Pochodna funkcji

Pochodna funkcji w punkcie.

Różniczka funkcji i obliczenia przybliżone.
Zastosowania pochodnych. Badanie funkcji.
Małgorzata Wyrwas

Katedra Matematyki
Wydział Informatyki
Politechnika Białostocka

Pochodna funkcji – str. 1/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Iloraz różnicowy

Niech x0 ∈ R oraz niech funkcja f b˛edzie określona przynajmniej

na przedziale (x0 − r, x0 + r), gdzie r > 0.
Ilorazem różnicowym funkcji f w punkcie x0 odpowiadajacym
˛
przyrostowi h, gdzie 0 < |h| < r, nazywamy liczb˛e

f (x0 + h) − f (x0 )
.
h

Pochodna funkcji – str. 2/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Interpretacja geometryczna ilorazu różnicowego

Iloraz różnicowy jest równy tangensowi kata

˛ nachylenia siecznej
przechodzacej
˛ przez punkty (x0 , f (x0 )) oraz (x0 + h, f (x0 + h))
do dodatniej półosi Ox.
y
y = f (x)
f (x0 + h)
∆f = f (x0 + h) − f (x0 )
α
f (x0 )
∆f
∆x = h tg α =
∆x
x
x0 x0 + h

Pochodna funkcji – str. 3/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Pochodna funkcji w punkcie

Niech x0 ∈ R oraz niech funkcja f b˛edzie określona przynajmniej

na przedziale (x0 − r, x0 + r), gdzie r > 0.
Jeżeli istnieje skończona granica

f (x0 + h) − f (x0 )
lim .
h→0 h

to nazywamy ja˛ pochodna˛ funkcji f w punkcie x0 i oznaczamy

f 0 (x0 ) .
Mówimy wtedy, że funkcja f jest różniczkowalna w punkcie x0 .
Jeżeli granica ilorazu różnicowego w punkcie x0 nie istnieje lub jest
nieskończona, to mówimy, że funkcja f nie jest różniczkowalna w
punkcie x0 .
Pochodna funkcji – str. 4/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Pochodna funkcji w punkcie

0 f (x0 + h) − f (x0 )
def
f (x0 ) = lim
h→0 h
m

0 def f (x) − f (x0 )

f (x0 ) = x→x
lim
0 x − x0
Przykład: Niech f (x) = x2 . Wtedy
def (x0 +h)2 −x20 2x0 h+h2
0
f (x0 ) = lim h = lim h = 2x0 lub
h→0 h→0

0 def x2 −x20 (x−x0 )·(x+x0 )

f (x0 ) = lim
x→x0 x−x0
= x→x
lim x−x0 = 2x0
0

Pochodna funkcji – str. 5/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Pochodne ważniejszych funkcji elementarnych

(c)0 = 0 , gdzie c ∈ R.

(xp )0 = pxp−1 , dla p ∈ R, zakres zmienności x zależy od p.

!0
1 1
= − 2 , x ∈ R \ {0}.
x x
√ 0 1
x = √ , x ∈ R+ .
2 x

(sin x)0 = cos x , x ∈ R.

(cos x)0 = − sin x , x ∈ R.

Pochodna funkcji – str. 6/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Pochodne ważniejszych funkcji elementarnych

1 π
0
(tg x) = 2
, x 6= + kπ, k ∈ Z.
cos x 2
1
(ctg x) = − 2 , x 6= kπ, k ∈ Z.
0
sin x
(ax )0 = ax ln a , a > 0, x ∈ R.

(ex )0 = ex , x ∈ R.

1
(loga x) = 0
, x > 0 i 0 < a 6= 1.
x ln a
1
(ln x) = , x > 0.
0
x Pochodna funkcji – str. 7/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Prosta styczna do wykresu funkcji

Niech x0 ∈ R oraz niech funkcja ciagła

˛ f b˛edzie określona
przynajmniej na przedziale (x0 − r, x0 + r), gdzie r > 0.
Prosta jest styczna do wykresu funkcji f w punkcie (x0 , f (x0 )),
jeżeli jest granicznym położeniem siecznych wykresu funkcji
przechodzacych˛ przez punkty (x0 , f (x0 )) i (x, f (x)), gdy x → x0 .
y
y = f (x)
f (x) sieczne

styczna
f (x0 )

x
x0 ←− x
Pochodna funkcji – str. 8/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Interpretacja geometryczna pochodnej
Pochodna funkcji w punkcie x0 jest równa tangensowi kata
˛
nachylenia stycznej do wykresu funkcji f w punkcie (x0 , f (x0 ))
do dodatniej półosi Ox.
y
y = f (x)

styczna
f (x0 )
tg α = f 0 (x0 )
α
x
x0

Równanie stycznej do wykresu funkcji f w punkcie (x0 , f (x0 )):

y = f 0 (x0 )(x − x0 ) + f (x0 ) .

