॥अ िलिखत तकसंमह ॥

 6CTMC5CPITCJC QH #PPCODJCVVC 

UCPUMTKVFQEWOGPVUQTI
#WIWUV  
 .. Tarka-Sangraha of Annambhatta ..

॥अ िलिखत तकसंमह ॥

Document Information

Text title : Tarka-Samgraha of Annambhatta

File name : tarka2.itx
Location : doc_z_misc_major_works
Author : Annambhatta
Language : Sanskrit
Subject : philosophy/hinduism
Transliterated by : Sovarel Vlad vlad at asea.ro
Proofread by : Sovarel Vlad vlad at asea.ro
Description-comments : Tarka-Samgraha with the Dipika of Annamb-
hatta and
Latest update : June 29, 2001
Send corrections to : Sanskrit@cheerful.com
Site access : http://sanskritdocuments.org

This text is prepared by volunteers and is to be used for personal

study and research. The file is not to be copied or reposted for
promotion of any website or individuals or for commercial purpose
without permission.

Please help to maintain respect for volunteer spirit.

August 3, 2016

sanskritdocuments.org
 .. Tarka-Sangraha of Annambhatta ..

॥अ िलिखत तकसंमह ॥
िनधाय िद िव शे ं िवधाय ग ु व नम ।्
ु
बालानां सखबोधाय िबयते तकसंमहः ॥
ु
ि गणकमसामा िवशेषसमवायाऽभावाः
स पदाथाः ॥ १॥
तऽ ि ािण
े ोवा ाकाशाकालिदगा मनांिस नवैव ॥ २॥
पृिथ ज
परसग शसं ापिरमाणपृथ संयोगिवभग
पर ापर ग ु 
िव  हे श बिु सखु ःखे ा षे ूय 
ु ॥ ३॥
धमाधमसं ाराः चतिु वशितगणाः
उ पे णाप पे णाकु नूसारणगमनािन
प कमािण ॥ ४॥
् ५॥
परमपरं चेित ि िवधं सामा म ॥
िन ि वृ यो िवशेषा न ा एव ॥ ६॥
समवाय े एव ॥ ७॥
क
अभाव तिु वधः ूागभावः ू स
ं ाभावः
अ ाभावः अ ो ाभाव िे त ॥ ८॥
तऽ ग वती पृिथवी ।
सा ि िवधािन ाऽिन ा च ।
िन ा परमाण ु पा ।
अिन ा काय पा ।
ु िवधा शरीरेि यिवषयभेदात ।्
पनि
शरीरम दादीनाम ।्
इि यं ग माहकं याणम ।्
त नासामवित ।
िवषयो मृ ाषाणािदः ॥ ९॥
शीत शव ः आपः ।
ता ि िवधाः िन ा अिन ा ।
िन ः परमाण ु पाः ।
अिन ाः काय पाः ।

tarka2.pdf 1
 ॥अ िलिखत तकसंमह ॥

ु िवधा शरीरेि यिवषयभेदात ।्

पनि
शरीरं व णलोके ।
इि यं रसमाहकं रसनं िज ामवित ।
िवषयः सिर मिु ािदः ॥ १०॥
उ शव ज े ः।
त ि िवधं िन मिन ं च ।
िन ं परमाण ु पं ।
अिन ं काय पं ।
ु िवधं शरीरेि यिवषयभेदात ।्
पनि
शरीरमािद लोके ूिस म ।्
इि यं पमाहकं च ःु कृ तारामवित ।
िवषय तिु वधः भौमिद ौदयाकरज भेदात ।्
भौमं व ािदकम ।्
ु
अिब नं िद ं िव दािद ।
भु पिरणामहेतरु ौदयम ।्
ु
आकरजं सवणािद ॥ ११॥
परहीतः शवा ायःु ।
स ि िवधः िन ोऽिन ।
िन ः परमाण ु पः ।
अिन ः काय पः ।
ु िवधः शरीरेि यिवषयभेदात ।्
पनि
ु ोके ।
शरीरं वायल
इि यं शमाहकं वशरीरवित ।
िवषयो वृ ािदक नहेतःु ॥ १२॥
शरीरा ःसंचारी वयःु ूाणः ।
स च एकोऽ पु ािधभेदा ाणापानािदसं ां लभते ॥ १३॥
ु
श गणकमाकाशम ।्
त ैकं िवभ ु िन ॥ १४॥
अतीतािद वहारहेतःु कालः ।
ु
स च ैको िवभिन ॥ १५॥
ूा ािद वहारहेतिु दक ् ।
सा च ैका िव ी िन ा च ॥ १६॥
ानािधकरणमा ा ।

