Sicill-i Ahvl Kaytlarna Gre II.

Abdlhamid
Dnemi Osmanl Brokrasisinde Yahudi
Memurlar
According to Sicil-i hval Registers, Jewish Officials in
the Ottoman Bureaucracy during the Period of
Abdulhamid II
Musa Kl*
zet
Tanzimat dnemiyle birlikte Gayrimslimlerin devlet hizmetine
kabullerinin nndeki engeller kaldrlmaya balanmtr. zellikle
brokratik reformlar ve Osmanlcln bir devlet politikas olarak
benimsenmesi imparatorluk brokrasisinin kaplarn Gayrimslimlere
at. Bylece gemie gre daha fazla Gayrimslim devlet hizmetine
kabul edilmitir. Fakat II. Abdlhamid dnemine kadar Yahudiler bu
sreten yeterince yararlanamadlar. Sicil-i Ahval kaytlar, II.
Abdlhamid zamannda Osmanl brokrasisinde grev alan Yahudi
memurlar tespit edebilmemizi salar. Yine bu kaytlar sayesinde Yahudi
memurlarn doum yerleri, eitim durumlar ve brokratik kariyerleri
hakknda bilgi sahibi olabilmekteyiz. Bu sayede, Tanzimat dneminin
balangcnda Yahudilerin Osmanl brokrasisine kabul edilme
frsatndan yeterince yararlanamamalarnn nedenlerini belirlemek
mmkndr.

Anahtar Kelimeler: Yahudi, Gayrimslim, II.Abdlhamid,

Brokrasi, Tanzimat.

Abstract
With the era of Tanzimat, the obstacles which prevented the
acceptance of the non-Muslims to the bureaucratical body of the state
had been started to throw away. Especially the bureaucratic reforms and
the acceptance of Ottomanism as a state policy provided to welcome of
the non-Muslims to the imperial bureaucracy. Thus, more non-Muslims
* Ar. Gr. Dr., Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, email:
musakilic@ogu.edu.tr

MUSA KILI

130

were adopted to government service. However, until the period of

Abdlhamid II, the Jews could not benefit from this process adequately.
Sicill-i Ahvl registers allow us to identify Jewish officers involved in the
bureaucracy of Abdlhamid II. Thanks to these registers, we can also be
informed about birth places, education levels and bureaucratic careers of
the Jewish officiers. In this way, it is possible to determine the reasons
for not benefit enough about opportunity for acceptance of the Jewish
to Ottoman bureaucracy at the beginning of the Tanzimat era.

Keywords: Jewish, Non-Muslim, Abdlhamid II, Bureaucracy,

Tanzimat.

Giri
Tanzimat dneminde, Osmanlclk fikrinin bir devlet ideolojisi haline
gelmesi ve reform abalar gibi, birbirinden ayr dnlemeyecek iki temel
nedenden tr, giderek daha fazla sayda Gayrimslime devlet hizmetinde
grev verilmeye balanmtr. Osmanl Sultan ve brokratlar bir yandan Bat
karsnda gerilemenin durdurulmas iin kapsaml reformlar hayata geirmeye
alrken, dier yandan Gayrimslim milletleri etkisine alan milliyeti
hareketlerin nne gemek iin tm tebaann eitliini salamaya ynelik
admlar attlar. Bu abalarn bir yansmasn da Gayrimslimlerin devlet
hizmetinde istihdam edilmelerinin nndeki engellerin kaldrlmasnda grmek
mmkndr.
3 Kasm 1839 tarihinde okunan Tanzimat Ferman, ya da bir dier ad ile
Glhane Hatt- Hmayunu, Osmanlclk politikasnda ilk nemli adm ve
kapsaml reform programnn balangc kabul edilir. Ferman can gvenlii, rz
ve namus dokunulmazl, adil vergi toplanlmas, askerlikle ilgili yeni
dzenlemeler yaplmas, msaderenin kaldrlmas gibi konular ele almaktadr.
Ayrca ilk defa imparatorluk snrlar iinde yaayan tm halklarn eitlii zel
olarak vurgulanmaktayd. Tanzimat Fermannn ilanndan hemen sonra da
eitlik ilkesine ynelik baz uygulamalar fiiliyata geirildi. 1839dan sonra ilk defa
asker tp okuluna Hristiyan renciler kabul edildi. Yabanc tccarlarn
davalarna bakmak zere oluturulan mahkemelerde hem Mslman hem de
Gayrimslimlere yer verildi. Ayn zamanda tanklklar konusunda da eitlik
saland1.
Tanzimat dneminin ilk yllarnda, eitlie dair yeni gelimelere ramen
Gayrimslimlerin devlet hizmetinde istihdamna dair bir dzenleme
yaplmamt. Bununla birlikte, devlet hizmetinde alan Gayrimslimlerin
1 Roderic H. Davison, Osmanl mparatorluunda Reform, (1856-1876), ev. Osman
Aknhay, stanbul 2005, s. 46.

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

131

saysnn artmaya balamasnda II. Mahmud dneminden itibaren Osmanl

brokrasisini merkeziletirme ve bat tarznda kabine sistemine geie ynelik
reformlarn nemli katks bulunur. Bu dnm, ilk olarak 1836 ylnda Sadaret
Kethdl, Umr- Mlkiye Nezretine; Reislkttblk da Hariciye
Nezretine dntrlmesiyle balad. Yine ayn yl Sadarete bal avubalk,
Divn- Devi Nezreti ve bir yl sonra defterdrlklar Maliye Nezreti olarak
yeniden yaplandrld2. Fakat klasik ekilde kalemlerden yetien memurlarn bu
kurumlardaki pozisyonlar doldurmas zordu. Ayrca merkezilemenin yan sra
i ve d gelimelerdeki hareketliliin yol at younluktan dolay personel
bulmakta yaanan sknt daha da artacakt. Geleneksel eitimin deien
brokrasinin ihtiya duyduu trden memurlar yetitirememesi yznden, yeni
araylara gidildi. II. Mahmud dneminde, devlet memuru3 ihtiyacn karlamak
zere Mekteb-i Maarif-i Adliye ve Mekteb-i Ulm- Edebiye adnda iki orta
dereceli okul ald. Bu okullarda klasik eitimin yan sra Franszca dersi de
mfredata konuldu. Fakat iyi niyetli bu giriimler uygulamada ok fazla baarl
olamad4. Sonuta Babli, personel ann bir blmn Gayrimslimlerden
karlamaya yneldi.
Pratikte Gayrimslim memur istihdamnda belirgin bir art
gzlemlenmesine ramen yzyln ikinci yarsna kadar yasal dzenlemelere
gidilememiti. Nihayet 1855 ylnda ilan edilen bir fermanla Gayrimslimlerin
askeriyede miralay rtbesine ve brokraside birinci snf memuriyetlere kadar
ykselebileceklerinin teminat veriliyordu5. Bir yl sonra 1856 Islahat Ferman ile
Gayrimslimlerin devlet memuru olmasnda hibir engel bulunmad ve
memurluun en st rtbesine kadar ykselebilecekleri ilan ediliyordu. Bylece
en azndan resmi olarak Gayrimslimlerin devlet memuru olmas ve
ykselmeleri konusundaki engeller tamamen ortadan kalkm oldu6.
Islahat Fermanndan sadece ay sonra Meclis-i Vl gibi nemli bir
kuruma, ilerinde Halim adnda bir Yahudi sarrafn da bulunduu drt
Gayrimslim ye olarak atand7. 1867de Lbnan Mutasarrflna atanan
Ermeni Katolik Davud Karabet, paala ykselen ilk Gayrimslim olarak tarihe
2

Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform (1836-1856), stanbul
1993, s. 26.
3 Bernald Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), Ankara 1996, s. 85.
4 Carter V. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, Bbli (1789-1922), (ev. Latif
Boyac-zzet Akyol), stanbul 1994, s. 135-136.
5 Edward Engelhard, Tanzimat ve Trkiye, ev. Ali Read, Yay. Haz. Akn Bedirhan,
stanbul 1999, s. 127-128.
6 Musa Kl, Osmanl Hariciyesinde Gayrimslimler (1836-1876), Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2009, s. 244.
7 Davison, a.g.e., s. 97.

132

MUSA KILI

geti8. Bir yl sonra Meclis-i Vlnn lavedilmesiyle yerine r-y Devlet ve

Divn- Ahkm- Adliye adyla kurulan yeni meclislerde Gayrimslim yelerin
says arttrld9. Ayn yl, Kirkor Agaton isimli bir Ermeni, Nafia Nezretinin
bana tayin edildi10. Bylece ilk defa bir Gayrimslim, nazr olarak Osmanl
hkmetinde yer ald.
Tanzimat ve zellikle Islahat fermanlarndan sonra gayrimslim
istihdamnda nemli mesafeler kat edilmi olmasna ramen Yahudi milletinin
bir sre iin bu sreten yeterince yararlanamadklar gzlemlenir. Ancak II.
Abdlhamidin iktidarnda Yahudi memur istihdamnda belirgin bir art
grlmektedir. Yine bu dnemde tutulan Dhiliye Sicill-i Ahvl defterleri
sayesinde Yahudi memurlar hakknda daha salkl bilgilere ulama ansna
sahibiz.
Dhiliye sicil kaytlar memurlara verilen sicil formlar ile ekillenmi ve
daha sonra kaytlar sicil defterlerine aktarlmtr. Formlarda memurun ad, baba
ad, doum yeri ve tarihi, eitim ald kurumlar, bildii diller, varsa telif ettii
eserler ve memuriyet kariyerine dair sorular yer almaktadr. Ancak memurlar
hakknda kapsaml bilgi sahibi olabileceimiz sicil tutma usul II.
Abdlhamidin tahttan indirilmesiyle sona ermitir11.
Dhiliye sicil defterlerinde yaklak 92 bin memurun kayd bulunmaktadr.
Tespit edebildiimiz kadaryla12 bu memurlardan yalnz 303 Yahudi kkenli
idi13. Bu almamzda, memur kaytlarnda yer alan bilgileri dorudan
aktarmaktan ziyade, sicillerdeki verilerin genel deerlendirmesini yapmay tercih
ettik. Bu sayede, baka kaynaklarn da yardmyla, Tanzimat dneminde daha
fazla Gayrimslim devlet hizmetinde kullanlmaya balamasna ramen
Yahudilerin bu durumdan yeterince yararlanamamasnn ve II. Abdlhamid
8

Kl, a.g.t., s. 255.

