Page No.

1
िमित : २०७८-०२-२०

मङ्गलाचरणम् :-
मुिनत्रयं नमस्कृत्य तदक्
ु तीः पररभाव्य च ।
वैयाकरणिसद्धान्तकौमुदीयं िवरच्यते ॥
ऄथथः - पािणिन, कात्यायन र पतञ्जिि मिु नहरूिाइ नमस्कार गरी ििमिु नका
वचनहरूको राम्रोसँग िचन्तन गरे र म भट्टोिजदीिितद्वारा वैयाकरणिसद्धान्तकौमदु ी नामक
ग्रन्थको रचना गररन्छ ।
* उपपदिवभक्े ीः कारकिवभिक्बबलीयसी । ऄथथ - ईपपदको अधारमा हुने
चतथु ी िवभििभन्दा कारकको अधारमा हुने िद्वतीया िवभिि बिियो हुन्छ ।
१. अइउण् । २. ऋऌक् । ३. एओङ् । ४. ऐऔच् । ५. हयवरट् । ६. लण् ।
७. ञमङणनम् । ८. झभञ् । ९. घढधष् । १०. जबगडदश् । ११.
खफछठथचटतव् । १२. कपय् । १३. शषसर् । १४. हल् ॥
आित माहेश्वरािण सिू ािण ऄणािदसंज्ञाथाथिन । एषाम् ऄन्त्याः आतः । िण्सिू े ऄकारश्च ।
हकारािदषु ऄकारः ईच्चारणाथथः ॥
यी मािथका महेश्वर भगवान्को वरदानबाट प्राप्त भएका ऄआईण् अिद १४ सिू हरू
'ऄण,् आण'् अिद प्रत्याहारसज्ञं ा गनथका िािग हुन् । यी १४ सिू हरूको ऄिन्तममा रहेका (ण,्
क्, ङ्, च,् ट्, ण,् म,् ञ,् ष,् श,् व,् य,् र,् ल)् यी १४ वणथहरू आत्संज्ञा (आत् नाम) का
िािग हुन् । ‘िण’् (ल+् ऄ+ण)् यो सिू मा रहेको ऄकार पिन आत्संज्ञा गनथकै िािग हो ।
हकार (ह+् ऄ) अिदमा रहेका ऄकार ईच्चारण गनथका िािग माि हो, आत्-सज्ञं ा गनथका
िािग होआन ।
* अचं िवना व्यञ्जनस्य उच्चारणं न भवित ।
ऄथथ- ऄच् वणथको ईच्चारण नभइ व्यञ्जन वणथको ईच्चारण हुदँ नै ।
१. हलन्त्यम् [१.३.३]
"हि्" आित सिू े ऄन्त्यम् आत् स्यात् ।
"हि्" यो सिू मा रहेको ऄिन्तमको वणथ िकारको आत्संज्ञा हुन्छ ।
२. आिदरन्त्येन सहेता [१.१.७१]
ऄन्त्येन आता सिहतः अिदः मध्यगानां स्वस्य च संज्ञा स्यात् । आित हल्संज्ञायाम् ।
ऄिन्तमको आत्संज्ञक वणथिे सिहत भएको अिदको वणथ, बीचको र अफ्नो (अिदको
वणथको) पिन बोधक हुन्छ । (यसप्रकार हि-् प्रत्याहारसंज्ञा भआसके पिछ)
Prepared by Krishna Pd Paudel
Page No. 2
िमित : २०७८-०२-२०
१.(क) हलन्त्यम् [१.३.३]
ईपदेशे ऄन्त्यं हि् आत् स्यात् । ईपदेशः अद्योच्चारणम् । ततः 'ऄण् ऄच'्
आत्यािदसंज्ञािसद्धौ ।
ईपदेश ऄवस्थामा रहेको ऄिन्तमको हिवणथ ् को आत्संज्ञा हुन्छ । ईपदेश भनेको पािणिन,
कात्यायन र पतञ्जिि यी ३ मिु नको व्याकरण शास्त्रमा गररएको प्रथम ईच्चारण हो ।
हलन्त्यम् सिू िे हि-् वणथको आत्संज्ञा गररसके पिछ अिदरन्त्येन सहेता सिू िे ऄण,् ऄच्
अिद प्रत्याहारको िसिद्ध हुन्छ ।
३. उपदेशेऽजननु ािसक इत् [१.३.२]
ईपदेशे ऄननु ािसकः ऄच् आत्संज्ञः स्यात् ।
ईपदेश ऄवस्थामा रहेको ऄिन्तमको ऄचवणथ ् को आत्संज्ञा हुन्छ ।
प्रितज्ञाननु ािसकयाः पािणनीयाः ।
पािणिनका िशष्यहरूिे ऄननु ािसक वणथहरूको ज्ञान व्यवहारऄनसु ार गदथछन् । (ऄथाथत्
पािणिनको िशष्यपरम्परा एवम् व्याख्यायाकारहरूको व्यवहारऄनसु ार यो ऄच् ऄननु ािसक हो
र यो ऄच् ऄननु ािसक होआन भनी बझ्ु दछन् ।)
िण्सिू स्थ-ऄवणेन सह ईच्चायथमाणः रे फः रियोः संज्ञा ।
िण् सिू मा रहेको आत्संज्ञक ऄकारिे सिहत ईच्चारण गररएको रे फिे ‘र-ि’ वणथको
बोध गराईँछ ।
प्रत्याहारे षु आतां न ग्रहणम,् 'ऄननु ािसकः' आत्यािदिनदेशात् । निह ऄि ककारे परे ऄच्कायं
दृश्यते ।
प्रत्याहारहरूमा आत्संज्ञक वणथहरूको ग्रहण हुदँ नै , ‘मुखनािसकावचनोऽनुनािसकः’
सिू मा ‘ऄनुनािसकः’ िनदेश गररएको हुनािे । यहाँ आत्संज्ञक ककारिाइ प्रत्याहारमा ग्रहण
गरे र ककार पर भएमा (ऄथाथत् ऄच् पर भएमा) ‘आको यणिच’ सिू िे सकारभन्दा पर रहेको
आकारको यणादेश हुदँ नै ।
'अिदरन्त्येन' आत्येतत्सिू ेण कृ ताः संज्ञाः प्रत्याहारशब्देन व्यविियन्ते ॥
अिदरन्त्येन सहेता सिू द्वारा गररएका सज्ञं ाहरू व्याकरणशास्त्रमा प्रत्याहार-शब्दिे
िचिनन्छन् । जस्तै- 'ऄण,् ऄच,् हि,् ऄक्' आत्यािद संज्ञाहरू प्रत्याहार भनेर िचिनन्छन् ।