2 sanskritdocuments.org
 .. Tarka-Sangraha of Annambhatta ..

स ि िवधः परमा ा जीवा ा च ।

तऽे रः सव ः परमा क ै एव ।
ु
जीवा ा ूितशरीरं िभ ो िवभिन ॥ १७॥
ु
सखा ु
पलि साधनिमि यं मनः ।
त ू ा िनयत ादन ं परमाण ु पं िन ं
च ॥ १८॥
ु
च मु ाऽमा ो गणो पम ।्
त श ु नीलपीतर हिरतकिपशिच
भेदा िवधम ।्
पृिथवीजलतेजोवृि ।
तऽ पृिथ ां स िवधम ।्
अभा रश ु ं जले ।
भा रश ु ं तेजिस ॥ १९॥
रसनमा ो गणोु रसः ।
स च मधराु लवणकटुकषायित भेदात ्
षि धः ।
पृिथवीजलवृि ः । तऽ पृिथ ां षि धः।
जले मधरु एव ॥ २०॥
याणमा ो गणोु ग ः।
ु
स ि िवधः सरिभरस ु
रिभ ।
पृिथवीमऽवृि ः ॥ २१॥
िगि यमाऽमा ो गणः ु शः ।
स च िऽिवधः शीतो ान ु ाशीतभेदात ।्
पृिथ ज े ोवायवु िृ ः ।
तऽ शीतो जले ।
उ े िस ।
ज
अन ु ाशीतः पृिथवीवा ोः ॥ २२॥
पािदचत ु यं पृिथ ां पाकजमिन ं च ।
अ ऽ अपाकजं िन मिन ं च ।
िन गतं िन म ।्
अिन गतमिन म ॥ ् २३॥
एक ािद वहारहेतःु सं ा ।
सा नवि वृि ः एक ािदपराधपय ा ।

tarka2.pdf 3
 ॥अ िलिखत तकसंमह ॥

एक ं िन मिन ं च ।
िन गतं िन म ।्
अिन गतमिन म ।्
ि ािदकं त ु सवऽाऽिन मेव ॥ २४॥
मान वहारासाधारणकारणं पिरमाणम ।्
नवि वृि ः ।
त तिु वधम ।्
अन ु मह ीघ ं चेित ॥ २५॥
पृथ वहारासाधारणकारणं पृथ म ।्
सवि वृि ः ॥ २६॥
संय ु वहारहेतःु संयोगः ।
सवि वृि ः ॥ २७॥
ु िवभागः ।
संयोगनाशको गणो
सवि वृि ः ॥ २८॥
परापर वहारासाधारणकारणे पर ापर े ।
पृिथ ािदचत ु य मनोवृि नी ।
ते ि िवधे िद ृ ते कालकृ ते च ।
र े िद ृ तं पर म ।्
समीप े िद ृ तमपर म ।्
े े कालकृ तं पर म ।्
किन े कालकृ तमपर म ॥ ् २९॥
आ पतनासमवाियकारणं ग ु म ।्
पृिथवीजलवृि ॥ ३०॥
आ नासमवाियकारणं िव म ।्
पृिथ ज े ोवृि ।
ति िवधं सांिसि कं न ैिमि कं च ।
सांिसि कं जले ।
न ैिमि कं पृिथवीतेजसोः ।
पृिथ ां घृतादावि संयोगजं िव म ।्
ु
तेजिस सवणादौ ॥ ३१॥
ु
चूणािदिप डीभावहेतगु णः हे ः ।
जलमाऽवृि ः ॥ ३२॥
ु श ः आकाशमाऽवृि ः ।
ौोऽमा ो गणः

4 sanskritdocuments.org
 .. Tarka-Sangraha of Annambhatta ..

