלול ‪895‬‬
‫ַפַּחד‪ :‬פחדים ‪1527‬‬ ‫עצבים ‪896‬‬
‫פחות ← הפעלה‬ ‫← נקב‬
‫פילוסוף‪ :‬פילוסופים ‪1096‬‬ ‫עצה‪ :‬נתן עצה ‪1399‬‬
‫פילוסופי ← ִמ ָדּה‬ ‫עצום ‪913‬‬
‫החכמות הפילוסופיות ‪1095‬‬ ‫← ֵחְטא‪ ,‬חלה‪ ,‬טובה‪ ,‬מכה‪) ,‬פעל(‪ָ ,‬רָﬠה‬
‫פלאה ← )נשם(‬ ‫עצלה ‪1205‬‬
‫ִפּלּוּל‪ :‬פילול ‪38‬‬ ‫העצלה מהתנועות ‪1204‬‬
‫פליאות ‪863‬‬ ‫עצלות ‪865,1203‬‬
‫פלפל ← דאר‬ ‫עצם ‪219,912‬‬
‫ִפּ ָנּה‪ :‬הִפּינה הגדולה ‪537‬‬ ‫מַח‬ ‫← ֹ‬
‫‪388‬‬ ‫פנוי‪ :‬קודם שתהא האצטומכא פנוייה‬ ‫ִﬠָקּר‪ :‬עיקר ‪20,1108‬‬
‫ָפּ ִנים ‪1498‬‬ ‫עקר הרפואה ‪1109‬‬
‫← )אדם(‬ ‫עיקרים ‪21,1111‬‬
‫ְפּ ִנים‪ :‬פנים מהגוף ‪439‬‬ ‫ב׳ עיקרים ‪1110‬‬
‫פנימי ← ֵאֶבר‬ ‫עיקרי האבטיחים ‪22‬‬
‫)פסד( כשיפסד האויר ‪1041‬‬ ‫)ערב( עירב ‪372‬‬
‫נפסד ← אצטומכא‬ ‫ערב‪ :‬ערוב ← יראה‬
‫הפסיד ‪1039‬‬ ‫עריכה ← )רבה(‬
‫מפסיד ‪1042‬‬ ‫)ערך( העריך ‪859‬‬
‫הפסיד האצטומכא ‪138‬‬ ‫ערפלי‪ַ :‬ﬠ ְרַפִלי ‪791‬‬
‫פסידות ‪1040‬‬ ‫עשה ‪308,947,948,1062‬‬
‫)פסק( נפסק ‪1151‬‬ ‫לעשות ‪949,953‬‬
‫פסתק ‪1038‬‬ ‫עשה אותה בזולתי מקומה ‪1521‬‬
‫← ֶשֶׁמן‬ ‫עשה תחבולה ‪309‬‬
‫פסתקי ‪1038‬‬ ‫נעשה ← מרקחת‬
‫)פעל( פעל פועל עצום מאד ‪2‬‬ ‫עשוי ‪954‬‬
‫לא יפעל לזה ‪1023‬‬ ‫← משי‬
‫התפעל ‪1063‬‬ ‫ִﬠשּׁוּן‪ :‬העישונים והעישון ‪65‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫צומח ‪1376‬‬ ‫‪1064‬‬ ‫ֹפַּﬠל‪ :‬פ)ו(על‬

‫‪972‬‬ ‫)צוף( כדי שיצוף המאכל‬ ‫← )פעל(‬
‫צוק‪ :‬צוק דרכיה ‪809‬‬ ‫ְפֻּﬠָלּה‪ :‬פעולה ‪1064‬‬
‫צחנת ‪754‬‬ ‫← נכון‬
‫ציד ← צבי‬ ‫פעולות ‪1065‬‬
‫ציני ← דאר‬ ‫← חסרון‬
‫ציר ‪789‬‬ ‫פעולות הטובות ‪1066‬‬
‫צלול ← מים‬ ‫פעולותיהם החיוניות והטבעיות ‪1069‬‬
‫צלח ‪1381‬‬ ‫פעולותיו הטבעיות ‪1070,1071‬‬
‫ָצֵמא ‪903‬‬ ‫פעולות הטבע ‪1068‬‬
‫צמאון ‪904‬‬ ‫פעם‪ :‬פעמים ‪1287‬‬
‫ח ֶזק‬
‫← ֹ‬ ‫← שלשל‬
‫צמאון כוזב ‪905‬‬ ‫)פרד( כבר נפרד חבורו ‪1032‬‬
‫הצמאון הצודק ‪906‬‬ ‫ֵפּרוּשׁ‪ :‬פירוש ‪704‬‬
‫ִצמּוּק‪ :‬צימוקים ‪558‬‬ ‫פרח‪ :‬פרח של אסטוכודוס ‪18‬‬
‫הצימוקים השחורין ‪559‬‬ ‫פרחים ‪569,570,571‬‬
‫ִצמּוִּקי‪ :‬צמוקיי ← משקה‬ ‫פרי ‪1087‬‬
‫)צמח( הצמיח ‪1375‬‬ ‫פירות ‪1087,1091‬‬
‫צנובר ← תוך‬ ‫← מרקחת‬
‫צנון ‪1024‬‬ ‫הפירות היבישים ‪1090‬‬
‫צנצנת ‪83‬‬ ‫הפירות הלחים ‪1088‬‬
‫צעק ‪788‬‬ ‫הפירות של קיץ ‪1089‬‬
‫צפון ‪725‬‬ ‫)פרסם( נתפרסם ← נסיון‬
‫← רוח‬ ‫פרק‪ :‬פרק מפרקיו ‪1046‬‬
‫צרור‪ :‬צרור של מטלית קלה ‪760‬‬ ‫פרקים ← ְכֵּאב‬
‫)פשט( פישט ‪1283‬‬
‫קאקלה ‪1107‬‬ ‫התפשט ‪1284‬‬
‫ָקַבל ‪720‬‬ ‫← ישיבה‪ִ ,‬מעוּט‬
‫קיבל ‪1201‬‬ ‫פשיטי ← כיאר‬
‫)קבץ( התקבץ ← דעה‬ ‫ִפְּשָׁתּה‪ :‬פשתים ← מטל⟩י⟨ת‬
‫התקבץ על ‪724‬‬ ‫פת ← תוך‬
‫קדמון‪ :‬הקדמונים ‪54‬‬ ‫פת נקיה ‪326‬‬
‫קול ‪787‬‬ ‫פת הסלת ‪327‬‬
‫← )גבה(‪) ,‬מקק(‪) ,‬רום(‬ ‫)פתח( פיתח ‪1018‬‬
‫)קום( מקייֵמות)!( חמימות ‪321‬‬ ‫פתיחה‪ :‬הפתיחה והחתיכה ‪108‬‬
‫קומה ← )כפף(‬
‫קוץ ‪732‬‬ ‫צאן ← בשר‪ ,‬עוֹר‬
‫קורא ← בשר‬ ‫צבות‪ :‬אירע לו צבות ‪612‬‬
‫)קטן( יקטן דפקו ‪767‬‬ ‫צבי‪ :‬צביים ‪994‬‬
‫ָקָטן ‪456‬‬ ‫הטוב שבציד הצביים ‪1249‬‬
‫← ְמֻחָתּך‬ ‫צבע ‪744‬‬
‫קטנים ‪745‬‬ ‫צד‪ :‬צד השמאל והמזרח ‪1499‬‬
‫ַקַטף ‪1152‬‬ ‫חִלי‬
‫צדדין ← ֹ‬
‫← זרע‪ ,‬סילקא‬ ‫צדק ‪758‬‬
‫קיא ‪1179‬‬ ‫צדקות‪ :‬בצדקות המתיקות ‪759‬‬
‫← אגוז‬ ‫ַצ ָוָּאה‪ַ :‬צ ָואות ‪1519‬‬
‫קיץ ‪790‬‬ ‫צודק ← צמאון‪ ,‬רעבון‬
‫← פרי‬ ‫)צוה( ִצ ָוּה ‪1518‬‬
‫קל ‪364,644‬‬ ‫ִצוּוּי ‪1519‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫ָקֶשׁה ‪762,766‬‬ ‫← אד‪ ,‬מזון‪ ,‬מים‪ֻ ,‬מ ְרָתּח‪ ,‬צרור‬

‫קשה להתרפא ‪891‬‬ ‫קל עליו ‪643‬‬
‫מהקשה שבדברים ‪764‬‬ ‫יותר קל ‪1262‬‬
‫ִקשּׁוּא‪ :‬קשואים ‪395‬‬ ‫← מאכל‬
‫← שחיטה‬ ‫ָקלוּף ‪1137‬‬
‫קִֹשׁי‪ :‬קושי ‪763‬‬ ‫קלות ‪363,517‬‬
‫מקושי הדברים ‪764‬‬ ‫קלח‪ :‬קלחים ‪1158‬‬
‫קליה‪ :‬קלית השעורים ‪1206‬‬
‫ָרָאה ‪105‬‬ ‫)קלל( ֵהֵקל ב‪1485 -‬‬
‫נראה ← שאור‬ ‫)קלף( ִקֵלּף ‪1133‬‬
‫חִלי‪ ,‬חלל‪ ,‬קנה‬‫ֵרָאה‪ :‬ריאה ← ֹ‬ ‫ְקִלָפּה‪ :‬קליפת אתרוג ‪1134‬‬
‫ראונד ‪495‬‬ ‫← משקה‬
‫← משרה‬ ‫קליפת בלסאן ‪1136‬‬
‫ְראוּת ‪106‬‬ ‫קליפת שורש עולשין ‪1135‬‬
‫← החזקה‬ ‫קליפים ‪1270‬‬
‫ראי‪ :‬הראי ‪496‬‬ ‫קמח‪ :‬הקמח המבושל ‪457‬‬
‫ַרִאיב ‪539‬‬ ‫קנה‪ :‬קנה הריאה ‪1139‬‬
‫אל ַרִאיב ← כלאט‬ ‫קנטוריון ‪1132‬‬
‫ראיה‪ :‬ראיות ← )שוה(‬ ‫קנין ‪1337‬‬
‫ראש ‪494‬‬ ‫קנפריס ← לשון‬
‫מַח‪ ,‬עוֹר‬
‫← ִחמּוּם‪ְ ,‬כֵּאב‪ֹ ,‬‬ ‫)קפא( קופאים ← יתרון‬
‫ַרב ← דם‪ ,‬התדבקות‪ ,‬מרקחת‪ ,‬רופא‪ ,‬רפואה‪,‬‬ ‫הקפיא ‪922‬‬
‫)שיש(‬ ‫קפיצה ‪727‬‬
‫רב החלב ‪668‬‬ ‫קצה‪ :‬קצוות ‪831‬‬
‫רבת השמנות ← גבינה‬ ‫← מדינה‬
‫ר ֹב‪ :‬רוב ‪1192‬‬ ‫קצוות המדינות ‪832‬‬
‫← )חול(‪) ,‬מות(‬ ‫ִקצּוּר ‪1141‬‬
‫)רבה( וירבה עריכתו ‪450‬‬ ‫קיצור ימיו ‪1142‬‬
‫מרבין בו כל יכלתם ‪709‬‬ ‫קצף ‪518‬‬
‫התרבה ← לקח‬ ‫ָקַצר ← )ארך(‬
‫)רגל( הרגיל ‪957,959‬‬ ‫ִקֵצּר ← רופא‬
‫ֶר ֶגל‪ :‬רגלים ‪499‬‬ ‫קֶֹצר‪ :‬קוצר השגה ‪1140‬‬
‫)רגש( הרגיש ‪3‬‬ ‫חִלי‬
‫קוצר הנשימה ← ֹ‬
‫קודם שירגיש ברעבון ‪258‬‬ ‫קצת ← )ארע(‬
‫רואה ← רוח‬ ‫ַקר ‪82‬‬
‫רוה ‪556‬‬ ‫חִלי‪ ,‬ירידה‪ ,‬מים‬ ‫← ֹ‬
‫רוח ← התחוללות‬ ‫קֹר‪) :‬ה(קור ‪79,80‬‬
‫הרוח החיוני ‪544‬‬ ‫הקור החזק ‪80‬‬
‫הרוח הטבעי ‪545‬‬ ‫קראציא ‪1125‬‬
‫רוח נפשיי ‪542‬‬ ‫)קרב( התקרב אצלו כל רחוק ‪1126‬‬
‫הרוח הרואה ‪543‬‬ ‫ֵקרוּב‪ :‬קירובו מבוראו ‪1127‬‬
‫)ה(רוח )ה(רעה ‪1081,1082‬‬ ‫ֵקרוּר ← ִחמּוּם‬
‫רוח הצפון ‪540‬‬ ‫קרטמי ‪1130‬‬
‫רוחות ‪541‬‬ ‫קרירות ‪81‬‬
‫רוטל ‪510‬‬ ‫קרנפל ‪1131‬‬
‫רוטלין ‪512‬‬ ‫)קרר( קירר ‪78‬‬
‫ב׳ רוטלין ‪511‬‬ ‫התקרר ‪77‬‬
‫)רום( להרים קולו ‪526‬‬ ‫)קשה( ִהְקָשׁה ‪761‬‬
‫רועה‪ :‬רועים ← בשר‬ ‫התקשה ‪761,890‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫← הרגש‪) ,‬רגש(‬ ‫רופא ‪812‬‬

‫‪217‬‬ ‫הרעבון בעת התאוה הצודקת‬ ‫← ארץ‪ ,‬הנהגה‪ ,‬הסתפקות‪ ,‬העדר‬
‫רעבון כוזב ‪216‬‬ ‫)ה(רופא )ה(מהיר ‪819,822‬‬
‫ָרָﬠה ‪675‬‬ ‫רופא מפורסם ‪813‬‬
‫רעה גדולה מרעו׳ העולם ‪676‬‬ ‫רופא מקצר שלא יובטח בחכמתו ‪815‬‬
‫רעוֹת ← טובה‬ ‫)ה(רופא )ה(משובח ‪814,821‬‬
‫)ה(רעוֹת )ה(מחושבות ‪678,679‬‬ ‫רופא משובח בחכמה ‪816‬‬
‫רעוֹת מ ָרעוֹתיו ‪677‬‬ ‫רופא שלם ‪817‬‬
‫העצומה שברעוֹת העולם ‪680‬‬ ‫רופא שלם מאד מאד ‪818‬‬
‫ֵרעוּת ‪797‬‬ ‫או יהיה הרופא הנמצא ‪820‬‬
‫רעי ‪827,1017‬‬ ‫רופאים ‪823‬‬
‫← יבשות‬ ‫← חכם‪ְ ,‬מֻשָׁבּח‪ ,‬תחבולה‬
‫נמנע הרעי ‪970‬‬ ‫רופאים רבים ‪873‬‬
‫רעש ‪515‬‬ ‫השוטים מהרופאים ‪183‬‬
‫חלי הרעש ‪516‬‬ ‫)רזה( הרזה ‪1462‬‬
‫)רפא( ריפא ‪73,714,900,927‬‬ ‫)רחב( תרחב הנפש ‪102‬‬
‫לרפאות ‪810‬‬ ‫הרחיב ← ִספּוּר‬
‫לרפ]א[ות המעים ‪1276‬‬ ‫הרחיב החזה ‪703‬‬
‫התרפא ‪71‬‬ ‫הרחיב הנפש ‪100‬‬
‫← ָקֶשׁה‬ ‫הרחיב נפשו ‪101‬‬
‫יתרפא רפואה שלימה ‪72‬‬ ‫ָרָחב ‪1514‬‬
‫ָרָפה ‪1272‬‬ ‫רחוץ ← תוך‬
‫לרפות מעיו ‪1277‬‬ ‫רחוק ← )קרב(‬
‫התרפה ‪1271,1272‬‬ ‫רחיצה‪ :‬הרחיצה במים הקרים ‪297‬‬
‫ָרֶפה ‪1274‬‬ ‫רחץ ‪288,289,995,996‬‬
‫רפואה ‪74,75,473,484,715,811,928‬‬ ‫)רטב( לרטב ‪507‬‬
‫← הנהגה‪ ,‬מלאכה‪) ,‬נהג(‪ִ ,‬ﬠָקּר‪) ,‬רפא(‬ ‫רטוב ‪508‬‬
‫רפאה ‪928‬‬ ‫רטובי המזג ‪509‬‬
‫הרפואה החזקה ‪931‬‬ ‫ריח ← מים‬
‫← )נהג(‬ ‫יש לו ריח רע ‪1380‬‬
‫רפואה חזקה מאד ‪929‬‬ ‫הריחות הטבעיים ‪547‬‬
‫הרפואה החלושה ‪930,932,933‬‬ ‫ריפות‪ :‬הריפות ‪1461‬‬
‫רפואה משלשלת ‪474‬‬ ‫ֵריקוּת‪ :‬על ריקות האצטומכא ‪387‬‬
‫רפואת החלאים ‪716‬‬ ‫)רכב( רכב בים בעת המורגל לרכבו ‪531‬‬
‫רפוא⟩ו⟨ת ‪475,934‬‬ ‫הרכיב ‪532‬‬
‫← מלאכה‬ ‫ֶרֶכב ← )רכב(‬
‫הרפואות הבריאות ‪478‬‬ ‫ִרמּוֹן‪ :‬רמונים ‪486‬‬
‫הרפואות החזקות ‪480,935‬‬ ‫← גרעין‬
‫רפואות חלושין מבטוח עליהן מלהזיק ‪476‬‬ ‫רמונים בגרעיניהן ‪538‬‬
‫הרפואות המזוניים ‪479‬‬ ‫רמונין ← גרעין‬
‫הרפואות הרבות ‪481‬‬ ‫)רסס( ריסס ‪504‬‬
‫רפואות רבות ההרכבה ‪477‬‬ ‫התרסס ‪1271‬‬
‫החלוש שברפואות ‪483‬‬ ‫ַרע ← ֵלָחה‪ִ ,‬מ ָדּה‪ֶ ,‬מ ֶזג‪ ,‬מחשבה‪ ,‬מים‪ ,‬מעשה‪,‬‬
‫רפואותי‪ :‬רפואותיים ← מזון‬ ‫ִﬠכּוּל‪ ,‬רוח‪ ,‬ריח‬
‫רפיון ‪501,1273‬‬ ‫ר ֹ ַע‪ :‬רוע ‪796‬‬
‫רפיון מעיים ‪1276‬‬ ‫רוע מזג ‪650‬‬
‫רצה ← הנהגה‬ ‫רוע עיכול ‪651‬‬
‫ר ֹק‪ :‬רוק ‪557‬‬ ‫רעב ‪214,215‬‬
‫)רתח( הרתיח ‪1004‬‬ ‫רעבון ‪215‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)שים( שם על האש ‪522‬‬ ‫‪1005‬‬ ‫הרתיח רתיחות‬

‫שם על אש נחה ‪521‬‬ ‫רתיחה ← מים‬
‫שיר ← כלי‬ ‫רתיחות ← )רתח(‬
‫שירכשך ← תרנגבין‬
‫)שיש( שש … ששון רב ‪1022‬‬ ‫שאהתרג ← זרע‬
‫שכון ‪619‬‬ ‫שאור‪ :‬נראה השאור ‪389‬‬
‫שכל ‪488‬‬ ‫שאלה‪ :‬שאלות ‪574‬‬
‫בעלי השכל ‪923‬‬ ‫)שאף( נשאף ← אויר‬
‫שכלי ← התבוננות‬ ‫שארברם ‪656‬‬
‫שכנות ← בתים‬ ‫שבח‪ :‬שבחים ‪1053‬‬
‫שכרות ‪614‬‬ ‫שבירה ‪1202‬‬
‫בשכרות ‪615‬‬ ‫ָשַׂבע ‪658‬‬
‫שלוק ← תרנגול‬ ‫לשבוע ‪660‬‬
‫)שלח( השתלח מ‪114 -‬‬ ‫השביע ‪659‬‬
‫)שלל( נשלל ‪623‬‬ ‫שַׂבע ‪660‬‬
‫)שלם( נשלם ← חטה‬ ‫שובע ‪660,827‬‬
‫ָשֵׁלם ‪1216‬‬ ‫)שבר( שיבר ‪1531‬‬
‫← בריאות‪ ,‬רופא‪) ,‬רפא(‬ ‫)שבש( שיבש ‪320‬‬
‫שלם הבריאה ‪1217‬‬ ‫משבש דרכו ‪731‬‬
‫יותר שלם ‪1215‬‬ ‫ֻשַׁבּשׁ ‪909‬‬
‫שלמות ← הנהגה‬ ‫)שבת( ושלא ישבית היגע ‪908‬‬
‫שלק ‪624‬‬ ‫שדה‪ :‬שדות ← אויר‬
‫שלקיחת )!( ← תבשיל‬ ‫שהה ‪740,742,1224‬‬
‫שלשול ‪646,844‬‬ ‫)שוב( שב זיעתו ‪441‬‬
‫שלשול הבטן ‪1275‬‬ ‫)שוה( השתוה ‪1207‬‬
‫שלשל ‪642‬‬ ‫שישתוו הראיות ‪1161‬‬
‫שלשל פעמים ‪195‬‬ ‫ָשׁ ֶוה ‪654,879‬‬
‫שמאל ← צד‬ ‫← בשר‬
‫)שמח( שימח ‪1026‬‬ ‫שוטה ← רופא‬
‫← ִספּוּר‬ ‫שוכן‪ :‬שוכנים ‪621‬‬
‫דבר שמשמחו שמחה גדולה ‪592‬‬ ‫שום‪ :‬שומים ‪162‬‬
‫שמחה ‪1027‬‬ ‫שומר ‪493‬‬
‫ח ֶזק‪) ,‬שמח(‬‫← ֹ‬ ‫שוע ← כלי‬
‫שמחה וחיזוק הלב וגבורתו ‪1028‬‬ ‫שועל‪ :‬שועלים ← בשר‪ ,‬עוֹר‬
‫שמירה ‪267‬‬ ‫שוק‪ :‬שוקים ‪653‬‬
‫← הזהרות‪ ,‬חסרון‬ ‫שור ← לשון‬
‫שמירת הבריאות ‪266‬‬ ‫ְשׂחוֹק ‪792‬‬
‫)שמם( השתומם ← החשה‬ ‫← )נגד(‬
‫שממון ‪1500‬‬ ‫שחט ‪898‬‬
‫)שמן( שימן ‪637‬‬ ‫שחיטה‪ :‬שׂחיטת הקֻשאים של חמור ‪899‬‬
‫ֶשֶׁמן ‪573‬‬ ‫שחיקה ‪583‬‬
‫← חמאה‬ ‫שחם‪ :‬שחם החנטל ‪667‬‬
‫שמן זית ‪573‬‬ ‫שחק ‪582‬‬
‫← לחם‬ ‫חר‪ :‬שחור ← מרה‪ִ ,‬צמּוּק‬ ‫ָשׁ ֹ‬
‫שמן שקדים ‪467‬‬ ‫שחרות ‪501‬‬
‫שמן של פסתק ‪466‬‬ ‫שחרות הנפש וסכלותה ‪502‬‬
‫שמנים ‪468‬‬ ‫שטח‪ :‬שטח הגוף ‪598‬‬
‫שמנות ← בשר‪ ,‬מעוטה‪ ,‬רב‬ ‫שטח גופו ‪597‬‬
‫שמר ‪262‬‬ ‫שיבה ‪734‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫‪683,687‬‬‫שתית )ה(מים‬ ‫שמר מ‪263 -‬‬

‫← מניעה‬ ‫‪264‬‬ ‫נשמר ונזהר‬
‫שת)י(ית )ה(מים הקרים ‪684,688‬‬ ‫להשמר ‪267‬‬
‫שתיתא ‪237,833‬‬ ‫השתמר מ‪263 -‬‬
‫← שעורה‬ ‫שמש ‪723‬‬
‫שתן ‪135‬‬ ‫שמשי ← מים‬
‫← )נגר(‬ ‫שנא ‪575‬‬
‫שנאה ‪576‬‬
‫תאוה ‪730‬‬ ‫ַש ְנַבר ← כיאר‬
‫← )בוא(‪) ,‬נפל(‪ ,‬רעבון‬ ‫ָשׁ ָנה ← בן‬
‫תאנה‪ :‬תאנים ‪153‬‬ ‫שנים ‪638‬‬
‫תבשיל ‪825,1267‬‬ ‫שנתים ← בן‬
‫תבשיל שלקיחת)!( ‪572‬‬ ‫ֵשׁ ָנה‪ :‬שינה ‪1457‬‬
‫תבשילים ‪1269‬‬ ‫← )יקץ(‬
‫תוך‪ :‬תוך הגוף ‪113‬‬ ‫ִשׁנּוּי ‪733‬‬
‫תוך הפת הרחוץ ‪1223‬‬ ‫← הכנה‬
‫תוך )ה(צנובר ‪1222‬‬ ‫ִשׁעוּל ‪604‬‬
‫תוך השקדים היבשים ‪1157‬‬ ‫ִשׁעוּר‪ :‬שיעור ‪1120,1121,1123‬‬
‫תוכחה‪ :‬תוכחות ← מוסרים‬ ‫← מים‬
‫התוכחות והמוסרים הדתיים ‪1523‬‬ ‫שעורה‪ :‬שעורים ← מוריס‪ ,‬מים‪ ,‬קליה‬
‫תועלת ‪1105‬‬ ‫שתיתת השעורים ‪260‬‬
‫← מרקחת‬ ‫)שער( שיער ‪1119‬‬
‫תועלות ‪1106,1423‬‬ ‫ַשַׁﬠר ‪133‬‬
‫תועלות היין ‪1424‬‬ ‫שער המזון ‪1122‬‬
‫תורבד ‪142‬‬ ‫ֵשָׂﬠר ← מפרק‪ ,‬מקום‬
‫תוריאק ‪146‬‬ ‫שפוכה ‪739‬‬
‫תחבולה ‪312‬‬ ‫)שפך( נשפך ‪738‬‬
‫← איש‪ ,‬מעשה‪ ,‬עשה‬ ‫השפך ‪66‬‬
‫תחבולת הרופאים ‪313‬‬ ‫שקאקל ‪717‬‬
‫כשלא יהיה לך בזה תחבולה ‪314‬‬ ‫שקד‪ :‬שקדים ← ֶשֶׁמן‪ ,‬תוך‬
‫כשלא תהיה בזה תחבולה ‪315‬‬ ‫)שקה( השקה ‪611‬‬
‫תחלה ‪67‬‬ ‫שקט ‪618‬‬
‫תחתית‪ :‬תחתית האצטומכא ‪1153‬‬ ‫שקיטה ‪620‬‬
‫תיאדריטוס ‪163‬‬ ‫שקל ‪159‬‬
‫תכונה ‪1490‬‬ ‫שקר ‪110‬‬
‫התכונות המשובחות ‪1491‬‬ ‫שראסיף‪ :‬מה שתחת השראסיף ‪705‬‬
‫ֻתְכָמה ‪139‬‬ ‫ָשׁ ָרה ‪1434‬‬
‫תלויה)!( ‪555‬‬ ‫שריטה‪ :‬בשריטה ← הוצאה‬
‫)תמד( להתמיד הבריאות ‪470‬‬ ‫שרף ‪243‬‬
‫תמר‪ :‬תמר הנדי ‪151‬‬ ‫)שרש( ואין משרשין מורסנו ‪19‬‬
‫תמרים ‪151‬‬ ‫שׁ ֹרשׁ‪ :‬שורש ← ְקִלָפּה‬
‫תנאי‪ :‬תנאים ‪706‬‬ ‫שורש )ה(סוס ‪887‬‬
‫תנועה ‪245‬‬ ‫שרשי ההליון ‪23‬‬
‫התנועה הגדולה ‪248‬‬ ‫ששון ← )שיש(‬
‫התנועה החזקה ‪249‬‬ ‫שתה ‪681‬‬
‫תנועה טבעית מתנועות הכח ]הטבעי[‬ ‫← מים‬
‫הדוחה ‪247‬‬ ‫שתה המים המורגלים ‪685‬‬
‫תנועת העתקה ממקום למקו׳ ‪246‬‬ ‫כשישתה המים ‪686‬‬
‫תנועות ‪250‬‬ ‫שתיה ‪682‬‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