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 3 िमित : २०७८-०२-२२
४. ऊकालोऽज्झ्रस्वदीघबप्लुतीः [१/२/२७]
ईश्च उश्च उ३श्च वः । वां कािः आव कािः यस्य, सः ऄच् क्रमाद् िस्वदीघथप्ितु संज्ञः
स्यात् । स प्रत्येकम् ईदात्तािदभेदने ििधा ॥
एकमाििक िस्व ईकार, िद्वमाििक दीघथ उकार र ििमाििक प्ितु उ३कारको द्वन्द्व
समास गदाथ वः यस्तो रूप हुन्छ । यी तीन ईकारहरूको ईच्चारण गदाथ जित समय िाग्छ,
त्यित्त समय िाग्ने ऄच् (ऄ, आ, ई, ऊ, िृ, ए, ओ, ऐ, औ) को क्रमैिे िस्व, दीघथ र प्ितु
सज्ञं ा हुन्छ । सः- त्यो ऄच;् प्र्येकम-् एक-एक गरे र; उदात्तािदभेदेन- ईदात्त, ऄनदु ात्त र
स्वररतका भेदिे; ििधा- तीन-तीन प्रकार छन् ।
एकमािो भवेद् ह्रस्वो ििमािो दीघथ उच्यते ।
ििमािस्तु प्लुतो ज्ञेयो व्यञ्जनं चाधथमािकम् ॥

५. उच्चैरुदात्तीः [१/२/२९]
ताल्वािदषु सभागेषु स्थानेषु उध्वथभागे िनष्पन्नः ऄच् ईदात्तसंज्ञः स्यात् । अ ये ॥
तािु अिद स्थानको मािथल्िो भागबाट ईच्चारण हुने ऄच् ईदात्तसंज्ञक हुन्छ ।

६. नीचैरनुदात्तीः [१/२/३०]
ताल्वािदषु सभागेषु स्थानेषु ऄधोभागे िनष्पन्नः ऄच् ऄनदु ात्तसंज्ञः स्यात् । ऄ॒वाथङ् ॥
ताल्वािदस्थानको तल्िो भागबाट ईच्चारण हुने ऄच् ऄनदु ात्तसंज्ञक हुन्छ ।

७. समाहारीः स्वररतीः [१/२/३१]

ईदात्तानदु ात्तत्वे वणथधमौ समािियेते यिस्मन,् सः ऄच् स्वररतसंज्ञः स्यात् ॥
ईदात्त र ऄनदु ात्त बराबर रूपमा हुने ऄच् स्वररतसंज्ञक हुन्छ ।

८. तस्यािदत उदात्तमधबह्रस्वम् [१/२/३२]

िस्वग्रहणम् ऄतन्िम् । स्वररतस्य अिदतः ऄधथम् ईदात्तं बोध्यम् । ईत्तराधं तु पररशेषाद्
ऄनदु ात्तम् ।
स्वररत ऄच-् मा ऄगािडको अधा भाग ईदात्त हुन्छ भने बाँकी रहेको अधा भाग
ऄनदु ात्त हुन्छ ।

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 4
िमित : २०७८-०२-२२

सः नविवधः ऄिप प्रत्येकम् ऄननु ािसकानननु ािसकत्वाभयां िद्वधा ॥

ती नौ प्रकारका ऄच् (िस्व, दीघथ र प्ितु यी तीन प्रकारका भेदका प्रत्येकका ईदात्त,
ऄनदु ात्त र स्वररत यी नौ प्रकारका) पिन; प्र्येकम-् एक-एक गरे र ;
ऄनुनािसक्वाऽननुनािसक्वाभ्याम् ऄननु ािसक र ऄनननु ािसक भेदिे; ििधा- यी दइु -
दइु प्रकारका छन् ।

९. मुखनािसकावचनोऽनुनािसकीः [१/१/८]
मख
ु सिहतनािसकया ईच्चायथमाणः वणथः ऄननु ािसकसंज्ञः स्यात् ।
मख
ु िे सिहत नाकबाट ईच्चारण हुने वणथ ऄननु ािसकसंज्ञक हुन्छ ।
तद् आत्थम् - ऄ आ ई ऊ एषां वणाथनां प्रत्येकम् ऄष्टादशभेदाः । िृवणथस्य द्वादश, तस्य
दीघाथभावात् । एचाम् ऄिप द्वादश, तेषां िस्वाभावात् ॥
ती यसप्रकार छन-् 'ऄ, आ, ई, ऊ' यी वणथहरूको एक-एक गरे र ऄठार प्रकारका भेदहरू
छन् । लृवणथस्य- िृकारको; िादश- बाि प्रकारका भेदहरू छन;् तस्य- िृकारको;
दीघाथभावात-् दीघथ वणथको ऄभाव भएको हुनािे; एचाम् ऄिि- एच् ऄथाथत् ए, ओ, ऐ,
औ यी वणथहरूको; िादश- बाि प्रकारका भेदहरू छन;् तेषाम-् ती एच् वणथहरूको;
ह्रस्वाभावात-् िस्व वणथको ऄभाव भएको हुनािे ।

१०. तुल्यास्यप्रयत्न ं सवणबम् [१/१/९]

ताल्वािदस्थानम् अभयन्तरप्रयत्नश्च आत्येतदद्व् यं यस्य येन तल्ु यं तिन्मथः सवणथसज्ञं ं स्यात्।
तािु (कण्ठ-ताि)ु अिदस्थान र अभयन्तर प्रयत्न यी दइु , जनु वणथको जनु वणथका
साथ बराबर हुन्छ, ती दइु वणथहरूको परस्परमा सवणथसंज्ञा हुन्छ ।
ऄकुहिवसजथनीयानां कण्ठः । आचयु शानां तािु । ऊटुरषाणां मधू ाथ । िृतुिसानां दन्ताः ।
ईपपू ध्मानीयानाम् ओष्ठौ । ञमङणनानां नािसका च । एदैतोः कण्ठतािु । ओदौतोः
कण्ठोष्ठम् । वकारस्य दन्तोष्ठम् । िजह्वामि ू ीयस्य िजह्वामि ू म् । नािसकानस्ु वारस्य । आित
स्थानािन । यत्नो िद्वधा - अभयन्तरो बाह्यश्च । अद्यः चतधु ाथ - स्पृष्ट-इषत्स्पृष्ट-िववृत-संवतृ -
भेदात् । ति स्पृष्टं प्रयत्नं स्पशाथनाम् । इषत्स्पृष्टम् ऄन्तस्थानाम् । िववृतम् उष्मणां स्वराणां
च । िस्वस्य ऄवणथस्य प्रयोगे संवतृ म् । प्रिक्रयादशायां तु िववृतमेव । एतच्च सिू कारे ण
ज्ञािपतम् ।

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 5
िमित : २०७८-०२-२४
११. अ अ [८/४/६८]
िववृतम् ऄनद्यू संवतृ ः ऄनेन िवधीयते । ऄस्य च ऄष्टाध्यायीं सम्पणू ां प्रित ऄिसद्धत्वात्
शास्त्रदृष्ट्या िववृतत्वम् ऄस्त्येव । तथा च सिू म् ॥
िववृत प्रयत्न भएको अकारको स्थानमा संवतृ प्रयत्न भएको ऄकारको िवधान हुन्छ ।
‘ऄ ऄ’ यो सिू ऄष्टाध्यायीको ऄिन्तम सिू भएको हुनािे ऄष्टाध्यायीको सबै सिू हरूको
दृिष्टमा यो सिू ऄिसद्ध हुन्छ । त्यसैिे यस सिू िे ऄकारिाइ संवतृ गररिदए पिन ऄरु
सिू हरूको दृिष्टमा ऄकार िववृत नै देिखन्छ ।

