કૉપ રેટ

ચાણ
 કૉપ રેટ
ચાણ
ચાણ ના માગ સફળ યવ થાપન

Corporate Chanakya

રાધા નન પ લઈ
 કાશક
જયકો પ લ શગ હાઉસ
એ–2, જશ ચબસ, 7–એ સર ફરોઝશાહ મહેતા રોડ
ફોટ, ુંબઈ – 400 001
jaicopub@jaicobooks.com
www.jaicobooks.com

© રાધા નન પ લઈ અને એસ.પી.અેમ. ફાઉ ડેશન

CORPORATE CHANAKYA
કૉપ રેટ ચાણ
ISBN 978-81-8495-297-1

અ ુવાદ: વા ત વસાવડા

થમ જયકો સં કરણ: 2011

નવમી જયકો આ ૃ : 2016

કાશકની લે ખત અ ુમ ત વના આ ુ તકના કોઇ પણ

ભાગનો કોઇ પણ કારે ઉપયોગ કર ન હ શકાય.
ન હ કૉપી કર શકાય, ન રેકોડ ગ, ન ક ૂટર કે અ ય કોઇ
મા યમ ારા ટોર કર શકાય.
 આ ુ તક
મારા ુ દેવ વા મ ચ મયાનંદ
કે જેમણે મને આપણા પૌરા ણક ધમ ંથો જે
આપણા આ ુ નક દવસોની બધી જ સમ યાઓનો
ઉકેલ આપે છે , તેનો અ યાસ કરવાની ેરણા આપી.
 અ ુ મ
આ ુખ
ચાણ – તેઓ કોણ હતા?
ઋણ વીકાર
નધ
ભાગ ૧ – ને ૃ વ
• સ ા
૧. સં થાગત દુ નયામાં સ ા
૨. સ ા જવાબદાર લાવે છે
૩. સ આપવાની કળા
૪. ઉ ચ થાને ટક રહે ું
૫. તમારા પોતાના નયમો બનાવો
૬. તમારા કાયાલય પર કા ુ રાખો
૭. નેતાઓમાં ધાર/ ત ણતા હોય છે
૮. ગોપ નયતા ળવવી
૯. યાપારના સાત તંભો
૧૦. સફળતાનાં ણ પાસાં
૧૧. સ ા ું યવ થાપન
૧૨. ઉપર ઓ જવાબ આપવા બંધાયેલા છે
૧૩. યાપારમાં અથશા લા ુ કર ું
૧૪. વારસામાં મળે લી પેઢ
૧૫. જન ૃત
• એક નેતાના ુણો
૧૬. સં ૂણ સ ગતા
 ૧૭. ઉ ોગ સાહ સકોને સલાહ
૧૮. બહુ વધ કામ
૧૯. ૂ લી ની ત
૨૦. યાપારમાં ની ત
૨૧. હમણાં જ શ કરો
૨૨. નેતાને માટે ાન
૨૩. નણય લેવો
૨૪. આ યા મક બાજુ
૨૫. ઝ ણવટભર
૨૬. સ ય/ખં તલા બન ું
૨૭. તમે જે વારસામાં મેળવો તેને ુધારો
૨૮. દાખલો બેસાડવો
૨૯. સમ યામાંથી માગ કાઢવો
૩૦. મ હલાઓને આદર તથા ર ણ
૩૧. તમારા માણસોને ૂલશો નહ
૩૨. ુકાન સોપ ું
• હર ફાઈ
૩૩. હર ફાઈ સંભાળવી
૩૪. સૈ ય તથા કોષાગાર
૩૫. દુ મનોથી ર ણ
૩૬. યો ય તક
૩૭. ‘ વન- વન’ ની ત
૩૮. જતાડનાર શ
૩૯. ુ તો
૪૦. ‘ વન- વન’ પ ર થ ત
૪૧. સફળતાની ચાવી
 ૪૨. રમતનો સ ાત
૪૩. મ ો તથા શ ુઓ ઉપર ત મેળવવી
૪૪. તમારા શ ુને માન આપો
૪૫. ૂહરચના વ ુ ત- ુ ત
૪૬. તમે હુ મલો કરો તે પહેલાં
૪૭. ુ ૂ મનાં પાસાંઓ
૪૮. સમાન વ ચે ભાગીદાર
૪૯. એક સલામત પીછે હઠ
૫૦. પધાનો સામનો કરવો
૫૧. એક કપની ા ત કરવી
૫૨. ાં વ તર ું
૫૩. શાં ત અને ુ
૫૪. ાસવાદને ડામવો
• લોકો
૫૫. એક સલાહકાર હેઠળ વકસ ું
૫૬. કમચાર ઓને ે રત કરવા
૫૭. કમચાર ઓને ‘આવજો’ કહે ું (ફરમાવ )ું
૫૮. યવ થાપકોમાંથી નેતાઓ
૫૯. કામની સ પણી કરવી
૬૦. જૂ ના કમચાર ઓ ું ર ણ કર ું
• ટાળ ું
૬૧. એક નેતાએ ું ન કર ું જોઈએ – ૧
૬૨. એક નેતાએ ું ન કર ું જોઈએ – ૨
૬૩. એક નેતાએ ું ન કર ું જોઈએ – ૩
૬૪. એક નેતાએ ું ન કર ું જોઈએ – ૪
૬૫. એક નેતાએ ું ન કર ું જોઈએ – ૫
 ૬૬. એક નેતાએ ું ન કર ું જોઈએ – ૬
૬૭. એક નેતાએ ું ન કર ું જોઈએ – ૭
૬૮. એક નેતાએ ું ન કર ું જોઈએ – ૮
૬૯. એક નેતાએ ું ન કર ું જોઈએ – ૯
૭૦. એક નેતાએ ું ન કર ું જોઈએ – ૧૦
ભાગ ૨ – યવ થાપન
• કમચાર ઓ
૭૧. સલામતી તથા ુર ા
૭૨. યો ય યવ થાપકોની પસંદગી
૭૩. હો ો/ મ ન કરવો
૭૪. ઘષણ/ઘસારો અટકાવો
૭૫. કામ બદલવાં
૭૬. થમ પગ ું
૭૭. ફરજ પર ૃ ુ
૭૮. કમચાર ઓની સંભાળ રાખવી
૭૯. પગાર કરતાં ુર ા ચડે
૮૦. મળવાપા બઢતી
૮૧. લોકોને જવાબદાર બનાવો
૮૨. કોઈ પણ સોદો કરવામાં ુર ા
૮૩. ૂવ કાયકરોને પાછા આવકારો
૮૪. ઘષણને સંભાળ ું
૮૫. ુણવ ા પર કા ુ
૮૬. યો ય ય તની પસંદગી
૮૭. અંધારામાં ફાફા ન મારો
૮૮. ઉ પાદક લોકોને બદલો આપો
૮૯. પહેલ કરો
 ૯૦. સારા ઉપર બનવા ઇ છો છો?
• નાણા
૯૧. ચો ખો નફો ગણાય છે
૯૨. ુ કેલ સમયમાં તમારા કોષાગાર ું યાન રાખો
૯૩. વેતન
૯૪. બજેટ બનાવ ુ
૯૫. આંત રક હસાબ પ ત
૯૬. સમયસર વેરાની ૂકવણી
૯૭. નફાનો ભાગ
૯૮. યો ય હસાબો
૯૯. આગોતરા પૈસા
૧૦૦. તમારા કરવેરાની ૂકવણી
૧૦૧. સમયસર ૂકવણી કરવી
૧૦૨. અ વ છ નાણાં
૧૦૩. સંપ ઉપાજન માટેનાં નાણાં
૧૦૪. વ ુ નાણાં માટેનાં નાણાં
૧૦૫. સંપ તરફનો માગ
• જૂ થ કાય
૧૦૬. ુર ા તથા દેખરેખ પ ત
૧૦૭. ધંધામાં યો ય ભાગીદાર
૧૦૮. અસરકારક ુલાકાતો
૧૦૯. યાપાર સફર ું આયોજન
૧૧૦. હેર સંબંધો
૧૧૧. ુણવાન ય તને માન આપો
૧૧૨. એક સાર બેઠક/ ુલાકાત
૧૧૩. જે શ ક ુ છે તે ુ કરો
 ૧૧૪. સફળ થવા ઇ છો છો?
૧૧૫. સાથે મળ ને કામ કર ું
૧૧૬. બધાંની સંડોવણી કરો
૧૧૭. સંદેશ યવહારની શ ત
૧૧૮. લડાઈઓ રોકવી
૧૧૯. જૂ થ કાય
૧૨૦. જૂ થ ચચા ( ેઇન ટો મગ)
૧૨૧. સફળતા માટે એકજૂ થ થ ું
૧૨૨. સ હયારો હે ુ
• ૂહરચના
૧૨૩. મા હતીની જ રયાત
૧૨૪. યવ થાપનના સ ાતો
૧૨૫. દમાગ ુ ું રાખો
૧૨૬. બહુ વધ ક પો સંભાળવા
૧૨૭. રાજકારણ તથા રાજકારણીઓ
૧૨૮. તમાર તને સતત શ ણ આપતા રહો
૧૨૯. હોનારત યવ થાપન
૧૩૦. યો ય સમયે ગોઠવ ું
૧૩૧. કોપ રેટ સામા જક જવાબદાર
૧૩૨. એક થર તં
૧૩૩. નવા દેશોમાં કામ કર ું
૧૩૪. ુ ું યવ થાપન
૧૩૫. તં ને લગ ું આયોજન
૧૩૬. ે તથા વ ુ સા
૧૩૭. સમય ું યવ થાપન
૧૩૮. વકાસની ખાતર આપવી
 ૧૩૯. એક વૈક પક મલકત તર કે જમીન
૧૪૦. ુના ું આયોજન કરનાર
ભાગ ૩ – તાલીમ
• તાલીમાથ ઓ
૧૪૧. બાળકોને તાલીમ આપવી
૧૪૨. તેમને નાના જ પકડો
૧૪૩. ન કરો
૧૪૪. એકલી પદવીઓ જ ૂરતી નથી
૧૪૫. જૂ ના તથા નવા ું મ ણ કર ું
૧૪૬. યો ય મનો ૃ /વલણ
૧૪૭. ક ુંક ન ું શીખ ું
૧૪૮. યવ થાપક પાસેથી અપે ા
૧૪૯. ું તમે વા તવમાં એક ૃ ય ત છો?
૧૫૦. તમારા ‘ મ ો’માં ું ે
૧૫૧. આ ુ નક તાલીમાથ ઓ માટે સલાહ
• ઉપર
૧૫૨. ઉપર ની ‘ મલકત’ બનો
૧૫૩. સમથ નેતાઓ ઓળખવા
૧૫૪. જેમણે તમને કામ અપા ું તેઓને યાદ રાખવા
૧૫૫. ું આપણે ન ું કામ લઈએ છ એ?
૧૫૬. ઘણાં ઉપર ઓ
૧૫૭. ય તએ કેટલા પૈસા માટે કહે ું જોઈએ
૧૫૮. એક શ તશાળ ય ત સાથે કામ કર ું
૧૫૯. કોઈના પર ારેય દબાણ ન કરો
• તં
૧૬૦. વયં- શ ત
 ૧૬૧. આ ય માટે ાં જ ું તે ણ ું
૧૬૨. કામમાં વ થતા
૧૬૩. ુ ત સંપ
૧૬૪. ય ત એક ઉ ોગ બની શકે
૧૬૫. સી ટમ ગોઠવવી
૧૬૬. જો તમારે કર ું જ પડે તો થળાંતર કરો
૧૬૭. તમે નોકર ુમાવી છે ?
૧૬૮. હો ું કે ન હો ું
૧૬૯. થળાંતર: નોકર શોધનારઓને વીકારવા માટે?
• સલાહ
૧૭૦. સાચી સલાહ
૧૭૧. સલાહકારોને બોધ
૧૭૨. રા ઓ પાછળની શ ત
૧૭૩. સૌથી મહાન તક
૧૭૪. કારક દ લ ી ય તઓએ ળવી રાખ ું જોઈએ
૧૭૫. અથશા માંની ણકાર લા ુ કરવી
 આ ુખ
ચાલો, તમને એક વાતા કહુ …
એક વખત ુંબઈમાં એક ુવાન માણસ હતો, જેને યાપારના વ માં સફળતાથી વધારે
કશાની ઇ છા ન હતી. તેણે એ યવ થાપન કોલેજોમાં યવ થાપનનો અ યાસ કય હતો, જે
આ વષયને સમજવાના પા ા ય માગ ની ની તમ ાનાં જોરશોરથી ુણગાન ગાતી હતી. પછ
તરત જ, તેણ ે કૉપ રેટ જગતની સીડ ચડવા ું શ કર દ ું, પર ુ છે વટે પોતાની મેળે જ
ગોઠવવા ું ન ક ુ. છે વટે તો કોઈ બી ના વડે પોતાના ઉપર ઉપર પ ં થાય તેમ કોણ ઇ છે
છે ?
તે ું પહે ું સાહસ આ યા મક વાસનની અ ભ ચના ે માં હ ું. તેનાં કુ ટુબમાં ારેય
કોઈએ સફળતા ૂવક યાપાર શ કય નહોતો. તેથી એક ધંધો ગોઠવવા વશે ું બ ું જ તેણે
પોતાની મેળે શીખવા ું હ ું. ભગવાનની કૃ પાથી તથા તેના યાપારના ભાગીદારના ટેકાથી, ધંધો
સારો ચાલવા લા યો. કોઈ બી ની કપનીના મેનેજરમાંથી તે તેના પોતાના ધંધાનો નેતા બની
ગયો હતો.
તે ું પછ ું પગ ું? એક ુ સ કૉપ રેટ અ ત વ બનાવ ું. તે લોકોને મ ો અને પોતાના
વચારો તથા આયોજનો તેમની સાથે ચ યા, લોકો પાસેથી શી યો, ન ધો તથા નકલો કર ,
ુ તકો વાં યા, બેઠકોમાં તથા તાલીમ કાય મોમાં ભાગ લીધો. અને છતાં, કશાએ મદદ કર
નહ . તેની ાન માટેની ૃ માં ક ુંક અ તઆવ યક ૂટ ું હ ું. લાંબા સમય ુધી આ ૂટતો
ટુકડો ું છે , તે તે ન કર શ ો નહ /ઓળખી શ ો નહ .
જવાબ તેની પોતાની અંદર જ હતો.
તેના બાળપણથી જ, તેણે એક આ યા મક સંગઠનમાં માગદશન મેળ ું હ ું અને ઘણા
આ યા મક બાબતના પારગતોના તેને આશીવાદ મ ા હતા. એક આ યા મક યા યાન
દર મયાન એક મહા માએ ક ,ું “ભારત, આપણી મા ૃ ૂ મ પાસે મહાન ઇ તહાસ તથા બ સ
છે . આપણા ઋ ષઓ સામા ય માણસો ન હતા. તેમણે આ દુ નયાનાં દરેક વ ાનનો અ યાસ
કય છે અને તેમાં વીણ બ યા છે . મા જો આપણે આપણા ગૌરવ ૂણ ઇ તહાસમાં જોઈ ું
તો આપણે આપણી બધી જ આ ુ નક સમ યાઓના ઉકેલ તેમાં જોઈ શક ું.”
આ એ દ ય સંદેશ હતો, જેની તે રાહ જોતો હતો. ૧૯૫૦થી યવ થાપનને એક વ ાન
તર કે ઓળખવામાં આવે છે . આ ુ નક યવ થાપનના પતાઓ માંના એક છે , પીટર કર. પર ુ
ું ભારતમાં ૧૯૫૦ પહેલાં તથા પીટર કરના ુગ પહેલાં યવ થાપન વત ું ન હ ? ું એક રા
તર કે ૫૦૦૦થી વ ુ વષ આપણા ખાતામાં છે . ું આપણા દેશમાં આપણી પાસે ૨૦મી સદ
પહેલાં યવ થાપન વ ાનીઓ ન હતાં?
 તેણે પૌરા ણક ભારતીય ધમ ંથો – રામાયણ, મહાભારત તથા જુ દા જુ દા ઉપ નષદો માં
યવ થાપન ૂહરચનાની ઉ ચ કો ટની ચચા વચારણા જોઈ. એ ું કેમ છે કે આપણે
ભારતીયો, હમેશાં ભારતમાં ું ખોટુ છે તે તરફ જોઈએ છ એ, અને આપણા દેશ વશે ું મહાન
છે , તેની ારેય કેમ કદર નથી કરતાં? એક રા તર કે આપણે સમયની કસોટ માંથી પાર
ઉતયા છ એ. ભલે આપણે હ વકસ ું અથતં છ એ, છતાં આપણે એક ન ફળ રા નથી.
ૂતકાળમાં હ રો વષ ુધી આપણા દેશે સફળતા ું શખર ા ત ક ુ છે . કેટલાં રા ો આવા
વારસા ું અ ભમાન કર શકે તેમ છે ?
હવે તેને યાલ આ યો કે એ ૂટતો ટુકડો કે જે તેનો યાપારને વકસવામાં મદદ કરશે, તેને
માટે બહાર શોધવાને બદલે ‘અંદર’ જોવા ું હ ું. યવ થાપનના પા ા ય સ ાતો નઃશંકપણે
સારા છે . પર ુ તેના પોતાના ૂવજો પણ યવ થાપન બાબતમાં અ તશય સારા હતા.
આમ, એક દવસ યવ થાપન પરના ભારતીય ુ તકો માટે જોતી વખતે ક ગ મેકર
(રા ઓ બનાવનાર) ચાણ વડે લખાયેલા કૌ ટ યના અથશા સાથે તેનો ઓ ચતો ભેટો
થઈ ગયો. આ ુ તક વશે કોણે નથી સાંભ ?
ું તેણે પણ સાંભ ું હ ું. પર ુ તેની પેઢ માંથી
ભા યે જ કોઈએ તેનો અ યાસ કય હતો. તેણે એક નકલ ખર દ .
એ ુ તકનાં થોડા જ પાનાં, અને તે અ વ થ બની ગયો! તે કાઈ જ ન સમ શ ો! તેણે
તેનાં પાનાંઓ ફર ફર ને વાં યા, પર ુ આ ુ તકનો સંદેશ તેની પહ ચની બહાર હતો. વષય
પોતે જ ુ ક અને કટાળાજનક હતો. તેને લા ું કે લેખકે બ ું જ રત કરતાં વધારે ુંચવણભ ુ
બનાવી ના ું હ ું.
તેણે તેના સલાહકારો – માગદશકોમાંથી એકને ક ,ું “હુ અથશા માંથી શીખવાના
મારાથી બનતા ે યાસો ક છુ , તેમ છતાં હુ તેમાં ક ું જ સમ શકતો નથી.” તેના
માગદશકે તેને ક ,ું “ભારતમાં આપણે ધમ ંથોને અર સા સમાન ગણીએ છ એ. તેઓ તમે
કોણ છો તે ું ત બબ પાડે છે . માટે જો ું અથશા ન સમજતો હોય તો તેનો દોષ અર સાને
ન આપ. ું જેમ જેમ મોટો થતો જઈશ તથા વનને અ ુભવીશ, તેમ તેમ ું આ ુ તકને
વધારે સાર ર તે સમ શક શ.”
તે તે વષ ભગવાન શવનાં પ વ નવાસ કૈલાસ-માનસરોવરની યા ાએ ગયો. એક સાંજે
ણે તેને એક અવાજ સંભળાતો હોય તેમ લા ું, “કૌ ટ યના અથશા ને તાર વનભરની
ૃ બનાવ. તેનો મા અ યાસ જ ન કર. પર ુ તેને તારા વનમાં ઉતાર. ું અથશા ને
‘ વ’!” તે માની ન શ ો કે તે તેના પોતાના વચારોને સાંભળતો હતો, તેને લા ું આ દૈવી
હ ત ેપ જ હોવો જોઈએ.
તેણે આવેલ પૌરા ણક ભારતીય ધમ ંથોના સંશોધન કરવામાં સમ પત એક આ મ વશે
સાંભ ું હ ું. તેણે આ મના કતાહતા આચાય ( શ ક)ને જણા ું, “હુ અથશા નો
અ યાસ કરવા મા ું છુ .” આચાય આ ુવાનના રસને જોઈને રા થયા, પર ુ તેમણે ક ું,
“તેન ે માટે તારે અહ આવ ું પડશે તથા ુ - શ ય પરપરા હેઠળ તે શીખ ું પડશે.” આનો અથ
હતો, યાપાર-ઉ ોગમાંથી વરામ લેવો અને આ મમાં રહ ને સં કૃ તના એક વ ાન હેઠળ
અ યાસ કરવો.
ુ ઈના એક ઉ ોગપ ત માટે આ નણય સરળ નહોતો. પર ુ તેના ભાગીદારની મદદથી
ંબ
તેણે ધંધામાંથી સમય મેળ યો અને ઋ ષઓની દ તાનો અ યાસ કય . આ મમાં વતાવેલ
સમયે હમેશ માટે તેની ં દગી બદલી નાખી.
તેને ભાન થ ું કે દરેક આ ુ નક યવ થાપન સ ાતની હ રો વષ પહેલાં જ અથશા
માં તલ પશ સમી ા કરાઈ ૂક હતી.
તે યવ થાપન વશેનાં વધારે ડા ાન સાથે, હવે જે પોતે શી યો હતો તેન ે લા ુ કરવા
માટે તેની શહેર જદગીમાં પાછો ફય . તેને તા કા લક જ સફળતાનો અ ુભવ થયો. તેનો
યાપાર વ યો અને લોકો તેની નવી કુ નેહથી ભા વત થયા. યારે તેમણે તેને તેણે કેવી ર તે
સફળતા ા ત કર તે ૂ ું, તો તેણે ક ું, “બે વ ુએ મને મદદ કર – મારા ુ ની કૃ પા તથા
કૌ ટ યના અથશા ું ાન.”
મ ો, આ માર જ વાતા છે . દરેક દરેક શ દ સાચો છે . પર ુ આ વાતા અહ ૂર થતી
નથી. ખરેખર તો વાતા અહ થી જ શ થાય છે ….
હુ કેરળથી પાછો ફય તે પછ મ કૌ ટ યનાં અ ુભવ સ તથા તર હત સ ાતોને મારા
પોતાના ધંધામાં (આ મદશન www.atmadarshan.com ) માં લા ુ કયા. ભલે,
આ મદશ મને સફળતા અપાવી, પર ુ બીજુ ક ુંક બનવા ું શ થ ું. કૉપ રેટ જગતના મારા
મ ોએ મ ા ત કરેલ ાન તેમની સાથે વહચવા માટે મને વનંતી કર .
મને ભારતમાં તેમજ આખી દુ નયામાં જુ દ જુ દ બેઠકો, અ ધવેશનો તથા તાલીમ
કાય મોમાં બોલાવા માટે આમં વામાં આ યો. યાપાર ઓ અ ુક બાબતો માટે માર સલાહ
લેવા લા યા. ૂબ ણીતાં કાશન ૃહો તથા સમાચારપ ોએ મને આ ુ નક યાપારોમાં
કૌ ટ યની દ તા કેવી ર તે લા ુ કર શકાય તે વશે લખવા ું ક ું. મને એક રે ડયો કાય મના
યજમાન થવા ું પણ કહેવામાં આ ું.
હુ એવી ઘણીબધી ય તઓને મ ો, જેમને ભારતીય યવ થાપન તથા ભારતીય
ા વ યમાં રસ છે . તેમની મર, રા યતા, પદ તથા ઉ ોગો વ ચેના તફાવતો છતાં, જેમણે
માર કાયશાળામાં ભાગ લીધો તથા માર બેઠકોમાં હાજર રહેવા ું પસંદ ક ુ તેમણે ચાણ ની
વ શ માન સક શ ત માટે ડો આદર અ ુભ યો.
અને યારે મને SPM કપનીઓના જૂ થનો ટેકો મ ો, જેણ ે મને અથશા માં ખંત ૂવક
વ ુ ડુ સંશોધન કરવાની છુ ટ આપી. હવે હુ ભારતીય યવ થાપન વચારોને આગળ વધારવા
માટે તથા લા ુ કરવા માટેના કારણોને સં ૂણપણે સમ પત છુ . આજે હુ SPM ફાઉ ડેશન, કે જે
ા ચન ુ - શ ય પરપરા પ તથી ‘ભારતને મજ ૂત તથા વ નભર’ બનાવવા ું લ ય સેવે
છે , તેનો ડાયરે ટર છુ .
આ ુ તક, આ ુ નક યાપારની રોજ-બરોજની સમ યામાં ચાણ ના યવહા
નીરાકરણને કેવી ર તે લા ુ કરવાં તે વશે મ આખા વ માં કૉપ રેટ જગતના કરોડો લોકો સાથે
વહચેલા મારા બધા જ વચારોના દ તાવે ુરાવા છે .
કૉપ રેટ ચાણ એ મા મારા વશે જ નથી, એ તમારા તથા એવા બી બધા મ ો માટે
છે જે ભારતીય યવ થાપનના સ ાતોનો તેમના કામમાં ઉપયોગ કરવા માગે છે તથા સફળ
થવા ઇ છે છે .
 ચાણ – તેઓ કોણ હતા?
ભારતમાં ઈ. ૂવ ૩ સદ મા જ મેલા ચાણ વ ુ ત તથા કૌ ટ ય તર કે પણ
ણીતા હતા. સદ ઓથી વ ાનોએ ચાણ ને એક અસામા ય ર તે પારગત ય ત તર કે
વણ યા છે , જે યવ થાપન, અથશા , રાજની ત, કાયદો, નેતાગીર , વહ વટ, ુ ,સૈ યની
ુ તઓ, હસાબ કરવાની પ તઓ તથા બી કેટલાંક જુ દા જુ દા તથા વ શ ે ોમાં
વણ બ યા. આ ૬૦૦૦ ૂ ો ું ચાણ એ પોતે જ ૧૫ ુ તકો, ૧૫૦ કરણો તથા ૧૮૦
ુ ાઓમાં વગ કરણ ક છેુ .
તેઓ નંદ વંશને નીચે ઉતારવા/પછાડવા માટે તથા તેમના સ મ શ ય ચં ુ ત મૌયને
સ ાટ તર કે રાજગાદ એ થાપવા માટે જવાબદાર છે . આથી તેમને ‘ક ગમેકર’ કહેવામાં આવે
છે . તેમને એલેકઝાંડર, જે દુ નયા તવા માટે કૂ ચ કર ર ો હતો, તેના ભારતમાં પરાજય માટે ું
‘ ુ ય ભેજુ’ હોવા ું ેય આપવામાં આવે છે .
એક રાજક ય વચારક તર કે માનવ ઇ તહાસમાં થમ વખત ‘રા ’ના યાલની ક પના
કરનાર તેઓ પહેલા હતા. તેમના સમયમાં ભારતમાં જુ દા જુ દા રા યોમાં વહચાયે ું હ ું.
તેઓએ તે બધાને એક કે ય વહ વટ હેઠળ એકઠા કયા. અને આ ર તે આયાવત નામ ું એક
રા બના ું. જે પાછળથી ભારત બ ું. તેમણે પોતાના સમ વનનાં કાય ું તેમના ુ તક
કૌ ટ ય ું અથશા તથા ચાણ ની ત માં આલેખન ક ુ.
ુ ોથી, આખી દુ નયાના શાસકોએ આ યા મક ૂ યો પર આધા રત મજ ૂત અથતં
ગ
ઉપર એક રા ઘડવા માટે અથશા નો સંદભ લીધો છે .
અથશા , જેનો શા દક અ વુ ાદ થાય છે ‘સંપ વશે ું શા ’. પર ુ તે ૂય હેઠળ
આવતા હોય તેવા દરેક વષય વશે ંુ ાન સમાવે છે . આ સંપ ું ાન છે , અને ાનની સંપ
છે .
 ઋણ વીકાર
યારે મ ચાણ ના યાલોને શીખવા તથા શીખવવાની યા ા શ કર , યારે તે કેવી ર તે
કામ કરશે તે વશે મને કોઈ યાલ ન હતો. એ મા એક વચાર, એક વ ન હ ું. મ મા થમ
પગ ું ભ ુ અને પછ હ રો હતે છુ ઓ માર સાથે જોડાયા તથા મને ઉ સા હત કય . આ
ુ તકને વા ત વકતામાં બદલવા માટે જવાબદાર લોકોની સં યા અંત હન છે . માટે જેમણે
શ આતથી જ મને શ ત આપી તેવા અ ુત લોકોમાંથી કેટલાકનાં ઋણનો વીકાર કરવો જ
જોઈએ.
ચ મય મશન: હુ આ યા મક સંગઠન/સં થા ચ મય મશનની પેદાશ છુ .
(www.chinmayamission.com ) હુ મારા ુ વામી ચ મયાનંદ (૧૯૧૬-૧૯૯૩)ને
હુ યારે બાળક હતો યારે મ ો હતો. તેઓ મારા આ યા મક તથા યવ થાપન ુ છે .
ુ દેવ ે ક ,ું “એક જ આદશ એક ુ ત આ માને માણસોમાં ઉ ત એવા નેતામાં બદલી
શકે.” આ વધાન માર જદગીનો માગદશક સ ાત છે .
આજે, ચ મય મશનના વૈ ક ઉપર વામી તેજોમયાનંદે, મને તેટલો જ ટેકો આપવા ું
ચા ુ રા ું છે . તેમણે માર થમ કપની ું ુંદર નામ પસંદ ક હ
ુ ું – આ મદશન.
આ મશનના સકડો આચાય ( શ કો)માંથી જે કેટલાકની સાથે હુ ન કથી જોડાયેલો છુ
તેમનો ઉ લેખ જ ર કર શ. વામી સ ચીદાનંદ, વામી સદાનંદ, વામી ઇ રાનંદ, વામી
વ પાનંદ, વામી મ ાનંદે મને ચાણ ું કાય સરાવવા માટે ો સા હત કય છે .
વામી અ વયાનંદ – ચ મય ઇ ટરનેશનલ ફાઉ ડેશનના ુ ય કતાહતા – એ મને એક
વ ાથ તર કે વીકાય , યાં હુ અથશા નાં ૂરે ૂરા ૬૦૦૦ ૂ ો શી યો અને આ માર
જદગીની નણાયક ઘડ હતી.
ડૉ. ગંગાધરન નાયર, આ દ શંકરાચાય સં કૃ ત ુ નવ સટ , કલાડ , કેરલના ૂત ૂવ ડ ન,
મારા શ ક તથા અથશા ના મારા ુ . તેમના પ ની ડૉ. ઉમાદેવી નાયર જેઓ પોતે પણ
સં કૃ તના એક વ ાન છે , તેઓ યારે હુ અથશા ભણતો હતો યારે માર માતા સમાન બની
ર ાં.
વકટ ઐયર, બાળપણથી મારો મ અને પછ થી આ મદશન કપનીમાં મારો ભાગીદાર.
તેના ટેકા વગર, હુ ચાણ ના કામ વશે શીખવા માટે સમય વતાવી શ ો ન હોત. તે પણ
‘વે થ પાટનસ’ (www.wealthtree.com ) નામે એક સાહસ/ઉ ોગ ચલાવી ર ો છે .
ૂ રાજ છે ડા તથા SPM જૂ થ ભગવાને મોક યા હોય તેવી ર તે આ યા. ુળરાજ,
ળ
SPM ુપ ઓફ કપનીઝના એક ભાગ, વા ત એન એ ડ ોજે ટ ાઇવેટ લીમીટેડના
અ ય . એસપીએમ તાકાત સાથે ઊ ું છે , પ રપ વતા સાથે ગ ત કરે છે અને તે ણ થાપક
ભાઈઓ – શાં તલાલ, વણ તથા માવ છે ડાની પહેલ છે . તેમણે મારા ચાણ ઉપરનાં
કાયને આગળ વધારવામાં તથા સંશોધનમાં ટેકો ૂરો પા ો.
આજે હુ SPM જૂ થની શ ણ શાખા (www.spmgroup.co.in ) ના એફપીએમ
ફાઉ ડેશન (www.spmfoundation.in ) નો અ ય છુ , જેની ાચીન ભારતીય
ાનને પાછુ લાવવાની તથા તેને આપણા આ ુ નક સમયની સમ યાઓમાં લા ુ કરવાનીછે .
SPM જૂ થના બી અ ય ો રાજન છે ડા, કજલ છે ડા, નકેત શાહ, ુર વ દર અને તેમના
પ ત-પ નીઓએ મને મારા ાનની શોધમાં ટેકો આ યો છે . દરરોજ યારે અમે સાથે મળ ને
જમવા બેસીએ, જેન ે હુ મારો વગખંડ કહુ છુ , યાં મારા વ ર સ યો પાસેથી મને મળતા
ડહાપણભયા શ દોએ મને માનવ વભાવની જ ટલતાની હમેશાં ડ સમજણ આપી છે .
એમટ એચઆર લોબલ એ મા એચઆર લોબલ (www.mthrglobal.com )
કરતાં વધારે છે . મ યવત (કોર) જૂ થ રાજેશ કામથ, વ ુલ અ વાલ, આશીષ ગ ેય, રાજેશ
ુ તા, તથા ી ત મ હો ા – એ પહેલી ય તઓ હતાં જેમણે મને ‘કૉપ રેટ ચાણ ’
નામકરણ કરવા ું ક ું. આ ુ તક ું નામ હુ તેમને સમ પત ક છુ .
ુ ઈ ુ નવ સટ ના ડૉ. ુભદા જોશી – ફલોસોફ વભાગના વડા – તથા તેમનાં જૂ થે
ંબ
મારા ચાણ પરનાં કામને તેને જ ર શૈ ણક બદુ આ ું. એસપીએમ ફાઉ ડેશને ુંબઈ
ુ નવ સટ સાથે “ચાણ ના યવ થાપન યાલો તથા ભારતીય દશનશા ” ઉપર સં ુ ત
કાય મો આપવા માટે ભાગીદાર કર .
વ ડ પેસ સેટેલાઈટ રે ડયો ના કા તક વૈ નાથન, હર શ ુ પાલા, શીતલ ઐયર વ ડ પેસ
પર એક ચેનલ મો પર ‘આ ક ચાણ ’ (ચાણ ને ૂછો) નામના એક કાય મના અ તુ
વચાર સાથે આ યાં. મ ઓછામાં ઓછા એકસો કાય મોની યજમાની કર .
હુ મારા બી ‘મા યમના મ ો’ દનેશ નારાયણ, મનળ ભાઘેલ તથા વલીયમ ચા સ
ડ સોઝાનો પણ તેમના ટેકા માટે કૃ ત છુ .
www.indiayogi.com ના થાપક ગૌતમ સચદેવે મારા અથશા પર આધા રત
થમ ઓનલાઈન ઇ-કોસ,નો પ રચય કરા યો. મારા આ અ યાસ મમાં હવે જુ દા જુ દા ૨૫
કરતાં વધારે દેશોના વ ાથ ઓ છે . હુ ુશ છુ કે ચાણ ના સંદેશને દુ નયા ુધી લઈ જવા માટે
હુ ટેકનોલો નો ઉપયોગ કર શકુ છુ .
કે ટ લાક મેનેજમે ટ ુ ઓ એ માર ાન માટેની તરસને ટેકો આ યો. મને ડો. ુભાષ
શમા, ડો. એમ. બી. અ ેય, ડે ા તથા વ લયમ મલર, ુધીર શેઠ તથા ડૅા. અ નલ નાઇકનો
આભાર માનવા ું ગમશે.
હુ પોલીસ દળ – સં દપ કણ ક (આઈપીએસ) ધનરાજ વણઝાર , મ લદ ભારા બે
(આઈપીએસ), સતીશ મેનન (રે વે ુર ા દળ)–નો આભાર છુ કે જેમણે મને યાલ આ યો કે
કડક લાગતા પોલીસોની પાછળ એક માણસ રહેલો હોય છે જે મારા તમારા જેવી જ લાગણી
અ ુભવે છે .
 મારા કુ ટુબ – ખાસ કર ને મારા માતા પતા ી કે.કે. પ લાઈ તથા ુશીલા પ લાઈનો હુ
ખરા દલથી આભાર છુ . રા ે મોડા આવ ું, મ યારે ધંધો વકસા યો યારે નય મત આવકની
કોઈ ખાતર ન હોવી, યાવસા યક જવાબદાર ને અ તા મ આપતી વખતે વીકએ ડસ્ તથા
કુ ટુબ માટેનો સમય ુમાવવો – આવા બધાં સમયે માર પ ની ુરેખા વગર મા વન ારેય
આટ ું સરળ ન ર ું હોત. તેનાં માતા પતા શેખર તથા ધનવંતી તથા તેની બહેનો સા રકા તથા
ચં કા મારા વનનો આનંદ બની ર ાં.
મારા અથશા ના પહેલા વ ાથ ઓ – માલા તેવર, યોગેશ સાંગાણી, અ ુરાગ ુ તા,
તથા તેની બહેન સીમા ુ તા તથા અ ુપમ આચાય. તેમની ાન યેની સમ પતતા એ મને
વ ાસ આ યો છે કે હુ ચા યો જઈશ પછ પણ ઘણા લાંબા વષ ુધી આ સા કાય ચા ુ
જ રહેશે.
અને મારે મારા ચ મય મશનના મ ર ત શે નો આભાર માનવો જોઈએ, કે જેણ ે તેનો
બધો સમય ચાણ ના વચારોના અમલીકરણમાં સમ પત કરવાનો નણય કય છે .
 નધ
• ચાણ , કૌ ટ ય તથા વ ુ ત એ એક જ ય તનાં નામો છે . ુ તકમાં ચાણ નો
સંદભ આપવા માટે આમાંનાં કોઈપણ નામનો ઉપયોગ થયો છે .