Pochodna funkcji – str. 9/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Przykład

Niech f (x) = ex . Wówczas równanie stycznej do wykresu funkcji

f w x0 = 0 ma postać: y = x + 1 .

y
y = ex
y =x+1

(0, 1)

Pochodna funkcji – str. 10/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Przykład

Niech f (x) = sin x. Wówczas równanie stycznej do wykresu

funkcji f w x0 = π ma postać: y = π − x .

y y = sin x
1

−π x
π 2π 3π 4π
-1
y =π−x

Pochodna funkcji – str. 11/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Pochodna funkcji na przedziale

Funkcja ma pochodna˛ na przedziale I otwartym wtedy i tylko

wtedy, gdy ma pochodna˛ w każdym punkcie tego przedziału.

Funkcj˛e określona˛ na przedziale I, której wartości w punktach x

tego przedziału sa równe f 0 (x) nazywamy
pochodna˛ funkcji f na przedziale I i oznaczamy symbolem f 0 .

f 0 : x 7→ f 0 (x) , x ∈ I.

Pochodna funkcji – str. 12/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Działania arytmetyczne na pochodnych funkcji

Jeżeli funkcje f i g sa różniczkowalne w punkcie x0 , to:

(f + g)0 (x0 ) = f 0 (x0 ) + g 0 (x0 ) .

(f − g)0 (x0 ) = f 0 (x0 ) − g 0 (x0 ) .

(f · g)0 (x0 ) = f 0 (x0 ) · g(x0 ) + f (x0 ) · g 0 (x0 ) .

!0
f f 0 (x0 ) · g(x0 ) − f (x0 ) · g 0 (x0 )
(x0 ) = 2
, o ile g(x0 ) 6= 0.
g g (x0 )
Jeżeli funkcja f jest różniczkowalna w punkcie x0 , zaś c ∈ R, to
(cf )0 (x0 ) = cf 0 (x0 ) .

Pochodna funkcji – str. 13/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Przykład

4 21 √ 3 1 1
f (x) = x + 3x − + x ⇒ f (x) = 4x + 6x + 2 + √

0
x x 2 x

g(x) = sin x · ctg x , x 6= kπ, k ∈ Z, ⇒

1 1
 
g (x) = cos x ctg x + sin x − 2
0
= cos x ctg x −
sin x sin x

x2 − 1
, x ∈ R, ⇒

h(x) = 2
x +1
2 2
2x · (x + 1) − (x − 1) · 2x 4x
h (x) =
0
2 2
= 2
(x + 1) (x + 1)2

Pochodna funkcji – str. 14/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Twierdzenie o pochodnej funkcji złożonej

Jeżeli funkcja f jest różniczkowalna w punkcie x0 oraz funkcja g

jest różniczkowalna w punkcie f (x0 ), to funkcja g ◦ f jest
różniczkowalna w punkcie x0 oraz

(g ◦ f )0 (x0 ) = g 0 (f (x0 )) · f 0 (x0 ) .

Przykład:
f (x) = sin3 x ⇒ f 0 (x) = 3 sin2 x · cos x

g(x) = (3x2 + x + 2)5 , ⇒ g 0 (x) = 5(3x2 + x + 2)4 · (6x + 1)

Pochodna funkcji – str. 15/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Postać logarytmiczno–wykładnicza funkcji

Każda˛ funkcj˛e złożona˛ postaci [f (x)]g(x) można przedstawić w

postaci logarytmiczno–wykładniczej:

[f (x)]g(x) = eg(x)·ln f (x) .

Postać logarytmiczno–wykładnicza˛ stosujemy do obliczania

pochodnych funkcji danych w postaci [f (x)]g(x) .
Przykład:
f (x) = xx = ex ln x ⇒

f 0 (x) = ex ln x · (ln x + x · x1 ) = xx · (ln x + 1)

Pochodna funkcji – str. 16/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Twierdzenie o pochodnej funkcji odwrotnej

Niech x0 ∈ Df . Niech f b˛edzie funkcja˛ ciagł

˛ a˛ i różnowartościowa˛
w otoczeniu punktu x0 oraz taka,˛ że f 0 (x0 ) 6= 0. Wówczas

−1 0
 1
f (y0 ) = 0 ,
f (x0 )

gdzie y0 = f (x0 ).

