Uygur

TÜRK ADININ ANLAMI kaynaklarından

Çin İran Ziya Kaşgarlı W. A. -Müller

Kaynakları Kaynakları Gökalp Mahmut Barthold Wambery -Nemeth
-Thomsen

Miğfer Güzel Töreli, Olgunluk Kanun Türeyen Güçlü,

yüzlü düzen çağı sahibi çoğalan kuvvetli
sahibi
Coğraf yakınlıktan
Türk adı ilk kez Çin kaynaklarında geçer.
Etkileşimin
Pers, Arap, Bizans, Rus, Hint göstergesidir
kaynaklarında da Türk adı geçer
 COĞRAFİ AD OLARAK TÜRKİYE

Hazarlar
8/9.yy
6/7.yy
Osmanlı Göktürkler
13.yy…

11/12.yy
Eyyubiler/ Temel Nedeni;
Memlükler
Göç
Etkin siyasi güç
 TÜRK ADINI DEVLET ADI
OLARAK KULLANAN TÜRK
DEVLETLERİ
ANAYURT
 ORTA ASYA KÜLTÜR MERKEZLERİ

En eskisi
ANAV 3-AFANESYOVA
4-ANDRONOVA
Türklere ait en eski 6-TAGAR
AFANESYOVA 5-KARASUK
2-KELTEMİNAR
1-ANAV
İlk demir işçiliği
KARASUK

En gelişmiş Essik-Taştk-Pazırık
TAGAR kültürleri de mevcutur
ANA YURTTAN GÖÇLER
(MÖ 2500-MS 1500)
 GÖÇLERİN NEDENLERİ

Sosyo-Ekonomik Nedenler Siyasi Nedenler

Bağımsız yaşama arzusu
Kuraklık, yağışların yetersizliği
ve düzensizliği, şiddetli kışlar
Boylar arasındaki mücadeleler
Hayvan hastalıkları
Dış baskı (Çin-Moğol)
Nüfus artşı, otlak yetersizliği
Yeni ülkeler fethetme arzusu
(Cihan hakimiyet düşüncesi)
 GÖÇLERİN SONUÇLARI

Kültürel etkileşim yaşanmıştr.

Etkilendik. Özellikle din ve Etkiledik. Özellikle askeri ve
alfabe alanında idari alanda

Türkler gitkleri yerlerde yeni devletler kurmuşlardır.

Azınlık olmalarına rağmen askeri ve
teşkilatçılık yetenekleri sayesinde

Türk tarihini bir bütün olarak incelemek zorlaşmıştr.

Geniş ve farklı coğrafyalarda farklı
gelişim gösterdiklerinden
 GÖÇEBE YAŞAM
(Atlı-bozkır yaşam=Yarı göçebe yaşam)
NEDEN ?
Tarım imkanlarının yetersizliği, Türk göçebeliği
Temelde 2-3
İklimsel etkenler, merkez
çevresinde
Yağışların yetersizliği,
(yaylak-kışlak)
 Hayvanlara otlak bulma bir döngü
şeklindedir.
zorunluluğu.
 GÖÇEBE YAŞAMIN SONUÇLARI

Devlet Askerlik Mimari Hayvan Yazı geç Sınıf

kurma yeteneği gelişmedi üslubu kullanıldı ayrımı ve
becerisi gelişt kölelik
gelişt görülmez.

Teşkilatçılık Ordu Taşınabilir Sanatsal Sözlü Özgür ruh

millet sanat süslemede edebiyat
anlayışı dalları hayvan ve
gelişt. motiferi Sözlü
Madenciliğe Hapis kullanıldı Hukuk
ve tcarete cezası (Töre)
engel değildir görülmez. gelişt
 İLK TÜRK DEVLETLERİ
ASYA’DA AVRUPA ’DA
Asya Hunları Türgişler Avrupa (Bat) Hunları

Göktürkler Oğuzlar (Uzlar) Avarlar

Kutluk Devlet Sabirler (Sibirler) Kıpçaklar (Kumanlar)

Uygurlar Avarlar (Juan Juanlar) Peçenekler

Hazarlar Akhunlar(Efalitler) Bulgarlar

Kırgızlar Kimekler Macarlar

Karluklar Başkırtlar Uzlar (Oğuzlar)

İSKİTLER (Sakalar) (MÖ VIII-II.Yüzyıl)

Şehname’de
Efrasiyap adıyla geçer
Pers kralı Daryus
ile savaşt
ASYA HUN DEVLETİ (MÖ IV yy-MS 216)
 Orta Asya’da siyasi birlik kuran ilk Türk devletdir.

 Bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır.

 MÖ 3. yy’ de Hun saldırılarına karşı Çin Seddi inşa edilmiştr.

 Türk-Çin mücadelesi, tarih boyunca İpek Yolu’na hakim olma

ve Orta Asya siyasi hakimiyet için yaşanmıştr
 “Oğuz Kağan”
METE HAN (MÖ 209-174)

İlk düzenli İlk devlet Türk vatan İlk kez Türk Çin baskı
ordu teşkilat, anlayışı birliği altnda
(10’lu ikili sistem vergiye
sistem) bağlandı

Tahta çıkış “Toprak Milletm

tarihi MÖ 209 milletndir. asimile olabilir
Türk Kara Kimse onu diye Çin’i
Kuvvetlerinin veremez” topraklarına
kuruluşudur katmadı
 Mete Han’ın ölümünden sonra oğlu Kiok döneminde Hunlar
güç kaybetmeye başladı.

