TẠP CHÍ HÓA HỌC 53(6e1,2) 295-299 THÁNG 11 NĂM 2015

ỨNG DỤNG KỸ THUẬT LƯU CHẤT SIÊU TỚI HẠN ĐỂ TRÍCH LY DẦU
HẠT NEEM
Nguyễn Hữu Hiếu1,*, Nguyễn Huỳnh Bạch Sơn Long2, Võ Viết Thắng1,
Nguyễn Di Sơn1, Nguyễn Thị Thanh Hương1
1
Khoa Kỹ Thuật Hóa Học Trường Đại Học Bách Khoa, Đại Học Quốc Gia Tp.Hồ Chí Minh
2
Khoa Kỹ thuật Hóa học & Môi trường, Trường Đại học Lạc Hồng, Đồ ng Nai
Đến Tòa soạn: 30-8-2015; Chấp nhận đăng: 10-11-2015

Abstract
Neem (Azadirachta indica) oil and neem oil products have been widely applied in Vietnam as well as all over the
world. In this research, neem oil was extracted from seeds with using supercritical fluid CO 2 (SCF-CO2) with and
without ethanol as a co-solvent (SCF-CO2+ethanol) and n-hexane. The results of the extraction process showed that the
highest yield in the extraction of neem oil was obtained of 45.9% by using SCF-CO2+ethanol. The compositions of oil
products were analyzed by gas chromatography. The analysis results indicated that the highest unsaturated fatty acid
content of 63.92% was extracted by SCF-CO2+ethanol. In addition, the neem oil quality was evaluated via
physicochemical properties as iodine, peroxide, and saponification values. The evaluated results also presented that the
quality of the SCF-CO2 and SCF-CO2+ethanol extracted neem oil products were higher than those of oil extracted with
n-hexane and commercial oil.
Keywords: Azadirachta indica, ethanol, extraction, n-hexane, neem oil, supercritical fluid.

1. MỞ ĐẦU (0,01%), nimbidin (1,4%) và nimbidiol (0,5%), có

1.1. Cây neem
Cây neem còn gọi là cây sầu đâu hay cây
Morgosa có tên khoa học là Azadirachta Indica A
Juss, thuộc họ xoan (Meliaceae). Cây neem được
trồng phổ biến ở các vùng Nam Á, Đông Nam Châu
Á, Bắc Phi và nhiều vùng nhiệt đới khác. Cây neem
có những tính chất đặc biệt có thể ứng dụng cả trong
y học, thực phẩm và nông nghiệp. Neem được tìm
thấy lần đầu tiên ở Ấn Độ và là quốc gia trồng cây
neem nhiều nhất trên thế giới [1]. Năm 1981, neem
(giống) đã được giáo sư Lâm Công Định nhập và
trồng thử nghiệm ở tỉnh Ninh Thuận. Đến đầu những
năm 1990, việc trồng neem đã phát triển mạnh. Hiện
tại, cây neem đã được quy hoạch trồng thành rừng
dọc theo vùng đất cát ven biển của tỉnh Ninh Thuận,
Bình Thuận với diện tích trên 1.000 ha [2].
Dầu hạt neem có màu vàng sáng đến màu nâu, vị
đắng và có mùi tỏi. Thành phần dầu chủ yếu chứa
axit oleic (25-54%), axit palmitic (16-33%), axit
stearic (9-24%), axit linoleic (6-16%) và axit
arachidic (1-3%) [3]. Ngoài ra, dầu neem còn chứa
các thành phần khác như nimbin (0,12%), nimbinin
các chất màu, polysaccharides, muối… [4].
Cây neem cung cấp nhiều hoạt chất sinh học như
azadirachtin, salanin, nimbidin, nimbin, v.v…, từ
các bộ phận như trái, vỏ, rễ, lá và hạt, nhưng chủ yếu
từ hạt [5]. Nhờ những tính chất sinh học đặc biệt của
cây neem, người ta có thể ứng dụng nó trong việc
kháng khuẩn, chữa bệnh ung thư, AIDS, thuốc trừ
sâu sinh học [6,7].
1.2. Phương pháp trích ly
Hiện nay, dầu hạt neem có thể thu được bằng
nhiề u cách như ép cơ học, trích ly bằng dung môi,
trích ly bằng dung môi siêu tới hạn. Trong đó,
phương pháp ép cơ học là phương pháp được sử
dụng rộng rãi nhất hiê ̣n nay để lấy dầu từ hạt neem
vì đơn giản, chi phí thấp. Tuy nhiên, dầu thu được
bằ ng phương pháp này thường có độ tinh khiết
không cao nên giá thành của sản phẩm thấp [3].
Phương pháp trić h ly dùng dung môi hữu cơ như
n-hexan, ethanol, ete dầu,…cho hiệu suất thu hồi dầu
và độ tinh khiết cao hơn so với ép cơ học. Tuy
nhiên, dầu thu được từ phương pháp này thì không
hoàn toàn tinh khiết do không thể khử hết dung môi

