ΦΥΣΙΚΗ Κ. Μπεθάνης, Π. Τζαμαλής Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

ΦΥΣΙΚΗ (ΘΕΩΡΙΑ)
Κ. Μπεθάνης, Π. Τζαμαλής
Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Εισαγωγική διάλεξη για το μάθημα

«ΦΥΣΙΚΗ»
ΔΙΑΒΑΣΜΑ:
 Βασικές Αρχές Φυσικής στις Επιστήμες Υγείας, Freedman Roger A.
et al.: Παράγραφοι §1.1, 1.2, 1.3 και 11.2
 Φυσική για τις Επιστήμες Ζωής, Newman Jay: Παράγραφοι §1.1,
1.4, 1.5
Εισαγωγική διάλεξη για το μάθημα
«ΦΥΣΙΚΗ»
Μαθησιακοί στόχοι:
1. Πληροφορίες για τη διεξαγωγή του μαθήματος (θεωρία και
εργαστήριο), τους τρόπους αξιολόγησης κλπ.
2. Οδηγίες για τη χρήση της πλατφόρμας open eclass
3. Να μπορείτε να προσδιορίσετε τις θεμελιώδεις μονάδες που
χρησιμοποιούνται για τη μέτρηση των φυσικών μεγεθών.
4. Να μπορείτε να χρησιμοποιείτε διαστατική ανάλυση για να ελέγξετε
αλγεβρικά αποτελέσματα
5. Να αποκτήσετε αίσθηση των πολύ μεγάλων και πολύ μικρών
ποσοτήτων
Γενικές οδηγίες μαθήματος
• Ενότητες Φυσικής:
• Μηχανική των ρευστών

• Θερμοδυναμική
• Οπτική
• Ατομική - Πυρηνική
• ΒΙΒΛΙΑ:
• Βασικές Αρχές Φυσικής στις Επιστήμες Υγείας,
• Freedman Roger A., Ruskell Todd G., Kesten Philip R., Tauck
David L.,
• ΕΚΔΟΣΕΙΣ Broken Hill Publishers Ltd, 2019
• ΦΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΖΩΗΣ

• J. NEWMAN
• (Εκδόσεις Δίαυλος, Μαυρομιχάλη 72-74 Αθήνα)
ΦΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΙΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΖΩΗΣ
J. NEWMAN
Εκδόσεις Δίαυλος,
Μαυρομιχάλη 72-74
Αθήνα
Διδασκαλία-Βαθμολογία:
• Είναι πιθανόν να πραγματοποιηθούν προαιρετικές
εξετάσεις προόδου διαδικτυακά. Θα ενημερωθείτε
εγκαίρως.
• Οι εξετάσεις του μαθήματος αποτελούνται από
συνδυασμό
(α) ερωτήσεων πολλαπλών επιλογών,
(β) ερωτήσεων ανοικτού τύπου και
(γ) ποσοτικών ασκήσεων
όπου θα κρίνεται ο/η εξεταζόμενος/η αναφορικά με
την κριτική κατανόηση και ικανότητα εφαρμογής
στην πράξη εννοιών Φυσικής και όχι την αποστήθιση
κειμένου.
Παααααααααααααλι Φυσική... Γιατί;;;
"Ο κόσμος φαίνεται τόσο διαφορετικός αφού μάθεις Φυσικές επιστήμες...
Για παράδειγμα, τα δένδρα είναι φτιαγμένα κυρίως από αέρα.
Όταν καίγονται ξαναγίνονται αέρας.
Στη ζεστή φλόγα τους ελευθερώνουν τη ζεστή φλόγα του ήλιου
που δεσμεύτηκε για να γίνει ο αέρας δένδρο.
Και στη στάχτη μένει ένα ελάχιστο υπόλοιπο που δεν προέρχεται από τον
αέρα,
αλλά, αντίθετα, από τη στέρεη γη.
Αυτά είναι θαυμάσια πράγματα
και οι Φυσικές επιστήμες είναι αξιοθαύμαστα γεμάτες από τέτοια.
Προκαλούν την έμπνευση
και μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να εμπνεύσουν άλλους".
R. Feynman
ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ ΓΝΩΣΕΙΣ
• Μονάδες μέτρησης στο SI (πολλαπλάσια και υποδιαιρέσεις, π.χ.

kJ, mA, nm, μC, MW, …)
• Μετατροπές μονάδων μέτρησης (άλλων εκτός SI)
• Εμβαδόν, όγκος βασικών γεωμετρικών σχημάτων
• Στοιχειώδες μαθηματικό υπόβαθρο
• Βασικές τιμές μεγεθών που αποτελούν αναφορά στην
καθημερινή εμπειρία μας (π.χ. πυκνότητα νερού, σημείο τήξης
πάγου, κλπ)
• Εκτίμηση της τάξης μεγέθους βασικών ποσοτήτων (π.χ. πλήθος
ατόμων σε μια μακροσκοπική ποσότητα μάζας, ενέργεια ενός
φωτονίου, κλπ)
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗΣ ΜΟΝΑΔΩΝ – ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ
ΒΑΣΙΚΩΝ ΜΕΓΕΘΩΝ
1. Υπολογίστε τη μάζα που έχουν 3 κυβικά παγάκια με ακμή 2 cm το
καθένα.
Απ.: m  22 g
2. Υπολογίστε τη μάζα του αέρα που περιέχεται σε ένα δοχείο 50 L.

Απ.: m = 65 g
3. Πόσα τετραγωνικά μέτρα είναι η διατομή τριχοειδούς αγγείου

διαμέτρου 40 μm;
Απ.: Α = 1,256 10-9 m2
ΔΙΝΟΝΤΑΙ:
ρπάγου = 917 kg/m3 ρ αερα = 1,3 kg/m3
1eV = 1,6 x 10-19 J h = 6,626 x 10-34 J·s c = 3 x 108 m/s
NA (αριθμός Avogadro) = 6,022 x 1023 mol-1 1Å = 10-10 m
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗΣ ΜΟΝΑΔΩΝ – ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ

ΒΑΣΙΚΩΝ ΜΕΓΕΘΩΝ
4. Πόσα άτομα 12C υπάρχουν σε 1 g 12C;
Απ.: N = 5,02 x 1022
5. Θεωρείστε ένα φωτόνιο ακτίνων-Χ, μήκους κύματος 1 Å και ένα
φωτόνιο ακτινοβολίας γ που προκύπτει από την αποδιέγερση του
πυρήνα του Ni-60 κατά 1,17 MeV. Ποιο φωτόνιο έχει τη μεγαλύτερη
ενέργεια;
Απ.: Eφωτ-x = 12,42 keV < 1,17 MeV = Eφωτ-γ
ΔΙΝΟΝΤΑΙ:
ρπάγου = 917 kg/m3 ρ αερα = 1,3 kg/m3
1eV = 1,6 x 10-19 J h = 6,626 x 10-34 J·s c = 3 x 108 m/s
NA (αριθμός Avogadro) = 6,022 x 1023 mol-1 1Å = 10-10 m
ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΣΤΟ
ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ
Η εικόνα μας για τον κόσμο δημιουργείται στον

εγκέφαλό μας με πρωταρχικό σκοπό την επιβίωσή
μας. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία στην
προσπάθεια μας να συλλάβουμε κάποιες ιδέες και
να κατανοήσουμε την πραγματικότητα.
Καταλαβαίνουμε πολύ ευκολότερα τα πράγματα
που είναι σημαντικά για τη ζωή μας.
Μία ομάδα ερευνητών στο University of Hawaii,

υπολόγισε ότι το πλήθος των κόκκων της άμμου
(σε παραλίες και ερήμους) της Γης είναι περίπου
(με αρκετά μεγάλη προσέγγιση) 7,5 x 1018
Η εκτίμησή μας για το πλήθος των αστεριών στο «Ορατό
Σύμπαν» είναι περίπου (10 million super-clusters, each with
around 10,000 galaxies, and each galaxy has around 100
billion stars) 1022 (περίπου 1333 φορές περισσότερα από του
κόκκους άμμου της γης)
1 σταγόνα έχει όγκο περίπου 0,05 mL.

Μία σταγόνα νερού έχει, επομένως μάζα, 0,05 g.
moles νερού σε μια σταγόνα = 0,05 /18 g (Mw νερού) = 0,002775 moles
Μόρια νερού σε μια σταγόνα = (6,022 x 1023 μόρια/mole) x 0,002275 moles
= 1, 67 x 1021 μόρια νερού
1670 x 1018 / 7,5 x 1018 = 222,67 φορές το πλήθος των κόκκων της άμμου της γης
Λιγότερες από 6 μικρές σταγόνες νερού περιέχουν πλήθος μορίων ίσο με το
πλήθος των αστεριών του ορατού σύμπαντος!
1 σφηνάκι έχει όγκο περίπου 45 ml
Έστω ότι είναι σφηνάκι vodka με 40% v/v
Το σφηνάκι vodka έχει18 ml etOH (Πυκνότητα etOH = 789 kg/m³)
Άρα 18 x 0.789  14,2 g etOH
(Mw etOH = 46,069 g·mol−1)
Επομένως, 1 σφηνάκι vodka περιέχει 0,308 mol etOH
ή
0,308 × 6,022×1023 = 1,85 × 1023 μόρια etOH
(18,5 ΣΥΜΠΑΝΤΑ! ή τους κόκκους άμμου 185.000 πλανητών σαν τη γη)
Η φύση του φωτός

Το φως είναι ένα εγκάρσιο,
ηλεκτρομαγνητικό κύμα που
μπορεί να δει ο άνθρωπος.
Η κυματική φύση του φωτός

αποδείχτηκε αρχικά μέσω
πειραμάτων περίθλασης και
συμβολής.
Η εγκάρσια (βλέπε παράρτημα Ι)

φύση του φωτός μπορεί να
αποδειχθεί μέσω της πόλωσης.
Όπως όλα τα ηλεκτρομαγνητικά

κύματα, το φως μπορεί να
ταξιδέψει στο κενό.
Ηλεκτρομαγνητικό (Η/Μ) κύμα
Παράγεται από επιταχυνόμενα ηλεκτρικά φορτία
Phet: Radio_Waves_and_Electromagnetic_Fields
Ημιτονοειδές επίπεδο Η/Μ κύμα

Το απλούστερο, ιδανικό είδος Η/Μ κύματος
που έχει όλες τις βασικές ιδιότητες ενός
γενικού Η/Μ κύματος (στην πραγματικότητα
η δομή ενός Η/Μ κύματος μπορεί να είναι
αρκετά περίπλοκη).
Ηλεκτρικό πεδίο 𝛦 με πλάτος Ε0 και μαγνητικό πεδίο 𝛣 με πλάτος Β0 είναι

κάθετα μεταξύ τους και ταλαντώνονται σε συμφωνία φάσης ως εγκάρσια κύματα
(κάθετα στη διεύθυνση διάδοσης) με το ίδιο μήκος κύματος (λ) και την ίδια
συχνότητα (f).
Αυτό που παρατηρούμε είναι η ένταση Ι του Η/Μ κύματος, η οποία είναι
ανάλογη του Ε02
Για το κενό η ταχύτητα του Η/Μ είναι περίπου c = 3108 m/s

και σύμφωνα με τη θεμελιώδη εξίσωση της κυματικής c = f  λ
Ηλεκτρομαγνητικό (Η/Μ) κύμα
Εξισώσεις του Maxwell (δεν αναφέρονται εδώ) έδειξαν ότι:

- Χρονικές μεταβολές του 𝛦 δημιουργούν το 𝛣 και αντίστροφα. Έτσι η διάδοση των 𝛦 και
𝛣 αυτοσυντηρείται χωρίς να είναι αναγκαία η ύπαρξη υλικού µέσου διάδοσης όπως στα
µηχανικά κύµατα.
- Ο λόγος Ε0 / Β0 είναι καθορισμένος: Ε0 / Β0 = c, η ταχύτητα του Η/Μ κύματος που είναι
μη μεταβαλλόμενη (όταν ταξιδεύει στο κενό ή στο ίδιο μέσο)
- Οι δύο θεμελιώδεις παράμετροι προσδιορισμού της ταχύτητας του φωτός στο κενό
είναι η διηλεκτρική σταθερά ε0 και η μαγνητική διαπερατότητα μ0
1
ώστε: 𝑐=
𝜀0 𝜇0
Όταν το φως αλληλεπιδρά με την ύλη, το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο του αλληλεπιδρά με

φορτία και ατομικά ρεύματα και οι θεμελιώδεις παράμετροι έχουν διαφορετικές τιμές
παρουσία του μέσου.
Στη γενική περίπτωση, ε ≥ ε0 και μ ≥ μ0, η ταχύτητα του φωτός σε κάποιο υλικό μέσο
είναι πάντα μικρότερη του c.
Δείκτης διάθλασης
Για το περισσότερα υλικά, η τιμή της μ είναι παρόμοια με τη
μ0, και έτσι είναι η τιμή της διηλεκτρικής σταθεράς ε εκείνη
που χαρακτηρίζει την ταχύτητα του φωτός σε αυτά.
 Ορίζουμε ως δείκτη διάθλασης n:
 Και έτσι η ταχύτητα του φωτός σε ένα υλικό θα είναι:

ΔΙΑΣΠΟΡΑ ή ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΜΟΣ
Οι τιμές ε και μ ενός υλικού μέσου εξαρτώνται από τις αλληλεπιδράσεις του
μέσου με τη διαδιδόμενη σε αυτό ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, και για αυτό,
αντίθετα από τις τιμές αυτές στο κενό, εξαρτώνται από τη συχνότητα (ή μήκος
κύματος) του διαδιδόμενου φωτός.
Επομένως και ο δείκτης διάθλασης εξαρτάται από το μήκος κύματος.
Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως

διασπορά ή διασκεδασμός και επηρεάζει
σημαντικά ορισμένα αποτελέσματα
πειραμάτων που γίνονται χρησιμοποιώντας
λευκό φως.
Ο όρος «λευκό φως» χρησιμοποιείται γενικά
για να περιγράψει ένα ευρύ μείγμα κυμάτων
φωτός, διαφορετικού χρώματος (συχνότητα ή
μήκος κύματος).
Η ταχύτητα του φωτός στο κενό είναι η ίδια για όλα τα μήκη κύματος
αλλά σε ένα υλικό μέσο είναι διαφορετική για διαφορετικά μήκη κύματος.
Η τιμή του n συνήθως μειώνεται αυξανομένου του μήκους κύματος και
επομένως αυξάνεται αυξανομένης της συχνότητας. Φως μεγαλύτερου
μήκους κύματος έχει συνήθως μεγαλύτερη ταχύτητα σε ένα υλικό από
φως μικρότερου μήκους κύματος
Βλ. Phet “Έγχρωμη όραση»
Απορρόφηση του Φωτός απο την Ύλη
Φασματοσκοπία απορρόφησης I0 I I
(UV, ορατού) A  log 0  C    
I
(χρήσιμη για να μετράμε την συγκέντρωση
C ουσιών σε διάλυμα) Νόμος Beer-Lambert.
 όπου:
C η συγκέντρωση
 το μήκος του δείγματος

Φασματοφωτόμετρο ε γραμμομοριακός
απορρόφησης συντελεστής απορρόφησης
Phet : εργαστήριο νόμου Beer

Απορρόφηση Α
Παλαιό θέμα εξετάσεων

Τα παρακάτω φάσματα εκφράζουν τo ποσοστό ακτινοβολίας που περνά
μέσα από το αντίστοιχο υλικό σε συνάρτηση με το μήκος κύματος
α) Ποιο είναι το χρώμα του φωτός που περνά μέσα από ένα λεπτό φύλλο υλικού
για κάθε περίπτωση; (λευκό, μαύρο η κόκκινο)
Α …………… Β …………… C …………. D ……………….
β) Ποιο υλικό είναι πιο κατάλληλο για κατασκευή θερμοκηπίου; Εξηγείστε γιατί.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι
ΕΙΔΗ ΚΥΜΑΤΩΝ
Τα οδεύοντα κύματα στα οποία η
διαταραχή της μεταβλητής ποσότητας
(πίεση, στάθμη, πεδίο κλπ) συμβαίνει
κάθετα προς την διεύθυνση διάδοσης του
κύματος ονομάζονται εγκάρσια κύματα
Αντίθετα, τα οδεύοντα κύματα στα οποία
η διαταραχή της μεταβλητής ποσότητας
συμβαίνει παράλληλα προς την διεύθυνση
διάδοσης του κύματος ονομάζονται
διαμήκη κύματα
ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ
ΕΥΘΥΓΡΑΜΜΗ ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ
Όταν προσπίπτει φως σε μια διεπιφάνεια που σχηματίζεται μεταξύ δύο
οπτικά διαφορετικών μέσων, ένα μέρος του υφίσταται ανάκλαση ενώ το
υπόλοιπο διέρχεται από το πρώτο στο δεύτερο μέσο.
Εξαιτίας της ευθύγραμμης διάδοσης του φωτός σε ένα ομογενές
μέσο, χρησιμοποιούμε ευθείες γραμμές για να παραστήσουμε το
ίχνος της διαδρομής του.
❑ Για επίπεδα κύματα φωτός, τα επίπεδα μέτωπα κύματος είναι
εγκάρσια στη διεύθυνση διάδοσης που σημειώνεται με μια τέτοια ευθεία
και οι ακτίνες φωτός είναι όλες παράλληλες σε αυτήν.
❑ Στην περίπτωση σφαιρικών κυμάτων φωτός,
όπως αυτά που εκπέμπονται από σημειακές πηγές,
τα μέτωπα του εκπεμπόμενου κύματος είναι
σφαιρικές επιφάνειες και οι ακτίνες του φωτός, που
είναι και πάλι κάθετες στα σφαιρικά κυματικά μέτωπα,
είναι αποκλίνουσες.
ΑΝΑΚΛΑΣΗ
Όταν ένα επίπεδο κύμα φωτός με παράλληλες
ακτίνες προσπίπτει σε μια λεία και επίπεδη
διεπιφάνεια μεταξύ δύο διαφανών μέσων,
υφίσταται κατοπτρική ανάκλαση από αυτήν και
οι ανακλώμενες ακτίνες παραμένουν παράλληλες.
Εάν η επίπεδη επιφάνεια, στην οποία προσπίπτει

το φως, δεν είναι λεία αλλά τραχιά, η ανακλώμενη
ακτινοβολία υπόκειται σε διαχεόμενη ανάκλαση
Αρκετά καλή προσέγγιση κατοπτρικής ανάκλασης

παρατηρείται σε καθρέπτες, τζάμια και άλλες
γυαλιστερές επιφάνειες ενώ διαχεόμενη ανάκλαση
συμβαίνει σε θαμπές και τραχιές επιφάνειες.
Η βασική διαφοροποίηση μεταξύ των δύο

αυτών τύπων ανάκλασης είναι ότι εικόνα
ειδώλου σχηματίζεται μόνο στην περίπτωση
της κατοπτρικής ανάκλασης.
ΑΝΑΚΛΑΣΗ
Η ακτίνα (ή η δέσμη) πριν ανακλασθεί ονομάζεται προσπίπτουσα ή
αρχική, ενώ μετά την ανάκλαση ονομάζεται ανακλώμενη.
Η γωνία που σχηματίζει η προσπίπτουσα με την κάθετη στην
επιφάνεια στο σημείο πρόσπτωσης, ονομάζεται γωνία πρόσπτωσης.
Η γωνία που σχηματίζει η ανακλώμενη ακτίνα με την κάθετη στην
επιφάνεια στο σημείο πρόσπτωσης, ονομάζεται γωνία ανάκλασης.
α' νόμος της ανάκλασης:
Η ανακλώμενη ακτίνα
βρίσκεται στο επίπεδο που
ορίζουν η προσπίπτουσα
ακτίνα και η κάθετος στη
διαχωριστική επιφάνεια στο
σημείο πρόσπτωσης.
β' νόμος της ανάκλασης:

Η γωνία πρόσπτωσης και η
γωνία ανάκλασης είναι ίσες.
ΔΙΑΘΛΑΣΗ
Όταν μία δέσμη (παραλλήλων) φωτεινών ακτίνων, που διαδίδεται
σ' ένα μέσο, συναντάει τη διαχωριστική επιφάνεια με ένα άλλο
μέσο, τότε ένα μέρος από αυτή ανακλάται και το υπόλοιπο
περνάει στο δεύτερο μέσο αλλάζοντας τη διεύθυνση διάδοσής της.
Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται διάθλαση του φωτός (refraction).
Τα φαινόμενα της ανάκλασης και της διάθλασης συμβαίνουν

ταυτοχρόνως, όταν το φως περνάει από ένα μέσο σ' ένα άλλο,
όπως συμβαίνει στο γυάλινο πρίσμα της φωτογραφίας.
Η διαθλώμενη δέσμη ανακλάται και διαθλάται μερικά και από την
κάτω διαχωριστική επιφάνεια του πρίσματος.
ΔΙΑΘΛΑΣΗ
Η πορεία των φωτεινών ακτίνων έχει πλήρη

αντιστρεπτότητα
Στο αριστερό μέρος του σχήματος φαίνεται η πορεία μιας δέσμης (ή

μιας ακτίνας) που διαθλάται περνώντας από τον αέρα στο νερό,
ενώ στο δεξί μέρος του σχήματος φαίνεται η αντίστροφη πορεία της
δέσμης περνώντας από το νερό στον αέρα.
Το μέρος της δέσμης που διαθλάται, ονομάζεται

διαθλώμενη δέσμη και η γωνία που σχηματίζει με
την κάθετη στη διαχωριστική επιφάνεια στο σημείο
πρόσπτωσης, ονομάζεται γωνία διάθλασης (θ2).
Η διαθλώμενη ακτίνα βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο που

είναι κάθετο στη διαχωριστική επιφάνεια στο σημείο
πρόσπτωσης και περιέχει την προσπίπτουσα και την
ανακλώμενη.
ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ SNELL

Η γωνία διάθλασης θ2 εξαρτάται:
- από την ταχύτητα του φωτός στα δύο μέσα διάδοσης (1) και (2) (π.χ. για το σχήμα
μέσο (1): Αέρας με n1 = c/υ1 και μέσο (2): Νερό με n2 = c/υ2) και
- από τη γωνία πρόσπτωσης θ1
Ο νόμος της διάθλασης ή νόμος του Snell (Willebrord Snell, 1591-1626, Δανός
ερευνητής) συνδέει τα αντίστοιχα μεγέθη, όπου (1) είναι το μέσο προέλευσης και (2) το
μέσο διάθλασης :
sin θ 2 υ 2 n 1
= =
Phet: Διάθλαση φωτός sin θ 1 υ 1 n 2
ΟΛΙΚΗ ΑΝΑΚΛΑΣΗ – ΟΠΤΙΚΕΣ ΙΝΕΣ
Από τον νόμο του Snell:
Στην περίπτωση κατά την οποία, ακτινοβολία που διαδίδεται σε μέσο

με δείκτη διάθλασης n1 προσπίπτει σε διεπιφάνεια με μέσο μικρότερου
δείκτη διάθλασης n2, και η γωνία πρόσπτωσης είναι μεγαλύτερη μιας
κρίσιμης τιμής θc, οι ακτίνες δεν διέρχονται στο δεύτερο μέσο και
επομένως όλο το φως ανακλάται. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως
ολική εσωτερική ανάκλαση και η κρίσιμη γωνία δίνεται ως:
Άρα η πραγματική θέση του ψαριού σχηματίζει γωνία 90 - 22 = 68 με τον
ορίζοντα και σε αυτή τη γωνία πρέπει να στοχεύσεις.
1.41
1.41
0.707 45
1.41
ΕΡΩΤΗΣΗ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ
Το φαινόμενο της ολικής εσωτερικής ανάκλασης εκδηλώνεται μόνο στην περίπτωση κατά
την οποία:
Α. μια ακτίνα προσπίπτει σε μια διαχωριστική επιφάνεια με ένα δεύτερο υλικό

υπό γωνία > 45ως προς τη κάθετο
Β. μια ακτίνα προσπίπτει σε μια διαχωριστική επιφάνεια με ένα δεύτερο υλικό

υπό γωνία < 45 ως προς τη κάθετο
Γ. μια ακτίνα προσπίπτει σε μια διαχωριστική επιφάνεια με ένα δεύτερο υλικό

του οποίου ο δείκτης διάθλασης είναι μικρότερος από το δείκτη διάθλασης του υλικού
μέσα στο οποίο διαδίδεται η ακτίνα. ΣΩΣΤΟ
Δ. μια ακτίνα προσπίπτει σε μια διαχωριστική επιφάνεια με ένα δεύτερο υλικό

του οποίου ο δείκτης διάθλασης είναι μεγαλύτερος από το δείκτη διάθλασης του υλικού
μέσα στο οποίο διαδίδεται η ακτίνα.
Οπτικές Ίνες
-Ιατρικές εφαρμογές – ενδοσκόπια
-Τηλεπικοινωνίες

ΚΑΤΟΠΤΡΑ
• Επίπεδα κάτοπτρα
• Kαμπύλα κάτοπτρα
Ο πιο κοινός τύπος είναι το σφαιρικό κάτοπτρο. Υπάρχουν
δύο τύποι σφαιρικών κατόπτρων, ανάλογα με το ποια πλευρά
της σφαιρικής επιφάνειας δέχεται το φως:
o Tα κοίλα κάτοπτρα είναι κατασκευασμένα έτσι ώστε να
ανακλούν το φως από την επιφάνεια που είναι αντιμέτωπη με
το κέντρο της σφαίρας («εσωτερική» ή κοίλη επιφάνεια) (π.χ
καθρεφτάκια καλλωπισμού αφού δημιουργούν μεγεθυμένη
εικόνα).
o Τα κυρτά κάτοπτρα ανακλούν το φως από την
«εξωτερική» επιφάνεια. (τέτοιοι είναι οι καθρέφτες αυτοκινήτων
ή καθρέφτες ασφαλείας καταστημάτων, αφού αντικατοπτρίζουν
μια ευρύτερη περιοχή.)
ΕΠΙΠΕΔΟ ΚΑΤΟΠΤΡΟ
•Κάτοπτρο ή καθρέπτης (mirror) είναι μια επίπεδη ή σφαιρική επιφάνεια
γυαλιού, που επάνω της έχει εναποτεθεί με εξάχνωση ένα λεπτό στρώμα
μετάλλου, με υψηλό συντελεστή ανακλαστικότητας.
Ό,τι παρατηρεί κανείς μέσα από ένα κάτοπτρο είναι είδωλα (image) των
αντικειμένων.
•Ο εγκέφαλος επεξεργάζεται πραγματικές ακτίνες που εισέρχονται στο μάτι και

έχουν διαδοθεί ευθύγραμμα.
Ένα επίπεδο κάτοπτρο (plane mirror) σχηματίζει το είδωλο ενός αντικειμένου
στην αντίθετη όψη από αυτή που βρίσκεται το αντικείμενο.
•Η απόσταση του ειδώλου, β = di (image distance) από το κάτοπτρο, είναι ίση
με την απόσταση του αντικειμένου, α = do (object distance) απ' αυτό.
ΣΦΑΙΡΙΚΑ ΚΑΤΟΠΤΡΑ
Kύριος άξονας του κατόπτρου,

περνά από το κέντρο της καμπυλότητας του κατόπτρου C
που είναι το σημείο που ισαπέχει κατά R (= ακτίνα
καμπυλότητας ) από όλα τα σημεία της επιφάνειας του
κατόπτρου) και το κέντρο του κατόπτρου.
Όλες οι ακτίνες φωτός ανακλώνται από την κατοπτρική επιφάνεια

σύμφωνα με τον νόμο της ανάκλασης και συγκλίνουν στο εστιακό
σημείο F του κατόπτρου που βρίσκεται σε απόσταση f (εστιακή
απόσταση) κατά μήκος του κύριου άξονα από την επιφάνειά του.
Η εστιακή απόσταση για ένα σφαιρικό κάτοπτρο δίνεται ως:
Επομένως, η ακτίνα καμπυλότητας του κατόπτρου ορίζει άμεσα την

εστιακή του απόσταση, που είναι η παράμετρος-κλειδί για τον σχηματισμό
ειδώλων από αυτό.
ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΕΙΔΩΛΟΥ
Χαρακτηριστικές ακτίνες:
(1) Ακτίνα (κόκκινη) παράλληλη στον κύριο άξονα του κατόπτρου που
ανακλάται σε αυτό και στη συνέχεια διέρχεται από το εστιακό του σημείο.
(2) Ακτίνα (μπλε) διερχόμενη από το εστιακό σημείο που ανακλάται και στη
συνέχεια κατευθύνεται παράλληλα στον κύριο άξονα
(3) ακτίνα (πράσινη) που φαίνεται να προέρχεται από το κέντρο
καμπυλότητας C και ανακλάται κάθετα στο κάτοπτρο ακολουθώντας την ίδια
διεύθυνση προς τα πίσω.
Στο σημείο τομής των ανακλώμενων ακτίνων βρίσκεται η κορυφή (ή το
αντίστοιχο σημείο) του βέλους-ειδώλου που σχηματίζεται από το κάτοπτρο.
ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΕΙΔΩΛΟΥ
Εξίσωση των κατόπτρων:
όπου το αρνητικό πρόσημο

Μεγέθυνση: (|m| = hi / h0) εισέρχεται για να υποδηλώνει ότι
το είδωλο είναι αντεστραμμένο
ως προς το αντικείμενο.
Από την εξίσωση των κατόπτρων, μπορούμε να προσδιορίσουμε τη

θέση (και τη μεγέθυνση) του ειδώλου ενός αντικειμένου σε κάτοπτρο.
ΛΥΣΗ
Στην περίπτωση αυτή το κάτοπτρο είναι κυρτό, οπότε f = -R/2 = -75 cm = - 0,75 m
Από την εξίσωση κατόπτρων και για d0 = 20 m, βρίσκουμε ότι:
1 1 1 1 1
= − =− − = −1,383 m−1 ⇒ 𝑑i = −0,72 m
𝑑i 𝑓 𝑑0 0,75 20
Επομένως, το είδωλο είναι φανταστικό και αφού

m = - di / d0 = - (-0,72)/20 = 0,036 είναι και ορθό.
Θυμηθείτε ότι το m ορίζεται επίσης και ως: m = hi/ho. Αν
υποθέσουμε ότι το αυτοκίνητο που ακολουθεί έχει
ύψος h0 = 1,5 m, τότε το είδωλό του από το καθρεφτάκι
θα έχει ύψος hi = 0,036 1,5 = 0,054 m = 5,4 cm.
- Αν υποθέσουμε ότι το καθρεφτάκι έχει διαστάσεις
10cm x10cm, το είδωλο "χωράει" ολόκληρο στο
καθρεφτάκι. Τι θα συμβεί όταν το αυτοκίνητο που
ακολουθεί πλησιάσει στα 5 m;
- Γιατί στους κυρτούς καθρέφτες αυτοκινήτου συχνά
αναγράφεται: «τα αντικείμενα που αντικατοπτρίζονται
στον καθρέφτη βρίσκονται στην πραγματικότητα πιο
κοντά από ό,τι φαίνονται»; (γεγονός στο οποίο θα
πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή)
Videos του Michel van Biezen για το σχηματισμό ειδώλου από κάτοπτρα, φακούς και
συστήματα φακών και φακού-κατόπτρου:
ΚΑΤΟΠΤΡΑ
ΛΕΠΤΟΙ ΦΑΚΟΙ
========
============
Κοίλο κάτοπτρο (1)
Συγκλίνων φακός (1)
www.youtube.com/watch?v=MQZmLuQKDns
www.youtube.com/watch?v=_LTffEMF5qI
www.youtube.com/watch?v=9zJajE_Gmq8
www.youtube.com/watch?v=P5Y6rmPpGo4
www.youtube.com/watch?v=wbcAaO02rek
www.youtube.com/watch?v=69NPUCIKWlg
Κυρτό κάτοπτρο (1)
www.youtube.com/watch?v=ioklc9JBfI4
www.youtube.com/watch?v=aDhY8jfCJa8
Αποκλίνων φακός (1)
www.youtube.com/watch?v=bIyMj0Zd80w
www.youtube.com/watch?v=FkFBAJksvXs
Επίπεδο κάτοπτρο
www.youtube.com/watch?v=20N3qjcFI_w
www.youtube.com/watch?v=3XfJxHkiiGs
ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΛΕΠΤΩΝ ΦΑΚΩΝ

π. χ. ======================
Σύστημα 2 συγκλινόντων φακών (1)
www.youtube.com/watch?v=aHHa0cK_3as

www.youtube.com/watch?v=KaLSL8GYCHA
Σύστημα συγκλίνοντα - αποκλίναντα φακού (1)

www.youtube.com/watch?v=dI-9Zj1Fo4A

www.youtube.com/watch?v=7D2N4v4xrVI
Σύστημα συγκλίνοντα φακού - κοίλου κατόπτρου

www.youtube.com/watch?v=aGHnH_4KFRE
ΕΠΙΠΕΔΟ ΚΑΤΟΠΤΡΟ
Για το επίπεδο, θεωρούμε ακτίνα καμπυλότητας R = . Επομένως,
f = R/2 =  και 1/f = 0
Από την εξίσωση κατόπτρων, (1/d0) + (1/di) = 1/f, έχουμε τότε di = - d0, δηλ.
φανταστικό είδωλο
Η μεγέθυνση, που γενικά δίνεται από τη σχέση: m = - di / d0, θα είναι τότε: m = 1,
δηλ. το είδωλο θα είναι ορθό και στο μέγεθος του αντικειμένου.
Για να προσδιορίσουμε το είδωλο με διάγραμμα ακτίνων, θα χρειαστεί να

χρησιμοποιήσουμε τους νόμους ανάκλασης αφού δεν υπάρχει εστιακό σημείο για
το επίπεδο κάτοπτρο και οι ανακλώμενες από αυτό ακτίνες δεν συγκλίνουν. (βλ.
https://www.youtube.com/watch?v=20N3qjcFI_w)
'Aσκηση
Μία γυναίκα ύψους 1.70m παρατηρεί όρθια το
είδωλο της που σχηματίζεται από ένα επίπεδο
κάτοπτρο, όπως στο διπλανό σχήμα. Ποιό πρέπει
να είναι το ελάχιστο ύψος του κατόπτρου και πόσο
πρέπει να απέχει το χαμηλότερό του σημείο από το
δάπεδο, ώστε η γυναίκα να μπορεί να παρατηρήσει
μέσα απ' αυτό το είδωλο ολοκλήρου του σώματός
της; (Υποθέτουμε ότι τα μάτια είναι 10cm
χαμηλότερα από το ψηλότερο σημείο του κεφαλιού.)
Λύση
Το είδωλο έχει ύψος, Α'Β', ίσο με το ύψος του αντικειμένου, ΑΒ, (Α'Β' = ΑΒ) και σχηματίζεται σε
απόσταση, ΖΑ', από το κάτοπτρο ίση με την απόσταση, ΖΑ, του αντικειμένου (ΖΑ' = ΖΑ).
Οι δύο ακτίνες που παρατηρεί η γυναίκα, ΓΔΑ' από το χαμηλότερο και ΓΕΒ' από το υψηλότερο
σημείο του ειδώλου, καθορίζουν τα δύο σημεία-όρια του κατόπτρου, Δ και Ε. Από τη γεωμετρία του
σχήματος και επειδή η γωνία πρόσπτωσης, θπ, είναι ίση με τη γωνία ανάκλασης, θα, θα είναι ΑΔ =
ΔΓ, αλλά και ΑΓ = ΖΗ. Επιπλέον το Δ είναι το μέσο του ΖΗ. Επειδή λοιπόν ΗΖ = ΑΓ = 1.70m - 0.10m
= 1.60m, θα είναι και ΖΔ = ΖΗ/2 = ΔΗ = 0.80m. Το χαμηλότερο σημείο του κατόπτρου, λοιπόν,
απέχει 0.80m από το δάπεδο. Για τον ίδιο λόγο το Ε είναι το μέσο του τμήματος ΗΘ (είναι ΓΕ = ΒΕ
και γωνία πρόσπτωσης = γωνία ανάκλασης). Επειδή είναι ΗΘ = ΓΒ = 0.10m θα είναι και ΗΕ = ΗΘ/2
= 0.05m. Το ύψος του κατόπτρου, επομένως, θα είναι ΔΕ = ΔΗ + ΗΕ = 0.80m + 0.05m = 0.85m.
(Μπορούμε να παρατηρήσουμε επιπλέον, ότι η θέση και το ύψος του κατόπτρου δεν εξαρτάται από
την απόσταση, ΑΖ, του αντικειμένου από το κάτοπτρο. Η θέση, δηλαδή, των σημείων Δ και Ε
παραμένει αναλλοίωτη.)
ΟΠΤΙΚΟΙ ΦΑΚΟΙ
Οι φακοί κατασκευάζονται συνήθως από γυαλί ή διαφανές πλαστικό
που λειαίνεται έτσι ώστε να έχουν σφαιρικές επιφάνειες.
Βασικές μορφές φακών:
Συγκλίνοντες φακοί, οι οποίοι είναι παχύτεροι στο κέντρο από ότι
στα άκρα τους Κατεύθυνση ακτίνων φωτός
R1 > 0 R2 < 0 Αμφίκυρτος
R1 > 0 Επιπεδόκυρτος
R2 = ∞
Μια επίπεδη επιφάνεια έχει
άπειρη ακτίνα καμπυλότητας.
R1 > 0
R2 > 0 Μηνίσκος
Αποκλίνοντες φακοί, που είναι λεπτότεροι στο κέντρο από ότι στα
άκρα
Κατεύθυνση ακτίνων φωτός
R1 > 0 R2 > 0
R1 = ∞
R1 < 0 R2 > 0 R2 > 0
Μια επίπεδη
επιφάνεια έχει
άπειρη ακτίνα
καμπυλότητας
Αμφίκοιλος
.
Επιπεδόκοιλος Μηνίσκος
Σύνθετοι φακοί: συνδυασμός πολλών απλών φακών σε σειρά και σε

επαφή μεταξύ τους.
Απλούς φακούς θεωρούμε αυτούς που

έχουν αμελητέο πάχος συγκριτικά με τη
διάμετρό τους. Οι τελευταίοι είναι γνωστοί
ως λεπτοί φακοί και οι εξισώσεις που θα
εισάγουμε περιορίζονται σε αυτούς.
Οπτικός άξονας φακού: η ευθεία που περνά από το κέντρο του κάθετα προς τις
δύο επιφάνειές του.
Για έναν λεπτό φακό υπάρχει ένα σημείο, το εστιακό σημείο F, στο οποίο όλες
αυτές οι ακτίνες συγκλίνουν και τέμνουν τον οπτικό του άξονα. Η απόσταση f
αυτού του σημείου από το κέντρο του φακού ονομάζεται εστιακή απόσταση του
φακού και είναι η ίδια και από τις δύο πλευρές του φακού (αν ο φακός περιστραφεί
180° γύρω από ένα κατακόρυφο άξονα θα εστιάζει το φως στο ίδιο σημείο).
Η εστιακή απόσταση ενός λεπτού φακού σχετίζεται με τις ακτίνες

καμπυλότητας R1 και R2 των δύο πλευρών του και τον δείκτη
διάθλασης n του υλικού του (θεωρώντας ότι το περιβάλλον του φακού
είναι ο αέρας για τον οποίον nαέρα = 1) από την
Εξίσωση του κατασκευαστή φακών
(για λεπτό φακό)
1 1 1
= (𝑛 − 1) −
𝑓 𝑅1 𝑅2
✓Η εξίσωση αυτή ορίζει μία και μοναδική εστιακή απόσταση
για έναν φακό, από όποια πλευρά κι αν δέχεται το προσπίπτον
φως και ακόμα και αν οι πλευρές του έχουν διαφορετικές ακτίνες
καμπυλότητας.
Ακτίνες καμπυλότητας και εστιακή απόσταση
Πρόσημο
Κυρτή
επιφάνεια +
Ακτίνα
Κοίλη
επιφάνεια -
Συγκλίνων
Εστιακή +
απόσταση f
Αποκλίνων
-
Εξίσωση του κατασκευαστή φακών (για λεπτό φακό)
Τύπος φακού Ακτίνες Εστιακή απόσταση f
Αμφίκυρτος R1 ≠ R2 1 1 1
= (𝑛 − 1) −
(γενική περίπτωση) 𝑓 𝑅1 𝑅2
1 2
Συμμετρικός R1 = - R2 = R = (𝑛 − 1)
𝑓 𝑅
αμφίκυρτος
Συμμετρικός R1 = - R2 = - R 1 2
= (1 − 𝑛)
αμφίκoιλος 𝑓 𝑅
Επιπεδόκυρτος R1 = R 1 1
= (𝑛 − 1)
R2 = ∞ 𝑓 𝑅
Επιπεδόκοιλος R1 = - R 1 1
= (1 − 𝑛)
R2 = ∞ 𝑓 𝑅
ΣΥΓΚΛΙΝΩΝ ΦΑΚΟΣ – ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΕΙΔΩΛΟΥ
Βλ. Phet : Geometric optics
s: απόσταση του αντικειμένου από το κέντρο του φακού

Εξίσωση φακού: s': απόσταση του ειδώλου από το κέντρο του φακού
𝑠′ ℎ′ (το αρνητικό δηλώνει αρνητική μεγέθυνση

Γραμμική μεγέθυνση: 𝑚 = − 𝑚 = στον σχηματισμό αντεστραμμένων ειδώλων
𝑠 ℎ και θετική μεγέθυνση στον σχηματισμό
ορθών ειδώλων)
1
Ισχύς του φακού: 𝑃=
𝑓
➢Όσο μικρότερη είναι η εστιακή απόσταση ενός φακού τόσο μεγαλύτερη είναι η ισχύς του
Η μονάδα ισχύος φακού είναι η διόπτρα (D) και 1 D = 1 m-1
ΟΠΤΙΚΟΙ ΦΑΚΟΙ – ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΕΙΔΩΛΟΥ
Όταν s > f , 1/s < 1/f και σύμφωνα με την Εξίσωση φακού, s′ > 0 και το
είδωλο είναι πραγματικό και αντεστραμμένο (επειδή m <0).
- Αν s′ > s το είδωλο είναι μεγαλύτερο ενώ αν s′ < s είναι μικρότερο από
το αντικείμενο.
ΣΥΓΚΛΙΝΩΝ ΦΑΚΟΣ – ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΕΙΔΩΛΟΥ
𝑠′
𝑚=−
𝑠
Περίπτωση όπου το αντικείμενο βρίσκεται σε απόσταση μικρότερη της εστιακής απόστασης (1/s
> 1/f ) από τον φακό: Σύμφωνα με την Εξίσωση φακού s′ < 0.
Τι σημαίνει αυτό για το σχηματιζόμενο είδωλο;
Οι ακτίνες, μετά τη διάθλασή τους από τον φακό, αποκλίνουν και γι’ αυτό δεν σχηματίζεται κανένα
πραγματικό είδωλο (δηλαδή δεν υπάρχει τοποθεσία πίσω από τον φακό όπου αν τοποθετηθεί ένα
πέτασμα θα σχηματιστεί το είδωλο του αντικειμένου). Ένας παρατηρητής που βρίσκεται σε μακρινή
απόσταση από τη δεξιά πλευρά του φακού κοιτάζοντας προς τον φακό θα βλέπει τις ακτίνες σαν
να προέρχονται από ένα (φανταστικό) είδωλο ευρισκόμενο πίσω από τον φακό, μεγαλύτερο
από το αντικείμενο και σε ορθή θέση (μεγεθυμένο και ορθό αφού s′ > s και s′ < 0, επομένως m >
+1. Όσο το αντικείμενο προσεγγίζει το εστιακό σημείο, το φανταστικό είδωλο πηγαίνει σε
μεγαλύτερες αποστάσεις και μεγεθύνεται
ΑΠΟΚΛΙΝΩΝ ΦΑΚΟΣ – ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΕΙΔΩΛΟΥ

Αποκλίνων φακός
(οι ακτίνες καμπυλότητας και των δύο
πλευρών είναι αρνητικές). Επομένως και η
εστιακή απόσταση θα είναι αρνητική.
Σύμφωνα με την εξίσωση φακού, ανεξάρτητα
της θέσης του αντικειμένου στα αριστερά του
φακού, το είδωλο θα είναι πάντα
φανταστικό, ορθό και μικρότερο από το
αντικείμενο.
𝑠′
𝑚=−
𝑠
Για αποκλίνων φακό f < 0. Για να γίνει πιο

παραστατικό σημειώνουμε f = - | f |, οπότε:
Επομένως, θα είναι πάντα s′ < 0 και |s′| < s.

Videos του Michel van Biezen για το σχηματισμό ειδώλου από κάτοπτρα, φακούς και
συστήματα φακών και φακού-κατόπτρου:
ΚΑΤΟΠΤΡΑ
ΛΕΠΤΟΙ ΦΑΚΟΙ
========
============
www.youtube.com/watch?v=MQZmLuQKDns
www.youtube.com/watch?v=_LTffEMF5qI
www.youtube.com/watch?v=9zJajE_Gmq8
www.youtube.com/watch?v=P5Y6rmPpGo4
www.youtube.com/watch?v=wbcAaO02rek
www.youtube.com/watch?v=69NPUCIKWlg
www.youtube.com/watch?v=ioklc9JBfI4
www.youtube.com/watch?v=aDhY8jfCJa8
www.youtube.com/watch?v=bIyMj0Zd80w
www.youtube.com/watch?v=FkFBAJksvXs
Επίπεδο κάτοπτρο
www.youtube.com/watch?v=20N3qjcFI_w
www.youtube.com/watch?v=3XfJxHkiiGs
ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΛΕΠΤΩΝ ΦΑΚΩΝ

π. χ. ======================
www.youtube.com/watch?v=aHHa0cK_3as

www.youtube.com/watch?v=KaLSL8GYCHA

www.youtube.com/watch?v=dI-9Zj1Fo4A

www.youtube.com/watch?v=7D2N4v4xrVI
Σύστημα συγκλίνοντα φακού - κοίλου κατόπτρου

www.youtube.com/watch?v=aGHnH_4KFRE
ΕΚΤΡΟΠΕΣ ΦΑΚΟΥ
▪ Μονοχρωματικές εκτροπές (αφορούν ένα μόνο χρώμα)
▪ Χρωματικές εκτροπές (εκφράζουν την αδυναμία ενός φακού να εστιάσει
στην ίδια θέση ακτίνες διαφορετικού λ (χρώματος) οι οποίες, εξαιτίας της
διασποράς του υλικού του φακού, αντιστοιχούν σε διαφορετικό δείκτη
διάθλασης και διαθλώνται διαφορετικά.)
ΣΦΑΙΡΙΚΗ ΕΚΤΡΟΠΗ
ΔΙΟΡΘΩΣΗ:
ΔΙΟΡΘΩΣΗ: Χρησιμοποιώντας
- Παραβολοειδής αντί σφαιρικού φακού έναν αχρωματικό
- Χρήση διαφράγματος που επιτρέπει την φακό (σύνθετος
φακός), μειώνεται
πρόσπτωση στο φακό μόνο των αισθητά η θολή
παραξονικών ακτίνων (αυτές που απόδοση των
βρίσκονται κοντά στον οπτικό άξονα) χρωμάτων
Σφαιρική εκτροπή
Δραματική βελτίωση των
εικόνων από το διαστημικό
τηλεσκόπιο Hubble μετά τη
διόρθωση των
προβλημάτων σφαιρικής
εκτροπής
Περιορίζουμε τη σφαιρική εκτροπή

αποκόπτοντας τις μη παραξονικές ακτίνες
με τη χρήση κατάλληλου διαφράγματος.
Χρωματική εκτροπή
ΣΥΝΘΕΤΟΙ ΦΑΚΟΙ
Συνδυασμοί πολλών απλών φακών σε σειρά, που είτε βρίσκονται σε επαφή είτε
απέχουν μεταξύ τους. Οι περισσότεροι φακοί των οπτικών συσκευών είναι
σύνθετοι φακοί κατασκευασμένοι έτσι ώστε να αντισταθμίζουν τις εκτροπές.
Δύο λεπτοί φακοί που είναι σε επαφή μεταξύ τους:

Το είδωλο του αντικειμένου από τον πρώτο μεμονωμένο φακό (αυτόν που βρίσκεται
πλησιέστερα στο αντικείμενο) θεωρείται ως αντικείμενο για τον δεύτερο φακό κ.ο.κ. και
χρησιμοποιούμε τους κανόνες προσήμων.
Εξίσωση φακού για τον 1o φακό και τον 2ο φακό είναι:
Αν θεωρήσουμε το είδωλο από τον πρώτον φακό ως αντικείμενο

για τον δεύτερο, θα είναι s2 = – s′1 και προσθέτοντας τις δύο
εξισώσεις βρίσκουμε ότι:
ΣΥΝΘΕΤΟΙ ΦΑΚΟΙ
Δηλ., μπορούμε να θεωρήσουμε τους δύο λεπτούς φακούς, που
είναι σε επαφή μεταξύ τους, ως έναν φακό του οποίου η εστιακή
απόσταση προκύπτει από τον συνδυασμό των άλλων δύο,
σύμφωνα με τη σχέση:
Οι περισσότεροι φακοί των οπτικών

συσκευών είναι σύνθετοι φακοί
κατασκευασμένοι έτσι ώστε να αντισταθμίζουν
τις εκτροπές.
Ο ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΟΦΘΑΛΜΟΣ
• Διάφανος κερατοειδής χιτώνας με n  1,38.
• Θάλαμος με υδατοειδές υγρό.
• Ο φακός είναι ένας διπλός κυρτός φακός με
n  1,42.
Συνολικά, ως οπτικό ισοδύναμο του
οφθαλμού μπορεί να θεωρηθεί ένα σύστημα
παχύ φακού που αποτελείται από τον
κερατοειδή χιτώνα, το υδατοειδές υγρό και
τον φακό.
• Το σχήμα του φακού ελέγχεται από ακτινωτούς
μυς που μπορούν να αλλάζουν την ικανότητα
εστίασής του
με μια διαδικασία γνωστή ως
προσαρμογή.
ίριδα
Μια λειτουργία της ίριδας είναι η μείωση της διαμέτρου του

ανοίγματος του διαφράγματος, ώστε να ρυθμίζεται η ποσότητα
του φωτός που εισέρχεται στον οφθαλμό (όπως το διάφραγμα
Φωτ. Μηχανής)
Ο ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ
ΟΦΘΑΛΜΟΣ
Φυσιολογικά, χωρίς καμία αλλαγή

του σχήματος του φακού, μπορούμε
να εστιάζουμε σε αντικείμενα που
βρίσκονται σε απόσταση από
περίπου 6 m έως το άπειρο.
Για να δούμε αντικείμενα που βρίσκονται
σε κοντινότερες αποστάσεις, το μάτι δεν παραμένει χαλαρωμένο. Ο φακός
του αλλάζει σχήμα, εξογκώνεται και δίνει πιο κοντινή εστίαση.
Phet : Geometric optics
Από ένα αντικείμενο στο «άπειρο», παράλληλες ακτίνες φωτός εστιάζονται,

από τον φακό σε κατάσταση χαλάρωσης, σε ένα σημείο του
αμφιβληστροειδούς, περίπου 2 cm πίσω από τον φακό.
Ένα αντικείμενο σε μεγάλη αλλά πεπερασμένη απόσταση εστιάζεται πάνω
στον αμφιβληστροειδή ως αντεστραμμένο είδωλο, το οποίο ερμηνεύεται
ανορθωμένο από τον εγκέφαλο.
Χειρισμός Γεωμετρική Οπτικής για τον Ανθρώπινο Οφθαλμό
Αν και η πραγματική απόσταση κερατοειδούς-αμφιβληστροειδούς

είναι περίπου 1.7 cm (~2 cm), επειδή ο φακός είναι στο πίσω
μέρος του πρόσθιου θαλάμου που είναι γεμάτος με υδατοειδές
υγρό με ni = 1,33, η εξίσωση φακών αλλάζει και το f του φακού
διαχωρίζεται σε fο αντικειμένου (=1,7 cm) και fi ειδώλου (=2,2 cm).
Προκειμένου να συνεχίζουμε να χρησιμοποιούμε την

απλοποιημένη εξίσωση φακών, χωρίς να εισάγουμε το ni = 1,33,
θα θεωρήσουμε ότι η εστιακή απόσταση του οφθαλμού ενός

ανθρώπου είναι μία, f, ίση περίπου με 3 cm όταν είναι
πλήρως χαλαρωμένος
Εγγύς σημείο όρασης
Για να βλέπουμε «καθαρά» ένα αντικείμενο, το είδωλό του από το φακό του
οφθαλμού θα πρέπει να σχηματίζεται στον αμφιβληστροειδή, δηλαδή s = 3 cm.
- Όταν οφθαλμός είναι πλήρως χαλαρωμένος, η εστιακή απόσταση του φακού
του είναι f = 3 cm, επομένως εστιάζει αντικείμενα στο άπειρο αφού τότε s = 
και s = f.
- Όταν το αντικείμενο δεν είναι στο άπειρο, αλλά σε μια απόσταση πρακτικά
s < 6 m, το s γίνεται μεγαλύτερο από 3 cm (μάλιστα, αν θεωρήσουμε f = σταθ.,
το s μεγαλώνει καθώς το s μικραίνει – βλέπε phet).
Τότε, για να πετύχει το μάτι εστίαση στον αμφιβληστροειδή, δηλ. s = 3 cm,
συμπιέζει με τους μυς του τον φακό, ελαττώνει την ακτίνα καμπυλότητας του και
επομένως μειώνει την f του.
Αυτό μπορεί να το κάνει μέχρις ενός ορίου, μπορεί δηλαδή να μειώσει την f
μέχρι 2,7 cm (fmin). Αυτό σημαίνει ότι για να εστιαστεί το είδωλο στον
αμφιβληστροειδή (s = 3 cm) υπάρχει και ένα κατώτερο s (smin) στο οποίο
μπορεί να τοποθετηθεί το αντικείμενο:
(1/ fmin) = (1/ smin) + (1/3)  (1/2,7) = (1/ smin) + (1/3)
Ο υπολογισμός του smin, σύμφωνα με αυτό, δίνει μια τιμή περίπου 25 cm που
ονομάζεται ΕΓΓΥΣ ΣΗΜΕΙΟ ΟΡΑΣΗΣ.
Εγγύς σημείο όρασης

(η μικρότερη απόσταση από τον οφθαλμό στην οποία όταν βρίσκεται
ένα αντικείμενο, ο οφθαλμός έχει την ικανότητα να εστιάζει σε αυτό με
ευκρίνεια)
Για ένα φυσιολογικό οφθαλμό:
- το εγγύς σημείο όρασης είναι smin = 25 cm και
- θεωρούμε απόσταση από τον αμφιβληστροειδή s′ = 3 cm,
τότε, όπως προκύπτει από την Εξίσωση φακού:
η ελάχιστη εστιακή απόσταση f του φυσιολογικού οφθαλμού

(αυτή που μπορεί να αποκτήσει επιτυγχάνοντας τη μέγιστη δυνατή εξόγκωση
του φακού με τους ακτινωτούς μυς) είναι περίπου 2,7 cm.
Ο φυσιολογικός οφθαλμός σχηματίζει ένα αντεστραμμένο πραγματικό
είδωλο στον αμφιβληστροειδή
m = - s′/s = - 3cm / 25 cm = - 0,12
που είναι σε μέγεθος |m| = 12% του μεγέθους του αντικειμένου.
Μυωπία: Ο βολβός του
οφθαλμού είναι, σε σχέση με
την ακτίνα καμπυλότητας του
κερατοειδούς, περισσότερο
επιμηκυμένος κατά μήκος του
οπτικού άξονα.
Υπερμετρωπία: λιγότερο
επιμηκυμένος κατά μήκος του
οπτικού άξονα.
Αστιγματισμός: η επιφάνεια
του κερατοειδούς δεν είναι
σφαιρική αλλά ωοειδής, με
αποτέλεσμα η εστίαση να μην
είναι η ίδια για δύο κάθετες
μεταξύ τους διευθύνσεις.
ΑΣΚΗΣΗ
Υποθέστε ότι η εστιακή απόσταση του οφθαλμού ενός ανθρώπου είναι 3 cm
όταν είναι πλήρως χαλαρωμένος (δηλαδή, όταν κοιτάζει ένα αντικείμενο που
βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση). Εάν ο αμφιβληστροειδής του οφθαλμού
βρίσκεται σε απόσταση 3,3 cm πίσω από τον φακό του οφθαλμού
Α) τι πάθηση θα εμφανίζει ο οφθαλμός;
Απάντηση: πρόκειται για μυωπικό οφθαλμό.
Β) Ποιά πρέπει να είναι η εστιακή
απόσταση των διορθωτικών
φακών που πρέπει να
χρησιμοποιήσει αυτός ο άνθρωπος
ώστε να μπορεί να βλέπει ευκρινώς
αντικείμενα σε μεγάλες αποστάσεις;
Λύση: Χρησιμοποιώντας την εξίσωση λεπτού φακού με s =  και s′ = 3,3 cm,
βρίσκουμε ότι χρειάζεται να πετύχουμε μια συνολική εστιακή απόσταση ίση με
3,3 cm. Για ένα τέτοιο σύστημα δύο φακών (φακός του οφθαλμού και
διορθωτικός φακός), η συνολική εστιακή απόσταση υπολογίζεται από την
εξίσωση σύνθετων φακών : ως:
και επομένως η εστιακή απόσταση του φακού που χρειάζεται, είναι:
ή σε διόπτρες 1/(- 0,33 m) = - 3 D.
Άσκηση
H μέση ελάχιστη απόσταση ευκρινούς οράσεως (εγγύς σημείο) ενός

ασθενούς με υπερμετρωπία είναι 100 cm. Χρειάζεται φακούς επαφής και
ποιας εστιακής απόστασης, ώστε να μπορεί να εστιάσει στα 25 cm;
Λύση
Πρέπει ο φακός επαφής να δημιουργεί ένα είδωλο στα 100 cm για ένα αντικείμενο
που βρίσκεται στα 25 cm.
ΟΠΤΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ: ΜΕΓΕΘΥΝΤΙΚΟΣ ΦΑΚΟΣ ΚΑΙ ΟΠΤΙΚΟ
ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ
Για να μπορέσουμε να παρατηρήσουμε μικρές λεπτομέρειες ενός

αντικειμένου θα πρέπει να το φέρουμε όσο το δυνατόν πλησίον
στα μάτια μας. Με αυτό τον τρόπο το είδωλο του αντικειμένου που
σχηματίζεται στον αμφιβληστροειδή μεγεθύνεται και καταλαμβάνει
μεγαλύτερη έκταση στις περιοχές ανίχνευσης, με αποτέλεσμα την
αύξηση της χωρικής ανάλυσης στον αμφιβληστροειδή.
Αφού η ύπαρξη του εγγύς σημείου περιορίζει την ικανότητά
μας να φέρουμε τα αντικείμενα όσο κοντά θα θέλαμε, ώστε να
αυξήσουμε το μέγεθος του εστιασμένου στον
αμφιβληστροειδή ειδώλου, η δυνατότητα του γυμνού
ανθρώπινου οφθαλμού να διακρίνει λεπτομέρειες είναι
περιορισμένη.
ΜΕΓΕΘΥΝΤΙΚΟΣ ΦΑΚΟΣ
Αν θεωρήσουμε ότι το εγγύς σημείο είναι στα 25 cm (συνήθης τιμή)
Phet : Geometric optics

(a) γωνία θ = h/25.
(b) οφθαλμός βοηθούμενος από μεγεθυντικό φακό. Το αντικείμενο μεταφέρεται στο

εστιακό σημείο του κυρτού φακού [εγγύτερα στον οφθαλμό από ότι στo (a)] και η γωνία
θ ′ = h/f είναι μεγαλύτερη της θ.
ΜΕΓΕΘΥΝΤΙΚΟΣ ΦΑΚΟΣ
Ο μεγεθυντικός (κυρτός) φακός είναι συγκλίνων φακός που δίνει τη δυνατότητα
εστίασης σε αποστάσεις κοντινότερες από ότι ο φακός του γυμνού οφθαλμού
μας. Έτσι, μπορούμε να φέρουμε τα αντικείμενα πιο κοντά στο μάτι μας και τα
είδωλό τους να παραμένουν εστιασμένα. Η γωνιακή μεγέθυνση ή ισχύς
μεγέθυνσης ορίζεται από το πηλίκο της γωνίας θ′ όταν το αντικείμενο βρίσκεται
στην κοντινή θέση όπου επιτυγχάνεται εστίαση με τη βοήθεια του φακού, προς
τη γωνία θ όταν το αντικείμενο είναι στο εγγύς σημείο του γυμνού οφθαλμού:
Όσο μικρότερη είναι η εστιακή απόσταση του φακού, τόσο μεγαλύτερη είναι η
μεγέθυνση του ειδώλου που επιτυγχάνεται στο μάτι. Μέγιστη μεγέθυνση θα
έχουμε όταν το είδωλο από τον μεγεθυντικό φακό σχηματίζεται στο εγγύς
σημείο του οφθαλμού.
ΟΠΤΙΚΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ
Προσοφθάλμιος και αντικειμενικός φακός
Το αντικείμενο τοποθετείται ακριβώς έξω από το εστιακό σημείο

του αντικειμενικού φακού ώστε ένα μεγεθυμένο, αντεστραμμένο,
πραγματικό είδωλο να σχηματίζεται ακριβώς πάνω στο εστιακό
σημείο του προσοφθάλμιου φακού.
Ο προσοφθάλμιος φακός, με τη σειρά του, σχηματίζει ένα
περαιτέρω μεγεθυμένο φανταστικό είδωλο στο άπειρο, ώστε να το
βλέπει ο οφθαλμός σε χαλάρωση.
Τοποθετούμε το αντικείμενο που θέλουμε να παρατηρήσουμε

ακριβώς έξω από το εστιακό σημείο του αντικειμενικού φακού,
s ~ fαντικ, και σχηματίζεται ένα πραγματικό αντεστραμμένο είδωλο
με γραμμική μεγέθυνση :
Το είδωλο αυτό χρησιμοποιείται ως
αντικείμενο από τον προσοφθάλμιο
φακό, ο οποίος ρυθμίζεται έτσι ώστε
να σχηματίζει ένα φανταστικό τελικό
είδωλο στο άπειρο και επομένως ο
οφθαλμός μπορεί να είναι σε
χαλάρωση όταν το βλέπει.
Τότε:
s′ = (L – fπροσοφθαλ),
όπου L η απόσταση μεταξύ των φακών, όπως φαίνεται στο διάγραμμα. Η
συνολική μεγέθυνση που επιτυγχάνεται με αυτό το σύστημα φακών, συγκριτικά
με το μέγεθος του ειδώλου όταν το αντικείμενο βρίσκεται στο εγγύς σημείο του
γυμνού οφθαλμού, είναι τότε:
γενικά η fπροσοφθαλ είναι πολύ μικρότερη από την L και όλες οι αποστάσεις δίνονται σε cm.
Υπάρχει δυνατότητα
εναλλαγής
αντικειμενικών
φακών με διαφορετική
εστιακή απόσταση.
Συνήθως οι φακοί
μικρής εστιακής
απόστασης ενός
μικροσκοπίου είναι
σύνθετοι φακοί
σχεδιασμένοι έτσι
ώστε να απαλείφουν
τις εμφανιζόμενες
εκτροπές.
Εύκολα επιτυγχάνονται μεγεθύνσεις πάνω

από 1.000×.
Θέμα εξετάσεων
Ο δείκτης διάθλασης ενός υλικού κυμαίνεται μεταξύ n=1,7 για λ=400 nm και n=1,5 για λ=700 nm.
Μια δέσμη λευκού φωτός (400 -700 nm) στο κενό, πέφτει πλάγια πάνω σε επιφάνεια του υλικού.
α) Εκτρέπεται της πορείας του περισσότερο το
Α) κόκκινο φως Β) πράσινο φως Γ) ιώδες φως Δ) κανένα από τα παραπάνω ;
Εξηγείστε την απάντηση σας:
β) Βάσει του (α), η εστιακή απόσταση ενός συγκλίνοντος φακού από αυτό το υλικό, είναι μεγαλύτερη για:
Α) κόκκινο φως Β) πράσινο φως Γ) ιώδες φως Δ) κανένα από τα παραπάνω
γ) ) Βάσει του (β), υπολογίστε την μορφή και θέση του ειδώλου σημειακής πηγής λευκού φωτός
που βρίσκεται στην θέση Κ στο παρακάτω διάγραμμα. O συγκεκριμένος φακός από το υλικό αυτό,
έχει ακτίνες καμπυλότητας R1=R2=7 cm.
Σχεδιάστε διάγραμμα ακτίνων και το είδωλο της πηγής. Είναι και το είδωλο σημειακό; Πως λέγεται
το φαινόμενο που παρατηρούμε αναφορικά με το χρώμα;
Κυματική Φύση του φωτός και εφαρμογές
Επαλληλία κυμάτων
Διαφορά φάσης Δφ=0 ° Ενίσχυση
Δφ=180° Απόσβεση
ΣΥΜΒΟΛΗ – Φως διερχόμενο από δύο σχισμές
1801, Thomas Young  Κυματική ερμηνεία φωτός
Σε αυτήν την περίπτωση, ο οπτικός δρόμος ταυτίζεται με τον

φυσικό δρόμο. Οι άλλες προϋποθέσεις που πρέπει να
συντρέχουν για να παρατηρήσουμε φαινόμενα συμβολής δίνονται
στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι

ΠΕΡΙΘΛΑΣΗ
Περίθλαση (diffraction) = Απόκλιση κυμάτων από την
ευθύγραμμη πορεία διάδοσης όταν συναντούν «μικρά»
εμπόδια ή περνούν από «μικρά» ανοίγματα
Το φαινόμενο της περίθλασης είναι ένα κυματικό φαινόμενο και μόνον.
ΠΕΡΙΘΛΑΣΗ
Διαμορφώματα περίθλασης φωτός δεν παρατηρούνται συχνά στην
καθημερινή μας ζωή διότι:
οι περισσότερες κοινές πηγές φωτός δεν είναι ούτε μονοχρωματικές
ούτε σημειακές.
Το φαινόμενο Περίθλασης παρατηρείται έντονα όταν:

κύματα διέρχονται από μία σχισμή ή γωνία της οποίας το
μέγεθος προσεγγίζει ή είναι ακόμη μικρότερο από το μήκος
κύματος του φωτός.
ΠΕΡΙΘΛΑΣΗ ΑΠΟ ΜΙΑ ΣΧΙΣΜΗ
Σχισμή εύρους α φωτίζεται από επίπεδο μονοχρωματικό φως και
εξετάζεται το διαμόρφωμα του φωτός σε πέτασμα τοποθετημένο
σε απόσταση D από τη σχισμή, με D >> α
(περίθλαση Fraunhofer: εξετάζεται το περιθλώμενο φως σε
μακρινή απόσταση από τη σχισμή, σε αυτό που ονομάζουμε
μακρινό πεδίο).
Αν το πέτασμα ήταν κοντά στη σχισμή, το διαμόρφωμα της περίθλασης πάνω του θα
ήταν πιο πολύπλοκο και μαθηματικά πιο δύσκολο να αναλυθεί. Η μελέτη της περίθλασης
στο εγγύς πεδίο είναι γνωστή ως περίθλαση Fresnel.
 Το διαμόρφωμα της περίθλασης Fraunhofer από μια σχισμή

αποτελείται από ένα κεντρικό φωτεινό μέγιστο που περιβάλλεται
από μια σειρά δευτερευόντων μεγίστων μικρότερης έντασης
(κροσσοί).
 Το κεντρικό μέγιστο είναι ευρύτερο από τα δευτερεύοντα μέγιστα,
το πλάτος του εξαρτάται αντιστρόφως ανάλογα με το εύρος της
σχισμής.
 Όσο στενότερη είναι η σχισμή τόσο περισσότερο εκτείνεται το
περιθλώμενο φως και εμφανίζεται ευρύτερο το κεντρικό μέγιστο.
Κάθε σημείο ενός μετώπου κύματος συμπεριφέρεται σαν πηγή ενός
δευτερεύοντος σφαιρικού κύματος που προχωράει με ταχύτητα και
συχνότητα ίσες με εκείνες του πρωτεύοντος κύματος.
Μετά την πάροδο λίγου χρόνου το μέτωπο του πρωτεύοντος
κύματος είναι η περιβάλλουσα των δευτερευόντων "κυματιδίων”.

