Pokora i bunt jako dominujące postawy człowieka wobec Boga w poznanych utw.

MITOLOGIA I BIBLIA
Literatura mitologiczna prezentuje bogów greckich, którzy są ogromnie podobni do ludzi,
mają te same pragnienia, namiętności, rywalizują o względy Zeusa, zazdroszczą sobie,
snują intrygi, dokonują zemsty, kochają i nienawidzą. Bogów greckich można przekupić,
można wpłynąć na ich decyzje. Bogowie pod względem estetycznym nie przewyższają
ludzi, nie ma pomiędzy nimi wielkiej różnicy - bogowie są tacy jak ludzie, a ludzie mogą
być tacy jak bogowie.
Biblia w porównaniu z mitologią wyróżnia się swoim monoteizmem. Jest przede
wszystkim świętą księgą społeczeństw chrześcijańskich, a także w pewnej swojej części -
wyznawców judaizmu. Tym samym Biblia jest także źródłem kultury moralnej, prezentuje
wzorce postępowania, kodeks dobra i zła. Całe Pismo Święte traktuje o Bogu, Narodzie
Wybranym, wierze.
POKORA
Cechą charakterystyczną średniowiecza jest teocentryzm, który oznacza umieszczenie w
centrum kultury, literatury, sztuki i filozofii Boga. Wszystkie dziedziny życia znajdowały
się pod wpływem światopoglądu religijnego, więc motywy rozwijane w sztuce najczęściej
nawiązywały do Biblii lub działalności kościelnej. Utwory te bezpośrednio wpływały na
czytelnika, przedstawiając mu postacie godne naśladowania, bądź też potępienia,
wskazywały konkretne wzorce i ideały.
Największym ideałem w średniowieczu był święty, a w pierwszych wiekach średniowiecza
najlepiej było jak był to święty - asceta. Asceza pokazana jest w anonimowym utworze
Legenda o św. Aleksym, jest to przykład hagiografii. Legenda ta przedstawia żywot
świętego: od narodzin, przez małżeństwo ze ślubami czystości, ascezę i śmierć.
Bardzo popularna była filozofia świętego Augustyna, który propagował prymat wiary nad
rozumem. Augustyn szczęście widział w medytacji, w poznaniu Boga i własnej duszy.
Nieco inna jest filozofia świętego Tomasza z Akwinu. Głosił harmonię, rozumny ład
świata, strukturę stworzoną przez Boga, w której każdy element ma swoje miejsce (pojęcie
drabiny bytów). Najważniejsze w tej filozofii jest przezwyciężenie, przełamanie dualizmu
ciała i duszy. Inną filozofię stworzył św. Franciszek. Głónymi założeniami jego filozofii
były miłość, radość i ubóstwo. Miłość jest podstawą wiary, jest to miłość do każdej żywej
istoty jako do brata i siostry - dlatego potępiał umartwianie cielesne. Głosił radość z faktu
istnienia, z piękna świata, z pracy, ze zwykłych obowiązków. Życie św. Franciszka i jego
towarzyszy poznano na podstawie anonimowego dzieła Kwiatki św. Franciszka. Z kulturą
religijną ściśle była zespolona kultura rycerska, dworska. W tych utworach motywem
przewodnim nie jest gorliwa wiara, za to częściej mówi się w nich o przygodach i czynach
walecznych rycerzy, o turniejach, walkach. Jednak tutaj też jest widoczny wszechobecny
teocentryzm - Roland (Pieśń o Rolandzie) głosi hańbę dla pogan, prawo dla chrześcijan, a
umierając ofiarowuje Bogu prawą rękawicę, chcąc pokazać przez to że jest wasalem Boga.
Miłość skierowana do Boga, jako jedyną prawdziwą miłość widzimy w utworze Sępa
Szarzyńskiego O nietrwałej miłości rzeczy świata tego. Barok w budowaniu swojej wizji
Boga powrócił do średniowiecza, nastąpił powrót do tamtych ideałów, filozofii. Bóg nie
odpowiedział dumnemu romantycznemu Konradowi (Dziady cz. IV), lecz odpowiedział
skromnemu duchownemu, który nazywa siebie prochem i niczem - księdzu Piotrowi.
