KI

SWAHI
LIKI
DATOCHAKWANZA
(
emmanuel
ori
osa@gmai
l.
com)

ByMr
.Or
iosa
FORMOREE-
MATERI
ALS
What
sApp(
+254)0743241064
STADIZALUGHA
Kat
ikaKi
swahi
l
ikunasaut
imbi
l
iambazoni
Konsonant
i
I
rabu
I
li
kuel
ezasi
fazakonsonant
itunazi
ngat
ia:
a)Hewai
nay
otokamapaf
uni
huzui
l
iwawapi
?
b)Saut
ihi
zoni ghunaausi
ghuna(saut
iambaz
ozi
namr
indi
moau
kul
egeakat
ikakoo)
c)Hewahi
yoi
napat
ikanaki
nywani
aupuani
.

Sehemuzakut
amki
asaut
inaambakohewahuzui
l
iwa
i
. Menoni
(saut
i:t
h,dh)
i
i
. Mi
domoni
(saut
i:p,
b,
m.w)
i
i
i. Uf
izi
(saut
i:s,
z,t
,d,
n,
l,
r.
)
i
v. Kaakaal
aini
(saut
i:k,
g,
gh,
ng)
1
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
v
. Kaakaagumu(
saut
i:y
,s,
ny,
ch,
j
)

Kui
nai
nambal
i
mbal
izakonsonant
i
Nazal
i
:nisaut i
ambazozinapot
amkwakaakaalai
nihuzui
ahewai si
pit
e
ki
nywaninabadall
ayakehewahupi
tipuani
.Mi
fanoyasautihi
zini
m, n,ny
nang’sauti
hizi
sighuna.

Kit
ambaza:hiinisaut
iambapokut
amkwakwakenchay auli
mi
hugongagongakwenyeufi
zinahewahupi
ti
akatkat
i.Saut
ihiinir
.
Kit
ambaza:sauti
hhii
inapot
amkwaulimihugotagot
akweny
euf
izi
na
hewahupit
iapembenimwaulimi
huo.Sauti
hiinil
Vipasuo:zi
napotamkwahewahutokamapafuni
,husukumwanjekwa
nguvunahuzuiwakabi sakabl
ayakuachi
l
iwakwaghalfakwanamnaya’
ki
pasuo’Sauti
hizinip,
b,t
,d,
g,
k.
Vikwamizo/vikwar
uza:zinapot
amkwaalazakut
amkiahukar
ibi
ana
kamaz i
nazogusanakishahewahupi
takwamkwar uzoFul
ani
.Mfanogh,
h,
z,s,
dh,
th,
v,f
Vi
pasuo-
kwamizo:zi
napotamkwahewahuzui
li
wanakuachi
l
iwakana
kwambainakwamizwa.
(inaachi
l
iwakamai
li
vyokwavi
kwamizo)saut
ihi
i
nich.
Viy
eyusho/nusu-
ir
abu:
hewahuzui
li
li
wakamainavy
otokeakwa
vi
kwamizolaki
nisi
ohur
ukamail
i
v y
okati
kair
abu,
ndiomaananinusu
i
rabu.W, y

Si
fakuuzai
rab/
vokal
i
.
Hizi
nisauti
ambapozinapot
amkwasehemuz akutamkiahuwawazi,
hewahaizui
li
wiwakat
iwakutamkakwake,
hii
nitof
autinakonsonant
i

2
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
ambapohewahuzui
l
iwa.Vokal
ihuwat u a,
anot e,I
,
o,u.

Mbel
ejuu i uny
umaj
uu
e ony
umakat
ikat
i
mbel
ekat
kat
i e

akat
ichi
ni

si
fazai
rabu
a)mkaowamdomo:i
rabuhut
amkwai
ki
wami
domoi
met
andazwaau
i
mevi
ri
gwa.
mkaowamv
iri (o,
ngo: u)
mkaowamt
andazo:(a,
I,
e)
b)mwi
nukowaul
i
mi:huwa niai
nat
atu
mwinukowachini
:ul
i
mihuwaumei
nukaki
dogosana,
huwa
umelal
achi
nikwen
y
eupandewachi
niwaki
nywasaut
iya[
a]
nusuchi
ni:ul
i
mihuwahaupochi
nil
aki
niupokar
ibusananachi
ni
[e,
o]
j
uu:ul
i
mihui
nukaj
uuzai
dikweny
eki
nywasuat
ihi
ini
(iu)
c)mahal
ipakut
amki
a
mbel
eyaul
i
mi[ei
)
3
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
 kat
ikat
iyaul
i
mi(a)
ny
umay
aul
i
mio,
( u)

El
ezat
ofaut
ikuubai
nay
ajozizasaut
izi
fuat
azo
P,
b(b)k,
g(c)m,
n(d)t
,d.
andi
kasi
fazakut
ambul
i
shasaut
ihi
zi
k,h,
,j
,gh,
ny.

MADA:SI
LABITATANI
SHI
Si
labini
tamkokamilikat
ikaneno.Ni
kipashiochamatamshi
kat
ika
l
ughamaalum.kunaai
natatukuuzasi
l
abi kat
ikaKi
swahi
li
Si
labiambazohuwani saut
imojatu,si
labihi
ziaghal
abu huwa
saut
izotezairabukwamf ano (
a–a/o,e-e/mbeI–i/mba, o-
o/sha,u-
u/ki
wa.Sil
abihizi
hupat
ikanapi
akat
ikakonsonanti
k.m m-t
u,s- s/
tar
ehe.
Si
labizasaut
izi
l
izoshi
kanak.
m bi
/na/
da/
mu,
ka/
la/
mu.
Si
labizakonsonat
ikadhaanai
rabuz
il
iz
oambat
anak.
m ny
we/
sha,
ma/
chew/o.
Kunamakosaambay ohutokeakat
ikakut
amkakwawat u,makosahay
a
huwezakutat
anishawatu.Makosahayahutokeazai
dikati
kamatamshi
yasi
labizenyesauti
zanusui r
abu.w,y,h
{
h}-
--
h/ai
na—(
kosa) ai
na(
sahi
hi)kuongez
asaut
i/
sil
abi
{
h}a/
pa–ha/
pakudondoshasi
l
abi
Makosahay
ahut
okeapi
akat
ikasi
l
abiz
inazohususaut
iyav
ing’
ong’
o
/
m/
/
m/(
saut
i)mu/
tu(
kosa)mt
u(sahi
hi)

4
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Makosamengi
nepiahut
okeakat
ikamanenoy
ali
okopwakut
okal
ugha
ny
ingi
nenakut
ohol
ewa
A/
pi/
ri
/r
i(kosa) A/
pri
/l
i.
Makosamengi
neniambapov
okal
ihudondoshwakat
ikamanenoy
ali
yo
kopwa
k.
m r
u/hsa(
kosa) ,
ru/
hu/
sa
r
a/t
ba(
kosa) ,
ra/
ti
/ba.

El
ezat
ofaut
iyashadda(
mkazo)naki
i
mbo
Shaddaninguvui
nayosi
kakawakatiwakutamkasilabi
.Kunasi
l
abi
ambazohut
il
iwamkazonazingi
nehazi
ti
li
w,kati
kaKiswahil
i,
mkazo
mkazohuwekwakwenyesi
labiyapi
li
kutokamwi showaneno.
Mf
ano ‘
amka,ende’
l
ea

Shaddahut
umi
kakut
ofaut
imaanat
ofaut
iyamenenoy
aKi
swahi
l
i.Mf
ano
Bar
a’bar
a(bar
ast
e,nj
i
akuu)
Ba’
rabar
a(v
yema,
shwar
i)
Wal
a’
ki
ni(hat
ahi
vyo)
Wa’
l
aki
ni(udhai
fu)
Yapomanenoyaki
geni
hasway
aki
arabuambapomkazohuwekwa
sehemut
ofauti
.
Ta’
fadhal
i
‘
ahadi

5
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Kii
mbo:nikupandanakushukakwasaut
iwakat
iwaut
ankaj
iwamaneno
kat
ikasent
ensi
.
Kinachoti
li
wamaananisananit
onikat
ikautamkaj
i,hi
ihut
egemea
dhami r
ayausemi.Kwamf anotoni
yaamr i
nitofauti
nayakuongeakwa
kawaida,auil
eyamshangao.
Kati
kasentensiaumatamshi
yamaswal
iaumshangaotonihupanda
i
lhal
isent
ensiaukaul
ii
kiwayaamr
iauyakawai
datonihushuka.

Mf
ano
Mamaameenda.
(sent
ensi
kaul
i
/taar
if
a)ki
i
mboki
nashuka
Mamaameenda!(mshangao)hi
siakubwahut
umi
kakuony
eshahal
iya
kushangaaki
i
mbohupanda
Mamaameenda(swal
i
)ki
i
mbohupanda.

MOFI
MU
Ni
kipashi
oki
dogosanachat
amkoki
l
ichonamaana.
Si
faz
amof
imu

 huwezakuwanenozi
ma,mzi
ziwanenoauki
ambi
shi
.

 Ndi
yoi
nay
obebamaanay
aki
msi
ngi
yaneno.Huwaki
l
ishamaana

 Hai
wezi
kugawi
kazai
di

 Mofi
muz av i
ambishihul
i
ongezeanenomaanay
azi
ada,i
l
eya
ki
msingi
inabaki
.
Zi
napoai
nambi
l
ikuuzamof
imu
Mofi
muhur u:niainay
amofi
muinayoji
simamiahuji
tegemeapekey
ake
kamaneno.Huletamaanabi
l
akutegemeav i
ambishiv yov
yot
e.Mof
imu

6
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
hur
uhuwaainazamanenokamanomi
no,v
itenzi
,vi
hisi
shi
,vi
elez
i,
vi
ungani
shin.
k,
Mof i
mut egemezi
:ni mofimuambazohazij
it
egemei,
hazi
j
isi
mamii
peke
yake,hadivi
ongezewev i
ambishindi
posai
wezekutoamaanakami
li
.
Mifanoa- l
i-
m-ku-
ji
-a,tu-l
i
-pi
g-a-
na.
Vi
ambishi
nimof
imu zi
nazoambi
shwakwenyemzi
ziwai
tenzi
auneno
i
li
kukamil
i
shaki
maana.
kunavi
ambishi
ainambi
l
i
Vi
ambi
shi
awal
iambav
yohuambi
shwakabl
ayamzi
ziwaki
tenzi
.mf
ano
a-
li
-t
u–t
embe-
lea,
a-na-
ye-
jenga.
Viambishi
tamatihuwabaaday
amzi
ziwaki
tenzi
.Mf
ano a-
li
-wa-
pig-
i-
a,
a-
wa-chek-
e-l
e-a-
o
Mzizinisehemuyanenoambay
ohaibadil
i
kikamwenandi yoinay
obeba
maanay anenohusi
ka.I
li
kut
ambuamzi ziwaki
tenzini
vyemauandi ke
mny ambuli
kowanenohusikanauangali
aninenoipii
nayobakiviv
yo
hi
vyokatikamanenoyot
e.

Vi
ambi
shihuwanamanuaf
aai
pi?
Vi
ambi
shiawal
i
Huonyeshahal
iyaudogonaukubway anomino,
ambapokati
kaudogo
hutumi
akiambi
shiki-
jimfanoki
atuhuwakij
i
atuil
hal
iukubwa
huambishwaj
inakuwaji
atu
Huonyeshaur
ejeshi
wanenohusi
kaambapokiambi
shi-y
e-,o
huwekwakablayamzizi
wanenomf anowal
i
otutembel
ea,al
i
yemwaj
i
ri.
Huony
eshahal
iyamt
endaaumt
endewa.Vi
ambi
shi
–yena–ohut
umi
ka.
Huony eshaupat
anishowangel
i,upat
ani
shohuu,
huhusi
shanomino
i
nayozungumziwayawezakuwangeliy
aA-WA mf anoal
ikuj
a-wal
ikuj
a,
ul
ianguka–zi
li
angukangel
iyaU-ZI.

7
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
vi
ambishi
vyahaliambavy ohut
umiwakuonyeshahalimbaimbal
imf
ano
hal
iyamaz oea(hu)t
imi
l
ifu(me)mashar
ti
(ki
)-nge,ngel
i,
ngali
.
Hutumikakuonyeshanyakatimbal
imbal
ikiambi
shi
(li
)hut
umi
ka
kuonyeshawakatiul
iopi
ta,
(ta)uj
ao,(
na)ul
i
opo.
Pi
ahutumikakuonyeshaukanushiambapo (ha,
auhu)hut
umi
ka.
Mfanohat
uendi,hukumkej
eli
.

El
ezaumuhi
muwavi
ambi
shit
amat
i.

SARUFI
Niutarat
ibuwasher iazi
nazot
awalamatumizisahihiy
amuundowa
l
ugha.
sheriahizi
zalughandizohul
etaufasahanausani f
ukati
kal
uhga
nakumwez eshamzungumz aj
ikuel
ewatungozinazotol
ewana
mzungumzaji.Ki
lal
ughahuwanasheriazakekat i
kautunziwamaneno.
AI
NAZAMANENO
kuna ai
nananezamanenokat
ikal
ughay
aKi
swahi
l
i.Hi
zini
a.v
ivumi
shi
b.v
iwaki
l
ishi
c.nomi
no
d.v
iel
ezi
e.v
ihusi
shi
f
.vi
hisi
shi
g.v
iungani
shi
h.v
itenzi

8
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
NOMI
NO
Niainayamanenoi
nayotajamaj
i
nayawat
u,mahal
i,ki
tu,auhal
i.I
li
sent
ensi
iwekamil
il
azimanominoauki
waki
li
shi
chakekit
umiwe.Kuna
ai
nasabazanomino,hizi
ni:
Nomi
nozapekee/maal
um
Hizi
ninomi
nohal
i
sizi
nazot
ajamaj
i
nay
awat
u,mahal
i
,si
kuaumi
ezi
vit
u
naMungu
Nomi
nohi
zizi
napoandi
kwa,
hut
angul
i
zw kwaher
ufi
kubwa.
nomi
nohi
zi
ni
:
Nominozi
nazot
ajamahal
i:
Keny
a,Tanzani
a,El
dor
etKi
sumu,
Mli
maKenya,MtoNyi
ro.
n.k
Nomi
nozi
nazot
ajasi
ku:
Jumapi
l
,Jumannen.
k
Nominozi
nazot
ajasi
kukuu:Si
kuy
aMadar
aka,
Kri
simasi
,Iddi
Mubar
akn.k
Nominozi
naz
otaj
amaj
i
nay
awat
u:Fai
th,Adul
,Jel
i
mo,
Naf
ula.
Ot
ieno.Nk
Nomi
nozi
nazot
ajami
ezi
:Agost
i,Januar
y,Okt
oba.
Nomi
nozi
nazot
ajadi
ni:
Kiy
ahudi
Kii
i
slamu,
Kikr
ist
o.
Nomi
nozi
nazot
ajal
uhganal
ahaj
a:Ki
nger
eza,
Kiamu,Ki
arabu
Ki
j
aluo.

NOMI
NOZAKAWAI
DA
Nominohizihut
ajav
ituv
yakawaidav isi
vyovyaki
pekee,havinaubaini
fu
wowote.
siolazi
maziwenaherufikubwakat i
kamaandishikamav i
l
e
zi
li
vyonominozapekee.
nominohi zizi
nawezakuwanaumoj anawingi
,
hat
ahivyokunabaahdiy
anomi noz akawaidaambaz ozinaumoj aau

9
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
wi
ngi
tu.
Kwamf
ano:
mwal
i
mu/wal
i
mu
ki
ti
/vi
ti
mt
u/wat
u
r
edi
o(hai
nawi
ngi
)

NOMI
NOZA DHAHANI
A
Nimajinaambay ohufi
kir
iwat
u,hayawezikugusi
ka,kuonekana,
kunusi
kawal akusi
ki
ka.Maranyi
ngihuanzakwakiambishi‘
U’i
ngawa
zi
nginezinawezakuanzakwaheruf
itof
auti
.Nominohizihuwakati
kaf
ikr
a
auakil
inimamt u.
Kwamf ano: uj
i
nga,
wiv
u,ur
embo,
unono,
woga,
wema,
chuki
mawai
dha,
ut ukuf
umapenzi
.