Pochodna funkcji – str. 17/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Pochodne funkcji cyklometrycznych

1
0
(arc sin x) = √ 2
, x ∈ (−1, 1).
1−x
1
0
(arc cos x) = − √ 2
, x ∈ (−1, 1).
1−x
1
0
(arc tg x) = 2
, x ∈ R.
1+x
1
0
(arc ctg x) = − 2
, x ∈ R.
1+x

Pochodna funkcji – str. 18/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Różniczka funkcji

Niech funkcja f b˛edzie określona na otoczeniu punktu x0 .

Ponadto niech funkcja f ma pochodna˛ właściwa˛ (jest
różniczkowalna) w punkcie x0 .
Różniczka˛ funkcji f w punkcie x0 nazywamy funkcj˛e zmiennych
∆x określona˛ wzorem:

def
df (x0 )(∆x) = f 0 (x0 ) · ∆x .

Różniczk˛e funkcji f oznacza si˛e także przez df (x0 ) lub krótko df .

Pochodna funkcji – str. 19/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Różniczka i obliczenia przybliżone

Niech funkcja f b˛edzie różniczkowalna w punkcie x0 . Wtedy

f (x0 + ∆x) ≈ f (x0 ) + f 0 (x0 ) · ∆x ,

przy czym bład

˛ jaki popełniamy zast˛epujac
˛ przyrost funkcji ∆f
jej różniczka˛ df = f 0 (x)∆x da˛ży szybciej do zera niż ∆x, tzn.

∆f − df
lim =0.
∆x→0 ∆x

Pochodna funkcji – str. 20/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Różniczka i obliczenia przybliżone

y
y = f (x)

∆f
df
f (x0 )
∆x

x
x0

Pochodna funkcji – str. 21/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Przykład

Wykorzystujac
˛ różniczk˛e obliczymy wartość przybliżona˛
√
wyrażenia 15,96 .
√
Definiujemy funkcj˛e f (x) = x .
Przyjmujemy x0 = 16 ⇒ ∆x = −0,04.
df 1
Ponieważ = f (x) = √ ,wi˛ec
0
dx 2 x
√ √
15,96 ≈ 16 + 2√116 · (−0,04) = 3,995 .

Pochodna funkcji – str. 22/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Zastosowanie różniczki funkcji do szacowania bł˛edów pomiarów

Niech wielkości fizyczne x i y b˛eda˛ zwiazane

˛ zależnościa˛
y = f (x). Ponadto niech ∆x oznacza bład
˛ bezwzgl˛edny pomiaru
wielkości x. Wtedy bład
˛ bezwzgl˛edny ∆y obliczeń wielkości y
wyraża si˛e wzorem przybliżonym

∆y ≈ |f 0 (x0 )| ∆x ,

gdzie x0 jest wynikiem pomiaru wielkości x, przy czym f 0 (x0 )

jest właściwa.
Pochodna funkcji – str. 23/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Przykład

Czas w biegu na 100 m mierzy si˛e z dokładnościa˛ ∆t = 0,01 s.

Zawodnik uzyskał 10 s. Z jaka˛ w przybliżeniu dokładnościa˛
można obliczyć pr˛edkość V tego zawodnika?

100 100
Ponieważ V = , wi˛ec V (t) = − 2 , wi˛ec
0
t t
 
 100  m
∆V ≈ |V 0 (10)| · ∆t = −

 · 0,01

 102 
= 0,01 .
s

Pochodna funkcji – str. 24/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Zwiazek
˛ różniczkowalności z ciagłości
˛ a˛ funkcji

Twierdzenie: Jeżeli funkcja f jest różniczkowalna w punkcie x0 ,

to jest w tym punkcie ciagła.
˛
Uwaga: Twierdzenie odwrotne nie jest prawdziwe.
Na przykład funkcja f (x) = |x| jest ciagła
˛ w punkcie x0 = 0, ale
f 0 (0) nie istnieje.
y

2 y = |x|

x
-4 -2 2
Pochodna funkcji – str. 25/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Zwiazek
˛ różniczkowalności z monotonicznościa˛ funkcji

Twierdzenie: Niech I oznacza dowolny przedział. Jeżeli dla

każdego x ∈ I funkcja f spełnia warunek:
f 0 (x) = 0, to funkcja f jest stała na I;
f 0 (x) > 0, to funkcja f jest rosnaca
˛ na I;
f 0 (x) > 0, to funkcja f jest niemalejaca
˛ na I;
f 0 (x) < 0, to funkcja f jest malejaca
˛ na I;
f 0 (x) 6 0, to funkcja f jest nierosnaca
˛ na I.