 Çin’in böl – parçala - yut politkaları ile yaşanan taht

kavgaları netcesinde Devlet önce Bat-Güney diye ikiye
ayrıldı.

 Güney Hunları da Kuzey-Güney diye ikiye ayrıldı.

Çin’le savaşan Kuzey Hunları Kağanı ÇİÇİ Han bağımsızlık için

sonuna kadar savaşarak teslim olmamış ve bu uğurda can vermiştr.
Kuzey Hunları
 AKHUNLAR/ EFTALİTLER
➢
Asya Hun devleti parçalandıktan sonra Kavimler Göçüne katılmayıp
Afganistan bölgesine yerleşmişlerdir.

➢
En ünlü kralları MAHİRAGULA’dır. En parlak dönem yaşanmıştır.

➢
İran’da ortaya çıkan MAZDEK İSYANI’nda Sasanilere yardım etmişlerdir.

➢
Asya Hunlarından sonra İpek Yolu’nu ele geçiren ikinci devlettir.
TABGAÇLAR

➢
Asya Hunları parçalandıktan sonra Çin topraklarına gidip 385-
550 yılları arasında hüküm sürdüler.
➢
Çinde kurulan ilk Türk devletidir.
➢
Kurucusu: KUEİ
➢
Budizm ve konfüçyanizme inandılar.
KAVİMLER GÖÇÜ-375
Kuzey Hunlarının Balamir
önderliğinde Kırım’a
gelmesiyle, kavimlerin
Avrupa içlerine göç etmesidir.
 KAVİMLER GÖÇÜNÜN SONUÇLARI

Roma Günümüz -Hristyanlık

Feodalite Skolastk
İmp. ikiye Avrupa yayıldı
(Derebeylik) felsefe
bölündü milletleri -Avrupa
ortaya çıkt yayıldı
(395) ortaya çıkt Hun Devlet
kuruldu
Bat Doğu Parçalanmış Her şey din
Roma Roma siyasi yapı çerçevesinde

476’da 1453’te
yıkıldı yıkıldı

İLKÇAĞ SONA ERDİ ORTAÇAĞ BAŞLADI

AVRUPA (BATI) HUN DEVLETİ (375-469)
ULDIZ DÖNEMİ
•
Bu dönemde Hunların dış politikası belirlendi.
•
Doğu Roma(Bizans):Sürekli baskı altında tutulacak.
•
Batı Roma ile iyi ilişkiler kurulacak.
•
“Güneşin battığı yere kadar her yeri zapt edebilirim” sözünü
Bizans elçisine söleyen kişidir.
•
Türkler ilk kez bu dönemde Anadolu’ya ayak basmıştır.
Uldız’dan sonra başa;
1)KARATON
2)RUA geçti.

Bu dönemlerde:
1)Bizans üzerindeki baskı iyice arttırıldı.
2)Bizans vergiye bağlandı.
3)Batı Roma ile dostluk antlaşması yapıldı.
 ATTİLLA (434-453)
➢ Avrupa Hun Devlet’nin en parlak dönemidir.
➢ AVRUPALILAR: Flogellum Dei (Tanrı’nın Kamçısı) unvanını
vermişlerdir.
➢ Almanların Nibelungen Destanı’nda ETZEL(Cesur kavimlerin
efendisi) olarak bilinir.
➢ Got efsanelerinde: harpten hoşlanan, ılımlı tabiatlı ve keskin
zekalı hükümdar olarak geçer.
➢ Galya’da meydana gelen menkıbelerde kan dökücü ve
merhametsiz olarak geçer.
Attilla her iki Roma Devletini’de egemenlik altına almaya çalıştı.

1)DOĞU ROMA: Bizans üzerine 1.Balkan ve 2. Balkan seferlerini

düzenledi.

1.BALKAN SEFERİ: Bu sefer sonrasında MARGOS ANT.

İmzalandı.

2.BALKAN SEFERİ: Bu sefer sonrasında ANATOLYUS ANT.

İmzalandı.

SONUÇ: Bu iki sefer sonrası Avrupalılar Türklerden:

Pantolan, ceket ve iç çamaşırı giyinmeyi öğrendi.
At koşum takımlarını ve at eğirmeyi öğrendiler.
2)BATI ROMA:

1)GALYA SEFERİ(451):Attilla ile Roma generali AETİUS

arasındakatalan ovasında yapılan savaştan kesin sonuç çıkmadı.

2)İTALYA SEFERİ(452):Papa 1. LEO Attilla ve Roma imp.

Valentianus arasında arabuluculuk yapıp savaş çıkmasını engellemiştir.
Attilla papanın teklifini kabul etmiştir. Çünkü: Batı Roma’nın gücünü
kırdığına inamış ve Sasaniler ( İran) üzerine sefer yapmayı planlamıştır.

NOT: “İstiklali feda etmeyi gülünç ve utanç verici” bulan Batı Hun
hükümdarı ÇİÇİ’dir.
 Atlla suikast netcesinde ölümünden Sonra devlet kısa
sürede yıkıldı.

 Hunların bir bölümü Kırım’a çekildi bir bölümü de

Hıristyanlığı kabul ederek zamanla ulusal benliklerini
yitrdiler.

 Macarların oluşumunda etkili oldular

 Avrupa’yı özellikle Germenleri kültürel anlamda etkilediler.

