Turkish Studies

International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015, p. 213-228
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8256
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

OSMANLI İDARESİNİN KIZILBAŞLIĞA YÖNELİK TUTUMU

(DERSİM SANCAĞI ÖRNEĞİ)

Abdulkadir GÜL**

ÖZET
Klasik dönemde Osmanlı merkezi yönetiminin, Müslümanların
marjinal grupları arasında sayabileceğimiz Kızılbaşları ötelediği; ancak
bu grubu sistemli bir şekilde Sünnileştirme gibi bir düşünce içerisinde
olmadığını söyleyebiliriz. Ancak XIX. yüzyıldan itibaren merkezi
idarenin, bu anlayışından uzaklaştığı da bir gerçektir. Osmanlı
yönetiminin bu anlayıştan uzaklaşmasının iki temel gerekçesi vardır.
İlki, Tazimatla beraber devletin merkezileşme gayretleri çerçevesinde,
imparatorluğa tam hâkim olabilmek ve insan kaynaklarından azami
derecede istifade etme düşüncesinden kaynaklanmıştır. İkincisi gerekçe
ise Protestan misyonerlerin Osmanlı tebaasından olan Hristiyanlara,
Kızılbaşlara, Yezidilere ve Dürzilere yönelik çalışmalarıdır. Özelikle II.
Abdulhamid, bu toplumsal tabanları, emperyalist devletlerin insafına
bırakmamak için büyük çabalarda bulunmuştur. Merkezi yönetim
Sünni gruplarla beraber Kızılbaş, Nusayri, Yezidi ve Dürzileri de,
padişahın etrafında toplayabilmek için yeni politikalar geliştirmek
zorunda kalmıştır. Bu grupların Sünnileştirilerek bu maksada
ulaşılacağı ümit edilmiş ve bu hususta büyük gayretler gösterilmiştir.
Modernleşmeyle birlikte, imparatorluk genelinde yapılan her türlü
yenilik veya faaliyetler büyük bir bütünün parçalarıdır. Ayrıca
yenilikler, bir bölge veya belirli bir nüfusla da sınırlı değildir. Bu
bağlamda çalışmada, Dersim Sancağı özelinde, devletin takip ettiği
politikalardan birisi olan Kızılbaşların Sünnileştirilmesi ve Protestan
misyonerlerin Hristiyanlaştırma gayretleri irdelenmiştir. Giriş kısmında,
Anadolu’daki Kızılbaşların tarihi süreçteki durumlarından
bahsedilmiştir. Sonrasında ise Osmanlı yönetiminin Dersim
Kızılbaşlığını nasıl tanımladığı, bu tanımlamaların dönemsel durumu ve
bakış açısı arasındaki farklılıklara değinilmiştir. Ayrıca XIX. yüzyıldan
itibaren Dersim Kızılbaşlığına yönelik Protestan misyonerlerin
Hristiyanlaştırma çabaları ortaya konulmuştur. Diğer taraftan iki baskı
arasında kalan Dersim Kızılbaşlarının bu faaliyetler karşısındaki
tutumu anlatılmıştır. Elde edilen bulgular araştırmada paylaşılmış,
sonuç kısmında ise bu bulgular genel başlıklar halinde
değerlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Dersim, İslam, Marjinal Gruplar,
Kızılbaşlık, Protestanlık.


Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu
tespit edilmiştir.
**
Dr. Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler, El-mek: abdulkadirgul25@hotmail.com
214 Abdulkadir GÜL

OTTOMAN ADMINISTRATION’S POSITION AGAINST THE

QIZILBASH (DERSİM SANJAC EXAMPLE)

ABSTRACT
It can can be claimed that, within the classical period -considered
as marginal among the other islamic groups- Qızılbash were greatly
excluded by the administration of the Ottoman empire, but they were
not forced to be a part of the Sunni sect. But, dating from the 19th
century, this view was greatly departed by the central administration.
There are two main reasons for that. First of them arose from the
thought of having a total control over the empire and making the most
of the human resources available and the second reason was protestant
missionaires’ intentions on Christians, Qızılbash, Yazidi, and Durzi
people living in that area under the dominance of the Ottoman Empire.
To this end, a great effort was spreaded particularly by Abdulhamit the
2nd to not to leave those societies under the Imperialist groups’s mercy
and the central administration felt the need to develop new policies to
gather Qızılbash, Nusayri, Yazidi and Durzi around the Padishah. It was
hoped to reach that goal by assimilating these groups into Sunni
practices and greatefforts were made in this respect. Within the
framework of modernism, all reforms and actions were the parts of a
greater whole. Besides, ret forms were not limited to a region or a
certain population. In this context, this study examined the efforts
made to assimilate Qızılbash into Sunni and evangelization policies of
protestant missionaires.

STRUCTURED ABSTRACT
In the introduction, historical situation of Qızılbash in Anatolia
was discussed. After that, otoman Empires’ definiton of The Qızılbash of
Dersim was mentioned and perspectival and historical differnces
between those definitons were revealed. On the other hand the attitudes
of Qızılbash of Dersim against these activities. Findings were shared in
the research report and in the conclusion these findings were evaluated
under general headings.
In the 14th century, most of the population in Chemishqezeq
Sancak consisted of Turkmenians. At the end of this century, groups of
Zaza Qızılbash had a deep impact on the demographic structure of that
region. Conflicts between community dwellers and central
administration became unavoidable since the ideology of the state
changed into Sunni belief system. The Qızılbash of Dersim built
residential units up to the farthest sections of this challenging area.
Throughout the years, shirking their duties, they transformed into an
irresponsable group that internalized banditry as a way of life.
Being exposed to continuous military operations and becoming
more and more radical, they eventually transformed into a legalized
society. In addition to these political developments, social and economic
situation of the region lead up to a feudal structure. The primary actors
in this feudal structure were landlords and dede. Moreover, leaders of

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
Osmanlı İdaresinin Kızılbaşlığa Yönelik Tutumu (Dersim Sancağı Örneği) 215

some tribes, having both titles, gathered their worldly and reliqious
leaderships under the same roof. Particularly, dede were the most
powerful actors of this structure through the period and they
functioned as figures who control the members of their sect and as
representatives of Qızılbash discipline. After losing a great amount of
land, the state embarked on a quest of breaking the effectiveness of
local powers to be able to control and rule it’s people, to make its
presence felt throughout the country and to make the most of it’s
human resources in a more strict way. The radical change in this period
was structured through a plan. Reports were written regarding the
implementation of the reports and their composition.
In this period, a large number of reports were prepared regarding
the correction of Dersim Sanjak. According to these reports: Dramatical
changes were regarded as necessary in planning, transportation,
communication, education and administration. Solutions advised by
these reports can be seen as the parts of a whole. One of the solutions
suggested by these reports was to assimilate Dersim Qızılbash into
Sunni. Even at the end of the 19th century assimilation of Qızılbash
was not a concern of the central administration. According to the
author of this article, these actions were not the part of the states’ real
policies and administrative pratices. But in that century, in which the
state became weaker, they were originated from the need to not to leave
those societies under the Imperialist groups’s mercy and to prevent the
an alliance between internal threats like Armenians, Qızılbash, and
yazidi.
The most important step in assimilating these groups into Sunni
sect was education. Schools that were assignd to educate the public of
Dersim acted as a representative of Sunni ideology. It may be because
of this perception that they were not able to become popular among the
residants and they didn’t enroll their classes for being scared of their
intentions. On the other hand, a teachers’ school to give education in
Zazaki (Zaza language) were planned but it couldn’t be constructed.
Plans of distributing Quran freely and using Naqshi and Maulawi sheiks
couldn’t create any significant results. Plans regarding the mobilization
of Sunni population into that area and transportation of the local
population into different regions of the empire as soldiers couldn’t be
realized. It should be claimedthat it’s necessary to see
Efforts of the local population to serve as a state officer was
strictly limited. It should be said that, the actions regarding planning,
transportation, communication, education and administration in
Dersim should be seen as a part of a whole. Through these investments,
civilisation of the region and assimilation of the local population in to
Sunni sect was considered to be of equal importance.
Within the period, Islamic policies of Sunni sect had mean so
much for Sunni Turks, Kurds, Georgians, Arabs, Albanians etc..
Like the other heretic groups, Qızılbash of Dersim this policies
meant nothing. contrarily they were tied to their beliefs more strictly
and became more resistant. And it can also be said that, they became
more opinionated against these reforms and developments. And they
opposed to the developments in road construction and communication
to prevent themselves from being dominated by the administration.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
216 Abdulkadir GÜL

Regulations in the administravite structure were also biased

because of their effect on the social-in other words, feudal- structure.
After 1845, These types of reforms even casued rebellions against the
administration. The situation was the same until the first half of the
republic. The greatest impact on the policies regarding the assimilation
of Dersim people into Sunni sect was of the military operations which
were made due to the security reasons.
This situation, destroyed the trust which was partly constructed
between the state and the locale, made the efforts to assimilize them
invalid and invalidated the acquisitions. On the other hand,
banishment of tribes and assasination of their leaders only made the
situation worse.
The interesting thing in here is that there were similarities
between the states’ policies against the Qızılbash of Dersim and the
missionaires’ activities. There were also similarities in terms of their
results. Neither of these activities could succeed in achieving the
desired results. Within the region, protestant missionaries failed to
achieve their goals despite their great efforts. Individual acts of
conversion can be frequently seen. In my opinion, the source of these
individual conversions were the intention of carrying the issue on an
international level by obtaining the status of minority. However, later
than that most of the people who converted into christianity returned to
their own beliefs. In conclusion, as a society which was shaped
throughout centuries by their social, economic and political arguments,
Qızılbash of Dersim greatly resisted against the state’s assimilation
policies and the efforts of Protestant christians to convert them into
christianity and throughout the region, these efforts had insignificant
results.
Key Words: The Ottomans, Dersim, Islam, Marginal Groups,
Qızılbash, Protestantism.