Przeżywa on Widzenie - jest to mistyczne uniesienie, w efekcie ktorego dane jest księdzu
ujrzeć dzieje Polski i jej przyszłość. Ksiądz widzi historię Polski ułożoną na wzór dziejów
Jezusa - Polska Chrystusem narodów. Hymn Smutno mi Boże (Słowackiego) jest
monologiem skierowanym do Boga. Bóg milczy, a człowiek otwiera przed nim duszę.
Podobną konstrukcję ma Moja piosnka II Norwida, tutaj powtarzającym się fragmentem
jest Tęskno mi, Panie. Zygmunt Krasiński Nie-boska komedia Wymowa dramatu jest
taka, że świat rozwija się przez przelew krwi i niszczenie starych form - dlatego też ludzie
wszczynają rewolucję - lecz bez oparcia w Bogu nie może narodzić się postęp, najwyżej
zło i kara. Stąd w zakończeniu Nie-boskiej komedii o ostatecznym wyniku walki decyduje
interwencja Boska.
Pozytywizm to kolejna epoka ukierunkowana na poznanie zmysłowe, eksperymentalne,
kult wiedzy, nauki. Takie hasła epoki jak ewolucjonizm czy determinizm nie zostawiają
już miejsca na rozważania religijne.
Konopnicka (Rota) jest jedną z nielicznych twórców tego okresu, którzy przypominają
przywiązanie Polaków do wiary, do Boga - każda strofa kończy się słowami Tak nam
dopomóż Bóg!. Bóg, honor i ojczyzna - te trzy wartości wyznaczały przez wieki życie
każdego Polaka. Andrzej Szczypiorski Początek Przedstawiony jest tu portret Boga dużo
bardziej tolerancyjnego, niż ludzi. Ten sam jest Bóg żydów, chrześcijan - Ten, w którego
wierzy siostra Weronika i Ten, w którego nie wierzy ateista Henryczek. To właśnie
Henryczek wiedzie z Bogiem największe spory (w wychodku) i toczy rozmowy jak
bohater romantyczny, oskarżając go o niesprawiedliwość. Dyskusyjna jest tu postawa
siostry Weroniki, która ratuje żydowskie dzieci i uważa za swój obowiązek ochrzcić je.
Stosunek niektórych postaci kształtuje się na zasadzie pokory, inne wykazują stanowczy
bunt w stosunku do Boga. Człowiek nie może być sam w chwili próby. Potrzebuje innych
ludzi, a kiedy nie ma ich w pobliżu, odnajduje nagle obecność Boga. Stwórca odwracał
oczy ku innym galaktykom aby nie patrzeć na to, co zgotował nie tylko umiłowanemu
ludowi, ale wszystkim ludziom na ziemi.
Albert Camus Dżuma. Ojciec Pannelaux przyjmuje najpierw postawę bierną, uważa że
dżuma jest karą Boga za grzechy mieszkańców. Później jego postawa zmienia się i ojciec
zaczyna walczyć z dżumą - Trzeba tylko iść naprzód w ciemnościach, trochę na oślep,
próbować czynić dobrze. Jednak zawsze odnosi się do Boga z pokorą.
Różewicz Bez, (Wygaśnięcie absolutu...) Człowiek współczesny stracił wiarę, Bóg nie jest
już mu potrzebny, zapomina się o nim. Konsekwencje odejścia od Boga: marnieje religia,
sztuka, poezja, język, zdolność przeżywania i wyrażania uczuć. Teksty poetyckie tracą
zdolność nazywania uczuć, stanów. Miłosz Piosenka o końcu świata - Każdy ma swój
prywatny koniec świata, jest to moment jego śmierci. Oeconomia divina Bez Boga świat
byłby chaosem, nie miałby żadnych wartości. Ludzie grzechem prowokują Boga, chcą jego
uaktywnienia się. Wiara Podmiot akceptuje, aprobuje wszystko, co jest na świecie,
ponieważ wszystko jest dziełem Boga. Powinniśmy zaakceptować nie tylko to co jest nam
wygodne, ale także to co sprawia nam ból, ponieważ to też jest konieczne, cierpienie
nadaje sens życiu. Nadzieja Akceptacja świata jest bramą wstępu do nadziei, ogród gdzie
wejść nie można, ale jest na pewno. Herbert Przesłanie pana Cogito Większość haseł
głoszonych przez pana Cogito kojarzy się z ideami głoszonymi przez różne religie: nie
bądź obojętny, okazuj sprzeciw przeciwko czyjeś krzywdzie, nie popadaj w zarozumiałość,
strzeż się oschłości serca. Podmiot zaleca stosowanie się do podanych przez siebie zasad,
zastrzegając jednak, że za to można być ukaranym niezrozumieniem, banicją, śmiercią.