NOMI
NOZAJAMI
I/MAKUNDI
Hayanimajinaambay ohutaj
avit
uv il
i
v y
okat
ikav
ikundi
,ninomi
no
ambazondani yakekunavi
tuvi
ngi.Hufumbat
amaanay ajumui
ya
ambayoinasif
ay akaul
imoj
a.
Kwamf
ano:Bar
azal
amawazi
ri
,hal
aiki
yawat
oto,
,umat
iwawat
u.

NOMI
NOZA KI
TENZIJI
NA/KI
TENZI
Nimaj
inaambay
ohuundwakut
okananaki
tenzi
.Hut
ambul
i
shwana
ki
ambi
shi‘
KU’
Kwamf
anokucheza,
kui
mba,
kusoma,
kuchunguza.

10
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
NOMI
NOZAWI
NGI
Ninominoambazohutokeakwawi
ngi
.Nomi
nohi
zini
zakawai
dai
l
atu
hut
okeakwawingipekee.
Kwamfano:marashi
,matat
a,mar
ashi
,mat
e,maj
i,machozi
,
mat
umizi
,mar
ingo,
maudhui.

NOMI
NO AMBATA/
AMBATANI
.
Ni
maj
i
naambay
ohuundwakut
okananamanenomawi
l
imbal
i
mabl
i
Kwamf
ano:
mpi
ga+pi
cha=mpi
gapi
cha
ki
nasa+saut
i=ki
nasasaut
i.

VI
VUMI
SHI
Nineonli
nal
oel
ezazai
dikuhusunomi
nohuv
umi
shanomi
noaumaj
i
na.
Kunaainambal
imbal
izavivumi
shi
VYA SI FA:nivi
vumishi vi
navyoel
ezasi
fazanomi
no,j
i
nsigani
il
li
vyo.
Viv
umi shihi
vihubadil
ikakutegemeangelizamaj
i
na,yaani
huchukuwa
upatanishowaki sar
ufi.K.
m
-
zur
i(dadamzur
i,ndi
zinzur
i)
-
bay
a(mt
umbay
a,ki
tuki
bay
a)
-
tamu(chakul
aki
tamu,manenomat
amu)
VYAIDADI:vi
vumishihi
vihuf
afanuajuml
ayavi
tuv i
navy
ohesabikaau
vi
siv
yohesabi
ka.Vi
vumishi
hiv
ihuchukuwavi
ambishikutegemeangel
i
11
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
i
nay
ohusi
ka.
Kwamf
ano:
-
-i
li
(wat
uwawi
l
i,mawemawi
l
i,r
uni
ngambi
l
i)
-
haba(mi
tihaba,wat
uhaba,
runi
ngahaba)
-
chache(mi
timi
chache,wat
uwachache,
,runi
ngachache)
-
ingi
(wat
uwengi
,mi
tiny
ingi
,runi
ngany
ingi
)

VI
VUMI
SHIVI
ONYESHI
/VI
ASHI
RAI
Huonyeshaumbaliauukari
buwanomino.Vi
vumi
shi
hiv
ini
kamahuy
u,
hawa,
wale,hao,
hiv
i .hapa.
pal
e,ml
e.
Vi
vumi
shivi
ony
eshivi
sisi
ti
zi
Hut
il
iamkazoswala,j
ambo, nomi
noauj
amboFulani
li
nalorej
elewakwa
mf
ano:pal
epal
e,kukohuko,
mumomumo, uuhuuuohuo,uleul
e.
Vi
vumi
shivy
apekee
Vi
vumi
shi
hiv
ihuchukuwaav
iambi
shi
vyangel
ihusi
ka.
-
eny
e:hut
umi
kakuony
eshakuwanomi
noFul
ani
inami
l
iki
kit
uFul
ani
k.
m
mawey
eny
erangi
,
wat
uweny
emi
rabami
nne.
-
eny
ewe:husi
sit
izanomi
noi
nay
orej
elewa.
Kwamaf
ano
mt
otomweny
eweal
i
enda,

12
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
 ki
ticheny
eweki
l
ivunj
i
ka.
-
ote:huony
eshauj
uml
awav
itu,
wat
uauki
tupasi
ponakubaki
sha.
Kwamf
anowageni
wot
ewamewasi
l
i,
mawey
otey
ali
tumi
ka.
0-
0te:huony
eshadhnay
abi
l
aubaguz
i’
.Hut
umi
wakumaani
shaki
l
a’
Kwamf
ano:wageni
wowot
ewat
awasi
l
i.
Mawey
oyot
eyat
atumi
ka
-
ingi
ne:hur
ejel
eahal
iyakuwa‘
tof
aut
iau‘
zai
diy
aki
tu‘
aumahal
iful
ani
.
Kwamf
ano:
Amenunual
ori
li
ngi
ne
Kuchapakwi
ngi
nekunat
isha.

-i
ngineo:hut
umi
wakumaani
shabadal
aya[autofaut
ina’ki
tuki
ngi
ne.Pi
a
hutumikakamahit
imi
shoyaor
odhaambay ohai
kukamil
i
ka.
Kwamf
ano:
Wat
uwengi
neohapani
wabay
a
Bakul
il
ingi
nel
oni
l
amt
oto.

VI
VUMI
SHIVI
MILI
KISHI
Vi
vumi
shi
hiv
ihuony
eshaki
tuFul
ani
kinami
l
iki
wananomi
nof
ulani
.
Kwamf
ano
Ki
tichake
Redi
oyangu.

13
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Vi
vumishi
hivi
hubadi
l
ikaki
umbokut
egemeangel
izanomi
no
zi
nazot
umika.

VI
VUMI
SHIVI
ULI
ZI
Huul
i
zaswal
ikuhusi
anananomi
noi
nay
ohusi
ka.
Kwamf ano: ki
uul
izi
gani haki
chukui
kiambi
shi
chochot
enahut
umi
ka
kat
ikanominoyangelizot
e.
Ki
uli
zi–pi
huambi
shwaki
ambi
shi
kweny
enomi
nay
angel
i
.
Kiul
i
zi–ngapivi
l
evil
ehuambi
shwaki
ambi
shi
laki
nihuul
i
zai
dadi
ya
nominokat
ikawi
ngi
pekee
v
ivumi
shi
nomi
no/v
ivumi
shiv
yaj
i
nakwaj
i
na.
Hiv
ini vi
vumishi v
inav
y otumianominoaumaji
nakuvumishanomi
no
nyi
ngine.Huchukuwanaf asiy
akivumishi
kat
ikasent
ensi
ambapo
huvumishanomi nonyingi
ne.
Kwamf
ano
Dadaaskar
ial
i
gombeaki
tichaeneobunge.
Mwanasi
asazer
uzer
uanazi
fanzur
i.

Vivumishiv yaa-unganifu:vivumishihivihuundwakwamzi ziwa

ki
husishi-
a-unganif
u’.Vi
v umishihivihufananuadaraj
a,umili
kaj
i,
auaina
yanomi nohusika.A,unganif
ui nanafasimbali
l
mbalikat
ikasent
ensi
kut
egemeaj insii
metumi ka.
Kwamf
ano
Mt
otowadadaamewasi
l
i--
-umi
l
ikaj
i

14
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
 Gai
diwaal
shababni
yul
e– ki
tambul
i
zi/ai
na.

Vi
vumishirej
eshiniviv
umishivi
navy
oony
eshaur
ejel
ezi
wanomi
no.
Matumizi
ya–y ena-o-yaur
ejeshi
.
Kwamf
ano
Mbuzi
wal
i
okuf
awat
atupwa.
Gai
dial
i
yeshi
kwaat
asht
aki
wa.

VI
TENZI(
T)
Nivi
ari
faaumanenoyanay
otumi
wakuonyeshav i
tendo
vi
navyof
anywa.
vi
tenzi
huwanamaanambalimbalikuli
ngana
mnyambuli
kowake.Kunai
nambali
mbal
izav i
tenzi
VI
TENZIHALI
SI
Vivi
tenzi
vinavyoelezeamatuki
oyanay
ofanyi
ka,yat
akay
ofanyi
ka,
yal
i
yofanyi
ka,yatakayof
anyi
kakwanomi noauji
nak.m kul
iakucheza
kui
mba.Vitenzihali
sivi
nawezakut
umiwaz ai
diyamojakati
kasentensi
.
Kwamf
ano
Rai
samewasi
l
inchi
ni.
Mamaanawal
i
shami
fugowake.

Vi
tenzi
vikuu

15
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
 Niai
nayavit
enzihal
i
si.Huwanaujumbemkuukat i
kasent
ensi.
Hut
okeachapi
l
ikati
kasentensi
iwapokunavi
tenzi
viwi
l
ikat
ikasent
ensi
.
kwamf
ano
Askar
iwaj
i
jiwal
i
kuwawaki
wachapawachuuz
iki
hol
ela

VI
TENZIVI
SAI
DIZITS
Hutumikanav i
tenzi
vikuuauhali
sikat i
kasentensii
l
ikukamil
ishaj ambo.
Hutokea chakwanzakat i
kasentensinakufuat
wanaki t
enzihali
siau
ki
kuu, il
i
kuonyeshawakatikamauj ao,ul
iopi
taambapokitendo
ki
mef anyi
ka.
Kwamf
ano
Wanami
chezowat
akuwawaki
pewaf
idi
anaser
ikal
i
.
Mt
otoal
i
kuwaaki
chezanapaka.
VI
TENZISAMBAMBA
Nivi
tenzivi
navyotokeakwapamojakat
ikasentensi
il
ikutoa uj
umbee
kamil
i.Vi
tenzivi
kuuv i
ki
tokepamoj
anav i
tenz
iv i
sai
dizikwamfuli
l
izobasi
hui
twav i
tenzi
sambamba.
Kwamf
ano
Mt
otoal
i
kuwaaki
chez
anapaka.
Babaal
i
kwi
shat
ambuaal
i
kuwamkai
di.
VI
TENZIVI
SHI
RIKI
SHI(
S)
Nivi
tenzi
vinavy
ohi
taj
ivi
jal
i
zoil
i
kukami
li
shauar
if
awaoki maana.
vi
tenzi
hi
vihuonyeshahal
iautabi
aFul
aniyaki
tuaumtuisi
yokuwepo.Vit
enzi
hi
vihuwav yaai
nambil
i
v
ishi
ki
shiv
ikami
l
ifu

16
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Huchukuwa v
iambishi
vinav
yowaki
l
ishanaf
si,ngel
i
,wakat
i,auhal
i
t
imil
if
uk.m‘ngal
i’
’kuwa’
Mi
fano
Mt
amaul
eungal
inkweny
ejua.
Wanaf
unz
iwamekuwanami
ti
hani
wiki
hii
.

VI
TENZIVI
SHI
RIKI
SHIVI
PUNGUFU
Vit
enzivyaai
nahi
ihavichukuivi
ambi
shivy
awakatiauujao,hat
ahi
vyo
huchukuwavi
ambishi
vy anafsi
aunaf
si.Hi
vinini
,sindi
-,u,
nali
Mi
fanokat
ikasent
ensi
Kakay
umt
anashat
i.
Yey
enimef
u

VI
WAKI
LISHI
.
Nimanenoyanayowaki
li
shanominokat
ikamikt
adhambalimbal
i.
Huf
anyakazi
yajinakati
kasent
ensi,pi
ahuit
wv i
badal
a.kunaai
na
mbal
imbal
iyav i
waki
li
shi.
VI
WAKI
LISHINAFSIHURU
Nivi
lev
inav
yot
umiwakuony
eshaumoj
anawi
ngi
wanaf
sit
atuz
avi
umbe
hai
kati
kangel
iyaA-
WA
Mi
mi,
wewe,
si
si,
yey
e,wao,
nyi
nyi
.
VI
WAKI
SHINAFSITEGEMEZI
Niv i
ambishi
ngeliv
yaA-WA v
inav
yoambat
ani
shwanav
itenzi
,
huwaki
li
shanafsi
yatat
u.K.
m
Wawat
imba,mi
mini
tai
mba.
17
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
VI
WAKI
LISHIVI
MILI
KISHI
Huony
eshaumi
l
ikaj
iwanomi
no.
Mi
fano
Wanguameenda
Wet
uamewasi
l
i

VI
WAKI
LISHIVI
ULI
ZI
Hay
ani
maswal
iyanay
owaki
l
ishanomi
no.
Kwamf
ano
Nani
amef
ari
ki
?
Wapi
nipake?
Ni
yupi
ali
yenadosar
i?
Vi
waki
l
ishiv
yai
dadi
Hut
ajai
dadi
yanomi
no.
Mi
fano
Wengi
wameenda
Mmoj
ani
wake.
Wachachewat
aadhi
biwa.

VI
WALKI
SHIVI
ONYESHI
Husi
mami
anomi
nokuony
eshaumbal
iauukar
ibuul
i
kobai
nay
avi
tu
18
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
v
iwi
l
iauzai
di.
Mi
fano
Yul
eni
mamake
Hay
ayat
ajadi
l
iwa
Huounat
isha.
VI
WAKI
LISHIVI
SISI
TIZI
.
Mi
fanowawahawandi
owezi
wal
i
otui
ngi
l
ia
Ki
l
eki
l
eki
mev
unj
i
ka.
VI
WAKI
LISHIVYA‘
A’UNGANI
FU
Huundwakwamat
umi
ziy
aki
husi
shi-
a-ungani
fui
l
imkusi
mami
anomi
no.
Mi
fano.
Wasi
taamewasi
l
i(waki
mbi
aji
)
Washamba(j
ogoo)

VI
WAKI
LISHIVYASI
FA
Vi
waki
l
ishi
hiv
ihuwaki
l
ishat
abi
ayanomi
no.
Mi
fano
Mbay
aal
i
uwawa(mzee)
Mr
emboal
i
tekwany
ara(bi
nti
)

VI
WAKI
LISHIVI
REJESHI
Hut
okeapal
eambapoamba-i
nasi
mamabadal
ayanomi
no
Mi
fano
19
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Ambay
eameaga(f
idel
)
Ambay
ohai
pendezi
(chai
)
VI
WAKI
LISHIVYAPEKEE
Huchukuwamaumbombal
i
mbal
ikut
egemeaj
i
nsii
nav
yot
umi
ka.Kwa
mf
ano
-
ote (wot
e)wot
ewaenda
-
eny
e(mweny
e)mweny
ekui
bani
Yul
e)
o-
te(z
eny
ewe)zeny
ewezmeoza.
-
ingi
ne(
ji
ngi
ne)j
i
ngi
nendi
l
ohi
l
lo.
-
ingi
neo(mengi
neo)mengi
neoy
atal
i
wa

VI
UNGANI
SI(U)
Ninenoauvif
unguv yamanenovinavyoungani
shasentensi,vi
rai
au
vi
shazi
pamoja.Baadhiyavi
unganishi
nikamana, au,l
aki
ni,kwasababu,
f
aukaya,kl
i
chay a,seuzey
a,kwamaanan. kwanaf unziwataj
ebaadhi
.
Mi
fano
Li
chay
aMusakuwamwezi
piani
jambaz
i.

VI
HUSI
SHI
Nimanenoy
anay
oonyeshauhusi
anoul
i
opobai
nay
avi
tu,
mahal
iwat
u
auneonmoj
anaji
ngi
ne.
Vi
husi
shi
vyawakat
ikabl
aya,t
angu,
hadi
,baaday
a.

20
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Vi
husi
shi
vyamahal
indani
ya,
kandoy
a,chi
niy
a,kat
iya,
uki
ngoni
v
ihusi
shi
mwasababukwaaj
i
liy
a,kwav
il
e kwasababuy
an.
k

VI
HISI
SHI
(H.
)
nimanenoy
anay
oony
eshahi
siazamz
ungumz
aji
.
Mi
fano Lai
ti
!Lo!Oy
ee!Hoy
ee!
Zoezi
Tungasent
ensi
kwakut
umi
avi
hisi
shi
vif
uat
avy
o
Maski
ni!
,al
hamdul
ull
aih!
,bu!
,chubwi
!