• આ ુ તક ભારતીય યવ થાપન યાલો વ પા ા ય યવ થાપન યાલોની

સરખામણી કર ું નથી. ખરેખર તો તે પા ા ય યવ થાપન વચારો ું ૂરક છે . આપણે બંને
દુ નયા ું ે લી ું છે .

• મોટાભાગના ક સાઓમાં નેતાઓનો સંદભ ‘તે’ તર કે અપાય છે . પર ુ તે ‘તેણી’ને પણ

તેટલો જ લા ુ પડે છે . ચાણ એ રા ને ( ુ ષ ત) નેતા તર કે લીધો હોવાને કારણે
અહ ‘તે’ સવનામ વપરા ું છે . નેતાગીર તથા યવ થાપનની આવડત એ ત આધા રત
નથી પર ુ તે એવી ુણવ ા છે જે એક માન સકતા તર કે વકસાવી શકાય.

• આ ુ તકમાં મ કૌ ટ યના અથશા માંથી પદો અથવા ૂ ો નો સંદભ આ યો છે , જેઓ

આ પદોને ૂળ ુ તકમાં વાંચવા માંગતા હોય, તેમને માટે પદનો નંબર ક સમાં લખેલો છે .
પહેલો આંકડો ુ તકનો નંબર છે . બીજો કરણનો નંબર છે અને ીજો આંકડો પદ નંબર
છે , ઉદાહરણ તર કે
“માણસોનાં મગજ અ થર/ચંચળ હોવાને કારણે, તેણ ે (નેતાએ) તેમનાં કામ પર સતત
ન ર ણ કયા કર ું જોઈએ.” (૨.૯.૩)
માટે, આ ૂ કૌ ટ યના અથશા માંથી ુ તક-૨, કરણ – ૯ અને ૂ ૩ છે . આ
માણેનો જ ઢાચો બધાં કરણોમાં અ ુસરવામાં આ યો છે .
ટાકેલા ૂ ોના સંદભ માટે જે ુ તક વાચકો વાંચી શકે છે , તે કૌ ટ ય ું અથશા નો ુબઈ
ુ નવ સટ ના આર.પી. કાગલે ું મોતીલાલ બનારસીદાસ વડે કા શત કરાયેલ અં ે અ ુવાદ
છે . કરાયેલ ુલાસાઓ લેખકનાં પોતાનાં અથઘટનો છે . અથશા નાં આ ુ તકથી અલગ
જુ દા જુ દા બી અ ુવાદો તથા અહેવાલો ઉપલ ધ છે .

ણકાર
આ ુ તકમાં ૧૭૫ કરણો છે . તેને એક નવલકથાની જેમ વાંચવી તેવો વચાર નથી, પર ુ
તેના યવહા ફાયદાઓ માણવા તેવો છે . એક દવસમાં એક કરણ અથવા થોડાક કરણો
વાંચો. તેના ઉપદેશને વનમાં લા ુ કરો અને તેના ફાયદાઓ જોવો. એક કરણને વાંચવામાં
મા ણ મ નટ લાગે છે .
ભાગ – ૧

ને ૃ વ
 સ ા

૧
સં થાગત દુ નયામાં સ ા
કૉપ રેટ (સં થાગત) જગતની બી ઉ ોગોના ખેલાડ ઓ તથા હર ફો ઉપર ુ વની
ઇ છા એક વા ાંશમાં સમાવી શકાય – સ ાની શોધ. બધા યવ થાપક (CEO) આ સ ાના
સંઘષને ુ ની ચાલ જેવા ગણાવે છે . અનેક CEO તેમનાં ુહા મક આયોજનોમાં સન ઝુના
ુ તક ‘ધ આટ ઑફ વોર’ ને વારવાર ટાકે છે , તેમાં આ ય જે ું કઈ નથી.
કૌ ટ ય ું અથશા એ ુહા મક ુ પ ર થ તના વષયમાં ભારત ું દાન છે .
અથશા નાં પંદર ુ તકોમાંથી છ ુ તકો ુ ની કલાને સમ પત છે . આ કરણોનો ડો
અ યાસ આપણને એક શ તમાન સંગઠન/તં બનાવવામાં ફાળો આપતા પ રબળો વશેની
ડ સમજ આપે છે .
કૌ ટ ય ખરેખર સ ા તરફ દોર જતાં જુ દા જુ દા પ રબળોની પરેખા આપે છે .
• બૌ ક શ ત:
ાનની શ ત. આજ ું સં થાગત જગત ાની કમ ઓ વડે દોરવાયે ું છે . તે કોઈ પણ
તં ની અગોચર અ ામત છે . આખી દુ નયાના મેનેજમે ટ ુ ઓ આ સદ દર યાન સરતી
ાનની ા ત વશે કહે છે . ‘ ાન’ એ ભ વ યની સૌથી મોટ જણસ હશે તો પછ એમાં ક ું
આ ય નથી કે દુ નયાની સૌથી ીમંત ય ત બીલ ગે સ જેઓ IT ઉ ોગનો ભાગ છે , તે મા
ાન આધા રત છે . જેમને સૌથી વ ુ પગાર ૂકવાય છે તેવા યવ થાપકોની ૂલવણી તેમણે
વષ દર યાન ા ત કરેલ ાનને આધારે કરાય છે .
• માનવબળ:
માણસો એ એક તં ની અ ામત છે . માનવશ ત બે કારની હોય છે . આંત રક તથા
બા . આંત રક માનવશ તમાં તં ના કમચાર ઓ, બોડ આૅફ ડરે ટસ તથા શેરધારકોનો
સમાવેશ થાય છે . બા માનવશ તમાં ાહકો તથા માલસામાન ૂરો પાડનારનો સમાવેશ થાય
છે . આપ ં અ ત વ તેમને કારણે છે . આપણે આપણા ાહકોને સંતોષવા પર યાન કે ત
કર ું જોઈએ. યવ થાપનના પતા પટર કર કહે છે તેમ “વેચાણ ું લ ય આપણા ાહકોને
એટલી સાર ર તે ણવા તથા સમજવા ું હો ું જોઈએ કે ઉ પાદન અથવા સેવા તેમને એટલા
બંધબેસતાં થાય કે તે આપોઆપ જ વેચાઈ ય.”
• નાણાક ય શ ત:
 નાણાક ય સફળતા એક તં ની ગ તની ખાતર કરાવે છે . હસાબ ું મજ ૂત સરવૈ ું એક
એવી પારાશીશી છે , જેના પરથી કમચાર ઓ, શેરધારકો તથા હ સેદારો તં ને તેમનો ટેકો
આપવા ું ચા ુ રાખે છે . GE ના ુત ૂવ વડા જેક વે ચ કહે છે તેમ, “સફળતા જેટ ું સફળ
ક ું નથી.” નાણાક ય ર તે સફળ હો ું ૂબ જ અ નવાય છે . તે એક તં ને મા તેનો નફો
વહચવામાં જ નહ પર ુ તેને સંશોધન તથા વકાસ જેવાં વ વધ ઉ પાદક ય ે માં ફર રોકાણ
માટે, નવા ક પો તથા યોજનાઓમાં સાહસ કરવા માટે તથા સામા જક કારણોમાં ફાળો
આપવા માટે ુ કળ હમત આપે છે .
• ઉ સાહ અને યેય ન ાની શ ત:
આ સવમાંથી સૌથી અગ ય ું પ રબળ છે . ઉ સાહ તથા ઉ ચ યેય ન ાથી ભર ૂર નેતા
બી ં ણેય પાસાં ઉ પા દત કર શકે છે . સંશોધને એ સા બત ક ુ છે કે સૌથી વ ુ ઉ પાદક
તં એ છે કે જે શ ત ું ૂબ ઉ ચ તર બનાવી શકે છે . ‘વ ુ મેળવવા’ની ધગશ એ ગ તની
સાચી નશાની છે . નવાં બ રમાં પગપેસારો કરવો, ઉ ચ લ ય ુધી પહ ચ ું, સમયમયાદા
લા ુ કર ને કામ કર …
ું વગેરે બધાંના ૂળ ઉ સાહમાં મળ આવે છે . બધાં મહાન તં ો પાસે
ે રત નેતાઓ હોય છે .

૨
સ ા જવાબદાર લાવે છે
શાળામાં ‘જો હુ ભારતનો વડા ધાન હો તો’ જેવા વષય પરના નબંધમાં આપણે કેવા
વચારો કે આકા ાઓ વશે આપણે ું લખીએ તે આપણને બધાંને યાદ છે . આપણે એક તરગી
દુ નયાની અને આપણે તેને કેવી ર તે ચલાવ ું તેની ક પના કર ું. સામા જક – આ થક,
રાજક ય તથા ુર ાને લગતા ોમાં બંધ બેસ ે તેવાં આપણાં ઉપાયોને ચાલાક ૂવક ઘડ ને
આપણે આદશ સમાજ વશે અંત હન લખ ું.
પર ુ ંુ સ ામાં આવ ું અને ટક રહે ું સહે ું છે ? ું ઉપરના થાને ટક રહે ું ુર ત
તથા ભય ુ ત છે ?
રા એ સામનો કરવા પડતા જોખમો વશે ચાણ કહે છે કે, “રા માટે આંત રક
બળવા ું અથવા બહારના રા ય ું (જોખમ) હોય છે .” (૮.૨.૨)
રા માટે સૌથી મોટુ જોખમ બળવો હોય છે . આ એ બાબત છે જેના વશે તેણે સચેત
રહે ું જોઈએ અને જેનાથી પોતાની તને ર વી જોઈએ. એક યાપાર નેતા માટે ‘બળવો’નો
અથ ું થાય છે ? તેનો અથ છે , જે તં ના આંત રક ત વો છે . તેવા કમચાર ઓ, શેરધારકો તથા
હ સેદારોનો અસંતોષ. માલસામાન ૂરો પાડનારાઓ, ાહકો તથા આ તો તરફથી બા ભય
પણ હોય છે .
રાજકારણીઓ પણ ણે છે કે જો તેઓ દેશ પર યો ય ર તે શાસન નહ કરે તો અસં ુ
મતદાતાઓ તેમને ફક દઈ શકે છે .
યારે તમે એક તં ના નયં ક હો, યારે તમે બધાને કેવી ર તે ુશ રાખી શકો?
• માકટની જ રયાતોને સમજો:
એક નેતા તર કે તમારે તં માંના લોકોની તેમજ માકટની તથા ઉ ોગની જ રયાતોને
સમજવી એ મહ વ ું છે , યાં ુધી તમે તેની જ રયાતો ૂર કરો છો, યાં ુધી તેઓ વફાદાર
રહેશે. પર ુ ‘જ રયાતો ું વ ેષણ’ કરતી વખતે તમે જ રત તથા ૃ ણા વ ચે ભેદ કર
શકવો જોઈએ.
• નવા ાહકો બનાવતી વખતે જૂ નાને યાદ રાખવા:
ધંધો એ એક વખતનો યવહાર નથી, પર ુ સમયોપરાત થયેલા યવહારોનો સ ૂહ છે , જે
ધંધાને સફળ બનાવે છે . આથી, તમાર આસપાસના લોકોની જ રયાતોને સમજવી, એ એક
સતત ચાલતી યા છે . તમારે હમેશાં કઈક કરતાં રહે ું જોઈએ. તમે તમારા ાહકોનો વ તાર
કરવાની યામાં હો, યારે પણ તમારા ૂરાણા ાહકોને નય મતપણે મળતા રહો.
• સમ યાનો ત કાલ ઉકે લ લાવો:
કોઈ પણ બળવાને અંકુશમાં લાવવા માટે જલદ પગલાં લેવાવા જ જોઈએ. તેવી જ ર તે,
કોઈ ઊભો થાય તે ણે જ કમચાર ઓ તથા ાહકોના અસંતોષ પર કા ૂ કરવો જ ર છે .
યારે તમને માકટ અથવા મીકો તરફથી તકલીફ થવાની ર તે ભયનો યાલ આવે યારે
સમ યા પર યાન આપો તથા તેનો જેમ બને તેમ જલદ ઉકેલ લાવો.
એક સારો નેતા ણે છે કે મા સમ પત કમચાર ઓ જ તં ને ચલાવી શકે છે . તેઓ એ
બાબતે પણ સભાન હોય છે કે મા સં ુ ાહકો જ સારો ધંધો આપી શકે છે .

૩
સ આપવાની કળા
એક તં ના CEO અથવા એક નેતાએ અઘર ૂ મકા નભાવવાની હોય છે . બોડ આૅફ
ડરે ટસ ન કરેલા લ ય ુધી પહ ચવા માટે તેણે પોતાની ર ત માણે ું કામ ુ ત ૂવક
કરાવવા ું હોય છે . કમચાર ઓ સાથે કામ પાર પાડ ું સહે ું કામ નથી. તેણ ે તેમના ો યાનમ
લેવા જોઈએ. તેઓ ાં ફસાયા છે તે સમજ ું જોઈએ તથા તેમની સમ યાનો તા કા લક ઉકેલ
આપવો જોઈએ જેથી કામ પર અસર ન થાય.
સાથે સાથે જ તેણે શ તપાલનના આ હ પણ હોવા જ જોઈએ. તે ું કમચાર ઓ સાથે ું
વતન ૂબ કુ માશભ હો
ુ ું જોઈએ, પર ુ જે કારણસર તેમની નમ ૂક કરાઈ છે , તેવાં તં નાં
લ યો તથા અ તા મો પરથી તેમ ું યાન ખસ ું જોઈએ નહ .
 ારેક, તેણે પોતાના કમચાર ઓને શ તમાં રાખવા માટે સળ યા (સ )નો પણ ઉપયોગ
કરવો જોઈએ. કેટલી સ આપી શકાય, ારે આપવી જોઈએ તથા શા માટે – આ પોતે પણ
એક કળા જ છે . અથશા માં કૌ ટ ય વડે આ કળાને સચોટ ર તે દશાવાઈ છે . કૌ ટ યનાં
અથશા ને દડની ત એટલે કે સ આપવાની કળા અથવા ૂહરચના – તર કે પણ
ઓળખાય છે , તે ું આ પણ એક કારણ છે .
ું સ આપવી જ ર જ છે ? એક તં અથવા નેતા તેના વગર ચલાવી શકે ખરો? જો
કોઈ ય ત તં અથવા સમાજમાં થા પત કરાયેલ ચોકઠાની બહાર પગ ૂકે તો સ કરવામાં
આવે છે . કારણ કે ચોકઠાની બહાર નીકળ ું એ બધાંને માટે હાનીકારક છે . પર ,ુ જો આવો
કોઈ ઢાચો થા પત કરાયો જ ન હોય તો ું?
“જો ઓ ર (સ ળયા)નો ઉપયોગ કરવામાં જ ન આવે તો ઓ ર ધારણ કરનારની
ગેરહાજર માં જે બળવાન છે , તે નબળાને ગળ જશે.”’ (૧.૪-૧૩-૧૪)
સ ની બાબતમાં નેતા અથવા CEO અં તમ સ ાધાર છે .જો તે તેનાં જૂ થને સમયાંતરે
શ તબ ન રાખે, તો તેન ે નબળા નેતા તર કે જોવાય તે ું. હમેશાં શ છે . વ ુ મહ વ ું એ છે
કે તેની ગેરહાજર માં જગલ રાજ વતશે અને તં ની ગોઠવણ તથા માળખાંન ે વ ેપ
પહ ચાડશે. આવે વખતે જૂ થમાં જે ‘દાદો’ હશે તે, નબળા પર દાદાગીર કરશે, કારણ કે તેને
પોતાના ઉપર ની અથવા તે પાછા ફરે યારે લેવાનાર પગલાંની બીક નહ હોય.
જોકે CEO એ મા પોતાની સ ા અને થાનનો દેખાડો કરવા ખાતર તેના કમચાર ઓને
સ કરવી જોઈએ નહ .
“આકર સ (ઓ ર) વાપરનાર રા ાસદાયક બની ય છે . નબળા ઓ ર વાળો
રા ુ છકારાય છે . પર ુ જે રા ઓ ર (સળ યો) ધારણ મા કરે છે , તેન ે માન મળે છે .”
(૧.૪-૮-૧૦)
જો તે વધારે પડતો કડક અને ગેરવાજબી હશે, તો તે હટલર જેવો બની જશે. તેવી જ
ર તે જો તે વધારે પડતો નરમ બનશે તો લોકો તેને ગણનામાં નહ લે. જે નેતા સ ું યો ય તર
ણે છે , તેનો યો ય પ તથી અને યો ય સમયે અમલ કરે છે , તેન ે બધા માન આપે છે . આવો
શ તબ નેતા ૂબ જ ફળદાયક હોય છે .

૪
ઉ ચ થાને ટક રહે ું
ઉ ચ થાન મેળવ ું સહે ું છે , પર ુ યાં ટક રહે ું ૂબ ુ કેલ છે . એક વખત તમે નેતાના
થાન પર આવી વ એટલે રમતનાં બધાં સમીકરણો બદલાઈ ય છે . હવે અ તા બ ું
સ ું ૂત રાખીને તમારા થાનને ળવી રાખવાની હોય છે .
 કૌ ટ ય આ હક કતથી સભાન હતા અને તેથી તેઓ નેતાઓને પોતા ું તેમજ તં ું પતન
થ ું કેવી ર તે અટકાવ ું તે વશે માગદશન આપે છે .
તેઓ કહે છે કે:
“ વ ાનોમાં (દશાવાઈ છે તેવી) તાલીમ વડે ે રત છે , તેવી કામ, ોધ, મોહ, લોભ, મ સર
તથા હષ (જેવી લાગણીઓ)નો યાગ કર ને ઇ યો પર કા ૂ મેળવવો જોઈએ.” (૧.૬.૧)
એક નેતા ઉપર તેની આસપાસની દરેક ય ત વડે સાવધાની ૂવક નજર રખાતી હોય છે .
સમાચાર મા યમો તથા ૂસી સં થાઓ જેવા બા અવલોકનકારો ઉપરાત તેના જૂ થના
સ યો પણ તેમની દરેક હ લચાલ ઉપર નજર રાખતા હોય છે . તેમના હાથ નીચે કામ કરનાર
બધા તેમને પોતાના આદશ તર કે જોતા હોય છે . આવા નેતાએ પોતાની ખાનગી તેમજ હેર
ં દગીમાં ૂબ જ સાવધ રહે ું જોઈએ.
ટ ફન ોવે ‘સેવન હેબી સ આફ હાઈલી ઇફએ ટ વ પીપલ’ માં કહે છે તેમ, ‘અંગત
વજય હેર વજય તરફ દોર ય છે .’
એક નેતાની સફળતા તેમના ઇ યો પરના કા ૂ વડે જળવાય છે . તેને માટે કૌ ટ ય નીચે
ુજબની ટાળવી જ ર એવી છ નકારા મક વત ૂક તરફ આંગળ ચ ધે છે .
• કામ:
કામ એ કોઈ પણ વ ુની તી ઇ છા છે , જે વ ુ પડતાં વળગણમાંથી પ રણમે છે . ઉ ચ
તરના લોકો સ ાની ઇ છાથી દોરવાઈ ય છે . તેથી જ નવા નેતાઓને ઓળખીને તેમણે
તાલીમ આપવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે . નેતાઓએ ધીમે ધીમે નવી પેઢ ને સંભાળ લેવા
માટે તૈયાર કરનાર માગદશક ુ માં વ તર ું જોઈએ.
• ોધ:
ઠડુ મગજ ળવ ું ૂબ આવ યક છે . એક ુ સાવાળો નેતા નથી તેમના જૂ થના સ યો
વડે સરાહના પામતો, નથી તેમને ગમતો. આવી ય ત વશે તમે કઈ ધાર ન શકો. ય તમાં
કોઈ પણ સંજોગોમાં, ખાસ કર ને હેરમાં પોતાના પર કા ૂ રાખવાની મતા હોવી જોઈએ.
• લોભ:
ગાંધી એ સા ું જ ક ું છે , “આ જગતમાં દરેક માણસની જ રયાત માટે પયા ત
વ ુઓ છે , પર ુ એક માણસના લોભ માટે ક ું જ ૂર ું નથી.” સંતોષનો અથ સમાધાન નથી.
ય તએ સંચાલન શ તથી ભર ૂર હો ું જોઈએ. છતાં મા ભૌ તક ા તમાં જ તણાઈ જ ું
ન જોઈએ. તેણે તે આપી શકે તેવા સામા જક તેમજ આ યા મક ફાળા તરફ યાન કે ત
કર ું જોઈએ.
• માન/અહકાર:
 એક નેતાએ સવ ચ થાને હોય યારે પણ વ ુન ે વ ુ ક પો શ કરવા જોઈએ. જોકે ‘હુ
જ કતા છુ ’ તેવી ભાવના પોષવી જોઈએ નહ . તેણે સમજ ું જોઈએ કે આખરે તો તેની
સફળતા જૂ થકાયને આભાર છે . એક ૂબ અહકાર નેતા લાંબા ગાળે તેના જૂ થના સ યોને
ુમાવશે તે ન જ છે .
• મદ/ ુમાન:
એક ઘમંડ નેતા દરેક સફળતા ું ેય પોતે જ લઈ લે છે . યારે ન ફળતા માટેના દોષનો
ટોપલો બી ના શીરે નાખે છે . તેને બદલે, તેણે સફળતાનાં પ રણામો બધા સાથે વહચવા
જોઈએ. તે ું ૂ ‘આપણે સફળ થયા છ એ, હુ નહ .’ હો ું જોઈએ.
• હષ:
એક નેતાએ વ ુ પડ ંુ હરખાઈ જ ું જોઈએ નહ . વ ુ પડતી ુશી અથવા નરાશા ય ત
કરવા ું ટાળ ું જોઈએ. યારે આખી દુ નયા સળગતી હોય, યારે મા થર મગજ વાળા જ
ઉકેલ શોધી શકે છે .

