Spis treści

Od autora

Gdy słyszysz: Wołyń

Ludobójstwo za okrucieństwem ukryte
9 lutego 1943–18 maja 1945
Plan Mychajło Kołodzinśkiego: „wymieść […] polski element”
Polityka narodowościowa II Rzeczypospolitej
Próby powstańcze OUN w 1939 i 1941 roku
Początek „antypolskiej akcji” Ukraińskiej Powstańczej Armii
Lato 1943 – apogeum czystki
Wołyń republiką UPA
Zmiany w OUN-B
Ostrzeżenia i przygotowania do rzezi w Galicji
Zbrodnia galicyjska 1944 roku
Ostatni etap „antypolskiej akcji” UPA, lata 1944–1945
Miejsce zbrodni wołyńsko-galicyjskiej na mapie ludobójstw XX wieku
Przemilczanie zbrodni

Polski gniew i zemsta

Polska karząca
Ukraińska „anarchia” i polska reakcja
Sahryń i Piskorowice
Kontrowersje wokół polskiej zemsty

Sowiecka pacyfikacja i mit UPA

Niszczenie podziemia na Wołyniu
Niszczenie podziemia w Galicji
Sowieckie represje
Mit Ukraińskiej Powstańczej Armii
Czy Ukraińska Powstańcza Armia była ukraińską AK?

Chorwacka analogia: ludobójstwo ustaszy

Ante Pavelić i ustasze
Powstanie Niezależnego Państwa Chorwackiego
Zagłada chorwackich Żydów
Genocyd Serbów
Serbski i komunistyczny ruch oporu
Łagodzenie represji
 Kościół katolicki wobec ludobójstwa
Upadek NPCh i śmierć Pavelicia
Próba podsumowania

Wołyń ’43 w polityce historycznej Polski i Ukrainy

Czy UPA miała narodowowyzwoleńczy charakter?
Polska polityka historyczna wobec Ukrainy, lata 1989–2002
Uroczystości wołyńskie 2003 roku – ukraińska polityka historyczna a Wołyń ’43
„Pomarańczowa rewolucja” i polityka prezydenta Wiktora Juszczenki
Polityka Juszczenki a Polska
Uroczystości 70-lecia zbrodni wołyńskiej w 2013 roku
Rewolucja Majdanu a pamięć o Wołyniu ’43
Konflikt pamięci trwa
Polska polityka historyczna w kwestii zbrodni wołyńskiej
Propozycja rozwiązania konfliktu pamięci
Bibliografia
Przypisy
Od autora

W roku 2011, dzięki życzliwości Wydawnictwa Literackiego, opublikowałem książkę Od rzezi

wołyńskiej do akcji „Wisła”. Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947. Duży odzew i ciepłe przyjęcie
ze strony Czytelników było dla mnie sporym i zarazem niezwykle miłym zaskoczeniem. Bardzo za to
dziękuję.
Monografia w następnych latach ukazała się również na Ukrainie i w Rosji, a jej prezentacji
w pierwszym z tych krajów towarzyszyły burzliwe dyskusje. Także z tego względu czuję się
zobowiązany, aby dziś przedstawić aktualny stan wiedzy na temat zbrodni wołyńsko-galicyjskiej.
Wbrew potocznemu mniemaniu tematyka ta bowiem corocznie „obrasta” w szereg nowych książek
i publikacji pogłębiających naszą wiedzę i przynoszących niekiedy istotne odkrycia. W trakcie
spotkań autorskich najczęściej padały pytania o przyczynę ówczesnego okrucieństwa oraz, rzadziej,
o wypadki polskiej zemsty. Dlatego wokół tych właśnie kwestii zbudowana jest główna oś narracji
nowej monografii.
Chciałem również pokazać, jakie miejsce w historii zbrodni popełnionych w czasie II wojny
światowej zajmują antypolskie czystki UPA. Na zasadzie analogii omawiam zwłaszcza antyserbskie
czystki dokonane przez chorwackich ustaszy. Jak się okazuje, nacjonaliści chorwaccy i ukraińscy
nawzajem się inspirowali i po części działali według podobnego planu. Fakt ten zauważyli już
twórcy znakomitej ekspozycji w Muzeum II Wojny Światowej (patrz: Katalog wystawy głównej,
Gdańsk 2016, s. 140–143), dlatego też konieczne było sprawie tej poświęcić w książce nieco więcej
miejsca.
Próbuję także wyjaśnić, na czym polegają współczesne spory historyczno-polityczne dotyczące tej
problematyki. Wywarły one, przypomnijmy, zauważalny wpływ na przebieg wyborów prezydenckich
2015 roku w Polsce i naiwnością byłoby sądzić, że w najbliższym czasie kwestia ta przestanie
budzić polityczne kontrowersje.
Wołyń ’43 jest zatem stanowiącą samoistną całość kontynuacją poprzednio wydanej książki, jej
pogłębieniem i uzupełnieniem, a nie powtórzeniem. Z tego powodu starałem się unikać na tyle, na ile
to tylko możliwe, cytowania tych samych dokumentów czy przypominania najbardziej znanych
faktów.
Zdaję sobie sprawę, że podobnie jak we wcześniejszych publikacjach moje ustalenia i twierdzenia
mogą niektórych zaskoczyć, poruszyć, może nawet oburzyć. Tym osobom, niejako na swoją obronę,
chciałbym zacytować (przypomniane mi niedawno przez przyjaciela) słowa św. Grzegorza I, papieża
i doktora Kościoła: „Nawet jeśli prawda może powodować zgorszenie, lepiej dopuścić do
zgorszenia niż wyrzec się prawdy”.
Dziękuję wszystkim, którzy pomogli mi w trakcie pracy nad maszynopisem. Chciałbym też
zaznaczyć, że książka jest efektem projektu badawczego realizowanego w Instytucie Studiów
Politycznych PAN, finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, zgodnie z umową
nr UMO 2012/07/B/HS3/03353. Bez kwerend archiwalnych i bibliotecznych, które dzięki grantowi
NCN przeprowadziłem na Ukrainie, w Chorwacji i Serbii, niemożliwe byłoby napisanie tej
rozprawy.
Okrucieństwo. To słowo wypowie zapewne większość osób zapytanych o pierwsze skojarzenie
z wydarzeniami na sąsiadującym z Lubelszczyzną Wołyniu, które historycy nazywają zbrodnią
wołyńsko-galicyjską 1943–1945. Opisy bestialstwa i wymyślnych męczarni zadawanych ofiarom
stanowią nieodłączną część opowieści o antypolskich czystkach prowadzonych przez członków
Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów-Bandery (OUN-B) i Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA).
Poruszają one do głębi, nie pozwalają o sobie zapomnieć, ale też przytłaczają, co sprawia, że
wszelkie próby wyjaśnienia tego, co się wtedy stało, wydają się zbyt błahe i banalne, a nawet
obojętne wobec wyrządzonego zła.
Polacy ze wsi Parośle powiązani i zarąbani siekierami, mieszkańcy Woli Ostrowieckiej
wyprowadzani niewielkimi grupami za stodołę i kolejno zabijani tępymi narzędziami… Poznając te
i podobne fakty, stajemy się w pewien sposób bezwolni. Odtąd to one stają przed oczyma wyobraźni
każdego, kto zapoznał się, choćby powierzchownie, z tą tematyką, wpływając nie tylko na historyczne
oceny wydarzeń, ale też na stosunek do współczesnych relacji polsko-ukraińskich.
Trudno się dziwić, że dyskusje wokół tej tematyki wcześniej lub później nieodmiennie dotykają
kwestii okrucieństwa. Od kilkudziesięciu lat wiele osób próbuje odpowiedzieć na pytanie, co
spowodowało takie natężenie barbarzyństwa. Skąd „wzięło się” aż takie okrucieństwo? Jak człowiek
może zadawać tak wyrafinowane cierpienia innym ludziom? A także jak o tych wydarzeniach mówić
i pamiętać, by nie dać się ponieść uczuciom wywoływanym przez tak poruszające obrazy?
Te pytania (i poszukiwania na nie odpowiedzi) nie są udziałem jedynie historyków. Możemy je
odnaleźć również w dziełach wybitnych polskich oraz ukraińskich pisarzy. W powieści
Włodzimierza Odojewskiego Oksana tytułowa bohaterka, wychowana w miasteczku Underding koło
Monachium, opowiada zaprzyjaźnionemu Polakowi przechowywane w pamięci doświadczenie
z dzieciństwa: „to były imieniny męża tej ciotki… […] I oni się popili, ci waleczni mężczyźni. Więc
przypominali sobie nawzajem te swoje wojenne przygody. […] miałam dopiero osiem lat. Kręciłam
się tam między fotelami a potężną kanapą, gdzie oni w krąg siedzieli”. „[…] w jej źrenicach […]
zobaczył jakieś złowrogie światło i do żywego poruszony pomyślał, że jest ono odbiciem stalowego
błysku tej dwuręcznej piły przepoławiającej tamto wijące się w przedśmiertelnych konwulsjach
ciało kobiety, o której mówili ci pijani alkoholem i wspomnieniami krwi dzielni wojownicy, tego
błysku piły, który zapewne ujrzała jej wyobraźnia w ich bełkotliwych monologach”1.

A tak widzi wołyńskie wypadki opisywany w powieści Oksany Zabużko Muzeum porzuconych
sekretów działacz OUN Adrian Ortyński: „Spuścizna Polski – to ona swoim dwudziestoleciem
rządzenia nami z pogardliwą przez zęby cedzoną pewnością, że «Rusini» to nie ludzie, a «kabany»
[świnie – G.M.], wyhartowała nas j a k d o b r ą s i e k i e r ę, wyuczyła o d p o w i a d a ć
s y m e t r y c z n i e t y m s a m y m…[1] […] kiedy nasza wojskowa siła, przelawszy się przez
brzegi jak wzbierająca rzeka, zaczęła spływać w koryto zemsty, i na Wołyniu i Podolu zapłonęły
majątki polskich kolonistów, znalazła się wśród nas inna siła, która zatrzymała, zagrodziła drogę
tamtego ruchu, zdążającego po trajektorii ślepego rewanżu […] bo siła nasza służyć ma nie zemście,
lecz wyzwoleniu, a ten kto znęca się nad bezbronnym, sam jest własnym więźniem. I odrodziliśmy
się”2. Z obu tych opisów przebija dojmująca świadomość, że mowa o wydarzeniach pełnych
prymitywnego okrucieństwa. Ich zestawienie pokazuje jednak równocześnie, jak odmiennie mogą być
one rozumiane i interpretowane. Jeśli u Odojewskiego sprawcy dokonują zbrodni dla przyjemności,
jeszcze po latach bawiąc się jej wspomnieniem, to u Zabużko są oni ślepym narzędziem surowej,
ludowej sprawiedliwości. Zemsta na „polskich kolonistach” jest co prawda aktem w pełni
zrozumiałym, ale nacjonaliści skupieni w OUN, powodowani szacunkiem dla chrześcijańskiej etyki,
potrafią ostatecznie zapanować nad chłopskim żywiołem rewanżu.
Warto bliżej przyjrzeć się tym dwóm punktom widzenia. Nie są one bowiem jedynie
autonomicznym wyrazem poglądów pary znakomitych pisarzy, ale stanowią również odbicie
społecznych przekonań o przeszłości silnie obecnych wśród współczesnych Polaków i Ukraińców.
Przekonań, które układają się w odrębne, lecz spójne opowieści.
Pierwsza z tych dwóch chyba najbardziej popularnych narracji dotyczących zbrodni wołyńsko-
galicyjskiej każe szukać wyjaśnienia jej przyczyn i charakteru w wyznawanej przez członków OUN
ideologii skrajnego, integralnego nacjonalizmu. Nacjonalistyczne wyznanie wiary mówi, że dla
szczęścia własnego narodu można dopuścić się wszelkiej, nawet najbardziej potwornej zbrodni.
Z pewnością miało ono wpływ na przebieg wydarzeń – i historycy nie przeczą tej oczywistości.
Chodzi tu jednak o taki sposób patrzenia na wydarzenia z lat czterdziestych, zgodnie z którym to
ideologia OUN jest niemal jedyną przyczyną i zarazem uniwersalnym wytłumaczeniem tragedii
wołyńskich i galicyjskich Polaków. Akcentuje się przy tym jej samoistny, wewnątrzukraiński
charakter, skłaniając do szukania korzeni wyznawanych przez nacjonalistów zasad w kulturze
i historii Ukrainy. Wspomina się zwłaszcza o buntach kozackich i tych wytworach kultury, które
pielęgnują ich obraz – zarówno ludowych pieśniach, jak i powieściach czy poematach. To dlatego
w książce o wydarzeniach na Wołyniu, mającej duże walory dokumentacyjne, możemy
nieoczekiwanie znaleźć następujący biogram porównywanego z Adamem Mickiewiczem Tarasa
Szewczenki: „ukraiński poeta narodowy, twórca poematu Hajdamacy, w którym gloryfikuje rzeź
Polaków (szlachty) i Żydów w 1768 r. w rejonie Humania”3.
Innymi słowy, mamy tu do czynienia z doszukiwaniem się genezy mordu wołyńsko-galicyjskiego
w kodzie kulturowym Ukraińców jako społeczeństwa. Kodzie, który – czego się już zazwyczaj nie
dopowiada – jest rzekomo do tego stopnia wypaczony, że w sposób nieuchronny doprowadził
najpierw do powstania zdegenerowanej nacjonalistycznej ideologii, a następnie do gigantycznej
zbrodni. Niemal otwarcie napisał o tym Edward Prus, autor popularnych prac na temat stosunków
polsko-ukraińskich, wydawanych w dużych nakładach w ostatnich latach istnienia PRL: „Pogromy
Polaków, jakie nastąpiły, nie dadzą się uzasadnić interesami narodowymi. C z y t e n w y b u c h
ni e o ki e ł zna ne j ni e na w i ś c i zd e te r mi no w a ny b ył c ha r a kte r e m
n a r o d u u k r a i ń s k i e g o? Charakterem ukraińskiego faszyzmu – na pewno. Czy i jak można
wytłumaczyć wprost niewiarygodną w czasach współczesnych obsesję eksterminacji ludności
polskiej?”4.
Prus poprzestał na pytaniach retorycznych. Niektórzy świadkowie wydarzeń nie wahają się jednak
udzielić na nie pełniejszej odpowiedzi. Tadeusz Wolak mówi bez ogródek: „To były bandziory!
Cholerne, prymitywne, że tak powiem. To był motłoch. […] C i U k r a i ń c y t o
o k u l t u r z e t a k i e j, d z i k i e j j a k i e j ś. Oni poza tym, że się znęcali, bili i palili, to
najpierw rabowali. Po prostu banda! M i e l i t o w s w o j e j n a t u r z e. I agresja to im
nakazywała”5.
Zauważmy, że słowa te dobrze wpisują się w stereotypową wizję „Ukraińca rezuna”
rozpowszechnioną wśród społeczeństwa polskiego na długo przed wybuchem II wojny światowej,
a dobrze już opisaną przez naukowców6. Wspominając pogromy dworów ziemiańskich, do których
dochodziło na Ukrainie po przewrocie bolszewickim, znana pisarka Zofia Kossak-Szczucka tak
przedstawiała zachowania rusińskiej (ukraińskiej) służby: „Ludzie, którzy przez kilkadziesiąt lat
służyli w tym samym dworze, których uważano za najwierniejszych i całkiem oddanych – na odgłos
wrzawy pogromu, na zawołanie bliskich i krewniaków, zrywali wszystkie krępujące więzy i j a k
w i l k o s w o j o n y, n i e z d o l n i p o h a m o w a ć b u d z ą c y c h s i ę n a g l e
i n s t y n k t ó w w ł a ś c i w e j s w o j e j n a t u r y, jawnie lub skrycie przechodzili do obozu
wrogów”7.
Ostatnio coraz bardziej popularne staje się z pozoru całkiem inne wytłumaczenie okrucieństwa
rzezi wołyńskiej. Jak napisał dziennikarz Aleksander Szycht, „źródła tamtych wydarzeń tkwią
znacznie głębiej, także w sferze demonicznej”. W tej wizji „antypolska akcja” UPA staje się
„diabelskim festiwalem”, „zbiorowym opętaniem przez szatana” – a więc zjawiskiem, którego nie
uda się już wyjaśnić naukowcom, mogą to zrobić wyłącznie teolog i egzorcysta, ponieważ
wkraczamy w tajemniczy i magiczny świat demonologii8.
Uznanie, że korzenie zbrodni wołyńsko-galicyjskiej tkwią w kodzie kulturowym ukraińskiego
społeczeństwa oraz w jego rzekomej podatności na wpływy skrajnych antyhumanistycznych idei czy
wręcz sił demonicznych, pociąga za sobą istotne konsekwencje. Przy takim bowiem założeniu
niemożliwe staje się rozwiązanie sporu o Wołyń ’43 bez głębokiej moralnej i ideowej przemiany
mieszkańców Ukrainy. Równocześnie zaś zdecydowanie rozszerza się lista zjawisk i problemów
wymagających reakcji polskich uczestników debaty. Aleksander Korman, wymieniając
pieczołowicie 365 rodzajów wyrafinowanych sposobów zabijania, jakich upowcy mieli dopuszczać
się na Polakach, przestaje być jedynie skrupulatnym dokumentalistą: w ten sposób podkreśla
również, jak głębokiej moralnej odnowy potrzebuje ukraińskie społeczeństwo9. Ksiądz Tadeusz
Isakowicz-Zaleski, wskazujący na swoim blogu jako „Inicjatywę wartą wsparcia” zmianę nazwy
Skweru Tarasa Szewczenki w Lublinie na Skwer Sprawiedliwych Ukraińców, staje natomiast
w pierwszym szeregu tych, którzy nawołują do takiej właśnie moralnej przemiany, umożliwiającej
„pojednanie oparte na prawdzie”10.
Z drugą opowieścią najczęściej możemy się spotkać w pracach ukraińskich autorów, choć wierzy
w nią również niemała grupa polskich uczestników debaty. Koncentruje ona uwagę na
niesprawiedliwości dotykającej Ukraińców. Jej nieodłączną częścią staje się więc opowieść
o niskim poziomie oświaty na Wołyniu, prymitywizmie kresowego chłopstwa, a jednocześnie
społecznym ucisku wyższych klas społecznych, na każdym kroku dających odczuć miejscowej
ludności, kto tu jest naprawdę panem, a kto w najlepszym razie obywatelem drugiej kategorii. Mordy
polskiej ludności z tego punktu widzenia to nic innego jak konieczny, choć może i tragiczny efekt
buntu ukraińskich chłopów przeciwko dotykającej ich przemocy i niesprawiedliwości.
Za hipotezą tłumaczącą wydarzenia wołyńskie buntem chłopskim opowiedział się między innymi
lwowski politolog Bohdan Hud’. W jego ocenie taka właśnie była geneza antypolskich wystąpień
w 1943 roku: „Chłopi ukraińscy, nauczeni doświadczeniem okresu międzywojennego, pragnęli
zniszczyć polską obecność doszczętnie. Nie ograniczali się bowiem do grabieży i palenia […]
zazwyczaj nie oszczędzali ni dorosłych, ni «piskląt», by wracać nie było dokąd, ani komu”11. UPA co
najwyżej zainspirowała bunt ludowy, ale jak podkreśla Hud’ w wywiadach, planów „zakładających
wymordowanie Polaków […] nie potwierdzają żadne dokumenty”12. Odpowiadając zaś na pytanie
o źródła okrucieństwa, stwierdza: „Jeszcze w XIX w. urzędnicy rosyjscy podkreślali, że chłopi są
podatni i ulegli tylko do pewnych granic, a później stają się stadem dzikich koni, których
powstrzymanie jest niemożliwe. Iwan Bunin pisał, że przed I wojną światową chłopi rosyjscy dla
rozrywki potrafili obedrzeć żywego byka ze skóry. Jewhen Czykałenko, ziemianin ukraiński,
wspominał, że w dwu wsiach, gdzie miał swoją posiadłość, na 250 gospodarzy znalazł tylko pięć
osób z przyzwoitą reputacją. Pozostali to złodzieje, pijacy i mordercy”13.

Inny autor, Bogdan Huk, w pracy Ukraina. Polskie jądro ciemności (wysoko ocenionej w głośnej
książce Inna Rzeczpospolita jest możliwa! Jana Sowy14) pisze, że władze przedwojennej Polski,
podobnie jak ZSRS, „zmierzały do unicestwienia zamieszkującej je części narodu ukraińskiego”.
Dlatego II Rzeczpospolitą można sklasyfikować „jako jeden z wariantów państwa totalitarnego
usytuowanego – nie tylko geopolitycznie – między III Rzeszą a ZSRR”. W dodatku: „W Europie nie
ma innego państwa, które tak jak Rzeczpospolita Polska, bez najmniejszych ograniczeń korzystałoby
z dwóch największych ludobójstw europejskich”, czyli z Zagłady Żydów i Wielkiego Głodu na
Ukrainie15. Zdaniem Huka: „Na przednówku 1943 r. chłopom wołyńskim zaczął zaglądać w oczy
głód, ale także widmo powrotu Polski pamiętanej i utożsamianej z pańszczyźnianym katolickim
odczłowieczeniem i rugami z międzywojnia. Rzecz jasna, że o nawiązanie kontaktu z tym chłopstwem
starała się także galicyjska OUN, ale przypisywanie jej odpowiedzialności nie za rewolucję
narodową, a za powstanie chłopskie na Wołyniu jest zabiegiem identycznym z obwinianiem
administracji austriackiej o Rabację z 1846 r.”16. Autor nie neguje faktu masowych mordów na
polskiej ludności, ale jednocześnie zdecydowanie stwierdza: „ani jeden Polak nie został zabity
dlatego, że był Polakiem”. Według niego bowiem: „Polacy byli zabijani nie ze względu na swoją
polskość, ale ze względu na państwo, które w taki czy inny sposób towarzyszyło ich fizycznej
obecności na Ukrainie. Zadawanie śmierci stanowiło wyraz kategorycznej niezgody Ukraińców nie
na ich fizyczną polskość jako Polaków, a na państwo polskie, ponieważ urzeczywistnione poprzez
osoby Polaków – państwowców niosło ono Ukraińcom śmiertelne zagrożenie w przyszłości”17.

W tak skonstruowanej opowieści to polskie ofiary powinny się tłumaczyć z tego, co się stało.
Bezlitosne postępowanie „polskich panów” wywołało „symetryczną” społeczną reakcję. Sprawcy
właściwie nie mieli innego wyjścia niż przeciwstawienie się siłą i okrucieństwem „katolickiemu
odczłowieczeniu”. O ile wina polska jest zindywidualizowana, to sprawcy są jedynie drobnym
trybikiem w maszynie rzekomej konieczności historycznej, zaledwie bezwolną cząstką wody
potężnego społecznego tsunami, ich czyny pozostają więc tak naprawdę poza dobrem i złem. Czy
bowiem można mieć pretensje do żywiołu, że dokonał zniszczeń? Raczej ci, którzy ucierpieli,
powinni wyjaśnić, czemu pomimo znaków zapowiadających trzęsienie ziemi postanowili korzystać
z dobrodziejstw plaży…

Obie te opowieści zdominowały świadomość społeczną Polaków i Ukraińców. Pomimo

wszystkich, po części oczywistych różnic mają one ze sobą więcej wspólnego, niż mogłoby się
z pozoru wydawać. Obie trącą etnonacjonalistyczną perspektywą poznawczą (choć by to dostrzec
w wypadku drugiego sposobu patrzenia na sprawę, trzeba najpierw sobie uświadomić, że uciskanymi
chłopami są tylko Ukraińcy, Polacy zaś zostali obsadzeni w y ł ą c z n i e w roli bogatych ziemian
wyzyskiwaczy i bezdusznych urzędników). Co najważniejsze, w obu opowieściach sprawcami
masowych mordów okazują się zwykli chłopi, którzy jakoby p o w s z e c h n i e i d o ś ć
s p o n t a n i c z n i e chwycili za siekiery przeciwko polskim sąsiadom. W efekcie zbrodnia
wołyńsko-galicyjska staje się zrozumiałym i nieuniknionym, wręcz koniecznym etapem w ustalonym
biegu dziejów, kolejną – po buntach sprzed wieków Chmielnickiego i Zalizniaka – krwawą i nad
wyraz brutalną sztafetą historii. Zasadnicza różnica między narracjami tkwi natomiast w odpowiedzi
na pytanie, czym wołyńscy chłopi rzekomo się kierowali: charakterystyczną dla swej społeczności
barbarzyńską kulturą ukrytą za ideologią nacjonalistyczną czy też poczuciem doznanych krzywd
i naturalną potrzebą wymierzenia sprawiedliwości.
Niewątpliwie rozpowszechnieniu tego typu poglądów sprzyja fakt, że duża część masowych
mordów została dokonana za pomocą siekier, wideł, łomów i innych narzędzi gospodarskich. Ten
sposób zadawania śmierci, przerażający do dziś okrucieństwem, wywołuje skojarzenia z wsią
i wydaje się wytłumaczalny jedynie przez brak oświaty oraz pierwotną, irracjonalną skłonnością do
przemocy, występującą rzekomo masowo właśnie w rolniczym krajobrazie.
Wyjaśnienia tego typu uważam za uproszczone, niesatysfakcjonujące i takie, które nie pozwalają na
zrozumienie całości zjawiska. Są one oderwane od faktografii ustalonej przez historyków lub co
najwyżej czerpią z niej wybiórczo i powierzchownie. W istocie więcej mówią o świecie wartości
osób propagujących takie wizje historii niż o realnej rzeczywistości, do opisania której roszczą sobie
pretensje. Przede wszystkim zaś takie uproszczone wytłumaczenie zbrodni nie bierze pod uwagę, że
kolektywna przemoc jest z reguły dziełem ludzi myślących, a zatem starannie planujących swoje
działania, także pod kątem uniknięcia odpowiedzialności za popełniane czyny. Dlatego na zadawane
często pytanie, czemu przebieg „antypolskiej akcji” UPA był tak okrutny, chciałbym dać odpowiedź
odmienną i tylko z pozoru prostą: masowe mordy ludności polskiej były dokonywane tak brutalnie,
ponieważ sprawcy tej zorganizowanej zbrodni tak to zaplanowali, słusznie niestety zakładając, że nic
lepiej nie ukryje charakteru dokonanych przez nich czynów, jak „ubranie ich w szaty” chłopskiego
buntu.
Plan Mychajło Kołodzinśkiego:
„wymieść […] polski element”
Myśl, aby polsko-ukraiński spór terytorialny o Galicję Wschodnią rozwiązać za pomocą czystki
etnicznej, powstała w środowisku zachodnioukraińskiej młodzieży1.
W połowie lat dwudziestych wśród młodych Ukraińców, jacy z racji wieku nie mogli wziąć
udziału w wojnie polsko-ukraińskiej 1918–1919 roku (przesądziła ona o wejściu Lwowa w skład II
Rzeczypospolitej), zaczęły narastać radykalne nastroje. Wychowywani w duchu patriotyzmu
ukraińskiego, rośli w buncie wobec Polski, ale też wobec starszego pokolenia, które oskarżali o brak
poświęcenia i ofiarności w walce o niepodległość. Z dużą łatwością przejmowali skrajnie
nacjonalistyczną ideologię płynącą z zachodniej Europy, zwłaszcza w interpretacji Dmytro Doncowa,
który wypracował własną wersję integralnego nacjonalizmu. Wierząc w przewagę uczuć nad
rozumem i emocjonalności nad rozwagą, uznawali, że żarliwa i gotowa na każde poświęcenie wiara
wcześniej czy później doprowadzi do zwycięstwa nad „wrogami Ukrainy”. Jeden z czołowych
działaczy nacjonalistycznych tak opisał swoje przekonania: „Wierzę, że państwo ukraińskie istnieje,
istnieje potencjalnie w sercu narodu ukraińskiego. Nie istnieje póki co realnie, lecz istnieje moralnie,
a także prawnie w naszych duszach”2.
Powstała w 1929 roku Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) bardzo szybko została na
terenie Galicji zdominowana przez członków organizacji młodzieżowych. Byli oni gotowi na
wszelkie ofiary w imię uzyskania niepodległości Ukrainy, a zarazem zdecydowanie przeciwni
jakiemukolwiek porozumieniu z Polską. W ścisłym „krajowym” kierownictwie OUN znaleźli się
między innymi Stepan Bandera, Roman Szuchewycz oraz kilka lat od nich starszy Mychajło
Kołodzinśkyj.
Stepan Bandera, urodzony w 1909 roku w Starym Uhrynowie niedaleko Stryja, w rodzinie księdza
greckokatolickiego, od młodzieńczych lat cechował się bezkompromisowością. Już w szkole średniej
związał się z młodzieżowymi organizacjami nacjonalistycznymi, aktywność tę kontynuował jako
student agronomii na Politechnice Lwowskiej, a w 1929 roku znalazł się w OUN. Dość szybko stanął
na czele referatu propagandy, w 1933 roku zaś został kierownikiem (prowidnykiem) OUN w Polsce.
Był zdecydowanym zwolennikiem terroru przeciwko przedstawicielom polskiej władzy oraz
Ukraińcom uznawanym za „kolaborantów”. Na jego polecenie dokonano w 1934 roku głośnych
zabójstw: dyrektora liceum ukraińskiego Iwana Babija oraz ministra spraw wewnętrznych
Bronisława Pierackiego, piłsudczyka i zwolennika asymilacji państwowej (biorąc pod uwagę, że ten
drugi zamach zorganizowano w czasie wizyty ministra propagandy Niemiec w Polsce, można
domniemywać, iż jego celem było niedopuszczenie do zawarcia polsko-niemieckiego paktu
o nieagresji)3.
Stepan Bandera, fotografia z lat czterdziestych XX wieku.
Fot. EastNews

Urodzony w 1907 roku Roman Szuchewycz pochodził z ukraińskiej rodziny inteligenckiej. Od

1923 roku swoją działalność w organizacjach młodzieżowych łączył z przynależnością do
Ukraińskiej Wojskowej Organizacji. Z jej ramienia w 1926 roku dokonał zabójstwa lwowskiego
kuratora oświaty Stanisława Sobińskiego, pedagoga i społecznika. Zamach ten można chyba
potraktować jako punkt przełomowy w jego życiu. Bojowcy OUN zabili bowiem nie polskiego
policjanta czy informatora, ale urzędnika odpowiedzialnego za politykę oświatową. W dodatku
władze polskie oskarżyły pomyłkowo o dokonanie zamachu i skazały na karę śmierci (zamienioną na
wieloletnie więzienie) osoby z nim niezwiązane.
Nic więc dziwnego, że w OUN powierzono Szuchewyczowi, jeśli można tak powiedzieć, pion
walki bieżącej, czyli prowadzenie akcji terrorystycznych. W 1931 roku, powiadomiony przez
dozorcę sióstr bazylianek z Truskawca, że przebywa tam na urlopie poseł Tadeusz Hołówko, podjął
w porozumieniu z kolegami z organizacji decyzję o jego zabójstwie. Następnie osobiście nadzorował
organizację zamachu dokonanego 29 sierpnia 1931 roku przez Wasyla Biłasa i Dmytro Danyłyszyna.
Zabicie posła znanego ze swych wysiłków na rzecz wypracowania porozumienia pomiędzy Polakami
a Ukraińcami wstrząsnęło mieszkańcami Galicji i zostało potępione przez Ukraińską Reprezentację
Parlamentarną w Sejmie II RP oraz przez środowisko emigrantów petlurowskich (zwolenników
Symona Petlury, walczących u boku Polski w wojnie 1920 roku). Szuchewycz i pozostali członkowie
OUN uznawali jednak Hołówkę „za szczególnie niebezpiecznego wroga”, który „zatruwał życie
ukraińskie chęcią pogodzenia się ze stanem nieprzyjacielskiej okupacji”4.
Z racji zagrażającego mu niebezpieczeństwa Szuchewycz był głęboko i skutecznie
zakonspirowany. Dzięki temu jego wysokie miejsce w hierarchii OUN pozostawało tajemnicą dla
polskiej policji, a do tego kilkakrotne jego aresztowanie kończyło się stosunkowo szybkim
zwolnieniem. Nieliczne grono podwładnych Szuchewycza, bezpośrednich wykonawców akcji
bojowych, cieszyło się dużym szacunkiem wśród nastawionej buntowniczo ukraińskiej młodzieży.
Wykonanie w grudniu 1932 roku wyroków śmierci na zabójcach Hołówki Dmytro Danyłyszynie
i Wasylu Biłasie zmieniło ich w narodowych bohaterów. Tworzeniu kultu służyły rozpowszechniane
przez OUN sławiące ich piosenki i artykuły.
W tragedii polskiej ludności Wołynia większą niż do tej pory sądzono rolę odegrał referat
wojskowy OUN. Na jego czele stanął w Polsce Mychajło Kołodzinśkyj. Urodził się w 1902 roku we
wsi Potoczyska w rejonie Horodenka. Gimnazjum ukończył w Kołomyi, później studiował prawo na
Uniwersytecie Jana Kazimierza, skończył też polską podchorążówkę. Już w 1922 roku związał się
z Ukraińską Wojskową Organizacją. Podległy mu referat wojskowy był odpowiedzialny za
przygotowanie planów i organizację ukraińskiego powszechnego powstania nacjonalistycznego. Do
jego kompetencji należało też szkolenie wojskowe członków podziemia.
Napięcie pomiędzy emigrantami i krajem przekładało się w OUN na spory dotyczące planów
przyszłych działań. Dawni oficerowie wojsk Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej opowiadali
się raczej za tworzeniem armii na emigracji. Tymczasem młodzi „nalegali, aby narodowe wojsko
koniecznie tworzyć na ziemiach zachodnioukraińskich, opierając się na własnych siłach. Tę
koncepcję popierała młoda generacja OUN – «krajowców» S. Bandera, […] M. Kołodzinśkyj, […]
R. Szuchewycz”5.
Siedemnastego stycznia 1932 roku Kołodzinśkyj został aresztowany pod zarzutem „zdrady
państwowej”. 10 czerwca stanął przed sądem we Lwowie, który skazał go na rok więzienia (licząc
od stycznia). Dowiedziono mu, że wygłosił w Domu Akademickim referat Nacjonaliści
i wychowanie wojskowe, wzywający do wywołania powstania przeciwko Polsce. Pod pseudonimem
M. Budżak Kołodzinśkyj wydał też broszurę na temat polskiego powstania styczniowego6. Już w niej
dał się poznać jako radykał: „Na przykładzie polskich powstańców widzieliśmy, że ludzie, którzy
chcieli wolności dla swego narodu, nie przebierali w środkach zmierzających do jej osiągnięcia.
[…] Trzeba krwi, dajmy morze krwi, trzeba terroru, uczyńmy go piekielnym, trzeba poświęcić dobra
materialne, nie zostawmy sobie niczego. Mając na celu wolne państwo ukraińskie, idźmy doń
wszystkimi środkami i wszystkimi szlakami. Nie wstydźmy się mordów, grabieży i podpaleń.
W walce nie ma etyki. Etyka to resztki niewolnictwa, narzuconego przez zwycięzców pokonanym.
Nie dbajmy o dobre imię oraz opinię w świecie, bo jakbyśmy nie byli ideowi w naszej walce, to
wszyscy i tak będą nas nazywali bandytami. Każda droga, która prowadzi nas do naszego
n a j w y ż s z e g o c e l u, bez względu na to, czy inni nazywają ją heroizmem, czy podłością, jest
n a s z ą drogą”7.Po wyjściu z więzienia współtowarzysze uznali Kołodzinśkiego za „spalonego”,
dlatego niebawem wyjechał, przez Wolne Miasto Gdańsk, z Polski. Kierownictwo organizacji na
emigracji skierowało go do Włoch, gdzie został instruktorem wojskowym w obozach szkoleniowych
stworzonych przez włoskie służby specjalne dla emigrantów z chorwackiej organizacji Ustasza.
Włochy Benita Mussoliniego dążyły do ustanowienia hegemonii na Bałkanach oraz wschodnich
wybrzeżach Morza Śródziemnego i przy pomocy chorwackich nacjonalistów zamierzały rozbić
państwo jugosłowiańskie. Dlatego doświadczenia wyniesione z działalności wywrotowej
zachodnioukraińskich konspiratorów były dla faszystów włoskich interesujące i przydatne. Za
wykorzystaniem członków OUN do szkoleń ustaszy przemawiało jeszcze jedno: Mussolini opowiadał
się za powstaniem niepodległej Ukrainy, uznając, że ta oddzieli „włoskie” Bałkany od Rosji
Sowieckiej8.
Rok 1934 zajmuje szczególne miejsce w historii OUN i ustaszy. Po zamachu na ministra
Bronisława Pierackiego władze polskie dokonały licznych aresztowań wśród członków ukraińskiego
podziemia. Zatrzymano również Stepana Banderę, który w trakcie dwóch kolejnych procesów
sądowych wykazał się dzielną postawą, co przysporzyło mu popularności wśród kolegów
z OUN. Ale aresztowania i zawarcie wówczas polsko-niemieckiego paktu o nieagresji (co zdawało
się odsuwać na długi czas groźbę wybuchu wojny) podkopało wiarę społeczności
zachodnioukraińskiej w sens zbrojnej konspiracji.

Pogrzeb ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego, Warszawa, 18 czerwca 1934 roku.
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W październiku 1934 roku głośny zamach przeprowadzili ustasze. W Marsylii związany z nimi
bojowiec, wywodzący się z szeregów nacjonalistów macedońskich, zastrzelił jugosłowiańskiego
króla Aleksandra I oraz ministra spraw zagranicznych Francji Louisa Barthou. Oburzenie, jakie ten
akt wywołał w Europie, zmusiło faszystów włoskich do odcięcia się od ustaszy. Zostali oni
internowani i skierowani na położone niedaleko Sycylii wulkaniczne Wyspy Liparyjskie: Lipari oraz
Stromboli. Wraz z nimi internowano również dziesięciu instruktorów OUN, w tym Kołodzinśkiego.
Wyspy Liparyjskie, chętnie dziś odwiedzane przez turystów, są znakomitym miejscem do krótkiego
wypoczynku. Przebywanie jednak na nich przez dłuższy czas, zwłaszcza w warunkach odosobnienia,
nie należało w latach trzydziestych XX wieku do najprzyjemniejszych. Internowani, zmuszeni do
przymusowej bezczynności, szybko zaczęli tracić ducha, stopniowo ogarniała ich coraz większa
frustracja i przygnębienie, potęgowane jeszcze wulkanicznym krajobrazem. Niepokoje wśród
internowanych sprawiły, że w 1936 roku część z nich rozlokowano w innych miejscach. Członków
OUN przewieziono na Filicudi, kolejną wyspę archipelagu i na Sycylię do miasteczka Tortorici (tam
właśnie trafił Kołodzinśkyj)9. W roku 1937 obóz w końcu zamknięto i pozwolono ustaszom
wyjechać.
W trakcie rozmów ukraińsko-chorwackich „na Liparach” zapewne pojawiał się wątek
„wyzwolenia ojczyzny” z rąk „wrogich narodów”: Polaków i Rosjan oraz Serbów10. Jeśli tak, to
ślady tych dyskusji znajdziemy w pracach Kołodzinśkiego napisanych w trakcie internowania.
Najpierw przygotował on referat Ukraińska nacjonalistyczna doktryna wojskowa. Zachęcony
ciepłym przyjęciem przez kolegów postanowił rozszerzyć go do rozmiaru monografii. Pracę nad
Ukraińską doktryną wojenną zakończył w 1938 roku (na tempo pisania nie wpłynęło raczej
przeniesienie go na Sycylię, do niewielkiego górskiego miasteczka, oddalonego od ważniejszych
centrów administracyjnych)11.
Mychajło Kołodzinśkyj w swojej sztandarowej pracy zarysował projekt wywołania przez
członków OUN powstania, które miało wybuchnąć jednocześnie w obu częściach Ukrainy przeciwko
Polsce i ZSRS. W pierwszym etapie miało mieć charakter wystąpień chłopskich. Koncepcja
„budowy państwa od pierwszej wsi” zakładała utworzenie małych powstańczych republik,
stopniowo rozszerzających swoje terytorium. Po opanowaniu kolejno wsi, gminy, powiatu oddziały
powstańcze miały ogłaszać powołanie ukraińskiej państwowości, szybko przeorganizowywać się
w regularną armię, po czym atakować większe miasta. Kołodzinśkyj uświadamiał sobie dysproporcję
sił, oceniał wręcz: „chcemy rzucić chłopa z widłami na pancernik”. Był jednak przekonany, że
determinacja oddziałów powstańczych ostatecznie zapewni stronie ukraińskiej zwycięstwo. Miała to
być walka na śmierć i życie, która „musi się skończyć czyjąś katastrofą. Albo naszą, albo
moskiewską i polską”. Początkowo słabość własnych sił i braki w uzbrojeniu chciał nadrobić
powszechnością zrywu oraz bezwzględnością i o k r u c i e ń s t w e m wobec przeciwników. Był
przekonany, że jest to absolutnie konieczne dla osiągnięcia sukcesu.
W referacie przygotowanym w 1935 roku przytoczył w tym kontekście epizod z okupacji Belgii
przez oddziały niemieckie w czasie I wojny światowej. Ze względu na rosnącą wrogość belgijskiej
ludności władze okupacyjne wyznaczyły grupę zakładników, którzy mieli być straceni, gdyby zginął
jakiś niemiecki żołnierz. Tymczasem jeden z dezerterów z armii kajzera zaczął dopuszczać się
rozbojów i został zabity przez broniącą dobytku miejscową ludność. W tej sytuacji prokurator
wojskowy poprosił cesarza Wilhelma II o ułaskawienie zakładników, ale ten odmówił, mówiąc:
„krew najgorszego niemieckiego żołnierza jest warta krwi całej Belgii”. Kołodzinśkyj tak komentuje
egzekucję belgijskich obywateli: „Widzimy tu prawdziwą, dojrzałą, mężną, spokojną odwagę, która
zawsze bierze odpowiedzialność za swoje czyny i która zmusza przeciwnika do drżenia. Nie
powinniśmy się bać ogłosić, że zburzenie Baturyna jest warte zburzenia wszystkich miast
moskiewskich […] ś m i e r ć D a n y ł y s z y n a i B i ł a s a j e s t w a r t a t e g o, a b y
z n a r o d u p o l s k i e g o i z n a k u n i e z o s t a ł o. Taka mężna determinacja jest
dopuszczalna w każdej wojnie”12.
Budynek w twierdzy na wyspie Lipari, w którym przebywali ustasze, widok współczesny. Być może tu
powstawała rozprawa Kołodzinśkiego Ukraińska doktryna wojenna.
Fot. Zbiory Grzegorza Motyki

W książce pisał z kolei: „Nacjonalistyczne powstanie musi być wulkanem, w którym ma spłonąć
wszystko co wrogie – martwe i żywe”. Jego zdaniem: „W powstaniu na pierwsze miejsce wysuwa
się okrucieństwo i nienawiść […]. Tylko wtedy będziemy mieli moralną przewagę podczas
powstania, jeśli wykażemy się większym okrucieństwem wobec nich. Masa chce zemsty […] i nie
należy przeszkadzać jej […] wezwaniami miłości bliźniego”.
Trochę dalej dodawał: „Nie wolno zapominać, że nienawiść jest najstraszniejszą bronią
zniewolonego narodu. Wywołanie nienawiści do wszystkiego co wrogie […] praktyczne
zastosowanie jej podczas powstania będzie jednym z warunków udanego wysiłku naszego narodu.
[…] Wygramy na tym, gdy wobec okrucieństwa naszego wybuchu koloniści polscy na ZUZ [Ziemiach
Zachodnioukraińskich – G.M.] zaczną w panice uciekać za Wisłę. My i tak musimy później odebrać
od nich ziemię, więc będzie lepiej, kiedy oni sami w panice uciekną”.
Otwarcie stwierdzał, że od początku działania kierowanych przez OUN oddziałów chłopskich
powinny objąć bezbronną „wrogą ludność”: „Pierwsze chwile naszego powstania muszą być
skierowane przeciwko moskiewskim, polskim i rumuńskim elementom, aby mieć bezpieczne tyły dla
dalszej walki ze zbrojną siłą wroga. A to może nam się udać, jeśli niespodziewanie zaskoczymy
wrogą ludność i półwojskowe organizacje i zniszczymy ich, zanim przyjdzie im z pomocą wojskowa
siła”.
I dalej: „Powstanie OUN ma zniszczyć żywe siły wroga na ziemiach ukraińskich. […] do tych sił
należy obok armii regularnej cała wroga ludność i wszystkie te mniejszości, co odnoszą się wrogo do
ukraińskiej niepodległości. Od zróżnicowania wrogów zależeć będzie sposób ich niszczenia. Wróg,
który wystąpi wobec nas czynnie, musi być zniszczony fizycznie. Resztę wrogiej ludności trzeba
trzymać pod terrorem. Nie należy wstydzić się tej metody, bo my mamy do czynienia z wrogiem
chytrym, lub bardzo chytrym. Polacy, Moskale oraz Żydzi, którzy czynnie będą nas zwalczać, muszą
być zniszczeni”13.
Zgodnie z jego założeniami walka miała być „bezlitosna, okrutna i zoologiczna”: „Bo nasze
powstanie ma za zadanie nie tylko zmianę ustroju politycznego. Ono musi oczyścić Ukrainę
z cudzego, wrogiego elementu i z niedobrego własnego. Tylko p o d c z a s p o w s t a n i a
b ę d z i e o k a z j a, a b y w y m i e ś ć d o s ł o w n i e d o o s t a t n i e j n o g i
e l e m e n t p o l s k i z Z U Z i w ten sposób skończyć z pretensjami co do polskiego charakteru
tych ziem. Polski element, który będzie czynnie stawiać opór, musi ulec w walce, a resztę trzeba
sterroryzować i zmusić do ucieczki za Wisłę. Bo nie można dopuścić do tego, aby po zdobyciu ZUZ
element polski mógł tutaj żyć obok Ukraińców. ZUZ w przyszłym Państwie Ukraińskim musi być
czysty pod względem narodowym”.
Bez ogródek też stwierdzał: „Wobec wrogiego e l e m e n t u n a l e ż y w y k a z a ć s i ę
t a k i m o k r u c i e ń s t w e m w c z a s i e p o w s t a n i a, a b y j e s z c z e d z i e s i ą t e
p o k o l e n i e b a ł o s i ę c h o ć b y p o p a t r z e ć w s t r o n ę U k r a i n y, nie mówiąc
już o ochocie dokonania jej podboju”14. Z drugiej strony, starał się uspokoić kolegów z OUN:
„Jednak nie trzeba myśleć, że zniszczy się 3,5 miliona Żydów czy milion Polaków. Trzeba wziąć pod
uwagę, że tylko na początku powstania walka zatraci wszelkie granice. Z biegiem czasu zaczną się
organizować fronty, powstanie przekształci się w wojnę i okrucieństwo się zmniejszy. Zresztą tam
gdzie powstanie nasza władza powstańcza, musimy dbać, aby nadać powstaniu formę wojny zgodnej
z prawem, aby zmusić wroga do obchodzenia się z nami jak ze stroną walczącą”15.
Kołodzinśkyj kreślił też kształt przyszłych granic państwa ukraińskiego, nie ukrywając bynajmniej
imperialistycznych zapędów. Zastrzegał się jednak, że chodzi mu o ziemie „wrogów Ukrainy”.
Wspominał przy tym, jak ukraińscy studenci starali się ukryć pokusy zdobywania kolejnych ziem:
„Przed trzema laty [w 1932 roku – G.M.] był przekładany dekalog [nacjonalisty] dla niemieckich
studentów. Jednak nikt nie miał odwagi pokazać cudzoziemcom przykazania [o poszerzaniu granic
Ukrainy – G.M.] w dokładnym przekładzie. Wtedy zaproponowałem, aby przy tłumaczeniu
przykazanie zmienić następująco: «będziesz dążył do rozbudowy państwa ukraińskiego drogą
podboju wrogów»”16.
W wypadku granic zachodnich za absolutne minimum uznawał opanowanie Lwowa, Przemyśla,
Brześcia oraz Łemkowszczyzny (Beskidu Niskiego i Bieszczad), którą zamierzał zamienić w fortecę.
W efekcie: „Żaden Polak nie odważy się przejść na wschód od Wisły, jeśli najpierw nie będzie
zdobyta Łemkowszczyzna”17. Na wschodzie i północy uznawał za konieczne oparcie granic na
Wołdze. W jego ocenie niezbędne było również opanowanie części Azji Środkowej, w tym
Kazachstanu, którego mieszkańcy, jak uważał, mogli być jedynie poddanymi Rosji lub Ukrainy, tak
czy inaczej faktycznie skazanymi na los Indian północnoamerykańskich.
W oficjalnym programie OUN, przedstawianym przez jej emigracyjnych autorów w latach
trzydziestych, wprost zapowiadano, że w przyszłym państwie ukraińskim nie będzie miejsca dla
polskich ziemian i kolonistów osadzonych przy wsparciu administracji państwowej na Wołyniu
i w Galicji Wschodniej po 1918 roku, z góry też usprawiedliwiano wypadki zabójstw takich osób
dokonane przez okoliczną ludność w trakcie „rewolucji narodowej”18. Jak jednak pokazują prace
Kołodzinśkiego, wśród galicyjskiej młodzieży pojawiła się koncepcja, aby ze spornych terenów
„usunąć” wszystkich bez wyjątku Polaków. Aby to przeprowadzić, działacze OUN nie tyle
dopuszczali możliwość chłopskich rozruchów, co od początku zamierzali je wywołać, zachęcając do
jak największego okrucieństwa wobec przeciwników. Świadomie przy tym nawiązywano do
kozackich wystąpień z XVII–XVIII wieku oraz pogromów ziemian i Żydów na Ukrainie pod koniec
I wojny światowej.
Po powrocie z Italii jesienią 1938 roku Kołodzinśkyj został skierowany (pod pseudonimem
pułkownik „Huzar”) na Ruś Zakarpacką, gdzie korzystając z rozpadu Czechosłowacji, środowiska
ukraińskie zamierzały ogłosić niepodległość. Stanął tam na czele tworzących się sił zbrojnych tego
niedoszłego małego państewka. Pod jego dowództwem znalazło się liczne grono ochotników
przybyłych nielegalnie z Galicji. Wśród nich, jako szef sztabu, pod jego dowództwem służył również
Roman Szuchewycz. Gdy w marcu 1939 roku Ruś Zakarpacką zajęły wojska węgierskie,
Kołodzinśkyj podjął próbę stawienia im oporu. Wzięty do niewoli, został 19 marca 1939 roku
rozstrzelany przez Węgrów we wsi Sołotwino19.
Część jego rozprawy została wydana w Krakowie w 1940 roku, ponownie zaś w roku 1957
w Toronto (przez Towarzystwo Żołnierzy UPA w Kanadzie) i w 1999 w Kijowie (przez
Młodzieżowy Kongres Ukraińskich Nacjonalistów). Kolejni wydawcy nie ukrywali przy tym, że
tylko ta część może być upubliczniona szerszemu ogółowi, pozostałe obszerne fragmenty pracy były
dostępne jedynie dla zaufanych członków organizacji. Można założyć, że jego praca stała się dla
młodych członków OUN jedną z podstawowych lektur z teorii wojskowości, wpływając na poglądy
kadry tej organizacji, inaczej przecież nie miałaby kolejnych kilku wydań.

Polityka narodowościowa II Rzeczypospolitej

By nie było wątpliwości: obywatele polscy narodowości ukraińskiej mieli liczne powody, aby
odczuwać dystans wobec Polski. W II RP znaleźli się wbrew swojej woli, w wyniku przegranej
wojny polsko-ukraińskiej 1918–1919 roku, a w dodatku przez całe dwudziestolecie dawano im
odczuć, że są obywatelami tylko formalnie równoprawnymi. Władze ograniczały ukraińskie
szkolnictwo, a zniszczenie ponad stu cerkwi prawosławnych na Lubelszczyźnie w 1938 roku trudno
uznać za akt życzliwy dla praw mniejszości narodowej i religijnej.
W odpowiedzi na akcje sabotażowe OUN zdarzały się ze strony polskiej wypadki stosowania
odpowiedzialności zbiorowej, czego najbardziej znanym przykładem była pacyfikacja w 1930 roku.
Przeprowadzona w celu przerwania akcji sabotażowej OUN, uderzyła w zwykłych ukraińskich
rolników. Organizowane przez policję i wojsko tzw. dokuczliwe rewizje, w trakcie których
„przypadkiem” mieszano sól z cukrem, a mąkę polewano naftą, wielu Ukraińców odebrało jako
dyskryminację i obrazę godności narodowej. I choć na krótką metę irredenta osłabła, to w dłuższej
perspektywie poparcie dla ukraińskiego podziemia jedynie wzrosło.
Z powodu sporu o przynależność państwową Lwowa Polacy i Ukraińcy byli, jak się wydaje,
skazani na konflikt. Galicja stopniowo stawała się czymś w rodzaju „polskiego Belfastu”. Spory
polsko-ukraińskie były nie mniej gorące niż angielsko-irlandzkie. To wszystko jednak nie
usprawiedliwia jeszcze decyzji o rozwiązaniu polsko-ukraińskich sporów za pomocą czystki
etnicznej, połączonej z masowymi mordami na ludności cywilnej. Być może nieuchronne były
cykliczne ekspulsje niechęci i pojedyncze akty terroru, jednak nie determinowały one dalszego
przebiegu konfliktu polsko-ukraińskiego. Fakt, że przybrał on tak okrutną formę, był wynikiem
ś w i a d o m e j d e c y z j i konkretnych osób związanych z radykalnym skrzydłem OUN.
Czesław Grabowski, komendant Policji Państwowej województwa lwowskiego w latach 1927–1931,
dowodził akcją pacyfikacyjną w 1930 roku.
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Próby powstańcze OUN w 1939 i 1941 roku

Wybuch II wojny światowej zburzył międzynarodowy porządek, co w kręgach ukraińskich
nacjonalistów potraktowano jako szansę na wywalczenie niepodległego państwa ukraińskiego
i realizację planów OUN. Choć poglądy Kołodzinśkiego spotkały się z akceptacją liczącej się części
członków OUN, to jednak we wrześniu 1939 roku, jak się wydaje, plan działań powstańczych
przewidywał bardziej „umiarkowany” ich przebieg. Opis projektu operacji przygotowywanej we
współpracy z niemieckim wywiadem znamy z zeznań oficera Abwehry pułkownika Erwina
Lahousena, złożonych przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze. Ofiarą
działań grup dywersyjnych OUN mieli paść ziemianie i koloniści osadzeni na Wołyniu i w Galicji
Wschodniej po 1918 roku; podobny los chciano zgotować Żydom. Zorganizowane pogromy miały
pokazać, jak wielką niechęć żywiono do polskiej władzy. Co ciekawe, we wrześniu 1939 roku na
wywołanie ukraińskiej irredenty szczególnie naciskał na szefa Abwehry, admirała Wilhelma
Canarisa, Joachim von Ribbentrop, minister spraw zagranicznych III Rzeszy. Jak zeznawał Lahousen,
12 września Ribbentrop: „powiedział jeszcze raz, że koniecznie należy zainicjować powstanie lub
ruch powstańczy w taki sposób, aby wszystkie polskie dwory zostały objęte pożarem i żeby wszyscy
Żydzi zostali zabici. […] Szczególnie dobrze pamiętam frazę: «Powinny być objęte pożarem
wszystkie polskie dwory». […] Wcześniej wykorzystywano zwroty «likwidacja» i «zabójstwa»”20.
 Wkroczenie 17 września wojsk sowieckich skłoniło Niemców do rezygnacji z planu powstania,
doszło jednak do szeregu wystąpień lokalnych.
Największego natężenia akcje ukraińskie nabrały w powiatach Brzeżany i Podhajce, gdzie
wymordowano cztery polskie kolonie, w których mieszkali osadnicy osiedleni po 1918 roku. We
wsiach Koniuchy, Potutory i Sławentyn oraz w Kolonii Jakubowce zabito w sumie około dwustu
Polaków. Jeden z członków OUN tak opisał to, co wydarzyło się w Sławentynie: „17 IX przyszedł
rozkaz pogotowia. Wtedy leśni ludzie ściągnęli, jak najwięcej wsi. 18 IX przyszedł rozkaz
«wystąpienia», czyli wyrżnięcia Polaków i Żydów. Ze względu na to, że nadchodzili bolszewicy,
Żydów pozostawiono w spokoju. Chłopcy wyrżnęli wszystkich mężczyzn od 10 lat w górę i te
kobiety, które mogą rodzić. Pozostawiono jedynie stare kobiety i dzieci. Zarżniętych Polaków było
60”21.
Okres okupacji sowieckiej zachodnioukraińskie podziemie wykorzystało do wzmocnienia swoich
szeregów. Jeśli we wrześniu 1939 roku OUN liczyło raptem około pięciu tysięcy bojowników, to
w chwili wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 roku wyliczenia mówiły już
o dwudziestu tysiącach ludzi. I to pomimo sowieckich aresztowań, które co kilka miesięcy dotykały
kolejnych członków OUN.
Było to możliwe, gdyż więzienia opuściło po niemieckiej inwazji na Polskę kilka tysięcy
ouenowców odbywających kary zasądzone przez sądy II RP, w tym Stepan Bandera. Doświadczeni
w pracy konspiracyjnej i pełni tłumionej dotąd energii wlali nowego ducha w działalność
organizacji. Wpływ na to miały także sowieckie represje, które szybko zniechęciły zachodnich
Ukraińców do komunizmu. Wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej wiele osób wyczekiwało jak
wybawienia.
W 1940 roku OUN podzieliła się na dwie zaciekle zwalczające się frakcje, od nazwisk
przywódców: Andrija Melnyka i Stepana Bandery nazywane odpowiednio melnykowcami (OUN-M)
i banderowcami (OUN-B). Ich członkowie w rozgrywkach wewnętrznych nie wahali się przed
użyciem przemocy, a łączyło ich to, że jedni i drudzy liczyli na wsparcie Niemiec. Niezależnie od
grup bojowników szkolonych przez niemiecki wywiad i przerzucanych później przez granicę u boku
Wehrmachtu utworzono z ukraińskich ochotników bataliony „Nachtigall” i „Roland”. Ukraińskim
dowódcą pierwszego z nich został Roman Szuchewycz.
W instrukcjach wysłanych na Ukrainę na początku 1941 roku zalecono rozpoczęcie powstania
w momencie wybuchu wojny. We wszystkich miejscowościach zajętych przez Niemców miały być
natychmiast powołane organy władzy „od wsi do krajowego centrum”, czyli Lwowa, zdominowane
całkowicie przez OUN-B22. Korzystając „z zamieszania”, zamierzano również zlikwidować
„niewygodnych polskich, moskiewskich i żydowskich działaczy, szczególnie zwolenników
imperializmu bolszewicko-moskiewskiego”23.
Po uderzeniu Niemiec na ZSRS członkowie OUN przystąpili do działań dywersyjnych przeciwko
Sowietom. 30 czerwca, zaraz po zajęciu Lwowa przez Wehrmacht, banderowcy ogłosili „Akt
odrodzenia ukraińskiego państwa” i powołali własny rząd z premierem Jarosławem Stećką na czele.
W liście premiera Stećki do ministerstwa spraw zagranicznych Niemiec z 7 lipca 1941 roku czytamy:
„wyjaśniam, jako zastępca wodza OUN – Stepana Bandery, oraz jako kierownik rządu ukraińskiego,
że podzielam pogląd o konieczności wspólnej pracy i ścisłego sojuszu z Wielkim Państwem
Niemieckim, co umożliwi nam uwolnienie z niewoli”24. List z informacją o powstaniu ukraińskiego
rządu skierowano też do rządu zaprzyjaźnionych z OUN ustaszy. W tym celu do Zagrzebia „przyjechał
porucznik Kryśko, który starymi kanałami łączności, powstałymi jeszcze w czasie Liparów
[internowania na Wyspach Liparyjskich – G.M.], doprowadził do audiencji u poglavnika [Ante
Pavelicia – G.M.], aby poinformować Przywódcę Chorwackiego Państwa, że rządem ukraińskim jest
ekipa Stećki”25.

Żołnierze niemieccy w Równem, lipiec 1941 roku.

Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Jarosław Stećko – od 30 czerwca 1941 roku szef rządu ukraińskiego powołanego we Lwowie przez
banderowców.
Fot. Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939–1947, oprac. A. Jaczyńska, G. Motyka, M. Zajączkowski, IPN, Warszawa
2002

Powstaniu rządu Stećki towarzyszyły w Galicji pogromy Żydów, w których co najmniej

uczestniczyli członkowie OUN (pozostaje kwestią sporną, czy włączyli się w nie spontanicznie, czy
też również je organizowali). Kreślono ponadto plany polityki narodowościowej nowego państwa.
Instrukcje OUN-B mówiły, by Polaków „przesiedlać na ich ziemie, wyniszczać głównie
inteligencję”. Podkreślano, by „tak zwanych polskich chłopów […] asymilować, uświadamiając im
od razu, tym bardziej w ten gorący, pełen fanatyzmu czas, że są oni Ukraińcami”26. Jak można się
domyślać, chciano realizować politykę „podpatrzoną” na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy,
gdzie wymordowano polską inteligencję, część Polaków wypędzono, a pozostałym narzucono
przyjęcie niemieckiej listy narodowościowej.
Pomimo deklaracji przyjaźni wobec Niemiec rząd Stećki nie został uznany przez Rzeszę. Stepan
Bandera, Jarosław Stećko i setki innych banderowców uwięziono, a następnie zamknięto w obozach
koncentracyjnych. Z batalionów „Nachtigall” i „Roland” utworzono 201 batalion policji ochronnej,
który wysłano na Białoruś. Pozostali na wolności członkowie OUN-B w obawie przed
aresztowaniem musieli siłą rzeczy ponownie przejść do konspiracji, tym razem również
antyniemieckiej.