‫)תקן( תיקן ‪772‬‬ ‫← ענין‪ ,‬עצלה‬

‫‪145‬‬ ‫תרנגבין‪ :‬התרנגבין והשירכשך‬ ‫‪251‬‬ ‫התנועות הנפשיות‬
‫תרנגול‪ :‬תרנגול שלוק ‪1025‬‬ ‫תנור ‪152‬‬
‫תרנגולין ← בשר‪ ,‬מרק‬ ‫תפוח‪ :‬תפוחים ‪148‬‬
‫ַתּ ְר ְנֹגֶלת‪ :‬תרנגולת ‪433‬‬ ‫ִתּקּוּן‪ :‬ת)י(קון ‪773,774‬‬
‫תרנגולות ← ביצה‪ ,‬בשר‬ ‫תיקון האויר ‪777‬‬
‫תשובה ‪211‬‬ ‫תיקון המזונות ‪775‬‬
‫תשובות ← )ארע(‬ ‫תיקון המים ‪776‬‬
‫תשנג ‪727‬‬ ‫תקונים ‪279‬‬
‫← מוסר‬
‫‪Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3‬‬

Index of the First Latin Translation
(Giovanni da Capua)
This index of words to Giovanni da Capua’s translation of Maimonides’ On the Regimen of Health
omits only numbers, most pronouns and prepositions, and a number of other particularly com-
mon words (e.g., esse, et, malus, omnis, quoniam, vel, and so on). Verbal forms are usually referred
to in the infinitive, though some participles have been entered separately, and comparatives and
superlatives are ordinarily included under the adjectival form. The numbers refer to the chapters
and sections into which Maimonides’ text has been divided by the editor; “Gp” refers to Gio-
vanni’s preface, “Mp” to that by Maimonides.
abbreviare 1.7 admiscere 1.16, 1.22

abbreviatio 3.14, 4.22 adolescens 4.16
abluere 4.17 adveniens 3.13
abominabilis 4.1, 4.25 advenire Mp, 1.2, 3.11, 3.16, 4.8
absentia 2.1 adventus, -ūs 3.13
absolutus 2.8, 2.12 adversitas 3.11, 3.12
absque 1.5, 2.12, 3.2, 3.13, 4.3 aer 1.4, 3.8, 3.9, 4.1, 4.2, 4.27
abundans Mp afforismus 4.10
ac Gp, 3.14, 4.23 agaricum 2.7
accedere 1.22, 4.16 agens 4.4
accelerare 2.12, 3.9 aggregativus 1.22
acceptio 2.1, 2.6, 3.3 agninus 1.14
accessus 3.14 agrestis 4.25
accidens Mp, 3.1, 3.6, 3.9, 3.12, 4.3 agricola 4.4
accidere 1.1, 2.8, 3.11, 4.1, 4.15 albus 1.13, 1.16, 1.18
accipere 2.5, 2.6, 3.2, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6, 3.7, 3.8, Alfarabi 4.4
3.11 algere 4.20
acetositas 1.12 alienus 2.2
acetosus 2.6, 4.25 aliquando 2.6, 3.11, 4.3, 4.4, 4.5, 4.9, 4.22
acetum 3.4, 3.5, 4.25 aliquantulus 1.8
acquirere 2.5, 2.9, 3.11, 3.12, 3.14, 4.20 aliquatenus 1.2
acrescere 1.15 allium 1.20
actio 4.27 aloes: see lignum aloes
acuitas 2.7 alozagada 2.8
acus 4.8 Alrasis 4.6, 4.10, 4.11
acutus 2.5, 3.4 See also Rasis
addere 1.4, 4.9 alsebeg 4.27
adducere 1.11, 2.5 alter 1.7, 4.23, 4.24
adherentia 3.14 alterum 4.4
adherere 1.14 ambitus, -ūs 4.2
adhibere 3.1 ambo Gp, 1.7, 3.8, 3.12, 3.16, 4.13
adiungere 3.7 ambra 2.11
adiuvare 1.19 ambulare 4.3
administrare 1.5, 2.6, 2.9, 4.14 amicus 3.5
administratio 1.19, 2.6, 2.12 amigdala 3.7, 3.8
admirare 3.3 amissio 3.16
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
index of the first latin translation (giovanni da capua) 487
amotio 4.16 artatio 3.16

amovere 2.9, 3.3 arteria 4.1
ampliare 3.6 artificialiter 1.12
amplus 4.2 artificiose 1.3, 1.22
ana 3.3, 3.6, 3.7, 3.8 artificium 1.12
angelus 3.16 artus 1.8, 3.10, 4.2
angustia 3.12 ascendere 3.1, 3.8
anhelitus 1.7, 4.22 asinus 4.28
anima Gp, 2.11, 3.6, 3.8, 3.9, 3.10, 3.11, 3.12, aspergere 4.23
3.13, 3.14, 3.15, 3.16, 4.2, 4.16 assatus 1.13
animal 1.14, 3.13, 4.1, 4.27 assellare Mp
animalis 2.3, 2.11, 3.10, 4.1 assellatio 3.7
anisum 3.7, 3.8 assiduare 1.4
annus 1.14, 1.22, 4.16 assiduatio 1.12, 4.17
ante 1.8, 1.22, 3.2, 3.15, 4.14, 4.15 assistere 2.11
antea Mp, 3.8 assuescere 3.2
antequam 1.2, 1.3, 3.1, 4.17, 4.21 assumere 2.3, 3.7, 4.3, 4.11, 4.15
anterior 1.14 assumptio 1.3, 2.10, 3.7
antiquus 2.2, 2.3, 3.1, 3.15 atque 1.12, 1.16, 1.18, 3.15, 4.11
anxietas 3.11 attendere 4.16
aperire 4.28 attractivus 2.5
apertio 4.13 attrahere 1.4, 1.9, 4.1, 4.19
apertus 1.8 auctor 1.5, 4.1, 4.7, 4.11, 4.13
apis 2.6 auf(f)erre 1.12, 3.6, 3.7, 3.8, 3.10, 3.11, 4.28
apium 2.6 augere 3.9
apostema 4.22 augmentare 1.9, 3.9, 4.3
apparere 1.12, 3.9, 4.24 augmentatio 3.9
appellare 2.1, 3.14, 4.1 aureus (n.) 3.6
appetitus 1.1, 1.2, 1.3, 1.14, 3.9, 4.25 auxilium Gp
apponere 1.9, 3.4 Avenzoar 3.2, 3.5, 4.4, 4.14
appositio 3.3 avis 1.14
approbatus 2.4 See also lingua avis
approximare Mp azimus 1.13
apud 1.7, 1.12, 1.19, 1.21, 1.22, 2.1, 2.10, 3.6, 3.7,
3.9, 4.1, 4.11, 4.13, 4.15 balneari 4.9, 4.17
aqua 1.1, 1.9, 1.13, 1.18, 2.5, 2.6, 2.9, 2.10, 3.2, balneum 1.8, 1.10, 4.9, 4.15, 4.17, 4.19, 4.20,
3.3, 3.6, 3.7, 3.8, 4.1, 4.2, 4.9, 4.13, 4.17, 4.21, 4.26
4.18, 4.20, 4.25 bellirici: see mirabolani
aqua rosata 4.23 bellum 4.8, 4.19
aquilo 4.2 belscen 3.8
arabice (adv.) 4.27 ben (been) 3.8, 4.23
arbor 1.21, 4.2 bene 1.13, 1.20, 2.12, 3.8, 4.5, 4.11, 4.23
archivum Gp berberis 3.3
Aristoteles 2.3 bestia 1.5, 1.14, 4.2, 4.3
aroma, -tis 4.2 bibere 1.9, 2.4, 2.10, 4.20, 4.25
aromatizare 3.6 bis 2.8
arripere 3.9 bleta 3.2
ars Mp, 1.12, 1.21, 2.1, 2.5, 3.3, 4.7, 4.9, 4.10, Bonifacius Gp
4.11 bonificare 3.8
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
488 index of the first latin translation (giovanni da capua)
bonitas Mp, 1.6, 1.14, 1.21 celer 4.11

borago 3.2 cepa 1.20
bos: see lingua bovis cephalones 1.18
brevis Mp, 1.1 cerebrum 3.1, 3.8, 4.1, 4.16, 4.18, 4.21, 4.23,
brevitas 4.1 4.28
brodium 4.24 certus 2.8
buglossa 3.6 cessare 2.5, 2.11
bullire 3.3, 3.5, 3.6, 3.7 ceterus 1.13, 1.14, 2.6, 3.6, 3.13, 4.1, 4.16
butirum 1.16 charube 1.21
christianus Gp
cadaver 4.2 Christus Gp
cadere 3.9, 4.4, 4.9 cibarium 1.3, 1.13, 1.16, 1.19, 1.20, 3.2, 4.2, 4.24,
calefacere 3.5, 3.6, 4.28 4.25
calefactio 4.23, 4.28 cibare 3.3
calefieri 1.4, 1.8, 3.9 cinamomum 3.8
caliditas 2.8, 3.4, 3.5, 3.8, 4.17, 4.20 circa 3.1, 3.15, 4.2
calidus 1.17, 2.8, 2.11, 3.2, 3.3, 3.6, 3.7, 3.8, 4.17, circuitus 4.2
4.18, 4.21, 4.22 circumspectus 3.13
calor 1.4, 1.6, 1.7, 3.9, 4.19, 4.20, 4.21 cito 1.17, 1.19, 2.5, 4.23
campus 1.14, 4.2 citonia 4.25
cani 3.8 citrum 3.6, 3.8, 4.20
canna 4.21 citrinus 1.20
cantilena 2.11 citrollus 1.20, 2.6
capacitas Gp civitas 2.1, 4.2
capere 4.3 clarus 4.2, 4.25
capillus 4.23 clare (adv.) Gp
capilli veneris 2.6, 3.3 claudere 1.22
caput 1.14, 2.8, 4.3, 4.18, 4.21, 4.23 clistere 2.5, 2.6, 4.13
caprinus 1.15 coadunare 4.3
capriolinus 4.28 coadunatio 4.25
cardamomum 3.8 coagulare 1.15
caro, carnis 1.3, 1.12, 1.14, 1.18, 2.10, 4.24, 4.27, coartari 3.10
4.28 coctanum 1.22, 3.2
carota 3.8 coctio 1.3, 1.4
caseus 1.16 cogitare 3.16
cassia fistula 2.7, 3.3, 3.7 cogitatio Mp, 3.1, 3.6, 3.10, 3.15, 3.16
castoreum 2.5, 4.13 cognoscere 3.13, 3.15
castratus 1.14 coinquinare 4.1
casus 2.1, 2.5 coitus 1.8, 1.10, 3.8, 4.15, 4.15, 4.26
casualiter 4.9 colare 3.2, 3.3, 3.5, 3.6, 3.7
catarrus 4.21 colera 1.17, 3.7
catholicus Gp coloquintida 2.5, 4.13
caules 1.20 color 3.7, 3.9
causa 1.2, 1.3, 1.22, 2.3, 2.9, 3.9, 3.11, 3.14, 4.3, columba 4.27
4.4, 4.8, 4.9, 4.16 comedere 1.4, 1.5, 1.9, 1.20, 1.22, 2.4, 3.2, 4.24,
cautela 2.12 4.25
cauterium 4.13 comestio 1.1, 1.2, 1.3, 1.9, 1.22, 3.2, 3.3, 4.9,
cavere 1.1, 1.2, 2.5, 2.12, 4.3, 4.18, 4.20, 4.21, 4.27, 4.28
4.22, 4.27 commendare 2.2
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
commode (adv.) Gp continens 1.1, 1.7, 1.8, 4.1

commoditas 3.11 continere 1.21, 2.1, 4.5
commodus 3.11 contingere 2.1, 2.9, 3.11, 3.16, 4.2, 4.5, 4.8
communis Gp, 1.13 contingens 3.16
comparatio 4.2, 4.7 continuus 1.4, 1.5
compilatio Mp continuare 1.4, 1.5, 4.8
compilare Mp, 1.11, 3.15 continuatio 1.6, 1.12, 4.15
complementum 3.3 continue (adv.) 1.22, 3.7
completus 1.12, 3.1 continuus 3.13
complexio 1.2, 1.17, 1.18, 1.20, 2.8, 3.1, 3.2, 4.15, contra 1.22
4.17, 4.18, 4.23, 4.27 contractio 1.1
componere 3.5, 3.6, 3.7, 3.8 contrariari 2.10, 4.3, 4.27
compositus 2.6, 2.12, 4.24 contrarius 3.9, 3.16
compositio 2.12, 3.5, 3.7, 3.8, 3.9 contristare 3.16
comprehendere 1.1 contundere 3.7
concavus 4.28 contusus 3.2, 3.3, 3.7
concavitas 4.1, 4.8, 4.22 convalescentes 2.1, 4.15
concordare 1.3, 3.1 conveniens Mp, 1.4, 1.8, 4.2, 4.3, 4.4, 4.12,
concurrere 2.10 4.27
concussus 3.7 convenienter 4.12
conditio 1.9, 2.8, 2.9, 4.1, 4.9 convenire 4.24
confectus 2.6 convertere 1.17
confectio 1.12, 1.21, 2.5 copiosus 1.13
conferre 4.28 coquere 1.3, 1.12, 1.13, 1.16, 2.10, 3.2, 3.7, 3.8,
confidere Mp, 2.1, 2.6, 3.16 4.25, 4.28
confiteri Gp cor 3.1, 3.6, 3.8, 3.11, 4.1, 4.14
confortare 1.22, 2.3, 2.11, 3.3, 3.7, 3.8, 4.3, 4.18, corduba Mp
4.23, 4.25, 4.28 corpus Gp, 1.5, 1.6, 1.18, 1.20, 2.3, 2.6, 2.7, 2.9,
confortatio 2.3, 4.2 3.6, 3.9, 3.11, 3.14, 4.1, 4.2, 4.3, 4.8, 4.9,
confusio 4.1 4.16, 4.17, 4.19, 4.20
congelatus 4.21 correctio Mp, 1.22, 3.15
congregare Gp, 1.1, 2.3, 3.14, 4.27 correspondere 4.4
congregatio 1.4 corrigere 1.22
coniungere 3.7, 3.14 corroborare 1.6, 3.8, 4.18
conqueri Mp, 3.1 corruere 1.5
conservare Gp, 1.20, 2.10, 3.10, 4.21, 4.28 corrumpere Mp, 1.9, 1.14, 3.1, 4.3, 4.16, 4.27
conservatio 1.7, 2.8, 3.5, 4.15, 4.16, 4.26, 4.27 corruptus 1.4
considerare Gp, 1.1, 1.5, 1.11, 2.3, 4.1, 4.13, 4.11 corruptibilis 3.13
consideratio 3.16 corruptio 1.2, 4.1
consilium 1.4, 2.1, 2.4, 2.5, 2.8 cortex 3.2, 3.6, 3.7, 3.8, 4.20
consimilis 4.2 costum 3.8
consistere Mp, 1.6, 3.5 credens 2.3
constringere 4.3 crescens 1.18
consuetudo 1.22, 3.7, 4.3, 4.7, 4.9, 4.26 cribellare 3.8
consuescere 1.8, 1.9, 1.11, 1.20, 2.4, 2.6, 2.10, cribellum 1.12
3.10, 4.2, 4.4, 4.9 crisomilla (pl.) 1.22
consum(m)atus 3.2 crocus 3.2
contentus 1.3, 2.12, 3.2 crudus 3.6, 4.9
contextus Gp cubeba 3.8
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
cubillum 4.2 despumatus 3.8

cucha 3.2 detentus 3.7
cucumer asininus 4.13 determinare 2.3, 2.9, 3.5, 3.15, 4.9
cultus 4.4 detestatio 3.14
cupere 1.20, 4.15 detinere 1.10
cura 4.4 detruncare 3.15
curare 2.2, 2.6, 4.3, 4.4 deturpare 4.1
curatio Mp, 4.5, 4.22 deus Gp, Mp, 1.22, 3.14, 3.14, 4.8, 4.28
currens 1.18 devenire 3.5, 4.8, 4.27
custodire 4.3, 4.21 devio Gp
cutis 4.17, 4.18 dicere 1.7, 1.8, 1.13, 1.18, 1.21, 1.22, 2.2, 2.3, 2.8,
2.9, 3.2, 3.7, 3.10, 3.11, 3.15, 4.1, 4.3, 4.4,
dam(p)num 3.11, 3.12, 3.16 4.8, 4.11, 4.15, 4.16, 4.17, 4.23, 4.24, 4.25,
dapta 4.27 4.27
dare 2.10, 4.27 dictus 1.3, 2.4, 2.8, 4.7, 4.17
data 4.8 dies Gp, 1.7, 1.8, 1.16, 1.20, 1.22, 2.8, 3.2, 3.3,
dealbare 3.5 3.4, 3.5, 3.6, 3.7, 3.12, 3.13, 3.14, 4.3, 4.8,
debilis 1.4, 1.7, 2.4, 2.6, 2.7, 2.8, 2.9, 2.12, 3.9, 4.14, 4.15, 4.17, 4.24
4.22 differre 3.16
debilitare 1.1, 1.2, 2.3, 3.5, 3.9, 4.18 difficilis 2.5, 2.7, 4.9, 4.10, 4.11, 4.12, 4.13,
debilitas 3.9, 4.3, 4.22 4.22
deceptores 4.11 digerere 1.1, 1.2, 1.13, 1.19, 1.20, 1.22
decet 2.10, 4.4 digestibilis 4.19
decipere 1.21 digestio Mp, 1.1, 1.2, 1.3, 1.8, 1.9, 1.14, 1.19, 3.1,
declarare 2.2, 2.5, 2.9 3.8, 4.3, 4.15, 4.19
declaratio 3.9 dignare Gp
declinare 1.4, 2.4, 3.2, 4.24 dignitas 3.14
declinatio 3.11 dignus Mp, 2.1, 4.4
decoctio 1.3, 1.12, 2.6, 4.25, 4.28 dilatare 2.11, 3.6, 3.8, 3.11, 3.15, 3.16
decoqui 1.3, 1.4, 1.21, 3.5 diligentia 2.12, 3.5
deductus 4.8 diminutio 4.15
defectus, -ūs Mp, 3.9, 3.11, 4.1 diminutus 3.16
deficere 4.4, 4.8, 4.11 dimittere 2.10
deinde 3.2, 3.3, 3.5, 3.6, 3.7, 3.8, 4.1, 4.17 dirigens Gp
delectabilis 4.25 discoopertus 4.2
delectatio 1.4, 3.11, 4.15 discretio 1.1, 2.12
delere 3.6, 3.11 discursus Gp
demere 4.18 disiungere 1.1
demonstrare 1.22 dispersio 1.4
denegare Gp disponere 2.11, 4.2, 4.3
denominare Gp dispositio 3.7, 3.11, 3.13
denotare Gp dissoluere 3.8, 3.11, 4.2, 4.21
depauperare 3.14 distantia 1.21
dependentia 4.4 distare 4.27
deponere 3.7, 3.14, 4.25 diversificare 1.2, 4.15
descendens 4.22 diversitas 1.2, 1.3, 4.17
descriptus Gp diversus Gp, 1.3, 1.19
designare Gp divertere Gp, 4.7
desinere 2.1, 3.3, 3.4 dives 3.14
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
dividere 4.23 egritudo Mp, 1.2, 2.1, 2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6,
divinus Gp 2.11, 3.10, 4.5, 4.6, 4.7, 4.8, 4.9, 4.15, 4.17,
divitie (pl.) 3.14 4.20, 4.22, 4.26, 4.27, 4.28
divulgatus 1.19, 2.3, 2.4 egrotare 1.22, 2.1, 4.26
docere Gp, 3.11, 3.15, 4.3, 4.26 electuarium 3.6, 3.8
docte (adv.) Gp elevare 3.9
doctrina 3.10, 3.11, 3.12, 3.15 eligere 1.4, 2.3, 2.4, 2.12, 3.2, 4.2
doctus 3.12 elixatus 3.3
dolere 3.16 elleborus 2.5, 4.13
dolor 4.3 elongatio 3.15
dominus Gp, Mp, 3.1, 3.2, 3.4, 3.6, 3.7, 3.9, emblici: see mirabolani
3.16, 4.3, 4.28 endivia 2.6
domus 1.8, 4.2, 4.27 enim Mp, 1.1, 1.5, 1.6, 1.7, 1.12, 1.14, 1.21, 1.22,
donec Gp, 1.1, 1.9, 1.22, 2.9, 3.6, 3.7, 3.11, 3.12, 2.1, 2.3, 2.5, 2.8, 2.12, 3.5, 3.6, 3.10, 3.11,
3.15, 4.3, 4.17, 4.18, 4.20, 4.26 3.14, 3.16, 4.1, 4.2, 4.3, 4.4, 4.8, 4.9, 4.11,
dormire 1.8, 1.10, 4.19, 4.23 4.15, 4.16, 4.18, 4.19, 4.20, 4.26, 4.28
doronicum 3.8 enthele 3.8
dosis 3.8 epar 1.2, 1.22, 3.5, 4.1, 4.22
dubitare 2.10, 3.16 equalis 2.3, 4.6
dubium 2.2, 2.10, 3.13, 4.11 equaliter 1.14, 3.12
dulcedo 1.22, 4.25 equitare 1.5
dulcis 1.16, 1.18, 4.2, 4.25 ergo Gp, 1.6, 1.8, 2.1, 2.2, 4.1, 4.16
dum 1.2, 1.15, 4.28 errare 2.3, 4.16
durare 4.3 erroneus 4.3
durities Mp error 2.3, 4.4, 4.8
durus 1.18 eruca 3.8
eructatio 1.4
ebdomada 3.7, 4.16 erudire Gp
ebriare 4.23 essentia 2.3
ebrietas 4.15, 4.16 estas 1.4, 3.5, 3.6, 4.21, 4.23
ebullire 1.22 estimare (extimare) 3.11, 3.14, 3.15, 3.16
ecce 3.5, 4.4 estimatio 3.10
ecclesia Gp etas 4.16, 4.17, 4.23
econtrario 4.1 etenim 1.13, 3.14, 4.25
edēre 3.11 eternus 3.14
edificare 4.4 etiam Gp, Mp, 1.2, 1.3, 1.9, 1.10, 1.12, 1.15, 2.1,
edificium 4.2, 4.4 2.4, 2.5, 2.7, 2.8, 2.9, 3.2, 3.6, 3.9, 3.16,
editus Mp 4.2, 4.11, 4.18, 4.26
edocere Gp etsi 3.13, 4.17, 4.18, 4.25
educere Gp, 1.19, 1.21, 1.22, 3.7, 4.17, 4.16 evacuatio 2.5, 2.7, 4.13
edus 1.12, 1.14 evadere 3.13, 4.8
effectus, -ūs 3.9 evitare Gp, 1.3, 1.5, 1.22, 2.10
efficere 4.9 exaltare 4.28
effimerus 1.22 excedere 1.7
effundere 3.6, 3.7 excelsus Mp, 3.14, 4.2, 4.28
eger Mp, 2.1, 2.3, 2.4, 2.5, 2.9, 2.10, 2.11, 3.10, excitare 4.3, 4.9
4.1, 4.8, 4.9, 4.15, 4.26 excitatio 1.7, 4.3
egere 2.3, 2.8, 4.6 excludere 1.6, 2.3, 3.10
egredi 4.17 excorticare 1.12, 3.7
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
exemplar 2.8 fasianus 1.12

exemplum 4.3 febricitans 4.9
exemptus 1.22 febriens 2.7
exercere 1.5, 1.10, 1.7, 3.1, 4.15 febrilis 4.9
exercitare 3.15 febris 1.22, 2.9, 3.5, 4.9, 4.15, 4.24
exercitium 1.1, 1.6, 1.5, 1.7, 4.27 feniculum 2.6, 3.3, 3.7, 3.8
exhibitio 4.9 fenum 1.5
exigentia 4.7 ferculum 1.3, 2.6, 4.24, 4.25
exinde 4.3, 4.5, 4.8, 4.18 fervens 3.2, 3.7
exire 4.3, 4.20, 4.21 festinare 4.3
existens 1.18, 3.15, 4.1 festuca 1.22, 3.7, 3.8
existere 1.4, 1.9, 2.1, 1.14, 4.1 fetidus 4.1
exitus, -ūs 4.15, 4.19, 4.20, 4.21 ficus 1.21, 1.22
expectare 4.20 fides Gp
expellere 1.3, 1.10, 3.1, 4.3, 4.22 fiducia 4.27
experientia 2.4 fidus 4.9
experimentum 4.28 filius Mp
explorare Gp finibilis 3.13
exponere 3.4 finis Gp, 1.8, 3.2, 3.13, 4.1, 4.4
expressio 3.7 fisticus 1.22
exprimere 3.4, 3.6, 3.7 flatus 4.27
expulsio 1.10 flebotomare 4.8
expulsivus 1.3, 3.7, 4.3, 4.22 flebotomia 2.5, 4.13
exsiccare (exiccare) 1.12, 3.1, 3.3, 4.2 flegma 1.14, 3.5, 3.7, 3.8, 4.25
extensio 3.10 flos 2.6, 3.8
extenuare 3.5 fluere 4.17, 4.21, 4.22
exterior 3.11, 4.19, 4.23 fluxus, -ūs 4.8, 4.22
extinguere 1.6, 4.9 forsitan 2.12, 3.3, 3.9, 4.8
extra 3.1, 4.1, 4.3, 4.26 forte (adv.) 1.7, 3.16
extractio 2.5, 2.6 fortificare 4.5
extrahere 1.19, 4.8 fortis 1.3, 1.4, 1.7, 2.1, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6, 2.12, 3.9,
extraneus 2.6, 3.5 3.10, 3.12, 4.8, 4.21
extremitas 1.14, 4.2 fortiter 3.2
extrinsecus 4.1 fortitudo Gp, 3.6, 3.12
exultatio 3.9, 3.11 fortuitus 1.5
frangibilis 1.18
facies 3.9 fraudulentus 4.9
facilis 1.1, 1.14, 2.8, 4.9, 4.11 frenum 4.3
facilitas 1.4 frequenter 2.6, 2.8, 3.8, 4.3, 4.27, 4.28
facultas Gp fricare 3.3, 3.7, 3.8, 4.17
fallax 1.9 fricatio 4.12, 4.13
fallere 2.9, 4.5, 4.8 frigiditas 4.18
falsus 3.15 frigidus 1.9, 2.8, 2.11, 3.6, 3.8, 4.9, 4.18, 4.20,
fames 1.9, 4.15, 4.17 4.22, 4.25
famescere 2.4 frigus 1.7, 4.21
fantasia 4.11 frons 3.6
fantasticus 3.12, 3.14 fructus 1.21, 1.22, 2.6
far 2.6 frumentum 1.12, 1.13
farinata 1.13 fumigium 4.2
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
fumositas 4.28 hebraicus Gp