295
TCHH,53(6e1,2), 2015
sử dụng. Mặt khác, việc sử dụng dung môi hữu cơ
gây ảnh hưởng đến sức khỏe và môi trường [8,9].
Phương pháp trích ly dùng dung môi CO2 đã
được ứng dụng trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt được
dùng để trích các hợp chất thiên nhiên (tinh dầu
trầm, gấc, quế,…), các hợp chất quý có nhiệt độ
thấp; vì có những đặc tính ưu việt như sản phẩm thu
được có độ tinh khiết cao, dung môi không độc hại.
Tuy nhiên, phương pháp này có chi phí cao hơn so
với hai phương pháp trên [10].
Đối với trích ly dầu neem, trên thế giới đã có
những nghiên cứu sử dụng SCF-CO2 để trích ly hoạt
chất sinh học như nimbin từ hạt neem [4], còn ở Việt
Nam chưa có công trình công bố. Trong nghiên cứu
này, công nghệ trích ly bằng SCF-CO2 được ứng
dụng để xác định hiệu suất thu hồi dầu. Đồng thời,
dầu neem cũng được trích ly bằng dung môi hữu cơ
n-hexan để so sánh hiệu suất. Sản phẩm dầu sau khi
trích ly từ hai phương pháp này được phân tích
thành phần và các chỉ số hóa lý để so sánh chất
lượng với dầu neem trên thị trường được trích bằng
phương pháp ép cơ học.
2. THỰC NGHIỆM
2.1. Nguyên liệu
Hạt neem khô được cung cấp bởi Sở nông nghiệp
và phát triển nông thôn tỉnh Ninh Thuận. Hạt được
nghiền mịn bằng thiết bị DFT-200 và qua rây 0,56
mm.
Dầu thương mại được mua từ Công ty TNHH
một thành viên Dầu Dừa, địa chỉ 5/3A9, đường 005
Tân Thới Hiệp, KP3, P. Tân Thới Hiệp, Q.12,
Tp.HCM. Dầu thương mại được trích ly bằng
phương pháp ép cơ học.
2.2. Hóa chất và thiết bị
Hóa chất: n-hexan và ethanol dùng trong phân
tích có xuất xứ từ Merck và Đức. Bộ chiết béo tự
động 6 vị trí Buchi-E816, Thụy Sỹ, ở Trung Tâm
Dịch Vụ Phân Tích Thí Nghiệm Tp.HCM. Hệ thống
trích ly SCF-CO2, Thar SFC (S.N 11419), ở Phòng
Thí Nghiệm Trọng Điểm Công Nghệ Hóa Học và
Dầu Khí, Trường Đại học Bách Khoa, Đại học Quốc
gia Tp.Hồ Chí Minh. Hệ thống cô quay chân không
Buchi, Thụy Sỹ. Thiết bị nghiền mẫu khô DFT-200,
công suất xay 200 g/lần, tốc độ motor 2500
vòng/phút.
2.3. Trích ly dầu neem
2.3.1. Bằng n-hexan
296
Nguyễn Hữu Hiếu và cộng sự
Cân 20 g hạt neem đã nghiền mịn và qua rây cho
vào ống trích. Thêm vào 100 ml dung môi n-hexan
để tiến hành trích ly trong 4 giờ. Thiết bị có hệ thống
thu hồi dung môi tự động.
2.3.2. Bằng SCF-CO2 và SCF-CO2+ethanol
Cân 20 g hạt neem đã nghiền mịn và qua rây
cho vào bình trích. Tiến hành trích ly với lưu lượng
CO2 là 20 g/phút, nhiệt độ 40oC và áp suất 230 bar
trong 4 giờ. Trích ly ở cùng điều kiện nhưng với
SCF-CO2+ethanol (6%). Sau đó, dịch trích được cô
quay chân không để thu hồi dung môi ethanol.
2.4. Hiệu suất thu hồi dầu
Hiệu suất thu hồi dầu của quá trình trích ly được
tính như sau:
𝐻=
𝑚1
× 100% (1)
𝑚
với: m1 là khối lượng dầu neem trích ly được (g), m
là khối lượng mẫu hạt neem đem trích (g).
2.5. Phân tích thành phần dầu
Thành phần axít béo của dầu được phân tích theo
tiêu chuẩn ISO 5509:2000 [12] với máy sắc ký khí
GC-2010, hãng SHIMADZU, cột DB- FFAP 30 m x
0,25 mm x 0,25 μm, tại Trung Tâm Dịch Vụ Phân
Tích Thí Nghiệm Tp.HCM.
2.6. Phân tích các chỉ số hóa lý
Sản phẩm dầu được phân tích các chỉ số: iot,
peroxit và xà phòng hóa theo tiêu chuẩn Việt Nam
[13-15] tại Trung Tâm Dịch Vụ Phân Tích Thí
Nghiệm Tp.HCM.
3. KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN
3.1. Hiệu suất thu hồi dầu
Qua bảng 1 cho thấy hiệu suất trích ly cao nhất
với SCF-CO2+ethanol và thấp nhất với n-hexan.Điều
này có thể giải thích là n-hexan chỉ hòa tan được các
hợp chất không phân cực, trong khi đó SCF-CO2
ngoài khả năng hòa tan các hợp chất không phân cực
SCF-CO2 còn có thể hòa tan được các hợp chất có
tính phân cực yếu nên hiệu suất trích ly cao hơn
n-hexan [16].
 TCHH,53(6e1,2), 2015 Ứng dụng kỹ thuật lưu chất…