1.Giriş
Anadolu’nun dağlık bölgelerinde ve yüksek yaylalarda yaşayan yarı göçebe veya
köylülerden şehir hayatının Müslüman yaşamı ile Sünni ibadet biçimleri beklenemezdi. Bu gruplar
daha ziyade Rafızi, Heterodoks bir İslam’ı temsil etmekte idiler. Bu gruplar, kendi toplumsal ve
kültür biçimlerini temsil eden babalara çok sıkı bir şekilde bağlıydılar. Bu topluluklar içerisinde
şehir, saray mozaik kültür ve edebiyatından ziyade bir halk kültürü egemendi (İnalcık, 2006:199).
Bilindiği üzere Müslüman Türk toplumunda dini tarikatlar iki gruba ayrılmaktadır.
Birincisi merkezi iktidarın ideolojisini temsil eden ve ondan gelir sağlayan, çatışmayan tarikatlardı.
Diğeri ise Sünni ideolojinin dışındaki Melamilik, Kalenderilik gibi sufi anlayışlardı(Akkuş,
2014:117-134). İkinci sınıfa girenler siyasi düzene karşı belli toplumsal grupların benimsediği
tarikatlardı. Bu özelliklerinden ötürü devletin baskısı altında kalmışlar ve ayrıca bu durum
Kızılbaşlar arasında gizliliğe yol açmış, Sünni devlet ve toplum içerisinde eski dönemlere nazaran
daha çok kapalı bir hayat sürmelerine sebep olmuştur (Ocak, 2013: 81-85).
Dikkate alınması gereken diğer bir husus da Türklerin çoğunlukla sapkın mezheplerin
merkezi olan bölgelere yerleşmiş olduğu ve bölgelerde sapkın inançların çoğunlukla kat kat
biriktiği hususudur. Şöyle ki; Erzincan, Sivas ve Dersim gibi bölgeler, Kızılbaşların merkezi haline
gelmeden önce, “Paulusçuluk” mezhebinin (katı bir düalizmi savunan mezhep) merkeziydi

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
Osmanlı İdaresinin Kızılbaşlığa Yönelik Tutumu (Dersim Sancağı Örneği) 217

(Melıkoff, 2010:3-13). Anadolu ve özellikle Doğu Anadolu yüzyıllar boyunca halkların ve

inançların sürekli bir tepkimeye girip kaynaştığı bir pota olmuştur. Bundan dolayı, bu şekilde eriyip
kaynaşmış öğeleri birbirinden soyutlamak zordur. Bu kültürel kodlar, bölgeye sonradan gelen
Kızılbaşların inançları üzerinde etkili olduğunu ifade etmekte fayda vardır(Ocak,1992:103-121).
Kızılbaşlık Anadolu’da konar-göçerlerin inanç tarzı olarak doğmuş ve ağırlıklı olarak köy
meskûnlarının İslami farklı yorumlaması şekline dönüşmüştür. Zamana, mekâna uyum sağlamada
direnmemiştir. Kızılbaşlar üzerinde yaşadığı mekânla, iç içe uyumlu bir inanç düzeni geliştirmiştir.
Kızılbaş zümreler Osmanlı-Safevi mücadelesine kadar, çok keskin hatlarla ayrılmayan
Sünni ideolojisi içeresinde yaşamışlardır(Gündüz, 2013:152). Osmanlı Devletinin Safevilerle
mücadelesine kadar devletin ideolojisinde Sünnilik çok baskın bir politika değildi. Ancak I.
Selim’in Safevilerle mücadelesiyle Sünnilik devletin resmi ideolojisinin temelini oluşturmuştur. Bu
dönemde Kızılbaşlar başta güvenlik, denetime girmeme, mükellefiyetleri ödememe gibi
gerekçelerden ötürü ulaşım ağlarından uzak, saklanması kolay, bölgelere yönelmişlerdir. Dersim
böylelikle Kızılbaş aşiretlerin saklandığı bir mekân haline dönüşmüştür. XVI. yüzyıl kayıtlarındaki
isimlere bakıldığında, Dersim bölgesinde ağırlıklı olarak Kızılbaş Türk ve Sünni grupların meskûn
olduğu anlaşılmaktadır. Dersim yöresi, XVI. yüzyılın sonunda Malatya ve Gerger’den gelen Zaza
Kızılbaş grupların saklanma ve iskân alan olmuştur(BOA. Y.PRK. SGE.7/16). Yeni gelenlerin
sayılarının fazla olması bölgenin demografik ve inanç yapısını derinden etkilemiştir. Kanımca,
Dersim Kızılbaşlığı Doğu Anadolu’nun kuzeyinde kendine mahsusu bir dağlık bölgede, düalist
anlayışlara dâhil olmuş, Kızılbaş inanç sistemi farklılaşmıştır. Bu yönüyle Ordu, Amasya, Tokat
gibi bölgelerde yaşayan Kızılbaşların inançlarından farklı bir boyutta gelişti ve değişti. Özellikle
devletin denetiminden çıkmak, bir geçim kapısı olarak eşkıyalıktan kaynaklı çatışmalar ve
coğrafyanın da etkisiyle bu topluluk giderek radikalleşti, ötekileşti ve daha erken dönemlerde
siyasallaştı. Kızılbaşlık bir kimlik olarak daha klasik dönemden itibaren, bu grupların çok belirgin
bir kimliği oldu.
Dersim Kızılbaşları, Osmanlının resmi sünni (Hanefi) ideolojisine ve düzenine karşı bir
topluluk olarak dairenin dışına çıkmış gruplardandı. Söz konusu bu zümre XX. yüzyılın başlarına
kadar geçen uzun bir dönemde, Osmanlının siyasal iktidarı ve resmi ideolojisine karşı bir tavır
geliştirmişler, çatışmışlar ve denetime girmemek için gayret göstermişlerdir. Aslında oluşan
muhalefetin mezhepsel, ekonomik, toplumsal ve siyasi cephelerinin olduğu görülür. Bu yönüyle
Dersim Kızılbaşları oldukça komplike ve siyasallaşmış bir muhalefet şeklinde gelişmiştir. Yoksa
muhalefetleri, sadece mükellefiyetleri ödememe gerekçelerinden kaynaklanmamaktadır. Merkezi
iktidar ise bu durum karşısında, savunduğu resmi ideoloji çerçevesinde, bu grubun üzerinde baskı
unsuru oluşturması kaçınılmazdı. Bu baskı unsuru XV. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar ki zaman
diliminde şiddet ekseninde devam etse de, XIX. yüzyılla beraber şiddetin kısmen oranı düşmekle
beraber, daha planlı ve meselenin her yönü hesaba katılarak siyaset geliştirilmiştir. Merkezi
iktidarın geliştirdiği politikaların yalnızca bir ayağını eğitim oluşturmaktadır. Sadece Dersim
Kızılbaşlarının eğitim faaliyetleriyle Sünnileştirilmesi hususu ele alıp bu yönüyle meseleye
bakmak, konun anlaşılmasını zora sokar ve eksik kalır. Sünnileştirme projesi, imparatorluk


XVI. yüzyılın başlarında Çemişgezek Sancağında en çok kullanılan Türkçe veya Türkçeleşmiş kökenli adlardan bazıları
şunlardır; Pir Kaya, Tur Kaya, Pir Dede, Allahkulu, Hüdaverdi, Tanrıverdi, Ağacık, Derviş Aydi, Hacı Bektaş, Gökçe,
Budak, Pir Kalem, Pirhan, Sultan Ali, Pir Budak, Pir Sultan, Şah Kulu, Dolu Şeyh, Tur Ali, Eyne Bey, Sefer Çelebi, Şeyh
Çelebi, Şeyh Burak, Değmiş, Göktaş, Turhan, Çoban, Baba Sultan, Kayahan, Durdi, Melikhan, Karamelik, İmam Kulu,
Şeyh Arif, Karaca, Ahi Emir, Hocababa, Kıraç, Aydoğmuş, Aydoğdu, Gündoğmuş, Gündoğdu, Öğülmüş, Bulduk,
Duman, Saruhan, Karaman, Öktem, İnal, Ağca, Kurd, Pir İvaz, Gündüz, Sevindik, Tura Bey, Pir Seydi, Seyhsuvar, Hanlu
Bey, Melikkulu, Kara Sadık, Köse, Han Derviş, Şancıkaya, Sıraç, Kalender Bey, Hızırhan, Akbaş, Kanlu Bey, Pir Aydi,
Kalenderşah, Emir Salır, Turyar, Karamelik, Piraziz, Bar Ali, Kara Bey, Sandık Han, Artuk, Çelebi Han, Ağa Han, Pir
Veli, Temür, Abidyar, Zenelabidin, Gürbarak, Abdal, Yolkulu, Aykut, Dursun, Tanrıvermiş, Çırak, Durak, Aydın, Emir
Küçük, Koca Satılmış, Kaya, Tursan ve Budak vb. BOA. TD. 60.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
218 Abdulkadir GÜL