Μπορούμε να προσδιορίσουμε τις θέσεις των μεγίστων και των ελαχίστων (τα όρια των
κροσσών), στο διαμόρφωμα περίθλασης, εξετάζοντας τα κυματίδια που εκπέμπονται
δευτερογενώς στη σχισμή και χρησιμοποιώντας τις σχέσεις μεταξύ των φάσεών τους,
όταν φτάνουν στο πέτασμα.
Ι ) Οι ακτίνες που διαδίδονται παράλληλα στον οπτικό άξονα παραμένουν σε φάση και
παράγουν ένα φωτεινό κεντρικό μέγιστο.
ΙΙ ) Οι ακτίνες που διανύουν την ίδια απόσταση (ζεύγη ακτίνων όπως η 1 και 2 στο
ακόλουθο σχήμα) επίσης συμβάλλουν σε φάση πάνω στο πέτασμα ενισχύοντας το
κεντρικό μέγιστο.
ΙΙΙ) Για να βρούμε τη θέση του πρώτου
ελάχιστου εκατέρωθεν (απόσβεση),
θεωρούμε τις ακτίνες που διαδίδονται υπό
γωνία θ από τον οπτικό άξονα. Το πρώτο
ελάχιστο θα εμφανίζεται σε γωνία θ για την
οποία η διαφορά δρόμου μεταξύ των
ακτίνων, που διαδίδονται σε αυτή τη
διεύθυνση αλλά εκπέμπονται από το ένα
άκρο και το μέσο της σχισμής (ζεύγη
ακτίνων όπως η 3 και 4 του σχήματος, είναι
ίση με μισό μήκος κύματος, δηλ. λ/2.
Η απόσταση μέχρι το πέτασμα, που διανύει ακτίνα προερχόμενη από το κέντρο
της σχισμής, θα πρέπει να είναι κατά λ/2 μεγαλύτερη από την αντίστοιχη
απόσταση, που διανύει ακτίνα προερχόμενη από το ένα άκρο της σχισμής, έτσι
ώστε αυτές οι δύο ακτίνες να συμβάλουν αναιρετικά. Το ίδιο θα ισχύει και για
ένα άλλο, γειτονικό, ζευγάρι ακτίνων που προέρχονται από γειτονικά σημεία της
σχισμής, μετατοπισμένα λίγο προς τα κάτω. Όλα αυτά τα ζεύγη ακτίνων που η
αφετηρία τους απέχει α/2 και αφού η διαφορά δρόμου τους ως το πέτασμα είναι
ίση με λ/2 (αυτό είναι ισοδύναμο με τη δήλωση: τα ζεύγη ακτίνων με αφετηρία
τα δύο άκρα της σχισμής (απόσταση α), έχουν διαφορά δρόμου λ) , θα
αναιρούνται πλήρως και επομένως δεν θα υπάρχει φως σε αυτό το σημείο του
πετάσματος.
a 
sin  
2 2
Αν η απόσταση του πρώτου ελαχίστου από το ίχνος του οπτικού άξονα
στο πέτασμα είναι y, τότε*:
(*) Στη μελέτη περίθλασης μακρινού πεδίου (Fraunhofer), για τη γωνία θ εκφρασμένη σε rad
θεωρούμε ικανοποιητική την προσέγγιση θ  sinθ, ενώ cosθ  1, επομένως tanθ  sinθ
Για να βρούμε την επόμενη, μεγαλύτερη, γωνία στην οποία έχουμε αναιρετική
συμβολή ανά ζεύγη*, και επομένως ελάχιστο περίθλασης, διαιρούμε υποθετικά
τη σχισμή σε τέσσερα ίσα τμήματα.
Τα ζεύγη ακτίνων, που προέρχονται από σημεία της σχισμής ευρισκόμενα σε
απόσταση ίση με α/4, θα υφίστανται και πάλι πλήρη απόσβεση αν η διαφορά
𝛼
δρόμου τους ως το πέτασμα (= sin𝜃) είναι ίση με λ/2.
4
𝛼 𝜆 𝜆
Επομένως έχουμε 2ο σκοτεινό κροσσό όταν: sin𝜃 = ⇒ sin𝜃 = 2
4 2 𝛼
ή
(*) Θέλουμε πάντα ζεύγη, επομένως διαμερίζουμε πάντα τη σχισμή με άρτιο αριθμό,
δηλ. 2, 4, 6, 8, … 2m (m ≥ 1)

Με τον ίδιο τρόπο μπορούμε να διαιρέσουμε τη σχισμή
σε τέταρτα, έκτα, ... και να δείξουμε την εμφάνιση
σκοτεινού κροσσού όταν: sinθ = 2λ/α, 3λ/α, ... Επομένως,
η συνθήκη για σκοτεινό κροσσό είναι:
𝑚𝜆
sin𝜃𝑚 = 𝑚 = ±1, ±2, ±3, …
𝛼
• Η σχέση αυτή δεν ισχύει για m = 0. Για θ = 0 (επομένως sinθ = 0)
παρατηρείται μια φωτεινή ταινία αφού φως από όλο το εύρος της
σχισμής φθάνει στο σημείο παρατήρησης βρισκόμενο σε φάση.
Αυτή είναι ο κεντρικός φωτεινός κροσσός που αποδεικνύεται ότι
είναι ακριβώς διπλάσιου εύρους συγκριτικά με τους πλευρικούς
φωτεινούς κροσσούς.
• Οι θετικοί και αρνητικοί ακέραιοι m αντιστοιχούν σε σκοτεινούς
κροσσούς «επάνω» και «κάτω» από τον οπτικό άξονα αντίστοιχα.
Η εξίσωση αυτή, για τους σκοτεινούς κροσσούς στην περίπτωση περίθλασης από
μια σχισμή, μοιάζει πολύ με την εξίσωση που ορίζει τη θέση των φωτεινών
κροσσών συμβολής στο πείραμα δύο σχισμών και γι’ αυτό οι έννοιες των
συμβόλων πρέπει να έχουν ξεκαθαριστεί με προσοχή!
Με την προσέγγιση μικρής γωνίας για την περίθλαση μακρινού πεδίου (sinθ  θ),
μπορούμε να γράψουμε:
𝑚𝜆
𝜃𝑚 = 𝑚 = ±1, ±2, ±3, …
𝛼
Επίσης, αν D: η απόσταση σχισμής-πετάσματος
ym: η κάθετη απόσταση του m-οστού
σκοτεινού κροσσού από το κέντρο
του διαμορφώματος
τότε: tanθ = ym/D
Για μικρές γωνίες μπορούμε ικανοποιητικά να
προσεγγίσουμε tanθ = θ
Επομένως, οι θέσεις των σκοτεινών κροσσών
στην εικόνα μιας (μονής) σχισμής
θα είναι:
m
ym  D (m  1,  2,  3,)
a
Για μικρές γωνίες (sinθ ~ θ ) το γωνιακό

άνοιγμα του διαμορφώματος περίθλασης
(δηλ. για m = 1) είναι αντιστρόφως ανάλογο
του λόγου του εύρους της σχισμής α προς το
μήκος κύματος λ.
θ =  λ/α
Αυτό είναι και το εύρος του κεντρικού
μεγίστου.
Αν το α είναι της τάξης μεγέθους του
εκατοστού ή μεγαλύτερο, η γωνία θ είναι τόσο
μικρή που μπορούμε να θεωρήσουμε ότι όλο
το φως είναι συγκεντρωμένο στη γωνιακή
εστία.
Αν το α είναι μικρότερο του λ, το κεντρικό
μέγιστο έχει γωνιακό άνοιγμα 180 και η
γωνία περίθλασης δεν είναι δυνατό ούτε καν
να παρατηρηθεί.
Εύρος του κεντρικού μεγίστου: θ = λ/α
Όσο μικρότερο είναι το εύρος της σχισμής τόσο ευρύτερο θα είναι το
παρατηρούμενο σχέδιο των κροσσών σε ένα απομακρυσμένο πέτασμα.
Αντίστροφα, σχισμές που το εύρος τους είναι πολύ μεγάλο, συγκριτικά με το
μήκος κύματος του προσπίπτοντος φωτός, δίνουν μόνο ένα αμυδρό σχέδιο
κροσσών κοντά στη γεωμετρική σκιά των άκρων της σχισμής, χωρίς να
παρατηρείται κανένα άλλο φαινόμενο περίθλασης.
θ = λ/α
ΕΠΑΝΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΛΗΣ ΑΠΟ ΔΥΟ ΣΧΙΣΜΕΣ
Tο προφίλ της έντασης των κροσσών συμβολής στην πραγματικότητα διέπεται
και από την περίθλαση του φωτός από κάθε σχισμή.
Η ένταση των κροσσών λόγω συμβολής από δύο σχισμές διαμορφώνεται
σύμφωνα με την περιβάλλουσα της περίθλασης από καθεμία σχισμή ώστε το
τελικό διαμόρφωμα στο πέτασμα να έχει τη μορφή:
ΕΝΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΠΕΡΙΘΛΑΣΗΣ ΔΥΟ ΣΧΙΣΜΩΝ
Αποδεικνύεται ότι η κατανομή της έντασης περιθλώμενης ακτινοβολίας από δύο σχισμές
εύρους α και απόστασης d μεταξύ τους είναι:
2
  sin(  / 2) 
I  I 0 cos 
2
2   / 2 
2 d 2
όπου:  sin   a sin
 
Συνδυασμός
περίθλασης (από κάθε σχισμή εύρους α) και συμβολής (πηγές σε απόσταση d)
+
ΔΙΑΜΟΡΦΩΜΑ ΠΕΡΙΘΛΑΣΗΣ ΑΠΟ ΠΟΛΛΕΣ ΛΕΠΤΕΣ ΣΧΙΣΜΕΣ
Αν το πλήθος των σχισμών, οι οποίες έχουν το ίδιο εύρος και διαχωρίζονται
από την ίδια απόσταση, αυξηθεί πάνω από δύο, η εικόνα με τις φωτεινές και
σκοτεινές περιοχές που θα αποτυπωθεί πάνω στο πέτασμα θα είναι πιο
πολύπλοκη. Η κατανομή έντασης, λόγω περίθλασης σε κάθε σχισμή,
εξακολουθεί να είναι ίδια με αυτή της περίθλασης από μια σχισμή. Αυτό
που αλλάζει στην περίπτωση των πολλαπλών σχισμών είναι ότι μέσα στις
περιοχές των μεγίστων περίθλασης αναπτύσσεται λόγω συμβολής μια
λεπτομερέστερη κατανομή εντάσεων, από αυτήν που είδαμε στην
περίπτωση των δυο σχισμών.
Οι γωνιακές θέσεις των φωτεινών κροσσών συμβολής, ανεξάρτητα από το
πλήθος των σχισμών, είναι οι ίδιες με αυτές που προσδιορίζονται από την
προηγηθείσα εξίσωση για την περίπτωση των δύο σχισμών, δηλαδή:
d sinθ = mλ
όπου d η κοινή τιμή της απόστασης που διαχωρίζει κάθε ζεύγος γειτονικών
σχισμών και m είναι ο ακέραιος που καθορίζει την τάξη της συμβολής.
Η εξίσωση αυτή εξάγεται όμοια με την περίπτωση των δύο σχισμών, αφού αν η
διαφορά δρόμου για το φως από δύο γειτονικές σχισμές είναι mλ, τότε και για
κάθε ζευγάρι σχισμών, γειτονικών ή μη, η διαφορά δρόμου του φωτός θα είναι
κάποιο ακέραιο πολλαπλάσιο του μήκους κύματός του.
d sinθ = mλ
Δηλ. Τα μέγιστα στο διαμόρφωμα εμφανίζονται στις ίδιες θέσεις όπως

στην περίπτωση δύο σχισμών που απέχουν απόσταση d.
Όπως αποδεικνύεται, όμως,

- τα μέγιστα έχουν πολύ μικρότερο εύρος (όσο περισσότερες είναι οι
σχισμές Ν τόσο οξύτερα παρουσιάζονται τα μέγιστα περίθλασης. Το
ύψος κάθε μεγίστου είναι Ν2 ενώ το εύρος του 1/Ν) ενώ
- μεταξύ κάθε ζεύγους μεγίστων δεν εμφανίζεται μόνο ένα ελάχιστο
έντασης αλλά Ν-1
Περίθλαση από 3 σχισμές όπου φαίνεται ένα δευτερεύον μέγιστο

έντασης, ανάμεσα στα κύρια μέγιστα που παρατηρούνται
και στην περίπτωση περίθλασης από δύο σχισμές.
Περίθλαση από 4 σχισμές όπου φαίνονται δύο δευτερεύοντα

μέγιστα ανάμεσα στα κύρια μέγιστα.
Περίθλαση από 23 σχισμές όπου φαίνεται χαρακτηριστικά το

στένεμα και η αύξηση της έντασης των κύριων μεγίστων.
ΦΡΑΓΜΑΤΑ ΠΕΡΙΘΛΑΣΗΣ
Συσκευές που έχουν μεγάλο πλήθος, πολύ στενών, σχισμών που
διαχωρίζονται από αποστάσεις συγκρίσιμες με το μήκος κύματος
του ορατού φωτός. Τα καλύτερα φράγματα για ορατό φως έχουν
πάνω από 10.000 σχισμές ανά εκατοστό (ή αποστάσεις μεταξύ
των σχισμών μικρότερες από 1 μm).
Τα φράγματα περίθλασης δίνουν πολύ οξείες κορυφές συμβολής
και έτσι όταν πέσει σε αυτά μονοχρωματικό φως, όπως φως από
λέιζερ, η εικόνα περίθλασης θα είναι μια σειρά από μικρές κηλίδες,
καθεμία από τις οποίες αντιστοιχεί στην τάξη συμβολής που
περιγράφεται στην εξίσωση d sinθ = mλ.
Η πρακτική χρησιμότητα των φραγμάτων περίθλασης βρίσκεται στην
ικανότητά τους να αναλύουν πολυχρωματικό φως ως αναλυτές
φάσματος.
Σύμφωνα με την εξίσωση d sinθ = mλ, για δεδομένη απόσταση d μεταξύ
των σχισμών ή για το αντίστροφο μέγεθος (1/d) που είναι γνωστό ως
σταθερά φράγματος και εκφράζει τον αριθμό των σχισμών ανά μονάδα
μήκους, διαφορετικά μήκη κύματος φωτός περιθλώνται σε διαφορετικές
γωνίες.
Τα φράγματα μπορούν επομένως να λειτουργήσουν όπως τα πρίσματα,
οδηγώντας στον διαχωρισμό του φωτός στα χρώματα που το αποτελούν και
στην παραγωγή του φάσματός του.
Σύμφωνα με την εξίσωση d sinθ = mλ, το φως με τα μεγαλύτερα μήκη
κύματος θα περιθλάται στις μεγαλύτερες γωνίες.
Αντίθετα, στον διαχωρισμό λευκού φωτός από πρίσμα, διαθλάται περισσότερο
το φως μικρότερου μήκους κύματος λόγω της εξάρτησης του δείκτη διάθλασης
από το μήκος κύματος (διασπορά υλικού).
Το φράγμα παράγει ένα ολόκληρο φάσμα στην περιοχή κάθε τάξης
μεγίστου συμβολής, εκτός από το κεντρικό μέγιστο (μηδενική τάξη),
όπου συμβαίνει υπέρθεση όλων των χρωμάτων. Στη φασματοσκοπία, το
φως από μια πηγή, αφού ευθυγραμμίζεται, κατευθύνεται σε ένα φράγμα
ώστε από την ανίχνευση του περιθλώμενου φωτός να αναλυθεί το
φάσμα του.
Διαμόρφωμα περίθλασης που σχηματίζεται όταν
ένα φράγμα τοποθετηθεί μπροστά σε μια σχισμή
που εκπέμπει λευκό φως. Στο σχήμα φαίνεται,
αριστερά του κεντρικού μεγίστου φαίνεται το
μέγιστο πρώτης τάξης όπου παρατηρείται ένα
συνεχές φάσμα χρωμάτων.
Υπάρχουν δύο βασικοί τύποι τέτοιων οπτικών φραγμάτων:
φράγματα διέλευσης, όπως αυτά που έχουμε εξετάσει ως τώρα
και φράγματα ανάκλασης, κατασκευασμένα με πολλές λεπτές
χαραγές πάνω σε κατοπτρική επιφάνεια.
ΠΕΡΙΘΛΑΣΗ
Το διαμόρφωμα περίθλασης περιέχει πληροφορίες για το
σχήμα και διαστάσεις του ανοίγματος.
σχισμή κυκλική οπή
Βλ. Phet : Wave interference

ΠΕΡΙΘΛΑΣΗ ΣΕ ΚΥΚΛΙΚΟ ΑΝΟΙΓΜΑ
Το διαμόρφωμα περίθλασης μακρινού πεδίου (Fraunhofer) από ένα
κυκλικό άνοιγμα συνίσταται σε ένα κεντρικό μέγιστο στο σχήμα κυκλικού
δίσκου, γνωστό ως δίσκος Airy, που περιβάλλεται από ομόκεντρους
κυκλικούς κροσσούς. Το γωνιακό άνοιγμα του δίσκου Airy (γωνία που
παρατηρείται το ελάχιστο πρώτης τάξης) δίνεται από:
d sin θ = 1,22 λ
όπου d η διάμετρος του κυκλικού ανοίγματος.
Η ένταση του μεγίστου πρώτης τάξης είναι πολύ πιο μικρή (< 5%) από αυτή του
δίσκου Airy.
ΠΕΡΙΘΛΑΣΗ ΣΕ ΚΥΚΛΙΚΟ ΑΝΟΙΓΜΑ
Και αφού d sin θ = 1,22 λ
y / D = 1,22 λ / d
ΔΙΑΚΡΙΤΟΤΗΤΑ (RESOLUTION)
Ας εξετάσουμε τώρα την περίπτωση δύο αντικειμένων που βρίσκονται
σε κοντινή απόσταση μεταξύ τους.
Ο σχηματισμός ειδώλου κάθε αντικειμένου από ένα οπτικό σύστημα
υπόκειται σε διαμόρφωση περίθλασης.
Όταν τα δύο αντικείμενα είναι τόσο κοντά μεταξύ τους, ώστε οι δίσκοι
Airy των σχηματιζόμενων ειδώλων τους να επικαλύπτονται, είναι πολύ
δύσκολο να διακρίνουμε αν πρόκειται για δύο αντικείμενα ή μόνο ένα. Η
αποδεκτή συνθήκη για τη διάκριση δύο τέτοιων αντικειμένων εκφράζεται
από το κριτήριο Rayleigh: Δύο αντικείμενα θα είναι μόλις διακριτά όταν
το κεντρικό μέγιστο του ειδώλου του ενός επικαλύπτει το πρώτο ελάχιστο
περίθλασης του ειδώλου του άλλου.
Περίθλαση και περιορισμός της

διακριτότητας
Από την d sin θ = 1,22 λ (για κυκλικό
άνοιγμα) το κριτήριο Rayleigh μπορεί να
γραφεί ως:
όπου, η θmin εκφράζει την ελάχιστη

γωνιακή διαχώριση (σε ακτίνια) (ελάχιστη
γωνιακή απόσταση θm που σχηματίζουν δύο πηγές
με κορυφή το κυκλικό άνοιγμα έτσι ώστε μόλις να
ξεχωρίζουν τα δύο είδωλά τους) των δύο
αντικειμένων και d είναι η διάμετρος του
κυκλικού ανοίγματος.
Στην περίπτωση που οι ακτίνες διέρχονται από σχισμή εύρους α, το
πρώτο ελάχιστο μιας εικόνας περίθλασης αντιστοιχεί στη γωνία η οποία
ικανοποιεί τη σχέση: sin  
Αυτό είναι το όριο
a
 διάκρισης (γωνιακή
και επομένως: θ μικρό, sinθm  θm (rad) m  διακριτότητα) δύο ειδώλων
a από μια σχισμή εύρους α
Περίθλαση και περιορισμός της διακριτότητας
Κριτήριο Rayleigh - Κυκλικό άνοιγμα διαμέτρου d
Περίθλαση και περιορισμός της διακριτότητας

Κριτήριο Rayleigh - Σχισμή εύρους α
D  
  D λ α LL
L  
ΑΣΚΗΣΗ
Η κόρη του οφθαλμού της γάτας συστέλλεται σε μια σχισμή εύρους 0,5 mm στο φως της ημέρας.
Ποια είναι η γωνιακή διακριτική ικανότητα (ή διαχωριστικότητα); (Υποθέστε ότι το μήκος κύματος του
φωτός που προσπίπτει στον οφθαλμό της γάτας είναι 500 nm)
ΛΥΣΗ
 7
5 10 3
10
  rad  10 3 rad  180  0.057 0
a 5 10 4

ΑΣΚΗΣΗ
Υποθέστε ότι οι προβολείς ενός αυτοκινήτου είναι σημειακές πηγές που απέχουν 1,5 m. Υπολογίστε
τη μέγιστη απόσταση από την οποία ένας παρατηρητής μπορεί να διακρίνει τους δύο προβολείς.
(Μέση διάμετρος κόρης οφθαλμού 1,5 mm)
ΛΥΣΗ
d θ D
D = 1,5 m και d = 1,5 mm
L απόσταση παρατηρητή από τo αυτοκίνητο L
Από κριτήριο Rayleigh: θmin = 1,22 λ / d
Αφού d = σταθερό, θmin = 1,22 λmin / d
Θεωρούμε την προσέγγιση για μικρή γωνία θ, οπότε: θ = D / L
Αφού D = σταθερό
θmin = D / Lmax = 1,22 λmin / d  Lmax = Dd / (1,22 λmin)
Μεγαλύτερη απόσταση για μικρότερο μήκος κύματος. Επομένως, για το ιώδες (λ = 400nm)
(1,5 m)(1,5  103 m) 2,25 4

L 9
 10 m  4,6 km
(1,22)(400  10 m) 4,88
ΑΣΚΗΣΗ
Η διάμετρος της κόρης του ματιού μεταβάλλεται μεταξύ 4 και 1,5 mm.
Μπορεί το μάτι σας να διακρίνει σαν ξεχωριστές δυο τελείες στον πίνακα
που απέχουν μεταξύ τους 3 mm, η όχι και γιατί; Ο πίνακας απέχει 10 m
από εσάς. Υπενθυμίζεται ότι το φως έχει μήκη κύματος μεταξύ 400 nm και
700 nm.
d = διάμετρος κόρης οφθαλμού = 1,5 έως 4 mm
θ D
L
ΛΥΣΗ
Εδώ L = σταθερό, οπότε:
θmin = Dmin / L = 1,22 λmin / dmax
Το όριο διακριτότητας θα είναι
μικρότερο (υψηλότερη διακριτότητα)
για λmin ( = 400 nm)
και dmax ( = 4 mm).
Άρα Dmin = 1,22 ·400 nm · 10 m / 4 mm = 1,22 mm < 3 mm
Επομένως, μπορούμε να διακρίνουμε τις τελείες σαν ξεχωριστές
ΑΣΚΗΣΗ
Ποια είναι η ελάχιστη απόσταση που μπορούν να έχουν 2 τελείες πάνω σε ένα
χαρτί που διαβάζετε ώστε να τις διακρίνετε;
Seurat Georges, 1886, Κυριακάτικο απόγευμα στο νησί Grande Jatte
Στίγματα από τον πίνακα

του Seurat
Pixels
έγχρωμα στίγματα ~ κυκλ. δίσκοι, απόσταση κέντρων D = 2mm
Διάμετρος κόρης οφθαλμού ~ d = 1,5mm
θ μικρό  (προσέγγιση) θ = D / L
L απόσταση παρατηρητή από τα στίγματα
Κριτήριο Rayleigh  Lmax = Dd / 1,22 λmin
λmin έχει το ιώδες χρώμα (λιώδους = 400nm), επομένως
2∙10−3 m 1,5∙10−3 m
𝐿max = = 6,1 m
1,22∙400∙10−9 m
Ελάχιστη απόσταση ώστε να είναι διακριτά δύο αντικείμενα

D(0) = 1,22 (λL/d)
Ανθρώπινο μάτι: D(0) = 0,056 mm

(περιορισμός από απόσταση φωτοϋποδοχέων στον
αμφιβληστροειδή) ~ 0,1mm
Οπτικά μικροσκόπια
(ιδανικές συνθήκες – βλέπε Παράρτημα ΙΙ)
D(0) ~ 0,2μm
Η συμφυής περίθλαση του φωτός από τους φακούς θέτει ένα

όριο στην ωφέλιμη μεγέθυνση που αυτοί επιτυγχάνουν
Kρυσταλλογραφία ακτίνων Χ
Τι είναι η κρυσταλλογραφία ακτίνων-Χ;
Η κρυσταλλογραφία ακτίνων-Χ είναι μία πειραματική μέθοδος που μας επιτρέπει να

προσδιορίσουμε τη δομή των κρυσταλλων στον χώρο. Στην πραγματικότητα
«βλέπουμε» τα άτομα και μόρια που βρίσκονται στην κρυσταλλική κατάσταση.
Οι γνώσεις που προκύπτουν έχουν πολλές πρακτικές εφαρμογές στην ζωή μας.
Ανιχνευτής κρύσταλλος πηγή ακτινων Χ
Σύστημα κρυσταλλογραφίας Εργαστηρίου Φυσικής ΓΠΑ
Για να παρατηρήσουμε διαμόρφωμα συμβολής από δύο σχισμές, οι δύο

προσπίπτουσες ακτίνες από τις σχισμές να είναι σύμφωνες (coherent).
(ίδια συχνότητα και καθορισμένη χρονοανεξάρτητη σχέση φάσεων)
Αν από τη θέση των σχισμών εκπέμπονταν δύο εντελώς ασύμφωνες
ακτίνες, δεν θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε διαμόρφωμα συμβολής
αφού τότε η ένταση στο πέτασμα θα κατανεμόταν ομοιόμορφα παντού
σε αυτό και η τιμή της θα ήταν απλά το άθροισμα των εντάσεων κάθε
ακτίνας συμφώνα με τη:
Ι = Ι1 + Ι2 (ασύμφωνο φως)
Το φως της λάμπας πυρακτώσεως είναι ασύμφωνο τόσο χωρικά όσο και
χρονικά. Αντίθετα, το λέιζερ παράγει σε αρκετά ικανοποιητικό βαθμό
σύμφωνο (χωρικά και χρονικά) φως.
Η συμφωνία φωτός στη διαμήκη απόσταση ορίζεται από τη χρονική συμφωνία

του, δηλαδή το χρονικό διάστημα στο οποίο υπάρχει καθορισμένη σχέση
φάσεων. Η εκπομπή φωτός εξαιτίας συγκεκριμένων μεταπτώσεων ατομικών ή
μοριακών ηλεκτρονίων από διεγερμένες σε χαμηλότερες ενεργειακές
καταστάσεις λαμβάνει χώρα στον πεπερασμένο «χρόνο ζωής» αυτών των
διεγερμένων ηλεκτρονιακών καταστάσεων.
Ο χρόνος αυτός αποτελεί για το εκπεμπόμενο φως

τον χρόνο συμφωνίας τσυμφων.
Όσο πιο μεγάλος είναι ο χρόνος συμφωνίας τόσο πιο μεγάλη θα

είναι η απόσταση στη διεύθυνση διάδοσης κατά την οποία
υπάρχει μια καθορισμένη μεταβολή της φάσης και γι’ αυτό την
ονομάζουμε μήκος συμφωνίας (ℓσυμφων)
ℓσυμφων = c τσυμφων
Όσο μεγαλύτερο είναι το μήκος συμφωνίας, τόσο περισσότερο
προσεγγίζεται το καθαρά ημιτονοειδές κύμα (για μονοχρωματικό
κύμα το τσυμφων είναι άπειρο) ενώ όσο μικρότερος είναι ο χρόνος
συμφωνίας, τόσο μεγαλύτερη η αντίστοιχη περιοχή συχνοτήτων
Δf, όπως φαίνεται από την:
Το φως από φωτεινές πηγές όπως

οι λάμπες πυρακτώσεως
χαρακτηρίζεται από ευρύ φάσμα
συχνοτήτων (χρώματα) και
αντιστοιχεί σε εξαιρετικά μικρά
μήκη συμφωνίας.
Εάν χρησιμοποιήσουμε ένα έγχρωμο φίλτρο για να μειώσουμε το

εύρος των συχνοτήτων που παρουσιάζονται, τότε το μήκος
συμφωνίας μπορεί κάπως να αυξηθεί. Όσο πιο καθαρό είναι το
χρώμα μιας ακτίνας φωτός, τόσο μεγαλύτερος είναι ο χρόνος και
το μήκος συμφωνίας της. Ορισμένα λέιζερ παράγουν ιδιαίτερα
καθαρά χρώματα φωτός και οι ακτίνες τους έχουν μήκη
συμφωνίας πολλών χιλιομέτρων.
Έστω δύο κύματα που ξεκινούν
ευρισκόμενα σε φάση αλλά έχουν λίγο
διαφορετικές συχνότητες. Αφού
ταξιδέψουν κάποια απόσταση, δεν θα
έχουν πλέον κοινή φάση, εξαιτίας της
διαφοράς των συχνοτήτων τους.
Σε ένα πείραμα συμβολής φωτός, οι
σχέσεις μεταξύ των φάσεων των
διαφορετικών ακτίνων έχουν μεγάλη
σημασία.
Αν το μήκος συμφωνίας δεν είναι μεγαλύτερο από τις γεωμετρικές αποστάσεις

στην πειραματική διάταξη, κάθε ακτίνα δεν θα έχει καθορισμένη φάση σε όλη τη
διαδρομή της και επομένως, ακόμα κι αν οι δύο ακτίνες ξεκινούν με την ίδια
φάση, δεν θα είναι δυνατόν να παρατηρηθούν φαινόμενα συμβολής τους.
Το φως από λαμπτήρα πυρακτώσεως έχει πολύ σύντομο χρόνο συμφωνίας,
περίπου 10-10 s, που αντιστοιχεί σε μήκος συμφωνίας λίγων εκατοστών του
μέτρου. Εκτός των περιπτώσεων που οι διαφορές στους οπτικούς δρόμους
είναι πολύ μικρές, πειράματα συμβολής με φως από λαμπτήρες πυρακτώσεως
δεν είναι, γενικά, εφικτά.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ
ΔΙΑΚΡΙΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΟΠΤΙΚΟΥ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟΥ
Το όριο διακριτότητας οπτικού μικροσκοπίου εκφράζεται από την
ελάχιστη απόσταση στην οποία μπορούν να βρεθούν δύο αντικείμενα
μεταξύ τους ώστε να είναι διακριτά όταν παρατηρούνται με αυτό υπό τις
βέλτιστες συνθήκες. Όσο μικρότερο είναι το όριο διακριτότητας, τόσο
μεγαλύτερη είναι η διακριτική ικανότητα ( διακριτική ισχύς) του οργάνου.
όπου α: η γωνία αποδοχής του φωτός στον

αντικειμενικό φακό (για την αύξηση της α
χρησιμοποιείται αντικειμενικός φακός με πολύ μικρή
εστιακή απόσταση),
λ/n : το μήκος κύματος του φωτός στο μέσο δείκτη
διάθλασης n
που παρεμβάλλεται μεταξύ του δείγματος και του
φακού, το 0,61 προκύπτει από 1,22/2 και το γινόμενο (n
sinα) είναι γνωστό ως το Αριθμητικό Άνοιγμα
(Numerical Aperture, NΑ) του φακού.
ΔΙΑΚΡΙΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΟΠΤΙΚΟΥ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟΥ
Για συνήθη μικροσκόπια n = 1 ενώ για μικροσκόπια που επιτυγχάνουν

μεγαλύτερες μεγεθύνσεις χρησιμοποιείται συχνά ελαιοκαταδυτικός
αντικειμενικός φακός για να αυξηθεί η διακριτική ικανότητά του. Σε
αυτή την περίπτωση, μια σταγόνα κατάλληλου λαδιού (με n = 1,5,
συνήθως χρησιμοποιείται κεδρέλαιο) τοποθετείται πάνω από την
καλυπτρίδα τού δείγματος και ο αντικειμενικός φακός καταδύεται σε αυτό
με αποτέλεσμα την αύξηση της διακριτικής ικανότητας (δηλαδή τη
μείωση του rmin) κατά περίπου 50%. Όσο μεγαλύτερο είναι το αριθμητικό
άνοιγμα ενός φακού τόσο μεγαλύτερη είναι η διακριτική του ικανότητα.
Φακοί με αριθμητικό άνοιγμα 1,4 χρησιμοποιούνται συχνά σε οπτικά
μικροσκόπια υψηλής ανάλυσης οπότε (σύμφωνα με την εξίσωση για το
rmin η μέγιστη εφικτή διακριτική ικανότητα ενός οπτικού μικροσκο-
πίου είναι περίπου λ/4. Αφού sinα  1, ο μόνος τρόπος για να
βελτιώσουμε πέρα από αυτό το όριο τη διακριτική ικανότητα ενός
μικροσκοπίου είναι να χρησιμοποιήσουμε ακτινοβολία μικρότερου
μήκους κύματος για την παρατήρηση του δείγματος. Αυτό εφαρμόζεται
στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ
είδη οπτικών
μικροσκοπίων
Νέα Οπτικά Μικροσκόπια
Για να αυξήσουμε την αντίθεση εικόνας:
Αντίθεση εικόνας (contrast)
Αντίθεση πλάτους Αντίθεση φάσης
Αντίθεση εικόνας =100 x (Ιυποβ-Ιδειγμα )/ Ιυποβ

Μικροσκοπία φθορισμού
(Χρησιμοποιεί φθορίζουσες χρωστικές
για το δείγμα)
(Φθορισμός: φθορίζουσα χρωστική που

ακτινοβολείται, εκπέμπει ταυτόχρονα
ακτινοβολία μεγαλύτερου λ )
Μικροσκοπία
αντίθεσης φάσης
(Χρησιμοποιεί την μετατόπιση φάσης
του φωτός που περνά από το δείγμα
για να αυξήσει το contrast). Έτσι σχεδόν
διαφανή δείγματα π.χ κύτταρα
είναι τώρα ορατά)
Μικρή αντίθεση μεγάλη αντίθεση
Η συνολική διαφορά φάσης

μεταξύ μη εκτρεπόμενης και
περιθλόμενης από το δείγμα
ακτινοβολίας προκαλεί
διακυμάνσεις της έντασης στο
είδωλο
Μικροσκοπία
αντίθεσης διαφορικής συμβολής
(Χρησιμοποιεί την σχετική μετατόπιση φάσης
του φωτός δυο ακτίνων που περνούν από το δείγμα
για να αυξήσει το contrast)
Συνεστιακή μικροσκοπία
σάρωσης λέιζερ
(Χρησιμοποιεί ακτίνα λειζερ που εστιάζεται σε κάποιο
σημείο του δείγματος και μετά σαρώνει όλο το δείγμα)
ΕΙΔΗ ΚΥΜΑΤΩΝ
Τα οδεύονηα κύμαηα ζηα οποία η
διαηαρατή ηης μεηαβληηής ποζόηηηας
(πίεζη, ζηάθμη, πεδίο κλπ) ζσμβαίνει
κάθετα προς ηην διεύθσνζη διάδοζης ηοσ
κύμαηος ονομάζονηαι εγκάρζια κύμαηα
Ανηίθεηα, ηα οδεύονηα κύμαηα ζηα οποία
η διαηαρατή ηης μεηαβληηής ποζόηηηας
ζσμβαίνει παράλληλα προς ηην διεύθσνζη
διάδοζης ηοσ κύμαηος ονομάζονηαι
διαμήκη κύμαηα
Θμιτονοειδζσ επίπεδο Θ/Π κφμα
΢φνθκεσ ορατό φωσ:

Σο θλιακό φωσ, το φωσ από μια φλόγα ι από ζναν λαμπτιρα
πυράκτωςθσ ι φκοριςμοφ προζρχεται από μια πλθκϊρα ανεξαρτιτων
ατόμων ι μορίων και των κινιςεων που αυτά εκτελοφν, και ζτςι δεν
εμφανίηει ςυγκεκριμζνθ διεφκυνςθ πόλωςθσ. Αυτό το φωσ ονομάηεται
μη πολωμζνο, και αυτό ςημαίνει ότι θ υπζρκεςθ όλων των
διανυςμάτων των θλεκτρικϊν πεδίων που προζρχονται από όλεσ τισ
επιμζρουσ πθγζσ φωτόσ (που είναι τα άτομα ι τα μόρια) οδθγεί ςε μια
κατεφκυνςθ, για τθ ςυνολικι ζνταςθ, θ οποία αλλάηει τυχαία με τον
χρόνο.
ΠΟΛΩ΢Η (Χαρακτθριςτικό γνϊριςμα μόνο των εγκάρςιων κυμάτων)
Πολωμζνο φωσ:
ΠΟΛΩ΢Η
Πθχανικά ανάλογα:
ΠΟΛΩ΢Η
ΠΟΛΩ΢Η
Ξακϊσ θ κατανομι των επιπζδων πόλωςθσ γφρω από τθ διεφκυνςθ
διάδοςθσ είναι ςυμμετρικι, παριςτάνουμε το φυςικό φωσ με το ςχιμα ςτα
αριςτερά
ι
μποροφμε να παραςτιςουμε το φυςικό φωσ με τθ βοικεια δφο
Α΢ΤΜΦΩΝΩΝ και ςε ορκογϊνια διεφκυνςθ (κατά μικοσ δφο αξόνων ςτο
εγκάρςιο, ςτθ διεφκυνςθ διάδοςθσ του κφματοσ, επίπεδο) γραμμικά
πολωμζνων κυμάτων ίδιασ ζνταςθσ.
Ξατακόρυφα πολωμζνο
φωσ μπορεί να προκφψει
από μια μθ πολωμζνθ
δζςμθ, που διαδίδεται
προσ τα δεξιά, όταν αυτι
προςπζςει ςε ζνα
πολωτικό φφλλο Polaroid,
το οποίο είναι
προςανατολιςμζνο με
τον άξονα πόλωςθσ να
είναι π.χ. κατακόρυφοσ.
ΠΟΛΩ΢Η
Σα φφλλα Polaroid, παρουςιάηουν διχρωιςμό, δθλ. επιλεκτικι
απορρόφθςθ μιασ από τισ ςυνιςτϊςεσ πόλωςθσ ςε πολφ ζντονο βακμό
ενϊ θ άλλθ ςυνιςτϊςα απορροφάται ελάχιςτα.
Σο μθ πολωμζνο φωσ, κατά τθ δίοδό του μζςα από ζνα φφλλο Polaroid,
πολϊνεται γραμμικά κατά μικοσ του άξονα του Polaroid.
Γναμμηθόξ Δηπνωϊζμόξ(*)
Πόιωζε με επηιεθηηθή απμννόθεζε
Σα διχρωϊκά υλικά (όπωσ τα φφλλα polaroid) απορροφοφν ιςχυρά το
φωσ όταν αυτό είναι γραμμικά πολωμζνο ςε μια διεφκυνςθ που
είναι χαρακτθριςτικι για το υλικό, ενϊ επιτρζπουν τθ διζλευςθ
του φωτόσ ςτθν κάκετθ διεφκυνςθ
EMANIM
Ξατάςταςθ πόλωςθσ που διζρχεται

ανεπθρζαςτθ (θ διεφκυνςι τθσ
ςυμπίπτει με τον ΟΠΣΙΚΟ ΑΞΟΝΑ του ΢τθ περίπτωςθ
διχρωΐκοφ υλικοφ) τζλειου διχρωϊςμοφ
το εξερχόμενο φωσ
είναι γραμμικά
πολωμζνο. Αλλιϊσ
Πθ πολωμζνο
Ξατάςταςθ πόλωςθσ που
είναι μερικϊσ μόνο
προςπίπτων φωσ
απορροφάται ιςχυρά πολωμζνο.
(*) Πια ςφντομθ ερμθνεία του γραμμικοφ διχρωϊςμοφ μπορείτε να βρείτε ςτο ΠΑΡΑΡΣΘΠΑ Λ
Μενηθώξ πμιωμέκμ θωξ
• Σο πλιρωσ πολωμζνο φωσ και το φυςικό φωσ που είναι μθ
πολωμζνο είναι οι δφο ακραίεσ περιπτϊςεισ. ΢υνικωσ το φωσ
είναι μερικώσ πολωμζνο.
• Σο φωσ αυτό παριςτάνεται από τθν επαλλθλία φυςικοφ (μθ
πολωμζνου) και πλιρωσ πολωμζνου φωτόσ.
ΠΟΛΩ΢Η
Μελζτη τησ κατάςταςησ πόλωςησ κφματοσ με χρήςη πολωτή-αναλυτή
(δφο πολωτζσ ςε ςειρά)
Αν θ προςπίπτουςα δζςμθ, ζνταςθσ Ι0
δεν είναι πολωμζνθ και τθν αναλφςουμε
ςε δφο ορκογϊνιεσ ςυνιςτϊςεσ εκ των
οποίων θ μία είναι παράλλθλθ ςτον
άξονα του πολωτι, τότε (υποκζτοντασ
ότι ο πολωτισ είναι ιδανικόσ) μόνο αυτι
θ ςυνιςτϊςα κα διζλκει από τον πολωτι
και το φωσ κα είναι γραμμικά πολωμζνο
ςε αυτιν τθν διεφκυνςθ ενϊ θ ζνταςθ
του (δεδομζνου ότι οι δφο αρχικζσ
ςυνιςτϊςεσ ςυνυπάρχουν ςτθν ίδια
αναλογία) κα είναι πάντα: Ι0/2
ΠΟΛΩ΢Η
Ζνασ δεφτεροσ πολωτισ, (ςυνικωσ ονομάηεται αναλυτήσ), τοποκετείται
ςτθν πορεία του πολωμζνου κφματοσ που διιλκε από τον πρϊτο
πολωτι. Πποροφμε να αναλφςουμε και αυτό με τθ ςειρά του ςε δφο
ςυνιςτϊςεσ: μιασ παράλλθλθσ και μιασ κάκετθσ ςτον άξονα του
αναλυτι, ο οποίοσ άξονασ υποκζτουμε ότι ςχθματίηει γωνία φ με τον
αντίςτοιχο άξονα του πολωτι. Πόνο θ παράλλθλθ ςυνιςτϊςα κα
διζλκει μζςα από τον αναλυτι.
ΠΟΛΩ΢Η
Αν θ ζνταςθ του θλεκτρικοφ πεδίου του προςπίπτοντοσ κφματοσ ςτον αναλυτι είναι E,
η διερχόμενθ ςυνιςτϊςα, κατά μικοσ του άξονα του αναλυτι, κα είναι:
𝐸διερχ = 𝐸cos𝜑
Ξακϊσ, θ ζνταςθ του κφματοσ είναι ανάλογθ με το τετράγωνο τθσ ζνταςθσ του
θλεκτρικοφ πεδίου, θ διερχόμενθ ζνταςθ Iδιερχ ςυνδζεται με τθν προςπίπτουςα I (του
πολωμζνου φωτόσ από τον 1ο πολωτι για τθν οποία είπαμε ότι: Ι = Ι0/2) ςφμφωνα με
τθ ςχζςθ:
𝛪0
𝛪διερχ = 𝛪cos 2 𝜑 = cos 2 𝜑
2
εξίςωςθ που είναι γνωςτι ωσ νόμοσ του Malus.
ΠΟΛΩ΢Η
Παράδειγμα: Αν ο πρϊτοσ πολωτισ είναι
τοποκετθμζνοσ με τον άξονά του κατακόρυφο, τότε
ανεξαρτιτωσ τθσ κατάςταςθσ πόλωςθσ τθσ
προςπίπτουςασ δζςμθσ, μόνο κατακόρυφα πολωμζνα
κφματα κα διζρκουν από τον πολωτι, υποκζτοντασ
βζβαια ότι αυτόσ είναι ιδανικόσ. Αν θ προςπίπτουςα
δζςμθ ζχει ζνταςθ Ι0, θ γραμμικά πολωμζνθ (ςτθν
κατακόρυφθ διεφκυνςθ) που εξζρχεται από τον
πρϊτο πολωτι κα ζχει: Ι0/2
Σοποκετείται δεφτεροσ πολωτισ (αναλυτήσ) ςτθν
πορεία του κατακόρυφα πολωμζνου κφματοσ που
διιλκε από τον πρϊτο πολωτι.
- Αν ο άξονασ του αναλυτι είναι και αυτόσ ςτθν
κατακόρυφθ διεφκυνςθ τότε φ = 0 και επομζνωσ,
αφοφ ςυνφ = 1, θ διερχόμενθ ακτινοβολία διζρχεται
αναλλοίωτθ από αυτόν και θ ζνταςθ τθσ κα είναι: Δείτε το video
Ιδιερχ = Ι0/2 ςτουσ
-Αν ο άξονασ του αναλυτι είναι ςτθν οριηόντια "΢υνδζςμουσ -
-> Οπτική -->
διεφκυνςθ τότε φ = 90 και ςυνφ = 0, και επομζνωσ
Polarization
δεν διζρχεται ακτινοβολία από τον αναλυτι Ιδιερχ = 0. and Polarizers"
- ΢ε οποιαδιποτε άλλθ περίπτωςθ: Ιδιερχ = (Ι0/2) ςυν2φ
ΕΦΑΡΜΟΓΕ΢
1) Θ λειτουργία των επίπεδων οκονϊν ςε laptop, LCD τθλεοράςεισ
βαςίηεται ςε μεταβολζσ του επιπζδου πόλωςθσ με χριςθ υγρϊν κρυςτάλλων
Περνάει φωσ Δεν περνάει φωσ

Φωτεινό pixel ΢κοτεινό pixel
2) 3D ςινεμά, TV κλπ
Γυαλιά polaroid
Πολωτικό μικροςκόπιο
Πολλά βιολογικά ςυςτιματα περιζχουν ςτοιχεία που είναι
ανιςοτροπικά. Θ δομι αυτϊν των ςτοιχείων χαρακτθρίηεται από
διατάξεισ που εμφανίηουν διαφορζσ ςε διαφορετικζσ διευκφνςεισ, (π.χ.
τα ινίδια των μυϊκϊν ινϊν ι θ διάταξθ των αλυςίδων των πρωτεϊνϊν
του κρυςταλλοειδι φακοφ του οφκαλμοφ). Εξαιτίασ τθσ ανιςοτροπίασ
των ςτοιχείων αυτϊν κα παρατθροφνται μεταβολζσ ςτθν πόλωςθ του
διερχόμενου φωτόσ από αυτά.
Μνεσ βαμβακιοφ Ανκρϊπινεσ τρίχεσ

http://microfeeder.magnet.fsu.edu/primer/techniques/polarized/gallery/index.html
Θ μικροςκοπία πόλωςθσ είναι ζνασ ακόμα τρόποσ απεικόνιςθσ τζτοιων
ανιςοτροπικϊν δομϊν. ΢ε αυτι, ςτο δείγμα προςπίπτει γραμμικά
πολωμζνο φωσ, το οποίο, αφοφ διζλκει από το δείγμα, διαςταυρϊνεται
με άλλον πολωτι του οποίου ο άξονασ πόλωςθσ είναι κάκετοσ με τθ
διεφκυνςθ πόλωςθσ του αρχικά προςπίπτοντοσ φωτόσ. Ζτςι, απουςία
δείγματοσ, το φωσ του υπόβακρου ςβινει εντελϊσ.
Αν ςτο δείγμα υπάρχουν δομζσ ςτοιχείων που προκαλοφν κάποια
απϊλεια τθσ πόλωςθσ του προςπίπτοντοσ φωτόσ, ο διαςταυρωμζνοσ
πολωτισ δεν κα ςβινει το φωσ που διζρχεται από αυτζσ και ζτςι κα
παράγεται κάποια φωτεινι απεικόνιςι τουσ.
EMANIM
Εικόνα από πολωτικό μικροςκόπιο

του δζρματοσ αρουραίου. Σα
χρώματα οφείλονται ςε
καθυςτζρηςη εξαιτίασ τησ
διπλοδιαθλαςτικότητασ των
ςτοιχείων του δζρματοσ
η οποία προκαλεί απώλεια τησ
πόλωςησ ςε διάφορουσ βαθμοφσ
του προςπίπτοντοσ φωτόσ μετά τη
διζλευςή του από αυτά.
ΚΤΚΛΙΚΑ ΚΑΙ ΕΛΛΕΙΠΣΙΚΑ ΠΟΛΩΜΕΝΟ ΦΩ΢
Ξυκλικι (ελλειπτικι) πόλωςθ: το διάνυςμα του θλεκτρικοφ πεδίου
κινείται ςτο εγκάρςιο προσ τθ διεφκυνςθ διάδοςθσ του κφματοσ
επίπεδο, ϊςτε θ άκρθ του να διαγράφει κφκλο (ι ζλλειψθ).
Θ ςυγκεκριμζνθ κατάςταςθ πόλωςθσ προκφπτει από τισ x και y
ςυνιςτϊςεσ του διανφςματοσ όταν αυτζσ ζχουν διαφορά φάςθσ ίςθ με
90° (αν κάποια ςτιγμι θ y ςυνιςτϊςα ζχει μζγιςτθ τιμι, τότε θ x ςυνιςτϊςα είναι ίςθ
με το μθδζν, και κακϊσ θ y ςυνιςτϊςα μειϊνεται, θ x κα αυξάνεται, φκάνοντασ
μάλιςτα τθ μζγιςτθ τιμι τθσ όταν θ y μθδενίηεται κ.ο.κ.)
E
M
A
N
I
M

Κυκλική πόλωςη: Σα μζτρα των x και y ςυνιςτωςϊν είναι ίςα. Σο πζρασ
του διανφςματοσ του ςυνολικοφ θλεκτρικοφ πεδίου διαγράφει κφκλο
ςτο εγκάρςιο ςτθ διεφκυνςθ διάδοςθσ του κφματοσ επίπεδο.
Ελλειπτική πόλωςη: οι δφο ςυνιςτϊςεσ x και y δεν είναι ίςεσ.
Θ πραγματικι διαδρομι που διαγράφει το πζρασ του θλεκτρικοφ πεδίου ςτον χϊρο
είναι μια κυκλικι (ι αντιςτοίχωσ ελλειπτικι) ζλικα, κακϊσ ταυτόχρονα με τθν
περιςτροφι του E, το κφμα διαδίδεται προσ μια κατεφκυνςθ.
όπου Ε0x, Ε0y είναι τα πλάτθ των θλεκτρικϊν πεδίων.

Κεωροφμε ότι το Εx προθγείται του Εy κατά 90°.
Χρθςιμοποιϊντασ τθν:
θ οποία είναι εξίςωςθ ζλλειψθσ. Αν τα δφο πλάτθ είναι ίςα μεταξφ τουσ (Ε0x =
Ε0y = Ε0), τότε γίνεται εξίςωςθ κφκλου:
Aν θ διαφορά φάςθσ των δφο αρχικϊν κυμάτων είναι κετικι ι
αρνθτικι, το προκφπτον κυκλικά πολωμζνο φωσ κα είναι δεξιόςτροφο ι
αριςτερόςτροφο.
Δεξιόςτροφο: το κυκλικά πολωμζνο φωσ του οποίου το διάνυςμα του
θλεκτρικοφ πεδίου, E, για ζναν παρατθρθτι που βλζπει το κφμα να
κατευκφνεται προσ αυτόν, ςτρζφεται κατά τθ φορά των δεικτϊν του
ρολογιοφ (αριςτερόςτροφο όταν ςτρζφεται κατά τθν αντίκετθ φορά).
Οπτικώσ Ενεργά Τλικά

Ζνα διάλυμα τυχαία προςανατολιςμζνων αςφμμετρων μορίων δεν
παράγει εικόνα ςε ζνα πολωτικό μικροςκόπιο, αφοφ ωσ όλον είναι
ιςοτροπικό. Ωςτόςο, τα αςφμμετρα μόρια ζχουν κάποια επίδραςθ ςτθν
πόλωςθ του φωτόσ που μπορεί να χρθςιμοποιθκεί για τθν απόκτθςθ
πλθροφοριϊν ςχετικϊν με τθ δομι τουσ. Σα αςφμμετρα μόρια ζχουν
αυτό που ονομάηουμε οπτική ενεργότητα και χαρακτθρίηονται από
διαφορετικοφσ δείκτεσ διάκλαςθσ για αριςτερόςτροφο και
δεξιόςτροφο κυκλικά πολωμζνο φωσ. Σα αςφμμετρα μόρια
αλλθλεπιδροφν διαφορετικά με το αριςτερόςτροφο από ότι με το
δεξιόςτροφο κυκλικά πολωμζνο φωσ, εξαιτίασ τθσ χειρομορφίασ τουσ.
Πια ουςία για να είναι οπτικά ενεργι κα πρζπει να
υπάρχουν χρωμοφόρεσ που:
1) Κα εμφανίηουν χειρομορφία
ι
2) Χωρίσ να εφανίηουν χειρομορφία οι ίδιεσ, είναι
τοποκετθμζνεσ ςε μια χειρόμορφθ διάταξθ.

• Ξάκε ουςία που εμφανίηει κυκλικό διχρωϊςμό ι κυκλικι
διπλοκλαςτικότθτα (*) ονομάηεται ΟΠΣΛΞΑ ΕΡΕΡΓΘ. ΢τθν
πραγματικότθτα είναι ςπάνιεσ οι περιπτϊςεισ που μια ουςία
εμφανίηει τθ μια ιδιότθτα και όχι τθν άλλθ. Ζτςι αυτό που
ςυμβαίνει είναι ότι αν ςε μια τζτοια ουςία προςπζςει γραμμικά
πολωμζνο φωσ τότε:
1) Αφενόσ μεν το φωσ μετατρζπεται ςε ελλειπτικά πολωμζνο.
2) Αφετζρου ο μεγάλοσ θμιάξονασ τθσ ζλλειψθσ ζχει ςτραφεί και
ςχθματίηει γωνία με τθν κατεφκυνςθ πόλωςθσ του
προςπίπτοντοσ φωτόσ.
(*) Περιςςότερα για τον κυκλικό διχρωϊςμό και τθν κυκλικι διπλοδιακλαςτικότθτα μπορείτε
να βρείτε ςτο ΠΑΡΑΡΣΘΠΑ ΛΛ
Οπτικώσ Ενεργά Τλικά – Εργαςτηριακή Άςκηςη
Σο γραμμικά πολωμζνο φωσ μπορεί να κεωρθκεί ωσ άκροιςμα

αριςτερόςτροφου και δεξιόςτροφου κυκλικά πολωμζνου φωτόσ.
Όταν γραμμικά πολωμζνο φωσ προςπζςει ςε διάλυμα οπτικά ενεργϊν
μορίων, θ αριςτερόςτροφθ ςυνιςτϊςα του κα αλλθλεπιδρά με το
διάλυμα διαφορετικά από ότι θ δεξιόςτροφθ. Επομζνωσ, μετά τθ
διζλευςι τουσ μζςα από το διάλυμα, οι ςυνιςτϊςεσ αυτζσ κα ζχουν
μεταβλθκεί και επαναςυνδεόμενεσ κα δϊςουν διαφορετικι πόλωςθ
για το εξερχόμενο φωσ, ςε ςχζςθ με το ειςερχόμενο.
Αν το δείγμα δεν απορροφά φωσ, τότε το φωσ παραμζνει γραμμικά
πολωμζνο, αλλά θ διεφκυνςθ πόλωςισ του ςτρζφεται, λόγω των
διαφορετικϊν ενεργϊν οπτικϊν δρόμων για κάκε ςυνιςτϊςα τθσ
πόλωςθσ.
΢φςτθμα, που αποτελείται από πολωτι και αναλυτι, των οποίων τα

χαρακτθριςτικά επίπεδα είναι κάκετα μεταξφ τουσ.
Πετά απ' τον αναλυτι δεν εμφανίηεται φωτεινι δζςμθ γιατί
ςθμειϊνεται απόςβεςθ.
Aν μεταξφ πολωτι και αναλυτι τοποκετθκεί διάλυμα ςακχάρου
(οπτικϊσ ενεργι ουςία), μετά τον αναλυτι κα εμφανιςτεί φωτεινι
δζςμθ παρά το ότι τα δφο χαρακτθριςτικά επίπεδα εξακολουκοφν να
είναι κάκετα. Αυτό οφείλεται ςτθν ςτροφι του επιπζδου του
πολωμζνου φωτόσ από το διάλυμα του ςακχάρου.
Σα μόρια που ςτρζφουν το πολωμζνο φωσ προσ τα αριςτερά

ονομάηονται αριςτερόςτροφα (levarotatory ι L) ενϊ προσ τα δεξιά
δεξιόςτροφα (dextrorotatory ι D).
Όλεσ οι πρωτεΐνεσ και τα περιςςότερα άλλα βιολογικά μόρια,
βρίςκονται ςτθ φφςθ μόνο ςτθ μορφι L.
Οπτικϊσ ενεργά υλικά είναι:

- Kρφςταλλοι οργανικϊν και ανόργανων ενϊςεων που
οφείλουν τθ ςτροφικι τουσ ικανότθτα ςτθν εςωτερικι δομι του
κρυςτάλλου.
- Oργανικζσ ενϊςεισ υγρζσ, ι διαλφματα που οφείλουν τθ
ςτροφικι τουσ ικανότθτα ςτθν δομι του μορίου.
 Δεξιόςτροφα υλικά είναι π.χ. τα: καλμοςάκχαρο, μαλτόηθ,

δεξτρόηθ, άμυλο, δεξτρίνθ, γλυκογόνο, τρυγικό οξφ (δ) και τα
άλατά του, μθλικό οξφ κ.λ.π.
 Αριςτερόςτροφα είναι π.χ. τα: λεβουλόηθ, μανίτθσ,τρυγικό οξφ
(α) και τα άλατά του, κινίνθ, μορφίνθ, ςτρυχνίνθ, νικοτίνθ κ.λ.π.
Για να εξαφανιςτεί πάλι το φωσ πρζπει ο αναλυτισ να ςτραφεί κατά

γωνία Δθ. Aν θ ςτροφι αυτι γίνει κατά τθ φορά των δεικτϊν του
ρολογιοφ, το υλικό ονομάηεται δεξιόςτροφο, ενϊ ςτθν αντίκετθ
περίπτωςθ αριςτερόςτροφο. Tο πείραμα απζδειξε ότι θ γωνία
ςτροφισ Δθ είναι ανάλογθ του μικουσ ℓ που διανφει το φωσ μζςα
ςτθν ενεργό ουςία:
Δθ = β ℓ
O ςυντελεςτισ β ονομάηεται ςτροφική ικανότητα και εξαρτάται από
το μικοσ κφματοσ του φωτόσ που χρθςιμοποιικθκε και τθ φφςθ τθσ
ουςίασ. Aν θ οπτικά ενεργόσ ουςία είναι διάλυμα, το β εξαρτάται και
από τθ ςυγκζντρωςθ του διαλφματοσ. Δθλαδι:
β=αC

Tο α ονομάηεται ειδική ςτροφική ικανότητα και εξαρτάται από τθ
φφςθ τθσ διαλυμζνθσ ουςίασ, το μικοσ κφματοσ του φωτόσ και τθ
κερμοκραςία. Aν το β αντικαταςτακεί ςτθν προθγοφμενθ ςχζςθ
προκφπτει:
Δθ = α ℓ C
Aν θο και θ είναι οι ενδείξεισ του γωνιομετρικοφ κφκλου του οργάνου
για πλιρθ απόςβεςθ του φωτόσ χωρίσ διάλυμα και με διάλυμα,
αντίςτοιχα, τότε:
Δθ = θ - θο
και θ τελευταία ςχζςθ γίνεται:
θ = θο + αℓC
Eπειδι ςυνικωσ το θ εκφράηεται ςε μοίρεσ, το ℓ ςε cm και το C ςε Π
(moles/lt, π.χ. 0.5 M, 1.0 M, κ.λ.π), το α εκφράηεται ςε: 
cm( moles / lt )
1) Πόιωζε από ακάθιαζε ζε δηειεθηνηθό οιηθό

• Ζςτω ότι μθ πολωμζνο φωσ προςπίπτει ςε μια επιφάνεια και
ανακλάται κατοπτρικά από αυτι.
κπ Ξατάςταςθ πόλωςθσ
n1 κάθετη ςτο επίπεδο τθσ
΢τθ γενικι περίπτωςθ μετά
ανάκλαςθσ. “Διζρχεται”
τθν ανάκλαςθ προκφπτει
μερικϊσ πολωμζνο φωσ.
n2 ανεπθρζαςτθ.
κδ
Σο μθ πολωμζνο φωσ παρίςταται

από δφο κάκετεσ μεταξφ του Ξατάςταςθσ πόλωςθσ
καταςτάςεισ πόλωςθσ που είναι
αςφμφωνεσ.
παράλληλη ςτο επίπεδο
τθσ ανάκλαςθσ.
Ανακλάται
"εξαςκενθμζνθ".
Νόμμξ Brewster
• Αν ςυμβαίνει το διάνυςμα τθσ ζνταςθσ του θλεκτρικοφ πεδίου
μζςα ςτο δεφτερο υλικό να είναι παράλλθλο με τθ διεφκυνςθ τθσ
ανακλϊμενθσ ακτίνασ τότε θ ςυγκεκριμζνθ κατάςταςθ πόλωςθσ
δεν ανακλάται κακϊσ κα οδθγιςει ςε διάμθκεσ
θλεκτρομαγνθτικό κφμα.
κπ + 90° + κδ = 180°
κπ
n1 Ρόμοσ Snell: n1·sin κπ = n2·sinκδ
n2
κδ n2
tan    ΓΩΝΙΑ BREWSTER
n1
Σοκμπηηθά
• Ανάλογα λοιπόν με τθν γωνία πρόςπτωςθσ του φωτόσ ςε μια
διθλεκτρικι επιφάνεια το ανακλϊμενο φωσ είναι:
 ΠΘ ΠΟΟΩΠΕΡΟ: Αν π = 0° ι 90°.
n
 ΟΡΛΗΟΡΣΛΑ ΓΡΑΠΠΛΞΑ ΠΟΟΩΠΕΡΟ: Αν   arctan . 2
(θ πόλωςθ κάκετθ ςτο επίπεδο τθσ ανάκλαςθσ) n1
 ΠΕΡΛΞΩ΢ ΠΟΟΩΠΕΡΟ: Για όλεσ τισ υπόλοιπεσ τιμζσ τθσ γωνίασ

πρόςπτωςθσ  π.
Ονηζμέκεξ εθανμμγέξ
• Σα γυαλιά θλίου με πολωτικά φίλτρα, ςκοπεφουν
ςτο να "αποκόψουν" το οριηόντια πολωμζνο
ανακλϊμενο φωσ (που είναι κάκετο ςτο επίπεδο
τθσ ανάκλαςθσ).
• ΢ε οριςμζνεσ περιπτϊςεισ μάλιςτα προκφπτουν
"αναπάντεχα" αποτελζςματα.
Φίλτρο που πολϊνει
κατακόρυφα το φωσ
Ξατακόρυφθ οκόνθ που
φωτίηεται από πίςω
Οριηόντια γυάλινθ προκικθ Ξακϊσ θ φωτογράφθςθ ζχει γίνει

κοντά ςτθ γωνία Brewster, ςτο
τμιμα όπου προςπίπτει
΢το τμιμα τθσ γυάλινθσ κατακόρυφα πολωμζνο φωσ
προκικθσ που προςπίπτει βλζπουμε κάτω από τθν
φυςικό φωσ δεν μποροφμε να επιφάνεια του γυαλιοφ
δοφμε εφκολα από κάτω
Τπάρχουν υποκζςεισ ςφμφωνα με τισ οποίεσ οριςμζνα πουλιά χρθςιμοποιοφν ζνα παρόμοιο μθχανιςμό
προκειμζνου να βλζπουν κάτω από τθν επιφάνεια τθσ κάλλαςασ και να "ψαρεφουν".
Ο “φπτιοσ κολυμβθτισ” (Notonecta) είναι ζνα ζντομο που ηεί ςτθν επιφάνεια
ςτάςιμων νερϊν και λιμνϊν
Ξατά καιροφσ πετά Οίγο όμωσ πριν επιχειριςει

ψάχνοντασ κάποια νζα να κατζβει ςτθν επιφάνεια
κατοικία. (Θ ςυνθκιςμζνθ τθσ λίμνθσ το ζντομο
ςτάςθ του ςϊματοσ του υιοκετεί τθ διπλανι ςτάςθ
εντόμου ςε αυτζσ τισ πτιςεισ
φαίνεται ςτο ςχιμα)
Θ γωνία Brewster για τθν περίπτωςθ αζρα-νεροφ είναι περίπου 53°. ΢τθ ςυγκεκριμζνθ κζςθ
παρατιρθςθσ λοιπόν, αναμζνεται να ζχουμε ανακλϊμενο φωσ οριηόντια πολωμζνο.
n2 n2 (νερό) = 1,33 n1 (αζρασ) =1
tan   
n1 tan𝜃𝜋 = 1,33 ⟹ 𝜃𝜋 = 0,926 rad ≈ 53°
Σο ζντομο ανιχνεφει με ειδικοφσ αιςκθτιρεσ που διακζτει ςτο μάτι του το αν το φωσ είναι
οριηόντια πολωμζνο, και ζτςι μπορεί να αντιλθφκεί αν όντωσ θ ανάκλαςθ προζρχεται από
τθν επιφάνεια του νεροφ.
2) Πόιωζε από ζθέδαζε

• Ζςτω ότι μθ πολωμζνο φωσ διζρχεται από μια περιοχι ςτθν
οποία υπάρχουν κάποια ςκεδαςτικά κζντρα. Σότε το φωσ που
ςκεδάηεται ςε οποιαδιποτε διεφκυνςθ που ςχθματίηει γωνία 90°
με τθ διεφκυνςθ διάδοςθσ κα είναι γραμμικά πολωμζνο.
Περιοχι που
z
περιλαμβάνει κζντρα
ςκζδαςθσ
y
x
90°
Π
• Παρατθρϊντασ το φωσ ςε οποιαδιποτε άλλθ κατεφκυνςθ

αντιλαμβανόμαςτε μερικϊσ πολωμζνο φωσ.
33% 33%
100%
• Για τθν περίπτωςθ του θλιακοφ φωτόσ, το επόμενο ςχιμα δείχνει
το βακμό πόλωςθσ που αντιλαμβάνεται ζνασ παρατθρθτισ Π
ανάλογα με τθ διεφκυνςθ από τθν οποία προζρχεται το φωσ.
Οπιςτοςκζδαςθ Διεφκυνςθ που ςχθματίηει γωνία 90°
Σο προερχόμενο από όλεσ τισ υπόλοιπεσ
διευκφνςεισ φωσ είναι μερικά μόνο με τθν ευκεία που ςυνδζει τον ιλιο με
πολωμζνο. τον παρατθρθτι. Από τθν
ςυγκεκριμζνθ διεφκυνςθ προζρχεται
Εμπρόςκια ςκζδαςθ γραμμικά πολωμζνο φωσ.
Ήλιοσ
• Εξαιτίασ των πολλαπλϊν ςκζδαςεων που υφίςταται το φωσ πριν

φκάςει ςτον παρατθρθτι, το τελικό αποτζλεςμα διαφζρει
ςθμαντικά από τθν προθγοφμενθ κεωρθτικι κατανομι.
Δείτε το video ςτουσ "΢υνδζςμουσ --> Οπτική --> Polarization of the Sky"
Πωξ μη μέιηζζεξ πνμζακαημιίδμκηαη με ηε

βμήζεηα ημο πμιωμέκμο θωηόξ
• Όταν οι εργάτριεσ μζλιςςεσ γυρίηουν ςτθν
κυψζλθ, χρθςιμοποιοφν ζνα χορό προκειμζνου
να κακοδθγιςουν τισ υπόλοιπεσ για το που
βρίςκεται θ τροφι.
• Αν ο ιλιοσ είναι ορατόσ, και ο χορόσ γίνεται ςε Σροφι

οριηόντιο επίπεδο τότε το κεντρικό τμιμα του
χοροφ δείχνει τθν κατεφκυνςθ, ωσ προσ τον ιλιο,
ςτθν οποία βρίςκεται θ τροφι.
Ιλιοσ
• Ο Karl von Frisch παρατιρθςε ότι οι μζλιςςεσ
μποροφςαν να πλθροφοριςουν τθν κυψζλθ για
τθ κζςθ τθσ τροφισ ακόμα και αν ο ιλιοσ δεν
ιταν ορατόσ εφόςον όμωσ μποροφςαν να
"βλζπουν" ζνα τμιμα του ουρανοφ.
Karl von Frisch: Βραβείο
Ρόμπελ ςτθν Λατρικι και
• Για να εξθγιςει τθν παρατιρθςθ ζκανε τθν Φυςιολογία το 1973 (από
κοινοφ με τουσ K. Lorenz και
υπόκεςθ ότι οι μζλιςςεσ μποροφςαν να N. Tinbergen)
ανιχνεφςουν και να χρθςιμοποιιςουν το βακμό Σο φωσ που φκάνει ςτθ

πόλωςθσ του ςκεδαηόμενου φωτόσ προκειμζνου μζλιςςα είναι μερικά
πολωμζνο
να "προςδιορίηουν" τθ κζςθ του ιλιου. Σμιμα του ουρανοφ
που μποροφςαν να
"δοφν" οι μζλιςςεσ Σροφι
Ιλιοσ
΢κεδαηόμενο φωσ
(είναι μερικά
• Για να επιβεβαιϊςει τθ κεωρία του ΢το τμιμα του ουρανοφ που
μποροφςαν να "δοφν" οι
πολωμζνο)
τοποκζτθςε ζνα πολωτικό φίλτρο ςτο μζλιςςεσ ζχει τοποκετθκεί

τϊρα πολωτικό φίλτρο (αρχικά ο
άνοιγμα και παρατιρθςε ότι: άξονασ διζλευςισ του
ταυτίηεται με τθν διεφκυνςθ
Σροφι
πόλωςθσ του ςκεδαηόμενου

φωτόσ)
1) Όταν ο άξονασ διζλευςθσ ιταν τζτοιοσ

Ιλιοσ
ϊςτε να διζρχεται θ γραμμικά πολωμζνθ
ςυνιςτϊςα του ςκεδαηόμενου φωτόσ
τότε ο χορόσ τθσ μζλιςςασ ζμενε
ανεπθρζαςτοσ.
΢κεδαηόμενο φωσ
(είναι μερικά
΢το τμιμα του ουρανοφ που πολωμζνο)
2) Αντίκετα, αν ο άξονασ διζλευςθσ του μποροφςαν να "δοφν" οι μζλιςςεσ
ζχει τοποκετθκεί τϊρα πολωτικό
φίλτρου ςτρζφονταν, ϊςτε να αλλάξει θ φίλτρο (ο άξονασ διζλευςισ του
ζχει περιςτραφεί ωσ προσ τθν
Σροφι
διεφκυνςθ του πολωμζνου φωτόσ που διεφκυνςθ πόλωςθσ του

ςκεδαηόμενου φωτόσ)
ζφκανε ςτθ μζλιςςα, τότε ο χορόσ τθσ
άλλαηε κατεφκυνςθ. Ιλιοσ
ΠΑΡΑΡΣΘΠΑ Λ
Γραμμικόσ Διχρωϊςμόσ – Φίλτρα Polaroid
Μηα ελήγεζε ημο Δηπνωϊζμμύ

ΠΕΙΡΑΜΑ ΠΟΛΩ΢Η΢
Πεγή εθπνκπήο ΜΙΚΡΟΚΤΜΑΣΩΝ • Σα ειεύζεξα e- ηωλ ζπξκάηωλ
κηθξνθπκάηωλ ηίζνληαη ζε θίλεζε ζηε
δηεύζπλζε πνπ  ηνπο επηβάιιεη
ην δηάλπζκα E.
Αληρλεπηήο
κηθξνθπκάηωλ 1) Αλ ε θίλεζε γίλεηαη θαηά
κήθνο ηωλ ζπξκάηωλ, ηόηε ε
΢πξκάηηλν πιαίζην ην νπνίν δξά ωο πνιωηήο. Ο
άμνλαο δηέιεπζεο είλαη θάζεηνο ζηα ζύξκαηα δει. από πξνζπίπηνπζα ελέξγεηα
ηνλ πνιωηή απηό δηέξρεηαη κόλν
 ε θαηάζηαζε
πόιωζεο όπνπ ην δηάλπζκα E είλαη θάζεην ζηα
κεηαηξέπεηαη ζε ζεξκηθή.

