Εντροπία

Μία αινιγματική έννοια

1
Μιχάλης Ναυπλιώτης, Φυσικός, M. Sc.
ΕΝΤΡΟΠΙΑ
Μία αινιγματική έννοια

ΜΙΧΑΛΗΣ ΝΑΥΠΛΙΩΤΗΣ
Φυσικός, M.Sc.

Αν ρίξεις ένα ποτήρι νερό στη θάλασσα, δεν μπορείς να πάρεις πίσω
το ίδιο ποτήρι νερό. Η παραπάνω φράση, όπως τη διατύπωσε ο
Maxwell, έχει τον ίδιο βαθμό αλήθειας με το δεύτερο νόμο της
θερμοδυναμικής: η εντροπία του σύμπαντος αυξάνεται πάντα. Τι είναι
όμως η εντροπία; Μία από τις πιο αινιγματικές έννοιες της φυσικής που
έχει βρει εφαρμογές στη βιολογία, την κοινωνιολογία, τις οικονομικές
επιστήμες, τη θεωρία της πληροφορίας και την τέχνη. Μια ιστορία
αναφέρει ότι στο τέλος της δεκαετίας του 1940, ο John von Neumann,
ένας πρωτοπόρος της εποχής των υπολογιστών, συμβούλεψε τον
θεωρητικό των επικοινωνιών Claude Shannon ν' αρχίσει να
χρησιμοποιεί τον όρο εντροπία όταν μιλάει για πληροφορία διότι
"...κανείς δεν καταλαβαίνει τι είναι πραγματικά η εντροπία, κι έτσι σε μια
συζήτηση θα έχεις πάντα το πλεονέκτημα...".

2
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΘΕΡΜΟΔΥΝΑΜΙΚΗΣ

Η εντροπία θυμίζει το νόμο του Μέρφυ: τα πράγματα έχουν την τάση

να πηγαίνουν απ’ το κακό στο χειρότερο. Χρησιμοποιώντας μια
εναλλακτική φράση που είναι πιο κοντά στην αλήθεια, τα πράγματα
τείνουν πάντα προς μεγαλύτερη αταξία. Παρόλο που αυτή η πρόχειρη
διατύπωση είναι αρκετά γνωστή, ο αρχικός ορισμός της εντροπίας στα
πλαίσια της θερμοδυναμικής δεν είχε σχέση με την αταξία αλλά με τη
θερμοκρασία, το έργο και τη θερμότητα.
Η βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα και κυρίως η κατασκευή
της ατμομηχανής, έστρεψε έντονα το ενδιαφέρον στη μετατροπή της
θερμότητας σε μηχανικό έργο. Παρόλο που η διατήρηση της ενέργειας
ήταν κάτι εδραιωμένο, οι μετασχηματισμοί της ενέργειας από μία μορφή
σε άλλη παρουσίαζαν ασυμμετρίες. Πράγματι, ενώ μπορούμε να
μετατρέψουμε πλήρως την
κινητική ενέργεια σε θερμότητα
(π.χ. ένα κινητό που λόγω
τριβής τελικά ακινητοποιείται), η
αντίστροφη διαδικασία έχει
πάντα απώλειες. Καμία θερμική
μηχανή δεν μπορεί να
λειτουργήσει με απόδοση 100%.
Σαν θερμική μηχανή Στη φωτογραφία, η επονομαζόμενη Ρουκέτα (Rocket) του
Robert Stephenson, μια από τις πρώτες ατμομηχανές για
ονομάζουμε τη διάταξη που τρένα, που κατασκευάστηκε το 1829.
μετασχηματίζει θερμότητα σε
μηχανικό έργο, επαναλαμβάνοντας περιοδικά τον ίδιο θερμοδυναμικό
κύκλο (ατμομηχανές, μηχανές εσωτερικής καύσης κλπ). Το ωφέλιμο
έργο είναι πάντα μικρότερο από την προσφερόμενη θερμότητα.

3
 Ο πρώτος νόμος της
θερμοδυναμικής δεν είναι τίποτε άλλο
παρά γενίκευση του νόμου διατήρησης
της ενέργειας ώστε να περιλαμβάνει και
τη θερμότητα ως μορφή μεταφοράς
ενέργειας. Ο νόμος αυτός ορίζει ότι η
αύξηση μιας μορφής ενέργειας
συνεπάγεται ισόποση αυτόματη μείωση
μιας άλλης μορφής ενέργειας. Ο
πρώτος νόμος δε θέτει περιορισμούς
στα είδη μετατροπής της ενέργειας που

Σύμφωνα με τον πρώτο θερμοδυναμικό είναι δυνατό να προκύψουν. Επίσης,

νόμο η ενέργεια δεν μπορεί ούτε να
δημιουργηθεί από το μηδέν, αλλά ούτε και θεωρεί το έργο και τη θερμότητα
να καταστραφεί. Απλώς, αλλάζει από τη
ισοδύναμες.
μια μορφή στην άλλη.
Ο δεύτερος θερμοδυναμικός νόμος
μάς υποδεικνύει ποιες διεργασίες είναι επιτρεπτές και μπορούν να
πραγματοποιηθούν στη φύση και ποιες όχι. Έτσι, πολλοί
μετασχηματισμοί είναι πλήρεις μόνο κατά τη μία φορά και όχι κατά την
αντίστροφη. Γενικά, εάν δύο είδη ενέργειας Α και Β μπορούν να
μετατραπούν πλήρως το ένα στο άλλο και αντίστροφα, τότε λέμε ότι οι
ενέργειες Α και Β είναι ίδιου βαθμού και η αντίστοιχη μεταβολή
ονομάζεται αντιστρεπτή. Εάν όμως το είδος Α μετατρέπεται πλήρως στο
είδος Β αλλά η αντίστροφη μεταβολή ποτέ δεν είναι πλήρης, τότε λέμε
ότι το είδος ενέργειας Α είναι υψηλότερου βαθμού από το Β (μη
αντιστρεπτή μεταβολή). Η μετατροπή αυτή ονομάζεται υποβάθμιση
ενέργειας. Σε όλες τις πραγματικές διεργασίες στις οποίες συντελείται
διάδοση θερμότητας, μειώνεται η διαθέσιμη για την παραγωγή ωφέλιμου
έργου ενέργεια.
4
 Υπάρχουν πολλές άλλες διατυπώσεις αυτών των νόμων, από
μαθηματικές έως χιουμοριστικές, όπως:
Πρώτος νόμος: Δεν μπορείς να νικήσεις.
Δεύτερος νόμος: Δεν μπορείς να φέρεις ισοπαλία.
Η πρώτη εισαγωγή της έννοιας της εντροπίας, όπως και η ίδια η
επινόηση του όρου («εν» + «τροπή», δηλαδή «εσωτερική αλλαγή»)
οφείλεται στον Rudolf Clausius και αναφέρεται στα πλαίσια των
θερμοδυναμικών μεταβολών. Χρειαζόταν να ονομάσει μια ποσότητα που
είχε ανακαλύψει: μια ποσότητα που σχετιζόταν με την ενέργεια αλλά δεν
ήταν ενέργεια. Παρατήρησε ότι η θερμότητα
«ρέει» πάντα από ένα πιο θερμό σώμα σε
ένα πιο ψυχρό, όπως ακριβώς στη
λειτουργία ενός υδροτροχού το νερό ξεκινάει
από την κορυφή για να καταλήξει στο κάτω
μέρος. Η ροή θερμότητας (όπως η κίνηση
του νερού στον υδροτροχό) εξαρτάται από
τη διαφορά θερμοκρασίας (όπως τη διαφορά

ύψους) και καθορίζει την ικανότητα O Rudolf Clausius (1822-1888) ήταν

Γερμανός φυσικός, θεμελιωτής της
παραγωγής έργου. Όταν τα πάντα έχουν
θερμοδυναμικής. Το 1850
ίδια θερμοκρασία (ή αντίστοιχα όταν το νερό παρουσίασε στο Βερολίνο τη μελέτη
του “Περί της κινητηρίου δυνάμεως
έλθει στο ίδιο επίπεδο) δεν μπορεί πλέον να της θερμότητος”, την οποία
δημοσίευσε στο επιστημονικό
παραχθεί έργο. Αυτή ακριβώς τη μη περιοδικό "Annalen der Physik". Στη
διαθεσιμότητα, την αχρηστία της μελέτη αυτή εμπεριέχεται η αρχική
διατύπωση του δεύτερου νόμου της
θερμότητας για παραγωγή έργου, ήθελε να Θερμοδυναμικής. Δεκαπέντε χρόνια
αργότερα, εισάγει μια επαναστατική
μετρήσει ο Clausius μέσω της εντροπίας. έννοια στη θερμοδυναμική: την
έννοια της εντροπίας.
Ο Clausius μελέτησε αντιστρεπτές
διεργασίες καθώς θερμοδυναμικά συστήματα μεταβαίνουν από μια
κατάσταση ισορροπίας σε μία άλλη κατάσταση ισορροπίας. Όρισε
5
λοιπόν ως μεταβολή της εντροπίας dS, μεταξύ δύο καταστάσεων
ισορροπίας, το πηλίκο της μεταφερόμενης θερμότητας dQ προς την
απόλυτη θερμοκρασία Τ, που είχε το σύστημα μεταξύ των δύο
καταστάσεων ισορροπίας. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η εξίσωση
dS=dQ/T δεν ορίζει την εντροπία, αλλά τη μεταβολή της μόνο. Αυτό είναι
συνέπεια τού ότι η μεταφορά θερμότητας συνοδεύεται πάντοτε από
μεταβολή μιας κατάστασης. Επομένως, η σωστή περιγραφή μιας
διεργασίας γίνεται από τη μεταβολή της εντροπίας. Από την εξίσωση
προκύπτει ότι η ροή θερμότητας προς ένα σύστημα έχει ως αποτέλεσμα
την αύξηση της εντροπίας του.
Είδαμε ότι η εντροπία εκφράζει τη δυνατότητα ενός συστήματος να
παράγει μηχανικό έργο. Όμως η φυσική σημασία της έννοιας αυτής είναι
δύσκολο να αποδοθεί στα πλαίσια της θερμοδυναμικής, αφού δεν
αντιστοιχεί σε κάποιο αισθητό στον άνθρωπο μέγεθος. Όπως θα δούμε
παρακάτω, η φυσική σημασία της εντροπίας αρχίζει να ξεδιπλώνεται
όταν μεταβούμε από την μακροσκοπική μελέτη συστημάτων της
Κλασικής Θερμοδυναμικής στη μικροσκοπική μελέτη τους από την
Στατιστική Φυσική.