૫
તમારા પોતાના નયમો બનાવો
સં કૃ તમાં કાયદાને ધમ – એટલે કે જે પકડ રાખે છે તે કહે છે . ઉદાહરણ તર કે લોકોને
ૃ વીના હ પર ું પકડ રાખે છે ? તે ુ વાકષણનો નયમ છે . જો આ બળ/ નયમ ન હોત,
તો બ ું કા ુ બહાર ચા ું ત.
તેવી જ ર તે દરેક ઘર, તં તથા દેશમાં એક ચો સ નયમ વત છે , જે બધાંને સાથે રાખે
છે . આપણા ઘરની જેમ, મોટા ભાગના ક સામાં આ નયમો વણલ યા હોય છે , છતાં પળાતા
હોય છે . યારે તં ો તથા દેશોમાં તેમ ું નયમો, ધારા ધોરણો, બંધારણો, યેયપ ક વગેરે ર તે
દ તાવે કરણ કરાય છે .
અહ , ચાણ ૂચવે છે કે જો તં માં નયમો ન કરવામાં ન આ યા હોય તો રા
(નેતા)એ તે ન કરવા માટે આગેવાની લેવી જોઈએ.
“ યારે બધા નયમો નાશ પામે છે યારે રા આ ચાર વણ તથા ચાર આ મો ધરાવતી
દુ નયાની યો ય વત ૂકના ર કની એ નયમો સ કરવા માટે છે .” (૩.૧.૩૮)
આથી, જો તમે એક ઉ ોગ/તં ના નેતા હો તો, તમારે પણ નયમો થાપવા માટેની
આગેવાની લેવી જ જોઈએ. પર ુ તેમ કરતાં પહેલાં નીચેની બાબતોનો યાલ રાખવો જોઈએ:
• નયમ શેના માટે?
 જેનો જવાબ આપવો જ ર છે , તેવો થમ એ છે કે, મને નવા નયમની ું જ ર છે ?
આ પ ન થાય, યાં ુધી આપણે ું ા ત કર એ છ એ તે વશેની કોઈ પણ કારની
પ તા વગર, મા યાં ક ર તે ક ુંક ઘડ એ છ એ.
કેટલીક કપનીઓમાં કે યાં મ ‘ યેય ન કરવા’ માટેની કાયશાળા ું સંચાલન ક ુ હ ,ું મ
જો ું કે નયમો બનાવવા એ મા એક ઔપચા રકતા હતી, એ ું ક ુંક નહ ,ું જે ‘તેઓ’ તેમના
દયનાં ડાણથી ઇ છતા હોય. નવી કપની થાપવા વશેના આ ધનતા ુ ાઓ તથા સરકાર
નયમો, આ નયમો શા માટે પાળવા જોઈએ તે ણવાની પરવા પણ કયા વગર સહ કરાય
છે . એક નેતા તર કે તં માટે પ ‘ ’ હોવી એ ૂબ મહ વ ું છે .
• સહુ ન ે માટે લાભ:
ચાલો આપણે કૌ ટ યનાં અથશા ના પાયાના સ ાત તરફ પાછા ફર એ. એક રા ની
ફરજ ું છે ? ‘તેની સમ ના ફાયદા વશે કાળ ૂવક વચાર ને તે ુજબ કાય કર ું.’
માટે, યારે તમે એક ની ત ઘડતા હો, યારે મા તમારા પોતાના લોકોના જ નહ પર ુ
સમ તના લાભને વશે વચારો. સમ ત ું ક યાણ એ એક એવો પાયો છે , જેના ઉપર આપણે
એક દેશ, સમાજ તથા કોઈ પણ સં થા ું નમાણ કર એ છ એ. જો આ વ ુ જ ુમાવીએ, તો
ને નરાશા થશે અને લાંબા ગાળે કા તો તેઓ નેતા બદલશે અથવા નવા નેતાની શોધ કરશે.
• બધાંન ે માટે ઉપ ુ ત:
અહ ટાકેલા ૂ માં ચાણ કહે છે કે રા એ ચાર વણ અને આ મો ુજબ નયમો
બનાવવા જોઈએ. એનો અથ એમ કે આપણે નણય લેતી વખતે તથા મકોનાં વ વધ
તેમજ વ ુ ડા પાસાંઓ જેવાં કે મર, ૂઝ તથા કુ દરતી ુણો તરફ યાન આપીએ છ એ.
ઉદાહરણ તર કે એક આ થક ર તે ગર બ ય ત રોટલી ચોરે તો તેને સ કયા વગર છોડ
દેવાય, કારણ કે તેને માટે આ ચોર ું કાય તેના લોભને બદલે વન ટકાવવાની બાબત છે .
આવો માનવીય અ ભગમ મહ વનો છે .

૬
તમારા કાયાલય પર કા ુ રાખો
કાયાલય એ એક તં નો અ વભા જત હ સો છે . ૂતકાળમાં પણ સં કૃ તમાં તેને દુગ-
ક લા સાથે સરખાવવામાં આવ ું. આ તે થાન છે , યાંથી રા શાસન કરતા. ક લા પર
વચ વ રાખ ું રા માટે અ નવાય હ ું.
આ આજનાં કૉપ રેટ જગત કરતાં જરાય જુ દુ નથી, જેમાં CEO એ પોતાના કાયાલય પર
વચ વ રાખ ું જ ર છે .
ચાણ કહે છે કે:
 “તેણે કોષાગાર તથા સૈ યને ક લેબંધ શહેરમાં વ ા ુ માણસોની દેખરેખ રહે તેમ એક
થળે એકઠા કરવાં જોઈએ.” (પ.૬.૭)
આ એક સારા કાયાલય માટે ૂવાપે ત છે . પર ુ ચાલો આપણે આ કાયાલયના દરેક
પાસાંન ે વગતે જોઈએ.
• કોષાગાર/ખ નો:
ુ ય કાયાલય એ જ યા છે , યાંથી કોષાગારનો યાલ રખાય છે . જો કોષાગાર
ુ યવ થત હશે, તો જ બી વ ુઓ પર સીધો કા ુ રહ શકશે. જો કોષાગાર નબળો પડે
તો બી ો ઊગી નીકળશે. આથી તેને ભરેલો તથા ુર ત રાખવો અ નવાય છે .
• સૈ ય:
સૈ યમાં બધા જ કમચાર ઓ – CEO થી માંડ ને પટાવાળા તથા વાહનચાલક ુધીનો
સમાવેશ થાય છે . આ બધા મળ ને એક સં ૂણ એકમ બનાવે છે . જૂ થકાયમાં કોઈ ભાગલા હોઈ
શકે નહ . દરેક ય ત સમાન મહ વની છે . યારે કોઈ ુ અથવા હર ફાઈ હોય, યારે દરેક
ય ત પોતા ું ે આપી શકે તેવી હોવી જોઈએ. આમ, એક સારા કાયાલય પાસે સારા,
ુઝ ૂઝવાળા, કુ નેહ ધરાવતા તથઆ સ મ માણસો હોય છે .
• વ ાસપા માણસો:
દરેક તં માં અ ૂક ુ ય માણસો હોય છે , જે આખા ય ું સંચાલન કરે છે . તેઓ
કમા ડરના લે ટેન ટ હોય છે . આવી ય તઓ પોતે વ ાસપા તથા તેઓ પણ બી માં
વ ાસ ૂક શકે તેવી હોવી જોઈએ. આ ુ ય હો ેદારો – નણય કરનારાઓ – કોઈપણ
યાપાર એકમની કરોડર જુ હોય છે .
આથી, ઉપરના ૂ માં ચાણ ના મત ુજબની ૂહરચના એ છે કે નેતાએ એક જ યા –
ક લેબંધ શહેર (કાયાલય/ લા ટ)માંથી કોષાગાર (નાણાં) તથા સૈ ય (લોકો) ઉપર કા ૂ રાખવો
જોઈએ – અને વ ાસપા માણસોને (મેનેજરોને) કાય મ ચલાવવા દેવા જોઈએ.
આવી ગોઠવણ મેળવવાથી CEO અથવા અ ય ને બીજો ફાયદો પણ થશે. આ બધા
વભાગો એક છત નીચે હોવાને કારણે તેની નય મત તથા સતત દેખરેખ રાખવા ું તેમને માટે
સરળ થશે તે હક કત છે .
હવે, આપણે આ ુ નક ર તની વાત કર એ છ એ યારે આપણે એક વ ુ વાત સમજવી
જોઈએ કે કાયાલય છે લામાં છે લાં શ ોથી ુસ જ હો ું જોઈએ. એનો અથ એ કે દાખલ
કરાયેલ પ તમાં સતત ુધારો કરવો જોઈએ, છે લામાં છે લી ટેકનોલો હોવી જોઈએ તથા
કો ૂટસ તથા બી અસરકારક સાધનોનો યો ય ઉપયોગ થવો જોઈએ.
પર ુ છતાં, આ બધી ટેકનીકલ વધારાઓ સફળતાની ખાતર આપતા નથી. ુ ની જેમ જ,
કોઈ પણ જૂ થ અથવા તં ની સફળતા ઘણી બધી બાબતો પર આધા રત હોય છે . પર ુ છે વટે
સફળતા નેતાનાં ‘ દમાગ/ ુ ’ પર આધાર રાખે છે .
ભારતના ૂત ૂવ સૈ ય વડા જનરલ જે. જે. સઘ આ વાતને આ ર તે ૂકે છે , ‘આખરે તો
મશીન પાછળ રહેલ માણસ જ તમને ુ તાડે છે .’

૭
નેતાઓમાં ધાર/ ત ણતા હોય છે
કપનીના નેતા અથવા ચીફ એ ઝ ુટ વ અથવા ચેરમેને તં ને આગળ લઈ જવામાં સૌથઈ
મહ વની ૂ મકા ભજવવાની હોય છે . ુકાની હોવાને કારણે, તેણે તં ને માગદશન આપવા ું
હોય છે , તથા ચા લ યાંકો ા ત કરવામાં તથા નવા વલણ ગોઠવવામાં મદદ કરવાની હોય છે .
તેણે એ પણ ખાતર કરવાની હોય છે કે તં મા નાણાક ય ર તે જ નહ , પર ુ તેના
થાપકો તથા ાઓ વડે થા પત ૂ યો તથા તેના પાયાની ર તે પણ તે મજ ૂત બને. તં એ
મા નફો રળતા યં થી લઈને સમાજમાં ફાળો આપનાર એટલે કે એક તથા બધાંના ક યાણ
માટે કામ કરતા ઉ ોગ તર કે વકસવા ું છે . આ વ ુ ા ત કરવા માટે નેતાએ પોતે જ
ઉદાહરણ પ બનીને તં ને દોરવણી આપવાની છે .
કૌ ટ ય એક આદશ નેતાની યા યા કેવી કરે છે ?
“જો એક રા શ તશાળ હશે તો તેની પણ તેટલી જ શ તશાળ હશે. જો તે
શ થલ અને તેની ફરજો ૂર કરવામાં આળ ુ હશે તો તેની પણ આળ ુ અને તેથી તેની
સંપ માંથી ખાનાર હશે. તે ઉપરાત એક આળ ુ રા સહેલાઈથી તેના દુ મનોનાં બંધનમાં
આવી પડશે. આથી એક રા એ પોતે જ હમેશાં શ તશાળ રહે ું જોઈએ.” (૧.૧૯.૧-૫)
આમ, શ તશાળ હો ું એ એક નેતાનો સૌથી મહ વનો ુણ છે . એક વ ે રત ય ત કે
જેણ ે પોતાના જૂ થના સ યોનો ઉ સાહ પણ વધારવાનો છે . જો તે શ તશાળ હશે, તો જ તેના
કમચાર ઓ પણ શ તશાળ બનશે. જો તે આળ ુ હશે તો તેના કમચાર ઓ બહુ ઝડપથી
તેમનાં કામમાંથી રસ ુમાવી દેશ ે અને આખા તં માં સમાધાનકાર ભાવના યાપી જશે.
જેમણે કૉપ રેટ (સં થાગત) જગતમાં નવો ચલો શ કય છે . તેવા બધા મહાન નેતાઓ
ૂબ જ ે રત તથા ેરણા મક હતા. જે.આર.ડ . તાતા એ વતમાન સમય ું ે ઉદાહરણ છે .
જે.આર.ડ .ના લાડકા નામે ઓળખાતા આ દ ઘ ા નેતા આખા દેશમાં તાતા ું નામ ઘરઘરમાં
ણી ું બનાવવા માટે ૂબ જ જવાબદાર છે . તેમણે મા તેમનાં જૂ થને ચા લ યાંકો ા ત
કરવામાં અને તેન ે વકસાવવામાં જ મદદ નથી કર , પર ુ તેઓ પોતે આ આખી યામાં ૂબ
મહ વનો ભાગ બ યા છે .
જે.આર.ડ . તેમની મરના ી દાયકાની શ આતમાં પાયલોટ તર કે ું લાઇસ સ
મેળવનાર થમ ભારતીય હતા. દેશની થમ યાવસા યક વમાન સેવા ટાટા એરલાઇ સ આજે
એર-ઇ ડયા છે , તેની થાપના માટે તેઓ જવાબદાર છે , આ એરલાઇ ખાસ કર ને તેની સેવા
તથા કાય મતાની ર તે ે હતી. એરઇ ડયાનાં ુવણજયંતી વષમાં જે.આર.ડ .એ ુંબઈ
અને કરાચી વ ચે એકલ ઉ યન ક હુ ું. તેઓ હમેશાં એવા નેતા ર ા, જેમણે અ ેસર રહ ને
દોરવણી આપી.
જો નેતા જ સ ગ અને સ ય ન હોય તો ું થાય? આસપાસ ૂબ જ ચી હ રફાઈ
હોવાને કારણે તેમના દુ મનો માટે તેમના પર સરસાઈ મેળવવા ું સરળ બની ય. એક શ થલ
નેતા, તે જે કપનીનો ઉપર હોય, તેને આ થક ર તે નબળ બનાવવા ું કારણ બને. ૂળ વાત એ
છે કે એક નેતા શાર રક ર તે સ ય, માન સક ર તે ત તથા બૌ ક ઢતાવાળો હોવો
જોઈએ.
એક વખત વામી ચ મયાનંદ – એક મહાન નેતા – જેમણે તેઓ ૂબ ૃ થયા યાં ુધી
કામ કરવા ું ચા ું રા ું હ ,ું તેમને કોઈએ ૂ ,ું “શા માટે તમે આટ ું બ ું કામ કયા કરો
છો? તમે આરામ કેમ નથી કરતા?” તેમનો વ રત ઉ ર હતો, “જો હુ આરામ ક તો હુ કટાઈ
.”

૮
ગોપ નયતા ળવવી
કોઈપણ જૂ થમાં અને તેથી જ એક તં માં નેતા ૂબ જ જવાબદાર ભ ુ થાન ધરાવે છે .
તેઓ યારે બોલે, યારે તેમણે ૂબ સાવધાની ૂવક શ દોનો ઉપયોગ કરવો પડે છે . જો તેઓ
એક પણ ખોટુ વધાન ઉ ચારે તો તેનાથી તેમ ું તં ખેદાનમેદાન થઈ શકે છે .
નેતાએ ણ ું જોઈએ તે ું એક મહ વ ું પા ું છે , ગોપ નયતા કેમ ળવવી?
કૌ ટ ય નેતાઓને ચેતવે છે ,
“માણસોનો વા મ (એક નેતા), જેટલી વ ુ ય તઓ સાથે ખાનગી વાત ચચશે, જેટલા
વ ુ લોકો પાસે ુશામતીયો બનશે, (તેનાં) તે કાયને કારણે લાચાર બની જશે.” (૧.૮.૯)
એવા ઘણા ક પો તથા ુ ાઓ હોય છે , જેના વશે એક નેતાએ ૂલીને બોલ ંુ ન
જોઈએ. જો અને યાં ુધી યો ય સમય ન આવે તો અને યાં ુધી તેણે આવાં રહ યો
હેર કરવાં ન જોઈએ.
એક તં માં કરવામાં આવતા દરેક ક પ ણ તબ ામાંથી પસાર થાય છે – યયા મક
તબ ો, તૈયાર નો તબ ો તથા ુપરત કરવાનો તબ ો. દરેક તબ ે એવા ચાવી પ રહ યો
હોય, જેની મા એક નેતાને જ ખબર હોવી જોઈએ. તેણે ારેય બી કોઈને આ રહ યો
ણવા દેવાં ન જોઈએ.
જો તે બી બધાને આ રહ યો કહેતો ફરે તો ું થાય? ચાલો, આપણે બે શ
 યાઘાતો જોઈએ:
• તેણ ે નમી જ ું પડે:
નેતાએ જે લોકો આ રહ ય ણતા હોય તેવા બધાની સામે નમ ું પડે. જેટલા વ ુ લોકો
રહ ય ણે, નેતાએ તેટલી વ ુ ય તઓ સામે નમ ું પડે. પ ર થ ત હમેશાં નેતાના કા ુમાં
હોવી જોઈએ અને તેણે બી કોઈને તેના પર કબજો કરવાની છૂટ આપવી જોઈએ નહ . જો
તેણે કોઈ સાચી વાત ખોટ ય તને કહ દ ધી હોય તો તેણ ે એ ય તની દયા હેઠળ આવી
જ ું પડશે, કારણ એ ય ત રહ ય ુ ત ન પણ રાખે. આવી ય ત મા તેન ે ભેદ ુ લો
પાડ દેવાની ધમક જ નહ આપે, પર ુ હર ફો તથા દુ મનોને પણ મા હતી આપી પણ દેશે.
• તે લાચાર બની ય છે :
બી સાથે રહ ય વહ યા પછ , નેતા સં ૂણ ર તે લાચાર બની ય છે . આયોજનોને કેવી
ર તે પાર પાડવાં તે વચારવાને બદલે, તે પોતાની તને હુ મલાથી કેવી ર તે બચાવવી તેની
ચતામાં પડ જશે.
‘બોલતાં પહેલાં બે વખત વચાર ું’ એ ધંધાનો સોનેર નયમ છે . એક દર ને પણ તેની
તાલીમ દર યાન સલાહ અપાય છે કે “બે વખત માપો, એક વખત કાપો.”
કૌ ટ યના દુ મનો હમેશાં તેનાથી ડરતા, કારણ તેમની પછ ની ચાલ ું હશે તે તેઓ ારેય
સમ શકતા નહ . તેમની પાસે હમેશાં ઘણાંબધાં આયોજનો તૈયાર રહેતાં. જો એક આયોજન
ન ફળ ય તો તેઓ બી આયોજન સાથે હુ મલો કરવા હમેશાં તૈયાર જ હોય અને આ ર તે
તેઓ દુ મનો આ યચ કત કર દેતા.
ભારતના વાતં ય સૈ નક ચં શેખર આઝાદ એવી બી ય ત હતા, જેઓ હમેશા બી
માટે રહ ય હતા. તેઓ ારેય પોતે હવે પછ ાં જશે તે જણાવા ન દેતા. મા ટ શરો જ
નહ , તેમના પોતાના જૂ થના સ યો ભગત સહ જેવાને પણ તેમનાં છુ પાવાનાં થળોની ખબર ન
પડતી. તેઓ માનતા કે તેઓ ખરા અથમાં ‘આઝાદ’ – હમેશાં ુ ત ય ત – છે . આમ જો
તેઓ (નેતાઓ) ખરેખર ુ ત રહેવા ઇ છતા હોય, તો તેમણે હમેશાં પોતાની તને
બી ઓથી અ ણી રાખવી જોઈએ.
આથી જો ુ ત રહે ું હોય – મોઢુ બંધ રાખો!

૯
યાપારના સાત તંભો
મજ ત ૂ પાયો એ કોઈપણ સફળ યાપારની ચાવી છે . તમાર , તમાર સમ પતતા,
તમારો હે ુ આ બધા મળ ને તં ના મહ વના તંભો – બાંધકામનો સૌથી અ નવાય ભાગ –
બનાવે છે .
તેમનાં જબરદ ત ુ તક ‘અથશા ’ માં ચાણ એક તં માટેના સાત તંભોની ૂ ચ
આપે છે .
“રા , મં ી, દેશ, ક લેબંધી શહેર, કોષાગાર, સૈ ય તથા મ રા ય એ રા યનાં
સંયોજક ત વો છે .” (૬.૧.૧)
ચાલો હવે આપણે આ દરેક તરફ ઝ ણવટભર નજર કર એ.
• રા (નેતા)
બધાં મહાન તં ો પાસે મહાન નેતાઓ હોય છે . નેતા એ એક ા, કે ટન તથા એવી ય ત
છે , જે તં ને માગદશન આપે છે . આજના કૉપ રેટ જગતમાં આપણે તેને અ ય , ડાયરે ટર,
CEO ( ુ ય કાયપાલક અમલદાર)વગેરે તર કે ણીએ છ એ. તેમના વગર તં તેની દશા
ખોઈ બેસશે.
• મં ી ( યવ થાપક)
યવ થાપક એ પોતે જ એક એવી લાયકાત છે , જે આખો ખેલ ચલાવે છે . તે તં માં
તીય થાન ધરાવે છે . એ એવી ય ત છે , જેના ઉપર તમે નેતાની ગેરહાજર માં આધાર
રાખી શકો. એ એવો માણસ છે , જે હમેશાં સ ય હોય. એક વલ ણ નેતા અને કાય મ
યવ થાપક સાથે મળ ને એક ન ધપા તં ને અ ત વમાં લાવે છે .
• દે શ (માકટ/ ાહક)
કોઈ પણ યાપાર ું અ ત વ તેના માકટ ૂડ કરણ તેના અસીલો તથા ાહકો વગર હોઈ
શકે નહ . માકટ એ તમાર યા ું ે છે . એક એ ું થળ કે યાંથી તમે તમાર આવક તથા
નાણાંનો તો મેળવી શકો. આ વ તાર પર તમે ુ વ ધરાવો છો, આ અંશ પર એકા ધકાર
ળવવા ું તમે પસંદ કરશો.
• ક લેબંધ શહેર ( ુ ય કાયાલય)
તમારે એક સંચાલન થાનની જ ર છે , એ ું એક થળ યાં બધા આયોજનો તથા
ૂહરચનાઓ ઘડાય – અહ થી તમા ુ ય વહ વટ કાય કરવામાં આવે છે . તે કોઈ પણ
તં નો મ યભાગ તથા કે છે .
• કોષાગાર
નાણાં એ અ ત મહ વનો ોત છે . તે કોઈ પણ યાપારની કરોડર જુ છે . એક મજ ૂત
અને ુ યવ થત કોષાગાર એ તં ું દય છે . તમારો કાષાગાર એ તમા નાણાક ય કે છે .
• સૈ ય (જૂ થ)
 યારે આપણે ુ માં જઈએ યારે આપણને ુસ જ તથા તાલીમ પામેલા સૈ યની જ ર
હોય છે . આ સૈ ય એટલે તમારા જૂ થના સ યો કે જેઓ તં માટે લડવા તૈયાર હોય. સે સમેન,
હસાબનીસ, વાહનચાલક, પટાવાળા આ બધાને તમારા જૂ થમાં ઉમેર દો.
• મ દે શ ( મ /સલાહકાર)
ં દગીમાં તમારે એક મ હોવા જોઈએ, જે તમારા જેવો જ હોય. એક જ નાવના યા ી
હોવાને કારણે તે તમને સમ શકશે અને તમારે મદદની જ ર હશે યારે ન ક રહ શકશે. એ
એવી ય ત છે કે જેના પર તમે ુ કેલી ઊભી થાય યારે આધાર રાખી શકાય. છે વટે તો,
ુ કેલીના સમયે કામ આવે તે જ ખરો મ છે – એ ે ડ ઇન નડ ઇસ એ ે ડ ઇન- ડડ
આ સાત તંભો તરફ જોવો. યારે તે ઢ અને મજ ૂત ર તે ઊભા થઈ ય, યારે તં
કોઈપણ જવાબદાર ઉપાડ શકે અને પડકારોનો સામનો કર શકે છે . તેમને ચણતી વખતે
‘ ૂ ય’ નામના મહ વના ઘટક ને શોષવા ું ૂલશો નહ , જેના વશે મ કો લ સ, ‘બી ડ ટુ
લા ટ’ ુ તકના લેખકે ક ું છે કે “ ૂ યો એ એવાં ૂળ યાં છે , જેમાંથી તં સતત પોતાનો
ૂરવઠો તેમજ પકડ મેળ યા કરે છે – તેના પર ચણતર કરો!”

૧૦
સફળતાનાં ણ પાસાં
કોણ સફળ થવા નથી ઇ છ ?
ું તી હ રફાઈવાળા કૉપ રેટ જગતની વાત છોડો, આજે
શાળા તથા કોલેજના વ ાથ ઓ પણ સફળતા ઝં ખ ે છે . એ ું જ ઘરના તથા સમાજના લોકો
પણ કરે છે .
કેવી ર તે સફળ થ ું તેના પર કાયશાળા તથા બેઠકો ું સંચાલન થ ું હોય છે . સમ તં
સફળ થવા માટે અને તેમના જૂ થને સફળ બનાવવા માટે સમય, ધન, ય નો તથા શ તની બહુ
વશાળ ૂડ ખચ છે .
પર ુ સફળતા એટલે ખરેખર ?
ું અને કોઈ કેવી ર તે ખરેખર સફળ બની શકે?
સફળતા એ એક સાપે વ ુ છે .
સફળતાના માપદડો ય તએ ય તએ બદલાય છે . યારે આપણે સફળ ય તઓના
વનનો અ યાસ કર એ, યારે આપણે કેટલાંક એવાં ૂળ ૂત ૂ યો અને પગલાંઓ વશે
ણીએ છ એ, જેના આધારે તેઓ સફળ થયા છે . આ ૂળ ૂત સ ાતોનો અ યાસ
આપણામાંના દરેકને પણ સફળ થવામાં મદદ પ થશે.
આપણા પોતાના ભારતીય હ રો ચાણ પણ સફળતાના વષયમાં ઘણા ડા ઊતયા છે .
તેમણે ક ું છે :
 “સફળતા ણ તર ય છે – જે સલાહના જોરે મેળવી શકાય તે સલાહ વડે સફળતા, જે
સામ યના જોરે મેળવી શકાય તે સામ ય વડે સફળતાના તથા જે શ તના બળથી ા ત કર
શકાય તે શ ત વડે સફળતા.” (૬-૨-૩૪)
ચાલો આપણે આ દરેકને અલગ અલગ જોઈએ:
• સલાહ વડે સફળતા
દરેક ય તને એક સલાહકારની જ ર હોય છે . સલાહકાર જેટલો સારો, તેટલી સફળતાની
ખાતર વધારે. ખરેખર તો, ય તએ કાયમ એક સારો સલાહકાર રાખવા ું લ ય રાખ ું
જોઈએ.
અથશા ના બી ં એક કરણમાં ચાણ કહે છે કે, “ ય ત જે પણ કાય હાથ ધરે, તે
તેણ ે ચો સ ે માં વ શ તા ધરાવતા સલાહકારની મદદથી કર ું જોઈએ.”
જો તમારે ારેય પણ એક સામા ય શ ક કે જે ઓછ કમત માગે, અને એક ે
શ ક કે જે વધારે કમત માગે તેની વ ચે પસંદગી કરવાની થાય તો બીજો વક પ પસંદ
કરજો.
આ ર તે તમે શ જોખમને ઘટાડ શકશો અને ઝડપથી તમારા લ યને પહ ચી શકશો.
• સામ ય વડે સફળતા
ના ુબળ પણ શ ત છે , પર ુ સામ ય એટલે એવો ફાયદો જે ય તને પોતાના હો ાને
કારણે અથવા તે જે થાન ધરાવે છે તેનાથી મળે છે .
એક સમથ ય ત તેની સ ાના આધારે તથા કામ કરવાની મતાના આધારે ઘણા વ રત
નણયો લઈ શકે છે . આ ું ઉ ચ તથા જવાબદાર ૂણ થાન ધરાવવા ઉપરાત સમથ થવા
માટેનો બીજો ર તો તમારા પોતાના કરતાં પણ વધારે સામ ય ધરાવતા કોઈ સાથે જોડાઈ
જવાનો પણ છે .
• શ ત વડે સફળતા
આને મનોબળ કહેવાય છે . એક ય ત ઉ સાહ તથા તે જે જુ સો દશાવે છે તેના આધારે
પણ સફળતા મેળવી શકે છે .
એક ૂબ જ ે રત તથા શ તથી ભર ૂર ય ત ૂબ ચેપી હોય છે . જે કોઈ પણ આવી
ય તને મળે , તેનામાં પણ ાણનો સંચાર થાય છે . મહાન નેતાઓમાં આ તાકાત હતી. તેઓ
એવા હતા, જેઓ પોતાના વ ત યની કુ નેહ વડે વશાળ સ ૂદાયને મં ુ ધ કર શકતા. આવા
થનગનતા લોકો ૂબ શ થલ ય તને પણ ઉ પાદકતા ધરાવતા કર શકે છે .
આ બાબત નેપોલીયને એક વખત ક ું હ ું તેના જેવી છે કે, “સ ુદાયની ચેતનાને જગાડવા
(ઢઢોળવા) માટે એક વશેષ ના ધ ાની જ ર હોય છે . કોઈપણ સદ માં મા થોડાક લોકો જ
આ કર શ ા છે .”