dahilinde diğer marjinal gruplara karşı uygulanan bir siyasetin parçası olmakla beraber, Dersimin
sosyal, iktisadi ve siyasi durumundan dolayı buraya özel siyasetinde geliştirdiği de bir gerçektir.
2.Dersim’deki Kızılbaşlara Karşı Devletin Tutumu
Osmanlı arşiv kayıtlarında Dersim Alevileri; “Kızılbaş”( BOA. DH. MUİ. 29/-2/26),
“Safevi” (BOA. İ.DH. 26/19.R./1324),“Rafızî, Zındık veya Mülhid ” (BOA. Y.PRK. UM.32/108
vb.) ve “Şii” (BOA. Y.EE.131/32) olarak nitelendirilmiştir. Kızılbaşlar daha sonra Alevi adıyla
anılmışlardır. Kızılbaşlık bu topluluğun tarihsel adıdır. Ancak bu adlandırmalar diğer taraftan
Dersim Kızılbaş inancının dönemsel durumunu da ifade etmektedir. XVI. yüzyılın ilk
dönemlerinde Dersim’de Kalenderilik hâkim bir anlayıştı. Zamanla bu anlayış tarzının, önce Şiilik,
Safevilik, ardından Rafizilik şekline evrildiği iddia edilebilir. Dersim Kızılbaş inancının değişimi
ve dönüşümünde; coğrafya, sosyal yapı, doğru bilgiye ulaşma, okuma-yazma düzeyi, diğer
topluluklarla iletişim imkânları, eğitim durumu, iskân birimlerinin dağılımı ve büyüklüğü, nüfus
hareketleri, ulaşım, ekonomi ve siyasi durumlar gibi daha birçok olgu etkin olmuştur. Bu dönüşüm
ve değişimin hangi düzeyde gerçekleştiği, Kızılbaşlık anlayışına nelerin eklendiğinin veya
koptuğunun tespiti teoloji biliminin sınırları içerisindedir. Ancak şunu ifade edebiliriz ki; Dersim
Kızılbaşlığı tarihi süreç içerisinde farklılaşmış ve giderek radikalleşmiştir. Dersimdeki Kızılbaş
topluluklar Osmanlı yönetimine girdikten sonra kendilerini ötelenmiş bir durumda hissetmişlerdir.
Osmanlı yönetimi ilk dönemlerinde, marjinal zümre olarak tanımladığı bu grupları
Sünnileştirmekten ziyade ötelemiştir. Ancak mükellefiyetlerin toplanması hususunda Kızılbaşları
Sünni gruplardan da ayrı tutmamıştır.
Osmanlı, Safevilerle sürdürdüğü savaşlardan ötürü Kızılbaşları siyasi boyutta
değerlendirmekteydi. Yoksa bu dönem merkezi yönetimin, Kızılbaşları sistematik bir asimilasyona
tabi tutmak gibi bir gailesi yoktu. Kızılbaşların ötelenmesi ve iç düşman gibi görülmesinden olsa
gerek Anadolu topraklarında saflaşma veya farklılaşma, daha ilk dönemlerden itibaren ortaya çıktı.
Kızılbaşlık hareketinin gelişmesinde Safevilerin desteği ve itici gücünün de olduğu bir gerçektir.
İki devletin savunduğu ideolojinin çatışma noktasındaki Kızılbaşlar arasında gizlilik hem meskûn
oldukları iskân birimlerinin dağılımı hem de inanç pratiklerinin yapılmasında takip edilen bir
yöntem olmuştur. Denetim dışında olmak ve can güvenliğinden ötürü, gizliliğe başvurmak zorunda
kaldılar. Diğer taraftan Osmanlı, İran ile olan savaşlarda Sünni ideolojinin temsilcisi gördüğü,
Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki birçok Sünni Kürt aşiretini saflarına kattı. Hatta Osmanlı,
İran’ın iç taraflardaki Kızılbaş gruplarla irtibatını kesmek için Sünni Kürt aşiretleri, Kars, Erzurum,
Bayezid ve Van hattı boyunca yerleştirdi.
Osmanlı yönetimi böylelikle, Anadolu’daki Kızılbaş gruplar üzerinde hâkimiyet tesis
etmeye çalışıp ve Kızılbaşları ötelerken, Ermeni ve diğer zimmî grupları ise yönetimine
ısındırmaya çalıştı(Deniz, 2014: 261-288). Bu stratejinin sonucu olarak Dersim gibi dağlık alanlar
Kızılbaşlar için sığınak haline geldi. Bu Kızılbaş tehciri süresince, Dersim yöresinin en elverişsiz
noktalarında bile iskân birimlerinin kurulmasına sebep oldu. Yine aynı dönemde, Kızılbaş ve Gayr-
i Müslim köylüler “panteist” ve “pasifist” tarikatlara saplandılar. Kızılbaş ve Sünni köyler arasına
nefret girdi; kız alıp verme gibi sosyal ilişkiler ortadan kalktı(Ortaylı, 2007: 159). Bu durum kötü
beslenme ve küçük köylerde akraba evlilikleri gibi diğer olumsuz şartlarla birleştiğinde, engelli
sayısının artmasına zemin hazırladı(BOA. TD. 60; 164; 998; NFS.d. 2657).


Alevi kelimesi 1900’den sonra Kızılbaşlığı ifade etmek için kullanıldı.

“Bu dönem Türkmenlerin adı geçen bölgeleri boşaltıp İran içlerine gitmeleri üzerine bu yerlere Diyarbakır ve
havalisinden Zilan, Milan, Celali, Kaskanlı ve Camadanlı gibi Kürt aşiretleri sürgün yoluyla yerleştirmiştir” BOA. MD.
36, s.115, (13 Nisan 1579).

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
Osmanlı İdaresinin Kızılbaşlığa Yönelik Tutumu (Dersim Sancağı Örneği) 219

Klasik dönemde takip edilen bu siyasi politikaların bir sonucu olsa gerek, Şeyh Hasanlı,
Seydanlı ve Disimanlı aşiret konfederasyonuna bağlı onlarca Kızılbaş aşiretin Dersim’e
göçmüşlerdir (BOA. Y.PRK. SGE.7/16). Aşiret konfederasyonu zamanla buradaki Sünni Türk
hanedan gruplarını Dış Dersim’e doğru itmişlerdir (BOA. C.DH. 252/12584; MVL. 588/45 vb).
Ermeniler de bu zorunlu yer değiştirmede, Sünni Türklerle hareket etmek zorunda kalmışlardır.
Ermenilerin büyük kısmı Türk hanedan aileler ile birlikte Çemişgezek, Çarsancak, Pertek ve
Kemah taraflarındaki ekilebilen arazilerin olduğu alanlara yönelmişlerdir. Bunlar yeni geldikleri
yerlerde çiftlikler oluşturup, birçok insanı istihdam ederek güçlerini devam ettirmişlerdir( BOA.
Y.PRK. UM.32/108). Kanımca bu nüfus hareketi, Dersim’in tamamının güç dengelerini, sosyal ve
demografik yapısını derinden etkilemiştir. Artık Dersim’de ikinci bir güç olarak Kızılbaş Ekrad
aşiretleri ve onların yöneticileri sahne almaya başladılar. Bu şekilde kendilerine mahsus bir
coğrafya bulup ve iskân alanlarını her fırsatta genişletmeye çalışan Dersim Kızılbaşları, Doğu
Anadolu’nun içerisinde bir ada gibi Sünni kuşak tarafından çevrelendiler (BOA. İ.MMS.68/3183
vb). Yaşananlar Dersim’in inanç yapısını da etkiledi. Dersim Kızılbaşları, zamanla daha
muhafazakâr, içe dönük ve nihayetinde siyasallaşan bir topluluk haline dönüştüler. Diğer taraftan
yaşanan bu sosyal ve siyasi durum neticesinde, devlet XVI. yüzyılın son çeyreğinden itibaren,
Dersim’de merkezi erkini kaybetmeye başladı. Bu durum XIX. yüzyılın sonlarına kadar devam etti.
Uzun dönem devlet düzeninin istenilen düzeyde tesis edilemediği Dersim’de, otorite boşluğu aşiret
reisleri ve hanedanlar tarafından doldurdu(Gül, 2014: 236-258). Merkezi iktidar bu uzun zaman
dilimi içerisinde, Dersim’le alakalı siyasetinin temelini güvenliği sağlamak ve mükellefiyetleri
toplamak ekseninde gördü. Dersim’de yüzyıllardır oluşan bu olumsuz durumdan kaynaklı olarak
devlet, hâkimiyeti altına almak istediği bu bölgenin nüfusunu denetlenebilir, mobilize edilebilir ve
kaynaklarından azami ölçüde faydalanabilir hale getirmek amacıyla politikalar geliştirmek için
gayret sarf etti. Bu gerekçelere ilave olarak son dönemde, büyük toprak kayıplarından dolayı
devlet, giderek insan gücünden yoksun kalmaktaydı. İmparatorluğun sınırları içerisinde denetim ve
sayım dışı savaşabilecek ve üretecek erkek nüfus potansiyelini kullana bilmek için bu nüfusu
sıkıştırmak ve denetim altına almak oldukça anlamlı bir politikaydı.
Dersim Kızılbaşları son dönem Osmanlı yönetiminin ana nüfusa katmaya ve Sünni İslam’ı
aşılamaya çalıştığı pek çok marjinal gruptan sadece birisiydi. Devletin yeni ideolojik gerekleri,
uzun vadede, halkın baskı altına alınmasının yanı sıra ikna edilmesini de zorunlu kılmaktaydı.
Diğer bir ifadeyle tebaanın yönetici iktidarının meşruiyet ideolojisine inandırılması ya da en
azından gönülsüzce de olsa rıza göstermesinin sağlanması gerektiriyordu. Bunun için sistemli bir
Sünniliğin benimsetilmesi siyasi bir gereklilikti (Deringil, 2014: 81). Bu siyasi anlayışta Dersim
Kızılbaşlarının diğer “heretik” mezhep mensupları gibi ana ideoloji akımına eklenmesi için uzun
dönem büyük bir çalışmayı kaçınılmaz kılıyordu. Üst akıl bu işlerin nasıl yapılması gerektiği
hususunda kafa yormakta ve politikalar geliştirmeye gayret etmekteydi.
Bölgede uygulanacak politikaları belirlemek için, yine bölge hakkında bilgi toplaması,
XIX. yüzyıl yönetim pratiklerindendi (Gölbaşı, 2009: 87-147). Dersim aşiretleri hakkında kaleme
alınan onlarca rapor, bölgeye gönderilen bir o kadar heyet, memur, komutan ve ulema, işte bu
siyasetin somut ifadesidir. Dersim bölgesinin ıslahı için hazırlanan bu raporların müşterek
özelliklerinden biriside, Dersim Kızılbaşlarının Sünnileştirilmesi ve bu grupların Protestan
misyonerlerin etki alanına sokulmamasıydı (Gül, 2015: 375-378). Sünnileştirme politikasının ilk
ayağı nasihat ve taltif şeklindeydi. Bundan dolayı birçok Dersimli yerel güçler eşkıyalığa dâhil
olsalar dahi affediliyorlar(BOA. DH. MKT.1308/13.Lef 1) veya maaş, nişan ve taltiflerle
onurlandırılıyorlardı ( BOA. Y.PRK. UM.15711 vb). Hatta bunlar İstanbul’a davet edilip devletin