Davison, a.g.e., s. 252-253.
10 Davison, a.g.e., s. 101.
11 Glden Saryldz, Sicill-i Ahvl Komisyonunun Kuruluu ve levi (1879-1909), stanbul
2004, s. 29.
12 Kataloglarda yer alan zetlerde Yahudi olduu belirtilen isimlerin says ok daha
azdr. Nitekim sicil kaytlarna dayanarak Yahudi memurlar hakknda bir alma yapan
Yunus zger, zetlerde sadece 60'a yakn Yahudi ismi bulunabildiini belirterek
almasn 85 Yahudi memurun sicil kaydna dayandrmtr. Bu alma iin bkz. Yunus
zger, Sicil-i Ahval Defterlerine Gre Baz Yahudi Memurlarn Sosyo-Kltrel
Durumlar, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, C. 4, S. 16, K 2011, s. 382-401.
13 Kataloglarda Yahudi olduu belirtilen memurlarn dnda kalan isimleri belirlemek
iin sicil defterleri taranarak milliyeti belirtilmemi Gayrimslimler hatta Yahudilerin ve
Mslmanlarn kullanabilecei ortak isimlerin kaytlar kontrol edildi. Bylece gzden
kaabilecek Yahudi kkenli memur saysn en aza indirdiimizi dnmekteyiz. Yine de
bu saynn kesin olduunu syleyemeyiz.
9

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

133

dneminde grlen artn nedenleri zerinde bir fikir yrtmek mmkn

olmutur.
I. lk Atama Yllarna Gre Yahudi Memurlar
Sicil kaytlar 1879 ylndan itibaren tutulmaya balanmsa da, II.
Abdlhamid dnemi ncesi ve sonras arasndaki bariz fark ilk greve balama
tarihleri ak bir ekilde gsterir;
Tablo 1: Yahudi Memurlarn lk Atama Yllar
1292 (1875/1876) ve ncesi
1293 (1876/1877) 1302 (1884/1885)
1303 (1885/1886) 1312 (1894/1895)
1313 (1895/1896) 1322 (1904/1905)
1323 (1905/1906) ve Sonras

28
42
79
100
55

lk atama tarihlerine dair tablodan anlalaca gibi II. Abdlhamid dnemi

ncesinde devlet hizmetinde yalnz 28 Yahudi bulunmaktayd. Sicil kaytlarna
gre en erken tarihte Osmanl brokrasisine adm atan isim 1848de Yanya
vilayeti mal mdrlnde greve balayan Davion Efendidir14.
Hi phesiz Tanzimatn erken dnemlerinde de devlet hizmetine girmi
Yahudilere rastlamak mmkndr. rnein Avusturya kkenli bir Yahudi olan
Sigmund Spitzer, 1839da Mekteb-i Tbbiyede terih muallimliine tayin
edilmiti15. Jacob Bivaz, 1830larn sonunda di hekimi olarak grevlendirilmi
ve sarayda otuz yla yakn almt16.
Yine de II. Abdlhamid dnemi ncesinde grev alan Ermeni ve Rum
kkenli memurlarla karlatrma yaplmas halinde Yahudi kkenli memurlarn
saysnn ok az olduu bir gerektir. 1877 ncesinde Hariciye Nezretinde
grev alan 128 Gayrimslim arasnda 69 Ermeni, 29 Rum, 10 Avrupal ve 8
Arap Hristiyana karlk yalnz be Yahudi kkenli memur bulunmaktayd17.
Yukardaki tablonun bize gsterdii bir baka nokta ise Yahudi memur
saysnn II. Abdlhamidin saltanata gelmesi ile birlikte giderek art
gstermesidir18. Bunu teyit eden baka veriler de bulunmaktadr. 1885 ylnda
stanbul yaayan Yahudilerin % 0,44 bir kamu hizmetinde alrken bu oran
14

BOA., DHSADd., 10/671.

Erdoan Kele, Doktor Sigmund Spitzerin Hatralar ve Sultan Abdlmecid, Trk
Sosyal ve Siyasi Hayatnda Yahudiler, Ed. brahim Erdal-Yunus zger, stanbul 2011, s. 163.
16 Avigdor Levy, The Jews of the Ottoman Empire, New Jersey 1994, s. 108.
17 Kl, a.g.t., s. 291.
18 Hicri 1323 (1905/1906) ylndan sonra grlen d II. Abdlhamidin tahttan
indirildii 1909 ylndan sonra sicil kaytlarnn tutulmasndan vazgeilmesinden
kaynaklanmaktadr.
15

MUSA KILI

134

Ermenilerde % 0,58 ve Rumlarda % 0,38 idi19. Yahudilerin saysal olmasa da

oransal olarak Rumlar gemesi ve Tanzimatn eitliki politikalarndan en iyi
ekilde yararlanan Ermenilerle arasndaki farkn ok yksek olmamas dikkat
ekicidir.
II. Yahudi Memurlarn Doum Yerleri
Yahudi memurlar ounlukla Yahudi nfusunun youn olduu
blgelerdendi. Yahudi memurlarn byk blm bata stanbul olmak zere
Ortadouda Badat, am, Trakyada Edirne, Kale-i Sultani (bugnk
anakkale), Egede zmir, Manisa, Balkanlarda Selanik dnda Manastr, skp,
Gmlcine gibi ehirlerden olmalar artc deildir. Yine de Yahudi
memurlarn doum yerlerine dair tablodaki verilerinden yola karak baz ilgin
karmlar yaplabilir;
Tablo 2: Yahudi Memurlarn Doum Yerleri
stanbul ve evresi
Ortadou
Trakya
zmir evresi ve Ege Adalar
Balkanlar
Selanik ve evresi
Dier

121
54
51
27
25
24
1

stanbul ve evresinde doan Yahudi memurlarn says dier yerlere gre

olduka yksektir. stanbulda Yahudi nfusunun youn olduu bir gerektir20.
Bununla birlikte bakent olmas hasebiyle nezaret merkezlerinin burada
bulunduunu ve memur olabilmek iin nitelikli eitim verebilecek okullardan
ekserisinin stanbulda faaliyet gsterdiini de gz nnde bulundurmak gerekir.
Ortadou kkenli Yahudi memurlarnn says yksek olmakla birlikte bu
blgede doan 54 memurdan 32si Badat kkenlidir. Badat stanbul ve
Selanikten sonra Osmanl topraklarndaki Yahudi cemaatinin en nemli
merkezlerinden biriydi21. Badat ehri sakinleri arasnda dier gayrimslim
milletlere gre daha youn nfusa sahip olmalarndan dolay Yahudi kkenli
memurlar zorunlu olarak daha fazla tercih edilmi olabilirler. Ortadou kkenli
Yahudi memurlarla ilgili bir baka ayrnt da Kudste Yahudi nfusu fazla
olmasna ramen yalnz memur bu ehirdendir. Dolaysyla Kudse
19

Levy, a.g.e., s. 111.

Stanford J. Shawn verilerine gre 1897de stanbulda yaayan Yahudi nfusu 45364
kiidir. Bkz. Stanford J. Shaw, Osmanl mparatorluunda ve Trkiye Cumhuriyetinde
Yahudiler, ev. Meri Sobutay, stanbul 2008, s. 442.
21 Paul Dumont, Jews, Muslims, and Cholera: ntercommunal Relations in Baghdad at
the End of the Nineteenth Century, The Jews of the Ottoman Empire, Ed. Avigdor Levy,
New Jersey 1994, s. 355.
20

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

135

younlaan Yahudi gnn Osmanl Devletinde rahatszlk ve pheye neden

olduu iin Yahudi memur istihdamndan imtina edilmi olabilir.
zmir ve evresi dnda Anadoludan yalnz bir memur bulunmas yine
ilgin ayrntlardan biridir22. Bu durumu o dnemde Ege blgesi dnda
Anadoludaki Yahudi nfusunun az olmas23 ve modern eitim olanaklarndan
daha yoksun olmalaryla aklamak mmkn olabilir.
III. Eitim Durumlar
XIX. yzyln byk blmnde, Osmanl Yahudilerinin hemen hepsi,
klasik eitim dnda bir renim hayat geirme ansna pek sahip deildi. Ge
bile olsa XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren modern eitim olanaklarna
kavumaya balamlardr. II. Abdlhamid dnemi ncesinde az sayda
Yahudinin devlet hizmetinde yer almasnn temel nedenlerinden biri de bu
gecikmedir. Bu durumu Yahudi memurlarn sicil kaytlarnda eitim
durumlaryla ilgili verilen bilgiler zerinden gzlemlemek daha yararl olacaktr;
Tablo 3: Yahudilerin Eitim Aldklar Okullar
Yahudi Okullar
Karma Okullar
Muallim-i Mahsusa
Yabanc Okullar
Avrupa Eitim Kurumlar
Aznlk Okullar
Dier

258
142
22
18
12
5
11

Yahudi toplumunda ilk modern okullar alncaya kadar eitim tekeli

tamamen hahamlarn elindeydi. Hahamlarn idare ettikleri okullarda dini eitim
dnda bir ey verilmezdi. Yaadklar lkenin dili bir yana, braniceyi bile doru
drst renemezlerdi24. Otoritelerinin sarslacandan korkan hahamlarn kat
tutumu yznden XIX. yzyln ortalarna kadar Yahudiler klasik eitim
kurumlarn modernletirmek adna herhangi bir teebbste bulunamamlardr.
Batl tarzda eitim veren ilk Yahudi okulu ancak 1856 ylnda bir banker
ailesi olan Kamondolarn gayretleriyle alabildi. Fakat Yahudi din adamlarnn
muhalefeti iddetli oldu. Okulda Franszca dersleri verilmesini bahane ederek
22

zmir ve evresi dnda Anadoludan olan tek memur 1294 Alanya doumlu Samuel
Efendi idi. BOA., DHSADd., 166/431.
23 McCarthynin Hicri 1330da (1911-1922) Anadolu nfusuna ilikin verdii tabloda
Ege kysndaki Aydn, Biga ve bugn Trkiye snrlar iinde yer almayan Halep
karldnda Yahudilerin toplam nfusu 13.855 olarak gzkmektedir. Bkz. Justin
McCarthy, Mslmanlar ve Aznlklar, ev. Bilge Umar, stanbul 1998, s. 112.
24 Shaw, a.g.e., s. 218.