Początek „antypolskiej akcji” Ukraińskiej Powstańczej Armii

W końcu 1942 roku w kierownictwie OUN-B ponownie zaczęto rozważać pomysł wywołania
zbrojnego powstania, skierowanego jednocześnie przeciwko Niemcom i Sowietom oraz Polakom
i ewentualnie Węgrom. Za głównego wroga uważano Związek Sowiecki, jednak przystąpienie do
walki z Niemcami było potrzebne do znalezienia się w obozie koalicji antynazistowskiej. Za
najlepszy obszar do rozpoczęcia akcji najpierw partyzanckich, a później powstańczych uznano słabo
pokryty siecią dróg Wołyń. W momencie przystąpienia do otwartej walki zbrojnej zamierzano
równolegle rozpocząć akcję „wysiedlania” pod groźbą śmierci wszystkich Polaków i Żydów, przy
czym z góry zakładano konieczność wymordowania tak zwanego polskiego aktywu27. Pod tym
określeniem rozumiano osoby związane z konspiracją, cieszące się dużym autorytetem społecznym
i będące naturalnymi liderami lokalnych społeczności. Odpowiednie listy proskrypcyjne miały zostać
sporządzone przez rejonowych i powiatowych dowódców wojskowych. Egzekucje miały
przeprowadzać żandarmeria i Służba Bezpieczeństwa OUN. Zakazano wykorzystywania do takich
akcji żołnierzy tworzonej armii.
Na członków OUN duży wpływ wywarły represje stosowane przez Sowietów i Niemców, przede
wszystkim zaś Zagłada Żydów. Nacjonaliści ukraińscy byli świadkami Shoah, w którym aktywnie
uczestniczyła ukraińska policja pomocnicza, i zaczęli coraz mocniej wierzyć, że warunkiem zyskania
wielkości jest gotowość do popełnienia masowych zbrodni. W 1942 roku „zniknęło” z Wołynia 150–
200 tysięcy Żydów. Zostali oni rozstrzelani w masowych egzekucjach prowadzonych na miejscu.
Dlatego nacjonalistom musiało wydać się realne także „usunięcie” tylko nieco większej liczby
Polaków – przed wojną było ich w tym regionie 350 tysięcy.
Od 1942 roku działalnością OUN-B na Wołyniu kierował Dmytro Klaczkiwski „Ochrim”, „Kłym
Sawur”. Urodził się w 1911 roku w Zbarażu. Bardzo szybko stracił ojca, żołnierza strzelców
siczowych, który zmarł na tyfus po powrocie z wojny w 1919 roku. Jego matka, pracując jako
praczka, z trudem wiązała koniec z końcem. Dlatego dwie siostry Klaczkiwskiego wyjechały „za
chlebem” do Kanady. Dmytro w 1932 roku ukończył gimnazjum w Stanisławowie, a rok później
kursy handlowe we Lwowie. Po odbyciu służby wojskowej, gdzie otrzymał stopień starszego
strzelca, pracował jako sprzedawca w sklepie „Narodowej Torhowli” najpierw w Zbarażu,
a później w Stanisławowie. Jednocześnie aktywnie uczestniczył w działalności towarzystwa
sportowego „Sokił”. Nic nie wiadomo o szczegółach jego członkostwa w OUN, ale na pewno był
z nią związany już przed wojną. W czasie okupacji sowieckiej w lipcu 1940 roku Klaczkiwskiego
mianowano szefem organizacji młodzieżowej OUN na województwo stanisławowskie. Aresztowany
przez NKWD, został podczas publicznego zbiorowego procesu działaczy OUN (tzw. proces 59) we
Lwowie skazany na karę śmierci, zamienioną na długoletnie więzienie. Po wybuchu wojny
niemiecko-sowieckiej uciekł z więzienia w Berdyczowie i przedostał się do Lwowa, gdzie w końcu
1941 roku uzyskał nominację na kierownika organizacji na Wołyniu.
Dmytro Klaczkiwski „Kłym Sawur” – pierwszy dowódca Ukraińskiej Powstańczej Armii (1942–1943). Od
1943 roku stał na czele UPA na Wołyniu.
Fot. Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939–1947, oprac. A. Jaczyńska, G. Motyka, M. Zajączkowski, IPN, Warszawa
2002

Otrzymaną w końcu 1942 roku zgodę na tworzenie oddziałów partyzanckich Klaczkiwski przyjął
zapewne z ulgą. Na Wołyniu działały już grupy tzw. pierwszej UPA związanego z petlurowcami
Tarasa Bulby-Borowcia oraz oddziały partyzantki sowieckiej. Ograniczenie się do biernego oporu
wobec Niemców groziło przejęciem przez nie pełnej kontroli nad terenami wiejskimi
i zmarginalizowaniem banderowców. Plan „wysiedlenia” Polaków wyłącznie przy pomocy bojówek
Służby Bezpieczeństwa OUN musiał się jednak wołyńskiemu kierownictwu wydać nieprzystający do
rzeczywistości. Ze względu na szczupłość sił, jakimi dysponowali, był zresztą w sposób oczywisty
niemożliwy do zrealizowania. Znany z pragmatyzmu „Kłym Sawur” postanowił zatem zrealizować
koncepcję wypracowaną przez Kołodzinśkiego – przeprowadzenie reżyserowanego
i kontrolowanego przez OUN „buntu chłopskiego”.
Na przełomie 1942 i 1943 roku w północno-wschodniej części Wołynia, gdzie siatką OUN
Bandery kierował Iwan Łytwynczuk „Dubowyj”, powstała „pierwsza sotnia” banderowskiej UPA,
dowodzona przez Hryhorija Perehiniaka „Dowbeszkę-Korobkę”. 3 lutego 1943 roku Klaczkiwski
poinformował „Dubowego”, że dowództwo nad wszystkimi grupami leśnymi przejmie Serhij
Kaczynski „Ostap” (w marcu 1943 roku zginął on w starciu z Niemcami). Czytamy: „Do Was idzie
Iwan [tj. Kaczynski – G.M.]. Na mój rozkaz […]. Będzie On kierował wszystkimi wojskowo-
partyzanckimi akcjami na tym terytorium. […] Pomiędzy Wami musi dojść do ścisłej współpracy,
i do Waszego podporządkowania się Iwanowi w działaniach wojennych. O p i e r w s z y m
 [d z i a ł a n i u w o j s k o w y m] I w a n o p o w i e u s t n i e. Sława Ukrainie. 3.02.1943,
Ochrim”28.
Najprawdopodobniej właśnie wykonując wspomniane „pierwsze działanie wojskowe”, nocą z 8
na 9 lutego 1943 roku sotnia „Dowbeszki-Korobki” rozbiła najpierw posterunek niemieckiej policji
we Włodzimiercu, a następnie wymordowała mieszkańców polskiej wsi Parośle, rozpoczynając tym
samym, jak to określano w banderowskich dokumentach, „antypolską akcję”. W marcu 1943 roku do
lasu uciekli służący dotąd Niemcom ukraińscy policjanci. Znaleźli się oni pod rozkazami „Kłyma
Sawura”, który dzięki temu miał do dyspozycji dodatkowe kilka tysięcy ludzi umiejących obchodzić
się z bronią. Banderowcy dokonywali licznych napadów na niemiecką policję i administrację,
dezorganizując ich działalność na znacznej części wiejskich obszarów Wołynia. Przystąpili
równolegle do zwalczania sowieckiej partyzantki i „wypędzania” ludności polskiej. Po dezercji
policji ukraińskiej napady na miejscowości zamieszkałe przez Polaków stały się we wschodnich
powiatach przedwojennego województwa wołyńskiego zjawiskiem niemal codziennym.
Od początku przybrały one okrutny charakter. W Parośli członkowie I sotni UPA Hryhorija
Perehiniaka „Dowbeszki-Korobki” związali mieszkańców, po czym po kolei zarąbali siekierami.
Wypadki zabijania siekierami, kosami, nożami do obcinania buraków i innymi narzędziami
rolniczymi powtórzyły się również przy kolejnych napadach, na przykład 27 marca w kolonii
Kadobyszcze zabito siekierami 19 Polaków. Informacje na ten temat błyskawicznie obiegły polskich
mieszkańców Wołynia, wzbudzając zrozumiały lęk. Nocą z 25 na 26 marca upowcy uderzyli na
kolonię Lipniki, zabijając około 180 osób. Kilkaset pozostałych, dzięki istniejącej w wiosce małej
grupie samoobrony, przerwało linię okrążenia i zdołało uciec. Jedna z ocalałych, Sabina Czapiga,
siostra kosmonauty Mirosława Hermaszewskiego, w rozmowie z Witoldem Szabłowskim
wspominała: „najważniejsze marzenie miałam tylko raz, wtedy, jak biegłyśmy razem z Anią […].
Marzyłam, żeby umrzeć od kuli, a nie od siekiery. Pamiętam to dobrze. Ojciec nas uczył – nie dajcie
się złapać. Biegnijcie. Nie kłaść się, nie zatrzymywać. Kto się zatrzyma, będą go torturować”29.
Ciała pomordowanych Polaków, Kolonia Lipniki, 26 marca 1943 roku.
Fot. Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939–1947, oprac. A. Jaczyńska, G. Motyka, M. Zajączkowski, IPN, Warszawa
2002

Właśnie te pierwsze napady, jeśli poważnie potraktować hipotezę „buntu ludowego”, powinny być
dziełem spontanicznie powstałych grup chłopskich. Tymczasem zabójstw dokonywały kadrowe
oddziały UPA i dezerterujący policjanci. Inna rzecz, że upowcy już wtedy tworzyli oddziały
pomocnicze z przymusowo mobilizowanych chłopów ukraińskich wyposażonych jedynie w broń
sieczną i ewentualnie mających za zadanie podpalanie polskich domów. Stało się tak na przykład
podczas napadu w kwietniu 1943 roku na Janową Dolinę, w której zabito około 600 Polaków i gdzie
silnemu, dobrze uzbrojonemu zgrupowaniu UPA towarzyszyli pozbierani z okolicznych wsi chłopi –
nakazano im podłożenie ognia pod osadę, a jeden z nich przy pierwszej okazji zdezerterował i złożył
na ten temat zeznania. Uzasadnieniem ich obecności była chęć wytworzenia wśród Polaków
wrażenia, że wystąpiła przeciwko nim z siekierami bez mała cała ukraińska ludność Wołynia.
To, że czystki były od początku akcją zorganizowaną, a nie spontaniczną, potwierdza pośrednio
także rozkaz kierującego OUN-B i UPA na Wołyniu Dmytro Klaczkiwskiego „Kłyma Sawura” (nr 28
z 24 stycznia 1944), podsumowujący rok działań partyzanckich. Wspominając początek 1943 roku,
zauważył on szczerze: „Zbrojne wystąpienia ukraińskich oddziałów powstańczych były
niespodzianką nie tylko dla wroga, ale i dla naszych krajanów niedowiarków”30.
O odpowiedzialności banderowców za mordy byli też przekonani sowieccy partyzanci.
W raporcie wywiadowczym z 5 marca 1943 roku sporządzonym przez szefa Ukraińskiego Sztabu
Ruchu Partyzanckiego generała Timofieja Strokacza i dowódcę wydziału wywiadowczego
A. Martynowa czytamy: „9 lutego […] we wsi Porosna [Parośle – G.M.] rejon Włodzimierzec,
n a c j o n a l i ś c i u k r a i ń s c y zniszczyli 21 rodzin polskich. […] Nacjonaliści na zebraniach
w z y w a j ą c h ł o p ó w do «niszczenia komunistów, Żydów i Polaków»”31.
O organizację mordów ludności polskiej oskarżył OUN-B dowódca tzw. pierwszej UPA „Taras
Bulba”, czyli Taras Boroweć, który w kwietniu 1943 roku odmówił włączenia się do antypolskich
czystek, wskutek czego w lipcu część jego oddziałów została przemocą rozbrojona – ich członków
przymusowo włączono w skład banderowskiej UPA. W wydanej wiosną 1943 roku odezwie „Taras
Bulba” napisał: „Organizacja [Bandery – G.M.] utworzyła w ostatnich dniach dla Ukraińców jeszcze
jeden front – polski. Poszły w ruch siekiery […]. Wyrąbuje się i wiesza całe rodziny i wypala
polskie osady. «Siekiernicy» wyrąbują i wieszają w haniebny sposób bezbronne kobiety i dzieci,
a polski aktyw bojowy pochował się po lasach […]. Trzeba liczyć się z faktem, że wojnę,
najpewniej, wygra znów Anglia, i takich panów «siekierników» oraz wieszatieli z pikami potraktuje
jak agenturalne sługi hitlerowskiego ludożerstwa, a nie honorowych żołnierzy walczących o swoją
wolność […]. Zagrożenie polskie dla nas – jest jednym z najmniejszych i my możemy śmiało odłożyć
walkę z Polską na dalszy plan. Jeśli my dziś tak zdecydowanie występujemy przeciwko
barbarzyńskim metodom, które Niemcy stosują przeciwko nam, to jak możemy wyjaśnić przed
cywilizowanym światem takie same osiągnięcia”32. Jak by nie oceniać „Tarasa Bulby”, to jednak
podległe mu oddziały nie włączyły się w „antypolską akcję”, choć prowadziły walki z oddziałami
Armii Krajowej33.
Pomimo że do czerwca 1943 roku ofiarą działań OUN-B i UPA we wschodnich powiatach
województwa wołyńskiego padło prawie 10 tysięcy Polaków, okazało się, że realizowany przez
OUN-B plan depolonizacji jest mało skuteczny. Co prawda część Polaków, którzy dotąd nie padli
ofiarą napadów, faktycznie opuściła zagrożony teren, ale wielu z nich zatrzymało się w najbliższym
wołyńskim mieście. Pozostali przystąpili zaś energicznie do organizowania samoobrony, odpierając,
czasem skutecznie, napór UPA. W tej sytuacji Dmytro Klaczkiwski „Kłym Sawur” postanowił
zmienić nieco taktykę. Jeśli dotąd „antypolska akcja” była prowadzona w sposób pełzający,
stopniowo ogarniając kolejne miejscowości, to na przełomie maja i czerwca 1943 roku zapadła
decyzja o wymordowaniu wszystkich Polaków na całym już Wołyniu w trakcie potężnego
zsynchronizowanego uderzenia.
By usprawiedliwić antypolskie czystki, propaganda OUN-B przedstawiała nieustannie Polaków
jako szowinistów, którzy na każdym kroku donoszą na Ukraińców Niemcom lub Sowietom i żywią
złudzenia co do powrotu Wołynia w granice Rzeczypospolitej. Wykorzystywano przy tym fakt
skierowania przez Niemców na Wołyń złożonego z Polaków 202 batalionu Schutzmannschafts. Jego
członkowie, widząc mordy popełniane na rodakach, aż nazbyt chętnie uczestniczyli
w organizowanych przez Niemców akcjach represyjnych wobec ukraińskiej ludności. To właśnie
dlatego na Wołyniu wraz z narastaniem konfliktu zaczęły pojawiać się opinie, że „Polacy są gorsi od
Niemców”.
Błędem byłoby jednak uznanie, że na przełomie wiosny i lata 1943 roku na Wołyniu relacje
pomiędzy „zwykłymi” Polakami a Ukraińcami cechowała wyłącznie wrogość.
W czerwcowym sprawozdaniu OUN-B z okręgu Włodzimierz–Horochów przyznano: „Przychylnie
do nas odnosi się, jeśli można tak powiedzieć, autochtoniczna część ludności polskiej, to znaczy ci
Polacy, którzy zamieszkują obok nas jeszcze sprzed czasów wojny światowej 1915 roku. Osądzają
oni szowinizm innych Polaków, wyrażają swoją przychylność do ukraińskich zmagań
wyzwoleńczych, oddają często na ich korzyść różne przysługi i ofiarują pomoc materialną.
Z ludnością ukraińską żyją w przyjaźni”34.
Jeszcze w sprawozdaniach OUN z września 1943 roku jest mowa o Polakach starających się nie
wchodzić w zatargi z ukraińskim podziemiem, zaraz wszakże, co charakterystyczne, towarzyszy tym
słowom zastrzeżenie, że jest to jedynie udawana życzliwość, która w chwili wzmocnienia pozycji
polskich natychmiast zostaje zastąpiona przez narodową butę i antyukraińskie nastawienie. Opinie
o wzajemnej życzliwości między polskimi i ukraińskimi sąsiadami można jednak znaleźć na kartach
wielu wspomnień i relacji – i to bynajmniej nie tylko polskich. Tezie o kipiącej wzajemnej
nienawiści przeczy na przykład relacja wybitnego pisarza, dysydenta i obrońcy praw człowieka
Jewhena Swerstiuka, który młodość w czasie wojny spędził na Wołyniu: „Konflikty i pacyfikacje
w polskim państwie […] były stosunkowo marginalnym zjawiskiem, o którym w dzieciństwie
słyszałem niewiele. […] żadnej nieprzyjaźni do Polaków z dzieciństwa nie wyniosłem
i przypominam sobie, że bardzo współczułem uciekinierom z Łodzi, którzy zamieszkali w moim
domu na początku września 1939 roku. O prawdziwym strachu przed władzą […] o państwowym
terrorze my po raz pierwszy dowiedzieliśmy się w czasie «złotego września» 1939 roku […]. Czy
były na Wołyniu nastroje antypolskie? W wyobraźni nastolatka, który wszystkim wówczas się
ciekawił, były nastroje antyniemieckie i antysowieckie. […] Wśród ludności, powtarzam, nie było
ani przyjaźni, ani nienawiści wobec Polaków. […] Kiedy w 1943 roku pojawiła się wiadomość
o zniszczeniu polskiej wsi Zagaje, współmieszkańcy mojej wsi nie mogli uwierzyć, że to dzieło rąk
UPA. Potem nadeszły wieści, że to jeden z aktów zemsty na Polakach za zniszczenie ukraińskich wsi.
Ale w aktach zemsty jest coś bolszewickiego, niedającego się pogodzić z moralnością i zdrowym
rozsądkiem. […] Może to niemieccy prowokatorzy? A może sowieccy prowokatorzy?”35.
Lato 1943 – apogeum czystki
W czerwcu 1943 roku Klaczkiwski wydał odezwę do ludności ukraińskiej. Najpierw plastycznie
odmalował w niej pacyfikację ukraińskiej wsi Dermań-Załuże dokonaną jakoby przez polską policję
29 maja 1943 roku. Następnie zaś zarzucił Polakom współudział „w niemieckich rzeziach
i katowaniu ludności ukraińskiej” oraz współpracę z partyzantką sowiecką: „Jeśli więc – czytamy –
na ukraińskich ziemiach wybuchnie nowa Hajdamacczyzna lub Koliwszczyzna, odpowiedzialność za
to spadnie tylko i wyłącznie na te kręgi, które zaprowadziły polską politykę wyzwoleńczą do
antyukraińskiego obozu imperializmu moskiewskiego i niemieckiego […]. Lecz niech nie zapominają
sługusy Moskwy i Berlina, że naród ukraiński potrafi się zemścić!”36. Sens odezwy jest oczywisty –
było to propagandowe uzasadnienie dla lipcowej operacji depolonizacji.
Wykonując rozkazy „Kłyma Sawura”, nocą z 10 na 11 lipca 1943 roku oddziały UPA
przeprowadziły jednoczesne, koncentryczne uderzenie na miejscowości zamieszkane przez Polaków.
Po zniszczeniu jednej wsi partyzanci ukraińscy przechodzili do kolejnej, kontynuując rzeź. Świadek
wydarzeń, Tadeusz Opała, wspominał: „Rano sąsiad, taki Wróblewski, przyszedł do nas, wziął za
rękę mojego młodszego brata i udał się na mszę św. do kościoła w Chrynowie. Droga […] wiodła
przez las. Na jego skraju stał jakiś człowiek, który po ukraińsku ostrzegł […] «Nie idź do kościoła,
bo będzie źle!». […] Wróblewski go posłuchał i wrócił do domu. Dzięki temu ani on, ani mój brat
nie zginęli. Gdy znaleźli się na naszym podwórku, w Chrynowie rozległa się strzelanina. To Ukraińcy
napadli na tamtejszy kościół. […] ustawili pod drzwiami świątyni karabin maszynowy i otwarli
ogień w tłum ludzi. Łącznie, w samym kościele zginęło jakieś 150 osób. […] Nocą całą rodziną
poszliśmy spać w żyto”37.
Dowódca Armii Krajowej gen. Bór-Komorowski odnotował: „11 i 12 lipca wycięto 60 wsi
polskich w Horochowskim i Włodzimierskim. […] Na obszarze objętym rzezią wszyscy Polacy
zbiegli do miasteczek”38. Rzeczywista liczba wsi, których mieszkańców wymordowano, była
najpewniej jeszcze wyższa – w ciągu raptem kilkudziesięciu godzin OUN i UPA zgładziły 99
polskich wiosek39.
Zorganizowany charakter operacji potwierdzają ukraińskie dokumenty. W sprawozdaniu OUN
z okręgu Włodzimierz–Horochów za lipiec 1943 roku stwierdzono: „Antypolska akcja w większości
wypadków przeprowadzona nieudanie. Padali niepotrzebni, a aktywny element antyukraiński,
oczywiście zorganizowany i uzbrojony, albo uciekł, albo stawił zbrojny opór, zadając nam straty.
Najlepiej przeprowadzono akcję w rejonie Poryckim, dobrze w Horochowskim, zadowalająco
w centralnym, źle w Beresteczku i Oździutyczach, całkiem się nie odbyła w miastach Włodzimierz,
Horochów oraz w rejonie Uściuług i Werba. W prowadzonej akcji brała udział w n i e k t ó r y c h
m i e j s c o w o ś c i a c h ludność, a w rejonie poryckim melnykowcy”40.
Po napadach upowcy zachęcali ludność, której nie objęli jeszcze swoimi działaniami, by pozostała
na miejscu. Uspokajali, że „Ukraińcy nie mają do Polaków pretensji za narodowość, czy
przynależność do religii katolickiej, ale za stosunek do ukraińskiej kwestii narodowej”41. Była to
dezinformacja. Dzięki niej kolejne masowe uderzenie UPA, jakie w sierpniu dotknęło powiaty
włodzimierski i lubomelski, znów zaskoczyło Polaków. Stosowanie świadomej dezinformacji
wynikało z doświadczeń wyniesionych z Shoah. By uniknąć paniki, wprowadzano w błąd także już
podczas samych napadów. W Woli Ostrowieckiej 30 sierpnia ludność zebrano w jednym miejscu
i wygłoszono przemówienie o konieczności wspólnej walki z Niemcami. Upowcy stwarzali pozory
uprzejmego zachowania: zranionej Polce zrobili opatrunek, jakiemuś dziecku dali cukierka… Po
zamknięciu wszystkich w szkole zaczęto z niej wyprowadzać kolejno grupami po 5–10 mężczyzn,
których kierowano do stodoły i zabijano młotem lub łomem. Gdy w szkole zostały kobiety i dzieci,
budynek obłożono słomą, oblano benzyną i podpalono, a do wnętrza wrzucono kilka granatów. W ten
sposób zginęło w Woli Ostrowieckiej około 600 osób42.
Sierpniowe czystki tak oceniono w ukraińskim sprawozdaniu: „Antypolska akcja została
przeprowadzona w terenie od 26–31 VIII nieumiejętnie i nieudanie. Zauważają to między innymi
nawet Niemcy. Jeden z nich w czasie przemowy w rej. Werba powiedział «Partyzanci źle
przeprowadzili akcję polską dlatego, że nie zniszczyli ludności męskiej». W rejonie Werba polska
młodzież w 95% uciekła w lasy. Wszyscy poważniejsi działacze polscy rejonu Oździutycze również
uciekli pod ochronę Niemców. Szczególnie nieumiejętnie przeprowadzono operacje w rejonie
Uściług. Rozproszona polska ludność skupiła się tutaj w Stężarycach i Bielinie i zorganizowała
mocne bandy, które swoim terrorem zmusiły do wyjazdu całą ludność ukraińską z rejonu. Zmuszona
ona została do ewakuacji na tereny rejonów Werba i Lubomel. Mniej więcej zadowalająco przeszła
akcja w rejonie Włodzimierza, jeśli wyłączyć z niego osiedla podmiejskie, skąd Lachy pouciekały do
miasta. Wzburzona ludność polska potworzyła bandy, które nieustannie niepokoją Ukraińców, kradną
ich dobytek, c z a s a m i zabijają chłopów i nieustannie przeszkadzają im w pracy”43.
Tak wydarzenia te opisano zaś w akowskim Meldunku półrocznym za 1 marca–31 sierpnia
1943 r.: „na terenach południowych przewaga liczebna i uzbrojenie Ukraińców przesądza wynik.
Ponosimy dotkliwe straty w ludziach mordowanych i wyłapywanych, całe połacie są ogałacane
z elementu polskiego, gdyż reszta pozostałych przy życiu uchodzi w bezpieczne strony”44.
O rzeczonym spustoszeniu mogły się przekonać powstałe latem 1943 roku polskie oddziały
partyzanckie manewrujące po Wołyniu i z konieczności udające Ukraińców. W jednej
z miejscowości taka grupa napotkała paru banderowców, którzy zapewniali, że w wiosce nie ma
nawet jednego Polaka. Lech Karłowicz wspominał:
„– A szczo wy tut zrobyły z Lachami? – zagadnął jeden z naszych, przypalając od Ukraińca
papierosa.
– A szczoż? Pozaryzowały jak kabanyw [świnie], taj pozakopywały! – roześmiał się rubasznie
zagadnięty”45.
Także w wypadku napadów dokonywanych latem 1943 roku biorący w nich udział chłopi
przynajmniej po części byli zmobilizowani przymusowo. Znany jest przykład Ukraińca, który
uratował grupę Polaków, ukrywając ich w stodole. I na ich oczach został przez upowców
odprowadzony do sąsiedniej wsi, gdzie, jak im później opowiadał, musiał siekierą zabijać polskich
mieszkańców, bo inaczej sam straciłby życie46. Sprzeciw wobec swojej polityki banderowcy karali
surowo. Gdy 30 sierpnia we wsi Wilka Dulibśka odkryli u gospodarza Ołeksija Stoliaruka schowek,
w którym ukrywało się polskie małżeństwo z dwójką dzieci, natychmiast zabili nie tylko Polaków,
ale też ich ukraińskiego przyjaciela47. Więcej „szczęścia” miała Hanna Semeniuk: „Jak już palili
Bronusówkę […] Paszczyk Józik tam też był z żoną, żona w ciąży. To on zaczął uciekać. Zaczęli
w niego strzelać, postrzelili w nogę. Upadł do wykopu […] przeleżał do rana, wykrwawił się…
Dopiero rano go do szpitala zawieźli, ale umarł. A ciężarna żona uciekła do nas, aż do Zaborola. Do
naszej chaty. […] Przenocowała. Nie wypędziliśmy jej. […] A potem za to, żeśmy tę Polkę chowali,
to nam chatę spalili […]. Swoi!”48.
Warto zwrócić uwagę, że w czasie napadów zabijano wszystkich Polaków, przeważnie mało
zamożnych rolników, różniących się od swych sąsiadów Ukraińców tylko narodowością
i wyznaniem. Przed śmiercią bynajmniej nie ratowała deklaracja lojalności wobec podziemia
ukraińskiego. W powiecie zdołbunowskim mieszkańcy Huty Majdańskiej w zamian za gwarancje
bezpieczeństwa przekazywali UPA od wiosny 1943 roku żywność. Ale i tak 12 lipca oddziały UPA
wymordowały w niej 184 osoby. Nie pomagała również deklaracja przyjęcia ukraińskiej tożsamości.
Ukrainka Hanna Wasyliuk ze wsi Niskienicze wspominała: „Karolów zabili. To była matka i córka,
i dwoje dzieci. Zabili ich. Banderowcy zabijali. Tak, dom im spalili. Mąż tej kobiety, ojciec dzieci,
uciekł, a oni biedni zostali. Oni się przechrzcili na naszą wiarę. «Wszystko już zrobimy – mówili –
żeby [tylko] nas nie zaczepiali…» Przyszli, zabili pod osłoną nocy. Wyciągnęli na dwór…, a ona te
dwoje dzieci do siebie tuliła – nie daj Boże, nie daj Boże”49.
We wspomnieniach baptysty Mychajło Podworniaka znajdziemy zaś następujący opis: „Z
niedalekiego lasu przyjechało dwóch uzbrojonych młodzików, bez żadnego zastanowienia zastrzelili
w domu synową i jej dwie córki, a Michorowi i jego żonie kazali się schować w stodole. I,
dokonawszy tej zbrodni, spokojnie pojechali znowu do lasu. I ludzie w Usteczku dopiero teraz się
dowiedzieli, że synowa Michorowa była Polką […]. Ona nie znała języka polskiego, ślub wzięła
w prawosławnej cerkwi, dzieci także chrzciła w prawosławnej cerkwi, ale to nie uratowało tych
trzech niewinnych dusz od partyjnego szaleństwa i ludzkiej nienawiści. I mocno się zasmucili nasi
ludzie, bo nie mogli się pogodzić z takim okrucieństwem”50.
Książka Podworniaka jest interesującą i zarazem bodaj jedyną większą relacją ukazującą
wydarzenia z perspektywy ukraińskiego chłopa, a nie byłego członka podziemia, siłą rzeczy
próbującego szukać usprawiedliwień dla swych wojennych wyborów. Między innymi na jej
podstawie można sformułować hipotezę, że poparcie dla UPA wśród mieszkańców Wołynia było
całkiem spore. Widziano w niej bowiem formację walczącą o niepodległość Ukrainy. Nie oznacza to
jednak bynajmniej, by tym samym popierano dokonujące się mordy na Polakach. W rzeczywistości
uznawano je za niepotrzebne, zwłaszcza gdy ich ofiarą padali znajomi i dobrzy sąsiedzi. Tak
Podworniak opisuje śmierć części polskiej rodziny (ojca i dwóch córek, matka z małym synkiem
przeżyli dzięki pomocy ukraińskich sąsiadów): „Wszyscy wybiegliśmy za sad, patrzyliśmy, jak
płonął chutor, ale nikt nie odważył się tam pójść. – A co to za chutor – spytałem się jakiegoś
mężczyzny, który stał obok mnie. – To pana Kuzia, Polaka, który jeszcze nie zdążył zabrać się do
miasta […] mówił, że nie ma się czego bać. Za Polski on naszym ludziom wiele pomagał, chodził za
nich do starostwa, wszędzie wstawiał się za naszych ludzi, i dlatego teraz nie wierzył, żeby ktoś mu
odpłacił złem… A szkoda. On naprawdę był dobrym człowiekiem, a jego dzieci nawet nie umiały
mówić po polsku – i gospodarz odszedł pod dom, nie powiedziawszy więcej ani słowa. A ja więcej
o nic nie pytałem”51.

Wołyń republiką UPA

„Zagotowała się – wspominał członek OUN-B Łuka Pawłyszyn – na Wołyniu «krwawa kasza».
W akcjach odwetowych nasi powstańcy i członkowie samoobrony nie pozostawiali nawet śladu po
większości polskich wsi (kolonii), wyrąbując nawet sady (stąd i «siekiernicy») oraz zaorując
wyzwolone miejscowości”52.
W sierpniu 1943 roku „Kłym Sawur” wydał dekret nakazujący przeprowadzenie reformy rolnej.
Towarzyszyło temu publiczne zarządzenie zalecające podzielenie majątków zamordowanych lub
wygnanych Polaków. W chwili jego ogłoszenia upowcy wymordowali już mieszkańców większości
polskich wiosek, z pewnością więc intencją Klaczkiwskiego nie było zainicjowanie następnej fali
mordów. Chodziło raczej o zrobienie kolejnego kroku w depolonizacji Wołynia – po reformie
ocalałym Polakom jeszcze trudniej byłoby wrócić do opuszczonych gospodarstw. Reforma miała też
zwiększyć poparcie dla UPA, pokazać ją jako formację troszczącą się o lokalną ludność i sprawić,
by prawosławni rolnicy z jej zwycięstwem wiązali swój interes, także materialny. Ponieważ nie
wiemy, czy ukraińscy chłopi chętnie sięgali po własność polskich sąsiadów, należy też wziąć pod
uwagę możliwość, że chciano w ten sposób przymusić ich do przejęcia ziemi.
Dopiero wtedy, jak sądzę, zaczęło dochodzić do napadów dokonywanych na pojedynczych
Polaków przez niektórych samorzutnie się organizujących ukraińskich chłopów. Skłaniała ich do tego
zapewne najczęściej chęć zysku. Sprawcy przywłaszczali sobie bowiem – zgodnie z prawem
narzuconym przez UPA – majątek znaleziony u polskich ofiar. Nie oznacza to w żadnym razie, że
dochodziło do spontanicznych pogromów całych wsi. Ofiarą takich napadów padały co najwyżej
niewielkie grupki Polaków ukrywających się w okolicy lub próbujących powrócić do swych domów,
by ocalić cokolwiek z pozostawionego majątku.
Jednocześnie z decyzją o reformie rolnej „Kłym Sawur” zalecił utworzenie wszędzie, gdzie to
możliwe, baz samoobrony. Miały one paraliżować poczynania niemieckich ekspedycji karnych
kierowanych przeciwko UPA poprzez organizowanie zasadzek, barykadowanie dróg, niszczenie
mostów. W rozkazie nr 5 z 15 sierpnia Klaczkiwski zaznaczył, by: „Przeprowadzić szeroką i masową
pracę wśród społeczeństwa ukraińskiego. Zaprząc jak najszersze kręgi ukraińskich obywateli do
czynnej rewolucyjnej pracy, do akcji, które prowadzimy”53.
Od lata 1943 roku oddziały UPA z tygodnia na tydzień rosły w siłę. Często operowały kureniami
i zahonami, czyli batalionami i pułkami. We wrześniu 1943 r. jednemu z partyzanckich zahonów,
dowodzonemu przez Mykytę Skubę „Łajdakę”, nadano nazwę pułkownika Mychajły Kołodzinśkiego
(inne zahony otrzymały między innymi imiona hetmanów Chmielnickiego i Sahajdacznego oraz
pierwszego kierownika OUN pułkownika Jewhena Konowalca), co pokazuje, iż twórca „Ukraińskiej
doktryny wojennej” nie był bynajmniej dla wołyńskich upowców postacią anonimową. Pomimo siły
oddziałów UPA nie rezygnowano z wykorzystywania podczas napadów zmobilizowanych chłopów.
W niezrealizowanym planie napadu na Bielin obok około 500 partyzantów UPA przewidziano „przy
niszczeniu wioski” obecność 90 chłopów. Warto zaznaczyć, że upowcy byli dobrze uzbrojeni: poza
sześcioma cekaemami i dwudziestoma erkaemami posiadali jeszcze cztery działa 45 mm i jedno
76 mm, cztery lekkie moździerze oraz uzbrojony w małokalibrowe działo czołg, zbudowany
z przerobionego w wiejskim warsztacie traktora. Jeśli chodzi o zmobilizowanych rolników – 50
z nich miało na wyposażeniu łopaty (żeby podczas ataku rozkopać groblę), a 40 pozostałych
otrzymało kilkumetrowe tyczki obwiązane pakułami, by po złamaniu polskiej obrony podpalać
gospodarstwa. Jak skrzętnie zanotowano, „palacze” mieli do dyspozycji 40 tyczek, 5 litrów nafty
i 100 paczek zapałek54. Trzydziestu chłopów towarzyszyło też czocie (plutonowi) UPA z zahonu im.
Kołodzinśkiego, która nocą 11 listopada napadła na Chwoszczowate w powiecie Sarny. Upowcy
ogniem broni maszynowej szybko złamali opór przebywającej w wiosce grupy Polaków, uzbrojonej
jedynie w parę karabinów. Skrupulatny kronikarz zahonu uznał za warte zanotowania i chyba też za
zabawne, iż jeden z Polaków został tylko ranny i „zaczął rozpaczliwie błagać kozaków, słowami
«Panowie siekiernicy, nie strzelajcie»”. „Całą kolonię – czytamy dalej – spalono, zabito ponad 10
Lachów, i to samych mężczyzn”55.
 Udział zmobilizowanych chłopów w napadach potwierdzają doniesienia Armii Krajowej.
Oceniając kolejną falę ataków na polskie miejscowości, jaka nastąpiła na Wołyniu w okresie świąt
Bożego Narodzenia, gen. Bór-Komorowski w sprawozdaniu półrocznym za okres 1 września 1943–
29 lutego 1944 zauważył: „oddziały ukraińskie wspomagane były przez duże ilości miejscowego
motłochu ukraińskiego uzbrojonego w siekiery, widły i kosy. Mimo zaskoczenia […] bazy nasze
w rej. Kowel, Równe, Łuck walczyły dzielnie i broniły się, zadając Ukraińcom poważne straty
w zabitych i rannych”56.

„Czołg” partyzantów ukraińskich zdobyty przez AK w Kupiczowie, 1943 rok.

Fot. Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939–1947, oprac. A. Jaczyńska, G. Motyka, M. Zajączkowski, IPN, Warszawa
2002

Na początku 1944 roku upowcy kontynuowali uderzenia wymierzone w Polaków, którzy jednak
przeważnie chronili się w miastach albo lepiej lub gorzej uzbrojonych bazach samoobrony.
Utworzenie na początku 1944 roku 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK pozwoliło Polakom na
stworzenie w rejonie Zasmyk i Bielina niewielkiego obszaru wolnego od władzy okupanta
i stosunkowo bezpiecznego od napadów UPA. Na początku 1944 roku kierownictwo UPA,
w związku z wejściem Armii Czerwonej na Wołyń, podjęło decyzję o wysłaniu oddziałów w rajdy.
Ich strategicznym celem było przeniesienie walki partyzanckiej na wschód Ukrainy, niemniej w ich
trakcie zamierzano zniszczyć również możliwie najwięcej skupisk polskiej ludności dotąd
znajdujących się pod ochroną niemieckich garnizonów. Chodziło o to, aby opanować takie
miejscowości w czasie lub po ewakuacji Niemców, lecz jeszcze przed wkroczeniem Sowietów.
Wykorzystując powstałe w wyniku przesuwania się frontu zamieszanie, oddziały UPA dopuściły się
kolejnych masowych mordów, między innymi w klasztorach w Podkamieniu i Wiśniowcu.
Przygotowano nawet plan uderzenia na Zbaraż, rodzinne miasto „Kłyma Sawura”, lecz jego realizacji
zapobiegło nagłe załamanie się pogody. Łuka Pawłyszyn komentował: „Oto taka drobnostka, jak
gęsta śnieżyca z wiatrem, uratowała Zbaraż i jego polskich i niemieckich mieszkańców od
pogromu”57.

Rynek w Wiśniowcu, w tle widoczny kościół pod wezwaniem św. Michała, lata dwudzieste XX wieku.
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W wyniku działań UPA setki miejscowości zamieszkiwanych przez ludność polską w ciągu
jednego roku zostało dosłownie startych z powierzchni ziemi. Ta bezwzględna depolonizacja
z pewnością była przez banderowców uznana za sukces. Spełniało się na ich oczach marzenie ich
młodości, tak dosadnie wyłożone w traktacie Kołodzinśkiego. Nawet Łuka Pawłyszyn, który
z powodu swojej niechęci do Służby Bezpieczeństwa OUN-B (odgrywała ona między innymi rolę
kontrwywiadu poszukującego wrogów wewnątrz ukraińskiego podziemia) na kartach wspomnień
dystansował się także od brutalności „antypolskiej akcji”, między wierszami nie potrafił ukryć
satysfakcji. Opisując konferencję dowództwa UPA na Wołyniu, jaka odbyła się 18 stycznia
1944 roku we wsi Batkiwci, w rejonie Mizocz, stwierdził bowiem, że szef SB OUN Mykoła
Arsenycz „zakończył swoje wystąpienie optymistycznym akcentem”, mówiąc: „Z Polakami i ich
bojówkami w zasadzie skończono”58.
Dla banderowców jednak było w 1944 roku na Wołyniu już jasne, że największe dla nich
zagrożenie stanowią nadchodzący Sowieci. W swojej dalszej wypowiedzi przyznał to sam Arsenycz:
„z agentami bolszewickimi jest trudniej. Wielu już zlikwidowaliśmy, a nitka się ciągnie i ciągnie…
[…] Moskwa pazury wyciąga. A my je odrąbujemy, odrąbujemy…”59.

Zmiany w OUN-B
Błyskawiczny rozwój ruchu partyzanckiego na Wołyniu zaskoczył kierownictwo OUN-B. Na dodatek
stało się to w chwili, kiedy organizacja przeżywała wewnętrzne zamieszanie, związane ze zmianami
kadrowymi w kierownictwie. Na początku 1943 roku Ukraińcy odmówili dalszej służby
w zwalczającym partyzantkę sowiecką na Białorusi 201 batalionie ochronnym policji, sformowanym
w 1941 roku z połączenia batalionów „Nachtigall” i „Roland”. Niemcy zdemobilizowali oddział,
a kilkudziesięciu jego dobrze wyszkolonych żołnierzy trafiło do podziemia. Włączenie ich
w strukturę dowódczą organizacji wiązało się z przesunięciami na stanowiskach kierowniczych.
Najwyższe stanowisko w hierarchii OUN-B objął ukraiński dowódca batalionu Roman Szuchewycz.
Zaraz po przyjeździe do Lwowa został on mianowany referentem wojskowym OUN-B, a w maju
stanął na czele trzyosobowego Biura Prowodu, przejmując faktycznie pełną kontrolę nad
banderowskim podziemiem.
Z inicjatywy Romana Szuchewycza „Tarasa Czuprynki” w sierpniu 1943 roku w województwie
tarnopolskim zwołano III Zjazd OUN. W trakcie obrad postanowiono podjąć walkę partyzancką
z nacierającymi wojskami sowieckimi, by nie dopuścić do zainstalowania się władzy komunistycznej
na zachodniej Ukrainie. Postanowiono rozbudować oddziały leśne i utworzyć podziemne składy
żywności, odzieży i broni. W momencie przejścia frontu oddziały partyzanckie zamierzano
skoncentrować w miejscach odległych od działań bojowych. Miały tam zaczekać, aż front przesunie
się na zachód, po czym rozpocząć rajdy „na wschód Ukrainy i nawet poza jej granice do Kaukazu,
a także na Białoruś”60.
Przedmiotem dyskusji była również sprawa „wołyńskiej rewolucji narodowej”. Niektórzy
z mówców uznali antypolskie czystki za kompromitujące sprawę ukraińską. Po burzliwej wymianie
zdań na temat postępowania „Kłyma Sawura” ostatecznie uznano jednak działania UPA za w pełni
usprawiedliwione, za czym zdecydowanie optował – co warto podkreślić – właśnie Szuchewycz.
Według zeznań jednego z krytycznych wobec działań wołyńskiej UPA delegatów III Zjazd
„usprawiedliwił jego [tj. Klaczkiwskiego – G.M.] działania, choć w oficjalnych uchwałach kongresu
nie zostało to odzwierciedlone”61.
Nie oznaczało to bynajmniej, że sytuację na Wołyniu uznano za opanowaną. Jeszcze w lipcu
1943 roku Szuchewycz skierował do sztabu „Kłyma Sawura” swojego zaufanego człowieka Wasyla
Sydora „Szełesta”. Sydor, urodzony w 1910 roku koło Sokala, był niemal rówieśnikiem
Klaczkiwskiego. W OUN znalazł się jeszcze przed 1939 rokiem. Służył w batalionie „Nachtigall”,
a później w 201 batalionie policji jako dowódca kompanii i zarazem zastępca Szuchewycza.
W wołyńskim sztabie UPA objął funkcję referenta szkoleniowego, co pozwoliło mu zaangażować się
w proces tworzenia nowych oddziałów i jednocześnie bacznie obserwować rozwój wydarzeń.
W październiku 1943 roku Prowid (kierownictwo) OUN-B wydał pełen sprzeczności komunikat
odnoszący się do sytuacji polsko-ukraińskiej. Z jednej strony napady na polską ludność
usprawiedliwiano w nim pomocą, jakiej ta jakoby udzielała Niemcom i Sowietom „w niszczeniu
Ukraińców” (a zatem milcząco przyznawano, że są prowadzone antypolskie akcje), z drugiej zaś
strony kategorycznie stwierdzano: „ani ukraiński naród, ani Organizacja nie mają nic wspólnego
z tymi zabójstwami”. Jednocześnie potępiono wszystkie wypadki masowych mordów, „czyimkolwiek
by nie były one dziełem”62. Ciekawe, że wydanie tego oświadczenia wywołało gniew Romana
Szuchewycza. W zeznaniach Mychajły Stepaniaka czytamy: „Szuchewycz […] bardzo ostro […]
powiedział […], że zgoda OUN na wydanie oświadczenia potępiającego akty terrorystyczne
przeciwko Polakom oraz o ich zaprzestaniu działa na szkodę «ukraińskim interesom narodowym»”63.
Pogranicze polsko-ukraińskie II Rzeczypospolitej

W listopadzie 1943 roku Szuchewycz pojechał na Wołyń na inspekcję. Tak o niej pisał jeden
z członków podziemia Omelian Logusz: „oko nierozpoznanego [przez partyzantów UPA dowódcy –
G.M.] nie ominęło niczego, co było warte uwagi. W znakomitym nastroju Dowódca dzielił się
spostrzeżeniami i wrażeniami z drogi […]. Chwalił wysoką świadomość polityczną, ofiarność
i dyscyplinę chłopstwa wołyńskiego, z dużym uznaniem mówił o poszczególnych wołyńskich
powstańczych oddziałach, które miał okazję spotkać w czasie podróży. […] Dla nas, którzy byliśmy
urodzeni na Wołyniu albo od dłuższego czasu żyliśmy tu i pracowaliśmy, było bardzo miło
stwierdzić, że Dowódca tak szybko zbadał tutejsze stosunki i że możemy mówić o wszystkich
sprawach bez niepotrzebnych wstępnych informacji”64.
Na spotkaniu kierownictwa OUN-B w grudniu 1943 roku Szuchewycz: „dał pozytywną ocenę
działalności OUN-UPA na Wołyniu i przyznał, że praca na Wołyniu jest zorganizowana
i prowadzona o wiele lepiej niż w Galicji. Szuchewycz stwierdził, że utworzona przez Wołyński
Krajowy «Prowid» UPA całkowicie się sprawdziła i jej działalność stała się głośna nie tylko na
Wołyniu, ale i na wschodnich ziemiach Ukrainy, dlatego zalecił utworzenie UPA […] na terytorium
Galicji. Szuchewycz dał także pozytywną ocenę «Kłymowi Sawurowi», oświadczając, że wśród
członków UPA posiada on duży autorytet” 65.
Wizyta w powstańczych republikach, w których działały cywilna administracja i szkoły, a nawet
produkowano zapałki z ukraińskimi etykietkami, wywarła na Szuchewyczu niewątpliwie duże
wrażenie i rozwiała resztki jego ewentualnych wątpliwości co do słuszności poczynań „Kłyma
Sawura”. Przebywanie w republikach powstańczych musiało być dla niego niezwykłym
doświadczeniem, widział przecież naocznie proces „tworzenia państwa od pierwszej wioski”.
W sposób naturalny odczuł pokusę, aby podobny przebieg wydarzeń zainicjować w Galicji.
W rezultacie uznał za konieczne przeformowanie tworzonych w Galicji oddziałów ukraińskiej
narodowej samoobrony w regularne sotnie UPA. Całość sił partyzanckich objęto jednolitą strukturą
dowództwa. Szuchewycz zapewne już w trakcie inspekcji przejął ostatecznie pełną kontrolę nad
oddziałami partyzanckimi, zostając głównym komendantem UPA. „Kłym Sawur” miał dalej
dowodzić UPA na Wołyniu (co formalnie było obniżeniem jego statusu, ponieważ dotąd dowodził on
teoretycznie całością sił tej formacji). Dowództwo nad tworzonymi oddziałami UPA w Galicji
„Taras Czuprynka” powierzył w styczniu 1944 roku Wasylowi Sydorowi, który zdobył na Wołyniu
odpowiednie doświadczenie partyzanckie, a w dodatku cieszył się jego pełnym zaufaniem. Tym
samym również w Galicji mogła rozpocząć się „masowa antypolska akcja”. Czystka miała objąć cały
region, od dawnej granicy polsko-sowieckiej na rzece Zbrucz, aż po Beskid Niski.

Ostrzeżenia i przygotowania do rzezi w Galicji

W Galicji Wschodniej już w drugiej połowie 1943 roku OUN-B przystąpiła do zabijania „polskiego
aktywu”, do którego zaliczano głównie przedstawicieli inteligencji: nauczycieli, leśników, także
księży rzymskokatolickich. W kolejnym etapie napadano na wybrane polskie wioski, przede
wszystkim te, w których istniały komórki podziemia, zdolne do organizowania samoobrony.
Warto zwrócić uwagę, że pierwsze masowe mordy dokonane jeszcze przed przekształceniem
ukraińskiej narodowej samoobrony w sotnie UPA sprawiają wrażenie, jakby miały na celu między
innymi zbadanie reakcji na nie miejscowych Ukraińców i zarazem psychologiczne przygotowanie ich
do czystek etnicznych. Po zamordowaniu 10 listopada 1943 roku kilkunastu Polaków w Błożewi
Górnej w powiecie Dobromil zauważono na przykład, że mord „wstrząsnął masami [ukraińskimi –
G.M.] […] ludność ukraińska nie przechyliła się ani na stronę pokrzywdzonych, ani na stronę
sprawców. Początkowo jedni uważali, że to robota komunistycznych band […], a drudzy
przypisywali to U[kraińskiej] N[arodowej] S[amoobronie] (większość). Nawet kiedy ukraińska
ludność upewniła się, że to najprawdopodobniej zrobiła UNS, to nie we wszystkim przyznała
mądrość takiemu «skokowi», a szczególnie formie jego wykonania. Głównie budziło niesmak
mordowanie kobiet i dzieci. O inteligencji nawet nie ma co mówić – ona jest przeciwko takim
formom terroru”66. Tego typu „sondowanie” opinii publicznej wykazało mniejsze niż oczekiwano
poparcie dla antypolskich czystek wśród galicyjskiej społeczności ukraińskiej.
Wpływ na to miała między innymi postawa kapłanów Cerkwi greckokatolickiej67. Zdecydowanym
przeciwnikiem stosowania terrorystycznych metod w walce o niepodległość był metropolita Andrzej
Szeptycki. Już w 1908 roku, po zamachu na namiestnika Galicji Andrzeja Potockiego, grzmiał on
w kazaniu wielkanocnym: „Zbrodniami nie służy się narodowi, zbrodnia popełniona w imię
patriotyzmu jest zbrodnią nie tylko przeciw Bogu, ale i przeciw własnemu społeczeństwu, jest
zbrodnią przeciw ojczyźnie”68.
Andrzej Szeptycki, greckokatolicki arcybiskup, metropolita lwowski od 1900 do 1944 roku, lata trzydzieste
XX wieku.
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Zbrodnie dokonywane przez komunistów i nazistów wstrząsnęły metropolitą. Pod ich wpływem
w 1942 roku wygłosił szereg homilii i nauk, w których wzywał do poszanowania ludzkiego życia,
przypominając, że każde zabójstwo jest grzechem ciężkim, za które grozi wieczne potępienie.
Podsumowanie tych całorocznych nauk zawarł w specjalnym liście pasterskim Nie zabijaj. Choć
chciał wierzyć, jak wynika z jego korespondencji z rzymskokatolickim metropolitą arcybiskupem
Bolesławem Twardowskim, że za wydarzenia wołyńskie odpowiadają bandy kryminalne
i komunistyczne, to jednocześnie z dystansem odnosił się do UPA. Dlatego nie zgodził się na to, aby
w jej szeregach znaleźli się kapelani polowi.
Hryhorij Chomyszyn, greckokatolicki biskup Stanisławowa w latach 1904–1945, fotografia z 1933 roku.
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Na temat działalności UPA krytycznie wypowiadał się również greckokatolicki biskup

Stanisławowa Hryhorij Chomyszyn. Jak sam podkreślał, zawsze był zwolennikiem legalnych
sposobów rozstrzygania konfliktów, dlatego piętnował „ostre formy [działań] OUN w walce
przeciwko Związkowi Radzieckiemu i ludności polskiej”69. 8 listopada 1943 roku w liście do
metropolity Szeptyckiego zaznaczył, że potępia całą „podziemną pracę wszelkich elementów
nieodpowiedzialnych”70. Na prośbę Szeptyckiego przygotował wspólne posłanie wszystkich
biskupów greckokatolickich, w którym osądzono wszystkie mordy dokonywane na osobach
cywilnych, bez względu na ich narodowość. Obaj biskupi podpisali się również pod wspólnym
posłaniem Pokój w Panu. O zabijaniu kapłanów, gdzie w sposób właściwie otwarty potępiono
antypolskie czystki. Nawet polskie podziemie oceniało, że nauki moralne metropolity Szeptyckiego
miały łagodzący wpływ na stosunki pomiędzy Polakami a Ukraińcami.
Warto zwrócić uwagę, że w ogłoszonym w 1942 roku liście Nie zabijaj arcybiskup Szeptycki
wykazał się prawdziwie proroczym darem. Wyraził w nim bowiem obawę, by osoby dopuszczające
się grzechu zabójstwa „nie zasmakowały w krwi”, gdyż będzie to je prowadziło do dalszych zbrodni.
Przestrzegał: „Widok przelanej krwi wywołuje w ludzkiej duszy pożądliwość zmysłową, połączoną
z okrucieństwem, które szuka zaspokojenia w zadawaniu swoim ofiarom cierpienia i śmierci. Żądza
krwi może stać się niczym nieograniczoną namiętnością, dla której największą rozkoszą będzie
męczenie i zabijanie ludzi. […] Zbrodnia staje się dla takiego człowieka nieodzownym powszednim
pokarmem, bez którego męczy się i cierpi, jak gdyby cierpiał na chorobę pragnienia i głodu, które
musi ciągle zaspokajać”71.
Zbrodnia galicyjska 1944 roku
Dystans znacznej części Ukraińców do „antypolskiej akcji” nie mógł jednak zatrzymać czystek i na
przełomie 1943/1944 roku przybrały one na sile. Do „masowej antypolskiej akcji” Szuchewycz
nakazał przystąpić na początku 1944 roku. W instrukcjach wysłanych oddziałom UPA wyraźnie
mówiono, aby ludność polska była „tylko” wypędzana, przy czym zalecano zabijanie wyłącznie
mężczyzn. Czytamy tam: „Z uwagi na oficjalne stanowisko polskiego rządu w sprawie współpracy
z Sowietami należy Polaków z naszych ziem usuwać. Proszę to tak rozumieć: dawać polskiej
ludności polecenia wyprowadzenia się w ciągu kilku dni na rdzenne polskie ziemie. Jeśli tego nie
wykona, wtedy wysyłać bojówki, które mężczyzn będą likwidować, a chaty i majątek palić
(rozbierać). Jeszcze raz zwracam przy tym uwagę na to, żeby Polaków wzywać do opuszczenia ziemi
i dopiero później likwidować, a nie na odwrót (proszę na to zwrócić szczególną uwagę)”72.
Od lutego 1944 r. można zauważyć stopniowe narastanie liczby napadów, do ich kulminacji doszło
w kwietniu, kiedy miały one miejsce już we wszystkich powiatach Galicji Wschodniej. W ich
trakcie, podobnie jak na Wołyniu, liczne zbrodnie były dokonywane na wszystkich mieszkańcach
z użyciem siekier i wideł. Do stosowania takich metod zabijania zachęcały rozkazy lokalnych
kierowników OUN-B. W grudniu 1943 roku okręgowy szef SB OUN w powiecie Brzeżany „Zbój”
(NN) zalecił wręcz, aby za każdego zabitego Ukraińca zabijać siekierami dziesięciu Polaków,
których miano ku przestrodze porzucać w widocznym miejscu73.
Myrosław Łytwyn „Orest Karat”, komendant siatki OUN-B w powiecie Kamionka Strumiłowa, 27
marca 1944 roku polecił: „Żeby opamiętać rozchwianych do reszty polskich imperialistów i polski
ogół […] jak najszybciej wzmóc akcję antypolską”74. 6 kwietnia „Orest-Karat” nakazał zrobić
kolejny krok w procesie depolonizacji podległego mu terenu: „niezwłocznie przeprowadzić czystkę
[…] rejonu z polskiego elementu oraz z ukraińsko-bolszewickich agentów”. Dużymi
miejscowościami miały „zająć się” oddziały UPA, natomiast niszczenie mniejszych skupisk polskiej
ludności pozostawiano bojówkom SB OUN-B i wiejskim oddziałom samoobrony. Czytamy:
„Oczyszczanie terenu ma być zakończone jeszcze przed naszymi Świętami Wielkanocnymi, tak byśmy
już obchodzili je bez Polaków”. „Orest-Karat” przestrzegał przed pobłażliwością, stwierdzając:
„jeżeli nas bolszewicy zastaną z Polakami na naszych terenach – wtedy nas oni wszystkich
powyrzynają”. I zachęcał: „Nikogo nie oszczędzać. Nawet przy mieszanych małżeństwach wyciągać
lasznię (Polactwo – G.M.) z domów, ale nie niszczyć w tych domach Ukraińców i dzieci”75.
Dziesiątego lipca 1944 roku dowódca UPA w Galicji Wschodniej Wasyl Sydor „Szełest” wydał
rozkaz, w którym zalecił „ciągle uderzać w Polaków aż do wyniszczenia ich do ostatniego z tych
ziem […]. Tak jak poprzednio nie wolno likwidować kobiet i dzieci. W niektórych wypadkach
wezwać Polaków do terminowego opuszczenia ziem ukraińskich”76. Zalecano następującą kolejność
antypolskich akcji: niszczenie siły bojowej, niszczenie aktywu i agentów, wreszcie akcje odwetowe,
pod którymi rozumiano na przykład uderzenie na zamieszkałe przez Polaków miejscowości.
Polskie raporty, sprawozdania i relacje członków podziemia przynoszą tragiczny obraz sytuacji.
Ksiądz Saturnin Żebrowski tak opisywał mord w Rudzie Brodzkiej: „najpierw ruszono na plebanię,
zdemolowano i obrabowano probostwo, w piwnicy zabito żonę gospodarza i raniono 2 jego córki
ciężko, […] przewracali kopce z ziemniakami szukając, jak się wyrażali, jegomościa. Cudem Bożym
ocalałem […]. Trupów 26 oraz 4 ciężko ranne, w tej liczbie 10 dzieci nieletnich. Mordowano
i pastwiono się przy grzechocie karabinów maszynowych i muzyce 2-ch harmonii. […] Punktualnie
o 1-szej odezwały się 3 sygnały trąbką – myślałem, że odjadą – tymczasem, o zgrozo, poczęły gęsto
ukazywać się równocześnie płomyki – podpalono 70 gospodarstw wyłącznie tylko polskich […] lud
uszedł w lasy […]. Swąd palących się ciał ludzkich i zwierząt przy całym ogromie zniszczenia robił
tak straszne wrażenie, że trudno opisać […]. Parafianie moi i ja wraz z nimi wybraliśmy się do
pobliskiego miasta Brodów. […] Tak wykończono parafian w Rudzie Brodzkiej. Zostało po napadzie
kilkunastu starych Polaków, których do dnia 20 lutego wykończono kompletnie”77.

Pogrzeb członków rodziny Jaremowiczów, zamordowanych 11 listopada 1944 roku przez Ukraińców, Żeżawa
w województwie stanisławowskim.
Fot. Ośrodek KARTA

Z kolei ks. Mieczysław Krzemiński donosił: „O godz. 6.30 wieczorem bandyci napadli na wieś
Korościatyn i plebanię. Wieś zupełnie została spalona, zaledwie kilkanaście domów ocalało. Zostało
zarąbanych siekierami, zastrzelonych i uduszonych po piwnicach […] 78 osób – mężczyzn, kobiet
i dzieci”78.
Jak można zauważyć, w wydawanych rozkazach OUN i UPA istnieją wyraźne rozbieżności i nie
jest do końca jasne, jak je należy tłumaczyć. Wydaje się, że w Galicji postanowiono nieco złagodzić
metody „antypolskiej akcji”. Celem strategicznym było wypędzenie Polaków z Galicji pod groźbą
śmierci, a nie ich eksterminacja. Dlatego oddziały UPA miały zakaz zabijania kobiet i dzieci. Tak
właśnie cel działań UPA w Galicji przedstawiał Roman Szuchewycz w lipcu 1944 roku na zebraniu
Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej, pomyślanej jako ponadpartyjny podziemny parlament
(faktycznie było to ciało fasadowe i zdominowane przez OUN-B). Jeśli ta interpretacja jest słuszna,
rozkazy wydane przez „Oresta-Karata” należałoby potraktować jako niesubordynację lokalnego
kierownika OUN, ewentualnie można je tłumaczyć podatnością na sugestie płynące od konspiratorów
z Wołynia. Być może jednak wyjaśnienie istniejących rozbieżności jest jeszcze inne: zakaz zabijania
kobiet i dzieci miały kadrowe oddziały UPA, lecz nie dotyczył on bojówek SB OUN
i OUN. Chodziłoby zatem o to, by „oddziały wojska” nie zostały obciążone odpowiedzialnością za
mordy na cywilach.