१२. पूवबत्रािसद्धम् [८/२/१]

ऄिधकारोऽयम् । सपादसप्ताध्यायीं प्रित ििपादी ऄिसद्धा ििपाद्याम् ऄिप पवू ं प्रित परं
शास्त्रम् ऄिसद्धं स्यात् ।
सपादसप्ताध्यायीको दृिष्टमा ििपादी ऄिसद्ध हुन्छ । ििपादीमा पिन पवू िथ िपादीको दृिष्टमा
परििपादी ऄिसद्ध हुन्छ ।

बाह्यप्रयत्नस्तु एकादशधा- िववारः, संवारः, श्वासः, नादः, घोषः, ऄघोषः, ऄल्पप्राणः,

महाप्राणः, ईदात्तः, ऄनदु ात्तः स्वररतश्चेित ॥
खयां यमाः खयः ≍क≍िौ िवसगथः शर एव च ।
एते श्वसानुप्रदाना ऄघोषाश्च िववृण्वते ॥
कण्ठमन्तये तु घोषाः स्युः संवतृ ा नादभािगनः ।
ऄयुग्मा वगथयमगा यणश्चाल्िासवः स्मृताः ॥
खयः = खय् (प्रत्याहार), खयां यमाः = खय(् प्रत्याहार) को यम वणथ, ≍क≍िौ =
िजह्वामिू ीय र ईपध्मानीय, िवसगथः = िवसगथ र, शरः = शर ् (प्रत्याहार) यी वणथहरूको
श्वास, ऄघोष र िववृत प्रयत्न हुन्छन् । ऄन्तये तु = हश् (प्रत्याहार) को संवाद, नाद र घोष
प्रयत्न हुन्छन् । ऄयुग्माः = हरे क वगथको प्रथम, तृतीय र पञ्चम वणथहरू, वगथयमगाः =
प्रथम-तृतीयका यम वणथहरू र यणः = 'य-र-ि-व' वणथहरू, ऄल्िासवः = ऄल्पप्राण
प्रयत्न भएका हुन्छ । ऄन्तये = हरे क वगथका िद्वतीय र चतथु थ वणथहरू, िद्वतीय-चतथु थका यम
वणथहरू र शि् प्रत्याहारका वणथहरू महाप्राण प्रयत्न भएका हुन्छन् ।

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 6 िमित : २०७८-०२-२४

वगेषु अद्यानाम् चतणु ाथम् पञ्चमे परे मध्ये यमो नाम पवू सथ दृशो वणथः प्राितशाख्याये
प्रिसद्धः । 'पििककनीः, चख्याख्यानतःु , ऄिग्ग्नः, घ्घघ्घनिन्त' आत्यि क्रमेण कखगघेभयः परे तत्सदृशाः
एव यमाः । ति वगाथणां प्रथमिद्वतीयाः खयः तथा तेषाम् एव यमाः िजह्वामि ू ीयोपध्मानीयौ
िवसगथः शषसाश्च आत्येतेषां िववारः श्वासः ऄघोषश्च । ऄन्येषां तु संवारः नादः घोषश्च । वगाथणां
प्रथमतृतीयपञ्चमाः प्रथमतृतीययमौ यरिवाश्च ऄल्पप्राणाः । ऄन्ये महाप्राणाः आत्यथथः ।
बाह्यप्रयत्नाश्च यद्यिप सवणथसंज्ञायाम् ऄनपु यि ु ाः तथािप अन्तरतम्यपरीिायाम् ईपयोक्ष्यन्ते
आित बोध्यम् । कादयो मावसानाः स्पशाथः । यरिवाः ऄन्तस्थाः । शषसहाः उष्माणः । ऄचः
स्वराः । ≍क≍पौ आित कपाभयां प्राग् ऄधथिवसगथसदृशौ िजह्वामि ू ीयोपध्मानीयौ । ‘ऄं ऄः’
आित ऄचः परौ ऄनस्ु वारिवसगौ । आित स्थानप्रयत्निववेकः ॥

ऋलृवणबयोिमबथीः सावर्ण्यं वाच्यम् (वाितबकम)्

ऊकार र िृकारको परस्परमा सवणथसंज्ञा हुन्छ ।
ऄकार-हकारयोः, आकार-शकारयोः, ऊकार-षकारयोः, िृकार-सकारयोश्च िमथः सावण्ये
प्राप्ते-
ऄकार र हकारको, आकार र शकारको, ऊकार र षकारको ऄिन िृकार र सकारको
परस्परमा सवणथसंज्ञा प्राप्त हुन्छ । (तर नाच्झलौ सिू िे सवणथसंज्ञाको िनषेध हुन्छ ।)
१३. नाज्झलौ [१/१/१०]
अकारसिहतः ऄच् अच,् 'स च हि् च' आत्येतौ िमथः सवणौ न स्तः ।
अकारिे सिहत भएको ऄच् अच् हुन्छ । त्यो अच् र हिको ् परस्परमा सवणथसज्ञं ा
हुदँ नै । (ऄथाथत् ऄच् र हिको
् ऄिन अकार र हिको ् सवणथसंज्ञा हुदँ नै ।)

तेन 'दिध' आत्यस्य 'हरित शीतिं षष्ठं सान्रम'् आत्येतेषु परे षु यणािदकं न । ऄन्यथा
दीघाथदीनाम् आव हकारादीनाम् ऄिप ग्रहणकशास्त्रबिाद् ऄच्त्वं स्यात् ॥
(ऄतः) नाज्झलौ सिू िे ऄच् र हिको ् सवणथसंज्ञा िनषेध गरे को हुनािे "दिध+हरित,
दिध+शीतिम,् दिध+षष्ठम,् दिध+सान्रम"् मा यणािदकायथ हुदँ नै । यिद नाज्झलौ सूििे
ऄच् र हिको ् सवणथसंज्ञा िनषेध हुन्थेन भने सवणथग्रहण गने ऄणुिद्सवणथस्य चाप्र्ययः
सिू िे िस्व ऄकार भनेर दीघथ अकारको बोध गराएजस्तै ऄकारिे हकारको पिन बोध
गराईँथ्यो र हकारिाइ ऄच् मानेर ‘दिध’को आकारको यण् प्राप्त हुन्थ्यो ।

