You are on page 1of 117

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/351993550

Vaidarbhiya Ashtavinayak (Marathi)

Book · September 2015

CITATIONS READS

0 594

1 author:

Pavan Mandavkar
Indira Mahavidyalaya, Kalamb, Dist Yavatmal affiliated to SGB Amravati University (India)
36 PUBLICATIONS   7 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

: Study of Literature of Daya Pawar View project

All content following this page was uploaded by Pavan Mandavkar on 31 May 2021.

The user has requested enhancement of the downloaded file.


ISBN 978-81-925945-6-9
‘kkluekU; ;knhrhy Øekad 146@2015

fonHkkZrhy v"Vfouk;dkapk FkksMD;kr


ifjp; d:u ns.kkjk la'kks/kuij xzaFk

oSnHkhZ; v"Vfouk;d
MkW- iou ekaModj
MkW- HkkÅ ekaModj la’kks/ku dsanz
bafnjk egkfo|ky;] dGac
ft- ;orekG 445401
Hkze.k/ouh 9422867658
e mail : marathipradhyapak@gmail.com

¼;k iqLrdkr ladyu dsysY;k fdaok izdkf'kr etdqjkr dkgh


fBdk.kh rQkor vk<Gw 'kdrs- iq<hy vko`RrhlkBh vf/kdph
ekfgrh] lwpuk] cny] r`Vh ;kalanHkkZr HkDrkauh] vH;kldkauh
dGokos] gh fouarh-½

ewY; ,d'ks iékl #i;s


֠ ISBN 978-81-925945-6-9
֠ ‘kkluekU; ;knhrhy Øekad 146@2015
֠ oSnHkhZ; v"Vfouk;d
(Vaidarbhiya Astavinayaka)
֠  izkpk;Z MkW- iou ekaModj
 (Principal Dr. Pavan Mandavkar)
֠ ys[kd & laidZ % 9422867658
֠ izdk’ku Ø- 10
֠ izFkeko`Rrh izrh 1000 ֠ vkdkj ØkÅu
֠ eq[ki`“B Qksj dyj ֠ i`“Bla[;k 116
֠ izFkeko`Rrh 17 lIVsacj] 2015 ¼Jhx.ks'k prqFkhZ½
¼Hkknzin 'kq) prqFkhZ½
֠ lax.kd@eq[ki`“B
MkW- iou ekaModj
֠ izdk’kd@eqnzd@forjd
MkW- HkkÅ ekaModj la'kks/ku dsanz
bafnjk egkfo|ky;] dGac]
ft- ;orekG 445 401
e mail : marathipradhyapak@gmail.com
Hkze.k/ouh 9422867658] 9403014885
֠ lg;ksxh forjd
lsok izdk’ku
fot; dkWyuh] #fDe.kh uxj] vejkorh 444 606
֠ ewY; 150 #i;s

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 2


nksu 'kCn
izkphu osndkykiklwu vkti;Zar Jh x.ks'k Lo:ikr
cny gksr xsyk vkgs- dkgh nSors dkGkP;k vks?kkr u"V
>kyh rj dkgh mé;u Lo:ikr yksdfiz; >kyh- banz vkf.k
o#.k gh nSors osndkykr yksdekulkr #tyh gksrh( ijarq
R;kaP;k mikluk] Lrks=s] oSfnd _pk] gouknh fo/kh ;k
lokZa}kjs ,sfgd thoukr laiérk ekx.;kph izo`Rrh dkGkP;k
vks?kkr deh >kyh- JhÑ".kkus itZU;klkBh banziwtk dj.;kph
ijaijk xksdqGkr eksMyh vkf.k xkso/kZukph iwtk vkjafHkyh
gksrh] banzkpk jks"k vks<owu ?ksryk gksrk] rlsp cny iq<sgh gksr
xsys vlkosr- ^fo".kw* gh nsork osndkykr egRRokph uOgrh-
iq<s frps mé;u gksÅu rh ^fo'oikyudrhZ* nsork >kyh-
^#nz* gh nsork oSfnd dkGkr egRRokph gksrh- frps Lo:i
cnywu iq<s f'ko&egknsokr rs fnlw ykxys- jkSnz Lo:ikrhy
vl.kkÚ;k 'kuhph vkf.k guqekukph iwtk vkf.k iq<s ;{knsork]
j{k.kdrsZ Eg.kwu gksÅ ykxyh- uarj Jh guqeku] Jh x.ks'k
;kaps iwtu vf/kd izek.kkr gksr xsys vlkos- vusd
,sfrgkfld] iqjkru xkokaP;k os'khoj ;k nksUgh nsorkaph eafnjs
vFkok ewR;kZ igkjsdÚ;kizek.ks vktgh fnlrkr-
pkSnk fo|k vkf.k pkSl"V dykaph vf/k"Bk=h nsork
Jh x.ks'k gs loZekU; vls nSor vkgs- fofo/k tkrh] /keZ] iaFk
ladVfuokjd Jh x.ks'kkyk iwtrkr] ekurkr- dqBY;kgh
dk;kZph lq#okr fdaok uofufeZrh Jh x.ks'k iwtukus gksrs-
;orekG ftYákrhy dGac gh deZHkweh vlY;kus o
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 3
fpfdRld n`"Vh vlY;kus eh cjhp o"ksZ v/;;u d:u ^Jh
{ks= fparke.kh dGac* gs iqLrd 2010 e/;s izdkf'kr dsys-
R;krwup iq<s vusd HkDr] b"Vfe= o vH;kldkauh oSnHkhZ;
v"Vfouk;dkaoj fyfg.;kl lqpfoys- la'kks/kuij fy[kk.kkph
vkoM] Jh x.ks'kkoj J)k] vkoMrk vkf.k dqrwgykpk gk
fo"k; vlY;kus xsY;k fdrhrjh o"kkZaiklwu tks ladYi dsyk
gksrk] rks ;k iqLrdkP;k :ikus iw.kZRokl tkr vkgs] ;kr
vkuan vkgs- ek= gs fy[kk.k ijes'ojkusp ekÖ;kdMwu djowu
?ksrys] eh fufeRrek= vkgs] gs uezi.ks uewn djrks- T;kus loZ
l`"Vh fuekZ.k dsyh] R;kP;kojp Hkk"; dj.;kph vkiyh rh
fc'kkn dk;\
egkjk"Vªkrhy v"Vfouk;dkalaca/kh vkrk eksBîkk
izek.kkoj izfl)h >kyh vkgs- xk.kiR; laiznk;kfo"k;h ekfgrh
vl.kkÚ;k vk/;kfRed fparuij ^Jheqn~xyiqjk.k* ;k xzaFkkr
loZizFke v"Vfouk;dkaph ladYiuk vk<Grs- ;k iqjk.kkr 9
[kaM vlwu R;kiSdh 8 [kaMkae/;s Jh oØrqaM] Jh ,dnar] Jh
egksnj] Jh xtkuu] Jh yacksnj] Jh fodV] Jh fo?ujkt] Jh
/kwezo.kZ v'kk vkB x.ks'kkorkj o yhyk o.kZu dsY;k vkgsr-
vkB [kaMkr eRljklqj] eksgklqj] enklqj] yksHkklqj] Øks/kklqj]
dkeklqj] eeklqj] vgadkjklqj vls vkB vlqj vlwu R;kaP;k
fouk'kklkBh gs ^v"Vfouk;d* izxVys vkgsr- lkgftdp gs
ekuoh fodkj vlwu R;kauk fu;a=.kkr vk.k.;kdfjrk
v"Vfouk;dkaP;k miklusps egRRo t.kw ekaMys xsys vkgs-
;k iqjk.kkr uewn v"Vfouk;d gs HkkjrkP;k vkB
fn'kkauk LFkkfir vkgsr- vkBgh fn'kkauh t.kw rs vkiys j{k.k
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 4
djrkr- psébZe/;s Jh oØrqaM] dkyMhtoG Jh ,dnar]
/kuq"dksVh fdaok /kuq"dksMhtoG ¼jkes'oje½ Jh egksnj]
ratkoje/;s Jh xtkuu] x.kirhiqGs ;sFks Jh yacksnj]
dk'ehje/;s 'kadjkpk;kZaP;k VsdMhtoG JhfodV] fgeky;kr
T;ksfreZBktoG Jh fo?ujkt] frcsVph jkt/kkuh YgklktoG
Jh /kwezo.kZ vls v"Vfouk;dkaps o.kZu vk<Grs-
xk.kiR; laiznk;kpk vkjaHkfcanw o leLr x.ks'k{ks=kapk
dsanzfcanw egkjk"Vªkrhy iq.;ktoGps e;qjs'oj Eg.ktsp Jh {ks=
eksjxko gks;- ;k eksjs'ojkps n'kZu ?ksrkukp Jh leFkZ
jkenklLokehauk mRLQqrZi.ks Jh x.ks'kkph vkjrh ^lq[kdrkZ
nq%[kgrkZ okrkZ fo?ukph* gh vkjrh lqpyh-
;k laiw.kZ HkkjrHkj iljysY;k Jh{ks=kaph ;k=k lksih
ukgh- rsOgk e;qjs'ojkyk dsanz djhr R;kP;k vkliklP;k vkB
LFkkukauk iq<s v"Vfouk;dRo izkIr >kys- HkDrh vkf.k J)k
rksyrk ;sr ulrs- R;keqGs vkiY;k eukrhy bPNk fdaok
J)syk ijes'ojki;Zar ikspfo.;klkBh vkokD;kr ulysY;k
ekxkZpkp voyac dsyk ikfgts vls ukgh- rsOgk is'kO;kaP;k
dkGkr egkjk"Vªkrhy v"Vfouk;dkauk egRRo izkIr >kys- Jh
eksjxko] Jh jkat.kxko] Jh FksÅj] Jh ys.;knzh] Jh fl)Vsd
ák iaps'ojkauh feGwu Jh eksjxko {ks= fufeZys- Jh jkat.kxkoh
Jh 'kadj] Jh {ks= FksÅjyk Jh czãkth] ys.;knzhl vkfn'kDrh
ikoZrh rFkk fl)Vsdyk Jhgjh LFkkfir Jh x.ks'k vkgsr-
moZfjr Jh x.ks'k ckyHkDr cYykG ;kauh LFkkiu dsysyk
ikyhpk cYykGs'oj] vfHkftr jktkfufeZr vks>jpk Jh
fo?usgj] is'kO;kaps ljnkj jketh egknso fcokydjfufeZr jktk
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 5
#Dekan ;kP;k Le`frfizR;FkZ egkMpk Jh ojnfouk;d ;k
LFkkukaP;k ekU;rsekxs ;k=sdfjrk lks;hph n`"Vh vlkoh-
egkjk"Vªkr tls v"Vfouk;d izfl)hl vkys rls ex
FkksMîkkQkj izek.kkr fonHkkZrgh v"Vfouk;dkaph ladYiuk
vkyh- ukxiwjps vH;kld izk- ckGklkgsc inokMkauh ^ukxiwj
ijx.;krhy v"Vfouk;d* gs iqLrd Qkj iwohZ fyfgys gksrs-
R;kr R;kauh fofo/k lanHkZ 'kks/kwu izFker% ák v"V
x.ks'kLFkkukaph ,sfrgkfld] ikSjkf.kd n`"Vhus fo"k; ekaM.kh
dsyh gksrh- vknk';kps Jh- n-x- xksMls ;kauh fonHkZ lkfgR;
la?kkP;k 1990P;k vdksyk ;sFkhy ifj"knsr v/;{kh;
Hkk"k.kkr ^fonHkkZrhy v"V x.ks'k vkorZ* ;k fo"k;koj fopkj
ekaMys- Fkksj vH;kld] la'kks/kd vkf.k lOok'ks iqLrds
fyfg.kkjs fonHkkZrhy ifgys lkfgfR;d fnoaxr MkW- HkkÅ
ekaModj ;kauh vkiY;k la'kks/kuij LQqV ys[kukrwu ;k
fo"k;kyk Li'kZ dsyk gksrk- izkphu Hkkjrh; bfrgkl o
laLÑrhps vH;kld Jhikn ds'ko fprGs ;kauh ^fonHkkZrhy
v"Vx.ks'kLFkkus* 'kh"kZdk[kkyh iqLrd fygwu Qkj eksBh Hkj
?kkryh vkgs-
iwoZ fonHkkZP;k vkB fn'kkauk vlysY;k ;k oSnHkhZ;
v"Vfouk;dkauk dehvf/kd izek.kkr lqekjs 1500 o"kkZapk
bfrgkl vkgs- ;k ewrhZ dsoG izkphure vkgsr] vls ukgh rj
ukx laLÑrh] ckS) o tSu /kekZP;k lkaLÑfrd eaFkukrwu R;k
?kMY;k vkgsr- fonHkkZyk lqekjs 1000 o"kkZapk egk'e
laLÑrhpk bfrgkl vkgs- v'e rlsp yksdlaLÑrhP;k
yksdkaph ukxiqjkr olkgr vlrkukp ukxiwj ijx.;kr ukx
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 6
yksdkaps la?kjkT; mn;kyk vkys- iq<s gs ukx ckS) o uarj
tSu /kekZps vuq;k;h cuys- R;keqGs fonHkkZrhy v"Vfouk;dkar
,dkp osGh ukx] ckS) o tSu laLÑrhps izfrfcac iMys vkgs-
gh loZ x.ks'kLFkkus iwoZ fonHkkZrhy ;orekG] o/kkZ]
ukxiwj] HkaMkjk vkf.k panziwj ftYákarp lekfo"V vkgsr-
egkjk"Vªkrhy v"Vfouk;dkaP;k lanHkkZr tls Jhear is'kO;kaP;k
vf/kiR;k[kkyhy izns'kkpk vkf.k R;kaP;k loZ lks;hlqfo/kk
rlsp izkarkrhy HkDrkaP;k vkokD;kP;k fg'kksckus fopkj >kyk
vlkok] R;kpizek.ks ;sFks HkkslY;kaP;k jkT;kpk fopkj dsyk
xsyk vlkok- ukxiwjyk e/;orhZ ekuwu vkliklph vkB
egRRoiw.kZ v'kh x.ks'kLFkkus ;ksftyh xsyh vlkoh- ek= gh
LFkkus izkphu vkf.k tkx`r nsoLFkkus vlwu izR;sd eafnjkpk
osxGk bfrgkl vkgs- R;keqGs ;k v"Vfouk;dkauk ukdkj.;kps
dkgh dkj.k ukgh- cgqrsd x.ks'kLFkkukaps mYys[k fofo/k izkphu
xzaFkkae/;s vkysys vkgsr- vkt iwoZ fonHkkZr gh v"Vx.ks'kLFkkus
fnlrkr] m|k if'pe fonHkkZrgh r'kh LFkkus fu;ksftyh
tkrhy] ijok ejkBokMîkkr- dks.krh LFkkus ;knhr ;srkr]
;kis{kk HkfDrHkko] J)k ;kauk egRRo nsÅu Jh x.ks'kkps iwtu
gksr jkghy o vktP;k ;qxkr vko';d vl.kkjs laLdkjh
okrkoj.k R;k fufeRrkus fuekZ.k gksbZy] gs [kjs xjtsps!

& iou ekaModj


izkpk;Z] bafnjk egkfo|ky;] Jh {ks= fparke.kh dGac
֠֠֠

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 7


vuqØef.kdk
nksu 'kCn 3
x.kirh ckIik eksj;k 9
leFkZ jkenkl Lokehjfpr Jh x.ks'kkph vkjrh 17
Jh 'keh fo?us'k] vknklk 18
Jh v"Vkn'kHkqt x.ks'k] jkeVsd 28
Jh Hk`'kaqM x.ks'k] esa<k 35
Jh iapkuu] iouh @ Jh loZrksHknz] iouh 42
Jh ojnfouk;d] xojkGk] Hknzkorh 49
Jh fparke.kh] dGac 64
Jh flf)fouk;d] dsG>j @ Jh ,dpØk x.ks'k 95
Jh VsdMh x.ks'k] ukxiwj 103
v"Vfouk;dkph ;k=k d'kh djkoh\ 110
oSnHkhZ; v"Vfouk;d udk'kk 115
lanHkZ xzaFk @ fu;rkfyds @ o`Rri=s 116

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 8


x.kirh ckIik eksj;k!
Jhx.ks'kkP;k ukeLej.kkus vki.k dks.kR;kgh pkaxY;k
dkekph l#okr djrks- fo|k vkf.k cq)hph nsork Eg.kwu
vksG[kyk tk.kkjk x.kirh gk pkSnk fo|k vkf.k pkSl"V dykapk
vf/kirh vkgs- pkj osn] lgk 'kkL=s vkf.k vBjk iqjk.ks gh
x.kjk;kph :is vkgsr-
f'kokps lsod ts x.k] R;kapk vf/kirh rks x.ks'k-
x.kkapk bZ'k ^x.ks'k* rlk xq.kkapk bZ'k ^xq.ks'k*- Hkkjrkr
x.kirhph mikluk izkphu dkGkiklwu dsyh tkrs- vjch leqnzkr
e/;arjh 13000 o"kkZaiwohZph Jh x.ks'kkph ewrhZ vk<Gyh-
jkek;.k] egkHkkjr dkGkiklwlu Jh x.ks'kkps lanHkZ vk<Grkr-
nq"Vkapk lagkj dj.;klkBh x.kkapk vf/kuk;d vkf.k lsukirh
vlysY;k x.kirhus osxosxGîkk :ikar vorkj ?ksrys- tsOgk
okbVkps izkcY; ok<rs] rsOgk rsOgk pkaxY;kdfjrk ijes'oj
vorkj ?ksrkr vls EgVys tkrs- <dkj x.kirhpsp :i vkgs-
xq.kkapk nso x.kirh gk xk.kkjk] u`R; dj.kkjk]
jktdkj.kiVw] txkrhy ifgyk ys[kfud fdaok y?kqys[kd] vkf.k
xfuehdkO;kpk tudgh ekuyk tkrks- O;klkauh lkafxrysys
egkHkkjr x.ks'kkusp fygwu dk<ys- txkrhy ifgys L=h lSU;
x.kirhus fuekZ.k dsys-
Hkknzin 'kq) prqFkhZl ^egkfl)h fouk;dh* Eg.krkr-
Jh x.ks'kkP;k ;k tUefnolkiklwu x.kirh mRlo loZ= lktjk
gksrks- Jhx.ks'kkpk vkf.k 'ksrhP;k gaxkekpk laca/k izkphu
dkGkiklwu yko.;kr vkyk vlkok- gs fnol isj.kh
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 9
vkVksiY;kuarjps fnol vlrkr- ihd pkaxys ;kos] Eg.kwu
fo?ugR;kZyk lkdMs ?kkrys tkrs- vxnh iwohZiklwu Jh x.ks'kkyk
/ku/kkU;kP;k lqxhph nsork ekuys xsys vkgs- R;keqGs ukaxjkP;k
QkGkps izrhd vlysyk lqGk ¼lksaMslg½] /kkU;dksBkjkizek.ks iksV]
ik;k[kkyh nkcwu Bsoysyk fidkapk ?kkr dj.kkjk manhj vls frps
:i fnlrs- iq<s Hkkjrh; lektkl LFkS;Z izkIr >kY;kus
cqf)iz/kkurk ok<yh- x.ks'keLrdkl cq)hps dksBkj EgVys xsys-
lksaMsps oG.k vksadkjLo:i ekuys xsys- rqVysY;k nkrkcíyph
dgk.kh v'kh lkafxryh tkrs dh egkHkkjr fyfgrkuk tsOgk
x.ks'kkph ys[k.kh vpkud eksMyh rsOgk osnO;klkaph lek/kh Hkax
gksÅ u;s] Eg.kwu R;kus vkiyk lqGk eksMwu R;kph ys[k.kh dsyh
vkf.k ys[ku lq: Bsoys-
vki.k ^x.kirh ckIik eksj;k* Eg.krks- ^eksj;k* Eg.kts
ueLdkj- ^x.kjk;k rqyk ueLdkj* vls Eg.kwu vki.k ureLrd
gksrks- vkiY;krys nks"k] nqxZq.k] okbZV rs loZ fu?kwu tkos ;k
Hkkousrwu yhu gksrks- yksdekU; fVGdkaP;k izsj.ksus rj
egkjk"Vªkrp uOgs rj Hkkjrkr lkoZtfud x.ks'k LFkkiuk vkjaHk
>kyh vkf.k rsOgkiklwu x.ks'kkps] v"Vfouk;dkaps egRRogh
ok<r xsys-
Jh x.ks'kkps f'kj ts gRrhps vkgs] ;kckcr ,d dFkk
lkafxryh tkrs- ikoZrhus Lukukl tkrkuk dks.kh ;sÅ u;s] Eg.kwu
Lor%P;k 'kjhjkP;k eGkiklwu ,dk ckydkph ewrhZ r;kj dsyh-
R;kr izk.k lapkj ?kMfoys vkf.k ^dq.kkykgh bdMs ;sÅ nsÅ
udksl* Eg.kwu vkKk fnyh- lk{kkr ikoZrh irh 'kadj vkys
vkf.k vkr f'k: ykxrkp vksG[k ulY;kus R;k ckydkus
R;kauk vMfoys- 'kadj Øksf/kr >kys vkf.k R;k ckydkps f'kj
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 10
R;kauh mMfoys- ikoZrh vkY;koj fryk gs letrkp rh
vfrnq%[kh >kyh- 'kadjkauh ;koj mik; ;kstyk- ikoZrhyk larq"V
dj.;klkBh ik"kZnkyk taxykr ikBfoys vkf.k tks ifgyk izk.kh
fnlsy R;kps eLrd vk.kwu rs ;k ckydkl tksM.;kl
lkafxrys-
ik"kZnkyk izFker% gRrh fnlyk vkf.k R;kps eLrd
R;kus vk.kys- Jh 'kadjkauh rs eLrd ckydkP;k ekusoj
clfoys- gs ckyd Eg.ktsp Jh x.ks'k-
Jh x.ks'kkps :i vR;ar eksgd vlrs- R;krwu vusd
cks/kizn xks"Vh izrhr gksrkr- x.kirhps eLrd gRrhlkj[ks vlwu
R;kpk Hkkyizns'k fo'kky vlY;kus Jh x.ks'k fo'kky cq)hpk
vlY;kps y{kkr ;srs- Eg.kwup i`Fohiznf{k.ksP;k 'k;ZrhP;k osGh
x.kirhus Lor%pk ca/kw dkfrZds; ;kP;koj Lor%P;k ekrsyk
iznf{k.kk ?kkywu cq)hus ekr dsyh o i`Fohiznf{k.ksps iq.;
feGfoys- Kkukps dksBkj 'kksHkkos rls gs fo'kky eLrd-
lksaM gs 'kDrhps izrhd vkgs- nq"Vkaps funkZyu vkf.k
lq"Vkaps j{k.k R;krwu izrhr gksrs- lksaMsps oG.k vksadkj:i ekuys
tkrs-
dku lqiklkj[ks vkgsr- lwi gs QksyiVs] dksaMk Qsdwu
nsÅu QDr LoPN /kkU; lqikr Bsors- /kkU; Hkq'kkP;k vkoj.kkr
vlrs] R;kizek.ks czã gs tho:ikr ek;s'kh ,d:i vlwu
eykoj.kkps R;koj vkPNknu vlrs- gs vkoj.k ,o<s izxk<
vlrs dh R;krwu pSrU;kpk vkHkkl feGr ukgh- v'kk
voLFksrwu 'kwiZd.kZ x.ks'kkph mikluk dsyh vlrk] rs ek;sps
vkoj.k nwj gksrs- x.kirh vkiY;kyk t.kw gsp lkaxr vkgs dh
^lokZaps ,sdk i.k pkaxY;k xks"Vh Bsok] okbVkpk R;kx djk-*
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 11
d.kZ gs 'kjhjkrhy eq[; Kkusafnz; vkgsr- Eg.kwup eksBs dku
vlysys ckG cf?krys rj ^rs cqf)eku gksbZy*] vls Hkkfdr
dsys tkrs- jktkyk tuekulkr vkiY;kcíy dk; ppkZ lq:
vkgs] gs tk.k.;klkBh lqikizek.ks eksBs dku vkf.k ladVkph
pkgwy gqaxrk ;koh] Eg.kwu eksBs ukd Eg.kts lksaM vlsgh ekuys
tkrs-
/kwrZ vkf.k prqjrsps izrhd x.kirhps MksGs ckjhd vkf.k
Hksnd vkgsr- rlsp ckjhd fujh{k.k dj.;kps R;kps dk;Z- Kkuh
O;Drhaps fujh{k.kgh ckjhd vlrs vkf.k vusd NksVîkk xks"Vharwu
eksBk vFkZ rs dk<w 'kdrkr- izR;sdkph egkurk fnl.ks] gk
us=kpk [kjk xq.k gks;-
x.kirhyk nksu lqGs vlrkr- ,d iw.kZ o nqljk
rqVysyk v/kkZ- R;kyk ,dk lqGîkkeqGs ^,dnUr* vlsgh
Eg.krkr- ^,d* gk 'kCn ek;spk okpd vlwu ^nUr* 'kCn
lRrk/kkjd] ek;kpkyd ijczãkpk okpd vkgs- ;ko:u x.kirh
l`"VhlkBh ek;syk izsj.kk ns.kkjk vkf.k leLr lRrspk vk/kkjHkwr
v'kk ijczãkps vfHkO;Dr :i vkgs] gs dGrs- ljG ekxkZus
tk.kkÚ;kauk dq.kh dkgh dsys rjh pkysy] vls letwu =kl
nsr vlsy rj R;kaP;klkBh gkuh u djrk dsoG Hkhrh
nk[ko.;klkBh gk nkr vkgs-
x.kirhps iksV fo'kky vkgs] Eg.kwu R;kyk yacksnj
Eg.krkr- i.k gs iksV ?kkxjiksV ukgh] rj lkxjiksV vkgs- lkxjkr
t'kk vusd u|k vkiyk izokg felGrkr] r'kk yksdkaP;k
vusd xks"Vh] vusd vijk/k gk x.kirh iksVkr ?ksrks- dq.kh
eukrys dkgh lkafxrys rj rs ;k iksVkrp Bsok;ps] frlÚ;k
O;DrhdMs tkÅ |k;ps ukgh- fuank&Lrqrh] t;&ijkt;]
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 12
mPp&uhp v'kk vusd ifjfLFkrh ;k i`Fohlkj[;k iksVkr
lkekowu ?ksrY;k tkrkr] Eg.kwu gk ^egksnj* fdaok ^yacksnj*-
ik; ek= ygku vl.;kps dkj.k vki.k dqBysgh dke
djrkuk mrkohG gksÅ u;s- iw.kZ fopkj d:u ik; mpykos]
llk dklokP;k 'k;Zrhr dklogh ftadw 'kdrks] gs R;krwu
dGrs-
dkekpk mjd vlkok Eg.kwu x.kkapk jktk x.kirh pkj
gkrkapk- ;q)tU; vL='kL= o lqcRrspk eksnd gs nksUgh ;k
jktkP;k gkrkr vlrkr- pkj gkrkaiSdh x.kirhP;k ,dk gkrkr
vadq'k] nqlÚ;k gkrkr ik'k] frlÚ;kr eksnd rj pkSF;k gkrkus
rks vk'khokZn nsr vkgs- vadq'k fo'okps fu;a=.k djrks-
oklukaoj la;ekph xjt lqpforks- vklqjh laLdkj
feVfo.;klkBh Kku:ih ij'kw T;kP;ktoG vkgs] rks
vk/;kfRed ;ks)kp [kjk Kkuh Bjrks- xjt iMyh rj f'k{kk
dj.;kps lkeF;Z gk ij'kw nk[kforks- ik'k eksg nwj djrks- rks
nSfgd ca/kukps izrhd vkgs- Kku:ih ij'kwus rks gh ca/kus dkiwu
Vkdrks- Lor%yk rks fnO; ca/kukae/;s cka/kwu ?ksrks] Eg.kwu ik'k
fdaok nksjh gs izrhd nk[koys tkrs- ijrkRE;kcjkscjps gs ca/ku
fuLlhe izsekps] fujfr'k; lq[kkps vlrs- eksnd Eg.kts larks"k
vkf.k vk'khokZn] Eg.kts lnSo ikBh'kh vl.;kph ladYiuk-
rlsp ;k pkj gkrkaiSdh rhu LoxZ] e`R;w] ikrkG ;karhy vuqØes
nso] ekuo] ukx ;kaps j{k.k djrkr- pkSFkk gkr dsoG HkDrkaP;k
dY;k.kklkBh jk[kwu Bsoysyk vlrks- R;kyk ojngLr Eg.krkr-
'kadjkps okgu uanh] fo".kwps x#M rj x.kirhps okgu
manhj vkgs- dks.krhgh oLrw dqjrM.kkjk manhj Eg.kts dks.kR;kgh
xks"Vhps fo'ys"k.k&fo?kVu dj.;kph dyk- dqBY;kgh xks"VhP;k
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 13
eqGk'kh tk.ks] Kku feGfo.ks vkf.k lUekxkZus thoukps lkFkZd
dj.ks] gh f'kdo.k t.kw ;k okguk}kjs feGrs- xoZ ulkok Eg.kwu
gs NksVsls okgu ew"kd v'khgh ekU;rk vkgs-
,danjhr dk;] x.kkapk jktk rks x.kirh- jktk dlk
vlkok] rj rks loZxq.klaié vlkok- izpaM eLrd Eg.kts izpaM
Kkuh] izpaM iksV Eg.kts lqcRrsus ifjiw.kZ] us=] ukfldk]
'kL=;qDr gLr Eg.kts Hksnd o rh{.k utj] nwjn`"Vh]
le;lwpdrk] lko/kkurk] eksBs d.kZiVy brj= dk; lq: vkgs]
gs tk.kwu ?ks.;kph 'kDrh vkf.k eLrd] lksaM ;karwu tk.ko.kkjs
vksadkjLo:i] ik;k[kkypk manhj Eg.kts Fkkacoko;kph uklkMh-
Jh x.ks'kiwtukr i;kZoj.k vkf.k LokLF;kpk fopkj
djrk 21 ouLirhapk okij dsyk tkrks-
lokZauk Hkko.kkjk vlk gk x.kirh- ;k lanHkkZr [kwi
dFkk vkgsr- Hkjiwj ekfgrh loZ= vk<Grs- vkgs- J)k vlkoh(
ijarq rh MksGl J)k- Hkkjrkrhy 21 x.ks'kkaps n'kZukl tk.ks
[kwip dBh.k- vki.k Hkkjrkrhy v"Vfouk;dgh tj d: 'kdr
ukgh] rj egkjk"Vªkrhy] fonHkkZrhy fdaok vkiY;k ifjljkrhygh
d: 'kdrks- iq"dGkauk dqBs izoklkyk tk.ks 'kD; gksr ukgh]
rsOgk R;kauk vkiY;k ?kjh x.kirh vk.kkok vls okVrs- R;kps
vusd fu;e lkafxrys tkrkr] fo/kh lkafxrys tkrkr- rs vo';
ikGk( ijarq tj ,[kknh pwd >kyh fdaok ,[kknh xks"V ikGrk
vkyh ukgh] rj eukyk ykowu ?ksÅ udk- ijes'oj vkiyk
firk- rks pwd >kyh Eg.kwu f'k{kk dj.kkj ukgh- njo"khZ
x.ks'kewrhZ iwohZis{kk eksBh vk.kkoh] gk ,d xSjlet vkgs- eksBh
ewrhZ vk.kyh rj iq.; vf/kd vls let d:u ?ksÅ u;s- myV
ewrhZ ygku vlY;kl dkGth pkaxyh ?ksrk ;srs-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 14
mtO;k lksaMspk x.kirh dMd vls letrkr- vls
dkgh ulrs- vkiyk gkr dks.kR;k fn'ksus Bsok;pk] gs vki.k
Bjorks] rls x.kirhus lksaM dq.khdMs oGokoh] gk vf/kdkj
R;kyk ulkok dk\ ewrhZps fujh{k.k djrk vls fnlrs dh
x.ks'kkP;k MkO;k gkrkr eksnd] mtok gkr vk'khokZn ns.kkjk]
Eg.kwu lglk lksaM MkohdMs vlrs( i.k ,[kk|k ewrhZdkjkus
mtO;k lksaMsph x.ks'kewrhZ r;kj dsyh vlsy rj rh dMd
vkf.k MkO;k lksaMsP;k x.kirh lkSE; vlk fopkj eukrwu dk<wu
Vkdk- iq"dGnk x.ks'kewrhZps iwtu >kY;koj R;k ewrhZyk rMk
xsY;kps fnlwu ;srs- vls gks.ks okbZV letw u;s- vki.k lqanj ?kj
cka/krks] R;k ?kjkykgh okrkoj.kkeqGs rMs tkrkrp- rhi.k
okLrwnsorkp vlrs uk\ rlsp gokekukr gks.kkÚ;k cnykaeqGs
fdaok iwtukr ik.;kpk okij FkksMk vf/kd >kY;kus vls rMs
ewrhZykgh tkÅ 'kdrkr- R;koj foltZu gkp loksZRre mik;
vkgs- ek= laqnj fnlrs Eg.kwu foltZukph ewrhZ IykLVj vkWQ
iWjhl fdaok ik.;kr u foj?kG.kkjh vk.kw udk- 'kkMw fdaok
fpd.kekrhph ewrhZ Qkj pkaxyh- i;kZoj.kkykgh mRre-
'kkL=kuqlkj ?kjkrhy x.ks'kewrhZ ikVkoj cloyh tkrs-
ikVkP;k [kkyP;k iksdGhr x.ks'krRRokP;k ygjh ,df=r gksrkr
rlsp ewrhZHkksorh e[kj vlY;kl R;kr x.ks'kewrhZrhy nsoRo
lkBoys tkrs] vls Eg.krkr- e[kjkdfjrk FkekZdksy gk
i;kZoj.kklkBh ?kkrd ?kVd vkgs- rsOgk lkfRRodrsps izrhd
vlysY;k dsGhP;k [kksMkpk okij djkok-
vls Eg.krkr dh fouk'kdkjd] reiz/kku ;eygjh
i`Fohoj vk"kk< ikSf.kZek rs dkfrZd ikSf.kZek ;k 120 fnolkar
vf/kd ;srkr- R;k rhozrsP;k dkGkr Hkknzin 'kq) prqFkhZ rs
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 15
vuar prqnZ'khi;Zar x.ks'kygjh i`Fohoj eksBîkk izek.kkoj ;sr
vlY;kus ;eygjhaph rhozrk deh gks.;kl enr gksrs- ;k ngk
fnolkar x.ks'krRRo usgehP;k rqyusr fdrhrjh iVhauh tkLr
dk;Zjr vlrs- ;k dkGkrhy x.ks'k miklusus vf/kd ykHk
gksrks-
Jh x.ks'kprqFkhZyk Bjkohd osGsrp izfr"Bkiuk dsyh
ikfgts vlk vkxzg dkgh eaMGhapk vlrks- okLrfod
x.ks'kLFkkiuk o iwtuklkBh fof'k"V osG fdaok eqgwrZ ulrks]
vls /keZiafMr lkaxrkr- Hkknzin 'kq) prqFkhZP;k fno'kh Jh
x.ks'kkph LFkkiuk o iwtu Ogkos] brdsp dk; rs! ?kjkr xHkZorh
L=h vlY;kl x.ks'k ewrhZps foltZu d: u;s fdaok ?kjkrhy
,[kknh O;Drh e`R;w ikoyh vlY;kl ,d o"kZ dks.krsgh /kkfeZd
dk;Zs d: u;s] ;kyk 'kkL=h; vk/kkj ukgh-
vusd letqrh] xSjletqrh vkiY;k ns'kkr vkgsr-
fuLokFkZ eukus dsysyh HkDrh ijes'ojki;Zar iksprs] rsOgk
vkiY;kdMwu mRre dk;Z dls ikj iMsy] ;kpk iz;Ru djkok-
T;ksfr"k'kkL=] /keZ'kkL=] iqjk.kxzaFk ;k lokZalkscrp oSKkfud
n`f"Vdksugh ckGx.ks xjtsps vkgs- vkiY;k nq"ÑR;kaoj ika?k:.k
?kky.;klkBh ijes'ojkdMs tkÅ u;s- J)sus ijes'ojkyk 'kj.k
tkos] drkZdjfork rksp vkgs] gh Hkkouk euh vlkoh- ek=
drZO; ikj ikM.;kiklwu] d"Vkaiklwu nwj iGw u;s] ghp Jh
x.ks'kkph f'kdo.k vlkoh-
x.kirh ckIik eksj;k!