Ostatni etap „antypolskiej akcji” UPA, lata 1944–1945

Jakkolwiek było, brutalność antypolskich czystek skłoniła część Ukraińców do niesienia Polakom
pomocy. O ratowaniu ludności polskiej w swojej wiosce tak pisał ks. Pawło Olijnyk: „w każdej
chwili można było oczekiwać wielkiej, strasznej, okrutnej rzezi, jaka już miała miejsce w Pławuczy
Dużym, w Godowie, na Wołyniu […]. Takie rozprawy z Mazurami i łacinnikami czyniły obce
oddziały partyzanckie według wskazówek miejscowych członków OUN. Ale zemsta – to najgorszy
doradca i wróg człowieka. I trzeba było dołożyć niemało starań i wysiłków, aby oddalić od wioski
groźbę takiej okrutnej rzezi. Na szczęście w wiosce znalazło się niemało rozważnych i wpływowych
obywateli, którym udało się taki straszliwy przelew krwi powstrzymać”79.
Co ciekawe, ks. Olijnyk wyraźnie z dystansem odnoszący się do antypolskich czystek pokazywał
też inne wypadki obstrukcji działań OUN: „Rzecz jasna, że wielu chłopców wymawiało się od takich
okrutnych rozpraw i dezerterowało z oddziału. I oto w naszej wiosce był taki wypadek, że […] Petro
Wasilewicz Wasylczyszyn (po ulicznemu Czudak) uciekł z baudienstu [służby budowlanej – G.M.]
i wstąpił do partyzanckiego oddziału. Pobywszy tam trzy miesiące, odmówił wykonania roboty, do
jakiej go przymuszał kierownik oddziału, i zdezerterował prosto pod opiekę swoich rodziców.
W ciągu tygodnia schwytała go w rodzinnym domu USB (Ukraińska Służba Bezpieczeństwa) –
partyzanckie gestapo i rozstrzelała w lesie. A po jeszcze kilku dniach, dowiedziawszy się […] że
rodzice rozstrzelanego głośno i ostro narzekają z powodu utraty syna 8.4.1944 r. schwytała […]
oboje rodziców i gdzieś ich straciła”80.
Dopiero po zajęciu Wołynia oraz Galicji Wschodniej przez Armię Czerwoną kierownictwo
ukraińskiego podziemia uznało kontynuowanie „antypolskiej akcji” za bezcelowe. Na przełomie
sierpnia i września 1944 roku dowództwo galicyjskiej UPA, z Wasylem Sydorem na czele, nakazało
wstrzymanie czystek. Sydor „Szełest” uzasadniał: „Polacy zawiedli się w oczekiwaniach zdobycia
państwa rękami bolszewików. Zauważyli, że stali się przedmiotem w rękach Moskwy i pełnią rolę
Murzyna”81. Dozwolone było jednak zabijanie Polaków czynnie wspierających władze sowieckie, na
przykład wstępujących do istriebitielnych batalionów (IB), co wielu lokalnych komendantów
uznawało za wystarczające wytłumaczenie dla dokonywania dalszych mordów. Między innymi
dlatego ataki UPA na polskie miejscowości i zabijanie ludności cywilnej zdarzały się także po
wrześniu 1944 roku. W listopadzie 1944 roku „Szełest” w jednym z rozkazów ostro zganił swoich
podwładnych za to, że zamiast zniszczyć posterunki IB, likwidują „polską masę”82. Pomimo to
w grudniu 1944 roku doszło do przynajmniej 55 ataków na polskie wioski. Tylko w Ihrowicy
zamordowano w wigilię Bożego Narodzenia 80 Polaków. Największe nasilenie napadów na
przełomie 1944 i 1945 roku obserwuje się w obwodzie tarnopolskim, gdzie dalej mieszkało około
250 tysięcy Polaków. Organizowane przez UPA napady na polskie miejscowości zaczęły wygasać
dopiero wiosną 1945 roku. Jeśli początek „antypolskiej akcji UPA” wyznacza wymordowanie 9
lutego 1943 roku wsi Parośle na Wołyniu, to za jej koniec można uznać rajd sotni „Wowki”
(„Wilki”), w trakcie którego w maju 1945 roku w kilku miejscowościach na Lubelszczyźnie – tuż
przed podpisaniem w tym regionie zawieszenia broni z poakowskim podziemiem – zamordowano
kilkadziesiąt osób.
Siódmego maja 1945 roku dowodzący w tym regionie oddziałami UPA Marian Łukaszewicz
„Jahoda” polecił swoim oddziałom przeprowadzenie szeregu napadów – określonych przez niego
jako „zadanie specjalne” – na Polaków powracających na swoje gospodarstwa czy choćby pola
w celu ich uprawy oraz osiedleńców z Wołynia zajmujących gospodarstwa po wysiedlonych na
wschód Ukraińcach. Pododdziały UPA uderzyły 18 maja 1945 roku. Najpierw w okolicach wsi
Radków, Łachowice i Rzeplin uprowadzono i zamordowano kilkudziesięciu Polaków obrabiających
swoje pola. O wydarzeniu tym wspomina list mieszkanki powiatu tomaszowskiego, którego fragment
opublikował w książce Wielka Trwoga Marcin Zaremba. Czytamy tam: „U nas jest bardzo źle […].
18 maja była u nas wielka katastrofa, ludzie pojechali do Rzeplina i Łachowiec […] w pole robić,
Ukraińcy napadli ich i wymordowali […]. 10 już znaleźli, tak pomordowanych, że patrzeć nie
można”83. Wieczorem uderzono natomiast na Borodycę, gdzie ulokowano przesiedleńców z Wołynia.
Banderowcy otoczyli wioskę, przeszukali obejścia, zabierając z nich niektóre rzeczy. Mieszkańcom
zabroniono wychodzić z domów. Następnie wieś ostrzelano pociskami smugowymi. „Kto uciekał
z ognia, tego strzelali. […]. Ze wsi zostało 6 mieszkań”84. Zginęło co najmniej 8 osób, 28 kolejnych
zostało uznanych za zaginione, mogły więc zginąć w płomieniach lub zostać uprowadzone
i zgładzone. Spaliło się 120 gospodarstw.

Rozmowy w przysiółku Żar pomiędzy Lublińcem Nowym a Rudą Różaniecką, 21 maja 1945 roku.
Fot. G. Motyka, R. Wnuk, Pany i rezuny. Współpraca AK-WiN i UPA: 1945–1947, Volumen, Warszawa 1997

Kilka dni później, 21 maja, w przysiółku Żar położonym pomiędzy Lublińcem Nowym i Rudą
Różaniecką doszło do rozmów pomiędzy polskim podziemiem poakowskim a OUN i UPA. W ich
trakcie zapadła decyzja o zawieszeniu broni i zaprzestaniu wzajemnych napadów. Można
powiedzieć, posługując się językiem rozprawy Mychajły Kołodzinśkiego, że 21 maja ukraińskie
podziemie zaczęło łagodzić metody działań po to, aby można było je uznać za formację, która
walcząc z komunistycznym zniewoleniem, stosuje się do prawa wojennego.
Miejsce zbrodni wołyńsko-galicyjskiej na mapie ludobójstw XX wieku
Wymyślona przez Mychajło Kołodzinśkiego i zorganizowana przez Dmytro Klaczkiwskiego „Kłyma
Sawura” oraz Romana Szuchewycza „Tarasa Czuprynkę” „antypolska akcja” UPA objęła obszar
kilku województw, zamieszkiwany przez co najmniej 1,5 miliona Polaków. W przeprowadzonych
pomiędzy 9 lutego 1943 a 18 maja 1945 roku napadach zginęło w sumie około 100 tysięcy Polaków.
Kolejne 300–400 tysięcy osób zostało zmuszonych do ucieczki w obawie o życie. „Antypolska
akcja” ogarnęła więc 25–30 procent polskiej społeczności zamieszkującej południowo-wschodnie
ziemie II RP. Była to jedna z najkrwawszych zbrodni na ludności cywilnej w czasie II wojny
światowej, co ważne – dokonana przez nieregularną formację partyzancką.
Po bezprecedensowym ludobójstwie w historii ludzkości, jakim była Zagłada Żydów (5–6
milionów ofiar), oraz masowym mordzie dokonanym przez Niemców na jeńcach Armii Czerwonej
(w latach 1941–1943 Niemcy wyniszczyli głodem od 2 do 3 milionów wziętych do niewoli
czerwonoarmistów), należy ją zaliczyć do następnych w kolejności tragicznych wydarzeń –
europejskich „małych ludobójstw”. W tym zestawieniu „antypolska akcja” znajduje się obok
masowych pacyfikacji białoruskich wsi przeprowadzonych przez niemieckie formacje policyjne czy
mordów na Serbach dokonanych przez Chorwatów. Na Białorusi Niemcy prowadzili masowe
pacyfikacje, chcąc przy okazji zwalczania sowieckiej partyzantki doprowadzić do zmniejszenia
„populacji Słowian”. Jak wynika z badań prowadzonych przez tamtejszych historyków, naziści
wymordowali 628 wiosek z całą ludnością, z czego 186 nie odbudowano i dziś już nie istnieją. Pod
względem ilości zniszczonych wiosek jest to więc liczba porównywalna do miejscowości polskich,
które padły ofiarą UPA85. Także los Serbów na terenach powstałego w kwietniu 1941 roku
Niezależnego Państwa Chorwackiego, rządzonego przez ustaszy Ante Pavelicia, był tragiczny.
Antyserbska polityka ustaszy kosztowała życie ponad 300 tysięcy Serbów.
Z kolei na dalekowschodnim teatrze działań wojennych mieliśmy do czynienia z dwoma masowymi
zbrodniami, które można zestawiać ze zbrodnią wołyńsko-galicyjską. Pierwszej dokonano
w 1937 roku w Nankinie. Po zdobyciu miasta oddziały japońskie wymordowały na plażach wziętych
do niewoli chińskich żołnierzy, po czym przystąpiły do mordów na cywilach. Błędnie zakładano, że
skala zbrodni przerazi Chińczyków i skłoni ich do podpisania pokoju – w rzeczywistości stało się
dokładnie odwrotnie, Chińczycy bowiem pod wrażeniem zbrodni zdecydowali się podjąć z Japonią
wyniszczającą wojnę kontynentalną. Według różnych szacunków w Nankinie zginęło od 100 tysięcy
(Jean-Louis Margolin) do 300 tysięcy osób (tak twierdzi np. Iris Chang, charyzmatyczna,
przedwcześnie zmarła badaczka tematu). Drugi masowy mord dotknął stolicę Filipin Manilę, gdzie na
początku 1945 roku oddziały marynarki japońskiej w trakcie bitwy o miasto zamordowały około 100
tysięcy mieszkańców86.
W drugowojennej historii Polski zbrodnia wołyńsko-galicyjska także jawi się jako jeden
z najkrwawszych jej epizodów. Można ją śmiało zestawiać choćby z masowymi mordami mającymi
na celu wyniszczenie polskich elit, których Niemcy dopuścili się w latach 1939–1940 na ziemiach
włączonych do Rzeszy (tzw. Inteligenzaktion na Pomorzu) oraz na terenie Generalnego
Gubernatorstwa (akcja AB, Nadzwyczajna Akcja Pacyfikacyjna, której symbolem są egzekucje
w Palmirach). Wymordowano wówczas kilkadziesiąt tysięcy Polaków, głównie przedstawicieli
inteligencji. Inne dwie tragiczne karty polskiej historii, które należy w tym miejscu przywołać, to
zbrodnia katyńska z 1940 r. (ponad 20 tysięcy rozstrzelanych) oraz rzeź Woli i Ochoty w pierwszych
dniach Powstania Warszawskiego (około 50 tysięcy zamordowanych).
Wszystkie te zbrodnie, jak również wywózki do łagrów i nazistowskich obozów koncentracyjnych,
są uznawane za zbrodnie przeciwko ludzkości, a często równocześnie za genocyd, czyli ludobójstwo.
Taką definicję spełnia również zbrodnia wołyńsko-galicyjska. Miała ona charakter ludobójczej
czystki etnicznej, to znaczy takiej akcji czyszczenia etnicznego terenu, w którą z góry są wpisane
masowe mordy na ludności cywilnej.

Przemilczanie zbrodni
Znakomity badacz ludobójstwa Raul Hilberg, opisując proces Zagłady Żydów, stwierdza: „Są rzeczy,
które można robić, pod warunkiem że się o nich nie będzie mówić, albowiem gdy się o nich
rozmawia, nie można ich już robić”87. Z tej zasady znakomicie zdawali sobie sprawę również
banderowcy. Dla organizatorów „antypolskiej akcji” było jasne, że w żaden sposób nie można
otwarcie przedstawiać swojej polityki, gdyż jej ujawnienie doprowadziłoby do natychmiastowej
kompromitacji i odrzucenia także przez własną społeczność.
Skala okrucieństwa „antypolskiej akcji” wstrząsnęła nawet częścią członków OUN-B. Jeden
z nich, sugerując zahamowanie czystek, ostrzegał: „opór polskich samoobron zmalał do tego stopnia,
że ukraińskie środki robią wrażenie niemieckich akcji przeciwko Żydom”88. Inny, uznający za
konieczne wypędzenie oraz „wypalenie ogniem i żelazem” kolonistów zamieszkałych w Galicji
Wschodniej po 1918 roku, jednocześnie stwierdzał z całym krytycyzmem: „Zabijać ludzi tylko
dlatego, że są oni wyznania rzymskokatolickiego, i to bez względu na to, czy to są kobiety, czy dzieci,
czy starcy, a pozwalać, żeby zdolny do walki polski element […] gromadził się w miastach to –
obłęd”. I w związku z tym proponował: „jest jeszcze czas, by zejść z tej drogi. T o, c o s i ę
d z i a ł o d o t e j p o r y – z w a l i ć n a N i e m c ó w, b o l s z e w i c k ą
p a r t y z a n t k ę, w o j n ę, i t p.”89. Jak widać, nawet jeśli wśród banderowców istniały
rozbieżności co do sensu prowadzenia „antypolskiej akcji”, to jednocześnie wszyscy oni zgodnie
uznawali konieczność zafałszowania obrazu czystek etnicznych. Zdawali sobie bowiem doskonale
sprawę z tego, jak przerażająca i zarazem też kompromitująca ciążyła na nich zbrodnia.
Kamieniołomy w Janowej Dolinie, okres międzywojenny.
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Kierownictwo ruchu banderowskiego – z „Kłymem Sawurem” i „Tarasem Czuprynką” na czele –

było jednak przekonane, że jest możliwe zarówno dokonanie czystki, jak i takie zafałszowanie jej
obrazu, aby informacje o niej nie przeszkadzały w zdobyciu szacunku na arenie międzynarodowej.
Dlatego banderowcy starali się już w 1943 roku o stworzenie dla „antypolskiej akcji” UPA osłony
propagandowej. Bezwzględnie realizowano zatem politykę czystek etnicznych, a jednocześnie
usiłowano „ukrywać to, co zrobiono”, usprawiedliwiać ukraińskie poczynania, a nawet przerzucić
odpowiedzialność za przebieg wydarzeń na stronę polską. Wydawano masowo broszury (na przykład
Myrosława Prokopa Kudy priamujut Poliaky?, czyli Dokąd zmierzają Polacy?), w których
ukraińskie poczynania przedstawiano jako odpowiedź na „polski terror” i próbę zagarnięcia ziem
ukraińskich. W tej wersji to polskie podziemie jako pierwsze zaczęło mordować cywilnych
Ukraińców, a to wywołało bunt ukraińskiej ludności przeciwko ciemiężycielom. Negując możliwość
popełnienia przez Ukraińców jakichkolwiek zbrodni, jednocześnie skrzętnie notowano wszelkie
ukraińskie tragedie z zamiarem ich propagandowego wykorzystania. Planowano między innymi
wydanie w języku ukraińskim, polskim i francuskim Białej Księgi z opisami polskich przestępstw.
Mordy na Polakach w propagandzie, tak wewnętrznej, na użytek bezpośrednich sprawców, jak
i zewnętrznej, skierowanej do ukraińskich obserwatorów czystek, uzasadniano przedwojenną
polityką władz polskich i rzekomą kolaboracją Polaków z Niemcami i Sowietami90. Równolegle
przez cały czas „pracowano” z ludnością ukraińską, starając się jej przedstawić dokonane
antypolskie czystki jako rzecz konieczną i słuszną. W sprawozdaniu OUN-B z okręgu Włodzimierz–
Horochów za maj 1944 roku „Czumak” (NN) pisał: „W masach jest jeszcze wielu, którzy twierdzą,
że nie trzeba było bić Polaków, to przecież taki sam naród. Mówią to ludzie, którzy są spokrewnieni
krwią z Polakami […]. A są też pojedynczy, którzy nawet ostrzegają albo wręcz przechowują
Lachów u siebie lub donoszą im jedzenie do lasu czy gdzie indziej […]. Ogół usprawiedliwia akcję
przeciwko Polakom tym, że, jak mówią: «jeśli my tego byśmy nie zrobili, to Lachy by wyrżnęli nas».
Niektórzy boją się tego, że może dojść do ogólnego osądu tej akcji przeciwko Polakom na arenie
międzynarodowej przy zielonych stolikach. Jednocześnie sobie tłumaczą, że Polacy wyjdą wtedy
usprawiedliwieni, bo za nimi stoi Anglia i Rosja. Ale takie wyjaśnienia my zbijamy swoimi
argumentami”91.
A „Orest Karat” tak pouczał, jak tłumaczyć ludności sens prowadzonych czystek: „Akcje muszą
być silne według uznania i podczas nich należy szerzyć propagandę ustną i za pomocą ulotek, że te
akcje – to odwet za polskie bandyckie wybryki na Chełmszczyźnie (chodzi o wystąpienia polskiego
podziemia przeciwko Ukraińcom na ziemiach dzisiejszej Polski – G.M.)”92.
W przemilczanie „antypolskiej akcji” zaangażowały się po wojnie także ukraińskie środowiska
nacjonalistyczne na emigracji. W pracach historycznych dotyczących UPA wydarzenia te opisywano
zdawkowo i eufemistycznie, trzymając się w gruncie rzeczy propagandowej wykładni wypracowanej
jeszcze w latach 1943–194493. Taka taktyka okazała się niestety skuteczna. Gdy w 1951 roku
współpracownik paryskiej „Kultury” Józef Łobodowski w tekście Między Muszalskim a Zagłobą,
wydrukowanym na łamach londyńskich „Wiadomości”, zachęcał do współpracy polsko-ukraińskiej,
ale jednocześnie wezwał Ukraińców do potępienia masowego mordu w Janowej Dolinie,
odpowiedział mu działacz OUN Jewhen Wreciona: „czy wiedzą nasi polemiści, że przed Janową
Doliną był Dermań, gdzie ludzi wbijano na pal, a dzieci rzucano do studni?”94. I choć to właśnie
mord w Janowej Dolinie poprzedzał pacyfikację dokonaną przez polskich policjantów w Dermaniu,
to w kolejnym artykule, Przeciw upiorom przeszłości, ogłoszonym w paryskiej „Kulturze”,
Łobodowski przyjął zasugerowaną fałszywą chronologię wydarzeń (co wszakże, podkreślmy,
w niczym nie umniejsza wagi tego przełomowego tekstu).
Propagandową wersję wydarzeń wołyńskich podtrzymywali zwłaszcza byli członkowie leśnych
oddziałów, których do śmierci obowiązywała tajemnica. Nawet ci partyzanci, którzy dystansowali
się wobec antypolskich czystek, starali się jednocześnie zdjąć z oddziałów UPA odpowiedzialność
za ich przeprowadzenie. Dobrze to widać we wspomnieniach Danyło Szumuka, który po długoletnim
pobycie w łagrach wyjechał na Zachód. W wydanej tam książce w przejmujący sposób opisał
wymordowanie wsi Dominopol na Wołyniu (około dwustu ofiar), utrzymując jednocześnie, że tego
typu zdarzenia były wyłącznie ekscesami SB OUN. Tymczasem z dokumentów ukraińskiego
podziemia opublikowanych w Litopysie UPA jasno wynika, że w zniszczeniu Dominopola
uczestniczyło również 150 partyzantów UPA95. Szumuk nie mógł o tym nie wiedzieć, ale
prawdopodobnie nie chciał rzucać cienia na formację, w której działalności sam aktywnie
uczestniczył. Podobnie nie znajdziemy żadnej informacji o antypolskich czystkach w interesujących
wspomnieniach kuriera OUN Jewhena Stachiwa96. Nie brał on udziału w zbrodniach, a po wojnie
zdecydowanie zdystansował się od antydemokratycznych poglądów w OUN. Po upadku komunizmu
z kolei zawsze konsekwentnie optował za polsko-ukraińskim dialogiem. Na temat tego, co wiedział
o antypolskich czystkach, nie chciał się jednak publicznie wypowiadać, pozostawiając tę sprawę
historykom.
Ostatni komendant UPA Wasyl Kuk jeszcze w 2005 roku utrzymywał: „W początkowym okresie to
nie UPA inicjowała antypolską akcję, mieliśmy do czynienia ze spontaniczną akcją ludności
ukraińskiej. […] miały miejsce nie akcje bojowe partyzantów skierowane przeciwko Polakom, lecz
działania często uzbrojonej w siekiery, kosy, widły ludności ukraińskiej. Była to chłopska zemsta za
lata zniewag i poniżania. Gdy okazało się, że my nie zabraniamy chłopom tego typu akcji przeciwko
Polakom, nabrały one masowego charakteru”97.
 W rzeczywistości masowe mordy dokonywane na Polakach były planowe i dobrze zorganizowane
przez podziemie OUN-B i podległe jej oddziały partyzanckie UPA, natomiast uczestniczący w nich
chłopi byli mobilizowani (przynajmniej w części przymusowo) i następnie organizowani w specjalne
oddziały pomocnicze, które pod groźbą represji wykonywały polecenia banderowskiego
kierownictwa. Zarówno na Wołyniu, jak i w Galicji chłopi byli włączani w skład zgrupowań
atakujących zamieszkane przez Polaków miejscowości, pomimo że nie było to konieczne. Do
opanowania wsi i wymordowania mieszkańców siły partyzanckie były bowiem wystarczające.
Zmobilizowani chłopi pełnili jedynie funkcję pomocniczą. Ich obecność stwarzała wrażenie, że to
mieszkańcy okolicznych wiosek sami z siebie wystąpili przeciwko żyjącym w ich pobliżu Polakom.
Ofiarom zadawano śmierć w sposób okrutny, za pomocą siekier, wideł, łomów, by postronni uznali,
że mają do czynienia z ludową żakerią, podczas gdy w rzeczywistości była to planowa akcja
etnicznego czyszczenia terenu. Dzięki temu banderowcy organizowaną z premedytacją ludobójczą
czystkę „przykryli” rzekomym buntem ludowym wywołanym przez „szukających sprawiedliwości”
prostych chłopów. Oczywiste jest, że po rozpoczęciu masowych mordów n i e k t ó r z y
z z a b ó j c ó w zauważyli, że zadawanie cierpień innym dostarcza im satysfakcji, by nie rzec –
sprawia im radość. To właśnie najbardziej wstrząsnęło Danyło Szumukiem, który tak tłumaczył
swoją reakcję na zasłyszane opowieści o napadzie na polską wieś: „Nie miałem zamiaru
werbalizować swojej opinii na temat tragedii w Dominopolu. I przed nikim bym jej nie
wypowiedział, gdybym nie zauważył, że ci ludzie smakują to wszystko, co robili w Dominopolu.
Takie smakowanie, to oznaka sadyzmu, to psychiczne zwichnięcie…”98.
Żądza przelewu krwi dla niektórych uczestników napadów, mówiąc słowami metropolity
Szeptyckiego, stała się ich „nieograniczoną namiętnością”. Tego typu zjawisko było jednak przez
pomysłodawców i organizatorów operacji w pełni akceptowane, w gruncie rzeczy bowiem takie
sadystyczne zachowania uwiarygodniały tylko propagandową narrację upowszechnianą przez
banderowców.
Pokreślmy to jeszcze raz: okrutny charakter masowych mordów Polaków był specjalnie
zamierzony. Co więcej, brutalność i bezwzględność stanowiły istotne składniki powodzenia całego
planu ludobójczej czystki. Tak barbarzyński charakter działań był najlepszą zasłoną całej operacji,
tworząc wrażenie spontanicznego zrywu ciemnego chłopstwa. Dlatego na pytanie, skąd wzięło się tak
wielkie okrucieństwo, odpowiedź jest stosunkowo prosta: bo organizatorzy tej zbrodni tego chcieli.

W zbrodniach na Polakach uczestniczyło zapewne od 35 do 45 tysięcy osób spośród

ponadpięciomilionowej zachodnioukraińskiej społeczności. Było to mniej niż 1 procent populacji,
dlatego nadużyciem jest obciążanie odpowiedzialnością za „antypolską akcję” całej tej zbiorowości.
Zwłaszcza że tego właśnie chcieli jej organizatorzy, którzy w ten sposób zamierzali „rozmyć” swoją
odpowiedzialność za ludobójcze czystki.
Inna rzecz, że próba wymazania z historii Wołynia i Galicji polskiej obecności nie mogła pozostać
bez śladu w pamięci miejscowych Ukraińców. Groza komunistycznych prześladowań sprawiła, że
członkowie ruchu oporu byli traktowani jako obrońcy przed przemocą. Ale tym samym pojawiła się
konieczność takiego zmistyfikowania na własny użytek przeszłości, by można było szanować tych,
często krewnych lub dobrych znajomych, którzy trafili do UPA. Dlatego tak chętnie przypisywano
zbrodnie na Polakach sowieckiej partyzantce, ewentualnie przedstawiano je jako odwet (prawda –
okrutny) za wcześniejsze, często wyobrażone, polskie poczynania. W okolicach Parośli ukraińscy
mieszkańcy – niemający najmniejszych wątpliwości, że wieś wymordował oddział UPA – do dziś
twierdzą, że Polacy wcześniej w tej wsi zniszczyli upowski patrol (co jest tylko legendą niemającą
poparcia w faktach). W Janowej Dolinie (Bazaltowem) napad na tę miejscowość tłumaczy się
stacjonowaniem w niej oddziału polskiej policji, choć przyjechał on tam już po ataku UPA. Tego
typu zachowania są próbą wyparcia ze świadomości win swoich przodków i sąsiadów. Próbą,
dodajmy, z góry skazaną na niepowodzenie.

Mogiła Polaków – mieszkańców Parośli wymordowanych przez Ukraińców 9 lutego 1943 roku.
Fot. Zbiory Grzegorza Motyki

Tylko bowiem szczere opłakanie polskich zmarłych pozwoli ukraińskim mieszkańcom Wołynia
i Galicji naprawdę o nich zapomnieć. Tak właśnie zrobili Ukraińcy żyjący w okolicy Lipnik,
w których w marcu 1943 roku UPA zamordowała około stu osiemdziesięciu Polaków. O losie mogiły
tam pomordowanych wiemy z reportażu Witolda Szabłowskiego. Ukraińscy sąsiedzi jej nie
zniwelowali, a w latach siedemdziesiątych ostatecznie, po wahaniach, na swój koszt przenieśli ciała
na pobliski cmentarz. Szabłowski opisuje: „Ciekawa rzecz. Wcześniej na polu, tam, gdzie były
Lipniki, ludzie słyszeli muzykę. […] Jedna sąsiadka się zdrzemnęła w przerwie pracy, głowę
położyła na ziemi i słyszała, jakby spod ziemi orkiestra grała. Potem sąsiad, traktorzysta w kołchozie,
też coś słyszał, za każdym razem, jak się do tego pagórka zbliżał. […] Jakby ktoś grał na skrzypcach.
A nagle, jak kości zebrali, przenieśli, i jak żeśmy się tam razem pomodlili, skończyło się granie”99.
Polska karząca
Zajęcie Polski we wrześniu 1939 roku nie oznaczało końca walk z okupantami. Na terenie całego
kraju spontanicznie powstawały liczne organizacje podziemne, które niebawem zaczęły scalać się
w jednolitą strukturę – Związek Walki Zbrojnej. Na początku 1942 roku z konspiracji wojskowej
utworzono Armię Krajową, będącą integralną częścią Polskich Sił Zbrojnych. Do jej zadań należało
przygotowywanie powstania powszechnego i równoczesne prowadzenie walki bieżącej oraz działań
wywiadowczych przeciwko okupantowi. Niezależnie od struktur wojskowych na terenie całego
państwa powstała administracja cywilna, odpowiedzialna między innymi za utrzymanie dyscypliny
społeczeństwa polskiego.
AK odniosła liczne sukcesy, wśród których do najważniejszych należało pozyskanie szeregu
cennych informacji wywiadowczych, między innymi na temat broni rakietowej (zdobyto nawet
i przerzucono do Londynu egzemplarz V-2). Przeprowadzono również wiele akcji dywersyjnych
i sabotażowych oraz zamachów na przedstawicieli władz okupacyjnych. Na froncie walki
z Niemcami AK wniosła istotny wkład w zwycięstwo koalicji antynazistowskiej, porównywalny
z tym, jaki był udziałem podziemia francuskiego, norweskiego lub greckiego, czy nawet go
przewyższający.
Jednym z istotnych zadań polskiego podziemia było utrzymanie dyscypliny w polskim
społeczeństwie i ograniczenie takich negatywnych zjawisk, jak donosicielstwo i kryminalny
bandytyzm. Rząd na emigracji oraz jego agendy w kraju stały na stanowisku, że na całym obszarze
Rzeczypospolitej obowiązują takie same zasady prawne jak przed wrześniem 1939 roku. Wszyscy
obywatele II RP, bez względu na narodowość i religię, byli zatem zobowiązani do zachowania
lojalności wobec państwa polskiego. Musiało to prowadzić do konfliktu choćby z przedstawicielami
mniejszości narodowych, którzy nierzadko chcieli wykorzystać toczącą się wojnę do uzyskania
niepodległości. Tymczasem zaangażowanie się Ukraińców, z powodów czysto patriotycznych,
w działalność na przykład legalnego w Generalnym Gubernatorstwie Ukraińskiego Centralnego
Komitetu, nie mówiąc już o zgłoszeniu się do policji pomocniczej i innych formacji militarnych,
mogło grozić oskarżeniem o zdradę i wyrokiem skazującym (z karą śmierci włącznie).
W polskim państwie podziemnym funkcjonowały dwa piony sądownicze: wojskowy i cywilny.
Wydany 6 lipca 1943 roku przez dowódcę AK gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego rozkaz nr 165
ostatecznie uporządkował sytuację w zakresie sądownictwa podziemnego. Zaznaczono w nim, że
„zgładzenie obywatela Rzeczypospolitej może nastąpić tylko na mocy legalnego wyroku sądowego”1.
Sądy wojskowe miały rozpatrywać sprawy „obejmujące wszelkie czyny przestępcze «godzące
w bezpieczeństwo Sił Zbrojnych w Kraju»” oraz przestępstwa dokonane przez żołnierzy. Z kolei
w kompetencji sądów cywilnych były przestępstwa dotykające obywateli II RP. Zakładano, że
wykonywaniem ich wyroków zajmą się cywilne organy bezpieczeństwa, a więc struktury podległe
Okręgowym Delegatom Rządu, przy czym na prośbę Delegata wykonanie wyroków można było zlecić
strukturom wojskowym. Warto zwrócić uwagę, że większość wykonanych przez polskie podziemie
wyroków śmierci, nawet w Warszawie, dotknęło oskarżonych o zdradę Polaków.
Uregulowania sądowe dotyczyły wyłącznie obywateli przedwojennego państwa polskiego.
W wypadku funkcjonariuszy okupacyjnych decyzję o wykonaniu zamachu przekazywano pionowi
egzekucyjnemu w formie rozkazów dowództwa. Jak zaznacza Leszek Gondek, autor klasycznej już
monografii na ten temat: „polecenia likwidacji wydawane w takich wypadkach […] były w swej
istocie nie tyle aktem sprawiedliwości podziemnej, co w pełni usprawiedliwionym moralnie
i prawnie odwetem, w ramach walki prowadzonej z najeźdźcą hitlerowskim i stosowanymi przezeń
metodami terroru”2.
Kierownictwo ZWZ-AK starało się, zwłaszcza w pierwszych latach okupacji, ograniczyć
działania zbrojne jedynie do niezbędnego minimum i koniecznej samoobrony, aby nie doprowadzić
do zbyt wielkich ofiar wśród ludności cywilnej. Egzekucja w grudniu 1939 roku w Wawrze stu
siedmiu mężczyzn w odwecie za zastrzelenie przez miejscowego kryminalistę dwóch niemieckich
żołnierzy czy wymordowanie w kwietniu 1940 roku dwustu siedemnastu osób we wsi Józefów
w odpowiedzi na zamordowanie przez pospolitych bandytów rodziny niemieckich kolonistów
dobitnie pokazywały, że Niemcy są gotowi do dokonania nawet największych zbrodni w razie
jakichkolwiek prób odpowiedzi przemocą na przemoc. Świadomość stosowania przez nazistów
zasady zbiorowej odpowiedzialności i mordowania w odwecie za zabójstwo jednego Niemca stu
cywilnych osób czy palenie całych wsi niewątpliwie, przynajmniej w pierwszym okresie wojny,
działała hamująco na rozwój zbrojnego oporu3.
Niemniej jednak z każdym rokiem wzrastała nie tylko chęć przeciwstawienia się okupantowi, ale
również – o czym zdecydowanie rzadziej się wspomina – dokonania zemsty na ludności cywilnej
wroga. Tym bardziej że dość szybko zdano sobie sprawę, iż niemiecka polityka ma charakter
planowej, stopniowej eksterminacji. Delegat Rządu na Kraj Cyryl Ratajski w Liście w sprawie
retorsji z powodu bestialstw okupanta z 12 maja 1942 roku, analizie przygotowanej dla rządu
w Londynie, tak opisał politykę okupacyjną: „Od dwóch i pół lat prowadzą Niemcy od dawna
przygotowaną, systematyczną planową akcję wyniszczania Narodu Polskiego jako naturalnej zapory
w ich odwiecznym pochodzie na Wschód. […] Szaleńcza ta akcja przybrała w ostatnich tygodniach
tak wielkie rozmiary, że dalsze jej trwanie grozi górnej warstwie Narodu Polskiego całkowitą
zagładą”.
Dlatego Ratajski zażądał od sprzymierzonych zastosowania represji wobec Niemców, między
innymi wykonania przez lotnictwo niszczących nalotów na specjalnie wybrane, niebronione
i nieistotne z wojskowego punktu widzenia niemieckie miejscowości. A także zwrócenia się do
niemieckich władz z notą grożącą „rozstrzelaniem pięciu Niemców za jednego Polaka, Czecha,
Norwega, itd.”4. W razie gdyby alianci nie byli skłonni przyłączyć się do akcji, Ratajski postulował
stworzenie specjalnych polskich jednostek lotniczych, które przeprowadziłyby takie bombardowania.
Nieco ponad rok później, w rozkazie wysłanym do Polski 23 czerwca 1943 roku, tuż przed swoją
śmiercią, gen. Władysław Sikorski zalecił jednak, aby AK w dalszym ciągu ograniczała się do
samoobrony. Powiadomił też Komendę Główną AK, że odwetowego bombardowania nie będzie.
„Rozpoczęłoby ono bowiem – zwrócił uwagę Sikorski – licytację dla nas najkosztowniejszą, gdyż
w skali okrucieństw sojusznicy nie zdołają i nie zechcą sprostać Niemcom, dysponującym o wiele
większymi od nas możliwościami represji”5.
W 1943 roku polskie podziemie przeprowadziło kilka spektakularnych akcji przeciwko Niemcom.
Na początku roku specjalna komórka AK zorganizowała zamachy bombowe na dworcach kolejowych
w Berlinie i Wrocławiu, które z natury rzeczy musiały uderzyć w niemieckich cywilów. Kilka
miesięcy później grupa bojowa Uderzeniowych Batalionów Kadrowych kpt. Stanisława
Karolkiewicza „Szczęsnego” w odwecie za wymordowanie polskiej wsi wykonała rajd do Prus
Wschodnich i spaliła w okolicy Pisza wsie Mittenheide (Turośl) i Krummenheide (Krzywa Łąka),
zabijając („krwawo niszcząc”, jak zapisano w niemieckim meldunku) bez patrzenia na wiek i płeć 69
cywilów6. Z brutalnym przyjęciem musieli się też liczyć niemieccy koloniści osadzani na
Zamojszczyźnie, w wioskach, z których wysiedlono polską ludność. Oddziały partyzanckie, licząc się
z tym, że mają do czynienia z początkiem eksterminacji Polaków „na wzór żydowski”, z kolonistami
postępowały bezwzględnie. Tylko we wsi Cieszanów miało zginąć sto sześćdziesiąt osób. I działania
takie spotykały się z pełną akceptacją KG AK. Generał Tadeusz Komorowski w sierpniu 1943 roku
wydał wręcz w tej sprawie specjalny rozkaz. Zalecił w nim nie tylko zabijanie pojedynczych osób
„wyróżniających się bestialstwem i gorliwością”, ale też: „uderzenie na wsie i osady niemieckie,
których mieszkańcy brali bezpośredni lub pośredni udział w zbrodniach okupanta. Wsie takie
nakazałem spalić, a ludność wyciąć w pień”7. Co ciekawe, akcję odwetową miano przeprowadzić na
terenie całego kraju i to z tym rozkazem zapewne należy łączyć napad oddziałów AK we wrześniu
1943 roku na niemiecką kolonię w Kępie Latoszkowej koło warszawskiego Wilanowa, gdzie zabito
kilku lub kilkunastu osadników. Oceniając skutki takich działań polskiego podziemia, gubernator
dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer 11 października 1943 roku napisał: „Uczucie zagrożenia
ogarnęło przede wszystkim część osiedli volksdeutschów”8.
W AK duże obawy wywoływały poczynania Litwinów. Na Litwie na przełomie 1941 i 1942 roku
dokonała się Zagłada Żydów, przy czym sprawcami zbrodni byli głównie członkowie kolaboracyjnej
policji litewskiej. Błyskawiczny przebieg tamtejszej Shoah do tego stopnia wstrząsnął miejscową
społecznością, że w kierownictwie AK zaczęto poważnie rozpatrywać możliwość rozpoczęcia przez
Litwinów akcji eksterminacji Polaków na Wileńszczyźnie. Generał Rowecki w Meldunku nr 121 z 11
maja 1942 roku pisał: „Stosunek Litwinów do Polaków w dalszym ciągu najbardziej wrogi. Jeżeli
dotychczas nie pozwalają sobie Litwini na stosowanie wobec Polaków metod wypróbowanych na
Żydach, to przyczyną tego jest pewna rezerwa władz niemieckich, które dotychczas działają
hamująco”9. Komendant AK nie miał wątpliwości, że do próby pogromu Polaków jednak dojdzie –
albo pod koniec wojny, albo za zgodą Niemców jeszcze w okresie trwania działań wojennych.
W takim wypadku AK miała natychmiast przystąpić do otwartej walki zbrojnej w obronie ludności.
Właśnie z tego powodu, gdy w czerwcu 1944 roku litewscy policjanci wymordowali we wsi
Glinciszki kilkudziesięciu Polaków, oddziały AK natychmiast przystąpiły do zdecydowanego
i brutalnego odwetu. Piąta Brygada Wileńska AK 23 czerwca 1944 roku wkroczyła do wsi Dubinki
zamieszkałej przez litewskich międzywojennych kolonistów i zamordowała dwadzieścia siedem
osób cywilnych (w tym dwie polskiego pochodzenia). W innych wioskach zginęło kilkadziesiąt
kolejnych osób. Ogółem zabito sześćdziesięciu ośmiu obywateli przedwojennej Litwy kowieńskiej,
w większości kobiety i dzieci. Na przełomie czerwca i lipca inne zgrupowanie AK zabiło kilkunastu
Litwinów, samych mężczyzn. Nie wiadomo, czy od razu zakładano zabicie kobiet i dzieci, czy też
podkomendni luźno potraktowali otrzymane instrukcje. Możemy być jednak pewni, że akcje
odwetowe przeciwko Litwinom wynikały z założeń aktywnej samoobrony przygotowanej na
Wileńszczyźnie jeszcze w 1942 roku. Najpewniej dlatego właśnie wobec uczestników akcji
dowództwo wileńskiego okręgu nie wystąpiło z zarzutami karnymi10.
Ukraińska „anarchia” i polska reakcja
W polskich planach Ukraińcy przez cały czas byli traktowani jako groźny przeciwnik i nie
wykluczano nawet stoczenia z nimi kolejnej wojny galicyjskiej w momencie przesuwania się frontu
i rozpadu armii niemieckiej. Równocześnie jednak, inaczej niż w wypadku Litwinów, nie brano pod
uwagę rozpoczęcia antypolskiej akcji eksterminacyjnej przez środowiska ukraińskie. Dość
optymistycznie zakładano nawet, że dzięki odpowiedniej polityce można uspokoić nastroje
ukraińskich mieszkańców Wołynia i nie dopuścić w tym regionie do antypaństwowych wystąpień.
Dlatego też pierwsze informacje o mordach przyjęto z pewnym niedowierzaniem. Zlekceważono
nawet sygnały wywiadu, które wyraźnie wskazywały na pogarszającą się sytuację. Na przełomie
1942 i 1943 roku jednemu z cichociemnych, ppor. Lechowi Ładzie, ps. „Żagiew”, udało się
przeniknąć w szeregi banderowskiej partyzantki. Dzięki temu mógł przekazać, że jeden z dowódców
UPA tak ocenił sytuację na Wołyniu: „Z dniem 1 marca 1943 r. przystępujemy do powstania
zbrojnego. Jest to działanie wojskowe i jako takie skierowane jest przeciw okupantowi. […] Jeśli
chodzi o sprawę polską to nie jest to zagadnienie wojskowe tylko mniejszościowe. Rozwiążemy je
tak, jak Hitler sprawę żydowską. Chyba, że usuną się sami”11. Choć meldunek ten dotarł aż do
Londynu, to niestety został zlekceważony lub niedoceniony (sam ppor. Łada niebawem zginął – nie
do końca wiadomo, czy Ukraińcy rozpoznali go, czy zlikwidowali „profilaktycznie”).
W meldunku „Anarchia na Wołyniu – mordowanie Polaków” wysłanym 4 maja 1943 roku do
Londynu Komendant Główny AK gen. Stefan Rowecki ocenił polskie straty na Wołyniu na około
tysiąc ofiar. Zaznaczył przy tym: „Przyczyny wołyńskiej akcji badam. Wersja niemiecka przypisuje
ruchawkę banderowcom […]. Niewątpliwy wydaje się wpływ propagandy sowieckiej”12. Nawet
później, kiedy stało się jasne, że zbrodni dopuszczają się oddziały OUN i UPA, w polskich
meldunkach równolegle wspominano o „zbrojnych bandach”, sugerując w ten sposób, że
przynajmniej po części Polacy mają do czynienia z wystąpieniami chłopstwa. Jak się wydaje, po
prostu nie doceniano zdolności organizacyjnych ukraińskiej konspiracji. Członkowie polskiego
podziemia nie mogli uwierzyć, że ukraińscy nacjonaliści są organizacyjnie zdolni do
przeprowadzenia na masową skalę antypolskiej czystki etnicznej, choć jednocześnie zdawano sobie
sprawę, że efektem akcji jest wyniszczenie polskiej społeczności w województwach południowo-
wschodnich. W półrocznym sprawozdaniu AK z wydarzeń w Galicji na przełomie 1943 i 1944 roku
możemy przeczytać: „Z b r o j n e b a n d y i o d d z i a ł y U P A […] napadały na wsie polskie
mordując i wyniszczając całą ludność – mężczyzn, kobiety i dzieci. Dążą w ten sposób d o
e k s t e r m i n a c j i ż y w i o ł u p o l s k i e g o z tych terenów”13.
Dopiero po kulminacji napadów w lipcu 1943 roku utworzono na Wołyniu oddziały partyzanckie
Armii Krajowej i intensywniej rozwinięto działania samoobronne. Pozwoliło to w końcu 1943 na
zahamowanie depolonizacji. Przystąpienie w styczniu 1944 roku wołyńskiej AK do akcji „Burza”
i utworzenie 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, niezależnie od kontrowersji towarzyszących jej
powstaniu (niektóre samoobrony zbojkotowały otrzymane rozkazy mobilizacji, nie chcąc osłabiać
zdolności obronnych poszczególnych baz), pokazały, że polskie podziemie na Wołyniu zdolne jest do
stawiania silnego oporu14. Skala i okrutny charakter zbrodni ukraińskich nacjonalistów musiały
wywołać gniew i w konsekwencji doprowadzić do brutalnych polskich akcji odwetowych. Zdając
sobie z tego sprawę, polskie dowództwo próbowało zemstę podkomendnych ograniczyć do
ukraińskich mężczyzn, nawołując w wydawanych rozkazach do oszczędzania życia kobiet i dzieci, co
z pewnością nie zawsze było przestrzegane. Jeśli wierzyć badaniom ukraińskiego dziennikarza Iwana
Olchowskiego, oddziały akowskie mogły dokonać mordów w niektórych wioskach powiatu
lubomelskiego, między innymi w miejscowościach Sztuń (6 marca 1944) i Zapillia (18 marca 1944).
AK miała tam zabić około 140–150 mężczyzn; część z nich wcześniej brutalnie przesłuchiwano,
chcąc uzyskać potwierdzenie ich przynależności do UPA15. W niektórych miejscowościach zabijano
także kobiety i dzieci – w Połapach 12 października 1943 roku zamordowano 39 Ukraińców,
w Wydżgowie 22 grudnia śmierć poniosły przynajmniej 23 osoby. Wśród zamordowanych w tej
ostatniej wiosce był ks. Mykoła Pokrowśki, ihumen ze Sztuń. Warto odnotować, że jeden z polskich
partyzantów zaprowadził nad brzeg rzeki żonę duchownego Marię i ich dwie niepełnoletnie córki
Annę i Aleksandrę, kazał im położyć się na ziemi, po czym markując egzekucję, strzelił w stronę
drugiego brzegu i pobiegł za oddziałem. W ten sposób kobiety ocalały16.

Grupa oficerów 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK – czwarty od lewej dowódca dywizji ppłk Jan Wojciech
Kiwerski „Oliwa”. Świniarzyn, marzec 1944 roku.
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Z opisów podawanych przez Olchowskiego jasno wynika, że akcje odwetowe były wywołane
gniewem i chęcią zemsty. Nie może to, rzecz jasna, stanowić usprawiedliwienia dla mordowania
osób niewinnych, ma jednak znaczenie przy dokonywaniu generalnej oceny wydarzeń.
Nie udowodniono jak dotąd, aby ofiar polskiego odwetu (oddziałów AK i baz samoobrony) było
więcej niż dwa tysiące, co podał przed laty Józef Turowski17. Co prawda w licznych ukraińskich
tekstach publicystycznych przypisuje się Polakom na Wołyniu odpowiedzialność za znacznie więcej
zbrodni, ale najczęściej nie znajduje to potwierdzenia w faktach. Problem z oceną prawdziwej skali
polskich działań przeciwko ukraińskim cywilom na Wołyniu wynika w dużej mierze z tego, że
w ukraińskich przekazach i literaturze (także naukowej) nagminnie jako polskie opisuje się zbrodnie
dokonane ewidentnie przez Niemców. W ten sposób Polacy obarczani są odpowiedzialnością za
niemal wszystkie nazistowskie masowe mordy. Dobry przykład stanowi książka Andrija
Krysztalśkiego OUN i UPA na Horochiwszczyni. W rozdziale Polsko-niemiecki terror. Ukraińskie
akcje odwetowe (tak zatytułowano jedyną część pracy traktującą o „antypolskiej akcji” UPA) autor
stwierdza autorytatywnie: „10 kwietnia 1943 r. Polacy z Niemcami na czele i wielkimi siłami
otoczyli wieś Kniaże położoną na granicy Wołynia i Lwowskiego. Większość jej mieszkańców,
których udało się schwytać, niezależnie od wieku i płci rozstrzelali lub spalili żywcem”. Tyle tylko,
że chwilę później cytuje dokument ukraińskiego podziemia inaczej przedstawiający te tragiczne
wydarzenia. Czytamy tam: „efektem p o l s k i e j p r o w o k a c j i jest d o k o n a n y p r z e z
N i e m c ó w zbrodniczy pogrom kilku ukraińskich wsi w Horochowskiem […]. 10 kwietnia […]
o świcie przyjechało do wsi Kniaże około 200 niemieckich policjantów i posługując się gotowymi
spisami, zaczęli mordować całe rodziny, grabić i palić”18. Nawet jeśli u genezy napadu na Kniaże
rzeczywiście stał donos jakiegoś Polaka (a nie ma na to żadnych dowodów), to i tak nie można
mówić, że ta pacyfikacja była polsko-niemiecką zbrodnią.
Podobnie rzecz się ma ze zniszczeniem wsi Remel oraz Malin. Odpowiedzialność za masakry
w owych miejscowościach często przypisuje się polskiej policji, ale w rzeczywistości nie
uczestniczyła ona w tych mordach. Mieszkańców Remela wymordowali Niemcy, jeszcze zanim na
Wołyniu pojawili się polscy policjanci. Wydarzenia w Malinie natomiast tak opisywała komórka
OUN w „Społeczno-politycznej informacji za ostatni miesiąc”: „13 VII – N i e m c y o k r ą ż y l i
i s p a l i l i wieś Malin ukraiński i czeski […]. Okrążyli te wsie, zegnali ludzi do cerkwi i szkoły
i tam ich żywcem spalili. To samo zrobili z Czechami, którzy nie spodziewali się niczego [złego]
z e s t r o n y N i e m c ó w i spokojnie zebrali się we wskazanym miejscu. […] przyczyną
masakry był Żyd-wichrzyciel”19. W „Uzupełnieniach do meldunku za miesiąc lipiec” z łuckiego
okręgu OUN wymieniono kilkadziesiąt spalonych ukraińskich wsi, w tym Malin, które miały paść
„ofiarą n i e m i e c k i c h akcji”. Polakom zaś przypisano odpowiedzialność za następujące
represje: „4 VII – między Chołoniewiczami a Charajmiwką lachy zabili 5 Ukraińców […] którzy
odwozili UPA. 21 VII – lachy zabrali ze wsi Horodyszcze trzech Ukraińców i ich zamordowali”20.
Owszem, pododdziały polskiej policji na służbie niemieckiej uczestniczyły w pacyfikacjach
ukraińskich wsi (współuczestniczyły prawdopodobnie w mordzie dokonanym w Dermaniu w maju
1943 roku), jednak pojawiły się one na Wołyniu dopiero po rozpoczęciu „antypolskiej akcji”
UPA. W dodatku – i to jest najważniejsza okoliczność – podlegały one niemieckiemu dowództwu i to
właśnie przede wszystkim Niemcy ponoszą odpowiedzialność za ich czyny. Trzeba też przypomnieć,
że taka ocena odnosi się zarówno do polskiej, jak i ukraińskiej policji pomocniczej (obie formacje
podlegały okupantowi niemieckiemu), obciążonej bez wątpienia znacznie większymi zbrodniami,
w tym współudziałem w Zagładzie wołyńskich Żydów w latach 1941–1942.
Większymi z pozoru możliwościami obrony, a tym samym dokonania odwetu dysponowały
oddziały AK w Galicji Wschodniej. Niewątpliwie też miały na to zgodę Komendy Głównej
AK. Generał Bór-Komorowski na początku 1944 roku donosił do Londynu: „Aby przeciwdziałać
wyniszczającej akcji ukraińskiej, Komenda Obszaru nakazała natychmiastowe podjęcie na całym
terenie samoobrony i kontrakcji pacyfikacyjnej. […] W wypadku większego nasilenia mordów
nakazano stosować odwet akcji pacyfikacyjnej przeciwko osiedlom ukraińskim”21.

Prawdopodobnie z tymi właśnie rozkazami należy wiązać słynny rajd lwowskich oddziałów
dywersyjnych (Kedywu), w trakcie którego ofiarą polskich działań padło kilkudziesięciu ukraińskich
cywilów. Zastrzelono między innymi siedemnaście osób (w tym księdza greckokatolickiego
z rodziną) w Sorokach koło Starego Sioła. Kilkanaście następnych ofiar straciło życie w okolicznych
miejscowościach, a w Łopusznej zamordowano czterdziestu ośmiu ukraińskich chłopów z Porszej
i Podciemnia jadących po drewno. Śmierć tych przypadkowych osób, w założeniu mająca zastraszyć
okoliczną ludność, wywołała efekt odwrotny do zamierzonego, jedynie wzmacniając poparcie dla
UPA22. Nie zmienia to faktu, że galicyjska AK i samoobrony zabiły zapewne do tysiąca Ukraińców,
przy czym nie znamy wypadku wymordowania całej ukraińskiej wsi (spalono co prawda wieś
Szołomyja, lecz nie doszło tam do masowego mordu ludności).
Do najkrwawszych polskich akcji wymierzonych w ukraińskich cywilów doszło na ziemiach
dzisiejszej Polski.

Sahryń i Piskorowice
W ostatnich latach ukazały się dwie ważne książki dotyczące polsko-ukraińskich stosunków na
Lubelszczyźnie i Rzeszowszczyźnie w czasie II wojny światowej, pierwsza pióra Mariusza
Zajączkowskiego, druga – Tomasza Berezy23. Dużo miejsca poświęca się w nich jednemu
z najbardziej gorących problemów obecnych w polsko-ukraińskiej debacie, a mianowicie
wymierzonym w ukraińskich cywilów polskim akcjom odwetowym (w pracy Berezy problem ten jest
wręcz kluczowym zagadnieniem).
Rozprawa Zajączkowskiego na podstawie bogatej bazy źródłowej szczegółowo odtwarza kształt
relacji polsko-ukraińskich w Lubelskiem. Autor potwierdza i drobiazgowo uszczegóławia
dotychczasowe ustalenia polskich historyków mówiące o tym, że w tym regionie konflikt pomiędzy
Polakami a Ukraińcami zaczął narastać po rozpoczęciu na przełomie 1942 i 1943 roku niemieckich
wysiedleń na Zamojszczyźnie24. Naziści świadomie w niektórych wysiedlonych polskich wsiach
osadzali ludność ukraińską (też przymusowo wyrzuconą z własnych gospodarstw), a czynili to po to,
by wokół osad z niemieckimi kolonistami powstał pas zamieszkiwany przez Ukraińców. Zakładano –
jak miało się okazać, słusznie – że znaczna część polskich akcji partyzanckich uderzy w ludność
ukraińską. Tak też się stało. Od początku 1943 roku polskie podziemie zaczęło organizować zamachy
na ukraińskich wójtów, nauczycieli i policjantów, traktowanych jak kolaboranci. W maju 1943 roku
dokonano trzech pierwszych masowych zabójstw na ukraińskich cywilach – w Strzelcach,
Mołożowie i Tuchaniach. W rezultacie tych napadów do końca 1943 roku, jak wynika z dokumentów
Ukraińskiego Centralnego Komitetu, zginęło do 500 Ukraińców.
W drugiej połowie 1943 roku na Lubelszczyznę napłynęło bardzo wielu uciekinierów z Wołynia.
Przynieśli oni przerażające informacje o losie Polaków za Bugiem. Dlatego kiedy na przełomie 1943
i 1944 roku pojawiły się na lewym brzegu Bugu niewielkie oddziały UPA, obawiano się, że wkrótce
zaczną tu one działania podobne do wołyńskich. Obawy komendantów AK, aby na Lubelszczyźnie nie
doszło do realizacji „scenariusza wołyńskiego”, nie były bynajmniej bezpodstawne: „antypolska
akcja” UPA objęła przecież między innymi powiaty Chełm, Hrubieszów i Tomaszów Lubelski.
Zamieszkujących te tereny Polaków zamierzano albo wymordować, albo zmusić do ucieczki. Już 30
maja 1943 roku banderowcy zabili w Nabróżu kilka osób polskiej narodowości. Kolejne tego typu
wypadki zanotowano we wrześniu i grudniu tego samego roku. Tylko nocą z 15 na 16 grudnia
1943 roku w Starej Wsi członkowie ukraińskiego podziemia zabili 25 osób.
By przeciwdziałać eskalacji terroru OUN i UPA, polskie podziemie zdecydowało się na operację
wyprzedzającą. Pod wrażeniem antypolskich czystek dokonanych przez UPA na Wołyniu oddziały
partyzanckie Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich w marcu przeprowadziły tzw. rewolucję
hrubieszowską, której efektem było zniszczenie kilkudziesięciu wiosek zamieszkałych przez
prawosławnych. Jak przekonująco uzasadnia Mariusz Zajączkowski, „była to – jak się wydaje –
akcja bez precedensu, jeśli chodzi o działania polskiego podziemia wobec ludności ukraińskiej”25.
Polskie uderzenie rozpoczęło się 10 marca 1944 roku od opanowania i spalenia trzech
miejscowości: Sahrynia, Łaskowa i Szychowic (ta pierwsza jest dziś uznawana za jeden z symboli
tragedii polskich Ukraińców). Wsie były słabo bronione, nie ulega więc wątpliwości, że ofiarą
działań AK i BCh padło wielu cywilów. W Sahryniu grupa ukraińskich policjantów stawiła opór na
posterunku i w okolicy cmentarza, po czym część z nich pod komendą Iwana Szymańskiego „Szuma”
(później dowodzącego w Rzeszowskiem sotnią UPA) wyrwała się z polskiego okrążenia. Polscy
partyzanci po opanowaniu wsi zabijali każdego, kto miał ukraińskie korzenie – i nie sposób sobie
wyobrazić, by czynili to wbrew woli dowództwa. Oficer hrubieszowskiej AK Stefan Kwaśniewski
„Wiktor”, inicjator całej operacji, wprost przyznawał: „Podjęte posunięcia na szeroką skalę
nazwałem carskim cięciem. Miały one doprowadzić, swoją gwałtownością i brutalnością, do
stępienia żądła ukraińskiego […]. Zadanie zniszczyć siły wroga, tak żywe, jako też materialne. Nie
tylko siły wroga, lecz wszystko co ukraińskie – śmierć, na tym polegała nasza brutalność”26. Po
spaleniu trzech wymienionych miejscowości polskie oddziały tego dnia spaliły jeszcze 11
ukraińskich wsi, jednak zaalarmowana strzałami i łuną pożarów ludność zawczasu zdążyła z nich
zbiec. Tylko 10 marca zginęło co najmniej 681 znanych z nazwiska ukraińskich cywilów – najwięcej,
bo aż 234, w Sahryniu i kolonii Sahryń, 137 w Szychowicach i 186 w Łaskowie. W tej ostatniej
miejscowości zginęło prawie 60 procent mieszkańców (dla porównania: w Sahryniu 21 procent).
W ciągu całego miesiąca liczba zabitych Ukraińców wzrosła do przynajmniej 1100–1200.

Oddział AK na tle płonącej wsi Sahryń, 10 marca 1944 roku.

Fot. Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939–1947, oprac. A. Jaczyńska, G. Motyka, M. Zajączkowski, IPN, Warszawa
2002
 Dowództwo lubelskiego okręgu AK zdystansowało się od akcji, choć uprzednio wyraziło na nią
zgodę. Wszczęto prawdopodobnie jakieś postępowanie wyjaśniające. Jeden z organizatorów akcji,
kpt. Marian Gołębiewski żalił się później: „grożono mi procesem za tzw. ludobójstwo”27.
Choć działania polskiego podziemia daleko wykroczyły poza dopuszczalną samoobronę, to jednak
należy je koniecznie rozpatrywać w kontekście planowej eksterminacji Polaków prowadzonej od 9
lutego 1943 roku na Wołyniu przez UPA. Jak podkreśla Zajączkowski, celem AK i BCh było
„poprzez szczególnie drastyczne działania zastraszyć Ukraińców i w ten sposób zniechęcić
podziemie banderowskie do podejmowania na tym terenie szerszych wystąpień przeciwko
Polakom”28. Można by powiedzieć, że mieliśmy do czynienia z akcją odwetowo-zastraszającą.
Co istotne, polska akcja z 10 marca 1944 roku wyprzedziła o kilka czy kilkanaście dni ofensywę
UPA. W połowie marca 1944 roku w Lubelskie wkroczyło kilka kureni UPA, przybyłych z Galicji
Wschodniej i Wołynia, które przystąpiły do rozprawy z polską ludnością (dokonały one masakr
między innymi w Poturzynie, Łubczach i Rzeplinie). Równolegle doszło do zaciętych walk z polską
partyzantką, które doprowadziły do powstania w maju 1944 roku kilkudziesięciokilometrowego
„frontu polsko-ukraińskiego”. W walki te zostało zaangażowanych w sumie kilka tysięcy partyzantów
z obu stron. W efekcie działań UPA zginęło na Lubelszczyźnie w latach 1943–1944 około
1700 Polaków. W tym samym czasie z polskiej ręki padło w tym regionie ogółem ponad dwa tysiące
Ukraińców.
Lektura opracowania Zajączkowskiego nie pozostawia wątpliwości, że hipoteza próbująca
wyjaśnić antypolskie czystki na Wołyniu wcześniejszymi zabójstwami Ukraińców na Lubelszczyźnie
jest nieprawdziwa. W rzeczywistości było dokładnie odwrotnie: to działania wołyńskiej UPA stały
się przyczyną martyrologii prawosławnej ludności Chełmszczyzny. Ta niewygodna prawda z trudem
trafia do przekonania niektórym ukraińskim autorom. Skłoniło to jeszcze w 1993 roku znakomitego
historyka Ryszarda Torzeckiego do gorzkiego stwierdzenia: „Polemika na ten temat stała się
bezprzedmiotowa wobec braku udokumentowanych argumentów ze strony ukraińskich
nacjonalistów”29.