ζύξκαηα.
2) Αλ αληίζεηα ην δηάλπζκα E
αζθεί δύλακε ζηα e- θάζεηα πξνο ηα ζύξκαηα, επεηδή ε
θηλεηηθόηεηά ηνπο ζε απηή ηε δηεύζπλζε είλαη πεξηνξηζκέλε,
δελ έρνπκε κεηαηξνπή, ζε κεγάιν πνζνζηό, ηεο
πξνζπίπηνπζαο θωηεηλήο ελέξγεηαο ζε ζεξκηθή.
Τα θίιηνα από polaroid
• Σα φίλτρα polaroid (ανακαλφφκθκαν από τόν E. Ladd το 1932)
μποροφν να κεωρθκοφν ςαν τζτοια πλζγματα τα οποία
ςχθματίηονται από πολυμερζσ που τείνεται (ϊςτε τα μόρια του
πολυμεροφσ να διαταχκοφν ςε ευκείεσ παράλλθλεσ γραμμζσ
ακριβϊσ όπωσ τα ςφρματα). Πάνω ςτα μόρια των υδρογον-
ανκράκων προςροφϊνται άτομα ιωδίου τα οποία παρζχουν τα
απαραίτθτα ελεφκερα θλεκτρόνια.
• Ο πιο γνωςτόσ κρφςταλλοσ που εμφανίηει αυτι τθν ιδιότθτα είναι
θμιπολφτιμοσ λίκοσ τουρμαλίνθ.
ΠΑΡΑΡΣΘΠΑ IΛ
Κοθιηθόξ Δηπνωϊζμόξ & Κοθιηθή
Δηπιμζιαζηηθόηεηα
Μηα Αιιαγή Οπηηθήξ
• Θ μζχρι ςτιγμισ ανάλυςθ βαςίςτθκε ςε δφο ανεξάρτθτεσ
γραμμικζσ καταςτάςεισ πόλωςθσ (οριηόντια & κατακόρυφθ) και
τθ ςφνκεςι τουσ. Ππορεί να αποδειχκεί ότι θ ίδια ανάλυςθ
μπορεί να επιτευχκεί ςτθ βάςθ δφο ανεξάρτθτων κυκλικϊν
καταςτάςεων πόλωςθσ (δεξιόςτροφθ & αριςτερόςτροφθ).
ΞΑΡΣΕ΢ΛΑΡΘ ΑΡΑΟΤ΢Θ: Ανάκλαςθ
ΞΤΞΟΛΞΕ΢ ΞΑΣΑ΢ΣΑ΢ΕΛ΢ ΠΟΟΩ΢Θ΢: Διζλευςθ του φωτόσ από
οπτικά ενεργζσ ουςίεσ.
Σο βαςικότερο ςθμείο που μασ ενδιαφζρει είναι ότι η ςφνθεςη
δεξιόςτροφα και αριςτερόςτροφα πολωμζνου φωτόσ με τα
ίδια πλάτη οδηγεί ςε γραμμικά πολωμζνο φωσ.
EMANIM
Αιιειεπίδναζε ημο Φωηόξ με ηεκ Ύιε I

• Ξατά τθ διζλευςθ του φωτόσ από τθν φλθ ςυμβαίνουν δφο
βαςικά φαινόμενα.
Η έληαζε ηνπ θωηόο

ΑΠΟΡΡΟΦΗ΢Η (δει. νπζηαζηηθά ην
πιάηνο ηνπ θύκαηνο)
κεηώλεηαη.
ΕΛΑΣΣΩ΢Η Η ηαρύηεηα ηνπ

ΣΑΥΤΣΗΣΑ΢ θωηόο κεηώλεηαη.
Αιιειεπίδναζε ημο Φωηόξ με ηεκ Ύιε II
I0 I I
A  log 0  C    
Σν θαηλόκελν I
ΑΠΟΡΡΟΦΗ΢Η πεξηγξάθεηαη από Νόκνο Beer-Lambert.
ηελ απνξξόθεζε 
Α. όπνπ:
C ε ζπγθέληξωζε
 ην κήθνο ηνπ δείγκαηνο

ε γξακκνκνξηαθόο
ζπληειεζηήο απνξξόθεζεο
c όπνπ:
Σν θαηλόκελν n 0 c0 ε ηαρύηεηα ηνπ θωηόο ζην
ΕΛΑΣΣΩ΢Η πεξηγξάθεηαη από c θελό θαη
ΣΑΥΤΣΗΣΑ΢ ην δείθηε c ε ηαρύηεηα ηνπ θωηόο ζην
δηάζιαζεο n. πιηθό.

ΜΕ΢Ο ΔΙΑΔΟ΢Η΢
Σν κέζν δηάδνζεο απνξξνθά ζε Σν δεμηόζηξνθα θαη ην αξηζηεξόζηξνθα

δηαθνξεηηθό βαζκό ην δεμηόζηξνθα θαη πνιωκέλν θωο δηαδίδνληαη κε
ην αξηζηεξόζηξνθα πνιωκέλν θωο δηαθνξεηηθή ηαρύηεηα ζην κέζν
Σν κέζν δηάδνζεο εκθαλίδεη Σν κέζν δηάδνζεο εκθαλίδεη

δηαθνξεηηθέο απνξξνθήζεηο γηα ην δηαθνξεηηθνύο δείθηεο δηάζιαζεο γηα ην
δεμηόζηξνθα (ΑR) θαη ην δεμηόζηξνθα (nR) θαη ην
αξηζηεξόζηξνθα (AL) πνιωκέλν θωο αξηζηεξόζηξνθα (nL) πνιωκέλν θωο
Η δηαθνξά ηωλ δύν απηώλ Η δηαθνξά ηωλ δύν απηώλ δεηθηώλ

απνξξνθήζεωλ ΑR – AL νλνκάδεηαη δηάζιαζεο nR – nL νλνκάδεηαη
ΚΤΚΛΙΚΟ΢ ΔΙΥΡΩΪ΢ΜΟ΢ (Circular ΚΤΚΛΙΚΗ ΔΙΠΛΟΘΛΑ΢ΣΙΚΟΣΗΣΑ
Dichroism) (Circular Birefringence)
Η ύπαξμε θπθιηθνύ δηρξωϊζκνύ έρεη ωο Η ύπαξμε θπθιηθήο
απνηέιεζκα αλ ζηελ νπζία πξνζπέζεη δηπινζιαζηηθόηεηαο έρεη ωο
γξακκηθά πνιωκέλν θωο απηό λα απνηέιεζκα αλ ζηελ νπζία πξνζπέζεη
κεηαηξαπεί ζε ειιεηπηηθά πνιωκέλν γξακκηθά πνιωκέλν θωο λα ζηξαθεί ην
επίπεδν πόιωζήο ηνπ
Οξηδόληηα Οπηηθά Οξηδόληηα Οπηηθά

γξακκηθά ελεξγόο γξακκηθά ελεξγόο
πνιωκέλν νπζία πνιωκέλν νπζία
θωο Ειιεηπηηθά
πνιωκέλν θωο Καηαθόξπθα
θωο γξακκηθά
πνιωκέλν
ΚΟΚΚΙΝΟ: Αξηζηεξόζηξνθα πνιωκέλν θωο, θωο
ΠΡΑ΢ΙΝΟ: Δεμηόζηξνθα πνιωκέλν θωο (ζεωξνύκε όηη δελ απνξξνθάηαη θαζόινπ)
Πμιωηέξ
Φυςικό Πολωμζνο
φωσ ΠΟΟΩΣΘ΢
φωσ
Θ λειτουργία όλων των γραμμικϊν πολωτϊν βαςίηεται ςε ζναν

από τουσ εξισ τζςςερισ μθχανιςμοφσ:
1) ΕΠΙΛΕΚΣΙΚΗ ΑΠΟΡΡΟΦΗ΢Η (ΔΙΧΡΩΪ΢ΜΟ΢)

2) ΔΙΠΛΟΘΛΑ΢ΣΙΚΟΣΗΣΑ
3) ΑΝΑΚΛΑ΢Η
4) ΢ΚΕΔΑ΢Η
ΠΑΡΑΡΣΘΠΑ ΛΛI
Φαςματοςκοπική τεχνική κυκλικοφ
διχρωϊςμοφ
(Circular Dichroism - CD)
ΠΕΟΕΣΘ ΣΩΡ ΠΡΩΣΕΝΡΩΡ ΠΕ

ΣΘ ΒΟΘΚΕΛΑ ΣΟΤ CD
Πμο μθείιεηαη μ θοθιηθόξ δηπνωϊζμόξ ζηηξ
πνωηεΐκεξ;
• Οι πρωτείνεσ αποτελοφνται από αμινοξζα που (με τθν εξαίρεςθ
τθσ γλυκίνθσ) είναι οπτικά ενεργά κακϊσ ζχουν αςφμμετρο άτομο
C. COOH COOH
C C
NH 2 R
R H 2N
H H
• Εθηόο όκωο από ηα ακηλνμέα, ηα ζηνηρεία ηεο δεπηεξνηαγνύο

δνκήο (α-έιηθα, β πηπρωηή επηθάλεηα) επηβάιινπλ επηπιένλ
ρεηξνκνξθία ζην κόξην ηεο πξωηεΐλεο.
• Επηπιένλ, είλαη δπλαηόλ λα δώζνπλ ζήκα θπθιηθνύ δηρξωϊζκνύ
πξόζζεηεο νκάδεο πνπ ζπλδένληαη ζε κηα πξωηεΐλε (π.ρ. νκάδα
ηεο αίκεο θ.ν.θ.)
• Σέινο ζε νξηζκέλεο πεξηνρέο ηνπ θάζκαηνο είλαη δπλαηόλ λα
δίλνπλ ζήκα θπθιηθνύ δηρξωηζκνύ νη πιεπξηθέο νκάδεο ηωλ
ακηλνμέωλ (θπξίωο ε ηξππηνθάλε θαη ε ηπξνζίλε).
«Πανάζονα» ημο θάζμαημξ ζηα μπμία

μειεηάμε ηηξ πνωηεΐκεξ
• Όλεσ αυτζσ οι ςυνειςφορζσ εμφανίηονται ςε διαφορετικά τμιματα του
φάςματοσ όπωσ φαίνεται ςτο ςχιμα που ακολουκεί.
Μήκος Κύματος (nm)
150 250 350 450 550
ΜΑΚΡΑ ΕΓΓΤ΢ ΕΓΓΤ΢ ΤΠΕΡΤΘΡΟ & ΟΡΑΣΟ

ΠΕΡΙΟΥΗ ΠΕΡΙΟΥΗ
(near UV - visible)
(far UV) (near UV)
ΤΠΕΤΘΤΝΗ ΔΕΤΣΕΡΟΣΑΓΗ΢ ΑΡΩΜΑΣΙΚΕ΢

ΔΟΜΗ ΠΛΕΤΡΙΚΕ΢
ΥΡΩΜΟΦΟΡΑ ΑΛΤ΢ΙΔΕ΢
ΠΡΟ΢ΘΕΣΕ΢ ΟΜΑΔΕ΢
Μειέηε ηεξ δεοηενμηαγμύξ δμμήξ ηωκ
πνωηεϊκώκ Ι
• ΢τα παρακάτω τρία ςχιματα φαίνεται το CD φάςμα για τθν
περίπτωςθ πολυπεπτιδικϊν αλυςίδων όταν θ δευτεροταγισ
δομι αυτϊν είναι γνωςτι.
α - έλικα β – πτστωτή επιυάνεια τσταίο σπείραμα
πρωτεΐνη μυοςφαιρίνη
από ςπζρμα φάλαινασ
Η βζλτιςτη προςαρμογή ςτα πειραματικά δεδομζνα επιτυγχάνεται με τον

κατάλληλο ςυνδυαςμό των τριών πρότυπων καμπφλων που αποκαλφπτει την
αναλογία, ςτη δευτεροταγή δομή τησ πρωτεΐνησ, των δομικών ςτοιχείων που
αυτζσ περιγράφουν.
Παναθμιμύζεζε δμμηθώκ αιιαγώκ ζηηξ
πνωηεΐκεξ I
• Αν μεταβάλλουμε το pH ι τθ κερμοκραςία ςυμβαίνει
μετουςίωςθ τθσ πρωτεΐνθσ (δθλ. θ πρωτεΐνθ χάνει τθ
λειτουργικότθτά τθσ αποδιαταςςόμενθ). Όμωσ θ
αποδιατεταγμζνθ πρωτεΐνθ ζχει διαφορετικό CD φάςμα από το
φάςμα που ζχει θ λειτουργικι μορφι.
50
-50
θ (mdeg)
θ=20 C
o
-100
θ=66 C
o
-150
-200
180 190 200 210 220 230 240 250 260 270
λ (nm)
Παναθμιμύζεζε δμμηθώκ αιιαγώκ ζηηξ

πνωηεΐκεξ II
• Πποροφμε λοιπόν να επιλζξουμε ζνα οριςμζνο μικοσ κφματοσ (και πιο
ςυγκεκριμζνα εκείνο ςτο οποίο θ διαφορά ςτθν ελλειπτικότθτα είναι μζγιςτθ)
και να παρακολουκιςουμε πωσ αλλάηει θ τιμι τθσ ελλειπτικότθτασ ωσ
ςυνάρτθςθ τθσ κερμοκραςίασ (ι του pH).
20
-20
-40
Θ220 (mdeg)
-60
-80
-100
-120
-140
-160
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
o
Temperature ( C)
ΘΕΡΜΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ
Θερμοκρασία/Θερμική διαστολή
/Θερμοχωρητικότητα/ Θερμιδομετρία/Μετάδοση
θερμότητας /Εξισώσεις κατάστασης
ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ
ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ
 Να κατανοήσετε τον τρόπο δημιουργίας μιας
θερμοκρασιακής κλίμακας.
 Να γνωρίσετε διάφορους τύπους
θερμομέτρων.
 Να περιγράφετε τη λειτουργία του
θερμομέτρου αερίου σε σταθερό όγκο.
ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗ ΣΤΙΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ
 Από το βιβλίο του J. Newman «Φυσική
της Ζωής» την §12.1.
 Από το βιβλίο των Freedman/ Ruskell/
Kesten/ Tauck «Βασικές Αρχές Φυσικής
στις Επιστήμες Υγείας» την §14.1.
Η ΕΝΝΟΙΑ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ
Εισάγεται στη
φυσική, όπως και η
δύναμη, μέσω των
ανθρώπινων
αισθήσεων.
Πιο συγκεκριμένα, ενώ η δύναμη
συνδέεται με την αίσθηση του
τραβώ και σπρώχνω, η
θερμοκρασία συνδέεται με την
αίσθηση περί ζεστού (και κρύου).
Οι αισθήσεις μας πολλές φορές μας
μεταφέρουν αντιφατικά μηνύματα
όπως φαίνεται στο πείραμα, όπου
αφού τοποθετήσουμε τα δύο χέρια
μας για λίγα λεπτά σε μια λεκάνη
με ζεστό και κρύο νερό στη
συνέχεια τα τοποθετούμε
ταυτόχρονα σε μια λεκάνη με
χλιαρό νερό.
Στην περίπτωση αυτή
αισθανόμαστε το χέρι
που ήταν στο ζεστό
νερό να κρυώνει, ενώ
το χέρι που ήταν στο
κρύο νερό να Το σκίτσο είναι μαθητή από το site
https://tinanantsou.blogspot.com
ζεσταίνεται.
Χρειαζόμαστε λοιπόν ένα πιο
«αντικειμενικό» τρόπο μέτρησης
της θερμοκρασίας ο οποίος δεν θα
βασίζεται απευθείας στις αισθήσεις
μας.
Για το λόγο αυτό
χρησιμοποιούμε τα
θερμόμετρα.
Σε ότι αφορά τον ορισμό
της θερμοκρασίας
υπάρχουν δυσκολίες
καθώς θεωρείται
πρωταρχική έννοια για τη
θερμοδυναμική.
Όλα τα θερμόμετρα βασίζουν τη
λειτουργία τους στο γεγονός ότι
πολλές από τις ιδιότητες των σωμάτων
αλλάζουν με τη θερμοκρασία.
Τέτοιες ιδιότητες είναι για
παράδειγμα οι διαστάσεις ή
γενικότερα ο όγκος των στερεών
υγρών και αερίων, η πίεση ενός
αερίου σε δοχείο σταθερού όγκου, η
ΗΕΔ ενός θερμοζεύγους, η
αντίσταση ενός σύρματος, ο δείκτης
διάθλασης ή το χρώμα ενός υλικού,
κ.ο.κ.
Συνοπτικά:
Είδος Θερμομέτρου Θερμομετρική

ποσότητα (X)
Θερμόμετρο αερίου p (Pascal)
σταθερού όγκου
Θερμοζεύγος Ɛ (Volt)
Θερμόμετρο αντιστάτη R (Ohm)
Υδραργυρικό θερμόμετρο ℓ (cm)
Κάθε σώμα που επιλέγεται για να
χρησιμοποιηθεί ως θερμόμετρο
ονομάζεται ΘΕΡΜΟΜΕΤΡΙΚΗ
ΟΥΣΙΑ ενώ η ποσοτική ιδιότητα που
μετράμε και εξαρτάται από τη
θερμοκρασία ονομάζεται
ΘΕΡΜΟΜΕΤΡΙΚΗ ΠΟΣΟΤΗΤΑ ή
ΜΕΤΑΒΛΗΤΗ (Χ).
Η επιλογή τόσο της ουσίας που θα
χρησιμοποιηθεί όσο και της
ποσότητας που θα παρατηρούμε είναι
ΑΥΘΑΙΡΕΤΗ.
Χρόνια εμπειρίας μας έχουν δείξει ότι
ορισμένα σώματα και ορισμένες
ιδιότητες έχουν συγκεκριμένα
πλεονεκτήματα.
Τα βασικά πλεονεκτήματα ενός καλού
θερμομέτρου είναι η ευαισθησία, η
ακρίβεια και η επαναληψιμότητα.
Επίσης χρειαζόμαστε μια σχέση που
να συνδέει τη θερμομετρική ποσότητα
με τη θερμοκρασία. Και η σχέση αυτή
είναι ΑΥΘΑΙΡΕΤΗ, αν και πολλές
φορές επιλέγεται να είναι γραμμική ή
σχέση αναλογίας.
Τέλος απαιτείται ο ορισμός της
μονάδας της θερμοκρασίας (αυτού
που συνήθως ονομάζουμε βαθμός).
 Και αυτή η επιλογή είναι ΑΥΘΑΙΡΕΤΗ
αλλά είναι συνάρτηση της σχέσης που
έχουμε να επιλέξει να ισχύει μεταξύ
θερμοκρασίας και θερμοκρασιακής
ποσότητας (X).
 Παλαιότερα αυτό γίνονταν με την
επιλογή δύο σημείων (ΣΤΑΘΕΡΑ
ΣΗΜΕΙΑ), και την απόδοση αυθαίρετων
τιμών θερμοκρασίας σε αυτά τα δύο
σημεία.
 Στις περισσότερες των περιπτώσεων αυτά τα
δύο σημεία έχει επικρατήσει να είναι το
σημείο πήξης και βρασμού του νερού σε
συγκεκριμένες συνθήκες πίεσης
(ατμοσφαιρική πίεση).
 Η ύπαρξη του αέρα και η διαλυτότητά του
στο σύστημα νερό-πάγος κατά το λιώσιμο του
πάγου δημιουργούσε προβλήματα στην
προετοιμασία ενός τέτοιου συστήματος.
Σήμερα αυτό πλέον γίνεται με την
επιλογή ενός σταθερού σημείου (που
είναι το τριπλό σημείο του νερού).
ΤΟ ΤΡΙΠΛΟ ΣΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ

Το τριπλό σημείο
είναι το σημείο στο
οποίο συνυπάρχει
σε ισορροπία, νερό
σε υγρή, στερεή
και αέρια
κατάσταση,
απουσία αέρα.
Το βασικό του πλεονέκτημα, σε σχέση
με το σημείο βρασμού και το σημείο
τήξης του νερού, είναι ότι
εμφανίζεται σε μια ορισμένη πίεση
(4,58 mm Hg) και σε μια ορισμένη
θερμοκρασία (273,16 K), είναι
εύκολα αναπαραγώγιμο και δεν
εμπλέκει την ύπαρξη αέρα.
Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι
επιλέγουμε ένα σύστημα, μια
ιδιότητά του, που είναι η
θερμομετρική ποσότητα (X), και
ορίζω ότι η σχέση αντιστοίχισης
μεταξύ θερμοκρασία (T) και
θερμομετρικής ποσότητας (X) είναι
σχέση αναλογίας.
Θα ισχύει λοιπόν ότι 𝑇 = 𝑎𝑋. Αυτό
που κάνουμε για να μετρήσουμε τη
θερμοκρασία ενός σώματος είναι να
φέρουμε σε επαφή το προς
θερμομέτρηση σώμα με το
θερμόμετρό μας και να μετρήσουμε
το X.
Προηγουμένως έχουμε φροντίσει να
φέρουμε το θερμόμετρο σε επαφή με
μια συσκευή τριπλού σημείου του
νερού και να σημειώσουμε την τιμή
Xt.p..
Θα είναι:
𝑇 = 𝑎𝑋 𝑇 𝑋
𝑇𝑡.𝑝. = 𝑎𝑋𝑡.𝑝. ൠ ֜ 𝑇𝑡.𝑝. = 𝑋𝑡.𝑝. ֜
𝑋
֜ 𝑇 = 273,16 ∙
𝑋𝑡.𝑝.
Αυτό που θα πρέπει να ελέγξουμε
στη συνέχεια είναι αν και κατά πόσο
οι ενδείξεις των θερμομέτρων που
βασίζονται σε διαφορετικά σώματα
και διαφορετικές θερμομετρικές
ποσότητες συμπίπτουν μεταξύ τους.
 Παρατηρούμε ότι κάτι τέτοιο δεν
συμβαίνει.
 Τα θερμόμετρα συμφωνούν μόνο στο
τριπλό σημείο του νερού (εξ’ ορισμού).
Θερμοζεύγος Θερμόμετρο Θερμόμετρο Θερμόμετρο

αντιστάτη αερίου 1 αερίου 2
Το ενθαρρυντικό όμως είναι ότι τα
θερμόμετρα αερίου δείχνουν κοντινές
ενδείξεις, ανεξάρτητα από το είδος
του αερίου που χρησιμοποιούμε.
 Περαιτέρω πειράματα δείχνουν ότι τα
θερμόμετρα αερίου, ανεξάρτητα από το
είδος του χρησιμοποιούμενου αερίου,
τείνουν να δίνουν τις ίδιες ενδείξεις
θερμοκρασίας καθώς η πίεση που
εμφανίζει το αέριο όταν βρίσκεται στη
θερμοκρασία του τριπλού σημείου του
νερού τείνει στο μηδέν (αυτό πρακτικά
σημαίνει ότι χρησιμοποιούμε πολύ αραιό
αέριο στο θερμόμετρό μας).
Σχηματικά:
pt.p.
pt.p.
Με τον τρόπο αυτό τελικά
καταλήγουμε στο ότι η βασική
κλίμακα θερμοκρασιών στη φυσική
είναι αυτή του θερμομέτρου αερίου,
όπου η θερμοκρασία δίνεται από την:
𝑝
𝑇 = 273,16 ∙ lim
𝑝𝑡.𝑝. →0 𝑝𝑡.𝑝.
Η ΔΙΕΘΝΗΣ (ΠΡΑΚΤΙΚΗ) ΚΛΙΜΑΚΑ

ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΩΝ (ITS-90)
Το βασικό μειονέκτημα του
θερμομέτρου αερίου σταθερού όγκου
είναι ότι για να γίνει μια μέτρηση
θερμοκρασίας απαιτείται σειρά
μετρήσεων για τον προσδιορισμό του
𝑝
lim , αλλά και για μια σειρά
𝑝𝑡.𝑝.→0 𝑝𝑡.𝑝.
διορθώσεων που πρέπει να γίνουν.
Αυτή η δυσκολία στη χρήση του, μας
οδήγησε στην ονομαζόμενη ΔΙΕΘΝΗ
ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΚΛΙΜΑΚΑ
ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΩΝ.

Η κλίμακα αυτή προσπαθεί να
αναπαράγει, όσο πιο πιστά γίνεται, τις
ενδείξεις ενός θερμομέτρου αερίου με
κάποιο άλλο πιο βολικό θερμόμετρο.
 Εισήχθη το 1927 και έκτοτε
αναθεωρήθηκε αρκετές φορές.
Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΚΛΙΜΑΚΑ
ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΩΝ
Σε αυτή ορίζονται:
 μια σειρά από
συγκεκριμένα
σημεία αναφοράς

 οι τρόποι μέτρησης θερμοκρασίας
(θερμομετρική ουσία &
θερμομετρική ποσότητα) σε
συγκεκριμένα διαστήματα
θερμοκρασίας.
 η συνάρτηση μέσω της οποίας από
τη θερμομετρική ποσότητα
προκύπτει η θερμοκρασία.
ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ Ι

Το διμεταλλικό έλασμα κάμπτεται όταν
αυξάνεται η θερμοκρασία του εξαιτίας
των διαφορετικών θερμικών διαστολών
των δύο μετάλλων. Το έλασμα
χρησιμοποιείται και ως θερμοστάτης που
κλείνει ή ανοίγει ηλεκτρικά κυκλώματα.
ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ Ι
Αρχή Λειτουργίας
Πρακτική υλοποίηση
Τελική μορφή
ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ ΙΙ

Τα Θερμόμετρα ακτινοβολίας ή
πυρόμετρα (οπτικά, υπέρυθρων, ολικής
ακτινοβολίας κ.ο.κ) βασίζονται στην
μέτρηση της εκπεμπόμενης ακτινοβολίας
για να κάνουν εκτίμηση της θερμοκρασίας
συνήθως ενός πολύ θερμού σώματος.
ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ ΙΙ
Έχουν το πλεονέκτημα
να μετρούν από
απόσταση και συνήθως
χρησιμοποιούνται για
μετρήσεις πολύ υψηλών
θερμοκρασιών σε
σώματα που δεν έχουμε
πρόσβαση.
ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ ΙII

Τα θερμόμετρα πλατίνας βασίζονται
στην μεταβολή της αντίστασης με τη
θερμοκρασία.
Μπορεί να χρησιμοποιηθούν και άλλα
μέταλλα, αλλά η πλατίνα (λευκόχρυσος
Pt) δίνει τα καλύτερα αποτελέσματα.
ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ ΙII
Είναι το προτεινόμενο θερμόμετρο για τη
μέτρηση θερμοκρασιών μεταξύ δύο
σημείων αναφοράς της Διεθνούς
Πρακτικής Κλίμακας Θερμοκρασιών
(από 13,8033 K μέχρι 1234,93 K).
ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ IV

Το θερμοζεύγος βασίζονται στην
εμφάνιση διαφοράς δυναμικού σε ένα
σημείο επαφής δύο διαφορετικών
μετάλλων.
ΤΡΟΠΟΙ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ V
Μεταλλικό Σύρμα Α
Σημείο
Θερμομέτρησης
Μεταλλικό Σύρμα Β
Χάλκινο
καλώδιο
Θερμοκρασία πήξης
ΗΕΔ
του νερού
Χάλκινο καλώδιο
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΤΙΜΕΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΩΝ



ΘΕΡΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΟΛΗ
 Να κατανοήσετε το φαινόμενο της
θερμικής διαστολής.
 Δυνάμεις που αναπτύσσονται κατά τη
διαστολή.
 Μια απλή ερμηνεία του φαινομένου της
διαστολής σε μοριακό επίπεδο.
 Η ιδιαιτερότητα της διαστολής του
νερού.

 Από το βιβλίο του J. Newman «Φυσική της
Ζωής» την §12.2.
 Από το βιβλίο των Freedman/ Ruskell /
Kesten /Tauck «Βασικές Αρχές Φυσικής
Τα περισσότερα στερεά, υγρά και
αέρια όταν θερμαίνονται
διαστέλλονται.
Σε αυτή την ιδιότητα βασίζεται η
λειτουργία πολλών θερμομέτρων.
ΓΡΑΜΜΙΚΗ ΘΕΡΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΟΛΗ
Έστω ένα στερεό, όπου η μια
διάστασή του είναι πολύ μεγαλύτερη
από τις δύο άλλες (π.χ. μια ράβδος),
στο οποίο αυξάνουμε απειροστά τη
θερμοκρασία κατά dT οπότε
παρατηρούμε απειροστή μεταβολή
μήκους dL.

Αρχική Θερμοκρασία T0
Αρχικό Μήκος L
Τελική Θερμοκρασία T0+dT

dL
+
Τελικό Μήκος L+dL
Ορίζουμε τον γραμμικό συντελεστή
διαστολής ως:
1 𝑑𝐿 1 𝑑𝐿
𝑎= ∙ = ∙
𝐿 𝑑𝜃 𝐿 𝑑𝑇
Η μονάδα του α είναι το 1/K (ή θα
μπορούσε να είναι και το 1/°C).
Δείχνει το ποσοστό αύξησης μήκους
(dL/L) ανά μονάδα μεταβολής της
θερμοκρασίας (dT).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΤΙΜΕΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗ

ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ ΔΙΑΣΤΟΛΗΣ
Ο συντελεστής α παίρνει πολύ
μικρές τιμές και προσδιορίζεται
πειραματικά.
ΘΕΡΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΟΛΗ ΟΓΚΟΥ
Αν καμία από τις διαστάσεις δεν
είναι πολύ μεγαλύτερη από τις
υπόλοιπες τότε μπορούμε να
αναφερθούμε σε κυβική διαστολή ή
διαστολή όγκου.
Τελικός Όγκος V+dV

Αρχικός όγκος V
Αρχική Θερμοκρασία T0 Τελική Θερμοκρασία T0+dT

+
Με παρόμοιο τρόπο ορίζουμε τον
κυβικό συντελεστή διαστολής ως:
1 𝑑𝑉
𝛾= ∙ ֜ 𝑑𝑉 = 𝛾 ∙ 𝑉 ∙ 𝑑𝑇
𝑉 𝑑𝑇
Η μονάδα του γ είναι και πάλι το
1/K (ή το 1/°C).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΤΙΜΕΣ ΤΩΝ ΘΕΡΜΙΚΩΝ

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΩΝ ΔΙΑΣΤΟΛΗΣ
ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΔΙΑΣΤΟΛΗ
Μπορείτε να σκεφτείτε πότε θα έχουμε
επιφανειακή διαστολή και πως θα
οριστεί ένας αντίστοιχος συντελεστής
(β) στην περίπτωση αυτή;
Ποια σχέση περιμένουμε να έχει ο
συγκεκριμένος συντελεστής (ας τον
ονομάσουμε θερμικό συντελεστή
επιφανειακής διαστολής) τον
συντελεστή α;
ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Οι συντελεστές έχουν πολύ μικρές
τιμές, επομένως οι παρατηρούμενες
διαστολές είναι επίσης μικρές.
Η τιμή αυτών των συντελεστών
εξαρτάται από τη θερμοκρασία, αλλά
θα θεωρούμε ότι σε σχετικά μικρά
θερμοκρασιακά εύρη η μεταβολή
είναι ασήμαντη.
Τα δύο αυτά χαρακτηριστικά των
θερμικών συντελεστών διαστολής
μας επιτρέπουν να γράψουμε τον
νόμο που αφορά τις πεπερασμένες
ποσότητες στην ίδια μορφή με το
νόμο για τις απειροστές ποσότητες
δηλαδή:
Δ𝐿 = 𝑎 ∙ 𝐿 ∙ Δ𝑇
Δ𝑉 = 𝛾 ∙ 𝑉 ∙ Δ𝑇
Επειδή η διαστολή εξαρτάται από τη
διαφορά των θερμοκρασιών είναι
εύκολο να καταλάβει κανείς ότι η
διαφορά είναι ίδια είτε μετράμε τη
θερμοκρασία σε K είτε σε °C, καθώς
Δ𝑇 = Δ𝜃.
ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ*
Ο ακριβής νόμος προκύπτει με
ολοκλήρωση του διαφορικού νόμου
ως εξής:
𝑑𝐿
𝑑𝐿 = 𝑎 ∙ 𝐿 ∙ 𝑑𝑇 ֜ = 𝑎 ∙ 𝑑𝑇 ֜
𝐿
𝐿 𝑇
𝑑𝐿
֜න = 𝑎 ∙ න 𝑑𝑇 ֜
𝐿0 𝐿 𝑇0
ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ*
𝐿
֜ 𝑙𝑛 = 𝑎 ∙ 𝑇 − 𝑇0 ֜
𝐿0
𝐿
֜ = 𝑒 𝑎∙ 𝑇−𝑇0
֜
𝐿0
֜ 𝐿 = 𝐿0 ∙ 𝑒 𝑎∙ 𝑇−𝑇0
Η σχέση που συνδέει τους δύο
συντελεστές (𝛾 = 3 ∙ 𝛼) δεν είναι
γενική.
Ισχύει για υλικά που είναι θερμικά
ισότροπα, δηλ. διαστέλλονται το ίδιο
προς όλες τις διευθύνσεις.
 Υπάρχουν πολλά
κρυσταλλικά στερεά (αλλά
και άλλα υλικά όπως το
ξύλο) τα οποία ΔΕΝ είναι
ισότροπα και διαστέλλονται
με διαφορετικούς
συντελεστές σε
διαφορετικές διευθύνσεις.
ΕΞΑΡΤΗΣΗ ΜΗΚΟΥΣ ΑΠΟ ΤΗ
Είναι πολύ απλό από τον αρχικό νόμο
της γραμμικής διαστολής να
καταλήξουμε σε μια σχέση για το
μήκος ως συνάρτηση της
θερμοκρασίας ως εξής:
Δ𝐿 = 𝑎 ∙ 𝐿0 ∙ Δ𝑇 ֜ 𝐿 − 𝐿0 =
= 𝑎 ∙ 𝐿0 ∙ 𝑇 − 𝑇0 ֜
𝐿 = 𝐿0 ∙ 1 + 𝑎 ∙ 𝑇 − 𝑇0
ΕΞΑΡΤΗΣΗ ΟΓΚΟΥ ΑΠΟ ΤΗ

Είναι πολύ απλό από τον αρχικό νόμο
της κυβικής διαστολής (με παρόμοιο
τρόπο) να καταλήξουμε σε μια σχέση
για το μήκος ως συνάρτηση της
θερμοκρασίας ως εξής:
Δ𝑉 = 𝛾 ∙ 𝑉0 ∙ Δ𝑇 ֜ 𝑉 − 𝑉0 =
= 𝛾 ∙ 𝑉0 ∙ 𝑇 − 𝑇0 ֜
𝑉 = 𝑉0 ∙ 1 + 𝛾 ∙ 𝑇 − 𝑇0
Η ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΙΔΑΝΙΚΟΥ
ΑΕΡΙΟΥ
Η διαστολή ενός αερίου θα πρέπει και
αυτή να περιγράφεται, στην
περίπτωση που γίνεται υπό σταθερή
πίεση, από τον προηγούμενο νόμο,
δηλ. από τη σχέση:
𝑉 = 𝑉0 ∙ 1 + 𝛾 ∙ 𝜃 − 𝜃0

ΑΕΡΙΟΥ
Αν μάλιστα θεωρήσουμε 𝜃0 = 0°C
(μελετήσουμε δηλαδή τη διαστολή ή
τη συστολή ξεκινώντας από τους 0°C)
τότε πειραματικά προκύπτει ότι ο
συντελεστής 𝛾 είναι ίδιος για όλα τα
1
αέρια και έχει τιμή 𝛾 ≈ ℃ −1 .
273
ΑΕΡΙΟΥ
Αυτό σημαίνει ότι η μεταβολή όγκου
στα αέρια, εφόσον ξεκινάμε από τους
0 °C, θα υπολογίζεται από τη σχέση:
1
𝑉 = 𝑉0 ∙ 1 + ∙𝜃 .
237

ΑΕΡΙΟΥ
Από τη σχέση αυτή έχουμε:
1 𝑉 1
𝑉 = 𝑉0 ∙ 1 + ∙𝜃 ֜ =1+ ∙𝜃
237 𝑉0 237
𝑉 237 + 𝜃
֜ = ֜
𝑉0 237
𝑉 𝑇
֜ =
𝑉0 𝑇0
(Νόμος Gay-Lussac για ισοβαρή μεταβολή
αερίου)
ΘΕΡΜΙΚΗ ΤΑΣΗ
ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΣΤΟΛΗ

Αν σταθεροποιήσουμε τα άκρα μιας
μεταλλικής ράβδου, και στη συνέχεια
της αυξήσουμε τη θερμοκρασία, θα
αναπτυχθούν πολύ μεγάλες δυνάμεις.
Αυτή η δύναμη τείνει να
παραμορφώσει ή ακόμα και να σπάσει
τη ράβδο και ονομάζεται θερμική
τάση.
Η θερμική τάση μπορεί να
υπολογιστεί με τη βοήθεια του νόμου
που ισχύει για τις ελαστικές
παραμορφώσεις μιας ράβδου σύμφωνα
με τον οποίο είναι: Ποσοστό
Ασκούμενη 𝐹 ∆𝐿 μεταβολής
δύναμη =𝑌∙
𝐴 𝐿0 του μήκους
Διατομή
ράβδου Μέτρο ελαστικότητας
Young

Στη ουσία του, ο νόμος αυτός
αποτελεί γενίκευση του γνωστού
νόμου του Hooke καθώς ισχύει ότι:
𝐴·𝑌
𝐹= ∙ ∆𝐿 ֜ 𝐹 = 𝑘 ∙ ∆𝐿
𝐿0
Σχηματικά είναι:
A
𝐹 ∆𝐿
=𝑌∙
L0 𝐴 𝐿0
ΔL

Είναιτώρα:
𝐹 ∆𝐿
=𝑌∙ 𝐹 𝛼 ∙ 𝐿0 ∙ ∆𝑇
𝐴 𝐿0 ቑ ֜ = 𝑌 ∙ ֜
𝐴 𝐿0
∆𝐿 = 𝛼 ∙ 𝐿0 ∙ ∆𝑇
𝐹
֜ = 𝑌 ∙ 𝑎 ∙ ∆𝑇
𝐴
Αν και ο συντελεστής θερμικής
διαστολής a παίρνει μικρές τιμές,
επειδή το μέτρο ελαστικότητας του
Young παίρνει πολύ μεγάλες τιμές,
οι τιμές των θερμικών τάσεων είναι
πολύ μεγάλες.
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΘΕΡΜΙΚΩΝ
ΤΑΣΕΩΝ
Το σπάσιμο ενός ποτηριού μέσα στο
οποίου ρίχνουμε ένα πολύ ζεστό
ρόφημα μια χειμωνιάτικη μέρα με
χαμηλή θερμοκρασία.
Τα παγάκια που σπάνε όταν τα
ρίχνουμε μέσα σε καυτό ρόφημα.
Αστοχίες σε μηχανικά έργα (γέφυρες,
σωλήνες, σιδηροδρομικές τροχιές,
κ.ο.κ.).
ΘΕΡΜΙΚΗ ΤΑΣΗ
ΕΞΗΓΗΣΗ ΣΕ
ΜΟΡΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ
ΕΞΗΓΗΣΗ ΤΗΣ ΘΕΡΜΙΚΗΣ
ΔΙΑΣΤΟΛΗΣ ΣΕ ΜΟΡΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ
Μπορούμε να
μοντελοποιήσουμε
τις δυνάμεις μεταξύ
των σωματιδίων
ενός στερεού με τη
βοήθεια ελατηρίων
όπως στο διπλανό
σχήμα.

Η δύναμη όμως από ένα ελατήριο
αντιστοιχεί σε μια δυναμική ενέργεια
της μορφής
1
𝑈 = ∙ 𝑘 ∙ 𝑥 2.
2
Η γραφική παράσταση της
δυναμικής ενέργειας του ταλαντωτή
είναι μια παραβολή που εμφανίζει
συμμετρία γύρω από τη θέση
ισορροπίας.

Καθώς τώρα αυξάνουμε τη
θερμοκρασία ενός σώματος αυτό
σημαίνει ότι αυξάνεται και η
διαθέσιμη ενέργεια των ατόμων του.
Παρατηρείστε όμως ότι στην
περίπτωση του αρμονικού ταλαντωτή
η αύξηση της ενέργειας δεν αλλάζει η
θέση ισορροπίας.

Αυτό ισοδυναμεί με το να δεχθούμε
ότι τα άτομα εκτελούν μεν
ταλαντώσεις μεγαλύτερου πλάτους,
αλλά οι μεταξύ τους αποστάσεις δεν
αλλάζουν.
Αυτό θα είχε ως συνέπεια το υλικό
να μην διαστέλλεται.
Στην περίπτωση όμως του στερεού η
συνάρτηση της δυναμικής
ενέργειας, δεν είναι αυτή του
τέλειου αρμονικού ταλαντωτή καθώς
παραμορφώνεται χάνοντας τη
συμμετρία της.

Σχηματικά.
Παραβολή
Η παραβολή προσεγγίζει
την πραγματική συνάρτηση
δυναμικής ενέργειας κοντά
στη θέση ισορροπίας
Το ελάχιστο της δυναμικής

ενέργειας αντιστοιχεί στη
θέση ισορροπίας
Παρατηρείστε ότι τώρα, καθώς
αλλάζει η ενέργεια (με την αύξηση
της θερμοκρασίας) αλλάζει η θέση
ισορροπίας.
Θέση ισορροπίας σε
μεγαλύτερη ενέργεια (θερμοκρασία)
Θέση ισορροπίας σε
μικρότερη ενέργεια (θερμοκρασία)

Αυτό ισοδυναμεί με αύξηση των
αποστάσεων των γειτονικών ατόμων
που σημαίνει τη διαστολή του
υλικού.
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ
ΝΕΡΟΥ
Η ΔΙΑΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ

Το νερό αποτελεί μια εξαιρετικά
σημαντική εξαίρεση στον γενικό
κανόνα διαστολής των υγρών με την
αύξηση της θερμοκρασίας. Πάνω από
τους 4 °C, το νερό συμπεριφέρεται
σαν ένα κανονικό υγρό, δηλαδή,
διαστέλλεται καθώς θερμαίνεται, με
αποτέλεσμα η πυκνότητά του να
μειώνεται.
 Όταν όμως, το νερό θερμαίνεται από 0
°C και μέχρι να φτάσει τους 4 °C,
εμφανίζει μη ομαλή συμπεριφορά σε
σχέση με τα άλλα υγρά, καθώς σε αυτό
το διάστημα θερμοκρασιών αυξάνει την
πυκνότητά του (μειώνοντας τον όγκο
του) δηλ. συστέλλεται.
 Το φαινόμενο ονομάζεται ανώμαλη
διαστολή του νερού.

Σχηματικά
Πυκνότητα νερού
Όγκος
Θερμοκρασία Θερμοκρασία (°C)

ΜΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΣΥΝΕΠΕΙΑ ΤΗΣ
ΑΝΩΜΑΛΗΣ ΔΙΑΣΤΟΛΗΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ
Τον χειμώνα όσο η θερμοκρασία
πέφτει αλλά διατηρείται πάνω από 4
°C, το κρύο νερό στην επιφάνεια μια
λίμνης ή ενός ποταμού ψύχεται, η
πυκνότητά του αυξάνεται και έτσι,
το επιφανειακό νερό βυθίζεται
καθώς έχει μεγαλύτερη πυκνότητα.

 Όταν όμως η θερμοκρασία στην
επιφάνεια πέσει κάτω από τους 4 °C, το
κρύο νερό επιπλέει επειδή είναι
λιγότερο πυκνό.
 Έτσι, όταν η θερμοκρασία φθάσει και
πέσει κάτω από τους 0 °C θα
σχηματιστεί πάγος μόνο στην επιφάνεια
του νερού, ο οποίος θα επιπλέει αφού
είναι λιγότερο πυκνός από το νερό.
Σχηματικά.
Πυκνότητα νερού
Πάγος
Ψύξη
νερού
Θερμοκρασία (°C)

Το σχηματιζόμενο στρώμα πάγου
βοηθά στην πραγματικότητα ώστε να
αποτραπεί η πήξη του νερού κάτω
από την επιφάνεια διαμορφώνοντας
ένα «μονωτικό» στρώμα.
Με αυτό το μηχανισμό διατηρείται η
υγρή μορφή του νερού σε
θερμοκρασία 4 °C κάτω από την
επιφάνεια μιας παγωμένης λίμνης ή
ποταμού και επιτρέπεται έτσι η
διατήρηση της υδρόβιας ζωής.

Εάν το νερό δεν είχε αυτή την
ασυνήθιστη ιδιότητα, το ψυχρότερο
νερό θα ήταν πυκνότερο και θα
βούλιαζε με αποτέλεσμα οι λίμνες
και τα ποτάμια να παγώνουν εντελώς
κατά τη διάρκεια των ψυχρών
χειμώνων.
ΕΞΗΓΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΩΜΑΛΗΣ ΔΙΑΣΤΟΛΗΣ

ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ
Ο πάγος, στην κρυσταλλική του

μορφή, σχηματίζει εξάγωνα τα οποία
έχουν σημαντικό κενό χώρο.
ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ
Καθώς ο πάγος λιώνει, η δομή αυτή

καταρρέει και ο κενός χώρος που
υπάρχει στο στερεό είναι διαθέσιμος
στα μόρια του υγρού.
Αυτό σημαίνει ότι η πυκνότητα θα
αυξηθεί.

ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ
Αυτό γίνεται για ένα μικρό εύρος

θερμοκρασιών καθώς από κάποια
θερμοκρασία και μετά η αύξηση
όγκου (και η μείωση πυκνότητας)
λόγω διαστολής επικρατεί.
ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ
Πέρα από αυτή την «ανώμαλη»
συμπεριφορά του νερού κατά τη
διαστολή, υπάρχουν και άλλες
«ιδιαιτερότητες» στις φυσικοχημικές
ιδιότητες του νερού.
ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ

Ιδιότητα Τιμή
Σημείο τήξης 0 °C (273,15 K)
Σημείο βρασμού 100 °C (373,15 K)
Πυκνότητα υγρού νερού 0,99987 g/mL (0 °C)
Πυκνότητα πάγου 0,9167 g/mL (0 °C)
Γραμμομοριακή ειδική θερμότητα 75,3 J/K·mol
Γραμμομοριακή λανθάνουσα θερμότητα 6,01 kJ/mol
τήξης
Γραμμομοριακή λανθάνουσα θερμότητα 40,79 kJ/mol (100 °C)
βρασμού
Διηλεκτρική σταθερά 78,54 (25 °C)
Διπολική ροπή 1,82 Debye
Συντελεστής ιξώδους 0,001 N·s/m2
Συντελεστής επιφανειακής τάσης 0,07275 N/m (20 °C)
ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ-
ΘΕΡΜΟΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ -
ΘΕΡΜΙΔΟΜΕΤΡΙΑ
 Να κατανοήσετε τη θερμότητα ως τρόπο
μεταφοράς ενέργειας και να γνωρίζετε πότε
αυτή συντελείται.
 Να ορίζετε την έννοια της ειδικής θερμότητας
(θερμοχωρητικότητας) και να γνωρίζετε το
φυσικό της νόημα.
 Να μπορείτε να επιλύετε το βασικό πρόβλημα
της θερμιδομετρίας που συνίσταται στην
εύρεση της τελικής θερμοκρασίας όταν φέρνω
σε επαφή σώματα με διαφορετικές αρχικές
θερμοκρασίες.
ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ
Πρόκειται για τρόπο μεταφοράς
ενέργειας από ένα σώμα σε ένα άλλο
λόγω διαφοράς θερμοκρασίας.
Μεταφέρεται πάντα (αυθόρμητα) από
το σώμα υψηλής θερμοκρασίας στο
σώμα χαμηλής θερμοκρασίας.
ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ
Είναι διαφορετική από την
εσωτερική (θερμική) ενέργεια που
έχει ένα σώμα και δεν πρέπει να
συγχέεται με αυτή.
Συμβολίζεται με Q και η μονάδα του
στο S.I. είναι το 1 Joule.
ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ
Μια άλλη μονάδα που
χρησιμοποιείται συχνά για τη
θερμότητα είναι το 1 cal (1 cal =
4,184 Joule).
Η διαιτητική θερμίδα είναι ίση με 1
Kcal = 1000 cal.
ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ
Οι μηχανικοί χρησιμοποιούν επίσης
ως μονάδα θερμότητας το 1 BTU που
είναι η θερμότητα που απαιτείται για
να αυξηθεί η θερμοκρασία 1 lb (~450
g) νερού από τους 63 στους 64°F.
Αποδεικνύεται ότι 1 BTU = 3,6·106
J.
ΠΟΙΑ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΟΥ

ΠΡΟΚΑΛΕΙ
Το αποτέλεσμα με το οποίο είμαστε

συνηθισμένοι είναι η αλλαγή
Εκτός από μεταβολή θερμοκρασίας η
θερμότητα μπορεί να προκαλέσει
ΑΛΛΑΓΗ ΦΑΣΗΣ ή ΠΑΡΑΓΩΓΗ
ΕΡΓΟΥ.
ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ
Μπορεί να μετρηθεί έμμεσα, σε
ορισμένες περιπτώσεις, μέσω της
μεταβολής της εσωτερικής ενέργειας
που υπολογίζεται από τη μεταβολή
της θερμοκρασίας (Δθ = ΔT) που
προκαλείται σε σώμα μάζας m ή σε
ποσότητα υλικού ίση με n moles
όταν απορροφήσει ένα ποσό
θερμότητας.
ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ
Μπορεί να υπολογιστεί από τη
σχέση:
𝑄 = 𝑚 ∙ 𝑐 ∙ ∆𝜃 = 𝑚 ∙ 𝑐 ∙ ∆𝑇
ή από την:
𝑄 = 𝑛 ∙ 𝐶 ∙ ∆𝜃 = 𝑛 ∙ 𝐶 ∙ ∆𝑇
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Εκτός από μεταβολή θερμοκρασίας η
θερμότητα μπορεί να προκαλέσει
ΑΛΛΑΓΗ ΦΑΣΗΣ ή ΠΑΡΑΓΩΓΗ
ΕΡΓΟΥ.
Σε αυτές τις περιπτώσεις ΔΕΝ
ισχύουν οι προηγούμενες εξισώσεις.
ΕΙΔΙΚΗ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ
(ΕΙΔΚΗ
ΘΕΡΜΟΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ)
ΕΙΔΙΚΗ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ &
ΓΡΑΜΜΟΜΟΡΙΑΚΗ ΕΙΔΙΚΗ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ
Η c ονομάζεται ειδική θερμότητα
του αντίστοιχου υλικού (έχει
μονάδες J/(kg·K) ή J/(kg·°C)), ενώ η C
ονομάζεται γραμμομοριακή ειδική
θερμότητα του υλικού (έχει μονάδες
J/(mol·K), ή J/(mol·°C)).
Παλιότερα ονομάζονταν αντίστοιχα
ειδική θερμοχωρητικότητα και
γραμμοριακή ειδική θερμοχωρητικότητα.

Τα στερεά και τα υγρά πρακτικά
έχουν μια, ενώ τα αέρια άπειρες (αφού
εξαρτώνται και από τον τρόπο
θέρμανσης, για παράδειγμα θέρμανση
υπό σταθερή πίεση, η θέρμανση υπό
σταθερό όγκο).
 Εξαρτώνται εν γένει από τη θερμοκρασία αλλά επειδή
η τιμή τους μεταβάλλεται πολύ αργά για θερμοκρασίες
κοντά στη θερμοκρασία δωματίου, συχνά θεωρούνται
σταθερές.
Γραμμομοριακή ειδική θερμότητα

του υδρογόνου σε συνάρτηση
με τη θερμοκρασία
Θερμοκρασία

Εξαρτάται από τη δομή σε ατομικό
επίπεδο και η μέτρησή της μπορεί να
δώσει σημαντικές πληροφορίες.
Η φυσική της σημασία φαίνεται από
την εξίσωση:
𝑄
𝑐=
𝑚 ∙ ∆𝜃
Είναι η απαιτούμενη ενέργεια
(θερμότητα) για να έχω αύξηση της
θερμοκρασίας μιας μάζας 1 kg κατά
1°C.

Μπορεί να αποδειχθεί πολύ εύκολα
ότι:
𝐶 = 𝑐 ∙ 𝑀𝑟
όπου Mr είναι η σχετική μοριακή
μάζα του υλικού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΤΙΜΕΣ
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ

Το νερό έχει μια από τις υψηλότερες
τιμές ειδικής θερμότητας (μόνο η
αμμωνία έχει ακόμα μεγαλύτερη).
Αυτό σημαίνει δεν επιτρέπει τις
μεγάλες διακυμάνσεις θερμοκρασίας
κατά την πρόσληψη ή αποβολή
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ
Το νερό λοιπόν παρουσιάζει μεγάλη
«θερμική αδράνεια».
Αυτό σημαίνει για παράδειγμα ότι η
θάλασσα αργεί να ζεσταθεί το
καλοκαίρι και αργεί να κρυώσει το
φθινόπωρο.
ΘΕΡΜΙΔΟΜΕΤΡΙΑ
ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ
ΘΕΡΜΙΔΟΜΕΤΡΙΑΣ
Όταν μεταφέρεται θερμότητα
ανάμεσα σε δύο σώματα που είναι
απομονωμένα από το περιβάλλον
τους, το ποσό της θερμότητας που
αποβάλλει το ένα σώμα πρέπει να
είναι ίσο με το ποσό που απορροφάται
από το άλλο.

Θεωρούμε ως θετική κάθε ποσότητα
θερμότητας που απορροφάται από ένα
σώμα και ως αρνητική κάθε ποσότητα
που αποδίδεται από αυτό.
Κατά τη θερμική αλληλεπίδραση
διαφόρων σωμάτων το αλγεβρικό
άθροισμα των ποσών θερμότητας που
ανταλλάσσονται μεταξύ των σωμάτων
πρέπει να είναι μηδέν.
QA < 0, QB > 0
TA > TB - |QA| + QB = 0 TA = TB
ΘΕΡΜΙΔΟΜΕΤΡΑ
Αποτελούνται από δύο δοχεία
τοποθετημένα το ένα μέσα στο άλλο
μεταξύ των οποίων υπάρχει αέρας
προκειμένου να ελαχιστοποιήσουμε
τις απώλειες ενέργειας. Κλείνει στο
πάνω μέρος του με τη βοήθεια
θερμομονωτικού υλικού.
Με τη βοήθεια
θερμομέτρου
μπορούμε να
παρακολουθούμε τη
θερμοκρασία εντός
του θερμιδομέτρου.
Χρησιμοποιείται για τη μέτρηση της
ειδικής θερμότητας αλλά και της
θερμότητας τήξης.
ΑΛΛΑΓΕΣ ΦΑΣΕΩΝ
 Να γίνει κατανοητό ότι ένα από τα
αποτελέσματα της θερμότητας είναι η αλλαγή
φυσικής κατάστασης.
 Να γνωρίζετε ότι η αλλαγή φυσικής
κατάστασης δεν συνοδεύεται από αλλαγή της
θερμοκρασίας αλλά από ανταλλαγή
θερμότητας με το περιβάλλον.
ΑΛΛΑΓΗ ΦΑΣΗΣ
Σε κάθε δεδομένη πίεση η αλλαγή
φυσικής κατάστασης (αλλαγή φάσης)
πραγματοποιείται σε καθορισμένη
θερμοκρασία, που συνοδεύεται
συνήθως από απορρόφηση ή απόδοση
θερμότητας και από μεταβολή όγκου
και πυκνότητας.
ΟΡΟΛΟΓΙΑ
Όταν προσφέρουμε θερμότητα σε
πάγο στους 0 C και υπό
ατμοσφαιρική πίεση, η θερμοκρασία
του πάγου δεν μεταβάλλεται.
Αντίθετα, μέρος αυτού λιώνει σε
νερό.
Αν η προσφορά θερμότητας γίνεται
πολύ αργά έτσι ώστε το σύστημα να
βρίσκεται συνεχώς κοντά σε θερμική
ισορροπία, η θερμοκρασία
παραμένει στους 0C ώσπου να
λιώσει όλος ο πάγος.
Σε όλη αυτή τη διαδικασία
προσφέρουμε συνεχώς θερμότητα
(ενέργεια) η οποία αλλάζει τη φάση
του υλικού μας από στερεό σε υγρό
και δεν αυξάνει τη θερμοκρασία του.
Η ΤΗΞΗ ΤΟΥ ΠΑΓΟΥ
Η προσφερόμενη ενέργεια αυξάνει
τη δυναμική ενέργεια και όχι την
κινητική ενέργεια του σώματος.
Η αύξηση της δυναμικής ενέργειας
σχετίζεται με τη διάσπαση των
δεσμών που υπάρχουν στο σώμα
καθώς αυτό αλλάζει φάση.

Μόνο το μέρος της εσωτερικής
ενέργειας που σχετίζεται με την
κινητική ενέργεια σχετίζεται με τη
θερμοκρασία.
Επειδή λοιπόν στις αλλαγές φάσης η
κινητική ενέργεια δεν αλλάζει, δεν
παρατηρούμε μεταβολές της
Μετατροπή 1kg πάγου 0C σε 1kg
νερού 0C υπό κανονική
ατμοσφαιρική πίεση απαιτεί 3,34⸱
105 J θερμότητας.
Η απαιτούμενη θερμότητα ανά
μονάδα μάζας ονομάζεται
θερμότητα τήξης (Lf) (εξαρτάται
από το υλικό και την πίεση).
Γιαμια ποσότητα νερού μάζας m
απαιτείται θερμότητα ίση με:
𝑄 = 𝑚 ∙ 𝐿𝑓
ΑΛΛΑΓΗ ΦΑΣΗΣ ΜΕΤΑΞΥ ΣΤΕΡΕΟΥ &

ΥΓΡΟΥ
Το θετικό πρόσημο (προσφορά
θερμότητας στο υλικό) αντιστοιχεί
στην τήξη του σώματος.
 Το αρνητικό πρόσημο (αφαίρεση
στην πήξη.
𝑄 = ±𝑚 ∙ 𝐿𝑓
ΑΛΛΑΓΗ ΦΑΣΗΣ ΜΕΤΑΞΥ ΥΓΡΟΥ &
ΑΕΡΙΟΥ
στην εξάτμιση.
στην συμπύκνωση.
Lv =θερμότητα εξάτμισης
𝑄 = ±𝑚 ∙ 𝐿𝑣

ΑΕΡΙΟΥ
Αυτή η αλλαγή φάσης έχει μεγάλη
σημασία για το μηχανισμό
προσαρμογής της θερμοκρασίας σε
πολλά θερμόαιμα ζώα μέσω εξάτμισης
του ιδρώτα.
ΑΕΡΙΟΥ
Αυτό που συμβαίνει είναι ότι το σώμα
του ζώου προσφέρει την απαραίτητη
θερμότητα ώστε να γίνει η εξάτμιση
των σταγονιδίων του ιδρώτα.
Έτσι ο οργανισμός αποβάλλει
θερμότητα με συνέπεια να μην
αυξάνεται υπέρμετρα η θερμοκρασία
του.

ΑΕΡΙΟΥ
Η θερμοκρασία του δέρματος μπορεί
να είναι ως και 30C χαμηλότερη από
εκείνη του περιβάλλοντος αέρα.
 Αν ένας μέσος άνθρωπος παράγει 600 g
ιδρώτα πόση θερμότητα αποβάλλει; Δίνεται
ότι η θερμότητα εξάτμισης του νερού είναι
2,43·106 J/kg.
 Πόσο θα αυξάνονταν η θερμοκρασία ενός
ανθρώπου 70 kg αν δεν απέβαλλε αυτή τη
θερμότητα; Θεωρήστε την ειδική θερμότητα
του ανθρώπου ίση με αυτή του νερού, δηλ.
4186 J/(kg·K) .
ΕΠΙΛΥΣΗ
Για να περάσει το νερό από την υγρή
στην αέρια κατάσταση απαιτεί
προσφορά ενέργειας ίση με LV =
2,43·106 J για κάθε 1 kg. Επομένως ο
ιδρώτας των 600 g = 0,6 kg απαιτεί
ενέργεια:
𝑄 = 0,6 ∙ 2,43·106 = 1,5·106 J
η οποία προσφέρεται από τον
άνθρωπο.
ΑΕΡΙΟΥ
Η συγκεκριμένη αλλαγή φάσης
επιταχύνεται όταν υπάρχουν
ρεύματα αέρα που απομακρύνουν τον
εξατμιζόμενο ιδρώτα.
Αντιθέτως, η αλλαγή φάσης δεν είναι
τόσο εύκολη αν επικρατεί υγρασία.
ΑΛΛΑΓΗ ΦΑΣΗΣ ΜΕΤΑΞΥ ΣΤΕΡΕΟΥ&

ΑΕΡΙΟΥ
στην εξάχνωση.
στην συμπύκνωση.
Ls =θερμότητα εξάχνωσης
𝑄 = ±𝑚 ∙ 𝐿𝑠
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΕΣ ΤΗΞΗΣ
ΚΑΙ ΕΞΑΕΡΩΣΗΣ
Θερμοκρασία Θερμότητα Θερμοκρασία Θερμότητα
τήξης (°C) τήξης βρασμού (°C) εξάτμισης
(cal/g) (cal/g)
Νερό 0 80 100 540
Αμμωνία -75 108 -33 327
Άζωτο -210 6,2 -196 48
Οξυγόνο -219 3,3 -183 51
Μόλυβδος 327 5,9 1620 208
Υδράργυρος -39 2,7 357 68
Αλκοόλη -114 26 78 204
ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ ΦΑΣΕΩΝ
Q = c ύ  m Q = cί  m
Cαερ
QE
QT
CY
QT = ±LT m,QE = ±LE m
Cστ
Q = cύ  m
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΦΑΣΕΩΝ
Οι αλλαγές φυσικής κατάστασης ενός
υλικού μπορούν να απεικονιστούν με
τη βοήθεια ενός διαγράμματος
φάσεων.
Πρόκειται για διαγράμματα που
δείχνουν την κατάσταση στην οποία
βρίσκεται το υλικό μας σε ορισμένη
πίεση και θερμοκρασία.
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΦΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ

Για το νερό το διάγραμμα φάσεων
φαίνεται στο ακόλουθο σχήμα.
ΥΓΡΟ
ΣΤΕΡΕΟ
ΕΞΑΕΡΩΣΗ
ΑΕΡΙΟ
Οι κόκκινες γραμμές αποτελούν τα
όρια πίεσης και θερμοκρασίας μεταξύ
των φάσεων.
Προσέξτε ότι για κάθε τιμή πίεσης
υπάρχει μια ορισμένη τιμή
θερμοκρασίας στην οποία συμβαίνει
κάθε αλλαγή φυσικής κατάστασης.
Η μείωση της πίεσης έχει ως
αποτέλεσμα να μειώνεται η
θερμοκρασία βρασμού του νερού.
Υπάρχει ένας μόνο συνδυασμός
πίεσης και θερμοκρασίας στην οποία
μπορεί να συνυπάρχουν και οι τρείς
φυσικές καταστάσεις του νερού
(ΤΡΙΠΛΟ ΣΗΜΕΙΟ ΝΕΡΟΥ) (Α).
Κάτω από το τριπλό σημείο το νερό
δεν μπορεί να βρεθεί στην υγρή
κατάσταση.
Η διαχωριστική καμπύλη μεταξύ
υγρού και αερίου σταματά στο κρίσιμο
σημείο (Ε). Αυτό σημαίνει ότι εκεί και
πάνω δεν το υγρό δεν διακρίνεται από
το αέριο, αλλά έχουμε μια φάση που
ονομάζεται υπερκρίσιμο ρευστό.
ΔΙΑΔΟΣΗ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ
 Να μάθετε τους τρόπους με τους οποίους
μεταφέρετε η θερμότητα.
 Να γνωρίζετε τους νόμους που διέπουν τον
καθένα από αυτούς.
 Να τους συγκρίνετε και να εντοπίζετε τις
ομοιότητες και τις διαφορές τους.
 Να μπορείτε να εξηγείτε το φαινόμενο του
θερμοκηπίου.

