ZDROWIE - STRES - ZASOBY

O ZNACZENIU POCZUCIA KOHERENCJI DLA

ZDROWIA

Pod redakcją
Heleny Sęk i Tomasza Pasikowskiego

~
Wydawnictwo Fundacji Humaniora
Poznań 2001

.2oJv01,..„...11·e
·e /c,o,,,e•C•'
i J.-
©Copyright by Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2001
Publikacja finansowana z grantu
Wydawnictwo Fundacji Humaniora
Ą::; ~"? ~~ : to)~
. ,·1'! !. ,1;;:,
Z.~i 1 w·,;
SPIS TREŚCI
KBN HOlF 028 15 HELENA SĘK,
TOMASZ PASIKOWSKI
Wprowadzenie ............................... „ „ .....••....................••.....•..•... 7
Okładkę projektowała
Dorota Bojanowska
CzĘśćl
HELENA SĘK
Redaktor
Elżbieta Piechorowska Stres krytycznych wydarzeń życiowych .......................... „ ........ . 13
HELENA SĘK
Opracowanie techniczne Salutogeneza i funkcjonalne właściwości poczucia koherencji 23
Elżbieta Wieczorek
TOMASZ PASIKOWSKI
Struktura i funkcje poczucia koherencji: analiza teoretyczna
i empiryczna weryfikacja..........................................„.„.. .. . . .... ... 43
ALEKSANDRA LUSZCZYŃSKĄ-CIEŚLAK
Trudności dotyczące badań nad poczuciem koherencji...„ „...... 57
CZĘŚĆ Il
Aooa1 TOMASZ PASIKOWSKI
Kwestionariusz Poczucia Koherencji dla Dorosłych (SOC-29) 71
MAREK ZWOLIŃSKI
Kwestionariusz Poczucia Koherencji dla Młodzieży (SOC-13):
porównawcza analiza właściwości psychometrycznych ..... „..... 87
CzĘśćlll
HELENA SĘK,
ISBN 83-7112-170-9
TOMASZ PASIKOWSKI
Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechanizmy
';?<' radzenia sobie. Badania porównawcze i podłużne .. „ .„. „„........ 101
 EWA GRUSZCZYŃSKA WPROWADZENIE
Poczucie koherencji a efektywność procesu radzenia sobie ze
stresem egzaminacyjnym .......................................................... 127
Problematyka stresu i jego powiązań ze zdrowiem i chorobą jest obecna w
KATARZYNA KOSIŃSKA-DEC, badaniach przedstawicieli zarówno nauk medycznych, jak i behawioralnych.
lRENAJELONKIEWICZ Wiele prac z psychologii stresu koncentruje się na podejściu patogenetycznym,
Wybrane właściwości dorastającego dziecka i rodziny a jego w którym stresory zalicza się do patogenów, a stres - zwłaszcza długotrwały -
poczucie koherencji. .................................................................. 139 jest rozpatrywany jako czynnik ryzyka zaburzeń - najczęściej psychosomatycz-
nych. W badaniach akcent pada więc na te aspekty, za pomocą których próbo-
ANNA WORSZTYNOWICZ wano wyjaśnić mechanizmy powstawania zaburzeń i chorób stresopochodnych.
Doświadczanie wsparcia społecznego a poczucie koherencji... 151 Przyjmując, jako wiodącą, koncepcję poznawczo-transakcyjną stresu analizo-
wano, na skutek jakiej konfiguracji oceny stresorów i na skutek jakich sposo-
BARBARA MROZIAK bów radzenia sobie człowiek zapada na zdrowiu lub utrzymuje zdrowie.
Poczucie koherencji (SOC) osób uzależnionych od alkoholu - Badania nad stresem są więc coraz bardziej złożone i obejmują wiele wza-
zmiany po psychoterapii. .......................................................... . 165 jemnie powiązanych zmiennych. Nie bada się już odrębnie sytuacji stresowej,
reakcji na stres czy też prostych zjawisk odporności na stres. Tym niemniej
KAZIMIERZ WRZEŚNIEWSKI, wszystkie dokonania fizjologii i psychologii stresu są nadal obecne w studiach
ALEKSANDRA LUSZCZYŃSKA-CIEŚLAK, nad tymi zjawiskami. Sądzimy, że w badaniach nad stresem możemy odnoto-
DOROTA WŁODARCZYK wać kilka ważnych momentów zwrotnych; było to przejście od stresu fizjolo-
Poczucie koherencji a zmiany emocjonalne u chorych gicznego do analiz tego zjawiska na poziomie psychologicznym,
poddanych rehabilitacji po zawale serca ...... „ .......... „ .... „ .... „ .. . 177 „wyprowadzenie" badań nad stresem z laboratorium do naturalnego pola badań
stresu pracy, edukacji, choroby i leczenia. Jakościowa zmiana w badaniach nad
BOHDAN DUDEK, stresem nastąpiła jednak wówczas, gdy z jednej strony wprowadzono pojęcie
JERZY KONIAREK, stresu wydarzeń życiowych (stress/ul life events), a z drugiej strony stwierdzo-
MARIA SZYMCZAK no, że należy nierozdzielnie traktować stres i radzenie sobie z nim (stress and
Rola poczucia koherencji w rozwoju symptomów zaburzenia coping). Ważne były też te badania, które wprowadzały pojęcie zasobów i defi-
po stresie urazowym ............................................................ „ .. „ 191 cytów odpornościowych do problematyki stresu. Aktualnie problematyka stresu
obejmuje coraz więcej zróżnicowanych sytuacji: stres codziennego życia zwią­
MAŁGORZATA WASZKOWSKA, zanego ze stałymi, dużymi wymaganiami adaptacji, stres zadaniowy (egzami-
\' BOHDAN DUDEK nacyjny), wydarzenia życiowe normatywne i losowe, wydarzenia traumatyczne
Poczucie koherencji a zdrowotne następstwa stresu lub katastroficzne, które mają często charakter stresu społecznego, dotyczą bo-
zawodowego .. „ ......... „ .... „ .......... „ ............................................ . 203 wiem już nie tylko osób, ale też całych zbiorowości żyjących w sytuacji zagro-
żenia kataklizmem czy działaniem grup terrorystycznych. Nadal dotyczy stresu
choroby i pracy.
Nowością badań nad stresem jest spojrzenie na niego z perspektywy istoty
życia jako synonimu potrzebnej do życia zmienności i jako stymulatora roz-
woju. Tę perspektywę określamy za Aaronem Antonovskym (1995) jako salu-
togenetyczną. W tym podejściu pytamy kiedy, i w jakich warunkach, stres jest
korzystny dla człowieka, jak żyć ze stresem, jak się z nim układać, aby wyko-
rzystać jego pozytywne strony oraz jak radzić sobie ze stresem i nie zachoro-
wać. Ta nowa wiedza na temat pozytywnych aspektów stresu mogłaby także
8 HEI.ENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKI
przyczynić się do doskonalenia założeń dla programów psychoedukacji w za-
kresie radzenia sobie ze stresem.
Książka, którą oddajemy do rąk Czytelnika jest przygotowana z takiej wła­
śnie perspektywy. Jest ona też kontynuacją wcześniej wydanej książki Tomasza
Pasikowskiego Stres i zdrowie i specjalnego wydania Polish Psychological
Bulletin - jako wyniku międzynarodowej konferencji na temat poczucia kohe-
rencji (Frączek, Mroziak, 1999). Udało się też w niej połączyć dwa ważne nurty
aktywności naukowej: Program badawczy realizowany prze Helenę Sęk i To-·
masza Pasikowskiego w ramach grantu KBN HO lF 028 15 oraz działania grupy
badawczej zajmującej się studiami teoretycznymi i badaniami empirycznymi
nad modelem salutogenezy A. Antonovsky'ego. Badania te są prowadzone
przez reprezentantów różnych ośrodków naukowych w całej Polsce od czasu
wizyty Autora tego podejścia w naszym kraju, tj. od 1993 roku. Badaczy,
zgromadzonych w większości w Sekcji Psychologii Zdrowia PTP, interesuje
status teoretyczny tej koncepcji i psychologiczne funkcje kluczowej zmiennej
dla procesów radzenia sobie ze stresem, jakie pełni poczucie koherencji, zwane
w skrócie SOC (sense of coherence).
Większość tekstów zamieszczonych w tym tomie to wynik konferencji na-
ukowej nt. „Model salutogenezy - poczucie koherencji - a poziomy zdrowia",
która odbyła się w listopadzie 2000 roku w Instytucie Psychologii UAM. Jej
współorganizatorami byli pracownicy Zakładu Psychologii Zdrowia i Psycho-
logii Klinicznej IP UAM i Sekcja Psychologii Zdrowia PTP. Środki finansowe
pochodziły także ze wspomnianego już grantu KBN HOIF 028 15.
Część pierwsza książki poświęcona jest problemom stresu życiowego, kon-
cepcji salutogenezy, strukturze i funkcjom SOC oraz trudnościom badań nad
SOC w związku z tym, że do końca model ten i koncepcja poczucia koherencji
nie zostały przez psychologię umieszczone w szerszych ramach tej nauki. Trwa
bowiem dyskusja nad statusem poczucia koherencji, choć dobrze rozpoznane są
jego właściwości funkcjonalne jako metazasobu wpływającego na mechanizmy
stresu i radzenia sobie. W toku konferencji większość uczestników dyskusji
opowiadała się za tym, aby poczucie koherencji uznać za zmienną osobowo-
ściową, mieszczącą się w nurcie poznawczych koncepcji osobowości. Były też
głosy porównujące SOC do konstruktu postawy.
W części drugiej zaprezentowano dwie metody do badania SOC. Część ta
ma więc charakter metodologiczny i informuje Czytelników o wartościach psy-
chometrycznych tych ważnych narzędzi adaptowanych i powszechnie stosowa-
nych w Polsce.
W części trzeciej Czytelnik otrzymuję bogatą informację o aktualnym stanie
badań nad stresem życiowym studentów, stresem pracy, stresem choroby i le-
czenia i rolą, jaką w mechanizmach radzenia sobie ze stresem odgrywa poczu-
cie koherencji (SOC) w powiązaniu z innymi zmiennymi. We wszystkich nie-
Wprowadzenie
mal badaniach interesowano się efektywnością radzenia sobie ze stresem. Ba-
dano poziom zdrowia przez pryzmat oceny obiektywnej i subiektywnej.
Książka jest adresowana przede wszystkim do badaczy problematyki stresu
zdrowia i zasobów, ale może ona także pełnić rolę dydaktycznąjako ważna
lektura dla nauczycieli akademickich i studentów zarówno nauk medycznych,
jak i humanistycznych.
Redaktorzy pragną podziękować uczestnikom konferencji poświęconej tym
zagadnieniom. Mamy tu na myśli autorów referatów, które stały się podstawą
tekstów zawartych w tym tomie, a reprezentujących wszystkie ważne ośrodki
badawcze w Polsce.
Podczas konferencji panował znakomity klimat wymiany bardzo różnych
poglądów i tendencja do współdziałania w rozwiązywaniu problemów. Za-
wdzięczamy to wszystkim uczestnikom, ale w pierwszym rzędzie osobom pro-
wadzącym obrady - Profesorom: Irenie Heszen-Niejodek, Adamowi Frączkowi
(znakomitemu moderatorowi dyskusji końcowej) i Bohdanowi Dudkowi.
Nasze szczególne podziękowania kierujemy do absolwentów psychologii z
roku 1999. Wokół programu badawczego związanego z grantem KBN udało się
zgromadzić zespół magistrantów, którzy pełnili też rolę asystentów pomocni-
czych i uczestników badań. Byli to niezapomniani: Agnieszka Kowalska, Mo-
nika Lubińska, Piotr Karabela, Krzysztof Zinkiewicz i Michał Ziarko. Oni
choć przy okazji grantu realizowali swoje własne tematy badawcze byli i są
współtwórcami osiągnięć w tym programie. Tę grupę magistrantów
będziemy długo pamiętać, gdyż dzięki nim stworzona została okazja doświad­
czenia tego, że w pracach dyplomowych studentów można pogodzić ich auten-
tyczne zainteresowania poznawcze z szerszym kontekstem badań i że praca ma-
gisterska może być integralną częścią składową szerszego procesu badawczego,
może być ważnym osiągnięciem naukowym.
Na zakończenie redaktorzy pragną wyrazić przekonanie, że książka ta stanie
się znaczącą pozycją w tak ważnym obecnie nurcie, jakim jest psychologia
zdrowia. Stanowi ona bowiem cenny zapis aktualnego stanu rozważań zarówno
teoretycznych, jak i empirycznych w odniesieniu do problematyki salutogene-
tycznej w naszym kraju. Prezentowany w niej obraz rozstrzygnięć konceptual-
nych z jednej strony i rzetelnych badań weryfikacyjnych z drugiej jest tym bar-
dziej cenny, że w jego tworzeniu wzięli udział badacze z wiodących w tej dzie-
dzinie ośrodków naukowych Polski. Tym, co zasługuje na szczególne pod-
kreślenie jest fakt, że książka ta dla wszystkich jej autorów - zarówno tych do-
świadczonych, jak i młodszych - mimo różnic poglądów, jak to zwykle w na-
uce bywa, stała się polem nie tylko do wyrażenia swojego zdania, ale też do
współpracy i współtworzenia. Za tę możliwość redaktorzy jeszcze raz dziękują
wszystkim autorom oraz innym osobom zaangażowanym w tę współpracę.
Helena Sęk, Tomasz Pasikowski
Poznań, maj 2001
 (")
N
,.m
C/J·
O·
HELENA SĘK

STRES KRYTYCZNYCH WYDARZEŃ ŻVCIOWYCH

Problematyka stresu zajmuje badaczy różnych dziedzm od wielu już lat.

W psychologii tematyka ta pojawiła się w pierwszej połowie XX wieku. Bada-
nia nad stresem należą do tych, w których systematycznie zmieniał się obszar
rzeczywistości, który określano jako stresorodny, stresowy, obciążający, trudny,
jak i przedmiot badań. W psychologii stresu wyróżniamy aktualnie kilka pod-
stawowych terminów i ważnych pojęć; są to: stresory, stan stresu, reakcje stre-
sowe, sposoby radzenia sobie, interakcja stresu i konsekwencje stresu lub efek-
tywność radzenia sobie ze stresem.
Przemiany w badaniach nad stresem, ujmując rzecz syntetycznie, polegały
na następujących sekwencjach następstw: od stresu biologicznego (fizjologicz-
nego) - przez psychologiczny- do społecznego; od badań laboratoryjnych do
badań w polu naturalnych zdarzeń życia codziennego, od analizy pojedynczych
zmiennych do badań złożonych modeli odwzorowujących interakcje czy też
transakcje stresu; od podejścia patogenetycznego - do podejścia salutogene-
tycznego.
Współcześnie dominuje podejście systemowe do stresu jako złożonej relacji
elementów środowiskowych, sytuacyjnych i podmiotowych, dyspozycyjnych i
procesualnych (Heszen-Niejodek, 2000; Lazarus, 1980). W niniejszym opraco-
waniu nawiązujemy do tego podejścia akcentując problematykę stresu życio­
wego i analizując uwarunkowania zdrowotnych następstw stresu.
Tytuł niniejszego wprowadzającego rozdziału mógłby też brzmieć: mecha-
nizmy stresu życiowego. Będziemy bowiem analizowali stres wydarzeń życia
codziennego. Stres ujmujemy natomiast zgodnie z podejściem transakcyjnym,
czyli jako złożoną relację zakłócenia równowagi pomiędzy wymaganiami i
możliwościami jednostki, która jest oceniana jako przekraczająca zasoby jed-
nostki lub zagrażająca tym zasobom i dobrostanowi człowieka (por. Heszen-
Niejodek, 2000; Hobfoll, 1989; Lazarus, 1981; Sęk, 1991). W tym podejściu
systemowym da się wyodrębnić elementy będące źródłem stresu - stresory,
procesy reakcji na te stresory, stan stresu i złożony system aktywności zaradczej
oraz konsekwencje lub efekty działania i życia człowieka w stresie. Można
oczywiście także mówić o modyfikatorach lub moderatorach stresu (Strelau,
2000).
Stresory mogą polegać na zbyt intensywnej stymulacji lub braku stymulacji
(można powiedzieć, że stanowi to swoisty rodzaj stresorów ekologicznych, ta-
kich jak hałas, bodźce świetlne, zanieczyszczenie środowiska, stłoczenie, sty-
 14 HELENA SĘK
mulacja bólowa, cieplna itp. Ten typ stresorów stanowi o trudnościach, co-
dziennych obciążeniach, przeszkodach, utrapieniach życiowych (daily hassles).
Do tych stresorów możemy także zaliczyć stałe wysokie wymagania i zadania
życiowe nadmiernie obciążające system regulacyjnych czynności człowieka.
Niekiedy stres codziennego życia nazywa się endemicznym, nękającym i czyni
się go odpowiedzialnym za powstanie różnych schorzeń.
)li Z toku codziennego życia wyodrębniają się wydarzenia, które mają istotne,
niekiedy kluczowe znaczenie dla biegu życia. Nazywamy je wydarzeniami
krytycznymi. Współcześnie wśród wydarzeń życiowych wyodrębnia i bada się
wydarzenia katastroficzne, tj. takie które zagrażają zdrowiu i życiu całych spo-
łeczności, a są wśród nich katastrofy naturalne (powodzie, huragany,) technolo-
giczne (awarie elektrowni atomowych, fabryk chemicznych), kataklizmy (po-
żary, wojny, akcje terrorystyczne) (por. Kaniasty, Norris, 1999). W ostatnich
latach zwraca się też szczególną uwagę na stres traumatyczny, czyli wydarzenia
ekstremalne, które przekraczają możliwości zaradcze. Jak już z samej nazwy
wynika powodują one traumę, czyli uszkodzenie fizyczne i/lub psychiczne. Ten
typ wydarzeń z kolei wiąże się z narastającymi zjawiskami przemocy. Badania
referowane w tym tomie nawiązują do różnych fonn stresu.
Badania w programie, mającym na celu weryfikację modelu salutogenenzy
(porównaj rozdział autorstwa Sęk i Pasikowski w części trzeciej tomu) dotyczą
stresu krytycznych wydarzeń życiowych.
1. Krytyczne wydarzenia życiowe - podejścia
Pojęcie krytycznego wydarzenia wprowadzono do psychologii niemal rów-
nocześnie w kilku jej dziedzinach w społecznej psychologii klinicznej (Doren-
wend, Dohrendwend, 1974; Holmes, Rahe, 1967) pod nazwą wydarzenia stre-
sowe (stress/ul life events), a w psychologii rozwoju człowieka typu life span
określano je wydarzeniami zmiany życiowej wymagającej adaptacji (readjust-
ment life events) lub wydarzeniami krytycznymi (Baltes, 1979,; Filipp, 1981).
Z perspektywy psychologii klinicznej i psychologii stresu analizowano
przede wszystkim poziom obciążenia psychicznego i konsekwencje, jakie dla
zdrowia ma stres wydarzeń życiowych. W tym celu wykorzystywano po-
wszechnie skale do pomiaru poziomu stresu życiowego pochodzącego od ro-
dzaju wydarzeń i ich nagromadzenia w czasie (Holmes, Rahe, 1967). Ten spo-
sób podejścia do stresu i jego konsekwencji stał się szczególnie powszechny w
badaniach nad mechanizmami powstawania zaburzeń stresopochodnych, czyli
psychosomatycznych {Sheridan, Radmacher, 1998).
Z perspektywy psychologii rozwoju człowieka (Filipp, 1981; Przetacznik-
Gierowska, 1988) krytyczne wydarzenia życiowe uznaje się nie tylko za obcią­
żające, ale także za „naturalne eksperymenty rozwoju", tzn. za czynniki biorące
udział w procesie zmian rozwojowych. W tym podejściu wydarzenia życiowe
Stres krytycznych wydarzeń życiowych
15
nie sąjednoznacznie negatywne dla człowieka, mogą one mieć istotne znaq:e-
nie dla rozwoju i w pewnym sensie także dla zdrowia (Sęk, 1991, 1997). W po-
dejściu rozwojowym zwraca się także uwagę na parametry czasu (czas histo-
ryczny, biograficzny) i sygnalizuje się wagę nie tylko czynników indywidual-
nych w przeżywaniu i radzeniu sobie ze stresem wydarzeń, ale bierze się także
pod uwagę kontekst społeczny.
Opierając się na tych metateoretycznych podejściach można skonstruować
możliwie trafny model analizy mechanizmów psychologicznych stresu krytycz-
nych wydarzeń.
2. Krytyczne wydarzenia życiowe - pojęcie i model
Krytyczne wydarzenie, zgodnie z ogólniejszą definicją wydarzenia (Sęk,
1991)- jest takim wzajemnym oddziaływaniem w układzie podmiot- oto-
czenie, powodującym stan takiego niezrównoważenia, który jest stanem
zwrotnym, wymagającym restrukturacji układu.
Krytyczne wydarzenie nie jest ani tylko elementem otoczenia, ani też tylko
doświadczeniem człowieka. Jest, podobnie jak stres, relacją pomiędzy człowie­
kiem a jego otoczeniem. Wyodrębnia się ono z nurtu codziennych wydarzeń,
dotyczy cenionych wartości i dlatego jest ważne. Jest ono trudne i obciążające,
gdyż dotychczasowe sposoby postępowania stają się nieskuteczne. Stan obcią­
żenia, napięcia i niedopasowania wymagań do kompetencji zmusza człowieka
do dokonania zmian. Dlatego też trafne wydaje się nazywanie go wydarzeniem
zmiany życiowej. Wydarzenie to ma wyraźnie interakcyjny i dynamiczny cha-
rakter. Przykładem takiego wydarzenia może być urodzenie pierwszego
dziecka. Jest ono krytyczne dla rodzącej matki i rodzącego się dziecka, a także
dla ojca; wymaga też zmian w relacji mąż-żona oraz w sytuacji życiowej mał­
żeństwa. Od dorosłych wymaga się, aby podjęli nowe role rodziców-opieku-
nów. Zmienia się także otoczenie i warunki życia. Przy tym jest to wydarzenie
najczęściej oceniane jako pozytywne w cyklu życia.
Obciążeniu psychicznemu i napięciu towarzyszą emocje o różnym znaku.
Krytyczne wydarzenie jest dwuznaczne z punktu widzenia wartościowania;
może ono być jednoznacznie pozytywne, jednoznacznie negatywne i ambiwa-
lentne.
Koncepcję krytycznego wydarzenia przedstawiła cytowana wielokrotnie
przeze mnie Sigrun-Heide Filipp (1981), która prowadzi badania zarówno w
nurcie psychologii rozwoju człowieka, jak i w ramach psychologii klinicznej i
zdrowia. Na podstawie modelu wydarzeń życiowych Hultscha i Plemonsa (por.
Przetacznik-Gierowska, 1988) opracowała ona model krytycznego wydarzenia,
w którym wykorzystała także wiedzę z psychologii stresu i radzenia sobie. Dla
celów naszych badań, akcentujących podejście salutogenetyczne, uzupełniliśmy
 J;'t

16 HELENA SĘK

ten model o zmienne zawarte w koncepcji Antonovsky'ego (1979, 1995). Mo-

..,
N

ł
del ten przedstawiamy na ryc. 1. d
;.
ib
to"' .-a 4}
~ .t: .~ «s
Cechą najważniejszą opisywanego podejścia jest to, że ujmuje się w nim ~ ~Ń~~.5~.~ ~ :~ ~~ Q) .2~ ~-~ ...,.

.ł ~ ·a ~ ·~ ~ &:~
e~!:'..c~~ :;:_..cN ~ .15 oo
KWŻ 1 na osi czasu. Wyodrębnia się czas t1 sprzed wydarzenia, czas wydarze- .::! 4) 'O' - o b{l o ·s;: ~ ~ ~ _g.g~~"'~Eg
iii ~ Ś ~] .9:? N UJ (U o o «S "':i .ta "X °'
nia t2 i czas po wydarzeniu, w którym analizuje się bezpośrednie i odległe N
E
"l

.al. ""'""-o
„ il ... ·- "' !'l -""- "'"i!; .,.·- " .!! a.
.! : ~.~ ~.~ §.~
~
"o ł1:i'
-I'
skutki zdarzenia - t3, t3+n. Umożliwia to podłużną analizę mechanizmów psy- - 'i = 2 3: ~ .§ § ·-· ~ " c ~ ~ ~ ~ ii ~ •tr s
.f: [ g,.J3 8 .!} B a o <ł) ~ ·c;; ~·a «I~
t'O
a.. ;o'_,'° at .....
chologicznych i zmian, jakie zachodzą w człowieku, jego otoczeniu i jego rela- ~N ~~'€~~ ~ c ·-
o oo.. oo.. -o'-'·-·- ~ 0~..0 _, ·- " c O o>
(d ~ o.~ o.. c
~ ~ ~ &~
<n

cjach. W modelu tym czas może mieć znaczenie linearne (fizykalne), ale może
$;il:
>Il~
8. Ci..i o
l:J t:;
~N ... 5 ~ ~ ·-=""'·5 C ·- °'
°'
to być takre czas historyczny i biograficzny, zwany też niekiedy psychologicz- gS'
..,
N
:!!T
nym. W naszych badaniach (porównaj rozdział 7 w tym tomie) uwzględniamy >- °'
~ c: E "(.)' ·-
czas historyczny przed i po transformacji ustrojowej.
Działanie poszczególnych czynników i zmiennych odbywa się w różnym ·5"'
~
>- "'"
..c 8.~ ..c
.!:lal
'=- a·c: ~c::uooc:
g_~ .~
·- ll
~ fil@ J ,<!J
·- „i ..
~
fil·~
-~
~
~
~
Q)
,g!
c:: U'~~ ,ą s
~~ ~ ~ i .<: V)

czasie. Umożliwia to analizę zmiennych równoczesnych i działających w se-

N
1il... aiS)asai~ ~ e ~.., oP"
Ń .!! g .g
>
g
O.o~:!Ef! U N tl)'""" :E -§' ~ ~ ~ g i o
kwencjach czasowych przed lub po. Daje także podstawę do wprowadzenia ;>-.

koncepcji fazowych wyjaśniających radzenie sobie z krytycznymi wydarze-

!'.IN
g ;il: ~
.t~ E- "
i=
·-
~ -~
niami, np. straty i żałoby. ·8 ~ :z - g
W czasie tl działają antecedenty. Są to wyniki socjalizacji i specjalnych ..,
'O
!t ~
·;~
E
·~
~
~ g.§~
r;~.~ sa.
ćwiczeń mogących stanowić rodzaj przygotowania do wystąpienia niektórych c sii 8. ·/ll~g"l'li! ~
wydarzeń, np. przygotowania do porodu w szkole rodzenia, brak przygotowania
~
Ń
u
c ""
N
3:
N
~-"
.!l §
~„~gjtg.8
i!°. il g ~ ; .!U!. ~
:;- ~ "' ~ ~ 1i !>'..;a
""
N

il
s f
.§
.., ~c
g <.> :;;; ~
do pełnienia roli rodzicielskiej wobec dorastającej - eksperymentującej mło­ ii ~-:;S"<lij i:i E /1 ~:j] ~ ;;.
dzieży, czy też stopień przygotowania do przejścia na emeryturę. W czasie an- ·a ·2 ~
---. .L:>- g. ~ ~-8 ~ ~';' &Q.t!:_ -~
il .s
~ e
~ „
tecedentalnym można np. stosować proaktywne radzenie sobie (Pasikowski, .,,>.~ E
""
f
u
(!) „
c ·_f;- ·N
13:
Sęk, Greenglass, Taubert, 2000). W czasie wyprzedzającym wydarzenia dzia-
łają także konsekwencje poprzednich doświadczeń w konfrontacji z krytycz-
:s-: ! il-
1' il-
u
~i
jj:
~2
,:;{
~·i~
-~:ia:!!
d"
tif:i·a
~!l~i2"
~

!!.
i ~
!il-
!!. il-
~
"'
..,c ł 2 :f 3: ...,_
jj: .... "{!~ ·a""'.S" ·a ~„
~ ~
"!
nymi wydarzeniami. Można mówić o swoistym bilansie sukcesów i niepowo-
dzeń w tym zakresie. Powtarzające się niepowodzenia w konfrontacji egzami- ~ • 5""
~ ·~ „ ·-„
-.>1
.>I
·-..oQ
~ -<l'~E·-"'E:l
~ ~ g ~ ?! .2 ~ il ..9 .!!" g
~11 g]~ &a:g [-8.s
c ;:.:
2
;
""
.Sł
2
~ i
.bo
'O

nacyjnej powodują, że powstaje specyficzne uwrażliwienie na sytuację, bywa że

!'N.!
u
o ~
~
J 8r ~ -~ ..o
Q" > ' I I I I

Ił Jt
~

ł
c u
i na egzaminatora (w literaturze przedmiotu określa to zjawiskiem vulnera- ;;:: u
'8 .a >. ~~~ ::s 'U.~
bility). Jeżeli konfrontacje kończą się sukcesem powstaje bilans dodatni, który :>. V

może korzystnie modyfikować odporność na stres i efektywność radzenia sobie.

Wydarzenie krytyczne w odróżnieniu od stresu ciągłego można zlokalizo-
:.;;a
.§N
u~
~;il:
.Q
E·g
"O Qi ·~1l
o "O 'O"";!
a.- :E
N • "15.
u ,S • ti
~
2 ~6~6°2
§~eft;c.3
!S
>.cdoo!:ł iii ""
1:!~
"al
.!! ~
<:no..

.S'
!g
>-E' ~~ ~ ~ ~ :a .t1] g" v" . [ o
wać w miejscu (przestrzeni) i często w czasie. Charakterystyki czasowe są „ ..c o ~l E >- >. "óh of E • Ń E g iii §"'
różne; można wyodrębnić wydarzenia nagłe (wypadek, katastrofa, trzęsienie
o"' i.~ 8 -§ .g_s~g~il~E-8g
~
'CO'
(!) al
ON ---= u 0> ::i]·c:]u!lU"'!·=
..!:! ,0 .5
E
c::
ziemi, wygrana na loterii) rozciągnięte w czasie (egzamin, konkurs, przepro- .,,
N
(.J N O O tn C: oo · -
<Z
wadzkę). Mogą to być także momenty kulminacyjne poprzednich rozciągnię­ ~ 'C: ~
tych w czasie wydarzeń, np. moment urodzenia dziecka, orzeczenie rozwodu w ""
o
a. ~ (!)
:::s ;;:
Q) ~ di -~ ~~
sądzie, wyprowadzenie się dorosłego syna z domu, pożegnanie zmarłego w cza- :;;i "O "O
.§N ~ (/).!'!! ~ .fi .:::
sie pogrzebu.
~:s-: .! c !:N
Jg~S:
;>,"''"iii
- c:: '!":i
~~
~ ~
.,...,(.)
u~ CD "t:l ~ ;>; o
u"'
W tekście i na schemacie używać będziemy skrótu KWŻ dla oznaczenia krytycznego
1

wydarzenia życiowego.

.„.o:t~
18 HELENA SĘK
Analiza psychologicznych właściwości czasu z perspektywy oceny wyda-
rzenia i możliwości radzenia sobie ma bardzo istotne znaczenie i może być
przedmiotem odrębnych badań.
Źródła wydarzeń upatruje się w elementach zewnętrznych sytuacji, np. po-
wódź lub trzęsienie ziemi, napad; źródło może tkwić w samym człowieku, np.
odkrycie ważnej cechy w toku działania lub terapii (wgląd racjonalny lub ko-
rektywne doświadczenie emocjonalne czy też wybuch choroby). Źródła wyda-
rzeń tkwią często w interakcji człowieka z otoczeniem, w typie relacji (wypa-
dek, kłótnia i akt przemocy). Gdybyśmy zastosowali w tym miejscu wiedzę za-
wartą w modelu socjo-ekologicznym i polach zdrowia (por. Sęk, 2001) można
by wśród środowiskowo-systemowych uwarunkowań wydarzeń wymienić te,
które pochodzą z metasystemów, aż do tkwiących w człowieku, w jego syste-
mach komórkowych. Byłyby to wówczas wydarzenia z biosfery (wydarzenia
klimatyczne i kosmiczne), szeroko pojętej cywilizacji i kultury (wydarzenia
globalne, regionalne i lokalne - wojny, pokój, przemiany polityczne i ekono-
miczne, reformy, decyzje Unii Europejskiej itp.), wydarzenia mające swe źródła
w środowisku kraju, miasta, dzielnicy, w środowisku pracy, szkoły, w systemie
służby zdrowia, w rodzinie i innych grupach n?turalnych.
Krytyczne wydarzenia życiowe analizuje się także z punktu widzenia siły
działania i zakresu, jaki one obejmują, lub jak wielu osób dotyczą. Psycholo-
gowie badają i udzielają profesjonalnej pomocy w sytuacjach wydarzeń typu
naturalne katastrofy (powodzie, trzęsienia ziemi), w sytuacji konfrontacji zbroj-
nej, wojen i konfliktów, biorą udział w interwencjach antyterrorystycznych lub
ratowniczych itp. Są też wydarzenia, które stanowią wysokie ryzyko dla patolo-
gii, gdyż mają charakter traumatyczny. Ze względu na swoja siłę i poziom
uszkodzenia lub zagrożenia dla życia i zdrowia pozostawiają trwałe ślady w
ofiarach, uczestnikach (ratownikach) tych wydarzeń.
W dziedzinie badań nad stresem wydarzeń życiowych opracowywano wiele
skal i kwestionariuszy do pomiaru tych wydarzeń. Mogą one ograniczyć się do
pewnej grupy wydarzeń, np. sytuacji egzaminacyjnych, interwencji ratunkqwej,
bezrobocia, lub obejmują dużą liczbę różnych treściowo wydarzeń (skala Hol-
mesa i Rahe, 1967). Są też zaopatrzone w różne skale ocen, umożliwiające po-
miar obciążenia stresem, zobiektywizowany wskaźnik oceny zmiany adaptacyj-
nej, poziom przewidywalności, urazowości itp. S-H. Filipp i W. Braukman
(l 98 l) przygotowali specjalny przeglądowy rozdział na temat zasad konstru-
owania metod do badania wydarzeń życiowych. Wynika z niego, że niemal we
wszystkich metodach zajmowano się określeniem treści wydarzeń, przez co ro-
zumie się to, jakich sfer życia i działania wydarzenia dotyczą. Najczęściej są to:
sfera grup naturalnych: rodziny, małżeństwa, przyjaźni, koleżeństwa i bliskich
więzi, erotyki, seksualności, sfera edukacji i pracy, sfera warunków życia:
mieszkanie, komunikacja, administracja, sfera życia społecznego i obywatel-
skiego, rządzenia i zarządzania, sfera prawa, sfera bytowa i finansów, sfera
Stres krytycznych wydarzeń życiowych 19
własnego ja psychicznego i biologicznego. Wydarzenia o charakterze stresu
społecznego i katastroficznego są najczęściej zwłaszcza w ostatnich latach
przedmiotem odrębnych badań. Wymagają bowiem innego spojrzenia na
mechanizmy zmagania się ze stresem całych społeczności i wy-
specjalizowanych grup (Kaniasty, Norris, 1999).
W czasie wydarzenia t2 działają równocześnie czynniki modyfikujące pro-
cesy radzenia sobie ze stresem, tkwiące w podmiocie i kontekście. Można je
podzielić na zasoby, czyli czynniki wspomagające reakcję na stres wydarzeń i
efektywne radzenie sobie z nim oraz deficyty, czyli czynniki osłabiające tę re-
akcję i pogarszające efektywność radzenia sobie ze stresem wydarzeń. W sche-
macie nad czasem t2 podano takie przykładowe czynniki. Widać wśród nich
poczucie zlokalizowania kontroli i poczucie koherencji (SOC) oraz wsparcie
społeczne. Czynniki te warunkują: a) wystąpienie krytycznego wydarzenia, b)
jego ocenę i c) sposoby radzenia sobie z nim.
W czasie t2' i t2" przedstawiono cechy KWŻ i mechanizmy bezpośredniej
reakcji - czyli radzenia sobie - jako wzajemnie przenikających się bloków
zmiennych. W bloku t2' pokazano, że udało się połączyć podejście obiektywne
(Strelau, 2000) i subiektywne do stresu (Lazarus, 1980; Folkman
1984,1987). Cechy KWŻ mogą bowiem być analizowane od strony obiektyw-
nej jako intersubiektywne fakty (poziom wody w rzekach w sytuacji powodzi,
stan zniszczonego samochodu w wypadku, stan zranienia osób, poziom trudno-
ści wymagań na egzaminie).· Nazwano je cechami obiektywnymi wydarzenia.
Może do nich należeć czas trwania wydarzenia i miejsce. Ważną kategorią są
cechy zobiektywizowane, które ustala się na mocy założeń teoretycznych, np.
koncepcji kontroli czy rozwojowych koncepcji wydarzeń normatywnych nale-
żących do standardowych wydarzeń w cyklu życia, a są to między innymi start
szkolny, inicjacja seksualna, przejście na emeryturę. To właśnie dzięki koncep-
rozwojowym powstał podział na wydarzenia normatywne vs. losowe, a w
ślad za tym na przewidywalne i nieprzewidywalne. Cechy zobiektywizowane
można także ustalać na mocy intersubiektywnego konsensusu przez kompetent-
nych sędziów, np. poziom obciążenia, poziom kontrolowalności. Najczęściej
jednak przedmiotem analiz w koncepcjach relacyjnych stresu były cechy su-
biektywne. Odgrywają one, zdaniem badaczy, najważniejszą rolę w procesach
radzenia sobie ze stresem KWŻ. Są to między innymi znaczenia, jakie człowiek
przypisuje wydarzeniu. Stwierdzono, że człowiek może tym samym wydarze-
niom np. śmierci bliskiej osoby przypisać zdecydowanie negatywne znacze-
nie, albo też ambiwalentne, czy wręcz pozytywne, gdy wydarzenie to było np.
poprzedzone ogromnymi cierpieniami. Wydarzenie można też ocenić jako zysk
czy stratę, a zgodnie z koncepcją Lazarusa (1980) jako pozytywne lub nega-
tywne; wśród ocen pierwotnych stresu 'może to być ocena typu wyzwanie, za-
grożenie czy też strata. W ocenie subiektywnej mieści się też wiele innych
możliwości. Człowiek określa wagę zdarzenia, subiektywny poziom obciążenia
 "
HELENA SĘK
20
psychicmego, siłę emocji i ich treść. Dokonuje także atrybucji przyczyny wy-
darzeń pod kątem sprawstwa, np. uważa wydarzenie za zawinione lub niezawi-
nione.
W ocenie subiektywnej zawarto też „ocenę wtórną" Lazarusa (1980), która
wynika z porównania wymagań i posiadanych zasobów. Mechanizmy oceny
wydarzeń wiążą się ściśle z bezpośrednią reakcją na stres. Są to mechanizmy
radzenia sobie. Mogą one, jak wynika z ryciny 1, przybierać postać czynności
zaradczych nastawionych na rozwiązanie problemu lub regulację emocji, mogą
to być także mechanizmy obronne, a nawet reakcje nacechowane dezorganiza-
cją zachowania, zwłaszcza wówczas, gdy wydarzenie jest silne, traumatyczne,
dotyczy osób z deficytem zasobów, skłonnych do poczucia beznadziejności lub
bezradności.
Efekty zmagania się z KWŻ mogą być pozytywne i wspomagać rozwój oraz
dać podstawę do pozytywnego bilansu doświadczeń, albo też mogą być nega-
tywne, tzn. zagrażać rozwojowi i stanowić wyraźne czynniki ryzyka patologii.
W schemacie pokazano, że efekty pozytywne lub negat:ywne mogą dotyczyć
podmiotu, jego relacji z otoczeniem lub mogą mieć wpływ na korzystne lub
niekorzystne zmiany w kontekście życia. Do tego można by jeszcze dodać, że
zmiany w życiu i postępowaniu jednostki można analizować na poziomie bio-
logicznym, psychologicmym i społecznym. Ten ostatni poziom dotyczy zwykle
funkcjonowania w roli i relacjach społecznych. Skuteczność radzenia sobie
może być oceniana w krótkiej perspektywie czasowej lub w czasie odległym od
wydarzenia. Konsekwencje utraty pracy lub rozwodu analizuje się w związku z
tym z wyboru w różnych odstępach czasowych od wydarzenia. Negatywne kon-
sekwencje natychmiastowe, po wielu latach korzystnych sposobów adaptacji do
tego typu wydarzeń, mogą przynieść korzystne efekty rozwojowe.
Model KWŻjest więc - jak starano się pokazać bardzo heurystyczny. Jest
maksymalnie złożony i umożliwia jednocześnie bardzo zróżnicowane badania i
pogłębione wyjaśnienia dynamiki procesów radzenia sobie ze stresem życio­
wym oraz działanie modyfikujących czynników indywidualnych i konteksto-
wych. Daje możliwość uwzględnienia dużej liczby zmiennych i czynników
pozostających w interakcji. Może stanowić ogólną ramę różnorodnych badań
dotyczących stresu życiowego i radzenia sobie z nim.
Literatura
Antonovsky, A. (1979). Health, stress and coping. San Francisco: Jossey-Bass
Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zacho-
rować. Warszawa: Wydawnictwo Fundacja IPN
Baltes, P.B. (1979). Entwicklungspsychologie unter dem Aspekt der gesamten Lebensspanne.
W: L. Montada (red.), Brennpunkte der Entwicklungspsychologie (s. 42-61). Stuttgart: Kletta
Dohrenwend, B.S., Dohrenwend, B.P. (1974). Stressful life events. Their nature and ejfects. New
York: Wiley
Stres krytycznych wydarzeń życiowych 21
Filipp, S-H. ( 1981). Ein allgemeines Modeli fiir die Analyse Kritischer Lebensereignisse. W: S-H.
Filipp (red), Kritische Lebensereignisse (s. 3-52). Miinchen: Urban & Schwarzenberg
Filipp, S-H„ Braukrnann, W. (1981). Verfahren zur Erfassung kritischer Lebensereignisse Eine
Obersicht. W: S-H. Filipp (red.), Kritische Lebensereignisse (s. 92-103). Miinchen: Urban &
Schwarzenberg
Heszen-Niejodek, I. (2000). Stres i radzenie sobie - główne kontrowersje. W: I. Heszen-Niejo-
dek, z. Ratajczak (red.). Człowiek w sytuacji stresu (s. 12-43). Katowice: Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego
Hobfoll, S.E. (1989). Conservation of resources: A new attempt at conceptualizing stress. Ameri-
can Psychologist. 44, 513-524
Holmes, T.H„ Rahe, R.H. (1967). The Social Readjustment Rating Scale. Journal of Psychoso-
matic Research. Jl, 213-218
Kaniasty, K., Norris, F. (1999). The experience of disaster: individuals and communities sharing
trauma. W: R. Gist, B. Lubin (red.), Response to disaster: Psychosocial, community and
ecological approaches (s. 25-61). Philadelphia: Brunner/Mazel
Kobasa, S.C. (1982). The hardy personality: Toward a social psychology of stress and health.
W: G.S. Sanders, J. Suls (red.), Social psychology of health and illness (s. 231-252).
Hillsdale: N.I. Erlbaum
Lazarus, R. S. (1980). The stress and coping paradigme. W: L.A. Bond, J.C. Rosen (red.), Com-
petence and coping during adulthood. Hanover: University Pres of New England
Lazarus, R.S„ Folkrnan, S. (1984). Stress appraisal and coping. New York: Springer
Lazarus, R.S„ Folkman, S. (1987). Transactional theory and research on emotions and coping.
European Journal of Personality, J, 141-169
Pasikowski, T. (2000). Stres i zdrowie. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora
Pasikowski, T., Sęk, H., Greenglass, E„ Taubert, S. (2000). The proactive coping inventory: Po-
lish adaptation. Referat wygłoszony na konferencji EHPS w Leiden
Przetacznik-Gierowska, M. (I 988). Stadia psychicznego rozwoju człowieka. Przegląd badań.
W: M. Tyszkowa (red.), Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia (s. 146-186). Warszawa:
PWN
Sęk, H„ Ścigała, I., Pasikowski, T„ Beisert, M„ Bleja, A. (1992). Subiektywne koncepcje zdro-
wia. Wybrane uwarunkowania. Przegląd Psychologiczny, 35, 3,351-363
Sęk, H. (1991). Procesy twórczego zmagania się z krytycmyrni wydarzeniami życiowymi a
zdrowie psychiczne. W: H. Sęk (red.), Twórczość i kompetencje życiowe a zdrowie psy-
chiczne (s. 30-41). Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Sęk, H. (1992). Ecological thinking in health psychology. W: H. Sęk (red.), Readings in health
and preventive psychology (s. 21-29). Poznań: K. Domke Pub!
Sęk, H. (1997). Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysowej. W: D. Kubacka-Jasiecka,
A. Lipowska-Teutsch (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej
(s. 159-169). Kraków: Wydawnictwo ALL
Sęk, H. (2001). Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
Scholar
Sheridan. C.L., Radmacher, S.A. (1998). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo In-
stytutu Zdrowia i Trzeźwości PTP
Strelau, J. (2000). Temperament a stres: Temperament jako czynnik moderujący stresory, stan i
skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem. W: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.),
Człowiek w sytuacji stresu (s. 87-132). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
~

HELENA SĘK

SALUTOGENEZA I FUNKCJONALNE WŁAŚCIWOŚCI

POCZUCIA KOHERENCJI

1. Wprowadzenie
W studiach nad zdrowiem i chorobą przez wiele setek lat dominowało po-
dejście patogenetyczne i model patogenezy. Było to między innymi spowodo-
wane dominacją wąskiego podejścia biomedycznego do sfery zdrowia i choro-
by. Komplementarny model salutogenezy został odkryty, podobnie jak model
stresu Sely'ego, w toku analizy wyników badań. Antonovsky podaje, że gdy w
1970 roku analizował wyniki zdrowotne kobiet, które przeżyły ekstremalny
stres (obóz koncentracyjny, doświadczenie przesiedlenia i życia w warunkach
wojennych) zwróciło jego uwagę, że 29% badanych wykazywało dobry stan
zdrowia psychicznego i fizycznego. To odkrycie wiązało się ze zwróceniem
uwagi nie na figurę badań :_ stresowe przyczyny złego stanu zdrowia i złego
przystosowania, które w sposób istotny statystycznie różnicowały grupę
badanych - ale na tło badań. Tym tłem albo komplementarną stroną medalu był
fakt, że relatywnie duża grupa osób potrafi radzić sobie z ekstremalnymi
obciążeniami. Tak powstał w świadomości Antonovsky'ego początek nowego
kierunku badań, który w 1979 roku zaowocował wydaniem książki Health
Stress and Coping, w której po raz pierwszy formalnie został przedstawiony
model salutogenetyczny.

2. Podstawowe założenia modelu i pojęcie

zdrowia-choroby
U podłoża tego modelu leży przełomowepytanie: „dlaczego ludzie, mimo
iż podlegają oddziaływaniom wielu stresorów (patogenów) zachowują zdrowie,
a wypadku jego załamania szybko do zdrowia powracają?". Jest to pytanie o
przyczyny zdrowia. W modelu salutogenezy Antonovsky (1979, 1984, 1987,
1995) wykorzystuje badania nad stresem i radzeniem sobie. Jest to więc model
ograniczony do tego obszaru badań. Ale i w tym podejściu możemy zauważyć,
że autor ten także i na stres patrzy z perspektywy równoważenia stresorów z
zasobami.
 ~

HEIBNASĘK Salutogeneza i funkcjonalne właściwości poczucia koherencji 25

24

Antonovsky ( 1979) zakłada, że normalnym stanem funkcjonowania czło­
wieka jest dynamiczny stan braku równowagi. Człowiek nieustannie spotyka się
z bodźcami (stresorami), na które reaguje i do których się dostraja, aby zacho-
wać dynamiczną równowagę procesów życiowych na pewnym optymalnym dla
funkcjonowania poziomie. Stresory są wszechobecne i odgrywają istotną rolę w
procesach życia człowieka. Zdrowie jest więc powiązane ze stresem, jest, jak to
określiliśmy (por. Sęk, 1992) procesem równoważenia wymagań (stresorów) i
tach życia danej osoby, (C) implikacje prognostyczne, (D) implikacje dla opieki
zdrowotnej. Dane o tym, kto ocenia i jakie w poszczególnych kategoriach
zastosowano skale ocen przestawiono w tabeli 1.
Tabela l. Operacjonalizacja poziomu zdrowia i choroby zaproponowana przez A. Antonov-
sky'ego (zrekonstruowano na podstawie: A. Antonovsky, 1979, Health, Stress and Coping. San
Francisco: Jossey Bass)
- Kategoria
-----

Skale ocen Osoba oceniającą Rodzaj oceny, uwagi

zasobów; w tym ujęciu jest też procesem skutecznego radzenia sobie ze stre- -----

sem. Zdrowie polega na wykorzystaniu dostępnej człowiekowi energii do spro- I.brak ocenia osoba odczu- ocena subiektywna
2. ból nieznaczny wająca ból, jego brak zdrowia jako braku
stania wymaganiom zewnętrznym i wewnętrznym, bez chronicznego zakłócenia Ból 3. ból wyraźny lub nasilenie bólu lub stanu cho-
procesu dynamicznej równowagi. W podejściu salutogenetycznym zdrowie jest 4. ból silny roby, uwarunkowa-
ujmowane nie tylko procesualnie; można także określać poziomy zdrowia. nego nasileniem bólu
Przyjmuje się więc założenie, że zdrowie nie jest kategorią dychotomiczną - jak 1. brak ograniczenia ocenia podmiot i ob- ocena subiektywna i
w modelu biomedycznym, tzn.jest albo go nie ma ale możnaje ujmować jako 2. lekkie ograniczenie serwator na podstawie obiektywna, poziom
kontinuum i określać różne jego poziomy. Antonovsky (1979) wprowadził w Aktywność życiowa
3. przeciętne ograni- rozmowy, wywiadu psychologiczno-spo-
związku z tym wymiar zdrowia i choroby stosując określenia health ease i dis czenie łecmy, zdrowie jako
4. poważne ogranicze- brak ograniczeń
ease, który w skrócie nazwał wymiarem HE-DE nie
HE-------------*-------------------------------DE
•
poziom zdrowia X
1. ani ostre, ani chro-
niczne
2. ostry, lekki
oceny wystawiane
przez obserwatora,
profesjonalistę opieki
ocena obiektywna z
modelu biomedycz-
nego, nie uwzględnia
Lewy biegun (health ease, HE) jest to pełne idealne zdrowie. Można to też 3. chroniczny, średni, zdrowotnej, na pod- pozytywnych stanów
stabilny stawie obiektywnych zdrowia
określić jako stan pełnego zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego, Implikacje progno- 4. chroniczny, wyraźny badań i danych su-
pełnego dobrostanu. Prawy biegun to stan głębokiej choroby, zagrażający życiu. styczne stabilny biektywnych
Antonovsky (op. cit.) niestety nie dokonał precyzyjnego opisu warunków, jakie 5. chroniczny, wy-
muszą być spełnione, aby okre$lić poziom zdrowia. Jego sposoby operacjonali- raźny, degenera-
cyjny
zacji tego pojęcia nie są zadowalające, ale powtarza się w nich idea podnoszona
6. ostry, silny, zagraża-
także przez innych autorów. jący życiu
Według tego autora poziom zdrowia to stan procesów równoważenia w cza-
1. nie wymaga specja- oceny dokonuje sp~- ocena obiektywna na
sie t. Zależy on od transakcji pomiędzy spostrzeganymi wymaganiami (streso- listycznych czynno- cjalista opieki zdro- podstawie danych, nie
rami), zasobami i wzorami zachowań w określonym kontekście. Poziom ści wotnej określa się źródła,
zdrowia to miejsce na wymiarze HE -DE; poziom ten można ocenić obiektyw- 2. wymaga przeciw- także przewaga myśle-
Implikacje dla opieki
nie z perspektywy obserwatora (np. lekarz) i subiektywnie z perspektywy aktora działania ryzyku nia w modelu biome-
zdrowotnej
(pacjent). Poziom zdrowia wyznaczają następujące czynniki: 3. wymaga obserwacji dycznym
służby zdrowia
(1) uogólnione zasoby odpornościowe (generalised resistance resources, 4. wymaga interwencji
GRR) leczniczej
(2) stresory
(3) poczucie koherencji (sense of coherence SOC) Z zestawienia tego widać, że autor nie wykorzystał modelu salutogenezy w
{4) zachowania, styl życia. · tworzeniu operacyjnych założeń do określania poziomu zdrowia jako np. po-
Czynniki te przedstawię w dalszym toku analizy. W tym miejscu warto miaru skuteczności transakcji zdrowotnej. Podał wprawdzie kryteria, które do-
przypomnieć, jak Antonovsky operacjonalizował poziom zdrowia. Obserwator tyczą zarówno struktur biologicznych, jak i społecznych, a częściowo także
i/lub podmiot może oceniać poziom zdrowia używając skal ocen dla następują­ psychologicznych, ale zdaje się, że w określaniu poziomu zdrowia pozostawał
cych kategorii: (A) ból, (B) aktywność życiowa w ważnych sferach i konteks- pod silnym wpływem starego modelu biomedycznego. Nie uwzględniał także
 'f

26 HELENA SĘK

innych - poza leczeniem działań służby zdrowia. Trzeba więc zaznaczyć, że

operacjonalizacja stanu zdrowia nie jest zgodna z ogólnymi założeniami mo-
delu. Znacznie bardziej nowocześnie przedstawiają się rozważania o czynni-
kach warunkujących proces i stan zdrowia.
f " I I t ~·~i:! I I

• I iie
~'8
I •
<i
oo
.;
„ "'a . 1i

=
I ~i'i j fi
~ilf ~
3. Czynniki warunkujące poziom zdrowia l:C 1if :;;i
Poziom zdrowia zależy nie tylko od cech odpornościowych, ale także od na- ,.;; .f
„s
I I 111
! 2
·-
~
~

silenia stresu i zachowania człowieka. Twórca salutogenezy najwięcej miejsca ~

w swoich pracach poświęcił zasobom. "'i~ i~ ·~
-
.;.)
::~ :;
8~ „" ~i~~
oo
3.1. Uogólnione zasoby odpornościowe i:jl;; u1H ;i
~ tj Q. - Q.

Autor wprawdzie nigdzie nie podaje odrębnej rozwiniętej definicji zasobów, ;i! g ~l g.J n .;
możnająjednak wydobyć ze sposobu, w jaki opisuje grupy zasobów i ich cechy ~ I s
o\
funkcjonalne (Antonovsky, 1979; por. też Pasikowski, 2000}. Ogólne zasoby ~ ł -
~g
:;:
odpornościowe są to właściwości jednostki, grupy, środowiska i kultury, które
'"' Jl
wyróżniają się cechą funkcjonalną polegającą na możliwości uniknięcia streso-
rów i usprawnianiu procesu radzenia z wymaganiami w ten sposób, że zapobie-
~
•
i,
• 8
~Ei
uz ~
2
gają przekształceniu się napięcia w stan stresu; pomagając zwalczać stresory
<i
~
o~
:;: 5' "'"' ~
c Il i! g~
sprzyjają ochronie zdrowia i procesom zdrowienia. Antonovsky nie dokonał -
~
C
:=..tt
~E
„o
~
tak jak Hobfoll (1989) - kategoryzacji zasobów. Z prezentowanych przez niego
" '8
< ·t:::i,
schematów. i opisów wynika jednak, że mogą to być niemal wszystkie cechy ~~ ·s
„
człowieka i cechy środowiska, w którym żyje. Wymienia zarówno cechy śro­ !j ~
~~ 1.=:i ~.!-
:i-~
„§
dowiska fizycznego i naturalnego, jak też cechy biologiczne (genetyczne, kon- -~
g< łiH ł
il'.„
biochemiczne}. Mówi o zasobach tkwiących w warunkach -:'roi ~ ·a
materialnych. Szczególną uwagę przywiązuje do czynników społeczno-kultu­ u 2
rowych, a wśród nich wymienia wsparcie społeczne, kulturową stabilność, reli- "' ·ao
~ "' ~ ł> ~ ~
gię, filozofię, sztukę, instytucje społeczne, w tym także opiekę zdrowotną. !j~ ~ " ł „§ "~
N
•O

~
I
{i;l:'.'.So~ug 'lic - •
i ii"" S ~~
tj ..;

Najbardziej rozbudowaną grupą zasobów są cechy psychiczne jednostki, które ~o§o~o: ~,:-uo ~s.:
-o ~-o~~ e ~
jako zasoby odpornościowe określa się też często potencjałami zdrowia. Wśród 5ggwo HlD 1ih~;i6i ,,,,
'O

tych cech na czoło wysuwają się cechy struktury ja, zwłaszcza poczucie tożsa­ ~ ;:> ~ e·d.i! aue!!~l~ ·a·;:;
mości, poczucie sprawstwa i kontroli, wszelkie kompetencje, inteligencja i wie-
i:: o "
""'oc::
dza. W tradycyjnych i nowoczesnych badaniach nad stresem badano je jako te N„
struktury osobowości, które gwarantują odporność ogólną i specyficzną na _____ I~~
]
.,;,<:>
stres. Antonovsky nawiązuje więc do wszystkich osiągnięć w tym zakresie. o;
"O
Najczęściej odwołuje się wprost do transakcyjnej koncepcji Lazarusa i Folkman
~
(1984). Warto jednak zauważyć, że w jego pojęciu nie każde podwyższone na- ,,...;
i
pięcie spowodowane stresorami powoduje stres. Stan stresu; zwłaszcza
przewlekłego, pojawia się dopiero wówczas, gdy człowiek nie radzi sobie
!
:a &
skutecznie ze stanem napięcia. Widać to bardzo wyraźnie w pierwszym sche-
macie modelu salutogenezy, jaki Antonovsky sam opracował w pierwszej swo-
jej pracy.
28 HELENA SĘK
Przedstawiono go dla przypomnienia w nieco skróconej wersji na ryc. 1.
Zasoby zdrowia są człowiekowi częściowo dane, ale może je on sam w sobie
rozwijać; także społeczeństwa mogą dbać o rozwój zasobów odpornościowych.
Deficyty odpornościowe mogą wyrastać z braku zasobów. Można też
przypuszczać, że brak zasobów nie jest stresorem, ale sytuacja ich braku może
generować szczególny typ stresu.
3.2. Stresory
W modelu salutogenetycznym stresory zostały zdefiniowane nie jako proste
bodźce, ale jako wymagania, dla których nie ma gotowych ani zautomatyzowa-
nych reakcji adaptacyjnych, które rodzą stan napięcia (Antonovsky, 1995,
s. 42). Stresorem nazywa się każdy element, który do systemu wprowadza
entropię, napięcie, sprzeczność. Nie oznacza to jednak, że stresory muszą
przeradzać w stres i negatywne stany emocjonalne. Stresory mogą pełnić
funkcję korzystną, rozwojową, mogą mobilizować, wyzwalać energię.
„Salutogeneza stwarza możliwość rehabilitacji stresorów w życiu człowieka"
(op. cit„ s. 25). Jak widać z przedstawionego wyżej schematu Antonovsky
skoncentrował się raczej na stresie życiowym, czyli takim, który wynika z
codziennego życia i wydarzeń życiowych. Odróżnia stresory psychospołeczne i
fizyczno-biologiczne, stresory krótkotrwałe (ostre) i długotrwałe, przewlekle
działające. Stresory mogą pochodzić ze świata zewnętrznego, z otoczenia
człowieka (egzogenne), ale mogą też pochodzić z wnętrza człowieka, z jego
ciała lub psychiki, mogą wreszcie wynikać z relacji człowiek-otoczenie.
Przewlekłe stresory mogą tkwić w sytuacji życiowej człowieka i towarzyszyć
mu na co dzień; mogą to być niedobory, braki, przeszkody, nadmierne
stymulacje. Taki stres codzienny nazwano endemicznym; mogą to być zarówno
trudne warunki życia, pracy, jak i specyficzne trudności wynikające z braku
zasobów. W toku badań nad stresem życiowym wyodrębniono kategorię co-
dziennych uciążliwości i utrapień (daily hassles) (Lazarus, Folkman, 1984). Nie
jest to kategoria wyraźnie się wyodrębniająca, ale ważna z punktu widzenia
podejścia patogenetycznego i salutogenetycznego. Sądzi się bowiem, że nagłe i
drobne przeszkody życiowe (odjeżdżający tramwaj, zerwane sznurowadło,
nieprzyjemna wiadomość w telewizji) nie wymagają specjalnych zabiegów
radzenia sobie. Ich znaczenie polega głównie na tym, że podobnie jak trudna
sytuacja stanowią obciążające tło i podwyższają napięcie, które często ma
charakter negatywny, nękający. „Codzienne kłopoty" są kategorią, która
bardziej pasuje do modelu patogenetycznego. Istotne są natomiast krytyczne
wydarzenia życiowe (Sęk, 1991, 1997, 2000), które przez twórców tej
problematyki - Holmesa, Rahego (1967) i innych badaczy tego kręgu - zostały
nazwane stresowymi wydarzeniami zmiany życiowej (life change events, major
events, stress/ul life events). Nie wchodząc w tym miejscu w dokładną
analizą tych złożonych stresorów warto tylko zaznaczyć, że źródła mogą być
Salutogeneza i funkcjonalne właściwości poczucia koherencji 29
zarówno endogenne, jak i egzogenne. Mogą one dotyczyć różnych sfer życia.
Są to rzeczywiście ważne wydarzenia w życiu człowieka, dotyczą bowiem
cenionych wartości. W schemacie na ryc. I wymieniono zarówno wydarzenia
katastroficzne, które mogą mieć charakter traumatyczny (powodzie, awarie
technologiczne, agresja społeczna), ale także wydarzenia związane z kryzysami
rozwojowymi (ślub, narodziny dziecka, przejście na emeryturę, śmierć lub
choroba bliskiej osoby, wypadek), wydarzenia historyczne i interpersonalne.
Antonovsky (1995) słusznie zaznaczył, że te wydarzenia bardzo dobrze
mieszczą się w orientacji salutogenetycznej, są one bowiem - jak pokazały
badania (Sęk, 1997) - potencjalnie dwuwartościowe pozytywne, negatywne i
ambiwalentne. Istotną rolę odgrywa subiektywna ocena wydarzeń i posiadane
kompetencje do tworzenia nowych sposobów funkcjonowania w obliczu tych
stresorów. Z punktu widzenia salutogenezy stresory typu ważne wydarzenia
życiowe mogą zarówno sprzyjać osiąganiu zdrowia, jak i obciążać procesy
radzenia sobie z wymaganiami, a przy braku zasobów i kompetencji zaradczych
mogą zwiększać ryzyko załamania zdrowia. Do załamania zdrowia dochodzi
bowiem wówczas, gdy energia własna i dostępne zasoby oraz możliwości są
niewystarczające, aby zaradzić wymaganiom; wówczas napięcie przeradza się
w stres i objawy zaburzeń.
3.3. Poczucie koherencji jako zmienna kluczowa dla zdrowia
Od początku konstruowania modelu salutogenetycznego Antonovsky sta-
wiał hipotezę, że musi istnieć jakiś wewnętrzny centralny czynnik, który powo-
duje, że ludzie radzą sobie ze stresem i nie chorują albo szybko zdrowieją.
Zmienną tę nazwał poczuciem koherencji (sense of coherence SOC). Zmienna
ta była wielokrotnie opisywana w literaturze przedmiotu. Jest też ona najczę­
ściej przedmiotem badań empirycznych. I jak już w tej chwili wiadomo, niemal
wszystkie badania wykazują, że wpływa ona pozytywnie na poziom zdrowia i
mechanizmy radzenia sobie ze stresem. Istnieją natomiast różnice zdań, co do
jej natury psychologicznej. Dlatego przypomnijmy. Poczucie koherencji zostało
najpierw przez autora określone jako: „ogólna orientacja, wyrażająca, w jakim
stopniu człowiek ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne przekonania o prze-
widywalności świata wewnętrznego i zewnętrznego oraz o tym, że z dużym
prawdopodobieństwem sprawy przyjmą tak pomyślny obrót, jakiego można
oczekiwać na podstawie racjonalnych przesłanek" (Antonovsky, 1979, s. 123;
1995, s. 11). Wydobywając z tej definicji psychologiczną kwintesencję można
powiedzieć, że poczucie koherencji jest ogólnym nastawieniem orientacyjnym,
wyrażającym trwałe i dynamiczne przekonanie o przewidywalności i ra/cjonal-
ności świata i własnego położenia życiowego. Poczucie koherencji ma więc, jak
się wydaje, rodowód poznawczy. Dopiero w późniejszych swoich pracach
(Antonovsky, 1984, 1987, 1995) autor przedstawił poczucie koherencji jako
zmienną przynależną jednostce, składającą się z trzech komponentów. W tym
nowym ujęciu poczucie koherencji zostało określone jako: „globalna orientacja
 ·~''

""
30 HELENA SĘK Safutogeneza i funkcjonalne właściwości poczucia koherew:ji
31

człowieka wyrażająca stopień, w jakim człowiek ma dojmujące, trwałe choć swoich relacjach ze światem. Funkcjonalnie rzecz ujmując zmienna ta moty-
dynamiczne poczucie pewności, że ( l) bodźce napływające w ciągu życia ze wuje do podejmowania aktywności radzenia sobie z wymaganiami, a poprzez
środowiska wewnętrznego i mają charakter ustrukturalizowany, funkcje regulacyjne steruje odpowiednim do wymagań wyborem zasobów.
przewidywalny i wytłumaczalny; (2) ma dostęp do środków, które mu pozwolą
sprostać wymaganiom jakie stawiają te bodźce; (3) wymagania te są dla niego
wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania" (Antonovsky, 1987, s. 19; 1995,
s. 34).
Składnikami poczucia koherencji są:
• Poczucie zrozumiałości (comprehensibility) odnosi się do stopnia, w ja-
kim człowiek spostrzega napływające informacje jako uporządkowane, spójne,
dające się zrozumieć i w związku z tym powstaje poczucie, że wydarzenia

ł
można zrozumieć i przewidzieć. Jest to zmienna poznawcza.
• Poczucie zaradności - sterowalności 1 (manageability) jest to stopień, w
jakim człowiek spostrzega dostępne zasoby jako wystarczające do sprostania
li
wymogom. Jest to przekonanie, że człowiekowi są dostępne zasoby zaradcze, I!
choć nie muszą one być jego własnością i jego właściwościami. Może tu cho- Il
dzić o zasoby zewnętrzne, do których można się odwołać np. sieci wsparcia, u
autorytety, Bóg, sacrum. Mając poczucie zaradności człowiek nie czuje się bez- li
radny, nie czuje ofiarą zdarzeń, ma poczucie, że trudnościom i niespodzian-
li
Il
kom życia można zaradzić. Ten składnik poczucia koherencji ma charakter
poznawczo-instrumentalny. 111111 ., ~ i[
• Poczucie sensowności (meaningfelness) jest to stopień, w jakim czło­ li
wiek czuje, że życie ma sens, że wymagania życia warte są zaangażowania i li
li
wysiłku. Ten składnik poczucia koherencji ma charakter motywacyjno-emocjo-

•
li
nalny. Ludzie z wysokim poczuciem sensowności podejmują wyzwania życia, SPÓJNOŚĆ
poszukują sensu i podejmują wysiłek rozwiązywania problemów i radzenia so- UCZESTNICTWO
RÓWNOWAGA
bie z nimi. ZDROWIE
Komponenty poczucia koherencji są mierzone oddzielnie, ale pozostają one
też pomiędzy sobą w określonych związkach. Zakłada się, że najważniejsze jest
poczucie sensowności. Jest bowiem tak, że gdy jest ono wysokie pozostałe ele-
menty mają tendencję do podwyższania, a gdy poczucie sensowności jest niskie
cały zespół zmiennych ma tendencją do obniżania się. Charakteryzując poczu-
cie koherencji z perspektywy psychologicznej można powiedzieć, z całą pew- KONTEKST HISTORYCZNY, POLITYCZNY, EKONOMICZNY,
SPOŁECZNO-KULTUROWY
nością, że jest to złożona zmienna podmiotowa człowieka, można ją nawet naz-
wać zmienną osobowościową; są to przekonania o świecie, własnej osobie i o