VI
ELEZI
(E)
Nimanenoyanayotoataar
if
azaidi
kuhusuki
tenz
i.Helezaji
nsi
kit
endo
ki
l
ivy
otendwatendeka.Kunaainambali
mbaliyav i
elezi
VI
ELEZIVYA NAMNA/
JINSI
Huel
ezanamnaauj
i
nsi
tendol
i
li
tendeka.t
endol
i
li
tendekaaj
e.
Mi
fano
Mkongweal
i
tembeapol
eol
e.
VI
ELEZIVYAMAHALI
Huonyeshaaukuel
ezamahal
itendol
i
metoka.Huezaj
engwakwa
vi
ambishitamat
i–nimi
fanoal
iendanyumbani
,aukwaviambi
shikama
–po,
-mo,-ko.
Mi
fano
Wal
i
moi
ngi
awamej
aakungur
u
Al
i
koendani
kucha
21
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
VI
ELEZIVYAWAKATI
huelezawakat
itendoli
napof
any
ika.Huwamanenokamil
iyawakati
usi
ku,ji
oniauv
ikadokezwakwakiambishi
–poki
li
choambishwakweny
e
wakitenzi
.
Mi
fano
Al
i
powasi
l
ishi
manzi
ij
ij
aa.
Tut
ahudhur
iasi
kuy
api
l
i.
Al
i
ji
funguausi
ku.

VI
ELEZIVYAAI
DADI
Hutaj
akiasi
ambachoki
tendoki
li
fany
wa,ki
tafanywa,huony
eshaki
tendo
ki
metendwamarangapi
kwamf anomaranyingi
,tena,ki
l
amwaka.

MNYAMBULI
KOWAVI
TENZI
.
Nihal
iyakuongezaviambishi
kweny
emzizi
,haswav i
ambishit
amati
na
hi
vyokuki
paki t
enzi
kinachohusi
kamaanat
ofaut
i.Kunakaul
imbal
imbal
i
zamnyambuliko
Mf
ano
Kaul
iyakut
enda
Huonyeshahal
iyakut
endaj
ambo.
,ambapoki
ambi
shi
‘a’
huongezwa
kweny
emzi zi.
22
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Kwamf
ano
Li
ma l
i
ma
Soma soma
Kaul
iyakut
endea
Vi
tenzi
vinav
yoi
shi
air
abu-‘
ea’
Mi
fano
Chor
a chor
ea
Sema semea

Vi
tenzi
vinav
yoi
shi
air
abu‘
-ia’
Mi
fano
Fi
nya f
iny
ia
Si
fu si
fi
a
Vi
tenzi
vinav
yoi
shi
akwa–l
ea
Mi
fano
Ondoa ondol
ea
Bomoa bomol
ea

Vi
tenzi
vinav
yoi
shi
akwa-l
i
a
Pakua pakuwa
Fua f
uli
a

23
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Kaul
i
kay
akut
endwa
Kaul
ihii
huonyeshaatharikwaki
tukingi
nekwambaki
tuFulani
ki
napokeatendoful
ani.Huwanaviambishi
tamat
iauv
imbishihi
vi
Vi
nav
yoi
shi
akwa–wa
Mi
fano
Li
pa l
i
pwa
Kul
a kul
wa
Vi
nav
yoi
shi
akwa–l
i
waaul
ewa
Mi
fano
Bomoa bomol
ewa
Chukuwachukul
i
wa

Kaul
iyakut
endeka
Kaul
ihi
ihuony
eshakut
okeakwaj
ambobi
l
amhusi
ka
Vi
tenziv
inav
yoi
shi
akwav
okal
imbi
l
i–‘
aa;
ua;
iahuambi
shwa-
‘
li
ka
Mi
fano
Vaa v
ali
ka
Ti
a t
il
ika
Vi
tenzi
vinav
yonai
rabu‘
iua’huchukuwa–‘
i
ka’
Mi
fano
Fahamu f
ahami
ka
pi
ka pi
ki
ka
Vi
tenzi
vyeny
evokal
i–e,
okat
ikamzi
zihui
shi
akwa–eka

24
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Mi
fano
Osha osheka
Cheza chezeka

Kaul
iyakut
endua
Huony
eshahal
iyaki
nyume,
viambi
shini
–‘ua,
oa.
Mi
fano
Kunj
a kunj
ua
Choma chomoa

Kaul
iyakut
endana
Nihal
iyakumtendeamtujambonayepi
aanakut
endea,
kit
endoki
naenda
pandembil
i.ki
ambishi
tamatini
–an’
Mi
fano
Soma someana
Tega t
egeana

Kaul
iyakut
endat
a
Huashir
iwakwaut
umiakiambi
shitamati–at’
si manenoyot
eyanayoweza
kunyambuli
kakat
ikasehemuhii
,kunabaadhituyamenenoyanay
oweza
kunyambuli
wa.
Mi
fano
Paka pakat
a
Fumba f
umbat
a
25
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Okoa okot
a

Kaul
iyakut
endama
Huonyeshakuwaki t
enziauki
tendokuwakati
kahaliFul
ani
bil
a
kubadi
l
ika.Vi
tenzi
vyaainahii
havipat
ikakwaurahi
si
Mi
fano
Lal
a l
alama
Kwaa kwama
Fi
cha f
ichama
Kaul
iyakut
endesh
Mny
ambul
i
kohuuhuchukuwami
undot
ofaut
itof
aut
i.
Mi
fano
-
esha
Chez
a chezesha
Ki
shi
o–‘
za’
Tembea t
embeza
Ki
shi
o-v
ya
Ml
evy
a,
Ki
shi
o–‘
fya
Ogof
ya
Ki
shi
o–sha
Pi
ki
sha

26
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
TANABAHI
Siovi
tenzivy
otev yal
ughayaKiswahi
l
ihuwanasi faambaz o
tumezionahapojuukunavi
tenziv
yeny
easil
iyaki
geninavyenyesi
l
abi
moja.Kati
kakuny ambuavi
tenzivy
eny
esi
labimoja huambishwa‘KU
mwanz onii
li
viwezekuel
eweka.
Mf
anokul
a,kupa,
kuny
wa.
Kati
kaKiswahi
li
kunawakati
ambapomuundowanenounael
ekea
kukubal
ihal
iful
anil
aki
nisemant
ikii
nakat
aa.
Kwamf
ano
Kuj
aji
ana ,
ji
wa
mf
anokat
ikasent
ensi
mamaal
i
ji
wanamumewe.

Kunat
ofaut
ikubwakati
y avi
tenziv
yaasil
iyakigeninavi
tenzi
vyaasi
l
iya
ki
bant
uambav yohui
shiakwairabu‘a’
nav yakigenikwau,e, i
.

ZOEZI
Nyambuavi
tenzi
hiv
ikat
ikakaul
iyakut
endeana,
tendea,
tendwana
t
endeka.
Hesabu
Sadi
ki
Hasi
di
Huj
umu
Hoj
i
St
arehe
27
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
adhi
mu

UKANUSHAJI
Nihal
iyakubadi
li
shausemiManenoauj
ambokut
okahal
iyaki
nif
uhadi
hal
iyakukana.
Ukanushaj
iwany
akat
inahal
imbal
i
mbal
ihut
okeakamai
nav
yof
uat
a
Wakat
iul
i
opo(
-l
i)
sent
ensi ukanushaj
i
Al
i
chez
ajana hakuchez
ajana.

wal
i
enda hawakuenda

Wakat
iul
i
po(
-na)
sent
ensi ukanushaj
i
Ni
nasoma si
somi

Unapi
ka Hupi
ki

Anacheza hachez
i

wakat
iuj
ao(
-t
a)

28
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
sent
ensi ukanushaj
i
Ki
tat
upwahi
cho Haki
tat
upwahi
cho

At
aendadukani Hat
aendadukani

Embel
i
taoza Embehal
i
taoza

HALI
Hal
iti
mil
i
fu(
me)
Hur
ejel
eamat
endoy
ali
otendekamudamf
upiul
i
opi
ta.
Sent
ensi Ukanushaj
i

Al
shababuwamef
ikakeny
a Al
shababuhawaj
afi
kaKeny
a

Waz i
rihaj
atoat
aar
if
akuhusu
shabul
iz
Waz i
riamet
oat
aar
if
akuhusu
ushambuli
zi

Hal
iyamazoea(hu)
Ni
mat
uki
oyanay
ofany
waki
l
amar
aaumar
akwamar
a
Sent
ensi Ukanushaj
i

29
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Mgagangahugangua Mgangahagangi

Wanamgambohut
ati
zawat
u Wanamgambohawat
ati
ziwat
u

Hal
iya(
ka)
Hutumi
kakat
ikav
itenzikat
ikany
akati
mbal i
mbal
iuj
ao,ul
i
opi
ta,
uli
opo,
pi
ahuwezakuonyeshamatukioyal
i
yofuat
anayal
i
pot
okea.
Sent
ensi Ukanushaj
i
Ali
oshanguoakav
aa,
akaenda Hakuoshanguo,hakuv
aawal
a
kut
embea hakuendakut
embea

Hal
iya(
ki)
Hufaf
anuamatuki
oyali
vyot
okeayaki
fuat
anaaumatuki
oful
ani
yal
i
tegemeakwakutokeakwao,hut
umiwakuony
eshamashart
i
Sent
ensi Ukanushaj
i

30
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
 Usi
pochez
ahut
achaf
uka
Uki
chezaut
achaf
uka

Hal
iya-nge,
-ngel
i
,nangal
i
Hudhi
hiri
shamashar tiyasi
yowezakananayany
otegemeanaambapo
yal
emat ukioyabaadayehutegemeayahapo awali
.–ngehudhi
hir
isha
uwezokanowakut okeakwaj ambo,-ngel
ina–ngalihuony
esha
kut
owez akanakwaj ambo.
Sent
ensi Ukanushaj
i

Ni
ngel
i
pwani
ngemsai
dia Ni
singel
i
pwani
singemsai
dia

Angel
i
itwani
ngel
i
iti
ka Ni
singel
ii
twani
singel
i
iti
ka

Ungal
i
siki
l
izaungal
i
pat
aBar
aka Usi
ngal
i
siki
zausi
ngal
i
pat
a
Bar
aka

Nini
nit
ofaut
iyaki
nyumenakukanusha?

KI
NYUME
Ni
hal
iyakupi
ngakwamawazo,
jamboaumaanahusi
ka.

31
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Hal
iyav
iny
umehuj
i
dhi
hir
ishakat
ikakat
egor
iat
ofaut
itof
aut
ikwamf
ano
Vi
nyumev
yav
ivumi
shi
-
bay
a -
zur
i
-
fupi -
ref
u
-
eupe -
eusi
Vi
vyumev
yanomi
no
Mj
i
nga mwer
evu
Nj
aa shi
be
Laana Bar
aka
Ki
twana mj
akazi

Vi
nyumev
yav
itenzi
Vi
nyumev
yahal
iyakut
endua
Tega t
egua
Bandi
ka bandua
Zi
ba zi
bua

Vi
nyumev
yamanenoy
anay
oki
nzana
Si
mama ket
i
Tembea ki
mbi
a
Toka r
udi
Fukuza kar
ibi
sha.
Zi
ngat
ia
32
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
I
wapov i
tenzi
vi
mefuatanavit
enzisambamba,basi
kit
enzi
chakwanza
ambacho nikit
enzi
kisai
dizindi
chohukanushwa.
Kwamf
ano
Mama al
i
kuwaaki
wat
ayar
ishi
awat
otochakul
a
Jawabu;mamahakuwaaki
wat
ayar
ishi
awat
otochakul
a.

Hukuuki
toami
fanomwaf
aka,
tof
aut
ishadhanazi
nazof
uat
a
Vi
tat
e
Vi
sawe
Vi
tawe
Vi
tat
e
Ni
manenoy
any
okar
ibi
anaki
mat
amshi
laki
niy
anamaanat
ofaut
isana.
Mf
ano
Anwani
–ki
chwa,mael
ezoy
asandukul
abar
ua
Anuwai
—ai
nat
ofaut
itof
aut
i
Kar
ibi
a—kusongeaaunusur
a
Kar
ipi
a—kuzomea,
fokea
Bacha–t
undul
i
li
lokoukut
ani
Pacha—vi
tuviwi
l
ivi
navy
ofananaambav
yohut
okeakwapamoj
a,wat
oto
wanaotokanakwamimbamoja.

Vi
tawe
Menonoy
eny
emaanazai
diy
amoj
a,pi
ahui
twapol
i
semi
a.

33
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Kaa—ai
nay
amny
amawamaj
i
ni,kuket
iki
tako,
kuni
il
ioungua.
Chache—har
ibi
kakwachakul
aauchochot
eki
l
e,kuwanahasi
ra,
chaf
uka
kwabahari
,ongezeka.

Vi
sawe
Nimaneno y
eny
emaana sawa.Pi
a hui
twa ashi
bahi
.

Pesa,
fedha,
nj
enj
e,ngwenj
e,
Mt
u,i
nsi
,bi
nadamu,
mja,
mahul
uki
.
Heshi
ma,
nidhamu,
adabu,
fahar
iut
ukuf
u,t
aadhi
ma.
Bar
abar
abar
ast
enj
i
akuu.

UAKI
FISHAJI
Nihali
inayoshughul
iki
aal
amazinazotumi
wakisar
ufi
,
hul
etamaana
i
pasavyo,kur
ahisi
shausomaj
i,kuongeanahi
vyoneonausent
ensi
kuf
ahamikav y
ema.
Je,
mat
umi
ziy
aal
amazauaki
fi
shaj
ini
zipi
?
Nukt
a/ki
tone/
kit
uo.
Hut
umi
wakuony
esha:
a)Manenoy al
iof
upishwa.Mfano Dkt
.Mhe.
S.
L,P(sandukulaposta.
)
b)Hut
umi
wamwi
showasent
ensi
,kuony
eshahoj
a

34
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
 i
mekami
l
ika.
c)Mgaowapesa.Mf ano70.30,(shi
l
ingi
sabi
ninukt
ana
sent
ithel
athi
ni)
,3.
06(shi
l
ingi
tatunasent
isi
ta)
d)Hut
umikakuandi
kat
arehe,
ambapohutengani
shasi
ku,
mwezi
namwaka.Mf ano12.4.
2016.
Her
ufikubwaH
Hut
umi
ka:
a)Mwanzoni
mwasent
ensi
.
b)Baadayanukt
aaualamayamshangaoaukiuli
zi
o..
hiihuony
esha
kwambasentensiaumanenoy
anayf
uatabaadayaalamahizi
huj
it
egemeahivy
ohuanzakwaher
ufikubwa.
c)Mwanzonimwamaj i
naaunominombal
imbali
mfanomajinay
a
wat
u,v
y eokwaki
fupi,
mahal
imi
ezi
,si
kuzajumanasi
kukuu.
d)Kusi
sit
izaj
ambokat
ikasent
nsi
mfano al
i
takakuj
uaCHANZO cha
mgomo.
e)Kuony
eshaanwani
yaf
il
amu,THEAHUNDREDS,
ki
tabumf
ano
GAMBALANYOKA.
f
)Hutumikakat
ikauf
upi
showanenoaumanenomf
anoS.
L.P,
ODM,
UNEP.
her
ufindogoh
Hut
umikakati
kamaandi
shii
sipokuwapal
eambaposent
ensi
mpy
a
i
napoanzaaunomi
nohal
isi
Ri
ti
faa/ki
bai
nishi‘
Hut
umi
kakat
ikauandi
shi
wav
ing’
ong’
oil
i
kuy
atof
aut
ishaki
mat
amshi
.
Mf
ano ng’
ara,
ng’
oa
Hut
umi
kakuony
eshakudodoshwakwaher
ufikat
ikaneonhasaakat
ika
35
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
mashai
ri
.
Mf
anon’
kaenda,
’t
awasi
fu(
nit
awasi
fu,
tut
awasi
fu,
wat
awasi
fu)
Nukt
amkat
o/kol
oni
/nusu/
;
a)Hutumi
kakutengani
shasent
ensindef
usana.Ambaohuony
esha
kut
uaaukipumuo
Nil
i
ji
uli
za maswalimbali
mbali
,kuhusu chanzochayey
ekuachi
shwa
kazi
;l
akini
sikupat
ajawabu,
kwasabau sikuonakosakati
kaut
endakazi
wake.
b)Hut
umi
wakuungani
shasent
ensi
mfano subi
ra;
huv
utaher
i.