ΤΡΟΠΟΙ ΔΙΑΔΟΣΗΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ
Είναι τρείς και σχηματικά φαίνονται
στο σχήμα
Αγωγή
Μεταφορά
Ακτινοβολία
Ακτινοβολία
ΑΓΩΓΗ (1ΟΣ ΤΡΟΠΟΣ

ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ)
ΑΓΩΓΗ (1ΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ
ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ)
Έστω δύο σώματα που διατηρούνται
με κάποιο μηχανισμό σε
διαφορετικές θερμοκρασίες θH > θC.
Τα σώματα συνδέονται με μια
πρισματική μεταλλική ράβδο μήκους
L και εμβαδού διατομής A.
Υποθέτουμε ότι από την παράπλευρη
επιφάνεια δεν μεταφέρεται
θερμότητα.
ΑΓΩΓΗ
Ψυχρό
Εμβαδό διατομής A
θH θC
Θερμό Μήκος L
ΑΓΩΓΗ
Μετά την επίτευξη μιας σταθερής
κατάστασης, η θερμοκρασία δεν θα
μεταβάλλεται με τον χρόνο, και η
κατανομή της κατά μήκος της ράβδου
θα παραμένει σταθερή.
ΑΓΩΓΗ
Σε αυτή τη σταθερή κατάσταση, ο
ρυθμός μεταφοράς της θερμότητας
υπολογίζεται από τη σχέση:
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΑΓΩΓΗΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ ΣΕ
ΑΤΟΜΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ
Η αγωγή θερμότητας γίνεται επειδή τα
σωματίδια που βρίσκονται πιο κοντά
στην πηγή υψηλής θερμοκρασίας έχουν
υψηλότερη μέση κινητική ενέργεια την
οποία σταδιακά μεταφέρουν στα
γειτονικά τους σωματίδια.
 Ο όλος μηχανισμός υποβοηθείται από την
παρουσία ελευθέρων ηλεκτρονίων.
Ο ρυθμός αγωγής της θερμότητας:
Α) Εξαρτάται από την εγκάρσια
διατομή Α της ράβδου (  Α συνεπάγεται
ταχύτερη διάδοσης της θερμότητας,
λόγω της αύξησης της περιοχής των
συγκρούσεων των σωματιδίων και
επομένως του ρυθμού μεταφοράς της
ενέργειας).
Β) Εξαρτάται γραμμικά από τη
θερμοβαθμίδα (μεταβολή της θερμοκρασίας
κατά μήκος της ράβδου ανά μονάδα
μήκους, ΔΤ/ΔL) αφού μεγαλύτερη διαφορά
θερμοκρασίας μεταξύ των άκρων της
ράβδου ή βραχύτερη ράβδος έχουν ως
αποτέλεσμα αύξηση του ρυθμού αγωγής
Η θερμοβαθμίδα είναι εξαιρετικά
σημαντικό μέγεθος καθώς δείχνει το
ρυθμό μεταβολής της θερμοκρασίας
καθώς κινούμαστε στο χώρο.
Μοιάζει πάρα πολύ με το ρυθμό
μεταβολής ενός μεγέθους με το χρόνο.
Γ) Εξαρτάται τέλος από την εγγενή
θερμική ιδιότητα του υλικού, γνωστή
ως θερμική αγωγιμότητα k που έχει
μονάδα το 1 J/(s·m·°C) ή 1 W/(m·°C).
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΘΕΡΜΙΚΗΣ
ΑΓΩΓΙΜΟΤΗΤΑΣ
Η ποσότητα H = Q/t ονομάζεται
θερμικό ρεύμα και είναι ουσιαστικά η
μεταφερόμενη θερμική ισχύς.
Έχει μονάδες Joule/second = Watt.
Τα μέταλλα είναι καλοί αγωγοί της
θερμότητας για τον ίδιο λόγο που
είναι καλοί αγωγοί του ηλεκτρισμού:
έχουν μεγάλο πλήθος ελευθέρων
ηλεκτρονίων που περιφέρονται στο
εσωτερικό του μετάλλου και
συγκρούονται με αποτελεσματικό
τρόπο για τη μεταφορά ενέργειας.
Υλικά με θερμική αγωγιμότητα ίση ή
μικρότερη από αυτή του φελιζόλ
(styrofoam, αφρώδες διογκωμένο
πολυστυρένιο) θεωρούνται κακοί
αγωγοί θερμότητας και είναι γνωστοί
ως μονωτές.
Ο ακίνητος αέρας είναι ένας πολύ
καλός θερμικός μονωτής.
Τα ζώα και οι άνθρωποι κάνουν
χρήση αυτής της ιδιότητας του αέρα
για να κρατηθούν ζεστοί στο κρύο,
παγιδεύοντας αέρα στη γούνα ή στα
φτερά τους, σε ρούχα ή σε
πουπουλένια σκεπάσματα και σε
διπλά γυάλινα παράθυρα.
Ο αέρας για να ενεργήσει καλά ως
μονωτής, πρέπει είναι παγιδευμένος
και ακίνητος, έτσι ώστε να μην
διαδίδει θερμότητα με μεταφορά.
ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ

ΚΑΤΑ ΜΗΚΟΣ ΤΗΣ ΡΑΒΔΟΥ
Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την
αρχική σχέση προκειμένου να βρούμε
την κατανομή της θερμοκρασίας κατά
μήκος της ράβδου.
Έστω ένα τυχαίο σημείο της ράβδου
σε απόσταση x από την υψηλή
θερμοκρασία. Σε αυτό το σημείο η
ράβδος έχει θερμοκρασία θ.
θH

Θα ισχύει:
Πρόκειται για μια γραμμική μείωση
με την απόσταση κατά μήκος της
ράβδου.

θ
θH
θC
L
ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ ΣΤΗ ΦΥΣΙΚΗ
Ο νόμος της θερμικής αγωγιμότητας,
ανήκει σε μια ευρύτερη οικογένεια
νόμων που παριστάνουν σταθερή ροή
ενός μεγέθους.
Όλοι αυτοί οι νόμοι έχουν παρόμοια
μαθηματική μορφή.

ΕΙΔΟΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΝΟΜΟΣ ΑΙΤΙΟ
ΡΟΗΣ
Φορτίο Νόμος Ohm ା ି Διαφορά
Δυναμικού
Θερμότητα Νόμος Fourier ୌ ஼ Διαφορά
θερμοκρασιών
Ρευστό Νόμος Poiseuille ସ
ୌ ௅ Διαφορά πιέσεων
Διάχυση Νόμος Fick ୌ ௅ Διαφορά

συγκέντρωσης
Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις
υπάρχει κάποια ποσότητα που
μεταφέρεται (φορτίο, θερμότητα,
ρευστό, μόρια).
Για να υπάρχει η αντίστοιχη ροή θα
πρέπει να υπάρχει η αντίστοιχη
αιτία (διαφορά δυναμικού, διαφορά
θερμοκρασίας, διαφορά πιέσεων,
διαφορά συγκεντρώσεων).

Σε κάθε περίπτωση η ροή γίνεται από
την υψηλότερη τιμή (δυναμικό,
θερμοκρασία, πίεση συγκέντρωση)
προς τη μικρότερη τιμή.
Ο ρυθμός που ρέει το μέγεθος είναι
ανάλογος με τη βαθμίδα της αιτίας
που προκαλεί τη ροή.
ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ (2ΟΣ
ΤΡΟΠΟΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ)
ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ (2ΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ

ΔΙΑΔΟΣΗΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ)
Όλα τα σώματα σε T > 0 K εκπέμπουν
ενέργεια με τη μορφή Η/Μ ακτινοβολίας
(φωτόνια).
Πολύ θερμά σώματα εκπέμπουν ορατή
ακτινοβολία, όπως π.χ. οι αντιστάσεις
θέρμανσης μιας παλιάς τοστιέρας, τα
κάρβουνα σε μια φωτιά, ο ήλιος.
Η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία
χαρακτηρίζεται από το μήκος κύματός (λ)
ή τη συχνότητά της (f).
ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΟ ΦΑΣΜΑ
Θεωρητικά κάθε σώμα εκπέμπει όλες
αυτές τις ακτινοβολίες, αλλά η ποσότητα
της ενέργειας που εκπέμπεται σε κάθε
μήκος κύματος εξαρτάται από τη
θερμοκρασία του σώματος.
ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΜΕΛΑΝΟΣ ΣΩΜΑΤΟΣ

Το 1900 ο M. Planck μετά από πολλές
αποτυχημένες προσπάθειες προσδιόρισε
τη συνάρτηση που αναπαρήγαγε
πιστότερα τα πειραματικά δεδομένα και
είναι η
 Όπου J(f, T) η ενέργεια της εκπεμπόμενης

ακτινοβολίας ανά μονάδα συχνότητας και ανά
μονάδα χρόνου και επιφάνειας, η συχνότητα της
εκπεμπόμενης ακτινοβολίας, η απόλυτη
θερμοκρασίας του σώματος, h μια σταθερά που
εισήγαγε ο Planck, c η ταχύτητα του φωτός και k η
σταθερά Boltzamann.

Δεν θα μας χρειαστεί η προηγούμενη
εξίσωση που απέδειξε ο Planck αλλά
μόνο η γραφική της παράσταση η
οποία φαίνεται στο ακόλουθο σχήμα.
H κατανομή της ακτινοβολίας στα
διάφορα μήκη κύματος.
υπεριώδες υπέρυθρο
Ορατό
Μήκος κύματος (Å)
ΝΟΜΟΣ STEFAN-BOLTZAMANN
Η συνολική ισχύς (ενέργεια ανά
μονάδα χρόνου) που εκπέμπεται από
όλη την επιφάνεια (A) του μέλανος
σώματος που διατηρείται σε σταθερή
απόλυτη θερμοκρασία (T) δίνεται από
τη σχέση:
όπου σ = 5,67·10-8 W/(m2·K4) η

σταθερά Stefan-Boltzmann.
ΝΟΜΟΣ STEFAN-BOLTZAMANN
Για πραγματικά σώματα που
εκπέμπουν ακτινοβολία ο νόμος των
Stefan, Boltzmann τροποποιείται ως
εξής:
όπου ε ο συντελεστής εκπομπής που

είναι αδιάστατος αριθμός και ίσος με 1
για το μέλαν σώμα.
ΝΟΜΟΣ WIEN
Το μήκος κύματος στο οποίο
εμφανίζεται η μέγιστη ένταση
εκπομπής από το μέλαν σώμα είναι
αντιστρόφως ανάλογο της
θερμοκρασίας:
ΕΦΑΡΜΟΓΗ
Με βάση το νόμο του Wien και
έχοντας ως δεδομένο της θερμοκρασίες
του Ηλίου (Tsun = 5800 K) και της Γης
(Tearth = 290 K) δείξτε ότι το μήκος
κύματος που παρατηρούμε τις
μέγιστες εκπομπές είναι για τον Ήλιο
(λmax = 0,5 μm) και για τη Γη (λmax =
10 μm)
ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ
Τα σώματα πρέπει να φτάσουν σε μια
θερμοκρασία περίπου 1000 Κ ώστε να
εκπέμψουν μια ορατή κόκκινη
λάμψη που οφείλεται στην εκπομπή
φωτονίων συγκεκριμένης ενέργειας
που οι άνθρωποι αντιλαμβανόμαστε
και ορίζουμε ως κόκκινο φως.
Σε υψηλότερες θερμοκρασίες
εκπέμπονται φωτόνια με περισσότερη
ενέργεια και μέχρι τη θερμοκρασία
περίπου 1.700 Κ τα σώματα
εκπέμπουν λευκό φως, που
προκύπτει από τη μίξη φωτονίων με
ενέργειες που αντιστοιχούν σε όλα τα
χρώματα.
Σώματα που η θερμοκρασία τους
ξεπερνά και αυτό το όριο, όπως ο
ήλιος, εκπέμπουν και υπεριώδη
ακτινοβολία, στην οποία οφείλονται
τα ηλιακά εγκαύματα.
Τα σώματα που έχουν θερμοκρασία
κάτω από 1000 Κ, ακόμα και στη
θερμοκρασία περιβάλλοντος,
εκπέμπουν υπέρυθρη ακτινοβολία
που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή
από τα μάτια μας, αφού είναι έξω από
την περιοχή του ορατού φάσματος
ακτινοβολίας.
ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΟΥΜΕΝΗΣ
ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ
Κάθε σώμα εκτός από το να
ακτινοβολεί ενέργεια απορροφά
ενέργεια που ακτινοβολείται από τα
γύρω του σώματα.
ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ
Έτσι, αν ένα σώμα έχει θερμοκρασία
T2 και βρίσκεται εντός ενός δωματίου
που επικρατεί θερμοκρασία T1, τότε
συμβαίνουν δύο διεργασίες:
Α) Το σώμα εκπέμπει ενέργεια με
ρυθμό
Β) Το σώμα απορροφά ενέργεια με
ρυθμό
ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ
Αυτό σημαίνει ότι το καθαρό θερμικό
ρεύμα θα είναι:
ΜΙΑ ΕΙΔΙΚΗ ΠΕΡΊΠΤΩΣΗ
Στην περίπτωση που T2 = T1 + ΔT με
ΔT T2,T1 ισχύει η προσεγγιστική
σχέση:
όπου .
ΘΕΡΜΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ
Πρόκειται για μια τεχνική που
ανιχνεύει τη διαφορά του
εκπεμπόμενου θερμικού ρεύματος
από ένα σώμα την οποία αποδίδει σε
διαφορά θερμοκρασιών.
ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ
Το ορατό φως περνά το γυαλί του
θερμοκηπίου και θερμαίνει το
έδαφος.
Το έδαφος εκπέμπει υπέρυθρη
ακτινοβολία.
Η υπέρυθρη ακτινοβολία δεν μπορεί
να διαπεράσει το γυαλί.
Το αποτέλεσμα
είναι η αύξηση της
θερμοκρασίας
μέσα στο
θερμοκήπιο.
Το ίδιο συμβαίνει με
την ατμόσφαιρα της
Γης μόνο που το ρόλο
του γυαλιού τον
παίζουν τα
ονομαζόμενα
θερμοκηπιακά αέρια
(CO2, H2O, CH4).
Η παρουσία των αερίων αυτών δεν
είναι απαραιτήτως αρνητική, αφού αν
δεν υπήρχαν εκτιμάται ότι η μέση
θερμοκρασία της Γης θα ήταν κοντά
στους -20°C.
Το πρόβλημα παρουσιάζεται όταν η
συγκέντρωση αυτών των αερίων
αυξάνεται.
Οι H. Suess και R. Revelle ήταν από
τους πρώτους, που το 1957,
διαπίστωσαν την αύξηση του CO2
στην ατμόσφαιρα.
 Σε ένα άρθρο που έγραψαν την εποχή εκείνη
αναφέρουν: «human beings are now carrying out a
large scale geophysical experiment of a kind that
could not have happened in the past nor be
reproduced in the future. Within a few centuries we
are returning to the atmosphere and oceans the
concentrated organic carbon stored in sedimentary
rocks over hundreds of million of years. This
experiment, if adequately documented, may yield a
far reaching insight into the processes determining
weather and climate.»
 Από τότε η αύξηση
της συγκέντρωσης
του CO2 στην
ατμόσφαιρα
θεμελιώθηκε με
περαιτέρω
μετρήσεις όπως
αυτή του διπλανού
διαγράμματος που
οφείλεται στον D.
Keeling.
 Κατάφεραν επίσης να μετρήσουν την
περιεκτικότητα σε CO2 σε παλαιότερες
εποχές αναλύοντας τον αέρα που παγιδεύεται
μέσα στους πάγους.
ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ
Εξαιτίας του φαινομένου του
θερμοκηπίου περιμένουμε μια
αύξηση της μέσης θερμοκρασίας στη
Γη.
Το ερώτημα είναι πόσο, και για να
απαντηθεί δημιουργούνται
υπολογιστικά μοντέλα τα οποία είναι
εξαιρετικά πολύπλοκα, αλλά και
ευαίσθητα σε διάφορες υποθέσεις.
ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ
ΜΕ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΜΑΖΑΣ
(3ΟΣ ΤΡΟΠΟΣ
ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ)
ΔΙΑΔΟΣΗ ΜΕ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΜΑΖΑΣ (3ΟΣ

ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΔΟΣΗΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ)
Σε αυτόν η θερμότητα μεταφέρεται

κάθε φορά που μεταφέρονται θερμές
μάζες από μια περιοχή σε μια άλλη.
Η μεταφορά μπορεί να γίνεται με
φυσικό τρόπο (διαφορές πυκνότητας)
ή εξαναγκασμένα.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΘΕΡΜΑΝΣΗ ΔΩΜΑΤΙΟΥ
Ο αέρας
θερμαίνεται (θ )
Θερμός αέρας που

V
ανέρχεται
Ψυχρός
ρ αέρας που
κατέρχεται
Ο θερμός αέρας
έχει μικρότερη
Καλοριφέρ
πυκνότητα και
ανεβαίνει
Φυσική Μεταφορά στον αέρα
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΚΑΛΟΡΙΦΕΡ
Αντλία
κυκλοφορητής
Εξαναγκασμένη Μεταφορά
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΝΕΡΟ ΠΟΥ ΒΡΑΖΕΙ
Κρύο νερό
κατέρχεται
Ζεστό νερό
ανέρχεται
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ: ΑΓΩΓΗ
Φυσική Μεταφορά σε υγρό
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΑΥΡΑ

 Εμφανίζεταιτις θερμές καλοκαιρινές ημέρες
όταν η θερμοκρασία της στεριάς είναι
μεγαλύτερη από τη θερμοκρασία της
θάλασσας.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΑΥΡΑ
Ο θερμός αέρας πάνω από τη στεριά διαστέλλεται
και ανέρχεται → το κενό καλύπτεται από
ψυχρότερο αέρα που φυσά από τη θάλασσα → ο
αέρας πάνω από τη θάλασσα αντικαθίσταται από
άλλο αέρα που κατεβαίνει από τα ανώτερα
στρώματα.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: ΑΠΟΓΕΙΟΣ ΑΥΡΑ

 Εμφανίζεταιτις θερμές καλοκαιρινές νύκτες
όταν η θερμοκρασία της στεριάς είναι
χαμηλότερη από τη θερμοκρασία της
θάλασσας.
ΜΙΑ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ (ΦΥΣΙΚΗ
ΜΕΤΑΦΟΡΑ & ΑΓΩΓΗ)
Αρχικά

Το δάπεδο είναι θερμό και αρχίζει η
διάδοση και με τους δύο τρόπους.
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ: ΑΓΩΓΗ
ΜΑΖΑΣ
Μετά από αρκετό χρόνο
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΜΕΤΑΦΟΡΑ
ΜΑΖΑΣ
ΜΙΑ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ (ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΜΕΝΗ

Αρχικά
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ: ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΜΕΝΗ
ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΜΑΖΑΣ
Τα δύο σώματα είναι θερμά ενώ
ξεκινά να λειτουργεί ο ανεμιστήρας.
ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ: ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΜΕΝΗ
ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΜΑΖΑΣ
ΔΙΑΔΟΣΗ ΜΕ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΜΑΖΑΣ

Με τη ροή του αίματος στο
ανθρώπινο σώμα επιτυγχάνεται και
μεταφορά θερμότητας.
Η θερμοκρασία δεν είναι παντού η
ίδια στο ανθρώπινο σώμα, το οποίο
είναι θερμότερο στο εσωτερικό από
ότι στα άκρα και την επιφάνειά του.
Όταν το σώμα μας είναι κρύο, οι μύες
του ελαστικού τοιχώματος των
φλεβών συστέλλονται
(αγγειοσυστολή) ώστε να περιορίζουν
τη ροή του αίματος σε περιοχές κοντά
στην επιφάνεια του σώματος και έτσι
να μειώνονται οι απώλειες
θερμότητα.

Αντίθετα, όταν το σώμα μας
υπερθερμαίνεται, ανοίγει η βαλβίδα
προς τις επιφανειακές φλέβες, οι
οποίες διαστέλλονται, προκαλώντας
το «κοκκίνισμα» του δέρματος και
επιτρέποντας την αποτελεσματική
απαγωγή θερμότητας προς το
περιβάλλον για την ψύξη του
αίματος.
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΤΡΟΠΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ
ΘΕΡΜΟΤΗΤΑΣ
ΤΡΟΠΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΜΕΣΟ

ΔΙΑΔΟΣΗΣ
Αγωγή Κινήσεις σωματιδίων Στερεά, υγρά,
(π.χ. ελεύθερα αέρια
ηλεκτρόνια στα μέταλλα)
Μεταφορά Μεταφορά θερμών μαζών Ρευστά (υγρά
φυσική (διαφορές και αέρια)
πυκνότητας) ή
εξαναγκασμένη
Ακτινοβολία Η/Μ ακτινοβολία Στερεά, υγρά,
αέρια, κενό
Α΄ ΘΕΡΜΟΔΥΝΑΜΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ
 Να υπολογίζετε το έργο σε διάφορες
μεταβολές.
 Να γίνει κατανοητό ότι η εσωτερική ενέργεια
είναι καταστατικό μέγεθος και τι σημαίνει
αυτό.
 Να γίνει κατανοητό ότι ο πρώτος
θερμοδυναμικός νόμος αποτελεί έκφραση της
διατήρησης της ενέργειας.
 Μια εισαγωγή στην έννοια της ενθαλπίας.

της Ζωής» την §12.3, 12.4,.
στις Επιστήμες Υγείας» την §14.3, 15.2,
15.3.
ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ
ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ
Είναι ένας τόπος μεταφοράς
ενέργειας.
Εμφανίζεται κάθε φορά που υπάρχει
διαφορά θερμοκρασίας μεταξύ δύο
σωμάτων.
ΕΡΓΟ
(ΜΗΧΑΝΙΚΟ) ΕΡΓΟ
Πρόκειται για το δεύτερο τρόπο
μεταφοράς ενέργειας, μετά τη
θερμότητα.
Συνδέεται με την δράση δύναμης.
ΕΡΓΟ ΣΕ ΑΠΕΙΡΟΣΤΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ
Για την περίπτωση αερίου κλεισμένου
σε δοχείο ισχύει, υπό ορισμένες
προϋποθέσεις, ότι σε μια απειροστή
μεταβολή όγκου ΔV το έργο είναι
𝛿𝑊 = 𝑝 ∙ ∆𝑉
ΤΟ ΠΡΟΣΗΜΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

Το πρόσημο του έργου δείχνει αν
έργο εισέρχεται στο σύστημα (W < 0)
ή το έργο εξέρχεται από αυτό (W > 0).
Χρειάζεται προσοχή καθώς για τα
θερμότητα τα πρόσημα έχουν το
αντίθετο νόημα.
W<0 W>0
ΣΥΣΤΗΜΑ
Q>0 Q<0
ΕΡΓΟ ΣΕ ΜΗ ΑΠΕΙΡΟΣΤΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ
 Όταν η μεταβολή είναι πεπερασμένη, τότε το
έργο, για την περίπτωση αερίου,
υπολογίζεται από τους ακόλουθους τύπους:
𝑊 = 0 (ισόχωρη)
𝑊 = 𝑝 ∙ (𝑉𝜏𝜀𝜆𝜄𝜅ό − 𝑉𝛼𝜌𝜒𝜄𝜅ό ) (ισοβαρής)
𝑉𝜏𝜀𝜆𝜄𝜅ό
𝑊 =𝑛∙𝑅∙𝑇∙ 𝑙𝑛 (ισόθερμη)
𝑉𝛼𝜌𝜒𝜄𝜅ό
𝑊 = −𝑛 ∙ 𝐶𝑉 ∙ (𝑇𝜏𝜀𝜆𝜄𝜅ό − 𝑇𝛼𝜌𝜒𝜄𝜅ό ) (αδιαβατική)
ΕΡΓΟ ΣΕ ΜΗ ΑΠΕΙΡΟΣΤΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ

 Γενικότερα,σε κάθε μεταβολή το έργο
μπορεί να υπολογιστεί από το εμβαδόν στο
διάγραμμα p – V.
Έργο
1ΟΣ ΘΕΡΜΟΔΥΝΑΜΙΚΟΣ
ΝΟΜΟΣ
1ΟΣ ΘΕΡΜΟΔΥΝΑΜΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ

Το πρώτο θερμοδυναμικό αξίωμα
είναι μια έκφραση της διατήρησης
της ενέργειας για θερμοδυναμικά
συστήματα.
Αναφέρεται σε συστήματα.
ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ
 Αςυποθέσουμε ότι ένα σύστημα
μεταφέρεται από μια αρχική κατάσταση σε
μια τελική κατάσταση μέσω μιας
ποικιλίας διαφορετικών διαδρομών.
 Αν υπολογίσω τη θερμότητα και το έργο
σε καθεμία από αυτές τις διαδρομές θα
καταλήξω σε διαφορετικά αποτελέσματα,
δηλαδή θα είναι 𝑊1 ≠ 𝑊2 ≠ 𝑊3 και 𝑄1 ≠
𝑄2 ≠ 𝑄3 .
 Όμως, οι διαφορές 𝑄1 − 𝑊1 , 𝑄2 − 𝑊2 , 𝑄2 −
𝑊3 προκύπτουν ΙΔΙΕΣ.
 Αυτόσημαίνει ότι, κατά αναλογία με τη
μηχανική, μπορούμε να ορίσουμε μια
συνάρτηση ΠΟΥ ΕΞΑΡΤΑΤΑΙ ΜΟΝΟ
ΑΠΌ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ η διαφορά της
οποίας θα είναι ίση με 𝑄 − 𝑊.
Αυτή η συνάρτηση είναι η εσωτερική
ενέργεια 𝑈 η οποία είναι
ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΜΈΓΕΘΟΣ και
ισχύει ότι ∆𝑈 = 𝑄 − 𝑊.
ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΑ ΜΕΓΕΘΗ
 Πρόκειται για μεγέθη που η τιμή τους
εξαρτάται από την κατάσταση του
συστήματος και όχι από τη διαδρομή
μέχρι να φθάσει σε αυτή την κατάσταση.
 Μεγέθη όπως το έργο και η θερμότητα
ΔΕΝ είναι καταστατικά καθώς ο
υπολογισμός τους εξαρτάται από το είδος
της μεταβολής, δηλαδή από τη διαδρομή.
Εάν ένα κλειστό σύστημα
αλληλεπιδρά με το περιβάλλον
μπορεί να αυξήσει (ή να μειώσει) την
εσωτερική του ενέργεια U και
αντίστοιχα τη θερμοκρασία του με
δύο τρόπους: i) με εισροή (ή εκροή)
θερμότητας προς (ή από) το σύστημα,
ii) με έργο που προσφέρεται προς (ή
από) το σύστημα.

Εκφράζεται με τη σχέση:
∆𝑈 = 𝑄 − 𝑊
U= εσωτερική ενέργεια (καταστατικό
μέγεθος), ενώ Q, W εξαρτώνται από
τη διεργασία.
1ΟΣ ΘΕΡΜΟΔΥΝΑΜΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ ΓΙΑ
ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΙΔΑΝΙΚΩΝ ΑΕΡΙΩΝ
 Ισόχωρη W = 0 άρα 𝑄 = ∆𝑈.
 Ισοβαρής 𝑄 = ∆𝑈 + 𝑊.
 Ισόθερμη ΔU = 0 άρα 𝑄 = 𝑊.
 Αδιαβατική Q = 0 άρα ∆𝑈 = −𝑊.
 Κυκλική ΔU = 0 άρα 𝑄 = 𝑊.
ΕΝΘΑΛΠΙΑ
ΕΝΘΑΛΠΙΑ
Πρόκειται για ένα νέο μέγεθος (H) με
μονάδες ενέργειας.
Ορίζεται από τη σχέση:
𝐻 =𝑈+𝑝∙𝑉
Πρόκειται για καταστατικό μέγεθος.
ΕΝΘΑΛΠΙΑ
 Αποδεικνύεταιότι υπό σταθερή πίεση, και
εφόσον δεν υπάρχει άλλου είδους έργο εκτός
από μηχανικό έργο, ισχύει ότι:
∆𝐻 = 𝑄𝑝
 Τοσυμπέρασμα αυτό είναι εξαιρετικά
σημαντικό καθώς μας επιτρέπει να
υπολογίζουμε ένα μέγεθος που εξαρτάται
από τη διαδρομή, που είναι η θερμότητα Q,
με τη βοήθεια της μεταβολής ενός
καταστατικού μεγέθους η οποία
υπολογίζεται εύκολα.
ΕΝΘΑΛΠΙΑ
 Ειδικότερα στη χημεία, καθώς πολλά χημικά
φαινόμενα συμβαίνουν υπό σταθερή πίεση,
μπορούμε να υπολογίζουμε τη θερμότητα με
τη βοήθεια ενός καταστατικού μεγέθους
χωρίς να εξετάζουμε καθόλου την πορεία του
χημικού φαινομένου.
 Η μεταβολή της ενθαλπίας σε ένα χημικό
φαινόμενο ορίζεται ως:
∆𝐻 = 𝐻𝜋𝜌𝜊𝜄ό𝜈𝜏𝜔𝜈 − 𝐻𝛼𝜈𝜏𝜄𝛿𝜌ό𝜈𝜏𝜔𝜈
ΝΟΜΟΣ HESS
 Αυτό σημαίνει ότι αν θέλουμε τη θερμότητα
που εκλύεται ή απορροφάται σε μια
αντίδραση, δεν είναι ανάγκη να εκτελέσουμε
το πείραμα και να την μετρήσουμε.
 Μπορούμε, αν προσδιορίσουμε μια
εναλλακτική διαδρομή που να οδηγεί από
την ίδια αρχική στην ίδια τελική κατάσταση
για την οποία έχουμε μετρήσει τη θερμότητα
να βρούμε και τη θερμότητα πού εμπλέκεται
στο χημικό φαινόμενο που μελετάμε.
ΚΙΝΗΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ
ΑΕΡΙΩΝ
 Να γνωρίζετε την έννοια της καταστατικής
εξίσωσης.
 Να μάθετε τις υποθέσεις του μοντέλου του
ιδανικού αερίου.
 Να γνωρίζετε δύο από τα αποτελέσματα της
κινητικής θεωρίας των ιδανικών αερίων, την
κατανομή Maxwell και την ισοκατανομή της
ενέργειας.
της Ζωής» την §12.3, 12.4,.
στις Επιστήμες Υγείας» την §14.3, 15.2,
15.3.
ΚΙΝΗΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ
ΑΕΡΙΩΝ
ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ ΙΔΑΝΙΚΟΥ ΑΕΡΙΟΥ
ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΟΣ ΟΡΙΣΜΌΣ
Πρόκειται για ένα αέριο που
υπακούει στην καταστατική εξίσωση
𝑝∙𝑉 =𝑛∙𝑅∙𝑇
κάτω από όλες τις συνθήκες.

ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ
Ένα αέριο αποτελείται από σωματίδια
(άτομα ή μόρια.
Τα σωματίδια αυτά βρίσκονται σε
συνεχή τυχαία κίνηση και υπακούν
στους νόμους του Νεύτωνα.
Το πλήθος τους είναι πολύ μεγάλο.
ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ
Ο όγκος των σωματιδίων ως σύνολο είναι
πολύ μικρότερος από τον όγκο του
δοχείου στο οποίο περιέχονται.
 Οι κρούσεις μεταξύ των σωματιδίων αλλά
και με τα τοιχώματα του δοχείου είναι
ελαστικές και διαρκούν ελάχιστα.
 Δεν υπάρχουν αλληλεπιδράσεις μεταξύ
των σωματιδίων.
ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΙΕΣΗΣ ΜΕ ΒΑΣΗ

ΤΗΝ ΚΙΝΗΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ
 Μπορεί να αποδειχθεί, αν θεωρήσουμε ότι η

πίεση είναι ο ίση με το ρυθμό μεταβολής της
ορμής των σωματιδίων από τις κρούσεις τους
με τα τοιχώματα ανά μονάδα επιφάνειας, ότι
1 2
𝑁 ∙ 𝑚𝛼𝜏ό𝜇𝜊𝜐 2
𝑝 = ∙𝜌∙𝜐 = ∙𝜐
3 3∙𝑉
όπου η μέση τιμή των τετραγώνων των
ταχυτήτων των σωματιδίων, δηλαδή:
2 2
𝜐1 + … + 𝜐𝑁
𝜐2 =
𝑁
ΕΝΕΡΓΟΣ ΤΑΧΥΤΗΤΑ
 Μεβάση την μέση τιμή του τετραγώνου των
ταχυτήτων μπορεί να οριστεί η ενεργός
ταχύτητα ως εξής:
𝜐𝜀𝜈𝜀𝜌𝛾ό𝜍 = 𝜐𝑟𝑚𝑠 = 𝜐2
ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ ΣΤΟ

ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ
 Με αφετηρία τη σχέση 𝑝 = 𝜌 ∙ 𝜐 2 Τ3, μπορεί να
αποδειχθεί ότι ισχύει:
1 2
3
∙ 𝑚𝛼𝜏ό𝜇𝜊𝜐 ∙ 𝜐 = 𝐾𝐸 = ∙ 𝑘𝐵 ∙ 𝑇
2 2
δηλαδή, η θερμοκρασία συνδέεται με τη μέση
τιμή της μεταφορικής κινητικής ενέργειας
(𝐾𝐸) που διαθέτουν τα άτομα του αερίου.
KATANOMH ΤΑΧΥΤΗΤΩΝ MAXWELL
Ο Maxwell απέδειξε ότι σε ένα τέτοιο
μοντέλο η κατανομή των ταχυτήτων δίνεται
από τη σχέση:
𝑚∙𝜐 2
∆𝑁 2
𝑚 −
=4∙𝜋∙𝜐 ∙ ∙ 𝑒 2∙𝑘𝐵 ∙𝑇
∆𝜐 ∙ 𝑁 2 ∙ 𝜋 ∙ 𝑘𝐵 ∙ 𝑇
Μάζα κάθε σωματιδίου

σταθερά Boltzmann
Ποσοστό σωματιδίων
με ταχύτητες μεταξύ
υ και υ+Δυ

 Αυτόπου μας ενδιαφέρει δεν είναι η ίδια η
εξίσωση αλλά η γραφική της παράσταση και
ορισμένες από τις ιδιότητές της.
Πιθανότερη ταχύτητα
Ποσοστό σωματιδίων
Μέση ταχύτητα
Ενεργός ταχύτητα
Ταχύτητα
Για κάθε θερμοκρασία ορίζεται η πιο
πιθανή ταχύτητα, η μέση ταχύτητα
και η ενεργός (rms) ταχύτητα.

Καθώς η θερμοκρασία του αερίου
αυξάνεται, η κορυφή της κατανομής
ταχυτήτων μετατοπίζεται προς τις
μεγαλύτερες τιμές και επομένως
περισσότερα μόρια αερίου κινούνται
ταχύτερα και η καμπύλη αυξάνει σε
πλάτος και χαμηλώνει σε ύψος.
ΕΙΔΙΚΕΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ ΑΕΡΙΟ
 Ενώ τα στερεά και τα υγρά χαρακτηρίζονται
από μια τιμή ειδικής θερμότητας, τα αέρια
έχουν άπειρες τιμές ειδικής θερμότητας
ανάλογα με τον τρόπο θέρμανσης.
 Αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό απευθείας από
τον ορισμό της ειδικής θερμότητας ως
𝑄
𝐶=
𝑛 ∙ ∆𝑇

Η προσφορά θερμότητας (Q) σε ένα αέριο, δεν
μεταβάλλει το ίδιο την εσωτερική ενέργεια,
καθώς σύμφωνα με τον 1ο θερμοδυναμικό νόμο
(𝑄 + 𝑊 = ∆𝑈) παράγεται και έργο, επομένως δεν
μεταβάλλεται το ίδιο η θερμοκρασία.
 Στα στερεά και τα υγρά επειδή η αλλαγή όγκου
είναι αμελητέα δεν έχω παραγωγή έργου και
έτσι η θερμότητα προκαλεί την ίδια αλλαγή
εσωτερικής ενέργειας, άρα και θερμοκρασίας, σε
όλες τις περιπτώσεις.
 Από τις άπειρες τιμές ειδικής θερμότητας που
χαρακτηρίζουν ένα αέριο θα ασχοληθούμε με
την ειδική θερμότητα υπό σταθερό όγκο (CV)
και την ειδική θερμότητα υπό σταθερή πίεση
(Cp).
ΕΙΔΙΚΕΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΙΔΑΝΙΚΟ

ΑΕΡΙΟ
 Δεχόμενοι ότι:
1) Τα σωματίδια του ιδανικού αερίου δεν έχουν
εσωτερική δομή
2) Ότι οι κρούσεις διαρκούν αμελητέο χρόνο
καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η εσωτερική
ενέργεια του ιδανικού αερίου είναι μόνο το
άθροισμα των μεταφορικών κινητικών ενεργειών
των σωματιδίων του.
 Δηλαδή είναι:
3 3
𝑈 = 𝑁 ∙ 𝐾𝐸 = ∙ 𝑁 ∙ 𝑘𝐵 ∙ 𝑇 ֜ 𝑈 = ∙ 𝑅 ∙ 𝑇
2 2
Με αφετηρία αυτή τη σχέση, μπορούμε να
καταλήξουμε στα εξής δύο συμπεράσματα:
3
1) 𝐶𝑉 = ∙ 𝑅
2
2)𝐶𝑝 − 𝐶𝑉 = 𝑅

 Οι πειραματικές μετρήσεις επιβεβαιώνουν
αυτές τις δύο σχέσεις όταν το αέριο είναι
μονοατομικό (π.χ. He).
 Καθώς όμως μετράμε τις τιμές των για
πολυατομικά αέρια αρχίζουν να υπάρχουν
αποκλίσεις οι οποίες σταδιακά γίνονται
σημαντικές καθώς προχωρούμε σε πιο
περίπλοκα μόρια.
 Το 1857 ο Clausius πρότεινε μια τροποποίηση
της κινητικής θεωρίας ώστε να εξηγήσει τέτοια
φαινόμενα.
 Πιο συγκεκριμένα εντόπισε το πρόβλημα στο
γεγονός ότι η εσωτερική ενέργεια ενός αερίου
παύει να είναι μόνο το άθροισμα των κινητικών
ενεργειών, δεχόμενος ότι μπορεί το κάθε
σωματίδιο ΝΑ ΑΠΟΘΗΚΕΥΕΙ ΚΑΙ ΜΕ
ΑΛΛΟΥΣ ΤΡΟΠΟΥΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΠΕΡΑΝ
ΑΠΌ ΑΥΤΉ ΠΟΥ ΑΠΟΘΗΚΕΥΕΙ
ΕΚΤΕΛΩΝΤΑΣ ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ.

 Γιαπαράδειγμα, στην
περίπτωση ενός διατομικού
μορίου μπορεί αποθηκεύεται
ενέργεια:
1) Με την μορφή περιστροφής
του μορίου γύρω από κάποιον
άξονα.
2) Με τη μορφή της δόνησης
κατά μήκος ενός δεσμού.
ΘΕΩΡΗΜΑ ΙΣΟΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ
Ο Maxwell απέδειξε ότι όταν το πλήθος των
σωματιδίων είναι πολύ μεγάλο και ισχύουν οι
νόμοι του Νεύτωνα, τότε ΚΑΘΕ ΟΡΟΣ (βαθμός
ελευθερίας) ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΤΑ ΣΩΜΑΤΙΔΙΑ
ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΟΥΝ
ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΑΠΟΘΗΚΕΥΕΙ ΚΑΤΑ ΜΕΣΟ
ΟΡΟ ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΠΟΣΟΤΗΤΑ ΑΝΑ
ΣΩΜΑΤΙΔΙΟ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΙΣΗ ΜΕ
1
∙ 𝑘𝐵 ∙ 𝑇
2
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ I
 Ας υποθέσουμε ότι τα σωματίδια του αερίου είναι
μονοατομικά μόρια.
 Αυτό σημαίνει ότι κάθε σωματίδιο μπορεί να
αποθηκεύσει μόνο μεταφορική κινητική ενέργεια η
οποία είναι 1Τ2 ∙ 𝑚𝛼𝜏ό𝜇𝜊𝜐 ∙ 𝜐𝑥2 + 1Τ2 ∙ 𝑚𝛼𝜏ό𝜇𝜊𝜐 ∙
𝜐𝑦2 + 1Τ2 ∙ 𝑚𝛼𝜏ό𝜇𝜊𝜐 ∙ 𝜐𝑧2 .
 Υπάρχουν τρείς όροι αποθήκευσης ενέργειας,
επομένως η μέση ενέργεια που αποθηκεύει κάθε
σωματίδιο είναι
1
3 ∙ ∙ 𝑘𝐵 ∙ 𝑇
2
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΙΙ
 Έστω ένα διατομικό μόριο αποτελούμενο από
δύο άτομα.
 Εκτός από τη μεταφορική κίνηση
υποθέτουμε ότι μπορεί να εκτελεί και
αποθηκεύει ενέργεια και σε περιστροφική
κίνηση που γίνεται μόνο γύρω από δύο
άξονες περιστροφής (υποθέτουμε ότι ο τρίτος
άξονας που διέρχεται από το δεσμό δεν
εμφανίζει σημαντική ροπή αδράνειας).
 Αυτό σημαίνει ότι έχουμε δύο όρους της
μορφής 1Τ2 ∙ 𝐼1 ∙ 𝜔12 + 1Τ2 ∙ 𝐼2 ∙ 𝜔22 .
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΙΙ
 Επομένως η ενέργεια που αποθηκεύεται κατά μέσο όρο ανά
μόριο του αερίου είναι
1 5
3 + 2 ∙ ∙ 𝑘𝐵 ∙ 𝑇 = ∙ 𝑘𝐵 ∙ 𝑇
2 2
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΙΙΙ
 Έστω ένα διατομικό μόριο αποτελούμενο από
δύο άτομα.
 Εκτός από τη μεταφορική κίνηση και την
περιστροφική κίνηση, υποθέτουμε τώρα ότι
μπορεί να αποθηκευτεί και ενέργεια υπό την
μορφή ταλάντωσης κατά μήκος του δεσμού.
 Αυτό σημαίνει ότι έχουμε δύο όρους της
μορφής 1Τ2 ∙ 𝑚 ∙ 𝜐 2 + 1Τ2 ∙ 𝑘 ∙ 𝑥 2 .
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΙΙI
 Επομένως η ενέργεια που αποθηκεύεται κατά μέσο όρο ανά
μόριο του αερίου είναι τώρα:
1 7
3 + 2 + 2 ∙ ∙ 𝑘 𝐵 ∙ 𝑇 = ∙ 𝑘𝐵 ∙ 𝑇
2 2
Η τελευταία ιδέα που χρειαζόμαστε, η οποία
μάλιστα είναι εκτός του πλαισίου της κλασικής
φυσικής και η οποία εξηγείται μόνο από τη
νεότερη κβαντική φυσική, είναι ότι ανάλογα με
τη θερμοκρασία μπορεί να ενεργοποιούνται ή
να απενεργοποιούνται συγκεκριμένοι τρόποι
αποθήκευσης της ενέργειας από τα σωματίδια
του αερίου.
ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΗ & ΑΠΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΡΟΠΩΝ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ
 Αυτή η διαδικασία φαίνεται στην ακόλουθη

γραφική παράσταση που δίνει τη μεταβολή της
ειδικής θερμότητας υπό σταθερό όγκο για το
αέριο υδρογόνο.
θερμοκρασιών όπου
ενεργοποιείται
και η δόνηση
Περιοχή
είναι ενεργοποιημένη
μόνο η μεταφορά
Περιοχή
Περιοχή
ενεργοποιείται
και η περιστροφή
ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΕΣ
ΕΞΙΣΩΣΕΙΣ
ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΕΞΙΣΩΣΕΙΣ
Πρόκειται για μια σχέση, που στην
περίπτωση των αερίων συνδέει
μεταξύ τους τις μεταβλητές που
περιγράφουν την συμπεριφορά
ορισμένης ποσότητας ενός αερίου,
δηλαδή τις p, V και T.
ΙΔΑΝΙΚΟ ΑΕΡΙΟ
Για ιδανικό αέριο γνωρίζουμε ότι
ισχύει η γνωστή καταστατική
εξίσωση:
𝑝∙𝑉 =𝑛∙𝑅∙𝑇
ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΑΕΡΙΟ
 Για ένα πραγματικό αέριο δεν ισχύει η
προηγούμενη εξίσωση, αλλά υπάρχουν μια
πληθώρα από εξισώσεις που έχουν
προταθεί.
 Η αιτία που δεν ισχύει η καταστατική
εξίσωση είναι το γεγονός ότι υπάρχουν
δυνάμεις μεταξύ των σωματιδίων και ότι
τα σωματίδια έχουν κάποιο όγκο.
ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΑΕΡΙΟ
 Μια από τις πλέον χρησιμοποιούμενες είναι η
εξίσωση Van der Waals:
𝑎 ∙ 𝑛2
𝑝+ 2
∙ 𝑉−𝑛∙𝑏 =𝑛∙𝑅∙𝑇
𝑉
όπου 𝑎 και 𝑏 σταθερές που εξαρτώνται από το
αέριο.
𝑎∙𝑛2
Ο όρος είναι διορθωτικός για την ύπαρξη
𝑉2
δυνάμεων μεταξύ των σωματιδιών του αερίου,
ενώ ο όρος 𝑛 ∙ 𝑏 είναι διορθωτικός για τον όγκο
που καταλαμβάνουν τα σωματίδια.
2ΟΣ ΘΕΡΜΟΔΥΝΑΜΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ &

ΕΝΤΡΟΠΙΑ
Ο 2ος Θερμοδυναμικός νόμος.
 Θερμικές και ψυκτικές μηχανές.
 Ο μικροσκοπικός και ο θερμοδυναμικός

ορισμός της εντροπίας.
 Η ελεύθερη ενέργεια Gibbs.

της Ζωής» την §13.1, 13.2.
στις Επιστήμες Υγείας» την §15.5, 15.6, .
ΑΥΘΟΡΜΗΤΕΣ ΚΑΙ ΜΗ
ΑΥΘΟΡΜΗΤΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ
Ένα ζεστό φλιτζάνι καφέ πάντα
κρυώνει καθώς θερμότητα
μεταφέρεται προς το περιβάλλον.
Πότε δεν παρατηρούμε το αντίθετο
παρότι ΔΕΝ παραβιάζεται η
διατήρηση της ενέργειας (1ος
Θερμοδυναμικός νόμος).
 Μια άλλη περίπτωση είναι ένα μπαλάκι που
χτυπά από κάποιο ύψος στο έδαφος.
 Το μπαλάκι θα αναπηδήσει μερικές φορές και θα
σταματήσει.
 Η αρχική του ενέργεια (οργανωμένη κίνηση) θα
μετατραπεί σε θερμική (τυχαία κίνηση).
 Ποτέδεν έχουμε δει το αντίστροφο, δηλ. ένα
ακίνητο μπαλάκι να ξεκινά να ανυψώνεται
παίρνοντας ενέργεια από το περιβάλλον του.
Υπάρχει πληθώρα τέτοιων διεργασιών
που χωρίς να παραβιάζεται κάποιος
από τους ήδη γνωστούς νόμους, όπως
η διατήρηση της ενέργειας, δεν
συμβαίνουν ποτέ αυθόρμητα.
Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να υπάρχει
κάποιος θεμελιώδης νόμος που να
απαγορεύει όλες αυτές τις μεταβολές.
Αυτός είναι ο 2ος Θερμοδυναμικός
νόμος.
ΚΥΚΛΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ –
ΚΥΚΛΟΣ CARNOT
ΚΥΚΛΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ
Πρόκειται για μεταβολές στις οποίες
η αρχική και τελική κατάσταση
συμπίπτουν.
Μια κυκλική μεταβολή ενός αερίου
σε ένα διάγραμμα p–V απεικονίζεται
με τη βοήθεια μιας κλειστής
διαδρομής.
ΚΥΚΛΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ
Δεξιόστροφος κύκλος Αριστερόστροφος κύκλος

Ο κύκλος αυτός παράγει έργο Ο κύκλος αυτός καταναλώνει έργο
ΚΥΚΛΟΣ CARNOT
Πρόκειται για ένα
Thot
σημαντικό κύκλο ΙΣΟΘΕΡΜΗ

που αποτελείται Tcold
από δύο ισόθερμες ΑΔΙΑΒΑΤΙΚΗ

ΑΔΙΑΒΑΤΙΚΗ
και δύο ΙΣΟΘΕΡΜΗ

αδιαβατικές
μεταβολές.
ΘΕΡΜΙΚΕΣ ΜΗΧΑΝΕΣ
Μια θερμική μηχανή λειτουργεί
απορροφώντας θερμότητα από μια
δεξαμενή θερμότητας υψηλής
θερμοκρασίας, παράγοντας έργο και
αποβάλλοντας θερμότητα σε μια
δεξαμενή χαμηλής θερμοκρασίας.
Για να γίνει αυτό εκτελείται κάποια
κυκλική μεταβολή.
ΘΕΡΜΙΚΕΣ ΜΗΧΑΝΕΣ
Η απόδοση μιας
θερμικής μηχανής Thot
είναι Qhot
𝑊 W
𝑒= .
𝑄ℎ𝑜𝑡
Qcold
Tcold
ΑΠΟΔΟΣΗ ΘΕΡΜΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΗΣ
CARNOT
Η απόδοση μιας θερμικής μηχανής
που λειτουργεί βασιζόμενη σε
κύκλο Carnot είναι
𝑊 𝑇𝑐𝑜𝑙𝑑
𝑒= =1− .
𝑄ℎ𝑜𝑡 𝑇ℎ𝑜𝑡
2ΟΣ ΘΕΡΜΟΔΥΝΑΜΙΚΟΣ
ΝΟΜΟΣ
Δεν υπάρχει θερμική μηχανή με
απόδοση 1 (διατύπωση Kelvin-
Planck).
Δεν μπορεί να μεταφερθεί αυθόρμητα
θερμότητα από μια ψυχρή σε μια
θερμή δεξαμενή (διατύπωση
Clausius).
Αποδεικνύεται ότι αυτές οι δύο
διατυπώσεις είναι ισοδύναμες.

Σχηματικά, δεν μπορούν να
υπάρχουν τα ακόλουθα
Thot
Thot Q
Qhot
W
Q
Tcold
ΕΝΤΡΟΠΙΑ

Όμως η προηγούμενη διατύπωση του
2ου θερμοδυναμικού νόμου δεν
φαίνεται να έχει σχέση με πολλές
απαγορευμένες διεργασίες.
Θα δούμε τώρα μια άλλη διατύπωση
του 2ου Θερμοδυναμικού νόμου με τη
βοήθεια ενός μεγέθους που
ονομάζεται εντροπία.
ΤΟ ΣΤΡΙΨΙΜΟ ΕΝΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ
Έστω ότι στρίβω ένα «τίμιο» νόμισμα
τρείς φορές.
Έχω 8 πιθανά αποτελέσματα.

Αυτά είναι τα εξής:
ΓΡΑΜΜΑΤΑ
ΚΟΡΩΝΑ
Οι αντίστοιχες πιθανότητες είναι:
1 1
𝑃 3Γ = ,𝑃 3Κ = ,
8 8
3 3
𝑃 1Κ&2Γ = ,𝑃 2Κ&1Γ =
8 8

 Παρατηρώ ότι τα αποτελέσματα με την
υψηλότερη τάξη (τρείς κορώνες ή τρία
γράμματα) έχουν μικρότερη πιθανότητα
να εμφανιστούν.
 Αντίθετα τα αποτελέσματα που δεν
εμφανίζουν τάξη (έχω περίπου ή και
ακριβώς ίσο αριθμό κορών με γράμματα)
έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα.
Αν στρίψω το νόμισμα 4 φορές τότε
έχω συνολικά 16 πιθανούς
συνδυασμούς αποτελεσμάτων, οπότε
οι πιθανότητες για 4 γράμματα (ή 4
1
κορώνες) είναι 𝑃 4 Γ = , 𝑃 4 Κ =
16
1
.
16

Οι πιθανότητες για τα υπόλοιπα
4
αποτελέσματα είναι 𝑃 3 Γ &1Κ = ,
16
4 6
𝑃 3 Κ &1Γ = και 𝑃 2 Γ &2Κ =
16 16
που είναι και η μέγιστη.
Αν στρίψω το νόμισμα Ν φορές τότε
θα έχω 2Ν πιθανά αποτελέσματα.
Η πιθανότητα για την μέγιστη τάξη
είναι τώρα 1/2Ν που μπορεί να έχει
γίνει πολύ μικρή (για N = 100 είναι
2100 = 1,26⸱1030).
Άρα πρακτικά είναι ΑΔΥΝΑΤΟ να
συμβεί, όσες φορές και αν επιχειρήσω
το πείραμα.
ΟΡΟΛΟΓΙΑ
ΜΑΚΡΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ= Το τελικό
αποτέλεσμα με το πλήθος Κ και Γ.
ΜΙΚΡΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ= Η
λεπτομέρεια για την σειρά με την
οποία εμφανίστηκαν Κ και Γ.
Κάθε ΜΑΚΡΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
υλοποιείται από ένα πλήθος
ΜΙΚΡΟΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ (Ω).
ΜΑΚΡΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ &
ΜΙΚΡΟΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ
ΜΑΚΡΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ 3
ΚΟΡΩΝΕΣ = Υλοποιείται
με 1 μικροκατάσταση
ΓΡΑΜΜΑΤΑ = Υλοποιείται
με 1 μικροκατάσταση
ΓΡΑΜΜΑΤΑ & 2 ΚΟΡΩΝΕΣ
ΓΡΑΜΜΑΤΑ & 1 ΚΟΡΩΝΕΣ
= Υλοποιείται με 3
= Υλοποιείται με 3
μικροκατάστασεις
μικροκατάστασεις
ΦΥΣΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
Κάτι ανάλογο συμβαίνει σε ένα
μακροσκοπικό σύστημα.
Κάθε μακροκατάσταση υλοποιείται
από ένα σύνολο μικροκαταστάσεων.
Οι μακροκαταστάσεις που
αντιστοιχούν σε υψηλό βαθμό
οργάνωσης (μικρή αταξία)
υλοποιούνται μέσω μικρού αριθμού
μικροκαταστάσεων.
ΦΥΣΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
Αντιθέτως, οι μακροκαταστάσεις που
αντιστοιχούν σε χαμηλό βαθμό
οργάνωσης (μεγάλη αταξία)
υλοποιούνται μέσω μεγάλου αριθμού
μικροκαταστάσεων.
ΕΝΤΡΟΠΙΑ
Ορίζουμε την εντροπία (S) μιας
μακροκατάστασης ως:
𝑆 = 𝑘 ∙ ln 𝛺
όπου kB η σταθερά του Boltzmann,
ενώ το Ω ονομάζεται στατιστικό βάρος
της μακροκατάστασης.
Πρόκειται για το στατιστικό ορισμό
της εντροπίας.
ΕΝΤΡΟΠΙΑ
Η εντροπία είναι καταστατικό
μέγεθος με μονάδες, στο S.I., το 1 J/K
(Joule/Kelvin).

Σε όλες τις μεταβολές που
παρατηρούνται στη φύση η εντροπία
του συστήματος και του
περιβάλλοντος είτε αυξάνεται (μη
αντιστρεπτές μεταβολές) είτε
παραμένει σταθερή (αντιστρεπτές
μεταβολές). Ισχύει δηλαδή ότι
∆𝑆𝜊𝜆𝜄𝜅ό ≥ 0.
ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ 2ου
ΘΕΡΜΟΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΝΟΜΟΥ
Οι μεταβολές πρέπει να οδεύουν προς
την κατάσταση που αυξάνει η
εντροπία.
Άρα προς μακροκαταστάσεις με
μεγαλύτερο στατιστικό βάρος.
Δηλαδή σε καταστάσεις με
μεγαλύτερη αταξία.
ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ 2ου

ΘΕΡΜΟΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΝΟΜΟΥ
Μια μεταβολή όπως αυτή του
ακόλουθου σχήματος είναι απίθανο να
συμβεί καθώς προϋποθέτει την
μετάβαση σε κατάσταση με
μεγαλύτερη οργάνωση.
ΘΕΡΜΟΔΥΝΑΜΙΚΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ
ΕΝΤΡΟΠΙΑΣ
Εκτός από τον προηγούμενο ορισμό
υπάρχει και ένας μακροσκοπικός
ορισμός της εντροπίας που βασίζεται
στη θερμοδυναμική.

ΕΝΤΡΟΠΙΑΣ
Ορίζουμε την στοιχειώδη μεταβολή
της εντροπίας για αντιστρεπτή
μεταβολή ως:
𝛿𝑄
∆𝑆 =
𝑇
δηλ. η στοιχειώδης θερμότητα που
προσφέρεται σε ένα σύστημα προς τη
θερμοκρασία του.
ΕΝΤΡΟΠΙΑΣ
Ο ορισμός αυτός αποδεικνύεται
ισοδύναμος με τον στατιστικό ορισμό.
Θα πρέπει να τονιστεί ότι ο ορισμός
αυτός δεν ισχύει αν η μεταβολή δεν
είναι αντιστρεπτή.
Για μια πεπερασμένη (όχι στοιχειώδη
μεταβολή) θα πρέπει να
υπολογίσουμε το ΔS με τη βοήθεια
ολοκληρώματος.
ΜΕΡΙΚΟΙ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΔS

Σε αλλαγή φάσης:
𝑄𝛼𝜆𝜆𝛼𝛾𝜂𝜍 𝜅𝛼𝜏𝛼𝜎𝜏𝛼𝜎𝜂𝜍
∆𝑆 =
𝑇
Σε ισόθερμη μεταβολή:
𝑄𝜄𝜎𝜊𝜃. 𝑉𝜏𝜀𝜆𝜄𝜅ό
∆𝑆 = = 𝑛 ∙ 𝑅 ∙ 𝑙𝑛
𝑇 𝑉𝛼𝜌𝜒𝜄𝜅ό
Σε αδιαβατική μεταβολή:
𝑄𝛼𝛿𝜄𝛼𝛽.
∆𝑆 = =0
𝑇
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ GIBBS
ΜΟΝΩΜΕΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
Σύμφωνα με τον 2ο Θ.Ν. μια μεταβολή
είναι επιτρεπτή όταν ∆𝑆𝜊𝜆𝜄𝜅ό =
∆𝑆𝜎𝜐𝜎𝜏𝜂𝜇𝛼𝜏𝜊𝜍 + ∆𝑆𝜋𝜀𝜌𝜄𝛽𝛼𝜆𝜆𝜊𝜈𝜏𝜊𝜍 ≥ 0.
Για μονωμένο σύστημα το κριτήριο
αυτό παίρνει τη μορφή ∆𝑆𝜎𝜐𝜎𝜏𝜂𝜇𝛼𝜏𝜊𝜍 ≥
0 κάτι που είναι εξαιρετικά βολικό
αφού αρκεί να μελετήσουμε μόνο το
σύστημα.
ΑΝΟΙΚΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
Στα ανοικτά συστήματα όμως θα
πρέπει να εξετάσουμε και τι
συμβαίνει με το περιβάλλον κάτι που
δεν είναι συνήθως απλό.
Για τα συστήματα αυτά χρειαζόμαστε
ένα άλλο κριτήριο για να
αποφασίζουμε αν μια διεργασία είναι
επιτρεπτή.
ΑΝΟΙΚΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
Το κριτήριο είναι η ενέργεια Gibbs
εφόσον η διεργασία συμβαίνει σε
σταθερή πίεση και θερμοκρασία.
Ορίζεται ως:
𝐻=𝑈+𝑝∙𝑉
𝐺 = 𝐻 − 𝑇⸱𝑆
֜ 𝐺 = 𝑈 + 𝑝 ∙ 𝑉 − 𝑇⸱𝑆
όπου S η εντροπία, H η ενθαλπία και
U η εσωτερική ενέργεια.
Έχει μονάδες στο S. I. το 1 Joule.

Για τη μεταβολή της ισχύει (αν η
θερμοκρασία και η πίεση είναι
σταθερές):
∆𝐺 = ∆𝐻 − 𝑇⸱∆𝑆
 Σεανοικτά συστήματα που βρίσκονται σε σταθερή
πίεση και θερμοκρασία αποδεικνύεται ότι μια
διεργασία πραγματοποιείται αυθόρμητα όταν
μειώνεται η ενέργεια Gibbs. Δηλ. για την μεταβολή
1 → 2:
∆𝐺 = 𝐺2 − 𝐺1 > 0 η μεταβολή δεν γίνεται αυθόρμητα.
∆𝐺 = 𝐺2 − 𝐺1 < 0 η μεταβολή γίνεται αυθόρμητα.
∆𝐺 = 𝐺2 − 𝐺1 = 0 το σύστημα είναι σε ισορροπία.
ΑΥΘΟΡΜΗΤΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ
Μπορούμε να διακρίνουμε τις εξής 4
περιπτώσεις.
Ρευστά 1 (Στατική ρευστών)
ΔΙΑΒΑΣΜΑ:
 Βασικές Αρχές Φυσικής στις Επιστήμες Υγείας, Freedman Roger A.
et al.: Παράγραφοι §11.1 – 11.5, 11.8
 Φυσική για τις Επιστήμες Ζωής, Newman Jay: Παράγραφοι §8.1,
8.2, 8.5, 8.5.1, 8.6
 Διαφάνειες «Ρευστά 1 (Στατική ρευστών)» και «01_ΑΣΚΗΣΕΙΣ
ΡΕΥΣΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ» στο open eclass
Ρευστά 1 (Στατική ρευστών)

Μαθησιακοί στόχοι:
1. Να αναφέρετε και να αναλύετε τις ομοιότητες και τις διαφορές
μεταξύ υγρών και αερίων
2. Να μπορείτε να ορίσετε την πίεση
3. Να μπορείτε να εφαρμόζετε τον ορισμό της πυκνότητας.
4. Να υπολογίζετε την πίεση σε ορισμένο βάθος ενός υγρού και ύψους
ενός αερίου στην περίπτωση της στατικής των ρευστών.
5. Να εξηγείτε τη διαφορά μεταξύ απόλυτης και διαφορικής πίεσης.
6. Να υπολογίζετε τη δύναμη που δέχεται ένα σώμα εξαιτίας της
διαφοράς πιέσεων στις επιφάνειές του.
7. Να εφαρμόζετε την αρχή του Αρχιμήδη για να υπολογίσετε τη
δύναμη της άνωσης σε ένα σώμα που βρίσκεται εντός κάποιου
ρευστού και τη μέση πυκνότητα του σώματος.
ΡΕΥΣΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ
Ρευστά: Υλικά που δεν έχουν καθορισμένο σχήμα
(ρέουν), αλλά παίρνουν εκείνο του ¨δοχείου¨ μέσα στο
οποίο βρίσκονται.
Υγρά (έχουν καθορισμένο όγκο) Αέρια (καταλαμβάνουν
ολόκληρο τον όγκο που
τους προσφέρεται – δεν
έχουν καθορισμένο ούτε
όγκο ούτε σχήμα.)
ΡΕΥΣΤΑ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΓΥΡΩ ΜΑΣ

• Αναπνέουμε, πίνουμε, εκκρίνουμε. Αίμα, το ζωτικό ρευστό στο
ανθρώπινο καρδιοαγγειακό σύστημα. Ρευστά στους ωκεανούς, στην
ατμόσφαιρα και βαθιά στον ρευστό πυρήνα της γης.
• Π.χ. Αυτοκίνητο: Ρευστά στα ελαστικά των τροχών, στη δεξαμενή
καυσίμων, στο ψυγείο, στο καρμπιρατέρ, στην εξάτμιση, στην
μπαταρία, στους υαλοκαθαριστήρες, στο σύστημα κλιματισμού, στο
σύστημα λίπανσης, στα υδραυλικά συστήματα.
• Χρησιμοποιούμε την κινητική ενέργεια κινούμενων ρευστών
στους ανεμόμυλους και νερόμυλους και την δυναμική τους ενέργεια
σε υδροηλεκτρικά εργοστάσια.
Ορίζουμε ως ρευστά τα υλικά που ρέουν, όμως …
Ορισμένα υλικά όπως η πίσσα χρειάζονται αρκετό
χρόνο για να πάρουν το σχήμα του ¨δοχείου¨ που τους
προσφέρεται.
Σε αρκετά υψηλές πιέσεις (>1.7 x 1011 Pa) ακόμη και το
διαμάντι ρέει σαν μαλακό κερί...
Πότε ένα υλικό θα ορίζεται ως ρευστό;
ΕΛΑΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΛΑΣΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ

Μερικές βασικές έννοιες της Μηχανικής Στερεών για την κατανόηση
των παραμορφώσεων στα ρευστά
Όταν ένα τεμάχιο στερεού υποστεί την επενέργεια δυνάμεων των οποίων το άθροισμα είναι
μηδέν, παραμορφώνεται χωρίς να μεταβάλλεται η κινητική του κατάσταση.
Ελαστική παραμόρφωση: Επανέρχεται στην αρχική του κατάσταση
Πλαστική παραμόρφωση: Δεν επανέρχεται στην αρχική του κατάσταση
Ελαστική παραμόρφωση  Όριο ελαστικότητας  Πλαστική παραμόρφωση
Ράβδος ομοιόμορφης εγκάρσιας διατομής υπό τάση.