136

MUSA KILI

kurucusu Abraham Salomon Kamondoyu aforoz ettiler25. Zor artlar altnda

eitime devam eden Kamondo okulunun Yahudi ocuklarnn Bat tarznda
eitim almalarnda nclk etmesi nemli olmakla birlikte ruhban snfnn
direnii ve faaliyet alannn stanbul ile snrl olmas toplum zerindeki tesirini
azaltt. Osmanl topraklarndaki birka benzer teebbsn de etkisi clz kald26.
Yahudilerin Bat tarznda eitim alabilecekleri modern okullara kavumalar
kendi abalar ile deil de Avrupadaki dindalar sayesinde olmutur. 1860
ylnda Fransada kurulan Alliance sralite Universelle, Douda yaayan
dindalarn cehaletten kurtarmak ve daha laik bir yaam benimsemelerine katk
salamak iin Osmanl topraklarnda okullar aacakt. 1866dan itibaren faaliyete
geen eitim kurumlar Yahudi toplumunu byk lde etkileyecekti. Osmanl
topraklarnda Yahudilerin yaad hemen her yerde okullar aan Alliance
rgt Fransa meneli evrensel bir giriim olmasndan dolay clz bir
muhalefetle karlamtr27.
Artk bir yanda dini eitim veren haham okullar ve dier yanda mspet
ilimlerin retildii modern okullar olmak zere iki farkl ama sadece Yahudi
toplumuna hitap eden cemaat mektepleri ayn anda faaliyet gstermekteydi.
Eitim durumlarna dair tablodan anlald zere 258 Yahudi memur, eitim
hayatlarnn en azndan bir blmnde kendi cemaat mekteplerinde devam
etmilerdir. Baz memurlarn sicil kaytlarnda ilk ve orta renimini grd
okullar belirtmemesinden dolay bu saynn daha yksek olmas muhtemeldir28.
Memurlarn byk ounluu gittii okulun adn belirtmedii iin geleneksel mi
yoksa modern mi bir eitim ald konusunda kesin bir fikir yrtemiyoruz.
Yine de memurlardan 89u Alliance ve 13 Kamondo okullarna devam
ettiklerini aka ifade etmitir.
Tanzimat dneminde karma okullarn kurulmas, hem MslimGayrimslim eitliini salamak hem de ortak bir vatandalk bilinci oluturmak
iin nemli bir admd. 1827de kurulan Mekteb-i Tbbiye, Osmanl
mparatorluunda Gayrimslimleri kabul eden ilk devlet okuluydu. Mekteb-i
Tbbiyedeki bu uygulama uzun bir sre iin istisna olarak kald. 1856 Islahat
Fermannda Gayrimslimlere devlet okullarna kabul edileceklerine dair bir vaat
sz konusuydu. Fakat Fransann Gayrimslimlere devlet okullar kaplarnn
25 Okulun kurulu hikayesi iin bkz. Nora eni, Sophie Le Tarnec, Camondolar Bir
Hanedann k, ev. Yaman Aksu, stanbul 2000, s. 53-67.
26 Shaw, a.g.e., s. 254.
27 Alliance okullarna dair bkz. Aron Rodrigue, Trkiye Yahudilerinin Batllamas: Alliance
Okullar (1860-1925), ev. brahim Yldz, Ankara 1997.
28 rnein sak Lui, ilk ve orta renimine dair bilgi vermeden Mekteb-i Sultanide
okuduktan sonra eitimine yurt dnda devam ettiini belirtir. BOA., DHSADd., 42/5.

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

137

almas ynnde verdii nota uyarnca bugnk ad ile Galatasaray Lisesi yani
Mekteb-i Sultaninin ald 1868 ylna kadar karma okullar konusunda bakaca
gelime olmad29.
Mekteb-i Sultaninin almasndan bir yl sonra devlet okul sisteminin
organizasyonu iin yeni bir dzenleme yapld. Buna gre, ilkretim
seviyesindeki sbyan ve rdiye okullarnda pratik glklerden kanmak iin
Gayrimslimlerle Mslmanlar ayr eitim alacaklard. Fakat ortaokul
seviyesindeki idadilerden itibaren karma eitim veren okullar alacakt30. Hem
devletin resmi dili Trkeyi retmesi hem de bir ksmnn mesleki eitim
vermesinden dolay karma okullarn kurulmas memur olmak isteyen
Gayrimslimler asndan cazibeli eitim kurumlaryd. Karma eitim veren
okullarda renim grdn ifade eden 154 memurun gittikleri okullar
unlardr;
Tablo 4: Yahudi Memurlarn renim Grdkleri Karma Okullar
dadi
Mekteb-i Tbbiye
Mekteb-i Sultani
Mekteb-i Hukuk
Mekteb-i Mlkiye
Askeri Rdiye
Dier

69
47
28
14
11
7
25

Yahudi memurlarn en fazla gittii karma okul tr idadilerdi. Daha nce

zikrettiimiz 1869 dzenlemesinde, her sancak merkezine bir idadi almas
ngrlmekteydi31. Yahudilerin bu okullar tercih etmesini de imparatorluk
apnda karma eitim veren okullarn en yaygn olmasna balayabiliriz.
1827 ylnda renime balayan Mekteb-i Tbbiyenin Yahudilerce tercih
edilen bir okul olmasnn birka nedeni vard. Her eyden nce, Gayrimslimleri
ilk kabul eden okul olmas hasebiyle daha kkl bir gelenee sahipti. Bu
okuldan ilk Yahudi renci 1834 ylnda mezun olmutu. Bunu muhtemelen
dier Yahudi mezunlar izlemiti. Kendisi de bir Yahudi olan Sigmund Spitzerin
mdrl dneminde okulda 24 Yahudi renci vard32. Yahudilerin Mekteb-i
Tbbiyeye ilgisinin bir nedeni de kaybettikleri itibarlarn yeniden kazanma
arzusu olabilirdi. leride deineceimiz gibi bunu bir nebze olsun baardlar da.
Karma okullar arasnda verdikleri eitimle ne kan ve sekin bir yere
sahip Mekteb-i Sultani, Mekteb-i Mlkiye ve Mekteb-i Hukuk gibi okullara
giden Yahudi memurlarn says da az deildir. Avrupaya uygun mfredat
29

Davison, a.g.e., s. 256-257.

Davison, a.g.e., s. 258-259.
31 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, Ankara 2007, s. 166.
32 Levy, a.g.e., s. 110.
30

138

MUSA KILI

programnn benimsendii bu okullara gidenlerin iyi bir eitim almann yan sra,
kamu kurumlarnda almak isteyenler iin de iyi tercihlerdi. Hariciyede
Mekteb-i Sultani, mlki idare memurlar arasnda Mekteb-i Mlkiye, Adliye
Nezretinde Mekteb-i Hukuk mezunlarnn ayr bir yeri vard.
Karma okullara dair bir baka ilgin yn, 7 Yahudi memurun askeri
rdiyelerde eitim aldn ifade etmesidir. slam hukukuna gre zimm
statsnde olan Gayrimslimlerden askerlik yapabilme vasfna sahip olanlar
cizye vergisi derler ve bu hizmetten muaf tutulurlard. Tanzimat dnemiyle
birlikte Gayrimslimlerin askerlik sorunu da gndeme gelmi ve 1856 Islahat
Ferman ile birlikte Gayrimslimlerin de askerlik hizmetinde bulunacaklar ak
ekilde ifade edilmiti. Bu kapsamda yaplan deiikliklerden biri de 1863den
itibaren askeri okullara Gayrimslim rencilerin de kabul edilmesidir. Fakat
Yahudiler ve dier Gayrimslim gruplar askerlik hizmetine olduu gibi askeri
okullara gitmeye scak bakmamaktaydlar33. Nitekim Osmanlnn kne
kadar Gayrimslimlerin askerlik meselesi gndemdeki yerini korumutur.
Yukarda deindiimiz okullarn dnda Yahudi memurlardan 25i bata
Ticaret, Ziraat, Orman ve Telgraf meslek okullar olmak zere eitli devlet
okullarnda eitim aldklarn ifade etmitir. lerinden Yusuf imas Efendi34 ve
didya Efendi35 isimli iki memur ise medresede renim grdn belirtir. Bu
durum ilgin gelse de yaadklar blgede cemaatlerine ait millet mektebi
olmamasndan dolay byle bir tercihte bulunmalar muhtemeldir. Yine Yahudi
memurlardan iki isim Osmanlnn ilk ve tek niversitesi olan Drlfnunda
eitim aldn belirtmitir36. Nesim Ruo37 gittii blm belirtmemise de
Mion Efendi'nin38 tbbiye blmnden mezun olduunu biliyoruz39.
Yahudilerin karma devlet okullarna kar ilgisinin beklenen dzeyde
olmad anlalmaktadr. Buna karlk Osmanl Devleti, Yahudi ailelerin
ocuklarn karma okullara gndermelerini tevik etmekte ve muhafazakarlarn
tepkilerini azaltmak iin gayret gstermekteydi. 1847 ylnda Sultan
Abdlmecidin emri ile Mekteb-i Tbbiyede okuyan Yahudi renciler iin bir
33

Ufuk Glsoy, Osmanl Gayrimslimlerinin Askerlik Serveni, stanbul 2000, s. 107-108.

BOA., DHSADd., 46/31.; BOA., DHSADd., 57/455.
35 BOA., DHSADd., 57/455.
36 Osmanl mparatorluunda bir niversite kurmaya ynelik almalar Tanzimat
dneminde balamt. Fakat Osmanlnn ilk ve tek niversitesi Drlfnun ancak 1900
ylnda alabilmiti. Bkz. Ekmeleddin hsanolu, Drlfnun, DVA., C. VIII, s. 524.
37 nc snf derslerini verdiini ifade etmitir. Bkz. BOA., DHSADd., 187/93.
38 BOA., DHSADd., 189/226.
39 Darlfnun ilk ald dnemde Tbbiye okullar resmen balanmamakla birlikte
niversitenin tabii kollarndan saylyordu. II. Merutiyet dneminde Tp okullar
niversite bnyesine resmen katlmtr. Bkz. hsanolu, a.g.m., s. 524.
34

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

139

haham tayin edilmi, kendi dini kurallarna gre yemek piirilmesi amacyla ayr
bir mutfak kurulmu ve rencilerin abat gnn evlerinde geirmelerine izin
verilmiti. Mekteb-i Sultaninin kurulduu ilk yl kaydedilen 341 renciden 34
Yahudi idi. O dnem stanbuldaki nfuslar % 5in altnda olmasna ramen bu
orann iki kat Yahudi renci kabul edilmiti. Yani Yahudi aznla kar pozitif
ayrmclk uygulanmt40.
Eitim durumlarna dair tabloda grld gibi 22 Yahudi memur eitim
dnemlerinin bir blmnde ya da tamamnda zel retmenlerden ders
almt. Bu tr eitim tarzna ancak ekonomik durumu iyi olan aileler
ynelebilirlerdi.
Osmanl topraklarnda eitim veren yabanc devletlere ait okullar
misyonerlik faaliyeti amacyla kurulduu iin Yahudi ailelerin ocuklarn
gndermekte isteksiz davrandklar anlalmaktadr41. Yabanc okullarda eitim
grdn ifade eden 18 Yahudi memurdan 9'u Fransz; 5'i ngiliz; 3' talyan;
2'si Alman ve 1'i spanyol okullarna devam etmitir.
Saylar az olsa da baz Yahudi memurlar daha iyi eitim alma ansna sahip
olduklar yurt dnda renim grmlerdi. Bunlardan 5'i lise dzeyinde42
olmakla birlikte 6's niversite ve dengi okullara43 devam ettiini ifade etmitir.
Yine bu konuda da dier Gayrimslimlerin gerisinde kaldklar grlr. II.
Abdlhamid dneminden nce Hariciye Nezretine giren 124 Gayrimslimden
49u yurtdnda eitim alm olmasna ramen bunlarn hibiri Yahudi deildi44.
Yahudiler dier Gayrimslim okullarna kar ilgisizdiler. Dier
Gayrimslim cemaatlerine ait okullarda eitim alan 5 Yahudi memurdan 4'
40

Levy, a.g.e., s. 110.