fumus 1.15, 3.1, 3.6, 3.8, 4.18 hic (adv.) 1.19, 2.3
fumusterre 3.6 hiems (hyems, yems) 1.4, 3.6, 4.21, 4.23
fundamentum 1.5 hinc Gp
fundere 3.6 hodie Gp
fundus 1.8 homo Mp 1.1, 1.2, 1.5, 1.6, 1.7, 1.10, 1.13, 1.16,
furfur 1.12, 2.6 1.20, 1.21, 1.22, 2.1, 2.3, 3.1, 3.2, 3.5, 3.9,
furnus 1.12 3.13, 3.14, 3.16, 4.1, 4.3, 4.15, 4.16, 4.17,
futurus 3.16 4.21, 4.22, 4.24, 4.25, 4.26, 4.27
honor Gp
galanga 3.8 hora 1.4, 1.7, 1.12, 1.15, 3.2, 3.9
Galienus 1.2, 1.8, 1.15, 1.21, 1.22, 2.1, 2.2, 2.9, huiusmodi 1.8, 1.13, 1.20, 2.5, 2.6, 2.8, 2.12,
3.5, 3.11, 4.1, 4.9, 4.11, 4.13, 4.16, 4.19, 4.20, 3.3, 3.10, 4.1, 4.9, 4.13, 4.24, 4.27
4.25 humanus Gp, 4.1
gallina 1.12, 3.2 humectatio 2.7
gariofilum 3.8, 4.20, 4.23 humectativus 1.22
gatus 4.27 humiditas 1.12, 1.18, 1.22, 4.22
gaudere 2.11 humidus 1.18, 1.21, 4.15
gaudium 3.11 humilis Gp
generalis Mp, 1.21, 2.1 humor 1.9, 1.20, 1.22, 2.8, 3.5, 4.9, 4.17
generaliter 1.14, 4.1 hydropisis 4.20
generare 1.6, 1.14, 1.15, 2.6, 1.22, 4.19, 4.21,
4.22, 4.27 iacere 4.22
generatio 1.22 iam Mp, 1.3, 1.6, 1.11, 1.19, 2.1, 2.2, 2.4, 2.8, 2.9,
gens 3.15 3.1, 3.4, 3.11, 3.15, 4.9, 4.16, 4.20, 4.23,
genus 1.2, 1.14, 1.15, 1.16, 1.18, 1.21, 1.22, 2.7, 4.27
3.11, 4.13, 4.23 ibi 2.1
gloria 4.28 idem Gp, 1.14, 1.16, 2.9, 4.2
gloriari 3.11, 4.10 ideo 2.1, 2.3, 2.5, 3.5, 3.6, 3.10, 4.1, 4.17, 4.18,
gradatim 4.26 4.21, 4.27
gradus 3.13, 4.2 igitur Gp, 1.1, 1.4, 2.4, 2.10, 3.1, 4.1, 4.3, 4.15
granatum 4.20, 4.25 ignis 3.6, 3.7, 4.9
See also pomum granatum ignorantia 2.3, 3.11, 4.21
grandis 3.9 ignorare 4.8, 4.9
granum 1.13, 1.22, 3.3, 4.25 imaginare 3.14
gratia Gp immittere Gp, 2.9, 3.7
gratiosus Gp immo 1.5, 2.8, 3.16, 4.8
gravare 3.9 immutatio 3.9, 4.1
gravis 1.4 impedire 2.3
gravitas 1.1 imperitus 2.1
grecus 2.2 imperium 3.14
grossus 1.16, 2.10, 4.1, 4.2 impinguere 3.5
gustare 4.16 implere 4.11
importunus 1.8
habitaculum 4.2, 4.27 impossibilis 1.2, 3.13, 3.16, 4.3, 4.26
habitare 4.2 incendium 4.18
habitator 4.2 incidenter 4.8
habitus, -ūs 3.11 incidere 1.22, 3.2, 3.5, 3.16, 4.20
haceda 1.13 incipere Mp, 1.7, 1.12, 2.12, 4.5, 4.24
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
incisio 4.13 instrumentum 2.11

inclinatio 4.28 insufficiens Mp, 2.1
incurrere 4.21 insurgere 3.11, 4.11
incurvatus 3.9 intellectualis 3.16
inde 3.4, 4.4, 4.9, 4.22 intellectus, -ūs Gp, 3.16, 4.1, 4.9, 4.13
indebite (adv.) 4.9 intelligens 2.3, 3.15, 4.11
indi (n. pl.) 1.22 intelligentia 4.1, 4.8, 4.11
indi: see mirabolani intelligere 1.21, 3.15, 4.5, 4.8, 4.9, 4.11
india 1.22 intendere Mp, 1.1, 3.3, 3.10, 4.1, 4.3, 4.4, 4.17
indigens 4.8 intensus 1.7, 2.6, 2.8, 3.4, 3.8, 4.21
indigere 2.1, 2.2, 2.3, 3.2, 3.9, 4.3, 4.6, 4.9 intentio 1.22, 3.7, 3.15
indigne (adv.) Gp inter 1.14, 1.15, 1.21, 1.22, 2.12, 3.13, 4.3, 4.19
individuus 4.9 interdum 2.7
inducere Gp, 1.1, 1.3, 1.4, 2.7, 2.9, 3.1, 3.3, 3.7, interficere 1.2, 2.5, 4.9
3.16, 4.3, 4.9, 4.15, 4.18, 4.25 interimere 2.6
induere 4.21 interior 3.9, 4.19
inesse 1.2 interrumpere 4.5
inferior 3.13, 4.8 intestina (pl.) 3.7, 4.22
inferre 3.5 intrare 2.5, 4.17
infirmare 1.2, 1.22 intrinsecus 4.22
infirmitas 1.5, 2.9, 4.9, 4.16, Mp introitus 4.9
infirmus 4.4 inunctio 4.13
infixus 4.18 inutilis 1.19
inflativus 4.23 invenire Mp, 1.4, 1.5, 1.6, 1.21, 2.1, 2.6, 2.10, 3.
influens Gp 2, 3.3, 3.11, 4.1, 4.11
infrigidans 3.5 inveteratus 1.12
infrigidare 1.4, 1.20, 3.6, 3.9, 4.18 ire 2.1
infrigidatio 4.23 israeliticus Mp
infrigidatus 2.6, 3.2, 3.3, 4.20, 4.24 ita Mp, 1.8, 2.5, 2.7, 3.9, 3.12, 4.8, 4.9, 4.17,
infundere 3.2, 3.3, 3.5, 3.7 4.27
infusio 3.2 itaque 4.3
ingeniare 3.3, 4.2 item Mp, 2.6, 4.3
ingeniatio 4.2 iubere 1.2, 1.22, 2.9, 4.17, 4.27
ingeniosus 2.2 iudaicus Gp
ingenium 3.10 iudeus Gp
ingredi 1.10, 4.2, 4.9, 4.17 iudicium 3.11, 3.15
ingressio 4.26 iulep 3.8
ingressus, -ūs 4.17 iumentum 1.5
inhibitio 2.12 iunctura 1.1, 4.8, 4.22, 4.28
iniungere 4.27 iurare 1.22
innotescere 4.7 ius 2.10
innovare 3.4 iuvamen 4.3
innovatio 4.3 iuvamentum 1.19, 2.5, 3.5, 4.16, 4.28
innumerabiliter Gp iuvare 1.8, 1.22, 2.2, 2.6, 3.8, 3.11, 4.6, 4.16, 4.17
inquam, inquit Gp, Mp, 1.2, 1.5, 1.12, 3.5, 4.1, iuvenis 1.12, 1.17, 4.15
4.6, 4.7, 4.10, 4.11, 4.13, 4.14, 4.19 iuxta, Mp Gp, 1.3, 3.2
insipientes 3.11, 3.16
inspicere 4.28 Johannes Gp
inspiratus 4.1
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
kebuli: see mirabolani litera 1.2

localis 1.8
labor Mp, 1.7, 4.15 locus Mp, 1.6, 1.20, 2.2, 2.6, 2.9, 3.3, 3.4, 3.16,
laborare 1.10 4.1, 4.2, 4.5, 4.23, 4.24
lac 1.15, 1.16, 4.23 longus Gp, 2.6, 2.9, 3.8, 3.10, 4.17, 4.26
lactans 1.14 lotus (adj.) 2.6
languor 1.5, 1.21, 4.3 lumen 3.9
latinus Gp lupinus 4.27
lator Mp
latrina 4.2 macies 4.27
latus 3.10 macis 4.23
laudabilis 1.7, 1.8, 1.12, 1.13, 1.14, 1.22, 2.12, 4.7 macilare 3.5
laudare 1.22, 4.27 macilentus 4.17
laus Gp, 1.19 madefactus 4.17
lavari 4.18 magis 1.12, 1.15, 1.18, 2.1, 2.3, 2.9, 2.12, 3.10,
laxare 2.6 3.12, 4.1, 4.3, 4.11, 4.16
laxatio 2.7 magnus Gp, 1.2, 1.5, 1.8, 1.18, 2.7, 3.8, 3.9, 3.11,
laxativus 2.5, 3.4, 4.8, 4.14 3.12, 3.14, 4.8, 4.9, 4.15, 4.16, 4.25, 4.26,
ledere 4.3, 4.16 4.28
legere 4.11 magnificare 3.9, 3.11, 3.12
legitimus 1.3, 2.1 maior 1.1, 2.3, 2.6, 4.1, 4.2
legumines (pl.) 4.23 maius 1.8, 3.13
lenificare 3.1, 3.7, 4.3, 4.9 malitia 1.2, 1.20, 1.21
lenificatio 3.2 malvaviscus 2.6, 3.3, 3.7
lenire 3.2, 3.4, 3.6, 4.3 mandare, Gp Mp
lenis 2.6, 3.1, 4.3, 4.12 mane 3.2, 3.4, 3.7
lenitas 3.1, 4.3 manifeste (adv.) 4.3, 4.24
leniter 4.3 manifestus 2.1, 2.4, 3.9, 4.6, 4.8, 4.15, 4.25
lenitivus 3.7 manna 2.6
lentus 3.6, 3.7 manus Gp, 1.2, 2.9, 3.3, 4.8
lepus 4.28 mare 4.4
lesio 4.3, 4.8, 4.15 marinus 1.18, 3.8
letificare 2.11, 3.6, 3.9 mastix 3.7, 3.8, 4.20
letificatio 3.9 materia 1.22, 4.1, 4.24
letitia 3.6, 3.9, 3.11 mathematicus 4.11
levis 1.14, 2.4, 2.12, 3.8, 4.5, 4.11 maxilla 3.11
lex 1.19, 3.10, 3.11, 3.12, 3.15 maximus 2.12
liber Gp, Mp, 1.11, 2.2, 2.3, 3.8, 3.11, 3.15, 4.9, maxime (adv.) 1.1, 1.8, 1.17, 1.18, 3.1, 3.10, 4.2,
4.11, 4.14 4.5, 4.17, 4.23, 4.28
liberare 2.5, 3.5, 4.9 medicari 4.3
licet Gp, 2.7, 4.3 medicatio 4.9
licitus 1.19 medicina Mp, 1.21, 2.1, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6, 2.7,
lignum aloes 2.11, 3.8, 4.20 2.8, 2.9, 2.12, 3.2, 3.3, 3.8, 4.3, 4.4, 4.6,
limo 3.2, 4.25 4.8, 4.10, 4.11, 4.14, 4.24, 4.27
lingua Gp medicus Mp, 1.1, 1.2, 1.3, 1.7, 1.11, 1.12, 1.19, 2.1,
lingua avis 3.8 2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6, 2.8, 2.9, 2.10, 2.11,
lingua bovis 2.6, 3.3, 3.7, 3.8 2.12, 3.1, 3.4, 3.10, 3.15, 4.1, 4.3, 4.4, 4.5,
linum 3.7, 4.17 4.6, 4.7, 4.8, 4.10, 4.13, 4.17, 4.27
liquiritia 2.6, 3.3, 3.7 mediocris 2.7
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
mediocriter 1.14, 1.20 momentum 2.1

medius 3.2, 3.5, 3.8, 4.23 mons 4.2
mel 1.15, 1.17, 2.6, 3.8 mora 4.17
mela 1.21 moralis 3.15
melancolia 3.7 morbus 2.2, 4.6
melancolicus 3.6, 3.10 mordicare 1.9, 4.17
melangene (pl.) 1.20 mori 2.3, 3.11, 3.13, 4.8, 4.9
melius 1.7, 1.14, 1.15, 1.19, 3.2, 4.4, 4.20, 4.28 mortiferus 4.15
melones (pl.) 1.20, 2.6 mors Mp, 2.5, 3.13, 3.16, 4.8, 4.9
membrum 1.1, 1.2, 1.3, 1.14, 2.7, 3.8, 4.20, 4.22 mortuus 4.2, 4.9, 4.15
memoratus 2.9, 3.6, 4.4 mos 3.10, 3.11, 3.12, 3.14
memoratio Mp, 1.19, 1.20 motus, -ūs 1.1, 1.5, 1.7, 1.8, 2.3, 3.1, 3.9, 3.10,
memorari Gp 4.3, 4.18, 4.26
memoria 4.1 moveri 1.2, 1.8, 1.10, 4.3
mens 4.15 Moyses Mp
mensis 2.8, 4.16 mulcedo 3.9
mentio 4.11 mulgere 1.15
merito (adv.) 1.11, 3.14 mulier 3.11
mesmes 1.22 multiplicare 1.3, 1.7, 1.12, 1.20, 3.11, 4.11
metridatum 2.5, 2.8 multiplicatio 2.1
meumacet 3.6 multitudo 1.1
mica 2.6 multotiens Mp, 1.9, 2.7, 2.9, 3.14, 4.8, 4.21
minor 1.3, 1.20, 1.21, 2.10, 2.12, 3.12, 3.13, 4.8 mundanus 3.13
minorare 3.9 mundatus 3.2, 3.3, 3.5, 3.7, 3.8
minuere 1.4, 3.15, 4.17 mundificare 1.9, 1.20, 4.9, 4.17, 4.2, 4.285
mirabolani (pl.) 2.6, 3.7 mundificatio 1.7, 4.28
mirabolani bellirici 3.8 mundus, -a, -um 3.7, 4.17
mirabolani emblici 3.7, 3.8 mundus, -ī 3.12
mirabolani indi 3.7, 3.8 muscus 2.11, 3.6, 4.20
mirabolani kebuli 3.7, 3.8 musica 2.11
mirra 3.8 mutare 3.7, 3.9, 3.12, 4.1, 4.26
mirta 2.11 mutatio 3.9, 3.11, 3.13, 4.1, 4.2, 4.3, 4.26
miscere 1.15, 1.22, 3.8, 4.25
miseratio Gp nam Gp, 1.3, 1.4, 1.8, 1.9, 1.19, 1.21, 1.22, 2.9,
mixtus 1.9, 1.13 3.5, 3.6, 3.10, 3.13, 3.16, 4.2, 4.3, 4.4, 4.8,
modicum (n.) Gp, 1.3, 1.15, 1.18, 1.22, 2.6, 3.13, 4.15, 4.17, 4.19, 4.24, 4.26, 4.2
3.15, 4.15 namque 3.14, 4.16
modicus, -a, -um 1.2, 1.12, 2.9, 3.11, 3.12, 3.13, narrare 1.15, 3.2, 4.20
4.8, 4.11, 4.16, 4.24 nasim 4.23
modus Gp, 1.1, 1.2, 1.3, 1.5, 1.6, 1.10, 1.13, 1.16, nasus 4.21
1.19, 1.22, 2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6, 2.7, 2.8, natura Mp, 1.1, 1.3, 1.4, 1.8, 1.10, 1.11, 1.14, 2.2,
3.3, 3.4, 3.5, 3.6, 3.7, 3.10, 3.11, 3.12, 3.13, 2.3, 2.4, 2.9, 3.1, 3.3, 3.4, 3.5, 3.7, 3.11, 3.13,
3.15, 3.16, 4.2, 4.3, 4.4, 4.6, 4.7, 4.8, 4.9, 3.15, 3.16, 4.3, 4.4, 4.5, 4.6, 4.7, 4.9, 4.15
4.11, 4.15, 4.16, 4.17 naturalis 1.4, 1.6, 2.11, 3.9, 4.1, 4.3, 4.11, 4.19
molestari 1.22 nauta 4.4
molestia 2.7, 3.3 navigatio 4.4
mollificare 2.9 navis 4.4
mollificativus 1.22 ne 3.16
mollities 1.4, 3.11, 4.18 necessario (adv.) 1.1, 1.2, 1.22, 2.8, 4.4
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
necessarius 1.11, 2.1, 2.11, 3.16, 4.16 occultari 3.9, 4.3

necesse 2.12 occupare 4.22
necessitas 2.1, 2.9, 2.12, 3.7 occurrere 2.2
necnon Gp oculus 3.9, 3.16, 4.8, 4.28
negare 3.3 odor 4.24, 4.27
negligere 1.1, 4.8 odorare 4.27
negotium 4.8, 4.15 odoratus 4.27
nenufar 2.11 odorifer 2.11, 4.23, 4.25
neque Mp, 1.1, 1.7, 1.10, 1.14, 1.15, 1.22, 2.2, 3.6, offendere 1.8, 3.7, 4.15
3.12, 3.16, 4.16 offensio 4.15
nervus 4.1, 4.8, 4.18, 4.27, 4.28 olera 3.2
nespila 1.21 oleum 1.13, 2.6, 3.2, 3.3, 3.7, 3.8, 4.12, 4.23
ni(c)hil 1.9, 1.14, 2.5, 3.9, 4.9 olim Gp
ni(c)hilominus 4.18 omnino 2.1
ni(c)hilum 3.12 omnipotens Gp
niger 3.5 operari 2.1, 4.4, 4.9
nimis 1.1, 1.8, 1.11, 1.13, 1.22, 2.8, 3.5, 3.7, 4.8, operatio 1.21, 2.3, 3.3, 3.6, 3.11, 4.1, 4.3, 4.4,
4.10, 4.17, 4.18, 4.27 4.5, 4.9, 4.11, 4.12, 4.13
nimius 3.9, 3.11 opilare 1.4
nisi Mp, 1.7, 1.9, 1.22, 2.1, 2.4, 2.5, 2.8, 2.12, opilatio 4.28
3.11, 3.12, 3.16, 4.3, 4.16, 4.17, 4.26 opinio 2.3, 3.2, 3.15, 4.9
niti 4.25, 4.4 oportet 1.10, 1.11, 1.12, 1.13, 1.15, 2.1, 2.2, 2.4,
nobilis 1.13, 2.1, 3.5, 3.11, 3.14, 4.24 2.5, 2.8, 2.10, 2.11, 2.12, 3.4, 3.10, 4.1, 4.3,
nobilitas 4.10, 4.28 4.8, 4.20, 4.26
nocere 2.7, 2.9, 3.5, 4.15, 4.16 oppopanax 4.13
nocivus 4.27 opportunus 1.7, 3.8, 4.17, 4.28
nocumentum 1.2, 1.3, 1.8, 2.7, 3.5, 4.15 optimum 3.14
notus 1.19, 1.21, 2.1, 2.3, 2.6, 3.9, 3.16, 4.9, 4.14, opus Gp, 3.16
4.15, 4.16, 4.27 opusculum Gp
novellus Gp ordaceus 2.6
novus 2.11, 4.3 ordeum 2.6, 3.2, 4.25
nox 3.2, 3.3, 3.6, 3.7, 4.23, 4.24 ordo 1.10, 1.11, 4.9, 4.26
nucleus 3.2, 3.5, 4.20 oriens 4.2
nullus 1.5, 3.16 orientalis 3.2, 4.2
numerus Gp, 3.3, 3.7 orificium 4.25
nunquam 2.9, 4.14 ortum 4.18
nuntius Mp os, oris 1.9, 4.27
nuper Mp os stomaci 1.9, 1.22
nutrimentum 1.13, 1.14, 1.15, 1.17, 1.18, 1.19, os, ossis 1.14
1.20, 1.21, 2.12, 4.25, 4.27 osba 4.22
nutrire 1.3, 1.13, 1.19, 2.10, 3.5, 4.2, 4.25 ostendere Mp
nutritio 1.22 otium 1.5, 1.6
nutritivus 2.12 ovinus 1.22, 4.27
nux vomica 2.5 ovum 1.12, 2.10
oxomogarum 3.2, 4.25
ob 1.2, 1.19, 4.15
obicere 1.22 pallidus 3.9
obstupescere 3.11 palpebra 3.9
obtinere 3.9 panis 1.3, 1.12, 1.13, 1.22, 2.6
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
pannus 3.7, 4.17 periculosus 2.1

papa Gp periculum Gp, 4.3, 4.8, 4.9
papalis Gp periplemonia 4.22
paralisis 4.18, 4.27 perire 4.4
paratio 1.2 peritus 1.21, 2.4, 2.5, 2.8, 2.9, 2.10, 3.10, 4.7,
paratus 1.3, 1.12, 1.22, 4.3, 4.20 4.10
pariter 2.3 permanentia 2.4
pars 1.14, 2.3, 2.6, 2.7, 3.6, 3.8, 3.9, 4.1, 4.2, 4.3, permanere 2.4, 3.13, 4.2, 4.3, 4.24
4.4, 4.8, 4.15, 4.22 permittere 4.27
particularis 4.13 pernotescere 3.10
particulariter Mp, 3.1 perpendere 4.26
parum 1.4, 1.9, 2.10, 4.3, 4.15, 4.23, 4.25 persicum 1.22
parvulus 3.11 persona Gp
parvus 1.18, 4.1, 4.3 pertingere 3.13
pascens 1.14 perturbare 3.1
passio 3.9, 3.10, 3.11, 3.15 pervenire Mp, 3.5, 3.11, 3.12, 3.13, 3.14
passula 1.22, 3.5 pes 1.14, 4.8
pasta 1.13 pessimus 1.16, 1.20, 3.1, 4.19
pater Gp, 1.22 philosophia 3.10, 3.12
patere 3.9, 4.28, 4.3 philosophicus 3.11
pati 3.10, 3.12, 3.16, 4.3 philosophus 3.11, 3.12, 3.14, 3.15
patiens 4.8 piger 4.3
patriarcha Gp pigritia 1.1, 1.6, 3.1, 4.3
paucus 1.21, 4.2, 4.3, 4.8, 4.15, 4.25 pilus 4.27
paulatim 4.17 pinea 3.8
peccare 2.5, 4.8 pinguedo 1.14
peccatum, -i 4.8 pinguis 1.14, 1.16, 1.18, 3.2
pecia 3.7, 4.17 piper 3.8
pectus 2.8, 3.6, 3.11 pirum 1.22, 3.2
pecunia 3.16 piscis 1.18, 1.22
pecus 1.12, 1.14 planities 4.2
peior 1.22 plantula Gp
pellis 4.27, 4.28 planus 3.9
penes 3.4 plenitudo 4.16
penitus 2.12 pleuresis 3.10, 4.22
per Gp, Mp, 1.12, 1.20, 1.22, 2.1, 2.3, 2.5, 2.8, plorare 3.11
3.2, 3.4, 3.7, 3.11, 3.15, 3.16, 4.1, 4.3, 4.14, pluries Mp, 2.1, 2.6, 3.14
4.15, 4.22, 4.24, 4.27 polipodium 3.7
perceptibilis 1.3 pomum granatum 3.2
percipere 1.4, 3.9, 4.1, 4.2, 4.17, 4.26 pondus 2.7, 3.3
percipiens 4.1 ponere Mp, 1.1, 1.2, 1.22, 2.8, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6,
percutere 3.11, 4.2 3.7, 3.16, 4.3, 4.11, 4.27, 4.28
perditio 2.9, 3.14, 3.16 populus 4.10
perditus 3.9 porrus 1.20
perdix 1.12 portulaca 2.6
perfecte (adv.) 2.9, 3.13, 4.4 porus 1.4, 1.19
perfectus 1.12, 1.22, 4.4, 4.9, 4.11 positio 4.23
perficere 3.14 positus 1.19, 2.9, 3.7
pergere 4.4 possibilis 2.3, 3.7, 3.9, 3.16, 4.3, 4.4, 4.18, 4.25
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
post 1.1, 1.2, 1.7, 1.8, 1.9, 1.10, 1.22, 3.7, 3.8, 4.14, prohibitio 1.19, 4.1, 4.13
4.15, 4.16, 4.19, 4.20, 4.23 proiectio 3.2
postea 3.2, 4.1, 4.8, 4.17 prolixitas 3.9
postquam 1.12, 4.16, 4.17 prolixus 1.11, 4.11
postulare Mp prolongare Gp, 2.2, 3.14, 3.15, 4.2, 4.8
postulatio Mp prolongatio Gp, 3.14
potare 1.9, 4.9, 4.20 propheta Gp, 3.11
potens 1.7, 1.13, 4.22 prophetia 3.11
potio 1.21, 4.8 propinare 4.9
potissimus 1.22 propinquus 4.11
potus 1.1, 2.5, 2.6, 2.9, 2.10, 4.9, 4.13, 4.17, propositus Gp, 4.11
4.20, 4.26 proprie (adv.) 4.16
pravitas Gp proprietas 3.3, 4.23, 4.28
pre 3.11 proprius Mp, 1.21, 2.5, 2.9, 4.11
precedens Mp, 4.1, 4.5 propter 1.3, 1.4, 1.18, 2.1, 2.3, 3.1, 3.11, 3.13, 3.16,
precedere Mp, 1.6 4.4, 4.20, 4.27
predicere 4.13 propterea 2.1, 4.27
predictus 1.7, 1.14, 2.12, 3.4, 3.6, 3.9, 4.20 prosperare 4.4
prefatus Gp protegere Gp
preparare 1.12, 3.2, 3.5, 4.18 providentia 3.5
preparatio 3.7, 4.1 providere 3.8
prescribere 1.14 proximus 1.21, 2.5
presens Gp prunum 1.22, 2.6
preservare 4.23, 4.27 pulla 3.3
preservatio 4.23 pullus 2.10, 4.27
prestare 1.22 pulmo 4.21, 4.22
presumere 3.10 pulsus 3.9
preter 1.13, 1.19, 2.4, 4.3, 4.15 pulverizatus 4.23
preterea 1.5 pulvis 4.23
preterire 3.16 punctum 4.8
pretermissus Gp punctura 4.8
previsio 4.9 purificare 4.2
previsus 3.6 puritas 4.1
primus Gp, Mp, 1.1, 2.1, 3.4, 3.7, 3.10, 4.1, 4.17, putare 2.1, 4.8, 4.9, 4.11, 4.16
4.25 putredo 4.2
princeps 1.21 putrefacere 4.17, 4.24, 4.27
principalis 4.7 putrefactio 3.5, 4.9, 4.24, 4.25
principium 1.7, 1.8, 1.20, 3.1, 3.2, 3.10, 4.1, 4.2 putrefieri 1.12, 4.24
privare 1.14, 3.15 putrescere 4.2
privatio 3.13 putridus 1.22, 4.1, 4.2
pro Mp, 1.22, 2.3, 2.5, 4.8, 4.27
probus 4.13 quadrupes 1.14
procedere 1.20, 4.1, 4.8 qualiscumque 1.7
procul Mp qualitas 1.6, 1.11
proferre 1.22 quamplures Gp
proficuus 3.16 quamvis 1.3, 1.6, 1.13, 4.24
profundere 3.9 quando Mp, 1.3, 1.13, 2.1, 2.2, 2.3, 2.4, 2.6, 2.7,
prohibere 1.2, 1.3, 1.4, 1.14, 2.8, 2.9, 2.10, 3.1, 2.9, 2.10, 2.11, 3.1, 3.5, 3.11, 3.13, 4.3, 4.5,
3.8, 3.11, 4.3, 4.9, 4.24 4.6, 4.7, 4.8, 4.21, 4.25
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
quandocumque 1.1, 4.3 redarguere Mp