Bảng 1: Hiệu suất thu hồi dầu 3.2. Thành phần dầu
Dung môi trích Kế t quả phân tić h mô ̣t số thành phầ n axit béo
Hiệu SCF-CO2+ trong dầ u neem đươ ̣c triǹ h bày trong bảng 2 và so
SCF-CO2 n-hexan
suất ethanol sánh thành phầ n axit béo tự do của dầ u trić h với
(%) 41,9 45,9 40,2 những phương pháp khác cũng đươ ̣c trình bày trong
Mặt khác, khi SCF-CO2 kết hợp đồng dung môi bảng 3.
ethanol thì khả năng hòa tan các hợp chất có tính Từ bảng 3 cho thấy dầu trích bằng SCF-
phân cực tăng lên nên dẫn đến hiệu suất trích ly CO2+ethanol có tổng hàm lượng axít béo không no
tăng. Kết quả này cũng phù hợp với nghiên cứu (63,92%) cao hơn so với dầu trích bằng n-hexan và
trước đây [4]. dầu thương mại.
Bảng 2: Thành phần axít béo
Dung môi trích ly
Thành phần dầu (%) Dầu thương
SCF-
SCF-CO2 n-hexan mại
CO2+ethanol
Axit myristic 0,05 0,05 0,04 0,03
Axit palmitic 15,31 13,89 16,80 15,80
Axit stearic 19,43 18,95 17,60 20,75
Axit arachidic 1,48 1,57 1,39 1,51
Axit behenic 0,25 0,28 0,25 0,27
Axit lignoceric 0,18 0,21 0,20 0,01
Axit oleic (OA) 45,27 46,15 46,68 43,46
Axit linoleic (LA) 16,49 16,82 15,70 17,00
Axit α-linolenic (ALA) 0,41 0,50 0,42 0,42
Axit eicosenoic 0,13 0,13 0,13 -
Axit arachidonic (ARA) - - 0,02 0,01
Axit erucic 0,41 0,32 0,41 0,04
Docosahexaenoic - - - 0,19
Chú thích “-“: không có.

Bảng 3: Bảng so sánh thành phần axit béo tự do của hơn các dung môi còn lại.
dầu trích từ các phương pháp khác nhau
3.3. Chất lượng dầu
Thành SCF- SCF- n- Dầu
phần CO2 CO2+ hexan thương 3.3.1. Chỉ số iôt
(%) ethanol mại
Axit béo
bão hòa
36,7 34,95 36,29 38,39 Chỉ số iôt cho biết mức độ không bão hòa của
Axit béo các axit béo có trong dầu. Chỉ số iôt giảm khi nhiệt
chưa bão 62,71 63,92 62,95 61,38 độ tăng do các axit béo không no bi ̣ oxy hoá. Chỉ số
hòa iôt cao tương ứng với chất lượng dầu tốt [11]. Hình
Omega 3 0,41 0,50 0,42 0,62 1 cho thấy chỉ số iôt cao với dầu trích bằng dung
môi siêu tới hạn. Điều này thể hiện chất lượng tốt
Omega 6 16,49 16,82 15,70 17,01 của dầu neem được trích bằng SCF-CO2.
Omega 9 45,81 46,60 46,80 43,61