Ilan Karmi, The Jewish Community of stanbul in the Nineteenth Century: Social, Legal and
Administrative Transformation, stanbul 1996, s. 71.
42 Jak Namyas ve Viktor Romayo Paristeki kolejlerde, Vitalis Efendi Fransada ziraat
okulunda, sak Aseko Marsilyada ressam okulunda ve Samuel Efendi Rus mekteb-i
idadisinde renim grd. Bkz. BOA., DHSADd., 1/480.; BOA., DHSADd., 181/79.;
BOA., DHSADd., 96/107.; BOA., DHSADd., 109/451.; BOA., DHSADd., 166/431.
43 Abram de Kastro, Mekteb-i Tbbiyeden sonra bu okulun nezretinde talyada Tp
eitimine devam etmitir. Bkz. BOA., DHSADd., 28/181.; sak Lui devlet tarafndan
Almanyaya gnderilerek nce Saksonya Ziraat Okulu'nu ardndan Berlin niversitesi'ni
bitirmiti. Bkz. BOA., DHSADd., 42/5.; Sason Efendi Viyana Akademisinden
mezundu. Bkz. BOA., DHSADd., 77/439.; Alberto Samuel Fransada bir sre
okuduktan sonra Cenova ve Hamburg niversitelerinde hukuk tahsil etmiti. Bkz.
BOA., DHSADd., 88/421.; Samuel Efendi, Mekteb-i Tbbiyenin ardndan Viyanada
tp tahsiline devam etmiti. Bkz. BOA., DHSADd., 156/93.; lyas Farisi, Pariste tp
eitimi almt. Bkz. BOA., DHSADd., 179/59.
44 Kl, a.g.t., s. 299.
41

MUSA KILI

140

Rum ve biri Srp okuluna gittiini ifade etmitir. Farkl dini inanlara sahip
olmalarnn yannda Hristiyan milletlerin kmseyen tavrlar hatta iddete
varan tutumlar bu ilgisizlii perinlemekteydi45.
IV. Dil Becerileri
Yahudi cemaatinin modern eitim kurumlarna daha ge kavumalar kadar
Osmanlnn resmi dili Trkeyi renme konusunda ilgisizlikleri de memuriyete
kabul edilmelerindeki nemli engellerden biri olduu anlalr. zellikle Alliance
okullar yneticilerinin dnemin Yahudi cemaatine dair tuttuklar kaytlar bu
gr destekler niteliktedir. rnein 1880lerde Aydn vilayetinde yaayan
3.000'den fazla Yahudi arasnda yalnz 2 kii Trke okuyup yazabiliyordu46.
Yine Alliance okulundan bir yetkilinin Parise gnderdii raporda, o dnemde
Osmanl topraklarnda yaayan Yahudilerden 100.000'i Franszca bilmesine
ramen yalnz 1.000'i Trkeyi anlayabildii ifade edilmekteydi47.
Baz Yahudiler, Trke bilmenin devlet memurluu kapsn aacannn
ve toplumsal konumlarn ilerleteceinin farkndaydlar. Toplumlarnn medeni
milletleri yakalamas iin Franszca renmenin gerekliliini dnmekle birlikte
birou da gelecein Trkede olduunda hemfikirdi48. 1840ta stanbul
hahambas Moe Fresko, yaynlad bir beyannamede Trkenin nemine
deinir ve Yahudilerin Trke renmesi gerektiini belirtir49. Alliance okul
yneticileri de Yahudilerin Trke renmesine nem verilmesi gerektiini
dnyorlard. Buna ramen okullarnda alan retmenlerin ou Fransz
kkenli olduu iin Trke retme konusunda baarl olunduu sylenemez.
Baz okullarda Osmanl Yahudileri altrlyordu50. Fakat ya yksek cret
istedikleri ya da yetersizliklerinden dolay pek de tercih edilmiyorlard51.
45 XIX. yzylda devam eden Hristiyan ve Yahudi atmalarna dair bkz. Shaw, a.g.e., s.
310-328.
46 Paul Dumont, Jewish Communities in Turkey during the Last Decades of the
Nineteenth Century in the Light of the Archives of the Alliance sralite Universelle,
Christians And Jews In The Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude and Bernard Lewis, Vol.
I, New York 1982, s. 215.
47 Shaw, a.g.e., s. 258.
48 Aron Rodrigue, Ondokuzuncu Yzylda Trkiye Yahudilerinin Batllamas: ok Dilli
Bir Cemaatin Oluumu, Tarih ve Toplum, C. 6, S. 31, stanbul 1986 (Temmuz), s. 21.
49 Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, stanbul 1947, s. 155-156.
50 Yahudi memurlar arasnda, kariyerlerinin bir blmn Alliance okullarnda
retmen olarak yapanlar da bulunmaktayd. rnek olarak Jak Yako, Kale-i Sultani,
zmir, Rodos ve Sakz Alliance okullarnda retmenlik ve idarecilik yapmt. BOA.,
DHSADd., 89/107; Bohur Amon, Kudsdeki Alliance okulunda bir mddet
almt. BOA., DHSADd., 163/413. Mirhay Efendi bir mddet Alliance okullarnda
altktan sonra devlet memurluuna gemiti. Bkz. BOA., DHSADd., 166/19.
51 Dumont, a.g.m., s. 227.

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

141

Trke renme konusunda asl ilerlemelerin, Yahudi cemaatinden gelen

taleplerle deil devlet politikalar sayesinde gerekletiini syleyebiliriz. 1894
ylnda btn Gayrimslim okullarnda Trke reniminin zorunlu hale
getirilecek52 ve 1908 ylnda ttihat Terakkinin iktidara gelmesiyle yabanc ve
Gayrimslim okullarnda Trk dilinin yan sra Trkiye Tarihi ve Corafyas
derslerinin Trk retmenlerce okutulmas karar alnacakt53.
Yahudi toplumunun genel durumunun aksine, memurlar arasnda Trke
bilen memur says olduka yksektir. Toplam 287 Yahudi memur Trke
bildiini ifade etmitir. Aradaki byk farkn neden kaynakland aslnda pek
muamma deildir. 1876da ilan edilen Kanun- Esasde devlet memuru olmak
isteyenlerin Trke bilmeleri gerektii aka beyan edilmiti54. Bu artn hem
pratikte, hem de Kanun- Esasnin 1878de hukuken deil ama fiilen askya
alnmasndan dolay ne kadar uyguland konusunda pek fikir sahibi deiliz.
Ancak II. Abdlhamid dneminde nezaretlerin memur alm iin kurduklar
ntihb- Memurin Komisyonlar yaptklar snavlarda Trke dil bilgisine dair
sorular da yneltmekteydi55. Bu yzden memurlar arasnda Trke bilenlerin
saysnn fazla olmasn doal karlamak gerekir.
Sicil kaytlarna gre Yahudi memurlarn Trkeden sonra en fazla
bildikleri dil Franszca olarak gzkmektedir. Toplam 246 memur bu dili
bildiini belirtir. Yahudiler bu dili Alliance ve Kamondo okullar gibi modern
okullarda renebilmekteydiler. yle ki 1860lardan balayarak bu dil gnlk
hayatta da egemen hale gelmeye balamt56. Yine karma okullara giden
Yahudilerin pek ou da bu dili renme ansna sahiptiler.
Beklenenin aksine Yahudi memurlar arasnda branice bilenlerin says
azd. 146 memur bu dili bildiini beyan etmitir. branice bilenlerin bu kadar az
olmas Yahudi cemaatinin dil bakmndan mtecanis bir topluluk olmamasndan
kaynaklanyordu. Bu dil daha ok bir ibadet dili olarak ilev gryordu. Alliance
okullarnda bile hahamlar tarafndan retilen branice sadece Tevrat ve baz
dua kitaplarn anlamaya ynelikti. Bu dil gnlk kullanm iin bile yeterli
dzeyde retilmemekteydi57.
Franszca dnda kalan Bat dillerinden spanyolcay 102; talyancay 63;
ngilizceyi 33 ve Almancay 30 memur bildiini belirtir. Bu eitliliin temel
52 Selim Deringil, ktidarn Sembolleri ve deoloji, II Abdlhamid Dnemi (1876-1909), ev.
Gl aal Gven, stanbul 2002, s. 112.
53 Akyz, a.g.e., s. 277.
54 Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, stanbul 1999, s. 146.
55 Hseyin zdemir, Osmanl Devletinde Brokrasi, stanbul 2001, s. 197.
56 A. Rodrigue, Trkiye Yahudilerinin Batllamas, s. 180.
57 Rodrigue, a.g.e, s. 126-127.