Wkroczenie Armii Czerwonej i powstanie w lipcu 1944 roku Polski Lubelskiej zamroziło konflikt
polsko-ukraiński na ziemiach dzisiejszej Polski. Z rozpoczęciem ofensywy styczniowej i odpływem
większości oddziałów sowieckich na zachód w pierwszych tygodniach 1945 roku rozgorzał on
jednak ponownie z całą brutalnością, tym razem głównie na Rzeszowszczyźnie. W efekcie śmierć
poniosło kilka tysięcy osób, głównie pochodzenia ukraińskiego (choć zdarzały się również wypadki
masowych mordów Polaków, między innymi w Borownicy i Wiązownicy – w wioskach tych zginęło
łącznie co najmniej 130–140 Polaków).
Do największej zbrodni na Ukraińcach doszło w Pawłokomie, gdzie w marcu 1945 roku
poakowscy partyzanci dowodzeni przez Józefa Bissa „Wacława” rozstrzelali około 300 ukraińskich
mieszkańców wsi. Bezpośrednią przyczyną tego mordu było wcześniejsze uprowadzenie przez
bojówkę Służby Bezpieczeństwa OUN i zamordowanie dziewięciu Polaków. Po zbrodni
w Pawłokomie „Wacław” przeprowadził swój oddział bardziej na północ, gdzie rozważał
możliwość przejścia pod komendę Narodowego Zjednoczenia Wojskowego30.
W okolicach Leżajska antyukraińską czystkę przeprowadziło polskie podziemie narodowe:
Narodowa Organizacja Wojskowa – Narodowe Zjednoczenie Wojskowe. Szczegółowy opis tych
wydarzeń odnajdujemy z kolei we wspomnianym opracowaniu Tomasza Berezy, poświęconym
wymordowaniu wsi Piskorowice, najdalej na zachód wysuniętej miejscowości o ukraińskim
charakterze w powiecie jarosławskim. Akcję przeprowadził oddział Józefa Zadzierskiego
„Wołyniaka”. Dzień przed napadem, 17 kwietnia 1945 roku do Piskorowic przybył patrol udających
„ludowe wojsko” narodowców, którzy poinformowali przebywającą w wiosce sowiecką komisję
wysiedleńczą, że następnego dnia dojdzie do aresztowań mieszkańców. Sowieci zamknęli się
w szkole, gdzie schroniła się już duża grupa Ukraińców, którzy zgłosili się na wyjazd do ZSRS. 18
kwietnia o świcie partyzanci NOW-NZW otoczyli wioskę. Sygnałem do rozpoczęcia ataku było
wysadzenie domu sołtysa Szykuły i rozstrzelanie kilku przechwyconych nieuzbrojonych nocnych
wartowników. Oddział NOW-NZW otoczył szkołę i zażądał od Sowietów, by ci opuścili wioskę.
Pracownicy komisji przesiedleńczej oraz ochraniający ich piętnastoosobowy oddział żołnierzy
NKWD skorzystali z tej oferty. Gdy tylko enkawudziści wyjechali, narodowcy wdarli się do szkoły
i rozstrzelali przebywających tam ludzi. Zamordowano około 80 osób, w większości kobiety i dzieci.
Kilkunastu kolejnych ukraińskich mieszkańców rozstrzelano nad pobliskim Sanem. Koło godziny
dziesiątej, po pięciu godzinach akcji, partyzanci opuścili Piskorowice. W następnych dniach zabito
następnych kilkudziesięciu Ukraińców rozlokowanych w Piskorowicach i pobliskich
miejscowościach31.
Liczba ukraińskich ofiar byłaby zapewne większa, gdyby nie postawa przedstawicieli
poakowskiego podziemia. Zadzierski „Wołyniak” zamierzał bowiem podobnej czystki dokonać we
wsi Cieplice, spotkał się jednak ze zdecydowanym sprzeciwem komendanta miejscowego posterunku
milicji, plutonowego Józefa Materny, żołnierza przeworskiego obwodu AK o pseudonimie „Guzik”.
Jak zresztą zaznacza Bereza, „związki z akowską konspiracją miała co najmniej połowa załogi
posterunku” w Cieplicach32. Gdy wieczorem 18 kwietnia narodowcy zażądali od Materny zgody na
„oczyszczenie” wsi, ten stanowczo odmówił. Pochodzący z mieszanego małżeństwa Mikołaj Leszaj,
którego ojca zabili narodowcy 3 marca w przysiółku Wołczaste, tak opowiadał o Maternie: „Zabrał
mnie i brata Piotra na posterunek. […] Materna cały czas powtarzał, że nie dopuści do tego, by
w Cieplicach wymordowano Rusinów, z którymi przez wiele lat żył w zgodzie i dobrze ich znał.
Dzięki niemu w Cieplicach nie doszło do tego, do czego doszło w Piskorowicach”33.
Tomasz Bereza wiąże mord w Piskorowicach ze zbrodniami UPA oraz postępującą demoralizacją
podziemia. Choć przyznaje, że „akcja na Piskorowice została wcześniej zaplanowana i zatwierdzona
przez dowództwo NOW”, to jednocześnie uważa, że „miała w założeniu charakter odwetowo-
prewencyjny”34. Wydaje się jednak, że podziemie narodowe przystąpiło (czy raczej, mówiąc
precyzyjniej, próbowało przystąpić) do antyukraińskiej czystki regionu. Tylko to może tłumaczyć,
dlaczego ofiarą napadu w Piskorowicach stali się ci, którzy postanowili wyjechać na Ukrainę.
Pozwolenie na bezpieczny wyjazd enkawudzistów i jednoczesne wymordowanie cywilów gotowych
opuścić teren Polski trudno uznać nie tylko za usprawiedliwiony, lecz choćby za zrozumiały akt
odwetu.
Różnica pomiędzy zachowaniami Zadzierskiego i Materny dobrze pokazuje odmienne nastawienie
członków podziemia narodowego i poakowskiego do kwestii mniejszości narodowych. Pomiędzy
wizją Polski poakowskiego ruchu oporu a tą, jaką prezentowali członkowie NZW i NSZ, istniały
głębokie, wręcz fundamentalne różnice. Nie należy udawać, że tak nie było, skoro już wówczas,
pomimo walki z komunistami, „poakowcy” i „narodowcy” nierzadko twardo się zwalczali, czasem
nawet sięgając po broń. A różnice pomiędzy oboma nurtami podziemia najwyraźniej widać właśnie
w ich podejściu do mniejszości narodowych.
 Dwudziestego pierwszego maja 1945 roku podziemie poakowskie zawarło na Lubelszczyźnie
porozumienie z UPA. Doprowadziło ono do zaprzestania mordów na ludności cywilnej
w województwie lubelskim. Rok później układ ten przekształcił się we współpracę wojskową
oddziałów Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość oraz UPA przeciwko komunistom, czego efektem był
wspólny atak na Hrubieszów w maju 1946 roku i rozbicie tamtejszego więzienia. Tak się złożyło, że
przeciwko polskim i ukraińskim partyzantom walczył wówczas u boku 98 pułku NKWD
por. Wojciech Jaruzelski.
Gdy żołnierze poakowskiego podziemia przestrzegali zawieszenia broni z UPA, partyzanci
Narodowych Sił Zbrojnych ze zgrupowania Mieczysława Pazderskiego „Szarego” 6 czerwca
1945 roku wtargnęli do wsi Wierzchowiny i zmasakrowali jej ukraińskich mieszkańców (głównie
prawosławnych, ale wśród nich była też grupa świadków Jehowy). Zabito 194 osoby. Celem tej
zbrodni było między innymi storpedowanie porozumienia z Ukraińcami. Dopiero w momencie, gdy
okazało się, że pacyfikacja stała się powszechnie znana, a opinia publiczna ją potępiła (w tym także
ci, którzy bynajmniej nie popierali komunistów), podziemie narodowe zaczęło się od niej
odżegnywać. Kilka dni po zbrodni w Wierzchowinach oddział Pazderskiego został całkowicie
zniszczony przez 98 pułk NKWD (ten sam, któremu rok później partyzanci WiN i UPA zadali
upokarzającą porażkę w Hrubieszowie). Według raportów NKWD 10 czerwca zabitych zostało
ponad stu żołnierzy NSZ. Było to największe zwycięstwo NKWD w bezpośrednim starciu z polskim
podziemiem antykomunistycznym.

Ciała Ukraińców zamordowanych w Wierzchowinach, 6 czerwca 1945 roku.

Fot. Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939–1947, oprac. A. Jaczyńska, G. Motyka, M. Zajączkowski, IPN, Warszawa
2002

Nieco ponad pół roku później partyzanci NZW dopuścili się kolejnej zbrodni przeciwko
przedstawicielom mniejszości narodowych, tym razem wobec Białorusinów. Na początku 1946 roku
zgrupowanie kapitana Romualda Rajsa „Burego” spaliło w powiecie Bielsk Podlaski kilka wsi
zamieszkiwanych przez ludność białoruską i rozstrzelało prawosławnych furmanów. Wydarzenia
tamtego czasu sam „Bury” tak przedstawił w trakcie procesu pokazowego we wrześniu 1949 roku
w Białymstoku – co istotne, w tej jego części, w trakcie której odwoływał wcześniejsze zeznania,
a więc bez przymusu: „w styczniu 1946 r. od komendy powiatowej NZW na teren pow. Bielska
Podlaskiego wpłynął meldunek, że ludność białoruska zamieszkująca wsie Zanie, Szpaki, Zaleszany
i Wólkę Wygonowską posiada broń i odnosi się źle do członków nielegalnych organizacji. Na
podstawie tego meldunku, a z a s a d n i c z o b i o r ą c z a p o d s t a w ę f a k t, ż e
l u d n o ś ć t a n i e r e p a t r i o w a ł a s i ę d o Z w i ą z k u R a d z i e c k i e g o,
Komenda Główna NZW poleciła wsie te spalić. Stosownie do polecenia Komendy Głównej […]
dałem rozkaz do spalenia wsi”35. Ten fragment zeznań Rajsa wskazuje, że poprzez palenie wybranych
wiosek i towarzyszące tym akcjom mordy NZW chciało zmusić ludność białoruską do wyjazdu. Były
to więc, jak słusznie zaznaczyli już w wolnej Polsce prokuratorzy IPN, akty ludobójstwa
towarzyszące próbie dokonania czystki etnicznej36.

Kontrowersje wokół polskiej zemsty

Ofiarą polskiego odwetu padło w latach 1943–1947 (czyli aż do przesiedleń ludności ukraińskiej
w trakcie akcji „Wisła” z ziem południowo-wschodnich Polski na tereny północne i zachodnie) od
10 do 15 tysięcy Ukraińców. Śmierć tak wielu osób cywilnych musi skłaniać współcześnie do
gorzkiej refleksji, tym bardziej że mowa przecież o polskich obywatelach narodowości ukraińskiej.
Nic więc dziwnego, że od upadku komunizmu trwa dyskusja na temat tego, w jaki sposób ocenić te
tragiczne wydarzenia. W jej trakcie łatwo zauważyć polaryzację stanowisk.
Rozdźwięk w poglądach często pojawia się w momencie, gdy zbrodnia popełniona w tej lub innej
miejscowości staje się przedmiotem debaty publicznej. Dobrą ilustracją takiego zjawiska są spory
dotyczące pacyfikacji wsi Sahryń, jakie rozgorzały po ogłoszeniu informacji, że jest możliwe
odsłonięcie tam upamiętniającego monumentu w obecności prezydentów Polski i Ukrainy (do czego
ostatecznie nie doszło). W artykułach, które się na ten temat ukazały, zniszczenie Sahrynia w marcu
1944 roku i zamordowanie jego paruset ukraińskich mieszkańców najczęściej było przedstawiane
jako napad na uzbrojoną po zęby wieś, w której stacjonowało zgrupowanie UPA37. Zabitych podczas
napadu cywilów potraktowano jako przypadkowe ofiary. Mocno także podkreślano, że dowództwo
AK zabroniło zabijania osób cywilnych, choć najnowsze badania naukowe jednoznacznie temu
przeczą38. Podobnie chce się usprawiedliwić spacyfikowanie wsi Wierzchowiny w czerwcu
1945 roku. W tym wypadku jednak uparcie powtarza się hipotezę, że mieszkańcy wioski zostali
wymordowani przez grupę UB, a nie NSZ. Choć hipoteza ta oparta jest w najlepszym razie na
wątpliwych przesłankach, to w wielu publikacjach uznaje się ją za wiarygodną, a niekiedy wręcz za
jedyną prawdziwą. I to najczęściej nawet bez próby podważenia wielu dowodów potwierdzających
odpowiedzialność eneszetowców za zbrodnię. Ukazało się też w Polsce wiele publikacji
próbujących zbrodnie „Burego” na Białorusinach tłumaczyć „przypadkiem”, a niekiedy wręcz
usprawiedliwić. W artykule w „Naszym Dzienniku” czytamy na przykład, że kpt. Rajs właściwie nie
zrobił nic złego, a jedynie „przeprowadzał «czystki» wśród sowieckiej hołoty, która kolaborowała
z NKWD-UB i marzyła o «Bialastoku»”39.
Romuald Rajs „Bury”, tu na czele 1 kompanii 3 Wileńskiej Brygady AK, Turgiele, 9 kwietnia 1944 roku.
Fot. Studium Polski Podziemnej w Londynie

Z drugiej strony możemy często spotkać się ze zjawiskiem wyolbrzymiania odwetu i sztucznego
zawyżania liczby ukraińskich ofiar. Według tej wizji działania AK miały w istocie taki sam charakter
jak poczynania UPA i też powinny być uznawane za ludobójstwo. Inne prawne i etyczne
klasyfikowanie tych wydarzeń ma rzekomo świadczyć o polskim nacjonalistycznym podejściu,
a wręcz uwłacza ich ofiarom. Chyba najbardziej precyzyjnie wyraził takie stanowisko znany
dziennikarz Mirosław Czech w tekście Polska nie tylko Polaków, gdzie napisał: „Niemowlę
ukraińskie nie jest godne, by uznać je za ofiarę ludobójstwa (choć zginęło dlatego, że miało
nieszczęście urodzić się w rodzinie ukraińskiej), bo to była u s p r a w i e d l i w i o n a zemsta
Polaków”40.
Zarówno pierwszy, jak i drugi punkt widzenia razi, jak sądzę, uproszczeniami, nadmierną
emocjonalnością i instrumentalnym traktowaniem wydarzeń historycznych. Przedstawianie mordów
na Ukraińcach jako „przypadkowej śmierci”, ukrywanie czy wypieranie się polskiej
odpowiedzialności za dokonane akcje odwetowe trudno usprawiedliwić. Obowiązkiem historyka jest
dotarcie do pełnej prawdy, niezależnie od tego, jaka ona jest. A ze spokojnej analizy znanych faktów
jasno wynika, że odwet nierzadko przekraczał granicę obrony koniecznej, dotykając osoby niewinne,
w tym kobiety i dzieci. Przynajmniej część takich wypadków nie da się w żaden sposób
usprawiedliwić i należy zaoponować przeciwko próbom zacierania ich w polskiej świadomości
historycznej.
Trzeba zgodzić się z opinią Mariusza Zajączkowskiego, który oceniając pacyfikację Sahrynia
i innych miejscowości, zdecydowanie stwierdził, że wydarzeń tych „nie wolno […] bagatelizować
sugestiami o jedynie sporadycznych zabójstwach cywilów, nie mówiąc już o spotykanym niekiedy
zaprzeczaniu zbrodni na niewinnych Ukraińcach”. „W ten sposób – dodaje – niektórzy polscy
historycy, pomijając niewygodne fakty, ukazują obraz polskiego odwetu w krzywym zwierciadle
i jednocześnie podejmują próbę wymazania go z polskiej pamięci. […] Chciałbym wyraźnie
podkreślić, że akcje AK i BCh w stosunku do ludności ukraińskiej, nawet jeśli tylko w minimalnym
stopniu przypominały działania banderowskiej partyzantki wobec ludności polskiej, niezależnie od
intencji sprawców także nie znajdują usprawiedliwienia i zasługują na surowe potępienie, gdyż ich
ofiarami byli w przeważającej większości niewinni ludzie”41.

Ale z jednoznacznie krytycznej oceny polskich działań wobec ukraińskiej ludności cywilnej
w żadnym razie nie wynika, że można postawić znak równości pomiędzy planową eksterminacją
Polaków na Wołyniu i w Galicji Wschodniej a lokalnymi akcjami odwetowymi. Mordów na
ukraińskich kobietach i dzieciach nie można usprawiedliwiać, ale to nie znaczy, że należy je uznać za
działania ludobójcze.
Uchwalona 9 grudnia 1948 roku Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni
ludobójstwa zdefiniowała ludobójstwo jako czyn „dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub
części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich”. Dla uznania zbrodni za
ludobójstwo kluczowy nie jest sam charakter dokonanej zbrodni, tylko intencja sprawców. Zbrodnie
popełnione na Polakach w trakcie antypolskich czystek prowadzonych przez UPA od lutego 1943 do
maja 1945 roku spełniają definicję ludobójstwa nie dlatego, że ginęły wówczas kobiety i dzieci, ale
z tego powodu, że ukraińscy nacjonaliści postawili sobie za cel doprowadzenie do fizycznej
eliminacji wszystkich Polaków na terenach, które uznawali za ukraińskie. Każdy Polak, który nie
chciał porzucić ojcowizny, automatycznie był tym samym skazany na śmierć.
Trzeba jasno powiedzieć, że działania odwetowe Armii Krajowej nie miały na celu oczyszczenia
etnicznego jakiegoś regionu, a „jedynie” dokonanie zemsty i poprzez zastraszenie miejscowej
społeczności ukraińskiej powstrzymanie eskalacji napadów na Polaków. Decyzje o pacyfikacji
poszczególnych „ukraińskich” wiosek podejmowali lokalni komendanci polskiego podziemia,
których i n t e n c j ą była chęć wymierzenia ślepej zemsty. Arbitralnie uznawali oni, że wszyscy
Ukraińcy, bez względu na wiek i płeć, są odpowiedzialni za działania UPA. Zabijanie osób
cywilnych to bez wątpienia czyn niegodny i niedający się usprawiedliwić także w świetle
prawodawstwa podziemnego. Przypomnijmy, że zgodnie z przywoływanym rozkazem nr 165
obywatele polscy mogli być pozbawieni życia wyłącznie na podstawie wyroku sądowego,
tymczasem ofiary odwetu zostały potraktowane tak jak niemieccy koloniści na Zamojszczyźnie, co
powinno być dodatkowym powodem do zawstydzenia. Wypadki pacyfikacji ukraińskich wsi, jako
bezprawne zastosowanie odpowiedzialności zbiorowej, należy potraktować, moim zdaniem, jako
zbrodnie wojenne.
Tylko w niektórych wypadkach polskich pacyfikacji wydaje się uzasadnione postawienie pytania,
czy chodziło jedynie o zemstę, czy też raczej o realizację nacjonalistycznego programu stworzenia
„Polski dla Polaków”. Z takimi pojedynczymi a k t a m i l u d o b ó j s t w a mieliśmy do czynienia
przy okazji pacyfikacji dokonanych przez organizacje wojskowe podległe konspiracji narodowej:
w Piskorowicach i Wierzchowinach, a także – wobec obywateli polskich narodowości białoruskiej –
w spalonych przez „Burego” wsiach w powiecie Bielsk Podlaski. Nawet jednak w tych wypadkach
był to co najwyżej pierwszy krok na drodze do przeprowadzenia czystki etnicznej. Ze względu na
słabość sił i środków podziemie narodowe nie mogło doprowadzić do usunięcia mniejszości
narodowych choćby w pojedynczym powiecie.
Inaczej niż dowództwo UPA – które dążyło do brutalnej depolonizacji obszaru kilku
przedwojennych województw – Komenda Główna AK przez cały czas starała się minimalizować
akcje odwetowe. Generał Komorowski, nawet podejmując co najmniej kontrowersyjną decyzję
o przeprowadzeniu „odwetowych pacyfikacji” wobec ukraińskich osiedli, nie miał i n t e n c j i
deukrainizowania choćby terenu gminy. Dlatego stawianie znaku równości pomiędzy działaniami
UPA i AK należy uznać za intelektualną konstrukcję fałszywą historycznie, a jako niezgodną
z faktami, także za fałszywą moralnie. Pomijając wszystko inne, jest ona zwyczajnie krzywdząca dla
żołnierzy Armii Krajowej.
Nie sposób zrozumieć dzisiejszego stosunku Ukraińców do podziemia OUN i UPA bez spojrzenia na
to, co działo się na ziemiach zachodnioukraińskich po ponownym zajęciu ich przez Armię Czerwoną.
Członkowie i kierownicy UPA, ci sami, którzy przeprowadzili „antypolską akcję”, od 1944 roku
organizowali zbrojny opór wobec Sowietów i w tej walce najczęściej zginęli. Poświęcenie tych
ludzi, fakt, że większość z nich oddała swoje życie, było dla wielu Ukraińców w późniejszym czasie
– i tak pozostaje do dziś – wzorem oddania dla ojczyzny. I choć można uznać, iż współczesna wizja
UPA jest na Ukrainie w dużej mierze zmitologizowana, to by oddzielić prawdę od mitu, konieczne
jest poznanie podstawowych faktów.

Niszczenie podziemia na Wołyniu

Oddziały sowieckie przedwojenną granicę II Rzeczypospolitej przekroczyły nocą z 3 na 4 stycznia
1944 roku i w ciągu kilku tygodni zajęły znaczny obszar Wołynia.
Komuniści natychmiast przystąpili do odtwarzania struktur władzy partyjnej i państwowej. Jednym
z pierwszych posunięć nowej administracji była organizacja branki do wojska oraz zbioru
kontyngentów żywnościowych. Ukraińców traktowano jako obywateli ZSRS i masowo wcielano do
Armii Czerwonej na podstawie dekretu „O mobilizacji obywateli radzieckich w uwolnionych od
niemieckiej okupacji rejonach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi” podpisanego przez Stalina
25 stycznia 1944 roku. Ponieważ wiele osób uchylało się od służby, Sowieci zaczęli wyławiać
rekrutów w trakcie łapanek i obław. W pierwszym kwartale 1944 roku zmobilizowano na Wołyniu
około stu tysięcy mężczyzn. Nowo wcielonych do wojska wysyłano na pierwszą linię frontu, często
po ledwie kilku dniach szkolenia. Prowadziło to do ciężkich strat, więc wśród ludności i członków
podziemia rychło powstało przekonanie, że władze sowieckie dążą wręcz do wyniszczenia narodu
ukraińskiego.
Widząc w ZSRS głównego wroga ukraińskiej niepodległości, zaraz po przejściu frontu
dowództwo UPA dało hasło do aktywnej walki partyzanckiej. Było to o tyle łatwiejsze, że ukraińska
ludność Wołynia nadejście wojsk sowieckich przyjęła z niechęcią, spotęgowaną jeszcze
rozpoczęciem mobilizacji i poboru podatków. Niemal spontanicznie zaczęto niszczyć zapuszczające
się do wiosek mniejsze pododdziały Armii Czerwonej i NKWD. Miejscowa ludność często
dezorientowała grupy pościgowe NKWD, bywało, że przewodnicy prowadzili żołnierzy w zasadzkę,
wprost pod kule partyzantów. Upowcy zabijali aktywistów partyjnych, napadali na tworzone rady
wiejskie i rozbijali konwoje z poborowymi. Mnożyły się napady na trasy kolejowe, mosty i rejonowe
centra administracji. Nieoczekiwanie Sowieci poczuli się jak w podbitym kraju.
Generał Nikołaj Watutin (z prawej) i Nikita Chruszczow na froncie, październik 1943 roku.
Fot. Sputnik/EastNews

W dniu 29 lutego 1944 roku na oddział UPA kontrolujący drogi natknął się we wsi Myliatyn
konwój z dowódcą I Frontu Ukraińskiego gen. Nikołajem Fiedorowiczem Watutinem. Doszło do
potyczki, w trakcie której gen. Watutin został ranny w nogę. Natychmiast przewieziono go do szpitala
w Kijowie, gdzie znalazł się pod opieką najlepszych specjalistów. Stanem zdrowia Watutina
zainteresował się osobiście Stalin, dlatego I sekretarz Komunistycznej Partii Ukrainy Nikita
Chruszczow prawie codziennie odwiedzał generała w szpitalu. Po wizycie 1 kwietnia 1944 roku
Chruszczow raportował na Kreml: „Rano [Watutin – G.M.] miał dobry apetyt, zjadł dobrze. Chętnie
napił się wina, a wcześniej, kiedy proponowali mu wino, nie pił. A dzisiaj nawet poprosił o wódkę.
Spytałem żartobliwie, czy mu wystarczy zakąski, a on roześmiał się i odpowiedział: «Starczy, ja
dzisiaj dobrze zjadłem, a jak odejdziecie, znowu będę jadł»”1. Ale stan zdrowia Watutina
w rzeczywistości był dramatyczny z powodu infekcji rany. Przeprowadzona 5 kwietnia amputacja
nogi nic nie dała i Watutin zmarł.
Zranienie, a następnie śmierć dowódcy opromienionego zwycięstwem pod Stalingradem
wstrząsnęły sowieckim kierownictwem, toteż podjęto decyzję o pełnej pacyfikacji opanowanych
terenów Wołynia. W marcu 1944 roku oddelegowano tam dwie dywizje (9 Ordżonikidzka i 10
Suchumska) oraz osiem samodzielnych brygad Wojsk Wewnętrznych NKWD. Tuż przed przybyciem
na Wołyń prowadziły one deportacje ludności czeczeńskiej i kałmuckiej. Razem z innymi oddziałami
liczyły one ponad trzydzieści tysięcy żołnierzy2.
Jeszcze w styczniu 1944 roku Sowieci zatrzymali dwa tysiące podejrzanych, spośród których
wyłonili około 500 członków OUN i UPA. Oprócz tego zabili 182 osoby w starciach zbrojnych.
W następnych miesiącach straty podziemia zaczęły lawinowo rosnąć. Od lutego Wojska Wewnętrzne
NKWD na Wołyniu i w Tarnopolskiem prowadziły wielkie „czekistowsko-wojskowe” operacje
czyszczące, w trakcie których przeszukiwano duże kompleksy lasów wraz ze znajdującymi się
w otoczonym rejonie wioskami. Przyniosły one duże sukcesy, gdyż w pierwszym okresie (luty–
kwiecień 1944) partyzanci UPA tworzyli zgrupowania liczące od 500 do 800 osób. Jak zauważył
gen. NKWD Kiriuszin, „Bandy działały dość aktywnie, niekiedy nierozsądnie szafując własnymi
ofiarami, wysadzając się granatami i tylko w nielicznych wypadkach dobrowolnie poddawali się”3.
Jedną z największych operacji czyszczących Sowieci przeprowadzili, na rozkaz marszałka
Gieorgija Żukowa, w dniach 21–27 kwietnia 1944 roku w lasach krzemienieckich. W akcji
uczestniczyły cztery brygady i pułk kawalerii NKWD (razem ponad 15 tysięcy ludzi), wsparte przez
15 czołgów i lotnictwo. W okrążeniu znalazło się ponad dwa tysiące partyzantów, a także wielu
ukrywających się cywilów. Partyzanci stawili zacięty opór w okolicy wsi Hurby i w końcu udało im
się wyrwać z pułapki kosztem, jak sami podawali, 136 zabitych. Inny obraz wyłania się z sowieckich
meldunków. Według nich w czasie operacji zabito 2018 (!) i aresztowano 1570 osób. Zdobyto
samolot U-2 (popularny „kukuruźnik”), siedem armat (przeważnie kalibru 45 mm), 15 moździerzy, 42
erkaemy, 31 peemów i 298 karabinów. Wojska Wewnętrzne NKWD straciły w walkach
z partyzantami 11 zabitych i 46 rannych4. Sowieci dzięki tej operacji „oczyścili” lasy krzemienieckie,
zadając UPA spore straty i nadszarpując zaufanie do niej miejscowej ludności. Sukcesem UPA było
natomiast wyprowadzenie z okrążenia głównych sił, które mogły dalej kontynuować walkę.
Rozpoczęcie latem 1944 roku sowieckiej ofensywy i przesunięcie się mas wojsk na tereny Polski
nie wpłynęły na znaczące wyhamowanie działań antypartyzanckich. Obławy prowadziły oddziały
Wojsk Wewnętrznych NKWD, które na stałe przydzielono do służby w Ukraińskim Okręgu
Wojskowym. Do końca 1944 roku Sowieci zadali ukraińskiej partyzantce ciężkie straty, zmuszając ją
do operowania coraz mniejszymi oddziałami. Obławom towarzyszyły brutalne represje:
deportowano w głąb ZSRS rodziny rozpoznanych „bandytów”, organizowano publiczne egzekucje
schwytanych, nierzadko dochodziło do wypadków mordowania ludności cywilnej.
Do bezwzględności zachęcali często wyżsi dowódcy. Generał Jakow Bragin w trakcie narady
w obwodzie rówieńskim stwierdził, że wojska NKWD przejawiają zbytni „humanizm”. „Boimy się
czasem – powiedział – spalić dom, gdy tymczasem należy go spalić bez wahania. Nie mówię, że
powinniśmy przed sobą postawić cel palenia domów – człowiek radziecki nigdy tak nie rozwiązuje
problemów, ale wtedy, kiedy to jest konieczne, w gorącej chwili wówczas należy tak zrobić”5.
Organy bezpieczeństwa od początku dużą wagę przywiązywały do schwytania dowódcy
wołyńskiej UPA. Operacji jego poszukiwań nadano nazwę kodową „Szczur”. Szczęście uśmiechnęło
się do Sowietów na początku 1945 roku. 26 stycznia koło Kamienia Koszyrskiego wzięto do niewoli
jednego z wyższych dowódców UPA na Wołyniu Jurija Stelmaszczuka „Rudego”, który chory na
tyfus, nieprzytomny, był przewożony na saniach. 8 lutego 1945 roku „Rudy” wyjawił, że „Kłym
Sawur” przebywa w chutorze Orżów w rejonie Klewań. Dwa dni później oddziały 20 i 24 brygady
NKWD przystąpiły do obławy, szybko odnajdując i niszcząc oddział Wasyla Pawłoniuka „Uzbeka”,
tworzący ochronę „Kłyma Sawura”. Samego dowódcy wołyńskiej UPA jednak nie odnaleziono.
W trakcie dalszych poszukiwań, 12 lutego 1945 roku grupa trzydziestu pięciu żołnierzy NKWD z 20
brygady, dowodzona przez st. lejtnanta Chabibulina, w masywie leśnym koło Suska napotkała
wyraźny ludzki trop na śniegu. Po krótkim pościgu zauważono trzech partyzantów ostrożnie
przemieszczających się na północ. Sowieci najpierw zabili partyzantów osłaniających odwrót
„Kłyma Sawura”. Klaczkiwski do końca się ostrzeliwał, lecz w końcu został śmiertelnie trafiony
prawdopodobnie przez młodszego sierżanta Sokołowa (po jednym zabitym mieli na swoim koncie
również sierżant Danilejczienko i sierżant Baronow). W starciu zginął także jeden z Sowietów. Ciała
zabitych przewieziono do więzienia w Równem, gdzie „Kłyma Sawura” rozpoznał „Rudy”.
Dowódcę wołyńskiej UPA pochowano w nieznanym miejscu, być może jego szczątki zamurowano
w ścianach rówieńskiego więzienia. Współpraca z NKWD nie uratowała „Rudemu” życia – został
skazany na karę śmierci i stracony.
Od początku 1944 roku do lutego 1945 roku Sowieci na Wołyniu zabili 21 352 i aresztowali
24 026 „bandytów”. Tak ogromne straty zmusiły kierownictwo podziemia do rozwiązania oddziałów
UPA. Dalszą walkę partyzancką na Wołyniu od przełomu 1945 i 1946 roku prowadziły bojówki
Służby Bezpieczeństwa OUN-B. Na czele wołyńskiego podziemia stanął Mykoła Kozak „Smok”.
Ważną rolę w zwalczaniu ukraińskiego podziemia odgrywały działania agenturalne. Na masową
skalę werbowano agentów i informatorów, kusząc ich korzyściami materialnymi lub zmuszając do
współpracy szantażem. NKWD organizowało również specgrupy udające UPA (w czerwcu
1945 roku istniało ich 157). Ich zadaniem było między innymi likwidowanie przywódców podziemia
i mniejszych grup partyzantów, dostarczanie wojskom NKWD informacji wywiadowczych, a także
poprzez różne prowokacje sianie w podziemiu atmosfery wzajemnej podejrzliwości.
Kolejne klęski wywołały w szeregach OUN atmosferę szpiegomanii. Jej pierwsze symptomy
pojawiły się już w końcu 1943 roku, jednak w 1945 roku można wręcz mówić o psychozie. Wiosną
1945 roku Centralny Prowid OUN zwrócił się z odezwą do ludności: „Z zeznań agentów wiemy, że
NKGB wciąga podstępnie w swoje sieci ludzi nieświadomych tego, iż idą na współpracę. Wielu
z nich pojęło podłość tej pracy. Oni rwą związki z tą czarną, brudną robotą i aktywnie pomagają nam
w wyrwaniu z korzeniami tych chwastów. Świadomie pracujący z NKGB – jest psem. Psom – pieska
śmierć, pogarda całego narodu i hańba na wieki. Śmierć stalinowskim psom – agentom NKGB”6.
Kozak „Smok” nakazał przeprowadzenie śledztwa w szeregach organizacji i pozbycie się osób
podejrzanych. Czystka „niepewnych elementów” szybko przerodziła się w prawdziwą rzeź. Od 1
stycznia do 1 października 1945 roku „Smok” wszczął 938 postępowań przeciwko członkom OUN,
z których 889 zakończyło się wykonaniem wyroku śmierci. Równolegle „prześwietlono” szeregi UPA
i zabito do tysiąca upowców. „Ludzie od tego popadali w obłęd – wspominał Jewhen Swerstiuk. –
«Jak to? Swoi wybijają najlepszych ludzi?»”7. Możemy się tylko domyślać, że łatwość ferowania
wyroków i okrutnego zadawania śmierci była skutkiem ubocznym wcześniejszej antypolskiej czystki.
Członkom podziemia, jak ostrzegał metropolita Szeptycki, ogarniętym „namiętnością” do rozlewu
krwi, trudno było zrezygnować z zabijania.
Mimo wszystko bojówki SB prowadziły dalej na Wołyniu walkę z władzą sowiecką. Stopniowo
były one jednak wybijane przez organy bezpieczeństwa. 8 lutego 1949 roku Sowieci dopadli Mykołę
Kozaka „Smoka”, który otoczony w bunkrze popełnił samobójstwo. 18 stycznia 1951 roku, po
półrocznych intensywnych poszukiwaniach, funkcjonariusze organów bezpieczeństwa dopadli Iwana
Łytwynczuka „Dubowego”, inicjatora pierwszych antypolskich akcji, między innymi na Parośle.
Zginął otoczony w bunkrze w chutorze Siniaki w rejonie Demydów.
Ostatnim dowódcą wołyńskiego podziemia był od 1948 roku Wasyl Hałasa „Orłan”. Wcześniej
był jednym z kierowników OUN na ziemiach dzisiejszej Polski i w 1947 roku przedostał się na
Ukrainę. Dokonał reorganizacji struktur, a nawet zasilił szeregi bojowników grupą młodych
ochotników przybyłych do lasu często wprost z ławki szkolnej. Mogło to jednak tylko przedłużyć
walkę, z góry skazaną na przegraną. W 1953 roku „Orłan” wpadł w pułapkę starannie przygotowaną
przez grupę udających partyzantów sowieckich agentów. Wzięty do niewoli, dzięki zmianom
zachodzącym w ZSRS po śmierci Stalina nie trafił do celi śmierci, gdyż uznano, że znacznie
cenniejsze będzie potraktowanie go jako żywego przykładu „liberalizmu” sowieckiego ustroju. Udało
mu się doczekać ogłoszenia przez Ukrainę niepodległości.

Niszczenie podziemia w Galicji

Galicja Wschodnia została zajęta przez Armię Czerwoną w trakcie ofensywy letniej 1944 roku. Jej
ukraińscy mieszkańcy przyjęli wkroczenie Rosjan z jeszcze większą niechęcią niż Wołyniacy. Gdy
chodzi o walkę z Sowietami, OUN i UPA w tym regionie mogły liczyć na mocne poparcie społeczne.
Dlatego od 1944 roku główny ciężar działalności ruchu oporu przesunął się z Wołynia do Galicji
Wschodniej.
W drugiej połowie 1944 roku Roman Szuchewycz i Wasyl Sydor mieli do dyspozycji na terenie
UPA-Zachód około piętnastu tysięcy ludzi w oddziałach partyzanckich. Do tego należy jeszcze
doliczyć oddziały samoobrony wiejskiej, bojówki Służby Bezpieczeństwa OUN oraz siatkę cywilną
OUN, która istniała w znaczącej części ukraińskich wsi. Można przyjąć, że oddziały UPA miały
możliwości mobilizacyjne sięgające stu tysięcy ludzi. Siły te przystąpiły do zwalczania komunistów.
Niszczono mniejsze oddziały NKWD i wojska. Bezwzględnie zabijano wszystkich podejrzewanych
o zdradę, starając się przy tym poinformować miejscową ludność o przyczynie wykonanego wyroku.
10 września 1944 roku uprowadzono i powieszono przewodniczącego rady wsi Grocholin-Las
w rejonie Bohorodczany, Fedora Riadżuka. Do piersi przyczepiono mu dwie kartki z napisami:
„Wszystkich donosicieli i prowokatorów czeka podobny los” oraz „Naród ukraiński karze za
zdradę”8. 11 września 1944 roku w chutorze Krugłes, w obwodzie Tarnopol zabito małżeństwo
Marżenków i ich czteroletnią córkę. W domu pozostawiono list: „Śmierć donosicielom NKWD –
wrogom narodu pracy. Śmierć bolszewickim faszystom, imperialistom i kapitalistom. Marżenko
zginął nie dlatego, że był Polakiem, lecz za to, że był seksotem [tajnym współpracownikiem –
G.M.]”. W raporcie NKWD opisującym to wydarzenie zaznaczono jednak: „Marżenko do sieci
agenturalno-informacyjnej nie należał”9. Do końca 1944 roku UPA zabiła w zachodnich obwodach
Ukrainy (licząc razem z dwoma wołyńskimi) 142 funkcjonariuszy NKWD, 752 żołnierzy Wojsk
Wewnętrznych NKWD i Armii Czerwonej, 901 aktywistów partyjnych oraz 2908 cywilów (znaczną
część tych ostatnich stanowili Polacy padający ofiarą dalszych czystek).
Duże wątpliwości budzi zarówno zakres akcji likwidacyjnych podziemia, jak i okrutny
niejednokrotnie sposób wykonywania wyroków10. Sowieci jednak postępowali wobec ludności
równie bezwzględnie, a masowość stosowanego przez nich terroru z każdym rokiem miała stawać się
coraz bardziej przytłaczająca. Zaraz po przejściu frontu rozpoczęły się obławy prowadzone przez
wojska NKWD. Nawet z sowieckich meldunków można się dowiedzieć, że w trakcie akcji „były
wypadki pozaprawnego rozstrzeliwania niczemu niewinnych obywateli, maruderstwa, pijaństwa,
niezdyscyplinowania szeregowców i oficerów, oraz co jeszcze gorsze, z tymi przestępstwami nie
prowadzono zdecydowanej walki”11.
Zorganizowania wielkich operacji przeciwpartyzanckich domagał się między innymi dowódca
I Frontu Ukraińskiego marszałek Iwan Koniew, poważnie zaniepokojony aktywnością ukraińskich
nacjonalistów. Wydał on rozkaz, by NKWD wspólnie z trzema pułkami Armii Czerwonej przeszukały
kompleksy leśne w okolicach Rawy Ruskiej. Obława rawska została przeprowadzona w dniach od
22 sierpnia do 7 września 1944 roku. W jej trakcie doszło do szeregu potyczek z okrążonymi
oddziałami partyzanckimi UPA, najcięższe walki stoczono w Lesie Karowskim. Choć i w tym
wypadku partyzanci w końcu wyrwali się z pułapki, to jednak ponieśli znaczne straty. Komuniści,
według oficjalnych danych, zabili 3217 „bandytów”, a 1098 zatrzymali12. Sowieci stracili w czasie
walk 52 zabitych i 81 rannych, jeden z żołnierzy zaginął. O skali operacji świadczy fakt, że podczas
jej trwania oficerowie polityczni wygłosili wykłady i pogadanki w 218 wioskach, obejmując akcją
propagandową 65 tysięcy osób!
Na początku stycznia 1945 roku do Szuchewycza dotarł kurier od Stepana Bandery – Jurij
Łopatynśkyj, zrzucony przez Niemców na spadochronie. Zwolniony z grupą innych banderowców
z niemieckiego obozu koncentracyjnego, przyniósł ze sobą list od Bandery, w którym ten wyrażał
gotowość powrotu na Ukrainę.
W dniach 5–6 lutego 1945 roku niedaleko Brzeżan odbyła się narada centralnego kierownictwa
OUN-B. Dla wszystkich było już jasne, że klęska III Rzeszy jest kwestią najbliższych tygodni, dlatego
uznano, że przybycie Bandery na Ukrainę jest bezcelowe. Bardziej przydatny wydawał się na
emigracji, gdzie mógł – jako były więzień nazistowski – organizować wsparcie społeczności
międzynarodowej. Bandera, jeśli można tak powiedzieć, był ikoną ruchu nacjonalistycznego i takim
w ocenie banderowców na Ukrainie powinien pozostać. To wtedy zapewne postanowiono też podjąć
rozmowy z polskim podziemiem na temat zawieszenia broni. Polecenie szukania kontaktu z Polakami
przeniósł do Polski Łopatynśkyj, który wyruszył w drogę na zachód. Jego przybycie na Lubelszczyznę
w kwietniu 1945 roku zaowocowało tam podpisaniem porozumień polsko-ukraińskich, tych samych,
które rok później doprowadziły do wspólnego ataku na Hrubieszów.
W maju 1945 roku „Taras Czuprynka” wydał odezwę „Do żołnierzy i dowódców Ukraińskiej
Powstańczej Armii”. Stwierdził w niej, że UPA wniosła „wielki wkład w zwycięstwo nad
Niemcami”, po odejściu których pojawił się jednak „jeszcze gorszy okupant” – Rosja. Apelował, aby
nie składać broni i kontynuować walkę „na śmierć i życie”. Jego zdaniem narastające sprzeczności
pomiędzy Zachodem a ZSRS stwarzały sprzyjające okoliczności dla działań ukraińskiej partyzantki,
przybliżając moment rozpadu państwa sowieckiego13.
Choć intensywność działań partyzanckich spadła, to jednak podziemie w dalszym ciągu zadawało
poważne straty Sowietom. Jak wynika z raportów słanych przez naczelnika wydziału politycznego
Podkarpackiego Okręgu Wojskowego płka Leonida Breżniewa (późniejszego przywódcy ZSRS) do
Chruszczowa, tylko w listopadzie 1945 roku w Podkarpackim Okręgu zginęło 18 czerwonoarmistów,
w tym sześciu oficerów. Kolejnych 14 żołnierzy zraniono, a 15 uprowadzono14.
W tej sytuacji sowieckie kierownictwo, z I sekretarzem Komunistycznej Partii Ukrainy Nikitą
Chruszczowem na czele, nieustannie wzywało do zwalczania podziemia. „Lektura dokumentów
archiwalnych – pisze Magdalena Semczyszyn – potwierdza, że Chruszczow w swojej determinacji
skierowanej na zaprowadzenie «porządków» w zachodnich obwodach Ukrainy gotów był posłużyć
się wszelkimi metodami”15. W październiku 1945 roku na zebraniu w obwodzie stanisławowskim
instruował zebranych: „Uderzenia odwetowe nie są prowadzone. To najsilniejszy środek, który
działa na obywatela i ani jedno przestępstwo popełnione przez bandytów nie powinno pozostać
nieukarane. […] Należy zastosować bardziej surowe środki wobec kułackiej części ludności i jeśli
nawet on nie jest kułakiem, ale zamieszany w łączność z bandytami, to niech odpowiada za to, co
zrobił bandyta. Uderzenie należy zadać wspólnikom bandytów, ale główne uderzenie należy zadać
kułakom i innym wrogim elementom. Być może należy kilku osądzić i publicznie rozstrzelać”16.

Wojska NKWD od lutego 1944 do 1 stycznia 1946 roku przeprowadziły 39 773 operacje
przeciwpartyzanckie. W tym czasie zabito 103 313 i schwytano 110 785 „bandytów”. Poza tym
między innymi aresztowano 8370 „aktywnych członków OUN” i 15 959 „aktywnych powstańców”.
Zimą 1945/1946 w związku z planowanymi na 10 lutego 1946 roku wyborami do Rady Najwyższej
ZSRS komuniści postanowili zadać śmiertelny cios UPA. Zorganizowano tzw. Wielką Blokadę,
w trakcie której po 10 stycznia 1946 roku cała zachodnia Ukraina została pokryta garnizonami
żołnierzy Armii Czerwonej i NKWD. Blokowały one partyzantom dostęp do wiosek,
uniemożliwiając pozyskanie od miejscowej ludności żywności, ciepłej odzieży czy tak potrzebnego
zimą bezpiecznego schronienia. Równocześnie na tereny leśne zarzucono gęstą sieć sowieckich
obław i patroli. Nieustannie dochodziło do starć. Jeden z partyzantów UPA w swoich
wspomnieniach stwierdził: „Ta pełna obław zima była najstraszniejszą ze wszystkich. Tropili nas po
śladach niczym zwierzęta. Gdy nie padał śnieg, nie mogliśmy chodzić nawet w nocy. Głodowaliśmy,
marzliśmy, prawie nie zapalaliśmy watry [ogniska – G.M.], bo szukały nas samoloty. Nawet przy
trzaskającym mrozie spaliśmy pod smerekami, okrywając się gałęziami”17. Sowieci zakończyli
Wielką Blokadę dopiero 1 kwietnia 1946 roku. W jej trakcie partyzanci stracili ponad trzy tysiące
zabitych, nie licząc rannych i zatrzymanych.
Doświadczenia Wielkiej Blokady uświadomiły kierownictwu ukraińskiego podziemia, że
możliwości prowadzenia otwartej walki partyzanckiej zostały wyczerpane. Roman Szuchewycz
podjął decyzję o powolnym rozformowaniu oddziałów UPA. Dalszą walkę miały prowadzić bojówki
OUN, do których zamierzano kierować partyzantów zdemobilizowanych z oddziałów. Swoją decyzję
„Taras Czuprynka” wyjaśnił w wydanym w lipcu 1946 roku rozkazie skierowanym do „żołnierzy
i dowódców UPA”. Podkreślił w nim, że UPA spełniła swój obowiązek pomimo „nieustannego
nacisku wroga”, jednak przedłużający się stan „zbrojnego pokoju” pomiędzy państwami demokracji
zachodniej a ZSRS wymusza konieczność zmiany taktyki walki z powstańczej na podziemno-
konspiracyjną18.
Demobilizację oddziałów UPA rozłożono w czasie. Najpóźniej rozwiązano oddziały w Karpatach,
gdzie warunki terenowe były korzystne dla partyzantów. W 1949 roku w Galicji działały jeszcze
dwie sotnie UPA (każda w sile czoty, czyli plutonu), które rozformowano do końca roku. Jedna z nich
przeprowadziła wcześniej propagandowy rajd po Rumunii.
Rozwiązanie oddziałów partyzanckich nie oznaczało zakończenia walki. W 1946 roku według
sowieckich danych odnotowano 2598 akcji zbrojnych OUN-B i UPA. W 1947 roku przeprowadzono
ich 2068, a w 1948 już jedynie 1387. Większość „przejawów bandytyzmu” dotknęła sowieckich
aktywistów19.
Podziemie z każdym rokiem stawało się jednak słabsze, kolejne grupy bojowe i kierownicy
podziemia ginęli w obławach. 14 kwietnia 1949 roku pododdział składający się z 14 żołnierzy
NKWD-MGB wyruszył na poszukiwanie partyzantów w rejon Perehinii. Do Dzembronii Sowieci
dojechali kolejką wąskotorową, po czym rozpoczęli przeczesywanie lasu. Po pewnym czasie natrafili
na ziemiankę, którą dyskretnie otoczyli. Kilku przebywających w niej partyzantów zginęło po krótkiej
walce. Wśród zabitych był dowódca UPA „Zachód” Wasyl Sydor „Szełest”20.
Wrogiem numer jeden był jednak Roman Szuchewycz „Taras Czuprynka”, w sowieckiej
nomenklaturze określany jako „Wilk”. Choć chory na reumatyzm i przez to wymagający konsultacji
lekarskich (z tego powodu odbył nawet kurację w sanatorium w Odessie), nieustannie wymykał się
prześladowcom. 27 lipca 1945 roku Sowieci aresztowali żonę Szuchewycza – Natalię Berezynską
oraz jego syna Jurka i córkę Marię. Jurij Szuchewycz, dziś deputowany Rady Najwyższej Ukrainy,
odzyskał wolność dopiero w 1989 roku – w więzieniu stracił wzrok.
 2 marca 1950 roku specjalnej grupie śledczych udało się aresztować we Lwowie łączniczkę
Szuchewycza, Darkę Husiak „Nusię”. Choć poddano ją „aktywnemu przesłuchaniu”, nie zdradziła
miejsca pobytu dowódcy UPA. Gdy jednak w celi spotkała pobitą więźniarkę, która miała
następnego dnia wyjść na wolność, postanowiła przez nią przekazać gryps z ostrzeżeniem. W ten
sposób nieświadomie – 4 marca o godzinie 22.00 – wskazała Sowietom miejsce pobytu
Szuchewycza. „Pobita więźniarka” była bowiem agentką MGB.
O świcie 5 marca 1950 roku rejon Biłohoroszczy, gdzie znajdowała się kryjówka „Tarasa
Czuprynki”, został otoczony przez Sowietów. W akcji brało udział około 600 żołnierzy 62 Dywizji
Strzeleckiej wojsk NKWD-MGB. Nad przebiegiem operacji czuwali osobiście: szef grupy śledczej
z centrali MGB w Moskwie gen. lejt. Paweł Sudopłatow, naczelnik wojsk MGB Okręgu
Ukraińskiego gen. mjr Siemion Fadieiew, zastępca ministra MGB Ukraińskiej Socjalistycznej
Republiki Sowieckiej gen. mjr Wiktor Drozdow oraz naczelnik Zarządu MGB w obwodzie
lwowskim płk. Władimir Majstruk.
Ósma kompania 10 pułku 62 Dywizji NKWD-MGB otoczyła dom, w którym przebywał
Szuchewycz, oraz kilka przyległych zabudowań. Około godziny 8.00 grupa żołnierzy
i funkcjonariusze MGB podeszli pod drzwi. Otworzyła je Hałyna Didyk, druga łącznika
Szuchewycza. Nim ją obezwładniono, zdążyła zażyć truciznę, ale natychmiastowa pomoc medyczna
uratowała jej życie. Roman Szuchewycz, słysząc odgłosy szamotaniny, postanowił wyjść z kryjówki
w chwili, gdy po schodach na piętro wchodzili funkcjonariusze z lwowskiego MGB – płk Wiktor
Fokin i mjr O. Rewenko. Ujrzawszy ich, otworzył ogień, zabijając Rewenkę i w tym momencie został
zraniony przez sierżanta wojsk MGB (prawdopodobnie Stiepana Poleszczuka) serią z automatu.
Resztką sił dobił się strzałem z pistoletu. Ciało dowódcy UPA zostało przewiezione do Lwowa
(identyfikował je między innymi Jurij Szuchewycz), po czym pochowano je w nieznanym miejscu21.
Po śmierci Szuchewycza dowództwo nad resztkami podziemia przejął Wasyl Kuk „Łemisz”. Jego
aresztowanie 24 maja 1954 roku oznaczało kres istnienia podziemia ukraińskiego jako
zorganizowanej struktury. Dalej jednak trwały poszukiwania pojedynczych grup i osób próbujących
przetrwać w skrajnie niekorzystnej sytuacji. Ostatnia czynna grupa OUN złożona z trzech osób została
zniszczona przez KGB w 1960 roku w województwie tarnopolskim.
Sowieci postanowili dopaść również Stepana Banderę. Po zwolnieniu w 1944 roku
z niemieckiego obozu koncentracyjnego stanął on na czele Zagranicznych Formacji OUN. Za pomocą
Jarosława Stećki, wypuszczonego z obozu razem z nim, wpływał też na działalność stworzonego
przez OUN Antybolszewickiego Bloku Narodów (znaleźli się w nim przedstawiciele narodów
zniewolonych przez komunistów, jednak decydujący głos mieli banderowcy). Zagraniczne Formacje
OUN oraz ABN starały się przekazywać informacje o walce toczonej na Ukrainie przez UPA,
organizować wymierzone w ZSRS demonstracje i akcje protestu oraz pozyskiwać dla sprawy
ukraińskiej zachodnią opinię publiczną. Bandera nieufnie przyjął ewolucję poglądów części
członków OUN, którzy w czasie wojny zaczęli powoli akceptować wartości demokratyczne. Choć
starał się utrzymywać za pomocą kurierów łączność z podziemiem na Ukrainie, to w praktyce nie
miał na nie żadnego wpływu. Dla członków ruchu oporu i wielu Ukraińców stawał się jednak
stopniowo symbolem niezłomnej walki o niepodległość. By przerwać ten proces, w 1959 roku
w Monachium agent KGB dokonał na Banderę zamachu, zabijając go za pomocą trucizny
wystrzelonej ze specjalnie skonstruowanego w tym celu pistoletu. Ujawnienie prawdy o sprawcach
zamachu tylko wszakże przyspieszyło proces tworzenia zmitologizowanego obrazu Bandery.
Sowieckie represje
Ukraińskie podziemie w walce z sowieckim systemem represji odniosło wiele sukcesów. Oddziały
UPA nierzadko przyjmowały regularne bitwy z Wojskami Wewnętrznymi NKWD, dezorganizowały
sowiecką administrację, a na niektórych terenach objętych działalnością podziemia to ono
sprawowało faktyczną władzę.
Według oficjalnych danych opracowanych w czasach sowieckich podziemie OUN-B i UPA
w latach 1944–1951 przeprowadziło 14 424 akcje zbrojne. W ich wyniku Sowieci stracili 30 676
zabitych, w tym 8340 pracowników organów spraw wewnętrznych, żołnierzy NKWD i Armii
Czerwonej oraz członków milicji pomocniczej. Ponad 15 tysięcy zabitych stanowili cywile –
mieszkańcy wsi i kołchozów. Z kolei w wyniku represji prowadzonych przez Sowietów w celu
zwalczenia UPA zabito, aresztowano lub deportowano około 450 tysięcy mieszkańców zachodnich
obwodów Ukrainy. Liczba samych zabitych wyniosła 155 108 osób, deportowanych zaś 203 66222.
Spośród 103 866 osób aresztowanych aż 87 756 otrzymało różne wyroki więzienia.
Bywało, że w czasie obław oddziały Armii Czerwonej lub jeszcze częściej Wojsk Wewnętrznych
NKWD traktowały bez mała wszystkich mieszkańców zachodniej Ukrainy jako „bandytów”. Podczas
walki żołnierze Wojsk Wewnętrznych postępowali z przeciwnikiem w sposób bezwzględny: regułą
było dobijanie rannych, nie liczono się też zupełnie z przypadkowymi ofiarami. Powszechnym
zjawiskiem było łamanie oporu partyzantów poprzez podpalanie gospodarstw, w których ci się
schronili. Niewinne osoby świadomie lub przypadkiem zabite w trakcie operacji czekistowsko-
wojskowych w sprawozdaniach przedstawiano jako zlikwidowanych partyzantów23. Możliwe, że
duża liczba zabitych Ukraińców na przykład w czasie bitwy pod Hurbami oznacza, że znaczną część
schwytanych tam młodych mężczyzn Sowieci po prostu rozstrzelali. Nie mogąc dopaść partyzantów,
żołnierze nierzadko wymierzali „sprawiedliwość” napotkanym okolicznym cywilom, zwłaszcza
z miejscowości, w których doszło do potyczek, uznając ich za współwinnych działalności OUN
i UPA.
Niestety nie ma dziś badań naukowych, które pozwoliłyby poznać pełną skalę strat zadanych
ludności cywilnej podczas operacji przeciwpartyzanckich prowadzonych na Ukrainie Zachodniej
w latach 1944–1953. Z faktu, że w oficjalnych raportach wykazano w tym czasie śmierć 155 tysięcy
„bandytów”, możemy jednak domniemywać, że była ona znacząca.
Mówiąc o sowieckich represjach w zachodniej Ukrainie w latach 1944–1953, należy koniecznie
zwrócić uwagę na deportacje ludności w głąb ZSRS. Władze sowieckie stosowały podczas
wysiedleń odpowiedzialność zbiorową, wywożąc w głąb ZSRS rodziny osób, które miały
powiązania z partyzantką. Do wyjazdów na wschód kwalifikowano jednak często obok „rodzin
bandytów” również tzw. kułaków, czyli bogatszych rolników, niezależnie od tego, czy sympatyzowali
oni z UPA, czy nie. Deportacje uznawano w sowieckim kierownictwie za dobry środek
„wychowawczy”, pomagający nakłonić zachodnich Ukraińców do zgłoszenia się do kołchozów.
W efekcie, w czerwcu 1950 roku kolektywizacja rolnictwa objęła prawie 99 procent wszystkich
gospodarstw rolnych zachodniej Ukrainy.
Warto podkreślić, że działania UPA jedynie poszerzyły liczbę osób zakwalifikowanych do
deportacji. Celem prześladowań prowadzonych przez komunistów w czasach stalinowskich była
bowiem nie tylko likwidacja podziemia, lecz również, o czym często się zapomina, pełna
sowietyzacja regionu. Część z represjonowanych osób zostałaby dotknięta działaniami organów
bezpieczeństwa nawet wtedy, gdyby na Ukrainie zachodniej nie powstał zbrojny ruch oporu.

