Verscheidene parameters zijn van invloed
Waterslag beperken in
leidingwaterinstallaties
Waterslag in leidingwatersinstallaties wordt als hinderlijk ervaren, vanwege het
‘klapperend’ en ‘stotend’ geluid dat ermee gepaard gaat. Het aantal klachten en vra-
gen dat hierover bij de Groep Techniek van Uneto-VNI binnenkomt, is aanmerkelijk
minder dan in de jaren negentig. De in Isso/VNI-brochure 30-3 opgenomen aanbeve-
lingen om geluidsoverlast door waterslag te voorkomen heeft bijgedragen aan het
verminderen van het aantal klachten. Maar klachten komen nog steeds voor.
Installatie & geluid
Tekst: Will Scheffer
D e verhoogde geluidsniveaus
door waterslag treden vooral
op bij relatief snel sluitende af-
sluiters, zoals magneetventielen, één-
hendelkranen en sommige vlotterkra-
nen in closetreservoirs. Maar er zijn veel
meer invloedsfactoren die de mate van
waterslag bepalen. De belangrijkste zijn
de stroomsnelheid, de sluitsnelheid van
de afsluiters of kraan en de lengte van
de leiding. De stroomsnelheid (v) resul-
teert uit het quotiënt van de volume-
stroom (q) en de doorsnede (A) van de
voortplanting
drukgolf
geluidafstraling
10 juni 2004 intech K&S
leiding: v = q/A. De volumestroom (q)
is afhankelijk van de capaciteit van de
kraan (tappunt) en wordt beïnvloed
door de dynamische voordruk (p) aan
de kraan. De volumestroom is dus be-
palend voor de stroomsnelheid en
daardoor ook bepalend voor de hoog-
te van de drukpiek.
De drukpiek is de plotselinge toena-
me van het drukniveau in een lei-
dingwaterinstallatie door waterslag.
Over het algemeen treedt deze druk-
piek direct op na het sluiten van de
kraan. De drukverhoging treedt in
eerste instantie op ter plaatse van de
kraan en breidt zich vervolgens uit in
de rest van het leidingsysteem. De
hoogte van de drukpiek bij volledige
drukopbouw (6lmax) is afhankelijk
1. Het sluiten
van een kraan
leidt tot een
drukverhoging in
de leiding
waardoor de
sluiten wand in trilling
kraan wordt gebracht
en geluid
afstraalt.
van de dichtheid van het water (l),
de (verandering van de) stroomsnel-
heid (v) en de voortplantingssnelheid
(c) in de leiding: l • c • 6v.
De voortplantingssnelheid is afhan-
kelijk van de elasticiteit van het me-
dium. Bij leidingsystemen wordt de-
ze elasticiteit bepaald door de eigen-
schappen van zowel het water
(vloeistofdichtheid en compressiemo-
dulus) als de leiding (middellijn,
wanddikte en elasticiteitsmodulus
van het leidingmateriaal). Bij gebrui-
kelijke leidingmiddellijnen en volu-
mestromen kunnen drukpieken ont-
staan van 1.000 tot 2.500 kPa. Dit is
aanmerkelijk meer dan de maximale
statische druk in leidingwaterinstalla-
ties (300 tot 600 kPa).
Voortplanting drukgolf
De drukverhoging plant zich in de
aansluitleiding met een snelheid c
voort van de kraan tot aan een reflec-
tiepunt (zie kader). In het deel van de
aansluitleiding vóór het golffront zal
nog steeds water stromen in de rich-
ting van het golffront. Op het mo-
ment dat het golffront bij het reflec-
tiepunt is gekomen, heerst in de hele
aansluitleiding een maximale druk.
Deze druk is hoger dan de druk ter
plaatste van het reflectiepunt en het
water in de aansluitleiding staat op
dat moment helemaal stil. Er zal nu
een omgekeerde stroming op gang
komen, waarbij de ontstane drukop-
bouw weer teniet wordt gedaan.