MUSA KILI

142

nedeni, belki ngilizceyi istisna tutmak kaydyla, Yahudi cemaatlerinin genelde

ana dil olarak Osmanl topraklarna g ettikleri lkelerin dillerini konumasdr.
Fakat spanyolcann Ladino ve Almancann Yidi dili olarak biraz farkllam
ekillerinin kullanlyor olmas memurlarn bu dilleri ne dzeyde bildiklerine dair
soru iaretlerine yol aar.
Osmanl topraklarnda konuulan diller arasnda Trke dnda Rumcann
bariz stnl gze arpar. 117 memur Rumca bildiini ifade etmitir.
Rumcann bu kadar ok benimsenmesinin temelinde bizce birka neden vardr.
Birincisi Rumlarn ounlukta bulunduu blgelerde yaayan Yahudilerin bu dili
benimsemesidir. Zaten Anadolunun kadim Yahudileri Rumcay kullanmaktayd.
Her ne kadar Avrupadan glerle birlikte spanyolca Rumcann yerini almaya
balasa da Yahudi cemaatlerinden Karailer bu dili kullanmaya devam
etmilerdir58. kincisi, ticaret hayatnda da Rumcann yaygn ekilde kullanlyor
olmasdr.
Arapa bildiini ifade eden 59 memur bulunmaktayd ve bunlarn ou
Osmanlnn Arap eyaletlerinde doanlardr. slamn yaylmas ile birlikte
blgenin yerel Yahudileri eski dillerinin yerine Arapay benimsemilerdi59.
berya yarmadasndan g ederek blgeye yerleen Sefardiler birka yzyl iin
kltrlerini ve konuma dilleri Ladino'yu muhafaza etmilerse de zamanla
Mustarbe (Araplam) olarak adlandrlan Arapa konuan yerli Yahudilerin
adet ve dillerini kabul etmilerdi60.
Yahudi memurlar arasnda 15i Bulgarca; 11i Farsa, 5'i Rusa; 4' Srpa;
3' Ermenice, biri Arnavuta, biri Aramice, biri Latince ve biri Ulaha
bilmekteydi.
Baz Yahudi memurlarn dil bakmndan olduka yetenekli olduu grlr.
Nesim Alahim isimli Yahudi memur, Trke, Franszca, Almanca, spanyolca,
Ulaha, Bulgarca, Srpa kitabet edebildiini ngilizce, Rusa ve Rumcaya aina
olduunu belirtir61. nemli isimlerden Avram Galanti, Trke, Franszca,
ngilizce, Almanca, Rumca, spanyolca, talyanca bilmekteydi ve Farsaya ise
ainayd62.
V. Baba Meslekleri
Yahudilerin, kamu hizmetine girmekte fazla baarl olamamalarn sadece
Yahudi toplumunun ie kapank yaps ve taassuptan dolay modern eitim
58

Galanti, a.g.e., s. 151.

Lewis, a.g.e., s. 92.
60 Levy, a.g.e., s. 64.
61 BOA., DHSADd., 164/35.
62 BOA., DHSADd., 195/309.
59

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

143

kurumlarndan yararlanmada ge kalmalar ile aklayamayz. Birbiri iine gemi

olgular olan ekonomik geri kalmlk ve himayecilik, hmi-mahmi ilikileri,
akraba kayrmacl gibi patrimonial yntemleri gelitirememelerinin de
olumsuz etkisi vard. Oysa Ermeni ve Rumlarn hem ekonomik olarak giderek
glendikleri, hem de patrimonial balantlar daha rahat saladklar grlr.
Bu milletler arasndaki temel farklardan biri Yahudilerin Patriklik gibi tm
cemaati ieren bir yapnn olmamasdr. 1835 ylnda hahambalk kurumu
yeniden canlandrlmak istenmi ancak stanbul Yahudileri arasnda bile temsil
yetkisi tartma konusu olmu ve cemaat iindeki ekimeler devam etmitir63.
Genelde g ettikleri blgelere gre ayran Yahudi cemaatinde daha nce
deindiimiz gibi dil birlii bile bulunmamaktayd. Yine de XVI. ve XVII.
yzyllarda Yahudi toplumunu tamamen kucaklayan bir yapnn olmamasnn
eksiklii sarayda byk nfuz sahibi olan Yahudiler sayesinde pek
hissedilmemekteydi. Bu isimler cemaatin devlet ile ilikilerini yrtyor ve
sorunlaryla ilgileniyorlard64. Fakat zamanla birlik ve korumadan yoksun kalan
Yahudiler rakip milletler karsnda tutunamayarak eski glerini kaybettiler. Bu
ayn zamanda st dzey brokratlar ve sarayn himayesinden mahrum kalmalar
anlamna gelmekteydi. Osmanl mparatorluunun eski gcnden uzaklamas,
savalarn ekonomiye ar yk olmas, Rumlar ve Ermeniler Batl devletlerin
korumasnda ticaret etkinliklerini geniletmeleri Yahudilerin ekonomik gcnn
de zayflamasna neden oldu65.
1826da Yenieri Ocann lavedilmesi Tanzimat dnemi ncesinde
Yahudi toplumunun ald son byk darbe oldu. Yahudiler yllardan beri bu
ocan sarrafbalk ve apbalk gibi nemli grevlerini stlenmekteydi.
Bunun karlnda, bazen kar atmasna girseler de, ocan himayesini
grmekteydiler66. Ocan kaldrlmas ile cemaatin nde gelen ismi sadece
grevlerinden olmakla kalmam ayn zamanda mlkleri msadere edilerek67
idam edilmilerdi68. Artk Yahudiler Tanzimat dneminde yaanan dnme
63

Shaw, a.g.e., s. 268.

M. Kl, Osmanl Diplomasisi Hizmetinde Yahudiler, s. 101.
65 Gayrimslim milletlerin ekonomik durumlarndaki deiime dair bkz. Charles Issawi,
The Transformation of the Economic Position of the Millets in the Nineteenth
Century, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude, Bernard Lewis,
Vol. I, New York-London 1982, s. 261-285.
66 Naim Gleryz, Trk Yahudileri Tarihi (20. Yzyln Bana Kadar), stanbul 1993, s. 170.
67 Bir rivayete gre, yllk gelirin 200 milyon kuru olduu bir dnemde 108 milyon
kuru deerinde mlke el konulmutur. Bkz. Virginia H. Aksan, Kuatlm Bir
mparatorluk, Osmanl Harpleri 1700-1870, ev. Gl aal Gven, stanbul 2011, s. 343.
68 Gleryz, a.g.e., s. 183-186.
64

144

MUSA KILI

ayak uydurmalarna liderlik edecek Ermeni Amiralar veya Fenerli Rumlar gibi
gl ailelerden69 ve devlet adamlarnn himayesinden yoksun kalmlard70.
Osmanl Yahudilerinin kt ekonomik durumunun XIX. yzyln sonu ve
XX. yzyln banda bile devam ettii grlr. XIX. yzyln sonunda
Yahudilerin finans, ticaret ve endstrideki paylar % 5, 24 idi71. Alliance okulu
kaytlarna gre 1906da Silivride yaayan 400 Yahudi aile arasnda yalnz biri
ok iyi gelire sahipti. 12 ailenin durumu fena saylmazd. 282 aile reisinin
meslekleri ise u ekilde sralanmaktayd; 130 seyyar satc, 50 ayakkab boyacs,
40 saka, 20 bakkal, 12 tenekeci, 7 terzi, 4 kasap, 3 kuyumcu, 3 berber, 3
meyhaneci, 2 ayakkab tamircisi, 2 memur, 1 duvarc ve 1 dlger. Geri kalan
aileler ise sabit bir gelire sahip deildi72. Bu artlardaki aile fertlerinin,
ocuklarnn memur olabilmesi iin yeterli dzeyde eitim almalarn ve gerekli
iltimas salayacak koullara sahip olmadklar aktr.
Sicil kaytlarndaki baba mesleklerine dair bilgiler hem Yahudilerin
ekonomik durumu hem de himaye ve iltimastan ne lde yararlanabildiklerine
dair bir fikir verebilir. Yahudi memurlarn baba meslekleri unlard; 62 tccar,
55 esnaf ve zanaatkar, 29 memur, 18 sarraf ve banker, 11 haham ve hahamhane
alan, 7 dellal, 5 simsar, 4 doktor, 3 retmen, 3 zel irket alan, 2 dava
vekili, 1 konsolos tercman, 1 tenekeciler kethdas, 1 gazete matbaacs.
Geriye kalan 102 memurun sicil kaydnda baba mesleine dair bir bilgi
bulunmamaktadr73. Yahudi memurlarn, cemaatlerinin geneline gre, gerekli
eitimi salayabilecek kadar yeterli gelire sahip ailelerden geldiklerini sylemek
mmkndr. Ama ayn zamanda bir memuriyete tayin veya terfide gerekli
iltimas salayabilecek meslekler asndan dier Gayrimslim milletlere gre
daha dezavantajl bir konumda bulunduklarn syleyebiliriz.
st dzey brokratlarla yakn ilikide olmak gerekli iltimas salamak iin
olduka nemliydi. Hi phesiz babas devlet memuru olanlar bu trden
69 1840larda palazlanan tek byk Yahudi banker ailesi Kamondolarn Osmanl
Yahudilerinin modernlemesinde oynad rol gz nne alndnda bunun anlam daha
iyi anlalacaktr.
70 Bu gelimelerin sonucunda Yahudilerin devlet hizmetinde yer alma isteinden
souduu iddias da bulunmaktadr. Bkz. etin Yetkin, Trkiyenin Devlet Yaamnda
Yahudiler, stanbul 1996, s. 113.
71 Karmi, a.g.e., s. 114-115.
72 Dumont, a.g.m., s. 217.
73 Hariciye Nezreti sicil kaytlarn incelemi olan Carter Findley, bu bilgi eksikliini ya
ktiplerin ihmalkrl ya da memurlarn baba mesleklerini kayda deer grmedikleri iin
belirtmemelerinden kaynaklanm olabileceini belirtir. Hariciye sicil kaytlarnda baba
mesleini belirtmeme oran grece mtevaz ailelerden gelen Yahudi aileler arasnda en
yksek dzeydedir. Bkz. Findley, a.g.e., s. 110-111.