Mit Ukraińskiej Powstańczej Armii

Rozpad ZSRS i wybicie się Ukrainy na niepodległość pozwoliły na rozpoczęcie w tym kraju otwartej
debaty historycznej o przeszłości. Sowieckie represje objęły na obszarze zachodniej Ukrainy około
10 procent tamtejszej populacji, a więc dotknęły prawie każdą ukraińską rodzinę w tym regionie.
Pamięć o doznanych krzywdach, o śmierci lub prześladowaniach członków rodziny pozostała żywa
wśród zachodnioukraińskiej społeczności, podsycając antysowieckie nastroje.
Dlatego zaraz po ogłoszeniu niepodległości w 1991 roku w wielu miejscowościach niemal z dnia
na dzień usypano kurhany na cześć poległych partyzantów. Imieniem Stepana Bandery i Romana
Szuchewycza zaczęto w miastach nazywać ulice, pojawiły się również ich pomniki (największy
monument upamiętniający Banderę powstał we Lwowie). W Zbarażu i Równem stanęły też pomniki
„Kłyma Sawura”.
Choć kolejne próby uznania podziemia OUN i UPA za stronę walczącą w II wojnie światowej
z powodu niechęci mieszkańców wschodniej Ukrainy kończyły się porażką, to w wydawanych na
Ukrainie podręcznikach szkolnych i opracowaniach historycznych dokonało się to bardzo szybko.
Działalność OUN i UPA była w nich przedstawiana jako równoległa do sowieckiej partyzantki i jak
najbardziej moralnie uprawniona droga do niepodległości. W zależności od sympatii autora książki
uznawano członków OUN i UPA za osoby „politycznie naiwne”, ale obdarzone dobrymi intencjami,
albo wręcz za przedstawicieli jedynego prawdziwego ukraińskiego ruchu oporu. Jeśli więc
Stanisław Kulczycki pisał: „wojna UPA z radzieckimi strukturami siłowymi […] była wojną
domową; nacjonaliści ukraińscy prowadzili walkę o realną, rzeczywistą niepodległość Ukrainy;
największa tragedia tych historycznych wydarzeń polega na tym, że była to wojna bratobójcza”24, to
Jurij Szapował polemizował: „nie było żadnej «domowej» czy «bratobójczej» wojny. Byli patrioci,
którzy walczyli o wolność i niepodległość swojego narodu. I byli kolonizatorzy, którzy tę walkę
dusili brutalnymi metodami”25. Można odnieść wrażenie, że naukowcy chętnie przyznaliby
uprawnienia kombatanckie członkom UPA, spierając się jedynie o preambułę i uzasadnienie
odpowiedniej ustawy.
Paradoksalnie fakt, że sowiecka propaganda przez kilkadziesiąt lat przedstawiała podziemie
nacjonalistyczne jako bandę zwyrodniałych morderców i narodowych zaprzańców, tylko podsycał
zainteresowanie tym tematem i ułatwiał identyfikację z osobami krytykowanymi przez totalitarny
reżim. W ZSRS, niemal do końca jego istnienia, zakazane jako symbole nacjonalistyczne były godło
(tryzub) i flaga narodowa (niebiesko-żółta) Ukrainy. Skoro więc równie źle, jako o wrogu Ukrainy,
mówiono o Symonie Petlurze, metropolicie Andrzeju Szeptyckim, Stepanie Banderze i wielu, wielu
innych, to łatwo uznawano, że wszyscy krytykowani przez Sowietów są tym samym bohaterami.
Kolejne spory z Rosją, zanim jeszcze po rewolucji Majdanu przekształciły się w wojnę hybrydową,
doprowadziły do utożsamienia przez Ukraińców postaci Bandery z ich niepodległościowymi
aspiracjami. Wiele osób konkludowało: skoro Rosjanie chęć zrzucenia zależności od Rosji uznają za
zjawisko banderyzmu, to w takim razie musimy wszyscy być banderowcami.
Mit straceńczej walki, skazanej z góry na klęskę, silnie przemówił do młodzieży, co znalazło
odzwierciedlenie w popularności rockowych aranżacji piosenek partyzanckich (na przykład płyta
Nasi partyzanci) czy koszulek z upowską symboliką. Kult UPA szczególnie widoczny był we
Lwowie, który potocznie zaczęto nazywać „bandersztatem” („miastem Bandery”).
Naturalną konsekwencję tego procesu stanowiło odwołanie się do symboliki UPA i szerzej –
podziemia banderowskiego, w czasie rewolucji Majdanu. Okazało się, że symbolika ta potrafi
odzwierciedlać emocje wielu młodych ludzi i pozostaje użyteczna także w czasie walki
o podstawowe prawo obywatelskie do swobodnego, demokratycznego wyboru władz. Na fali
Majdanu już na całej Ukrainie zaczęto traktować UPA jako typową formację partyzancką z czasów II
wojny światowej.

Czy Ukraińska Powstańcza Armia była ukraińską AK?

„UPA to ukraińska Armia Krajowa” – taką opinię można usłyszeć dziś coraz częściej na Ukrainie,
a niekiedy nawet w Polsce. Trudno jednak zgodzić się z takim porównaniem. AK była formacją
czysto wojskową i ponadpartyjną podlegającą rządowi na emigracji, który miał wsparcie koalicji
różnych partii politycznych. W jego skład wchodzili zarówno socjaliści, jak i ludowcy oraz
demokratyczni narodowcy. Tymczasem UPA podlegała faktycznie władzy jednej formacji
politycznej, a mianowicie OUN-Bandery. Nie zmienia bynajmniej tego faktu utworzenie w lipcu
1944 roku Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej, która tylko formalnie była platformą spotkania
różnych sił politycznych, a w rzeczywistości została całkowicie zdominowana przez banderowców.
Jeśli już, to zdecydowanie bardziej ponadpartyjny charakter miała tzw. Pierwsza UPA „Tarasa
Bulby” – Borowcia, podlegająca rządowi petlurowskiemu i walcząca o stworzenie w przyszłości
demokratycznego państwa ukraińskiego. Nie przypadkiem to właśnie Taras Bulba odmówił
przystąpienia do antypolskich czystek. Tymczasem banderowcy nie ukrywali, że w utworzonym przez
nich państwie tylko oni będą sprawować niepodzielną władzę, negatywnie odnosili się też do
mniejszości narodowych. AK starała się faktycznie zachować ponadpartyjny charakter, a w jej
szeregach znajdowali się, często na istotnych stanowiskach, przedstawiciele wszystkich opcji
politycznych, natomiast UPA wychowywała swoich członków w duchu posłuszeństwa wobec władz
partyjnych oraz w kulcie Stepana Bandery.
Jeden z oddziałów UPA działających w Galicji Wschodniej, 1944 rok.
Fot. Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939–1947, oprac. A. Jaczyńska, G. Motyka, M. Zajączkowski, IPN, Warszawa
2002

Znacznie więcej podobieństw znajdziemy, porównując UPA z Narodowymi Siłami Zbrojnymi,

zwłaszcza z tą ich częścią, która była związana z Obozem Narodowo-Radykalnym i Związkiem
Jaszczurczym. To w nich właśnie wizja państwa miała charakter monopartyjny i monoetniczny,
pielęgnowano nastroje wielkomocarstwowe, myślano z niechęcią o mniejszościach narodowych, co
przekładało się na charakter przynajmniej niektórych akcji zbrojnych. Co ciekawe, owa bliskość
ideologiczna przyczyniła się do tego, że przedstawiciele Brygady Świętokrzyskiej NSZ, jako jedyne
środowisko polskie na emigracji, brali udział po wojnie w pracach stworzonego przez OUN-B
Antybolszewickiego Bloku Narodów. Można więc bez dużej przesady powiedzieć, że UPA to inaczej
Ukraińskie Narodowe Siły Zbrojne. Niemniej nawet w tym wypadku należy poczynić dwa istotne
zastrzeżenia.
Po pierwsze, UPA w odróżnieniu od NSZ zdominowała w 1944 roku ukraińską scenę polityczną,
sprowadzając inne formacje, również z użyciem przemocy, do niewiele znaczącego marginesu. Po
wejściu wojsk sowieckich jedynie podziemie związane z OUN-B dysponowało realną możliwością
przeciwstawienia się komunistom i dlatego wokół niego skupiły się nadzieje i sympatie
niepodległościowo nastawionych zachodnich Ukraińców.
Po drugie, choć oddziały NSZ i NZW dopuszczały się zbrodni wojennych, a w trzech wypadkach
można nawet mówić o aktach ludobójstwa (Piskorowice, Wierzchowiny, mord na furmanach
białoruskich), to jednak nigdy nie przeprowadziły tak gigantycznej (obejmującej teren kilku
województw i dotykającej ponad milion osób) czystki etnicznej. Nawet najwięksi krytycy
Narodowych Sił Zbrojnych nie mogą tej formacji zarzucić popełnienia zbrodni podobnych do tych,
które stały się udziałem UPA.
Curzio Malaparte, włoski dziennikarz i korespondent wojenny, w czasie II wojny światowej
dwukrotnie rozmawiał z przywódcą (poglavnikiem) Niezależnego Państwa Chorwackiego Ante
Paveliciem. Tak opisywał drugie ze spotkań: „gdy Pavelić mówił, przyglądałem mu się uważnie.
Wydał mi się do głębi zmieniony. […] Rewolta partyzancka szerzyła się w całej Chorwacji, od
Zemunu do Zagrzebia. Głęboki, szczery ból wycisnął swoje piętno na ziemistoszarej twarzy […].
Jakże musi cierpieć, myślałem, to szlachetne serce. […] – Naród chorwacki – mówił Ante Pavelić –
pragnie być pod rządami dobroci i sprawiedliwości. A ja tu jestem po to, by im tę dobroć
i sprawiedliwość zapewnić.
W czasie rozmowy zauważyłem wiklinowy kosz stojący na biurku, po lewej ręce poglavnika […]
pełen czegoś, co przypominało frutti di mare – może ostrygi […].
– Czy to dalmatyńskie ostrygi? – spytałem […].
Ante Pavelić zdjął pokrywę z kosza i […] powiedział z uśmiechem, z tym swoim dobrym
znużonym uśmiechem: – To podarunek od moich wiernych ustaszów: dwadzieścia kilo ludzkich
oczu”1.
Ta opowieść nie jest prawdziwa. Jak zwraca uwagę Jerzy Borejsza, Malaparte zmyślił ją,
przedkładając literacki efekt nad wierność wobec faktów. Niemniej do dziś jest ona przywoływana
jako wiarygodny przekaz na temat zbrodni popełnionych przez chorwackich ustaszy2. Dzieje się tak,
ponieważ podobnie jak w wypadku zbrodni wołyńskiej mordy dokonane przez ustaszy w pierwszym
skojarzeniu są zazwyczaj utożsamiane z okrucieństwem.

Ante Pavelić i ustasze

Pierwszego grudnia 1918 roku ogłoszono powstanie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców
(Jugosławia). Nowe państwo utworzone z połączenia Serbii z ziemiami wchodzącymi dotąd w skład
Austro-Węgier od początku swego istnienia było wstrząsane konfliktami narodowościowymi.
W założeniu miało stanowić federację równoprawnych narodów, jednak w praktyce mnożyły się
zarzuty o nadmierne uprzywilejowanie Serbów, którym zarzucano dyskryminacyjne zapędy.
Dwudziestego czerwca 1928 roku w jugosłowiańskim parlamencie serbski nacjonalista zastrzelił
trzech działaczy cieszącej się dużą popularnością Chorwackiej Partii Chłopskiej, w tym jej
przywódcę Stjepana Radicia. Niepokoje społeczne, wywołane tym zamachem, skłoniły króla
Aleksandra I do zawieszenia konstytucji i rozwiązania parlamentu. W praktyce w Królestwie
Jugosławii zapanowała wielkoserbska dyktatura.
Jednym z radykalniejszych przeciwników królewskiej dyktatury stał się adwokat Ante Pavelić
(urodzony w 1889 r.). W 1919 roku został sekretarzem Chorwackiej Partii Prawa tzw. prawaszy,
a kilka lat później posłem w parlamencie Jugosławii. Po śmierci Radicia Pavelić w gazecie
„Hrvatske prawo” opublikował artykuł 10 czarnych lat (1928 r.), w którym przedstawił krótką
historię Jugosławii jako pasmo prześladowań ludności chorwackiej. I zapowiedział, nawiązując do
hasła powstałego jeszcze w XIX wieku, że władzę w Chorwacji może mieć tylko „Bóg na niebie
i chorwacki naród na ziemi”.

Ante Pavelić, przywódca chorwackich ustaszy, 1941 rok.

Fot. Ilse Steinhoff/ullstein bild via Getty Images

Po ogłoszeniu przez króla Aleksandra I dyktatury Pavelić przystąpił do organizowania podziemnej

organizacji Ustasza (Powstaniec) – Chorwacki Ruch Rewolucyjny, w której znalazło się wielu
członków młodzieżówki prawaszy, grupującej licealistów i studentów. W obawie przed
aresztowaniem w końcu stycznia 1929 roku Pavelić wyjechał do Austrii. W kwietniu 1929 roku
odwiedził Sofię, gdzie nawiązał kontakt z Wewnętrzną Macedońską Organizacją Rewolucyjną
(WMRO) Iwana Michajłowa, dążącą do wyzwolenia Macedonii między innymi spod
„jugosłowiańskiego ucisku”. Na konferencji prasowej 21 kwietnia Pavelić wspólnie z Michajłowem
zapowiedział walkę, także nielegalnymi metodami z „wojskową dyktaturą”, przeciwko „wspólnemu
życiu z Serbami w jednym państwie”3. 1 września Pavelić wysłał memorandum do Ligii Narodów,
w którym powołując się na prawo do samostanowienia narodów, zażądał dla Chorwacji
niepodległości.
Paveliciowi udało się stworzyć kilkusetosobową organizację zrzeszającą ludzi gotowych na
wielkie poświęcenia dla stworzenie niepodległej Chorwacji. Wsparcia udzieliły mu państwa
niechętne Jugosławii: Węgry, Bułgaria i faszystowskie Włochy, które dążąc do ustanowienia
hegemonii na Bałkanach i wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego, uznawały Jugosławię za
istotną przeszkodę w tych planach4. Włosi przekazali ustaszom duże sumy pieniędzy (w 1934 roku
wsparcie miesięczne wynosiło 200 tysięcy lirów), zorganizowali też dla nich specjalne obozy
szkoleniowe. Najbliższymi współpracownikami Pavelicia stali się Slavko i Eugen Kvaternikowie
(ojciec i syn) oraz dziennikarz Mile Budak.
Parę miesięcy po ucieczce Pavelicia ustasze przeprowadzili pierwszą akcję terrorystyczną. 20
marca 1929 roku zastrzelili Antuna Ślegla, szefa jugosłowiańskiego koncernu prasowego
„Jugoslovenska Śtampa” (dwaj z trzech zamachowców zostali schwytani i straceni). W grudniu
1929 roku zorganizowali szereg zamachów bombowych, między innymi na koszary żandarmerii
w Zagrzebiu. Fiaskiem natomiast zakończyła się próba wywołania we wrześniu 1932 roku powstania
w Lice. Przerzucona przez granicę grupa dywersantów nie była w stanie opanować posterunku
żandarmerii w Bruśanach i musiała powrócić do Włoch, a zaalarmowani Serbowie aresztowali
zbierających się inicjatorów niedoszłej irredenty5.

Zamach na Aleksandra I w Marsylii, 9 października 1934 roku. W zamachu zginął także jadący z królem
Jugosławii premier Francji Louis Barthou.
Fot. akg images/BE&W

Dziewiątego października 1934 roku ustasze, przy pomocy członków WMRO Michajłowa,
dokonali w Marsylii udanego zamachu na króla Aleksandra I. Zabójca, nim sam zginął, śmiertelnie
zranił również ministra spraw zagranicznych Francji Louisa Barthou. Dla nikogo nie było tajemnicą,
kto stał za zabójstwem jugosłowiańskiego władcy, dlatego międzynarodowe oburzenie zmusiło rząd
włoski do zdecydowanej reakcji. Zatrzymano Ante Pavelicia, który trafił na półtora roku do aresztu
domowego w Turynie, i Eugena Kvaternika. Obaj i tak mogli mówić o szczęściu, że nie wydalono ich
do Francji, ponieważ po trwającym od listopada 1935 do lutego 1936 roku w Aix-en-Provence
procesie francuski sąd skazał ich zaocznie na śmierć.
Twierdza na wyspie Lipari, gdzie przetrzymywano ustaszy, widok współczesny.
Fot. Zbiory Grzegorza Motyki/Fot. Grzegorz Kępczyński

Odizolowano również Chorwatów przebywających w obozach szkoleniowych. W 1934 roku

internowano 450 ustaszy, później ich liczba wzrosła do około 550. Zostali przewiezieni na Wyspy
Liparyjskie, gdzie włoska policja przetrzymała ich aż do 1937 roku. Razem z Chorwatami
internowano również kilku (prawdopodobnie dziesięciu) członków OUN, którzy pełnili funkcję
instruktorów szkoleniowych. Wśród internowanych znalazł się między innymi Mile Budak,
a z Ukraińców, przypomnijmy, Mychajło Kołodzinśkyj.
Na Wyspach Liparyjskich wśród zatrzymanych panowała ponura atmosfera. Często chorowali
(około dwudziestu zmarło na tyfus), męczyła ich przymusowa bezczynność, co prowadziło do
narastającej frustracji i przygnębienia. Niepokoje wśród internowanych, podzielonych na
„intelektualistów” i „Ukraińców”, sprawiły, że w 1936 roku częściowo zostali rozlokowani.
Z powodu gruźlicy do Messyny wywieziono Mile Budaka, który dotąd pełnił obowiązki komendanta
uwięzionych (ciężkie warunki życia na wyspie opisał on później w powieści Na wulkanie).
W 1936 roku komendantem liparyjskich ustaszy został mianowany Eugen Dido Kvaternik, wcześniej
przetrzymywany w więzieniu we Włoszech6.
Zdaniem serbskiego historyka Velko Burycza plan eksterminacji Serbów przygotowano
w 1936 roku w faszystowskich Włoszech, najpewniej właśnie „na Liparach”7. W wizji
nacjonalistów chorwackich Serbowie właściwie nie zasługiwali na miano narodu, tym bardziej więc
nie powinni zajmować uprzywilejowanej pozycji w Jugosławii. O sztuczne „stworzenie” Serbów
oskarżano Austriaków (z kolei według nacjonalistów wielkoserbskich nie było Chorwatów, tylko
katoliccy Serbowie). Wywodzono etymologię nazwy Serbowie od łacińskiego słowa servus
(‘niewolnik’), przypisując na tej podstawie serbskiej wspólnocie narodowej i religijnej cechy
poddańcze. Co istotne, ustasze uważali Bośnię za część Chorwacji, a bośniackich muzułmanów za
Chorwatów, którzy powinni w przyszłym państwie cieszyć się pełnym równouprawnieniem. Ich
zdaniem rzeka Drina rozdzielająca Bośnię od Serbii była jednocześnie granicą pomiędzy wschodnią
i zachodnią cywilizacją.
W czasopiśmie „Ustasza” z czerwca 1932 roku pisano: „Zobowiązanie Ustaszy – oddać
Belgradowi za wszystko. Ale nie równą miarą. Ustasze, zapamiętajcie: za ząb – głowę, za głowę –
dziesięć głów. Tak mówi ustaszowska Ewangelia”. W numerze z lutego 1932 roku czytamy z kolei:
„Rewolucją, krwią i bronią należy obalić cudzoziemską tyranię i utworzyć Niepodległe Państwo
Chorwackie […]. Nóż, rewolwer, bomby i piekielne maszyny […] zwrócą chłopu płody jego pracy,
robotnikowi chleb, a Chorwacji wolność”. „Serbofobia jest sercem ideologicznego systemu ustaszy”,
przyznawał Mile Budak w 1933 roku. I w kontekście relacji serbsko-chorwackich dodawał: „Albo
zwycięstwo, albo śmierć! Ogień i woda nie mogą się zmieszać. One mogą jedynie zniszczyć siebie
nawzajem”8.
Biorąc pod uwagę, że internowany razem z ustaszami Mychajło Kołodzinśkyj w tym samym czasie
przygotował plan antypolskich czystek, można z dużym prawdopodobieństwem założyć, że ustasze
i ouenowcy wspólnie zastanawiali się nad przyszłym losem Serbów i Polaków. Z pewnością
w czasie toczonych rozmów zgadzano się, że jednych i drugich powinna spotkać „zasłużona” kara.
Jak przyznawał członek OUN Zynowij Knysz: „Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów miała dobre
stosunki z czołowymi kręgami rewolucyjnej chorwackiej organizacji ustaszów. Te stosunki
nawiązano od góry, między oboma Prowodami i były jeszcze bliższe na emigracji poza granicami
Chorwacji. […] Ogólnie rzecz biorąc, Chorwaci – a w szczególności chorwaccy studenci – poważali
OUN, ufali jej członkom, uznawali ukraińskich nacjonalistów za bardziej doświadczonych
w sprawach walki rewolucyjnej i zapraszali ich na swoje dyskusje, spotkania i kongresy […].
Zawsze przychodzili na nasze narodowe święta i imprezy”9.

Widok współczesny na miasteczko Tortorici na Sycylii, gdzie przebywał Mychajło Kołodzinśkyj po

opuszczeniu Wysp Liparyjskich.
Fot. Zbiory Grzegorza Motyki

W lutym 1937 roku Włochy podpisały z rządem jugosłowiańskim układ, na mocy którego w zamian
za uznanie włoskich praw do Abisynii Jugosławia otrzymała potwierdzenie granic i nienaruszalność
wpływów na Adriatyku. Dla ustaszy porozumienie zdawało się oznaczać klęskę, ponieważ Włochy
miały zrezygnować ze wspierania irredenty chorwackiej. Część z nich, w tym Mile Budak, powróciła
w tej sytuacji do Jugosławii. Niepowodzeniem skończyły się również próby znalezienia nowych
sojuszników. W październiku 1936 roku Pavelić wysłał do niemieckiego ministerstwa spraw
zagranicznych memorandum „Kwestia chorwacka”, w którym przekonywał, że powstanie wolnej
Chorwacji leży w interesie Niemiec. Odpowiedzią było jednak milczenie.

Powstanie Niezależnego Państwa Chorwackiego

W 1939 roku, po rozkładzie Czechosłowacji i powstaniu niepodległej Słowacji, w Chorwacji
pojawiły się nadzieje na stworzenie niezależnego państwa. Przygotowując się do uderzenia na
Polskę, Niemcy Hitlera w sierpniu 1939 roku złożyły na ręce ministra spraw zagranicznych Włoch
Galeazzo Ciano propozycję, by armia Mussoliniego dokonała jednocześnie równoległej inwazji na
Jugosławię. Choć niemieckie sugestie nie zostały przyjęte, to faszyści włoscy w 1940 roku odnowili
kontakty z Ante Paveliciem. Ciano dwukrotnie, w styczniu i maju 1940 roku, spotkał się z przywódcą
ustaszy i rozmawiał z nim o współdziałaniu w razie wybuchu wojny.
Na początku 1941 roku bieg wydarzeń gwałtownie przyspieszył. Po powstaniu w Jugosławii
probrytyjskiego rządu Niemcy zdecydowali się zaatakować ten kraj. Początkowo chcieli na czele
rządu w Chorwacji postawić Vladko Mačka, przywódcę popularnej Chorwackiej Partii Chłopskiej.
Gdy ten odmówił, postanowili pełną władzę oddać w ręce ustaszy i w tej sprawie nawiązali kontakt
z przebywającym w Niemczech Slavko Kvaternikiem. Jak zaznaczył Jerzy Borejsza, „Ustasze
wyniesieni na bagnetach niemieckich i włoskich w momencie obejmowania rządów nie byli ruchem
masowym. Stali się nim podczas drugiej wojny światowej”10.
Wraz z rozpoczęciem 6 kwietnia 1941 roku niemieckiej inwazji na Jugosławię Pavelić wezwał
przez radio chorwackich żołnierzy do dezercji i dywersji antyserbskich, a następnie, wraz
z oddziałem przybocznym utworzonym ze 195 przebywających we Włoszech ustaszy, wyruszył do
Chorwacji. Po zajęciu przez Wehrmacht Zagrzebia 10 kwietnia o godzinie 17.45 gen. Slavko
Kvaternik ogłosił przez radio powstanie Niezależnego Państwa Chorwackiego (NPCh). Przywódcą
państwa – jego poglavnikiem – został Ante Pavelić. W powołanym przez niego rządzie NPCh funkcję
ministra obrony objął Slavko Kvaternik, szefa policji – Eugen Kvaternik, ministra edukacji (a później
ambasadora NPCh w Berlinie) – Mile Budak, a ministra spraw zagranicznych – Mladen Lorković11.
Niezadowolenie społeczeństwa chorwackiego wzbudził fakt, że wybrzeże Dalmacji znalazło się pod
panowaniem Włoch. Rekompensatą tej straty było włączenie do NPCh Bośni i Hercegowiny; na
południowym wschodzie ustasze mieli rządzić nawet w Zemunie, dziś stanowiącym część Belgradu.
W połowie maja 1941 roku Pavelić wyjechał w swoją pierwszą podróż zagraniczną do Rzymu,
gdzie spotkał się z królem Wiktorem Emanuelem III i podpisał umowy rzymskie, regulujące relacje
pomiędzy NPCh a państwem włoskim. 17 maja Pavelić został przyjęty na audiencji przez papieża
Piusa XII. Choć owo spotkanie nie miało charakteru wizyty głowy państwa, to i tak jego znaczenie
dla uwiarygodnienia władzy poglavnika w oczach przywiązanego do katolicyzmu społeczeństwa
chorwackiego było bardzo duże. Okazało się też ważne, jak wolno przypuszczać, dla Pavelicia
osobiście – różaniec otrzymany od papieża miał mu towarzyszyć do śmierci.
Benito Mussolini wita Ante Pavelicia na dworcu w Rzymie, maj 1941 roku.
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

NPCh nawiązało stosunki dyplomatyczne z Niemcami, Włochami, Japonią, Hiszpanią, Węgrami,

Słowacją i Bułgarią. Życzliwie odnosiło się również do nacjonalistów ukraińskich. Kiedy 10
kwietnia 1941 roku ogłoszono niepodległość Chorwacji, jako jeden z pierwszych w radio
zagrzebskim miał pogratulować ustaszom terenowy prowidnyk OUN na Jugosławię Wasyl
Wojtaniwśkyj (w 1945 roku razem z żoną i synem został rozstrzelany przez komunistycznych
partyzantów). 12 sierpnia 1941 roku Ante Pavelić przyjął delegację OUN, która w prezencie
przekazała mu kozacką szablę. Ponieważ w NPCh mieszkało około piętnastu tysięcy Ukraińców,
grekokatolików pochodzących z Galicji, po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej ogłoszono nabór
do ukraińskiego legionu, który razem z oddziałami chorwackimi miał być skierowany do walki
z ZSRS. Zgłosiło się do niego pięćset pięciu ochotników, jednak ostatecznie trafili oni do Bośni
i brali aż do 1945 roku udział w walce z partyzantami. Do żołnierzy legionu specjalną odezwę
wystosował w listopadzie 1941 roku Andrij Melnyk. Czytamy w niej: „To nie przypadek, że Wy dziś
z karabinem stoicie obok chorwackich braci. […] Naród ukraiński jest wdzięczny Chorwatom i ich
Poglawnikowi, że on pozytywnie odniósł się do dążeń narodu ukraińskiego. Wspólna niewola,
wspólna walka złączyła obydwa nasze narody”12.

Zagłada chorwackich Żydów

Zaraz po przejęciu władzy, jeszcze w kwietniu 1941 roku, ustasze wprowadzili surowe regulacje
karne. 16 kwietnia 1941 roku zakazano działania partii politycznych, 17 kwietnia wydano zarządzenie
o traktowaniu jako zdrady wszystkich wystąpień krytycznych wobec nowego państwa – osoby
dopuszczające się takiego przestępstwa były karane śmiercią, a wydawaniem wyroków zajmowały
się specjalne trzyosobowe trybunały (ponoć powstało ich 34); dzień później poinformowano
o konfiskacie przedsiębiorstw Żydów i Serbów – przechodziły one pod kontrolę komisarzy
państwowych, ich właściciele tracili też samochody.
Na mocy ustawy z 14 kwietnia 1941 roku uznano również za nieważne wszelkie transakcje
pomiędzy Żydami a osobami innej narodowości zawarte w okresie do dwóch miesięcy
poprzedzających proklamowanie NPCh, jeśli ich wartość przekraczała 100 tysięcy dinarów13.
W kwietniu 1941 roku rząd chorwacki wprowadził rasistowską definicję pojęcia „Żyd”.
Wzorowana na niemieckich rozwiązaniach zawierała pewne lokalne „ulepszenia”, mówiące na
przykład o tym, że Żydem staje się również aryjski współmałżonek, jeśli związek został zawarty po
30 kwietnia 1941 roku. Chodziło o to, aby powstrzymać ewentualną falę sztucznych mieszanych
małżeństw, zawieranych jedynie dla ochrony przed represjami. Równocześnie jednak wprowadzono
możliwość przyznania przez szefa państwa wszystkich praw tym „nie-Aryjczykom, którzy zasłużyli
się znacząco dla sprawy chorwackiej do 10 kwietnia 1941 roku”. Ta liberalna furtka została
stworzono dlatego, że żony niektórych z ustaszy, w tym Ante Pavelicia i Slavko Kvaternika, miały
żydowskie pochodzenie.
Obowiązkowe było znakowanie sklepów i osób pochodzenia żydowskiego. Przez większe miasta
przetoczyły się obławy na Żydów, których kierowano do tworzonych obozów koncentracyjnych.
Znawca dziejów Holocaustu Raul Hilberg podaje: „Do […] obozów trafiła ponad połowa
chorwackich Żydów. Przerzucani z jednego obozu do drugiego, padali ofiarą wyniszczania
i eksterminacji. Umierali na tyfus, z głodu, w egzekucjach, na torturach, topiono ich, zabijano nożem
i rozbijano im głowy młotkiem”14. 16 grudnia 1941 roku, w trakcie pobytu w Wenecji, Pavelić
stwierdził w rozmowie z Ciano, że liczba Żydów w Chorwacji spadła do jednej trzeciej stanu
wyjściowego (na początku 1941 roku żyło tam około 35 tysięcy osób pochodzenia żydowskiego).
Włoski dyplomata w notatce z tego spotkania zanotował: „Młody Kvaternik tłumaczy ten spadek
słowem «emigracja», czemu towarzyszy uśmiech niepozostawiający wątpliwości”15.
Pozostałych przy życiu Żydów Niemcy w 1942 r. postanowili zamordować we własnych obozach
zagłady, głównie w Auschwitz. W kwietniu 1944 roku naziści uznali kwestię żydowską w Chorwacji
za rozwiązaną. Niepokoiła ich jedynie sprawa „honorowych Aryjczyków”, dlatego zamierzali
naciskać na rząd NPCh, aby ten zrewidował przyznane przywileje.
Para na ulicy w Zagrzebiu, 1941 roku. Widoczna na zdjęciu kobieta, tak jak wszyscy Żydzi w NPCh, musiała
nosić przytwierdzoną do ubrania Gwiazdę Dawida.
Fot. ullstein bild via Getty Images

Genocyd Serbów
Według niemieckich danych Niezależne Państwo Chorwackie zamieszkiwało 6 milionów 275 tysięcy
ludzi, z czego milion 925 tysięcy stanowili Serbowie. Inne dane przedstawiały władze chorwackie,
według których w NPCh żyło 6 milionów 439 tysięcy osób, w tym milion 250 tysięcy Serbów.
W literaturze przedmiotu najczęściej przyjmuje się, że w państwie ustaszy było 3,3 miliona
Chorwatów i 2,2 miliona Serbów. Z kolei według danych cerkwi prawosławnej w NPCh w kwietniu
1941 roku żyło 2 403 998 Serbów16.
Niezależnie od tego, które dane uznamy za wiarygodne, pokazują one skalę problemu, przed którym
stanęli ustasze, przystępując do realizacji programu etnicznego i religijnego oczyszczenia NPCh. Cel
antyserbskiej polityki ustaszy tak wyłożył minister edukacji Mile Budak w Gospicu na spotkaniu
z lokalną grupą ustaszy: „Jedną trzecią Serbów chcemy wybić, drugą wysiedlić, a pozostałą jedną
trzecią zaprowadzić do wiary katolickiej i w ten sposób przetopić w Chorwatów”17. W maju
1941 roku politykę narodowościową nowych władz tłumaczyli też inni przedstawiciele rządu, między
innymi Mladen Lorković, który na spotkaniu w Donjem Miholjcu zapowiedział „oczyszczenie”
Chorwacji „z wszystkich obcych elementów”18.
Jak się wydaje, ustasze postanowili wykorzystać politykę antysemicką jako pretekst do
wprowadzenia analogicznego państwowego terroru wobec Serbów. Serbowie z dnia na dzień
znaleźli się w sytuacji niewiele lepszej od tej, jaka przypadła Żydom. Nie otrzymali pełni praw
obywatelskich, nadano im jedynie status członków państwa, nakazano im też nosić opaski z literą „P”
(prawosławny). Błyskawicznie wydano przepisy zakazujące używania cyrylicy, nie wolno było
mówić o „serbskiej wierze prawosławnej”, lecz jedynie o „greckiej wierze ortodoksyjnej”.
Wprowadzono dla Serbów godzinę policyjną od 18.00 wieczorem do 8.00 rano. Przez miasta
przetoczyły się aresztowania, a niebawem także masowe mordy. 6 maja w Zagrzebiu aresztowano
ponad sześćset osób, z których trzydzieści dwie skazano na karę śmierci.
Serb Wlado Jernicz wspominał: „Od razu po ogłoszeniu powstania NPCh władzę w Turiaku objęli
miejscowi Chorwaci. Powołali oni własny samorząd i sformowali ustaszowską milicję, która
zaczęła patrolować serbskie wioski, poszukiwała i aresztowała żołnierzy – Serbów, jacy nie znaleźli
się w niewoli i powrócili do domu. […] Patrole ustaszy buszowały po wioskach, szukały broni
i wojskowego zaopatrzenia, zdejmowały z ludzi wojskową odzież. Zaczęły się aresztowania
i prześladowania Serbów19”.
Serbskim odpowiednikiem mordu w Parośli jest wieś Gudovac położona niedaleko Bjelovaru. 27
kwietnia w jej okolicy zginęły trzy osoby, w tym dwóch Chorwatów powiązanych z ustaszami.
W odpowiedzi minister spraw wewnętrznych Eugen Dido Kvaternik zarządził odwet. Do wioski
dotarła ustaszowska ekspedycja złożona z grupy wiejskiej samoobrony dowodzonej przez Martina
Cikosia. Liczyła ona 70 ludzi. Towarzyszył im osobiście Kvaternik. Ustasze zebrali w jednym
miejscu około 200 mieszkańców wioski i okolic. Kvaternik zapytał, czy nie ma wśród nich jakiegoś
Chorwata – zgłosiły się cztery osoby: trzy wypuszczono, czwartej kazano powrócić do
aresztowanych. Ludzie sądzili, że zostaną skierowani do Bjelovaru na przesłuchanie i dopiero kiedy
kazano im maszerować w inną stronę, zaczęli się niepokoić. Serbowie zostali zaprowadzeni na
pobliski plac i tam rozstrzelani, właściwie na oczach pozostałych mieszkańców wioski. Chorwaccy
sąsiedzi ofiar wieczorem wykopali ogromny dół (42 × 2 metry), gdzie złożyli ciała i po przysypaniu
wapnem zakopali. Zamordowano od 187 do 196 osób20. Zaalarmowanych Niemców Lorković
uspokoił specjalną depeszą informującą, że akcja miała charakter odwetu za zabicie 11 Chorwatów
w okolicy Bjelovaru. Był to dopiero początek czystek: 9 maja w Chorwackim Blagaju ustasze
zamordowali od 150 do 600 Serbów. A 11–12 maja w Glinie zginęło kolejnych 300–400 Serbów.
Te trzy duże egzekucje, dokonane na oczach chorwackiej lokalnej społeczności, wywołały protesty
społeczne i wątpliwości nawet w środowisku ustaszowskim21. Przyniosły też ponurą sławę
Eugenowi Kvaternikowi, którego jeden z przedstawicieli watykańskiej misji dyplomatycznej określił
krótko: „żywy Neron”22.
Pod wpływem protestów ustasze na krótko wstrzymali czystki. 6 czerwca Pavelić został przyjęty
przez Hitlera w Berghofie. Było to pierwsze z czterech spotkań między poglavnikiem a Führerem,
jakie odbyły się w czasie wojny. Pavelić zgodził się na przyjęcie w NPCh Słoweńców wysiedlanych
z terenów znajdujących się pod niemiecką okupacją, mógł się też pochwalić wprowadzonymi
antysemickimi „porządkami”. Hitler, zadowolony ze spolegliwości ustaszy, zapewnił go o „osobistej
sympatii do narodu chorwackiego”. Zgodził się też, że „państwo chorwackie, aby być silne (budzące
zaufanie), musi przez pięćdziesiąt lat prowadzić nietolerancyjną politykę narodową, ponieważ zbyt
wielka tolerancja w tej kwestii przynosi jedynie szkody”23. Było to wyraźne zielone światło dla
antyserbskich czystek, co Pavelić natychmiast postanowił wykorzystać. Serbom pozostało, jak to ujął
Herman Hojbacher, „czekanie na odstrzał”24.
Natychmiast po spotkaniu ustasze przystąpili do masowych czystek prowadzonych pod hasłem: „Za
Drinę lub do Driny”. Przez całe terytorium NPCh przetoczyły się masowe mordy. Wielu z nich
dokonały naprędce utworzone oddziały tzw. dzikich ustaszy, liczące latem 1941 roku 25–30 tysięcy
ludzi. Mordy miały oddolny i rzekomo spontaniczny charakter, cechowało je również ogromne
okrucieństwo – ofiary zabijano nożami, pałkami, siekierami. Pomiędzy 25 a 27 czerwca grupa
operacyjna ustaszy niedaleko Banskiego Grabowca zgładziła około 1200 mężczyzn w wieku od
szesnastu do sześćdziesięciu lat, zebranych z okolic drogi Karlowac–Sisak. W dniach 29 czerwca–3
lipca 150 ustaszy w rejonie Liki dokonało zabójstw w miejscowościach Suvaja, Bubanj, Osredak
i Boričevac. Nocą z 4 na 5 lipca 1941 roku rozstrzelano i wrzucono do pieczary w okolicy wsi
Korytnica 131 osób25. W Goliczewie (Golićeva) setki osób związano drutem i wrzucono do Driny,
w Otoczaku 331 Serbom kazano wykopać rów, po czym zarąbano ich siekierami. W Hercegowinie
tysiące osób wrzucono w przepaść Gołubinki. Jeden ze sprawców tych zbrodni, Janko Medwid,
zeznał później, że ustasze zakładali się między sobą, kto zabije więcej osób podczas egzekucji – on
sam żelazną pałką potrafił zabić osiem osób pod rząd.
Ustasze wiele ciał ofiar wrzucali do rzek – Sawy, Driny i Dunaju. A ponieważ płynęły one
w stronę okupowanej Serbii, prowokowało to ustaszy do makabrycznych „żartów”. Serbowie
oglądali unoszone nurtem zwłoki z napisami: „Do Belgradu do króla Piotra”, na Sawie znaleziono
dryfującą łódkę wypełnioną odciętymi głowami dzieci i jednej kobiety (zapewne matki któregoś
z nich) z napisem: „Mięso na rynek Żowanowo w Belgradzie”.
Niezależnie od serii organizowanych przez lokalne pododdziały „oddolnych” masowych mordów
ustasze stworzyli też system obozów, do których skierowano tysiące zatrzymanych Serbów (a także
Żydów i Cyganów). Łącznie powstało około 40 obozów, pierwszy – w kwietniu 1941 roku w Danicy
koło Koprywnicy. W końcu lipca obóz zlikwidowano, ale i tak zdołał pochłonąć kilka tysięcy ofiar.
Najsłynniejszy kompleks obozowy zbudowano w Jasenovacu, u zbiegu Sawy i Drawy, w terenie
podmokłym i niezdrowym. Wśród podobozów Jasenovaca największe znaczenie miała dawna
twierdza Stara Gradiška. Najbardziej znanym komendantem obozu w Jasenovacu był Miroslav
Filipović Majstrović, franciszkanin. Ze względu na okrucieństwo nazywano go „bratem szatanem”26.
W kompleksie obozów w Jasenovacu, działającym aż do wyzwolenia przez komunistycznych
partyzantów w kwietniu 1945 roku, zamordowano ponad 80 tysięcy osób.

Dolina Śmierci w Zagrzebiu, gdzie ustasze dokonywali egzekucji, widok współczesny.

Fot. Zbiory Grzegorza Motyki
 Do zbrodni nierzadko dochodziło w świątyniach. Chyba najbardziej znany taki wypadek to mord
dokonany w cerkwi w Glinie, tej samej, w której na początku maja zabito paruset Serbów. W dniach
29–30 czerwca 1941 roku zamordowano tam w świątyni 174 Serbów, a 4–5 sierpnia kolejnych
103827. Warto zaznaczyć, że czystki miały tyleż narodowościowy, co religijny charakter. Chorwaci
w latach 1941–1945 zniszczyli około 450 cerkwi, czasem o dużej wartości historycznej. Ofiarą
terroru padło 222 kapłanów prawosławnych, w tym kilku biskupów, którzy nie zgodzili się wyjechać
dobrowolnie do Serbii, uznając za swój obowiązek pozostanie na miejscu z wiernymi. Biskup
Zagrzebia Antoni Dositej zmarł w wyniku obrażeń doznanych podczas przesłuchania. Biskup Piotr,
czyli Jovan Zimonjić, zginął w obozie w Jasenovacu, biskupa Sawę (Swetozar Trlajić) zabito
w górach Welebit. Śmierć poniósł również wrzucony do rzeki biskup Banja Luki Platon Jovanović28.
W dniu 29 czerwca 1941 roku doszło do pierwszych wysiedleń Serbów. Na pierwszy ogień poszły
rodziny z rejonu przepięknych Jezior Plitvickich, a 1200 mieszkającym tam Serbom pozwolono
zabrać po 50 kg dobytku na głowę. Rejon wybrano z powodu walorów turystyczno-zdrowotnych.
Miały tam powstać miejsca wypoczynku dla elity ustaszowskiej i Niemców. W następnych
tygodniach proces wysiedleń przyspieszył. Ustaszom udało się wypędzić 300–400 tysięcy Serbów,
w tym około 80 tysięcy dzieci. Zamieszanie wywołane nagłym przemieszczeniem kilkuset tysięcy
osób sprawiło, że Niemcy wymogli na Paveliciu, aby ten spotkał się we wrześniu 1941 roku
w Zemunie z generałem Milanem Nediciem, szefem marionetkowego rządu okupowanej Serbii,
i uzgodnił z nim proces przekazywania wysiedleńców.
Równolegle trwała akcja zmuszania prawosławnych do przechodzenia na katolicyzm. Jak pisze
Bohdan Cywiński, „szczególne zaangażowanie w tej dziedzinie wykazali, niestety, bośniaccy
franciszkanie, przy wszystkich swych dawnych zasługach stanowiący zbiorowość ludzi o niskim
poziomie kulturalnym, opętanych narosłym przez wieki szowinizmem antyserbskim”29. Akcja
katolicyzacji objęła około 250 tysięcy osób. Jej brutalny charakter sprawił, że w listopadzie
1941 roku pojawiły się protesty nawet ze strony Kościoła katolickiego – hierarchowie mieli
świadomość, że przymusowe i nieszczere masowe konwersje tylko zaszkodzą ich religijnej
wspólnocie.
Brutalny terror ustaszowski wstrząsnął zagraniczną opinią publiczną. Wieści o zbrodniach
przynoszone przez uciekinierów i wysiedleńców rozprzestrzeniły się błyskawicznie. Twórca terminu
„genocyd” (ludobójstwo) Rafał Lemkin w wydanej w 1944 roku w Stanach Zjednoczonych książce
zanotował: „Doniesienia wskazują […], że ludność serbska na terytorium Chorwacji staje się ofiarą
masakr i tortur. Przypuszczalnie setki tysięcy Serbów zostało zamordowanych przez ustaszy”30.
Przebywający od inwazji niemieckiej na emigracji król Jugosławii Piotr II już w czerwcu
1941 roku napisał do papieża Piusa XII list, prosząc go o pomoc w sprawie mordowanych
poddanych: „Nigdy jeszcze ani jeden naród chrześcijański nie był poniżany do tego stopnia i nie
podlegał takim prześladowaniom ze strony władz, które także siebie nazywają chrześcijańskimi”31.

Serbski i komunistyczny ruch oporu

Błyskawiczny upadek Jugosławii zdawał się wskazywać, że nie ma obawy, by w tym kraju powstał
silny ruch oporu. Były to jednak pozory. Z klęską nie pogodziło się wielu serbskich oficerów
i żołnierzy, którzy skupili się wokół pułkownika Draguljuba Mihailovicia – „Draży”. W okolicy góry
Ravna zaczął on tworzyć jeszcze w kwietniu 1941 roku oddziały partyzanckie, tak zwanych
czetników. Po uderzeniu Niemiec na ZSRS z kolei do walki z nazistami wezwali komuniści ze
stojącym na ich czele Josipem Broz-Titą, jak się miało okazać, zdolnym wojskowym i politykiem.
I co w wypadku Bośni i Hercegowiny może najważniejsze, gorliwość ustaszy w prowadzeniu
ludobójczych czystek wobec Serbów doprowadziła tam do wybuchu spontanicznego oporu.

Serbscy partyzanci podczas odpoczynku, Bośnia i Hercegowina, październik 1941 roku.

Fot. Mondadori Portfolio via Getty Images

Na przełomie czerwca i lipca 1941 roku w Jugosławii wybuchło szereg lokalnych powstań, które
objęły głównie Czarnogórę oraz Bośnię i Hercegowinę, gdzie zlikwidowano część dopiero co
sformowanej ustaszowskiej administracji i policji. Oddziały czetników, odwołujące się do
wielkoserbskiego nacjonalizmu, w odwecie za zbrodnie ustaszy zaczęły dokonywać masowych
mordów na Chorwatach i muzułmańskich Bośniakach, przez władze NPCh traktowanych jako
pełnoprawni obywatele. Między innymi czetnicy w dniach 29 lipca i 2 października w Brotnji,
Borićevacu, Vrtići i Krnjeuśi zabili 170 chorwackich chłopów. Zbrodnie czetników Mihailovicia
szybko przysporzyły im ponurej sławy32.
We wrześniu Hitler wydał rozkaz stłumienia powstania w Jugosławii. Jesienią 1941 roku oddziały
niemieckie zlikwidowały tzw. republikę użycką i zmusiły partyzantów Tity do wycofania się z Serbii
do Bośni, gdzie kontynuowali walkę. Oddziały armii włoskiej zdławiły powstanie w Czarnogórze,
w Bośni i Chorwacji zaś siły chorwackich domobranów, czyli żołnierzy regularnej armii NPCh, do
końca sierpnia 1941 roku przywróciły komunikację między Bihaciem, Banja Luką i Slanskim
Brodem.
Na czele ustaszy w Bośni i Hercegowinie stał pułkownik Jure Francetić, jeden z internowanych na
Wyspach Liparyjskich. Stworzył on specjalną grupę bojową, od kolorów mundurów nazywaną
Czarną Legią. Na jej czele odniósł szereg sukcesów w walkach z partyzantką, ale jego oddziały
dopuściły się również masowych zbrodni na ludności cywilnej. Ustasze, trzeba to przyznać,
w starciach z partyzantami wykazywali się odwagą i zaciętością. Wynikało to poniekąd z tego, że
w razie gdyby trafili do niewoli, nie mogli liczyć na litość, z reguły byli zabijani. Wolno natomiast
partyzanci zazwyczaj puszczali, ewentualnie wcielali do własnych szeregów, domobranów
pochodzących z poboru33.
W końcu roku stało się jasne, że ustasze nie panują nad wschodnią Bośnią i potrzebne jest rzucenie
do walki oddziałów niemieckich. 15 stycznia 1942 roku rozpoczęła się operacja przeciwpartyzancka
na tym terenie. Niemców wspierało 12 wzmocnionych batalionów ustaszy i domobranów, mających
za zadanie zablokowanie dróg ucieczki oddziałom partyzanckim. W trakcie działań płk Jure Francetić
„walką i krwią” przywrócił granicę NPCh na Drinie, co przyniosło mu ogromną popularność. Stał się
on wręcz bohaterem narodowym i został mianowany przez Pavelicia dowódcą oddziałów ustaszy
w NPCh.
Dziesiątego czerwca Niemcy wsparci przez 27 batalionów chorwackich uderzyli na masyw
Kozara. Doszło do zaciętych walk z kilkoma tysiącami partyzantów. Część z nich wyrwała się
z okrążenia. Oddziały niemieckie i chorwackie do 17 lipca 1942 roku przeszukały Kozarę aż do rzeki
Sawy. Zamieszkującą ten obszar ludność cywilną – w sumie kilkadziesiąt tysięcy osób – skierowano
do obozów koncentracyjnych. Brutalność operacji przeciwpartyzanckich sprawiła, że w październiku
1942 roku „Draża” Mihailović wysłał depeszę do Londynu: „Ustasze planowo ponownie rozpoczęli
wyniszczenie Serbów. Prosimy kategorycznie, byście zechcieli zbombardować Zagrzeb i inne czysto
chorwackie, ustaszowskie centra, jako odwetowe represje. Wezwijcie Chorwatów do zbrojnej
obrony Serbów. Inaczej gniew spadnie na niewinnych Chorwatów”34.
Latem 1942 roku walki nie ograniczały się do Kozary. Do centralnej i zachodniej Bośni przedarły
się cztery partyzanckie brygady z Zelengory liczące około 4 tysięcy ludzi. Nocą z 3 na 4 lipca ludzie
Tity zlikwidowali placówki ustaszy pomiędzy Sarajewem a Kopicem, niszcząc też tory kolejowe
i mosty na odcinku 62 km. Nocą z 11 na 12 sierpnia rozpoczęła się parodniowa bitwa o miasteczko
Kupres, gdzie stacjonowały dwa bataliony Czarnej Legii. Ustasze mężnie odparli trzy kolejne szturmy
kilku brygad partyzantów Tity na Kupres, zmuszając ich w końcu do odwrotu35.
Potyczka żołnierzy niemieckich z jugosłowiańskimi partyzantami. Na pierwszym planie widoczny
niemiecki strzelec, wrzesień 1944 roku.
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Sytuacja w Bośni stała się przedmiotem drugiego spotkania Pavelicia z Hitlerem, które odbyło się
23 września 1942 roku w Winnicy na Ukrainie. Ante Paveliciowi towarzyszył między innymi Jure
Francetić. Hitler zapewnił poglavnika, że jest zainteresowany istnieniem NPCh, pomyślanego jako
bariera przed Serbami. Dla niemieckiej armii ważne było również bezpieczeństwo transportu
boksytów. Pavelić z kolei poskarżył się na brak broni oraz postępowanie oddziałów włoskich, które
chroniły na okupowanych przez siebie terenach Żydów i Serbów, współpracując przy tym
z czetnikami. By doprowadzić do zniszczenia partyzantki, Hitler zadecydował, że oddziały
chorwackie przygotowywane na wyjazd na front wschodni zostaną skierowane przeciwko Ticie36.
Rozwijająca się kariera płk. Jure Franceticia została nagle przerwana w końcu 1942 roku.
W trakcie lotu na inspekcje oddziałów ustaszy jego samolot musiał wylądować na terenie
opanowanym przez partyzantów. Ciężko ranny Francetić został rozpoznany i przewieziony do
szpitala, gdzie niebawem zmarł. Jak wspominał jeden z ustaszy, Ivo Rojnica, „jego śmierć naród
chorwacki uznał za tragedię”37.
Tereny Bośni i części Chorwacji od przełomu lat 1941 i 1942 roku stały się polem bitwy
w krwawej i wyniszczającej wojnie domowej ustaszy z czetnikami i partyzantami. Walkę z Serbami
ustasze traktowali jako swój najważniejszy obowiązek. W styczniu 1944 roku minister Mladen
Lorković wygłosił w budynku parlamentu przemówienie, wydane później jako oddzielna książka.
Podkreślił w nim, że Chorwaci mają swój udział w światowej walce z komunizmem poprzez walkę
z marksistami Tity i czetnikami38. Niemiecki oficer Rudolf Ibeken, pytany po wojnie przez sąd
wojskowy o to, z kim walczyli ustasze, odpowiedział: „Głównym wrogiem ustaszy byli Serbowie.
Walka ustaszy przeciwko czetnikom to była walka Chorwacji – faszystowskiej Chorwacji –
przeciwko narodowej Serbii”39.
Zaciętość walki z serbskim ruchem oporu już w czasie wojny skłoniła wiele osób do twierdzenia,
że zbrodnie na Serbach były wyłącznie pochodną działań antypartyzanckich. Ale bliższe prawdy są
słowa chorwackiego historyka Slavko Goldsteina: „Nie ma wątpliwości, że genocyd Serbów
w NPCh był planowany i zaczął być wprowadzany w czyn przed wybuchem powstania i niezależnie
od jego przebiegu. Pozostaje tylko pytanie, czy ten plan został, przynajmniej w jakiejś mierze,
ograniczony przez powstanie lub też czy powstanie dało mu impuls, dzięki któremu się rozpędził do
rozmiarów kataklizmu”40.

Łagodzenie represji
Wieści o represjach wobec Serbów błyskawicznie stały się znane szerokiej opinii publicznej,
wywołując konsternację i krytykę nawet ze strony Niemiec i ich sojuszników. Dlatego ustasze starali
się w wypowiedziach dla niemieckiej prasy usprawiedliwiać swoją politykę, odwołując się zręcznie
do rasistowskich uprzedzeń nazistów.
„Co się tyczy Serbów – powiedział Pavelić w wywiadzie dla tygodnika «Neue Ordnung» z 24
sierpnia 1941 roku – doszło tu do pomieszania pojęć. Prawdziwych Serbów w Chorwacji nie jest
zbyt wielu. W większości są to Chorwaci wyznający religię serbsko-prawosławną i Wołosi”41.
I zapowiedział wysłanie dwustu pięćdziesięciu tysięcy Serbów do tzw. starej Serbii. Z tej
wypowiedzi wynikałoby, że poza koniecznymi przesiedleniami w NPCh nie dzieje się nic
niepokojącego. Mladen Lorković w wywiadzie dla tej samej gazety z 7 września 1941 roku tak
wyjaśniał Niemcom, kim są Wołosi: „To są resztki bałkańsko-romańskich i cygańskich mieszańców,
którzy się schronili przed Turkami na ziemiach chorwackich i w ten sposób uratowali przed
zniszczeniem”. Według niego nie byli oni „ani Chorwatami, ani Serbami”, choć jako wyznawcy
prawosławia podlegali wpływom cerkwi42. Ustasze starali się więc Niemcom przekazać komunikat:
nie ma mowy o eksterminacji Serbów, chodzi jedynie o pozbycie się szkodliwych, gorszych rasowo
„cygańskich mieszańców”. Przypomnijmy, że Niemcy prowadzili planową zagładę nie tylko Żydów,
ale i Romów.
Te tłumaczenia trafiały może do niektórych zagorzałych nazistów, ale na pewno nie do
sojuszników Niemiec. W węgierskim parlamencie w Budapeszcie zaprotestował baron Josif
Rajaczicz. Pomruki niezadowolenia napływały z Bułgarii. Ten prawosławny kraj z niepokojem
przyjmował fakt, że działania ustaszy miały wymiar tyleż etniczny, co religijny. Doszło do tego, że
o złagodzenie antyprawosławnej polityki i stworzenie choćby pozoru tolerancji religijnej zaczął
zabiegać współpracujący z Paveliciem szef macedońskich terrorystów Iwan Mihajłow, który
w latach 1941–1944 mieszkał w Zagrzebiu w willi w dzielnicy rządowej na Tuskańcu. Osobiście
przygotował też plan stworzenia Chorwackiej Cerkwi Prawosławnej.
Zbrodniami byli jednak przede wszystkim wstrząśnięci żołnierze włoscy, którzy spontanicznie
zaczęli przychodzić z pomocą prześladowanym Serbom i Żydom. Choć dowództwo włoskich sił
okupacyjnych było bardziej zdystansowane, to nie przeszkadzało swoim podwładnym w takich
zabiegach, choćby po to, by dokuczyć Chorwatom coraz chętniej spoglądającym w stronę Niemiec.
Dochodziło do krwawych incydentów: w rejonie Gospica włoski oficer Abata wstawił się za
Serbami i został zabity. W odwecie Włosi rozstrzelali trzech winnych jego śmierci, w tym
franciszkanina Janko Lopowicia. 7 września 1941 roku dowódca 2 Armii włoskiej Vittorio
Ambrosio podjął decyzję o rozszerzeniu zasięgu włoskiej okupacji na tereny dotąd pozostające
w gestii administracji NPCh. Wkroczenie oddziałów włoskich z ulgą przywitali serbscy mieszkańcy
tych ziem, poddani okrutnemu terrorowi43.
Postępowanie Włochów ogromnie rozczarowało ustaszy. Ivo Rojnica, kierownik administracji
NPCh w Dubrovniku, w 1941 roku oceniał, że Włosi rozwinęli masową kampanię propagandową
zniesławiającą NPCh, rozpowszechniając zdjęcia i opowieści o zbrodniach rzekomo popełnionych
przez ustaszy (w jego ocenie przynajmniej duża ich część była w rzeczywistości dziełem czetników).
Miał on jakoby stykać się z ich „codzienną dwulicowością”. Jego zdaniem celem Włochów było
uzyskanie pretekstu do okupowania Chorwacji44.
Na przełomie 1941 i 1942 roku ustasze napotkali kolejny problem. Bośniaccy muzułmanie
poprosili o wydzielenie zamieszkiwanych przez nich terenów z NPCh i utworzenie bezpośredniego
niemieckiego protektoratu. Choć Niemcy nie przyjęli tej propozycji, to jednak zaczęli tworzyć
muzułmańskie oddziały milicji, a nawet dywizję SS „Handschar” (na tle chorwackiego charakteru tej
jednostki doszło do ostrego sporu pomiędzy Paveliciem a Reichsführerem SS Heinrichem
Himmlerem).
W tym samym czasie ustasze zmienili taktykę działań. Rozwiązano oddziały „dzikich ustaszy”
odpowiedzialnych za największe zbrodnie, przeformowując je w nowe, bardziej zdyscyplinowane
jednostki. Obiecano bezpieczeństwo tym osobom, które opuszczą lasy i będą lojalne wobec NPCh.
Równocześnie jednak 16 kwietnia 1942 roku Pavelić wydał rozkaz rozstrzeliwania schwytanych
partyzantów i wziętych zakładników oraz palenia miejscowości, które mogą być wykorzystywane
przez nieprzyjaciela. Krótko mówiąc, od tej pory prześladowaniami mieli być objęci nie wszyscy
Serbowie, lecz „wyłącznie” ci, którzy popierali ruch oporu.
Na złagodzenie antyserbskiej polityki wpłynęły naciski nie tylko Włochów, ale też Niemców,
którzy w prowadzonej eksterminacji widzieli, zresztą słusznie, jeden z głównych powodów coraz
większej aktywności ruchu partyzanckiego w Chorwacji, Bośni i Hercegowinie. Pavelić nie mógł też
nie zauważyć, że działalność partyzancka kompromituje jego władzę i podkopuje zaufanie społeczne.
Mógł również dojść do wniosku, że po etapie rewolucji należy przejść do bardziej wyrafinowanych
i „cywilizowanych”, czy raczej nowoczesnych form represji. Słusznie więc stwierdza Rasim Hurem,
że ustasze nie zrezygnowali bynajmniej z programu „oczyszczenia” NPCh, jednak ich priorytetem
stało się zniszczenie ruchu partyzanckiego, stanowiącego bezpośrednie zagrożenie dla ich władzy45.
Z tej perspektywy patrząc, odciągnięcie choć części ludności od partyzantów wydawało się wysoce
pożądane.
Symbolem zmiany stało się powołanie 3 kwietnia 1942 roku Chorwackiej Cerkwi Prawosławnej.
Jej patriarcha miał urzędować w Zagrzebiu, utworzono też wydział teologii prawosławnej przy
uniwersytecie w Zagrzebiu. Dla Pavelicia istnienie Serbskiej Cerkwi Prawosławnej w NPCh, idącej
„drogą św. Sawy” i wspierającej wielkoserbskie idee, było nie do pomyślenia. Chorwacka Cerkiew
Prawosławna miała natomiast zaspokoić potrzeby religijne zwykłych wiernych, niekoniecznie zresztą
Serbów, ale też stacjonujących w NPCh oddziałów kozackich. W połowie 1942 roku władze ogłosiły
nawet, że do służby państwowej mogą być przyjmowani „lojalni prawosławni”. Dzięki powołaniu
Cerkwi Pavelić „udobruchał bułgarskie kręgi serbofilskie”46. Było już jednak, jak napisał Ivo
Rojnica, „za późno”47.