De drukverlaging plant zich met een
snelheid c voort door de aansluitlei-
ding. Op het tijdstip t = 2 L/c zal ook
bij de afsluiter de druk weer geneu-
traliseerd zijn (L = lengte aansluitlei- afsluiter / kraan bediening sluittijd
ding). Dan doet zich echter de situa-
magneetafsluiter 5 tot 7 ms
tie voor dat in de gehele aansluitlei-
ding water beweegt in de richting kraan met draaiknop en rubber normaal/langzaam 200 tot 400 ms
van het reflectiepunt. Omdat bij de afdichting
kraan geen toevoer van water kan kraan met draaiknop en keramische normaal/langzaam 100 tot 200 ms
plaatshebben, zal dit een sterke da- schijven
ling van de druk veroorzaken ten op- eenhendel(meng)kraan met kerami- langzaam 100 ms
zichte van de statische druk. Als de sche schijven
toename van de druk groter is dan
snel 10 tot 20 ms
de statische druk, zal hierdoor een
onderdruk ontstaan en wordt de Tabel 1. Indicatie sluittijden.
druk gelijk aan de dampdruk.
Ook deze onderdruk plant zich door q sluittijd per m leiding bij een gegeven binnenmiddellijn (ms/m)
de aansluitleiding voort tot het mo-
ment t = 3 L/c, dan heerst in de gehe- l/min l/s
le leiding een onderdruk en zal weer koper dinw-duitw PE-X dinw-duitw
toestroming van water plaatshebben
vanuit het reservoir of de verdeellei- 8-10 mm 10-12 mm 13-15 mm 10-14 mm 12-16 mm 14-18 mm
ding. De voortplantingssnelheid van 2 0,033 4 3 2 - - -
deze ontspanningsgolf zal in het ge- 3 0,050 7 4 3 - - -
val van onderdruk geringer zijn door 4 0,067 9 6 4 - - -
de grotere elasticiteit van het water/ 5 0,083 11 7 4 7 - -
dampmengsel. Bij de kraan aangeko-
6 0,100 13 8 5 8 - -
men ontstaat weer een nieuwe situa-
7 0,117 15 10 6 10 7 -
tie, waarbij toestroom vanuit de lei-
ding naar de kraan plaatsheeft. Hier- 8 0,133 18 11 7 11 8 -
door ontstaat weer een drukverho- 9 0,150 20 13 8 13 9 -
ging. Het verschijnsel herhaalt zich 10 0,167 22 14 8 14 10 7
dus. In de praktijk is het echter een 11 0,183 24 16 9 16 11 8
uitdempend verschijnsel met 1 à 2 12 0,200 27 17 10 17 12 9
hoorbare klappen. 13 0,217 29 18 11 18 13 10
14 0,233 31 20 12 20 14 10
Stijgsnelheid
15 0,250 33 21 13 21 15 11
De verhoging van de druk in de lei-
vermenigvuldig gevonden waarde met lengte aansluitleiding.
ding leidt tot een verwijding van de
- = maximaal mogelijke drukopbouw < 300 kPa, onafhankelijk van leidinglengte.
leidingmiddellijn. Via de bevestiging
van de leiding wordt hierdoor de Tabel 2. Minimum sluittijd per meter leiding bij een drukpiek van circa 300 kPa.
wand, waarop de leiding is gemon- Het is aannemelijk dat geen waterslag optreedt.
teerd, aangestoten. Deze aangestoten
wand brengt z’n trilling over op de
q sluittijd per m leiding bij een gegeven binnenmiddellijn (ms/m)
lucht (geluidafstraling), wat als geluid
wordt waargenomen. Het is echter l/min l/s
niet zozeer de hoogte van de druk- koper dinw-duitw PE-X dinw-duitw
piek als wel de snelheid waarmee de- 8-10 mm 10-12 mm 13-15 mm 10-14 mm 12-16 mm 14-18 mm
ze drukwisseling optreedt, die bepa-
2 0,033 3 2 - - - -
lend is voor het geluidsniveau. Die
snelheid is afhankelijk van de snel- 3 0,050 5 3 2 - - -
heid waarmee de bewegende water- 4 0,067 6 4 3 - - -
kolom in de aansluitleiding wordt stil-
5 0,083 8 5 3 - - -
gezet. Zo zullen elektromagnetische
afsluiters een zeer snel oplopende 6 0,100 9 6 4 - - -
druk laten zien en een kraan met 7 0,117 11 7 4 7 - -
draaigrepen een geleidelijk oplopen- 8 0,133 12 8 5 8 - -
de druk. De sluitkarakteristiek in rela-
9 0,150 13 9 5 9 - -
tie tot de lengte van de aansluitlei-
ding is maatgevend voor de hoogte 10 0,167 15 10 6 10 5 -
van de drukpiek en de stijgsnelheid. 11 0,183 16 11 6 11 8 -
Als de sluitsnelheid langer is dan de
12 0,200 18 12 7 12 8 -
looptijd, behorend bij tweemaal de
leidinglengte, arriveert de ontspan- 13 0,217 19 13 8 13 9 -
ningsgolf vóór volledige drukopbouw 14 0,233 21 14 8 13 9 -
heeft plaatsgehad. 15 0,250 22 15 9 14 10 8
Naarmate de leiding korter is, is de
vermenigvuldig gevonden waarde met lengte aansluitleiding.
