Sekstant nedir, ne işe yarar?

Herhangi iki madde arasındaki açıyı veya gök cisimlerinin görünen ufuktan olan yüksekliklerini
ölçmekte kullanılan bir alettir. Yüksekliğin okunduğu açısal bölünmüş yay, bir dairenin altıda biri
olduğundan, alete altıda bir anlamına gelen sextant denmiştir.

Sekstant’ın Kısımları
1-Büyük ayna (index mirror): Yayın merkez üzerinde yerleştirilmiş ayarlanabilen bir çerçeve içindedir.

2-Küçük ayna (horizon mirror): Sextant düzlemine dik, bir çerçeve içine yerleştirilmiş yarısı sırlı, yarısı
sırsız bir aynadır.
3-Teleskop (telescope): Küçük aynaya doğru uzatılmış ve gök cisminin yansımasının düz bir hat içinde
ve kuvvetli olarak alınmasına yarar.
4-Madensel çerçeve: Tüm kısımlar bunun üzerinde yerleştirilmiştir.
5-Yay (arc): Derecelere bölünmüş bir kısım olup açılar buradan okunur.
6-Uzade kolu (index arm): Yayın yaklaşık merkezinde hareket eden ve gök cisminin yansımasını ufka
indiren bir koldur

Üstteki kısımlardan başka, parlak gök cismi için yüksekliğin alınmasında kullanılan renkli camlar
(shades) bulunur. Bunlar az saydamdan çok saydama doğru sıralanmışlardır.

Sekstant’ın Optik Prensipi

Sextant, iki düzlem aynadan yansıyan ışınların ilk ve son yönleri arasındaki açının, bu aynalar
arasındaki açının iki katı olması prensibine dayanır. Bu aynalardan biri küçük, biri büyük aynadır.

Gök cisminden gelen ışının ilk ve son yönleri arasındaki açı, aynalar arasındaki açının iki katıdır. Bu
bakımdan, yay üzerindeki bir derecelik bölüm, gerçekte iki derecelik açıya karşılık gelir. İşte, ölçülen
açıları iki kat yapmaktan kurtulmak için, sextant yaylarının bütün bölümleri yarım derece yerine bir
derece olarak işaretlenmiştir.

Sekstant Kullanım Şekli

Sekstant Aletinin Hataları
Her mekanik alette olabileceği gibi sextant aletinin de çeşitli hatalar yüzünden yapılan ölçüm
sonucunda yanlış bir sonuç elde edilebilir. Bunu önlemek için ya sextant aletinin hatası giderilir veya
bu hata tespit edilerek, alınan yüksekliğe uygulanır.
Sekstant’ın hataları başlıca ikiye ayrılır;
-Düzeltilebilir hatalar

-Düzeltilemez hatalar

Düzeltilemeyen hatalar, hata miktarının devamlı olarak alınan yükseklik ile karşılaştırılması ile
giderilir. Düzeltilebilinen hatalar 4 çeşittir:
1- Dikey Hatası (error of perpendicularity)
Büyük ayna alet düzlemine dik olmalıdır. Olmazsa, yansıyan ışınlar alet yüzeyine paralel bir
düzlemde bulunmayacağından açılar yanlış ölçülür. Bunu kontrol için, yayı karşı tarafa getirmek için
aleti yatay olarak tutun. Uzade kolunu yayın ortasına getiriniz. Büyük ayna içinde yayın yansıması,
dıştan görüntüsü ile aynı düzeyde olmalıdır. Değilse dikey hatası vardır. Dikey hatasını gidermek için,
büyük aynanın arkasında bulunan vida duruma göre sıkılıp gevşetilmelidir.
2-Yan Hatası (side error)
Küçük ayna alet düzlemine dik olmalıdır. Dik olmazsa ölçümler yanlış yapılır. Bunu kontrol için aleti
dik tutarak iyi görülebilen bir maddeye bakın. Maddenin kendisi ile görüntüsü aynı düzlem üzerinde
olmalıdır. Eğer bunlar farklı düzlemdelerse, alette yan hatası vardır. Küçük aynanın arkasında
bulunan vidaların sıkılıp-gevşetilerek giderilir.
3-Uzade Hatası (index error)
Uzade sıfırda iken, büyük ayna ile küçük ayna birbirine paralel olmalıdır. Paralel değilse, sıfır ile
paralel olana kadar uzadenin ilerlediği miktar kadar alınan yükseklik hatalı ölçülmüş olur.
Uzade hatası 3 şekilde bulunur.
- Ufka bakarak: Uzadeyi sıfırladıktan sonra ufka bakınız. Eğer ufuk çizgisi ile görüntüsü çakışıyorsa,
hata yoktur. Çakışmıyorsa, çakışana kadar uzadeyi hareket ettiriniz. Çakıştığında yay üzerindeki
ölçümü okuyunuz. Okunan değer artı yay üzerinde ise, uzade hatası (I.E) (+) işaretini, eksi yay
üzerinde ise (-) işaretini alır. Böylece, alınan bir gökcisminin yüksekliğinden hata miktarı çıkartılır ya
da toplanır.
- Bir yıldızın gözlemiyle: Uzade kolu sıfırlandıktan sonra bir yıldıza bakılır. Yıldız ile görüntüsü
çakışıyorsa, uzade hatası yoktur.
- Güneş çapının gözlemiyle: Güneşin artı yay ve eksi yay üzerinde çapı okunursa, iki miktarın
farkının yarısı uzade hatası olur.
Örneğin;
Artı yay üzerinde okunan miktar (+)     : 33’ 40’’