6
ΜΗ ΑΝΤΙΣΤΡΕΨΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΒΕΛΟΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Γενικά, ένα φαινόμενο καλείται μη αντιστρέψιμο, αν η χρονικά

αντίστροφη πορεία είναι τέτοια ώστε να μην μπορεί σχεδόν ποτέ να
συμβεί στην πράξη. Με άλλα λόγια, αυτά τα φαινόμενα δείχνουν μια
«προτίμηση» στη φορά του χρόνου, ορίζοντας μια προνομιακή
κατεύθυνση από το παρελθόν στο μέλλον. Το βέλος του χρόνου είναι
πολύ οικείο για τους ανθρώπους για έναν ψυχολογικό λόγο που
οφείλεται στη μνήμη μας: θυμόμαστε το παρελθόν και όχι το μέλλον. Το
παρελθόν έχει περάσει ανεπιστρεπτί, τα όποια γεγονότα του δεν
μπορούν να αλλάξουν, ανήκουν στην ιστορία. Αντίθετα, δεν μπορούμε
να «θυμηθούμε» το μέλλον (π.χ. τους αριθμούς της αυριανής κλήρωσης
του λαχείου), ούτε αισθανόμαστε ότι είναι μονοσήμαντο αλλά εξαρτάται
από τις πράξεις μας και άλλους παράγοντες.
Αυτή η ισχυρή εντύπωση ότι ο χρόνος
ρέει πάντοτε προς τα εμπρός δεν είναι
καθόλου προφανής για τους φυσικούς,
μάλλον θα λέγαμε είναι ενοχλητική. Και
αυτό διότι τίποτε από τους νόμους της
μηχανικής και του ηλεκτρομαγνητισμού
δεν μας επιτρέπει να διακρίνουμε τη ροή του χρόνου προς τα εμπρός ή
προς τα πίσω. Οι νόμοι αλληλεπίδρασης που περιγράφουν το σύμπαν
είναι αναλλοίωτοι ως προς την αντιστροφή του χρόνου. Εάν
κινηματογραφούσαμε τη σύγκρουση δύο σωματιδίων και προβάλαμε το
φιλμ προς τα πίσω, οι νόμοι της φυσικής θα περιέγραφαν τη
χρονοαντεστραμένη σύγκρουση με την ίδια ακρίβεια όπως την αρχική.
Αυτό όμως δε θα είχε κανένα νόημα στην περίπτωση της λειτουργίας
μιας θερμικής μηχανής. Θα βλέπαμε τη θερμότητα να μεταδίδεται από

7
ένα ψυχρό σώμα προς ένα θερμό, πράγμα που, από θερμοδυναμική
άποψη, είναι αδύνατον.
Βέβαια, πολλά πράγματα στο μακροσκοπικό κόσμο δεν έχουν ποτέ
συμβεί αντεστραμμένα. Δεν έχουμε δει ποτέ ομελέτα να πηδά από το
τηγάνι, να ενώνεται με το σπασμένο τσόφλι και να δημιουργεί ξανά το
αυγό. Αν σταματήσουμε να συγυρίζουμε το δωμάτιό μας έχει την τάση
να γίνεται όλο και πιο ακατάστατο. Το αλάτι διαλύεται αυθόρμητα στο
νερό, αλλά για να το εξάγουμε από το νερό θα πρέπει να επέμβουμε
από έξω στο σύστημα. Και βέβαια, εμείς γερνάμε και δεν γινόμαστε
νεώτεροι.
Έχουμε συνηθίσει να λέμε ότι το αίτιο «προηγείται» του
αποτελέσματος. Τι θα γινόταν όμως αν στο σύμπαν που ζούμε οι
ομελέτες ξετηγανίζονταν, πηδούσαν από το τηγάνι μέσα στα σπασμένα
τσόφλια και σχημάτιζαν αυγά; Μάλλον δε θα μπορούσαμε να
ισχυριστούμε ότι «αίτιο» είναι η ομελέτα και «αποτέλεσμα» το αυγό.

Ένα ωμό αυγό αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της ασυμμετρίας του χρόνου: ένα ακέραιο αυγό σπάει
εύκολα, αλλά ένα σπασμένο αυγό δεν μπορεί αυθόρμητα να επανενωθεί στην αρχική του κατάσταση για
τον απλούστατο λόγο ότι υπάρχουν πολύ περισσότεροι τρόποι για να είναι σπασμένο παρά για να μην
είναι. Με τη φυσική ορολογία, το σπασμένο αυγό έχει μεγαλύτερη εντροπία.

Αντίθετα θα δίναμε στο συμβάν μια τελεολογική εξήγηση. Θα λέγαμε

δηλαδή ότι η ομελέτα ξετηγανίζεται, πηδάει από το τηγάνι και ενώνεται
με τα τσόφλια με σκοπό να γίνει αυγό. Με άλλα λόγια το αυγό θα
εξακολουθούσε να είναι το αίτιο και η ομελέτα το αποτέλεσμα. Απλά το
αποτέλεσμα θα προηγείτο χρονικά του αιτίου.
8
 Συμπερασματικά, ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής δείχνει μια
προτίμηση: η εντροπία αυξάνεται στην πορεία του χρόνου. Το σύνολο
σχεδόν των μη-αντιστρεπτών μακροσκοπικών φαινομένων που
συμβαίνουν γύρω μας συνδέονται και αυτά με αύξηση της εντροπίας,
υπό μία πιο γενική έννοια, αυτή της αύξησης της αταξίας.

9
ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΚΑΙ ΑΤΑΞΙΑ

Αν και η κλασική θερμοδυναμική αρχικά επικεντρώθηκε στη μελέτη

των μετατροπών της θερμότητας σε μηχανικό έργο και του μηχανικού
έργου σε θερμότητα, σύντομα αναγνωρίστηκε ότι οι πραγματικές βάσεις
για την ισοδυναμία θερμότητας-μηχανικού έργου θα έπρεπε να
αναζητηθούν στην κινητική θεωρία, η οποία ανάγει όλα τα θερμικά
φαινόμενα στην άτακτη κίνηση των ατόμων και των μορίων. Έτσι, η
μελέτη της θερμότητας έγινε ειδικός κλάδος της Μηχανικής (Στατιστική
Φυσική) που μελετά σύνολα από τόσο τεράστιο αριθμό σωματιδίων,
ώστε η λεπτομερής περιγραφή της κατάστασης και της κίνησης να χάνει
την επιστημονική σημασία της.
Αυτή η μετάβαση δεν ήταν καθόλου απλή και στηρίχθηκε στο
πρωτοποριακό έργο του αυστριακού Ludwig Boltzmann. Οι ενοχλητικές
για τους φυσικούς έννοιες της μη αντιστρεψιμότητας και του βέλους του
χρόνου, εξηγήθηκαν το 1872 από τον Boltzmann με τη χρήση των
εξίσου ενοχλητικών υποθέσεων της ατομικής δομής της ύλης και της
ανάγκης εισαγωγής της στατιστικής στους φυσικούς νόμους. Το έργο
του έγινε κάτω από σφοδρή επίθεση μιας ολόκληρης σχολής, που
αντιπροσωπευόταν από μεγάλες προσωπικότητες όπως ο Ernst Mach.
Όπως έγραφε ο ίδιος ο Boltzmann, λίγα χρόνια πριν αυτοκτονήσει
καταπονημένος από νευρική κατάθλιψη:

Έχω τη συναίσθηση ότι δεν είμαι παρά αδύναμο άτομο που παλεύει
ενάντια στο ρεύμα της εποχής.

10
 Η επιβεβαίωση των υποθέσεών του
ήρθε δύο χρόνια μετά τον χαμό του
όταν το 1908 δημοσιεύθηκε από τον
Perrin το πείραμα για την κίνηση Brown
και λίγο αργότερα το πείραμα του
Millikan που απέδειξε την ασυνεχή
ατομική συγκρότηση της ύλης.
Ποιο ήταν όμως το σκεπτικό του
Boltzmann; Το κρίσιμο ερώτημα στη
στατιστική περιγραφή οποιουδήποτε

Ο Ludwig Eduard Boltzmann (1844-1906) φυσικού συστήματος είναι το εξής:

ήταν Αυστριακός θεωρητικός φυσικός και
πόσες είναι οι πιθανές διατάξεις των
φιλόσοφος. Υπήρξε από τους θεμελιωτές της
Στατιστικής Φυσικής και Θερμοδυναμικής. στοιχείων αυτού του συστήματος σε
Συνδύασε τη Θεωρία πιθανοτήτων στον 2ο
Θερμοδυναμικό Νόμο, αποδεικνύοντας ότι η ένα δεδομένο χώρο. Σαν στοιχεία
πιθανότερη κατάσταση ενός
θερμοδυναμικού συστήματος είναι η
μπορείτε να φανταστείτε τα μόρια ενός
κατάσταση ισορροπίας (μέγιστη εντροπία). αερίου, τα ιόντα ενός κρυστάλλου, τα
άστρα ενός γαλαξία. Γνωρίζοντας τον αριθμό των πιθανών διατάξεων,
μπορούμε να υπολογίσουμε την πιθανότητα ορισμένων θέσεων και
ορισμένων ταχυτήτων των στοιχείων. Για λόγους απλότητας, θα
περιοριστούμε μόνο οι θέσεις, το πρόβλημα παραμένει το ίδιο. Πρακτικά
έχουμε να κάνουμε με μια άσκηση συνδυαστικού λογισμού. Αν για
παράδειγμα έχετε ποντάρει μάρκες σε ορισμένους αριθμούς μιας
ρουλέτας, για να υπολογίσετε τις
πιθανότητες του στοιχήματός σας,
πρέπει να γνωρίζετε όλα τα πιθανά
αποτελέσματα.
Ας εξετάσουμε την περίπτωση
ενός αερίου κλεισμένο σε ένα

11
δοχείο. Η κλασική προσέγγιση για τον υπολογισμό του πλήθους των
διατάξεων των μορίων του αερίου είναι να χωρίσουμε το χώρο του
κουτιού σε μικρά τμήματα (που το καθένα χονδρικά «χωράει» ένα μόριο)
και να υπολογίσουμε το πλήθος των πιθανών διατάξεων των μορίων στο
χώρο. Αυτή η διαμέριση του χώρου στην κλασική φυσική ονομάζεται
«όγκος χώρου φάσεων» και στην κβαντομηχανική η αντίστοιχη έννοια
καλείται «πλήθος καταστάσεων». Το παράδειγμα αναφέρεται
αναχρονιστικά με την κλασική οπτική, η ιδέα όμως είναι η ίδια.
Εάν λοιπόν το κουτί περιέχει Ν μόρια και το χωρίσουμε σε Ζ τμήματα,
τότε το πλήθος των πιθανών διατάξεων των μορίων στο χώρο είναι:

W = Z! / N! (Z-N)!