Η δύναμη που ασκείται στα άκρα της ράβδου ¨διαδίδεται¨ και στο εσωτερικό της
και ασκείται μεταξύ των επιμέρους τμημάτων που την αποτελούν. Στο τμήμα της
διατομής που βρίσκεται σε κάποια απόσταση από τα άκρα της ράβδου, οι
δυνάμεις F κατανέμονται ομοιόμορφα σ’ ολόκληρη την επιφάνεια της εγκάρσιας
διατομής.
ΤΑΣΗ

 F

A
F
FK
Fε
A
FK: κάθετη προς την επιφάνεια FK με φορά από την επιφάνεια προς
F τον κενό χώρο ΤΑΣΗ ΕΛΚΥΣΜΟΥ
Κάθετη τάση  
A
FK με φορά από τον κενό χώρο προς
την επιφάνεια ΤΑΣΗ ΘΛΙΨΕΩΣ
Fε: παρ/λη προς την επιφάνεια

F
Διατμητική 
A
τάση
ΡΕΥΣΤΑ ονομάζονται τα υλικά που όταν δεχτούν διατμητικές

τάσεις αντιδρούν ρέοντας, μέχρι να ηρεμήσουν (ως προς κάποιο
σύστημα αναφοράς) όταν αυτές δεν υφίστανται πλέον
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΤΩΝ ΡΕΥΣΤΩΝ
ΠΙΕΣΗ
H δύναμη F που ασκείται από ένα ρευστό σε ηρεμία σε μια
στοιχειώδη στερεά επιφάνεια A είναι πάντα και παντού κάθετη σε
αυτήν την επιφάνεια.
Αν με κάποιο τρόπο το υγρό ασκήσει διατμητική δύναμη στην A τότε, όπως
ορίζει και ο 3ος νόμος του Νεύτωνα, η επιφάνεια θα αντιδράσει ασκώντας
αντίθετη διατμητική δύναμη στο ρευστό το οποίο, όμως, είναι εξ ορισμού
ανίκανο να αντισταθεί σε διατμητικές τάσεις και επομένως ρέει μέχρι να
επανέλθει σε ηρεμία.
ΠΙΕΣΗ: Το μέτρο της δύναμης F που δρα κάθετα και κατανέμεται

ομοιόμορφα στην επιφάνεια A στην μονάδα της
επιφάνειας αυτής:
F
p
A
Η πίεση είναι βαθμωτό μέγεθος. Σε κάθε σημείο έχει μια
συγκεκριμένη τιμή όχι, όμως κατεύθυνση.
ΜΟΝΑΔΕΣ ΠΙΕΣΗΣ
S.I. 1 Pascal = 1 Pa = 1 N/m2

ΜΕΡΙΚΕΣ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΤΙΜΕΣ ΠΙΕΣΗΣ
ΠΙΕΣΗ (Pa)
Στο κέντρο του Ήλιου 2  1016
Στο κέντρο της Γης 4  1011
Η μεγαλύτερη στο εργαστήριο 1,5  1010
Στη βαθύτερη περιοχή ωκεανού 1,1  108
Μυτερά τακούνια σε πίστα χορού 1  106
Ελαστικά αυτοκινήτου 1 2  105
Ατμόσφαιρα σε θαλάσσιο επίπεδο 1  105
Κανονική πίεση αίματος 1 1,6  104
Δυνατότερος ανεκτός ήχος 1, 2 30
Ασθενέστερος ανιχνεύσιμος ήχος 1, 2 3  10-5
Καλύτερο εργαστηριακό κενό 10-12
1 Επιπλέον πίεση της ατμοσφαιρικής

2 Πίεση στο ανθρώπινο τύμπανο στα 1000Hz
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΠΙΕΣΗΣ
1 atm = 1.01 x 105 Pa Η πίεση της γήινης ατμόσφαιρας

στην επιφάνεια της θάλασσας
1 Torr = 1 mm Hg (1 atm = 760 mm Hg)

1 Bar ≈ 1 τεχνική ατμόσφαιρα = ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΑ
= 106 dyn/cm2 (C.G.S.)
1 μ = 10-3 Torr μικρό: για τη μέτρηση του
κενού
ΘΕΜΕΛΙΩΔΗΣ ΕΞΙΣΩΣΗ ΤΗΣ ΣΤΑΤΙΚΗΣ ΤΩΝ
ΡΕΥΣΤΩΝ
Το ρευστό είναι σε ηρεμία
Εξετάζουμε την ισορροπία των
δυνάμεων σε ένα δείγμα ρευστού
που περιέχεται σε ένα υποθετικό
ορθό κύλινδρο στοιχειώδους όγκου
dV μέ βάση dA
dV = dA dy και dm = ρ dA dy
dF1 - dF2 - dW = 0
Έστω: dF1= p1 dA και dF2 = p2 dA

p2 – p1 = dp = - ρ g dy
επίσης dW = dm g = ρ g dV = ρ g dΑ dy
Tο αρνητικό σημείο υπεισέρχεται γιατί η πίεση ελαττώνεται με το ύψος, η δε
παρουσία του g σημαίνει ότι η μεταβολή της πιέσεως σε ρευστό συγκεκριμένης ρ
οφείλεται αποκλειστικά στη βαρύτητα.
H σχέση ονομάζεται θεμελιώδης εξίσωση της στατικής των ρευστών
ΘΕΜΕΛΙΩΔΗΣ ΕΞΙΣΩΣΗ ΤΗΣ ΥΔΡΟΣΤΑΤΙΚΗΣ
Θεμελιώδης εξίσωση της στατικής των ρευστών: dp = - ρ g dy
Όταν το ρευστό είναι υγρό η πυκνότητα είναι παντού σταθερή, γιατί τα

υγρά είναι ασυμπίεστα. ΥΨΟΣ h
Άν p0 η πίεση στην επιφάνεια του ρευστού όπου h = 0, y>0
τότε η πίεση p σε ΒΑΘΟΣ h (y = - h) θα είναι:
p y y=-h
 dp = -ρg  dy p - p0 = ρgh h=0
p0 0
p = p0+ρgh ΒΑΘΟΣ h
y<0
θεμελιώδης εξίσωση της υδροστατικής
η υπερπίεση ρgh καλείται υδροστατική πίεση
ΘΕΜΕΛΙΩΔΗΣ ΕΞΙΣΩΣΗ ΤΗΣ ΑΕΡΟΣΤΑΤΙΚΗΣ
ΒΑΡΟΜΕΤΡΙΚΗ ΕΞΙΣΩΣΗ
Αν το ρευστό είναι αέριο η πυκνότητα ρ μεταβάλλεται με το ύψος. Αν
υποτεθεί ότι το αέριο είναι ιδανικό και ότι τόσο η απόλυτη
θερμοκρασία του T, όσο και η σχετική μοριακή μάζα Μ του αερίου
παραμένουν σταθερά σε ολόκληρο τον θεωρούμενο χώρο, από την
εξίσωση των ιδανικών αερίων:
m
pV  nRT  RT
M
V ο όγκος που καταλαμβάνουν n γραμμομόρια
R η σταθερά των ιδανικών αερίων (= 8,3145 J/mol K)
m M
προκύπτει ότι η πυκνότητα ρ είναι: ρ   p
V RT
Τότε από τη θεμελιώδη εξίσωση της στατικής των ρευστών dp = - ρgdy
gM dp gM
dp   pdy  dy
RT p RT
Αν pο η πίεση στην επιφάνεια της γής, όπου h = 0, η ολοκλήρωση δίνει:

Αντίθετα από ότι στην εξ. Υδροστατικής πίεσης θεωρούμε ότι το h αυξάνει από την
επιφάνεια προς τα πάνω y = h (> 0)
p y y=h gM
dp gM 
p p RT o dy
h
  p  poe RT
θεμελιώδης εξίσωση της αεροστατικής

ή
βαρομετρική εξίσωση
Η σχετική μοριακή μάζα του ξηρού αέρα είναι περίπου Μ = 29
ή η μέση μάζα των μορίων του ξηρού αέρα είναι περίπου 29 amu
p (10.000 Pa)
1,2
βαρομετρική εξίσωση
1
0,8
Atm
gM

0,6
h
0,4
p  poe RT
0,2
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
Km
h Μετρούμενη Πίεση Προβλεπόμενη Πίεση

30 km 9.5 torr 25 torr
60 km 0.21 torr .8 torr
90 km 0.0019 torr .03 torr
Ερώτηση κλειστού τύπου

Μια τετράγωνη πλάκα πλευράς 1 m βρίσκεται στο έδαφος σε

εξωτερικό χώρο εκτεθειμένη στον αέρα.
Μια ίδια πλάκα βρίσκεται σε έναν αεροστεγή θάλαμο κενού με
άμμο στοιβαγμένη πάνω της. Πόση πρέπει να είναι η μάζα της
άμμου ώστε η προς τα κάτω δύναμη που ασκείται και στις δύο
πλάκες να είναι η ίδια;
Περίπου
(α) 10.000 kg.
(β) 1000 kg.
(γ) 100 kg.
(δ) 1 kg.
ΘΕΜΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ (2,5 μονάδες)
Η ατμοσφαιρική πίεση που δεχόμαστε ουσιαστικά εκφράζει το

βάρος μιας κατακόρυφης στήλης αέρα, ύψους ίσου με της
ατμόσφαιρας και διατομής όση η μονάδα επιφάνειας του εδάφους.
ΘΕΜΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ - συνέχεια (2,5 μονάδες)
Απάντηση:
Αν ο αέρας συμπεριφερόταν όπως τα υγρά, δηλ ραέρα = ρ = σταθ. Τότε η μεταβολή
της πίεσής του θα ήταν γραμμική όπως η υδροστατική εξίσωση:
Δp = p - p0 = - ρgh
Η ατμόσφαιρα φτάνει σε ύψος τέτοιο ώστε σε αυτό να μην υπάρχει καθόλου αέρας
δηλ. η πίεσή του p να είναι μηδενική, οπότε
0 - p0 = - ρgh
Επομένως, h = p0 / ρg

Δ) Τώρα που σχηματίσατε μια ιδέα για το μέγεθος της ατμόσφαιρας,
πιστεύετε ότι είναι καλή ιδέα ότι η ανθρωπότητα αδειάζει 38,2  1012
kg CO2 ετησίως στην ατμόσφαιρα; Αν το μισό απορροφάται από τη
βιόσφαιρα, ποια είναι η ετήσια αύξηση του ποσοστού CO2 (σε ppm,
δηλαδή μέρη/εκατομμύριο) στην ατμόσφαιρα;

Ένας δύτης σκέφτεται να επιμηκύνει
τον τυπικό αναπνευστήρα του από τα
20cm στα 6m. Αν πραγματοποιήσει
αυτήν την ιδέα ποια θα είναι η διαφορά
Δp της εξωτερικής πίεσης πάνω του και
της πίεσης του αέρα στους πνεύμονες
του;
Πως θα χαρακτηρίζατε αυτήν την ιδέα;
Α. Τολμηρή και έξυπνη
Β. Έξυπνη και ασφαλή
Γ. Ανόητη και επικίνδυνη
Δ. Διασκεδαστική
Αρχικά, σκεφτείτε τον δύτη σε βάθος L = 6m χωρίς τον αναπνευστήρα. Η

εξωτερική πίεση που δέχεται υπολογίζεται ως:
p  p0  gL
Το σώμα του προσαρμόζεται σε αυτήν την πίεση σταδιακά μέχρις ότου οι
εσωτερικές πιέσεις να είναι σε ισορροπία με την εξωτερική. Συγκεκριμένα, η
μέση πίεση του αίματος αυξάνει και η μέση πίεση του αέρα στους πνεύμονες του
γίνεται ίση με την p. Αν κάνει την ανοησία να χρησιμοποιήσει τον σωλήνα 6m για
να αναπνεύσει, θα εκπνεύσει τον αέρα υπό πίεση p των πνευμόνων του μέσω του
σωλήνα στην ατμόσφαιρα με αποτέλεσμα η πίεση του αέρα στους πνεύμονες του
να ¨πέσει¨ στην ατμοσφαιρική πίεση p0. Αν υποθέσουμε ότι βρίσκεται σε ¨καθαρό¨
νερό, η διαφορά της πίεσης Δp θα είναι:
p  p  p0  gL  (1000Kg / m3 )(9.8m / s 2 )(6.0m)  5.9 104 Pa
Αυτή η διαφορά πίεσης, περίπου 0.6 atm, είναι αρκετή ώστε να συνθλίψει
τους πνεύμονες και να σπρώξει το αίμα που βρίσκεται υπό αυξημένη πίεση
μέσα τους.
Απάντηση:
Είναι ανόητος και βρίσκεται σε κίνδυνο.
Άσκηση
Η πίεση του αίματος μεταβάλλεται, όχι μόνο περιοδικά ως προς τον

χρόνο σύμφωνα με τους παλμούς της καρδιάς, αλλά και χωρικά για
διαφορετικά ύψη στο σώμα. Η χωρική αυτή μεταβολή εμφανίζεται
εξαιτίας του διαφορετικού βάρους που έχει το αίμα των αγγείων που
περιέχεται σε διαφορετικές στήλες μοναδιαίας διατομής ως συνάρτηση
του ύψους της θέσης που εξετάζουμε στο σώμα.
(α) Αν υποθέσουμε ότι η μέση πίεση του αίματος στην καρδιά είναι
13,2 kPa (τιμή που αντιστοιχεί στη μέση τιμή μιας υψηλής/χαμηλής
πίεσης, 120/80, όπως αναφέρεται συνήθως, και είναι ίση με 100 mm
Hg), βρείτε την πίεση του αίματος στο επίπεδο των ποδιών (1,3 m κάτω
από την καρδιά) και στο επίπεδο της κεφαλής (0,5 m πάνω από την
καρδιά).
Λύση:
Στο επίπεδο των ποδιών, η πίεση του αίματος είναι αυξημένη συγκριτικά
με αυτή στο επίπεδο της καρδιάς κατά:
Επομένως, η πίεση εκεί είναι 26,7 kPa (διπλάσια από εκείνη στην
καρδιά, ή, υπολογίζοντας με απλή αναλογία, περίπου 200 mm Hg).
Ομοίως, η πίεση του αίματος στο κεφάλι, χρησιμοποιώντας την ίδια

σχέση, είναι μειωμένη σε σχέση με αυτή στην καρδιά κατά:
και επομένως η τιμή της είναι 8,0 kPa (ή 61 mm Hg).
Μπορείτε τώρα να καταλάβετε γιατί τοποθετούμε το περιβραχιόνιο του

πιεσομέτρου στο μπράτσο κοντά στην καρδιά;
(β) Αν κάποιος δεχτεί επιτάχυνση προς τα πάνω, όπως για

παράδειγμα, κατά την απογείωση ενός αεροπλάνου ή ακόμα
και σε ένα ταχύ ανελκυστήρα ψηλού κτιρίου, η αυξημένη
πίεση μπορεί να αποστραγγίσει το αίμα από το κεφάλι του;
Ποια είναι η ελάχιστη επιτάχυνση για την οποία θα συνέβαινε
κάτι τέτοιο (θεωρείστε ότι το κεφάλι βρίσκεται σε ύψος 25
cm από την καρδιά);
Λύση:
Εάν κάποιος που βρίσκεται κοντά στην επιφάνεια της Γης επιταχυνθεί
προς τα πάνω με επιτάχυνση a, η τιμή της g στη σχέση υπολογισμού της
ΔΡ θα πρέπει να αντικατασταθεί με την ενεργό τιμή της, δηλ. (a + g).
[Αυτό θα πρέπει να συμβεί διότι το ενεργό βάρος του ρευστού γίνεται ρ(a + g)V.]
Φυσιολογικά, το αίμα που αντλείται από την καρδιά μπορεί να ανέλθει

μέχρι το μέγιστο ύψος που υπολογίζεται αν εισάγουμε την τιμή της
πίεσης του αίματος στο επίπεδο της καρδιάς στην εξίσωση:
Το μέγιστο αυτό ύψος υπολογίζεται 1,27 m πάνω από την καρδιά. Αν

υποθέσουμε ότι η παρεχόμενη από την καρδιά πίεση παραμένει
σταθερή:  g h   (a  g ) h
Επομένως, αν κάποιος επιταχύνεται προς τα πάνω το αίμα θα μπορεί να
ανέλθει μέχρι ύψους:
Λύση:
Αν θέσουμε h = 0,25 m και λύσουμε για a, βρίσκουμε ότι απαιτείται

επιτάχυνση ίση με:
Αν κάποιο άτομο δεχτεί προς τα πάνω επιτάχυνση με τιμή που πλησιάζει

ή υπερβαίνει αυτήν την επιτάχυνση, θα μείνει χωρίς αίμα στον εγκέφαλο
του και θα λιποθυμήσει.
ΣΩΣΤΟ ή ΛΑΘΟΣ;
Η πυκνότητα του νερού είναι περίπου 1 g/cm3
H πυκνότητα του λαδιού είναι περίπου 1453 kg/m3
Η πυκνότητα του ατσαλιού είναι περίπου 678 kg/m3
H ατμοσφαιρική πίεση στην επιφάνεια της θάλασσας είναι
περίπου ρ = 76 mm Hg
Σε αρκετά μεγάλο θαλάσσιο βάθος η πίεση του νερού φτάνει
μέχρι και τα 10.000 Pa
H ατμοσφαιρική πίεση στην κορυφή ενός βουνού είναι μικρότερη
από 105 N/m2
Η δύναμη που ασκούν τα ρευστά σε μία επιφάνεια είναι πάντα
κάθετη σε αυτήν
H διεύθυνση της πίεσης είναι πάντα κάθετη στην επιφάνεια στην
οποία ασκείται
ΥΔΡΟΣΤΑΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ – ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΟΥΝΤΩΝ ΔΟΧΕΙΩΝ
'Oταν σε δοχείο οποιουδήποτε σχήματος τοποθετηθεί υγρό, η πίεση στον πυθμένα του
εξαρτάται, μόνον από το ύψος του υγρού σ’ αυτό. H δύναμη που ασκείται στον
πυθμένα ισούται, τότε, με το γινόμενο της πιέσεως επί την επιφάνεια και όχι με το
βάρος του υγρού. Tο συμπέρασμα αυτό ονομάστηκε υδροστατικό παράδοξο.
Αντίστροφα: Σε δοχείο με οσουσδήποτε κατακόρυφους κλάδους

οποιουδήποτε σχήματος η ελεύθερη επιφάνεια του υγρού θα βρίσκεται
στο ίδιο ύψος. Aν αυτό δεν συνέβαινε θα υπήρχε διαφορά υδροστατικής
πιέσεως στα κατακόρυφα σκέλη και το υγρό θα έπρεπε να κινείται.
Αρχή των συγκοινωνούντων δοχείων
ΑΣΚΗΣΗ
Δοχείο σχήματος U περιέχει δύο υγρά: νερό
πυκνότητας ρν στο δεξιό σκέλος και λάδι άγνωστης
πυκνότητας ρx στο αριστερό. Οι μετρήσεις δίνουν l =
135 mm και d = 12.3 mm. Πόση είναι η πυκνότητα
του λαδιού;
Αν η πίεση στη κοινή επιφάνεια λαδιού-νερού στο

αριστερό σκέλος είναι pint τότε η πίεση στο δεξί
σκέλος και στο ίδιο επίπεδο με αυτήν την επιφάνεια
θα είναι επίσης pint διότι το αριστερό και το δεξί
σκέλος συνδέονται με νερό κάτω από αυτό το
επίπεδο.
Δεξί σκέλος pint  p0   gl l

 x    916Kg / m3
Αριστερό σκέλος pint  p0   x g (l  d ) ld
Παρατήρηση: Η τελική απάντηση δεν εξαρτάται από την ατμοσφαιρική πίεση

p0 ούτε από την g.
ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΤΟΥ TORRICELLI
Φλωρεντία, Άνοιξη του 1644
Ο χώρος επάνω από την ελεύθερη επιφάνεια στο εσωτερικό του σωλήνα μπορεί να θεωρηθεί
κενός, ενώ στην επιφάνεια του υδραργύρου, που βρίσκεται στη λεκάνη, ασκείται μόνον η
ατμοσφαιρική πίεση. Θα πρέπει λοιπόν, επειδή το σύστημα ισορροπεί, η ατμοσφαιρική
πίεση να ισούται με την υδροστατική πίεση της στήλης του υδραργύρου, δηλαδή, με την
πίεση που ασκείται από στήλη υδραργύρου ύψους 76 cm ή 760 mm.
Γιατί χρησιμοποίησε υδράργυρο (Hg) και όχι νερό; ρHg =13,6 x 103 Kg/m3 ρνερ = 103 Kg/m3
ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΤΟΥ TORRICELLI

Γιατί πιστεύετε ότι ο Torricelli χρησιμοποίησε υδράργυρο αντί για νερό;
(ρHg =13,6 x 103 Kg/m3 ρνερ = 103 Kg/m3 )
Α. Δεν είχε αρκετό νερό
Β. Το νερό είναι αρκετά αραιότερο από τον υδράργυρο ώστε να
παρατηρηθεί το φαινόμενο
Γ. Δεν είχε αρκετά μεγάλο σωλήνα ώστε να παρατηρήσει το
ύψος που θα έφθανε η στήλη του νερού
Δ. Η πυκνότητα του νερού δεν μπορεί να αντισταθμίσει τη
σχετικά υψηλή τιμή της ατμοσφαιρικής πίεσης
p atm   g h   g h


h  h  13,6  0,76m  10,336 m

Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ PASCAL

Αν ένα ρευστό βρεθεί εκτός του πεδίου βαρύτητας, δηλαδή σε χώρο όπου η επιτάχυνση
της βαρύτητας g είναι μηδενική, η πίεση στο εσωτερικό του δεν θα μεταβάλλεται, αφού,
όπως προκύπτει από τη θεμελιώδη εξίσωση της στατικής των ρευστών, και η αντίστοιχη
μεταβολή της πιέσεως dp θα είναι μηδενική.
Αν λοιπόν στο ρευστό ασκηθεί κάποια εξωτερική πίεση p, αυτή θα μεταδοθεί
αμετάβλητη σ' ολόκληρη τη μάζα του, όπως και στα τοιχώματα του δοχείου που το
περιέχει. Tο συμπέρασμα αυτό ονομάζεται αρχή του Pascal.
ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ: 1. Πως να σπάσετε τον πάτο ενός μπουκαλιού χωρίς να τον
αγγίξετε
ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ: 2. Υδραυλικό Πιεστήριο
Ερώτηση ανοικτού τύπου

Δείξτε ότι η ενέργεια διατηρείται κατά την εφαρμογή του υδραυλικού
πιεστηρίου
Ερώτηση ανοικτού τύπου
Αν το τύμπανο του αυτιού δεχτεί μια διαφορική πίεση περίπου
120 mm Hg μπορεί να υποστεί ρήξη.
Σε πόσο βάθος μπορεί να φτάσει ένας δύτης μέχρι να συμβεί αυτό;
Μια λύση, ώστε ο δύτης να πετυχαίνει εξίσωση της πίεσης, είναι να αυξάνει την
πίεση στο στόμα του (και επομένως και στις ευσταχιανές σάλπιγγες) κλείνοντας τη
μύτη προσπαθώντας να φυσήξει.
Η πρακτική αυτή δουλεύει επίσης καλά για την εξίσωση της πίεσης στα αυτιά
επιβάτη αεροπλάνου κατά την προσγείωση.
Απάντηση:
Δp = 120 mm Hg αντιστοιχεί σε Pa (N/m2)
Τόση πίεση ασκείται σε βάθος νερού (ρ=103 kg/m3):
ΑΛΛΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
Μεγέθυνση περίπου 1,5 x 105 φορές. Το

βακτήριο του σταφυλόκοκκου εκρήγνυται υπό
την επίδραση μιας χαμηλού επιπέδου δόσης
αντιβιοτικού. Η εσωτερική του πίεση είναι 25
και 30 φορές μεγαλύτερη της ατμοσφαιρικής
πίεσης. Τα κυτταρικά του τοιχώματα
διαρρηγνύονται στο ασθενέστερο σημείο.
ΑΝΩΣΗ – ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ
Έστω στερεό πρίσμα ύψους h και διατομής A έχει F2
βυθιστεί σε ρευστό πυκνότητας ρ. H πίεση που ασκείται
επάνω του εκ μέρους του ρευστού έχει σαν αποτέλεσμα A FB = F2 – F 1
την εμφάνιση δυνάμεων, από τις οποίες, εκείνες που
h W W
ασκούνται στην παράπλευρη επιφάνεια να
αλληλοαναιρούνται. 'Eτσι μένουν μόνον οι δυνάμεις οι (+)
ασκούμενες στις βάσεις:
F1
F1 = p1 A και F2 = p2 A
Η δύναμη που προκύπτει από τo διανυσματικό άθροισμα αυτών των δυνάμεων
𝐹Β = 𝐹1 + 𝐹2 , θα έχει μέτρο FΒ = F2 – F1 (θεωρώντας τα θετικά «προς τα κάτω»).
Επειδή όμως, η F1 που ασκείται στην κάτω επιφάνεια, θα είναι οπωσδήποτε μεγαλύτερη από
την F2 (αφού p1 > p2 λόγω του μεγαλύτερου βάθους και από την θεμελιώδη εξίσωση της
στατικής των ρευστών), η συνισταμένη τους: FB = F2 - F1 = (p2 - p1) A
θα είναι πάντα αρνητική (δεδομένου ότι ορίσαμε τα θετικά προς τα πάνω), δηλ. η FΒ θα έχει
φορά προς τα επάνω (δηλ. αντίθετη της φοράς του W). Η FΒ ασκείται σε κάθε πρίσμα μέσα
σε ρευστό και ονομάζεται άνωση (Buoyancy).
Αν υποθέσουμε ότι το πρίσμα βρίσκεται μέσα σε ρευστό σταθερής πυκνότητας, ρρευστού
Υπόθεση σωστή για τα υγρά
Ισχύει για τα αέρια όταν το ύψος του πρίσματος h δεν ξεπερνά τα 100 m:
p2 - p1 = ρρευστού gh
FB = ρρευστού g h A = ρρευστού g V
Αλλά ρρευστού g V = mρευστού. g = βάρος ρευστού όγκου ίσου με τον αντίστοιχο
του σώματος που βρίσκεται μέσα σε αυτό
Καταλήγουμε λοιπόν ότι η δύναμη που ασκείται στο σώμα ισούται με το βάρος
του ρευστού που εκτοπίζεται από αυτό.
Tο συμπέρασμα αυτό ονομάζεται αρχή του Aρχιμήδη, και φυσικά δεν ισχύει
μόνο στην περίπτωση πρίσματος αλλά και για σώμα οποιουδήποτε σχήματος.
Στο βυθισμένο σε βάθος D κεφάλι ενός κολυμβητή

σε μια πισίνα, η διαφορική πίεση είναι δΡ = P – P0
και ασκείται άνωση FΒ. Αν ο κολυμβητής βουτήξει
βαθύτερα με τον ίδιο προσανατολισμό ώστε το
κεφάλι του να φτάσει σε βάθος 2D, θα δέχεται
πίεση και άνωση στο κεφάλι του ίσες αντίστοιχα
με:
(Α) δΡ και FΒ (Β) δΡ και 2FΒ
(Γ) 2 δΡ και FΒ (Δ) 2 δΡ και 2FΒ
Φαινόμενο Βάρος
Άνωση: FB = ρρευστού Vβυθισμένο g
Φαινόμενο Βάρος = Πραγματικό Βάρος – Άνωση
Wφαινόμενο = W - FB =
= ρσώματος Vσώματος g - ρρευστού Vβυθισμένο g
Το φαινόμενο βάρος ενός βυθισμένου σώματος είναι ίσο με:

(α) το βάρος του σώματος.
(β) τη διαφορά μεταξύ του βάρους του σώματος και του βάρους του
εκτοπιζόμενου ρευστού.
(γ) το βάρος του ρευστού που εκτοπίζεται από το σώμα.
(δ) τη μέση πίεση του ρευστού επί το εμβαδόν της επιφάνειας του
σώματος.
(ε) κανένα από τα παραπάνω.
Άσκηση
Ένας άντρας βάρους 200 Ν βυθίζεται πλήρως στο νερό και αφού
εκπνεύσει όλο τον αέρα από τους πνεύμονές του βρίσκεται να έχει
φαινόμενο βάρος ίσο με 50 Ν.
Βρείτε την σχετική πυκνότητα του (ράνδρα/ρνερού).
Άσκηση
Η ένδειξη της ζυγαριάς αντιστοιχεί στην πραγματική ή στην φαινόμενη
μάζα σας;
Σε τι ποσοστό σας «βοήθησε» ο ατμοσφαιρικός αέρας για να την
πετύχετε;
Θεωρείστε: g = 10 m/s2, πυκνότητα ατμοσφαιρικού αέρα = 1,3 kg/m3 και μέση
πυκνότητα ανθρώπινου σώματος = 985 kg/m3.
Λύση
Η ένδειξη της ζυγαριάς προκύπτει από την κάθετη αντίδραση της, Ν,
που στην πραγματικότητα είναι ίση με: Ν = W – Fάνωση από αέρα.
Επομένως, το ποσοστό που ο αέρας «βοήθησε» σε αυτήν τη μέτρηση
είναι:
Fάνωση από αέρα /(W – Fάνωση από αέρα) = (ραέραVg) / (ρανθρ. σωμα Vg – ραέραVg) =
= 1,3/(985 – 1,3) = 0,0013 = 0,13 %
Η πραγματική μάζα σας, είναι «ελαφρώς» μεγαλύτερη, αλλά δεν
μπορούμε να πούμε ότι ο αέρας βοηθά σημαντικά. Δοκιμάστε το νερό!
ΕΥΡΗΚΑ !
Η μέτρηση της μάζας του στέμματος έξω από το νερό έδωσε: m = 440 g
Η μέτρηση της μάζας του στέμματος μέσα στο νερό έδωσε: mφαιν. = 409 g
m – mφαιν. = W/g – Wφαιν./g =Vστεμ. ρστέμ - (Vστεμ.  ρστέμ - ρνερού Vβυθισμ.)
Αφού είχε βυθίσει όλο το στέμμα Vβυθισμ. = Vστεμ. και ρνερού = 1 g/cm3
Ο όγκος του στέμματος ήταν: 440 g – 409 g = 1 g/cm3  Vστεμ  Vστεμ = 31 cm3
Ο Αρχιμήδης απλά γέμισε πλήρως μια λεκάνη και μέτρησε τον όγκο του
εκτοπιζόμενου νερού …
Επομένως η πυκνότητα του στέμματος ήταν:
ρστέμ = 440 g/31 cm3 = 14,2 g/cm3
Όμως η πυκνότητα του καθαρού χρυσού είναι ρχρυσού = 19,3 g/cm3 …
ΠΛΕΥΣΗ
Το φαινόμενο κατά το οποίο ένα σώμα ισορροπεί μέσα σε ρευστό. Όταν η
άνωση, η οποία ασκείται στο βυθισμένο τμήμα του ισούται με το βάρος του
Στο ακόλουθο σχήμα:

Vsub = Vβυθ. ρf = ρρευστ. Wobj = Wσωματος
Vobj = Vσωματος ρobj = ρ σωματος Wobj = Wσωματος
FB = Wσωματος
ρρευστ.Vβυθ. g = ρσωματοςVσωματοςg
𝑉𝛽𝜐𝜃 𝜌𝜎𝜔𝜇
=
𝑉𝜎𝜔𝜇 𝜌𝜌𝜀𝜐𝜎𝜏
Παράδειγμα 1 Παράδειγμα 2 Παράδειγμα 3
Η πυκνότητα του πάγου Το ανθρώπινο σώμα Ένα κουτάκι Diet Coke θα
είναι 917 kg/m3 ενώ του αποτελείται κυρίως από νερό επιπλέει ενώ ένα κουτάκι
νερού 1024 kg/m3. Η και γι’ αυτό είμαστε σχεδόν Classic Coke όχι, διότι η Classic
έκφραση ¨βλέπουμε μόνο ¨ουδέτεροι¨ ως προς την Coke περιέχει 11 κουταλιές
την κορυφή του επίπλευση. Εάν εισπνεύσουμε ζάχαρης ενώ η Diet Coke δεν
παγόβουνου¨ αντιστοιχεί βαθιά αυξάνουμε τον όγκο και περιέχει ζάχαρη. Η πυκνότητα
στο ότι το 917/1024 = ελαττώνουμε την μέση της ζάχαρης είναι μεγαλύτερη
89.6% ενός παγόβουνου πυκνότητα μας με αποτέλεσμα από αυτήν του νερού .
βρίσκεται κάτω από την να επιπλέουμε. Επίσης τα
επιφάνεια του νερού. λιποκύτταρα έχουν μικρότερη
πυκνότητα από το νερό
επομένως οι άνθρωποι που
έχουν μεγάλη περίσσεια λίπους
επιπλέουν ευκολότερα.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
• Γιατί είναι ευκολότερο να επιπλέουμε σε καθαρό νερό όταν
οι πνεύμονές μας είναι γεμάτοι παρά όταν είναι άδειοι;
• Γιατί είναι ευκολότερο να επιπλέει κανείς στη Νεκρά
θάλασσα (λίμνη στα σύνορα Ιορδανίας και Ισραήλ με
ιδιαίτερη αυξημένη αλατότητα, μέχρι και δέκα φορές
μεγαλύτερη από το νερό της θάλασσας) παρά σε μια λίμνη με
καθαρό νερό;
Μέση πυκνότητα του ανθρώπινου σώματος - περιεχόμενο λίπος
Μια απλή μέθοδος για τον προσδιορισμό του σωματικού λίπους είναι να
μετρήσουμε το ύψος και το βάρος ενός ανθρώπου και να υπολογίσουμε
έναν δείκτη μάζας σώματος:
(Body Mass Index – BMI) = μάζα (kg) / ύψος2 (m2).
Οι τιμές του ΒΜΙ χρησιμοποιούνται για την κατηγοριοποίηση του

ανθρώπινου σώματος και έχει υπολογιστεί η περιοχή στην οποία
κινούνται οι φυσιολογικές τιμές του καθώς και το όριο για την
παχυσαρκία (ΒΜΙ = 30).
Μια πιο ακριβής μέθοδος προσδιορισμού του σωματικού λίπους μπορεί

να προκύψει από το γεγονός ότι το λίπος έχει χαμηλότερη πυκνότητα
από το νερό (900 kg/m3), ενώ τα οστά και οι μύες έχουν κάπως
υψηλότερη πυκνότητα από το νερό (υπολογίζεται ότι η μέση πυκνότητα
της χωρίς καθόλου λίπος μάζας είναι 1.100 kg/m3).
Όταν ένας άνθρωπος βυθίσει το σώμα του σε νερό και εκπνεύσει ώστε
να αποβάλει τον αέρα από τους πνεύμονές του, τότε αν η μέση
πυκνότητα του σώματός του είναι μικρότερη από αυτή του νερού θα
επιπλεύσει ενώ αν είναι μεγαλύτερη θα βυθιστεί.
Χρησιμοποιώντας έναν απλό τύπο που βασίζεται στη μέση τιμή των
περιεχομένων οστών και μυών, μπορούμε να υπολογίσουμε την
αναλογία του λίπους στο σώμα. Κάποιος που καταφέρνει να επιπλεύσει
αφού έχει εκπνεύσει όλο τον αέρα, έχει αναλογία λίπους που υπερβαίνει
το 40%, τιμή που είναι ενδεικτική υπερβολικής παχυσαρκίας. Οι
περισσότεροι άνθρωποι βυθίζονται στο νερό όταν δεν έχουν καθόλου
αέρα στους πνεύμονές τους.
Μετρήσεις του εκτοπιζόμενου νερού (ή των μικρών μεταβολών στην

πίεση του αέρα σε αεροστεγή θάλαμο που εφαρμόζονται σε νεότερες
τεχνικές) μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον προσδιορισμό της
αναλογίας σωματικού λίπους με ακρίβεια περίπου 1%.
ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΦΕΒ.-2017
ΕΤΔΑ
ΕΖΠΥ
ΑΣΚΗΣΗ με βίντεο : Γεμίζουμε ένα γυάλινο σωλήνα με διάλυμα
τέτοιο ώστε η συνολική του πυκνότητα να είναι 938 kg/m3 και τον
σφραγίζουμε. Ο σωλήνας αυτός βυθίζεται στην αλκοόλη (ρα = 855
kg/m3 ) αλλά επιπλέει στο νερό (ρνερ = 1000 kg/m3 ) .
Πόσο είναι το ποσοστό του σωλήνα που βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια του νερού;
W = FB  ρσ Vσ g = ρν Vβυθ g  Vβυθ / Vσ = ρσ /ρν  Vβυθ / Vσ = 0,938 = 93,8 %
Προσθέτουμε αλκοόλη στο νερό και παρατηρούμε:
Ο σωλήνας ¨σηκώνεται¨ ακόμη περισσότερο από την επιφάνεια του νερού εξαιτίας της
πρόσθετης άνωσης που δέχεται από την αλκοόλη. Το ποσοστό του σωλήνα που είναι τώρα
βυθισμένο στο νερό υπολογίζεται ως εξής:
  
W  FB ,  FB ,a   V g   V g   aVa g  𝜌 𝜎 𝑉
 𝜎𝑔
 =
 𝜌 𝑉𝜈𝑔 +𝜌𝛼(𝑉
 𝜈 𝜎 − 𝑉
 𝜈)𝑔 
Διαιρούμε με Vσ το αριστερό και δεξί μέρος της εξίσωσης, οπότε:
𝑉𝜈 𝑉𝜈 𝑉𝜈 𝜌𝜎 − 𝜌𝛼 938 − 855
𝜌𝜎 = 𝜌𝜈 + 𝜌𝛼 1 − ⟹ = = = 57,2%
𝑉𝜎 𝑉𝜎 𝑉𝜎 𝜌𝜈 − 𝜌𝛼 1000 − 855
Όταν ο σωλήνας ισορροπήσει στην κοινή επιφάνεια νερού-αλκοόλης, το βυθισμένο στο νερό τμήμα του δεν
μεταβάλλεται αν προσθέσουμε περισσότερη αλκοόλη.
Το ρευστό πάνω από τον σωλήνα ασκεί πίεση στην κορυφή του και θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι
ο σωλήνας θα ¨σπρώχνεται¨ προς τα κάτω όσο η στάθμη της αλκοόλης αυξάνει. Η αλκοόλη, όμως, ασκεί πίεση και στην
επιφάνεια του νερού. Η πίεση αυτή μεταφέρεται και στο κάτω άκρο του σωλήνα σύμφωνα με την αρχή του Pascal.
, δεδομένου ότι το σώμα (4) είναι

βυθισμένο με το 1/3 του όγκου του στο υγρό (1)
ΑΣΚΗΣΗ: Ένα σφαιρικό μπαλόνι που περιέχει Ήλιο (He) έχει ακτίνα R = 12m
και μαζί με τα σχοινιά και το καλάθι μάζα m = 196 Kg. Πόση είναι η
μάζα Μ του μέγιστου φορτίου που μπορεί αυτό το αερόστατο να
μεταφέρει; (Δίνονται: ρHe = 0.16 Kg/m3 και ραέρα = 1.25 Kg/m3
Το βάρος του εκτοπιζόμενου αέρα, που είναι η δύναμη της άνωσης, και το
βάρος του He στο μπαλόνι δίνονται:
FB = Wαέρα = W = ραέρα V g και WHe = ρHe V g
όπου V = 4πR3/3 είναι ο όγκος του μπαλονιού
Το σύστημα θα ισορροπεί, σύμφωνα με την αρχή του Αρχιμήδη, όταν:
𝐹𝐵 = 𝑊𝜊𝜆 ⟹ 𝐹𝐵 = 𝑊He + 𝑊𝛼𝜀𝜌𝜊𝜎𝜏. + 𝑊φορτίου ⟹

⟹ 𝜌𝛼𝜀𝜌𝛼 𝑉𝑔 = 𝜌He 𝑉𝑔 + 𝑚𝛼𝜀𝜌𝜊𝜎𝜏. 𝑔 + 𝑚𝜑𝜊𝜌𝜏𝜄𝜊𝜐 𝑔 ⟹
4 3
⟹ 𝑚𝜑𝜊𝜌𝜏𝜄𝜊𝜐 = π𝑅 𝜌𝛼𝜀𝜌𝛼 − 𝜌He − 𝑚𝛼𝜀𝜌𝜊𝜎𝜏. = 7690 kg
3
ΑΣΚΗΣΗ
Κυλινδρικό κομμάτι πάγου (ρπάγου = 900 kg/m3) με ακτίνα κυκλικής διατομής R = 2.0m και ύψος H
= 20cm επιπλέει σε θαλάσσιο νερό πυκνότητας ρθαλ. = 1030 kg/m3.
(α) Μια ομάδα Ν=50 πιγκουίνων που η μάζα του καθενός είναι ίση με m=5 kg, αποφασίζει να
ανέβει πάνω σε αυτό το κομμάτι πάγου για να ξεκουραστεί. Προσδιορίστε το ύψος h που θα
εξέχει της επιφάνειας του νερού ο πάγος (i) χωρίς τους πιγκουίνους και (ii) αφού οι πιγκουίνοι
έχουν ανεβεί πάνω του.
(β) Το κομμάτι πάγου ταξιδεύει νότια, σε θερμότερες θαλάσσιες περιοχές. Τότε ο πάγος λιώνει
ομοιόμορφα με ρυθμό 500 cm3 την ώρα. Σε πόσο χρόνο το κομμάτι του πάγου δεν θα μπορεί να
υποστηρίξει άλλο όλους τους πιγκουίνους;
ΛΥΣΗ
(i) χωρίς τους πιγκουίνους
FB = W π
V 
  V  g    V  g  
V 
( H  h )R 2 900 kg / m 3 900
  H  h  0,2m
HR 2 1030kg / m 3 1030
h  2,5 cm
(ii) αφού οι πιγκουίνοι έχουν ανεβεί πάνω του.

FB  W  WN 
V  N  m
  V  g    V  g  N  m  g  V 

( H  h)R 2  
(R 2  12,57m 2 ) (V  2,514m 3 )
V  N  m
h  H   ...  0,6cm
 R 2
(β) Το κομμάτι πάγου ταξιδεύει νότια, σε θερμότερες θαλάσσιες περιοχές. Τότε

ο πάγος λιώνει ομοιόμορφα με ρυθμό 500 cm3 την ώρα. Σε πόσο χρόνο το
κομμάτι του πάγου δεν θα μπορεί να υποστηρίξει άλλο όλους τους
πιγκουίνους;
Αν V'π ο ελάχιστος όγκος που συγκρατεί τους πιγκουίνους, τότε V'π = Vβυθ. και:
FB  W
  WN 
N m
  V  g   V  g  N  m  g  V 
  
V  1,92 m3
Για να χάσει Vπ - V'π = 2,514 – 1,92 ≈ 0,6 m3 = 6 x 105 cm3 χρειάζεται:

V
 Q   500 cm 3 / h
t
6  105
t  h  1200h  50 days
5  102
Ένα κομμάτι ξύλου επιπλέει σε μια μπανιέρα με νερό έχοντας πάνω του
ένα δεύτερο κομμάτι ξύλου το οποίο δεν ακουμπά καθόλου το νερό. Αν
πάρουμε το πάνω κομμάτι και το τοποθετήσουμε στο νερό τι θα συμβεί
στη στάθμη του νερού στη μπανιέρα;
(Α) Θα ανέλθει.
(Β) Θα κατέλθει.
(Γ) Δεν θα αλλάξει.
(Δ) Δεν μπορούμε να ξέρουμε μόνο από τις πληροφορίες που μας
δίνονται.
Απ. (Γ)
διότι ο όγκος του εκτοπιζόμενου νερού είναι ο Vβυθ στην FB = ρνVβυθg
ΠΡΙΝ:
W1 + W2 = FB  ρξV1g + ρξV2g = ρνVβυθg  Vβυθ = (ρξ/ ρν)  (V1+V2)
ΜΕΤΑ:
W1 = FB1  ρξV1g = ρνV1g  V1 = (ρξ/ ρν)  (V1)
W2 = FB2  ρξV2g = ρνV2g  V2 = (ρξ/ ρν)  (V2)
Vβυθ = V1 + V2 = (ρξ/ ρν)  (V1+V2)
ΑΣΚΗΣΗ
Μια ξύλινη σχεδία διαστάσεων 4 m × 4 m × 0,3 m,

επιπλέει στην επιφάνεια μιας λίμνης.
(α) Αν η πυκνότητα του ξύλου είναι 600 kg/m3,
βρείτε το κλάσμα της σχεδίας που εξέχει της
επιφάνειας του νερού.
(β) Πόσους ανθρώπους βάρους 670 Ν μπορεί να
υποστηρίξει η σχεδία παραμένοντας οριακά πάνω
από την επιφάνεια του νερού;
ΑΣΚΗΣΗ
Ένα κυβικό κομμάτι ξύλου με ακμή 10cm επιπλέει στη διεπιφάνεια μεταξύ λαδιού και
νερού με την κάτω επιφάνεια του 2cm κάτω από τη διεπιφάνεια (βλέπε σχήμα). Η
πυκνότητα του λαδιού είναι 650 kg/m3 (g = 9,8 m/s2). Πόση είναι η μάζα του ξύλου;
ΛΥΣΗ
W ξ = FB,v + FB,λ
mξ g = ρν  g  Vv + ρλαδ  g  Vλ
Vν = 2100cm3
Vλ = 8100cm3
Επομένως, mξ = 0,72 kg
ΑΣΚΗΣΗ (εξετάσεις Ιούνιος 2015)
Στην επιφάνεια μιας θαλάσσιας περιοχής έχει απλωθεί μια

πετρελαιοκηλίδα. Αν αφήσουμε πάνω σε αυτήν ξύλινο κύβο
ακμής 10 cm, παρατηρούμε ότι ο κύβος όταν ισορροπήσει έχει
βυθιστεί κατά 2 cm στο νερό (βλέπε σχήμα) και κατά 4 cm στην
πετρελαιοκηλίδα (όσο και το πάχος της). Προσδιορίστε την
πυκνότητα της πετρελαιοκηλίδας.
10 cm
4 cm πετρέλαιο
2 cm Θαλάσσιο νερό
ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΩΝ ΡΕΥΣΤΩΝ
Εισαγωγικές έννοιες
- Pοή ονομάζεται η κίνηση ρευστού σε περιοχή του χώρου
- Η περιοχή αυτή ονομάζεται πεδίο ροής
- H τροχιά την οποία διαγράφει στοιχειώδης όγκος του ρευστού
(«σωματίδιο» ρευστού) κατά την κίνησή του στο πεδίο ροής, ονομάζεται
γραμμή ροής.
• Καθώς αυτά κινούνται η ταχύτητα τους μπορεί

v
να μεταβάλλεται σε μέτρο και κατεύθυνση.
• Η ταχύτητα τους σε κάθε σημείο θα είναι

εφαπτόμενη της γραμμής ροής.
• Οι γραμμές ροής δεν τέμνονται πουθενά γιατί

τότε το «σωματίδιο» που θα έφτανε σε αυτή την
τομή θα είχε ταυτόχρονα δύο ταχύτητες –
ΑΔΥΝΑΤΟ.
ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ – ΙΔΑΝΙΚΑ ΡΕΥΣΤΑ

Η κίνηση των πραγματικών ρευστών είναι πολύπλοκη και δεν έχει κατανοηθεί
πλήρως μέχρι σήμερα ( εμφανίζουν αποδιάταξη στο χώρο και τον χρόνο –
ΧΑΟΣ)
ΑΡΧΙΚΟ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ: Ιδανικά ρευστά
Υποθέσεις
ΜΟΝΙΜΗ – ΣΤΡΩΤΗ ΡΟΗ: Aν ο στοιχειώδης όγκος του ρευστού, που περνά
από το τυχαίο σημείο του πεδίου ροής, διαγράφει πάντοτε την ίδια γραμμή
ροής ενώ η ταχύτητά του στο δεδομένο σημείο είναι ανεξάρτητη του χρόνου, η
ροή ονομάζεται μόνιμη (steady). Στην ειδική περίπτωση που η μόνιμη ροή
γίνεται κατά παράλληλα στρώματα, καθένα από τα οποία έχει καθορισμένη
ταχύτητα, η ροή ονομάζεται στρωτή (laminar).
Στη γενική περίπτωση η ροή εξαρτάται από τον χρόνο, και είναι δυνατόν ο στοιχειώδης
όγκος dV του υγρού, που διέρχεται από δεδομένο σημείο του πεδίου ροής, είτε να
διαγράφει διαφορετικές γραμμές ροής σε διαφορετικές χρονικές στιγμές είτε να
σχηματίζει στροβίλους. Tότε η ροή ονομάζεται τυρβώδης ή στροβιλώδης και το
αποτέλεσμα είναι η εμφάνιση εσωτερικής τριβής, οπότε ένα μέρος από τη μηχανική
ενέργεια μετατρέπεται σε θερμότητα.
1.ΑΣΥΜΠΙΕΣΤΑ: Η πυκνότητα των ιδανικών ρευστών είναι παντού σταθερή.
Η παραδοχή της μη συμπιεστότητας είναι συνήθως μια καλή προσέγγιση για υγρά.
Μπορούμε και ένα αέριο να το θεωρήσουμε ως ασυμπίεστο όταν η διαφορά πίεσης
μεταξύ των διαφόρων περιοχών του δεν είναι πολύ μεγάλη.
Ιδανικά ρευστά - Υποθέσεις (συνέχεια)
3. Η ΡΟΗ ΔΕΝ ΣΥΝΑΝΤΑ ΚΑΜΙΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ (Nonviscous flow). Η

εσωτερική αντίσταση που εμφανίζει ένα ρευστό όταν ρέει μετράται με το
ιξώδες. Π.χ ροή μελιού – ροή νερού. Το ιξώδες είναι το ανάλογο της τριβής
μεταξύ των στερεών διότι και στους δύο μηχανισμούς η ΚΕ της κίνησης
μετατρέπεται σε θερμική ενέργεια.
- Η εσωτερική τριβή σε ένα ρευστό προκαλεί διατμητικές τάσεις, όταν ένα
στρώμα ρευστού κινείται ως προς κάποιο γειτονικό του στρώμα, όπως για
παράδειγμα σε ένα ρευστό που ρέει μέσα σε ένα σωλήνα ή γύρω από ένα
αντικείμενο. Σε μερικές περιπτώσεις, μπορούμε να αγνοήσουμε αυτές τις δια
τμητικές δυνάμεις, που είναι αμελητέες συγκρινόμενες με αυτές που
προέρχονται από τη βαρύτητα και τις διαφορές πίεσης.
- Απουσία τριβής ένα στερεό σώμα θα ολίσθαινε με σταθερή ταχύτητα σε μια
οριζόντια επιφάνεια. Ομοίως, ένα σώμα δεν θα συναντούσε καμία αντίσταση
κατά την κίνηση του μέσα σε ιδανικό ρευστό. Ο Λόρδος Rayleigh παρατήρησε ότι η
προπέλα ενός πλοίου δεν θα δούλευε σε ιδανικό ρευστό, από την άλλη όμως, το πλοίο
(αφού τεθεί σε κίνηση σε τέτοιο ρευστό) δεν θα χρειαζόταν προπέλα.
4. Μη περιστροφική κίνηση (Irrotational flow). Εάν μελετήσουμε τη κίνηση ενός

μικρού κόκκου σκόνης που κινείται μαζί με το ρευστό τότε ο κόκκος μπορεί να
κινείται σε κυκλική διαδρομή όχι όμως γύρω από άξονα που περνά από το
κέντρο μάζας του. «Χαλαρό ανάλογο»: η κίνηση της ρόδας ενός ποταμόπλοιου είναι
περιστροφική όχι όμως και των επιβατών του.
Σε ροή που ακολουθεί τα προηγούμενα μπορούμε να μελετήσουμε την κίνηση

απομονώνοντας την σε νοητό σωλήνα – φλέβα φτιαγμένο από γραμμές ροής
(στρωτή ροή, όχι στρόβιλοι - ρευματικές γραμμές).
*Στο πλαίσιο αυτού του μαθήματος θα θεωρήσουμε μόνο μόνιμες καταστάσεις, στις
οποίες οι γραμμές ροής συμπίπτουν με τις ρευματικές γραμμές
Ένα «σωματίδιο ρευστού» που βρίσκεται σε μια τέτοια φλέβα δεν μπορεί να
δραπετεύσει από τα νοητά τοιχώματα της. Εάν αυτό συνέβαινε θα είχαμε τομή
ρευματικών γραμμών.
ΕΞΙΣΩΣΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ Β: το ρευστό κινείται με ταχύτητα υ1.
C Στο χρονικό διάστημα dt, ένα «σωματίδιο»
ρευστού θα διανύσει απόσταση υ1 dt και όγκος
dV = A1 υ1 dt θα περάσει από την A1.
Αφού το ρευστό είναι ασυμπίεστο ο ίδιος όγκος θα
περάσει από το C.
A2
Β C: Εάν η ταχύτητα εκεί είναι υ2 τότε:
dV = A1 υ1 dt = A2 υ2 dt
A1 ή A1 υ1 dt = A2 υ2 dt
Το ρευστό δεν διαπερνά το πλευρικό
τοίχωμα σε κανένα σημείο του. ή Q = dV/dt = Aυ = σταθ.
(ΕΞΙΣΩΣΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ)
Παροχή φλέβας Q ονομάζεται ο όγκος dV ρευστού που διέρχεται από μία διατομή
της σε χρόνο dt, διά του χρόνου αυτού:
Q = dV/dt Μονάδα μετρήσεως της παροχής είναι το 1 m3/sec ή 1 cm3/sec.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ:
• Η ροή είναι ταχύτερη στα στενότερα τμήματα ενός σωλήνα όπου οι ρευματικές
γραμμές είναι πυκνότερες
• Είναι μια έκφραση της αρχής διατήρησης της μάζας (αφού ρ = σταθ. mass flow
rate – SI units kg/s - constant)
Εξίσωση συνέχειας ως απόρροια της αρχής διατήρησης της μάζας:

Αν η πυκνότητα του ρευστού είναι ρ (=σταθερή, ασυμπίεστο ρευστό), η
μάζα dm1 που εισρέει στο σωλήνα στη διατομή Β είναι: dm1 = ρ A1 υ1 dt.
Παρόμοια, η μάζα dm2, που εκρέει μέσα από την A2 (διατομή C) στον ίδιο
χρόνο είναι dm2 = ρ A2 υ2 dt.
Στη μόνιμη ροή, η ολική μάζα μέσα στο θεωρούμενο τμήμα του σωλήνα
ροής είναι σταθερή, οπότε:
ρ A1 υ1 dt = ρ A2 υ2 dt ή A υ = σταθ.
Ο ρυθμός ροής μάζας ανά μονάδα χρόνου διαμέσου μιας εγκάρσιας διατομής
(Παροχή μάζας), ισούται με την πυκνότητα επί την παροχή όγκου (παροχή φλέβας)
dm dV

dt dt
Μπορούμε να γενικεύσουμε για την περίπτωση που το ρευστό δεν είναι ασυμπίεστο.
Αν ρ1 και ρ2 είναι οι πυκνότητες στις διατομές B και C, τότε:
ρ1 A1 υ1 = ρ2 A2 υ2
Εξίσωση Συνέχειας: Η παροχή είναι σταθερή κατά μήκος οποιουδήποτε σωλήνα
ροής
Συνακόλουθο: Όταν η εγκάρσια διατομή ενός σωλήνα ροής ελαττώνεται, η
ταχύτητα αυξάνει.
Παραδείγματα:
1) Έστω ποταμός σταθερού πλάτους. Το ρηχό τμήμα του ποταμού έχει μικρότερη
εγκάρσια διατομή και γρηγορότερο ρεύμα από το βαθύ τμήμα αφού η παροχή
είναι ίδια και στα δύο. Επομένως, το νερό ¨τρέχει¨ γρηγορότερα εκεί που το
ποτάμι είναι ρηχό και βραδύτερα (πιο σιγανά) εκεί όπου είναι βαθύ.
Τα σιγανά (που είναι τα βαθύτερα) ποτάμια να φοβάσαι...
2) Βρύση
ΕΦΑΡΜΟΓΗ (Άσκηση 22 από Κουίζ)

Καθώς το νερό «πέφτει», η ταχύτητα του αυξάνει και
επομένως η διατομή θα πρέπει να μειώνεται σύμφωνα
με την εξ. συνέχειας.
ΑΣΚΗΣΗ:
Το εμβαδόν της διατομής στη στάθμη Α0 είναι 1,2 cm2
και στην Α: 0,35 cm2. H απόσταση h μεταξύ των Α0 και Α
είναι 45 mm. Πόση είναι η παροχή του νερού από τη
βρύση;
Από εξ. συνέχειας: Α0υ0 = Αυ

Το νερό εκτελεί ελεύθερη πτώση με σταθερή επιτάχυνση g,
επομένως: υ2 = υ02 + 2gh (Υπολογίζεται εύκολα εφαρμόζοντας ΘΜΚΕ)
Απαλείφουμε το υ στις παραπάνω και έχουμε:
2 ghA2 2(9,8m / s 2 )(0,045 m)(0,35 cm 2 ) 2

0    0,286 m / s  28,6cm / s
A02  A2 (1,2cm 2 ) 2  (0,35 cm 2 ) 2
Η παροχή είναι τότε: Q = A0υ0 = (1,2 cm2) (28,6 cm/s) = 34 cm3/s
Με αυτή την παροχή θα χρειαστούν περίπου 3s για να γεμίσει δοχείο 100 ml
Άσκηση 23
Ένα λάστιχο ποτίσματος εσωτερικής διαμέτρου 2 cm συνδέεται με ένα ραντιστήρι
που αποτελείται απλώς από ένα κλειστό περίβλημα με 24 τρύπες, η καθεμιά
διαμέτρου 0,12 cm. Αν το νερό στο λάστιχο έχει ταχύτητα 1 m/sec, με ποια
ταχύτητα φεύγει το νερό από τις τρύπες του ραντιστηριού;
ΕΞΙΣΩΣΗ BERNOULLI
(για στρωτή, ασυμπίεστη, χωρίς εσωτερικές τριβές ροή)
Η Αρχή Διατήρησης της Μηχανικής Ενέργειας στον φορμαλισμό της ρευστομηχανικής
Ο νόμος Bernoulli απαιτεί την ανυπαρξία απώλειών μηχανικής ενέργειας κατά τη ροή,
δηλαδή την ανυπαρξία εσωτερικής τριβής.
Θεωρήστε τη χωρίς εσωτερικές τριβές, στρωτή, ασυμπίεστη ροή ενός ρευστού μέσα από
ένα σωλήνα ή μια φλέβα ροής.
Θεώρημα Έργου - Ενέργειας: W = ΔΚ

(Το έργο που παράγεται από τη συνισταμένη δύναμη η οποία δρα πάνω σε ένα
σύστημα ισούται με τη μεταβολή της κινητικής ενέργειας του συστήματος)
ΔΚ = ½ dm υ22 – ½ dm υ12 = ½ ρ dV (υ22 - υ12)

ρ=σταθ. – Ασυμπίεστο ρευστό
 Οι δυνάμεις που παράγουν έργο πάνω στο σύστημα, υποθέτοντας ότι
μπορούμε να αγνοήσουμε τις δυνάμεις τριβής, είναι οι δυνάμεις πίεσης p1A1 και
p2A2 που δρουν στο αριστερό και δεξί άκρο του συστήματος αντίστοιχα και η
δύναμη βαρύτητας.
 Καθώς το ρευστό ρέει μέσα στο σωλήνα το συνολικό αποτέλεσμα είναι η
ανύψωση ενός ποσού ρευστού που δείχνεται με τη γραμμοσκιασμένη περιοχή
του (α) στη θέση που δείχνει το (β). Το ποσό του ρευστού που παριστάνεται με τις
οριζόντιες γραμμές δεν έχει μεταβληθεί κατά τη ροή.
Το έργο W που παράγει πάνω στο σύστημα η

συνισταμένη δύναμη είναι:
1. Το έργο που παράγεται πάνω στο σύστημα από τη

βαρύτητα συνδέεται με την ανύψωση του
γραμμοσκιασμένου ρευστού μάζας dm από το ύψος y1 του
επιπέδου εισαγωγής του ρευστού σε ύψος y2 στο επίπεδο
εξόδου.
Wg = - dm g (y2 – y1) = - ρ g dV (y2 – y1)
Το έργο είναι αρνητικό αφού η κάθετη μετατόπιση («προς
τα πάνω») έχει αντίθετη κατεύθυνση από το βάρος («προς
τα κάτω»). Δηλ. παράγεται έργο από το σύστημα ενάντια
στη δύναμη βαρύτητας.
2. Έργο που παράγει πάνω στο σύστημα η δύναμη πίεσης p1A1 (στο άκρο εισόδου) για να
σπρώξει το υγρό στο σωλήνα και έργο που παράγει πάνω στο σύστημα η δύναμη
πιέσεως p2A2 (στο άκρο εξόδου)
Γενικά: Το έργο που παράγεται από μια δύναμη F που κινεί ρευστό κατά απόσταση dx μέσα
σε σωλήνα διατομής S, είναι:
F dx = (p Α) dx = p (Α dx) = p dV
Υποθέτουμε για το σχήμα: p1 > p2 (ροή από αριστερά προς τα δεξιά)
- Στο άκρο εισόδου: Έργο θετικό, δύναμη-ροή ίδια κατεύθυνση +p1 dV
- Στο άκρο εξόδου: Έργο αρνητικό, δύναμη-ροή αντίθετη κατεύθυνση -p2 dV (αρνητικό σημαίνει
ότι θετικό έργο παράγεται από το σύστημα για να σπρώξει το υγρό προς τα εμπρός.
dV = σταθ. – ασυμπίεστο ρευστό
Wp = - p2 dV + p1 dV = - (p2 – p1) dV
W = Wg + Wp = ΔΚ
- ρ g dV (y2 – y1) - (p2 – p1) dV = ½ ρ dV (υ22 - υ12)
1 1
p1  12  gy 1  p 2  22  gy 2
2 2
1 2
p  ρ  ρgy   .
2
- H πίεση p ονομάζεται στατική, είναι εκείνη που θα μετρηθεί με μανόμετρο
τοποθετημένο στη φλέβα, και συνδέεται με τις δυνάμεις που προκαλούν τη ροή του
ρευστού. Μπορεί να λεχθεί ότι η στατική πίεση είναι, στην περίπτωση αυτή, το
έργο που παράγεται από τις δυνάμεις αυτές σε κάθε μονάδα όγκου του ρευστού.
- H πίεση 1/2ρυ2 ονομάζεται δυναμική και συνδέεται με την κινητική ενέργεια του
ρευστού, είναι δηλαδή η κινητική ενέργεια ανά μονάδα όγκου.
- O όρος ρgh είναι η υδροστατική πίεση που συνδέεται με τη δυναμική ενέργεια,
δηλαδή απεικονίζει την επίδραση του πεδίου βαρύτητας στην κίνηση του
ρευστού.
Επομένως ο νόμος του Bernoulli εκφράζει ότι κατά τη ροή ιδανικού ρευστού το
άθροισμα της στατικής πίεσης p, της υδροστατικής ρgh και της δυναμικής 1/2ρυ2,
κατά μήκος μιας φλέβας παραμένει σταθερό.
ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ
1 2
p ρ  ρgh   .
2
• Aν το ρευστό είναι ακίνητο υ = 0, οπότε η δυναμική πίεση είναι επίσης 0, ο
νόμος του Bernoulli εκφυλίζεται στη θεμελιώδη εξίσωση της στατικής των
ρευστών.
• Aν αντίθετα η κίνηση του υγρού γίνεται σε οριζόντιο σωλήνα, οπότε h=0 και η
υδροστατική πίεση μηδενίζεται, ο νόμος του Bernoulli γίνεται:
1
p  ρ 2   .
2
Όταν λοιπόν η διατομή του σωλήνα δεν είναι σταθερή, στα σημεία στα οποία
η ταχύτητα είναι μικρότερη, είναι μεγαλύτερη η πίεση και αντίστροφα.
Εάν η ταχύτητα ενός σωματιδίου ρευστού αυξάνεται καθώς ταξιδεύει σε μια
ρευματική γραμμή, η πίεση του ρευστού ελαττώνεται και αντίστροφα.
ΑΛΛΙΩΣ: Εκεί που οι ρευματικές γραμμές είναι σχετικά πυκνές (επομένως η
ταχύτητα είναι σχετικά μεγάλη) η πίεση είναι σχετικά μικρή και αντίστροφα.
Εξ. Συνέχειας: ↓Α ↑υ
τότε εξ. Bernoulli: ↓p
Ερώτηση
Στοιχειώδης όγκος dV ασυμπίεστου ρευστού που ακολουθεί μόνιμη
ροή μεταφέρεται μέσα από τη φλέβα ρευματικών γραμμών του
σχήματος από ύψος z1 σε ύψος z2. (i) Ποιο είναι το έργο που παράγει
η πίεση πάνω στη μάζα του ρευστού στο αριστερό και στο δεξιό άκρο
αυτού του τμήματος κατά τη διάρκεια της κίνησης;
Απάντηση
i) Αριστερό άκρο: dW1 = p1dV
ii) Δεξί άκρο: dW2 = - p2dV
Άσκηση
(α) Πόσο έργο παράγεται από την πίεση όταν ωθεί 10 m3 νερού μέσα σε ένα
σωλήνα αν η διαφορά πιέσεως στα δύο άκρα του σωλήνα είναι 150 Pa;
Άσκηση (συνέχεια)
(β) Αν τέτοια ποσότητα νερού πέφτει κάθε λεπτό (δηλ. με ρυθμό 10 m3/min)
από ύψος 10 m και κινεί έναν υδροστρόβιλο, ποιά η μέγιστη ισχύς που
μπορεί να αναπτύξει ο στρόβιλος αυτός;
ΛΥΣΗ
10 kg m m 3 3 N m
 P  10  9,8  10 
3
3 2
m  16 ,3  10  16 ,3  10 3 Joule / s  16 ,3 kWatt
60 m s s s
ΕΡΩΤΗΣΗ Πολ. Επιλ.
Ποιά από τις ακόλουθες προτάσεις είναι λάθος για το ανεύρυσμα

(περιοχή με εξασθενισμένο αρτηριακό τοίχωμα) που παριστάνεται
στο ακόλουθο σχήμα;
(α) Ο ρυθμός ροής (παροχή) στο Α είναι ίδιος με αυτόν στο Β
(β) Η ταχύτητα στο Β είναι μικρότερη από αυτήν στο Α
(γ) Η πίεση στο Β είναι μικρότερη από αυτήν στο Α
(δ) Η πυκνότητα στο Β είναι η ίδια με αυτήν στο Α
Ένα άλλο σημαντικό παράδειγμα είναι αυτό μιας αρτηρίας με μερική έμφραξη
που μπορεί να οφείλεται παραδείγματος χάρη στην εμφάνιση αθηρωματικών
πλακών στο τοίχωμα των οποίων ο πυρήνας αποτελείται κυρίως από
χοληστερόλη. Η ασθένεια αυτή είναι γνωστή ως αθηροσκλήρωση.
Σε αυτή την περίπτωση η πίεση τοπικά

θα μειωθεί σημαντικά και εάν η
εναπόθεση αθηρωματικής πλάκας είναι
μεγάλη, μπορεί να πέσει σε τιμές τέτοιες
που η διαφορά τους με την τιμή της
εξωτερικής πίεσης να είναι αρκετή ώστε
να προκαλέσει κατάρρευση της
αρτηρίας, διακόπτοντας έτσι τη ροή του
αίματος.
Όταν αυτό εμφανίζεται στη στεφανιαία

αρτηρία, η οποία τροφοδοτεί με αίμα
τους μυς της καρδιάς, προκαλείται
στηθάγχη και ενδεχομένως έμφραγμα.
Όταν εμφανίζεται στις αρτηρίες που
οδηγούν στον εγκέφαλο ή στις
εγκεφαλικές αρτηρίες, προκαλείται
παροδικό ισχαιμικό επεισόδιο και
ενδεχομένως εγκεφαλικό επεισόδιο.
ΑΣΚΗΣΗ 25
Υπολογίστε τη μεταβολή της πίεσης υγρού στην
περίπτωση που αυτό ρέει σε οριζόντια φλέβα η
ακτίνα της οποίας υποτριπλασιάζεται. Υποθέστε ότι η
ταχύτητα της ροής του υγρού στην περιοχή όπου δεν
υπάρχει στένωση είναι 50 cm/s. Η πυκνότητα του
υγρού είναι 1050 kg/m3.
Οριζόντια φλέβα  h1 = h2 r2 = 3r1 και υ2 = 50 cm/s
Άρα εξ. Bernoulli: p1 + ½ ρυ12 = p2 + ½ ρυ22  Δp = p2 - p1 = ½ ρ (υ12 – υ22) (1)

Εξ. Συνέχειας: Α1 υ1 = Α2 υ2
π r12 υ1 = π r22 υ2  υ1 = (r2/r1)2 υ2 (2)
(1), (2) και αφού r2 = 3r1
Δp = ½ ρ ((r2/r1)4 υ22 – υ22 ) = ½ 80 ρ υ22 = 10500 Pa
ΑΣΚΗΣΗ
Υποθέστε ότι ο άνεμος φυσά με ταχύτητα 20 m/s πάνω από τη
σκεπή του σπιτιού σας. (ρατμ.αέρα = 1,3 kg/m3)
(α) Βρείτε πόσο χαμηλότερα από την τιμή της ατμοσφαιρικής
πίεσης απουσία κάθε ανέμου έχει μειωθεί η πίεση πάνω από τη
σκεπή.
(β) Εάν το εμβαδόν της σκεπής είναι 300 m2, βρείτε την ολική
δύναμη που ασκείται πάνω της. (Η πίεση στο εσωτερικό του
σπιτιού είναι ίση με την ατμοσφαιρική και θεωρείστε ότι η
εσωτερική και η εξωτερική πλευρά της σκεπής βρίσκονται στο ίδιο
ύψος h)
ΑΣΚΗΣΗ 26
α) Υπό ποιες προϋποθέσεις ένα ρευστό ικανοποιεί: (i) την εξίσωση συνέχειας (ii) την
εξίσωση Bernoulli;
β) Σε κάποιο σημείο ενός σωλήνα ύδρευσης, η ταχύτητα του νερού είναι 4 m/s και η
διαφορική πίεση 5 x 104 Pa. Βρείτε τη διαφορική πίεση σε ένα άλλο σημείο του
σωλήνα, που είναι 12m χαμηλότερα από το πρώτο και όπου η διατομή έχει εμβαδόν
υπόδιπλάσιο από αυτό στο ψηλότερο σημείο (g = 9,8 m/s2).
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
α) (i) Ασυμπίεστο ρευστό (ρ=σταθ.)
(ii) Ασυμπίεστο ΚΑΙ χωρίς ιξώδες ρευστό
β) Σημείο (1): υ1 = 4 m/s p1 – patm = 5 x 104 Pa.
Σημείο (2): A2 = (½)A1 z1 – z2 = 12 m p2 – patm = ?
Εξ. Συνέχειας Εξ. Bernoulli

1 1
A11  A2 2   2 
A1
1   2  21 p1  12  mgz 1  p2  22  mgz 2
2 2
A2
1 1
p1  patm  12  gz1  p2  patm  22  gz2
2 2
p2  patm  p1  patm   12   22    g  z1  z2  
1
2
 3 
 5  10 4 Pa  10 3   16  9,8  12  Pa 
 2 
 5  10 4 Pa  9,36  10 4 Pa  14 ,36  10 4 Pa
ΑΣΚΗΣΗ 27: Η διαφορική πίεση (p – patm) σε ένα πυροσβεστικό σωλήνα διαμέτρου 6,4
cm είναι 3,5 x 105 Ν/m2 και η ταχύτητα ροής είναι 4,0 m/s. Ο σωλήνας καταλήγει σε ένα
μεταλλικό ακροφύσιο διαμέτρου 2,5cm
α) Πόση είναι η διαφορική πίεση και η ταχύτητα του νερού στο ακροφύσιο;
Από εξ. Συνέχειας:

A1   (6,4  10 2 m / 2) 2
 2  1  4m/ s  26 ,2 m / s
A2   (2,5  10  2 m / 2) 2
Η πίεση του νερού στο ακροφύσιο μπορεί τότε να υπολογιστεί από την εξίσωση Bernoulli με z1 = z2 = 0:
1 1
p 2  p1  12   22
2 2
Για να μετατρέψουμε αυτή τη σχέση σε εξίσωση διαφορικών πιέσεων αφαιρούμε patm και από τα δύο σκέλη:
1 1
p 2  p atm  p1  p atm  12   22
2 2
Με p1 - patm = 3,5 x 105 N/m παίρνουμε
β) Πόση είναι η ταχύτητα του νερού ακριβώς έξω από το ακροφύσιο;
γ) Η διάμετρος της φλέβας του νερού αυξάνεται, ελαττώνεται ή παραμένει ίδια καθώς
αυτό εγκαταλείπει το ακροφύσιο;
Θεώρημα Torricelli
'Eστω ότι στο κατώτερο σημείο δοχείου που είναι γεμάτο

με κάποιο υγρό υπάρχει ένα μικρό άνοιγμα εκροής.
Eφαρμογή του νόμου του Bernoulli* στο σημείο 1 της
ελεύθερης επιφάνειας και στο σημείο εκροής 2 δίνει:
1 1
p1  1  gh  p 2  22
2
2 2
1 1
p1  12  gh  p 2  22 (1)
2 2
i) ΑΝΟΙΚΤΗ ΔΕΞΑΜΕΝΗ (στο σημείο (1) p1 = patm )

- Πώμα κλειστό στη θέση (2): τότε υ1 = υ2 ( ακίνητο ρευστό )
p1 = patm και p2 = patm + ρgh (θεμ. εξ. Υδροστατικής)
- Πώμα ανοικτό στη θέση (2): τότε υ1  υ2 (ροή)
p1 = patm και αφού δεξαμενή ανοικτή και στις δύο περιοχές (1) και (2)
p2 = p1 = patm και η σχέση (1) απλοποιείται και γίνεται:
1 2 1
ρ1  ρgh  ρ 22 από την οποία προκύπτει:  2  12  2gh
2 2
Συμπεραίνουμε ότι η ταχύτητα εκροής του υγρού είναι ίδια με εκείνη που θα είχε ένα
σώμα που θα εκτελούσε ελεύθερη πτώση από το ίδιο ύψος h, με αρχική ταχύτητα υ1.
Tο συμπέρασμα αυτό είναι γνωστό ως θεώρημα του Torricelli.
Επειδή η Α2 είναι πολύ μικρότερη από την Α1, η υ12 είναι πολύ μικρότερη από την υ22
και μπορεί να παραληφθεί (Γιατί; Έλεγξε την εξ. συνέχειας). Έτσι η σχέση για την
ταχύτητα εκροής μπορεί να απλοποιηθεί ακόμα περισσότερο και να γίνει:   2gh
2
dV
Η παροχή στο (2) θα δίνεται τότε ως:  A2 2gh
dt
1 1
p1  12  gh  p 2  22 (1)
2 2
ii) ΚΛΕΙΣΤΗ ΔΕΞΑΜΕΝΗ (στο σημείο (1). Πίεση στο (1) ίση με p1 )
- Πώμα κλειστό στη θέση (2): τότε υ1 = υ2 ( ακίνητο ρευστό )
p2 = p1 + ρgh (θεμ. εξ. Υδροστατικής)
- Πώμα ανοικτό στη θέση (2): τότε υ1  υ2 (ροή)
Η δεξαμενή ανοικτή στο (2) και κλειστή στο (1) p2  p1 και από τη σχέση (1)
p1  p2
 22  12  2  2 gh

