।। ी वािमनारायणो िवजयतेतराम् ।।

तकभाषा
१- माणािन ............................................................. 3
मा ............................................................... 4
करणम् ............................................................. 4
कारणम् ............................................................ 4
य म् ............................................................ 7
अनुमानम्.......................................................... 10
उपमानम् .......................................................... 17
श दः ............................................................. 18
अथापि ः ......................................................... 20
अभावः ........................................................... 20
२- मेयिन पणम् ....................................................... 24
१.शरीरम्.......................................................... 25
२.इ यम् ......................................................... 25
३.मनः ............................................................ 26
४.अथाः .......................................................... 26
यम् ........................................................ 26
गुणाः ......................................................... 31
कमािण ....................................................... 35
सामा यम् ...................................................... 36
िवशेषः ....................................................... 36
1
 समवायः ...................................................... 36
अभाव पः स मः पदाथः ........................................ 37
५.बुि ः ........................................................... 37
६.मनः ............................................................ 38
७. वृि ः ......................................................... 38
८.दोषाः ........................................................... 38
९. े यभावः ....................................................... 38
३.संशयो .............................................................. 39
४. योजनम् ............................................................ 40
५. ा त .............................................................. 40
६.िस ा तः ............................................................ 40
७ अवयवाः ............................................................ 41
८.तकः ............................................................... 41
९ िनणयः .............................................................. 42
१० वादः .............................................................. 42
११ ज पः ............................................................. 42
१२ िवत डा ............................................................ 42
१३ हे वाभासाः ......................................................... 42
१४.छलम् ............................................................. 47
१५ जाितः ............................................................. 47
१६ िन ह थानािन ....................................................... 48
उपसंहारः .............................................................. 48
2
 तकभाषा
बालोऽिप यो यायनये वेशम्, अ पेन वा छ यलसः ुतेन ।
संि यु य वततकभाषा, का यते त य कृते मयैषा ।।
‘ माण- मेय-संशय- योजन- ा त-िस ा त-अवयव-तक-िनणय-वाद-
ज प-िवत डा-हे वाभास- छल-जाित-िन ह थानानां
त व ानाि ः ेयसािधगमः' । इित याय यािदमं सू म् |
अ याथः । माणािदषोडशपदाथानां त व ाना मो ाि भवतीित । न च
माणादीनां त व ानं स य ानं ताव वित यावदेषामु ेशल णपरी ा न ि य ते
। यदाह भा यकारः
‘ि िवधा चा य शा य वृि ेश ल णं परी ा चेित' ।।
उ ेश तु नाममा ेण व तुस ीतनम् । त ा म ेव सू े कृतम् ।
ल ण वसाधारणधमवचनम् | यथा गोः सा ािदम वम् । लि त य
ल णमुपप ते न वेित िवचारः परी ा | तेनैते ल णपरी े माणादीनां
त व ानाथ कत ये ।
१- माणािन
माणम्
त ािप थममुि य माण य ताव णमु यते । माकरणं माणम् । अ
च माणं ल य, माकरणं ल णम् ।
ननु मायाः करणं चेत् माणं त ह त य फलं व यम्, करण य
फलव विनयमात् । स यम् । मैव फलं, सा यिम यथः। यथा िछदाकरण य
परशो छदैव फलम् ।

3
 मा
का पुनः मा, य याः करणं माणम् । उ यते । यथाथानुभवः मा । यथाथ
इ ययथाथानां संशय-िवपयय-तक ानानां िनरासः । अनुभव इित मृतेिनरासः ।
ातिवषयं ानं मृितः । अनुभवो नाम मृित यितिर ं ानम् ।
करणम्
क पुनः करणम् ? साधकतमं करणम् । अितशियतं साधकं साधकतमं कृ ं
कारणिम यथः ।
कारणम्
ननु साधकं कारणिमित पयाय तदेव न ायते िक त कारणिमित । उ यते ।
य य कायोत् पूवभावो िनयतोऽन यथािस त कारणम् । यथा त तुवेमािदकं
पट य कारणम् । य िप पटो प ौ देवादागत य रासभादेः पूवभावो िव ते,
तथािप नासौ िनयतः । त तु प य तु िनयतः पूवभावोऽ येव िक व यथािस ः
पट पजननोप ीण वात्, पटं यिप कारण वे क पनागौरव स ात् ।
तेनान यथािस िनयतपूवभािव वं कारण वम् । अन यथािस िनयतप ा ािव वं
काय वम् ।
य ु कि दाह कायानुकृता वय यितरेिक कारणिमित, तदयु म् ।
िन यिवभूनां योमादीनां कालतो देशत यितरेकास भवेनाकारण व स ात् ।
त कारणं ि िवधम् । समवािय-असमवािय-िनिम -भेदात् । त
य समवेतं कायमु प ते त समवाियकारणम् । यथा त तवः पट य
समवाियकारणम् । यत त तु वेव पटः समवेतो जायते, न तुयोिदषु ।
ननु त तुस ब ध इव तुयािदस ब धोऽिप पट य िव ते, त कथं त तु वेव पटः
समवेतो जायते न, तुयािदषु ? स यम् । ि िवधः स ब धः संयोगः समवाय ेित ।
त ायुतिस योः स ब धः समवायः । अ ययो तु संयोग एव |

4
 कौ पुनरयुतिस ौ ? ययोम ये एकमिवन यदपराि तमेवावित ते
तावयुतिस ौ । तदु म्
तावेवायुतिस ौ ौ िव ात यौ ययो योः ।
अन यदेकमपराि तमेवावित ते ॥
यथा अवयवावयिवनौ, गुणगुिणनौ, ि याि याव तौ, जाित य ी,
िवशेषिन य ये चेित । अवय यादयो िह यथा ममवयवा ाि ता
एवावित तेऽिवन य तः । िवन यदव था वनाि ता एवावित तेऽवय यादयः ।
यथा त तुनाशे सित पटः । यथा वा आ यनाशे सित गुणः । िवन य ा तु
िवनाशकारण साम ीसाि यम् ।
त तुपटावयवयवावयिवनौ, तेन तयोः स ब धः समवायोऽयुतिस वात् ।
तुरीपटयो तुन समवायोऽयुतिस वाभावात् । न िह तुरी पटाि तैवावित ते नािप
पट तुयाि तः । अत तयोः स ब धः संयोग एव । तदेवं त तुसमवेतः पटः ।
य समवेतं कायमु प ते त समवाियकारणम् । अत त तुरेव समवाियकारणं
पट य न तु तुयािद । पट वगत पादेः समवाियकारणम् | एवं मृ प डोऽिप
घट य समवाियकारणं, घट वगत पादेः समवाियकारणम् ।
ननु यदैव घटादयो जाय ते तदैव त त पादयोऽिप, अतः समानकालीन वाद्
गुणगुिणनोः स येतरिवषाणव कायकारणभाव एव ना त पौवोपयाभावात् । अतो
न समावाियकारणं घटादयः वगत पादीनाम् । कारणिवशेष वात्
समवाियकारण य |
अ ो यते । न गुणगुिणनोः समानकालीनं ज म, िक तु यं िनगुणमेव
थममु प ते प ात् त समवेता गुणा उ प ते । समानकालो प ौ तु गुणगुिणनोः
समानसाम ीक वा ेदो न यात् । कारणभेदिनयत वा कायभेद य | त मा थमे
णे िनगुण एव घट उ प ते गुणे यः पूवभावीित भवित गुणानां समवाियकारणम्
।
5
 तदा कारणभेदोऽ य त । घटो िह घटं ित न कारणमेक यैव पौवापयाभावात्
। न िह स एव तमेव ित पूवभावी प ा ावी चेित । वगुणान् ित तु
पूवभािव वाद् भवित गुणानां समवाियकारणम् ।
न वेवं सित थमे णे घटोऽचा ुषः याद्, अ िप य वाद् वायुवत् ।
तदेव िह यं चा ुषं, य मह वे स यु ूत पवत् ।
अ यं च याद् गुणा य वाभावात् । गुणा यो यिमित िह यल णम् ।
स यम् । थमे णे घटो यिद च ुषा न गृ ते का नो हािनः । न िह
सगुणो पि प ेऽिप िनमेषावसरे घटो गृ ते । तेन यव थतमेति . गुण एव
थमं घट उ प ते । ि तीयािद णेषु च ुषा गृ ते ।
न च थमे णे गुणा य वाभावा वापि ः । समवाियकारणं यिमित
यल णयोगात् । यो यतया गुणा य वा | यो यता च
गुणानाम य ताभावाभावः।
असमवाियकारणं तदु यते य समवाियकारण यास मवधृतसाम य
तदसमवाियकारणम् । यथा त तुसंयोगः पट यासमवाियकारणम् । त तुसंयोग य
गुण य, पटसमवाियकारणेषु त तुषु गुिणषु, समवेत वेन समवाियकारणे
यास वात् , अन यथािसदिनयतपूवभािव वेन पटं ित कारण वा । एवं
त तु पं पट प य असम ाियकारणम् ।
ननु पट प य पटः समवाियकारणं, तेन त त यैव क यिच म यपट पं
यसमवाियकारण वमुिचतम् । त यैव समवाियकारण यास वात् । न तु
त तु प य । त य समवाियकारण यास यभावात् । मैवम् ।
समवाियकारणसमवाियकारण यास यािप पर परया
समवाियकारण यास वात् ।
िनिम कारणं तदु यते । य समवाियकारणं, ना यसमवाियकारणम् । अथ च
कारणं ति िम कारणम् । यथा वेमािदकं पट य िनिम कारणम्, तदेतद्
6
भावानामेव ि िवधं कारणम् | अभाव य तु िनिम मा ं, त य
किचद यसमवायात् । समवाय य भाव यधम वात् ।
तदेत य ि िवध य कारण य म ये यदेव कथमिप साितशयं तदेव करणम् । तेन
यव थतमेत णं माकरणं माणिमित ।
य ु, अनिधगताथग तृ माणिमित ल णम् , त , एक म ेव घटे घटोऽयं
घटोऽयिमित धारावािहक ानानां गृहीत ािहणाम ामा य स ात् ।
न चा या य णिविश िवषयीकरणादनिधगताथग तृता । य ेण
सू मकालभेदानाकलनात् । कालभेद हे िह ि यािदसंयोगा तानां चतुणा
योगप ािभमानो न यात् । ि या, ि यातो िवभागो, िवभागात् पूवसंयोगनाशः,
तत ो रदेशसंयोगो पि िरित ।
ननु मायाः कारणािन बहूिन स त मातृ मेयादीिन | ता यिप क करणािन
उत नेित ? उ यते । स यिप मातिर मेये च, मानु प ेिर यसंयोगादौ सित,
अिवल वेन मो प ेरत इ यसंयोगािदरेव करणम् । मायाः
साधक वािवशेषेऽ यनेनैवो कषणा य मा ािद योऽितशियत वादितशियतं
साधकं साधकतमं तदेव करणिम यु म् । अत इ यसंयोगािदरेव माकरण वात्
माणं न मा ािद |
तािन च माणािन च वािर । तथा च यायसू म् : ‘ य ानुमानोपमानश दाः
माणािन’ । इित ।
य म्
क पुनः य म् ? सा ा कािर माकरणं य म् । सा ा कािरणी च मा
सैवो यते या इ यजा । सा च ि धा सिवक पकिन वक पकभेदात् । त याः
करणं ि िवधम् | कदािचद् इ यं, कदािचत् इ याथसि कषः, कदािचज्
ानम् |