૧૧
સ ા ું યવ થાપન
એક વ ાને એક વખત ભારતીય ા ચન ુ તકમાં અથને ‘સ ા’ તર કે યા યા યત કરેલ.
તે આપણને અથશા શ દનો એક જુ દો છતાં ઉ ચત અથ આપે છે . આમ, ચાણ નાં
અથશા ને ‘સ ા’ના યવ થાપન તર કે લઈ શકાય.
આ ું ુ તક નેતાગીર ું સવ ચ થાન ધરાવતી ય તસ માટે તથા જેણ ે ક ું પ ું કયા
સમયે રમાય તે ણ ું જ ર છે તેમને માટે અ તશય ઉપયોગી થઈ પડે. ચાણ સ ાના
યવ થાપનના ે માં ન ુણ હતા અને આખા અથશા માં રા માટે વ વધ વક પો
આપવામાં આ યા છે .
કૌ ટ યના અથશા ના સાતમા ુ તકમાં ચાણ છ પ ર થ તઓ તથા તેમને ળવવા
માટેનાં છ જુ દા જુ દા પગલાંઓ દશાવે છે .
તેઓ કહે છે કે:
“પ ર થ તમાં અલગતાને કારણે આ વા ત વક છ પગલાં છે .” (૭.૧.૫)
શા માટે ચાણ જુ દ જુ દ પ ર થ ત સાથે કામ પાડવા માટે વૈક પક ચાલને આગળ
વધારે છે ?
કારણ સાવ સાદુ છે – કોઈ પણ બે પ ર થ ત એક સમાન હોતી નથી તથા દરેક પ ર થ ત
માટે અજોડ ૂહરચના લા ુ કરવી જોઈએ.
જો આપણે મા આટ ું જ સમ લઈએ, તો આપણે સ ા ું યવ થાપન કેવી ર તે કર ું
તે સમ જ ું. ચાલો, આપણે એક સં થાગત નેતાએ સામનો કરવો પડ શકે તેવી થોડ ક
સામા ય પ ર થ તઓ લઈએ.
• લોકોને લગતી પ ર થ ત:
જેવો માણસ સ ા હણ કરે, સૌથી પહે ું કામ તેણે તેના હાથ નીચે કામ કરતા માણસોને
સંભાળવા ું કર ું પડે છે . ખરેખર તો, તેની કાર કદ ની સફળતા તે મા પોતાના માણસોને જ
નહ , પર ુ જેઓ હર ફને માટે કામ કરે છે તેમને પણ કેવી ર તે સંભાળશે તેના પર આધા રત
છે .
દરેક ય ત અલગ છે અને માણસ જુ દ જુ દ પ ર થ તમાં કેવી ર તે કામ કરે છે , તથા
યાઘાત આપે છે તે સમજ ું ઘ ં અગ ય ું છે .
 દરેક ય ત તથા જૂ થ માટે વૈક પક ૂહરચના હોવી જ જોઈએ. આ અ ત મહ વનાં
કાયમાં માનવ મનો વ ાનનો અ યાસ ઘણો મદદ પ સા બત થશે.
• ાનને લગતી પ ર થ ત:
દુ નયા યારે ‘ ાન અથતં ’ તરફ જઈ રહ છે યારે, જે લોકો મા હતીના ે માં બી
કરતાં આગળ છે તેઓ પધા મક ફાયદો મેળવશે.
આજે કપનીઓ વ યાપક ર તે સંશોધન તથા વકાસમાં રોકાણ કર રહ છે . તમે કા તો
ભ વ ય ભાખી શકો છો અથવા તેને ઘડ શકો છો.
ભ વ ય મા જેઓ અલગ ર તે વચાર શકે છે તેમ ું જ નહ , પર ુ ભ વ યમાં લોકોમાં
જેની માગ થશે તેવા ઉ પાદનો તથા સેવાઓ ઘડનાર ું પણ છે .
• ભૌ તક પ ર થ ત:
અહ સાધનસામ ી એટલે પૈસો, યં ો તથા ટેકનોલો પણ.
યાપાર કરવાની ર ત સચોટ ર તે બદલાઈ રહ છે . તો, વધતી કમતો, ટેકનોલો ને લગતા
ઝડપી ફેરફારો તથા આ થક અ થરતાને સંભાળવા માટે એક CEO એ ું આયોજનો કરવાં
પડે? એક નેતાએ દરેક ુ ા ું વ ેષણ કર ું પડે અને વૈક પક તથા સહાયક આયોજનો ઘડવા
પડે.
હમેશાં બે માગ હોય છે . કાતો પહેલાં પ ર થ તને આવી જવા દો અને પછ તે ુજબ
ફેરફાર કરો. અથવા તો પ ર થ ત ઊભી થાય તે પહેલાં જ તેનો અ યાસ કરો અને તેન ે સમ
લો અને યો ય વક પો સાથે તેનો સામનો કરવા તૈયાર થઈ વ. બી શ દોમાં કહ એ તો
અ નવાય ફેરફાર માટે તૈયાર થઈ જ ું.
માટે, દરેક પ ર થ ત માટે વક પો ઘડવાની ટેવ પાડો. આવી ર તે ય ત કાય મ ર તે
સ ા ું યવ થાપન કર શકે છે .

૧૨
ઉપર ઓ જવાબ આપવા બંધાયેલા છે
બધી પગારદાર ય તઓને એક અથવા બી સમયે એક વચાર આવે છે , “જો હુ ઉપર
હોત તો મ આમ ક ુ હોત…” સામા ય લાગણી એવી છે કે ‘જો હુ પોતે જ ઉપર હો તો મારે
બી કોઈને અહેવાલ આપવો ન પડે. હુ જ આખર હો – કોઈ ો ૂછાય જ નહ !’
આ સાવ સા ું નથી. દરેક ઉપર ને તેના ઉપર એક ઉપર હોય જ છે . દરેક નેતા કોઈક
બી ને જવાબ આપવા બંધાયેલા છે . તો પછ આ કોઈક કોણ છે ? જો હુ કપનીનો અ ય
હો , તો માર ઉપર કોઈ ન હો ું જોઈએ, બરાબર? ખોટુ!
ચાણ એ ક ું હ ું:
“મા એ રા , જે આ ર તે વત (રા માટે ન થયેલા નયમોને અ ુસરે) તેને જ વગ
મળે છે , અ યથા નરક.” (૩.૭.૩૮)
તેમના ુજબ દરેક રા ને એક (લે ખત કે વણલખી) આચારસં હતા અને ફરજો તથા
જવાબદાર ઓ અપાયેલી હોય છે અને તે નભાવવી જ પડે છે .
જો રા આ સં હતાને અ ુસરે તો તે સારો નેતા બને છે અને તેણ ે નકથી ડરવાની જ ર
નથી. ૂળ ૂત ર તે આ સૈ ા તક કા ુની વાત છે . પર ુ ખરેખર કોણ આપણા ઉપર ઉપર
ઉપર પ ં કરે છે ? ું તે કોઈને જવાબદાર છે ? જવાબ છે હા.
• હ સેદારોને:
સામા ય ર તે એ ું સમજવામાં આવે છે કે ટોચ પરની ય ત મા તેણ ે જેની પાસેથી પૈસા
લીધા છે – જેમકે નાણા બાબતનો ન ણાત અથવા ધરધાર– ને જ જવાબ આપવા બંધાયેલ
છે , જો કે આ આં શક ર તે જ સા ું છે .
આ ુ નક યવ થાપન વવરણ મા શેરધારકોને જ નહ , પર ુ બધા હ સેદારોને
જવાબદાર થવામાં વ તર છે . એક હ સેદાર મા એ જ નથી જે શેર ધરાવે છે , પર ુ
કમચાર ઓ, સામાન પહ ચાડનારાઓ તથા યાપારમાંના બધા જ ભાગીદારો જેવા બી બધાં
પણ છે .
• સરકાર તથા સમાજ:
દરેક કપની ચો સ નયમોથી સંચા લત થાય છે . તે કૉપ રેટ તથા કપની કાયદાઓ ારા
સરકાર વડે યા યા યત થયેલ તે ચો સ દેશનો કાયદો પણ હોઈ શકે છે , તે ઉ ોગ મંડળોનો
કાયદો પણ હોઈ શકે છે . જે સામા ય ધોરણો થા પત કરે છે . જે બધા સ યોએ અ ુસરવા
જોઈએ.
પર ,ુ વ ુ અગ ય ું એ છે કે દરેક કપની તે જે સમાજનો ભાગ છે તેન ે પણ જવાબદાર છે .
આજે, ઘણા યાપારોમાં કૉપ રેટ સો શયલ ર પો સીબીલીટ (સં થાગત સામા જક
જવાબદાર )(સીએસઆર) એક ચાલકબળ છે . દરેક કપનીએ સામા જક ર તે જવાબદાર હો ું
જ ર છે .
• પોતાની તને:
અ છા, એક ય તએ બી ને અ ુસર ું ન જોઈએ. કોઈને સરકારની ની તઓ, ઉ ોગોનાં
ધોરણો અથવા વતતા સામા જક નયમો પણ ન ગમતા હોય. પર ુ એક ય તથી તમે ભાગી
શકતા નથી, તે છે તમાર પોતાની ત.
 તમે હ પણ તમારા માતા- પતાને તથા તમારા શ કોને જવાબ આપવા બંધાયેલા છે .
એક નેતાએ બી બધા કરતાં પણ વધારે પોતાની તને અહેવાલ આપવો જોઈએ. તો,
તમાર તને આ ો ૂછો અને હસાબ લો – “ ું મ માર ફરજ સાર ર તે નભાવી છે ?”
“ ું મારે જે કરવા ું છે તેને હુ અ ુસ છુ ખરો?”
આખરે તો, યા ાને અંતે તમે અને મા તમે એકલા જ પાછળ રહો છો. અને જેમ બધા
ધમ તથા ૂરાણો કહે છે , “આખરે, આ તમાર અને ભગવાન વ ચેની વાત છે .”

૧૩
યાપારમાં અથશા લા ુ કર ું
યારે પણ હુ અથશા પર તાલીમ બેઠક કરવાની દરખા ત ક છુ , લોકોને પહેલો
ૂછતાં સાંભ ં ુ છુ , “ચાણ તથા અથશા ૂતકાળમાં વતતા હતા, પર ુ અથશા માં
મારે માટે ું છે ? તેના અ યાસથી મને ું ફાયદો થશે?”
ચાણ એ પોતે જ ફાયદાઓ વશે ક ું છે :
“આ વ ાન (અથશા )ું ( ય તમાં) હોવાપ ં લાવે છે તથા આ યા મક સારપ,
ભૌ તક ક યાણ તથા આનંદ ળવી રાખે છે તથા અ યા મક ુરાઈ, ભૌ તક ખોટ તથા
તર કારનો નાશ કરે છે .” (૧૫.૧.૭૨)
• ર ું તથા વ તાર ું:
જો કોઈએ ક ુંક ા ત ક ુ હોય, તો તેન ે ર ું/સાચવ ું પણ જોઈએ. જો તમે થોડાક
લાખ પયા કમાયા હો તો તેન ે બચાવવા તથા સાચવવા જોઈએ. તમારે કોઈને તે ચોર જવા
દેવા ન જોઈએ. સાથોસાથ જ આપણે એ પણ વચાર ું જોઈએ કે આ લાખોના કેવી ર તે
કરોડો કરવા. આ જ યાએ રોકાણ આયોજનનો વેશ થાય છે .
તેવી જ ર તે, અથશા નો અ યાસ ય તને આ યા મક સારપ, જેમકે ભૌ તક
ફાયદાઓ (નાણાક ય તથા વનશૈલી)ની સાથે ય તએ વકસાવેલ આબ તથા સ વતનને
ૂરા કરે છે તેમજ ળવે પણ છે .
આ બ ું ા ત કરવા ઉપરાત અથશા આપણને આ બધાનો કેવી ર તે વ તાર કરવો તથા
ુધારો કરવો તે માટેની ૂહરચના પણ આપે છે .
• ખોટાનો નાશ કરવો:
મા સાર વ ુ ું ર ણ તથા વ તાર કરવો તે જ રૂ ું નથી. ય તએ દૂષણોનો નાશ પણ
કરવો જોઈએ. આ એક માગ શેર છે . અથશા આળ ુપ ં તથા શ થલતા જેવા
આ માના દૂષણોનો નાશ કરે છે .
 તે સારા આયોજન તથા અમલીકરણની મદદથી ભૌ તક તથા આ થક ખોટનો નાશ કરવામાં
પણ દદ કરે છે . સૌથી ઉ મ બાબત એ છે કે અથશા ષે ભાવનો નાશ કરવામાં પણ મદદ પ
થાય છે . તમે ણો છો, ષ
ે ભાવ એ નકારા મક લાગણી છે , જે આ મઘાતક છે .
ુ ા આગળ વધે છે તેમ, “ ુ સે ભરાયેલો માણસ થમ પોતાનો વનાશ કરે છે .”
વ
લડાઈમાં પણ, ય તએ દુ મનને માન આપ ું જોઈએ અને મા ષ ે ભાવને કારણે લડ ું
જોઈએ નહ .
• ાનનો વ તાર કરવો:
અથશા ના અ યાસથી ય તના ાન તથા અ ુભવમાં વધારો થાય છે . તમે ૂછશો,
કેવી ર તે? ચાણ નો ંથ ભલે સૈ ા તક હોય, પર ુ તેનો અ યાસ કરતાં તે આપોઆપ જ
રો ં દ યાપાર જદગીમાં વા ત વક ર તે લા ુ થવામાં તબદ લ થઈ ય છે – ડહાપણ
મેળવવાનો ઉ મ માગ.
તેનો સૌથી મહ વનો પાઠ એ છે કે ય ત શીખવી ને શીખે છે . જેમકે પોતાના ડહાપણને
બી સાથે વહચીને. માટે આમ કરવા ું ૂલશો નહ . કારણ કે તેણે જેમ તમને ટેકો આ યો
હતો તેમજ તમારા સમોવડ યાને પણ ટેકો આપવામાં મદદ કરશે.

૧૪
વારસામાં મળે લી પેઢ
પહેલી પેઢ ની ય તઓ ઉ ોગસાહ સકો હોય છે અને પછ જેમણે પોતાનાં માતા- પતાના
સજનને વારસામાં મેળ ું હોય છે તેવા ‘ધંધાદાર ઓ’ હોય છે . આ બનંનો ક સાઓમાં
જોવા ું એ છે કે તે ય ત ધંધાને કેવી ર તે સંભાળે છે .
યારે મોટાભાગ ું કાય માતા- પતા વડે કરાઈ ૂ ું હોય છે , યારે પણ ચાણ ની
‘મોઢામાં ચાંદ ની ચમચી’ સાથે જ મેલ બાળક માટે સલાહ છે :
“વારસામાં મળે લ દેશના ક સામાં, તેણ ે પતાની ખામીઓને છાવરવી જોઈએ અને તેના
ુ ોને દશાવવા જોઈએ.” (૧૩.૫.૨૩)
ણ
બધી વેપાર પેઢ ઓને વ વધ હકારા મક પાસાંઓની સાથોસાથ જ અ નવાય પણે
નકારા મક બાબતો પણ હોય જ છે . ચાણ વારસાગત ર તે લાભ મેળવનારને સલાહ આપતા
કે, ધંધાનાં હકારા મક પાસાં તરફ જોવો અને જે નકારા મક બાબતો છે , તેને તમાર
સકારા મકતાથી બદલો.
• હકારા મક પાસાંને ઓળખવાં:
યાં ુધી વારસામાં મળે લ ધંધાને લાગે વળગે છે યાં ુધી, આપણે જોઈએ છ એ કે
આગળની પેઢ એ શ આત કરવી, વચાણ, માકટ કબજે કરવી વગેરે જેવા સૌથી અઘરા કાય
કયા છે . તેઓ ખરેખર કપરા સમયમાંથી પસાર થયા હતા, યારે ૂડ નહતી, નાણા વાહ
અ થર હતો, અને માળખાં તથા બી સગવડ જેવી ાથ મક જ રયાતો પણ ા ય ન હતી.
બોગદાના અંતે તેમને કાશ દેખાયો અને આખરે તેમણે પૈસા બનાવવા ું શ ક ુ. પર ,ુ
પૈસાથી પણ વધારે તો તેમનો જે ાર ભક અ ુભવ છે , તે અ ત ૂ યવાન વારસો છે . આ ાન
લોકોને ૂલો ું ુનરાવતન કરતાં રોકશે.
• નકારા મકતાને ભાવહ ન કરવી:
શ આતની પેઢ ઓ જુ દા સમયમાં વી હતી. યારે માકટની પ ર થ ત જુ દ હતી.
આ થક પ ર થ ત જુ દ હતી. યારે સરકારની ની તઓ તથા માળખાઓ પણ અજોડ હતાં.
ટેકનોલો થી લઈને ુસાફર તથા સંદેશ યવહાર ુ ા બ ું જ ધી ું હ ું. જોકે, નવી
પેઢ ના નેતાઓ ઉ ચ હો ાઓ પર પહ ચવા માટે મથે છે તેથી આપણે આ પ ર થ તનો
અ યાસ કરવો જોઈએ. મા યારે જ આપણે ધંધાને એક નવા પ ર ે યથી જોઈ શક ું.
• સકારા મક ફે રફાર બનો:
નણયો કરવાની સ ા મેળ યા પછ , વતમાન પ તને ગંભીર ઝટકા આ યા વગર, ધીમેથી
તમાર કપનીને આગળનાં તર તરફ ખસેડો. બી શ દોમાં કહ એ તો જ ર નવી પ તઓ
તથા યાઓ દાખલ કરો, પર ુ તમારા ધંધાનો વકાસ કરતી વખતે તમારા પહેલાંના ઘરાકો
તથા કમચાર ઓ સાથે સંબંધ ળવી રાખીને આ ુજબ કરો.
ૂળ ૂત ર તે, તમારે નવા ુગના એવા નેતા તર કે બહાર આવવા ું છે કે જેના ૂળ યાં એ
પારપ રક ૂ યો સાથે જોડાયેલાં છે , જેના આધાર પર તમારા વડ લોએ ધંધો ઊભો કય હતો.
અને છે વટે યારે તમે તમાર નવી મતામાં કાયનો આરભ કરો, યારે આ યાદ રાખો,
“માર પાસે જે છે , તે મને મારા પતાની બ ીસ છે . માર પાસે જે છે , તેની સાથે હુ જે ક છુ
તે મારા પતાને માર બ ીસ છે .”

૧૫
જન ૃત
ઇ તહાસે ફર ફર ને સા બત ક ુ છે કે લોકો તથા તેમના અ ભ ાયોને બહુ લાંબા સમય
ુધી દબાવી રાખી શકાતા નથી. ુંઝાયેલા લોકો કદાચ ુ લી ર તે તેમના શાસકો સામે બળવો
ન કરે, પર ુ તે ું એક ચો સ હદ ુધી જ બને. યાર પછ એક હતાશા ઊભી થશે અને ા ત
ફાટ નીકળશે.
આ ુ નક જમાનાની લોકશાહ માં પણ આપણે જોઈએ છ એ કે હેર ૃ ત સરકાર
માટે ખતરનાક છે . એક વખત લોકો ધીરજ ખોઈ બેસે અને શેર ઓમાં ઉતર આવે, પછ અ ત
શ તશાળ શાસક પણ ભાંગી પડશે. આવા દેખાવો પછ કેટલાક કલં કત મં ીઓ રા ના ું
આપ ું પ ું હ ું.
ચાણ એ આવી પ ર થ તને કેમ દૂર રાખવી તે પ દશા ું હ ું.
“ ના આનંદમાં રા નો લાભ રહેલો છે અને માટે જે ફાયદાકારક છે , તેમાં તેનો
પોતાનો ફાયદો છે .” (૧.૧૯.૩૪)
જો એક નેતા તેના લોકોને ુશ રાખી શકતો નથી અને તેને બદલે આખો વખત પોતાના
લાભ વશે વચારે છે , તો તેનો અંત ચો સ ગાદ પરથી ઉઠાડ ૂક ને લાવવામાં આવશે. ઉ ચ
ક ાના રાજકારણીઓએ નાગર કોના લોક ય અ ભ ાયો સામે કેવી ર તે નમ ું પ ું હ ું અને
તેમના હો ાઓ છોડવા પ ા હતા તે જુ ઓ.
આ ‘કામ કરો અથવા ચાલતા થાવ’ એ ું વાતાવરણ છે . લોકો બ ુ વીકાર ને ચાલતા હતા
તે દવસો ગયા. લોકોએ પોતા ું ે કર ું પડે છે અને પ રણામો આપવાં પડે છે . જો તેમ ન
થાય તો લોકોનો રોષ ભ ૂક ઊઠશે.
• રાજકારણીઓ માટે:
મારા મતે, રાજકારણીઓને એક વાત સીધી કહેવી જોઈએ. હવે પછ , તમે શ થલ
પ તથી કામ કરવા ું ચા ુ રાખી શકો નહ . તમારે વ ુ સાર યવ થાપન કુ નેહ શીખવી જ ર
છે .
અને આ વાંચતા હોય તેવા બધા રાજકારણીઓને એ કહેવા ું છે કે જો તમે હજુ પણ
રાજક ય યવ થાપન વશે ન ણતા હો તો એક રા યનો વહ વટ કેમ કરાય તે વશે
અથશા માંથી શીખો.
• નાગ રકો માટે:
રા ના મા હતગાર/સં કાર નાગ રક બનો. જો તમારે કોઈ ુ કેલી હોય, અને તમે જોઈ
શકો કે કઈ થઈ શક ું નથી, તો તમે તમારાથી બન ું બ ું જ કરો. લોકસ ુદાય/સમાજ એ કોઈ
પણ ા ત માટે ું ધણ છે . પ રણામ મળે યાં ુધી મ યા રહો. લોકશાહ ની શ ત અને તમારા
કમતી મતનો ઉપયોગ કરો.
બધા નાગ રકો પાસે બે વ ુઓ છે – ફરજો તથા હ ો. સૌ થમ તમે તમાર નાગ રક
તર કેની ફરજો નભાવો, પછ તમારા હ માગો. અને વ ુ મહ વ ું એ છે કે, તમે તે મેળવો
તેની ખાતર કરો.
• ુવાનો માટે:
હુ નેતાગીર ની તાલીમના કાય મ ું સંચાલન કરવા માટે ૂના તથા નાસીકમાં હતો. મારા
 ુ દ આ ય વ ચે મ જો ું કે વ ુ ને વ ુ ુવાનો આ બેઠકમાં હાજર ર ા હતા. તેમાંના એકે
ખ
મને ૂ ું, “સર, એક નવો રાજક ય પ કેમ શ ન કરવો?”
મ જવાબ આ યો, “ વચાર ઘણો સારો છે , પર ુ તમારા વચારને યામાં ફેરવો.” એ લ ુ
બોધ ન હતો. ઉલટા ,ું એક ુવાનની તેની શ તને સકારા મક ર તે આગળ વધારવાની શ તમાં
મારો વ ાસ હતો.
વા મ ચ મયાનંદે ક ું છે તેમ, “ ુવાનો નકામા નથી – તેમનો ઉપયોગ ઓછો કરાયો છે .
ુવાનો બેદરકાર નથી, તેમની દરકાર ઓછ કરાઈ છે .”
 એક નેતાના ુણો

૧૬
સં ણ
ૂ સ ગતા
ભારતની કે ય ૃ ત સ મ ત(The Central Vigilance Commission) એ
હેર ક ુ છે કે જુ દા જુ દા સરકાર તં ો તથા હેર એકમોએ દર વષ ‘ ૃ ત સ તાહ’
પાળ ું. આ સ તાહને સરદાર વ લભભાઈ પટેલ – ભારતના લોહ ુ ષ – ના જ મ દવસ સાથે
જોડવામાં આ ું છે .
આ ુ નક ભારતનાં નમાણમાં સરદાર પટેલ ે રા ઓનાં રા યોને હફાવીને તથા તેમને
સફળતા ૂવક કે ય વહ વટ હેઠળ એક ત કર ને ૂબ મહ વની ૂ મકા ભજવી હતી. ઈ.સ.
ૂવ ૩ સદ માં કૌ ટ ય વડે પણ આ ું કરા ું હ ું. તેણે ઘણા બધા રા યોને તેના શ ય
ચં ુ ત મૌય વડે ચલાવાતાં રા યનાં કે ય વ હવટમાં એક ત કયા હતાં.
કૌ ટ ય પ તસરની ૃ ત – એક રા યનાં તં ના યવ થાપન માળખામાં એક અ ત
અગ ય ું પ રમાણ – આપનાર થમ ય ત હતા.
ઓ સફોડ લીશ ડ નેર ‘ વ લ સ ’ શ દની યા યા આ ર તે કરે છે . ‘શ જોખમ
અથવા ુ કેલીઓ પર સાવધાની ૂવક નજર રાખવી.’ કૉપ રેટ કોણ એક જ વષયને કઈ
ર તે જોવો તેન ે માટે બે અ ભગમ આપે છે . ય તએ પોતાની તને બહારના ભયોથી તેમજ
આંત રક ગેર યવ થાથી ર વી જોઈએ.
બા તરે એક તં ીએ હર ફાઈ તથા હ તગત કર લેવા જેવા જોખમો વશે સ ગ રહે ું
જોઈએ. આને માટે તેની પાસે ૂબ શ તશાળ સમાચાર નેટવક હો ું જોઈએ. આજની
મોટાભાગની કપનીઓમાં માકટના સમાચાર મેળવવા એ ૂબ અગ યની ૃ છે . ૂ યવાન
મા હતી મેળવવા માટે ખાસ ટેકનોલો છે .
જોકે, ‘આંત રક ર તે’ સ ગ હો ું એ વધારે અગ ય ું અને ૂબ ુ કેલ છે . તં ની અંદરના
ોને સંભાળવા વ ુ ુ કેલ હોય છે , કારણ કે આપણે આપણા પોતાના માણસો સાથે
યવહાર કરતા હોઈએ છ એ. એક સૈ યનો કમા ડર લડવા માટે તથા સરહદ પરથી સૈ યને
હટાવવા સ મ હશે, પર ુ તેના પોતાના ુવાન દ કરાએ કરેલા બળવાને સંભાળવા સ મ ન
પણ હોય.
હસાબો, ાહકોની આધાર ૂત વગતો તથા યવ થાપન ૂહરચનાઓ વશેની મહ વની
મા હતીઓ એક તં માટે ૂબ કટોકટ ભર હોય છે . તેને લીક થવાથી ર ણ આપ ું જ ર છે .
 ય ત આ કેવી ર તે કરે છે ? અથશા આપણને આ ને સંભાળવા વશે માગદશન
આપે છે . કૌ ટ ય કહે છે કે,
“માણસોના મગજ ચંચળ હોવાને કારણે, તેણ ે (નેતાએ) તેમનાં કામ પર સતત દેખરેખ
રાખવી જોઈએ.” (૨.૯.૩)
પોતાના તં માં બધા જ મહ વની વગતો તેમજ ૃ ઓ સતત ચકાસતા રહે ું એ નેતાની
ાથ મક જવાબદાર છે . નેતાએ તેના કમચાર ઓની હલચાલ વશે ૂબ ત રહે ું જોઈએ.
તેણે કમચાર ઓને તેમના કામમાં યાન કે ત કરેલા રાખવા માટે તેમને લ યો તથા
સમયમયાદા આપવી જોઈએ. બીજુ , કે તેણે સતત તેમનાં કામને ચકાસતાં રહે ું જોઈએ.
આ ું કેમ જ ર છે ? કારણ કે માનવમન ૂબ જ ચંચળ છે . જો સમયમયાદા તથા લ ય
ગોઠવી આપવામાં ન આવે તો આળ ુપણામાં સરક જવા ું કમચાર ઓ ું વલણ હોય છે . જો
ૂરતી કડક સ નો ભય ન હોય તો ાચારના ભાવમાં આવી જવાની પણ શ તા છે .
સોની કોપ રેશનના થાપક આક ઓ મોર ટાએ ક ું છે તેમ, “હુ મા મારા કમચાર ઓ
સાથે જ નહ પર ુ કમચાર ઓનાં મગજ/મન સાથે યવહાર ક છુ .” માટે ાચાર
અટકાવવા માટે તેમજ તે દરેક પાસેથી ઉ પાદકતાની ખાતર કરવા માટે કચાર ઓને તેમના
મગજના તરે સમજવા તે મહ વ ું છે .
આમ ૃ ત એ આંત રક તેમજ બા બ ે મોરચે સં ૂણ સ ગતા છે .