3.3.2. Chỉ số peroxit

Qua bảng 3 cũng cho thấy trích bằng SCF-CO2
và SCF-CO2+ethanol cho sản phẩm dầu có hàm lượng
omega 3 và 6 cao hơn so với trích bằng n-hexan, Chỉ số peroxit cho biết mức độ bị ôi hoá của
nhưng thấp hơn không đáng kể so với dầu thương dầu, chỉ số này càng cao thì chứng tỏ dầu bị oxy hóa
mại. Như vậy, về mặt thành phần, có thể xem rằ ng càng nhiều, ảnh hưởng xấ u đế n chất lượng dầu [11].
trích bằng SCF-CO2+ethanol cho sản phẩm dầu tốt Hình 2 cho thấy dầu trích bằng dung môi siêu tới
hạn có chỉ số peroxit khá thấp so với dầu trích bằng

297
TCHH,53(6e1,2), 2015 Nguyễn Hữu Hiếu và cộng sự

n-hexan và dầu thị trường. Kế t quả này cho thấ y dầu
thu được bằng dung môi siêu tới hạn ít bị ôi hay ít bị 206
204
oxy hóa hơn. Điều này có thể giải thić h là do khi 204 203
trích bằng dung môi siêu tới hạn ở nhiệt độ trích
202
thấp (40oC) nên hoạt tính chống oxy hóa trong dầu 200
được bảo toàn. Còn sản phẩm dầu neem thị trường 200
có chỉ số peroxit cao nhất có thể là do quá trình ép 198 197
cơ học, có mă ̣t của oxy không khí và thời gian ép lâu 196
làm cho các axit béo trong dầu dầu dễ bị oxy hóa và
bị phân hủy hơn. 194
192
SCF-CO2 SCF-CO2 + n-hexan dầu thương
75 74,6 ethanol mại
74.5
74 Hình 3: Chỉ số xà phòng (mgKOH/g) của dầu trích
73.5 bằng các phương pháp khác nhau
73 72,5
72,2
72.5
71,9 Như vậy, thông qua phân tích các chỉ số hóa lí
72
cho thấy chất lượng dầu neem trích bằng SCF-CO2
71.5
71
và SCF-CO2+ethanol có chất lượng tốt hơn khi trích
70.5 bằng n-hexan và dầu thương mại.
SCF-CO2 SCF-CO2+ n-hexan dầu thương
ethanol mại
4. KẾT LUẬN

Hình 1: Chỉ số iôt (gI2/100g) của dầu trích bằng các Dầu hạt neem đã được trích bằng kỹ thuật lưu
phương pháp khác chất siêu tới hạn với CO2 (có và không có đồng dung
môi ethanol) và bằng phương pháp trích truyền thống
4 3,55
với n-hexan.
3,18 Kết quả cho thấy hiệu suất trích ly dầu cao nhất
3
đạt được là 45,9% khi sử dụng dung môi CO2 siêu
tới hạn kết hợp với 6% ethanol làm đồng dung môi.
Kết quả phân tích thành phần cho thấy dầu trích
2 1,49 bằng SCF-CO2+ethanol có tổng hàm lượng axit béo
1,11 không no (omega 3, omega 6, omega 9) 64,00% là
1 cao nhất.
Kết quả cũng đánh giá các chỉ số: iôt, peroxit và
0 xà phòng của các sản phẩm dầu trích được và dầu
SCF-CO2 SCF-CO2 + n-hexan dầu thương
ethanol mại
thương mại đã thể hiện dầu neem trích được bằng
SCF-CO2 và SFC-CO2+6% ethanol có chất lượng tốt
hơn so với dầu trích bằng n-hexan và dầu thương
mại.
Hình 2: Chỉ số peroxit (meqO2/kg) của dầu trích
bằng các phương pháp khác nhau
TÀI LIỆU THAM KHẢO
3.3.3. Chỉ số xà phòng
1. Rodina Sadr Ghotbi, Marziyeh Khatibzadeh, Shadi
Kordbacheh, Preparation of Neem Seed Oil
Chỉ số xà phòng cho biết khối lượng phân tử Nanoemulsion, Prague, Czech Republic, Paper No.
trung bình của triglyceride trong dầu và tổng lượng 150, (August 11-13, 2014).
axit béo có trong dầu [11]. Hình 3 thể hiện dầu trích 2. Nguyễn Thành Trung, Phạm Hồng Thắng, Khảo sát
bằng SCF-CO2 có chỉ số xà phòng cao nhất và thấp một số yếu tố ảnh hưởng đến hiệu suất thu hồi
nhất đối với dầu trích bằng n-hexan. Kết quả này là limonoid từ hạt cây neem (Azadirachta indica A.
do khi trích bằng n-hexan ở nhiệt độ cao có thể làm uss), Khoa Công nghệ-Môi trường, Trường Đại học
cho các chất béo bị đứt mạch dẫn đến làm giảm phân Lạc Hồng (2012).
tử lượng trung bình của chúng. Mặt khác, chỉ số xà 3. Usman J.G, Okonkwo P.C, Shehu M.S,
phòng của các sản phẩm dầu đều nằm trong khoảng Investigation into the Usage of Solvent for Extracting
Neem Oil from Neem Seed for Industrial Application,
175-205 là phù hợp với tiêu chuẩn của dầu neem [3].

