[1]

ΘΕΩΡΙΑ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Ο τανυστής της ύλης –αρχές διατηρήσεως
Μια εξοικείωση για φυσικούς
Γιώργος Μπαντές μαθηματικός
www.mpantes.gr

ειδική σχετικότητα (αδρανειακά συστήματα)

Θα περιγράψουμε την έννοια της « ύλης» και τις αρχές

διατηρήσεως, στη γλώσσα της φυσικής του εικοστού αιώνα.
Μια από τις πρώτες επιτυχίες της ειδικής σχετικότητας ήταν ότι
απέδειξε ότι η μάζα όπως επίσης ο χώρος και ο χρόνος ήταν σχετικά, και
ότι ένα σώμα σε κίνηση σε σχέση με έναν παρατηρητή, θα υφίσταται μια
αύξηση της μάζας που ταυτίζονταν με τα εξαγόμενα του πειράματος
Bucherer, ακόμα ότι η μάζα και η ενέργεια είναι ένα και το αυτό, όταν
υπάρχει μάζα υπάρχει και ενέργεια και αντιστρόφως. Η ενέργεια ηρεμίας
είναι ένα ποσό ενέργειας που συσχετίζεται μόνο με τη μάζα ηρεμίας του
σώματος. Με άλλα λόγια, μια ποσότητα μάζας m ισοδυναμεί με ένα ποσό
ενέργειας mc2. Πηγαίνοντας το συλλογισμό ένα βήμα πιο πέρα λέμε ότι η
μάζα και η ενέργεια είναι δυο όψεις της ίδιας οντότητας. Είναι πάρα πολλά
τα πειράματα όπου ένα μετρήσιμο ποσό μάζας εξαφανίζεται και δίνει τη
θέση του σε ένα ισοδύναμο mc2 ποσό ενέργειας και, αντίστροφα, ένα ποσό
 [2]

ενέργειας μετατρέπεται σε μάζα. Το γεγονός ότι η ύλη δεν διατηρείται,

ανάγκασαν τους φυσικούς να απορρίψουν την κλασσική ιδέα της
διατήρησης ή της αφθαρσίας της ύλης, η ύλη έπαψε να θεωρείται ως ουσία.
Κι αν ακόμα μιλούμε για διατήρηση της μάζας πρέπει να εννοήσουμε ότι
μιλούμε για μια ευρύτερη έννοια της μάζας.
Στην ειδική σχετικότητα, η τετρα-ορμή είναι η γενίκευση της
κλασικής τρισδιάστατης ορμής στον τετραδιάστατο χωροχρόνο. Η χρονική
συνιστώσα είναι η ενέργεια, και οι χωρικές η ορμή, είναι το τετραδιάνυσμα
p=( E/c. px ,py ,px )
Τι συμβαίνει αν μελετούμε μια συνεχή κατανομή μάζας ή
ενέργειας; Στην περίπτωση αυτή θα μετρήσουμε κάποιες άλλες ποσότητες,
όπως η μάζα, η ενέργεια που περιλαμβάνονται σε έναν ενιαίο χώρο, ή τη
ροή της ορμής και της ενέργειας που ρέουν κατά μήκος των
διαφορετικώνεπιφανειών αυτού του όγκου. Οι πληροφορίες αυτές
περιέχονται στο γενικό τανυστή ορμής-ενέργειας που θα ορίσουμε τώρα.
Ο τανυστής ορμής-ενέργειας στην ειδική σχετικότητα, που μερικές
φορές ονομάζεται τανυστής τάσης-ενέργειας-ορμής, ή τανυστής της ύλης,
είναι μια τανυστική ποσότητα που περιγράφει την πυκνότητα της
παρουσίας και της ροής της ενέργειας - ορμής σε ένα υλικό μέσο,
εκφρασμένο στο χωροχρόνο, γενικεύοντας τον τανυστή τάσης της
Νεύτωνας φυσικής. Φυσικά μπορούμε να έχουμε διαφορετικά είδη ύλης ή
ενέργειας: ένα ρευστό, ένα ηλεκτρομαγνητικό πεδίο κ.λ.π Είναι ένα
χαρακτηριστικό της ύλης, της ακτινοβολίας και των μη βαρυτικών πεδίων
δύναμης. Αυτή η πυκνότητα και ροή ενέργειας και ορμής είναι οι πηγές του
βαρυτικού πεδίου στις εξισώσεις πεδίου Einstein της γενικής σχετικότητας,
όπως ακριβώς η πυκνότητα μάζας είναι η πηγή ενός τέτοιου πεδίου στη
βαρύτητα του Νεύτωνα.
H μορφή του είναι
 [3]