૧૭
ઉ ોગ સાહ સકોને સલાહ
પોતાનો ધંધો શ કરવો અને તેને ચલાવવો, ખાસ કર ને યારે તમને ધંધાનો કોઈ આગલો
અ ુભવ ન હોય યારે, એ સહે ું કામ નથી. પર ુ એમ જ ઉ ોગસાહ સકો જ મે છે . તેઓ
એક વચાર/ યાલ તથા સફળ થવાનાં વ ન સાથે શ આત કરે છે . તેમાંના મોટાભાગના તેમણે
કયો ર તો લેવો જ ર છે તે ણતા હોતા નથી, પર ુ તેમનો આ મ વ ાસ તેમને આ બધા
ઉતાર ચઢાવમાંથી અં તમ પડાવ ુધી લઈ ય છે . યાં તેમના યાલો છે વટે આ થક
સફળતામાં પાંતર પામે છે .
એક ઉ ોગસાહ સકના વનમાં સૌથી કટોકટ ભય સમય યારે આવે છે , યારે તેણે તેના
વચારો સાથે થોડાક યોગો કર લીધા હોય, અને ૂબ બધો સંઘષ કર લીધો હોય, પર ુ તેનાં
ખી સાં પૈસાથી ભરાયા ન હોય, હવે તે બેસીને વમાસે છે કે ું ખોટુ થ ું? તેની ન કનાં તથા
વહાલાં બધાં જ એ સા બત કરવાની તક લઈ લે છે કે આ ર તો લેવામાં તે ખોટો હતો.
કૌ ટ ય કહે છે , થોભો, આ તબ ે આ માન સક છટકામાં ફસાવ નહ .
 “જે સતત હોની સલાહ લે છે , તેવી ૂખ ય ત પાસેથી સંપ સરક જશે, કારણ
સંપ એ સંપ નો હ છે , તો હો ું કરશે? સ મ માણસો છે વટે સો અજમાયશ પછ
ચો સ સંપ ુર ત કરશે.” (૯.૪.૨૬)
ધંધામાં તમાર છે લી મોટ આ થક છલાંગ કદાચ આસપાસના કોઈ ૂણામાં જ છુ પાયેલી
હોય, પર ુ ન ફળતાના આવા લાંબા સમય પછ નાસીપાસ થયેલાને નસીબ અને વધાતા
ખરેખર તેની તરફેણમાં છે કે નહ તે નવાઈ લાગે તે પણ વાભા વક છે .
આ સમયે આપણે ભ વ યવે ાઓ, યો તષીઓ તથા હ તરેખા જોનારઓ તરફ વળ એ
છ એ. તમે ઝોડ યાક, ૂય તથા હોની સં ાઓની સલાહ લેવા ું શ કરો છો, પર ુ યાદ રાખો,
તમારા સતત ય નો જ બહાર નીકળવાનો એક મા માગ છે . હોની સલાહ લેવાની જ ર
નથી. રા ીના આકાશમાં ચળકતાં બદુ જેવા લાગતા એ સળગતા વા ુનાં નદ ષ દેખાતા દડાઓ
ું કરશે? સંપ પોતે જ બધી સંપ નો તારો છે . તમે જે વચારમાં માનો છો, તેમાં તમે
પહેલેથી જ ઘણા ય નો, સમય તથા પૈસા ૂક ૂ ા છો. બસ, મા એ માણે કરવા ું ચા ુ
રાખો.
સ મ માણસ છે વટે આ આખા વચારને એક હસાબના આ યકારક સરવૈયામાં પાંતર
કર દેશે. છે લી છલાંગ કોઈ પણ પમાં આવી શકે છે . – એક મોટો ઓડર એક પાછો ફરેલો
ઘરાક અથવા એક મોટો રોકાણકાર. પર ુ ય તએ ભલે સો વખત પ તા ું પડે તો પણ આ
કસોટ માંથી પસાર થવા ું ચા ુ રાખ ું જોઈએ.
આ બીલ ગે સ વડે અ ુસરાયેલો ર તો છે . કોણે વચા હ
ુ ું કે તે આટલા ટૂ કા સમયમાં
દુ નયાનો સૌથી ીમંત માણસ બની જશે? આજ માગ નારાયણ ૂ ત અથવા બી વજયી
સાહ સકોએ તેઓ સંપ નામની સફળતાને અ ા તે પહેલાં લીધો હતો.
આ કન અમે રકન હેર કેર ોડ સની લોક ય ેણી બનાવનાર તથા અમેર કાની થમ
કાળ મ હલા લખપ ત, મેડમ સી. જે. વોકરે ક ું છે કે, “મારે જ માર પોતાની જદગી અને
માર પોતાની તક બનાવવી પડ હતી! પર ુ મ તે ક ! બે
ુ સીને તકના આવવાની રાહ ન જોવો.
ઊભા થાવ અને તેને બનાવો.”

૧૮
બહુ વધ કામ
મહાન તં ોની સફળતાની વાતા એક ય તના વ નો તથા ઇ છાથી શ થાય છે . એક
વખત આ વ ન હક કત બનવા માંડ ે એટલે નાનકડુ ઝર ં એક વશાળ વહેણ બની ય છે .
જેમ જેમ તં વધ ું ય છે , કામ પણ વધે છે અને વ ુન ે વ ુ લોકો તેમાં જોડાય છે . એક
માણસનાં સૈ યને બદલે તે તેના પોતાના લે ટેન ટ અને સપાઈઓ સાથે ું ૂણ ર તે સ જ સૈ ય
બની ય છે . આખરે, સમ જૂ થકાય તં ને સફળતાનાં શખર પર પહ ચાડવામાં મદદ કરે છે .
 માટે નેતાની સફળતાની ચાવી કાય મ કાય વહચણી/સ પણીમાં પડેલી છે .
કાય વહચણી શા માટે જ ર છે ? ચાણ કહે છે ,
“એક સાથે કામ હાથમાં લેવાતાં હોવાને કારણે. તેની વ વધતા તથા ઘણાં જુ દા જુ દા
થળોએથી કરવામાં આવતાં હોવાથી, તેન ે (નેતા) તેના (મં ીઓને) પણ ણ થવા દ ધા વગર
મં ીઓ પાસે કરાવ ું જોઈએ. જેથી થળ અને સમયનો યય ન થાય.” (૧.૯.૮)
કામની વહચણી નીચેનાં કારણોસર જ ર છે :
• એક સાથે કામ થઈ શકે છે :
એક કાયાલયમાં જુ દા જુ દા વભાગો એક જ સમયે એક સાથે કામ કરતા હોય છે . તેમાંના
દરેક ચો સ ે માં વ શ તા ધરાવતા હોય છે . વેચાણ, હસાબો, માકટ ગ, એચ.આર.,
આર. એ ડ ડ અને બી ઘણી યાઓ સતત ચા યા કરે છે .
• જુ દા જુ દા થળોએ કામ થાય છે :
આ અનેક વધ કામો મા જુ દા જુ દા લોકો વડે જ નહ પર ુ જુ દા જુ દા થળો પરથી થઈ
શકે છે . કેટલાંક કાય કાયાલયની અંદરથી થાય છે , યારે બી ં ઘણાં કામો કાયાલયની
બહારથી કરવામાં આવે છે . એક મોટા તં માં કાય જુ દ જુ દ શાખાઓમાં તથા જુ દા જુ દા
દેશોમાં પણ થતાં હોય છે .
નણય કરવાના કામ ું પણ વકે કરણ કર ું જોઈએ અને જુ દા જુ દા મેનેજરોને સ પ ું
જોઈએ. આનાથી સમય તથા થળના બચાવનો ફાયદો થાય છે . તેઓ કહે છે તેમ, “ધંધામાં –
સમય જ પૈસો ( કમતી) છે .” નણયમાં વલંબ સમય અને તકની ખોટ તરફ દોર ય છે .
કાય મ કાયસ પણી માટે થોડા ૂચનો:
• પસંદગી:
સારા નણયકતાને મેનેજર અથવા વભાગીય વડા બનાવવા જોઈએ. એક કાય મ મેનેજર
નણય લેતી વખતે અટક જતો નથી. તે ૂલો કર શકે છે , પર ુ પોતાની તને ુધાયા પછ
કાય યો ય ઝડપે આગળ વધે છે .
• MIS ની ગોઠવણી:
તં ના વડાએ અહેવાલ મેળવવાની સાર પ ત ગોઠવવી જ ર છે . કૉપ રેટ ભાષામાં
ટેકનીકલી તેન ે (મેનેજમે ટ ઇ ફોમશન સ ટમ-MIS ) યવ થાપન મા હતી પ ત કહે છે .
આને માટે ઘણા સો ટવેર ટુ સ મળે છે , અથવા કોઈ તં પોતાના ઉપયોગ માટે તે બનાવી પણ
શકે છે .
• તાલીમ:
 નણયકતાઓ MIS નો ઉપયોગ કર ને બધી ૃ ઓનો અહેવાલ આપી શકે તે માટે
તાલીમ પામેલા હોવા જોઈએ. આ તાલીમ એ ખાતર આપે છે કે તં માંના બધા જ
અહેવાલોનો કાય મ ર તે ઉપયોગ કર શકાય છે . ઇ ટરનેટ ા ત થવાને કારણે ય ત ગમે
યારે અને ગમે યાં આ અહેવાલો મેળવી શકે છે . તે કમતની ર તે પણ અસરકારક છે .
• કા :ુ
નેતા રો ં દા ધોરણે દરેક ે ના જુ દા જુ દા વભાગો તથા તઓ વશેની ણકાર
મેળવી શકે છે . એક ુઆયો જત પ તની મદદથી તે આખા તં પર કા ુ રાખી શકે છે .
આ ુ નક યવ થાપનના પતા, પીટર કરે એક વખત ક ું છે કે, “શ આતમાં કાય
વહચણી સરળ નથી. તેનાથી અસલામતીની ભાવના આવે છે . જોકે, ય તને એ પણ યાલ
આવે છે , કે તે વતં તા તરફ દોર ય છે .”

૧૯
ૂ લી ની ત
એક તં ના નેતાએ ૂબ જ સ ગ તથા ૃત રહે ું જોઈએ. તેને યાલ હોવો જોઈએ કે
જુ દા જુ દા ોતો તરફથી ખોટ તથા ચાલાક ૂણ મા હતી પણ મળ શકે છે . તેણે તેના પોતાના
વચે ટયા વશે ૂબ જ સાવધાન/સચેત હો ું જોઈએ.
ઉ ચ યવ થાપન માટે જુ નયર મેનેજર વચેટ યા હોય છે , જે રો ં દા ધોરણે નીચલા
કમચાર ઓ સાથે યવહાર કરે છે . આ વચેટ યાઓ નીચલા છે ડ ે જે કાઈ પણ બને તેના વશે
વ ર ોને અહેવાલ આપે છે .
જોકે, વચેટ યાઓ પર સં ૂણપણે આધા રત રહે ું તે પણ જોખમી બની શકે. જો તેમના
પર વધારે પડતા આધા રત થઈ વ તો તેઓ અહેવાલો બદલી શકે, ાચારને ો સાહન
આપી શકે તથા મહ વની મા હતીઓ લીક પણ કર શકે.
માટે, કૌટ ય તં માં મા સૌથી નીચલા તરના લોકો માટે જ નહ પર ુ ઉ ચ તરના
યવ થાપન માટે પણ ુ લી ની ત યો ય હોવાની સલાહ આપે છે .
“તેણે (નેતાએ) કોઈ પણ કામ સંબંધ ે તેને મળવા માગ ું હોય તેને માટે બેરોકટોક વેશની
છૂટ આપવી જોઈએ.” (૧.૧૯.૨૬)
જો કોઈ પણ ય ત તેનાં કામ સંબંધે તેના ઉપર સાથે વાત કરવા ઇ છતી હોય, તો તેને
ો સા હત કરવી જોઈએ. કારણ કે તે મા હતીની આપ-લે વ ચેના અંતરને ઘટાડવામાં મદદ કરે
છે .
બેરોકટોક વેશ એટલે વચેટ યાઓ તમે કોને મળો છો, તથા કોની સાથે મા હતીની આપ-લે
કરો છો તેમાં રોકટોક કર શકે કે તેના પર કા ુ રાખી શકે નહ . ઘણાં તં ોમાં કોઈને કામ કરાવ ું
હોય તો મદદનીશો/સે ેટર ઓમાંથી પસાર થ ું પડે છે . તમારા કામના ઉ ચાલન માટે
સે ેટર ઓની જ ર પડે છે . પર ુ જે ણો તમે તેના પર આધા રત બની વ અને તેઓ તમારા
વતી નણય લેવા માંડ ે કે તરત જ સાવધાન!
ૂ લી ની તના કેટલાક ફાયદાઓ:
• ય મા હતી:
ઘણા પદા ધકાર ઓ, ખાસ કર ને વેચાણ અને માકટ ગમાંથી, માકટમાં તેમજ બહારની
દુ નયા સાથે ય યવહાર કરતા હોય છે . તેઓ કપનીનાં આંખ અને કાન હોય છે . ઉપર
યવ થાપન તેમની સાથે ય વાતચીત ારા માકટ તથા હર ફાઈની નસ પર આંગળ રાખી
શકે છે .
• બા ધમક ઓ ું નવારણ:
યારે કમચાર ઓને તેમને સાંભળવામાં આવે છે તેની ખા ી થાય પછ તેઓ ને (બહારના
ટેકાની) મજૂ ર સંગઠનો કે રાજક ય પ ો જેવાની જ ર પડશે નહ . તં માટે મોટા ભાગની
બા ધમક ઓ/ભયો તેમના પોતાના લોકોને લાગતી આંત રક અસલામતીમાંથી ઊભી થતી
હોય છે .
• ઝડપી નણયો:
જો ો ઊભા થયા ભેગા જ ડામી દેવામાં આવે તો અગ યના નણયોમાં મોડુ થ ું નથી.
યો ય સમયે લેવાયેલ નણયો ૂંઝવણો તથા ગેરસમજોને દૂર રાખે છે .
• લાગણીનાં બંધન:
યારે નેતા – સામા ય ર તે પોતાનાં ઉદાહરણ વડે – એ પ કરે છે , કે કપર
પ ર થ તમાં તેમજ યારે ૂશી વહચવાની હોય યારે તે તેમની સાથે છે , યારે હાથનીચેના
કમચાર ઓ તેમની સાથે લાગણી વડે જોડાયેલા હોવા ું અ ુભવે છે . આવા નેતાની હાજર
જૂ થમાં સલામતી તથા વ ાસની લાગણી જ માવે છે .
કોઈ એ ું હોય જે તમારા ોને સાંભળે , એ માણસની ૂળ ૂત જ ર યાતોમાંની એક છે .
કાય મ નેતાઓ આ માન સક જ રયાતો સમજે છે . માટે, સફળ નેતા હમેશાં તેના જૂ થ સાથે
વાતચીત કરે છે , “તમારે યારે ુ કેલી હશે, યારે હુ તમાર સાથે છુ .”

૨૦
યાપારમાં ની ત
 ચાણ તર કે પણ ણીતા કૌ ટ ય વશે બહુ મોટ ગેરસમજ છે . સામા ય ર તે લોકો
માને છે કે તે બહુ જ ચાલાક અને ુ ચી ય ત હતા. આ મા મા યતા છે .
તેમના શ યોને રા યનાં યવ થાપનની તાલીમ આપતી વખતે એક સારા નેતા બનવા માટે
થર ત વ ાન હોવાના મહ વ પર તેઓ ભાર ૂકતા હતા. સ વતન અને સદાચાર નેતાઓના
અ તા મમાં ઉપર ું થાન હ ું. ‘તાલીમના ુ ાઓ’ નામનાં અથશા નાં પહેલાં જ કરણમાં
તેઓ આ યા મક પાયાનાં મહ વની પરેખા દોરે છે .
આથી તેઓ અથશા માં કહે છે કે,
“ત વ ાનને બધા વ ાનના તેજ (દ વાઓ), બધી યાઓના માગ (તથા) બધા કાયદાઓ
(તથા ફરજો)ના ટેકા તર કે હમેશાં વચાર શકાય છે .” (૧.૩.૧૨)
કોઈપણ ધંધાના ૂળ યાં તેની અંતઃ થ ૂ ય પ ત – તેના ત વ ાન-માં રહેલાં હોય છે .
યવ થાપનના પતા પીટર કર વડે પણ આ ચ ધી બતાવા ું હ ું. તેમણે ક ું હ ,ું “નફો એ
ધંધાની ઉપપેદાશ છે , તે ું ૂળ લ ય નથી.” ઉપરના ૂ માં કૌટ ય ધંધામાં સ વતનના
મહ વનાં બાર ક બ દુઓને બહાર લાવે છે .
• માગદશન:
એક તં ના થાપકે ઘડેલી ૂ ય પ ત તં માટે હમેશાં માગદશક બળ બની ય છે .
ભયંકર આપદા અથવા ુ કેલ સમયમાં પણ આ ૂ યો દશા ૂચન કરતી દ વાદાડ બની ય
છે . એક દ વાની માફક, તે અંધારામાં માગદશન ૂ પાડે છે .
• નણયમાં સ યતા:
એક આયોજન ઘડતી વખતે પણ કેવી ર તે આગળ વધ ું તે ધંધામાં હમેશાં એક મોટો
ર ો છે . કાતો ય ત ઝડપી – છતાં ટૂ કો સમય ટકે એવાં સરળ ર તો લઈ શકે છે . અથવા તો
ઓછો ખેડાયેલો ર તો લઈ શકે છે , યાં સફળતા મોડ મળે છે , પર ુ કાયમી હોય છે . મા
એક ની તવાન ય ત જ આ અઘરા નણયો સરળતાથી સંભાળ શકે છે .
• નયમને વળગી રહે :ું
એક સારો ધંધાદાર મા કાયદાથી ડરનારો નથી, પર ુ કાયદા સાથે બંધાયેલો છે . તે
બંધારણ વડે ગોઠવાયેલા જમીનના કાયદાને અ ુસરે છે . સાથોસાથ જ તે કુ દરતના ચા
વ યાપક કાયદાને પણ સમજે છે . તેના વચારો ૂબ શ તશાળ બની ય છે . આવો
ધંધાદાર સમાજને પોતાનો ફાળો આપે છે તથા તેની સાથે જોડાયેલી બધી ય તઓને માટે
ઘણી આ થક સ ૃ લાવે છે .
• ફરજ બ વવી:
આવી ય ત માટે હ કરતાં ફરજની અ તા છે . તે લીધા કરતાં વ ુ આપવા ું તથા
વાપયા કરતાં વ ુ ઉ પાદન કરવા ું મહ વ સમજે છે . તેના કાય તથા ફરજો દબાણથી ભા વત
નથી હોતાં, પર ુ શૂ ી તથા સેવામાંથી જ યાં હોય છે .
એક વખત એક ભારતીય કપની જે ધંધામાં ની ત ૂણ વતનમાં માને છે , તેની પાસેથી એક
રાજકારણીએ મોટો ક પ છૂટો કરવા માટે નાની લાંચ માગી. ક પનાં કદની ુલનામાં રકમ
ઘણી નાની હતી. જોકે તં ની ફલોસોફ એ લાંચ આપવાને ટેકો આ યો નહ . પ રણામ? તેમણે
ક પ જ પડતો ૂ ો. વળતર – આજે પણ તે દેશમાં સૌથી વ ુ વ સનીય કપની તર કે ચા ુ
છે .
કૌ ટ યએ આવા ઉ ચ આ યા મકતા વાળા નેતા તથા ધંધાદાર ને રાજષ ક ા હોત.

૨૧
હમણાં જ શ કરો
વતમાન ભારતીય અથકારણ ે કામ કર ર ું છે . વદેશી રોકાણકારો ભારતમાં પૈસા
ઠાલવી ર ા છે . નોકર ની તકો ૂલી છે . નવો ધંધો શ કરવો એ હવે મંતો ૂર ું જ મયા દત
નથી.
આજના કૉપ રેટ યમાં તમે જે કાઈ પણ કરવા ઇ છો, તેને માટે અનેક વધ તકો છે , છતાં
આપણે લોકોને નરાશ, તણાવ ત અને તેમનાં ભ વ ય વશે ચતા કરતા જોઈએ છ એ.
કૌ ટ ય ૂચવે છે ,
‘એક વચારવા લાયક બાબત મળ ય, (તો) તેણે સમયને પસાર થવા દેવો જોઈએ
નહ .’ (૧.૧૫.૪૫)
જે તમે હમેશાથી કરવા ઇ છતા હતા, તે શ કરવા માટે કોઈ સોનેર ણની રાહ ન જોવો.
પં ડતે કાઢે ું ુહૂત કે પંચાંગમાં આવતી યો ય ત થ પણ ે સમય નથી. એ તો છે હમણાં
અને અ યારે જ!
એક બાબત વશે વચાર કર લીધા પછ , તેના પર તા કા લક જ કાય શ કરો. હમેશાં યાદ
રાખો કે હ ર માઇલની યા ા પહેલાં પગલાંથી શ થાય છે .
કોઈપણ ક પ અથવા કાય શ કરતી વખતે અથશા માંથી થોડાક ૂચનો મદદ પ થાય
છે .
• વ ય ન:
યારે કાઈપણ શ કરવા ું હોય, યારે હમેશાં ો આવે છે . આ બદુ પર સૌથી વધારે
તાકાત/શ તની જ ર પડે છે . તમાર આળસને ખંખેરવા તમારે તમાર પોતાની તને પડકાર
આપવો પડે છે . કામકાજ મોકૂ ફ ન રાખો. કામ શ કરવાથી જ અડ ું કામ થઈ ય છે . બસ
શ કરો!
• આયોજન તૈયાર કરો:
શ કરવાનો અથ મા ઉ ે જત થઈ જ ું તેવો નથી. તમે કેવી ર તે તમારા લ યને
પહ ચશો, તેને માટે તમાર પાસે એક દશા હોવી જ ર છે . એક કાગળનો ટુકડો લો (અથવા
તમારા કો ુટરમાં એક નવી ફાઈલ ખોલો) અને ુ ાઓ ન ધી લો. તમારા વચારોને આકાર
આપો. તમે ું કરવા માગો છો તેની પરેખા તૈયાર કરો. મનમાં અંત વશેનાં વચારથી શ આત
કરો.
• ન ણાતની સલાહ લો:
તમારા વચારો વા ત વક હોવા વશે તમને ખાતર ન હોય, તો ન ણાતની સલાહ લો. એવા
કોઈકની મદદ લો, જે તમારા વ નને વા ત વક બનાવવામાં માગદશન આપે. “આ વ ુ કામ
નહ કરે.” એમ કહે તેવા લોકો પાસે ન જ ું તે ૂબ મહ વ ું છે . શ આતના તબ ે આવી
નકારા મક ઊ ટાળવી જોઈએ. તમે બાળકને જ મ લેતા પહેલાં જ માર નાખશો. તમારા
સલાહકારે હકારા મક વલણ દશાવ ું જોઈએ. અને તે પોતે પોતાનાં ે માં સફળ હોવા
જોઈએ.
• આયોજન ઉપર કામ કરો:
બ ું કહેવાઈ ય ને થઈ ય, પછ તમારે તમારા આયોજન પર કામ કર ું જોઈએ.
તમારા આયોજનને સં ૂણ બનાવવાના ય ન પાછળ બહુ સમય ન ગાળો. આયોજનો તો
આલેખનો છે , જો તેમને અમલીકરણની વા ત વકતાની પાંખો આપવામાં આવે તો જ તે સફળ
થાય છે . એક વખત તમે શ કરશો એટલે મદદ અને જ ર ોત સામેથી આવી મળશે. તમારા
વ નમાં જેમ તમે વ ુ ને વ ુ ય નો ૂકવા ું ચા ુ રાખશો, તેમ તમે વધારે શીખશો. આગળ
વધતાં તમે તમારા આયોજનમાં ુધારા કર શકો છો.
જો કે તમે જે ા ત કરવા માટે શ ક ુ છે , તે ૂ કરવા ું અગ ય ું છે . તમે કેટલીક નવી
વ ુઓ શ કર છે , તે મહ વ ું નથી. અગ ય ું એ છે કે, તેમાંની કેટલી તમે ૂર કર છે . તમે
જે શ કરો તેને ૂ કરો. અને ૂ કયા પછ ફર શ કરો.

૨૨
નેતાને માટે ાન
એક વખત વામી વવેકાનંદે ભાખે ું કે ભારત તેના ાનને આધારે ચે આવશે. ખરેખર,
ાન એ આપણા દેશની સૌથી મહાન જણસ બની ગઈ છે . જેમ જેમ વધારે ને વધારે ક પો
ભારતમાં મોકલવામાં આવે છે , આપણે આપણા ાનના ાબ ય પર વ ુ યાન આપ ું જોઈએ.
 એ KPO (નૉલેજ ોસેસ આઉટસોસ ગ) હોય કે R & D (સંશોધન અને વકાસ)
ભારતને તેના અડધીયા કરતાં ઘણો વધારે ફાયદો છે .
જોકે, આ ાન મા ટોચની બી- કૂ લોમાંથી ુ શાળ યવ થાપકોને લેવા રૂ ું મયા દત
હોઈ શકે નહ . તં ના નેતા અથવા ચીફ એ ઝ ુટ વ ઑ ફસર (CEO ) ને જ ાન શોધનાર
હોવા જોઈએ.
કૌ ટ ય સલાહ આપે છે કે,
“કેફમાં અંધ બનેલા અને કેફવાળા મહાવતવાળા હાથી જેમ (તેનાં ર તામાં) જે જોવે તેને
કચડ નાખે છે , તેમ જે રા ને વ ાનની આંખો નથી, અને (આથી) અંધ છે , તે નાગર કો તથા
દેશના લોકોના વનાશ માટે ઊભો થયો છે .” (૧.૧૪.૭)
એક તં નો CEO સ ા ું થાન ધરાવે છે અને તે આદેશકતા તથા નણયકતા છે . જો કે,
જો તે મા તેની સ ા તથા હો ાના મદમાં ૂર થઈ ય, તો તેને પોતાની ુરશી ુમાવતાં
ચો સ બહુ વાર નહ લાગે, અને કદાચ તે તં નો પોતાનો જ વનાશ કરશે.
અહ જ આપણને ાન ઉપર યાન કે ત કરવા વશે ચાણ ની સલાહની જ ર છે . એક
નેતાએ તેના તં ને ાન ું તં બનાવવા પર યાન કે ત કર ું જોઈએ. પર ,ુ તેણે પોતાનાથી
શ આત કરવી જોઈએ.
અથશા આના પર થોડ સલાહ આપે છે :
• વ ુ મા હતી એકઠ કરો:
CEO ની પોતાની મા હતી એકઠ કરવાની પ ત યો ય હોવી જોઈએ. તેન ે જોઈતી
મા હતી તેન ે વચારોની ઝડપે મળવી જોઈએ. ઝડપથી મા હતી એકઠ કરવા માટે તેણે
ટેક્ નાલો નો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. પર ુ હમેશાં યાદ રાખો – મા હતી એટલે ાન નહ .
• મેળવેલી મા હતીનો અ યાસ કરો:
એક નેતા માટે તેણ ે એકઠ કરેલી મા હતીનો અ યાસ તથા વ ેષણ કરવા ું બહુ મહ વ
છે . તેણે દવસનો ઓછામાં ઓછો એક કલાક ુ તકો વાંચવામાં તથા ક ુંક ન ું શીખવામાં
વાપરવો જોઈએ. તેણે અઠવા ડયામાં એકાદ વખત જુ દા જુ દા ે ોના ન ણાતોને મળ ું
જોઈએ.
• યોગો:
CEO જે શી યા હોય, તે તં માં લા ુ કર ું જોઈએ. એક નવી પ ત અજમાવવી, એક
નવી ટેક્ નૉલો માં રોકાણ કર ું. પગલાં લો. જોખમોની ગણતર કરો. બજેટનો એક ભાગ
સંશોધનો તથા વકાસને ફાળવવો જોઈએ.
• તાલીમ:
 યાર પછ , તેણ ે તેના કમચાર ઓ તેમજ જૂ થના સ યોને નવાં ાન વશે તાલીમ આપવી
જોઈએ. કોઈ નેતાએ ડર ું ન જોઈએ કે જો તેના હાથ નીચેનાઓ તેના કરતાં વ ુ સારા થઈ
જશે, તો તે પોતાનો હો ો તથા સ ા ુમાવી બેસશે. એ તો મા અસલામતી તથા અહકાર
દશાવે છે . તમારા હાથ નીચેનાઓ સાથે ાન વહચતા તથા વ ાસ ૂકતાં શીખો.
આજે આપણને વ ુન ે વ ુ ાન-લ ી CEO ની જ ર છે . રવી નાથ ટાગોરે ગીતાંજલીમાં
લ ું છે તેમ,
“ યાં મનમાં ડર નથી, અને સર ઉ ત છે ,
યાં ાન ુ ત છે …
હે પતા, આવા વતં ના વગમાં મારા દેશને વા દો….”

૨૩
નણય લેવો
એક નેતા બનવા માટે તમારે નેતાની જેમ વચાર ું જોઈએ. એક સારા નેતામાં કયા ુણો
હોવા જોઈએ તે ું અવલોકન કરો અને પછ તેની ટેવ પાડવા ું શ કરો. એક નેતાના સારા
ુણોમાંનો એક છે નણાયકતા.
ચાણ કહે છે ,
“તેણે તાક દની દરેક બાબતને (તરત જ) સાંભળવી જોઈએ, અને બાજુ પર ૂકવી
જોઈએ નહ . મોકૂ ફ રાખે ું (કામ) ગોઠવ ું ુ કેલ અથવા અશ પણ બને છે .” (૧.૧૯.૩૦)
એવાં ઘણાં કાય હોય છે , જે નેતાની અં તમ મંજૂર વગર આગળ વધી શકે નહ . આમ,
ચાણ કહે છે કે, જો તેના હાથ નીચે કામ કરતી ય ત કોઈ તાક દ ું કામ લઈને આવે, તો
તેણે તરત જ તેને સાંભળવી જોઈએ. જો તે નણય લેવા ું મોકૂ ફ રાખે, તો દબાણ વધ ું ય
છે અને પછ પ ર થ ત કા ુ બહાર ચાલી ય છે .
એક નેતા ઝડપથી વચાર શકનાર, ઝડપથી નણય કરનાર તથા ઝડપથી અમલ કરનાર
હોવો જોઈએ. તેની પાસે નકામો સમય નથી. વ ેષણ કર ું એ સા છે . પર ુ આગળ વધ ું
એ વ ુ મહ વ ું છે .
એક ય ત સાર નણયકતા કેવી ર તે બની શકે?
• ૂલ થવાથી ડરો નહ :
એક ુલાકાતમાં એક CEO ને તેની સફળતાના રહ ય વશે ૂછવામાં આ ું. તેણે જવાબ
આ યો, “સમયસર નણય લેવાને કારણે આ બની શ ું.” તેને ૂછવામાં આ ું, “તમારો
નણય સાચો છે તે ું તમે કેવી ર તે માનો છો?” CEO એ વળતો હાર કય , “ખોટા નણયો
લઈને.”
દરેક બાળકે ચાલતાં તથા દોડવા ંુ શીખતી વખતે પડ ું પડે છે . ૂલ કરવાથી ડરો નહ .
પર ુ આ ૂલમાંથી શીખ ું એ અગ ય ું છે . સાથોસાથ નરતર ૂલો પણ કયા ન કરો.
• સમયગાળો ન કરવો:
યારે તમે એક કાય અથવા ક પ વશે આયોજન કરતા હો, યારે જુ દ જુ દ શ તાઓ
વશે વચારવા માટે તમાર તને ૂરતો સમય આપો. પર ુ એક સમયગાળો પણ ન રાખવો
જોઈએ. યારે તમારે કઈક પગ ું ભર ું જોઈએ. યારે જ અ ુમાન વા ત વક બનશે.
• બી ને નણય લેવા માટે ો સા હત કરો:
યારે એક જ માણસ પર બધો આધાર હોય, યારે કામ અટક પડે છે . નાના નણયો
તમારા હાથ નીચેના માણસોને સ પતા શીખો. તમા તં એક વ- યવ થત યાં કતા બન ું
જોઈએ. બી ને જવાબદાર બનવાની તાલીમ આપો. તમારે તો ઉ ચ તરની મહ વની બાબતો
સાથે જ યવહાર કરવો જોઈએ.
રમત ખેલાડ કરતાં મોટ હોવી જોઈએ. તં કમચાર ઓ કરતાં મોટુ હો ું જોઈએ. હે ુ
તમારા અને મારા કરતાં મોટો હોવો જોઈએ.