I.GÖKTÜRK DEVLETİ (552-582)
BUMİN KAĞAN (İL KAĞAN)
➢
Avarlara son vererek merkez Ötüken olmak üzere Göktürk Devletini
kurmuştur.
➢
Avarlar içerisindeki Töles isyanını bastırmıştır.
➢
Türkleri yeniden bir bayrak altında toplamıştır.
➢
Ülkeyi Doğu- Batı şeklinde yönetmiştir.
 Federal yapı
İKİLİ TEŞKİLAT

Yabgu Sol Kanat Sağ Kanat Kağan

İstemi Yabgu Bumin

En güçlü
Mukan
 Sasaniler ile işbirliği dönem
yaparak, Akhun Devletni yıkt.
Bizans’a ilk kez
Bizans ile işbirliği yapılarak
elçi gönderildi
Sasanilere karşı savaşt.

Amaç: İpek yolu denetmi

MUKAN KAĞAN:
➢
Avarları kesin olarak yıktı.
➢
Doğu’da KİTAN
➢
Batı’da KIRGIZLAR’ı Göktürk devletine bağladı.
➢
Çin’i baskı altına aldı.
➢
Ölünce yerine TAPO KAĞAN geçti.
➢
Manihizm dinini benimsedi.
➢
Dış politikada Çin’in etkisinde kaldı.
➢
Çinlilere ait lüks tüketim mallarının ülkesine girmesine izin
verdi.
➢
Bu dönemde devlet zayıfladı.
➢
Tapo Kağan ölünce yerine İşbara Kağan geçti.
➢
 Çin entrikaları
Göktürk Devlet İkiye Bölündü

Bat Göktürk Devlet Doğu Göktürk Devlet

(582-659) (582-630)
Tardu kağan İşbara Kağan

ÇİN HAKİMİYETİNE GİRDİLER

Kürşad İhtlali (639)

682’ye kadar Türk tarihinin İlk

50 YIL Çin esaret bağımsızlıkçı isyanı
KUTLUK DEVLETİ (II.Göktürk Devlet) (682-744)

Türkiye’ye benzetlir
Kurultay tarafından Kutluk Kağan’a İLTERİŞ(Devleti derleyen,
toplayan)unvanı verildi.

KAPGAN KAĞAN:
➢
Kırgızlar ve Türgişleri itaat altına almıştır.
➢
2. Göktürk Devleti’nin dış politkasını belirlemiştir.
➢
Çin’de yaşayan Türklerin Ötüken’e dönmesi saglamak.
➢
Çin’i sürekli baskı altında tutmak.
➢
Orta Asya’daki Türk boylarını Göktürk egemenliğine
sokmak.
 Orhun abideleri
Muhteşem Üçlü Türk tarihinin ilk veziri

Bilge Kağan Kültgin Tonyukuk

Hükümdar Yabgu-Ordular Aygucı (Çinli Vezir)

Komutanı
Batlılar Türk Bismarkı der

 Bu dönem 2. Göktürk devletnin en parlak dönemidir.

Bu dönemde bütün Türk boyları Göktürklere bağlandı.
Çin vergiye bağlandı.
Not:
Bilge Kağan,Tonyukuk,Külteğin ölünce başa geçenler ülkeyi
yönetemediler. Son olarak UYGUR-BASMİL-KARLUK Türkleri
birleşerek Göktürkleri yıktılar.
 GÖKTÜRKLERİN ÖNEMLİ YÖNLERİ
Türk adını kullanan ilk Türk Devlet.

İlk milli alfabe “Göktürk-Orhun Alfabesi” ni geliştrdiler

İlk milli kaynak olan ”Orhun Abideleri” ni yazdılar.

Milliyetçi bir yapıya sahip olan Göktürkler millet bilincini oluşturdular.

Tarımla da meşgul oldular. (Tötö sulama kanalını yaptlar)

Türk tarihinde ilk kez parayı kullandılar.

Türklerde ilk posta teşkilatnı (Yam) kurdular.

Ergenekon ve Bozkurt Destanı.

➢ İslam öncesi sınırları en geniş olan türk devletdir.
➢ Göktürkler GAZNELİLER, SELÇUKLULAR VE OSAMANLI’YA model
olmuşlardır.
➢ Orta Asya’dan Bizans’a elçi göndererek diplomatk ilişkileri
başlatan ilk Türk devletdir.
➢ Uygurlar tarafndan yıkılmışlardır.
UYGURLAR (744-840)
KUTLUK BİLGE KÜL KAĞAN:
Devletn merkezini KARABALSAGUN’a taşıdı.
Basmil ve Karlukları baskı altna aldı.

MOYEN(BAYAN) ÇUR :
Uygurların en parlak dönemidir.
Türk boylarını hakimiyet altna aldı.
Uygurlar bu dönemde teşkilatlandı.
Sine- Uşi yazıtları Moyen Çur adıan dikilmiştr.
 • BÖĞÜ KAĞAN döneminde Manihaizm dini kabul edildi.
Dinin etkisi ile Hükümdarlara
“Ay Tengri” ünvanı verdiler

Manihaizm Yerleşik Yaşam İlk Mimari eserler

Hayvansal gıdayı yasaklar ve inananlarını tarıma sevk eder

• Baga Tarkanın ölümünden bir müddet sonra Kırgızlar

tarafndan 840’ ta Uygur devlet yıkılsa da, bölgede kısmen
varlıklarını devam etrdiler.
Moğolların
Kansu Uygur Devlet (Sarı Uygurlar)
Türkleşmesinde
etkili oldular Doğu Türkistan Uygur Devlet (Turfan Uygurları)
 UYGURLARIN TÜRK TARİHİNDEKİ ÖNEMİ
Manihaizmin dini terimlerine Türkçe karşılık verdiler ki milliyetçiliğin
göstergesidir.