W literaturze polskiej używa się dla określenia tego komponentu dwóch terminów:
1
Ryc. 2. Model salutogenezy synteza
„sterowalność" i „zaradność" przydając im to samo znaczenie. Sterowalność jest określeniem
historycznym, zostało bowiem po raz pierwszy wprowadzone w publikacjach B. Dudka. Termin Na podstawie: Antonovsky, A (1979). Health, Stress arui Coping, s. 184/185
ten vreferuie zespół warszawski i łódzki. Terminu zaradność użyto po raz pierwszy w polskim SOC- poczucie koherencji, C poczucie zrozumiałości, MA- poczucie zaradności,
ME - poczucie sensowności
monografii pt. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia; to określenie preferuje zespół
poZllllński i katowicki. Najważniejsze jest jego znaczenie przekonanie o dosteoności zasobów
zaradczych zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych.
 I"''
32 HELENA SĘK
Badania empiryczne pokazują, niemal bez wyjątku, że poczucie koherencji
wpływa pozytywnie i w sposób zróżnicowany, bezpośredni i pośredni - zależ­
nie od ukształtowania i nasilenia elementów składowych - na zdrowie, efek-
tywność radzenia sobie ze stresorami, a przede wszystkim warunkuje ocenę
pierwotną stresorów (Pasikowski, 2000; Sęk, Pasikowski, 2001 ). Pełni rolę klu-
czowej zmiennej dla procesów osiągania, ochrony i przywracania zdrowia.
Przedstawiono to w zmodyfikowanym modelu funkcjonalnym czynników wa-
runkujących zdrowie w toku zmagania się ze stresem (ryc. 2).
Procesy zdrowia to wzajemne oddziaływania stresorów i uogólnionych za-
sobów odpornościowych, przy czym odbywa się to w toku oceny stresorów
(pierwotnej jako korzystne, obciążające - wyzwanie, zagrożenie, strata), mobi-
lizowania i oceny własnych zasobów i wyboru oraz zastosowania odpowiednich
strategii radzenia sobie z napięciem. Kluczową funkcję w tym modelu odgrywa
poczucie koherencji, które steruje tymi procesami (na schemacie zaznaczono to
grubszymi strzałkami).
Silnie rozwinięte poczucie koherencji mobilizuje człowieka do aktywności
(prawdopodobnie dzięki poczuciu sensowności). W toku tej aktywności zostają
uruchomione zasoby łub schematy poznawcze i kompetencje, dzięki którym
można zmniejszyć działanie stresorów lub oceniać je jako bodźce pozytywne,
ale i jako obciążające mechanizm regulacji, lecz o treści wyzwania. Gdy w oce-
nie stresorów dominuje wyzwanie człowiek mobilizuje swoje umiejętności,
dzięki którym potrafi radzić sobie z wymaganiami życia w sposób skuteczny.
Dzięki temu napięcie nie przeradza się w chroniczny stres i negatywne konse-
kwencje zdrowotne, ale poczucie sukcesu wpływa zwrotnie na urealnienie i
rozwój zasobów i umocnienie poczucia koherencji. W tym rozumieniu stres ma
salutogenetyczny charakter, wpływa uodporniająco i rozwojowo. Na korzystny
przebieg procesów wpływa równocześnie niski poziom obciążenia stresorami
życiowymi, niewielka ich siła i ograniczony czas trwania, a także bogactwo i
wysoki poziom ukształtowania się uogólnionych zasobów odpornościowych. W
związku z tym, że interesują nas tu przede wszystkim aspekty sałuto-, a nie pa-
togenetyczne, nie będziemy szczegółowo analizowali sytuacji odwrotnej, gdy
stresory są liczne, silne, człowiek cierpi na brak zasobów, a jego poczucie kohe-
rencji jest niskie. Taki układ będzie-związany z nieskutecznym radzeniem sobie
• z wymaganiami i ryzykiem załamania zdrowia. Badań takich, prowadzonych w
modelu salutogenetycznym, jest istotnie mniej.
Bardzo ważne są natomiast infonnacje o tym, jak poczucie koherencji się
kształtuje. Zarówno na ryc. I, jak i w zmodyfikowanym modelu (ryc. 2) poka-
zano bardzo wyraźnie, że silne poczucie koherencji rozwija się w toku socjali-
zacji. Człowiek żyje, wzrasta i rozwija się w różnym czasie historycznym wy-
pełnionym odmiennymi wydarzeniami, podlega oddziaływaniom środowiska
naturalnego, ale istotną rolę odgrywa przede wszystkim kontekst społeczno­
-kulturowy. Z tego kontekstu pochodzą wzory opieki nad dzieckiem, wzory
salutogeneza i funkcjonalne właściwości poczucia koherencji
33
wychowania, system ról i oddziaływania przypadkowe. Zdaniem Antonov-
sky'ego (1995) w toku interakcji z otoczeniem powstaje doświadczenie osobiste
(zasoby jednostkowe). Osoby z silnym poczuciem koherencji gromadziły do-
świadczenie w sytuacjach, które cechowały się: (l) spójnością, (2) równowagą
pomiędzy przeciążeniem i niedociążeniem oraz (3) udziałem w podejmowaniu
decyzji. Cechy te zostały przez autora zaledwie naszkicowane. Gdy pisze on o
spójności (czasem używa też określenia stałość) ma na myśli, że doświadczenia
są powtarzalne, stanowią pewną strukturę, zawierają stosunkowo mało
niespodzianek i sprzeczności. Przez równowagę przeciążenia z niedociążeniem
rozumie takie oddziaływanie środowiska, które uwzględnia możliwości pod-
miotu; nie jest ani zbyt silne ani też zbyt słabe, wymagania są na miarę wieku
sił i stanu organizmu i sprawiają, że człowiek doświadcza powodzenia
życiowego i własnej zaradności. Na rozwój poczucia koherencji, w szczegól-
ności poczucia sensowności, wpływa aktywny udział człowieka w podejmo-
waniu decyzji w toku wykonywania zadań i rozwiązywania problemów;
kształtuje to poczucie uczestnictwa i zaangażowania oraz autonomii, a te cechy
- zdaniem autora - wiążą się najsilniej z poczuciem sensowności.
3.4. Zachowania zdrowotne - styl życia
W modelu sałutogenetycznym ten zespół czynników został najmniej rozbu-
dowany. Właściwie można nawet powiedzieć, że został pominięty. Wiąże się to
z tym, że autor jest przeciwny przerzucaniu odpowiedzialności za zdrowie na
styl życia, choć uważa, iż poziom zdrowia zależy od zachowań związanych ze
zdrowiem. Bardzo zależy mu jednak na ukierunkowaniu uwagi na te zachowa-
nia, dzięki którym człowiek twbrzy warunki sprzyjające doświadczeniom roz-
wijającym zasoby i poczucie koherencji (Antonovsky, 1997).
4. Synteza wybranych empirycznych dowodów
weryfikujących model salutogenezy
W Polsce od początku lat dziewięćdziesiątych, a zwłaszcza od czasu pierw-
szego spotkania z Aaronem Antonovskym, rozwinął się kierunek badań nad po-
czuciem koherencji i jego rolą w zdrowiu, w radzeniu sobie ze stresem, a także
w przebiegu różnych chorób. Aktualny dorobek został częściowo podsumo-
wany w pracach polskich autorów (Pasikowski, 2000; Jelonkiewicz, 1995;
Mroziak, Frączek, 1999). Istnieją także prace, które nie zostały jeszcze opubli-
kowane; są to przede wszystkim badania w ramach seminarium magisterskiego 2
oraz wyniki badań w ramach prac doktorskich, w których jako zmienną
2
W seminarium tym, w roku akademickim 1998/1999, uczestniczyli: Agnieszka Kowalska,
Monika Lubińska, Piotr Karabela, Krzysztof Zinkiewicz i Michał Ziarko. Oni przyczynili się też
w sposób istotny do realizacji grantu poświęconego radzeniu sobie ze stresem życiowym przez
studentów i weryfikacji modelu salutogenetycznego.
 J''~"'"''
34 HELENA SĘK Salutogeneza i funkcjonalne właściwości poczucia koherencji 35

uwzględniano poczucie koherencji. Zebranie i porównanie tych tak różnych
wyników jest możliwe, dlatego że w 1993 roku na seminarium międzynarodo~
wym, w którym uczestniczył Aaron Antonovsky, zespoły badawcze pracujące
nad polską adaptacją kwestionariusza do badania poczucia koherencji uzgodniły
wspólną wersję zaakceptowaną przez autora metody. W poniższych zestawie-
niach zostaną omówione wyniki obrazujące związek poczucia koherencji z róż­
nymi czynnikami zdrowia biorącymi udział z salutogenezie. Wyniki, choć są
szczegółowe, pochodzą często z badań, w których stosowano złożone modele
analizy danych empirycznych. Są to zwłaszcza prace A. Łuszczyńskiej-Cieślak
(2000) i T. Pasikowskiego (2000). Dlatego też proste korelacje można inter-
We wcześniejszych naszych badaniach wykazaliśmy, że przekonania zdro-
wotne odgrywają istotną rolę w zachowaniach zdrowotnych człowieka, (Sęk i
in. 1992; Pasikowski, Sęk, Ścigała, 1994; Sęk, 2000). Preferencja przekonań
podobnych do holistyczno-funkcjonalnego modelu warunkuje prozdrowotne na-
stawienie do życia i gotowość do rozwoju zachowań zdrowotnych. Jak pokazały
badania (Pasikowski, Sęk, Ścigała, 1994) preferencja holistycznego modelu
wiąże się z wysokim ustabilizowanym poczuciem koherencji.
Tabela 2. Związek poczucia koherencji ze wskaźnikami zdrowia pozytywnego
Wskaźnik zdrowia

pretować jako sygnał istotnych zależności.

pozytywnego soc c MA ME
(Autorzy ba dań)
4.1. Poczucie koherencji a poziomy zdrowia, przekonania Preferencja modelu holistycznego 0,25* 0,19 0,19 0,29*
zdrowotne i zachowania zdrowotne HF 0,37* soc 0,35* 0,50*** 0,28*
(Pasikowski, Sęk, Ścigała, 1994) stabilny
W cytowanych poniżej badaniach zdrowie było bardzo różnie ujmowane.
Dane na temat związku poczucia koherencji z oceną zdrowia pozytywnego Zachowania prozdrowotne m0,49** 0,46* 0,40* 0,51 **
(Szołdra, 1999) k0,46* 0,24* 0,55** 0,45*
przedstawiono w tabeli 2.
Wynika z nich, że subiektywna ocena zdrowia w pomiarach ogólnych i bez- Ocena poziomu zdrowia - bezpo- 0,20** O,ll* 0,21*** 0,18**
pośrednich wiąże się pozytywnie z ogólnym pc...niarem poczucie koherencji za- średnia (Pasikowski, 2000) 0,18** 0,10 0,16* 0,16*
równo u dziewcząt, jak i chłopców (Zwoliński, 1999) i z poczuciem koherencji Profile zdrowia b/ps/sp/og b 0,43** 0,32** 0,41 ** 0,38**
osób dorosłych. Niskie wskaźniki korelacji w badaniach Pasikowskiego (2000) (Kowalska, 1999; Ziarko, 1999; ps 0,59** 0,37** 0,54** 0,62**
mogą być związane z globalnym (skala jednopozycyjna) pomiarem pozytyw- Pasikowski, Sęk, 2000) sp 0,09 0,04 0,06 0,15**
og 0,53** 0,37 0,47** 0,54**
nego zdrowia i to pomiarem dokonanym w porównaniu z innymi osobami.
W badaniach Kowalskiej ( 1999), Ziarko ( 1999) i Sęk, Pasikowski (2000), które Wskaźniki zdrowia pozytywnego ps 0,39** 0,30** 0,34** 0,34**
(Łuszczynska-Cieślak, 2000) 0,50*** 0,44*** 0,43** 0,36**
omawiamy też w rozdziale 7, zastosowano kwestionariusz do oceny subiektyw-
nego zdrowia, tj. poczucia zdrowia w wymiarze somatycznym, psychologicz- Satysfakcja z życia m 0,61*** 0,51*** 0,47*** 0,61***
nym i społecznym. Z tabeli wynika, że tylko pomiar zdrowia na płaszczyźnie (Frączek, Zwoliński, 1999) k 0,49*** 0,27* 0,47*** 0,48***
społecznej - jako sprawność w wykonywaniu zadań i wypełnianiu ról - nie Subiektywne zdrowie (Zwoliński, m 0,54***
osiąga istotnych powiązań z wskaźnikami poczucia koherencji. Natomiast po- 1999) k 0,51 **
czucie koherencji koreluje w sposób istotny z poczuciem zdrowia somatycz- Pozytywny nastrój 0,59*** 0,42** 0,49** 0,56***
nego i psychicznego oraz całościowym pomiarem zdrowia. Porównywalne (Rimm, 1999)
pozytywne związki poczucia koherencji z poczuciem zdrowia psychicznego
otrzymała Łuszczyńska-Cieślak (2000). Istotne wskaźniki korelacji autorka ta Legenda:
uzyskała także przy obiektywnym pomiarze zdrowia somatycznego, co warto SOC - poczucie koherencji ogółem, C - poczucie zrozumiałości, MA - poczucie zaradności­
-sterowalności, ME - poczucie sensowności. Profile zdrowia to subiektywna ocena poziomu
szczególnie podkreślić, gdyż ten typ porównań jest raczej rzadki w poszukiwa- zdrowia w wymiarach: b - biologicznym (somatycznym), ps - psychologicznym, sp -
niu związków poczucia koherencji ze zdrowiem. Najwyższe korelacje poczucia społecznym, o -ogólnie we wszystkich wymiarach. Stabilne poczucie koherencji oznacza, że
koherencji we wszystkich komponentach, jak i w całości, uzyskano badając po- wszystkie komponenty są wysokie i wyrównane.
ziom satysfakcji z życia u młodzieży (Frączek, Zwoliński, 1999) i pozytywny
nastrój u dorosłych (Rimm, 1999). 4.2. Poczucie koherencji a pomiary zdrowia negatywnego
Poczucie koherencji koreluje także z deklarowaną tendencją do zachowań Ten typ badań jest najbardziej rozpowszechniony. Prawdopodobnie dlatego,
prozdrowotnych, takich jak: zdrowa dieta, aktywność ruchowa, zachowania że istnieją często stosowane, trafne i sprawdzone w badaniach narzędzia do po-
profilaktyczne i relaksacyjne (Szołdra, 1999). miaru lęku i depresji. Brak lęku i objawów depresji uznaje się za wskaźnik
zdrowia psychicznego. W trzech typach badań cytowanych w tabeli 3 używano
36 HELENA SĘK sarutogeneza i funkcjonalne właściwości poczucia koherencji 37

tych właśnie wskaźników. Trzeba podkreślić, że siła związku z lękiem i

-
Tabela 4. Związek poczucia koherencji (SOC) ze wskaźnikami zasobów
depresją ma charakter odwrotnie proporcjonalny i w dwóch różnych badaniach Wskaźniki zasobów podmiotowych
sięga aż r::::: -0,76, przyp= 0,001. Poczucie koherencji w całości i poszczególne (Autorzy badań)
soc c MA ME
elementy przeciwdziała patologii typu depresyjności i nacechowanej lękiem.
bsubY zdrowia 0,46** 0,36** 0,39** 0,43**
Badania nad młodzieżą wykazały, że wysokie poczucie koherencji sprawia, że (Kowalska, 1999; Ziarko, 1999)
niskie są tendencje do autoagresji i do izolacji (Frączek, Zwoliński, 1999). ..--
Poczucie sprawstwa
Osoby z dobrze rozwiniętym poczuciem zrozumiałości wykazują bardzo mało (Zinkiewicz, 1999)
0,40** 0,32** 0,41** 0,30**
dolegliwości somatycznych (wskaźnik j3 = -54, Łuszczyńska-Cieślak, 2000).
Kpntrola wewnętrzna
Tabel a 3. Związek koherencji ze wskaźnikami zdrowia negatywnego 0,16** 0,12* 0,17** 0,13*
(Kowalska, 1999)

Wskaźnik zdrowia negatyw- Poczucie własnej skuteczności

nego (Autorzy badań)
soc c MA ME (Rimm. 1999)
0,71 *** 0,56** 0,58*** 0,62***

-0,50** -0,65***
~;:resja -0,61 *** -0,76***
-0.53***
-0,57***
Legenda:
SOC - poczucie koherencji ogółem, C - poczucie zrozumiałości, MA poczucie zaradności­
(Sęk, Pasikowski, 1999) -sterowalności, ME - poczucie sensowności.

Depresja -0,67*** -0,58*** -0,63*** -0,44***

Lęk -0,76*** -0,70*** -0,65*** -0,53*** 4.3. Związek poczucia koherencji z zasobami
Dolegliwości somatyczne -0,54 (beta) Badania te są empiryczną odpowiedzią na temat związku poczucia koheren-
(Łuszczyńska-Cieślak, 2000)
cji z konstruktami, o których sądzi się, że jeżeli nie są tożsame z SOC to bardzo
Agresja interpersonalna w sa- m -0,53*** -0,50*** -0,48*** -0,40** podobne. Antonovsky dyskutował intensywnie na ten temat. Uważał, że
moocenie k -0,44*** -0,29* -0,51 *** -0,27* zarówno poczucie kontroli, jak i poczucie własnej skuteczności, a nawet bardzo
Tendencje izolacyjne m -0,54*** -0,48*** -0,52** -0,40**
(Frączek, Z woliński, 1999) k -0,50*** -0,44*** -0,49*** -0,27* podobne w konstrukcji pojęcie hardiness Susan Kabasy, nie oddają całej
złożoności poczucia koherencji. Poczucie zaradności (MA), nie jest tym samym
Negatywny nastrój -0,60*** -0,50*** -0,46*** -0,52***
co odporność typu: wyzwanie, pocziicie kontroli i zaangażowanie. Szczególne
Depresja -0,66*** -0,56*** -0,50*** -0,59***
Lęk -0,77*** -0,59*** -0,56*** -0,70*** motywacyjno-emocjonalne, a nawet „egzystencjalne przesunięcie" przydaje
Nietolerancja stresu -0,71 *** -0,65*** -0,54*** -0,57*** SOC poczucie sensowności, które - jak sam autor przyznaje w pracy z 1987
(Rimm, 1999) roku - ma pewną powinowatość z poczuciem sensu życia Frankla.
Legenda: 4.4. Znaczenie poczucia koherencji dla procesów oceny
SOC poczucie koherencji ogółem, C poczucie zrozumiałości, MA poczucie zaradności­
-sterowalności, ME - poczucie sensowności.
pierwotnej i strategii radzenia sobie ze stresem
Ten typ porównań i analizy nie jest tak często reprezentowany w badaniach.
Te wyniki są wyjątkowo konkluzywne, zostały one potwierdzone w W udanej próbie weryfikacji całościowej modelu salutogenezy, jaką podjął Pa-
wzmocnionej formie analiz statystycznych z zastosowaniem metody wielokrot- sikowski (2000), dane takie się pojawiły. Piszemy o tym także w rozdziale 7 tej
nej regresji. Składowe poczucia koherencji (poczucie zrozumiałości i książki. W tym miejscu zwrócę więc uwagę na niektóre inne dane. Jak wynika z
zaradności) wraz z oceną pierwotną (wyzwanie) i liczbą pozytywnych
tabeli 5 wykazano (Sęk i in., 1992; Pasikowski, Sęk, Ścigała, 1994; Sęk, 2000;
wydarzeń i unikową strategią radzenia sobie współwarunkują lęk wyjaśniając Pasikowski, 2000), że osoby z wysokim poczuciem koherencji oceniają wyda-
prawie całkowicie wariancję tej zmiennej (R2 0,643; F::::: 95,63; p = 0,000). rzenia życiowe i bodźce zewnętrzne jako mniej stresowe. Korelacje o znaku
Podobnie ma się rzecz dla depresji, choć w tym wypadku więcej zmiennych negatywnym nie są wprawdzie wysokie, ale bardzo istotne.
wyjaśnia tę zmienną, ale wśród nich istotną rolę pełni znowu zaradność i
zrozumiałość. Bardzo ciekawy jest ten wynik z. punktu widzenia funkcji
poczucia sensowności. Ten komponent poczucia koherencji nie pełni aż tak po-
zytywnej roli w przeciwdziałaniu depresji i lęku, jak tego można się było spo-
dziewać.
~
38 HELENA SĘK Salutogeneza i funkcjonalne właściwości poczucia koherencji 39

Tabela 5. Związek poczucia lrnhPrPnri z oceną pierwotna stresu i strategiami radzenia acji i rozwiązywanie problemów nie wiążą się pozytywnie z ogólnym poczu-
sobie ciem koherencji. Podobne wyniki uzyskała Kowalska (1999). W tym obszarze
porównań związki wydają się znacznie bardziej upośrednione i wymagają dal-
Wskaźniki szych badań. Jednoznaczne są natomiast zależności pomiędzy poczuciem kohe-
oceny pierwotnej,
strategie radzenia sobie
soc c MA ME ren-cji a strategiami nastawionymi na emocje, zwłaszcza o charakter.ze uniko-
(Autorzy badań) wym. Przedstawiono to wyraźnie w tabeli 5. Osoby z wysokim poczuciem ko-
~· herencji nie są skłonne stosować ani akceptacji z rezygnacją, ani unikania i roz-
Ocena pierwotna stresu -0,35*** -,36*** -,33*** -,19** ładowywania emocji.
(Pasikowski, 2000)
Ocena stresu -0,21* - - -
(Dudek, Waszkowska, Szymczak, 5. Badania nad uwarunkowaniami kształtowania się
1999)
poczucia koherencji
Wyzwanie 0,42*** 0,31 *** 0,40*** 0,36***
Zagrożenie -0,39*** -0,39*** -0,36*** -0,23** Stosunkowo najmniej posiadamy dotychczas dowodów na to, jakie czynniki
Strata -0,48*** -0,42*** -0,45*** -0,35*** wpływają na doświadczenia, w wyniku których rozwija się poczucie koherencji.
(Pasikowski, 2000) Ten typ badań byłby jednak niezwykle potrzebny, gdyż z punktu widzenia pro-
Wyzwanie 0,30** 0,4 I** 0,44** mocji zdrowia i rozwoju zasobów zdrowotnych właśnie odkrycie i zrozumienie
Zagrożenie - -0,34** -0,44** -0,36** mechanizmów, które przyczyniają się do powstania silnego i stabilnego SOC
Strata -0,45** -0,41** -0,40** byłoby niezwykle ważne. Brak - jak sądzę - badań prawdziwie rozwojowych w
(Sęk, Pa~ikowski, 1999) perspektywie prospektywnej. Posiadamy natomiast bardzo inspirujące badania
Strategie radzenia reprezentujące podejście retrospektywne, przeprowadzone przez Shifrę Sagy i
żonę Antonovsky'ego Helen. (1999). Autorki te nawiązały wprost do założeń
Strategie nastawione na emocje (Pasi- -0,30*** -0,24** -0,29*** 0,21 **
kowski, 2000) autora salutogenezy. Poddały one badaniu osoby dorosłe, które miały określić
Strategie nastawione na emocje k-0,52* -0,48* -0,55* -0,39* warunki socjalizacyjne w swoich rodzinach w okresie własnego dorastania. Zo-
(Jelonk:iewicz, Kosińska-Dec) m-0,58* -0,52* -0,62* -0,43* peracjonalizowały pojęcie doświadczeń sprzyjających powstaniu silnego SOC,
Strategie unikania -,31 *** -0,39*** -0,20** tj. doświadczeń charakteryzujących się stałością, równowagą przeciążenia i nie-
(Sęk, Pasikowski, 1999) - dociążenia oraz uczestnictwem w podejmowaniu decyzji i aktywnym działaniu.

Rozwiązywanie problemów n.i. n.i. n.i. -0,18* Ponadto wzięły pod uwagę cechy więzi rodzinnych (poczucie przynależności,
Strategie nastawione na emocje -0,36** -0,31 ** -0,39** -0,21** ważności i zaufania) i zmienne socjodemograficzne, jak: płeć, status społeczno­
Rezygnacja -0,28** -0,25** -0,29** -0,18* ekonomiczny rodziny, poziom wykształcenia rodziny i przynależność rodziny
(Kowalska, 1999) do kultury europejskiej i pozaeuropejskiej. Z badań tych wynika, że
Legenda: wpływ na poczucie koherencji w wieku dorosłym ma zrównoważenie obciążeń
SOC poczucie koherencji ogółem, C - poczucie zrozumiałości, MA - poczucie zaradności­ i wymagań w okresie dorastania. Ciekawy jest fakt, ~ inne zmienne doświad­
-sterowalności, ME poczucie sensowności. czenia (stałość i uczestnictwo) nie odegrały tak istotnej roli. Ważne są nato-
Tym samym sprawdziło się jedno z głównych założeń Antonovsky'ego. Wyka- miast czynniki socjokulturowe rodzin w okresie dorastania, gdyż one warunkują
zano także, iż nawet, jeżeli człowiek oceni stresory jako obciążające, to ludzie z typ doświadczeń w rodzinie i związków z rodziną. Przynależność do kultury
wysokim poczuciem koherencji, w odróżnieniu od tych z niskim SOC, mają europejskiej oddziaływała korzystnie na doświadczenia rodzinne, a co jeszcze
skłonność do oceniania stresorów jako wyzwania, o czym świadczy pozytywna
bardziej zaskakujące~ wpływała wprost na poziom poczucia koherencji.
korelacja między tymi zmiennymi. Wysokie SOC i wszystkie jego komponenty Inne typ badań wykonali Frączek i Zwolińki (1999). Były to mianowicie
zapobiegają natomiast szkodliwej ocenie wydarzeń jako zagrożenia i straty
badania podłużne nad uwarunkowaniami poczucia koherencji u młodych dora-
stających. Powtórzone badania wykazały, że doświadczenie w okresie dzieciń­
(szkody) (por. Pasikowski, 2000; Sęk, Pasikowski, 1999).
Nie jest natomiast jasny związek poczucia koherencji ze strategiami radze- stwa polegające na odrzuceniu ze strony ojca lub matki bądź obojga rodziców
wpływają negatywnie na poziom poczucia koherencji. Wpływ ten jest bezpo-
nia sobie. Pasikowski (2000) wykazał, że strategie nastawione na analizę sytu-
 '
~!Y'
.
i'~
40 HELENA SĘK
średni u mężczyzn, a pośredni u kobiet. Autorzy, wyjaśniając złożone i odmien-
ne zależnościw grupie męskiej i żeńskiej dochodzą do wniosku, że odrzucenie
wpływa na wzrost agresywnych fantazji, a te z kolei blokują rozwój poczucia
koherencji. Kontakt z przemocą medialną w okresie dorastania działa niejedno-
znacznie, i także odmiennie u dziewcząt i chłopców. Badania te należą do naj-
bardziej inspirujących, podobnie jak badania nad zmianą poczucia koherencji w
czasie pod wpływem oddziaływań terapeutycznych. O tych sprawach piszą w
tym tomie Mroziak, Wójtowicz, Woronowicz.
6. Podsumowanie
Teoretyczny model salutogenezy został zweryfikowany w ogólnych swoich
założeniach. W niemal wszystkich badaniach potwierdza się centralna i pro-
zdrowotna rola poczucia koherencji. Poczucie koherencji wpływa na poziom
zdrowia ocenianego zarówno subiektywnie, jak i obiektywnie. Najściślejsze są
oczywiście związki z poczuciem zdrowia w wymiarze psychologicznym. Mniej
przejrzysta jest rola poczucia koherencji w zdrowiu społecznym, które oceniano
jako sprawność wypełniania ról i zadań życiowych. Koncentracja na poczuciu
koherencji, bez uwzględniania kontekstu, w którym ta złożona właściwość
funkcjonuje, prawdopodobnie już zniekształciła sposób podejścia do tej zmien-
nej. Obserwuje się zjawisko „autonomizowania" się poczucia koherencji. Bada-
cze zapominają, że jest ono częścią większej całości. Ważne jest też, aby
zdawać sobie z tego sprawę, że inaczej trzeba postawić pytania o związki
między SOC a poziomem, czy kategorią zdrowia ludzi zdrowych i łudzi
chorych somatycznie, czy też uzależnionych od alkoholu.
Rozpoznano związki poczucia koherencji z zasobami, wskaźnikami zdro-
wia, ogólną oceną obciążenia stresem, jak i pierwotną oceną typu: wyzwanie,
zagrożenie, strata. Większość badań zdaje się wskazywać, że poczucie
koherencji oddziałuje bezpośrednio i najwcześniej w mechanizmie radzenia
sobie ze stresem właśnie na ocenę stresorów. Niejednoznaczne są związki SOC
ze strategiami radzenia sobie. Dotyczy to zwłaszcza strategii racjonalnych,
nastawionych na rozwiązanie problemu. Można zrekonstruować mechanizm
działania rozwiniętego, silnego poczucia koherencji. Najprawdopodobniej jest
tak, że działa ono bezpośrednio na stresory i ich ocenę. Wpływa korzystnie na
zasoby i ich wykorzystanie. Potrzebne są jednak ciągle dowody na to, w jaki
sposób człowiek wykorzystuje poczucie koherencji dla uruchamiania zasobów,
jak steruje nimi, jak zarządza zasobami w toku radzenia sobie ze stresem. Nie
wiadomo dokładnie czy, i jak, człowiek dostraja przy pomocy SOC sposoby
radzenia sobie ze stresem do sytuacji stresowej. Zdecydowanie mało wiadomo o
tym, jak działa słabe poczucie koherencji.
Wykazano natomiast, że silne poczucie koherencji zapobiega poczuciom
bezradności, poddania i braku sensu. Istnieją też prawdopodobnie zróżnicowane
salutogeneza i funkcjonalne właściwości poczucia koherencji 41
funkcje poszczególnych elementów poczucia koherencji. O tym informuje w
tym tomie Pasikowski.
Potrzebne są badania, które pomogłyby podjąć decyzję na temat tego, jaki
statuS, z punktu widzenia teorii osobowości i rozwoju osobowości, ma poczucie
koherencji.
Już teraz wiadomo, że jest ono silnie powiązane z takimi konstruktami jak
poczucie własnej skuteczności, hardiness. Prawdopodobnie istnieją także
związki pomiędzy poczuciem sprawstwa i wewnętrznego zlokalizowania kon-
troli, i to wbrew temu, co o relacjach pomiędzy poczuciem koherencji a poczu-
ciem kontroli pisał sam Antonovsky. Wymaga to jednak empirycznego
potwierdzenia lub zaprzeczenia.
Potrzebne są dalsze badania nad wpływem poczucia koherencji nie tylko na
subiektywne wskaźniki zdrowia, ale także badania uwzględniające obiektywne
pomiary zdrowia, co częściowo podejmują prace w niniejszym tomie.
Nie wiemy teŻ; jak funkcjonuje poczucie koherencji w różnych sytuacjach
trudnych, w stresie zadaniowym, egzystencjalnym, w sytuacjach straty czy też
w sytuacjach stresu urazowego.
Do najbardziej pasjonujących zaliczyłabym badania nad uwarunkowaniami
i drogami rozwoju poczucia koherencji oraz badania nad wpływem czynników
rozwijających, jak i uszkadzających tę tak kluczową dla zdrowia zmienną. Wy-
zwaniem na przyszłość jest też zaledwie zasygnalizowany trop badań nad gru-
powym poczuciem koherencji.
Literatura
Antonovsky, A. (1979). Health, stress and coping. San Francisco: Jossey-Bass
Antonovsky, A. (1984). The sense of coherence as a determinant of health. W: J.D. Matarazzo,
N. E. Miller (red.), Behavioral health (s. 114- I 29). New York: John Wiłey
Antonovsky, A. (1987). Unraveling the mystery of health. How people manage stress and stay
well. San Francisco: Jossey Bass
Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zacho-
rowa/:. Warszawa: Wydawnictwo Fundacja IPN
Antonovsky, A. (1997). Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia. W: I. Heszen-Niejodek,
H. Sęk (red.), Psychologia zdrowia (s. 206-231). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Dudek, B., Waszkowska, M., Szymczak, M. (1999). The effect of the sense of coherence and
social desirability on the perceived job stress and work-related emotions. Polish Psychologi-
cal Bulletin. 30,4 323-332
Frączek, A., Zwoliński, M. (I 999). Some childhood predictors of the sense of coherence (SOC) in
young adults. A follow-up study. Polish Psychological Bulletin, 30, 4, 263-270
Hobfoll, S. E. (I 989). Conscrvation of resources: A new attempt at conceptualizing stress. Ameri-
can Psychologist. 44, 513-524
Holmes, T.H., Rahe, RH. (1967). The Social Readjustment Scale. Journal of Psychosomatic
Research, 14, 122-132
Jelonkiewicz, I. (1995 ). SOC jako zmienna w aktualnie prowadzonych badaniach przegląd pi-
śmiennictwa zagranicznego. Referat naukowy wygłoszony na konferencji „Poczucie kohe-
rencji a zdrowie psychiczne i picie alkoholu przez młodzież". Jabłonna
 HELENA SĘK
42
Jelonkiewicz, I., Kosińska-Dec, K. (1999). On relation between the sense of coherence (SOC) and
coping styles in senior adołescents. Polish Psychological Bulletin. 30,4, 281-290
Lazarus, R.S„ Folkman, S. (1984). Stress appraisal and coping. New York: Springer
Lazarus, R.S., Folkman, S. (1987 ). Transactional theory and research on emotions and coping.
European Journal of Personality, 1, 141-169
Łuszczyńska-Cieślak, A. (2000). Style radzenia sobie ze stresem i poczucie koherencji a zdrowie
kobiet gwałconych i bitych. Warszawa: Maszynopis niepublikowany pracy doktorskiej. Wy-
dział Psychologii UW
Mroziak, B., Frączek, A. (red.), (1999). Sense ofcoherence and psychological adjustment. Polish
Psychological Bulletin, 30, 4
Pasikowski, T. (2000). Stres i zdrowie. Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora
Pasikowski, T., Sęk, H„ Ścigała, I. (1994). „Sense ofCoherence" and subjective health concepts.
Polish Psychological Bulletin, 25, (1 }, 15-23
Pasikowski, T „ Sęk, H. (I 998). Quality of life, health and sense of coherence in social context.
Polish Psychological Bulletin, 1. 70-84
Rimm, H. (1999). Sense of coherence and other personality dimensions. Polish Psychological
Bulletin, 30, 4, 333-342
Sagy, S., Antonovsky, H. (1999). Factors related to development of sense of coherence (SOC) in
adolescence. A retrospective study. Psychological Bulletin, 30, 4, 255-262
Sęk, H„ Ścigała, I., Pasikowski, T., Beisert, M., B!eja, A. (1992). Subiektywne koncepcje zdro-
wia. Wybrane uwarunkowania. Przegląd Psychologiczny, 35, 3, 351-363
Sęk, H. ( 1997). Podstawy tworzenia wskaźników zdrowia z perspektywy psychologii zdrowia. W:
J.B. Karski, i inni (red.), Współczesne potrzeby i możliwości pomiaru zdrowia (s. 19-31)
Warszawa: Wyd. COiEOZ
Szołdra, A. ( 1999). Wpływ poczucia koherencji i umiejscowienia kontroli na podejmowanie ak-
tywności prozdrowotnej. Poznań: Maszynopis niepublikowany pracy magisterskiej, Instytut
Psychologii UAM
Ziarko, M. (1999). Obciążenie stresem krytycznych wydarzeń a wskaźm'ki zdrowia. Poznań: Ma-
szynopis niepublikowany pracy magisterskiej, Instytut Psychologii UAM
Zwoliński, M. (1999). Sense of coherence (SOC) and coping styles in senior adolescent. Polish
Psychological Bulletin, 30, 4, 291-304
TOMASZ PASIKOWSKI
STRUKTURA I FUNKCJE POCZUCIA KOHERENCJI:
ANALIZA TEORETYCZNA I EMPIRYCZNA
WERYFIKACJA
1. Wstęp
W ostatnich latach najbardziej charakterystycznym zjawiskiem w psycholo-
gii zdrowia jest rezygnacja z biomedycznego podejścia w kwestii zdrowia na
korzyść modelu holistyczno-funkcjonalnego (Sęk, 1992; Heszen-Niejodek,
Broome, 1991). W modelu tym zdrowie definiuje się jako proces równowagi
pomiędzy jednostką i jej otoczeniem zarówno fizycznym, jak i psychospołecz­
nym. W tym dynamicznym procesie najważniejszą rolę grają wymagania oto-
czenia z jednej strony, i dostępne dla podmiotu zasoby z drugiej. Wśród
wspomnianych wymagań otoczenia największą uwagę przyciągają oczywiście
zdarzenia, które jednostka postrzega jako stresogenne, niezależnie czy są to
stresory chroniczne, nagłe i obciążające zdarzenia, czy drobne uciążliwości fy-
cia codziennego. Z kolei zasoby definiowane są bardzo szeroko jako wszelkie
możliwe, dostępne człowiekowi potencjały zdrowia. Zatem zaliczyć tu możemy
zarówno odporność biologiczną, wydolność fizjologiczną, inteligencję, kompe-
tencje, optymizm, prozdrowotne systemy wartości i przekonań, wsparcie spo-
łeczne, rozległość i jakość sieci powiązań z grupami odniesienia, warunki
materialne, itp. Z punktu widzenia psychologii zdrowia szczególną wagę nalefy
przypisać świadomej aktywności podmiotu wraz z przekonaniem o możliwości
wpływu na stan swojego zdrowia i poczuciem odpowiedzialności za ów stan.
Znaczącym przedstawicielem takiego nurtu jest A. Antonovsky (l 979, 1987).
Wiodąca idea koncepcji salutogenetycznej wyraża się w pytaniu postawio-
nym przez jej autora: jak to się dzieje, że mimo wszechobecności obciążeń stre-
sowych ludzie pozostają zdrowi? (Antonovsky, 1987), podczas gdy dla
orientacji patogenetycznej zasadniczym pytaniem było: jakie czynniki, i w jaki
sposób, warunkują powstawanie negatywnych konsekwencji zdrowotnych?
Choć pozornie krańcowo różne, a nawet sprzeczne, powyższe pytania zdają się
stanowić swoje uzupełnienie i tak .też będą traktowane. Dlatego też wskazywa-
nie różnic pomiędzy tymi dwoma podejściami, które ma miejsce w poniższych
akapitach, słufy raczej pokazaniu ich komplementarności, niż podkreślaniu
rozbieżności.
44 TOMASZ PASIKOWSKI
W pytaniu o to, co powoduje, że osoba znajduje się bliżej lub przesuwa się
w stronę
bieguna „zdrowie" na kontinuum „zdrowie - choroba" uwidacznia się
założenie o ciągłości dymensji od choroby do zdrowia. Odmienne niż w myśle­
niu patogenetycznym, gdzie funkcjonuje dychotomiczny podział na zdrowie i
chorobę, założenie o dymensjonalności ma doniosłe konsekwencje zarówno
teoretyczne, jak i praktyczne. Wśród nich poczesne miejsce zajmuje przemiesz-
czenie uwagi z eksploracji stresorów i dążności do ich wyeliminowania w
stronę pozytywnego określenia optymalnych strategii wykorzystywania zaso-
bów i radzenia sobie w warunkach stresowych. Jednostronna koncentracja na
roli negatywnych uwarunkowań zdrowia, czynników chorobotwórczych czy
stresorów, bez uwzględnienia roli czynników prozdrowotnych, w znacznym
stopniu ogranicza rozumienie mechanizmów zdrowia i choroby. Alternatywne
docenienie wagi zarówno czynników zwiększających ryzyko zachorowania, jak
i czynników determinujących dobre zdrowie, czyli integracja myślenia saluto-
genetycznego i patogenetycznego, stwarza szansę na pogłębienie naszej wiedzy
na temat sposobów osiągania dobrostanu w aspekcie fizycznym, psychicznym i
społecznym. Ważnym uzupełnieniem powyższego jest - postawiony w ramach
podejścia salutogenetycznego postulat, aby skoncentrować uwagę nie tylko na
konkretnym, aktualnie występującym schorzeniu, ale też na całym kontekście
sytuacyjno-osobowościowym i dopiero na tym tle rozpatryWać przyczyny za-
łamania się zdrowia jednostki.
Na szczególną uwagę zasługuje wyrażone przez Antonovsky'ego przekona-
nie, że koncentracja na usunięciu przyczyn zaburzenia zdrowia (czynników
szkodliwych, chorobotwórczych) tworzy iluzję opanowania choroby, natomiast
nie rozwiązuje podstawowego problemu, jakim jest aktywna adaptacja do śro­
dowiska, w którym istnieją stresory nie poddające się redukcji.
Następne zagadnienie dotyczy nie tyle różnicy pomiędzy omawianymi po-
dejściami, co raczej stanowi przypomnienie tego, co w podejściu patogenetycz-
nym pojawiło się na początku, i co zostało zaadaptowane w ramach podejścia
salutogenetycznego. Chodzi tu o znaczenie, jaką przypisuje się stresorom. An-
tonovsky - odwołując się do wprowadzonego przez Selye'go rozróżnienia na
eustresory i dystresory - sądzi, że obok stresorów zdecydowanie szkodliwych,
w życiu pojawia się wiele wymagań, które mogą przynieść korzystne efekty
zdrowotne, pomimo że podmiot nie dysponuje automatycznymi reakcjami ad-
aptacyjnymi wobec tych stresorów i poradzenie sobie z nimi wymaga zwięk­
szonego wysiłku.
Jeszcze jedna konsekwencja przyjęcia orientacji salutogenetycznej dotyczy
metodologicznych aspektów badań w zakresie zdrowia i choroby. Otóż, autor
uważa, że badania prowadzone w ramach orientacji patogenetycznej nie dają
podstaw do udzielenia odpowiedzi na pytanie: dlaczego, przy założeniu obec-
ności tych samych chorobotwórczych czynników, na działanie których wszyscy
jesteśmy wystawieni, niektórzy zapadają na określoną chorobę, a inni pozostają
struktura i funkcje poczucia koherencji... 45
zdrowi. Wypełnienie tej łuki stało się celem badań prowadzonych w duchu sa-
lutogenetycznym.
Odpowiedź na tak postawione podstawowe pytanie salutogenetyczne sta-
nowi - według Antonovsky'ego konstrukt uogólnionych zasobów odpornoś­
ciowych. To właśnie ich posiadanie, względnie ich deficyt, decyduje o zacho-
waniu zdrowia bądź zmierzaniu w kierunku krańca choroby. Jeśli zatem zasoby
są tak ważne dla zdrowia, to należy powiedzieć czym one są i na czym polegają
ich pozytywne funkcje obronne? Otóż Antonovsky (1979, s. 103) definiuje
uogólnione zasoby odpornościowe jako: „ ...właściwość jednostki/grupy, która
jest efektywna w unikaniu/zwalczaniu szerokiego zakresu stresorów i w ten
sposób zapobiega przekształceniu się napięcia w stres".
Pojęcie zasobów prowadzi nas do konstruktu, który jest rdzeniem koncepcji
salutogenetycznej. Spaja on pozostałe elementy (np. doświadczenia indywidu-
alne, zasoby) w całość. Wespół z tymi zmiennymi wyznacza pozycję jednostki
na wymiarze „zdrowie choroba". Tym konstruktem jest poczucie koherencji
(sense of coherence) „zasada" organizująca zasoby, choć jednocześnie w sen-
sie genetycznym powstająca na ich bazie. Według Antonovsky'ego (1987) jest
to jedna z podstawowych struktur osobowościowych. Autor definiuje poczucie
koherencji jako globalną orientację wyrażającą się w poczuciu pewności jed-
nostki, że jej środowisko wewnętrzne i zewnętrzne jest zrozumiałe i przewidy-
walne, że ma ona dostęp do środków pozwalających jej poradzić sobie z
różnymi wymaganiami otoczenia, oraz że wymagania te są warte zaangażowa­
nia. Zmienna ta posiada atrybut dymensjonalności. Zatem możliwe jest określe­
nie pozycji jednostki na kontinuum od silnego do słabego poczucia koherencji.
Antonovsky wyraża przekonanie, że poczucie koherencji jest zmienną złożoną,
składającą się z trzech komponentów, tj. poczucia zrozumiałości, poczucia za-
radności i poczucia sensowności. ·
Najważniejsza funkcja pełniona przez poczucie koherencji to jej wpływ na
proces przebiegu transakcji stresowej. W procesach radzenia sobie kluczowe
znaczenie ma ten rodzaj oddziaływań poczucia koherencji, który odnosi się do
zapobiegania przekształcenia się stanu napięcia w stan stresu. Ponieważ procesy
radzenia sobie ze stresem są przez Antonovsky'ego ujmowane jako podsta-
wowe w wyjaśnianiu zagadnień zdrowia, tym samym konstrukt poczucia kohe-
rencji jawi się jako centralny dla salutogenetycznego podejścia w ramach
psychologii zdrowia.
Koncepcja Antonovsky'ego jest tak wielowątkowa i jednocześnie otwarta,
że nie da się wyczerpać wszystkich zagadnień w jednym studium. Chociaż po-
wstały opracowania weryfikujące znaczenie SOC dla różnych pomiarów zdro-
wia, to jednak stosunkowo mało prac poświęcono próbom całościowej, empi-
rycznej weryfikacji założeń modelu funkcjonowania SOC w złożonej transakcji
stresu i radzenia sobie z nim. Jedną z pierwszych jest oparta na badaniach
prowadzonych w ramach Zakładu Psychologii Zdrowia i Psychologii Klinicznej
 ,,,;~:·

;)'!
.,;•{

TOMASZ PASIKOWSIĆI struktura i funkcje poczucia koherencji. .. 47

46

IP UAM w Poznaniu. Badania te 1 i ich wyniki (przedstawione w niniejszym
rozdziale) posłużyły do zaprojektowania szerszego studium, którego wyniki
zaprezentowane zostały w rozdziale 7 tej pracy.
~(l($cto~;.
Zdrowie
~e . ~·
Wydarzenia
Chort>bi:ł.
\„ 1• tyc::iOVlie
\ jako ważna rola poczucia koherencji. Tak więc w istocie jest to zmienna odno-
\,,
Stresory
Ryc. l. Model przewidywanych relacji pomiędzy wyróżnionymi zmiennymi.
Pierwszym krokiem całościowej weryfikacji modelu funkcjonowania po-
czucia koherencji w ramach transakcji stresowych było skonstruowanie uprosz-
czonej wersji modelu Antonovsky'ego (1979). Zgodnie z podstawowymi
założeniami interakcyjnego paradygmatu stresu i radzenia sobie w przebiegu
każdej transakcji stresowej można wyodrębnić kilka charakterystycznych eta-
pów. Po pierwsze, warunkiem koniecznym do uruchomienia tejże transakcji jest
zaistnienie pewnej obiektywnej, względnie niezależnej od podmiotu sytuacji.
Samo pojawienie się takiej sytuacji nie jest jednak wystarczające, aby można jej
było przypisać status „stresora" czy też krytycznego wydarzenia życiowego.
Decydujące znaczenie ma tutaj to, w jaki sposób sytuacja ta spostrzegana jest
przez podmiot. Możemy mieć do czynienia z trzema typami owego postrzega-
nia sytuacji, tj. jako pozytywnej, neutralnej bądź negatywnej. Tylko ta ostatnia
1 Pełna wersja studium poświęconego tym zagadnieniom została opublikowana w formie
książkowej (Pasikowski, 2000).
jest interesująca z punktu widzenia procesów radzenia sobie, bowiem w przy-
padku jej wystąpienia uruchamiane są procesy oceny zdarzenia jako wyzwania,
zagrożenia bądź straty (ocena pierwotna). W dalszej kolejności następuje osza-
cowanie dostępnych dla jednostki zasobów pozwalających na poradzenie sobie
z tą sytuacją (ocena wtórna). Ten etap nie jest zamknięty w transakcji stresowej,
bowiem najczęściej mamy do czynienia z sekwencją ocen i ponownych ocen.
Konsekwencją poznawczej oceny zdarzenia jest podjęcie zachowań zaradczych.
Jeżeli okażą się one skuteczne podmiot wychodzi z sytuacji z poczuciem więk­
szej kompetencji i samoskuteczności. W przeciwnym przypadku dochodzi do
przeciążenia, stanu napięcia, a dalszą konsekwencją może być załamanie się
zdrowia. Tym, co zwiększa prawdopodobieństwo pozytywnego zakończenia
jest dostępność środków, które można wykorzystać podczas procesu zmagania
się z krytycznym wydarzeniem. Przy czym brak zasobów pod kontrolą jed-
nostki nie tylko uniemożliwia jej skuteczne poradzenie sobie, ale sam w sobie
jest doświadczany jako stresujący.
W tej konceptualizacji poczucie koherencji może być traktowane nie tyle
jako zasób wyższego rzędu, ale jako „zasada organizująca" zasoby, jako sta-
bilna charakterystyka osobowościowa, czy też, jak chce Antonovsky, „dyspozy-
cja orientacyjna", która o ile jest rozwinięta w wystarczającym stopniu, pozwala
na optymalne gospodarowanie zasobami. Przy czym mówiąc o optymalnym
gospodarowaniu zasobami mamy na myśli nie tylko ich dystrybucję w sytu-
acjach, gdy są one potrzebne~ Także wycofywanie zaangażowania z sytuacji czy
aktywności, w których szanse jednostki na powodzenie są minimalne jawi się
sząca się do bardziej podstawowych struktur osobowościowych, a nawet do toż­
samości, niż częstokroć sytuacyjnie uruchamiane zasoby. Konsekwencją
powyższych stwierdzeń dla analiz, odnoszących się do kierunku zależności po-
między omawianymi konstruktami, jest konieczność przyjęcia, że poczucie ko-
herencji, choć rozwojowo uzależnione od poziomu dostępnych zasobów, gdy
już zostanie ustabilizowane pełni rolę kontrolną wobec zasobów, a zatem po-
winno być traktowane jako zmienna niezależna w modelu.
Owa stabilna charakterystyka osobowościowa może determinować przebieg
transakcji stresowej nie tylko poprzez uruchamianie zasobów, ale oddziałując w
sposób bezpośredni na wszystkie aspekty tego procesu. Odwołując się jeszcze
raz do definicji poczucia koherencji można stwierdzić, iż te osoby, które są
przekonane o sensowności swego istnienia oraz o tym, że wiele spośród szero-
kiej gamy wartości wartych jest zaangażowania, posiadają przekonanie o moż­
liwości poradzenia sobie w różnorodnych sytuacjach, jak również dostrzegają
porządek w otaczającym je świecie, są bardziej skłonne do definiowania wyda-
rzeń, w których uczestniczą, jako niestresujących. Osoby te oczywiście posia-
dają też konieczne zasoby. I po trzecie, przekonanie o istnieniu w otoczeniu
wartości godnych zaangażowania pociąga za sobą większą skłonność do spo-
 ·r" '"
,·.~

I:

48
-
TOMASZ PASIKOWSKI Struktura i funkcje poczucia koherencji ...
49

strzegania wokół wyzwań, których podjęcie najprawdopodobniej przyniesie zy- Tabela 1cd ---
~ --~

ski. + krytyczne liczba wydarzeń Lista Krytycznych Wyda-

W konsekwencji postawione zostały następujące pytania badawcze: wydarzenia ocena poziomu stresu rzeń Życiowych
l. Czy poczucie koherencji wpływa na procesy radzenia sobie z krytycz- życiowe (f.H. Holmes, R.H. Rahe,
nymi wydarzeniami? 1967 - modyfikacja)
2. Na którym z etapów transakcji stresowej poczucie koherencji pełni naj- + zasoby poziom zdrowia w rodzinie aktualnej, poziom Skale szacunkowe (opr.
większą rolę? zdrowia w rodzinie pochodzenia, prozdrowotny H. Sęk, T. Pasikowski,
styl życia, status społeczny, warunki mieszka- 1995)
• Czy istnieje zależność pomiędzy siłą poczucia koherencji a rodzajem po- niowe, warunki finansowe, wsparcie rodziny,
znawczej oceny wydarzeń krytycznych? wsparcie znajomych, wykształcenie
• Czy poczucie koherencji wyznacza rodzaj stosowanych strategii zarad- wyzwanie
+ ocena pier- Kwestionariusz WZS
czych? wotna zagrożenie (H. Sęk, K. Szaładziński)
• Czy poczucie koherencji pozostaje w relacji do subiektywnej oceny po- strata
ziomu zdrowia? + strategie aktywno-poznawcze skoncentrowane na ocenie, Kwestionariusz CRI
3. Czy i jaką rolę pełnią zasoby odpornościowe w procesach radzenia sobie radzenia so- aktywno-behawioralne skoncentrowane na pro- (R.H. Moos, 1988)
z krytycznymi wydarzeniami? bie blemie, strategie unikowe skoncentrowane na
4. Czy pomiędzy trzema komponentami poczucia koherencji istnieją różnice emocjach
w oddziaływaniu na procesy radzenia sobie z krytycznymi wydarzeniami? ł subiektywna Ankieta
ocena zdro-
wia
2. Metoda ---

ł czynniki płeć, wiek, wykształcenie, stan cywilny, źródło Skale szacunkowe

socjodemo- utrzymania
2.1. Osoby badane graficzne
W badaniach wykorzystano dane pochodzące od 264 osób, w tym 173 ko- -- ----- ----

biet i 91 mężczyzn w wieku od 18 do 69 lat (średnia 35 lat) z różnym wykształ­

ceniem, zróżnicowanym źródłem utrzymania i z różnych środowisk. Badani 3. Wyniki
dobrowolnie i anonimowo odpowiadali na pytania zawarte w zestawie metod.
Badania miały charakter indywidualny. 3.1. Zależności parcjalne
2.2. Metody badawcze W pierwszym rzędzie z.aprezentowane zostaną uzyskane współczynniki ko-
relacji pomiędzy zmiennymi poczucia koherencji a pozostałymi zmiennymi.
Zestaw metod wykorzystany w trakcie badań składał się z pięciu części. Dane te ilustrują ryc. 2 i ryc. 3.
Zmienne, ich operacjonalizacje oraz metody badawcze służące do ich pomiaru
Na uwagę zasługuje fakt, iż grupą zmiennych, która okazała się najsilniej
zestawione zostały w tabeli 1.
powiązana z poczuciem koherencji, jest ocena pierwotna. W odniesieniu do po-
Tabela I. Zestawienie zmiennych i ich operacjonalizacji czucia zrozumiałości i zaradności, jak również globalnego osz.acowania po-
ziomu poczucia koherencji, na drugim miejscu lokują się zmienne związane z
Konstrukty Zmienne Narzędzia
poziomem obciążenia stresowego. W przypadku poczucia sensowności siła
+ poczucie globalny poziom SOC Kwestionariusz SOC-29 związku ze zmiennymi definiowanymi jako zasoby wysuwa się na drugą pozy-
koherencji p. zrozumiałości (A. Antonovsky, 1987, cję, przed zmiennymi odnoszącymi się do krytycznych wydarzeń.
p. zaradności 1993)
p. sensowności
50 TOMASZ PASIKOWSKI struktura i funkcje poczucia koherencji... 51

pod uwagę definicję tego aspektu poczucia koherencji, wniosek ten nie jest za-
skakujący.
Podsumowując należy podkreślić, iż większość z testowanych parcjalny<;h
.„ zależności pomiędzy poczuciem koherencji a pozostałymi zmiennymi okazała

~
·- 0,6
o,s
]] o,4
.il
·2
I -------:--=::::::;;;;:»''il""
"""
.i
~~oi;;:-----------
w:umi -..... „„„
się istotna, a ich kierunek zgodny z oczekiwanym .

3. 2. Całościowa weryfikacja modelu

W celu całościowej weryfikacji założonego modelu wykorzystano aparat
~
<..>
0,3 matematyczny teorii równań strukturalnych (JOreskog, Sorbom, 1988). Testo-
:o wane były cztery modele. W tym miejscu przedstawione zostaną analizy odno-
g. 0,2
szące się do jednego z nich, który najpełniej oddaje strukturę zakładanego obra-
...,3: zu przestrzeni zmiennych (por. ryc. 1). Było to podyktowane dążeniem do uzys-
tl o, 1
~ kania odpowiedzi na pytanie: czy poczucie koherencji pełni funkcję złożonej
s: o znńennej podmiotowej, odnoszącej się do bazalnych struktur osobowościowych
Ocena stresu Zasoby Ocena Strategie Ocena zdrOWia . i wyznaczającej sposób percepcji ważnych aspektów otaczającej jednostkę
pierwotna radzenia
rzeczywistości, a co za tym idzie warunkującej rodzaj uruchamianych strategii

~sr~~llll~l<sim~m ==.....- Minimum I postępowania, jak również konsekwencje w zakresie zdrowia podmiotu?
Jednakże odpowiedź na to pytanie wymagała skonstruowania modelu, który
Ryc. 2. Średnie, minimalne i maksymalne warto>. i współczynników korelacji pomiędzy choć z matematycznego punktu widzenia był poprawny, ograniczał czy raczej
globalnym SOC a pozostałymi grupami zmiennych. zmniejszał - szansę jego pozytywnej weryfikacji. Wystąpiła bowiem koniecz-
ność zaprojektowania takiego układu równań strukturalnych, w którym trzy
zmienne wyjaśniają wariancję wyników 14 zmiennych. W większości studiów
:fr
0,45 empirycznych mamy do czynienia z odwrotną proporcją zmiennych zależnych i
11o"' niezależnych, tzn. większa liczba niezależnych zmiennych wyjaśnia wariancje
-"'
~
mniejszego zestawu zależnych, a i wtedy trudno jest o 100% wariancji
·2 0,3 wyjaśnionej. Dlatego też można przypuszczać, że tylko naprawdę dobrze ziden-
c 0,25
»
N
<..>
tyfilcowane zmienne spowodują uzyskanie współczynnika determinacji, którego
0,2
:oc. wartość byłaby nie tylko istotna statystycznie, ale również akceptowalna.
0,15
"'3: 0,1
Jak już wspomniano, testowany model został skonstruowany przy założeniu
.·<..>.,, 0,05 14 zmiennych zależnych i 3 niezależnych. Po stronie zmiennych zależnych do
~ modelu włączono:
o
s:"' Ocena Zasoby Ocena Strategie Ocena
(a) ocenę dostępnych zasobów (5 zmiennych),
radzenia
(b) ocenę poziomu stresu (2 zmienne),
stresu pierwotna zdrowia
(c) ocenę pierwotną (3 zmienne),
liill P. zrozumiałości __._P. zaradności - • - P. sensowności
(d) strategie radzenia sobie (3 zmienne),
(e) ocenę poziomu zdrowia (1 zmienna).
Powyższa kolejność odzwierciedla też ustaloną hierarchię zależności.
Ryc. 3. Średnie wartości współczynników korelacji pomiędzy komponentami SOC a
pozostalyrni grupami zmiennych. Zmiennym odnoszącym się do poczucia koherencji, tzn. jego trzem kompo-
nentom:
Analiza zamieszczonych wykresów pozwala też na stwierdzenie, że poczu- ( l) poczuciu sensowności,
cie zaradności jest tą zmienną, która generalnie ujawnia najwyższy poziom (2) poczuciu zaradności,
współzależności z całościowo traktowanym procesem radzenia sobie. Biorąc poczuciu sensowności
przypisano status zmiennych niezależnych.
 52 TOMASZ P ASIKOWSKJ struktura i funkcje poczucia koherencji... 53

Wśród ograniczeń nałożonych na model najważniejszym było zdefiniowa- dalej poprzez ocenę piel)Yotną, następnie zachowania zaradcze, kończąc na
nie macierzy B jako subdiagonalnej. W praktyce oznaczało to wymuszenie kie- zdrowotnych konsekwencjach.
runku zależności pomiędzy zmiennymi. Tak więc w omawianym modelu
stworzona została możliwość estymacji parametrów związanych z oddziaływa­
niem wszystkich zmiennych zależnych niższego rzędu na wszystkie zmienne
wyższego rzędu, ale nie odwrotnie. W trakcie procesu analizowania modelu
niektóre z początkowo uwolnionych parametrów wtórnie ustalano na zero. Ta
procedura podyktowana była dążnością do spełnienia przyjętych kryteriów
istotności statystycznej, choć oczywiście obniżała współczynnik determinacji
dla całego modelu. Również w przypadku macierzy r zastosowana została ta
procedura. Początkowo wszystkie parametry były uwolnione, a następnie te z
L~s
nich, które nie uzyskały założonego poziomu istotności, wtórnie ustalano na
zero. Narzucane ograniczenia miały na celu doprowadzenie do jak największej
zgodności pomiędzy modelem teoretycznym (por. ryc. 1) i testowanym mode-
lem empirycznym, bowiem wtedy możliwa była weryfikacja modelu całościo­
wego, a nie tylko częściowych zależności.
Tabela 2. Wskaźniki dobroci dopasowania dla testowanego modelu

'X.2 df p GFI AGFI RMS R2

Model IV 69,84 88 ,923 ,966 ,941 ,689 ,571

----~- --- ~-- ---

Globalna ocena dobroci dopasowania założonego modelu również w tym

przypadku wypadła pozytywnie (por. tabela 2). Wartość, jaką przybiera x2, oka-
zała się nieistotna, co pozwala na stwierdzenie, że model poprawnie opisuje ze-
brane dane. Wskaźniki GFI i AGFI potwierdzają ten wniosek.
Wskaźnikiem dobroci modelu, który zasługuje w tym przypadku na szcze-
gólną uwagę, jest współczynnik determinacji dla całego równania. Przy trzech
zmiennych niezależnych wielkość wariancji wyjaśnionej równa jest 57,1%.
Fakt ten upoważnia do stwierdzenia, że poczucie koherencji jest zmienną, która
odgrywa kluczową rolę w determinowaniu wielu aspektów złożonego procesu,
jakim jest radzenie sobie ze stresem oraz utrzymywanie wysokiego poziomu
subiektywnego poczucia zdrowia.
Szczegółowe ścieżki oddziaływania wyróżnionych składowych poczucia
koherencji na zmienne zależne ilustruje ryc. 4. Dla większej przejrzystości ob-
razu powiązań na rysunku tym nie uwzględniono zmiennych odnoszących się
do zasobów. Zanim jednak omówiony zostanie wpływ SOC na inne zmienne
warto zwrócić uwagę na to, iż układają się one na ścieżkach zgodnie z teore-
tycznymi założeniami. Wyraźnie uwidacznia się oś prowadząca od stresorów
poprzez ich wstępną kwalifikację jako pozytywne, negatywne bądź obojętne,
Ryc. 4. Model IV: diagram analizy ścieżek.
Powracając do pytania, w jaki sposób poczucie koherencji warunkuje oma-
wiane procesy, w pierwszym rzędzie skoncentrujemy się na relacjach bezpo-
średnich. Po pierwsze, poczucie zrozumiałości oddziałuje na średnią ocenę
poziomu stresu pojawiającego się jako konsekwencja różnych wydarzeń życio­
wych. Wynik ten można interpretować w ten sposób, iż wysokie poczucie zro-
zumiałości zmniejsza prawdopodobieństwo oceny sytuacji jako niesprzyjającej.
Ten aspekt poczucia koherencji zmniejsza także prawdopodobieństwo oceny
pierwotnej typu zagrożenie i strata. Ostatnie bezpośrednie powiązanie dotyczy
strategii aktywno-poznawczych, skoncentrowanych na ocenie. Jest to zależność
odwrotna.
Poczucie zaradności jeszcze silniej wpływa na zmniejszenie oceny streso-
genności zdarzeń, równocześnie zwiększając prawdopodobieństwo spostrzega-
nia ich jako wyzwań. Ten aspekt SOC łączy się też z dwoma spośród wyróżnio-
 fJ''r···
~;A

54 TOMASZ PASIKOWSKl struktura i funkcje poczucia koherencji... 55

strategii zaradczych. Osoby charakteryzujące się wysokim poziomem po- Literatura

czucia zaradności będą skłonne do stosowania raczej strategii skoncentrowa-
nych na ocenie, niż tych określanych jako unikowe.
Wpływ trzeciej komponenty - poczucia sensowności - pojawia się dopiero.
na etapie oceny pierwotnej. Wysoki poziom tej zmiennej łączy się z tendencją
do oceny stresorów w kategoriach wyzwania, jednocześnie
skłonność do ocen typu strata. Poczucie sensowności pozostaje też w
Antonovsky, A. (1979). Health, Stress, and Coping: New perspectives on Mental and Physical
Well-Being. San Francisco: Jossey-Bass
Antonovsky, A. (1984). The sense of coherence as a detenninant of health. W: J.D. Matarazzo &
N. E. Miller (red.), Behavioral Health: A handbook of health enhancement and disease
prevention (pp. 114-129). New York: John Wiley
Antonovsky, A. (1987). Unraveling the Mystery of Health. How People Manage Stress and Stay

/~.!1:
Well. San Francisco - London: Jossey-Bass Publishers
strategii aktywno-behawioralnych skoncentrowanych na problemie. Antonovsky, A. (1993). The structure and properties of the sense of coherence scale. Social
ten ma charakter zależności wprost proporcjonalnej. Biorąc pod uwagę wpływy Science and Medicine, 36, 6, 725-733
bezpośrednie można odnieść wrażenie, że zmienna ta, skądinąd traktowana jako Heszen-Niejodek, I., Broome, A.K. (1991). Rozwój zastosowań psychologii do obszaru zdrowia i
f
i".·I·
,I
najważniejsza, ma najmniejszy wpływ na omawiane procesy. Obraz tenjednak
choroby. Przegląd Psychologiczny, 34, 1, 57-77
Hobfoll, S.E. (1989). Conservation of Resources. A New Attempt at Conceptualizing Stress.
1'1 zmienia się po uwzględnieniu roli, jaką pełnią zasoby, czyli po uwzględnieniu American Psyclwlogist, 44, 3, 513-524
Jl1 związków pośrednich, które nie zostały zaznaczone na rysunku w celu zacho- Holmes, T.H„ Rahe, R.H. (1967). The Social Readjustment Rating Scale. Journal of Psychoso-
il
,j wania jego przejrzystości. matic Research, 11, 213-218
'i' Joreskog, K.G., Sorbom, D. (1988). Lisrel VII: A Guide to the Program and Applications. Chi-
Analizując uzyskany obraz ścieżek warto też podkreślić, że tym co najbar-
I cago: SPSS Inc
dziej bezpośrednio wpływa na subiektywną ocenę poziomu zdrowia jest: uzy- Moos, R.H. (1988). Coping Response lnventory: Manuał. Palo Alto: Stanford University and
skiwane wsparcie społeczne, poziom zdrowia w rodzinie, stosowanie aktywno- Veterans Administration Medical Centers
behawioralnych strategii zaradczych oraz ocena zdarzeń jako niestresujących. Pasikowski, T., & Sęk. H. (1995). Quality of Life, Health Experiences and Sense of Coherencc.
W: J. Rodriguez-Marin (red.), Health Psychology and Quality of Life Research. Proceedings
of the Bth Annual Conference of the European Health Psychology Society, Vol. I (s. 77-87).
4. Podsumowanie Alicante: Health Psychology Department University
Pasikowski, T. (2000). Stres i zdrowie. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora
I. SOC wpływa w sposób istotny na procesy radzenia sobie z krytycznymi Sęk, H. (1992). Ecological thinking in health psychołogy. W: H. Sęk (red.), Readings in health
wydarzeniami. and preventive psychology (s. 21-27). Poznań: K. Domke Publishing House
2. Wpływ ten uwidacznia się najbardziej na etapie poznawczej oceny pier-
wotnej stresorów.
3. W szczególności stwierdzono, że wysoki poziom SOC łączy się z tenden-
cją do oceny zdarzeń w kategoriach wyzwania, przeciwdziałając spostrzeganiu
ich jako zagrożenia i/lub straty.
4. Wysoki poziom SOC zwiększa prawdopodobieństwo wyboru strategii
aktywno-behawioralnych skoncentrowanych na problemie w przeciwie1'tstwie
do strategii unikowych zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio poprzez mecha-
. .
mzmy oceny poznawczej.
5. SOC oddziałuje na subiektywne poczucie zdrowia nie tyle bezpośrednio,
co raczej jako zmienna modyfikująca procesy radzenia sobie.
6. Mechanizm aktywizacji zasobów stanowi znaczącą część oddziaływail
SOC w procesach radzenia sobie.
7. Wyróżnione aspekty globalnego SOC oddziałują w różny sposób na
namikę procesów radzenia sobie.
Tak więc zebrane dane pozwoliły na pozytywną weryfikacie modelu. ale też
dostarczyły wielu przesłanek, które posłużyły skorygowaniu
cowaniu bardziej projektu badawczego
ALEKSANDRA LUSZCZYŃSKA-CIEŚLAK

TRUDNOŚCI DOTYCZĄCE BADAŃ NAD POCZUCIEM

KOHERENCJI

W prowadz.eniu badań nad poczuciem koherencji pojawiają się pewne trud-

ności. Wynikać one mogą między innymi z niejasnej psychologicznej tożsamo­
ści poczucia koherencji, czyli jego umiejscowienia wśród innych zmiennych
psychologicznych, niejasnej struktury SOC, zarzutów, dotyczących narzędzia
do pomiaru tej zmiennej oraz definiowania przez autora pojęcia „zdrowie".
Wymienione problemy stanowią pewne ograniczenia dla badań oraz interpreta-
cji ich wyników.