૨૪
આ યા મક બાજુ
અ યારના દવસોમાં એક તં ના ઉપર અથવા વડા ઉપર સમાજના મહ વના હ સેદાર
હોવાને કારણે વધારાની જવાબદાર હોય છે .
આખરે તો, આ ુ નક ધંધાદાર રોજગાર ૂરો પાડે છે , સરકાર માટે આવક ઊભી કરે છે
અને સામા જક હ સેદાર ધરાવે છે . જો એક તં ના વડા યો ય વલણ સાથે કામ કરે તો રા
(નેતા)ને આલોકમાં જ નહ પર ુ પરલોકમાં પણ તેના લાભનો અ ુભવ થાય છે .
ચાણ કહે છે ,
“જે રા તેની પોતાની ફરજ બ વતાં તેની ું કાયદા અ ુસાર ર ણ કરે છે . તેને
વગ મળે છે . જે ર ણ નથી કરતો. અથવા અ યાયી સ થોપે છે તેની પ ર થ ત આનાથી
વપર ત થાય છે .” (૩.૯.૪૧)
હવે, મહેરબાની કર ને યાદ રાખો કે ચાણ ના કહેવાનો અથ શ દશઃ વગ કે નક ન હતો.
આ બ ે મનનાં વલણ છે . યારે તમે ુશ તથા સં ુ હો, તો એ માનસ સ ક થ ત એટલે
 વગ છે . યારે તણાવ, દબાણ, સં દ ધતા વગેરે કોઈપણ માણસ માટે નક સમાન છે .
તો આપણે આપણાં કાય થળને કેવી ર તે વગમાં બદલી શક એ?
• તમા પોતા ું કામ સાર ર તે કરો:
એક નેતાની ુ ય ફરજ તેના હાથ નીચેના માણસોને ર વાની તથા તેની સંભાળ લેવાની છે .
‘માર ા ત’ વશે વચારવાને બદલે તેણ ે ‘આપણી ા ત’ વશે વચાર ું જોઈએ. આ એ ું
વલણ છે , જે કોઈ બીઝનેસ કૂ લ શીખવી ન શકે. તે જવાબદાર તથા સમ પતતાની
ભાવનામાંથી આવે છે . મહાન નેતાઓના ખભા મજ ૂત હોય છે અને દય વશાળ હોય છે .
જેમ જેમ તમે આની ટેવ પાડતા જશો, તમને ુગો જૂ ની કહેવત ‘કામ એ જ ાથના/ ઉપાસના
છે ’ના ડાણનો યાલ આવશે.
• ૂ મના કાયદાને માન આપો:
તમાર ફરજની યામાં, કાયદાને વફાદાર રહો. સરકારના નયમો તથા તેની ની તઓ ું
યો યતા ૂવક પાલન થ ું જોઈએ. કોઈ પણ ગેરકાયદેસર કામ કોઈ પણ ય તને સંતોષ આપી
શકે નહ . તે મા તમને અસલામત બનાવે છે . યાદ રાખો, ઘણાં તં ોએ ગેરકાયદે કામમાં
ફસાઈને પોતાનો વનાશ કય છે . તમારા કરવેરા ૂકવો અને એવી કપની બનાવો જે સામા જક
વકાસમાં પણ ભાગ ભજવતી હોય. કુ દરતના નયમોને પણ સમજો. ં દગીને માણો પર ુ
કશામાં વધારે પડતા ડૂ બી ન વ. સમતોલનની ભાવના ળવવી જ ર છે .
• ન પ બનો:
એક નેતા તર કે તમે પોતે જ એક કાયદો છો. જો કાઈ વખવાદ થાય, તો તમાર
(કમચાર ઓ) યાય માગવા તમાર પાસે આવશે. આવા સમયે, તમાર ની તમયતા ને
ન પ અને યો ય પ તથી ઉકેલવામાં મદદ કરશે. અથશા માં ચાણ એ ક ું છે , જે
રા સ કરવામાં કડક હોય, તે ાસદાયક બને છે . જે વધારે પડતો નબળો હોય, તેને કોઈ
ગણ ું નથી. જોકે, જે રા મા સળ યો ઉગામે (સ નો ડર દેખાડે) તેને આદરમાન અપાય
છે .
આ કળા વકસાવવી જોઈએ.
જૂ ના દવસોમાં રા ને ભગવાન સમાન ગણાતા. હક કતમાં એક ભારતીય ઉ ત છે .“રા
ય દેવતા” જેનો અથ થાય છે , સારો રા પોતે જ ભગવાન છે . આથી, બધા યાપાર
નેતાઓ પોતાની મેળે જ તેમની કપનીઓમાં વગ અથવા નક બનાવી શકે છે .

૨૫
ઝ ણવટભર
 કોઈપણ ધંધાના વકાસને સમજવો, એ પોતે જ એક ુંદર અ યાસ છે . મોટાભાગની
સં થાઓ સામા ય ર તે એક ય તના વ ન સાથે શ થાય છે . પછ , સરખા વચારવાળા
લોકો હ સેદાર તર કે જોડાય છે અને ટેકો ૂરો પાડે છે .
પછ નાં પગ ું આ માં લોકોનાં જૂ થને સામેલ કરે છે તથા છે વટે મે મે એ પછ એક
મોટ સં થા વ તરે છે .
યારે એક કપની વેચાણ અને આવકની ર તે વકસતી ય છે , તેના સોદા/ લેવડદેવડની
સં યા પણ વકસે છે .હવે, આ એવી બાબત છે , કે નેતાઓ તથા થાપકો ને વ ુ મોટા યો
તરફ યાન કે ત કરવા ું હોવાને કારણે, આના પર નજર રાખવાનો સમય ન હોય.
આવા સમયે, આપણને બધા યવહાર તથા ૃ માં પણ વગતવાર નજર રાખી શકે તેવા
જુ દા જુ દા વભાગના નર કોની જ ર પડે છે .
કર યાણાની દુકાનના નર કને ચાણ વડે અપાયેલી સલાહ, એક મોટ સં થા માટે
ૂ મ- યવ થાપન કેટ ું મહ વ ું છે તેની સમજ આપે છે .
ચાણ કહે છે ,
“ યારે અનાજ ું વજન કરાય, દબાય અથવા તળાય અને યારે તેને પલાળાય, ુકવાય
અથવા રધાય યારે તેમાં વધારો થાય છે કે ઘટાડો તે તેણે તે જ જો ું જોઈએ.” (૨.૧૫.૨૪)
આથી, દરેક નાનાં કામ માટે, તેનાં નર ણ તથા દેખરેખ માટે યો ય પ ત હોવી જોઈએ.
અને, કારણ કે મા આ પ ત મદદ પ ન થઈ શકે, વભાગના એક નેતાના ુણો ૪૭ વડાએ
પણ અંગત ર તે વગતો તપાસવી જોઈએ.
હવે વભાગના વડા (HOD) આ કેવી ર તે કર શકે? કેટલાંક ૂચનો:
• એક પ ત બનાવો:
પહેલાં તો લેવડદેવડની નય મત ન ધ કરવા માટેની પ ત વકસાવો. એક પ ત બનાવવા
માટે ું ણ ું જ ર છે , તેની ૂચી બનાવવી તે થમ પગ ું છે . પહેલા જ દવસે સં ૂણ
પ ત બનાવી નાખવાનો ય ન કરશો નહ . એક સમયે એક જ પગ ું લો. મા એક નોટ ૂક
અથવા એક સાદ Excel ફાઈલ પણ તમાર પ ત હોઈ શકે છે . તમાર જ ર યાત વધતી
ય. તેમ તમે વ ુ સારા સો ટવેર કાય મો, અથવા ERP કાય મમાં પણ રોકાણ કર શકો છો,
પર ુ સવ થમ તમે યાં છો, યાંથી જ શ કરો.
• રો જદ દે ખરેખ:
મા પ ત બનાવવી તેટ ું જ ૂર ું નથી. તમારે પ ત પર કા ુ પણ રાખવો પડે. એક
ય ત છે ક ઉપરથી દેખરેખ ન રાખે, યાં ુધી કોઈ પણ પ ત ૂણ બનતી નથી. આથી, બીજુ
પગ ું રો ં દા તથા નય મત ન ર ણની યવ થા કરવા ું છે . શ આતના તબ ાઓમાં, તમાર
પ તઓ કામ કરે છે કે નહ તે સમજવા માટે તમારે વધારે સમય આપવો પડશે. પછ એક
વખત પ ત પર તમાર પકડ બેસી ય, પછ સમયાંતરે દેખરેખ રાખતા રહો.
• ઓ ચતી તપાસ કરો:
લોકોને પોતાના પગ પર રાખવાનો/દોડતા રાખવાનો આ ે માગ છે અને વષ થી ર ો છે .
આ પ ત મા કપનીઓ માટે જ નથી. પર ુ યાંર તમારે લોકોનાં જૂ થને દોરવા ું છે . તેવી
તમામ જ યાઓ તથા શાળાઓ, ઘરો વગેરે માટે પણ છે .
હમેશાં યાદ રાખો કે તમે સં ૂણપણે તી ન વ યાં ુધી રમતને ારેય છોડ દેશો
નહ . માટે, ત હાસલ કરવા માટે તમારા માપદડો ન કરો. રમતમાં ચા ુ રહેવાનો ે માગ
છે , ચા લ યો ગોઠવતા વ.

૨૬
સ ય/ખં તલા બન ું
તમે કોઈ પણ કાય શ કરો તે સમયે તમે આશાવાદ હો, એ પહેલી જ રયાત છે . જો તે
વલણમાં તમે યો ય માણમાં ગ તશીલતા તથા શ ત ભેળવો તો તમે સફળ થવા માટે જ છો.
દુ નયામાં બધા “ ેરક યા યાતાઓ” ું ૂબ વાગત થાય છે . તેની પાછળ બીજુ ક ું
કારણ છે ? એ તેમની કાયશાળા છે જે બહુ નબ ં ુ અ ુભવતી ય તને સમાજના ઉ સાહ
હ સેદારમાં તબદ લ કરે છે .
ચાણ અથશા માં પણ આવાજ ુણો દશાવે છે .
“બહાદુર , રોષ, ઝડપ તથા દ તા – આ બધા શ તના ુણો છે .” (૬.૧.૫)
એક જ વા માં ચાણ આપણને ઉ સાહ પણા ઉપરાત શ ત પણ કેટલી મહ વની છે ,
તે કહે છે . ઉપરના ોકમાં શ તનો ું અથ છે , તે આપણને સમ વવા માટે તેઓ ડ
વગતમાં ઊતયા છે .
આ ુ ાઓ નેતાગીર ના ુણો પણ છે , જે કોઈ પણ ય ત જે મા કૉપ રેટ જગતમાં જ
નહ , પર ુ વનમાં પણ સફળ થવાની મનોકામના ધરાવે છે .
• બહાદુર :
શા દક અથ અ ુસાર કહ એ તો બહાદુર એટલે, “ક ુંક બીક લાગે તેવાનો અથવા ન ગમે
તેવાંનો હમત ૂવક સામનો કરવો.” એક બહાદુર ય ત વનની દુઃખદ ઘટનાઓનો મજ ૂત
દય તથા આગળ વધવાના ચંડ મનોબળ સાથે સામનો કરવા તૈયાર હોય છે .
તે તેના લ યના ર તામાં આવતા પડકારો સામે લડવા તથા તવા માટે તૈયાર હોય છે .
અથશા તેમજ બધા ભારતીય ુરાણો ારા વણવાયેલા યો ાઓ – યોનો પણ આ ૂબ
મહ વનો ુણ છે .
• રોષ/ ોધ:
રોષ એટલે ુ સો, તર કાર અને હા, કડવાશ પણ. આ કદાચ નકારા મક પણ લાગે. જોકે
એમ સમજો કે, આપણી વતમાન અવ થા/દર થી થોડાક અસં ુ હો ું એ આપણને
વનમાં તેનાથી પણ મોટ વ ુઓ ા ત કરવા તરફ ધ ો મારશે.
માટે, ના ું વચારવા બદલ તમાર ત પર ુ સો કરો. નીચી માન સકતા તથા અધમ
ૂ યો, જેન ે આપણે પોષીએ છ એ, તેને ધ ારો. આપણે જે આરામદાયક દેશમાં વેશીએ
છ એ તેના વશે કડવા બનો.
તમાર તને પછ નાં તર પર ધકેલો. આ હકારા મક નકારા મકતા તમાર જદગીને
રસ દ બનાવે છે .
• ઝડપ:
સમય એ સફળતા માટેની મહ વની સામ ી છે . જે ય ત સફળ બનવાની મનોકામના
ધરાવે છે , તેણે નણયો કરવામાં ઝડપી અને ચપળ થ ું જ ર છે .
એક વખત યારે એક નેતાને ઝડપથી નણય લેવાની કુ નેહ કેવી ર તે વકસાવાય તેમ
ૂછા ,ું તો તેમણે જવાબ આ યો, “એવા લોકોની આસપાસ રહો, જે ૂલો કરવાથી ડરતા ન
હોય.” માટે બની શકે તેટલી ઝડપથી જદગીમાં આગળ વધો.
• દ તા:
અહ , તેનો અથ થાય છે . અપનાવવાની અને ચા ુ રાખવાની મતા. આ યાત ઉ ત
વડે તે ઉ મ ર તે વણવા ું છે . યારે આગળ વધવા ું ુ કેલ બને છે , યારે ુ કેલી આગળ
વધે છે . આપણે બધા ુસાફર શ કર એ છ એ, પર ુ મા થોડાક જ ફેરફારને અપનાવે છે
અને ુ કેલીઓમાંથી પાર પડે છે .
વામી ચ મયાનંદે ક ું છે , “લોકો ણ કારના હોય છે – પહેલા, જેઓ અડચણના ભયે
કામ શ જ નથી કરતા, બી , જેઓ શ તો કરે છે , પર ુ અડચણનો સામનો કરતી વખતે
અટક ય છે અને ી એ છે , જે અડચણ આવવા છતાં કામ કરે છે અને તેમાંથી પાર ઉતરે
છે .”
હવે તમે જ ન કરો, તમે કેવા કારની ય ત છો.

૨૭
તમે જે વારસામાં મેળવો તેને ુધારો
 એક ઉ ોગસાસ હકને એક વખત તેના માગદશકે ક ું, “ યારે ું ધંધો શ કર શ, તારે
ૂબ સંઘષ કરવો પડશે. અને છે વટે ું જે સફળતા મેળવીશ તેનો આનંદ તને નહ , તારા
બાળકોને મળશે!”
દરેક પેઢ તેમના ૂવજોના સંઘષમાંથી ફાયદો મેળવે છે , જોકે તે માણસની માન સકતાને
આભાર છે , કે આપ ં વલણ હમેશાં ું સા ું કરા ું છે તે વચારવાને બદલે ું ખોટુ કરા ું છે તે
જ હમેશાં વચારવા ું જ હોય છે .
આ જ યાએ ચાણ નો વેશ થાય છે .
“વારસામાં મળે લા દેશના ક સામાં, તેણે તેના પતાની ખામીઓને છાવરવી જોઈએ અને
તેના ૂ યો દશાવવાં જોઈએ.” (૧૩.૫.૨૩)
વામી ચ મયાનંદે પણ આવી જ સલાહ આપી છે – દરેક પેઢ ઉપર બે જવાબદાર છે .
ૂતકાળની ૂલોને ુધારવી અને ભ વ ય માટે ક ુંક ઘડ ું. પર ુ આને આપણે આપણી
કાર કદ માં તથા આપણા કોટુ બક વનમાં કેવી ર તે લા ુ કર એ છ એ?
• હકારા મક બાજુ તરફ જોવો:
યારે આપણે ક ુંક વારસામાં મેળવીએ જેમકે એક મોટરકાર, યારે આપણે તા કા લક
વચાર એ છ એ. “કેટલી જૂ ની કાર છે , હુ ઇ છુ છુ કે હુ એક નવી મેળ ું.” પર ુ તમારા
મગજને હકારા મક દશામાં વચારવાની તાલીમ આપો. જેમકે, “તેથી ું થ ું? કાર જ ન હોય,
તેના કરતાં આ સા .”
તેવી જ ર તે યારે તમે નવા કાયાલયમાં જોડાવ અને તમને એક ના ું કો ુટર ઉપયોગ
કરવા માટે મળે , તો આભાર માનો, કે કામ શ કરવા માટે એક કો ૂટર તો મ !ું આવા પગલાં
કોઈ પણ ય નો કયા વગર તમારા મગજને આપણા વડ લો જે આપી ગયા તેની ઉજળ બાજુ
તરફ જોવાની ટેવ પાડશે.
• ું અ ુપ થ ત છે , તે સમજો:
આપણા વડ લોએ તેમની મયા દત અથવા તો ો સાથે અ યારે તમાર પાસે જે કાઈ
પણ છે , તે આ ું. ચો સ તેમણે આપણને કઈક વ ુ સા આપવા ઇ છ ું હશે, પર ુ તેમની
પ ર થ ત જુ દ હશે. તેઓએ એ એશોઆરામ ુમા યા છે , જે આપણી પેઢ સરળતાથી
મેળવી શકે છે .
જો કદાચ આપણા વડ લોએ ટૂ ક ને કારણે એક ૂલ કર હોય, તો કારણ સમજવાનો
ય ન કરો. તેમને વખોડવાને બદલે સહા ુ ૂ ત દશાવો. તમાર તને તેમની જ યાએ (તેમના
જોડામાં તમારો પગ ૂક ને જોવો) ૂકો.
તમાર કપનીમાં પણ યવ થાપકને દોષ દેવાને બદલે, ંુ ૂટ ે છે તેનો અ યાસ કરો.
વતમાન સંજોગો પાછળ ું કારણ છે , તે સમ વાનો ય ન કરો અને પછ પ ર થ તને
 ુધારવાનો ય ન કરો.
• ક ુંક ન ું બનાવો:
તમે જેની શોધમાં છો, તે બદલાવ બનો. જો કાઈક ઉપલ ધ ન હોય, તો તમો પોતે બનાવો.
થોડોક પ ર મ કરો, અને જે જ ર હોય, તે તમાર તે જ કરો.
જો તમને એમ લાગે કે તમાર પેઢ માંની સી ટમ સમય સાથે તાલમેલ મેળવે તેવી નથી. તો
તમાર મેળે ટેક્ નોલો નો અ યાસ કરો અને તેને લા ુ કરો. ૂળ ૂત ર તે, તમાર બી ને દોષ
દેવાની ૃ ને આભાર થવાની ૃ માં બદલો.
એક નાના છોકરાએ એક વખત તેના પતાને ક ,ું “તમાર પેઢ ક ું સમજતી નથી. તમાર
પાસે મોબાઈલ, ઇ ટરનેટ અથવા કો ુટર નહોતાં.”
પતાએ જવાબ આ યો, “હા, એ સા ું છે . માટે જ અમાર પેઢ એ તમારા ઉપયોગ માટે
મોબાઈલ અનો કો ૂટસ બના યાં. હવે આપણે જોઈએ કે તમે તમારા બાળકો/સંતાનો માટે ું
બનાવો છો?”

૨૮
દાખલો બેસાડવો
રાજક ય વ ાન અને ુ સ ગીર માં વશેષ હોવાથી ચાણ વ હવટ પ તમાં શ તના
મહ વ પર ભાર ૂકે છે . જોકે, તેઓ એ પણ ણતા હતા કે મં ીઓ તથા વહ વટદારોએ પોતે
જ નયમો પાળવા પડશે.
માટે, ચાણ ે ક ું હ ું:
“વહ વટદારો અને યાયા ધશોએ સૌ પહેલાં વભાગોના વડાઓ તથા તેમના હાથ નીચેના
માણસોને અંકુશમાં રાખવા જોઈએ.” ( ુ તક ૨ અને ૩)
ચાલો જોઈએ કે આ શા માટે જ ર છે અને તે આપણાં કાયાલયો તથા તં ોને કેવી ર તે
લા ુ પડે છે .
• ટોચ પરથી શ ત શ થાય છે
જો તમે ઉપર હો, તો તમે એકમા નયમ ઘડનાર છો. પર ુ તો પછ તે નયમને
અ ુસરનાર પણ તમે પહેલા જ હોવા જોઈએ. ય ત મા ની ત ઘડ ને એવો આ હ રાખી ન
શકે કે મા બી તેન ે અ ુસરે. શ ત તમારાથી શ થાય છે . યારે તમે પોતે જ વયં
શ તવાળા બની વ, બી આપોઆપ જ લાઈનમાં ઊભા રહ ય છે .
• નેતાઓને અ ુસરાય છે :
 એક નેતાની પ ર થ ત ૂબ જ કટોકટ ભર અને સંવેદનશીલ હોય છે . તમારા હાથ નીચે
રહેલાઓ મા તમે જે કહો તે જ કરતા નથી. તેઓ તમાર દરેક યાને અ ુસરે છે . તમાર
આસપાસના લોકો હમેશાં તમા બાર કાઈથી નર ણ/ અવલોકન કરે છે .
જો નેતા અ ત ઉ સાહ હોય, તો હાથ નીચેના લોકો પણ ઉ સાહ હશે. જો નેતા તેની
ફરજ બ વતી વખતે આળ ુ અને શ થલ હશે તો તેના હાથ નીચેના માણસો પણ તેવા જ
હશે.
ગીતામાં આ જ વચાર બહાર લાવવામાં આ યો છે , યારે ભગવાન ીકૃ ણ કહે છે ,
“નેતા જે પણ ધોરણો થાપે બી તેન ે અ ુસરે છે .” માટે, ચા ધોરણો થાપો, અને ખાતર
કરો કે તમે પોતે જ તેન ે અ ુસરો.
• એક અ ય તેવી ૂલ:
હમેશાં એક વ ુ યાદ રાખો – જો ઉપરના લોકો વડે કરાઈ હોય તો નાની ૂલ પણ નાની
નથી. આ ું કારણ એ છે કે આવાં પગલાંની અસર આખા તં પર પડે છે .
ચાણ તો એટલી હદ ુધી કહે છે કે જો એક સામા ય માણસ ૂલ કરે, તો એક એકમ
(જેમકે એક વષ)માં સ અપાય. પર ુ જો એક નેતા વડે એ જ ૂલ કરાય, તો સ ચાર
એકમમાં થવી જોઈએ. કારણ કે જો નેતા ૂલ કરે તો તે આખા જૂ થે કરેલી ૂલ જે ું છે . માટે,
એક નેતાએ કોઈ પણ નણય લેતાં પહેલાં બે વખત વચાર ું જોઈએ.
એક ધરાવતો નેતા, એ દરેક સાર પેઢ તં અથવા સમાજની ાથ મક જ રયાત છે .
તેની પછ ું પગ ું તેની ને હક કતમાં ફેરવવા ું છે .
આ બ ું કઠ ન પ ર મ તથા બી ને ભાગ લેવાની અને અં તમ લ માટે તેમની તને
સમ પત કરવા માટેની ેરણા આપવાની મતા ારા કરાય છે . અને આ બ ું વયં શ ત વડે
શ છે .

૨૯
સમ યામાંથી માગ કાઢવો
એક વખત વામી ચ મયાનંદે ક ું હ ું, “કોઈપણ કામમાં સમ યા અ નવાય છે . આપણે
મશાનમાં પહ ચીએ યારે જ તેનો અંત આવે છે .”
આમ, ં દગીને સમ યાઓની ઘટમાળ કહ શકાય, પર ુ તમારે યાદ રાખ ું જોઈએ કે
લોકો આ સમ યાઓને તેમના પર હાવી થઈ જવા દેવાને બદલે, યારે તેમને કેમ સંભાળવી તે
શીખી ય છે , યારે સફળ બને છે .
સમ યા ઊભી કેવી ર તે થાય છે તે ણ ું મદદ પ બને છે . ચાણ કેટલીક અગ યની
મા હતી આપે છે .
“આંત રક (અવરોધ) એ વડા વડે કરાતો અવરોધ છે . બા અવરોધ દુ મનો અથવા
જગલી તીઓ ને કારણે હોય છે .” (૮.૪.૪૮)
આપણે બધાએ, ખાસ કર ને યારે આપણે ક ુંક ન ું કર ું ઇ છતા હોઈએ યારે આવા
અવરોધનો અ ુભવ કય હોય છે . આ અવરોધો કેવી ર તે શ થાય છે . અને કેવી ર તે તેમને
નવારવા જોઈએ તે આપણે સમજ ું જોઈએ ચાણ કહે છે કે સમ યા ઊભી કરનારા ણ
કારના હોય છે :
• ઉપર વડો:
ઘણી વખત ઉપર પોતે જ સમ યા ઊભી કરનાર બની ય છે . આવો એક અ ુભવ,
ખાસ કર ને યારે તે આપણે વચાર એ છ એ તે વચાર સારો છે તેનો ઇ કાર કરે છે યારે
આપણને આપણા ઉપર ને ધ ારતા કર દે છે . પર ુ નરાશ ન થશો.
નકારવાનાં કારણો વશે ૂછો અને તે યો ય છે કે નહ તે જોવો. જો તમે પોતે જ ઊપર હો
તો, નેતાગીર ના ુણો વકસાવીને તથા તમારા કમચાર ઓને સમ ને એક આદશ નેતા બનો.
• દુ મનો:
આપણા હર ફો દુ મનો છે . યારે આપણે એક આયોજન પર કામ કરવા ું હોય, યારે
લગભગ તરત જ તેમની પાસે સમોવડ ું આયોજન હોય છે . આ ું હેરખબરના ઉ ોગમાં
દેખી ું છે કે તેઓ તેમના પોતાના ાહક ું ઉ પાદન તેના હર ફના ાહક કરતાં ઘ ં વધારે સા
છે તે ૂરવાર કરવા માટે અ ત જલદ પગલાં લે છે .
પર ,ુ તમારા શ ુઓને પણ માન આપવા ું યાદ રાખો. ુ માં પણ તમાર યા ધ ાર
અથવા ુ સા વડે દોરવાયેલી ન હોવી જોઈએ કારણ કે જે શાંત રહે છે , તેમના વડે જ ુ ની
ઉ મ ૂહરચના વચાર શકાય છે .
• જગલી તઓ:
એક પેઢ ને સામા ય ર તે નવા દેશ અથવા માકટમાં વેશ કરતી વખતે થા નક જૂ થો
તરફથી વરોધનો સામનો કરવો પડે છે . (રા ના સમયમાં જગલી તઓનો) હમેશા યાદ
રાખો કે આ ચો સ વરોધ તમે તેમના માટે ક ુંક ઘ ં સા કરતા હો, તો પણ ઊભો થાય છે .
જેઓ કાયમથી યાં રહે છે તેવા લોકોની અસલામતીની ભાવના તમારે માટે સમ યા ઘડે છે .
આથી, તેમનો વ ાસ તવો અને આ પ ર થ ત બધા માટે આનંદ દ છે તેની ખાતર
કરાવવી તે થમ પગ ું છે .