7
 कदा पुनिर यं करणम् ? यदा िन वक पक पा मा फलम् । तथा िह,
आ मा मनसा संयु यते, मन इ येण, इ यमथन । इ याणां
व तु ा य काशकािर विनयमात् । ततोऽथसि कृ ेने येण िन वक पकं
नामजा यािदयोजनाहीनं व तुमा ावगािह िकि िददिमित ानं ज यते । त य
ान ये यं करणं, िछदाया इव परशुः । इ याथसि कष ऽवा तर यापारः
िछदाकरण य परशोिरव दा संयोगः । िन वक पकं ानं फलं, परशोिरव िछदा ।
कदा पुनिर याथसि कषः करणम् ? यदा िन वक पकान तरं सिवक पकं
नामजा यािदयोजना मकं िड थोऽयं, ा णोऽयं, यामोऽयिमित
िवशेषणिवशे यावगािह ानमु प ते, तदे याथसि कषः करणम् ।
िन वक पकं ानमवा तर यापारः, सिवक पकं ानम् फलम् ।
कदा पुन ानं करणम् ? यदा, उ सिवक पकान तरं हानोपादानोपे ाबु यो
जाय ते तदा िन वक पकं ानं करणम् । सिवक पकं ानमवा तर यापारः,
हानािदबु यः फलम् ।
त य तज यजनकोऽवा तर यापारः । यथा कुठारज यः कुठारदा संयोगः
कुठारज य छदाजनकः । अ कि दाह-सिवक पकादीनामपी यमेव करणम् |
याव त वा तरािलकािन सि कषादीिन तािन सवा यवा तर यापार इित ।
इ याथयो तु यः सि कषः सा ा कािर माहेतुः स ष वध एव । त था,
संयोगः, संयु समवायः,संयु समवेतसमवायः, समवायः, समवेतसमवायः
िवशे यिवशेषणभाव ेित ।
त यदा च ुषा घटिवषयं ानं ज यते तदा च ुिर यं, घटोऽथः । अनयोः
सि कषः संयोग एव, अयुतिस भावात् । एवं मनसाऽ तिर येण
यदा मिवषयकं ानं ज यतेऽहिमित, तदा मन इ यम्, आ माऽथः, अनयोः
सि कषः संयोग एव ।

8
 कदा पुनः संयु समवायः सिनकषः ? यदा च ुरािदना घटगत पािदकं
गृ ते घटे यामं पम तीित, तदा च ुिर यं, घट पमथः, अनयोः सि कषः
संयु समवाय एव । च ुःसंयु े घटे प य समवायात् । एवं
मनसाऽऽ मसमवेते सुखादौ गृ माणे, अयमेव सि कषः ।
घटगतपिरमाणािद हे चतु यसि कष ऽ यिधकं कारणिम यते । स यिप
संयु समवाये तदभावे दूरे पिरमाणा हणात्। चतु यसि कष यथा | १
इ यावयवैरथावयिवनाम् I, २ इ यावयिवनामथावयवानाम् । ३
इ यावयवैरावयवानाम् । ४ अथावयिवनािम यावयिवनां सि कष इित ।
यदा पुन ुषा घट पसमवेतं प वािदसामा यं गृ ते, तदा च ुिर यं,
प वािदसामा यमथः, अनयोः सि कषः संयु समवेतसमवाय एव |
च ुःसंयु े घटे पं समवेतं, त प व य समवायात् ।
कदा पुनः समवायः सि कषः ? यदा ो े येण श दो गृ ते
तदा ो िम यं, श दोऽथः,अनयोः सि कषः समवाय एव |
कणश कु यव छ ं नमः ो म् । ो या
काशा मक वा छ द य चाकाशगुण वाद् गुणगुिणनो समवायात् ।
कदा पुनः समवेतसमवायः सि कषः ? यदा पुनः श दसमवेतं श द वािदकं
सामा यं ो े येण गृ ते, तदा ो िम यं, श द वािद सामा यमथः । अनयोः
सि कषः समवेतसमवाय एव । ो समवेते श दे श द व य समवायात् ।
कदा पुन वशे यिवशेषणभाव इ याथसि कष भवित ? यदा च ुषा संयु े
भूतले घटाभावो गृ ते ‘इह भूतले घटो ना त' इित, तदा िवशे यिवशेषणभावः
स ब धः । तदा च ुःसंयु य भूतल य घटा भावो िवशेषणं, भूतलं िवशे यम् ।
यदा च मनःसंयु आ मिन सुखा भावो गृ ते ‘अहं सुखरिहत' इित, तदा
मनःसंयु या मनः सुखा भावो िवशेषणम् |

9
यदा ो समवेते गकारे घ वाभावो गृ ते तदा ो समवेत य गकार य
घ वाभावो िवशेषणम् ।
तदेवं सं ेपतः
प िवधस ब धा यतमस ब धस ब िवशेषणिवशे यभावल णेने याथ-
सि कषण अभाव इ येण गृ ते ।
एवं समवायोऽिप । च ुःस ब य त तो वशेषणभूतः पटसमवायो गृ ते
‘इह त तुषु पटसमवाय' इित ।
तदेवं षोढा सि कष व णतः । सं ह
अ जा िमित धा सिवक पािवक पका ।
करणं ि िवधं त याः सि कष ष वधः ।।
घट-त ील-नील व-श द-श द वजातयः ।
अभावसमवायौ च ा ाः स ब धष कतः ।।
ननु िन वक पकं परमाथतः वल णिवषयं भवतु य म् । सिवक पकं तु
श दिल वदनुगताकारावगािह वात् सामा यिवषयं कथं य म ज यैव
य वात् । अथ य च परमाथतः सत एव त नक वात् । वल ण तु
परमाथतः सत, न तु सामा यम् । त य माणिनर तिविधभाव य
अ य यावृ या मन तु छ वात् ।
मैवम् । सामा य यािप व तुभूत वात् । तदेवं या यातं य म् ।
अनुमानम्
िल परामश ऽनुमानम् | येन िह अनुमीयते तदनुमानम् । िल परामशन
चानुमीयतेऽतो िल परामश ऽनुमानम् । त धूमािद ानमनुिम त ित
करण वात् । अ यािद ानमनुिमितः । त करणं धूमािद ानम् |
क पुन ल ं क त य परामशः ? उ यते | याि बलेनाथगमकं िल म् |
यथा धूमोऽ े ल म् । तथािह य धूम त ाि िरित साहचयिनयमो याि ः । त यां
10
गृहीतायामेव या ौ धूमोऽ गमयित । अतो याि बलेना यनुमापक वाद्
धूमोऽ े ल म् ।
त य तृतीयं ानं परामशः । तथािह थमं ताव महानसादौ भूयो भूयो धूमं
प यन् व प यित । तेन भूयो दशनेन धूमा योः वाभािवकं
स ब धमवधारयित, य धूम त ाि िरित ।
त िप य य मै ीतनय वं त त याम वमपीित भूयो दशनं
समानमवग यते, तथािप मै ीतनय व याम वयोन वाभािवकः स ब धः
िक वौपािधक एव । शाका पिरणाम योपाधे व मान वात् ।
तथा िह याम वे मै ीतनय वं न योजकं िक तु शाका पिरणितभेद एव
योजकः । योजक ोपािधिर यु यते ।
न च धूमा योः स ब धे कि दुपािधर त | अ त चेत् , यो योऽयो यो वा |
अयो य य शि तुमश य वात्, यो य य चानुपल यमान वात् । य ोपािधर त
त ोपल यते । यथा ेधूमस ब धे आ धनसंयोगः । हसा व य चाधमसाधन वेन
सह स ब धे िनिष वमुपािधः । मै ीतनय व य च याम वेन सह स ब धे
शाका पिरणितभेदः।
न चेह धूम याि साहचय कि दुपािधर त । य भिव य तोऽ यत्, ततो
दशनाभावा ा त | इित तकसहकािरणानुपल भसनाथेन ।
य ेणैवोपा यभावोऽवधायते । तथा च उपा यभाव हणजिनतसं कारसहकृतेन
साहचय ािहणा य ेणैव धूमा यो याि रवधायते । तेन धूमा योः वाभािवक
एव स ब धो न वौपािधकः । वभािवक स ब धो याि ः ।
तदनेन यायेन धूमा यो या ौ गृ माणायां, महानसे यद् धूम ानं त थमम् ।
पवतादौ प े यद् धूम ानं तद् ि तीयम् । ततः पूवगृहीतां धूमा यो या मृ वा
य धूम त ाि िरित त ैव पवते पुनधूमं परामृशित । अ य पवते वि ना या ो
धूमइित । तिददं धूम ानं तृतीयम् ।
11
 एत ाव यम युपेत यम् । अ यथा य धूम त ाि िर येव यात् । इह तु
कथमि ना भिवत यम् । त मािदहािप धूमोऽ त इित ानम वेिषत यम् । अयमेव
िल परामशः । अनुिम त ितकरण वा ानुमानम् | त मात्, अ य
पवतेऽि िर यनुिमित ानमु प ते ।
ननु कथं थमं महानसे यद् धूम ानं त ाि मनुमापयित ? स यम् ।
या ेरगृहीत वात् । गृहीतायामेव या ावनुिम युदयात् ।
अथ याि िन यो रकालं महानस एवाि रनुमीयताम् । मैवम् | अ े वेन
स देह यानुदयात् । स द ध ाथ ऽनुमीयते । यथो ं भा यकृता । ‘नानुपल धे न
िनण तेऽथ यायः वतते िक तु स द धे ।
अथ पवतगतमा य पुंसो यद् धूम ानं,तत् कथं नाि मनुमापयित? अ त
चा ाि स देहः। साधकबाधक माणाभावेन संशय य याय ा वात् । स यम् |
अगृहीत या ेिरव गृहीतिव मृत या ेरिप पुंसोऽनुमानानुदयेन
याि मृतेर यनुिमितहेतु वात् । धूमदशना ोबु सं कारो या मरित । यो यो
धूमवान् स सोऽि मान् यथा महानस इित । तेन धूमदशने जाते याि मृतौ
भूतायां यद् धूम ानं तत् तृतीयं ‘धूमवां ायम्' इित । तदेवाि मनुमापयित ना यत्
। तदेवानुमानम् । स एव िल परामशः ।
तेन यव थतमेत-ि परामश ऽनुमानिमित ।।
त ानुमानं ि िवधम् । वाथ पराथ चेित । वाथ व ितपि हेतुः । तथा िह
वयमेव महानसादौ िविश ेन य ेण धूमा यो या गृही वापवतसमीपं
गत त ते चा ौ स दहानः पवतव तनीमिव छ मूलाम ंिलहां धूमलेखां प यन्
धूमदशना ोद्बु सं कारो या मरित । य धूम त ाि िरित । ततोऽ ािप
धूमोऽ तीित ितप ते । त माद पवतेऽि र य तीित वयमेव ितप ते ।
त वाथानुमानम् ।