Eksi yay üzerinde okunan miktar (-)     : 30’ 20’’

Aradaki fark                                          :   3’ 20’’
Uzade hatası (IE)                                 :   1’ 40’’   (+) [büyüğün işareti]

Bu değerleri toplarsak 64’ yapar. Dörde bölersek 16’ bulunur. Gözlemi yaptığınız gün Almanakta
güneşin verilen yarıçapı bu sayı ile aynı olmalıdır. Değilse, gözlem hatalı yapılmıştır.
4- Paralelsizlik hatası (collimation) 
Teleskop yerine takıldığı zaman ekseni, alet yüzeyine paralel olmalıdır. Olmazsa ışınlardaki kırılma
yüzünden açılar yanlış ölçülür.

Sekstantla Ölçülen Yüksekliğe Yapılacak Düzeltmeler

Nelerdir?

Sekstantla ölçülen yüksekliğe yapılacak düzeltmeler aşağıdaki gibidir: 

1. SEXTANT’IN UZADE HATASININ BULUNUŞU ( INDEX ERROR )

a) Ufuktan rasat ile hata tespiti: Uzade kolu 0 (sıfır) dereceye getirildiği zaman büyük ayna ile küçük ayna
birbirine paralel olmalıdır. Büyük ayna ile küçük aynanın birbirine paralel olmaması demek ufuk çizgisine
küçük aynanın sırsız kısmından baktığımız zaman sırlı kısmından ufuk çizgisinin devamını görmeliyiz yani
sırsız kısmındaki ufuk çizgisiyle sırlı kısmındaki ufuk çizgisi çakısık olmalıdır. Bu olay gök cisimleri içinde
geçerlidir. Üste uzade kolunun 0 derecede büyük ayna ile küçük aynanın paralel olmaması nedeniyle küçük
aynadaki sırlı ve sırsız kısımdaki görüntülerin çakısık olmamasından dolayı olusan hataya (IE) denir. IE
değerini bulmak için küçük aynanın sırsız kısmından ufuk çizgisine bakılır, küçük aynadaki sırlı kısmındaki
ufuk çizgisinin devamı sağlanır. Sextantla okuduğumuz bu değer bize (IE) değerini verir. Sextantla
okuduğumuz değer artı yay kısmında ise sextant cismi gerçeğinden daha yüksekte ölçüyor demektir,
dolayısıyla isareti (-) dir. Sextantla okuduğumuz değer asli yay kısmında ise sextant cismi gerçeğinden daha
alçakta ölçüyor demektir dolayısıyla işareti (+) dır.

b) Günes çapının rasadı ile hata tespiti: Sextantla herhangi bir gök cisminin uzunluğuna ya dabüyüklüğünü
ölçtüğümüz zaman sextant daima o gök cisminin gerçek büyüklüğünün iki katı bir sonuç ölçer.Bu prensibe
dayanarak sextant ile güneşe bakarak güneşin hakiki görüntüsüne bir defa hayali görüntüsü altkenardan teğet
durumuna getirilerek değer okunur.Bir defa da hayali görüntüsü hakiki günesin üstkenarından teğet alınarak
değer okunur. Bu iki değerin toplamı bize günesin sextantla ölçülen çapını verir.Sextant daima gerçek
değerinin iki katı bir sonuç ölçtüğü için bu değeri ikiye böldüğümüz zaman günesin gerçek çapını bulmus
oluruz.

Almanakların günlük sayfalarında günesin yarı çapı verilmiştir. Rasadın doğruyapılıp yapılmadığını anlamak
için almanaktan o güne ait güneşin yarı çapı bulunur. Güneşin bu yarı çapını bizim sextantla bulduğumuz
sonuçla karşılaştırılır. Eğer sonuçlar farklı iserasad yanlış yapılmıştır, dolayısıyla tekrar rasad yapılır. Eğer
sonuçlar aynı ise artı yay kısmında okuduğumuzdeğer ile asli yay kısmında okuduğumuz değerin farkının yarısı
bize (IE) değerini verir.İşareti ise artı yaykısmında okunan değer, asli yay kısmında okunan değerden büyük ise
(IE) değeri (+) işaretli olur.Asli yaykısmında okunan değer, artı yay kısmında okunan değerden büyük ise (IE)
değeri (-) işaretlidir.

2. SEXTANT’IN ALET HATASININ BULUNUSU ( IC )

Sextant’ın alet hatası , uzade hatası ile fabrikasyon hatasının toplamına esittir.