૩૦
 મ હલાઓને આદર તથા ર ણ
મહાભારતના મહાન યો ા ભ મએ એક વખત ુ ધ રને સલાહ આપી – “જે સમાજ
મ હલાઓને માન નથી આપતો, તે નાશ પામશે.” ી ત તરફ આદરનો અભાવ આપણા
હદુ મહાકા યોમાંના મહાન ુ ો ું કારણ બ યો – ૌપદ ને બધા ુ ષો વ ચે શરમ દ કયા પછ
મહાભારત ું ૧૮ દવસ ું ુ તથા રામાયણમાં રાવણ સીતા ું હરણ કર ગયો યારે લંકામાં
થયેલ ુ .
ચાણ પણ કટોકટ ના સમયે મ હલાઓને આપવી જોઈતી અ તાનો સંદભ આપે છે :
“એક જોખમી પ ર થ તમાંથી તેણે ી ૃંદને ખસે ા પછ ખસી જવાનો ય ન કરવો
જોઈએ.” (૭.૫.૪૬)
બી શ દોમાં જો કોઈએ હોનારત અથવા ભયજનક પ ર થ તમાં ભાગ ું પડે, તો
ીઓને બચા યા પછ જ તેમ કર ું જોઈએ. કોઈ ૂછ શકે કે, “ યારે આટલી બધી ત
સમાનતા છે , યારે આવા પાઠની શી જ ર છે ?”
સા , તમાર જ ી મ ો અથવા સગાંઓને ૂછો કે તેઓ સમાજમાં સમાનતા અ ુભવે
છે , અથવા તો તેમની તને લ યમાં રાખીને થતા અ યાચારો સં ૂણપણે અટક ગયા છે ?
તેઓના જવાબ ઉપર તમારા પોતાના નણયને આધાર બનાવો અને જો તમને એમ લાગે કે
આપણી માન સકતામાં ફેરફાર આવ યક છે , તો આપણાં રો ં દા વનમાં આપણે
મ હલાઓને કેવી ર તે આદર તથા ર ણ આપી શક એ તે વાંચો.
• આપણા કાય થળે :
આજે દરેક ે માં કામકા મ હલાઓની સં યા વધી છે . પછ તે યાપાર, શ ણ
અથવા નાગ રક સેવાઓનાં ે માં પણ હોય.
આપણે દરેકે મ હલાઓ સાથે પર પર કામ કર ું પડે છે . યાદ રાખો કે ીઓ અને ુ ષો
જુ દ ર તે વચારે છે . આ એક ૂળ ૂત માન સક તફાવત છે .
યારે ુ ષો અને મ હલાઓ એક જ ક પ પર સાથે કામ કરે છે , તેઓ જુ દા જુ દા
વચારો ધરાવે છે . હવે, જો તમે ઉપર હો, તો યાલ રાખો કે દરેક ક પમાં બંને તની
ય તઓ હોય. જો તમે કમચાર હો તો મા મ હલાઓ તરફ આદરની છાપ જ ન પાડો પર ુ
તેમના બદુ તરફ હણશીલતા બતાવો.
• તમારા ઘરમાં:
યારે ી વગર ું ઘર અ ૂ છે , આપણા કુ ટુબની મ હલાઓમાં પણ આવડત હોય છે
જેને પાંખો આપવી જ ર છે . તેમની આવડતને પારખો અને પછ તે તમાર દકર , પ ની,
બહેન કે મા હોય તે લ યમાં લીધા વગર તેમની શ તની સ મ ા કરવાની વતં તા આપો.
• એક દે શ તર કે
મ હલાઓએ દરેક ે માં તેમની કાય મતા ૂરવાર કર છે . તેમ છતાં, હ આપણે ઘણે
લાંબે ુધી જવા ું છે . મા હ આપણે જેના વશે સાંભળ એ છ એ તે ી ૂણ હ યાની
સં યા, ક યા કેળવણીના ઓછા ટકા, હ વતતી ડાવર ની થા વગેરે તરફ જોવો.
મ હલા સશ તકરણ ન થાય યાં ુધી કોઈ સામા જક કાય સં ૂણ થઈ શકે નહ . આપણે
આપણા દેશને ભારતમાતા તર કે ઓળખાવીએ છ એ. પર ુ તેન ે દ કર ઓ હોવાની છૂટ ભા યે
જ આપીએ છ એ.
વામી વવેકાનંદે સા ું જ ક ું છે – ‘ક યાઓને શ ણ આપો અને દેશ ગી ઊઠશે.’

૩૧
તમારા માણસોને ૂલો નહ
વાતં ય સેનાનીઓ તથા સૈ નકો તેમના દેશની ર ા કાજે લડે છે . પર ુ છે વટે યારે
આપણે વજયી બનીએ છ એ યારે વરોધીઓ વડે પકડાયેલા ુ કેદ ઓને ુ ત કરાવવા એ
આપણી ફરજ તથા જવાબદાર છે .
ચાણ એ પણ આ જ વ ુ કહ હતી:
“ યારે મજ ૂતીમાં વકાસ કર એ યારે તેણ ે બંધકોને છોડ ૂકવા વશે વચાર ું
જોઈએ.” (૭.૧૭.૩૨)
ભારતની વતં તા ચળવળના ક સામાં પણ ભારતીય રા ય સૈ ય (INA) ના કેટલાક
સ યોને આંદામાન-ટા ુઓની જેલમાં રખાયા હતા. યારે આપણે વતં તા મળવી, તેમને
બચાવવામાં આ યા અને સ માન તથા બી રાજક ય લાભો આપવામાં આ યા હતા.
એ ખરેખર કરવા જે ું કામ હ ,ું ખાસ કર ને યારે દેશ તેની વતં તાની લડતમાં વજેતા
બ યો હોય. હવે આપણી કપનીમાં આપણે આનો અમલ કઈ ર તે કર ? ું
• દરેક ય ત તથા જૂ થને ઓળખો:
દરેક તં ના વડા તેને માટે જેઓ લડે છે , તેની ણકાર ધરાવતા હોવા જોઈએ. ુ કેલ
સમયમાં તમારે પડખે ર ા હોય તેવા લોકો વશે ણકાર રાખો. તેમની તથા તેમનાં કુ ટુબો
સાથે પણ થોડો સમય ગાળો.
તમારા કમચાર ઓ તથા તેમના કુ ટુબોએ કરવા પડતાં બલીદાન વશે ણીને તેમને આ ય
થશે. એક વશાળ કપની અથવા દેશના નેતાએ તેન ે અથવા તેણીને માટે લ ા હોય તેવા લોકોનાં
જૂ થો, સમાજો, થા નક સ મ તઓ, ધા મક નેતાઓ વગેરે – ની પણ ણકાર રાખવી
જોઈએ.
• વતં તા એક જવાબદાર છે :
લ ય ા ત કયા પછ નેતાએ મા પ રણા મક સ ા ભોગવવા વશે જ વચાર ું ન
જોઈએ. તેને બદલે, તેમણે તરત જ જે લોકો તેમને માટે લ ા છે , તેમને મળ ું જોઈએ.
કપનીઓમાં પણ, યારે આપણે – આ થક ુકસાન અથવા છટણીના સમય જેવા ુ કેલ
સમયગાળામાંથી પસાર થયા હોઈએ, યારે જેઓ સમ પત અને વફાદાર ર ા હોય તેઓને
મળો.
આથી યારે તમે વનમાં ઉપર આવો, સમજો કે આ વતં તા નવી જવાબદાર ઓ લાવે
છે . ઉપરાત જો કોઈને બંધક રાખવામાં આ યા હોય (અથવા સમ યાથી ઘેરાયેલા હોય)
તા કા લક તેમને છૂટા કરો (તેમની સમ યા ઉકેલો).
• કહેવાની વાતો:
છે વટે, એ ખાતર કરવા ું કે તમારા અ ુયાયીઓ એ કરેલાં બલીદાનો લ માં લીધા વગરનાં
ન રહે સૌથી મહ વ ું કાય કરવા ું ારેય ૂલો નહ . નાયકોને કાશમાં લાવો અને તેમને તેમની
વાતો કહેવા દો. તેમના સંઘષ ું દ તાવે કરણ કરો અને બી ને તેમાંથી ેરણા લેવા દો.
આ નાયકો કોઈ પણ સં થાના ટેકા પ છે અને તેમને બદલો આપવો જોઈએ. જો કોઈ પણ
પેઢ એ પાછળ ફર ને જો ું પડે અને તેમને કોઈ ેરણાદાયક શ હદ ન મળે તો તમાર કઠોર
પ ર મથી મેળવેલી સફળતાને તેઓ ‘એ તો થાય’ એવી સરળ ગણશે.
માટે, અ યારે તમે યાં છો યાં પહ ચવા માટે ું કર ું પડશે તે લોકો ણે તેની ખાતર
કરો અને આમ કરવાનો ે માગ છે , તમને વજેતા બનાવવામાં જેમણે મદદ કર તેમને
ઓળખો.

૩૨
ુ ાન સોપ ું
ક
એક વખત હુ કુ ટુબ સંચા લત યાપારોમાં ન ુણતા મેળવતા યવ થાપન વ ાથ ઓ
માટેની બેઠક ું સંચાલન કરતો હતો. વ ાથ ઓ બી અથવા ી પેઢ ના હતા, જેમને આશા
હતી કે આ અ યાસ મ તેમને તેમના માતા પતાએ અથવા દાદાદાદ એ શ કરેલ યાપારને
આગળના તર પર લઈ જવામાં મદદ કરશે.
તેમણે મને અથશા માંથી એક ૂ યાદ અપા યો.
માણસને કારણે થતા ભયોથી ુ ત રા ય તેના ુ ો અને પૌ ો ું અ ુગમન ચા ુ જ
રાખશે.” (૫.૧.૫૬)
ચાણ ના ૂળ ૂત હે ુઓમાંનો એક એ હતો, કે દરેક રા ય કોઈ પણ કારના ભય ુ ત
એક પેઢ થી બી પેઢ ુધી ચા ુ રહે ું જોઈએ. તેન ે માટે તેણે એક રા યની વારસાગતતાને
સરળ બનાવવા માટે સારા આયોજન અને તાલીમનાં મહ વ પર દબાણ આ ું.
આવી વારસાની પ તનો અ તશય મોટો ફાયદો એ છે કે રા વડે પોતાનો ુગટ/હો ો
પોતાની શરતો એ, પોતાને ધ ો માર દેવામાં આવે તે પહેલાં, પોતા ું નગમન પસંદ કર ને –
સ પી દેવાતો.
હવે, આ ુ નક યાપાર ઓ આ વચારને તેમની પોતાની વારસાઈમાં કેવી ર તે લા ુ કરે છે ?
• તમારા સંતાનોને તાલીમ આપો:
કોઈ પણ તં ના થાપક માટે થમ અને અ ત મહ વ ું કાય છે પછ ની પેઢ ને પેઢ ની
પ તથી પ ર ચત કરાવવી. તમારા સંતાનોને તમારા પોતાના ધંધામાં તાલીમ આપવા સવાય
કોઈ વક પ નથી. પર ુ ારેક આ વ ુ કામ કરતી નથી, કારણ પતાને યાપારમાં તેમનાં
સંતાનો પાસેથી ૂબ ચી અપે ા હોય છે અને સંતાનો તેમના માતા- પતાની ઘણી બધી સાર
સલાહોને અમ તા દાન તર કે ગણે છે અને તેમને અવગણે છે .
ઘણા સમાજોએ અપનાવેલ એક ઉપાય છે , થાપકના ભાઈની ચકોર નજર હેઠળ
આવ યક તાલીમ આપવી. આમ કુ ટુબ ધંધા પર કા ુ ળવી રાખે છે અને બાળકને તાલીમ
મળ ય છે .
• શ ણ પર ભાર ૂકવો:
એ હક કત છે કે દરેક પેઢ ને આગલી પેઢ કરતાં વ ુ સારા શ ણની વધારે તક છે . માટે
વડ લો તેન ે ૂડ ના પમાં ફેરવ ું, અને તેમનાં બાળકોને ા ય હોય તેવા ે અ યાસ મમાં
દાખલ કર ને શ ણ અપાવવા ું ન કર ું.ધંધામાં, પણ શ ણને ારેય ખચ તર કે જો ું
નહ , પર ુ એક રોકાણ ગણ ,ું જે ું ભ વ યમાં ઘ ં ું વળતર મળશે.
• યો ય સમયે વદાય:
એક વખત તમે ણો કે તમારા સંતાનો હો ો સંભાળ લેવા તૈયાર છે , તમે સમયસર
ધંધામાંથી વદાય લેશો તે ન રાખો. કોઈ બીજુ તમને લાત માર ને કાઢ ૂકે તે પહેલાં નીકળ
વ! હવે, જેણ ે ૂ યમાંથી ધંધો શ કય હોય, તેવી ય ત માટે આ સહે ું નથી. પર ુ આનો
કોઈ વક પ નથી.સ ા હળવેકથી અને સરળતાથી છોડ દેવી તે જ ે માગ છે .
યાદ રાખો, બીલ ગે સ અને નારાયણ ૂ ત જેવા ૂબ ૂ તા ધંધાદાર ઓએ પણ સમય
પહેલાં વદાય લઈ લીધી – જો કે તેમની વદાયનો અધ ન ૃ નથી. તેમણે મા તેમની
ૂ મકામાં ફેરફાર કય છે .
 તમે પણ આ કર શકો – તમાર ૂ મકાને ધંધો ચલાવનારમાંથી દેખરેખ રાખનારમાં બદલી
નાખો. યાર પછ તમાર કમત અને માન વધશે.
 હર ફાઈ

૩૩
હ રફાઈ સંભાળવી
એકા ધકારના જમાના ગયા. હવે હ રફાઈ છે . નથી હેર ે ના એકમો (PSU) શ થલ
રહ શકે તેમ, નથી વેપાર ઓ કે વચેટ યાઓ એમ વચાર શકે એમ કે તેમનો નફાનો ગાળો
લાંબા સમય ુધી ટક રહેશે. યારે દુ નયા એક વૈ ક ગામડુ બની રહ છે , ટેક્ નોલો દરેક
દેશના ૂણ ે ૂણ ે પહ ચી ગઈ છે , યારે પહેલાં ારેય નહોતી તેવી હ રફાઈ ૂલી ગઈ છે .
માટે, હવે યારે નવા ક પો શ થયા છે , મોટ ા ડ બ રમાં ૂકાઈ છે અને નવી માકટ
ખોલવામાં આવે છે , યારે વતમાન ખેલાડ ઓ અથવા ભ વ યના હર ફોના પડકારને પહ ચી
વળવા ૂહરચના જ ર છે . માટે, આજે દરેક ે માં એક સાવધાની ૂવક સંશોધન કરેલ
આયો જત અને ગણતર ૂવકની ચાલ જ ર છે . કૌ ટ ય આપણને હર ફાઈને સંભાળવાની
ૂહરચના ું આયોજન કરવામાં મદદ કરે છે .
“ વજેતાએ પોતાની તથા દુ મનની શ ત, થળ, સમય, છુ પા બળવાઓ, ખોટ, ખચ,
ા ત અને ુ કેલીઓની તાકાત અથવા નબળાઈઓને ણી લીધા પછ આગળ વધ ું
જોઈએ.” (૯.૧.૧.)
ચાલો આપણે માકટમાં ચાલ ચાલતાં પહેલાં જે ું ુ યાંકન કર ું જ જોઈએ તેવા આ
ૂહરચનાના દરેક પાસાં એક ય ત તથા હર ફ બ ેના કોણથી જોઈએ.
• શ ત:
શ ત ાન, ધન અને ઉ સાહ પણ, એમ અનેક કારે આવે છે . કેટલાક ઘણા જ સફળ
ક પો એ છે , જેનો ડો અ યાસ તથા સા સંશોધન કાય થ ું હોય. યાદ રાખો, માળ ું,
ટક રહેવા માટે પાયાઓ મહ વના હોય છે .
• થળ:
યો ય થળ ઘ ં જ મહ વ ું છે . થળ ઉ પાદનના વેચાણ માટે સા ુકુળ હો ું જોઈએ.
ાયો ગક યા હાથ ધરવા માટે પણ યો ય માકટ શોધવી જોઈએ. કોઈ ય ત ખેતીને લગ ું
એક ઉ પાદન એક શહેર ‘મોલ’માં બહાર પાડ શકે નહ . તેન ે માટેની યો ય જ યા ા મણ
વભાગ છે .
• સમય:
 દરેક ઉ પાદન માટે એક ઋ ુ હોય છે – બસ, યો ય સમયે ઝં પલાવો! ઠડા પીણાની
કપનીઓ તેમની માકટ ગની ૂહરચના ઉનાળાની મોસમ આસપાસ ઘડે છે . યારે રગરોગાન
ઉ ોગ તહેવારોની ઋ ુની જરાક પહેલાં હેરખબર કરશે.
• છુ પા બળવાઓ:
આપણી ણ બહાર પીઠ પાછળ ખંજર ભ કાવાની શ તા છે . આપણો માકટનો હ સો
પડાવી લેવા માટે આપણા હર ફો વડે આપણા માકટમાં રહેલા વતરકો, છૂટક વેચાણકતાઓ
તેમજ આપણા પોતાના જ કમચાર ઓને પણ લ ય બનાવવામાં આવી શકે છે .
• ખોટ:
ય તએ યા દર યાન આવી શકતી મા આ થક જ નહ , પર ુ સમય, સામ ી તથા
ય નોની ખોટ માટે પણ સ ગ રહે ું જોઈએ.
• ખચ:
આખો ક પ શ કરાય તે પહેલાં બજેટ ઉપર કામ થ ું જ જોઈએ. મોટા ભાગના
ક સાઓમાં, જેવો યાનો આરભ થાય એટલે બજેટ એકદમ વધી ય છે . વધારાના તથા
પર ૂરણ ખચાઓ માટે અનામત ભંડોળની ગણતર રાખવી જોઈએ.
• ા ત (નફો):
આ આખી કવાયતના અંતે ય તને છે વટે કેટ ું મળવા ું છે ? કેટલાક ક પો એક વખતના
ક પો હોય, જેમાં તા કા લક ા ત થાય, યારે બી નાં ફળ લાંબે ગાળે પાકે.
• તકલીફો/ ુ કે લીઓ:
ઘણી બધી તકલીફો ઊભી થઈ જશે. તકલીફોને નવારવાનો અથવા ઓછ કરવાનો ે
માગ છે , ઊભી થઈ શકે તેવી શ તેટલી વધારે સમ યાઓ માટે ૃત રહે ું અને તે બધીનો
ઉકેલ લાવવા ટેકા પ આયોજન કર ું જોઈએ.
આ બ ું યાનમાં લીધા પછ જ ય તએ માકટ તવા માટે આગળ વધ ું જોઈએ.

૩૪
સૈ ય તથા કોષ।ગાર
ચાલો સૌ થમ તો આપણે નેતાગીર ને સરળ બનાવીએ. ખરેખર યવ થાપન અને નેતાગીર
ું છે , તે સમજવા માટે ું કામ ઝાંખરા ફદવાં, ઘણી બધી ચોપડ ઓ વાંચવી અને જુ દા જુ દા
અ યાસ મો કરવા?
 બ ું મળ ને યવ થાપન એટલે તમારા તં ને કેવી ર તે આગળ લઈ જ ું તેના વશે યાન
કે ત કર ું. જૂ ના જમાનામાં યારે કપની અથવા કોપ રેશનના યાલો વતતા ન હતા, યારે
પણ આપણી પાસે મં ીઓ તથા રા ઓના પે કાય મ યવ થાપકો હતા જ.
નેતાઓ માટે ચાણ પાસે ું સંદેશ છે ?
“રા તેના કોષાગાર તથા સૈ ય (ના ઉપયોગ વડે) તેના પોતાના પ તેમજ દુ મન પ ને
પણ પોતાના શાસન હેઠળ લાવે છે .” (૧.૪.૨)
ચાણ એ દશા ું છે તેમ, એક તં પર કા ુ રાખવા તથા તેને દોરવા માટે ય તએ મા
બે વ ુઓ પર યાન કે ત કરવા ું છે . કોષાગાર તથા સૈ ય.
• કોષાગાર અથવા નાણાં:
કોઈ પણ દેશ, રા ય, તં અથવા મંડળની સફળતા ુ ય વે તેની આ થક તથા નાણાક ય
પ ર થ ત પર આધાર રાખે છે . જો તમા હસાબ ું સરવૈ ું સા છે , નાણા વાહ નય મત
છે , દરેક વષ નફો દેખાડો છો તથા અનામત તથા રોકાણ તેની યો ય થાને છે , તો તમને
નાણાક ય ર તે થર પેઢ કહેવામાં આવશે.
માટે, નેતાએ પોતાની કપનીને નાણાક ય ર તે મજ ૂત કરવી જ ર છે . એમ થશે તો બાક ું
બ ું આપોઆપ જ થાળે પડ જશે.
• સૈ ય અથવા માનવબળ:
સૈ ય અથવા કપની કેવા કારના માણસો ધરાવે છે , તે બીજુ સૌથી અગ ય ું પા ું છે .
તમારા કમચાર ઓ જેટલા વ ુ કાય મ, કુ નેહ ધરાવતા તથા યવસા યક; ઉ પાદકતા તેટલી વ ુ
સાર . નેતાએ તેમના કમચાર ઓને તં ને છોડ જતા અટકાવવા પણ જ ર છે .
એક બીનનફાકારક અથવા વયંસેવી તં – આ યા મક તં ો સ હતના – માં પણ તે કેટલા
વયંસેવકોને તથા કાયકરોને આકષ તથા ટકાવી શકે છે , તેના પર તેની સફળતા આધા રત છે .
ભલે ઉપરના બંન ે અલગ દેખાતા હોય, તે આંત રક ર તે જોડાયેલા છે . નાણાક ય ર તે સ ર
કપની સારા કમચાર ઓને સહેલાઈથી આકષ શકે છે . અને મા એક કાય મ જૂ થ જ એક
પેઢ ને નફાકારક બનાવી શકે છે .
તો એક નેતા આ કેવી ર તે ા ત કર શકે છે ? ચાણ ની એ નીચેના ૂચનો સમયના
એરણ પર ખરા ઊતરેલા છે .

• યો ય માણસોની નમ ૂક કરો.

• લોકોમાં રોકાણ કરો – તેમને તાલીમ આપો અને સારો પગાર આપો.

• તમારા ઉ પાદનો તથા સેવાઓમાં ુણવ ા વકસાવવા પર યાન આપો.

 • તમારા નાણા વશે સતત ણકાર રાખો

• તમે તમાર કપનીને નફાકારક બનાવી શકો તેની ખાતર રાખો.

ઉપરનાં ૂ માં ચાણ કહે છે કે જો આ ચ
ૂ નોને અ ુસરવામાં આવે, તો રા (નેતા)
આપોઆપ જ તેના પોતાના જૂ થને જ નહ , પર ુ તેના હર ફોને પણ પોતાના કા ુ હેઠળ લાવી
શકશે.
અલ રાઈસ, એક માકટ ગ ૂહરચનાકારકે ‘ફો સ ’ નામ ું ુ તક લ ું છે , જે સફળ
કપનીઓના વ વધ ક સાઓના અ યાસો તથા વ ેષણોનો સમાવેશ કરે છે .
તેઓ કહે છે : “ યાન કે ત રાખો – તમાર કપની ું ભ વ ય તેના પર આધાર રાખે છે .”
યારે આપણે કોષાગાર અને સૈ યને ગણતર માં લઈએ યારે આ વધાનથી ચ ડયા ું ક ું જ
નથી.

૩૫
દુ મનોથી ર ણ
એક ધંધો – કોઈ પણ ધંધો હોય – શ કરવો એ જૂ ના ખેલાડ ઓ સામે લડાઈ હેર કરવા
સમક છે . તમારો ધંધો વકસતો ય, યારે બેમાંથી એક વ ુ બની શકે. તમે થર વકાસ
સાથે માકટમાં કદાચ મા એક વધારાના નાના ખેલાડ બની રહો. અથવા તો ધંધાનો ન ૂના પ
વકાસ થાય.
બી ક સામાં તમે એટલા બધા મોટા થઈ વ કે તમે જે કદ ા ત કરો તેની તમે તમારા
સૌથી વશાળ વ નમાં પણ ક પના ન કર હોય. બીલ ગે સે યારે ‘માઇ ોસો ટ’ની શ આત
કર , યારે તેણે ારેય વચા ન હ
ુ ું કે તે દુ નયાના સૌથી ધનવાન ય ત બનશે, અને વષ
ુધી એ થાન પર ટક રહેશે. લ મી મ લે પણ વચા નહ ુ ું કે તેઓ દુ નયાના સૌથી વ ુ
ધનવાન થમ પાંચ ઉ ોગપ તઓની યાદ માં થાન પામશે.
આ ું શા માટે બને છે ? એક ચો સ બદુએ ઉ ોગ/ યાપાર અક ય અને વચાર ન શકાય
તેવી ઝડપથી અને તકાર ન થઈ શકે તેવી ગ તએ વકસે છે .
જોકે, આપ ની જેમ ગ ત પણ પોતાની સમ યાઓ-દુ મનો પે– લઈને આવે છે .
કૌ ટ ય ું અથશા ય તને દુ મનોને કેમ સંભાળવા તેની સલાહ આપે છે .
“દુ મનોને તેનાં રહ યોની ણ થવી ન જોઈએ. જોકે તેણે દુ મનોની નબળાઈઓ ણી
લેવી જોઈએ. તેણ ે કાચબો પોતાના પગ છુ પાવે છે તેમ, જો પોતાનો કોઈ પગ ુ લો થઈ ગયો
હોય તો છુ પાવી દેવો જોઈએ.” (૧.૧૫.૬૦)
 તમે કોઈ પણ ઉ ોગ લો, સૌથી ઉપર વ ુમાં વ ુ પાંચ ખેલાડ ઓ હોય છે . એક વખત તમે
તેઓમાં આવી વ એટલે તમારે અ તશય સ ગ અને સાવધાન રહે ું જોઈએ. આ બદુથી
ઉપર, કોઈ પણ નવી ૃ ુ તપણે અને સં ૂણપણે વગતવાર આયોજન સાથે કરવી
જોઈએ.
• તમારા USP ને ખાનગી રાખો:
તમાર પોતાની બનાવટની ફો ુલા એ તમા પધા મક બળ છે . તમા USP – ુ નક
સેલ ગ પોઇ ટ – બદલા ું જોઈએ નહ . તમાર સેવા અથવા ઉ પાદનમાં ક ુંક વ શ હો ું
જોઈએ જે મા તમાર પાસે હોય. એ તાકાતને વકસાવતા રહો. તમારા દુ મનો તેના વશે
ણી ય તો પણ તેની આબેહૂબ નકલ કર ન શકે તેની તકેદાર રાખો.
• દુ મનની નબળાઈ શોધી કાઢો:
સચેત રહો, ૂબ જ સચેત. તમારા દુ મનો આયોજન કરતા હોય અને/અથવા ચાલી શકે
તેવી દરેક ચાલ માટે તમે ૃત હોવા જોઈએ. તમારે થમ હુ મલો કરવો જોઈએ તે ું જરા
પણ નથી. પર ુ જો હુ મલો થાય તો વળતો હાર કેવી ર તે કરવો તેની તમને ણ હોવી
જોઈએ. જો તમે તમારા દુ મનોની નબળાઈઓથી સભાન હશો તો આ બ ું સહે ું થઈ જશે.
• તમાર તને ર ો:
તમાર ત ું ર ણ કરતાં શીખો. જેમ ભયને વખતે કાચબો પોતાના પગ ઢાલમાં ખચી લે
છે , તેવી ર તે જો કોઈ તમા રહ ય ણી ય તો તમને પણ તે ખચી લેતા આવડ ું જોઈએ.
જો તમારા યાપારના અ યાવ યક ે ો ુ લાં પડ ય, તો તેમને ર વાનો ય ન કરો.
પર ુ આનો અથ એવો નથી કે તમે હમેશાં તમારા દુ મનો સાથે લડતા રહો. જો જ ર પડે
તો સમ ઉ ોગની ુધારણા માટે, તમારે તમારા દુ મનોને પણ મદદ કરવી જોઈએ. આખરે તો,
સમાન ે ના હર ફો બધો વખત મંડળ રચતા હોય છે .
યાદ રાખો, ‘ધી ગોડફાધર ’ ુ તકમાં ડોન વીટો કોલઓન વડે અપાયેલ સોનેર ૂ ‘તમારા
દુ મનોને ારેય ધ ારો નહ , તે તમાર નણયશ તને અ પ કર દેશે!’

૩૬
યો ય તક
ું ધંધા/ઉ ોગમાં સફળતા એ નસીબ અથવા વ ય નની બાબત છે ? આ ખાસ કર ને
જેઓ તેમની કપની ઊભી કરવા માટે સંઘષ કરતા હોય તેમના વડે વારવાર ૂછાય છે .
યારે એમ કહેવાય છે કે સફળતા એટલે ૯૯ ટકા કઠોર પ ર મ અને એક ટકો નસીબ.
પર ુ યાદ રાખો, તમે તમારો ે પ ર મ નહ કરો યાં ુધી તમે ારેય નસીબદાર થવાના
નથી. મા યારે જ તક તમારા ાર ખખડાવશે.
ચાણ કહે છે કે આખરે યારે તમે ધારેલી સફળતા મેળવવા માટે આવી તક મળે , યારે
તેને જકડ લેવા માટે ૂરતા સચેત રહો.
“તકની રાહ જોતા માણસ માટે વનમાં એક જ વખત સમય આવે છે . યારે તે પોતા ું
કામ કરવા ઇ છે , યારે તે સમય પાછો આવવો ુ કેલ છે .” (૫.૬.૩૧.)
તમે એ કહેવત સાંભળ હશે કે તક બે વખત ટકોરા મારતી નથી, પર ુ અહ તમારે માટે
બી રસ દ કહેવત છે . યારે તક બાર ં ઠોકે છે યારે આપણે કા તો બહાર હોઈએ છ એ,
અથવા તો અંદર ૂતેલા હોઈએ છ એ!
હ પણ, આપણે સમજ ું જોઈએ કે આ મા તક વશે જ નથી. પર ુ ‘યો ય તક’ની
વાત છે . તો આ કહેવાતી યો ય તક ને કોઈ કેવી ર તે ઓળખે છે ?
ચાણ ુજબ, અહ કેટલાંક અ ુસરણીય પગલાં છે .
• ે સવાય ક ું જ નહ :
સામા ય ર તે જે લોકો વેપારની ુ તઓ શીખતા હોય છે તેમને દરેક તક ે તક લાગે છે .
આ જરાપણ સા ું નથી. તમે સાચા અને ખોટા વ ચે સારા તથા ખરાબ વ ચે તથા ૂબ
ઉ મમાંથી પણ હ વ ુ સારા વ ચે ભેદ કર શકવા ું કૌશ ય વકસાવો તે પહેલાં તમારે થોડા
વષ ૂબ જ સંઘષ કરવો પડશે તથા તમારા ે ય નો કામે લગાડવા પડશે.
• ‘ના’ પાડતાં શીખો:
દરેક ઘટના, કે જે એક તક જેવી દેખાતી હોય તેને માટે ‘હા’ કહ દેવા ું લોભન થાય તે
વાભા વક છે . યારે તક સામે આવે – શાંત રહો. બરાબર વચારો – ું આ નફાકારક સાહસ
છે ? એક ૂહરચના ું આયોજન કરો અને પછ તેનાં પર ૂડ રોકાણ કરવા ું ન કરો.
• કુ દ પડો:
એક વખત તમે સાંગોપાંગ વચાર લો, પછ સીધે સીધા એ ે માં કુ દ જ પડો. આ
તબ ા પછ તેની પાછળ બહુ ન વચારો. બસ, બહાર નીકળો અને તમારો ે દેખાવ કરો.
કોને ખબર, આવો મોકો ફર મળે કે નહ ?
લોકો મા એક ઉ ોગપ તની સફળતા જ જોવે છે , તેઓ ારેય તેણે સફળ થવા માટે
ભોગવેલી ુ કેલીઓ સમજતા નથી.
મૅક ડોના ડના થાપક રે ોકને એક વખત એક સા ા કારમાં ૂછા ું, “સર, તમે ઘણા
નસીબદાર હતા. તમે રાતોરાત સફળ થઈ ગયા.” રેએ ટકોર કર , “હા, એ સા ું છે . પર ુ એ
રાત કેટલી લાંબી હતી તે તમને ખબર નથી!”
 તમારા વ નો ઘડવામાં તમારો સમય, શ ત અને ય નો લગા ા પછ , સફળતા યારે
આસપાસના જ કોઈ ૂણામાં હોય, યારે છોડ દેશો નહ .
જેમકે વામી વવેકાનંદે હેર ક હ
ુ ું, “ ગો, ઊઠો! લ ય ુધી પહ ચો નહ , યાં ુધી
અટકો નહ .”
અને આ બધા માટે એ પણ યાદ રાખો કે આ બધી સમયની વાત છે .