quandoque 4.15, 4.18, 4.22 reddere 4.2
quantitas 1.4, 1.5, 1.6, 2.4, 2.9, 3.4, 4.8, 4.15, redire 4.3
4.16 reducere Gp, 3.7, 4.3
quantocumque 4.11 reductio 3.9
quantumcumque 1.4, 2.12, 3.2, 3.12, 4.1, 4.2, referre Mp
4.11, 4.15, 4.16, 4.17, 4.25 refulgere Gp
quantus 2.12, 3.10 regere 1.5, 1.6, 2.12, 4.9, 4.24, 4.25
quare 1.1, 3.3, 4.22 regimen Mp, 1.6, 1.10, 1.11, 2.1, 2.8, 2.10, 2.12,
quasi Gp, 1.21, 3.9, 4.24 3.1, 3.11, 4.2, 4.3
-que Gp, 1.2, 1.14, 1.19, 2.1, 3.9, 3.15, 4.5 regimen sanitatis Gp, Mp, 1.1, 1.4, 1.8, 1.9,
quemadmodum 1.22, 2.12, 3.5, 3.11, 3.16 2.8, 3.1, 4.15, 4.17, 4.28
querere 1.12, 1.4, 2.6, 4.17, 4.26 regio 1.22
quia 1.3, 1.6, 1.9, 1.20, 2.1, 3.13, 3.15, 3.16, 4.3, regitivus 2.3
4.18, 4.21, 4.25, 4.27 regnum 3.14, 4.28
quicquid 1.14, 1.16, 3.16, 4.3, 4.4, 4.25 regula 1.11
quicumque Mp, 1.2, 1.22, 2.8, 2.9, 3.2, 3.10, relaxare 1.6
3.11, 3.16, 4.9, 4.15, 4.24 relinquere 2.2, 4.3, 3.16, 4.7, 4.24
quidam 1.21, 2.3, 4.6, 4.8, 4.10, 4.20, 4.27 remanere 1.3, 4.18
quidem 1.1, 1.11, 1.12, 1.21, 1.22, 2.5, 2.9, 3.3, 3.4, removere 2.1, 3.10, 4.2, 4.3, 4.5, 4.11
3.5, 3.9, 3.11, 3.12, 3.14, 4.4, 4.7, 4.25, 4.27 renes 1.15, 4.20
quilibet Mp, 1.3, 2.8, 2.11, 3.4, 3.5, 4.3, 4.17 reperire, Mp Gp, 2.9, 4.1, 4.9
quin 4.14 replere 1.14, 2.8, 4.23
quivis 3.15 repletio Mp, 1.1, 1.2, 1.3, 4.8
quomodo 1.1, 4.11, 4.13, 4.26 repletivus 1.1
quoque 1.14, 1.17, 1.18, 1.21, 2.11, 3.9, 3.10, 4.4, reponere 3.7, 3.8
4.9, 4.17 reputare 3.12, 3.15, 4.11, 4.13
quotidie 2.10, 4.21 requirere 1.3, 1.10, 1.13, 2.7, 2.8, 4.26, 4.7
quousque 1.9, 1.10, 1.12, 4.3, 4.8 res 1.11, 2.12, 2.6, 3.2, 3.11, 3.13, 3.14, 3.15, 3.16,
4.1, 4.8, 4.9, 4.12, 4.13, 4.19, 4.23, 4.24,
radere 3.5 4.25
radix 2.6, 3.7, 4.2, 4.9, 4.26 resistentia 3.5
rarus 3.7 resistere 3.5, 4.25, 4.2
Rasis 2.3, 4.6 resoluere 1.15, 4.2
See also Alrasis respicere Mp, 4.11
ratio 1.22, 2.8, 3.10, 3.15, 4.27 respondere 4.4, 4.11
raucedo 4.21 restrictivus 3.3
recedere 1.1, 1.2, 1.9, 3.15, 4.20 resultare 3.11, 4.19
recens 3.3 retentivus 4.3
recessus, -ūs 1.7 retinere 1.1, 1.22
recidivare 4.15 reubarbarum 3.2, 3.7
recipere Gp, 1.2, 2.4, 3.2, 3.3, 3.7, 3.15, 4.22 reuma 4.21, 4.22, 4.23
recitare 2.11 revertens 4.11
recordare 4.15 rex Mp, 2.3, 3.8, 3.9, 3.14, 4.28
rectificare 3.10 ridere 2.11
rectificatio 2.12, 3.11, 3.14, 4.1, 4.2 risus 3.11
rectitudo Mp rizum 1.22
rectus 3.14, 4.3 roboratio Gp
recuperare 2.1 robur 3.6
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
roborare 3.15 securitas 2.6

robustus 3.9 securus 2.6, 2.7
rosa 2.6, 2.11, 3.3, 3.4, 3.6, 3.7, 3.8 semel 2.8, 3.7, 3.8, 4.16, 4.22
rubeus 1.17, 3.8 semen 2.6, 3.3, 3.6, 3.8, 4.4
semita 1.19
sal 1.12, 1.15 semper Gp, Mp, 2.10, 2.11, 3.6, 3.7, 3.8, 4.21
salitus 1.18, 4.24 sempiternus 3.14
saliva 1.9 senex 1.17, 1.18, 2.1, 4.12, 4.15, 4.16, 4.17, 4.28
salsedo 4.25 senior 3.3
salsula 3.6 senna 3.7
saltem (saltim) 4.2 sensatus 2.3
salubris Gp sensus Gp, 2.3, 3.8, 4.18, 4.23
salus Gp, 2.3 sentire Mp, 1.22, 4.3, 4.18
salvare 1.3 seorsum 3.7
salvus 1.5 separatio 3.9
sanare 2.3, 2.5, 2.6, 2.9, 4.8, 4.9, 4.27 septentrio 4.2
sanatio 2.2, 3.10, 4.4, 4.9, 4.17, 4.26 septentrionalis 4.2
sanativus 2.6, 2.10, 4.26 septimana 3.8
sanctus Gp sequi 1.1, 1.2, 1.3, 3.11, 4.1, 4.4, 4.22
sanguis 1.21, 1.22, 2.5, 2.6, 3.5, 3.6, 3.9, 4.1, 4.8, serapinum 2.5, 4.13
4.15 serenitas Gp
sanitas Gp, 1.5, 1.6, 1.7, 1.10, 1.11, 1.1, 1.19, 1.20, sermo 1.1, 1.6, 1.22, 2.2, 2.11
1.22, 2. 1, 2.8, 3.5, 3.10, 4.9, 4.15, 4.26, servus Mp, 1.4, 2.1, 3.2, 3.6, 3.7, 3.8, 3.15, 3.16,
4.28 4.27, 4.28
See also regimen seta 3.6
sanitativus 4.26 seu 4.1
sanus Mp, 1.3, 2.1, 2.4, 2.6, 2.8, 3.10, 4.1, 4.3 si 1.3, 1.5, 1.9, 1.20, 1.22, 2.5, 2.6, 2.7, 2.9, 2.10,
sapiens 2.2, 3.15, 4.9, 4.15 2.12, 3.3, 3.9, 4.2, 4.3, 4.9, 4.16, 4.20, 4.26
sapor 1.18, 4.25 sic 1.22, 3.4, 3.9, 3.11, 3.15, 3.16, 4.3, 4.8, 4.9,
saracenus 1.19, 3.15 4.11, 4.27
satiare 1.3, 2.9 siccitas Mp, 2.7, 3.7
saturatio 1.1, 1.2, 1.3, 1.4 siccus 1.22, 3.8, 4.3, 4.15
saturitas 1.1, 1.3 sicut 1.5, 1.8, 1.13, 1.22, 2.1, 2.5, 2.6, 2.8, 2.10,
scamonea 2.5 2.11, 3.7, 3.10, 3.11, 3.13, 3.15, 4.2, 4.8, 4.13,
scarificatio 2.6 4.16, 4.17, 4.24, 4.25, 4.27
scientia Gp, 2.1, 2.3, 2.4, 2.5, 3.11, 3.15, 4.4, 4.11 signum 2.10
scilicet 1.2, 1.7, 1.8, 1.12, 1.14, 1.19, 1.20, 2.6, significare 2.1, 3.8, 3.15
2.8, 2.10, 3.10, 3.16, 4.1, 4.2, 4.3, 4.11, 4.13, significatio 3.15
4.20, 4.28 silvestris 4.28
scire 1.8, 1.11, 1.13, 1.21, 2.3, 2.4, 3.3, 3.10, 4.5, simila 1.13
4.7, 4.16 similis 2.5, 2.6, 2.7, 3.5, 3.6, 3.11, 3.13, 3.16, 4.3,
scribere Mp 4.9, 4.24
sebres 2.11 similiter 1.2, 1.7, 1.9, 1.13, 1.14, 1.16, 1.22, 2.5,
secaniabin 2.6, 3.4, 3.5 2.6, 2.7, 2.10, 2.11, 3.9, 3.10, 3.11, 3.14, 3.16,
secedere 4.2 4.4, 4.9, 4.13, 4.14, 4.20, 4.21, 4.25, 4.27,
seculum 3.13 4.28
secundum (prep.) Mp, 1.2, 1.3, 1.5, 1.11, 1.12, simplex 2.12
1.19, 1.22, 2.8, 2.10, 2.12, 3.1, 3.7, 4.2, 4.9, simul 4.26
4.17, 4.23 sincopis 4.15, 4.19
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
singulariter Mp stercus 1.7, 4.27

sirupus 2.6, 3.4, 3.5, 3.6, 3.7, 3.8, 4.20 sticados 3.6, 3.8
sirupus rosatus 2.6, 3.2, 3.3, 4.20 stomacus 1.1, 1.2, 1.4, 1.7, 1.8, 1.9, 1.13, 1.15, 1.20,
sirupus violatus 2.6, 3.7 1.22, 2.8, 3.7, 3.8, 4.16, 4.17, 4.22, 4.25
sitire 2.4 stringere 4.3
sitis 1.4, 1.9, 2.5, 2.9, 4.20 studere 3.15, 4.5, 4.11
situare 1.8, 4.2 studium Gp, 1.2
sive 1.13, 3.5, 3.15 stultus 2.1, 3.11
societas 2.11, 3.15, 4.3 stupefacere 4.7
sol 3.4, 4.2, 4.17 stupefactio 3.1, 3.10
solere 2.4, 4.9 stupescere 3.12
solitudo Mp, 3.15 stupor Mp, 3.8
sollicitudo Mp, 3.1, 3.10 suaviter 3.7
sollicitus 4.2 sub 3.15
solubilis 4.19 subito 3.9, 3.11, 4.22, 4.26
soluere 2.8, 2.9, 2.10, 2.12, 4.3, 4.9 subsidium 2.2
solus Gp, 2.3 substantia 3.5, 4.1, 4.18, 4.22
solutio 3.3, 4.19 subtiliare 2.6, 3.6, 4.2
som(p)nus 1.7, 1.8, 4.19 subtilis 1.8, 1.15, 1.19, 2.10, 3.5, 3.7, 4.1, 4.8,
sorba 1.21 4.23
sorbitio 3.8 subtiliter 3.2
sparagus 3.8 subtrahere 1.2, 1.19, 1.22
spasmare 4.8 succus 3.2, 4.13, 4.25
spasmus 4.18, 4.27 sudare 4.17
spatium 3.13 sudor 1.19, 2.9, 4.17
spatula 3.7 sufficiens 1.22, 2.2, 2.3, 2.4, 4.3
specialis Gp sufficienter Gp
specialiter 3.8, 4.1 sufficere 2.12
species 1.2, 1.11, 1.19, 3.7, 3.8, 4.15, 4.23 suffocare 4.22
speculatio 4.11 sugere 3.2
speculativus 3.10 sumach 4.25
speculator 2.1 sumere 1.3, 1.9, 1.10, 1.18, 1.20, 1.22, 2.4, 2.5,
spelta 1.5 2.6, 2.8, 2.10, 2.12, 3.2, 3.3, 3.5, 3.6, 3.8,
sperare 2.3 4.3, 4.16, 4.20, 4.24
spica 3.7 sumptio 1.1, 1.19, 2.4, 2.8, 3.6
spina 4.8 super Gp, 1.11, 2.3, 2.4, 3.2, 3.3, 3.6, 3.7, 3.15,
spinachia 3.2 4.2, 4.5, 4.11, 4.28
spiratio 4.1 superabundare 1.2, 3.10, 3.11, 4.25
spiritus 3.1, 3.11, 4.1 superare 4.6
spissitudo 3.7 superficies 3.9
splendidus 3.9 superfluitas 1.3, 1.6, 1.7, 1.10, 1.14, 1.19, 3.1, 3.7,
splendor Gp, 3.9 4.2, 4.18, 4.21
squinantum 4.20 superfluus 1.12
stare 4.3 superior 2.6, 4.8
statim 1.10, 3.9, 4.24 superstare 4.11
statuere 1.5 supervenire 3.9, 3.12, 4.8, 4.13
statura 3.9 supra Gp, 1.9, 3.6, 3.7, 4.3, 4.23
statutus 1.5 susceptibilis 2.1
stella 3.16 suscipere 3.12
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
suspendare 3.7 tortura 4.18, 4.27

suspirium 3.16 totaliter 2.5, 2.10, 3.16
sustentare 2.2, 4.6, 4.7 totus, G Mp, 1.1, 1.8, 1.13, 1.21, 2.4, 2.7, 2.9, 3.7,
sustinere 1.5, 1.7, 1.9 3.9, 3.11, 4.2, 4.4, 4.5, 4.8, 4.9, 4.15, 4.16,
4.23, 4.25, 4.28
tachma 4.8 tractare 1.19
talis 1.4, 1.12, 2.1, 2.8, 2.10, 3.3, 3.5, 3.6, 3.7, tractatio 1.12
3.10, 3.11, 3.12, 4.3, 4.17 tractatus Mp, 1.1, 1.22, 3.15, 4.4, 4.11, 4.12, 4.28
tam Mp, 4.22 traditus 4.9
tamarindus 2.6, 3.2 trahere 4.17
tamen 1.3, 2.1, 2.2, 2.3, 2.7, 3.7, 4.1, 4.3, 4.4, transducere Gp
4.9, 4.25, 4.27 transferre Gp, 2.12, 4.2, 4.26
tantum 1.3, 1.9, 2.6, 4.4, 4.15 transire 2.12
tantus 1.4, 1.8, 1.12, 1.22, 3.11, 4.8, 4.11, 4.16 translator Gp
tardare 3.8, 4.17 transmittere 4.1
tardus 4.18 tremor 3.9, 4.27, 4.28
tedium 3.16 tribuere 1.5
temperamentum 4.1 trifera 2.7, 3.8
temperatus 1.4, 1.6, 3.6, 3.8 trinitas Gp
temperare 4.20 tristari 3.16
tempus Gp, Mp, 1.7, 1.9, 2.1, 2.2, 2.4, 2.6, 2.8, tristitia 3.11, 3.16
2.9, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6, 3.7, 3.8, 3.11, 3.12, trituratio 4.23
3.15, 4.1, 4.4, 4.5, 4.9, 4.15, 4.17, 4.24, 4.26 truncatus 4.8
temptare Gp tunc 1.4, 1.9, 1.13, 1.20, 1.22, 2.1, 2.3, 2.4, 2.10,
tenasmon 2.7, 3.3, 4.8 2.12, 3.2, 3.9, 4.6, 4.16, 4.17, 4.20
tendere 1.12 turbidus 4.2
tenere 2.10 turbit 2.7
tenebra Gp turbulentia 3.6
tepidus 4.17, 4.18 turio 3.3
terere 3.8 turpis 3.14
tergere 4.17 turtur 1.12
terminatus 1.5 tussis 4.21, 4.22
terra 4.4
testamentum Gp ubi 2.10, 2.12, 4.23
testari 2.4 ullus 1.6, 4.6
testatio 3.9 ultimus 1.6, 2.5, 4.3, 4.17, 4.18
theodoricon 2.5 ultimo (adv.) 4.8
theologicus 4.11 unctio 4.23
thesaurus 3.8 unde 1.7, 1.9
tibia 2.6 ungere 4.12
timere 3.9, 3.11, 3.12, 3.16 unigenitus Gp
timidus 3.9 universalis Mp
timor Mp, 3.11, 3.16 universaliter Mp, 1.1, 1.16, 1.22, 3.8, 3.15, 4.15
tina 4.17 universus Mp, 1.2, 1.3, 1.13, 1.14, 1.16, 1.20, 2.2,
tinguere 3.5 2.6, 3.13
tiriaca 2.5, 2.8 unusquisque 1.7
titulus Gp urere 3.5
tol(l)erare 2.5, 3.12, 4.17, 4.20 urina 1.7, 1.19, 1.20
tollere 3.16 usitatus 4.10
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
usque Gp, 1.8, 1.22, 3.2, 3.3, 3.6, 3.7, 3.8 vicis 3.8
usus, -ūs 1.4, 1.22, 2.6, 3.8, 3.15, 4.17 victor 3.9
usus (adj.) 2.4, 3.7 victoria 3.9
uti 1.11, 1.22, 2.5, 2.6, 2.8, 2.9, 3.4, 3.6, 3.7, 3.8, victus 3.9
4.15, 4.16, 4.17, 4.23 videlicet Mp, 1.1, 1.4, 2.5, 3.12, 3.16, 4.2
utilis Gp, 1.3, 1.1, 1.9, 1.11, 1.21, 2.3, 3.5, 3.6, videre 3.9, 3.11, 4.8, 4.15, 4.19
4.16, 4.17, 4.19, 4.27, 4.28 videri 3.9, 4.9, 4.10, 4.11, 4.27
utilitas 3.5, 4.25 vigor 3.9, 4.3
utique 1.8, 3.13, 4.3, 4.9, 4.20 vigorosus 3.9
utrum 2.10 vilis 3.11
uva 1.21 vinum 1.19, 1.21, 2.10, 3.4, 4.16
uva passa 1.22 viola 2.6, 2.11
violatus: see sirupus
vaccinus 1.15 violentus 2.5
vacuatio 1.2 vir 2.11, 3.5, 4.7
vacuatus 1.20 viridis 1.20, 3.3, 3.4, 3.6, 3.7
vacuus 1.7, 4.17 virtus 1.1, 1.3, 1.22, 2.3, 2.10, 2.11, 3.5, 3.7, 3.9,
valde 1.11, 1.21, 2.3, 2.4, 2.7, 3.4, 3.5, 3.13, 4.9, 3.11, 4.3, 4.6, 4.8, 4.22
4.16, 4.18, 4.19, 4.23, 4.27 vis 4.15
valere 1.6 viscera 3.3, 3.7
vapor 4.1, 4.2, 4.28 visivus 3.9
vas 3.7, 3.8 visus (adj.) 1.22, 2.12, 3.6, 3.16, 4.28
vehemens 3.11 visus, -ūs 4.28
vehementia (n.) 2.7 vita Gp, 3.13, 3.15
velle 1.2, 1.12, 2.3, 3.9, 4.3, 4.8 vitalis 2.11, 4.1
vena 1.8, 1.20, 4.1 vitellum 1.12, 2.10
venatio 4.28 vitium 3.11
venenum 4.24 vivere 1.22, 3.15, 4.8
veniens 4.3 vivificatio 2.1
venter 1.14, 2.6, 3.2, 3.7 vocare 3.12
ventositas 1.15 volumina Gp
ventriculus 4.1 vomitus 2.5, 2.6, 2.8
ventus 4.2 vox 3.9, 4.21
verax 4.27 vulgaris 1.13
verbum 1.1, 1.8 vulgus 3.11, 3.15, 4.10
vere (adv.) 3.12, 4.13 vulneratio 4.8
verificare 1.9, 2.4, 4.28 vulpinus 4.27
veritas 1.22, 2.3, 3.11, 3.13, 3.14, 3.15
versus 3.16 ydioma Gp
verumtamen 2.1, 3.5, 3.10, 3.13, 4.9, 4.15, 4.16 yera (hiera) 2.7
verus Gp, 1.9, 1.22, 3.15, 4.11, 4.17, 4.27 Ypocras 1.1, 1.6, 2.2, 4.11
vestimentum 4.27
vetus Gp zinziber 3.8
via Mp, 2.1, 4.1, 4.2 zuccarum 2.6, 3.2, 3.3, 3.4, 3.8, 4.20
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Index of the Second Latin Translation
(Armengaud Blaise)
Even though the text of Armengaud’s translation of Maimonides’ On the Regimen of Health as
edited here is incomplete, the great majority of it has been preserved in the Torino MS, and
this index of its vocabulary may therefore be of some use to students of translation technique.
The index entries have been given normalized spelling, though the idiosyncratic spellings of
the Torino scribe have usually been added in parentheses. The index omits only numbers and
weights, most pronouns and prepositions, and a number of other particularly common words
(e.g., autem, malus, multus, and so on). Verbal forms are usually referred to in the infinitive,
though some participles have been entered separately, and comparatives and superlatives have
normally been included under the corresponding adjective or adverb. The numbers refer to the
chapters and sections into which Maimonides’ text has been divided by the editor; “P” refers to
Maimonides’ own preface to the work.
abbreviare (abreviare) 3.14, 3.15 advenire 3.13

abbreviatio (abreviatio) 4.22 aer 1.4, 3.8, 3.9, 4.1, 4.2, 4.27
abhorrere (aborrere) 4.25 agaricum (aguaricum) 2.7
abicere 3.2 agere 2.1, 2.7, 3.6, 3.10, 4.3, 4.4
absentia 2.1 aggregare (agregare) 3.14
absolute (adv.) 1.16, 1.21, 2.1, 2.8 agitare 1.12
absolutus 2.8 agnus 1.14
absque 1.5 agrestus 4.25
abstinentia 2.5 agricultor 4.4
abstinere 1.2, 4.20 agricultura 4.4
abstractus 1.13 albifficare 3.5
accedere 1.15 albus 1.13, 1.18
accidens P, 3.1, 3.6, 3.9, 3.10, 3.11, 4.3, 4.19 alcanang 4.27
accidere 3.11, 3.12, 4.11, 4.13, 4.21 alibi P
accipere 1.21, 2.3, 2.10, 3.16, 4.3, 4.9, 4.16, aliqualis 3.15, 4.22
4.20, 4.25 aliquandiu 3.6
acetosus (accetosus) 4.24 aliquando 4.3
acetum 3.4, 3.5, 4.24, 4.25 aliquantulus 1.8, 3.7, 4.2, 4.3, 4.23, 4.25
acquirere (adquirere) 4.20 alius 1.9, 1.13, 1.14, 1.19, 1.21, 1.22, 2.2, 2.4, 2.6,
actio 2.3, 2.4, 3.6, 4.4, 4.5 2.8, 2.9, 3.4, 3.5, 3.6, 3.7, 3.10, 3.16, 4.3,
acumen 2.7 4.8
acus 4.2, 4.8 alleviatio 1.4
acutus 2.5, 4.21 almuri 4.25
addiscere (adiscere) 3.12 See also muri
additio 1.4 alnassen 4.23
adeo P, 3.9, 3.11, 3.12, 4.17, 4.18, 4.19, 4.22, aloes 4.23
4.26 See also lignum aloes
adesse 2.1, 2.4, 2.12, 4.2 Alpharabius 4.4
adherere 3.14, 4.25 altea 3.7
adhibere 2.1, 3.10, 4.22 alter 1.2, 4.3, 4.4
adhuc 3.13, 4.11 alterare 1.7, 3.9, 4.1, 4.23
adipisci 3.12, 3.14, 4.4 alteratio 4.1
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
506 index of the second latin translation (armengaud blaise)
altus 4.2 aromaticus 4.2, 4.23

amarus 3.8, 4.13 aromatizare 3.6
ambo 2.5, 4.28 ars P, 1.21, 2.1
amicabilis 4.17 ascendentes 3.1
amigdala 3.7, 3.8 asinus 4.28
amissio P, 3.16 aspiciens P, 4.11
amittere (amitere) 2.1, 3.14, 4.15 assellare (acellare) P
amplius 1.4, 4.2, 4.11, 4.16 asserere 1.2, 1.22, 3.2
amputare 4.8 assistentes (asistentes) 2.11
an 2.10, 4.13 assuefacere (adsuefacere) 3.15
ana 3.3, 3.6, 3.7, 3.8 assuetus 1.8, 1.9, 1.22, 2.12, 4.3, 4.26
angelus 3.16 assumptus 3.3, 4.23
angustia 3.9 attendere 1.2, 3.1, 3.10, 4.26
anima 2.11, 3.6, 3.8, 3.9, 3.10, 3.11, 3.12, 3.14, attenuari 4.17
3.15, 3.16, 4.2, 4.16 attingere 4.4
animal 1.5, 1.14, 2.3, 3.11, 4.1, 4.3 attrahere 1.9, 2.5
animalis 2.11, 4.1 audacia 3.6, 3.12
anisum (anissum) 3.7, 3.8 audax 3.12
annus 1.14, 1.22, 4.16, 4.17, 4.23 auferre 2.9, 3.6, 4.3
Anonacer 4.4 augeri P, 1.4, 1.7, 1.9, 3.9, 3.11, 4.9, 4.18, 4.25
ante 1.22, 3.15, 4.15, 4.17 augmentare (aumentare) 4.9
antepersaca 1.22 augmentum 1.4
anterior 1.14 aut 1.13
antiquare 2.2, 4.16 autenticus 2.3, 2.5
antiquus 2.3, 3.3 auxilium 4.3
aperire 4.2, 4.28 avena 1.5
apertura 4.13 Avenzoar 3.5, 4.14
apium 2.6 avertere 4.2, 4.13
apostema 4.22 avis 1.14, 3.8
apparentia (aparentia) 3.12 Avomeron 3.2
apparere 4.25 azimus (adzimus) 1.13
appellare 2.1
appetere (apetere) 1.1, 1.9 balneari 4.9, 4.17, 4.18
appetitus P, 1.1, 1.3, 1.9, 4.8, 4.25 balneum 1.8, 4.9, 4.17, 4.19, 4.20, 4.26
appreciare (apreciare) 3.12 bellirici: see mirabolani
apprehensio (aprehensio) 4.1 ben 3.8
approbare (aprobare) 2.4 bene 1.1, 1.3, 1.4, 1.5, 1.7, 1.13, 1.22, 2.4, 2.12, 3.8,
appropinquare P, 3.14 3.9, 4.4, 4.5, 4.11
apud 1.11, 1.22, 3.15, 4.11 Benzoar 3.2
aqua 1.1, 1.9, 1.18, 2.5, 2.9, 2.10, 3.2, 3.3, 3.6, berberis 3.3
3.7, 3.8, 4.1, 4.2, 4.9, 4.13, 4.17, 4.18, 4.20, bibere 1.9, 2.4, 2.9, 4.9, 4.13, 4.20, 4.25
4.23, 4.25 biduum 4.14
arabice 4.27 bis 2.6, 2.8
See also sticados bonitas 1.19
arbor 1.21, 4.2 bonus 1.4, 1.8, 1.13, 1.14, 1.15, 1.16, 1.18, 2.11, 3.11,
aries 4.27 3.12, 3.13, 3.14, 3.15, 3.16, 4.3, 4.9, 4.10
arietinus 1.22 borrago 3.2, 3.6
Aristotiles 2.3 bos: see lingua bovis
aromata 2.11 brachium 4.8
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
index of the second latin translation (armengaud blaise) 507
brevis P, 1.1 clamare 3.11