είναι συμμετρικός τανυστής δευτέρας τάξεως, Τ μν=Τνμ και σε ένα γενικό

μετασχηματισμό συντεταγμένων x→ x΄ πληρεί την
μν ∂ x 'μ ∂ x'ν
kl
T ' =T … … … … … … ….4 .8 ¿ .
∂ xk ∂ xl
που εξασφαλίζει την ισχύ των εξισώσεων στη συνέχεια, σε όλα τα
συστήματα αναφοράς. Οι συνιστώσες αυτού του τανυστή είναι ακριβώς οι
ποσότητες που θα υπολογίζαμε χρησιμοποιώντας τους ορισμούς της
πυκνότητας ενεργείας, της ροής της ενέργειας, της πυκνότητας της ορμής
και τη ροή της ορμής, καθώς όλα τα σώματα που έχουν ενέργεια και ορμή,
είναι πηγές του βαρυτικού πεδίου στη γενική σχετικότητα. Ο Αϊνστάιν
ισχυρίστηκε ότι η πηγή του βαρυτικού πεδίου θα είναι το σύνολο του Τ.
όλες οι πυκνότητες, οι ροές , οι πυκνότητες και ορμές πρέπει να δρουν ως
πηγές. Πρέπει να φανταστούμε το τανυστή της ύλης σαν μια αξονική
τομογραφία της ιατρικής για την της ύλη. Ο συνδυασμός αυτού του
ισχυρισμού σε συνδυασμό με τη διαίσθησή του για τη σπουδαιότητα των
καμπύλων χώρων, οδήγησε τον Αι στάι να μορφοποιήσει τη γενική θεωρία
της σχετικότητας
Για την άμεση φυσική σημασία των συνιστωσών του, αναφέρουμε
Αν θεωρήσουμε χωροχρονικά ότι η ενέργεια είναι όπως η ορμή
κατά τη διεύθυνση του χρόνου, και η ορμή είναι η ροή της ενέργειας στη
διεύθυνση του χώρου, έχουμε
Tij η ροή της i ορμής κατά τη j διεύθυνση. Αυτή είναι η
πίεση που εμφανίζεται στις τυχαίες ταχύτητες των σωματιδίων. Ένα αέριο
του οποίου τα σωματίδιά του πρακτικά δεν συγκρούονται μεταξύ τους έχει
πίεση γιατί πίεση είναι η ροή της ορμής.
 [4]

Τ0 0 στη μηχανική των ρευστών είναι ηπυκνότητα της 0-ορμής

( ενέργειας ), και διαιρούμενη με το c2 έχουμε την πυκνότητα της
σχετικιστικής μάζας.
Τ0 i η ροή ενέργειας δια της διεύθυνσης xi, η ροή της ενέργειας
είναι δυνατή μόνο αν υπάρχει μια ροή σωματιδίων.
Τi 0 η πυκνότητα της i ορμής, καθορίζονταςτην κατανομή της
ύλης στο χωρόχρονο του Μινκόφσκι
Πιο ειδικές φυσικές καταστάσεις για τον τανυστή ύλης είναι:
Ένα ακίνητο νέφος κονιορτού που στο χωρόχρονο εκφράζει σωματίδια με
ευθύγραμμες παράλληλες κοσμικές γραμμές, στην περίπτωση αυτή δεν
υπάρχει ορμή, ούτε κανενός είδους ροή και το μόνο μη μηδενικό στοιχείο
είναι το
Το ο=ρο η πυκνότητα μάζας ηρεμίας
Νέφος κονιορτού σταθερής ταχύτητας υ όπου Τμ ν=ρουμ υν
Στάσιμο ιδανικό αέριο με μια ειδική περίπτωση την ακτινοβολία
και τα συμπαγή αντικείμενα, ο ήλιος, το ηλιακό σύστημα θεωρούμενο ως
σύνολο ακόμα και ο γαλαξίας, ένα στερεό σώμα σε ελεύθερη πτώση, κάθε
τι που συγκρατείται ενιαίο από τις βαρυτικές του δυνάμεις, ακόμα
Οι παραπάνω περιγραφές οι οποίες φυσικά περιέχουν έναν αριθμό
λεπτομερών υπολογισμών , αποτελούν ακριβώς τα μεγέθη που θα
υπολογίζαμε με τη βοήθεια των ορισμών της πυκνότητας ενέργειας, της
ροής ενέργειας, της πυκνότητας της ορμής και της ροής της ορμής, για όλα
τα σώματα που διαθέτουν ενέργεια και ορμή, άρα είναι πηγές του
βαρυτικού πεδίου στη ΓΘΣ.