Ks. Twardowski. Twórczość księdza Jana Twardowskiego należy do poezji o tematyce
religijnej propagującej model wiary franciszkańskiej, radosnej, bliskiej człowiekowi. Poeta
przyjmuje dogmaty wiary bez surowości nakazów i zakazów, bez lęku, głosząc że ma ona
być pomocą i oparciem człowieka. Bóg u księdza Twardowskiego to Bóg z ludzką twarzą,
Boże, po stokroć święty, mocny i... uśmiechnięty (Suplikacje) przyjaciel, rozumiejący i
kochający człowieka, bliski mu, opiekun, nie sędzia. Wiara - to radość życia i uśmiech,
źródło szczęścia i umiejętność kochania świata z prostotą i szczerością, zwierzę swój
sekret, że ja, ksiądz, wierzę Panu Bogu jak dziecko (Wyjaśnienie), Wierzyć, to znaczy
nawet się nie pytać, jak długo mamy iść po ciemku (Jakby go nie było). Znany jest ksiądz
Twardowski z dowcipnych aforyzmów (rysowałem diabła bez rogów - bo samiczka -
Dzieciństwo wiary) i licznych sentencji (spieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą;
nigdy nie wiadomo, mówiąc o miłości, czy pierwsza jest ostatnią, czy ostatnia pierwszą -
Śpieszmy się), zaś ostrze jego krytyki nigdy nie tępi ludzkich błędów, lecz raczej
traktowanie religii i Boga z fałszywą pobożnością, dostosowywanie jej do własnych
potrzeb - nie posypujcie cukrem religii, nie wycierajcie jej gumą (Nie).
Ściśle z ideologią chrześcijańską związana jest poezja Karola Wojtyły (papieża Jana
Pawła II), głownie są to teksty wielbiące Boga, wysławiające Jego chwałę. Uwielbiam cię,
siano wonne, któreś tuliło w sobie Dziecinę bosą (...)
Uwielbiam cię, drzewo surowe, boś kryło Jego barki w krwawych okiściach
BUNT
Stosunek człowieka do Boga zależy od wyznawanej religii. W renesansie, poprzez
reformacje, nastąpiło odejście od teocentrycznej wizji świata, dokonał się rozłam Kościoła
na kilka religii. Marcin Luter był twórcą nowego podejścia do Biblii - głosił , że można ją
interpretować indywidualnie. Kalwin natomiast wierzyli, że los człowieka jest określony
już od czasu jego urodzin, człowiekowi jest przeznaczone piekło lub niebo. Nauka ta
propaguje ideę pracy i gromadzenia dóbr. Innymi odłamami w Kościele są anglikanie, czy
też arianie. Tak rozpadł się średniowieczny światowy teocentryzm.
Jan Kochanowski w utworze O żywocie ludzkim zwraca się do Boga, którego określa
mianem Wiecznej myśli. Kochanowski po stracie ukochanej córki całkowicie pogrążył się
w rozpaczy. Przestał wierzyć w miłość płynącą od Boga. Teraz widzi Boga surowo
karzącego, niedostępnego myśli ludzkiej. Utwór Czego chcesz od nas, Panie jest
manifestem renesansowego optymizmu. Postawa poety wobec życia, wobec Boga zmienia
się. Wiąże się to z poczuciem stałości, logicznego uporządkowania i kierowania przez
Boską opatrzność, wolę, wolność. Boga traktuje jako przyjaciela i źródło oparcia. Wiara
jest ukojeniem bólu, pomocą w nieszczęściu (Treny od XI) Konieczność pogodzenia się z
wolą Boga, Boga kierującego naszym życiem widzimy jeszcze w utworach O żywocie
ludzkim, Miło szaleć..., Nie porzucaj nadzieję . Jest to wizja Bóga dobrego, kochającego,
upersonifikowany, Deus ridens - Bóg śmiejący się, Deus faber - Bóg artysta.