breviter 2.12 clarefacere 4.2
brodium 2.10 clarificare (clarifficare) 3.5, 3.6, 3.7
buglossa 3.7, 3.8 clarus 4.2, 4.25
bullire 3.3, 3.5, 3.6, 3.7 claudere 1.4
butirum 1.16 clibanus 1.12
clistere 2.5, 4.13
cadere 2.1, 3.9 coadunari 4.25
calefacere 4.28 coadunatio (coadhunatio) 1.1
calefactio 3.5, 4.23, 4.28 coagulare (cohagulare) 1.15
calefieri 1.8, 3.9, 4.17 cogitare 3.11, 3.16
caliditas 1.7, 3.8 cogitatio 3.6, 3.8, 3.10, 3.15, 3.16
calidus 1.17, 2.7, 2.8, 2.11, 3.3, 3.6, 3.7, 3.8, 4.17, cognoscere (connocere) 1.11, 3.11, 3.15
4.18, 4.22 coitus (cohitus) 1.8, 3.8, 4.15, 4.26
calor 1.4, 3.4, 3.9, 4.9, 4.17, 4.19, 4.20, 4.21 colare (collare) 3.3, 3.6, 3.7
cana 4.21 colera 1.17, 3.7
canones 1.11, 4.1 collectio 2.3
capilli veneris 2.6, 3.3 coloquintida 2.5, 4.13
caprinus 1.15 color 3.7, 3.9
capriolus 4.28 columba 4.27
caput 1.14, 2.8, 4.3, 4.18, 4.23 comburere 4.18
cardamomum 3.8 comedere 1.1, 1.3, 1.5, 1.9, 1.14, 1.18, 1.20, 1.22,
caro 1.3, 1.14, 1.18, 1.19, 1.22, 2.10, 3.5, 4.28 2.4, 3.3, 4.23, 4.25, 4.28
caseus 1.16 comestio 1.3, 1.8, 1.9, 1.22, 3.2
cassiefistula 2.7, 3.3 committere (comitere, comittere) 2.5, 2.6,
castoreum 2.5, 3.8, 4.13 2.9, 4.3, 4.8
castratus 1.14 commodus 3.6
casus P, 4.8 communicare (comunicare) 4.9
catarrus 4.21 communis (comunis) 1.11, 1.13
causa 1.2, 1.3, 1.22, 2.9, 3.9, 4.3, 4.4, 4.8, 4.9 commutari (comutari) 3.4
causare 1.1, 1.3 comparare 3.13, 4.2
cauterium 4.13 compellere 4.19
cautus 4.3 competens 4.12
cavere 2.5, 4.3, 4.18, 4.20, 4.21, 4.23 compilare (compillare) P, 1.11
cerebrum 3.1, 3.8, 3.10, 4.1, 4.16, 4.18, 4.21, compilator (compillator) 4.1, 4.7, 4.11, 4.13
4.23 compingere 4.9
cessare 1.1, 1.9, 3.4, 4.3 completus 2.4
cibus 1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 1.8, 1.9, 1.11, 1.13, 1.14, 1.15, complexio (complectio) 1.2, 1.17, 1.18, 2.7,
1.17, 1.19, 1.20, 1.22, 2.1, 2.4, 2.5, 2.6, 2.10, 2.8, 3.2, 3.5, 4.15, 4.17, 4.23
2.11, 3.2, 4.1, 4.2, 4.8, 4.9, 4.16, 4.17, 4.23, componere 1.22, 3.5, 3.6, 3.7
4.25, 4.26 compositio 2.5, 2.12, 3.5, 3.9
cinamomum 3.8 compositus 1.16, 3.2, 3.5, 3.8, 3.9
circumspectus 4.9 comprehendere 1.1
cito 2.5, 3.9, 4.23, 4.24 concavitas 4.1, 4.8, 4.22
citonia 3.2, 4.25 concedere 2.9
citrullus 2.6 concordare 3.1
citrum 4.20 condemnere (condempnere) P
See also pomum citri conditio (condicio) 2.8, 2.9, 2.12
civitas 4.2 condire 3.2
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
confectio 1.21, 2.5, 3.2, 3.6, 3.8 convalescentes 2.1, 4.15

confectus 1.13, 1.21, 2.6, 4.20 conveniens P, 1.4, 1.9, 1.19, 2.9, 4.17
conferens P, 1.7, 1.10, 4.1, 4.16, 4.17 convenienter 3.6
conferre 1.5, 1.22, 2.6, 2.8, 3.11, 4.6, 4.17, 4.20, convenire 1.7, 1.12, 4.4
4.23, 4.27, 4.28 conversio 3.11, 3.12, 3.15
conficere 1.13, 3.8 convertere 1.15, 1.17, 3.12
confidere 2.1, 2.6, 3.2, 3.16, 4.8, 4.9 coqui 4.25
confirmare 4.3 cor 3.1, 3.6, 3.8, 3.10, 4.1, 4.8, 4.15, 4.19
conformare 3.15 coram 2.11
confortare 2.3, 2.11, 3.3, 3.7, 3.8, 4.23, 4.25, cordubensis P
4.28 corpus 1.4, 1.18, 2.3, 2.6, 2.7, 3.9, 3.14, 4.1, 4.2,
confortatio 2.11, 3.6 4.3, 4.8, 4.9, 4.15, 4.16, 4.17, 4.19, 4.20,
confractio 1.1, 1.6, 3.1 4.23
congelatus (congellatus) 4.21 correctus 1.22, 3.15
congregatus 3.15 corrumpere (corumpere) 1.4, 1.9, 3.13, 4.1,
coniungere 1.14 4.27
conqueri P, 3.1 corruptio (coruptio) 1.2, 3.5, 4.1, 4.2, 4.9,
consequens 1.2, 3.9, 4.22 4.25, 3.14
consequenter 3.2, 4.17, 4.20, 4.23 cortex 2.6, 3.6, 3.7, 3.8, 4.20
consequi 3.11, 4.10, 4.11 costus 3.8
conservare 1.1, 2.1, 1.9, 1.22, 3.5, 3.10 crapula 1.3
conservatio 1.5, 1.6, 4.26 crastinum 3.4
considerare (consciderare) 3.16, 4.21 credere 3.15, 4.28
consideratio 1.4 cribrare (cribare) 3.8
consilium (conscilium) 2.1, 2.4, 2.5, 2.8, 4.2 crocus 3.2
consortia 3.10 crudus 3.6
constanter 1.12 cubeba 3.8
constare 1.4, 2.4, 2.5, 3.8, 4.26 cucumer 2.6, 4.13
constipare 3.2, 4.3 cura 2.2, 2.9, 3.10, 4.9, 4.17, 4.26
constipatio P, 3.1, 3.7 curare 2.3, 2.5, 2.6, 2.9, 4.8, 4.9, 4.22
consuescere 2.4, 2.10, 4.2, 4.26 curatio 2.6
consuetudo P, 1.1, 1.22, 4.7, 4.26 curtus 4.2
consuetus 2.6, 4.4, 4.9, 4.10 custodia 4.22, 4.23
consulere 1.22 cutis 1.4, 4.8, 4.17, 4.18
consumptus 1.12
contestus 4.18 dampnare 4.16
continens 3.7, 4.1 dampnum 3.16, 4.3, 4.8, 4.15
contingens 1.9, 3.9, 3.12, 3.16, 4.4 dare 2.9, 2.10, 4.28
contingere 1.2, 2.1, 2.10, 3.9, 3.11, 3.14, 4.3, 4.8, debere 1.5, 2.2, 2.4, 2.8, 2.10, 2.11, 3.1, 3.3, 3.10,
4.21 3.16, 4.1, 4.3, 4.4, 4.8, 4.16, 4.17, 4.28
continuare 1.1, 1.4, 4.17, 4.28 debilis P, 1.4, 1.7, 2.3, 2.6, 2.7, 2.8, 3.9, 4.8
continuatio 4.16 debilitare 1.1, 4.3, 4.18, 4.22
continue (adv.) 1.9 debilitas 1.1, 3.5, 3.9, 4.3, 4.22, 4.28
continuitas 1.1 decens 4.19
continuo (adv.) P, 1.22, 2.8, 3.4, 3.8, 3.9, 4.15 decenter 4.5
continuus 3.4 decet 1.7, 1.8, 1.9, 1.14, 2.4, 2.5, 3.4, 4.16, 4.26
contrarius 3.16, 4.26 declarare 2.1, 3.15
contristari 3.16 declinare 1.4, 2.10, 2.12
contusus (contussus) 3.7 decoctio 3.8, 4.24
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
decoqui 1.13, 1.16 dispositio 1.2, 1.13, 2.3, 3.7, 3.11, 4.1, 4.3
decrescere 2.1, 2.12, 3.2, 3.6, 3.7, 3.8, 3.16 dispositivus 2.1
deficere (defficere) 4.8, 4.20 dispumatus 3.8
deinde 3.5, 3.6, 3.7, 4.1 dissimilis 3.12
delectabilis 1.22 dissoluere 1.1, 4.2, 4.21, 4.25
delectatio 1.4 dissolutio 3.11
demonstratio 2.1 distare P, 4.2, 4.11
densus 1.12 distendere 1.1
deperditio 3.11, 4.1 distillare 4.17
deperditus 2.1 distractio 4.19
depletio 1.5 distrahere 4.19
deponere 3.7 diu 1.9
deronicum 3.8 diversus 1.2, 1.3, 1.22, 2.11, 4.1, 4.26
descendere (decendere) 1.8, 4.21, 4.22 diversificare 4.17
desiccare 4.2, 4.17, 4.25 diversitas 1.2, 1.3, 4.17
destructio 4.16 divertere 4.7
destruere 2.3, 1.9 dives 3.14
deus P, 1.22, 3.8, 3.14, 3.16, 4.8 divinus P
diaphragma (dyafracma) 3.10, 4.22 divitie (pl.) 3.14
dicere (dicxi) P, 1.1, 1.3, 1.7, 1.14, 1.18, 1.21, 1.22, docere P, 1.22, 3.5, 3.11, 3.15, 4.10
2.2, 2.8, 2.9, 3.3, 3.11, 3.12, 3.15, 4.1, 4.3, doctrina P, 3.12
4.4, 4.5, 4.7, 4.8, 4.11, 4.12, 4.16, 4.17, 4.25, documentum 3.12
4.27 dogma 3.11, 3.15
dies 1.7, 1.8, 1.16, 1.20, 1.22, 2.8, 3.3, 3.4, 3.5, dolor 2.8, 3.9, 4.3, 4.8, 4.15, 4.19
3.6, 3.7, 3.13, 3.14, 3.15, 4.3, 4.15, 4.16, dominari 1.17, 3.10
4.17, 4.24, 4.28 dominium 1.21
dieta 2.6 dominus P, 2.1, 3.1, 3.2, 3.4, 3.6, 3.7, 3.8, 3.9,
differentia 3.16, 4.15 3.15, 4.3, 4.28
differre 1.9 domus 1.8, 4.2, 4.27
difficilis 1.7, 4.9, 4.10, 4.11, 4.13, 4.22 donec 1.1, 1.8, 1.9, 1.12, 2.1, 3.3, 3.6, 3.7, 3.8,
difficultas P, 1.1, 4.11 3.10, 3.11, 3.15, 4.11, 4.17, 4.20
diffundere (difundere) 3.9, 4.1, 4.11 dormire 1.8, 4.23, 4.19
digerere 1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 1.13, 1.19, 3.7 dosis 3.6, 3.7, 3.8
digestio P, 1.2, 1.3, 1.4, 1.8, 1.9, 1.14, 1.19, 3.1, dubitare 2.10, 3.16
4.3, 4.16, 4.19 dubium 3.13
dilatare (dillatare) 2.11, 3.6, 3.8, 3.15, 3.16 ducere 2.5, 3.7
diligenter (dilligenter) 2.11 dulcedo 1.21
diligentia (dilligentia) 4.22 dulcis 1.16, 1.22, 3.7, 3.8, 4.25
diligere (dilligere) 3.5 dum 1.9, 1.18, 2.7, 4.8, 4.16
diminuere 2.12, 4.17 durare 4.3
diminutio 1.2, 4.1 durus 1.18
dimittere 4.27
directio P ebullire 1.22
dirigere 4.28 ebullitio 3.5
discere 3.3 econverso 2.11, 3.9, 3.14, 4.19
discretio (disgretio) 3.15 edificare (edifficare) 4.4
dispergere 4.11 edificium (edifficium) 4.2, 4.4
dispersio (dispertio) 1.4 educens 1.19
displicere 4.25 edus 1.14
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
efficere 3.9, 3.11, 4.3 evidenter 4.6

efficiens 4.4 excedere (exedere) 1.3, 2.3, 3.12
effimerus (efimerus) 1.22 exceptus (exeptus) 4.15
eger P, 2.1, 2.3, 4.1 excessus 1.4
egredi 3.7, 4.17 excitare (exitare) 1.9, 3.8
egrediens 1.18, 4.1 excitatio 1.7
egressus 3.1, 3.9, 3.11, 4.16, 4.19, 4.20 excredatus 3.14
egritudo 1.2, 2.2, 2.9, 2.11, 4.17, 4.26, 4.27 exemplum 2.10
egrotare 1.22, 2.1, 4.26 exercere 1.8
elatio (ellatio) 3.15 exercitare 1.5, 1.7
electus 3.2 exercitium 1.1, 1.5
elevare (ellevare) 3.8 exhibitio (exibitio) 3.6
eligere (elligere) 1.4, 2.3, 2.4, 2.11, 2.12, 4.2, exigentia P, 3.1, 3.6
4.9 exigere 2.1
elixatus (ellixatus) 1.13 existens 1.14, 3.7, 4.26
elleborus 2.5 exonerare (exhonerare) 1.1
elongare (ellongare) 3.14, 4.2 expediens 4.16
elongatio 3.15 expedire 1.7, 4.2, 4.3, 4.16, 4.17, 4.18, 4.20
emacerare 3.5 expellere 1.19, 4.3, 4.22, 4.27
emblici: see mirabolani experientia 2.4
emergere 4.9 experimentum 4.9, 4.28
enim 1.4, 1.5, 1.8, 1.13, 1.21, 1.22, 2.2, 2.5, 2.6, expertus 4.28
2.7, 2.8, 3.7, 3.9, 3.10, 3.11, 3.13, 3.15, 3.16, explicare 3.15
4.2, 4.3, 4.8, 4.9, 4.15, 4.16, 4.19, 4.21, exponere 3.4
4.25, 4.26, 4.27 expulsio 1.7, 3.1, 3.7
epar 1.2, 1.22, 3.5, 4.1, 4.22 expulsivus 1.3, 3.7, 4.22, 4.3
equalis 2.3, 4.6 exsiccatus (exicatus) 1.12
equalitas 1.4, 3.8, 4.1, 4.7 extensio (extentio) 1.1
equare 3.10 extenuare 4.17
equidem 1.22 exterior 3.11, 4.3, 4.8
equitare 1.5 extimatio 1.4, 3.5, 4.8, 4.15
ergo 1.2, 2.2, 2.5, 2.10, 2.12, 3.8 extinguere 4.9
errare 2.3, 4.5, 4.8, 4.16 extra 4.1
erroneus 4.11 extractio 2.6
error 2.3, 2.6, 2.9, 4.3, 4.4, 4.8 extraneus 4.17
eruca (euruca) 3.8
estas 3.6, 4.23 faba 4.23
estimare (extimare) 1.5 facies 3.9, 3.11
estimatio 1.5 facilis 1.14, 1.17, 1.19, 2.8, 2.9, 2.10, 2.19, 4.8,
estivus (extivus) 1.4, 3.5, 4.23 4.11, 4.13
esurire (ezurire) 2.4 facilitas 3.8, 3.9
esus, -ūs 1.3, 1.22, 2.5, 4.27 fames 1.9, 4.17
etas 4.17 famosus 2.4, 2.5
eternus 3.14 famulans 1.4
evacuare 3.8 famulus P, 2.1, 2.11 3.6, 3.8, 3.15, 3.16, 4.27
evacuatio 1.4, 2.7, 4.17 fantasticus 3.14
evadere 2.1, 4.8, 4.9 far 2.6
evehere 1.1 farina 1.12, 1.13
evenire 3.11, 3.16 fatuitas 3.11, 4.21
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
fatuus 2.1, 3.11 fumusterre 3.6

febrilis 4.9 fundus 1.8
febris 1.22, 2.9, 3.5, 4.9, 4.15, 4.24 fuscedo 3.9
feces 4.2 futurus 3.9
feniculum 2.6, 3.7
ferculum 1.13, 2.6 galanga 3.8
fermentatio 1.12 Galienus [G.] 1.2, 1.21, 1.22, 2.1, 2.2, 2.9, 3.5,
ferre P, 1.7, 1.21 3.11, 4.1, 4.9, 4.11, 4.13, 4.16, 4.19, 4.20,
ferrum 4.13 4.25
festinare 4.3, 4.11 gallina 3.2
ficus 1.21 gallinaceus 1.12
fieri 1.3, 1.6, 1.8, 1.12, 2.1, 2.5, 2.7, 3.4, 3.5, 3.9, gariofilum 3.8, 4.20, 4.23
4.1, 4.2, 4.3, 4.11, 4.17 gaudium 3.9, 3.11
filipendula 3.8 geissas 4.23
filius P generalis P, 1.1, 2.9, 3.8
fimum 4.27 generare P, 1.1, 1.2, 1.3, 1.15, 1.21, 1.22, 2.5, 2.6,
finire 3.13 2.8, 2.9, 3.1, 3.3, 4.1, 4.3, 4.15, 4.18, 4.19,
finis 3.13, 4.4, 4.10 4.22, 4.24
fisticus 3.8 gens 3.15
flebotomare 4.8 genu 4.8
flebotomia 4.13, 4.15 genus 2.11
flegma (flecma, flema) 3.5, 3.7, 3.8 gracilis 1.8
flere 3.11 gradatim 4.26
fletus 3.16 gradi 1.14, 4.11
flos 2.6, 3.8, 4.23 grana (pl.) 3.8, 4.20, 4.23, 4.25
fluere 1.18, 4.17, 4.21, 4.22 gratia 2.10, 3.13, 4.3
fluxus (flucxus) 1.4, 4.8, 4.21, 4.22 gratus 2.11
folium 3.4, 3.7 gravare 1.4, 4.18
foramen 1.19 grecus 2.2
forsitan (forscitan) 4.3 grossus 1.16
fortificare (fortifficare) 1.3, 3.8, 3.9, 4.3, 4.18,
4.28 habere P, 1.4, 1.9, 1.11, 1.19, 1.21, 1.22, 2.4, 2.7,
fortis 1.1, 1.7, 1.12, 1.13, 2.1, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6, 2.7, 2.8, 2.12, 3.2, 3.3, 3.6, 3.8, 3.9, 3.10, 3.11,
2.10, 2.12, 3. 4, 4.5, 4.6, 4.8, 4.21 4.2, 4.15, 4.17, 4.28
fortiter 1.2, 3.9 habitatio 4.2
frequens 4.27 habituare 3.12, 3.14
frequentare 1.4 habitus, -ūs 3.11
frequenter 1.22, 3.7, 3.8, 3.14, 4.4, 4.28 hanelitus 1.7, 4.22, 4.27
fricare 4.17 herba 3.2
frigiditas 1.4, 1.7, 4.17, 4.18 hic (adv.), p 4.5
frigidus 1.9, 2.11, 3.5, 3.6, 4.9, 4.18, 4.20, 4.22, hiemalis (yemalis) 4.23
4.25 hiems (yems, iems) 2.8, 3.6, 3.8, 4.23
fructus 1.21, 1.22, 2.6 hiera (yera) pigra 2.7
frui 4.15 homo P, 1.1, 1.2, 1.4, 1.20, 1.22, 2.1, 3.5, 3.9,
frumentum 1.13 3.10, 3.13, 3.15, 3.16, 4.1, 4.3, 4.9, 4.10, 4.11,
frustrare 1.1, 3.9 4.15, 4.16, 4.19, 4.20, 4.27
fugere 1.1, 3.10, 3.16 hora 1.7, 1.9, 2.4, 4.15
fumosus 4.2 humectare 2.7
fumus 1.15, 3.1, 3.6, 3.8, 4.1, 4.28 humiditas 1.2, 1.4, 1.18, 1.22
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
humidus 1.18, 4.15 indigentia 2.1

humor 1.9, 1.20, 1.22, 2.8, 3.5, 4.9, 4.17, 4.22, indigere 2.1, 3.2, 4.3, 4.6, 4.7, 4.8, 4.9, 4.16
4.25 indigestus 1.9
inducere 1.2, 1.11, 3.7, 3.10, 3.11, 3.16
iacere 4.22 inebriari 4.16
iam 1.3, 1.11, 2.1, 2.9, 3.5, 3.15, 4.3, 4.8, 4.9, inebriatio 4.16
4.15, 4.17, 4.20, 4.24 inferre 2.7, 3.10
ibi 4.17 inficere 4.1
idem P, 2.5, 2.11, 3.4, 3.5, 4.2, 4.9, 4.15, 4.16, infirmus 1.22, 2.6, 2.9, 3.10, 4.8, 4.15
4.19, 4.23, 4.27, 4.28 inflatio 1.15
ideo 1.3, 1.4, 2.6, 3.3, 3.5, 3.16, 4.2, 4.18 inflativus 4.23
igitur P, 1.9, 2.4, 2.9, 4.1, 4.3, 4.8, 4.11, 4.28 inflatus 4.20
ignis 3.5, 3.6, 3.7, 4.13 infortunium 3.9
ignorare 4.8 infra 1.14
illatus 3.3 infrigidare 1.4, 1.20, 3.9, 4.20
illaudabilis 1.2, 1.14, 1.16, 1.17, 1.18, 1.20, 1.21, infrigidativus 2.6, 3.3
3.1, 4.17 infundere 2.8, 3.2, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6, 3.7, 3.8,
illicitus 1.19 4.22, 4.23
illico 4.17, 4.20, 4.24 ingredi 2.5, 4.1, 4.9, 4.17
immediate (inmediate) (adv.) 4.20, 4.23 ingressus, -ūs 4.17, 4.26
immitere (inmittere) 4.1 ingrossare 4.9
immo (imo, ymo) 1.5, 1.7, 1.12, 1.13, 1.21, 1.22, initium 4.1
2.6, 2.8, 3.12, 4.4, 4.8, 4.11 inniti 1.12
immoderatus (inmoderatus) 1.7, 3.8 inquit 1.5, 2.9, 4.1, 4.4, 4.6, 4.7, 4.10, 4.11, 4.13,
immunis 1.22 4.16, 4.19
immutare (inmutare) 3.9, 3.12, 4.1, 4.23 insania 4.28
immutatio 4.1, 4.2, 4.3 insensibilis 4.26
impedimentum (inpedimentum) 4.1 insimul 3.6
impedire 3.1, 3.11 insufficiens P
imperceptibilis (inperceptibilis) 1.3 insuper 4.28
imperfectus (inperfectus) 2.1, 2.12, 4.11 intellectus, -ūs 4.1, 4.23
impinguans 3.5 intelligere 2.3, 2.8, 2.9, 3.15, 3.16, 4.11, 4.27
impossibilis (inpossibilis) 1.2, 3.16, 4.3 intendere 1.1, 1.22, 3.9, 3.16, 4.1, 4.3, 4.15, 4.17
inanis 1.19, 4.11 intentio P, 1.1, 1.5, 1.22, 2.3, 2.12, 3.9, 3.15, 3.16,
incedere 4.11 4.1, 4.4, 4.9, 4.15
incidere 3.5, 1.22 inter 2.7, 3.16, 4.7, 4.15
incipere 3.11, 4.3, 4.24 interdum 1.9, 2.7, 2.9, 3.9, 4.3, 4.4, 4.8
incisio (incissio) 4.13 interficere 2.5, 2.6, 4.9, 4.15
incitare 3.15, 4.9 interior 1.4, 3.9, 4.8, 4.19
inclinatio 3.10, 3.15 interitus 2.9, 4.8
incohare 3.10 interponere 3.15
incurrere 1.5 intestina 3.3, 3.7, 4.22
inde 1.1, 1.2, 1.3, 2.6, 3.7, 3.1, 3.121, 3.16, 4.8, intueri 4.28
4.9, 4.18, 4.19, 4.21, 4.22 intus 3.7
indecens 2.9 inunctio 1.11, 4.13
indi (n. pl.) 1.22, 2.2 inungere 4.12, 4.23
indi (adj.): see mirabolani inutilis 1.13, 1.22, 4.4
india 1.22 invenire P, 2.1, 2.10, 3.11, 4.1, 4.3, 4.9
indicia 1.22 involuere 4.12
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
involutio 4.13 liberare 1.22, 2.3, 2.5, 2.9, 3.13, 4.9

israelitus P licentia 2.9
iste 1.1, 1.2, 1.12, 1.13, 2.10, 3.3, 4.22 licet 1.21, 4.1, 4.9
ita 4.1, 4.2, 4.12 licitus 2.10
item 1.14 ligamentum 4.22
iter 2.1 lignum aloes 2.11, 3.8, 4.20
iteratus 3.4, 3.6 limitere 4.8
iterum 1.5 limo 3.2, 4.25
iubere 4.26 limonius 3.2
iudicare 1.1 lineus 3.7, 4.17
iudicium 2.8 lingua 3.3
iugiter 3.13 lingua bovina 3.6
iurare 1.22 lingua bovis 2.6, 3.8
ius 3.11, 3.15, 4.24 liquare 2.4, 4.21
iussum P liquefacere 4.2
iustus 4.26 liquiritia 2.6, 3.7
iuvamentum 1.1, 4.28, 1.19, 3.5, 4.25, 4.28 litus 1.7
iuvare 1.8, 1.19, 2.2, 3.8, 4.7 localis 1.8
iuvenis 1.17, 4.15 locus 2.1, 2.3, 2.5, 2.6, 2.9, 3.3, 4.2
iuxta 4.7 longitudo 1.8
longus P, 2.6, 3.8, 3.10, 4.8, 4.26
kebuli: see mirabolani loquela 3.9, 4.15
loqui 1.19, 4.11
laborare 1.1, 4.15 lotus (adj.) 2.6
lagana 1.13 lux 3.9
lapacium 3.6
lassatio 1.7 macis 4.23
latrina 4.2 madefactus 4.17
latus 3.10, 4.2 magis 2.1, 2.3, 3.10, 3.12, 4.16, 4.17, 4.25
laudabilis 1.3, 1.4, 1.13, 1.14, 1.15, 1.17, 1.19, 1.20, magnus P, 1.1, 1.2, 1.3, 1.5, 1.7, 1.8, 1.11, 1.13, 1.18,
1.22, 2.4, 2.11, 3.5, 3.11, 4.28 1.19, 2.5, 2.6, 2.12, 3.4, 3.9, 3.11, 3.12, 3.14,
laudare 4.27 4.8, 4.9, 4.15, 4.22, 4.26, 4.28
laxare 3.2 maior 1.14, 3.13, 4.6
laxativus (lacxativus) 2.5 mala granata 3.2, 4.20, 4.25
laxus (lacxus) 3.7 malaxare (malacxare) 1.13
ledere 1.9, 3.5, 4.15, 4.16, 4.20 malitia 1.2
leniens 3.6 malle 3.2
lenis 2.6 mandatus, -ūs P
lenitivus 1.22 manifestare 2.5, 3.5
lentus 3.7 manifeste (adv.) 3.9
lepus 4.28 manifestus 1.21, 3.9, 4.3, 4.24
lesio 4.15 manna 2.6, 3.7
leticia 2.11, 3.9, 3.11 manus 4.8
letificare (letifficare) 3.6, 3.9 mare 1.18
letificatio 3.6 mastix 3.7, 3.8, 4.20
levis 2.4, 2.6, 2.12, 3.9 materia 1.22, 3.7, 4.1, 4.9, 4.21
lex 1.19, 3.11, 3.12, 3.15 maturitas 1.12
liber (n.) P, 1.11, 2.2, 2.3, 3.3, 3.15, 4.5, 4.7, maxime (macxime) 1.8, 1.17, 1.18, 3.10, 4,
4.10, 4.11, 4.27 4.23.1
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
meatus 1.19 misericordia 4.28