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 7 िमित : २०७८-०२-२६
१४. अणुिदत् सवणबस्य चाप्रत्ययीः [१/१/६९]
प्रतीयते िवधीयत आित प्रत्ययः । ऄिवधीयमानः ऄण् ईिदच्च सवणथस्य संज्ञा स्यात् ।
जसको िवधान गररन्छ त्यसिाइ प्रत्यय भिनन्छ । िवधान नगररएको (ऄप्रत्यय) ऄण् र
ईिदत् (कु,च,ु टु,त,ु प)ु सवणथका बोधक या ग्राहक हुन्छन् ।
ऄि ऄण् परे ण णकारे ण ।
के वि यस सिू मा माि ऄण् प्रत्याहारिे परको णकार ऄथाथत् िणस् िू को ण-िाइ (ऄ,
आ, ई, ऊ, िृ, ए, ओ, ऐ, औ, ह, य, व, र, ि) बझ्ु नपु दथछ ।
कु चु टु तु पु एते ईिदतः ।
कु, च,ु टु, तु र पु ियनीहरूिाइ ईिदत् भनेर बिु झन्छ ।

तदेवम् । 'ऄ' आित ऄष्टादशानां संज्ञा । तथा आकार-ईकारौ । ऊकारः ििंशतः । एवम्
िृकारोऽिप । एचो द्वादशानाम् ।
यसप्रकार ऄ-बाट १८ प्रकारको ऄकारको बोध हुन्छ । त्यसैगरी आकार र ईकारको पिन
१८ प्रकारको बोध हुन्छ । ऊकार र िृकारको सवणथसंज्ञा हुनािे ३० प्रकारको बोध हुन्छ ।
त्यसैगरी िृकार पिन ३० प्रकारको बोध हुन्छ । एचप्रत्याहारको
् प्रत्येक वणथ
(ए,ओ,ऐ,औ)को १२-१२ प्रकारको बोध हुन्छ ।

एदैतोः ओदौतोश्च न िमथः सावण्यथम् । "ऐऔच"् आित सिू ारम्भसामथ्याथत् ।

‘एकार र ऐकार’को ऄिन ‘ओकार र औकार’को परस्परमा सवणथसंज्ञा हुदँ नै । एओङ्,
ऐऔच् भनेर छुट्टाछुट्टै सिू को अरम्भ गररएको हुनािे ।
(सवणथ संज्ञा हुने भए एओङ् सिू मा एकारको ईच्चारण गदाथ ऐकारको बोध हुन्थ्यो र
ओकारको ईच्चारण गदाथ औकारको बोध हुन्थ्यो । ऄतः सिू मा छुट्टा-छुट्टै ग्रहण गररएको
हुनािे ‘एकार र ऐकार’को ऄिन ‘ओकार र औकार’को सवणथसंज्ञा हुदँ नै भन्ने स्पष्ट हुन्छ ।)

तेन एचः चतिु वंशतेः संज्ञाः स्युः आित न अपादनीयम् ।

त्यसकारण एकार र ऐकारको सवणथसंज्ञा नहुने भएकािे बाि प्रकारको एकार र बाि
प्रकारको ऐकार िमिेर चौबीस प्रकारको बोध हुन्छ भन्ने मान्नहु दुँ नै ।

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 8 िमित : २०७८-०२-२६
"नाज्झिौ" आित िनषेधः यद्यिप अिरसमाम्नाियकानाम् एव तथािप हकारस्य अकारः
न सवणथः । ति अकारस्यािप प्रििष्टत्वात् ।
यद्यिप नाच्झलौ सिू िे ऄच-् हिको ् सवणथसंज्ञाको िनषेध वणथसमाम्नाय ऄथाथत्
(ऄआईण् अिद चौध सिू हरू) मा पिठत वणथहरूको माि हुन्छ । नाच्झलौ सिू िे
वणथसमाम्नायमा ऄपिठत अकार, इकार, उकार अिद वणथहरूको सवणथसंज्ञाको िनषेध
हुदँ नै तर पिन अकाररूप ऄचको ् हकाररूप हि् वणथसँग सवणथसंज्ञा हुदँ नै िकनिक नाच्झलौ
सिू मा नै अकारसिहतः ऄच् अच् भनेर अच्-शब्दमा अकारको प्रिेष (ग्रहण)
गररएको हुनािे । (अकार र हकारको सवणथसंज्ञा हुदँ नै भन्ने तात्पयथ ।)
तेन 'िवश्वपािभः' आत्यि "हो ढः" आित ढत्वं न भवित ।
त्यसकारण िवश्विािभः मा पकारभन्दा पर रहेको अकारिाइ हकार मानेर हो ढः
सिू िे पदान्तमा रहेको हकारको ढत्व हुदँ नै ।
ऄननु ािसकाऽनननु ािसकभेदने यविाः िद्वधा । तेन ऄननु ािसकास्ते द्वयोद्वथयोः संज्ञा ॥
ऄननु ािसक र ऄनननु ािसकका भेदिे यकार, वकार र िकार दइु दइु प्रकारका छन् ।
त्यसकारण सिू मा प्रयोग गररएका ती ऄनननु ािसक 'य-व-ि' हरू दइु -दइु प्रकारका बोधक
हुन्छन् ।
१५. तपरस्तत्कालस्य [१/१/७०]
'तः परः यस्मात् स च' 'तात्परश्च' ईच्चायथमाणः समकािस्य एव संज्ञा स्यात् । तेन 'ऄत्,
आत्, ईत'् आत्यादयः षण्णां षण्णां सज्ञं ा । 'ऊत्' आित द्वादशानाम् ॥
तकारभन्दा ऄगािड र तकारभन्दा पछािडको स्वरवणथिे ईच्चारण गररएको मािा (िस्व
अिद वणथ) िाइ नै बझु ाईँछ । त्यसकारण ऄत्, आत,् ईत् भनेर ६-६ प्रकारको िस्व-िस्वको
बोध हुन्छ । ऊत् भनेर ६ प्रकारको िस्व ऊकार र ६ प्रकारको िस्व िृकार गरे र १२
प्रकारको बोध हुन्छ ।
१६. विृ द्धरादैच् [१/१/१]
‘अत’् ‘ऐच’् च वृिद्धसंज्ञः स्यात् ॥
अकार र ऐच् (ऐ, औ) यी वृिद्धसंज्ञक हुन्छन् ।
१७. अदेङ् गुणीः [१/१/२]
‘ऄत्’ ‘एङ्’ च गणु संज्ञः स्यात् ॥
िस्व ऄकार र एङ् (ए, ओ) यी गणु संज्ञक हुन्छन् ।