Kolejny bunt w literaturze skierowany przeciwko Bogu to Wielka Improwizaca (Dziady cz.
III). Konrad nie może pojąć niesprawiedliwości Boskich wyroków wobec Polski.
Natchniony, owładnięty "duchem" tworzenia kieruje gorące słowa ku Bogu. Cała
improwizacja to pojedynek z Bogiem. W szaleńczym uniesieniu Konrad bliski jest
bluźnierstwu - milczenie Boga potęguje jego gniew - grozi Bogu i prawie nazywa go
carem..., lecz to słowo dopowiada diabeł. Oskarża Boga, że nie jest Miłością, ale tylko
Mądrością.
Hymny Kasprowicza. Są wyrazem buntu przeciwko Bogu. Kasprowicz rozpatruje pojęcie
dobra i zła, i pyta: kto stworzył zło? Odpowiedź kieruje ku Bogu: Nic, co się stało pod
sklepieniem niebiosów, Bez Twej woli się nie stało! Kyrie elejson!
O źródło zdrady! Kyrie elejson! przyczyno grzechu ! (Dies irae)
Przypomina się manicheizm - koncepcja, wg której Dobro i Zło są równorzędnymi siłami
stwarzającymi wszechświat, istnieją konflikcie, ale obie są konieczne. Lecz - jeśli zło jest
częścią Boga, to nie jest On doskonały, a jeśli jest wrogą, równorzędną siłą - to Bóg nie
jest najmocniejszy i wszechmogący! Był to jednak pewien etap w twórczości poety.
Kolejna faza twórczości cechowana jest przez postawę franciszkańską. Z buntownika
występującego przeciw Bogu, zacznie wyznawać i głosić filozofię św. Franciszka. Ten
etap, przynoszący pogodzenie się z Bogiem, uwielbienie piękna przyrody, widoczny jest w
Hymnie św. Franciszka z Asyżu, O miłości wroga czy w tomie wierszy pt. Księga ubogich.
Zło, nazwał Kasprowicz, rezultatem sprzeniewierzenia się człowieka Bogu, cierpienie -
koniecznym warunkiem zrozumienia szczęścia.
Najlepszym dowodem tej przemiany jest wiersz Przeprosiny Boga. Utwór jest opowieścią
o staruszkach, którzy żyli w zgodzie z Bogiem, grywali z nim w karty, chodzili do
karczmy, aż pewien uczony zarzucił im, że pospolitują Boga. Przerażeni staruszkowie są
pewni, że Bóg ich opuścił. Lecz Bóg sam ich odnajduje i uświadamia, że uczony nie miał
racji. Staruszkowie przepraszają Go teraz za przypuszczenie, że On mógłby ich opuścić.
Poeta chciał w ten sposób wyrazić myśl, że Bóg rozumie każdego człowieka i jest mu
bliski, a on powinien sam do Niego dojść i powinien okazywać wiarę w taki sposób, który
jest szczery i prawdziwy.
Leśmian. Dusiołek. Dusiołek to uosobienie zmory sennej, lęków i obaw, które opadają na
człowieka. Oto chłop przysnął sobie pod drzewkiem i napadł go taki Dusiołek, i tak dusił,
aż coś warkło w chłopie. Po przebudzeniu chłop na wzór mickiewiczowskiego Konrada i
Kasprowskich hymnów występuje do Boga z pretensjami. Nie dość ci, żeś potworzył, mnie,
szkapę i wołka, jeszcze musiał takiego zmajstrować dusiołka. Podmiot oskarża Boga za zło
i ciężar psychiczny człowieka, bo je potworzył.
Trupięgi. Człowiek buntujący się przeciwko Bogu.
Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem Utwór między innymi przekazuje myśl, że to
Bóg zsyła chorobę, bo decyduje o życiu lub śmierci.