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

145

ilikileri salamalar daha kolay olabilmekteydi. Hariciye alan Mslman

memurlar arasnda babas kamu hizmetinde istihdam edilenlerin oran % 85in
zerindedir. Gayrimslimler arasnda bu oran % 40n zerinde gzkr. Ancak
Yahudiler arasnda bu oran en dk dzeydedir74.
Osmanl hazinesi ve brokratlarla mali ilikilerinden dolay banker ve sarraf
gibi finans alannda i gren aileler de ocuklarn memur yapmak iin gerekli
iltimas salayacak gce sahip olduklarn varsayabiliriz. Tanzimat dnemi
ncesinde Osmanl finans hayatnda nemli rol oynayan Yahudi sarraflar
Ermeni meslektalaryla rekabetleri, Yenieri Ocann lavedilmesi ve 1840
ylnda iltizam usulne son verilmesi sonucunda eski glerini kaybettiler75.
Nitekim 1877 ncesinde Hariciyede ie balayan 20 Gayrimslimin baba
meslei sarraf olmakla birlikte bunlardan 18i Ermeni ve yalnz biri Yahudi idi76.
Bir dier meslek grubu olarak hekimlii sayabiliriz. Bir zamanlar saray
evresinde nemli konumda olan Yahudi hekimlerin Rum meslektalarna
stnl kaptrdklarn daha nce zikretmitik. Tanzimat dneminde bile
hekimlik meslei sayesinde baz Rum aileler byk nfuz kazanmay
baarmt77. Yahudi hekimlerin ise yeniden nfuzlu hale gelmeleri ancak saraya
ve nde gelen devlet adamlarna hizmet vermeye baladklar II. Abdlhamid
dneminde mmkn olabilecekti78.
Aslnda, Tanzimat dneminin kurumsal modernleme abalar ve
memuriyete dair dzenlemeleri ile patrimonial yntemlerin etkisi azaltmaya
allmtr. Yine de himaye ve iltimas brokrasiye gei ve terfilerde etkili bir
ara olarak varln korumutur. Doal olarak nitelikli eitim ve himayeden
yoksun Yahudiler kamu hizmetine girmekte zorlanrken Ermeni ve Rumlar
memuriyetlerde sayca stnlk kazandklar gibi, nemli makamlara gelme
frsatlarndan da yararlanmlardr. Bu konuda dnemin en nemli
kurumlarndan olan Osmanl Hariciye Nezreti olduka iyi bir rnektir. Mustafa
Reid Paann himayesini kazanan Fenerli Rumlar d temsilciliklerde
kadrolarken l Paa korumasndaki Ermenilerin 1850lerden itibaren Hariciye
merkez tekilatnda arlk kazandklarn gzlemlemek mmkndr79. Tanzimat
74

Findley, a.g.e., s. 109-111.

Karmi, a.g.e., s. 108.
76 M. Kl, Osmanl Hariciyesinde Gayrimslimler (1836-1876), s. 277.
77 Hekimlikle balayan ykselileri ve Osmanl brokrasisinin farkl alanlarda istihdam
edilen yeleri ile Fenerli Rum Karatodori ailesi buna iyi bir rnektir. Bkz. Maria
Georgiadou, Expert Knowledge between Tradition and Reform, The Carathodorys: a
Neo-Phanariot Family 19th Century Constantinople, Mdecins et ngnieurs Ottomans
lge des Nationalismes, Ed. Mropi Anastassaiadou-Dumont, Paris 2003, s. 243-294.
78 Avram Galante, Histoire des Juifs de Turquie, C. IX., stanbul tsz., s. 96-99.
79 M. Kl, a.g.t., s. 276.
75

MUSA KILI

146

dnemi boyunca Yahudiler bu tr balar kurmakta zorlandklar iin istihdam

konusunda daha az baar kazandlar. Ama ileride grlecei gibi ttihat ve
Terakki dneminde bu parti ile organik balar sayesinde daha nemli mevkiler
kazanmay baaracaklard.
VI. Yahudi Memurlarn stihdam Edildikleri Alanlar
Tanzimat dnemi modernlemesinin en belirgin zelliklerinden biri de
brokratik yapnn genileyerek yeniden organizasyonudur. Zira hem memur
ihtiyacnn artmas hem de yeni kurumlarda alacak nitelikli memur bulmakta
yaanan skntdan dolay Gayrimslimlerden yararlanma yoluna gidilmitir. Sicil
kaytlarnda yer alan bilgiler sayesinde Yahudi memurlarn istihdam edildikleri
alanlar belirlemek mmkndr;
Tablo V: stihdam Edildikleri Alanlar80
Maliye/Ekonomi
Haberleme/Ulam
Salk
Mlkiye
Hariciye
Adliye
Eitim
Belediyeler
Orman/Ziraat
Polis
Askeriye

93
80
51
37
36
33
17
10
7
6
6

Yahudilerin en fazla istihdam edildikleri memurluklar ekonomi ve maliyeye

dair olanlard. Zira Tanzimat dneminde sosyal alandan sonra en nemli
deiim ekonomide grlmt. lk olarak devlet kurumlarnn modernizasyonu
kapsamnda 1838de Maliye ve bir yl sonra Ticaret Nezreti kurulmutu. Fakat
yaplan dzenlemelere ramen ekonomik reformlar Tanzimat dneminin en az
baarl olanlarn banda gelir. Bu konuda Osmanl brokratlarn skntya
sokan konulardan biri de yeni reformlar uygulayacak yetimi insanlarn
azlyd81. Gayrimslimler, devletin ve st dzey brokratlarn mali
meselelerinde her zaman yer aldklar iin ekonomik alanda ihtiya duyulan
personelin karlanmasnda nemli rol oynamlardr. Gemite eitli mali
hizmetlerde yer alan Yahudilerden de istifade edilmitir. Maliye, Ticaret,
Hazine-i Hassa, Gmrk ve Dyn- Umumiye gibi kurumlarda alanlarn
yan sra tarada muhasebe memurluu ve mal sandk eminlii gibi ekonomiyle
alakal grev alanlar da vard.
Ekonomik alanda istihdam edilen Yahudilerin byk ounluu kk
memuriyetlerde bulunmakla birlikte baz isimlerin nemli makamlar igal
80
81

Baz memurlar farkl alanlarda istihdam edildii iin birden fazla yerde gsterilmitir.
Akyldz, a.g.e., s. 126.

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

147

ettikleri de grlr. Jak Namyas, Hazine-i Celile-i Maliyede mstear muavini

olarak grev yapmt82. Nesim Efendi, Hazine-i Hassa Masrift Nazr ve
Kuydt Kalemi mdrlklerinde bulunmutu83. Alber Ferid, Maliye Nezreti
mfettilerindendi84. Nesim Ruo, Vilyt- Sitte Maliye Komisyonu
mfettiliinden sonra Maliye Nezreti mavirliine tayin edilmiti85.
Eski kurumlarn slahnda olduu gibi yeni ortaya kan ve zellikle teknik
bilgi gerektiren kurumlarn da personel ihtiyacn karlamak iin
Gayrimslimlerden faydalanlmtr. zellikle Krm Savanda ilk defa
kullanlmaya balayan telgrafn byk bir hzla yaylarak lke genelinde
kullanlmaya balanmas ile teknik eleman bulma konusunda yaanan sknt
sonucu Gayrimslimler iin yeni bir istihdam alan almtr86. Nitekim
haberleme ve ulam hizmetinde alan 79 Yahudi memurdan 63 telgraf
brolarnda grev yapmaktayd.
Yahudilerin hekimlik mesleine ve Mekteb-i Tbbiyeye gsterdikleri ilginin
sonucunu salk alannda grmek mmkndr. Salk alannda hizmet veren 51
Yahudiden 43 hekim ve 4' eczac olarak grev yapmaktayd. stelik
askeriyede hekim subay olarak hizmet ettiklerini bildiimiz Yahudiler bu sayya
dhil deildi87.
Mlkiye alannda istihdam edilen memurlarn byk ounluunu taradaki
belli bal memurlar oluturmaktadr. Fakat burada belirtilen memurlarn ou
kk memuriyetlerde grevliydi. Taradaki memurlar arasnda en dikkat eken
isim Hanyada kaymakam muavinlii yapan Yakob Efendi idi88.
Mlki alanda grev alan memurlar arasnda en nemlileri hi phesiz
Meclis-i yan ve Mebusan yeleriydi;
Bohur Efendi, Ekim 1861den itibaren iki yl Babli Tercme Odasna
mlazemetten sonra 1868 ylnda Hazine-i Maliye-i Celile mtercimlii ve bir
sene sonra r-y Devlet muavinliine tayin edilmiti. 1873de r-y Devlet
yeliine getirilmise de bir yl sonra azledilerek stinaf Mahkemesi azalna
atand. Fakat 1875 ylnda yeniden r-y Devlet azalna atanarak bu
grevinde drt yl kalmtr. Sicil kaydna gre son grevi ehremaneti
82

BOA., DHSADd., 1/480.; Jak Namyas birka defa devlet borlanmalar iin
Avrupaya gnderilmiti. Bkz. Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, stanbul 1947, s. 134.
83 BOA., DHSADd., 42/21.
84 BOA., DHSADd., 179/333.
85 BOA., DHSADd., 183/91.
86 Kl, a.g.t., s. 268.
87 Avram Galanti, askeri snfta yer alan 8'i paala kadar terfi etmi eitli rtbelerde 40
Yahudinin ismini zikreder. Bkz. A. Galante, Histoire des Juifs de Turquie, s. 96-105.
88 BOA., DHSADd., 169/239.

148

MUSA KILI

muavinlii olmasna89 ramen II. Merutiyetin ilanndan sonra Meclis-i yana

ye olarak seildii anlalmaktadr90.
kinci isim ise herhangi bir devlet hizmetinde bulunmadan dorudan 1868
ylnda kurulan ilk r-y Devletin yeliine seilen Davion Efendidir.
1872de Mahmud Nedim Paann tensikt uygulamalarndan dolay emekliye
sevk edilen Davion Efendi, drt yl kadar emeklilikten sonra ilk Meclis-i
yana ye olarak atanmt91.
Ayn Meclisinde olduu gibi Meclis-i Mebusana da seilen Yahudiler
bulunmaktayd. I. ve II. Merutiyetlerde 4'er Yahudi Meclis-i Mebusana
seilmitir92. Fakat bu isimlerden yalnz II. Merutiyet mebuslarndan Sason
Efendinin sicil kayd vardr. lk olarak 30 Mays 1883 tarihinde Badat Vilayet
Tercmanlna tayin edilen Sason Efendi, 12 Kasm 1903te Hamidiye
Vapurlar daresi mdrlne getirilmiti. 31 Aralk 1908de ilk ve 24 Mart
1912de ikinci defa Badat mebusu seildi. 21 Eyll 1913te ise Ticaret ve Ziraat
Nezreti mstearlna tayin edildi93.
Dhiliye Nezreti ile ayn tarihte kurulan Osmanl Hariciye Nezreti
kaplarn Gayrimslimlere ilk aan ve oransal olarak en fazla yer veren
kurumlarn banda gelir. Hariciyenin bu zellii yabanc dil bilen personele
duyduu ihtiyatan dolaydr. Bununla birlikte Yahudilerin Osmanl
Hariciyesinde grev almaya balamalar olduka ge bir tarihtedir. Yabanc
kkenli olmasndan dolay Napoli maslahatgzarlnda bulunan Sigmund
Spitzeri bir istisna olarak sayarsak Yahudiler ancak 1861 ylndan itibaren
Hariciyede grev almaya balamlardr.
Parlak bir kariyere sahip olmak isteyen brokratlar iin iyi bir balang yeri
olmasna ramen Osmanl Hariciyesinde alan Yahudi memurlarn ou
sradan grevlerde bulunmulardr. Bunun en nemli istisnas hi phesiz
Davud Molho Efendi idi. Davud Efendi, 1861 ylnda mlazemetle Babli
Tercme Odasnda greve balamt. 1876da sniye snf- mtemyizi rtbesi
ile Tercme Odasnn mmeyyiz-i snsi ve iki yl sonra Mhimme mdrl
grevlerine tayin edilmitir. 1880de l snf- snsi rtbesi ile Divan-
Hmayun mtercim-i evveli olarak atanmtr. Bir yl sonra kendisine l snf-
evveli rtbesi verildi. Divan- Hmayun tercmanlnn yan sra 1885de tekil
edilen Encmen-i Hariciyenin daimi yeliine ve 1890da ntihb- Memrn-i
Hariciye komisyonu azalna seildi. 1893 ylnda ise bl rtbesi verildi.
89

BOA., DHSADd., 3/116.

Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, stanbul 1947, s. 142.
91 BOA., DHSADd., 1/80.
92 Galanti, a.g.e., s. 141-142.
93 BOA., DHSADd., 77/439.
90

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

149

1907de emekliye sevk edilen Davud Molho 31 Ekim 1912de kanserden vefat
ederek ili Musevi kabristanna defnedildi94 .
Adliyede Gayrimslimlerin ve Yahudilerin istihdam edilmesinde
kanunlatrma ve yeni mahkemelerin kurulmasna dnk reformlarn nemli
katks bulunmaktadr. Tanzimat dneminde hukuk sorumluluklar olan ticaret,
nizamiye, istinaf gibi karma mahkemelere Gayrimslimlerin de tayin edilmesi
yeni bir istihdam alan oluturmutur. Adliye alannda hizmet eden Yahudi
memur saynnn az olduu grlr. Bunun muhtemel temel nedeni, hukuk
bilgisine sahip Yahudi memur bulmakta glk yaanmasdr. Yine de adliye
alannda istihdam edilen Yahudilerin 16s mahkeme azas olarak grev
yapmken ilerinde Davion Efendi95 ve Yasef Selami96 gibi reislik yapanlar da
vard.
Eitim alannda istihdam edilen Yahudilerin ou devlet okullarnda
Franszca hocas olarak grev yapmaktayd. Bohur Efendi, Mhendishne-i
Berr-i Hmyunun lisan muallimlerindendi97. Yine Mois Zeki Efendi98 ve Jak
Yako99 ksa bir sre iin bu okulun Franszca muallimliinde bulunan
isimlerdendi. Avram100, Bohur Kemal101 ve sak lyada102 Efendiler idadi
mekteplerinde Franszca hocal yapan memurlardand. Yine sicil kaytlarnda
yer almasa da Mekteb-i Tbbiye ve Darlfnun gibi nde gelen eitim
kurumlarnda hocalk yapan Yahudi kkenli isimler bulunduunu da
bilmekteyiz103.
1854te ehremaneti unvanyla yeni bir kurumun ihdas edilmesi ve 1857
sonlarnda alnan bir kararla stanbulun 14 belediye dairesine ayrlmas
kararlatrlmas ile beled hizmetlerin yrtlmesinde nemli bir adm atlmt.
Fakat Galata ve Beyolu blgelerinden sorumlu 6. Daire dndaki belediyelerin
kuruluu gecikmitir104. Kurulduu blgede Yahudi nfusu youn olduu iin 6.
94

Davud Molho iin ayrntl bilgi iin bkz. BOA., DH.SADd., 2/366.; M. Kl,
Osmanl Diplomasisi Hizmetinde Yahudiler, s. 108-109.
95 Yanya Ticaret Mahkemesi reisi. Bkz. BOA., DHSADd., 10/671.
96 Biga Sanca Ticaret Mahkemesi reisi. Bkz. BOA., DHSADd., 18/55.
97 BOA., DHSADd., 185/37.
98 Mois Zeki Efendi, daha sonra Canik idadisinde tarih muallimlii yapacakt. BOA.,
DHSADd., 112/433.
99 BOA., DHSADd., 89/107.
100 BOA., DHSADd., 125/459.
101 BOA., DHSADd., 137/97.
102 BOA., DHSADd., 185/100.
103 Galanti, a.g.e., s. 135.
104 Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps,
Ankara 1997, s. 273-274.

150

MUSA KILI

Daire-i Belediyenin ntizam- ehir komisyonunda be Yahudi ye

bulunmaktayd105. Buna ramen sicil kaytlarna gre belediye hizmetinde
istihdam edilen Yahudilerin says azdr. ehremaneti muavinliinde bulunan
Bohur Efendi106 dnda kalan Yahudi isimler nemsiz grevlerde
bulunmulardr.
Orman ve ziraat alanlarnda alan Yahudi memurlarn says az olmakla
birlikte daha ok uzmanlk gerektiren ve nemli grevlerde istihdam edildikleri
grlr. Orman Mektebi mezunu olan Nesim Efendi, Bosna Orman mfetti-i
saniliine kadar terfi etmiti107. Yine ayn okuldan mezun Moiz Mosedalmariko
eitli ehirlerde orman mfettilii yapmt108. Yurt dnda ziraat eitimi alan
sak Lui, Manastr ve Adana vilayetlerinde Ziraat mfettilii grevlerinde
bulunmutu109. Yine yurt dnda ziraat eitimi alan Vitalis Efendi, Selanik
Ziraat Mektebi mdr olarak tayin edilmiti110. Halkal Ziraat Okulu mezunu
Nesim Ruo, Orman ve Maadin Nezreti ziraat idaresinde alm ve Harir
mfettii olarak grev yapmt111.
Tanzimat dneminde ekillenen kurumlardan biri olan Zaptiye Nezreti
bnyesinde bulunan Polis tekilatnda hizmet verdiini tespit ettiimiz 6
memurdan Andon Leon112 ve Rafael Efendi113 serkomiserlie kadar
ykselebilmi isimlerdi.
Dhiliye sicil defterlerinde ilmiye ve askeriye snfna mensup olanlarn
kaytlar bulunmamaktadr. Buna ramen daha nce askeri snfa mensup iken
kalemiyeye geen Yahudi memurlarn kaydna rastlanmtr. Bu isimlerden biri
olan Abram de Kastro, kolaalk rtbesiyle Maltepe hastanesinde hekimlie
balamsa da askeri snftan karak grevine devam etmiti114. Moiz
Mosedalmariko, eitli vilayetlerde orman mfettiliinde bulunduktan sonra
Bahriye Nezreti tercmanlna tayin edilerek askeri snfa dhil olmutu.
Miralay rtbesinde iken askeri snftan karak Bahriye Nezreti Tercme Odas

105

Karmi, a.g.e., s. 82.

BOA., DHSADd., 3/116.
107 BOA., DHSADd., 55/155.
108 BOA., DHSADd., 189/188.
109 BOA., DHSADd., 42/5.
110 BOA., DHSADd., 75/93.
111 BOA., DHSADd., 183/91.
112 BOA., DHSADd., 113/165.
113 BOA., DHSADd., 122/1.
114 BOA., DHSADd., 28/181.
106

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

151

mdrlne tayin edilmiti115. Menahim Efendi, Bahriye Nezretinde balad

hekim subaylkta kaymakamlk rtbesine kadar ykselebilmiti116.
Askeri snfa mensup Yahudiler arasnda paala kadar ykselmi isimler
vard. Oysa Yahudi memurlar arasnda nemli grevler stlenenler bulunmakla
birlikte en st rtbe olan vezarete ulaabilmi bir isim bulunmamaktadr117. Bl
rtbesinde bir, l snf- evvelide 4, l snf- snisinde 4, sniye snf- evvel
mtemyizinde 8, sniye snf- snisinde 11, slisede 13 ve rbiada 5 memur
bulunmaktayd. Bu da gstermektedir ki II. Abdlhamid dneminde Yahudi
memurlarn saysndaki belirgin arta ramen ykselme ve terfi konusunda hala
dier Gayrimslim milletlerin gerisindedirler. Sonras dnemde sicil kaytlar
dzenli tutulmad iin Yahudi memurlarn son durumlar hakknda kesin bir
yargda bulunmak gtr118.
Sonu
Tanzimat dneminde yaplan reformlar Gayrimslimlerin devlet
hizmetinde istihdam politikasnda nemli deiiklikler getirmi ve giderek daha
fazla Gayrimslim memuriyete kabul edilmitir. Fakat makalemizde ortaya
koyduumuz gibi Yahudiler daha ok kendilerinden kaynaklanan problemlerden
dolay bu frsattan yeterince yararlanamamlard. Ancak II. Abdlhamid
dnemi ile birlikte Yahudilerin devlet hizmetine alnmas konusunda gemi
dnemlere gre byk ilerleme grlr. Bunun balca nedeni Osmanl
Yahudilerinin ge de olsa XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren modernleme
srecine girmeleridir. Rum ve Ermeniler arasnda milliyeti hareketlerin
artmasndan dolay bu milletlere gven duygusunun azalmas Yahudi
istihdamn arttran bir baka nedendir. Yine de istihdam konusunda Ermeni ve
Rumlar kadar baar salayamadlar. Kalemiyeye mensup hibir Yahudinin
vezaret rtbesine ulaamamas ve kabineye girememesi baarszln ak bir
delilidir.
ttihad ve Terakki dnemi Yahudiler iin daha parlak bir srecin eii gibi
gzkmektedir. Gayrimslim milletlerin ayrlk hareketlerine kar milliyeti
politika izlemeyi benimseyen ttihad ve Terakkinin Yahudilere kar tutumu
daha olumluydu. Hi phesiz bunda parti ile baz Yahudilerin organik bann
115

BOA., DHSADd., 189/188.