Αναλλοιότητα και οι νόμοι διατηρήσεως

Η υπόθεση της κλασσικής επιστήμης ήταν ότι η μάζα ενός σώματος
ήταν αναλλοίωτη, αυτό ήταν η αρχή διατηρήσεως της μάζας, δεν μπορούσε
να αλλάξει τιμή όταν άλλαζε η σχετική κίνηση του σώματος. Είναι αληθές
 [5]

ότι λεπτά πειράματα σε ηλεκτρόνια που κινούνται με μεγάλες ταχύτητες

(πείραμα Bucherer) είχαν δείξει ότι η μάζα του ηλεκτρονίου αυξάνονταν με
την ταχύτητά του. Αλλά γινόταν η υπόθεση ότι αυτή η αύξηση της μάζας
οφείλονταν σε άλλες αιτίες, είτε σε μια τροποποίηση του
ηλεκτρομαγνητικού πεδίου του ηλεκτρονίου ή πιθανόν η μάζα του αιθέρα
που παρέσυρε το ηλεκτρόνιο στην κίνησή του.
Κλασικά, όπως είδαμε, η διατήρηση της ενέργειας ήταν
διαφορετική από τη διατήρηση της μάζας. Η διατήρηση της ενέργειας, της
γραμμικής ορμής, της στροφορμής, του ηλεκτρικού φορτίου, είναι μεταξύ
των πιο θεμελιωδών αρχών της φυσικής. 1 Οι κλασσικές αρχές διατήρησης
της ορμής και της ενέργειας συντίθενται από τη θεωρία της ειδικής
σχετικότητας σε αδρανειακά συστήματα σε μια ευρύτερη αρχή διατήρησης
στον κόσμο του επίπεδου χωρόχρονου. Πράγματι οι δύο αρχές είναι οι δύο
όψεις της μεγάλης αρχής διατηρήσεως της ενέργειας - ορμής,
Η βασική σκέψη των αρχών
διατηρήσεως σχετίζεται αλλά διαφέρει με την
αναλλοιότητα: αναλλοίωτο σημαίνει ότι η
αριθμητική τιμή μιας ποσότητας παραμένει
αμετάβλητη σε έναν μετασχηματισμό των
συντεταγμένων. Σε αντίθεση, «διατηρούμενο»
σημαίνει ότι σε ένα δεδομένο σύστημα
συντεταγμένων, η ποσότητα δεν μεταβάλλεται
κατά τη διάρκεια μιας διαδικασίας. Η
αναλλοιότητα συγκρίνει μια ποσότητα μεταξύ
συστημάτων αναφοράς, η διατήρηση συγκρίνει την ποσότητα πριν και μετά
μια διαδικασία σε ένα σύστημα αναφοράς. Η διατήρηση της ενέργειας, της
ορμής της στροφορμής σημαίνει ότι οι ποσότητες αυτές παραμένουν
σταθερές στην εξέλιξη ενός συστήματος. Όσο κι αν προσπαθήσουμε, η

1
Άρθρο μου η φύση της συμμετρίας στα μαθηματικά και στη φύση
https://www.academia.edu/37246516/
 [6]

ενέργεια δεν μπορεί ούτε να δημιουργηθεί ούτε να εξαφανιστεί, συνδέεται

με την αναλλοιότητα σε σχέση με τις χρονικές, χωρικές μετατοπίσεις και
περιστροφές αντίστοιχα. Μια άλλη διατηρούμενη ποσότητα είναι το
ηλεκτρικό πεδίο , που αντιστοιχεί στην αναλλοιότητα των φυσικών
συστημάτων σε μια μεταφορά στο ηλεκτροστατικό δυναμικό. Υπάρχουν
επίσης πολλοί κατά προσέγγιση νόμοι διατήρησης, οι οποίοι ισχύουν για
ποσότητες όπως η μάζα, η ισοτιμία, ο αριθμός lepton, ο αριθμός baryon, η
υπερφόρτιση κ.λπ. Αυτές οι ποσότητες διατηρούνται σε ορισμένες
κατηγορίες φυσικών διεργασιών, αλλά όχι σε όλες.
Γιατί η φύση αγαπάει αυτές τις ποσότητες ώστε να τις διατηρεί?
Μπορούμε να συνδέσουμε αυτούς τους νόμους διατηρήσεως με βαθύτερες
αρχές, όχι του τύπου «εάν-τότε», αλλά μέσω του κομψού θεωρήματος της
Εmmy Noether2 που δημοσιεύτηκε στα 1918.
Το θεώρημα της Noether συνδέει κάθε αρχή διατήρησης με μια
υποκείμενη συμμετρία. Ως παράδειγμα, εάν ένα φυσικό σύστημα
συμπεριφέρεται το ίδιο ανεξάρτητα από τον προσανατολισμό του στο
διάστημα, η Λαγκρανζιανή του είναι συμμετρική (αμετάβλητη) υπό
συνεχείς περιστροφές: από αυτήν τη συμμετρία, το θεώρημα του Noether
υπαγορεύει ότι η γωνιακή ορμή του συστήματος διατηρείται, ως μια
συνέπεια των νόμων της κίνησής του. Το ίδιο το φυσικό σύστημα δεν
χρειάζεται να είναι συμμετρικό. Ένας οδοντωτός αστεροειδής που πέφτει
στο διάστημα διατηρεί τη γωνιακή ορμή παρά την ασυμμετρία του. Οι
νόμοι της κίνησής του είναι συμμετρικοί.
Για παράδειγμα, η διατήρηση της ενέργειας μπορεί να αποδειχθεί
αυστηρά από το θεώρημα της Noether ως συνέπεια της συμμετρίας μιας
συνεχούς μεταφοράς του χρόνου, δηλαδή, από το γεγονός ότι οι νόμοι της
φυσικής δεν αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου. Ακόμα αν θέλουμε η