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 16


Jh leFkZ jkenklLokeh jfpr
Jhx.ks'kkph vkjrh
lq[kdrkZ nq[kgrkZ okrkZ fo?ukph A
uqjoh iqjoh izse Ñik t;kph AA
lokZaxh lqanj mVh 'ksanqjkph A daBh 'kksHks ekG eqDrkQGkaph AA1AA
t; nso t; nso t; eaxyewrhZ AA
n'kZuek=s eu%dkeukiwrhZ AA/k`AA

jRu[kfpr Qjk rqt xkSjh dqejk A panukph mVh dqadqe ds'kjk A


fgjstfMr eqdqV 'kksHkrks cjk A
#.k>q.krh uqiwjsa pj.kh ?kkxfj;k AA t; nso AA2AA

yacksnj ihrkacj Qf.kojca/kuk A ljG lksaM oØrqaM f=u;uk A


nkl jkekpk okV ikgs lnuk A
lad"Vh ikokos fuokZ.kh j{kkosa lqjoj oanuk AA
t; nso t; nso t; eaxyewrhZ AA3AA

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 17


Jh 'keh fo?us'k] vknklk
fonHkkZP;k ;k izns'kkoj b-l-iw- 300 P;k njE;ku
ekS;kZaps jkT; gksrs- R;kuarj 'kaqx] d.o] lkrokgu] {k=i] eaqM]
okdkVd] dypqjh] fo".kqdqaMhu] pkyqD;] jk"VªdqV] dY;k.khps
pkyqD;] ijekj] ;kno] cgkeuh] xksaM] Hkkslys v'kk vusdkauh
jkT; dsys- ;k lokZaP;k dkGkr x.ks'kkph vkjk/kuk dsyh
tk;ph- x.ks'kiwtukph izFkk Hkkjrkr vR;ar izkphu v'kh vkgs-
;{kiwtk dj.;kpk iz?kkrgh frrdkp izkphu vkgs- xkokP;k
lhesoj guqeku vkf.k x.ks'k ;k nksUgh nsorkaP;k eafnjkph fdaok
ewrhZph LFkkiuk iqjkru dkGkiklwu dsyh tkrs- xkokps j{k.k
dj.kkjk xteq[kh ;{kjkt x.kirh vkf.k dfieq[kh ;{kjkt
guqeku v'kk nksgksaphgh eafnjs xkoksxkoh os'khoj fnlrkr-
ukxiwj ftYákr 'kgjkP;k ok;O;sl lqekjs 35 fd-eh-
varjkoj lkousj rkyqD;krhy vnklk ¼fdaok vknklk½ gs e/;
Hkkjrkrhy lokZf/kd izkphu vls Jh x.ks'k {ks= Eg.kwu vksG[kys
tkrs- dGes'ojiklwu 14 fd-eh- iq<s o lkousjiwohZ 6 fd-eh-
oj gs xko vkgs- oSnHkhZ; v"Vfouk;dkae/;s vR;ar egRRoiw.kZ
v'kk ák x.ks'kLFkkuh vlysyh gh ewrhZ okdkVdkaP;k dkGkrhy
lqekjs 1500 o"kkZaiwohZph vlkoh- dkgh vH;kld ;k
x.ks'kLFkkukyk 4000 o"kkZapk bfrgkl vlY;kps lkaxrkr-
vknklk gs LFkku x.ks'kdks'kkr varHkwZr vkgs-
ok;wiqjk.kkr v/;k; 100 e/khy 'yksd 122 rs 130 e/;s
;kps o.kZu vk<Grs- tSfeuh; v'oes/k iksFkhr ;k {ks=kyk
^vnks"k {ks=* lacks/k.;kr vkys vkgs-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 18
;k {ks=klaca/kh dkgh dFkk o bfrgkl
vls lkaxrkr dh ;k cfyjktkP;k ikfjiR;k[kkyh
fo".kwpk ikpok vorkj letyk tk.kkÚ;k cVw okeukus ák
x.ks'kkph LFkkiuk dsyh- x.ks'kiqjk.kkP;k ØhMk[kaMkr uewn
dsY;kizek.ks Hkhe ukokpk ,d ikj/kh ;k {ks=kr jkgkr gksrk-
fgalk vkf.k okbZVÑR; d:u dqVqackps ikyuiks"k.k dj.kkÚ;k
Hkhekus ,d fnol gj.kkph f'kdkj dsyh- ?kjh ijrrkuk fiaxk{k
ukokpk vfrekuo R;kP;kekxs ykxyk- Hkhe 'keho`{kkoj p<yk-
R;kP;kekxs fiaxk{kgh R;k o`{kkoj p<yk- o`{kkP;k Qka|k dMkdM
rqVk;yk ykxY;k- nks?kkaP;k ekjkekjhr 'kehph ikus [kkyh
vlysY;k x.ks'kkoj iMw ykxyh- ;k o`{kk[kkyhp cVw okeukus
x.ks'kkph LFkkiuk dsyh gksrh- lk{kkr ijes'ojkoj 'kehP;k
ikukapk vfHk"ksd >kY;kus udGr x.ks'k nsork izlé >kyh
vkf.k R;k nks?kkaphgh eus cnyyh vkf.k R;kaP;krhy nq"V izo`Rrh
fu?kwu xsyh-
nqlÚ;k ,dk ekU;rsuqlkj ;k {ks=h x.ks'kkph LFkkiuk
eqn~xy _"khauh dsyh-
x.ks'kdks'kkrhy ,dk dFksuqlkj izkphu dkGkr iki
vkf.k nq"V izo`Rrhaps Lrkse ektY;kus R;kps fuokj.k dj.;klkBh
f'koikoZrh:ih 'keh o`{kkrwu gk x.ks'k izxV >kyk vkf.k Eg.kwu
R;kyk ^'keh fo?us'k* vls uko iMys-
;k x.ks'kkcíyph vk.k[kh ,d nardFkk v'kh dh
loZizFke iwtspk eku vl.kkÚ;k x.ks'kkph cGhjktkdMwu
vogsyuk >kyh- rsOgk Hkxoku okeukauh cGhyk R;kP;k
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 19
'kaHkjkO;k v'oes/k ;Kkr ftad.;klkBh loZizFke vnklk ;k
fBdk.kh Jhfoxzg dsyk- Eg.ktsp x.ks'kkph LFkkiuk d:u
cGhjktkyk ;q)kr ijkftr dsys o lokZaps fo?u nwj dsys- gk
x.kirh fo?ukapk uk'k dj.kkjk Eg.kwu ^Jh fo?us'k* ;k ukokusgh
vksG[kyk tkrks-

ewrhZ] eafnj o ifjlj


'keh fo?us'kkph gh ewrhZ dnkfpr Hkkjrkrhy lokZr
map vlkoh- gh prqHkwZt ewrhZ lkMs ia/kjk QwV map o lOok lkr
QwV :an vkgs- R;keqGs rh ikBf'kGsiklwu mBkokr dksjyh
vlkoh- mtO;k lksaMsph vlysyh vkf.k okgu flag vl.kkjh gh
x.ks'kewrhZ HkO; v'kh vkgs- dkgh vH;kldkaP;k ers rh
lq[kklukrgh vlw 'kdrs- gh ewrhZ f=Hkaxh vlwu xaMLFkG frjis
vkgs- R;keqGs gh ewrhZ u`R;eqnzsr vlkoh vls okVrs- ewrhZP;k
eLrdkoj eqdqV dksjysyk ukgh- xaMLFkG Li"V fnlrs- R;ko:u
frps izkphuRo fl) gksrs- vusd HkDr ;k ewrhZyk Lo;aHkw
ekurkr-
;k lqcd ewrhZps Hkko lkSE;&'kkar vls vlwu Lo:i
iznf{k.kk Øekus ik'k] vadq'k] eksnd o vk'khokZn eqnzk vls
vkgs- dikG Eg.ktsp Hkkyizns'k vR;ar lqanj vlwu R;koj
panzdksj vkgs- 'kwiZd.kZ] xaMLFkG loZp izek.kc) vlysY;k ;k
ewrhZps vyadkj ek= Li"V fnlr ukghr-
'ksanwjysiukus ewrhZP;k nxMkfo"k;h fuf'pr ekfgrh
ulyh rjh dS- vejsanz xkMxhG ;kaP;k Jhx.ks'kdks'kkr uewn
dsY;kizek.ks rh dk'ehjh laxejojkph vlkoh ijarq izkphu
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 20
Hkkjrh; bfrgkl o laLÑrhps vH;kld Jh-ds- fprGs ;kauh
^fonHkkZrhy v"Vx.ks'kLFkkus* ;k iqLrdkr R;kfo"k;h vlgerh
n'kZoyh vkgs- R;kaP;k ers xkjsP;k fdaok laxejojkP;k ewrhZ
vokZphu vlrkr- ewrhZP;k mtO;k ik;ktoGhy o ikBhekxs ts
izLrjko'ks"k fnlrkr] R;kuqlkj gh ewrhZ ykylj okyqdke;
ik"kk.kkiklwu r;kj >kyh vlkoh-
fonHkkZrhy ia<jiwj Eg.kwu vksG[kys tk.kkjs Jh vnklk
gs {ks= NksVsls tjh vlys rjh loZnwj izfl) vls vkgs-
egkjk"Vªkrhy 21 x.ks'kLFkkukae/;s R;kph x.kuk gksrs- lar
jkenklkauh vkiY;k fonHkZ izoklkr ;k LFkkukyk HksV fnyh gksrh-
ukxiwjps jkts j?kqth Hkkslys nj lad"Vhyk ;k x.ks'kkP;k
n'kZukyk ;sr-
ukxiwjgwu dkVksy jksMus fu?kkY;koj dGes'oj]
/kkisokMk ekxsZ vknklk ykxrs- gk ifjlj eksgjhP;k mRiknuklkBh
izfl) vkgs- fgokGîkkr eksgjhph fioGh Qqys loZ= fnlrkr-
;k xkoP;k os'khoj ekrhP;k tkM fHkarhapk] fnaMh njoktklg
,d iqjkru HkXu okMk vkgs- gk Jh- xksMls ikVykapk vlY;kps
cksyys tkrs- tqU;k dkGkr ;sFks cÚ;kiSdh jkcrk vlkok vls
vo'ks"kkao:u tk.kors-
vknklk gs xko ygkuls vkgs- e/;Hkkxh VsdMhoj eafnj
vkgs- 10 gsDVj ifjljkpk foLrkj vkgs- oj tk;yk
if'pesdMwu ik;Ú;k vkgs- vkrk oji;Zar jLrk >kY;kus eksVkj
usrk ;srs- xzkeiapk;rhpk dj vkf.k eksVkj ikdhZaxps 'kqYd Hkjkos
ykxrs- dkgh ekstdh Qqys] izlknkph nqdkus vkgsr- ik.;kph
lks; >kysyh vkgs- dkgh eksBh >kMs vlwu fulxkZP;k lkfé/;kr
lgHkkstukpk vkuan yqVrk ;srks- oSnHkhZ; mUgkGk ek= dMd
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 21
vlY;kus rsOgk n'kZukl tko;kps vlsy rj Qkj dkGth ?;koh
ykxrs- mUgkGîkkr ldkGhp n'kZu ;ksX; Bjrs-
ik;Ú;k p<wu ifjljkr tkrkuk vackjhln`'k ?kqeVh
vkgs- inekxkZP;k nksUgh cktwauk lekarj pkoMîkk vkgsr- T;k
10&12 ?kqeVh vkgsr R;kr fxjh xkslkoh&iqjh ;kaP;k dkgh
ukelek/;k vkgsr- dkgh pkSFkÚ;kaoj ikoys vkgsr] rj dkgh
ikoykaoj v/kZorqZGkdkj ?kqeVîkk vkgsr- ;k f'koHkDr
ukFklaiznk;kP;k xkslkO;kaP;k vkgsr- R;kr cfgjecqok] 'kDrh]
«;acds'oj] Hkq;kjckck ;kaP;kgh lek/;k vkgsr-
iq<s xsY;koj nksu ?kqeVîkkae/;s ,dkr HkSjoukFk rj
nqlÚ;kr 'kDrh izfrek vkgs- v"VHkqt HkSjokph ewrhZ lOok vkB
QwV map o lkMs pkj QwV #an vkgs- ;kgh ewrhZpk ewG psgjk
'ksanjkus ek[kY;kus uhV dGr ukgh- js[khoi.kk y{kkr ;sr ukgh-
us= cVcVhr vlwu ds'klaHkkj vkgs- dkukr likZdkj dqaMy
vkgs- ukxkaps nkxnkfxus /kkj.k dsysys vkgsr- dejsoj ?kaVk;qDr
es[kyk vkgs- mHks jkg.;kph <c etcwr iq#"kh v'kh vlwu
psgÚ;koj jkSnz Hkko vkgsr- iznf{k.kk Øekus gkrh oy;] vadq'k]
ukxik'k] [kM~x o iq<hy pkj gkrkr Me:] f='kwG] ujeqaM o
lhrkQGkizek.ks Qy /kkj.k d:u vkgs- ;k ewrhZP;k nksUgh
cktwauk HkSjokP;k 'kDrh fnfnfudk o xkSjhdk vkgsr- ;k ewrhZ
13 O;k 'krdkrhy vlkO;kr- dkgh vH;kldkauh ;k ewrhZ
jk"VªdqVdkyhu 10O;k 'krdkrhy vlkO;kr] vls er ekaMys
vkgs- ;k izfrekaP;k ekxs ,kd HkO; nxMh izfrek o dkgh
izfrekaps ykylj ik"kk.kkps HkXu vo'ks"k vLrkO;Lr fo[kqjys
vlwu R;ko:u rhu rqdMs ,d= dsY;kl ewrhZP;k mxzrsph o
HkO;rsph dYiuk djrk ;srs- rh 10 rs 12 QqVkaph vlkoh-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 22
fiGnkj 'kjhj vkd"kZd vkgs- ;k ewrhZP;k vksBkaph Bso.k
f'koewrhZizek.ks vkgs- ,dk gkrkr vlysys [kM~x t.kw
?kko ?kky.;kdfjrk r;kj vlwu Me: vlysyk gkr [kafMr
>kyk vkgs] rjh js[kho okVrks- ik;k'kh eaqMds ulysyk dq=k
vkgs- dq«;ko:u gh HkSjokph ewrhZ vlY;kps fl) gksrs-
HkSjokP;k leksjP;k HkO; ?kqeVhr vkØed o HkO;
vlk guqeku vlwu guqearjk; 'kuh o R;kph 'kDrh iuorh
fgyk tfeuhoj psprkuk n'kZoys vkgs- dkghaP;k ers guqear
tacqesGîkkl yksGohr vkgs-
iq<s v/kkZ QykZax mRrjsl fufnzLr guqekukph ewrhZ vkgs-
jke&jko.k ;q)kr y{e.k cs'kq) >kY;koj fgeky;krwu
lathouh ouLirh vk.k.;kl guqekuth xsys- tkrkuk {k.kHkj rs
;sFks folkoys v'kh J)k vkgs-
izos'k}kjkrwu vkr xsY;koj ,d eksdGh tkxk
oÚgkaMîkklkj[kh vkgs- frFks vkjkekr clrk ;srs- toGp
vfHk"ksd LFkku vkgs- eafnjkr n'kZuklkBh dkgh ik;Ú;k [kkyh
mrjkos ykxrs- ewrhZ Qkj fo'kky vlY;kus eafnjkps xHkZx`g
ygku okVrs- gs xHkZx`g ;knodkyhu vlkos- Qkj deh HkDr
,dk osGh vkr tkÅ 'kdrkr- ;knokadMs gseknzhiafMr iariz/kku
gksrs- gs eafnj gsekMiaFkh LFkkiR;kpk uequk vkgs-
iznf{k.kk FkksMh eksBh vkgs vkf.k iznf{k.kk ekj.;klkBh
ik;Ú;kao:u oj[kkyh djkos ykxrs- dkj.k ewrhZ izpaM vkf.k
igkMkojhy vkgs- xHkZx`g [kwi map vkgs- R;keqGs MkO;k cktwus
10&12 ik;Ú;k p<wu vki.k eafnjkekxhy xPphoj iksprks-
frFks Hkjiwj eksdGh tkxk vkgs- o:u nwjnwji;Zarpk ifjlj
fnlrks] rks vR;ar je.kh; vlk vkgs- ik;F;k'kh fnl.kkjh
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 23
dkSyk: ?kjs] Mkacjh lMd] fgjohxkj >kMs ikg.;klkj[kh
vlrkr- lk;adkGh rj nwjojps fnos ikg.;klkj[ks vlrkr-
okjkgh [kwi okgrks- ijr iznf{k.kk iw.kZ djrkuk mtohdMwu
[kkyh mrjkos ykxrs- Eg.kts iwohZ gs eafnj HkO;p vlkos-
R;koj f'kYi] u{khdkegh vlkos( ijarq vkt rs f'kYyd ukgh-
iqtkÚ;kyk izfresleksj ,d eksBk ykdMh rDr vlwu R;ko:up
"kksM'kksipkj djkos ykxrkr- iwohZ R;kps lHkkeaMi eksBs vlkos-
dkGkP;k vks?kkr rs fVdys ulkos- vkt ?kqeVh 12 QwV ck;
10 QwV o varjkG 10 QwV ck; 5 QqVkps vkgs-
gs eafnj gsekMiaFkh vkgs- fHkarhaoj fdaok LFkkiR;kr
Qkj'kh f'kYis ukghr- dkVdksuh nxMh fpjs d.kZjs[kkafdr vlwu
ckgsjhy fHkarh Hkkslysdkyhu vkgsr- R;kuarjgh osGksosGh
th.kksZ)kj o nq#Lrh gksr xsY;kps fun'kZukl ;srs- izos'k}kj lqekjs
nhM'ks o"kkZaiwohZps vlkos-
lqekjs 1200 o"kkZaiwohZps LFkkiR; Eg.kts ;sFkhy f'kokps
eafnj- fxjh xkslkO;kaP;k lek/khLFkGkaP;k iwosZl gs eafnj vkgs-
gsekMiaFkh okVr vlys rjh rs R;kiwohZps vkgs- nsoky; iz'kLr
vlwu rhu fn'kkauk rhu LraHk;qDr vksoÚ;k o rhu izos'k}kjs
vkgsr- eaMikr uanhf'kYi vkgs- e/;Hkkxh orqZGkdkj jaxf'kGk
vkgs- vkr xHkZx`gkr f'kofyax vkgs-
eafnjkP;k if'pesl ekxhy cktwl vj.;kr ,d
ikÅyokV tkrs- R;k okVsus xsY;kl MksaxjkP;k mrkjkoj 8&10
ek.kls ekorhy v'kh ,d uSlfxZd xqaQk vkgs- R;kP;k vkr
vk.k[kh ,d xqaQk vkgs- ek= rh vR;ar /kksdknk;d vkgs- iwohZ
;sFks /kke.k] fprk vls izk.kh fnlY;kps vusdt.k lkaxrkr-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 24


xkokP;k ik;F;kl HkkslY;kaP;k dkGkrhy ,d eksBh
foghj vlwu R;kr 47 ik;Ú;k vkgsr- x.ks'kkP;k
vfHk"ksdkdfjrk gh ty;kstuk dsyh gksrh-

brj ekfgrh
;k HkO; ewrhZph iwtk Eg.kts HkDrkph ijh{kkp vlrs-
gk 'kehfo?us'k uolkyk ikorks v'kh ekU;rk vkgs-
vfookfgrkauh ;k x.ks'kkyk fookgkckcr uol cksyyk rj rks
ikorks] vls Eg.krkr-
gs {ks= xqIr&okdkVdkaP;k dkGkiklwu tkx`r nsoLFkku
letys tkrs- vkt ;k eafnjkps xksaMdkyhu ewG Lo:i xHkZx`g]
varjkG o izos'kekxZ ,o<sp fnlrs- ckdh th.kksZ)kjkus cÚ;kp
xks"Vh cnyY;k vlkO;k-
;k izns'kkr izkphu dkGh 'keho`{k eksBîkk izek.kkoj
gksrs] R;keqGs ;kyk 'kehewyiwj vlsgh EgVys tk;ps- vnks"k
{ks=keqGs ;kps vnks"k&vnks"kk&vknk"kk& vk/kk'kk&vknklk vls
viHkzaf'kr :i >kys vkgs-
pkSF;k 'krdkr okdkVd nf{k.ke/; Hkkjrkps lezkV
gksrs- lgkO;k&lkrO;k 'krdknjE;ku gs {ks= ?kj?kksj vj.;kr
yqIr >kys vlkos- R;kuarj ikp&lgk'ks o"kkZapk fonHkkZpk
bfrgkl Qkjlk vk<Gr ukgh- bLykeP;k vkØe.kkr vusd
f'kYidyk] okLrw u"V >kY;k- ek= ?ku?kksj vj.;kr yqIr
>kysY;k ;k nsoky;kps futZu] fueZuq"; ifjljkeqGsp j{k.k
>kys- nsofxjhps ;kno jkts 12&13 O;k 'krdkr vkys vkf.k
gsekMiaFkh eafnjkaph eksBîkk izek.kkoj fufeZrh >kyh- R;kosGh
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 25
vkf.k uarj HkkslY;kaP;k dkGkr ;k eafnjkoj fo'ks"k y{k fnys
xsys- HkkslY;kaP;k dkgh i=kao:u nqljs j?kqth Hkkslys fu;fer
;sFks ;sr vlr- R;kapk e`R;w 1826 e/;s >kyk- ek= rs g;kr
vlsi;Zar lad"Vh] vaxkjdh v'kk loZp x.ks'k frF;kauk rs
yoktE;klg ;sr vkf.k R;kdfjrk t¸;r r;kjh dsyh tk;ph-
xkotso.ks fnyh tk;ph- HkkslY;kaP;k 26 tkus- 1888 P;k
i=ko:u vknk';kP;k x.kirhph [kksG ;kp njE;ku xGwu
iMY;kpk mYys[k vk<Grks-

vktwcktwph ikg.;klkj[kh fBdk.ks


ukxiwjgwu fu?kkY;koj /kkisokMk gs vknk';kiwohZ vMhp
fd-eh- varjkoj ykx.kkjs xko foBksckP;k eafnjklkBh izfl)
vkgs- fonHkkZps ia<jiwj letys tk.kkjs panzHkkxsP;k rhjkojps gs
eafnj jkts ckthjko HkkslY;kaps fnok.k Jh- mekth vkck ;kauh
cka/kys gksrs- /kkisokMîkkiwohZ vMhp fd-eh- oj ,d nsohpsgh
eafnj vkgs-
iq<s lkousjyk xsY;kl Jh ofl"B ¼d';i½ vkJekr
dkgh izkphu izfrek vkgsr- izfl) ukVddkj jke x.ks'k xMdjh
;kaps tqus ?kjgh vkgs-
vknklk rs jkeVsd ekxkZoj FkksMs vkre/;s ikjf'kouh gs
rkyqD;kps xko vkgs- rsFks dkGîkk ik"kk.kkph egky{ehph
dksjho v'kh lqanj ewrhZ mR[kuukr lkiMyh gksrh- rh ,dk
?kqeVhr LFkkfir dsyh vkgs- iq<s 15 fd-eh- oj dqokjk Hkhelsu
gs nsoLFkku vlwu R;kP;k leksj isap unhps foLrh.kZ tyk'k;

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 26


vkgs- ik.;kr ,d egky vkgs- rks izkphu egky ikg.;kl
ukosus tkrkr- fHkoxM ukokpk fdYykgh toGp vkgs-

vls gs vknklk {ks= Eg.ktsp vnks"k {ks=- ukxiwjo:u


;k ;k=sl fu?k.kkÚ;k HkkfodHkDrkauh oSnHkhZ; v"Vfouk;dkaiSdh
HkO; ewrhZ vlysY;k fulxZjE; okrkoj.kkrhy Jh
'kehfo?us'kkP;k n'kZukus lq#okr dj.;kl dkgh gjdr ulkoh-
a

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 27


Jh v"Vkn'kHkqt x.ks'k] jkeVsd
izHkw JhjkekP;k ikoykauh ikou >kysY;k
jkeVsdtoGP;k 'kSoY; ioZrkoj ;k x.ks'kkps LFkku vkgs- gk
'kSoY; ioZr Eg.kts 'kEcwd _"khaps vkJ;LFkku- ;k ioZrkoj
fo|k/kjkph laLÑrh gksrh- vBjk fo'okP;k foKkukps Kku
vlysY;k ;k fo|k/kjkph n`"Vhp v"Vkn'kHkqtk Eg.kts vBjk
Hkqtk vlysY;k ;k LQfVdkP;k x.kirhr vk<Grs- eksjia[kkP;k
ys[k.khlg vHk; gLr o eksnd gLr oxGrk ewrhZP;k izR;sd
gkrkr vadq'k] ik'k] [kVokax] f='kwG] ij'kw v'kh 'kL=s vkgsr-
;k nsoGkpk ?kqeV Hkkslysdkyhu vlyk rjh ewrhZ 500
o"kkZaiwohZph vkgs- fo'ks"k Eg.kts x.ks'kkph ewrhZ izkeq[;kus pkj
gkrkaphp vlrs( i.k gh ewrhZ nqxZsizek.ks vBjk gkrkaph vkgs- ;k
eafnjkrp e/;Hkkxh ^egkx.kirh*gh fojkteku vkgsr-
vknk';kiklwu iwosZdMs jkeVsdpk v"Vkn'kHkqtk x.ks'k
vkgs- vknklk jkeVsdps varj 60 fd-eh- vlwu lkousj] [kkik]
eulj v'kk ekxsZ tkrk ;srs- ukxiwj&jkeVsd ljG varj 50
fd-eh- vkgs-

;k {ks=klaca/kh dkgh dFkk o bfrgkl


iwoZ fonHkkZr ;s.kkjh eaMGh vkotwZu jkeVsdyk HksV
nsrkr- 2000 rs 2500 o"kkZaph izkphu laLÑrh vl.kkÚ;k
jkeVsdyk tls Jhjkepanzkaps eafnj izfl) vkgs] rlsp fonHkkZyk
lqo.kZ;qxkr us.kkÚ;k okdkVd jktkaP;k dr`ZRokps izrhd Eg.kwugh
izfl) vkgs- pkSF;k&ikpO;k 'krdkr mRrj Hkkjrkrhy lqo.kZ
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 28
jkT;drsZ xqIr ;kapsp ledkyhu okdkVd gksrs- vls Eg.krkr
dh R;kaP;kr oSokfgd laca/k gksrs- panzxqIr f}rh;ph dU;k
izHkkorh xqIr okdkVd jkts #nzlsu ;kaph iV~Vjk.kh gksrh-
jkeVsdyk eksBîkk izek.kkoj eafnjs vkgsr- Jhjkekps
eafnj] y{e.kkps xMkojhy eafnj] R;krhy 45 vksGhapk
;knodkyhu f'kykys[k] okdkVddkyhu dsoG u`flag eafnj] ;k
eafnjkrhy isfVdk'kh"kZd fyihrhy 1500 o"kkZaiwohZpk f'kykys[k]
#nz u`flag eafnj] f=foØe] yksikeqnzkph ckoMh] lhrk Ugk.kh]
diwZj ckoMh] xksdqG njoktk] ojkg izfrek] vxLrh equhapk eB]
xkokP;k ik;F;k'kh vlysys 'kacqds'oj] egkdoh dkfynkl
Lekjd] tSu eafnj] es?knwr Hkoue~] izos'k}kjkojhy 'kkjax/kjkpk
f'kykys[k] uanho/kZupk HkqbZdksV] gsekMiaFkh f'koeafnj] f[kaMlh
ryko] vackGk ryko] Jko.kckGkph dkoM o n'kjFk 'kjLFkku
gh loZ fBdk.ks ikg.;klkj[kh vkgsr- f'kok; fl) iq#"kkaps eB]
dchj vksVk] xq: ukudnso ;kaP;k Li'kkZus ikou >kysyh Hkweh]
vusd Lekjds] iknqdk] f'kYiiê] nxMh izfrek v'kk fofo/k
ckchalkBh jkeVsd izfl) vkgs- ;k jkeVsde/;s vusd
ikg.;klkj[kh LFkkus vlY;kus v"Vkn'kHkqtk x.kirhps LFkku
dkghls fQds iMys] vls okVrs-
vls Eg.krkr dh jkeVsdph ik;h okjh jkeuoehyk
dsY;kuarj ;k x.ks'kkP;k n'kZukus rh ;k=k lqQy o laiw.kZ gksrs-
^flanqjfxjh egkRE;* iksFkhe/;s izkphu jkeVsdps lfoLrj
o.kZu vkgs- ;sFks dsGhP;k [kwi ckxk gksR;k] vlk mYys[k
^dnyhokVi xzkes* Eg.kwu dsyk vkgs- ;k xkokph izkphurk
jkek;.kdkGki;Zar ekxs usrk ;srs-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 29