Τα νούμερα που προκύπτουν από αυτό τον τύπο είναι τόσο μεγάλα
που αρκετοί συγγραφείς εκφράζουν το θαυμασμό τους στα κείμενά τους.
Αν για παράδειγμα, έχετε ένα κουτί όγκου ενός λίτρου το οποίο περιέχει
αέριο οξυγόνο σε κανονικές συνθήκες πίεσης και θερμοκρασίας, τότε το
πλήθος των διατάξεων των μορίων του αερίου είναι περίπου:

W = 1050000000000000000000000

Ας δούμε ξανά τι εκφράζει αυτός ο αριθμός. Είναι το πλήθος των

τρόπων με τους οποίους μπορούμε να «τοποθετήσουμε» τα μόρια μέσα
στο κουτί. Από τη στιγμή που κάθε ένας από αυτούς τους τρόπους είναι
ισοπίθανος, η πιθανότητα της κάθε μικροκατάστασης είναι 1/W. Για
πολύ μικρούς ή πολύ μεγάλους αριθμούς, για λόγους χειρισμού,
χρησιμοποιούμε συχνά τον λογάριθμό τους.
Ο Boltzmann λοιπόν, όρισε την εντροπία S, με τον τύπο:

12
 S = k . log(πλήθος διατάξεων)
ή
S = k . logW
όπου k είναι η σταθερά του Boltzmann

Όσο πιο μεγάλη είναι η εντροπία ενός συστήματος, τόσο μεγαλύτερο

είναι το πλήθος των δυνατών διατάξεών του και άρα τόσο πιο
πολύπλοκο είναι (ή όπως θα δούμε αργότερα, τόσο περισσότερη
πληροφορία περιλαμβάνει).
Μακροσκοπικά, πρέπει να ομολογήσουμε ότι δεν είμαστε σε θέση τα
αντιληφθούμε το τεράστιο πλήθος των διαφορετικών διατάξεων που
λαμβάνουν χώρα μέσα στο κουτί. Για την ακρίβεια, οι μακροσκοπικές
μας μετρήσεις για τη θερμοκρασία, την πίεση ή την πυκνότητα του
αερίου είναι πάντα σταθερές. Γιατί συμβαίνει αυτό; Δεν είναι «νόμιμη»
μια διάταξη όπου όλο το αέριο είναι συγκεντρωμένο σε μία γωνία του
κουτιού (οπότε θα μετρήσουμε μια έντονη διακύμανση της πυκνότητας);
Είναι, αλλά κάτι τέτοιο είναι εξαιρετικά σπάνιο. Μάλιστα ο Roger Penrose
υπολόγισε αυτή την πιθανότητα (να συγκεντρωθούν κάποια στιγμή όλα
τα μόρια του αερίου σε μία γωνία όγκου ενός κυβικού εκατοστού) και την
υπολόγησε 1/1060000000000000000000000000! Με άλλα λόγια, οι διατάξεις που
είναι κοντά στη «μέση τιμή» των μακροσκοπικών μας μετρήσεων, είναι
πάντα πάρα πολύ περισσότερες από τις «ειδικές» καταστάσεις όπου το
αέριο εμφανίζει έντονες διακυμάνσεις πυκνότητας ή πίεσης.
Ας δούμε ένα παράδειγμα. Υποθέτουμε ότι τα μόρια του οξυγόνου
είναι συγκεντρωμένα στο μισό διαθέσιμο όγκο του δοχείου με τη βοήθεια
ενός διαφράγματος (Πείραμα 1). Η εντροπία σε αυτή την περίπτωση
είναι:

13
 S1 = k . log(πλήθος διατάξεων μορίων σε μισό λίτρο)

Πείραμα 1: Ελεύθερη εκτόνωση μορίων οξυγόνου. Τα μόρια του οξυγόνου είναι συγκεντρωμένα στο μισό
διαθέσιμο όγκο του δοχείου με τη βοήθεια ενός διαφράγματος. Με την αφαίρεση του διαφράγματος το
αέριο τείνει αυθόρμητα να καταλάβει όλο τον προσφερόμενο όγκο (αύξηση εντροπίας).

Αν αφαιρέσουμε το διάφραγμα, όπως γνωρίζουμε, το αέριο τείνει

αυθόρμητα να καταλάβει όλο τον προσφερόμενο όγκο. Η εντροπία σε
αυτή την περίπτωση είναι:

S2 = k . log(πλήθος διατάξεων μορίων σε ένα λίτρο)

Επειδή όμως το πλήθος των δυνατών διατάξεων στο μισό λίτρο είναι
σαφώς μικρότερο, προκύπτει ότι S1 < S2. Με την αφαίρεση του
διαφράγματος έχουμε αύξηση της εντροπίας.
Πώς συνδέεται αυτή η περιγραφή με τις θερμοδυναμικές διεργασίες;
Φανταστείτε για παράδειγμα δύο ποτήρια νερό, ένα κρύο και ένα ζεστό.
Η ανάμιξή τους μάς δίνει χλιαρό νερό διπλάσιου όγκου. Είναι αδύνατον
το χλιαρό νερό χωριστεί ξανά αυθόρμητα σε δύο ποτήρια ζεστού και
κρύου. Για να γίνει κατανοητή η εξήγηση της θερμοδυναμικής αύξησης
της εντροπίας στα πλαίσια της ατομικής υπόθεσης του Boltzmann,
φανταστείτε αντίστοιχα «κρύο» και «ζεστό» αέριο οξυγόνο διαχωρισμένο

14
από ένα διάφραγμα όπως φαίνεται στο Πείραμα 2. Η διαφορά
θερμοκρασίας ανάμεσα στις δύο περιοχές αντικατοπτρίζεται από τη
μέση ταχύτητα των μορίων του αερίου. Τα θερμά μόρια οξυγόνου, στη
δεξιά περιοχή, κινούνται ταχύτερα σε σχέση με τα κρύα της αριστερής
περιοχής.

Πείραμα 2: «Κρύα» και «ζεστά» μόρια οξυγόνου διαχωρισμένα σε ένα δοχείο. Μετά την αφαίρεση του
διαφράγματος, τα «κρύα» και τα «θερμά» μόρια οξυγόνου αναμιγνύονται στα πλαίσια της κινητικής
θεωρίας, «δημιουργώντας» μια ενιαία μακροσκοπική θερμοκρασία για το αέριο (αύξηση εντροπίας).

Μετά την αφαίρεση του διαφράγματος, τα «κρύα» και τα «θερμά»

μόρια οξυγόνου αναμιγνύονται στα πλαίσια της κινητικής θεωρίας,
«δημιουργώντας» μια ενιαία μακροσκοπική θερμοκρασία για το αέριο. Η
εντροπία έχει τώρα αυξηθεί. Πριν είχαμε μια καλά οργανωμένη διάταξη
των μορίων (τα μόρια χαμηλής κινητής ενέργειας στο αριστερό κομμάτι
του κουτιού και τα μόρια υψηλής κινητικής ενέργειας δεξιά). Μετά την
αφαίρεση του διαφράγματος η διάταξη αυτή έχει χαθεί.
Το πείραμα αναφέρεται στα πλαίσια της θερμοδυναμικής (μεταφορά
θερμότητας), αλλά η εισαγωγή της κινητικής θεωρίας μπορεί να
γενικεύσει εύκολα την έννοια της εντροπίας. Αυτό γίνεται προφανές αν
τροποποιήσουμε λίγο το πείραμα. Στο Πείραμα 3 τα διαχωρισμένα μόρια
έχουν ίδια θερμοκρασία. Απλά, στο αριστερό μέρος του δοχείου έχουμε
μόρια οξυγόνου και στο δεξιό μόρια αζώτου. Η αύξηση της εντροπίας και
σε αυτή την περίπτωση ακολουθεί όμοιο σκεπτικό. Όμως δεν
15
πραγματοποιήθηκε κανένα «θερμοδυναμικό γεγονός». Δεν είχαμε
μεταβολές στη θερμοκρασία ή στην πίεση των αερίων. Απλά, αυξήθηκε
η αταξία του συστήματος.

Πείραμα 3: Μόρια οξυγόνου και αζώτου (στην ίδια θερμοκρασία και πίεση) διαχωρισμένα σε ένα δοχείο.
Με την αφαίρεση του διαφράγματος δεν πραγματοποιείται κάποιο «θερμοδυναμικό γεγονός». Η
μακροσκοπική θερμοκρασία και πίεση του δοχείου παραμένουν οι ίδιες. Όμως η αταξία του συστήματος
έχει αυξηθεί, άρα και η εντροπία.

Η τάση της φύσης προς την

ακαταστασία επηρεάζει την
ικανότητα των συστημάτων να
παράγουν έργο. Θεωρήστε ότι
πετούμε μια μπάλα στον τοίχο. Η
μπάλα έχει κινητική ενέργεια και
βρίσκεται σε μια κατάσταση τάξης.
Δηλαδή, τα άτομά της κινούνται
όλα μαζί με την ίδια ταχύτητα
(αγνοούμε την τυχαία θερμική τους
Ο δαίμονας του Μάξγουελ είναι ένα νοητικό
πείραμα που επινόησε ο James Maxwell και κίνηση). Όταν όμως η μπάλα
συνδέει τις έννοιες της πληροφορίας και της
εντροπίας με την ενέργεια. Στη διάταξη του χτυπήσει στον τοίχο, ένα μέρος
πειράματος, ένα ον με ικανότητα να γνωρίζει
κάθε στιγμή την ταχύτητα και τη θέση του κάθε
της διατεταγμένης αυτής ενέργειας
μορίου ενός αερίου σε ένα δοχείο που χωρίζεται μετατρέπεται σε άτακτη ενέργεια.
σε δύο μέρη, τραβά και ανοίγει μια πόρτα κατά
βούληση και αφήνει να περνούν κατά προτίμηση Η θερμοκρασία της μπάλας, όπως
προς τη μία μεριά τα «ψυχρά» και προς την άλλη
τα «θερμά» μόρια. Στο τέλος, χωρίς να έχει δοθεί
ενέργεια στο σύστημα, το οποίο θεωρείται 16
απομονωμένο από το περιβάλλον, εμφανίζεται η
μία μεριά του κουτιού με θερμό αέριο και η άλλη
με ψυχρό. Αυτό ισοδυναμεί με μείωση της
εντροπίας του συστήματος.
και του τοίχου, θα αυξηθεί λίγο, καθώς ένα μέρος της κινητικής ενέργειας
της μπάλας μετατρέπεται σε τυχαία, άτακτη θερμική κίνηση των μορίων
της μπάλας και του τοίχου. Πριν την κρούση η μπάλα μπορούσε να
παράγει έργο (μπορούσε π.χ. να καρφώσει μια πινέζα στον τοίχο). Αφού
ένα μέρος, όμως, της διατεταγμένης ενέργειας μετατραπεί σε άτακτη
θερμική ενέργεια, τότε έχει μειωθεί η ικανότητα της μπάλας να
παραγάγει ωφέλιμο έργο. Διότι η μπάλα αναπηδάει και έχει πια
μικρότερη κινητική ενέργεια από πριν, επειδή η κρούση είναι μη
ελαστική.
Ανακεφαλαιώνοντας θα λέγαμε ότι η εντροπία είναι το μέτρο της
αταξίας ενός φυσικού συστήματος. Προσδιορίζεται από το πλήθος των
δυνατών αναδιατάξεων των μερών του συστήματος οι οποίες αφήνουν
αμετάβλητη τη συνολική εικόνα του.