1. Psychologiczna tożsamość SOC

Autor koncepcji nie utożsamia SOC z żadną ze zmiennych psychologicz-
nych, podkreślając w ten sposób wyjątkową rolę poczucia koherencji. Analizu-
jąc prace Antonovsky'ego z różnych lat można dojść do wniosku, że omawiając
wpływ SOC na zdrowie jednostki przedstawia on tę zmienną jako tendencję do
określonego spostrzegania rzeczywistości, napływających bodźców czy streso-
rów.
Pisząc o orientacji dyspozycyjnej autor ten twierdzi, że SOC jest to „uogól-
niony sposób patrzenia na świat, sposób spostrzegania bodźców" (Antonovsky,
1984, s. 118). SOC jest „wprzęgnięte w poznawczą i emocjonalną ocenę sytu-
acji"(Antonovsky, 1995, s. 172). Uwypukla wątek dotyczący poznawczego
komponentu SOC przedstawiając rolę zrozumiałości, które „odnosi się do stop-
nia w jakim człowiek spostrzega bodźce, z którymi się styka, jako sensowne
poznawczo" (Antonovsky, 1995, s. 32). Zrozumiałość jest dla człowieka „na-
stawieniem poznawczym, które determinuje jego sposób spostrzegania bodź­
ców: oczekuje, iż bodźce, z którymi zetknie się w przyszłości będą
przewidywalne" (Antonovsky, 1995, s. 32), definiowanym również jako specy-
ficzna „trwała zdolność oceny rzeczywistości" (Antonovsky, 1979, s. 127). Ste-
rowalność również determinuje ocenę poznawczą; jest to bowiem „stopień, w
jakim człowiek spostrzega dostępne zasoby jako wystarczające" (Antonovsky,
1995, s. 33).
Przedstawiając rolę SOC dla zdrowia jednostki Antonovsky również od-
wołuje się do wpływu SOC na spostrzeganie wydarzeń przez jednostkę. Stwier-
dza, że „im wyższe ich SOC, tym bardziej prawdopodobne jest to, że w
 ALEKSANDRA ŁUSZCZYŃSKA-CIESLAK
58
konfrontacji z licznymi bodźcami, których nie można uniknąć, ludzie będą oce-
niać bodźce nie jako zagrożenie, które paraliżuje i prowadzi do samospełniają­
cych się proroctw, ale jako ( ... ) wyzwanie, warte zainwestowania energii"
(Antonovsky, 1984, s. 121 ). SOC determinuje ocenę napływających bodźców i
stresorów. Osoba o silnym SOC zwykle „ocenia stresor jako łagodny lub jako
szczęśliwy i pożądany" (Antonovsky, 1992, s. 40).
Antonovsky podkreśla emocjonalne i motywacyjne konotacje omawianej
zmiennej (czyni to również w ostatnim artykule, opublikowanym w 1996 roku),
jednakże mechanizmy bezpośredniego wpływu SOC na procesy emocjonalne i
motywacyjne są przedstawione dość ogólnie. Można przypuszczać, że wpływ
ten jest efektem oddziaływania SOC na ocenę poznawczą bodźców.
Antonovsky (1995) odcina się od utożsamiania SOC z innymi zmiennymi
psychologicznymi, zwłaszcza proponuje nie określać SOC mianem zmiennej
osobowościowej. Pisząc o zmiennych osobowościowych Antonovsky (1995)
utożsamia je z cechami rozumianymi w wąski sposób. Uważa, że cechy są wy-
abstrahowane od kontekstu kulturowego i społecznego, przejawiają się tak
samo niezależnie od sytuacji, są dychotomiczne, stabilne i w małym stopniu
wpływające na zachowanie. Bezsprzecznie teoretycy osobowości proponują
wiele innych zmiennych osobowościowych pełniących inne role, niż cecha
sana przez Antonovsky' ego. Niektórzy badacze traktują SOC jako zmienną
osobowościową. Strumpfer, Gouws i Viviers (1998) sugerują na przykład, że
jest to zmienna z drugiego poziomu struktury osobowości, rozumianej zgodnie
z podejściem McAdamsa ( 1995, 1996; za: Strumpfer i in., 1998): poziom ten
zajmują zmienne wyznaczające zachowania jednostki, np. style radzenia sobie
(poziom niższy zajmują cechy, poziom wyższy zmienne odnoszące się do toż­
samości osoby). Stanowisko Antonovsky'ego co do umiejscowienia SOC wśród
zmiennych osobowościowych ulegało zmianom wraz z upływem czasu. W póź­
niejszych pracach autor umieszcza poczucie koherencji w kontekście zmien-
nych osobowościowych. W pracy z 1992 roku wymienia SOC wraz z innymi
zmiennymi, takimi jak twardość psychologiczna, poczucie własnej skuteczno-
ści, poczucie kontroli i pisze, że „te lub inne aspekty osobowości" są związane
ze zdrowiem i chorobą.
Można uznać, iż poczucie koherencji jest zmienną podobną do różnych
zmiennych indywidualnych. Na przykład, pewne podobieństwa występują mię­
dzy właściwościami formalnymi SOC i postawy.
Definiując postawę Nowak (1973) proponuje, by uznać ją za „ogół względ­
nie trwałych dyspozycji do oceniania przedmiotu i emocjonalnego nań reago-
wania" (s. 23). SOC jest niewątpliwie pewną dyspozycją do oceniania bodźców,
jest to bowiem „uogólniony sposób patrzenia na świat, sposób spostrzegania
bodźców" ( 1984, s. 118); jest również „pewnym nastawieniem poznawczym,
które determinuje jego (człowieka, przyp. A. Ł.-C.) sposób spostrzegania bodź­
ców" (Antonovsky, 1995, s. 32). Według Antonovsky'ego ,jest bardziej praw-
Trudności dotyczące badań nad poczuciem koherencji 59
dopodobne, że osoba o silnym SOC będzie definiowała bodźce jako nie stresu-
jące" (Antonovsky, 1992, s. 40). Jest to również dyspozycja do emocjonalnego
reagowania na określone bodźce, SOC bowiem „wprzęgnięte jest w poznawczą
i emocjonalną ocenę sytuacji" (Antonovsky, 1995, s. 172). SOC determinuje
treść emocji pojawiających się w sytuacji stresowej, bowiem „wiąże się ze
sprawą następną: charakterem problemu emocjonalnego, wzbudzanego przez
dany stresor ( ...). U osoby z silnym SOC stresor oceniony jako zagrażający
wzbudzi smutek, strach, cierpienie, złość, poczucie winy, rozpacz, niepokój; u
osoby o słabym SOC wzbudzi lęk, wściekłość, zawstydzenie, skrajną rozpacz,
poczucie porzucenia, zamęt" (Antonovsky, 1995, s. 131).
Postawa dotyczy również „ewentualnie towarzyszących tym emocjonalno-
-oceniającym dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i właści­
wościach tego przedmiotu" (Nowak, 1973, s. 23). Osoba o silnym SOC „zwykle
ocenia stresor jako łagodny lub jako szczęśliwy i pożądany ( ... ). Te właśnie
wzbudzane emocje są korzystne dla zdrowia" (Antonovsky, 1992, s. 40). Autor
koncepcji uważa, że „człowiek o silnym SOC częściej ocenia stresor jako bar-
dziej pozytywny, mniej konfliktogenny lub mniej zagrażający niż człowiek o
słabym SOC" (Antonovsky, 1995, s. 13
Postawa dotyczy „względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec
tego przedmiotu" (Nowak, 1973, s. 23). Antonovsky sugeruje, że „kiedy poja-
wia się stresor, człowiek o silnym SOC jest bardziej skłonny zaangażować się w
walkę ze stresorem, poświęcić się tej walce i chętniej walkę podejmuje" (Anto-
novsky, 1992, s. 134), oraz „prawdopodobnie będzie unikał stresorów z którymi
będzie mu trudno udanie radzić sobie" (Antonovsky, 1992, s. 40). Osoba osła­
bym SOC „będzie mniej udanie radzić sobie ze wszechobecnymi stresorami
życiowymi a przez to będzie miała silniejszą skłonność do chorób" (Antonov-
sky, 1992, s. 39).
Można uznać, że poczucie koherencji jest zmienną podobną do postawy jed-
nostki wobec stresorów.
2. Struktura SOC
Trudności dotyczące prowadzenia badań nad poczuciem koherencji
kają również ze struktury, zaproponowanej przez Antonovsky'ego. Uważa on,
że jest to zmienna złożona z trzech składników, które są ze sobą związane. Wy-
niki empiryczne świadczą, iż struktura ta jest niejasna.
Podejmowane są próby potwierdzenia jednoczynnikowej lub trójczynniko-
wej struktury SOC za pomocą tzw. eksploracyjnych analiz czynnikowych. Feldt
i Rasku ( 1998) dokonały przeglądu rezultatów analiz czynnikowych opubliko-
wanych przed 1998 rokiem. Z przeglądu tego wynika, że można uznać, iż ko-
rzystniej jest brać pod uwagę ogólny wynik kwestionariusza do pomiaru SOC
niż jego składniki, choć ogólny czynnik nie we wszystkich analizach się wyła-

60 ALEKSANDRA LUSZCZYŃSKA-CIEŚLAK
nia. Dudek i Makowska (1993) w badaniu 523 kobiet wyłonili 5 czynników,
których zawartość nie odpowiada strukturze zaproponowanej przez twórcę kon-
cepcji. Sandełł, Blomberg i Lazar (1998), analizując dane pochodzące od 915
respondentów, wyłonili trzy czynniki. Pierwszy czynnik reprezentuje głównie
pozycje dotyczące sensowności, drugi zrozumiałości. Nie udało się wyodrębnić
czynnika odpowiadającego za sterowalność: pozycje reprezentujące ten skład­
nik weszły w skład wszystkich trzech czynników. Larsson i Kałłenberg (1999)
przeprowadzili analizy czynnikowe w dwóch próbach, liczących około 2000
osó?. W. obu uzyskali id~n~czną trzyczy~nikową str~kturę, jednakże w s_kład
dwoch pierwszych czynmkow weszły zarowno pozycje dotyczące zrozumiało-
ści, jak i sterowalności. Trzeci czynnik to dwie pozycje dotyczące sensowności.
Dodatkowo, 4 pozycje nie weszły w skład żadnego z czynników. Warto podkre-
śłić, że autorzy ci użyli rotacji ukośnej, zakładającej korelacje między czynni-
kami (zgodnie z założeniem Antonovsky'ego o związkach między składnikami
SOC). Cytowane badania, prowadzone w dużych próbach, świadczą, iż za po-
mocą eksploracyjnej analizy czynnikowej na ogół nie udaje się wyłonić jedno-
lub trójczynnikowej struktury, spójnej z tą, którą zaproponował Antonovsky.
Zanim rozpocznie się omawianie konfirmacyjnych analiz czynnikowych,
należy wspomnieć o kilku problemach, jakie wiążą się z interpretacją wyników
analiz, przeprowadzonych za pomocą modelowania strukturalnego. Dopasowa-
nie modeli, konstruowanych przez badaczy, jest opisywane za pomocą tzw.
wskaźników/ indeksów dobroci dopasowania. Na podstawie tych wskaźników
badacze podejmują decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu danego modelu. Wskaź­
ników tych jest ponad 20 (por. Król i Wieczorkowska, 1998). Indeksy te są, nie-
stety, skorelowane z wielkością próby. Przy małych próbach opieranie decyzji
wyłącznie na wybranych wskaźnikach może spowodować odrzucenie adekwat-
nego modelu, natomiast przy dużej próbie - przyjęcie modelu nietrafnego
(Bender i Hu, 1995). Jako najmniej wrażliwe na wielkość próby wymienia się
CFI oraz AGFI i GFI (choć te dwa ostatnie przy próbach mniejszych niż 250
osób mogą być nieadekwatne; por. Hu i Bentler, 1995). Na ogół przyjmuje się,
że w przypadku rekomendowanych wskaźników (np. CFI, GFl, TLI) wartości
między 1 a 0,90 świadczą o dobrym lub akceptowalnym dopasowaniu danych
do modelu (Bentler i Bonett, 1980; Hoyle i Panter, 1995; Hu i Bentłer, 1995).
Podstawowym wskaźnikiem dopasowania jest x2 (Arbuckle i Wothke,
1999; Hoyle i Panter, 1995; Hu i Bentłer, 1995; Król i Wieczorkowska, 1998).
Wartość ta powinna być nieistotna; testuje się bowiem hipotezę zerową, której
odrzucenie oznacza zgodność danych z teoretycznym rozumowaniem badacza
(Bolłen, 1989). W tzw. próbach dużych trudniej jest uzyskać nieistotną wartość
x2 (por. Arbuckle i Worthke, 1999; Hu i Bentler, 1995). W podręcznikowych
przykładach przeprowadzanych na dużych próbach uznaje się jednak za dopa-
sowane takie modele, w których x2 ma wartość p > 0,0 I (por. Arbuckłe i Wor-
thke, 1999; Bołłen, 1989). Niektórzy autorzy uważają x2 za najbardziej
r T"'do ści bad•ń
0
doty=toe ooo pocwciom koho<eotji 61
F
r; obiecujący, między innymi dlatego, że jego wartość jest kluczowa dla przepro-
wadzania porównań między modelami alternatywnymi (por. Hoyłe i Panter,
r';
1995). Przy dużych próbach porównywanie oparte wyłącznie na wartościach x2
! l'
t.
dla modeli konkurencyjnych sprawia, że odrzucane są jedynie modele z try-
wialnymi błędami (Hu i Bentler, 1995). Bołłen (1989) w książce dotyczącej
konfirmacyjnej analizy czynnikowej stwierdza, że jeśli wielkość próby jest duża
i jednocześnie rozkłady zmiennych są normalne, x2 jest dobrą metodą do okre-
ślania dopasowania modelu. W wypadku braku normalności rozkładu zmien-
~­
nych można zmniejszyć „wrażliwość" x2 na pogwałcenie tego założenia łub na
t' dużą liczebność próby (tj. 2500 osób), stosując określone poprawki tego in-
!; 2
f
deksu (np. tzw. SCALED X , procedura ADF zamiast ML lub GLS; Bollen,
1989; Hu i Bentłer, 1995). Wartość X2 powinna być również jak najmniejsza
(Arbuckłe i Worthke, 1999; Hoyłe, 1995), ale jednocześnie po podzieleniu
f' przez stopnie swobody powinna wynosić między 1 a 2, choć dopuszcza się
· wartości między 2 a 5 (Bołlen, I 989; Król i Wieczorkowska, 1998) łub poniżej
0,9 (Arbuckłe i Worthke, 1999). Wielkość x2 jest zależna od wielkości próby:
przy mniejszych próbach trudniej uzyskać małą wartość tego wskaźnika (Bol-
len, 1989).
Do rekomendowanych indeksów dopasowania należą: X2, SCALED x2 (w
dużych próbach), GFI, TLI, IFI, CFI, FI i RNI, do nie zalecanych należy m.in.
NFI, które jest zależne od wielkości próby (por. Bentłer i Hu, 1995; Hoyłe i
Panter, 1995). Dodatkowo, indeksy dopasowania zależą od stopnia skompliko-
wania modelu: im bardziej złożony modeł , zawierający więcej parametrów,
tym większe prawdopodobieństwo przyjęcia modelu (Hu i Bentłer, 1995). Wy-
niki badań wskazują również, iż by zapobiec przyjęciu modelu nieadekwatnego
· należy stosować regułę, że im większa liczba swobodnych parametrów, tym
większa powinna być próba (Hu i Bentłer, 1995).
Przy dużej liczbie wskaźników dopasowania oraz wielości reguł dotyczą­
cych przyjmowania łub odrzucania modeli na ich podstawie można stwierdzić,
że decyzje podejmowane przez badaczy są w pewnym stopniu arbitralne. Arbi-
tralność decyzji jest większa, jeśli badana próba jest mała (około 100 osób) łub
bardzo duża (powyżej 2500 osób), zwłaszcza jeżeli stosuje się indeksy dopaso-
wania skorelowane z wielkości próby. Wyniki poniższych analiz przedstawiono
uwzględniając powyżej opisane reguły, dotyczące interpretowania wyników
modelowania strukturalnego.
Sandełł, Blomberg i Lazar (1998) przeprowadzili badania mające na celu
potwierdzenie jedno- łub trzyczynnikowej struktury SOC. Wyniki ich pracy są
szczególnie ważne, ponieważ przeprowadzili je w czterech próbach o umiarko-
wanej liczebności (142-427 osób), co jak sugerują Bentłer i Hu (1995) jest naj-
korzystniejsze przy wykorzystywaniu konfirmacyjnej analizy czynnikowej,
gdyż umiarkowana liczebność w małym stopniu wpływa na indeksy dopasowa-
nia. Niestety, w każdej z grup żaden ze wskaźników dopasowania nie osiągnął
 ALEKSANDRA ŁUSZCZYŃSKA-CIESLAK
62
pożądanej wielkości. Autorzy bez żadnych wątpliwości musieli odrzucić model
jednoczynnikowy i trójczynnikowy.
Fełdt i Rasku (1998) przeprowadziły analizy konfirmacyjne dla SOC-13
wykorzystując dane zebrane od ponad 3000 osób. Wyniki świadczą o bardzo
słabym dopasowaniu modelu jednoczynnikowego Gedynie wskaźnik GFI przyj-
mował wartość akceptowalną). Kolejne analizy przeprowadzone przez autorki
dotyczyły prób potwierdzenia trzyczynnikowej struktury omawianego
kwestionariusza (trzy związane czynniki, reprezentujące zrozumiałość, sensow-
ność i sterowalność). Ponownie tylko jeden z uwzględnionych wskaźników do-
pasowania świadczył, iż można ten model uznać za dopasowany. Autorki
podjęły również próbę potwierdzenia struktury dwurzędowej Geden czynnik
latentny główny drugiego rzędu, reprezentujący globalne SOC oraz trzy czyn-
niki latentne pierwszego rzędu, reprezentujące składniki SOC). Ponownie tylko
wartość GFI świadczyła o akceptowalnym dopasowaniu modelu. Podsumowu-
jąc swoje analizy autorki uznają, iż znalazły pewne potwierdzenie koncepcji
Antonovsky' ego. Jednakże wyniki te nie umożliwiają udzielania w pełni jedno-
znacznej odpowiedzi i co najwyżej można mówić o bardzo słabym dopasowa-
niu wszystkich trzech modeli.
W innych badaniach Kivimaki, Feldt, Vahtera i Nurmi (2000) przeprowa-
dzili analizy mające na celu potwierdzenie stabilności czasowej dwurzędowego
modelu SOC. Dokonano dwukrotnego pomiaru (z 5-letnią przerwą między ba-
daniami) w grupie 352 osób (91 % mężczyzn). Część wskaźników świadczy o
dobrym dopasowaniu modelu, część o braku dopasowania. Autorzy konkludują,
iż można uznać że jest to model o akceptowalnym dopasowaniu. Jednakże jest
również prawdopodobne, że może to być model nieadekwatny, którego nie od-
rzucono (np. ilość stopni swobody jest wysoka, co zwiększa prawdopodobień­
stwo takiego błędu; wartość x2 jest wysoka i wysoko istotna, co również utrud-
nia podjęcie jednoznacznej decyzji o trafności modelu, zwłaszcza że wielkość
próby była umiarkowana).
W cytowanych już badaniach Larsson i Kallenberg (1999) przeprowadzili
również konfirmacyjne analizy czynnikowe. Modele jednoczynnikowy oraz
trójczynnikowy były całkowicie niedopasowane. Autorzy zbudowali również
model, który zakładał dwa czynniki latentne, reprezentujące dwa czynniki wy-
łonione w analizie eksploracyjnej (zdaniem autorów reprezentują one nega-
tywne emocje oraz zaangażowanie społeczne/ rozumienie sytuacji społecznych) .
oraz dodatkowy czynnik latentny, reprezentujący globalne SOC. Większość in- '
deksów świadczyła o dobrym lub akceptowalnym dopasowaniu modelu.
Podsumowując można stwierdzić, że w żadnej z opisanych analiz nie udało
się autorom jednoznacznie potwierdzić dopasowania modelu jednoczynniko-
wego, trójczynnikowego łub modelu z jednym czynnikiem głównym pierw-
szego rzędu (reprezentującym globalne SOC) oraz trzema czynnikami,
Trudności dotyczące badań nad poczuciem koherencji 63
reprezentującymi składniki SOC. Najlepiej dopasowany był model z dwoma
czynnikami, wyodrębnionymi na podstawie analiz eksploracyjnych.
3. Pomiar poczucia koherencji
Istnieje wiele wersji narzędzia do badania SOC. Wszystkie posiadająjednak
pewne ograniczenia.
Wersja podstawowa kwestionariusza do pomiaru SOC składa się z 29 pozy-
cji. W większości badań uzyskuje ono bardzo dobre, dobre lub satysfakcjonu-
jące wyniki alfa Cronbacha, wskazujące na rzetelność narzędzia. Pojawiają się
jednak uwagi, iż narzędzie to jest za długie, by mierzyć jedną zmienną: pomiar
odbywa się nieefektywnie, jeżeli dąży się do uzyskania jednego wskaźnika za
pomocą tak długiego narzędzia (Lundberg i Nystrom Peck, 1994). Inni autorzy
podkreślają, że omawiane narzędzie jest zbyt długie, by wykorzystywać je w
badaniach wielozmiennowych (Lundberg i Nystrom Peck, 1994, 1995).
Inną wersją kwestionariusza do badania poczucia koherencji jest narzędzie
złożone z 13 pozycji. Wersję taką zaproponował Antonovsky ( 1995 ). Większość
prac świadczy o jej rzetelności (Antonovsky, 1993). Zachowuje więc psycho-
metryczne właściwości wersji dłuższej; umożliwia pomiar trzech teoretycznych
składników SOC oraz wskaźnika globalnego. Pozbawiona jest natomiast
wspomnianej wcześniej wady, jest bowiem o ponad połowę krótsza.
Ostatnim narzędziem do pomiaru SOC, o którym należy wspomnieć, jest
wersja złożona z trzech pozycji, zaproponowana przez Lundberga i Nystrom
Peck ( 1995). Każda z pozycji służy ocenie jednego ze składników SOC. Auto-
rzy tej propozycji pomiaru przeprowadzili badania w grupie liczącej ponad
4300 osób. Wyniki świadczą o satysfakcjonującej rzetelności trzypunktowej
wersji. Badacze dotychczas nie oszacowali trafności narzędzia w stosunku do
dłnższych wersji.
Antonovsky (1993) podkreśla, że jego narzędzie może być używane we
wszystkich kulturach, niezależnie od przekonań jednostki, dotyczących różnych
ważnych dziedzin życiowych. Wskazuje się jednak na ograniczenia narzędzia
do badania SOC w tym zakresie. Jednym z ograniczeń jest silne skoncentrowa-
nie na ,ja", przejawiające się w sformułowaniach użytych w wielu pozycjach
kwestionariusza. Cohen (1997) wyraziła pogląd, iż SOC (i narzędzie do jego
pomiaru) dotyczy pewnego rodzaju narcyzmu. Benzein, Norberg i Saveman
(1997) przebadały grupę wyznawców Kościoła Zielonoświątkowców. Wszyscy
badani zgłosili trudności dotyczące wypełniania kwestionariusza. Wywiady z
badanymi świadczą, że w wielu wypadkach wypełniający interpretowali słowo
,ja" jako ,ja i Bóg", co w znaczący sposób wpływało na udzielane odpowiedzi.
Najpoważniejszy zarzut wobec kwestionariusza SOC postawiony został
przez Larsson i Kallenberga ( 1999), którzy na podstawie m.in. wyników analiz
czynnikowych stwierdzili, iż nie mierzy ono konstruktu zaproponowanego
64 ALEKSANDRA LUSZCZYNSKA-CIEŚLAK
przez Antonovsky'ego, ale przede wszystkim negatywną afektywność. Pewne
uzasadnienia dla tej tezy przedstawiono w kolejnym rozdziale.
4. Definiowanie zdrowia przez Antonovsky'ego i zmienne
wpływające na zależności SOC-zdrowie
Poczucie koherencji zostało wprowadzone jako zmienna wyjaśniająca
zmiany w pozycji jednostki na kontinuum zdrowie-choroba. SOC jest zmienną
kluczową dla zdrowia jednostki. Antonovsky proponuje dość wąskie definio-
wanie pojęcia „zdrowie", co stanowi pewne ograniczenie dla badań. Wyniki
badań świadczą również, że zależności SOC-zdrowie mogą układać się w
sposób, niż sugerował Antonovsky. Jest możliwe, iż poczucie koherencji
wpływa na zdrowie ze względu na związki zmiennej SOC z negatywną afek-
tywnością oraz ze statusem społeczno-ekonomicznym.
Antonovsky ( 1992) przyjmuje, że zdrowie jest strukturą wieloskładnikową,
charakteryzującą się brakiem bólu, ograniczeń w funkcjonowaniu wynikających
ze stanu zdrowia, brakiem diagnozy choroby i aktualnych chorób oraz witalno-
ścią. Autor jednoznacznie odcina się od traktowania zdrowia jako zmiennej
psychospołecznej (Antonovsky, 1992). SOC wpływa na zdrowie pozbawione
psychologicznych i społecznych konotacji.
Autor uznaje, że poczucie koherencji może pośrednio wpływać na tzw. do-
brostan. Dobrostan definiuje jako: (I) subiektywną ocenę własnego funkcjono-
wania somatycznego, która „zależy zdecydowanie bardziej bezpośrednio od
poczucia koherencji" (Antonovsky, 1995, s. 168) oraz (2) szczęście, zadowole-
nie z życia oraz dobry nastrój, które w większym stopniu od cech sytu-
acji, innych zmiennych indywidualnych (np. inteligencji), a w mniejszym od
SOC (Antonovsky, 1992, 1995). Antonovsky (1995) uważa, że SOC może
wpływać pośrednio na dobrostan, gdyż dobrostan jest związany ze zdrowiem:
SOC wpływa na zdrowie, a poprzez zdrowie wpływa na dobrostan. Autor pod-
kreśla, że oczekuje przede wszystkim empirycznych dowodów wskazujących na
zależności SOC-funkcjonowanie somatyczne, natomiast nie spodziewa się
wielu badań potwierdzających zależności SOC-dobrostan. Te założenia i teore-
tyczne zależności SOC-zdrowie i SOC-dobrostan nie zawsze znajdują potwier-
dzenie empiryczne.
Analizując wyniki badań prospektywnych można stwierdzić, iż SOC jest
istotnym, ale słabym lub co najwyżej umiarkowanym predyktorem subiektyw-
nej oceny funkcjonowania somatycznego (por. np. Kivimaki i in„ 2000).
Antonovsky sugerował salutogenetyczną rolę SOC, uznając, że im wyższe
wyniki, tym lepszy stan zdrowia jednostki. Wyniki badań zdają się natomiast
świadczyć, że słabe SOC jest lepszym predyktorem subiektywnej oceny stanu
zdrowia oraz diagnozy choroby, niż silne SOC (Kivimaki i in„ 2000; Lundberg,
ł~ Trudności dotyczące badań nad poczuciem koherencji
65
1997; Lundberg i Nystrom Peck, 1994; Poppius, Tenkanen, Kalimo i Hein-
salmi, 1999; Suominen, Blomberg, Helenius i Koskenvuo, 1999).
Pojawiają się również propozycje przeciwne do hipotez stawianych przez
Antonovsky'ego. Niektórzy badacze uważają, iż wpływ SOC na dolegliwości
somatyczne jest efektem związku SOC z emocjami negatywnymi. Badania
przeprowadzone przez Korotkova (1993) wskazują, że jeżeli kontrolowany jest
poziom emocji negatywnych, to poczucie koherencji nie wiąże się istotnie z po-
ziomem dolegliwości somatycznych. Poczucie koherencji jest silniej związane
re wskaźnikami dystresu i negatywnych emocji niż z oceną funkcjonowania
somatycznego (Jorgensen, Frankowski i Carey, 1999). Jorgesen i in. (1999)
ustalili w badaniach podłużnych, że emocje negatywne są predyktorem doleg-
liwości somatycznych i chorób, SOC natomiast nie wpływa bezpośrednio na
poziom dolegliwości somatycznych i chorób, a jedynie w interakcji z negatyw-
nymi wydarzeniami życiowymi. Takie wyniki, uzyskiwane przez badaczy,
mogą wskazywać albo na niesłuszność hipotez sformułowanych przez Anto-
novsky' ego, albo na niską trafność narzędzia do pomiaru SOC (które, jak
wspominano, może mierzć raczej negatywną afektywność niż SOC).
Strumpfer i jego współpracownicy (Strumpfer i in., l 998; Strumpfer,
Viviers i Gouws, 1998) stwierdzili, że wskaźniki pozytywnej i negatywnej
afektywności tłumaczą łącznie między 39% a 64% wariancji SOC. Wynik taki
można interpretować dwojako, o czym zresztą piszą sami autorzy badania. Albo
znaczna część wariancji (prawie połowa lub nieco ponad połowa) tej zmiennej
nie jest tłumaczona przez te zmienne i w związku z tym nie można jej utożsa­
mić -:re wskaźnikiem pozytywnej/negatywnej afektywności, albo poczucie kohe-
rencji i negatywna afektywność stanowią dwa krańce tego samego kontinuum
,. (co również zaproponował w jednej z prac autor koncepcji; por. Antonovsky i
· Sagy, 1986).
~ Badacze wskazują na występowanie społecznych konotacji związku SOC-
.: subiektywna ocena stanu zdrowia. SOC jest związane ze statusem społeczno­
~· -ekonomicznym w dorosłości (Cohen, 1997; Lundberg, 1997; Lundberg i Ny-
r strom Peck, 1994; Poppius i in., 1999). Wydaje się również, że związek między
poczuciem koherencji a diagnozą choroby zależy od statusu społeczno-ekono­
micznego. Poppius i in. (1999) stwierdzili brak takiego związku w grupie o ni-
skim statusie społeczno-ekonomicznym. Inne badania świadczą, iż związek
SOC-zdrowie jest słabszy, gdy uwzględni się m.in. status społeczno-ekono­
miczny (Suominen i in„ 1999). Lundberg i Nystrom Peck (1994) także stwier-
dzili, że status społeczno-ekonomiczny musi być uwzględniony w modelu
dotyczącym zależności SOC-stan zdrowia. Z ich badań prowadzonych w Szwe-
cji w latach 1981-1991 w próbie ponad 3800 osób wynika, iż niskie SOC jest
efektem m.in. czynników społecznych (niski status społeczno-ekonomiczny).
Lundberg (1997) twierdzi, że SOC może być czynnikiem związanym z nierów-

66 ALEKSANDRA LUSZCZYŃSKA-C!ESLAK
nościamiklasowymi w stanie zdrowia, choć odrzuca tezę, iż zależność między
SOC a zdrowiem można wytłumaczyć wyłącznie nierównościami klasowymi.
5. Podsumowanie
Definiując poczucie koherencji Antonovsky eksponuje oraz szczegółowo
opisuje poznawczy aspekt SOC. Opisy zależności SOC-zdrowie pozwalają na
stwierdzenie, iż poczucie koherencji determinuje spostrzeganie bodźców, sytu-
acji stresowych, przez co pojawiają się określone zachowania jednostki. Mimo
wcześniejszych sprzeciwów, by traktować SOC jako zmienną osobowościową,
Antonovsky w późniejszych pracach (zwłaszcza w artykule z 1992, zatytułowa­
nym Can attitudes contribute to health?) umieszcza poczucie koherencji w
kontekście zmiennych osobowościowych. Zawężając rolę SOC można tę
zmienną określić jako postawę osoby wobec stresorów.
Struktura poczucia koherencji, zaproponowana przez autora koncepcji, nie
znajduje jednoznacznego potwierdzenia w pracach empirycznych. Badania
wskazują raczej, iż nie jest ona jasna. Struktura jednoczynnikowa, trójczynni-
kowa oraz dwurzędowa Ueden czynnik główny drugiego rzędu oraz trzy czyn-
niki pierwszego rzędu) nie są potwierdzane w su.tysfakcjonujący sposób.
Spośród narzędzi do pomiaru korzystne wydaje się wykorzystywanie narzę­
dzia zawierającego 13 pozycji. Zawiera ono zalety narzędzia dłuższego (dobrą
rzetelność), jednakże badania przeprowadzone za pomocą tej właśnie wersji nie
potwierdzają trafności czynnikowej struktury soc. w związku z brakiem po-
twierdzenia struktury czynnikowej oraz silnymi związkami, a negatywną afek-
tywnością, niektórzy badacze sugerują, iż być może narzędzie zaproponowane
przez Antonovsky'ego może mierzyć inną zmienną, niż SOC.
Analizując zależności między poczuciem koherencji a pozycjąjednostki na
kontinuum zdrowie-choroba należy pamiętać, że Antonovsky ogranicza tą za-
leżność przede wszystkim do wpływu SOC na funkcjonowanie somatyczne. Jak
natomiast wskazują wyniki badań, zależność ta ma pewne ograniczenia. Wyni-
kają one ze związków między SOC a emocjami negatywnymi, z faktu, iż słabe
SOC jest lepszym predyktorem funkcjonowania somatycznego niż silne oraz z
konotacji SOC-status społeczno-ekonomiczny jednostki.
Literatura
Antonovsky, A. (1984). The sense of coherence as a determinant of health. W: J.D. Matarazzo,
N. Miller (red.), Behavioral health: a handbook of health enhancement and disease
prevention (s. 116-129). New York: Wiley
Antonovsky, A. (1992). Can attitudes contribute to health? Advances. The Journal of Mind-Body
Health, 8 (4), 33-49
Antonovsky, A. (1993 ). The strncture and properties of the Sense of Coherence Scale. Social
Sciences & Medicine, 36 (6), 725-733
Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Fundacji IPiN
r
~,.·
.. .
~
,.
.J.'
Trudności dotyczące badań nad poczuciem koherencji 67
'
i
~
Antonovsky, A. (1996). The sense of coherence. An historical and future perspective. lsraeli
Journal of Psychiatry and Relative Sciences, 32 (3-4 ), 170-178
Antonovsky, A., Sagy, S. (1986). The developement of a sense of coherence and its impact on
responses to stress situations. Journal of Social Psychology, 126 (2), 213-225
Afbuckle, J.L., Wothke, W. ( 1999). Amos 4.0 user guide. Chicago: Small Waters Corporation
Bentler, P .M., Bonett, D.G. ( 1980). Significance test and goodness-of-fit in the analysis of cova-
riance. Psychalogical Bulletin, 88 (3), 588-606
Benzein, E., Norberg, A., Saveman, B.I. (1997). Limitations of the sense of coherence scale in a
Swedish pentecostal population. Scandinavian Journal of Caring Science, II, 139-144
Bollen, K. ( 1989). Structural equations with latent variables. New York: Wiley
Cohen, O. ( 1997). On the origins of a sense of coherence: sociodemografic characteristics, or
narcissism as a personali ty trait. Social Behavior and Personality, 25 (I), 49-58
~
Dudek, B., Makowska, Z. (1993). Psychometrie characteristics of the Orientation to Life Ques-
tionnaire measuring sense of coherence. Polish Psychological Bulletin, 24 (4 ), 309-318
~· Feldt, T., Rasku, A. (1998). The structure of Antonovsky's Orientation to life Questionnaire. Per-
sonality and lndividual Differences, 25 (6), 505-516
~·
Hoyle, R.H. (1995). The structural equation modeling approach: basie concepts and fundamental
issues. W: R.H. Hoyle (red.), Structural equation modeling. Concepts, issues, and applica-
&
r[ tions (s. 1-15). Thousand Oaks, CA: Sage
Hoyle, R.H., Panter, A.T. (1995). Writing about structural equation models. W: R.H. Hoyle (red.),
~
f Structural equation modeling. Concepts, issues, and applications (s. 158-176). Thousand
r': Oaks, CA: Sage
\
Hu, L., Bentler, P.M. (1995). Evaluating model fit. W: R.H. Hoyle (red.), Structural eqution mo-
deling. Concepts, issues, and applications (s. 76-99). Thousand Oaks, CA: Sage
Jorgensen, R.S., Frankowski, J.J., Carey, M.P. (1999). Sense of coherence, negative life events
and appraisal of physical health among university students. Personality and lndividual Dijfe-
rences, 27 (6), 1079-1089
Kivimaki, M., Feldt, T., Vahtera, J., Nurmi, J.E. (2000). Sense of coherence and health: evidence
from two cross-lagged longitudinal samples. Social Science & Medicine, 50 (4), 583-597
~ Korotkov, D.L. (1993). An assesment of the (short form) sense of coherence personality measure:
[ issues of walidity ad well-being. Personality and lndividual Dijferences, 14 (3), 575-583
Król, G., Wieczorkowska, G. (1998). Przykłady zastosowania modelowania strukturalnego w
[ badaniach społecznych. Zeszyty metodologiczne nie tylko dla początkujących. Warszawa: In-
stytut Studiów Społecznych UW
rI Larsson, G., Kallenberg, K. (1999). Dimensional analysis of sense of coherence using structural
;
equation modelling. European Journal of Personality, 13 (I), 51-61
Lundberg, O. (1997). Childhood conditions, sense of coherence, social class and adult iii health:
exploring their theoretical and empirical relations. Social Science & Medicine, 44 (6), 821-
~
831
Lundberg, O., Nystrom Peck, M. (1994). Sense of coherence, social structure and health. Euro-
! pean Journal of Public Health, 4 (4), 252-257
Lundberg, O., Nystrom Peck, M. (1995). A simplified way of measuring sense of coherence. Eu-
ropean Joumal of Public Health, 5 (I), 56-59
Nowak, S. (1973). Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych (s. 17-88).
W: S. Nowak (red.), Teoria postaw. Warszawa: PWN
Poppius, E., Tenkanen, L., Kalimo, R., Heinsalmi, P. ( 1999). The sense of coherence, occupation
and the risk of coronary heart disease in the Helsinki Heart Study. Social Science & Medi-
cine, 49 (I), 109-120
Sandell, R., Blomberg, J., Lazar, A. (1998). The factor structure of Antonovsky's sense of cohe-
rence scale in Swedish clinical and nonclinical samples. Personality and lndividual Differen-
ces, 24 (5), 701-711
68 ALEKSANDRA LUSZCZYŃSKA-CIEŚLAK

Strumpfer, D.J.W.• Gouws, J.F., Viviers, M.R. (1998). Antonovsky's sense of coherence scale
related to negative and positive affectivity. European Journal of Personality, 12 (6), 457-480
Strumpfer. D.J.W., Viviers, M.R., Gouws, J.F. (1998). Item-phrasing in Antonovsky's sense of
coherence scale related to negative and positive affectivity. Personality and Jndividual Diffe-
rences, 24 (4), 669-675
Suominen, S„ Blomberg, H„ Helenius, H., Koskenvuo, M. (1999). Sense of coherence and health
- does the association depend on resistance resources? A study of 3 ll 5 adults in Finland.
Psychology aJld Health, 14 (5), 937-948

CZĘŚĆ li
TOMASZ PASIKOWSKI

KWESTIONARIUSZ POCZUCIA KOHERENCJI DLA

DOROSŁYCH (SOC-29) 1

1. Wstęp
W poniższym rozdziale omówione zostaną wyniki analiz odnoszących się
do polskiej wersji narzędzia do pomiaru poczucia koherencji. Polska nazwa
tego narzędzia w pełnym brzmieniu jest następująca: Kwestionariusz Orienta·
cji Życiowej SOC-292• Metoda stworzona została przez A. Antonovsky'ego
(1987, 1993) i służy do pomiaru siły poczucia koherencji. Skonstruowana na
bazie klinicznych wywiadów i w ścisłym związku z założeniami teoretycznymi,
stanowi integralną część koncepcji. Ze względu na to, iż podłoże teoretyczne
metody opisane jest bardziej szczegółowo w innych rozdziałach, w tym miejscu
nacisk położony zostanie na opis samej metody.
Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29 składa się z 29 pozycji testo-
wych, wyrażonych w formie zdań pytających. Każda pozycja zaopatrzona jest
w 7-punktową skalę szacunkową (zakres punktacji wynosi od I do 7) z opisa-
nymi krańcami. W niektórych pozycjach zastosowana została odwrotna punkta-
cja, co oznacza, że przed przystąpieniem do zliczania wyników skali należy
dokonać zamiany punktacji w tychże pozycjach według załączonego klucza.
Wynik ogólny obliczany jest przez zsumowanie punktów uzyskanych przez
osobę badaną w poszczególnych pozycjach.
Antonovsky ( 1987) dość szczegółowo przedstawił założenia i konceptualne
rozwiązania, które stanowiły bazę wykorzystywaną przy tworzeniu kwestiona-
riusza. Punktem wyjścia przy doborze pozycji testowych był dla niego model
fasetowy (facet design) Guttmana. Model ten był zaprojektowany jako ortogo-
1
Rozdział ten jest zmodyfikowaną wersją części większej monografii (Pasikowski, 2000)
poświęconej zagadnieniom weryfikacji koncepcji salutogenetycznej, w której opracowanie
właściwości psychometrycznych omawianego tu kwestionariusza było zagadnieniem ubocznym.
W obecnym studium wykorzystano bazę danych poszerzoną o wyniki pochodzące z badań
prowadzonych w ramach grantu KBN HOIF 028 15.
2
Polska adaptacja tej metody uzyskała ostateczny kształt w trakcie sympozjum
poświęconego koncepcji salutogenezy, które odbylo się w Instytucie Medycyny Pracy - Łódź,
1994. W jej konstruowaniu udział wzięli: J. Koniarek (Instytut Medycyny Pracy, Łódź),
B. Mroziak (Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa), T. Pasikowski (Instytut Psychologii
UAM, Poznań) oraz profesor A Antonovski.
72 TOMASZ PASIKOWSKl Kwestionariusz Poczucia Koherencji dla Dorosłych (SOC-29) 73

nalny system geometrycznego uporządkowania struktury intelektu (za: Guil-
ford, 1978). Podstawową fasetą wyodrębnioną przez Antonovsky'ego była ta,
która odnosiła się do trzech aspektów poczucia koherencji. Obok niej wyróżnił
cztery dodatkowe:
1) modalność bodźca: instrumentalny, poznawczy, afektywny;
2) źródło bodźca: wewnętrzne, zewnętrzne, wewnętrzne i zewnętrzne jed-
nocześnie;
3) charakter wymagania stawianego przez bodziec: konkretne, rozproszone,
abstrakcyjne;
4) czas, do którego bodziec się odnosi: przeszły, teraźniejszy, przyszły.
Zestawienie wszystkich pięciu aspektów (facet), z których każdy ma po trzy
elementy składowe, daje 243 kombinacje odpowiadające możliwym pozycjom
testowym. Po kolejnych zabiegach, których celem było zarówno ograniczenie
długości metody, jak i uzyskanie możliwie najwyższej trafności, do wersji
ostatecznej weszło tylko 29 pozycji. Spośród nich 11 dotyczy poczucia zrozu-
miałości (C), l O odnosi się do poczucia zaradności (Ma) i 8 do poczucia sen-
sowności (Me).
Od momentu powstania kwestionariusza do badania poczucia koherencji
prowadzono wiele empirycznych prac, które miały na celu psychometryczną
walidację tego narzędzia, jak również innych narzędzi pomiarowych do badania
trakcie badań prowadzonych w ramach Zakładu Psychologii Zdrowia i Psy-
chologii Klinicznej 1P UAM. Po raz pierwszy Kwestionariusz SOC-29 w jego
obecnym kształcie wykorzystano w pracach Zakładu w trakcie badań poświę­
conych kwestiom zależności pomiędzy poczuciem koherencji a poczuciem ja-
kości życia (Pasikowski, Sęk, 1995). Zgromaozono wtedy łącznie wyniki 150
osób. Na drugą grupę złożyły się wyniki osób (n = 264), które wzięły udział w
przeprowadzonych przez autora badaniach poświęconych empirycznej weryfi-
kacji modelu salutogenezy (Pasikowski, 2000). Trrecia próba to dane zgroma-
dzone w trakcie realizowania grantu KBN HOIF 02815, prowadzonego w latach
1998-2000, którego kierownikiem była H. Sęk, a autor wykonawcą. W trakcie
tych badań zgromadzono łącznie 313 kwestionariuszy. Pani dr hab. Anna Su-
chańska z Instytutu Psychologii UAM zezwoliła na wykorzystanie zebranych
przez siebie danych, które włączono do niniejszego studium jako czwarty ze-
staw.
Ogółem zgromadzono wyniki 870 osób, w tym 537 kobiet (61,72%) i 333
mężczyzn (38,28%). Podział ze względu na płeć i wykształcenie w poszczegól-
nych próbach przedstawiono w tabeli 1.
Tabela I .Rozkłady kwotowe prób w zależności od płci i wykształcenia
Wykształcenie

poczucia koherencji (wersja skrócona SOC-13, skala do pomiaru rodzinnego Podstawo- Brak da- Razem
Średnie Wyt.su
poczucia koherencji FSOC). Badania dotyczyły zarówno oryginalnej, angloję­ we nych
---

zycznej wersji kwestionariusza, jak również jego narodowych adaptacji. Bada- Kobiety 11 44 26 81
Pasikowski,
nia psychometrycznych właściwości skali SOC koncentrowały się wokół dwóch Sęk, 1995
Mężczyźni 14 24 31 -----
69
zagadnień: rzetelności oraz analizy czynnikowej. Prowadzone w wielu krajach Razem 25 64 57 150
w obrębie różnych populacji analizy wersji zlokalizowanych kwestionariusza Kobiety 22 91 60 173
dowodzą, że cechuje się on wysoką rzetelnością i „trafnością międzykultu­ Pasikowski,
Mężczyźni 18 35 38 91
2000
rową". Antonovsky (l 993) dokonał zestawienia wyników zebranych w różnych Razem 40 126 98 264
próbach od około JO tys. ankietowanych. Warto też wspomnieć o pracach ze- ---

społu pod kierownictwem B. Dudka, w którym przeprowadzono pierwsze w Sęk, Pasikow-

Kobiety - 181 - 181

Polsce analizy Kwestionariusza SOC-29 w szerszej skali, bowiem uwzględ­ ski, 1998-2000 Mężczyźni - 136 - 132

niono materiał zebrany od ponad 1OOO ankietowanych (Koniarek, Dudek, Ma-

Razem - 317 - 313

kowska, 1993). Materiał ten posłużył też analizie czynnikowej. Podobnie jak w Kobiety - - - 102 102

innych tego typu badaniach nie udało się uzyskać trójczynnikowej struktury. W Suchańska, A. Mężczyźni - - 41 41
innych badaniach przeprowadzono porównanie wersji pełnej i skróconej kwe- Razem - - - 143 143
stionariusza. Okazało się, że SOC-13 dobrze oszacowuje poziom poczucia ko- Razem 65 507 155 143 870
herencji (Callahan, Pincus, 1995).
3. Wyniki
2. Metoda Zanim zaprezentowane zostaną rezultaty procedur walidacyjnych Kwestio-
Większość
danych, które posłużyły do przeprowadzenia analiz i postawie- nariusza SOC-29 konieczna jest krótka dyskusja, która stanowić może wprowa-
nia wniosków prezentowanych w poniższym rozdziale, zostało zebranych w dzenie do poruszanych w dalszej części zagadnień trafności. Dyskusja ta toczy
74 TOMASZ PASIKOWSKI Kwestionariusz Poczucia Koherencji dla Dorosłych (SOC-29) 75

się wokół ważnego, z metodologicznego punktu widzenia, pytania: „ery upraw- na to, iż polska adaptacja metody do pomiaru poczucia koherencji, dostarczając
nione jest obliczanie wyników podskal w Kwestionariuszu SOC-29?". Anto- porównywalnych estymacji parametrów populacyjnych, może być uznana za
novsky konsekwentnie proponował, aby na podstawie badania przy użyciu tego narzędzie równoległe w stosunku do wersji oryginalnej.
narzędzia obliczać tylko wynik ogólny. Zatem byłoby nieuzasadnione. Z drugiej
Tabela 2. Statystyki opisowe skal Kwestionariusza Orientacji Życiowej SOC-29
jednak strony obliczanie wyników dla podskal mierzących komponenty skła­
dowe globalnego poczucia koherencji jest powszechną praktyką pośród badaczy
wykorzystujących ten konstrukt w swoich pracach. Zresztą praktyka ta przynosi
wielokrotnie całkiem interesujące rezultaty.
-
Pasikowski,
soc
c
M
132,13
43,55
SE
1,66
0,69
SD
20,30
8,47
Minimum
67
22
Maksimum
179
62
N
150
150
Można przypuszczać, że sugestia ograniczenia się li tylko do wyniku glo- Sęk, 1995 Ma 47,61 0,72 8,85 20 67 150
balnego została przez Antonovsky'ego wysunięta w późniejs'Ejill etapie prac Me 40,97 0,55 6,74 22 52 150
nad metodą, wtedy gdy okazało się, że analiry empiryczne danych nie dostar- soc 134,67 1,22 19,86 47 186 264
czały wystarczająco przekonywujących dowodów na rzecz trójczynnik:owej Pasikowski, c 44,86 0,50 8,13 19 71 264
struktury. Argumentów na rzecz takiego stanowiska dostarcza opisana pokrótce 2000 Ma 49,15 0,51 8,26 17 66 264
we wstępie procedura konstruowania kwestionariusza. Zresztą sam autor, oma- Me 40,67 0,44 7,16 Il 56 264
wiając wyniki badań izraelskiej próby ogólnonarodowej (Antonovsky, 1987), ----- soc l31,49 1,16 20,54 68 184 313
podaje współczynniki korelacji pomiędzy globalnym wskaźnikiem poczucia Sęk, Pasikow- c 42,33 0,49 8,59 18 64 313
koherencji a wskaźnikami jego części składowych. Można sądzić, że początko­ ski, 1998-2000 Ma 47,95 0,47 8,29 19 67 313
wym zamiarem Antonovsky' ego było wyodrębnienie podskal, a rerygnacja z Me 41,21 0,41 7,33 16 55 313
ich wykorrystywania podyktowana była rezultatami analiz czynnikowych, które
nie pozwalały na taką redukcję liczby crynników, aby wystąpiła zgodność po-
soc 129,20 1,80 21,50 79 199 143

międry obrazem teoretycznie zakładanym a uryskanym na drodze empirycznej. Suchańska, A.

c 42,01 0,78 9,27 20 75 143
Ma 46,03 0,71 8,53 26 69 143
Dlatego też w dalszej części podjęta zostanie dyskusja i próba reanalizy danych
Me 41,15 0,62 7,40 22 55 143
empirycznych.
soc 132,36 0~89 20,39 47 199 523

Razem
c 43,55 0,37 8,49 19 75 523
4. Statystyki opisowe Ma 47,97 0,37 8,55 17 69 523

W poniższej tabeli (tabela 2) przedstawiono podstawowe statystyki opisowe Me

-------
40,83 0,31 7,09 Il 56 523

dla wyników badań Kwestionariuszem SOC-29 w uwzględnionych podgrupach, SOC globalny wskaźnik poczucia koherencji,
jak również w całej, połączonej próbie. Zamieszczone w tabeli wartości nie od- C - poczucie zrozumiałości,
biegają w sposób istotny od podobnych wyników publikowanych dla innych Ma - poczucie zaradności,
Me - poczucie sensowności
prób. Dla przykładu Antonovsky (1987) podaje średnie odchylenia standardowe
uzyskane w populacji studentów amerykańskich (M = 132,40; SD= 21,96;
N= 308), wśród robotników fabrycznych stanu Nowy Jork (M = 133,01; 5. Analiza rzetelności
SD = 26,45; N= 111 ), w trzech próbach studentów szkół oficerskich w Izraelu
(M 1 158,65; SD 1 17,02; N 1 =117; M 2 = 160,44; SD2 = 16,69; N2 =338; Niezależnie od prowadzonych w środowisku metodologów dyskusji na te-

M 3 = 158,99; SD3 = 17,19; N3 = 238). W innej pracy (Antonovsky, 1993) zesta-
wienie 21 niezależnych prób dało przedziały: 117,0-152,6 dla średnich; 14,5-
36,4 dla odchyleń standardowych.
Porównanie uprzednio przytoczonych danych z danymi uzyskanymi w pre-
zentowanych tutaj badaniach pozwala na postawienie wniosku, że poziom po-
czucia koherencji mierzony Kwestionariuszem SOC-29 jest względnie
niezależny od różnic międzykulturowych. Dane te pośrednio wskazują również
mat dobroci podejścia do zagadnień rzetelności, zaproponowanego przez Cron-
bacha3, metoda badania zgodności wewnętrznej jest standardową procedurą
stosowaną podczas analiry właściwości psychometrycznych narzędzi pomiaro-
wych. Antonovsky (1993) w swoim zestawieniu wyników, powołując się na
opublikowane prace źródłowe na temat ewaluacji Kwestionariusza SOC-29,
3
Chodzi tu nie tyle o samą poprawność tego podejścia, co raczej o ograniczanie się tylko do
obliczenia współczynnika rzetelności tą metodą,
76 TOMASZ PASIKOWSKJ Kwestionariusz Poczucia Koherencji dla Dorosłych (SOC-29) 77

podaje, że zakres zmienności, jaki przybierają obliczone według tej metody Tabela 4. Interkorelacje dla skal Kwestionańusza SOC-29
współczynniki rzetelności, waha się w granicach od 0,82 do 0,95. ~--

W poniższej tabeli zaprezentowano współczynniki rzetelności dla całej skali

c MA ME soc
oraz podskal kwestionariusza, obliczone na podstawie materiału pochodzącego c 1
z omawianych prób. Pasikowski, Sęk, MA ,645** 1
Tabela 3. Współczynniki rzetelności a-Cronbacha dla Kwestionańusza SOC-29 1995 ME ,463** ,564** l

soc c Ma Me
soc ,852** ,892** ,771 ** 1

Pasikowski, Sęk, 1995 0,8738 0,7271 0,7808 0,7183 c 1

Pasikowski, 2000 0,8550 0,6860 0,7210 0,7633 MA ,713** 1

Pasikowski, 2000
Sęk, Pasikowski, 1998-2000 0,8735 0,7244 0,7238 0,7827 ME ,431 ** ,650** 1
Suchańska, A. 0,8840 0,7636 0,7536 0,7670 soc ,849** ,924** ,792** 1
Razem 0,8709 0,7255 0,7407 0,7606 c 1
Na uwagę zasługuje
fakt, iż w szczegółowych analizach przeprowadzonych Sęk,Pasikowski, MA ,641** 1
niezależnie w podgrupach okazało się, że tylko jedna pozycja obniża nieznacz- 1998-2000 ME ,466** ,623** 1
nie poziom współczynnika a-Cronbacha dla całej skali. Jest to pozycja 17. soc ,843** ,894** ,803** l
Jednakże żadna z pozycji wchodzących w skład kwestionariusza nie okazała się
na tyle nieadekwatna, aby jej wykluczenie spowodowało istotny przyrost c 1
współczynnika rzetelności. Niższe wartości współczynników dla poszczegól- MA ,691 ** 1
Suchańska, A.
nych podskal, w porównaniu ze współczynnikami dla całej skali, są oczywiście ME ,431 ** ,636** l
spowodowane mniejszą liczbą pozycji testowych branych pod uwagę przy obli- soc ,854** ,914** ,783** l
czeniach. Jednakże wartości uzyskane dla całej skali należy uznać za satysfak- -----
cjonujące, tym bardziej, że nie różnią się w sposób znaczący od tych, które ** p<0,001
otrzymali inni autorzy podczas przeprowadzania podobnych analiz na danych Interesujące rezultaty, które mogą posłużyć pogłębionej analizie zagadnie-
pochodzących z różnych prób narodowościowych. Wszystkie zamieszczone w
nia trafuości Kwestionariusza SOC-29, uzyskano w trakcie badań nad relacjami
tabeli wartości mieszczą się w przytoczonym powyżej przedziale. pomiędzy poczuciem koherencji a preferencją modeli przekonań zdrowotnych
{Pasikowski, Sęk, Ścigała, 1994; Pasikowski, 2000). Podczas analizy danych w
6. Zagadnienie trafności studium tym zastosowano teoretyczne założenia Antonovsky'ego, które nie
były przez niego w żaden sposób testowane i wykorzystane. Mowa tu o relacji
Punktem wyjściowym będzie tu stwierdzenie, że zgodnie z koncepcją po- pomiędzy elementami składowymi globalnego SOC i dynamicznych powiąza­
czucia koherencji jego komponenty nie są niezależne. Zatem, aby uczynić za- niach między nimi. Autor koncepcji założył, iż ze względu na kryterium, jakim
dość wymogom trafności fasadowej, jak również wewnętrznej, a opisana jest indywidualny, charakterystyczny dla konkretnej osoby stopień nasilenia
powyżej procedura konstrukcji wydaje się ,zapewniać ich spełnienie, konieczne każdego z trzech komponentów, można wyróżnić osiem odmiennych kategorii
jest odzwierciedlenie silnych związków pomiędzy cząstkowymi „poczuciami" przejawiania się poczucia koherencji. Biorąc pod uwagę teoretyczne przesłanki
w metodzie badawczej. W konsekwencji należy oczekiwać, iż interkorelacje należało oczekiwać, że dwa spośród tych typów będą pojawiały się względnie
pomiędzy trzema wyróżnionymi aspektami, jak również ich korelacje z wyni- rzadko. Są to te, gdzie niskie poczucie zrozumiałości współwystępuje z wyso-
kiem ogólnym powinny być wysokie. Odpowiednie współczynniki prezentuje kim poczuciem zaradności. Spośród pozostałych sześciu dwa można określić
tabela 4. Uzyskane wartości są zgodne z oczekiwaniami. Warto zauważyć, że jako stabilne (tak samo niski bądź tak samo wysoki poziom wszystkich trzech
najniższe interkorelacje pojawiają się w przypadku skali mierzącej poczucie komponentów). Natomiast ostatnim czterem przypisany jest atrybut zmienności,
sensowności. przy czym w zależności od poziomu sensowności dwa cechują się tendencjami
 TOMASZ PASIKOWSKI
78
wzrostowymi, a kolejne dwa tendencjami spadkowymi. Tendencje te dotyczą
oczywiście globalnego poziomu SOC.
Procedura weryfikacji powyższych zagadnień przyjęta w tym przypadku
składała się z kilku kroków. Po pierwsze konieczne było wydzielenie w ramach
całej próby badawczej podgrup odpowiadających typom SOC, wyróżnionym
przez Antonovsky'ego. Ze względu na liczebność próby nie wydawał się sen-
sownym podział na osiem oryginalnych kategorii. Wstępne analizy pokazały, że
najbardziej optymalnym podziałem będzie taki, który uwzględnia dwie pod-
grupy: osoby ze stabilnym SOC oraz osoby z niestabilnym SOC z wyklucze-
niem osób, które można zaklasyfikować jako charakteryzujące się rzadko
występującym rodzajem SOC. Zastosowanym kryterium podziału był poziom
(wysoki lub niski), jakim cechowały osoby badane w zakresie trzech kom-
ponentów poczucia koherencji.
Odkładając chwilowo na bok kwestię trafności czynnikowej warto podkre-
że podskale wydają się charakteryzować trafnością wewnętrzną, fasadową
a także, o ile weźmiemy pod uwagę wyniki omawianych analiz, trafnością teo-
retyczną. Przyjęty tok postępowania można bowiem uznać za przykład badania
tego rodzaju trafności metodą sprawdzania różnic międzygrupowych (por.
Brzeziński, 1984). Należy zauważyć, że zastosowana procedura podziału po-
winna spowodować, że podgrupy wyodrębnione ze względu na stabilność SOC
nie będą różniły się istotnie poziomem globalnego poczucia koherencji, i tak też
było w rzeczywistości.
Kolejnym krokiem testowania omawianego submodelu było zastosowanie
zewnętrznej zmiennej kryterialnej, którą w tym przypadku była preferencja mo-
delu przekonań zdrowotnych. O ile mielibyśmy do czynienia z prostą korelacją
pomiędzy poziomem poczucia koherencji i preferencją przekonań, a stabilność
vs niestabilność SOC nie miałaby tu znaczenia, w obu testowanych podgrupach
współczynniki korelacji powinny przybrać podobne wartości. Jednakże, o ile
zaproponowana przez Antonovsky'ego teoretyczna klasyfikacja typów poczucia
koherencji znajduje także uzasadnienie w danych empirycznych to, pomimo iż
wariancje zmiennych SOC w obu podgrupach nie różnią się istotnie, powinni-
śmy w efekcie otrzymać odmienne obrazy zależności pomiędzy tymi zmien-
nymi a preferencją modeli przekonań zdrowotnych. I tak też było w
rzeczywistości. Uzyskane współczynniki korelacji ujawniły całkowicie różną
strukturę związków między zmiennymi w obu podgrupach. Tak więc można
przyjąć, że rezultaty przeprowadzonej analizy dość jednoznacznie potwierdzają
zasadność zaproponowanej przez Antonovsky'ego klasyfikacji typów SOC.
Konsekwencjąjest też stwierdzenie, że sensowne jest posługiwanie się nie tylko
globalnym wskaźnikiem SOC, ale także obliczanie wyników kwestionariusza
dla trzech podskaL
Trafność teoretyczną z wykorzystaniem analizy korelacji wyników oma-
wianego kwestionariusza z zewnętrznymi zmiennymi kryterialnymi sprawdzano
Kwestionariusz Poczucia Koherencji dla Dorosłych (SOC-2':i) . 79
także przy okazji prac badawczych, z których pochodzą analizowane tu dane. W
dwóch programach badawczych (Sęk, Pasikowski, 1998-2000;
2000) zaistniała możliwość bezpośredniego sprawdzenia relacji pomiędzy po-
czuciem koherencji a zmiennymi odnoszącymi się do procesów radzenia sobie z
obciążeniem stresowym, jak również do konsekwencji zdrowotnych tych proce-
sów. Zgodnie z oczekiwaniami, powstałymi na bazie teoretycznej analizy we-
wnętrznych powiązań między konstruktami, w badaniach tych ujawniły się
korelacje pomiędzy zmiennymi poczucia koherencji a oceną poziomu obciąże­
nia stresowego, oceną pierwo1ną typu: wyzwanie, zagrożenie i strata, strate-
giami zmagania się oraz wskaźnikami poziomu zdrowia zarówno pozytywnymi,
jak i negatywnymi. Ponieważ te rezultaty zostały zaprezentowane w innym roz-
dziale tej pracy, nie będą w tym miejscu szerzej komentowane.
Reasumując, rezultaty różnorodnych analiz, tak teoretycznych, jak i empi-
rycznych sugerują wysoką trafność omawianego narzędzia do pomiaru poczucia
koherencji. Osobnym zagadnieniem pozostaje kwestia trafności czynnikowej,
co jest przedmiotem dalszej części tegoż rozdziału.
7. Eksploracyjna analiza czynnikowa
Dla celów analizy struktury czynnikowej Kwestionariusza SOC-29 w
pierwszym rzędzie zastosowane zostały metody eksploracyjnej analizy czynni-
kowej (EF A). Wykorzystano zredukowaną metodę głównych składowych. Osie
czynników rotowano do prostej struktury ukośnie, techniką oblimin z normali-
zacją Kaisera.
Na wstępie testowano macierz korelacji pozycji testowych, aby ocenić czy
analiza czynnikowa jest modelem, który może posłużyć opracowaniu zebranych
materiałów. Uzyskana wartość wskaźnika Kaisera-Meyera-Olkina dla całej
grupy wysokości 0,904 jest wysoka. Dlatego też przyjęcie założenia o tym, że
pozycje testowe są powiązane i mogą utworzyć silne i poddające się interpreta-
cji czynniki wspólne było uzasadnione. Także wyniki testów sferyczności Bart-
letta (x2 = 6010,2; p = 0,000) pozwalały na odrzucenie hipotezy mówiącej, że
macierz korelacji pozycji testowych jest macierzą jednostkową, dla której
charakterystyczny jest brak czynnika wspólnego.
Podjęto decyzję o wymuszeniu liczby składowych, odpowiadającej liczbie
teoretycznych komponentów poczucia koherencji.
Rezultaty przeprowadzonej analizy zestawiono w tabeli 5.
Identyfikacja i interpretacja struktury czynnikowej wymaga zwrócenia
uwagi na dwie kwestie. Pierwsza to kwestia „czystości pomiaru", co w tym
przypadku oznacza, że dana zmienna - pozycja testowa uzyskuje wysoki ładu­
nek na jednym z czynników i niskie ładunki na pozostałych czynnikach. Druga
to stopień nasycenia pozycji danym czynnikiem. Często stosowanym kryterium
stopnia nasycenia jest wartość ładunku wyższa niż 0,5.
 TOMASZ PASIKOWSKI Kwestionariusz Poczuda Koherencji dla Dorosłych (SOC-29) 81
80

Tab e I a 5 . Ładunki czynnikowe Kwestionariusza SOC-29. Tabela 6. Ładunki czynnikowe Kwestionariusza SOC-29 w podgrupach
--------

Składowe Pasikowski, Sęk, Sęk, Pasikowski,

Pasikowski, 2000 Suchańska, A.
I II III ,.---
1995 1998-2000
0,21 0,21 0,44
I II III I Il III l II m I Il m
SOCOI SOC01 0,46 -0,02 0,20 0,36 0,11 0,33 0,31 0,27 0,44 0,14 -0,09 0,36
SOC03 0,31 0,10 0,43
SOC03 0,18 0,33 0,14 0,14 0,04 0,30 0,56 0,14 0,23 0,33 -0,14 0,37
SOC05 0,04 0,28 0,72 0,22 0,21 0,71 0,12 0,21
SOC05 0,64 0.D7 0,42 0,60 0,39 -0,03 0,57
SOC IO -0,13 0,45 0,14 SOClO 0,39 O,D3 0,16 -0,08 0,50 0,05 -0,15 0,43 0,21 0,19
0,42' 0,26
SOC12 0,41 0,59 0,33 SOC12 0,73 0,34 -0,10 0,29 0,34 0,62 0,42 0,61 o.oo 0,65 -0,34 0,36
SOC15 0,39 0,56 0,16 SOCl5 0,54 0,25 -0,02 0,30 0,54 0,31 0,39 0,52 -0,17 0,70 -0,41 0,13
SOC17 -0.D? 0,41 0,12 SOC17 0,38 -0,11 0,05 -O,D3 0,40 0,06 -0,07 0,33 0,17 0,34 0,14 0,41
SOC19 0,30 0,66 0,22 SOC19 0,62 0,32 -0,12 om0,52 0,44 0,35 0,69 -0,06 0,76 -0,23 0,21
SOC21 0,27 0,64 0,20 SOC21 0,56 0,19 -0,16 0,22 0,61 0,14 0,30 0,69 0,12 0,72 -0,19 0,11
SOC24 0,23 0,61 0,13 SOC24 0,68 0,12 0,04 0,27 0,64 om 0,18 0,57 0,00 0,62 -0,11 0,28
0,08 048 0,11 SOC26 0,43 0,22 -0,04 O,D2 0,59 0,11 0,02 0,39 0,12 0,46 -0,19 0,05
~26 -------- t--·· -----

0,30 0,21 0,14 SOC02 0,44 0,26 -0,01 0,08 0,09 0,40 0,36 0,10 -0,06 0,44 -0,31 O,D3
SOC02
SOC06 0,24 0,31 0,70 0,17 0,06 0,73 0,24 0,46 0,57 0,40 -0,06 0,67
SOC06 0,13 0,29 0,77
SOC09 0,50 0,40 0,07 0,28 0,14 0,60 0,23 0,52 0,09 0,60 -0,34 0,28
SOC09 0,31 0,43 0,38
SOCJ3 0,46 0,64 -0,02 0,60 0,12 0,45 0,68 0,24 -0,21 0,10 -0,59 0,38
SOC13 0,66 0,20 0,28
SOC18 0,53 0,41 -0,13 0,19 0,45 0,40 0,37 0,43 -0,37 0,43 -0,44 0,32
SOCl8 0,40 0,48 0,11
SOC20 0,26 0,41 0,25 0,45 0,22 0,30 0,54 0,24 0,09 0,25 -0,47 -0,02
SOC20 0,46 0,18 0,31 SOC23 0,09 0,60 0,24 0,39 0,05 0,45 0,44 0,20 0,27 0,13 -0,25 0,56
SOC23 0,38 0,09 0,51 SOC25 0,64 0,41 0,19 0,34 0,51 0,25 0,36 0,57 O.ot 0,45 -0,09 0,38
SOC25 0,32 0,51 0,36 SOC27 0,56 0,51 O,D2 0,52 0,45 0,42 0,60 0,45 -0,25 0,43 -0,58 0,37
SOC27 0,60 0,43 0,28 SOC29 0,69 0,20 0,11 0,38 0,53 0,30 0,26 0,59 0,16 0,63 -0,31 0,46

-
SOC29 0,31 0.59 0,33 SOC04 0,23 om .0,24 0,54 -0,23 0,24 0,37 0,08 0,50 0,04 -0,21 0,50
SOC04 0,30 0,01 0,41 SOC07 0,14 0,70 -0,12 0,71 -0,06 0,34 0,76 0,18 0,09 0,20 -0,73 0,35
SOC07 0,72 0,03 0,36 SOC08 0,42 0,51 -0,38 0,45 o.oz 0,04 0,50 0,10 -0,03 0,31 -0,54 0,31
0,50 0,16 0,15 SOCll 0,05 0,59 0,10 0,64 -0,02 0,18 0,63 0,10 0,05 0,11 -0,71 0,00
SOC08
-0,05 0,23 SOC14 0,43 0,65 -0,09 0,60 0,38 0,23 0,71 0,40 -0,05 0,40 -0,67 0,34
SOCll 0,61
0,35 0,29 SOC16 0,11 0,40 0,04 0,60 0,21 0,06 0,45 0,21 O,D3 0,30 -0,42 -0,26
SOCl4 0,67
SOC22 0,32 0,70 -0,13 0,65 0,31 0,27 0,67 0,24 0,11 0,33 -0,74 0,06
SOC16 0,47 0,15 0,15
SOC28 0,47 0,37 -0,23 0,55 0,31 0,32 0,56 0,45 -0,03 0,42 -0,56_0,ll
SOC22 0,68 0,24 0,26
SOC28 055 041 0,19 Analiza wyników zamieszczonych w tabeli pozwala na stwierdzenie, że
% wariancji 23,14% 7,61% 5,06% prawie wszystkie pozycje testowe, wchodzące w skład podskali sensowności
35,81%
(Me), w sposób jednoznaczny uzyskują najwyższe ładunki czynnikowe dla
% skumulowanv
składowej I. Składowa ta wyjaśnia 23,14% wariancji. Jednocześnie wartości
ładunków są na poziomie 0,5 i wyższym. Wyjątkiem jest tu pozycja 4, która
uzyskała najwyższy ładunek dla czynnika III, choć należy zaznaczyć, że ładu­
nek dla I składowej też się uwidocznił. Z kolei pozycja 28 obok definiowania
 TOMASZ PASIKOWSKJ Kwestionariusz Poczucia Koherencji dla Dorosłych (SOC-29) 83
82

czynnika I stosunkowo wysoki ładunek uzyskała dla czynnika IL Te dane wy- racyjnej, dostarcza zwykle bardziej jednoznacznych wskazań do oceny popraw-
dają się przemawiać na korzyść stanowiska uznającego za zasadne wyodrębnia­ ności hipotetycznego modelu.
nie poczucia sensowności z globalnego pomiaru poczucia koherencji. Jednakże Łącznie zaprojektowano 5 modeli równań strukturalnych, które poddano
dalsza analiza ujawnia, że składowa I definiowana jest nie tylko przez pozycje empirycznej weryfikacji. Model I zakładał istnienie trzech zmiennych latent-
odnoszące się do poczucia sensowności. Składową tę definiują także 3 pozycje nych, odpowiadających wyróżnionym komponentom poczucia koherencji (skala
przypisane do skal zaradności (pozycje 13, 20 i 27). zrozumiałości, skała zaradności i skala sensowności). Kolejnym był model opo-
O ile w odniesieniu do składowej I i skali sensowności struktura czynni- zycyjny w stosunku do poprzedniego. Zakładał istnienie tylko jednego, ogól-
kowa jest stosunkowo klarowna i zgodna z oczekiwaniami, dalej obraz się za- nego czynnika odpowiadającego globalnemu poczuciu koherencji. Pozostałe
ciemnia i nie pozwala na łatwą interpretację. Składowe Il i III wyjaśniają trzy modele miały charakter parcjalny - poddano niezależnej weryfikacji pod-
odpowiednio 7,61% i 5,06% wariancji. Są to wartości niskie. Składowa Il defi- skale złożone z pozycji mierzących poczucie zrozumiałości, poczucie zaradno-
niowana jest przez 8 spośród l l pozycji opisujących poczucie zrozumiałości i 4 ści oraz poczucie sensowności.
spośród 1O opisujących poczucie zaradności. W skład czynnika III wchodzą 3 Parametry dopasowania, jakie uzyskano, nie pozwalają na jednoznaczne
pozycje opisujące poczucie zrozumiałości, dwie poczucie zaradności i jedna przesądzenie odpowiedzi na pytanie: „która jedno- czy trójczynnikowa struk-
poczucie sensowności. tura lepiej pasuje do Kwestionariusza SOC-29?". We wszystkich 5 modelach
Bardzo interesujące okazały się wyniki analiz przeprowadzonych w pod- testy ł okazały się istotne, co oznacza, że są podstawy do odrzucenia hipotezy
grupach (tabela 6). Otóż w każdej z czterech podgrup w sposób wyraźny ujaw- o tożsamości macierzy początkowej i zreprodukowanej (por. tabela 7).
nił się omawiany powyżej wzorzec dotyczący pozycji opisujących poczucie Oczywiście testy oparte na statystyce x2, jako uzależnione od wielkości próby,
sensowności. nie mogą być rozstrzygające.
Pozycje o numerach 7, 8, Il, 14, 16, 22 i 2.,\ tj. siedem z ośmiu pozycji opi- Tabela 7. Wyniki konfirmacyjnej analizy czynnikowej Kwestionariusza SOC-29
sujących poczucie sensowności w każdej wyodrębnionej próbie, definiują tę
samą składową. Nieco gorzej wypada ostatnia z ośmiu pozycji, tzn. pozycja 4. X-kwadrat GFI AGFI RMS R2
Charakterystyczne i powtarzające się jest także to, te pozycje 14 i 28 uzyskują Model I globalny -
x2 =1099,74; P =o.ooo 0,871 0,850 0,061 0,969
wysokie ładunki czynnikowe na dwóch składowych. Także we wszystkich ana- 3 czynniki
lizowanych próbach badawczych okazało się, że pozycje 13, 30 i 27, opisujące Model II globalny -
x2 = 1374,23; p =o.ooo 0,822 0,795 0,068 0,889
l czynnik
poczucie zaradności, definiują ten sam czynnik co pozycje opisujące poczucie
Model Ilia parcjalny -
sensowności.
poczucie zrozumiałości
x2 = 131,21; P =o.ooo 0,958 0,937 0,048 0,773
Uzyskane wyniki, aczkolwiek nie pozwalają na jednoznaczne przyjęcie lub
Model IIla parcjalny -
odrzucenie hipotezy dotyczącej trójczynnikowej kompozycji Kwestionariusza
poczucie z.aradności
t= 105,30; p 0,000 0,961 0,939 0,047 0,782
SOC-29, to jednak w pewnym stopniu są zgodne z wynikami studiów empi-
Model Ilia parcjalny-
rycznych, w których okazało się, że poczucie sensowności jest najbardziej zna- poczucie sensowności x2 =63,47; P =o.ooo _,
0,972 0,949 0,040 0,785
czącą komponentą poczucia koherencji (por. Pasikowski, 2000). ···-

Biorąc pod uwagę wskaźniki

8. Konfirmacyjna analiza czynnikowa
Wykorzystanie fasetowego modelu w konstrukcji Kwestionariusza SOC-29
oraz dodatkowe procedury sprawdzania trafuości dostarczają precyzyjnie zdefi-
niowanego modelu zależności między pozycjami a zmiennymi latentnymi
potetycznymi czynnikami). Tak zidentyfikowany model pozwala na
zastosowanie metod konfirmacyjnej analizy czynnikowej (CFA), a tym samym
na oszacowanie jego dopasowania do macierzy kowariancji oryginalnych
zmiennych. Konsekwencją jest możliwość zatwierdzenia bądź odrzucenia tego
hipotetycznego modelu. Analiza konfirmacyjna, w przeciwieństwie do eksplo-
GFI i AGFI i przyjmując kryterium akceptacji
tych wskaźników na poziomie 0,9004 należy stwierdzić, że oba modele globalne
nie uzyskały wystarczającego poziomu dobroci dopasowania. Model 3-czynni-
kowy uzyskał jednak lepsze parametry niż model 1-czynnikowy. W tym dru-
gim, przy jednoczesnej stosunkowo wysokiej korelacji poszczególnych pozycji
testowych z wynikiem ogólnym, zachowują one dużą swoistość, co w efekcie
prowadzi do uzyskania zdecydowanie niższych wskaźników dobroci dopaso-
wania modelu.
Niektórzy badacze uważ.ają, że wartości powyżej 0,80 mogą być rozważane jako całkiem
4
rozsądne wskaźniki dopasowania (Drake, Yadama, 1995).
 ;YC.