2
Εmmy Noether beautiful theorem : Dwight E. Neuenscwander (John’s
Hopkins University Press Baltimor
 [7]

ορμή του σωματιδίου να αλλάξει, αυτό δεν πρόκειται να συμβεί με μια

μεταφορά του συστήματος στο χώρο.
Το θεώρημα του Noether είναι σημαντικό, τόσο λόγω της
διορατικότητας που δίνει στους νόμους διατήρησης, όσο και ως πρακτικό
υπολογιστικό εργαλείο. Επιτρέπει στους ερευνητές να προσδιορίσουν τις
διατηρημένες ποσότητες (αναλλοίωτες) από τις παρατηρούμενες
συμμετρίες ενός φυσικού συστήματος. Αντίθετα, επιτρέπει στους ερευνητές
να εξετάσουν ολόκληρες κατηγορίες υποθετικών Λαγκρανζιανών με
συγκεκριμένα αναλλοίωτα, να περιγράψουν ένα φυσικό σύστημα.
Πρόταση
Λαμβάνοντας υπόψη τις συνεχείς συμμετρίες (μεταφορά,
περιστροφή) όπου οι αλλαγές συντεταγμένων θεωρούνται απειροστές,

d ∂L ∂L
έχουμε τις εξισώσεις Euler-Lagrange ( ) =
dt ∂ q̇ι ∂ qi

Εάν έχουμε μία από τις συντεταγμένες, ας πούμε την q i που δεν εμφανίζεται
στη Λαγκρανζιανή, η δεξιά πλευρά της εξίσωσης είναι μηδέν και η

d ∂ L dpi
αριστερή πλευρά απαιτεί ότι ( )
dt ∂ q̇ι
= =0 δηλαδή η ορμή
dt ( ∂∂q̇L )= p
ι
i

είναι διατηρούμενη κατά την κίνηση (Wikipedia)

Η πρόταση αυτή μας οδηγεί στη διαφορική διατύπωση της

διατήρησης της ενέργειας και της ορμής στην ειδική σχετικότητα:
Όταν η βαρύτητα είναι αμελητέα και χρησιμοποιούμε ένα Καρτεσιανό
σύστημα συντεταγμένων για το χωροχρόνο, η αρχή διατηρήσεως ορμής
-ενέργειας μπορεί να εκφραστεί με την απόκλιση του τανυστή ύλης ως
∂ ν Τ μν =0 ................................................................................(4.8)

για όλες τις λύσεις των πεδιακών εξισώσεων του Αϊνστάιν

 [8]

η εξίσωση ∂0 Τ 0 α =0 εκφράζει το νόμο διατηρήσεως της ενέργειας.

Η ορμή επίσης διατηρείται εκφράζοντας τα ίδια μαθηματικά όπου ο δείκτης
0 αντικαθίσταται με το χωρικό δείκτη που αντιστοιχεί στη συνιστώσα της
ορμής, η διατήρηση την οποία μελετούμε.
Η σχέση (4.8) ότι η ολική μάζα και η ολική ενέργεια ενός συμπαγούς
αντικειμένου είναι σταθερή, η ολική του ορμή, η ολική στροφορμή.
Μέχρι εδώ είδαμε τη λειτουργία του τανυστή Τ μ ν για την κατανομή
της ύλης στον επίπεδο χωρόχρονο του Μινκόφσκι. Αυτός ο νόμος (ο 4.8)
ισχύει για οποιαδήποτε μορφή υλικού στην ειδική σχετικότητα, είναι απλώς
μια απόκλιση (div)στις τέσσερις διαστάσεις. Υπάρχει σε άλλα μαθηματικά
η σχέση του με το θεώρημα του Gauss, το οποίο παρέχει μια διατύπωση
του νόμου της διατήρησης με τη μορφή ολοκληρωμάτων.