BOA., DHSADd., 143/355.
117 lyas Kohen, sak Molho, Jak Nissim, Mente Galimidi, sak Hacez, sak Fano,
zador Grevier ve Jak Nissim askeriyede paalk rtbesine kadar terfi edebilmi
Yahudilerdi. Bkz. Galanti, a.g.e., s. 131-132.
118 Abdlhamid Krmz, II. Abdlhamid Dnemi (1876-1908) Osmanl Brokrasisinde
Gayrimslimler, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara 1993, s. 94-95.
116

152

MUSA KILI

bulunmasnn da etkisi bulunmaktayd119. kinci Merutiyet dneminde mebus

seilen Yahudi kkenli isimlerin tamamnn ttihad ve Terakkipartisinden olmas
aradaki yaknl gsteren bir baka olgudur120. Hi phesiz bu yaknlk,
Yahudilerin devlet hizmetinde istihdamlarna olumlu katk salamt. Kabineye
nazr olarak giremeseler de baz nezaretlerde ikinci adam olarak nemli grevler
stlendiler121. Fakat Osmanlnn ykl ve yerine ulus temelli yeni bir devletin
douu Yahudilerin bu sreten yeterince yararlanmalarnn nn kesecekti.

119 ttihad Terakki ve Yahudiler arasndaki iliki hakknda bkz. Feroz Ahmad, Unionist
Relations with the Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottoman Empire,
1908-1914, Christians And Jews In The Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude and
Bernard Lewis, Vol. I, New York 1982, s. 425-428.
120 Hasan Kayal, Jewish Representation in the Ottoman Parliments, The Jews of the
Ottoman Empire, Ed. Avigdor Levy, New Jersey 1994, s. 511.
121 Ahmad, a.g.m., s. 428.

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

153

Kaynaka
Babakanlk Osmanl Arivi
Dhiliye Sicil-i Ahval Defterleri:1/80, 1/480, 2/366, 2/398, 3/116, 4/600, 5/407, 8/85,
8/413, 9/931, 10/671, 12/651, 16/215, 18/55, 18/233, 18/491, 19/365, 23/175,
23/451, 28/179, 28/181, 28/457, 30/79, 35/207, 36/121, 37/101, 37/285,
37/311, 40/11, 40/267, 41/391, 42/5, 42/21, 42/49, 43/139, 43/297, 43/345,
45/283, 45/285, 46/31, 51/303, 51/363, 55/155, 55/239, 57/449, 57/455,
58/61, 58/119, 58/283, 58/403, 60/91, 62/199, 62/221, 63/25, 63/151, 65/417,
65/439, 65/471, 66/289, 67/317, 67/375, 67/393, 68/189, 68/313, 69/251,
69/289, 69/397, 70/95, 70/113, 70/197, 70/265, 72/39, 75/93, 75/129, 75/131,
76/35, 77/433, 77/439, 78/9, 78/21, 78/51, 78/81, 78/233, 79/77, 79/327,
81/447, 84/103, 85/167, 85/173, 85/202, 85/213, 86/87, 86/287, 86/311,
87/115, 87/147, 87/243, 88/75, 88/149, 88/177, 88/339, 88/419, 88/421,
89/107, 89/391, 90/203, 90/433, 92/117, 92/425, 94/49, 94/163, 94/201,
94/213, 96/107, 96/251, 98/23, 98/45, 98/141, 98/143, 98/189, 98/457, 99/53,
99/127, 100/39, 100/65, 101/371, 101/481, 102/39, 102/79, 102/209,103/367,
104/224, 105/431, 106/479, 109/445, 109/451, 109/497, 110/61, 110/191,
110/193, 110/247, 110/391, 111/213, 112/183, 112/433, 113/1, 113/165,
114/171, 114/217, 114/317, 115/187, 115/325, 115/339, 115/429, 116/179,
116/209, 116/275, 116/285, 116/467, 117/231, 118/337, 119/119, 119/229,
119/335, 119/449, 120/135, 120/167, 120/199, 122/1, 122/89, 122/309,
122/369, 123/237, 123/345, 123/445, 124/251, 124/271, 125/293, 125/441,
125/459, 126/347, 128/359, 131/405, 132/159, 133/67, 135/219, 135/221,
135/331, 137/31, 137/95, 137/97, 137/307, 139/317, 139/475, 140/27,
140/353, 141/299, 142/105, 142/115, 143/43, 143/355, 143/405, 144/65,
144/411, 145/69, 145/73, 145/369, 145/385, 146/265, 146/307, 146/399,
146/417, 147/477, 148/3, 148/7, 148/301, 148/353, 148/429, 148/435,
152/193, 152/211, 152/213, 153/305, 156/93, 156/153, 156/295, 156/310,
157/347, 158/197, 159/67, 159/201, 160/271, 160/327, 161/61, 163/57,
163/393, 163/413, 164/35, 164/145, 164/365, 165/133, 165/253, 166/19,
166/431, 167/103, 167/389, 168/21, 168/195, 168/241, 168/243, 169/15,
169/17, 169/239, 169/317, 170/213, 170/405, 171/361, 172/244, 172/463,
173/173, 173/503, 174/421, 174/457, 175/35, 175/39, 175/127, 176/47,
176/87, 177/9, 177/11, 177/218, 178/286, 179/57, 179/59, 179/215, 179/297,
179/333, 181/79, 182/69, 182/248, 183/91, 183/221, 184/140, 185/37,
185/100, 185/164, 186/34, 187/25, 187/121, 187/239, 188/105, 189/46,
189/150, 189/188, 189/226, 192/167 ,193/129, 194/189, 195/309, 196/375,
199/137, 199/183, 199/191.
Kitap ve Makaleler
AHMAD, Feroz, Unionist Relations with the Greek, Armenian, and Jewish
Communities of the Ottoman Empire, 1908-1914, Christians And Jews In The
Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude and Bernard Lewis, Vol. I, New York 1982,
s. 401-434.

154

MUSA KILI

AKSAN, Virginia H., Kuatlm Bir mparatorluk, Osmanl Harpleri 1700-1870, ev. Gl
aal Gven, stanbul 2011.
AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform (1836-1856),
stanbul 1993.
AKYZ, Yahya, Trk Eitim Tarihi, Pegem Yay., 11. Bask, Ankara 2007.
ADIRCI, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps,
Ankara 1997.
DAVSON, Roderic H., Osmanl mparatorluunda Reform, (1856-1876), ev. Osman
Aknhay, stanbul 2005.
DERNGL, Selim, ktidarn Sembolleri ve deoloji, II Abdlhamid Dnemi (1876-1909), ev.
Gl aal Gven, stanbul 2002.
DUMONT, Paul, Jews, Muslims, and Cholera: ntercommunal Relations in Baghdad
at the End of the Nineteenth Century, The Jews of the Ottoman Empire, Ed. Avigdor
Levy, New Jersey 1994, s. 353-372.
DUMONT, Paul, Jewish Communities in Turkey during the Last Decades of the
Nineteenth Century in the Light of the Archives of the Alliance sralite
Universelle, Christians And Jews In The Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude and
Bernard Lewis, Vol. I, New York 1982, s. 209-241.
ENGELHARD, Edvard, Tanzimat ve Trkiye, ev. Ali Read, Yay. Haz. Akn Bedirhan,
stanbul 1999.
FNDLEY, Carter V., Osmanl Devletinde Brokratik Reform, Bbli (1789-1922), (ev.
Latif Boyac-zzet Akyol), stanbul 1994.
GALANT, Avram, Trkler ve Yahudiler, stanbul 1947.
GALANT, Avram, Histoire des Juifs de Turquie, c. IX., stanbul tsz.
GEORGADOU, Maria, Expert Knowledge between Tradition and Reform, The
Carathodorys: a Neo-Phanariot Family 19th Century Constantinople, Mdecins et
ngnieurs Ottomans lge des Nationalismes, Ed. Mropi Anastassaiadou-Dumont,
Paris 2003, s. 243-294.
GLERYZ, Naim,Trk Yahudileri Tarihi (20.Yzyln Bana Kadar) ,stanbul 1993.
GLSOY, Ufuk, Osmanl Gayrimslimlerinin Askerlik Serveni, stanbul 2000.
HSANOLU, Ekmeleddin, Drlfnun, DVA., c. VIII., s. 524.
ISSAW, Charles, The Transformation of the Economic Position of the Millets in the
Nineteenth Century, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Ed. Benjamin
Braude, Bernard Lewis, Vol. I, New York-London 1982, s. 261-285.
KAYALI, Hasan, Jewish Representation in the Ottoman Parliments, The Jews of the
Ottoman Empire, Ed. Avigdor Levy, New Jersey 1994, s. 507-517.
KARM, Ilan, The Jewish Community of stanbul in the Nineteenth Century: Social, Legal and
Administrative Transformation, stanbul 1996.

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR

(OTAM, 31/Bahar 2012)

155

KELE, Erdoan, Doktor Sigmund Spitzerin Hatralar ve Sultan Abdlmecid, Trk

Sosyal ve Siyasi Hayatnda Yahudiler, Ed. brahim Erdal-Yunus zger, stanbul 2011, s.
161-187.
KILI, Musa, Osmanl Diplomasisi Hizmetinde Yahudiler, Trk Sosyal ve Siyasi
Hayatnda Yahudiler, Ed. brahim Erdal, Yunus zger, stanbul 2011, s. 91-128.
KILI, Musa, Osmanl Hariciyesinde Gayrimslimler (1836-1876), Ankara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2009.
KIRMIZI, Abdlhamid, II. Abdlhamid Dnemi (1876-1908) Osmanl Brokrasisinde
Gayrimslimler, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Ankara 1993.
LEVY, Avigdor, The Jews of the Ottoman Empire, New Jersey 1994.
LEWS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara 1996.
MCCARTHY, Justin, Mslmanlar ve Aznlklar, ev. Bilge Umar, stanbul 1998.
ZDEMR, Hseyin, Osmanl Devletinde Brokrasi, stanbul 2001.
ZGER, Yunus, Sicil-i Ahval Defterlerine Gre Baz Yahudi Memurlarn SosyoKltrel Durumlar, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, c. 4, S. 16, K 2011, s.
382-401.
RODRGUE, Aron, Trkiye Yahudilerinin Batllamas: Alliance Okullar (1860-1925),
ev. brahim Yldz, Ankara 1997.
RODRGUE, Aron, Ondokuzuncu Yzylda Trkiye Yahudilerinin Batllamas: ok
Dilli Bir Cemaatin Oluumu, Tarih ve Toplum, c. 6, S. 31, stanbul 1986
(Temmuz), s. 17-21.
SARIYILDIZ, Glden, Sicill-i Ahvl Komisyonunun Kuruluu ve levi (1879-1909), stanbul
2004.
SHAW, Stanford J., Osmanl mparatorluunda ve Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, ev.
Meri Sobutay, stanbul 2008.
EN, Nora, Sophie Le Tarnec, Camondolar Bir Hanedann k, ev. Yaman Aksu,
stanbul 2000.
TANR, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, stanbul 1999.
YETKN, etin, Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, stanbul 1996.

156

MUSA KILI