hoogte van de drukpiek minder en
- = maximaal mogelijke drukopbouw < 450 kPa, onafhankelijk van leidinglengte.
treedt de geschetste onderdruk op
een gegeven moment niet op. Als de Tabel 3. Minimum sluittijd per meter leiding bij een drukpiek van circa 450 kPa. Hinder
sluitsnelheid (ts) van een kraan be- van waterslag kan mogelijk optreden bij een ongunstige leidingconfiguratie en lage
kend is, en de volumestroom, kan de statische voordruk. Aanvullende voorzieningen, zoals een flexibele aansluitslang in een
te verwachten drukpiek (6p) worden lus uitgevoerd, kunnen ertoe bijdragen dat hinder van waterslag wordt beperkt.

intech K&S juni 2004 11

 A2=A1
2/3
drukgolf
1/1
1/3
A1
2/3
A3=A1
A=oppervlak doorsnede
2. Transmissie en reflectie bij en T-stuk.
bepaald uit: 6pmax (2L / (c • ts)).
Hiervoor is aangegeven dat de elasti-
citeit van het leidingmateriaal in-
vloed heeft op de stijfheid van het
medium en daarmee op de voort-
plantingssnelheid c en de drukpiek.
De voortplantingssnelheid c in kunst-
stofleidingen bedraagt 300 tot 600
m/s tegen 1.200 tot 1.300 m/s in
leidingen van koper. De drukpiek zal
hierdoor in kunststofleidingen een
factor 2 tot 4 lager liggen.
Vereenvoudigde benadering
Zoals aangegeven is de geluidsover-
last door waterslag vooral afhanke-
lijk van de snelheid waarmee de druk
stijgt. Als men de problematiek ech-
ter vereenvoudigt door te stellen dat
het optreden van waterslag in eerste
instantie afhankelijk is van de hoogte
van de drukpiek en men stelt een
grens aan deze drukpiek (6lgr), dan
is hieruit de toelaatbare leidinglengte
en/of de sluittijd van de kraan af te
leiden.
Voor een sluittijd ts ) 2 L/c (volledige
drukopbouw) mag de volumestroom
niet meer zijn dan:
q ) (6pgr • A )/c.
Als geen volledige drukopbouw ont-
staat, dus ts > 2 L/c, moet de volu-
mestroom worden beperkt tot:
q ) (6pgr • A • ts)/2L,
of de sluittijd van de kraan moet mi-
nimaal voldoen aan:
ts * (q • 2L)/(6pgr • A ),
of de lengte van de aansluitleiding
moet worden beperkt tot:
L ) (6pgr • A • ts)/2q,
waarin:
6pgr = begrenzing drukpiek [Pa]
ts = sluittijd [s]
c = voortplantingssnelheid
A = doorsnede leiding [m2]
L = volumestroom [l/s]
Bij een zeer korte sluittijd en/of lange
aansluitleiding is de drukpiek alleen
te beperken door vermindering van
de volumestroom of vergroting van
de middellijn van de aansluitleiding.
12 juni 2004 intech K& S
A2=2*A1
2/5
drukgolf
1/1
3/5
A1
2/5
A3=2*A1
gunstig:
verdeelleiding
korte aansluitleidingen
3. Principe verdeel- en aansluitleiding.
In andere gevallen is het mogelijk om,
als twee van de drie belangrijkste
parameters bekend zijn (bijvoorbeeld
volumestroom en leidinglengte) de
derde (bijvoorbeeld stuittijd) te bepa-
len. Belangrijk bij deze benadering
zijn de juiste gegevens van de sluit-
tijd en van de afsluiters en kranen.