Επειδή η Α2 είναι πολύ μικρότερη από την Α1, η υ12 είναι πολύ μικρότερη από την υ22
και μπορεί να παραληφθεί και η σχέση για την ταχύτητα εκροής γίνεται:
p1  p2
 22  2  2 gh

Η ταχύτητα εκροής εξαρτάται από τη διαφορά πίεσης p1 – p2 και από το ύψος
h της στάθμης του υγρού στη δεξαμενή.
ΑΣΚΗΣΗ
Υποθέστε ότι δύο δοχεία, το καθένα με ένα μεγάλο άνοιγμα στην κορυφή, περιέχουν
διαφορετικά υγρά. Μια μικρή τρύπα ανοίγεται στο πλευρό του καθενός δοχείου στην
ίδια απόσταση h κάτω από την επιφάνεια του υγρού, η μία όμως τρύπα έχει διπλάσια
διατομή από την άλλη. (α) Ποιος ο λόγος των πυκνοτήτων των ρευστών αν
παρατηρείται ότι η ροή μάζας είναι η ίδια για κάθε τρύπα;
ΛΥΣΗ
(β) Ποια η σχέση μεταξύ των παροχών όγκου στις δύο τρύπες;
(γ) Μπορούν οι παροχές όγκου να γίνουν ίσες; Πως;

ΑΣΚΗΣΗ
Στην πλευρική επιφάνεια μεγάλης δεξαμενής νερού υπάρχει κυκλική τρύπα
με διάμετρο 2cm, 16 m κάτω από την ελεύθερη επιφάνεια του νερού στη
δεξαμενή. Η οροφή της δεξαμενής είναι ανοιχτή στον αέρα. Βρείτε α) την
ταχύτητα εκροής και β) τον όγκο που εκρέει ανά μονάδα χρόνου. (ή το χρόνο
που απαιτείται για να γεμίσει δοχείο όγκου 500 ml)
ΛΥΣΗ
1 2 1  2  12  2gh
ρ1  ρgh  ρ 22 από την οποία προκύπτει:
2 2
Μεγάλη δεξαμενή σημαίνει ότι η Α2 είναι πολύ μικρότερη από την Α1, η υ12 είναι πολύ
μικρότερη από την υ22 και μπορεί να παραληφθεί και επομένως η ταχύτητα εκροής
είναι:
 2  2gh
dV
Η παροχή θα δίνεται τότε ως:  A2 2gh
dt
Παλια Θέματα Εξετάσεων

1) Ένα αυτοκίνητο φεύγει από την πορεία του, πέφτει στην θάλασσα και βυθίζεται σε βάθος 6 m. Ο οδηγός αρχικά
επιχειρεί να ανοίξει την πόρτα αλλά διαπιστώνει ότι αυτό είναι αδύνατο.
α) Η δύναμη που πρέπει να εξασκήσει στην πόρτα

είναι ισοδύναμη με το βάρος πόσων ελεφάντων; (η πόρτα έχει εμβαδόν 1 m2 και ένας
ελέφαντας έχει μάζα 6 τόνων). Θεωρήστε ότι η πίεση του αέρα στο εσωτερικό αυτοκινήτου
είναι ιση με την πίεση στην επιφάνεια.
Απάντηση: περίπου 1ος ελέφαντα
β) Ο οδηγός αποφασίζει να ανοίξει λίγο το παράθυρο ώστε να μπει νερό στο εσωτερικό του αυτοκινήτου (όγκου 5 m3 ) και αφού
γεμίσει, να επιχειρήσει να ανοίξει την πόρτα. Αν το άνοιγμα στο παράθυρο έχει επιφάνεια 10 cm2, σε πόσο χρόνο θα γεμίσει το
αυτοκίνητο με νερό;
Απάντηση: 450 sec
2)
α) Για ποιο λόγο η πορτοκαλάδα ανεβαίνει στο στόμα μας όταν την ρουφάμε με καλαμάκι;
β) Αν πίνετε μέσα σε 20 sec, ένα ποτήρι νερού, όγκου 200 ml, μέσα από καλαμάκι μήκους 30 cm και διατομής 20 mm2
με σταθερή παροχή, υπολογίστε την ταχύτητα κίνησης του νερού. Ποια πρέπει να είναι η ελάχιστη μείωση Δp της πίεσης
στο εσωτερικό του στόματος σας; Θεωρήστε ότι το καλαμάκι είναι κατακόρυφο, μόλις που αγγίζει την επιφάνεια νερού στο
ποτήρι και ότι βρισκόμαστε στην επιφάνεια της θάλασσας.
Απάντηση: v=0,5 m/sec, Δp=0,03 atm
γ) Ποιο είναι το πιο μακρύ καλαμάκι που μπορεί να λειτουργεί;
Απάντηση: περίπου 10 m
Φαινόμενο Venturi
Εξ. Συνέχειας: Α1υ1 = Α2υ2 (Α1 > Α2)
1 2 1
Εξ. Bernoulli: p1  ρu 1  ρg h 1  p 2  ρu 22  ρgh 2
2 2
1 1
για h1  h2: p1  ρu 12  p 2  ρu 22
2 2
και αντικαθιστώντας από την εξ. συνέχειας:
1 ( A2  A2 )
p1  p2  22 1 2 2
2 A1
Αφού Α1 > Α2 τότε και p1 > p2.
Όταν το ρευστό εισέρχεται στην περιοχή 3, επιβραδύνεται εξαιτίας της υψηλότερης
πίεσης και αποκτά την αρχική του ταχύτητα (της περιοχής 1).
Η μείωση της πίεσης που

συνοδεύεται από αύξηση
της ταχύτητας του ρευστού
ονομάζεται φαινόμενο
Venturi από τον Ιταλό
ερευνητή που πρώτος το
μελέτησε (1791).
ΑΣΚΗΣΗ 30
Η στάθμη του
στελέχους που
βρίσκεται κάθετα στην
περιοχή όπου ο
ανομοιόμορφος
εικονιζόμενος σωλήνας
έχει διατομή Αp =
200cm2, εμφανίζει
διαφορά Δy = 5cm ως
προς το ύψος της σε
σχέση με τη στάθμη
στο κατακόρυφο
στέλεχος όπου η
διάμετρος του «στενού
λαιμού» του σωλήνα
είναι d = 10cm.
Υπολογίστε την
παροχή του υγρού
στον σωλήνα.
(Θεωρείστε ιδανικό το
υγρό, g = 9,8m/s2)
Σωλήνας Pitot
1
pa   2  pb (Bernoulli )
2
p a   gh  pb
1
 2   gh
2
2 gh 


ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ
Basic mechanics of bird flight

- Lift
- Gliding
- Flapping
- Drag
H δυναμική άνωση
Στα ιδανικά ρευστά δεν δεχόμαστε την ύπαρξη δυνάμεων συνάφειας μεταξύ αυτών
και του στερεού, σε σχέση με το οποίο κινούνται. Γι΄ αυτό κατά τη ροή ιδανικού
ρευστού γύρω από ακίνητο κύλινδρο οι ρευματικές γραμμές παίρνουν μορφή
εντελώς συμμετρική και από τις δύο πλευρές του, με αποτέλεσμα να εμφανίζεται
ισοκατανομή των πιέσεων.
Έστω τώρα ότι το ρευστό είναι πραγματικό και ότι

παραμένει ακίνητο ενώ ο κύλινδρος εκτελεί
περιστροφική κίνηση. Tο ρευστό παρασύρεται, λόγω
δυνάμεων συνάφειας μεταξύ κυλίνδρου και ρευστού, σε
περιστροφική κίνηση και οι ρευματικές γραμμές είναι
περιφέρειες κύκλων ομόκεντρων με την τομή του
κυλίνδρου .
H δυναμική άνωση
Δυναμική άνωση είναι η
δύναμη που δρα πάνω σε ένα
σώμα, όπως είναι μια πτέρυγα
αεροπλάνου, ένας
υδροολισθητήρας ή μια μπάλα
που στριφογυρίζει, ως
αποτέλεσμα της κίνησης του
μέσα σε ένα ρευστό.
Πρέπει να τη διακρίνουμε από
τη στατική άνωση, που είναι η
δύναμη που εξασκείται πάνω σε
ένα σώμα, όπως ένα μπαλόνι,
σύμφωνα με την Αρχή του
Αρχιμήδη.
• Να γνωρίσετε πως οδηγούμαστε από τα ιδανικά προς τα
πραγματικά ρευστά λαμβάνοντας υπόψη τις διαμοριακές
αλληλεπιδράσεις και ποιος είναι ο ρόλος τους.
• Μια σύντομη εισαγωγή στις διαμοριακές αλληλεπιδράσεις.
- Γιατί χαρακτηρίζονται ως δυνάμεις «βραχείας εμβέλειας»
- Πως περιγράφονται από το δυναμικό Lenard-Jones 6-12
• Να γνωρίσετε δύο σημαντικές ιδιότητες των ρευστών που
οφείλονται στις διαμοριακές αλληλεπιδράσεις: την
Επιφανειακή τάση και το Ιξώδες
ΠΡΟΣ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΡΕΥΣΤΑ
Ιδανικά αέρια Μη-ιδανικά αέρια

Συνθήκες: - Υψηλή θερμοκρασία Συνθήκες: - Χαμηλή θερμοκρασία
- Χαμηλή Πίεση - Υψηλή Πίεση
Διαμοριακές
αλληλεπιδράσεις
• Απόσταση μεταξύ των μορίων πολύ • Απόσταση μεταξύ των μορίων

μεγαλύτερη από το μέγεθός τους συγκρίσιμη με το μέγεθός τους
• Οι διαμοριακές αλληλεπιδράσεις • Οι διαμοριακές αλληλεπιδράσεις δεν
είναι αμελητέες είναι αμελητέες
ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΜΙΚΡΟΚΟΣΜΟ
Ηλεκτρικές Δυνάμεις και Πεδία
• Εξαιρώντας τη βαρύτητα, τελικά όλες οι δυνάμεις με
τις οποίες είμαστε εξοικειωμένοι, οφείλονται σε
ηλεκτρομαγνητικές αλληλεπιδράσεις.
• Όλη η Χημεία (εκτός της Πυρηνικής Χημείας) είναι
βασικά ηλεκτρομαγνητικής προέλευσης.
ΗΛΕΚΤΡΙΚΟ ΦΟΡΤΙΟ ΚΑΙ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ ΦΟΡΤΙΟΥ

• Το ηλεκτρικό φορτίο είναι ιδιότητα των
στοιχειωδών σωματιδίων και είναι δύο ειδών,
θετικό και αρνητικό. Επίσης είναι μέγεθος
κβαντισμένο, πάντα πολλαπλάσιο μίας διακριτής,
ελάχιστης δυνατής μονάδας.
• Το κβάντο του ηλεκτρικού φορτίου είναι:
e = 1,6 × 10-19 C
και έχει μέτρο ίσο με το φορτίο του ηλεκτρονίου ή
του πρωτονίου. Θεωρείται θετικό, άρα το φορτίο
του ηλεκτρονίου είναι –e. Όλα τα γνωστά
σωματίδια βρέθηκαν να έχουν ηλεκτρικά φορτία
που είναι πολλαπλάσια του ± e.
• Ακόμη, πολλά ουδέτερα μόρια έχουν τα κέντρα

θετικού και αρνητικού φορτίου σε διαφορετικές
θέσεις (λέγονται πολικά μόρια). Αυτή η διαφορά
μπορεί να έχει μόνιμο χαρακτήρα, όπως στο
νερό, ή να επάγεται μέσω ηλεκτρικής
αλληλεπίδρασης με άλλα σώματα.
• Oυδέτερα μόρια μπορούν να αλληλεπιδρούν με
καθαρά φορτία, ή ακόμη με άλλα πολικά μόρια,
αν και οι δυνάμεις που παράγονται είναι
ασθενέστερες από αυτές μεταξύ φορτισμένων
μορίων.
Ο ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ COULOMB
Αν τα δύο φορτία είναι στο κενό, η σταθερά k είναι:

k = 9,0 × 109 N.m2/C2
αλλά η σταθερά μεταβάλλεται σε διαφορετικά μέσα.
Ο νόμος του Coulomb γράφεται συνήθως συναρτήσει μίας άλλης

σταθεράς ε0, της διαπερατότητας του κενού, όπου
k =1/4πε0 ώστε: ε0 = 8,85 × 10-12 C2/N.m2
Στην πραγματικότητα οι δυνάμεις Coulomb δεν εκτείνονται απεριόριστα, διότι

πάντα υπάρχουν άλλα γειτονικά φορτία που τείνουν να περιορίσουν την εμβέλεια
της δύναμης
Ο ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ COULOMB
Ερώτηση:
Με ποιας μάζας το βάρος ισοδυναμεί η ηλεκτρική αλληλεπίδραση (ελκτική
ή απωστική) δύο φορτίων 1 C το καθένα που απέχουν απόσταση 1 m;
Απάντηση:
F = 9,0 × 109 N,
Βάρος W = 9,0 × 109 N αντιστοιχεί σε μάζα: mg = 9,0 × 109 N 

m = 9,0 × 108 kg = 9,0 × 105 × 103 kg =
= 900.000 τόνων
Ηλεκτρική vs βαρυτική δύναμη

(στον μικρόκοσμο)
Ανάμεσα σε πρωτόνιο και ηλεκτρόνιο που απέχουν 0,1 nm ασκείται ελκτική
ηλεκτρική δύναμη με μέτρο :
Πόσο ισχυρότερη είναι η ηλεκτρική δύναμη μεταξύ ενός πρωτονίου και ενός ηλεκτρονίου
από τη μεταξύ τους βαρυτική δύναμη;
|Qp|=|qe| = e
me = 9.11 × 10-31 kg
mp/me = 1836.15
G = 6.6743 × 10−11 m3⋅kg−1⋅s−2
Όπου εμπλέκονται ηλεκτρικές δυνάμεις, οι βαρυτικές

δυνάμεις μπορούν να παραλειφθούν εντελώς.
ΜΟΡΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ
•Οι ομοιοπολικοί δεσμοί που συγκρατούν τα άτομα σε ένα μόριο είναι
ενδομοριακές (intramolecular) δυνάμεις
• Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ μορίων (μη-ομοιοπολικοί δεσμοί) ονομάζονται
διαμοριακές (intermolecular) δυνάμεις
Οι διαμοριακές δυνάμεις είναι πολύ ασθενέστερες από τις ενδομοριακές
(π.χ. 16 kJ/mol έναντι 431 kJ/mol για το HCl)
Όταν ένα υλικό τήκεται ή βράζει οι διαμοριακές δυνάμεις σπάνε (συνήθως όχι οι
ομοιοπολικοί δεσμοί)
Ομοιοπολικός δεσμός
(ενδομοριακος)
Ισχυρός
ΔΔεσμος Υδρογονου
(διαμοριακός)
Ασθενής
ΔΙΑΜΟΡΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ
Διαμοριακές δυνάμεις εμφανίζονται τόσο μεταξύ ομοειδών όσο και ετεροειδών
μορίων. Οι διαμοριακές δυνάμεις μεταξύ
• ομοειδών μορίων ονομάζονται δυνάμεις συνοχής,
• ετεροειδών μορίων ονομάζονται δυνάμεις συνάφειας
• Για να σπάσει ο δεσμός που συνδέει δύο μόρια πρέπει να προσφερθεί αρκετή
ενέργεια, ώστε τα μόρια αυτά να βρεθούν σε μεγάλη απόσταση (θεωρητικά
άπειρη) το ένα από το άλλο, δηλαδή σε τέτοια απόσταση ώστε οι δια-μοριακές
δυνάμεις να είναι μηδενικές. H απαραίτητη αυτή ενέργεια ονομάζεται ενέργεια
διαχωρισμού
ΣΤΕΡΕΟ: Κινητική Ενέργεια << Δυναμική Εν. Διαμοριακών αλληλ.

ΥΓΡΟ : Κινητική Ενέργεια ~ Δυναμική Εν. Διαμοριακών αλληλ.
ΑΕΡΙΟ : Κινητική Ενέργεια >> Δυναμική Εν. Διαμοριακών αλληλ. (Πραγματικό)
(Διαμοριακές δυνάμεις ≈ 0 Ιδανικό)
ΙΙ
ΔΙΑΜΟΡΙΑΚΕΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ
ΜΗ ΔΙΑΜΟΡΙΑΚΕΣ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ
Ενέργεια διαμοριακών αλληλεπιδράσεων
Μοντέλο Απλού
Αρμονικού Ταλαντωτή Βελτιωμένο Μοντέλο

Lennard - Jones 6-12
𝑩 𝑨
𝑼𝝄𝝀𝜾𝜿 = 𝑼 𝛂𝛑𝛚𝛔𝛕. + 𝑼 𝛆𝛌𝛋𝛕𝛊𝛋. = + −
𝒓𝟏𝟐 𝒓𝟔
r<σ
Μεγάλη ενέργεια δεσμού  βαθύ πηγάδι

Μικρή ενέργεια δεσμού  ρηχό πηγάδι
r  2σ
ΙΙΙ
Βλέπε προσομοίωση : https://phet.colorado.edu/el/simulation/legacy/states-of-matter

Συνέπειες της ύπαρξης διαμοριακών
αλληλεπιδράσεων στα ρευστά
Επιφανειακή τάση
• Η συνισταμένη των ελκτικών διαμοριακών δυνάμεων που
ασκούνται στα μόρια της επιφάνειας ενός υγρού διαφέρει από αυτήν
των διαμοριακών δυνάμεων που ασκούνται στα εσωτερικά του
μόρια.
Ιξώδες
• Όταν ένα υγρό ρέει, τα μόρια του δεν κινούνται ελεύθερα το ένα
ως προς το άλλο. Εξαιτίας των διαμοριακών αλληλεπιδράσεων
(ελκτικών) μεταξύ γειτονικών μορίων, η ροή συναντά
«αντίσταση» που εκφράζεται ως το ιξώδες του υγρού. Όσο
ισχυρότερες είναι οι διαμοριακές αλληλεπιδράσεις τόσο
μεγαλύτερο ιξώδες θα εμφανίζει ένα υγρό.
Η ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΜΟΡΙΑΚΩΝ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΩΝ







ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ
ΦΥΣΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ
Εντελώς αποδιατεταγμένα, Αποδιατεταγμένα, Διάταξη σωματιδίων,

αρκετός ¨κενός¨ χώρος, σωματίδια ή ομάδες βρίσκονται σε κοντινές
σωματίδια σε μεγάλες σωματιδίων κινούνται μεταξύ τους αποστάσεις
μεταξύ τους αποστάσεις ελεύθερα το ένα σε σχέση και ουσιωδώς σε
με πλήρη ελευθερία με το άλλο, βρίσκονται σε καθορισμένες θέσεις
κίνησης κοντινότερες μεταξύ τους
αποστάσεις
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ
Lennard - Jones 6-12

ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ
Η Επιφανειακή Τάση
Δείτε βίντεο “Επιφανειακή τάση – Αργή κίνηση” (Σύνδεσμοι)

• Να κατανοήσετε τι είναι σε μακροσκοπικό επίπεδο και πως
προκύπτει σε μικροσκοπικό επίπεδο το φαινόμενο της
επιφανειακής τάσης.
• Να γνωρίσετε πως προσδιορίζουμε ποσοτικά την επιφανειακή
τάση (ορισμός συντελεστή Επιφανειακής Τάσης) και από τι
εξαρτάται.
• Να κατανοήσετε το τριχοειδικό φαινόμενο και να ασκηθείτε σε
εφαρμογές του στα επιστημονικά ενδιαφέροντα σας.
• Να κατανοήσετε πως συγκρατούν υγρά οι πορώδεις
επιφάνειες και να ασκηθείτε σε εφαρμογές τους.
• Να μάθετε τι είναι οι τασιενεργές ή επιφανειοδραστικές ουσίες
και τον ρόλο τους για τη μείωση της επιφανειακής τάσης.
Επιφανειακή Τάση • Tα μόρια που βρίσκονται στο

εσωτερικό του υγρού και σε
αρκετή απόσταση από την
επιφάνεια υφίστανται την
επενέργεια δυνάμεων απ' όλες τις
πλευρές, η συνισταμένη των
οποίων έχει στιγμιαία τιμή
διάφορη του μηδενός. Αλλά η
μέση τιμή της για πεπερασμένο
χρονικό διάστημα είναι
μηδενική.
• Αντίθετα στα μόρια που
βρίσκονται στην επιφάνεια του
υγρού, οι διαμοριακές δυνάμεις
ασκούνται μόνο από τη μία
πλευρά, με αποτέλεσμα να
υπάρχει μη μηδενική
συνισταμένη, η οποία τείνει να τα
μετακινήσει προς το εσωτερικό
του υγρού.
• Για να μετακινηθεί ένα μόριο από το εσωτερικό του υγρού στην επιφάνειά
του, πρέπει να υπερνικηθούν δυνάμεις και επομένως να καταναλωθεί
ενέργεια.
• Άρα τα μόρια που βρίσκονται κοντά στην επιφάνεια έχουν περισσότερη
δυναμική ενέργεια από τα αντίστοιχα στο εσωτερικό του υγρού.
• Eπομένως υπάρχει αποταμιευμένη δυναμική ενέργεια στην επιφάνεια
ενός υγρού. Καθώς κάθε σύστημα τείνει να μειώσει την ενέργειά του, το
υγρό τείνει να μειώσει την επιφάνειά του. Έτσι εμφανίζονται,
μακροσκοπικά, δυνάμεις, οι οποίες τείνουν να προκαλέσουν συστολή
της επιφάνειας, που τελικά παίρνει τη μορφή μεμβράνης*. Tο φαινόμενο
αυτό ονομάζεται επιφανειακή τάση.
* Χρησιμοποιούμε τη λέξη μεμβράνη για να σχηματίσουμε μια εικόνα του φαινομένου, δεν θα
πρέπει, ωστόσο, να την εκλάβουμε κυριολεκτικά.
Η δύναμη που ασκείται από μία ελαστική μεμβράνη υπό τάση είναι ανάλογη του μεγέθους
που περιγράφει την παραμόρφωση όπως ορίζει ο νόμος του Hooke: Εάν δεν υπάρχει
μετατόπιση από τη θέση ισορροπίας δεν ασκείται καμία δύναμη. Η αύξηση της επιφάνειας
μιας ελαστικής μεμβράνης που μπορεί να προκληθεί από τον τανυσμό της, έχει ως
αποτέλεσμα την αύξηση των διαμοριακών αποστάσεων των μορίων που την αποτελούν.
Αντιθέτως, η επιφάνεια ενός υγρού είναι πάντα υπό τάση και η τάση αυτή είναι ανεξάρτητη
από οποιαδήποτε μετατόπιση. Η επιφανειακή “μεμβράνη” είναι δυνατόν να τεντωθεί όχι όμως
πολύ. Η αύξηση της σημαίνει ότι περισσότερα μόρια από το εσωτερικό του υγρού φτάνουν
στην επιφάνεια με αποτέλεσμα να δημιουργούνται νέες εκτεθειμένες περιοχές.
-Οι σταγόνες των υγρών τείνουν να γίνουν σφαιρικές, γιατί η

επιφάνεια της σφαίρας είναι η μικρότερη δυνατή για δεδομένο
όγκο. H παραμόρφωση, που συνήθως παρατηρείται οφείλεται
στην επίδραση άλλων παραγόντων όπως, π.χ., η επιτάχυνση
της βαρύτητας, η αντίσταση του αέρα κλπ.
Δείτε βίντεο “NASA Δείτε βίντεο “Wringing out

Amazing Experiments with a Water Soaked Washcloth
Water in Zero Gravity” in Space”
(Σύνδεσμοι) (Σύνδεσμοι)
Ο συντελεστής επιφανειακής τάσης
ΠΕΙΡΑΜΑ 1: Ποιοτικός προσδιορισμός
Οι δυνάμεις
επιφανειακής τάσης
είναι πάντα
παρούσες και
βρίσκονται σε
ισορροπία. Αν η
ισορροπία
διαταραχθεί
εμφανίζονται
ομοιόμορφα σε
όλα τα μέρη του
βρόγχου ο οποίος
λαμβάνει κυκλικό
σχήμα
ΠΕΙΡΑΜΑ 2: Ποσοτικός προσδιορισμός
Η δύναμη F που ισορροπεί το βάρος του σύρματος:

είναι παράλληλη στο επίπεδο της μεμβράνης
και κατανέμεται ομοιόμορφα κατά μήκος l
Ο συντελεστής επιφανειακής τάσης γ
ορίζεται ως η δύναμη F που ασκείται από
την επιφάνεια στη μονάδα μήκους:
γ = F / 2l
* Ο παράγοντας 2 εμφανίζεται στον παρανομαστή διότι η μεμβράνη αποτελείται από

δύο επιφάνειες σε επαφή με το κινούμενο τμήμα. Παρά του ότι η μεμβράνη είναι πολύ
λεπτή το πάχος της είναι τεράστιο συγκρινόμενο με τις διαστάσεις ενός μορίου. Το
στρώμα της επιφάνειας που προκαλεί την επιφανειακή τάση έχει πάχος λίγων μόλις
μορίων.
ΜΟΝΑΔΕΣ: N/m 1 dyn/cm = 10-3 N/m (*)
(*) 1 N = 1 kg (m/s2) = 103 g (102 cm/s2) = 105 g (cm/s2) = 105 dyn

Άρα 1 dyn = 10-5 N, και αφού 1 cm = 10-2 m, τελικά 1 dyn/cm = 10-3 N/m
• Eπειδή ο συντελεστής γ εξαρτάται από το είδος των ελκτικών δυνάμεων μεταξύ
των μορίων, θα πρέπει να εξαρτάται από το υγρό.
• Όταν εξ' άλλου αυξάνεται η θερμοκρασία, αυξάνεται η θερμική κίνηση και η
μέση μεταξύ των μορίων απόσταση και επομένως μικραίνει το μέτρο των μεταξύ
τους ελκτικών δυνάμεων. Άρα μικραίνει και η επιφανειακή ενέργεια, με τελικό
αποτέλεσμα τη μείωση της τιμής της επιφανειακής τάσεως γ.
Πειραματικές τιμές του συντελεστή γ για
ορισμένα υγρά
υγρό θερμοκρασία γ
°C dyn/cm=10-3N/m
αιθανόλη 20 22.3
σαπωνοδιάλυμα 20 25.0
CCl4 20 26.8
βενζόλιο 20 28.9
λάδι 20 32.0
γλυκερίνη 20 63.1
υδράργυρος 20 465.0
υγρό ήλιο -269 0.12
υγρό οξυγόνο -193 15.7
Νερό 0 75
20 72
60 66
100 58
375 0.0
•Παρουσιάζεται «χονδρικά» μια ιδέα για ότι συμβαίνει στην επιφάνεια ενός υγρού. Τα
μόρια παριστάνονται με τα λευκά σφαιρίδια για χάρη απλότητας.
•Στα αριστερά παρατηρείται ξεκάθαρα η οροθεσία μεταξύ του υγρού και του ατμού του.
•Η δεξιά εικόνα αποτελεί μεγέθυνση του στρώματος της επιφάνειας στο οποίο η
πυκνότητα ελαττώνεται ομαλά από το υγρό προς τον ατμό του. Το στρώμα αυτό, των
αραιά κατανεμημένων μορίων, προκαλεί το φαινόμενο της επιφανειακής «μεμβράνης»
γνωστό ως επιφανειακή τάση.
•Καθώς η θερμοκρασία αυξάνεται, η διαχωριστική επιφάνεια μεταξύ του υγρού και του
ατμού του γίνεται λιγότερο ευδιάκριτη και η επιφανειακή τάση ελαττώνεται. Σε κρίσιμη
θερμοκρασία, η διάκριση μεταξύ υγρού και ατμού δεν είναι δυνατή, επομένως δεν
υφίσταται επιφάνεια. Σε θερμοκρασίες που υπερβαίνουν την κρίσιμη αυτή τιμή δεν
μπορούμε να μιλάμε για «αέριο» και «υγρό»: απλά και μόνο για ρευστό...
ΑΣΚΗΣΗ
ΔΑΚΤΥΛΙΟΣ: F = γ · L
ΔΙΣΚΟΣ: F = γ · L L = Lεξ. + Lεσ = 2π(R + ΔR) + 2πR =
L=2πR F = πDγ (Επειδή ΔR μικρό θεωρούμε ότι ΔR ≈ 0)
D=2R = 4πR = 2πD

Άρα: F = 2πDγ
ΑΣΚΗΣΗ (Συνέχεια)
(i) Fολ = F + W = 2πDγ + mδ g

(α) νερό: Fολ = 2287 dyn + 2450 dyn = 4737 dyn = 0,047 N (1 Ν = 105 dyn)
(β) σαπουν.: Fολ = 785,4 dyn + 2450 dyn = 3235,4 dyn = 0,032 N
(ii) γ = (m – mδ) g / 2πD = 101,69 dyn/cm

Συντελεστής Επιφανειακής Τάσης
– Εναλλακτικός ορισμός
Για να μεταφερθεί ένα μόριο από το εσωτερικό
του υγρού στην επιφάνεια του θα πρέπει να δαπανηθεί έργο.
Για την περίπτωση του εξεταζόμενου πειράματος:
WF = F dx (W < 0, F αντίθετη της αύξησης dx, F = - Fεξωτ.)
Αυτό, με τη σειρά του, αντιστοιχεί σε αύξηση της αποθηκευμένης δυναμικής
ενέργειας στην επιφάνεια ΔU = - WF = 2 l γ dx > 0.
Αύξηση της επιφάνειας = ΔΑ = 2 l dx
Οπότε:
U 2l  dx
 
A 2l dx
Επομένως, το γ ορίζεται εναλλακτικά ως η αποθηκευμένη δυναμική ενέργεια
της συνολικής επιφάνειας στη μονάδα επιφάνειας.
ΜΟΝΑΔΕΣ: 1 J/m2 ισοδύναμο του N/m

όπως 1 erg/cm2 ισοδύναμο του dyn/cm (=10-3 N/m)
ΕΡΩΤΗΣΗ:
Μπορεί ο συντελεστής επιφανειακής τάσης να πάρει αρνητικές
τιμές;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ:
• ΌΧΙ! O συντελεστής επιφανειακής τάσης είναι πάντα
θετικός, αφού αύξηση της επιφάνειας ενός υγρού
προκαλεί αντίστοιχη αύξηση της αποθηκευμένης
δυναμικής ενέργεια σε αυτήν. Το υγρό τείνει ως σύστημα να
αποκτήσει την ελάχιστη ενέργεια και επομένως να μειώσει την
επιφάνειά του.
Aν ο γ ήταν αρνητικός, αυτό θα σήμαινε ότι αύξηση της
επιφάνειας του υγρού θα αντιστοιχούσε σε μείωση της
ενέργειάς του. Τότε το υγρό θα η έτεινε να αυξήσει απεριόριστα
την επιφάνεια του, ώστε να βρεθεί σε ελάχιστη ενέργεια και δεν
θα υπήρχαν παρά μόνο μονομοριακές επιφάνειες υγρών
ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ
ΑΣΚΗΣΗ
Από τη δεξαμενή ψεκαστήρα, ο οποίος
χρησιμοποιείται για ψεκασμό φυτών, αντλούνται
100 cm3 νερού ώστε να μετατραπούν σε ομίχλη
σφαιρικών σταγονιδίων με μέση διάμετρο 50 μm.
Προσδιορίστε το συνολικό ποσό ενέργειας που
πήγε στο σχηματισμό των σταγονιδίων.
Αγνοείστε την επιφάνεια του νερού αρχικά.
(Δίνεται: γ = 72.8 dyn/cm)
ΛΥΣΗ
Δεδομένα: D = 50 x 10-6 m, V = 100 x 10-6 m3 και γ = 72.8 x 10-3 J/m2
Απαιτούμενη Ενέργεια (ΔΕ) = Έργο που σπαταλήθηκε για να δημιουργηθούν οι
καινούργιες επιφάνειες (W).
Όπως είδαμε προηγουμένως:
ΔW = γ ΔΑ (1) (όπου ΔΑ η αύξηση της επιφάνειας του νερού).
Πόσο αυξήθηκε η επιφάνεια του νερού ΔΑ όταν έγινε όλο μικροσταγονίδια;
Κάθε σφαιρικό σταγονίδιο έχει επιφάνεια 4πR2 και όγκο 4/3 πR3.
Σχηματίστηκαν, επομένως, Ν = V / (4/3) πR3 σταγονίδια
με συνολική επιφάνεια ΔΑ = 4 πR2N = 3V/R (2).
Οπότε, από (1) και (2) έχουμε: W = γ 3V/R = 0,87 J
ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΕΠΑΦΗΣ ΥΓΡΟΥ - ΣΤΕΡΕΟΥ
Σταγόνα υγρού τοποθετείται επάνω στην επιφάνεια στερεού
H γωνία θ, που σχηματίζεται από την εφαπτομένη της σταγόνας

στο σημείο Ο με την επιφάνεια του στερεού, ονομάζεται γωνία
συνεπαφής (contact angle).

Σταγόνα υγρού τοποθετείται επάνω στην επιφάνεια στερεού
Μικρή γωνία συνεπαφής θ  μεγάλη ενέργεια συνάφειας
θ () συνθ ΣΧΟΛΙΑ

Δείτε βίντεο
“Υδρόφοβες H ενέργεια συνάφειας είναι μηδέν και επομένως το
180 -1 επιφάνειες - στερεό δεν διαβρέχεται. Ενδεικτικές περιπτώσεις: νερό σε
Αργή κίνηση” υδρόφοβες επιφάνειες, υδράργυρος επάνω σε γυαλί, κα.
(Σύνδεσμοι)
H διαβροχή είναι κακή. Oι δυνάμεις συνάφειας είναι
90 < θ < 180 <0 μικρότερες από τις δυνάμεις συνοχής του υγρού.
Oι δυνάμεις συνάφειας εξισορροπούνται από τις

Οριακή 90 0 δυνάμεις συνοχής του υγρού.
περίπτωση
Καλή διαβροχή του στερεού από το υγρό. Oι

< 90 >0 δυνάμεις συνάφειας είναι μεγαλύτερες από τις
δυνάμεις συνοχής του υγρού.
Η ενέργεια συνάφειας ισούται με την ενέργεια συνοχής

0 1
του υγρού και η διαβροχή είναι τέλεια.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Καλή διαβροχή όταν  γυ (ζεστό νερό, απορρυπαντικό)

Η εξέλιξη έχει φροντίσει ώστε

τα φύλλα των φυτών να
έχουν επιφάνειες με κακή
διαβροχή ώστε το νερό της
βροχής να καλύπτει όσο
δυνατόν μικρότερη
επιφάνεια. Έτσι, δεν
καλύπτονται τα περισσότερα
στόματα και το φυτό μπορεί
να αναπνέει μετά από βροχή.
ΕΠΙΠΛΕΥΣΗ ΛΟΓΩ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗΣ ΤΑΣΗΣ

Στην περίπτωση που ένα σωματίδιο αποτελείται από υλικό που δεν διαβρέχεται
από το υγρό, είναι δυνατόν να τοποθετηθεί στην επιφάνεια του υγρού και να
επιπλεύσει, παρά το ότι η πυκνότητά του είναι μεγαλύτερη από την αντίστοιχη
του υγρού. Μπορεί όμως να συμβεί και το αντίθετο φαινόμενο. Δηλαδή στερεά
σωματίδια με πυκνότητα μικρότερη από εκείνη του υγρού, των οποίων όμως το
υλικό είναι τέτοιο ώστε να διαβρέχεται από αυτό, μπορούν "ν' απορροφηθούν"
από το υγρό αν οι διαστάσεις τους είναι αρκετά μικρές.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ:
Η επίπλευση μιας ατσάλινης βελόνας εξαιτίας της επιφανειακής τάσης
(β)
(α) Σχήμα 1
Η ατσάλινη βελόνα στo σχήμα 1(α) έχει τοποθετηθεί προσεκτικά κατά μήκος στην
επιφάνεια νερού (σε θερμοκρασία 20 C) και μπορεί να επιπλέει παρόλο που η
πυκνότητά της είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτήν του νερού. Το μήκος της βελόνας
είναι ℓ = 5 cm. Στo σχήμα 1(β) δίνεται η προβολή κατά μήκος της βελόνας όπου
φαίνεται ότι η βελόνα δεν βυθίζεται καθόλου στο νερό αλλά επιπλέει στην επιφάνεια
του, κάμπτοντας την έτσι ώστε η γωνία επαφής μεταξύ της επιφάνειας της βελόνας
και της επιφάνειας του νερού να είναι φ (*). Η επιφανειακή τάση του νερού στους 20
C είναι γ = 72,8 dyn/cm και g = 10 m/s2
(*) εδώ η φ είναι η παραπληρωματική της γωνίας συνεπαφής θ.

φ = π – θ και συνφ = συν(π - θ) = - συνθ
ΕΡΩΤΗΜΑ 1:
Πόση είναι η μέγιστη μάζα της βελόνας ώστε η επιφάνεια του νερού να
μπορεί οριακά ( = 0) να την στηρίξει.
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Στη βελόνα ασκούνται οι εξής
δυνάμεις που σημειώνονται και στο
διπλανό σχήμα:
Η δύναμη της επιφανειακής τάσης Fε.τ., που ασκείται σε όλο το μήκος της βελόνας και
σύμφωνα με τον ορισμό του γ είναι:
Fε.τ. = γ ℓ (ℓ = 5 cm το μήκος της βελόνας). Επειδή η δύναμη αυτή ασκείται και στις δύο
πλευρές της βελόνας, τελικά Fε.τ. = 2γ ℓ
Και η βαρυτική δύναμη στη βελόνα W = mg
Από την ισορροπία των δυνάμεων στον κατακακόρυφο άξονα-y, έχουμε:
ΣFy = 0  2γ ℓ συνφ - mg = 0  m = 2γ ℓ συνφ /g (1)
Στην οριακή περίπτωση που η επιφάνεια του νερού μόλις που μπορεί να στηρίξει την
βελόνα, θα έχουμε φ = 0 (η βελόνα είναι έτοιμη να βουλιάξει) και επομένως συνφ = 1.
Σε αυτήν την περίπτωση, η μάζα της βελόνας θα είναι η μέγιστη που μπορεί να
υποστηρίξει η επιφάνεια του νερού, mmax, η οποία υπολογίζεται από την Εξίσωση (1)
ως: mmax = 2γ ℓ/g = 2 (72,810 -3 Ν/m) (510 -2 m) / (10 m/s2) = 7,2810 -4 kg = 0,728 g
ΕΡΩΤΗΜΑ 2:
Εάν η μάζα της βελόνας είναι m = 0,5 g, πόση θα είναι η γωνία φ ;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
Λύνοντας ως προς συνφ την Εξίσωση (1) που βρήκαμε στο προηγούμενο ερώτημα
m = 2γ ℓ συνφ /g (1)
βρίσκουμε: συνφ = m  g / 2γ ℓ
Οπότε για m = 0,5 g = 5 10 -4 kg

συνφ = (5 10 -4 kg) (10 m/s2) / 2 (72,810 -3 Ν/m) (510 -2 m) = 0,687
το οποίο αντιστοιχεί σε γωνία φ = 46,6

Aν ένα στερεό εμβαπτισθεί σε υγρό ανασύρεται καλυμμένο (το υγρό
διαβρέχει το στερεό) ή όχι (δεν το διαβρέχει) με λεπτό υγρό υμένιο
ανάλογα με τη σχέση που υπάρχει μεταξύ των δυνάμεων συνοχής του
υγρού και συνάφειας στερεού - υγρού.
Aν μια στερεή πλάκα βυθιστεί στο
Καλή διαβροχή υγρό, κατακόρυφα στην επιφάνεια
Κακή διαβροχή
υγρού – στερεού: του, η επιφάνεια του υγρού (που
υγρού – στερεού:
διαβρέχει καλώς την πλάκα) θα
καμπυλωθεί στην περιοχή επαφής
υγρού-στερεού, σύμφωνα με τη
γωνία συνεπαφής που υπάρχει
μεταξύ του συγκεκριμένου υγρού και
στερεού.
Στην περίπτωση καλής διαβροχής η
επιφάνεια του υγρού κοντά στην
πλάκα θα είναι κοίλη ( < 90) ενώ
στην περίπτωση κακής διαβροχής
θα είναι κυρτή ( < 90). (βλέπε
Σχήματα).
ΤΡΙΧΟΕΙΔΕΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ
Ας εξετάσουμε αρχικά την περίπτωση καλής
διαβροχής υγρού – στερεού (στη συνέχεια θα
δούμε τι συμβαίνει και στην κακή διαβροχή).
Το υγρό για το οποίο παρατηρείται συνηθέστερα το φαινόμενο
είναι το νερό εξαιτίας του ότι έχει τη δυνατότητα να
συνάψει ισχυρές δυνάμεις συνάφειας με άλλες επιφάνειες
και βρίσκεται άφθονο στη φύση.
Π.χ. τα μόρια του νερού σχηματίζουν ισχυρούς δεσμούς
υδρογόνου με τα άτομα οξυγόνου των επιφανειακών μορίων
του γυαλιού (SiO2 – τα επιφανειακά οξυγόνα συνδέονται με
υδρογόνα) και επομένως το νερό διαβρέχει καλώς το γυαλί.
Όταν δύο π.χ. γυάλινες πλάκες βρίσκονται
βυθισμένες σε νερό και σε αρκετή
απόσταση η μία από την άλλη, η επιφάνεια
του νερού καμπυλώνεται εκεί που το νερό
διαβρέχει την κάθε μία πλάκα, αλλά
παραμένει επίπεδη στο μεγαλύτερο μέρος
της ενδιάμεσης απόστασης. Η στάθμη του
υγρού ανάμεσα στις πλάκες, παραμένει
τότε στο ίδιο επίπεδο με το υγρό εξωτερικά
των πλακών.
Αν όμως φέρουμε σε κοντινή απόσταση λίγων mm δύο τέτοιες
πλάκες τότε η καμπύλωση του νερού στην επιφάνειας της μιας θα
συναντήσει την καμπύλωση στην επιφάνεια της άλλης.
Ανάμεσά τους θα παρατηρήσουμε ανύψωση της στάθμης του νερού
που μάλιστα είναι αντιστρόφως ανάλογη της απόστασης μεταξύ των
πλακών.
Δείτε βίντεο “Capillary

Action”
Το ίδιο θα παρατηρήσουμε όταν βυθίζουμε ένα γυάλινο (ή οποιουδήποτε άλλου υλικού
που διαβρέχεται καλώς από το νερό) σωλήνα σε νερό.
Εάν ο σωλήνας είναι αρκετά φαρδύς, δηλ. η απόσταση μεταξύ των εσωτερικών
τοιχωμάτων του σωλήνα είναι μεγάλη (φανταστείτε π.χ. ένα ποτήρι με νερό), το
συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειας του νερού στο εσωτερικό του θα είναι
επίπεδο και δεν θα παρατηρήσουμε ανύψωση της στάθμης του νερού στο εσωτερικό
του σωλήνα.
Αν όμως ο σωλήνας είναι στενός (η εσωτερική διάμετρός του είναι της τάξης των mm
και μικρότερη, αντιστοιχεί σε τάξη μεγέθους του πάχους τρίχας και για αυτό
ονομάζεται τριχοειδής σωλήνας), η επιφάνεια του νερού στο εσωτερικό του είναι
σημαντικά καμπυλωμένη και η στάθμη του νερού στο εσωτερικό του σωλήνα
ανυψώνεται. Παρατηρούμε μάλιστα ότι όσο μικρότερη είναι η εσωτερική διάμετρός του
σωλήνα τόσο μεγαλύτερη είναι η ανύψωση της στάθμης του νερού στο εσωτερικό του.
Είδαμε ότι η καμπύλωση της επιφάνειας του υγρού (κοίλη ή κυρτή)

οφείλεται στην (καλή ή κακή αντίστοιχα) διαβροχή των εσωτερικών
τοιχωμάτων του σωλήνα από το υγρό και στη μικρή εσωτερική
διάμετρο των τριχοειδών σωλήνων.
Γιατί, όμως, η καμπύλωση της επιφάνειας του υγρού στο

εσωτερικό ενός τριχοειδή σωλήνα, οδηγεί σε ανύψωση (ή
ταπείνωση όπως θα δούμε στην περίπτωση κακής διαβροχής)
της στάθμης του υγρού;
Καλή διαβροχή Κακή διαβροχή

ανύψωση ταπείνωση
Eνδοπίεση στο εσωτερικό καμπύλης επιφάνειας
Μηχανικά ανάλογα: Σταθερή πίεση στο εσωτερικό ελαστικής μεμβράνης:

1. Σχοινί Σφαιρικό μπαλόνι – Μακρόστενο μπαλόνι
2. Σεντόνι
Τ ~ p, r (r : ακτίνα καμπυλότητας σφαίρας)
Δείτε βίντεο “Balloon

tension - Αργή
κίνηση”
Η τάση στα τοιχώματα ελαστικού μπαλονιού: Τ ~ p, r

Όπως, όμως, έχουμε πει προηγουμένως, η επιφανειακή τάση ενός υγρού γ εξαρτάται
μόνο από τη φύση του υγρού και τη θερμοκρασία. Μεταβολή της πίεσης p ή της
καμπυλότητας της επιφάνειας r, δεν επηρεάζουν την γ.
Επομένως, για διαφορετικές καμπυλότητες r της επιφάνειας ενός υγρού θα έχουμε
διαφορετική πίεση στο εσωτερικό του. Δεδομένου ότι γ = σταθ. και σύμφωνα με την
παραπάνω σχέση, η καμπύλωση r της επιφάνειας ενός υγρού έχει σαν αποτέλεσμα
την εμφάνιση πίεσης (η οποία μεταδίδεται αμετάβλητη σε όλο το εσωτερικό του
υγρού σύμφωνα με την αρχή του Pascal) pκαμπυλ. ~ γ, 1/r
Νόμος του Laplace

Ο Laplace διατύπωσε τον μαθηματικό νόμο για την
πίεση που δημιουργείται εξαιτίας της καμπύλωσης
μιας επιφάνειας ως εξής:
Έστω ABΓΔ στοιχειώδες τμήμα επιφάνειας υγρού με
ακτίνες καμπυλότητας r1 και r2. Τότε, η πίεση pi στο
εσωτερικό του υγρού θα έχει μεταβληθεί κατά pκαπυλ.
εξαιτίας αυτής της καμπύλωσης της επιφάνειάς του και
η διαφορά της πίεσης στο εσωτερικό από το εξωτερικό
του υγρού Δp = pi - po, θα δίνεται από τo νόμο του
Laplace: 1 1
Δ𝑝 = 𝛾 +
𝑟1 𝑟2
1 1
Νόμος του Laplace Δ𝑝 = 𝛾 +
𝑟1 𝑟2
Οι ακτίνες καμπυλότητας r1 και r2 θεωρούνται θετικές, αν αντιστοιχούν σε
κυρτή επιφάνεια, και αρνητικές, αν αντιστοιχούν σε κοίλη.
Κοίλη επιφάνεια Κυρτή επιφάνεια

r1 < 0 και r2 < 0 r1 > 0 και r2 > 0
Επομένως, Δp < 0 Επομένως, Δp > 0
1 1
Νόμος του Laplace Δ𝑝 = 𝛾 +
𝑟1 𝑟2
Επίπεδη επιφάνεια: r1   και r2    Δp = 0
Σφαίρα: r1 = r2 = r ( > 0)  Δp = 2γ / r ( > 0)
Επομένως, η πίεση στο εσωτερικό μιας σταγόνας νερού

(θεωρείστε ότι είναι σφαιρική) θα είναι τόσο μεγαλύτερη όσο
μικρότερη είναι η ακτίνα καμπυλότητας στης σφαίρας r, δηλ.
όσο μικρότερη είναι η σταγόνα.
Η πίεση p1 στο εσωτερικό μιας μικρής σταγόνας (με r1) είναι
μεγαλύτερη από την πίεση p2 στο εσωτερικό μιας
μεγαλύτερης σταγόνας (με r2 > r1), με αποτέλεσμα, όταν
αυτές οι δύο σταγόνες συναντηθούν, η μεγάλη σταγόνα να
“απορροφήσει” τη μικρή.
ΆΛΛΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΥΠΕΡΠΙΕΣΗΣ ΣΤΟ
ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΣΤΑΓΟΝΑΣ
Η πίεση pi στο εσωτερικό της σφαίρας είναι μεγαλύτερη από την

εξωτερική πίεση po.
H διαφορά μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πίεσης, Δp = pi - pο, τείνει
να διαλύσει τη σφαίρα.
Φανταστείτε ότι διαιρούμε τη σφαίρα σε δύο ημισφαίρια. Εξαιτίας της Δp,
τα υποθετικά ημισφαίρια θα τείνουν να διαχωριστούν στο επίπεδο του
μεσημβρινού (βλέπε Σχήμα). Μπορούμε να δεχτούμε ότι το ένα ασκεί
στο άλλο συνολική δύναμη:
Fx = Δp Α
όπου Α = πr , η διατομή της σφαίρας στον μεσημβρινό της. Επομένως:
2
Fx = = (pi - pο) πr2

(στο σχήμα σημειώνεται η δύναμη που ασκεί το αριστερό στο δεξί ημισφαίριο)
Τα ημισφαίρια, όμως, συγκρατούνται ενωμένα μεταξύ τους εξαιτίας των

δυνάμεων επιφανειακής τάσης που αναπτύσσονται ομοιόμορφα στον
μεσημβρινό της (βλ. σχήμα).
Η περιφέρεια του μεσημβρινού της σφαίρας είναι: L = 2πr
Οι δυνάμεις εξαιτίας της επιφανειακής τάσης αναπτύσσονται κατά μήκος
του μεσημβρινού (βλ. σχήμα) και η ολική δύναμη που προκύπτει από
αυτές και τραβάει προς τα αριστερά το δεξί ημισφαίριο, είναι:
Fεπιφ. τασ. = γL = 2πrγ
Από την ισορροπία των δυνάμεων: Fx = Fεπιφ. τασ. και επομένως:
(pi - pο) πr2 = 2πrγ
προκύπτει ο νόμος Laplace για σφαιρική σταγόνα υγρού.
(pi - pο) πr2 = 2πrγ
H διαφορά της πίεσης pi στο εσωτερικό της σταγόνας, από την πίεση pο
στο εξωτερικό της σταγόνας, οφείλεται στην σφαιρική της επιφάνεια και
σύμφωνα με την παραπάνω εξίσωση είναι ίση με:
Δp = (pi - pο) = 2γ / r
H σχέση αυτή είναι όμοια με τη σχέση που προκύπτει από το νόμο του
Laplace για σφαιρική σταγόνα υγρού:
Δp = 2γ / r
Για σφαιρικό υμένιο (φυσαλίδα)
Στην περίπτωση φυσαλίδας, οι δυνάμεις επιφανειακής τάσης που

«συγκρατούν» τα δύο ημισφαίρια, αφορούν πλέον δύο επιφάνειες: την
εσωτερική και την εξωτερική, και αναπτύσσονται ομοιόμορφα γύρω-γύρω
στο εσωτερικό και εξωτερικό μεσημβρινό της φυσαλίδας.
Η ολική δύναμη λόγω επιφανειακής τάσης είναι: F = γ L
όπου L = 2πr (εσωτερικά) + 2πr (εξωτερικά) = 4πr (θεωρούμε ότι το πάχος του
υμενίου της φυσαλίδας είναι πολύ μικρό έτσι ώστε rεσωτ.  rεξωτ. = r)
Οπότε F = 4πγr.
Αυτή πρέπει να ισορροπήσει τη δύναμη εξαιτίας της υπερπίεσης Δp στο
εσωτερικό της φούσκας δηλ., την F' = A Δp
όπου Α = το εμβαδόν της διατομής της σφαίρας με Α = πr2.
Άρα F' = πr2 Δp.
Αφού F = F' τότε 4πrγ = πr2 Δp, οπότε τελικά για φυσαλίδα: Δp = 4γ/r
Δp = (pi – p0) = 4γ/r

Επομένως, ο αέρας που είναι εγκλωβισμένος στο εσωτερικό της φυσαλίδας δεν
βρίσκεται υπό ατμοσφαιρική πίεση (p0) αλλά σε μεγαλύτερη πίεση (pi).
Σύμφωνα με την παραπάνω εξίσωση, όσο μεγαλώνει η φυσαλίδα (r ) τόσο η διαφορά

της πίεσης από το εσωτερικό στο εξωτερικό της μειώνεται (Δp ).
Γιατί τότε η φυσαλίδα δεν μεγαλώνει συνεχώς μέχρι η πίεση του αέρα στο εσωτερικό
της να γίνει ίση με την πίεση του αέρα εξωτερικά (Δp = 0);
Για να γίνει αυτό (Δp = 0), το μέγεθος της φυσαλίδας θα πρέπει θεωρητικά να γίνει
άπειρο (r  ). Όμως, οι δυνάμεις επιφανειακής τάσης που συγκρατούν τα ημισφαίρια
της φυσαλίδας (F = 4πγr ), για συγκεκριμένη τιμή της γ, μπορούν να πάρουν μια
μέγιστη τιμή Fmax, που αντιστοιχεί σε μια μέγιστη τιμή rmax (Fmax = 4πγrmax), πέραν της
οποίας η φυσαλίδα θα «σκάσει».
Επομένως, rmax = Fmax / 4πγ
Δηλ., όσο πιο μικρή είναι η γ του υμενίου (όπως π.χ. της σαπουνάδας συγκριτικά με το
καθαρό νερό) τότε τόσο πιο μεγάλη θα είναι η φυσαλίδα που μπορούμε να φτιάξουμε.
Δp = 4γ/r
“Pressure within a
Bubble”
Η μαθήτρια διακόπτει τη ροή του Όταν ο επικοινωνεί ο αέρας μεταξύ

αέρα (που φυσάει) προς τη φυσαλίδα δύο φυσαλίδων διαφορετικής ακτίνας,
δεξιά. παρατηρούμε ότι η μεγαλύτερη
Η φυσαλίδα δεξιά είναι μικρότερης φυσαλίδα «απορροφά» τη μικρότερη.
ακτίνας από αυτήν αριστερά. Γιατί;
Ερωτήσεις
(i) Πόσο πιο μεγάλη είναι η πίεση (σε pascal) του αέρα που είναι εγκλωβισμένος σε μια
σαπουνόφουσκα με διάμετρο 6 cm, από τον ατμοσφαιρικό αέρα. Ο συντελεστής επιφανειακής
τάσης του συγκεκριμένου σαπωνοδιαλύματος είναι 25 dyn/cm.
4 4  25 103 N / m
p    3,33 Pa
r 3 102 m
(ii) Τι θα συμβεί όταν μια σταγόνα νερού με ακτίνα 1mm περάσει μέσα από ομίχλη που
αποτελείται από σταγονίδια ακτίνας 0,01mm; (Υποθέστε ότι Τ = 20 C και επομένως η
επιφανειακή τάση για το νερό είναι 72,8 dyn/cm)
2 2  72,8  103 N / m
p1  
r1 1  103 m Η υπερπίεση στο εσωτερικό των σταγονιδίων (Δp2)
2 2  72,8  103 N / m είναι 100 φορές μεγαλύτερη από αυτήν της μεγάλης
p2   σταγόνας. Επομένως, η μεγάλη σταγόνα θα
r2 1  102  103 m απορροφήσει στο πέρασμά της όλα τα σταγονίδια και
p2  100p1 θα μεγαλώσει ακόμη περισσότερο.
2 4 4  72,8 103 N / m N /m
p  d    145,6 106  0,146 mm
r p 2 103
Pa N / m2
ΤΡΙΧΟΕΙΔΕΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ - ΕΡΜΗΝΕΙΑ
Κοίλη
r<0
Καλή διαβροχή Δp < 0
Κυρτή
r>0
Κακή διαβροχή Δp > 0

Καλή διαβροχή
Τότε, λόγω της ισορροπίας του συστήματος, η πίεση
στο σημείο B της ελεύθερης επιφάνειας του υγρού και
στο σημείο A, το οποίο βρίσκεται στο εσωτερικό του
σωλήνα και στην προέκταση της ελεύθερης
επιφάνειας και πρέπει να είναι ίσες. H πίεση στο B
είναι η εξωτερική po (pΒ = po) ενώ στο A είναι:
2γ
pA  p0  Δp  ρgh  po   ρgh
r
όπου ρgh η υδροστατική πίεση και r η ακτίνα καμπυλότητας της επιφάνειας.
2γ 2γ
Αφού p A  p B  p0   ρgh  p0   ρgh
r r 2γ
H ακτίνα καμπυλότητας r και η ακτίνα R του
ρgh  συν θ
R
σωλήνα συνδέονται με τη σχέση: R = |r| συνθ
όπου θ η γωνία συνεπαφής
H ανύψωση μέσα στο σωλήνα είναι αντιστρόφως

ανάλογη της ακτίνας του.

Κακή διαβροχή
Tο σύστημα θα ισορροπεί όταν:
Β
pA = pB
Α 2γ 2γ
p0   ρgh  p0    ρgh
r r
2γ
  ρgh
r
H ακτίνα καμπυλότητας r και η ακτίνα R του
σωλήνα συνδέονται με τη σχέση: 2γ
ρgh  συν θ
R = |r| συνφ R
όπου φ = π - θ
H ταπείνωση μέσα
Επομένως, R = |r| συν(π - θ) = - |r| συνθ στο σωλήνα είναι
όπου θ η γωνία συνεπαφής αντιστρόφως
ανάλογη της
ακτίνας του.
2γ 2γ
ρgh  συνθ  h  συνθ
R Rgρ
• ΚΑΛΗ ΔΙΑΒΡΟΧΗ: θ < 90  συνθ > 0  h > 0
• ΚΑΚΗ ΔΙΑΒΡΟΧΗ: θ > 90   συνθ < 0  h < 0.
Δηλαδή εμφανίζεται ταπείνωση της στάθμης του υγρού στο σωλήνα. Αυτό
συμβαίνει γιατί η κυρτή καμπυλότητα της ελεύθερης επιφάνειας του υγρού μέσα στον
τριχοειδή σωλήνα προκαλεί αύξηση της πίεσης κατά Δp = 2γ/r και η στάθμη του
υγρού πέφτει κατά h έτσι ώστε στο εσωτερικό του σωλήνα το υγρό να υπολείπεται
κατά υδροστατική πίεση ρgh από την επιφάνεια του υγρού έξω από τον σωλήνα που
είναι επίπεδη.
Παράδειγμα:
Υδράργυρός σε
γυάλινους
τριχοειδείς
σωλήνες
ΔΙΑΒΡΟΧΗ
Καλή Κακή
0 < θ < 90 90 < θ < 180
συνθ > 0 συνθ < 0
Καμπύλωση επιφάνειας
Κοίλη Κυρτή
r<0 r>0
Δp < 0 Δp > 0
Δp = 2γ/r
R = r συνθ
2γ
ρgh συνθ
R
h = 2γσυνθ/ρgR
h>0 h<0
Το υλικό τεφλόν δεν διαβρέχεται καθόλου από το νερό. Η γωνία συνεπαφής
του νερού σε τεφλόν είναι:
(α) 0°, (β) 90°, (γ) 180°, (δ) 270°.
ΑΣΚΗΣΗ
Μια μακρά, λεπτή, γυάλινη, τριχοειδής πιπέτα, εσωτερικής διαμέτρου 0,1
mm, εμβαπτίζεται σε αποσταγμένο νερό θερμοκρασίας 25C. Δεδομένου ότι
για το νερό σε αυτήν τη θερμοκρασία γ = 72 dyn/cm, πόσο ψηλά θα ανέλθει η
στάθμη του νερού στο εσωτερικό της πιπέτας; (το γυαλί είναι εξαιρετικά καθαρό
και η γωνία συνεπαφής του με νερό ίση με 0°, g = 10 m/s2 και ρνερ = 1 g/cm3).
ΛΥΣΗ
2γ 2γ
ρgh  συνθ  h  συνθ
R Rgρ
𝑑 10−1 ∙ 10−3
𝑅= = m = 5 ∙ 10−5 m
2 2
dyn 2 ∙ 72 ∙ 10−3
𝛾 = 72 = 72 ∙ 10−3 N/m ℎ= −5 3 ∙ 1 = 28,8 ∙ 10−2 m =
cm 5 ∙ 10 ∙ 10 ∙ 10
g kg = 28,8 cm
𝜌 = 𝜌𝜈𝜀𝜌 = 1 3 = 103 3
cm m
𝜃 = 0 συν𝜃 = 1
ΑΣΚΗΣΗ
Που θα βρεθεί η στάθμη υδραργύρου μέσα σε τριχοειδή γυάλινο σωλήνα
διαμέτρου 0,5 mm; Θεωρείστε ότι ο υδράργυρος δεν διαβρέχει τα τοιχώματα του
γυάλινου σωλήνα (γωνία επαφής θ = 180), ρHg = 13,6  103 kg/m3 και ο
συντελεστής επιφανειακής του τάσης είναι 465 dyn/cm στους 20 C (g = 10 m/s2 ,
1 dyn = 1 gcm/s2).
ΛΥΣΗ
𝑚 3
102 cm N 105 dyn dyn
1Ν = 1 kg 2 = 10 g = 105 dyn επομένως 1 =1 2 = 103
s s2 m 10 cm cm
dyn N
2γ 2γ ή 1 = 10−3
ρgh  συνθ  h  συνθ cm m
R Rgρ
dyn
𝛾 = 465 = 465 ∙ 10−3 N/m
cm
𝑑 0,5 ∙ 10−3 2 ∙ 465 ∙ 10−3
𝑅= = m = 2,5 ∙ 10−4 m ℎ= ∙ (−1) =
2 2 2,5 ∙ 10−4 ∙ 10 ∙ 13,6 ∙ 103
kg = − 27,35 ∙ 10−3 m = − 27,35 mm
𝜌 = 𝜌Hg = 13,6 ∙ 103
m3
𝜃 = 180° συν𝜃 = −1 Δηλ., η στάθμη του υδραργύρου θα
ταπεινωθεί κατά 27,35 mm
ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ τριχοειδούς φαινομένου
Το νερό ανεβαίνει εξαιτίας
του τριχοειδούς φαινομένου
μέσα από τις πορώδεις
περιοχές του χώματος. Η
διάμετρος των πόρων και
επομένως του «τριχοειδούς Δείτε βίντεο
σωλήνα» εξαρτάται από το “Capillary water ”
είδος του χώματος. Οπότε (Σύνδεσμοι)
και η ανύψωση h του νερού
είναι διαφορετική σε
διαφορετικά χώματα.
Το νερό ανεβαίνει στους ιστούς

των φυτών μέσω τριχοειδών “Colored flowers”
σωλήνων. (Σύνδεσμοι)
Η μεταφορά του νερού στα φυτά

Πως το νερό καταφέρνει να ανέλθει μέχρι την κορυφή
δέντρων που μπορεί να ξεπερνούν τα 100 m σε ύψος;
Είδαμε στην υδροστατική ότι ακόμα και αν καταφέρναμε να τραβήξουμε όλον τον
αέρα από την κορυφή ενός σωλήνα ώστε να δημιουργηθεί κενό, η ατμοσφαιρική
πίεση δεν μπορεί να ανεβάσει μια στήλη νερού πάνω από τα 10,336 m.
Τι ρόλο παίζει σε αυτήν την ανύψωσή το τριχοειδές

φαινόμενο κατά τη μεταφορά του νερού στα αγγεία
των ριζών και του αγωγού ιστού (ξύλωμα και
φλοίωμα) των φυτών;
H ακτίνα αυτών των αγγείων είναι συνήθως

γύρω στα 20 μm. Έτσι ακόμα και αν
θεωρήσουμε ότι η γωνία συνεπαφής τους με
το νερό είναι θ = 0, η μέγιστη ανύψωση του
νερού μέσα σε αυτά, 2
(σύμφωνα με την Εξίσωση gh  )
r
θα έπρεπε να είναι περίπου 75 cm.