स ि िवधः ा कः वणा क ।
तऽ ा कः भेयादौ ।
वणा कः सं ृ तभाषािद पः ॥ ३३॥
सव वहारहेतगु णो ु बिु ानम ।्
सा ि िवधा िृ तरनभवु ।
सं ारमाऽज ं ानं िृ तः ।
ति ं ानमनभवः ु ।
स ि िवधः यथाथ ऽयथाथ ।
त ित त कारकोऽनभवो ु यथाथः ।
यथा रजते इदं रजतिमित ानम ।्
स ैव ूमे ु ते ।
ु
तदभाववित त कारकोऽनभवोऽयथाथ ः।
यथा श ु ािवदंरजतिमित ानम ।्
स ैव अूमे ु ते ॥ ३४॥
ु
यथाथनभव तिु वधः
ू ानिम ु ु
पिमितशा भेदात ।्
त रणमिप चतिु वधं
ु
ू ानमानोपमानशा ् ३५॥
भेदात ॥
असाधारणं कारणं करणम ।्
कायिनयतपूववृि कारणं ।
काय ूागभावूितयोिग ॥ ३६॥
कारणं िऽिवधं समवा समवाियिनिम भेदात ।्
य मवेत ं कायम ु ते त मवाियकारणम ।्
यथा तंतवः पट पट गत पादेः ।
कायण कारणेन वा सहैकि थ समवेत े सित
य ारणं
तदसमवाियकारणम ।्
यथा तंतसु यं ोगः पट त ु पं पट प ।
त भयिभ ं कारणं िनिम कारणम ।्
यथा तरु ीवेमािदकं पट ।
तदेति िवधकारणम े यदसाधारणं कारणं
तदेव करणम ॥ ् ३७॥
तऽ ू ानकरणं ू म ।्
इि याथसंिनकषज ं ानं ू म ।्

tarka2.pdf 5
 ॥अ िलिखत तकसंमह ॥

ति िवधं िनिवक कं सिवक कं चेित ।

तऽ िन कारणं ानं िनिवक कं यथेदं
िकि त ।्
सूकारकं ानं सिवक कं यथा िड ोऽयं
ॄा णोऽयं ँयामोऽयं
पाचकोऽयिमित ॥ ३८॥
ू ानहेतिु रि याथसंिनकषः
षि धः ।
संयोगः संय ु समवायः संय ु समवेतसमवायः
समवायः
समवेतसमवायः िवशेषणिवशे भाव िे त ।
च षु ा घटू जनन े संयोगः संिनकषः ।
घट पू जनन े संय ु समवायः
संिनकषः ।
च ःु संय ु े घटे प समवायात ।्
प सामा ू े संय ु समवेतसमवायः
संिनकषः ।
च ःु संय ु े घटे पं समवेत ं तऽ
प समवायात ।्
ौोऽेण श सा ा ारे समवायः संिनकषः
कणिववरव ाकाश
ौोऽ ात श ् ाकाशगण ु ा णग ु
ु िणनो
समवायात ।्
श सा ा ारे समवेतसमवायः संिनकषः
ौो समवेत े श े
श समवायात ।्
अभावू े िवशेषणिवशे भावः संिनकषः
घटाभावव ूतलिम ऽ
च ःु संय ु े भूतले घटाभाव िवशेषण ात ।्
एवं संिनकषष ज ं ानं ू ं
त रणिमि यं
् ३९॥
त ािति यं ू ूमाणिमित िस म ॥
ु
अनिमितकरणमन ु
मानम ।्
ु
परामशज ं ानमनिमितः ।

6 sanskritdocuments.org
 .. Tarka-Sangraha of Annambhatta ..