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 9
िमित : २०७८-०२-२८
१८. भवू ादयो धातवीः [१/३/१]
िक्रयावािचनो भवादयो धातसु ंज्ञाः स्यःु ॥
िक्रयावाचक भ-ू अिद शब्दहरू धातसु ज्ञं क हुन्छन् ।
१९. प्राग्रीश्वराििपाताीः [१/४/५६]
आत्यिधकृ त्य ॥
यस सिू देिख रीश्वर-शब्द भएको ऄिधरीश्वरे सिू सम्म अईने शब्दहरूको िनपातसंज्ञा
हुन्छ ।
२०. चादयोऽसत्त्वे [१/४/५७]
ऄरव्याथाथः चादयो िनपातसंज्ञाः स्यःु ॥
ऄरव्यवाची च-अिद शब्दहरू िनपातसंज्ञक हुन्छन् । जस्तै - च, एव, ननू म,् चेत् ।
२१. प्रादयीः [१/४/५८]
ऄरव्याथाथः प्रादयस्तथा ॥
ऄरव्यवाची प्र-अिद शब्दहरू िनपातसंज्ञक हुन्छन् ।
२२. उपसगाबीः िियायोगे [१/४/५९]
प्रादयः िक्रयायोगे ईपसगथसंज्ञाः स्यःु ॥ 'प्र परा ऄप समनु ऄव िनस् िनर ् दसु ् दरु ् िव अङ्
िन ऄिध ऄिप ऄित सु ईद् ऄिभ प्रित परर ईप' एते प्रादयः ॥
िक्रयाको योग भएमा प्र, परा अिदको ईपसगथसंज्ञा हुन्छ ।
२३. गितश्च [१/४/६०]
प्रादयः िक्रयायोगे गितसंज्ञाः स्यःु ॥
िक्रयाको योग भएमा प्र, परा अिदको गितसंज्ञा हुन्छ ।
२४. न वेित िवभाषा [१/१/४४]
िनषेधिवकल्पयोः िवभाषा संज्ञा स्यात् ॥
िनषेध र िवकल्पको िवभाषासंज्ञा हुन्छ । जस्तै :- न िवभिौ तस्ु माः (१.३.४), न
िमु ताङ्गस्य (१.१.६३), न भसू िु धयोः (६.४.८५) । यरोऽननु ािसके ऽननु ािसको वा
(८.४.४५), वा पदान्तस्य (८.४.५९), पदान्ताद्वा (६.१.७६) ।
* िवभाषा ३ प्रकारको हुन्तछ- प्राप्तिवभाषा, ऄप्राप्तिवभाषा र प्राप्ताप्राप्तिवभाषा ।

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 10
िमित : २०७८-०२-२८
२५. स्वं रूपं शब्दस्याशब्दसज्ञं ा [१/१/६८]
शब्दस्य स्वं रूपं संिज्ञ शब्दशास्त्रे या संज्ञा तां िवना ॥
व्याकरणमा गररएको संज्ञािाइ छोडेर शब्दको अफ्नो स्वरूप सज्ञं ी हुन्छ । जस्तै :-
ऄदेङ्गुणः सिू िे गणु संज्ञा गने भएकािे अद्गुणः सिू मा गणु भनेर (ऄ,ए,ओ) को बोध
हुन्छ तर ऄग्नेढथक् सिू मा अएको ऄिग्न-शब्दिे 'ऄ ग् न् आ' िाइ नै बझु ाईँछ । ऄिग्नको
ऄथथ अगो भन्ने बझु रे ऄिग्नवाचक विि अिद शब्ददेिख ढक् प्रत्यय हुदँ नै ।
२७. िवरामोऽवसानम् [१/४/११०]
वणाथनाम् ऄभावः ऄवसानसंज्ञः स्यात् ॥
२८. परीः संिनकषबीः संरहता [१/४/१०९]
वणाथनाम् ऄितशियतः सिन्निधः संिहतासंज्ञः स्यात् ।
२९. सिु िङन्तं पदम् [१/४/१४]
सबु न्तं ितङन्तं च पदसंज्ञं स्यात् ॥
३०. हलोऽनन्तराीः संयोगीः [१/१/७]
ऄिज्भः ऄव्यविहताः हिः संयोगसज्ञं ाः स्यःु ॥
३१. ह्रस्वं लघु [१/४/१०]
३२. संयोगे गुरु [१/४/११]
सयं ोगे परे िस्वं गरुु सज्ञं ं स्यात् ॥
३३. दीघं च [१/४/१२]
दीघं च गरुु संज्ञं स्यात् ॥

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 11 िमित : २०७८-०२-३०
२६. येन िविधस्तदन्तस्य [१/१/७२]
िवशेषणं तदन्तस्य संज्ञा स्यात्, स्वस्य च रूपस्य ।
जनु िवशेषणद्वारा कायथिवधान गररन्छ, त्यसिे ‘अफू ऄन्तमा भएको शब्दको’ र
‘अफ्नो’ पिन बोध गराईँछ । जस्तै :- ‘एरच’् सिू िे आवणथदिे ख ऄच् प्रत्यय हुन्छ । आवणथिे
आकारान्त समदु ायको बोध गराईने भएकािे ‘िच, िज’-धातदु िे ख ऄच-् प्रत्यय हुन्छ र अफ्नो
पिन बोध गराईने भएकािे ‘आण’् -धातदु िे ख पिन ऄच-् प्रत्यय हुन्छ भन्ने बझ्ु नपु दथछ ।
* ऄब तदन्तिविधको िनषेध गनथका िािग वाितथक-
समासप्रत्ययिवधौ प्रितषेधः (वाितथकम)् ।
समासिविध र प्रत्ययिविधमा जनु िवशेषणद्वारा कायथ िवधान गररन्छ, त्यस िवशेषणिे
तदन्तको ग्रहण हुदँ नै । जस्तै :-
* समासिविधमा तदन्ततग्रहणको िनषेध- ‘िद्वतीयािितातीतपिततगतात्यस्त-
प्राप्तापन्नैः’ सिू िे िित-शब्दको योगमा समास हुन्छ तर परमिित-शब्दको योगमा समास
हुदँ नै ।
* प्र्ययिविधमा तदन्ततग्रहणको िनषेध- ‘ऄग्नेढथक्’ सिू िे ऄिग्न-शब्ददेिख माि
ढक् प्रत्यय हुन्छ तर परमािग्न-शब्ददेिख ढक् प्रत्यय हुदँ नै ।
यसरी प्रत्ययिविधमा तदन्तग्रहणको िनषेध हुने हो भने ‘एरच’् सिू िे आवणथदिे ख हुने ऄच्
प्रत्यय पिन तदन्तमा रहेको 'िच-िज' धातदु िे ख नहुने भयो । ऄतः त्यसको िनयमको िािग
वाितथक-
ईिगद्वणथग्रहणवजथम् (वाितथकम)् ॥
ईिगदग्रहण
् र वणथग्रहणिाइ छोडेर माि प्रत्ययिविधमा तदन्तग्रहणको िनषेध हुन्छ ।
(ऄथाथत् ईिगदग्र् हण र वणथग्रहणमा तदन्तिविधको स्वीकार गररन्छ ।) जस्तै:-
* उिगद्ग्रहणमा तदन्ततिविधको िनषेध नहुने :- ‘ईिगतश्च’ सिू िे भवत्-शब्दबाट
ङीप् प्रत्यय भएजसरी ऄितभवत्-शब्दबाट पिन ङीप् प्रत्यय भएर ‘ऄितभवती’ हुन्छ ।
सिू मा ईिगदग्र् हण गररएको हुनािे प्रत्ययिविधमा तदन्तग्रहणको िनषेध भएन ।
* वणथग्रहणमा तदन्ततिविधको िनषेध नहुने :- सिू मा आवणथको ग्रहण गररएकािे
‘एरच’् सिू िे 'िच-िज' धातदु िे ख ऄच् प्रत्यय हुन्छ र ‘चयः, जयः’ रूप िसद्ध हुन्छ ।
॥ इति तिद्धान्िकौमद्
ु ाां िांज्ञाप्रकरणम् ॥