Türk tarihinde yerleşik hayata geçen, “Balık” adı verilen şehirler

kuran ilk mimari eserleri inşa eden Türk topluluğudur. STUPA adı verilen
tapınaklar inşa etler.
İlk vakıf uygulaması ve ilk bankacılık sistemini geliştrdiler.

Fresk (duvar resmi) – Minyatür - Gölge oyunu - Orta oyununu

sergileyen ilk Türk topluluğudur.
Kağıt ve matbaayı (Hareketli harf sistemini geliştrdiler.) kullanarak ilk
Türkçe kitapları bastlar.

İlk kütüphaneyi oluşturdular.

Kendilerine ait olan Uygur Alfabesini (Soğd alfabesinden etkilenildi)

kullanmışlardır.

Sözlü hukuku (Töre) yazılı hukuka dönüştürdüler.

Karabalgasun ,Sine-Uşi, Moyen-Çur ve Bugut Yazıtları Uygurlara aitr.

Göç ve Türeyiş destanları

Yerleşik Yaşamın
Kanıtları
 Üretmde kullanılan malzemelerdir;
Sulama kanalı
TARIMIN
Orak
KESİN
Saban
KANITI?
Çapa
Tohumluk ambarı gibi

Değirmen-Tahıl öğütme taşı-Tahıl saklama kabı/ambarı

kanıt olamaz.Dışarıdan satn alınan tahılda kullanılabilir
değirmende vs…
DİĞER TÜRK DEVLETLERİ
 HAZARLAR (630-968)
 Karadeniz’in kuzeyinde ve Kafaslarda etkinlik gösterdiler.
Ticarette geliştler
Tek Musevi Türk topluluğu
 Yönetci kesim Musevi inancını kabul eden Hazarlar arasında
Hıristyanlık, İslamiyet ve Göktanrı inancıda görülmekteydi
Ülkede ki müslümanların liderlerine Hazz denir.
 Adalet ve barışın egemen olduğu Hazar topraklarında derin bir
hoşgörü hakimdi. Batlılar “Hazar Barış Çağı” adını vermiştr.

 7 Kişilik (2 musevi-2 hıristyan-2 müslüman-1 şaman) yargıçlar

heyet davalara bakar. Adalet gösterir. Hukuk birliği yok.
 Hazarlar;
 Hz. Osman’ın ordularını durdurarak İslam’ın Kafasya’ya
yayılmasını engellediler. İlk Türk-Arap savaşları

 Hazar Denizi’ne isimlerini verdiler.

 Rusları kültürel açıdan etkilediler.

 Ücretli ordu kullandılar.

 Polonya’da yaşayan Karay Türkleri, Hazarların devamıdır.

 TÜRGİŞLER (717-766)
 Bat Türkistan’da faaliyet gösterdiler.

 Kurucusu Baga Tarkan.

Adına para bastran ilk Türk hükümdarıdır.
 Emevilere karşı mücadele ederek Orta Asya’nın
Araplaşmasını, İslam’ın yayılmasını engellemişlerdir
“Sulu Kağan” liderliğinde
 Karluklar siyasi varlıklarına son verdiler.
 KARLUKLAR (766-1212)
 Türgişleri yıkarak Bat Türkistan’da devlet kurdular.

 Talas Savaşı’nda Müslümanlara yardım etler.

 İslam’ı kabul eden ilk Türk boyu.

 İlk Türk-İslam Devlet Karahanlılar’ın kuruluşunda rol oynadılar.

 Cengiz Han’a, Moğollara itaat eden ilk Müslüman Türk

topluluğudur.
 KIRGIZLAR (840-1212)
 Uygurları yıkarak Ötüken merkezli bir devlet kurdular.

 Kırgızlar Moğollara boyun eğen ilk Türk boyu olarak kutsal

başkent Ötüken’ i Moğollara teslim etmişler.
Ötüken’ de Türk kültürünün sona
ermesine neden olmuşlardır.
 “Yenisey Yazıtları” Kırgızlara aitr.

 “Manas Destanı” Kırgızlara aitr.

 OĞUZLAR
 Oğuz, kabile-boy anlamındadır. İlk kez Orhun abidelerinde geçer. Bizans
kaynaklarında Uz’lar diye geçer.

 Türk milletnin en kalabalık koludur.

 Göktürklerin yıkılmasından sonra batya göç etler. Müslüman olanlar

Türkmen diye anıldı.

 Küçük bir kolu Avrupa’ya göç et. Bizans ordusunda ücretli askerlik
yaptlar. Malazgirt Savaşında Selçuklu safna geçtler.

 Bugün Moldova’da Gagauz Özerk Devlet halinde Hristyan Oğuz Türkleri

yaşamaktadır.

 Dede Korkut Hikayeleri Oğuzlara aitr.

 SABİRLER (Sibirler-Sabarlar)
 Ural-Altay ve Sibirya bölgesinde faaliyet gösterdiler.
 Anadolu’ya akın yapan Türk boylarındandır.
 Sibirya’ya isimlerini verdiler.

KİMEKLER

BAŞKIRTLAR (Başkurtlar)
 AVARLAR (562-805)
 Apar veya Juan Juan diye de bilinirler.