12
 य ु कि त् वयं धूमादि मनुमाय परं बोधियतुं प ावयवमनुमानवा यं
यु े तत् पराथानुमानम् । त था पवतोऽि मान् , धूमव वात् , यो यो
धूमवान् ससोऽि मान् , यथा महानसः, तथा चायं, त मा था, इित ।
अनेन वा येन ित ािदमता ितपािदतात् प पोपप ाि ात् परोऽ य
ितप ते । तेनैतत् पराथानुमानम् ।
अ पवत याि म वं सा यं, धूमव वं हेतुः । स चा वय यितरेकी, अ वयेन
यितरेकेण च याि म वात् । तथा िह य य धूमव वं त ाि म वं यथा महानसे
इ य वय याि ः। महानसे धूमा योर वयस ावात् । एवं य ाि ना त त
धूमोऽिप ना त यथा महा दे इतीयं यितरेक याि ः । महा दे
धूमा यो यितरेक य स ावदशनात् ।
यितरेक या े वयं मः । अ वय या ौ य ा यं तदभावोऽ यापकः ।
य यापकं तदभावोऽ या य इित । तदु म्
या य यापकभावो िह भावयोया िग यते ।
तयोरभावयो त माद् िवपरीतः तीयते ।।
अ वये साधनं या यं सा यं यापकिम यते ।
तदभावोऽ यथा या यो यापकःसाधना ययः ।।
या य य वचनं पूव यापक य ततः परम् ।
एवं परीि ता याि ः फुटीभवित त वतः ॥
तदेवं धूमव वे हेताव वयेन यितरेकेण च याि र त । य ु वा ये
केवलम वय या ेरेव दशेनं तदेकेनािप चिरताथ वात् । त ा य वय याव वात्
दशनम् । ऋजुमागण िस तोऽथ य व ेण साधनायोगात् । न तु
यितरेक या ेरभावात् ।
तदेवं धूमव वं हेतुर वय यितरेकी । एवम येऽ यिन य वादौ सा ये
कृतक वादयो हेतवोऽ वय यितरेिकणो याः । यथा श दोऽिन यः
13
कृतक वा टवत् । य कृतक वं त ािन य वम् । य ािन य वाभाव त
कृतक वाभावो यथा गगने ।
कि ेतुः केवल यितरेकी । त था, सा मक वे सा ये ाणािदम वं हेतुः।
यथा जीव छरीरं सा मकं ाणािदम वात् । यत् सा मकं न भवित तत् ाणािदम
भवित । यथा घटः । न चेदं जीव छरीरं तथा त मा तथेित । अ िह
जीव छरीर य सा मक वं सा यं, ाणािदम वं हेतुः । स च केवल यितरेकी,
अ वय या ेरभावात् । तथािह यत् ाणािदमत् तत् सा मकं यथा अमुक इित
ा तो ना त । जीव छरीरं सव प एव ।
ल णमिप केवल यितरेकी हेतुः । यथा पृिथवील णं ग धव वम् । िववादपदं
पृिथवीित यवहत यं, ग धव वात् । य पृिथवीित यवि यते त ग धवत्
यथापः ।
माणल णं वा । यथा माकरण वम् । तथािह, य ािदकं माणिमित
यवहत यं माकरण वात् । य माणिमित न यवि यते त माकरणं यथा
य ाभासािद । न पुन तथेदं, त मा तथेित । न पुनर य माकरणं
त माणिमित यवहत यं यथाऽमुक इ य वय ा तोऽ त, माणमा य
प ीकृत वात् ।
अ च यवहारः सा यो न तु माण वं, त य माकरण वा ेतोरभेदेन
सा याभेददोष स ात् । तदेवं केवल यितरेिकणो द शताः ।
कि द यो हेतुः केवला वयी । यथा श दोऽिभधेयः मेय वात् । य मेयं
तदिभधेयं यथा घटः । तथा चायं त मा थेित । अ श द यािभधेय वं सा यं
मेय वं हेतुः । स च केवला व येव । यदिभधेयं न भवित त मेयमिप न भवित
यथामुक इित यितरेक ा ताभावात् । सव िह ामािणक एवाथ ा तः । स च
मेय ािभधेय ेित ।

14
 एतेषां च अ वय यितरेिक-केवला विय-केवल यितरेिक-हेतूनां याणां म ये
यो हेतुर वय यितरेकी स प पोपप एव वसा यं साधियतुं मते,
न वेकेनािप पेण हीनः । तािन प पािण प स वं, सप स वं,
िवप यावृि ः, अबािधतिवषय वं, अस ितप वं चेित ।
एतािन तु प पािण धूमव वादौ, अ वय यितरेिकिण हेतौ िव ते ।
तथािह, धूमव वं प य पवत य धमः । पवते त य िव मान वात् । एवं सप े
स वम् , सप े महानसे तद् िव त इ यथः । एवं िवप ा महा दाद् यावृि त
ना ती यथः ।
एवमबािधतिवषयं च धूमव वम् । तथािह धूमव व य हेतो वषयः
सा यधम त ाि म वम् , त केनािप माणेन न बािधतं न ख डतिम यथः ।
एवमस ितप वम् असन् ितप ो य ये यस ितप ं धूमव वं हेतुः ।
तथािह, सा यिवपरीतसाधकं हे व तरं ितप इ यु यते । स च धूमव वे हेतौ
ना येवानुपल भात् ।
तदेवं प पािण धूमंव वे हेतौ िव ते । तेनैतद् धूमव वमि म व य
गमकम् , अि म व य साधकम् ।
अ ेः प धम वं हेतोः प धमताबलात् िस ित । तथािह, अनुमान य े
अ े, याि ः प धमता च । त या या सा यसामा य य िसि ः ।
प धमताबला ु सा य य प स ब ध वं िवशेषः िस ित । पवतधमण,
धूमव वेन वि रिप पवतस ब एवानुमीयते । अ यथा सा यसामा य य
याि हादेव िस ेः कृतमनुमानेन |
य व योऽ य वय यितरेकी हेतुः स सवः प पोपप एव स ेतुः । अ यथा
हे वाभासो अहेतुिरित यावत् ।
केवला वयी चतू पोपप एव वसा यं साधयित । त य िह िवप ाद्
यावृि ना त, िवप ाभावात् ।
15
 केवल यितरेकी च चतू पोपप एव । त य िह सप े स वं ना त,
सप ाभावात् ।
के पुनः प -सप -िवप ाः ? उ य ते । स द धसा यधमा धम प ः ।
यथा धूमानुमाने पवतः प ः । सप तु िनि तसा यधमा धम | यथा महानसो
धूमानुमाने । िवप तु िनि तसा याभाववान् धम । यथा त ैव महा द इित ।
तदेवम वय यितरेिक-केवला विय-केवल यितरेिकणो द शताः । अतोऽ ये
हे वाभासाः । ते च अिस -िव -अनैका तक- करणसम-
काला ययापिद भेदात् प ैव ।
१ त िल वेनािस ो हेतुरिस ः । त ािस ि िवधः । आ यािस ः
व पािस ः, या य वािस ेित ।
आ यािस ो यथा गगनारिव दं सुरिभ, अरिव द वात् सरोजारिव दवत् ।
अ गगनारिव दमा यः, स च ना येव ।
व पािस ो यथा, अिन यः श दः चा ुष वात् घटवत् । अ चा ुष वं हेतुः,
स च श दे ना येव, त य ावण वात् ।
या य वािस तु ि िवधः । एको याि ाहक माणाभावात् ।
अपर तूपािधस ावात् । त थमो यथा, श दः िणकः स वात् । य सत्
त िणकं यथा जलधरपटलं तथा च श दािदिरित । न च
स व िणक वयो याि ाहकं माणम त | सोपािधकतया या य वािस ौ
उ यमानायां िणक वम य यु िम य युपगतं यात् ।
ि तीयो यथा व तव तनी हसा अधमसाधनं, हसा वात्,
तुबा हसावत् । अ धमसाधन वे हसा वं न योजकं िक तु िनिष वमेव
योजकम् , उपािधिरित यावत् । तथा िह ‘सा य यापक वे सित साधना यापक'
उपािधिर युपािधल णम् । त ा त िनिष वे । िनिष वं िह
सा य याधमसाधन व य यापकम् । यतो य य ाधमसाधन वं त त ाव यं
16
िनिष वमपीित । एवं साधनं हसा वं, न या नोित िनिष वम् । न िह य य
हसा वं त त ाव यं िनिष वं, य ीयपशु हसाया िनिष वाभावात् । तदेवं
िनिष व योपाधेः स ावाद य यु या युपजीिव हसा वं या य वािस मेव ।
२ सा यिवपयय या ो हेतु व ः । स यथा श दो िन यः कृतक वादा मवत् ।
अ कृतक वं िह सा यिन य विवपरीतािन य वेन या म् । य कृतकं
तदिन यमेव, न िन यिम यतो, िव ं कृतक विमित ।
३ स यिभचारोऽनैका तकः । स ि िवधः,
साधारणानैका तकोऽसाधारणानैका तक ेित । त प सप िवप वृि ः
साधारणः । यथा श दो िन यः मेय वात् योमवत् । अ िह मेय वं हेतु त
िन यािन यवृि । सप ाद् िवप ाद् यावृ ो यः प एव वतते
सोऽसाधारणानैका तकः । स यथा भू न या ग धव वात् | ग धव वं िह
सप ाि याद् िवप ाचािन याद् यावृ ं भूमा वृि ।
४ करणसम तु स एव य य हेतोः सा यिवपरीतसाधकं हे व तरं िव ते । स
यथा श दोऽिन यो िन यधमरिहत वात् । श दो िन योऽिन यधमरिहत वािदित ।
अयमेव िह स ितप इित चो यते ।
५ प े माणा तरावधृतसा याभावो हेतुबािधतिवषयः । काला ययापिद इित
चो यते । यथा अि रनु णः कृतक वा लवत् । अ िह कृतक व य हेतोः
सा यमनु ण वं तदभावः य ेणैवावधािरतः पाशन य ेणैवो ण वोपल भात्।
इित या यातमनुमानम् ।
उपमानम्
अितदेशवा याथ मरणसहकृतं गोसा यिविश िप ड ानमुपमानम् । यथा
गवयमजान िप नागिरको ‘यथा गौ तथा गवय' इित वा यं
कुति दार यका पु षा ु वा वनं गतो वा याथ मरन् यदा गोसा यिविश ं
िप डं प यित तदा त ा याथ मरणसहकृतं
17
गोसा यिविश िप ड ानमुपमानमुपिमितकरण वात् ।
गोसा यिविश िप ड ानान तरमयमसौ गवयश दवा यः िप ड इित
स ास स ब ध तीित पिमितः । उपमान योजनम् ]
उपमानिन पणम्
सैव फलम् । इद तु य ानुमानासा य मासाधक वात्
माणा तरमुपमानम त ।
इित या यातमुपमानम् ।
श दः
आ वा यं श दः । आ तु यथाभूत याथ योपदे ा पु षः । वा यं
वाका ायो यतासि िधमतां पदानां समूहः । अत एव ‘गौर ः पु षो ह ती' इित
पदािन न वा यम् । पर पराका ािवरहात् । ‘वि ना िस ेद्’ इित न वा यं
यो यतािवरहात् । न ि सेकयोः पर परा वययो यता त । तथािह अि नेित
तृतीयया सेक पं काय ित करण वम ेः ितपािदतम् । न चाि ः सेके
करणीभिवतुं यो यः । तेन
कायकारणभावल णस ब धेऽि सेकयोरयो य वादि ना िस ेिदित न वा यम् ।
एवमेकैकशः हरे हरे असहो ािरतािन ‘गामानय' इ यािद पदािन न वा यम्
| स यामिप पर पराका ायां स यामिप पर परा वययो यतायां
पर परसाि याभावात् । यािन तु साका ािण यो यताव त सि िहतािन पदािन
ता येव वा यम् | यथा- योित ोमेन वगकामो यजेत् इ यािद । यथा च-नदीतीरे
प फलािन स त-इित । यथा च ता येव गामानय
इ यािदपदा यिवल बतो िरतािन ।
न व ािप न पदािन साका ािण िक वथाः फलादीनामाधेयानां
तीरा ाधाराकाि त वात् । न च िवचायमाणेऽथा अिप साका ाः । आका या
इ छा मक वेन चेतनधम वात् ।
18
स यम् । अथा तावत् वपद ोतय यो यिवषयाका ाजनक वेन साका ा
इ यु य ते । त ारेण त ितपािदकािन पदा यिप साका ाणी युपचय ते | य ा
पदा येवाथान् ितपा ाथा तरिवषयाका ाजनकानी युपचारात् साका ािण ।
एवमथाः साका ाः पर परा वययो याः । त ारेण पदा यिप
पर परा वययो यानी यु य ते ।
सि िहत वं तु पदानामेकेनैव पुंसा अिवल बेनो िरत वम् । त सा ादेव पदेपु
स भवित नाथ ारा ।
तेनाऽयमथः स प ः । अथ ितपादन ारा ोतुः पदा तरिवषया
मथा तरिवषयां वाका ां जनयतां तीयमानपर परा वययो याथ ितपादकानां
सि िहतानां पदानां समूहो वा यम् ।
पदं च वणसमूहः । समूह ा एक ानिवषयीभावः । एवं च वणानां
मवतामाशुतरिवनािश वेन एकदाऽनेकवणानुभवास भवात् पूवपूववणाननुभूय,
अ यवण वणकाले पूवपूववणानुभवजिनतसं कारसहकृतेन अ यवणस ब धेन
पद यु पादनसमय हानुगृहीतेन ो ेणैकदैव सदसदनेकवणावगािहनी
पद तीितज यते, सहकािरदा ात् यिभ ानवत् । यिभ ा य े तीतािप
पूवाव था फुर येव । ततः
पूवपूवपदानुभवजिनतसं कारसहकृतेना यपदिवषयेण ो े येण
पदाथ ययानुगृहीतेनानेकपदावगािहनी वा य तीितः ि यते ।
तिददं वा यमातपु षेण यु ं स छ दनामकं माणम् । फल व य
वा याथ ानम् । तचैत छ दल णं माणं लोके वेदे च समानम् । लोके वयं
िवशेषो यः कि देवा ो भवित, न सवः । अतः िकि देव लौिककं वा यं माणं,
यदा व ृकम् । वेदे तु परमा ीमहे रेण कृतं सवमेव वा यं माणं,
सव यैवा वा य वात् । व णतािन च वािर माणािन । एते योऽ य माणम्,
माण य सतोऽ ैवा तभात् ।
19
 अथापि ः
न वथापि रिप पृथक् माणम त । अनुपप मानाथदशनात्
तदुपपादकीभूताथा तरक पनम् ‘अथोपि ः’ । तथािह, पीनो देवद ो िदवा न
भु े इित े ुते वा राि भोजनं क यते । िदवाऽभु ान य पीन वं
राि भोजनम तरेण नोपप तेऽतः पीन वा यथानुपपि सूताथापि रेव
राि भोजने माणम् । त य ािद यो िभ ं, राि भोजन य
य ा िवषय वात् ।
नैतत् | राि भोजन यानुमानिवषय वात् । तथािह, अयं देवदे ो रा ौ भु े
िदवाऽभु ान वे सित पीन वात् । य तु न रा ौ भु े नासौ िदवाऽभु ान वे सित
पीनो, यथा िदवा रा ौ चाऽमु ानोऽपीनो, न चायं तथा, त मा तथेित
केवल यितरे यनुमानेनैव राि भोजन य तीयमान वात् । िकमथमथापि ः
पृथ वेन क पनीया ।
अभावः
न यभावा यमिप पृथक् माणम त । त ाभाव हणाया ीकरणीयम् । तथािह
घटा नुपल या घटा भावो िन ीयते । अनुपल ध ोपल धेरभावः ।
इ यभाव माणेन घटा भावो गृ ते । नैतत् । य घटोऽभिव य ह
भूतलिमवा यिद यािदतकसहकािरणाऽनुपल भसनाथेन य ेणैवाभाव हणात्
।
न व यािण स ब ाथ ाहकािण । तथाही यािण व तु ा य काशकारीिण
ानकारण वादालोकवत् ।
य ा च ुः ो े व तु ा य काशकािरणी बिहिर य वात् वगािदवत् ।
वगादीना तु ा य काशकािर वमुभयवािदिस मेव । न चे याभावयोः
स ब धोऽ त संयोगसमवायौ िह स ब धौ, न च तौ तयोः तः । ययोरेव संयोग
इित िनयमात् | अभाव य च य वाभावात् । अयुतिस यभावा समवायोऽिप ।
20
 िवशेषणिवशे यभाव स ब ध एव न स भवित िभ ोभयाि तै. क वाभावात्
। स ब धो िह स ब ध यां िभ ो भव युभयस ब याि त ैक | यथा
भेरीद डयोः संयोगः । स िह भेरीद डा यां िभ तदुभयाि त ैक । न च
िवशेषणिवशे यभाव तथा । तथािह द डपु पयो वशेषणिवशे यभावो न ता यां
िभ ते । न िह द ड य िवशेषण वमथा तरं, नािप पु ष य
िवशे य वमथा तरमिप तु व पमेव । अभाव यािप िवशेषण वाद् िवशे य वाच ।
न चाभावे क यिचत् पदाथ य या यतम य स भवः । त मादभाव य
वोपर बुि जनक वं य व पं तदेव िवशेषण वं, न तु पदाथा तरम् ।
एवं या य यापक वकारण वादयोऽ यू ाः । व ितब बुि जनक वं
व पमेव िह यापक वम यादीनाम् | कारण वमिप कायानुकृता वय यितरेिक
व पमेव िह त वादीनां, न वथा तरमभाव यािप यापक वा कारण वा |
न भावे सामा यािदस भवः ।
तदेवं िवशेषणिवशे यभावो न िवशेषणिवशे य व पा यां िभ ः ।
ना युभयाि तो, िवशेषणे िवशेषणभावमा य स वाद् िवशे यभाव याभावाद्,
िवशे ये च िवशे यभावमा य स ावाद्, िवशेषणभाव याभावात् । ना येको,
िवशेषणं च िवशे यं च तयोभाव इित ात् परं ूयमाणो भावश दः
येकमिभस ब यते ! तथा च िवशेषणभावो िवशे यभाव े युपप म् ।
ावेतावेक स ब धः त माद् िवशेषणिवशे यभावो न स ब धः । एवं
या य यापकमावादयोऽिप ।
स ब धश द योग तभयिन पणीय वसाध यणोपचारात् ।
तथा चास ब याभाव ये येण हणं न स भवित । स यम् ।
भावाव छ वाद् या ेभावं काशयिद यं ा मेव काशयित, न वभावमिप ।
अभावं काशयिद यं िवशेषणिवशे यभावमुखेनैवेित िस ा तः ।
अस ब ाभाभव हेऽित स दोष तु िवशेषणतयैव िनर तः । सम परमते।
21
 य ोभयोः समो दोषः पिरहारोऽिप वा समः ।
नैकः पयनुयो य ता गथिवचारणे ॥
इदिमदान िन यते । जलािद ाने जाते, त य ामा यमवधाय कि जलादौ
वतते । कि ु स देहादेव वृ ः वृ यु रकाले जलािद ितल भे सित
ामा यमवधारयतीित व तुगितः ।
ामा यवादः
अ कि दाह | वृ ेः ागेव ामा यावधारणात् । अ याथः । येनैव य ानं
गृ ते तेनैव त तं ामा यमिप न तु ान ाहकाद यज् ानधम य ामा य य
ाहकम् । तेन ान ाहकाितिर ानपे वमेव वत वं ामा य य ानं च वृ ेः
पूवमेव गृहीतं कथम यथा
ामा या ामा यस देहोऽिप यात् । अनिधगते ध मिणऽस देहानुदयात् । त मात्
वृ ेः पूवमेव ातता यथानुपपि सूतयाऽथाप या ाने गृहीते ानगतं
ामा यम यथाप यैव गृ ते । ततः पु षः वतते । न तु थमं ानमा ं गृ ते
ततः वृ यु रकाले फलदशनेन ान य ामा यमवधायते ।
अ ो यते । ातता यथानुपपि सूतयाऽथाप या ानं गृ ते इित यदु ं
तदेव वयं न मृ यामहे तया ामा य ह तु दूरत एव | तथा िह इदं िकल
पर यािभमतम् । घटािदिवषये ाने जाते ‘मया ातोऽयं घटः' इित घट य ातता
ितस धीयते । तेन ाने जाते सित ातता नाम कि म जात इ यनुमीयते । स
च ाना पूवमजात वात् , ाने जाते च जात वाद वय यितरेका यां ानेन ज यत
इ यवधायते । एवं च ानज योऽसौ ातता नाम धम ानम तरेण नोपप ते
कारणाभावे काययानुदयात् । तेनाथाप या वकारणं ानं ाततयाऽऽि यत इित
।
न चैत ु म् । ानिवषयताितिर ाया ातताया अभावात् ।