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 12 िमित : २०७८-०२-३०
पञ्चमहावाक्य :- (पाँच वाकयहरूको समहू िाइ पञ्चमहावाकय भिनन्छ ।)
1. वणाथनाम् उिदेशः ।
पिहिो - 'ऄआउण'् आत्यािद वणथहरूको ईपदेश हुन्छ ।
2. उिदेशोत्तरकाला आ्सज्ञं ा ।
दोस्रो - वणथहरूको ईपदेश गररसके पिछ हलन्त्यम् सिू िे ऄिन्तमको वणथको आत्संज्ञा
हुन्छ ।
3. आ्संज्ञोत्तरकालः अिदरन्त्येन आित प्र्याहारः ।
तेस्रो - हिवणथ
् हरूको आत्संज्ञा गररसके पिछ अिदरन्त्येन सहेता सिू िे प्रत्याहार िनमाथण
गदथछ ।
4. प्र्याहारोत्तरकाला सवणथसज्ञं ा ।
चौथो - प्रत्याहारको िनमाथणपिछ तुल्यास्यप्रय्नं सवणथम् सिू िे सवणथसंज्ञा गदथछ ।
5. तदुत्तरकालम् ‘ऄणुिदत’् सिू म् आित ।
पाँचौ ँ - सवणथसंज्ञा गररसके पिछ ऄणुिद्सवणथस्य चाप्र्ययः सिू िे सवणथको ग्रहण
गदथछ ।
एतेन समुिदतेन वाक्येन ऄन्तयि सवणाथनां ग्रहणं भवित ।
िनष्कषथ - यी पाँच वाकयहरूको समहू िे पाँच सिू हरूभन्दा ऄरु सिू हरूमा सवणथको
ग्रहण हुन्छ । (पञ्चमहावाकयमा अएका सिू हरूमा सवणथको ग्रहण हुदँ नै ।)

* उक्ानक् ु दरुु क्ानां िचन्ता यत्र प्रवतबते ।

तं ग्रन्थं वाितबकं प्राहुवाबितबकज्ञा िवचक्षणाीः ।।
ऄथथ - ईि, ऄनि ु र दरुु ि (वाकयहरू) द्वारा जहाँ समस्या अआपदथछ, त्यहाँ िचन्तन
गरी समाधानस्वरूप बनाआएको वाकयिाइ वाितथक भिनन्छ । जस्तै :- ऊकार र िृकारको
सवणथसंज्ञा नहुदँ ा त्यसको समाधानको िािग ‘ऊिृवणथयोः िमथः सावण्यथम’् भन्ने वाितथकको
रचना गररन्छ ।

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 13 िमित : २०७८-०३-०४
॥ अथ सिद्धान्तकौमुदय ् ाां परिभाषाप्रमिणद् ॥
३४. इको गुणवृद्धी [१/१/३]
गणु वृिद्धशब्दाभयां यि गणु वृद्धी िवधीयेते ति ‘आकः’ आित षष्ठ्यन्तं पदम् ईपितष्ठते ।
ऄथथ- ‘गणु ’ शब्दको ईच्चारण गरे र जहाँ ‘गणु ’ िवधान गररन्छ र ‘वृिद्ध’ शब्दको ईच्चारण
गरे र जहाँ ‘वृिद्ध’ िवधान गररन्छ, त्यहाँ ‘आकः’ यस्तो षष्ठ्यन्त पद ईपिस्थत हुन्छ ।
जस्तै :- ‘िमदेगणथु ः’ सिू मा गणु -शब्दको ईच्चारण गरे र गणु िवधान गररन्छ, त्यसैिे त्यहाँ
‘आकः’ यस्तो षष्ठ्यन्त पद ईपिस्थत हुन्छ । (यहाँ िमद-् धातक ु ो आक्को गणु होस् भन्ने ऄथथ
बझ्ु नपु दथछ ।) त्यसैगरी ‘मृजवे थिृ द्धः’ सिू मा वृिद्ध-शब्दको ईच्चारण गरे र वृिद्ध िवधान गररन्छ,
त्यहाँ ‘आकः’ यस्तो षष्ठ्यन्त पद ईपिस्थत हुन्छ । (यहाँ मृज-् धातक ु ो आक्को वृिद्ध होस् भन्ने
ऄथथ बझ्ु नपु दथछ ।)
"आको गुणवृद्धी" सूिको प्रवृित्त नहुने ठाउँ – ‘त्यदादीनामः’ सिू मा गणु -शब्दको
ईच्चारण नगरी गणु संज्ञक ‘ऄ’-को िवधान गररएको हुनािे र ‘िदव औत्’ सिू मा वृिद्ध-
शब्दको ईच्चारण नगरी वृिद्धसंज्ञक औतको ् िवधान गररएको हुनािे त्यहाँ ‘आकः’ यस्तो
षष्ठ्यन्त पद ईपिस्थत हुदँ नै ।
३५. अचश्च [१/२/२८]
िस्वदीघथप्ितु शब्दैः यि ऄच् िवधीयते ति 'ऄचः' आित षठ्यन्तं पदम् ईपितष्ठते ॥
ऄथथ- ‘िस्व, दीघथ र प्ितु ’ शब्दको ईच्चारण गरे र जहाँ ‘ऄच् अदेश’ िवधान गररन्छ, त्यहाँ
‘ऄचः’ यस्तो षष्ठ्यन्त पद ईपिस्थत हुन्छ । जस्तै :- ‘िस्वो नपंसु के प्राितपिदकस्य’ सिू मा
िस्व-शब्दको ईच्चारण गरे र िस्व ऄच् अदेश हुन्छ भनेर िवधान गररएको हुनािे त्यहाँ
‘ऄचः’ यस्तो षष्ठ्यन्त पद ईपिस्थत हुन्छ । (यहाँ प्राितपिदक ऄचको ् िस्व होस् भन्ने ऄथथ
बझ्ु नपु दथछ ।) त्यसैगरी ‘ऄकृ त्सावथधातक
ु योदीघथः’ सिू मा दीघथ-शब्दको ईच्चारण गरे र दीघथ
िवधान गररएको हुनािे त्यहाँ ‘ऄचः’ यस्तो षष्ठ्यन्त पद ईपिस्थत भएर ऄचको ् दीघथ होस्
भन्ने ऄथथ बझ्ु नपु दथछ । त्यसैगरी ‘वाकयस्य टेः प्ितु ईदात्तः’ सिू मा प्ितु -शब्दको ईच्चारण
गरे र प्ितु िवधान गररएको हुनािे त्यहाँ ‘ऄचः’ यस्तो षष्ठ्यन्त पद ईपिस्थत भएर ऄचको ्
प्ितु होस् भन्ने ऄथथ बझ्ु नपु दथछ ।
"ऄचश्च" सूिको प्रवृित्त नहुने ठाउँ – ‘िदव ईत्’ सिू मा िस्व-शब्दको ईच्चारण नगरी
िस्व ईतको ् िवधान गररएको हुनािे र ‘ऄष्टन अ िवभिौ’ सिू मा दीघथ-शब्दको ईच्चारण
नगरी दीघथ अकार िवधान गररएको हुनािे त्यहाँ ‘ऄचः’ यस्तो षष्ठ्यन्त पद ईपिस्थत हुदँ नै ।