298
 TCHH,53(6e1,2), 2015
Academic Journal of Interdisciplinary Studies, 3(5)
39-46 (2014).
4. Dayin Mongkholkhajornsilp, Supaporn Douglas, Peter
L. Douglas, Ali Elkamel, Wittaya Teppaitoon,
Suwassa Pongamphai, Supercri-tical CO2 extraction of
nimbin from neem seeds–A modelling study, Journal of
Food Engineering 71, 331–340 (2005).
5.Ruchi Tiwari, Amit Kumar Verma, Sandip
Chakraborty, Kuldeep Dhama and Shoor Vir Singh,
Neem (Azadirachta indica) and its Potential for
Safeguarding Health of Animal and Human: A Review,
Journal of Biological Sciences 14(2): 110-123 (2014).
6. P. Ambrosino, R. Fresa, V. Fogliano, S. M. Monti, A.
Ritieni, Extraction of Azadirachtin A from Neem Seed
Kernels by Supercritical Fluid and Its Evaluation by
HPLC and LC/MS, Journal of Agricultural and Food
Chemistry, 47, 5252-5256 (1999).
7. Ayoola A.A., Efeovbokhan V.C., Bafuwa O.T. and
David O.T, A search for alternative solvent to n-hexan
during neem oil extraction, International
Journal of Science and Technology,4(4) 66-70 (2014).
8. Muhammed Majeed, Ph.D., Satyan, K.S., Ph.D.,
Lakshmi Prakash, Ph.D, Neem oil limonoids: Product
overview, Sabinsa Corporation, 1-8 (2007).
9. V. U. Ambalkar, Dr. V.S. Sapkal, Dr.M.Talib, S.A.
Khandelwal, Soxhlet Extraction of Neem seed
(Azadirachta indica A. Juss ) Using N-hexane as a
Liên hệ: Nguyễn Hữu Hiếu
Khoa Kỹ thuật Hóa học, Trường Đại học Bách Khoa
Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh
268, Lý Thường Kiệt, Quận 10, Tp. Hồ Chí Minh
E-mail: nhhieubk@hcmut.edu.vn
299
Ứng dụng kỹ thuật lưu chất…
Solvent, International Journal of Chemical and
Analytical Science 2(2), 10-11 (2011).
10. Nguyễn Hữu Hiếu, Huỳnh Kỳ Phương Hạ, Trịnh Thị
Cát Hà, Nguyễn Trọng Huy, Ứng dụng kỹ thuật lưu
chất siêu tới hạn để trích ly dầu mù u (2014).
11. Maria Yuliana Liauw, F.A.Natan, P. Widiyanti, D.
Ikasari,N.Indraswati and F.E. Soetaredjo, Extraction
of neem oil (Azadirachta indica A.Juss) using n-hexan
and ethanol: Studies of oil quality, kinetic and
thermodynamic, ARPN Journal of Engineering and
Applied Sciences, Vol.3. No.3 (June 2008).
12. ISO 5509:2000, Animal and vegetable fats and oils -
Preparation of methyl esters of fatty acids (Dầu mỡ
động vật và thực vật - Chuẩn bị metyl ester của các
axit béo).
13. Tiêu chuẩn quốc gia. TCVN 6122: 2010 (ISO 3961:
2009). Dầu mỡ động vật và thực vật – xác định trị số
iôt.
14. Tiêu chuẩn quốc gia. TCVN 6121: 2010 (ISO 3960:
2007). Dầu mỡ động vật và thực vật – xác định chỉ số
peroxit.
15. Tiêu chuẩn quốc gia. TCVN 6126: 2007 (ISO 3657:
2002). Dầu mỡ động vật và thực vật – xác định chỉ số
xà phòng.
16. Abbas, K.A.,A. Mohamed, A.S. Abdulamir and H.
A. Abas, A Review on Supercritical Fluid Extraction
as New Analytical Method, American Journal of
Biochemistry and Biotechnology (2008).