17
ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ

Ένα κείμενο σε φυσική γλώσσα, ένας πίνακας αριθμητικών

αποτελεσμάτων, μια φωτογραφία, ένα μουσικό κομμάτι, η γεύση της
σοκολάτας ή το DNA ενός κυττάρου αποτελούν οντότητες πληροφορίας.
Όλες αυτές οι πληροφορίες θα μπορούσαν να αποθηκευτούν σε έναν
ηλεκτρονικό υπολογιστή κάνοντας χρήση του δυαδικού συστήματος (0
και 1). Τα δυαδικά ψηφία ή bits καλούνται συχνά και κβάντα
πληροφορίας, είναι δηλαδή η ελάχιστη δυνατή ποσότητά της. Φυσικά,
αυτή η ομογενοποιημένη αντιμετώπιση της πληροφορίας για κάθε
φυσικό σύστημα ισχύει για το συντακτικό επίπεδο και όχι το
σημασιολογικό. Έχουν γίνει προσπάθειες ώστε η επεξεργασία του
συντακτικού επιπέδου να μας αποκαλύψει στοιχεία του σημασιολογικού
με φτωχά (αλλά όχι μηδενικά) αποτελέσματα. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει,
εκτός άλλων, βαθιά γνώση της λειτουργίας του ανθρώπινου εγκέφαλου
και απέχουμε από μια τέτοια κατανόηση. Το αν μια πληροφορία έχει
νόημα εξαρτάται από το σημασιολογικό της πλαίσιο. Όπως λέει και ο
David Ruelle:

Αν βάλετε ένα πεντάγραμμο πάνω σε ένα χάρτη του ουρανού και

σημαδεύσετε νότες στις θέσεις των άστρων, θα πάρετε μια «ουράνια
μουσική», η οποία θα φέρει πολλές πληροφορίες, αλλά αυτό δε σημαίνει
ότι θα είναι καλή μουσική.

Τα bits είναι ο απλούστερος τρόπος για να εκφραστεί το περιεχόμενο

της πληροφορίας, αλλά δεν είναι ο μόνος. Για τους αριθμούς
χρησιμοποιούμε το δεκαδικό, το δεκαεξαδικό σύστημα κλπ. Η μουσική
περιγράφεται από τις νότες ενώ το DNA από μια γραμμική αλληλουχία

18
 που εμπλέκει τέσσερις χημικές ρίζες
(τις νουκλεοτιδικές βάσεις Αδενίνη-Α,
Θυμίνη-Τ, Γουατίνη-G και Κυτοσίνη-C)
οι οποίες ζευγαρώνουν πάντα ανά
δύο. Η γεύση προέρχεται από τους
γευστικούς κάλυκες στην επιφάνεια της
γλώσσας μας οι οποίοι αισθάνονται τις
τέσσερις βασικές γεύσεις: πικρό, ξινό,
αλμυρό και γλυκό. Όλα αυτά τα
συστήματα είναι ισοδύναμα στο
συντακτικό επίπεδο.
Ο J. C. Shannon το 1948 προσπάθησε να ποσοτικοποιήσει την
πληροφορία, ώστε να μπορούμε να την χειριζόμαστε όπως όλα τα άλλα

Η σχέση της πληροφορίας με την εντροπία φυσικά μεγέθη. Ένα θεμελιώδες συμπέρασμα
είναι θεμελιώδης. Για παράδειγμα, ο DNA
είναι ότι το ποσό της πληροφορίας ενός
δομείται από μια γραμμική αλληλουχία που
εμπλέκει τέσσερις χημικές ρίζες οι οποίες γεγονότος x εξαρτάται μόνο από την πιθανότητά
ζευγαρώνουν πάντα ανά δύο. Το μέγεθος της
πολυπλοκότητας αυτής της πληροφορίας του p. Όσο πιο απίθανο είναι ένα γεγονός, τόσο
μπορεί να αποκαλυφθεί κάνοντας την εξής
σκέψη: ποια είναι η πιθανότητα να
περισσότερη πληροφορία περιέχει. Για
δημιουργηθεί αυτή η πληροφορία από μόνη παράδειγμα η βροχή το καλοκαίρι περιέχει πολύ
της με τυχαίο τρόπο;
περισσότερη πληροφορία από τη βροχή το
χειμώνα: θα μπορούσε να σημαίνει κάτι σημαντικό για τις κλιματικές
συνθήκες της περιοχής. Ο Shannon συνέδεσε την ποσότητα
πληροφορίας ενός γεγονότος με την εντροπία, λέγοντας ότι:

Εάν x είναι μια τυχαία μεταβλητή σε ένα σύνολο μεταβλητών X, που το

καθένα συμβαίνει με πιθανότητα px, τότε η εντροπία Shannon του
γεγονότος x είναι –log(px).

19
 Η σχέση της πληροφορίας με την εντροπία είναι θεμελιώδης. Ας
σκεφτούμε ξανά το παράδειγμα της μνήμης ενός ηλεκτρονικού
υπολογιστή. Η ποσότητα της πληροφορίας είναι ευθέως ανάλογη της
μνήμης που καταλαμβάνει: ποιο είναι το μήκος των bits που δεσμεύουμε
για να την εκφράσουμε. Το μήκος επομένως ενός μηνύματος μάς δείχνει
και την πολυπλοκότητά του. Το μέγεθος της πολυπλοκότητας κατά τον
Shannon μπορεί να αποκαλυφθεί κάνοντας την αντίστροφη σκέψη: ποια
είναι η πιθανότητα να δημιουργηθεί αυτή η πληροφορία από μόνη της με
τυχαίο τρόπο; Πόσο δύσκολο είναι να μαντέψουμε το μήνυμα;
Με ένα αριθμητικό παράδειγμα μπορούμε να καταλάβουμε το
μέγεθος της πολυπλοκότητας στον έμβιο κόσμο. Στο βακτήριο
Escherichia coli, το κληρονομικό υλικό (DNA) αποτελείται από περίπου
δέκα εκατομμύρια νουκλεοτιδικές βάσεις A, T, G και C. Αν περιμέναμε
από καθαρή τύχη κάποιος να ανακαλύψει το σχέδιο του βακτηρίου, θα
έπρεπε τυχαία να γράψει μια σειρά από 107 «γράμματα» επιλέγοντας
κάθε φορά A, T, G ή C. Όμως ο συνολικός αριθμός όλων των δυνατών
διευθετήσεων των 107 μονάδων είναι πραγματικά πολύ μεγάλος: 4107.
Όπως είδαμε, το περιεχόμενο της πληροφορίας είναι ανάλογο του
μήκους των bits που δεσμεύουμε για να την εκφράσουμε. Ή (κατ’
αναλογία με την εντροπία) μπορούμε να γράψουμε:

.
(περιεχόμενο πληροφορίας) = k log (αριθμός επιτρεπόμενων
μηνυμάτων)

Έτσι, μπορούμε να υπολογίσουμε την αρνητική εντροπία του

βακτηρίου (S=1,38.10-16ln4107=2.10-9 erg/ºC) με βάση την πληροφορία
που εμπεριέχει. Η πληροφορία αυξάνει καθώς πηγαίνουμε σε
ανώτερους οργανισμούς: το DNA ενός εντόμου περιέχει μια αλληλουχία

20
των τεσσάρων νουκλεοτιδικών βάσεων A, T, G, C που επιτρέπει μερικές
εκατοντάδες εκατομμύρια δυαδικές επιλογές, ενώ στον άνθρωπο φτάνει
στα δώδεκα δισεκατομμύρια.
Αρκετοί επιστήμονες διαφωνούν με την ευκολία που συνδέεται η
θερμοδυναμική εντροπία με τη λογική εντροπία του Boltzmann ή την
εντροπία της πληροφορίας του Shannon. Οι αιτιάσεις έχουν να κάνουν
τόσο με τις φυσικές μονάδες που χρησιμοποιούμε (άραγε τι ρόλο παίζει
η έννοια της θερμοκρασίας στις μονάδες μέτρησης της λογικής
εντροπίας;) όσο και με το πρόβλημα της διαμέρισης, δηλαδή του
αυθαίρετου “bit” που επιλέγουμε για τον υπολογισμό του αριθμού των
επιτρεπόμενων μηνυμάτων σε συνεχές μέσο. Ο Shannon αναφέρει:

Στην περίπτωση του συνεχούς μέσου η μέτρηση εξαρτάται από το

σύστημα συντεταγμένων. Αν αλλάξουμε συντεταγμένες, θα αλλάξουμε
γενικά και εντροπία.