Osmanlı arşiv kayıtlarında bölgede meskûn aşiretler “Ekrad” yani Kürtler şeklinde ifade edilmiştir. İç Dersim’deki
aşiretlerin çok büyük kısmı Zaza-Kızılbaş, Dış Dersimdekiler ise Zaza-Kızılbaş, Kurmanç-Kızılbaş ve az miktarda
Kurman-Sünni gruplar şeklindeydi.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
220 Abdulkadir GÜL

gücü kendilerine hissettiriliyordu(BOA. İ.DH.1173/91695 vb). Bu tarz ılımlı uygulamaların

maliyeti daha az ve askeri operasyonları zorunlu kılmaması açısından oldukça makul bir siyasetti.
Eğer bu uygulamalardan bir netice alınamaz ise ancak o zaman askeri operasyonlar tercih
edilmekteydi(BOA. C. DH. 331/16543; 86/4293 vb). Kızılbaşlara yönelik bu Sünnileştirme
siyaseti, özellikle II. Abdulhamid döneminde daha sistematik şekil alarak artarak devam etti.
II. Abdulhamid yönetimi Dersim Kızılbaş gruplarının inançlarını, “tashih-i itikat (İtikadı
Düzeltmek)( BOA. Y.PRK. KOM. 7/59 vb) ve “Tasfiye-i Ezhan (Zihinleri düzeltmek)” (BOA. DH.
MKT. 74/10) terimleriyle ifade ederek, uygulanacak siyasetin yöntemlerini de ortaya koymaktaydı.
“Temdini (Medenileştirmek)” (BOA. Y.MTV.74/44),“İzale-i Vahşet (İlkelliğin ortadan
kaldırılması)” (BOA. Y. PRK. BŞK.19/27) gibi terimlerle de geri kalmış bir topluluğun
medenileştirilmesi gerektiğini vurgulamaktaydı. Dersim Kızılbaşlığı o dönemin siyasi bakış
açısıyla ayrıca; “Fazihâ-i Cahilâne” (cahilce çirkinlik), (BOA. Y.PRK. KOM. 7/59), “İtikad-ı
Batıla” (batıl inanç) (BOA. Y.A.RES. 51/9) ve “Tarik-i Gayr-i Meşru” (gayr-i meşru yol) (BOA.
Y.A.RES. 60/27) şeklinde nitelendirilmekteydi.
Dersim hakkında rapor kaleme alan Celal Bey; “Dersim’liler Bitlis, Van ve Erzurum
vilayetlerinde meskûn olan Şafi mezhebine bağlı Kürtlerle ne yaşadıkları coğrafyada ne de mezhep
itibariyle münasebetleri olmamaktadır. Dersim Kızılbaşları, Anadolu’nun doğusunda ki kısmi bir
bölgede meskûn olup, bir leke gibi ezelden şirret ve mazarratlarıyla mevcudiyetlerini muhafaza
etmişlerdir… Dersim’de cari olan akaid eskiden İran istilası dönemlerinde mevkilerine göre,
Kızılbaş, Şii ve Rafizi diye adlandırılırlar. Bunların önderleri olan dedelerin kendilerini peygamber
soyundan, yani sadattan olduklarını iddia etmektedirler…” gibi ifadelerle Dersim Kızılbaşlığını
kendi bakış açısına göre tanımlamakta ve değerlendirmektedir(BOA. İ.DH. 26/19.R./1324). Fazıl
Paşa ise layihasında Dersimliler için yukarıdaki tanımlamalara ilave olarak “Rafizi” ve “Ekrad-ı
Bed-Nihad” nitelemesini kullanarak; etrafa zarar verip yol kesen eşkıya güruhu olduklarını dile
getirmekteydi (BOA. İ.MMS. 68/3183. Lef.1, 3). Dersim Kızılbaşları hangi şekilde adlandırılırsa
adlandırılsın, merkezi iktidarın zihninde Dersim Kızılbaşlarının inançlarının Sünni İslam’a aykırı
olduğu düşüncesi hâkimdi. Osmanlı merkezi yönetimi hiçbir zaman Kızılbaşlığı resmî bir mezhep
veya kendine özgü bir inanç sistemi olarak tanımamıştır (Melikoff, 2007: 19).
Merkezi yönetimin uygulamaya koyduğu İslam birliği düşüncesinin, Sünni Türk veya
Kürtler açısından bir karşılığı olsa da Kızılbaş veya Yezidi gibi heretik gruplar açısından anlamlı
bir yönü yoktu. Bu açıdan meseleye bakıldığında ise Kızılbaş gruplar misyoner faaliyetlere karşı
daha savunmasız bir konumdaydı. Bunun önüne geçebilmenin yollarından birisi olarak merkezi
yönetim çözümü ya bu grupları Sünniliğe ısındırmak veya Sünniliği bu gruplar arasında yaymakta
buldu. Sünniliğin Kızılbaş grupların arasında nasıl yayılacağını takip edebilmek hususunda
birbirini tamamlayan hem yerel, hem de gelen siyasi argümanlar geliştirildi.
II. Abdulhamid idaresinin Dersim’deki Kızılbaş halkı dini açıdan ıslah edebilmek için
geliştirdiği önemli enstrümanlar; cami, mescit, tekke, mektep  ve medrese inşası, asker alımı,
Zazaca Kuran-ı Kerim dağıtılması(BOA. Y. PRK. BŞK.19/27), müftü, Nakşi ve Mevlevi
şeyhlerinin bölgede görevlendirilmesi ve başka yerlerden nüfus sevkinden ibarettir. Merkezi iktidar


“27 Haziran 1886 tarihli kayıtta Dersim Sancağı dâhilindeki rüştiye mekteplerinde eğitim gören talebe sayısı şöyledir:
Hozat 15, Çemişgezek 68, Peri 24, Pertek 35, Mazgirt 25 adettir. Diğer kazalarda bu okullar henüz inşa edilememiştir.
Zaten Çemişgezek, Peri ve Pertek tarafları ise Dış Dersim olarak kabul edilen ve ağırlıklı Sünni Türk, kısmen Kızılbaş
Türk ve Ermeni topluluklardan oluşmaktadır. İç Dersim’de okullaşma oranı yok denecek kadar azdır. Bu kısımda ise
Kızılbaş Kürt, kısmen Kızılbaş Türker’den oluşmakta ve bunlar devlete pek tabi olmayan gruplardır diye durum tasvir
edilmektedir” BOA. MF. MKT. 89/54.

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
Osmanlı İdaresinin Kızılbaşlığa Yönelik Tutumu (Dersim Sancağı Örneği) 221