medicari 4.3 mittere 3.11
medicatio 4.5 mixtus 1.12, 1.22, 3.7, 4.20
medicina P, 1.21, 2.1, 2.4, 2.5, 2.6, 2.7, 2.8, 2.9, moderare 3.10
2.12, 3.2, 4.3, 4.4, 4.6, 4.8, 4.10, 4.11, 4.14, moderatus 1.7, 3.8
4.26 modernus 4.11
medicinalis 2.12, 4.9 modestus 4.9
medicus P, 1.1, 1.2, 1.3, 1.12, 1.19, 2.1, 2.3, 2.4, modicum (n.) 2.6, 3.11, 3.13, 4.3
2.5, 2.6, 2.8, 2.9, 2.10, 2.12, 3.1, 3.4, 3.10, modicus 1.21, 4.1, 4.3, 4.8
3.15, 4.1, 4.3, 4.4, 4.5, 4.6, 4.7, 4.8, 4.10, modus 1.1, 1.3, 1.13, 1.19, 1.22, 2.6, 3.3, 3.10, 4.4,
4.13, 4.17, 4.27 4.6, 4.9, 4.15, 4.16, 4.27
mediocris 1.14, 2.7 mollificare 2.9, 3.1, 3.2, 3.4, 3.7, 3.8, 4.3, 4.9
meditari 3.16 mollificatio 3.2, 4.3
medius 4.22, 4.23 mollis 2.10
mel 2.6, 3.8 mollities 3.1
melancolia 3.6, 3.7 mons 4.2
melior 1.7, 1.12, 1.13, 1.14, 1.15, 1.19, 3.2, 3.7, 4.4, mora P
4.9, 4.16, 4.21, 4.24, 4.26, 4.28 morari 4.17
membrum 1.1, 1.2, 1.3, 1.14, 2.7, 3.7, 3.8, 4.20, morbus P, 1.2, 1.21, 1.5, 2.1, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6,
4.22 2.7, 3.10, 4.3, 4.6, 4.7, 4.9, 4.16, 4.17, 4.22,
memorari 4.15 4.26, 4.28
memoria 4.1 mordicatio 1.9
memorialis P mori 2.3, 3.11, 4.8, 4.9, 4.15
mendacium 3.15 mors P, 2.5, 3.13, 4.9, 4.22
mendosus 1.9 mortuus 4.8
mens 4.8 mos 3.11, 3.12, 3.14, 3.15
mensis 2.8, 4.16 motus, -ūs 1.1, 1.5, 1.7, 1.8, 1.9, 3.1, 3.9, 3.10, 4.1,
mensura 1.5 4.3, 4.18, 4.26
mentio 2.9 moveri 1.2, 1.5, 1.7, 3.7, 4.26
mergere 3.5 Moyses P
merito (adv.) 3.14 mulier 3.11
mespila 1.21 multiplicare 4.27
metridatum 2.5, 2.8 multiplicatio 4.15
metus P multipliciter 4.11
mica 2.6 multitudo 1.18, 4.20, 4.22
minime (adv.) 2.5, 2.8 multotiens P
minimus P, 3.2 mundatus 3.7, 3.8
ministrare 2.2, 4.8 mundificare (mundifficare) 4.9
minor 2.10, 3.13 mundus (adj.) 1.9, 3.7, 3.8, 4.1, 4.2, 4.17
minuere 1.4, 3.9, 3.15, 3.16, 4.4 mundus, -ī 3.11, 3.12
minus 1.21, 3.12, 4.2, 4.9 muri 3.2
minutio 2.5 See also almuri
mirabolani (pl.) 2.6 muscus 2.11, 3.6, 4.20
mirabolani bellirici 3.8 mutare 1.7, 1.22, 3.7, 4.26
mirabolani emblici 3.8 mutatio 4.3, 4.26
mirabolani indi 3.8 mutones (pl.) 1.14
mirabolani kebuli 3.8
mirare 1.21, 3.3 nam P, 1.1, 1.3, 1.9, 1.17, 3.9, 3.10, 3.13
miscere 1.22 namque 1.1, 3.6, 4.4
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
nasus 4.21 nutritivus 2.12, 3.7

natio 3.15 nux vomica 2.5
natura P, 1.1, 1.3, 1.4, 1.14, 2.3, 2.4, 3.1, 3.2, 3.4,
3.7, 3.15, 4.3, 4.4, 4.5, 4.7, 4.9 ob 1.3, 2.1, 2.3, 2.5, 3.10, 3.11, 3.15, 4.3, 4.9
naturalis 1.4, 1.9, 2.11, 4.1, 4.3, 4.19 obesse 2.9
naturaliter 4.15 oblivisci 2.11
naufragium 4.4 obtemperans 1.22
nauta 4.4 obviare 4.8, 4.27
navigare 4.4 occasio 3.14
navigatio 4.4 occultus 3.9, 4.16
navis 4.4 occurrere 4.8
ne 1.1, 1.2, 1.3, 1.5, 1.22, 2.10, 2.12, 3.11, 4.27 oculus (occulus) 3.9, 3.12, 4.8, 4.28
necessario (adv.) 1.1, 1.2, 1.13, 1.22, 2.8, odor 2.11, 4.2
4.26 odorare 4.23, 4.27
necessarius 2.1, 2.3, 2.11, 2.12, 3.16, 4.7, 4.9, offerre 4.14
4.28 oleum 1.13, 3.2, 3.7, 4.12, 4.23
necesse 1.11, 1.13 olla 1.13
necessitas 2.12, 4.26 omittere (obmitere) 1.19, 4.4
necne 2.10 omnino 2.5, 3.1, 3.16
necnon 1.21, 2.6, 3.1, 3.10, 4.16, 4.21, 4.27 operari 4.9, 4.11
negocium 3.9, 4.10 operatio 1.21, 2.1, 2.4, 4.3, 4.4, 4.7, 4.8, 4.9,
nequaquam 2.8 4.11, 4.12
neque 1.22, 2.4, 3.6, 4.6 opilatio 4.28
nequire P, 3.3, 4.20, 4.22 opinari 2.1, 4.9, 4.11
nervus 4.1, 4.18, 4.27, 4.28 opinio (oppinio) 2.3, 4.5, 4.8, 4.9, 4.11
nichil 1.2, 3.12, 3.16, 4.4 oportet (opportet) 1.13, 3.9, 4.1, 4.20
nichilominus (nihilominus) 1.8, 3.9, 4.5, 4.8, opportunus 4.9
4.10 optare 4.15
nimis 1.12 opus 1.22, 3.3, 4.1, 4.10, 4.13
nimium 4.3 ordeaceus 4.20, 4.25
nisi P, 1.1, 1.3, 1.7, 1.9, 1.22, 2.1, 2.2, 2.4, 2.8, ordeum 2.6, 3.2, 4.25
2.12, 3.11, 3.12, 4.3, 4.16, 4.24, 4.26 ordinatio 4.8
nobilis 2.1, 3.11, 3.14 ordinatus 4.19
nobilitas P organum 2.11, 3.10
nocere 2.7, 3.7, 4.15, 4.27 oriens 4.2
nocivus 1.3, 1.13, 1.21, 1.22, 2.8, 4.27 orificium 4.25
nocumentum 1.2, 1.3, 1.8, 1.21, 2.6, 3.3, 3.5, ortolanus 3.2
3.11, 3.13, 4.3, 4.15 os, oris 1.9, 4.18, 4.27
nonnullus 1.22 os stomaci 1.9
noscere 1.21 os, ossis 1.14
notificare (notifficare) 2.1 ovum 1.12, 2.10
notus 1.1, 1.21, 2.6, 3.9, 3.16, 4.9, 4.15 oximel (ocximel) 2.6
nox 3.3, 3.6, 3.7, 4.23, 4.24
nullus 1.1, 1.3, 1.13, 1.22, 2.2, 3.10, 3.13, 4.6 pagel 1.18
nunc 1.20, 2.5, 2.8 palam 4.12, 4.15
nundum 1.3 palpebra 3.9
nunquam 1.22, 2.9, 4.14, 4.26 panis 1.12, 1.13, 1.22, 2.6
nutrimentum 1.13, 1.14, 1.18, 1.19, 1.21, 4.25 pannus 3.7, 4.17, 4.27
nutrire 1.3, 1.19, 4.2, 4.25 par 3.5, 3.6
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
paralisis 4.18 pervenire P, 3.6, 3.11

parare (parrare) 1.12, 1.22, 3.2, 4.25 philosophicus 3.11
pars P, 2.6, 2.12, 3.16, 4.2, 4.3, 4.4, 4.5, 4.6, 4.8, philosophus 1.19, 3.12, 3.14, 3.15
4.9, 4.16, 4.21, 4.23, 4.24, 4.26, 4.27 phisicus 1.19, 4.27
particula 1.1 piger 4.3
parum 1.22, 3.12, 4.6 pinea 3.8
parvipendere 4.21 pinguedo 1.14
parvitas 3.9 pinguis (adj.) 1.16, 3.2
parvus 1.2, 1.3, 1.18, 4.3, 4.15 pinguis (n.) 1.18
pascens 1.14 piper 3.8
passio 2.1 pirum 3.2
passula 1.22 piscis 1.18, 1.22
pasta 1.12, 1.13 pistacea 3.7
pastinaca 3.8 plures P, 1.5, 1.19, 1.20, 1.21, 2.1, 2.4, 2.6, 4.1
patefacere 2.9, 4.9, 4.13 pluries 2.1, 2.3, 3.14
pater 1.22 plurimum (adv.) 1.21, 3.15, 4.15
patere 4.4 ut plurimum 1.2, 1.18, 2.5, 4.5, 4.21, 4.22
pati (paci) 1.2, 1.9, 1.22, 3.5, 4.4, 4.8, 4.9, 4.27 plurimus 4.25
patiens (paciens, pasciens, passiens) 2.3, plus (adv.) 1.4, 4.2, 4.25
2.4, 2.5, 2.9, 2.10, 2.11, 3.10, 4.4, 4.8, 4.9, polipodium (pollipodium) 3.7
4.22, 4.26 pomum 3.2
paucitas 4.1 pomum citri 3.6, 3.8
paucus 4.15 ponere (possui) P, 1.5, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6, 3.7,
paulo 4.15 3.15, 3.16, 4.1, 4.9, 4.15, 4.25
pavidus 3.11 popularis 4.10
pax 2.6 populus 3.15, 4.8
pectus 2.8, 3.6, 3.11 porus 1.4
pedes 4.8 portulaca 2.6
pellis 4.27, 4.28 posse 1.3, 1.4, 1.5, 1.7, 1.8, 1.9, 2.1, 2.9, 2.12, 3.2,
pendere 3.7 3.3, 3.11, 3.13, 3.16, 4.2, 4.3, 4.4, 4.17, 4.21,
per P, 1.2, 1.8, 1.22, 2.3, 3.2, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6, 4.25
3.7, 3.8, 3.9, 4.1, 4.2, 4.8, 4.14, 4.15, 4.22 possibilis 3.11, 3.16
percipere 1.4, 4.1, 4.3 post 1.1, 1.7, 1.8, 1.22, 3.11, 4.8, 4.14, 4.15, 4.16,
percutiens 3.11 4.17, 4.19, 4.20, 4.23
perdix 1.12 postquam 1.9, 4.24
perfecte (adv.) 2.1 postremo 4.17
perfectus 1.12, 2.3, 2.4, 2.9, 2.12, 3.2, 4.7 postulare P
perficere P, 3.3, 3.9, 3.14, 4.9 potens 1.2, 4.6
perforare 4.8 potio 4.8
perforatio 4.13 potissime (adv.) 1.8, 1.18
periculosus 2.1 potius 1.21, 2.3
periculum 2.6, 4.9, 4.3 potus 1.1, 1.9, 2.5, 2.6, 2.9, 2.10, 3.2, 3.3, 4.9,
peritia P 4.13, 4.20, 4.26
peritus 2.8, 4.10, 4.15 practica (pratica) 2.5, 3.3, 4.4
permixtus 1.9 prata 1.14
pernecabilis 1.2 pravus 1.16, 1.18, 1.20, 1.22, 3.1
perniciosus 4.8 pre 4.8, 4.20, 4.22
perpetuus 3.14 prebere 1.13, 1.22, 2.11, 4.27
perutilis 3.5 precedere 1.14, 4.5
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
preceptum P, 4.1 prunus 2.6

precipere 4.27 pruritia 3.9
precipiens P, 1.2 ptisana (tippsana) 2.6, 4.20
predicere (predicxi) 1.10 puer 3.11, 4.16
predictus P, 1.6, 1.19, 2.4, 3.2, 3.6, 3.13, 4.9, pulla 2.10, 3.3
4.22 pullulare 4.1
premere 3.4, 3.6, 3.7 pullus 2.10, 4.27
preparatio 4.1, 4.24 pulmo 4.21, 4.22
preparare 1.12, 3.14, 4.2 pulsatilis 3.9, 4.1
preservando 1.1 puls, pultis 1.13
preservatio 4.16 pulverizare 4.23
prestolari 4.20 pulvus 4.23
preter 1.9, 3.5, 3.7, 3.10, 4.7 purgatio 2.7
preterire 3.16, 4.24 putrefactio 3.5, 4.25
princeps 2.3 putrefacere 4.17, 4.27
principium 1.7, 3.2, 4.2 putridus 4.1
pristinus 3.7, 4.3
prius 1.9, 1.10, 3.10, 4.16, 4.17 quadrupes 1.14
privare 3.15 qualis 3.10, 4.13, 4.17
pro 1.19, 1.22, 3.1, 3.4, 3.6, 4.1 qualitas 1.11, 3.6, 4.2
pro certo 4.17, 4.18, 4.26, 4.27 qualiter 1.1, 2.3, 3.1
probatus 1.19 quamdiu 2.1
proculdubio 1.8, 1.15, 1.18, 1.21, 2.6, 2.7, 3.5, quamplures 2.6, 4.21
3.7 quamvis 2.4, 2.7, 4.3, 4.18, 4.25, 4.26
procurare 4.19 quandocumque 4.1, 4.3
prodesse 1.3, 1.21, 3.16 quandoque 4.3, 4.4, 4.9, 4.19, 4.22
producere 1.21, 3.10, 3.14, 3.15 quantitas 1.3, 1.4, 2.4, 2.5, 2.9, 2.10, 4.16, 4.28
proferre 1.22 quanto 1.4, 1.19, 1.22, 3.1, 3.4, 3.6, 3.12, 4.1, 4.2,
profundari 4.19 4.16, 4.18, 4.25
prohibere 1.2, 1.3, 1.19, 2.9, 3.1, 3.8, 4.9, 4.13, quantum 1.3, 1.5, 1.12, 1.21, 3.10
4.24 quantumcumque 4.1
prohibitio 1.19, 3.11, 4.9 quapropter 3.11
prolongare 2.2, 4.28 quapropter 3.13
promptus (promtus) 4.15 quassare 3.7, 3.8
prophetia (proffetia) 3.11 quatenus 1.1, 1.4
propinquus 1.21 -que 1.1, 1.4, 1.19, 1.22, 2.4, 2.9, 3.3, 3.7, 3.8, 3.9
proponere 4.15 querere P, 2.6
proprie (adv.) 1.7 quia 1.21, 1.22, 2.3, 3.5, 3.16
proprietas (preteriis?) 3.3, 4.23 quicquid 1.14, 1.16, 4.4, 4.19
proprius 1.3 quicumque 4.1, P, 3.2, 3.9, 3.15, 3.11, 4.8
propter 1.1, 1.2, 1.18, 1.22, 3.3, 3.11, 3.16, 4.2, quidam P, 1.1, 1.21, 1.22, 2.9, 1.4, 3.4, 4.1, 4.4,
4.4, 4.7, 4.8, 4.18, 4.19, 4.20, 4.22 4.8, 4.9, 4.10, 4.15
propterea 4.22 quidem P, 1.1, 1.2, 1.3, 1.5, 1.7, 1.8, 1.12, 1.13, 1.14,
prorogare 3.8 1.15, 1.21, 1.22, 2.3, 2.8, 2.9, 2.12, 3.3, 3.4,
prosequi P, 4.15 3.9, 3.11, 3.12, 3.13, 3.14, 3.15, 3.16, 4.1, 4.2,
protegere 1.5 4.3, 4.4, 4.8, 4.9, 4.11, 4.12, 4.13, 4.15, 4.17,
proveniens 4.16 4.19, 4.22, 4.28
provocare 1.19, 2.9 quilibet P, 1.3, 1.7, 1.13
prudens 2.5 quin 1.2, 4.3, 4.14, 4.26
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
quoniam 1.3, 1.22, 2.9, 2.12, 3.3, 3.9, 3.15, 3.16, reponere 3.7, 3.8
4.3, 4.4, 4.8, 4.16, 4.18, 4.23, 4.25, 4.26, reputare 3.12
4.28 res 3.11, 3.14, 3.15, 3.16, 4.12, 4.15, 4.23, 4.26
reservare 4.11
rabata 4.27 resistere 3.5, 4.25
radius 4.2 respectus 3.13
radix 1.5, 1.21, 2.6, 3.7, 4.2, 4.9 respondere 4.11
rafanum 2.6 restaurare 2.1
ramus 3.3 restituere 4.9
raro (adv.) 3.12 retardare 3.8
Rasis 4.6, 4.10, 4.11 retentio 4.22
ratio 1.6, 1.22, 2.7, 3.11, 3.12, 3.13, 4.3, 4.4, 4.9 retentivus 4.3
raucedo 4.21 retinere 1.4, 1.22, 3.7, 4.18
recedere 4.26 reubarbarum 3.2
recens 1.16, 1.21, 3.3, 3.4, 3.6, 3.7 reuma 4.21, 4.22, 4.23
recidivare (residuare) 4.15 revel 1.18
recipere 1.9, 3.7, 3.12, 3.15, 4.1, 4.8, 4.16, 4.22 revocatio 1.4
recipere (Rx) 3.3, 3.6, 3.7 rex 2.3, 3.14
recitare 1.1 ridere 2.11
rectificare (rectifficare) 3.10 risus 3.11
rectificatio (rectifficatio) 4.1 rizum 1.22
rectus 4.7 rosa 3.3, 3.4
reddere 1.22 rosaceus 2.6, 3.3, 3.4, 3.6, 3.7, 3.8, 4.20, 4.23
redire 4.11 rostrum porcinum 2.6
reducere 3.7, 4.3 rubeus 3.8
referre (refere) P, 2.1, 2.2, 3.2 rudis 4.10
refrigerare 4.18, 4.20 ruere 4.21, 4.22
refrigeratio 4.23
regalia 3.8 sagax 2.2
regere 4.4 sal 1.12
regimen P, 1.6, 1.10, 2.1, 2.10, 2.12, 3.10, 4.1, salsedo 4.25
4.2, 4.3, 4.4, 4.26 saltem 4.13
regimen sanitatis 1.1, 1.4, 1.11, 1.19, 1.20, sanare 2.3, 4.9
2.8, 3.1, 4.15, 4.17 sandali 3.7
regitivus 2.3 sanguis 1.21, 1.22, 2.5, 2.6, 3.5, 3.6, 3.9, 3.10,
regius 3.8 4.1, 4.8
regnum 3.14 sanitas, P 1.1, 1.5, 1.6, 1.7, 1.9, 1.22, 2.1, 2.4, 2.8,
regulare 1.5, 3.1 2.10, 3.10, 3.1, 3.5, 4.4, 4.15, 4.16, 4.26,
relatio 2.11 4.28
relinquere 2.4 See also regimen
rememoratio P, 1.1, 1.14, 1.19, 3.4 sanus 2.1, 2.6, 3.10, 4.1, 4.3
rememoratus 4.17, 4.20 sapiens 2.3, 4.7, 4.8, 4.9
removere 3.10, 3.11 sapor 1.18, 4.25
reparare 3.13 saracenus (sarracenus) 1.19, 3.15
repente 4.18, 4.22 sartago 1.13
reperire P, 2.1, 2.9, 3.5, 3.6, 4.1 satietas 1.1
replere 1.1, 2.8, 4.22 satis 1.16
repletio 1.1 saturitas 1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 2.9
repletivus 4.23 scamonea 2.5
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
scandalum 3.11, 3.12 sicut 1.5, 1.13, 1.18, 1.21, 1.22, 2.1, 2.5, 2.6, 2.8,
sceleriter 2.5 2.10, 2.11, 3.5, 3.11, 3.16, 4.2, 4.17, 4.19, 4.3,
scientia 2.1, 2.3, 3.15 4.23, 4.24, 4.25, 4.27
scilicet 1.1, 1.2, 1.4, 1.8, 1.21, 2.6, 2.7, 2.9, 3.6, sigillum salomonis 3.8
3.12, 4.28 signanter 1.22, 3.8
scire 1.3, 1.11, 1.13, 2.4, 2.10, 3.3, 3.10, 3.12, 3.15, significare (signifficare) P, 1.6
4.5, 4.7, 4.16 signum 3.9
scoria 3.5 silvestris 4.28
scorticatus 3.7 (exc-) simila 1.12
scribere P, 1.22, 3.8, 2.3 similis 2.5, 2.6, 2.7, 3.16, 4.3, 4.8, 4.20, 4.24,
secessus (cessessus) 4.8 4.27
secta 3.15 similiter 2.7, 3.5, 3.9, 3.11, 3.13, 4.3, 4.4, 4.8,
seculum (ceculum) 3.12, 3.13, 3.14, 4.28 4.13, 4.18, 4.20, 4.25, 4.27, 4.28
secundum (prep.) P, 1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 1.22, 2.1, simplex 1.9, 2.12, 4.8, 4.10
3.2, 3.6, 3.7, 3.14, 3.15, 4.2, 4.4, 4.5, 4.8, simul 4.26
4.11, 4.15, 4.17, 4.23, 4.25 sincopis 4.19
securitas 2.6 sincopizare 4.8
securus 2.7 sine 2.5, 3.13, 4.3, 4.4, 4.9
sed 1.3, 1.7, 1.14, 1.16, 1.17, 1.22, 2.3, 2.12, 3.7, singulus 4.17
3.8, 4.3, 4.17, 4.18 sinister 4.2
sella (cella) 3.7 siquidem 1.2, 2.9
semel 2.8, 3.7, 3.8, 4.16, 4.17 sirupus (syrupus) 1.21, 2.6, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6,
semen 2.6, 3.2, 3.3, 3.6, 3.8, 4.4 3.7, 3.8, 4.20
semper 2.1, 2.10, 3.9, 4.3, 4.4, 4.5, 4.11 sitire 1.4, 2.4
senectus 3.8 sitis (citis) 1.9, 4.20
senex 1.18, 2.1, 4.12, 4.15, 4.16, 1.17, 4.28 sive 1.8
sensatus 2.3 societas 2.11
sensibiliter 4.1 sol 3.4, 4.2, 4.17
sensus 2.3, 3.8, 4.17, 4.18 solaris 4.2
sentire 4.3, 4.17 solitudo P, 3.15
sepe P, 4.27 solitus 3.10
septenarium 4.16 sollicitudo 3.16
septentrionalis 4.2 sollicitus 4.25
septimana 3.7, 3.8 solum (adv.) 1.22, 3.7, 3.8, 4.11, 4.15, 4.17
sequaniavin 2.6, 3.4, 3.5 solus 3.8, 4.2
sequi 1.1, 1.2, 2.3, 3.4, 4.22, 4.26 somnus (sompnus) 1.7, 1.8, 4.19
serapinum (seraphinum) 2.5 sorba 1.21
sericum (cericum) 3.6 sparagus 2.6, 3.8
sermo 1.1, 1.2, 1.6, 1.22, 2.11 spasmus 4.18, 4.27
servare 1.4, 1.11, 2.12, 4.3 spatula 4.8
serviens 2.11 specialis P, 3.1, 4.9
servus (servuus) P, 1.5, 3.2, 3.7, 3.15, specialiter 4.1, 4.16
4.28 species 1.2, 1.14, 1.16, 1.19, 2.5, 4.23
seu 1.2, 1.13, 1.16, 2.5, 3.2, 3.6, 3.8, 4.13, 4.21, speculatio 3.15
4.24 speculativus 2.1, 3.15
sic 3.4, 3.5, 3.7, 3.1, 4.91, 4.17 sperare 1.9
siccitas P, 2.7, 3.1, 3.7 spernere P
siccus 1.22, 3.1, 4.15 spica 3.7
sicla (cicla) 3.2 spiritus 3.11, 4.1, 4.2
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
spissitudo 3.7 suspirare 3.16