84 TOMASZ P ASIKOWSKJ Kwestionańusz Poczucia Koherencji dla Dorosłych (SOC-29) 85

Zdecydowanie lepsze parametry niż modele globalne uzyskano dla modeli Drake, B„ Yadama, G.N. (1995). Confirmatory factor analysis of the Masłach Burnout Inventory,
parcjalnych. Wskaźniki dobroci dopasowania GFI i AGFI są satysfakcjonujące Social WorkResearch, 19 (3), 184-193
dla wszystkich trzech podskal Kwestionariusza SOC-29. Otrzymane wyniki Guilford, J.P. (1978). Natura inteligencji człowieka. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Na-
ukowe
wskazująjednoznacznie na przewagę modeli cząstkowych nad modelem ogól-
Koniarek, J., Dudek, B., & Makowska, Z. (I 993). Psychometrie paramelers of the Orientation 10
nym - 1-czynnikowym. Fakt ten może być interpretowany na korzyść posługi­ the Life Questionnaire (the SOC - scale). Referat wygłoszony na konferencji "International
wania się podskalami. Symposium on Sense of Coherence in Salutogenic Model", Łódź
Pasikowski, T., Sęk, H., Ścigała, I. (1994). „Sense of Coherence" and Subjective Health Con-
cepts. Polish Psychological Bulletin, 25 (1), 15-23
9. Zakończenie Pasikowski, T., Sęk, H. (1995). Quality of Life, Health Expeńences and Sense of Coherence. W:
J. Rodriguez-Mańn (red.), Health Psychology and Quality of Life Research. Proceedings of
Podsumowując przedstawiony materiał należy podkreślić, że choć wyniki the Bth Annual Conference of the European Health Psychology Society (s. 77-87). Alicante:
zarówno eksploracyjnej, jak i konfinnacyjnej analizy czynnikowej nie dają pod- Health Psychology Department University of Alicante
Pasikowski, T. (2000). Stres i zdrowie. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora
staw dla przyjęcia klarownej, 3-czynnikowej struktury Kwestionariusza SOC-
29, to jednak nie dostarczyły też jednoznacznych dowodów przemawiających za
odrzuceniem tej struktury. Z drugiej strony wyniki różnych analiz prowadzo-
nych z wykorzystaniem omawianej metody dają podstawy do stwierdzenia, że
jest ono rzetelnym i trafnym narzędziem w badaniu konstruktu poczucia kohe-
rencji. Owa rzetelność i trafność potwierdziła się w wielu badaniach prowadzo-
nych za granicą, jak również w Polsce.
Jednocześnie należy podkreślić, że mimo braku „twardych" dowodów prze-
mawiających na korzyść podskal, autor powyższego opracowania wyraża
jednoznaczne przekonanie o celowości, a nawet konieczności obliczania, obok
globalnego wyniku skali, również cząstkowych wyników dla poszczególnych
po ds kal.
Na zakończenie warto też podkreślić fakt, iż prace badawcze prowadzone
wokół konstruktu poczucia koherencji zaowocowały współpracą między ośrod­
kami nie tylko w trakcie przygotowywania polskiej wersji metody. Stworzone
bowiem zostały początki bazy danych, która obejmuje wyniki pochodzące z ba-
dań, w których korzystano z Kwestionariusza SOC-29. Baza ta obecnie liczy
około 2500 rekordów i będzie sukcesywnie się powiększać.
5

Literatura
Antonovsky, A. (1987). Unraveling the Mystery of Health. How People Manage Stress and Stay
Weil. San Francisco - London: Jossey-Bass Publishers
Antonovsky, A. (1993). The structure and properties of the sense of coherence scale. Social
Science and Medicine, 36 (6), 725-733
Brzeziński, 1. (1984). Elementy metodologii badali psychologicznych. Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe
Callahan, L.F., Pincus, T. (1995). The Sense of Coherence Scale in patients with rheumatoid
arthritis. Arthritis Care and Research, 8 ( 1 ), 28-35

5
Obecnie baza ta obejmuje, obok danych prezentowanych w tym rozdziale, dane pochodzące
z badań B. Mroziak i K. Kosińskiej-Dec.
MAREK ZWOLIŃSKI

KWESTIONARIUSZ POCZUCIA KOHERENCJI DLA

MŁODZIEŻV (SOC-13): PORÓWNAWCZA ANALIZA
WŁAŚCIWOŚCI PSYCHOMETRYCZNYCH 1

1. Wstęp
Do pomiaru poczucia koherencji Antonovsky (1987, I 995) skonstruował
skalę SOC, której podstawowa wersja ma postać „Kwestionariusza Orientacji
Życiowej" o 29 samoopisowych pozycjach z siedmiostopniowymi skalami typu
dyferencjału semantycznego (patrz poprzedni rozdział). Narzędzie to było sto-
sowane dotychczas w około stu badaniach przeprowadzonych w wielu krajach,
głównie Europy i Ameryki Północnej oraz w Izraelu (przegląd dużej części tych
badań można znaleźć w: Antonovsky, 1993 i 1996). Znakomita większość ba-
dań pokazywała zgodny z hipotezami Antonovsky'ego (1995) związek między
SOC a zdrowiem i efektywnym funkcjonowaniem psychospołecznym (a więc
prawdopodobnie też takim samym radzeniem sobie ze stresem), co oznacza, że
ich wyniki można interpretować jako potwierdzenie wysokiej trafności teore-
tycznej instrumentu pomiarowego. Pewne kontrowersje budzi znacznie rzadziej
badana trafność czynnikowa; w większości studiów nie udało się wykryć i po-
twierdzić istnienia ani czynników pokrywających się z trzema definicyjnymi
składnikami SOC, ani postulowanej przez Antonovsky'ego (1996) struktury
jednoczynnikowej. Z drugiej strony jednolitość mierzonego konstruktu w nie-
których badaniach potwierdzono na poziomie czynnika wtórnego (szerzej na ten
temat patrz: Zwoliński, 2000). Mimo to w około 50 zanalizowanych przez An-
tonovsky' ego (1996) studiach zgodność wewnętrzna skali była rzeczywiście
wysoka, a nawet bardzo wysoka - najniższa a Cronbacha wynosiła 0,82 2 . Ze
zrozumiałych względów rzadziej stosowaną, niż ocena zgodności wewnętrznej,
metodą szacowania rzetelności skali SOC było badanie jej stabilności. Dla od-
stępów między pomiarami, wynoszących kilka tygodni, współczynniki rzetel-

1
Tekst ten jest uproszczoną pod względem graficznym, a rozszerzoną pod względem
merytorycznym, wersją referatu przedstawionego podczas konferencji „Model salutogenezy -
poczucie koherencji a poziomy zdrowia", Poznań, I 8. I 1. 2000. Praca wykonana w ramach tema-
tu IPiN nr 21/2001.
2
Dla 26 studiów Antonovsky (1993) podaje maksymalną wartość u 0,95.
88 MAREK ZWOLIŃSKI
ności wahały się od r =0,80 do r =0,91, co świadczy o raczej dobrej stabilności
narzędzia.
Antonovsky (1987, 1995) zaproponował też skróconą wersję kwestionariu-
sza, składającą się z 13 pozycji. Istnieje znacznie mniej doniesień na temat wła­
ściwości psychometrycznych tej wersji (zwanej Skalą SOC-13 ). Jej zgodność
wewnętrzna siłą rzeczy była nieco niższa niż wersji pełnej: a Cronbacha w
przedziale od 0,74 do 0,91w16 studiach (Antonovsky, 1993).
Torbj0m Torsheim i Bente Wold (1997) dostosowali tę krótszą wersję do
właściwości rozwojowych Norwegów we wczesnym okresie dorastania. Ich
modyfikacja polegała głównie na zastąpieniu siedmiostopniowych dyferencja-
łów semantycznych skalarni o pięciu opisanych punktach oraz na wymianie
dwóch pozycji. Autorzy ci, w badaniach przeprowadzonych na 285 norweskich
uczniach w wieku 11-15 lat, stwierdzili właściwą zgodność wewnętrzną
(a= 0,84) swojej wersji. Przytaczane przez nich dane, dotyczące korelacji z
różnymi miarami zdrowia, wskazują na dobrą trafność teoretyczną tej adaptacji
(dokładniejsze informacje na ten temat w punkcie 3.3.
Irena Jelonkiewicz, Katarzyna Kosińska-Dec i autor niniejszego opracowa-
nia przetłumaczyli z angielskiego i nieznacznie zmodyfikowali wersję Tor-
sheima i Wold (1997). Starano się jednocześnie zachować maksymalną
zgodność językową z autoryzowaną przez Antonovsky'ego (1995) polską
wersją Skali SOC-29. (Dokładniejsze informacje na temat historii adaptacji
Skali SOC-13 podają Zwoliński, Jelonkiewicz i Kosińska-Dec, w druku).
Ostatecznie w polskiej adaptacji Skali SOC-13 dla młodzieży wskaźnikiem
silnego poczucia koherencji jest deklarowane przekonanie osoby badanej o tym,
że:
1) nie zdarza jej się brak zainteresowania tym, co się wokół niej dzieje,
2) nie bywała zaskoczona zachowaniem znanych sobie ludzi,
3) nie zdarzyło się, by zawiedli ją ludzie, na których liczyła,
4) większość tego, co będzie robić w przyszłości, będzie fascynująca,
5) nie miewa poczucia, że jest traktowana niesprawiedliwie,
6) nie miewa wrażenia, że jest w nieznanej sytuacji i nie wie co robić,
7) lubi swoje codzienne zajęcia,
8) nie zdarza się, by nie rozumiała własnych uczuć i myśli,
9) nie miewa uczuć, których wolałaby nie mieć,
nigdy nie czuła się przegrana,
11) nie miewa wrażenia, że nie wie, co się wydarzy,
12) nie miewa wrażenia, że to co robi na co dzień, jest niezbyt sensowne,
13) nie doznaje uczuć, nad którymi nie potrafi zapanować3.
Podczas prac nad konstrukcją Kwestionariusza Orientacji Życiowej Anto-
novsky (1995) przyporządkował każde z pytań jednemu z trzech składników
poczucia koherencji. W świetle tego przyporządkowania można powiedzieć, że
3
Numery 1-13 odpowiadają numerom pozycji kwestionariusza.
· Kwestionariusz Poczucia Koherencji dla Młodzieży (SOC-13) ..• 89
polska wersja Kwestionariusza Poczucia Koherencji dla Młodzieży bada poczu-
cie zrozumiałości (5 pozycji, nr: 2, 6, 8, 9 i 11), sterowalności/zaradności (4 po-
zycje, nr: 3, 5, 10 i 13) oraz sensowności (4 pozycje, nr: 1, 4, 7 i 12).
Zwoliński, Jelonkiewicz i Kosińska-Dec (w druku) przedstawili wstępne in-
formacje o właściwościach polskiej adaptacji Skali SOC-13 w wersji dla mło­
dzieży. Obecna praca prezentuje wyniki bardziej rozbudowanej walidacji tego
narzędzia, opartej na danych pochodzących z większej próby .
4
2. Metoda
Badania właściwości psychometrycznych polskiej adaptacji kwestionariusza
zrealizowano w ramach szerszego tematu „Funkcjonowanie rodziny a poczucie
koherencji i dezadaptacja psychospołeczna u dorastających". Badania te prze-
prowadzono na próbie młodzieży warszawskiej (n== 876, w tym 465 dziewcząt,
404 chłopców i 7 osób z brakiem danych dotyczących płci) w wieku 14-19 lat
(M = 16,7; s =O, 76), uczęszczającej przeważnie do liceów ogólnokształcących
(47%), w dalszej kolejności - techników (26%) i zasadniczych szkół zawodo-
wych (26%). Oprócz poczucia koherencji (SOC) u wszystkich określano czas
przeżywania napięć i stresów w ciągu ostatnich sześciu miesięcy (za pomocą
skali o sześciu czterostopniowych pozycjach\ przeżywanie przygnębienia w
tym okresie (za pomocą skali o czterech czterostopniowych pozycjach6),
subiektywne zdrowie (za pomocą oceny stanu zdrowia na pięciostopniowej
skali\ zadowolenie z różnych dziedzin swego życia (za pomocą skali o ośmiu
czterostopniowych pozycjach8), optymizm (za pomocą skali o sześciu
pięciostopniowych pozycjach9) i wiele innych zmiennych nie będących przed-
miotem niniejszego opracowania (patrz Kosińska-Dec i Jelonkiewicz w Części
III). Opracowany przez I. Jełonkiewicz, K. Kosińską-Dec i M. Zwolińskiego
(1999) zestaw kwestionariuszy pod tytułem „Jakie jest Twoje życie?", w któ-
rego skład wchodziła Skala SOC-13 i pozostałe skale, był używany w indywi-
dualnych badaniach przeprowadzonych na terenie domów rodzinnych (n = 203)
i w badaniach grupowych na terenie szkół średnich (n = 673) - w obu wypad-
kach badania miały charakter anonimowy. Spośród uczniów badanych w szko-
łach, 131 poddano retestowi po upływie ok. 4 miesięcy •
10
4
Poprzednio n 821.
5
Narzędzie będące modyfikacją i rozwinięciem pytań z kwestionariusza „Ty i Zdrowie 2"
Ewy Stępień (1999).
Pytania pochodzą z kwestionariusza Jessora i innych „Ty i Zdrowie" w adaptacji
6
A. Frączka i E. Stępień (1991).
7
Skala pochodzi z kwestionariusza Jessora i innych „Ty i Zdrowie" w adaptacji A. Frączka i
E. Stępień (1991).
8
Większość pozycji pochodzi z kwestionariusza „Ty i Zdrowie 2" Ewy Stępień (1999).
4 pozycje pochodzą z Life Orientation Test M.F. Scheiera i C.S. Carvera (1985).
9
10
Dane dotyczące retestu są identyczne jak w: Zwoliński i inni (w druku).
90 MAREK ZWOLINSKI Kwestionariusz Poczucia Koherencji dla Młodzieży (SOC-13)... 91

3. Wyniki i dyskusja 3.2.2. Stabilność

Starano się, by polska adaptacja Skali SOC-13 dla młodzieży była równie
dobra lub lepsza od adaptacji norweskiej oraz nie gorsza od swojej polskiej od-
powiedniczki dla dorosłych. Dlatego, w miarę możliwości, właściwości tej
pierwszej zostały porównane z właściwościami drugiej, a niekiedy też trzeciej
(analiza niektórych właściwości psychometrycznych Skali SOC-13 dla doro-
słych została przeprowadzona przez autora niniejszego opracowania na podsta:
wie danych pochodzących od 997 uczniów ostatnich klas średnich szkół
zawodowych, badanych w ramach wcześniejszego programu, kierowanego
Stabilność była szacowana jedynie w naszych badaniach Skali SOC-13 dla
młodzieży (Zwoliński i inni, w druku). Dla odstępu około 4 miesięcy między
testem i retestem współczynnik rzetelności r = 0,75, co mogłoby wskazywać na
niezbyt wysoką stabilność narzędzia. Trzeba jednak pamiętać, że w przypadku
młodych ludzi 4 miesiące mogą być źródłem rzeczywistych, a zarazem niesys-
tematycznych zmian w poczuciu koherencji (trudności okresu dorastania mogą
u jednych prowadzić do osłabienia tego poczucia, a u innych do wzmocnie-
nia). Tak więc stabilność polskiej wersji Skali SOC-13 dla młodzieży należy
uznać za wystarczającą, a być może nawet dobrą (Zwoliński i inni, w druku).
12

przez B. Mroziak, 1996).

3.3. Trafność
3.1. Statystyki deskryptywne 3.3.1. Trafność teoretyczna
Porównanie podstawowych statystyk deskryptywnych wersji norweskiej i Jak w większości innych badań walidacyjnych skali SOC, tak w studium
wersji polskiej Skali SOC-13 dla młodzieży (patrz tabela 1) wskazuje na to, że Torsheima i Wold (1997) oraz w naszych badaniach, trafność teoretyczną pró-
mierzone za pomocą tych narzędzi poczucie koherencji jest na ogół wyższe w bowano określić przez sprawdzenie korelacji wyników uzyskanych za pomocą
populacji odpowiadającej próbie z Bergen niż w populacji odpowiadającej pró- własnej wersji Skali SOC-13 ze wskaźnikami szeroko rozumianego zdrowia.
bie warszawskiej 11 (p < 0,0001). Obie wersje dały praktycznie identyczny roz- Zgodnie z oczekiwaniami w badaniach norweskich odpowiednia korelacja z
rzut wyników wokół średniej (całkowicie nieistotne różnice między bliżej nieokreśloną skałą objawów była ujemna i umiarkowanie silna
odchyleniami standardowymi). Natomiast w próbie warszawskiej uzyskano (r = -0,55). Podobnie nasza adaptacja korelowała z doświadczanym w ciągu
nieco gorsze wskaźniki kształtu rozkładu wyników Skali SOC-13: jest on trochę ostatnich sześciu miesięcy napięciem i stresem (r = -0,49) oraz przygnębieniem
bardziej skośny (z przesunięciem modalnej w stosunku do średniej w kierunku (r= -0,63). Wersja norweska raczej słabo, choć istotnie, korelowała ze spostrze-
wartości wysokich) i bardziej wysmukły niż w próbie z Bergen. ganym zdrowiem (r = 0,30), a wersja polska - w praktycznie identycznym
Tabela l. Statystyki deskryptywne dla Skali SOC-13 w próbach bergeńskiej i warszawskiej stopniu z subiektywną oceną zdrowia (r =0,29). Obie adaptacje w podobnym
stopniu korelowały z miarami zadowolenia z życia (r =0,44 w badaniach nor-
Próba N Średnia s Skośność Kurto za weskich i r = 0,57 w naszych badaniach). Tak więc z analiz korelacyjnych
6,87 ·0,16 om wynika, że trafność teoretyczna naszej adaptacji jest podobnie dobra, jak
Bergen* 285 47,49
adaptacji norweskiej.
Warszawa 876 42,83 7,03 -0,34 0,43 Inny sposób badania trafności teoretycznej polegał na zastosowaniu analizy
Uwaga: *dane z Torsheim i Wold (1997)
czynnikowej do wspólnej puli pozycji takich skal, które mierzyły konstrukty
bądź częściowo zbliżone do SOC (optymizm 13 ), bądź silnie z nim skorelowane
(przygnębienie i zadowolenie). Wykorzystując dane pochodzące z próby mło­
3.2. Rzetelność dzieży warszawskiej (wyjściowa liczebność n = 876 uległa skurczeniu do
3.2.1. Zgodność wewnętrzna n 847 na skutek braku danych), autor niniejszego opracowania najpierw doko-
Zgodność wewnętrzna polskiej wersji Skali SOC-13 dla młodzieży była nał konfinnacyjnej, potem - eksploracyjnej analizy czynnikowej.
niemal równie dobra (a Cronbacha = 0,82) jak wersji norweskiej (a= 0,84) i
nieco lepsza od zgodności wewnętrznej (a= 0,78) polskiej wersji Skali SOC-13
12
Bardziej wiarygodne rozstrzygnięcie tej kwestii wymaga dodatkowych badań z
zastosowaniem krótszego odstępu między dwoma pomiarami.
dla dorosłych. 13
Wydaje się, że teoretycznie składnik SOC, zwany poczuciem sterowalności lub
zaradności, mógłby być w znacznej części przejawem optymizmu. Na poziomie operacyjnym
Nie ma wystarczających podstaw do uznania próby norweskiej za reprezentatywną dla
Il
odpowiedni związek jest mniej prawdopodobny - w Skali SOC-13 dla młodzieży jedynie jedna
młodzieży Bergen w wieku 11-15 lat, ani próby polskiej za reprezentatywną dla młodzieży pozycja (nr 4) dotyczy przyszłości i tylko ona fasadowo mogłaby być wskaźnikiem optymizmu.
warszawskiej w wieku 14-19 lat.
 J:,:'f~''''

MAREK ZWOLIŃSKI Kwestionariusz Poczucia Koherencji d1a Młodzieży (SOC-13) ... 93

92

W konfirmacyjnej analizie czynnikowej sprawdzano model czterech czyn- Tabela 2. Wyniki łącznej eksploracyjnej analizy czynnikowej pozycji skal Przygnębienia
ników: „poczucie koherencji", „przygnębienie", „niezadowolenie " i „opty- (DEP), Zadowolenia (ZADO), Optymizmu (OPTY) i Poczucia Koherencji (SOC): ładunki (po
14
rotacji varimax) i wariancja wyjaśniona (pogrubiono ładunki ~ 0,40, podkreślono ładunki~ 0,30)
mizm". Założono w nim, że czynniki te pr:rejawiają_ się wyłącznie w pozycjach
swoich skal. W związku :re stwierdzonymi wcześniej lub spodziewanymi kore-
----
Skala Item Czynnik I Czynnik Il CZ.Vi:iiiiK III CzvnnikIV
lacjami między wynikami globalnymi rozpatrywanych skal przyjęto, że wszyst- DEP a -0.32 -0,28 0,05 -0,64
kie 4 czynniki są wzajemnie skorelowane. Test odpowiednich równań b -0,20 -0,27 -0,08 -0,74
strukturalnych wykazał niemal dobre dopasowanie takiego modelu do danych: c -0.32 -0,27 0,04 -0,55
wskaźnik RMSEA Steigera-Linda wynosił 0,058, a więc niewiele wykraczał
----------- d
------------ - -------~?.?____ o.oo
______________ „_
--- -- -- ---~.:_~ - -- -
poza obszar dobrego dopasowania, dla którego granicę zwykle ustala się na ZADO a -0,20 -0,57 -0,21 -0,45
0,050; wprawdzie skorygowany indeks Joreskoga i Sorboma AGFI 0,871 nie b -0,13 -0,52 0,06 -0,06
osiągnął wymaganej przez niektórych autorów wartości 0,900, ale można
15
c -0,13 -0,53 0,08 -0,41
zaakceptować jego lepszą (wg autorów „Statisticy") estymację dla populacji, d -0,08 -0,68 -0,11 0,06
czyli skorygowany indeks F::: 0,901. Wszystkie ładunki czynnikowe były e -0,06 -0,56 -0,06 -0,15
istotne (p < 0,001). Wśród 13 pozycji skali SOC osiem miało ładunki > 0,50, f -0,26 -0,62 -0,17 -0,07
dwie - mniejs:re od 0,40 (w tym tylko jedna mniejszy od 0,30). Wszystkie g -0,24 -0,49 -0,26 -0,17
czynniki istotnie (p < 0,001) i silnie korelowały ze sobą. Mimo kontrolowania
-----------
h -0,14
------------ ----- ----- -- ---- - -- ---- ~~~~---- -0,18
.„. - - - - - - - - - - - - - - - - -
wpływu pozostałych czynników, poczucie koherencji silnie ujemnie wiązało się OPTY a 0,09 -0,04 0,22 0,51
z przygnębieniem (r::: -0,749) i niezadowoleniem (r -0,708), trochę słabiej b 0,19 0,23 0,56 0,05
lecz dodatnio - z optymizmem (r =0,604). Tak więc analiza konfirmacyjna do- c 0,06 0,12 QM Q,12
starczyła umiarkowanego poparcia dla założenia, że nasza adaptacja Skali d 0,03 0,04 0,60 0,04
SOC-13 bada głównie jeden odrębny, choć skorelowany z innymi (tj. z e 0,06 0,11 0,68 -0,02
przygnębieniem, niezadowoleniem i optymizmem) czynnik, który można by
nazwać poczuciem koherencji. Wniosek ten jest argumentem na r:recz tezy o
__ „ ___ ·-- -- f
------------
______ „„'0,08
________ 0,11„_„„„
___________
--------~:?_I_ --- - ----- --- --- -- ---QM
soc I 0,25 0,01 0,13 Q,Ji
dobrej trafności teoretycznej narzędzia. 2 0,62 0,03 0,12 0,12
Zakładano, że o trafności Skali SOC-13 będzie świadczyć wyodrębnienie za 3 0,61 O.li 0,17 0,19
pomocą analizy eksploracyjnej takiego czynnika, który daje się interpretować 4 -0,03 0,41 Q,12 0,17
jako poczucie koherencji oraz dostatecznie dobra struktura czynnikowa pozycji 5 0,48 0,12 0,16 Q.ll
tej skali. Zastosowanie metody głównych składowych ujawniło 6 wartości włas­ 6 0,59 0,13 0,13 0,19
nych większych od l, co zgodnie z kryterium Kaisera-Guttrnana, przemawiało 7 O,ll 0,40 0,18 Q,1Q
za celowością wyodrębnienia sześciu czynników. Z kolei, uważany przez Cat- g 0,61 O,ll -0,18 0,03
tella (1978) za lepszy, test osypiska wskazywał na istnienie pięciu znaczących 9 0,62 0,27 -0,03 0,12
czynników. W tej sytuacji zasadne było zbadanie właściwości struktury cztero- IO 0,53 0,24 0,22 Q.11
czynnikowej, jako dającej największą szansę na identyfikację czynników zgod- 11 0,56 0,14 O,ll 0,04
ną z konstruktami, jakie miały mierzyć rozpatrywane skale. Rotacja varimax 12 0,45 0,14 0,22 QM
doprowadziła do określenia czterech czynników, z których pierwszy (wy- 0,63 0,05 -0,05 0,22
13
jaśniający 13% wariancji) można interpretować jako poczucie koherencji
War. wviaśniona 13% 12% 7% 11%
(SOC), drugi (12%) - jako zadowolenie, trzeci (7%) - jako optymizm i czwarty
(11 %) - jako brak przygnębienia (patrz tabela 2). Dwie pozycje Skali SOC-13 (nr 4 i 7) uzyskały prawie zerowe ładunki
czynnika „poczucie koherencji", za to względnie wysokie (0,41 i 0,40)- czyn-
14
W tym momencie „niezadowolenie" jest bardziej adekwatną nazwą od „zadowolenia", nika „zadowolenie". W jednej z tych dwóch (nr 4), dotyczącej przyszłości, w
gdyż wyższe wyniki w pozycjach Skali Zadowolenia oznaczają większe niezadowolenie.
pewnym stopniu (ładunek 0,36) pr:rejawiał się też czynnik optymizmu. Pierw-
15 Autorzy programu „Statistica 5.5" rekomendują kryterium 0,950.
sza pozycja, której treść dokładnie pasuje do dokonanej przez Antonovsky'ego
 MAREK ZWOLIŃSKJ Kwestionariusz Poczucia Koherencji dla Młodzieży (SOC-1<\) ... 95
94

(1995) charakterystyki jednego ze składników SOC, a mianowicie poczucia silnie ładował

(> 0,40) we wszystkich pozycjach z wyjątkiem jednej (nr 4).
sensowności, uzyskała niski ładunek (0,25) czynnika „poczucie koherencji" i Użycie skali SOC-13 dla dorosłych w próbie uczniów ostatnich klas szkół śred­
trochę wyższy (0,32) czynnika „brak przygnębienia". Te trzy pozycje bez nich (N= 997) prowadziło do wyodrębnienia tylko dwóch czynników.
wątpienia podkopują jakość struktury czynnikowej skali SOC, warto jednak Tabela 3. Wyniki eksploracyjnej analizy czynnikowej Skali SOC-13 dla młodzieży: ładunki i
pamiętać, że około 75% pozycji wskazuje na raczej jasną strukturę . Choć
16
wariancja wyjaśniona (pogrubiono ładunki~ 0,40, podkreślono ładunki~ 0,30)
żadna z pozostałych skal nie miała pozycji o ładunku czynnika „poczucie kohe-
a. Bez rotacji Składnik b. P~ rotacj~ varimax
rencji" większym od ładunku sobie właściwego czynnika, to trzy na cztery po-
zycje Skali Przygnębienia wykazywały ładunki ujemne pierwszego czynnika o Item Czynnik Czynnik Czynnik soc Item Czynnik Czynnik Czynnik
wartości bezwzględnej większej od 0,30. Tak więc analiza eksploracyjna wska-
nr I II m nr I II m
zuje na to, że nasza adaptacja Skali SOC-13 mierzy głównie poczucie koheren- 1 0,42 -0,22 0,24 ME 1 0,04 ~ ~
cji (które przejawia się też śladowo w odpowiedziach na pytania Skali 2 0,60 0.33 -0,43 c 2 0,80 -0,04 0,15
Przygnębienia), a także w niewielkim stopniu - zadowolenie i brak przygnębie­ 3 0,63 0,28 ..0,45 MA 3 0,81 0,02 0,15
nia. 4 0,29 -0,64 -0,08 ME 4 0,04 0,71 -0,04
3.3.2. Trafność czynnikowa 5 0,62 -0,04 -0,32 MA. 5 0,61 0,29 0,15
Torsheim i Wold (1997) nie podają informacji o strukturze czynnikowej 6 0,64 0,05 -0,17 c 6 0,55 0,22 Q.JQ
swojej wersji kwestionariusza. Nasze badanie trafności czynnikowej polegało 7 0,42 -0,59 -0,05 ME 7 0,12 0,71 0,08
na weryfikacji sugerowanej przez Antonovsky'ego (1993, 1996) hipotezy jed-
noczynnikowej struktury skali SOC. W tym celu zastosowano po pierwsze -
8 0,51 Q.JQ 0,47 c 8 0,11 -0,08 0,75

konfirmacyjną, po drugie - eksploracyjną analizę czynnikową do danych po-

9 0,65 0,15 0,33 c 9 0,25 0,12 0,69

chodzących z próby o maksymalnej liczebności (N= 876).

10 0,69 -0,05 -0,08 MA 10 0,49 ~ QdI
Pierwsza z nich polegała na testowaniu modelu jednoczynnikowego. Choć 11 0,56 0,05 0,17 c 11 0,27 0,18 0,49
wszystkie ładunki czynnikowe okazały się istotne, to znów te same trzy pozycje 12 0,65 -0,30 0,08 ME 12 0,27 0,54 llli.
(nr 1, 4 i 7) miały ładunki < 0,40. Ponadto wskaźniki przemawiały za raczej 13 0,63 0,15 0,40 MA 13 0,19 O,ll 0,72
umiarkowanym dopasowaniem modelu do danych. Na przykład, najkorzystniej- War. 33% 9% 9% War. 19% 13% 18%
szy dla naszego modelu skorygowany indeks I'= 0,901, a bardziej znany skory- wyjaś. wyjaś.
gowany indeks Joreskoga i Sorboma AGFI =0,892, bliski był przyjmowanego Uwag a: C = zrozumiałość, MA =sterowalność/zaradność, ME = sensowność
przez niektórych badaczy kryterium AGFI = 0,900; zdecydowanie gorzej wy-
pada unormowany indeks Bentlera-Bonetta B 0,832. Uwzględniając powyż­ Zastosowanie rotacji varimax po wyodrębnieniu trzech czynników dało ra-
sze, można wnioskować o co najwyżej umiarkowanym potwierdzeniu struktury czej jasną strukturę (patrz tabela 3b): jedynie pozycje pierwsza i dziesiąta miały
jednoczynnikowej polskiej wersji kwestionariusza dla młodzieży. To potwier- podobne ładunki (0,36 i 0,38 oraz 0,32 i 0,37) II i III czynnika, lecz pozycja
dzenie jest nieco słabsze niż w przypadku Skali SOC-13 dla dorosłych, gdzie dziesiąta miała dodatkowo trochę większy ładunek (0,49) czynnika I. Czynnik I
wprawdzie skorygowany indeks I'= 0,932, a AGFI = 0,920, ale już unormo- (wyjaśniający 19% wariancji) składał się z prawie wszystkich pozycji klasyfi-
wany indeks B 0,826 i też trzy pozycje miały ładunki mniejsze od 0,40. kowanych przez Antonovsky' ego ( 1995) jako przejawy poczucia sterowalności
W pierwszym kroku eksploracyjnej analizy czynnikowej, polegającym na oraz z dwóch - dotyczących poczucia zrozumiałości. Czynnik ten może być
zastosowaniu metody głównych składowych okazało się, że trzy wartości włas­ interpretowany jako spełnione oczekiwania. Czynnik II (wyjaśniający 13% wa-
ne są większe od I. Zgodnie z kryterium Kaisera-Guttmana należałoby wyod- riancji) w całości obejmował poczucie sensowności, a dokładniej - poczucie
rębnić 3 czynniki. Również test osypiska wskazywał, że należy wyodrębnić 3 sensowności codziennych zajęć. Czynnik III (wyjaśniający 18% wariancji),
czynniki. Jednak bez rotacji pierwszy czynnik był wyraźnie silniejszy od pozo- choć przejawiał się głównie w pozycjach klasyfikowanych jako dotyczące po-
stałych (patrz tabela 3a): wyjaśniał 33% wariancji (dwa pozostałe po 9%) i czucia zrozumiałości, można interpretować jako przekonanie o skutecznej kon-
troli własnych uczuć. Taki wynik analizy przemawia przeciwko hipotezie o
16 Zgodnie z ostrzejszym kryterium prostoty struktury zastosowanym przez Sande\la,
jednoczynnikowej strukturze narzędzia i choć nie podbudowuje wniosku o traf-
Blomberga i Lazar (1997), dwie inne pozycje, o ładunkach czynnika „brak przygnębienia" ności skali, to też go nie podważa (szerzej na ten temat w następnym akapicie).
większych od 0,30, dodatkowo pogarszały strukturę.
96 MAREK ZWOLIŃSKI Kwestionariusz Poczucia Koherencji dla Młodzieży (SOC-13) ...
97

Z kolei w przypadku wersji dla dorosłych uzyskano mniej jasną strukturę, a dla dorosłych miała podobny czynnik ogólny (jej ładunki czynnika wtórnego
czynnik I (po rotacji varimax) można interpretować jako poczucie sensu (w należy uznać za nieznacznie mniejsze w porównaniu z wersją dla młodzieży), a
tym, co się dzieje i co robię), czynnik II jako spełnione oczekiwania wobec jej pierwszy czynnik specyficzny można interpretować podobnie, jak czynnik Il
ludzi. wersji dla młodzieży, to jest jako poczucie sensowności codziennych zajęć (in-
Użycie rutynowo stosowanej rotacji varimax może być krytykowane, po- terpretacja drugiego czynnika specyficznego jest taka sama, jak czynnika II
nieważ wymusza ortogonalność czynników wbrew intencjom Antonovsky'ego, bezpośrednio po rotacji). Tak więc choć obie wersje badają prawdopodobnie ten
który nie dążył do skonstruowania narzędzia pomiaru składników SOC, lecz sam ogólny czynnik „poczucie koherencji", to specyficzne czynniki wpływające
SOC globalnego. Z tego powodu wykonano hierarchiczną analizę czynni- na wynik pomiaru mogą nieco różnić się 18 •
kową17. W przypadku wersji dla młodzieży uzyskano trzy czynniki pierwotne i
jeden wtórny (patrz tabela 4).
Tabela 4. Wtórne i pierwotne ładunki czynnikowe (pogrubiono ładunki ::?: 0,40, podkreślono
4. Uwagi końcowe
ładunki > 0,30)
Podsumowując wyniki przeprowadzonych analiz można powiedzieć, że pol-
Item Wtórne Pierwotne Pierwotne Pierwotne ska adaptacja Skali SOC-13 jest dostatecznie trafnym i rzetelnym narzędziem
nr I I n m do badania poczucia koherencji wśród młodzieży. Co więcej, jej właściwości
1 Q.J1 -0,10 0,26 0,26 psychometryczne są prawdopodobnie nie gorsze od właściwości norweskiego
2 0,53 0,58 -0,20 -0,05 pierwowzoru i niewiele (jeśli w ogóle) ustępują polskiej adaptacji jej odpo-
wiednika dla dorosłych. Mimo zasadniczego podobieństwa zmiennych bada-
3 0,56 0,59 -0,15 -0,06
-------
nych za pomocą wersji dla młodzieży i wersji dla dorosłych trzeba pamiętać, że
4 0,29 -0,06 0,63 -0,13
wynik pomiaru tą pierwsza wersją jest prawdopodobnie w większym stopniu
5 0,55 ~ 0,14 -0,05 zależny od przekonania o skutecznej kontroli własnych uczuć.
6 0,57 !l.Jl. 0,06 0,10 Potwierdzenie trafności narzędzia, zwłaszcza jego trafności teoretycznej,
7 0,40 -0,02 0,61 -0,05 dostarcza poważnych argumentów na rzecz trafności samego konstruktn. W
8 0,42 -0,06 -0,21 0,60 sytuacji, gdy dla większości Polaków ogólne poczucie koniunkcji tego, że mogą
9 0,55 0,04 -0,04 0,49 zrozumieć i przewidzieć, mają możliwość poradzenia sobie i że warto to zrobić,
IO 0,61 0,25 0,15 0,15 jest prawdopodobnie niedostępne introspekcyjnie (między innymi dlatego, że
11 0,48 0,08 0,04 Q..22, nie używają słowa „koherencja" na opisanie swych relacji ze światem we-
12 0,58 0,06 QJ]. 0,19
wnętrznym i zewnętrznym), założenie o istnieniu całościowej struktury psy-
-0,02
chicznej obejmującej poczucie zrozumiałości, sterowalności i sensowności
13 0,53 -0,04 0,54
byłoby trudne do zaakceptowania bez odpowiedniego poparcia empirycznego.
Ładunki czynników pierwotnych na ogół uległy wyraźnemu osłabieniu w Szczególnie kwestia występowania u młodzieży poczucia koherencji jako
stosunku do wcześniejszych produktów rotacji varimax; w czynniku I do tego względnie jednolitej struktury mogła budzić wątpliwości, gdyż Antonovsky
stopnia, że można go interpretować wąsko jako spełnione oczekiwania wobec (1995) twierdził, że stabilizuje się ono dopiero około 30 roku życia. Seria analiz
ludzi (interpretacja czynników II i III nie uległa zmianie). Natomiast ładunki czynnikowych wykazała istnienie u badanej młodzieży ogólnego czynnika (o
czynnika wtórnego przybierały względnie wysokie wartości i tylko w dwóch charakterze ukrytej struktury), dającego się interpretować jako poczucie kohe-
pozycjach były one raczej niskie (0,29 i 0,37). Wyniki tej ostatniej analizy rencji. Poczucie to, obok dominujących elementów poznawczych, zawiera też
przemawiają za tym, że nasza adaptacja Skali SOC-13 w populacji, z której po- niewielki komponent emocjonalny, który prawdopodobnie można ująć jako
chodzi próba, bada - obok specyficznych czynników jedynie częściowo pokry- brak skłonności do przygnębienia.
wających się ze składnikami SOC - także globalne poczucie koherencji. Wersja
Odpowiedź na pytanie, czy rzeczywiście różnią się, wymagałaby użycia obu wersji w tej
18

samej populacji.
17
W kontekście eksploracyjnej analizy czynnikowej jedynie niepowodzenie próby
wykazania istnienia czynnika wtórnego, dającego się interpretować jako poczucie koherencji,
mogloby być argumentem na rzecz wniosku o niskiej trafności Skali SOC-13 (bądź badanego
konstruktu).
 "'
--,~- F"':,":··: -

98

Literatura
MAREK ZWOLINSKI
r
Antonovsky, A. (1987). Unraveling the mystery of health: How people manage stress and stay
well. San Francisco: Jossey-Bass
Antonovsky, A (1993). The structure and properties of the Sense of Coherence Scale. Social
Science & Medicine, 36 (6), 725-733
Antonovsky, A (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia: Jak radzić sobie ze stresem i nie zacho-
rować. Warszawa: Fundacja IPN
Antonovsky, A. (1996). The sense of coherence: an historical and future perspective. /sraeli Jour-
nal of Medical Science, 32 (3-4), 170-178
Cattell, R.B. (1979). The scientific use of factor analysis in behavioral and life sciences. New
York: Plenum Press
Frączek, A., Stępień, E. (1991). Kwestionariusz „ Ty i Zdrowie": Polska wersja 1991 wg „Health
Behavior Questionnaire ". Warszawa: IPiN
Jelonkiewicz, I., Kosińska-Dec, K., Zwoliński, M. (1999). Jakie jest Twoje życie? (Kwestiona- CZĘŚĆ Ili
riusz dla młodzieży). Warszawa: ZPK IPiN
Kosińska-Dec, K., Jelonkiewicz, I. (2001). Związki poczucia koherencji ze zdrowiem i właściwo­
ściami rodziny. W: H. Sęk i T. Pasikowski (red.), Stres i zdrowie w ujęciu salutogenetycz-
nym. O znaczeniu poczucia koherencji dla zdrowia. Poznań: Wyd. Humaniora
Mroziak, B. ( 1996). Poczucie koherencji (SOC) a zdrowie psychiczne i picie alkoholu przez mło­
dzież: założenia, problematyka i zakres badań. Alkoholizm i Narkomania, 22 ( 1}, 27-34
Sandell, R., Blomberg, J ., Lazar, A. (1997). The factor structure of Antonovsky's Sense of Cohe-
rence scale in Swedish clinical and nonclinical s.:. ~pies. (Raport) Stockholm: Stockholm
County Council Institute of Psychotherapy and Department of Psychotherapy, Karolinska In-
stitute
Scheier, M.F., Carve:r, C.S. (1985). Optimism, coping and health: Assessment and implications of
genera!ized outcome expectancies. Health Psychology, 4 (3), 219-247
Stępień, E. (1999). Kwestionariusz „Ty i Zdrowie" (2). Warszawa: ZPK IPiN
Torsheim, T., Wold, B. (1997). HBSC 97198 Survey: Optional questions on "Sense of Cohe-
rence". (Raport HBSC) Bergen: University of Bergen
Zwoliński, M. (2000). Kontrowersje dotyczące struktury czynnikowej „Kwestionariusza Orienta-
cji Życiowej" (skali SOC) A. Antonovsky'ego i ich rozstrzygnięcie w odniesieniu do próby
uczniów ostatnich klas średnich szkół zawodowych. Przegląd Psychologiczny, 43 (3), 291-
308
Zwoliński, M., Jelonkiewicz, l., Kosińska-Dec, K. (w druku). Skala Poczucia Koherencji dla
Młodzieży i jej właściwości psychometryczne. Sztuka leczenia
HELENA SĘK
TOMASZ PASIKOWSKI

STRES ŻYCIOWY STUDENTÓW - POCZUCIE

KOHERENCJI I MECHANIZMY RADZENIA SOBIE.
BADANIA PORÓWNAWCZE I PODŁUŻNE

Rozdział ten jest poświęcony przede wszystkim prezentacji wyników badań

empirycznych, jakie prowadziliśmy w ramach szerszego programu badań nad
empiryczną weryfikacją modelu salutogenetycznego radzenia sobie przez stu-
dentów ze stresem wydarzeń życiowych (grant KBN - HOlF 028 15). Ogólne
teoretyczne założenia tych badań przedstawiliśmy w dwóch pierwszych roz-
działach niniejszej publikacji. Stanowią one w naszym zamyśle wprowadzenie
do wszystkich podejmowanych przez nas badań. Korzystając z tych wstępnych
ustaleń przedstawiamy w tym miejscu założenia teoretyczne bezpośrednio
związane z programem badań.

1. Teoretyczne założenia badań

Czas studiów przypada na przełom okresu dorastania i wczesnej dorosłości
(por. Brzezińska, 2000). Z analiz psychologicznych i społecznych tego czasu
rozwojowego wynika, że jest on nacechowany znaczną zmiennością i wysokim
prawdopodobieństwem występowania wydarzeń życiowych, obejmujących
niemal wszystkie sfery życia człowieka. Można więc przypuszczać, że stres
wydarzeń życiowych jest w tym okresie bardzo nasilony. Wynika to z koniecz-
ności podejmowania wielu nowych zadań i konfrontowania się w toku ekspery-
mentowania z wieloma obszarami społecznego kontekstu. Jest to czas podej-
mowania wielu nowych zobowiązań. W tym okresie zmienne kontekstu histo-
rycznego odgrywają w radzeniu sobie z wymaganiami wydarzeń życiowych
szczególnie ważną rolę (por. Baltes, 1979).
Ponadto poznanie mechanizmów radzenia sobie ze stresem życiowym w
populacji studenckiej ma też ten ważny aspekt, że dotyczy grupy młodych oby-
wateli, którzy mogą mieć istotne znaczenie dla poziomu rozwoju społecznego.
W związku z postępującymi procesami globalizacji ważne mogą być także ba-
dania porównawcze podobnych grup w różnych krajach. W przedstawianych
poniżej badaniach połączyliśmy wątek różnic dwóch populacji - amerykańskich
i polskich studentów - z powtórzeniem badań w porównawczej grupie polskiej
po dziesięciu latach, czyli w czasie zasadniczych przemian politycznych i spo-
 .
r
.

HELENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKJ Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechanizmy radzenia sobie ... 103
102

łeczno-ustrojowych. Pierwsze, międzynarodowe badania wśród studentów pol-

skich i amerykańskich przeprowadziliśmy w 1988 roku (Harari, Jones, Sęk, POCZUCIE KOHERENCJI
1988). W badaniach tych zakładano, że stres, typowy dla wydarzeń w środowi­
Zrozumiałość
sku studentów, może wpływać na poziom ich zdrowia. Czynnikami modyfiku- Zaradność
jącymi wpływ stresu na zdrowie są zasoby: poczucie zlokalizowania kontroli i Sensowność
wsparcie społeczne. Ta pierwsza zmienna będzie silniej działała w społeczeń­
stwie o cechach indywidualistycznych, czyli w społeczeństwie amerykańskim,
natomiast wsparcie społeczne powinno działać jako bufor i przeciwdziałać ne-
gatywnym skutkom stresu w społeczeństwie kolektywistycznym, za jakie
uznaje się społeczeństwo polskie, podobnie jak społeczeństwa innych krajów
Europy Wschodniej.
Badania wykazały, że studenci amerykańscy doświadczali istotnie więcej Pozytywne
stresowych wydarzeń (średnia dla studentów amerykańskich M = 11,8; dla stu- OCENA Fizyczne
PIERWOTNA COPING Psychiczne
dentek M = 13,4; średnia dla studentów polskich M = 9,3; dla studentek pol-
Wyzwanie Społeczne
skich M =9,5). Pomimo iż studenci amerykańscy doświadczali więcej stresu, Aktywno-poznawcze
Zagrożenie
poziom lęku, a zwłaszcza depresji, był niższy w ich populacji niż u studentów Aktyw.-behawioralne
Strata
Unikowe
polskich (lęk - MA:Mr =44,68:46,58; depresja - MA:Mp =6,49:10,57). Wśród
studentów amerykańskich poczucie wewnętrznego zlokalizowania kontroli
obniżało łęk (F = 7,74**) i powodowało też obniżenie depresji (F = 5,14*).
W grupie studentów polskich nie działały wybrane w badaniach bufory
stresu. Istotnie wyższa była zewnętrzna kontrola, która w ocenie stresowych
wydarzeń nasila lęk (por. Johnson, Sarason, 1978). Tak więc w grupie polskiej
wysoki stres wydarzeń życiowych wpływał wprost na pogorszenie poziomu
zdrowia psychicznego, co oznaczało w referowanych badaniach relatywnie wy-
11lBRl.'l!llii!illlllzAsoev li Wsparcie llRmiW w• I! M
li
soki udział stresu w generowaniu łęku (wpływ stresu F = 10,10**) i wysoki
wpływ stresu wydarzeń na poziom depresji (wpływ stresu wydarzeń Ryc. I. Model zależności: stres - mechanizmy radzenia - zdrowie a rola modyfikatorów.
F = 37,51 **). Fakt, iż badania przeprowadzono w najtrudniejszym okresie pol- Ponieważ jednak okazało się, że zarówno poczucie kontroli, jak wsparcie
skich przemian, tuż przed przełomem i odzyskaniem wolności, miał zapewne społeczne to czynniki, które w niewystarczającym stopniu wyjaśniają skutecz-
bardzo istotne znaczenie. W dyskusji nad tymi wynikami stwierdzono, że dzia- ność radzenia sobie ze stresem, skoncentrowaliśmy nasze aktualne badania na
łanie moderatorów w stresie życiowym jest zależne od interakcji czynników
modelu salutogenetycznym. Włączyliśmy do badań zmienne kluczowe dla sku-
indywidualnych badanych osób i sytuacyjnego kontekstu. Demokratyczne za- tecznego radzenia sobie ze stresem, jakie przewiduje się w modelu salutogene-
sady funkcjonowania społeczeństw wyzwalają niewątpliwie większe poczucie tycznym; są to: poczucie koherencji (SOC), ocena stresorów i strategie radzenia
własnego sprawstwa i kontroli, obniżając kontrolę zewnętrzną. Z kolei nie
sobie.
każda społeczność kolektywistyczna sama przez się uruchamia skuteczne
Zasadnicze badania dotyczyły więc weryfikacji modelu sałutogenezy (An-
wsparcie społeczne. tonovsky, 1995; Pasikowski, 2000). Jak wiadomo model ten zgodny jest z rela-
Stąd w badaniach nad modelem radzenia sobie ze stresem przez studentów
cyjnym podejściem do stresu Lazarusa ( 1980). Można go także z powodzeniem
postanowiliśmy sprawdzić, czy dziesięć łat tworzenia się w Polsce zasad demo-
uzupełnić o rozumowanie oparte na relacyjnym modelu funkcjonowania czło­
kratycznego państwa, przy jednocześnie działających nowych, trudnych wyma- wieka w sytuacji krytycznych wydarzeń życiowych (Filipp, 1981; Sęk, 1997).
ganiach i zmienionej sytuacji studiowania, wpłynie na konfigurację zmiennych: Te trzy podejścia stały się podstawą stworzenia koncepcji stresu życiowego,
wydarzenia stresowe, poczucie kontroli, wsparcie społeczne i poziomy zagroże­ mechanizmów radzenia sobie z nim oraz czynników modyfikujących radzenie
nia zdrowia. Było to pierwsze zadanie naszego zespołu. sobie i oddziałujących na poziom zdrowia. Przedstawiono to na ryc. 1.
 104 HELENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKJ
Zgodnie z tą koncepcją zakłada się, że człowiek podlega oddziaływaniom
różnych stresorów. Można wśród nich wyodrębnić codzienne utrudnienia i nie-
korzystną dla życia stymulację {zbyt silną lub zbyt słabą, czy też jej brak) oraz
krytyczne wydarzenia życiowe, które nie tylko obciążają psychicznie powodu-
jąc stan stresu, ale wymagają przede wszystkim wysiłków adaptacyjnych, gdyż
istniejące sposoby działania są nieadekwatne do wymagań. Antonovsky ( 1995),
nawiązując do nurtu badań nad wydarzeniami życiowymi (life-event research),
nazwał je stresorami psycho-społecznymi. Faza rozwojowa i kontekst życia,
podejmowanie wielu nowych ról społecznych uzasadnia, aby w badaniach nad
populacją studencką zająć się tymi właśnie stresorami. Metody badań powinny
umożliwić określenie oceny tych wydarzeń w kategoriach „pozytywne", „ne-
gatywne" oraz w kategońach oceny stresu wprowadzonych przez Lazarusa (op.
cit.); ważne jest także, aby można było ocenić poziom obciążenia stresem tych
wydarzeń w określonym czasie. Nagromadzenie się wydarzeń w czasie i ocena
poziomu ich stresowości są- jak wykazały badania Holmesa i Rahe ( 1967) i ich
kontynuatorów (por. Filipp, 1981) - istotne dla zagrożenia zdrowia psychoso-
matycznego. Ważne są także sfery życia, których te wydarzenia dotyczą i dla-
tego w konstruowaniu metody dobrze byłoby objąć wszystkie najważniejsze
sfery życia i działania studentów. Oceniamy więc treść wydarzeń, ich walencję i
poziom obciążenia stresem. Sama istota krytycznych wydarzeń wskazuje nato-
miast, że w sytuacji zaistnienia tych wydarzeń zachodzą procesy oceny pier-
wotnej i wtórnej stresu, a dostosowane do tej oceny strategie radzenia sobie wy-
znaczają skuteczność czynności zaradczych. Wydaje nam się, że ocena po-
znawcza stresu i sposoby radzenia sobie są bardzo ściśle ze sobą powiązane i
dlatego na rycinie l przedstawiono je w jednym bloku. Wśród modyfikatorów
w badaniu głównym ujęto przede wszystkim złożoną zmienną poczucia kohe-
rencji (SOC) z jej komponentami: poczuciem zrozumiałości, zaradności i sen-
sowności. W rozdziale drugim omówiono zarówno teoretyczne, jak empiryczne
potwierdzone właściwości tej zmiennej. Niniejszym możemy stwierdzić, że po-
czucie koherencji jest w swej istocie funkcjonalnej podobne do zmiennych
uznanych jako zasoby pomagające skutecznie radzić sobie ze stresem. Kon-
strukt ten można rozumieć podobnie jak hardiness Kobasy (1982), z tym że
zgodnie z ujęciem Antonovsky'ego (1995) pełni on bardzo wyspecjalizowane
funkcje zarządzania zasobami w stresie. SOC jest to rodzaj metazasobu, który
dzięki temu, że człowiek ma poczucie i dojmujące przekonanie oparte na do-
świadczaniu środowiska jako stałego, optymalnie obciążającego i gwarantują­
cego udział w podejmowaniu ważnych decyzji, powoduje że świat i nasze miej-
sce w nim można zrozumieć, że do dyspozycji człowieka są zasoby pomocne w
radzeniu sobie z trudnościami, że wszystkie próby poznawcze i behawioralne
radzenia sobie ze stresem mają sens. Poczucie koherencji jako zmienna o
cechach poznawczych, instrumentalnych i motywacyjnych, jeżeli jest dobrze
ukształtowane, powinno mobilizować zasoby, wpływać na ocenę sytuacji
Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechanizmy radzenia sobie ... 105
i wyznaczać skuteczne sposoby walki ze stresem. Antonovsky (op. cit) nie
przewidywał bezpośredniego wpływu tej zmiennej na poziom zdrowia, ale
wpływ pośredni poprzez zwiększenie skuteczności radzenia sobie. Pasikowski
(2000) w swoich badaniach stwierdził jednak, że możliwy jest także efekt bez-
pośredniego oddziaływania tej zmiennej na poziom zdrowia (porównaj model II
analizy ścieżek), choć najczęściej odbywa się to jednak za pośrednictwem
wpływu poczucia koherencji na ocenę stresu i oddziaływania na strategie zarad-
cze.
W referowanych badaniach rozbudowano problematykę zdrowia. Było to
częściowo spowodowane tym, by można było dokonać porównań z badaniami
polsko-amerykańskimi, ale było też wyrazem rozwoju koncepcji na ten temat
(Sęk, 1992). Zdrowie można ujmować jako potencjał i jako proces równoważe­
nia wymagań i dostępnej człowiekowi energii i zasobów. Gdy narusza się za-
soby, gdy są one zagrożone, oceniainy ten proces jako stan zwiększonego
poziomu wskaźników patologii lub jako niski poziom dobrostanu. W naszych
badaniach stosowaliśmy głównie subiektywne pomiary zdrowia. Odnosiliśmy je
jednak, zgodnie z sugestią badaczy problematyki stresu (por. Heszen-Niejodek,
2000), zarówno do poziomu biologicznego, jak i psychologicznego oraz spo-
łecznego.
2. Problemy badań, zmienne i hipotezy
2.1. Problemy badawcze
Stawialiśmy trzy typy problemów i w zależności od nich badania miały
(1) charakter porównawczy pomiędzy dwiema kohortami, (2) celem ich była
weryfikacja wpływu zmiennych, wyróżnionych w modelu stresu, na poziom
zdrowia, (3) fragment stanowiły badania podłużne (powtarzane u tych samych
osób), których celem było określenie, czy zmienne poczucie koherencji i bilans
doświadczeń w radzeniu sobie ze stresem wydarzeń mogą mieć znaczenie
antecedentów w zależności od wyników w pierwszym badaniu.
Sformułowano następujące zbiorcze problemy:
1. Czy zmienna czasu historycznego, wraz zjego kontekstem zmian politycz-
nych ekonomicznych i społecznych, wpływa na zróżnicowanie:
• liczby krytycznych wydarzeń (pozytywnych i negatywnych)
• struktury jakościowej tych wydarzeń
• poziomu obci~enia stresem tych wydarzeń
• modyfikatorów stresu, tj. poczucia zlokalizawania kontroli i spostrze-
ganego wsparcia społecznego
• poziomu efektywności radzenie sobie mierzonego poziomem zagrożenia
zdrowia (lękiem i depresją) w populacji studentów?
 106 HELENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKI
2. Czy poczucie koherencji, wpływając na mechanizmy radzenia sobie ze
stresem, modyfikuje ocenę pierwotną, sposoby radzenia sobie ze stresem i w
efekcie warunkuje poziom subiektywnego zdrowia (negatywnego i pozytywnego
na wymiarach biologicznym, psychologicznym i społecznym) wśród badanych
studentów?
3. Czy wyniki radzenia sobie przez studentów ze stresem, wraz z modyfiku-
jącą rolą poczucia koherencji, wpływają w czasie na zmianę w mechanizmie
radzenia sobie ze stresem, poprawiając lub pogarszając jego skuteczność?
Badania miały wyraźnie dwa plany organizacji i dlatego też w każdym z
tych planów nieco inaczej przedstawia się charakterystyka zmiennych.
(A) W badaniach porównawczych - powtarzanych na analogicznej próbie
studentów z pierwszych trzech lat studiów i różnych kierunków - oceniano po-
ziom stresu wydarzeń życiowych, modyfikatory i poziom zagrożenia zdrowia.
Kontrolowano płeć, lata studiów i kierunki studiów. Zmienną niezależną w tych
badaniach był rok badania (1988 pierwsze badanie i 1998 drugie badanie).
Zmienna ta ma charakter „sumaryczny'', zawierają się w niej zmiany zacho-
dzące w świecie i w Polsce podczas rozpoczętej w 1989 roku postępującej
transformacji ustrojowej, polegającej na procesach demokratyzacji i likwidacji
pozostałości totalitarnych rządów, powodujących między innymi znaczne
uprzedmiotowienie obywateli, ich uzależnienie, ale i nadopiekuńczość.
Zmiennymi zależnymi w tych badaniach były wybrane zmienne modelu
stresu życiowego i radzenia sobie z nim, a w szczególności:
• wydarzenia życiowe studentów i ich ocena,
• poziom zagrożenia zdrowia pod postacią lęku i depresji,
• modyfikatory stresu - poczucie zlokalizowania kontroli i percepcja
wsparcia społecznego.
(B) W badaniach nad weryfikacją modelu salutogenetycznego radzenia
sobie ze stresem wydarzeń życiowych u studentów, przeprowadzonych w latach
1998, 1999 i 2000, uwzględniano wydarzenia życiowe pozytywne i negatywne,
ocenę poziomu stresowości wydarzeń, trzy kategorie oceny pierwotnej wyda-
rzeń, jako wyzwanie, zagrożenie i strata. Ocenę pierwotną traktowano jako trzy
różne kategorie ocen poznawczych. Strategie zmagania ze stresem to wielo-
wartościowa zmienna; brano pod uwagę aktywne strategie poznawcze, aktywne
strategie behawioralne i strategie unikania nastawione głównie na regulację
emocji.
Subiektywna ocena poziomu zdrowia była w obu badaniach analizowana z
punktu widzenia zdrowia negatywnego, tj. brak lub niski poziom lęku i depresji
oraz z punktu widzenia pozytywnego - wysoki poziom subiektywnego poczucia
dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego. Bliższą charakterystykę tej
trójskładnikowej zmiennej podamy w opisie metody.
Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechanizmy radzenia sobie ...
107
2.2. Hipotezy badawcze - teoretyczne
2.2.1. Badania porównawcze (1988-1998)
W badaniach prowadzonych w porównawczych grupach (kohortach) stu-
dentów pierwszych lat studiów i różnych kierunków zakładano, że:
1. Zmienna czasu historycznego, wraz z jego kontekstem zmian politycz-
nych, ekonomicznych i społecznych, wpłynie na istotne zróżnicowanie liczby
krytycznych wydarzeń (pozytywnych i negatywnych), na poziom obciążenia
stresem tych wydarzeń i poziom modyfikatorów, tj. poczucie zlokalizowania
kontroli i spostrzeganie wsparcia społecznego oraz poziom lęku i depresji w
grupie badanej w 1998 roku, w porównaniu z grupą badaną w roku 1988.
Generalnie trudno przewidzieć kierunek zmian w zmiennych związanych z
radzeniem sobie ze stresem życiowym, gdyż mogą być one radykalne i wielo-
kierunkowe. Zmienione warunki społeczno-polityczne i ekonomiczne mogą
spowodować wzrost liczby wydarzeń. Może się zwiększyć liczba wydarzeń ze
sfery edukacyjnej, ekonomicznej i obywatelskiej, a także mieszkaniowej. W
ślad za tym powinien wzrosnąć poziom stresu. Zwiększenie inicjatywy własnej
może rozmaicie oddziałać na wsparcie społeczne. Procesy demokratyzacji po-
winny korzystnie wpłynąć na wzrost poczucia wewnętrznego zlokalizowania
kontroli w sytuacjach trudnych. Zmianie powinien ulec poziom beznadziejno-
ści, a wiec także poziom depresji.
2.2.2. Empiryczna weryfikacja modelu salutogenetycznego
wzbogaconego w koncepcję krYtycznych wydarzeń życiowych
Istniejące juŻ w tym zakresie dowody empiryczne (por. Pasikowski, 2000 i
Sęk, rozdział drugi w tym tomie, a także inne dane zawarte w tej książce) po-
zwalają przewidywać, że:
2. Poczucie koherencji wpływając na mechanizmy radzenia sobie ze stre-
sem, modyfikuje ocenę pierwotną, sposoby radzenia sobie ze stresem i w efek-
cie warunkuje poziom subiektywnego zdrowia (negatywnego i pozytywnego na
wymiarach biologicznym psychologicznym i społecznym) wśród badanych stu-
dentów?
Z analizy koncepcji krytycznych wydarzeń wynika natomiast, iż można
przewidywać, że bilans doświadczeń w radzenie sobie z tymi wydarzenia bę­
dzie jako zmienna wyprzedzająca oddziaływała w kolejne sposoby radzenia so-
bie. W związku z tym czynniki modyfikujące powinny mieć także znaczenie
prognostyczne. Dlatego też zakładano, że:
3. Skutki radzenia sobie przez studentów ze stresem wraz z modyfikującą
rolą poczucia koherencji wpływają w czasie na zmianę w mechanizmie radzenia
sobie ze stresem poprawiając lub pogarszając jego skuteczność?
 HELENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKI Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechanizmy radzenia sobie ... 109
108

3.2. Narzędzia badawcze

3. Metoda
3.1. Osoby badane
Prezentowane w tym rozdziale rezultaty zostały opracowane na podstawie
danych zebranych od 546 studentów, którzy wzięli udział w badaniach. Dane te
zgromadzono w dwóch turach. Grupa badanych z 1988 roku obejmowała łącz­
nie 239 studentów, wśród których znalazły się 153 kobiety i 86 mężczyzn. W
roku 1998 zbadano 317 osób, w tym 181 kobiet i 136 mężczyzn. W kolejnych
latach część osób badanych w 1998 roku, a konkretnie studentów z kierunków
ekonomicznych, poproszono o powtórny, dwukrotny udział w badaniach.
W etapie drugim wzięło udział 60 osób, a w trzecim 35 osób. Zarówno w
badaniach prowadzonych w 1988, jak i w 1998 roku badanymi byli studenci
pierwszych lat różnych kierunków studiów. W obu próbach wyrównana była
proporcja osób badanych z kierunków humanistycznych, ścisłych, przyrodni-
czych, społecznych i ekonomicznych. Wszyscy uczestnicy badań studiowali na
uczelniach w Poznaniu. Rozkłady kwotowe, ze względu na płeć, w obu próbach
przedstawia rycina 2.
350
300
250
200
150
100
SO
Rok 1988 (n;239) Rok 1998 (n=317) Rok 1999 (n"" 60) Rok 2000 (n= 35)
IO Mężczyźni •Kobiety]
Ryc. 2. Rozkład kwotowy w badanych grupach ze względu na płeć.
W badaniach z 1988 roku zastosowano następujący zestaw metod, zapropo-
nowany przez zespół H. Harariego z San Diego State University:
L Lista Wydarzeń Życiowych Studentów (College Student Life Events
Schedule) (Sandler, Lakey, 1982) - jest to skala zbudowana na zasadzie listy
wydarzeń życiowych, ważnych w życiu studenta i powodujących obciążenie
stresowe.
2. Skala Umiejscowienia Kontroli (Locus of Control Scale) (Mirels, 1970)
- narzędzie do pomiaru poczucia umiejscowienia indywidualnej, osobistej i
politycznej kontroli.
3. Kwestionariusz Wsparcia Spolecznego (lnventory of Socially Suppor-
tive Behaviors) (Barrera, Snadler, Ramsay, 1981) - metoda mierząca spostrze-
gane wsparcie społeczne w wymiarze instrumentalnym, poznawczym,
materialnym i emocjonalnym.
4. STAI X-2 (Spielberger, Gorusch, Lushene, 1970) - kwestionariusz do
pomiaru lęku (stan), używany jako negatywny wskaźnik zdrowia.
5. Kwestionariusz Becka (Beck Depression lnventory) (Beck, 1967) me-
toda służąca ocenie poziomu depresji, również traktowana jako negatywny
wskaźnik zdrowia.
W 1998 roku, obok części replikacyjnej, w zestawie metod znalazły się na-
stępujące narzędzia:
6. Kwestionariusz WZS (Sęk, 1996; Pasikowski, 1996)- zaprojektowany i
z powodzeniem stosowany do pomiaru tendencji do oceny pierwotnej w
kategoriach: wyzwanie, zagrożenie i strata.
7. Kwestionariusz CRI (Coping Response lnventory) (Moos, 1988) - na-
rzędzie służące ocenie tendencji do stosowania różnych strategii radzenia sobie
ze stresem.
8. Kwestionariusz SOC-29 (Antonovsky, 1987, 1993; patrz też rozdział 5
w tym tomie)-rnetoda do pomiaru poczucia koherencji.
9. Subiektywny Profil Zdrowia (Sęk, Pasikowski, 1999) ocena subiek-
tywnego poziomu zdrowia na wymiarze biologicznym, psychicznym i społecz­
nym - pozytywny wskaźnik zdrowia.
3.3. Procedura badawcza
Badania zasadnicze przeprowadzone zostały w 1998 roku. Uczestniczyli w
nich studenci I roku studiów. Udział w badaniach był dobrowolny. Miały one
charakter anonimowy. W przeprowadzeniu badań korzystano z pomocy asy-
stentów, którzy bezpośrednio kontaktowali się z osobami badanymi. Asysten-
tami byli studenci wyższych lat psychologii, których wcześniej zapoznawano
dokładnie z procedurą badawczą. Każda z osób badanych otrzymywała od nich
komplet materiałów składający się z dziewięciu kwestionariuszy, zaopatrzo-
 110 HELENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKI
Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechaniz'Tly radzenia sobie ...
111

nych w szczegółowe instrukcje i arkusze odpowiedzi. Asystenci udzielali Tabela l. Zróżnicowanie liczby krytycznych wydarzeń w badaniach studentów w latach 1988
ewentualnych, dodatkowych objaśnień. i 1998.
-·
Studenci kierunku ekonomicznego poproszeni zostali o zgodę na powtórne Rok 1988
,.._ Rok 1998
uczestnictwo w badaniach. W ich przypadku badania miały zatem charakter po-
Średnia Odchylenie Odchylenie t df p
dłużny (follow-up). Badania przeprowadzono w trzech punktach czasowych: t 1 standardowe Średnia standardowe
i. - studenci pierwszego roku przed egzaminem (1998 r.); t2 - studenci drugiego -~

WŻ 16,22 12,31
roku po egzaminie (1999 r.) i t3 - studenci trzeciego roku przed egzaminem 20,57 10,77 -4,346 473,17 0,000
- .
(2000 r.). Arkusze odpowiedzi dla tych osób, które zgodziły się na powtórny - .
·-
udział w badaniach, były kodowane przy użyciu indywidualnych, anonimowych Badania przeprowadzone w nowym kontekście społeczno-ekonomicznym
identyfikatorów - haseł. wykazały, że liczba wydarzeń wzrosła głównie w tych sferach, które najczęściej
występują w populacji studentów. ~ą to w pierwszym rzędzie: edukacja i sfera
4. Analiza wyników rodziny, ale także sfera przyjaźni, własne ja i warunki mieszkaniowe. Zwięk­
szyła się także liczba wydarzeń dotyczących finansów i relacji społecznych,
4.1 . Badania porównawcze choć ich średnia nie jest wysoka. Mimo zmian ilościowych w liczbie wydarzeń
struktura tych wydarzeń nie uległa zmianie i można sądzić, że wynika to z fazy
rozwojowej (ryc. 3).