Nukt
apacha/nukt
ambi
l
i/kol
oni
a.Hutumi
kakuorodheshamanenomf
anobabaal
i
mwambi
aal
ete:
kal
amu,vi
tabu,chaki
nawembe.
b.Hut
umi
wakut
engani
shasaa,
daki
kanasekunde.Mf
ano12:
35:
o4
c.Hutumikakuonyeshamanenoyamsemaj ibadal
ay akutumiaalama
zanukuumf anoNi l
i
pokut
ananaye,ni
l
itakakujuanikwanini
amepotehivyo;
ali
pendukanakusema:nil
ikuwanimtekwany ar
a.
d.Hut
umi
kakut
engani
shawahusi
kakat
ikat
amt
hil
i
amf
ano
Mwel
usi:
nal
i
onaj
angal
i
kij
akwakasi
mno
Pat
u :
li
pihi
l
o?

e.
Huwezakut
angul
i
zaki
funguki
ref
uambachoki
menukul
i
wakut
oka
ki
tabuni

36
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Al
amay
amshangao/ki
hisi
shi
/al
amahi
si!
Hut
umi
wabaaday
avi
i
gizi
Mf
anot
uli
poendakwaot
uli
siki
aml
i
owapakami
ow!
Hut
umi
wakwaneonl
i
nal
oony
eshahi
siaFul
ani
aumshangao.Mf
ano
Al
as!Aaj
alihi
yo.
Nukt
ambi
li
nanaki
star
i:
-
Hut
umi
wakudokezai
l
ikut
oami
fano.Kwamf
ano
Uki
ambiwauoge:
-taf
utasabuni
,maj
inaki
tambaachakut
oauchaf
u
mwil
ini
.

Mkat
o/mkwaj
u(/
)
a.Hut
umi
kabadal
aya‘
au’
mfanoBi
/Bw/
Prof
.
b.Hut
umi
kakat
ikanambar
izakumbukumbu.mf
anoREF/
13/
07
c.Hut
umikakat
ikakut
engani
shat
arehe,
mwezi
nsi
kumf
ano
27/
1/2016.
Nukt
adukukuku…
Hutumi
kakuony
eshakuwaneonl i
li
l
oashwalawezakuwal
amat
usi,
la
ai
bu.ninj
i
aykuonyeshaadhabukwalugha
Ut
ingoYul
eal
i
tut
usi
…ni
l
ishangaasana.
Huony
eshakuwakunausemi
aumenonoy
ali
okat
wakabl
ayakukami
l
ika.
Al
amazaki
uli
zi
/kuul
i
za.
?
Hut
umi
kakuul
i
zaj
amboaukut
akaj
awabu
Mf
anombonaunal
i
a?
Hut
umi
kakuony
eshai
wapomt
uhanauhaki
kawaj
amboauusemi
ful
ani
,
37
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
hi
vyohut
umi
aal
amazaki
uli
zi
Mfano E.Kezi
l
ahabi
auMl
okozini
mwandi
shi
wa ki
tabuchaGAMBA
LANYOKA?

mabano()
aupar
andesi[
]
Hut
umi
kakuf
ungi
anambar
iauher
ufi
zaor
odha.Mf
ano(
a)(
ii
)
Hut
umikakati
katamt
hil
i
ail
i
kuf
ungi
amaandi
shi
yamael
ekez
oya
j
ukwaani
.Mfano
Nat
ali
a:(aki
tembeaat
embea)si
ami
nianani
fany
iahay
a!
Hutumi
kakuel
ezeamambof ul
ani
yasi
oy al
azi
makat
ikasent
ensil
aki
ni
huwanamaanakutegemeanamuktadhahusi
ka
Al
ipokuwaaki
rudinyumbani,
ali
kut
ananavij
anawawil
i(wal
i
kuwa
wamshikanamikono)al
i
ji
fany
ahajawaonanakwendaz
ake.
Al
amazausemi
aukunukuu(
‘’
‘’
)
a.Hutumi
kakat
ikauandi
shi
wahot
ubahasamwonz
onamwi
sho
wake.
b.Hutumiwakati
kausemi
hasi
l
iambapomanenoy
ali
yosemwa
hunukul
iwa.
Mf anomamaali
sema,‘
’ni
taendakwenyekaramukesho‘
’
.hut
umi
ka
badalay
akupi
gamstar
ichi
niyaneomf ano‘’
uzal
endo’
’
c.Hutumikawakat
inenol
alughat
ofaut
ili
nat
umi
wakat
ikal
ugha
t
ofauti
Mf
anot
uli
andal
i
wa‘
’
indumbu’
’t
uli
poendaeneol
amaghar
ibi
.
d.Hut
umi
wausi
sit
izamanenokat
ikasent
ensi
auki
fungumf
ano

38
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
 Uki
j
akweny
ekar
amuhaki
ki
shaumev
ali
a‘’
rindar
efuny
eusi
’
’

Ki
star
iki
ref
u–naki
fupi
i
. HuonyeshakwambanenoFul
ani
li
mef
ikamwi
shonahuendel
ea
kat
ikamstari
unaof
uat
a.
i
i
. Hut
umi
kakat
ikauandi
shi
wat
arehe.12-
6-2016.
i
i
i. Hutumikakuunganishasent
ensimbi
l
iambaposent
ensi
yapi
l
ihuwa
uf
afanuziwasentensiyakwanza.
i
v. Mfano Hay
amaeneomaji
hushi
ndayamepot
eaki
l
asi
ku-mi
fer
eji
ya
kupi
ti
shamaji
yal
i
kuwayamepasuka.
v
. Hut
umiwamwanzonimwanenokuonyeshakuwakunaki
ambi
shi
ambachoki
nahi
taj
i
ka.Mf
ano -
pi?–ngi
neo,-
eusi
.

Ki
pumuo/
koma/
mkat
o
Hony
esha:
a)Kupumzi
kakwamudamf
upi
wakat
iwakusoma.
b)Hutumi
kakatikakutenganishaorodhayav
itumbal
i
mbal
i
.
Mfanoali
nunua:ny
any a,
vi
tunguu,
maf ut
anamboga.
c)Hut
umi
kakat
ikauandi
shi
waanwani
zabar
ua.
d)Hutengani
shasentensi
ambazoz
ingesababi
shamatat
izoy
a
kuel
ewekazi ki
somwakwaujuml
a.Mf anobadal
ayamamia,
maelfuwali
wasil
i.
e)Hutumi
wabaaday
abaadhi
yav
ihi
sishi
hasakuul
i
zamf
anoj
e,
niy
eyekwel
i
?
f
)Hut
umi
kakat
ikat
araki
mumf
ano356,
678.120,
000,
05.

39
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Taj
amat
umi
zimengi
ney
aal
amazauaki
fi
shaj
i
.

USEMIHALI
SINAUSEMITAARI
FA.
Usemihal
i
si
Nimanenohali
sikamayali
vyosemwanamzungumzaji
.Ny akat
izote
hut
umika,al
amazakunukuu,zahisi
nazaki
uli
zihut
umika.Hutangul
izwa
naher
ufikumbwa.
Mf
ano ‘
’
Alas!Gar
ili
meanguka,
’
’Mar
iaal
i
sht
uka.

Usemiwat
aar
if
a
Huuni usemi
unaor
ipot
iwa,nimaelezoyali
yosemwanamsemaj i
hutolewamaelezot
ubilakuyanukaa.wakat
iuli
opit
ahut umi ka,
al
amaza
kuakifi
shakamav i
l
ekiuli
zinamshangaohaz itumiki
,nafasiyatat
undi
yo
i
nay otumiwakwaumojaauwi ngiisi
pokuwat upal eanay ehusi
ka
msemaj i
.
Mf
ano Mwal
i
mu al
i
takakuj
uai
wapowanaf
unzi
wal
i
mal
i
zaz
oez
i.

SENTENSI
Ni
mpangi
l
iowanenoaumaneno kadhaay
anay
olet
amaana
Kunai
nambal
i
mbal
izasent
ensi
Sent
ensisahi
li
Ni
sent
ensi
yeny
emuundowaki
shazi
hur
utu.
Huwanaki
tenziki
moj
aki
kuunahuwasi
l
ishawazomoj
atu.Huchukuwa
40
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
mi
undomi
wil
i
a)Sent
ensi
sahi
l
iyaki
kundi
tenzi
pekee

Mf
ano
Anal
i
ma,
tul
i
wasi
l
i,wal
i
kar
ibi
shwa.
b)sent
ensi
sahi
l
iyaki
kundi
nomi
no(
KN)nakundi
tenzi
(KT)
mf
ano

Onger
i(KN)
anasumbua(KT)

uchambuziwasent
ensisahi
l
i

Anal
oli
soma
a-
kiwaki
l
ishi
naf
si
na-wakat
iul
i
opo
l
o-ki
tendwa/
shamr
isho
l
i
-ki
endel
ezi
-
soma-mzi
ziwaki
tenzi
.
Fai
thanai
mbawi
mbowat
aif
a.
Fai
th(nomi
no)
Anai
mba(ki
tenzi
)
Wi
mbowat
aif
a(nomi
no)

41
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
 Sent
ensi ambat
ano

Sentensiambanoni sentensisahil
imbil
iauzai
diambapo
vi
unganishihutumikakatikakuunganishasent
ensimoj
anaingi
ne.
Alamaz auakifi
shaji
kamav il
ekoma, mkat
onanusukoloni
hutumiwakatikasentensi zaainahi
i.

Mf
ano
Mamaaliendany
umbani
.Hakumkut
amwanawe.Al
i
enda
kumt
afut
a

Mamaali
endany
umbani
ingawahakumkut
amwanawe,
al
ienda
kumt
afut
a.

Sent
ensichangamano
Ni sent
ensindefuinayochangany
asentensi
sahi
l
i naambat ano.Ni
sentensii
nayoundwakwaki shaziki
moj
ahurunanaki shaz
ikingi
ne
tegemez i
sif
ahiihuiny
eshwakwakuwepokwaki rejeshi ambaau–o.
Mf
ano
Askariwal
iouwawahukosomaia,wal
etwanchini
leoasubuhi
,kabl
aya
kupel
ekwamakwaowalifanyi
waheshi
may aoyamwi shonamaombi
kuandal
iwakat
ikabust
ani y
aUhur
u.

Sent
ensihuchananganul
i
wakwanj
i
atat
ukuu
 Vi
sanduku

42
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
  Mat
awi
 Mst
ari
.

Nj
i
ayamst
ari
Mwanaf
unzimt
ii
fuat
azawadi
wasar
e.
S KN+KT
KN N+V
N mwanaf
unz
i
V Mt
if
u
KT T+KN
T at
azawadi
wa
KN N
N sar
e

Mat
awi
S

KN KT
43
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
 N V T KN

mwanaf
unzi mt
ii
fu at
azawadi
wa sar
e.

Vi
sanduku

S
KN KT
. N

Sehemukuuzasent
ensi
Sentensihuwanamkusanyi
kowamanenoambay
oyamepangwakwa
utar
atibu.Sehemukuuzasent
ensi
ni
Ki
i
ma
Ki
ari
fa

44
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Ki
rai
Ki
shazi
Kundi
nomi
no/
fungunomi
no(KN/
FN)
Kundi
tenzi
/fungut
enzi
(KT/FT)

Ki
i
ma
Niki passhiochasent
ensiki
nachodhi
hir
ishamhusi
kakat
ikausemaji
.Ni
nafasiinayokal
iwanaki
kundinominoaunomino,pi
animtendakat
ika
sentensi.
Mf
ano
Wanamgambowal
i
vami
wana wanaj
eshi
waKeny
a.

Ki
i
mapi
ahupat
ikakat
ikasent
ensiz
inazoanzakwaki
tenzi
ji
na.
Mf
ano
Kuchezanakui
mbakwakekunapendeza.

Ki
ari
fa
Sehemuhi
ihut
oat
aar
if
akuhusuki
i
ma,
nisehemuy
asent
ensi
il
iy
ona
ki
tenzi
.
Mf
ano
Dada anaki
mbi
a

45
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Ki
rai
Nikipashi
ochakimuundoki
tokeachokamanomi
no,
kiel
ezi
auki
vumi
shi
kat
ikasentensi
.
Kunaai
nambal
i
mbal
izav
irai
Kir
ainomi
no niai
na y
aki
rai
ambaponomi
noamaki
waki
l
ishi
chake
ndi
chohut
angul
i
a
Ki
rai
ki
tenziki
tenzi
ndi
chohut
angul
i
akat
ikasent
ensi
.
Ki
rai
kiel
eziki
elezi
kat
ikasent
ensi
hut
angul
i
a
Ki
rai
kihusi
shi
kihusi
shihut
angul
i
a ki
sha nomi
nohuf
uat
a.
Ki
rai
kiv
umi
shikat
ikasent
ensiki
vumi
shi
ndi
chohut
angul
i
a.

Ki
shazi
Nisehemuyasent ensii
li
yonakii
manakiar
if
a,vi
shazihuwahuruau
t
egemez i
.Vi
shazihuruhuji
simamianakuwanamaanakami l
ii
lhal
i
vi
shazit
egemezihavij
isi
mami nahai
toi
maanakamil
i,
hutegemeavishazi
vi
ngine.

Ki
kundi
nomi
no
Nisehemuy asent
ensi
il
iyonanominoau ki
waki
li
shichake,
kiv
umi
shi
,
huwakishamtendaaumtendwa,ki
tenzi
ji
na .Pi
a huit
wa ki i
ma.
Ki
fungut
enzi
Nisehemuyasent
ensiinayot
oataari
fakuhusu nomi
no.Huwaki
l
ishwa
nakit
enzi
auvit
enzizai
diyamoja,ki
elez
inomino.

46
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
MATUMI
ZIYA KWA
Hut
umi
wakuony
eshani
ayaneno-pamoj
ana
Mf
ano
Vi
j
anakwawazeewal
i
wasi
l
ikani
sani
Kuony
eshakuwaki
tuFul
ani
kil
i
tumi
wakuf
any
iaj
amboFul
ani
Al
i
endakwami
guu
Al
i
mchapakwamwi
ko.

Hut
umi
kakuul
i
zamaswal
i
Mf
ano
Kwani
niunapendakusumbua?
Kwani
niunaenda?
Kuony
eshakuwaki
tendoFul
ani
kinahusi
shwanamt
uFul
ani
Mf
ano
Kuki
mbi
akwacher
onokunaf
urahi
sha.

Hut
umi
kakuony
eshaj
i
nsi
jambol
i
li
vyof
any
wa,
li
takav
yof
any
wa
Mf
ano
47
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Banat
iYul
eal
i
tembeakwauj
asi
ri
.
Mt
otoal
i
ogakwahar
akai
l
iasi
chel
ewe.

Kuony
eshasehemuy
aki
tuki
zi
ma
Mf
ano
Al
i
poul
i
zwambi
l
ikwannehakuj
ua.
Hut
umi
kakuony
eshaumi
l
ikaj
i
Mf
ano
Ni
taendakwet
u
Kwanguni
kul
e.

Hutumi
kakati
kamisemoaunahaunakwakuungani
shamanenomawi
l
i
sawaauyanay
ohusi
ana
Mf
ano
Tul
i
onananay
eanakwaana
Tul
i
andamananay
emoj
akwamoj
ahadi
kweny
eki
tuo.