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 14
िमित : २०७८-०३-०६
३६. आद्यन्तौ टिकतौ [१/१/४६]
िटित्कतौ यस्य ईिौ तस्य क्रमाद् अद्यन्तावयवौ स्तः ॥
जसको िटत् अगम र िकत् अगम हुन्छ, िटत् भए त्यसकै ऄगािड र िकत् भए त्यसकै
ऄन्त्यमा अदेश हुन्छ ।
३७. िमदचोऽन्त्यात्परीः [१/१/४७]
चेित िनधाथरणे षष्ठी । ऄचां मध्ये यः ऄन्त्यः, तस्मात्परः तस्य एव ऄन्तावयवो
िमत्स्यात् ।
ऄचहरूको
् बीचमा जनु ऄिन्तम ऄच्, त्यसभन्दा पर त्यसैको ऄवयवको रूपमा िमत्
अगम रहन्छ ।
३८. षष्ठी स्थानेयोगा [१/१/४९]
ऄिनधाथररत-सम्बन्ध-िवशेषा षष्ठी स्थानेयोगा बोध्या । स्थानं च प्रसङ्गः ॥
कुनै पिन सम्बन्धिवशेषिे िनधाथरण नगररएको षष्ठी िवभिििे 'स्थाने'-शब्दसँग सम्बन्ध
राख्यादछ । जस्तै :- "आको यणिच" सिू मा कुनै सम्बन्धिवशेषिे िनधाथरण नगरे को 'आकः' यस्तो
षष्ठी िवभििको प्रयोग गररएको हुनािे आक्को स्थानमा भन्ने ऄथथ हुन्छ ।
३९. स्थानेऽन्तरतमीः [१/१/५०]
प्रसङ्गे सित सदृशतमः अदेशः स्यात् ।
ऄथथ- स्थानीको ठाईँमा अदेश गने प्रसङ्ग हुदँ ा (स्थान, ऄथथ, गणु र प्रमाण) का अधारमा
ऄत्यन्त तुल्यको नै अदेश हुन्छ । ऄतः स्थानकृ तसादृश्य, ऄथथकृतसादृश्य, गणु कृ तसादृश्य
र प्रमाणकृ तसादृश्य गरे र चार प्रकारको सादृश्य हुन्छ । (जसको ठाईँमा अदेश गररने हो
त्यसिाइ स्थानी भिनन्छ ।) जस्तै :-
१) स्थानकृतसादृश्यऄनसु ार ‘सध्ु यपु ास्यः’ मा यण् अदेश हुदँ ा इकारको स्थानमा यकार
अदेश हुन्छ ।
२) ऄथथकृतसादृश्यऄनसु ार क्रोष्टु -शब्दको तृज्वद्भाव हुदँ ा क्रोष्टृ-शब्दको अदेश हुन्छ ।
३) गुणकृतसादृश्यऄनसु ार अभयन्तर प्रयत्नको अधारमा सादृश्य नपाआएपिछ बाह्य
प्रयत्नको अधारमा ‘वाग्घररः’ मा हकारको स्थानमा घकार अदेश हुन्छ ।
४) प्रमाणकृतसादृश्यऄनसु ार ‘ऄमष्ु मै’ मा ‘ऄद+स्मै’ यस्तो ऄवस्थामा िस्व ऄकारको
स्थानमा िस्व ईकार अदेश हुन्छ भने ‘ऄमभू याम’् मा ‘ऄदा+भयाम’् यस्तो ऄवस्थामा
दीघथ अकारको स्थानमा दीघथ उकार अदेश हुन्छ ।