4 -
3

·:1 4 rl
2,5~====-~rt=~
;...
';
e
B,-~~~~~~~~~-

15
A Qi

~ r.:•1 f e

I=·
·c:i il S+--- 1
1 . /)\ .~ Qi

·~ o
0
·: I
.~'tł
b~ • ~'<':'· ~·
i

-~o
V.
.~o
łll0 o
~ ,J:-q,
}I, -~
ll.
P..t. ~~
~o }ł.~ c,1' ~<:.: ~
~q, ,p i,~
.l§tl
r,'tt ~o ~q,
~'li- ~'tł -..,(:'
19980: •N
o:'
·c:; -5
.i::i
Q
-10
i.o . q,~ :...iii' „l§- ,;,,1' ~"'. d-e; (.-$' „.;i q q -15
:.(\l ~(j V et-"' q ~ q,V
~'ti o~ "'q ~":>
,..:-- 'I: .$' -s~~~~~~~~~~- -201-~~~~~~.
~ ~
~o !'..o
~ ":> +mężczyźni kc.ti~J IIli neg:ty.\ne I jll!.){yvv1e I
l.....,.. "1988 rok • 1998 rok I
źm:łi
S>ld'IMi F p
~
Ryc. 3. Wydarzenia życiowe studentów w różnych sferach, porównanie roku 1988 z rokiem IW ,133
1998
.m
Stwierdzono, że
grupa studentów badana w 1998 roku doświadczała istotnie ,317
więcej wydarzeń w porównaniu z grupą badaną w 1988 roku. Dane te przed-
stawiono w tabeli L
Ryc. 4. Obciążenie stresem wydarzeń życiowych w grupach studentów l 988 i 1998.
112 HELENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKI Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechanizmy radzenia sobie ... 113

Trzeba jednak dodać, że w porównaniu z rokiem 1988 zwiększyła się Zgodnie z przewidywaniami dwukrotnie wzrosło spostrzegane wsparcie
przede wszystkim liczba wydarzeń obciążających, ale ocenianych przez stu- społeczne,co przedstawiono na ryc. 6.
dentów pozytywnie, prawdopodobnie raczej jako „wyzwanie", zmniejszyła się
natomiast liczba wydarzeń o negatywnym emocjonalnym wydźwięku, co widać
na ryc. 4. 70
Zaskakujące wyniki otrzymano natomiast w testowaniu wpływu zmiennej:
65
czas historyczny, czyli rok badania i płeć w odniesieniu do poczucia wewnętrz­
(l.j
nego zlokalizowania kontroli. Wbrew założeniom zmienna ta, różna u studen- = 60
N
tów i studentek, uległa w okresie po transformacji obniżeniu. Wynikałoby z <:.>
.s!
tego, że procesy przemian raczej spowodowały rozchwianie w wewnętrznych o 55
Q.
zasobach, a nie wzmocnienie poczucia sprawstwa w odniesieniu do spraw na- "' 50
(l.j

uki, rządzenia krajem i życia społecznego. Ten typ kontroli jest bowiem przed- "<:i
:i..
miotem badań w stosowanej skali Mirels (Iłarari, Jones, Sęk, 1988). Wyniki = 45
Q.
obliczeń przedstawia ryc. 5. "' 40
il:
35
u
30
eM
-=
o
~~
......
1988 rok 1998 rok

~
!.+-.mężczyźni -a-kobie1!J
~
=~
~ Źródło
~
wariancji SS df MS F p
6
=
~

~
Płeć 4070,56 I 4070,56 6,132 ,014

'~
Rok 91539,13 I 91539,13 137,896 ,ooo
~ Interakcja 336,65 1 336,65 ,507 ,477
~ ~6 2
R = ,215 (Poprawione R 2 = ,210)

s~-1-~~~~~~~~~~~~~~~~~~~--.
1988 rok 1998 rok Ryc. 6. Spostrzegane wsparcie społeczne u kobiet i mężczyzn w badaniach studentów
1988 i 1998.
r=-:mę;.;;ini ~bi~!;] Spostrzegane wsparcie jest wyższe u kobiet i koreluje ono negatywnie z po-
ziomem obciążenia stresowego, czyli pełni w jakimś sensie modyfikującą rolę,
Żródlo czego nie obserwowano 10 lat wcześniej. Zastosowane, podobnie jak w bada-
SS df MS F p
wariancji
39,14 39,14 9,113 ,003
niach polsko-amerykańskich, metody regresji wielokrotp.ej nie dały konkluzyw-
Pleć i
Rok 25,17 I 25,17 5,860 ,016
nych wyników. Okazało się bowiem, że obciążenie stresem tak silnie oddziałuje
Interakcja 0,09 1 0,09 ,021 ,885 na poziom lęku i depresji, że maskuje modyfikujący wpływ zasobów.
R2 = ,026 (PopraWione R'= ,021) Stwierdzono natomiast, że studentom udało się na tyle opanować poziom
napięcia stresowego, że ich poziom zagrożenia zdrowia, mierzony wskaźnikiem
Ryc. 5. Wewnętrzna lokalizacja poczucia kontroli u kobiet i mężczyzn w badaniach lęku i wskaźnikiem depresji, okazał się w badaniach replikowanych po 1O la-
studentów 1988 i 1998. tach istotnie niższy. Dane te, wraz z obliczeniami dwuczynnikowej analizy wa-
riancji, przedstawiono na ryc. 7.
 HELENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKI
114 Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechanizmy radzenia sobie„. 115

ski, 2000) dało podstawy do wnioskowania, że obranie tego kierunku w pracach

65-.-~~~~~~~~~- 12,---------~
badawczych przynosi interesujące efekty.
Zgodnie z tym modelem, opracowanym na bazie wcześniejszych teoretycz-
t1T............__ nych analiz, zmienne poczucia koherencji powinny pozostawać w relacjach do
<11
"i{ poszczególnych ogniw procesu radzenia sobie.
.!t
~ a Ta bel a 2. Współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi poczucia koherencji i zmiennymi pro-
"'
"Cl cesów zmagania się ze stresem i pomiarami zdrowia.

c Ma Me
40 +---------„ 7+-----------, Liczba wydarzeń ocenianych pozytywnie 0,159 0,178
1988rok 1998 rok 1988 rok 1998 rok Liczba wydarzeń ocenianych negatywnie -0,262 -0,326
Stres -0,293
Ocena wydarzeń pozytywnych 0,184 0,209
1-m-męiczyźni-rkobl;fy j 1-ti-mężczyź~i-rk<>IJie\'] ----- Ocena wvdarzeń negatywnych 0,287 0,338 0,271
Wyzwanie 0,298 0,409 0,439
Ocena pierwotna Zagrożenie
-------..--- - -0,338 -0,438 -0,356
Zródło Strata
SS df MS F p SS df MS F p -0,445 -0,412 -0,400
wariancii
160,38 l 160,38 2,213 ,137 366,48 l 366,48 6,112 ,014
- - Strategie aktywno-poznawcze
Płeć
Zmaganie się Strategie aktywno-behawioralne
Rok 14300,59 1 14300,59 197,316 ,OOO 622,16 l 622,16 10,377 ,001 0,211
Interakcia 1421,91 l 1421,91 19,619 ,('10 13,74 1 13,74 ,229 ,632 Strategie unikowe -0,309 -0,387 -0,204
R'' ;;_ ,279 (poprawione R' ;;~275)~~ R' = ,033 (poprawione R' = ,027) Zdrowie poziom fizyczny 0,334 0,426 0,402
Konsekwencje Zdrowie - poziom psychiczny 0,389 0,576 0,630
Ryc. 7. Poziom lęku i depresji u badanych studentek i studentów w badaniach porównawczych
zdrowotne Zdrowie - poziom społeczny 0,100 0,146
1988 i 1998.
Lęk -0,609 -0,756 -0.569
Wyniki badań porównawczych były więc tylko częściowo zgodne z ocze- Depresja
---
-0,503 -0,645 -0,530
kiwaniami. Podobnie jak zmiany polityczno-społeczne miały one wielokierun- Wszystkie zamieszczone w tabeli współczynniki korelacji są istotne na poziomie 0,05
kowy charakter. Zgodnie z oczekiwaniami wzrosła natomiast liczba krytycz-
nych wydarzeń, ale miały one znacznie bardziej pozytywny charakter dla stu- W tabeli 2 zamieszczono wyniki analizy korelacyjnej (współczynniki
dentów. Pozytywnej ocenie tych wydarzeń oraz znacznemu wzrostowi wsparcia r-Pearsona) uwzględniającej z jednej strony komponenty poczucia koherencji, a
społecznego można częściowo przypisać, iż mimo wysokich obciążeń poziom z drugiej zmienne odnoszące się do poszczególnych etapów procesu radzenia
lęku i depresji był niższy, niż w roku 1988. Procesy demokratyzacji nie sobie ze stresem. Generalnym wnioskiem, który można postawić na bazie za-
spowodowały jeszcze zmian w poczuciu sprawstwa. Być może inne zasoby in- prezentowanych współczynników korelacji, jest stwierdzenie bliskiej zależności
dywidualne pełnią znacznie skuteczniejszą rolę modyfikatora stresu. Tym pro- pomiędzy komponentami poczucia koherencji a procesami zmagania się. Siła
blemom poświęcona jest dalsza analiza badań. tych zależności jest funkcją etapów procesu radzenia sobie. I tak, najsilniejsze
związki pojawiły się w odniesieniu do końcowego etapu transakcji stresowej,
4.2. Weryfikacja modelu salutogenezy i modyfikującej roli poczucia którym w przypadku niniejszego studium są wskaźniki pozytywnego i nega-
koherencji tywnego zdrowia. Zarówno subiektywna ocena zdrowia psychicznego, jak i
Podstawą dla empirycznych analiz prezentowanych w poniższym rozdziale
nieco słabiej fizycznego, a także poziom lęku i depresji ujawniają silną współ­
jest model, który łączy dwa podejścia do zagadnień stresu i radzenia sobie, tzn. zależność z poczuciem koherencji. Tylko w odniesieniu do pomiaru zdrowia
społecznego korelacje są bardzo słabe.
transakcyjne koncepcje zmagania się ze stresem i koncepcję salutogenetyczrią
(patrz ryc. I). Podstawowa oś modelu prowadzi od stresu, poprzez ocenę pier- Na drugim miejscu, ze względu na siłę współzależności z poczuciem kohe-
wotną i strategie zaradcze; aż do konsekwencji zdrowotnych. Ten proces mody-
rencji, lokują się zmienne opisujące tendencję do postrzegania wydarzeń w ka-
fikowany jest poprzez różne czynniki, wśród których poczesne miejsce zajmuje tegoriach wyzwania, zagrożenia bądź straty, a więc ocena pierwotna. Zgodnie z
poczucie koherencji. Pierwsze podejście do weryfikacji tego modelu (Pasikow- oczekiwaniami silne poczucie koherencji wiąże się z większą skłonnością do
 T~

116
HELENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKI
l
I
Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechanizmy radzenia sobie... 117

ocen typu wyzwanie, zmniejszając jednocześnie tendencje do postrzegania zda- zdrowia psychicznego uzyskano zdecydowanie wyższy poziom wariancji wyja-
rzeń jako zagrażających bądź jako stratę. śnionej, niż dla zdrowia fizycznego. Współczynnik determinacji dla zdrowia
Relacje poczucia koherencji ze zmiennymi odnoszącymi się do wydarzeń społecznego jest tak niski, choć istotny, że można go uznać za marginalny.
życiowych, aczkolwiek istotne, nie są zbyt silne. Relacje te są wyraźniejsze w Negatywne wskaźniki zdrowia, tj. lęk i depresja, najlepiej wyjaśniane są
odniesieniu do zdarzeń negatywnych.Okazało się, że poczucie koherencji jest również przez poczucie zrozumiałości i globalną ocenę wydarzeń życiowych.
najsłabiej powiązane ze strategiami radzenia sobie. W praktyce można mówić Jednak w przeciwieństwie do poprzednich, miejsce sensowności zajmuje tu po-
tylko o odwrotnie proporcjonalnym związku ze strategiami unikowymi. czucie zrozumiałości.
Przeprowadzono także analizę regresji wielozmiennowej dla wskaźników Choć konstrukt poczucia koherencji jest „sztandarowym" dla koncepcji sa-
pozytywnego i negatywnego zdrowia. Wyniki zamieszczono w tabeli 3 i 4. lutogenetycznej, to jednak zagadnienia jego powiązań z procesem radzenia nie
·wyczerpują wszystkich implikacji płynących z przyjęcia tego podejścia. Ważna
Tabela 3. Wyniki regresji wielozmiennowej dla pozytywnych wskaźników zdrowia
jest bowiem analiza powiązań między ogniwami procesu zmagania się ze stre-
Zdrowie psychiczne Zdrowie fizyczne Zdrowie społeczne sem. Wyniki wcześniejszych prac (Pasikowski, 2000) poświęconych tym za-
zmienna beta zmienna beta zmienna beta gadnieniom dają podstawy by sądzić, że zaprojektowany model teoretyczny jest
Sensowność 0,395 Zaradność 0,233 Wewnętrzne LOC -0,171 poprawny.
Ocena globalna zda- 0,339 Ocena globalna 0,177 Sensowność 0,162 W tym miejscu omówione zostaną wyniki wskazujące na te relacje, których
rzeń zdarzeń istotności nie udało się uzasadnić poprzednio. W szczególności nacisk położony
Liczba zdarzeń po- 0,164 Sensowność 0,199 zostanie na zależność pomiędzy strategiami radzenia sobie a wskaźnikami
zytywnych zdrowia. Punktem wyjścia dla tych analiz było podzielenie badanej próby na
Zaradność 0,216 Wewnętrzne LOC -0,112 podgrupy homogeniczne ze względu na strategie radzenia sobie ze stresem. W
Strategie aktywno- 0,104 tym celu zastosowano analizę skupień metodą k-średnich. Zdecydowano się na
-poznawcze przyjęcie rozwiązania z 4 skupieniami. Centra skupień zamieszczono w tabeli 5.
R2 = 0,523 R 2 = 0,244 R2 = 0,049
F= 58,255 F=21,489 F= 6,886 Tabela 5. Ostateczne centra w analizie skupień ze względu na strategie zaradcze
p =o.ooo p =o.ooo p = 0,001
Skupienie
1 2 3 4
Tabela 4. Wyniki regresji wielozmiennowej dla negatywnych wskaźników zdrowia
(n= 51) (n= 78) (n= 95) (n= 51)
Lęk Depresja Strategie aktywno-poznawcze 7,64 11,88 13,67 9,70
zmienna beta zmienna beta Strategie aktywno-behawioralne 6,50 10,50 11,04 7,40
Zaradność -0,494 Zaradność -0,376 Strategie unikowe 5,22 6,29 11,39 10,29
Ocena globalna zdarzeń -0,254 Ocena globalna zdarzeń -0,286
-0,150 Studenci przypisani do skupienia 1 charakteryzują się generalnie niską ten-
Zrozumiałość -0,208 Zrozumiałość
dencją do stosowania jakichkolwiek strategii zaradczych. W przeciwieństwie do
Strategie unikowe 0,125 Wewnętrzne LOC 0,108
0,134
nich, studenci przypisani do skupienia 3 cechują się tendencją do stosowania
Liczba zdarzeń pozytywnych -0,105 Strategie aktywno-
-behawioralne wszystkich, bez wyboru, strategii w maksymalnym stopniu. W skupieniu 2
Wyzwanie -0,111 znaleźli się ci, którzy nie używają strategii unikowych. Natomiast skupienie 4 to

Wsparcie społeczne -0,097 osoby o nieco zmniejszonej tendencji do wykorzystywania strategii behawio-
R2 = 0,542
ralnych. Średnie dla podgrup oraz wyniki analizy wariancji zaprezentowano w
R2 = 0,643
F= 95,631 F=44,574 tabeli 6.
p =o.ooo p = 0,000 Okazało się, że skupienia istotnie różnią się poziomem zdrowia zarówno
negatywnego, jak i pozytywnego. Tylko w aspekcie społecznym subiektywne
Okazało się, że dla zdrowia zarówno w aspekcie psychicznym, jak i fizycz- zdrowie nie różnicowało skupień. Najlepsze wyniki w zakresie wskaźników
nym, najważniejsze są: poczucie sensowności, poczucie zaradności oraz glo- zdrowia uzyskano dla skupienia 2, w którym znalazły się osoby używające czę­
balna, pozytywna ocena ważności zdarzeń życiowych. Należy zaznaczyć, że dla sto strategii aktywnych, poznawczych i behawioralnych, przy jednoczesnym
 T'
!
i
HELENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKI Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechanizmy radzenia sol;lie.„ 119
118
\
I
rzadkim korzystaniu ze strategii unikowych. Najgorsze oceny poziomu zdrowia sem. Tak więc potwierdza się, że poziom poczucia koherencji różnicuje
pojawiły się w skupieniu, w którym korzystanie ze strategii aktywnych i uni- przebieg procesu transakcji stresowej i jej efekty.
kowych nie było równoważone prrez co najmniej równie częste stosowanie Tab e 1a 7. Różnice między średnimi dla grup o wysokim i niskim poziomie poczucia koherencji
technik behawioralnych. Rezultaty zdają się sugerować wniosek, że korzystanie
z technik unikowych samo w sobie nie prowadzi do negatywnych konsekwencji Czas t 1 - 1998 r. Czas t2 1999 r. Czas t3 - 2000 r.
I
zdrowotnych, jeżeli te strategie są harmonijnie wplecione w szeroki repertuar Niskie Wysokie Niskie Wysokie Niskie Wysokie
innych strategii. soc soc soc soc soc soc
Tabela 6. Jednoczynnikowa analiza wariancji - porównanie średnich wyników pomiarów zdro· Liczba wydarzeń ocenianych
pozytywnie 12.59 14.46 :ł.00. ~ 6,40 6,33
wia w wyodrębnionych skupieniach
Liczba wydarzeń ocenianych
Skupie- Skupie- Skupie- Skupie-
negatywnie ~ ~ 4,55 5,13 4,85 3,73
nie nie nie nie F Istotność

1 2 3 4 Ocena wydarzeń pozytywnych 17,34 20,92 2.!!!ł 13.03 10,40 10,65

----
Lęk 60,24 61,45 53,40 54,43 17,648 0,000 Ocena wydarzeń negatywnych -11,25 -7,68 -6,45 -6,33 -6,40 -5,03
Depresja 5,49 6,82 11,03 10,26 9,144 0,000 Wsparcie społeczne 59,98 67,82 60,64 54,87 68,18 53,11
Zdrowie - zasoby 3,11 3,27 3,13 3,07 3,054 0,029
Wyzwanie !Z.Z! 20.11 20,08 20,86 20,07 19,86
Zdrowie - fizyczne 2,90 2,94 2,81 2,78 3,518 0,016
Zagrożenie 17.19 14,68 17,38 15,23 17.14 14,52
Zdrowie psychiczne 3,14 3,31 3,16 3,02 5,967 0,001
Zdrowie - społeczne 2,86 2,88 2,92 2,86 0,508 0,677 Strata 16.16 13,87 16.85 13.86 17.14 13,86
Strategie aktywno-poznawcze 11,31 11,24 11,75 10,37 11,04 11,09
4.3. Znaczenie poczucia koherencji w dynamice zmian
w przebiegu procesów radzenia sobie ze stresem Strategie aktywno-behawioralne 9,22 9,70 8,90 8,94 9,31 9,34
Strategie unikowe ~ LM 8,97 7,26 9,14 8,93
Stwierdzono, że poziom poczucia koherencji w sposób istotny oddziałuje na
procesy radzenia sobie ze stresem i wskaźniki zdrowia. Dlatego też grupę bada- Lęk 51,77 62,81 49,76 62,74 50,43 63,10
nych podzielono na dwie podgrupy: z wysokim poczuciem koherencji i z ni- Depresja 12.62 i.11 11,18 m 7,86 4,71
skim (patrz tabela 7). Okazało się, że najwyraźniejsze różnice między osobami
z W)'Sokim i niskim poczuciem koherencji obserwuje się w czasie t 1, próba
Zdrowie - zasoby m ~ ~ ;!,Il

była najliczniejsza. Różnice te utrzymują się jednak także w roku 1999 i 2000,
Zdrowie - fizyczne m .2.22 m łM
zwłaszcza w zakresie wskaźników zdrowia. Zdrowie - psychiczne ~ ~ m Ml! ..........
Dla osób z wysokim poczuciem koherencji charakterystyczna jest wyższa Zdrowie - społeczne 2,85 2,91 2,88 2,93
............
liczba wydarzeń pozytywnych, przy jednocześnie niższej liczbie negatywnych;
Zdrowie - ogólnie ł&2 ~ 1,2!! Ul
niższy jest także odczuwany poziom stresu tych osób. Studenci ci doświadczają
więcej wsparcia społecznego. Charakterystyczną i utrzymującą się w czasie jest • Wszędzie tam, gdzie różnica pomiędzy grupami okazała się istotna na poziomie 0,01
słabsza tendencja do oceny zdarzeń jako strata, ale też przynajmniej począt­ średnie zostały podkreślone.

kowo studenci z wyższym poczuciem koherencji częściej oceniają zdarzenia • Wyższy wynik w zmiennej „lęk" oznacza niższe natężenie poziomu lęku.

jako wyzwanie, niż zagrożenie.
Grupa ze słabym poczuciem koherencji wyróżnia się też tym, że istotnie
cz~:sc11ei, spośród strategii radzenia sobie re stresem stosuje te, które zalicza się
do kategorii unikowych. W zakresie wskaźników zdrowia osoby te ujawniają
istotnie wyższy poziom lęku i depresji, przy zdecydowanie niższym poziomie
subiektywnego zdrowia. Ogólnie można stwierdzić, że studenci z niskim po-
czuciem koherencji uzyskują mniej korzystne rezultaty w zmaganiu się ze stre-
Ważnym pytaniem było, czy istnieją różnice pomiędzy grupami z wysokim
i niskim poczuciem koherencji w czasie. Do tego celu wykorzystano metody
analizy wariancji z powtarzanymi pomiarami. Stwierdzono, że podczas gdy po-
zytywna ocena wydarzeń życiowych zmienia się w czasie, negatywna nie wy-
kazuje istotnych zmian. Zmiana ocen pozytywnych nie oddziałuje na efekty
zdrowia. tj. na wskaźniki lęku, depresji i poczucia zdrowia pozytywnego. Ist-
 HELENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKI Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechanizmy radzenia sobie ... 121
120

nieją wyraźne różnice pomiędzy grupą o wysokim i niskim poczuciem koheren- Tabela 8. Korelacje pomiędzy poczuciem koherencji a wskaźnikami zdrowia w badaniach po-
cji, jednak nie zmieniają się one w czasie (patrz ryc. 8). dłużnych

c Ma ME soc

: . u. m• • I
3,2,
3,15 . •
„ l łęk

depresja
,632(**)
-,528(**)
,745(**)
-,633(**)
,567(**)
-,545(**)
,759(**)
-,663(**)

50 L::__""---'''
L,.". -„·m·~;r-···· ·'·-·
3, 1
3,05 L - - - - - - - 1 Czas t 1
zasoby
zdrowie biologiczne
,361(**)
,320(**)
,387(**)
,411 (**)
,430(**)
,377(**)
,456(**)
,429(**)
40 _,___ _ 1-1998 r.
3 +--.u••••••••••m"'"""""

zdrowie psychologiczne ,368(**) ,543(**) ,620(**) ,587(**)

30+----- 2,95 +----m~----
----f---·

zdrowie społeczne 0,044 0,061 ,149(**) ,095(*)

20 + - - - - - - m • 2,9 L----~~--;
zdrowie globalnie ,371(**) ,474(**) ,536(**) ,531(**)
10+--Ji~~~=--ftj~"~--.=;;;:-,,~~·· 2,85 i lęk ,644(**) ,712(**) ,467(**) ,703(**)
I
o +---=---.-----"'-----r-----1 2,8 I depresja -,514(**) -,724(**) -,373(**) -,623(**)
czas 1 - czas 2 - czas 3 - 2,75
1998 r. 1999 r. 2000 r. zasoby .328(*) ,374(**) ,499(**) ,443(**)
czas 1 - 1998 r. czas 2-1999 r.
Czas t2
- 1999 r. zdrowie biologiczne ,384(**) ,462(**) ,495(**) ,501 (**)

ffi
ięk - niskie SOC
-iill-poczucie zdrowia - niskie SOC zdrowie psychologiczne ,432(**) ,653(**) ,580(**) ,624(**)
lęk - wysokie SOC
-+-poczucie zdrowia - wysokie SOC zdrowie społeczne 0,101 -0,07 0,159 0,064
depresja - niskie SO
...C
depresja - wysokie SOC zdrowie globalnie ,412(**) ,489(**) ,573(**) ,548(**)
'-------===-====--····· .......---··
Czas tJ lęk ,686(**) ,731(**) ,423(**) ,714(**)
Ryc. 8. Pozytywne i negatywne wskaźniki zdrowia w grupach o wysokim i niskim poziomie -2000 r.
depresja -,328(*) -,367(*) -0,236 -,359(*)
poczucia koherencji w badaniach podłużnych.
Badania powtarzane w kolejnych latach wykazały kluczową rolę poczucia (*) - p<0,05; (**) p<0,01
We wskaźnikach lęku wyższa wartość oznacza niższy poziom lęku.
koherencji w procesach radzenia sobie ze stresem; wpływa ono niezmiennie na
ocenę wydarzeń i tendencję do stosowania unikowych strategii radzenia sobie. W kolejnym kroku wykonano analizę skupień metodą k-średnich ze
Przede wszystkim jednak poczucie koherencji pozostaje w związku z pozytyw- względu na pomiary zdrowia. Wyodrębniono dwie grupy badanych. Pierwsza
nymi i negatywnymi wskaźnikami zdrowia u studentów (tabela 8). Co istotne, charakteryzowała się niskim poziomem lęku i depresji oraz wysokim poczu-
zależność ta jest względnie stała i niezmienna w czasie. ciem zdrowia. Druga cechowała się wyższym poziomem lęku i depresji przy
Następny etap analizy koncentrował się na dynamice zmian procesów ra- niższym poziomie subiektywnego zdrowia. Następnie sprawdzono czy między
dzenia sobie ze stresem w kolejnych latach. Metody korelacji i regresji wielo- tymi grupami występują istotne różnice w sposobach radzenia sobie ze stresem
krotnej pozwoliły na wyodrębnienie zmiennych, ważnych dla pomiarów po roku i po dwóch latach, tj. w czasie t2 i t3• Okazało się, że po upływie roku, tj.
zdrowia. Okazało się, że poziom depresji, lęku i subiektywnego zdrowia zależy w czasie t2 , osoby zaliczone do grupy pierwszej „osób zdrowych" cechują się
nie tylko od poziomu poczucia koherencji, ale też od: oceny pierwotnej typu mniejszą tendencją do oceny wydarzeń jako stresujących i do oceny pierwotnej
wyzwanie i zagrożenie, preferencji strategii unikowych i liczby oraz oceny po- typu zagrożenie i strata; wyższą tendencją do stosowania aktywno-poznaw-
zytywnych i negatywnych wydarzeń życiowych. · czych fonn radzenia sobie ze stresem i niższą tendencją do stosowania form
unikowych. Oczywiście różnice w poziomie subiektywnego zdrowia, lęku i de-
presji także są istotne. W trzecim roku studiów pozostała istotna różnica w za-
kresie oceny pierwotnej oraz w zakresie lęku i depresji. Co ciekawe, we wcześ­
niejszych badaniach (Pasikowski, 2000) ustalono, że poczucie koherencji
 HELENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKI
122
najsilniej powiązane jest z tym etapem procesu radzenia sobie, na którym jed-
nostka dokonuje oceny pierwotnej. Wniosek ten znalazł potwierdzenie także w
omawianych tu badaniach.
5. Dyskusja wyników i podsumowanie
Uzyskane wyniki w badaniach porównawczych mogą stanowić dobrą ilu-
strację zmian, które zaszły w życiu studentów w Polsce po 1989 roku. Czas i
przemiany, jakie miały miejsce w latach 1988-1998, wpłynęły na wzrost liczby
krytycznych wydarzeń i wzrost obciążenia stresem. Bardziej obciążone stresem
są: sfera edukacji, rodziny, towarzyska i przyjaźni oraz zamieszkania, a także
finanse i ogólnie stres społeczny. Struktura stresowych wydarzeń nie zmieniła
się w przeciągu l O lat. Odzwierciedla ona prawdopodobnie problemy typowe
dla fazy rozwojowej i grupy społecznej. W porównaniu z populacją ogólnopol-
ską, stwierdzamy np. znacznie niższy stres wynikający z problemów zdrowot-
nych i opieki zdrowotnej (por. Czapiński, 2000). W grupach studenckich
problemy i rodzicielstwa, i związane ze społecznością pojawiają się wyjątkowo
rzadko.
Jednakże mimo istotnego wzrostu obciążenia stresowego nie stwierdzono,
aby pociągało to za sobą wzrost poziomu depresji i lęku u studentów. Fakt ten
można wyjaśniać dwojako. Po pierwsze, studenci doświadczali istotnie więcej
wydarzeń pozytywnych, ocenianych prawdopodobnie jako wyzwanie, zmniej-
szyła się natomiast zdecydowanie liczba wydarzeń jednoznacznie negatywnych.
Po drugie, niższe wskaźniki patologii można też wyjaśnić dwukrotnym wzro-
stem wsparcia społecznego, który zgodnie z badaniami na temat modyfikującej
funkcji wsparcia odgrywa znaczącą rolę dopiero przy wyższym poziomie ob-
ciążenia stresem (Sęk, 1988).
Wbrew oczekiwaniom nie stwierdzono wzrostu wewnętrznego poczucia
zlokalizowania kontroli. Być może przemiany polityczne, społeczne i ekono-
miczne, trudne doświadczenia wprowadzanych reform spowodowały raczej wy-
cofanie się studentów z czynnego udziały w życiu społecznym, tj. takiego
udziału, który przyczynia się do wzrostu poczucia sprawstwa. Bardzo prawdo-
podobnie jest jednak tak, iż procesy demokratyzacji życia nie sięgnęły jeszcze
głębiej w strukturę przekonań pojedynczych osób.
Brak danych, które pozwoliłyby wyjaśnić tak istotny wzrost spostrzeganego
wsparcia społecznego w stosunku do czasów określanych jako kolektywi-
styczne. Wydaje się, iż percepcja wsparcia zależy w znacznym stopniu nie tylko
od istniejących zasobów, ale także wynika z umiejętności aktywnego mobili-
zowania tego wsparcia. Być może istotnym czynnikiem jest także wyraźny
wzrost podaży dóbr (por. Harari, Jones, Sęk, 1988). Badania porównawcze uka-
zały już wstępnie znaczenie pozytywnych elementów radzenia sobie ze stresem.
Głównym celem naszych badań było kolejne sprawdzenie założeń modelu
salutogenezy. W badaniach prowadzonych przez nasz zespół, na różnych eta-
Stres życiowy studentów- poczucie koherencji i mechanizmy radzenia sobie ... 123
pach weryfikacji modelu salutogenetycznego, stwierdzono wielokrotnie, że po-
czucie koherencji pełni kluczową rolę w procesach radzenia sobie ze stresem
(Pasikowski, Sęk, 1995, 2000; Pasikowski, 2000). W aktualnych badaniach
stwierdzono także, że ta zmienna podmiotowa wpływa w sposób znaczący na
poszczególne ogniwa tego procesu i oddziaływuje wprost na poziom zdrowia.
Ten wpływ zaznacza się najsilniej na etapie oceny pierwotnej. Wpływ poczucia
koherencji jest jednak również bardzo wyraźny w odniesieniu do pomiarów
zdrowia. Poczucie sensowności i zaradności, wraz z pozytywną oceną wydarzeń
życiowych, ma bardzo istotne znaczenie dla zdrowia psychicznego mierzonego
pozytywnym psychicznym dobrostanem. Brak lub niski poziom depresji i łęku
„zabezpiecza" w badanym modelu przekonanie, że dostępne są zasoby do spro-
stania trudnościom oraz że trudne sytuacje da się opanować poznawczo. Rozpo-
znano odmienny układ czynników zarówno z poziomu oceny stresorów,
składowych poczucia koherencji, jak i strategii zaradczych, które blokują po-
wstawanie objawów lęku lub depresji. Mechanizmy te szczególnie trafnie (bar-
dzo wysoki procent wyjaśnianej wariancji) pozwalają przewidzieć możliwość
zapobiegania stanom lęku, trudniej natomiast wyjaśniają jak zapobiegać depre-
sji.
Zdawałoby się, że o korzystnych wynikach funkcjonowania człowieka w
stresie będą decydowały odpowiednio stosowane środki zaradcze, czyli strate-
gie radzenia sobie. Tymczasem wpływ strategii radzenia sobie na poziomy
zdrowia bardzo trudno określić (por. Pasikowski, 2000).
W naszych badaniach udało się wykazać, że o powodzeniu nie decyduje
liczba stosowanych strategii zaradczych, ale ich konfiguracja. Najlepsze rezul-
taty zdrowotne uzyskiwali studenci, którzy dość często stosowali strategie ak-
tywne poznawczo i behawioralnie, a rzadko tzw. unikowe, nastawione raczej na
poprawę samopoczucia i nastroju zamiast na lepsze poznanie sytuacji i rozwią­
zanie problemów. Stosowanie strategii unikania trudności, nastawionych głów­
nie na regulacje emocji, samo w sobie nie jest ryzykowne dla zdrowia wówczas,
gdy te sposoby radzenia sobie są umiejętnie wkomponowane w szeroki reper-
tuar innych strategii poznawczych i behawioralnych.
Nie udało się wykazać w badaniach podłużnych (t 1-ti-t3), że bilans sukce-
sów w radzeniu sobie ze stresem pełni rolę antycypującego doświadczenia. W
badaniach powtarzanych w latach 1999 i 2000 znów najistotniejszą rolę ode-
grało poczucie koherencji, które zdominowało wpływ zwrotny innych czynni-
ków. Stwierdzono, że wpływ ten utrzymuje się w czasie i działa w różnych
sytuacjach obciążenia stresowego.
Studenci z wysokim poczuciem koherencji tworzą własną dynamikę funk-
cjonowania w stresie. Wzorzec ten charakteryzuje się koncentracją na ocenie
typu wyzwanie, rzadkim stosowaniem strategii unikowych i w efekcie poziom
depresji i lęku jest u tych osób niski, a subiektywne poczucie zdrowia na wy-
miarze psychologicznym i somatycznym jest wysokie. Studenci z niskim po-
 124 HELENA SĘK, TOMASZ PASIKOWSKI
czuciem koherencji częściej oceniają
wydarzenia życiowe jako zagrożenie i
stratę, często stosująstrategie unikowe i wykazują wyższe wskaźniki depresji i
lęku przy niższym poczuciu zdrowia.
Poczucie koherencji i sposoby oceny stresowych wydarzeń w pierwszym
roku studiów rzutują na radzenie sobie ze stresem i poziom zdrowia w dalszych
latach studiowania.
Grupa studentów „zaradnych'', studiujących z sukcesem i skutecznie zma-
gających się ze stresem wydarzeń życiowych, poprawia swoje wyniki i poziom
zdrowia psychicznego. Natomiast studenci, którzy startują z niskim poczuciem
koherencji uzyskują z czasem coraz gorsze wyniki w zmaganiu się ze stresem,
w związku z tym wzrasta u nich poziom zagrożenia zdrowia.
Zbadano też dynamikę zmian w procesach zmagania się ze stresem u stu-
dentów. Po roku (czyli w czasie t2) w grupie „zaradnych" stwierdzono mniejszą
tendencję do oceniania wydarzeń jako stresujących, zagrażających i szko-
dzących, a wyższą tendencję do stosowania najbardziej skutecznej - z punktu
widzenia parametrów zdrowia konfiguracji strategii zaradczych. W trzecim
roku studiów przetrwała różnicująca funkcja oceny pierwotnej stresorów. Tak
więc pokazano, że w złożonych procesach zmagania się ze stresem najważniej­
szą rolę odgrywa modyfikująca funkcja poczucia koherencji i związana z nim
ocena stresorów.
Uzyskane wyniki mogą mieć ważne znaczenie praktyczne. W ochronie
zdrowia psychicznego studentów warto zwrócić uwagę na sfery szczególnie
obciążone stresem życiowym. Można też wykorzystać w poradnictwie zdro-
wotnym, a nawet w dydaktyce, rolę wydarzeń pozytywnych i warunki dla roz-
woju poczucia koherencji (Antonovky, 1995). Przeciwdziałać należy natomiast
niekorzystnym ocenom stresorów jako zagrażających, uszkadzających i demo-
bilizujących. Warto też zwrócić uwagę na niekorzystne działanie unikowego
stylu radzenia sobie ze stresem, jako dominującego w życiu studentów.
Literatura
Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia Jak radzić sobie ze stresem i 11ie zacho·
rować. Warszawa: Wydawnictwo Fundacja IPN
Baltes, P.B. (1979) Entwicklungspsychologie unter dem Aspekt der gesamten Lcbensspanne. W:
L. Montada (red.), Bren11punkte der Entwicklungspsychologie (s. 42-61). Stuttgart: Kletta
Barrera, M .• Sandler, I.N., Ramsey, T.B. (1981). Preliminary development of a scale of social
support: Studies of college students. American Journal of Community Psycholog)', 9, 435-
447
Beck, AT. (1967). Depression: clinical, experimental and theoretical aspects. New York: Harper
&Row
Brzezińska, A. (2000). Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa. Wydawnictwo Scholar
Czapiński, J. (2000). Niekliniczne wskaźniki zdrowia psychicznego Polaków. Identyfikacja spo-
łecznych grup podwyższonego ryzyka. W: J.Cz. Czabała (red.), Zdrowie psychiczne, zagro-
żenia i promocja (s. 231-326). Warszawa: Wyd. Instytutu Psychiatrii i Neurologii
Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechanizmy radzenia sobie ...
125
Fili pp, S-H. ( 1981). Ein allgemeines Modeli fur die Analyse kritischer Lebensereignisse. W: S-H.
Filipp (red.), Kritische Lebensereignisse (s. 3-52). Miinchen: Urban & Schwarzenberg
Harari, H„ Jones, K.A., Sęk, H. (1988). Stress syndromes and stress predictors in American and
Polish College Students. Journal of Cross-Culture Psychology, 19, (2), 243-255
Heszen-Niejodek, I. (2000). Stres i radzenie sobie - główne kontrowersje. W: l. Heszen-Niejo-
dek, Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu (s. 12-43). Katowice: Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego
Holmens, T.H. Rahe, R.H„ (1967). The Social Readjustment Rating Scale. Journal of Psychoso-
matic Research. 11, 213-218
Kobasa, S.C. ( 1982). The hardy personality: Toward a social psychology of stress and heallh. W:
G.S. Sanders, J. Sułs (red.), Social psychology of health and illness (s. 231-252). Hillsdale:
N.J. Erlbaum
Lazarus, R.S. (1980). The stress and voping paradigme. W: L.A. Bond, J.C. Rosen (red.), Com-
petence and coping during adulthood. Hanover: University Pres of New England
Mirels, H.L. ( 1970). Dimensions of interna] versus extemal control. Journal of Consulting and
Clinical Psychology, 34, 226-228
Moos, R.H. (1988). Coping Response lnventory: Manuał. Palo Alto: Stanford University and
Veterans Administration Medical Centers
Pasikowski, T. (I 986). Charakterystyka próby i metody badawcze. W: H. Sęk (red.), Wypalenie
zawodowe (s. 27-40). Poznań: ZW Domke
Pasikowski, T„ Sęk, H. (1995). Quality of Life, Health Experiences and Sense ofCoherence. W:
J. Rodriguez-Marin (red.), Health Psychology and Quality of Life Research. Proceedings of
the 8th Annual Conference of the European Health Psychology Society (s. 77-87). Alicante:
Health Psychology Depa.rtment Uni versity of Alicante
Pasikowski, T„ Sęk, H. (2000). The dynamics of changes of processes of coping with stress. Fol-
low-up study. Referat wygłoszony na "The l 4th Conference of European Heallh Psychology
Society". Leiden
Pasikowski, T. (2000). Stres i zdrowie. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora
Sandler, I.N„ Lakey, B. (1982). Locus of control as a stress moderator: the role of control percep-
tions and social support. American Journal o/Community Psychology, 10, 65-80
Sęk, H. (I 991 ). Procesy twórczego zmagania się z krytycznymi wydarzeniami życiowymi a
zdrowie psychiczne. W: H. Sęk (red.), Twórczość ikompetencje życiowe a zdrowie psy-
chiczne (s. 30-41). Poznań: Wyd. Naukowe UAM
Sęk, H. (1992). Ecological thinking in health psychology. W: H. Sęk (red.), Readings in health
and preventive psychology (s. 21-29). Poznań: ZW Domke
Sęk, H. (1996). Wypalenie zawodowe. Poznań; ZW Domke
Sęk, H. (1997). Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysowej. W: D. Kubacka-Jasiecka,
A. Lipowska-Teutsch (red.), Oblicza kryzysu psychologicmego i pracy intetwencyjnej
(s.159-169). Kraków: Wydawnictwo ALL
Wrześniewski, K„ Sosnowski, T. (1987). Inwentarz stanu i cechy lęku. Polska adaptacja STAI.
Warszawa: LTD.
EWA GRUSZCZYŃSKA

POCZUCIE KOHERENCJI A EFEKTYWNOŚĆ

PROCESU RADZENIA SOBIE ZE STRESEM
EGZAMINACYJNYM

1. Wprowadzenie
Podejście interakcyjne zakłada, iż zachowanie człowieka, również w obli-
czu stresu, jest wynikiem wzajemnego oddziaływania czynników sytuacyjnych i
osobowościowych. Wśród tych ostatnich za szczególnie ważne w kontekście
zmagania się z trudnymi wydarzeniami życiowymi należy uznać poczucie kohe-
rencji. Pojęcie to, zgodnie z definicjąjego autora, A. Antonovsky'ego (1984a,
l984b, 1990, 1995), oznacza pewną „orientację dyspozycyjną'', wyrastającą na
podłożu doświadczeń jednostki opartych na jej uogólnionych zasobach odpor-
nościowych. Ludzie o silnym SOC potrafią w dużym stopniu zrozumieć nie-
uchronne zmiany, które zachodzą w nich samych i w otoczeniu. Lepiej mobi-
lizują i wykorzystują posiadane przez siebie zasoby w razie konieczności walki
ze stresem. Przede wszystkim jednak wierzą, że ich działania mają sens.
Ostatecznie zatem, mniej sytuacji przeradza się w ich ocenie w konfrontacje
stresowe, natomiast jeżeli już dokona się taka przemiana, to prawdopodobień­
stwo skutecznego poradzenia sobie jest znacznie wyższe, niż w wypadku osób o
słabym SOC.
Powyższe stwierdzenia, wywodzące się z teorii A. Antonovsky'ego, pozor-
nie wydają się łatwe do weryfikacji. Zgromadzono już zresztą pokaźny materiał
empiryczny zdający się potwierdzać przede wszystkim wysoką skuteczność
funkcjonowania osób o silnym poczuciu koherencji w obliczu różnorodnych
trudności (por. baza danych PsycLIT). Rzadko kiedy jednak prace te wydają się
w pełni respektować złożoność zadania, jakim jest szacowanie efektywności
procesu radzenia sobie ze stresem1• Z lektury dzieł autorów zajmujących się tą
ostatnią problematyką wynika natomiast, iż dla poprawności każdych badań w
tej dziedzinie niezbędne staje się uwzględnienie w ich planie metodologicznym
co najmniej trzech postulatów (Cohen, 1984; Folkman, 1992; Heszen-Niejodek,
1991, 1996, 2000; Lazarus, 1993; Lazarus i Folkman, 1987; Lazarus i in.,

1
Prawdopodobnie jest to związane z faktem, iż równie rzadko prace te nawiązują w sposób
bezpośredni do teorii stresu i radzenia sobie R. Lazarusa i S. Folkman.
Warto tutaj podkreślić, że
do wyjątków pod tym względem należą publikacje autorów polskich.
128 EW A GRUSZCZYŃSKA
l 985). Po pierwsze, należy w sposób jednoznaczny odróżnić przebieg samego
procesu od jego wyniku. Po drugie, nie można pominąć wielopoziomowości
funkcjonowania człowieka, gdyż wysokiej efektywności podejmowanych dzia-
łań zaradczych na wymiarze, na przykład, społecznym niekoniecznie musi to-
warzyszyć taka sama skuteczność na wymiarze psychologicznym, czy też fizjo-
logicznym. Wreszcie, orzekanie o jakiejkolwiek zmianie efektywności, czyli
wzroście lub spadku w wyniku doświadczania sytuacji stresującej, wymaga
wcześniejszego ustalenia jej poziomu wyjściowego, charakterystycznego dla
jednostki jeszcze przed rozpoczęciem określonej transakcji stresowej. Te
minimalne wymogi muszą być spełnione także przy szacowaniu efektywności
radzenia sobie ze stresem osób o silnym i słabym SOC.
W szerokiej perspektywie czasowej wynik każdej konfrontacji stresowej
może się okazać istotny dla poprawy, utrzymania lub pogorszenia obecnego
stanu zdrowia. Zaproponowany zatem przez A. Antonovsky'ego opis procesu
radzenia sobie przez osoby o odmiennym poziomie SOC stanowi ilustrację spo-
sobu, w jaki kształtują one swoją lokalizację na kontinuum zdrowie-choroba, i
tym samym jest możliwy do obserwacji w przebiegu zmagania się z konkretną
transakcją stresową. Za zdarzenie użyteczne do tego celu uznaje się tutaj sytu-
ację stresu egzaminacyjnego. W sposób nie budzący większych wątpliwości
można bowiem przyjąć, że egzamin to wydarzenie niosące ze sobą zagrożenie
dla ego podmiotu, co leży u podłoża traktowania go przez prawie wszystkich
uczestników jako sytuacji stresującej. Cechą charakterystyczną dla stresu egza-
minacyjnego jest ponadto jego łatwo dająca wyodrębnić fazowość, a co się z
tym wiąże brak trudności w określeniu ram czasowych trwania transakcji.
Wreszcie powszechne występowanie tego zjawiska znacznie ułatwia samąjuż
procedurę przeprowadzania badań. Powyższe argumenty pozwalają uznać stres
egzaminacyjny za sytuację szczególnie przydatną do analizy procesu radzenia
sobie w warunkach naturalnych (Folkman i Lazarus, 1985), co zresztą znajduje
swój wyraz w ilości prac empirycznych na ten temat (Zeidner, 1995). Niejedno-
krotnie oszacowaniu podlegała też w nich efektywność radzenia sobie ze stre-
sem egzaminacyjnym, jednak wśród możliwych jej uwarunkowań nie brano do
tej pory pod uwagę poczucia koherencji. Przedstawiane więc tutaj badania po
raz pierwszy posługują się sytuacją trudnego egzaminu, by odpowiedzieć na
pytanie o różnice w skuteczności radzenia sobie z konkretną transakcją stresową
przez osoby o skrajnie odmiennym stopniu poczucia koherencji. Tym samym,
opierając się na wiedzy dotyczącej SOC, respektują one zasady prawidłowej
ewaluacji efektywności procesu radzenia sobie ze stresem.
Wyrazem tego jest szacowanie skuteczności na dwa sposoby, raczej uzupeł­
niające się niż alternatywne. Pierwszy z nich opiera się na ocenie z egzaminu
oraz na wynikach pomiaru efektywności na poziomie psychologicznym, spo-
łecznym i fizjologicznym. Uzyskuje się wówczas odrębne wskaźniki funkcjo-
nowania, co można określić jako efektywność parcjalną. Drugie podejście
Poczucie koherencji a efektywność procesu radzenia ... 129
zakłada stworzenie całościowej, globalnej miary efektywności na podstawie
wszystkich wyżej wymienionych elementów. Ponadto tak kompleksowo rozu-
miana skuteczność podlega ocenie przed rozpoczęciem sytuacji stresu egzami-
nacyjnego i po jej zakończeniu. Wybór wymienionych momentów czasowych
gwarantuje zarówno brak kontaminacji procesu radzenia sobie z jego rezulta-
tami, jak i umożliwia obserwację zmian efektywności funkcjonowania pod
wpływem tej właśnie transakcji.
Warto bowiem zauważyć, że istotne wydaje się nie tyle ustalenie skuteczno-
ści osób badanych w określonych fazach procesu radzenia sobie w zależności
od ich SOC, co raczej dostrzeżenie przyrostu lub spadku efektywności, jaki
może nastąpić w przedziałach czasowych wyznaczonych kolejnymi pomiarami.
To kierunek i nasilenie tych właśnie zmian prawdopodobnie najbardziej bezpo-
średnio warunkuje położenie podmiotu na opisywanym przez A. Antonov-
sky'ego kontinuum zdrowie-choroba. Zatem oddziaływanie poczucia koherencji
na zmaganie się z konkretną transakcją stresową można określić jako:
- wpływ niespecyficzny, kiedy zarówno nasilenie, jak i kierunek zmian
efektywności w odpowiedzi na sytuację są podobne u osób o różnym poczuciu
koherencji, to znaczy w obu grupach, przy zachowaniu stałych różnic w ich po-
ziomach funkcjonowania, następuje wzrost lub spadek efektywności. W anali-
zie statystycznej ujawnia się to jako występowanie tylko efektów głównych
zmiennych niezależnych - poczucia koherencji i czasu. Na poziomie teoretycz-
nym obserwacja wpływu niespecyficznego decyduje o przyjęciu lub odrzuceniu
hipotezy efektu głównego silnego SOC, zakładającej, iż wiąże ono z gene-
ralnie wysokim stopniem funkcjonowania, bez względu na sytuację stresującą.
wpływ specyficzny, kiedy dochodzi do interakcji SOC i czynników sytu-
acyjnych, co znajduje odzwierciedlenie w odmiennym nasileniu i/lub kierunku
zmian efektywności u osób o różnym poczuciu koherencji. Analogicznie, w
analizie statystycznej obserwuje się wówczas efekt interakcyjny zmiennych nie-
zależnych poczucia koherencji i czasu, co z kolei umożliwia weryfikację hi-
potezy efektu buforowego silnego SOC, mówiącej, iż w obliczu transakcji
stresowej stanowi ono ochronę przed jej negatywnymi skutkami (Dudek, Ko-
niarek, 1990; Ferguson, Takane, 1999) .
Odniesienie tych ogólnych prawidłowości do sytuacji stresu egzaminacyj-
nego pozwala, odwoławszy się do wcześniej zaprezentowanych informacji, na
sformułowanie następujących hipotez dotyczących efektywności procesu radze-
nia sobie ze stresem przez osoby o silnym i słabym SOC.
Realne jest także, oczywiście, jednoczesne występowanie wpływu niespecyficznego i spe-
2
cyficznego.
 r·~,.~·.;
130 EwA GRUSZCZYŃSKA
I Poczucie koherencji a
2. Hipotezy
2.1. Hipoteza efektu głównego silnego SOC
Osoby o silnym poczuciu koherencji są efektywniejsze, niż osoby o słabym
poczuciu koherencji w procesie radzenia sobie ze stresem egzaminacyjnym na
poziomie fizjologicznym, psychologicznym i społecznym oraz uzyskują wyższą
ocenę z egzaminu (efektywność parcjalna).
Osoby o silnym poczuciu koherencji są globalnie efektywniejsze, niż osoby
o słabym poczuciu koherencji w procesie radzenia sobie ze stresem egzamina-
cyjnym.
2.2. Hipoteza efektu buforowego silnego SOC.
U osób o silnym poczuciu koherencji zmiana efektywności globalnej w
procesie radzenia sobie ze stresem egzaminacyjnym jest większa3 , niż u osób o
słabym poczuciu koherencji.
3. Metoda
3.1. Osoby badane
Osobami badanymi byli studenci pierwszego roku psychologii i studenci
pierwszego roku medycyny w liczbie 137 osób, wśród których 96 to kobiety,
natomiast 41 to mężczyźni. Rozpiętość wieku wynosiła od 19 do 25 lat
(M = 19,94, s = 1,01). Grupa ta została objęta badaniami ze względu na
konieczność przystępowania do trudnego egzaminu testowego.
Pewne wątpliwości może budzić wybór takiej próby badawczej wobec po-
glądów A Antonovsky'ego (1995) o kształtowaniu się stabilnego poczucia ko-
herencji w okolicach 30 roku życia. Należy jednak zauważyć, iż planowane ba-
dania nie dotyczą wpływu SOC na sposób funkcjonowania człowieka w ciągu
długiego okresu. Obserwacji poddana zostaje tylko jedna sytuacja i zachodzące
w trakcie jej trwania zależności. Dla samej procedury bez większego znaczenia
jest więc kwestia występowania przyszłych zmian w poziomie SOC u osób
badanych.
3.2. Narzędzia
Pomiar poczucia koherencji
Poziom poczucia koherencji określano używając Kwestionariusza Orientacji
Życiowej (SOC-29), polskiej adaptacji narzędzia skonstruowanego przez
A Antonovsky'ego (zob. Pasikowski, w tym tomie, część Il). W prezentowa-
nych tutaj badaniach obliczano jedynie ogólny wskaźnik tej zmiennej (Anto-
W sensie matematycznym, tzn. przy uwzględnieniu zarówno jej wartości, jak i znaku.
3
efektywność procesu radzenia„. 131
novsky, 1993a), zgodnie z prawidłowością wiążącą większą liczbę uzyskanych
punktów z silniejszym stopniem poczucia koherencji.
Pomiar efektywności radzenia sobie.
Pomiar efektywności parcjalnej.
A. Określenie oceny z egzaminu. Otrzymany przez każdą osobę ba-
daną stopień z egzaminu uzyskano od przeprowadzającego ten egzamin. Ze
zrozumiałych względów on również ustalił kryteria jego przydzielania.
B. Pomiar efektywności na wymiarze fizjologicznym - Kwestio-
nariusz Samopoczucia Fizycznego (KSF). Jest on listą trzynastu zdań opisują­
cych powszechnie występujące i charakterystyczne dla przeżywania stresu
objawy somatyczne (np. „Czuję przyspieszone bicie serca.", „Mam zaburzenia
żołądkowe."). Osoba badana ocenia nasilenie u siebie każdej dolegliwości na
skali czteropunktowej. Rezultaty te zostają następnie zsumowane. Wysoki wy-
nik oznacza pierwotnie doświadczanie silnego nasilenia objawów, jednak w
wyniku odwrócenia punktacji uzyskano relację odwrotną. Rzetelność narzędzia
obliczona metodą Cronbacha równa się 0,85.
C. Pomiar efektywności na wymiarze psychologicznym - Kwe-
stionariusz Samooceny (KS). Narzędzie to przygotowano obierając za punkt
wyjścia skalę stworzoną przez Cibora (1988). Składa się ono z 18 właściwości
ważnych dla określenia postawy wobec samego siebie (np. „inteligencja",
„atrakcyjny wygląd", „koleżeńskość"). Osoba badana dokonuje odpowiedzi na
siedmiopunktowej skali szacunkowej następującej po każdym określeniu. Uzy-
skany łączny wynik stanowi globalny wskaźnik samooceny, według zasady: im
większa liczba punktów, tym wyżs:ia samoocena. Rzetelność skali wyrażona
współczynnikiem a Cronbacha wynosi 0,87.
D. Pomiar efektywności na wymiarze społecznym - Kwestiona-
riusz Kontaktów Społecznych (KKS). Obejmuje on dwie części. Pierwsza z
nich dotyczy liczby konfliktów, do jakich doszło w ciągu ostatniego tygodnia w
relacji z poszczególnymi grupami osób: z najbliższymi, ze znajomymi, z ob-
cymi ludźmi. Druga natomiast zawiera pięć stwierdzeń odnoszących się do róż­
nych przejawów lęku społecznego (np. „Bałam/em się odrzucenia",
„Martwiłam/em się tym, co myślą o mnie inni ludzie."), który jest oceniany na
towarzyszących im siedmiopunktowych skalach szacunkowych Ostatecznie
uzyskuje się zatem dwa wskaźniki funkcjonowania społecznego. Pierwszy z
nich informuje o liczbie konfliktów u danej osoby i jest uzyskiwany poprzez
dodanie ich ilości, zaznaczonej w każdej kategorii. Drugi wskaźnik natomiast
odzwierciedla występujące u badanego nasilenie lęku społecznego i powstaje w
wyniku zsumowania odpowiedzi udzielonych na skalach szacunkowych. Pier-
wotnie wysokie wartości obu wskaźników oznaczają gorszą efektywność na
danym wymiarze. Zastosowanie przy przeliczaniu wyników odpowiedniej pro-
cedury pozwala na uzyskanie relacji odwrotnej, to znaczy: im wyższa wartość
 132 EWA GRUSZCZYŃSKA Poczucie koherencji a efektywność procesu radzenia ... 133

wskaźnika, tym lepsze funkcjonowanie. Rzetelność pierwszej części skali wy- liczby konfliktów interpersonalnych, będących jedną z miar funkcjonowania na
rażona współczynnikiem a Cronbacha wynosi 0,6 l, natomiast drugiej 0,86. poziomie społecznym. Osoby o silnym SOC zarówno przed, jak i po zakończe­
Pomiar efektywności globalnej niu transakcji stresowej doświadczają mniejszej liczby dolegliwości fizycznych,
Z rezultatów pomiaru na poszczególnych wymiarach efektywności parcjal- odznaczają się wyższą samooceną oraz charakteryzują się niższym nasileniem
nej, po ich przekształceniu na skalę stenową i zsumowaniu, stworzono wskaź­ lęku społecznego.
nik informujący o globalnej skuteczności procesu radzenia sobie ze stresem Tabela 1. Rezultaty analizy wariancji z powtarzanymi pomiarami efektywności parcjalnej dla
egzaminacyjnym u danej osoby badanej. poczucia koherencji przy płci i kierunku studiów traktowanych jako kowarianty - średnie* i
wartości testu F
3.3. Procedura
Efektywność parcjalna
Badania miały charakter podłużny z dwukrotnym pomiarem zmiennych.
Poziomy wymiar społeczny KKS
Pierwszego pomiaru dokonano na początku semestru, czyli w warunkach uzna- wymiar wymiar psycho-
poczucia
nych za neutralne z powodu znacznego oddalenia od sesji egzaminacyjnej. Sza- fizjologiczny KSF logiczny KS
koherencji KKS_konflikty KKS_lęk

cowano wówczas stopień poczucia koherencji oraz efektywność osób badanych M M M M

Kwestionariuszem Samopoczucia Fizycznego, Kwestionariuszem Samooceny i
niskie SOC 39,414 70,128 10,328 23,751
Kwestionariuszem Kontaktów Społecznych. Ponowna ewaluacja już tylko
efektywności za pomocą trzech wyżej wymienionych narzędzi wykonana zo- średnie SOC 43,339 80,234 10,788 26,245
stała około pięciu dni po uzyskaniu oceny z egzaminu. wysokie SOC 45,298 84,496 10,424 28.~36

F(2. t37l 12,182 18,356 1,878 7,318

4. Wyniki
p <,001 <,001 ,157 ,001
Poczucie koherencji osób badanych mieściło się w przedziale od 77 do 185
* Występowanie tylko efektu głównego zmiennych niezależnych, przy braku ich interakcji,
punktów, przy średniej 131,95 i odchyleniu standardowym 20,27. Rozkład
pozwala na posługiwanie się uśrednionymi wartościami uzyskanymi w obu pomiarach. Wyż­
zmiennej miał kształt normalny (z Kołmogorowa - Smirnowa= 0,438, sza średnia oznacza więc wyższą efektywność funkcjonowania na danym wymiarze przed i
p = ,991 ). Dla celów analizy statystycznej wyodrębniono trzy grupy osób, po sytuacji stresu egzaminacyjnego.
kierując się rezultatami uzyskanymi przez nie w Kwestionariuszu Orientacji
Również porównania planowane (Ferguson i Takane, 1999), czyli kontrasty
Życiowej: pierwszy kwartyl odpowiadał osobom o słabym SOC, drugi i trzeci -
między poszczególnymi grupami SOC, potwierdziły istotność różnic między
osobom o średnim SOC, natomiast czwarty - osobom o silnym SOC.
średnimi na każdym z trzech wymiarów, z wyjątkiem wspomnianej już liczby
Liczebność wynosiła kolejno 37, 70 i 30.
konfliktów interpersonalnych. Różnice te zaznaczały się najbardziej, zgodnie z
Ponieważ zaobserwowano różnice w poczuciu koherencji w zależności od
oczekiwaniami, w grupach o skrajnie odmiennym, czyli wysokim i niskim po-
płci (kobiety charakteryzują się niższym SOC w porównaniu z mężczyznami,
czuciu koherencji (w każdym przypadku p < ,001).
x2 ::: 5,678, df::: 2, p::: ,058) i kierunku studiów (studenci psychologii uzyskują Wykonana odrębnie, gdyż w tym wypadku nie można mówić o powtórzo-
niższe SOC niż studenci medycyny, x2 =5,703, df =2, p = ,058), te dwie
nych pomiarach, jedno-jednozmiennowa analiza wariancji dla oceny z egza-
zmienne włączono do dalszej analizy w charakterze kowariantów.
minu nie wykazała różnic między grupami o odmiennym SOC (F(2. 137i = 1,074;
4.1. Efektywność parcjalna p::: ,345) ..
W celu określenia wpływu różnego stopnia poczucia koherencji (zmienna 4.2. Efektywność globalna
niezależna) na skuteczność radzenia sobie ze stresem egzaminacyjnym, prze-
Podobnie jak to miało miejsce w wypadku efektywności parcjalnej, wyko-
prowadzona została analiza wariancji z powtórzonymi pomiarami efektywności
nana analiza wariancji z powtórzonym pomiarem tym razem efektywności glo-
parcjalnej. Wykazuje ona istotny statystycznie efekt główny poczucia koheren-
balnej wykazała istotny statystycznie efekt główny SOC (F(2• 137i =18,898; p <
cji (F(s, 137i = 6,413; p < ,001) i czasu (F(4 • 137i = 10,220; p < ,001), przy nieistot-
,OO I). Silniejsze SOC wiąże się tutaj z ogólnie większą efektywnością zarówno
nej interakcji tych zmiennych (F(s. 137 >=0,886; p =,529).
przed, jak i po zakończeniu transakcji. Uwzględnienie w efektywności global-
Jak widać w tabeli 1, stopień poczucia koherencji okazuje się różnicujący w
nej, po zakończeniu transakcji, oceny z egzaminu nie przyniosło zmiany w za-
stosunku do wszystkich trzech wymiarów zmiennej zależnej, z wyjątkiem
 EwA GRUSZCZYŃSKA Poczucie koherencji a efektywność procesu radzenia„. 135
134

obserwowanej wcześniej prawidłowości (Fa, 137) = 7,991; p =,001). Wart dal- nym poczuciu koherencji zarówno przed, jak i po sytuacji stresu egzaminacyj-
szej uwagi jest natomiast efekt interakcji SOC x Czas, który wystąpił na po- nego. Dotyczy to globalnej miary efektywności i poszczególnych jej wymiarów.
ziomie tendencji statystycznej (F<z. 137i 2,216; p =,113), przy analizie warian- Nie zaobserwowano jedynie różnic w ilości konfliktów interperson,alnych i
cji z powtórzonymi pomiarami samej efektywności globalnej. otrzymanej ocenie z egzaminu między osobami o odmiennym SOC Trudno
jednak uznać, by te dwa rezultaty zaburzały obraz uzyskanych relacji. Pierwszy
Tabela 2. Średnie wartości efektywności globalnej przed i po zakończeniu transakcji z nich wynika prawdopodobnie nie tyle z braku rzeczywistych różnic pod tym
stresowej oraz różnica między nimi (delta_ef) dla trzech poziomów poczucia koheren- względem między ludźmi o silnym i słabym SOC, lecz z niedoskonałości psy-
cji,
chometrycznej zastosowanego narzędzia pomiarowego. Część kwestionariusza
Efektywność globalna stworzona do określenia liczby konfliktów cechuje się bowiem stosunkowo ni-
ską rzetelnością. Być może zamiast prób uzyskania „obiektywnej" liczby kon-
--
Poziomy przed po delta_ef
poczucia rozpoczęciem zakończeniu (2 - 1) fliktów należało skoncentrować się raczej na szacowaniu nasilenia poziomu
koherencji transakcji konfliktowości u osób badanych. Natomiast w wypadku oceny z egzaminu, jako
transakcji
(I) (2) miary efektywności radzenia sobie, już dotychczasowe badania zaowocowały
M M M zaskakującymi rezultatami. Okazuje się mianowicie, iż występuje jedynie słaby
- związek między sposobami radzenia sobie ze stresem egzaminacyjnym a
niskie SOC 17,828 19,602 1,774
otrzymywaną oceną (Bolger, 1990; Carver i Scheier, 1994; Klinger, 1984).
średnie SOC 22,611 22,482 -0,129 Również style radzenia sobie nie stanowią tutaj podstawy do dokonywania traf-
wysokie SOC 24,586 24,333 -0,253 nych predykcji (Edwards i Trimble, 1992). Można więc uznać, iż wyniki
sprawdzianu wiadomości nie są w sposób bezpośredni uwarunkowane zacho-
---

delta_ef: kontrast niskie SOC vs. wysokie SOC: M0 soc - MwSoc =2,027, p = ,092
=
delta_ef: kontrast średnie SOC vs, wysokie SOC: M!Soc - Mwsoc 0,124, p =,908
Bliższa eksploracja zmian średnich efektywności globalnej w odniesieniu
do grup różniących się SOC wskazuje, iż przy niskim SOC daje się obserwować
wzrost tej efektywności w czasie, podczas gdy w pozostałych grupach następuje
jej niewielki spadek. Prawidłowość ta ujawnia się zwłaszcza wtedy, kiedy za-
miast koncentracji na średnich posłużono się średnią różnic między wartościami
efektywności globalnej po transakcji a wartościami efektywności globalnej
przed transakcją. Uzyskana w ten sposób zmienna, delta_ef, może przyjmować
znak zarówno dodatni, jak i ujemny, co w sposób bezpośredni obrazuje kieru-
nek zmian efektywności pod wpływem doświadczania sytuacji trudnej. Analiza
kontrastów wykonana dla delty_ef"")"kazuje istotność różnicy między jej śred­
nimi dla silnego i słabego SOC na poziomie p = ,092. Zaprezentowana tutaj re-
lacja między poczuciem koherencji a zmianą efektywności znajduje swój wyraz
także w wartości i znaku współczynnika korelacji r Pearsona. Wynosi on mia-
nowicie r =-0,186 i jest istotny na poziomie p = ,015. Można zatem orzec, iż
wyniki badań raczej jednoznacznie sugerują występowanie tendencji do spadku
efektywności w trakcie trwania stresu egzaminacyjnego u osób cechujących się
wyższym SOC.
5. Dyskusja
Przeprowadzone w warunkach naturalnych badania potwierdziły hipotezę
efektu głównego o generalnie wysokim poziomie funkcjonowania osób o sil-
waniem podmiotu w sytuacji stresu egzaminacyjnego. Jeżeli zatem nawet wśród
zasobów osób o silnym SOC znajduje się różnorodność strategii zaradczych o
dużym stopniu elastyczności (poczucie zaradności), to powyższy fakt i tak wy-
daje się tłumaczyć zaobserwowany brak zależności między SOC a oceną.
Więcej wątpliwości budzi niepotwierdzenie w wyniku badań 'hipotezy
efektu buforowego, zakładającej wyższy wzrost efektywności globalnej w trak-
cie trwania transakcji stresowej u osób o silnym SOC, niż u osób o słabym
SOC. Stwierdzono tutaj tylko występowanie zależności statystycznej o charak-
terze tendencji, i to odwrotnej do spodziewanej. Nasuwa się więc przypuszcze-
nie, iż rezultaty te mogą świadczyć o występowaniu efektu pułapu. S~lne SOC
łączyłoby się wówczas z tak wysokim poziomem funkcjonowania, iż dalszy
wzrost tego poziomu stawałby się po prostu niemożliwy (Mroziak i in„ 2000),
W tym kontekście warto zwrócić uwagę na nieduży tylko spadek efektywności
tej grupy osób pod wpływem sytuacji stresu egzaminacyjnego. Sprzyja to tezie,
która znalazła w tych badaniach poparcie w postaci pozytywnej weryfikacji hi-
potezy efektu głównego, iż silne SOC warunkuje skuteczność w radzeniu sobie
ze stresem poprzez utrzymywanie generalnie wysokiego poziomu funkcjono-
wania. Doświadczanie trudności pozostawałoby bez istotnego znaczenia dla
tego ustalonego stopnia adaptacyjności. Pod ich wpływem dochodzi bowiem
albo do niewielkiego spadku efektywności, albo do równie małego jej przyro-
stu.
Inna zależność wydaje się zachodzić między zanotowanym u osób o słabym
SOC zwiększeniem skuteczności w zmaganiu się z konkretną sytuacją stresową,
 136 EWA GRUSZCZYŃSKA
a ich globalnie niskim poziomem funkcjonowania. Grupa ta z kolei prawdopo-
dobnie dysponuje potencjałem pozwalającym na wzrost efektywności, jednak
utrzymuje się on jedynie doraźnie, gdyż nie istnieją dostatecznie silne mechani-
zmy, które nadałyby tej zmianie trwały charakter. Tym samym nie dochodzi też
do kumulacji pozytywnych skutków, które pojawiają się w wyniku poradzenia
sobie z poszczególnymi wydarzeniami stresującymi.
Doniesienia z badań podłużnych i poprzecznych nad efektywnością SOC w
radzeniu sobie ze stresem również nie dostarczają jednoznacznych informacji
na ten temat. Czasami obserwuje się tylko występowanie efektu głównego
(Carmel i Bernstein, 1991; F1annery i Plannery, 1990), czasami tylko efektu
buforowego (Bishop, 1993; Takayama i in„ 1999), czasami jeszcze te dwa
efekty pojawiają się łącznie (Dudek i Koniarek, 1996; McSherry i Holm, 1994).
Różnice te mogą być podyktowane zarówno samym planem badań, jak i od-
miennością zastosowanej analizy statystycznej wyników. Jednak niespójności
pojawiają się także na poziomie teoretycznym. Niektórzy autorzy interpretują
poglądy A. Antonovsky'ego jako argumenty na rzecz buforowego działania sil-
nego SOC (Bishop, 1993), podcz.as gdy inni uznająje za wyraz przekonań za-
wierających się w hipotezie efektu głównego (Flannery i Flannery, 1990).
Wnikliwa lektura prac samego A. Antonovsky'ego (1993b, 1996) każe przy-
znać rację tym pierwszym. Nie zmienia to jednak faktu, iż nadal nie wiadomo,
w jaki sposób kształtuje się efektywność silnego poczucia koherencji pod
wpływem konkretnej sytuacji stresowej, czyli innymi słowy, jak osoby o silnym
SOC zapewniają sobie stały ruch w kierunku bieguna zdrowia. Co więcej, po-
wstaje także analogiczne pytanie dotyczące słabego SOC i jego związków z
brakiem poprawy pozycji na kontinuum zdrowie - choroba (Geyer, 1997). Aby
znaleźć rozwiązanie tak sformułowanego problemu, konieczne staje się badanie
efektywności osób o silnym i słabym SOC w odniesieniu do wielu różnych sy-
tuacji w modelu prospektywnym, przy przestrzeganiu postulatów metodolo-
gicznych dotyczących analizy procesu radzenia sobie ze stresem.
Literatura
Antonovsky, A. (1984a). The sense of coherence as a determinant of health. W: J.D. Matarazzo
(red.), Behaviorał health: A handbook of health enhancement and disease prevention (s. 114-
129). New York: Wiley
Antonovsky, A. (1984b). A call for a new question salutogenesis - and a proposed answer- the
sense of coherence. Journal of Preventive Psychiatry, 2 (I), 1-13
Antonovsky, A. (1990). A somewhat personal odyssey in studying the stress process. Stress Me-
dicine, 6, 71-80
Antonovsky, A. (1993a). The structure and properties of the sense of coherence scale. Social
Science and Medicine, 36 (6), 725-733
Antonovsky, A. (1993b). Salutogenesis. The sense of coherence newsletter. Beer-Sheva: Ben-
Gurion University of the Negev, 9, 1-7
Antonovsky A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Warszawa, Wydawnictwo IPN.
Poczucie koherencji a efektywność procesu radzenia. „ 137
Antonovsky A. (l 996). The sense of coherence: A historical and future perspective. lstaeli Jour-
nal of Medical Science, 32 (3-4), 170-178
Bishop, G.D. (1993). The sense of coherence as a resource in dealing with stress. Psychologia
An International Journal of Psychology in the Orient, 36 (4), 259-265
Bolger, N. (1990). Coping as a personality process: A prospective study. Journal of Personality
and Social Psychology, 59 (3), 525-537
Carmel, S„ Bernstein, J. (1989). Trait-anxiety and sense of coherence: A longitudinal study. Psy-
chological Reports, 65, 221-222
Carver, Ch.S„ Scheier, M.S. (1994). Situational coping and coping dispositions in a stressful
transaction. Journal of Personality and Social Psychology, 66 ( 1), 184-195
Cibor, R. (1988). Struktura ,,Ja" a motywy podejmowania leczenia odwykowego i jegq przebieg
w warunkach szpitalnych u osób uzależniorrych od alkoholu. Nie opublikowana praca doktor-
ska. Instytut Psychologii UŚ, Katowice
Cohen, F. (1984). Coping. W: J.D. Matarazzo (red.). Behavioral health: A tumatJook.
enhancement and disease prevention (s. 261-276). New York: Wiłey
Dudek, B„ Koniarek, J. (1996). Poczucie koherencji a postrzeganie relacji między warunkami
pracy, stresem i samooceną stanu zdrowia. Alkoholivn i Narkomania, l, 65-74
Edwards, J.M„ Trimble, K (1992). Anxiety, coping and academic performance. Anxiety, Stress
and Coping, 5, 337-350
Ferguson, G.A„ Takane, Y. (1999). Analiza statystyczna w psychologii i pedagogice. Warszawa:
PWN
Flannery, R.B., Flannery, G.J. (1990). Sense of coherence, life stress, and psychological distress:
A prospective methodological inquiry. Journal ofClinical Psychology, 46 (4), 415-420
Folkman, S. (1992). Making the case for coping. W: B.N. Carpenter (red.), Personal coping.
Theory, research, and application (s. 31-46). London: Praeger
Folkman, S„ Lazarus, R. (1985). If it changes it must be a process: A study of emotion and co-
ping during three stages of a ·college examination. Journal of Personality and Social Psy-
chology, 48 (1), 150-170
Geyer, S. (1997). Some conceptual considerations on the sense of coherence. Social Science and
Medicine, 44 (12), 1771-1779
Heszen-Niejodek, I. (1991). Radzenie sobie z konfrontacją stresową (wybrane zagadnienia). No-
winy Psychologicz.ne, 1-2, 13-26
Heszen-Niejodek, I. (1996). Stres i radzenie sobie - główne kontrowersje. W: I. Heszen-Niejo-
dek, z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu: problemy teoretyczne i metodologiczne
(s. 12-43). Katowice: Uniwersytet Śląski
Heszen-Niejodek, I. (2000). Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: J. Stretau (red.),
Psychologia. Podręcznik akademicki (s. 465-492). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psy-
chologiczne, tom III
Klinger, E. (1984). A consciousness-sampling analysis of test anxiety and performance. Journal
of Personality and Social Psychology, 47 (6), 1376-1390
Lazarus, R.S. (1993). Coping theory and research: Past, present and future. Psychosomatic Medi-
cine, 55, 234-2
Lazarus, R.S„ Folkman S. (1987). Transactional theory and research on emolions and coping.
European Journal of Personality, I, 141-169
Lazarus, R„ DeLongis, A„ Folkman, S„ Gruen, R. (1985). Stress and adaptational outcomes. The
problem of confounded measures. American Psychologist, 40 (7),
McSherry, W.C„ Holm, J.E. (1994). Sense of coherence: its effect on psychological and phy-
siological processes prior to, duńng, and after a stressful situation. Journal of Clinical Psy-
chology, 50 (4), 476-487
Mroziak, B„ Wójtowicz, S„ Woronowicz, B. (2000). Zmiany poczucia koherencji po psychotera-
pii u osób uzależnionych od alkoholu. Referat wygłoszony na konferencji „Model $alutoge-
nezy - poczucie koherencji a poziomy zdrowia", Poznań
 Ew A GRUSZCZYŃSKA
138