Mat
umi
ziy
ani
Huony
eshadhanay
awi
ngi
Mf
ano
Endeni
Nj
ooni

48
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Hut
umi
kakamaki
elezi
chamahal
iaukuony
esha“
ndani
”
Amei
ngi
ashi
moni
Mwanaf
unzi
ali
wekav
ifaav
yakesandukuni
.
Hut
umi
kakuel
ezeasaa
Mf
ano
Niwakat
iwachaj
i
o.
Ni
saazamachweo.
Hut
umi
wakamav
ishi
ovy
akuul
i
zia,
auv
iul
i
zi
Mf
ano
Al
i
endal
i
ni?
Ul
i
ambi
wani
ni?

Hut
umi
kakuony
eshamat
okeay
avi
tu.
Vi
tat
e.

Hebutazamamanenoy afuatay
onakwaki fupi
uel
ezey
anasi
fagani
Babapapa
Ngoang’oa
Faavaa
Doandoa
Pakabaka
Kupwakubwa
Makethehighl
i
ghtedl
ettersbli
nk
Prov
idespacefort
ypi
ngi nthecor
rectanswer 

Ji
bu 
Manenohay ayanakar
ibi
anaki
matamshi
japomaananit
ofaut
i.
Andikamaanazaidiyamojayamanenoyafuat
ayo:
- 
Barabara
I
la
Providespacef
orlear
nertot
ypei
n

49
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Majibu
Barabara–Nji
akuu
-Sawasawa/shwari/sawa
2.Il
a-kasoro/dosar
i
Zoezi4 
Kami l
i
shamethal
izif
uataz
o
Baaday adhi
ki

Mt
imkuuuki
gwa

Mj
i
ngaaki
erev
uka

Ki
nyozi

Ri
zi
kikamaaj
ali

Si
mbamwendapol
e

Far
aja

Wanawandegehuy umba/huwamashakani
Mwerevuy
ukomashakani
Haj
iny
oi
Hui
tambuii
japo/iki
ja
Ndi
yemlany ama

sauti
,sil
abinamaneno 
Sautindichokipashi
oauki
pengel
echachi
nikabi
sakati
kalugha.Saut
ihut
umi
wa
kuundasi l
abizamaneno.Kwamfano;
Manenobaba, oanamj ombayameundwakwasauti
zif
uatazo:
-
Baba; b+a+b+a
Oa;o+a
Mjomba; m+j
+o+m+b+a

Kablayakujengamaneno,
saut
ihi
zihuj
engasi
l
abi
.Si
l
abi
nit
amkomoj
akat
ikaneno
k.m.
;Ba+ba;=baba
;O+a;=oa
;M+jo+mba;=mj omba
;Ndwe+le;=ndwele

Kamai nav
y odhi
hir
ikakat
ikami
fanohi
i
,si
l
abi
inawezakuj
engwana:
-Konsonat
i+
i
rabib+a
I
rabipekey ake/o/a
Konsonatipekeyakem

50
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Konsonat
imbili
+irabi
a'mb+a
Konsonat
itat
u+i r
abia'ndw+e

Zoezi3 
Kamili
shasent ensizif
uataz okwakut umi
akiambi
shisahi
hichaupat
ani
showa
ki
sarufi
. 
Uli
nzimkal i__t
ahit
aji
kawakat iwamaony eshoyaukuli
ma.
Marashi hayo__nanukiav izuri
.
Sukari__li
yopo_ _
nawat oshany ot
e.
Kuchezakwav ij
anawet u_ _li
wav uti
awatuwengi.
Palendipo_ l
ipomwagwat akataka.
Kule__nakolimwa_ _nahitajikupandwambeguzamchi cha.
Mle__nakohami a_ _
natakakut akaswa.

Maji
bu:-
Uli
nzimkaliut
ahi t
aji
kawakat iwamaony eshoyaukul
i
ma.
Marashihayoy ananukiaviz
uri.
Sukarii
li
yopoinawatoshany ote.
Kuchezakwav ijanawetukuliwavut
iawat uwengi.
Mahaliambapopanapol i
mwapanahi t
ajikupandwambeguy
amchicha..
Mahaliambakokunal imwakunahi t
aji
kupandwambeguzamchicha.
Mahaliambamomnal i
mwamnahi t
ajikupandwambeguzamchi
cha.
Ugali
__napendwanawakeny awengi.

Zoezi

Andi
kakulingananamaagi zoyali
yokweny emabano
Nyumbaili
y ojengwai mebomoka( kati
kahaliy
aukubwa)
Mit
oilei
mef urika(hal
iyaudogo)
Ki
kobakil
eki l
ichopoteaki
mepat i
kana(hal
iyakawaida)
Ki
doleki
l
ichoumi akimeti
biwa(haliy
aukubwa)
Madukayar ejar ej
ayali
yof
unguli
way anabidhaanyi
ngi(
hal
iyaudogo)
Ki
guokil
ichor arukakimeshonwa( hal
iyakawaida)
 

Jumbal il
il
ojengwal i
mebomoka
Vij
it
ov i
lev i
mef uri
ka
Mkobaul eul iopot
eaumepat i
kana
Doleli
li
loumi alimeti
biwa
Vidukav yarejarej
avil
ivof
ungul
iwavi
nabi
dhaany
ingi
Nguoili
y orarukaimeshonwa
NgeliyaKI -
V

51
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Ngel
ihiihuj
umuishanominozavit
uvi
siv
yonauhaiambazohuchukuakiambi
shi
ki
chaupatani
showakisaruf
ikat
ikaumoj
anavikat
ikawi
ngi.Kwamf ano
Chet
ikil
i
kabidhi
waaliy
efuzu

Vy
etiv
il
ikabidhiwawal
i
ofuz
u
Ki
j
iaki
lekinaelekeamt
oni

Vi
j
iav
il
evi
nael
ekeami
toni

Ki
tambul
i
shoki
li
chopat
ikanabar
abar
anini
chaWaful
a
Vi
tambul
i
shovi
l
ivyopat
ikanabar
abar
ani
nivyaaki
naWaf
ula.

Zoezi
 

Chaguakiambi shimwaf akailikujazapengo: - 

Seri
kal
iit
akabi l
ianavil
ivyonaugonj wa_ __naouami fugo( a,i
,u)
Seri
kal
izitakabil
ianavil
ivyonamagonj wa_ __
nay ouamif ugo.(
zi,
ya,
i)
Nyumba( umoj a)___ki
jengwav izurihaibomoki .(a,i
,zi
)
Nyumba( wingi)_ _
_kij
engwav izurihazibomoki (
zi,wa,ya)
Uli
mi _
__nawat i
awengi matatani(i,u,zi)
Ndimi___nawat i
awengi matatani(zi,
y a,i
)
zi

NGELIYAU-
U;

Ngel ihiihuj umui shanomi noz i

nazor ej
eleav it
uv isiv
yowezakuhesabi kakamav ile
wema, uj i
nga, uji,udongo.Kwakuwav it
uhi v i
hav iwezikuhesabika, ki
ambishicha
upat anishowaki sar uf
ihuwaU.Mf ano 
Ungawamchi chanaf akaunat umikakupi kiav yakulav i
ngikamaugal i
,chapatt
i,uji,
mchuz i.
(Prov i
deanani mat i
on/pi
ctureofapacketofamar anthusflourwithugal i
,
cuisi
ne, uji
,
chapat tiinaki tchenenv i
ronment )
Mchangashambani umezombwanamaf uriko(Pr ovi
deanani mat ion/pi
ctur
eof
fl
oodwat ercausi ngsoilerosion)
Uzembedar asani ut
akufany auporomoke. (Pr ovi
deanani mat i
on/ pict
ureofacl ass
withsomest udent ssleepingast het eacheri steaching) 
Utangul izi
Ony eshav iambi shi tamatikatikavitenzivifuatavyokwakut umiamkwaj u.
Wal i
kubal iana
kil
i
somwa
Zimekat al
iwa
Tumei mbi sha
Highl i
ghtt hef oll
owi ngpar tsast heanswer s

52
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
–a/ na
–wa
–li/wa
–i/sha
KaulizakunyambuaKuendelea 
f.Kutendea,
hali
hii
huonyeshakupokeat
endo

nguoz i
meanikwa
k.
m.Mt iumepand/ wa/
Ny amai mechom/ wa/
Mt oumev uk/wa/
Shambal i
tal
im/wa/
Vitenzikati
kakaulihiihuishanana–wa, lewaauliwa
g.Kut endesha;
-Kat i
kahal ihiimtuauki t
uf ul
anihusababi
shamt
u/ki
tu
Kinginekutendajambof ulani
Piahut umiwakuony eshahal iyakulazimisha
k.
m.Kuendesha, rusha,pikisha,zamisha
Vitenzikati
kakauliyakut endeshahui sha–ish,-
esh,z,na,
li
sh

Maudhui
Kati
kabaadhiyamashair
iuj
umbe,maudhuiauhabariwamt unzi
huji
tokezawazi
l
akinikati
kamashai
rimengi
neujumbeumeji
fi
cha.Kwamf anoshairi
hil
iujumbe
umejit
okezawazi
wazikamav i
l
ewatotokuaj
ir
iwa,kunyi
mwahaki zaona
kunyanyaswa.
 

Kaziy
azi
ada

Tafut atahadhar izi

ngi netanoambazohukuj i
fundi
shakati
kasomohi
l
ina
uambat anishenami chor oyakenazi ngineambazohaziambatani
namichor
o
Prov ideapr int
ablewor ksheetfort hest udenttoDRAW.jpg.
Uandi shiwaRat i
ba
Umewahi kuali
kwakweny esher ehey aar usi?
Unakumbukamsur uruway ali
yotendeka?  
Pasi kuwanar atiba,ingekuwav igumuwat u 
kuelekezwanamat ukiokupangi kahadi ikawa 
harusi yakuf ana.Kabl ay asikuy akoy a 
sher ehe,shuhudiai nav yoandikwar atiba.
KielelezochaRat i
ba 
If
uat ayoni rati
bay aar usi;
Ratibay aAr usibainay aBi.Hiday anaBw.Fi ki
ri
ni:
Siku: Jumamosi  
Tarehe: 27Nov2009

53
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Mahalipasherehe:
Kani
salamt akat
ifuFranciswaAssi si
,Mlal
eoni 
Ukumbi waRahatele,Mlaleoni  
8.
30–9. 30asubuhi :
Bi Arusi achukuli
wany umbanikwawazazi
wake
9.
30–10. 00asubuhi :Safarikuelekeakanisani
10.
00–10. 30asubuhi :Kufikakani saninakuj
iandaakwai
baada
10.
30–12. 00mchana: Ibaaday aAr usi
12.
00–12. 30mchana: Kupi gapicha
12.
30–1. 30Mchana: kuelekeakweny eukumbi.

1.–2.
30al
asi
ri
:Ml
onav i
nywaj
i
2.–3.
30al
asi
ri
:Mawai
dha:

Mwaki l
ishiwawaz aziwakuumeni
Mwakilishiwawaz aziwakuukeni
Mwakilishiwakani sa
Mwanaki ji
ji
3.30–4. 30j i
oni :
Kut oazawadi
4.
30–5. 00j i
oni :
Kukat akeki
5.00–5. 15j i
oni :
Kut oashukrani
5.15ji
oni: Maombi yakuf ungasherehenawat ukuf umukana 
NgeliyaYa- YA
Ya-Ya;Ngel ihi
i hujumuishanomi nozinazorej
eleavituaumatendoambayo
hayabainikikamay akokat i
kahaliyaumoj aauwi nginaambazohuchukuaki
ambi
shi
Yachaupat anishowaki saruf
i.Mfano;
Maz i
way anahi tajikuchemshwav i
zuri
.

Mal
iyakey
otey
anat
okashambani
mwake.

Maf
utay
apet
rol
iyamepandabei
mar
aduf
u.

NgeliyaI-
I
I-
I;Ngel
ihiihuj
umuishanominoambazohazi
hesabi
kinazi
nazochukuaki
ambi
shi
I
chaupatanishowakisar
ufi
.Mfano;
Theluj
ikati
kaml i
maKenyainayey
ukakwakasisana.

Chumv
iinat
ial
adhakat
ikachakul
a.

Keny
aimet
iasahi
himkat
abawamael
ewanoy
aki
maendel
eonaUchi
na.

54
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Ngel
iyaKU

Ku;Ngel i
hiihujumui
shanomi noz i
nazot
okananav i
tenzi
.Aghalabunomi nohizi
hurej
elewakamanomi no-ki
tenzinahuchukuwakiambishikuchaupat anishowa
ki
sarufi.Mfano;
Kukweaukut akwakekul i
washangazawengi .(
Provi
deanani mati
on/pictureofagi
rl
scali
ngawal l
atasupersonicspeedandmanyspect atorsgett
ingastonished)
Kuvutasigarakwaokumewal et
eamagonj wa;

Ngel
iyaMahal
i

Ngeliyamahal i
.Ngeli
hii
hugawikamarat at
ukuli
ngananaviambishi
awalivya
upatani
showaki sar
ufi
.Navyoni;
Pa/po.Hikihuonyeshamahali
mahsusi panapoj
uli
kanaaupanapoonekana.Mfano.
 
Palebarabaranipamemwagikapetr
oli
.

Hapoml
i
poket
ipanasi
afu.

Ku/koHi
kihuonyeshamahal
ikusikodhahi
riaukusi
koj
uli
kanav
izur
i.Mf
ano.
 
Hukukunastar
ehenaanasanyingi 

Hukokwaokunamaendel
eomengi
.

Mu/
moHikihuony
eshamahal
indani
yaki
tu.Mf
ano.
 
Ml
eukumbi
nimumejaawat
u.

Shi
moni
mli
moi
ngi
apany
amnany
oka.

Ngeli
katikahal
iyaUdogonaukubwa
Nominokat i
kahali
yaudogohuingi
akat
ikangel
iyaKI
-VI
 
nazonomi nokat
ikahal
iyaukubwahuwakati
kangel
iyaLI-
YA
kwamf ano;

Ngel
iyaU-
YA

Ngelihii
huj
umuishanominozi
naz orejel
eamambot usiyowezakuyaonalakini
tunaonamatokeoyamambohay a.Nomi nohizi
ni kamav i
leugonjwa,ubaya,
ukubwankambaz ohuchukuakiambi shichaupatanishoUkatikaumojanaYakati
ka
wingi.Km.
Uleziumekuwamgumusanasi kuhizi.

Maleziyamekuwamagumusanasi kuhizi
.(Pr
ovi
deanani
mat i
onofparentsonthe
dini
ngtablesi
ndeepthoughtofwhattoprovi
det
omalnour
ishedt
heirchil
drenwit
h
tatt
eredcl
othesandemptyutensi
l
s) 

55
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Ugonj
waali
ouguaumemmal izasihaba.
 
(Pr
ovi
deananimati
on/pi
ctureofanemaciatedpersonunabl etowalkduetoef
fect
s
ofadi
sease)
magonjwawali
ouguayamewamal i
zasihaba.(Provideanani mat
ion/
pict
tur
eof
emaci
atedpeopl
eunabletowalkduetoef f
ect
sofdi seases)
(Pr
ovi
debli
nki
nghazardsforthehi
ghli
ghtedsyll
ables)

Ngel
iyaU-
ZI

Ngelihi
ihuj
umui
shakundilanominoambazohuchukuaki
ambi
shi
chaupat
ani
shoU
kat
ikaumojanaZikat
ikawingi
.Kwamf ano:
Ukutaumekamil
i
kakujengwa.

Kut
azi
mekami
l
kakuj
engwa.
 

Uzi
unaf
umaswet
a.

Nyuzi
zinaf
umasweta.
Ut
aulit
umikakat
ikamashi
ndanoy
akul
engashabahay
awanaj
eshi
.

Ny
utazi
l
itumi
kakat
ikamashi
ndanoy
akul
engashabahay
awanaj
eshi
.