Jhjke ouoklkr vlrkuk ;k fBdk.kh dkgh dkG
okLrO;kl gksrs- R;keqGs ;k fBdk.kkyk ^jkeVsd* vls uko
iMys- ukxiwjiklwu bZ'kkU;sdMs 50 fd-eh- varjkoj vlysY;k
;k 'kgjkph izfl)h lqekjs 600 o"kkZaiwohZP;k Jhjkeeafnjkus
vf/kd >kyh vkgs- gs eafnj ,dk map Mksaxjkoj vkgs- frFkwu loZ
vktwcktwpk ifjlj nwjnwji;Zar U;kgkGrk ;srks- ;k eafnj
ifjljkr ,d fo'kky uanh vkgs- Jhx.ks'kkpsgh ,d iqjkru eafnj
;sFks vkgs- okujkapk eqDr lapkj ;k eafnj ifjljkr vkgs-
ukxiwjdj HkkslY;kapk 'kL=lkBkgh ;k eafnjkr vkgs-
lk/kkj.kr% b-l- 250 e/;s gk ifjlj ekS;Z 'kkldkaP;k
vf/kiR;k[kkyh gksrk- lkrokgukaP;k dkGkr izojiwj Eg.kts
l/;kps eulj gs ,d egRRokps fBdk.k gksrs- rs ;sFkwu vxnh
toG vkgs- b-l- 350 e/;s R;kapk ikMko d:u okdkVdkauh
lRrk dkcht dsyh- R;kp dkGkr dkfynkl >kysr vlk let
vkgs- laLÑr dkO;krhy ,d vfHktkr dykÑrh Eg.kts
^'kkdqary*- dfodqyxq: dkfynklkus gs dkO; ;kp jkeVsd
ifjljkr fyfgys vkgs-
;k ifjljkr ckS) laLÑrhps vo'ks"kgh vk<Gys
vkgsr- euljyk egkfogkj gksrk] vls fnlwu iMrs-
vk;qosZnkpk;Z ukxktqZu ;kaph gh deZHkweh vlY;kps ekuys tkrs-
jkeVsd Eg.kts jkekpk Mksaxj- iwohZ ;k Mksaxjkl
^flanwjfxjh* fdaok 'ksanjkpk Mksaxj o ^riksfxjh* Eg.kts riL;k
dj.;kpk Mksaxj vls uko vlkos- ;k lanHkkZrhy pkSnkO;k
'krdkrhy f'kykys[k y{e.k eafnjktoG vkgs- ;sFks 100 ehVj
maphojP;k VsdMhoj gh eafnjs vkgsr- VsdMhph nf{k.k o if'pe
cktw uSlfxZdjhR;k lajf{kr vkgs- mRrjsdMs nqgsjh fHkarhph rVcanh
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 30
vlwu ckgsjhy fHkar xoGh jktkauh cka/kyh vkgs- brj dke uarj
gksr xsys vkgs- jkeeafnj gs if'pesdMP;k lokZr map Hkkxkoj
vlwu vackyk rykokP;k if'pe VksdkdMwu VsdMhoj p<.;kl
ik;Ú;k vkgsr- oj nxMh fHkar vlysys tqus rGs o toGp
ujflagkph eksBh ewrhZ vlysys nsÅG vkgs-
vk[;kf;dsizek.ks fgj.;d';iwpk uk'k dsY;koj
u`flagkus ¼ujflag½ ;sFks vkiyh xnk Qsdyh o R;k;ksxs gs rGs
nsoGktoG fuekZ.k dsys-
,dk dFksuqlkj 'kEcqdkyk Jhjkekus Bkj dsys ek=
izR;{k JhjkekP;k gkrwu ej.k izkIr >kY;kus 'kEcqdkyk vkuan
>kyk o R;kus jkekdMwu jkeVsdyk dk;eps okLrO; dj.;kpk
oj ekxwu ?ksryk- R;kl jkekus vuqerh fnyh o 'kEcqdkphgh
;sFks iwtk gksbZy] vls lkafxrys- R;kizek.ks /kqes'oj egknsokps
eafnj fuekZ.k dsys xsys-

ewrhZ] eafnj vkf.k ifjlj


jkeVsd xkokr f'kjY;kuarj Jh usrkth lqHkk"kpanz cksl
;kaP;k iqrGîkkiklwu vkr ,d fueqGrh xYyh vkgs- VsdMhP;k
ik;F;k'kh rsyhiqjk vkgs- frFks ,d pkSdksuh ?kqeVhotk tkxk
vlwu rsFksp gh v"Vkn'kHkqt x.ks'kkph izfrek vkgs-
;k eafnjkps rhu Hkkx vkgsr- vkr f'kjY;koj lqekjs
15 QqVkapk OgjkaMk] 25 ck; 30 QqVkps lHkkx`g vkf.k xHkZx`g-
lHkkx`gkr y?kqf'kYikafdr LraHk vkgsr- rs HkkslY;kauh fuekZ.k
dsys vlkosr- nksuvMhp'ks o"kkZaiwohZ ;k eafnjkpk th.kksZ)kj
>kyk vlkok-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 31
;k eafnjkrhy rhu xHkZx`gkr rhu x.kirhP;k izfrek
vkgsr- R;k osxosxGîkk ?kqeVîkkar vlY;k rjh iznf{k.kk iFk
,dp vkgs- e/;?kqeVhr prqHkqZt egkx.ks'k vkgs- izfrek lqanj
vlyh rjh izkphu ulkoh- ewrhZP;k mtO;k gkrkl vlysY;k
?kqeVhr Jh fj)hfl)h x.ks'k vlwu gh izfrekgh prqHkqZt vkgs-
x.ks'kkP;k 'kDrh fj)hfl)h mHk; cktwauk vkgsr-
;k eafnjkr egky{ehphgh ewrhZ izfr"Bkfir dj.;kr
vkyh vlwu rh vyhdMP;k dkGkrhy vkgs-
v"Vkn'kHkqt x.ks'kkph izfrek ek= eq[; e/; ewrhZP;k
MkO;k gkrkP;k ?kqeVhr vkgs- nksUgh cktwauk 9 gkr vkgsr- maph
lqekjs lkMs pkj rs iko.ks ikp QwV vkgs- ikBf'kGk lqVh vkgs-
gh LQfVdkph cgq/kk jDrk'ef'kGsph ewrhZ eqdqV] xaMLFkG]
'kwiZd.kZ] y?kqus=] Hkkyizns'k o lksaM oke&nf{k.k v'kk
osVksGîkkr vkgs- >ksdnkj m/oZv/kj v'kh lksaM vfr'k; lqanj
vlwu rh eksnd xzg.k djrkuk fnlrs- ewrhZpk mtok ik;
nqeMyk vkgs- Mkok ik; in~eklukr vlkok-
brj x.ks'kewrhZaizek.ks gh ewrhZ 'ksanwjysiukus >kdysyh
ulY;kus cgqrsd vo;o Li"V fnlrkr o ewrhZ rstLoh okVrs-
MksD;koj ikp Q.;kapk ukx vlwu xGîkkrgh ukx o dejsyk
ukxiêk vkgs-
vBjkfl)haeqGs v"Vkn'kHkqt x.kirhl 'kkL=iqjk.kkr
^fo?us'oj* Eg.kwu iwtys tkrs- eafnj Hkkslysdkyhu vlys rjh
gh ewrhZ ;knoksRrj dkGkrhy pkSnkO;k 'krdkrhy vlkoh-
Jh- pkanzk;.k dqVqackdMs 1965 i;Zar ;k nsoGkph
ofgokV gksrh- gh eaMGh LFkykarfjr >kY;kus ;sFkhy ;qodkauh
1968&69 P;k njE;ku Jh x.ks'k mRlo lq: dsyk- eafnjkl
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 32
vk/kkjklkBh dkgh LraHk cka/kys- eafnjkph jaxjaxksVh dsyh- ;k
dkeh jkeVsdP;k Jh vxLR; vkJekps izeq[k Jh xksikynkl
egkjkt ;kauh iq<kdkj ?ksryk- 1980 iklwu R;kaP;kp iq<kdkjkus
lq: >kysY;k vkf.k oSdqaB prqnZ'khl fu?k.kkÚ;k vfrHkO;
'kksHkk;k=sph lq#okr ;kp eafnjkrwu gksrs-

vktwcktwph ikg.;klkj[kh fBdk.ks


jkeVsd vkf.k vktwcktwpk izns'k ikg.;klkj[kk vkgs-
jkeVsde/khy oj mYysf[kr fBdk.ks ikg.;kr cjkp osG fu?kwu
tkrks- xMkojps Jh dkfynkl Lekjd] u`flag eafnj] ojkg eafnj]
Jh jke&y{e.k eafnj] f=foØe eafnj ikg.;klkj[ks vkgs- ;k
VsdMhP;k ik;F;k'kh vlysyk vackGk ryko] R;kP;k iwoZsl
3 fd-eh-ojpk Jh jkelkxj Eg.ktsp f[kaMlh ryko t:j
ikgkok- frFks cksfVaxph lks; vkgs- vknk';ko:u jkeVsdyk
;srkuk eulj ykxrs- frFks b-l- 4 F;k 'krdkrhy nksu HkO;
okLrwaps iqjko'ks"k vk<Gwu vkys vkgsr- R;krhy ,dkr
f'kofyax] xHkZx`g] Lrqiko'ks"k] rVcanh] lksiku ekxZ] panzf'kyk
vkgsr- nqljhr lHkkx`g] eafnjkizek.ks okLrw] oÚgkaMs] fuoklh x`g]
riL;k d{k bR;knh vkgs- jkeVsd vkVksiY;koj iq<s HkaMkÚ;kdMs
fu?krkuk ekS|kl Jhfo".kwaph dksjysyh lqanj ewrhZ vkgs-
ukxiwj&jkeVsd ekxkZojps dkeBh ;sFkhy MªWxu iWysl gh loZ
fBdk.ks ikg.;klkj[kh vkgsr-

;sFks fHkdkÚ;kapk =kl ukgh- ygkulk jLrk] jkeVsdP;k


izkphu ,sfrgkfld BsO;kus >kdksGysys gs eafnj v'kk vusd
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 33
dkj.kkauh prqFkhZ] frF;k o mRlokaO;frfjDr ;k eafnjkr xnhZ
ulrs vkf.k gk ,d oSnHkhZ; v"Vfouk;d vkgs] ;kph tk.khogh
vusdkauk ukgh( i.k ;k vBjk Hkqtk vlysY;k x.ks'kkyk uol
cksy.kkjs HkDr eksBîkk la[;sus vkgsr- vR;ar lqanj] ikgrk {k.kh
izHkkohr d:u tk.kkjh] eu izlé dj.kkjh v'kh gh ewrhZ vkgs-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 34


Jh Hk`'kqaM x.ks'k] esa<k
fonHkkZP;k iwosZdMhy ftYgk Eg.kwu HkaMkjk ftYgk
vksG[kyk tkrks- nkV taxykauh O;kiysyk gk izns'k vlwu ;k
ftYákps foHkktu gksÅu xksafn;k ftYgk fuekZ.k >kyk-
xksafn;kiyhdMs NRrhlxM jkT; lq: gksrs- ukxiwj&dksydkrk
jk"Vªh; egkekxkZoj HkaMkjk vkgs- jkeVsdo:u lqekjs 71 fd-eh-
oj HkaMkjk vkgs- HkaMkÚ;kiklwu rqelj ekxkZoj iwoZsdMs vxnh
yxspp 3 fd-eh-oj esa<k gs NksVsls xko vkgs- rs vkrk
HkaMkÚ;krp lekfo"V >kY;klkj[ks vkgs- vktps esa<k xko
Eg.kts iwohZps ukxkaps in~eiwj jkT;- ;k fBdk.kh 11 O;k
'krdkrhy izkphu v'kh Jh x.ks'kkph ewrhZ vkgs- ;sFkwu
ukxiwj&dksydkrk jsYos ekxkZoj ^HkaMkjk jksM* gs jsYos LVs'ku
lqekjs 8 fd-eh- varjkoj vkgs- ukxiwj&HkaMkjk 61 fd-eh- varj
vkgs-

;k {ks=klaca/kh dkgh dFkk o bfrgkl


ukxoa'kkrhy Hk`'kqaM _"khauh ;k x.ks'kkph LFkkiuk dsyh]
R;keqGs R;kps ^Hk`'kqaM x.ks'k* vls uko iMys- Hk`'kqaM _"khaph
ijaijk pkyfo.kkÚ;kauk vktgh ^Hk`'kqaMh* ;k vkMukokusp
vksG[kys tkrs- ^Hkq* Eg.kts Hkqo;k vkf.k ^'kqaM* Eg.kts lksaM-
x.kirhph vkjk/kuk djrkuk _"kh brds rYyhu >kys dh
R;kaaP;k Hkqo;kaiklwu ,d lksaM QqVyh vkf.k R;keqGs R;kauk
Hk`'kqaM _"kh EgVys xsys v'kh vk[;kf;dk vkgs-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 35


vkrkps NRrhlxM vkf.k rsOgkps naMdkj.; ;k
ifjljkrhy vR;ar riLoh fo}ku _"kh ^vkSoZ* ;kaph dU;k
^'kfedk* vkf.k ^'kkSud* _"khapk eqyxk ^eankj* ;kapk fookg
>kyk- 'kfedk o;kr vkyh rsOgk fryk lkljh vk.k.;klkBh
'kkSudkauh eankjyk vkSoZ _"khadMs ikBoys- eankj rsFks nksu fnol
jkfgyk- iRuhyk ?ksÅu ijrrkuk R;kus okVsr Hk`'kqaM _"khaP;k
vkJekr eqDdke dsyk- Hk`'kqaM _"khauk tsOgk R;kauh izR;{k
ikfgys rsOgk R;kaP;k dikGkrwu fu?kkysyh lksaM ikgwu rs nks?ksgh
rk#.;lqyHk ps"Vsus glw ykxys- x.ks'k HkDrhr rYyhu Hk`'kqaM
_"khauk gk lk{kkr x.ks'kkpk vieku okVyk- rs larkiys vkf.k
R;kauh ;k nks?kkauk 'kki fnyk dh ^rqEgh nks?ksgh o`{k Ogky-* eankj
vkf.k 'kfedkyk vkiyh pwd dGyh( ijarq m'khj >kyk gksrk-
rs nks?ksgh o`{k >kys-
nks?ksgh ?kjh ijr vkys ukgh] rsOgk pkSd'kh djhr
eankjps xq: ^/kkSE;* vkf.k oMhy ^vkSoZ* Hk`'kaqM _"khaP;k
vkJekr vkys- frFks ikspY;koj R;kauk loZ izdkj letyk-
R;kauh Hk`'kqaM _"khauk ;k 'kkikrwu eqykauk eqDr dj.;kl
foufoys- Hk`'kaqM _"khaP;k lYY;ko:u R;k nks?kkauhgh ri'p;kZ
dsyh o Jh x.ks'kkyk izlé djowu ?ksrys- ek= Jh x.ks'kkus
eankj o 'kfedsyk ijr euq";nsg u nsrk ojnku fnys dh] ^eh
Lor% 'keh vkf.k eankj o`{kkP;k eqGk'kh fuR; fuokl djhu-
nqosZf'kok; ek>h iwtk iw.kZ gksr ukgh( ijarq vkrk nqokZ ulY;kl
eh 'keh&eankjkus r`Ir gksbZu- ;k o`{kkaP;k iznf{k.ksus i`Foh
iznf{k.ksps iq.; ykHksy- gs o`{k Eg.kts ek>sp :i letwu R;kaps
iwtu gksbZy-*

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 36


eqn~xy iqjk.kkr ^Hk`'kqaM vk[;ku* vkgs- mRrjsdMwu
;s.kkjs vusd lk/kwlar u|kaP;k dkBkdkBkus izokl djhr nf{k.k
Hkkjrkr tkr- Jh x.ks'k HkDr eqn~xy _"kh nf{k.ksr /keZizlkjkFkZ
tkr vlrkuk ák unhdkBh ,dk yqVk:us R;kauk vMoys o
toGP;k loZ oLrwaph ekx.kh dsyh- gk yqVk: vusd ikaFkLFkkauk
yqVk;pk( ijarq thogkuh djr uls- _"khatoG dk; vl.kkj\
>VkiVhr eqn~xy _"khapk Li'kZ R;k yqVk:yk >kyk vkf.k
R;kph erh ikyVyh- cq)h fLFkj >kyh vkf.k rks eqn~xy _"khauk
'kj.k xsyk- vkiY;kyk vuqxzg djkok vlk vkxzg R;kus _"khauk
dsyk- _"khauh R;kyk x.ks'kea= fnyk- ^ák ea=kus rq>k mn~/kkj
gksbZy- rw 'ksrh d:u lRRo'khyrsus vkiY;k dqVqackps
ikyuiks"k.k dj* vls lkafxrys- rks vgksjk= Jh x.ks'kkpk ti
d: ykxyk- ijes'oj Lo:ikr foyhu >kyk- R;kP;k
nk<hfe'kk] tVk ok<Y;k- R;kpk psgjk ,[kk|k riLoh lk/kwizek.ks
>kyk- rks laiw.kZ x.ks'ke; >kyk gksrk vkf.k iq<s izR;{k
Hkqo;kae/kwu 'kqaM mxoY;kus R;kus fuekZ.k dsysyh f'kYiizfrek gh
ekuoh psgÚ;kph] nk<hfe'kk vl.kkjh vkf.k lksaM vl.kkjh
v'kh r;kj >kyh-

ewrhZ] eafnj o ifjlj


gh ewrhZ c?krk{k.kh dkgh'kh peRdkfjd okVrs- ;k
ewrhZP;k eq[keaMGkP;k tkxh ekuoh ukdiqMîkk vkf.k fdafpr
nk<hfe'kk vk<Grkr- JhaP;k ekuoln`'k v'kk osxGîkk :ikeqGs
gh ewrhZ yksdfiz; vkgs-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 37


izR;{k ewrhZ 8 ck; 8 QqVkP;k pqU;kP;k ?kqeVhr vkgs-
iznf{k.kk ?kky.;kl Qkj'kh tkxk ukghp- vkrk ?kqeV vlysyk
Hkkx ykdMh jsfyax ykowu canp dsyk vkgs- R;keqGs ckgs:u
iznf{k.kk ?kkryh tkrs-
;k prqHkwZt ewrhZP;k f'kjksHkkxh tVkeqdqV vkgs-
iznf{k.kkØekus gkrkr ij'kw] vadq'k] eksnd vkgsr- pkSFkk gkr
vk'khokZn nsr vkgs- dikGkoj v{knkdqqadqefryd] ukd] xky]
vksB] fe'kk Li"V tk.korkr- MksGs v/kksZfUefyr vlwu rs ekuoh
okVrkr- Mkok ik; nqeMyk vlwu mtok ik; ew"kdkoj
lq[kklukr Eg.kts [kkyh lksMysyk fnlrks- dqadqefrydkph
tkxk FkksMh Qqxhj vkgs-
ewrhZph lksaM gh [kkyh lksMysyh vlyh vkf.k
ewrhZP;k vksBkae/kwu vkY;klkj[kh Hkklyh rjh rh Hko;kae/kwup
lq: >kysyh vkgs-
'ksanwjysiukus vyadkj fnlr ukghr( ijarq naMkoj]
euxVkr] xGîkkr o ik;kr rs vlkosr- ewrhZP;k izHkkeaMGkP;k
tkxh ikp Q.;kapk ukxjkt fnlrks- R;kus ;k ewrhZoj Q.kkN=
/kjys vlY;kpk Hkkl gksrks- [kkyh ew"kdkps ik;] eq[k o dku
fnlrkr- ,danjhr dk; f'kYidkjkyk vls nk[kowu |k;ps vkgs
dh Jhx.ks'kkpk ea= tir Hk`'kqaM _"kh x.ks'kkrp Lo:i lefiZr
>kys vkgsr-
eafnjkP;k ojhy ?kqeVh gsekMiaFkh vkgs- R;keqGs gh ewrhZ
11 O;k 'krdkr LFkkfir >kyh vlkoh- ewrhZleksjhy nksUgh
cktwaps HkO; LraHk ewGpsp vlkosr- ewrhZiq<îkkr ,d uanh vkgs-
rh izfrek uarj izfr"Bkfiyh vlkoh- rlsp iq<hy vksVk o
lHkkeaMigh Qkj uarjpk vkgs-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 38
eafnjkP;k leksj ts iVkax.k vkgs] R;kr nf{k.keq[kh
jk{klfunkZyu eqnzsrhy guqekukph HkO; ewrhZ vkgs- fryk Nr
ukgh- Nr cka/kys rj dkslGrs v'kh vk[;kf;dk vkgs- Jh
lhrkjketh dksaMwth ppk.ks ák ikaMqjaxHkDrkus ok/kZD;koLFksr
ia<jhph okjh gksr ulY;kus ;k izfresi<q s nSfud iwtk cka/kyh-
dkdMvkjrhiklwu pkrqekZlozr] nSfud fnokcRrh] lkQlQkbZ ;k
loZ lsok dsY;k- 1964 e/;s R;kaps fu/ku >kY;kojgh rh
ijaijk Jh 'kadj f'kopj.k Hkkj}kt ;kauh lkaHkkGyh-
ifjljkr dkgh lrhf'kGk vkgsr- R;koj panzlw;kZaps
vadu vkgs- irhP;k fu/kukuarj fL=;k irhP;k dysojklg lrh
tk;P;k- tksi;Zar lw;Zpanz vkgsr] rksi;Zar ;k lrhaps uko fpjaru
jkgkos ák mís'kkus R;kaps ukrsokbZd v'kk f'kGk vadu djhr-
unhP;k toG v'kk f'kGk vk<Grkr- gk iV~Vk jsrkM vkgs-
xksyoV vkdkjkps nxM vkgsr- ouLirhaph 'kq"drk vkgs-
R;keqGs iwohZ ;sFkhy oSuxaxk unhps ik= eafnjki;Zar vlkos] vls
okVrs- dkykarjkus unhus ekxZ cnyyk vlkok- ifjljkr fxjh
xkslkO;kaP;k lek/;k vkgsr-
ifjljkr 13 O;k fdaok 14 O;k 'krdkr rsFks fuokZflr
vlysY;k 10&12 egarkaP;k lek/;k vkgsr- R;koj prq"dksuh]
v"Vdksuh v'kk ?kqeVîkk vkgsr- gh eaMGh f'koksikld vlrkr-
,dk ?kqeVhr fo".kwizfrek vkgs- ,[kknk HkDr oS".ko vlkok-
300 o"kkZaiwohZph gh izfrek vlkoh- leHkaxkr prqHkwZt vlysyh
gh izfrek vyadkjkauh Y;kysyh vkgs-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 39


vktwcktwph ikg.;klkj[kh fBdk.ks
HkaMkjk xko rls tqus- ;k xkokr dkgh izkphu izfrek
vkgsr- tSu eafnjkrhy f'kYiiV~V] [kkac rykokP;k dkBkojhy
lrhLraHk&fojxG LraHk] cfgjaxs'ojkps eafnj] g;xzho izfrek]
ikg.;klkj[;k vkgsr-
HkaMkÚ;kP;k oSuxaxsps ik= iwohZ vxnh ;k eafnjk;Zar
vlkos- ek= vkt rs vMhp fd-eh- varjkoj xsys vkgs- iwohZ
eas<îkkP;k Bk.;ki;Zar iwj vkyk dh xko tye; Ogk;ps vls
lkaxrkr- vkt ek= tfeuh[kkyP;k ik.;kph ikrGh tjh oj
vlyh rjh ewGps unhik= 'kq"d >kys vkgs- eafnjkP;k ifjljkr
eksBk oVo`{k gksrk vls tquh eaMGh lkaxrkr- oSuxaxsps foLrh.kZ
ik= ikg.;klkj[ks vkgs-
rqelje/khy vka/kGxkoP;k toG ,d xk;eq[k
nsoLFkku vlwu ikoZrhph ,d jkSnz :ikrhy izfrek ,dk uSlfxZd
foojkr Eg.kts Mksaxkjkr lqekjs 40 QwV [kksy izfr"Bkfir vkgs-
toGp vackxM gk xksaMdkyhu fdYyk vkgs-

brj ekfgrh
HkaMkÚ;kph firGh HkkaMh izfl) vkgsr- firGh BksD;kps
xat fufeZrhps dkgh y?kqm|ksx vkgsr- Jhear xksaM vkf.k
HkkslY;kaP;k dkGkr gs eksBs xko gksrs- firGh o vU; /kkrwpk
Hku~ Hku~ vlk vkokt ;sr jkgrks Eg.kwu ;kyk ^Hkkukjk* vls
EgVys vlkos- iq<s Hkukjk&HkaMkjk vls >kys vlkos-
tks'kh dqVaqc ;k eafnjkph ns[kHkky djr vkgs- 12 O;k
'krdkr Jh- fuGaHkV Hkkukjsdj gs xzketks'kh gksrs- R;kaP;kdMs Jh
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 40
pØ/kj Lokeh ;sÅu xsY;kps lkaxrkr- Eg.kts tks'kh dqVqackdMs
800 o"kkZaiklwu iwtsph ijaijk vkgs-
ek?k 'kDy prqFkhZl lkoZtfud mRlo lktjk gksrks-
rsOgk [kwi xnhZ gksrs- efgU;krhy nksUgh prqFkhZ] ek?kh prqFkhZ]
frGh prqFkhZ] Hkknzinkrhy x.ks'k prqFkhZ v'kk frF;kauk [kwi xnhZ
vlrs- ,joh ;k nsoLFkkukr Qkj'kh xnhZ ulrs- Hktu] izopu]
xksikydkyk] dhrZu] vFkoZ'kh"kkZps iB.k] mn~cks/kukRed dk;ZØe
lrr lq: vlrkr-
HkaMkÚ;krhy jLR;kaps Mkacjhdj.k] fleasVhdj.k >kys
vlwu vkWVksfj{kk eksBîkk izek.kkoj vkgsr- ,l-Vh-P;k Hkjiwj
QsÚ;k ukxiwj o vU; toGiklP;k LFkkudkao:u lq: vlrkr-
jkg.;klkBh /keZ'kkGk o vkrk gkWVsygh vkgsr-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 41


Jh iapkuu x.ks'k] iouh
Jh loZrksHknz] iouh
HkaMkjk ftYákrhy iSuxaxsP;k rhjkoj izkphu v'kk
iouh xkokr Jh iapkuukph izfr"Bkiuk >kyh vkgs- lqekjs
2300 rs 2500 o"kkZapk bfrgkl vlysys ^iouh* gs R;k
dkGkr ckS) /kehZ;kaps ifo= {ks= gksrs] gs bFks vlysY;k ckS)
Lrqikao:u fl) gksrs- ckS) izkFkZusr tks ^,dnar ukxiqjs* vlk
mYys[k vk<Grks] rks ;k iouh iapkuukpkp vkgs] vls
vH;kld ekurkr- rRdkyhu ckS)kaP;k izxr f'kYidyspk uequk
Eg.kts gh x.ks'kewrhZ gks;- gk x.kirh Eg.kts ikp izfrekapk
vlwu pkj fn'kkauk pkj o uS_R;sl ,d v'kk ikBhl ikB
Vsdowu gk ,dp iapkuu x.ks'k cuyk vkgs- gh ewrhZ nxMkph
ulwu ykdMkph vkgs- 'keh o`{kkoj izfrek dksj.;kr vkY;k
vkgsr-