Pochodna funkcji – str. 26/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Pochodne wyższych rz˛edów

Pochodne n-tego rz˛edu funkcji f w punkcie x0 definiujemy

indukcyjnie
 0
f (n) (x0 ) = f (n−1) (x0 ) ,

dla n > 1.
Przyjmujemy, że f (0) (x0 ) = f (x0 ) i f (1) (x0 ) = f 0 (x0 ).
Piszemy:
f (2) = f 00 , f (3) = f 000 , f (4) = f IV
lub
f (1) = f˙, f (2) = f¨
lub
n
d f
f = n.
(n)
dx
Pochodna funkcji – str. 27/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Definicja minimum funkcji

Funkcja f ma w punkcie x0 ∈ Df minimum lokalne, jeżeli

_ ^
f (x) > f (x0 ) .
δ>0 x∈S(x0 ,δ)

Funkcja f ma w punkcie x0 ∈ Df minimum lokalne właściwe,

jeżeli
_ ^
f (x) > f (x0 ) .
δ>0 x∈S(x0 ,δ)

Pochodna funkcji – str. 28/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Definicja maksimum funkcji

Funkcja f ma w punkcie x0 ∈ Df maksimum lokalne, jeżeli

_ ^
f (x) 6 f (x0 ) .
δ>0 x∈S(x0 ,δ)

Funkcja f ma w punkcie x0 ∈ Df maksimum lokalne właściwe,

jeżeli
_ ^
f (x) < f (x0 ) .
δ>0 x∈S(x0 ,δ)

Pochodna funkcji – str. 29/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Ekstrema funkcji

Minima i maksima lokalne nazywamy

EKSTREMAMI LOKALNYMI.

Pochodna funkcji – str. 30/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Warunek konieczny istnienia ekstremum funkcji różniczkowalnej

Twierdzenie (Fermata): Jeżeli funkcja f jest różniczkowalna w

punkcie x0 oraz posiada ekstremum lokalne w tym punkcie, to

f 0 (x0 ) = 0 .

Uwaga: Twierdzenie odwrotne nie jest prawdziwe.

Na przykład dla funkcji f (x) = x3 mamy f 0 (0) = 0, a f nie ma
ekstremum w punkcie x0 = 0.
y

y = x3

x
Pochodna funkcji – str. 31/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Warunek dostateczny istnienia maksimum funkcji różniczkowalnej

Twierdzenie: Niech x0 ∈ R i f b˛edzie funkcja˛ określona˛

przynajmniej w otoczeniu punktu x0 , ciagła
˛ w punkcie x0 i
różniczkowalna przynajmniej w sasiedztwie
˛ punktu x0 . Jeżeli
istnieje δ > 0 takie, że

f (x) > 0 oraz

0
f 0 (x) < 0
^ ^

x∈(x0 −δ,x0 ) x∈(x0 ,x0 +δ)

to w punkcie x0 funkcja f ma maksimum lokalne właściwe.

Pochodna funkcji – str. 32/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Warunek dostateczny istnienia minimum funkcji różniczkowalnej

Twierdzenie: Niech x0 ∈ R i f b˛edzie funkcja˛ określona˛

przynajmniej w otoczeniu punktu x0 , ciagł
˛ a˛ w punkcie x0 i
różniczkowalna˛ przynajmniej w sasiedztwie
˛ punktu x0 . Jeżeli
istnieje δ > 0 takie, że

f (x) < 0 oraz

0
f 0 (x) > 0
^ ^

x∈(x0 −δ,x0 ) x∈(x0 ,x0 +δ)

to w punkcie x0 funkcja f ma minimum lokalne właściwe.