Takayama, T., Asano, Y., Yamazaki, Y., Yoshii, K., Nagasaka, Y„ Fukada, J., Furusawa, Y.,
Takahashi, S., Seki, Y. (1999). Sense of coherence, stressful life events and psychological
health. Nippon Koshu Eisei 'Zasshi, 46 ( 11), 965-976, (w języku angielskim tylko abstrakt)
Zeidner, M. (1995). Adaptive coping with test situations: A review of the literature. Educational KATARZYNA KOSIŃSKA-DEC
Psychologist, 30 (3), 123-133 IRENAJELONKIEWICZ

WYBRANE WŁAŚCIWOŚCI DORASTAJĄCEGO

DZIECKA I RODZINY
A JEGO POCZUCIE KOHERENCJI

1. Wprowadzenie
Poczucie koherencji (sense of coherence - SOC), pojęcie wprowadzone
przez Antonovsky'ego (1995}, to sposób widzenia świata, ogólna orientacja ży­
ciowa odnosząca się do szerokiego zakresu bodźców i zdarzeń wywodzących
się z przeszłości i dostrzeganych w przyszłości. SOC tworzą trzy podstawowe
składowe: (a) zrozumiałość (comprehensibility) - spostrzeganie napływających
informacji jako spójnych, ustrukturowanych, mających sens poznawczy, (b)
sterowalność (mana.geability) - dostrzeganie zasobów będących do dyspozycji
jednostki, które pozwalają sprostać wymaganiom stawianym przez bodźce, ( c}
sensowność (meaningfulness) - poczucie, że pewne problemy i wymagania
stawiane przez życie warte są inwestowania energii oraz stają się bardziej wy-
zwaniem niż kłopotem czy nieszczęściem.
Według Antonovsky'ego SOC jest czynnikiem sprzyjającym zachowaniu
dobrego samopoczucia i wpływającym na efektywność procesu zdrowienia.
Silne poczucie koherencji umożliwia zachowanie równowagi organizmu (mimo
częstego doznawania stresu) oraz pełne wykorzystanie istniejących zasobów
(por. Heszen-Niejodek, 1997; Sęk i Ścigała, 1996). Poczucie koherencji: można
traktować jako jeden z ważnych mechanizmów adaptacyjnych, który odgrywa
rolę w relacji między czynnikami stresowymi a stanem zdrowia, samopoczu-
ciem, nasileniem objawów chorobowych (Carmel i wsp„ 1991; Plannery i Plan-
nery, 1990; Bishop, 1993; Koniarek i wsp„1997).
SOC - (sense of coherence) wiąże się ze zdrowiem:
+ somatycznym - skłonnością do zapadania na rozmaite schorzenia,
występowaniem symptomów fizycznych, objawów zaburzeń psychosomatycz-
nych, nasileniem objawów psychopatologicznych oraz podatnością na leczenie,
+ psychicznym - w tym np. efektywnym radzeniem sobie ze stresem (co
może wpływać pozytywnie na stan zdrowia) oraz lepszymi umiejętnościami
przystosowawczymi i większą satysfakcją życiową z różnych obszarów funk-
cjonowania jednostki.
 KATARZYNA KOSIŃSKA-DEC, IRENA JELONKlEWICZ
140
W koncepcji Antonovsky'ego (1995) o skutecznym zmaganiu się ze streso-
rami, stale towarzyszącymi ludzkiemu życiu, decydują ogólne zasoby odporno-
ściowe (GRRs generalized resistance resources) oraz poczucie koherencji
wyznaczające sposób widzenia i rozumienia otaczającego świata.
Na GRRs składają się: odporność fizyczna i biochemiczna organizmu, wy-
kształcenie, pozycja zawodowa, możliwości intelektualne, zdolności interperso-
nalne, różne własności psychologiczne (m.in. kompetencje życiowe, poczucie
autonomii, samoocena, poczucie sprawstwa) oraz właściwości socjokulturowe
społeczności, do której należy jednostka. Antonovsky ( 1995, 1998) traktował
zasoby odpornościowe jako własności osoby i/lub środowiska, które dostarczają
doświadczeń życiowych kształtujących poczucie koherencji od pierwszych lat
życia do tak zwanej wczesnej dorosłości (ok. 30 roku życia). Podkreślał waż­
ność środowiska społecznego w fonnowaniu SOC. „Z jednej strony, świat spo-
łeczny stawia dziecku wymagania, które zechce ono spełnić lub nie. Z drugiej
strony, dziecko wymaga, by inni robili to czy tamto i zmusza innych do tego
czy tamtego, otoczenie zaś reaguje w sposób mniej lub bardziej satysfakcjonu-
jący" (Antonovsky, 1995, s. 99). Doświadczenia życiowe powstają również w
środowisku rodzinnym i w znacznej mierze mogą zależeć od wzorców wycho-
wawczych i klimatu emocjonalnego rodziny pochodzenia. Można zatem przy-
puszczać, że istnieją wewnątrzrodzinne uwarunkowania SOC. Praca Sagy i
Antonovsky (1999) wykazała, że z SOC korelują następujące kategorie do-
świadczeń życiowych: równowaga obciążeń, udział w podejmowaniu decyzji i
poczucie bliskości z rodziną.
Do zmiennych rodzinnych określających rodzaj doświadczeń młodego
człowieka należą ro.in.: jakość relacji wewnątrzrodzinnych, sposób komuniko-
wania się, stopień spójności rodzinnej, możliwości adaptacyjne rodziny. Opis
funkcjonowania rodziny w zakresie niektórych wymienionych własności umoż­
liwiają pojęcia „mocnych stron" (Olson i in„ 1992), „intymności" (Scheafer i
Olson, 1981; Kosińska-Dec, 1999) oraz „dystrybucji władzy w rodzinie" (Je-
lonkiewicz, 1999).
Według Olsona, Larsena i McCubbina (op. cit.) mocne strony rodziny, bę­
dące jej zasobami, sprzyjają prawidłowemu rozwojowi rodziny, radzeniu sobie
zarówno z fizjologicznymi, jak i incydentalnymi kryzysami, które pojawiają się
w jej życiu. W podobnym stopniu sprzyjają rozwojowi osobistemu członków
rodziny, jak i ich korzystniejszemu przystosowywaniu się.
Olson i in. (1982), na podstawie wyników badań wyodrębnili dwa czynniki
mogące świadczyć o sile rodziny. Należą do nich duma (pride) i harmonia (ac-
cord) rodzinna. Rodzinna duma jest definiowana jako spostrzegana przez każ­
dego z członków rodziny wartość rodziny (family worth). Rodzina jest
wartościowa (worthy group), jeśli można odnaleźć w niej takie cechy, które
będą źródłem satysfakcji, zadowolenia wynikającego z przynależności do tej
Wybrane właściwości dorastającego dziecka i rodziny ...
141
grupy. Harmonia wiąże się z poczuciem kompetencji rodziny, poczuciem sku-
teczności, biegłości w załatwianiu życiowych spraw.
Intymność jest właściwością charakteryzującą bliską, wielopłaszczyznową
relację,w której partnerzy żywią wobec siebie pozytywne uczucia, akceptują się
nawzajem, ufają sobie, są zaangażowani w związek (por. np.: Scheafer i Olson,
1981; Wynn i Wynn, 1986). Małżonkowie-rodzice są w dużym stopniu odpo-
wiedzialni za kształtowanie się atmosfery emocjonalnej w rodzinie i dostarcza-
nie dzieciom określonych doświadczeń (Easterbrooks i Emde, 1988). Wiele
prac empirycznych dostarcza dowodów na to, że jakość relacji małżeńskiej
wiąże się pozytywnie z takimi właściwościami jak satysfakcja życiowa człon­
ków rodziny (Loventhal i Haven, 1968; Freedman, 1978), tendencja do optymi-
stycznego spostrzegania przez nich przyszłości czy lepszego radzenie .sobie w
sytuacjach trudnych (por. Miller i Lefcourt 1982; Tołsted i Stokes, 1'984). Z
tych powodów bliska, intymna relacja małżeńska może być uznana zajeden z
zasobów, ułatwiających radzenie sobie w sytuacjach trudnych (por. Sęk; 1983).
Władza jest cechą występującą w określonym stopniu u wszystkich człon­
ków danej rodziny (Radochoński, 1984). Upraszczając - władza to określone
możliwości celowego wywoływania przez daną jednostkę zamierzonych za-
chowań u innych osób. Zakres władzy danej osoby jest tym większy, im czę­
ściej będzie ona wywoływać zamierzone zachowania u innych. Struktura
władzy w rodzinie jest również rezultatem procesów interakcyjnych w grupie.
Przebieg tych procesów jest wyznaczony zarówno przez fonnalne role pełnione
przez członków rodziny, jak i niefonnalne zależności wiążące poszczególne
osoby w rodzinie. Realizacja władzy jest równocześnie źródłem kolejnych do-
świadczeń życiowych. Relacje władzy wyznaczają zasady funkcjonowania ro-
dziny, są również niezbędne w procesie socjalizacji dzieci. Minuchin i Haley
(w: Simon, 1993) uważają, że sprawowanie władzy przez rodziców służy roz-
wojowi psychospołecznemu dzieci.
Znaczna część prac wykorzystujących pojęcie poczucia koherencji (por.
Zwoliński, 2000) pokazuje związek między SOC a szeroko rozumianym zdro-
wiem i efektywnym funkcjonowaniem psychospołecznym oraz podkreśla rolę
poczucia koherencji w podtrzymaniu i zachowaniu zdrowia.
2. Problematyka pracy
W koncepcji Antonovsky'ego pojęcie GRRsjest używane w dwóch kontek-
stach. Po pierwsze - podobnie jak w relacyjnych koncepcjach stresu podkreśla­
jących rolę zasobów w interakcji stresowej (por. Lazarus i Folkman:, 1984;
Hobfoll, 1989) GRRs są uruchamiane przez jednostkę przy pomocy poczucia
koherencji w przebiegu transakcji stresowej i mogą zapobiegać napięciu prze-
kształcającemu się w stres. Po drugie GRRs to źródło doświadczeń życiowych
o określonych parametrach (równowaga, spójność, udział w podejmowaniu de-
cyzji), które rozwijają i kształtują SOC. Mówiąc inaczej - GRRs to „magazyn"
142 KATARZYNA KOSIŃSKA-DEC, IRENA ]ELONK!EWICZ Wybrane właściwości dorastającego dziecka i rodziny ... 143

możliwości, do którego zagląda się w trudnej sytuacji, a równocześnie część
tego „magazynu" produkuje doświadczenia - czyli „pożywkę" dla SOC. Nie
wiemy dokładnie, co musi być składnikiem GRRs. Antonovsky opisując wła­
sności osoby i/lub środowiska podawał przykładowe zmienne, ale nie określił
precyzyjnie wielkości czy też jakości zasobów niezbędnych do powstania SOC.
Wiemy jednak, że niedobór GRRs - czyli tzw. deficyty odpornościowe - to
specyficzny stresor osłabiający poczucie koherencji. Wiemy również, że to, co
jest w zasobach musi dostarczać doświadczeń o opisanych wyżej własnościach.
Można zatem powiedzieć, że własności doświadczeń decydują o przynależności
doGRRs.
Przedmiotem naszego zainteresowania był drugi z wymienionych wątków,
dotyczących GRRs. Wybrano własności osoby i/lub środowiska, które prawdo-
podobnie dostarczają doświadczeń (o cechach określonych przez Antonov-
cjał, zdolności. Ta druga definicja wyraźnie wiąże się z proponowanym tutaj
konstruktem poczucie powodzenia życiowego.
Wskaźniki poczucia powodzenia życiowego obejmują miary pozytywne (np.
zadowolenie z różnych obszarów życia) i negatywne (np. przygnębienie). Są
również miarami wewnętrznymi badają poznawcze i emocjonalne aspekty
spostrzegania swojego powodzenia życiowego.
Model omawianych zależności przedstawiono poniżej w postaci graficznej.
GRRs
Uogólnione Zasoby Odpornościowe
•własności osoby:

sky' ego) sprzyjających kształtowaniu silnego SOC.

W tym opracowaniu próbujemy skoncentrować się na tym, co dzieje się
poczucie powodzenia życiowego
(np. przygnębienie, satysfakcja,
optymizm/pesymizm)
----,
między ogólnymi zasobami odpornościowymi a SOC, przy czym interesują nas
bardziej uwarunkowania SOC, niż jego funkcje regulacyjne. Niewiele jest prac, •własności środowiska:
(np. mocne strony rodziny, intymność, ~
które analizowałyby problem czynników warunkujących powstawanie określo­
podział władzy w rodzinie)
nego poziomu SOC. Z teorii Antonovsky'ego wynika, że źródłem takich czyn-
ników mogłyby być zasoby odpornościowe (GRRs). Przyjęcie takiego założenia
oznacza, że możliwe jest badanie związków między wybranymi składowymi
zasobów odpornościowych jednostki a jej poczuciem koherencji. Ryc. l. Model zależności między poczuciem koherencji a własnościami osoby i środowiska
Ogólne zasoby odpornościowe to własności osoby i/lub środowiska., które
Przedstawione dane doprowadziły do sfonnułowania następującego :pytania
zapewniają pewien typ doświadczeń życiowych, kształtujących poczucie kohe-
badawczego:
rencji. Jednym ze źródeł takich doświadczeń życiowych jest środowisko ro-
W jakim stopniu własności badanych dzieci lub własności ich rodzin
dzinne. Własności tego środowiska próbujemy opisać poprzez pojęcie
pozwalają wyjaśnić poziom poczucia koherencji u młodzieży?
mocnych stron, wprowadzone przez Olsona i in. (1982). Mocne strony rodziny
to przekonania świadczące o dumie i poczuciu satysfakcji zwiąµmym z przyna-
leżnością do rodziny. To również poczucie kompetencji i skuteczności w zała­
3. Metoda
twianiu bieżących spraw rodziny. Podobnie jak w pracy Zwolińskiego (2000)
założono, że mocne strony rodziny mogą prowadzić do wzrostu poczucia kohe- 3.1. Procedura badań
rencji dziecka należącego do tej rodziny. Badania przeprowadziła Pracownia Programów Społecznych. Odbywały się
Inne własności systemu rodzinnego uwzględniane w tej pracy to: intym- one w domach rodzin, po uprzednim umówieniu się ankietera z rodzicami i
ność, charakteryzująca relacje w parze małżeńskiej, dystrybucja władzy w ro- dzieckiem (wszyscy członkowie rodziriy byli badani w tym samym czasie). Ba-
dzinie i ocena sytuacji ekonomicznej rodziny. danych wylosowano z populacji rodzin warszawskich, uwzględniając następu­
Własności osoby opisujemy tenninem poczucie powodzenia życiowego. jące kryteria:
Określają je m.in.: zadowolenie z różnych dziedzin życia, przeżywanie przy- o rodziny pełne (nie rekonstruowane),
gnębienia, przeżywanie stresów i napięć, optymistyczne/pesymistyczne nasta- o dziecko w wieku 16-17 lat, uczące się w szkole ponadpodstawowej
wienie na przyszłość. Poczucie powodzenia życiowego wydaje się być zbieżne drugi lub trzeci rok,
pojęciowo z jedną z definicji zdrowia. H. Sęk ( 1999) ujmuje zdrowie jako pro- o nikt z członków rodziny nie leczył się z powodu przewlekłych chorób
ces (radzenia sobie ze stresem, przystosowania, rozwoju) lub jako zasób, poten- (somatycznych lub psychicznych) oraz nie przejawiał widocznego kalectwa.
 KATARZYNA KOSIŃSKA-DEC, IRENA JELONKIEWICZ Wybrane właściwości dorastającego dziecka i rodziny ... 145
144

3.2. Narzędzia Zastosowano technikę badania kwestionariuszowego używając zestawu dla

młodzieży: jakie jest twoje życie? i zestawu dla rodziców: życie twojej rodziny.
Tabela I. Narzędzia pomiaru i zmienne określające własności środowiska W tych zestawach znalazły się zarówno skale własne, opracowane przez zespół
-----
badawczy, jak i skale innych autorów. Infonnacje o narzędziach i zmiennych
Zmienne dotyczące rodziny
Narzędzia pomiaru (własności środowiska)
zawierają tabele 1 i 2.

Mocne Strony Rodziny Olsona, Larsen i Me-
Cubbina (12 samoopisowych pozycji)
Skala Intymności:
16 sarnoopisowych pozycji opisujących ja-
kość relacji małżeńskiej
-----
przekonania dotyczące wzajemnego zaufania i 3.3. Osoby badane
szacunku członków rodziny, dumy i lojalności
wobec rodziny oraz kompetencji i skuteczności w Zbadano 207 rodzin z dorastającym dzieckiem. 55,6% z nich to rodziny z
załatwianiu życiowych spraw córkami, a 44,4% z synami. W tabeli 3 zamieszczono informacje o wieku zba-
spostrzegana intymność w parze małżeńskiej
danych dzieci i ich rodziców.
(opis jakości relacji małżeńskiej w 4 sferach: Tabela 3. Wiek członków badanych rodzin (w latach)
emocjonalnej, intelektualnej, społecznej i seksu-
alnej) Pleć dzieci Wiek dzieci Wiek matek Wiek ojców

Rodzina i Ja: dystrybucja władzy w rodzinie średni S.D. średni S.D. średni S.D.
8 sarnoopisowych pozycji dotyczących spo-
Dziewczęta (N= 115); 55,6% 16,42 0,62 44,64 4,56 47,21 5,62
strzeganej władzy własnej i innych członków
rodziny Chłopcy (N= 92); 44,4% 16,35 0,56 44,97 4,47 47,43 5,42
Sytuacja ekonomiczJ1a rodziny: ocena sytuacji ekonomicznej rodziny
jednopozycyjna skala siedmiostopniowa Rodziny z synami i córkami stanowią podobny odsetek w badanej grupie.
Rodzice badanych chłopców i dziewcząt ( i matki, i ojcowie) są w podobnym
Tabela 2. Narzędzia pomiaru i zmienne określające własności osoby (dorastającego dziecka) wieku.
Dorastający uczyli się w różnych rodzajach szkół ponadpodstawowych.
Zmienne dotyczące dorastającego (własności Najliczniej - w liceach ogólnokształcących (podobny odsetek chłbpców i
Narzędzia pomiaru osoby)
dziewcząt). Najmniej reprezentowane były zasadnicze szkoły zawodowe (w
Kwestionariusz SOC-13: poczucie koherencji podobnym stopniu przez obie płcie). Infonnacje te zawiera tabela 4.
13 sarnoopisowych pozycji na pięciostopnio-
Tabela 4. Liczebności i odsetki uczniów uczących się w różnych szkołach
wych skalach
przeżywanie napięć i stresów Płeć Liceum ogólno- Liceum zawo- Technikum Zas. szkoła Razem
Skala z 5 sarnoopisowymi pozycjami dotyczą-
kształcące do we zawodowa
cymi czasu przeżywania napięć i stresów w
ostatnich 6 miesiącach Chłopcy 76 3 IO I 90
Skala z 4 samoopisowymi pozycjami dotyczą- przeżywanie przygnębienia 84,44% 3,33% !I,11% 1,11% 100%
cymi przeżywania przygnębienia w ostatnich 6
Dziewczęta 103 7 3 2 115
miesiącach
-----

Skala z 7 samoopisowymi pozycjami dotyczą- zadowolenie z różnych dziedzin życia 89,57% 6,09% 2,61% 1,74% 100%
cymi zadowolenia z różnych dziedzin życia Razem 179 10 13 3 205
Skala jednopozycyjna dotycząca subiektywnej ocena własnego zdrowia
87,32% 4,88% 6,34% 1,46% 100%
oceny stanu własnego zdrowia ------ ---
-----

Skala z 11 samoopisowymi pozycjami bezpo- optymizm dotyczący powodzenia we własnym Rodzice w badanych rodzinach mieli najczęściej wykształcenie wyższe,
średnio związanymi z przyszłością dorastają- życiu rzadziej średnie. 13 matek i 18 ojców miało wykształcenie zawodowe i tylko
cych jeden ojciec - wykształcenie podstawowe. Charakterystykę tę przedstawia ta-
---

Skala z 6 samoopisowymi pozycjami związa- optymizm/pesymizm jako ogólna postawa wo- bela 5.
nymi z ogólnym nastawieniem na sukcesy lub bee przyszłych zdarzeń
porażki życiowe
146 KATARZYNA KOSIŃSKA-DEC, IRENAJELONKJEWICZ Wybrane właściwości dorastającego dziecka i rodziny ... 147

Tabela 5. Wykształcenie matek i ojców w badanych rodzinach pesymizm, jako istotny czynnik modyfikujący wartość poczucia koherencji:
wzrost pesymizmu pociąga za sobą obniżenie poczucia koherencji. ~e trzy
Wykształcenie
I Matki Ojcowie
zmienne (poczucie przygnębienia, zadowolenie z fycia oraz pesymistyćzne na-
N % N % stawienie wobec przyszłych zdarzeń) wyjaśniają 64% zmienności SOC chłop­
podstawowe o 0,00 1 0,49 ców.
13 6,31 18 8,74 Określając związki poczucia koherencji z właściwościami rodzinnymi
zawodowe
uwzględniano dane pochodzące od rodziców i dzieci: spostrzegane przez nich
średnie 75 36,41 66 32,04
mocne strony rodziny, podział władzy w rodzinie i ocenę sytuacji ekonomicz-
niepełne wyż.sze 30 14,56 17 8,25 nej. Dodatkowo do zmiennych niezależnych dołączono intymność w parze mał­
50,49 żeńskiej, spostrzeganą przez matki i ojców.
wyźsze 88 42,72 104
W tym przypadku uzyskano trzy modele dla dziewcząt i dwa modele dla
Ponad 80 % matek i ponad 90% ojców z badanych rodzin było aktywnych chłopców wyjaśniające SOC dorastających zmiennymi środowiskowymi (ro-
zawodowo. dzinnymi), charakteryzowanymi przez nich samych, przez ich matki i ojców.
Pokazująje kolejno tabela 7 (SOC dziewcząt) i 8 (SOC chłopców).
4. Wyniki Tabela 7. Poczucie koherencji dziewcz.ąt a właściwości rodzinne; wyniki krokowej analizy re-
gresji dla danych uzyskanych od dziecka, matki i ojca (wszystkie współczynniki 6 istotne na po-
Poszukując związków poczucia koherencji dorastających z ich innymi ce- ziomie co najmniej p<0,05)
chami (właściwości osoby) i z cechami ich rodzin (właściwości środowiska)
zastosowano krokową analizę regresji. Zmiei, "lą zależną było poczucie kohe- Perspektywa dziecka Perspektywa matki Perspektywa ojca
rencji (SOC) dziecka. Do puli sześciu zmiennych niezależnych, charakteryzują­ (N= 106) (N"' 104) (N 103)
cych dorastającego, weszło: przeżywanie napięć i stresów, przeżywanie
przygnębienia, zadowolenie z różnych dziedzin żYcia, ocena własnego zdrowia, • mocne strony rodziny
j3 0,60
• mocne strony rodziny
p 0,41
. '

mocne strony rod;dny

p"' O, 32
optymizm związany ze zdarzeniami bezpośrednio dotyczącymi dorastającego i
optymizm/pesymizm jako ogólne nastawienie na sukcesy i/lub porażki żYciowe. • ocena sytuacji
ekonomicznej rodziny
Uzyskano dwa modele regresji Geden dla dziewcząt, drugi dla chłopców), wy- p 0,16
jaśniające poczucie koherencji dorastających. Zaprezentowano je w tabeli 6.
R 2 = 0,43 R 2 =0,16 R 2 =0,l0
Tabela 6. Poczucie koherencji dorastających a właściwości osoby; wyniki krokowej analizy
regresji (wszystkie współczynniki B istotne na poziomie co najmniej p<0,05)
Spośród analizowanych właściwości środowiska dorastających dz*ci naj-
Dziewczęta większy udział w wyjaśnianiu poczucia koherencji mają charakterystyki ro-
(N= 109)
dziny opisywane z ich perspektywy. I u dziewcząt, i u chłopców jest tb ocena
mocnych stron rodziny. Im wyżej szacują tę właściwość rodzinną, tym .wyższy
=
poczucie przygnębienia B -0,54 poczucie przygnębienia 6 = -0,37
jest ich SOC. Ważną zmienną dla poziomu poczucia koherencji dziewczynek
zadowolenie z różnych dziedzin źycia zadowolenie z różnych dziedzin źycia okazała się także własna ocena sytuacji ekonomicznej rodziny: jeśli lepiej oce-
B -0,32 Cl=0,36
niają status rodziny, to uzyskują wyższy wskaźnik SOC. Ocena mocnych stron
pesymizm j3 = -0,26 rodziny wyjaśnia 23% zmienności poczucia koherencji chłopców, a -Vlfspólnie
2
R =0,59 R 2
0,64 z oceną sytuacji ekonomicznej - 43% zmienności SOC dziewcząt.
Mniejszy procent wariancji poczucia koherencji dzieci wyjaśniają właści­
Poczucie koherencji dziewczynek i chłopców wiąże się statystycznie istot- wości rodziny szacowane przez rodziców. U dziewcząt istotna okahła się
nie z poczuciem przygnębienia i zadowoleniem z różnych dziedzin żYcia. SOC ocena mocnych stron rodziny spostrzeganych przez matki i przez ojców. Wiąże
jest tym wyższy, im mniejsze jest poczucie przygnębienia i w im większym się ona statystycznie istotnie z SOC dzieci i im jest wyższa, tym wyższe jest
stopniu badani czują się zadowoleni. U dziewcząt te zmienne wyjaśniają 59% poczucie koherencji dziewcząt, wyjaśniając 16% zmienności zmiennej zależnej,
wariancji poczucia koherencji. U chłopców w modelu regresji znalazł się także gdy pochodzi od matek i 10% - gdy pochodzi od ojców. U chłopców ~mienne
 KATARZYNA KOSIŃSKA-DEC, IRENAJELONKIEWICZ
148
rodzinne opisywane przez rodziców w jeszcze mniejszym stopniu wiązały się z
poczuciem koherencji. Tylko 5% wariancji SOC wyjaśniają mocne strony ro-
dziny spostrzegane przez ojców. Im wyżej ojcowie oceniają mocne strony ro-
dziny, tym wyższy poziom osiąga poczucie koherencji synów. Zmienne
rodzinne spostrzegane przez matki nie wiążą się istotnie z SOC chłopców.
Tabela 8. Poczucie koherencji chłopców a właściwości rodzinne; wyniki krokowej analizy re-
gresji dla danych uzyskanych od dziecka, matki i ojca (wszystkie współczynniki B istotne na po-
ziomie co najmniej p<0,05)
Perspektywa dziecka Perspektywa matki Perspektywa ojca
(N= 84) (N= 82) (N= 76)
• mocne strony rodziny • mocne strony rodziny
~ = 0,49 ~ =0,25
R 2 = 0,23 R 2 = 0,05
5. Podsumowanie
Przeprowadzone badania wskazują, że można wiązać poczucie koherencji
dorastających zarówno z właściwościami ich środowiska rodzinnego, jak i z
właściwościami jednostki.
Mocne strony rodziny są najistotniejszą zmienną wyjaśniającą poziom SOC
chłopców i dziewcząt. Można przyjąć, że to właśnie mocne strony są tym skład­
nikiem uogólnionych zasobów odpornościowych, który sprzyja rozwojowi
poczucia koherencji.
SOC dziewcząt jest wyjaśniany większą liczbą zmiennych (mocne strony
postrzegane przez wszystkich członków rodziny oraz własna ocena sytuacji
ekonomicznej rodziny) i w większym stopniu (większy procent wyjaśnianej wa-
riancji), niż poczucie koherencji chłopców.
Można zatem przypuszczać, że dla dziewczynek własności środowiska ro-
dzinnego są ważniejsze w dostarczaniu doświadczeń kształtujących SOC, niż
dla chłopców.
i Poczucie koherencji związane jest także z właściwościami samych dorasta-
Il jących - poczuciem przygnębienia i zadowoleniem z różnych dziedzin życia. U
dziewcząt te dwie zmienne wyjaśniają aż 59% zróżnicowania SOC. U chłopców
"
j
dołącza się jeszcze pesymizm, wyjaśniając łącznie aż 64% wariancji SOC. Tak
wysoki procent wyjaśnianej wariancji świadczy o tym, że te zmienne są bardzo
ważne dla formowania się poczucia koherencji. Warto zwrócić uwagę na to, że
opisywane właściwości jednostki charakteryzują emocjonalny aspekt funkcjo-
nowania młodzieży. Można rozważać czy te dwie (a w przypadku chłopców -
trzy) zmienne są elementem zasobów odpornościowych, które prowadzą do do-
świadczeń bądź spójnych, bądź zrównoważonych, bądź wiążących się z udzia-
łem na podejmowanie decyzji. Niestety, materiał jakim dysponujemy nie
Wybrane właściwości dorastającego dziecka i rodziny ... 149
pozwala na rozstrzygnięcie tej wątpliwości. Udało się jednak odpowiedzieć na
pytanie o związki poczucia koherencji dorastających z ich własnośc,iami i z
własnościami ich rodzin, co traktujemy jako jedną z prób analizy czynników
warunkujących powstawanie określonego poziomu SOC.
Literatura
Antonovsky, A. (1998). SOC: Historical and Future Perspective. W: H.I. McCubbin (red), Stress,
Coping, and Health in Families - Sense of Coherence and Resiliency. California: Sage Pu-
blications
Bishop, G. (1993). The sense of coherence as a resource in dealing with stress. Psychologia, an
International J. of Psychology in the Orient, 36 (4 ), 259 -265
Carmel, S., Bernstein, J. (1990). Trait anxiety, sense of coherence and medical school stressors:
observations at three stages. Anxiety Research, 3 ( 1), 51-60
Easterbrooks, M.A„ Emde, R.N. (1988). Marital and parent-child relationships: the role of affect
in the family system. W: R.A. Hinde, J. Stevenson-Hinde (red.), Relationships within
families. Mutual influences. Oxford: Claredon Press
Engfer, A. (1988). The interrelatedness of marriage and the mother-child relationship. W: R.A.
Hinde, J. Stevenson-Hinde (red.), Relationships withinfamilies. Mutual influence~. Oxford:
Claredon Press
Plannery, R., Flannery, G. (1990). Sense of coherence, life stress and psychological .distress: a
prospective methodological inquiry. Journal ofClinical Psychology, 46 (4), 415-420
Freedman, J. (1978). Happy people: What happiness is, who has it, and why. N. Y.: Harcourt
Brace Jovanivich
Heszen-Niejodek, I. (1997). Psychologia zdrowia jako dziedzina badań i zastosowań' praktycz-
nych. W: I. Heszen-Niejodek; H. Sęk (red.) Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN
Hinde, R.A.„ Stevenson-Hinde J. (red.) (1988). Relationships withinfamilies. Mutual influences.
Oxford: Claredon Press
Hobfoll, S.E. (1989). Conserwation of resources: a new attempt at conceptualizing stress. Am.
Psychologist, 44 (3), 513-524
Jelonkiewicz, I. (1999). Dystrybucja władzy w rodzinie a poczucie koherencji u młodych doro-
słych. Nie opublikowana praca doktorska. Wydział Psychologii UW, Warszawa
Koniarek, J., Dudek, B., Szymczak, M. (1997). Relationship between sense of coherence and
prevalence of PTSD symptoms amo11g fire-fighters. Referat wygłoszony na k!onferencji
„Sense of coherence, coping and health". Konstancin ·
Kosińska-Dec, K. (1999). Konstrukcja i właściwości kwestionariusza do badania intymności.
Przegląd Psychologiczny 42 (4 ), 145-158
Lazarus, R.S„ Folkman, S. (1984). Stress, uppraisal and coping. New York: Springer
Loventhal, M.F„ Haven, C. (I 968). Interaction and adaptation: Intimacy as a critical variable.
American Socioly Review, 33, 20-30
Miller, R.F„ Lefcourt, H.M. (1982). The assessment of intimacy. Journal of Personality
Assessment, 46, 514-518
Olson, D.H„ Larsen, A.S., McCubbin, H.I. (1982). Family Strength. University of Minryesota Pub
Sagy, S., Antonovsky, H. (1999). The development of the Sense of Coherence: A relrospective
study of family experiences during adolescence. Polish Psychological Bulletin, 30,'255 -262
Scheafer, M.T„ Olson, D.H. (1981). Assessing intimacy: The PAIR Inventory. JournaliofMarital
and Family Therapy, 7, 47-60 '
Sęk, H. (red.) ( 1993). Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa: PWN
Sęk, H., Ścigała, I. (1996). Stres i radzenie sobie w modelu salutogenetycznym. Promocja Ztlro-
wia, 8-9, 21-34
Simon, G.M. (1993). Revisiting the notion of hierarchy. Family Process, 32, 147-153
 150 KATA.R2YNA KOSIŃSKA-DEC, IRENA JELONKIEWICZ

Tolsted, B., Stokes, J.P. (1984). Self-disclosure, intimacy and the depenetration process. Journal
of Personality and Social Psychology, 46, 1
Wynne, L.C., Wynne, A.R. (1986). The quest for intimacy. Journal of Marital and Family
Therapy, 12(4), 383-394 ANNA WORSZTYNOWICZ
Zwoliński, M. (2000). Systemowe zasoby rodziny a poczucie koherencji u dorosłego dziecka.
Przegląd Psychologiczny, 43, 2, 139-156.

DOŚWIADCZANIE WSPARCIA SPOŁECZNEGO

A POCZUCIE KOHERENCJI

1. Wprowadzenie
Koncepcja salutogenezy i poczucia koherencji A. Antonovsky'ego wzbudza
zainteresowanie badaczy niemal na całym świecie. Rezultaty wielu badań empi-
rycznych potwierdzają założenia modelu salutogenetycznego oraz związki po-
czucia koherencji ze zdrowiem. Autorzy najczęściej traktują poczucie koheren-
cji jako zmienną niezależną i poszukują jego powiązań z innymi czynnikami
sprzyjającymi zdrowiu. Niewiele uwagi poświęca się natomiast empirycznej
weryfikacji założeń A. Antonovsky'ego, odnoszących się do źródeł poczucia
koherencji. Badania, które zostaną omówione w tej pracy, będą dotyczyły tego
1
obszaru •
A. Antonovsky traktuje zagadnienie determinantów poczucia koherencji
bardzo szeroko, uwzględniając różnorodne powiązania jednostki z jej środowi­
skiem i warunkami społeczno-historyczno-kulturowymi, w których ona funk-
cjonuje. Autor formułuje pewne sugestie dotyczące roli, jaką pełnią uogólnione
zasoby odpornościowe w kształtowaniu poczucia koherencji. Kluczem do zro-
zumienia tej zależności jest uświadomienie sobie istotnej w koncepcji A. Anto-
novsky' ego prawidłowości: po ustabilizowaniu się poczucie koherencji przej-
muje sterowanie dostępnymi dla danego człowieka zasobami, na podstawie
których powstało. Uogólnione zasoby odpornościowe stanowią więc ,bazę dla
kształtowania się silnego/słabego SOC, a później ,,zaplecze", z którego czło­
wiek dzięki poczuciu koherencji potrafi korzystać, co pozwala mu utrzymać
określoną pozycję na kontinuum zdrowie-choroba. W tym sensie, zasoby są za-
razem aktywne, dynamiczne, jak również funkcjonują jako pewien potencjał
(Antonovsky, 1979, 1995, 1998).
Wypada przypomnieć, że podobnie jak większość autorów, A. Antonovsky
dzieli zasoby na zewnętrzne wobec człowieka i wewnętrzne. A zatem, pod po-
jęciem uogólnionych zasobów odpornościowych kryją się zarówno własności

W artykule omówiono fragment badań zrealizowanych w ramach pracy doktorskiej pt.

"Doświadczanie wsparcia społecznego a kształtowanie się poczucia koherencji (SOC)"~ napisanej
pod kierunkiem prof. zw. dr hab. I. Heszen-Niejodek.
 152 ANNA WORSZTYNOWICZ
osoby, jak i jej otoczenia, które korzystnie wpływają na przebieg procesu do-
świadczania stresu i radzenia sobie z nim.
Jednym z istotnych zasobów zewnętrznych jest wsparcie społeczne. Autor
zalicza je do uogólnionych zasobów odpornościowych o charakterze interper-
sonalnym, relacyjnym (interpersonal-relational GRRs) (Antonovsky, 1979).
Podobnie rozumieją wsparcie społeczne Ch. Sheridan i S. Radmacher (1998
s. 217) - ,jako zasoby dostarczane nam poprzez interakcję z innymi ludźmi" 2 •
Definiowanie wsparcia społecznego jako zasobu powoduje, iż, zgodnie z
opisaną powyżej zasadą funkcjonowania SOC, można się spodziewać dwoja-
kiego rodzaju zależności łączących poczucie koherencji ze wsparciem. Z jednej
strony, silne SOC spowoduje, że w potrzebie człowiek będzie w stanie odpo-
wiednio wykorzystać dostępne mu wsparcie; SOC staje się tym samym kon-
struktem wyjaśniającym związek wsparcia ze zdrowiem. Z drugiej strony,
doświadczanie wsparcia społecznego będzie istotnym czynnikiem wpływają­
cym na kształtowanie się silnego poczucia koherencji.
Empiryczne sprawdzenie istnienia tej drugiej zależności stanie się celem ni-
niejszej pracy przy pełnej świadomości autorki, że wsparcie społeczne jest tylko
jedną z wielu zmiennych, mogących mieć wpływ na SOC. Zaprezentowane ni-
badania włączą się zatem do nurtu prac weryfikujących model salutogenezy,
z tą wszakże różnicą, że kierunek badanych zależności będzie odwrotny niż w
większości badań dotychczas prowadzonych - SOC będzie traktowane jako
zmienna zależna.
Autorka przyjmuje, iż traktowanie wsparcia społecznego jako zasobu impli-
kuje nadawanie mu znaczenia pozytywnego (wsparcie pożądane i adekwatne do
potrzeb), co jednocześnie wyklucza pojęcie nadmiaru wsparcia lub ograniczają­
cego działania wsparcia.
Szczegółowo wsparcie będzie rozumiane w tej pracy w następujący sposób:
jako spostrzegane przez osoby badane (aspekt subiektywny, jakościowy)
realne wsparcie (w odróżnieniu od spostrzeganego potencjalnie dostępnego
wsparcia, ponieważ w badaniach własnych przedmiotem zainteresowania jest
doświadczanie wsparcia),
jako stały element środowiska (wsparcie ciągłe, doświadczane na co
dzień),
- jako wsparcie, na które składają się cztery komponenty: wsparcie emo-
cjonalne, informacyjne, instrumentalne, wartościujące (definiowane za: House,
1981; Tardy, 1985)3 •
Warto zauważyć, że o ile wsparcie społeczne jest zaliczane do zasobów zewnętrznych, to
2
zdolność jego dostrzegania i korzystania ze wsparcia, a także cechy jednostki wzbudzające
wsparcie otoczenia, zaliczymy do wewnętrznych, psychologicznych zasobów człowieka
(Poprawa, 1997).
3
Powyźsze założenia można uznać za spójne z koncepcją wsparcia, jaką proponuje
Ch.H. Tardy (1985). Jest to o tyle istotne, że na podstawie tej koncepcji została opracowana przez
Doświadczanie wsparcia społecznego a poczucie koherencji 153
Badanie zależności o kierunku: od zasobów do SOC nie ma sensu w odnie-
sieniu do osób dorosłych, u których SOC, ukształtowane już około 30 ~pku ży­
cia, przejmuje sterowanie zasobami odpornościowymi. Co więcej, należy 1
pamiętać, że po wkroczeniu człowieka w dorosłe życie istotną rolę w kształto­
waniu poczucia koherencji odgrywają doświadczenia związane z pracą zawo-
dową (Antonovsky, 1992, 1995, 1998).
1
Aby uniknąć nakładania się tych doświadczeń na istotne dla omawianych
badań doświadczanie wsparcia społecznego, należałoby objąć badaniami grupę
osób poniżej 30 roku życia, będących zarazem w okresie poprzed~jącym
wkroczenie w dorosłe życie. Autorka przyjmuje, że dla większości osóbI wiąże
się on z podejmowaniem decyzji o wyborze drogi życiowej (kierunku studiów,
pracy itp.). Młody człowiek ma wówczas przed sobą doświadczenia zwi:ązane z
pracą zawodową, za sobą natomiast dzieciństwo i dorastanie, w których, zda-
niem A. Antonovsky'ego (1995), kształtują się dwie podstawowe warstwy po-
stawy wobec świata. Badaniami objęto zatem uczniów ostatnich klas szkół
średnich, spełniających, jak można zakładać, omówione warunki.
W modelu salutogenetycznym człowiek jest przedstawiany jako ~y,
świadomy podmiot, który w określony sposób spostrzega świat. Konsękwent­
nie, takie podejśde przyjęto w badaniach własnych. w rezultacie, wsparcie
społeczne nie jest oceniane przez badacza, ale subiektywnie przez osobyibadane
- jako doświadczanie wsparcia społecznego, którego źródłem jest najbliższe
otoczenie.
Przyjęty przez A. Antonovsky'ego sposób rozumienia świata wydaje! się bli-
ski ekologicznemu ujęciu rzeczywistości, choć sam autor nie używa tego okre-
ślenia4. W podejściu ekologicznym człowiek jest częścią środ~wiska,
traktowanego jako szereg wzajemnie powiązanych warstw. Najbliższe z nich
mają na niego wpływ bezpośredni, dalsze wpływają pośrednio (Bronfenbrenner,
1976).
Zgodnie z tym założeniem można przyjąć, że rodzice, rówieśnicy i 11auczy-
ciele mają szczególny wpływ na osoby badane i mogą stanowić dla nicH istotne
źródło wsparcia społecznego. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na wyniki 1
badań, które potwierdzają, że rodzina, rówieśnicy i nauczyciele znajdują się
wśród najczęściej wymienianych przez dorastających elementów ich świata
(John-Borys, 1994).
Wsparcie społeczne, którego źródłem są rodzice, rówieśnicy i nauczyciele
osób badanych jest zatem przedmiotem zainteresowania w niniejszyc~ bada-
niach. Obok zmiennej zależnej - SOC, wyróżniono tutaj cztery zmienne nieza-
K. Kmiecik-Baran (1995) Skala Wsparcia Społecznego, która zostanie wykorzystana w qadaniach
Holistyczno-funkcjonalny (biopsychospołeczny) model zdrowia, który znajduje 1odzwier-
ciedlenie w koncepcji A. Antonovsky'ego, nawiązuje do podejścia ekologicznego.
 154 ANNA WORSZTYNOWICZ
łeżne - wsparcie doświadczane ze strony matki, ojca, rówieśników i nauczy-
cieli.
2. Problemy i hipotezy
Opierając się na dotychczasowych rozważaniach, sformułowano pytania
i hipotezy badawcze.
Ogólne pytanie badawcze: Czy doświadczanie wsparcia społecznego
wpływa na poczucie koherencji?
Szczegółowe pytania badawcze:
1. Czy doświadczanie wsparcia ze strony rodziców wpływa na poczucie ko-
herencji?
2. Czy doświadczanie wsparcia ze strony rówieśników wpływa na poczucie
koherencji?
3. Czy doświadczanie wsparcia ze strony nauczycieli wpływa na poczucie
koherencji?
4: Która z następujących zmiennych:
doświadczanie wsparcia ze strony rodziców,
doświadczanie wsparcia ze strony rówieśników,
- doświadczanie wsparcia ze strony nauczycieli,
jest najbardziej istotna dla poczucia koherencji?
Należy się spodziewać, że odpowiedzi na tak postawione pytania będą mia-
ły przede wszystkim wartość poznawczą, związaną z weryfikacją modelu
A. Antonovsky'ego. Warto jednak zauważyć, że badania zmierzające do
wyjaśnienia źródeł SOC mogą mieć istotne znaczenie dla możliwości jego
świadomego kształtowania i określenia kierunku ewentualnych oddziaływań
prowadzących do tego celu. Szczególnie istotne wydaje się zbadanie zależności
poczucia koherencji od doświadczania wsparcia rodzinnego. W skali mikro, to
właśnie rodzina mogłaby być środowiskiem oddziaływania, mającego na celu
poprawę SOC, zwłaszcza u jej najmłodszych członków. Wydaje się to istotne w
kontekście wyników badań, które, wbrew założeniom A. Antonovsky'ego,
przemawiają za możliwością intencjonalnej zmiany SOC (Mroziak, W orono-
wicz i Wójtowicz, 1999).
W odpowiedzi na pytania badawcze, sformułowano następujące hipotezy
teoretyczne:
1. Istnieje zależność pomiędzy doświadczaniem wsparcia ze strony rodzi-
ców a poczuciem koherencji. Im wyższy jest poziom doświadczanego wsparcia,
tym silniejsze poczucie koherencji.
2. Istnieje zależność pomiędzy doświadczaniem wsparcia ze strony rówie-
śników a poczuciem koherencji. Im wyższy jest poziom doświadczanego
wsparcia, tym silniejsze poczucie koherencji.
Doświadczanie wsparcia społecznego a poczucie koherencji 155
3. Istnieje zależność pomiędzy doświadczaniem wsparcia ze strony!nauczy-
cieli a poczuciem koherencji. Im wyższy jest poziom doświadczanego wsparcia,
tym silniejsze poczucie koherencji.
4. Doświadczanie wsparcia ze strony rodziców jest bardziej istotne dla po-
czucia koherencji, niż doświadczanie wsparcia ze strony rówieśników i 'nauczy-
cieli.
Powyższe hipotezy będą sprawdzane oddzielnie dla grupy dziewcząt i
chłopców.
W rozważaniach A. Antonovsky'ego na temat poczucia koherencji i jego
uwarunkowań nie znajdujemy informacji, które wskazywałyby na kon(eczność
wyróżniania w pracach empirycznych, odnoszących się do SOC, dodatkowej
zmiennej, jaką jest płeć. Z lektury publikacji autora można wynieść p~zekona­
nie, że poczucie koherencji ma charakter uniwersalny. Analiza wyników badań
nie pozwala jednak na jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii (por. Mroziak,
Wójtowicz i Zwoliński, 1999; Słowik i Wysocka-Pleczyk, 1999a,b).
Oddzielne zaprezentowanie w niniejszej rozprawie rezultatów dotyczących
soc dziewcząt i chłopców umożliwi ich porównywanie z wynikami omówio-
nymi w innych pracach. Sprawdzanie przedstawionych wyżej hipotez oddziel-
nie dla płci dostarczy ponadto informacji na temat ewentualnych różnic między
nimi w zakresie zależności SOC od wsparcia społecznego. Dodatkowym argu-
mentem przemawiającym za celowością prowadzenia w tej pracy oddzielnych
analiz wyników dziewcząt i chłopców są także, stwierdzone w badaniach wła­
snych, wyraźne różnice między nimi w zakresie doświadczanego wsparcia
społecznego. Omówiono je w dalszej części tekstu.
3. Metody pomiaru i procedura badań
3.1. Procedura doboru osób do grupy badawczej i przebieg badań
Etap I. Badaniami objęto 320 uczniów ostatnich klas szkół średnich Iz terenu
Katowic i Tychów. Badania przeprowadzono w klasach szkolnych W1 ramach
lekcji wychowawczych. Udział w badaniach był dobrowolny.
Etap II. Po przeanalizowaniu informacji uzyskanych z Kwestionariuszy
Demograficznych (Kwestionariusz omówiono poniżej) dalszą analizą objęto
tylko dane z narzędzi pochodzące od uczniów:
I) z rodzin pełnych (tzn. nie rozbitych przez trwałą rozłąkę rodziców, roz-
wód lub śmierć jednego z rodziców); w badaniach wzięto pod uwagę wyniki
uczniów z rodzin zrekonstruowanych (ojczym, macocha) i zastępczych; wyniki
te potraktowano jak pozostałe,
2) z rodzin, których sytuacja materialna została określona przez bfidanych
przynajmniej jako przeciętna,
3) których rodzice posiadają wykształcenie przynajmniej zawodowe,
4) którzy oceniają swój stan zdrowia przynajmniej jako dobry.
 156 ANNA WORSZTYNOWICZ
Pierwszy z wymienionych warunków jest istotny z uwagi na cel badań (do-
tyczący badania wsparcia rodzicielskiego). Warto dodać, że rezultaty polskich
badań potwierdzają, iż typ rodziny nie jest istotny dla poziomu poczucia kohe-
rencji dorastających (Mroziak, Wójtowicz i Zwoliński, 1999; Zinserling, 1996).
Kolejne dwa warunki postawiono z uwagi na potwierdzony empirycznie w
badaniach polskich związek pomiędzy sytuacją materialną i wykształceniem
rodziców a siłą SOC u młodzieży (Mroziak, 1997; Zinserling, 1996). Wyniki
tych badań potwierdzają korelację pomiędzy dobrą i bardzo dobrą sytuacją ma-
terialną rodzin a silniejszym SOC u młodzieży, a także korelację: podstawowe
wykształcenie rodziców - niższe SOC u młodzieży, średnie lub wyższe wy-
kształcenie rodziców - wyższe SOC. W śród uczniów szkół średnich można się
spodziewać zdecydowanej większości osób pochodzących z rodzin spełniają­
cych warunki 2 i 3.
Ostatni postawiony warunek jest związany z istotnym założeniem A. Anto-
novsky'ego o możliwym wpływie stanu zdrowia na poczucie koherencji. Stan
zdrowia może być traktowany jako zasób/deficyt odpornościowy (Antonovsky,
1992, 1995). Wśród badanych można się spodziewać zdecydowanej większości
osób o dobrym stanie zdrowia.
Wprowadzenie powyższych ograniczeń (zgodnie z procedurą ustalania sta-
łego podzakresu zmiennych niezależnych - Brzeziński, 1997) umożliwia kon-
trolowanie wpływu zmiennych niezależnych ubocznych (typ rodziny i sytuacja
materialna rodzin osób badanych, wykształcenie rodziców osób badanych, stan
zdrowia osób badanych) na SOC badanych osób.
W konsekwencji powyższych zabiegów, uzyskane w badaniach wyniki od-
noszą się tylko do osób, dla których kontrolowane zmienne przyjmują wartości
z ustalonych podzakresów.
Wyłoniona ostatecznie grupa badawcza liczyła 270 osób (13 8 dziewcząt,
132 chłopcówf
3.2. Metody pomiaru
Poczucie koherencji - pomiar za pomocą polskiej adaptacji Kwestiona-
ńusza Orientacji Życiowej (SOC-29) autorstwa A. Antonovsky'ego.
Wsparcie społeczne - pomiar za pomocą Skali Wsparcia Społecznego,
skonstruowanej przez K. Kmiecik-Baran (1995)6, W badaniach wykorzystano
Skalę Wsparcia Społecznego w wersjach, określonych umownie jako:
5
Wypada zaznaczyć, że z grupy liczącej 320 osób (Etap I) najwięcej osób (34) nie spełniło
warunku dotvczacego typu rodziny pochodzenia (17 osób pochodziło z rodzin niepełnych oraz 17
z
Z uwagi na objętość tego tekstu, zamieszczono w nim jedynie niezbędne wyjaśnienia
dotyczące sposobu, w jaki skala została wykorzystana w badaniach własnych. Dokładny opis
Skali Wsparcia Społecznego, wraz z parametrami psychometrycznymi, podaje K. Kmiecik-Baran
(1995).
Doświadczanie wsparcia społecznego a poczucie koherencji 157
l. Wersja „M" odnosząca się do wsparcia doświadczanego m strony
matki.
2. Wersja „O" odnosząca się do wsparcia doświadczanego ze strony ojca .
7
3. Wersja „R" odnosząca się do wsparcia doświadczanego ze stróny
rówieśników.
1
4. Wersja „N'' odnosząca się do wsparcia doświadczanego ze strony
nauczycieli.
Przygotowując kwestionariusz Skali Wsparcia Społecznego do badań wła­
snych, wprowadzono w nim pewne zmiany w celu ułatwienia pracy osobom 1
Po pierwsze, na początku skali zamieszczono instrukcję. Po drugie, zmie-
niono formę twierdzeń zawartych w skali. Na przykład: w wersji oryginalnej
twierdzenie nr l brzmi: „Cierpliwie tłumaczy, gdy czegoś nie rozumiem", na-
tomiast w wykorzystanej w badaniach wersji „M" - „Moja matka cierpliwie
tłumaczy, gdy czegoś nie rozumiem", zaś w wersji „O" - „Mój ojciec ci1;:rpliwie
tłumaczy, gdy czegoś nie rozumiem"; podobne zmiany dotyczą wersji „R" i
„N". Analogiczne zmiany wprowadzono w odniesieniu do wszystkich I
(24)
twierdzeń skali. Miało to na celu ułatwienie osobom badanym odwoływania się
do doświadczeń osobistych, a także zapobiegało popełnianiu błędów \podczas
wypełniania kwestionariuszy Geśli osoba badana wypełnia kolejno cztery kwe-
stionariusze składające się z identycznych pytań, a jedynie na początku pojawia
się informacja kogo dany kwestionariusz dotyczy, nietrudno o pomyłkę~. Doko-
nano także zmiany zasady obliczania wyników (odwrócono punktację), tak aby
uzyskanie wysokiego wyniku w Skali Wsparcia Społecznego oznaczałtj wysoki
poziom wsparcia. ·
Powyższe zmiany, jakkolwiek zdecydowanie korzystne w odniesieniu do
badań własnych, powodują, iż opisane przez K. Kmiecik-Baran (1995) wskaź­
niki psychometryczne skali należy w tych badaniach traktować jako ·przybli-
żone.
W omawianych badaniach własnych wykorzystano także opracowany przez
ich autorkę Kwestionariusz Demograficzny. Pozwala on na 'zebranie
informacji na temat płci i wieku osób badanych, typów ich rodzin pochodzenia
oraz wykształcenia rodziców. Kwestionariusz Demograficzny zbiera także
informacje na temat subiektywnie ocenianego przez osoby badane stanu ich
zdrowia oraz sytuacji materialnej ich rodzin pochodzenia. Uzyskane w ten
sposób dane umożliwiają kontrolowanie uwzględnianych w b~daniach
zmiennych niezależnych ubocznych.
7 Wsparcie doświadczane ze strony rodziców badano osobno dla matki i ojca, ponieważ
relacje pomiędzy osobą badaną a matką i ojcem mogą się różnić. Wydaje się, że fomna i treść
pytań pozwalają na takie zastosowanie skali.
 158 ANNA WORSZTYNOWICZ Doświadczanie wsparcia społecznego a poczucie koherenc;i 159

4. Wyniki badań - wsparcia doświadczanego ze strony nauczycieli (t =-3,140, df,= 268,

p =,002).
We wszystkich przypadkach doświadczane wsparcie jest wyższe w•grupie
4.1. Poczucie koherencji ~~ !

Tabela 1 przedstawia średnie i odchylenia standardowe w zakresie poczucia Objętebadaniem grupy dziewcząt i chłopców nie różnią się natomh~.st pod
koherencji w grupie dziewcząt i w grupie chłopców oraz w całej badanej grupie. względem wsparcia doświadczanego ze strony ojca (t -,760, dfi= 268, =
Tabela l. Średnie i odchylenia standardowe w zakresie poczucia koherencji w grupach dziew- p = ,448).
cząt i chłopców oraz w całej badanej grupie
---
4.3. Weryfikacja hipotez badawczych
Próba N Średnia Odchylenie standardowe
Aby określić względną wagę wsparcia doświadczanego ze strony ;matki,
Dziewczęta 138 131,275 19,867 ojca, rówieśników i nauczycieli, w związkach tych zmiennych z poczuc*m ko-
Chłopcy 132 130,598 20,052 herencji (SOC), wskaźniki wsparcia doświadczanego z wymienionych ,źródeł
poddano (oddzielnie dla dziewcząt i chłopców) analizie regresji liniowej (model
Cała próba 270 130,944 19,923
jedno-wielozmiennowy), jako zmienne objaśniające poczucie koherencji.'
Stwierdzono, że dziewczęta i chłopcy z badanej grupy nie różnią się istotnie Tabela 3 przedstawia wyniki analizy regresji dla grupy dziewcząt.
=
pod względem poziomu poczucia koherencji (t -0,279, df 268, p ,781). = = Tabela 3. Wyniki analizy regresji poczucia koherencji względem wsparcia doświadc;,anego z
Wyniki te nie potwierdzają dotychczasowych rezultatów polskich badań nad różnych źródeł (w grupie dziewcząt)
SOC młodzieży, w których chłopcy charakteryzowali się wyższymi wskaźni­
Współczynnik
kami SOC niż dziewczęta (Pohorecka i Jelonkiewicz, 1995; Zinserling, 1996). Zmienne modelu standaryzowany t p
4.2. Wsparcie społeczne Beta
Wsparcie ze strony matki ,156 1,902 ,~59
Tabela 2 przedstawia średnie i odchylenia standardowe w grupie dziewcząt i
chłopców w zakresie wsparcia doświadczanego z różnych źródeł: ze strony Wsparcie ze strony ojca ,081 ,996 ,621
'
matki, ojca, rówieśników i nauczycieli. Wsparcie ze strony rówieśników ,310 3,954 .ooo
Tabela 2. Średnie i odchylenia standardowe w grupie dziewcząt i chłopców w zakresie wsparcia Wsparcie ze strony nauczycieli ,205 2,591 ,011
doświadczanego z różnych źródeł
Statystyka modelu: F = 11,693, p =,OOO, R2 ,260
Dziewczęta (N= 138) Ch!opcy(N 132)
----- Wartości statystyki modelu dla grupy dziewcząt (F = 11,693, p =,OOO) po-
Źródło wsparcia Średnia Odchylenie Średnia Odchylenie zwalają wnioskować o istotnym wpływie wsparcia społecznego na pqczucie
standardowe standardowe
----- koherencji. Należy zauważyć, że spośród zmiennych wprowadzonych qo mo-
Matka 98,486 14,188 95,273
---
12,917 delu istotny wpływ na poczucie koherencji ma wsparcie doświadczane zei strony
Ojciec 91,181 19,079 89,455 18,205 rówieśników i nauczycieli. W przypadku wsparcia doświadczanego ze· strony
matki obserwuje się zależność bliską istotności. Wsparcie doświadczane ze
Rówieśnicy 94,130 11,819 87,864 11,972
strony ojca okazuje się nieistotne. Przedstawiony model wyjaśnia 26% ~ien-
Nauczyciele 75,188 14,577 69,598 14,672 ności zmiennej zależnej - SOC. '
Tabela 4 przedstawia wyniki analizy regresji dla grupy chłopców.
Stwierdzono, że dziewczęta i chłopcy w grupie badawczej różnią się istotnie
W grupie chłopców, podobnie jak w grupie dziewcząt, obliczone ~artości
pod względem:
- wsparcia doświadczanego ze strony matki (t =-1,943, df 268, p ,053),
=
statystyki modelu (F = 22,393, p ,OOO) pozwalają wnioskować o istotnym
wpływie wsparcia społecznego na poczucie koherencji. Spośród zmiennych
wsparcia doświadczanego ze strony rówieśników (t -4,328, df = 268,
wprowadzonych do modelu istotny wpływ na poczucie koherencji mają: ;wspar-
=
p ,000),
cie doświadczane ze strony matki, rówieśników i nauczycieli. Wspareie do-
 160 ANNA WoRszrYNow1cz Doświadczanie wsparcia społecznego a poczucie koherencji 161

świadczane ze strony ojca okazuje się nieistotne. Przedstawiony model najbliższego otoczenia zdaje się w większym stopniu wyjaśniać SOC chłppców,
wyjaśnia 41,4% zmienności zmiennej zależnej - SOC. niż dziewcząt (procent wyjaśnionej wariancji zmiennej SOC jest znacznie wyż­
Tabela 4. Wyniki analizy regresji poczucia koherencji względem wsparcia doświadczanego z szy w grupie chłopców- por. wartości R2 pod tabelami 3,4).
różnych źródeł (w grupie chłopców) Uzyskane w badaniach wyniki nie potwierdziły przewidywań dotyczących
wpływu na poczucie koherencji wsparcia, doświadczanego ze strony ojca.
Współczynnik
Wbrew oczekiwaniom okazało się, że wsparcie ze strony ojca nie jest istotne 1
Zmienne modelu standaryzowany t p
Beta dla poczucia koherencji. Rezultat ten dotyczy zarówno badanej grupy .dziew-
cząt, jak i chłopców. Należy przy tym podkreślić, że wsparcie doświadczane
Wsparcie ze strony matki ,234 2,734 ,007
przez osoby badane ze strony ojca zostało przez nie ocenione stosunkofo wy-
Wsparcie ze strony ojca ,104 1,258 ,211 soko w porównaniu ze wsparciem z innych objętych badaniem źródeł (było ono
Wsparcie ze strony rówieśników ,338 4,597 ,OOO niższe, niż wsparcie ze strony matki, ale wyższe lub zbliżone do wspafcia ró-
wieśników i zdecydowanie wyższe od wsparcia nauczycieli - por. śrefinie w
Wsparcie ze strony nauczycieli ,222 3,016 ,003
--- tabeli 2). Rysuje się zatem osobliwa sytuacja, kiedy ojciec jest dla młodych lu-
Statystyka modelu: F =22,393, p =,OOO, R 2
,414 dzi źródłem wsparcia, ale nie ma ono znaczenia dla ich poczucia koh~rencji.
Rezultat ten, choć czytelny, wydaje się stosunkowo trudny do zinterpretowania.
Możliwe, że ojciec w inny sposób, niż poprzez udzielanie wsparcia, wpfywa na
5. Dyskusja wyników SOC. Brak argumentów w postaci danych empirycznych na ten temat\ powo-
Analiza danych empirycznych potwierdziła przyjęte w pracy założenie, iż duje, iż na razie ·problem ten należy uznać za otwarty. Należy dodać, że pew-
wsparcie społeczne, rozumiane jako uogólniony zasób odpornościowy, w nym utrudnieniem w dyskusji na temat uzyskanych w badaniach wyników jest
istotny sposób wpływa na SOC. A zatem na postawione w pracy ogólne pytanie brak możliwości ich odniesienia do rezultatów badań o podobnej tematyce.
badawcze należy odpowiedzieć twierdząco. Autorce nie są znane takie badania. Tym bardziej uzasadniony wydaje się więc
Uzyskany materiał badawczy pozwala na sformułowanie kilku szczegóło­ pomysł realizacji badań własnych.
wych wniosków. Należy pamiętać, że odnoszą się one do populacji uczniów Nie potwierdziły się również przewidywania sformułowane w niniejszej
ostatnich klas szkół średnich i ze względu na zastosowaną w pracy procedurę
8
pracy w postaci ostatniej hipotezy (nr 4). Spośród badanych źródeł w~parcia,
kontroli zmiennych niezależnych ubocznych nie wydaje się uzasadnione ich najbardziej istotne dla poczucia koherencji okazało się wsparcie doświddczane
uogólnianie na szerszą populację9 . A zatem: ze strony rówieśników, a nie - jak zakładano - ze strony rodziców. Dotyczy to
1. Doświadczanie wsparcia ze strony matki pozytywnie wpływa na poczu- zarówno grupy dziewcząt, jak i chłopców. Choć powszechnie wiado/rio, że
cie koherencji. grupa rówieśnicza odgrywa istotną rolę w życiu młodego człowieka, wielu au-
2. Doświadczanie wsparcia ze strony rówieśników pozytywnie wpływa na torów przyjmuje za oczywiste, że to rodzice są dla niego najistotniejsz:Xm źró­
poczucie koherencji. dłem wsparcia (por. m.in. Bartosz, 1992; Caplan, 1984). Wyniki l badań
3. Doświadczanie wsparcia ze strony nauczycieli pozytywnie wpływa na własnych również potwierdzają tę tezę - osoby badane najwyżej openiają
poczucie koherencji. wsparcie doświadczane ze strony rodziców, zwłaszcza matki (por. średnie w
4. Doświadczanie wsparcia ze strony rówieśników jest bardziej znaczące tabeli 2). Nie oznacza to jednak, że wsparcie rodzicielskie jest najbardziej zna-
dla poczucia koherencji, niż doświadczanie wsparcia ze strony rodziców i na- czące dla poczucia koherencji młodych ludzi. Prawdopodobnie proces kształto­
uczycieli. wania się poczucia koherencji podlega typowym prawidłowościom
Przedstawione wyżej wnioski są prawdziwe zarówno dla dziewcząt, jak i rozwojowym i znaczenie osób z otoczenia, mających wpływ na SOC, ~mienia
dla chłopców. Warto jednak zauważyć, że doświadczanie wsparcia ze strony się wraz z wiekiem dziecka. Być może należy przypuszczać, że dla ksztilłtowa­
nia się silnego SOC ważne jest doświadczanie wsparcia od osób (grup osób)
najbardziej znaczących w danym okresie rozwojowym. Interesujące ;byłoby
Wypada ponadto przypomnieć, że są to uczniowie o dobrym stanie zdrowia, z rodzin o co
8

najmniej przeciętnej sytuacji materialnej, których rodzice mają wykształcenie przynajmniej wobec tego przeprowadzenie badań o charakterze podłużnym, lub przynajmniej
zawodowe. realizowanych w planie poprzecznym, koncentrujących się na określeniu
Choć wydaje się, że można przypuszczać, iż okażą się prawdziwe także dla innych grup
9
zależności poczucia koherencji od wsparcia doświadczanego z różnych 1źródeł,
młodzieży.
 162 ANNA WORSZTYNOWICZ
w różnych grupach wiekowych. Być może badania takie dostarczyłyby także
nowych informacji na temat znaczenia wsparcia ze strony ojca dla SOC.
j Wyjaśnieniu mogłaby ulec kwestia: czy wsparcie ojca nie ma żadnego wpływu
na poczucie koherencji dziecka, czy też wpływ ten zmienia się wraz z jego
wiekiem. Trzeba przy tym pamiętać, że pewnym utrudnieniem przy próbie
11
realizacji proponowanych badań w warunkach polskich, byłby brak narzędzi do
li badania dzieci w zakresie poczucia koherencji 10 i doświadczanego przez nie
wsparcia społecznego.
Informacje uzyskane w rezultacie badań własnych mają przede wszystkim
I
i
znaczenie teoretyczne. Wydają się istotne zwłaszcza w kontekście podejmowa-
nych od kilku lat działań, zmierzających do weryfikacji założeń A. Antonov-
sky' ego na temat źródeł SOC i procesu kształtowania się poczucia koherencji.
Warto jednak zwrócić uwagę na możliwość praktycznego wykorzystania
uzyskanych w pracy wyników. Empiryczne potwierdzenie znaczenia dla poczu-
f cia koherencji doświadczania wsparcia ze strony matek, rówieśników i nauczy-
l cieli, czyni nieco bardziej realną możliwość świadomego kształtowania SOC, a
może nawet jego poprawy. Szczególne znaczenie należy przypisywać wiedzy
na temat zależności poczucia koherencji od doświadczania wsparcia ze strony
matki. Wyniki omawianych badań potwierd:..ają, iż pomimo nieuniknionych
zmian związanych z rozwojem, dojrzewaniem i dorastaniem dziecka, znaczenie
jego relacji z matką pozostaje istotne. Wsparcie doświadczane ze strony matki
(rozumiane w tej pracy raczej jako wspieranie dziecka w rozwoju wsparcie
ciągłe, doświadczane na co dzień) odgrywa istotną rolę dla orientacji młodego
człowieka w świecie. Charakterystyczna dla młodzieży potrzeba autonomii i
niezależności, nie wyklucza potrzeby spójności i stałości pozytywnych do-
świadczeń ze strony matki, warunkujących poczucie koherencji. Wniosek ten
ma istotne znaczenie praktyczne, dotyczące stwarzania dzieciom w rodzinie
optymalnych warunków dla kształtowania się SOC.
Równie istotne wydaje się empiryczne potwierdzenie zależności SOC od
doświadczania wsparcia ze strony nauczycieli. Wydaje się, że wspierająca po-
stawa nauczyciela może być źródłem doświadczeń szkolnych, teoretycznie ko-
rzystnych dla SOC - spójności i stałości (warunkujących przewidywalność
wydarzeń w szkole), zrównoważenia przeciążenia-niedociążenia (istotne jest
zwłaszcza zminimalizowanie ryzyka poważnego przeciążenia; powtarzające się
trudności szkolne przy braku wsparcia ze strony nauczyciela mogą być źródłem
silnych stresów), udziału w podejmowaniu decyzji (co w warunkach szkolnych
zdaje się przede wszystkim kojarzyć z postulatem podmiotowego traktowania
10
A. Antonovsky (1994) donosi o opracowaniu przez M. Margalit (Tel Aviv University)
tłumaczonej na język angielski skali do badania poczucia koherencji u dzieci w wieku od 5 do 1O
lat (Chi!dren's SOC CSOC). Skala ta nie została zaadaptowana do warunków polskich. Trwają
natomiast prace nad adaptacją narzędzia do badania SOC u młodzieży w wieku 13-15 lat
7umlińdd 2000).
Doświadczanie wsparcia społecznego a poczucie koherencji i 163
ucznia). Wnioski te wydają się szczególnie znaczące wobec faktu, że w bada-
niach własnych wsparcie doświadczane przez osoby badane ze strony nauczy-
cieli było najniższe w porównaniu ze wsparciem z innych, objętych badaniem,
źródeł.
Omawiane badania własne nie wyjaśniają wszystkich wątpliwości dotyczą­
cych zależności SOC od doświadczania wsparcia społecznego. Co oczywiste,
nie wyczerpują także problematyki zależności SOC od uogólnionych zasobów
odpornościowych. Mimo to pozostaje żywić nadzieję, że przynajmniej w nie-
wielkim stopniu przyczyniają się do rozwiązania zagadki źródeł poczucia kohe-
rencji.
Literatura
Antonovsky, A. (1979). Health, Stress and Coping. San Francisco: Jossey-Bass Publishers
Antonovsky, A. (1992). Can Attitudes Contribute to Health? Advances, The Journal of Mind-
Body Health, 8 (4), 33-49
Antonovsky, A. (1994). Salutogenesis. The Sense ofCoheren.ce. Newsletter, No 9. January, Ben-
Gurion Univ. of the Negev
Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo IPN
Antonovsky, A. (1998). The Sense of Coherence. An Historal and Future Perspective. W; H.l.
McCubbin, E.A. Thompson, A.I. Thompson, J.E. Fromer (red.), Stress, Coping, and Health
in Families (s. 3-20). Sage Publications
Bartosz, B. (1992). Niektóre zagadnienia wsparcia społecznego. Wsparcie społeczne w rodzinie i
dla rodziny. Prace Psychologicz.ne XX/V, 21-35
Bronfenbrenner, U. (1976). Ekologia rozwoju człowieka. Historia i perspektywy. Psychologia
Wychowawcza, 5, 537-548
Brzeziński, J. ( l 997). Metodologia badań psychologicznych (wyd.2). Warszawa: PWN
Caplan, G. (1984). Środowiskowy system oparcia a zdrowie jednostki. Nowiny Psychologiczne,
2-3,92-114
House, J.S. (I 981). Work, Szress and Social Supporz. Addison-Wesley Publishing Company
John-Borys, M. (red.). (1994). Dorastąjący w relacjach ze światem. Katowice: Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego ·
Kmiecik-Baran, K. (1995). Skala wsparcia społecznego. Teoria i właściwości psychom<\tryczne.
Przegląd Psychologiczny, J-2, 201-214
Mroziak, B. (1997). Poczucie koherencji (sense of coherence - SOC) a zdrowie - przegląd wyni-
ków badań. Wykład, Warszawa, Zakład Promocji Zdrowia. Instytut Kardiologii
Mroziak, B„ Woronowicz, B.T„ Wójtowicz, S. (1999). Zmiany poczucia koherencji i stylu ra-
dzenia sobie ze stresem po podstawowym programie psychoterapii osób uzależnionych od
alkoholu. Doniesienie wstępne. Alkoholizm i Narkomania, 35 (2), 225-236
Mroziak, B„ Wójtowicz, S„ Zwoliński, M. (1999). Sociodemographic concomitants of the sense
ofcoherence in senior adolescents. Polish Psychological Bullezin, 30 (4). 271-279
Pohorecka, A., Jelonkiewicz, I. (1995). Picie alkoholu a poczucie koherencji i style radzenia sobie
ze stresem u młodzieży kończącej szkołę średnią. Alkoholizm i Narkomania, J,
Poprawa, R. (1997). Osobiste zasoby człowieka w radzeniu sobie ze stresem. W: L. Szewczyk
(red.), Radzenie sobie i pomoc innym w zdrowiu i chorobie (s.33-37). Lublin: Akadelnia Me-
dyczna
Sheridan, Ch.L., Radmacher, S.A. (1998). Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycz.nego
modelu zdrowia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia
 164 ANNA WORSZTYNOWICZ