ाि िविश प धमता ानं ।

यथा वि ा धूमवानयं पवत इित ानं
परामशः ।
त ु
ं पवतो वि मािनित ानमनिमितः ।
यऽ यऽ धूम ऽ तऽाि िरित साहचयिनयमो
ाि ः ।
ा पवतािदवृि ं प धमता ॥ ४०॥
ु
अनमानं ि िवधं ाथ पराथ च ।
तऽ ाथ ानिमितहेु तःु तथािह ायमेव
भूयोदशन ेन यऽ यऽ
धूम ऽ तऽाि िरित महानसादौ ाि ं गृही ा
पवतसमीपं गतः
त ते चा ौ सि हानः पवते धूम ं पँय ाि ं
रित यऽ यऽ
धूम ऽ तऽाि िरित ।
ु
तदन रं वि ा धमवानयं पवत इित
ानम ु ते अयमेव
िलँ गपरामश इ ु ते ।
त ा वतो वि मािनित ानमनिमितः ु उ ते ।
ु
तदेत ाथानमानम ।्
ु
य ु यं धमाि ु
मनमाय परंूितबोधियत ं ु
प ावयव वा ं ूय ु ते
ु
त राथानमानम ।्
यथा पवतो वि मा म ू ा ो यो धूमवा
वि मा था महानसः तथा
चायं त ा थेित ।
अनेन ूितपािदताि ं गा रोऽ ि ं ूितप ते ॥ ४१॥
ूित ाहेतदू ाहरणोपनयिनगमनािन प ावयवाः ।
पवतो वि मािनित ूित ा ।
धूमव ािदित हेतःु ।
ु
यो यो धूमवा वि मा था महानस इ दाहरणम ।्
ु
तथा चायिम पनयः ।
त ा थेित िनगमनम ॥् ४२॥

tarka2.pdf 7
 ॥अ िलिखत तकसंमह ॥

ु
ाथानिमितपराथान ु
िम ोः िलँ गपरामश एव
करणम ।्
ु
त ाि ँ गपरामश ऽनमानम ् ४३॥
॥
िलँ गं िऽिवधम ।्
अ य ितरेिक के वला िय के वल ितरेिक चेित ।
अ येन ितरेकेण च ाि मद य ितरेिक ।
यथा व ौ सा े धूव म ।्
यऽ धूम ऽाि यथा महानस इ य ाि ः ।
यऽ वि नाि तऽ धूमोऽिप नाि यथा महा द
इित ि रेक ाि ः ।
अ यमाऽ ाि कं के वला िय ।
यथा घटोऽिभधेयः ूमेय ा टवत ।्
अऽ ूमेय ािभधेय योः ितरेक ाि नाि
सव ािप
ूमेय ादिभधेय ा ।
ितरेकमाऽ ाि कं के वल ितरेिक यथा
पृिथवीतरे ो िभ ते ग व ात ।्
यिदतरे ो न िभ ते न त व था जलम ।्
न चेय ं तथा ।
त ा तथेित ।
अऽ य व िदतरिभ िम य ा ो
नाि पृिथवीमाऽ
प ात ॥ ् ४४॥
सि धसा वा ः ।
यथा धूमव े हेतौ पवतः ।
िनि तसा वा प ः यथा तऽैव महानसम ।्
िनि तसा ाऽभाववाि प ः यथा तऽैव
महा॑दः ॥ ४५॥
स िभचारिव स ितप ािस बािधताः प
हे ाभासाः ।
स िभचारोऽन ैकाि कः ।
ु हािरभेदात ।्
स िऽिवधः साधारणासाधारणानपसं
तऽ सा ाभावव िृ ः साधारणोऽन ैकाि कः यथा
पवतो वि मा मेय ािदित ।
ूमेय व भाववित ॑दे िव मान ात ।्

8 sanskritdocuments.org
 .. Tarka-Sangraha of Annambhatta ..