22
 ननु ानजिनत ातताधार वमेव िह घटादे ानिवषय वम् । तथा िह न तावत्
तादा येन िवषयता, िवषयिवषियणोघट ानयो तादा यान युपगमात् । तदु प या
तु िवषय वे इ यादेरिप िवषय वापि ः । इ यादेरिप त य ान यो प ेः ।
तेनेदमनुमीयते । ानेन घटे िकि िनतं येन घट एव त य ान य िवषयो
ना यः । इ यतो िवषय वा यथानुपपि सूतयाऽथाप यैव ातता िसि ः, न तु
य मा ेण ।
मैवम् | वभावादेव िवषयिवषियतोपप ेः । अथ ानयोरेता श एव
वाभािवको िवशेषो येनानयो वषयिवषियभावः । इतरथातीतानागतयोिवषय वं न
यात् । ानेन त ातताजननास भवादसित ध मिण धमजननायोगात् ।
िक , ातताया अिप व ानिवषय वात् त ािप ातता तर स तथा
चाऽनव था । अथ ातता तरम तरेणािप वभावादेव िवषय वं ाततायाः । एवं
चेत् त ह घटादाविप क ाततयेित ।
अ तु वा ातता तथािप त मा ेण ानं ग यते ाततािवशेषेण
माण ाना यिभचािरणा ामा यिमित कुत एव ान ाहक ा ता ामा य य |
अथ केनिच ाततािवशेषेण माण ाना यिभचािरणा ान ामा ये सहैव गृ ेते ।
एवं चेद ामा येऽिप श यिमदं व ुम् । केनिच ाततािवशेषेण
अ माण ाना यिभचािरणा ाना ामा ये सहैव गृ ेते इ य ामा यमिप वत एव
गृ ताम् ।
अथैवम य ामा यं परत त ह ामा यमिप परत एव गृ ताम् ।
ान ाहकाद यत इ यथः । ानं िह मानस य ेणैव गृ ते ामा यं पुनरनुमानेन ।
तथािह जल ानान तरं जला थनः वृि धा, फलवती, अफला चेित । त या
फलवती वृि ः सा समथा तया त ान य याथा यल णं ामा यमनुमीयते ।
योग िववादा यािसतं जल ानं माणं, समथ वृि जनक वात् । य माणं
त समथा वृ जनयित यथा माणाभास इित केवल यितरेकी ।
23
 अ च फलव वृि जनकं य ल ानं त प ः, त य ामा यं सा यं
याथा यिम यथः । न तु माकरण वं, मृ या यिभचाराप ेः । हेतु तु
समथ वृि जनक वं फलव वृि जनक विमित यावत् ।
अनेन तु केवल यितरे यनुमानेना यासदशाप य ान य ामा येऽवबोिधते
त ृ ा तेन जल वृ ेः पूवमिप त ातीय वेन िल ेना वय यितरे यनुमानेना य य
ान यान यासदशाप य ामा यमनुमीयते। त मात् परत एव ामा यं न
ान ाहकेणैव गृ त इित ।
च वायव माणािन युि लेशोि पूवकम् ।
केशवो बालबोधाय यथाशा मवणयत् ।।
इित माणपदाथः समा ः
२- मेयिन पणम्
माणा यु ािन, अथ मेया यु य ते ।
‘आ मशरीरे याथबुि मनः वृि दोष े यभावफलदुःखापवगा तु मेयम्' इित
सू म् ।
त ा म वसामा यवाना मा । स च देहे यािद यितिर ः, ितशरीरं िभ ो
िन यो िवभु । स च मानस य ः । िव ितप ौ तु बु ािदगुणिल कः । तथा
िह बु ादय तावद् गुणाः अिन य वे स येके यमा ा वात् । गुण
गु याि त एव ।
त बु ादयो न गुणा भूतानां मानस य वात् । ये िह भूतानां गुणा ते न
मनसा गृ ते यथा पादयः । नािप िद ालमनसां गुणा, िवशेषगुण वात् । ये िह
िद ालािदगुणाः सं यादयो न ते िवशेषगुणा ते िह सव यसाधारणगुणा एव ।
बु यादय तु िवशेषगुणा, गुण वे स येके यमा ा वाद्, पवत् अतो न
िदगािदगुणाः ।
त मादे योऽ यो यितिर ो बु ादीनां गुणानामा यो व यः स एवा मा ।
24
 योग , बु ादयः पृिथ या य यितिर याि ताः,
पृिथ या यानाि त वे सित गुण वात् । य तु
पृिथ या य यितिर याि तो न भवित, नासौ
पृिथ या य यितिर यानाि त वे सित गुणोऽिप भवित यथा पािदिरित
केवल यितरेकी | अ वय यितरेकी वा । तथािह, बु ादयः
पृिथ या य यितिर याि ताः पृिथ या यानाि त वे सित गुण वात् ।
यो यदनाि तो गुणः स तदितिर ाि तो भवित । यथा पिथ या नाि तः श दः
पृिथ या ितिर ाकाशा य इित । तथा च बु ादयः
पृिथ या याितिर ा याः ।
तदेवं पृिथ या य यितिर ो नवमं यमा मा िस ः । स च सव
काय पल भाद् िवभुः, परममह पिरमाणवािन यथः। िवभु वा िन योऽसौ
योमवत् । सुखादीनां वैिच यात् ितशरीरं िभ ः ।
१.शरीरम्
त य भोगायतनम यावयिव ‘शरीरम्’ । सुखदुःखा यतरसा ा कारो भोगः ।
स च यदव छ आ मिन जायते त ोगायतनं, तदेव शरीरम् | चे ा यो वा
शरीरम् | चे ा तु िहतािहत ाि पिरहाराथा ि या, न तु प दनमा म् ।
२.इ यम्
शरीरसंयु ं ानकरणमती यं ‘इ यम्' । अती यिम यिम यु यमाने
कालादेरपी य व स ोऽत उ ं ानकरणिमित ।
तथापी यसि कषित स ोऽत उ ं शरीरसंयु िमित । शरीर संयु ं
ानकरणिम यिम यु यमाने आलोकादेिर य व स ोऽत उ मती यिमित ।
तािन चे यािण षट् । ाणरसनच ु वक ो मनांिस ।