Kościół katolicki wobec ludobójstwa

Dyskusjom na temat zbrodni popełnionych na Serbach towarzyszą spory o odpowiedzialność za nie
Kościoła katolickiego. Większość ustaszy, w tym sam Ante Pavelić, przyznawało się do mocnych
związków z religią katolicką, dlatego zaraz po wojnie pojawiła się teoria „klerofaszyzmu”,
faktycznie przerzucająca odpowiedzialność za zbrodnie na Kościół katolicki i Watykan. Szczególnie
dobitnie została ona sformułowana w pracy Viktora Novaka Magnum Crimen, przynoszącej skądinąd
wiele ciekawego materiału źródłowego48. Inną znaną i przetłumaczoną na kilka języków książkę
napisał w tym duchu włoski dziennikarz Marco Rivelli49. Choć najgłośniejsze prace są dziełem
autorów o przekonaniach lewicowych, to spotykają się one z sympatią osób o prawosławnej
tożsamości.
Alojzije Stepinac, arcybiskup Zagrzebia w latach 1937–1960, fotografia z 1934 roku.
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Na czele Kościoła chorwackiego stał od 1937 roku arcybiskup Alojzije Stepinac. Powstanie NPCh
przyjął on z zadowoleniem, widząc w nim spełnienie marzeń o niepodległości. Dlatego poparł nowe
władze i zadeklarował wobec nich lojalność, pomagając im w nawiązaniu kontaktu z Watykanem.
Także papież Pius XII zareagował pozytywnie na rządy ustaszy i już w maju 1941 roku przyjął na
audiencji poglavnika Pavelicia. Jak zauważył znawca przedmiotu Michael Phayer: „I papież,
i Stepinac uważali komunizm za największe zagrożenie dla chrześcijaństwa, więc nie dziwi, że
Watykan opowiedział się po stronie państwa chorwackiego”50. Watykan nie uznał państwa ustaszy,
ale wysłał tam wizytatora apostolskiego, benedyktyna ojca Giuseppe Ramiro Marcone.
Bardzo szybko jednak arcybiskup Stepinac i część biskupów zorientowali się, że rządom ustaszy
towarzyszy bezwzględny terror. Na wieść o masowym mordzie w Glinie prymas Chorwacji
natychmiast wystosował list do Pavelicia. Po przypomnieniu serbskich przewin wobec Chorwatów
poinformował poglavnika o egzekucji w Glinie, przy czym zaznaczył, że zabijanie ludzi niewinnych
stoi w sprzeczności z zasadami moralności chrześcijańskiej. Jednocześnie poprosił władze
o podjęcie „natychmiastowych działań” w celu zapobieżenia dalszej przemocy, aby na terytorium
NPCh „nie zabito ani jednego Serba, któremu nie udowodni się krwawych win zasługujących na karę
śmierci”51. Zdaniem chorwackiego historyka Slavko Goldsteina wpłynęło to na pewne zahamowanie
genocydu, ustasze zrezygnowali bowiem z dokonywania dalszych masowych mordów na oczach
chorwackich mieszkańców.
Latem 1941 roku Stepinac protestował przeciwko warunkom deportacji Żydów i Serbów,
ubolewał nad wprowadzeniem ustaw rasistowskich, a zwłaszcza nad nakazem noszenia opasek
z gwiazdą Dawida przez chrześcijan żydowskiego pochodzenia. W listopadzie 1941 roku Stepinac
wraz z innymi hierarchami skrytykował akcję przymusowej rekatolicyzacji. Zawiesił również
w posłudze trzech księży szczególnie zaangażowanych w zbrodnie na Serbach, w tym komendanta
Jasenovaca. Na początku 1943 roku zaś uznał w liście do Pavelicia obóz Jasenowac za „plamę na
honorze NPCh”52. Według Michaela Phayera: „Żaden inny przywódca Kościoła państwowego nie
wypowiadał się na temat ludobójstwa tak ostro jak Stepinac”53.
Ludobójcze czystki na Serbach były „autorskim” dziełem ustaszy i obciążanie za nie Kościoła
katolickiego jest dużą przesadą. Nie zmienia to faktu, że część duchowieństwa sympatyzowała
z ustaszami, nierzadko tak dalece, że brała bezpośredni udział w zbrodniach. Inni głosili nauki
ewidentnie sprzeczne z zasadami moralnymi katolicyzmu: na przykład ks. Dionizije Juričew
twierdził, że zabijanie siedmioletnich dzieci nie jest grzechem. Spośród biskupów najdalej we
współpracy z ustaszami poszedł arcybiskup Sarajewa Ivan Šarić, prymas Bośni i Hercegowiny.
Według ustaleń serbskich historyków w eksterminację Serbów i Żydów pośrednio lub bezpośrednio
włączonych było 989 katolickich księży chorwackich. Spośród nich 128 angażowało się w zmuszanie
prawosławnych do przejścia na katolicyzm, 69 znalazło się jako ochotnicy w oddziałach
domobranów i ustaszy, 133 uczestniczyło w przymusowych deportacjach Serbów, z czego 27
osobiście brało udział w zbrodniach54.

Oddziały ustaszy w Banja Luce, maj 1941 roku.

Fot. akg images/BE&W

Wsparcie Kościoła dla ustaszy sprowokowało czetników i partyzantów Tity do krwawych

rozpraw z księżmi, dlatego wielu duchownych opuściło Chorwację. Na emigrację do frankistowskiej
Hiszpanii udał się między innymi arcybiskup Šarić, co najpewniej uratowało mu życie. Arcybiskup
Stepinac postanowił pozostać z wiernymi swojego Kościoła. 18 września 1946 roku został
aresztowany, a 30 września postawiony przed sądem. Zarzucono mu między innymi kolaborację
z władzami NPCh, udział w przymusowej akcji konwersyjnej, tolerancję dla księży uczestniczących
w zbrodniach, wreszcie wsparcie dla antykomunistycznego ruchu oporu. 10 października 1946 roku
skazano go na szesnaście lat ciężkich robót, jednak ostatecznie osadzono w więzieniu, a po pięciu
latach resztę wyroku zamieniono mu na areszt domowy w rodzinnej miejscowości. Zaraz po wyroku
w Rzymie ukazała się praca jezuity Florello Cavallego Proces arcybiskupa Zagrzebia, broniąca
Stepinaca przed wszystkimi zarzutami. Nic więc dziwnego, że Pius XII w listopadzie 1952 roku
mianował go kardynałem, w odpowiedzi na co Jugosławia zerwała stosunki dyplomatyczne
z Watykanem. Kardynał Alojzije Stepinac zmarł 10 lutego 1960 roku. Po upadku komunizmu,
w 1998 roku, papież Jan Paweł II ogłosił go męczennikiem za wiarę i dokonał jego uroczystej
beatyfikacji. Dla wielu była to decyzja kontrowersyjna, jednak kardynał Stepinac, podobnie jak
greckokatolicki arcybiskup Andrzej Szeptycki, był bez wątpienia człowiekiem głęboko oddanym
swojemu Kościołowi i ojczyźnie.

Upadek NPCh i śmierć Pavelicia

Na przełomie 1942 i 1943 roku poglavnik zdymisjonował Slavko i Eugena Kvaterników. Ojciec i syn
skupili w swoich rękach tak dużą władzę, że Pavelić poczuł się zagrożony. Koniec roku 1943
przyniósł chorwackiemu przywódcy duży sukces. Gdy 8 września 1943 roku Włochy skapitulowały
przed aliantami, oddziały NPCh natychmiast zajęły, w uzgodnieniu z Niemcami, Dalmację.
Ale rok 1943 przyniósł też gwałtowny rozwój ruchu partyzanckiego. Po kapitulacji Włoch ruch
oporu zdołał przejąć od oddziałów włoskich znaczne ilości broni i amunicji, dzięki czemu jego siła
zdecydowanie wzrosła. Wiosną 1944 roku inicjatywa przeszła w ręce oddziałów Tity, które w końcu
roku liczyły ponad osiemset tysięcy żołnierzy. Na korzyść komunistów zadziałał fakt, że alianci
w 1944 roku wycofali swoje poparcie dla czetników Mihailovicia. Odtąd toczyli oni samotną walkę
przeciwko komunistom, a w 1946 roku gen. „Draża” został schwytany przez służby specjalne Tity
i stracony.
Jesienią 1944 roku na Bałkany wkroczyła Armia Czerwona, która niebawem zajęła Belgrad.
W końcu 1944 roku Niemcy i ustasze ustabilizowali jednak front, a na początku 1945 odnieśli nawet
pewne lokalne sukcesy, odbijając z rąk partyzantów Travnik. Aż do samego końca wojny ustasze
dopuszczali się masowych zbrodni na Serbach. 6 grudnia 1944 roku koło miejscowości Donja
Dubica zabili 120 ludzi, a następnego dnia rano już w samej wiosce zamordowali kolejne 590
osób55.
W końcu 1944 roku NPCh była jednym z nielicznych państw wspierających Niemcy. Ustasze
zdawali sobie sprawę z beznadziejności sytuacji, dlatego niektórzy z nich zaczęli na własną rękę
szukać wsparcia u aliantów zachodnich. Paveliciowi nie pozostawało jednak nic poza trwaniem
u boku nazistowskich Niemiec. Na próbę puczu ze strony ministra spraw zagranicznych Lorkovicia
zareagował zdecydowanie: osadził go w więzieniu, a w kwietniu 1945 roku kazał rozstrzelać.
Na początku 1945 roku Pavelić zapowiedział obronę na „linii króla Zvonimira” i oświadczył, że
prędzej rzeka Sawa zmieni swój bieg, niż partyzanci wejdą do Zagrzebia. Ale 12 kwietnia
partyzancka 1 Armia Jugosłowiańska przerwała front i rozpoczęła marsz na stolicę Chorwacji.
Ustasze stawiali do końca zacięty opór, wojna była wszakże przegrana. 6 maja 1945 roku Pavelić
wyjechał z Zagrzebia. Razem z nim miasto opuściły rzesze ludzi słusznie obawiających się
komunistycznych represji i serbskiej zemsty. Wielotysięczny tłum skierował się do granic Austrii,
jednak w okolicy Bleiburga okazało się, że alianci nie zgadzają się, by ci ludzie znaleźli się pod ich
okupacją. Chorwaci musieli poddać się nacierającym oddziałom jugosłowiańskiej partyzantki, które
sprawiły im krwawą łaźnię. W masowych egzekucjach zamordowano od czterdziestu do
sześćdziesięciu tysięcy osób. Większość z nich stanowili ludzie niewinni, wśród zabitych znalazł się
jednak także na przykład Mile Budak, współodpowiedzialny za ludobójcze czystki, którego stracono
w czerwcu 1945 roku. Jugosłowianie schwytali również Slavko Kvaternika, którego skazano na karę
śmierci i stracono w czerwcu 1947 roku56. Jego syn Eugen Kvaternik zdołał wyjechać do Argentyny,
lecz w 1962 roku zginął w wypadku samochodowym. Otwarte pozostaje pytanie, czy była to
zwyczajna katastrofa, czy też zamach jugosłowiańskich służb specjalnych.
Ante Paveliciowi udało się przedostać do Austrii, gdzie uzyskał schronienie w klasztorze
Leingreith. Jesienią 1945 roku trafił do Rzymu i zamieszkał w chorwackim klasztorze św. Hieronima
przy via Tomacelli 132, który stał się jednym z głównych miejsc schronienia uciekających ustaszy57.
Gdy po procesie arcybiskupa Stepinaca alianci faktycznie zrezygnowali z dalszego ścigania
chorwackich faszystów, Pavelić przedostał się w 1947 roku do Argentyny, gdzie żyła liczna,
ponadstutysięczna emigracja chorwacka. Poczuł się tam na tyle pewnie, że w 1951 roku w Buenos
Aires powołał chorwacki rząd na uchodźstwie, a kilka lat później, w 1956 roku, utworzył Chorwacki
Ruch Wyzwoleńczy (ChRW), organizację, która prowadziła akcje terrorystyczne przeciwko władzom
jugosłowiańskim niemal do upadku komunizmu. Uznany przez komunistyczny rząd Jugosławii za
szczególnie niebezpiecznego, Pavelić stał się celem polowania organizowanego przez
jugosłowiańskie służby specjalne. 10 kwietnia 1957 roku został ranny w zamachu na przedmieściach
Buenos Aires. Wobec zagrożenia życia wyjechał najpierw do Chile, a niedługo potem do stolicy
Hiszpanii Madrytu58.
Ante Pavelić w czasie rekonwalescencji po zamachu na jego życie, Buenos Aires, 1957 rok.
Fot. Keystone/Hulton Archive/Getty Images

Rany odniesione w zamachu mocno się odbiły na zdrowiu Pavelicia. W grudniu 1959 roku jego
stan był już krytyczny. 18 grudnia franciszkanin, ojciec Branko Marić wyspowiadał ciężko chorego
poglavnika, a inny zakonnik, ojciec Miguel Oltra udzielił mu komunii. 27 grudnia o godzinie 20.00
ojciec Marić udzielił Paveliciowi ostatniego namaszczenia. „Tego dnia – jak napisał biograf
przywódcy ustaszy Bogdan Krizman – Ojciec św. Jan XXIII udzielił mu prywatnego
błogosławieństwa”59. 28 grudnia o 3.55 nad ranem Pavelić zmarł we śnie. W ręce zmarłego włożono
różaniec, który dostał od papieża Piusa XII podczas audiencji w 1941 roku. Uroczystości
pogrzebowe odbyły się 31 grudnia o godzinie 12.00 w kościele św. Izydora w Madrycie. W imieniu
Chorwackiego Ruchu Wyzwoleńczego mowę pożegnalną wygłosił dr Zvonko Matić. Zabrali też głos
dr Andrij Ilić, przedstawiciel rumuńskiej Żelaznej Gwardii, oraz dr Vladimir Pastuszczuk,
reprezentujący zdominowany przez banderowców Antybolszewicki Blok Narodów.

Próba podsumowania
W Historii Chorwacji Dragutina Pavličevicia tak określono rządy ustaszy: „Naród chorwacki nie ma
powodu do dumy z czteroletniego okresu NPCh, ale tak samo nie może, jako jedyny w całej Europie,
jeszcze dziś być trzymany w więzieniu jako zbrodniarz za swoją niedawną historię. Tak samo nie
można i nie wolno NPCh wymazać z narodowej historycznej pamięci. To jest część historii
chorwackiej, której nie ma powodu wyolbrzymiać ani bezkrytycznie demonizować”60.
Te słowa stosunkowo łagodnie traktują historię NPCh. Inna rzecz, że dziesięciolecia propagandy
wyolbrzymiającej okrucieństwo dokonanych mordów (dobry przykład stanowi tu przywoływany
fragment książki Curzia Malapartego), a jeszcze bardziej towarzyszące temu w Jugosławii próby
kompromitowania niepodległościowych aspiracji Chorwatów, wielu z nich popychały w kierunku
rehabilitacji okresu II wojny światowej. W rezultacie chętnie dawano posłuch świadectwom ustaszy,
argumentujących: „prawdą jest, że Serbowie pierwsi zaczęli akcje przeciwko nam”61. I choć nawet
obrońcy NPCh przyznawali, że i oni dopuszczali się przestępstw, to jednocześnie uważali, że
pomiędzy działaniami ustaszy a postępowaniem czetników i partyzantów Tity w najgorszym dla
Chorwatów wypadku należy postawić znak równości.
W wyniku działań ustaszy zginęło ponad trzysta tysięcy Serbów, których większość wymordowano
w obozach koncentracyjnych lub lokalnych masowych egzekucjach. Pomiędzy zbrodniami
nacjonalistów chorwackich i ukraińskich można dostrzec pewne podobieństwa. W obu wypadkach
plan przeprowadzenia ludobójczych czystek został opracowany w latach trzydziestych i zapewne był
wspólnie konsultowany. I jedni, i drudzy wychodzili z nacjonalistycznego założenia, że państwo musi
być jednolite etnicznie, przy czym tylko bezwzględność i okrucieństwo sprawią, że zastosowane
rozwiązania będą trwałe. Oczywiście stworzenie NPCh pozwoliło ustaszom, inaczej niż było to
w wypadku członków OUN, na wprowadzenie terroru państwowego: dyskryminującego
prawodawstwa i kierowania wszystkich „niepożądanych elementów” do sieci obozów
koncentracyjnych, ich przymusowego wysiedlania do Serbii lub przymuszania do konwersji religijnej
i narodowościowej. Jednak niezależnie od tego część masowych mordów została w NPCh
w 1941 roku dokonana siłami naprędce stworzonych lokalnych oddziałów, tak zwanych dzikich
ustaszy. Te masowe zbrodnie przedstawiano jako mające oddolny i spontaniczny charakter,
a cechującą je dużą brutalność tłumaczono prymitywizmem sprawców.
Pewne jest, że ta fala rzekomych „żywiołowych pogromów” została sztucznie wywołana przez
ustaszy. Właśnie temu celowi służyły liczne wyjazdy w teren czołówki ustaszowskiego
kierownictwa, w tym Mile Budaka i Mladena Lorkovicia. Okrucieństwo wpisane w mordy miało
bardziej przerazić Serbów, ale wykorzystywano je później także do tego, by ukryć starannie
przygotowany plan eksterminacji. Ante Pavelić rozwiązał jesienią 1941 roku formacje dzikich
ustaszy między innymi po to, by wywołać wrażenie, że nie odpowiada za ich poczynania. Ta właśnie
część operacji eksterminacji najbardziej przypomina, jak sądzę, „scenariusz wołyński”.
Czy UPA miała narodowowyzwoleńczy charakter?
W czerwcu 1994 roku w Podkowie Leśnej odbyła się konferencja na temat stosunków polsko-
ukraińskich w latach 1918–1948. Z inicjatywy miesięcznika „Karta”, głównego organizatora
spotkania, jego uczestnicy (po jedenastu z każdej ze stron) podpisali na koniec wspólny, lecz
z trudem wynegocjowany komunikat. Czytamy w nim między innymi: „Obie strony zgadzają się co do
narodowowyzwoleńczego charakteru Ukraińskiej Powstańczej Armii. Strona polska negatywnie
ocenia jednak politykę i metody UPA stosowane wobec ludności polskiej. […] Strona polska uważa,
że ukraińskie podziemie nacjonalistyczne rozpoczęło działania zmierzające do depolonizacji
obszarów Zachodniej Ukrainy, m.in. poprzez akcje wyniszczenia ludności polskiej. […] geneza
i rozmiary zbrodni ukraińskich nacjonalistów na ludności polskiej nie znalazły dotąd właściwego
miejsca w historiografii Ukrainy. Opinia publiczna w Polsce oczekuje uwzględnienia w tej
historiografii faktów wyjątkowych okrucieństw, jakich się wówczas dopuszczono na Polakach”1.
O ile na Ukrainie komunikat pozostał niezauważony, to w wypadku Polski stał się z czasem
przedmiotem krytyki środowisk kresowo-narodowych, przybierającej na sile z roku na rok.
Podstawowym zarzutem formułowanym pod adresem sygnatariuszy dokumentu było uznanie
narodowowyzwoleńczego charakteru UPA. Choć w tekście znalazło się też zdanie, w którym „strona
polska” uznała „fakty eksterminacji ludności cywilnej” dokonane przez UPA wobec Polaków na
Wołyniu „za zbrodnię ludobójstwa”, to i tak uczestnikom spotkania w Podkowie zarzucono chęć
relatywizacji przestępstw dokonanych przez ukraińskich nacjonalistów, a nawet ich
usprawiedliwianie i zakłamywanie2.
Ten spór odsłonił zasadniczy podział wśród polskich naukowców oraz publicystów i polityków
w kwestii oceny UPA. Choć zdawano sobie dość powszechnie sprawę, jak bardzo zbrodnia
wołyńsko-galicyjska oraz przymusowe wysiedlenia mniejszości ukraińskiej w trakcie akcji „Wisła”
obciążyły pamięć historyczną Polaków i Ukraińców, to jednocześnie z tego faktu wyciągano
odmienne wnioski.
Pierwsza grupa, przejęta ideami „Solidarności” i paryskiej „Kultury”, odrzucała endeckie poglądy
w skrajnej wersji negujące w ogóle istnienie narodu ukraińskiego, w innej proponujące porozumienie
z Rosją kosztem Ukrainy. Uważała też, że o wszystkich bolesnych problemach z przeszłości należy
rzetelnie dyskutować z Ukraińcami, wystrzegając się przy tym wygłaszania narodowego monologu
krzywd. Patrząc z tej perspektywy, uznawano prawo Ukraińców do buntu przeciwko Polsce i walki,
przyjmując umownie, o „ukraiński Lwów”. Dostrzegano również fakt, że partyzanci UPA przez wiele
lat walczyli z ZSRS o niepodległość swojego kraju. Równocześnie jednak wydawało się oczywiste,
że należy bezwarunkowo potępić wszelkie zbrodnie popełnione na ludności cywilnej, w tym
zbrodnię wołyńską i akcję „Wisła”. Takiego właśnie podejścia oczekiwano od strony ukraińskiej.
Druga grupa z kolei uważała, że – w łagodniejszym ujęciu – skala i charakter okrucieństw
popełnionych przez UPA całkowicie uniemożliwiają traktowanie członków tej formacji jako
partyzantów walczących o niepodległość ojczyzny. Ze skrajniejszej perspektywy niewybaczalnym
złem było już każde ukraińskie wystąpienie przeciwko Polsce, nawet jeśli nie wiązało się ono
z popełnieniem zbrodni przeciwko ludności cywilnej. Zwolennicy tej opcji twierdzili, że trzeba
uzależnić rozwój normalnych stosunków z Ukrainą od uznania przez jej władze zbrodni na Polakach
za ludobójstwo (z wszystkimi tego konsekwencjami, w tym daniem satysfakcji moralnej
i materialnej), a OUN i UPA za organizacje zbrodnicze. Samą już dyskusję toczącą się na Ukrainie na
temat ewentualnego przyznania uprawnień kombatanckich członkom UPA zwolennicy tej opcji
uznawali za antypolską.
Ten zasadniczy spór toczy się w zasadzie do dzisiaj, przy czym jego uczestnicy często nie
doceniają tego, jak istotne znaczenie ma on dla kształtu współczesnych relacji polsko-ukraińskich.

Polska polityka historyczna wobec Ukrainy, lata 1989–2002

Rzeczywistość społeczna początku lat dziewięćdziesiątych bynajmniej nie zachęcała do przyjęcia
otwartej postawy wobec Ukrainy. W społeczeństwie polskim głęboko zakorzenione były różnego
rodzaju antyukraińskie uprzedzenia i stereotypy, w czym istotny udział miały lata komunistycznej
propagandy, przedstawiającej właściwie wszelkie wysiłki nakierowane na uzyskanie przez Ukrainę
niepodległości jako wrogie Polsce. Nic więc dziwnego, że nowo powstałe państwo ukraińskie wielu
Polaków z góry uznawało za zagrożenie, a jego obywateli postrzegało jako niechętnych wszystkiemu
co polskie. Elity polityczne rodzącej się III Rzeczypospolitej siłą rzeczy musiały liczyć się z tymi
nastrojami, część z nich zapewne je nawet podzielała.
W tym kontekście należy docenić fakt, że – niezależnie od licznych zaniechań i niekonsekwencji –
właściwie już od 1989 roku władze III RP podejmowały decyzje z reguły życzliwe wobec
ukraińskiej państwowości. Dowodem na to jest błyskawiczna decyzja premiera Jana Krzysztofa
Bieleckiego, by uznać niepodległość Ukrainy, dzięki czemu III Rzeczpospolita jako pierwsze
państwo na świecie uznała ukraiński akt niepodległości. Zaskoczyło to, a nawet wprawiło
w konsternację samych Ukraińców, którzy ten honor chcieli zachować dla Kanady – ta uczyniła to
wszakże dopiero jako druga.
Istotnym i szczęśliwie przyjętym wówczas – zresztą do dziś przestrzeganym – aksjomatem polskiej
polityki zagranicznej wobec Ukrainy stało się rozłączenie kwestii bieżącej polityki od rozliczeń
historycznych. Zdecydowano się więc wspierać bez zastrzeżeń ukraińskie aspiracje
niepodległościowe, sprawy przeszłości zaś rozwiązywać na drodze prowadzonego równolegle
dialogu.
Polska klasa polityczna była świadoma istniejących wzajemnych obciążeń historycznych, jednak
z pewną naiwnością uważała, że z biegiem czasu, w miarę następujących zmian pokoleniowych
i otwartej dyskusji historyków sprawy przeszłości niejako same się rozwiążą. W latach
dziewięćdziesiątych wielu osobom wydawało się, że nastąpił „koniec historii” i nastał, przynajmniej
w Europie Środkowej i Wschodniej, czas pojednania pomiędzy narodami. Na elity polityczne
tworzącej się III Rzeczypospolitej duży wpływ miały idee Jerzego Giedroycia, który stał się
patronem nieformalnego ruchu głoszącego konieczność pokonania historycznych uprzedzeń wobec
Ukraińców i bliskiej współpracy z Ukrainą3. Najprostszą receptą pojednania wydawało się przejęcie
wzoru z listu biskupów polskich do biskupów niemieckich z 1965 roku, w którym po raz pierwszy
zastosowano formułę „Przebaczamy i prosimy o wybaczenie”. List ten, jak wiadomo, wywarł
ogromny wpływ na kształt dialogu polsko-niemieckiego i chciano podobne rozwiązanie zastosować
w relacjach z Ukrainą.
Dlatego w polskiej polityce wobec przeszłości przyjęto założenie, by przeprowadzenie
historycznego rachunku krzywd zacząć od siebie. Oznaczało to konieczność napiętnowania
w pierwszej kolejności własnych przewin wobec Ukraińców, a więc przedwojennej polityki
narodowościowej oraz przymusowych wysiedleń w trakcie akcji „Wisła”, których celem było
doprowadzenie do wymuszonej asymilacji narodowej mniejszości ukraińskiej w Polsce. Zakładano,
że w odpowiedzi na polską szczerość po drugiej stronie będzie się równie otwarcie mówić
o mordach na Polakach. Wydawało się wówczas możliwe zamknięcie rachunku krzywd z czasów
wojny i powojnia polskim potępieniem „Wisły” i następującym po nim ukraińskim aktem ekspiacji za
zbrodnię wołyńską 1943 roku. By to osiągnąć, należało, jak sądzono, przede wszystkim cierpliwie
poczekać, aż na Ukrainie wśród politycznych i naukowych elit dojrzeje świadomość moralnej
konieczności krytycznego zrewidowania własnej historii.
Dlatego już w 1990 roku, jeszcze przed ogłoszeniem niepodległości Ukrainy, Senat RP
w specjalnej uchwale jednoznacznie potępił akcję „Wisła”. Równie krytycznie na temat wysiedlenia
Ukraińców wypowiedziała się w 1997 roku w zainspirowanym przez Jerzego Giedroycia liście
grupa polskich intelektualistów (jego sygnatariuszami byli między innymi Andrzej Wajda
i prof. Tomasz Strzembosz). Z kolei w podpisanej w tym samym roku „Deklaracji o przebaczeniu
i pojednaniu” prezydentów Polski i Ukrainy przypomniano „o krwi Polaków przelanej na Wołyniu”,
jednocześnie zaś akcję „Wisła” określono jako „oddzielną, dramatyczną kartę […] uderzającą w ogół
społeczności ukraińskiej w Polsce”4. W podobnym duchu był utrzymany list prezydenta RP
Aleksandra Kwaśniewskiego z kwietnia 2002 roku do uczestników organizowanej przez Instytut
Pamięci Narodowej konferencji na temat akcji „Wisła” w Krasiczynie, w którym „w Imieniu
Rzeczypospolitej” wyraził on ubolewanie wobec wszystkich Ukraińców, „którzy ucierpieli w wyniku
haniebnych działań”5.
Równolegle Ministerstwo Spraw Zagranicznych wspierało dialog historyczny polskich
i ukraińskich naukowców, przede wszystkim zaś pomyślany jako kontynuacja konferencji
w Podkowie Leśnej wieloletni cykl seminariów „Polska–Ukraina: trudne pytania”. Ich organizatorem
był Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej (a początkowo także Związek Ukraińców
w Polsce). Konferencje (w sumie trzynaście) odbywały się dwa razy w roku, na przemian w Polsce
i na Ukrainie. W ich trakcie historycy z obu państw wygłaszali referaty na te same wybrane tematy,
po czym odbywała się, nierzadko burzliwa, dyskusja. Zarówno wystąpienia, jak i towarzyszące im
spory zostały opublikowane w jedenastu tomach6. Niezależnie od wartości wygłoszonych referatów
seminaria stały się miejscem stałych spotkań i wymiany poglądów historyków z obu państw, co
pozwoliło lepiej poznać i zrozumieć wzajemne stanowiska7.
Prezydenci Polski, Aleksander Kwaśniewski, i Ukrainy, Leonid Kuczma, wymieniają dokumenty po
podpisaniu deklaracji o pojednaniu między narodami Polski i Ukrainy. Kijów 21 maja 1997 roku.
Fot. PAP/CAF- EPA/Sergey Supinsky

Na uwagę zasługuje fakt, że za ich organizację odpowiadali dawni żołnierze 27 Wołyńskiej

Dywizji Piechoty AK – między innymi Władysław Filar i Andrzej Żupański – którzy przecież byli
naocznymi świadkami zbrodni popełnionych przez UPA. Tymczasem największymi krytykami
seminariów okazali się członkowie organizacji kresowych wywodzący się ze środowisk
kombatanckich o zgoła innej tradycji. Przykładowo Szczepan Siekierka i Edward Prus byli członkami
sowieckiej formacji pomocniczej tzw. Istriebitielnych Batalionów, natomiast Jan Niewiński, który
uczestniczył w obronie bazy samoobrony w Rybczy, później służył w 4 Dywizji Piechoty, a od
czerwca 1945 do lipca 1956 roku w Korpusie Bezpieczeństwa Wewnętrznego, gdzie „brał aktywny
udział w walkach z reakcyjnym podziemiem”8.
Opublikowano również wiele prac dotyczących relacji pomiędzy Polakami a Ukraińcami w XX
wieku, między innymi Ryszarda Torzeckiego i Andrzeja Leona Sowy9. Dużą rolę odegrały też
inicjatywy dokumentowania zbrodni popełnionych na ludności polskiej Wołynia. Pierwszą próbą
zestawienia polskich strat była wydana w 1990 roku książka Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich
dokonane na ludności polskiej na Wołyniu 1939–1945 przygotowana przez Józefa Turowskiego
i Władysława Siemaszkę10. W 2000 roku ukazała się kontynuacja tej pracy napisana przez
Władysława Siemaszkę i jego córkę Ewę. Choć można mieć zastrzeżenia do zdolności analitycznych
autorów, to bez wątpienia udało im się zebrać ogromne bogactwo informacji na temat tragicznych
losów Polaków na Wołyniu11. Wstrząsem okazały się ekshumacje Polaków pomordowanych w Woli
Ostrowieckiej dokonane z inicjatywy Leona Popka.
Dzięki tym wszystkim wysiłkom historycy polscy poczynili poważne postępy w badaniach
naukowych. Odkrywane fakty na temat antypolskich akcji UPA często potwierdzały to, co wcześniej
wiedziano wyłącznie z relacji świadków. Nic więc dziwnego, że z każdą podejmowaną przez
polskie elity inicjatywą potępiającą akcję „Wisła” rosło w społeczeństwie polskim przekonanie, że
należy oczekiwać od strony ukraińskiej podobnego gestu, czyli krytycznej oceny mordów na Wołyniu
i w Galicji Wschodniej popełnionych w trakcie prowadzenia „antypolskiej akcji”. Tym bardziej że
coraz częściej pojawiały się zarzuty, że cierpienia Polaków na Wołyniu podlegają cenzurze
politycznej. Nierzadko można było usłyszeć: „rodziny ofiar ukraińskiego ludobójstwa na Wołyniu
traktowane są jako zawada na drodze do polsko-ukraińskiego zbliżenia, rzekomo możliwego bez
ustalenia, kto, czego i kiedy dokonał”12.

Archeolog wydobywa ze zbiorowej mogiły ludzkie kości znalezione na tzw. trupim polu w rejonie wsi
Ostrówki, 28 lipca 2011 roku.
Fot. PAP/Darek Delmanowicz

Sześćdziesiąta rocznica tragicznych wydarzeń na Wołyniu stała się tym momentem, w którym
polska opinia publiczna dość zgodnie uznała, że nie można już zwlekać z uczczeniem pamięci
wówczas pomordowanych. Na przełomie 2002 i 2003 roku powody, dla których dyskusja na temat
rzezi na Wołyniu była w Polsce dotąd spychana na drugi plan, straciły na ważności. Poznano bowiem
podstawowe fakty o skali i mechanizmach zbrodni na Polakach, niemało też powiedziano o winach
polskich wobec Ukraińców. Niepodległa Ukraina miała już ponad dziesięć lat i argument o młodej
państwowości przestał być w Polsce przekonujący. W dodatku zorganizowanie obchodów
w 2003 roku, w sześćdziesiątą rocznicę wydarzeń wołyńskich, było ostatnią szansą na to, by wzięli
w nich udział najbardziej zainteresowani – ci, którzy na Wołyniu utracili najbliższych.
Kancelaria Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego i MSZ już w połowie 2002 roku rozpoczęły
przekonywanie strony ukraińskiej do wspólnego uczczenia rocznicy zbrodni wołyńskiej. Szef Biura
Bezpieczeństwa Narodowego Marek Siwiec wielokrotnie jeździł na Ukrainę, aby przekonać do tego
wschodnich partnerów.

Uroczystości wołyńskie 2003 roku – ukraińska polityka historyczna

a Wołyń ’43
„Trzech największych ukraińskich hetmanów to: Lenin, Stalin i Chruszczow. Lenin, bo stworzył
państwo ukraińskie. Stalin, bo zjednoczył wszystkie ziemie ukraińskie. A Chruszczow, bo dodał do
nich Krym”. Ten popularny w latach dziewięćdziesiątych – a dziś raczej zapomniany – dowcip
dobrze pokazywał kłopot, jaki sami Ukraińcy mieli z historią własnego państwa. Powstało ono
przecież w granicach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej powołanej przez
bolszewików w kontrze wobec Ukraińskiej Republiki Ludowej. Tworzenie przez komunistów
narodowych republik w ramach Związku Sowieckiego miało wywołać wrażenie, że hasło
samostanowienia narodów jest przez nich traktowane poważnie i że kwestia poszanowania praw
językowych i kulturowych ludów żyjących w imperium rosyjskim pod ich rządami znajdzie
ostateczne, sprawiedliwe rozwiązanie. Zabieg ten zapewnił bolszewikom ostateczne zwycięstwo nad
wojskami „białych”, których władza kojarzyła się jednoznacznie z narodowościowym uciskiem.
Inna rzecz, że wielu komunistów chciało początkowo szczerze taki właśnie program realizować.
W latach dwudziestych w republikach związkowych, w tym na Ukrainie, szeroko rozwinęła się
kultura narodów, dotąd w Rosji carskiej sztucznie ograniczana różnymi zakazami. Proces ten
zatrzymał brutalnymi represjami prowadzonymi w latach trzydziestych Stalin, który dostrzegł, że
nadmiernie rozwinięty patriotyzm republikański zagraża spoistości i całości państwa. Osoby
odpowiedzialne za ten „narodowy eksperyment” rozstrzeliwano, a dotąd hołubionych twórców
represjonowano lub szykanowano.
Błędem jest jednak mniemanie, że tak zwany narodowy komunizm został wówczas całkowicie
wypleniony. Rządząca republikami związkowymi partyjna nomenklatura, wraz ze stojącymi na jej
czele pierwszymi sekretarzami, wszędzie cechowała się specyficznym regionalnym poczuciem
wspólnoty. To właśnie z tak ukształtowanego środowiska nomenklatury partyjnej wywodzili się
przywódcy niepodległego państwa ukraińskiego, z pierwszymi prezydentami Leonidem Krawczukiem
i Leonidem Kuczmą na czele.
Wychowane w ZSRS elity nowego państwa stanęły między innymi przed niełatwym zadaniem
stworzenia spójnej wizji przeszłości, która stałaby się wspólną częścią tożsamości obywateli
Ukrainy. Od biedy kanon podstawowych wydarzeń historycznych łączących umowny wschód i zachód
Ukrainy można było sobie wyobrazić do początku XX wieku. Koniecznie musiały się w nim znaleźć
historia Rusi Kijowskiej, przyjęcie wschodniego chrześcijaństwa w 988 roku, kozackie powstania
z XVII wieku z najsłynniejszym wywołanym przez hetmana Bohdana Chmielnickiego, początki
kształtowania się narodu ukraińskiego (czy jak kto woli – nowoczesnego narodu) w połowie XIX
wieku, wreszcie walki o niepodległość z lat 1917–1921, choć tu sytuacja zaczynała się już jednak
wyraźnie komplikować. W wydawanych podręcznikach znacznie cieplej pisano o rządzących
Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką w latach dwudziestych niż o przywódcy Ukraińskiej
Republiki Ludowej, atamanie Symonie Petlurze, którego określano często jako „awanturnika”. Im
dalej w wiek XX, tym bardziej narastały trudne do pogodzenia sprzeczności. Z jednej strony
podkreślano wkład Ukraińców czerwonoarmistów w pokonanie państw Osi, z drugiej strony
pojawiły się głosy wzywające do traktowania UPA jako jedynej narodowej siły zbrojnej. Choć UPA
nie została uznana za formację walczącą o wolność, to jej uczestnicy mogli otrzymać uprawnienia
kombatanckie, jeśli udowodnili swój udział w walkach z Niemcami i nie byli odpowiedzialni za
zbrodnie na ludności cywilnej.
W sposób szczególny rozbieżności stanowisk dotyczyły sprawy komunistycznych represji,
o których wspominano początkowo z niechęcią, bez wchodzenia w życiorysy funkcjonariuszy aparatu
bezpieczeństwa. Łatwo też dostrzec w podręcznikach historii regionalne różnice.
W wykorzystywanych w szkołach we Lwowie przy opisie sowieckiej okupacji Wołynia i Galicji
Wschodniej z lat 1939–1941 główny nacisk został położony na prześladowania (aresztowania
i deportacje), a dopiero później omawiano te aspekty aneksji, które można z ukraińskiego punktu
widzenia ocenić pozytywnie. Tymczasem książki, z których uczyła się młodzież w Charkowie
i Doniecku, najpierw wiele miejsca poświęcały zjednoczeniu ziem ukraińskich, formalnej
ukrainizacji, upowszechnieniu darmowej służby zdrowia itp., a dopiero na samym końcu materiału
można było w nich znaleźć enigmatyczne informacje o represjach.
Pomimo utrzymujących się różnic pomiędzy wschodem a zachodem kraju stopniowo na całej
Ukrainie zaczęła się upowszechniać wspólna martyrologiczno-heroiczna i zarazem
niepodległościowa wizja przeszłości. W tej optyce naród ukraiński ukształtowany najpóźniej w X
wieku w ciągu całej swojej historii spotykał się z agresją i przemocą sąsiadów (Polaków, Tatarów,
Rosjan). Pomimo jednak brutalnych represji i prześladowań przetrwał całe wieki, co jakiś czas
podnosząc się do kolejnego zrywu. W XX wieku wskazywano w tym kontekście na wysiłki
uczestników walk o niepodległość z lat 1917–1921, członków OUN i UPA (co bynajmniej nie
przekreślało ofiarności broniących ojczyzny ukraińskich czerwonoarmistów), w końcu zaś
opozycjonistów z lat sześćdziesiątych i osiemdziesiątych. Powstanie państwa ukraińskiego
w 1991 roku było przedstawiane jako ostatnie ogniwo trwającej setki lat walki o przetrwanie
i prawo do samodzielnego istnienia.
W tak kreślonej wizji przeszłości nie było miejsca na jakiekolwiek ukraińskie winy wobec innych
narodów. Ukraińcy byli jedynie ofiarami, jeśli zadawali komuś krzywdę, to wyłącznie swoim
ciemiężcom. Dlatego jakkolwiek życzliwie przyjmowano polskie przejawy ekspiacji za akcję
„Wisła”, to jednocześnie uznawano je za pewną oczywistość, niezasługującą zresztą na większe
zainteresowanie. Determinację strony polskiej, aby sześćdziesięciolecie zbrodni wołyńskiej uczcić
wspólnymi uroczystościami, przyjęto więc z dużym zaskoczeniem i traktowano z narastającym
dystansem.
Aleksander Kwaśniewski i Leonid Kuczma, w asyście żołnierzy polskich i ukraińskich, składają wieńce na
grobie Polaków w Porycku/Pawliwce, 11 lipca 2003 roku.
Fot. Maciej Macierzynski/REPORTER

Bardzo szybko uaktywnili się zdecydowani przeciwnicy wspólnych obchodów. Publikowane przez
nich głosy wywołały jedną z największych debat historycznych pomiędzy Polakami a Ukraińcami13.
Po raz pierwszy rozmawiano o Wołyniu’43 w sposób otwarty, bez ukrywania swoich stanowisk
i poglądów. Pojawiło się w sumie kilkaset artykułów prasowych. Bodajże przez wszystkie czołowe
ukraińskie media przetoczyła się wówczas ożywiona dyskusja na temat antypolskich czystek UPA14.
Zabrali w niej głos ukraińscy politycy, między innymi Wiktor Juszczenko, Leonid Kuczma i Wiktor
Medwedczuk. W trakcie dyskusji nie brakowało wypowiedzi skrajnych i pełnych ksenofobii,
a niekiedy wręcz porażających swoją niechęcią do Polski czy – po polskiej stronie – Ukrainy. Jej
kulminacją było wspólne oświadczenie parlamentów oraz uroczystości w Pawliwce (dawnym
Porycku), gdzie oddano cześć zamordowanym w 1943 roku około dwustu Polakom – w tych
uroczystościach wzięli udział prezydenci obydwu państw. Jak oceniła znawczyni spraw ukraińskich
Bogumiła Berdychowska: „na terytorium suwerennej Ukrainy, za zgodą i w obecności jej
najwyższych władz, Polacy mogli oddać hołd i dokonać symbolicznego pochówku […] swoich
rodaków, którzy […] zginęli z rąk ukraińskich. Przy polskich mogiłach obok żołnierzy niepodległej
Polski na warcie honorowej stali żołnierze niepodległej Ukrainy, a wieńce z biało-czerwonymi
szarfami sąsiadowały z tymi, które przepasane były szarfami niebiesko-żółtymi. Aby taka uroczystość
była możliwa […], potrzebna była ogromna wrażliwość i otwarcie po stronie ukraińskiej”15.
Niewątpliwym plusem obchodów 2003 roku było ostateczne przełamanie nieformalnego tabu
dotyczącego tematyki wołyńskiej. Samo poruszenie kwestii zbrodni UPA na Wołyniu przestało być
uważane za z założenia antyukraińskie (a wcześniej tak się zdarzało). W znakomitym przemówieniu
prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego w Pawliwce padło słowo „ludobójstwo”, oddające
właściwy charakter antypolskich działań UPA. Rozmowy i dyskusje toczone w trakcie przygotowań
do uroczystości odsłoniły jednak również rozbieżności w polskim i ukraińskim spojrzeniu na Wołyń
1943. Przede wszystkim okazało się, że polska wizja kompromisu historycznego, umownie nazywana
„my przepraszamy za akcję «Wisła», oni w odpowiedzi za UPA i Wołyń”, dla strony ukraińskiej była
wręcz niezrozumiała. W debacie dwóch ministrów spraw zagranicznych Bronisława Geremka
i Borysa Tarasiuka, kiedy pierwszy z nich przywołał ten pomysł, spotkał się natychmiast z protestem
ukraińskiego kolegi. Według Tarasiuka akcja „Wisła” była co prawda oczywistą winą polską, ale
w wypadku wydarzeń wołyńskich należało mówić o winie obu stron konfliktu. Ukraińcy inaczej też
rozumieli formułę „przebaczamy i prosimy o wybaczenie”. O ile dla polskich uczestników debaty
miała ona mieć charakter autokrytyczny i bynajmniej nie przekreślała możliwości na przykład
dalszych naukowych badań, to ukraińscy partnerzy uznawali ją za znakomity wytrych do ostatecznego
zamknięcia rachunku historycznych krzywd „sprawiedliwym moralnym remisem”.
Na przełomie lat 2002 i 2003, jak można założyć, władze w Kijowie przy wsparciu Narodowej
Akademii Nauk Ukrainy wypracowały spójny, choć trudno powiedzieć, na ile oficjalny program
polityki historycznej, w którym uznano, że w wypadku wydarzeń wołyńskich należy mówić
o równowadze win obu stron. Traktowano to, zaznaczmy, jako… ustępstwo strony ukraińskiej wobec
polskich partnerów. Generalnie bowiem, jak uważano, to Polacy odpowiadali za dużą część krzywd,
które w ciągu dziesięciu wieków wspólnej historii spotkały Ukraińców. Dla zbrodni wołyńskiej
czyniono jednak wyjątek, w tym wypadku złe czyny rozkładać się miały jakoby mniej więcej po
równo na obie strony. Dlatego zaczęto antypolskie czystki określać jako „tragedię wołyńską”, czyli
dramatyczne wydarzenia, które wówczas dotknęły i podzieliły Polaków i Ukraińców, a w wieku XXI
powinny ich łączyć we wspólnej zadumie i smutku po niewinnych ofiarach.
Koncepcja ta została wypracowana w środowisku kijowskich uczonych, często dalekich od
sympatii do UPA. Bodajże po raz pierwszy sformułował ją jeszcze w 1998 roku postmarksistowski
uznany historyk II wojny światowej Mychajło Kowal, pracownik Narodowej Akademii Nauk
Ukrainy, nieukrywający swojego dystansu do wyborów dokonywanych przez działaczy
banderowskich. Jego książkę na temat losów Ukrainy w czasie II wojny światowej, wydaną
w popularnej serii Ukrajina kriz’ wiky, można odbierać jako nieformalne stanowisko Akademii.
Czytamy w niej: „Jednym z głównych obiektów ataku ze strony UPA stały się oddziały partyzanckie
Armii Krajowej. […] Ounowcy podjęli próbę przymusowego wysiedlenia Polaków z ziem
zachodnioukraińskich […]. Cel tych akcji polegał na tym, aby, wykorzystując stan braku
państwowości, depolonizować tereny pogranicza i zlikwidować korzystną dla Polski bazę
(demograficzną) prawdopodobnych przyszłych plebiscytów. We wzajemnych terrorystycznych
akcjach zginęło nie mniej niż 40 tys. Polaków – dzieci, kobiet, starców – i w przybliżeniu taka sama
liczba ludności ukraińskiej (niektórzy autorzy mówią o 60–80 tys. jednych i drugich). Korzyści z tej
wzajemnej rzezi wyciągnęła trzecia strona – niemieccy faszyści”16.
Podkreślić wypada, że tego typu stanowisko powstało w politycznych kręgach Ukrainy, które
można określić jako centrum, a nie wśród neonacjonalistów. Ci bowiem w latach 2002–2003 przyjęli
zasadę zaprzeczania popełnieniu jakichkolwiek zbrodni przez OUN i UPA i zarazem, choć wygląda
to na sprzeczność, uznawania ich za całkowicie usprawiedliwione. Spośród historyków
występujących właśnie z takich pozycji można wymienić na przykład Wołodymyra Serhijczuka, który
w książce wydanej specjalnie z okazji sześćdziesiątej rocznicy zbrodni wołyńskiej antypolskie
czystki sprowadził w istocie do działania w obronie koniecznej. Jego zdaniem „Ukrainiec Wołynia
musiał brać do ręki broń”, skoro polskie podziemie odmawiało mu prawa do bycia „gospodarzem na
własnej ziemi”17.
 Tylko nieliczni ukraińscy historycy bezwarunkowo, bez żadnego „ale”, potępili mordy na Polakach
(co nie przeszkadzało im bynajmniej w uznaniu zasług UPA w walce z komunizmem). Trzeba tu
wymienić przede wszystkim Ihora Iljuszyna oraz Jarosława Hrycaka18, których poglądy były często
na Ukrainie kontestowane, a oni sami gwałtownie atakowani (Iljuszyn z powodu rzekomej
„propolskości” miał poważne trudności z pomyślnym przeprowadzeniem przewodu habilitacyjnego
w 2003 roku).
Rozczarowaniem okazał się list ukraińskich intelektualistów w sprawie Wołynia. Niezależnie od
szlachetnych intencji jego sygnatariuszy treść listu, zwłaszcza słowa o Polakach „skrzywdzonych
przez ukraiński oręż”, były całkowicie nieadekwatne do opisu masowych mordów na cywilach,
w dodatku dokonanych często w okrutny sposób narzędziami gospodarskimi. Ukraińscy narodowcy
już w trakcie dyskusji poprzedzających uroczystości 2003 roku zaczęli rozumieć sens i doceniać
wartość koncepcji symetrii win wypracowanej przez administrację prezydenta Kuczmy. Dobry
przykład stanowi tu list Wiktora Juszczenki, wówczas lidera opozycji antykuczmowskiej,
opublikowany w „Gazecie Wyborczej”. Juszczenko po rytualnym odwołaniu się do konieczności
przełamania wzajemnych historycznych uprzedzeń tak zarysował sytuację panującą na Wołyniu
w 1943 roku: „Każda ze stron starała się skupić po swojej stronie ludność cywilną. W tych
warunkach wystarczyła iskra, by rozpaliło się ognisko bezlitosnej walki. Szczególnie tragiczny był
lipiec 1943 roku, gdy ginęła ludność wielu polskich wsi”. W całym tekście jest to najbardziej
krytyczny opis losów ludności polskiej. Zdecydowanie bardziej jednoznacznie brzmi ocena
Juszczenki, gdy mowa o ukraińskich ofiarach: „W imię prawdziwego pojednania naszych narodów
pragnę, byście zrozumieli stanowisko Ukraińców, którzy nie mogą przejść obojętnie obok pamięci
historycznej swoich rodaków. A pamięć ta jest przepełniona świadectwami straszliwych zbrodni,
niewyobrażalnych okrucieństw ze strony Polaków – niszczenia całych wsi, śmierci dzieci, kobiet,
starców. Te opisy także mrożą krew w żyłach”19.

„Pomarańczowa rewolucja” i polityka prezydenta Wiktora Juszczenki

Pokojowe protesty, jakie wywołała próba sfałszowania wyborów prezydenckich, doprowadziły do
objęcia w 2004 roku rządów przez obóz pomarańczowych z Wiktorem Juszczenką na czele. Nowy
prezydent postanowił prowadzić aktywną politykę historyczną i w tym celu nakazał utworzenie
Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej. Działania, które podjął w tej sferze, do dziś są uznawane
przez wielu za jeden z nielicznych sukcesów jego prezydentury.
Pod wpływem Juszczenki w wydawanych pracach zaczęto mocno akcentować nieszczęścia, jakie
spotkały Ukraińców z ręki Rosjan, a nawet podważać sens zawarcia w 1654 roku umowy
perejasławskiej (zadecydowała ona o „zjednoczeniu” Rosji i Ukrainy). Ważną częścią strategii
Juszczenki było oficjalne podniesienie sprawy Wielkiego Głodu z lat 1932–1933. Zagłodzenie około
trzech milionów chłopów uznano za zaplanowane i na zimno przeprowadzone przez moskiewskie
kierownictwo ludobójstwo na narodzie ukraińskim. Ukraiński prezydent dążył, jak zauważył Tomasz
Stryjek, do „uczynienia z Hołodomoru 1932–1933 fundamentu ukraińskiej tożsamości”20.
Działania na rzecz upamiętnienia Wielkiego Głodu spotkały się z przychylnym raczej odzewem
Ukraińców, czego nie można powiedzieć o posunięciach prezydenta Juszczenki dotyczących
uczczenia UPA. Przywódca obozu „pomarańczowych” chciał początkowo doprowadzić do
historycznego pojednania pomiędzy weteranami UPA i Armii Czerwonej. Zarówno jedni, jak
i drudzy zareagowali na to z niechęcią. Krytyczny stosunek do UPA był znacznie większy we
wschodnich obwodach kraju, gdzie partyzantów nacjonalistycznych uważano wręcz za nazistowskich
kolaborantów.
Nie mogąc doprowadzić do pojednania, Juszczenko z biegiem czasu coraz bardziej otwarcie
wspierał tradycję UPA, co znalazło odzwierciedlenie w jego polityce kadrowej. To z tego powodu
dyrektorem Państwowego Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy (gromadzącego w swoich
zbiorach dokumenty równie cenne jak w polskim Instytucie Pamięci Narodowej) został mianowany
Wołodymyr Wjatrowycz. Znany był on z prac naukowych życzliwie przedstawiających historię
UPA. W październiku 2007 roku prezydent Juszczenko zdecydował się na kolejny istotny krok,
nadając Romanowi Szuchewyczowi, z okazji 100-lecia jego urodzin, tytuł Bohatera Ukrainy.

Polityka Juszczenki a Polska

Wsparcie udzielone przez Polskę, w tym osobiście przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego,
obozowi demokratycznemu sprzyjało lepszemu poznaniu się Polaków i Ukraińców. Odważna
i zarazem pełna godności postawa protestujących na kijowskim Majdanie zjednała im powszechny
szacunek. W badaniach opinii publicznej widać wyraźnie, że od tego momentu przyspieszył proces
spadku wzajemnej niechęci; obywatele III RP w sąsiadach zza wschodniej granicy zaczęli dostrzegać
ludzi odważnie walczących o wolność.
Podstawową kwestią sporną pozostały zaszłości historyczne. Wielu osobom mogło się jednak
wówczas wydawać, że są one łatwe do pokonania. W 2004 roku, po kilku latach gorszących kłótni,
udało się w końcu otworzyć we Lwowie Cmentarz Orląt, na którym pochowano polskich uczestników
wojny polsko-ukraińskiej z lat 1918–1919. Na początku 2006 roku z kolei prezydenci Wiktor
Juszczenko i Lech Kaczyński spotkali się na grobach pomordowanych ukraińskich mieszkańców wsi
Pawłokoma na Pogórzu Przemyskim.
Odważna decyzja prezydenta Kaczyńskiego, aby wziąć udział w spotkaniu – mimo oporu, jaki
napotkał między innymi wśród ówczesnych władz IPN – i potępić ten niedający się usprawiedliwić
akt polskiej zemsty, spotkała się z życzliwym przyjęciem opinii publicznej w Polsce. Problem
polegał jednak na tym, że w następnych miesiącach nie zrobiono nic, aby kontynuować dialog
historyczny.
Jak się wydaje, po uroczystościach w Pawłokomie rządzący uznali, że polską racją stanu jest
doraźne nieporuszanie drażliwych problemów historycznych. Jakby nie zauważając zdjęcia tabu
z tematyki wołyńskiej w 2003 roku, postanowiono w zmienionej już przecież sytuacji „dzielnie
milczeć”; uznano jednocześnie, że skrajna wizja wydarzeń przedstawiana przez środowiska kresowo-
narodowe jest… zgodna z prawdą. I to w tak oczywisty sposób, że zdają sobie z tego sprawę
również sami Ukraińcy!
Prezydenci Lech Kaczyński i Wiktor Juszczenko składają wieńce na pomniku upamiętniającym ukraińskich
mieszkańców Pawłokomy zamordowanych przez Polaków w 1945 roku.
Fot. REPORTER

Błędna diagnoza sytuacji musiała się zemścić. W 2008 roku, w sześćdziesiątą piątą rocznicę
zbrodni wołyńskiej, państwo polskie nie zrobiło zbyt wiele dla uczczenia pamięci polskich ofiar.
Oficjalne wypowiedzi przedstawicieli władz były zaś tak skonstruowane, że nie wynikało z nich
jasno nawet to, kto kogo na Wołyniu w 1943 roku mordował. Wywołało to oburzenie nawet wśród
osób dalekich od poglądów kresowiaków. Jeśli w latach dziewięćdziesiątych środowiska kresowe
dość otwarcie prezentowały swoje endeckie (czytaj: niechętne Ukrainie i życzliwe wobec Rosji)
oblicze, to po 2003 roku zaczęło się to zmieniać. Idee narodowej demokracji dalej pozostały w tym
środowisku popularne, na pierwszy plan coraz częściej wysuwał się jednak postulat uszanowania
pamięci ofiar zbrodni wołyńskiej. Ważną rolę odegrał w tym procesie ks. Tadeusz Isakowicz-
Zaleski, który zyskał dużą popularność, otwarcie stawiając żądanie pełnej lustracji księży katolickich
uwikłanych we współpracę z SB. Autorytet, jaki zyskał przy tej okazji, wykorzystał później do
promocji tematyki wołyńskiej, czemu jednak, niestety, nierzadko towarzyszyły niesprawiedliwe
zarzuty stawiane osobom niepodzielającym jego poglądów.
Nic więc dziwnego, że w 2008 roku przy okazji obchodów 65-lecia zbrodni wołyńskiej w debacie
publicznej pojawiły się „głosy, iż polska polityka poświęca zabiegi o potępienie UPA za mordy na
Polakach na Wołyniu i w Galicji Wschodniej przez władze Ukrainy dla mirażu «strategicznego
partnerstwa». Dodawano, że wystawia to na szwank stosunki Polski z Rosją oraz oznacza
uczestniczenie w zacieraniu prawdy historycznej o tragicznych losach ludności polskiej”21.
Pod naciskiem oburzonej opinii publicznej w 2009 roku parlament III RP przyjął uchwałę uznającą
zbrodnię wołyńską za „czystkę etniczną o oznakach ludobójstwa”, prezydent Lech Kaczyński zaś
w lutym tego samego roku ponownie wziął udział razem z Juszczenką w żałobnych uroczystościach,
tym razem w Hucie Pieniackiej, polskiej wsi, której mieszkańców wymordowali w lutym 1944 roku
ochotnicy z dywizji SS „Galizien”. Sam przebieg uroczystości pozostawił jednak poczucie niedosytu
– w oficjalnych wypowiedziach zabrakło nawet nazwania, kim byli sprawcy zbrodni: ochotnikami
z dywizji SS „Galizien” czy Niemcami ze specjalnego komanda SS, jak mówiła wersja przecząca
ukraińskiej odpowiedzialności za pacyfikację.
Prezydent Lech Kaczyński, czego nie negują nawet jego zagorzali krytycy, miał duże wyczucie
problematyki wschodniej. Błędnie jednak, jak mniemam, założył, że jego powściągliwość w sprawie
upamiętnienia zbrodni wołyńsko-galicyjskiej zostanie przez stronę ukraińską zinterpretowana jako
bezinteresowna życzliwość, a nie uznana za przejaw braku zainteresowania problematyką
historyczną, do której przecież w sposób oczywisty przykładał on dużą wagę. Wbrew intencjom
Lecha Kaczyńskiego prezydent Juszczenko wykorzystał jego postawę, by uznać sprawę zbrodni
wołyńskiej za nieistotną dla wzajemnych relacji polsko-ukraińskich. Dlatego niebawem po spotkaniu
w 2009 roku jego administracja zaproponowała, aby kolejną rocznicę zbrodni wołyńskiej uczcić
wspólnymi uroczystościami w Woli Ostrowieckiej (gdzie wymordowano Polaków) oraz Sahryniu
(w którym z kolei ofiarami byli Ukraińcy). Było to ewidentne nawiązanie do koncepcji symetrii win
obu stron konfliktu i faktyczna propozycja wspólnego postawienia znaku równości pomiędzy UPA
a AK. Z kolei po przegranych przez siebie wyborach Juszczenko nadał 20 stycznia 2010 roku
Stepanowi Banderze tytuł Bohatera Ukrainy. Jak wynika z wypowiedzi publicznych Juszczenki, ani
wówczas, ani później nie dostrzegł on nawet, że w ten sposób zadał cios łączącej go do tego
momentu przyjaźni z prezydentem Polski.

Uroczystość odsłonięcia pomnika Stepana Bandery we Lwowie, 14 października 2007 roku.