;k {ks=klaca/kh dkgh dFkk o bfrgkl


eksBh iouh Eg.kwu vksG[kys tk.kkjs gs fBdk.k
HkaMkÚ;kP;k nf{k.ksl HkaMkÚ;kiklwu 47 fd-eh- rj ukxiwjiklwu
82 fd-eh- varjkoj vkgs- izkphu bfrgklkph lk{k ns.kkjs
xkokrys eB] eafnjs] iou jktkpk HkO; fdYyk] Lrqiko'ks"k]
n'kkorkj LraHk] HkXu ewrhZ ikgwu dks.ks ,ds dkGh gs vR;ar
izxr xko vlkos o jkT;dR;kZaps egRRokps Bk.ks vlkos] vls
okVrs- oSuxaxk fdukjh olysY;k ;k xkokph yksdla[;k lqekjs
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 42
rhl gtkj vkgs- ikSjkf.kd jktk iou ;kP;k ukoko:u ;k
xkokyk ^iouh* EgVys xsys- ;k fBdk.kh in~ekorh jk.khus jkT;
dsY;kus iwohZ ;k xkokyk ^in~ekorh* vls EgVys xsys- xkokyk
rhu cktwauh fHkar vlwu fBdfBdk.kh cq#t vkgsr-
b-l-iw- frljs rs ifgys 'krd Eg.kts ekS;Z&'kqaxdkyhu
HkO; Lrqikps vo'ks"k ;k xkoktoGhy gjnqykykph VsdMh]
pkaMdkiwj VsdMh] txékFk VsdMh ;k {ks=kr vk<Gys- [kjeq[kh
;{k] eqpflan ukx f'kYi] LrqikP;k lwP;k] nxMkaps ys[k;qDr
LraHk] czkãh fyihrhy ys[kkaps iqjkos v'kk xks"Vh dkgh
f'kYikalg vk<GY;k- ;kps mR[kuu iqjkrRRo rK dS- MkW-
'kkarkjke Hkkypanz nso ;kauh dsys gksrs o vgokygh izfl)
dsyk gksrk-
iouh gs ghu;ku iaFkkps vkjk/kuk dsanz gksrs- v'kksdkP;k
dkGkr rs oSHko'kkyh cuys- lezkV v'kksdkus ;sFks dkgh dkG
okLrO; dsys- vkiyh eqyxh la?kfe=k fgyk R;kus ;sFkwup
Jhyadsyk ikBoys- nqlÚ;k mR[kuukr b-l-iw- ifgY;k
'krdkryk {k=idqekj :ihvEekpk LraHkys[k vk<Gyk- rks
vkrk ukxiwjP;k oLrwlaxzgky;kr vkgs- :ihvEek gk dq"kk.kkpk
{k=i gksrk- R;kyk lkrokgu lezkV xkSrehiq= lkrd.khZus ijkHkwr
dsys- ;k ;q)kuarj R;kus ukf'kd ;sFkhy xqgkys[kkr ^csukVd
Lokeh* vls Lor%yk lacks/kys- b-l- 1994 e/;s Hkkjrh;
iqjk.koLrw la'kks/ku foHkkxkps MkW- vejsanzukFk ;kaP;k usr`Rok[kkyh
mR[kuu >kys- ;kr b-l-iw- 1500 i;Zarpk bfrgkl miyC/k
dj.kkjs lksU;kps vyadkj] rkaC;kph HkkaMh] ik;Ú;k vlysY;k
fofgjh vk<GY;k- ,d ds'kfoU;kl dj.kkjh efgysph ewrhZ
vk<Gyh- vjc ns'kka'kh O;kikj >kysY;k oLrw vk<GY;k- MkW-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 43
fejk'kh ;kauk gjnksyk VsdMhP;k if'pesl mR[kuukr jktk
HkxnRr ;kapk f'kykys[k lkiMyk- MkW- vejsanz ;kaP;k ers
iouhbrdk izkphu] HkDde] lqjf{kr o vHkax fdYyk egkjk"Vªkr
ukgh- vjsfc;u nxMkao:u iouhpk leqnz ekxsZ vjc ns'kka'kh
O;kikj gksrk] gs fl) djrs rj gkMkaiklwu cufoysY;k lq;k
2300 o"kkZaiwohZ gs {ks= fo.kdkekr fuiq.k gksrs] gs n'kZforkr-
iouhoj ekS;Z] 'kaqx] lkrokgu] flfFk;u] iqUgk
lkrokgu] okdkVd] eqlyeku /kehZ;] xksaM] Hkkslys vkf.k
v[ksj baxztkauh jkT; dsys- ;k dkGkrp ;knokaps jkT; 1318
e/;s y;kyk xsY;koj nsoxMP;k xoGh jktkauh lRrk izLFkkfir
dsyh- ;kuarj pka|kP;k xksaM jktkauh gk izns'k ftadyk- b-l-
1739 e/;s ukxiwjP;k j?kwth Hkkslys ;kauh iouhpk izns'k
oyh'kkg ;k xksaM jktkpk ijkHko d:u ftadyk- R;kauh
rqGtksjkeiar ;k ljnkjkyk iouhr cankscLrklkBh Bsoys- R;kaps
oa'kt rqGk.kdj iouhr vktgh vkgsr-
iouhps jkT;drsZ cnyr xsys rjh iouhoj bZ'ojkpk
ojngLr vlY;keqGs bFkys lkaLÑfrd vo'ks"k fVdwu vkgsr]
v'kh tquh eaMGh lkaxrkr- b-l- 1817&18 P;k njE;ku
isa<kÚ;kauh rhu vkØe.ks iouhoj dsyh- nksunk iouhdjkauh
ijkHko LohdkjY;koj frlÚ;kank loZ yksdkauh ,dtqVhus R;kauk
fiVkGwu ykoys- iq<s 25 lIVsacj 1818 yk estj foYlu
;kaP;k usr`Rokr fczfV'k QkStkauh HkkslY;kapk ikMko d:u iouh
gLrxr dsyh-
HkaMkjk ftYákrhy iouh eksBs xko vlY;kus b-l-
1867 e/;s ftYákr uxjikfydspk ifgyk eku feGkyk-
1860 e/;s ;k xkokph la[;k gksrh 60000- vkt brD;k
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 44
o"kkZauarj rh fdrhrjh iVhus vf/kd Ogk;yk goh gksrh( i.k rh
vkt vkgs 30000- txkr dqBsp yksdla[;k deh gksr
ulrkuk iouhr ek= rh deh >kyh-
iouhe/;s vktgh js'khedkBh oL=s pkaxyh r;kj
gksrkr-iwohZgh rh gksr vlkoh-

ewrhZ] eafnj o ifjlj


ukxiwj fdaok HkaMkÚ;ko:u ;srkuk iouhe/;s f'kjrsosGh
MkohdMs ,d HkO; izos'k}kj vkgs- gk fdYY;kpk njoktkp
gks;- fdYY;kph ,d fHkar vkf.k frP;k ik;F;k'kh vlysyk
ryko vkiys y{k os/kwu ?ksrkr- R;krwu vkr f'kjY;koj yxspp
mtO;k gkrkyk ,d HkO; vMhp'ks o"kkZaiwohZph x.ks'kkph izfrek
vlysys eafnj jLR;kyk ykxwup vkgs- vkiY;kyk {k.kHkj okVrs
dh v"Vfouk;dkae/khy Jh loZrksHknz fdaok Jh iapkuu gkp rj
uOgs\ i.k ukgh] pkSd'kh djrk dGrs dh ;sFkwu MkohdMpk
jLrk ?ksÅu Eg.kts ljG ;k eafnjkP;k izos'k}kjkiq<wu fo#)
fn'ksus fu?kk;ps vkf.k lqekjs nhM fd-eh- tk;ps- frFks HkVkapk
x.kirh Eg.kwu tks x.kirh vksG[kyk tkrks] rks ^Jh iapkuu*
gks;-
frFks ikspY;koj rs eafnj vkgs dh dq.kkps tqus ?kj
vlk iz'u iMrks- xnhZ Eg.kwu dks.khp ukgh- cjspnk dqywi
ykoysys- ex R;k iqjkru okLrwr f'kj.;klkBh leksjp
jkg.kkÚ;k HkVkadMwu fdYyh ?;k;ph vkf.k vkr izos'k djk;pk-
lqekjs nhM'ks o"kkZaiklwu ;k izfresP;k iwtukps vf/kdkj
R;kaP;kdMs vkgsr-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 45
gk x.kirh v"Vfouk;dkar eksMrks] ;koj fo'okl
clr ukgh- i.k vkr f'k:u ewrhZ U;kgkGY;koj rh izkphu
vlwu loZrksHknz v'kh vkgs] gs y{kkr vkY;koj vkf.k ;k
'kgjkph izkphurk MksGîkkaiq<s mHkh dsY;koj fo'okl Bsokok
ykxrks-
gh dkSyk: ?kqeVh 20&25 QwV ykac o 10&15 QwV
#an vkgs- ?kjkizek.ks Hkklrs- oj ykdMh ikVîkk vkgsr- iwohZ frFks
ekGk vlkok- jLR;kyk ykxwu ;k okLrwpk njoktk if'pesdMs
vkgs- vkr f'kjY;koj mtohdMs xHkZx`g vkgs- R;kph izos'kfn'kk
mRrjsdMs ;srs- xHkZx`gkr e/;Hkkxh Jhx.ks'kLraHk ¼Jhx.ks'kewrhZ½
vlwu lHkksorky iznf{k.kkiFk vkgs- gk pkSdksuh LraHk 4 QwV 3
bap map R;kph tkMh 2 ck; 2 QqVkph vkgs- R;koj Jh x.ks'k
vadu dsys vkgs- pkjgh fn'kkauk lkj[ks varj lksMwu gh
iapkuukph ewrhZ vkgs- fryk loZ cktwauh n'kZu ?ksrk ;srs]
U;kgkGrk ;srs- Eg.kwup fryk ^loZrksHknz* vls EgVys tkrs-
ijes'oj gk loZ fn'kkauk ikgr vlrks] gh ladYiuk R;kekxs
vlrs- v'kk izfrek izkphu vlrkr- ;k izfresyk pkj fn'kkalg
ok;O; fn'kslgh ,d x.ks'keq[k vkgs- ;k izfresP;k Hkqtk Li"V
ukghr- Hkkyizns'k] 'kqaM] 'kwiZd.kZ] yacksnj Li"V fnlrkr- Jh
iapkuukps ok;O;eq[k fdafpr tksMkoj vlwu R;ke/;s d.kZPNsn
jpuk lk/kysyh fnlrs- cka/kdkekP;k mR[kuukr vk<Gysyh
vxnh v'khp loZrksHknz ewrhZ vkeP;k dGacP;k Jh fparke.kh
eafnjkr izos'k djrkuk [kkyh ik;Ú;k mrj.;kiwohZ mtohdMs
Bsoyh vkgs] ek= rh ik"kk.kkph vkgs vkf.k fryk prqeZq[kh
x.ks'k Eg.krkr-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 46


nsoGkr MkohdMs ,d xok{k vkgs- R;krwu lw;Zizdk'k
;srks- ;k okMhr ,d nxMh n'kkorkj pkSdksuh LraHk vlwu
R;koj pkjgh cktwauh n'kkorkj fganwfeFkd Eg.kts Jko.k ckG]
vtqZu] nsork bR;knh dksjysY;k vkgsr- gk LraHk lqekjs
ikp&lgk'ks o"kkZaiwohZpk vlkok- vls yks[kaMh dkacsus tksMysys
vusd LraHk iouhr vk<Grkr-
;sFks ,d dFkk v'kh lkafxryh tkrs dh ,d 8&10
o"kkZaph eqyxh iwtk djhr vlrkuk ,d ukx R;k cksGhlkj[;k
izos'k}kjkrwu vkr f'kjyk- eqyxh ?kkc:u fdapkGyh- xkHkkjk
ygkulk vlY;kus fryk okpok;yk tk;ps rj izos'k}kjkrwup
tkos ykx.kkj gksrs- rsOgk yksdkauh eafnjkrhy rs xok{k QksMys
vkf.k eqyhyk ckgsj vks<ys- xkodÚ;kauh J)siksVh frP;k gkrwu
prqFkhZyk dkgh pwd >kyh vl.kkj] vlk rdZ dk<yk- tjk
osGkus ukxjkt njoktkrwu >qMikr fu?kwu xsys-
ukxjkt ;s.;kiqjrh gh dFkk ukdkjrk ;sr ukgh- dkj.k
dkSyk: lHkkeaMikleksj nsoGkph FkksMh'kh vkslkM tkxk vlwu
vxnh >kMk>qMikapk ilkjk ok<ysyk vkgs-

vktwcktwph ikg.;klkj[kh fBdk.ks


xkokr dkgh iqjkru eafnjs] f'koeafnjs] fdYyk rVcanh]
eB] Hkkslysdkyhu nsoky;] nRrkorkj Jh oklqnsokuan ljLorh
;kauh pkrqekZl O;rhr dsyk rs ifo= LFkG] xknh]
fxjh&xkslkO;kaP;k lek/;k oxSjs vkgsrp- ;k Jh iapkuu
eafnjkP;k v/kkZ fd-eh- varjkoj iq<s oSuxaxk unhps ik= vkgs-
frFksgh ,dk nsoGkr Jh x.ks'k izfrek vkgs-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 47
iouhP;k ckgsj mRrjsdMs ikp fd-eh-oj dksjach ukokps
ouoklh xko vkgs- rsFks dkgh nxMh 'kSykJ; vkgsr- vkt rsFks
f'ko eafnj vkgs- frFks ek.klkaph ;s&tk vlrs- ek= iq<s taxy
vlwu R;kr fxjhtkckbZpk egky fdaok lhrspk egky fdaok
ikoZrh Hkq;kj ;k ukokph nksu 'kSykJ;s vkgsr- MksaxjkP;k
[kMdkrwu rh dks:u dk<yh vlwu ,dk xqaQse/;s e/;Hkkxh
LraHk vkgs- nqljh baxzth ^Vh* vkdkjkph vlwu R;k xqaQsr taxyh
izk.;kaP;k eyeq=kpk okl ;srks- R;keqGs gk Hkkx vfr'k;
/kksdknk;d letyk tkrks- ;k xqaQk Eg.kts fonHkkZrhy
egkik"kk.k ;qxkrhy yksdkaph nQuLFkGa fdaok vfLFkdqaHk LFkGa
vlkohr] vls er Jh-ds- fprGs ;kauh ekaMys vkgs-
'ksoVh ,o<sp Eg.kkosls okVrs] brj Jh x.ks'k
LFkkukaiSdh gs LFkku iw.kZr% vfodflr vkgs- ;sFks HkDrkaph
dqByhp xnhZ ulrs- R;kekxph dkj.ks usedh lkaxrk ;s.kkj ukgh-
vkt FkksMîkkQkj VkbZYl oxSjs ykowu xkHkkjk uohure dj.;kr
vkyk vkgs- ek= iouh 'kgjkizek.ks izkphursP;k ;k eafnjkP;k
[kq.kk frrD;k'kk bfrgklkP;k ikukaoj uewn ukghr-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 48


Jh ojnfouk;d] xojkGk]
Hknzkorh ¼Hkkand½
ukxiwj vFkok HkaMkjk&iouho:u ;srkuk panziwj
ftYákrhy ojksjk&panziwj ekxkZoj Hknzkorh gs izkphu] ,sfrgkfld
vkf.k /kkfeZd Bsok vlysys ygkuls uxj vkgs- ukxiwjiklwu
125 fd-eh- rj panziwjo:u ukxiwj fn'ksus 26 fd-eh-oj rs
fLFkr vkgs- iouh rs Hknzkorh lqekjs 120 fd-eh- varj vkgs-
oSnHkhZ; v"Vfouk;dkaiSdh ojnfouk;dkdfjrkp rs izfl) vkgs]
vls ukgh rj izkphu Jh Hknzukx eafnj] Jh ik'oZukFk tSu eafnj]
fotklu ys.;k ;kadfjrkgh izfl) vkgs-
;k xkokr izos'k djrkuk ,d eq[; jLrk nf{k.ksdMs
tkrks- R;k jLR;koj lkMsrhu fd-eh- varjkoj xojkGk gs iwohZps
xko vkf.k vkrk Hknzkorhe/;sp ^x.kirh okMZ* ;k ukokus
lekfo"V >kysyk ifjlj vkgs- frFks ,d NksVh VsdMh vkgs- R;k
VsdMhoj gs izkphu ojnfouk;dkps eafnj vkgs- ;sFkwu ^Hkkand*
jsYos LVs'ku vxnh v/kkZ fd-eh- oj vkgs- loZ iWlsatj xkMîkk o
dkgh ,DLiszl xkMîkk ;sFks Fkkacrkr- Hkkand ;sFks vk;q/kfuekZ.kh
Eg.ktsp fMQsUl QWDVjh vlY;kus lSU;k'kh lacaf/kr vusd
vf/kdkjh] deZpkjh ;sr vlrkr-

loZ prqFkhZ vkf.k l.kklqnhauk ;k eafnjkr eksBh xnhZ


vlrs- ,joh Qkjls HkDr ;sFks fnlr ukghr-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 49


;k {ks=klaca/kh dkgh dFkk o bfrgkl
ewG uko ^Hknzkorh* vlysY;k ;k xkokps ukedj.k
^Hkkand* vls baxztkaP;k dkGkr >kys vlkos- izkphu uko Hknzd]
Hknzdiwj uarj Hkkud] Hkkand vls viHkzaf"kr :i >kys-
fpuh izoklh áw&,u&Rlax gk b-l- 648 lkyh bFks
vkyk gksrk- ;k xkokr vusd eafnjs] izkphu ewR;kZ] HkXu
vo'ks"k] f'kYi] nxMh LraHk] f'kykys[k vktgh vk<Grkr- ek=
rs dqBsgh xkoHkj fo[kqjys vkgsr- R;krhy fdrh pksjh xsys
vlrhy lkaxrk ;sr ukgh- vktgh R;kaP;k laj{k.kkFkZ dks.kh
ikoys mpyrkuk fnlr ukgh- ek= dks.ks ,ds dkGh gh uxjh
Qkj oSHko'kkyh o izfl) vlkoh] gs uDdh-
eafnj T;k VsdMhoj vkgs] rh xkbZauk pj.;klkBh
vlysyh tkxk gksrh- R;keqGs ;k ifjljkyk ^xojkGk* gs uko
iMys- dY;k.kpk mRrj pkyqD; lezkV lgkok foØekfnR;
f=HkwoeYy ;kaP;k vaeykr gk Hkkx gksrk- oklqnso uked
naMuk;d ;k vf/kdkÚ;kus gs {ks= xkbZauk pj.;klkBh [kqys dsys-
ifjljkr ,d laLÑrfefJr ejkBh f'kykys[k vkgs- R;kuqlkj ;k
tfeuhoj lnSo xkbZp pjY;k ikfgtsr- ;kpk nq#i;ksx
dj.kkÚ;koj nsokpk dksi gksbZy vkf.k xkbZaph dRry dj.kkÚ;kauk
dqaHkhikd ujdkr tkos ykxsy] v'kk vk'k;kpk etdwj vdjk
vksGhr dksjyk vkgs-
Jh fparke.kh dGac {ks=h th dFkkuds lkafxryh
tkrkr] R;kryhp ,d dFkk ;sFksgh lkafxryh tkrs-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 50


x`Rlen ukokps _"kh eqdqank uked _"khdU;k o banz
;kaP;k laca/kkrwu tUekyk vkys gksrs- iq<s eksBs >kY;koj rs
osn'kkL=krgh ikjaxr >kys vkf.k ekU;rk ikoys- ,ds fno'kh
ex/k jktkP;k ?kjh Jk)klkBh vusd _"kh teys gksrs- R;kr
x`Rlen _"khgh gksrs- rsFks v=h _"khauh R;kapk ^rw vkSjliq= ulwu
tkjl vkgs* vls Eg.kwu vieku dsyk- x`Rlenkauk rs 'kCn
ykxys- R;kauh ?kjh ;sÅu ekrk eqdaqnsyk lR; fopkjys- eqdqansus
loZ gdhdr lR; lkafxryh- rs ,sdwu x`Rlen nq%[kh >kys-
R;kauh Jh x.ks'kkph mxz vkjk/kuk dsyh- x.ks'k izlé >kys- ^Jh
x.ks'kk] rw eyk czkã.kkis{kk Js"B vlk czãosRrk dj* vlk oj
ekfxryk- x.ks'kkus R;kauk czkã.; fnys- ea=nz"Vkgh dsys-
x`Rlenkauh T;k iq"id oukr ri'p;kZ dsyh] rsFksp R;kauh
ojizkIrhuarj ^ojnfouk;dk*ph LFkkiuk dsyh- rs iq"idou
Eg.kts vktps Hknzkorh o gh rhp ewrhZ gks;] vls lkafxrys
tkrs-
x`Rlen _"khauh dsysY;k ;kpusr EgVys vkgs dh] ^gs
fo?ugR;kZ] xtkuuk] dfy;qxkr Hknzd ukokP;k ;k xkoh
HkDrkauh ;kos- dqaMkr Lukuknh vkfUgd d:u nku fnY;kus R;k
HkDrkP;k loZ bPNk iw.kZ gksrhy-* vls gs izkphu mYys[k
vl.kkjs Hknzkorh vkgs-
egkHkkjr ;q)ksRrj xks= gR;seqGs ;qf/kf"Bj vR;ar nq%[kh
>kyk gksrk- Jh O;klkauk R;kus ;krwu eqDrhpk ekxZ fopkjyk]
rsOgk O;klkauh lkafxrys] ^Hknzkorhiqjhr ;kSouk'o ukokP;k
ohjkdMwu ,dk v'okps j{k.k gksr vkgs- R;kpk ijkHko d:u
rsFkhy rhFkkZr iki{kkyukFkZ Luku dj Eg.kts rw ikieqDr
gks'khy-* ¼^tSfeuh; v'oes/k*&v/;k; 1] 'yksd 3 o 13½
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 51
;qf/kf"Bjkus iaMwiq= Hkhe] ?kVksRdpiq= es?ko.kZ] o`"kdsrw
;kaP;klg ;kSouk'okoj gYyk dsyk- R;kpk ijkHko d:u v'o
lksMoyk-
R;kr ;kSouk'o o Hknzkorh gh ukos tjh tqGr vlyh
rjh vktP;k Hknzkorhr vkf.k egkHkkjr {ks=kr] banzizLFkkr cjssp
varj vkgs-
;kSouk'o jktkyk viR; ulY;kus R;kus iRuh
izHkkorhlg 'kadjkph vkjk/kuk dsyh- iq=izkIrhlkBh uol
cksyyk- uarj jktkyk dU;kizkIrh >kyh- frps uko ^Hknzkorh*
Bsoys xsys- R;ko:u ;k 'kgjkyk Hknzkorh EgVys xsys vlkos]
v'kh vk[;kf;dk vkgs-
x.ks'kiqjk.kkr ¼mikluk [kaM] v/;k; 37½ Hkkandpk
^Hknzd* vlk mYys[k vkgs- dkslyP;k lkseoa'kh vFkok
ikaMwoa'kh; mn;u jktkus ikpO;k 'krdkr Hknzs'ojkph LFkkiuk
dsyh gksrh- R;ko:u ^Hknzd* gs uko iMys( i.k rs :< >kys
ukgh-
Hknzkorhyk Ñr;qxkr ^iq"idiwj*] =srk;qxkr ^ef.kiwj*]
}kikj;qxkr ^Hkkud* vkf.k dyh;qxkr ^Hknzd* EgVys xsys-
Hkkudpk viHkza'k ^Hkkand* vlk >kyk- ;sFks Hknzlsu jktk gksrk
rlsp panzxqIr ekS;kZpk Hknzckgw xq: ;sFks vlY;kus ^Hknzkorh* gs
uko iMys vlkos- ek= Hkkand gs izkphu 'kgj vlys rjh rs
iqjk.kkrhy ^Hknzkorh* ulkos vls vusd vH;kld ekurkr-
vkt Hkkand] fotklu] xojkGk] lqeBk.kk] fpapksMhZ vkf.k
fMQsUl ,fj;k ,o<kp ifjlj Hkkandpk vkgs- panziwjP;k
bfrgklkr Mksdkorkuk y{kkr ;srs dh in~ekorhpk jktk panzgkL;
}kikj;qxkr jkT; djhr gksrk- dfy;qxkP;k izkjaHkh R;kus
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 52
dkSrydiwj ;k jkt/kkuhpk R;kx d:u uohu jkt/kkuh olfoyh-
panzgkL; ukoko:u ^panziwj* uko iMys vlkos- panzgkL;kps jkT;
vkf.k oa'k uk'k >kY;koj iksokj] cksdkus] xksydj ekaMfyd
jkts >kys- R;kapsgh jkT; u"V >kY;koj panziwj jkt/kkuh mtkM
o taxye; >kyh vkf.k nh?kZ dkGkuarj ;k ifjljkr ^Hknzkorh*
gh uohu jkt/kkuh mn;kl vkyh-
panziwj ftYákrhy Hknzkorh gs xko 1981 e/;s rkyqdk
>kys vkf.k R;kyk 1997 e/;s uxj ifj"knspk ntkZ izkIr >kyk-
iwohZ Hknzkorh Hknz ukxkaP;k jkt/kkuhps 'kgj gksrs-
jkek;.k dkGkr gk ifjlj ^iq"id ou* Eg.kwu vksG[kyk tkr
vls o ;k oukrp x`Rlen _"khaps okLrO; gksrs-

ewrhZ] eafnj o ifjlj


b-l- 1104 e/;s gh ewrhZ xolyh] vls ekurkr-
iwohZ frFks iw.kZ taxy gksrs- vxnh rhl o"kkZaiwohZi;Zar gk Hkkx
taxykpk o vfodflr gksrk- vkluLFk vlysyk gk prqHkwZt
x.kirh vlwu dkght.k R;kyk dsoG nksup gkr vlY;kps
ekurkr- ewrhZ tfeuhiklwu toGikl 6 QwV ¼5 QwV 9 bap½
map vlwu ewrhZph lksaM MkohdMs vkgs- 'ksanwj eksBîkk izek.kkoj
vlY;kus izfresps ewG Lo:i y{kkr ;sr ukgh-
ewrhZP;k MkO;k gkrh eksnd vlkok- mtO;k gkrkr
chtiwjd vkgs- ojP;k nksu gkrkr ij'kw o vadq'k vlkok-
Mkok ik; nqeMysyk vlwu mtO;k ik;ktoG ew"kd vlkok-
ojnfouk;dkps :i dkghls jkSnz okVrs- us= 'kwU;kr
vlY;klkj[ks Hkklrkr- Hkkyizns'k eksBk vkgs- 'kwiZd.kZ] yacksnj
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 53
vl.kkÚ;k ;k ewrhZP;k iksVkl lqekjs 50 o"kkZaiwohZ pksjhP;k
mís'kkus dks.khrjh btk ikspfoyh vkgs- iksVkr dkgh /ku vlkos]
;k vk'ksus dq.;k pksjkus iksV QksMys gksrs- HkDrkauh MkxMqth
d:u rs iwoZor dj.;kpk iz;Ru dsyk vkgs-
ewrhZ brdh HkO; vkgs dh vki.k ,d= n'kZu ?ksÅp
'kdr ukgh- xkHkkjk ygku vlY;kus QksVksgh iw.kZ ;sr ukgh-
nksu&rhu dksukarwu QksVks ?ksrY;kojp R;kph dYiuk ;srs-
Hkq;kjkizek.ks gk xkHkkjk vkgs- 3 QwV [kkyh mrjkos ykxrs- vkr
va/kkjgh vlrks- njoktkgh ygku vkgs- gh i)r vR;ar izkphu
vkgs-
ojnfouk;dklkscr xHkZx`gkr f'kokph fiaM o
mekegs'ojkph lqanj v'kh ewrhZgh vkgs- ;knodkyhu dkgh HkXu
izfrekgh vkgsr-
gs nsoky; rhu Hkkxkr vlwu rG?kj] lHkkeaMi o
ewG xHkZx`g vls rhu d{k tk.korkr- ifjljkr vksVs dsysys
vlwu R;koj HkDr clwu ifjlj U;kgkGw 'kdrkr-

eafnjkP;k iq<îkkr ykxwup 16 nxMh [kkackapk


;kSouk'okpk egky vkgs- gk egky gsekMiaFkh LFkkiR; vkgs-
ek= osGksosGh R;kr nq#LR;k >kY;kus ewG Lo:i jkfgys ukgh-
vkt gk egky Eg.kts ojnfouk;dkpk lHkkeaMi Eg.kwu jkfgyk
vkgs- ;sFks vlysY;k f'kykys[kko:u 1104 e/;s pkyqD; jktk
lgkok foØekfnR; ;kus rks cka/kyk vlkok- HkDr eaMGh ;kph
izkphurk egkHkkjr dkGki;Zar usrkr- rh dFkk dFkkudkP;k
Hkkxkr fnysyh vkgs- vkt gk egky flesaV ØkWfUØVP;k
lHkkeaMikr ijkofrZr dsyk vkgs- gk lHkkeaMi izkphu dkGh
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 54
u`R;eaMi vlkok- lHkkeaMikP;k iwosZl ,d ?kqeVh vlwu rh
gsekMiaFkh vkgs-

egkykP;k mRrjsl tks f'kykys[k vkgs] rks b-l-


1104 e/khy ;knojktk dkUghjnso ;knokpk vlkok- R;kosGh
fonHkkZr pkyqD; jktk lgkok foØekfnR; jkT; djhr gksrk-
rlsp xkokP;k iwosZl vlysY;k ekdZ.MîkkP;k eafnjktoG
dkUghjnso jktkP;k dkGkrhy ;qojkt jkensokpk ys[k vkgs-
R;ko:u gs nsoLFkku ;knodkyhu vlkos] vls okVrs- ;kp
vk'k;kph ers ^panziwjpk bfrgkl* fyfg.kkjs v-t- jktwjdj o
bfrgkl la'kks/kd Jh-ds- fprGs ;kauh ekaMyh vkgsr- ;kSouk'o
gk pkyqD;kpk vf/kdkjh vlkok o yksdfiz; vlkok] R;kus gs
eafnj uarj cka/kys vlkos fdaok th.kksZ)kj dsyk vlkok R;keqGs
;k egkykps ukedj.k ;kSouk'o >kys vlkos-
eafnjkP;k lHkkx`gkr oSnHkhZ; v"Vfouk;dkaph eksBîkk
vkdkjkph Nk;kfp=s o ukos ykoysyh vkgsr- HknzkorhP;k
ojnfouk;dklanHkkZr x`Rlenkph dgk.khgh ¶ysDloj vkgs-

NksVîkk VsdMhojhy ;k eafnjkP;k ik;Ú;k p<rkuk


euq";kÑrh nksu izfrek vkgsr- R;k }kjikykizek.ks ekxkZoj mH;k
vkgsr- R;krhy ,d Jh fo".kwaph eqdqV /kkj.k dsysyh izfrek
vlkoh- MkO;k gkrkr xnk vlwu mtok gkr HkXu >kysyk
vkgs- brj nksu gkr rqVys vkgsr- nqljh izfrek ;{kk'kh
toGhdrk nk[kors- dkgh vH;kldkaP;k ers R;k 6 QwV
maphP;k t;&fot; ;kaP;k dksjysY;k izfrek vkgsr-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 55


p<rkuk mtO;k cktwl ,dk Hkq;kjklkj[;k tkxsr 10
ck; 8 QqVkps ,d 'kSykJ; fnlrs- R;kr dkgh izfrek vkgsr-
R;kr f=foØe] dsoyu`flag] f'kofyax] 'k;uewrhZ Hkwojkg ;kapk
lekos'k vkgs- dkgh vH;kldkaP;k ers ;k Hkq;kjkrhy ewrhZ
ojkgfo".kwP;k vkgsr-
eafnj O;oLFkkiu lferhus ikd'kkGsph O;oLFkk dsyh
vkgs( ijarq dk;ZØkdfjrk rh viqjh Bjrs- f'kok; HkDrfuokl
rlsp LoPNrkx`gkpk vHkko vkgs-
eafnjkpk ifjlj je.kh; fulxZlkfé/;kpk vkgs-
eafnjkP;k lHkkeaMikrwu iwosZdMs ikfgY;kl iz'kLr vkluk ryko
vkgs- eafnjkP;k ekxs map VsdMîkk vlwu ikolkGîkkr R;k
fgjO;kxkj ouJhus uVysY;k fnlrkr-
iwohZ eafnjkP;k xkHkkÚ;kyk NksVsls fNnz gksrs- R;krwup
frdMs xsysys HkDr ;k ewrhZps n'kZu ?ksr- dkykarjkus baxGs
ukokps LVs'ku ekLrj frFks vkys- R;kauh ;k x.kirhyk uol
cksyyk- R;kaph euksdkeuk iw.kZ >kY;koj R;kauh rh fHkar rksMwu
R;k eafnjklkBh izos'k fuekZ.k dsyk- R;kosGh ewrhZ vkMoh
iMysyh gksrh- rh ljG d:u uhV clfoyh- iq<s iq.;kP;k [kjs
o rkjdqaMs daiuhus gs eafnj uhV cka/kwu fnys] vls lkaxrkr-
dkgh o"kkZaiwohZi;Zar ;k x.kirhph ekydh v..kkth
ns'kikaMs ;kaP;kdMs gksrh- vkrk fo'oLr eaMG vkgs- njo"khZ ikS"k
efgU;krhy lad"Vh prqFkhZyk 50 tksMih clowu vfHk"ksd dsyk
tkrks- R;klkBh cktwyk vksVk cka/kyk vkgs- xnhZ ulY;keqGs ;sFks
fHkdkÚ;kapk =kl ukgh-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 56


vktwcktwph ikg.;klkj[kh fBdk.ks
Hknzkorhe/;s fotklu ;k rhu iqMkaP;k ys.;kar
pafMdk] HkSjo o ukFklaiznk;h f'koizfrek vkgsr- ys.;kaP;k
'ksoVh Hkxoku rFkkxrkph ewrhZ dks:u dk<ysyh fnlrs-
foosdkuan 'kkGsP;k izkax.kkr eksBeksBs izkphu LraHk
vkgsr- xkokr ,d rVcanh;qDr okMk vkgs- fdYY;kizek.ks
Hkkl.kkÚ;k ;k okMîkkP;k pkoMhr vusd nxMh ewR;kZ vkgsr-
R;kr dqcsj] xkSjhgj] cyjke] u`R;x.ks'k] czãk] nqxkZ] dkyHkSjo
;kapk lekos'k vkgs-
xkokrhy HkO; uVs'ojkph fgj.;d';iw funkZyu ewrhZ]
u`R;kr csQke >kysyh i.k eLrd ulysyh f'koewrhZ] [kkyP;k
cktwl u`R; ikg.kkjs x.ks'k vkf.k ekrk ikoZrh] cktwyk gRrhoj
vk:< banz ;k ewR;kZ ok[kk.k.;ktksX;k vkgsr-
tSukaps Jh ik'oZukFk eafnj] ojnfouk;dkP;k ik;F;k'kh
dkSyk: nsoeBkrhy ewR;kZ o HkXu vo'ks"k] uO;kus >kysys
guqeku eafnj ikg.;klkj[ks vkgss-

tSukaps Jh ds'kfj;k ik'oZukFk eafnj


b-l- 1900 P;k njE;ku panziwjP;k LdkWfV'k
fe'kujhph iknjh eaMGh taxykr fQjrkuk R;kauk pafMdk nsohps
eafnj izFke fnlys- dkgh varjkoj Jh ik'oZukFkkph v/kZoV
tfeuhr] v/kZoV ckgsj v'kh ewrhZ fnlyh- R;kauh 'osrkacj tSu
lferh vkf.k iqjk.koLrw la'kks/ku foHkkxkyk ekfgrh fnyh vkf.k
rRdkyhu 'kklukus rs lajf{kr Lekjd dsys-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 57


Jh eksguyky >osjh ;kaP;k ^izxV ik'oZukFk*
iqLrdkuqlkj ,d ekfgrh v'kh lkafxryh tkrs dh]
vdksY;ktoGhy f'kjiwj xkokr varfj{k ik'oZukFk eafnj vkgs-
Jh- prqHkwZt gs R;kps b-l- 1900 P;k njE;ku O;oLFkkid
gksrs- R;kauk LoIu iMys- R;kr rs taxykr fQjr vlrk eksBk
dkGk ukx R;kaP;k ekxs ykxyk- rks fiPNk lksMsuk rsOgk R;kauh
R;kP;kiq<s gkr tksMys rsOgk ukxkus ekxs oGwu ikg.;kl
lkafxrys- prqHkqZtkus ekxs cf?krys vkf.k R;kyk lqna j uxj o
R;kr if'peeq[kh ik'oZukFkkph ewrhZ fnlyh- ukxjkt Eg.kkys]
^gsp rs Jh ds'kfj;k ik'oZukFk izHkwaps rhFkZLFkG & Hknzkorh gks;-
;k rhFkkZpk mn~/kkj dj-*
prqHkqZtkus Hknzkorh xkBys vkf.k rsFks [kjks[kj pafMdk
eafnjktoG 6 QwV maphph MksD;koj ukxkpk fo'kky Q.kk
vlysyh izHkwik'oZukFkkph ewrhZ lkiMyh- rh v/kZin~eklukr
ds'kfj;k okyqdke; nxMkph gksrh- R;keqGs ;k nsorsyk
^ds'kfj;k ik'oZukFk Lokeh* gs uko iMys-
gh ewrhZ 2300 o"kkZaiwohZph vlkoh- ewrhZP;k
MksD;kojhy lIrQ.kk ukxkyk ikgwu ukxnsork vlsgh lacks/kys
xsys- panziwj iz'kklukus R;k dkGkr eafnjklkBh 50 iSls ,djkus
21 ,dj tkxk fnyh vkf.k 1912 iklwu th.kksZ)kj lq: >kyk-
tqU;k eafnjkauk rMs xsY;kus 2013 e/;s ijr tSu lar
eaMGhaP;k gLrs ewR;kZaph uohu eafnjkr izk.kizfr"Bk dsyh xsyh-
vkt gs eafnj vfr'k; lqanj vls >kys vkgs- jktLFkkuh nxM]
laxejoj vkf.k ,dw.kp iz'kLr vls LFkkiR; ikg.;klkj[ks
>kys vkgs- ;sFks jkg.;kphgh lks; vkgs-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 58