Pochodna funkcji – str. 33/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
II warunek dostateczny istnienia ekstremum funkcji różniczkowalnej

Twierdzenie: Niech x0 ∈ R i f b˛edzie funkcja˛ określona˛

przynajmniej w otoczeniu punktu x0 . Jeżeli
① f 0 (x0 ) = f 00 (x0 ) = . . . = f (n−1) (x0 ) = 0 ,
② f (n) (x0 ) 6= 0 ,
to, gdy n > 2 jest parzyste , funkcja f osiaga
˛ w punkcie x0
ekstremum lokalne właściwe, przy czym jest to minimum, gdy
f (n) (x0 ) > 0, zaś maksimum gdy f (n) (x0 ) < 0. Gdy n jest
nieparzyste, ekstremum nie wyst˛epuje.

Pochodna funkcji – str. 34/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Minimum globalne

Liczba m jest najmniejsza˛ wartościa˛ funkcji f

na zbiorze A ⊆ Df , jeżeli istnieje punkt x0 ∈ A, taki że

f (x0 ) = m

i dla każdego x ∈ A

f (x) > f (x0 ) = m .

Liczb˛e m nazywamy
minimum globalnym funkcji f na zbiorze A.

Pochodna funkcji – str. 35/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Maksimum globalne

Liczba M jest najwi˛eksza˛ wartościa˛ funkcji f

na zbiorze A ⊆ Df , jeżeli istnieje punkt x0 ∈ A, taki że

f (x0 ) = M

i dla każdego x ∈ A

f (x) 6 f (x0 ) = M .

Liczb˛e M nazywamy
maksimum globalnym funkcji f na zbiorze A.

Pochodna funkcji – str. 36/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Ekstrema globalne

Minimum i maksimum globalne nazywamy

EKSTREMAMI GLOBALNYMI.

Pochodna funkcji – str. 37/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Ekstrema globalne

Niech A = ha, bi ⊆ R i f : A → R. Niech f ma pochodna˛

właściwa˛ lub niewłaściwa˛ poza skończona˛ liczba˛ punktów
przedziału A. Ponadto niech f ma skończona˛ liczb˛e punktów
krytycznych, tzn. punktów xk , w których f 0 (xk ) = 0 lub f 0 (xk )
nie istnieje.

Jeżeli f jest funkcja˛ ciagł

˛ a˛ na domkni˛etym i ograniczonym
zbiorze A, to funkcja f osiaga
˛ na A wartość najmniejsza˛ i
najwi˛eksza.˛
Pochodna funkcji – str. 38/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Algorytm znajdowania ekstremów globalnych funkcji

Niech A = ha, bi ⊆ R i f : A → R. Niech f ma pochodna˛

właściwa˛ lub niewłaściwa˛ poza skończona˛ liczba˛ punktów
przedziału A. Ponadto niech f ma skończona˛ liczb˛e punktów
krytycznych, tzn. punktów xk , w których f 0 (xk ) = 0 lub f 0 (xk )
nie istnieje.
Ekstremów globalnych funkcji f na przedziale A szukamy
post˛epujac
˛ według algorytmu:
Znajdujemy wszystkie punkty krytyczne wewnatrz ˛ przedziału
A i obliczmy wartości funkcji w tych punktach.
Obliczmy f (a) i f (b).
Porównujemy otrzymane wartości funkcji znajdujac
˛ wartość
najmniejsza˛ i najwi˛eksza.˛
Pochodna funkcji – str. 39/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Przykład

Niech f : A ⊂ R → R i
f (x, y) = |x − 1|,
gdzie A = h0, 3i.

x = 1 jest punktem krytycznym funkcji f , gdyż f 0 (1) nie

istnieje. Wtedy f (1) = 00.

f (0) = 1 i f (3) = 22.

Wówczas m = fnajmniejsze = 0 i M = fnajwiększe = 2.

Pochodna funkcji – str. 40/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Zastosowanie pochodnych do obliczanie granic funkcji

Twierdzenie (Reguła de l’Hospitala):

Niech funkcje f i g spełniaja˛ warunki:
¬ funkcje f ,g i f 0 , g 0 b˛eda˛ określone w sasiedztwie
˛ punktu x0
¬ lim f (x) = lim g(x) = 0 albo lim f (x) = lim g(x) = ∞
x→x0 x→x0 x→x0 x→x0

f 0 (x)
® istnieje granica x→x
lim 0 =a.
0 g (x)

f (x)
Wówczas istnieje granica x→x
lim oraz
0 g(x)

f (x)
lim =a.
x→x0 g(x)

Powyższe twierdzenie jest prawdziwe również dla granic jednostronnych, niewłaściwych oraz dla granic w
+∞ lub w −∞. Pochodna funkcji – str. 41/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Funkcja wypukła

Funkcje f nazywamy wypukła˛ na przedziale (a, b) ⊆ R wtedy i

tylko wtedy, gdy
^ ^
f (tx1 + (1 − t)x2 ) < tf (x1 ) + (1 − t)f (x2 ) .
a<x1 <x2 <b 0<t<1

Uwaga: Geometrycznie funkcja jest wypukła, jeżeli każdy

odcinek siecznej wykresu leży powyżej fragmentu wykresu
położonego miedzy punktami, przez które przechodzi sieczna.