25
 त ग धोपल धसाधनिम यं ाणम् । नासा व त । त पा थवं
ग धव वाद् घटवत् । ग धव व ग ध ाहक वात् । यिद यं पािदषु प सु
म ये यं गुणं गृ ाित तिद यं त ुणसंयु ं, तथा च ु प ाहकं पवत् ।
रसोपल धसाधनिम यं रसनम् िज ा वित । त ा यं रसव वात्।
रसव व पािदषु प सु म ये रस यैवािभ य क वा ालावत् ।
पोपल धसाधनिम यं च ुः । कृ णतारा व त । त तैजसं, पािदषु
प सु म ये प यैवािभ य क वात् दीपवत् ।
पश पल धसाधनिम यं वक, सवशरीर यािप | त ु वायवीयं पािदषु
प सु म ये पश यैवािभ य क वात्
अ सि सिललशै यािभ य क यजनवातवत् ।
श दोपल धसाधनिम यं ो म् । त कणश कु यव छ माकाशमेव,
न या तरं श दगुण वात् । तदिप श द ाहक वात् । यिद यं पािदषु प सु
म ये ‘य ुण य कं तत् त ुणसंयु ं यथा च ुरािद प ाहकं पािदयु म् ।
श द ाहक ो मतः श दगुणकम् ।
३.मनः
सुखा ुपल धसाधनिम यं मनः । त ाणुपिरमाणं, दया तवित । ननु
च ुरादी यस ावे क माणम् ? उ यते । अनुमानमेव । तथािह
पा ुपल धयः करणसा याः ि या वात्, िछिदि यावत् ।
४.अथाः
अथाः ष पदाथाः । ते च यगुणकमसामा यिवशेषसमवायाः । माणादयो
य य ैवा तभव त तथािप योजनवशाद् भेदेन कीतनम् ।
यम्
त समवाियकारणं यम् । गुणा यो वा । तािन च यािण
पृिथ य ेजोवा वाकाशकालिदगा ममनांिस नवैव ।
26
 पृिथ यािद यािण
त पृिथवी वसामा यवती पृिथवी कािठ यकोमल वा वयवसंयोगिवशेषेण
यु ा । ाण-शरीर-मृ प ड-पाषाण-वृ ािद पा । प-रस-ग ध- पश-सं या-
पिरमाण-पृथ व-
संयोग-िवभाग-पर व-अपर व-गु व- व व-सं कारवती । सा च ि िवधा,
िन याऽिन या च । िन या परमाणु पा । अिन या च काय पा | ि िवधायाः
पृिथ या परस-ग ध- पशोऽिन याः पाकजा | पाक तु तेजः संयोगः,तेन
पृिथ याः पूव पादयो न य य ये ज य त इित पाकजाः ।
अ वसामा ययु ा आपः । रसने यशरीरसिर समु िहमकरकािद पाः।
ग धवज ेहयु पूव गुणव यः । िन या अिन या । िन यानां पादयो िन या
एव । अिन यानां पादयोऽिन या एव ।
तेज वसामा यवत् तेजः । च ुःशरीरसिवतृसुवणवि िव ुदािद भेदम् ।
प- पश-सं या-पिरमाण-पृथ व-संयोग-िवभाग-पर वाऽपर व- व व-
सं कारवत् । िन यमिन य पूववत् । त तु वधम् । १ उ ूत प पशम् । २
अनु ूत प पशम् । ३ अनु ूत पमु ूत पशम् । ४ उ ूत पमनु ूत पश ेित
। उ ूत प पश यथा सौरािदतेजः िप डीभूतं तेजो व यािदकम् ।
सुवण तु उ ूतािभभूत प पशम् । तदनु ूत प वेऽचा ुषं यात्,
अनु ूत पश वे वचा न गृ ेत | अिभभव तु बलव सजातीयेन पा थव पेण
पशन च कृतः ।
अनु ूत प पश तेजो यथा च ुिर यम् | अनु ूत पमु ूत पश यथा
त वािर थं तेजः। उ ूत पमनु ूत पश यथा दीप भाम डलम् ।
वायु वािभस ब धवान् वायुः । विग य ाणवातािद भेदः । पशसं या-
पिरमाण-पृथ व-संयोग-िवभाग-पर व-अपर व-वेगवान् | स च पशा नुमेयः
। तथािह योऽयं वायौ वाित, अनु णाशीत पश उपल यते स गुण वाद्
27
गुिणनम तरेणानुपप मानो गुिणनमनुमापयित । गुणी च वायुरेव ।
पृिथ या नुपल धेः । वायुपृिथवी यितरेकेण अनु णाशीत पशाभावात् । स च
ि िवधो िन याऽिन यभेदात् । िन यः परमाणु पो वायुः, अिन यः काय प एव ।
काय याणामु पि िवनाश मः
त पृिथ यादीनां चतुणा काय याणामु पि िवनाश मः क यते योः
परमा योः ि यया संयोगे सित यणुकमु प ते । त य परमाणू समवाियकारणं,
त संयोगोऽसमवाियकारणम्, अ ािद िनिम कारणम । ततो णुकानां याणां
ि यया संयोगे सित यणुकमु प ते । त य णुकािन समवाियकारणं, शेषं
पूववत् । एवं यणुकै तु भ तुरगुकम् । चतुरणुकैरपरं थूलतरं, थूलतरैरपरं
थूलतमम्। एवं मेण महापृिथवी, मह य आपो, महत् तेजो, महां
वायु प ते । कायगता पादयः वा यसमवाियकारणगते यो पािद यो
जाय ते । ‘कारणगुणा िह कायगुणानारभ ते' इित यायात् |
इ थमु प य पािदमतः काय य य घटादेरवयवेषु कपालािदषु
नोदनादिभघाता ा ि या जायते । तया
िवभाग तेनावय यार भक यासमवाियकारणीभूत य संयोग य नाशः ि यते,
ततः काय य य घटादेरवयिवनो नाशः। एतेनावय यार भकासमवाियकारणनाशे
यनाशो द शतः ।
िचत् समवाियकारणनाशे यनाशो यथा पूव यैव पृिथ यादेः संहारे
सिजहीषामहे र य सि हीषा जायते । ततो णुकार भकेषु परमाणुषु ि या,
तया िवभागः, तत तयोः संयोगनाशे सित णुकेषु न ेषु वा यनाशात्
यणुकािदनाशः। एवं मेण पृिथ यािदनाशः । यथा वा त तूनां नाशे पटनाशः।
त तानां पादीनां वा यनाशेनैव नाशः । अ य तु स येवा ये
िवरोिधगुण ादुभावेण िवनाशः । यथा पाकेन घटादौ पािदनाश इित ।

28
 परमाणुिसि ः
क पुनः परमाणुस ावे माणम् ? उ यते, यिददं जाले सूयमरीिच थं सवतः
सू मतमं रज उपल यते तत् व पपिरमाण यार धं काय य वाद् घटवत् ।
त यं कायमेव महद् यार भक य काय विनयमात् । तदेवं यणुका यं यं
िस म् । तदिप व पपिरमाणसमवाियकारणार धं काय य वाद् घटवत् । य तु
णुकार भकः स एव परमाणुः । स चानार ध एव ।
ननु काय यार भक य काय य वािभचारात् त य कथमनार ध वम् ?
उ यते, अन तकायपर परादोष स ात् । तथा च स यन त यार ध वािवशेषेण
मे सषपयोरिप तु यपिरमाण व स ः । त मादनार ध एव परमाणुः ।
यणुकादीनामवयविनयमः
यणुकं तु ा यामेव परमाणु यामार यते । एक यानार भक वात्,
यािदक पनायां साणाभावात् । यणुकं तु ि िभरेव णुकैरार यते ।
एक यानार भक वात् । ा यामार भे कायगुणमह वानुपपि स ात् । काय िह
मह वं कारणमह वा ा कारणबहु वा ा । त थम यास भवा रममेिषत यम् ।
न च चतुरािदक पनायां माणम त ि िभरेव मह वार भोपप ेिरित ।
श दगुणमाकाशम् । श द-सं या-पिरमाण-पृथ व-संयोग-िवभागवत् । एकं
िवभु िन य । श दिल क ।
श दिल क वम य कथं ? पिरशेषात् । ‘ स ितषेधेऽ य ा स ात्
पिरिश यमाणे स ययः पिरशेषः ।
तथािह श द तावद् िवशेषगुणः सामा यव वे स य मदािदबा े य ा वाद्
पािदवत् । गुण गु याि त एव । न चा य पृिथ यािदचतु यमा मा च गुणी
भिवतुमहित, ो ा वा छ द य । ये िह पृिथ यादीनां गुणा न ते ो े येण
गृ ते, यथा पादयः, श द तु ो ेण गृ ते । न िद ालमनसां गुणो

29
िवशेषगुण वात् । अत ए योऽ योऽितिर ः श दगुणी एिषत यः, स एवाकाश
इित ।
स चैको, भेदे माणाभावात् । एक वेनैवोपप ेः । एक वा ाकाश वं नाम
सामा यमाकाशेन िव ते सामा य यानेकवृि वात्-िवभु चाकाशम्
परममह पिरमाणविद यथः । सव त काय पल धेः । अत एव िवभु वाि यिमित
।
कालोऽिप िद वपरीतपर वापर वानुमेयः । सं या-पिरमाण-पृथ वसंयोग-
िवभागवान् । एको िन यो िवभु । कथम य िद वपरीतपर वापर वानुमेय वम् ।
उ यते । सि िहते वृ े सि धानादपर वाह ति परीतं पर वं तीयते । यविहते
यूिन यवधानात् पर वाह ति परीतमपर वम् । तिददं त ि परीतं पर वमपर व
काय त कारण य िदगादेरस भवात् कालमेव कारणमनुमापयित । स चैकोऽिप
वतमानातीतभिव य योपािधवशाद् वतमानािद यपदेशं लभते, । पु ष इव
प यािदि योपािधवशात् पाचक-पाठकािद यपदेशम् । िन य विवभु वे चा य
पूववत् ।
कालिवपरीतपर वापर वानुमेया िदक् । एका िन या िव वी च । सं या-
पिरमाण-पृथ व-संयोग-िवभागवती । पूवािद ययैरनुमेया ।
तेषाम यिनिम ास भवात् । पूव मन् पि मे वा देशे थत य
व तुन तादव यात् । सा चैकािप सिवतु त ेशसंयोगोपािधवशात् ा यािदसं ां
लभते ।
आ म वािभस ब धवान् आ मा । सुखदुःखािदवैिच यात् ितशरीरं िभ ः । स
चो एव । त य सामा यगुणाः सं यादयः प , बु ादयो नव िवशेषगुणाः ।
िन य व-िवभु वे पूववत् ।
मन वािभस ब धव मनः । अणु, आ मसंयोिग, अ तिर यं
सुखा ुपल धकारणं िन य । सं या गुणवत् । त संयोगेन
30
बा े यमथ ाहकम् । अत एव सव पल धसाधनम् । त न य म्, अिप
वनुमानग यम् । तथािह सुखा ुपल धय ुरा ितिर करणसा याः,
अस विप च ुरािदषु जायमान वात् । य तु यि नैवो प ते तत्
तदितिर करणसा यं, यथा कुठारं िवनो प माना पचनि या
तदितिर व यिदकरणसा या । य करणं त मनः त च ुरा ितिर म् ।
त ाणुपिरमाणम् । या यु ािन ।
गुणाः
अथ गुणा उ य ते । सामा यवान् असमवाियकारणं प दा मा गुणः । स च
याि त एव । प-रस-ग ध- पश-सं या-पिरमाण-पृथ व-संयोग-िवभाग-
पर व-अपर व-गु व- व व- ेह-श द-बुि -सुख-दुःख-इ छा- ेष य न-
धम-अधम-सं कार-भेदाचतु वशितधा ।
१-त पं च ुमा ा ो िवशेषगुणः । पृिथ यािद यवृि । त
शु ला नेक कारकम् । पाकज पृिथ याम् । त ाऽिन यं पृिथवीमा े ।
आ यतैजसपरमाणवो न यम् । आ यतैजसकाय विन यम् । शु लभा वरमपाकजं
तेजिस । तदेवाभा वरम सु ।
२-रसो रसने य ा ो िवशेषगुणः पृिथवीजलवृि ः । त पृिथ यां
मधुरािदष कारो मधुर-अ ल-लवण-कटु-कषाय-ित -भेदात् , पाकज अ सु
मधुरोऽपाकजो िन योऽिन य | िन यः परमाणुभूता व सु कायभूता विन यः ।
३-ग धो ाण ा ो िवशेषगुणः । पृिथवीमा वृि ः । अिन य एव । स
ि िवधः सुरिभरसुरिभ | जलादौ ग ध ितभानं तु संयु समवायेन यम् ।
४- पश विग य ा ो िवशेषगुणः । पृिथ यािदचतु यवृि ः । स च
ि िवधः शीत-उ ण-अनु णाशीतभेदात् । शीतः पयिस, उ ण तेजिस,
अनु णाशीतः पृिथवीवा वोः । पृिथवीमा े िन यः ।