spissus 3.8, 4.1, 4.2 suspirium 3.11, 3.16
splendens 3.9 sustinere 2.10, 4.6
splendor 3.9
sputum 1.9 talis 1.2, 1.8, 2.1, 2.3, 2.9, 4.15, 4.17
stare 1.22 taliter 1.5
status 3.7, 4.3 tamarindus (thamarindus) 2.6, 3.2, 4.25
sticados arabica 3.6, 3.8 tamdiu 4.17
stoliditas 3.11 tandem 1.12, 2.5, 3.4, 3.6, 3.8, 4.15
stolidus (stollidus) 3.11, 4.9 tanto 1.4, 3.12, 4.16
stomacus 1.1, 1.2, 1.4, 1.7, 1.8, 1.9, 1.13, 1.15, 1.22, tantum 1.1, 1.4, 1.8, 1.12, 4.3, 4.4
2.8, 3.8, 4.16, 4.17, 4.22, 4.25 tarde (adv.) 1.22
strangulatio 4.22 temperatus 1.4, 2.7, 3.8, 3.6
strictura 3.10, 3.16 tempestas 4.28
strictus 3.10 tempus P, 1.4, 1.7, 2.1, 2.4, 2.6, 2.7, 2.8, 2.9,
suadens 1.3 2.10, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6, 3.8, 3.10, 3.11,
sub P 4.1, 4.4, 4.8, 4.9, 4.11, 4.15, 4.17, 4.23,
subito 3.11, 4.26 4.26
subscribere 1.20 tenasmon (tesnasmon, tenasmone) 2.7, 3.3,
substantia 3.5, 3.6, 4.1, 4.23 4.8
subtiliare 4.2 tendere 1.4
subtilis 1.8, 1.15, 1.19, 2.10, 2.6, 3.5, 3.9, 4.1, tenere 1.20, 4.8
4.23 teneritas 3.11
succedere 4.4 tenuus 2.6
succus 4.13 teodoricon 2.5
sudare 4.17 tepidus 4.18
sudor 1.19, 2.9, 4.17 terere 3.8
sufficere P, 1.5, 1.22, 2.12, 4.3 tergere 4.17
suffocatio (subfocatio) 4.22 terra 1.14
suffumigatio (subfumigatio) 4.2 testimonium 2.4
sugere (suggere) 3.2 testis 1.21
sumach 4.25 theorica (tehorica) 2.5
sumere (summere) 1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 1.8, thesauraria 3.8
1.9, 2.4, 2.6, 2.8, 2.10, 3.2, 3.3, 3.6, 3.7, tibia 2.6, 4.8
3.8 tillia 1.18
summa 1.21, 1.22 timere 3.5, 3.9, 3.16
summe (adv.) 1.22 timor 3.11, 4.14
super 1.4, 1.9, 1.21, 2.1, 2.3, 2.6, 3.2, 3.3, 3.5, tippsana: see ptisana
3.6, 3.7, 3.9, 3.11, 3.16, 4.2, 4.3, 4.6, 4.8, tolerantia (tollerantia) 3.12
4.9, 4.23, 4.24, 4.28 tolerare (tollerare) 3.12, 4.20
superaspergere 4.23 tollere 3.6, 3.7, 3.8, 3.10, 3.11, 3.16, 4.28
superbire 3.11 tortura 4.18, 4.27
superficies 3.9, 4.19 totus 2.3, 2.7, 2.11, 3.9, 4.16, 4.23
superfluitas 1.3, 1.7, 1.14, 1.18, 1.19, 2.8, 3.1, 3.5, tractatus 1.22, 3.15, 4.4, 4.9
3.7, 4.2, 4.18, 4.21, 4.22 transferre (trasferre) 4.26
superfluus 1.3, 1.12, 1.19 transire 4.2
superior 2.6 transitorius (transcitorius) 3.12
superponere 4.23 tremor 4.27
susceptio 1.2 tribuere 3.7
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
triduum 4.3 vaccinus 1.15

trifera 2.7, 3.8 valde 1.8, 1.13, 1.15, 1.16, 1.22, 2.1, 2.6, 2.7, 3.1,
tristitia 3.11, 3.16 3.5, 3.9, 3.12, 3.16, 4.1, 4.3, 4.8, 4.9, 4.11,
triticum 1.13 4.15, 4.16, 4.18, 4.19, 4.22, 4.23, 4.27
tritus 3.6, 3.7, 4.23 validus 3.9
tunc 1.1, 1.3, 1.4, 1.9, 1.13, 1.20, 1.22, 2.1, 2.3, valor P
2.7, 2.10, 2.12, 3.3, 3.11, 4.3, 4.16, 4.17, vanagloriari 3.11
4.20 vapor 3.1, 3.8, 4.1
turbare 3.12 variari 1.2
turbatio P varietas 4.17
turbidus 4.1, 4.2 vas 3.7, 3.8
turbit 2.7 vehemens 2.8
turbulentia (turbullentia) 3.6 vehementer 4.23
turpis 3.14 velle 1.2, 1.4, 1.10, 1.20, 1.22, 2.8, 2.10, 4.15, 4.17
tussis (tuscis) 4.22 vena 1.8, 3.9, 4.1
tutus 1.22, 2.4, 2.6, 2.7, 4.27 venari 4.28
tyriaca 2.5, 2.8 venatilis 4.28
venire 4.9
uberans 3.11 venter P, 1.4, 1.14, 2.6, 2.9, 3.1, 3.2, 3.4, 3.7, 4.3,
ubi 3.10 4.9, 4.20
ubique 4.5, 4.11 ventriculus 4.1
ullus 3.10 ventus 4.2
ulterius 1.6 veraciter 3.12, 3.14, 3.15, 4.9, 4.15, 4.17, 4.23
ultimus 4.1, 4.2, 4.3 verbum P, 1.1, 4.3
ultra 1.5 veritas 3.11, 3.14, 3.15, 4.17, 4.27, 4.28
unde 1.4, 1.10, 1.14, 1.22, 2.1, 2.3, 2.8, 2.10, vero 1.1, 1.4, 1.5, 1.6, 2.5, 3.8, 4.3, 4.6, 4.15, 4.16,
2.11, 2.12, 3.1, 3.7, 3.8, 3.9, 3.10, 3.11, 4.19, 4.20
3.16, 4.3, 4.9, 4.14, 4.15, 4.16, 4.18, 4.22, versus 4.2
4.26 verum (adv.) 1.19
unicus 4.3 verumtamen 3.5, 4.15, 4.16
uniformitas 4.7 verus 1.9, 1.22, 2.3, 3.14, 4.8, 4.9
universalis 1.1 vestis 4.27
universaliter 1.14, 1.22, 2.1, 3.15, 4.1, 4.15, 4.16, vexare (vecxare) 1.7
4.17 via 2.3, 2.6, 3.11, 3.15, 4.7, 4.26
universus 4.15 vicissim (viscisim) 3.8
unquam 2.8, 4.18 vicus 4.2
urere 3.5 videlicet 1.7, 4.1, 4.17, 4.22, 4.25, 4.27
urina 1.7, 1.19 videre 1.21, 4.5, 4.8, 4.15, 4.19, 4.28
usque 1.22, 2.9, 3.6, 3.7, 3.8, 4.8 videri 3.9, 3.14, 4.9, 4.11, 4.18, 4.26
usus, -ūs P, 1.1, 1.19, 2.5, 2.6, 2.9, 4.16, 4.17, vigere 1.4, 2.12
4.23, 4.26 vilis 1.22
uterque 3.8, 3.12 vinum 2.10, 4.16
uti 1.22, 2.4, 2.5, 2.6, 2.9, 2.12, 3.2, 3.4, 3.5, 3.6, viola 2.6
3.8, 4.15 violaceus (violaseus) 2.6, 3.7
utilis 1.11, 2.8, 3.9, 4.16 violens 2.4, 2.5
utilitas 4.16, 4.28 violentia 2.5
utpote 1.21 vir 4.7
uva 1.21 virtus 1.5, 1.22, 2.3, 2.10, 2.11, 3.5, 3.7, 3.9, 4.3,
uva passa 3.5 4.6, 4.22, 4.28
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
vis 1.1, 1.5, 3.10, 4.8 vox 3.9, 4.21

viscera 1.14 vulgaris 1.18
visivus 3.9 vulnerare 4.8
visus, -ūs 4.28 vulnus 4.8
vita 1.22, 3.8, 3.8 vulpinus 4.27
vitalis 2.11, 4.1
vitare 1.3, 1.6, 1.7, 1.22, 2.6, 3.15 xilobalsamum 3.8
vitellus 1.12, 2.10 xilocaracta 1.21
vitreatus 3.7, 3.8
vitreus 3.7 Ypocras 1.1, 1.6, 4.11
vivere 4.8 yringus 2.6
vividus 3.9
vocare 2.3, 3.14, 4.1 zinziber 3.8
vociferatio 4.21 zuccara (zuccarum) 2.6, 3.2, 3.3, 3.4, 3.8,
voluntas 4.8, 4.15 4.20
vomitus 2.6, 2.8
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Index of Technical Terms and Materia Medica
Explanatory note: The 0 refers to the introduction; the numbers before and after the dot refer to
the respective chapters and paragraphs.
abdomen 1.14 changes in the 4.2

abode, high 0 in cities 4.2
abrasion 2.7; 3.3 corruption of the 4.1
abstention. See water(s) in deserts and steppes 4.1
Abū Marwān ibn Zuhr 3.2 essence of the air which reaches the body
See also Ibn Zuhr through inhalation 4.1
Abū Naṣr al-Fārābī 4.4 to improve the 4.2
abundance, of the descending humor 4.22 improvement of the 4.1
See also food(s) inhaled from outside 4.1
action(s) 3.3; 4.3, 4, 9 putrefied 4.2
good 3.11 putrid, evil-smelling, or turbid 4.1
natural 4.3 slightest change in the 4.1
of nature 4.5 stagnant, turbid, thick, misty, and foggy
soundness of its 2.3 4.2
activity/activities, of the craft to restore lost See also pneuma(s)
health 2.1 almond. dry kernels 1.22
proper 4.3 oil 3.3, 8
See also animal(s) ambergris 2.11
acts, of thinking 3.16 Āmid. See vessel
acumen 2.3 amount 1.4, 22; 3.8; 4.8
admonitions. See books, Law, people, good 1.4
Prophets small 4.16
adornment, of his soul with moral virtues See also consumption, refuse
3.14 analogy 4.7
advice 1.22; 2.1, 4.21 ancients. See books
of an accomplished physician 2.8 angel 3.16
of a physician of superior knowledge animal(s) 1.5; 4.3
2.5 the activity of his 1.5
al-Afḍal. See treasury the carcasses of their 4.2
affliction 3.11 the extremities of 1.14
severe 1.8 the head of all 1.14
aloeswood 4.20 whose meat has a temperament which is
fragrant 3.8 very contrary to the nourishment of
agaric, its refining properties and its severely human beings 4.27
drying effect 2.7 [whose meat] is very suitable 4.27
reliable as a purgative 2.7 See also hair, meat(s), species
See also evacuation anise 3.7, 8
ages, the different 4.17 answers 4.11
aging 3.8 nonsensical 4.11
agriculture 4.4 antula 3.8
ailment(s) 4.3 anxiety/anxieties 3.6, 10, 16
minor 4.3 great 3.11
air 4.27 aphorism(s) 2.3; 4.6, 10, 11
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
524 index of technical terms and materia medica
appetite 1.1–3, 14; 3.9; 4.25 beans 4.23

apple 3.2 beer 4.20
application 1.1 bees. See honey
of multiple drugs 2.12 beet(s) 3.2
practical individual 4.13 juice 3.2
apprehension, deficient 3.16 behens, the two 3.8
apricots 1.22 being, human 2.1; 3.13, 16
argument 1.22 See also maintenance
Aristotle 2.3 beings. See animal(s), clothes
arms, cut off below the elbow 4.8 ben, spiced, oil 4.23
art 3.10; 4.9, 11 benefit(s) 1.19; 3.16
of cure 2.1 great 1.1
medical 4.11 See also wine
of medicine 0; 2.1; 4.4 benevolence 4.28
of medicine comprises three regimens betony 3.8
2.1 bile, black 3.7
perfect in his 4.7 yellow 1.17; 3.7
principles of this 4.9 bleeding, with the extraction of much blood
See also Elders, medicine(s), principles 2.5
arteries. See vapor blite 3.2
ash, fruit of the ash tree 3.8 blood 1.22; 3.5, 6
ʿaṣīda. See flour much 4.8
asparagus, roots 2.6 See also bleeding, extraction, move,
seed 3.8 vapor(s), withdrawal
ass, wild, has a great specific property 4.28 bloodletting 4.13, 15
assistance, external 4.3 blows, severe, in the cavity of the body 4.8
See also medicine(s) body/bodies 1.6, 20; 2.7; 4.3, 9, 16, 17, 19,
astringents 4.3 20
attitude. See coitus external surface of the 4.19
author 4.7, 11, 13 human 4.3
azarole. See zuʿrūr improvement [of the condition] of his
3.14
bag 3.7 of living creatures 4.1
See also linen strong 3.9
balance 3.10 weak 3.9
balsam, peel 3.8 wet with sweat 2.9
barberry, seeds 3.3 See also air, blows, change(s), corruption,
bark. See endive drunkenness, fish, increase, move,
barley, groats 2.6 power(s), regimen(s), scarification,
gruel 2.6; 3.2 surface, withdrawal
See also dish(es), injection, vegetables bone. See meat(s)
barrier. See intervention books 2.2; 4.9, 11, 14
basil, bush 2.11 dealing with the improvement of
basin, bathing 4.17 morals and the discipline of the soul
bath 1.8; 4.15, 19, 20 3.11
See also conflict, heat, sleep on ethics, the disciplines of the Law, and
bathhouse 1.10; 4.9, 17, 21, 26 the admonitions and laws spoken by
See also sleep the sages 3.15
battle 4.8 lengthy 1.11
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
index of technical terms and materia medica 525
the scholarly, on sciences [composed] by catarrhs 4.21, 22, 23

the ancients 2.3 hot 4.21
in the various sciences 3.11 hot and cold 4.22
bottom, of the stomach 1.8 category, of something possible 3.16
bowels, to relieve the 3.3 cause(s) 1.3; 3.9, 11, 14; 4.8, 9
brain 3.1, 8; 4.18, 21, 28 for all kinds of diseases 1.2
anointing the 4.23 external 4.8
strengthening the 4.23 major 1.22
substance of the 4.18, 23 cautery 4.13
See also drunkenness, vapor(s) cavity/cavities 4.22
bran 1.12 See also blows, lungs, stomach, vapor(s)
See also decoction(s) celery 2.6
bread 1.13; 2.10 change(s) 4.26.
a little 2.6 in the body 3.9
made of coarsely ground grain 1.12 See also air
made from the finest white flour (samīdh) character 4.28
1.13 cheeks 3.11
made from white flour (ḥuwwārā) cheese 1.16
1.13 fresh, white in color, sweet of taste and
mixed with olive oil or with other oils light of fat 1.16
1.13 old, with much fat 1.16
soaked soft part 2.6 cherries 2.6
well prepared 1.3, 12, 22 chest(s) 2.11; 3.11
well prepared wheat 1.12 weak 2.8
white 1.13 widened 3.6
breath 4.27. chicken, boiled 3.3
See also cats, pigeons See also meat(s), soup, yolk
broth. See meat(s) children 3.11; 4.16
buds. See syrup(s) choice 4.2
building(s), high 4.2 Christ’s thorn, fruit of 1.21
tall 4.2 cinnamon 3.8
būrī. See fish circumstance 2.1
butter, fresh and clarified 1.16 city/cities 4.2
with open horizons, especially towards
cabbage 1.20 the north and the east, high on the
calamity/calamities, a calamity of the mountains or hills, sparse in trees and
calamities of the world 3.11 waters 4.2
calculation 1.5 outskirts of the 4.2
camel. See milk See also air, people
capacity. See stomach citron, peel 3.6
carcasses. See animal(s) See also syrup(s)
cardamom 3.8 cloth 4.17
cardia. See stomach clean linen 4.17
carob 1.21 clothes 4.21
carrot, seed 3.8 the most harmful for them are clothes
cases 4.5 [made] from the fur of foxes 4.27
castoreum 2.5; 4.13 the most suitable for human beings are
cats, furs from the skins of, causes illness, just clothes [made] from the pelt of sheep
as smelling their breath 4.27 4.27
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
clothing. See hair corruption, of his body 3.14

clove 3.8; 4.20 See also air
as fine as dust 4.23 cough 4.21
cocting 4.19 courage 3.12
coitus 3.8; 4.15 court, wide 4.2
attitude of all men regarding 4.15 craft. See activity/activities
cold, intense 1.7; 4.21 Creator 3.14
See also emesis devotion to His worship 3.14
coldness 4.18 See also intervention
colocynth, pulp 2.5; 4.13 creature(s). See body/bodies, power(s)
color 3.9 cubeb 3.8
pallid 3.9 cucumber(s) 1.20
See also cheese juice of squirting 4.13
command, high 0 seed 2.6
composition 0; 3.4, 5, 7 small 1.20
compound 3.5 small seed 2.6
comprehension, lack of 4.1 cure 4.4, 9.
conceit 3.11 See also art, habit(s)
condition(s) 2.8, 9; 3.15; 4.1, 3, 9, 27 custom(s) 1.22; 4.3
See also physician(s), soul cutting 4.13
conflict, between the sleep and the heat of
the bath 4.19 damage. See vinegar
consciousness. See patient(s) danger 4.3
consideration 3.16; 4.8, 9 day 1.8
good 3.5 beginning of the 1.20
of the truth of things 3.13 See also exercise
consistency. See syrup(s) De sensu et sensatu 2.3
constitution, strong physical 3.9 dead 4.2
constriction, of the pores 1.4 death 2.5; 3.13; 4.8, 9
See also soul from which there is no escape 3.13
construction 4.4 foreboding of 0
consumption 4.28 of a person who was dear to him 3.16
of food left overnight, or meat left See also disease(s)
overnight 4.24 decoction(s), of bran 2.6
of which is illicit 1.19 compounded from mild and safe reme-
of a large amount of good and healthy dies 2.6
foods 1.3 mild 4.8
of a small amount of foods of a bad qual- defects 4.28
ity 1.3 moral 3.14
of young full-fledged pigeons cures dis- deflection 3.11
eases of the nerves 4.27 deformation. See soul
See also sweets degree 3.11
contemplation, rational 3.16 of harm 4.15
contents 4.5 delight 3.11
continuity, dissolved 1.1 delusion, melancholic 3.10
convalescent(s) 4.15 depression 0; 3.1
See also intercourse deprivation. See nourishment
Cordova 0 description, of its preparation 3.6
cornerstone, of the preservation of health 1.5 of its usage 4.17
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
deserts. See air quinces and the juice of unripe, sour

desire 4.15 grapes 4.25
deterioration 4.1 different, digested in different digestions
determination, of the quantity of food 1.4 1.3
devotion. See Creator a lemon 3.2
diarrhea 4.3 many 1.3
difference. See disposition(s) one, with every meal 1.3
difficulty 4.11 vegetarian 2.6
digestion(s) 1.9, 19, 22 to which vinegar and lemon juice have
bad 1.2 been added 4.25
diversity of 1.3 dispersal. See pneuma(s)
feeble 0 disposition(s) 3.7, 13
kinds of bad 1.2 difference in 1.22
second, in the liver 1.2 of the organs to diseases 1.2
strong in the winter 1.4 virtuous 3.11
third, in all [the other] organs 1.2 dissolution. See pneuma(s)
three 3.8 distress 2.7; 3.3
See also dish(es), feebleness, sleep, stom- diversity. See digestion(s)
ach, superfluity/superfluities dogroses. See water(s)
diminution. See pneuma(s) dough, cooked like like iṭriya and lākisha—
directions. of the attending physician 2.9 and this is what the Persians call ṭuṭmāj
directive 2.8 1.13
dirham(s) 3.2, 3, 7, 8 that is fried like zalābiyya 1.13
discernments, combined 2.3 drinks 4.20
discipline(s). See books, Law/law(s), people, intoxicating 4.23
soul usual 2.6
disease(s) 0; 1.5, 21; 2.11, 12; 3.10; 4.7, 9, 16 dropsy 4.20
chronic 2.9 drug(s) 4.3
cold 2.11 compound 2.12
hot 2.11 the least compound 2.12
mild 4.5 simple 2.12
more manifest than the strength [of the See also application
patient] 4.6 drunkenness, harmful to all people 4.16
obscure 2.2 is an indigestion that pervades the whole
stronger that the strength of the patient body and especially the brain 4.16
2.3 See also state(s)
that ultimately leads its host to death dryness. See stool(s)
2.5 dullness. See senses, understanding
See also cause(s), consumption, dispo- dust. See clove
sition(s), habit(s), hare(s), healing, dysentery, severe 4.8
lientery, nature(s), nerve(s), physi-
cian(s), repulsion, strength(s), vigor east 4.2
dish(es) 1.3 See also city/cities
cooked with [barley] gruel 4.25 effect(s) 3.6
cooked in juice of unripe, sour grapes, cleansing 4.25
vinegar, lemon, barley gruel, sumac, See also agaric, raisins, vinegar
quinces, or pomegranate seeds efforts 4.4
4.25 eggs. See yolk
cooked in sumac, pomegranate seeds, eggplant 1.20
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
elbow. See arms neglect of 1.7

elderly 4.12, 17. physical 1.5; 4.15
See also intercourse very strong 1.7
Elders, of the Art 3.3 exertion 1.1, 7
electuary/electuaries 3.6, 8 See also laziness
See also fruit(s), ingestion existence 2.3
emesis 2.6 expectation, lasting, and hope 3.16
not beneficial at a time of severe cold experience 2.4, 4.28
2.8 See also virtues
once or twice a month is very good in the experts 3.15
regimen of health 2.8 long 2.3
See also evacuation expulsion, of the superfluities 1.7
emotion. See soul extraction, of blood 2.6
endive, bark of endive roots 2.6 extremities. See animal(s)
seed 2.6 exuberance 3.11
endurance. See thirst exultation. See excess
enemas 4.13 eye(s) 4.8, 28
mild 2.6 sunken 3.9
sharp 2.5 See also mind
energy 1.4 eyelids, too heavy to move 3.9
error(s) 2.3; 4.4, 8
grave 4.8 face 3.9
very grave 4.8 radiant 3.9
See also physician(s) factor, active 4.4
eryngium 2.6 major, in the preservation of health 4.16
escape 4.3 faculty/faculties 4.9
See also death, evil(s) animal 2.11
essence. See air expulsive 1.3; 3.7
ethics. See books natural 2.11
evacuation 4.13 psychical 2.11
by emesis [using] strong remedies 2.5 farmer 4.4
with hieras, agaric, turpeth … Indian fat 1.14
laburnum 2.7 See also cheese
strong 2.7 father 1.22
by strong attracting purgatives 2.5 faṭīr 1.13
evidence 3.9 fear 3.15
clear 4.15 of something that normally he would not
evil(s) 3.11, 13 be afraid of 3.10
a great evil of the evils of the world 3.12 feces 1.7
the greatest evil in the world 3.13 feebleness, in his digestion 4.3
from which there is no escape 3.13 fennel, fresh 3.7
imaginary 3.12 kernels of 3.3
exaggeration 3.11 fever(s) 1.22; 2.7; 4.9, 25
example 4.8 bad 4.9
excess, of exultation 3.11 ephemeral 1.22
excrement 4.27 generation of putrid 1.22
exercise 1.6, 7, 10; 4.26 recurrent 4.15
in the beginning of the day 1.7 substance of 1.22
on an empty stomach 1.7 See also oxymel, patient(s)
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
field. See sheep foxes. See clothes, meat(s)

figs 1.21, 22 francolin. See meat(s)
dry 1.22 freedom. See soul
fire 3.5, 7 fruit(s) 1.21, 22
low 3.6, 7 astringent 1.22
fish 1.18, 22 conserves, their syrups and the electuar-
those that are called būrī (mullet) or rāy ies made from them 1.21
1.18 dry 1.22
with a large body and salted ones 1.18 fresh 1.21
that have a small body, white flesh 1.18 in general are bad 1.22
that live in bad waters and that are very softening 1.22
fat and very viscous 1.18 summer 1.22
that live in the sea or in streaming waters See also ash, infusion(s)
1.18 fumigation 4.2
flame, of the innate heat 1.6 fumitory, chopped seeds of 3.6
flatulence, in the hypochondria 1.15 functions, natural 4.3
flesh 4.28 psychical 4.1
See also fish vital and natural 4.1
flour fur(s). See cats, clothes, hare(s), squirrel
boiled flour such as ḥarīra, ʿaṣīda future 3.16
See also bread
flowers. See infusion(s), lavender, rose(s) Galen 1.2, 8, 15, 16, 22; 2.2, 9; 3.5, 11; 4.1, 9, 11,
foam. See honey 13, 16, 19, 20, 25
fodder 1.5 galingale 3.8
followers 3.11 garlic 1.20
food(s) 1.1, 8; 2.4; 3.2; 4.9, 15, 16, 17, 25 garment, which is called qarṭāsī is objection-
abundance of 2.1 able 4.27
bad 1.3, 16 gazelle. See meat(s)
badly digested in the stomach 1.2 generation. See fever(s)
that has begun to spoil 4.24 generosity 4.28
best of 1.12 ginger 3.8
common with us 1.11 goal 4.4
excellent 1.12 ultimate 4.4
good qualities of all 1.19 goat. See milk
not good 1.13 God 0; 1.22; 3.2, 8; 4.8, 28
improvement of the 4.1 Lord of the two worlds 4.28
light 2.10 his separation from 3.14
quality of the 1.11 good(s) 3.12
softening the 2.6 a, from the goods of the world 3.11
sweet 4.25 a great, from the goods of the world
usual 4.9 3.12
various types of 1.2 a very great 3.11
very bad 1.13 the greatest, in the world 3.13
of the very best quality and of a moderate imaginary 3.12
quantity 1.6 grain. See bread
See also consumption, determination, grapes 1.21, 22
heaviness, knowledge, putrefac- See also dish(es)
tion Greeks, all the ancient 2.2
foodstuff 1.21 grief 3.16
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
groats. See barley heaviness, of food 1.1

gruel. See barley, dish(es), injection, vegeta- hellebores, the two 2.5, 4.13
bles hemiplegia 4.18, 27
guidance. See physician(s) hen, fat 3.2
hieras 2.7
habit(s) 3.2, 7; 4.3, 26 See also evacuation
fundamental for the preservation of hills. See city/cities
health and the cure of diseases 4.26 Hindu(s) 1.22
healthy 4.26 Hippocrates 1.1, 6; 2.2; 4.11
habitus 3.11 hoarseness. See voice
hair, [of animals used] for clothing 4.27 honey, bees’ 1.17; 2.6
parting of the 4.23 bees’, from which the foam has been
happiness, eternal 3.14 removed 3.8
the ultimate, in both worlds 4.28 a little 1.15
hare(s), the fur of, heats greatly and is benefi- water 2.6
cial for diseases of the nerves 4.28 hope. See expectation, patient(s)
See also meat horizons. See city/cities
ḥarīra. See flour horripilation. See skin(s)
harīsa. See bread house. See pigeons
harm 1.3, 8; 3.11; 4.3, 8, 15 humor(s) 3.1, 5; 4.17
done by most bad regimens that most bad 1.9; 2.8
people adhere to 1.6 crude 4.9
serious 2.6 harmful 1.20
See also degree phlegmatic 1.14
head 4.18, 21, 23 See also abundance, putrefaction
becomes congested quickly 2.8 hunger 1.9
See also animal(s), water(s) false 1.9
headache 2.8 real 1.9
mild 4.3 true 1.9
healing, of diseases 4.17 ḥuwwārā. See bread
health 0; 1.4, 20; 2.10; 4.15 hypochondria 3.10
everlasting 4.28 See also flatulence
of the healthy 3.10
See also activity/activities, habit(s), liver, Ibn Zuhr 3.5; 4.14
maintenance, preservation, regi- See also Abū Marwān ibn Zuhr
men(s), state(s) ignorance. See physician(s), soul
healthy 2.8 ignorant 3.11
See also health the softness of their soul 3.11
heart 3.1, 8 illness(es) 2.1; 4.17, 22
gladdening, strengthening and invigorat- became protracted and worsened
ing the 3.6 4.8
See also vapor(s) different types of 4.17
heat 4.17, 19, 20, 21 mild 2.6
of the bath 4.19, 20 psychic 3.10
extreme 3.8 severe 2.6
innate 1.6; 4.19 See also cats, indigestion, physician(s),
intense 1.7; 2.8; 3.4; 4.21, 23 regimen(s), time(s)
See also conflict, flame, increase, move, imperfections, moral 3.11
withdrawal impossibilities 3.16
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
impression 3.11 juice. See cucumber, dish(es)