Słowik, P., Wysocka-Płeczyk, M. (1999a). Wpływ poczucia koherencji na radzenie sobie w za-
leżności od płci. Sztuka Leczenia, 5 (3 ), 83-88 BARBARA MROZIAK
Słowik, P., Wysocka-Pleczyk, M. (1999b). Zmiany w poczuciu koherencji w zależności od różnic
demograficznych (płci, wieku i wykształcenia). Referat wygłoszony podczas XXX Zjazdu
PTP, Warszawa
Tardy, Ch.H. (1985). Social Support Measurement. American Journal of Community Psychology, POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) OSÓB ,
13 (2), 187-202
Zinserling, I. (1996). Poczucie koherencji a przystosowanie psychospołeczne u młodzieży. Ma- UZALEŻNIONYCH OD ALKOHOLU - ZMIANY PO
szynopis. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa PSYCHOTERAPll1
Zwoliński, M. (2000). Skala Poczucia Koherencji dla Młodzieży i jej właściwości psychome-
trycvie. Referat wygłoszony na konferencji „Model salutogenezy - poczucie koherencji a
poziomy zdrowia", Poznań

1. Wprowadzenie
Poczucie koherencji (SOC), struktura osobowościowa, której istotąjest spo-
sób spostrzegania świata jako zrozumiałego, sterowalnego2 i senso\vnego,
wyznacza miejsce człowieka na kontinuum zdrowie - choroba: im silniejsze
SOC, tym bliżej bieguna „zdrowie" (Antonovsky, 1987, 1992a). BadaJ\ia, po-
czątkowo tylko przekrojowe, potwierdzają związek silnego SOC ze zdrowiem 1

(Antonovsky, 1993a), również psychicznym np. Geyer (1997) w al.tyk:ule

przeglądowym zwraca uwagę na wysokie ujemne korelacje między SOC a de-
presją i lękiem. Z coraz liczniejszych ostatnio badań podłużnych i prospektyw-
nych wynika, że SOC jest predyktorem zdrowia fizycznego: umieralności nar-
komanów w ciągu 5 lat po terapii odwykowej (Berg i Andersen, 2001), iryzyka
zachorowania na chorobę wieńcową serca u pracowników umysłowych
(Poppins i in., 1999), pozytywnych aspektów zdrowienia po operacji wszcze-
pienia endoprotezy stawu (Chamberlain, Petńe i Azańah, 1992), radzenia sobie
z przewlekłym bólem (Petrie i Azariah, 1990), absencji chorobowej! kobiet
(Kivimaki i in., 1997). Okazało się też, że SOC jest predyktorem zdrowia psy-
chicznego żołnierzy NA TO po traumatycznych przeżyciach podczas shl:żby w
Bośni (Larsson, Michel i Lundin, 2000), przystosowania psychospołecznego po
pieiwszym zawale mięśnia sercowego (Drory, Kravetz i Flońan, 199?), po-
ziomu subiektywnego zdrowia oraz strategii radzenia sobie ze streserµ, przy
czym związek ten jest stały w czasie (Pasikowski i Sęk, 2000), i wreszcie
1
Opracowanie przygotowano w ramach badań statutowych IPiN (temat 67/2001).
2
Antonovsky w kilku miejscach podaje podobną, uproszczoną definicję SOC:
„poczucie, że świat jest zrozumiały (comprehensible), sterowalny (manageable) i sensowny
(meaningful)" (1992a, s. 26). Tennin „sterowalność" jest neologizmem również w języku angiel-
skim i wyraźnie odnosi się do spostrzeganych przez jednostkę właściwości świata zewni;\trznego,
nie zaś jej własnych cech. „Sterowalny" znaczy tyle, co „taki, na który można mie~ wpływ,
oddziaływać, którym da się kierować". Dlatego też uważam termin „sterowalność" za oqpowied-
nik ,,rnanageability" trafuiejszy niż proponowana w polskim przekładzie książki Antonovsky'ego
„zaradność". Ten ostatni termin jest z kolei dobrym odpowiednikiem pojęcia „resourcefulness",
również występującego w literaturze dotyczącej radzenia sobie ze stresem. Wydaje się, że
przyjęcie polskiego terminu „sterowalność" pozwoliłoby uniknąć pomieszania pojęć.
 166 BARBARA MROZIAK
utrzymywania się w terapii oraz przerywania leczenia odwykowego przez
osoby uzależnione od substancji psychoaktywnych (Berg, 1996; Berg i Brevik,
1998).
Ponieważ SOC jest tak istotne dla zdrowia i funkcjonowania człowieka,
powstaje pytanie, czy może ono ulec zmianie np. w wyniku terapii. Z definicji
zakłada się, że SOC nie zmienia się istotnie w czasie i w różnych sytuacjach,
chyba że wskutek jakichś dramatycznych wydarzeń. SOC jest mniej więcej
stałe już u młodzieży, osiągając całkowitą stabilność około 30 roku życia, i na-
wet psychoterapia nie powinna mieć istotnego modyfikującego wpływu na po-
ziom SOC (Antonovsky, 1987). Opisany przez Kabat-Zinna istotny wzrost po-
ziomu SOC u pacjentów po 8-tygodniowym programie redukcji stresu Anto-
novsky ( l 992b) skomentował mówiąc, że jest to wzrost wprawdzie istotny sta-
tystycznie, ale rzędu kilku punktów i w praktyce bez znaczenia.
Geyer ( 1997) podaje, że bardzo niewiele jest badań nad stabilnością SOC,
jednak w ostatnich latach przybyło kilka takich prac. Można je podzielić na
dwie kategorie: badania nad zmianą SOC u ludzi zdrowych, albo u pacjentów
poddawanych terapii.
Do pierwszej należą badania fińskie świadczące o stabilności SOC w róż­
nych grupach pracowników badanych powtórnie po roku (Feldt i in., 2000a) i
po 4 latach (Kivimaki i in., 2000). W dłuższym okresie, po 5 latach, stwier-
dzono istotny wzrost SOC we wszystkich badanych grupach inżynierów, nie-
zależnie od ich wieku i zatrudnienia lub bezrobocia (Feldt i in„ 2000b). Kalimo
i in. (2000) opisują istotny wzrost poziomu SOC po IO latach u pracowników
bez objawów wypalenia, natomiast spadek - u osób z głębokim zespołem wy-
palenia zawodowego.
Zmiana SOC łączy się też z nowym stadium cyklu życiowego: Sagy i Anto-
novsky ( 1992) stwierdzili istotny spadek SOC w rok po przejściu na emeryturę
u wszystkich emerytów i ich współmałżonków, którzy mieli poprzednio silny
SOC, przy braku zmian, a nawet wzroście poziomu SOC u osób o poprzednio
słabym poczuciu koherencji. Analogiczna prawidłowość wystąpiła w naszych
badaniach nad młodzieżą po roku od ukończenia średniej szkoły zawodowej:
SOC istotnie wzrósł u osób z wyjściowo niskim poziomem SOC (dolny kwar-
tyl), natomiast u tych z wysokim (górny kwartyl) - albo nie było zmian, albo
nastąpił spadek SOC (Mroziak i Kosińska-Dec, 1997).
Druga grupa badań dotyczy stabilności SOC pacjentów leczonych z powodu
chorób somatycznych lub problemów ze zdrowiem psychicznym, np. uzależ­
nień. Stabilny poziom SOC stwierdzono u pacjentów dializowanych, porównu-
jąc okres przed rozpoczęciem dializ i w trakcie ich trwania (Klang, Bjorvelł i
Clyne, 1999), a także u osób, które przed rokiem operowano z powodu raka
żołądka, okrężnicy lub odbytu (Forsberg i Cedermark, 1996). Istotny spadek
SOC zanotowano jednak podczas rehabilitacji. kardiologicznej u chorych, któ-
rych badano w tydzień, 2 miesiące i 5 miesięcy po pierwszym zawale mięśnia
Poczucie koherencji (SOC) osób uzależnionych od alkoholu ... 167
sercowego (Bogutyn i in., 1998), co zdaniem autorów wynika z uświadomienia
sobie ograniczeń i koniecznej, wymuszonej przez chorobę zmiany stylu życia, a ·
nawet celów życiowych. Z drugiej strony, Sherwitz i Ornish (1994) opisµją bar-
dzo optymistyczny eksperyment z udziałem osób z chorobą wieńcową serca,
które przez tydzień uczono, jak zmienić styl życia (dieta, aktywność fizyczna,
rzucenie palenia, trening radzenia sobie ze stresem poprzez relaksację, rpedyta-
cję, wizualizację, ćwiczenia oddechowe) i przez rok raz w tygodniu Iprowa-
dzono z nimi sesje terapii podtrzymującej. Po roku nie tylko poprawiły się
wszystkie ich wskaźniki kardiologiczne, ale także wzrósł poziom SOC - był
teraz istotnie wyższy, niż w grupie kontrolnej, która nie zmieniła trybu fycia, a
wyjściowo miała taki sam poziom SOC, jak grupa eksperymentalna. 1
Sandell i in. (1996) w badaniu katamnestycznym w 6, 18 i 30 miesięcy po
zakończeniu terapii psychoanalitycznej stwierdzili w dużej grupie paejentów
znaczny wzrost SOC, i to ciągły, z roku na rok większy, tak że ich wyniki mie-
ściły się w granicach normy. Z punktu widzenia naszych badań najbardziej inte-
resują~e są zmiany SOC w terapii u~leżn_ienia. od su?stancj_i psychoakt)jwnych.
Berg t Andersen (1997) przedstaw1h posredrn dowód na JStotny wzro.st SOC
narkomanów w miarę trwania abstynencji po leczeniu odwykowym _,. osoby
utrzymujące abstynencję od ponad 6 lat mają taki poziom SOC ja~ ludzie
zdrowi, zaś osoby rozpoczynające leczenie odwykowe mają niski SG>C. Po-
dobne rezultaty uzyskał Lundqvist (1995) po 6 tygodniach terapii !poziom
SOC osób uzależnionych od kanabis (marihuany) wzrósł istotnie, zblifując się
do wyników grupy kontrolnej. Osoby dłużej utrzymujące abstynencj~ miały
wyższy poziom SOC, niż ci z krótszym okresem abstynencji. ·
Wyniki tych badań niezgodnie z teorią świadczą o istotnym wzrośąie SOC
po psychoterapii, również uzależnień. Przedmiotem naszego badania były
zmiany SOC u osób po psychoterapii z powodu uzależnienia od alkoholu oraz
czynniki, które mogłyby mieć związek z wielkością takich zmian, a rriianowi-
cie: wyjściowy poziom SOC (na jego znaczenie dla zmian SOC wskazuj ą wcze-
1
śniejsze badania: Sagy i Antonovsky, 1992; Mroziak i Kosińska-De~, 1997)
oraz rodzaj konstelacji składowych SOC.
Przedmiotem analizy będą zmiany nie tylko globalnego SOC, ale także jego
składowych, chociaż zwraca się uwagę na wysokie interkorelacje mięqzy pod-
skalami SOC, a sam Antonovsky (1987, 1993b) przestrzegał przed anąlizowa­
niem ich z osobna. Autor nie był jednak pewien słuszności tego staµowiska
(1993a), zaś konfirmacyjna analiza czynnikowa w najnowszych badani~ch (Pa-
sikowski, 2000; Feldt i in., 2000a) wskazuje, że SOC nie jest konstruktem jed-
noczynnikowym i analizowanie jego składowych jest zasadne.
2. Hipotezy i pytania badawcze
Na podstawie literatury wysunięto hipotezę, że poziom SOC i jegC\ składo­
wych wzrośnie w terapii osób uzależnionych od alkoholu oraz że takie zmiany
 168 BARBARA MROZIAK
SOC po terapii będą trwałe. Postawiono także pytanie, czy zmiany globalnego
SOC po terapii mają związek po pierwsze, z wyjściowym poziomem poczucia
koherencji osób podejmujących terapię, i po drugie, z wyjściową konfiguracją
składowych SOC.
Antonovsky (1987) zakłada, że konstelacja trzech składowych SOC: poczu-
cia zrozumiałości (C), sterowalności (MA) i sensowności (ME) może ułatwiać
lub utrudniać zmianę SOC. Szczególnie ważne jest silne poczucie sensowności,
wzmacniające SOC. Dychotomizacja każdej z trzech składowych SOC (poziom
wysoki lub niski) daje hipotetycznie 8 konstelacji o różnym znaczeniu dla
zmian SOC. Według Antonovsky'ego ( 1987) można oczekiwać:
1) braku zmian SOC w konstelacjach stabilnych, gdzie wszystkie składowe
mają poziom albo wysoki, albo
2) wzrostu SOC w konstelacjach z silnym poczuciem sensowności (ME),
gdzie przy wysokim poziomie ME albo obie pozostałe składowe, C i MA, mają
niski poziom, albo poziom C jest wysoki, zaś MA- niski,
3) spadku SOC w konstelacjach ze słabym poczuciem sensowności: tam,
gdzie z niskim ME współwystępuje albo wysoki poziom obu pozostałych skła­
dowych, albo silne poczucie zrozumiałości (C) i słabe - sterowalności (MA),
oraz
4) rzadkiego występowania konstelacji, w których słabe C łączy się z sil-
nym MA (bo, zdaniem autora, trudno mieć poczucie sterowalności, możliwości
wywierania wpływu na świat spostrzegany jako mało zrozumiały) przy albo
niskim, albo wysokim pozionńe ME.
Celem badania będzie sprawdzenie tych hipotez.
3. Metoda
3.1. Osoby badane i procedura
Pomiar pierwszy. W latach 1997-2000 przed rozpoczęciem leczenia w
Ośrodku Terapii Uzależnień IPiN w Warszawie zbadano zestawem kwestiona-
riuszy 273 osoby (188 mężczyzn i 85 kobiet) z rozpoznaniem uzależnienia od
alkoholu według kryteriów ICD-10. 6-tygodniowy program psychoterapii, opar-
ty na podejściu 12 Kroków, z elementami terapii behawioralnej, grupowej i
psychoedukacji opisano bardziej szczegółowo gdzie indziej (Mroziak, Woro-
nowicz i Wójtowicz, 1999).
Pomiar drugi. Po zakończeniu leczenia tym samym zestawem kwestiona-
riuszy zbadano powtórnie 219 osób (157 mężczyzn i 62 kobiety).
Pomiar trzeci. Wszystkich kończących terapię poproszono listownie po
roku o wypełnienie tego samego zestawu skal. Wypełnione kwestionariusze
odesłało 46% kończących terapię, czyli 101 osób mężczyzn i 24 kobiet,
średnia wieku odpowiednio 39,4, SD= 8,3 i 43,3, SD=
Poczucie koherencji (SOC) osób uzależnionych od alkoholu ... 169
3.2. Narzędzia
Do pomiaru poczucia koherencji użyto Kwestionariusza Orientacji Życio­
wej SOC-29 (Antonovsky, 1987, w autoryzowanej wersji polskiej,19~3). Na-
rzędzie to ma dobre właściwości psychometryczne (por. Antonovsky; 1993b;
Mroziak, 1996; Pasikowski, 2000). '
Zestaw nie analizowanych tutaj kwestionariuszy obejmował ponadto Skalę
CISS Endlera i Parkera, Kwestionariusz HSCL L. Derogatisa, Skalę Wf.S (Wy-
zwanie, Zagrożenie, Strata) opracowaną przez Sęk i Szaładzińskiego (Sęk,
1996) oraz kwestionariusz wywiadu alkoholowego opracowany przez B. Woro-
nowicza.
4. Wyniki
Ponieważ w żadnej zY:!Jp - osób zaczynających, przerywających i kończą­
cych terapię
oraz uczestników-badania katamnestycznego ANOVA nie wyka-
zała różnic ze względu na płeć ani w wysokości globalnego SOC, ani j~go skła-
dowych, wyniki kobiet i mężczyzn analizowano łącznie.
1
ANOV A wykazała ponadto, że uczestnicy badania katamnest)'cznego
= 101) są reprezentatywni dla grupy po leczeniu, bo nie różnili się is~otnie ze
względu na poziom SOC i jego składowych przed terapią od osób, które terapię
ukończyły, ale po roku nie odesłały wypełnionych kwestionariuszy (N ::::: 118).
W dalszej analizie istotność zmian w czasie w poziomie SOC i jego skła­
dowych oceniano za pomocą dwustronnego testu t dla grup zależnych. 1
4.1. Istotność zmian SOC po terapii
W całej grupie osób kończących terapię (N 219) wzrost poziomu SOC i
wszystkich jego składowych po terapii był wysoce istotny. Odpowiednfo warto-
ści t (df= 218) wynoszą: -8,11 (globalny SOC), -4,88 (zrozumiałość, C), -5,44
(sterowalność, MA) i - I0,80 (sensowność, ME), wszystkie istotne na poziomie
p<0,0001.
Aby sprawdzić, czy wzrost ten jest trwały, porównano wyniki po te~apii i po
roku w grupie 101 osób, które odesłały ankiety (tabela 1).
Również w tej grupie wszystkie różnice między ponńarem pierwsz~m (T 1) a
drugim (T2) są wysoce istotne i świadczą o wzroście SOC, natomiast brak istot-
nych różnic między pomiarem drugim (T2) a trzecim (T3) świadczy o' tym, że
wysoce istotny wzrost SOC i jego składowych po terapii utrzymał się ipo roku.
Jedynym wyjątkiem jest istotny (p<0,04) spadek poziomu poczucia ste~owalno-
ści. '
 ';~·.·

170 BARBARA MROZIAK Poczucie koherencji (SOC) osób uzależnionych od alkoholu„. 171

Tabela I. Średnie poczucia koherencji (SOC) i jego składowych w grupie osób uzależnionych nił się istotnie, tyle tylko, że kierunek zmian był odwrotny - w A ten-
od alkoholu (N 101) przed terapią (Ti), po terapii (T2) i w badaniu katamnestycznym rok po te- dencja wzrostowa, a w grupie B spadkowa.
rapii (T3), oraz wartości tip
-------- ·····~ -------- ·-
Przed terapią Po terapii (Ti) - (T2) Po roku (T2) - (T3) 150,00
Zmienna (Ti) (T2) (T3)
....n n 146,13
X X =
t (df 100) X t (df = 100)
J

+----~~--~-J
-·· --------

soc 123,99 135,98 -6,12*** 135,24 0,38 140,00

-
Zrozumia- 41,07 44,62 -3,59*** 45,66 -1, 16 .:.::
I 139,33

łośćC
,,
·c: 130,00
Sterowalność 43,55 47,15 -4,57*** 45,57 2,08* ~ 126,42
MA ·c:"O
Sensowność 39,37 44,21 -7,50*** 44,00 0,31 I!! 120,00
ME '(/)
--------
p < 0,0001
* p <0,04
*** p < 0,0001 110,00 I
"06,81
<;r
4.2. Wyjściowy poziom SOC a zmiany SOC 106,03
100,00
Średnie globalnego SOC uczestników badania katamnestycznego (grupa A
- linia ciągła) i osób, które nie odesłały ankiet (grupa B - linia przerywana) przed terapią po terapii rok po łerapii
przedstawiono na ryc. I, uwzględniając wyjściowy poziom SOC respondentów.
-o--gr. A - słaby SOC -o-gr. A ·silny SOC
Analizowano zatem zmiany SOC w 4 grupach: grupa A - uczestnicy katamnezy
z silnym (N = 56) lub słabym SOC (N = 45) oraz grupa B (ci, którzy nie ode- • -a- • gr. B ·słaby SOC • -o • gr. B - silny SOC
słali ankiet) - osoby z silnym (N 49) lub słabym SOC (N 69). =
Jak widać, wyjściowy poziom SOC wpływa na dynamikę zmian. Po terapii Ryc. 1. Średnie SOC przed terapią, po terapii i rok po terapii u alkoholików z wysokim lub
u osób ze słabym SOC wystąpił duży (o ok. 20 punktów) wzrost globalnego niskim wyjściowym poziomem SOC, którzy wzięli udział w badaniu kaWllnestycznym
(grupa A, N= I Ol) lub nie odesłali ankiet katamnestycznych (grupa B, N 118).
=
SOC (grupa A: t (df = 45) -6,84, grupa B: t (df = 69) = -7,84, p<0,0001). U
osób z silnym SOC istotny wzrost SOC stwierdzono tylko w grupie A
(t (df 55) = -2,28, p<0,01), z widocznym efektem pułapu: wzrost jest tu
4.3. Wyjściowe konstelacje składowych SOC a zmiany spe
I
relatywnie mniejszy, kilkupunktowy. U tych, którzy nie odesłali ankiet (grupa Ze względu na zbyt małą liczebność próby (poniżej I O osób) nię można się
B) poziom SOC nie zmienił się. wypowiadać o 4 konstelacjach spośród 8 wyodrębnionych przez Antonov-
Po roku w grupie A, niezależnie od wyjściowego poziomu SOC, nie ma sky'ego (1987). Analizowano zmiany SOC w czterech konstelacjach: dwóch
istotnych różnic miedzy pomiarem 2 i 3. stabilnych, jednej z oczekiwanym wzrostem SOC oraz jednej teoretycznie
Jeśli chodzi o podskale SOC, u osób ze słabym SOC nastąpił po terapii rzadko występującej. Średnie globalnego SOC dla poszczególnych Ikonstelacji
istotny wzrost wszystkich składowych - w grupie A: wartości t (df = 45) dla w trzech pomiarach podano w tabeli 2. ·
C = -4,59, MA= -5,45, ME= -6,15, w grupie B t (df;;:: 69) wynosi dla C - 4,85, Potwierdziła się tylko jedna z hipotez Antonovsky'ego dotyc*cych kon-
MA = -5,80, dla ME= -8,39, wszystkie wartości istotne na poziomie p<0,000 l. stelacji stabilnych - po terapii rzeczywiście nie ma istotnych zmia,n u osób z
U osób z silnym SOC istotny wzrost po terapii dotyczył tylko poczucia sen- wysokim poziomem wszystkich składowych SOC. Wbrew hipotezi~ natomiast
sowności, ME (grupa A: t (df= 56) = -4,97, p<0,0001, grupa B: t (df 49) = w drugiej hipotetycznie stabilnej konstelacji (niski poziom wszystklich składo­
-2,51, p < 0,02). Poziom pozostałych składowych, C i MA, po terapii nie zmie- wych) nastąpił duży i bardzo istotny wzrost globalnego SOC, d ponad 20
punktów (p<0,0001). ·
 172 BARBARA MROZIAK Poczucie koherencji (SOC) osób uzależnionych od alkoholu ... 173

Tabela 2. Średnie poczucia koherencji (SOC) w czterech grupach alkoholików z różnymi wyj- Ze względu na małą liczebność próby analizowano zmiany SOC tylko w
ściowymi konstelacjami składowych SOC, w trzech pomiarach (przed terapią -Tl> po terapii -T2 i
w rok po terapii -T3), oraz wartości tip
czterech konstelacjach: dwóch stabilnych, jednej z oczekiwanym wzrostem
---------- ------------- SOC oraz jednej teoretycznie rzadko występującej. W badanej grilipie osób
Przed terapią Po terapii (Ti) - {Tz) Po roku {Tz)-T3) uzależnionych ta teoretycznie rzadka konstelacja (silne poczucie sterdwalności,
Konstelacja (Ti) {Tz) {T3) MA, przy słabym poczuciu zrozumiałości, C) okazała się nie tak d:adka, jak
przewidywano, wystąpiła bowiem u ok. 20% badanych. Być może ilbzoryczne
X X t X t
Stabilna: wysokie 149,65 154,69 -1,90 151,27 0,71 poczucie wpływu, możliwości oddziaływania na świat spostrzegany jako mało·
C, MA, ME (N == 26)
zrozumiały jest częstsze wśród osób uzależnionych niż w populacji l*dzi zdro-
(df = 25) (df = 25)
- ---------- wych.
Stabilna: niskie 95,74 117,52 -5,56*** 115,24 0,65 Hipotezy co do zmian SOC w różnych konstelacjach potwierdzif. się czę­
C, MA, ME (N= 23)
-~ ściowo. Tylko w jednej konstelacji teoretycznie stabilnej (wysoki poziom
(df = 22) (df =22)
wszystkich składowych), zgodnie z hipotezą, nie było istotnych ziriian SOC,
Oczekiwany wzrost: ll4,00 135,54 -3,19** 138,92 -0,57 lecz nieistotna tendencja wzrostowa z efektem pułapu. U osób z drugą' konstela-
silne ME, słabe C i MA
cją hipotetycznie stabilną (niski poziom wszystkich składowych) na~tąpił jed-
(N= 13) (df=l2) (df =12) 1
------ nak istotny, trwały i duży wzrost SOC, o ok. 20 punktów, co jest optyµiistyczne
Teoretycznie rzadka: 127,86 140,86 -3,30* 145,86 -0,94 z punktu widzenia terapii.
słabe C + silne MĄ silne
Potwierdziła się hipoteza o ważnej roli silnego poczucia sensowności, ME.
ME(N=l4) (df =13) (df =13)
Po pierwsze, istotny wzrost ME po terapii stwierdzono u wszystkichJ niezależ­
* p <0,006
** p <0,008
ir
nie od ich wyjściowego poziomu SOC oraz tego, czy wzięli udział badaniu
katamnestycznym. Po drugie, istotny, trwały wzrost SOC wystąpił iw dwóch
*** p <0,0001
konstelacjach z wysokim poziomem ME: w takiej, w której przewidywano
Istotny wzrost SOC po terapii stwierdzono też w pozostałych dwóch kon- wzrost SOC, i w wyżej wspomnianej teoretycznie rzadkiej (niskie C! przy wy-
stelacjach z silnym ME. W pierwszej z nich (niskie C i MA) wzrost SOC był sokim MA). Potwierdza to założenie Antonovsky'ego (1987), że tyjściowe
zgodny z hipotezą. Antonovsky nie formułował przewidywań co do zmian SOC silne poczucie sensowności (ME) prowadzi do wzrostu SOC - jest 'o/ięc u pa-
w drugiej konstelacji (niski poziom C i wysoki MA), uznając takie połączenie cjentów czynnikiem dobrze rokującym. i

składowych za rzadko występujące. Tymczasem w sumie ta ostatnia konstelacja
wystąpiła u 20% badanych (13 osób z silnym i 5 osób ze słabym ME).
W każdym razie istotny wzrost SOC po terapii łączył się z silnym wyjścio­
wym poczuciem sensowności, ME.
W żadnej z konstelacji nie było istotnych różnic między pomiarem 2 i 3,
zmiany SOC po terapii okazały się trwałe.
5. Dyskusja
W grupie uczestniczącej w badaniu katamnestycznym stwierdzono istotny
wzrost poczucia koherencji (SOC) oraz wszystkich jego składowych (C, MA i
ME) po terapii. Wzrost ten utrzymał się po roku od zakończenia terapii, zjed-
nym wyjątkiem - spadku poczucia sterowalności, p< 0,04: nie było istotnych
zmian między drugim a trzecim pomiarem. Jest to wprawdzie niezgodne z teo-
rią Antonovsky'ego (1987), ale zbieżne z doniesieniami z literatury (Sherwitz i
Omish, 1994; Sandell i in„ 1996), szczególnie dotyczącymi trwałego wzrostu
SOC w leczeniu uzależnień (Berg i Andersen, 1997; Lundqvist, 1995).
Dla zmian SOC w terapii ma znaczenie wyjściowy poziom SOQ: istotny i
duży wzrost SOC, przeciętnie o ok. 20 punktów, stwierdzono u osób o słabym
wyjściowym poczuciu koherencji (poniżej średniej). U osób o silnym (powyżej
średniej) wyjściowym SOC wystąpił efekt pułapu: wzrost poziomu SPC po te-
rapii znacznie mniejszy, przeciętnie o ok. 4 punkty- okazał się istoty tylko u
tych, którzy uczestniczyli w badaniu katamnestycznym, natomiast 1:1 pozosta-
łych, którzy nie odesłali ankiet, nie było zmian globalnego SOC, wideczna była
nawet tendencja spadkowa poziomu poczucia zrozumiałości (C) i stetowalności
(MA).
Bardzo ciekawa jest kwestia związku między zmianą SOC w czasie a jego
poziomem wyjściowym. Zarówno w badaniach Sagy i Antonovsky'ego (1992)
nad zmianą SOC po przejściu na emeryturę, jak i w naszych badifuiach nad
zmianami SOC u młodzieży wchodzącej w dorosłe życie (Mroziak i !Kosińska­
-Dec, 1997) wyjściowy poziom SOC miał związek z kierunkiem zmian -
wzrost wystąpił u osób z wyjściowo słabym SOC, natomiast u tych z silnym
wyjściowym SOC jego poziom był stabilny lub obniżał się. W !badaniach
fińskich na zdrowych dorosłych (Kivimaki i in„ 2000) okazało się, że tylko
 174 BARBARA MROZIAK
niski wyjściowy SOC ma związek z rokowaniem zdrowotnym, wysoki już nie.
Opisany wyżej efekt pułapu w naszym badaniu może wskazywać na odmienny
mechanizm zmian w terapii u osób o różnym wyjściowym poziomie SOC. Być
może u osób z wysokim wyjściowym poziomem SOC terapia prowadzi do
obniżenia nieadekwatnie wysokiego poziomu poczucia sterowalności i
zrozumiałości, świat po terapii może być spostrzegany inaczej, bardziej
realistycznie niż przed terapią. Wydaje się, że to zagadnienie zasługuje na
dalsze badania.
Zakładając, że po roku ankiety odesłali raczej ci, którzy utrzymują trzeź­
wość, można byłoby uznać istotny wzrost SOC po terapii u osób z wysokim
wyjściowym poziomem SOC za predyktor skuteczności terapii (trwałej po-
prawy). Wszyscy, którzy odesłali ankiety (101 osób) podali, że nie piją, chociaż
naprawdę całkowitą abstynencję od początku leczenia utrzymało 70 osób (czyli
32% tych, którzy ukończyli terapię). Pozostali mieli nawroty picia w ciągu roku
po terapii. Wydaje się jednak istotne, że wszyscy ankietowani spostrzegają sie-
bie jako osoby niepijące. Być może od tych, którzy nie wzięli udziału w ka-
tamnezie, różnią się oni gotowością do zmiany zachowania. Istotny wzrost SOC
po terapii w tej grupie, nawet u osób o silnym wyjściowym SOC, może być in-
terpretowany jako osiągnięcie stadium gotowości do zmiany zachowania lub
utrzymania zmian, jakie opisują w swym Modelu Transteoretycznym Prochaska
i DiClemente (1984) - interesujące byłoby zbadanie takiej zależności. Za taką
hipotezą przemawia istotna korelacja między SOC a własną motywacją (self-
-motivation) pacjentów leczonych z powodu otyłości (Bjorvell i in., 1994), defi-
niowaną przez autorów jako ogólna tendencja do utrzymywania zalecanego pa-
cjentowi zachowania czyli w tym wypadku przestrzegania diety i
powstrzymywania się od jedzenia, podobnie jak utrzymywanie abstynencji
przez nasze osoby badane.
Na zakończenie warto może przytoczyć (za: Sandell i in„ 1996) ciekawe
ujęcie samego poczucia koherencji, jakie proponuje Jerome Frank, psychotera-
peuta amerykański. Uważa on silny SOC za „wolę walki, morale", co implikuje
optymizm, pogodę ducha i zdyscyplinowanie. Wielu autorów (m.in. Antonov-
sky, 1987, 1992a; Sęk i Ścigała, 1996; Pasikowski i Sęk, 2000) wskazuje, że
SOC jest centralną zmienną ważną nie tylko dla poziomu zdrowia, ale także
funkcjonowania człowieka, dla jego strategii zaradczych. Również w naszych
badaniach okazało się, że istotna zmiana SOC łączy się ze zmianą strategii ra-
dzenia sobie ze stresem, i to inaczej o osób z wysokim, niż u tych z niskim wyj-
ściowym poziomem SOC. Będzie to przedmiotem odrębnego opracowania.
6. Podsumowanie
Po terapii uzależnienia od alkoholu możliwy jest istotny i trwały wzrost
SOC i jego składowych. U wszystkich osób po terapii istotnie wzrosło poczucie
sensowności (ME). Dla zmiany SOC ważny wydaje się raczej poziom wyj-
Poczucie koherencji (SOC) osób uzależnionych od alkoholL• ... 175
I
ściowy SOC, niż konfiguracja jego składowych. U osób o wyjściowo niskim
poziomie SOC stwierdzono duży wzrost, o ponad 20 punktów, globalnego SOC
i wszystkich jego składowych U badanych o wyjściowo wysokim ppziomie
SOC wystąpił efekt pułapu: wzrost SOC był istotny, lecz niewielki (o kilka
punktów) i dotyczył tylko tych, którzy po roku odpowiedzieli na ankietę ka-
tamnestyczną, a więc prawdopodobnie lepiej rokujących, o wyższej mqtywacji
lub gotowości do zmiany zachowania.
Podziękowanie
Autorka dziękuje dr med. Bohdanowi Woronowiczowi za pomoc w zebra-
„ niu danych oraz mgr Stanisławowi Wójtowiczowi za pomoc w przeprqwadze-
niu analizy statystycznej.
Literatura
Antonovsky, A. (1987). Unraveling the mystery of health. San Francisco: Jossey-Bass P11blishers.
Wydanie polskie: ( 1995). Jak rozwikłać tajemnicę zdrowia. Warszawa: Wydawnict~o IPiN
Antonovsky, A. (1992a). Can attitudes contribute to health? Advances. The Journal Io! Mind-
Body-Health, 8 (4), 33-49, ·
Antonovsky, A. (1992b). Salutogenesis. The Sense ofCoherence Newsletter, nr 6
Antonovsky, A. ( l 993a). Salutogenesis. The Sense of Coherence Newsle1ter, nr 8
Antonovsky, A. ( l 993b). The structure and properties of the Sense of Coherence Scale., Soc. Sci.
Med„ 36 (6), 725-733
Berg, J.E. ( 1996). Use of a sense uf coherence test and Hopkins Symptom Checldist to predict
completion of stay in a postdetoxification unit. The American Journal on Addictidns, 5 (4),
327-333 !
Berg, J.E„ Andersen S. (1997). Sense of coherence evaluated by treatment counsellorsl and sub-
stance abusers as an indication oflength of stay. European Addiction Research, 3, 9~-102
Berg, J.E„ Andersen, B.A. (2001). Mortality 5 years after detoxification and counseling as indi-
cated by psychometrie tests. Substance Abuse, 22 (I), 1-1 O
Berg, J.E., Brevik, J.I. (1998). Complaints that predict drop-out from a detoxification i and cou-
seling unit. Addictive Behaviors, 23 (I), 35-40
Bjórvell, H„ Aly, A., Langius, A., Nordstróm, G. (1994). lndicators of changes in w~ight and
eating behaviour in severely obese patients treated in a nursing behavioural prognjm. Inter-
national Journal of Obesity, J8, 511-515
Bogutyn, T„ Szerszeń-Motyka, J„ Ogorzały-Skupniewicz, M„ Piotrowski, W. (1998). Zmiany
poczucia koherencji i wska7ników psychologicznego przystosowania w przebiegu rehabilita-
1
cji kardiologicznej. Sztuka Leczenia, IV (2), 57-63
Chamberlain, K„ Petrie, K„ Azariah, R. (1992). The role of optimism and sense of cotierence in
predicting recovery following surgery. Psychology and Health, 7, 301-310 ·
Drory, Y „ Kravetz, S„ Aorian, V. (I 999). Psychosocial adjustment in patients after a $rst acute
myocardial infarction: the contribution of salutogenic and pathogenic variables. A~chives of
Physical Medicine and Rehabilitation, 80, 811-818 1
Feldt, T„ Leskinen, E„ Kinnunen, U„ Mauno, S. (2000a). Longitudinal factor analysis lnodels in
the assessment of the stability of sense of coherence. Personality and lndividual Dfgerences,
20,239-257 '
Feldt, T., Ruoppila, I., Klnnunen, U. (2000b). Age, unemployment and stability of sens~ of cohe-
rence: a 5-year follow-up study. Poster przedstawiony na The 14'h Conference ;of EHPS
„Models of health and illness behaviour'', Leiden
 176 BARBARA MROZIAK

Forsberg, C., Cedennark, B. (1996). Well-being, generał health and coping ability: l-year follow-
up of patients treated for colorectal and gastric cancer. European Journal of Cancer Care, 5, KAzlMIBRZ WRZEŚNIEWSKI
209-216
.ALEKSANDRA LUSZCZYŃSKA-CIEŚLAK
Geyer, S. (1997). Some conceptual considerations on the sense of coherence. Soc. Sci. Med., 44
(12), 1771-1779 DOROTA WŁODARCZYK
Kalimo, R., Pahkin, K., Mutanen, P., Toppinen-Tanner, S. (2000). Staying well or buming out at
work a longitudinal study. Poster przedstawiony na The 14'h Conference of EHPS „Models
ofhealth and illness behaviour", Leiden
Kivimaki, M., Feldt, T., Vahtera, J., Nunni, J.E. (2000). Sense of coherence and health: evidence
POCZUCIE KOHERENCJI A ZMIANY EMOCJONALNE
from two cross-lagged longitudinal samples. Soc. Sci. Med., 50 (4), 583-597 U CHORYCH PODDANYCH REHABILITACJll
Kivimaki, M., Vahtera, J., Thomson, L., Griffiths; A., Cox, T., Pentti, J. (1997). Psychosocial 1
factors predicting employee sickness absence during economic decline. J. of Applied Psy- PO ZAWALE SERCA
chology, 82 (6), 858-872 '„.~

Klang, B., Bjórvełl, H., Clyne, N. ( 1999). Predialysis education helps patients choose dialysis
modality and increases disease-specific knowledge. J. of Advanced Nursing, 29 (4), 869-876
Larsson, G., Michel, P.O., Lundin, T. (2000). Systematic assessment of mental health following
various types ofposttrauma support. Military Psychology, 12 (2), 121-135
Lundqvist, T. (1995). Chronic cannabis use and the sense of coherence. Life Sciences, 56 (23124 ),
2145-2150
Mroziak, B. (1996). Poczucie koherencji a zdrowie psychiczne i picie alkoholu przez młodzież:
założenia, problematyka i zakres badań. Alkoholizm i Narkomania, 1(22), 27-34
Mroziak, B., Kosińska-Dec, K. (1997). Changes in the sense of coherence and their concomi-
tants. Referat wygłoszony na ll'h Conference of EHPS „Personality, coping and health",
Bordeaux
Mroziak, B„ Woronowicz, B .• Wójtowicz, S. (1999). Zmiany poczucia koherencji i stylu radzenia
sobie ze stresem po podstawowym programie psychoterapii osób uzależnionych od alkoholu.
Alkoholizm i Narkomania, 2(35), 225-236
Pasikowski, T. (2000). Stres a zdrowie. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora
Pasikowski, T„ Sęk, H. (2000). The dynamics of changes in the proces~es of coping with stress -
follow-up study. Referat wygłoszony na 14lh Conference of EHPS „Models of health and ill-
ness behaviour", Leiden
Petrie, K„ Azariah, R. ( 1990). Health-promoting variables as predictors of response to a btief pain
management program. The Clinical Joumal of Pain, 6 ( 1), 43-46
Poppins, E., Tenkanen, L., Kalimo, R., Heinsalmi, P. (1999). The sense of coherence, occupation
and the risk of coronary heart disease in the Helsinki Heart Study. Soc. Sci. Med., 49, 109-
120
Prochaska, J.O„ DiClemente C.C. (1984). The transtheoretical approach. Crossing the traditio-
nal borders of therapy. Homewood, Dow Jones - Irwin
Sagy, S., Antonovsky, A. (1992). The family sense of coherence and the retirement transition.
J. of Marriage and the Family, 54, 983-993
Sandełl, R., Blomberg, J., Lazar, A„ Schobert, J., Broberg, J„ Carlsson, J. (1996). Long-term
effects of psychotherapy and psychoanalysis. Referat wygłoszony na konferencji „Deutsche
Psychoanalitsche Vereinigung", Wiesbaden (maszynopis)
Sęk H., Ścigała I. ( 1996). Stres i radzenie sobie w modelu salutogenetycznym. W: L Heszen-
Niejodek, z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu (s. 133-150). Katowice, Wydaw-
1. Wstęp
Zawał serca, oprócz skutków ściśle patofizjologicznych, pociąga Ii>:a sobą
wiele konsekwencji psychospołecznych. Niektórzy kardiologowie stwierdzają
wręcz, że te drugie są o wiele poważniejsze w porównaniu z pierwszym~. Mogą
bowiem utrudniać, a czasem nawet uniemożliwiają skuteczne leczenie i! rehabi-
litację.
Sytuacje zawału serca, jego okoliczności, leczenie i rehabilitację można
rozpatrywać w kategoriach stresu. Stanowią bowiem zagrożenie biologi~zne (fi-
zyczne), psychologiczne i społeczne (Wrześniewski, 1986). Znajduje ito swój
wyraz w zmianach funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego i behawioral-
nego chorego. Zmiany te wiążą się najczęściej z negatywnymi emocjadii, które
poprzez składnik motywacyjny mogą prowadzić do niepotrzebnej egzystencji
inwalidzkiej albo do zachowań, które nie uwzględniają ograniczeń wynikają­
cych z przebytego zawału serca oraz etapu leczenia. Te ostatnie zachowania
mogą doprowadzić do kolejnego zawału, a czasem nawet do śmierci. qbserwa-
cja kliniczna, jak i badania empiryczne wskazują, że lęk jest najczęstszą reakcją
emocjonalną, która towarzyszy zawałowi serca i jego leczeniu. Jednd,cześnie,
dotychczasowe badania przemawiają za tym, że wraz z postępami komplekso-
wej rehabilitacji, u większości pacjentów poziom lęku obniża się (Wd:eśniew­
ski, 1986). Nasuwa się pytanie, czy prawidłowość ta dotyczy takż9 innych
negatywnych emocji. Z drugiej strony, dane psychologii emocji i motywacji
dowodzą, że aktualny stan emocjonalny jednostki zależy nie tylko odi czynni-
ków sytuacyjnych, ale i od właściwości podmiotu. W badaniach, ~tóre są
przedmiotem niniejszego opracowania, uwzględniono obydwie grupy iuwarun-
kowań.
1

nictwo Uniwersytetu Śląskiego

Sęk, H. (1996). Wypalenie zawodowe psychologiczne mechanizmy i uwarunkowania. Poznań:
K. Domke Publishing House
Sherwitz, L., Ornish, D. (1994). The impact of major lifestyle changes on coronary stenosis, CHD
1 Praca częściowo finansowana z tematu badawczego AM - 2MB/N/2000. Autorzy pragną
risk factors and psychological status: results from the San Francisco Lifestyle Heart Trial.
Homeostasis-in Health-and-Disease, 35 (4·5), 190-197 podziękować mgr Jolancie Kołodziejek z.a pomoc w zebraniu danych.
 178 KAZIMIERZ WRZEŚNIEWSKI, ALEKSANDRA LUSZCZYŃSKA-CIEŚLAK, DOROTA WLODARCZYJ<
Poniżej przedstawiono założenia teoretyczne pracy, pytania, na które szu-
kamy odpowiedzi, metodę badań oraz wyniki, a także ich omówienie.
2. Założenia teoretyczne i problem badań
Podstawy teoretyczne prezentowanych badań opierają się na koncepcji po-
czucia koherencji (SOC) A. Anotnovsky'ego oraz na interakcyjnym paradyg-
macie radzenia sobie ze stresem. Teoria Antnovsky'ego jest w Polsce dobrze
znana. W 1995 roku opublikowano polskie tłumaczenie książki tego autora
(Unraveling the mystery of health. How people manage stress and stay well),
przygotowano szereg prac przeglądowych (por. m.in. Dolińska-Zygmunt, 1996;
Gruszczyńska i Worsztynowicz, 1999; Mroziak, 1994). W obecnym tomie refe-
rowano również kilkakrotnie poglądy tego autora. Z tego względu w tych roz-
ważaniach zrezygnowano z powtarzania głównych tez koncepcji poczucia
koherencji Antonovsky'ego. Omówiony zostanie natomiast interakcyjny model
radzenia sobie ze stresem. Model ten stanowi pewną modyfikację propozycji
Lazarusa i Folkman (1984). Zamiast ujęcia transakcyjnego tych autorów, zapro-
ponowano podejście interakcyjne, w którym uwzględnia się zarówno właści­
wości sytuacji, jak i właściwości podmiotu. Wyodrębniono: style, strategie i
proces radzenia sobie ze stresem. Styl radzenia sobie ze stresem rozumiany jest
jako: „ ... trwała, osobowościowa dyspozycja jednostki do określonego zmaga-
nia się z sytuacjami stresowymi" (Wrześniewski, 1996, s. 46). Strategie to poz-
nawcze i behawioralne wysiłki oraz mechanizmy obronne stosowane przez
jednostkę w konkretnej sytuacji stresowej. „Proces radzenia sobie ze stresem
rozumiany jest jako ciąg zmieniających się w czasie strategii, związanych ze
zmianami cech sytuacji i zmianami stanu psychofizycznego jednostki" (Wrześ­
niewski, 1996, s. 47). Jak wiadomo, w koncepcji Lazarusa i Folkman (1984)
ważną rolę w radzeniu sobie ze stresem odgrywa ocena poznawcza. Pewnym
uzupełnieniem w stosunku do teorii wymienionych autorów jest wyróżnienie
sytuacyjnej i dyspozycyjnej oceny poznawczej (Włodarczyk, 1999; Wrześniew­
ski, 1997; Wrześniewski i Włodarczyk, w druku). Sytuacyjna ocena poznawcza
uwzględnia zmienność sytuacyjną i jest zależna od aktualnych cech zdarzenia
stresowego. Dyspozycyjna ocena poznawcza traktowana jest jako właściwość
podmiotowa, która determinowana jest przez różnice indywidualne w zakresie
spostrzegania i interpretowania zachodzących zdarzeń. Ten rodzaj oceny
poznawczej pozwala odpowiedzieć na pytanie, dlaczego różni ludzie tę samą
sytuację spostrzegają w odmienny sposób oraz dlaczego ten sam człowiek różne
sytuacje może spostrzegać w podobny sposób. Wyodrębnienie sytuacyjnej i
dyspozycyjnej oceny poznawczej jest symetryczne do wyróżnianych wcześniej
stylów i strategii radzenia sobie ze stresem. Hipotetyczne zależności pomiędzy
poszczególnymi składnikami przedstawiono na ryc. 1.
Poczucie koherencji a zmiany emocjonalne u chorych ... 179
Ryc. 1. Poczucie koherencji, radzenie sobie ze stresem a emocje
Model ten ma charakter interakcyjny. Emocje, jakie przeżywa jeqnostka
oraz podejmowane przez nią strategie radzenia sobie ze stresem są ~fektem
wzajemnego oddziaływania czynników sytuacyjnych i podmiotowych. •
W prezentowanych badaniach aktualny stan emocjonalny chorego i będzie
związany nie tylko z samym faktem wystąpienia zawału serca, ale ~ z jego
objawami (intensywność bólów, powikłania bądź ich brak), z okoliczno~ciami,
w jakich wystąpił zawał oraz czy był to pierwszy, czy kolejny zawał. !Istotną
rolę może także odgrywać etap leczenia lub rehabilitacji. Niewątpliwy lwpływ
na przeżywane przez chorego emocje i podejmowane przez niego stratdgie bę­
dzie miał aktualny stan fizyczny, a szczególnie ewentualne bóle wieńcoY,,e, ich
częstotliwość i intensywność. Oprócz tego, emocje i strategie radzenia sobie z
zawałem serca warunkowane są także przez sytuację rodzinną, zawo~ową i
ekonomiczną chorego. Przeżywane emocje i podejmowane strategie z4radcze
zależą również od właściwości podmiotu. Do właściwości podmiotu zalfczono:
SOC, dyspozycyjną ocenę poznawczą, style radzenia sobie ze streseµi oraz
„inne właściwości". Do tych ostatnich należą: płeć, wiek, poziom wykształce­
nia, wła<§ciwości osobowościowo-temperamentalne itp.
W badaniach prezentowanych poniżej rozpatrywany jest tylko frhgment
omówionego modelu. Interesuje nas zależność pomiędzy SOC a stanem emo-
cjonalnym chorych poddanych rehabilitacji sanatoryjnej, po przebytym !zawale
serca.
W literaturze przedmiotu (dokonano m.in. przeglądu za pomocą elektronicz-
nego systemu Medline) jest bardzo mało prac, które dotyczą związk9w po-
między poczuciem koherencji a zawałem serca. Żadna z nich nie dotyczy bez-
. I
 180 KAzlMIERZ WRZEśNIEWSKJ, ALEKSANDRA ŁUSZCZYŃSKA-CIEŚLAK, DOROTA WŁODARCZYK
pośrednio problemu, który jest przedmiotem prezentowanych badań. Dlatego
obecne badania mają charakter eksploracyjny. Nie stawiano szczegółowych hi-
potez, a ograniczono się tylko do następujących pytań:
1. Czy u chorych po przebytym zawale serca, poddanych kompleksowej re-
habilitacji sanatoryjnej, następują zmiany w stanach emocjonalnych? Jakich
emocji te ewentualne zmiany dotyczą i jaki jest kierunek zmian?
2. Jaki jest związek pomiędzy globalnym SOC a stanami emocjonalnymi
chorych, przed i pod koniec rehabilitacji sanatoryjnej?
3. Jaki jest związek pomiędzy składnikami SOC a stanami emocjonalnymi
chorych, przed i pod koniec rehabilitacji sanatoryjnej?
4. Jaki jest wpływ globalnego SOC lub jego składników na pozytywne
zmiany w stanach emocjonalnych chorych poddanych sanatoryjnej rehabilitacji,
związanej z przebytym zawałem serca?
Przeprowadzenie badań, które dostarczą odpowiedzi na powyższe pytania,
będzie miało pewne znaczenie poznawcze i aplikacyjne. Otrzymane wyniki
mogą stanowić empiryczną podstawę weryfikacji fragmentu, teoretycznego
modelu zamieszczonego na ryc. I. Dane te mogą być także użyteczne dla osób,
które zajmują się pomocą psychologiczną chorym po zawale serca.
3. Metoda i procedura badań
3.1 . Osoby badane
W badaniach wzięło udział 153 mężczyzn, w wieku 27-59 lat (M = 45,4;
SD= 7,4), pracownicy umysłowi, którzy w związku z przeżytym, pierwszym,
niepowikłanym zawałem serca zostali skierowani do ośrodka kardiologicznej
rehabilitacji poszpitalnej.
Rehabilitacja ta ma charakter kompleksowy. Obok opieki medycznej obej-
muje ćwiczenia fizyczne i pomoc psychologiczną w formie spotkań grupowych
i indywidualnych (Wrześniewski, 1986). Chorzy kierowani są do ośrodka na
podstawie określonych kryteriów medycznych (wydolność układu krążenia w
stopniu, który pozwalałby na realizację prowadzonych ćwiczeń fizycznych).
Tak więc pod względem stanu zdrowia grupa ta jest w znacznym stopniu jedno-
rodna.
3.2. Techniki pomiaru i procedura badań
Poczucie koherencji oceniane było za pomocą polskiej adaptacji kwestiona-
riusza Antonovsky'ego SOC-29 (Antonovsky, 1995; Koniarek, Dudek i Ma-
kowska, 1993). Kwestionariusz ten składa się z 29 pozycji. Wyniki oblicza się
za pomocą odpowiednich kluczy, które pozwalają określić globalny SOC oraz
trzy jego składniki: zrozumiałość, sterowalność i sensowność. Charakterystyka
psychometryczna tego narzędzia jest zadowalająca (Koniarek, Dudek i Makow-
ska, 1993). Stany emocjonalne chorych badane były za pomocą polskiej adapta-
Poczucie koherencji a zmiany emocjonalne u chorych ... 181
cji The Profile of Mood States (POMS) D.M. McNaira, M. Lorra i L.I.
Drop-
plemana (Dudek i Koniarek, 1987). Kwestionariusz ten zawiera 65 przy-
miotników określających stany emocjonalne na sześciu skałach: napięci~/niepo­
kój, przygnębienie/depresja, gniew/wrogość, wigor/aktywność, znużeni~/inercja
i zmieszanie/zakłopotanie. Kwestionariusz POMS charakteryzuje się zadowala-
jącą trafnością i rzetelnością (Dudek i Koniarek, 1987).
1
Badania były prowadzone indywidualnie przez psychologa kłiniczn~go, po-
siadającego wieloletni staż pracy w Ośrodku Kardiologicznej Rehabiliiacji Po-
szpitalnej w Łodzi. Stan emocjonalny chorych określany był dwukr~tnie: w
pierwszym lub drugim dniu po przyjęciu do Ośrodka - przed rozpoczę~iem re-
habilitacji oraz na dwa dni przed opuszczeniem Ośrodka. Średni okres pomię­
dzy pierwszym i drugim badaniem wynosił 21 dni. Poczucie koherencji badane
było raz, na początku rehabilitacji. Jednocześnie w badaniach kontrblowane
były następujące zmienne, które mogły zaburzać otrzymane wyniki: wiek cho-
rych, termin wystąpienia zawału, choroby towarzyszące, częstotliwość wystę-
powania bólów wieńcowych, rodzaj przyjmowanych leków.
1
4. Wyniki
We wstępnej analizie regresji wykazano, że badane zmienne zaburząjące nie
miały wpływu na otrzymane wyniki. Potwierdziło się wcześniej podafie przy-
puszczenie, że badana grupa osób w znacznym stopniu jest jednoro~na pod
względem sytuacji zdrowotnej. .
Celem odpowiedzi na pierwsze pytanie badawcze porównano wyn~i POMS
uzyskane przed i pod koniec rehabilitacji sanatoryjnej. Otrzymane dane ilustruje
ryc. 2.
Wszystkie badane negatywne emocje, z wyjątkiem gniewu/wrogości, uległy
istotnemu obniżeniu w czasie sanatoryjnej rehabilitacji poszpitalnej. N~tomiast
pozytywne emocje: wigor/aktywność wzrosły. !
Po to, aby można było odpowiedzieć na drugie i trzecie pytanie b~dawcze
obliczono współczynniki korelacji pomiędzy otrzymanymi wynikamj SOC i
podskalami POMS, przed i pod koniec rehabilitacji sanatoryjnej.
Przed rozpoczęciem rehabilitacji wynik globalny SOC ujemnie kqrelował,
w sposób statystycznie istotny, z wynikami określającymi emocje ne*atywne.
Współczynniki korelacji wahają się od - 0,16 dla podskali: znużenie/inercja do
- 0,33 dla podskali: zakłopotanie/zmieszanie. Natomiast zależność lfmiędzy
SOC i podskalą określającą emocje pozytywne: wigor/aktywność jdst staty-
stycznie nieistotna. Składnik SOC - sensowność - w sposób istotny korelował
ujemnie tylko z podskalami: przygnębienie/depresja (-0,21) i dkłopota­
nie/zmieszanie (-0,23). Sterowalność ujemnie korelowała w sposób statystycz-
nie istotny z wszystkimi podskalami POMS, określającymi emocje negatywne.
!
 --~[,

182 KAz!MIERZ WRZEŚNIEWSKI, ALEKSANDRA LUSZCZYŃSKA-C!EśLAK, DOROTA WŁODARCZYK Poczucie koherencji a zmiany emocjonalne u chorych ... 183

Współczynniki korelacji wahają się od- O, 17 dla pociskali: gniew/wrogość do -

od -0,19 do -0,36 odnośnie do emocji negatywnych i 0,15 dla emocji
0,31 dla podskali: zakłopotanie/zmieszanie.
pozytywnych.
Pod koniec rehabilitacji, podobnie jak przed rehabilitacją, najwyżs~e współ­
20 czynniki korelacji z emocjami negatywnymi dotyczyły globalnego S0C i ste-
18 [)przed rowalności. Natomiast z emocjami pozytywnymi najwyżej korelowałaisensow~
•oodkoniec ność. Odnośnie do podskal POMS, najwyższe współczynniki korelacji ~otyczy­
16 ły, podobnie jak poprzednio, przygnębienia/depresji i zakłopotania/zrnirszania.
14 Podsumowując: otrzymane dane wskazują na istnienie związku ~omiędzy
***p<0,001
**p<0,01 I- poczuciem koherencji i jego trzema składnikami a stanami emocjonalnymi cho-
12
rych. Im silniejsze globalne poczucie koherencji, sensowności, stero1alności i
10 zrozumiałości, tym niższy poziom emocji negatywnych. Zależności !te przed
8
rehabilitacją są znacznie słabsze, niż pod koniec rehabilitacji. Pod kon!iec reha-
bilitacji ujawniły się także dodatnie, statystycznie istotne, korelacje ~omiędzy
6 wynikami globalnego SOC i jego składników a wigorem/aktywnością. i
4 Celem sprawdzenia wpływu (statystycznego) SOC i jego składrtików na
zmiany emocjonalne w czasie rehabilitacji sanatoryjnej zastosowano ~nalizę z
2
wykorzystaniem modelowania strukturalnego. Wcześniej wykonan~ analizę
czynnikową (typu varimax) wyników kwestionariusza POMS. Wyo9rębnione
Przygnębienie/ Napięcie/ Znużenie/ Zakłopotanie/
Wigor/ Gniew/ zostały dwa wyraźne czynniki: negatywne emocje i wigor/aktywność (:pozytyw-
Depresja Niepokój Aktywność Wrogość
ne emocje). Kryterium włączenia danej pozycji do określonego czyntdka była
Inercja Zm iesznie
I
wartość ładunku 0,40 lub wyższa. Analizy przeprowadzono osobno dlfi danych
Ryc. 2. Stany emocjonalne przed i pod koniec rehabilitacji sanatoryjnej (N= 153) przed i pod koniec rehabilitacji. W pierwszym badaniu wartość własna
W badaniach przed rehabilitacją najsilniejsze związki z negatywnymi emo-
cjami ujawnił globalny SOC i sterowalność. Ze strony POMS, podskale: przy-
gnębienie/depresja i zakłopotanie/zmieszanie korelowały ujemnie, w sposób X =13,34; df =13; p =0,42;
2

statystycznie istotny, z globalnym SOC i trzema jego składnikami. Natomiast GFI =0,934; AGFI =0,857; CFI =0,992; RMSEA =0,024
pozytywne emocje określone za pomocą podskali: wigor/aktywność nie wyka-
zały istotnych związków z żadnym ze wskaźników SOC. I 0,72 11lwigor /a~ność
pod koniec
Pod koniec kompleksowej rehabilitacji sanatoryjnej, w badanej grupie cho-
-0,55 0,39
rych po zawale serca, związki pomiędzy wynikami poczucia koherencji i wyni-
kami podskal POMS uległy wyraźnemu nasileniu. Wszystkie badane zależności
mają charakter statystycznie istotny. Dotyczy to także m.in. podskali POMS 62,6°/o
13,3°/o
określającej emocje pozytywne: wigor/aktywność, której wynik przed rehabili-
I

tacją nie korelował istotnie z żadnym ze wskaźników SOC. Podwyższeniu ule-

gły także wszystkie współczynniki korelacji, które w pierwszych badaniach
osiągnęły poziom istotności. Współczynniki korelacji pomiędzy globalnym
sterowalność
SOC a emocjami negatywnymi wynoszą w tym badaniu od -0,23 do -0,40; a dla
wigoru/aktywności 0,22. Sensowność koreluje z negatywnymi emocjami, od
-0,18 do -0,33, a z wigorem/aktywnością 0,30. Współczynniki korelacji pomię­
dzy sterowalnością a negatywnymi emocjami wynoszą od -0,22 do -0,35, a dla
wigoru/aktywności O, 18. Dla zrozumiałości współczynniki korelacji wahają się Ryc. 3. Wpływ globalnego SOC na stany emocjonalne przed i pod koniec reha~ilitacji
 184 KAziMIERZ WRZEŚNIEWSKI, ALEKSANDRA LUSZCZYNSKA-ClEŚLAK, DOROTA WŁODARCZYK Poczucie koherencji a zmiany emocjonalne u chorych ... 185

(eigenvalue) czynnika pierwszego wynosi 3,88, a czynnika drugiego 1,01. Pro-

cent wyjaśnianej wariancji odpowiednio: 64,60 i 19,90. W badaniu pod koniec wpływu na pozytywne emocje. Natomiast, tak jak w przypadku globalnego
rehabilitacji eigenvalue dla czynnika pierwszego wynosi 4,13, dla czynnika SOC, poziom wyjściowy pozytywnych i negatywnych emocji ma wpiyW na ich
drugiego 1,0 I. Procent wyjaśnianej wariancji 68, 75 i 16,86. stan pod koniec rehabilitacji. Silne emocje przed rehabilitacją zwiastują; że pod
Wpływ SOC na stany emocjonalne chorych przed i pod koniec rehabilitacji koniec rehabilitacji będą one także na względnie wysokim poziomie, rrtimo że
sanatoryjnej przedstawia ryc. 3. ich bezwzględna wartość w drugim pomiarze jest niższa. ·
Wskaźniki dopasowania modelu są dobre. Otrzymane zależności wskazują, Kolejny model, przedstawiony na ryc. 5, prezentuje zależności mięątzy ste-
że globalny SOC ma bezpośredni, istotny wpływ na negatywne emocje rowalnością a emocjami.
chorych, ale tylko przed rozpoczęciem rehabilitacji. Można założyć, że pod ko-
niec rehabilitacji ten wpływ dokonuje się za pośrednictwem emocji początko­
wych. Natomiast SOC nie ma wpływu na wigor/aktywność. Tym niemniej, X2 =4,85; df =4; p =0,30
usunięcie tego ostatniego składnika modelu powoduje istotny spadek wskaźni­ GFI =0,967; AGFI =0,874; CFI =0,981; RMSEA =0,061
ków dopasowania. Bardzo wyraźny wpływ na pozytywne i negatywne emocje
pod koniec rehabilitacji sanatoryjnej ma ich intensywność przed rozpoczęciem
rehabilitacji. Dane przedstawione na ryc. 3 wskazują także na silne związki
wigor /aktywność
przed
I 0 71
• „,wigor /aktywność
pod koniec
~----~

pomiędzy SOC z jego składnikami, co jest zgodne z założeniami teoretycznymi. -0,54 10,39
Poniżej rozpatrzony zostanie wpływ trzech składników SOC na stan emo-
cjonalny chorych przed i pod koniec rehabilitacji sanatoryjnej.
Model przedstawiony na ryc. 4 charakteryzuje się dobrymi wskaźnikami 8,5°/o 60,7%
i

dopasowania. Zrozumiałość, jako składnik SOC, ma istotny wpływ jedynie na

negatywne emocje pod koniec rehabilitacji sanatoryjnej. Im silniejsze poczucie
chorych, że napływające informacje są jasne, spójne, dające się wyjaśnić, tym
niższe negatywne emocje pod koniec· rehabilitacji. Zrozumiałość nie ma

X 2: 8,28; df = 5; p = 0,14 Ryc. 5. Wpływ sterowalności na stany emocjonalne przed i pod koniec rehabilitacji
GFI =0,943; AGFI =0,829; CFI =0,932; RMSEA =0,106 sanatoryjnej

wigor /aktywność I v,1.1. •I Wszystkie wskaźniki dopasowania modelu są zadowalające. Sterow1alność,

przed jako jedyny składnik SOC, ma bezpośredni wpływ na emocje nega1Y'['ne za-
-0,41 równo przed, jak i pod koniec rehabilitacji. U chorych, którzy mają poczucie, że
posiadane zasoby pozwalają sprostać stawianym im wymaganiom, możn~ ocze-
negatywne emocje u,,„
przed I „I kiwać, że ich poziom negatywnych emocji przed i pod koniec rehabili~cji bę­
dzie niższy. Natomiast, tak jak poprzednio, sterowalność nie ma istotnego
wpływu na wigor/aktywność. Zależność pomiędzy poziomem emocji przed i
pod koniec rehabilitacji również jest podobna do zależności między zroziluniało-
, . . „ i
zrozumiałość sc1ą a pozmmem emocji.

Ryc. 4. Wpływ zrozumiałości na stany emocjonalne przed i pod koniec rehabilitacji

sanatoryjnej

186 .KAZIMIERZ WRZEŚNIEWSKI, ALEKSANDRA LUSZCZYŃSKA-CIEśLAK, DOROTA WŁODARCZYK
X Z= 6,30; df = 5; p = 0,28
GFI = 0,957; AGFI = 0,870; CFI = 0,971; RMSEA = 0,067
.
wigor I aktywn 4 0,71 „, wigor /aktywność
przed pod koniec
-0,39
I 0,74 I negatywne ~mocj
" pod kamee
·········· 55,8°/ó
••••••••„······:o,13 (n.i.)
.-1--se-nso-~:n~·-~ść H-H,
Ryc. 6. Wpływ sensowności na stany emocjonalne przed i pod koniec rehabilitacji
sanatoryjnej
Sensowność, a więc poczucie, że są sprawy warte zaangażowania i podej-
mowania wysiłku, ma pewien wpływ na poziom negatywnych emocji tylko pod
koniec rehabilitacji sanatoryjnej. Zależność ta nie ma charakteru statystycznie
istotnego. Usunięcie jednak tej zależności z modelu powoduje, że wskaźniki
dopasowania istotnie obniżają się i dlatego konieczne jest uwzględnienie tej
zmiennej w modelu.
Podsumowując dane uzyskane na podstawie modelowania strukturalnego
można stwierdzić, że globalny SOC i jego składniki mają wpływ tylko na emo-
cje negatywne pacjentów. Wpływ ten, w sposób bezpośredni lub pośredni, ma
związek z obniżaniem się negatywnych emocji pod koniec rehabilitacji sanato-
ryjnej. Natomiast ani globalny SOC, ani jego składniki nie mają wpływu na
emocje pozytywne. Istotny związek występuje pomiędzy początkowym i koń­
cowym poziomem emocji zarówno pozytywnych, jak i negatywnych.
5. Omówienie wyników
Otrzymane dane wskazują, że w czasie kompleksowej rehabilitacji sanato-
ryjnej u osób po zawale serca następuje istotne obniżenie emocji negatywnych i
wzrost pozytywnych. Jest to prawdopodobnie związane, w znacznym stopniu,
ze zmianą sytuacji chorych. Chorzy, którzy przyjeżdżają do ośrodka rehabilita-
cyjnego krótko po opuszczeniu szpitala mająjeszcze wiele ograniczeń w zakre-
sie wysiłku fizycznego. Ich naczynia wieńcowe są mało wydolne. Jednocześnie
~
Poczucie koherencji a zmiany emocjonalne u chorych ... 187
subiektywne poczucie zagrożenia może wiązać się z brakiem adekwatnych in-
formacji na temat choroby, jej leczenia i perspektyw. W kompleksowej rehabi-
litacji sanatoryjnej, obok leczenia farmakologicznego, prowadzone są ćY.,iczenia
fizyczne i udzielana jest pomoc psychologiczna (Wrześniewski, 1986)!. Prowa-
dzona dwa razy dziennie gimnastyka rehabilitacyjna, której intensyw~ość sys-
tematycznie wzrasta, sprzyja rozwojowi tzw. krążenia obocznego. T~ samym
zwiększa się wydolność serca. Jednocześnie ćwiczenia fizyczne mają~ po-
-0,53 zytywne działania uboczne. Chory nabiera pewności siebie. W czasie pobytu w
ośrodku chorzy mają również grupowe spotkania z psychologiem, nai których
uzyskują ważne informacje oraz mogą przedyskutować wszystkie nurtljljące ich
problemy. W związku z powyższym, pod koniec rehabilitacji sanatoryjnej,
zmniejsza się obiektywne i subiektywne zagrożenie. Znajduje to odzwi~rciedle-
nie w otrzymanych danych. ·
Uzyskane wyniki wskazują również na pewne powiązanie pomiędzy po-
ziomem poczucia koherencji pacjentów a ich stanami emocjonalnynU. hn sil-
niejsze globalne poczucie koherencji i jego składników, tym mniejsza tłndencja
do przeżywania negatywnych emocji. Zależność ta wyraźniej ujawnią się pod
koniec rehabilitacji. Jeżeli przyjąć obniżenie negatywnych i wzrost pozytyw-
nych emocji za wskaźnik lepszego funkcjonowania psychicznego pd zawale
serca, to SOC mógłby być jednym z predyktorów takiej efektywności rehabili-
tacji. Przypuszczenie takie nasuwa się także w związku z danymi, jak~e otrzy-
mali Drory, Kravetz i Florian ( 1999). Badacze ci próbowali odpowiefłzieć na
pytanie: jakie zmienne psychologicżne są predyktorami dobrego przy~tosowa­
nia do różnych dziedzin życia po pierwszym zawale serca. Grupę 2~0 męż­
czyzn, w wieku 30-65 lat, którzy przeżyli pierwszy zawał serca, zbada:no dwu-
krotnie: przed opuszczeniem szpitala i w okresie od 3 do 6 miesięcy p9 zawale
serca. W pierwszym badaniu uwzględniono dane socjodemograficznei poziom
wsparcia społecznego, poziom depresji, poczucie koherencji ora.Z szereg
wskaźników medycznych. W drugim badaniu zastosowano kwesti~nariusz,
który określa stopień przystosowania do siedmiu ważnych dziedzin życia. Opie-
rając się na przeprowadzonej analizie regresji wykazano, że SOC by~ dobrym
predyktorem dla większości wskaźników psychospołecznego przystdsowania
po pierwszym zawale serca.
Podobna sugestia pojawia się także na podstawie wyników UZ)}skanych
przez Motzer i Stewart (1996). W badaniach tych brało udział 149 osqb z cho-
robą wieńcową, które przeżyły zatrzymanie akcji serca. Celem badań było okre-
ślenie jakości życia po tym wydarzeniu. Jednym z silnych, niezlileżnych
predyktorów okazał się SOC.
Hipoteza dotycząca uznania SOC jako jednego z predyktorów efektywności
kompleksowej rehabilitacji poszpitalnej wymaga dalszych badań prospektyw-
nych. Zespół nasz rozpoczął takie badania. Stanowią one kontynuację ~ przed-
 188 KAzIMIERZ WRZEŚNIEWSKI, ALEKSANDRA LUSZCZYŃSKA-CIEŚLAK, DOROTA WŁODARCZYK Poczucie koherencji a zmiany emocjonalne u chorych ... 189

stawionych. Chorzy, którzy przebywali w ośrodku rehabilitacyjnym, są ponow-

Motzer, S.U., Stewart, B.J. (1996). Sense of coherence as a predictor of quality of lifJ, in persons
nie badani w około rok po zawale serca. W badaniach tych sprawdzana jest tak-
with.a coronary heart disease surviving cardiac arrest. (Medline)
że rola składników SOC, gdyż obecne dane sugerują, że wpływ poszczególnych Mroziak, B. (1994). A. Antonovsky'ego koncepcja salutogenezy i poczucie koherencji. Nowiny
elementów SOC na stan emocjonalny nie jest jednakowy. Psychologiczne, 1, 5-16 1
1

Inne problemy, które wymagają empirycznego rozstrzygnięcia, dotyczą re-
lacji pomiędzy SOC a składnikami teoretycznego modelu, który przedstawiono
na ryc. 1. Szczególnie ważne jest określenie pośredniczącej roli oceny poznaw-
czej pomiędzy SOC a emocjami. Zagadnienie to nie było sprawdzane w pre-
zentowanych badaniach, gdyż w momencie rozpoczęcia programu nie dyspono-
wano odpowiednim narzędziem do pomiaru dyspozycyjnej i sytuacyjnej oceny
poznawczej. Niedawno kwestionariusz taki opracowano i włączono do badań
(Włodarczyk, 1999; Wrześniewski i Włodarczyk, w druku).
W dalszych badaniach, dotyczących poczucia koherencji wśród osób pod-
danych rehabilitacji po zawale serca, warto także sprawdzić na ile SOC jest sta-
bilne. Na podstawie założeń teoretycznych, w których SOC jest traktowane jako
zmienna osobowościowa - trwała właściwość podmiotu (patrz ryc. 1) - należa­
łoby oczekiwać dużej stabilności. Jednakże zawał serca jest silnym przeżyciem
Poppius, E., Tenkanen, L., Kalimo, R., Henisalmi, P. (1999). The sense of coherence, occupation
and the risk of coronary heart disease in the Helsinki Heart Study. Social Sciences and Medi-
cine, 49 (1), 109-120 I
Szerszeń-Motyka, J., Bogutyn, T., Ogorzaly-Skupniewicz, M. (1999). Sense of coheience in pa-
tients after the first myocardial infarction. A preliminary report. Polish Psycholo'gical Bulle-
tin, 30 (4), 343-345
Włodarczyk, D. (1999). Rola i miejsce oceny poznawczej w radzeniu sobie ze stresem. Nowi-
nyPsychologiczne, 4, 57-73 !
Wrześniewski, K. (1986). Psychologiczne problemy chorych z zawałem serca. Wybór łagadnień z
teorii i praktyki. (Wyd. 2). Warszawa: PZWL I
Wrześniewski, K. (1997). Radzenie sobie ze stresem a zawał serca - kilka uwag metodologicz-
nych. W: L. Szewczyk (red.), Radzenie sobie i pomoc innym w zdrowiu i chorobi4 (s. 53-57).
Lublin: Wyd. Akademii Medycznej
Wrześniewski, K., Włodarczyk, D. (w druku). The role of cognitive appraisal in doping with
stress after myocardial infarction: selected theoretical and methodological issues. IPolish Psy-
chological Bulletin !

stresowym, który być może narusza trwałe właściwości jednostki, w tym także
SOC. Z drugiej st:i:ony, działania rehabilitacyjne mogą być pomocne w odbu-
dowaniu tych struktur - zwiększają poczucie koherencji. Na taką ewentualność
wskazywałyby dane otrzymane przez J.Szerszeń-Motykę i wsp. (1999). W ba-
daniach brało udział 43 mężczyzn, w wieku 37-69 lat, hospitalizowanych w
związku z pierwszym zawałem serca. Chorzy wypełniali SOC-29 ok. 7 dni po
zawale, a następnie przed rehabilitacją poszpitalną, około 2 miesiące po zawale
oraz pod koniec rehabilitacji ambulatoryjnej, około 5 miesięcy po zawale.
Otrzymane wyniki wskazują na występowanie pewnej dynamiki SOC, w zależ­
ności od wieku. Kierunek tych zmian nie jest jednak jednoznaczny.