 Bayan Han liderliğinde Orta Avrupa’da kuruldu.

 İstanbul’u Sasaniler’le birlikte iki kez (619-626) kuşatlar.

 Asya ve Avrupa’ da devlet kurdular. Slavları ve Rusları siyasi ve

askeri olarak etkilemişlerdir.

 Üzengiyi ilk kez kullandılar.

 Hıristyanlığı kabul ederek asimile oldular.

 BULGARLAR (583-1237)
 Kubrat liderliğinde Kafasyanın kuzeyinde Büyük Bulgar devletni
kurdular. Kubrat’ın ölümü ile ikiye bölündü.

TUNA BULGAR DEVLETİ İTİL (Volga) BULGAR DEVLETİ

Kurum Han döneminde Almış Han zamanında 922’de
İstanbul’u kuşatlar.(814) İslam’ı kabul etler.
Boris Han zamanında hıristyan
olular. İlk Türk İslam Devlet.
Hükümdarları Çar ünvanı İbn-i Fadlan
kullandılar. Seyahatnamesi İtl
Slavlar arasında asimile oldular. Bulgarlarını anlatr.
 KIPÇAKLAR (Kumanlar) (10.-13.YY)
 Doğu Avrupa’ya göç etler.Bir kısmı hıristyanlığı kabul ederek
asimile oldular.
 Macarların etnik yapısının oluşmasında ve Romanya Devlet’nin
kurulmasında etkili oldular.
 Altnorda Moğollarının Türkleşmesine vesile oldular.
 Mısır’da Eyyubi ve Memlük ordularında görev yaptlar.
 Oğuzlarla savaşları Dede Korkut Hikayeleri’ne konu oldu.
 Ruslarla savaşları İgor Destanına konu oldu.
 Codex Cumonicus adlı iki ciltlik sözlük oluşturdular.
 MACARLAR (10.-15.YY)
 Arpad liderliğine Orta Avrupa’da devlet kurdular.

 Hıristyanlığı kabul ederek Türk kimliğini kaybetler.

 Slavların (Balkanların) Germenleşmesini engellediler

 1870’te Budapeşte’de ilk Türkoloji Ensttüsünü açtlar.

 Atlla’yı tarihi-milli bir lider olarak benimsemekteler.

 PEÇENEKLER (10.-11.YY)
Doğu Avrupa’da etkinlik göstermişlerdir.

Rusların güneye inmelerini engellemişlerdir.

Bizans ordusunda ücretli askerlik yaptlar. Malazgirt

Savaşı’nda Selçuklu safna geçtler.

Hıristyanlığı kabul ederek zamanla asimile oldular.

Kıpçaklar tarafndan tarihten silindiler.

Yeni göçlerle desteklenmedikleri ve Hristyanlığı kabul etkleri için
zamanla asimile olmuş, benliklerini kaybetler, asimile oldular

Kuzeyden batya göç eden Türk boyları

HAZAR
DENİZİ

Güneyden batya göç eden Türk boyları

Yeni göçlerle desteklendikleri ve İslamiyet’i kabul etkleri için

benliklerini, kültürlerini korudular.
 ÖNEMLİ

AVAR
BULGARLAR İstanbul’u kuşatan Türk devletleridir.
PEÇENEK

TÜRGİŞLER
GÖKTÜRKLER
AVARLAR 2 kez devlet kurdular.
HUNLAR
BULGARLAR
ASYA HUNLARI zamanında Türk boyları bir bayrak altında toplandı.
2. GÖKTÜRK

HAZARLAR Emevilerin Orta Asya’da yayılmalarını engellediler.

TÜRGİŞLER Müslüman Araplarla savaştılar.

HUNLAR
AVARLAR hem Asya hem Avrupa’da devlet kurdular.
PEÇENEKLER Bizans ordusuna paralı askerlik yaptılar.
UZLAR Malazgirt savaşında Selçuklu tarafına geçerek Türklerin
kazanmasını sağladılar.

HAZARLAR Kürk ticaret yoluna hakim olarak önemli güç haline

BULGARLAR geldiler.

PEÇENEKLER
KIPÇAKLAR Rusların Karadenize inmelerini engellediler.
ALTINORDA
 ORTA ASYA KÜLTÜR VE UYGARLIĞI
DEVLET YÖNETİMİ

Kağan Yabgu
Hakan Şanyu Aytengri

Külerkin
Hükümdar
Han Ünvanları Tanhu İlteriş

İlig
İlteber İdikut
İlber
 Yarlığ (Ferman)
Otağ
(Çadır) Kemer (Kur)
Örgin Ünvan
(Taht) Kılıç
alma
Yay
Hükümdarlık
Kotuz Sembolleri Kama
(Sorguç- Sancak
Taç) Kamçı (Berge)

Ordu (Başkent)
Davul
Tuğ
(Nevbet) Toy (Şölen)
 HÜKÜMDAR

Tanrı Bağışı
Kim ? Çocukları Görevleri
Güçleri

Kut anlayışı Kut TİGİN Yönetmek

ve Veraset (Siyasi Güç) Halkın refahını
İnal/İnanç/At
sistemi sağlamak
Üleş aman adı
(Ekonomik Güç) verilen Töreyi
eğitmenlerce uygulamak
Küç
Kağanlığa Adalet sağlamak
(Askeri Güç)
hazırlanırlar
Şölenler
düzenlemek
 KUT ANLAYIŞI VE
Tek teokrasi örneği VERASET SİSTEMİ
KUT: Yönetme yetkisinin Tanrı tarafndan verildiği inancı

Kut yetkisi kan yoluyla Hanedanın (Sülale) tüm

babadan çocuklara geçer erkekleri “kut” lu dur

VERASET
“Ülke hanedanın ortak malıdır”
SİSTEMİ
Kimin hükümdar olacağı belirsiz???