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 15 िमित : २०७८-०३-०६

(िरर.) यिानेकिवधम् अन्ततयं ति स्थानतः अन्ततयं बलीयः ।

ऄथथ- जहाँ स्थान, ऄथथ, गणु र प्रमाणमा एकभन्दा बढी सादृश्य (अन्तयथ)को प्रािप्त हुन्छ
त्यहाँ स्थानकृ तसादृश्य नै सबैभन्दा बिवान् हुन्छ । एकभन्दा बढी सादृश्य प्रािप्त भएको
ठाईँमा स्थानकृ तसादृश्य नै िमिाईनपु दथछ ।
जस्तै :- ‘जेता’ मा ‘िज+तृ’ यस्तो ऄवस्थामा ‘सावथधातक ु ाधथधातक
ु योः’ सिू िे आकारको
गणु (ऄ, ए, ओ तीनवटै) प्राप्त हुदँ ा ‘स्थानेऽन्तरतमः’ सिू िे तीनवटामध्ये एईटा अदेश होस्
भनेर िनयमन गदथछ । स्थानकृतसादृश्यऄनसु ार आकारको स्थानमा गणु संज्ञक एकार अदेश
प्राप्त हुन्छ भने प्रमाणकृतसादृश्यऄनसु ार िस्व आकारको स्थानमा गणु संज्ञक िस्व ऄकार
प्राप्त हुन्छ । यस्तो ऄवस्थामा स्थानकृ तसादृश्य नै बिवान् हुने भएकािे आकारको स्थानमा
एकार अदेश हुन्छ ।
४०. तििििित िनिदबष्टे पवू बस्य [१/१/६६]
सप्तमीिनदेशने िवधीयमानं कायं वणाथन्तरे ण ऄव्यविहतस्य पवू थस्य बोध्यम् ॥
सप्तम्यन्तपदका िनदेशनिे िवधान गररने कायथ ऄको वणथिे नछे िकएको सप्तम्यन्तपदिे
बझु ाएको पदभन्दा ठीक पवू कथ ो स्थानमा हुन्छ भन्ने जान्नपु दथछ ।
४१. तिािदत्युत्तरस्य [१/१/६७]
पञ्चमीिनदेशने िक्रयमाणं कायं वणाथन्तरे ण ऄव्यविहतस्य परस्य ज्ञेयम् ॥
पञ्चम्यन्तपदका िनदेशिे िवधान गररने कायथ ऄको वणथिे नछे िकएको
पञ्चम्यन्तपदभन्दा परका स्थानमा हुन्छ भन्ने जान्नपु दथछ ।
४२. अलोऽन्त्यस्य [१/१/५२]
षष्ठीिनिदथष्टस्य ऄन्त्यस्य ऄिः अदेशः स्यात् ॥
अदेश षष्ठीिवभिििे िनदेशन गररएको ऄन्त्य ऄिका ् स्थानमा हुन्छ ।
४३. िङच्च [१/१/५३]
ऄयम् ऄिप ऄन्त्यस्य एव स्यात् । सवथस्य (कौमदु ी-४५) आत्यस्य ऄपवादः ॥
ङकारको आत्संज्ञा भएको अदेश ऄनेक ऄि् भए पिन ऄन्त्य ऄिको ् स्थानमा नै हुन्छ ।
यो सिू 'ऄिेकािल्शत्सवथस्य' सिू को ऄपवाद सिू हो ।
४४. आदेीः परस्य [१/१/५४]
परस्य यिद्विहतं तत्तस्य अदेबोध्यम् । ऄिोऽन्त्यस्य (कौमदु ी-४२) आत्यस्य ऄपवादः ॥
परका स्थानमा िवधान गररने कायथ परको ऄगािडको वणथको स्थानमा हुन्छ भन्ने
बझ्ु नपु दथछ । यो 'ऄिोऽन्त्यस्य' सिू को ऄपवाद सिू हो ।
Prepared by Krishna Pd Paudel
Page No. 16
िमित : २०७८-०३-१२
४५. अनेकाल्शित्सवबस्य [१/१/५५]
स्पष्टम् । ‘ऄिोऽन्त्य’सिू ापवादः । 'ऄष्टाभय औश'् (कौमदु ी-३७२) आत्यादौ 'अदेः
परस्य' आत्येतद् ऄिप परत्वाद् ऄनेन बाध्यते ॥
ऄनेक ऄि् भएको र तािव्य शकारको आत्संज्ञा हुने अदेश गनथपु ऱ्यो भने सम्पणू थ
स्थानीका स्थानमा अदेश हुन्छ । यो 'ऄिोऽन्त्यस्य' सिू को ऄपवाद सिू हो । 'ऄष्टाभय
औश'् आत्यािदमा 'अदेःपरस्य' सिू िाइ परत्वात् 'ऄनेकािल्शत्सवथस्य' सिू िे बािधिदन्छ ।
४६. स्वररतेनािधकारीः [१/३/११]
स्वररतत्वयि
ु ं शब्दस्वरुपम् ऄिधकृ तं बोध्यम् ॥
स्वररत िचििे यि ु शब्दस्वरूपको ऄगािडको सिू मा ऄिधकार रहन्छ ।
(परर.) अिसद्धं बरहरङ्गमन्तरङ्गे ।
ऄथथ- ऄन्तरङ्ग र बिहरङ्ग कायथ एकै ठाईँमा प्राप्त हुदँ ा ऄन्तरङ्ग कायथ गनथपु दाथ बिहरङ्ग
कायथ ऄिसद्ध हुन्छ ।
* धातपू सगथयोः कायथमन्तरङ्गम,् ऄन्यत् सवं बिहरङ्गम् ।
* ऄल्पापेिमन्तरङ्गम,् बह्वपेिं बिहरङ्गम् ।
* पवू ोपिस्थितिनिमत्तकत्वमन्तरङ्गम,् परोपिस्थितिनिमत्तकत्वं बिहरङ्गम् ।
(परर.) अकृतव्यहू ाीः पािणनीयाीः ।
(िनिमत्तं िवनाशोन्मख
ु ं दृष्ट्वा तत्प्रयि
ु ं कायं न कुवथिन्त आत्यथथः ।)
ऄथथ- पािणनीय व्याकरणका ऄध्येताहरू िवनाशात्मक तकथ ऄथवा कायथ गनथ प्रवृत्त हुदँ नै न् ।
(जसिाइ िनिमत्त मानेर कायथ गररन्छ, त्यसको िवनाश हुने देख्यादा-देख्यादै त्यसिाइ अधार
मानेर गररने कायथ पािणनीय व्याकरणका ऄध्येताहरूिे गदैनन् ।)

Prepared by Krishna Pd Paudel

Page No. 17
िमित : २०७८-०३-१२
(परर.) परिनत्यान्तरङ्गापवादानाम् उत्तरोत्तर ं बलीयीः ॥
ऄथथ- पर, िनत्य, ऄन्तरङ्ग र ऄपवादमा क्रमशः प्रत्येक ईत्तरोत्तर बिवान् हुन्छ । जस्तै :-
परभन्दा (िनत्य, ऄन्तरङ्ग र ऄपवाद) बिवान् हुन्छन् । पर र िनत्यभन्दा (ऄन्तरङ्ग र
ऄपवाद) बिवान् हुन्छन् । पर, िनत्य र ऄन्तरङ्गभन्दा ऄपवाद बिवान् हुन्छ ।
िरसूिको बलवत्त्व :- ‘रामेभयः’ प्रयोगमा पवू सथ िू भन्दा परसिू बिवान् हुदँ ा ‘सिु प च’ (७-
३-१०२) सिू को दीघथिाइ बाधेर ‘बहुवचने झल्येत्’ (७-३-१०३) सिू िे एकारादेश हुन्छ ।
िरभन्तदा िन्यसिू को बलवत्त्व :- ‘तदु ित’ प्रयोगमा ‘तदु +् ित’ यस्तो ऄवस्थामा
‘तदु ािदभयः शः’ (३-१-७७) सिू िे श-प्रत्यय र ‘पगु न्तिघपू धस्य च’ (७-३-८६) सिू िे
िघपू धाको गणु प्राप्त हुन्छ । यहाँ परत्वात् िघपू धाको गणु नै प्राप्त हुन्छ तर परभन्दा िनत्य
बिवान् हुने भएकािे िनत्य श-प्रत्यय नै हुन्छ । कृताकृतप्रसङ्गी ऄथाथत् िघपू धाको गणु
भए पिन नभए पिन श-प्रत्यय हुने भएकािे िघपू धाको दृिष्टमा श-प्रत्यय िनत्य हुन्छ ।
िरभन्तदा ऄन्ततरङ्गको बलवत्त्व :- ‘उभये देवमनषु ययाः’ प्रयोगमा ‘प्रथमचरमतयाल्पाधथ-
कितपयनेमाश्च’ (१-१-३३) सिू िे परत्वाद् िवकल्पिे सवथनामसंज्ञा प्राप्त हुन्छ तर पिन
‘सवाथदीिन सवथनामािन’ (१-१-२७) सिू ऄन्तरङ्ग भएको हुनािे िनत्य नै सवथनासंज्ञा हुन्छ ।
ऄिवादको बलवत्त्व :- िनरवकाशो िविधरिवादः ऄथाथत् धेरै ठाईँमा प्रवृत्त हुने
सिू भन्दा थोरै ठाईँमा प्रवृत्त हुने ऄपवाद (िनरवकाश) सिू हुन्छ । ‘अद्गणु ः’ सिू भन्दा
‘वृिद्धरे िच’ थोरै ठाईँमा प्रवृत्त हुने भएकािे ‘वृिद्धरे िच’ गणु को ऄपवाद सिू हो । त्यसैगरी
‘ऄिचश्नधु ातभ्रु वु ां य्वोररयङुवङौ’ सिू को ऄपवाद सिू ‘एरनेकाचोऽसयं ोगपवू स्थ य’ हो ।
॥ इति तिद्धान्िकौमद्
ु ाां पररभाषाप्रकरणम् ॥

Prepared by Krishna Pd Paudel