hiçbir zaman bu okullara ve camilere Kızılbaş aşiretlerinin gitmesini sağlayamasa da , bunun için
ortaya konulan proje ve faaliyetler aynı zamanda Osmanlı terminolojisinde “Temdin-i Aşair” ya da
“Temeddün-i Aşair” olarak adlandırılan aşiretleri medenileştirme projesinin bir parçası şeklinde
geliştiği de görülür (BOA. MF. MKT. 519/20).
Bütün gayretlere rağmen Dersimin medenileştirmesi istenilen düzeyde sağlanamadı. Bunun
sebepleri arasında, güvenlik, dağınık iskân yapısı, askeri operasyonlar, feodal düzen ve buna bağlı
olarak ağa veya seyyidlerin denetimimdeki, topluluğun devletle olan irtibatının gevşek olması
söylenebilir. Örneğin, bölgedeki gençlerin çoğunluğu, okullara sadece askere gitmemek için kayıt
oldukları ve Sünnileşme korkusuyla bu okullara gitmedikleri belgelere yansımıştır(BOA, MF.
MKT. 848/: 62). Dersim’de önceden mevcut olan veya yeni açılacak okullara muallimlerle beraber,
bölgeye yakın yerlerden ulamanın, muallim alarak istihdamı düşünüldü. Ancak eğitim uzun vadeli
ve tedrici sonuçlar veren bir uygulamaydı. Okullaşmak, bunu finanse etmek, yetişmiş personeli
bölgede istihdam etmek ve halkıda ikna edip çocuklarını mekteplere çekebilmek çok kolay değildi.
Zaten bu alanda takip edilen politikalara bakıldığında büyük oranda başarı sağlanamamıştır.
Osmanlı merkezi yönetimi, XIX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren bu grupları tam
anlamıyla kendisine bağlı hale getirmek için sistemli programlarla eğitmen devlete dönüştü.
Halkını harekete geçiren ve nüfus edebilen bir devlete eğitim sisteminde endoktrinasyona açık bir
kitle olarak adlandırdığı her şeyi uygulamaya koydu. Bu uygulama itaati gerçekleştirme çabası
dâhilinde, okullarda onaylanan dini eğitim aracılığıyla yapılacağı umut edildi. Aynı zamanda
Hristiyan azınlıkların ve misyoner okullar gibi rakip eğitim sistemleri ve kurumlarıyla mücadele
etmeyi de hedefliyordu. Burada temel amaç itaatkâr, ancak aynı zamanda merkezin değerlerini
kendi değerleri olarak kabul edecek eğitimli bir nüfusun meydana getirilmesiydi. Diğer bir ifadeyle
eğitim sisteminde uygulanan bu politikadan beklenen, kendi halkları arasında aidiyet duygusunu
güçlendirmekti. İşte azda farklı etnik gruplar arasında devlete aidiyet duygusunu yerleştirmeyi bu
politikalar amaçlamıştır( (Deringil, 2014:122).
Burada üzerinde durulması gereken önemli bir husus ise Dersim’e göç nakli düşüncesidir.
Bazı araştırmacılar Dersim’in nüfus yapısının değiştirilmesi için göç nakli yapıldığını dair iddialar
ortaya atmışlardır. Ancak devletin bu politikayı hayata geçiremediği görülür. Merkezi iktidar,
Dersim bölgesine Nogay ve Çerkez muhacirlerinin yerleştirilmeyi planladı.  Bu maksatla, “26
Eylül 1862 tarihinde muhacirin komisyonu başkanlığından vilayetlere gönderilen yazıda
Malatya’da bulunan 210 hane Nogay muhacirinin Dersim, Erzurum ve Kürdistan’a iskânı
istenmektedir. Ancak ekilebilecek uygun arazi ve yerleşme bulunmadığı ve güvenlik meselelerinden
dolayı, bu muhacirler Dersime yerleştirilememiştir. Bunun üzerine, bu 210 hane, 993 kişi diğer
vilayetler arasında taksim edilmiştir” (BOA. MV. 28/12).
Bu dönem Osmanlı’nın muhacir iskânındaki uygulamalara bakıldığında, müsait olan
topraklara hem Balkanlar’dan hem de Kafkasya’dan gelen nüfus iskân ediliyordu. Diğer taraftan,
bu durum sadece Dersim’e yönelik bir uygulama değildi. Ayrıca muhacirler, hem ziraat ve hem de
zanaatta mahir olduklarından, yerleştikleri bölgelere hem nüfus hem de üretim açısından katma
değer sağlamaktaydılar. Neticede, Dersim’e muhacir iskânı hiçbir dönem yapılamadı. Ancak Sivas,


Şakir Paşa ve Zeki Paşa raporlarında; “…çocuklar mektebe alınıp, cazip kılınmak için okuyan çocuklara ekmek ve
kıyafet verilmeli, parasız Kur’an-ı Kerim dağıtılması, Şafi olan Kürtler arasından seçilen Nakşibendi şeyhleri, Dersim
kıtasına gönderilmeli ve tekkeler tesis edilerek, Kızılbaş halkın Sünnileştirme faaliyetlerine hız verilmelidir. Fakat
Nakşibendi şeyhlerinin devlet tarafından gönderildiği öğrenildiği takdirde ters tepeceğinden, bunların görevli olduklarını
gizlemeleri ve kendi rızalarıyla buralara geldiklerini halka telkin etmeleri….” BOA. ŞD.13/2693.

8 Mayıs 1892 tarihli (hafiye raporu) “…Lazistan ve Rumeli muhacirlerinden 10 bin nüfusun Dersim’in muhtelif
yerlerine iskânı , cami ve mescit ve mektep inşası….” BOA. İ.DH. 1275/100278. Lef. 2. Ayrıca bkz. A.MKT.
NZD.412/3; MV. 28/12( 4 Ekim 1887).
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
222 Abdulkadir GÜL

Erzincan, Erzurum ve Harput gibi çevre yerlere farklı zamanlarda, muhacir iskânı gerçekleştirildi.
Ayrıca, iskânı planlanan bu muhacir nüfus, (993 kişinin 1/3 Dersim’e yerleştirilmek istenmiştir)
Dersim Sancağına iskân edilmiş olsa bile, ne demografik yapıyı değiştirebilecek ve ne de asimile
edecek bir yoğunlukta değildi (BOA. A.MKT. NZD.412/3).
Diğer taraftan merkezi yönetim Dersimlileri askere almak gayreti içerisinde iken, Dersimli
aşiretlerin Hamidiye Alaylarına katılma taleplerini uygun bulmadı.  Ayrıca Dersim’den celp
edilecek askerlerden oluşan bir sınıf oluşturulmaması ve bunların değişik birliklere dağıtılması
uygun görüldü. Kayıtlarda Dersim’deki Kızılbaşların yavaş yavaş ama kesinlikle askerlik
mükellefiyetine alıştırılmaları gerektiği de ifade edilmektedir (BOA. Y.PRK. AZJ. 33/70). Nihayet
Dersim Kızılbaşların çoğunu redif taburlarında istihdam etmenin en doğru yöntem olacağını
düşünüldü. Buna göre, aşiretlerden azar azar gruplar halinde asker alınacak ve bunlar
memleketlerinden başka bir yerde bir ay eğitime tabi tutulacaklardır. Bir ay biter bitmez hemen
diğer gruplar alınacak ve bu şekilde askerliğe karşı tavırları yavaş yavaş değiştirilecektir. Bu
sayede Sünniliğe alıştırılacaklar ve devlete düzenine uyumlu hale getirileceklerdir (BOA. A.MKT.
MHM. 443/64).
Bu dönem merkezi iktidarın hayata geçirmeye çalıştığı idari düzenlemeler, göçmen
politikaları, bayındırlık ve imar faaliyetleri gibi Kızılbaşların Sünnileştirilmesi politikaları, dar
bölgeli sadece bir grubu hedef alan uygulamalar değildi. Merkezi iktidar, dünyada yaşanan siyasi
gelişmeleri hesaba katarak, hem üst pencereden ve hem de yerel gerçekleri de göz ardı etmeden
politikalar geliştirilmiştir. Esasen, Fırka-i Islahiye kavramı oldukça geniş anlamları ifade
etmektedir. Uygulamaya konulan bu siyaset, yalnızca bir bölgeyi kapsamadığı gibi yine yalnızca
Çukur-ova’daki aşiretlerin yerleşik hayata geçirilmesi değil, Kızılbaş ve Yezidilerin gibi grupların
ıslah edilmesi, Sünnileştirilmesi anlamına gelen çok geniş bir sosyal, siyasi ve iktisadi yelpazeyi
tanımlamaktaydı. Bu uygulamaların bir parçası olarak, merkezi düzene Kızılbaş, Dürzi ve Yezidi
gibi grupların entegre edilmesini gerçekleştirmeyi de hedeflemekteydi. Marjinal grupların
imparatorluk toprakları olan Musul, Dersim, Hakkâri, Çukur-ova, Antakya, Bağdat ve Basra’da
yaygın olarak meskûn olmaları, Fırka-i Islahiye uygulamalarının çok geniş bir alana yayılmasına
zemin hazırlamıştır (BOA. A. MKT. MHM. 432/75; 432/75).
Dersim’de uygulamaya konulan Fırka-i Islahiye uygulamalarından beklenen “aşiretlerin
ıslahı”, “merkezileşmek”, “mükellefiyetlerin toplanması” ve “Kızılbaşların Sünnileştirilmesi”
şeklindeydi. Ancak planlanan bu politikaların Dersim ayağının hayata geçirilmesinde büyük oranda
başarısız olunmuştur. Bu durum bölgede işleri daha da büyük bir çıkmaza soktu. Dersim’deki
Kızılbaş aşiretlerin daha da güçlenerek, bütünüyle düzen dışına çıkmasına ve hükümete karşı
tamamen güvensiz hale gelmesine sebep oldu. Hatta bir taraftan devletin Sünnileştirme gayretleri,
diğer taraftan Hıristiyan misyonerlerin bölgedeki faaliyetleri arasında kalan halk, daha fazla
radikalleşti. Bu durum Dersim’deki yerel güçlerin değirmenine su taşıdı. Kureyşanlı, Şeyh Hasanlı
ve Balabanlı gibi aşiret reislerinin uhdesinde bulunan hem dini hem de dünyevi liderlikler daha da
pekişti. Dersim aşiret mensupları, bu liderlerin kucağına itilerek, feodal düzen iyice derinleşmesine


Dersim’in ileri gelen aşiret ağaları, teşkil edilen Hamidiye Alaylarına kendilerinin de alınmasını talep etmektedirler. Bu
aşiretlerin başında Ferhat uşağı aşireti reisi ve meclis-i idare azası Diyap Ağa gelmektedir. Diyap Ağa başkanlığında,
birçok aşiret reisinin bu teklifleri geri çevrilse de, isteklerini yeniledikleri görülür. Hatta bölgedeki diğer aşiret ağalarının
dâhil olduğu ve müşterek kaleme aldıkları arz ’da “şu an kadar kendilerine verilen her türlü görevleri yerlerine
getirdikleri ve bundan dolayı kendilerinin taltif edildiklerini beyan ederek, kendi aşiretlerinden oluşan bir Hamidiye
Alayı’nın kurulmasını talep etmişlerdir. Ancak 4. Ordu müşirliği, Dersim mutasarrıflığı ve Mamuratül-aziz valiliği ve
Dersaadet arasında bu hususta yazışmalar olmuş ve nihayetinde Dersim Kürtlerinin Hamidiye Alaylarına alınıp
alınmamaları hususunda fayda ve menfi yönleri düşünülerek, bu talep kabul edilmemiştir. Dersim Kürtleri ise Yezidi
gruplarla kendilerinin aynı kefeye konmamasını ısrarla dile getirmişlerdir” BOA. Y.MTV. 61/18.