3. SEXTANT YÜKSEKLİĞİNE ( IC ) DÜZELTMESİNİN UYGULANMASI

Sextant ile ölçtüğümüz gök cisminin ufuktan itibaren yüksekliğine (IC) değeri ile toplarız.Bulduğumuz bu
değer ölçülen yükseklik yani (hs) değeridir.

4. GÖZ YÜKSEKLİĞİ HATASININ ( DİP ) BULUNMASI

Göz yüksekliği değeri ( m veya ft ) ile almanağın ‘’Açısal yükseklik düzeltme çizelgeleri‘’ başlığı altındaki
çevren alçalımı bölümünden (DIP) düzeltmesi değerini buluruz.

5. ( hs ) DEĞERİNE ( DİP ) DÜZELTMESİNİN UYGULANMASI

Almanaktan bulunan (DIP) düzeltmesi (hs) değeri ile toplanır. Bulduğumuz bu değer görünen alet yüksekliği
yani (ha) değeridir.
6. ( Main correction ) DEĞERİNİN BULUNMASI
Görünen alet yüksekliği (ha) değeri ile almanağın ‘’Açısal yükseklik düzeltme çizelgeleri‘’ başlığı altındaki
günes, yıldızlar ve gezegenler bölümlerinden hangi gök cisminden rasat yapmışsak o bölüme girip ( main
corr. ) değerini buluruz. Eğer ay’dan rasat yapmışsak kırılma yarıçap beraber, paralaks düzeltmesi için farklı
özellik göstermesi nedeniyle ayrı uygulanır.

7. (ha) DEĞERİNE ( Main corr. ) DÜZELTMESİNİN UYGULANMASI

Almanaktan bulunan (Main corr.) düzeltmesi (ha) değeri ile toplanır. Bulduğumuz bu değer bize (ho) değerini
verir.

8. EK KIRILMA DÜZELTMESİNİN BULUNMASI

Almanağın ‘’Açısal yükseklik düzeltme çizelgeleri-ek düzeltmeler‘’ başlığı altındaki sayfanın üst yarısına,
sıcaklık miktarı ile üstten basınç miktarı ile yandan girip kesistirdiğimiz zaman sayfanın alt yarısına üstten
gireceğimiz harfi buluruz. Sayfanın alt yarısına bu bulduğumuz harf değeri ile üstten,(ho) değeri ile yandan
girdiğimiz zaman ek kırılma düzeltmesini (A.Ref) buluruz.

9. EK KIRILMA ( A.Ref ) DÜZELTMESİNİN ( ho ) DEĞERİNE UYGULANMASI

Almanaktan bulduğumuz ( A.Ref ) değeri ( ho ) değeri ile toplanır. Bulduğumuz bu değer bize gerçekrasadi
yükseklik yani (HO) değerini verir.

a) KIRILMA ( REFRACTION ) DÜZELTMESİ : 

Rasat yaptığımız gündeki barometre ve termometre değerleri alınır. Almanaklarda ‘’ Açısal yükseklik düzeltme
çizelgeleri - Ek düzeltmeler’’başlığı altında A4 sayfasında verilmistir. Bu cetvele üst bloktan ısı ve basınç ile
girilerek kesişim noktasında bulunan kolon ve harfi ile ikinci bölüme inilerek (ho) ile yandan girilerek
kırılma değeri bulunur. Bu düzeltme cetvellerde verilmiş işaretine göre uygulanmalıdır. ( 25 dereceden az
açısal yükselimler olan gök cisimlerinden rasat yapmayınız)

b) YARI ÇAP ( SEMI DIAMETER ) DÜZELTMESİ : 

Çap gösteren gök cisimlerinin (Güneş , Ay) rasat yapılan güne ait yarıçap değerleri almanakların günlük
sayfalarının alt kısmında verilmistir. (Ay ve Güneş'ten yapılan rasadın alt veya üst kenarından yapılması
zorunludur.)

c) PARALAX (PARALLAX) DÜZELTMESİ : 

Ay’ın paralax düzeltmesi rasat yapılan günün GMT göre almanakta verilmis olan YP (Yatay paralax) değeri ile
ay için ‘’Açısal yükseklik düzeltme çizelgelerinin‘’ alt bloğunun sağından ve görünen irtifa (AH) ile de üst
sütundan girilerek, rasat alt kenardan yapılmış ise (A) sütünundan üst kenardan yapılmıs ise (Ü) sütunundaki
paralax düzeltme değeri alınarak (Alt) düzeltmelerine toplanır. Ayın üst kenarından yapılan rasatlarında
yükseklik değerinden daima (30 dk) çıkarılmalıdır.
Aşağıdaki resimde Ay-Güneş (alt kenar-üst kenar), gezegen ve yıldızlardan ölçülen sextant yüksekliğine
yapılacak düzeltmeleri görebilirsiniz:

Bunu E-postayla GönderBlogThis!Twitter'da PaylaşFacebook'ta PaylaşPinterest'te Paylaş