Γενική σχετικότητα
Είδαμε ότι ο τανυστής ενέργειας-ορμής της ύλης, στην ειδική
σχετικότητα, έχει την ιδιότητα της μηδενικής απόκλισης. Η γενική αρχή της
σχετικότητας μας λέει ότι στο παρόν πλαίσιο, στη γενική σχετικότητα θα
πρέπει να μηδενιστεί η συναλλοίωτη απόκλιση του τανυστή ορμής-
ενέργειας. Το ισοδύναμο του γενικού νόμου διατήρησης πρέπει να
χρησιμοποιεί τη συναλλοίωτη απόκλιση, την απόκλιση σε τέσσερις
διαστάσεις, έτσι (4.8) γίνεται
Τ μν
,ν =0 … … … ..( 4.9)

Την οποία αν αναπτύξουμε γίνεται

T μν μν μ αν ν αμ
;ν =∂ ν Τ ❑ + Γ αν Τ + Γ αν Τ … … … … .( 4.10)

Πράγματι η 4.10 δεν είναι ένας νόμος διατήρησης.

Στη γενική σχετικότητα, η διατήρηση δεν ισχύει γενικά, αλλά η
απώλεια δεν είναι τόσο μεγάλη όσο φαίνεται. Μπορούμε να
χρησιμοποιήσουμε από την 4.10 τους σχετικούς νόμους διατήρησης στη
γενική σχετικότητα εντός ορισμένων ορίων. (J.L.Martin σελ.173
Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης) και οι συνήθεις νόμοι διατήρησης
 [9]

εξακολουθούν να ισχύουν για έναν αδρανειακό παρατηρητή σε ένα μικρό

εργαστήριο (θυμηθείτε τις πολλαπλές του Riemann). Σε αυτό το σύστημα,
όλα τα σύμβολα Christoffel είναι σχεδόν μηδέν και κατά προσέγγιση,
ισχύει η σχέση (4.9) .
Συμβαίνει ότι οι συνήθεις νόμοι διατήρησης εξακολουθούν να
ισχύουν για έναν αδρανειακό παρατηρητή σε ένα μικρό εργαστήριο
(θυμόμαστε την πολλαπλότητα). Σε αυτό το σύστημα όλα τα Γ είναι
σχεδόν μηδέν και έτσι σε προσέγγιση η συνήθης απόκλιση μηδενίζεται.
Άρα σε κάποια όρια μπορούμε να χρησιμοποιούμε όλους τους γνωστούς
νόμους της διατήρησης.
Για την υλική παρουσία και την αλληλεπίδραση μεταξύ του
βαρυτικού πεδίου και της ύλης, ο Αινστάιν και ο Γκρόσσμαν είχαν
καταλήξει στον τανυστή αυτόν ( το τανυστή ύλης)από το 1913.
Για κάποιο διάστημα ο Αινστάιν πίστευε ότι ο τανυστής Ricci έπρεπε
να εξισωθεί με τον τανυστή ύλης, έτσι ώστε η ύλη να γίνει η ‘πηγή’ της
βαρύτητας. Όμως η υπόθεση αυτή δεν προχώρησε αφού θα έπρεπε η
συναλλοίωτη απόκλιση του τανυστή ύλης να μηδενίζεται, πράγμα που δεν
συνέβαινε με τον τανυστή Riccι όπως είδαμε. Για το λόγο αυτόν εισήγαγε
έναν άλλο τανυστή (τανυστής Αινστάιν) του οποίου η απόκλιση μηδενίζεται
ταυτοτικά (το πρώτο μέλος των εξισώσεων βαρύτητας).
Καταλήγουμε λοιπόν στο αξιοσημείωτο συμπέρασμα ότι οι αρχές
διατηρήσεως, οι οποίες στην κλασική επιστήμη είχαν εμπειρικό χαρακτήρα
και ήταν εντελώς ασύνδετες με το νόμο της βαρύτητας, εμφανίζονται τώρα
ως άμεσες και απαραίτητες συνέπειες του νόμου της βαρύτητας του
Αϊνστάιν.

Γιώργος Μπαντές
Μαθηματικός
www.mpantes.gr
[10]