MAZUNGUMZOKULI NGANANAMUKTADHA
Lughaut akay oit
umi ashuleninitofautisananaut akay oitumi a
hotelini nahat aunapozungumzanamar afikiwakatiwal ikizo.
Ukwel i ni kwambamat umi ziyal
ughahut egemeamukt adha. 
Somohi lili
takusaidiakuai ni
shami ktadhat ofaut
inal ugha
i
nav yot umi kahumo.
Zoezi la1 
Kami lishasent ensi zi
fuatazokwakuj azav iambishiawal i v
inavyof
aa 
Mwanaf unzi ___li
pongez wa_ __l
i
pof aulukatikamahoj ianonawazazi wake
Wanaf unz i
_ __l
ipongez wa_ __
li
pofaulukat i
kamahoj ianonawazazi wao.
 
Kifur
ushi ___l
ichoibwa_ _
_mepat i
kana
Vifurushi ___l
ivyoibiwa_ __mepati
kana
Msi t
u_ __naf aa_ __hif
adhiwa
Ji
no_ _ _l
ilooza_ _
_mengol ewa
Meno_ __liyozaa_ __mengol ewa
Maj i
bu:
a,a
wa, wa
ki
,ki
vi
,vi
u,
u
i
,i

56
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
l
i,l
i
ya,ya
Provi
depositi
vereinf
orcementf
orthecorrectanswerusi
ng‘vyema’. 
Provi
deencouragingrei
nfor
cementforwronganswerusing‘j
aributena’
.
Givethel
earnerachanceof2t r
ial
sbefor
epr ovi
dingthecor
rectanswer.
 
 

USHAI
RI

Aki
l
i ByMat
hiasMnyampal
a
Mpimajambolambele,
huy
oanay
oaki
l
i,

Mpi
mahi
l
inal
i
le,
hakosi
mtuadi
l
i,

Hasamt
ukamay
ule,
sif
aanast
ahi
l
i,

Mt
uhapat
iaki
l
i,i
l
ampi
may
ambel
e.

I
likuf aniki
shasherehekamahi zoni lazimakuwenampangomaal umuambao
utafuat wandiposhereheziendeshwev izuri.Mpangohuuhui twaRATI BA.Yaani
utaratibuunaoonyeshamat ukioyanay ot araji
wakut endeka(
hatuakwahat ua)Hatua
hi
zi hujikit
akwamudaul i
owekwa.Shughul ifulani
huchukuamudamahususi ambao
huandi kwakweny erati
ba.Kwaki fupi,ratibahuony eshajambolit
akalofany
wa, nani
atakay ehusikanawakatiwakut ekeleza.
I
fuat ayoni rat
ibay
aar usi
; 
Tarehe: 27Nov2009

Mahal
ipasher
ehe:Kani
sal amt akatif
uFranciswaAssisi
,Mlaleoni
 
8.
30–9.30asubuhi
:BiArusiachukul i
wany umbanikwawazazi wake
9.
30–10.00asubuhi
:Safarikuelekeakanisani
10.
00–10.30asubuhi
:Kufikakani saninakuj
iandaakwaibaada
12.
30–1.30Mchana:kuelekeakweny eukumbi.

1.–2.30alasi
ri
:Mlonavinywaj
i
2.–3.30alasi
ri
:Mawaidha:
3.–4.30j
ioni:
Kutoazawadi
4.–5.00j
ioni:
Kukatakeki
5.–5.15j
ioni:
Kutoashukrani
6.j
ioni
:Maombi yakuf
ungasherehenawat
ukuf
umukana

Mamboy anay
ozingat
iwakat
ikauandi
shi
waRati
ba 
Kat
ikauandi
shiwainshayar
atibamamboyanay
ozi
ngat
iwani
;
- 

57
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Kichwachar atiba 
Mahal i pasher ehe
Tar ehe 
Mwi l
i war at i
ba
Upandewakushot ohuandi kwasaay akuf any i
kakwat uki
onaoupandewakul i
a
tukiol eny ewel inaf uatahadi mwi showar atibakul ingananamat uki
oy ali
vyopangwa.
Ikumbukwekuwa, uandi shi war atibahut egemeaai nay asherehenamuda
uli
ot engwa.Mudahur ejelewakwakuzi ngat iautar atibuwausomaj i
saawaki matai
fa.
Zoezi  
Hebut azamapi chazi fuat az oki shauzi pangeuki zingatiautar
atibuwamat uki
o
katikasher ehehi i
.
Presentami xupofapr i
ze- givingcer emonyi nt hisor der
Hot ubay amgeni waheshi ma
Maombi yakuf ungamkut ano
Wanaf unzi kuket iukumbi ni
Mat umbui zo
Maombi yakuf unguasher ehe
Waz azi kuf i
ka
Hot ubay amweny eki t
i,hal mashaur iyashul e
Kut uz wakwazawadi
Hot ubay amweny kiti,
jumui y ay awazazi nawal imu
Kut oashukr ani
Hot ubay amwal imumkuu
3.Wanaf unzi kuket iukumbi ni
6.Waz azi kufika
5.Maombi yakuf unguasher ehe
4.Mat umbui z o
11.Hot ubay amwal i
mumkuu
9.Hot ubay amweny ekiti,j
umui y ay awazazi nawal i
mu
7.Hot ubay amweny ekiti,hal mashaur iyashul e
1.Hot ubay amgeni waheshi ma
8.Kut uz wakwazawadi
10.Kut oashukr ani
2.Maombi yakuf ungamkut ano
Prov ider einfor cementas‘ honger a’forcor rector derofev entsand‘ j
ari
but ena’f
or
i
ncor rector der . 
Thisshoul dbeor gani zedi nsuchawayt hatf r
om t hef i
rsteventandev er
y
subsequentev entt herei sar esponse.
Allowt wot ri
al s.

Shughul
i

Kat
ikasehemuhi
i,ut
apat
amael ezozai
dij
uuy
asomohusi
ka.Bony
ezamaday
oyot
e
kat
iyazil
i
zoor
odheshwail
iuf
aidi!
 

58
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Matumiziyalughakati
kamuktadha
Mojawapoy asif
az i
nazot
awalamat umiziyalughakat
ikajamiinimuktadha
l
ughainatumika,
wahusikanauhusianowaopamoj analengolamawasi li
ano.
Kati
kasehemuhi iunat
akiwakubonyezamazoezi yal
iy
oor odheshwaili
uweze
kuj
ipi
mai wapoumey apat
ay al
iy
ofunzwakat i
kasomohi l
i.Vil
evil
eunawezakuupi
ma
uel
ewajiwakowamadahat akablahujashughuli
ki
amaf unzoiliuwezekujua
unayopaswakutil
iamkazozaidi
.

Mat
umi
ziy
aLughaShul
eni

Hebut uonevil
emukt adhawashul
eniunav
yotawalamatumi
ziyal
ugha.Tazamana
usiki
li
zevideoy amazungumzokatiy
amwal i
muwazamunawanaf unzi
shuleni
.Zi
ngatiamatumiziy
alughakati
kamuktadhahuuhal
afuuj
i
bumaswal i
yanayofuata.

Hi
ti
misho

I
medhi hir
ikayakwambal ughakati
kamukt adhaful
anihutawaliwanal
engo
l
inal
otokananahaj aaushughul ii
nayoendeshwakatikamukt adha
huo,wahusika,
uhusianokatiyaonaumr iwao. 
Matumi ziyaLughaMt aani
Tazamanausi ki
l
izevideoy amazungumzokat iyavi
janamt aani.
Chunguz amatumi ziyalughakat
ikamukt adhahuuhalafuuji
bumaswali
yanayofuata

2.I
la-kasor
o/dosar
i

-isipokuwa 
Prov i
deposi ti
ver
einforcementf
orcor
rectanswer
s‘v
izur
isana’
andencour
agement
forincorrectanswers‘j
aribut
ena’
.
Allowl earnertot
rytwicethengi
vecor
rectanswer

Shadda

Maanambal i
mbalizamaneno' barabara'na'il
a'zinat
okananaki l
et unachokiit
a
shadda.Shaddani mkaz ounaowekwakweny esilabi
fulanizanenowakat iwa
kutamkai l
ikutoamaanai nayolengwanamzungumzaj i
.Mathal
ani,t
ulipowekamkaz o
sil
abiyapiliy
anenobar a'
bar a,
tul
ipatamaanay akeni sawasawa, shwar iausawa.
Tunapot amkanenol i
l
ohi lo,yaani'barabara'bil
akuwekamkazowowot e, maana
yakeinabadil
ikanakuwanj iakuuaubar aste.Kamat uli
v y
ofanyakatikaneno
barabara,t
unawezakuwekamkazot unapot amkanenoi l
anakupat amaanambi l
i
tof
auti.
Tunatambuakuwat ukiwekashaddabaaday asilabiyakwanzakamav il
ei'l
a,maana

59
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
i
nay ol
engwani dosari aukasor oauudhai fu.Hatahivyo,tukitamkanenol i
l
ohi l
obila
kuwekamkaz owowot e,
maanai nakuwaI sipokuwaaul akini.
Tanbihi
Ikumbukwekuwashaddanaki imbohut awal iwazaidi naal amahisi (
!)
,ki
uli
zi(?)
na
kikomo/ki tone(.)kat i
kamaandi shi
.Bi
lashaka, t
umet ambuakuwasent ensi
tuli
yotamkani il
eile.Hat ahivyo,sentensi hiyohi
y oinawezakut amkwakwanamna
mbal i
mbal inakuwasi li
shauj umbet ofauti.
Tunapoongea, sautihuwezakupandana
kushukakut egemeal engol amawasi li
ano.Kupandanakushukakwasaut i
husababi shakuwepokwamkaz oambaohudhi hiri
shamaanai nayodhamiri
wana
mz ungumz aji
.Mat halani,huendamsemaj iangetaka:Kuarifuaukut oakauli
yataarif
a
Kwamf ano, Nil
ifungul i
wal ango.
Kuamr isha;Kwamf ano, Fungual ango! 
Kutoar aiauombi .Kwamf ano,Nifunguli
el ango.
 
Kuuliz
aKwamf ano; Nifunguelango?
Kuony eshahi si
akamav i
lekushangaa, kubezaaukudhar au.
Kwamf ano; Umef ungual ango!

1.Kuari
fuaukutoakauli
yat aarif
a:Kwamfano,Ni
li
fungul
i
wal
ango.
2.Kuamrisha;Kwamfano,Fungual ango!
 
3.Kutoaraiauombi.Kwamf ano,Nif
ungul
iel
ango.
4.Kuuli
zaKwamf ano;Ni
funguel ango?

5.
Kuonyeshahisi
akamav
il
ekushangaa,
kubezaaukudhar
au.
;Kwamf
ano;
Umefungualango!

Maanay
aKi
imbo

Maanay
aKi
imbo

Uki
rej
eleasent
ensi
yaAnakul
any
okamaanatatuzi
naj
it
okezakut
egemeakupanda
nakushukakwasauti
(ki
i
mbo)wakat
iwakuzungumzakwamfano.

Anakul
any
oka.Hi
ini
kaul
iyat
aar
if
a.Mt
uanaf
ahami
shwauj
umbe.

Anakulanyoka!
-Hi
iyaony
eshahisi
alabdazakushangaa.Mtuanashangaakwa
kusi
kiaujumbehuonaanarudi
akwanj i
ainay
oonyeshahisi
azakushangaa.

Anakul
anyoka?-Hi
iinamaanakuwaswalil
i
meulizwa.Yawezekanamtuameona
kanakwambamwi ngineanakul
ahi
choki
nachol
i
wa, l
akini
hanauhakikanandi
po
anaul
izai
l
iapateuhakika.

Umuhi
muwaShaddanaKi
imbo

Tumewez
akut
ambuakuwashaddahut
okezakweny
esi
l
abi
kat
ikaneno

60
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
tunapotamka.
Kiimbonachohutokez akati
kasentensitunapozungumza. Hi
zindizotofaut
iza
kipekeekati
yaShaddanaKi i
mbo.
Shaddanaki i
mboni halimbili
zakimatamshi ambazoni muhimusanakat i
ka
mazungumz o.Kut
okananashadda, maanai nayodhamiri
wakat i
kaneno
hujit
okeza.
Vivy
ohivyo,nikutokananakiimbondi potunawezakubai ni
sha
anacholengakuwasi
lishamz ungumzajikati
kasent ensi
. 

Vi
tat
enaVi
tanzaNdi
mi

Umemudu?Ji
bur
udi
shenaubor
eshemat
amshi
yako.
 
vi
tat
e

Maanay aVitate
Manenoy anayokari
bianaki
mat
amshi
laki
nimaanazakeni
tof
aut
ikamat
uli
vyoona
hapoawal i
huitwaVITATE.
Kwamf ano 
Zana;sana,
Tosha; t
osa/toza.
 
Vit
anzaNdi mi

Hebu; Sikil
i
z av i
tanzandimi vi
fuatavyovi
kitamkwaki shauvit
amkekwausahihina
kwamudaul i
opewa.  
Viatuv i
levitatuni v
yawat uwat atuwali
otatuahali t
at akwetuJumat at
u.(
Tamkakwa
sekunde5)
Maml uki amer ukiami l
kiy
amal ki
anamal iy aMiri
amu.( Tamkakwasekunde5)
Wanawal iwaAwal ihawaliwaliwaawal ii
lawal i
wao. (
Tamkakwasekunde5)
Alihalikwaki lahalimaanahanahal i
.(Tamkakwasekunde3)
Mat atayeny eutataunaotatizay adadakeTat ayalit
atuliwanadadakeTatu.(
Tamka
kwasekunde5)  
Maanay aVi tanzaNdi mi
Bil
ashaka, umekabi li
ananachangamot okat i
kakut amkasent ensi
 
uli
zopewahasakwamudaul i
otolewa.Sentensihizini mif
ano
yav i
tanzandi mi.

Hil
ini
fungul
amanenoy anay
otat
anishawakatiwakuyatamka 
kwasababuyakuwepokwasautizi
nazokar
ibi
anakimatamshi.
Aghal
abuwatuwengihukwamawanapojari
bukutamkav it
anza
ndi
minawenginehushi
ndwakuvi
tamka.

1.
Hebu;
Siki
l
izavi
tanzandi
miv
ifuat
avy
ovi
ki
tamkwaki
shauv
itamkekwausahi
hina
kwamudauli
opewa.

61
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Provi
dethef
oll
owinginsound.Getaper
sonwhocanpronouncethegi
venKi
swahi
l
i
tonguet
wist
erscorr
ectl
yandwithi
ntheshor
testt
imepossi
ble.

Viatuv ilevitatuni vy awat uwat atuwal iotatuahalitatakwet uJumat atu(Tamkakwa

sekunde5)
Maml uki amer ukiami lkiyamal kianamal iyaMi ri
amu( Tamkakwasekunde5)
Wanawal iwaAwal i hawal i waliwaawal iilawaliwao( Tamkakwasekunde5)
Alihali kwaki l
ahal imaanahanahal i(Tamkakwasekunde3)
Mat atay eny eut ataunaot atit
izayadadakeTat ay ali
tatuliwanadadakeTat u(Tamka
kwasekunde5)
2.HebuVi tamkev it
anzandi mivifuatavyokwausahi hinakwamudaul iopewa.
(Letthel ear nerspr onouncet het onguet wisterswithint hegiv
ent i
me.Thenpr ovi
de
therightpr onounci ationi nsoundbyget t
ingaper sonwhocanpr onouncet hegiven
Kiswahi l
itonguet wi st erscorrectl
yandwi thintheshor testti
mepossi ble.Thelearner
cangauget heirpronounci ati
on)
Kadogomdogoal ifiny angaudongowakut engenezav yunguv idogo(Tamkakwa
sekunde3)
Kukuwakonav i
kukuv y
akohav i
kohukokwakev i
kokwako( Tamkakwasekunde3)
Lorili
lel aLar ilenyer angi limeregear eger ege.(Tamkakwasekunde3)
Mt oul eumef urafur ifurinakuwaf urushawat uweny esaf ur
a.(Tamkakwasekunde4)

HebuVi t
amkev it
anzandi mivif
uat av
yokwausahi hinakwamudaul iopewa.
Kadogomdogoal i
fi
nyangaudongowakut engenezav y
unguv i
dogo.( Tamkakwa
sekunde3)
Kukuwakonav i
kukuv yakohav ikohukokwakev i
kokwako.(Tamkakwasekunde3)
Umuhi muwaVi tanzaNdimi
Vit
anzandi miv
inaumuhi mumkubwahasakat i
kajamiikamaifuatavy o;
Huwaf unz anakuwaz oeshawanaj ami i
kuwanamat amshiboranahi vy okuimar
isha
matamshi .
 