Hknsz'oj
Hknzkorhyk HkDr eaMGh ;srkr rh eq[;Rosd:u
Hknzs'oj vkf.k HknzukxkP;k n'kZukdfjrk- Hknzs'ojko:u Hkkandps
uko ^Hknzd* vls iMys] vls lkafxrys tkrs- ukxiwj&panziwj ;k
eq[; ekxkZus Hknzkorhe/;s izos'k dsY;kuarj nf{k.ksl jsYos
LVs'kuP;k fn'ksus fdaok xojkGk ekxkZoj pkj QykZaxkoj MkO;k
cktwl Hknzs'ojkps izkphu eafnj vkgs- áw&,u&Rlax gk fpuh
izoklh lkrO;k 'krdkP;k iwokZ/kkZr dkSly ;k=sl vkyk rsOgk
dkSlyoj lkseoa'kh egkf'koxqIr ckyktwZu jktk b-l- 595 rs
655 i;Zar jkT; djhr gksrk- dkSlyph mijkt/kkuh panziwjP;k
mRrjsl 26 fd-eh- oj vlysys Hkkand gks;- ;k egkf'koxqIrkus
Hkkand ;sFkhy fdYyk cka/kyk vlkok- ;kp oa'kkpk ifgyk jktk
mn;u ;kus b-l- 480 rs 500 P;k njE;ku ;sFks Hknzs'ojkph
LFkkiuk dsyh-
Hknzs'ojkps eafnj gs egknsokps vlwu dkykarjkus fiaM
u"V >kyh] unhus izokg cnyyk vlkok fdaok rh u"V >kyh
vlkoh- oSjkxMP;k ukxoa'kh;kaps jkT; nf{k.k if'pesl
Hkkandi;Zar gksrs- uarj ukxoa'kh; ekuk jktkaiSdh ,[kk|kus fdaok
ukxjktkaP;k iszj.ksus ;k iMD;k nsoGkpk th.kksZ)kj >kyk vlkok
vkf.k rsFks ukxnsorsph vFkkZr Hknzukxkph LFkkiuk dsyh vlkoh-
gk dkG uoO;k 'krdkP;k vkliklpk vlkok-

ojksjk&fpewj ekxkZoj 'ksxkoo:u lkyksjh xkokiklwu


mRrjsl 3 fd-eh-oj HkVkGk xko vkgs- frFks ,dk rykokP;k
dkBkoj egknsokps] ,dk cktwl Hkokuhps] xkokckgsj nxMkus
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 59
cka/kysys f'koeafnj vkgs- f'koeafnjkr ikp QwV maphph HkO;
f'kofiaM vkgs- gs fBdk.k Jh Hknzukx Lokehaps ewG okLrO;kps
fBdk.k gks;- uarj rs Hknzkorhl LFkkukié >kys- R;kaph
iwokZfHkeq[kh Lo;aHkw ewrhZ ;k HknzkorhP;k mRrjeq[kh eafnjkr vkgs-
Hkkfodkauk ckgs:u eq[kn'kZukdfjrk izkphu dkGkiklwu ,d
f[kMdh vkgs- ldkGps ifgys lw;Zfdj.k FksV ewrhZoj iMrkr- gs
eafnj gsekMiaFkh vlwu rs b-l- 1200 iwohZps vlkos] vls
lkafxrys tkrs-
;kp eafnjkr funzkoLFksrhy ,d 'ks"kukxkph ewrhZgh
vkgs- gh ewrhZ xqIrdkyhu vlkoh-
eafnjkr dksjho dke vlysys nxMh [kkac vkgsr- ek=
vkrk ;k xkHkkÚ;kr fo'oLrkauh VkbZYl ykoY;kus izkphuRo
dkghls yir tkrs- Jh Hknzukx LokehaP;k MksD;koj pkanhpk
eqdqV] leksj ikp Q.kkaP;k ukxkph ewrhZ] f'kofyax vkf.k
x.ks'kewrhZ vlwu ;kyk iapk;ru LFkkiuk vls Eg.krkr-

Jh Hknzukx Lokeh eafnjkP;k ekxs f'kofiaMhP;k


vkdkjkph v[kaM [kMdkr dksjysyh fdaok [kksnysyh foghj
vkgs- mrj.;klkBh 51 ik;Ú;k vlwu ;k fofgjhr ukxnsorspk
okl vkgs] v'kh J)k vkgs- fofgjhr rGkiklwu ikp QqVkaoj
ik>j ulysys ,d xksy fNnz vlwu gk Jh Hknzukx Lokeh ;kaP;k
;s.;ktk.;kpk ekxZ gksrk vls lkaxrkr- fofgjhyk ykxwu oj
ctjaxcyhps eafnj] f'kofiaM] x.ks'kewrhZ vkgsr-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 60


Hkokuhekrk eafnj
Hknzukx eafnjkP;k mRrjsl vxnhp toG l/;kP;k
ljdkjh nok[kkU;kleksj izkphu vls Hkokuhekrk eafnj vkgs- ;sFks
rhu xqaQk vlwu R;kr pafMdk fdaok Hkokuh] HkSjo o
ukFklaiznk;h f'kokph izfrek vkgs- e/kY;k dkGkr nqyZ{k
>kY;kus gs eafnj nxMekrhus cqtys gksrs- dkgh o"kkZaiwohZ
Hkkfodkauh rs eksdGs dsys- gs eafnj [kMdkr [kksyoj dksjysys
vkgs- nf{k.keq[kh Hkokuh ekrsph ewrhZ dkGîkk ik"kk.kkph vlwu
vfr'k; laqnj vkgs- ;k eafnjkleksj Hkq;kj vlwu rs FksV
panziwjP;k egkdkyh eafnjki;Zar xsys vkgs] vls lkaxrkr- tjh rs
FksV panziwji;Zar ulys rjh cktwP;k Hknzukx eafnjki;Zar vlw
'kdrs-

vR;ar izkphursps vo'ks"k vl.kkÚ;k ;k 'kgjkr


foB~By #fDe.kh eafnj] Hkaxkjkek nsoh] ckykth eafnj] bPNkiwrhZ
x.ks'k eafnj] pafMdk eafnj] Mksykjk lsrw] ;ouk'o jktkpk
fdYyk gs loZp ikg.;klkj[ks vkgs- fdYY;kP;k if'pesl
lw;Zeafnj fdaok Vkdk ryko eafnj vkgs- frFks dkGîkk ik"kk.kkph
izfrek vkgs- fotklu ukokP;k rhu iqMkP;k cksxnsotk ys.;k
;k xkokr vlwu ys.;kP;k 'ksoVh Hkxoku rFkkxrkP;k izfrek
dksjysY;k vkgsr- foosdkuan 'kkGsP;k izkax.kkrhy u{khdke
dsysys lqnaj vls ,dk pcqrÚ;koj fLFkr pkj dksjho LraHk
vkgsr- R;koj Jhjke] fo".kw] czãnso bR;knh nsorkaP;k izfrek
dksjysY;k vkgsr- iwohZ ;sFks eafnj vlkos- pafMdk eafnjkleksjgh
vls LraHk vkgsr- iap'khy okMkZyk ykxwu uohu clLFkkudkP;k
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 61
nf{k.kif'pesl lqanj vlk Mksykjk ryko vkgs- R;koj dBMk
ulysyk ,d nxMh iwy vkgs- e/;Hkkxh vlysY;k gqMdhi;Zar
32 [kkackaoj rks mHkk vkgs- ikolkGîkkr rks ik.;koj rjaxr
vkgs] vlk Hkkl gksrks- gqMdhoj 'kadjkps eafnj gksrs o rs
dkykarjkus u"V >kY;kps lkafxrys tkrs- R;kps dkgh vo'ks"k
vkgsr- ;ouk'o jktkps ?kksMisByk vlysY;k ?kksMikxsrys ?kksMs
;sFks ;k iqyko:u ik.kh fi.;kl ;sr v'kh vk[;kf;dk vkgs-

mn~/oLr >kysyk ;ouk'o jktkpk fdYyk ;sFkhy


fdYyk okMkZr vkgs- fpuh izoklh áw&,u~&Rlax lkrO;k
'krdkP;k lq#okrhyk vkyk rsOgk dkSlyoj lkseoa'kh
egkf'koxqIr ckyktqZu jktk jkT; djhr gksrk- gk dky[kaM b-l-
595 rs 655 vlkok- ;kp egkf'koxqIrkus gk fdYyk cka/kyk
vlkok- vkt ;sFks iwokZfHkeq[kh eksBs }kj] ,d 36 ik;Ú;k
vlysyh foghj] eafnjkP;k n'kZuh}kjkizek.ks brj rhu }kjs vls
dkgh vo'ks"k vkgs- iqjkrRRo foHkkxkus gs lajf{kr Lekjd dsys
vlwu dkgh fHkarh mHkkjY;k vkgsr-

Hknzkorhr vk.k[kh ,d pafMdk eafnj vlwu rs tSu


eafnjkP;k ekxhy cktwl iap'khy uxjkr vkgs- gsekMiaFkh 16
dksjho [kkackaoj rs mHks vkgs- ifjljkr dkgh HkXu ewrhZ o
vo'ks"k vkgsr- iqjkrRRo foHkkxkus gs lajf{kr dsys vlwu b-l-
1900 P;k njE;ku panziwjps LdkWfV'k fe'kups iknjh QsjQVdk
ekjr vlrk R;kauk rs fnlys gksrs- eafnjkleksj eksBk pcqrjk
vlwu R;koj pkj LraHk vkgsr- mRrjsyk ,d NksVs rGsgh vkgs-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 62


,danjhr Hknzkorh izkphu ekSfyd Bsok vlysys 'kgj
vlwu ;sFks ;s.kkÚ;kus tkLrhr tkLr okLrw ikgkO;kr- loZ 'kD;
u >kY;kl Hknzs'ojkps eafnj] Jh ds'kfj;k ik'oZukFk tSu eafnj
vkf.k xojkGk ;sFkhy oSnHkhZ; v"Vfouk;dkrhy Jh
ojnfouk;dkps eafnj ek= u pqdrk ikgkos-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 63


Jh fparke.kh] dGac
Jh x.ks'kiqjk.kkr v[kaM Hkkjrkrhy ,dohl x.ks'kLFkkus
of.kZyh vkgsr] R;krhy ,d LFkku Eg.kts fonHkkZrhy ;orekG
ftYákrhy Jh fparke.kh dGac- if'pe egkjk"Vªkr T;k
x.ks'kewrhZaph v"Vfouk;dkr ukos vkgsr] R;kr gh dGacuxjhph
ewrhZ ukgh( ijarq vBjk iqjk.kkaiSdh vkBO;k 'krdkr Hk`xw _"khauh
jpysY;k x.ks'kiqjk.kkr vkf.k R;kuarj eqn~xy _"khaP;k
eqn~xyiqjk.kkr ;k x.kirhP;k LFkkiusP;k vkf.k egkRE;kP;k
dFkk vkysY;k vkgsr- R;ko:u ;k x.ks'kLFkkukpa izkphuRo
banzdkGkr ikspra- ikSjkf.kd vkf.k ,sfrgkfld ik'oZHkweh
ykHkysys gs ,d nsoLFkku- iwohZ Jh {ks= fparke.kh Eg.kwu
vksG[kyh tk.kkjh gh dnacuxjh Eg.kts vktps dGac-
;orekGiklwu o/kkZ&ukxiwjP;k fn'ksus jkT; egkekxZ
Øekad 7 v oj rsohl fdyksehVj varjkoj dGac vkgs-
ukxiwjo:u dGacps varj 120 fd-eh- vkgs-

;k {ks=klaca/kh dkgh dFkk o bfrgkl


Jh fparke.kh Lo;aHkw vkgsr] vls eku.kkÚ;k HkDrkaph
la[;k eksBh vkgs- ák eafnjkrhy ewrhZph LFkkiuk lk{kkr
dnac_"khauh dsyh vlsgh J)kGw ekurkr-
;k x.ks'kewrhZP;k LFkkiusckcr x.ks'kiqjk.kkrhy dFkk
v'kh dh czãnsokph lqLo:i dU;k vfgY;k fgP;k lkSan;kZoj
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 64
HkkGwu nso] nkuo] ;{k] fdéj] xa/koZ] ukx] jk{kl] _"kh] equh
bR;knh lxGsp frph vfHkyk"kk /k:u czãnsokdMs ekx.kh d:
ykxys- czãnsokauh vfgY;sP;k fookgklkBh ^i.k* tkghj dsyk]
dh tks dks.kh i`Fohiznf{k.kk d:u lokZr vk/kh lHkkeaMikr
ikspsy] R;kykp vfgY;k iRuh Eg.kwu izkIr gksbZy- ^i.k*
,sdrkp lxGsp vkikiY;k okgukus i`Fohiznf{k.kk dj.;kl
Rojsus fu?kkys- vk;kZorkZrhy xkSre _"khaukgh vfgY;sP;k izkIrhph
bPNk gksrh- R;kauh xaxsoj tkÅu 'kq)ksnd Luku dsys vkf.k
vkJekrhy izlwr'khy xkbZyk euksHkkos iznf{k.kk ?kkryh- R;kuarj
Lor%Hkksorh ,d fxjdh ?ksÅu rs czãnsokleksj mHks Bkdys-
R;kauh yxsp vfgY;sph ekx.kh dsyh- vkiY;k cqf)pkrq;kZus
'kkL=kFkZ fo'kn d:u v/kZizlwr xkbZl iznf{k.kk ?kky.kkÚ;kyk
i`Fohiznf{k.ksps iq.; ykHkrs] rlsp lxGs fo'o vkiY;krp
lkekoysys vlY;keqGs Lor%Hkksorh fxjdh ?ksÅu fo'oiznf{k.kk
ikj iMrs] gs R;kauh lHkkeaMikrhy lokZauk iVowu fnys-
czãnsokauh rs ekU; d:u vfgY;spk xkSrek'kh fookg ykowu
fnyk- R;kuarj yxsp /kkoiG djr banznso lHkkeaMikr brj
lokZaP;k vk/kh ikspys( i.k ;srkp vfgY;k xkSreka'kh fookgc)
>kY;kps ikgwu rs larIr >kys- ^diVkus dk gksbZuk] eh vfgY;k
feGohup*] vlk fu'p; R;kauh dsyk-
iq<s ,ds fno'kh xkSre _"kh Lukula/;k dj.;klkBh
unhoj xsys vlrk banzkus xkSreos'kkr R;kaP;k vkJekr tkÅu
vfgY;s'kh tkjdeZ dsys- xqipwi pksjikoykauh banznso vkJekckgsj
iMr vlrkuk xkSrekauh ikfgys vkf.k ifjfLFkrhph tk.kho
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 65
gksrkp R;kauh 'kki fnyk dh ^rqÖ;k 'kjhjkyk lglz Hkxs iMrhy
vkf.k rw fonzwi dq"Bjksxh gks'khy-* udGr vfgY;susgh gs iki
dsY;kus frykgh ^rw f'kGk gksÅu iM'khy* vlk 'kki R;kauh
fnyk-
dq"Bkus ihfMr banz yfTtr >kY;keqGs nsoyksdkar xsyk
ukgh- nsokaP;k jktkph gh voLFkk ikgwu nsoxq: c`gLirh bankz yk
?ksÅu xkSrekdMs xsys vkf.k R;kaph {kek ekfxryh- xkSrekauh
m%'kki fnyk dh ^dnacuxjhr tkÅu x.ks'kkP;k "kMk{kjh ea=kpk
ti dj-* R;kizek.ks Hkxkafdr banzkus ckjk o"ksZ dnac o`{kk[kkyh
clwu ri'p;kZ dsyh- Hkxoku Jh x.ks'k izlé >kys- R;kauh
vadq'kkus R;k fBdk.kh ,d dqaM fuekZ.k dsys o LoxhZph xaxk
R;k dqaMkr izokfgr dsyh- R;k xaxktykus Luku dsY;koj banzkph
Ropk iwoZor lqdqekj furG >kyh- R;kps 'kjhj vf/kd rst%iqat
>kys iqUgk LoxkZrhy nsokf/knso Eg.kwu R;kyk ekU;rk feGkyh-
T;kP;k Ñisus banzkyk iwoZin ykHkys] R;kP;k
LQfVdor~ vaxq"Bek= ewrhZph LFkkiuk banzkus ri'p;sZP;k tkxhp
dsyh] rhp gh x.ks'kewrhZ & Jh fparke.kh- HkDrkaP;k fpRrkrhy
bPNk iw.kZ dj.kkjk & Jh xtkuu- R;kph LFkkiuk v'kh izkphu
dkGkr >kysyh vkgs- uarjP;k dkGkr Hkkfod HkDrkauh
p<oysY;k 'ksanwjysiukeqGs ewG ewrhZps Lo:i cnyys( ijarq rh
ewG ewrhZ LQfVdor vkf.k vaxq"Bek= gksrh] gs QDr iqjk.kkrhy
dFksrwup dGrs-
tls Jh {ks= fparke.khps /kkfeZd vkf.k ikSjkf.kd egRRo
vkgs] rlsp dGac ;k xkokyk bfrgklgh vkgs- b-l- 250 rs
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 66
510 ;k dkGkr dGac ifjljkr okdkVdkaps jkT; gksrs- dGac
gs rsOgk izeq[k Bk.ks gksrs- ;sFks dkgh dkG ;knokaphgh lRrk
gksrh- 2012&13 e/;s ,d x<h tehunksLr dsyh xsyh- vtwu
dkgh Hkkx vkgs- x<hph cka/k.kh ;knodkyhu vkgs- ,dk
[kksndkekr ;knodkyhu lksU;kph uk.kh feGkyh gksrh- rh
ukxiwjP;k oLrwlaxzgky;kr vkgs-
rsjkO;k 'krdkr cgkeuh vkf.k bLykeP;k vkØe.kkps
o xksaMkauh fnysY;k >qathps nk[kys feGrkr- dGac vkf.k ekgwj
gh nksUgh xMLFkkus izfrdkjkFkZ >Vyh vkf.k gh nksup fBdk.ks
?ks.;kpk 'k=wpk iz;Ru >kyk- ;sFks pka|kP;k xksaM jktkaph lRrkgh
gksrh- ijdh;ka'kh y<rkuk gtkjks xksaM o vU; vkfnoklhauh ;sFks
cfynku fnys-^t; Bkdjh* ;k ukokus rh Le`rh vktgh xksaM
vkfnoklhae/;s dFkkfndkaP;k n`"Vhus izpfyr vkgs- rks ,d mRlo
vktgh R;kaP;ke/;s lq: vkgs- xksaMkapk ,d jktk ckcthcqok
dGac ;sFks ej.k ikoyk- R;kph lek/kh unhdkBh cka/kyh vkgs-
;k Hkkxkrhy gtkjks lk/kwauh 'k=w'kh y<k fnY;kP;k uksanhgh
vk<Grkr-
vkSjaxtsckP;k dkGkr pkanfcchph lRrk ;sFks gksrh-
R;kiwohZP;k dky[kaMkrhy ^vkbZus vdcjh*r dGac ifjljkr
fgÚ;kP;k [kk.kh gksR;k] blohlu 1428 e/;s lqyrku
oyh'kgkus vkØe.k d:u fgÚ;kaP;k [kk.khoj dCtk
feGoY;kph uksan vkgs- vdcjkP;k dkGkr ^ljdkj* Eg.kts
ftYgs ikM.;kr vkys- v'kk rsjk ftYákaiSdh dGac gk ,d
ftYgk gksrk- ;k ftYákr ,dks.kohl jsOgsU;w ldZYl Eg.kts
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 67
eglqyh Bk.kh gksrh- nf{k.ksdMs ekgwj] mRrjsdMs ioukj]
if'pesdMs okf'ke gs ftYgs dGac ftYákP;k lhekHkkxh gksrs-
vktP;k ;orekG ftYákpk cjkplk Hkkx rsOgk dGac ftYákr
varqHkwZr gksrk-
b-l- 1599 e/;s vgenuxjpk cqÚgk.k futke'kgk
;kph dkjdhnZ ;sFks gksrh] vls ,dk jksfgY;kP;k ?kjkr [kksndke
djrkuk lkiMysY;k fpÚ;kojhy etdqjko:u y{kkr ;srs-
R;koj ys[k dksjyk vkgs &
^nj tekus gtjrh cqÚgk.k futkL;klq A
vyQ okV lkyoM Mkoh ukp.k xkow AA*
cqÚgk.k futke'kgkP;k dkjfdnhZr ts y"dj ;sFks vkys
gksrs] R;k y"djkyk fdaok okVl:auk okV nk[ko.;kdfjrk
vFkok lks;hlkBh tsFks lkyksMQdhj ¼l/;kps fot;xksiky½
vkf.k ukp.kxkolkBh jLrk QqVrks] rsFks gk fpjk cloyk
vlkok- R;kojpk etdwj Qkj'khr vlwu [kkyh v/kkZ Hkkx
ckGcks/k fyihr vkgs- rks uhV okprk ;sr ukgh- gk fpjk vkrk
ukxiwjP;k laxzgky;kr vkgs-
vkSjaxtsckP;k e`R;wuarj ejkBîkkaps jkT; ;k Hkkxkr
vkys- 'kkgwjktkus rs ok<foys- ijlksth Hkkslys ;kauh vkiys
opZLo ok<owu xkfoyxM] uukZGk] [ksjMk] ekgwj o dGac ;k
xMHkkxkP;k ifjljkr vkiyh lRrk izLFkkfir dsyh- Hkkslys
tsOgk if'pe fn'ksus fonHkkZdMs vkys] rsOgk ;orekGP;k
nf{k.ksdMhy Hkkac ;sFkhy x<hoj o uarj dGac ;sFks FkkacY;kps
fnlrs- j?kwth Hkkslys jktkauh dGacoj jkT; dsys] vls lkafxrys
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 68
tkrs- j?kwthP;k eqyhus yXukP;k vkan.kkr ekfxrysY;k xkokar
dGacpk lekos'k dsysyk ckikyk vkoMyk ukgh- jktkus frP;k
rksaMkoj gkr Bsowu pwi dsys] v'kh dkO;e; jpuk ,dk dFksr vkgs-
baxzt ;s.;kiwohZ dGacoj futkeh jktoV gksrh- b-l-
1849 e/;s ukxiwjdj HkkslY;kauh dGac ifjljkrhy VsdMîkkaP;k
vkJ;kus pkj gtkj lSfudkalg baxztkauk >qyoys gksrs] iz[kj
y<k fnyk gksrk- b-l- 1857 P;k caMkP;k osGhgh dGac
foHkkx lfØ; gksrk] ;kps iqjkos lkiMrkr- ns'kHkDr jktxq:
;sFksp Hkwfexr gksrs] vlsgh bfrgklkr uewn dsys vkgs-
jktxq:auh ;sFkhy fparke.kh eafnjkrp xqIr cSBd ?ksryh gksrh-
dGac ifjljkpk vk.k[kh ,d izkphu iqjkok Eg.kts
vejkorh ftYákrhy _f)iwj ;sFks lkiMysyk rkeziV gks;- gk
rkeziV okdkVddkyhu vkgs-
dksyke] xksaM] ij/kku] vka/k] ekuk] xksokjh] gych
vknh vkfnoklhaps oSiqY; vlysyk gk HkwHkkx vkfnoklh
jktkaP;k rkC;kr gksrk- dGacpk fparke.khp uOgs rj ewGkrp
x.kirh gk izFke vkfnoklhaph o xzkeh.kkaph nsork ekuyh tkrs-
rsOgk vkfnoklhcgwy dGac ;sFks Jh x.ks'kkps izkphu eafnj
vl.ks vk'p;Z Eg.krk ;s.kkj ukgh- iwohZ Jh fparke.kh eafnjkph
ns[kHkky vkfnoklhauh dsyh vlkoh-

x`Rlen _"kh
fparke.kh eafnjkrhy dqaMkrhy ik.;kus vktP;k ?kMhyk
tjh peZjksx cjk >kY;kpk vuqHko dq.kh lkaxr ulys rjh
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 69
eqn~xyiqjk.kkr jktk #Dekaxnkpk dqq"Bjksx cjk >kY;kph dFkk
vkgs- banzdFks'kh ;k dFksps lkE; vkgs- #DekaxnkP;k dFksrwu ;k
dGacuxjhr tUeysys] okLrO; dsysys o vkiY;k vusd
'kks/kkauh ukoykSfdd feGfoysys x.kirhps fuLlhe HkDr x`Rlen
_"kh ;kaph ekfgrh vkiY;kyk feGrs- x`Rlenkapk dkG gk
lqekjs ohl gtkj o"kkZaiwohZpk x.kyk tkrks-
;k Hkwehr okpudoh ukokps ,d vR;ar izfrHkklaié
_"kh okLrO; d:u gksrs- lkSan;kZph ewrhZear iqrGh Eg.kts
okpudohaph iRuh eqdqank- ,dnk dqaMhuiwjpk jktk #Dekaxn
f'kdkj dj.;klkBh ;k dnacoukr vkyk gksrk- e/;kUghP;k
lkatla/;kdekZlkBh okpudoh _"kh unhP;k rhFkkZoj xsys gksrs-
mUgkr fQ:u neysY;k #Dekaxnkyk rgku ykxyh] Eg.kwu rks
vkJekr vkyk- ik.kh ns.;klkBh leksj vkysyh _"khiRuh
eqdqank jktkP;k :ikoj HkkGyh- vkiyh dkeokluk r`Ir
djkoh] Eg.kwu frus #Dekaxnkyk xG ?kkryh- lPpfj= #Dekaxn
ik.kh u firk rkcMrksc fryk vOgs:u fu?kwu xsyk- dkekXuhus
foOgG >kysY;k eqdqansus R;kyk ^rw dq"Bjksxh gks'khy* vlk 'kki
fnyk vkf.k jktkps 'kjhj dq"Bkus fonzwi >kys- jktkus deZxrhyk
nks"k nsr frph foÑr bPNk iw.kZ u djrk rsFkwu xeu dsys-
fujk'kkoLFksr rks taxykr fQjr vlrk ukjnkauh R;kyk Jh
fparke.kh eafnjkrhy x.ks'kdqaMkrhy tykus Luku dsY;kus
dq"Bjksx nwj gksbZy] vls lkafxrys- R;kizek.ks jktk #Dekaxnkus
Luku dsY;koj R;kph dk;k iwoZor rst%iqat vkf.k furG
>kyh-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 70
bdMs dkeokluk vukoj >kysY;k eqdqansyk ikgwu ,dk
vykSfdd O;DrhP;k tUekpk eqgwrZ vkgs] gs /;kukr ?ksÅu banzkus
#Dekaxnkps :i ?ksÅu Qlfoys vkf.k frpk miHkksx ?ksryk-
eqdqansP;k Bk;h chtkjksi.k >kys- eg"khZ okpudoh ;kauk gs
dkghp ekghr uOgrs- ;ksX; le;h eqdnqa syk iq= >kyk- R;kps
uko x`Rlen Bsoys- r#.ki.kh vR;ar rYy[k cq)hps x`Rlen
& okpudoh vkf.k eqdqansps iq= & ex/k ns'kkr xsys- rsFks
vkiY;k vizfrgr cqf)lkeF;kZus oknfooknkdfjrk teysY;k loZ
_"khequhapk R;kauh ijkHko dsyk- R;kaps gs ;'k v=h _"khauk lgu
>kys ukgh- rs Nn~ehi.kkus x`Rlenkauk Eg.kkys] ^rw _"khiq=
ukghl- {kf=; jktk #Dekaxnkpk rw iq= vkgsl- rqyk
oknfooknkpk vfÄdkjp ukgh-* ;k oDrO;kus ?kk;kG >kysys
x`Rlen vkiY;k ekrsdMs ;sÅu fryk tUekps jgL; fopk:
ykxys- eqykP;k fo}Rrscíy vfHkeku vlysY;k eqdqansus [kjh
gfddr lkafxryh- #DekaxnkP;k :ikr vkysY;k banznsokP;k
lekxekrwu gk iq= >kyk vkgs] gs frykgh ekghr uOgrs- ek=
LotUekph dgk.kh ekrsP;k eq[kkrwu ,sdY;koj r#.k x`Rlenkus
nsgR;kxkpk fopkj iôk dsyk- ekrsyk R;kauh 'kki fnyk] ^rw
tUekuqtUe daVdho`{k gks'khy] rqÖ;k lgoklkr dks.krkgh i{kh
jkg.kkj ukgh-* R;kp osGh vkdk'kok.kh >kyh dh] ^x`Rlenk] rw
#Dekaxniq= ulwu nsokf/knso banzkpk iq= vkgsl- rw Jh x.ks'kkph
vkjk/kuk dj- rq>k loZ ekulUeku rqyk ijr feGsy-* ekrsoj
ukjkt vlysys eg"khZ x`Rlen fonHkkZiklwu nwj iq.;ktoG vkB