Ο ίδιος μάλιστα αποφεύγει να χρησιμοποιήσει τη σταθερά του

Boltzmann λέγοντας ότι «η σταθερά k απλώς ρυθμίζει θέματα επιλογής
των μονάδων μέτρησης». Ακόμη και ο Richard Feynman στο κλασικό
βιβλίο του Lectures on Physics συζητά τις δύο έννοιες της εντροπίας σε
δύο διαφορετικά κεφάλαια. Στο κεφάλαιο «Εντροπία» αναφέρεται στη
θερμοδυναμική εντροπία χρησιμοποιώντας τις φυσικές μονάδες
Joules/ºK. Στο κεφάλαιο «Τάξη και εντροπία» ο Feynman αναφέρεται
στο μοντέλο του Boltzmann μόνο περιγραφικά χωρίς να χρησιμοποιεί τη
σταθερά του, μονάδες μέτρησης ή εξισώσεις.
Σίγουρα δεν έχουμε ακόμη φτάσει στο σημείο μιας ενοποιημένης
εικόνας της εντροπίας. Αξίζει όμως να επισημάνουμε τα κοινά
χαρακτηριστικά όλων των ειδών εντροπίας. Και το χαρακτηριστικότερο

21
παράδειγμα αυτής της συνάφειας έρχεται από την κοσμολογία και
αναφέρεται στις πρόσφατες ανακαλύψεις στις μαύρες τρύπες.
Οι μαύρες τρύπες
προβλέπονται από τη γενική
θεωρία της σχετικότητας του
Einstein. Είναι σώματα που
έλκουν και παγιδεύουν οτιδήποτε
βρεθεί κοντά τους και πίσω από
τον «ορίζοντα γεγονότων» της

τρύπας τα πάντα είναι Παρόλο που η αρχική μας οπτική για τις μαύρες
τρύπες αναφερόταν σε σώματα που έλκουν και
παγιδευμένα, ακόμη και το φως. παγιδεύουν οτιδήποτε βρεθεί κοντά τους τελικά
αποδείχθηκε ότι οι μαύρες τρύπες μπορούν επίσης
Με άλλα λόγια, η γενική
και ακτινοβολούν. Η ακτινοβολία των μαύρων
σχετικότητα μας λέει ότι οι μαύρες τρυπών ("ακτινοβολία Hawking"), έρχεται όμως και
σαν «απαίτηση» της Θερμοδυναμικής: μια μαύρη
τρύπες δεν ακτινοβολούν. Αυτή η τρύπα έχει εντροπία γιατί η μάζα της υποδηλώνει
πληροφορία που έχει χαθεί. Αυτό θερμοδυναμικά
απουσία ακτινοβολίας έρχεται σημαίνει ότι πρέπει να έχει μία ορισμένη
όμως σε αντίθεση με τον δεύτερο θερμοκρασία και επομένως θα πρέπει όπως κάθε
θερμό σώμα να εκπέμπει ακτινοβολία.
νόμο της θερμοδυναμικής. Ας
δούμε γιατί: μια μαύρη τρύπα έχει εντροπία γιατί ακριβώς η μάζα της
υποδηλώνει πληροφορία που έχει χαθεί. Η μαύρη τρύπα έχει «ξεχάσει»
την προέλευσή της, είτε παράχθηκε από υδρογόνο είτε από χρυσό δεν
έχει καμία απολύτως διαφορά. Σκεφτείτε κατ΄ αντιστοιχία την εικόνα
κάρβουνων έξω από ένα εξοχικό. Δεν είναι σαφές αν ο ιδιοκτήτης έκαψε
κλαδιά από δέντρα ή την παλιά ξύλινη ντουλάπα του, αυτή η
πληροφορία έχει χαθεί. Έτσι λοιπόν και η μαύρη τρύπα μπορεί να
παραχθεί με πάρα πολλούς διαφορετικούς τρόπους και το πλήθος των
πιθανών περασμένων ιστορικών της τρύπας είναι ο φυσικός ορισμός της
εντροπίας. Δηλαδή:

22
 Εντροπία = k . log (αριθμός πιθανών ιστορικών της μαύρης τρύπας)

Καθώς όμως ισχύει αυτό (λογικά) θα έπρεπε (θερμοδυναμικά) η

μαύρη τρύπα να έχει μια καλά ορισμένη θερμοκρασία. Κι αν έχει
θερμοκρασία θα πρέπει όπως κάθε θερμό σώμα, να εκπέμπει
ακτινοβολία, πράγμα που όπως είδαμε δεν προβλέπεται σύμφωνα με τη
γενική σχετικότητα. Κι όμως, ο Steven Hawking απέδειξε ότι οι μαύρες
τρύπες ακτινοβολούν! Αυτό είναι ένα καλό παράδειγμα της σχέσης
μεταξύ λογικής και θερμοδυναμικής εντροπίας. Η απόδειξη προφανώς
ξεφεύγει από τους σκοπούς μας, αξίζει πάντως να αναφέρουμε ότι
προέκυψε με τη χρήση της κβαντομηχανικής (στο όριο του ορίζοντα
γεγονότων οι κβαντικές διακυμάνσεις κενού δημιουργούν σωματίδια που
άλλα πέφτουν μέσα στη μαύρη τρύπα και άλλα διαφεύγουν υπό μορφή
ακτινοβολίας).
Ας θυμηθούμε ξανά ποια είναι τα δύο βασικά προβλήματα στην κοινή
αντιμετώπιση θερμοδυναμικής και λογικής εντροπίας: οι μονάδες
μέτρησης (π.χ. τι ρόλο παίζει η θερμοκρασία στη λογική εντροπία) και το
πρόβλημα της αυθαίρετης διαμέρισης του συνεχούς χώρου. Τα
προβλήματα δεν είναι ουσιώδη. Μπορούμε χοντρικά να επιλέξουμε
όποια διαμέριση και όποιες μονάδες μας βολεύουν. Γιατί σημασία δεν
έχουν οι απόλυτες τιμές αλλά οι μεταβολές της εντροπίας.
Προσπαθώντας να είναι πιο τυπικός, ο Lee Smolin παρουσιάζοντας
τις νεώτερες εξελίξεις στη φυσική δίνει εύστοχα τη δική του απάντηση:

Η αναζήτηση του νοήματος της θερμοκρασίας και της εντροπίας στην

περίπτωση της ύλης οδήγησε στην ανακάλυψη των ατόμων. Η
αναζήτηση του νοήματος της θερμοκρασίας και της εντροπίας στην

23
περίπτωση της ακτινοβολίας οδήγησε στην ανακάλυψη των κβάντων. Με
τον ίδιο ακριβώς τρόπο, η αναζήτηση της έννοιας της θερμοκρασίας και
της εντροπίας των μαύρων τρυπών μάς οδηγεί τώρα στην ανακάλυψη
της «ατομικής» δομής του χώρου και του χρόνου.

Ο παρατηρητικός αναγνώστης θα πρόσεξε μία ασυμφωνία σχετικά με

τις μαύρες τρύπες: αφού η ύλη συγκεντρώνεται σε μία πολύ εντοπισμένη
περιοχή, γιατί αυξάνεται η εντροπία; Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το
παράδειγμα των αερίων όπου η αύξηση της εντροπίας τείνει να κάνει την
κατανομή πιο ομοιόμορφη. Ο Roger Penrose απέδειξε ότι σ’ ένα
σύστημα σωμάτων που αλληλεπιδρούν χάρη στη βαρυτική έλξη, ισχύει
το αντίστροφο. Η υψηλή εντροπία επιτυγχάνεται όταν έχουμε
«συσσωμάτωση» οφειλόμενη στη βαρυτική αλληλεπίδραση και γίνεται
μέγιστη όταν το σύστημα καταρρέει σχηματίζοντας μια μαύρη τρύπα.
Χονδρικά, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η διαμέριση του χώρου δεν
είναι ισοπίθανη αλλά αυξάνει όσο αυξάνεται το βαρυτικό πεδίο.

24
ΤΥΧΑΙΟΤΗΤΑ

Είδαμε ότι η τυχαιότητα οδηγεί τα πράγματα προς μεγαλύτερη αταξία.

Αλλά τι εισάγει την τύχη στο σύμπαν; Χονδρικά, δύο πράγματα:
α) Το κλασικό χάος: Σε πολλά μη γραμμικά φαινόμενα υπάρχει
ευαίσθητη εξάρτηση από τις αρχικές συνθήκες. Αυτό σημαίνει ότι μια
μικρή μεταβολή στην αρχική κατάσταση ενός συστήματος οδηγεί σε
τεράστιες μεταβολές στην πορεία του χρόνου.
β) Η κβαντική αβεβαιότητα: Η αρχή της απροσδιοριστίας του Heisenberg
αναδεικνύει τον πιθανολογικό χαρακτήρα του σύμπαντος.
Ας δούμε πώς η τυχαιότητα οδηγεί στη μη αντιστρεψιμότητα
εξετάζοντας και πάλι το Πείραμα 3.
Ανοίγοντας το διάφραγμα τα αέρια
αναμιγνύονται πλήρως φτάνοντας
σε μία κατάσταση ισορροπίας
(μέγιστη εντροπία). Τι θα συνέβαινε
αν τη χρονική στιγμή t με ένα
μαγικό τρόπο αντιστρέφαμε τις
ταχύτητες όλων των σωματιδίων;
Τότε η «ταινία» θα άρχιζε να παίζει
ανάποδα με αποτέλεσμα κάποια
στιγμή να μαζευόταν το οξυγόνο
στην αριστερή μεριά του κουτιού
και το άζωτο στη δεξιά. Αλλά, αν
συνέβαινε αυτό, τότε η διαδικασία
Αυτό το σκίτσο είναι αστείο γιατί απεικονίζει το
αντίστροφο μιας μη αντιστρέψιμης πορείας. Η είναι (εξ ορισμού) αντιστρέψιμη! Θα
παρουσιαζόμενη σειρά γεγονότων θα μπορούσε
να συμβεί, αλλά είναι εξαιρετικά απίθανο ότι
μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί,
μπορεί ποτέ να πραγματοποιηθεί. ότι αυτή η ιδιάζουσα κατάσταση

25
τάξης (τα μόρια οξυγόνου αριστερά, τα μόρια αζώτου δεξιά) θα
εμφανιζόταν στο σύστημα για μία μόλις στιγμή υποχωρώντας στη
συνέχεια ξανά σε κατάσταση χάους. Η αλήθεια είναι όμως ότι ούτε καν
αυτό θα συμβεί. Η διαδικασία είναι μη αντιστρέψιμη κυριολεκτικά, για
δύο λόγους, που αναφέρονται στις παραπάνω γεννήτριες τυχαιότητας:
α) Σύμφωνα με το κλασικό
χάος, η διαδικασία αντιστροφής
έχει πάντα (έστω και
απειροελάχιστες) ασυμμετρίες.
Ας υποθέσουμε ότι την χρονική
στιγμή t=0 ανοίγουμε το