1) Ωσμωτική πίεση - ρίζες
2) Τριχοειδές φαινόμενο
- φλοίωμα + ξύλωμα (μέχρι 75 cm)
(1) + (2) ------------> Mέχρι 2-3 m
3) Αρνητική πίεση - Διαπνοή
4) Δυνάμεις συνοχής “The siphon”
(φαινόμενο σιφωνίου) (Σύνδεσμοι)
- υποβοηθούμενο από διόδους ροής νερού
στα διάκενα στα φύλλα των δέντρων που είναι
της τάξης των 5 nm
(Εφόσον το νερό καταφέρει να φτάσει στα φύλλα, Δείτε βίντεο
“How Trees Bend the
υπολογίζεται ότι μπορεί να σταθεί στήλη ύψους κοντά Laws of Physics”
στα 3 km, πολύ μεγαλύτερο από το ύψος οποιοδήποτε (Σύνδεσμοι)
δέντρου.)
ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ τριχοειδούς φαινομένου
Mία πορώδης επιφάνεια (με πόρους μικρής διαμέτρου),

από υλικό που δεν διαβρέχεται από το νερό, δεν επιτρέπει
σ’ αυτό να τη διαπεράσει (Παράδειγμα: εξήγηση γιατί τα
δέρματα είναι αδιάβροχα.)
ΑΣΚΗΣΗ
Πόση πρέπει να είναι η μέγιστη διάμετρος των πόρων
μιας πορώδους επιφάνειας (π.χ. μιας τέντας) ώστε να
συγκρατεί νερό ύψους h = 10 cm; (g = 10 m/s2 και
θεωρείστε για το νερό γ = 0,07 N/m, ρ = 1 g/cm3)
ΛΥΣΗ (A’ ΤΡΟΠΟΣ)
Όταν η πορώδης επιφάνεια οριακά υποστηρίζει το νερό που βρίσκεται πάνω της, στο διάκενο των
πόρων η επιφάνεια του νερού θα είναι ημισφαιρική, με ακτίνα r = d/2 (όπου d: η διάμετρος των
πόρων.
Σε αυτό το στιγμιότυπο το νερό (παριστάνεται με γκρι στο σχήμα) συγκρατείται οριακά ανάμεσα
στους πόρους και η γωνία συνεπαφής του με το υλικό της τέντας (παριστάνεται με μαύρο στο
σχήμα) είναι θ = 180  συνθ = -1 (εξαιτίας της κακής διαβροχής νερού-πορώδους επιφάνειας).
Επομένως, η μεταβολή της πίεσης στο εσωτερικό του νερού εξαιτίας της ημισφαιρικής επιφάνειας
2𝛾 2𝛾
του στους πόρους θα είναι ίση με: συν𝜃 = −
𝑟 𝑟
Αφού το νερό συγκρατείται, η ολική πίεση pi. στο εσωτερικό του νερού στην περιοχή Π (βλ. σχήμα),
θα είναι ίση με την εξωτερική πίεση pεξωτ. = po. Επομένως:
𝑝𝑖 = 𝑝𝜀𝜉𝜔𝜏 = 𝑝0 2𝛾 2𝛾 2 ∙ 7 ∙ 10−2
2𝛾 𝜌𝑔ℎ = 𝑟= = 3 −2 m = 14 ∙ 10−5 m =
𝑝𝑖 = 𝑝0 + 𝜌𝑔ℎ − 𝑟 𝜌𝑔ℎ 10 ∙ 10 ∙ 10 ∙ 10
𝑟
= 0,14 mm
Άρα η μέγιστη διάμετρος θα είναι: d = 2r = 0,28 mm

ΑΣΚΗΣΗ
ΛΥΣΗ (Β’ ΤΡΟΠΟΣ)
Οι δυνάμεις επιφανειακής τάσης που αναπτύσσονται

ομοιόμορφα στον ισημερινό του ημισφαιρίου του νερού
στον πόρο της τέντας, είναι αυτές που συγκρατούν
αυτό το ημισφαίριο και δεν αποκόπτεται από το
υπόλοιπο νερό.
Η ολική δύναμη επιφανειακής τάσης κατά μήκος της περιμέτρου L=2πr του ισημερινού
του ημισφαιρίου είναι: Fεπιφ. τασ. = γL = 2πrγ
Αυτή η δύναμη εξισορροπεί τη δύναμη F = Α πr2Δp εξαιτίας της διαφοράς πίεσης στο
εσωτερικό από το εξωτερικό του ημισφαιρίου: Δp = pi – po
Αφού Fεπιφ. τασ. = F  2πrγ = πr2 (pi – po)  pi – po = 2γ / r (1)
Εάν το κέντρο αυτού του ημισφαιρίου επιφάνειας βρίσκεται σε βάθος h από την
επιφάνεια του νερού πάνω από την πορώδη επιφάνεια pi = po + ρgh (2)
Επομένως, για να συγκρατεί νερό ύψους h, η πορώδης επιφάνεια θα πρέπει να έχει
πόρους διαμέτρου d (= 2r), ώστε τουλάχιστον:
(1), (2)  po + ρ g h – po = 2γ / r  ρ g h = 2 γ / r
r = 2 γ / ρ g h = 0,14 (N/m) / 1000·10·0,1 (N/m2) = 1,4·10-4 m = 0,14 mm
d = 2r = 0,28 mm
Πείραμα: H επιφάνεια του νερού «πασπαλίζεται» με

θείο σε σκόνη. Το θείο επιπλέει επειδή είναι
υδροφοβικό στερεό και οι κόκκοι του είναι πολύ μικροί.
ΕΡΩΤΗΣΗ: Σε ποια ιδιότητα του νερού οφείλεται αυτό
το φαινόμενο;
Όταν μια σταγόνα υγρού απορρυπαντικού προστεθεί στο νερό που
βρίσκεται σε αυτό το δοχείο, ακόμα και χωρίς να αναδευτεί, το θείο αμέσως
βυθίζεται στον πυθμένα του δοχείου.
ΓΙΑΤΙ;
“Επιφανειοδραστικές ουσίες”
(Πολυμέσα)
Τασιενεργές ή επιφανειοδραστικές ουσίες
Ουσίες που όταν προστεθούν σε ένα υγρό ελαττώνουν δραστικά την επιφανειακή τάση
ενός υγρού. Οι περισσότερες από αυτές είναι αμφίφιλες, δηλ. περιέχουν ένα υδρόφιλο
(κεφαλή) και ένα υδρόφοβο (ουρά) τμήμα.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: Μόρια που έχουν υδρόφοβη ουρά υδρογονάνθρακα ενώ η κεφαλή
τους αποτελείται από πολικές ομάδες.
Διαρρηγνύουν το δίκτυο υδρογονικών δεσμών του νερού, ελαττώνοντας έτσι τις
δυνάμεις συνάφειας σε αυτό και συνακόλουθα την επιφανειακή τάση του.
Μικύλλια
Κυστίδια
(μικρες συγκεντρωσεις) (μεγαλες συγκεντρωσεις)
Εφαρμογές: απορρυπαντικά, καλλυντικά, φάρμακα κλπ
Τασιενεργές ή επιφανειοδραστικές ουσίες
Παράδειγμα:
Λαυρυλοθεϊκό Νάτριο n-C12H25OSO3Na

Ανιοντικό απορρυπαντικό, από τα βασικά συστατικά
διαφόρων ειδών προσωπικής υγιεινής
(αφροσάπωνες, κρέμες ξυρίσματος)
ΘΕΜΑ από εξετάσεις Ιαν. 2019
Α) Αν πασπαλίσουμε με θειάφι (θείο) την επιφάνεια νερού

που περιέχεται σε ένα δοχείο, θα παρατηρήσουμε ότι οι
κόκκοι του δεν θα βυθιστούν αλλά θα παραμείνουν στην
επιφάνεια του νερού. Που οφείλεται αυτό το φαινόμενο;
Β) Αν ρίξουμε μια σταγόνα απορρυπαντικού στο νερό θα

παρατηρήσουμε τους κόκκους του θείου να
κατακρημνίζονται από την επιφάνεια του διαλύματος
νερού-απορρυπαντικού προς τον βυθό του δοχείου. Γιατί
συμβαίνει αυτό; Με ποιον άλλο τρόπο θα μπορούσαμε να
πετύχουμε το ίδιο αποτέλεσμα χωρίς να χρησιμοποιήσουμε
απορρυπαντικό;
¨Πραγματικά Ρευστά¨ - Ιξώδες, Στροβιλισμός

Τα πραγματικά ρευστά είναι ιξώδη.
 Μακροσκοπικά:
• Ιξώδες είναι η εσωτερική τριβή σε ένα ρευστό. Οι δυνάμεις τριβής
αντιτίθενται στην κίνηση ενός τμήματος του ρευστού ως προς ένα άλλο
τμήμα του.
• Μπορούμε να θεωρήσουμε το ιξώδες ως μέτρο της αντίστασης ενός υγρού
στη ροή του.
 Μικροσκοπικά:
• Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μορίων τους προκαλεί, κατά την κίνησή
τους, την εμφάνιση ελκτικών διατμητικών δυνάμεων μεταξύ των
κινουμένων τμημάτων τους, τα οποία δεν μπορεί πλέον να θεωρηθεί ότι
κινούνται ανεξάρτητα. Η επενέργεια των διαμοριακών δυνάμεων προκαλεί
μεταφορά ενέργειας από το ένα τμήμα του ρευστού στο άλλο, με
αποτέλεσμα οι ταχύτητες των τμημάτων αυτών να τείνουν να εξισωθούν
έχουν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη δυνάμεων τριβής ή αντίστασης σε
κάθε σχετική κίνηση των μορίων. Το έργο αυτών των δυνάμεων
αντίστασης είναι οι απώλειες της μηχανικής ενέργειας του ρευστού που
εκδηλώνονται με την ελαφρά θέρμανσή του.
• Να κατανοήσετε από μικροσκοπική και μακροσκοπική άποψη
το ιξώδες που εμφανίζουν τα πραγματικά ρευστά.
• Να γνωρίσετε πως σύμφωνα με το νόμο του Νεύτωνα
προσδιορίζεται ποσοτικά το ιξώδες (συν/στης ιξώδους)
• Να μάθετε πως διαχωρίζονται τα ρευστά σε νευτώνεια και μη-
νευτώνεια
• Να μάθετε ποιοι παράγοντες και πως επηρεάζουν (σύμφωνα
με το νόμο του Poiseuille) την παροχή ρευστού που ρέει με
στρωτή ροή μέσα σε σωλήνα
• Να μάθετε τι είναι η ορική ταχύτητα και πότε την αποκτά ένα
στερεό κατά την πτώση του σε ρευστό
• Να μάθετε πότε η ροή ενός ρευστού γίνεται τυρβώδης
• Να γνωρίσετε ένα απλό μοντέλο για το πως τα εναιωρήματα
σωμάτων σε ρευστό επηρεάζουν το ιξώδες του και να
κατανοήσετε γιατί το αίμα δεν ακολουθεί αυτό το μοντέλο.
Ποσοτικός προσδιορισμός ιξώδους
Ένας ποσοτικός ορισμός του ιξώδους δίνεται εξετάζοντας την περίπτωση στρωτής
ροής υγρού ανάμεσα σε δύο παράλληλες πλάκες
Στρωτή ροή μεταξύ δύο παραλλήλων πλακών

- Η κάτω πλάκα ακίνητη.
- Η πάνω πλάκα σύρεται από εξωτερική δύναμη ώστε να κινείται με
σταθερή ταχύτητα u παράλληλα στην επιφάνειά της.
u
y
(Αν το υγρό δεν ασκούσε καμία αντίσταση στην σταθερή εξωτερική δύναμη, η άνω πλάκα
θα επιταχυνόταν συνεχώς ομαλά. Αντίθετα, εξαιτίας των δυνάμεων αντίστασης του υγρού,
- που όμως έρχονται από όλο τον όγκο του υγρού - η πάνω πλάκα σύντομα αποκτά
σταθερή ταχύτητα εκτελώντας ομαλή κίνηση.)
Ποσοτικός προσδιορισμός ιξώδους
Στρωτή ροή μεταξύ δύο παραλλήλων πλακών
- Aν ο στοιχειώδης όγκος του ρευστού, που περνά από το τυχαίο σημείο του
πεδίου ροής, διαγράφει πάντοτε την ίδια γραμμή ροής ενώ η ταχύτητά του στο
δεδομένο σημείο είναι ανεξάρτητη του χρόνου, η ροή ονομάζεται μόνιμη
(steady). Στην ειδική περίπτωση που η μόνιμη ροή γίνεται κατά παράλληλα
στρώματα, καθένα από τα οποία έχει καθορισμένη ταχύτητα, η ροή ονομάζεται
στρωτή (laminar).
- Δύο στρώματα εφαπτόμενα κατά επιφάνεια Α, ασκούν το ένα στο άλλο, λόγω
των δυνάμεων συνοχής, διατμητική δύναμη F (ίσου μέτρου, προς τα αριστερά
στο πάνω μέρος, προς τα δεξιά στο κάτω) η οποία τείνει να εξισώσει τις
ταχύτητες.
u
y
Υπενθύμιση:
Για τις δυνάμεις F που ακούνται παράλληλα σε
μία επιφάνεια Α, ορίζεται η διατμητική τάση σε
αυτήν την επιφάνεια τ = F/A
Νόμος Νεύτωνα για το

ιξώδες:
Για στρωτή ροή η διατμητική
τάση τ, μεταξύ των
u
ενδιαμέσων στρωμάτων του
y
ρευστού είναι ανάλογη της
βαθμίδας της ταχύτητας Δu/Δy
στην κάθετη διεύθυνση ως
προς αυτά τα στρώματα, δηλ.
με άλλα λόγια της σχετικής u
 
κίνησης των στρωμάτων του y
ρευστού.
O συντελεστής η, που υπεισέρχεται στον νόμο του

Nεύτωνα, είναι σταθερά χαρακτηριστική του ρευστού και
ονομάζεται συντελεστής ιξώδους ή απλώς ιξώδες.
Το ιξώδες (η) ορίζεται από τη σχέση μεταξύ:
της διατμητικής τάσης, ή της δύναμης παράλληλα στην επιφάνεια

της πλάκας ανά μονάδα επιφάνειας που απαιτείται για να
διατηρείται ομαλή η κίνηση της άνω πλάκας
και της βαθμίδας της ταχύτητας ανάμεσα στις πλάκες, Δu/Δy

(γνωστή ως ρυθμός διατμητικής παραμόρφωσης)
F u

A y
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Στο βιβλίο Φυσικής κατεύθυνσης της Γ’ Λυκείου θεωρείται Δu = u – 0 = u
και Δy = l, οπότε η παραπάνω σχέση έχει τη μορφή:
F u

A l
Όταν αυξάνεται η θερμοκρασία αυξάνουν και οι μέσες αποστάσεις μεταξύ των

μορίων, επομένως μικραίνουν τα μέτρα των διαμοριακών δυνάμεων, και γι’ αυτό
μικραίνει και το μέτρο της μακροσκοπικής ελκτικής δυνάμεως F.
Eπομένως όταν αυξάνει η θερμοκρασία ελαττώνεται το ιξώδες.
Aυτό ισχύει στην περίπτωση των υγρών αλλά όχι και των αερίων, στα οποία οι
διαμοριακές δυνάμεις είναι από πολύ μικρές μέχρι αμελητέες σε σύγκριση με τις
αντίστοιχες των υγρών. Το ιξώδες των αερίων οφείλεται σε συγκρούσεις μεταξύ
των μορίων κατά την κίνησή τους. Η πιθανότητα να συμβεί μια σύγκρουση
αυξάνεται με τη θερμοκρασία με αποτέλεσμα το ιξώδες να αυξάνει όταν
αυξάνει η θερμοκρασία.
ΥΓΡΑ: ↑ T  ↑ διαμοριακές αποστάσεις & ↓ ελκτικές διαμοριακές δυνάμεις

↓F  ↓η
ΑΕΡΙΑ: διαμοριακές δυνάμεις πολύ μικρές
↑T   αύξηση ποσοστού συγκρούσεων ↑η
Aν εξετασθεί το φαινόμενο από ενεργειακή άποψη, θα διαπιστωθεί ότι το

ιξώδες προκαλεί μετατροπή μέρους της μηχανικής ενέργειας σε θερμότητα.
ΜΟΝΑΔΕΣ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΙΞΩΔΟΥΣ:
Στο S.I. είναι το Pa·s = 1 Ν·s/m2 ή 1 kg/(m·s)
(Στη Γαλλία χρησιμοποιείται το poiseuille (Pl) ως Pa·s όχι όμως διεθνώς. Δεν πρέπει να
συγχέουμε το poiseuille με το poise που αναφέρεται στο όνομα του ίδιου προσώπου!)
Συνήθως χρησιμοποιείται το poise (P) που πήρε το όνομα του από τον Jean Louis
Marie Poiseuille.
Mεταξύ των δύο μονάδων υπάρχει η σχέση 1 Pa·s (=1 Pl) = 10 P

H μοναδα P είναι κατάλληλη για τη μέτρηση του ιξώδους μόνο
παχύρευστων υγρών, όπως η γλυκερίνη ή τα ορυκτέλαια.
Για τη μέτρηση των λεπτόρευστων χρησιμοποιείται συνήθως το
centipoise (cP) (ιξώδες νερού = 1,0020 cP στους 20 °C).
1 poise = 100 centipoise = 1 g/(cm·s) = 0.1 Pa·s.

1 centipoise = 1 mPa·s.
Τιμές ιξώδους για μερικά κοινά

Νευτώνεια ρευστά:
Gases (at 0 °C): (Pa·s)

Hydrogen 8.4 × 10-6
Air 17.4 × 10-6
Xenon 21.2 × 10-6
Liquids (at 20 °C): (Pa·s)
ethyl alcohol 0.248 × 10-3
Acetone 0.326 × 10-3
Methanol 0.597 × 10-3
propyl alcohol 2.256 × 10-3
Benzene 0.64 × 10-3
Water 1.0030 × 10-3
Nitrobenzene 2.0 × 10-3
Mercury 17.0 × 10-3
sulfuric acid 30 × 10-3
olive oil 81 × 10-3
castor oil 0.985
Glycerol 1.485
molten polymers 103
Pitch 107
Glass 1040
Ρευστά που αποτελούνται από διάφορα

στοιχεία, όπως το μέλι, εμφανίζουν μεγάλη
ποικιλία ως προς το ιξώδες τους.
ΝΕΥΤΩΝΕΙΑ – ΜΗ ΝΕΥΤΩΝΕΙΑ ΡΕΥΣΤΑ
F u

A y
H γραμμική σχέση του Nεύτωνα ισχύει
για μεγάλο αριθμό ρευστών, τα οποία
ονομάζονται νευτώνεια και που είναι τα
αέρια και τα λεπτόρευστα υγρά.
Eκτός όμως από αυτά υπάρχει και μια
μεγάλη κατηγορία ρευστών για τα οποία
η σχέση αυτή αποτελεί απλώς μια
προσέγγιση. Tέτοια είναι τα
παχύρευστα υγρά και τα διαλύματα
μακρομορίων. Σ' αυτά η σχέση μεταξύ
διατμητικής τάσης και βαθμίδας
ταχύτητας δεν είναι γραμμική, αλλά
Η συνάρτηση η=f(τ) για
νευτώνεια και μη νευτώνεια πολυπλοκότερη. Τα ρευστά αυτά
υγρά ονομάζονται μη νευτώνεια.
ΝΕΥΤΩΝΕΙΑ – ΜΗ ΝΕΥΤΩΝΕΙΑ ΡΕΥΣΤΑ
Eκτός από τους δύο αυτούς τύπους

ρευστών υπάρχουν και άλλοι με ιδιότυπη
συμπεριφορά. Yπάρχουν, π.χ., ρευστά,
που μέχρι μία ορισμένη τιμή της
διατμητικής τάσεως συμπεριφέρονται σαν
στερεά και μετά σαν παχύρευστα μη
νευτώνια και ονομάζονται ψευδοπλαστικά
ενώ άλλα ρευστά για μικρές βαθμίδες

ταχύτητας κινούνται εύκολα και
εμφανίζουν μικρό ιξώδες, ενώ για
μεγαλύτερες συμπεριφέρονται σαν
στερεά, όπως η άμμος, και
ονομάζονται διασταλτικά.
Παραδείγματα μη-Νευτώνειων ρευστών
Κέτσαπ:
(ιξώδες μειώνεται με αυξανόμενη τάση)
Γιαούρτι
(ιξώδες μειώνεται με τον χρόνο εφαρμογής τάσης)
Γύψος
(ιξώδες αυξάνεται με τον χρόνο εφαρμογής τάσης)
O νόμος του Poiseuille
Για στρωτή ροή, η μη σταθερή βαθμίδα ταχύτητας μπορεί να είναι

αποτέλεσμα της γεωμετρίας.
Ο Poiseuille έδειξε (αναλυτική περιγραφή μπορείτε να βρείτε στο

Παράρτημα Ι, στο τέλος των διαφανειών) ότι η ολική παροχή Q
οριζόντιου σωλήνα μήκους L και ακτίνας R, ο οποίος διαρρέεται από
ρευστό ιξώδους η, και στα άκρα του οποίου υπάρχουν πιέσεις p1 και p2,
η οποία δίνεται από τη σχέση:
π p1  p2 4
Q R Nόμος του Poiseuille
8 L
L
p1 p2
π p1  p2 4
Q R
8 L
Δείχνει ότι η παροχή όγκου είναι:

- αντιστρόφως ανάλογη προς τον συντελεστή ιξώδους, όπως
θα περιμέναμε,
- ανάλογη προς τη βαθμίδα πίεσης (p1-p2)/L
- ανάλογη της τέταρτης δύναμης της ακτίνας R.
Aν ο σωλήνας δεν είναι οριζόντιος, αλλά μεταξύ των άκρων του υπάρχει
υψομετρική διαφορά h, πρέπει να ληφθεί υπόψη και η υδροστατική
πίεση, η οποία επίσης επιδρά στην κίνηση του ρευστού και έτσι ο νόμος
του Poiseuille παίρνει τη μορφή:
π p1  p2 ρgh 4
Q ( + )R
8η L L
π p1  p2 4
Q R
8 L
Για να είναι η παροχή Q μη μηδενική, για να κινηθεί δηλαδή το
ρευστό μέσα στο σωλήνα, πρέπει να υπάρχει και διαφορά
πιέσεως Δp ή βαθμίδα πιέσεως Δp/L μη μηδενική. H βαθμίδα
πιέσεως μπορεί να οφείλεται είτε σε διαφορετικές στατικές
πιέσεις στα άκρα του σωλήνα, είτε σε διαφορετική
υδροστατική πίεση, είτε και στα δύο.
Καθημερινές εφαρμογές
-Σχεδιασμός υδραυλικών συστημάτων και υποδερμικών βελόνων
(υποδιπλασιασμός της διαμέτρου της βελόνας ισοδυναμεί σε16πλασια δύναμη
του αντίχειρα.
-Η ροή του αίματος στις αρτηρίες και στις φλέβες, με σχετικά μικρές μεταβολές στη
διάμετρο τους, μπορεί να κυμανθεί σε μια ευρεία κλίμακα. Αυτό συνιστά σημαντικό
μηχανισμό θερμοκρασιακού ελέγχου στα θερμόαιμα ζώα.
-Σχετικά ασήμαντη στένωση των αρτηριών από αρτηριοσκλήρωση μπορεί να
προκαλέσει πρόσθετη καταπόνηση των καρδιακών μυών.
H αντίσταση κατά την κίνηση στερεού μέσα σε ρευστό
Όταν στερεό κινείται σε σχέση με πραγματικό ρευστό, ασκείται επάνω του δύναμη, που
αντιτίθεται στην κίνησή του και η οποία ονομάζεται αντίσταση. H αντίσταση εξαρτάται
από το ρευστό και τη σχετική ταχύτητα ρευστού-στερεού, είναι δε η συνισταμένη των
δυνάμεων τις οποίες δέχονται τα στοιχειώδη τμήματα της επιφάνειας του στερεού, λόγω
των δυνάμεων συνάφειας ρευστού-στερεού. H τιμή της αντιστάσεως προσδιορίζεται από
διαφορετικούς νόμους, ανάλογα με την τιμή της σχετικής ταχύτητας.
Ας θεωρήσουμε ότι το στερεό είναι ακίνητο μέσα σε κινούμενο ρευστό. Όταν η σχετική
ταχύτητα είναι μικρή, η ροή του ρευστού είναι στρωτή και έχει τη μορφή του σχήματος. Tο
στρώμα του ρευστού που εφάπτεται στο στερεό είναι ακίνητο ως προς αυτό λόγω των
δυνάμεων συνάφειας. Επομένως το στερεό και το στρώμα αυτό του ρευστού κινούνται με
την ίδια ταχύτητα. Tα άλλα στρώματα κινούνται "παράλληλα" προς το εφαπτομενικό
στρώμα, με ταχύτητα που τείνει να αυξηθεί όσο απομακρυνόμαστε από το στερεό.
Το ρευστό τείνει να παρασύρει το στερεό κατά την κίνησή του, ασκώντας επάνω του
δύναμη, την αντίσταση η οποία (για μικρές ταχύτητες) είναι ανάλογη του συντελεστή
ιξώδους η, της σχετικής ταχύτητας υ και μιας γραμμικής διαστάσεως του στερεού d:
F = kηυd
Όταν το στερεό είναι σφαίρα η σχέση αυτή γίνεται:
F = 6πηRυ
όπου R η ακτίνα της σφαίρας.
Η σχέση αυτή ονομάζεται νόμος του Stokes
Πτώση σφαίρας σε ρευστό

Έστω ότι σφαίρα ακτίνας R, μάζας m και πυκνότητας ρ1 αφήνεται να πέσει σε ρευστό
πυκνότητας ρ2 και ιξώδους η. Kατά την πτώση ασκούνται επάνω της το βάρος της W, η άνωση
FΒ εκ μέρους του ρευστού και η αντίσταση Fαντιστ., λόγω της κινήσεώς της μέσα σ’ αυτό. H
συνισταμένη των δυνάμεων αυτών προσδίδει στη σφαίρα επιτάχυνση α που υπολογίζεται από
τη σχέση: mα = W – FΒ – Fαντιστ. με
4 3 4 3
W  Vρ1 g  πR ρ1 g FΒ  Vρ2 g  πR ρ2 g
3 3
όπου V ο όγκος της σφαίρας και g η επιτάχυνση της βαρύτητας. H αντίσταση του ρευστού,
σύμφωνα με το νόμο του Stokes, είναι:
Fαντιστ. = 6πηRυ 1 4 3
Έτσι, προκύπτει ότι η επιτάχυνση α είναι:  [ πR ( ρ1 - ρ2 ) g  6R ]
m 3
Aπό τη σχέση αυτή διαπιστώνεται ότι όσο αυξάνεται η ταχύτητα υ της σφαίρας μικραίνει η
επιτάχυνση της α, η οποία κάποια στιγμή θα μηδενισθεί. Tότε η ταχύτητα είναι η μέγιστη
δυνατή, ονομάζεται ορική ταχύτητα και από την προηγούμενη σχέση υπολογίζεται:
2 R 2 ( ρ1 - ρ2 ) g
ορ 
9η
To φαινόμενο αυτό εμφανίζεται συχνά στη φύση.
Π.χ. ορική ταχύτητα αποκτούν οι σταγόνες της βροχής όταν πέφτουν μέσα στον αέρα και γι’
αυτό δεν βλάπτουν τα έμβια όντα.
Ορική είναι και η τελική ταχύτητα πτώσης των αλεξιπτωτιστών.
Ένα σώμα αφήνεται από ηρεμία σε t = 0 να πέσει μέσα
σε ιξώδες ρευστό. Ποιο από τα διαγράμματα περιγράφει
καλύτερα την ταχύτητα του σώματος σε συνάρτηση με το
χρόνο;
Δείτε video: Felix Baumgartner's Stratosphere Jump

(Σύνδεσμοι  Κατηγορίες συνδέσμων  Ρευστά - Ιξώδες
ΑΣΚΗΣΗ
Πόση ταχύτητα πρέπει να έχει μια χρυσή σφαίρα ακτίνας 6,00mm μέσα σε καστορέλαιο
(ρετσινόλαδο) στους 20C, ώστε η αντίσταση που υφίσταται να ισούται με το ¼ του
βάρους της σφαίρας;
Δίνονται:
- Ο συντελεστής ιξώδους του ρετσινόλαδου είναι 9,86 poise στη θερμοκρασία αυτή
- 1 poise = 1 dyns/cm2 (1 dyn = 1 gcm/s2)
- Νόμος Stokes: Fαν = 6πηrσφυ
ΑΣΚΗΣΗ
Μια χάλκινη σφαίρα με μάζα 0,2 g πέφτει με ορική ταχύτητα 5,0 cm/s μέσα σε άγνωστο
ρευστό. Αν η πυκνότητα του χαλκού είναι 8900 kg/m3 και του ρευστού 2800 kg/m3,
πόσος είναι ο συντελεστής ιξώδους του ρευστού (σε poise);
1 poise = 1 dyns/cm2 (1 dyn = 1 gcm/s2)
υορική όταν: F = 0 ⟹ 𝑊 + 𝐹𝐵 + 𝐹𝛼𝜈𝜏. = 0 Σε αλγεβρική μορφή: Fαντ. + FΒ – W = 0 (1)

ΑΣΚΗΣΗ
Ένα κομμάτι πάγου (χαλάζι) πέφτει ξεκινώντας από την ηρεμία μέσα στον ατμοσφαιρικό
αέρα του οποίου η πυκνότητα δίνεται. Αν η δύναμη της αντίστασης δίνεται ως:
1
FD  CDV  a  2
5
με μέση τιμή του συντελεστή αντίστασης CD = 0,45, υπολογίστε την ορική του ταχύτητα.
(Δίνονται: g = 10 m/s2. Οι πυκνότητες ατμοσφαιρικού αέρα ραερ = 1,210-3 g/cm3 και
πάγου ρπαγ = 0,92 g/cm3
ΛΥΣΗ
υ = υορική όταν: F D + FΒ – W = 0 (1)
Γνωρίζουμε ότι: W = mg = ρπαγVg και FB = ραερVg
Αντικαθιστώντας στην (1) έχουμε:
1
𝐶D 𝑉𝜌𝛼𝜀𝜌 𝜐 2 𝜊𝜌 + 𝜌𝛼𝜀𝜌 𝑉𝑔 − 𝜌𝜋𝛼𝛾 𝑉𝑔 = 0 ⟹
5
2
5 𝜌𝜋𝛼𝛾 − 𝜌𝛼𝜀𝜌 𝑔 5 920 − 1,2 10 m2 m
𝜐 𝜊𝜌 = = ⟹ 𝜐𝜊𝜌 = 291,7
𝐶D 𝜌𝛼𝜀𝜌 0,45 ∙ 1.2 s2 s
ΑΣΚΗΣΗ
Μια χρυσή σφαίρα ακτίνας R αφήνεται από ηρεμία να πέσει στην επιφάνεια καστορέλαιου ιξώδους
η, που περιέχεται σε αρκετά μεγάλο δοχείο στους 20C. Ποια είναι η επιτάχυνση της σφαίρας όταν
αυτή έχει i) υ = υορική, ii) υ = υορική/2
(Δίνονται: ρχρυσού = ρχ = 19,3 g/cm3, ρκαστορέλαιου = ρκ = 0,9 g/cm3,Vσφαιρας = V = (4/3) πR3)
ΛΥΣΗ
(i) α = 0 (από τον ορισμό της ορικής ταχύτητας)
(ii) Από τον 2ο νόμο του Νεύτωνα: F = mα  Fαντιστ + FΒ – W = mα (1)
Σύμφωνα με το νόμο του Stokes για πτώση σφαίρας ακτίνας R σε ρευστό ιξώδους η και
πυκνότητας ρ: Fαντιστ = 6πηRυ, οπότε για την περίπτωση του ερωτήματος:
Fαντιστ = 6πηR(υορ/2) (2)
Γνωρίζουμε ότι η σφαίρα θα αποκτήσει ορική ταχύτητα όταν Fαντιστ, ορικ + FΒ – W = 0 από όπου
2 R 2 ( ρχ - ρ κ ) g
προκύπτει (βλέπε στα προηγούμενα) ότι: ορ  (3)
9η
Για να απλοποιήσουμε τους υπολογισμούς μας, μπορούμε να εκφράσουμε το R3 από τη σχέση
V = (4/3) πR3  R3 = (3V)/4π. Οπότε από (2) και (3) έχουμε:
𝑉 𝜌χ − 𝜌κ 𝑔
𝐹𝛼𝜈𝜏𝜄𝜎𝜏 =
2
𝑉 𝜌χ − 𝜌κ 𝑔 − 𝜌χ − 𝜌κ 𝑔
Αντικαθιστώντας στην (1): + 𝜌κ 𝑉𝑔 − 𝜌χ 𝑉𝑔 = 𝜌χ 𝑉𝛼 ⟹ 𝛼 = ⟹
2 2𝜌χ
− 19,3 − 0,9 ∙ 10 m m Βγαίνει αρνητική (αναμενόμενο) γιατί έχει την
⟹𝛼= = −4,77
2 ∙ 19,3 s2 s2 κατεύθυνση της g
α) Γιατί το κέτσαπ ρέει από το μπουκάλι μόνο αφού το χτυπήσουμε;

Τι είδους ρευστό είναι το κέτσαπ;
β) Ποια από τις παρακάτω καμπύλες για το ιξώδες (η) σε συνάρτηση

με την τάση (Τ) αντιστοιχεί στο κέτσαπ;
Τυρβώδης ροή
Μέχρι τώρα εξετάσαμε τη ροή ιξώδων ρευστών για περιπτώσεις που η διατμητική
τάση μεταξύ των στρωμάτων τους είναι μικρή. Αν η διατμητική αυτή τάση είναι
μεγαλύτερη, παρατηρείται τυρβώδης ροή, η εικόνα της οποίας είναι πολύ διαφορετική
από αυτή της στρωτής ροής. Στην τυρβώδη ροή, τα αποτελέσματα της εσωτερικής
τριβής είναι ακόμη πιο έντονα εξαιτίας του σχηματισμού στροβίλων και ο ρυθμός
παραμόρφωσης Δv/Δr κοντά στα τοιχώματα είναι πολύ μεγαλύτερος
Η εικόνα της τυρβώδους ροής είναι εξαιρετικά ακανόνιστη και πολύπλοκή και
μεταβάλλεται διαρκώς με την πάροδο του χρόνου (ακανόνιστη, χαοτική ροή).
Το είδος της ροής (μόνιμη ή τυρβώδης) εξαρτάται από την ταχύτητα του
ρευστού v, το είδος του πεδίου ροής, την πυκνότητα ρ και το ιξώδες η του
ρευστού.
Oι παράγοντες αυτοί υπεισέρχονται σε ένα αδιάστατο μέγεθος το οποίο
χαρακτηρίζει τη ροή και ονομάζεται αριθμός του Reynolds:
όπου L μία γραμμική γεωμετρική διάσταση που καθορίζεται από το είδος της ροής.
π.χ.
Αν το ρευστό κινείται μέσα σε κυλινδρικό σωλήνα, L είναι η ακτίνα του ή η
διάμετρός του.
Αν σωματίδιο κινείται μέσα σε ρευστό, L είναι το χαρακτηριστικό μέγεθος του
σωματιδίου.
Yπάρχει μία τιμή του αριθμού του

Reynolds, που χαρακτηρίζει τη ροή, και η
οποία ονομάζεται κρίσιμος αριθμός του
Reynolds Rκρ. Δύναμη τριβής από Νόμο Stokes: F = - 6π η r v
Για R > Rκρ η ροή είναι τυρβώδης, ενώ για
μικρότερες μόνιμη.
Κατά τη ροή ρευστού σε σωλήνα η

κρίσιμη τιμή Rκρ είναι 2000 ενώ κατά την
κίνηση της σφαίρας σε ρευστό μόλις 10.
Δύναμη τριβής ανάλογη του v2
Mε τη βοήθεια του αριθμού του Reynolds
μπορεί να καθοριστεί για δεδομένο υγρό
και δεδομένο είδος ροής ποιά είναι η
κρίσιμη ταχύτητα πάνω από την οποία η
ροή γίνεται τυρβώδης.
τυρβώδης
1978 - 87 2013
Με προσεκτικό σχεδιασμό του σχήματος ενός σώματος, αυτές οι
δυνάμεις τριβής μπορούν να μειωθούν. Σημαντική βελτίωση έχει
επιτευχθεί στις αεροδυναμικές επιδόσεις αυτοκινήτων και
αεροπλάνων που έχουν σχεδιαστεί από μηχανικούς κατά αυτόν τον
τρόπο.
Στον κόσμο των ζώων, ο εξελικτικός σχεδιασμός έχει επίσης

οδηγήσει σε τέτοιες μορφές, με σχήματα ευνοϊκής υδροδυναμικής και
αεροδυναμικής, ειδικά στις περιπτώσεις πολλών υδρόβιων και
ιπτάμενων ζώων.
Ιξώδες εναιωρήματος σωμάτων σε ρευστό

Όταν περισσότερα από ένα σώματα βρίσκονται σε ένα ρευστό το αυλάκι
ασταθούς ροής που δημιουργείται πίσω από ένα σώμα μπορεί να
αλληλεπιδράσει με άλλα σώματα μέσω των λεγόμενων υδροδυναμικών
αλληλεπιδράσεων.
Αϊνστάιν (1906), προσδιόρισε το ιξώδες εναιωρήματος όμοιων
σφαιρικών σωματιδίων ηs ως:
όπου ηο είναι το ιξώδες του διαλύτη και Φ είναι το ποσοστό του όγκου
που καταλαμβάνεται από τα σφαιρικά σωμάτια.
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ:
• Το αποτέλεσμα δεν εξαρτάται από την ακτίνα των σωματιδίων. Όσο
μεγαλύτερα είναι τα σφαιρικά σωματίδια τόσο λιγότερα απαιτούνται για να
καταλάβουν ένα συγκεκριμένο ποσοστό του συνολικού όγκου και επομένως η
τιμή του ιξώδους του εναιωρήματος θα είναι η ίδια.
• Για σωματίδια άλλων σχημάτων ο παράγοντας 2,5 αντικαθίσταται από έναν
άλλο αριθμητικό παράγοντα που εξαρτάται από το σχήμα.
Υπολογίστε το ιξώδες υδατικού διαλύματος 100 μΜ σφαιρικών πρωτεϊνών ακτίνας 5 nm
και μοριακής μάζας 40.000 στους 20°C. Τέτοιο θα μπορούσε να είναι ένα διάλυμα της
σφαιρικής πρωτεΐνης ακτίνης.
Λύση:
Υπολογίζουμε το κλάσμα του όγκου που καταλαμβάνει η πρωτεΐνη.
Κάθε πρωτεϊνικό μόριο καταλαμβάνει όγκο (4/3) π r3 = 5,2 × 10-25 m3
Από τη συγκέντρωση του Δ/τος γνωρίζουμε ότι σε 1 L Δ/τος υπάρχουν 100  10-6 mol
ακτίνης, επομένως,
σε 1 m3 υπάρχουν περίπου 103  100  10-6 mol ή
10-1 ΝΑ = 6,022 × 1022 μόρια (ΝΑ: ο αριθμός Avogadro),
που καταλαμβάνουν όγκο (6,022 × 1022) (5,2 × 10-25) = 0,03 m3.
Έτσι, το κλάσμα του όγκου είναι 0,03 και το ιξώδες υπολογίζεται

(δεδομένου ότι ηο = 10-3 Pa  s για το νερό):
η = [1 +(2,5)(0,03)]  10-3 Pa  s = 1,075  10-3 Pa  s.
Η τιμή αυτή είναι αυξημένη κατά 7,5% συγκριτικά με αυτή του καθαρού νερού.
ΑΙΜΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΣΥΝΘΕΤΑ ΡΕΥΣΤΑ
 Ο όρος “σύνθετα ρευστά” χρησιμοποιείται συνήθως για τα μη-

Νευτώνεια ρευστά όπου η διατμητική τάση δεν είναι ανάλογη του
ρυθμού παραμόρφωσης.
 Τα περισσότερα βιολογικά ρευστά, συμπεριλαμβανομένου του

αίματος, είναι σύνθετα.
 Ακόμη και απλά εναιωρήματα ασύμμετρων μακρομορίων είναι

μη-Νευτώνεια εξαιτίας του προσανατολισμού που αποκτούν τα
μακρομόρια σε μεγάλους ρυθμούς παραμόρφωσης: μεγάλες
εγκάρσιες μεταβολές της ταχύτητας δημιουργούν ροπές σε τέτοια
μόρια οι οποίες τείνουν να τα ευθυγραμμίσουν με τη ροή του
ρευστού, ακριβώς όπως μια ράβδος ευθυγραμμίζεται με τη ροή σε
ένα ταχέως κινούμενο ρεύμα. Άλλα σύνθετα βιολογικά “ρευστά”
είναι το κυτταρικό κυτόπλασμα το οποίο έχει ιξωδοελαστικές
ιδιότητες και οι βιολογικές μεμβράνες οι οποίες εμφανίζουν στις 2
διαστάσεις ιδιότητες σαν αυτές των ρευστών.
Το πλάσμα του αίματος είναι
νευτώνειο ρευστό, επειδή το
ιξώδες του είναι ανεξάρτητο του
ρυθμού παραμόρφωσης (κάτω
καμπύλη).
Οι μη-νευτώνειες ρεολογικές
ιδιότητες του αίματος οφείλονται
κυρίως στα ερυθρά
αιμοσφαίρια που παρουσιάζουν
την τάση να συσσωρεύονται μαζί
σε στοίβες όπως τα νομίσματα
(διατάξεις rouleaux). Η έκταση
της συσσωμάτωσης εξαρτάται
ισχυρά από το ρυθμό
παραμόρφωσης. Οι στοίβες
σπάνε όταν ο ρυθμός
παραμόρφωσης αυξάνεται
αρκετά, γεγονός που εξηγεί
ποιοτικά τη μείωση του ιξώδους
με την αύξηση του ρυθμού
παραμόρφωσης.
(πάνω διάγραμμα)

Για στρωτή ροή, η μη σταθερή βαθμίδα ταχύτητας μπορεί να είναι
αποτέλεσμα της γεωμετρίας.
Απλούστερο παράδειγμα: το διάγραμμα ταχυτήτων της ροής ενός
ιξώδους ρευστού σε κυλινδρικό σωλήνα. Η ταχύτητα είναι μέγιστη κατά
μήκος του άξονα και μηδενική στα τοιχώματα του σωλήνα. Το ρευστό
μοιάζει με σύστημα ομοαξονικών τηλεσκοπικών σωλήνων που
ολισθαίνουν μεταξύ τους ώστε ο κεντρικός να κινείται με τη μεγαλύτερη
ταχύτητα, ενώ ο ακραίος ακινητεί.
Έστω σωλήνας μήκους L και ακτίνας R, στα άκρα του οποίου
επικρατούν πιέσεις p1 και p2. ' Έστω ακόμα κυλινδρικό στρώμα
ρευστού ακτίνας r και ομοαξονικό του κυλίνδρου, που κινείται με L
σταθερή ταχύτητα υ, γεγονός από το οποίο εξάγεται το
συμπέρασμα ότι το άθροισμα των ασκουμένων επάνω του R
δυνάμεων είναι μηδέν. Oι δυνάμεις αυτές είναι τρεις, οι
ασκούμενες στα άκρα του λόγω των πιέσεων: p1 p2
d d
F1=πr2p1 και F2=πr2p2 και η δύναμη του ιξώδους: Τ  ηS  η2πrL
dy dr
Tο αρνητικό σημείο στη σχέση αυτή οφείλεται στο ότι r=R-y και επομένως dr=-dy. Tο άθροισμα των
δυνάμεων είναι: F1+F2+T=0 ή F1=F2+T από την οποία με αντικατάσταση θα προκύψει:
d p1  p 2
πr 2 p1  πr 2 p 2  2ηπrL ή d   rdr
dr 2Lη
Στα τοιχώματα του σωλήνα, όπου r=R, η ταχύτητα είναι μηδενική, ενώ σε απόσταση r από το κέντρο του
σωλήνα είναι u. Mε ολοκλήρωση λοιπόν της προηγουμένης σχέσεως προκύπτει:

p1  p 2
r
p  p2 2 r 1 p1  p 2 2 2
 d  
0 R
2η L
rdr     1
2 L
r |R 
4η L
(R  r )
Επομένως, η ταχύτητα ροής υ σε απόσταση r από τον άξονα σωλήνα,
ακτίνας R είναι: 1 p1  p 2 2 2
 (R  r )
4η L
Σύμφωνα με τη σχέση αυτή, η ταχύτητα σε κάθε σημείο είναι ανάλογη προς τη
μεταβολή της πίεσης ανά μονάδα μήκους (p2-p1)/L ή dp/dx, που ονομάζεται και
βαθμίδα πίεσης.
Η φορά της ροής είναι πάντα αντίθετη προς την dp/dx.
Δηλ., υ ~ - (p2-p1)/L ή υ ~ (p1-p2)/L
H παροχή του σωλήνα Q, βρίσκεται αν θεωρηθεί στοιχειώδης όγκος με τη

μορφή κυλίνδρου πάχους dr. H παροχή αυτή είναι: dQ = dV/dt =υ·dS = υ·2πrdr,
όπου dS η επιφάνεια της διατομής. Eπομένως:
1 p1  p 2 2 2
dQ  (R  r )2  rdr
4η L
Kαι με ολοκλήρωση της σχέσεως αυτής από r = 0 ως r = R, βρίσκεται η ολική
παροχή Q οριζόντιου σωλήνα μήκους L και ακτίνας R, ο οποίος διαρρέεται από
ρευστό ιξώδους η, και στα άκρα του οποίου υπάρχουν πιέσεις p1 και p2, η
οποία δίνεται από τη σχέση:
π p1  p 2 4
Q R Nόμος του Poiseuille
8η L
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ
 Να γνωρίσετε ορισμένα φαινόμενα που
εξηγούνται με την κβαντική μηχανική.
 Να κατανοήσετε ότι η κβαντική μηχανική
εισάγει ένα νέο είδος αβεβαιότητας στις
μετρήσεις.
 Να γνωρίζετε την ερμηνεία και τις ιδιότητες των
κυματοσυναρτήσεων.
 Να μελετήσετε ορισμένα απλά κβαντομηχανικά
συστήματα.
 Να κατανοήσετε την αρχή λειτουργίας του
ηλεκτρονικού μικροσκοπίου.

Ζωής» την §24.2, §24.3, §24.4, §23.3.
 Από το βιβλίο των Freeman/Ruskell/Kesten/
Tauck §26.2.
ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ
ΦΥΣΙΚΗΣ
ΟΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ

 Ανάλογα με τις διαστάσεις του συστήματος και τις
ταχύτητες που εμπλέκονται σε ένα πρόβλημα
μπορούμε να διακρίνουμε τις ακόλουθες περιοχές.
ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΜΕΛΑΝΟΣ
ΣΩΜΑΤΟΣ
PLANCK 1900
Προκειμένου να εξηγήσει την
ακτινοβολία του μέλανος σώματος
αναγκάστηκε να υποθέσει ότι η
ακτινοβολία εκπέμπεται σε κβάντα
ενέργειας που είναι ανάλογα με τη
συχνότητα (f).
PLANCK 1900
υπεριώδες Ορατό υπέρυθρο
Μήκος κύματος (Å)
PLANCK 1900
Δηλαδή είναι
𝐸 =ℎ∙𝑓
όπου h = 6,6256·10-34 J·s είναι
γνωστή ως σταθερά του Planck.
ΦΩΤΟΗΛΕΚΤΡΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ
ΦΩΤΟΗΛΕΚΤΡΙΚΌ ΦΑΙΝΌΜΕΝΟ
Πρόκειται για το φαινόμενο της
εξαγωγής ηλεκτρονίων από την
επιφάνεια ενός μετάλλου με τη
βοήθεια του φωτός.
ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ
ΦΩΤΟΗΛΕΚΤΡΙΚΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ
Μια διάταξη για την πειραματική
μελέτη του φαινομένου φαίνεται στο
ακόλουθο σχήμα.
ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑ
ΑΝΟΔΟΣ ΦΩΤΟ-ΚΑΘΟΔΟΣ
ve
i
ΠΗΓΗ
ΑΜΠΕΡΟΜΕΤΡΟ
ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Πειραματικά είχε διαπιστωθεί ότι:
α) Δεν παράγονται e- (και συνεπώς
δεν υπάρχει ρεύμα) όταν η
συχνότητα είναι κάτω από μια
ορισμένη τιμή άσχετα από τη διαφορά
δυναμικού. Η συχνότητα αυτή είναι
γνωστή ως συχνότητα κατωφλίου (f0).
β) Αν αντιστραφεί η πολικότητα της
πηγής υπάρχει κάποια τιμή, που
ονομάζεται δυναμικό αποκοπής, για
το οποίο το ρεύμα σταματά.
γ) Αυξάνοντας την ένταση της
ακτινοβολίας αυξάνεται η ένταση του
ρεύματος, αλλά το δυναμικό
αποκοπής δεν μεταβάλλεται.
δ) Ανεξάρτητα από την ένταση της
ακτινοβολίας, το ρεύμα εμφανίζεται
άμεσα στο κύκλωμα.
ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Ακόμα και
για μηδενική
τάση υπάρχει
Σχηματικά, ρεύμα
μέρος αυτών των

παρατηρήσεων
συνοψίζονται
στο διπλανό
διάγραμμα.
Το ρεύμα φθάνει
Το ρεύμα, όταν γρήγορα μια σταθερή
αντιστραφεί η πολικότητα, τιμή που δεν αλλάζει
Το ρεύμα δεν γίνεται
μειώνεται και τελικά με την τάση
ποτέ αρνητικό
μηδενίζεται για την
τιμή του δυναμικού
αποκοπής
ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ

Σύμφωνα με την κλασική φυσική,
αυτό που περιμένουμε είναι η
απορρόφηση της ακτινοβολίας από το
μέταλλο, η σταδιακή θέρμανσή του
και η εκπομπή ηλεκτρονίων.
Με βάση αυτή την εικόνα
α) Δεν εξηγείται η ύπαρξη συχνότητας
κατωφλίου.
β) Καθώς αυξάνει η ένταση της
ακτινοβολίας θα έπρεπε να
μεταβάλλεται και το δυναμικό
αποκοπής.

γ) Θα έπρεπε να μεσολαβεί κάποιος
χρόνος από την ακτινοβόληση του
μετάλλου μέχρι την εμφάνιση του
ρεύματος, κυρίως στις χαμηλές
εντάσεις προσπίπτουσας ακτινοβολίας.
Η ΕΞΙΣΩΣΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΗΛΕΚΤΡΙΚΟΥ
ΦΑΙΝΙΟΜΕΝΟΥ
Ο Einstein το 1905 κατάφερε
χρησιμοποιώντας το μοντέλο των
φωτονίων να εξηγήσει το
φωτοηλεκτρικό φαινόμενο.
Για το λόγο αυτό του απονεμήθηκε το
Nobel φυσικής του 1921.
ΜΟΝΤΕΛΟ ΦΩΤΟΝΙΩΝ
Οι υποθέσεις που έκανε ο
Einstein ήταν οι εξής:
α) Ακτινοβολία συχνότητας f
αποτελείται από διακριτά κβάντα
που το καθένα φέρει ενέργεια E =
hf.
ΜΟΝΤΕΛΟ ΦΩΤΟΝΙΩΝ
β) Τα φωτόνια εκπέμπονται η
απορροφούνται ως όλον.
γ) Ένα φωτόνιο που απορροφάται
από το μέταλλο μεταφέρει όλη του
την ενέργεια σε ένα ηλεκτρόνιο.
Η ΕΞΙΣΩΣΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΗΛΕΚΤΡΙΚΟΥ

ΦΑΙΝΙΟΜΕΝΟΥ
Η εξίσωση που περιγράφει το Φ.Φ.
είναι η διατήρηση της ενέργειας:
1 2
ℎ ∙ 𝑓 = 𝑊 + ∙ 𝑚𝑒 ∙ 𝑣𝑚𝑎𝑥
2
όπου W το έργο εξαγωγής για το
συγκεκριμένο μέταλλο και 𝑣𝑚𝑎𝑥 η
μέγιστη ταχύτητα που παρατηρείται
στα φωτοηλεκτρόνια.
ΤΟ ΕΡΓΟ ΕΞΑΓΩΓΗΣ
Το έργο εξαγωγής W δείχνει την
ελάχιστη απαραίτητη ενέργεια που
πρέπει να προσφέρουμε ώστε να
εξάγουμε το ηλεκτρόνιο από το
μέταλλο.
Εξαρτάται από το είδος του μετάλλου
αλλά και από την κατάσταση της
επιφάνειας.
ΤΟ ΕΡΓΟ ΕΞΑΓΩΓΗΣ – ΜΙΑ

ΑΝΑΛΟΓΙΑ
 Φανταστείτε ότι έχουμε
ένα δοχείο με κάποιο
υγρό όπως φαίνεται στο
σχήμα.
 Για να εξάγουμε ένα
μόριο του υγρού θα
πρέπει να προσφέρουμε
ενέργεια τουλάχιστον
ίση με W = mgh.
ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΚΑΤΩΦΛΙΟΥ
Η προηγούμενη εξίσωση υπολογίζει
και τη συχνότητα κατωφλίου ως εξής:
𝑊
ℎ ∙ 𝑓0 = 𝑊 ֜ 𝑓0 =
ℎ
ΔΥΝΑΜΙΚΟ ΑΠΟΚΟΠΗΣ
Η βασική εξίσωση του
φωτοηλεκτρικού φαινομένου
υπολογίζει και το δυναμικό
αποκοπής ως εξής:
2
𝑚𝑣𝑚𝑎𝑥
𝑞𝑒 ∙ 𝑉0 = 𝐾𝑚𝑎𝑥 ֜ 𝑉0 =
2𝑞𝑒
Ή
𝑞𝑒 ∙ 𝑉0 = ℎ𝑓 − 𝑊
Εναλλακτικά:
𝑞𝑒 ∙ 𝑉0 = 𝐾𝑚𝑎𝑥 = ℎ𝑓 − 𝑊 ֜
֜ 𝑞𝑒 ∙ 𝑉0 = ℎ𝑓 − ℎ𝑓0 ֜
ℎ ℎ𝑓0
֜ 𝑉0 = 𝑓 −
𝑞𝑒 𝑞𝑒
 Αυτήη τελευταία σχέση μας
δείχνει ότι η γραφική
παράσταση του δυναμικού
αποκοπής σε συνάρτηση με
τη συχνότητα είναι ευθεία
με κλίση h/qe.
ℎ ℎ𝑓0
𝑉0 = 𝑓 −
𝑞𝑒 𝑞𝑒
𝑦 = 𝐴𝑥 + 𝐵
EINSTEIN ΦΩΤΟΗΛΕΚΤΡΙΚΌ
ΦΑΙΝΌΜΕΝΟ 1905
Το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο δείχνει

ότι η ενεργειακή
αποτελεσματικότητα του φωτός
εξαρτάται από την συχνότητα και όχι
από την ένταση (όπως ήταν
αναμενόμενο με βάση την κλασική
θεωρία).
ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΗ

ΔΡΑΣΗ ΦΩΤΌΣ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΥΛΗ
Όλοι ξέρουμε π.χ. ότι μαυρίζουμε

όταν εκτεθούμε σε υπεριώδες φως, το
οποίο σημαίνει ότι οι χημικές
αντιδράσεις που προκαλούν το
μαύρισμα ενεργοποιούνται μόνο όταν
η συχνότητα της προσπίπτουσας
ακτινοβολίας υπερβεί μια τιμή.
Για να γίνει μια τέτοια χημική

αντίδραση πρέπει να δοθεί στα
αντιδρώντα μόρια μια ελάχιστη
ενέργεια.

Αν η Η/Μ ακτινοβολία είχε συνεχή

χαρακτήρα, τότε η απαιτούμενη
ενέργεια θα μπορούσε να
απορροφηθεί σιγά-σιγά και η
αντίδραση θα συνέβαινε ανεξάρτητα
από τη συχνότητα του προσπίπτοντος
φωτός.
Δηλ. θα μαυρίζαμε ακόμα και δίπλα

σε μια ραδιοφωνική κεραία!
ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΗ ΔΡΑΣΗ

ΦΩΤΌΣ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΥΛΗ
Χωρίς την κβάντωση της Η/Μ

ακτινοβολίας, τα ηλεκτρόνια των
ατόμων και των μορίων θα
απορροφούσαν συνεχώς ενέργεια από
το φως οποιασδήποτε συχνότητας και
η ύπαρξη σταθερών μοριακών δομών
θα ήταν απολύτως αδύνατη.
Η κβάντωση του φωτός είναι

αναγκαιότητα συνυφασμένη με την
ίδια την ύπαρξη μας.
EINSTEIN ΦΩΤΟΗΛΕΚΤΡΙΚΌ
ΦΑΙΝΌΜΕΝΟ 1905
Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ
ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ
Η ΕΝΝΟΙΑ ΣΦΑΛΜΑ Ή
ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ
Στην κλασική φυσική το σφάλμα σε
μια μέτρηση οφείλεται στα ατελή
όργανα ή στον παρατηρητή.
Θεωρητικά, αν έχουμε πολύ καλά
όργανα και έναν έμπειρο
πειραματιστή μπορούμε να
μειώνουμε, χωρίς κανένα όριο το
σφάλμα.
 Όμως ακόμα και στην
κλασική φυσική
υπάρχει το εξής
πρόβλημα: Φανταστείτε
ότι θέλουμε να
μετρήσουμε την
θερμοκρασία ενός
φλυτζανιού με καφέ με
τη βοήθεια ενός πολύ
μεγάλου θερμομέτρου.
Είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι το
θερμόμετρο επηρεάζει τη
θερμοκρασία του καφέ, καθώς
θερμότητα θα πρέπει να μεταφερθεί
από τον καφέ στο θερμόμετρο με
συνέπεια τη μείωση της θερμοκρασία
του καφέ.
Συνήθως, στην κλασική φυσική
θεωρούμε ότι η επίδραση αυτή είναι
αμελητέα.
Στην φυσική των στοιχειωδών
σωματιδίων (κβαντομηχανική)
εισάγεται αβεβαιότητα που σχετίζεται
με το γεγονός ότι για να γίνει
μέτρηση θα πρέπει να συμβεί
αλληλεπίδραση.
ΕΝΑ ΙΔΕΑΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ
Έστω ότι θέλουμε να παρατηρήσουμε
ένα ηλεκτρόνιο με τη βοήθεια ενός
μικροσκοπίου (ιδεατό πείραμα).
Θα πρέπει στο ηλεκτρόνιο να
προσπέσει τουλάχιστον ένα φωτόνιο.
Το φωτόνιο όμως θα προσδώσει
ενέργεια στο ηλεκτρόνιο αλλάζοντας
την ταχύτητά του.

Πριν τη hf
σύγκρουση e-
Μετά τη hf′
σύγκρουση
e-
Ο Heisenberg έδειξε ότι όσο
μειώνουμε το μήκος κύματος (για να
αυξήσουμε τη διακριτική ικανότητα)
οπότε εντοπίζουμε καλύτερα τη θέση
του ηλεκτρονίου, τόσο αυξάνουμε τη
συχνότητα οπότε το φωτόνιο έχει
μεγαλύτερη ενέργεια με συνέπεια να
μεταβάλλει πολύ περισσότερο την
ταχύτητα του ηλεκτρονίου.
HEISENBERG ΑΡΧΗ ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ

1927
Οι μετρήσεις στη θέση και την ορμή
ενός σωματιδίου δεν μπορούν να
γίνουν με μηδενική αβεβαιότητα
ταυτόχρονα.
Ισχύει ότι
ℎ
∆𝑥 ∙ ∆𝑝 ≥
4∙𝜋
όπου ∆𝑥 η αβεβαιότητα στη θέση και
∆𝑝 η αβεβαιότητα στην ορμή.
ΚΥΜΑΤΟΣΩΜΑΤΙΔΙΑΚΟΣ
ΔΥΙΣΜΟΣ
DE BROGLIE ΚΥΜΑΤΟΣΩΜΑΤΙΔΙΑΚΟΣ
ΔΥΙΣΜΟΣ 1924
Όπως είδαμε το φως, που θεωρούνταν

κύμα, έχει σωματιδιακά
χαρακτηριστικά.
Μήπως συμβαίνει και το αντίστροφο,
δηλ. τα σωματίδια έχουν κυματικά
χαρακτηριστικά;
DE BROGLIE ΚΥΜΑΤΟΣΩΜΑΤΙΔΙΑΚΟΣ
ΔΥΙΣΜΟΣ 1924
Ο L. de Broglie πρότεινε ότι

πράγματι τα σωματίδια έχουν
κυματικά χαρακτηριστικά.
Η σύνδεση μεταξύ κυματικών και
σωματιδιακών χαρακτηριστικών
γίνεται με τις εξισώσεις:
𝐸 =ℎ∙𝑓
ℎ
𝑝=
𝜆

Ο δυισμός που πρότεινε ο de Broglie

είναι ΓΕΝΙΚΟ χαρακτηριστικό της
ύλης.
KBANTIKH MHXANIKH
ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ
Αφού τα σωματίδια έχουν κυματικά
χαρακτηριστικά, πρέπει να υπάρχει
μια θεωρία που να περιγράφει τα
ΚΥΜΑΤΙΚΑ χαρακτηριστικά των
σωματιδίων.
Η διατύπωση της θεωρίας αυτής
ολοκληρώθηκε περίπου το 1927 και
είναι η κβαντομηχανική.
ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑΣ ΠΕΔΙΟΥ
Πρέπει επίσης να υπάρχει μια
θεωρία που να περιγράφει τα
ΣΩΜΑΤΙΔΙΚΑ χαρακτηριστικά των
κυμάτων.
Ολοκληρώθηκε το 1953 και είναι
γνωστή ως κβαντική θεωρία πεδίου.
ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ
Η εξίσωση που περιγράφει τις κυματικές
ιδιότητες των σωματιδίων που κινούνται στη
μια διάσταση είναι η εξίσωση Schrödinger
ℎ2 𝑑2 𝜓
− 2
∙ 2 +𝑉∙𝜓 =𝐸∙𝜓
8 ∙ 𝜋 ∙ 𝑚 𝑑𝑥
όπου m η μάζα του σωματιδίου, V το
δυναμικό του πεδίου εντός του οποίου
κινείται, E η ολική του ενέργεια και ψ =
ψ(x) η ονομαζόμενη κυματοσυνάρτηση.
Η προηγούμενη εξίσωση είναι η
χρονοανεξάρτητη εξίσωση Schrödinger.
Δεν θα ασχολοηθούμε με την
χρονοεξαρτημένη εξίσωση Schrödinger.
Η εξίσωση Schrödinger μπορεί να
γενικευτεί για την περίπτωση ενός
σωματιδίου που κινείται στις τρείς
διαστάσεις.
Η εξίσωση Schrödinger μπορεί να
γενικευτεί για την περίπτωση ενός
σωματιδίου που κινείται στις τρείς
διαστάσεις.
Ένα τέτοιο σύστημα που θα
μελετήσουμε είναι το άτομο του
υδρογόνου.
ΚΥΜΑΤΟΣΥΝΑΡΤΗΣΕΙΣ
Η ΚΥΜΑΤΟΣΥΝΑΡΤΗΣΗ Ψ
Η κυματοσυνάρτηση 𝜓 είναι λύση
της εξ. Schrödinger.
Στη συνάρτηση αυτή περιέχονται
όλες οι πληροφορίες που μπορούμε
να έχουμε για ένα σωματίδιο από την
κβαντική θεωρία.
Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ Ψ
Το νόημά της είναι ότι το 𝜓 2 ∙ 𝑑𝑥
δείχνει την πιθανότητα για το
ΣΩΜΑΤΙΔΙΟ να ανιχνευθεί μεταξύ x
και x+dx.
Αντιστοίχως, στις τρείς διαστάσεις,
το 𝜓 2 ∙ 𝑑𝑉 δείχνει την πιθανότητα
για το ΣΩΜΑΤΙΔΙΟ να ανιχνευθεί
μέσα σε στοιχειώδη όγκο dV.
Η ίδια η συνάρτηση ψ δεν έχει
κάποιο νόημα και μπορεί να παίρνει
θετικές και αρνητικές τιμές.
Η 𝜓 προφανώς, ως πιθανότητα,
2
έχει πάντα θετικές ή μηδενικές

τιμές.
Αν θέλουμε να υπολογίσουμε την
πιθανότητα να βρεθεί το σωματίδιο
μεταξύ των σημείων a και b καθώς
κινείται στον άξονα x θα πρέπει να
υπολογίσουμε το
𝑏
න𝜓 2
∙ 𝑑𝑥
𝑎
Ουσιαστικά πρόκειται για το εμβαδό
στη γραφική παράσταση 𝜓 2 − 𝑥.
Σχηματικά 2 𝜓
x
ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ Ψ
Αφού η συνάρτηση ψ εκφράζει την
πιθανότητα, και δεδομένου ότι το
σωματίδιο βρίσκεται κάπου θα πρέπει
να ισχύει
+∞
න 𝜓 2
∙ 𝑑𝑥 = 1
−∞
ή
σ 𝜓 2 ∙ 𝑑𝑥 = 1.
ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ Ψ
Ηιδιότητα αυτή εκφράζει την
κανονικοποίηση της
κυματοσυνάρτησης.
ΟΡΙΣΜΕΝΑ
ΜΟΝΟΔΙΑΣΤΑΤΑ
ΚΒΑΝΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
ΣΩΜΑΤΙΔΙΟ ΣΕ
ΠΗΓΑΔΙ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ
ΑΠΕΙΡΟΥ ΒΑΘΟΥΣ
ΣΩΜΑΤΙΔΙΟ ΣΕ ΑΠΕΙΡΟΒΑΘΟ ΠΗΓΑΔΙ
ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ (ΚΟΥΤΙ)
Έστω ένα σωματίδιο που είναι
παγιδευμένο σε ένα (μονοδιάστατο)
κουτί μήκους L.
V= V=
V=0
0 L x

Ουσιαστικά πρόκειται για ένα
σωματίδιο (π.χ. e-) που είναι
παγιδευμένο σε ένα πηγάδι και
ανακλάται τελείως ελαστικά κάθε
φορά που προσπίπτει στα τοιχώματα.
Αυτό έχει ως συνέπεια να διατηρείται
η ενέργεια του.
Ένα κλασικό ανάλογο είναι να
θεωρήσετε ότι μια χάντρα είναι
περασμένη σε ένα οριζόντιο λείο
σύρμα μήκους L που στα δύο άκρα
του έχει δύο εμπόδια που δεν
αφήνουν τη χάντρα να ξεφύγει.

Στην περίπτωση αυτή αποδεικνύεται
(επιλύοντος την εξ. Schrödinger) ότι:
α) Η (κινητική) ενέργεια του
σωματιδίου είναι ΚΒΑΝΤΙΣΜΕΝΗ
και παίρνει τις τιμές
ℎ2 2
𝐸𝑛 = 2
∙ 𝑛 𝑛 = 1,2,3 …
8∙𝑚∙𝐿
β) Η χαμηλότερη τιμή ενέργειας ΔΕΝ
είναι η 𝐸𝑛 = 0 αφού 𝑛 ≠ 0. Η
ενέργεια αυτή ονομάζεται ενέργεια
μηδενικού σημείου.

ℎ2
γ) Από την εξίσωση 𝐸𝑛 = ∙ 𝑛2
8∙𝑚∙𝐿2
παρατηρούμε ότι όταν m ή L πολύ
μεγάλα, τότε τα διαδοχικά
ενεργειακά επίπεδα θα απέχουν πολύ
λίγο μεταξύ τους.
Πρόκειται για τις περιπτώσεις
ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΩΝ ΣΩΜΑΤΙΔΙΩΝ
ή σωματιδίων ΕΓΚΛΕΙΣΜΕΝΑ ΣΕ
ΜΑΚΡΟΣΚΟΠΙΚΑ ΚΟΥΤΙΑ οπότε
τα κβαντικά φαινόμενα είναι
αμελητέα και τα συστήματα
περιγράφονται με κλασικούς όρους.

δ) Οι κυματοσυναρτήσεις που
μπορούν να περιγράφουν το
σωματίδιο όταν έχει ενέργεια En
είναι
2 𝑛∙𝜋
𝜓𝑛 = ∙ 𝑠𝑖𝑛 ∙𝑥 𝑛 = 1,2,3 …
𝐿 𝐿
Σχηματικά για τις πρώτες
κυματοσυναρτήσεις έχουμε

Μπορούμε να σχεδιάζουμε αυτές τις
κυματοσυναρτήσεις καθώς μοιάζουν
με στάσιμα κύματα σε χορδή.
Η συνάρτηση 𝜓 παίρνει θετικές και
αρνητικές τιμές αλλά η συνάρτηση
𝜓 2 που δίνει την πιθανότητα είναι
παντού θετική.
Η πιθανότητα να βρούμε το
σωματίδιο ΔΕΝ είναι παντού η ίδια
όπως αναμέναμε κλασικά.
Υπάρχουν θέσεις με μηδενική
πιθανότητα και με μέγιστη
πιθανότητα.