KAÇINILMAZ SON: Taht kavgaları ve Türk devletleri kısa sürede yıkılır

 HATUN
(Katun)
Kağanın İlk Eşi

Kadına verilen önemin göstergesidir.

 KURULTAY (Kengeş/Toy)

Nedir? Üyeleri Görevleri

Kağan Kanun yapmak

Demokratk özellik
Devlet işlerinin
Hatun
görüşüldüğü Kağanı seçmek
Yabgu
danışma organıdır.
Tigin Kağanı denetlemek
(Son söz kağana ait)
TOYGUN
Şad Kağanı azletme
Boy beyleri
Subaşı Ordu tefişi
Aygucı Hayvan sayımı
Buyruk
Ağılıg Savaş-barış kararı
 Bazı Türk Devletlerinde Meclisler

Avrupa Hunları Seçkinler Meclisi

Hazarlar İhtyarlar Meclisi

Tabgaçlar Nazırlar Meclisi

Tuna Bulgarları Millet Meclisi

Peçenekler Komenton
 BAZI İDARİ GÖREVLİLER

Tigin** Kağan çocuğu

Şad** Hanedan üyesi. Ordu komutanı
Ayukı Hükümet
Aygucı** Vezir
Buyruk Bakan
İç buyruk Saray bakanı
Bitgçi/ Tamgacı** Katp
Ağılıg/Agıcı Maliye bakanı
 BAZI İDARİ GÖREVLİLER

Tudun** Vali.Vergi memuru

Apa** Sivil yönetci
Tarkan Komutan
Subaşı** Ordu komutanı
Tutuk Askeri vali
Yargucı Yargıç
Otacı/emçi Tabip
Yalvaç Elçi
Tilmaç Tercüman
 TÜRK DEVLETLERİ NEDEN KISA ÖMÜRLÜ?

BOYLAR
KUT ANLAYIŞI İKİLİ TEŞKİLAT
FEDERASYONU

Taht kavgaları Federal Yapı

Merkezi otorite zayıifar ve devlet kısa sürede yıkılır

 SOSYAL YAPI

Toplumsal hiyerarşi

Toplumun temeli ailedir. Çekirdek aile görülür.

 Tek eşlilik ve başka kabileden evlilik esastr.

Monogami Exogami
 Sosyal Yaşamda Sınıf Ayrımı ve Kölelik Yoktur

NEDEN ?

Göçebe yaşam ve Toprak üzerinde Törede eşitlikçi

hayvancılık özel mülkiyete izin anlayışın hakim
nedeniyle toprak verilmemesi olması
ve tarımın
önemsenmemesi
• Sosyal yaşamda Toy (Şölen), halkın kaynaşması, sosyal
dayanışma ve mili birlik için son derece önemliydi.

• Çevgen, Tepük, Cirit, Gökbörü, Kızbörü ve Beyge gibi oyunlar

sosyal hayata vazgeçilmezleriydi.

• Uygurlarla beraber yaygın bir şekilde yerleşik hayata geçiş

görüldü ve “Balık” denilen şehirler kuruldu.

• Balasagun önemli bir şehir.

Kaşgarlı Mahmut “Türk Hakanlarını Şehri” der.
 BAZI SOSYAL KAVRAMLAR

Kün Halk Ög** Anne

Balık** Şehir Kang** Baba

Ordu** Başkent Evdeş Eş

Yurt** Çadır Yumuş Çeyiz

Toy Şölen Törün Düğün aşı

Yenikün Bahar bayramı Kalıng** Başlık parası

 EKONOMİK YAPI
Temel ekonomik etkinlik hayvancılıktr.
İpek ve Kürk yolu
Bunun yanında madencilik, dokumacılık, tcaret azda olsa
tarımsal faaliyetlerde görülmüştür. İhracat:
Tötö Kanalı Hayvansal ürünler
Göktürk/Çin Tohum savaşları İthalat:Tarımsal
Çin’den vergi olarak tarım alet alınması ürünler ve ipek
Hunlardan kalma demir orak
Uygurlarla birlikte yerleşik yaşam ve tarım ön plana çıkt.
Ağıcı denilen memurlar, halktan mesken, hayvan ve toprak vergisi topladı
Kendi adına para bastran ilk kağan Baga Tarkan (TÜRGİŞLER)

İlk para GÖKTÜRKLER

TÜRKLERDE PARA

Böz Mühürlü kumaş para

Kamdu Mühürlü kumaş para
Kuanpo Bez para
Çav Kağıt para
Yarmak Madeni para
 DİN
ESKİ TÜRKLERDE DİN VE İNANÇ SİSTEMİ