Pochodna funkcji – str. 42/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Funkcja wkl˛esła

Funkcje f nazywamy wkl˛esła˛ na przedziale (a, b) ⊆ R wtedy i

tylko wtedy, gdy
^ ^
f (tx1 + (1 − t)x2 ) > tf (x1 ) + (1 − t)f (x2 ) .
a<x1 <x2 <b 0<t<1

Uwaga: Geometrycznie funkcja jest wkl˛esła, jeżeli każdy

odcinek siecznej wykresu leży poniżej fragmentu wykresu
położonego miedzy punktami, przez które przechodzi sieczna.

Pochodna funkcji – str. 43/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Warunki wystarczajace
˛ wypukłości i wkl˛esłości

Twierdzenie:
Jeżeli f 00 (x) > 0 dla każdego x ∈ (a, b), to funkcja f jest
wypukła na (a, b).

Twierdzenie:
Jeżeli f 00 (x) < 0 dla każdego x ∈ (a, b), to funkcja f jest wkl˛esła
na (a, b).

Pochodna funkcji – str. 44/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Punkt przegi˛ecia wykresu funkcji

Niech funkcja f b˛edzie określona i różniczkowalna przynajmniej

w otoczeniu punktu x0 . Punkt (x0 , f (x0 )) nazywamy
punktem przegi˛ecia wykresu funkcji f wtedy i tylko wtedy, gdy
istnieje liczba δ > 0, taka że funkcja f jest wypukła na
(x0 − δ, x0 ) oraz wkl˛esła na (x0 , x0 + δ) lub odwrotnie.

Warunek konieczny istnienia punktu przegi˛ecia:

Twierdzenie: Jeżeli funkcja f posiada pochodna˛ drugiego rz˛edu
w punkcie x0 oraz posiada w punkcie (x0 , f (x0 )) punkt
przegi˛ecia, to f 00 (x0 ) = 0.

Pochodna funkcji – str. 45/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Warunek dostateczny istnienia punktu przegi˛ecia

Twierdzenie:
Niech x0 ∈ R i f b˛edzie funkcja˛ określona˛ przynajmniej w
otoczeniu punktu x0 , ciagł
˛ a˛ i różniczkowalna˛ w punkcie x0 . Jeżeli
istnieje δ > 0 takie, że

f (x) < 0 oraz

00
f 00 (x) > 0
^ ^

x∈(x0 −δ,x0 ) x∈(x0 ,x0 +δ)

lub
f (x) > 0 oraz
00
f 00 (x) < 0
^ ^

x∈(x0 −δ,x0 ) x∈(x0 ,x0 +δ)

to w punkcie (x0 , f (x0 )) funkcja f ma punkt przegi˛ecia.

Pochodna funkcji – str. 46/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
II warunek dostateczny istnienia punktu przegi˛ecia

Twierdzenie:
Niech x0 ∈ R i f b˛edzie funkcja˛ określona˛ przynajmniej w
otoczeniu punktu x0 .
Jeżeli
① f 0 (x0 ) = f 00 (x0 ) = . . . = f (n−1) (x0 ) = 0 ,
② f (n) (x0 ) 6= 0 ,
to, gdy n > 3 jest nieparzyste , funkcja f ma w punkcie
(x0 , f (x0 )) punkt przegi˛ecia..

Pochodna funkcji – str. 47/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Pochodne a wykres funkcji

f 00 + + – – + –

f0 + – + – 0 0

f min. lok max. lok

Uwaga: Jeżeli f 00 (x0 ) = 0 i f 000 (x0 ) 6= 0, to x0 jest punktem

przegi˛ecia si˛e wykresu funkcji f .