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
Osmanlı İdaresinin Kızılbaşlığa Yönelik Tutumu (Dersim Sancağı Örneği) 223

imkân verildi. Yaşanan bu siyasi gelişmeler, Dersim’deki bu yerel güçleri, sığınılacak, inanılacak
ve dış tehditlerde birlikte hareket edilecek bir kapı noktasına soktu.
Merkezi iktidar, yaşanan bütün bu olumsuzluklara rağmen, idari açıdan Dersime hâkim
olmak siyasetini güttü. Dersim aşiretleri, XIX yüzyıla kadar Osmanlı İmparatorluğu’nun neredeyse
biçimsel bir tebaası olarak, devletin siyasi ve idari nüfuzunun büyük oranda dışında kaldılar. Ancak
söz konusu yüzyıl boyunca, modern bir iktidar rejiminin tesis edilme sürecinin bir ürünü olarak,
merkezi idarenin, hâkimiyeti altında yaşayan topluluklara ve onların sahip olduğu kaynaklara daha
fazla nüfuz edebilmek arzusundaydı. Bunu yapabilmek için devreye soktuğu araç, pratik ve
yönetim teknolojileri, daha önce devletin etki alanından belirli bir derece uzak kalmayı başaran
Dersim aşiret düzenini derinden etkilendi (BOA. İ.DH. 501/34074; DH. MKT.1918/23). Bu
politikalar sayesinde, Dersim’de uzun yıllar kendi özel hususiyetlerine göre şekillenmiş idari,
sosyal ve ekonomik düzen bir daha eski halini almayacak şekilde bozuldu. Bozulan bu siyasal ve
toplumsal denge ile birlikte aşiretler arasında bitmez tükenmez hâkimiyet mücadeleleri ve bunun
doğal bir sonucu olarak aralarında kan davaları ve çatışmaların ortaya çıkmasına sebep oldu (BOA.
BEO. 2704/202756; A.MKT. MHM.9/10; İ.MSM. 70/2035). Aşiretler arasında hızlanan çatışma ve
kargaşanın yarattığı güvensizlik ortamı, bu kaotik durumu aşmak üzere arabulucu bir mekanizma
olan dini ve dinin yerel düzeydeki dede ve seyyid gibi dini liderlerin durumunu daha da ayrıcalıklı
hale getirdi (Burinessen, 2006: 273). Böylece zaten Dersim’de etkin olan ve kendilerini
peygamber soyundan geldiklerini söyleyen bu zümre, daha güçlü bir rol oynamaya başladı (BOA.
Y.EE.131/32).
Bu kaotik ortam içerisinde, Yezidiler gibi Dersim Kızılbaşları da, II. Abdulhamid idaresi
tarafından marjinal ve ıslah edilmesi gereken gruplar olarak telakki edilmekteydi. Bu münasebetle,
eğitim veya şiddet yoluyla Sünnileştirme çabası imparatorluktaki çeşitli İslam gruplarını tek tip ve
bütünleşmiş bir zemin üzerine oturtma isteğinden kaynaklanıyordu. Çünkü özellikle bu marjinal
toplulukları kendi etki alanlarına almak için emperyalist devletlerin yoğun gayretleri vardı. Hatta
Dersim Kızılbaşları üzerinde Ruslar ve Almanlar karşı karşıya gelmişlerdi(BOA. Y.PRK. UM.
30/85). Diğer taraftan büyük topraklar kaybetmiş, İslam topraklarından yoğun göçler alan devlet,
elinde kalan topraklara tam hâkim olabilmek için, hangi etnik, dini veya mezhepten olursa olsun
halkı, padişah veya devlet etrafında toparlamak asıl hedefti. Diğer taraftan çeşitli emperyal güçler
tarafından desteklenen Ermeni milliyetçiliğine karşı, II. Abdulhamid’in Osmanlı halklarını
Müslüman birliği potasında eritme amacının kendi içerisinde bir tutarlılığını göstermektedir
(Gölbaşı, 2009: 87-147).
Hülasa, bu maksatla merkezi iktidara bağlanmış, güvenilir, belirli bir dereceye kadar
eğitilmiş ve yine merkezi idarenin amaçları doğrultusunda mobilize edilebilir bir nüfus oluşturmak
II. Abdulhamid ve daha sonra İttihat ve Terakki yönetiminin bir hedefiydi. Farklı mezheplere bağlı
Müslüman gruplar arasında, emperyal güçlere karşı ideolojik bir savunma hattı olarak, Sünnilik
etrafında birleşmek tek çıkar yoldu. Bu münasebetle merkezi iktidarın İslam yorumunu
paylaşmayan, Dersim Kızılbaşları gibi marjinal toplulukların, merkeze entegrasyonu için uzun
mesailerden sonra uygulamaya konulan siyaset, “tashîh-i itikad” ve “tasfiye-i ezhan” temelinde
şekillenmiş ve bir İslami propaganda yöntemi olmuştur. Toplumsal meseleler hakkında
uygulamaya konulan politikalar hemen sonuç veren uygulamalardan ziyade uzun dilimi içerisinde
sonuçlarının alınması umut edilmiştir.
XIX. yüzyılda Dersime yönelik Protestanlık faaliyetleri oldukça yoğundu. Kızılbaşlara
yönelik Cizvit papazları ve Protestan misyonerlerinin çalışmaları hususunda raporlar kaleme
alınmıştı. Nusret Paşa’nın hazırladığı layihaya göre; “..Dersim’de Protestan misyonerlerinin çok
etkindi ve bu münasebetle birçok cahil Müslümanın Protestan olmaktaydı. Ayrıca bölgenin
teftişinin iyi yapılması ve halkın eğitilmesini zorunluydu…” (BOA. Y.PRK. BŞK. 19/27.Lef.1)

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
224 Abdulkadir GÜL

şeklinde durum tespitinde bulunmaktadır. Zeki Paşa ise raporunda; “...Dersim’de eğitime ağırlık
verilmesi gerektiğini, önceleri Şia mezhebine yakın olan Dersim Kızılbaşlarının şimdilerde
Protestanlık mezhebi gibi bazı inanışlara eğilim göstermekte olduklarını…” ifade etmektedir
(BOA. ŞD. 132693).
Protestan misyonerler ile Kızılbaş ve Yezidi topluluklar arasındaki ilişki, her ne kadar
misyonerleri sevindirecek şekilde sonuçlanmasa da,( Kıeser, 2013: 448; Kılıç, 2011:285-296) II.
Abdulhamid idaresinin endişelenmesine yol açacak kadar ciddi bir meseleydi. Misyonerler, başta
Kızılbaşlar ve Yezidiler olmak üzere, Osmanlı idaresinin Sünni karakteriyle uyuşmazlık içinde olan
çeşitli kesimlerle sıkı ilişkiler geliştirmeye başladıkça, merkezi iktidar bu faaliyetleri devletin
geleceği açısından sakıncalı görmekle beraber, otoritesine karşı bir tehlike olarak düşündü ve
bunda da haklıydı (BOA. Y.PRK. UM. 28/70).
Şöyle ki: bu misyonerlerin ilk işlerinin toplumu tanımak, imparatorlukta konuşulan Türkçe,
Kürtçe Arapça ve Ermenice dillerini öğrenmekle işe başladılar. Ayrıca faaliyet gösterdikleri
toplulukların inanç, örf, adet ve sosyal kodlarına dair incelemelerde bulundular. Misyonerler, çok
uluslu bu imparatorlukta gerçek ilişkiyi kimlerle kurabileceklerini keşfetmeye çalışırken, bunun
ilkin umdukları gibi Müslümanlar olmayacağını, ülkede ancak azınlıklar ardından ise Müslüman
marjinal gruplar olduğunu gördüler(Akgün, 1999: 44-56).
Diğer taraftan misyonerler bu topraklarda tutunabilmek için önce Hristiyanlığın çeşitli
mezheplerine bağlı kitleler, sonra marjinal gruplar, daha sonrada Sünni gruplar üzerinde
faaliyetlerini artırmakta ve çeşitli gruplarla ünsiyet kurmaktaydılar (Deringil, 1998: 68-72).
Örneğin; Kıeser, eserinde Yezidilerle ancak 1870’lerden itibaren ilişkiye geçildiğini; lakin bu
ilişkinin Kızılbaşlarla kurdukları kadar heyecan verici bir dinamiğe sahip olamadığını söyler. Bu
durum bize misyonerlerin Kızılbaşlar üzerinde nasıl faaliyet gösterdiklerine dair bir atıf olabilir
(Kıeser, 2013:108).
Misyonerler oldukça profesyonel davranmaktaydılar. Misyonerler faaliyetlerinde
Dersim’in sosyal ve siyasi durumunu göz önüne alarak, farklı stratejiler geliştirme yoluna gittiler.
Dersim’de okul ve sağlık kuruluşlarını açmaktan ziyade, aşiretlerin devletle olan problemlerini
kaşıyarak, menfaat sağlamaya çalıştılar. Aşiret ağalarına parasal yardımlar yapılarak kendilerine
bağlamaya gayret gösterdiler. Kanımca, bazı aşiret liderleri ise bölgede yaşanan güvenlik
meselelerini uluslararası bir boyuta taşımak gayesiyle, münferitte olsa Protestanlığı kabul ettiler.
Ancak din değiştiren aşiret reislerinin, büyük devletlerden istediklerini bulamadıklarında, bir
kısmının tekrar eski inanışlarına geri döndüklerini de takip etmekteyiz(BOA. A.MKT. NZD.
406/79 vb).
Diğer bir ifadeyle bu tarz din değiştirmelerin büyük bir kısmı siyasi manevralar şeklinde
algılanmalıdır. Örneğin; Çemişgezek’te bir Kızılbaş aşiretin reisinin, artık Protestan olduğunu
beyan etmesi, misyonerler arasında hem şaşkınlıkla, hem de cesaret verici olarak karşılandı. Çünkü
hiçbir misyonerin etki etmediği bu Kızılbaş lideri, kendisini Protestan olarak tanıtması ve bu
konudaki iddiasını inatçı bir şekilde sürdürmesi, misyonerlerin Kızılbaşlar içinde çalışmasını istekli
kılıyordu. Ayrıca misyonerlerin bu topraklarda ilk hedefi olan Müslümanları Protestanlaştırma
fikri, belki de Müslüman olarak kabul gören bu gurup ile tekrar başlayacağı düşüncesini
pekiştiriyordu. Misyonerlerin Dersim’deki doğal müttefiklerinin ise Ermenilerdi. Çemişgezek’teki
Kızılbaş aşiret liderlerinden, “Ali Gakko” gibi Dersimliler Protestanlık hareketini, komşuları olan
Ermenilerden öğrenmişti (Öney, 2014: 99-121). Ayrıca bu şekilde Hristiyan olan bazı aşiret
grupları, askerlik hizmetinden muaf olabileceklerini umdular ancak İstanbul’a yapıkları
müracaatlar kabul edilmedi. Şakir Paşanın raporunda din değiştirenlerin; doğum, ölüm ve evlilik
gibi hususlarda resmi kayıtlar yaptırmadıkları, cenazelerini dahi Ermeni mezarlıklarına defin