Fot. PAP/ITAR-TASS

Uroczystości 70-lecia zbrodni wołyńskiej w 2013 roku

Zwycięstwo w 2010 roku obozu „niebieskich” Wiktora Janukowycza przesunęło Ukrainę w sensie
geopolitycznym na wschód. Znalazło to swoje odbicie również w polityce odnoszącej się do pamięci
historycznej. Nowe władze nie podkreślały już ludobójczego charakteru Wielkiego Głodu,
z większym dystansem spojrzały też na historię OUN i UPA, rychło doprowadzając do odebrania
Szuchewyczowi i Banderze tytułu Bohatera Ukrainy. Towarzyszyły temu zmiany personalne
w administracji państwowej. Szefem Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej został Walerij
Sołdatenko, zajmujący się z postmarksistowskich pozycji historią Ukrainy w latach dwudziestych XX
wieku, ze swoim stanowiskiem w archiwum SBU pożegnał się z kolei Wołodymyr Wjatrowycz
(niebawem wyjechał on na stypendium na Uniwersytecie Harvarda, aby przygotować opracowania
dotyczące stosunków polsko-ukraińskich).
W latach 2010–2013 mieliśmy do czynienia z kolejną odsłoną sporu między wschodem
a zachodem Ukrainy. Spór pomiędzy postsowieckim i antysowieckim, nacjonalistycznym widzeniem
świata – można powiedzieć, między dwiema odmiennymi cywilizacjami – był bez wątpienia
widowiskowy i pochłaniał uwagę politycznych obserwatorów. W rezultacie często nie dostrzegano,
że gdy mowa o miejscu Polski w historii Ukrainy, pomiędzy wschodem a zachodem tego państwa
panowała znacznie większa jedność poglądów, niż się na pierwszy rzut oka mogło wydawać.
Dotyczyło to również sprawy zbrodni wołyńsko-galicyjskiej z lat 1943–1945. Owszem,
mieszkańcy Charkowa i Lwowa inaczej patrzą na dzieje UPA, ale w ukraińskiej percepcji czym
innym jest walka nacjonalistycznej partyzantki o niepodległość, a czym innym antypolskie czystki.
Jeśli tę pierwszą sprawę oceniano na wschodzie z dystansem, to już druga nie wywoływała
większych kontrowersji: ukraińskie wystąpienia przeciwko Polakom były nierzadko przyjmowane ze
zrozumieniem.
Po doświadczeniach 2003 roku strona ukraińska postanowiła zareagować na nadchodzącą
siedemdziesiątą rocznicę zbrodni wołyńskiej zawczasu zorganizowaną akcją informacyjno-
edukacyjną. Wydano szereg publikacji o charakterze otwarcie polemicznym wobec ustaleń polskich
historyków22. Za sztandarową, oficjalną wypowiedź ukraińskiej historiografii uznano książkę
Wołodymyra Wjatrowycza Druga wojna polsko-ukraińska 1942–1947. Za pieniądze ukraińskiej
diaspory została ona nawet przetłumaczona i wydana w Polsce. Jak wskazywał już sam tytuł,
zbrodnię wołyńską przedstawiano tam jako wojnę polsko-ukraińską, w trakcie której obie strony
popełniły zbrodnie wojenne. Łatwo dostrzec, że teza Wjatrowycza była modyfikacją między innymi
poglądów Mychajło Kowala, przedstawianą jednak z perspektywy życzliwej dla UPA. W innych
pracach antypolskie czystki ukazywano jako żywiołowy chłopski bunt będący jedynie naturalną
odpowiedzią na polską dyskryminację. Podkreślano często, że nie ma znaczenia liczba ofiar, a także
rzekomy brak „dokumentów UPA” potwierdzających zorganizowany charakter czystek
(w rzeczywistości zachowało się ich nadspodziewanie dużo, w tym wypowiedź samego komendanta
głównego partyzantki Romana Szuchewycza). W definicji „tragedii wołyńskiej” przedstawionej na
jednym z najpopularniejszych portali internetowych zajmujących się historią (a także na ukraińskiej
Wikipedii) już wprost mówiono o „obopólnych czystkach etnicznych”23.
Nietrudno zauważyć, że z tego typu publikacji wyłania się pogląd, wedle którego polskie
i ukraińskie podziemie popełniły podobne, jeśli nie pod względem ilościowym, to jakościowym,
zbrodnie. Ich autorzy zdają się mówić: UPA walczyła o niepodległość, a metody jej działań nie są
bynajmniej gorsze od tych, jakimi posługiwała się Armia Krajowa.
W podobny sposób przedstawiono kwestię zbrodni wołyńskiej w wydanym przez Ukraiński
Instytut Pamięci Narodowej, a więc pokazującym sposób myślenia osób wspierających prezydenta
Janukowycza, opracowaniu Odgłos tragedii wołyńskiej w pamięci historycznej narodu polskiego
i ukraińskiego24. Choć część zaangażowanych przez UIPN w publikację autorów napisało wyważone
teksty, to wiodący w tomie był głos krytyków Polski. Zarzucili oni polskim badaczom uleganie
wpływom politycznym, niechęć nie tylko do rzetelnej dyskusji, ale do zapoznania się choćby
z osiągnięciami ukraińskich naukowców. Co więcej, w ocenie kierownictwa UIPN (Walerija
Sołdatenki i Dmytro Wiedieniejewa) władze III RP dążyły poprzez takie działania do osiągnięcia
„zwycięstwa na froncie historycznym” i przesunięcia „polskiego wpływu na wschód”. Wynikać to
miało z rzekomych „mentalnych korzeni polskiego narodu”, które prowadzą Polaków do
„tradycyjnego wielkopaństwowego poczucia wyższości wobec sąsiednich narodów”25. Warto
zauważyć, że jako przykład takiego poczucia wyższości uznano w publikacji także często powtarzane
w Polsce hasło o byciu „adwokatem Ukrainy”. Opracowanie miało charakter analityczny i stanowiło
jasną wskazówkę dla instytucji państwowych, w jaki sposób mają podchodzić do historii relacji
polsko-ukraińskich.
Wbrew pozorom Wiktor Janukowycz postanowił bowiem w sprawie zbrodni wołyńskiej
kontynuować politykę swych poprzedników, Wiktora Juszczenki i Leonida Kuczmy. Choć ukraińscy
narodowcy obawiali się, że w 2013 roku potępi on jednoznacznie antypolskie czystki na Wołyniu,
z góry zastrzegając się, że tego typu krok natychmiast oprotestują, to on sam nie miał zamiaru
wykonywać podobnego gestu.
Jak ujawnił rzecznik MSZ Marcin Wojciechowski: „prezydent Wiktor Janukowycz dawał do
zrozumienia […], że jest gotów do wspólnych obchodów zbrodni wołyńskiej. Z drugiej oczekiwał też
gestu wobec ukraińskiej wrażliwości, czyli na przykład obecności polskiego kolegi w Sahryniu […].
Janukowycz usłyszał, że […] nie czas na dwustronne gesty, bo najpierw trzeba uszanować znacznie
większą liczbę polskich ofiar. Takie myślenie ma podstawy, ale w ten sposób prezydent Ukrainy
przestał być zainteresowany kwestią Wołynia w kontekście relacji z Polską”26.
Wobec takiej postawy strony ukraińskiej obchody siedemdziesiątej rocznicy zbrodni wołyńskiej
musiały mieć, siłą rzeczy, inny charakter niż te sprzed dziesięciu lat. Na konferencje organizowane
w Polsce polskie środowisko akademickie dość solidarnie nie zaprosiło autorów najbardziej
kontrowersyjnych prac. Wydarzeniom wołyńskim wiele miejsca poświęcono w mass mediach.
Z powodu wstrzemięźliwości oficjalnych kręgów Kijowa głównym partnerem dla strony polskiej
stała się Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka. 28 czerwca 2013 roku hierarchowie Kościołów
rzymskokatolickiego i greckokatolickiego w Polsce i na Ukrainie podpisali w Warszawie wspólną,
wzruszającą deklarację o pojednaniu. Czytamy w niej między innymi: „Ofiarami zbrodni i czystek
etnicznych stały się dziesiątki tysięcy niewinnych osób, w tym kobiet, dzieci i starców, przede
wszystkim Polaków, ale także Ukraińców, oraz tych, którzy ratowali zagrożonych sąsiadów
i krewnych. […] Za godny potępienia uważamy skrajny nacjonalizm oraz szowinizm. To on bowiem,
obok ateistycznego i totalitarnego komunizmu i nazizmu, był ideologią, która w trakcie XX stulecia
spowodowała miliony ofiar. To co niektórym jawiło się jako usprawiedliwione w oczach Boga,
okazało się bezwzględnym deptaniem Jego przykazań”27.
Mocny tekst deklaracji był najdalej posuniętą wypowiedzią przedstawicieli strony ukraińskiej.
Nigdy wcześniej i nigdy później nie opisano tych wydarzeń, wskazując, że główny ciężar winy za
zbrodnie ciąży na Ukraińcach. Deklaracja czyniła to jednak w sposób godny, bez próby obciążania
haniebnymi czynami osób niewinnych. Bogumiła Berdychowska celnie zauważyła:
„Charakterystyczny wydaje mi się fakt, że została ona przemilczana zarówno przez większość
uczestników debaty, związanych ze środowiskami kresowymi w Polsce, jak i przez środowiska
apologetyczne wobec OUN-UPA na Ukrainie”28.
 Kilka dni później, 5 lipca 2013 roku do polskiego Sejmu zwróciło się stu czterdziestu ośmiu
deputowanych Rady Najwyższej Ukrainy (głównie z Partii Regionów i z Komunistycznej Partii
Ukrainy) z prośbą, by ten uznał zbrodnię wołyńską za ludobójstwo. Deputowani nie podjęli podobnej
inicjatywy na forum własnego parlamentu, dlatego trudno odebrać ich gest inaczej niż jako
prowokację. Stała za nim zapewne kalkulacja, aby wywołać antypolskie nastroje wśród opozycji
wobec prezydenta Janukowycza. Dobrze więc się stało, że list został potraktowany przez polskich
polityków z dystansem.
Ostatecznie Sejm i Senat RP przyjęły uchwały określające działania UPA jako „czystki etniczne
o znamionach ludobójstwa”. 11 lipca prezydent RP Bronisław Komorowski wziął udział
w rocznicowej mszy św. w katedrze w Łucku na Wołyniu, a następnie odwiedził Kisielin, gdzie 11
lipca 1943 roku zamordowano grupę polskich mieszkańców. Uroczystości były sukcesem, cieniem
jednak położył się na nich znamienny incydent: w chwili gdy prezydent RP wychodził z katedry,
podszedł do niego młody człowiek, który rozgniótł na jego marynarce jajko. Napastnik był związany
z prorosyjskim ugrupowaniem, jednak w pierwszej chwili przedstawiono go jako nacjonalistę.

Rewolucja Majdanu a pamięć o Wołyniu ’43

Odmowa podpisania przez prezydenta Janukowycza umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską
wywołała na Ukrainie gwałtowne protesty społeczne. Próba ich stłumienia doprowadziła do
krwawych wydarzeń na Majdanie, zakończonych ucieczką Janukowycza i agresją rosyjską na
Ukrainę: aneksją Krymu i pojawieniem się separatystycznych „ludowych republik” w Doniecku
i Ługańsku. W trakcie protestów i walk na Majdanie często bezpośrednio odwoływano się do historii
UPA, a banderowskie czerwono-czarne flagi powiewały obok państwowych niebiesko-żółtych. Bez
wątpienia magia straceńczej walki toczonej po wojnie przez zdeterminowanych członków UPA
z komunistyczną przemocą była wzorem dla wielu uczestników rewolucji godności.
Pomimo to ukraińskie protesty zostały przyjęte niezwykle ciepło przez społeczeństwo polskie.
Ukraińcy występujący w obronie podstawowych praw ludzkich, a chwilę później zmuszeni do obrony
integralności terytorialnej swojego kraju wywołali niebywały przypływ sympatii, wyrażanej czynnie
w różnych formach pomocy wysyłanej z Polski na wschód.
Rosyjsko-ukraińska wojna hybrydowa skutecznie na pewien czas zniechęciła do polsko-
ukraińskich dyskusji historycznych. Publiczne podnoszenie kwestii „trudnych pytań” dotyczących
przeszłości łatwo mogło być przedstawione jako działanie antyukraińskie. Tym bardziej że Rosjanie
aż nadto chętnie szermują terminem „faszysta” i „banderowiec” – w optyce moskiewskiej
propagandy zostaje nim właściwie każdy, kto opowiada się za zachowaniem niepodległości
i integralności terytorialnej Ukrainy. Łatwo w tej narracji dostrzec proste przeniesienie stereotypów
pieczołowicie pielęgnowanych w ZSRS, kiedy to opowieść o „ukraińskich burżuazyjnych
nacjonalistach” pragnących „na zlecenie” USA gnębić i wyzyskiwać własny naród była
obowiązującą wykładnią w naukach historycznych.
W październiku 2014 roku Polskę odwiedził prezydent Ukrainy Petro Poroszenko. W poruszającym
przemówieniu wygłoszonym na wspólnym posiedzeniu Sejmu i Senatu podziękował Polakom za
pomoc udzieloną państwu ukraińskiemu. Zadeklarował jednocześnie wejście Ukrainy na ścieżkę
proeuropejską. Odnosząc się do kwestii wspólnej przeszłości, przyznał, że były w niej rzeczy, „o
których nie chciałoby się nawet pamiętać”, ale to nie one powinny wyznaczać przyszłość obu państw.
I dodał: „Inspirują nas słowa przywódców naszych Kościołów, którzy po tragicznych kartach historii
II wojny światowej mówili: wybaczamy i prosimy o wybaczenie”.
Słowa te były później czasami przedstawiane jako „przeprosiny za Wołyń”. Ale w rzeczywistości
daleko im było choćby do wcześniejszego o rok listu rzymsko- i greckokatolickich biskupów – był to
jedynie kolejny wariant tezy o równowadze win UPA i AK. Jesienią 2014 roku taka ocena mogłaby
się wydawać zbyt radykalna, jednak wydarzenia towarzyszące wizycie prezydenta Bronisława
Komorowskiego na Ukrainie w 2015 roku nie pozostawiają żadnej wątpliwości co do tego, że jest
słuszna.
Prezydent Komorowski 9 kwietnia 2015 roku wygłosił przemówienie w Radzie Najwyższej
Ukrainy. We wszystkim, co dotyczyło współczesności, było ono trafione i istotne, ale w części
dotyczącej historii zabrakło oceny zbrodni wołyńskiej. W chwili kiedy prezydent RP przemawiał,
można się jeszcze było zastanawiać, czy takie wstrzemięźliwe podejście nie jest słuszne. Godzinę po
wyjściu polskiego prezydenta z ukraińskiego parlamentu okazało się, że było to fatalnym błędem. Na
cmentarzu w Bykowni polska delegacja dowiedziała się o przyjęciu przez deputowanych pakietu
ustaw dotyczących polityki historycznej. Choć większość z nich faktycznie dotyczyła dekomunizacji
sfery publicznej na Ukrainie, to znalazły się tam zapisy, które musiały wywołać w Polsce poruszenie.
I tak zgodnie z nimi członków OUN i UPA uznano „za bojowników o niezależność Ukrainy w XX
wieku”, bez względu na to, czy w trakcie swojej działalności popełnili oni zbrodnie przeciwko
ludzkości. W dodatku w artykule 6 tej ustawy zapisano: „Odpowiedzialność za naruszenie
prawodawstwa o statusie bojowników o niezależność Ukrainy w XX wieku.
1. Obywatele Ukrainy, cudzoziemcy, a także bezpaństwowcy, którzy publicznie okazują
pogardliwy stosunek do osób wymienionych w artykule 1 Ustawy, przeszkadzają realizacji praw
bojowników o niezależność Ukrainy w XX wieku, ponoszą odpowiedzialność zgodnie z prawem
[Ukrainy].
2. Publiczne negowanie faktu legalności walki o niezależność Ukrainy w XX wieku uznaje się za
urąganie pamięci bojowników o niezależność Ukrainy w XX wieku, obrazę godności Narodu
Ukraińskiego i jest bezprawne”.
Innymi słowy, osoby negujące to, że członkowie OUN i UPA walczyli o niepodległość, postępują
zgodnie z tą ustawą bezprawnie i mogą być za to ukarani, nawet jeśli są cudzoziemcami.
Przyjęcie tych przepisów prawnych wywołało w Polsce oburzenie i było jedną z przyczyn klęski
wyborczej Bronisława Komorowskiego. Zapewnienia ukraińskich parlamentarzystów, że
przegłosowanie ustaw jedynie przypadkiem zbiegło się z wizytą prezydenta RP na Ukrainie, być
może są nawet prawdziwe. Ale przypadkiem trudno już tłumaczyć podpisanie ustaw przez
przewodniczącego parlamentu Wołodymyra Hrojsmana tuż przed jego wizytą w Polsce, a przez
prezydenta Poroszenkę przed II turą wyborów prezydenckich. Skądinąd wiadomo, że zaraz po
przemówieniu prezydenta Komorowskiego jako jeden z pierwszych chciał mu podziękować Jurij
Szuchewycz, syn dowódcy UPA Romana Szuchewycza. Tylko przypadkowe zamieszanie sprawiło, że
następnego dnia w prasie nie pojawiły się zdjęcia ściskających się Komorowskiego i Szuchewycza,
sąsiadujące z informacjami o przyjętych ustawach. Termin głosowania Rady Najwyższej można
tłumaczyć bałaganem, ale co najmniej równie prawdopodobna wersja wydarzeń każe je odbierać
jako precyzyjnie rozegraną grę, obliczoną na uzyskanie od Polski faktycznej zgody na uznanie UPA za
bojowników o niepodległość. Było przecież jasne, że po tak życzliwym dla Ukrainy przemówieniu
prezydent Komorowski nie będzie mógł zdecydowanie zaprotestować. W ten sposób tylko
podkreśliłby przecież w przededniu wyborów skalę doznanego upokorzenia.
Nieoficjalne polskie głosy krytyczne nie mogły już zmienić sytuacji. Zostały one zresztą
zniwelowane obietnicami zmiany kontrowersyjnych ustaw, które nie zostały wszakże dotrzymane.
Być może przemawiał za tym prozaiczny powód: w Radzie Najwyższej pojawiły się dwie rozbieżne
propozycje zmian. Pierwsza prowadziła do tego, aby zapis o niezgodności z prawem krytyki
niepodległościowego charakteru UPA pozostał, ale miał charakter wyłącznie deklaratywny. Rzucałby
cień na naukowców odnoszących się negatywnie do dziedzictwa UPA, lecz nie można by było ich
pociągnąć do realnej odpowiedzialności karnej. Drugie rozwiązanie, zgłoszone przez Jurija
Szuchewycza, zamieniało w takim wypadku odpowiedzialność karną na cywilną. Ta ostatnia
propozycja dla naukowców w sposób oczywisty była jeszcze bardziej niebezpieczna, otwierała
bowiem drogę do składania pozwów z żądaniem odszkodowania przez osoby prywatne i różne
stowarzyszenia. W tej sytuacji wobec legislacyjnego klinczu na wszelki wypadek postanowiono
wszystko pozostawić bez zmian, tym bardziej że tymczasem w Polsce doszło do zmiany władz
i naciski na zmianę kontrowersyjnych ustaw jeśli nie ustały, to na pewno zniknęły z pola widzenia
opinii publicznej.
Polskie nieśmiałe protesty nie mogły przynieść efektu także dlatego, że ich treść wskazywała, iż
ich autorzy najwyraźniej nie zrozumieli sensu przyjętych ustaw. Protestujący koncentrowali się
bowiem na obronie… polskich publicystów i naukowców przed ewentualną odpowiedzialnością za
wypowiedzi krytyczne wobec OUN i UPA. To oczywiście miało swoje uzasadnienie. Zgodnie
z powstałym na Ukrainie stanem prawnym każdy polski autor używający sformułowania „bandy
UPA” właściwie z definicji może być uznany za łamiącego artykuł 6 wspomnianej ustawy – bandyci
nie walczą bowiem o niepodległość, lecz dla zysku. Niejasny jest natomiast status osób, które
„antypolską akcję” UPA uznają za ludobójstwo, gdyż w ustawach nie doprecyzowano, czy oskarżanie
upowców o zbrodnie jest negowaniem niepodległościowego charakteru całej formacji. Ale znacznie
poważniejszą sprawą jest fakt, że tego typu sankcje, i to siłą rzeczy w większym stopniu, mogą
dotknąć naukowców na Ukrainie. Po 9 kwietnia 2015 roku ukraińskie wypowiedzi uczciwie mówiące
o zbrodniach na Polakach należy traktować, o ile się pojawią, jako czyny świadczące o dużej
odwadze cywilnej, grożą bowiem za nie konsekwencje prawne29.
Manifestacja Prawego Sektora w Kijowie, 2015 rok. Na banerze widoczne portrety Dmytro Klaczkiwskiego
(„Kłyma Sawura”), Stepana Bandery i Romana Szuchewycza.
Fot. PAP/EPA/Roman Pilipey

Sedno problemu polegało jednak na czymś jeszcze innym. Przyjęty pakiet ustaw oznaczał
oczywiście zerwanie z sowiecką i komunistyczną przeszłością kraju, co należy uznać za działania
pozytywne. Równocześnie jednak „boczną furtką” prowadził do faktycznego uznania OUN i UPA za
formacje niepodległościowe i w dodatku „zamrażał” w kraju dyskusję na temat ewentualnych zbrodni
tej formacji. Wątpliwe, aby deputowanym Rady Najwyższej chodziło o ściganie naukowców
i dziennikarzy, niemniej z pewnością zamierzali oni za pomocą narzędzi prawnych ograniczyć im
możliwość wypowiadania się w kwestii zbrodni UPA i skłonić do autorefleksji (czytaj: autocenzury)
w tym względzie. Okoliczności przyjęcia ustaw – zarówno fakt przegłosowania ich chwilę po
przemówieniu polskiego prezydenta, jak i brak w nich jakiegokolwiek krytycznego odniesienia do
zbrodni UPA – może oznaczać, że Ukraina wkroczyła na ścieżkę właściwie oficjalnego
przemilczania zorganizowanego charakteru zbrodni wołyńskiej i negowania odpowiedzialności za
nią ukraińskiego podziemia.
Potwierdzenie tych obaw łatwo odnaleźć w wypowiedziach przedstawicieli ukraińskich
władz. Spiker Rady Najwyższej, a aktualnie premier Ukrainy, Wołodymyr Hrojsman w wywiadzie
dla „Gazety Wyborczej”, uspokajając polską opinię publiczną, powiedział: „Powinniśmy godnie
uczcić pamięć niewinnych ofiar ukraińsko-polskiego konfliktu bratobójczego w XX w. […] Uznając
OUN i UPA za bojowników walczących o niepodległość Ukrainy w XX w., nie przyjęliśmy, że
oznacza to automatyczne usprawiedliwianie działań poszczególnych członków tych formacji
narodowyzwoleńczych – działań, które mogły nosić znamiona zbrodni przeciw ludności cywilnej.
Żadne przestępstwo, nawet jeśli się kryje za patriotycznymi hasłami, nie ma usprawiedliwienia”30.
Wypowiedź Hrojsmana jest w gruncie rzeczy zbieżna z tym, co na temat zbrodni wołyńskiej mówił
powołany po zwycięstwie rewolucji na Majdanie nowy dyrektor Ukraińskiego Instytutu Pamięci
Narodowej Wołodymyr Wjatrowycz. W wywiadzie dla „Nowej Europy Wschodniej” stwierdził on
między innymi: „nikt nie twierdzi, że pojedynczy członkowie wymienionych organizacji [tj. OUN
i UPA – G.M.] nie popełniali zbrodni wojennych, zwłaszcza w trudnym okresie II wojny światowej”,
jednak: „nie było i nie mogło być wielkiej, zaplanowanej akcji antypolskiej, o której często mówią
polscy badacze. Nie istniał żaden rozkaz przeprowadzenia czystki, a nawet nie było możliwości
realizacji takiej akcji przez ukraińskie podziemie. Nawet 11 lipca 1943 roku, kiedy doszło do
licznych mordów na Polakach, oddziały UPA zaatakowały kilkanaście wsi, a nie dziewięćdziesiąt
dziewięć, jak się upierają polscy historycy. Bunt ludowy, który przeistoczył się w wojnę chłopską,
był jednym z elementów tego konfliktu”31.
Jak widać, w optyce ukraińskich władz masowe mordy na Polakach mogły być dziełem tylko
pojedynczych członków OUN i UPA, a nie całego podziemia banderowskiego. W tym kontekście
staje się jasne, że od kwietnia 2015 roku nienagłaśnianie kwestii wołyńskiej, choćby za sprawą filmu
Wojciecha Smarzowskiego, ale polityka przemilczania tej zbrodni przez państwo ukraińskie
i negowania jej zorganizowanego charakteru stanowi największe zagrożenie dla współczesnych
relacji polsko-ukraińskich.

Konflikt pamięci trwa

Świadomość tragicznych losów Polaków Wołynia jest wśród elit ukraińskich znacznie bardziej
obecna, niż wielu osobom w Polsce się wydaje. Co najmniej od 2003 roku w pracach dotyczących
UPA często pojawiają się informacje o jej „antypolskim trzecim froncie” i właściwie nie sposób
wyobrazić sobie kogoś, kto znając dzieje tej formacji, jednocześnie nic by nie wiedział o jej
konflikcie z Polską. Inna rzecz, że jest to z punktu widzenia oczekiwań nowoczesnej, krytycznej
historiografii wiedza co najmniej mało satysfakcjonująca.
Stwierdzenie, że Ukraińcy nic nie wiedzą na temat zbrodni wołyńsko-galicyjskiej, jest dziś więc
coraz częściej nieaktualne. W istocie bowiem mają oni nierzadko fałszywy obraz wydarzeń,
uformowany w wyniku nawarstwiania się różnych mitów, uproszczeń i przemilczeń. W dodatku
narasta wśród nich przekonanie – nieobce też części polskich uczestników dyskusji – że poruszać
kwestię odpowiedzialności UPA za masowe mordy na Polakach mogą jedynie medialne „zielone
ludziki” czy „trolle Putina”. Fakt, że w przestrzeni wirtualnej prorosyjskie lobby jest mocno aktywne,
jedynie dodaje wiarygodności takiemu postawieniu sprawy.
Od 2003 roku jedynym modelem dialogu proponowanym przez oficjalne kierownictwo ukraińskie
jest przyjęcie zasady symetrii moralnej działań UPA i AK. Choć jednocześnie podkreśla się, że może
najlepszym rozwiązaniem byłoby po prostu milczenie w kwestii zbrodni wołyńskiej. Widać to było
dobrze w trakcie debaty, jaka odbyła się w październiku 2015 roku w Warszawie w Fundacji Stefana
Batorego. Kiedy niektórzy polscy uczestnicy, w tym Włodzimierz Cimoszewicz, wyrazili swoją
dezaprobatę dla ustaw historycznych i sposobu ich przyjęcia, Borys Tarasiuk zdecydowanie
zaoponował: „Nasza dyskusja była bardzo ciekawa, ale zaskoczyły mnie niektóre wypowiedzi
dotyczące wspólnej polsko-ukraińskiej historii. Sądziłem, że większość spornych kwestii udało się
nam zakończyć. Niestety, okazuje się, że jest inaczej. Nowe pokolenia ponownie szukają problemów
w naszej przeszłości. Uważam to za niebezpieczne. Takie dyskusje powinni prowadzić historycy
podczas akademickich spotkań. Jeżeli przeszłość staje się tematem debaty publicznej, to pamiętajmy,
że może zostać wykorzystana politycznie. Rosja – co stale widzimy – świetnie wykorzystuje wszelkie
różnice między Ukrainą a jej zachodnimi sąsiadami”32.
 W wypowiedziach elit ukraińskich można znaleźć częste odwołania do zasady moralnej
„przebaczamy i prosimy o wybaczenie”. Problem w tym, że towarzyszący jej eufemistyczny opis
zbrodni wołyńskiej sprawia, iż można odnieść wrażenie, jakoby jej przyjęcie unieważniało
możliwość jakiegokolwiek wartościowania ówczesnych wydarzeń. I tak w liście wzywającym do
pojednania polsko-ukraińskiego z 2 czerwca 2016 roku podpisanym przez byłych prezydentów
Leonida Krawczuka i Wiktora Juszczenkę stwierdzono między innymi: „szczególnym bólem i dla
Ukrainy, i dla Polski jest tragedia Wołynia i konfliktu polsko-ukraińskiego lat drugiej wojny
światowej, w wyniku którego zginęły tysiące niewinnych braci i sióstr […]. Prosimy o wybaczenie
za wyrządzone zbrodnie i krzywdy […] i tak samo przebaczamy zbrodnie i krzywdy uczynione nam”.
W kontekście polityki historycznej państwa ukraińskiego rodzi się pytanie: za co przepraszają
sygnatariusze listu? Za masowe i zorganizowane mordy dokonane przez UPA? Czy za, mówiąc
językiem portalu „Istpravda”, „obopólne czystki etniczne”, które dotknęły w podobny sposób
Polaków i Ukraińców? Są niestety powody, by domniemywać, że za to drugie. A jeśli tak, to
Ukraińcy, proponując taki model pojednania, oczekują od Polaków milczącego, lecz faktycznego
uznania, że pomiędzy działaniami polskiego i ukraińskiego podziemia istniała równowaga zbrodni.
I w dodatku odrzucenie takiej oceny historycznej wydarzeń z góry uznają za brak chęci pojednania
i świadectwo uprzedzeń narodowościowych wobec Ukraińców.
Oceniając ukraińską politykę historyczną wobec kwestii Wołynia, warto zauważyć, że jest ona
konsekwentnie prowadzona przez kolejne ekipy rządowe, niezależnie od opcji politycznej.
„Niebiescy” i „pomarańczowi” spierali się zacięcie o ocenę antykomunistycznej karty historii UPA,
jednak w wypadku zbrodni wołyńskiej stali na gruncie teorii równowagi win. Nie przypadkiem
przedstawiciele ukraińskich władz w każdej wypowiedzi dotyczącej Wołynia mówili jedynie
enigmatycznie o cierpieniach ludności cywilnej obu narodowości. Z drugiej strony należy
sprawiedliwie przyznać, że – jak można się obawiać – nawet po użyciu bardziej krytycznej wobec
działań UPA formuły przeprosin wielu Polaków pozostałoby w opozycji wobec projektu pojednania
polsko-ukraińskiego, a inni nawet nie zrozumieliby wagi podobnego gestu. Ukraińską
wstrzemięźliwość łatwo więc wytłumaczyć ostrą polaryzacją w sprawie polityki historycznej, z jaką
mamy do czynienia w Polsce.

Polska polityka historyczna w kwestii zbrodni wołyńskiej

Rozpoczynając, jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, spór o narodowowyzwoleńczy
charakter UPA, polscy historycy dotknęli w istocie sedna problemu. Większość z nich, niezależnie od
wyznawanych poglądów, podziela dziś opinię o ludobójczym charakterze „antypolskiej akcji” UPA,
różni się natomiast w ocenie działań prowadzonych przez tę formację przeciwko Niemcom
i Sowietom. Część skłonna jest używać wytworzonego i rozpowszechnionego w publicystyce PRL
określenia „bandy UPA”, równocześnie negując lub przynajmniej minimalizując skalę walk
prowadzonych przez ukraińskie podziemie przeciwko komunistom i Niemcom. Inni historycy wolą
z kolei mówić o partyzantach, którzy dopuścili się zbrodni ludobójstwa. Uznają oni UPA za formację
narodowowyzwoleńczą, lecz jednocześnie zwracają uwagę na to, że metody stosowane przez nią
w walce o niepodległość przeciwko polskiej ludności były niedopuszczalne i w żaden sposób nie
dają się usprawiedliwić.
Ten podział stanowisk nie ma bynajmniej charakteru wyłącznie historycznego. Sprowadzenie przez
środowiska narodowo-kresowe wszystkich członków UPA do zwykłych bandytów ma służyć
całkowitej dyskredytacji ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego. Podobne postępowanie w sposób
nieuchronny musi rodzić wątpliwości, czy w takim ujęciu problemu faktycznie chodzi jedynie
o potępienie zbrodni i o oddanie sprawiedliwości ofiarom, czy również o kompromitację ogółu
ukraińskich wysiłków niepodległościowych.
Przedstawiciele drugiej grupy naukowców przeciwstawiają się relatywizowaniu zbrodni UPA, ale
jednocześnie nie chcą odmawiać Ukraińcom prawa do walki o niepodległość. Opowiadają się za
potępieniem zbrodni na Polakach, natomiast generalną ocenę OUN i UPA skłonni są pozostawić
samym Ukraińcom.
Niestety sensu tego sporu polska klasa polityczna od początku zdawała się nie dostrzegać.
Właściwie aż do kwietnia 2015 roku panowało wśród polskich elit politycznych głębokie
przekonanie, że Ukraińcy nigdy nie uznają członków UPA za bojowników o niepodległość. Gdy zaś
chodzi o samą zbrodnię na polskiej ludności, funkcjonował pogląd, że wszystko jest właściwie
oczywiste i wystarczy tylko cierpliwie, odpowiednio długo poczekać, a społeczeństwo ukraińskie
samo ją potępi. W ten sposób cały sens polskiej polityki historycznej wobec Ukrainy ograniczał się
do postulatu (słusznego), aby nie uzależniać rozwoju współczesnych stosunków polsko-ukraińskich
od rozwiązania problemów przeszłości oraz przekonania (bezzasadnego), że czas i zmiany związane
z akcesem do Unii same rozwiążą problem. W sprawach przeszłości polscy politycy mieli tylko
spokojnie czekać. Taka postawa na krótką metę przynosiła miraż osiągniętego porozumienia,
znakomicie poprawiając nastrój wzajemnych spotkań. Problem w tym, że w ten sposób niczego nie
rozwiązywano, co uwidaczniały kolejne rocznice mordów.
Działania elit ukraińskich z kwietnia 2015 roku oburzyły opinię publiczną w Polsce – sposób,
w jaki potraktowano prezydenta Komorowskiego, jest przestrogą dla każdego polskiego polityka,
który zajmuje się problematyką ukraińską. W tej sytuacji trudno się dziwić, że w czerwcu 2016 roku
w parlamencie III RP znalazło się kilka kolejnych projektów ustaw mówiących o ludobójstwie
dokonanym przez nacjonalistów ukraińskich. Ich pojawienie się można odbierać jako reakcję na
politykę historyczną państwa ukraińskiego – zwłaszcza zgłoszoną przez klub parlamentarny Kukiz‘15
propozycję penalizacji tzw. propagandy banderyzmu, czyli wprowadzenie zakazu używania w Polsce
symboliki banderowskiej. Po burzliwej dyskusji ostatecznie przyjęto w Sejmie uchwałę określającą
działania OUN i UPA jako ludobójstwo. Jednocześnie ustanowiono 11 lipca dniem pamięci ofiar
ludobójstwa dokonanego przez nacjonalistów ukraińskich (choć bardziej adekwatnym
i dyplomatycznym posunięciem byłoby ustanowienie dnia pamięci ofiar zbrodni wołyńskiej – nie
obchodzimy przecież dni pamięci ofiar ludobójstwa niemieckiego czy sowieckiego, lecz
poszczególnych zbrodni dokonanych przez totalitarne reżimy).
Polskie elity polityczne, niezależnie od wyznawanych poglądów, dążą do podobnego celu – do
uznania przez państwo ukraińskie zbrodni wołyńsko-galicyjskiej za ludobójstwo i równoczesnego
potępienia ukraińskiego podziemia nacjonalistycznego z lat wojny. Inaczej natomiast widzą sposób
osiągnięcia tego celu. Powtórzmy: środowiska kresowe chcą uzależnić od spełnienia tych warunków
rozwój współczesnych relacji polsko-ukraińskich, natomiast inni skłonni są sprawę rozliczeń
historycznych odłożyć na później, uznając, że z biegiem czasu sami Ukraińcy zrozumieją konieczność
dokonania takiego kroku.
Podział pomiędzy, jeśli można tak powiedzieć, Ukraino-sceptykami i Ukraino-optymistami
przebiega często wewnątrz poszczególnych ugrupowań politycznych i ideowych. W wywiadzie dla
portalu Fronda.pl senator RP historyk Jan Żaryn twardo mówi: „mamy też do czynienia z aktami,
które […] obciążają obecne państwo ukraińskie. Chodzi o akty świadczące o traktowaniu
banderowskich formacji OUN-UPA jako formacji ukraińskiego czynu niepodległościowego. […]
wybór ten rodzi określone konsekwencje. My, Polacy, nie możemy go zaakceptować. […] Strona
ukraińska powinna nie tylko przeprosić, ale dać też wyraźny sygnał, że to się nigdy nie powtórzy, bo
tamte formacje nie będą miały w państwie ukraińskim racji bytu. Niestety, skoro dziś są honorowane,
to rację bytu miały, mają i na nieszczęście dla Polaków mogą jeszcze mieć”33.
Tymczasem nawołujący na łamach prawicowej prasy do zwalczania antypolonizmu Bogdan
Musiał, także historyk z wykształcenia, w rozmowie z redakcją „Do Rzeczy” opowiada: „Ukraiński
nacjonalizm był wspierany przez Sowietów, bo Stalin chciał rękami UPA usunąć żywioł polski na
kresach. To oczywiście nie umniejsza tragizmu rzezi wołyńskiej. Polityka jednak musi kierować się
pragmatyzmem, nie emocjami. Nawet jeśli we Lwowie znajdzie się jakiś banderowiec, który rzuci
granatem w polski konsulat albo zbezcześci groby Orląt Lwowskich, ba, nawet jeśli nacjonaliści
z Prawego Sektora przejmą władzę w Kijowie, to nie będą w stanie stworzyć państwa na tyle
silnego, by było dla Polski groźniejsze od Rosji Putina. Film o rzezi wołyńskiej powinien powstać za
publiczne pieniądze, ale raczej na rynek polski, jako hołd złożony ofiarom. Natomiast na świecie
trzeba propagować inne tematy”34.
Można powiedzieć, że z jednej strony w imię poszanowania trudnej historii wzywa się do
prowadzenia złej polityki, co najmniej minimalizującej współczesne zagrożenie ze strony państwa
rosyjskiego. Z drugiej natomiast w celu prowadzenia polityki wspierania Ukrainy, zgodnej z polską
racją stanu, nawołuje się do faktycznego pozostawienia tematyki zbrodni wołyńskiej historykom
i nieporuszania jej we wzajemnych relacjach. Sam fakt jej podnoszenia należy wręcz uznać,
w aktualnej sytuacji międzynarodowej, za podejrzany i siłą rzeczy sprzyjający imperialnym zakusom
Rosji.
Zarówno Ukraino-sceptycy, jak i Ukraino-optymiści postawili przed sobą cele, które, moim
zdaniem, są niemożliwe do osiągnięcia.

Propozycja rozwiązania konfliktu pamięci

Kult ukraińskiego podziemia nacjonalistycznego stał się częścią świadomości historycznej znacznej
części mieszkańców Ukrainy i tak już zapewne pozostanie. Trudno oczekiwać, by przewartościowali
oni, zwłaszcza z dnia na dzień, swoje podejście, rezygnując z części przekonań i sympatii. Dlatego
wybór drogi wskazywanej przez ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego oraz Jana Żaryna i ultymatywne
żądanie jednoznacznego potępienia OUN i UPA na Ukrainie prowadziłby dziś jedynie do wzrostu
polsko-ukraińskiego napięcia i nieuchronnego pogorszenia współczesnych relacji.
Z kolei całkowite milczenie w sprawie masowych mordów popełnionych na Polakach przez UPA
oznaczałoby w tej sytuacji w praktyce zgodę na to, aby niepełny, by nie rzec zafałszowany obraz tej
formacji już na zawsze zdominował pamięć zbiorową Ukraińców. Zgoda na proponowany przez
stronę ukraińską model pojednania, według zasady symetrii win, oznaczałby postawienie znaku
równości pomiędzy UPA i AK. Byłoby to równoznaczne ze stwierdzeniem, że oddziały Armii
Krajowej, podobnie jak UPA, popełniły zbrodnie ludobójstwa. Przez wzgląd na szacunek dla
pomordowanych oraz podstawowych faktów historycznych nie można się w żadnym wypadku na to
zgodzić.
 Trudno oczekiwać dziś na potępienie przez władze ukraińskie OUN i UPA. N a l e ż y
i t r z e b a jednak cierpliwie upominać się o jednoznacznie krytyczny osąd zbrodni popełnionych
przez te organizacje – o wypowiedzenie jednego prostego zdania, którego n i g d y n i e
w y p o w i e d z i a ł ż a d e n p r z e d s t a w i c i e l u k r a i ń s k i e g o p a ń s t w a: „W
latach 1943–1945 Ukraińska Powstańcza Armia dopuściła się masowych mordów na Polakach,
których nie da się usprawiedliwić, potępiamy je”.
Bez jednoznacznego potępienia masowych mordów na Polakach trudno uznać proces pojednania
polsko-ukraińskiego za zakończony, dlatego tym większa odpowiedzialność w tej sprawie spoczywa
na ukraińskich elitach. O tym, że podejście z pietyzmem do historii UPA nie musi wcale oznaczać
przemilczania zbrodni wołyńskiej, przekonuje przejmująca wypowiedź ikony Majdanu Tetiany
Czornowoł. W rozmowie z Robertem Mazurkiem Czornowoł stwierdziła między innymi: „Trzeba
mieć odwagę nazywać rzeczy po imieniu. Zabijanie wielkiej liczby ludzi z jakichkolwiek
narodowych czy rasowych powodów jest ludobójstwem. I jeśli Ukraińcy dopuścili się go na
Wołyniu, to ja za to przepraszam. A z drugiej strony UPA to dla mnie bohaterowie”35. Właśnie na
fundamencie takich odważnych słów można budować trwałe pojednanie polsko-ukraińskie, wymaga
to jednak aktywnego zaangażowania, a nie oczekiwania na samoczynne rozwiązanie problemu.
Bibliografia

Archiwa
Archiwum OUN w Kijowie
Centralne Państwowe Archiwum Wyższych Organów Władzy Ukrainy
Centralne Państwowe Archiwum Społecznych Organizacji Ukrainy
Instytut Pamięci Narodowej Biuro Udostępniania
Państwowe Archiwum Rosyjskiej Federacji
Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe
Studium Polski Podziemnej w Londynie

Wydawnictwa źródłowe
Armia Krajowa w dokumentach, t. 3, Kwiecień 1943–lipiec 1944, red. Tadeusz Pełczyński i inni, t. 3, Wrocław–Warszawa–Kraków
1990.
Biłas Iwan, Represywno-karalna systema w Ukrajini 1917–1953, t. 1–2, Kijów 1994.
Bulba-Boroweć Taras, Dokumenty, statti, łysty, Kijów 2011.
Chruszcziew Nikita Siergiejewicz, Dwa cwieta wremieni. Dokumenty iż licznogo fonda N. S. Chruszcziewa w 2-ch tomach,
red. N. Tomilina, t. 1, Moskwa 2009.
Jerzy Giedroyc. Emigracja ukraińska. Listy 1950–1982, red. Bogumiła Berdychowska, listy autorów ukraińskich przełożyła Ola
Hnatiuk, Warszawa 2004.
Knysz Zynowij, Pered pochodom na schid. Spohady i materiały do diialnnia Orhanizatsiï Ukraïns’kykh Natsionalistiv u 1939–
1941 rokakh, cz. II, Toronto 1959.
Kokin Serhij, Anotowanyj pokażczyk dokumentiw z istoriji OUN i UPA u fondach Derżawnoho Archiwu SBU, Kijów 2000.
Kołodzinśkyj Mychajło, Nacionalistyczne powstania. Rozdił iż praci „Wojenna doktryna ukrajinśkych nacionalistiw”, w: „Ukrajina
Moderna”, nr 20, 2014.
Lemkin Rafał, Rządy państw Osi w okupowanej Europie. Prawa okupacyjne, analiza rządzenia, propozycje zadośćuczynienia,
przekład: Agnieszka Bieńczyk-Missala, Patrycja Grzebyk, Bogusław Lackoroński, Marek Madej, Warszawa 2013.
Litopys UPA, t. 19, Toronto 1992.
Litopys UPA, t. 26, Toronto–Lwów 2001.
Litopys UPA, t. 45, Toronto–Lwów 2007.
Litopys UPA. Nowa serija, t. 7, Kijów–Toronto 2003.
Litopys UPA. Nowa serija, t. 10, Kijów–Toronto 2007.
Litopys UPA. Nowa serija, t. 14, Kijów–Toronto 2010.
Lorković Mladen, Kroatiens Kampfo gegen den bolschevizmus, Zagrzeb 1944.
Metropolita Andrzej Szeptycki. Pisma wybrane, red. Maria H. Szeptycka, o. Marek Skórka, Kraków 2000.
Nacistskaja polityka gienocida i „wyżiennoj ziemli” w Biełorussii 1941–1944, red. W. Łobanow, Mińsk 1984.
Niurnbergskij proces. Sbornik materiałów w 8-mi tomach, t. 3, red. A. Suchariew i inni, Moskwa 1989.
OUN w 1941 roci. Dokumenty, t. 1, Kijów 2006.
Pojednanie przez trudną pamięć. Wołyń 1943, red. Aleksandra Zińczuk, Lublin 2012.
Polacy i Ukraińcy pomiędzy dwoma systemami totalitarnymi 1942–1945, w: Polska i Ukraina w latach trzydziestych-
czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych, t. 4, Warszawa–Kijów 2005.
Popek Leon, Ostrówki. Wołyński testament, Warszawa 2011.
Popek Leon, Wołyński testament, Lublin 1997.
Proces Alojziju Stepincu. Dokumenti, red. Marina Stamgii-Śkalić, Josip Kolanović, Stjepan Razum, Zagrzeb 1997.
Roman Szuchewycz u dokumentach radianśkych orhaniw derżawnoji bezpeky (1940–1950), red. Wołodymyr Serhijczuk, t. 1,
Kijów 2007.
Sciborskyj Mykoła, OUN i seljanstwo, Praga 1933.
Stećko Jarosław, Twory, t. 1, Ukrajinśka wyzwolna koncepcija, Mjunchen 1987.
Stepan Bandera u dokumentach radianśkych orhaniw derżawnoji bezpeky (1939–1959), t. 1, red. Wołodymyr Serhijczuk, Kijów
2009.
Ukrainskije nacionalisticzieskije organizacji w gody wtoroj mirowoj wojny. Dokumienty w dwóch tomach, t. 1, 1939–1943,
red. Tamara Cariewskaja-Diakina i inni, Moskwa 2012.
Ukrajinci Chorwatiji. Materiały i dokumenty, Zagrzeb 2002.
Ukrajinśke derżawotworennie. Akt 30 czerwnia 1941. Dokumenty i materiały, Lwów–Kijów 2001.
Wlekły Mirosław, Szyngiera Katarzyna, Swarka, „Gazeta Wyborcza: Duży Format”, 9 VII 2015.
Wnutriennije Wojska w Wielikoj Otiecziestwiennoj Wojnie 1941–1945 gg. Dokumenty i materiały, Moskwa 1975.
Ks. Wołczański Józef, Eksterminacja narodu polskiego i Kościoła rzymskokatolickiego przez ukraińskich nacjonalistów
w Małopolsce Wschodniej w latach 1939–1945. Materiały źródłowe, cz. 1, Kraków 2005.
Zamiłowanie do spraw beznadziejnych. Ukraina w „Kulturze” 1947–2000, red. Bogumiła Berdychowska, Paryż – Kraków 2016.

Pamiętniki i wspomnienia
Jernicz Wlado, Jugosławija w ognie „Kozara”, Moskwa 2003.
Karłowicz Leon, Od Zasmyk do Skrobowa, Wydawnictwo Mireki, 2013.
Kossak-Szczucka Zofia, Pożoga, Łódź 1990.
Niepodległość jako drogowskaz. Rozmowa z Wasylem Kukiem, w: Wiele twarzy Ukrainy. Rozmowy Izy Chruślińskiej i Piotra
Tymy, Lublin 2005.
Ks. Olijnyk Pawło, Zoszyty, Kijów 1995.
Pawłyszyn Łuka, „Na hrani dwóch switiw…” Spohady wijśkowyka-banderiwcia, Lwów 2010.
Podworniak Mychajło, Witer z Wołyni. Spohady, Winnipeg 1981.
Rojnica Ivo, Susreti i Dożivlaji 1938–1945, Monachium 1969.
Stachiw Jewhen, Kriz tiurmy, pidpillia j kordony, Kijów 1995.
Swerstiuk Jewhen, Wołyń. Spohad wijny, w: www.istpravda.com.ua.
Szumuk Danyło, Pereżyte i peredumane, Kijów 1998.
Vojskovoda i polityka. Sjećanja Slavka Kvaternika, red. Nada Kisić-Kolanović, Zagrzeb 1997.
Wybieraliśmy życie. Rozmowa z Jewhenem Swerstiukiem, w: Bunt pokolenia. Rozmowy z intelektualistami ukraińskimi,
oprac. Bogumiła Berdychowska, Ola Hnatiuk, Lublin 2000.

Monografie, artykuły naukowe

Aarons Mark, Loftus John, Akcja ocalenie, przełożył Lech Niedzielski, Warszawa 1994.
Antypolska akcja OUN-UPA. Fakty i interpretacje, red. Grzegorz Motyka, Dariusz Libionka, Warszawa 2003.
Batelja Juraj, Rivellijeva zavjera laźi. Blażeni Alojzije Stepinac i Srpska Pravoslavna Crkva, Zagrzeb 2015.
Berdychowska Bogumiła, Polacy wobec Wołynia, „Przegląd Polityczny”, nr 121–122, 2013.
Berdychowska Bogumiła, Ukraińcy wobec Wołynia, w: „Zeszyty Historyczne”, nr 146, Paryż 2003.
Bereza Tomasz, Wokół Piskorowic. Przyczynek do dziejów konfliktu polsko-ukraińskiego na Zasaniu w latach 1939–1945,
Rzeszów 2013.
Bieliakow S., Ustaszi: mieżdu faszyzmom i etniczieskim nacjonalizmom, Jekatierynburg 2009.
Borejsza Jerzy W., Rzym a wspólnota faszystowska. O penetracji faszyzmu włoskiego w Europie Środkowej, Południowej
i Wschodniej, Warszawa 1981.
Borejsza Jerzy W., Szkoły nienawiści. Historia faszyzmów europejskich 1919–1945, Wrocław – Warszawa – Kraków 2000.
Burycz Velko B., Golgota Srpske prawosławne crkwe 1941–1945, Belgrad 1998.
Chang Iris, Rzeź Nankinu, Warszawa 2013.
Chlebowski Cezary, „Wachlarz”. Monografia wydzielonej organizacji dywersyjnej Armii Krajowej: wrzesień 1941–marzec
1943, Warszawa 1983.
Cywiński Bohdan, Ogniem próbowane. Z dziejów najnowszych Kościoła katolickiego w Europie Środkowo-Wschodniej, t. 1,
Korzenie tożsamości, Warszawa 1993.
Dawidow Dinko, Totalni genocid. Nezavisna Drżava Hrvatska 1941–1945, Belgrad 2013.
Dąbrowski Dariusz, Rzeczpospolita Polska wobec kwestii Rusi Zakarpackiej (Podkarpackiej) 1938–1939, Toruń 2007.
Dizdar Zdrvko, Czetnićki zloćini u Bosni i Hercegovini 1941–1945, Zagrzeb 2002.
Dulić Tomislav, Utopias of Nation. Local Mass Killing in Bosnia and Herzegovina 1941–1942, Uppsala 2005.
Fajkowski Józef, Religa Jan, Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa 1981.
Filar Władysław, Wołyń 1939–1944. Eksterminacja czy walki polsko-ukraińskie. Studium historyczno-wojskowe zmagań na
Wołyniu w obronie polskości, wiary i godności ludzkiej, Toruń 2003.
Giedroyc a Ukraina. Ukraińska perspektywa Jerzego Giedroycia i środowiska paryskiej „Kultury”, red. Magdalena
Semczyszyn, Mariusz Zajączkowski, Warszawa–Lublin–Szczecin 2014.
Goldstein Slavko, 1941. Godina koja se vraca, Zagrzeb 2007.
Gondek Leszek, Polska karząca 1939–1945. Polski podziemny wymiar sprawiedliwości w okresie okupacji niemieckiej,
Warszawa 1988.
Hilberg Raul, Zagłada Żydów europejskich, przełożył Jerzy Giebułtowski, t. 3, Warszawa 2013.
Hrycak Jarosław, Tezy do dyskusiji pro UPA, w: tenże, Strasti za nacjonalizmom. Istoryczni eseji, Kijów 2004.
Hud’ Bohdan, Ukraińcy i Polacy na Nadnieprzu, Wołyniu i w Galicji Wschodniej w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Zarys
 historii konfliktów społeczno-etnicznych, Lwów – Warszawa 2013.
Huk Bogdan, Ukraina. Polskie jądro ciemności, Przemyśl 2013.
Hurem Rasim, Kriza NOP-a u Bosni i Hercegovini krajem 1941. i poćetkom 1942. godine, Sarajewo 1972.
Iljuszyn Ihor, OUN-UPA i ukrajinśke pytannja w roky druhoji switowoji wijny (w switli polśkych dokumentiw), Kijów 2000.
Iljuszyn Ihor, Protystojannja UPA i AK (Armiji Krajowoji) w roky druhoji switowji wijny na tli dijalnosti polśkoho pidpillja
w Zachidnij Ukrajini, Kijów 2001.
Iljuszyn Ihor, UPA i AK. Konflikt w Zachodniej Ukrainie (1939–1945), Warszawa 2009.
Jareb Mario, Ustaśko-domobranski pokret od nastanka do travnja 1941. Godine, Zagrzeb 2007.
Jehrieszij Oleh, Jepiskop Hryhorij Chomyszyn: portret relihijno-cerkownoho i hromaddśko-politycznoho dijacza, Iwano
Frankiwsk 2006.
Jelić-Butić Fikreta, Ustaśe i Nezavisna Drżava Hrvatska 1941–1945, Zagrzeb 1977.
Koszel Bogdan, Rywalizacja niemiecko-włoska w Europie Środkowej i na Bałkanach w latach 1933–1941, Poznań 1987.
Koszel Bogdan, Separatyści chorwaccy w polityce Niemiec i Włoch w latach 1933–1941, w: „Studia Historica Slavia-Germanica”,
t. XII, 1984.
Kentij Anatolij, Narys borotb’y OUN-UPA w Ukrajini (1946–1956 rr.), Kijów 1999.
Kentij Anatolij, Ukrajinśka Powstanśka Armija w 1944–1945 rr., Kijów 1999.
Kisić Kolanović Nada, NDH i Italija. Politicke veze i diplomatski odnosi, Zagrzeb 2001.
Kisić Kolanović Nada, Zagreb – Sofija. Prijatelstvo po mjeri ratnog vremena 1941–1945, Zagrzeb 2003.
Komański Henryk, Siekierka Szczepan, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie
tarnopolskim 1939–1946, Wrocław 2004.
Kosticz Boszko N., Istina o Milanu Nediczu, Belgrad 1992.
Kowal Mychajło, Ukrajina w druhij switowij i Wełykij Witczyznianij Wijnach (1939–1945 rr.), Kijów 1999.
Kowalski Lech, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego a żołnierze wyklęci. Walka z podziemiem antykomunistycznym 1944–
1956, Poznań 2016.
Krizman Bogdan, Ante Pavelić i ustaśe, Zagrzeb 1978.
Krizman Bogdan, Pavelić izmedu Hitlera i Mussolinija, Zagrzeb 1980.
Krizman Bogdan, Pavelić u bjekstvu, Zagrzeb 1986.
Krysztalśkyj Andrij, OUN i UPA na Horochiwszczyni. Istoryko-krajeznawcze doslidżennia, Łuck 2014.
Kuberski Hubert, Powstanie Niepodległego Państwa Chorwackiego (kwiecień – sierpień 1941), w: „Dzieje Najnowsze”, nr 1, 2012.
Kyryczuk Jurij, Narysy z istoriji ukrajinśkoho nacionalno-wyzwolnoho ruchu 40-50 rokiw XX stolittia, Lwów 2000.
Madajczyk Czesław, Hitlerowski terror na wsi polskiej 1939–1945. Zestawienie większych akcji represyjnych, Warszawa 1965.
Marczuk Ihor, Komandyr UPA – Piwnicz Dmytro Klaczkiwśkyj „Kłym Sawur”, Równe 2009.
Margolin Jean-Louis, Japonia 1937–1945. Wojna armii Cesarza, Warszawa 2013.
Mirczuk Petro, Narys istoriji OUN 1920–1939, Munchen-London-New York 1968.
Mirczuk Petro, Ukrajinśka Powstanśka Armija 1942–1952. Dokumenty i materiały, Monachium 1953.
Motyka Grzegorz, Na Białych Polaków obława. Wojska NKWD przeciwko polskiemu podziemiu 1944–1953, Kraków 2014.
Motyka Grzegorz, Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”. Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947, Kraków 2011.
Motyka Grzegorz, Tak było w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943–1948, Warszawa 1999.
Motyka Grzegorz, Ukraińska partyzantka 1942–1960. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej
Powstańczej Armii, Warszawa 2015.
Motyka Grzegorz, W kręgu Łun w Bieszczadach. Szkice z najnowszej historii polskich Bieszczad, Warszawa 2009.
Motyka Grzegorz, Wnuk Rafał, „Pany” i „rezuny”. Współpraca AK-WiN i UPA 1945–1947, Warszawa 1997.
Motyka Grzegorz, Wnuk Rafał, Stryjek Tomasz, Baran Adam F., Wojna po wojnie. Antysowieckie podziemie w Europie Środkowo-
Wschodniej w latach 1944–1953, Gdańsk – Warszawa 2012.
My już jesteśmy zjedzeni… Rola i znaczenie prawosławia w konflikcie etnicznym w Dolinie Preszewa, red. Radosław
Zenderowski, Warszawa 2012.
Nijakowski Lech M., Rozkosz zemsty. Socjologia historyczna mobilizacji ludobójczej, Warszawa 2013.
Nikolicz Kosta, Istorija rawnogorskog pokreta 1941–1945. Kniga prwa: Protiw nacizma, faszizma i komunizma, Belgrad 2014.
Novak Viktor, Magnum Crimen. Pol vijeka klerikalizma u Hrvatskoj, Zagrzeb 1948 (reprint: Belgrad 1986).
Nowok Łukasz, Za dom Spremni! Chorwacja pod rządami ustaszy 1941–1945, Oświęcim 2016.
Obhodaś Amir, Werhas Mario, Dimitrijević Bojan, Despot Zvonimir, Ustaśka vojnica 1. Orużana sila Ustaśkog pokreta
u Nazavisnoj Drżavi Hrvatskoj 1941–1945 (prva knjiga, travanj 1941– rujan 1943), Zagrzeb 2013.
Olchowśkyj Iwan, Krywawa Wołyń. Knyha persza: Ukrajinśko-polśke protystojannia na terenach Liubomlśkoho ta Szaćkoho
rajoniw u 1939–1945 rokach, Kijów 2008.
Olchowśkyj Iwan, Zasnownyk UPA (1941–1943). Storinky neproczytanoho żyttjepysu Tarasa Bulby-Borowcia, Kijów 2015.
Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw i Ukrajinśka Powstanśka Armija, Kijów 2005.
Paszkiewicz Jędrzej, Jugosławia w polityce Włoch w latach 1914–1941, Poznań 2004.
Patryliak Iwan, Wijśkowi płany OUN(B) u switli instrukcij Rewoliucijnoho prowodu (berezeń 1940 – traweń 1941 rr.),
 w: „Mołoda nacija. Almanach“, nr 3/2000.
Patryliak Iwan, Wstań i boryś, słuchaj i wir. Ukrajinśke nacionalistyczne pidpillia ta powstanśkyj ruch 1939–1960 rr., Lwów
2012.
Pavlićević Dragutin, Historia Chorwacji, przekład Łucja Danielewska, Poznań 2004.
Phayer Michael, Kościół katolicki wobec Holocaustu 1930–1965, przekład Jacek Lang, Poznań 2011.
Polityka bezpieczeństwa. Polska. Ukraina, red. Tomasz Horbowski, Piotr Kosiewski, Warszawa 2015.
Polska – Ukraina: trudne pytania, t. 1–11, Warszawa 1997–2011.
Posiwnycz Mykoła, Wojenno-polityczna dijalnist’ OUN u 1929–1939 rokach, Lwów 2010
Puławski Adam, W obliczu Zagłady. Rząd RP na Uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, ZWZ-AK wobec deportacji Żydów
do obozów zagłady (1941–1942), Lublin 2009.
Risticz Milenko, Borojewicz Milan, Srbi u pekłu ustaszkog genocida (Donja Dubica 1941–1945), Belograd 1999.
Rivieli Mark Aurelio, Archijepiskop gienocida. Monsienior Stepinac, Watikan i ustaszskaja diktatura w Chorwatii 1941–1945,
Moskwa 2011.
Robionek Bernd, Croatian Political Refugees and the Western Allies. A Documental History, Berlin 2010.
Rokicki Paweł, Glinciszki i Dubinki. Zbrodnie wojenne na Wileńszczyźnie w połowie 1944 roku i ich konsekwencje we
współczesnych relacjach polsko-litewskich, Warszawa 2014.
Ryan Allan A., Yamashita’s Ghost. War crimes, MacArthur’s Justice, and Command Accountability, University Press of Kansas
2012.
Sadkovich James J., Italija i ustaśe 1927–1937, Zagrzeb 2010.
Sapa Dorota, Między polską wyspą a ukraińskim morzem. Kresy południowo-wschodnie w polskiej prozie 1918–1988, Kraków
1998.
Semczyszyn Magdalena, Galicyjskie wybory. Działalność Centralnego Komitetu Wyborczego w Galicji Wschodniej w latach
1867–1906, Warszawa 2014.
Semczyszyn Magdalena, Nikita Chruszczow wobec Polaków i polskiego podziemia na Wołyniu i w Galicji Wschodniej
1943−1945, w: Przeciwko Stalinowi. Polskie podziemie wobec sowieckiego zagrożenia 1943–1945, red. Łukasz Adamski,
Grzegorz Hryciuk, Grzegorz Motyka, Warszawa 2016.
Serhijczuk Wołodymyr, Trahedija Wołyni, Kijów 2003.
Siekierka Szczepan, Komański Henryk, Bulzacki Krzysztof, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach
w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław 2006.
Siekierka Szczepan, Komański Henryk, Różański Eugeniusz, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach
w województwie stanisławowskim 1939–1946, Wrocław 2008.
Siemaszko Władysław, Siemaszko Ewa, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia
1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2000.
Snyder Timothy, Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, przełożył Bartłomiej Pietrzyk, Warszawa 2011.
Snyder Timothy, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę, Kraków 2008.
Sowa Andrzej Leon, Kto wydał wyrok na miasto? Plany operacyjne ZWZ-AK (1940–1944) i sposoby ich realizacji, Kraków 2016.
Sowa Andrzej Leon, Stosunki polsko-ukraińskie 1939–1947, Kraków 1998.
Sowa Jan, Inna Rzeczpospolita jest możliwa! Widma przeszłości, wizje przyszłości, Warszawa 2015.
Staniszycz Michajło, Srbocyd, Belgrad 2008.
Steinacher Gerald, Zbiegli naziści. Jak hitlerowscy zbrodniarze uciekli przed sprawiedliwością, przełożył Maciej Antosiewicz,
Wołowiec 2015.
Stępień Stanisław, Stanowisko metropolity Szeptyckiego wobec zjawiska terroru politycznego, w: Metropolita Andrzej Szeptycki.
Studia i materiały, red. Andrzej A. Zięba, Kraków 1994.
Stryjek Tomasz, Jakiej przeszłości potrzebuje przyszłość? Interpretacje dziejów narodowych w historiografii i debacie
publicznej na Ukrainie 1991–2005, Warszawa 2007.
Stryjek Tomasz, Ukraińska idea narodowa okresu międzywojennego, Wrocław 2000.
Strzembosz Tomasz, Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944, Warszawa 1983.
Szabłowski Witold, Sprawiedliwi zdrajcy. Sąsiedzi z Wołynia, Kraków 2016.
Torzecki Ryszard, Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa
1993.
Trkla Miszo Miliwoje, Koritka jama. Prwa masowna grobnica Srba u NDH, Nowi Sad 1995.
Turowski Józef, Pożoga. Walki 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, Warszawa 1990.
Turowski Józef, Władysław Siemaszko, Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich dokonane na ludności polskiej na Wołyniu 1939–
1945, Warszawa 1990.
Vezmar Gojko, Ustaśko-okupatorski zlocini w Lici 1941–1945, Belgrad 2004.
Vojinović Aleksander, Ante Pavelić, Zagrzeb 1988.
Węgierski Jerzy, W lwowskiej Armii Krajowej, Warszawa 1989.
Wiatrowycz Wołodymyr, Druha polśko-ukrajinśka wijna 1942–1947, Kijów 2011.
Widhomin wołynśkoji trahediji w istorycznij pamiati polśkoho j ukrajinśkoho narodiw. Monohrafija, red. Walerij Sołdatenko,
Kijów 2013.
Wiedieniejew Dmytro, Łysenko Ołeksandr, Projawy terroru i teroryzmu w protystojani radianśkoji włady ta OUN i UPA
w zachidnoukrajinśkomu rehioni pisljawojennoji doby, w: Politycznyj teror i teroryzm w Ukrajini. XIX–XX st. Istoryczni
narysy, red. W.T. Berehowyj i inni, Kijów 2002.
Wojciechowski Marcin, Kurz po Wołyniu, w: „Nowa Europa Wschodnia”, nr 6, 2013.
Wołyń 1943–2008. Pojednanie. Zbiór artykułów publikowanych w „Gazecie Wyborczej”, wyb. Marcin Wojciechowski, Warszawa
2008.
Wysocki Roman, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w latach 1929–1939, Lublin 2003.
Zajączkowski Mariusz, Spór o Wierzchowiny. Działalność oddziałów Akcji Specjalnej (Pogotowia Akcji Specjalnej) NSZ
w powiatach Chełm, Hrubieszów, Krasnystaw i Lubartów na tle konfliktu polsko-ukraińskiego (sierpień 1944 roku–czerwiec
1945 roku), w: „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo Instytutu Pamięci Narodowej”, nr 1, 2006.
Zajączkowski Mariusz, Ukraińskie podziemie na Lubelszczyźnie w okresie okupacji niemieckiej 1939–1944, Lublin–Warszawa
2015.
Zajcew Ołeksandr, Ukrajinśkyj integralnyj nacjonalizm (1920–1930-ti roky). Narysy intelektualnoji istoriji, Kijów 2013.
Zajcew Ołeksandr, Wojenna doktryna Mychajła Kołodzinśkoho, w: „Ukrajina Moderna”, nr 20, 2014.
Zaremba Marcin, Wielka Trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków 2012.
Żeleński Władysław, Zabójstwo ministra Pierackiego, Warszawa 1995.
Żivojinović Dragoljub, Vatikan, katolićka crkva i jugoslovenska vlast 1941–1958, Belgrad 2007.
Przypisy
[1] Podkreślenia pochodzą od autora

Gdy słyszysz: Wołyń

1 Włodzimierz Odojewski, Oksana, Warszawa 1999, s. 204–206.
2 Oksana Zabużko, Muzeum porzuconych sekretów, tłum. Katarzyna Kotyńska, Warszawa 2012, s. 408.
3 Władysław Siemaszko, Ewa Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia
1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2000, s. 1289.
4 Edward Prus, Atamania UPA. Tragedia kresów, Warszawa 1988, s. 166.
5 Mirosław Wlekły, Katarzyna Szyngiera, Swarka, za: „Gazeta Wyborcza” – „Duży Format”, 9 VII 2015, s. 8.
6 Patrz np.: Dorota Sapa, Między polską wyspą a ukraińskim morzem. Kresy południowo-wschodnie w polskiej prozie 1918–
1988, Kraków 1998; Grzegorz Motyka, W kręgu „Łun w Bieszczadach”. Szkice z najnowszej historii polskich Bieszczad,
Warszawa 2009.
7 Zofia Kossak-Szczucka, Pożoga, Łódź 1990, s. 35.
8 Aleksander Szycht, Mysterium Iniquitatis, czyli Rzeź Wołyńska jako zbiorowe opętanie, za: kresy24.pl, 12 X 2014 (dostęp:
1 IV 2016). Warto wszakże zauważyć, że byłoby niesprawiedliwe sądzić, że słowa rzymskokatolickiego biskupa wołyńskiego
Marcjana Trofimiaka o Mysterium Iniquitatis – Tajemnicy Nieprawości należy odbierać jako zamknięcie Kościoła
rzymskokatolickiego na Ukrainie na naukową debatę. Odbieram je raczej jako wskazanie na teologiczne trudności zrozumienia
tajemnicy zła, zwłaszcza gdy dotyczy to łamania przykazania „Nie zabijaj!”.
9 Patrz Aleksander Korman, Stosunek UPA do Polaków na ziemiach południowo-wschodnich II Rzeczpospolitej, Wrocław 2002.
10 Patrz http://isakowicz.pl/lublin-skwer-sprawiedliwych-ukraincow-zamiast-tarasa-szewczenki/, 13 III 2016 (dostęp: 30 III 2016).
11 Bohdan Hud’, Ukraińcy i Polacy na Nadnieprzu, Wołyniu i w Galicji Wschodniej w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Zarys
historii konfliktów społeczno-etnicznych, Lwów–Warszawa 2013, s. 323–324.
12 O trudnych momentach w relacjach polsko-ukraińskich trzeba rozmawiać spokojnie. Bohdan Hud’ w rozmowie z Kingą
Kalinowską, PolUkr, http://www.polukr.net.blog/2013/07, wpis: 12 VII 2013 (dostęp: 31 III 2016).
13 Ziemia i wolność. Rozmowa z Bohdanem Hud’iem, „Rzeczpospolita”, dodatek „Plus-Minus”, 14 II 2014, wersja internetowa (dostęp:
31 III 2016).
14 Jego zdaniem książka Huka jest „obszerną i błyskotliwą analizą relacji polsko-ukraińskich” – patrz Jan Sowa, Inna Rzeczpospolita
jest możliwa! Widma przeszłości, wizje przyszłości, Warszawa 2015, s. 277.
15 Bogdan Huk, Ukraina. Polskie jądro ciemności, Przemyśl 2013, s. 494, 195.
16 Ibidem, s. 188.
17 Ibidem, s. 195–196.