διάφραγμα και τη χρονική στιγμή Η τυχαιότητα οδηγεί τα πράγματα προς μεγαλύτερη

αταξία (αύξηση της εντροπίας). Μία τέτοια
t=t1 αποφασίζουμε (με ένα «γεννήτρια» τυχαιότητας είναι το κλασικό χάος. Το
φαινόμενο της πεταλούδας αποτελεί μια ποιητική
μαγικό ραβδί) να αντιστρέψουμε
μεταφορά, στη θεωρία του χάους για το γεγονός της
τις ταχύτητες όλων των μορίων. ευαίσθητης εξάρτησης ενός συστήματος από τις
αρχικές συνθήκες. Σύμφωνα με μια από τις
Στο χρονικό διάστημα Δt που διατυπώσεις, λέγεται ότι "αν μια πεταλούδα κινήσει
τα φτερά της στον Αμαζόνιο, μπορεί να φέρει βροχή
πέρασε πολλά πράγματα έχουν στην Κίνα".
αλλάξει στο σύμπαν. Για
παράδειγμα η σχετική θέση της Γης με τη Σελήνη δεν είναι πια η ίδια.
Έχει αποδειχθεί ότι τέτοιες μεταβολές είναι υπερ-αρκετές ώστε η ταινία
τελικά να μην παίξει ανάποδα. Αυτό το «φαινόμενο της πεταλούδας»
σύμφωνα με τον Michael Berry μπορεί να ενεργοποιηθεί ακόμη και από
τις μεταβολές της βαρυτικής επίδρασης ενός ηλεκτρονίου στα όρια του
σύμπαντος.
β) Κάποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι στην προηγούμενη
επιχειρηματολογία σκόπιμα αρνηθήκαμε την έννοια του απομονωμένου
συστήματος. Πράγματι, το πέταγμα της όποιας πεταλούδας, οφείλουμε
να μη το λάβουμε υπόψη σε ένα απομονωμένο σύστημα (άσχετα που
26
τέτοιο υποσύστημα δεν μπορεί να υπάρξει στο σύμπαν). Ακόμη κι έτσι
όμως η αρχή της απροσδιοριστίας μας απαγορεύει να αντιστρέψουμε
πιστά τη διαδικασία. Γιατί όταν με το «μαγικό μας ραβδί» ζητούμε να
αντιστραφούν οι ταχύτητες όλων των σωματιδίων, αυτό προϋποθέτει ότι
γνωρίζουμε με ακρίβεια τις θέσεις και τις ορμές του. Αυτό όμως
απαγορεύεται.
Μία άλλη προσπάθεια διάσωσης της αντιστρεψιμότητας έχει να κάνει
με τη στατιστική φύση του δεύτερου θερμοδυναμικού νόμου. Σύμφωνα
με την άποψη αυτή, η ιδιάζουσα κατάσταση του αυθόρμητου
διαχωρισμού των δύο αερίων δεν παύει να είναι μια νόμιμη (αν και πολύ
σπάνια) κατάσταση των θέσεων των σωματιδίων. Άρα κάποια στιγμή
στο μέλλον, όσο μακρινό κι αν είναι, θα εμφανιστεί. Αν σκεφτούμε ότι ένα
κυβικό εκατοστό αερίου σε κανονικές συνθήκες περιέχει 2,7.1019 μόρια, ο
αριθμός των διαφορετικών καταστάσεων είναι τρομακτικά μεγάλος. Και
επομένως εκείνη η στιγμή στο μέλλον που το αέριο (έστω για μια στιγμή)
θα εμφανίσει πάλι τάξη, θα έρθει σε ένα χρόνο που υπερβαίνει κατά
πολύ την ηλικία του σύμπαντος. Ακόμη κι έτσι όμως, η κατάσταση αυτή
δε θα είναι ακριβώς η ίδια, άρα δεν μιλάμε για αντιστροφή.
Τα προηγούμενα παραδείγματα
αναφέρονται στο μικρόκοσμο. Όμως η
τυχαιότητα είναι ορατή και στην
καθημερινή μας ζωή. Όταν κοιτάζουμε
γύρω μας και θαυμάζουμε τη φύση,
είναι αρκετά εύκολο να
αναγνωρίσουμε ότι πολλά φαινόμενα είναι τυχαία. Λόγου χάρη, οι
αποστάσεις ανάμεσα στα δέντρα ενός φυσικού δάσους είναι τυχαίες.
Έτσι, όταν δούμε ένα δάσος όπου τα δέντρα είναι στοιχισμένα, θα
συμπεράνουμε ότι το δάσος αυτό είναι έργο ανθρώπων. Παρομοίως, τα

27
φύλλα των δέντρων πέφτουν τυχαία. Και είναι μάλλον απίθανο να
βρούμε τα φύλλα μαζεμένα από μόνα τους σε έναν ωραίο σωρό σε μια
άκρη. Όλες οι παρατηρήσεις αυτού του είδους που μπορούμε να
κάνουμε οδηγούν στο εξής συμπέρασμα: όταν οι νόμοι της φύσης δρουν
αφ’ εαυτών, χωρίς εξωτερική παρέμβαση, τότε μια άτακτη διάταξη είναι
πολύ πιο πιθανή από μία που έχει τάξη.

28
ΤΑΞΗ

Παρόλο που έχουν περάσει αρκετά δισεκατομμύρια χρόνια από τη

δημιουργία του σύμπαντος, εξακολουθεί και υπάρχει υψηλός βαθμός
τάξης γύρω μας. Γνωρίζουμε ότι το χάος τελικά θα επικρατήσει αλλά η
μάχη οπισθοφυλακών που διεξάγουν ορισμένα εύτακτα συστήματα είναι
σφοδρότατη. Ένας από τους μηχανισμούς άμυνας των εύτακτων
συστημάτων απέναντι στην αταξία είναι το φράγμα δυναμικής ενέργειας.
Τα ορυκτά καύσιμα δεν καίγονται αν δεν θερμανθούν αρκετά. Οι
πυρήνες υδρογόνου δε θα συντηχθούν αν δεν υπερνικηθεί η
ηλεκτροστατική άπωση ανάμεσα στα πρωτόνια. Για να μεταβούμε από
την εύτακτη δομή του στερεού, στις πιο άτακτες δομές της υγρής και
αέριας κατάστασης, θα πρέπει να προσφέρουμε θερμότητα. Η Γη, θα
συνεχίσει να κινείται γύρω από τον Ήλιο, αν π.χ. δε τη χτυπήσει κάποιος
κομήτης. Πρέπει λοιπόν να υπερβούμε ένα συγκεκριμένο κατώφλι
ενέργειας προκειμένου να προκαλέσουμε αταξία. Και κάθε σύστημα που
διέπεται από τάξη έχει το δικό του ενεργειακό κατώφλι καταστροφής.
Υπενθυμίζουμε ότι η αύξηση της εντροπίας ισχύει για απομονωμένα
συστήματα. Όμως πολλά από τα συστήματα σε τάξη, διατηρούν τη δομή
τους με συνεχή κατανάλωση ενέργειας υψηλού βαθμού και αποβολή
υποβαθμισμένης ενέργειας. Έτσι ο άνθρωπος λαμβάνει μέσω των
τροφών και του οξυγόνου ενέργεια με μορφή που είναι χαμηλή σε
εντροπία και αποβάλει ενέργεια με μορφή υψηλή σε εντροπία όπως
θερμότητα και διοξείδιο του άνθρακα. Με αυτό τον τρόπο εμποδίζουμε
την αύξηση της εντροπίας μέσα στο σώμα μας (αν και συνολικά στο
περιβάλλον η ολική εντροπία αυξάνει) ώστε να διατηρηθούμε στη ζωή.
Οποιαδήποτε προσπάθεια μείωσης της εντροπίας σε τοπικό επίπεδο
έχει δυσανάλογο κόστος. Ο Stephen Hawking στο «Χρονικό του

29
χρόνου» δίνει ένα εύστοχο ποσοτικό παράδειγμα κάνοντας μια
αυτοαναφορά στο ίδιο του το βιβλίο:

Αν θυμάστε κάθε λέξη αυτού του βιβλίου, η μνήμη σας θα έχει

καταγράψει περίπου δύο εκατομμύρια μονάδες πληροφορίας: η τάξη
στον εγκέφαλό σας θα έχει αυξηθεί κατά δύο εκατομμύρια μονάδες. Όσο
όμως διαβάζατε το βιβλίο, μετατρέψατε χίλιες τουλάχιστον θερμίδες
«οργανωμένης» ενέργειας (που είχατε προσλάβει με τη μορφή τροφής)
σε «αποδιοργανωμένη» ενέργεια (που αποβάλατε στο περιβάλλον σας
με τη μορφή θερμότητας). Συνολικά αυτή η μετατροπή θα αυξήσει την
αταξία του σύμπαντος κατά είκοσι επτάκις εκατομμύρια μονάδες, ή
αλλιώς, κατά δέκα πεντάκις εκατομμύρια φορές την αντίστοιχη αύξηση
της τάξης στη μνήμη του εγκεφάλου σας – και αυτό για να κατανοήσετε
ό,τι βρίσκεται μέσα σ’ αυτό το βιβλίο.

Από πού όμως βρίσκουμε ενέργεια με χαμηλή εντροπία; Από την

τροφική αλυσίδα, η οποία καταλήγει στα φυτά. Χάρη στη διαδικασία της
φωτοσύνθεσης, τα φυτά απορροφούν διοξείδιο του άνθρακα,
διαχωρίζουν το οξυγόνο από τον άνθρακα και χρησιμοποιούν τον
άνθρακα για να αναπτυχθούν. Αυτό τον διαχωρισμό τον εκμεταλλεύονται
τα ζώα ώστε να ξανασυνδέσουν τον άνθρακα και το ατμοσφαιρικό
οξυγόνο στο σώμα τους και να κάνουν καύσεις. Τα φυτά με τη σειρά
τους, δε θα μπορούσαν να χαμηλώσουν την εντροπία τους μέσω
φωτοσύνθεσης αν δεν υπήρχε το φως του Ήλιου. Ο Ήλιος «κινεί»
ολόκληρο τον πλανήτη. Η σύντηξη του υδρογόνου στον Ήλιο τροφοδοτεί
με ακτινοβολία τη Γη και θέτει σε λειτουργία αχανείς θερμικές μηχανές
όπως η ατμόσφαιρα και οι ωκεανοί. Έτσι ενεργοποιείται ο κύκλος του
νερού και η δημιουργία οργανικών χημικών ενώσεων που με τη σειρά

30
τους δημιουργούν ενεργειακά ορυκτά αποθέματα αλλά και την ίδια τη
ζωή. Αν δούμε ολόκληρη τη Γη ως μία «θερμική μηχανή», αυτή λαμβάνει
από τον Ήλιο ενέργεια με χαμηλή εντροπία (φωτόνια στη συχνότητα του
ορατού φωτός) και μετά από μετασχηματισμούς ενέργειας
επανεκπέμπεται στο διάστημα θερμότητα (υπέρυθρα φωτόνια).
Ουσιαστικά η ενέργεια
στον πλανήτη δεν
αυξάνεται εξαιτίας του
Ήλιου (τότε θα αύξανε
συνεχώς η θερμοκρασία),
αλλά μετασχηματίζεται.
Λαμβάνουμε ενέργεια
χαμηλής εντροπίας
(μικρού μήκους κύματος)
και ακτινοβολούμε πίσω στο διάστημα θερμότητα (μεγάλου μήκους
κύματος).
Εκτός όμως από το φράγμα δυναμικής ενέργειας και τον ενεργειακό
μετασχηματισμό για τη διατήρηση της τάξης, η θεωρία του χάους έχει
ανακαλύψει πολλές απροσδόκητες συσχετίσεις μεταξύ τάξης και χάους.
Για παράδειγμα, ένας εντυπωσιακός μηχανισμός ευστάθειας των
συστημάτων είναι τα σολιτόνια. Πρόκειται για μοναχικά κύματα που
μπορούν να δημιουργηθούν αρκεί το υλικό στο οποίο εμφανίζονται να
έχει κάποιες μη γραμμικές ιδιότητες. Τα σολιτόνια μοιάζουν απλώς με
κινούμενα εξογκώματα τα οποία, όταν συγκρούονται, διατηρούν την
ταυτότητά τους και επανεμφανίζονται άθικτα ως αυθύπαρκτες οντότητες,
ακριβώς όπως τα σωματίδια. Φαίνεται ότι μη γραμμικές αλληλεπιδράσεις
μπορούν να τροφοδοτήσουν η μία την άλλη και να συζευχτούν
δημιουργώντας τάξη από το χάος. Ίσως το πιο «διάσημο» σολιτόνιο