31
आ यतैजसवायवीयपरमाणुषु िन यः, आ यािदकाय विन यः । एते च
पादय वारो मह वैकाथसमवेत वे स यु ूता एव य ाः ।
५-सं या एक वािद यवहारहेतुः सामा यगुणः । एक वािदपरा पय ता ।
त ैक वं ि िवधं िन यािन यभेदात् । िन यगतं िन यमिन यगतमिन यम् ।
वा यसमवाियकारणगतैक वज य | ि व ािन यमेव । त योः िप डयोः
‘इदमेकम्' इ यपे ाबु ा ज यते । त ौ िप डौ समवाियकारणे ।
िप डयोरेक वे असमवाियकारणे, अपे ांबुि िनिम कारणम् ।
अपे ाबुि िवनाशादेव ि विवनाशः । एवं ि वा ु पि व ेया ।
६-पिरमाणं मान यवहारासाधारणं कारणम् । त तु वधम्, अणु, मह ीघ,
व ेित । त कायगतं पिरमाणं स या-पिरमाण- चययोिन । त था
णुकपिरमाणमी रापे ाबुि ज यपरमाणुि वजिनत वात् सं यायोिन,
सं याकारणकिम यथः । यणुकपिरमाण
वा यसमवाियकारणगतबहु वसं यायोिन । चतुरणुकािदपिरमाण तु
वा यसमवाियकारणपिरमाणज यम् | तूलिप डपिरमाण तु
वा यसमवाियकारणावयवानां िशिथलसंयोगज यम् ।
परमाणुपिरमाण ाकाशािदगतं िन यमेव ।
७-पृथ वम् पृथ यवहारासाधारणं कारणम् । त ि िवधम् । एकपृथ वं
ि पृथ वािदक । त ा ं िन यगतं िन यमिन यगतमिन यम् ।
ि पृथ वािदक ािन यमेव ।
८-संयोगः संयु यवहारहेतुगुणः । स च ा योऽ या यवृि । स च
ि िवधः । अ यतरकमजः, उभयकमजः, संयोगज ेित । त ा यतरकमजो यथा
ि यावता येनेन सह िन य य थाणोः संयोगः । अ य िह येनि या
असमवाियकारणम् । उभयकमजो यथा सि ययोम योः संयोगः । संयोगजो यथा
कारणाकारणसंयोगात् कायाकायसंयोगः । यथा ह तत संयोगेन कायत संयोगः ।
32
 ९-िवभागोऽिप िवभ ययहेतुः । संयोगपूवको ा यः । स च
ि िवधोऽ यतरकमजः, उभयकमजो िवभागज ेित । त थमो यथा येनि यया
शैल येनयो वभागः । ि तीयो यथा म यो वभागः । तृतीयो यथा
ह तत िवभागात् कायत िवभागः ।
ि वे च पाकजोप ौ िवभागे च िवभागजे ।
य य न खिलता बुि तं वै वैशेिषकं िवदुः ॥
१०-११-पर वापरपर वे परापर यवहारासाधारणकारणे । ते तु ि िवधे िद ृते
कालकृते च । त िद ृतयो पि ः क यते । एक यां िद यव थतयोः
िप डयोिरदम मात् सि कृ िमित बु ानुगृहीतेन िद प डसंयोगेनापर वं
सि कृ े ज यते । िव कृ बु ा तु पर वं िव कृ े ज यते । सि कष तु िप ड य
ुः शरीरापे या संयु संयोगा पीय वम् । त ूय वं िव कष इित ।
कालकृतयो तु पर वापर वयो पि ः क यते ।
अिनयतिदगव थतयोयुव थिवरिप डयोः ‘अयम माद पतरकालस ब ः'
इ यपे ाबु ानुगृहीतेन कालिप डसंयोगेनासमवाियकारणेन यूिन, अपर वम् ।
‘अयम माद् बहुतरकालेन स ब ः' इित िधया थिवरे पर वम् ।
१२-गु वमा पतनासमवाियकारणम् । पृिथवीजलवृि । यथो ं संयोग-
वेग- य नाभावे सित गु वात् पतनिमित ।
१३- व वमा य दनासमवाियकारणम् । भूतेजोजलवृि ।
भूतेजसोघृतािदसुवणयोरि संयोगेन व वं नैिमि कम् । जले नैस गकं व वम् ।
१४- ेहि णता | जलमा वृि ः, कारणगुणपूवको, गु वािदवद् यावद्
यभावी।
१५-श दः ो ा ो गुणः । आकाश य िवशेषगुणः । ननु कथम य ो ेण
हणं यतो भेयािददेशे श दो जायते ो तु पु षदेशेऽ त । स यम् । भेरीदेशे
जातः श दो वीचीतर यायेन कद बमुकुल यायेन वा सि िहतं श दा तरमारभते ।
33
स च श दः श दा तरिमित मेण ो देशे जातोऽ यः श दः ो ेण गृ ते न
वा ो नािप म यमः । एवं वंशे पा माने दल यिवभागदेशे जातः श दः
श दा तरार भ मेण ो देशेऽ यं श दं जनयित । सोऽ यः श दः ो ेण गृ ते
ना ो न म यमः । ‘भेरीश दो मया ुत' इित मित तु ा तैव । भेरीश दो प ौ
भेयाकाशसंयोगोऽसमवाियकारणं,भेरीद डसंयोगो िनिम कारणम् ।
एवं वंशो पाटना टचटाश दो प ौ वंशदलाकाशिवभागोऽसमवाियकारणं,
दल यिवभागो िनिम कारणम् । इ थमा ः श दः संयोगजो िवभागजो वा ।
अ यम यमश दा तु श दासमवाियकारणका अनुकूलवातिनिम कारणकाः ।
यथो ं-‘संयोगाद् िवभागा छ दा श दिन पि ः' इित |आ ादीनां
सवश दानामाकाशमेकमेव समवाियकारणम्। कमबुि वत् ि णाव थािय वम्।
त ा म यमश दाः कायश दना याः ! अ य तूपा वेन उपा त व येन
सु दोपसु द यायेन िवन येते । इदं वयु म् । उपा येन,
ि णाव थाियनोऽ य य, ि तीय णमा ानुगािमना तृतीय णे
चासताऽ यनाशजननास भवात् । त मादुपा यनाशादेवा यनाश इित ।
िवनािश व श द यानुमानात् । तथािह, अिन यः श दः सामा यव वे
स य मदािदबा े य ा वाद् घटविदित । श द यािन य वं सा यम ।
अिन य व िवनाशाव छ व प वं, न तु िवनाशाव छ स ायोिग वं,
ागभावे स ाहीनेऽिन य वाभाव स ात् । सामा यव वे
स य मदािदबा े य ा वं हेतुः । इ य ा वािद यु यमाने आ मिन
यिभचारः यादत उ ं बा ेित । एवमिप तेनैव योिगबा े येण ा े
परमा यवादौ यिभचारः यादतो योिगिनरासाथमु म मदादीित ।
क पुनय िगस ावे माणम् ? उ यते । परमाणवः क यिचत् य ाः
मेय वाद् घटविदित । तथािप सामा यािदना यिभचारोऽत उ ं सामा यव वे
सतीित । सामा यािद य य िनःसामा य वात् ।
34
 १६-अथ काशो बुि ः । िन यािन या च । ऐशी बुि न या, अ यदीया
विन या ।
१७- ीितः सुखम् । त सवा मनामनुकूलवेदनीयम् ।
१८-पीडा दुःखम् । त सवा मनां ितकूलवेदनीयम् ।
१९-राग इ छा ।
२०- ोधो ेषः ।
२१-उ साहः य नः । बु ादयः षड़ मानस य ाः ।
२२-२३-धमाऽधम सुखदुःखयोरसाधारणकारणे । तौ
चा य ाव यागमग यावनुमानग यौ च । तथािह देवद य शरीरािदकं
देवद िवशेषगुणज यं काय वे सित देवद य भोगहेतु वात्।
देवद य नज यव तुवत् । य शरीरािदजनक आ मिवशेषगुणः स एव
धम ऽधम । य नादीनां शरीरा जनक वािदित ।
२४-सं कार यवहाराऽसाधारणं कारणं सं कारः । सं कारि िवधो वेगो
भावना थित थापक । त वगः पृिथ यािदचतु यमनोवृि ः । स च
ि याहेतुः। भावना य तु सं कार आ ममा वृि रनुभवज यः मृितहेतुः । स
चोद्बु एव मृ त जनयित । उ ोध सहकािरलाभः । सहकािरण सं कार य
स शदशनादयः । तथा चो म्
‘सा या िच ता ाः मृितबीज य बोधकाः'
इित थित थापक तु पशवद् यिवशेषवृि ः । अ यथाभूत य वा य य
धनुरादेः पुन ता यापादकः। एतेच बु ादयोऽधमा ता भावना च
आ मिवशेषगुणाः । गुणा उ ाः ।
कमािण
कमािण उ य ते । चलना मकं कम, गुण इव यमा वृि ।
अिवभु यपिरमाणेन मूत वापरना ना सहैकाथसमवेतं िवभाग ारा पूवसंयोगनाशे
35
स यु रदेशसंयोगहेतु । त उ ेपण-अप ेपण-आकु न- सारण-
गमनभेदात् प िवधम् । मणादय तु गमन हणेनैव गृ ते ।
सामा यम्
अनुवृि ययहेतुः सामा यम् । यािद यवृि , िन यमेकमनेकानुगत ।
त ि िवधं, परमपर । परं स ा बहुिवषय वात् । सा
चानुवृि ययमा हेतु वात् सामा यमा म् | अपरं य वािद । अ पिवषय वात्
। त यावृ ेरिप हेतु वात् सामा यं सद् िवशेषः ।
अ कि दाह ‘ यि यितिर ं सामा यं ना त' इित । त वयं ूमः
िकमाल बना त ह िभ ेषु िवल णेषु िप डे वेकाकारा बुि िवना सवानुगतमेकम् ।
य तदाल बनं तदेव सामा यिमित ।।
ननु त याऽतद् यावृि कृतैवैकाकारा बुि र तु | तथािह, सव वेव िह
गोिप डेषु, अगो योऽ ािद यो यावृि र त । तेनागो यावृि िवषय
एवायमेकाकारः ययोऽनेकेषु,न तु िविध पगो वसामा यिवषयः । मैवम् ।
िविधमुखेनैवैकाकार फुरणात् ।।
िवशेषः
िवशेषो िन यो िन य यवृि ः । यावृि बुि मा हेतुः । िन य यािण
वाकाशादीिन प | पृिथ यादय वारः परमाणु पाः ।
समवायः
अयुतिस योः स ब धः समवायः । स चो एव ।
न ववयवावयिवनाव ययुतिस ौ तेन तयोः स ब धः समवाय इ यु म् । न चैतद्
यु म् । अवयवाितिर यावयिवनोऽभावात् ।
परमाणव एव बहव तथाभूताः सि कृ ाः घटोऽयं घटोऽयिमित गृ ते ।
अ ो यते । अ येकः थूलो घट इित य ा बुि ः । न च सा
परमाणु वनेके व थूले वती येषु भिवतुमहित । ा तेयं बुि िरित चेत् । न |
36
बाधकाभावात् । तदेवं ष पदाथा यादयो व णताः । ते च
िविधमुख ययवे वाद् भाव पा एव ।
अभाव पः स मः पदाथः
इदान िनषेधमुख माणग योऽभाव पः स मः पदाथः ितपा ते । स च
अभावः सं ेपतो ि िवधः। संसगाभावोऽ योऽ याभाव ेित । संसगाभावोऽिप
ि िवधः । ागभावः, वंसाभावोऽ य ताभाव ेित ।
उ प ेः ाक् कारणे काय याभावः ागभावः । यथा त तुषु पटा भावः । स
चानािद प ेरभावात् । िवनाशी च, काय यैव ति नाश प वात् । उ प य
कारणेऽभावः वंसाभावः । वंसो िवनाश इित यावत् । यथा भ े घटे
कपालमालायां घटाभावः । स च मु र हारािदज यः । स चो पि मान यिवनाशी
न य काय य पुनरनु प ेः ।
ैकािलकोऽभावोऽ य ताभावः । यथा वायौ पाभावः । अ यो याभाव तु
तादा य ितयोिगताकोऽभावः । ‘घटः पटो न भवित' इित । तदेवमथा
या याताः।
िव ानवादिनरासः
ननु ानाद् णो वा अथा यितिर ा न स त । मैवम् । अथानामिप
य ािदिस वेनाश यापलाप वात् ।
५.बुि ः
बुि पल ध ानं यय इ यािदिभः पयायश दैयाऽिभधीयते सा बुि ः ।
अथ काशो वा बुि ः । सा च सं ेपतो ि िवधा । अनुभव: मरणं च ।
अनुभवोऽिप ि िवधो, यथाथ ऽयथाथ ेित ।
त यथाथ ऽथाऽिवसंवादी । स च य ािद माणैज यते । यथा
च ुरािदिभरदु ैघटािद ानम् । धूमिल कमि ानम् | गोसा यदशनाद्