Hujengauwezonaukakamav uwakuongeaaukuzungumzabi lakutatizika.
Hufiki
rishahasandipomt uaelewemaanay aanachoki
sema. 
Hukuzauwez owaubuni f
u. 
Hunoabongozawanaj ami i
ambaobaaday ewanawezakuwawal umbi . 
Huburudi shawanajamii.
Hujengast adiyaumaki ni
fukatikakusikil
i
za. 

MaanayaMet hali
Methal
inisemifupizaki
mapokeozi nazot
uel
ezakwamuhtasari
f
iki
raaumawazomazi t
oyanayotokananauzoefunat
ajr
ibaya
j
amii.
Methal
ihuwasil
i
shaujumbewakekwamat umi
ziyal
ugha
yamafumbonai nayoj
engapichaakil
inimwamwanadamu.

Zoezi
1 

62
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Ony eshaki pandechakwanzanaki pandechapili
katikamet hali
zif
uatazokwa
kutumi aalamay amkwaj u
Vitahav i
namacho
Chov yachov y ahumal i
zabuy ulaasali
Kutelezasi kuanguka
Chur urusi ndondondo
Ngoj angoj ahuumi zamat umbo
Mweny emachohaambi wat azama
Vita/hav inamacho
Chov yachov y a/humal izabuy ulaasali
Kuteleza/si kuanguka
Chur uru/si ndondondo
Ngoj angoj a/huumi zamat umbo
Mweny emacho/haambi wat azama
Thebl uest rokei ndicatest hedi visi
onrequi
red.Provi
depositiverei
nforcementfor
correctanswer s‘
vyema/v izuri’andanencouragementf orwronganswer s‘j
ari
bu
tena’ 
Sifaz aMet hal i
Met halinimoj awapoy aviper avy asemikati
kafasihisi
mulizi
Met halihuwanasi faz i
fuatazo; -

1.Huwamanenomachacheyanayowezakukumbukwakwaur
ahi
si.Kwamf
ano:
heshi
masiutumwa,
Mwerevuhaji
nyoi
2.Maranyi
ngihuwanavi
pandevi
wilikwamfano,

Kipandechakwanza. .
..
..
..
...
..
..
..Kipandechapili
 
Mwangaz ambi li
..
..
..
..
...
..
..
...
..
..
..
..
Moj ahumpony oka 
Asiyekubalikushindwa. .
..
...
..
..
..
..
..Simshindani
Mchumi ajuani.
..
..
..
...
..
..
..
..
...
..
..
...
.Huliaki
vuli
ni
3.Sifany i
ngineyamet hal
i nikuwahut umiapichaauist
iar
i.I
sti
ariniul
i
ngani
shi
uli
ofichikaambapomanenoy akul i
ngani
shakamav i
lemit
hil
iya,mfanowana
kadhalikahay at
umi ki
.
Hebut azamapi chazi fuatazo 

Mpandangazihushuka 
Mtakachamvunguni shart
iainame
Uj
ananimoshi uki
endahaur udi
Dal
il
iyamvuani mawi ngu
Ki
landegehur
ukakwabawaz ake

5.Met hal
inyi
ngihuj
engwakwakut
iachukuaukut
iachumv
i.
Kwamf
ano
Polepoleyakobehumf i
ki
shambal
i
Uli
mi niupanga
Mfinyanzihul
iagaeni

63
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Maj
iyaki
fuubahar
iyachungu

6.Aghal abuki pandechakwanz akinawezaki kapi

ngananaki
pandechapi
l
i.Kwa
mf ano:-
Kipandechakwanza. .
..
..
..
..
..
..
....
..
...
..
..
...
Kipandechapili
Har akahar aka...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...hainabar aka
Amani haij
i .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...il
akwanchay aupanga
Mt akay ote...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...hukosay ote
Mweny eshi be...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...hamj uimweny enjaa
Kulenga. .
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..si kufuma

Umuhi
muwamet
hal
i

Mbali nasi f
azakemet halipiazinaumuhi muwakekat ikajamii
.Kwamf ano:
-
1.Kuel ezanakut ahadhari
shajami ikwamf ano,Asi
yeskialamkuuhuvunji
kaguu
2.Kuadi l
ishajamiikwamf ano,Umoj aninguvuutenganoni udhaif
u
3.Kufahami shajuuy autamaduni ,
histor
ianamazi ngi
ray awatu,kwamfano,
Mwendat ezinaomomar ejeoningamani
4.Kupev ushaakili
,kwamf ano,Mpigangumi ukutahuumizamkonowe

Saut
i,
Sil
abi
naManeno

Kabl
ay akujengamaneno,sautihi
zihujengasil
abi
.Si
l
abi
nit
amkomoj
akat
ikaneno.
kwamf ano,
Ba+ba;=baba, O+a;=oa,M+jo+mba; =mj omba 
Ndwe+le;=ndwele
Konsonatimbil
i+ir
abimb+a
Konsonatit
atu+irabindwe+le

Sent
ensi

Hebut az amaj insimanenotuliyojengayanawezakuundasent ensi

.
Sentensi nimpangi l
i
owanenoaumanenoki sar
ufiunaoletamaana.
Kunaai nat atuzasent ensi
.
HiziniSent ensi sahi
li
,ambatanonachangamano.
Sentensi Sahilihuwani sent
ensi il
iyoj
engwakwakit enzikimoja.
kwamf ano
Mwanaf unzianasoma.  
Mjombaamev aakanz u.
Sentensi ambat anohuwani sentensimbili
sahil
iauzai dizi
li
zounganishwakwa
kutumiaki ungani shi
,kwamf ano,
Dobi al
ifuanguoki shaakazi
pigapasi .
Ekomwaamechagul i
wakamadi waninakishaakateuli
wakuwamey a.

64
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Sentensichangamanohuwani sentensiil
iyoundwanasent ensimbi
lisahi
l
iambazo
zi
nat egemeana.sentensimojasahilihaiweziikawasil
ishamaanabil
asentensi
sahi
li
yapi l
i.
kwamf ano,
Yi
eneal iyepi
tamtihani wakevi
zuriamepat amf adhi
l
i.
Wat otowanaorandar andamtaaniwat asakwanakupel ekwashul
eni
 
Mifanoy asentensi,

1.Wazazihawashindwikuwal
eawatot
o
2.Ki
lamt uanapendakuwabingwa
3.Unafaakuwakimy akati
kamakt
aba
4.Vi
janawanachezampi ra

NominonaVitenzi
 
Manenoyanayotumi
wakutaj
i
av i
tu,vi
umbe,mahali
,auhal
ikamatuli
vyoyaona
hui
twaNOMI NO.
Vil
evi
lekunamanenoambayohut umiwakur
ejel
eavit
endokat
ikasentensi
.Maneno
hayahui
twaVITENZI.Kwamfano,
Kimbia

sukumana
Panda
Nawa

MizizinaViambishikatikaVit
enzi
Hebut azamavit
enzi v
ifuatav
yo;-
ana/pi
k/ a
ata/
pik/a
wata/pik/a
ameni/pik/i
a

ana/i
mb/ a
tul
i/
imb/iwa
mna/ i
mb/iana
uli
/i
mb/ wa

Sehemuili
yokat i
kakisandukuhui
twamziziwaki tenzi
.Hiinikwasababuhai
badi
li
ki
ki
tenzi
kinaporefushwamwanzonamwi showamzi zi.
Sehemuz i
nazotanguli
zamzi zi
hui
twaki
ambi shiawal i
[ana/
pik/a]
,nazi
nazot
okea
baadayamzi z
i huit
wakiambishit
amati
[ana/pik/a].

Vi
vumishi
Pi
akunamanenoambay
ohut
umi
wakuel
ezazai
dikuhusunomi
no.Manenohay
a

65
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
y
eny
ekut
oasi
fahui
twav
ivumi
shi
kwamf
ano;

Gari
nyekundu
Nyumbakubwa
Mzeekipar
a
Nyumbambi l
i

Kunaai
nanyi
ngi
nezamanenoambay ohutumikakat
ikasent
ensi
.Ai
nahizi
ni;
-
Vi
wakil
i
shini
manenoauvi
ambishi
vinavyosi
mamabadal ayanominokwamf ano,

1.Lendeni al
ikuja.Tunawezadondoshanomi noLendeni natukasema
Ali
kuja.Hapaki ambi shiakinasi
mamabadal ay anomi noLendeni
2.Madukay otey ali
fungwa.hapat unawezadondoshanomi nomadukana
tukasemay ot
ey al
ifungwa.yoteni kiwaki
lishikinachosi
mamabadalaya
nomi nomaduka.
3.Wakul i
mawal ipatahasaramwakaj ana.
Waowal i
patahasaramwaka
j
ana.katikasent ensi yapi
liwaoni kiwakil
ishikinachosimamabadalaya
nomi nowakul ima
4.Mambounay oambi waunaf aauy azingati
ekwamaki ni
.

Hayounay oambiwayafaauy azi

ngat
iekwamaki ni
.Hayonikiwakili
shi
ki
nachosimamabadal ay anominomambo.  
Viel
ezi
;
ni manenoambay ohufahami
shazaidikuhusuki
tendo.Yanaji
bumaswali
kamav i
lekitendoki
l
itendekawapi?v
ipi
?namnagani ?
li
ni?nakili
tendwamarangapi
?

1.Babaali
amri
shaki
jeshi
.Nenoki
j
eshini
kiel
ezi
.
2.Tul
iki
mbiauwanj
animaranyi
ngi
.Nenomaranyingi
niki
elezi
.

Viungani
shi
nimanenoy
anay
otumi
kakuungani
shamanenomengi
ne,
vif
unguau
sentensi
.

1.Chaguaki
tabuchahi
sibati
auchasay
ansi
.Nenoauni
mfanowaki
ungani
shi
.
2.Wali
fi
kavi
janakwawaz ee.

Vi
hisi
shini
manenoyanay
oonyeshahi
siambal
i
mbal
ikamav
il
ehof
u,f
uraha,
mshangao,wasi
wasi
nakadhal
ika.

1.LaHasha!si
takubal
ikashf
ahiyo.
2.Sal
ale!
Mtotohuy oamenusur
ikaaj
ali
hiy
o.

Vihusi
shi
nimanenoy
anay
otumi
wakuony
eshauhusi
anoul
i
opokat
iyav
ituv
iwi
l
iau
zaidi
.

1.Vit
abuvi
koj
uuy ameza
2.Tangumwaki
li
shiwet
uachagul
i
wehaonekani
kij
i
ji
ni.

66
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Ngel
i

Kwamuj
i
buwaupat
ani
showaki
sar
ufi
,Ki
swahi
l
iki
nangel
izi
fuat
azo:
-

Ngeli
yaA-WA 
Ngeli
yaKI-VI
 
Ngeli
yaU-I
Ngeli
yaLI-YA 
Ngeli
yaI-
ZI
Ngeli
yaU-U
Ngeli
yaMahaliPA-
KU-
MU,
 
Zoezil
a1

Ngelihi
ihugawikamaratat
ukulingananav
iambishi
awal
ivyaupatani
showa
ki
sarufi
.
Navyoni;Pa/
po.Hiki
huonyeshamahal i
mahsusi
panapoj
uli
kanaaupanapoonekana.
Mfano.
Pal
ebar abar
anipamemwagi kapetr
oli
. 

Ku/
koHi
kihuony
eshamahal
ikusi
kodhahi
riaukusi
koj
uli
kanav
izur
i.

Mu/
moHikihuony
eshamahali
ndani
yaki
tu.
Ml
eukumbi
nimmej aawat
u.

Nominokat
ikahal
iyaUdogonaukubwa
Nominokat
ikahal
iyaudogohui
ngi
akati
kangel
iyaKI
-VInazonomi
nokat
ikahal
iya
ukubwahuwakati
kangel
iyaLI-
YA

Nimuhimukukumbukakuwa: -
 
Nominozotezaviumbeweny euhai
zikokat
ikangel
iyaA-WA
Nominozotekati
kangeliyaKUhuundwakutokananavi
tenzi
Ngel
iyaYA-YAhuusishanominoambazokwakawai dahuwamaj
inay
avi
tumaj
i
maj
i
.
ANDIKAKULINGANANAMAAGI ZOYALIYOKWENYEMABANO: -
 
Ki
ji
akil
ekinael
ekeamt oni
 
Mnyambuli
kowaVi tenzi

MaanayaMnyambuli
ko
Mnyambul
i
konihal
iyakuv
utaki
tenzi
kwakuki
pav
iambi
shi
tamat
iil
ikul
etamaana
ny
ingi
ne

Sehemuzi l
izokatikaki
sandukuzinaony
eshamny ambul
ikokat
ikakaul
imbali
mbali
kamai f
uatavyo 
Sentensizuf
uat azozi
nahusukit
enzikat
ikakaul
iyakut
endakatikahal
izi
l
izot
ajwa.
Baini
shahalihizonasentensihi
zi

67
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Kaulizakunyambua
Tenda-hiini
haliy
akuf
any
aki
tendokwamf
ano,
cheka,
imba,
ruka,
saf
ir
i

Tendewa 
-mtuhut
endewaki
tu/j
ambonamwi
ngi
ne.
 
Pi
amt u/wat
uhutendaj
ambokwani
abayamwi
ngi
ne/wengi
ne

kwamfano,Al
ichekwa,somewa,
imbi
wa,r
ukiwa,
safi
ri
shwa.
Vi
tenzi
kati
kakaulihi
ihui
shi
ana-i
wa,-
ewa,-
li
wa,l
ewa 

Tendeka: 
-Huony eshakutendekaaukukamil
ikakwajambof ulani
.Wakatina
mtendaji
hav i
ti
li
wi maanani.kwamfano,Chekeza,
imbika,
rukika,saf
ir
ika.
Vit
enzi
kat
ikakaulihi
ihuishiana-ika,
-ka

Tendeana:-Hi
inihal
iyapandembi l
ikutendeana,upandemmoj
aunat
endanaul
e
mwingineunat
endavil
evil
e.Vi
tenzi
katikahalihi
ihuishi
akwa-
ana

Kutendea: 
-Ki t
enzikati
kakaulihiihudokezayafuat
ayo;
Kif
aafulanikili
tumi
wakut ekelezakitendoFulani
Kit
endokili
tendewamahal if
ulani
Sababuy akitendofulani
Kit
endokuel ekeamt uaukitufulani
Kit
endokili
tendwakwani abay amt ufulani
Vit
enzikati
kahal iy
akut endeahuishana- i
aau-ea

Kaulizakunyambuaii 
Kutendea,hal
ihi
ihuonyeshakupokeat
endo

mfano,
Mtiumepand/
wa/
Vi
tenzi
kati
kakaul
ihi
ihui
shana-wa,
-l
ewaau-
li
wa

Kutendesha;
 -Kati
kahalihiimtuauki tufulanihusababi
shamt u/ki
tu
Ki
nginekutendajambof ulani
Pi
ahut umiwakuony eshahaliyakulazimisha
kwamf ano,Kuendesha,rusha,pi
kisha, zamisha
Vi
tenzikati
kakauliyakutendeshahui sha-ish,-
esh,-za,na,
-
li
sh

Nukt amkato/semi kolonihut

umi wakutengani
shasentensii
l
iyondefusana.Kwa
mf ano:(
1)Hakunajambor ahi
simaishani;ki
j
ana,uki
takachamv unguni
lazi
ma
uji
toleenaustahamilikuinama.(
2)Mt owaNai r
obiumechaful
iwasana;It
abidi
tuunganemi konokuusaf i
shanakuhakikishakuwamaj iy
akenisafinayanaweza
kutumiwanabi nadamupamoj anawany ama.