31
 είναι η μεγάλη κόκκινη κηλίδα του
πλανήτη Δία. Πώς θα μπορούσε μια
ατμοσφαιρική δίνη να παραμένει
ευσταθής επί αιώνες; Ακόμη
περισσότερο, τη δεκαετία του 1950,
οι επιστήμονες έγιναν μάρτυρες μιας
σύγκρουσης της κόκκινης κηλίδας με
μία άλλη ατμοσφαιρική διαταραχή στο Δία, την αποκαλούμενη νότια
τροπική ύφεση. Όπως περιγράφουν οι Briggs και Peat:

Προς μεγάλη έκπληξη των αστρονόμων, αυτή η διαταραχή πλησίασε την

κόκκινη κηλίδα, φάνηκε να εισέρχεται σε αυτήν και να εξαφανίζεται. Αλλά
στη συνέχεια εξήλθε από την άλλη πλευρά της κηλίδας άθικτη και
αμετάβλητη. Στον γραμμικό κόσμο τέτοια συμπεριφορά θα ήταν τελείως
απροσδόκητη, πρόκειται όμως για καθημερινή μη γραμμική «μαγεία».

Τέτοιου είδους σολιτόνια είναι τα κύματα τσουνάμι, η φλόγα του

κεριού και πολλοί «αναγνωρίζουν» σολιτόνια σε ιδιότητες στερεών
σωμάτων ακόμα και στη βιολογία. Πρόκειται για οντότητες που
αντιστέκονται και αυτές έντονα στις δυνάμεις διασποράς, αν και στο
τέλος και εδώ το χάος επικρατεί. Ο μη γραμμικός κόσμος φαίνεται να
είναι ολιστικός ώστε τα πάντα να αλληλοσυνδέονται. Έτσι, μέσα στην
επιφανειακή αταξία μπορεί να κρύβονται λανθάνουσες συσχετίσεις.
Πολλά μη γραμμικά φαινόμενα εμφανίζουν ένα είδος «μνήμης»
παλαιότερων εύτακτων καταστάσεων τις οποίες φέρνουν ξανά στην
επιφάνεια μέσα από το χάος. Είναι ένα ενδιαφέρον πεδίο έρευνας από
το οποίο ελπίζουμε να βρούμε στο μέλλον κάποιες απαντήσεις για την
εκπληκτική πολυπλοκότητα και τάξη που συναντούμε στο σύμπαν.

32
33
ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ

Ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής δεν κάνει διάκριση μεταξύ

έμβιων και άβιων πραγμάτων. Οι νόμοι της θερμοδυναμικής αποτελούν
ένα ενιαίο σύστημα αρχών της φυσικής, της χημείας και της βιολογίας.
Οι φυσικές διεργασίες που καθοδηγούνται από την τυχαιότητα, την
αταξία, το χάος και την απώλεια πληροφορίας φαίνεται να μην
εμφανίζονται στον κόσμο της βιολογίας. Πράγματι, τα έμβια όντα
χαρακτηρίζονται από έναν πολύ υψηλό βαθμό οργανωμένης δομής σε
συστήματα πολλαπλής κλίμακας από τα μόρια, τη γενετική πληροφορία,
τα κύτταρα, τους ιστούς, τα όργανα, τον ίδιο τον οργανισμό έως τους
πληθυσμούς οργανισμών. Από την άλλη μεριά η ολική εντροπία οφείλει
να αυξάνεται σταθερά. Είδαμε ήδη ότι η μείωση της εντροπίας που
συνοδεύει την ανάπτυξη μιας έμβιας δομής, πρέπει πάντα να
συνοδεύεται από μια μεγαλύτερη αύξηση της εντροπίας του
υφιστάμενου φυσικού περιβάλλοντος.
Κατά την πορεία της διαδικασίας ανάπτυξης ενός έμβιου όντος, η
ισορροπία γέρνει σιγά σιγά προς την κατεύθυνση της αναρχίας. Ο
θάνατος είναι μια θερμοδυναμικά ευνοϊκή κατάσταση. Αναπαριστά μια
μεγάλη αύξηση της εντροπίας καθώς οι βιομοριακές δομές παραχωρούν
τη θέση τους στο χάος. Παρόλο που τα έμβια όντα μετασχηματίζουν
μεγάλα ποσά ενέργειας για να αποτρέψουν το θάνατο είναι μηδενική η
πιθανότητα να τον αποφύγουν.
Η έμβια ύλη διαθέτει τρόπους μόνωσης από το εξωτερικό χάος και
απαλλαγής από την εσωτερική παραγωγή μη οργανωμένης ύλης. Ο
περιορισμός αυτός τίθεται άμεσα από τον δεύτερο νόμο της
θερμοδυναμικής: ένα έμβιο ον δεν αποτελεί απομονωμένο σύστημα από
άποψη θερμοδυναμικής, καθώς καταναλώνει ύλη και ενέργεια από τον

34
έξω κόσμο και αποβάλλει σε αυτόν υλικά και εντροπικά απόβλητα. Η
ύπαρξή του ως οντότητα χαμηλότερης εντροπίας προϋποθέτει τον
διαχωρισμό του μέσω κάποιου πεδίου ή μέσω κάποιου υλικού φραγμού,
που θα του επιτρέψει να διατηρεί χαμηλή εντροπία στον χώρο που
περικλείεται από αυτόν τον φραγμό, αυξάνοντας, ως αντάλλαγμα, την
εντροπία του εξωτερικού κόσμου. Με αυτόν τον τρόπο, ο δεύτερος
νόμος της θερμοδυναμικής δεν παραβιάζεται, και καθίσταται δυνατή η
τοπική μείωση της εντροπίας στους
ζωντανούς οργανισμούς. Αυτοί, μπορούν
να αναπτύσσονται, να πολλαπλασιάζονται
και να αλλάζουν μορφή στις μελλοντικές
γενιές, δεν μπορούν όμως να αναμειχθούν
με την ύλη που δεν διέπεται από τάξη,

Η κυτταρική μεμβράνη αποτελεί το γιατί τότε θα έχαναν το πιο διακριτικό

εξωτερικό σύνορο που διαχωρίζει το
κύτταρο από το περιβάλλον του. τους γνώρισμα: τη χαμηλή εντροπία.
Πρόκειται για έναν τρόπο μόνωσης που
Έτσι δημιουργούνται μηχανισμοί άμυνας
επιβάλλεται από τον δεύτερο νόμο της
θερμοδυναμικής: ένα κύτταρο δεν ή μόνωσης σε αντιστοιχία με τα
αποτελεί απομονωμένο σύστημα από
θερμοδυναμική άποψη, καθώς φράγματα δυναμικής ενέργειας. Η
καταναλώνει ύλη και ενέργεια από τον
έξω κόσμο και αποβάλλει σε αυτόν υλικά
μεμβράνη του κυττάρου προστατεύει το
και εντροπικά απόβλητα. Η ύπαρξή του εσωτερικό του, τον κώδικα DNA που
ως οντότητα χαμηλότερης εντροπίας
προϋποθέτει τον διαχωρισμό του μέσω περιέχεται μέσα της, από την εισβολή
κάποιου πεδίου ή μέσω κάποιου υλικού
φραγμού, που θα του επιτρέψει να ανεπιθύμητων μορίων από το
διατηρεί χαμηλή εντροπία στον χώρο
περιβάλλον. Το δέρμα των ζώων περιέχει
που περικλείεται από αυτόν τον φραγμό,
αυξάνοντας, ως αντάλλαγμα, την υποδοχείς που στέλνουν σήματα με
εντροπία του εξωτερικού περιβάλλοντος.
σκοπό την προστασία του. Μια επόμενη
γραμμή άμυνας είναι το ανοσοποιητικό σύστημα. Και τέλος πολλοί
οργανισμοί καταφεύγουν στην κοινωνική προστασία, δηλαδή

35
συγκροτούν ομάδες για πιο αποτελεσματική άμυνα απέναντι σε όποια
εισβολή.
Οι έμβιοι οργανισμοί είναι δομές μακριά από την ισορροπία. Θα
λέγαμε ότι τα έμβια όντα φαίνονται τόσο αινιγματικά επειδή ακριβώς
κατορθώνουν να παραμένουν ασταθή. Μοιάζουν αρκετά με τις θερμικές
μηχανές: προϋποθέτουν μια συνεχή εισροή ελεύθερης ενέργειας ώστε
να διατηρήσουν τους εαυτούς τους σε κίνηση. Η ζωή βέβαια είναι ένα
ιδιαίτερα πολύπλοκο φαινόμενο. Παρόλο που οι οργανισμοί και, λόγου
χάρη, οι ατμομηχανές υπακούν στις ίδιες αρχές της θερμοδυναμικής
όσον αφορά τους ενεργειακούς μετασχηματισμούς, με τον ίδιο τρόπο
φαίνεται ο δεύτερος θερμοδυναμικός νόμος να υπονομεύεται από αυτό
που λέμε βιολογική
διαφοροποίηση. Γιατί υπάρχουν
λίγα είδη ατμομηχανών και
εκατομμύρια είδη οργανισμών;
Η διαδικασία της εξέλιξης σε
όλο και πιο πολύπλοκα είδη δεν
παραβιάζει τους νόμους της
θερμοδυναμικής; Φαίνεται με
άλλα λόγια να υπάρχει ένα
«βιολογικό βέλος χρόνου» που έρχεται σε αντίθεση με το
θερμοδυναμικό: το χαρακτηριστικό γνώρισμα της βιολογικής εξέλιξης
είναι η συνεχώς αυξανόμενη πολυπλοκότητα. Για να αντιμετωπίσουμε
αυτό το ερώτημα πρέπει να εισάγουμε στο συλλογισμό μας ένα δεύτερο
επίπεδο εντροπίας το οποίο δεν έχει πια σχέση με τη θερμοδυναμική
αλλά με την πληροφορία. Οι οργανισμοί διαφέρουν από τις ατμομηχανές
στο γεγονός ότι εμπεριέχουν τη μορφωτική τους πληροφορία: είναι μια
υλική διάταξη που οι πληροφοριακές της ιδιότητες εξαρτώνται μόνο από

36
τις ιδιότητες που είναι εσωτερικές του εξεταζόμενου συστήματος. Όπως
λένε χαρακτηριστικά οι Wiley και Brooks:

Οι οργανισμοί κουβαλούν τα προσχέδιά τους εντός και συνεχώς

ανατρέχουν σε αυτά, ενώ το προσχέδιο μιας ατμομηχανής παραμένει στο
γραφείο του μηχανικού.