37
गवयश दवा यता ानम् । ‘ योित ोमेन वगकामो यजेत' इ यािद
वा या योित ोम य वगसाधनता ान ।
अयथाथ तु अथ यिभचारी, अ माणजः । स ि िवधः। संशयन तक
िवपयय ेित, संशयतक व येते ।
िवपयय तु अत म त हः । म इित यावत् । यथा पुरोव त यरजने
शुि कादौ रजतारोपः, ‘इदं रजतम्' इित ।
मरणमिप यथाथमयथाथ ेित ि िवधम् । तदुभयं जागरे । व ने तु सव ानं
मरणमयथाथ । दोषवशेन तिदित थाने इदिम युदयात्।
सव ानं िनराकारमेव न तु ानेऽथन व याकारो ज यते ।
साकार ानवादिनराकरणात् । अत एवाकारेणाथानुमानमिप िनर तम् ।
य िस वाद् घटादेः। सव ानमथिन यं, अथ ितब यैव त य मनसा
िन पणात् । घट ानवानहं, इ येताव मा ं ग यते न तु ‘ ानवानहम्'
इ येताव मा ं ायते ।
६.मनः
अ तिर यं मनः । त ो मेव ।
७. वृि ः
वृि ः धमाधममयी यागािदि या, त या जग वहारसाधक वात् ।
८.दोषाः
दोषा राग- ेष-मोहाः ।
राग इ छा ।
ेषो म युः, ोध इित यावत् ।
मोहो िम या ानं िवपयय इित यावत् ।
९. े यभावः
पुन पि ः े यभावः । स चा मनः पूव देहिनवृि ः, अपूवदेहस ातलाभः ।
38
 १०.फलम्
फलं पुनभ गः, सुखदुःखा यतरसा ा कारः ।
११.दुःखम्
पीडा दुःखम् । त ो मेव
१२.आपवगः
मो ोऽपवगः । स चैक वशित भेदिभ य दुःख या य तकी िनवृि ः ।
एक वशित भेदा तु शरीरं, षिड यािण, षट् िवषयाः, षड् बु यः, सुखं दुःखं
चेित गौणमु यभेदात् । सुखं तु दुःखमेव दुःखानुषि वात् । अनुष ोऽिवनाभावः
। स चायमुपचारो मधुिन िवषसंयु े मधुनोऽिप िवषप िन ेपवत् ।
स पुनरपवगः कथं भवित ? उ यते । शा ाद् िविदतसम तपदाथत व य,
िवषयदोषदशनिवर य मुमु ो याियनो यानपिरपाकवशात्, सा ा कृता मानः
लेशहीन य, िन कामकमानु ानादनागतधमाऽधमावनजयतः पूव पा
धमाऽधम चयं योग भावाद् िविद वा, समा य भु ान य पूवकमिनवृ ौ
वतमानशरीरापगमे पूवशरीराभावा छरीरा ेक वशितदुःखस ब धो न भवित
कारणाभावात् । सोऽयमेक वशित भेदिभ दुःखहािनम ः । सोऽपवग इ यु यते ।
३.संशयो
एक मन् धम िण िव नानाथािवमशः संशयः । स च ि िवधः ।
िवशेषादशने सित समानधमदशनजः, िव ितपि जः, असाधारणधम ेित ।
त ैको िवशेषादशने सित समानधमदशनजः यथा – ‘ थानुवा पु षो वा’ इित ।
एक म ेव िह पुरोव तिन ये थानु विन ायकं व कोटरािदकं
पु ष विन ायक िशरःपा यािदकं िवशेषमप यतः थाणुपु षयोः
समानधममू व वािदक प यतः पु ष य भवित संशयः ‘िकमयं थाणुवा पु षो
वा' इित ।

39
 ि तीय तु संशयो िवशेषादशने सित िव ितपि जः । स यथा ‘श दो िनत उत
अिन य' इित । तथा ेको बूते ‘श दो िन य’ इित, अपरो ूते ‘श दोऽिन य’ इित
। तयो व ितप या म य थ य पुंसो िवशेषमप यतो भवित संशयः ‘िकमयं श दो
िन य उतािन य’ इित ।
तृतीयोऽसाधारणधमदशनज तु संशयो यथा िन यादिन या यावृ ेन
भूमा ासाधारणेन ग धव वेन िवशेषमप यतो भुिव िन य वािन य वसंशयः ।
तथािह ‘सकलिन य यावृ ेन ग धव वेन योगाद् भूः िकमिन या, उत
सकलािन य यावृ ेन तेनैव योगाि या' इित संशयः ।
४. योजनम्
येन यु ः वतते तत् योजनम् । त सुखदुःखावाि हानी । तदथा िह
वृि सव य ।
५. ा त
वािद ितवािदनोः स ितपि िवषयोऽथ ा तः । स ि िवधः । एकः
साध य ा तो यथा धूमव व य हेतोमहानसम् । ि तीय तु वैध य ा तः । यथा
त यैव महा द इित ।
६.िस ा तः
ामािणक वेना युपगतोऽथः िस ा तः । स चतुधा | सवत - ितत -
अिधकरण-अ युपगम-िस ा तभेदात् । त सवत िस ा तो यथा
ध ममा स ावः। ि तीयो यथा नैयाियक य मते मनस इ य वम् । ति
समानत े वैशेिषके िस म् । तृतीयो यथा ि यािदकतृ विस ौ कतुः सव वम्
| चतुथ यथा जैिमनीय य िन यािन यिवचारो यथा भवतु, अ तु ‘ताव छ दो
गुण' इित ।

40
 ७.अवयवाः
अनुमानवा य यैकदेशा अवयवाः । ते च ित ादयः प | तथा च
यायसू म् – ‘ ित ाहेतूदाहरणोपनयिनगमना यवयवाः’ ।
त सा यधमिविश प ितपादकं वचनं ित ा, यथा पवतोऽयं
वि मािनित । तृतीया तं प य तं वा िल ितपादकं वचनं हेतुः । यथा
धूमव वेन धूमव वािदित वा । स याि कं ा तवचनमुदाहरणम् । यथा यो यो
धूमवान् सोऽि मान् यथा महानस इित । प े िल ोपसंहारवचनमुपनयः । यथा
वि या यधूमवां ायिमित, तथा चायिमित वा । प े सा योपसंहारवचनं
िनगमनम् । यथा त मादि मान इित, त मा थेित वा । एते च ित ादयः
प ानुमानवा य यावयवा इवावयवा, न तु समवाियकारणं,
श द याकाशसमवेत वािदित ।
८.तकः
तक ऽिन स ः । स च िस याि कयोधमयो या या ीकारेण
अिन यापक स न पः। यथा ‘य घटोऽभिव यत् त ह भूतलिमवा यत्'
इित ।
स चायं तकः माणानामनु ाहकः । तथािह ‘पवतोऽयं साि ः उतानि ः' इित
स देहान तरं यिद कि म येतानि रयिमित तदा तं ित ‘य यमनि रभिव यत्
तदानि वादधूमोऽ यभिव यत्' इ यधूम व स नं ि यते । स एष स तक
इ यु यते । अयं चानुमान य िवषयशोधकः । वतमान य
धूमव विल कानुमान य िवषयमि मनुजानाित । अनि म व य ित ेपात् ।
अतोऽनुमान य भव यनु ाहक इित ।
अ कि दाह, ‘तकः संशय एवा तभवित' इित । त ।
एककोिटिनि तिवषय वात् तक य ।

41
 ९.िनणयः
िनणयोऽवधारण ानम् । त माणानां फलम् ।
१०.वादः
त वबुभु सोः कथा वादः । स चा िन हाणामिधकरणम् । ते च यून-अिधक-
अपिस ा ताः, हे वाभासप क , इ य ौ िन हाः ।
११.ज पः
उभयसाधनवती िविजगीषुकथा ज पः | सा च यथास भवं
सविन हाणामिधकरणम् | परप े दूिषते वप थापन योगावसान ।
१२.िवत डा
स एव वप थापनाहीनो िवत डा । सा च परप दूषणमा पयवसाना |
ना य वैत डक य था यः प ोऽ त । कथा तु
नानाव ृकपूव रप ितपादकवा यस दभः ।
१३.हे वाभासाः
उ ानां प धम वािद पाणां म ये येन केनािप पेण हीना अहेतवः । तेऽिप
कितपयहेतु पयोगा ेतुवदाभासमाना हे वाभासाः । ते च अिस -िव -
अनैका तक- करणसम-काला ययापिद -भेदात् प ैव ।
अ ोदयनेन ‘ या य हेतोः प धमतया तीितः िसि तदभावोऽिसि ः'
इ यिसि ल णमु म् । त य िप िव ािद विप स भवतीित सा य तीयते
। तथािप यथा न सा य तथो यते । यो िह साधने पुरः पिर फुरित समथ
दु ौ स एव दु ि कारको दूषणिमित यावत् ना य इित । तेनैव पुराव फू त
केन दु ौ ािपतायां कथापयवसाने जाते तदुपजीिवनोऽ य यानुपयोगात् । तथा च
सित य िवरोधो सा यिवपयय या या यो
दु ि यिभचारादय तथाभूता तेऽनैका तकादय यः । ये