improvement. See air, body/bodies, books, julep 3.8
food(s), water(s)
increase, of the innate heat inside the body kawāmikh 4.24
1.4 kernels. See fennel
indigestion 0; 1.2, 14; 4.8 khilāṭ 1.16; 4.24
a severe one that is fatal or a mild one kid, suckling, is good nourishment and
causing illness 1.2 digests quickly 1.14
See also drunkenness kidneys 4.20
individuals 3.11; 4.15 king(s) 3.8
indolence 3.1 take a number of physicians 2.3
inertia 1.1 knee. See legs
infusion(s), compounded from fruits, seeds knowledge 2.0, 4
and flowers that are usually taken by the of ethical philosophy 3.11
healthy 2.6 of the nature of that which exists
of rhubarb with tamarind 3.2 3.13
of tamarind 2.6 of the natures of all the foods 1.11
ingestion, of the multi-beneficial great elec- of the stratagem to remove these 3.10
tuaries 2.5 See also advice, passions, physician(s),
inhabitants. See refuse Prophets
inhalation. See air
injection, with barley gruel 2.6 laburnum, Indian 2.7; 3.3
instruction 2.5, 9 manner of its preparation 3.3
instruments, musical 2.11 scales of Indian 3.3, 7
intellect, a good 4.11 See also evacuation
intensity 3.11 lack. See comprehension, physician(s), soul
intent 1.22 lākisha. See dough
intention 1.1 lamb, many superfluities, there is no good in
of this treatise 1.11; 3.15 it 1.14
intercourse, sexual 1.8, 10; 4.15, 26 lancing 4.13
is life-threatening for the sick and con- laughter 3.11
valescent and very harmful for the lavender 3.6
elderly and for every one with a dry flowers 3.8
temperament 4.15 Law/law(s) 1.22
intervention, of a barrier between him and admonitions and disciplines of the
his Creator 3.14 3.10
intestines 3.3, 7, 8 disciplines of the 3.11
investigation 4.11 disciplines and admonitions of the 3.11
Islam 1.19 religious 4.11
See also Law/law(s) religious laws that preceded Islam 3.15
iṭrīful 2.7 See also books, people, Prophets
the great 3.8 laziness 1.1
iṭriya. See dough giving up laziness for exertion 1.6
leaves. See rose(s)
journey 2.1 leek 1.20
joy 3.9, 11 legs, [cut off] below the knee 4.8
a lack of, of something that normally he lemon, juice 3.2
would enjoy 3.10 peel 2.6; 3.8
judgement, fair 4.13 See also dish(es), syrup(s)
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
leopard’s bane 3.8 satiating 1.1

lientery 4.22 See also dish(es), movement(s), water(s)
a disease that is hard to cure 4.22 mealtime 3.2
life 3.13 meaning 4.6
long 3.8 measure 2.12; 4.28
long life or a short 3.15 meat(s) 1.14
shortening of his 3.14 the best of game meat is the gazelle; simi-
whole of his 1.22 larly the hare 4.28
See also liver, prolongation of birds 1.14
light, of the day 3.9 broth 2.10
See also vision of chicken 2.10
lightness 1.4 of the chicken, francolin, ṭayhūj, turtle-
linctus 3.8 dove, partridge 1.12
linen, a bag of fine 3.7 cooking 4.28
liquid(s) 3.7 the front part and that which is attached
liquorice 2.6; 3.3, 7 to the bone 1.14
liver, health of the 3.5 good 1.3
our life lies in the health of the 1.22 of land animals 1.14
See also digestion(s), pistachio, raisins, of sheep 4.27
swelling, vapor(s), vinegar of sheep in their first or second year
loneliness 0 1.12
loss. See memory, wealth of wolves and foxes 4.27
lungs, cavities of the 4.22 See also animal(s), consumption
medicaments, the powers of the 3.7
mace 4.23 medication(s) 2.12; 3.2; 4.3
maidenhair 2.6; 3.3 dry 3.8
maintenance, of health of a human being with healthy remedies 2.6
3.5 medicine(s) 1.21; 2.4, 8; 4.3, 4, 6, 11
man/men 2.1; 4.15 assistance of 4.3
young 4.15 with nutritional properties 2.12
See also coitus is a studied art 4.10
manna, two kinds of 2.6 See also art, principles
marshmallow, pounded marshmallow stem medlar. See zuʿrūr
3.7 melon, yellow 1.20
seeds 3.3 memory, loss of 4.1
stem of, and its seed 2.6 messenger 0
massage 4.13, 17 micturition 1.19, 20
Master 0; 3.2, 4–7, 9, 28 milk 1.16; 4.23
the most eminent Master and Sovereign all that is made from 1.16
0 best 1.15
See also regimen(s), temperament(s) fresh 1.15
mastic 3.7, 8 goat’s 1.15
See also syrup(s) of a she-camel 1.15
meal 1.1, 8, 9, 10, 22; 3.2 mind 4.23
meal after meal 1.9 mind’s eye 3.16
the lightest 2.4 misery, eternal 3.14
not to go to sleep immediately after a misfortune 3.16
4.23 mistake 4.3
not to move after a 1.2 mithqāl 3.6
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
Mithridates 2.5, 8 news 3.9

moistures, superfluous 12 sudden 3.9
morals. See books north 4.2.
mountains. See city/cities See also city/cities
mouth. See saliva nose 4.21
move, of the innate heat and the blood to the nourishment 1.14, 20; 2.10, 11; 4.26
exterior of the body 3.9 abundant, good 1.13
movement(s) 1.7; 3.9; 4.18 bad 1.18
after the meal 1.8 very bad 1.21
before the meal 1.8 beneficial 1.9
deep sighs 1.7 the deprivation of 2.5
strenuous 1.8 good 1.17
strong or fast or a combination of both good, abundant and fine 1.19
1.7 See also kid
vigorous, whereby breathing changes nutrient(s) 1.21
and a person begins to heave very bad and thick 1.16
1.7 good 1.15, 16
See also power(s), soul, weakness with medicinal properties 2.12
munificence 4.28 nutriments, the best of all 1.19
Mūsā ibn ʿUbayd Allāh 0 nutrition 4.8
musk 2.11; 4.20 bad 1.16
Iraqi 3.6 nuts. See pine
mutton 1. 22 nux vomica 2.5
myrobalan(s) 3.8
Chebulic, Indian and belleric 3.8 obstructions, of the hollow nerves 4.28
emblic 3.8 odor(s), fragrant 2.11; 4.2
preserved 2.6 See also water(s)
myrtle 2.11 oil(s) 4.12
fragrant olive 3.2
nard 3.7, 8 olive 2.6
nation, wise 3.15 rubbing with 4.13
nature(s) 1.1, 3, 14; 2.2, 3, 4; 4.3, 4, 5, 7 See also almond, ben, bread, pistachio,
does what is proper, and that she does not vegetables
need anything else beside her for the old 4.15
cure of diseases 2.2 olive. See oil
is skillful and sagacious 2.2 onion 1.20
is sufficient to cure diseases 2.2 opinion 3.15
See also action(s), knowledge, physi- opopanax 4.13
cian(s), vessel(s) opportunity, at every 4.15
need 2.3 opposite 3.16; 4.1
See also physician(s) orach 3.2
needle, thin, or thorn 4.8 seeds 2.6
neglect. See exercise organ(s) 1.3; 4.3, 20, 22
nenuphar 2.11 digestive 3.7
nerve(s) 4.8, 18 distended 1.1
all diseases of the 4.27 substance of the internal 4.22
diseases of the 4.28 See also digestion(s), disposition(s), swell-
See also consumption, hare(s), obstruc- ing
tions, paralysis, vapor(s) origin 4.1, 18
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
orthopnea 4.22 pepper, long 3.8

ounce(s) 3.2, 3, 4, 6, 7, 8 Persians. See dough
outcome 4.4 person, sick and healthy 3.10
outskirts. See city/cities perspiration 1.19
oven 1.12 philosophers 3.11, 12, 14, 15
oxtongue 2.6; 3.6, 7, 8 philosophy, practical 3.10
oxymel 2.6; 3.5 See also knowledge, people
very beneficial for all fevers 3.5 phlegm 3.5, 7, 8.
See also raisins, rose(s), syrup(s) See also stomach
physician(s) 0; 1.3, 7, 11, 12, 19; 2.0, 1, 3, 6, 8,
pain 4.3 12; 3.1, 4, 10, 15; 4.1, 4, 5, 7, 8, 13, 17
mild 4.3 accomplished 2.3, 4
paralysis, of the facial nerve 4.18, 27 very accomplished 2.4
parsnip 3.8 one cannot trust his knowledge 2.1
part(s) 2.7; 4.3 careless 4.8
bodily 1.14 deficient and his knowledge cannot be
See also scarification relied upon 0
partridge. See meat eminent 2.12; 3.5; 4.24
passions 3.11, 15 guidance of a 2.1
removal of these 3.10 ignorance of, about nature 2.3
See also soul indispensable at any time, or in any con-
passivity 4.3 dition 2.1
patient(s) 2.2, 4, 5, 9, 10, 11, 12; 3.10; 4.4, 8, 9 lack of a 2.1
with fever 4.9 most eminent 4.3
lost consciousness 4.8 need for a physician during illness 2.1
no hope for saving the 2.3 no need for a physician in any wise 4.6
See also disease(s), vigor needed to support and promote the
peace 0 strength [of the patient] against the
peaches 1.22 disease 4.6
pear(s) 1.22; 3.2 needed to support the strength [of the
peel. See citron, syrup(s), tamarind patient] 2.3
pelt. See clothes number of 2.4
people 1.22; 4.8, 20, 21 only has to support nature, and to follow
all 1.0, 13, 16, 20; 3.9; 4.17 in her path 2.2
of the cities 2.1 [physicians’] errors 4.8
heathy 2.4 skilled 2.9
healthy and sick 0; 4.0 skillful 2.10; 3.10; 4.10, 27
in general 0; 1.21; 2.1; 3.15; 4.16 of no use 2.3
many 1.22; 4.1 well-known 2.4
with a moist temperament 1.18 See also advice, directions, king(s), squir-
often fall ill 2.1 rel, statement(s)
old 1.17, 18; 4.28 pigeons 4.27
sick 0; 4.26 to smell the breath of pigeons and to keep
trained in ethical philosophy or in the dis- them in the house 4.27
ciplines and admonitions of the Law See also consumption
3.12 pine, nuts 3.8
young 1.17 pistachio 1.22; 3.7
See also drunkenness, harm, regimen(s), oil 3.8
vegetables very beneficial for the liver 1.22
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
pitcher 3.7 proof 4.9

place(s) 4.24 property/properties 3.7
in all places and all times 0; 4.0, 5 specific 3.3; 4.23
dwelling 4.2 See also agaric, ass, medicine(s), nutri-
in many 1.11 ent(s)
where one lives 4.2 Prophets, admonitions and the laws received
plants, aromatic, and spices 4.23 from the 3.11
pleasure 3.9; 4.15 knowledge of their virtuous ways 3.11
pleurisy 4.22 prosperity. See state(s)
plums 1.22; 2.6 pulse, larger 3.9
pneuma(s) 3.1; 4.1, 2 small 3.9
diminution and dispersal of the visual purgative(s) 3.4; 4.14
3.9 strong 4.8
dissolution of the pneuma 3.11 weak 4.8
the finer the pneuma is, the more it See also agaric, evacuation
changes with changes in the air purpose 1.22
4.1 See also treatise(s)
natural 4.1 purslane, seed 2.6
psychical 4.1 putrefaction 4.9, 24, 25
vital 4.1 of their food 4.2
pneumonia 4.22 of the humors 3.5
poisons 4.24
polypody 3.7 qarṭāsī. See garment
pomegranate, seeds 4.20 quality/qualities. See consumption, food(s),
with its seeds 3.2 soul
See also dish(es) quantity 1.4; 4.23.
pores 1.19 See also determination, food(s)
See also constriction quince(s) 1.22; 3.2
possessions, futile 3.14 See also dish(es)
posture 3.9
power(s) 4.3 radiance 3.9
expulsive 4.22 radish 1.20; 2.6
that governs the body of a living creature rāʾib 1.16
2.3 raisins 1.22; 3.5
natural movement of the expulsive 4.3 the beneficial effects of the 3.5
weakness of the retentive 4.3 very beneficial for the liver 1.22
See also medicament(s) black 3.5
practice 4.13 friends of the liver 3.5
preparation 3.7 its heating effect 3.5
See also description, laburnum oxymel syrup of 3.5
presence, of someone who dilates his soul by See also syrup(s)
his company 2.11 raṭl(s) 3.2, 3, 5, 6, 7, 8
preservation, of health 1.1, 6, 7 rāy. See fish
See also cornerstone, factor, habit(s) al-Rāzī 2.3; 4.6, 10, 11
principles, of the art of medicine 1. 21 reason(s) 1.22; 2.3; 4.4, 9, 15
See also art recovery 4.9
progeny 4.15 rectification. See soul
prohibition, of drinking water 2.5 reflection 3.16
prolongation, of his life 3.14 refuse, the large amount of, and waste 4.2
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
regimen(s) 0, 2.10; 3.10; 4.3 refined syrup 2.6; 3.2, 3

of body or soul 4.2 See also syrup(s), water(s)
of the convalescent and the old 2.1 rule(s) 1.9, 10, 11; 2.8, 12; 4.9, 26, 27
dietetic 2.12 that are easy to remember 1.1
entire, of health 1.1 fundamental 4.2
of the existing [state of] health so that it hortatory 0; 4.0
is not lost 2.1 medical 4.26
that Galen calls “vivification” 2.1 two 1.1
of health 1.1,8–11, 19; 2.8; 3.1; 4.17 useful summarizing 1.11
of health in general 0; 1.0
healthy, good 4.3 sabbaths, three, that is twenty-one years
of the healthy 2.1 4.16
of my Master in particular 3.0 sadness 3.6
to be relied upon for curing the illnesses safflower 3.2
0 sagapenum 2.5
of the sick 2.1 sages. See books
of sick people in general 0; 2.0 ṣaḥna 4.24
of those who are neither perfectly saliva, being drawn to the mouth 1.9
healthy, nor sick 2.1 salt, a grain of 1.15
See also art, emesis, harm samīdh. See bread
rejoicing 3.9 satiation 1.1–4
relationship 4.2 satiety 1.1
remarks, nonsensical and pretentious 4.11 scammony 2.5
remedies, very complex 2.12 scarification, of the thighs or the upper parts
mildest 2.12 of the body 2.6
stronger 2.12 scholar, conscientious 4.9
See also decoction(s), evacuation, medica- science(s) 3.15; 4.11
tion(s) conventional 4.11
repulsion, of most diseases 1.5 natural 4.11
residues, retained 3.7 See also books
rest 1.6 sea. See fish
result 3.16 seaman 4.4
rheum 4.21 seamanship 4.4
rhubarb 3.7 season(s) 4.17, 23
good 3.2 seed(s) 3.5, 8; 4.4
See also infusion(s) inflating 4.23
rice 1.22 See also asparagus, barberry, carrot,
riff-raff 4.10 cucumber, dish(es), endive, fumi-
robs 2.6 tory, infusion(s), marshmallow,
rocket, seed 3.8 orach, pomegranate, purslane, rocket,
roots. See asparagus, endive, watermelon tamarind, watermelon
rose(s) 2.11; 3.4 senna, of Mecca 3.7
flowers of fresh 3.3, 7 senses 3.8; 4.18, 24
fresh 3.3 dullness 3.8
fresh leaves 3.6 separation. See God
leaves of red 3.8 Servant/servants 0; 1.4, 5; 2.1; 3.6, 7, 8, 15;
oxymel syrup of roses 3.4 4.27, 28
petals of fresh 3.4 minor 3.2
preserved 2.6 shanks 1.14
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
sheep, that of, that graze in the field 1.14 spinach 3.2
See also clothes spoon 3.7
ship 4.4 spur 4.3
shīrāz 1.16 squirrel, fur of the, has been praised by the
shortening. See life physicians 4.27
sick 2.6, 8; 4.8, 9 stamina 4.3
See also intercourse star 3.16
sieve 3.6 state(s) 3.12
silk, raw 3.6 of the defeated and victorious 3.9
ṣīr 4.24 of drunkenness 4.15
sittings, two or three 3.7 of health 3.10
situation, intermediate 2.6 of prosperity and the state of vengeance
skin(s) 4.17 3.12
horripilation of the 4.17 of someone who is afraid and anxious
See also cats, water(s) 3.9
sleep 1.7; 4.19 of someone who is confident and hopeful
after leaving the bath 4.19 3.9
in the bathhouse is very bad 4.19 See also soul
helps the digestion 1.8 statement(s) 1.1,6, 21, 22; 4.6, 11, 17
See also conflict general 1.8
smell 4.27 general, of the great physicians 1.1
softness 4.3, 18 stem. See marshmallow
See also ignorant, soul, stool(s) steppes. See air
sorrel, syrup 3.6 stimulant, external 4.3
soul 2.11; 3.8, 11, 12, 13, 15, 16; 4.16 stomach 1.1, 4, 9, 15, 20, 22; 2.8; 3.7, 8; 4.15,
cheerful and dilated 3.10 16, 17
condition of the 4.1 and its cardia 4.25
constriction of the 3.10, 16 cardia of the 1.9, 22
deformation of his 3.14 cavity of the 4.22
dilated and gladdened 3.6 distending the stomach and overfilling
lack of discipline of his 3.11 1.2
moral qualities of the 3.11 empty 1.9, 20; 4.17
movements of the 3.10 filling the stomach to the utmost
passions of the 3.9, 10 of its capacity and distending it
rectification of the state of their soul 1.1
3.10 the phlegm in the 4.25
softness and ignorance of the soul with a strong digestion 1.13
3.11 See also bottom, exercise, food(s),
training the soul in freedom from emo- swelling
tion 3.15 stool(s) 4.9
See also adornment, books, ignorant, best thing for softening the 3.2
presence, regimen(s) dry 3.1
soup, chicken 2.10 a little bit dry 4.3
Sovereign. See Master dry and hard 0
spasms 4.8, 27 dryness of the 3.7
sudden 4.18 hard as stone 3.3
species, of animals 3.13 moderate, cohesive and slightly tending
speculation, those engaged in 2.1 towards softness 1.4
spices. See plants soft 2.9; 3.1, 7
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
a little bit soft 4.3 extraordinary 3.5

to soften the 3.1 mastic 4.20
softening the 2.6; 3.4 of oxymel, roses, lemon, violets 2.6
See also syrup(s) of rose buds 4.20
stories, joyful 2.11 which softens the stools very much
stratagem. See passions 3.7
streets, narrow 4.2 the well-known 2.6
strength(s) 2.3, 10; 3.5, 9; 4.8 See also fruit(s), raisins, rose(s), violet
[of the patient] has the upper hand over
the disease 4.6 tales 2.11
See also disease(s), physician(s) tamarind
stupefaction 3.1 cleaned of its peel and seeds 3.2
subject(s) 4.11, 28 See also infusion(s)
a very broad 1.11 taste 4.25
substance(s) 4.1, 25 a clear salty or astringent 4.25
very fine 3.5 See also cheese
See also brain, fever(s), organ(s), ṭayhūj. See meat(s)
water(s) temperament(s) 3.5; 4.15, 18, 23, 26
success, in what is right 0 bad 1.20
sugar 2.6; 3.2, 3, 4; 4.20 dry 4.15, 17
sumac. See dish(es) hot 1.17; 2.8
summer 3.5, 6; 4.21 of our Master 3.2
sun 3.4 moist 4.15
sunlight 4.2 various 1.2
superfluity/superfluities 1.6, 7, 10, 14, 19; See also intercourse, people
4.18, 21 tendency 4.3
bad 1.3 Theodoretus 2.5
of the digestions 3.1 theriac(s) 2.5, 8
watery 1.22 thighs. See scarification
See also expulsion, lamb things, bad 3.14
surface, of his body becomes warmer good 3.14
3.9 the good and evil, of the world 3.14
of his body cools 3.9 imaginary good, and imaginary evil
See also body/bodies 3.14
sweat 4.17 thirst 1.4, 9; 4.20
See also body/bodies endurance of 2.5
sweets, the consumption of a few 1.22 false 1.9
swelling 4.22 severe 4.20
of the liver 4.22 thorn. See needle
of the other organs 4.22 thoughts 4.15
of the stomach 4.22 evil 0; 3.1, 15, 16
symptoms 0; 3.0, 6, 9 time(s) 2.1, 5; 3.6, 8; 4.22, 24
contradictory 2.10 at all 3.6, 10, 15; 4.15
syncope 4.15, 19 of illness 4.26
syrup(s) 3.4, 6, 7, 8 long 4.26
of citron peel 4.20 See also ass, physician(s), place(s), winter
compounded from vinegar and raisins toilet 4.2
3.5 town, where there is no physician 2.1
consistency of a 3.6, 7 trachea 4.21
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
treasury, blessed royal, of al-Afḍal 3.8 vessel(s) 1.20, 22

treatise(s) 0; 3.3; 4.4 manufactured in Āmid 3.8
the purpose of this 1.22 narrow and thin by nature 1.8
treatment 2.3, 6, 9; 4.5 vetch 4.23
lighter [kinds] of 2.12 vigor, necessarily weakened 1.1
mild 2.4, 6, 7, 9 of the patient is stronger than the disease
purely medicinal 2.12 2.3
strong 2.4, 5 vinegar 3.4, 5
a very strong [form] of 2.5 the beneficial effects of the 3.5
tree(s) 1.21 its damage to the liver 3.5
See also ash, city/cities very harmful to the liver 3.5
tremor 4.27, 28 very strong wine 3.4
truth 3.14, 15; 4.27 See also dish(es), syrup(s)
See also consideration violet(s) 2.6, 11
turbidity 3.6 preserved 2.6
turpeth. See evacuation syrup 3.7
turtledove. See meat(s) See also syrup(s)
ṭuṭmāj. See dough virtues 1.19; 3.11
moral 3.11
understanding, dullness of 4.1 that have been verified by experience
urine 1.7 4.28
usage 1.19 See also adornment
See also description vision 4.28
use. See physician(s) light of his 3.9
“vivification”. See regimen(s)
value, nutritious 4.25 voice 3.9
vapor(s) 3.8; 4.2, 28 hoarseness of the 4.21
very bad 3.1 loud 3.9
of the blood found in the heart and the soft 3.9
arteries 4.1 weak 3.9
of the blood found in the liver and in
the veins originating therefrom waste. See refuse
4.1 water(s) 1.1; 2.9, 10; 4.9, 17, 20
fine 4.1 after a meal 1.9
found in the ventricles of the brain of a coarse, turbid substance 4.2
and that which is transmitted from cold 3.6; 4.9, 18, 20
it into the cavities melancholic drinking of water or abstention therefrom
3.6 4.13
of the nerves 4.1 fine, pure 4.2
variety/varieties 1.19 hot 3.2, 3, 6–8; 4.17
great 1.2 that is so hot that it nearly burns the skin
vegetables 3.2 of the head 4.18
which are bad for all people in general very hot 4.18
and in particular 1.20 improvement of the 4.1
spiced in barley gruel and fragrant olive lukewarm 4.17, 19
oil 3.2 pure, cold 1.9
veins. See vapor(s) of roses and dogroses 4.23
vengeance. See state(s) that is the sweetest, clearest and coolest
ventricles. See vapor(s) 4.25
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access
tepid 4.18 winter 3.6; 4.21, 23

that is turbid, altered in odor, or luke- time 3.8
warm 4.24 See also digestion(s)
usual 4.9 withdrawal, of the innate heat and the blood
See also city/cities, fish, prohibition into the interior of the body 3.9
watermelon, roots 2.6 wolves. See meat(s)
seed 2.6 women 3.11
weakness 3.9; 4.22 words 4.7, 11
of movement 1.1 world(s) 3.11
See also power(s) See also evil(s), God, good(s), happiness,
wealth 3.14 things
loss of 3.16 worry/worries 3.11, 16
that he lost 3.16 constant 3.10
weather, becomes warmer 1.4 worship. See Creator
moderate 3.8
temperate 1.4 years 4.16
wheat 1.13 See also sabbaths
fully ripened 1.12 yolk, from chicken eggs 1.12
See also bread of soft-boiled eggs 2.10
wind, north 4.2 young 4.16
wine 2.10; 4.16
benefits of 4.16 zalābiyya. See dough
See also vinegar zuʿrūr, (azarole, or medlar) 1. 21
Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

via free access

Maimonides On The Regimen of Health: Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3 Via Free Access

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Maimonides On The Regimen of Health: Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3 Via Free Access

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Maimonides On the Regimen of Health

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

Gerrit Bos (Cologne)

The titles published in this series are listed at brill.com/mwmm

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

Middle Eastern Texts Initiative

The Medical Works of Moses Maimonides

Gerrit Bos (University of Cologne), general editor

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

with Critical Editions of Medieval Hebrew Translations by

and Latin Translations by

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data

Names: Maimonides, Moses, 1135–1204, author. | Bos, Gerrit, 1948- translator. |

Copyright 2019 by Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands.

This book is printed on acid-free paper and produced in a sustainable manner.

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

Sigla and Abbreviations 30

On the Regimen of Health: Arabic Text with English Translation 34

On the Regimen of Health: First Hebrew Translation (Moses Ibn

On the Regimen of Health: Second Hebrew Translation (Zeraḥyah Ben Isaac

On the Regimen of Health: Third Hebrew Translation (Anonymous) 194

Supplement: Critical Comparison of the Arabic Text with the Medieval

Introduction to the Latin Translations of Maimonides’ On the Regimen of

On the Regimen of Health: First Latin Translation (Giovanni da

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

On the Regimen of Health: Second Latin Translation (Armengaud

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

© koninklijke brill nv, leiden, 2019 | doi:10.1163/9789004394193_002 Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

to Saladin.5 Later on he became court physician of the Sultan al-Malik al-Afḍal,

5 See art. “al-Ḳāḍī al-Fāḍil,” in E.I.2, vol. 4, pp. 376–377 (Brockelmann/Cahen).

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

3 Fī tadbīr al-ṣiḥḥa (On the Regimen of Health)12

This treatise was composed at an unknown date at the request of al-Malik

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

a medical poem in Hebrew entitled Batei Hanhagat ha-Guf ha-Bari (Stanzas

16 Muntner, introduction to Ibn Falaquera, Batei Hanhagat ha-Guf ha-Bari.

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

Menahem, p. 24 Maimonides, Regimen (Ibn Tibbon) 1.22

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

R. Meir Aldabi (c. 1310–1360) consulted Maimonides’ Regimen and/or On

And thus wrote Maimonides, of blessed memory, in his On the Regimen of

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

4 The Arabic Text of On the Regimen of Health

The Arabic text is extant in the following manuscripts:

34 Maimonides, Preservacion de la Juventud, trans. Chelminsky; idem, Régimen de salud, trans.

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

manuscripts insofar as it explicitly mentions the client of the consilium,

46 Cf. Sassoon, Ohel, vol. 1, pp. 506–507.

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

5 The Hebrew Translations of On the Regimen of Health55

The current secondary literature only mentions two translations of Maimo-

5.1 Translation by Moses ibn Tibbon

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

3. Munich, Bayerische Staatsbibliothek 111 (‫;)מ‬59 fols. 84a–93b; no initial title;

59 Cf. Steinschneider, Hebräische Handschriften in München, p. 67.

Gerrit Bos - 978-90-04-39419-3

Coitus, anonymous Hebrew translation (fols. 96–99); On Hemorrhoids,