सवसप िवप ावृ ः प माऽवृि ः

असाधारणः ।
यथा श ो िन ः श ािदित ।
श ं िह सव ो िन े ोऽिन े
ावृ ं श माऽवृि ः ।
अ य ितरेक ा रिहतोऽनपसं ु हारी ।
यथा सवमिन ं ूमेय ािदित ।
अऽ सव ािप प ा ा ो नाि ।
सा ाभाव ा ो हेतिु व ः ।
यथा श ो िन ः कृ तक ािदित ।
कृ तक ं िह िन ाभावेनाऽिन ने ा म ।्
य सा ाभावसाधकं हे रं िव ते स
स ितप ः ।
यथा श ो िन ः ौावण ा वत ।्
श ोऽिन ः काय ा टवत ।्
अिस ि िवधः आौयािस ः पािस ो
ा ािस िे त ।
आौयािस ो यथा गगनारिव ं सरिभ ु
अरिव ा रोजारिव वत ।्
अऽ गगनारिव माौयः स च ना वे ।
पािस ो यथा श ो गण ु ा षु ात ।्
अऽ चा षु ं श ं नाि श
ौावण ात ।्
सोपािधको हेतःु ा ािस ः ।
सा ापक े सित साधना ापक मपु ािधः ।
सा समानािधकरणा ाभावाूितयोिग ं
सा ापक म ।्
साधनवि ा ाभावूितयोिग ं
साधना ापक म ।्
पवतो धूमवा ि म ािद ऽाि नसंयोग
उपािधः ।
तथािह ।
यऽ धूम ऽाि नसंयोग इित सा ापकता ।
यऽ वि ऽाि नसंयोगो ना योगोलके
आि नसंयोगाभावािदित
साधना ापकता ।

tarka2.pdf 9
 ॥अ िलिखत तकसंमह ॥

एवं सा ापक े अि
साधना ापक ाि नसंयोग उपािधः ।
सोपािधक ा ि म ं ा ािस म ।्
य सा ाभावः ूमाणा रेण िनि तः स
बािधतः ।
यथा वि रन ु ो ि ा लवत ।्
अऽान ु ं सा ं तदभाव उ ं
शनू ण े ग ु ते
इित बािधत म ॥ ् ४६॥
उपिमितकरणमपु मानम ।्
सं ासंि स ानमपु िमितः ।
त रणं सा ँय ानम ।्
अितदेशवा ाथ रणमवा र ापारः ।
तथा िह
कि वयश ाथमजान ु ति दार यकप ु षा ोस शो
गवय इित ौ ु ा वन गतो वा ाथ
र ोस शं िप डं पँयित ।
तदन रमसौ गवयश वा
ु
इ पिमित ते ॥ ४७॥
आ वा ं श ः ।
आ ु यथाथव ा ।
वा ं पदसमूहः ।
यथा गामानयेित ।
श ं पदम ।्
अ ा दादयमथ बो इती रसंकेतः
शि ः ॥ ४८॥
आकाँ ा यो यता संिनिध वा ाथ ानहेतःु
पद
पदा र ितरेकूय ु ा याननभावक
ु माकाँ ा ।
अथाबाघो यो यता ।
पदानामिवल ने ो ारारणं संिनिधः ॥ ४९॥
आकाँ ािदरिहतं वा मूमाणम ।्
यथा गौर ः प ु षो ह ीित न
ूमाणमाकाँ ािवरहात ।्

10 sanskritdocuments.org
 .. Tarka-Sangraha of Annambhatta ..