Helaas zijn hiervan weinig gegevens
voorhanden. Bovendien zijn de sluit-
tijden mede afhankelijk van de bedie-
ning. De snelst mogelijke sluittijd is
hierbij maatgevend. In tabel 1 zijn en-
kele indicatieve sluittijden gegeven.
Overigens moet worden opgemerkt
dat de combinatie van niet volledige
drukopbouw met toepassing van
kunststofleidingen niet tot extra be-
perking van de drukpiek leidt omdat
de invloed van de lagere maximale
drukpiek bij kunststofleidingen wordt
gecompenseerd door de ongunstige
verhouding van 2L/c ten opzichte
van de sluittijd. De grenswaarde voor
de drukpiek wordt gesteld op 300 kPa
en is daarmee vergelijkbaar met de
(gewenste) maximale statische voor-
druk aan tappunten.
Als de toename, en dus ook de afna-
me van de druk, door waterslag im-
mers niet hoger is dan de statische
druk, kan de eerder hierboven ge-
schetste onderdruksituatie zich niet
voordoen. Het is dus aannemelijk dat
bij drukpieken niet groter dan
300 kPa er geen hinder van water-
Reflectiepunt
Bij een theoretische beschouwing is
het reflectiepunt een reservoir, maar in
de praktijk is dat het T-stuk van de
verdeelleiding met een grotere middel-
lijn dan de aansluitleiding. De druk-
piek in de verdeelleiding is door
reflectie bij het T-stuk en de splitsing
in twee richtingen aanmerkelijk lager.
Alleen de lengte van de aansluitlei-
ding is daarom relevant voor het
waterslagverschijnsel.
ongunstig:
langeaansluitleidingen
doorgekoppeld
slag optreedt. Bij drukpieken van
300 tot 600 kPa treedt mogelijk hin-
der van waterslag op bij een ongun-
stige leidingconfiguratie en lage sta-
tische voordruk. Als de drukpiek gro-
ter is dan 600 kPa is het aannemelijk
dat waterslag optreedt.
Voorbeelden
Naar voorbeeld in ‘Kleintje Water’ [2]
geven de tabellen 2 en 3 richtwaarden
voor de minimum sluittijd per strek-
kende meter aansluitleiding bij een
gegeven volumestroom en binnen-
middellijn voor leidingen van koper
en PE-X. Gaat men nu bijvoorbeeld uit
van een éénhendelkraan met een
sluittijd van 15 ms (snel sluiten door
een klap te geven op de hendel) en
een volumestroom van 0,2 l/s, dan
mag volgens tabel 2 de lengte van
een koperen aansluitleiding met een
middellijn van 13/15 mm maximaal
15: 10 = 1,5 m bedragen. Bedraagt in
een ander voorbeeld de lengte van
een koperen aansluitleiding 13 meter,
de middellijn 10/12 mm en de volu-
mestroom 0,083 l/s, dan blijkt uit ta-
bel 2 dat de kans op waterslag niet
aannemelijk is, wanneer de sluittijd
van de kraan 100 ms bedraagt. De
minimum sluittijd volgens tabel 2 be-
draagt in dit voorbeeld (13 x 7 ms =)
91 ms < 100 ms.
Als de aansluitleiding van PE-X met
een middellijn van 12/16 mm is en
de volumestroom op maximaal
0,1 l/s is begrensd, dan blijkt uit ta-
bel 2 dat er geen beperking is voor
de leidinglengte. Wordt tabel 3 ge-
hanteerd dan kunnen aanvullende
voorzieningen, zoals in een lus uitge-
voerde flexibele kraanaansluitslang
(bijvoorbeeld Kiwa gecertificeerd),
ertoe bijdragen dat hinder van water-
slag wordt beperkt.
Bronnen:
[1] ‘Waterslag in drinkwaterinstallaties’, Isso
researchrapport 12, december 1998.
[2] ‘Kleintje water’, Handleiding voor de sa-
nitair installateur, Isso, september 2003.