Pochodna funkcji – str. 48/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Badanie funkcji

Przez badanie przebiegu zmienności funkcji i sporzadzanie

˛ jej wykresu rozumiemy wykonanie
nast˛epujacych
˛ czynności:
1. Wyznaczenie dziedziny funkcji.
2. Wskazanie podstawowych własności:
(a) parzystość lub nieparzystość
(b) okresowość
(c) miejsca zerowe funkcji (punkty przeci˛ecia wykresu funkcji z osia˛ OX) i punkty przeci˛ecia
wykresu funkcji z osia˛ OY
(d) ciagłość
˛
3. Zbadanie zachowania si˛e funkcji na "ko ńcach" dziedziny - wyznaczenie asymptot wykresu funkcji.
4. Zbadanie pierwszej pochodnej - monotoniczność i ekstrema funkcji.
5. Zbadanie drugiej pochodnej - przedziały wkl˛esłości i wypukłości oraz punkty przegi˛ecia wykresu
funkcji.
6. Sporzadzenie
˛ wykresu funkcji.

Pochodna funkcji – str. 49/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Przykład
Zbadać przebieg zmienności i naszkicować wykres funkcji f danej
wzorem:
x3 + 4
f (x) = 2
.
x
1. Df = R \ {0} = (−∞, 0) ∪ (0, +∞).
2. Podstawowe własności funkcji f :
(a) funkcja f nie jest ani parzysta ani nieparzysta.
(b) f nie jest funkcja˛ okresowa.˛
√
(c) f (x) = 0 ⇔ x + 4 = 0 ⇔ x = − 3 4, zatem
3
√
P0 (− 3 4, 0) jest punktem przeci˛ecia wykresu funkcji z osia˛
OX; brak punktów przeci˛ecia wykresu funkcji z osia˛ OY .
(d) f jest ciagła
˛ w swojej dziedzinie.
Pochodna funkcji – str. 50/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
 x3 +4
Przykład c.d. f (x) = x2

3. Ponieważ
3
x +4 4
" #
lim 2
= + = +∞,
x→0 x 0
wi˛ec prosta x = 0 jest asymptota˛ pionowa˛ obustronna˛
wykresu funkcji f .
Ponieważ
x3 + 4
lim 2
= ±∞,
x→±∞ x
wi˛ec wykres funkcji f nie ma asymptot poziomych.

Pochodna funkcji – str. 51/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
 x3 +4
Przykład c.d. f (x) = x2

Zbadajmy istnienie asymptot ukośnych y = ax + b:

f (x) x3 + 4 1 + x43
a = lim = lim 3
= lim = 1,
x→±∞ x x→±∞ x x→±∞ 1

" 3
+4
#
x
b = lim [f (x) − ax] = lim 2
−x
x→±∞ x→±∞ x
3 3
x +4−x 4 4
" #
= lim 2
= lim 2 = = 0.
x→±∞ x x→±∞ x ∞
Istnieje wi˛ec jedna asymptota ukośna o równaniu

y=x.
Pochodna funkcji – str. 52/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
 x3 +4
Przykład c.d. f (x) = x2

4. Monotoniczność i ekstrema:
3
0 8 x −8
f (x) = 1 − 3 = 3
, x 6= 0.
x x

f
0 f0 + − +
f (x) = 0 ⇔ x = 2.
0 2
min. lok

Ponadto fmin (2) = 3 .

Pochodna funkcji – str. 53/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
 x3 +4
Przykład c.d. f (x) = x2

5. Wkl˛esłość i wypukłość:

00 24
f (x) = 4 , x 6= 0.
x
Zauważmy, że dla każdego x 6= 0 mamy f 00 (x) > 0.

f
f 00 + +
0

Zatem wykres nie posiada punktów przegi˛ecia – jest to wykres

wypukły.
Pochodna funkcji – str. 54/57
Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
 x3 +4
Przykład c.d. f (x) = x2

 √
3
 √  √ 
x −∞, − 4 −34 3
− 4, 0 0 (0, 2) 2 (2, +∞)

f 00 + + + × + + +

f0 + + + × – 2 –
+∞ +∞ y=x
f y=x 0 × 3

Pochodna funkcji – str. 55/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
 x3 +4
Przykład c.d. f (x) = x2

6.
y
x3 + 4
6 y=
x2

3
√
−34
x
-4 -2 2 4 6

-3

Pochodna funkcji – str. 56/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009
Dzi˛ekuj˛e za uwag˛e

Pochodna funkcji – str. 57/57

Budownictwo, sem. I, rok. akad. 2008/2009