Literatura
Antonovsky, A. (1995). Rozwiklanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zacho-
rować. Warszawa: Fundacja IPN
Dolińska-Zygmunt, G. (red.) (1996). Elementy psychologii zdrowia. Wrocław: Wyd. Uniwersy-
tetu Warszawskiego
Drory, J., Kravetz, S., Florian, V. (1999). Psychosocial adjustment in patients after a first acute
myocardial infarction: the contribution of salutogenic and pathogenic variables. Israel Study
Group on First Acute Myocardial Infarction. (Medline)
Dudek, B., Koniarek, J. (1987). Adaptacje testu D.M. Me Naira, M. Lorra, L.F. Droplemana
Profile of Mood States (POMS). Przegląd Psychologiczny, 30 (3 ), 753-761
Gruszczyńska, E., Worsztynowicz, A. (1999). Koncepcja salutogenezy i poczucia koherencji
Aarona Antonovky'ego. Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medyczne, 6 ( 17), 93-106
Koniarek, J. Dudek, B., Makowska, Z. (1993). Kwestionariusz Orientacji Życiowej. Adaptacja
The Sense of Coherence Questionnaire (SOC) A. Anotnovsky' ego. Przegląd Psychologiczny,
36 (4), 491-502
Lazarus, R., Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and coping. New York: Springer
BOHDAN DUDEK
JERZY KONIAREK
MARIA S2YMCZAK

ROLA POCZUCIA
,
KOHERENCJI W ROZWOJUI
SYMPTOMOW ZABURZENIA PO STRESIE 1

URAZOWYM 1

1. Wstęp
Uczestniczenie w traumatycznym zdarzeniu powoduje u wszystkich; ofiar i
świadków przeżywanie silnych emocji i natrętnie nawracających myśli ii obra-
zów związanych z tym zdarzeniem oraz silną tendencję do unikania ws!Zelkich
sygnałów przypominających traumę. Można powiedzieć, że jest to ndrmalna
reakcja na ekstremalne, nadzwyczajne zdarzenie. Jeżeli jednak wspotnniane
reakcje na zdarzenie traumatyczne będą bardzo silne i utrzymujące sięl dłużej
niż 1 miesiąc, stanowi to podstawę do postawienia diagnozy, że dad osoba
cierpi na zaburzenia po stresie urazowym (post-traumatic stress disqrder -
PTSD). Dokładną definicję PTSD, w której szczegółowo wymienipne są
symptomy pozwalające postawić diagnozę, czy mamy do czynienia z ~ zabu-
rzeniem, czy nie, można znaleźć w Diagnostic Statistical Manuał-IV, l (APA,
1994) oraz w pracach Lis-Turlejskiej (1998), Dudka i Koniarka (2000). 1

Chociaż zdarzenie traumatyczne jest głównym i koniecznym czy~nikiem

etiologicznym w rozwoju PTSD, to jednak doświadczenia kliniczne i lwyniki
wielu badań świadczą o tym, że nie u wszystkich osób, które doświadc~ły zda-
rzenia traumatycznego, rozwija się to zaburzenie. Muszą zatem istnieć c~niki,
które są odpowiedzialne za to zróżnicowanie. Rachman (za: Joseph, WiJliams i
Yule, 1995) opisał cztery rodzaje czynników odpowiedzialnych za to, !że jed-
nostka może mieć trudności w przystosowaniu się do traumatycznego stresu; są
to: cechy zdarzenia, aktualny stan jednostki w trakcie doświadczania zdJ.rzenia,
rodzaj podejmowanych przez nią działań i trwałe predyspozycje osbbowo-
ściowe jednostki. Tej ostatniej grupie czynników ryzyka PTSD poświębono w
badaniach stosunkowo·niewiele uwagi. Gdy już badano modyfikującą r~lę oso-

1
Praca wykonana w ramach programu badawczego zamawianego pn. „Ocena ~ożeń
zdrowotnych i opracowanie wytycznych dla profilaktyki zdrowia w Państwowej Straży
Pożarnej"; kier. dr hab. Bohdan Dudek, dofinansowanego przez Komitet Badań Naukowych w
latach 1997-2000.
 192 BOHDAN DUDEK, JERZY KONIAREK, MARIA SZYMCZAK
bowości w powstawaniu PTSD, to głównie koncentrowano się na takich ce-
chach, jak: lęk jako stan, podatność na depresję, umiejscowienie kontroli
(Solomon, Mikulincer i Benbenisthy, 1989), posiadanie przekonań zwiększają­
cych skłonność do przeżywania lęku i depresji, neurotyczność, introwersja
(Carlier i inni, 1997). Uważamy, że warto poznać modyfikującą rolę w powsta-
waniu PTSD innych jeszcze cech osobowości, ponieważ: a) uzyska się pełniej­
szą wiedzę teoretyczną o naturze i procesie rozwoju tego zaburzenia i b) wiedza
ta może być wykorzystana w profilaktyce PTSD.
Można oczekiwać, że nie wszystkie cechy osobowości mają ta.kie samo
znaczenie jako czynniki sprzyjające/osłabiające rozwojowi PTSD. Wybór cech,
których modyfikującą rolę w rozwoju tego zaburzenia należy sprawdzić, powi-
nien być dokonany na podstawie ich teoretycznego związku z mechanizmem
powstawania PTSD. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że mechanizmy te
mogą mieć naturę neurologiczną i psychologiczną.
Nerwową podstawą rozwoju tego zaburzenia jest utworzenie się neuronal-
nych struktur, powodujących nadwrażliwość na pewną klasę bodźców oraz
utrzymujących podwyższony poziom aktywacji w podkorowych strukturach
systemu limbicznego (Everly, 1995).
Badacze, którzy podejmują próby wyjaśnienia rozwoju PTSD na podstawie
procesów psychologicznych, wykorzystują w tym celu teorię schematów po-
znawczych (Horowitz, 1979; Foa i Rothbaum, 1998) lub teorie atrybucji (Jo-
seph i inni, 1995).
Zgodnie z teorią atrybucji (Kofta, 1985), ludzie mają potrzebę wyjaśniania
zdarzeń, szczególnie wtedy, gdy są one niezwykłe, niechciane i nieoczekiwane.
Treść sformułowanych wyjaśnień w istotnym stopniu decyduje o tym, jak czło­
wiek się zachowuje, jak reaguje (odpowiada) na dane zdarzenie. Na przykład
osoby doświadczające jakiegoś traumatycznego zdarzenia, gdy widzą jego
przyczynę w stabilnych i ogólnych czynnikach, doświadczają poczucia bezrad-
ności. To poczucie ulega wzmocnieniu, gdy towarzyszy mu obniżona samo-
ocena oraz gdy czynniki rozpoznawane jako stabilne i ogólne uznawane są
przez jednostkę za jej charakterystyczne cechy. Taki proces atrybucji prowadzi
do wystąpienia emocji wstydu, poczucia winy, które z kolei ułatwiają rozwój
zespołu zaburzeń po stresie urazowym (Joseph i inni, 1993).
Wykorzystując drugą teorię psychologiczną do wyjaśnienia rozwoju PTSD
zakłada się, że jednostka wchodzi w sytuację traumatyczną z utrwalonymi
schematami poznawczymi, dotyczącymi właściwości jednostki i świata, w któ-
rym ona działa. W zależności od przeszłych doświadczeń jednostka buduje w
swoim umyśle obraz świata mniej lub bardziej bezpiecznego i obraz siebie jako
człowieka o określonej kompetencji radzenia sobie z różnymi trudnymi sytu-
acjami. Dochodzące do jednostki nowe informacje st?ra się ona przetworzyć i
dopasować do już istniejących, aby je wzmocnić, podkreślić ich ważność, roz-
poznać ich znaczenie. Odbierane informacje z traumatycznego zdarzenia (sytu-
Rola poczucia koherencji w rozwoju symptomów zaburzenia... 193
!
acji) są niezgodne z istniejącymi strukturami, które zwykle zawieraJą treść
mówiącą, że otaczający świat jest bezpieczny. Co więcej, informacje, jakie jed-
nostka odbiera o swoich reakcjach w sytuacji traumatycznej, cz~sto są
sprzeczne z poglądami jednostki na temat własnych kompetencji radzenia sobie
z trudnymi sytuacjami. W związku z tym informacje docierające do jed~ostki w
sytuacji traumatycznej nie mogą być łatwo zasymilowane, nie mogą qostoso-
wać się do istniejących wewnętrznych modeli (schematów) i dlatego p1zostają
w „aktywnej" pamięci, jak to określa Horowitz (1979). Z tego powodu obrazy,
my~li i e?1~cje zwi~.ne ze zd~zeniem mają tendencję do uporczywegolpowra-
can1a w sw1adomosc1 Jednostki. !
Teoria Horowitza wzbudziła wątpliwości, gdyż nie może być zasto~owana
do tych osób, które w wyniku częstego znajdowania się w sytuacjach iagroże­
nia posiadają schematy poznawcze dotyczące świata, mówiące, że jest on pełny
niebezpieczeństw, a sarna jednostka postrzega siebie jako bezwartoś9iowego
nieudacznika, nie radzącego sobie z określonymi wymaganiami. Posiadając ta-
kie „wyposażenie" poznawcze, jednostka nie powinna napotykać na Ópory z
przyswojeniem informacji płynących z traumatycmych zdarzeń. Obal zbiory
informacji są zgodne. Zatem doświadczenia traumatyczne powinny powbdować
wzmocnienie negatywnego obrazu świata i siebie i być łatwo włączonb w ist-
niejące schematy poznawcze. Zgodnie z teorią Horowitza, te osoby pblwinny
być odporne na rozwój PTSD. Tymczasem dane literaturowe wskazująi że do-
świadczanie traumatycznych zdarzeń we wcześniejszym okresie życ~a było
czynnikiem sprzyjającym rozwojowi tego zaburzenia w trakcie przefywania
następnych zdarzeń traumatycznych {Green, 1994). I
Foa i Riggs {za: Creamer, 1993) podjęli próbę pogodzenia teorii Horowitza
z danymi empirycznymi przez przyjęcie założenia o krzywoliniowej zal~żności
pomiędzy istniejącymi schematami a rozwojem PTSD. Posiadanie schematów o
skrajnych treściach czynić będzie jednostkę bardziej podatną na rozwój! PTSD,
ale czynić to będzie z innego powodu. Ofiary zdarzeń traumatycznychlz prze-
sadnie silnymi poglądami o bezpiecmym świecie będą podatne na PTSD zgod-
nie z zasadą „niedopasowania" schematów i napływających informatji. Nie
będą one zdolne do szybkiego zintegrowania traumatycznych przeżfć (do-
świadczeń) z istniejącymi w jej umyśle poglądami (schematami). Te je~nostki,
które utrwaliły skrajnie negatywne schematy dotyczące świata i sieb~e, będą
podatne na zaburzenia, ponieważ trauma wzmacnia i aktywizuje ich dezadapta-
cyjne poglądy na temat świata i siebie. Natomiast jednostki z mniej sztł'wnymi
schematami, które są skłonne widzieć świat jako coś czasami bezpiecznego, a
czasami nie, będą miały mniejsze trudności z przyswojeniem traumatłcznych
doświadczeń i szybciej „otrząsną się" z traumy. i
 194 BOHDAN DUDEK, JERZY KONIAREK, MARIA SZVMCZAK
2. Hipoteza i pytania badawcze
Biorąc pod uwagę psychologiczne mechanizmy rozwoju PTSD można zało­
żyć, że te cechy osobowości, które sprzyjają aktywizowaniu się określonych
schematów poznawczych łub przyjmowaniu określonych atrybucji, mogą czy-
nić jednostkę bardziej lub mniej podatną na rozwój tego zaburzenia. Do takich ·
cech można zaliczyć poczucie koherencji. Osoby o wysokim poczuciu koheren-
cji, zgodnie z definicją tej cechy (Antonovsky, 1995), posiadają schematy po-
znawcze pozwalające im widzieć otaczający świat jako dobrze ustrukturyzo-
wany, zorganizowany, przewidywalny, bezpieczny i kontrolowalny. Osoby o
niskim poczuciu koherencji będą cechowały się schematami skłaniającymi ich
do odmiennej percepcji świata. Można zatem oczekiwać, że zgodnie z koncep-
cją Foa i Riggs osoby z bardzo wysokim i bardzo niskim poczuciem koherencji
powinny być bardziej podatne na rozwój PTSD, tylko z różnych powodów.
Pierwsza grupa z tego względu, że informacje dochodzące do niej ze zdarzenia
traumatycznego nie pasują do jej schematów poznawczych; osoby z drugiej
grupy uzyskują natomiast potwierdzenie negatywnych schematów świata, które
związane są z łękiem i poczuciem zagrożenia. Najmniej podatne powinny być
osoby o średnim poziomie poczucia kohere1.-:ji, bo ich schematy poznawcze
powinny im ułatwić asymilację informacji dopływających z sytuacji trauma-
tycznej, ponieważ są przekonane, że świat jest bezpieczny i kontrolowałny
tylko w pewnym stopniu, a kompetencje czasami wystarczają do poradzenia
sobie z napotykanymi trudnościami, a czasami nie.
Formułujemy zatem hipotezę badawczą o następującej treści:
„Związek między poziomem poczucia koherencji a nasileniem symptomów
PTSD będzie krzywoliniowy, o kształcie litery U, tzn. najwyższy poziom symp-
tomów PrSD powinien ujawnić się u osób o bardzo wysokim i bardzo niskim
poziomie poczucia koherencji".
Ponieważ poczucie koherencji składa się z trzech komponentów: Zrozu-
miałość, Sterowalność i Sensowność, można postawić pytanie o to, który z
komponentów będzie silniej związany z poziomem rozwoju symptomów PTSD.
Pytanie to pozostawiamy otwarte, nie formułując żadnych hipotez na ten temat.
Postawienie tego pytania jest celowe i ważne z tego powodu, że Antonovsky,
jako twórca pojęcia poczucia koherencji, proponował w swoich pracach, aby
pomimo wyróżnienia trzech komponentów posługiwać się w badaniach tylko
wynikiem ogólnym. My przyjmujemy założenie, które warto empirycznie
sprawdzić, że poszczególne komponenty poczucia koherencji z różną siłą mo-
dyfikować będą związki między poziomem stresu a jego skutkami, np .. w po-
staci wypalenia zawodowego i zespołu zaburzeń po stresie urazowym. W
pierwszym przypadku większą rolę powinien odgrywać komponent Sensow-
ność, a w drugim - Zrozumiałość i Sterowalność. Nasze przeświadczenie o
większej roli 1 dwóch ostatnich komponentów w rozwoju symptomów PrSD
wynikają z teorii Foa i Rothbaum (1998), w której stwierdza się, że u podstaw
Rola poczucia koherencji w rozwoju symptomów zaburzeni<.'.„ 195
tego zaburzenia leżą dwa przekonania: „Świat jest skrajnie bezp*czny i
niebezpieczny" i ,,Ja jestem skrajnie kompetentną i niekompetentną ]osobą".
Sądzimy, że o stopniu poczucia bezpieczeństwa decyduje zrozwniałość, [przewi-
dywalność świata, a stopień kompetencji wyznacza poziom poczucia sjerowal-
ności, posiadania kontroli nad tym, co się dzieje w otoczeniu jednostki.i
3. Procedura badania
3.1. Osoby badane
Badania przeprowadzono w wylosowanych jednostkach ratowniczb-gaśni­
czych (JRG). Podstawą wyboru była ogólnokrajowa lista JRG, z podzi~łem na
kategorie A, B, C i D, które różnią się między sobą liczbą przyznanych Iletatów.
Przyjmując maksymalny błąd na poziomie 3%, przy współczynniku lufuości
0,95, ustalono, że reprezentatywna próba strażaków polskich powinn~ liczyć
1O17 osób (Greń, 1970). Ponieważ spodziewaliśmy się, że założona licłba eta-
tów nie odpowiada rzeczywistej, a ponadto w dniu badania część funkcjonariu-
szy będzie nieobecna (urlop, zwolnienie lekarskie), wylosowaliśmy prtjporcjo-
nalnie z czterech kategorii JRG 40 jednostek. Założyliśmy, że tak~ liczba
jednostek gwarantuje przebadanie ustalonej liczby osób.
Wylosowane jednostki pokryły teren całego kraju. Badaniami I objęto
wszystkich funkcjonariuszy z danej JRG, obecnych w dniach badania. ~adania
prowadzili odpowiednio przeszkoleni psychologowie, którzy przedstawiF bada-
nym cel badań, poinformowali ich o dobrowolnym uczestnictwie w ba9ariiach.
Badani wypełniali kwestionariusze grupowo, pod kontrolą psychologir który
troszczył się o standaryzację sytuacji badania. !
Ogółem przebadano 974 osoby. Wszyscy badani byli mężczyznapli; ich
średni wiek wynosił 33,6 lata (u= 5,9); średnia długość stażu zawodo'l"ego w
JRG wynosiła w latach 10,3 (u= 5,5). Struktura wykształcenia badanej grupy
przedstawia się następująco: podstawowe 3,9%, zasadnicze - 37,1%, ftednie
- 57,0%, wyższe - 2,1%. Zdecydowanie przeważała grupa żonatych mężczyzn
(83,l %), posiadających dzieci (78,5%). ·
3.2. Metody
Do oceny poziomu symptomów i diagnozy zespołu zaburzeń po stresie ura-
zowym wykorzystano kwestionariusz K-PTSD, będący adaptacją stoso~anego
przez Watsona i innych (1991) wywiadu (Interview PrSD). Jest to łnetoda
samoopisowa (self-reported), w której prosi się osobę badaną o opis zd~rzenia
traumatycznego i ocenę 17 symptomów występujących w wyniku tego Piarze-
nia. Zgodnie z kryteriami przedstawionymi w DSM-IV (APA, 1994),[ symp-
tomy grupują się w trzy kategorie: a) natrętne powracanie obrazów i myśli
związanych ze zdarzeniem (intrusive); b) unikanie wszelkich bodźców ~ojarzą­
cych się ze zdarzeniem (avoidance); c) nadmierne pobudzenie (hypem~ousa[).
i
196 BOHDAN DUDEK, JERZY KONIAREK, MARIA SzyMCZAK Rola poczucia koherencji w rozwoju symptomów zaburzenia... 197

Kwestionariusz został adaptowany do warunków polskich. Umożliwia rozpo- nariusza Watsona na reprezentatywnych, dużych próbach osób. Możem~ jedy-
znawanie PTSD i pomiar nasilenia symptomów stresu urazowego. Rzetelność nie stwierdzić, że wielkość wskaźników odchylenia standardowego, IJ;tóre w
wersji angielskiej testu, obliczona metodą retestowania, wynosi: rn =0,95, a przybliżeniu wynoszą prawie połowę wartości średnich, świadczy o !dużym
Cronbacha =0,94, współczynnik czułości =0,89, a specyficzności= 0,94. Dla zróżnicowaniu grupy. Natomiast współczynniki skośności wskazują na "(yraźne
wersji polskiej obliczono tylko zgodność wewnętrzną - współczynniki a Cron- odchylenie się rozkładu wyników od krzywej normalnej. Rozkłłdy są
bacha dla poszczególnych skal były następujące: Nawracanie 0,78; Unikanie lewoskośne, co oznacza, że osób o niskim nasileniu symptomów by~o naj-
0,74; Pobudzenie - 0,87. Zgodność wewnętrzna całego kwestionariusza wy- więcej, natomiast liczba osób o wysokim nasileniu symptomów jest nie~elka.
nosi 0,90 (Koniarek, Dudek, Szymczak, 2000). Natomiast możemy stwierdzić, że badana grupa cechuje się typowym dla
Poczucie koherencji mierzono Kwestionariuszem Orientacji Życiowej polskich mężczyzn poziomem poczucia koherencji. Ocena ta jest opartal na po-
A. Antonovsky'ego, który został zaadaptowany do warunków polskich (Konia- równaniu średniego wyniku strażaków ze średnim wynikiem mężczyzn Z<ttrud-
rek, Dudek, Makowska, 1993). Oprócz poczucia koherencji (wynik globalny) nionych w różnych zawodach. W badaniach polskich prowadzonych nal próbie
umożliwia pomiar jej trzech komponentów: Zrozumiałość, Sterowalność i Sen- wielozawodowej, liczącej 1496 osób, średni wynik wyniósł 147,6 (cr ]== 23,9)
sowność. Składa się z 29 itemów. Rzetelność wyniku globalnego wynosi: (Waszkowska, Dudek - artykuł zamieszczony w tej książce). W porówi:taniu z
r11 = 0,92, a Cronbacha = 0,78 (Koniarek, Dudek, Makowska, 1993). wynikami badań zagranicznych średni wynik strażaków polskich był niąszy od
średniej wartości grup mężczyzn z Finlandii i Izraela (Antonovsky, 1993).
I
4. Analiza wyników
Tabela 2. Poziom symptomów PTSD a poczucie koherencji (SOC)
Wśród 974 osób badanych aż 839 (86,1%) podało, że co najmniej jeden raz
w ciągu swojej pracy doświadczyło zdarzenia traumatycznego. Analizę rodzaju Komponenty SOC
tych zdarzeń oraz ich emocjonalnych konsekwencji przedstawiamy w innym Zrozumiałość Zaradność Sensowność
I
Wynik g/obalny
Poziom SOC
artykule (przygotowanym do druku). Analizę wyników rozpoczniemy od cha-
rakterystyki rozkładów dwóch zmiennych: nasilenie symptomów PTSD mie-
N :X N I X I N I X I N 11 X
rzone kwestionariuszem Watsona i innych (1991) oraz poziom poczucia Bardzo niski 2,5 % I 22 48,9 21 42,0 20 45,6 21 49,7
koherencji mierzony kwestionariuszem Antonovsky'ego (1995). Odpowiednie Niski ok. 25 % ---rł9s 39,3 213 41,7 194 37,2 213 40,5
dane przedstawione są w tabeli 1.
1
Średni ok. 45 % 336 34,5 343 33,0 356 34,3 343 : 33,2
Tabela I. Charakterystyka rozkładów wyników dotyczących kwestionariusza K-PTSD i Kwe-
stionariusza Orientacji Życiowej Wysoki ok. 25 % 235 29,I 222 29,l 222 30,9 222 I! 28,7
Bardzo wysoki ok. 2,5 % 30 26,0 22 25,5 29 30,0 22 l_}7,5
Nazwa zmiennej :X (J Skośność
F 22,5720 27,3485 I 8,7792 I 27,3~85
Nawracanie 11,0 5,04 1,021
Zespół zaburzeń -------
p< o.ooo o.ooo _J_~.ooo 1 o.QOO
po stresie Unikanie 13,7 5,97 1,039
urazowym
Pobudzenie 9,6 5,19 1,346 W hipotezie założyliśmy istnienie krzywoliniowego związku międb po-
N=836 czuciem koherencji a poziomem symptomów. Oczekiwaliśmy, że u osób: o naj-
Wynik ogólny 34,3 14,78 1,063
wyższych i najniższych poziomach poczucia koherencji rozwinie się najyvyższy
Zrozumiałość 49,2 8,69 0,141 poziom symptomów PTSD. Aby przeprowadzić weryfikację tej hipotezy,
Poczucie Sterowalność 50,9 8,08 -0,096 wszystkich badanych podzielono na 5 grup, w zależności od poziomu pdczucia
koherencji koherencji lub jego składowych komponentów. W celu wyodrębnienia! skraj-
Sensowność 43,8 6,52 -0,342
N=934 nych grup przyjęto następujący rozkład ich liczebności: 2,5%, 25%, 45exj, 25%,
Wynik ogólny
143,9 20,10 0,114 2,5%. W tabeli 2 przedstawione są wyniki obrazujące średni poziom s~mpto­
(SOC)
mów PTSD, w zależności od poziomu poczucia koherencji i jego składpw:ch
Trudno nam oćenić poziom nasilenia symptomów PTSD, gdyż nie dysponuje- komponentów. Analiza uzyskanych wyników wskazuje na istnienie wyraźnej
my porównywalnymi wynikami badań przeprowadzonych za pomocą kwestio- tendencji: wraz ze wzrostem poczucia koherencji zmniejsza się średni tjoziom
 l
OJ

ij
' Rola poczucia koherencji w rozwoju symptomów zaburzenia ... 199
198 BOHDAN DUDEK, JERZY KONIAREK, MARIA SZYMCZAK

symptomów PTSD. Ta tendencja dotyczy komponentów poczucia koherencji i
wyniku ogólnego. Tak więc, rezultaty naszych badań nie potwierdziły hipotezy
o krzywoliniowej zależności między poczuciem koherencji a rozwojem symp-
tomów PTSD. Stwierdzony związek ma charakter prostoliniowy i uzasadnia
obliczenie jego siły za pomocą metody r Pearsona.
Obraz zależności między poziomem poczucia koherencji a nasileniem
symptomów PTSD przedstawiony jest w tabeli 3. Poczucie koherencji okazało
się istotnie negatywnie skorelowane z poziomem symptomatologii P'fSD
(r -0,35). Oznacza to, że osoby o wysokim poczuciu koherencji charakte-
ryzują się słabszym nasileniem symptomów PTSD. Spośród trzech kompo-
nentów poczucia koherencji, najsilniej korelują z poziomem symptomów PTSD
komponenty: Zrozumiałość i Sterowalność (r = -0,35). Osoby postrzegające
świat jako uporządkowany, nie zaskakujący niespodziewanymi zdarzeniami,
przewidywalny, dający szansę kontroli, po doświadczeniu zdarzenia trauma-
tycznego manifestują słabszy poziom symptomów PTSD. Można by sądzić, że
symptomów, lecz nie trwały one co najmniej l miesiąc; zatem nie można
I
było
zaliczyć tych osób do grupy cierpiących na PTSD. U pozostałych 76'1 osób
(91,7%) nie stwierdzono P'fSD z powodu zbyt niskiego poziomu symptoµiów.
Pojawia się zatem możliwość porównania poziomu poczucia kohei(encji i
jego komponentów w tak wyróżnionych trzech grupach badanych. fvlożemy
dzięki temu przeanalizować rolę poczucia koherencji w rozwoju PTS9, a nie
tylko w kształtowaniu się symptomów tego zaburzenia. OdpowiedniF dane
przedstawione są w tabeli 4. Można w niej zauważyć, że osoby z PTSD cechują
się najniższym poziomem ogólnego poczucia koherencji i jego komponentów.
Natomiast nie stwierdzono istotnych różnic między osobami bez PTSQ i oso-
bami, które ujawniły wysoki poziom symptomów, ale trwających zbyt krótko,
aby zaliczyć je do grupy cierpiącej na PTSD. Może to świadczyć o fym, że
wyższe poczucie koherencji umożliwia osobom doświadczającym zd'1rzenia
traumatycznego uporanie się z silnymi emocjami i wysokim poziomeiq symp-
tomów PTSD w krótkim czasie, przynajmniej tak krótkim, że nie można! rozpo-
znać u tych osób zaburzenia po stresie urazowym.
1

uporządkowany obraz świata sprzyja przetwarzaniu informacji płynącej ze

zdarzenia traumatycznego. Jest to niezgodne z hipotezą Horowitza, która Tabela 4. Poczucie koherencji a rozwój PTSD. Wyniki analizy wariancji
sugerowała, że osoby o uporządkowanym obrazie świata w zderzeniu ze I

zdarzeniem traumatycznym przeżywać będą ~ilniejszy szok, ponieważ obraz Kategorie osób __I_~-
Poczucie
-~~~

tego zdarzenia nie pasuje do ich utrwalonego poglądu na świat. Występowa Paty róż-
koherencji •
mą~es1ęna
I •
nie sympto-
Tabela 3. Współczynniki korelacji między poczuciem koherencji a nasileniem symptomów PTSD BezPTSD p< po~iomie
mów bez F
PTSD (N= 821) N=61 N=753 p!<,05
PTSD
N=7 i
Zmienne osobowościowe 49,5 13,2559 0,000 i l x3
Zrozumiałość 43,6 48,3
Poczucie koherencji ~

Nawracanie Unikanie Pobudzenie Trauma Sterowalność 45,5 49,6 51,l 14,0285 o.ooo I lx 3
I

-~~~ ----
Sensowność 40,9 44,3 43,9 5,8641 0,003 :I l x 3
Zrozumiałość -0,29• -0,33 -0,31 -0,34 ---

soc 130,3 142,l 144,5 14,1915 o.ooo I

I
I ll 3
-----

Sterowalność -0,30 -0,35 -0,32 -0,35

~~~- -~~

SOC - wynik globalny poczucia koherencji

Sensowność -0,16 -0,21 -0,21 -0,21
----- -~~~

soc -0,30 -0,34 -0,32 -0,35 5. Wnioski

SOC - wynik globalny poczucia koherencji
• wszystkie współczynniki korelacji istotne na poziomie p < 0,0 I
Ponieważ pytania zawarte w kwestionariuszu Watsona i innych (1991) są
ściśle związane z kryteriami diagnozowania PTSD zalecanymi w OSM-N,
można się pokusić o rozpoznanie osób, u których w wyniku doświadczenia zda-
rzenia traumatycznego rozwinął się zespół zaburzeń po stresie urazowym. Za-
proponowane przez Watsona i innych (1991) kryteria rozpoznania PTSD spełni­
ły 62 osoby (tj. 7,4%). Ponadto u 7 osób (0,08%) stwierdzono wysoki poziom
Przystępując do omówienia wyników dotyczących związków między po-
czuciem koherencji a rozwojem symptomów PTSD lub wystąpieniem 'ego za-
burzenia, pragniemy zwrócić uwagę na zalety i słabości naszego badania. Nie-
wątpliwą zaletą jest to, że objęto nimi reprezentatywną próbkę strkaków.
Otrzymane wyniki można zatem uogólniać na całą populację zawodo~ch stra-
żaków polskich. Słabościąjest przekrojowy charakter badania, co powotluje, że
ustalone związki nie muszą oznaczać zależności przyczynowej, choć ~ przy-
padku naszych badań skłonni jesteśmy tak interpretować stwierdzone Związki.
Przemawiają za tym następujące przesłanki. Po pierwsze, ludzie ~czynają
 200 BOHDAN DUDEK, JERZY KONIAREK, MARIA SZYMCZAK
pracę w zawodzie strażaka w wieku, w którym cechy osobowości są w zasadzie
ukształtowane. Zdarzenie traumatyczne jest faktem późniejszym. Po drugie,
doświadczenie jednego lub paru zdarzeń traumatycznych ma charakter epizo-
dyczny, krótko trwający; nie powinny one zatem zmieniać poczucia koherencji
(Antonovsky, 1987).
Poczucie koherencji uważane jest za bardzo ważny regulator dostępu do za-
sobów odpornościowych, pomagających jednostce radzić sobie ze stresem. Wy-
chodząc od definicji poczucia koherencji, która zakłada, że jest ono względnie
trwałą dyspozycją jednostki do specyficznej percepcji świata, przyjęliśmy hi-
potezę, na podstawie założeń Foa i Riggsa (za: Creamer, 1993), o krzywolinio-
wym związku między poczuciem koherencji a rozwojem symptomów PTSD.
Nasze badania nie potwierdziły tej hipotezy; wykazały, że istnieje prostoliniowa
zależność mówiąca, iż w miarę osłabiania się poczucia koherencji wzrasta ry-
zyko rozwinięcia się symptomów PTSD i wzrasta ryzyko tego zaburzenia Ra-
cję ma zatem Antonovsky, który twierdzi, że poczucie koherencji pełni funkcję
ochronną w stresie, i to stwierdzenie dotyczy zarówno stresu chronicznego, jak i
traumatycznego.
W przypadku zetknięcia ze zdarzeniem traumatycznym ochronna rola po-
czucia koherencji może być spełniona dzięki temu, że:
1) osoby z wysokim poczuciem koherencji postrzegają zdarzenie jako mniej
groźne, straszne, niż osoby z niskim poczuciem; dzięki temu poziom przeżywa­
nego stresu pierwszej grupy jest słabszy, a zatem i jego konsekwencje są mniej
destruktywne;
2) osoby z wysokim poczuciem koherencji stosują bardziej adekwatne do
sytuacji traumatycznej strategie zwalczania stresu i np. lepiej sobie radzą z na-
trętnymi nawrotami myśli, obrazów, emocji związanych ze zdarzeniem trau-
matycznym.
Te dwa rodzaje sposobów wyjaśnienia ochronnego działania poczucia kohe-
rencji mają charakter hipotetyczny i wymagają bezpośredniego, empirycznego
zweryfikowania.
W końcowych wnioskach warto podkreślić zróżnicowaną siłę związku mię­
dzy poszczególnymi komponentami SOC a poziomem symptomów PTSD. Naj-
silniejsze ochronne znaczenie ma poczucie zrozumiałości świata (komponent
Zrozumiałość) i poczucie kontroli nad zdarzeniami dotyczącymi jednostki
(komponent Sterowalność). Podobny wynik uzyskaliśmy badając 378-osobową
grupę strażaków z łódzkich komend rejonowych (Dudek i Koniarek, 2000).
Zatem, ustalony wzór zależności między komponentami SOC a rozwojem
symptomów PTSD nie może być artefaktem, choć warto by sprawdzić, czy do-
tyczy on również stresu traumatycznego wynikającego z innych zdarzeń kry-
tycznych niż te, z jakimi mają do czynienia strażacy. Możemy przypuszczać, że
ten wzór zależności jest typowy dla tego rodzaju stresu, ponieważ w innych ba-
daniach, jeszcze nie opublikowanych, wykonanych na grupie pielęgniarek
Rola poczucia koherencji w rozwoju symptomów zaburzenia... 201
·stwierdziliśmy, że w przypadku chronicznego stresu zawodowego najsil,niejszą
ochronną rolę odgrywa komponent Sensowność, a najsłabszą Zrozurpiałość
(Koniarek, 1992). '.
Z faktu, iż różne komponenty poczucia koherencji w różnym stopni'1 zwią­
zane są z nasileniem symptomów można wysunąć wniosek metodológiczny
mówiący, że należy mierzyć komponenty poczucia koherencji, a nie ogrbiczać
się tylko do pomiaru wyniku globalnego, tak jak to sugeruje Anto~ovsky
(1979).
Literatura
I
American Psychiatrie Association (APA) (1994). Diagnostic and Statistical Manuał of Mental
Disorders. Fourth Edition, Washington DC !
Antonovsky, A (1979). Health, stress, and coping. New perspectives on mental and lphysical
well-being. San Francisco: Jossey-Bass Publishers ,
Antonovsky, A (1987 ). Unraveling the mystery of health. How people manage stress pnd stay
well. San Francisco - London: Jossey-Bass Publishers !
Antonovsky, A. (1993). The structure and properties of the Sense of Coherence Scale. Social
Science Medicine 36 (6). 725-733 I
Carlier, l.V.E., Lamberts, R.D., Gersons, B.P.R. (1997). Risk factors for posttraumatlc stress
symptomatology in police officers: A prospective analysis. Journal Nervous Mental pisease,
185 (8), 498-506
Creamer, M. (1993). Recent developments in posttraumatic stress disorder. Behaviour (:hange,
JO (4), 219-227 !
Everly, Jr.G.S. (red.). (1995). lnnovation in disaster and Trauma Psychology. Maryland: Chevron
Publishing Corporation !
Foa, E.B., Rothbaum, B.O. (1998). Treating ihe trauma of rape. Cognitive behavioral1 therapy
for PTSD. New York: Guilford Press !
Green, B.L. (1994). Psychosocial research in traumatic stress: an update. Journal T~aumatic
Stress, 7 (3 ), 341-362
Greń, J. (1970). Modele i zadania matematyki statystycznej. Warszawa: PWN .
Horowitz, M.J. (1979). Psychological response to serious life events. W: V. Hamilto~, D.M.
Warburton (red.), Human Stress and Cognition. New York: John Wiley [
Joseph, S„ Yule, W., Wiliams R. (1993). Post-traumatic stress: attributional aspects. jlournal
TraumaticStress, 6 (4), 501-513
1
Joseph, S., Williams, R., Yule, W. (1995). Psychosocial perspectives on posHraumat~c stress.
Clinical Psycłwlogy Review, 15 (6). 515-544 •
Kofta, M. (1985). Procesy atrybucji w spostrzeganiu społecznym. W: M. Lewicka, 1. T~e;ebiński
(red.), Psychologia postrzegania społecznego (s. 175-216). Warszawa: Książka i Wiedza
Koniarek, J., Myślińska, M., Nowacki, H., Szymczak, M. (1992). Psychospołeczne uwar~nkowa­
nia częstości występowania i poziomu wypalenia się (burnout) w populacji pielęgnrrek ~a­
trudnionych w szpitalach w Łodzi. (Raport IMP 21.2) Łódź: Instytut Medycyny fyacy 1m.
prof. dra med. Jerzego Nofera, Zakład Psychologii Pracy !
Koniarek, J., Dudek, B., Makowska, Z. (1993). Kwestionariusz Orientacji Życiowej. ~daptacja
the Sense ofCoherence Questionnaire (SOC) A Antonovsky'ego. Przegląd Psycho~ogiczny,
36 (4), 491-502 !
Koniarek, J., Dudek, B. Szymczak, M. (2000): Kwestionariusz do pomiaru zespołu zab~rzeń po
stresie urazowym (K-PTSD) - zastosowanie PTSD-Interview Ch. Watsona i innych Iw bada-
niach grupowych. Przegląd Psychologiczny, 43 (2), 205-215
 202 BOHDAN DUDEK, JERZY KONIA.REK, MARIA SZYMCZAK

Lis-Turlejska, M. (1998). Traumatyczny stres. Koncepcje i badania. Warszawa: Wydawnictwo

Instytutu Psychologii PAN
MAŁGORZATA WASZKOWSKA
Solomon, Z., Mikulincer, M., Benbenisthy, R. (1989). Locus of control and combat related post-
traumatic stress disorder: the intervening role of battle intensity, threat appraisal and coping. BOHDAN DUDEK
British Journal Clinical Psychology, 28, 131~141
Watson, Ch.G., Juba, M.P., Manifold, V., Kucała, T., Anderson, P.E. (1991). The PTSD-Inter-
view: Rationale, description, reliability, and concurrent validity of a DSM-UI-based tech-
nique. Journal Clinical Psychology, 2, 179-188 POCZUCIE KOHERENCJI A ZDROWOTNE
NASTĘPSTWA STRESU ZAWODOWEG0 1

1. Wprowadzenie I

Czynniki psychospołeczne w środowisku pracy stanowią jedno .tz wielu

zagrożeń zdrowotnych osób pracujących. Znaczna liczba lub/i natęże~ie tych
czynników może stanowić duże obciążenie dla człowieka, a niekiedy wręcz
przekraczać jego możliwości sprostania wymaganiom i ograniczeni9m. Sy-
tuacje nadmiernego obciążenia wywołują stres, prowadząc do zagrożenia
dobrostanu fizycznego i psychicznego (por. Lazarus i Folkman, 1984). Na
proces stresu składają się złożone reakcje natury psychologicznej orazl zmiany
fizjologiczne i biochemiczne, które przekraczają podstawowy (bazalny)j poziom
aktywa~ji. P~ycho_logic~ne reakcje na stre~?ry to _in.in.: negatywne em°Fłe, jak:
lęk, gmew, irytacja, ktore mogą prowadz1c do mepożądanych zachow1311 np. o
charakterze agresywnym, wycofywanie się lub powodować zaburzeni~ proce-
sów poznawczych w formie zakłóceń pamięci, zaburzeń koncentracji uwagi,
trudności z podejmowaniem decyzji. Somatyczne skutki stresu związkie są z
aktywacją ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego, ukł~du we-
wnątrzwydzielniczego. Mobilizacja hormonalna powoduje wzrost Ąiśnienia
tętniczego krwi, przyspieszenie czynności serca, zmiany czynnośqiowe w
układzie nerwowym. W sytuacji nadmiernego i chronicznego stresu p~ocesy te
mogą spowodować zaburzenia funkcjonowania psychicznego w postaci pogłę­
bionego lęku, depresji, zakłócenia fizjologiczne w postaci różnego/ rodzaju
zaburzeń stanu zdrowia.
Szeroko zakrojone badania epidemiologiczne nad związkami ppmiędzy
czynnikami psychospołecznymi występującymi w środowisku pracy a stanem
zdrowia dowiodły m.in., że: duże obciążenie pracą (prowadzenie autohusów w
okresach szczytowego ruchu), narzucone tempo pracy, słabe więzi z Rolegami
są czynnikami związanymi z występowaniem zawału mięśnia sercowe~o. Takie
1
Praca wykonana w ramach umowy o wykonanie badań naukowych i prac badawczo-rozwo-
jowych objętych strategicznym programem rządowym, dofinansowywanych przez Konlitet Badań
Naukowych w latach 1995-1998. Temat: SPR IV.22.1 pod tytułem: „Opracowanie syst~mu oceny
ryzyka zdrowotnego związanego z narażeniem na psychospołeczne stresory występujące w
miejscu pracy". Kierownik tematu: doc. dr hab. B. Dudek.
1
 204 MAŁGORZATA W ASZKOWSKA, BOHDAN DUDEK
cechy pracy, jak: zmianowość, monotonia, a także intensywna praca w inter-
akcji z niskim stopniem kontroli nad warunkami pracy i małymi możliwościami
rozwoju odgrywają istotną rolę w powstawaniu chorób serca, zaś obciążenie ·
I Poczucie koherencji a zdrowotne
odpowiedzialnością, praca nocna, występujące na stanowiskach związanych z
kontrolą ruchu powietrznego, zwiększają ryzyko zachorowania na chorobę
nadciśnieniową, cukrzycę, owrzodzenie żołądka (Kasi, l 987). Związki te, choć
istotne na poziomie statystycznym, nie sąjednak zbyt silne. Wynika to stąd, że
istnieje wiele czynników środowiskowych oraz indywidualnych (osobniczych),
które mogą sprzyjać powstawaniu stresu, nasilać jego przebieg, ale i przed nim
chronić. Wśród tych ostatnich istotną rolę zaczęto przypisywać właściwości
osobowości, jaką jest poczucie koherencji (sense of coherence - SOC). Aaron
Antonovsky, twórca salutogenetycznego modelu zdrowia, definiuje to pojęcie
jako globalną orientację człowieka wyrażającą stopień, w jakim ma on trwałe,
choć dynamiczne, poczucie pewności, że bodźce napływające mają charakter
ustrukturowany, przewidywalny i wytłumaczalny, dostępne są zasoby, które
pozwolą sprostać wymogom stawianym przez te bodźce, a wymagania te są dla
niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania (Antonovsky, l 995). Po-
czucie koherencji - obok rodzaju i poziomu stresorów oraz zgeneralizowanych
zasobów odpornościowych jest czynnikiem decydującym o skutecznym ra-
dzeniu sobie ze stresem.
Zgodnie z koncepcją Antonovsky'ego osoby odznaczające się silnym po-
czuciem koherencji łatwiej unikają zagrożeń i niebezpieczeństw, częściej trak-
tują stresory jako wyzwanie, któremu potrafią sprostać, niż jako zagrożenie lub
oceniają bodźce jako mniej konfliktogenne. Dzięki temu napięcie, jakie powsta-
je w takich sytuacjach, nie przeradza się w silny, długotrwały stres. Osoby o
silnym SOC wykazują instrumentalne podejście do problemu, łatwiej i chętniej
mobilizują zasoby odpornościowe i dobierają sposób radzenia sobie ze stresem
odpowiednio do aktualnej sytuacji. Osobom tym łatwiej jest również am;i:az,o-
wać się w działania prozdrowotne i unikać zachowań szkodliwych dla zdrowia.
W przeciwieństwie do nich osoby o słabym SOC w kontakcie ze stresem z
większym prawdopodobieństwem będą się koncentrować na negatywnych
emocjach i podejmować zachowania antyzdrowotne, takie jak: zapalenie papie-
rosa, sięgnięcie po alkohol.
W badaniach empirycznych weryfikujących założenia koncepcji Antonow-
sky'ego stwierdzono m.in, że SOC obniża poziom doświadczanego stresu (Ko-
niarek, 1993; Waszkowska, Dudek i Szymczak, 1997), wpływa na wybór spo-
sobów radzenia sobie ze stresem (Kosińska-Dec i Jelonkiewicz, 1997), a także
koreluje z różnymi miarami zdrowia, np. z wynikami w kwestionariuszu SCL
90 (r = -0,70), z miarami zdrowia psychicznego (r =0,70), dolegliwościami
somatycznymi (r -0,46) (Antonovsky, 1992), oceną subiektywną (samooceną)
zdrowia (średnio r =-0,20)( Langius i Bjorvell, 1993; Pasikowski, 1997).
Bishop (1993) natomiast stwierdził, że w odniesieniu do osób o silnym SOC
następstwa stresu zawodowego
związek pomiędzy stresem a chorobą jest nieistotny, z czego wyptowadza
wniosek o buforowym charakterze SOC.
Przedstawione badania mają pewne słabości. Do oceny stanu !zdrowia
1
205
najczęściej stosowano metody samoopisowe. Również siła p0czucia kdherencji
oceniana była za pomocą takiej metody (kwestionariusze SOC-13, spC-29).
Zatem wyniki badań tych dwóch zmiennych miały wspólne źródło wari~cji, co
mogło prowadzić do artefaktów. Na ich podstawie trudno jest wnioskować o
tym, czy wpływ SOC na stan zdrowia ma charakter bezpośredni, czy też jest on
modyfikatorem związków pomiędzy stresem a stanem zdrowia. i
Powyższe badania nie wyjaśniają mechanizmu( ów) wpływu SOC nk relację
między stresorami a zaburzeniami stanu zdrowia (vs dobrostanem). Pozostaje
nadal w sferze hipotez to, czy osoba o silnym SOC mobilizuje zasoby lemocjo-
nalne, poznawcze oraz za pośrednictwem ośrodkowego układu nerwO\rego za-
soby neuroimmunologiczne i neuroendokrynne (Antonovsky, 1995), ktqre chro-
nią przed negatywnymi skutkami stresu, czy też być może SOC odzwierciedla
prototypowy wzorzec reakcji układów fizjologicznych organizmu, któhr w in-
terakcji z przetwarzaniem informacji przez oun predysponuje jednostkę Ido tego,
by dobrze radziła sobie ze stresem. !
Powyższe rozważania i wątpliwości skłoniły nas do podjęcia badańJ których
celem było określenie wpływu poczucia koherencji na związki pomiędzy stre-
sem zawodowym a stanem zdrowia. Uwzględniając dane literaturo~e posta-
wiliśmy hipotezę, że wpływ ten ma charakter buforujący. i
2. Metody i procedura badań
W celu weryfikacji powyższej hipotezy konieczne było dokonanie oceny
stanowisk pracy ze względu na rodzaj i częstotliwość występujących! na nich
czynników psychospołecznych (stresogennych), pomiaru subiektywnej oceny
stanowiska przez osoby na nim pracujące, siły poczucia koherencji or~z doko-
nanie oceny stanu ich zdrowia.
Obiektywna ocena stanowisk pracy 1
Do oceny stanowisk pracy wykorzystano 34-itemowy Kwestiona!riusz do
Oceny Cech Pracy (Dudek, Waszkowska i Hanke, 1999). Pozwala on !dokonać
pomiaru ogólnego obciążenia stanowiska czynnikami psychospołec~ymi, a
także daje możliwość określenia czynników, które stanowią najwięksi;e źródło
stresu psychologicznego. Test ten posiada dobre parametry psychomłtryczne;
m.in. wartość współczynnika stałości dla wyniku globalnego wynąsi 0,89,
natomiast współczynnik zgodności wewnętrznej a Cronbacha 0,64. i
Subiektywna ocena pracy i
Pomiaru tej zmiennej dokonano za pomocą Kwestionariusza do Subiektyw-
nej Oceny Pracy (Dudek, Waszkowska i Hanke, 1999). Metoda ta po~wala na
pomiar globalnego poczucia stresu w pracy oraz na określenie cziynników
psychospołecznych, które są dla jednostki szczególnie uciążliwe. I
 206 MAŁGORZATA WASZKOWSKA, BOHDAN DUDEK
Poczucie koherencji a zdrowotne następstwa stresu zawodowego 207

Kwestionariusz składa się z 55 pytań dotyczących cech pracy, z których

część odnosi się do tych samych cech, co pytania Kwestionariusza do Oceny
3. Wyniki
Cech Pracy. Wskaźnikiem stresogenności pracy jest suma punktów, jaką dana Przed przystąpieniem do weryfikacji hipotezy badawczej doktjnaliśmy
osoba uzyskała odpowiadając na poszczególne pytania. Im wyższa jest ta suma, analizy rozkładów badanych przez nas zmiennych, oddzielnie dla grupylkobiet i
tym większa postrzegana przez jednostkę stresogenność pracy. mężczyzn. Przedstawia je tabela 1. ·
Współczynnik stałości dla wyniku globalnego tego testu wynosi 0,87; Tabela I. Zróżnicowanie poziomu badanych zmiennych w grupie kobiet i mężczyzn i
wartość współczynnika a Cronbacha wynosi 0,84.
I
Siła poczucia koherencji soc Ocena obiektywna Ocena subiektywna
Płeć
Do pomiaru siły poczucia koherencji zastosowaliśmy Kwestionariusz .X (J
.X (J
.X (J

Orientacji Życiowej (SOC-29) A. Antonovsky'ego, który został zaadaptowany

do warunków polskich (Antonovsky, 1993, 1995; Koniarek, Dudek i Makow- Mężczyźni 147,58 23,86 82,35 12,15 92,55 22,42
ska, 1993). Składa się on z 29 stwierdzeń odnoszących się do poczucia zrozu- Kobiety 135,00 24,14 72,30 12,17 88,20 20,99
miałości, sterowalności i sensowności.
Całość 142,45 24,73 78,15 13,13 90,74 21,94
Kwestionariusz charakteryzuje się wysoką rzetelnością: współczynniki we-
F 163,96 426,90 24,7~
wnętrznej zgodności - a Cronbacha uzyskane w 26 badaniach wahały się od
I
0,82 do 0,95, a rzetelność badana metodą test-retest wynosiła od 0,41 do 0,91. p.i. 0,0000 0,0000 o,ooop
Stan zdrowia
Do oceny psychicznego stanu zdrowia wykorzystano Kwestionariusz Ogól- Wynika z niej, że badane grupy różnią w sposób istotny. Mężczyfui mają
nego Stanu Zdrowia GHQ-12 D. Goldberga (Makowska i Merecz, 2000). Jest to ogólnie silniejsze poczucie koherencji od kobiet (średni wynik w Kwestio-
skrócona wersja Kwestionariusza GHQ-60, która została skonstruowana dla nariuszu SOC-29 w grupach wynosi odpowiednio 147, 58 i 135 punktbw). Na
celów szacowania stopnia rozpowszchnienia chorób w określonej populacji stanowiskach, na których pracują mężczyźni, występuje większe zakożenie
oraz wykrywania niewielkich zaburzeń stanu psychicznego, mających związek czynnikami stresogennymi, a w związku z tym grupa ta ma także i subi~ktywnie
• • . I
wyższe poczucie stresu związanego z pracą.
ze stresem psychologicznym oraz polegających na niezdolności do wykony- I

wania normalnych „zdrowych" funkcji, które mogą mieć charakter przejściowy. Ze względu na W'jżej opisane różnice między grupą mężczyzn i kobiet
Wyniki uzyskane w teście przez badanego pozwalają na określenie jego miejsca uznaliśmy, że dalsze analizy prowadzone będą dla nich oddzielnie. I
I

na kontinuum zdrowie-choroba, aczkolwiek nie pozwalają na dokładniejsze
diagnozowanie tych zaburzeń, zwłaszcza ostrych zaburzeń o charakterze
psychotycznym (Goldberg i Williams, 1991).
Ocena występowania wybranych jednostek chorobowych (choroba
niedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze, choroba wrzodowa, nerwica) i obja-
wów dokonywana była na podstawie o wywiadu lekarskiego, badania przed-
miotowego oraz badań dodatkowych, których wyniki dokumentowano w Karcie
Badania Lekarskiego.
Badania prowadzone były wśród osób aktualnie objętych badaniami okreso-
wymi, w czasie trwania których badani odpowiadali na pytania kwestionariu-
szowe. Objęto nimi łącznie 2570 osób, tj. 1496 mężczyzn i 1074 kobiety,
zatrudnionych na 47 typach stanowisk w 50 zakładach pracy i instytucjach na
terenie Warszawy, Łodzi, Torunia, Bydgoszczy, Poznania, Świecia, Pabianic.
Ponad 53% osób posiadało wykształcenie podstawowe i zasadnicze zawodowe,
:
~--
34,7% wykształcenie średnie i 12% wykształcenie wyższe i wyższe niepełne.
Kolejnym etapem analiz było rozpoznanie, czy osoby o silnym i słapym po-
czuciu koherencji różnią ze względu na stan zdrowia. W tym celu podz~eliliśmy
grupę kobiet i mężczyzn na odpowiednie podgrupy, przyjmując za iqyterium
podziału wartości mediany rozkładu wyników w kwestionariuszu SOC-29.
Następnie przeprowadziliśmy analizę częstości rozpoznawania wybr~ych za-
burzeń zdrowia w badanych podgrupach - w każdej z nich obliczyliśfY pro-
centowy rozkład rozpoznań, a następnie istotność różnic w poszcz~gólnych
podgrupach z zastosowaniem testu x2. Wyniki przedstawia tabela 2. Wynika z
niej, że u mężczyzn o słabym poczuciu koherencji częściej niż u tyc~, którzy
mają silne SOC rozpoznawane są wszystkie spośród wybranych prze:l nas do
analizy chorób. Istotne statystycznie różnice dotyczą: choroby niedoktwiennej
serca i choroby wrzodowej. Ponadto mężczyźni o słabym SOC istotnielczęściej
zgłaszają występowanie dolegliwości somatycznych i zaburzeni~ stanu
psychicznego (wskazują na to wyniki uzyskiwane w kwestionariuszu GHQ-12).
Podobne tendencje występują w grupie kobiet. Jednak nie stwiertlziliśmy
różnic w częstości rozpoznawania poszczególnych jednostek chorob~wych w
podgrupach o słabym i silnym SOC na poziomie istotnym statystycznie. Nato-
miast, tak jak mężczyźni, kobiety o słabym SOC, w porównaniu z ko~ietami o
I
I

!
 208 MAŁGORZATA WASZKOWSKA, BOHDAN DUDEK Poczucie koherencji a zdrowotne następstwa stresu zawodowego 209

silnym SOC, częściej uskarżają się na występowanie u nich różnych dolegli- subiektywnej oceny stresu, silniejszy SOC zmniejsza ryzyko zachoro~ania na
wości i częściej wykazują zaburzenia stanu psychicznego. chorobę wrzodową. i

Tab e I a 3. Współczynniki logistycznej analizy regresji {Exp (p)} obrazujące związek diiędzy
Tabela 2. Częstość występowania (%) wybranych zaburzeń stanu zdrowia u osób o słabym i obiektywną, subiektywną oceną pracy, siłą poczucia koherencji oraz interakcji między nimi a
silnym poczuciu koherencji. wybranymi zaburzeniami zdrowia '
Choroba Zmienna Choroba wrzodowa Nerwica G~Q-12
Choroba Nadciśnienie
Zmienna niedokrwienna Nerwica Objawy GHQ-12
wrzodowa tętnicze
serca
MĘŻCZYŹNI Ocena obiektywna
Słabe SOC 7,2 13,4 18,8 8,5 13,7 27,7 Ocena subiektywna
Silne SOC 4,0 9,0 14,7 6,5 8,4 6,4 soc
p.i. 0,05 0,05 n.i. n.i. 0,02 o.oz SOC x ocena obiektywna
KOBIETY SOC x ocena subiektywna
Słabe SOC 7,9 9,1 19,5 19,7 24,9 48,6 KOBIETY
'
Silne SOC 6,9 7,7 15,6 14,6 18,8 15,9 Ocena obiektywna 0,99 1,07 11,01
..
p.i. n.i. n.i. n.i. n.i. 0,05 0,02 Ocena subiektywna 0,97 0,98 !1,01

Przedstawione dane wskazują zatem, że osoby o słabym i silnym poczuciu soc l,07 1,02 10,95•

koherencji różnią się w sposób istotny ze względu na stan zdrowia. Wniosek ten SOC x ocena obiektywna 0,99 0,99 :1,00
pozwolił na przystąpienie do ostatniego etapu, tj. weryfikacji hipotezy o mody- SOC x ocena subiektywna 1,00 0,99 11.00
fikującej roli SOC na relację: stres zawodowy- stan zdrowia.
W tym celu przeprowadziliśmy logistyczną analizę regresji, gdzie zmienny- * p.i < 0,05** p.i < 0,02
mi niezależnymi były: obiektywna i subiektywna ocena pracy, siła poczucia W odniesieniu do nerwicy charakter ujawnionych związków międfy zmien-
koherencji, a także interakcje obiektywnej oceny pracy i SOC oraz subiek- nymi jest bardziej złożony. Współczynnik Exp f3 dla oceny obiek~ej i ner-
tywnej oceny i SOC. Zmiennymi zależnymi były wybrane przez nas jednostki wicy jest niższy od 1,0 co sugerowałoby, że duża liczba i nasilenie ~otencjal­
chorobowe, zgłaszanie objawów somatycznych i zaburzeń stanu psychicznego. nych stresorów obniża ryzyko jej wystąpienia. Taki wynik jest prawdopodobnie
Ten typ analizy pozwolił nam na oszacowanie względnego ryzyka wystąpienia związany z selekcją pracowników na niektóre stanowiska. osó& z grupy
poszczególnych zaburzeń stanu zdrowia, w zależności od wymienionych badanej zatrudniona jest na takich stanowiskach, jak: policjant, strażlli, maszy-
zmiennych niezależnych. Okazało się, że wyniki na statystycznie istotnym po- nista, kierownik pociągu, na których występują najwyższe obciążeni~ czynni-
ziomie wystąpiły jedynie w odniesieniu do trzech kategorii oceny stanu kami psychospołecznymi. Pracownicy ci muszą odznaczać się dobrym (lepszym
zdrowia, tj. choroby wrzodowej, nerwicy i zaburzeń stanu psychicznego , co niż w populacji generalnej) stanem zdrowia, by móc podjąć lub kontynuować
zostało przedstawione w tabeli 3. pracę. W związku z tym przechodzą oni częstą selekcję, w wyniku której do
Wynika z niej także, że w grupie mężczyzn wraz ze wzrostem subiektywnej •
pracy dopuszcza się tylko osoby zdrowe.
I
I
oceny stresu wzrasta również ryzyko zachorowania na chorobę wrzodową. Z zaskoczeniem stwierdziliśmy równocześnie, że wysoka ocena ob'~ektywna
Natomiast, pomimo że SOC (analizowany jako zmienna ciągła) nie wpływa w interakcji z silnym SOC zwiększa ryzyko wystąpienia tej choroby. Na obec-
bezpośrednio na poziom ryzyka wystąpienia tej choroby, to w interakcji z su- nym etapie rozważań i analiz statystycznych trudno wyjaśnić ten zwłasz­fakt,
biektywną oceną pracy w istotny sposób je obniża, na co wskazuje wartość cza że SOC okazuje się czynnikiem buforującym związek pomiędzy stjbiektyw-
współczynnika Exp f3 < 1,0. A zatem wpływ SOC na relację: doświadczany nie ocenianym stresem a ryzykiem wystąpienia nerwicy, na co wskazuje współ­
stres choroba wrzodowa ma charakter buforujący; w sytuacji wzrastającej czynnik Exp p < 1,0. Reasumując: SOC w interakcji z „oceną obi~ktywną''
I

I
I
210 MAŁGORZATA WASZKOWSKA, BOflDANDUDEK
stresu zwiększa ryzyko nerwicy, a w interakcji z „oceną subiektywną" - zmniej-
sza je.
W grupie kobiet natomiast stwierdziliśmy zależności dotyczące ryzyka wy-
stąpienia zaburzeń stanu · psychicznego. W tym przypadku stwierdziliśmy
bezpośredni wpływ siły poczucia koherencji na ryzyko wystąpienia zaburzeń -
SOC. Obniża w sposób istotny to ryzyko.
4. Wnioski
Prezentowane badania objęły grupę 2570 osób, zatrudnionych na 47 rodza-
jach stanowisk. Przeprowadr:ono ocenę tych stanowisk pracy ze względu na ro-
dzaj, częstotliwość i natężenie czynników psychospołecznych na nich występu­
jących, wyrażającą ich obiektywną stresogenność. Ponadto dokonano pomiaru
nasilenia stresu doświadczanego przez osoby pracujące, siły poczucia koheren-
cji oraz oceny stanu zdrowia.
Na podstawie uzyskanych wyników stwierdziliśmy istotne różnice w zakre-
sie analizowanych przez nas zmiennych w grupie kobiet i mężczyzn. Kobiety,
w porównaniu z mężczyznami, zatrudniane są na stanowiskach, na których
liczba i natężenie czynników psychospołecznych (stresogennych) jest mniejsza.
W związku z tym również stres doświadczany w pracy jest słabszy w grupie ko.:
bi et.
Badania ujawniły także istotną różnicę w omawianych grupach w zakresie
siły poczucia koherencji. Kobiety mają istotnie słabsze poczucie koherencji od
mężczyzn, na co wskazują różnice wyników uzyskiwanych w Kwestionariuszu
Orientacji Życiowej. Wyniki te nie są tylko polską specyfiką (por. Larsson i
Kallenberg, 1996), a zatem muszą być związane z odmiennością psycholo-
giczną płci, wynikającą zarówno z właściwości biologicznych, jak i różnic w
wychowaniu, z pełnienia odmiennych ról rodzinnych, zawodowych, z różnego
statusu zawodowego i społecznego, itd.
Stan zdrowia badanych osób oceniany był metodą samoopisową i metodami
obiektywnymi. Generalnie jest on lepszy zarówno w grupie kobiet, jak i męż­
czyzn o silnym poczuciu koherencji. Jednak odmiennie kształtują się w tych
grupach związki pomiędzy SOC a stanem zdrowia w relacji do doświadczanego
stresu. Jedynie u kobiet silne SOC jest czynnikiem obniżającym ryzyko wystą­
pienia zaburzeń stanu psychicznego i jedynie u mężczyzn SOC jest czynnikiem
buforującym (osłabiającym) wpływ doświadczanego stresu zawodowego na
ryzyko wystąpienia choroby wrzodowej i nerwicy. Należy zatem sądzić, że me-
chanizmy wpływu SOC na relację stres -, zdrowie są odmienne u kobiet i męż­
czyzn i powinny być przedmiotem dalszych badań.
Przedstawione wyniki badań skłaniają do wysunięcia nowych hipotez i
wskazania kierunków badań dotyczących wpływu SOC na stan zdrowia.
Niejednoznaczny w naszych badaniach wpływ SOC na relację stres zdro-
wie wynika być może stąd, że analizę przeprowadzaliśmy traktując zmienną
Poczucie koherencji a zdrowotne następstwa stresu zawod'lwego 211
SOC i stres jako zmienne ciągłe. Gdy SOC traktowany był jako zmienqa ciągła,
istotny związek między nim a stanem zdrowia dotyczył tylko zaburzpń stanu
psychicznego, i to wyłącznie w grupie kobiet. Natomiast wówczas, g~y doko-
naliśmy zdychotomizowania tej zmiennej na słabe i silne SOC, analiza staty-
styczna ujawniła istotne różnice w stanie zdrowia. Można zatem przyp uszczać,
że właściwość ta stanowi czynnik buforowy (obniżający ryzyko wystąpienia
1
zaburzeń zdrowia) tylko u osób posiadających ją w znacznym nasil~niu i to
wówczas, gdy doświadczają one silnego stresu, gdy przebywają w wahmkach,
które wymagają posiadania od jednostki szczególnie dużych zasobów bdporno-
ściowych, umiejętności radzenia sobie ze stresem. W pozostałych bowifm sytu-
acjach mogą sobie radzić ze stresem na poziomie zbliżonym do osób ~ających
słabsze poczucie koherencji.
Ryzyko wystąpienia różnego rodzaju zaburzeń stanu zdrowia ~leży nie
tylko od SOC, ale w dużym stopniu od czynników fizycznych, chetjiicznych
występujących w środowisku pracy, stylu życia, który w pewien spos~b zależy
od siły poczucia koherencji, od czynników osobowościowych, w tym tempera-
mentu, których nie uwzględnialiśmy w prezentowanych badaniach dmacznie
przekroczyłoby to program realizowanego zadania badawczego). Dlatego na-
-leży przypuszczać, że SOC w interakcji z innymi właściwościami os9bowości
może mieć znacznie większy wpływ na kształtowanie stanu zdrowia, tj. sprzy-
jać zdrowiu lub powodować wzrost ryzyka wystąpienia jego zaburzeń. 1
Mamy nadzieję, że podjęcie badań w celu weryfikacji powyższyc~ hipotez
może dostarczyć wielu nowych infonnacji dotyczących psychologicznych
czynników kształtujących stan zdrowia i mechanizmów tego wpływu) oraz że
znajdą one zastosowanie w działaniach promujących zdrowie. 1
Literatura
I G .
Antonovsky, A. (1992). SALUTOGENESIS. The Sense of Coherence Newsletter. 4. Ben- unon
University of the Negev i
Antonovsky, A. (1993). The structure and properties of the sense of coherence scale. Social
Science Medicine, 36 (3), 725-733. !
Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i lnie zacho-
rować_ Warszawa: Fundacja IPN 1
Bishop, G.D. (1993). The sense of coherence as a resource in dealing with stress. Psychologia an
International Journal of Psychology in the Orient, 36 (4), 259-265 !
Dudek, B„ Waszkowska, M., Hanke, W. (1999). Ochrona zdrowia pracowników przed skutkami
stresu zawodowego. Łódź: Oficyna Wydawnicza IMP i
Goldberg, D., Willliams, P. (1991). A user's guide to the General Health Questionnpire GHQ.
Berkshire: NFER-Nelson Publishing Co. Ltd I
Kasi, SY (1987). Wkład epidemiologii do badań nad stresem. W: C.L Cooper, R. P~yne (red.)
Stres w pracy (s. 1-81).Warszawa; PWN '
 212 MAŁGORZATA WASZKOWSKA, BOHDAN DUDEK

Koniarek, J. (1993). Relationship between sense of coherence and same wellbeing indicators in
hospital nurses. Referat przedstawiony na International Symposium on Sense of Coherence
in Salutogenic Model. Łódź, Poland Książkę należy
Koniarek, J„ Dudek, B., Makowska, Z. (1993). Psychometrie parameters of The Orientation to zwrócić do
the Life Questionnaire (the SOC-scale). Referat wygłoszony na International Symposium on
Sense of Coherence in Salutogenic Model. Łódź
Kosińska-Dec, K., Jelonkiewicz, I. (1997t Poczucie koherencji a style radzenia sobie. Psycholo-
gia Wychowawcza, 3, 217-224
Langius, A., Bjorvell, H. (1993). Coping ability and functional status in a Swedish population
sample. Scandinavian Journal of Caring Sciences, 7 ( 1), 3-1 O
Larsson, G., Kallenberg, K.O. (1996). Sense of coherence, socioeconomic conditions and health.
European Journal of Publis Health, 6, 175-180
Lazarus, R.S., Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and coping. New York: Springer
Makowska, Z., Merecz, D. (2000). Przydatność Kwestionariuszy Ogólnego Stanu Zdrowia:
w
GHQ-12 i GHQ-28 D. Goldberga diagnozowaniu zdrowia psychicznego osób pracujących.
Medycyna Pracy, LI (6), 589-601
Pasikowski, T. (1997). Koncepcja salutogenezy Aarona Antonovsky'ego: Analiza psychologicma
i empiryczna weryfikacja wybranych założeń. Praca doktorska (maszynopis). Poznań: Uni-
wersytet im. A Mickiewicza
Waszkowska, M., Dudek, B., Szymczak, M. (1997). Sense of coherence as a modifier of relation-
ship between objective and subjective assessment ofwork stress. Referat wygłoszony na In-
ternational Conference on Sense of Coherence, Coping and Health. Konstancin, Poland.

~2:.,_ - <;Lor.
V.'/
'J.ó0
<:"'

&,.;:!~:!,~;