GÖKTANRI TOTEMİZM ŞAMANİZM TABİAT ATALAR

DİNİ İNANCI Sihir ve GÜÇLERİNE KÜLTÜ
Türklerin en Ongun adı büyü İNANMA Ataların
eski dinidir. verilen bazı merkezli, (Yer-Su Kültü) ruhlarının
Tek tanrılı bitki ve şaman adı Doğada gizli aile
dindir. İslam hayvanların verilen güçlerin fertlerini
ile büyük kutsal ve kişilerin şifa varlığına koruduğuna
benzerlikler uğurlu dağıtğı inanılır. Dağ, inanılır ve
mevcutur. olduğu inancıdır. tepe, kaya, su, atalara
inancıdır ağaç saygı kurbanlar
gösterilen sunulurdu.
varlıklardır.
 TÜRKLERİN KABUL ETTİĞİ DİĞER DİNLER

MANİHAİZM BUDİZM
HIRİSTİYANLIK
Aydınlık ve “Nirvanaya” sonsuz
karanlığın barış ve huzura
MUSEVİLİK
mücadelesidir. kavuşmaya felsefe
 Uygurlarda edinen inanç.
resmi din. Göktürk, Uygur,
Et ve savaşı Tabgaç ve Türgişler’de Çeşitliliğin
yasaklayan barış ve görüldü. nedeni
kardeşlik dinidir.  Uygurlar Budaya göç,
“Burkan” adını vermişt. etkileşim,
Manihaizm; mimari, Budizm; hoşgörü
resim, minyatürü geliştrdi heykelciliği geliştrdi.
 BAZI DİNSEL KAVRAMLAR

Yuğ** Cenaze töreni Şaman/

Din adamı
Kam/Baksı**
Yuğ aşı Cenaze aşı
Ülgen Göktanrı
Kurgan** Mezar
Erlik/Yek Şeytan
Balbal** Mezar taşı
Umay Tanrıça
Uçmağ** Cennet
Yada Taşı Kutsal taş
Tamu Cehennem
Stupa Tapınak
 TÜRKLERDE AHİRET
ANLAYIŞININ
GÖSTERGELERİ

Yuğ töreni ve yas ahiret ile ilişkilendirilemez

 YAZI, DİL VE EDEBİYAT

SÖZLÜ EDEBİYAT

SAV SAĞU KOŞUK DESTAN

Atasözleri Ağıt. Kopuz eşliğinde Olağanüstü olaylar
Ölen söylenen ve kahramanlık
kişinin kahramanlık örnekleri ile dolu,
yaptkları şiirleri sosyo-kültürel
anlatlır yaşamla ilgili
bilgiler veren
mitolojik eserler
 TÜRK DESTANLARI
İSKİTLER Şu Alp Er Tunga
HUNLAR Oğuz Kağan Atlla
GÖKTÜRKLER Bozkurt Ergenekon
UYGURLAR Göç Türeyiş
ALTAY/YAKUT Yaratlış
KIRGIZLAR Manas
BULGARLAR Şan Kızı
OĞUZLAR Dede Korkut
 TÜRK DESTANLARI
İSKİTLER

ŞU ALP ER TUNGA
Makedonya kralı Büyük İskit hükümdarı Alp Er Tunga ile
İskender ile İskit hükümdarı İran hükümdarı Keyhüsrev
Şu arasındaki mücadeleyi arasındaki mücadele ve Alp Er
anlatr. Tunga’nın ölümünü anlatr.
Firdevsi Şehname de bu mücadeleyi
anlatrken Alp Er Tunga yerine
Afrasyab adını kullanmıştr.
 HUNLAR

OĞUZ KAĞAN ATTİLLA

Asya Hun hükümdarı Mete Han Avrupa Hun Hükümdarı Atllayı
ve onun yaşamını anlatr. ve fethlerini anlatr
 GÖKTÜRKLER

ERGENEKON
Etraf dağlarla çevrili kutsal yurt
Ergenekon’dan demir dağı
eriterek Göktürklerin çıkışını
anlatr.
BOZKURT
Göktürklerin bir düşman
baskınıyla yok olduktan sonra
sağ kalan tek gençle asena adlı
dişi kurtan yeniden
çoğalmalarını anlatr
 UYGURLAR

GÖÇ
TÜREYİŞ
Kutsal taşlarını Çine kaptran
Uygurların tanrısal gücü olan bir
Uygurların büyük bir kıtlık
erkek kurtan türeyip bir ulus
netcesine yurtlarını terk
oluşunu anlatr.
etmesini anlatr.
 ALTAY /YAKUT

YARATILIŞ
Evrenin yaratlışı, iyilik kötülük kaynakları, evrendeki düzeni anlatr.

KIRGIZLAR

MANAS
Kırgız kahramanı Manas’ın kahramanlıkları anlatlır.400 bin beyitle
dünyanın en uzun destanı.İslam öncesi ve sonrası dönem anlatlır.
 BULGARLAR

ŞAN KIZI DESTANI

Bulgar devletnin kuruluşu hakkında bilgi veren destanın bir parçası
Divan-ı Lügat it Türk’te de geçmektedir.