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 71


fdyksehVj varjkoj vlysY;k FksÅj xkoh xsys o rsFks R;kauh
vuq"Bku ekaMys-
^x.kkuka Roka x.kifra gokegs* ;k ea=kps iqjÜpj.k d:u
R;kauh ckjk o"ksZ ri'p;kZ dsyh- R;k fBdk.kh Hkxoku x.ks'k
izdV gksÅu R;kauh x`Rlenkauk vusd ojnkus fnyh- tikl
clysY;k tkxsleksjp x`Rlenkauh Jh fparke.khph LFkkiuk dsyh-
Eg.kwup FksÅjpk x.kirh ^fparke.kh* ukokus egkjk"Vªkrhy
v"Vfouk;dkar f}rh; Øekadkpk ekuyk tkrks-
R;kuarj x`Rlen _"khauk loZ= ekulUeku feGw ykxyk-
rs yxsp vkiyh tUeHkweh dGac ;sFks vkys- _Xosnkrhy nqljs
eaMy ys[kukpk eku R;kapkp vkgs- fonHkkZrhy turk nfj=h
vkgs] ákps dkj.k rh vkG'kh vkgs] gs tk.kwu R;kauh oSnHkhZ;
tursyk ,d eksykpk lYyk fnyk- ^ek vga vU; Ñrsu
Hkkst;s;e~* Eg.ktsp ^eh nqlÚ;kP;k d"Vkoj tx.kkj ukgh-
Lokoyacukus Lor%ps Hkkstu djhu- d"Vkf'kok; dkG ?kkyfo.kkj
ukgh*] v'kh Jekph izfr"Bk R;kauh tursyk letkowu lkafxryh-
,d Fkksj la'kks/kd Eg.kwugh R;kauk dhrhZ ykHkyh vkgs-
x`Rlen gs foKkuoknh] xf.krrK] Ñ"kh la'kksÄd gksrs- iqjkru
dkGh HkwHkkx gk taxykauh O;kiysyk gksrk- Dofprp ekuoh
oLrh vk<Gk;ph- R;k NksVîkk'kk dGacP;k oLrhr x`Rlenkauh
dkilkpk 'kks/k ykoyk- vkt vki.k fonHkkZyk dkilkps HkaMkj
Eg.kwu vksG[krks- ;k dkilkpk 'kks/k ykoY;kuarj R;kauh
R;kiklwu rarw fdaok /kkxk fuekZ.k dj.;kpk 'kks/k ykoyk-
dkilkpk /kkxk iôk dlk fu?ksy vkf.k R;kiklwu oL= dls
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 72
fo.krk ;sbZy] ;klkBh x`Rlenkauh 12 o"ksZ lrr iz;Ru vkf.k
ifjJe dsys- txkr loZizFke dkiwl ykxoM x`Rlenkauhp dsyh-
dkilkiklwu lwr dk<.ks vkf.k lqrkps dkiM fo.k.ks gs loZ
'kks/k R;kauhp txkyk fnys- vktgh dGac ifjljkrhy tehu
dkiwl mRiknukP;k n`"Vhus Qkj'kh lqihd ulrkukgh ;k Hkkxkr
Hkjiwj izek.kkr dkiwl mRiknu gksrs- ek= dkiwlmRiknd]
la=kmRikndkaP;k ckcrhr 'kklukph mnklhurk vkf.k
'ksrdÚ;kaP;k Qk;|kP;k dqBY;kgh ;kstuk ulY;kus ;sFkhy
'ksrdjh lks;kfcudMs oGr pkyyk vkgs-
xf.krkrhy xq.kkdkj] Hkkxkdkjkph dYiuk loZizFke
x`Rlen _"khauhp ekaMyh- rRiwohZ csjht o otkckdh ;k nksup
fØ;k gksR;k- csjtsP;k rRRokps mér :i Eg.kts xq.kkdkj rj
otkckdhP;k izfØ;sps lqyHk :i Hkkxkdkj gks;] gs nk[kowu
x`Rlen _"khauh xf.krh Økarh dsyh- nqlÚ;kP;k Jekaoj tx.ks
x`Rlenkauk ekU; uOgrs- yksd O;ogkjkyk lqyHk Ogkos] ;k
n`"Vhus R;kauh lrr fparu dsys- dnkfpr R;krwup iq<s
xq.kkdkjkpk 'kks/k vkf.k nksuiklwu uÅi;Zar ik<s fuekZ.k dj.;kr
R;kauk ;'k vkys- T;k fno'kh gk 'kks/k R;kauk ykxyk] R;k
fno'kh rs vkuankus ukpw ykxys- R;k Hkkofud osxke/;sp R;kauh
ik<îkkP;k :ike/;s banznsokps vkokgu dsys-
^vk }kH;ka gfjH;kfeanz ;kfg]
vk prqfHkZjk "kM~fHkj gw;eku%*
^gs banzk] rqEgh nksu ?kksMîkkaP;k] pkj ?kksMîkkaP;k] lgk
?kksMîkkaP;k jFkkoj clwu vfrosxkus ;k-*
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 73
fL=;kaP;k xHkkZoj 'kqDyi{k vkf.k o|i{kkrhy
panzfdj.kkapk osxosxGk izHkko iMrks] gsgh x`Rlenkauhp 'kks/kwu
dk<ys- fL=;kaP;k xHkkZoj panzkpk ifj.kke gksrks] vls
Eg.k.;kis{kk panzkP;k izdk'kkrp xHkkZph ok< gksrs] vls R;kauh
iVowu fnys- panz dysdysus ok<rks- xHkkZrhy thokyk
lw;Zizdk'kkP;k nkgdrsiklwu panzkps 'khry fdj.kp j{k.k djhr
vlkosr] vls lkaxrkuk x`Rlen ikSf.kZesyk mís'kwu Eg.krkr]
^nnkrq ohja 'krnk;a mDFke~*
^gs ikSf.kZes] 'kriVhus ns.kkjk ijkØe'khy vkf.k
iz'kaluh; vlk lsod ns-*
_Xosnke/;s ,dw.k 10 eaMy vkgsr- R;krhy f}rh;
eaMykps drsZ x`Rlen _"kh vkgsr- ;k eaMykr 43 lwDr vkf.k
400 P;koj ea= vkgsr-
^x.kkuka Rok x.kifra gokegs]
dfoa dohukaeqiJoLre~]
T;s"Bjkta czã.kka czã.kiLrs]
vk u% 'k`.oéwfrfHk% lhn lknue~*
gk ea= x`Rlen _"khauh jpyk vkgs- ;k ea=kr rs
Eg.krkr] ^gs c`gLirs] vki.k loZx.kkaps x.kirh Eg.kts x.kkaps
izeq[k vkgkr] loZ dohae/;s Js"B vkgkr-* c`gLirh gs ok.khps
vf/knSor vkgs- Eg.kts c`gLirh ,dk vFkkZus x.kirhp vkgsr-
!dkj 'kCn czãokpd vkgs- czã.kLirh Eg.kts ok³~e;kph fdaok
lkfgR;kph nsork] vls mifu"kndkjkaps Eg.k.ks vkgs- dnkfpr

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 74


Eg.kwup x.kirhph ewrhZ gh !dkjkP;k vkdkjkph ?kMfoyh
vlkoh] vls okVrs-
x`Rlen _"kh vkf.k tSukaps izFke rhFkZadj _"kHknso
;kaph HksV ?kMwu vkY;kps mYys[k vk<Grkr- _"kHknso
x`RlenkaP;k dqVhr nksu fnol okLrO;kl gksrs] R;k nksu
fnolkar R;kaP;k cÚ;kp v/;kfRed ppkZ >kY;kph uksan
vk<Grs-
vls gs vykSfdd O;fDreRRo Jh x`Rlen _"kh ;kaph
dGac gh tUeHkweh rlsp deZHkweh vkgs- ;kp x`Rlen _"khaps
feGrstqGrs dFkkud Hknzkorh{ks=h lkafxrys tkrs o HknzkorhP;k
ojnfouk;dkph LFkkiuk R;kauh dsyh] v'khgh vk[;kf;dk vkgs-

ewrhZ] eafnj o ifjlj


dGacP;k vktwcktwyk Mksaxjkapk ifjlj vkgs- pØkorh
unhP;k dkBkoj dGac xko olys vkgs- dGacP;k pØkdkj
fQj.;kus fryk pØkorh EgVys xsys vlkos- nRrukyk vkf.k
pØkorhpk laxe ;sFks >kyk vkgs- dGac clLV¡Mo:u mRrj
fn'ksyk lqekjs ,d QykZax varjkoj Jh fparke.kh eafnj vkgs-
tehu likVhiklwu lqekjs iLrhl QwV [kksy tkxsr gs eafnj
vlY;keqGs nq:u dGlgh fnlr ukgh- toG ikspY;koj
jLR;koj mHks jkfgys vlrk eafnjkP;k izos'k}kjk,soth dGl
fnlrks- eafnjkpk laiw.kZ ifjlj ckgs:u f'kofiaMhizek.ks Hkklrks-
rRdkyhu f'kYidkjkauh gh jpuk vR;ar dYidrsus dsyh
vlkoh-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 75
;k gsekMiaFkh eafnjkr izos'kklkBh rls rhu ekxZ vkgsr-
eafnjkP;k eq[; izos'k}kjkrwu vkr f'kjY;koj leksjp prqeqZ[kh
x.ks'kewrhZ fnlrs- ,dkp nxMkr pkjgh fn'ksyk x.ks'keq[ks vlwu
R;kaps gkr ,desdkar felGysys vkgsr- gh ewrhZ xkokP;k
mRrjsdMs izkphu x<hr [kksndke djrkuk lkiMyh gksrh- ;k
ewrhZP;k iq<îkkr HkO; lHkkeaMi vkgs- R;kph fufeZrh Lo-
ukjk;.kjko jktgal mQZ ckyxa/kokZauh dsyh vkgs- ;orekG ;sFks
R;k dkGkr >kysY;k R;kaP;k ,dk dk;ZØekps lxGs mRié
R;kauh ;k eafnjkl fnys- R;kaps vkSnk;Z ikgwu Hkxoku fHkdw
ukokP;k xoaMîkkus dqBykgh ekscnyk u ?ksrk gk lHkkeaMi
ckyxa/kokZaP;k ns.kxhrwu cka/kwu fnyk- eafnjkr mrj.;kP;k
ifgY;kp ik;jhoj laxejojh Qj'kh cloysyh gksrh- R;koj
lkS- tukckbZ ek- ekaModj ;kauh eafnjkl 30&7&1957 jksth
301 #i;kaph ns.kxh fnY;kps dksjys vkgs- gh eafnjkph
ifgyhofgyh eksBh ns.kxh- iwohZ loZ HkDrkps ik; R;koj iMr
vlY;kus rh vkrk izos'k}kjktoG MkohdMs fHkarhoj cloyh
vkgs-
izos'k}kjkrwu vkr MkO;k cktwyk ;k prqeqZ[kh
x.kirhiklwu ,dks.krhl ik;Ú;k mrjY;koj leksj ckgs:u
v"Vdksuh o vkrwu pkSdksuh vls dqaM vkgs- R;kyk Jhx.ks'k
dqaM vls Eg.krkr- banz vkf.k vU; vla[; HkDrkapk dq"Bjksx
nwj dj.kkjs gs egkrhFkZ vlysys dqaM- gs dqaM Eg.kts ,dizdkjph
fueqGrh foghjp vkgs- x.ks'kdqaMkleksjhy xkHkkÚ;kr Jh
fparke.khph ewrhZ vkgs- nf{k.kkfHkeq[k vlysyh gh x.ks'kewrhZ
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 76
Hkkjrkrp uOgs rj txkrgh ,desso vlkoh- dnkfpr banznso
ri'p;sZyk mRrjsdMs rksaM d:u clys vlkos] R;kaP;kleksj
Jhx.ks'k izxVys vlkos] Eg.kwu x.ks'kewrhZps rksaM nf{k.ksdMs
vlkos- ;k ewrhZyk pkj gkr] xteq[k vkf.k 'kwiZd.kZ vkgsr-
'ksanwjysiukus ewrhZps uhV vkdyu gksr ukgh- MkO;k lksaMsP;k ;k
x.ks'kkpk eqdwV vaxpk vlkok- Hkkyizns'k fo'kky vkgs- MksGs
ckjhd vkf.k rstLoh vkgsr- Mkok ik; nqeMyk vlwu Jh
x.ks'k lq[kklukr fojkteku vkgsr- izfrek ikgrkp eu izlé
gksrs-
;k x.ks'k ewrhZP;k nksUgh cktwyk nksu Lora= vksoÚ;kar
'kadjkP;k fiaMh vkgsr- f'kok; uXuHkSjo f'kofiaMgh vkgs-
ckyx.ks'kkP;k nksu ewrhZgh vkgsr- fparke.kh eafnjkrhy uanknhi
v[kaM rsor vlrks-
flanwjysiukeqGs ok<ysY;k vkdkjkr Jh fparke.khph
ewrhZ lqekjs pkj QwV map vkf.k frrdhp :an gksr pkyyh gksrh-
1 Qsczqokjh] 1998 jksth Jhx.ks'k t;arhyk ¼prqFkhZ½ fparke.kh
ewrhZph [kksG lqVw ykxyh- ek?k 'kq) iapehyk ewrhZph [kksG iMw
ykxY;kps HkkfodkaP;k y{kkr vkys( ijarq nqlÚ;kp fno'kh
"k"Bhyk dkyk Ogk;pk vlY;kus vkf.k fouk;dh prqFkhZiklwu
n'kZukFkhZaph ;k=sfufeRr xnhZ gks.kkj vlY;keqGs ewrhZHkksorh [kksG
cka/kwu Bso.;kr vkyh gksrh- "k"Bhph ;k=k laiY;kuarj lIrehyk
osMhokdMh >kysyh [kksG fu?ksy rso<h dk<wu ?ks.;kr vkyh-
R;kuarj ,d'ks ,d lqokfluhaP;k gLrs dy'kLuku ?kkywu iqUgk
'kkL=ksDr fo/kh d:u fparke.khyk 'ksanwjkps iquysZiu dsys xsys-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 77
[kksG dk<Y;kuarjph ewrhZ vk/khP;k ewrhZP;k rqyusr toGikl
fuEE;k vkdkjkph fnlw ykxyh gksrh- rRiwohZ fparke.khph [kksG
dsOgk iMyh ;kph ekfgrh miyC/k ukgh( ijarq fdeku lOok'ks
o"kkZar rh iMyh ulkoh] vls o;kso`) ukxfjdkaP;k erkao:u
y{kkr ;srs-
iqjk.kkarhy o.kZuko:u Jh fparke.khph ewrhZ
LQfVdklkj[kh 'kqHkz gksrh- iq<s rh 'ksanwjysiukus 'ksanjh o.kkZph
>kyh vlkoh fdaok ijpØkP;k osGh ewG ewrhZ yiowu nqljhdMs
yiowu Bso.;kr vkyh vlkoh] vlsgh ,d er ekaMys tkrs-
eafnjkrp Jh fparke.kh ewrhZP;k mRrjsyk flesaVfoVkauh
O;ofLFkr cka/kwu dk<ysys ts x.ks'kdqaM vkgs] rs banzkP;k
dkGkrhy vlkos] v'kh J)k Bsowu HkDr ák x.ks'kdqaMkrhy
ik.kh xaxsps rhFkZ Eg.kwu izk'ku djk;ps- 4 QwV ck; 4 QwV
vlk R;kpk vkdkj vkgs- x.ks'kdqaMkr ik;Ú;k vkgsr- gs dqaM
iq"dfj.kh vlkos] vls okVrs- eq[; xkHkkÚ;kleksjhy T;k
izkax.kkr rs vkgs] R;k izkax.kkpk vkdkj 15 ck; 20 QwV vkgs-
;k izkax.kkP;k cktwyk nksUgh cktawuk 10 ck; 12 QqVkaP;k nksu
vksoÚ;k vkgsr- gs iwohZ /;ku d{k vlkosr- MkO;k gkrkP;k
vksojhr nsoh xk;=h] Jh foB~By #fDe.kh o Jh Kkus'ojkaP;k
ewrhZ vkgsr- ,d vksojh fjDr vkgs-
Jh fparke.kh eafnj gsekMiaFkh vlwu lkrO;k fdaok
vkBO;k 'krdkr pkyqD; fdaok nzfoMh 'kSyhP;k izHkkodkGkr
fuekZ.k >kys vkgs- jk"VªdqV jktkauh os#Gps dSykl ys.ks ;kp
dkGkr cka/kys- R;kpkp dkghlk izHkko ;k eafnjkoj tk.korks-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 78
ikpO;k fdaok lgkO;k 'krdkr rkaf=d HkDrh iaFkkpk mn;
>kyk- eafnjkph jpuk ikgrk R;k iaFkkpkgh izHkko ;k 'kSyhoj
fnlrks- rlsp eafnjkps f'kYi gs Jh ;a=kizek.ks vkgs- Jh;a=kyk
pkj }kjs vlrkr- ;sFks pkSF;k }kjkP;k fBdk.kh Lor% Jh x.ks'k
vkgsr-Jh x.ks'kkyk iznf{k.kk ?kkyrk ;sr ukgh- tyrRRokph
nsork Jh x.ks'k vlY;kus Jh x.ks'k dqaMkykp iznf{k.kk ?kkrY;k
tkrs- ra=] ea= vkf.k ;a= ;kapk laxep ;sFks vk<Grks-
;k nsoky;kpk th.kksZ)kj 12 O;k fdaok 13 O;k
'krdkr ;knokaP;k dkGkr >kyk vlkok- nksUgh cktwauk T;k
nxMh fHkarh vkgsr] R;kps fpjs dkGîkk okyqdke; ik"kk.kkps
vkgsr- R;kP;k vkr ewG fHkarh vlkO;kr o R;k iMw u;sr
Eg.kwu gh ;kstuk dsyh vlkoh- MkW- iq-fu- QMds ;kaP;k ers ;k
ikrkGxqaQk egkik"kk.k;qxhu vlkO;kr- Eg.ktsp lqekjs b-l-iw-
700 rs b-l-iw- 500 brD;k izkphu vlkO;kr- Eg.kts vMhp
gtkj o"kkZaiwohZP;k- egkHkkjr dkGki;Zar ekxs ;k eafnjkph
izkphurk usyh tkrs- R;kuarj dsOgkrjh ;sFks Jh x.ks'k izfrek
LFkkiu >kyh vlkoh- v'kk xqaQk HknzkorhP;k ukxukFk eafnjkr]
e/;izns'kkrhy cSrwy ;sFks] cy<k.;krhy pkaMksy ;sFks] ukxiwj
ftYákrhy Hkq;kjh ;sFks vkgsr-

vU;= Jhfparke.kh dFkklkE;


tls ;orekG ftYákrhy dGaccíy lkafxrys tkrs]
rlsp mLekukckne/khy dGaccíygh lkafxrys tkrs- rsFksgh
dGacph izfrÑrh okVkoh] vls fparke.kh eafnj vkgs-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 79
HkkjrkP;k nf{k.k Vksdkojhy dU;kdqekjh eafnjkiq<s
dGacP;k ewrhZizek.ks x.ks'kewrhZ vlwu toGP;k [kksyxV
Hkkxkrhy eafnjkyk o rsFkY;k x.kirhyk vuqy{kwu usedh
vfgY;k] banz] xkSre o fparke.kh x.ks'kkph dFkk izpfyr vkgs-
dq"BihfMr banzkus R;k LFkGh x.kirhyk rikscykus izlé dsys]
vls rsFksgh lkafxrys tkrs-
iq.;ktoGhy FksÅj lanHkkZr ;kiwohZ mYys[k dsyk
vkgsp-
dGacP;k fparke.kh eafnjkrhy ik;Ú;k mrj.;kiwohZ
fnl.kkjh prqeqZ[kh ewrhZ dGacP;k x<hr lkiMyh gksrh- lqekjs
ikÅ.k'ks o"kkZaiwohZ rh ;sFks vk.kwu ekaMyh xsyh- v'khp
x.ks'kewrhZ ;orekG ftYákrhy dsGkiwj ;sFks vkf.k
dU;kdqekjhykgh vkgs- iouhP;k Jh iapkuuk'khgh ;k ewrhZph
rqyuk dsyh tkrs- cgq/kk ewrhZfufeZrhps gs dky[kaM leku
vlkosr-

vktwcktwph ikg.;klkj[kh fBdk.ks


fparke.kh eafnjkP;k ckgsj jLrk vksykaMwu if'pesyk
nksu eafnjs vkgsr- R;kiSdh ,dkr nRrewrhZ vkf.k iknqdk vkgsr-
;k ewrhZaph LFkkiuk LFkkfud HkDrkauh 1994 e/;s dsyh- nqlÚ;k
eafnjkr vulw;sph ewrhZ vkgs] vls HkDr ekurkr- ák ewrhZP;k
xGîkkr dkGîkk'kkj #nzk{kkaph ekG] ojhy MkO;k gkrkr
fouk;dkph ewrhZ vkf.k [kkyhy MkO;k gkrkr deaMyw]
eLrdkoj eqdwV vkf.k nksu cktwyk nksu nklh mH;k vkgsr-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 80
iwohZ ;sFks ikoZrhph ewrhZ gksrh- rh 1990 e/;s pksjhyk xsyh-
R;k fBdk.kh gh ewrhZ LFkkfir dsyh xsyh-
izkphu dGac gs eafnjewR;kZauh O;kiysys xko vlkos]
vls okVrs- pØkorh unhP;k fdukÚ;koj iwohZ vusd eafnjs
vlkohr- R;krhy cÚ;kp'kk foyksHkuh; ewrhZ vktgh lkiMr
vlrkr- iq.;krhy fo}ku bfrgkl la'kks/kd dS- MkW- iz-y-
lkloMdj ;kauh dGac ifjljkr lkiMysY;k cgqrsd ewrhZ b-l-
700 rs 1100 ;k dkGkrhy vkgsr] vls lkafxrys gksrs-
R;kaP;k ers Jh fparke.kh eafnjkP;k leksjhy jLR;kP;k nqlÚ;k
dkBkoj nRrewrhZlg vlysys iwokZfHkeq[k eafnj ewGkr vulw;sps
ulwu rh ewrhZ véiw.kkZ ikoZrhph vkgs- frps vo;o vR;ar
js[kho vlwu rh lqekjs ,d gtkj o"kkZaiwohZph ikoZrhph ewrhZ
vkgs] vls ;orekGps bfrgkl la'kks/kd MkW-;-[kq- ns'kikaMs
;kauhgh fygwu Bsoys vkgs-
pkSnk pkoMîkkaps] cRrhl egkykaps vkf.k ckjk ek#rhaps
dGac vlk ykSfdd ;k xkokpk vkgs- vktP;k ?kMhyk v'kk
pkoMîkk] egky jkfgysys ukghr- dGacP;k iwosZyk pkj
fdyksehVj varjkoj cksjh egky ukokps [ksMs vkgs- frFksgh x<h
gksrh- dnkfpr izkphu dkGh dGacP;k cRrhliSdh rks ,d
egky vlkok- ,dsdkGP;k dGac ljdkjP;k Eg.kts dGac
ftYákP;k d{ksr pkSnk eglqyh fdaok R;klkj[ks izeq[k foHkkx
vlkosr- R;kosGP;k jpusizek.ks R;k ftYákr cRrhl egkygh
vlkosr- rgflyhyk egky EgVys tkr vlkos- R;krhyp ,d
cksjh egky vlkos-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 81
ckjk ekjksrhaP;k ckcrhr mYys[k lkFkZ okVrks- ;sFkhy
ifjljkr vktgh ek#rhph ckjk eafnjs vk<Grkr- ;kaiSdh
rGîkkpk ek#rh iwosZyk] jkBpk fdaok jhBpk ek#rh if'pesyk]
tksa/kG.khpk ek#rh nf{k.ksyk rj eqnkiwjpk ek#rh dGacP;k
mRrjsyk vkgs- f'kok; vkB fn'kkaP;k vkB ek#rhauh ;k xkoP;k
f'kosps j{k.k dsys vkgs] vls J)kGw lkaxrkr-
dGacP;k iwosZyk nksu fdyksehVj varjkoj ,dk
iq"dj.khdkBh dykoarh.khpk egky gksrk] v'kh uksan b-l-
1507 P;k ,dk Qkj'kh f'kykys[kkr vkgs- gk f'kykys[k R;k
egkykP;k ewG tkxh vkgs] vls Eg.krkr- izR;{kkr ek= dkgh
lqxkok ykxr ukgh-
dGacyk unhe/;s ,d dkxnMksg gksrk- rsFks iwohZ
dkxnkapk dkj[kkuk gksrk- vdcjdkyhu gh fLFkrh vlkoh-
dGacyk fgÚ;kaph [kk.k gksrh vkf.k ;sFks fgÚ;kapk O;kikjgh
pkyk;pk] v'kh izok'kh uksan ^vkbZus vdcjh*r vkgs- ?kksaxMh]
r<o fo.k.;kpk /kank ;sFks cÚ;kp vk/khiklwu pkyr gksrk-
dGac ifjljkrhy cka/kdkekrY;k foVk ik.;koj rjaxk;P;k vls
lkaxrkr- ;sFkwu ckHkwGxkoekxsZ vejkorhdMs tkrkuk ykx.kkÚ;k
rGsxko n'kkljP;k foVkgh ik.;koj rjaxrkr- rGsxko n'kklj
;sFkhy ,dk eafnjkr dGacgwu j?kqth Hkkslys ;kauh ikBoysyh
dkgh nkui=s vFkok vkKki=s vkgsr] vls lkaxrkr- dGac ;sFks
cSy vkf.k r#.kkaP;k dqLR;kaph naxy Hkjfoyh tk;ph- ;k
y<k;kaP;k tkxkaP;k [kq.kk vktgh dkgh izek.kkr vk<Grkr-
dGac ;sFks Hkj.kkjk cSycktkj vktgh izfl) vkgs-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 82
dGacyk ;knokaP;k uarj dsOgkrjh xoGh yksdkaph
laLÑrh izHkkoh gksrh] vls okVrs- R;kuarj jtiwr vkf.k ejkBs
HkVdarhr bdMs vkys o R;kauh xksilaLÑrh ekxs Vkdyh- HkVdr
vkysys dq.kh ,d Bkdwj dGacps lRrk/kkjh >kys- iq<s rs
^Bkdjs* ukokps xzkekf/kdkjh Bjys-
dGac gs ,sfrgkfld xko iwohZ eafnjewR;kZauh O;kiysys
gksrs- ,d /keZdsanz gksrs- pØkorh unhP;k nksUgh fdukÚ;kaoj
vusd eafnjs gksrh- vktps Jhfparke.kh eafnj iqjkru dkGh
xkokiklwu nwj oujkbZr] dnacjkthr ljksojkdkBh gksrs- gk loZ
ifjlj fganwauh O;kiysyk vlkok- toGp vlysY;k
ris'ojeafnjkrhy ewrhZ tqU;k dkGP;k vlwu R;k b-l- 700 rs
1100 P;k njE;kuP;k vlkO;k- Jh {ks= fparke.khiklwu lqekjs
lkr fdyksehVjoj nzqx fdaok nqxZpk fdYyk vkgs- vkrk rks
[kaMgj voLFksr fnlrks- ikpO;k 'krdkrhy ,dk rkeziVkP;k
mYys[kko:u gs Li"V gksrs dh] dGactoGhy dnacfxjhxzke
nkukr fnysys xko gksrs- ;kp xkokyk vkt ^nqxZ* Eg.krkr- ;sFks
rsOgk vHks| Mksaxjh fdYyk gksrk- rks xksaMkauh fdaok rRiwohZ
mHkkjyk o tksiklyk vlkok-
e/;arjh [kksndkekr ;k fdYY;krgh ;knodkyhu
lksU;kph uk.kh lkiMyh o rh vkt ukxiwjP;k oLrwlaxzgky;kr
vkgsr- nzqx fdYY;kpk ifjlj vfr'k; fulxZjE; vkf.k nkV
>kMhus O;kiysyk vkgs- tk.;kpk ekxZgh taxykpkp vkgs-
fdYY;koj Jh js.kqdknsohps eafnj vkgs- toGp ik;F;k'kh ,d
ryko vkgs- ;k Hkkxkr vkf.k dGacP;k x<hP;k [kksndkekr
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 83
rkaC;kphgh uk.kh lkiMk;ph- la'kks/kdkaP;k ers rh xqIrdkyhu
gksr- vktgh vusdnk yksHkh fdaok va/kJ)kGw ;k [kaMgj
>kysY;k fdYY;kr iqjkru [kftus lkiMrhy ;k vk'ksus
yiwuNiwu [kksndke djrkr- dkgh rj ik;kGw O;Drhauk vk.kwu
R;kaP;k rdZ'kDrhus vls 'kks/k ?ksr gs ÑR; djrkuk fnlrkr-
nzqx fdaok nqxZP;k fdYY;kpk nxM] fparke.kh eafnjkpk
nxM vkf.k toGp vlysY;k uka>k ;k xkokrhy okMîkkaP;k
cka/kdkekr okij.;kr vkysys nxM gs lkj[ksp vkgsr- dGacph
x<h] nqxZpk fdYyk] fparke.kh eaafnj vknh f'kYikaph cka/k.kh
iqjkru fdaok ;knodkyhu vlyh] rjh mLrokjh] MkxMqth]
iquckZa/k.kh gs dGac ljdkjP;k ek/;ekrwu xksaM] Hkkslys vkf.k
eksxy v'kk lRrk/kkÚ;kauh dsY;kps y{kkr ;srs-
dGac gs vkt rkyqD;kps fBdk.k vkgs- ek= iwohZ rs
eksBs 'kgj vlkos- rhu fdyksehVjojhy cksjh egkyi;Zar ;kpk
foLrkj vlkok vls okVrs- dGac vkf.k cksjh egky ;sFkhy
laiérk lgt y{kkr ;srs- vusd x<h vkf.k R;k x<haph ika<jh
ekrh R;kpsp |ksrd vkgs- dkgh o`{k eksBeksBkys vlwu R;kaP;k
lHkksorkyP;k oLrho:ugh izkphurk y{kkr ;srs- iwohZ x<haP;k
fHkarhae/;s yifoys tk.kkjs /ku lkiMsy ;k vk'ksus x<hph ekrh
mdj.kkjsgh vusd egkHkkx vk<Grkr- R;kr x<hph fHkar
vaxkoj dkslGY;kus dkgh vi?kkrgh >kysys vkgsr- ek= vkrk
gGwgGw x<h tehunksLr dj.ks lq: vlwu rh ekrh xzkeiapk;r]
iapk;rlferh o 'kkldh; uohu cka/kdkekauk [kM~Mîkkae/khy ok
ik;kP;k HkjrhlkBh okijyh tkr vkgs-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 84
dGactoGps je.kh; fBdk.k Eg.kts Jh {ks=
fparke.khiklwu ikp fdyksehVjoj map VsdMhoj vlysys nRrkps
LFkku & fujatu ekgwj- gs nRr HkDrkaps J)kLuku- ukansM
ftYákrhy ;orekGiklwu 82 fdyksehVjoj vlysys nRrkps
okLrO; vlysys fBdk.k Eg.kts eksBs ekgwj rj dGactoGhy
gs fBdk.k Eg.kts fujatu ekgwj fdaok NksVs ekgwj- vj.;kpk
izns'k vkf.k toGp ryko vlY;kus i;ZVuLFkG Eg.kwu rs
fodflr gksr vkgs- Jh nRrewrhZP;k eLrdkoj vk'khokZnkRed
gLr Bsowu mHkh vlysyh vulw;sph ewrhZ gs ;sFkhy [kkl
vkd"kZ.k- dkGîkk ik"kk.kkr dksjysyh gh js[kho ewrhZ
f'kYidyspk ,d mRÑ"V uequk vkgs- nRrtUekP;k osxosxGîkk
dFkk ;sFks ,sdk;yk feGrkr- o:u dnacuxjh] nwjojpk nqxZpk
fdYyk] brj VsdMîkk vkf.k ik;F;k'kh vlysyk nRr ryko
Nku fnlrks-
dGaciklwu lqekjs 20 fdyksehVjoj jkGsxko vkgs- ;k
'kgjkP;k nf{k.ksl rhu fdyksehVjoj jkosjh fdaok jkexaxk gs
ikSjkf.kd xko vkgs- gk jkek;.kdkyhu naMdkj.;kpk Hkkx vkgs]
vls lkafxrys tkrs- ;sFks unh'kstkjh txrtuuh lhrkekrsps
¼tuduafnuh½ ts iqjkru eafnj vkgs] R;kph dFkk v'kh lkafxryh
tkrs & ifjVkus O;Dr dsysY;k la'k;ko:u tsOgk lhrspk jkekus
R;kx dsyk] rsOgk rh dkgh fnol okfYedhaP;k vkJekr
okLrO;kyk gksrh] rks vkJe ;sFks gksrk] vlk let vkgs- ;sFksp
yodq'kkauh jkekpk v'oes/k ;Kkpk ?kksMk vMoyk o uarj
>kysys ;q)gh ;k Hkwehrp >kys] vls xkodjh lkaxrkr-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 85
toGP;k jkexaxk unh'kstkjh vlysyh lek/kh okfYedh _"khaph
vlY;kps cksyys tkrs-
>ksiysyk fdaok vkMok tks uÅ QqVkpk ek#rh ;sFkhy
eafnjkr vkgs] R;kps ik; nxMh lk[kGnaMkus cka/kys vkgsr- ;k
ek#rhyk ckyi.kh R;kP;k ekrsus v'kh f'k{kk dsyh gksrh- ;k
ewrhZo:u vatuh ekrspk vkJe ;sFks vlkok] v'khgh J)k
vkgs- dkghaP;k ers rks yodq'kka'kh y<rkuk tk;canh >kyk
vkgs- R;kps izrhd Eg.kwu gh cafnLr guqekukph ewrhZ vkgs-
eqykauk ist goh Eg.kwu lhrk xkokr xOgkph fHk{kk
ekx.;kl xsyh( ijarq fryk dq.khgh xgw fnys ukghr- rsOgk
lhrsus ;k xkokr xgw fid.kkj ukgh] vlk 'kki fnyk- vktgh
;sFks xOgkps ihd vk<Gr ukgh- rks isjyk rj fidr ukgh] vls
lkafxrys tkrs-
Hkkjrkrhy gs ,deso lhrk eafnj vlY;kps cksyys
tkrs- gs eafnj lk/kkj.kr% 16 O;k 'krdkr cka/k.;kr vkys
vlkos- e/;arjh ;k eafnjkph izpaM nqjoLFkk >kyh- rs
dkslG.;kP;k csrkr vkys- dkgh eaMGhauh ukansMP;k nsxywjgwu
f'kGk vk.kY;k- ykrwjps dkjkfxj cksykoys o eafnjkph nq#Lrh
dsyh- 'kklukus jkosjhyk ^d* oxZ i;ZVuLFkGkpk ntkZ fnyk-
ek= goh r'kh izxrh >kysyh fnlr ukgh vkf.k gs eafnjgh
[kwils izfl)hP;k >ksrkr vkys ukgh-
dGaciklwu mRrjsyk 15 fdyksehVjoj mRrjkfHkeq[kh
o/kkZ unhP;k fdukÚ;koj dksVs'oj laLFkku vkgs- frFks mapkoj
egknsokph fiaM vkgs- ;sFks izkphu dkGh dksVîko/kh ;K >kys
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 86
gksrs] vls lkaxrkr- vktgh ;k Hkkxkr dqBsgh [kksnys rjh
;Kkrhy jk[ksizek.ks ekrh feGrs- j{kkfoltZuklkBh o rRle
fo/khalkBh vusd yksd ;sFks ;srkr- rlsp unhik=kr fof'k"V
fBdk.kh fcYoi=s cqMrkr Eg.kwu R;k fBdk.kkyk csycqMh
Eg.krkr- ;k unhr dkgh fBdk.kh ik.;kr [kspwu ?ks.kkjs Hkojs
vkgsr- Eg.kwu e`R;ksijkUr j{kkfoltZuklkBh ;s.kkjs egkekxkZP;k
fn'ksus gs fo/kh u djrk lkr fdyksehVjpk Qsjk ?ksÅu
iyhdMP;k rVkoj gs fo/kh djrkr- egkekxkZP;k fn'ksus
vlysY;k ik=kr ik.;kP;k HkoÚ;kauh gksMîkk fdaok ek.klkauk
[kspwu ?ksrY;kP;k ?kVuk ?kMysY;k vkgsr-
;kf'kok; dGac rkyqD;krhy [kVs'oj laLFkku]
cksikiwjph nsoh] ujlkiwjps egknso eafnj] frj>MîkkP;k
VsdMhojhy tkx`r xkslkoh eafnj] xyexkopk ek#rh gh loZp
fBdk.ks ikg.;klkj[kh vkgsr- dGaciklwu ukxiwj ekxkZoj lqekjs
7 fd-eh-oj f'kjiwjiklwu 4 fd-eh- vkr vlysY;k cksikiwjP;k
nsoh eafnjkr [kkyh mrjkos ykxrs- R;kr xksykdkj nsohP;k
vusd ewR;kZ vkgsr- dGaciklwu tksMeksgk fdaok ?kkVath ekxkZoj
18 fd-eh- varjkojps [kVs'oj laLFkkugh [kVs'oj egkjktkalkBh
izfl) vkgs- 'kkar v'kk fulxZlkfé/;kr gs nsoLFkku vkgs-
Hknzkorho:u dGacyk o.khekxsZ ;srkuk tksMeksgk fdaok [kVs'oj
ykxrs- dGaciklwu 23 fd-eh- varjkoj vlysys vkrkps
ftYákps fBdk.k Eg.kts- ;orekG- ;sFkhy rhu fn'kkauk
vlysyh ek#rhph eafnjs izfl) vkgsr- <qe.kkiwjpk ek#rh
vejkorh ekxkZoj ;orekGiklwu 5 fd-eh- oj ¼dGaciklwu
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 87
28 fd-eh-½] vk.khZ ekxkZojpk ouoklh ek#rh 3 fd-eh-oj
¼dGaciklwu 26 fd-eh-½ vkf.k ladVekspu ifjljkryk ek#rh
gk 'kgjkrp vkgs- f'kok; 'kgjkrhy egknso eafnj] yksgkÚ;kps
egknso eafnj] pkSlkGîkkps VsdMhojhy egknso eafnj] foB~By
#fDe.kh eafnj] txr eafnj v'kh dkgh iqjkru eafnjs
ikg.;klkj[kh vkgsr- ;orekGiklwu 5 rs 10 fd-eh- varjkoj
vlysys tkeokMhpk ryko] cksjxko /kj.k] fuGks.kk /kj.k vkf.k
ckHkwGxko ;sFkhy csacGk izdYi bR;knh fBdk.ks ikgrkuk eu
jewu tkrs-