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
Osmanlı İdaresinin Kızılbaşlığa Yönelik Tutumu (Dersim Sancağı Örneği) 225

ettikleri ve çocuklara Hristiyan isimler vermek şeklinde değişik entrikalara da başvurduklarını

belirtmektedir(BOA. Y.EE 24/337).
Dersim yöresi bu dönem, İngiliz, Amerikalı, Alman ve Rus misyonerlerin ve bunların yerli
işbirlikçilerin mücadelesine de sahne oldu. Misyonerler ve bunların hamisi olan devletlere karşı,
özellikle II. Abdulhamid büyük bir mücadeleye girdi. Kızılbaşların kendilerine daha yakın
olduğunu düşünen misyonerler faaliyetlerine hız kesmeden tutkuyla devam ettiler. Fakat dönemin
siyasi durumu ve uygulamaya konulan Sünnileştirme politikası, misyonerlerin geri çekilmesinde
önemli rol oynadı(BOA. Y.PRK. ASK. 51/37. Lef.1, 2 vb). Osmanlı Devletinin varlığına yönelik
tehditlerden hiç biri, uzun vadede misyonerlerin faaliyetlerinden daha tehlikeli olmadı. Asker,
diplomat, tüccarların yarattığı tehdidin yaşanan zamanla ve yerle ilgisi vardı. Misyonerler ise
okulların aracılığıyla gelecek için büyük bir tehdit oluşturuyordu. Yukarıda da ifade edildiği gibi
işte bu tehditten dolayı marjinal unsurların Sünniliğe yaklaştırmak veya mümkünse Sünnileştirmek
çabaları, misyonerlerin varlığı ve faaliyetlerine bir tepki olarak tasarlanmıştır(Deringil, 2014:127).
Neticede, Dersim’deki bu toplumsal yapının kodları Osmanlı dönemi uygulamalarıyla
başlayan ve Cumhuriyet’in rejiminin getirdiği yeni uygulamalar ile zaman içerisinde hızlı bir
değişim geçirdi. Ayrıca şu hususu da ifade etmek gerekiyor ki, Dersim Kızılbaşlığına yönelik
misyoner çalışmaların Osmanlıyla birlikte artık sonlandığını söylemek mümkün değildir. İster
Dersim’de meskûn, isterse Avrupa’nın muhtelif devletlerine bir vesileyle göçmüş ve oralarda
yaşayanlar üzerinde, misyoner çalışmaların varlığından haberdarız. Ali’siz Alevilik ve nihayetinde
bu insanları köklerinden kopararak Hristiyanlaştırma gayretlerinin netice vermediğini de
söyleyemeyiz.
SONUÇ
XVI. yüzyılda Dersim bölgesini içerisine alan Çemişgezek Sancağında meskûn olanların
büyük kısmı Türkmenlerden oluşmaktadır. Bu yüzyılın sonlarında Malatya ve Gerger’den gelen
Zaza Kızılbaş zümreler, bölgenin demografik yapısını derinden etkilemiştir. Bölge meskûnları,
devletin derin ve keskin şekilde Sünni ideoloji eksenine kaymasından dolayı çatışma kaçınılmaz bir
hal aldı. Bu dönem Dersim bölgesindeki Kızılbaşlar; güvenlik ve gizlilik gerekçeleriyle zaten zorlu
coğrafyanın en ücra köşelerine kadar iskân birimleri kurdular. Uzun yıllar denetimden uzak,
mükellefiyetlerini yerine getirmeyen ve eşkıyalığı bir yaşam biçimi olarak benimsemiş bir topluluk
haline dönüştükleri görülür. Devamlı askeri operasyonlara maruz kalan, giderek radikalleşen,
ötekileşen nihayet siyasallaşan bir topluluk haline geldiler. Yaşanan bu siyasal gelişmelere ilave
olarak bölgenin sosyal ve iktisadi vaziyeti feodal yapının oluşmasına zemin hazırladı. Feodal
yapıdaki en önemli aktörler ağa ve dedeler olmuştur. Hatta bazı aşiretlerin liderleri hem ağa hem de
dede şeklinde dünyevi ve dini liderliklerini şahıslarında toplamışlardır. Özellikle dedeler son
dönemlere kadar bu yapının en güçlü aktörü oldular. Bunlar toplumda Kızılbaş öğretisinin
temsilcisi, inanç mensuplarını denetleyen bir figür olarak işlev gördüler.
Büyük toprak kayıpları yaşayan devlet, modernleşme dönemiyle birlikte, tebaasını daha
sıkı kontrol edebilmek, yönetebilmek, yerel güçlerin etkinliğini kırmak, insan kaynaklarını en
verimli şekilde kullanmak, erkini imparatorluğun her tarafında tam anlamıyla hissettirebilmek
gayreti içerisine girdi. Bu dönemde yaşanan köklü değişim ve dönüşüm bir plan dâhilinde
yürütüldü. Taşrada yapılacak ıslahatların nelerden ibaret olması gerektiği ve nasıl hayata
geçirilmesi hususunda raporlar kaleme alındı. İşte bu dönem Dersim Sancağının ıslahı için onlarca
rapor hazırlatıldı. Raporlara göre: imar, ulaşım, haberleşme, eğitim ve idari yapıda köklü
düzenlemeler gidilmesine karar verildi. Bu raporların çözüm önerileri bir bütünün parçaları
şeklinde olduğu görülür. Bu raporların çözüm önerilerinden biriside Dersim Kızılbaşlarının
Sünnileştirilmesi düşüncesiydi. Aslında XIX. yüzyılın sonlarında dahi, merkezi iktidarın
Kızılbaşları Sünnileştirmek gibi bir endişesi yoktu. Kanımca bu uygulamalar, reel siyaset ve devlet