OĞUZLAR

DEDE KORKUT HİKAYELERİ

Göçebe hayatan yerleşik hayata, Destandan Halk hikâyeciliğine ve
İslamiyet Öncesinden Müslümanlığa Geçiş gösteren, aile ve ahlakın
ön planda olduğu hikayelerdir
 YAZILI EDEBİYAT

TÜRKLERİN KULLANDIĞI ALFABELER

Göktürk Soğd Arap İbrani Kril Latn

Uygur
(Orhun)

Milli Alfabeler Dini nedenlerle kullanıldılar

38 harfen 14 harfen
oluşur oluşur
Sağdan Soğd
sola yazılır alfabesi
Runik temel
karakterli alındı
 TÜRK YAZITLARI (Bengü Taşlar)
GÖKTÜRKLER Bugat Yazıt Orhun Abideleri
Karabalasagun
Sine Uşi Yazıt
Yazıt
UYGURLAR
Irg Bitg Altn Yaruk
Sekiz Yümek
KIRGIZLAR Yenisey Yazıtları
BULGARLAR Madara Kaya Yazıtları
 GÖKTÜRKLER

BUGUT YAZITI ORHUN ABİDELERİ

Soğdça yazılı Tonyukuk (725) Kül Tigin (732)
Bilge Kağan (735) adına dikilmiştr.
I.Göktürklere ait
Türk tarihini aydınlatan ilk
Mukan kağan dönemi Türkçe yazılı kaynaklardır.
hakkında bilgi veren
biyografk ve didaktk eserdir. 1893’te Danimarkalı Thomsen
tarafndan çözüldü.
 Orhun Abidelerinin Özellikleri;
Tonyukuk kendi anıtnı kendi dikt. Türk tarihinin ilk tarihçisi

Kültgin ve Bilge Kağan anıtları Yolluğ Tigin tarafndan dikildi.

Türk adının geçtği ilk Türkçe yazılı belgedir.

Türkçe ve Çince yazılmışlardır. Siyasetnamedir

Türk devlet adamlarının millete hesap verdiği, devlet ve halkın
karşılıklı görev ve sorumluluklarının belirtldiği metnlerdir.
I. Göktürk Devlet’nin yıkılışı ve Kutluk
Tarihi belgelerdir. Devlet’nin kuruluşu anlatlır.
Sosyal devlet anlayışının örnekleri vardır. Aç millet tok kıldım…
 İlk Türk şairi Arpın Çor Tigin
UYGUR YAZILI EDEBİYATI

Sine Uşi/
Karabalasagun Sekiz
Moyençur Irg Bitg Altn Yaruk
Yazıt Yükmek
Yazıt

Moyen çur Manihaizme Fal kitabı. Altn ışık. Budizmi

dönemi geçiş anlatlır. Orhun Budizmi anlatan
hakkında Türkçe, hariferiyle anlatan Çinceden
bilgi verir. Soğdaça, yazılmıştr Çinceden Uygur
Orhun Çince Uygur Türkçesine
hariferi ile yazılmıştr. Türkçesine çeviri
yazılmıştr çeviri
 KIRGIZLAR

YENİSEY YAZITLARI
Orhun hariferiyle yazılmış mezar taşlarıdır. Orhun abidelerinden önce
olduğu tahmin edilse de net tarihlendirilememiştr.

BULGARLAR

MADARA KAYA YAZITI

Tuna Bulgarlarına ait Grek alfabesiyle yazılan Krum Han dönemini
anlatan 9. Yy’a ait yazıtr.
 HUKUK SİSTEMİ
TÖRE Herkesi bağlar

Nedir? Kaynakları Değişmezleri Ceza sistemi

İdari ve Halk Adalet(Uzluk) İdam
sosyal yaşamı (Gelenekler) Tazminat
Eşitlik(Tüzlük)
düzenleyen
Kurultay Kısa süreli hapis
sözlü kurallar İyilik(Könilik)
Kağan
İnsanlık(Kişilik)
İlk kez Uygurlar
yazılı hale getrdi
 BAZI HUKUKİ KAVRAMLAR

Yargan/ Yargucı Yargıç

Kağan başkanlığında siyasi davalara
Yargu
bakan yüksek mahkeme
Tüz Kağanla halk arasında sözlü sözleşme

Yazuk Suçlu

Kısık Hapishane
 TÜRKLERDE ORDU

Ordu-Millet İlk Düzenli Ordu Savaş Taktği Etkileşim

Her Türk Mete Han (Asya Turan/Hilal/ Çin, Roma, Bizans,
askerdir. Hunları Sahte geri Rus, Slav, Moğol
Ücret ordu çekilme halkları örnek aldı
10’lu sistem
görülmez
Süvari (atlı) Bazı Askeri Kavramlar
Sadece Sü Asker
Hazarlarda
Böri (Kurt) Kağan muhafzları
Ücretli
asker var Yelme Keşif birliği
Tolga Asker başlığı
 Hayvan Üslubu
TÜRKLERDE SANAT
Dokuma Madencilik Müzik Mimari Çini Resim Heykel

Hunlara İskitlere Kopuz Uygur- İlk İlk Balballar

ait ait Altn Ir larla örneği minyatür ilk
Pazırık Elbiseli (beste) başlar. Uygur- Fresk örnektr.
Halısı Adam Köpürge Stupa larda. Uygurlar
bilinen Zırhı (Davul) (kubbeli da.
en eski Essik Küg tapınak) Ressama
halı Kurganı (Melodi) Bedizci
denir
Pazırık
Kurganı
 TÜRKLERDE BİLİM

Keneşçi/Tayanç Astronomi Tıp Uygurlar Uygurlar

(Bilim insanı) 12 Hayvanlı Mumyacılık ilk örgün Matbaa
Türk takvimi eğitm (Hareketli
harf sistemi)
İlk
TÜRKLERİN KULLANDIKLARI DİĞER TAKVİMLER kütüphane
Hicri Takvim (İslami Dönem)

Celali Takvimi (Büyük Selçuklular)

Rumi Takvim (Osmanlı)
Miladi Takvim (Türkiye)