Έτσι λοιπόν, στο επίπεδο του DNA, η μορφωτική πληροφορία

αντιπροσωπεύεται από μια ποικιλία επιπέδων οργάνωσης, από τους
κωδικούς στα γονίδια μέχρι τους γονότυπους. Οι ιδιότητες αυτής της
μορφωτικής πληροφορίας εξαρτώνται από τις ιδιότητες που είναι
εγγενείς στα μόρια του DNA και όχι από το περιβάλλον. Ο οργανισμός
μπορεί να χτίζει τον εαυτό του χρησιμοποιώντας υλικά που αποκτούνται
ενεργά από το περιβάλλον του, αλλά με τέτοιο τρόπο ώστε να
αναφέρονται στο σύνολο της μορφωτικής πληροφορίας που
εμπεριέχεται εντός του. Κατά τη διαδικασία της αναπαραγωγής η
πληροφορία μεταφέρεται από τον ένα οργανισμό στον άλλο. Όμως η
εντροπία εξασφαλίζει ότι θα υπάρχουν σφάλματα κατά τη μετάδοση. Η
διαδικασία της φυσικής επιλογής μετά παίρνει τη σκυτάλη. Η συντριπτική
πλειοψηφία των σφαλμάτων και των μεταλλάξεων (σύμφωνα με την
αύξηση της εντροπίας) θα είναι καταστροφικά και θα οδηγήσουν στην
εξάλειψη των οργανισμών. Οι ελάχιστες τυχαίες βελτιώσεις τελικά θα
επιλεγούν. Φαίνεται λοιπόν ότι το βιολογικό βέλος χρόνου εξηγείται στα
πλαίσια του δεύτερου νόμου της θερμοδυναμικής.

37
ΤΟ ΤΕΛΟΣ (ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ) ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ

Είναι γνωστό ότι η εντροπία του σύμπαντος συνεχώς αυξάνει

οδηγώντας το σε θερμικό θάνατο. Έτσι, η μελλοντική του εξέλιξη, όπως
την υπολογίζουν οι κοσμολόγοι, δεν εμπνέει αισιοδοξία για τη διατήρηση
της ζωής. Αν υποθέσουμε (που είναι και το πιθανότερο σενάριο) ότι
ζούμε σε ένα συνεχώς διαστελλόμενο σύμπαν, τότε αναμένουμε
προοδευτική αραίωση της ύλης, η οποία τελικά, εξαντλώντας όλα τα
ενεργειακά της αποθέματα, θα καταλήξει σε διάσπαρτους λευκούς
νάνους, αστέρες νετρονίων και μαύρες τρύπες. Ο χρόνος που απαιτείται
για να σβήσουν όλα τα αστέρια είναι της τάξης των 1014 έτη, ενώ σε 1019
έτη θα έχουν διαλυθεί όλοι οι γαλαξίες. Ακόμη και η ύλη όμως δεν θα
αντέξει για πάντα. Φαίνεται ότι το πρωτόνιο είναι ασταθές με χρόνο ζωής
γύρω στα 1031 έτη, οπότε κάθε μόριο και άτομο θα καταστραφεί. Μετά
από 1071 έτη θα έχουν εξαϋλωθεί τα ηλεκτρόνια με τα ποζιτρόνια,
δημιουργώντας ένα σύμπαν αποτελούμενο από ένα αέριο φωτονίων και
νετρίνων σε θερμοκρασία 10-70 βαθμούς Κ.

38
 Αυτή η, ομολογουμένως πεσιμιστική, πρόβλεψη έχει συνδεθεί στενά
με την έννοια της εντροπίας καθώς τείνει προς τη μέγιστη τιμή της. Η
αλήθεια είναι ότι ακόμη δεν έχουμε κατανοήσει πλήρως τους νόμους
που διέπουν στο σύμπαν. Και σίγουρα κανείς δε γνωρίζει τι μορφή και τι
δυνατότητες θα έχει η ευφυής ζωή μετά από εκατομμύρια ή
δισεκατομμύρια χρόνια εξέλιξης. Μερικές φορές φαίνεται πως η
χαλιναγώγηση της εντροπίας είναι ο δονκιχωτικός σκοπός μας στο
Σύμπαν.
Συνήθως μας συναρπάζει το μέλλον και όχι το παρελθόν. Κάποιες
φορές όμως και το παρελθόν είναι εξίσου αινιγματικό. Ας δούμε λοιπόν
τη γέννηση του σύμπαντος από την οπτική της εντροπίας. Όπως
διαπιστώθηκε προηγουμένως, η τάξη που υπάρχει στο σύμπαν,
εξακολουθεί και είναι εντυπωσιακή 1010 έτη μετά τη μεγάλη έκρηξη. Και
βέβαια τη στιγμή της μεγάλης έκρηξης η εντροπία ήταν ακόμη
χαμηλότερη. Πόσο χαμηλή; Στο ερώτημα αυτό προσπάθησε να
απαντήσει ο Roger Penrose. Θυμηθείτε ότι η πιθανότητα να
συγκεντρωθούν τα μόρια του οξυγόνου σε μια γωνία του κουτιού ήταν:

1/1010000000000000000000000000

Η αντίστοιχη πιθανότητα να δημιουργηθεί ένα σύμπαν από τη μεγάλη

έκρηξη με τόσο χαμηλή εντροπία, όσο τελικά είχε είναι:

1/10100000000000000000000000000000000…..000000000000000000000000000000000000000000

Λόγω έλλειψης χώρου, διευκρινίζουμε τους αριθμούς: στην πρώτη

περίπτωση τα μηδενικά της δύναμης είναι 24 ενώ στη δεύτερη 123.
Όπως λέει ο Penrose:

39
Πρόκειται για τρομακτικό αριθμό. Ακόμη κι αν προσπαθούσαμε να
αντιστοιχήσουμε όλα τα ψηφία του αριθμού με τα πρωτόνια και τα
νετρόνια που υπάρχουν στο σύμπαν, τα σωματίδια θα τελείωναν πολύ
πριν γράψουμε ολόκληρο τον αριθμό.

Γιατί η μεγάλη έκρηξη οργανώθηκε με τόσο μεγάλη ακρίβεια; Ποιος

παράγοντας την έκανε τόσο «ειδική»; Και πώς είναι δυνατόν μία
«έκρηξη» να έχει τόσο εντυπωσιακά χαμηλή εντροπία; Είναι μία ακόμη
όψη της ανθρωπικής αρχής; Έχουν γίνει προσπάθειες να απαντηθούν
αυτά τα ερωτήματα χωρίς επιτυχία. Οι θεωρίες μας δεν επαρκούν ακόμη
για να μας δώσουν εξηγήσεις.

40
ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Είδαμε ότι η εντροπία (και κατ’ επέκταση ο δεύτερος νόμος της

θερμοδυναμικής) είναι μια παράξενη και ταυτόχρονα ανατρεπτική έννοια.
Εξαιτίας της οι φυσικοί άρχισαν για πρώτη φορά να αποδέχονται τις
υποθέσεις της μη αντιστρεψιμότητας, του βέλους του χρόνου αλλά και
της ανάγκης εισαγωγής της στατιστικής στους φυσικούς νόμους. Με τη
βοήθειά της επαναπροσδιορίστηκαν φυσικές ποσότητες όπως η
θερμοκρασία και προέκυψαν επαναστατικά συμπεράσματα όπως η
ατομική δομή της ύλης. Το ίδιο εντυπωσιακό είναι όμως και το εύρος
εφαρμογών της - και προσπαθήσαμε στο παρόν άρθρο να
παρουσιάσουμε μερικές από αυτές - όπως και οι ατελείς ακόμη
προσπάθειες ενοποίησής τους. Όλες αυτές οι ιδιαιτερότητες θα
μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι ο δεύτερος νόμος
της θερμοδυναμικής είναι μια «ειδική» περίπτωση που πιθανό να μην
εδράζεται σε στέρεες βάσεις. Κι όμως, συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: η
μεγάλη μερίδα των φυσικών επιστημόνων πιστεύει ότι ο δεύτερος νόμος
της θερμοδυναμικής είναι ο νόμος με τις μικρότερες πιθανότητες να
αμφισβητηθεί στο μέλλον. Όπως είπε και ο Albert Einstein:

Ένας νόμος της φύσης είναι τόσο πιο επιβλητικός όσο μεγαλύτερη είναι η
απλότητά του, όσο πιο διαφορετικά είναι τα είδη των πραγμάτων που
αφορά, και όσο πιο εκτεταμένο είναι το εύρος εφαρμογής του. Αυτός είναι
ο λόγος που η θερμοδυναμική άσκησε βαθιά γοητεία πάνω μου. Είναι η
μόνη φυσική θεωρία με καθολικό περιεχόμενο η οποία είμαι πεπεισμένος
ότι, στο πλαίσιο βασικών εννοιών εφαρμογής της, δεν θα ανατραπεί
ποτέ.

41
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) P.W. Atkins: THE 2ND LAW, ENERGY, CHAOS AND FORM,
Scientific American Books, 1994.
(2) A. Ben-Naim: ENTROPY AND THE SECOND LAW, World
Scientific, 2012.
(3) J. Briggs, D. Peat: TURBULENT MIRROR, HarperCollins
Publishers, 1990.
(4) D. Brooks, E. Willey: EVOLUTION AS ENTROPY, The University
of Chicago Press, 1988.
(5) V. Chalidze: ENTROPY DEMYSTIFIED, Universal Publishers,
2008.
(6) N.D. Hari Dass: THE PRINCIPLES OF THERMODYNAMICS,
CRC Press, 2013.
(7) J. Gleick: THE INFORMATION: A HISTORY, A THEORY, A
FLOOD, Fourth Estate, 2011.
(8) A. Kleidon, R. Lorenz: NON-EQUILIBRIUM THERMODYNAMICS
AND THE PRODUCTION OF ENTROPY, Springer, 2010.
(9) Mayr Ernst: ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΒΙΟΛΟΓΙΑ, Κάτοπτρο, 2002.
(10) R. Penrose: THE EMPEROR’S NEW MIND, Oxford University
Press, 1999.
(11) B.K. Ridley: TIME, SPACE AND THINGS, Cambridge University
Press, 1995.

42