Οι κυματοσυναρτήσεις εξελίσσονται
χρονικά, αλλά δεν θα ασχοληθούμε
με τη χρονική τους εξέλιξη.
ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ
ΑΡΜΟΝΙΚΟΥ ΤΑΛΑΝΤΩΤΗ
ΑΡΜΟΝΙΚΟΣ ΤΑΛΑΝΤΩΤΗΣ
(ΔΙΑΤΟΜΙΚΟ ΜΟΡΙΟ)
Ουσιαστικά πρόκειται για το
κβαντικό μοντέλο του αρμονικού
ταλαντωτή για τον οποίο γνωρίζουμε
1 𝑘
ότι 𝑓 = .
2∙𝜋 𝑚
Στη περίπτωση της κβαντομηχανικής
χρησιμοποιούμε το μοντέλο του
αρμονικού ταλαντωτή για να
μελετήσουμε ένα διατομικό μόριο στο
οποίο επιτρέπεται η δονητική
κίνηση.
Το μόριο αποτελείται από άτομα με
μάζες m1 και m2 ενώ ο δεσμός
λειτουργεί ως ελατήριο σταθεράς k.
m1 m2
Ήδηστο πλαίσιο της κλασικής
μηχανικής αποδεικνύεται ότι η
συχνότητα δίνεται από τη σχέση
1 𝑘
𝑓=
2∙𝜋 𝜇
𝑚1 ∙𝑚2
όπου 𝜇= η ονομαζόμενη
𝑚1 +𝑚2
ανηγμένη μάζα.
Ήδηστο πλαίσιο της κλασικής
μηχανικής αποδεικνύεται ότι η
συχνότητα δίνεται από τη σχέση
1 𝑘
𝑓=
2∙𝜋 𝜇
𝑚1 ∙𝑚2
όπου 𝜇= η ονομαζόμενη
𝑚1 +𝑚2
ανηγμένη μάζα.
Ηεξ. Schrödinger επιλύεται για το
1
δυναμικό 𝑉 = ∙ 𝑘 ∙ 𝑥 2 και δίνει ότι:
2
α)Η ενέργεια ειναι ΚΒΑΝΤΙΣΜΕΝΗ
και δίνεται από τη σχέση:
1
𝐸𝑣 = 𝑣 + ∙ ℎ ∙ 𝑓 𝑣 = 0,1,2, …
2
β) Η χαμηλότερη τιμή ενέργειας και
πάλι ΔΕΝ μπορεί να είναι η 𝐸𝜈 = 0.
Η ενέργεια αυτή ονομάζεται ενέργεια
μηδενικού σημείου.
γ) Οι κυματοσυναρτήσεις που
μπορούν να περιγράφουν το μόριο
είναι αρκετά πολύπλοκές και δεν θα
μας απασχολήσουν. Οι γραφικές τους
παραστάσεις όμως και πάλι μοιάζουν
με αυτές των στάσιμων κυμάτων.
Αρμονικός
ταλαντωτής
Δυναμικό &
Κυματοσυναρτήσεις
ΜΟΝΤΕΛΟ ΚΒΑΝΤΙΚΟΥ
ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΕΑ
ΚΒΑΝΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΕΑΣ*
Πρόκειται για το κβαντικό μοντέλο
του αλτήρα δηλ. δύο άτομα που
συνδέονται με άκαμπτο τρόπο και
μπορούν να περιστρέφονται γύρω από
κάποιο άξονα που διέρχεται από το Ο.
Στη περίπτωση της κβαντομηχανικής
χρησιμοποιούμε το μοντέλο του
αλτήρα για να μελετήσουμε ένα
διατομικό μόριο στο οποίο
επιτρέπεται η περιστροφική κίνηση.
Από την κλασική φυσική γνωρίζουμε
ότι η ροπή αδράνειας για άξονα από
το Ο είναι:
𝐼 = 𝑚1 ∙ 𝑟12 + 𝑚2 ∙ 𝑟22 = 𝜇 ∙ 𝑟 2
𝑚1 ∙𝑚2
όπου 𝜇 = η ανηγμένη μάζα.
𝑚1 +𝑚2
Η εξ. Schrödinger επιλύεται και
δίνει ότι η ενέργεια ειναι
ΚΒΑΝΤΙΣΜΕΝΗ και δίνεται από τη
σχέση:
1 ℎ2
𝐸𝐽 = 𝐽 ∙ 𝐽 + ∙ 2
𝐽 = 0,1,2, …
2 8∙𝜋 ∙𝐼
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ
ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ
ΔΙΑΚΡΙΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ
Σύμφωνα με το κριτήριο Rayleigh, η
«γωνιακή απόσταση» που πρέπει να
χωρίζει δύο σημεία, όταν αυτά
παρατηρούνται μέσα από ένα άνοιγμα
διαμέτρου d, ώστε να είναι διακριτά
είναι:
1,22 ∙ 𝜆
𝜃𝑚𝑖𝑛 =
𝑑
Ο περιορισμός αυτός τίθεται από την
περίθλαση και σχηματικά έχουμε:
Αν χρησιμοποιήσουμε ορατό φως
προκύπτει ότι, υπό τις βέλτιστες
συνθήκες, η διακριτική ικανότητα
περιορίζεται περίπου στα 200 nm =
0,2 μm.
Ένας «χοντρικός» κανόνας είναι ότι
με φως μήκους κύματος λ μπορούμε
να διακρίνουμε λεπτομέρειες που
απέχουν επίσης λ.
Πως μπορούμε να αυξήσουμε τη
διακριτική ικανότητα;
Η διακριτική ικανότητα αυξάνει όσο
η ελάχιστη γωνία (θmin) μειώνεται,
καθώς αυτό σημαίνει ότι μπορούμε
να ξεχωρίζουμε σημεία που απέχουν
μικρότερη απόσταση μεταξύ τους.
Ένας από τους τρόπους να μειώσουμε
το θmin είναι να χρησιμοποιήσουμε
ακτινοβολία με μικρότερο μήκος
κύματος.
Ο άλλος τρόπος είναι να αυξήσουμε
το d, αλλά αυτό είναι συνήθως
δύσκολο τεχνολογικά.
Για διαφορετικούς λόγους δεν είναι
εύκολο ή δεν μπορούμε να
χρησιμοποιήσουμε
ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία με
μικρότερο κύματος από το ορατό, δηλ.
υπεριώδεις, ακτίνες Χ ή ακτίνες γ.
Αντί αυτών, μπορούμε να
εκμεταλλευτούμε τις κυματικές
ιδιότητες των σωματιδίων.
Σύμφωνα με την ιδέα του δυισμού,
του de Broglie, το μήκος κύματος που
συνδέεται με ένα σωματίδιο είναι ίσο
ℎ
με 𝜆 = .
𝑝
Αυτό σημαίνει ότι όσο αυξάνει η
ορμή, δηλ. η ταχύτητα ή η ενέργεια
ενός σωματιδίου, τόσο μειώνεται το
μήκος κύματος.
Για παράδειγμα, ηλεκτρόνια με
ενέργεια 50 keV, έχουν μήκος
κύματος ίσο με 0,005 nm.
Αυτό σημαίνει ότι το μήκος κύματος
είναι πολύ μικρότερο από αυτό των
ορατών ακτινοβολιών (400 – 700 nm),
επομένως θα έχουμε μια πολύ μεγάλη
αύξηση της διακριτικής ικανότητας.
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ
Τα βασικά μέρη ενός ηλεκτρονικού
μικροσκοπίου είναι μια πηγή
ηλεκτρονίων, ένας «συγκεντρωτικός
φακός», το στήριγμα του δείγματος,
ένας αντικειμενικός φακός και ένας
ανιχνευτής.
Όλα αυτά βρίσκονται σε υψηλό κενό.
Σχηματικά Παράγει και επιταχύνει τα
e- ώστε να αποκτήσουν
κατάλληλη ενέργεια
Πρόκειται για μαγνητικό

πεδίο που εστιάζει τα e-
στο δείγμα
Θέση δείγματος
Πρόκειται για μαγνητικό

πεδίο που συγκεντρώνει
τα e-
Σχηματίζεται η εικόνα
ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΕΣ ΟΠΤΙΚΟΥ &

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟΥ
Πηγή
Υπάρχουν
σημαντικές
ομοιότητες
Εστίαση
μεταξύ των δύο Δείγμα
οργάνων Αντικειμενικός
φακός
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΟΠΤΙΚΟ
ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ
ΤΥΠΟΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ
ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΩΝ
Υπάρχουν αρκετοί τύποι
ηλεκτρονικών μικροσκοπίων, αλλά
δύο είναι οι βασικοί τύποι
Πρόκειται για το ηλεκτρονικό
μικροσκόπιο διέλευσης (TEM) και το
ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης
(SEM).
Στο πρώτο (TEM) η
εικόνα σχηματίζεται
μετά από διέλευση
των ηλεκτρονίων από
το δείγμα.
Στο σχήμα φαίνεται
ένα ραβδοειδής ιός
(Filamentous
bacteriophage).
Στο δεύτερο (SEM) η εικόνα
σχηματίζεται μετά από ανάκλαση των
ηλεκτρονίων στο δείγμα.
Στο σχήμα φαίνεται ο οφθαλμός μιας
μύγας.
ΑΤΟΜΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ
 Να μελετήσετε το άτομο του υδρογόνου με βάση
το πρότυπο του Bohr.
 Να γνωρίζετε τις βασικές ιδέες του προτύπου του
υδρογόνου σύμφωνα με το κβαντομηχανικό
μοντέλο.
 Να κατανοήσετε πως εφαρμόζεται η
απαγορευτική αρχή του Pauli στα άτομα με
πολλά ηλεκτρόνια.
 Να κατανοήσετε τις βασικές ιδέες της
φασματοσκοπίας.
 Να γνωρίσετε τη φασματοσκοπία μαγνητικού
πυρηνικού συντονισμού.

Ζωής» την §25.1, §25.3, §24.1, §25.4.
 Από το βιβλίο των Freeman/Ruskell/Kesten/
Tauck §26.6.
ΠΡΟΤΥΠΟ BOHR
ΜΟΝΤΕΛΟ BOHR
Ήταν το πρώτο μη κλασικό μοντέλο
που εισήγαγε βασικές ιδέες της
κβαντικής μηχανικής στη μελέτη του
ατόμου.
ΜΟΝΤΕΛΟ BOHR
 Βασίζεταιστις εξής υποθέσεις:
1) Η κίνηση του ηλεκτρονίου γύρω από το
άτομο γίνεται υπό την επίδραση της
δύναμης Coulomb.
2) Το ηλεκτρόνιο κινείται μόνο σε
συγκεκριμένες τροχιές που ονομάζονται
ΕΠΙΤΡΕΠΟΜΕΝΕΣ και σε αυτές η
στροφορμή είναι κβαντισμένη
ℎ
𝐿 =𝑚∙𝜐∙𝑟 =𝑛∙
2∙𝜋
ΜΟΝΤΕΛΟ BOHR
𝑟1 = 0,529 ∙ 10−10 𝑚=
Σχηματικά Ακτίνα Bohr
𝑟𝑛 = 𝑛2 ∙ 𝑟1
r2
E2
r1 E1
4 ∙ 𝜋 2 ∙ 𝑘𝜂𝜆 ∙ 𝑍 2 ∙ 𝑚𝑒 ∙ 𝑒 4
𝐸1 𝐸1 = −
𝐸𝑛 = 2 2 ∙ ℎ2
𝑛 = −21,76 ∙ 10−19 𝐽
= −13,6 𝑒𝑉
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΣΤΑΘΜΩΝ
Αντί για τις
τροχιές πολλές
φορές
∞ (Το ηλεκτρόνιο
ελεύθερο)
χρησιμοποιούμε
Αύξηση ενέργειας
(2η διεγερμένη)
ένα διάγραμμα
που ονομάζεται
(1η διεγερμένη)
διάγραμμα
ενεργειακών (θεμελιώδης στάθμη)
σταθμών όπως το
διπλανό.

Η ενεργειακές στάθμες έχουν όλες
ενέργεια 𝐸𝑛 ≤ 0, γεγονός που
σημαίνει ότι το ηλεκτρόνιο είναι
δεσμευμένο στον πυρήνα.
Όσο πιο αρνητική είναι η ενέργεια
τόσο πιο ισχυρά δεσμευμένο είναι το
ηλεκτρόνιο (απαιτείται μεγαλύτερη
προσφορά ενέργειας για αν
ελευθερωθεί).
1
Προσέξτε ότι επειδή 𝐸𝑛 ∝− 2 καθώς
𝑛
n αυξάνεται η ενέργεια επίσης
αυξάνεται, αλλά η απόλυτη τιμή
μειώνεται.
Το ηλεκτρόνιο συνήθως βρίσκεται στη
θεμελιώδη στάθμη 𝑛 = 1.

Η απόσταση μεταξύ των ενεργειακών
επιπέδων μειώνεται καθώς αυξάνεται
το n και καθώς πλησιάζουμε στη
στάθμη 𝑛 = ∞ συσσωρεύονται κάτω
από την 𝐸∞ = 0 τείνοντας να
δημιουργήσουν μια ενεργειακή ζώνη.
ΜΟΝΤΕΛΟ BOHR
3) Το ηλεκτρόνιο εκπέμπει ενέργεια
κάθε φορά που μεταβαίνει από
εξωτερική σε εσωτερική τροχιά.
∆𝐸 = 𝐸2 − 𝐸1 = ℎ𝑣 ֜
𝐸1
֜ − 𝐸1 = ℎ𝑣
4
ΜΟΝΤΕΛΟ BOHR
3) Αντιθέτως, το ηλεκτρόνιο απορροφά
ενέργεια κάθε φορά που μεταβαίνει
από εσωτερική σε εξωτερική τροχιά.
∆𝐸 = 𝐸2 − 𝐸1 = ℎ𝑣 ֜
𝐸1
֜ − 𝐸1 = ℎ𝑣
4
ΜΟΝΤΕΛΟ BOHR
Γενικά για οποιαδήποτε μετάβαση
μεταξύ δύο σταθμών n και m (m>n)
είναι:
Δ𝐸 = 𝐸𝑚 − 𝐸𝑛 =
𝐸1 𝐸1 𝑛2 − 𝑚2
= 2 − 2 = 𝐸1 ∙ 2 2
>0
𝑚 𝑛 𝑛 ∙𝑚
ΕΞΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΓΡΑΜΜΙΚΟΥ

ΦΑΣΜΑΤΟΣ ΕΚΠΟΜΠΗΣ
Μπορούμε να εξηγήσουμε το
γραμμικό φάσμα εκπομπής με βάση
αυτές τις μεταβάσεις του ηλεκτρονίου
από εξωτερικές σε εσωτερικές
τροχιές.
ΕΞΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΓΡΑΜΜΙΚΟΥ
ΦΑΣΜΑΤΟΣ ΕΚΠΟΜΠΗΣ
ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΤΟΥ BOHR

Αποτελεί μια μίξη κλασικών
(κλασική τροχιά) και κβαντικών
ιδεών (κβάντωση της ενέργειας).
Δίνει σε πολλές περιπτώσεις σωστά
αποτελέσματα με απλά μαθηματικά.
Επιτρέπει μια απλή αναπαράσταση
του ατόμου.
ΑΤΟΜΟ ΤΟΥ ΥΔΡΟΓΟΝΟΥ
ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΤΟΥ ΥΔΡΟΓΟΝΟΥ

Η εξ. Schrödinger στις 3 διαστάσεις
επιλύεται για δυναμικό Coulomb 𝑉 =
𝑒2
− 𝑘𝜂𝜆 ∙ και δίνει ότι:
𝑟
α)Η ενέργεια του μορίου ειναι
ΚΒΑΝΤΙΣΜΕΝΗ και δίνεται από τη
σχέση:
𝑚𝑒 ∙ 𝑒 4 1
𝐸𝑛 = − 2 2 ∙ 𝑛2 𝑛 = 1,2, …
8 ∙ ℎ ∙ 𝜖0
β) Η έκφραση για την ενέργεια είναι
ίδια με αυτή που προκύπτει από το
πρότυπο Bohr και συνήθως γράφεται
ως:
𝐸1
𝐸𝑛 = 𝑛 = 1,2, …
𝑛2
όπου
𝑚𝑒 ∙ 𝑒 4
𝐸1 = − 2 2∙
8 ∙ ℎ ∙ 𝜖0

γ) Οι κυματοσυναρτήσεις που
μπορούν να περιγράφουν το άτομο
είναι αρκετά πολύπλοκες και δεν θα
μας απασχολήσουν. Το μόνο που
χρειάζεται να γνωρίζουμε είναι ότι
εξαρτώναι από 3 ΚΒΑΝΤΙΚΟΥΣ
αριθμούς που συμβολίζονται με n, l,
m l.
ΚΒΑΝΤΙΚΟΙ
ΑΡΙΘΜΟΙ
Ο ΚΥΡΙΟΣ ΚΒΑΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

Ο n = κύριος κβαντικός αριθμός
καθορίζει την ενέργεια του ατόμου
καθώς και το μέγεθος της κατανομής
πυκνότητας.
Παίρνει τις ακέραιες θετικές τιμές n
= 1, 2, 3 …
Ο ΔΕΥΤΕΡΕΥΩΝ ΚΒΑΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ
Ο l = δευτερεύων ή αζιμουθιακός
κβαντικός αριθμός καθορίζει το
μέτρο της στροφορμής καθώς και το
σχήμα της κατανομής της
πιθανότητας.
Παίρνει τις ακέραιες τιμές l = 0, 1,
2… n-1.
Ο ΔΕΥΤΕΡΕΥΩΝ ΚΒΑΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

Ο αριθμός l προσδιορίζει τη
στροφορμή του ηλεκτρονίου μέσω της
σχέσης
ℎ
𝐿 = 𝑙 ∙ (𝑙 + 1) ∙
2∙𝜋
Ο ΜΑΓΝΗΤΙΚΟΣ ΚΒΑΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ
Ο μαγνητικός κβαντικός αριθμός ml
προσδιορίζει τη διεύθυνση του
διανύσματος της στροφορμής καθώς
και τον προσανατολισμό της
κατανομής πιθανότητας στο χώρο.
Παίρνει τις ακέραιες τιμές ml = -l, -
l+1, …, 0, 1, 2, … l-1, l.
Ο ΜΑΓΝΗΤΙΚΟΣ ΚΒΑΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

Ο ml δείχνει ότι
εκτός από το μέτρο
και η κατεύθυνση
του διανύσματος της
στροφορμής είναι
κβαντισμένη.
Ο ΚΒΑΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ SPIN
Πέρα από αυτούς τους τρείς
κβαντικούς αριθμούς χρειάστηκε να
προστεθεί και ένας τέταρτος, ο
κβαντικός αριθμός του spin (ms) που
σχετίζεται με την ιδιοστροφορμή του
ηλεκτρονίου.
Οι επιτρεπόμενες τιμές για τον
αριθμό αυτό είναι ms = ± ½.
ΑΡΧΗ PAULI
ΠΟΛΥΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΑ ΑΤΟΜΑ
Οι 4 κβαντικοί αριθμοί περιγράφουν
τις δυνατές καταστάσεις στις οποίες
μπορεί να βρίσκεται το άτομο του
υδρογόνου.
Το άτομο του υδρογόνου στη
θεμελιώδη κατάσταση
χαρακτηρίζεται από n = 1, l = 0, ml =
0 και ms = ½ ή - ½.
ΠΟΛΥΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΑ ΑΤΟΜΑ
Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε
αυτούς τους 4 κβαντικούς αριθμούς
για να περιγράψουμε προσεγγιστικά
τα ηλεκτρόνια στα άτομα με
περισσότερα ηλεκτρόνια.
ΑΠΑΓΟΡΕΥΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΟΥ PAULI
Σε ένα άτομο με πολλά ηλεκτρόνια,
δεν μπορεί να υπάρχουν δύο
ηλεκτρόνια με την ίδια τετράδα
κβαντικών αριθμών.
Με βάση την αρχή αυτή δομείται το
περιοδικό σύστημα των στοιχείων.
ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ
ΒΙΟΜΟΡΙΩΝ
Από την αλληλεπίδραση τους φωτός
με την ύλη μπορούμε να εξάγουμε
πληροφορίες σχετικά με τη δομή και
τους δεσμούς σε μια χημική ένωση.
Υπάρχουν δύο βασικά είδη
φασματοσκοπίας:
α) Φασματοσκοπία απορρόφησης.
β) Φασματοσκοπία εκπομπής.
ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ
Σεαυτή το υλικό μας ΑΠΟΡΡΟΦΑ
φωτόνια.
E2
Φωτόνιο
E1
Τέτοιου είδους είναι συνήθως οι
φασματοσκοπίες μικροκυμάτων και
υπέρυθρων, η φασματοσκοπία
πυρηνικού μαγνητικού συντονισμού
και η φασματοσκοπία συντονισμού
spin.
Πρίσμα
(συσκευή ανάλυσης)
Πηγή που Το φως

εκπέμπει προσπίπτει
λευκό στο υπό
(πολυχρωματικό) μελέτη
φώς σώμα
Ταστερεά και τα υγρά δίνουν
ΣΥΝΕΧΗ φάσματα απορρόφησης.
Τα αέρια δίνουν ΓΡΑΜΜΙΚΑ

φάσματα απορρόφησης.
ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΕΚΠΟΜΠΗΣ
Σεαυτή το υλικό μας εκπέμπει
φωτόνια.
E2
Φωτόνιο
E1
ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΕΚΠΟΠΗΣ
Τέτοιου είδους είναι ο φωσφορισμός
και ο φθορισμός.
ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΕΚΠΟΜΠΗΣ
Πρίσμα
(συσκευή ανάλυσης)
Πηγή
εκπεμπόμενου
φωτός είναι
το υπό μελέτη
σώμα
ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ ΕΚΠΟΠΗΣ
Ταστερεά και τα υγρά δίνουν
ΣΥΝΕΧΗ φάσματα εκπομπής.
Τα αέρια δίνουν ΓΡΑΜΜΙΚΑ

φάσματα εκπομπής.
ΒΑΣΙΚΗ ΕΞΙΣΩΣΗ
Για τις ενέργειες των 2 σταθμών και
τη συχνότητα του φωτονίου ισχύει
ότι:
∆𝐸 = 𝐸2 − 𝐸1 = ℎ ∙ 𝑓
E2
E1
ΜΟΝΑΔΕΣ
Οι ακτινοβολίες που εμπλέκονται
μπορούν να χαρακτηριστούν:
α) Με το μήκος κύματος λ συνήθως
σε μm(=10-6m) ή σε nm(=10-9m).
β) Με τη συχνότητα f, συνήθως σε
Hz.
1 𝑓
γ) Με τον κυματαριθμό 𝑣ҧ = = ,
𝜆 𝑐
συνήθως σε cm-1.
Σε όλες τις προηγούμενες
περιπτώσεις έχουμε
ΚΒΑΝΤΙΣΜΕΝΕΣ ενεργειακές
στάθμες, που όμως έχουν ενεργειακές
διαφορές πολύ διαφορετικές.
Στην περίπτωση ενός μορίου για
παράδειγμα, η ενέργεια του μορίου
μπορεί να προσεγγιστεί ως:
𝐸
= 𝐸𝜂𝜆𝜀𝜅𝜏𝜌ό𝜈𝜄𝜔𝜈 + 𝐸𝛿ό𝜈𝜂𝜎𝜂𝜍 + 𝐸𝜋𝜀𝜌𝜄𝜎𝜏𝜌𝜊𝜑𝜂𝜍
+ 𝐸𝜋𝜐𝜌𝜂𝜈𝜄𝜅𝜀𝜍
Όμως οι αποστάσεις αυτών των
σταθμών είναι διαφορετικές μεταξύ
τους όπως φαίνεται στο σχήμα που
ακολουθεί.
ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΙΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΕΣ

ΣΤΑΘΜΕΣ
10-24 J
ΜΟΝΤΕΛΟ
ΚΒΑΝΤΙΚΟΥ
ΜΟΝΤΕΛΟ ΑΡΜΟΝΙΚΟΥ ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΕΑ
ΑΤΟΜΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΑΛΑΝΤΩΤΗ
(π.χ. ΑΤΟΜΟ
ΥΔΡΟΓΟΝΟΥ)
Ανάλογα με τα φωτόνια που
χρησιμοποιούμε διεγείρουμε τις
μεταβάσεις μεταξύ συγκεκριμένων
ενεργειακών σταθμών.
ΔΙΑΦΟΡΑ ΕΙΔΗ ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑΣ

NMR
ΦΑΣΜΑΤΟΣΚΟΠΙΑ NMR
Βασίζεται στην αλληλεπίδραση των
πυρήνων με ένα μαγνητικό πεδίο.
Ας θεωρήσουμε την περίπτωση του
υδρογόνου που αποτελείται από ένα
πρωτόνιο.
ΜΑΓΝΗΤΙΚΗ ΔΙΠΟΛΙΚΗ ΡΟΠΗ
 Το πρωτόνιο έχει
ιδιοστροφορμή (spin)
και φορτίο, επομένως
διαθέτει μαγνητική
διπολική ροπή (μ).
 Αυτό σημαίνει ότι
συμπεριφέρεται σαν
ένας μικρό μαγνήτης.

Όταν λοιπόν ένας πυρήνας υδρογόνου
βρεθεί εντός ενός μαγνητικού πεδίου,
θα αλληλεπιδράσει με αυτό.
Παρόμοια με τη στροφορμή των
ηλεκτρονίων στο άτομο του
υδρογόνου, έτσι και εδώ η μαγνητική
διπολική ροπή μπορεί να έχει δύο
πρσανατολισμούς σε σχέση με το
μαγνητικό πεδίο.
Οι δύο αυτοί
προσανατολισμοί
ονομάζονται μ
μz
συμβατικά «πάνω»
και «κάτω»,
ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΜΕ ΤΟ ΠΕΔΙΟ
Η τεχνική του NMR βασίζεται στο
γεγονός ότι παρουσία μαγνητικού
πεδίου υπάρχει διαφοροποίηση της
ενέργειας του πυρήνα.
Ουσιαστικά η φασματοσκοπία NMR
βασίζεται στη μετάβαση των πυρήνων
από την μια κατάσταση στην άλλη
μέσω της απορρόφησης ακτινοβολίας
ενώ το δείγμα μας είναι εντός
μαγνητικού πεδίου.
Προφανώς θα πρέπει η ακτινοβολία
να έχει συχνότητα f που να
ικανοποιεί τη σχέση:
∆𝐸 = 2 ∙ 𝜇𝑧 ∙ 𝐵 = ℎ ∙ 𝑓
Οι υπολογισμοί δείχνουν ότι τα
κατάλληλα φωτόνια ανήκουν στην
περιοχή των ραδιοκυμάτων.
ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ
 Να γνωρίσετε τα βασικά συστατικά ενός
πυρήνα.
 Να μάθετε τις τρείς ραδιενεργές διασπάσεις
καθώς και τον εκθετικό νόμο που ισχύει σε
αυτές.
 Να μάθετε τρόπους με τους οποίους
μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις
ραδιενεργές διασπάσεις για χρονολόγηση.
ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΠΥΡΗΝΑ

ΠΥΡΗΝΑΣ ΑΤΟΜΟΥ
oΟ όρος πυρήνας (nucleus) εισάγεται
το 1912 από τον Rutherford.
o Κάθε άτομο αποτελείται από μια
περιορισμένη περιοχή όπου
συγκεντρώνεται το μεγαλύτερο μέρος
της μάζας και το θετικό του φορτίο,
τον πυρήνα, ο οποίος περιβάλλεται
από μια κατανομή ηλεκτρονίων.
o Προσεγγιστικός υπολογισμός
μεγέθους ατόμων από 1880:
Διάμετρος ατόμου 10-10 m = 1 Å.
o Υπολογισμός Rutherford για την
ακτίνα του πυρήνα: R = 4,9·10-14 m.
o Ο πυρήνας είναι περίπου 10.000
φορές μικρότερος από το άτομο.
ΜΙΑ ΑΝΑΛΟΓΙΑ
Μπορεί να γίνει κατανοητό, το πόσο
μικρός είναι ο πυρήνας από την
ακόλουθη σύγκριση ενός ατόμου και
του Ηλιακού μας συστήματος, αν
προσπαθήσουμε να τα φέρουμε στην
ίδια κλίμακα.
ΜΙΑ ΑΝΑΛΟΓΙΑ
Άτομο 5,3 km Πιο

Χρυσού απομακρυσμένο
30 cm ηλεκτρόνιο
2,6 km Πλούτωνας
Ήλιος
30 cm
65 m Γη
• 1920, Rutherford προτείνει το όνομα
ΠΡΩΤΟΝΙΟ (proton) από την
ελληνική λέξη πρώτος
• Mάζα πρωτονίου: 1836 φορές του
• Φορτίο πρωτονίου θετικό, ακριβώς
όσο και ηλεκτρονίου.
• Φορτίο για άτομο υδρογόνου ουδέτερο
με ακρίβεια 22 δεκαδικών ψηφίων.
• Εντυπωσιακή ισότητα φορτίου
πρωτονίου ηλεκτρονίου.
• Το πρωτόνιο δεν είναι στοιχειώδες
αλλά έχει δομή.
• Αποτελείται από τρία
quarks που όπως θα
δούμε αλληλεπιδρούν
μεταξύ τους.
• Ο αριθμός των πρωτονίων του πυρήνα
ισούται με τον αριθμό των
ηλεκτρονίων του αντίστοιχου
ουδετέρου ατόμου και ονομάζεται
ΑΤΟΜΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ, Ζ.
Υπάρχει ακόμα ένα ουδέτερο
σωματίδιο με μάζα περίπου αυτή του
πρωτονίου.
Δεν υπάρχουν e- στον πυρήνα.
Tο νετρόνιο είναι ένα
σύνθετο σωματίδιο,
όπως το πρωτόνιο,
αποτελούμενο και
αυτό από τρία quarks.
Έχει μάζα 1839 φορές
τη μάζα του
• W. Heisenberg: Όλοι οι πυρήνες
αποτελούνται αποκλειστικά από
νετρόνια (Ν= πλήθος νετρονίων) και
πρωτόνια (Ζ=πλήθος πρωτονίων).
• Ο συνολικός αριθμός πρωτονίων και
νετρονίων είναι ο μαζικός αριθμός
(Α):
Α=Ζ+Ν
ΑΚΤΙΝΑ ΠΥΡΗΝΑ
Η ακτίνα του πυρήνα συνδέεται με
τον μαζικό αριθμό Α με την
προσεγγιστική σχέση:
𝑅 = 𝑅0 ∙ 𝐴1/3
όπου R0 = 1,2 fm = 1,2·10-15 m.
• Τα πρωτόνια και τα νετρόνια ως
αποκλειστικά συστατικά του πυρήνα
(nucleus) αποδίδονται με το κοινό
όνομα ΝΟΥΚΛΕΟΝΙΑ.
ΠΥΡΗΝΑΣ ΑΤΟΜΟΥ Ή ΝΟΥΚΛΙΔΙΟ
• Τα στοιχεία συμβολίζονται ως:
𝐴
𝑍Σ
238
• Π.χ το ουράνιο 92𝑈 έχει 92
πρωτόνια και 146 νετρόνια, δηλ.
μαζικό αριθμό Α = 238.
ΙΣΟΤΟΠΑ
Ο ατομικός αριθμός Ζ είναι
χαρακτηριστικός του ατόμου κάθε
στοιχείου και καθορίζει τη θέση του
στο περιοδικό σύστημα.
Ο ατομικός αριθμός καθορίζει τις
χημικές ιδιότητες του ατόμου, επειδή
ισούται με τον αριθμό των
ηλεκτρονίων που υπάρχουν στο
ουδέτερο άτομο.
ΙΣΟΤΟΠΑ
Όλα τα άτομα του ίδιου στοιχείου δεν
έχουν απαραιτήτως τον ίδιο αριθμό
νετρονίων στον πυρήνα τους.
Επομένως μπορεί να έχουν
διαφορετικό μαζικό αριθμό Α.
ΙΣΟΤΟΠΑ
Τα στοιχεία με ίδιο ατομικό αριθμό Ζ
και διαφορετικό μαζικό Α, δηλαδή με
διαφορετικό αριθμό νετρονίων Ν στον
πυρήνα, ονομάζονται ισότοπα γιατί
καταλαμβάνουν τον ίδιο «τόπο» του
περιοδικού συστήματος.
Ισότοπα ενός στοιχείου μπορεί να
υπάρχουν στη φύση ή να είναι
τεχνητά.
ΙΣΟΤΟΠΑ
Για τον άνθρακα υπάρχουν συνολικά
15 ισότοπα (από C-8 έως C-22).
Μόνο 2 είναι σταθερά (C-12 και C-
13).
Μόνο τρία υπάρχουν στη φύση (C-12,
C-13 και C-14).
ΙΣΟΤΟΠΑ ΥΔΡΟΓΟΝΟΥ
• Τα 3 ισότοπα του Υδρογόνου 11𝐻, 21𝐻,
1𝐻, εμφανίζουν σημαντικές διαφορές
3
και κατ’ εξαίρεση έχουν τα δικά τους

ονόματα.
• Το κοινό Υδρογόνο 11𝐻 (Ζ =1, Α = 1)
είναι το ελαφρότερο και το
συνηθέστερο (99.985%) ισότοπο.
• Το Δευτέριο 21𝐻 με ένα επιπλέον
νετρόνιο εμφανίζεται αρκετά σπάνια
(0.015%). Για κάθε 6.500 άτομα κοινού
υδρογόνου υπάρχει μόνο 1 άτομο
δευτερίου.
• Το ραδιενεργό Τρίτιο 31𝐻 με ακόμη ένα
νετρόνιο είναι μακράν το λιγότερο
άφθονο (για κάθε 1018 άτομα υδρογόνου
υπάρχει ένα άτομο τριτίου).
Εξαιτίας της τεράστιας διαφοράς που
παρουσιάζουν τα ισότοπα αυτά ως
προς τη μάζα τους δεν είναι περίεργο
ότι εμφανίζουν διαφορές στις
φυσικές τους ιδιότητες.
ΝΟΥΚΛΙΔΙΑ ΣΤΗ ΦΥΣΗ
Στη φύση υπάρχουν 270 σταθερά
νουκλίδια και πολλά ασταθή.
Οι ατομικοί αριθμοί κυμαίνονται από
1 έως 92 (στο εργαστήριο έχουμε
φθάσει μέχρι 118).
Στο επόμενο διάγραμμα φαίνονται τα
σταθερά νουκλίδια που υπάρχουν και
η σχέση Ζ και Ν.
ΣΤΑΘΕΡΑ ΝΟΥΚΛΙΔΙΑ
ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ
• Απωστική δύναμη Coulomb (1/r2)
μεταξύ πρωτονίου – πρωτονίου στον
πυρήνα ≈ 50 Ν.
• ΤΕΡΑΣΤΙΑ για τις μικρές μάζες των
πρωτονίων (Δεν θα μπορούσε να
σχηματιστεί κανένας άλλος πυρήνας
πέραν του Υδρογόνου ...).
• Εκτός της απωστικής δύναμης
Coulomb, τα νουκλεόνια βρίσκονται
σε συνεχή κίνηση και αυτή είναι μια
ακόμα αιτία που τείνει να διαλύσει
τους πυρήνες.
• Μέσα στον πυρήνα υπάρχουν κι
άλλες δυνάμεις που συγκρατούν τα
νουκλεόνια. Αυτές είναι οι πυρηνικές
δυνάμεις, που θεωρούνται μια από τις
4 βασικές αλληλεπιδράσεις στη φύση.
• Πρόκειται για δύναμη μικρής
εμβέλειας (~1 fm = 10-15 m) καθώς
μηδενίζεται για αποστάσεις πάνω από
4 fm.
• Δρα μόνο μεταξύ των νουκλεονίων.
• Δεν κάνει διάκριση μεταξύ
πρωτονίου, νετρονίου.
• Γίνεται απωστική σε αποστάσεις
μεταξύ νουκλεονίων < 0,5 fm (δύο
νουκλεόνια δεν μπορούν να
καταλαμβάνουν τον ίδιο χώρο) και
εξαρτώνται από το spin των
αλληλεπιδρώντων σωματιδίων.
• Η πυρηνική δύναμη είναι η πιο
ισχυρή από όλες τις γνωστές
αλληλεπιδράσεις (πρωτόνιο-πρωτόνιο
στα 2 fm) είναι περίπου 100 φορές
ισχυρότερη από την
ηλεκτρομαγνητική αλληλεπίδραση
και 1034 φορές ισχυρότερη της
βαρυτικής αλληλεπίδρασης.
ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΕΙΑ
ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΕΣ ΔΙΑΣΠΑΣΕΙΣ
• Οι μη σταθεροί πυρήνες μπορούν να
διασπαστούν αυθόρμητα με δύο
τρόπους δίνοντας άλλους πυρήνες
(μεταστοιχείωση)
• Είναι οι διασπάσεις α, β (και γ).
• Σε κάθε περίπτωση ο αρχικός
πυρήνας ονομάζεται ΜΗΤΡΙΚΟΣ και
ο πυρήνας που προκύπτει
ΘΥΓΑΤΡΙΚΟΣ.
• Σε κάθε ραδιενεργό διάσπαση,
απελευθερώνεται ενέργεια (Q) είτε με
τη μορφή κινητικής ενέργειας των
σωματίων που προκύπτουν είτε με τη
μορφή Η/Μ ακτινοβολίας.
ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΑΛΦΑ
• Σε αυτή εκπέμπεται ένας πυρήνας
Ηλίου σύμφωνα με την:
𝐴 𝐴−4
𝑍𝑀 → 𝑍−2𝛩 + 42𝐻𝑒 + 𝑄
ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΒΗΤΑ
• Αυτή μπορεί να είναι διάσπαση β-
(εκπέμπεται ένα ηλεκτρόνιο e-) ή
διάσπαση β+ (εκπέμπεται ένα
ποζιτρόνιο e+):
𝐴 𝐴 −
𝑍 𝑀 → 𝑍+1 𝛩 + 𝑒 + 𝜈𝑒ҧ + 𝑄
𝐴 𝐴
𝑍𝑀 → 𝑍−1𝛩 + 𝑒 + + 𝜈𝑒 + 𝑄
ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΓΑΜΜΑ
• Αυτή δεν είναι στην πραγματικότητα
μεταστοιχείωση καθώς ο πυρήνας δεν
αλλάζει, καθώς εκπέμπει φωτόνιο
(ακτινοβολία γ) μεταβαίνοντας από
μια διεγερμένη σε μια στάθμη
χαμηλότερης ενέργειας.
𝐴 ∗ 𝐴
𝑍 𝑀 → 𝑍𝛭 +𝛾
ΡΥΘΜΟΣ ΔΙΑΣΠΑΣΗΣ
ΝΟΜΟΣ ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΩΝ ΔΙΑΣΠΑΣΕΩΝ
• Αν έχουμε ένα δείγμα Ν ραδιενεργών
πυρήνων κάποιου είδους, τότε οι
πυρήνες dN που θα διασπαστούν στο
απειροστό χρονικό διάστημα dt είναι:
𝑑𝑁 = −𝜆 ∙ 𝑁 ∙ d𝑡
ΣΤΑΘΕΡΑ ΔΙΑΣΠΑΣΗΣ
• Το λ είναι η ονομαζόμενη σταθερά
διάσπασης και εκφράζει την
πιθανότητα να διασπαστεί ένας
πυρήνας.
• Έχει μονάδες second-1.
• Κάθε νουκλίδιο έχει τη δική του
σταθερά διάσπασης.
• Η ποσότητα τ = 1/λ ονομάζεται μέσος
χρόνος ζωής.
• Πρόκειται για ένα στατιστικό νόμο,
δεν υπάρχει κανένας τρόπος δηλαδή
να προβλέψουμε ποιος(-οι) πυρήνας(-
ες) από τους αρχικούς N θα
διασπασθούν το επόμενο στοιχειώδες
χρονικό διάστημα dt.
ΕΝΕΡΓΟΤΗΤΑ
Η απόλυτη τιμή του ρυθμού με τον
οποίο γίνονται οι διασπάσεις ενός
πυρήνα ονομάζονται ΕΝΕΡΓΟΤΗΤΑ
(C)
𝑑𝑁
𝐶= =𝜆∙𝑁
𝑑𝑡
ΕΝΕΡΓΟΤΗΤΑ ΠΗΓΗΣ
1 Becquerel (Bq) S.I.=1 διάσπαση/ s.
1 Curie (Ci) = 3,7 x 1010 διασπάσεις/s
= 3,7·1010 Bq.
1 Curie = διασπάσεις που
παρατηρούνται σε 1gr Ra μέσα σε
χρονικό διάστημα 1s.

• Μπορούμε με βάση τον απειροστό
νόμο για τις ραδιενεργές διασπάσεις
να καταλήξουμε με ολοκλήρωση στον
εκθετικό νόμο από τον οποίο
μπορούμε να υπολογίσουμε πόσοι
πυρήνες N θα μείνουν αδιάσπαστοι
μετά από χρόνο t από ένα αρχικό
δείγμα N0 πυρήνων:
𝑁 = 𝑁0 ∙ 𝑒 −𝜆∙𝑡
ΧΡΟΝΟΣ ΥΠΟΔΙΠΛΑΣΙΑΣΜΟΥ
Είναι ο χρόνος (t1/2) στον οποίο έχουν
μείνει αδιάσπαστοι οι μισοί από τους
αρχικούς πυρήνες.
𝑁=𝛮0 Τ2
−𝜆∙𝑡
𝑁 = 𝑁0 ∙ 𝑒
𝑁0 −𝜆∙𝑡1/2
1
֜ = 𝑁0 ∙ 𝑒 ֜ = 𝑒 −𝜆∙𝑡1/2 ֜
2 2
𝑙𝑛2
֜ 𝑡1/2 =
𝜆

Σχηματιικά
ΧΡΟΝΟΣ ΥΠΟΔΙΠΛΑΣΙΑΣΜΟΥ
 Χαρακτηριστικοί χρόνοι υποδιπλασιασμού
ΠΥΡΗΝΙΚΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ
Πρόκειται για αντιδράσεις που

γίνονται μεταξύ πυρήνων.
Σε αυτές συγκρούονται πυρήνες
ή εκτοξεύουμε εναντίον πυρήνων
σωματίδια μεγάλης ενέργειας.
Για παράδειγμα:
1 7 4 4
1 𝐻 + 3 𝐿𝑖 → 2 𝐻𝑒 + 2𝐻𝑒
Γενικά, μια πυρηνική αντίδραση
παριστάνεται ως:
𝑎+𝑋 →𝑌+𝑏
όπου τα a και b είναι συνήθως
σωματίδια (σπανιότερα πυρήνες) και
τα Χ, Υ πυρήνες.
Σε κάθε πυρηνική αντίδραση :

 Διατηρείται το φορτίο.
 Διατηρείται ο συνολικός αριθμός
νουκλεονίων.
 Διατηρείται η ορμή.
 Διατηρείται η ενέργεια και η μάζα.
1+7 = 4+4
Για παράδειγμα:
Διατήρηση
νουκλεονίων
1
1𝐻 + 73𝐿𝑖 → 42𝐻𝑒 + 42𝐻𝑒
1+3 = 2+2
Διατήρηση
φορτίου
 Κάθε πυρηνική αντίδραση

χαρακτηρίζεται από την ονομαζόμενη Q
τιμή.
 Για παράδειγμα:
1 7 4 4
1 𝐻 + 3 𝐿𝑖 → 2 𝐻𝑒 + 2𝐻𝑒 + 17,3 𝑀𝑒𝑉
 Η τιμή των Q = 17,3 MeV δείχνει την
ενέργεια που απελευθερώνεται
 Αντίθετα αν το Q ήταν αρνητικό, αυτό
σημαίνει ότι απαιτείται ενέργεια.
ΣΧΑΣΗ & ΣΥΝΤΗΞΗ

Δύο πολύ σημαντικές πυρηνικές
αντιδράσεις είναι η σχάση και η
σύντηξη.
Η σχάση συμβαίνει σε πυρήνες
με μεγάλο μαζικό αριθμό που
διασπώνται.
Η σύντηξη συμβαίνει σε πυρήνες
με μικρό μαζικό αριθμό που
ενώνονται.
ΣΧΑΣΗ
Η σχάση ανακαλύφθηκε το 1939 από
τους Hahn και Strassman στην
Γερμανία.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα
είναι η σχάση του ουρανίου:
141
1
0𝑛 + 235
92𝑈 → 56𝐵𝑎
92
+ 36𝐾𝑟 + 3 10𝑛 + 200𝑀𝑒𝑉
ΑΛΥΣΙΔΩΤΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ
Βασίζεται στο γεγονός ότι κάθε

σχάση ουρανίου παράγει τρία
νετρόνια που με τη σειρά τους
μπορούν και αυτά να προκαλέσουν
σχάση.
ΑΛΥΣΙΔΩΤΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ
ΣΥΝΤΗΞΗ
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα
είναι η σύντηξη υδρογόνου με
ισότοπου του ηλίου:
1
1𝐻 + 21𝐻 → 32𝐻𝑒 + 𝛾
ΡΑΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
ΡΑΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
o Στημέθοδο της ραδιοχρονόλογησης,
χρησιμοποιούμε τον εκθετικό νόμο που
μάθαμε ότι ισχύει στις ραδιενεργές
διασπάσεις προκειμένου να υπολογίσουμε
το χρόνο που έχει περάσει.
ΡΑΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΠΕΤΡΩΜΑΤΩΝ
• Στη γεωλογία μπορούμε να μετρήσουμε
την ηλικία των πετρωμάτων μετρώντας το
λόγο 40Κ προς 40Ar (t1/2 = 1,25 x 109 έτη) ή
235U προς 207Pb.
• Με τον τρόπο αυτό έχουμε διαπιστώσει

ότι τα παλαιότερα πετρώματα στη Γη
έχουν ηλικία που είναι συμβατή με την
ηλικία της Γης που εκτιμάται στα 4
δισεκατομμύρια χρόνια.
ΡΑΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΜΕ ΑΝΘΡΑΚΑ 14
• Η συγκεκριμένη τεχνική αναπτύχθηκε από
τον W. Libby που βραβεύθηκε με το
βραβείο Nobel στη Χημεία το 1960.
ΠΡΟΕΛΕΥΕΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ 14 ΣΤΗΝ
ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ
• Η Γη βομβαρδίζεται συνεχώς με κοσμική
• Πρόκειται για σωματίδια (πρωτόνια και
πυρήνες) μεγάλης ενέργειας προερχόμενα
από τον Ήλιο ή τον Γαλαξία μας.
• Τα σωματίδια αυτά συγκρούονται με
σωματίδια στην ατμόσφαιρα και παράγουν
μεταξύ των άλλων το ισότοπο 14C.
• Ο C-14 είναι ραδιενεργός και αυθόρμητα
διασπάται, αλλά αναδημιουργείται από τις
κοσμικές ακτίνες.
• Θεωρούμε ότι η όλη διαδικασία έχει φθάσει σε
ισορροπία, δηλαδή όση ποσότητα C-14
διασπάται σε ένα χρονικό διάστημα τόση
επανεμφανίζεται.
• Διαχρονικά λοιπόν, στην ατμόσφαιρα ο λόγος
των δύο ισοτόπων C-14 (ραδιενεργό) και C-12
(μη ραδιενεργό) είναι σταθερός.
• Τα φυτά προσλαμβάνουν άνθρακα από την
ατμόσφαιρα, με τη μορφή CO2.
• Ο C που υπάρχει όμως στο CO2 μπορεί να
είναι είτε C-12 είτε C-14.
• Ο άνθρακας αυτός, μέσω της τροφικής
αλυσίδας περνά και στους υπόλοιπους
οργανισμούς.
• Άρα σε κάθε οργανισμό θα υπάρχουν και τα
δύο αυτά ισότοπα του άνθρακα.
• Όσο ένας οργανισμός είναι ζωντανός,
αναπληρώνει το ισότοπο C-14 που χάνει
εξαιτίας της διάσπασής του και ο λόγος των
ισοτόπων είναι ίδιος με αυτόν της
ατμόσφαιρας.
• Όταν όμως ο οργανισμός πεθάνει, αρχίζει η
ποσότητα του C-14 να μειώνεται και έτσι ο
λόγος των δύο ισοτόπων αλλάζει.
• Στην αρχαιολογία χρησιμοποιούμε τη
μέτρηση του επιπέδου 14C (t1/2 = 5730 έτη)
σε σύγκριση του με εκείνο που θα έπρεπε
να υπάρχει αν δεν είχαν σταματήσει οι
φυσιολογικές λειτουργίες του φυτικού ή
ζωικού οργανισμού για τον υπολογισμό
της ηλικίας του ευρήματος.
• Ο Libby επιβεβαίωσε τη λειτουργία του
«ρολογιού» του χρησιμοποιώντας κάποια
αντικείμενα που η ηλικία τους ήταν
γνωστή από άλλες πηγές φτιάχνοντας την
«καμπύλη των γνωστών ηλικιών».
• Σε αυτή, τοποθέτησε στον κατακόρυφο
άξονα το λόγο των δύο ισοτόπων σε σχέση
με τη γνωστή του λόγου που ισχύει για την
ατμόσφαιρα.
• Σχηματικά
ΜΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΡΑΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗΣ
Χρησιμοποιώντας τη συγκεκριμένη
τεχνική (χρονολόγηση των σπόρων) έγινε
ο επόμενος χάρτης ο οποίος δείχνει την
εξάπλωση των εξημερωμένων φυτών από
μια από τις πηγές της, την περιοχή της
Γόνιμης Ημισελήνου.
ΜΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΡΑΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗΣ
ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ
ΙΟΝΤΙΖΟΥΣΑ ΑΚΙΝΟΒΟΛΙΑ
• Τι είναι η ιοντίζουσα ακτινοβολία.
• Πως αλληλεπιδρά με την ύλη.
• Στοιχεία δοσιμετρίας.
• Επιπτώσεις της ιοντίζουσας ακτινοβολίας στους
ζωντανούς οργανισμούς.
• Έκθεση του ανθρώπου σε ιοντίζουσα
• Εφαρμογές.
ΙΟΝΤΙΖΟΥΣΑ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ
• Είναι κάθε ακτινοβολία που μπορεί
να προκαλέσει ιονισμό της ύλης
(απελευθέρωση ηλεκτρονίου).
• Μπορεί να είναι είτε
ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία με
ενέργεια μεγαλύτερη από το έργο
εξόδου (φωτοηλεκτρικό φαινόμενο),
όπως οι ακτίνες γ, Χ και οι
υπεριώδεις.
ΙΟΝΤΙΖΟΥΣΑ Η/Μ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ

• Σχηματικά
ΙΟΝΤΙΖΟΥΣΑ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ
• Μπορεί επίσης να είναι σωματιδιακή
ακτινοβολία με κατάλληλη ενέργεια
(πρωτόνια/πυρήνες ηλίου, ηλεκτρόνια
ποζιτρόνια, νετρόνια).
Η ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ
ΙΟΝΤΙΖΟΥΣΑΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ
ΜΕ ΤΗΝ ΥΛΗ
ΣΩΜΑΤΙΔΙΑ ΑΛΦΑ
• Υπενθυμίζεται ότι πρόκειται για
πυρήνες ηλίου που έχουν θετικό
φορτίο.
• Η πορεία του μέσα στην ύλη είναι
συνήθως ευθύγραμμη εξαιτίας της
μεγάλης μάζας του.
• Έχουν ενέργειες μεταξύ 3 και 8 MeV,
ανάλογα με τον μητρικό και τον
θυγατρικό πυρήνα.
ΣΩΜΑΤΙΔΙΑ ΑΛΦΑ
• Σε αυτή του την πορεία προκαλεί διεγέρσεις
είτε ιονισμούς (συνήθως σε ζεύγη) χάνοντας
σταδιακά την ενέργειά του.
ΣΩΜΑΤΙΔΙΑ ΒΗΤΑ
• Υπενθυμίζεται ότι πρόκειται είτε για
ηλεκτρόνια (e- = β-), είτε για
ποζιτρόνια (e+ = β+).
• Η πορεία του μέσα στην ύλη δεν είναι
ευθύγραμμη.
• Έχουν ενέργειες συνήθως μεταξύ
0,01 και 5 MeV.
• Μπορούν να προκαλέσουν διέγερση ή
ιονισμό.
β- e-
+
Διερχόμενα κοντά από τον πυρήνα
μπορούν να χάσουν ενέργεια με τη
μορφή φωτονίου.
Πυρήνας
+
hf
β-
ΑΛΦΑ & ΒΗΤΑ ΣΩΜΑΤΙΔΙΑ

• Καθώς οι ενέργειες των σωματιδίων α
και β είναι της τάξης του MeV=106
eV, ενώ η ενέργεια ιοντισμού μερικά
eV, ένα τέτοιο σωμάτιο μπορεί να
προκαλέσει χιλιάδες ιοντισμούς.
ΑΚΤΙΝΕΣ ΓΑΜΜΑ
• Πρόκειται για φωτόνια.
• Αλληλεπιδρούν με πολλούς τρόπους
με την ύλη αλλά εδώ θα ασχοληθούμε
μόνο με εκείνους τους τρόπους που
έχουν βιολογική σημασία.
ΑΚΤΙΝΕΣ ΓΑΜΜΑ
• Μπορεί προφανώς να προκαλέσει ιονισμό
(στην πραγματικότητα πρόκειται για το
φωτοηλεκτρικό φαινόμενο της ατομικής
φυσικής).
Φωτόνιο Φώτο-
ηλεκτρόνιο
Πυρήνας
ΣΚΕΔΑΣΗ COMPTON
• Το φωτόνιο διώχνει ένα από τα εξωτερικά
ηλεκτρόνια χάνοντας ένα τμήμα της
ενέργειάς του.
Νέο
φωτόνιο
Αρχικό
φωτόνιο
Ηλεκτρόνιο
Compton
Πυρήνας
ΔΙΔΥΜΗ ΓΕΝΕΣΗ
• Ένα φωτόνιο, υπό ορισμένες προϋποθέσεις
μπορεί να παράγει ένα ζεύγος ηλεκτρονίου,
ποζιτρονίου.
Αρχικό
φωτόνιο
Πυρήνας
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΩΝ ΣΤΗΝ ΥΛΗ
Προφανώς, τα ελεύθερα ηλεκτρόνια
που δημιουργούνται από τους τρείς
προηγούμενες μηχανισμούς
(φωτοηλεκτρικό, φαινόμενο Compton,
δίδυμη γένεσης) μπορούν με τη σειρά
τους να προκαλέσουν παρόμοια
αποτελέσματα με αυτά των
φορτισμένων σωματιδίων.
ΔΟΣΙΜΕΤΡΙΑ
ΓΕΝΙΚΑ
Έστω ότι διαθέτουμε μια πηγή
ακτινοβολίας ιοντίζουσας
ακτινοβολίας, και έστω ένα σώμα (για
παράδειγμα ένας κύβος) που
βρίσκεται μέσα στο πεδίο αυτής της
ΓΕΝΙΚΑ
Σχηματικά Σκεδαζόμενη
ενέργεια Es
Έκθεση σε Διερχόμενη
* ενέργεια E0 Απορροφούμενη
ενέργεια Ea
ενέργεια Et
Πηγή ιοντίζουσας
ακτινοβολίας
ΓΕΝΙΚΑ
Προφανώς από τη διατήρηση της
ενέργειας ισχύει
𝐸0 = 𝐸𝑎 + 𝐸𝑠 + 𝐸𝑡
Η βιολογική δράση της ακτινοβολίας
εξαρτάται από την ενέργεια που
απορροφάται.
Ορίζουμε λοιπόν την απορροφούμενη
δόση ακτινοβολίας.
ΑΠΟΡΡΟΦΟΥΜΕΝΗ ΔΟΣΗ
Απορροφούμενη Δόση (D): Ορίζεται
ως η ενέργεια (E) που αποθέτει η
προσπίπτουσα ακτινοβολία κατά τη
διέλευση της στη μονάδα μάζας (m)
του υλικού, δηλ.:
𝐸
𝐷=
𝑚
Η απορροφούμενη δόση εξαρτάται
από το υλικό αλλά και από το είδος
και την ενέργεια της ιοντίζουσας
Ένα παράδειγμα της εξάρτησης αυτής
φαίνεται στο ακόλουθο διάγραμμα
που δείχνει την ενέργεια που
απορροφάται από κάθε γραμμάριο
διαφορετικών υλικών, σε συνάρτηση
με την ενέργεια.
Μονάδες: S.I. 1Gray (1 Gy) = 1
Joule/kg
1 rad (radiation absorbed dose)
ορίζεται ως η ποσότητα ακτινοβολίας
που αποθέτει 0,01 J ενέργειας ανά
χιλιόγραμμο μάζας ιστού, δηλ. 1 rad
= 0,01 J/kg = 0,01 Gy.
• Η απορροφούμενη δόση αναφέρεται σε όλες
τις ακτινοβολίες και αποτελεί μέτρηση της
ολικής ενέργειας που απορροφά δεδομένο
τεμάχιο ύλης ή οργανισμός.
• Δεν αποτελεί όμως από μόνη της μέτρο των
βιολογικών επιπτώσεων, διότι τα βιολογικά
αποτελέσματα δεν εξαρτώνται μόνο από τη
δόση αλλά και από το είδος της ακτινοβολίας.
ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΔΡΑΣΗ
• Για παράδειγμα δεδομένη δόση
ακτινοβολίας άλφα προκαλεί 10 φορές
περισσότερες βιολογικές βλάβες από ίση
δόση ακτίνων Χ.
ΙΣΟΔΥΝΑΜΗ ΔΟΣΗ
Ισοδύναμη Δόση (H): Ορίζεται ως το
γινόμενο της απορροφούμενης δόσης
(D) με έναν συντελεστή ποιότητας
που ονομάζεται Σχετική Βιολογική
Δραστικότητα (RBE).
𝐻 = 𝐷 ∙ (𝑅𝐵𝐸)
ΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΔΡΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ
Γιατον συντελεστή RBE έχουμε,
κατά προσέγγιση, τις εξής τιμές.
ΙΣΟΔΥΝΑΜΗ ΔΟΣΗ
Μονάδες 1 Sievert (Sv)=(1 Gy)·(RBE).
1 rem = 0,01 Sv.
ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ
ΤΗΣ ΙΟΝΤΙΖΟΥΖΑΣ
ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ
ΓΕΝΙΚΑ
Η ακτινοβολία μεταφέρει ενέργεια, η

οποία μπορεί να επιφέρει χημικές
αλλαγές.
Οι αλλαγές σε ένα μόριο/άτομο
μπορεί να ΑΜΕΣΕΣ ή ΕΜΜΕΣΕΣ.
ΑΜΕΣΕΣ –ΕΜΜΕΣΕΣ ΧΗΜΙΚΕΣ
ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ
 Άμεση είναι μια μεταβολή που
προκαλείται όταν η ακτινοβολία επιδρά
απευθείας στο υπό μελέτη χημικό
σύστημα.
 Έμμεση είναι μια μεταβολή όταν το υπό
μελέτη χημικό είδος λαμβάνει την
ενέργεια όχι απευθείας από την
ακτινοβολία, αλλά από κάποιο άλλο
σωματίδιο που έχει απορροφήσει την
ενέργεια της ακτινοβολίας.
ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΜΜΕΣΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ
 Σε ένα περιβάλλον όπως το κύτταρο,

όπου κυριαρχεί το νερό, ενώ κάποια
μόρια βρίσκονται σε μικρή συγκέντρωση,
είναι προφανές ότι ο μηχανισμός της
έμμεσης μεταβολής μπορεί να είναι
σημαντικός.
 Αυτός είναι ένας από τους λόγους που οι
πρώτες έρευνες στράφηκαν στην
επίδραση της ακτινοβολίας το νερό.
ΡΑΔΙΟΛΥΣΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ
Έχει διαπιστωθεί ότι η ιοντίζουσα

ακτινοβολία μπορεί να οδηγήσει στην
παραγωγή των ακόλουθων χημικών
ειδών
𝐻2 𝑂 → 𝐻+ + 𝑂𝐻− + 𝐻 ∙ + 𝑂𝐻∙ + 𝐻2 𝑂+ +
− + −
+𝐻2 𝑂 + 𝐻3 𝑂 + 𝐻2 𝑂2 + 𝐻𝑂2
∙
+𝐻𝑂2 + 𝐻2 + 𝑂2
ΡΑΔΙΟΛΥΣΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ
Όλα αυτά τα προϊόντα μπορούν να

χωριστούν σε τρείς κατηγορίες
 ΜΟΡΙΑ: 𝐻2 𝑂2 , 𝐻2 , 𝑂2
−
 ΙΟΝΤΑ: + − +
𝐻 , 𝑂𝐻 , 𝐻3 𝑂 , 𝐻𝑂2
 ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΡΙΖΕΣ: 𝐻 ∙ , 𝑂𝐻 ∙ ,
𝐻2 𝑂+
− ∙
𝐻2 𝑂 , 𝐻𝑂2
ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΡΙΖΕΣ
Ελεύθερη ρίζα είναι ένα άτομο, μόριο

ή συγκρότημα ατόμων που φέρει μη
συζευγμένο ηλεκτρόνιο, έχουν
δηλαδή περιττό πλήθος ηλεκτρονίων.
Οι ελεύθερες ρίζες μπορεί να έχουν
φορτίο ή να είναι ουδέτερες.
Έχουν μεγάλη τάση να αντιδράσουν.
ΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ
Για παράδειγμα
Ιον υδροξυλίου
(όλα τα e- συζευγμένα)
Ζυγός αριθμός e-
Ελεύθερη ρίζα υδροξυλίου

(μη συζευγμένο e-)
Μονός αριθμός e-
Οι ελεύθερες ρίζες του υδρογόνου
(𝐻 ) και του υδροξυλίου (𝑂𝐻 ∙ ) μπορεί
∙
να αντιδράσουν με οργανικά μόρια.
Για παράδειγμα η ελεύθερη ρίζα
υδροξυλίου μπορεί να αντιδράσει με
μεγάλη ποικιλία οργανικών ενώσεων
παράγοντας πιο περίπλοκες
ελεύθερες ρίζες
𝑅𝐻 + 𝑂𝐻 ∙ → 𝑅∙ + 𝐻2 𝑂
Οι ρίζες αυτές μπορεί αν

αντιδράσουν μεταξύ τους δίνοντας
νέα χημικά είδη.
Για παράδειγμα αυτό μπορεί να
συμβεί με κάποιο μόριο πρωτεΐνης ή
DNA.
ΑΜΕΣΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ
Η ιοντίζουσα ακτινοβολία μπορεί να

επιφέρει όμως και αλλαγές στη
διαμόρφωση των μακρομορίων.
Μια τέτοια μεταβολή είναι η
διάσπαση μιας αλυσίδας (π.χ. της
πολυπεπτιδικής αλυσίδας μιας
πρωτεΐνης).
Μια άλλη μεταβολή στη διαμόρφωση

είναι η διάλυση ένδο-μοριακών
δεσμών και η διάλυση της
τριτοταγούς δομής μιας πρωτεΐνης.
Ένδο-μοριακοί
δεσμοί που μπορεί
να σπάσουν
Μια ακόμα μεταβολή στη διαμόρφωση

είναι η διάλυση διά-μοριακών
δεσμών.
Διά-μοριακοί
δεσμοί που μπορεί
να σπάσουν
ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΕ

ΙΟΝΤΙΖΟΥΣΕΣ
ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΕΣ
ΓΕΝΙΚΑ
Ο άνθρωπος μπορεί να εκτεθεί με
διάφορους τρόπους στην ιοντίζουσα
Ένας σημαντικός παράγοντας, που
καθορίζει τις συνέπειες, είναι αν η
έκθεση είναι ολόσωμη ή τοπική.
ΓΕΝΙΚΑ
Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας
είναι αν η έκθεση είναι οξεία ή
χρόνια.
Υπάρχουν επίσης οι εσωτερικές πηγές
και οι εξωτερικές πηγές.
Ακόμα υπάρχει η έκθεση του γενικού
πληθυσμού και η έκθεση των
επαγγελματιών.
ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Πρόκειται για ραδιενεργούς πυρήνες
που συνήθως μέσα από την τροφή ή
το νερό εισέρχονται στον ανθρώπινο
οργανισμό.
Οι πυρήνες μπορεί να υπάρχουν από
τη φύση, αλλά μπορεί να είναι και
αποτέλεσμα ανθρώπινης
δραστηριότητας (κυρίως πυρηνικών
δοκιμών ή ατυχημάτων).
ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΦΥΣΙΚΗΣ

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ
Παράδειγμα φυσικού ραδιενεργού
ισοτόπου είναι το 40𝐾 που
συγκεντρώνεται κυρίως στους μυς.
Ένα άλλο ραδιενεργό ισότοπο που
υπάρχει φυσιολογικά στο περιβάλλον
είναι ο 14𝐶 που εισέρχεται με τη CO2
στα φυτά.
ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΤΕΧΝΗΤΗΣ
Τέτοιες είναι για παράδειγμα το
137
𝐶𝑠 και το 90𝑆𝑟.
Όταν αυτά βρεθούν με κάποιο τρόπο
στην ατμόσφαιρα, συνήθως μετά από
κάποιο ατύχημα ή από πυρηνικές
δοκιμές ακολουθούν την πορεία που
φαίνεται στο ακόλουθο σχήμα.

Ατμόσφαιρα
Έδαφος Επιφάνεια φυτών
Φυτά
Ζώα
Άνθρωπος
Στο επόμενο διάγραμμα φαίνεται η
αύξηση της παρουσίας Cs στον
ανθρώπινο οργανισμό μετά από
περιόδους έντονων πυρηνικών
δοκιμών.
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΠΥΡΗΝΙΚΩΝ

ΔΟΚΙΜΩΝ ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ CS
ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Από την κοσμική ακτινοβολία που
ποικίλει ανάλογα με το υψόμετρο.
Ραδιενεργά ορυκτά που βρίσκονται
στα οικοδομικά υλικά.
ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Από το αέριο ραδόνιο που
συσσωρεύεται στα σπίτια εισερχόμενο
από το έδαφος.
Ιατρικές εξετάσεις και θεραπείες.
ΕΙΣΟΔΟΙ ΡΑΔΟΝΙΟΥ ΣΤΑ
ΟΙΚΗΜΑΤΑ
ΦΥΣΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Τυπικές ισοδύναμες δόσεις από
διάφορων ειδών ακτινοβολίες.
ΕΚΘΕΣΗ ΣΕ ΙΟΝΤΙΖΟΥΣΑ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ
Σχηματικά για το μέσο Αμερικάνο
έχουμε
ΧΡΗΣΕΙΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ
ΙΑΤΡΙΚΗ
Στην Ιατρική για διάγνωση και
θεραπεία.
Διάγνωση: Ακτινογραφίες.
Ιχνηθέτες: 131Ι για τη λειτουργία του
θυρεοειδούς αδένα 32P εντοπίζεται
στα οστά, 59Fe στην σπλήνα, 210Pb στα
νεφρά.
ΙΑΤΡΙΚΗ
Θεραπεία Ακτινοβόληση καρκινικών
όγκων: ακτινοβολία γ (60Co) και Χ αλλά
συχνά και πρωτόνια, ηλεκτρόνια ή άλλα
φορτισμένα σωματίδια μετά από
κατάλληλη επιτάχυνση τους.
Εισαγωγή ραδιοϊσοτόπου μέσω της
πεπτικής ή κυκλοφοριακής οδού, π.χ.
εισαγωγή μεγαλύτερων ποσοτήτων 131Ι
για τη θεραπεία καρκινικών όγκων ή
υπερθυρεοειδισμού.
ΙΑΤΡΙΚΗ
Ορισμένα από τα ισότοπα που
χρησιμοποιούνται στην Ιατρική.
ΓΕΩΠΟΝΙΑ
• Χρησιμοποίηση ραδιοϊσοτόπων ως ιχνηθέτες.
• Αυτοραδιογραφία: λήψη ακτινογραφήματος
στο οποίο αποτυπώνεται η κατανομή των
ραδιοϊσοτόπων.
• Φωσφορούχο λίπασμα στο οποίο ο κοινός
φώσφορος έχει αντικατασταθεί με 32Ρ.
Μελέτη της ταχύτητας και του τρόπου
απόθεσης του φωσφόρου σε διάφορα σημεία
του φυτού.
ΓΕΩΠΟΝΙΑ
• 14C: Βρίσκεται σε πολύ μικρό ποσοστό στο
διοξείδιο του άνθρακα της ατμόσφαιρας
και προσλαμβάνεται κατά τη διάρκεια της
φωτοσύνθεσης. Είναι ραδιενεργό ισότοπο
με χρόνο υποδιπλασιασμού 5760 χρόνια.
Μελέτη των τμημάτων του φυτού που
μετέχουν στη φωτοσύνθεση.
• 15Ο ή 19Ο: Υδατικό διάλυμα
εμπλουτισμένο με αυτά τα ραδιοϊσότοπα
εισάγεται στο ριζικό σύστημα του φυτού –
χαρτογράφηση της πορείας του
μεταβολισμού.

ΦΥΣΙΚΗ Κ. Μπεθάνης, Π. Τζαμαλής Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΦΥΣΙΚΗ Κ. Μπεθάνης, Π. Τζαμαλής Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΦΥΣΙΚΗ (ΘΕΩΡΙΑ)

Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Εισαγωγική διάλεξη για το μάθημα

Γενικές οδηγίες μαθήματος

• Μηχανική των ρευστών

• ΦΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΖΩΗΣ

• Μονάδες μέτρησης στο SI (πολλαπλάσια και υποδιαιρέσεις, π.χ.

2. Υπολογίστε τη μάζα του αέρα που περιέχεται σε ένα δοχείο 50 L.

3. Πόσα τετραγωνικά μέτρα είναι η διατομή τριχοειδούς αγγείου

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗΣ ΜΟΝΑΔΩΝ – ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ

Η εικόνα μας για τον κόσμο δημιουργείται στον

Μία ομάδα ερευνητών στο University of Hawaii,

1 σταγόνα έχει όγκο περίπου 0,05 mL.

Η φύση του φωτός

Η κυματική φύση του φωτός

Η εγκάρσια (βλέπε παράρτημα Ι)

Όπως όλα τα ηλεκτρομαγνητικά

Ημιτονοειδές επίπεδο Η/Μ κύμα

Ηλεκτρικό πεδίο 𝛦 με πλάτος Ε0 και μαγνητικό πεδίο 𝛣 με πλάτος Β0 είναι

Για το κενό η ταχύτητα του Η/Μ είναι περίπου c = 3108 m/s

Ηλεκτρομαγνητικό (Η/Μ) κύμα

Εξισώσεις του Maxwell (δεν αναφέρονται εδώ) έδειξαν ότι:

Όταν το φως αλληλεπιδρά με την ύλη, το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο του αλληλεπιδρά με

 Και έτσι η ταχύτητα του φωτός σε ένα υλικό θα είναι:

Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως

Απορρόφηση του Φωτός απο την Ύλη

 το μήκος του δείγματος

Phet : εργαστήριο νόμου Beer

Παλαιό θέμα εξετάσεων

Α …………… Β …………… C …………. D ……………….

Εάν η επίπεδη επιφάνεια, στην οποία προσπίπτει

Αρκετά καλή προσέγγιση κατοπτρικής ανάκλασης

Η βασική διαφοροποίηση μεταξύ των δύο

β' νόμος της ανάκλασης:

Τα φαινόμενα της ανάκλασης και της διάθλασης συμβαίνουν

Η πορεία των φωτεινών ακτίνων έχει πλήρη

Στο αριστερό μέρος του σχήματος φαίνεται η πορεία μιας δέσμης (ή

Το μέρος της δέσμης που διαθλάται, ονομάζεται

Η διαθλώμενη ακτίνα βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο που

ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ SNELL

Στην περίπτωση κατά την οποία, ακτινοβολία που διαδίδεται σε μέσο

ΕΡΩΤΗΣΗ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ

Α. μια ακτίνα προσπίπτει σε μια διαχωριστική επιφάνεια με ένα δεύτερο υλικό

Β. μια ακτίνα προσπίπτει σε μια διαχωριστική επιφάνεια με ένα δεύτερο υλικό

Γ. μια ακτίνα προσπίπτει σε μια διαχωριστική επιφάνεια με ένα δεύτερο υλικό

Δ. μια ακτίνα προσπίπτει σε μια διαχωριστική επιφάνεια με ένα δεύτερο υλικό

ΟΛΙΚΗ ΑΝΑΚΛΑΣΗ – ΟΠΤΙΚΕΣ ΙΝΕΣ

•Ο εγκέφαλος επεξεργάζεται πραγματικές ακτίνες που εισέρχονται στο μάτι και

Kύριος άξονας του κατόπτρου,

Όλες οι ακτίνες φωτός ανακλώνται από την κατοπτρική επιφάνεια

Επομένως, η ακτίνα καμπυλότητας του κατόπτρου ορίζει άμεσα την

Εξίσωση των κατόπτρων:

όπου το αρνητικό πρόσημο

Από την εξίσωση των κατόπτρων, μπορούμε να προσδιορίσουμε τη

Επομένως, το είδωλο είναι φανταστικό και αφού

ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΛΕΠΤΩΝ ΦΑΚΩΝ

Σύστημα 2 συγκλινόντων φακών (2)

Σύστημα συγκλίνοντα - αποκλίναντα φακού (1)

Σύστημα συγκλίνοντα - αποκλίναντα φακού (2)

Σύστημα συγκλίνοντα φακού - κοίλου κατόπτρου

Για να προσδιορίσουμε το είδωλο με διάγραμμα ακτίνων, θα χρειαστεί να

R1 > 0 R2 < 0 Αμφίκυρτος

Κατεύθυνση ακτίνων φωτός

Σύνθετοι φακοί: συνδυασμός πολλών απλών φακών σε σειρά και σε