Ludobójstwo za okrucieństwem ukryte

1 Jako pierwszy zwrócił na to uwagę lwowski uczony Ołeksandr Zajcew. Jak napisał: „W końcu lat trzydziestych część członków OUN
zaczęła zapowiadać radykalną metodę walki z wrogimi narodami – czystkę etniczną”. Patrz: Ołeksandr Zajcew, Ukrajinśkyj
integralnyj nacjonalizm (1920–1930-ti roky). Narysy intelektualnoji istoriji, Kyjiw 2013, s. 278.
2 Za: Jarosław Stećko, Twory, t. 1: Ukrajinśka wyzwolna koncepcija, Mjunchen 1987, s. 45–46. Na temat Dmytro Doncowa patrz:
Tomasz Stryjek, Ukraińska idea narodowa okresu międzywojennego, Wrocław 2000.
3 Szczegóły zamachu na Bronisława Pierackiego patrz: Władysław Żeleński, Zabójstwo ministra Pierackiego, Warszawa 1995.
4 Petro Mirczuk, Narys istoriji OUN 1920–1939, München–London–New York 1968, s. 282. Co ciekawe, choć działacze OUN
przyznają, że to ich organizacja dokonała zabójstwa, co jakiś czas odżywa teoria, jakoby za organizacją zamachu stali komuniści (patrz
np. Timothy Snyder, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę, Kraków 2008). Odpowiedzialność
OUN za zamach nie budzi jednak wątpliwości.
5 Mykoła Posiwnycz, Wojenno-polityczna dijalnist’ OUN u 1929–1939 rokach, Lwiw 2010, s. 271.
6 Petro Mirczuk, Narys istoriji…, s. 298.
7 Za: Ołeksandr Zajcew, Ukrajinśkyj integralnyj nacjonalizm…, s. 274; Roman Wysocki, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów
w Polsce w latach 1929–1939, Lublin 2003, s. 185.
8 Bogdan Koszel, Rywalizacja niemiecko-włoska w Europie Środkowej i na Bałkanach w latach 1933–1941, Poznań 1987;
Bogdan Koszel, Separatyści chorwaccy w polityce Niemiec i Włoch w latach 1933–1941, „Studia Historica Slavia-Germanica”,
t. XII, 1984.
9 James J. Sadkovich, Italija i ustaśe 1927–1937, Zagreb 2010, s. 177, 294.
10 Mario Jareb, Ustaśko-domobranski pokret od nastanka do travnja 1941. Godine, Zagreb 2007, s. 415–432; Bogdan Krizman,
Ante Pavelić i ustaśe, Zagreb 1978, s. 186–202.
11 Omówienie tej pracy patrz: Ołeksandr Zajcew, Wojenna doktryna Mychajła Kołodzinśkoho, „Ukrajina Moderna” 2014, nr 20,
s. 245–256.
12 Mychajło Kołodzinśkyj, Ukraińska nacjonalistyczna wojenna doktryna (1935), Archiwum OUN w Kijowie, f. 1, op. 2, t. 465, k.
37.
13 Ibidem, t. 466, k. 96, 104, 135–136.
14 Mychajło Kołodzinśkyj, Nacionalistyczne powstania. Rozdił iż praci „Wojenna doktryna ukrajinśkych nacionalistiw”, „Ukrajina
Moderna” 2014, nr 20, s. 260–261. Por.: Ołeksandr Zajcew, Ukrajinśkyj integralnyj nacjonalizm (1920–1930-ti roky). Narysy
intelektualnoji istoriji, Kyjiw 2013, s. 278–279. Hud’ w cytowanej już książce przywołuje pracę Kołodzinśkiego, nie wspomina
jednak ani słowem o wyłaniającej się z niej koncepcji eksterminacji ludności polskiej (a także żydowskiej). Patrz Bohdan Hud’,
Ukraińcy…, s. 316, 324.
15 Archiwum OUN w Kijowie, f. 1, op. 2, t. 466, k. 135–136.
16 Ibidem, t. 465, k. 33.
17 Ibidem, k. 78.
18 Mykoła Sciborskyj, OUN i seljanstwo, Praha 1933, s. 32.
19 Na ten temat patrz Dariusz Dąbrowski, Rzeczpospolita Polska wobec kwestii Rusi Zakarpackiej (Podkarpackiej) 1938–1939,
Toruń 2007, s. 249, 254–255, 329–330.
20 Niurnbergskij proces. Sbornik materiałów w 8-mi tomach, t. 3, red. A. Suchariew i in., Moskwa 1989, s. 160–161.
21 Archiwum OUN w Kijowie, f. 1, op. 1, t. 190, k. 292.
22 Ukrajinśke derżawotworennie. Akt 30 czerwnia 1941. Dokumenty i materiały, Lwiw–Kyjiw 2001, s. 18.
23 Za: Iwan Patryliak, Wijśkowi płany OUN(B) u switli instrukcij Rewoliucijnoho prowodu (berezeń 1940 – traweń 1941 rr.),
„Mołoda nacija. Almanach” 2000, nr 3, s. 170.
24 Stepan Bandera u dokumentach radianśkych orhaniw derżawnoji bezpeky (1939–1959), t. 1, red. Wołodymyr Serhijczuk,
Kyjiw 2009, s. 140.
25 Ukrajinci Chorwatiji. Materiały i dokumenty, Zagreb 2002, s. 57.
26 OUN w 1941 roci. Dokumenty, t. 1, Kyjiw 2006, s. 104.
27 Polacy i Ukraińcy pomiędzy dwoma systemami totalitarnymi 1942–1945, w: Polska i Ukraina w latach trzydziestych–
czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych, t. 4, Warszawa–Kijów 2005, s. 205–213.
28 Ihor Marczuk, Komandyr UPA-Piwnicz Dmytro Klaczkiwśkyj „Kłym Sawur”, Riwne 2009, s. 33–34.
29 Witold Szabłowski, Sprawiedliwi zdrajcy. Sąsiedzi z Wołynia, Kraków 2016, s. 18.
30 Centralne Państwowe Archiwum Wyższych Organów Władzy Ukrainy (CDAWOWU), zesp. 3838, op. 1, t. 39, k. 1.
31 Za: Ukrainskije nacionalisticzieskije organizacji w gody wtoroj mirowoj wojny. Dokumienty. W dwóch tomach, t. 1, 1939–
1943, red. Tamara Cariewskaja-Diakina i in., Moskwa 2012, s. 608.
32 Taras Bulba Boroweć, Dokumenty, statti, łysty, Kyjiw 2011, s. 172–173.
33 Brak udziału Tarasa Borowcia w antypolskich akcjach potwierdza dziennikarskie śledztwo przeprowadzone przez Iwana
Olchowskiego, autora książek o stratach ludności ukraińskiej na Wołyniu. Patrz: Iwan Olchowśkyj, Zasnownyk UPA (1941–1943).
Storinky neproczytanoho żyttjepysu Tarasa Bulby-Borowcia, Kyjiw 2015, s. 175–196.
34 CDAWOWU, zesp. 3833, op. 1, t. 118, k. 11.
35 Jewhen Swerstiuk, Wołyń. Spohad wijny, www.istpravda.com.ua.
36 Za: Polacy i Ukraińcy…, s. 503. Tam też pełny tekst odezwy.
37 Tadeusz Opała, Oni nienawidzą Polaków, w: Marek A. Koprowski, Wołyń. Epopeja polskich losów 1939–2013. Akt III,
Zakrzewo 2013, s. 32–33.
38 Armia Krajowa w dokumentach, t. 3: Kwiecień 1943–lipiec 1944, red. Tadeusz Pełczyński i in., Wrocław–Warszawa–Kraków
1990, s. 59, 19 sierpnia 1943 r. meldunek gen. Komorowskiego.
39 Władysław Siemaszko, Ewa Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia
1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2000. Też: Ewa Siemaszko, Ludobójcze akcje OUN-UPA w lipcu 1943 r. na Wołyniu,
w: Antypolska akcja OUN-UPA. Fakty i interpretacje, red. Grzegorz Motyka i Dariusz Libionka, Warszawa 2003.
40 CDAWOWU, zesp. 3833, op. 1, t. 118, k. 19.
41 Ibidem, k. 20.
42 Leon Popek, Wołyński testament, Lublin 1997; Leon Popek, Ostrówki. Wołyński testament, Warszawa 2011.
43 CDAWOWU, f. 3833, op. 1, t. 11, k. 41, Meldunek ze społeczno-politycznej pracy nadrejonu Włodzimierz–Horochów od 20 VIII do
20 IX 1943 r.
44 Armia Krajowa w dokumentach, t. 3, s. 68.
45 Leon Karłowicz, Od Zasmyk do Skrobowa, Kraków 2013.
46 Z zeznań Zuzanny C. wynika, że latem 1943 roku UPA zebrała we wsi Janówka mężczyzn pochodzenia ukraińskiego w wieku od 16
do 60 lat; zaprowadzono ich do wsi Gaj i tam kazano zabić zgromadzonych już nad dołem Polaków, grożąc za niewykonanie rozkazu
śmiercią. Patrz Akta śledztwa w sprawie zbrodni ludobójstwa popełnionej na terenie województwa wołyńskiego przez
 nacjonalistów ukraińskich w latach 1939–1945, sygn. S1/00/Zi, t. 2, k. 228.
47 Iwan Olchowski, Ratowali niewinnych, ryzykując własne życie, w: Pojednanie przez trudną pamięć. Wołyń 1943,
red. Aleksandra Zińczuk, Lublin 2012, s. 56, 59.
48 Rozmowa z Hanną Semeniuk, w: Pojednanie…, s. 93.
49 Ibidem, s. 98.
50 Mychajło Podworniak, Witer z Wołyni. Spohady, Winnipeg 1981, s. 182.
51 Ibidem, s. 213–214. Według Podworniaka ze względu na zbrodnie polskiej policji Polacy na Wołyniu otrzymali od UPA ultimatum, by
wyjechać (widać tu przyjęcie za prawdę odezwy „Kłyma Sawura”). Czytamy: „Po upływie terminu odezwy ukraińscy powstańcy
napadli na wioski, w których żyli Polacy i wszystkich, którzy nie uciekli do miasta, zniszczyli. Niszczyli bez odrobiny ludzkiego serca,
bez jakiegoś ludzkiego sumienia. Zabijali małe dzieci, […] starców, zabijali każdego Polaka. Wszystkie polskie gospodarstwa spalili”.
Ibidem, s. 180–181. Jak widać, w opisie nie ma nawet cienia sugestii, by to chłopi sami z siebie ruszyli na polską ludność.
52 Łuka Pawłyszyn, „Na hrani dwóch switiw…”. Spohady wijśkowyka-banderiwcia, Lwiw 2010, s. 230.
53 CDAWOWU, zesp. 3838, op. 1, t. 4a, k. 1.
54 CDAWOWU, zesp. 3838, op. 1, t. 3, k. 5. „Plan akcji” na Bielin.
55 Chronika zahonu im. Kołodzinśkoho układena „Kanadoju” ta inszymy politwychownykamy, w: Litopys UPA. Nowa serija,
t. 14, Kyjiw – Toronto 2010, s. 173.
56 Armia Krajowa w dokumentach, t. 3, s. 349.
57 Łuka Pawłyszyn, „Na hrani dwóch switiw…”…, s. 261.
58 Ibidem, s. 242.
59 Ibidem.
60 Serhij Kokin, Anotowanyj pokażczyk dokumentiw z istoriji OUN i UPA u fondach Derżawnoho Archiwu SBU, Kyjiw 2000,
s. 18–19.
61 Polacy i Ukraińcy pomiędzy dwoma systemami totalitarnymi 1942–1945, cz. 1, Warszawa–Kijów 2005, s. 231 (Polska
i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych, t. 4).
62 Litopys UPA, t. 26, Toronto–Lwiw 2001, s. 365.
63 Polacy i Ukraińcy…, s. 269.
64 Omelian Logusz, Komandyr Czuprynka na Konferenciji ponewołenych Narodiw (Urywky zi spohadiw), w: Litopys UPA, t. 45,
Toronto–Lviv 2007, s. 337.
65 Roman Szuchewycz u dokumentach radianśkych orhaniw derżawnoji bezpeky (1940–1950), red. Wołodymyr Serhijczuk, t. 1,
Kyjiw 2007, s. 558.
66 CDAWOWU, f. 3833, op. 1, t. 131, k. 7.
67 Inna rzecz, że cerkiew greckokatolicka miała duży udział w tworzeniu w Galicji ukraińskiej świadomości narodowej, co można było
zauważyć już w XIX wieku. W 1889 roku na przykład duchowni nawoływali do głosowania do sejmu na kandydata ukraińskiego
w okręgu Kołomyja, kreśląc wizję powrotu pańszczyzny i zapowiadając, że „będą z rąk świece w cerkwi zabierać zdrajcom
i wymieniać ich podczas służby bożej z nazwiska”. Za: Magdalena Semczyszyn, Galicyjskie wybory. Działalność Centralnego
Komitetu Wyborczego w Galicji Wschodniej w latach 1867–1906, Warszawa 2014, s. 126.
68 Za: Stanisław Stępień, Stanowisko metropolity Szeptyckiego wobec zjawiska terroru politycznego, w: Metropolita Andrzej
Szeptycki. Studia i materiały, red. Andrzej A. Zięba, Kraków 1994, s. 111.
69 Oleh Jehrieszij, Jepiskop Hryhorij Chomyszyn: portret relihijno-cerkownoho i hromaddśko-politycznoho dijacza, Iwano
Frankiwśk 2006, s. 131.
70 Ibidem.
71 Metropolita Andrzej Szeptycki. Pisma wybrane, red. Maria H. Szeptycka, o. Marek Skórka, Kraków 2000, s. 410.
72 CDAWOWU, zesp. 3833, op. 1, t. 3, k. 53.
73 CDAWOWU, zesp. 3896, op. 1, t. 4, k. 23.
74 Za: Mariusz Zajączkowski, Ukraińskie podziemie na Lubelszczyźnie w okresie okupacji niemieckiej 1939–1944, Lublin–
Warszawa 2015, s. 188.
75 Ibidem, s. 321.
76 Za: Oleh Hajdaj, Bohdan Chawariwśkyj, Wołodymyr Chanas, Chto pożaw „Burju”? Armija Krajowa na Ternopilli 1941–1945
rr., Ternopil 1996, s. 83–84.
77 Ks. Józef Wołczański, Eksterminacja narodu polskiego i Kościoła rzymskokatolickiego przez ukraińskich nacjonalistów
w Małopolsce Wschodniej w latach 1939–1945. Materiały źródłowe, cz. 1, Kraków 2005, s. 103.
78 Ibidem, s. 152.
79 Ks. Pawło Olijnyk, Zoszyty, Kyjiw 1995, s. 87–88.
80 Ibidem, s. 87.
81 CDAWOWU, zesp. 3833, op. 2, t. 3, k. 64–68, Rozkaz d-cy UPA Zachód Wasyla Sydora „Szełesta” nr 7/44 z 1 września 1944 r.
82 Szerzej: Grzegorz Motyka, Rafał Wnuk, „Pany” i „rezuny”. Współpraca AK-WiN i UPA 1945–1947, Warszawa 1997.
83 Marcin Zaremba, Wielka Trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków 2012, s. 577 (ortografia oryginalna).
84 Za: Mariusz Zajączkowski, Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii na
 Lubelszczyźnie w latach 1939–1947, maszynopis rozprawy doktorskiej, Warszawa 2013.
85 Patrz Nacistskaja polityka gienocida i „wyżiennoj ziemli” w Biełorussii 1941–1944, red. W. Łobanow, Minsk 1984, s. 45.
Panorama nazistowskich i stalinowskich represji w: Timothy Snyder, Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem,
przeł. Bartłomiej Pietrzyk, Warszawa 2011. W jego ocenie: „Chociaż UPA z niemającą sobie być może równych determinacją
przeciwstawiała się komunizmowi, wywołany przez nią konflikt etniczny jedynie wzmocnił imperium Stalina” – ibidem, s. 356.
86 Jean-Louis Margolin, Japonia 1937–1945. Wojna armii Cesarza, Warszawa 2013; Iris Chang, Rzeź Nankinu, przeł. Konrad
Godlewski, Warszawa 2013; Allan A. Ryan, Yamashita’s Ghost. War crimes, MacArthur’s Justice, and Command Accountability,
Lawrence 2012, s. 41–49.
87 Raul Hilberg, Zagłada Żydów europejskich, przeł. Jerzy Giebułtowski, t. 3, Warszawa 2013, s. 1263.
88 Litopys UPA, t. 26, Toronto–Lwiw 2001, s. 376–377.
89 Polacy i Ukraińcy…, s. 343.
90 Jak napisał Lech Nijakowski: „W szerszym znaczeniu każde ludobójstwo można potraktować jako formę zemsty, nawet jeśli nie ma ku
temu żadnych realnych podstaw. Wielu sprawców ludobójstw jest bowiem przekonanych, że grozi im poważne niebezpieczeństwo ze
strony ofiar. Uważają, że sporo od narodu ofiar wycierpieli i mają prawo do krwawej retrybucji”. Patrz Lech M. Nijakowski, Rozkosz
zemsty. Socjologia historyczna mobilizacji ludobójczej, Warszawa 2013, s. 16.
91 CDAWOWU, zesp. 3833, op. 1, t. 118, k. 63.
92 Mariusz Zajączkowski, Ukraińskie podziemie na Lubelszczyźnie w okresie okupacji niemieckiej 1939–1944, Lublin–Warszawa
2015, s. 312–313.
93 Patrz np. Petro Mirczuk, Ukrajinśka Powstanśka Armija 1942–1952. Dokumenty i materiały, München 1951.
94 Za: Józef Łobodowski, Przeciw upiorom przeszłości, w: Zamiłowanie do spraw beznadziejnych. Ukraina w „Kulturze” 1947–
2000, red. Bogumiła Berdychowska, Paryż–Kraków 2016, s. 113; Józef Łobodowski, Między Muszalskim a Zagłobą, „Wiadomości”
(Londyn) 1951, nr 26, s. 2.
95 Danyło Szumuk, Pereżyte i peredumane. Spohady i rozumy ukrajinśkoho dydydenta-politw’jaznia z rokiw błukan’s i borotb’y
pid tr’oma okupacijamy Ukrajiny (1921–1981 rr.), Kyjiw 1998, s. 131–132. W każdym razie w sprawozdaniu ukraińskim z tej
akcji jest mowa o wyjeździe 150 partyzantów z bazy „Sicz” do Dominopola, „gdzie prowadzili likwidację polskiego sztabu i polskich
seksotów [tajnych współpracowników]”. Według danych UPA zabito około 300 osób, w tym 10 polskich partyzantów. Litopys
UPA. Nowa serija, t. 14, Kyjiw–Toronto 2010, s. 52.
96 Jewhen Stachiw, Kriz tiurmy, pidpillia j kordony, Kyjiw 1995.
97 Za: Niepodległość jako drogowskaz. Rozmowa z Wasylem Kukiem, w: Wiele twarzy Ukrainy. Rozmowy Izy Chruślińskiej
i Piotra Tymy, Lublin 2005, s. 178.
98 Danyło Szumuk, Pereżyte…, s. 133.
99 Witold Szabłowski, Sprawiedliwi zdrajcy. Sąsiedzi z Wołynia, Kraków 2016.

Polski gniew i zemsta

1 Leszek Gondek, Polska karząca 1939–1945. Polski podziemny wymiar sprawiedliwości w okresie okupacji niemieckiej,
Warszawa 1988, s. 42.
2 Ibidem, s. 15.
3 Patrz np.: Józef Fajkowski, Jan Religa, Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945, Warszawa 1981; Czesław Madajczyk,
Hitlerowski terror na wsi polskiej 1939–1945. Zestawienie większych akcji represyjnych, Warszawa 1965.
4 Za: Adam Puławski, W obliczu Zagłady. Rząd RP na Uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, ZWZ-AK wobec deportacji
Żydów do obozów zagłady (1941–1942), Lublin 2009, s. 334–336.
5 Armia Krajowa w dokumentach, t. 3: Kwiecień 1943–lipiec 1944, red. Tadeusz Pełczyński i in., Wrocław–Warszawa–Kraków
1990, s. 35.
6 Kazimierz Krajewski, Uderzeniowe Bataliony Kadrowe 1942–1944, Warszawa 1993, s. 271–285.
7 Armia Krajowa w dokumentach, t. 3…, s. 91–92.
8 Za: Tomasz Strzembosz, Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944, Warszawa 1983, s. 363. Opis akcji w Kępie
Latoszkowej i Wilanowie: ibidem, s. 360–363, 606–607.
9 Adam Puławski, W obliczu Zagłady…, s. 339.
10 Na temat tych wydarzeń patrz Paweł Rokicki, Glinciszki i Dubinki. Zbrodnie wojenne na Wileńszczyźnie w połowie 1944 roku
i ich konsekwencje we współczesnych relacjach polsko-litewskich, Warszawa 2014.
11 Studium Polski Podziemnej (SPP), Kolekcja 13, t. 61, Relacja mjr. T. Klimowskiego. Lecha Ładę jako autora meldunku rozszyfrował
dr Mariusz Zajączkowski. Patrz np. Mariusz Zajączkowski, Ukraińskie podziemie na Lubelszczyźnie w okresie okupacji
niemieckiej 1939–1944, Lublin–Warszawa 2015, s. 165–166. Warto podkreślić, że w biogramie Łady do dziś brakuje informacji
o szczegółach prowadzonej przez niego misji wywiadowczej. Cezary Chlebowski, „Wachlarz”. Monografia wydzielonej
organizacji dywersyjnej Armii Krajowej: wrzesień 1941–marzec 1943, Warszawa 1983, s. 261.
12 Armia Krajowa w dokumentach, t. 3, s. 5.
13 Ibidem, s. 346.
14 Ostatnie słowo polskiej historiografii na temat 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK i akcji „Burza” na ziemiach wschodnich II RP patrz
Andrzej Leon Sowa, Kto wydał wyrok na miasto? Plany operacyjne ZWZ-AK (1940–1944) i sposoby ich realizacji, Kraków
2016, s. 221–235.
15 Iwan Olchowśkyj, Krywawa Wołyń. Knyha persza: Ukrajinśko-polśke protystojannia na terenach Liubomlśkoho ta Szaćkoho
rajoniw u 1939–1945 rokach, Kyjiw 2008, s. 54–66, 208–217.
16 Iwan Olchowski, Ratowali niewinnych, ryzykując własne życie, w: Pojednanie przez trudną pamięć. Wołyń 1943,
red. Aleksandra Zińczuk, Lublin 2012, s. 56, 59.
17 Według niego, nie licząc strat oddziałów UPA, „zginęło […] bez mała 2 tys. cywilnej ludności ukraińskiej”. Józef Turowski, Pożoga.
Walki 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, Warszawa 1990, s. 512–513.
18 Andrij Krysztalśkyj, OUN i UPA na Horochiwszczyni. Istoryko-krajeznawcze doslidżennia, Łućk 2014, s. 103.
19 Centralne Państwowe Archiwum Wyższych Organów Władzy Ukrainy (CDAWOWU), zesp. 3833, op. 1, t. 124, k. 14. Trudno
zrozumieć, na czym zdaniem członków OUN miała polegać rzekoma żydowska odpowiedzialność za zbrodnie w Malinie. Być może
wskazuje to, że przyczyną zbrodni był wypadek lub wypadki pomocy udzielanej przez jej mieszkańców Żydom.
20 CDAWOWU, zesp. 3833, op. 1, t. 124, k. 18–19.
21 Armia Krajowa w dokumentach, t. 3, s. 346.
22 Jerzy Węgierski, W lwowskiej Armii Krajowej, Warszawa 1989.
23 Mariusz Zajączkowski, Ukraińskie podziemie na Lubelszczyźnie w okresie okupacji niemieckiej 1939–1944, Lublin–Warszawa
2015; Tomasz Bereza, Wokół Piskorowic. Przyczynek do dziejów konfliktu polsko-ukraińskiego na Zasaniu w latach 1939–
1945, Rzeszów 2013.
24 Patrz np.: Ryszard Torzecki, Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej,
Warszawa 1993; Grzegorz Motyka, Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”. Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947, Kraków 2011.
25 Mariusz Zajączkowski, Ukraińskie podziemie…, s. 427.
26 Ibidem, s. 290.
27 Ibidem, s. 307.
28 Ibidem, s. 445.
29 Ryszard Torzecki, Polacy i Ukraińcy…, s. 221.
30 Tomasz Bereza, Wokół Piskorowic…, s. 221.
31 Ibidem, s. 222–228.
32 Ibidem, s. 166.
33 Za: ibidem, s. 196.
34 Ibidem, s. 219.
35 Archiwum IPN w Białymstoku, 212/2997/5, k. 1006.
36 Patrz „Informacja o ustaleniach końcowych śledztwa S 28/02/Zi w sprawie pozbawienia życia 79 osób – mieszkańców powiatu Bielsk
Podlaski, w tym 30 osób tzw. furmanów w lesie koło Puchał Starych, dokonanych w okresie od dnia 29 stycznia 1946 roku do dnia 2
lutego 1946 r.”.
37 Ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski, Sahryń nie był ludobójstwem, „Gazeta Polska”, 3 VIII 2011; Ewa Siemaszko, Ostrówki i Sahryń,
„Rzeczpospolita”, 12 XI 2011 r.
38 Najlepsze podsumowanie dotychczasowego stanu badań przynosi artykuł Mariusza Zajączkowskiego, Spór o Wierzchowiny.
Działalność oddziałów Akcji Specjalnej (Pogotowia Akcji Specjalnej) NSZ w powiatach Chełm, Hrubieszów, Krasnystaw
i Lubartów na tle konfliktu polsko-ukraińskiego (sierpień 1944 roku–czerwiec 1945 roku), „Pamięć i Sprawiedliwość. Pismo
Instytutu Pamięci Narodowej” 2006, nr 1.
39 Michał Ostapiuk, Piotr Szubarczyk, Kapitan Rajs – żołnierz podwójnie wyklęty, „Nasz Dziennik”, 31 XII 2014, s. 5.
40 Mirosław Czech, Polska nie tylko Polaków, „Gazeta Wyborcza”, 12 VI 2013. Moja polemika z tym tekstem: Grzegorz Motyka,
Zbrodnia wołyńska: prawda i demagogia, „Gazeta Wyborcza”, 18 VI 2013.
41 Mariusz Zajączkowski, Ukraińskie podziemie…, s. 446.

Sowiecka pacyfikacja i mit UPA

1 Centralne Państwowe Archiwum Społecznych Organizacji Ukrainy (CDAHOU), f. 1, o. 23, t. 945, k. 31.
2 Więcej na temat powojennych walk UPA z Sowietami patrz Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942–1960. Działalność
Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii, Warszawa 2015.
3 Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe (RGWA), F. 38 675, op. 1, t. 12, k. 128. WRIO naczelnika WW NKWD ZSRS gen. mjr.
Kiriuszina do naczelnika Zarządu WW NKWD Okręgu Białoruskiego gen. mjr. Kisieliewa 1 VII 1944 r., nr 19/10-00341.
4 Państwowe Archiwum Rosyjskiej Federacji (GARF), zesp. 9401 (tzw. Teczka Stalina), t. 65, k. 8; Wnutriennije Wojska w Wielikoj
Otiecziestwiennoj Wojnie 1941–1945 gg. Dokumenty i materiały, Moskwa 1975, s. 627–628.
5 CDAHOU, F. 1, op. 23, t. 924.
6 Jurij Kyryczuk, Narysy z istoriji ukrajinśkoho nacionalno-wyzwolnoho ruchu 40–50 rokiw XX stolittia, Lwiw 2000, s. 142.
7 Wybieraliśmy życie. Rozmowa z Jewhenem Swerstiukiem, w: Bunt pokolenia. Rozmowy z intelektualistami ukraińskimi,
 oprac. Bogumiła Berdychowska, Ola Hnatiuk, Lublin 2000, s. 41.
8 CDAHOU, zesp. 1, op. 23, t. 919, k. 79–80.
9 GARF, zesp. 9478, op. 1, t. 132, k. 207.
10 Zdaniem Jurija Kyryczuka: „okrucieństwo i bezwzględność UPA-OUN miało obiektywne podstawy. Powstańcy traktowali władzę
radziecką jako okupacyjną. A z okupantem nie można prowadzić «wojny rycerskiej», ich należy niszczyć za wszelką cenę i wszelkimi
sposobami. Tak postępowali rosyjscy chłopi w 1812 r. […] tak walczyli przeciwko panującym Turkom hajducy na Bałkanach”. Jurij
Kyryczuk, Narysy…, s. 134.
11 RGWA, zesp. 38675, op. 1, t. 12, k. 130.
12 RGWA, zesp. 32 891, op. 1, t. 107, k. 620–638.
13 Anatolij Kentij, Ukrajinśka Powstanśka Armija w 1944–1945 rr., Kyjiw 1999, s. 186–187.
14 Jurij Kyryczuk, Narysy…, s. 191.
15 Magdalena Semczyszyn, Nikita Chruszczow wobec Polaków i polskiego podziemia na Wołyniu i w Galicji Wschodniej
1943−1945, w: Wobec Stalina. Polskie podziemie wobec sowieckiego zagrożenia 1943–1945, red. Łukasz Adamski, Grzegorz
Hryciuk, Grzegorz Motyka, Warszawa 2016.
16 Za: Nikita Siergiejewicz Chruszcziew, Dwa cwieta wremieni. Dokumenty iż licznogo fonda N. S. Chruszcziewa w 2-ch tomach,
red. N. Tomilina, t. 1, Moskwa 2009, s. 174–175.
17 W. Czawiak, Spomyny komandyra, w: Litopys UPA, t. 19, Toronto 1992, s. 154.
18 Za: Anatolij Kentij, Narys borotb’y OUN-UPA w Ukrajini (1946–1956 rr.), Kyjiw 1999, s. 22.
19 RGWA, zesp. 38 690, op. 1, t. 26, k. 141–170; Litopys UPA. Nowa serija, t. 7, Kyjiw–Toronto 2003, s. 408; Anatolij Kentij,
Antykomunistycznyj opir OUN i UPA u pisliawojennyj period (1946–1956), w: Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw
i Ukrajinśka Powstanśka Armija, Kyjiw 2005.
20 Anatolij Kentij, Narys borotby…, s. 61.
21 Litopys UPA. Nowa serija, t. 10, Kyjiw–Toronto 2007, s. 608–618.
22 Dmytro Wiedieniejew, Ołeksandr Łysenko, Projawy terroru i teroryzmu w protystojani radianśkoji włady ta OUN i UPA
w zachidnoukrajinśkomu rehioni pisljawojennoji doby, w: Politycznyj teror i teroryzm w Ukrajini. XIX–XX st. Istoryczni
narysy, red. W.T. Berehowyj i in., Kyjiw 2002, s. 770–771.
23 Przykładowo 10 X 1944 r. Sowieci we wsi Wydny w obwodzie stanisławowskim zabili siedmiu mieszkańców i spalili siedem
gospodarstw. Wśród zabitych były dwójka dzieci w wieku 6 i 12 lat oraz dwie kobiety. Sprawę po wykryciu skierowano do Trybunału
Wojskowego. Patrz: Iwan Biłas, Represywno-karalna systema w Ukrajini 1917–1953, t. 2, Kyjiw 1994, s. 577–578.
24 Stanisław Kulczyćkyj, OUN-UPA: sprawa w istyni, a ne w politycznij monopoliji na mynułe, w: Ukrajina Incognita, red. Łarysa
Iwszyna, Kyjiw 2002, s. 326.
25 Jurij Szapował, Armija bez derżawy, derżwa bez armiji, w: Dwi Rusi. Ukrajina incognita, red. Łarysa Iwszyna, Kyjiw 2004,
s. 342.

Chorwacka analogia: ludobójstwo ustaszy

1 Curzio Malaparte, Kaputt, przeł. Barbara Sieroszewska, Warszawa 1983, s. 304–305.
2 Jerzy W. Borejsza, Szkoły nienawiści. Historia faszyzmów europejskich 1919–1945, Wrocław–Warszawa–Kraków 2000, s. 177;
idem, Rzym a wspólnota faszystowska. O penetracji faszyzmu włoskiego w Europie Środkowej, Południowej i Wschodniej,
Warszawa 1981. Odwołania do reportaży Malapartego patrz np. Mark Aarons, John Loftus, Akcja ocalenie, przeł. Lech Niedzielski,
Warszawa 1994, s. 116.
3 S. Bieliakow, Ustaszi: mieżdu faszyzmom i etniczeskim nacjonalizmom, Jekatierynburg 2009, s. 114.
4 Bogdan Koszel, Separatyści chorwaccy w polityce Niemiec i Włoch w latach 1933–1941, „Studia Historica Slavia-Germanica”,
t. XII, 1984; idem, Rywalizacja niemiecko-włoska w Europie Środkowej i na Bałkanach w latach 1933–1941, Poznań 1987.
5 Łukasz Nowok, Za dom Spremni! Chorwacja pod rządami ustaszy 1941–1945, Oświęcim 2016, s. 39–40.
6 James J. Sadkovich, Italija i ustaśe 1927–1937, Zagreb 2010, s. 177, 294; Jędrzej Paszkiewicz, Jugosławia w polityce Włoch
w latach 1914–1941, Poznań 2004, s. 138–139; Mario Jareb, Ustaśko-domobranski pokret od nastanka do travnja 1941.
Godine, Zagreb 2007, s. 415–432; Bogdan Krizman, Ante Pavelić i ustaśe, Zagreb 1978, s. 186–202.
7 Velko B. Burycz, Golgota Srpske prawosławne crkwe 1941–1945, Beograd 1998.
8 S. Bieliakow, Ustaszi…, s. 121–122, 202.
9 Zynovij Knysz, Pered pochodom na schid. Spohady j materiały do dijannia Orhanizaciji Ukrajinśkych Nacionalistiw u 1939–
1941 rokach, cz. II, Toronto 1959, s. 63. Na temat powiązań pomiędzy ustaszami i OUN pisze również Grzegorz Rossoliński-Liebe,
Stepan Bandera. Życie i dzieje pośmiertne ukraińskiego nacjonalisty. Faszyzm, ludobójstwo i kult, przeł. Sebastian Szymański,
Warszawa 2016 (w druku).
10 Jerzy W. Borejsza, Szkoły nienawiści…, s. 177.
11 Jędrzej Paszkiewicz, Jugosławia w polityce Włoch w latach 1914–1941, Poznań 2004; Hubert Kuberski, Powstanie
Niepodległego Państwa Chorwackiego (kwiecień–sierpień 1941), „Dzieje Najnowsze” 2012, nr 1.
12 Ukrajinci Chorwatiji. Materiały i dokumenty, Zagreb 2002, s. 45.
13 Rafał Lemkin, Rządy państw Osi w okupowanej Europie. Prawa okupacyjne, analiza rządzenia, propozycje
zadośćuczynienia, przeł. Agnieszka Bieńczyk-Missala, Patrycja Grzebyk, Bogusław Lackoroński, Marek Madej, Warszawa 2013,
s. 279–280.
14 Raul Hilberg, Zagłada Żydów europejskich, przeł. Jerzy Giebułtowski, t. 2, Warszawa 2013, s. 887.
15 Za: ibidem, s. 887–888.
16 Velko B. Burycz, Golgota…, s. 81–82.
17 Viktor Novak, Magnum Crimen. Pol vijeka klerikalizma u Hrvatskoj, Zagreb 1948 (reprint: Beograd 1986), s. 606.
18 Bogdan Krizman, Pavelić izmedu Hitlera i Mussolinija, Zagreb 1980, s. 124.
19 Wlado Jernicz, Jugosławija w ognie „Kozara”, Moskwa 2003, s. 53–55.
20 Slavko Goldstein, 1941. Godina koja se vraca, Zagreb 2007, s. 94–97. Patrz też Aleksander Vojinović, Ante Pavelić, Zagreb 1988,
s. 138–139.
21 Nada Kisić Kolanović, NDH i Italija. Politicke veze i diplomatski odnosi, Zagreb 2001, s. 23.
22 Ibidem, s. 71.
23 Bogdan Krizman, Pavelić izmedu Hitlera…; Slavko Goldstein, 1941…, s. 119–120.
24 Velko B. Burycz, Golgota…, s. 88.
25 Miliwoje Trkla Miszo, Koritka jama. Prwa masowna grobnica Srba u NDH, Nowi Sad 1995, s. 282–383; Gojko Vezmar, Ustaśko-
okupatorski zlocini w Lici 1941–1945, Beograd 2004.
26 Mark Aurelio Rivieli, Archijepiskop gienocida. Monsienior Stepinac, Watikan i ustaszskaja diktatura w Chorwatii 1941–1945,
Moskwa 2011.
27 Na ten temat patrz: Buro Aralica, Ustaszki pokolbi Srba u glinskoj crwi, Beograd 2010, s. 64–75, 119–123; Dinko Dawidow,
Totalni genocid. Nezavisna Drżava Hrvatska 1941–1945, Beograd 2013, s. 67–73.
28 Opis represji: Fikreta Jelić-Butić, Ustaśe i Nezavisna Drżava Hrvatska 1941–1945, Zagreb 1977, s. 166–186; Velko B. Burycz,
Golgota… Na temat znaczenia prawosławia dla życia politycznego Serbii warto polecić: My już jesteśmy zjedzeni… Rola
i znaczenie prawosławia w konflikcie etnicznym w Dolinie Preszewa, red. Radosław Zenderowski, Warszawa 2012.
29 Bohdan Cywiński, Ogniem próbowane. Z dziejów najnowszych Kościoła katolickiego w Europie Środkowo-Wschodniej, t. 1:
Korzenie tożsamości, Warszawa 1993, s. 220.
30 Rafał Lemkin, Rządy państw Osi…, s. 280.
31 Za: Mark Aurelio Rivelli, Archijepiskop gienocida. Monsienior Stepinac, Watikan i ustaszskaja diktatura w Chorwatii 1941–
1945, Moskwa 2011, s. 71; Boszko N. Kosticz, Istina o Milanu Nediczu, Beograd 1992, s. 71; Velko B. Burycz, Golgota…
32 Zdrvko Dizdar, Czetnićki zloćini u Bosni i Hercegovini 1941–1945, Zagreb 2002.
33 O walkach oddziałów ustaszowskich z partyzantką patrz m.in. Amir Obhodaś, Mario Werhas, Bojan Dimitrijević, Zvonimir Despot,
Ustaśka vojnica 1. Orużana sila Ustaśkog pokreta u Nazavisnoj Drżavi Hrvatskoj 1941–1945 (prva knjiga, travanj 1941–
rujan 1943), Zagreb 2013.
34 Michajło Staniszycz, Srbocyd, Beograd 2008, s. 42, 114.
35 O walkach z ustaszami opowiada dziennik wojenny Iwana Śibla, komunisty z Zagrzebia. Na jego podstawie powstał film U gori raste
zelen bor (1971).
36 Bogdan Krizman, Pavelić izmedu Hitlera…, s. 407–415, o Żydach s. 412.
37 Ivo Rojnica, Susreti i Dożivlaji 1938–1945, München 1969, s. 121.
38 Mladen Lorkowić, Kroatiens Kampf gegen den bolschevizmus, Zagreb 1944.
39 Za: Velko B. Burycz, Golgota…, s. 90.
40 Slavko Goldstein, 1941…, s. 300.
41 Za: Fikreta Jelić-Butić, Ustaśe i Nezavisna Drżava Hrvatska 1941–1945, Zagreb 1977, s. 173.
42 Ibidem.
43 Mark Aurelio Rivieli, Archijepiskop gienocida. Monsienior Stepinac, Watikan i ustaszskaja diktatura w Chorwatii 1941–1945,
Moskwa 2011.
44 Ivo Rojnica, Susreti i Dożivlaji…
45 Rasim Hurem, Kriza NOP-a u Bosni i Hercegovini krajem 1941 i poćetkom 1942 godine, Sarajevo 1972, s. 206.
46 Nada Kisić Kolanović, NDH i Italija. Politicke veze i diplomatski odnosi, Zagreb 2001, s. 23.
47 Ivo Rojnica, Susreti i Dożivlaji…, s. 112.
48 Viktor Novak, Magnum Crimen. Pol vijeka klerikalizma u Hrvatskoj, Zagreb 1948 (reprint: Beograd 1986), s. 606; autor książki,
niewątpliwie antykatolickiej, został za nią suspendowany. Dragoljub Żivojinović, Vatikan, katolićka crkva i jugoslovenska vlast
1941–1958, Beograd 2007; Proces Alojziju Stepincu. Dokumenti, red. Marina Stamgii-Śkalić, Josip Kolanović, Stjepan Razum,
Zagreb 1997.
49 Marco Aurelio Rivelli, Archijepiskop gienocida… Polemikę z tą książką podjął Juraj Batelja, Rivellijeva zavjera laźi. Blażeni
Alojzije Stepinac i Srpska Pravoslavna Crkva, Zagreb 2015.
50 Michael Phayer, Kościół katolicki wobec Holocaustu 1930–1965, przeł. Jacek Lang, Poznań 2011, s. 67.
51 Slavko Goldstein, 1941…, s. 114.
52 Hubert Kuberski, Powstanie Niepodległego Państwa Chorwackiego…, s. 79.
53 Michael Phayer, Kościół katolicki wobec Holocaustu…, s. 87.
54 Kosta Nikolicz, Istorija rawnogorskog pokreta 1941–1945. Kniga prwa: Protiw nacizma, faszizma i komunizma, Beograd 2014,
s. 199.
55 Milenko Risticz, Milan Borojewicz, Srbi u pekłu ustaszkog genocida (Donja Dubica 1941–1945), Beograd 1999, s. 25–31.
56 Vojskovoda i polityka. Sjećanja Slavka Kvaternika, red. Nada Kisić-Kolanović, Zagreb 1997.
57 Gerald Steinacher, Zbiegli naziści. Jak hitlerowscy zbrodniarze uciekli przed sprawiedliwością, przeł. Maciej Antosiewicz,
Wołowiec 2015, s. 174–186.
58 Bernd Robionek, Croatian Political Refugees and the Western Allies. A Documental History, Berlin 2010; Nada Kisić-Kolanović,
Zagreb – Sofija. Prijatelstvo po mjeri ratnog vremena 1941–1945, Zagreb 2003; Tomislav Dulić, Utopias of Nation. Local
Mass Killing in Bosnia and Herzegovina 1941–1942, Uppsala 2005.
59 Bogdan Krizman, Pavelić u bjekstvu, Zagreb 1986, s. 437–439.
60 Dragutin Pavlićević, Historia Chorwacji, przeł. Łucja Danielewska, Poznań 2004, s. 386.
61 Ivo Rojnica, Susreti i Dożivlaji…, s. 91.

Wołyń ’43 w polityce historycznej Polski i Ukrainy

1 Zbigniew Gluza, Ośrodek KARTA a kwestia wołyńska, w: Pojednanie przez trudną pamięć. Wołyń 1943, red. Aleksandra Zińczuk,
Lublin 2012, s. 41.
2 Patrz np. Wiktor Poliszczuk, Gorzka prawda. Cień Bandery nad zbrodnią ludobójstwa, Warszawa 2006, s. 245–247. Czytamy tam
m.in.: „twierdzę, że UPA nie była formacją narodowowyzwoleńczą narodu ukraińskiego: nie była ona powstańczym ruchem
ukraińskim, jak też nie była partyzantką ukraińską” (s. 247).
3 Na temat spojrzenia Jerzego Giedroycia na Ukrainę patrz: Jerzy Giedroyc. Emigracja ukraińska. Listy 1950–1982, red. Bogumiła
Berdychowska, listy autorów ukraińskich przeł. Ola Hnatiuk, Warszawa 2004; Giedroyc a Ukraina. Ukraińska perspektywa
Jerzego Giedroycia i środowiska paryskiej „Kultury”, red. Magdalena Semczyszyn, Mariusz Zajączkowski, Warszawa–Lublin–
Szczecin 2014.
4 Wspólne oświadczenie prezydentów Rzeczypospolitej Polskiej i Ukrainy „O porozumieniu i pojednaniu”, w: Teki edukacyjne
IPN. Stosunki polsko-ukraińskie 1939–1947, Materiały dla ucznia, Warszawa 2002, s. 37.
5 List prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego do uczestników konferencji naukowej „Akcja «Wisła»” (Krasiczyn, 18–19
kwietnia 2002 r.), w: Teki edukacyjne IPN…, s. 39.
6 Polska–Ukraina: trudne pytania, t. 1–11, Warszawa 1997–2011.
7 Na temat seminariów patrz: Andrzej Żupański, Droga do prawdy o wydarzeniach na Wołyniu, Toruń 2005; Wiktor Poliszczuk,
Manowce polskich historyków, Warszawa 2000.
8 Instytut Pamięci Narodowej, Biuro Udostępniania, 2264/1217, Akta personalne żołnierza wojskowych organów bezpieczeństwa
państwa, dot. płk. Niewiński Jan, k. 21. W latach 1956–1963 J. Niewiński „został wyznaczony do służby poza wojskiem” na
stanowisku sekretarza Zarządu Federacji Klubów Sportowych „Gwardia”. Od 18 grudnia 1963 roku powrócił do służby w KBW na
stanowisku pomocnika szefa wydziału kontroli i inspekcji. Do rezerwy został odesłany w roku 1972. Stopień oficerski podporucznika
Jan Niewiński otrzymał 12 maja 1946 roku, podpułkownika zaś 3 lipca 1962 roku, cała jego kariera oficerska związana była więc ze
służbą w KBW. Na temat działań tej formacji patrz Lech Kowalski, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego a żołnierze wyklęci.
Walka z podziemiem antykomunistycznym 1944–1956, Poznań 2016.
9 Ryszard Torzecki, Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa
1993; Andrzej Leon Sowa, Stosunki polsko-ukraińskie 1939–1947, Kraków 1998. Patrz też: Grzegorz Motyka, Tak było
w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943–1948, Warszawa 1999; Władysław Filar, Wołyń 1939–1944. Eksterminacja czy
walki polsko-ukraińskie. Studium historyczno-wojskowe zmagań na Wołyniu w obronie polskości, wiary i godności ludzkiej,
Toruń 2003.
10 Józef Turowski, Władysław Siemaszko, Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich dokonane na ludności polskiej na Wołyniu 1939–
1945, Warszawa 1990.
11 Władysław Siemaszko, Ewa Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia
1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2000. Wyraźnie słabsze, jednak przynoszące podstawowe informacje o martyrologii Polaków, są
wydane w następnych latach prace dotyczące województw tarnopolskiego, lwowskiego i stanisławowskiego. Henryk Komański,
Szczepan Siekierka, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim
1939–1946, Wrocław 2004; Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez
nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław 2006; Szczepan Siekierka, Henryk
Komański, Eugeniusz Różański, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie
stanisławowskim 1939–1946, Wrocław 2008.
12 Jan Stanisław Ciechanowski, Odpowiedź na ankietę „Kolaboracja” i historia: spór o postawy Polaków, „Arcana” 2003, nr 51–
52, s. 16.
13 Wśród ważniejszych ukraińskich głosów warto wymienić: Nezahojena rana Wołyni. Widkrytyj łyst z prywodu 60 ricznicy
zbrojnoho ukrajinśko-polśkoho konfliktu na Wołyni, „Ji” 2003, nr 28 (na uwagę zasługuje cały numer tego lwowskiego
 czasopisma wydany pod tytułem „Wołyń 1943 – borot’ba za zemlu”); Wiktor Medwedczuk, Wołyń – nasz spilny bil, „Deń”,
2 IV 2003; Wiktor Juszczenko, Kamienie pamięci, „Gazeta Wyborcza”, 31 V–1 VI 2003; Myrosław Popowycz, Wołyń: nasze i ne
nasze hore, „Krytyka” (Kijów) 2003, nr 6; Kost’ Bondarenko, Trahedija Wołyni: pohljad czerez desiatylittja, „Dzerkało Tyżnia”,
15–21 II 2003; Jarosław Hrycak, Nasze i duże nasze hore, „Krytyka” (Kijów) 2003, nr 7–8.
14 Została ona znakomicie i szczegółowo opisana przez Bogumiłę Berdychowską. Patrz: Bogumiła Berdychowska, Ukraińcy wobec
Wołynia, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 2003, nr 146.
15 Patrz: Bogumiła Berdychowska, Ukraińcy wobec Wołynia, s. 102.
16 Mychajło Kowal, Ukrajina w druhij switowij i Wełykij Witczyznianij Wijnach (1939–1945 rr.), Kyjiw 1999, s. 153.
17 Wołodymyr Serhijczuk, Trahedija Wołyni, Kyjiw 2003, s. 37.
18 Patrz: Ihor Iljuszyn, OUN-UPA i ukrajinśke pytannja w roky druhoji switowoji wijny (w switli polśkych dokumentiw), Kyjiw
2000; idem, Protystojannja UPA i AK (Armiji Krajowoji) w roky druhoji switowji wijny na tli dijalnosti polśkoho pidpillja
w Zachidnij Ukrajini, Kyjiw 2001; idem, UPA i AK. Konflikt w Zachodniej Ukrainie (1939–1945), Warszawa 2009; Jarosław
Hrycak, Tezy do dyskusiji pro UPA, w: idem, Strasti za nacjonalizmom. Istoryczni eseji, Kyjiw 2004. Ukraińską historiografię
szczegółowo omówił Tomasz Stryjek, Jakiej przeszłości potrzebuje przyszłość? Interpretacje dziejów narodowych
w historiografii i debacie publicznej na Ukrainie 1991–2005, Warszawa 2007.
19 Wiktor Juszczenko, Kamienie pamięci, za: Wołyń 1943–2008. Pojednanie. Zbiór artykułów publikowanych w „Gazecie
Wyborczej”, wybór Marcin Wojciechowski, Warszawa 2008, s. 128–129.
20 Tomasz Stryjek, Wojna po wojnie raz jeszcze. II wojna światowa i powojenne podziemie antysowieckie we współczesnej
polityce wobec pamięci i w historiografii Litwy, Łotwy, Estonii, Białorusi i Ukrainy, w: Grzegorz Motyka, Rafał Wnuk, Tomasz
Stryjek, Adam F. Baran, Wojna po wojnie. Antysowieckie podziemie w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944–1953,
Gdańsk–Warszawa 2012, s. 592–593.
21 Ibidem, s. 604–605.
22 Spośród ważniejszych tego typu prac można wymienić: Wołodymyr Wjatrowycz, Druha polśko-ukrajinśka wijna 1942–1947,
Kyjiw 2011; Iwan Patryliak, Wstań i boryś, słuchaj i wir. Ukrajinśke nacionalistyczne pidpillia ta powstanśkyj ruch 1939–
1960 rr., Lwiw 2012; Bohdan Hud’, Ukraińcy i Polacy na Nadnieprzu, Wołyniu i w Galicji Wschodniej w XIX i pierwszej
połowie XX wieku. Zarys historii konfliktów społeczno-etnicznych, Lwów–Warszawa 2013. Z kolei w pierwszym ukraińskim
podręczniku na temat historii ludobójstwa w XX wieku jego autor, Andrij Kozyćkyj, bombardowaniu Drezna poświęcił dwie strony,
natomiast zbrodni wołyńsko-galicyjskiej tylko jeden skromny akapit, w dodatku podając w nim liczne nieprawdziwe informacje. Według
autora konflikt wywołali Polacy, dokonując napadów na ukraińskie wioski na Chełmszczyźnie i Łemkowszczyźnie (!). Dopiero
w odpowiedzi UPA zaczęła „wysiedlać” Polaków na Wołyniu, poprzedzając jakoby swoje ataki ulotkami nakazującymi wyjazd. Patrz
Andrij Kozyćkyj, Henocyd ta polityka masowoho wynyszczennia cywilnoho nasełennia u XX st. (pryczyny, osobływosti,
naslidky). Nawczalnyj posibnyk, Lwiw 2012, s. 392.
23 Chodzi o portal „Historyczna prawda”: www.istpravda.com.ua.
24 Widhomin wołynśkoji trahediji w istorycznij pamiati polśkoho j ukrajinśkoho narodiw. Monohrafija, red. Walerij Sołdatenko,
Kyjiw 2013.
25 Ibidem, s. 230–233.
26 Marcin Wojciechowski, Kurz po Wołyniu, „Nowa Europa Wschodnia” 2013, nr 6, s. 82.
27 Za: Bogumiła Berdychowska, Polacy wobec Wołynia, „Przegląd Polityczny” 2013, nr 121–122, s. 63.
28 Ibidem.
29 Dopiero pod wpływem dyskusji towarzyszącej 73 rocznicy zbrodni wołyńskiej, 14 lipca 2016 r., ugrupowanie prezydenta Poroszenki
złożyło w Radzie Najwyższej projekt nowelizacji ustaw historycznych. Projekt zakłada, że statusu „bojownika o niepodległość” nie
otrzymywałyby osoby odpowiedzialne za zbrodnie przeciw ludzkości, ponadto gwarantuje swobodę badań naukowych nad historią
OUN i UPA. Patrz Wojciech Maziarski, Poroszenko wyciąga rękę do Polski, „Gazeta Wyborcza”, 15 VII 2016, s. 11.
30 Wołodymyr Hrojsman, Czas nowego dialogu, „Gazeta Wyborcza”, 28 IV 2015.
31 Porozumienie zamiast pojednania. Z Wołodymyrem Wjatrowyczem rozmawia Marek Wojnar, „Nowa Europa Wschodnia” 2016,
nr 1, s. 124.
32 Polityka bezpieczeństwa. Polska. Ukraina, red. Tomasz Horbowski, Piotr Kosiewski, Warszawa 2015, s. 79–80.
33 Za: http://www.fronda.pl/a/prof-jan-zaryn-dla-frondy-w-sprawie-wolynia-nie-mozemy-godzic-sie-na-szantaz.
34 Antypolonizm trzeba zwalczać edukacją. Z prof. Bogdanem Musiałem rozmawia Maciej Pieczyński, „Do Rzeczy”, 21 XII 2015,
s. 83.
35 Patrz Rozhuśtałam tę łódkę. Rozmowa Mazurka z Tetianą Czornowoł, „Rzeczpospolita” – „Plus Minus”, 14–15 II 2015, s. 27.
Podobnie życzliwie należy przyjąć gest prezydenta Poroszenki, który 8 lipca 2016 roku złożył wieniec przed pomnikiem zbrodni
wołyńskiej na warszawskim Żoliborzu, co można odbierać jako pierwszy krok na drodze do odejścia przez stronę ukraińską od
nieszczęsnej zasady równowagi win.