brj ekfgrh
dGac ukokph egkjk"Vªkr lkr xkos vk<Grkr-
R;kiSdh iq.ks] mLekukckn vkf.k ;orekG ftákrhy dGac gs
rkyqds yksdla[;k] fodkl vkf.k bfrgkl ;k n`"Vhus izfl)
vkgsr- ;orekG ftYákrhy dGac gs fparke.kh eafnjkeqGsp
txizfl) >kys vkgs- dGac ukokps nqljs xko fonHkkZr ukgh-
dGac ifjljkr dnackP;k >kMkaps oSiqY; gksrs o
vktgh gh >kMs ;sFkhy oukMksaxjkr vkgsr-
dGac gs iwohZ iapk;r lferhps eq[;ky; gksrs- vkrk
rkyqdk vkgs( i.k Qkj iwohZ gk ftYgk vlkok] vls iqjkos
vktgh vk<Grkr- uxj ikfydslkBh iz;Ru lq: vkgsr-
ikj/kh] xksaM] xksokjh] vka/k] ekuk] gyck] dks"Vh v'kk
vusd tekrh ;k ifjljkr jkgrkr( i.k dksyke tekr ;k

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 88


ifjljkr tkLr izek.kkr vk<Grs- dksykekaps 31 iksM ;k Hkkxkr
vk<Grkr-
dGace/khy fofgjhaps oSf'k"Vîk dksMîkkr Vkd.kkjs vkgs-
nksu QwV #an o rhu QwV ykachP;k fdaok vMhp QqVh O;klkP;k
cÚ;kp fofgjh ;sFks vk<Grkr- eksVkjLV¡Moj vl.kkjh foghjgh
Qkj iwohZph vkgs- fryk milys vlrk vusd ekuoh gkMs]
ckaxMîkk ;k fofgjhr vk<GY;k- 'k=waiklwu vkiyh bHkzr
okpo.;klkBh fL=;kauh ;sFks izk.k R;kxys vlkos] vls
bfrgkldkjkaps Eg.k.ks vkgs-
baxztkaP;k jktoVhr ;k fBdk.kps egRRo deh >kys-
oSHko deh gksr xsys- ,dsdkGh fganwaps /kkfeZd LFkG vkf.k Kku]
fo|sps opZLo jkfgysyk gk ftYgk fofo/k vkØe.ks vkf.k uarj
baxztkauh nqyZf{kr dsY;kus vkiyk fodkl d: 'kdyk ukgh-
[kaMgjkaph la[;k ok<r xsyh- Jhfparke.khps eafnj tj oxGys
rj vls BlB'khr vkd"kZ.k ;k xkokyk jkfgys ukgh- Hkjiwj
dkiwl] Hkkthikyk] eksBeksBkys dksgGs vkf.k dsGhps mRiknu
vlk dkgh mRikndrspk Hkkx lksMyk rj uarj o.kh vkf.k
;orekG ;kaP;k fodklkP;k rqyusus dGac ekxs iMys- T;k
vla[; fofgjh vkf.k pØkorh unhP;k Hkjiwj ik.;kP;k
vk/kkjkus ;sFkhy 'ksrh izfl) gksrh] R;k 'ksrhyk vkt ik.kh
feGsukls >kys vkgs- pØkorhyk ik.kh ukeek=p jkfgys vkgs-
fofgjh [kksy xsY;k vkgsr- ikolkps izek.k deh >kY;kus
mUgkGîkkr R;k vkVrkr- ik.;klkBh yksdkauk o.ko.k fQjkos
ykxrs- fparke.khiq<îkkr lk{kkr xaxk vorj.;kP;k ?kVuk ikgrk
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 89
;k ifjljkr ik.;kps nqfHkZ{; dk Ogkos] gk iz'u Hkkfodkauk
iM.ks lkgftd vkgs- ek= jsu okWVj gkosZfLVax] 'ksrrGs] ik.kh
vMo.ks] lkBo.ks ;kfo"k;h xkokr Eg.kkoh r'kh tkx`rrk ukgh-
vkeP;k bafnjk egkfo|ky;krgh ik.;kph Hkh"k.k leL;k gksrh-
gk Hkkx dMd eqjekG vkgs- 2005 P;k nq"dkGkr ifjfLFkrh
Hk;kud >kyh- egkfo|ky;kP;k ifjljkrhy rhugh fofgjh
[kksy d:u laiw.kZ bekjrhauk jsu okWVj gkosZfLVax dsys- ,d eksBs
'ksrrGs [k.kys- egkfo|ky;krhy ok;k tk.kkÚ;k ikolkP;k
ik.;kpk Fksacu~ Fksac R;k 'ksrrGîkkr ikspkok] v'kh ;kstuk
dsyh- ukY;k vkf.k ikbZiykbZu Vkdyh- jLR;kP;k cktwus
okg.kkjs ikolkps ik.kh egkfo|ky;kr cfxP;kP;k cktwyk pj
[kksnwu vkr ?ksrys- vkt fi.;kP;k] okijkP;k ik.;kyk dkgh
deh ukgh vkf.k >kMkaukgh ik.kh iqjrs- vktwcktwP;k ifjljkrhy
xkokrhy eaMGh egkfo|ky;krwu mUgkGîkkr ik.kh usrkr- vkrk
vkeP;k ;k ifjljkr Jh ljLorh eafnj fuekZ.k dsys tkr vkgs-
R;ke/;s fofo/k nsohnsork o larkaP;k ewR;kZaph izfr"Bkiuk dsyh
tk.kkj vkgs-
x.kirhP;k ikniz{kkyukFkZ cgqrsd nj ckjk o"kkZauh xaxk
;srs] vls HkDrtu ekurkr- xaxkLukukus loZ ikis /kqryh
tkrkr] vlk let vkgs- lokZaph ikia /kq.kkjh xaxk ekrk Lor%gh
ikilai`Dr gksrs vkf.k ukbyktkus T;k fparke.khP;k Ñisus banzkph
ikis /kqryh xsyh] R;k fparke.khykp Li'kZ d:u Lor% ikieqDr
gksrs- vkt fparke.kh eafnjkrhy dqaMkoj dkpssps >kd.k ykoysys
vkgs] ts.ksd:u HkDrkauh R;kr Qqys] iSls Vkdwu ik.kh nwf"kr
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 90
gksÅ u;s- rjhgh dkgh HkDr iznw"k.kkpk fdaok rks izkphu Bsok
cqt.;kpk fopkj u djrk rs >kd.k cktwyk d:u R;kr Qqys]
iSls Vkd.;kpk iz;Ru djrkrp-
x.ks'kkP;k iwtslkBh banzkus gh xaxk vk.kyh gksrh] vls
HkDr ekurkr- xkSre _"khaP;k 'kkikrwu eqDr >kY;koj fparke.kh
nsorsph LFkkiuk tsOgk banzkus dsyh] rsOgk iwtuklkBh i`Fohojhy
ik.kh dls okijkos] gk iz'u iMY;kus banzkus LoxkZrwup Jh xaxsyk
vkokgu dsys vkf.k iwtukuarj fryk nj ckjk o"kkZuarj Jh
fparke.khyk Luku ?kky.;kph vkKk dsyh] v'kh vk[;kf;dk
vkgs-
gh xaxk vkyh dh ik.;kph ikrGh ok<w ykxrs-
dqaMkrwu ik.kh f>jiw ykxrs- dkgh fnolkarp ;k ik.;kpk Li'kZ
fparke.kh ewrhZyk >kyk dh ik.kh vksl: ykxrs vls lkaxrkr-
vkrki;Zar 1918] 1933] 1948] 1958] 1970] 1883]
1995 ;k o"kkZar xaxk vkyh gksrh- ;ko:u rarksrar ckjk o"kkZauh
xaxk vorjr ukgh] vls y{kkr ;srs- ek= vki.k eafnjkr
mrjrks] R;kghis{kk [kksy vl.kkjh gh foghj njo"khZP;k ikolkus
rqMqac Hk:u okgr dk ukgh] gs dksMsp vkgs- dkgh dkG
;orekG ;sFks iksyhl vf/kdkjh Eg.kwu jkfgysys HkwxHkZ'kkL=kr
ih-,pMh- vlysys fnYyhps MkW- fclkfj;k rlsp ftYgkf/kdkjh
jkfgysys Jh- fxfjjkt ;kauhgh ;kpk vH;kl dj.;kpk iz;Ru
dsyk gksrk-
1995 e/;s lIVsacj efgU;kr vorjysY;k ;k xaxsph
nwjnq:u vkysY;k Hkkfodkauh iwtk dsyh o rhFkZ usys- uksVkaph
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 91
iqMdh] lksus] uk.kh] Qqys xaxsyk viZ.k dsyh- lqekjs
ohl&ckohl fnol fparke.kh eafnjkrhy pkSdkr ik.kh gksrs-
eksVj ykowu ik.kh milys rjh yxsp rs ik>:u ;sbZ-
HkkfodkaP;k iwtsph Qqys] ikus] ukjG] nqokZ ;kaeqGs ik.kh nwf"kr
gksÅu tursyk =kl gksÅ u;s] R;klkBh rs lkj[ks milkos ykxs-
1995 P;k xaxk vkxeuizlaxh vkf.k 1998 P;k
ewrhZph [kksG xGwu iM.;kP;k izlaxh eh dGac ;sFks vlY;kus
;k nksUgh ?kVuk izR;{k vuqHkork vkY;k-
x.ks'kewrhZleksj ts x.ks'kdqaM vkgs] rs HkwikrGhiklwu
lqekjs 35 QwV [kksy vkgs- ;k eafnjkP;k vkokjkrp iwosZdMs ,d
foghj vkgs- frph [kksyh lqekjs 35 QwV vkgs- fryk usgehp
ik.kh vlrs- ;k ifjljkps voyksdu dsys vlrk gs eafnj iwohZ
ljksojkoj cka/kys vlkos] vls okVrs( ijarq ik.;kP;k ikrGhps
xw< mdyr ukgh-
ijaijsus iqtkjh Eg.kwu O;kl ?kjk.;krhy czkEg.k iwtk
djrkr- nj efgU;kP;k lad"Vh o vaxkjdh prqFkhZyk nwjnq:u
Hkkfod fparke.khP;k n'kZuklkBh ;srkr- vusd Hkkfod 23
fdyksehVj varjkojhy ;orekGlkj[;k 'kgjkarwu prqFkhZP;k
vxksnjP;k jk=hp ik;h fu?kwu igkVs dGacyk ikspwu n'kZu
?ksrkr- ;orekG&dGac ekxkZoj jk=h HkDrkalkBh ik.kh] pgk]
uk'rk ns.kkjh dkgh Jhear Hkkfod eaMGh vkgsr- ;k
pgkik.;kP;k lks;heqGs iwohZ ?kunkV taxykpk o ?kkVkpk
vlysyk vkf.k vkt dsoG lkekU; taxykpk] Hkkjh] eMdksuk]

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 92


pkiMkZ] ?kksVh v'kk dkgh xkokauk Li'kZ d:u tk.kkjk ?kkVfojfgr
ekxZ [kMrj u jkgrk HkDrkalkBh lq[kdj >kyk vkgs-
;k eafnjkr usgeh xnhZ ulrs( i.k prqFkhZ fdaok
l.kklqnhauk eksBh xnhZ gksrs- v'kk osGh fdyksehVjHkj jkaxkgh
ykxrkr- eafnj [kksy vlwu xkHkkÚ;kpk ekxZ Qkj v#an vkgs-
}kjkrwu okdwu tkos ykxrs- frFks tkxk Qkj deh vlY;kus
n'kZukyk frFks Qkj yksdkauk Fkkacrk ;sr ukgh- rs n'kZu ?ksÅu iq<s
fu?kkY;kojp R;kaP;k ekxhy HkDrkauk vkr tkrk ;srs- xnhZr
frFks eksdGh gok ;sr ukgh- vusd eafnjkapk th.kksZ)kj gksrks-
;kgh eafnjkpk th.kksZ)kj >kY;kl ewG <kpk u cnyrk nq:u
n'kZu ?ksrk ;sbZy o xkHkkÚ;krhy xnhZ VkGrk ;sbZy ;kn`"Vhus
leksjP;k izos'kkP;k }kjkpk Hkkx dk<Y;kl gh leL;k lqVw
'kdrs- vktdky Rofjr n'kZu gks.kkÚ;k o izlé] eksdGîkk
okrkoj.kkrhy nsoLFkkukauk tk.kkÚ;k Hkkfodkae/;s dekyhph ok<
>kyh vkgs- R;keqGs eafnjkps mRiégh ok<rs- vusd lsok ;kstuk
jkcork ;srkr- rsOgk dGacP;k fparke.khyk ;s.kkÚ;k Hkkfodkauk
n'kZuklkBh Qkj dkG fr"Br jkgkos ykxw u;s] ;klkBh
mik;;kstuk dj.;kph furkar vko';drk vkgs- rlsgh Jh
fparke.khps l/;kps ts izos'k}kj vkgs] rs izkphu ulkos-
;sFks dk;ZØeklkBh] fookgklkBh gkWy vkgs- jkg.;kph
lks; vkgs- LoPNrkx`gs vkgsr- ik.;kph lks; vkgs-
Hkkstuizlknkph lks; vkgs- vusd nkR;kauk ;sFks R;kaP;krQsZ Hkkstu
ns.;klkBhgh O;oLFkk vkgs- nsoLFkkukdMwu vxnh HkkaMîkkaiklwu
loZ lkfgR; feGrs- vosGh ;s.kkÚ;k HkDrkaP;k Hkkstuizlknkph
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 93
lks; u >kY;kl dGac&ukxiwj jksMoj /kkcsgh vkgsr vkf.k
;orekGlkj[ks 'kgj vxnh 23 fdyksehVjoj vlY;kus o ;k
ekxkZoj jk=Hkj ukxiwj&ukansMlkj[;k clsl pkyr vlY;kus
HkDrkauk vMp.k tkr ukgh-

,danjhr izkphu vls Jh fparke.kh nsoLFkku o


ifjljkrhy eafnjs ikg.;klkj[kh vkgsr- Qkj eksBîkk izek.kkoj
yksdkaph J)k fparke.khoj vkgs- fpark nwj d:u o HkDrkyk
iko.kkjk gk ijes'oj vlY;kps HkDr ekurkr-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 94


Jh flf)fouk;d] dsG>j
Jh ,dpØk x.ks'k
jkek;.k vkf.k egkHkkjrkrhy vusd dFkkuds] ?kVuk
fonHkkZP;k Hkwehoj ?kMY;k vkgsr- o/kkZ ftYákrhy lsyw
rkyqD;krhy ^dsG>j* Eg.kts izkphu ^,dpØk uxjh*-
ukxiwj&o/kkZ egkekxkZoj ukxiwjiklwu lqekjs 52 fd-eh- varjkoj
vkf.k o/ksZiklwu 26 fd-eh- varjkoj vkgs- ;sFkhy ,dpØk
x.ks'k Eg.ktsp vktP;k dsG>jpk ^flf)fouk;d* gks;- ;k
xkokyk iwohZ ^dsG>jh* vlsgh EgVys xsys vlkos- gs nsoLFkku
eq[; ekxkZiklwu Qkj rj v/kkZ fd-eh- vkr VsdMhoj vkgs-

;k {ks=klaca/kh dkgh dFkk o bfrgkl


ikaMokaP;k 12 o"kkZaP;k ouoklkuarj ,d o"kkZP;k
vKkroklkP;k dkGkr rs fonHkkZr vkys gksrs- ,dpØk uxjhr
cdklqj ukokpk jk{kl jkgr gksrk- R;kyk jkst nksu cSyxkMîkk
vé ¼Hkkr½] nksu jsMs o xkMh us.kkjk ,d ekuo Hkkstukl ykxs-
njjkst ,dsdk ?kjpk Øekad vls- T;k ?kjpk Øekad vls] rs ?kj
nq%[kkr cqMkysys vlk;ps- gh ifjfLFkrh ikaMokauh cf?kryh- ,ds
fno'kh T;k ?kjh ikaMo Fkkacys gksrs] R;k ?kjpk Øekad vlrkuk
dqarhekrk Eg.kkyh] ^vkt ekÖ;k eqykl Hkhelsukl
¼cYyokpk;kZl½ tkÅ |k-* cdklqjkl HkhelsukP;k
lkeF;kZfo"k;h dkghp ekghr uOgrs- ,o<k vxMcac ekuo vkt
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 95
[kk;yk feG.kkj Eg.kwu rks [kq'k >kyk- izpaM ;q) >kys vkf.k
loZ vé Hkhekusp [kkÅu Vkdys- HkhekP;k gYY;kauh cdklqj
jDrcackG >kyk- e`R;qik'k Qsdwu Hkhekus cdklqjkl yksGoys]
;elnuh ikBoys- xkokus lqVdspk fu%'okl Vkdyk- ;q)kph
tkxk o/kkZ&ukxiwj eq[; ekxkZoj dsG>jP;k vkXus; fn'ksl
ckS)fogkjkekxs cdklqj fdaok rksaMîkk jk{kl eSnku Eg.kwu izfl)
vkgs-
;k ;q)kus cdklqjkyk yksGfo.kkjk cyk<îk ek.kwl
dks.k] v'kh fopkj.kk gksÅ ykxyh- Hkkjrkr QDr Hkhep gs
dk;Z d: 'kdrks] gs vusdt.k tk.kwu gksrs- rsOgk vKkroklkr
idMY;k tk.;kis{kk vki.k ;sFkwu fu?kwu xsysys cjs] vlk fopkj
d:u ikaMo nf{k.ksdMs vka/kzizns'kkr ljdys-
cdklqjkP;k e`R;wph Le`rh Eg.kwu ikaMokauh VsdMhoj
,dpØkuxjhpk fouk;d LFkkiu dsyk- rksp gk ,dpØkx.ks'k-
vls gs izkphu nsoLFkku-
cdklqjkP;k o/kkph iwoZr;kjh ;sFks >kyh vkf.k izR;{k
o/k vktP;k vejkorh ftYákrhy fp[kynÚ;kr >kyk v'khgh
dFkk lkafxryh tkrs- R;kyk ^dhpdnjk* vls EgVys xsys-
vktgh fp[kynÚ;kr dhpdnjk fdaok HkhedqaM Eg.kwu ,d njh
nk[kfoyh tkrs- ;sFksp Hkhekus cdklqjkps e`r 'kjhj Qsdys vls
lkafxrys tkrs- vls ?kMwgh 'kdrs- dkj.k vKkroklkr ikaMokauk
vkiyh vksG[k yior lrr fBdk.ks cnykoh ykxr gksrh- rs
VsdMîkk] taxys ;karwu vf/kd okLrO; djhr- fp[kynjk vkf.k
dsG>j gh nksUgh fBdk.ks map VsdMîkkaoj vkf.k nÚ;kauh ;qDr
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 96
vkgsr- rsOgk cdklqjkyk ek:u R;kps izsr ,dpØkuxjhrwu usÅu
dhpdnÚ;ke/;s Qsdys vlkos- ek= cyoku Hkhekus dsysY;k
dhpdkP;k o/kkeqGs rs uko dhpdnjk iMys vlsgh lkafxrys
tkrs-
eg"khZ of'k"Bkauh dsG>j ;k x.ks'k{ks=kph LFkkiuk dsyh
vlsgh ekuys tkrs- of'k"Viqjk.kkuqlkj of'k"Vequh ;k izkarkr
jkgkr gksrs- R;kauh ;sFks x.ks'kkph LFkkiuk dsyh- o/kkZ unhyk
;sFkwu izokgh dsys vkf.k o/kkZ unhP;k ukoko:u ;k x.ks'kkps
uko ^ojnfouk;d* vls dsys xsys- Jhjkepanzkpk tUe >kyk
vkf.k of'k"Vkauh gh Hkweh lksMyh- Eg.kts ;k eafnjkpk bfrgkl
jkek;.kkiwohZi;Zar iksprks-
egkHkkjrdkyhu ;k eafnjkpk th.kkZs)kj ;knodkGkr
gsekMiarkus dsyk] vls ekuys tkrs-
ijdh; vkØe.kkr ;k nsoLFkkukph o uxjhph Qkj
ukl/kwl dj.;kr vkyh- v|kigh iwohZps oSHko ;k nsoLFkkukyk
izkIr >kys ukgh-
tGxko ftYákrhy ,jaMksy 'kgjkykgh ^,dpØkuxjh*
EgVys tkrs- cdklqjo/kkph dFkk R;k LFkkuk'khgh tksMyh tkrs
o ^HkhedqaM* ukokph tkxkgh nk[koyh tkrs-
okdkVdkauarj jktk izojlsukus ;k izfl) uxjhyk
vkiyh jkt/kkuh dsyh gksrh] vls Eg.krkr-
Hkkslys jkts tsOgk dksYgkiwjgwu ukxiwjyk LFkkf;d
gks.;kl fu?kkys] rsOgk R;kauh dsG>j ;sFks eqDdke dsyk gksrk]
R;kpsgh mYys[k dkgh fBdk.kh vk<Grkr-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 97
ewrhZ] eafnj o ifjlj
mtO;k lksaMsph flf)fouk;dkph ewrhZ 'ksanwjfyafir
izfrek vlwu frph maph iko.ksikp QwV vkgs- ewrhZpk O;kl 4
QqVh vlkok- ewrhZP;k cktwus vkrk flagklukizek.ks cka/kdke
>kys vkgs- ewrhZP;k eLrdkojpk eqdqV gk vaxpk ukgh-
xaMLFkG f'kfYir dsysys vkgs- izfrek prqHkqZt vlkoh- ewrhZ
izkphu vkgs-
dsG>j gs ygkuls xko vkgs- xkokP;k if'pesl ,dk
VsdMhoj Jh ,dpØk x.ks'k izfr"Bkfir vkgs- ;k VsdMhyk
fdYyk EgVys tkrs- fdYY;kps iqjko'ks"k vR;Yi vkgsr-
eafnjkP;k if'pe fn'ksl map nxMh orqZGkdkj cq:t vlwu
R;kph cka/k.kh dkGîkk nxMkaph vkgs- rh vfr'k; etcwr vkgs-
dkgh pqU;kps o dkgh f'k';kps tksM fnysys vkgsr- N=irh
f'kokth egkjkt vkiY;k LFkkiR;kr vls forGysys f'kls
okijhr- cq#tkoj p<.;klkBh ik;Ú;k vkgsr- iwohZ ;sFks ikp
cq:t gksrs- vkrk lrrP;k nq#Lrh o leryhdj.kkus rs
vk<Gr ukghr- eafnjkP;k ckcrhrgh rlsp >kys vkgs- nq#LR;k
o th.kksZ)kjkus izkphursP;k cÚ;kp'kk [kq.kk vkrk yqIr gksr
pkyY;k vkgsr-
dsG>jpk gk fdYyk Jhear Hkkslys ;kaP;k rkC;kr
gksrk- eqGkr rks LFkkfud tehunkjkapk vlkok- fdYY;kP;k
iwosZl ykacypd i.k [kqth fHkar vkgs- iwohZ rh map vlkoh(
ijarq okjaokjP;k MkxMqthus lery dsyh vlkoh- ;kO;frfjDr
fdYY;kps vo'ks"k ukghr-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 98
eq[; flf)fouk;d eafnjkP;k ik;Ú;k map vkgsr-
eafnj prq"dks.kkÑrh vksVîkkoj vkgs- vksVîkkP;k ckgsjhy fHkarhoj
n'kZuh; Hkkxkr dkgh lqVh f'kYis vkgsr- gh f'kYis eafnjkP;k
vklikl HkXukoLFksr lkiMyh vlkoh- frFksp R;kauk fHkarhr
jksoyh vlkoh-
;sFks gsekMiaFkh eafnjkps HkXu fpjs] pkSdksuh izLrj]
vksGacs loZ= fo[kqjysys vlY;kus gs eafnj ;knokaP;k dkGkrhy
Eg.kts 12 O;k fdaok 13 O;k 'krdkrhy vlkos fdaok R;kaP;k
dkGkr ;k izkphu eafnjkph eksBh MkxMqth >kyh vlkoh-
;k eafnjkps xHkZx`g izkphu vlys rjh leksjps cka/kdke
xsY;k dkgh o"kkZarhy vlkos- eafnjkpk lHkkeaMi iz'kLr vkf.k
LraHk;qDr vkgs- v"Vdksuh lHkkx`gkP;k iwosZl Jh vFkoZ'kh"kZ
Eg.k.kkÚ;k HkDrkalkBh O;oLFkk dsysyh fnlrs-
eafnjkr Jhx.ks'kkleksjP;k eaMikP;kp Hkkxkr foB~By
#fDe.khph ewrhZgh uarj izfr"Bkfir dj.;kr vkysyh vkgs-
;k eafnjkleksj uarj r;kj dj.;kr vkysyh dkgh
eafnjs vkgsr- R;kr ,dk ?kqeVhr ,d egky{ehph izkphu v'kh
dkGîkk nxMkph vfr'k; lqanj ewrhZ vkgs- fryk /kuJh nsoh
vlsgh Eg.krkr- 2013 P;k v[ksjhl eafnjkekxhy ik.;kP;k
Vkdhdfjrk [kksndke lq: vlrkuk nksu dkGîkk ik"kk.kkP;k
izkphu fo".kwizfrek vk<GY;k- R;k ;kp egky{eh eafnjkr nksu
cktwauk izfr"Bkfir dsY;k vkgsr- cktwP;k ,dk ?kqeVhr Jh
xtkuu egkjktkaph ewrhZ vkgs- ;k xkokr v'kk vusd izfrek
vk<GY;k vkgsr vkf.k vk<Grkr- R;kr dkgh tSu izfrekgh
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 99
vkgsr- R;keqGs gs xko fuf'prp izkphu vkgs- dkgh o"kkZaiwohZ
;sFkhy [kksndkekr vk<Gysyh vk.k[kh ,d Jhfo".kwaph izfrek
xkokr fLFkr vkgs- v'kk fofo/k ewR;kZ ikgwu loZ laiznk; ;sFks
xq.;kxksfoankus ukanys vlkosr vls okVrs-
;k eafnjkP;k mRrjsl nxMh ik;Ú;kapk ftuk vkgs-
R;krwu ykylj fpjscanh nxMh cka/kdkekP;k fofgjhi;Zar vki.k
iksprks- R;kyk ^x.ks'k dqaM* Eg.krkr- ;k fofgjhP;k ik;Ú;kaoj]
fHkarhaoj dkgh izkphu dkGkrhy lq'kksHku gksrs o dkgh HkXu
izfrekaps vo'ks"kgh fHkarhr fp.kwu BsoY;kps y{kkr ;srs- ek=
vkrk ,d x.ks'k izfrek oxGrk ckdh rsFkwu gyfoY;kps
fun'kZukl ;srs- R;kojhy f'kYikadukeqGs rs LFkkiR;
Hkkslys&xksaMkaiwohZps Eg.kts 11&12 O;k 'krdkrys Bjrs-
^dq'kkorhZ foghj* vlsgh ;k fofgjhyk EgVys tkrs- frps ik.kh
xksM vkgs- vls Eg.krkr dh ;k ik.;kus xtdj.k] blc]
dksaMk] uk;Vk] [k:t cjs gksrkr- ik.;kr xa/kd vlkos vls
okVrs- iq<s ;k fofgjhP;k iyhdMs utj VkdY;kl ,d
fp[ky;qDr ryko fnlrks- ;kyk ^x.ks'k ryko* vls Eg.krkr-
1993 e/;s ;k eafnjkpk th.kkZs)kj dj.;kr vkyk-
R;kosGh 1994 P;k egkf'kojk=hiwohZ [kksndkekr izkphu
f'kofyax vk<Gys- f'koyhyke`rkr v[ksjP;k ikBkr
,dpØkuxjhr T;ksfrfyZax vlY;kpk mYys[k vkgs- egky{ehph
ewrhZ rlsp gs f'kofyax lqekjs vMhp gtkj o"kkZaiwohZps vlkos]
vls EgVys tkrs- R;kpizek.ks tSukaps vkBos xq: panzizHkw Lokeh
;kaph th ewrhZ lkiMyh] rh vkBO;k 'krdkrhy vlkoh] vlk
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 100
d;kl ykoyk tkrks- ,danjhr gs nsoLFkku] gh uxjh] ák ewR;kZ
vR;ar izkphu v'kk vkgsr-

vktwcktwph ikg.;klkj[kh fBdk.ks


dsG>jP;k 'kkldh; fuoklLFkkukiklwu egkekxkZo:u
,d ygku Mkacjh lMd oGrs- dkgh fd-eh- varjkoj je.kh;
vls cksj/kj.k vkgs- ;k dkyO;kps [kksndke djrkuk izkphu
uk.kh vk<Gyh gksrh- frFks ,d vHk;kj.; vkgs- ;sFkwu toGp
lqQh lar ihj lkbZckckaph VsdMh vkgs-
dGaco:u dsG>jyk ;srkuk o/ksZuarj ioukjpk fouksck
Hkkos ;kapk vkJe o/ksZo:u 10 rj dsG>jiwohZ lqekjs 15 fd-
eh- varjkoj o/kkZ unhP;k rhjkoj vkgs- rsFkhy ewR;kZgh
ikg.;klkj[;k vkgsr- Jh xaxk Hkxorhph okdkVddkyhu
izfrek ioukjP;k vkJekP;k ekxP;k cktwyk ,dk ?kqeVhr fLFkr
vkgs- ;sFks xaxk L=h:ikr vlwu ekstds nkfxus] dqadqe fryd
vlysyh o leksj /kko.;kP;k eqnzsr vlysyh gh ewrhZ Qkjp
lqanj vkgs- unhP;k [kMdkG ik=kr cjsp f'kofyax nxMkr
dksjysys vkgsr- eksBeksBîkk f'kGk vkgsr- ,[kk|k f'kGsoj clwu
unhP;k ik.;kr ik; cqMowu clk;ph ekSt dkgh osxGhp
vlrs- ek= ikolkGîkkr unhps ik= pkaxysp Qqxrs- izokg
tksjnkj vlY;kus euq"; [kspyk tkrks- rsOgk R;kosGh tjk
lkaHkkGwup!