68
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
1.
Nukt apacha/ kolonihutumikakutangul i
zamanenoy al
iyokat ika
orodha.Mf ano: Mamaal i
endasokoni akanunuamat unda:maembe, maper a,
maf enesi,parachichi,matiki
ti
,mapapai namachungwa2. Kuony eshamanenoy a
msemaj ikatikamt indowat amthil
iakwamf ano:
Cher op:Njagiy ukowapi ?
Kariuki
:
Amet okaCher op:NaSi miyuatakuj
al eo? Kari
uki:Bil
ashaka.3.Kut enganishasaana
dakikaausaa, dakikanasekunde. Mfano10: 30,11:25:324.Kat i
kami sahafukamav il
e
Korani naBi bil
iakuony eshasuranaay a.Luka3:7-12Yunusa. s,4:163

Par
andesi
/mabanohut
umi
wa:

Kubaini
shasaut i
z alughamf ano[a],[
e],[
i ]
,[
o],[u]
Kufungi
anambar iauher ufikati
kakuor odhesha.Mf ano, kuwasil
ikulakul
alana
kadhali
ka
Hutoamael ez okwawai gizajikwamf ano, Achieng(akil
ia)Kwani niunani
acha?
(anasi
nasina)Hut umiwakut oaufafanuzi zai
dikwamf ano, Mombasa( mjiwapwaniya
Kenya)ni maar uf
usanakwaUt al
ii.
Hubanaki sawechamanenoaukuf ungi
amaneno
yanayotanguliaaumael ezokuhusunenokat i
kasent ensikwamf anoAmi (nduguy
e
baba)amef ika.
Alamahi sihutumi wakuony eshahisiazamoy onikamav il
efuraha,
mshangao, uchungu,msht uko,majuto,huzuninakadhal i
ka, Mfano:

1.Lo!
mt otoamev unj
asahani!
2.Honger a!
3.Umefuzumt ot
omz uri
!
4.Lai
tiningali
j
ua!Nisi
ngeli
mkopesha!
5.Pol
e!Si kuj
uauli
patamsiba.

Kunaal amany i
ngi nezaidizakuwakif
ishakamav i
le:
ri
ti
faa(' )
ki
ulizi(?)
,
mkwaj u/mshazari (/)
al
amaz amt aj
o/zakunukuu/ zausemi(")
herufikubwa(H, E)
Kufiki
amwi showasomohi l
iuweze 
Kutajanakuelezabaadhi yasheri
akatikamashai
riyaarudhi
.
Kuelezaujumbewamt unzi
washai r
i.
Maanay aShair
i
Kutokananazoez i ul
i
lofany
aumeonakuwashai r
inimtungowaki
sanaaweny
e
mpangi li
omaalumukwal ughayamkat o.
Asil
i y
ashairininy i
mbo.
Zamani wat
uwal ikuwawaki i
mbany imboza:-

69
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
kuwabembelezawatot
owalal
e
j
andoni
harusi
Nyimbohizozikaj
akuwekwakanuni
zaut
unzi
kamav
il
evi
na,
mizani
,bet
inaki
sha
ushair
iukat
okea.

Zoezi
1 
Semakwel
iausi
kwel
i
.

Umuhi
muwashai
ri

Kufundishamaadilimemakamav il
eheshima,usafi,
ukarimu,
kusai
dianana
kuvumili
ana 
Kui
kosoaj amiinakuipamwel ekeokamav i
lekurekebishamaovukamaufisadi
,
kuj
aribukuishaur
ijamiikuhusuji
nsiyakukabi
li
ananamagonj wakamav il
eukimwi
nanjaa
Kuburudisha.

Mat
esoy
aWat
oto

1.
Ninal
ianakul
ia,nakumbukanaumi a,
Namwombanay eJal ia,
nipat
echakut umi
a,
Ni
kikumbukadunia,natakahatazi
mia,
Matesoyet
uwat oto,niMolaanayej
ua.

2.Of
isakani
chukua,
kul
ekwet
uniBungoma

Ni
kalet
waKaliua,
nikamlel
eeWema
Maendeleoamua,miezi
sitakukwama,

3.
Babakuwasaf
ari
ni,
nany
imwanachochakul
a,

Mal
aloyangubandani
,kunuki
wanami l
ala,
Mapemaoshasahani,
namabakininakul
a.
Matesoyet
uwatoto,
niMolaanayej
ua.

4.
Mwiliwangu,
kidhofi
ka,
babuauli
zahal
i,
Namikuji
bunataka,mamakazidi
ukal
i,
Wapi
nitendafi
ka,ndugukwaMolawasil
i,

5.Nil
i
kwendami godini
,napokumbukumbukov
u,
Lakufi
ki
washimoni,mguuwangumbov u,
Sasanamimasikini
,nimebaki
mlemavu,

70
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Kat
ikashai
riul
il
osomaumet
ambuay
akwamba:
-

Li
nabet i
tano-ubetiniki
fungukimojaaumgawany i
komaal
um unaopati
kanakat
ika
shair
i
Vina(kwaumoj aKina)nisauti
zinazot
okeakati
kamwishowakipandecha
mshor oro.
Mizani nisi
labiautamkomoj akatikanenol
ashair
i
mshor oroni msit
arimmoj akati
kashair
i
ki
bwagi zoni mshororounaorudiwakati
kabeti

Maananaumuhi
muwakamusi

Kamusi ni kit
abukinachohi f
adhimanenoy anay opatikanakat ikalughaf ulanikati
ka
ki
pindifulani chawakati.Kamusinimuhimusanakwaj ami i
:
Hutoamael ezoy amaanaz amanenonakut upauf afanuzi unaotusaidiakuelewa
maanazamanenomapy aaumazit
ot unayokumbananay okat i
kalugha.
Hutuwez eshakuf ahamunamnamanenoy anav yoendelezwa
Hutuangaz iaainayanenoy aani
kamanenoni nomi no, ki
tenzi,ki
waki l
i
shi ,ki
vumishi
,
ki
elezi
,kihisishiaukihusishi
Hutuel
ekez anamnay akutumianenof ul
ani.Aghal abukamusi nyi
nginezi napotoa
maelezoy anenohuf uati
liz
anakuonyeshaj insinenol inavyotumi wakat ikasentensi

Hut
udokezeavi
sawevyamaneno
Hut
uonyeshakamanenohubadil
i
shaumbol akekat
ikawi
ngi
tokaumoj
a
Huf
ahamishanamnakit
enziki
navyowezakunyambuli
wa

Mpangi
li
owamaneno
Kamusihuyapangamanenokwanji
aambayohumrahisi
shi
amt umiaj
ikuy
arej
elea
kamaif
uatavyo:
Manenohupangwakwaut ar
ati
buwaki
abj
adiauki
alfabet
ikuanzi
aA-Zkwamf ano

Amana
Amani
Bakuli
Baraza
Bari
di
Chai
Chura
Daima
Dir
a
Wehu
Yai

71
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Zama

Ikiwasaut izakwanzakat i
kamanenozi naf ananakwamf anokamakat ikamaneno
AmananaAmani ,mt uhuendakwasaut iyapi l
i,
ikiwapiahi zozinafanana,huenda
kway atat uauy annekamahal ihiyoinaji
tokezakwasaut i
y atatu,huendel
eanahal i
hiimpakasaut izi
takapotofaut
iana,hapondi pohuangal i
aileinayokujakwanz a
kiabjadi. 
Manenohupangwakwanj i
aelekezi.Palejuupembeni mwaukur asahuwekwaneno
l
inal ot
angul iakutolewamael ezokatkaukur asahuo. Hayahumr ahisishi
amt umiaji
kukadi r
iakwawepesi pal
eatal
ipatanenoanal ol
itafuti
amaananahi vyokuokoa
wakat i.
Iwaponenoni kitenzi,ki
ambishi'
ku' ki
nachot anguliavit
enzi hudondoshwa.Hi vy
o:
Kuchot ahuwaChot a
Kuf ari
jihuwaFar i
ji
Kupambahuwapamba
Kusaf i
ri huwaSaf i
ri
Kut embeahuwaTembea

Mat
umi
ziy
aVi
fupi
sho

Kamusi hutumi avi

fupi
shokuony
eshaai
nazamanenoy
aKi
swahi
l
i,
mat
hal
ani
;
(N)-Nomi no
(T)-Kitenzi
(V)-Kivumi shi
(W)- Kiwakili
shi
(E)-Kielezi
(U)-Kiungani shi
(I
)-Kihisishi

Hal
ikadhal
ika,kunav
yov
ifupi
shov
yamanenombal
imbal
ivi
nav
yot
umi
kakat
ika
kamusinav
y onikamavi
l
e;

Taziki
maanisha;t
az ama
M.fi
kimaani
sha;mf ano
K.vi
kimaani
shakamav i
le
N.ki
kimaani
sha;nakadhalika
M.ti
kimaani
sha;met hal
i
Msikimaani
sha;msemo
Nhikimaani
sha;nahau

Umoj
anaWi
ngi

Kamusi
piahut
ambul
ishaumoj
anawi
ngiwanomi
no.

72
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Kitenge(N)vi-
(vi-
niki
ambi shi
ki nachoony eshawi ngi
waki t
engeyaanivi
tenge)
Binadamu( N)(
Hi ihai
kuwekewaki ambi shichochotekwanihubaki
av i
vyohivyo
katikaumojanawi ngi
)
Shamba( N)ma; (ma-nikiambi shi kinachoonyeshawingiwashambay aani
mashamba)
Mgomba( N)mi -(mi-nikiambi shi kinachoonyeshawingiwamgombay aani
migomba)

Kuf
iki
amwi
showasomohi
liuweze:
-

Kuj
elezamaanay at
ahadhari
Kutajanakuel
ezasi
fazamatumiziyal
ughakatikatahadhar
i
Kufasir
iuj
umbekati
kapichanaalamazatahadhari
Kuelezaumuhimuwatahadhari

Maananamat
umi
ziy
aTahadhar
i

Zoeziambal otumekami l
ishahapoawal ili
nahusi
ananaalamaza
tahadhar
i.Tahadhari
ni uj
umbeunaot oai l
aniauonyokwawat uil
ikuwatanabahisha
kuhusujambof ulani
.Jambot unalotanabahishwanalohuendali
kawal ahatari
au
j
amboambal omtuhaf ai
kul i
fanyakwani li
nawezakuwanamadhar aful
ani.
Aghalabuuj umbekatikatahadhar ihutolewakupiti
akwamanenoy al
iy
ot eul
i
wakwa
uangali
funakuwekwakwamuht asari.Aidha,
ujumbehuuhupiti
shwapi akwanjiaya
michoro,picha,al
amaaui shara.Kwamf ano;

Tahadhari
hizi
z i
natol
ewakwanj iayamichoroaui
shar
a.Tahadhar
izi
nazot
olewa
kwanjiahi
ihuwez akufupishaujumbemr ef
uambaoungehitaj
ikuel
ezwakwa
manenomengi .Hatahivyo,michoronaishar
ahizi
huhi
taji
kufasi
ri
waili
watu
waelewemaanay aujumbeunaowasi l
i
shwa.

Kwaupandemwi ngi
ne,kunatahadhar
inyi
ngi
nezinazopi
ti
shwakwanjiamaneno
pekeei
l
ami choroaui
shara.
Tahadharikamahizi
zimetamalaki
kat
ikapaki
tiza
bi
dhaatunazot
umiamany umbanimwet uaupaki
tizadawakwamf ano.
 

Tahadhar
ihuwez akuwekwamahal amaal umuambapot ahadharii
nahit
aji
kana
ambapoz i
taonekanakwaur ahisi.Mathal
ani t
ahadhar
inyingizabarabaranihuwez
a
kuwekwapahalapalipowazi naambapot ahadhari
hiyoi
nahitaj
ikazaidi
.I
wapopana
pahal
apeny emteremko,i
tawekwakwani ndipopanafaa
Kwaupandemwi ngi
ne,baadhiy atahadharihuwekwakweny emav azikamav il
e
shati

Mat
umi
ziy
aLughakat
ikat
ahadhar
i

73
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
Lughay atahadhar iinasi
faz i
fuat
azo:-
Lughay atahadhar inisahil
i
Lughahuwar ahisikueleweka
Aghalabumanenohuandi kwakwaher uf
ikubwanakwawi nomzito
Marany i
ngi huandikwakwar anginyekunduili
kutil
i
amkazouj umbe
unaowasil
ishswa.  
Hutumiaviakifishikamav il
ealamahi siaukiul
izi
il
ikuuj
ali
zaujumbe. 
Kutokananami f
anoy atahadhariul
i
y opewa,ji
bumaswaliy af
uat
ayokwakusema
kamani kwel iausi kweli

Lughay
atahadhar
inisahi
hi(
kwel
i/sikwel
i)

Onyo/ilanihuandikwakwaher uf
i kubwanawi nimzi
to(kweli/sikweli
)
Marany i
ngiil
anihaziambatani
namchor o(kweli
/sikweli
)
Il
ani/onyohaz i
elewekikwaurahisi(kwel
i/sikweli
)
kati
katahadharizahatari
,mchoroy akuogofyahutumika(kweli
/si kwel
i)
 

Ut
angul
izi

Tazamapi
chai
fuat
ayonaut
ajei
nahusi
shasher
ehegani
?

Je,Ratibani nini? 
Il
ikufaniki
shasher ehekamahi zonilazimakuwenampangomaal umuambao
utafuat
wandi posher ehez i
endeshwev izuri.
 
Mpangohuuhui t
waRATI BA.Yaaniutaratibuunaoonyeshamatukioyanayotar
aji
wa
kutendeka( hatuakwahat ua)
Hatuahi zihuji
kitakwamudaul iowekwa.
Shughul if
ulani huchukuamudamahususi ambaohuandikwakweny erat
iba.
Kwaki fupi,r
atibahuony eshajambol i
takal of
anywa,naniat
akayehusi
kanawakat i
wakut ekeleza.

Mahal
ipasherehe:Kanisal amtakatif
uFranci
swaAssisi
,Mlaleoni
 
UkumbiwaRahatele,Mlaleoni8.30-9.30asubuhi:
BiAr
usiachukul
iwany
umbani
kwawazaziwake
9.
30-10.00asubuhi:
Saf arikuel
ekeakanisani
10.
00-10.30asubuhi:Kufikakanisaninakuj
iandaakwai
baada
10.
30-12.00mchana: Ibaaday aArusi
12.
00-12.30mchana: Kupi gapicha
12.
30-1.30Mchana: kuelekeakweny eukumbi.

1.-2.
30alasi
ri
:Mlonavi
nywaj
i
2.-3.30al
asi
ri:Mawai
dha:

74
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
3.
30-4.
30j
i
oni
:Kutoazawadi
4.
30-5.
00j
i
oni
:Kukatakeki
5.
00-5.
15j
i
oni
:Kutoashukr
ani

I
kumbukwekuwa, uandi
shiwarat
ibahutegemeaai
nayasher
ehenamuda
ul
iot
engwa.
Mudahurej
elewakwakuzingat
iautar
ati
buwausomaji
saawakimatai
fa.
 

Umuhi
muwaRat
iba

Rat
ibani muhimukwasababu;  
Hufahami shashughulizasher
ehe,
Hubainishamf uatanowashughuli,
Huony eshamgawany owamuda,
Hufahami shawanaopaswakut endamajukumuf ul
animaal
amu,
Huwawezeshawahusi kakuji
andaaipasavyo,
Huj
ulisha, kwaujumla,ki
i
nichasherehe,
Huhakikishamt i
rir
ikomzuriwashughulinamatumizi
borayamuda.

75
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
‘

76
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064
UKI
AFI
SHAJI

77
Formor
ehi
ghschoolnot
es,
setbooks,
gui
debooks,
CPA,
CIFA,
IT,
ICT&ot
herE-
mat
eri
als

What
sApp0743241064