42
पुन याि प धमतािविश हेतु व प यभावेन पूव ा अिस यादयो
दु ि कारकाः, दूषणानीित यावत् । तथाभूतः सोऽिस ः ।
स च ि िवधः । आ यािस - व पािस - या य वािस भेदात् । त य य
हेतोरा यो नावग यते स आ यािस ः । यथा ‘गगनारिव दं सुरिभ,
अरिव द वात् , सरोजारिव दवत्’ । अ िह गगनारिव दमा यः स च ना येव ।
अयम या यािस ः । तथािह ‘घटोऽिन यः काय वात् पटवत्' इित ।
न वा य य घटादेः स वात् काय वािदित हेतुना यािस ः, िस साधक तु
यात्, िस य घटािन य व य साधनात् ।
मैवम् । न िह व पेण कि दा यो भव यनुमान य, िक तु
स द धधमव वेन । तथा चो ं भा ये: ‘नानुपल धे न िनण तेऽथऽिप तु
स द धेऽथ यायः वतते’ ।
न च घटे िन य वस देहोऽ त ! अिन य व य िनि त वात् । तेन य िप
व पेण घटो िव ते, तथा यिन य वस देहाभावा ासावा य
इ या यािस वादहेतुः ।
व पािस तु स उ यते यो हेतुरा ये नावग यते । यथा ‘सामा यमिन यं
कृतक वात्' इित । कृतक वं िह हेतुरा ये सामा ये ना येव ।
भागािस ोऽिप व पािस एव । यथा पृिथ यादय वारः परमाणवो
िन यग धव वात्' इित । ग धव वं िह प ीकृतेषु सवषु ना त,
पृिथवीमा वृि वात् । अत एव भागे व पािस ः ।
तथा िवशेषणािस -िवशे यािस -असमथिवशेषणा-िस -
असमथिवशे यािस ादयः व पािस भेदाः । त िवशेषणािस ो यथा ‘श दो
िन यो य वे स य पश वात् । अ िह य विविश म पश वं
हेतुना पश वमा म् । श दे च य वं िवशेषणं ना त गुण वात् , अतो
िवशेषणािस ः । न चासित िवशेषणे य वे ति िश म पश वम त ।
43
िवशेषणाभावे िविश या यभावात् । यथा द डमा ाऽभावे पु षाऽभावे वा
द डिविश य पु ष याभावः । तेन स य य पश वे य विविश य
हेतोरभावात् व पािस वम् ।
िवशे यािस ो यथा ‘श दो िन योऽ पश वे सित य वात्' इित । अ ािप
िविश ो हेतुः । न च िवशे याऽभावे िविश ं व पम त । िविश हेतुना येव ।
असमथिवशेषणािस ो यथा, ‘श दो िन यो गुण वे स यकारणक वात्’ ।
अ िह िवशेषण य गुण व य न िकि त् साम यम तीित ।
िवशे य याकारणक व यैव िन य वसाधने साम यात् । अतोऽसमथिवशेषणता ।
व पािस वं तु िवशेषणाभावे िविश या यभावात् ।
ननु िवशेषणं गुण वं त श देऽ येव, त कथं िवशेषणाभावः ? स यम येव
गुण वं, िक तु न ति शेषणम् । तदेव िह हेतो वशेषणं भवित यद य यव छेदेन
योजनवत् । गुण वं तु िन योजनमतोऽसमथिम यु मेव ।
असमथिवशे यो यथा त ैव त ैपरी येन योगः । तथािह, ‘श दो
िन योऽकारणक वे सित गुण वात्' इित । अ तु िवशेषणमा यैव िन य वसाधने
समथ वाद् िवशे यमसमथम् । व पािस वं तु िवशे याभावे िविश ाभावाद्,
िविश य च हेतु वेनोपादानात् । शेषं पूववत् ।
या य वािस तु स एव य हेतोयाि नावग यते । स ि िवधः । एकः
सा येनासहचिरतः, अपर तु सोपािधकसा यस ब धी । त थमो यथा ‘यत् सत्
तत् िणकं यथा जलधरः, सं िववादा पदीभूतः श दािदः' इित । अ िह
श दािदः प ः, त य िणक वं सा यं, स वं हेतुः-न चा य हेतोः िणक वेन
सह या ौ माणम त ।
इदानीमुपािधसिहतो या य वािस ः द यते । त था ‘स यामो
मै ीतनय वात् पिर यमानमै ीतनय तोमवत्' इित । अ िह मै ीतनय वेन
याम वं सा यते । न च मै ीतनय वं याम वे योजकं, िक तु शाका पिरणाम
44
एवा योजकः । योजक ोपािध यते । अतो मै ीतनय वेन याम वेन
स ब धे शाका पिरणाम एवोपािधः ।
यथा वा ेधूमस ब धे आ धनसंयोगः । अत एवोपािधस ब धाद्
याि ना तीित या य वािस ोऽयं मै ीतनय वािदहतुः ।
तथा परोऽिप या य वािस ः । यथा ‘ व तव तनी हसा अधमसाधनं
हसा वात् तुबा हसावत्' इित । न च हसा वमधम योजकं, िक तु
िनिष वमुपािधिरित पूववदुपािधस ावाद् या य वािस ोऽयं हसा वं हेतुः ।
ननु ‘सा य यापक वे सित साधना यापको यः स उपािधः' इ युपािधल णन्
। त िनिष वे ना त तत् कथं िनिष वमुपािधिरित ।
मैवम् । िनिष वेऽ युपािधल ण य िव मान वात् । तथा िह सा य य
अधमजन वक य यापकं िनिष वम् । य य ाधमसाधन वं, त त ाव यं
िनिष विमित िनिष व य िव मान वात् । न च य य हसा वं, त
त ाव यं िनिष वं व हसायां यिभचारात् । अ त िह व हसायां
हसा वं, न चा िनिष विमित । तदेवं ि िवधोऽिस ो द शतः ।
सं ित िव ः क यते । सा यिवपयय या ो हेतु व ः । यथा ‘श दो िन यः
कृतक वात्' इित अ िह िन य वं सा यं, कृतक वं हेतुः । ति पययेण
चािन य वेन कृतक वं या ं, यतो य त् कृतकं त त् ख विन यमेव । अतः
सा यिवपयय या वात् कृतक वं हेतु व ः ।
सा यसंशयहेतुरनैका तकः स यिभचार | इित वो यते । स ि िवधः ।
साधारणानैका तको असाधारणानैका तक ेित । त थमः, प -सप -
िवप वृि ः । यथा ‘श दो िन यः मेय वात्' इित । अ मे य वं हेतुः प े
श दे, सप े िन ये योमादौ, िवप े चािन ये घटादौ िव ते । सव यैव मेय वात्
। त मात् मेय वं हेतुः साधारणानैका तकः ।

45
 असाधारणानैका तकः स एव यः सप िवप ा यां यावृ ः प एव वतते ।
यथा ‘भू न या ग धव वात्' इित । अ ग धव वं हेतुः । स च सप ाि याद्
योमादेः, िवप ा ािन या लादे यावृ ो, ग धव व य
पृिथवीमा वृि वािदित ।
यिभचार तु ल यते । स भव सप िवप य हेतोः सप वृि वे सित
िवप ाद् यावृि रेव िनयमो गमक वात् । त य च सा यिवपरीतता या य
ति यमाभावो यिभचारः । स च ेधा स भवित । सप िवप योवृ ौ, ता यां
यावृ ौ च ।
य य ितप भूतं हे व तरं िव ते स करणसमः । स एव स ितप ः इित
चो यते । त था ‘श दोऽिन यो िन यधमानुपल धेः', ‘श दो
िन योऽिन यधमानुपल धेः' इित । अ सा यिवपरीतसाधकं
समानबलमनुमाना तरं ितप इ यु यते । यः पुनरतु यबलो न स ितप ः ।
तथािह िवपरीतसाधकानुमानं ि िवधं भवित । उपजी यम् , उपजीवकम् ,
अनुभयं चेित । त ा ं बाधकं बलव वात् । यथा ‘अिन यपरमाणुमूत वाद्
घटवत्' इ य य परमाणुसाधकानुमानं िन य वं साधयदिप न ितप ः । िक तु
बाधकमेवोपजी य वात् । त ध म ाहक वात् । न िह माणेनागृ माणे ध मिण
परमाणाविन य वानुमानिमदं स भवित, आ यािस ेः । अतोऽनेनानुमानेन
परमाणु ाहक य ामा यम यनु ातम यथाऽ योदयास भवात् । त मादुपजी यं
बाधकमेव । उपजीवकं तु दुबल वाद् बा यम् | यथेदमेवािन य वानुमानम् | तृतीयं
तु स ितप ं समबल वात् ।
य य य ािद माणेन प े सा याभावः पिर छ ः स काला ययापिद ः । स
एव बािधतिवषय इ यु यते । यथा ‘अि रनु णः कृतक वा लवत्’ । अ
कृतक वं हेतुः । त य च यत् सा यमनु ण वं त याभावः य ेणैव पिर छ ः ।
विग येणा े ण वपिर छेदात् ।
46
 तथा परोऽिप काला ययापिद ो, यथा, ‘घट य िणक वे सा ये ागु ं
स वं हेतुः’ । त यािप च यत् सा यं िणक वं त याऽभावोऽ िणक वं
यिभ ातकािदल णेन य ेण पिर छ म् । स एवायं घटो यो मया
पूवमुपल धः' इित यिभ या पूवानुभवजिनतसं कारसहकृते य भवया
पूवापरकालनया घट य थािय वपिर छेदािदित ।
एते चािस ादयः प हे वाभासा यथा कथि त् प धम वा यत
म पहीन वादहेतवः वसा यं न साधय तीित ।
येऽिप ल ण य केवल यितरेिकहेतो यो दोषा अ याि -अित याि -
अस भवा तेऽ य ैवा तभव त, न तु प योऽिधकाः । तथािह,
अित याि या य वािसि ः । िवप मा ाद यावृ वात् सोपािधक वा । यथा
गोल ण य पशु व य । गो वे िह सा ािदम वं योजकं, न तु पशु वम् । तथा
अ याि भागािस वम् । यथा गोल ण य शाबलेय व य । एवम् अस भवोऽिप
व पािसि ः । यथा गोल ण यैकशफ व येित ।
१४.छलम्
अिभ ाया तरेण यु य श द याथा तरं पिरक य दूषणािभधानं छलम् ।
यथा ‘नवक बलोऽयं देवद ः' इित वा ये नूतनािभ ायेण यु य
नवश द याथा तरमाशं य कि त् दूषयित । ‘ना य नव क बलाः स त
दिर वात् । न य यमिप स भा यते कुतो नव' इित । स च वादी
छलवािदतया ायते ।
१५.जाितः
असदु रं जाितः । सा च उ कषसम-अपकषसम-आिदभेदेन बहुिवधा ।
िव तरिभया नेह कृ ो यते । त ा या ेन ा तगतधमण सा ये प े
अ यापकधम यापादनम् उ कषसमा जाितः । यथा श दोऽिन यः कृतक वाद्

47
घटविद यु े कि देवमाह ‘यिद कृतक वेन हेतुना घटव छ दोऽिन यः यात् त ह
तेनैव हेतुना त देव श दः सावयवोऽिप यात्’ ।
अपकषसमा तु ा तगतेन धमणा या ेना यापक य धमाभाव यापादनम् |
यथा पूव मन् योगे कि देवमाह ‘यिद कृतकेन हेतुना घटव छ दोऽिन यः
यात् तेनैव हेतुना घटवदेव िह श दः ावणोऽिप न यात् । न िह घटः ावण'
इित ।
१६.िन ह थानािन
पराजयहेतुः िन ह थानम् । त यून-अिधक-अपिस ा त-
अथा तरअ ितमा मतानु ा-िवरोधआिदभेदाद् बहुिवधमिप िव तरभया ेह
कृ मु यते । यद् िववि ताथ िकि दूनं त यूनम् । िववि तात् िकि दिधकम्
अिधकम् । िस ा तादप वंसः-अपिस ा तः । कृतेनानिभस ब ाथवचनम्
अथा तरम् । उ रापिर फू तः अ ितमा । परािभमत वाथ य व ितकूल य
वयमेवा यनु ानं वीकारो मतानु ा । इ ाथभ ो िवरोधः ।
उपसंहारः
इहा य तमुपयु ानां व पभेदेन भूयो भूयः ितपादनम् । यदनित योजनं
तदल णमदोषाय । एतावतैव बाल यु पि िस ेः ।

इित ीकेशविम िवरिचता तकभाषा समा ा ।

48