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 101


osG vlY;kl o/ksZe/khy egkRek xka/khP;k okLrO;kus
ikou >kysY;k lsokxzkeykgh HksV |koh- ,sfrgkfld egRRo
vlysys o 'kklukus lajf{kr dsysys vls gs LFkG vkgs-
dsG>jo:u ukxiwjdMs tkrkuk vxnh ikp rs lkr
fefuVkr eksVkjhus egkekxkZojp [kMdhpk ek#rh izfl) vkgs-
;kp eafnjkr foB~By #fDe.kh] xtkuu egkjkt] f'kofyax vknh
izfrek vkgsr- nj 'kfuokjh o ek#rhP;k l.kkauk HkkstukoGh
vlrkr-

dsG>jps gs eafnj vkf.k flf)fouk;dkph ewrhZ vR;ar


lqanj vlwu fofo/k ewR;kZ vkf.k R;kaph eafnjsgh vkd"kZd vkgsr-
eafnjkph Lor%ph osclkbZV vkgs- ;sFks ik.;kph lks; pkaxyh
vkgs- fHkdkÚ;kapk =kl ukgh- egkekxkZoj vlY;kus
;s.;ktk.;kl lksf;Ldj vls gs nsoLFkku vkgs-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 102


Jh VsdMh x.ks'k] ukxiwj
ukxiwjP;k VsdMh x.ks'kkus v"Vx.ks'kkaph lk[kGh iw.kZ
gksrs vls Eg.krkr- ukxiwj jsYos LFkkudkiklwu if'pe fn'ksyk
ckgsj iMY;koj mtO;k gkrkyk gk lhrkcMhZpk VsdMh x.ks'k
fnlrks- ik;h tk.;klkj[ks gs varj vkgs- iwohZlkj[ks vkrk R;k
VsdMhoj p<Y;klkj[ksgh okVr ukgh] brds leryhdj.k >kys
vkgs- gs x.kirh eafnj lhrkcMhZ fdYY;kP;k iwoZ mrkjkoj vlwu
dkgh dkGkiwohZ rs y"djh fucZaf/kr {ks=kr eksMr gksrs-

;k {ks=klaca/kh dkgh dFkk o bfrgkl


ukxiqjkr xksaM jktkaP;k iwohZ b-l- 14 O;k 'krdkr
lhrkcMhZ ifjljkrhy nksu NksVîkk VsdMîkkaP;k vk/kkjkus Jh-
flryizlkn o Jh- cnzhizlkn ukokps nksu xoGhca/kw jkT; djhr
gksrs- gs mRrj Hkkjrkrwu i'kq/ku ?ksÅu ;k ifjljkr vkys vkf.k
;k VsdMhP;k vk/kkjkus ;sFks LFkkf;d >kys- gs iq<s jkts >kys dh
tehunkj gs uDdh lkaxrk ;s.kkj ukgh( ijarq R;kaP;k
vk|k{kjko:u ^flrycnzh* vls ;k VsdMhps ukedj.k >kys- iq<s
rs ^lhrkcnzh* vkf.k uarj ^lhrkcMhZ* vls viHkazf'kr :ikr
vksG[kys xsys- vkt gh oLrh lhrkcMhZ ukokP;k mioLrho:u
vksG[kyh tkrs-
iwohZ ;sFks ?kunkV vj.; gksrs- ;sFks fpRrs okojr vlr-
R;keqGs ;k ifjljkyk ^fpRrkcMhZ*] uarj ^fprkcMhZ* vkf.k
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 103
dkykarjkus ^lhrkcMhZ* Eg.kwu vksG[kys xsys] vlk ,d
erizokg vkgs-
1866 e/;s jsYos LVs'ku rs lqHkk"k iqrGk ;k jLR;kps
dke lq: gksrs- R;kosGh [kksndke djrkuk gh Lo;aHkw ewrhZ
'kehP;k >kMkP;k cqa/;kyk ykxwu gksrh- Hkkslys jktoVhr rh
xzkensork vlkoh- gh izfrek tsOgk vk<Gyh rsOgk ,dk,dh <x
tek >kys] [kwi fotkapk dMdMkV >kyk vkf.k [kwi eqlG/kkj
ikÅl iMyk vls HkDrkarQsZ lkafxrys tkrs-
okdkVdkauarj ;knokaP;k dkGkr ;k eafnjkpk th.kksZ)kj
dj.;kr vkyk- lk/kkj.kr% ckjkO;k 'krdkr gseknzhiafMrkaus ewG
nsÅG cka/kys vlkos-
iwohZ VsdMh x.ks'kkph ewrhZ HkksdjhP;k >kMk[kkyh
m?kMîkkoj gksrh- y"djkP;k rkC;krhy ;k tkxseqGs cka/kdkekph
ijokuxh uOgrh- 1920 e/;s ;sFks fVukps 'ksM mHkkjys xsys-
1972 i;Zar rs gksrs- eafnjktoG oM&fiaiG gksrs- vktgh
vkgs- jsYos LVs'ku uohu >kY;koj 1922&23 iklwu ;k
eafnjkr yksd n'kZuklkBh ;sÅ ykxys- 1924 e/;s dkgh
vVhaoj laj{k.k [kkR;kus i«;kph [kksih cka/k.;kph ijokuxh
fnyh- eafnjkr 1948 e/;s oht vkyh- 1964&65 e/;s
laj{k.k [kkR;kus 150 QqVkaph tkxk nsÅu dqai.k ?kky.;kph
ijokuxh fnyh- R;kosGh Lo- ;'koarjko pOgk.k laj{k.k ea=h
gksrs- ek= rsFks dk;e Lo:ikps eafnj] /keZ'kkGk fadaok iqtkÚ;kl
jkg.;klkBh fuoklLFkku cka/k.;kph eukbZ gksrh- iq<s 1975 e/;s

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 104


flesaV dk¡ØhVps NksVs[kkuh eafnj cka/k.;kr vkys vkf.k 1985
e/;s nsoGkrhy xkHkkÚ;koj laxejoj yko.;kr vkys-
vkt eafnj cjsp cnyys vkgs- cktwus >kysY;k
mM~Mk.kiqyko:ugh eafnjn'kZu gksrs- ukxiwjlkj[;k egkuxjkP;k
e/;kr gs eafnj vlY;kus vkt eafnjkr [kwi xnhZ gksrs-
ns.kxhnkj eksBîkk izek.kkoj vkgsr- R;keqGs eafnjkyk oSHko izkIr
gksr vkgs- brj nsoLFkkukaizek.ks ;k ;sFkhy Jh x.ks'kgh tkx`r
vlwu uolkyk ikorks] vls Hkkfod ekurkr-

ewrhZ] eafnj o ifjlj


>kMkrwup ;k ewrhZpk mxe >kyk vlY;keqGs vkf.k
rh 'ksanjkus ek[kyh vlY;kus ewrhZ vkt lqLi"V
vkdkj&Lo:ikr ukgh- fo'kky Hkkyizns'k] lksusjh MksGîkkarhy
jkSnzHkko] xaMLFkGkP;k Bso.kho:u frps HkO;i.k y{kkr ;srs- gh
ewrhZ 500 o"kkZaiwohZph vlkoh- rh xksaM jktkP;k dkGkr
?kMfoyh vlkoh- rh iwtsrhy ewrhZ gksrh vkf.k gk Hkkx
y"djkP;k rkC;kr gksrk- R;keqGs vf/kd [kksndke >kys ukgh-
eafnjkpk bfrgkl lhrkcMhZ fdYY;kfo"k;h vlysY;k xzaFkkar
vk<Gr ukgh- gs LFkku Hkkslysdkyhu vlkos- iwohZ 'kqØokjh
rykokps ik.kh cMhZP;k fdYY;ki;Zar gksrs- Hkkslys jkts
egkykrwu ukosus x.ks'kn'kZukl ;sr-
lhrkcMhZP;k ;k x.ks'k eafnjkP;k ik;F;k'kh nf{k.k
cktwl ,d ^ukxiwjph nsoh* Eg.kwu Bk.ks vkgs- rh xzkensork
gksrh dh ukgh] gs fuf'pr ukgh- iwohZ ;k ifjljkr vk<Gysyk
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 105
,d f'kykys[k ukxiwjP;k laxzgky;kr Bsoyk vkgs- R;koj xkbZ
dksjysY;k vlwu pkyqD; jktk lgkok foØekfnR; ;kpk
ekaMfyd jktk egkjk"VªdwVoa'kh /kkaMheaMd ákP;k oklqnso uked
naMuk;dkus xkbZP;k pkÚ;klkBh dkgh fuorZus tehu nku
fnY;kpk mYys[k vkgs- gk loZ mYys[k fczfV'k vf/kdkjh
dfuaxgWe ;kus vkiY;k vgokykr dsyk gksrk- gk ys[k 11 O;k
'krdkrhy vlwu ^lhrkcMhZpk ys[k* Eg.kwu vksG[kyk tkrks-
ek= Jh-ds- fprGs ;kauh R;kaP;k ^fonHkkZrhy
v"Vx.ks'kLFkkus* ;k iqLrdkr ;klanHkkZr dkgh ers ekaMyh
vkgsr- R;kuqlkj gk f'kykys[k ewGpk panziwj ftYákrhy
Hkkandpk vkgs] gs fouk;djko vkSjaxkckndj ukokps baxztkaps
nqHkk"kh gksrs R;kauh o MkW-;-[kq- ns'kikaMs ;kauh ^bafM;u vkWQhl
Mk;jh* P;k dkxni=kao:u fl) dsys vkgs- tsOgk gs loZ
f'kykys[k ukxiwjP;k laxzgky;kr ladfyr dsys rsOgk gk
f'kykys[k dks.kR;k xkopk] ;kpk mYys[k ulY;kus ?kksVkGk
>kyk- HknzkorhP;k ojnfouk;dklaca/kh ekfgrhr T;k
f'kykys[kkpk mYys[k vkyk vkgs] rks gk vlkok-
lhrkcMhZph oLrh [kwi izkphu ulkoh- xoGîkkaP;k
oLR;k ikp&lgk'ks o"kkZaiwohZ ;sFks gksR;k- x.ks'k izfrek brdh
izkphu vlkoh] vls okVr ukgh- T;k HkkslY;kapk mYys[k
;kiwohZ dsyk vkgs rs jkts j?kqth f}rh; 'kqØokjh rykokrwu
ukosus ;k x.ks'k n'kZukyk ;k;ps- R;kaP;klkscr xk;d vkf.k
R;kaph ok|sgh lkscr vlk;ph o rs lw;kZLrkl ijr egkykr

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 106


tkr] v'kk o.kZukaeqGs gh izfrek rhu'ks o"kkZaiwohZph fuf'prp
Bjrs-
eafnjkP;k e/;Hkkxh vlysyh gh x.ks'k ewrhZ fo'kky
vkgs- frps eksBs xaMLFkG] R;koj vlysyk Hkkypanz] ykac 'kqaM]
lqi.kZd.kZ] fdafpr jkSnz Hkko vlysys us= vkgsr- gh f'kGk
jDrk'eLo:ikph vkgs- ek= 'ksanwjysiukus ewrhZyk gkr fdrh]
gkrkr vk;q/ks fdrh gs fuf'pr lkaxrk ;sr ukgh- ewrhZP;k ekxs
vlysys o`{kkps HkO; [kksM vtwugh rlsp Bsoys vkgs o R;koj
Nr mHkkjys vkgs-
lHkkeaMi vkt 50 ck; 50 QqVkpk vkgs- R;kph
okjaokj nq#Lrh o cka/kdke gksr xsY;kus vkt gs eafnj
vkd"kZ.kkps dsanz Bjys vlwu HkDrkaph jh?k ykxrs- vkt
/keZ'kkGk] LyWc] daikSaM] ik;Ú;k] izos'k}kj] ik.kh O;oLFkk]
ikdhZax O;oLFkk v'kk lxGîkk lks;h >kysY;k vkgsr- eafnj jk=h
12 rs igkVs 5 i;Zar can vlrs- ;k eafnjkr njjkst lqekjs
5000 HkDr ;srkr vkf.k prqFkhZ o l.kklqnhyk rj gk vkdMk
50000 i;Zar tkrks- cÚ;kiSdh ns.kxhph vkod vlysY;k ;k
eafnjkps ladsrLFkG Eg.kts osclkbZVlq)k vkgs- VªLV eksBh o
jftLVMZ vkgs- eksBîkk izek.kkoj /kkfeZd dk;ZØe ;sFks gksr
vlrkr- VªLVus th.kksZ)kjkpk ekLVj IyWu r;kj dsyk vlwu
iwohZps :i iw.kZr% ikyVwu tkbZy vls okVrs- izkphursP;k
dks.kR;k [kq.kk f'kYyd jkgrhy gk iz'u ek= vkgs-
;k eafnjkrp ,dk cktwl mRrjkfHkeq[kh ,d rG?kj
gksrs] vkrk dsoG rhu ik;Ú;k [kkyh frFksp Jh dkyHkSjokph
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 107
izkphu izfrek izfr"Bkfir vkgs- [kkyh u mrjrk n'kZu ?ksrk ;srs-
;kf'kok; vk.k[kh ,d HkO; x.ks'kewrhZ] egky{eh] guqeku
;kaP;kgh ewR;kZ vkgsr-
;kp eafnjkP;k mRrjsl Hkkjr ljdkjps lSU; Hkjrh
dk;kZy; vkgs- frFks vk.k[kh ,d x.ks'k eafnj vlwu R;kl
^QkSth x.kirh* Eg.krkr- lSU;kpk ifjlj vlY;kus rsFks ,dne
uhjo 'kkarrk vlrs] xnhZ ulrs- ifjlj lqanj fulxkZus os<ysyk
vkgs-

vktwcktwph ikg.;klkj[kh fBdk.ks


ukxiqjkr vkf.k vktwcktwyk [kwi dkgh ikg.;klkj[ks
vkgs- lhrkcMhZpk fdYyk] Jh xhrk eafnj] vack>jh ryko o
m|ku] lsfeujh fgYl] rsyax[ksMh m|ku] rsyax[ksMhtoGph
izkphu eafnjs] ukxiwj lq/kkj izU;klph fofo/k m|kus] Øs>h dWly
vWE;q>esaV ikdZ] lkriqMk ckWVuhdy xkMZu] MkW- gsMxsokj ;kaps
js'kheckxsrhy Le`freafnj] egkjkt ckx] vtc caxyk
¼laxzgky;½] je.k foKku dsanz] nh{kkHkweh] uouohu ekWYl]
¶yk; vksOglZ] dksjkMhph nsoh] dkeBhpk MªWxu iWysl] dksa<kGh
jksMojps cktkjxko ;sFkhy Qu v¡M QwM okWVj ikdZ bR;knh
fBdk.ks ikg.;klkj[kh vkgsr- lhrkcMhZpk fdYyk gk y"djkP;k
rkC;kr vlY;kus rks dsoG 15 vkWxLV o 26 tkusokjhykp
ikgrk ;srks-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 108


oSnHkhZ; v"Vfouk;dkr ;k x.ks'kkpk lekos'k gks.;kps
dkj.k ukxiwj 'kgjkr x.ks'kkph vU; izkphu ewrhZ vk<Gysyh
ukgh- fonHkkZph jkt/kkuh] Hkkjrkph i;kZ;h mijkt/kkuh vkf.k
egkjk"Vªkphgh mijkt/kkuh letys tk.kkjs ukxiwj oSnHkhZ;
v"Vfouk;dkar vl.ks dkGkph xjt gksrh- HkkslY;kaph J)k]
R;kaps fuR;usekus ;sFks n'kZukdfjrk ukosrwu ;s.ks ;kuqlkj gk
VsdMh x.ks'k v"Vfouk;dkar lekfo"V >kyk vlkok- f'kok;
nh?kZdkG gk Hkkx y"djkP;k rkC;kr jkfgY;kus gh ewrhZ yqIr
voLFksr gksrh- vkt oSnHkhZ; v"Vfouk;dkarhy lokZr Jhear
nsoLFkku Eg.kwu gs lhrkcMhZ x.ks'k eafnj izfl)hl vkys vkgs-
ukxiwj egkuxjkP;k vxnh e/;orhZ fBdk.kh vkf.k jsYos
LVs'kuo:u ik;h tk.;kP;k varjkoj vlY;kus HkDrkaP;k
vkd"kZ.kkps dsanz >kys vkgs-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 109


v"Vfouk;d ;k=k d'kh djkoh\
vkrk HkDrkauk iz'u iMsy dh ;k oSnHkhZ;
v"Vfouk;dkaph ;k=k d'kh djkoh\ eyk vls okVrs dh
ijes'ojp tj vkiyk ekrk vkf.k firk vlsy rj rks vkiY;k
viR;kaoj dqBY;kgh dkj.kkus jkx /kj.kkj ukgh- v'kh lgy
dsyh rj ijes'oj ikosy vkf.k myV dsyh rj Jh x.ks'kkpk
vieku gksbZy] ;k fopkjkrwu izFker% vki.k ckgsj vkys
ikfgts- fueZG eukus o HkfDrHkkousus tksMysys gkrgh ijes'ojh
Ñisl ik= vkgsr- vkiyk thouekxZ tj pkaxyk vlsy] rj
loZ'kfDreku ijes'ojkpk vk'khokZn izR;sd {k.kh vkiY;k
lkscrp vlrks-
oSnHkhZ; v"Vfouk;dkph ;k=k vki.k dqBs jkgr
vkgksr] ;koj dqBwu lq: djk;ph] gs T;kus R;kus Bjoys
ikfgts- iq.;keqacbZdMwu fdaok fonHkkZP;k if'pesdMwu ;s.kkjh
HkDr eaMGh izkjaHkhpk eqDdke dqBs dj.kkj] ;koj iq<hy ;k=k
Bjokoh-
vki.k iwoZ fonHkkZpk udk'kk tj ikfgyk rj ukxiwjgwu
;k v"Vfouk;dkaiSdh lokZr uS_R;syk vkgs ;orekG ftYgk
vkf.k R;kr vl.kkjk dGacpk Jh fparke.kh- Jh fparke.kh
dGaciklwu bZ'kkU;sdMs ukxiwj ekxkZoj o/kkZ o lsywuarj
dsG>jpk flf)fouk;d vkgs- rsFkwu ijr bZ'kkU;sdMs ukxiwjpk
VsdMh x.ks'k vkgs- ukxiwjP;k ok;O;sdMs vknk';kpk Jh
'kehfo?us'k vkgs- vknk';kiklwu iwosZdMs jkeVsdpk v"Vkn'kHkqtk
x.ks'k vkgs- jkeVsdP;k nf{k.ksl esa<îkkpk Eg.ktsp HkaMkÚ;kpk
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 110
Hk`'kqaMx.ks'k vkf.k iqUgk nf{k.ksl iouhpk Jh iapkuu-
iouhiklwu uS_R;sdMs Hkkandpk Eg.kts Hknzkorhpk ojnfouk;d
vkgs- vls gs orwZG vkgs-
QDr v"Vfouk;dp djk;ps vlrhy vkf.k ;k=k tj
ukxiwjo:u Lor%P;k okgukus lq: djk;ph rj igkVsph
VsdMhx.ks'kkph dkdMvkjrh d:u vknk';kyk izLFkku djrk
;srs fdaok ljG ,dk rklkr vknk';kyk ikspwu frFks ldkGph
vkjrh djrk ;srs- vknk';kgwu jkeVsdpk ekxZ ?;ko;kpk-
jkeVsd lqekjs 59 fd-eh- oj vkgs- Eg.kts nhM rkl izokl-
v"Vkn'kHkqtk x.ks'kkps n'kZu ?ksÅu nf{k.ksdMs 71 fd-eh- oj
HkaMkjk xkBk;ps- nhM rklkaP;k ;k izoklkuarj esa<îkkP;k
Hk`'kqaMx.ks'kkps n'kZu ?ksÅu Hkkstukpk vkLokn ?;k;pk-
HkkstuksRrj vk.k[kh nf{k.ksdMs 59 fd-eh- oj
iouhdMs ljdk;ps- iouhP;k iapkuukps n'kZu ?ksÅu
HknzkorhdMs dwp djk;ps- iouh rs Hknzkorh lqekjs 120 fd-eh-
varj vkgs- jk=h Hknzkorhr ikspY;koj tSu eafnjkP;k HkO; v'kk
/keZ'kkGsr eqDdke djk;pk- jkg.;kps cqdhax vk/kh d:u
Bsokos- eafnjkP;k ladsrLFkGkyk HksV |koh- laidZ lk/kwu O;oLFkk
d:u Bsokoh-
ldkGh mBwu HkkandP;k ojnfouk;dkph vkjrh
djk;ph vkf.k 150 fd-eh- ojhy dGacdMs iz;k.k djk;ps-
o.kh] ekjsxko] oMdh] jkGsxko] dGac vlk ekxZ lks;hpk
Bjrks- nqljk ekxZ Hknzkorh] ojksjk] o.kh] ekjsxko] mejh
tksMeksgk] dGac vlk vkgs- nksUgh izoklkr ojksjk ekxsZ tkrk
;srs fdaok ljG Hknzkorho:u o.kh ekxZ vkgs( i.k dksG'kkP;k
VªdP;k okgrqdhps izek.k Qkj vkgs- jLrk lek/kkudkjd ukgh-
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 111
rlkgh o.khpk iV~Vk gk dksG'kkpkp vkgs- ika<jh eksVkj dkGh
gksrs] brdh /kwG vkf.k dksG'kkph HkqdVh o.khi;Zar vkgs-
Hknzkorh&dGac gk izokl pkj rklkapk vkgs-
Jh fparke.kh] dGac ;sFks n'kZu vkVksiwu eafnjkrhy
Hkkstukpk vFkkZr izlknkpk vkLokn ?;kok- cgqrsd fno'kh dq.kk
uk dq.kk HkDrkps fdaok nsoLFkkups Hkkstu vlrs- ulY;kl
ukxiwj] o/kkZ ekxkZoj /kkcs vkgsrp- o/kkZ ekxsZ dsG>jdMs jokuk
Ogk;ps- dsG>j 72 fd-eh- varjkoj vkgs- gk izokl nksu
rklkapk vkgs- dsG>jykgh egkizlkn cjspnk vlrkr] HkDrkarQsZ
Hkkstu vlrs fdaok frFkwu iq<s ukxiwjdMs 10 fd-eh- oj
egkekxkZojp [kMdhpk ek#rh vkgs- 'kfuokj fdaok ek#rhpk
l.k vlY;kl fdrhrjh HkDrkaph HkkstukoG lq: vlrs-
jLR;kus tkrk tkrk n'kZu vo'; ?;kos- vusd okgus frFks
Fkkacysyhp vlrkr-
lk;adkG gksr vkysyh vlsy- v'kk osGh 52 fd-eh-
ojhy ukxiwjdMs fu?kk;ps- ,dk rklkr ukxiwj xkBrk ;srs]
vlk lqanj gk;os >kysyk vkgs- cqVhcksjhiklwu rj lgk injh
ekxZ vkgs- ukxiwjP;k VsdMh x.ks'kkph vkjrh xkBrk vkyh rj
Qkjp cjs! vkf.k ex oSnHkhZ; v"Vfouk;dkaph gh vkorZ lgy
iw.kZ >kY;kP;k lek/kkukr ukxiwjP;k eqDdkeh foJkarh ?;koh-
gh nksu fnolkaph lgy dsoG v"Vfouk;dkaph >kyh-
tj vkiY;kyk vU; i;ZVu LFkGs c?kr lgy djk;ph vlsy
rj ex fdeku 4 fnolkapk dk;ZØe vk[kkok- jkg.;kP;k lks;h
cgqrsd fBdk.kh gksÅ 'kdrhy- dkgh fBdk.kh eafnjkps
HkDrfuokl vkgs- QDr iouh] jkeVsd] esa<k ;sFks HkDrfuokl
ukgh- ek= loZ 'kgjkaP;k fBdk.kh gkWVsYl vkgsrp- jkeVsdyk
वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 112
/keZ'kkGk vkgsr- dGac] dsG>jyk eafnjkyxr HkDrfuoklkr
eqDdkekph lks; vkgs- tSu eafnjkeqGs Hknzkorhr jkg.;kph lks;
gksrsp vkf.k tj ukghp >kyh rj panziwj vxnh toG vkgs-
frFks Hkjiwj gkWVsYl vkgsr- dGacP;k toG 23 fd-eh- oj
;orekG 'kgj vkgs- dsG>jo:u rj o/kkZ dk; ukxiwjgh
toG iMrs- vknk'kk] jkeVsd gh rj ukxiwjP;k VII;kryhp
fBdk.ks vkf.k esa<k Eg.kts HkaMkjk 'kgjp- ,danjhr dk; dqBsgh
vMp.k tk.kkj ukgh- QDr iwoZfu;kstu vlkos- jk=hpk izokl
ek= VkGkok-
tj ukxiqjkr jkgwup n'kZu ;k=k djk;ph vlsy vkf.k
nksUgh fno'kh jk=h ukxiqjkr ijr ;sÅu eqDdke djk;pk vlsy
rj FkksMk osG vf/kd ykxrks vkf.k Je vf/kd gksrkr- v'kk
osGh ifgY;k fno'kh vknk'kk] jkeVsd] esa<k vkf.k iouh d:u
ukxiqjkr ijrkos- nqlÚ;k fno'kh Hkkand] dGac] dsG>j vkf.k
'ksoVh ukxiwjpk VsdMh x.ks'k vlk xksy ?;kok- ek= nksUgh
fno'kh ikspk;yk ukxiqjkr m'khj gksÅ 'kdrks] ;kph r;kjh
Bsokoh- R;krY;k R;kr nqlÚ;k fno'kh rj gksrksp- rsOgk
ukxiwjpk VsdMh x.ks'k d:u fu?kkos Eg.kts dsG>jgwu ukxiqjkr
ikspk;yk [kwi m'khjgh >kyk rjh gjdr ukgh- dsG>jps eafnj
8 oktrk can gksrs- ex ckgs:up n'kZu ?;kos ykxrs-
rhu fnolkaph lgy dsY;kl ifgY;k fno'kh
ukxiwjo:u VsdMh x.ks'kklg vknklk ¼vknk'kk½] jkeVsd djkos-
nqlÚ;k fno'kh esa<k] iouh o Hknzkorh djkos- frlÚ;k fno'kh
dsG>j o dGac djkos- ;k izoklkr loZp ekxZ mRre vkgsr o
ekoGrhi;Zar ijr ;srk ;srs-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 113


if'pe egkjk"Vªkrhy HkDrkauh Lor%P;k xkMhus
vkY;kl dGac] dsG>j] ukxiwj] vknklk] jkeVsd] esa<k] iouh]
Hknzkorh vls vkorZ n'kZu ?;kos- osGsph cpr gksrs- jsYosus
;s.kkÚ;k if'pe egkjk"Vªkrhy eaMGhauh ukxiwj gs eqDdkekps
LFkG fuoMY;kl loZ lks;h gksrkr- Lor%P;k fdaok HkkMîkkP;k
okgukus fQj.ks ek= vko';d Bjrs- vU;Fkk clsl rj vkgsr(
i.k eksBîkk izek.kkoj izR;sd ekxkZoj ukghr] vkf.k osG [kwi
tkrks-
izR;sd fouk;dktoGhy ifjljkps o.kZu dsys vkgsp-
gkrk'kh ,d iw.kZ fnol vlsy rj panziwj ftYákrhy
ojksÚ;kiklwu toG vlysys Eg.ktsp Hknzkorhiklwugh Qkjls
varj ulysys rkMksck vHk;kj.; ikg.;kl fol: udk-
fdrhrjh izk.kh vxnh ok?kgh vkiY;kyk n'kZu nsrhy( i.k iwoZ
cqdhax dj.;klkBh ladsrLFkGkpk vk/kkj t:u ?;k- osGsoj
izos'kkps fdaok jkg.;kps cqdhax gksr ukgh-
prqFkhZ vkf.k Jhx.ks'kk'kh lacaf/kr l.k oxGrk
dqBY;kgh eafnjkr Qkj'kh xnhZ jkg.kkj ukgh- ek= mijksDr fnuh
ykacyp jkaxkar mHks jkgwu n'kZu ?;ko;kps EgVY;kl nksu fnol
viqjs iMrhy- rsOgk O;ofLFkr fu;kstu d:u HkDrkauh i;ZVu
vkf.k Jh x.ks'kn'kZu vlk nqgsjh ;ksx tqGowu vk.kkok vkf.k
fonHkkZrhy izkphu v'kk v"Vfouk;dkaps rlsp brj 'kD;
frrD;k LFkGkaps n'kZu ?;kos- eu izlé >kY;kf'kok; jkg.kkj
ukgh] ;kph 'kk'orh ?;koh-
AA Jh x.ks'kk; ue% AA

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 114


वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 115
lanHkZ xzaFk @ fu;rdkfyds @o`Rri=s
1- ^pkjpkS?kh* ekfld] x.kirh fo'ks"kkad] iq.ks] lIVsacj] 2008
2- ^panziwjpk bfrgkl*] v-t- jktwjdj] gfjoa'k izdk'ku] panziwj]
izFkeko`Rrh] 1956
3- ^nS- r#.k Hkkjr*] ukxiwjps fofo/k vad
4- ^nS- fnO; ejkBh*] vejkorhps fofo/k vad
5- ^nS- ns'kksérh*] ukxiwjps fofo/k vad
6- ^nS- yksdnwr*] ;orekGps fofo/k vad
7- ^nS- yksder*] ukxiwjps fofo/k vad
8- ^nS- yksdlRrk*] ukxiwjps fofo/k vad
9- ^ukxiwjpk lkaLÑfrd bfrgkl*] ns-tks- ykaMxs
10- ^ukxiwj ijx.;krhy v"Vfouk;d*] MkW- ckG inokM] ukxiwj
11- ^Hknzkorh n'kZu*] [kq'kkynkl dkeMh] oRlfouk;d izdk'ku]
iq.ks] izFkeko`Rrh] 2009
12- ^Hkkjrh; laLÑfrdks'k*] laik- egknso'kkL=h tks'kh] fofo/k
[kaM] Hkkjrh; laLÑfrdks'k eaMG] iq.ks] izFkeko`Rrh] 1964 rs
1979
13- ejkBh fo'odks'k] laik- y{e.k'kkL=h tks'kh vkf.k brj
fofo/k [kaM] egkjk"Vª jkT; laLÑrh eaMG] eqacbZ] izFkeko`Rrh
14- ^fonHkkZrhy v"Vx.ks'kLFkkus*] Jh- ds- fprGs] gfjoa'k
izdk'ku] panziwj] izFkeko`Rrh] 2008
15- ^Jh x.ks'k dks'k*] laik- vejsanz xkMxhG] iq.ks
16- ^Jh {ks= fparke.kh dGac*] MkW- iou ekaModj] MkW- HkkÅ
ekaModj la'kks/ku dsanz] dGac] izFkeko`Rrh] 2010
;kf'kok; fofo/k eafnjkaph laadsrLFkGs o xwxyo:u izkIr ekfgrh-

वैदभ य अ ट वनायक / डॉ. पवन मांडवकर / 116

View publication stats

You might also like