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
226 Abdulkadir GÜL

yönetim pratikleri içerisinde yer alan bir uygulama değildi. Ancak devletin zayıfladığı ve kendisini
güçsüz hissettiği bu yüzyılda, Müslüman topluluk içeresindeki marjinal grupları büyük devletlerin
insafına bırakmamak ve iç bir tehdit olan Ermeniler ile Kızılbaş, Yezidi gruplarının ittifak
yapmalarının önüne geçmek arzusundan da kaynaklanmaktaydı.
Ancak bölgeye yönelik Protestan misyonerlerinin çalışmaları, bu politikayı zorunlu
kılıyordu. Diğer taraftan Dersimdeki Kızılbaşlık ile geri kalmışlık ve eşkıyalıkla ilişkilendirilmiştir.
Hatta bundan dolayı Kızılbaşlar “ahali-i gayr-i mutia” şeklinde tanımlanmışlardır.
Sünnileştirilmek, medenileştirmek, ehlileştirilmek, uyumlu hale getirilmek gibi bir sonucu ve
misyonu temsil etmekteydi.
Sünnileştirmenin en önemli ayağı ise eğitimdi. Dersim’de halka eğitim vermek için tesis
edilen okullar aslında tıpkı medreseler gibi Sünni bir ideolojinin temsilcisi şeklinde hareket etmiş
ve diğer taraftan bölge halkıda bu kurumların niyetini böyle algılamıştır. Bu algıdan olsa gerek
yöre halkı okullara fazla rağbet göstermemiştir. Açılan okullara öğrenciler Sünnileşiriz korkusuyla
gitmediler. Diğer taraftan bölgede 100 kişiden oluşan Zaza’ca eğitim veren bir muallim okulunun
yapımı planlanmıştır. Ancak hayata geçirilememiştir. Zazaca bedava Kuran-ı Kerim dağıtılmıştır.
Bölgenin örf adet ve dilini bilen Nakşi ve Mevlevi şeyhleri bölgede faaliyet göstermiş ise de
istenilen sonuç alınamamıştır. Dışarıdan Sünni nüfus nakli planlanmış ise bir sonuç vermemiştir.
Bölgeden asker alınarak farklı yerlere dağıtılıp eğitilmek istenmiştir. Ancak uygulamada çok
başarılı olunamamıştır. Diğer taraftan bölge insanının, devlet memurları olmaları hususundaki
gayretler ise oldukça sınırlı kalmıştır. Şunu belirtmek gerekmektedir ki, Dersim’de yürütülen, imar,
haberleşme, ulaşım, idari yapı ve eğitim gibi birçok faaliyeti bir bütünün parçaları olarak görmek
gerekir. Bu yatırımlar sayesinde merkezi yönetim, bölgeyi medenileştirmek ile Sünnileştirmeyi
aynı eksende değerlendirmiştir.
Bu dönem imparatorluk genelinde sıkı takip edilen Sünni İslam politikalarının Sünni Türk,
Kürt, Gürcü, Arap, Arnavut vb gruplar için bir karşılığı vardı. Ancak diğer heretik gruplarda
olduğu gibi Dersim Kızılbaşları için bu siyasetin bir karşılığı yoktu. Bilakis bu süreçte Dersim
Kızılbaşları daha fazla muhafazakârlaşmış, sımsıkı inançlarına bağlanmışlar ve bu noktasında
büyük bir direnç oluşturmuşlardır. Hatta bu duruştan dolayı, devletin Dersime yönelik yapmak
istediği birçok ıslahat ve yeniliklere ön yargılı bakmışlardır. Yol yapımı, ulaşım, haberleşme vb
kendilerinin denetime girmeleri anlamına geldiğinden büyük oranda karşı çıkmışlardır. İdari
yapıdaki düzenlemeler, sosyal yapıyı yani feodal düzeni etkileyeceğinden, yerel güçlerin etkinliği
kıracağından bu tarz yeniliklere de ön yargılı bakmışlardır. Hatta devletin bu tarz ıslahat gayretleri
bölgede 1845’den sonra büyük isyanlarla karşılık buldu. Bu durum Cumhuriyetin ilk yarısına kadar
devam etti. Dersim yöresinde uygulamaya konulan Sünnileştirme politikalarına en büyük darbeyi
vuran, bölgeye yönelik dar veya geniş kapsamlı güvenlik gerekçeleriyle yapılan askeri
operasyonlar olmuştur. Bu durum devlet ile yöre insanı arasında kısmen sağlanan güven ortamını
yıkmakta, Sünnileştirme gayretlerini geçersiz bırakmaktan başkada bir işe yaramamakta ve bütün
kazanımları boşa çıkarmaktaydı. Diğer tarafta aşiretlerin sürgün edilmesi veya elebaşlarının
öldürülmesi ise işin içinden çıkılmaz bir hale sokmaktaydı.
Aslında burada ilginç olan durum, çok uzun dönemler eğitimden yoksun Dersimli
Kızılbaşlara yönelik devletin takip ettiği faaliyetlerle misyonerlerin faaliyetleri arasında büyük
benzerliklerin olmasıydı. Ayrıca bu faaliyetler sonuçları itibariyle de büyük benzerlikler gösterir,
iki grupta Dersim özelinde istenilen sonucu ulaşamamış ve başarısız olmuşlardır. Bölgede
Protestan misyonerin büyük gayretlerine rağmen, başarıları oldukça düşük düzeyde kalmıştır.
Münferit din değiştirmeler görülmektedir. Kanımca din değiştirmelere etki eden husus ise yaşanan
çatışmaları, bu şekilde azınlık statüsüne girerek uluslararası bir boyuta taşıma gayretinden ileri
gelmiştir. Ancak bu siyasetin de bir sonuç vermemesinden ötürü, Protestanlığı kabul edenlerin bir

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
Osmanlı İdaresinin Kızılbaşlığa Yönelik Tutumu (Dersim Sancağı Örneği) 227

bölümü tekrar Kızılbaşlığa geri dönüş yapmışlardır. Hülasa Dersim Kızılbaşları kendi sosyal,
ekonomik ve siyasi argümanları içeresinde, yüzyıllar boyunca şekillenmiş bir topluluk olarak hem
devletin Sünnileştirme politikaları hem de Protestanların Hristiyanlaştırma gayretlerine karşı
oldukça direnç göstermişlerdir. Her iki faaliyetin neticeleri bölgede oldukça düşük düzeyde
kalmıştır.
Bu çalışma; “Osmanlı Devleti Dönemi Dersimin Sosyal ve İktisadi Yapısı” adlı proje
Erzincan Üniversitesi BAP Koordinatörlüğü (SOS-A020215-0118) tarafından desteklenmiştir.

KAYNAKÇA
1.Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tasnifleri. (BOA.) İstanbul.
A.MKT. MHM.:Mektubî Mühime Kalemi.
BEO. :Bâb-ı Alî Evrâk Odası.
C.DH. :Cevdet Dâhiliye.
DH. MKT. :Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi.
İ.DH. :İradeler Dâhiliye.
İ.MMS. :İradeler Meclis-i Mahsûs.
MV. :Meclis-i Vükela Mazbataları.
MVL. :Meclis-i Vala.
NFS.d. :Nüfus Defteri.
ŞD. :Şura-i Devlet.
TD. :Tapu Tahrir Defteri.
Y.EE. :Yıldız Esas Evrak.
Y.PRK. AZJ. :Yıldız Perakende Evrakı Mabeyn Başkitabet Dairesi Marûzat.
Y.PRK. BŞK. :Yıldız Perakende Evrakı Mabeyn Başkitabet Dairesi Marûzatı.
Y.A.RES. :Yıldız Resmi Marûzat.
Y.PRK. UM. :Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı.
Y.PRK. SGE. : Yıldız Perakende Mabeyn Erkânı ve Saray Görevlileri Maruzatı.

2.Araştırma ve İnceleme Eserler

AKGÜN, Seçil, “19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda SosyoKültürel Etkilerin Amerikan
Boyutu”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar, (I.
Uluslararası Tarih Kongresi), İstanbul 1999.
AKKUŞ, Mustafa, “Anadolu Selçuklu Devletinin Yıkılmasında Kalenderi Grupların Rolü”,
Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic Volume 9/7 Summer 2014, p. 117-134, ANKARA-TURKEY. Doi Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7364 .
BURİNESSEN, Martin, Ağa, Şeyh ve Devlet, (çev: Sabiha Banu Yalkut), İstanbul 2006.

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015
228 Abdulkadir GÜL

DENİZ, Ahmet, “Sosyo-Ekonomik Boyutunda Osmanlı Himayesinde Yaşayan Ermenilerle

Etkileşimler”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic Volume 9/7 Summer 2014, p. 261-288, ANKARA-
TURKEY. Doi Number :http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7062 .
DERİNGİL, Selim, The Well Protected Domains. Ideology and the Legitimation of Power in the
Otoman Empire, 1876-1908, London 1998.
DERİNGİL, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II.Abdulhamid Dönemi (1876-1909), İstanbul
2014.
GÖLBAŞI, Edip, “Heretik” Aşiretler ve II. Abdülhamid Rejimi: Zorunlu Askerlik Meselesi ve
İhtida Siyaseti odağında Yezidiler ve Osmanlı İdaresi”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar,
Sayı 9, Güz 2009.
GÜL, Abdulkadir, “Dersim Bölgesindeki Feodal Yapı Hakkında Bazı Değerlendirmeler
(Osmanlı’dan Cumhuriyet’e)”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 7,
Aralık 2014.
GÜL, Abdulkadir, Dersimdeki Osmanlı, İstanbul 2015.
GÜL, Abdulkadir-ÖZDEMİR, Ali Rıza, Dersimliler Ermeni mi? XVI. Yüzyıldan XX. Yüzyıla
Dersim’in Nüfus Coğrafyası, İstanbul 2014.
GÜNDÜZ, Tufan, Son Kızılbaş Şah İsmail, İstanbul 2013.
İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), (çev: Ruşen Sezer), İstanbul
2006.
KIESER, Hans-Lukas, Iskalanmış Barış, Doğu Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet
1839-1938, İstanbul 2010.
KILIÇ, Sami, “Yezidilik ve Yezidilikte Harrani İzleri”, Turkish Studies - International Periodical
For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011,
p. 285-296 TURKEY. Doi Number :http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2635.
MELIKOFF, Irene, “Bektaşilik-Kızılbaşlık: Tarihsel Bölünme ve Sonuçları”, Alevi Kimliği, (çev:
Bilge Kurt Torun-Hayati Torun), İstanbul 2010.
MELIKOFF, Irene, Kırklar’ın Cemi’nde, (çev: Turan Alptekin), İstanbul 2007.
OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfilik: Kalenderiler (XIV-XVII.
Yüzyıllar), Ankara 1992.
OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, 15-17. Yüzyıllar, İstanbul
2013.
ORTAYLI, İlber, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Ankara 2007.
ÖNEY, Celal, “Amerikan Board, Dersim Alevileri ve Sultan II. Abdulhamit”, 2. Uluslararası
Tunceli(Dersim) Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Tunceli 2014.

Citation Information/Kaynakça Bilgisi

GÜL, A., (2015). “Osmanlı İdaresinin Kızılbaşlığa Yönelik Tutumu (Dersim Sancağı Örneği) /
Ottoman Administration’s Position Against The Qizilbash (Dersim Sanjac Example)”,
TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Şefik Yaşar Armağanı), Volume 10/9
Summer 2015, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8256, p. 213-228.

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/9 Summer 2015