अि ना िस िे दित न ूमाणं यो यतािवरहात ।्

ूहरे ूहरेऽसहो ािरतािन गामानये ािदपदािन न
ूमाणं साि ् ५०॥
ाभावात ॥
वा ं ि िवधम ।्
वैिदकं लौिककं च ।
वैिदकमी रो ा वमेव ूमाणम ।्
लौिककं ा ो ं ूमाणम ।्
अ दूमाणम ॥ ् ५१॥
वा ा ानं श ानम ।्
त रणं श ः ॥ ५२॥
ु
अयथाथानभवि िवधः संशयिवपययतकभेदात ।्
एकि िमिण िव नाना िै श ावगािह
ानं संशयः ।
यथा ाणवु ा प ु षो वेित ।
िम ा ानं िवपययः ।
यथा श ु ौ इदं रजतिमित ।
ा ारोपेण ापकारोप कः यथा यिद वि न
ा िह धूमोऽिप न ािदित ॥ ५३॥
िृ तरिप ि िवधा ।
यथाथायथाथा च ।
ूमाज ा यथाथा ।
अूमाज ाऽयथाथा ॥ ५४॥
सवषामनकूु लतया वेदनीयं सखम
ु ॥् ५५॥
् ५६॥
सवषां ूितकू लतया वेदनीयं ःखम ॥
इ ा कामः ॥ ५७॥
बोधो षे ः ॥ ५८॥
कृ ितः ूय ः ॥ ५९॥
िविहतकमज ो धमः ॥ ६०॥
िनिष कमज धमः ॥ ६१॥
ु ॥ ६२॥
ब ु ादयोऽ ावा माऽिवशेषगणाः
बु ी ा ूय ा ि िवधाः ।

tarka2.pdf 11
 ॥अ िलिखत तकसंमह ॥

िन ा अिन ा ।
िन ा ई र ािन ा जीव ॥ ६३॥
सं ारि िवधः ।
वेगो भावना ि ित ापक िे त ।
वेगः पृिथ ािदचत ु यमनोवृि ः ।
ु
अनभवज ा िृ तहेतभु ावना ।
आ माऽवृि ः ।
अ थाकृ त पनु दव ापकः ि ित ापकः
कटािदपृिथवीवृि ः ॥ ६४॥
चलना कं कम ।
ऊ देशसंयोगहेत ु पे णम ।्
अधोदेशसंयोगहेतरु प पे णम ।्
शरीरसंिनकृ संयोगहेतरु ाकु नम ।्
िवूकृ संयोगहेतःु ूसारणम ।्
अ व गमनम ।्
पृिथ ािदचत ु यमनोमाऽि ॥ ६५॥
िन मेकमन ेकानगतंु सामा ं
ु
ि गणकमवृ ि ।
ति िवधं पराऽपरभेदात ।्
परं स ा ।
अपरं ि ािदः ॥ ६६॥
िन ि वृ यो ावतका िवशेषाः ॥ ६७॥
िन स ः समवायः ।
अयतु िस वृि ः ।
ययो योम े
एकमिवनँयदपराऽिौतमेवावित ते
तावयतु िस ौ
यथा अवयवाऽवयिवनौ िबयािबयाव ौ जाित ी
िवशेषिन ि े चेित ॥ ६८॥
अनािदः सा ः ूागभावः ।
उ ःे पूव काय ।
सािदरन ः ू स ं ः।
उ न रं काय ।
ऽैकािलकसंसगावि ूितयोिगताकोऽ ाभावः ।

12 sanskritdocuments.org
 .. Tarka-Sangraha of Annambhatta ..

यथा भूतले घटो ना ीित ।

तादा स ावि ूितयोिगताकोऽ ो ाभावः ।
यथा घटः पटो न ेित ॥ ६९॥
सवषां पदाथानां यथायथम ु े भावा ैव
पदाथा इित िस म ॥ ् ७०॥
कणाद ायमतयोबाल ु ि िस ये ।
ं ेन िव षा रिचत कसंमहः ॥
अ भ
इित ौीमहामहोपा ाय
अ भ ं िवरिचततकसंमहः समा ः ॥

'PEQFGF D[ 8NCF 5QXCTGN

XNCF"CUGCTQ

.. Tarka-Sangraha of Annambhatta ..
was typeset on August 3, 2016

Please send corrections to sanskrit@cheerful.com

tarka2.pdf 13