૩૭
‘ વન- વન’ ની ત
રોકાણકારો માટે ભારત બ ૂ આકષક થાન છે . આપણા દેશમાં આવતી ‘ધી ફોરેન ડાયરે ટ
ઇ વે ટમે ટ’ (FDI) (પરદેશ ું સી ું રોકાણ) દવસે દવસે વધતી ય છે .
જેના ારા આપણે FDI મેળવીએ છ એ, તેવા ર તાઓમાંનો એક છે , સં ુ ત સાહસો
(Joint Venture – JV) તેમાં એક પરદેશી કપની એક ભારતીય કપની સાથે યાપાર તકો
માટે જોડાણ કરે છે . બંન ે આ ભાગીદાર માંથી ક ુંક મેળવવા માટે એક બી ની સાથે/ન ક
આવે છે .
ચાણ પાસે આ પ ર થ ત માટે પણ એક સલાહ છે . તે કહે છે કે આવા JV ને સફળ
થવા માટે બંન ે ભાગીદારો વ ચે એક આનંદ દ પ ર થ ત હોવી જોઈએ.
“એક ભાગીદારની મદદ વડે કર શકાય તેવા એક કામમાં, તેણ ે એક બેવડ ની તનો ઉપયોગ
કરવો જોઈએ.” (૭.૧.૧૮)
બેવડ ની ત એટલે ‘વીન-વીન’ (આનંદ દ) ની ત.
નવી યાપાર તકો માટે આપણે નાણાની જ ર હોય છે . આમ એક રોકાણકાર ભાગીદાર
બને છે .
કોઈપણ નવી ખાનગી વમા કપની JV ને સમજવા માટે સચોટ ઉદાહરણ બની શકે છે . આ
નવ ુવાન વીમા પેઢ એ એક ભારતીય અને એક પરદેશી કપની વ ચે ું ચો ું સં ુ ત સાહસ
છે . યારે સરકારે FDI માટેનાં વેશ ાર ખો યા, યારે બંન ે વીમાનાં ે માં સાથે આ યા.
JV માંના ભારતીય ભાગીદારને ભારતીય ાહકોનો અ ુભવ હોય છે . યારે પરદેશી
રોકાણકાર વીમાની બાબતમાં તજ હોય છે . યારે આ પરદેશી કપની માટે ભારત એક ન ું
બ ર છે , યારે તે એક ભારતીય સહયોગી સાથે જોડાણ કર ને બ ર વશે ું ાન મેળવે છે .
થા નક પેઢ તેના પરદેશીની પીઠ પરના વષ ના અ ુભવ પર સવાર કર ને બી ં યાપાર
ે ોમાં સાહસ કર ને ફાયદો મેળવે છે . આ છે વીન-વીન (આનંદ દ) પ ર થ ત.
સફળ સં ુ ત સાહસ કેવી ર તે કર ું તે માટેનાં થોડા ૂચનો:
• તમાર ન ુણતા વશે ખાતર રાખો:
તમા તં ઓછામાં ઓછા એક ે માં સા હો ું જોઈએ. તે ે માં એક સા બત થયેલ
ક
ે રેકોડ સાથે ન ુણ હો ું જોઈએ.
• એક યાપાર આયોજન બનાવો:
તમારા વતમાન યાપારનો યાપ વધારવા માટે એક ભા વ (શ ) રોકાણકારનો સંપક કરવા
માટે એક યાપાર આયોજન બનાવો. તમે યારે તેનો સંપક કરો યારે તે ‘વીન-વીન’ પ ર થ ત
બને તેની ખાતર કરો. તમે રોકાણ મેળવો છો, અને તે તમારા અ ુભવનો લાભ મેળવે છે .
• સરખા વચારોવાળા ભાગીદારો શોધો:
મા એક રોકાણકાર મળવાથી તમાર સમ યા હલ થઈ જતી નથી. બંનેને એકબી પર
વ ાસ હોવો જોઈએ અને તેમની ભાગીદાર ને કારણે કઈક ૂ ય ૃ કર શકવા સમથ હોવા
જોઈએ.
ઉ ોગ ચલાવતી વખતે બ ે ભાગીદારોએ એકબી ને ટેકો આપવો જોઈએ.
એક રોકાણકારે ક ,ું “છે વટે તો આપણે યો ય ય ત પર દાવ લગાવીએ છ એ કે નહ
તેને બદલે આપણે આપણા JV માં પૈસા ુમા યા નથીને તે જ ગણાય છે .”
તમે તે યો ય ય ત બનો!

૩૮
જતાડનાર શ
તેઓ વચારે તે પહેલાં વચારો – આ ુ નો નયમ છે . ચેસની રમતમાં પણ તમે તમાર
ચાલ ચાલો તે પહેલાં, વરોધી ારા ચલાયેલી ચાલનો અ યાસ કરાય છે , વ ેષણ કરાય છે
અને તેના વશે સાવધાની ૂવક વચારાય છે . જો તમે ચાલ ચાલવામાં પહેલા હો, તો પહેલાં એક
આયોજન કરો.
અને આ એ આયોજન છે . જેને ખણખો દયાઓની નજરથી બચાવ ું જ ર છે . એમાં કોઈ
શંકા નથી કે યાપાર એ સચેત રહે ું જોઈએ, ૂબ જ સચેત. નવા ક પ લેતી વખતે અથવા
હાથ પરના ક પ પર કામ કરતી વખતે, ચા તરની ુ તતા ળવવી જોઈએ. આમ ુ તતા
એ સૌથી અગ ય ું શ છે .
ચાણ સલાહ આપે છે ,
“તેના વડે કરવાના ન થયેલ કોઈ પણ કામ વશે બી ને ણ થવી ન જોઈએ. જેણે
તેને હાથ ધરવા ું છે મા તેમણે જ (તેના વશે) ણ ું જોઈએ, યારે તે શ થાય, અથવા
તો ખરેખર તો તે ૂ થઈ ય.” (૧.૧૫.૧૭)
તમે ું કરો છો, તમે ું વચારો છો, અને તમાર બધી ચાલ વશે બી ને ણ થવી ન
જોઈએ. એક ય તએ આગળ વધવા માટે, બી થી આગળનો માગ લેવા માટે પોતાની
આસપાસ રહ ય ું કાશ વ ુળ રચ ું જોઈએ.
પોલીસ અથવા સૈ ય, સે લ ૂરો આૅફ ઇ વે ટ ગેશન જેવાં યાવસા યક તથા
શ તશાળ તં ોમાં છે લી ઘડ ુધી કોઈને ખબર નથી હોતી કે હવે પછ નો હુ કમ ું હશે. મા
એક ુઠ ભર લોકો ‘ ણ ું જ ર છે ’ ના આધાર પર ફર યાત પણે લદાયેલા કામ કરે છે .
અને વખત આવે તેઓ એવા લોકો સાથે સહયોગ કરે છે , જેમણે પાછળથી આવેલ હુ કમની
બજવણી કરવાની હોય છે .
તેમને છે લી ઘડ એ બોલાવવામાં આવે છે અને જેમણે કામ માટે જવા ું કહેવામાં આવે છે
તેમને માટે પણ આ એકદમ અણધા હોય છે
ુ . હુ કમ આપવામાં આવે તે ણ ુધી ઉપર ઓ
આયોજનને સં ૂણપણે પોતાના ુધી જ રાખે છે .
યાપાર-ઉ ોગમાં યાદ રાખવા જેવો સોનેર નયમ એ છે કે આયોજન અને અમલ વ ચે
મોટો તફાવત છે . તમારા આયોજનને સચોટ બનાવો, પછ ઢ લ કયા વગર તેનો અમલ કરો.
આયોજન દર યાન એ ું કોઈ બદુ આવ ું નથી, યારે અમલ કરવાનો સમય આવી ગયો હોય.
પર ુ ચાલો આપણે તેનો સામનો કર એ – ુ તતા ળવવી કઠ ન છે . જોકે કેટલાંક ૂચનો
છે , જે મદદ પ થઈ શકે.
• મોકૂ ફ રાખ ું:
યારે પણ તમને કોઈની પાસે આયોજન ૂ ું પડ શકે તેમ છે તે ું લાગે, યારે તે કાયને
મોકુ ફ રાખવા ું યાદ રાખો.
તમાર તને ઓછામાં ઓછો એક દવસ આપો. એક વખત તમે તેમ કરશો, તો તમા
આ મબળ વધશે. આમ કયા કરવાથી ધીમે ધીમે પર ુ ચો સપણે વાતો તમારા પોતાના ુધી
જ રાખવાનો આ મ વ ાસ વધશે. ઉપરાત, રોજ ઓછામાં ઓછુ અડધો કલાક મૌન પાળવા ું
રાખો, આ તમારા વચારને તમારા વાતોડ યા વભાવ પર કા ુ રાખતાં શીખવશે.
• અમલ કરો અને પછ બોલો:
આમલ કરતાં પહેલાં બોલો નહ . તેના કરતાં ઊલટુ હો ું જોઈએ. તમારા આયોજનને ગટ
કરવામાં સૌથી મોટો ભય એ છે કે, તમે તમારા વરોધીને તમાર પહેલાં વચારવાનો એક
વધારાનો મોકો/ફાયદો આપો છો.
• આગળ ું વચારો:
કોઈપણ યાસમાં સફળતા ા ત થાય એટલે આપણને તેના વશે બી પાસે વાત કરવા ું
મન થાય છે . ખરેખર તો આપણને ડફાસ મારવા ું મન થાય છે . આને નવારવા માટેનો ે
ઉપાય છે , તા કા લક નવો ક પ શ કરો. હમેશાં નવા ક પો સાથે તમાર તને ય ત
રાખો.
વામી શવાનંદ, એક ુણવાન સંત અને ( ડવાઈન લાઈફ સોસાયટ ) દ ય વન
સમાજના થાપકે બહુ ઉ મ ર તે ક ું છે કે, “તમાર તને ઉ પાદક રાખવાનો એકમા માગ
તમાર સામે ઓછઆમાં ઓછુ એક મ હના ું કામ હોય તે છે .”
આ સલાહને અ ુસરો.

૩૯
ુ તો
આપણી અંગત ં દગી હોય કે યવસા યક, આપણે હમેશાં હર ફાઈનો અને તેથી
દુ મનોનો પણ, સામનો કર એ છ એ. દુ મન આપણા કરતાં કેટલો વધારે બળવાન હોઈ શકે તે ું
આપણને આ ય પણ થાય છે . ું એનો અથ એવો છે કે આપણે લડાઈ ુમાવવાના/હારવાના
છ એ?
ના! ચાણ એ ારેય હાર વીકાર નથી. જોકે તેઓ વા તવવાદ હતા. આખરે તો,
યારે તેમની આસપાસના બધા ખેલાડ ઓ બધો વખત એકબી સાથે રમત રમતા હતા, યારે
તેઓ એક તજ ૂહરચનાકાર હતા.
તેઓ માનતા કે કોઈને ુ તવામાટે સં ામ ુમાવવાનો વાંધો ન હોવો જોઈએ. ચાણ
તા કા લક નહ તો લાંબા ગાળે દુ મનને કેમ મહાત કરવો તે ણતા હતા.
તેમણે ક ું છે ,
“તેણે એવી ય તનો આ ય ઇ છવો જોઈએ જેની તાકાત દુ મનની તાકાત કરતાં વધારે
હોય.” (૭.૨.૬)
ઉપર ું ુ સાદુ છતાં સવ મ છે . વા ત વક ં દગીની બાબતમાં પણ યવ થાપન ું ર ન
છે . યારે તમારાથી બળવાન હોય તેવા દુ મનનો સામનો કરવાનો આવે, તો ઉ મ પ ર થ ત
એ છે કે તેનાથી પણ બળવાન મ તમારે પડખે હોય.
ચાણ આ ું શા માટે કહે છે ?
• બળ/તાકાત:
ભારતના ૂત ૂવ રા પ ત ‘મીસાઈલ મેન’ ી એ. પી. જે. અ દુલકલામે એક વખત ક ું
હ ,ું “મા તાકાત જ તાકાતનો આદર કરે છે .” વ ુ તાકાત મેળવીને આપણે દુ મન કરતાં વ ુ
શ તશાળ બન ું જોઈએ. જો તેમ ન થાય તો, ચાણ એ ક ું છે તેમ વ ુ બળવાન સહયોગી
સાથે મૈ ી કરવી તે હર ફાઈ તવામાં મદદ પ બનશે.
• અ ુભવ:
વ ુ બળવાન સહયોગીને ુ લડવાનો વ ુ અ ુભવ હશે, તે તમને માગદશન તથા આ ય
આપી શકે અને હોનારતના સમય દર યાન પણ મદદ કર શકે. યારે સહયોગી તમને સલાહ
આપે છે , યારે તે ુસંગત જ હોવાની, કારણ કે તે અ ુભવમાંથી ઊતર આવેલ છે .
• લાંબાગાળાનો તાવ:
એક ૂબ જ મહ વની યાદ રાખવા જેવી બાબત એ છે કે, સંઘષ દર યાન, તમારા
અહકારને કા ુમાં રાખો. ારેય એક ણ માટે પણ એમ ન વચારો કે તમે મા તાકાતને કારણે
તમારા દુ મન સામે તી શકશો. લાંબા ગાળા ું વચારો અને તમારા દુ મન કરતાં ચડ યાતી
ય ત પાસે તમારો અહકાર છોડ ને ‘શરણે વ’ જેની તમે જ ર મદદ મેળવી શકો. છે વટે તો
જો તમે લાંબા ગાળે ધાંધલમાંથી બચી શકશો, મા તો જ તમારા દુ મનને હરાવી શકશો.
લડાઈ ભલે હારો, પર ુ ુ તો ત ું જ જોઈએ. તમારા અંગત ત વ ાનને કારણે
હારવા કરતાં, તમારાથી ચ ડયાતા સહયોગીએ આપેલા ડહાપણની મદદથી તો.
સરકાર પી ચરમાંનો અ મતાભ બ ચનનો સંવાદ યાદ છે ? ‘તાકત જુ ડને સે આતી હૈ, ુટને
સે નહ .’ આનો અથ બરાબર તમારે જે હમેશાં યાદ રાખવા ું છે તેવો છે – તાકાત મ ો
બનાવવામાં રહેલી છે , તેમને ુમાવવામાં નહ .

૪૦
‘ વન વન’ પ ર થ ત
મેનેજમે ટ ુ ટ ફન ોવે પહેલા હતા જેમણે પહેલી વખત વીન વીન સી એ ુ શન
(પર પર આનંદ દ પ ર થ ત) એવા શ દો આ યા. હવે તે કૉપ રેટ જગતમાં સામા ય ર તે
વપરાતી પ રભાષા બની ગયા છે .
પર ુ તેનો અથ ું છે ? ું ખરેખર એક રમતમાં બે વજેતા હોઈ શકે? હા! તે ‘ વો અને
વવા દો’ના સ ાત પર આધા રત યવ થાપન વચારસરણીનો પાંત રત પલટે છે .
ખરેખર તો, આ ુ નવારવાની ની ત આપણા પોતાના જ ચાણ વડે લખાયેલી છે .
“ ુ માં ુકસાન, ખચ, ઘરથી દૂર ચા યા જવા ું તથા અડચણો છે .” (૭.૨.૨)
યારે હ રફાઈ ગોઠવાઈ ય અને તેને સાવધાની ૂવક સંભાળવામાં ન આવે, તો બ ે
પ નો ૂબ ભયાનક ુ લડતાં અંત આવે. જેને કારણે સમય, શ ત અને તો ોનો પણ ભારે
યય થાય. યારે આપણે જોઈએ કે એક પ બી ને પાછા પાડવાનો ય ન કરે છે , યારે
 ૂબ જ મોટા ખચાઓનો સામનો થાય છે .
હવે એ છે કે યારે મહાસં ામ અ નવાય હોય, યારે કોઈ વીન-વીન વશે વચારવા ું
શ પણ કેવી ર તે કર શકે? નીચેના ુ ાઓ વશે યાન ૂવક વચારો.
• આપણો બધા વહચી લઈ શક એ:
કૉપ રેટ જગત ું સૌથી મોટુ ઇનામ છે , માકટ. પર ુ યાદ રાખો. તમે ગમે તેટલો ભગીરથ
ય ન કરો, કોઈપણ એક એકલ કપની ૧૦૦ ટકા માકટ હ સો તી શકે નહ . આ વ ુ
ૂતકાળમાં ારેય બની નથી અને ભ વ યમાં બનવાની નથી. એટલે કે તે ‘ન ૂતો, ન
ભ વ ય ત’ છે . માટે, તમે કેટલી માકટ હ તગત કર શકો છો તેમ વચારવાને બદલે, એક
ય ત વતમાન માકટનો યાપ કેટલો વ તાર શકે તે વચાર ું વ ું અગ ય ું છે . જો વાનગી
પોતે જ વ તરે, તો આપણે બધા વધારે ભાગ મેળવી શક એ!
• આપણે બધા શીખવી શક એ:
આ કદાચ વ ચ લાગશે, પર ુ એ ખરેખર અગ ય ું છે કે યાપાર નેતાઓએ શીખવવા
તરફ વળ ું જોઈએ. એક યાપાર નેતાએ ઘણી ૂ મકા ભજવવાની હોય છે , શીખવ ું એ
તેમાંથી સૌથી મહ વની છે , માટે, યારે યારે વષ ના અ ુભવની કમાણી થઈ ગઈ છે , યારે
સૌથી ઉપરના ખેલાડ ઓએ બી ને શીખવવા ું શ કર ું જ જોઈએ.
તેમણે તેમની પોતાની કપની તથા ઉ ોગ વશે શ તશાળ માકટમાં ૃતતા ઊભી કરવી
જોઈએ. તેઓએ બીઝનેસ કૂ લોમાં મહેમાન તર કે જઈને યા યાનો આપવાની દરખા ત કરવી
જોઈએ. તેમની પોતાની કપનીના જુ વાનીયાઓના માગદશક બન ું જોઈએ તથા ઉ ોગ
મંડળોની બેઠકોમાં થાન લે ું જોઈએ.
• વ ુ વજેતા ઊભા કરો:
વીન-વીન વશે વચારવાનો ઉ મ માગ છે , તમારા જેવા વ ુ વજેતાઓ બનાવો. કેટલાક
લોકો કહે છે તેમ, “એક નેતા એ છે જે વધારે નેતાઓ બનાવી શકે.” ‘હવે પછ ની પેઢ ’માં
રોકાણ કરો.
તમે જેમાંથી શ તશાળ નેતાઓ શોધી શકશો તેવા વ વધ ોતો તરફ જોતા રહો.
ભારતીય સં થાઓ તી ગ તએ બદલાઈ રહ છે . પાનીઝ બે ક મીઝોહુ ના વાઇઝ
ેસીડે ટ (માનવ ોત) દ યા દલાલ દશાવે છે તેમ, “એક દેશ તર કે આપણે આવતા દશ
વષમાં જે એક ૂળ ૂત સમ યાનો સામનો કર ું, તે છે સારા નેતાઓનો અભાવ.”
આ યના ઉકેલ માટે, ઘણી મોટ ભારતીય સં થાઓ હવે વૈ ક ેણીની નેતાગીર તથા
યવ થાપન તાલીમ સં થાઓ થાપી રહ છે .
આ વ ુ લાંબા વખત ુધી મા ઉ ોગને પોતાને જ નહ , પર ુ માકટ અને સમ દેશને
પણ મદદ પ થશે, છે વટે તો જો એક દેશ તર કે ભારત વજય મેળવશે, તો આપણે બધા પણ
વજેતા બન ું – ઉ મ વન- વન પ ર થ ત!

૪૧
સફળતાની ચાવી
એક કૉપ રેટ ૂહરચના વચારતી વખતે, કેટલાક ચો સ સાહચય અને સંબંધો હોય છે ,
જેમને બી થી ુ ત રાખવા પડે અને કેટલાક એવા હોય છે જેની જનતા સાથે હેરમાં ચચા
કરવી જ ર હોય. આ બ ે વ ચે તફાવત કરતાં શીખો.
ઉદાહરણ તર કે એક કપનીના ા ડ એ બેસેડર ું ઇ છ ત ા ડ ગ અને વેચાણ લ ય ા ત
કરવા માટે તેમને ૂ લેઆમ દ શત/ઉપયોગ કરવો પડે. પર ુ કૉપ રેટ માળખાની અંદર જેમનો
ઉપયોગ થાય છે – જેમકે ુ ય ટેક્ ની શયન અથવા સલાહકારો – જેવા લોકોનાં નામ ારેય
કા શત થવાં જોઈએ નહ .
માટે, કોઈ પણ ક પમાં સફળ થવા માટે, સફળતાની ચાવી છે , મૌન.
ચાણ ૂચવે છે ,
“ખાનગી મંડળોના ક સાઓમાં, જેમને ુ ત ગણવામાં આ યા છે , તે સફળ થશે.”
(૩.૧.૧૧)
દરેક યાપાર નેતાઓ પાસે મ ો, ૂહરચનાકારો, સાથીઓ તથા માકટની મા હતીના
તજ ો હોય છે , જેમની પાસેથી તે સલાહ લે છે અને જેઓને તે મા હતી આપે પણ છે . તેઓ
તેના વચારના તો છે . જો અને યાં ુધી જ ર ન હોય, તેણ ે ારેય તેમને હેર કરવા ન
જોઈએ. મા આ વ ુ ું મહ વ સમ યા પછ જ તે ઇ છત પ રણામ ુધી પહ ચવામાં
સફળ થશે.
એક ક પમાં ુ તતા ળવવા માટેનાં કેટલાંક પગલાંઓ:
• વચાર ને વ તરવા દો:
ઘણા લોકો તેમને યારે એક ‘બીલીયન ડોલર’ (અ ત ૂ યવાન) વચાર આવે યારે
ઉ ે જત થઈ ય છે . તેઓ બી બધાને એ વશે કહેવા લાગે છે . તેમને લાગે છે કે તેમણે
સોનાની ખાણ ખોદ કાઢ છે . અને બી તેમનો આ વચાર ખર દ લેશે. જોકે કોઈ બી ,
તમારા હ રફો સ હત આ વચાર તમાર પાસેથી ૂંચવી ય અને તેમાંથી નફો પણ રળે તેટલો
જ સમય જ આ વાત ટકશે. માટે તમે બી લોકોને તે વશે કહો તે પહેલાં, આ વચારને તમારા
દલ અને દમાગમાં ુ ત થવા દો. તમાર તને ૂરતો સમય આપો.
• ુપ ુપ યોગ કરો:
 તમારો વચાર આકાર પકડતો ય યારે થોડાક લોકો, એકદમ થોડાક, જે તમને તમારા
વચારને વા ત વક ર તે પાંગરતા કરવામાં મદદ કરે તેવાની સાથે વાત કરો. એક ક પમાં
સફળતા મેળવવા માટે જેના પર કામ કર ું પડે તેવાં બધાં જ પાસાંઓ ઉપર વચાર કરો, જેવાં
કે – સં મ લત સંશોધન, જ ર નાણાં, જ ર લોકો, ટેકનીકલ તજ ો, ક પ ૂરો કરવા માટેનો
સમય વગેરે. પછ , તમે અં તમ ક પ શ કરો તે પહેલાં એક પાઇલટ ોજે ટ કરો. આમ,
તમારે જેનો સામનો કરવો પડે તેવી શ તા છે , તેવી ુ કેલીઓ વશે તમે ણી શકશો. યાદ
રાખો, એક શ પકાર હમશાં ૬૦ ટ ું ૂત ં ુ બનાવતા પહેલાં એક ૬ ચનો ન ૂનો બનાવે
છે !
• અસરકારક ર તે કામ કરો:
હુ મલો કરવાનો સમય આવે, યાં ુધી તમારે તમાર ચાલ ૂપચાપ ચાલવી જોઈએ. તમે
તમારા આયોજનો તમારા હર ફોથી છૂપાવીને રાખો તે સૌથી મહ વ ું છે . જોકે, તમે
આયોજનને તર ું ૂકો, યારે તે સં ૂણ અને સચોટ હોય તેની ખાતર કરો. કહેવતમાં છે તેમ,
“તમારા વરોધીને બીજો મોકો ારેય ન આપો, તમે કદાચ વળતા હારમાંથી બચી ન શકો!”

૪૨
રમતનો સ ાત
ચાણ નો ંથ અથશા ઉ ોગના સંચાલનમાં એક બહુ જ મહ વનાં પાસાં – રમતના
સ ાત (ગેમ થયર ) વશે કહે છે બધી યવ થાપન ય તઓ અને અથશા ીઓ તેનાથી
પ ર ચત છે અને પ ર થ ત ું વ ેષણ કરવા માટે તથા ખાસ કર ને હર ફાઈ માટે તેનો
અવારનવાર ઉપયોગ કરે છે .
ચાણ રમતના સ ાત ‘ગેમ થયર ’નો નવો ચીલો પાડનાર હતા. અથશા માં તેને
મંડળનો સ ાત (રા ઓ ું વ ૃળ) કહેવાય છે . તે દુ મન અથવા શ ુ સાથે યવહાર કરવાના
અનેક વધ મચય તથા સંયોજનો ધરાવે છે .
એક લડાઈમાં યારે શ ુ સાથે આમને સામને આવી જવાય યારે ચાણ કહે છે ,
“જો તેની (શ ુની) ન ક હોય, તો તેણે તેના નબળા ભાગ પર માર ું જોઈએ.” (૭.૨.૧૨)
પર ુ આજના કૉપ રેટ જગતમાં કોઈ કેવી ર તે ૂહરચના ઘડે અને દુ મન (હર ફ) સામે
તેની ચાલ બનાવે? આ માટેનાં કેટલાંક ૂચનો.
• હર ફાઈનો અ યાસ કરો:
મોટો હુ મલો કરતાં પહેલાં ય તએ હમેશાં જેને ઘેરવાની જ ર છે તે ય ત અથવા
અ ત વ વશે ણવા જે ું બ ું જ ણી લે ું જોઈએ. યાદ રાખો, ુ એ ૯૯ ટકા તૈયાર
અને ૧ ટકો કામ છે . માટે, તમાર ચાલ ચાલો તે પહેલાં બરાબર તૈયાર કરો. હર ફ વશે, તેનાં
આયોજનો વશે તથા તેના હે ુઓ વશે તર હત મા હતી એકઠ થવી જોઈએ.
• બરાબર તૈયાર કરો:
મોટા માણસો પાસે સીધી મંજૂર માગવા માટે માકટ (એ બાબત માટે તમારા પોતાના
કાયાલય)માં ારેય દોડ ન વ. પહેલાં તમારા પોતાના દેશ તથા કાય માં બરાબર તૈયાર
કર ને અ ુભવ મેળવો. હર ફ જેટલો વધારે મોટો, તમારે તેટલી વધારે તૈયાર કરવી પડે. ખરેખર
તો, એક અ ુભવી ય ત પાસેથી સલાહ માગવાથી વળતર મળશે. તેની સલાહ તમાર
આસપાસની વ ુઓ ફેરવી નાખી શકે.
• રમતના નયમો ણો:
આ સૌથી આવ યક ભાગ છે . રમતના નયમો એ એક ચોકઠુ છે , જેની અંદર રહ ને તમે
તમારા ધંધા ું અથવા રોજ-બ-રોજનાં કાય ું સંચાલન કરો છો. જો તમે તેને સાર ર તે સમજો
તો તે ું ઉ ચ વળતર મળશે. તેના વશે મા યારે જ વચારો – યારે તમે નયમો સાથે એટલા
પ ર ચત થઈ ગયા હો કે તમે તેન ે બદલી શકો.
ભારતીય હોક ટ મ સાથે કેવો યવહાર કરવામાં આ યો મા તે જ જોવો. તેઓ વષ થી
ઓ લ પકમાં અજેય થઈ ગયા હતા. પછ હ રફોએ નયમોનો અ યાસ કય . તેઓ સમ યા
કે ઘાસ પર ભારતીયોને હરાવી શકાય તેમ નથી. તેમણે રમતના નયમો શ દસઃ બદલી ના યા,
અને હવે તે ટફ પર રમાય છે . યાર પછ થી આજના દવસોના એ ોટફ પર પણ તે ભારતીયો
માટે એક સંઘષ તર કે ચા ુ ર ું છે . (ભારતીયો અજેય ર ા નથી.)
બ ું કહેવાય છે તથા થાય છે , પર ુ યારે તમારા ત પધ ની ચાલને ઘેરવાનો સમય
આવે, યારે પાછા ન પડતા અને કામ કરવા દર યાન ૂહરચના ન ઘડતા. ે દેખાવકારોએ
હમેશાં તેમના ત પધ ઓને એક જ ચાલમાં હાર આપી છે , પછા ા છે . આ વા ત વકતા
તમારે માટે પણ કામ કરશે.

૪૩
મ ો તથા શ ુઓ ઉપર ત મેળવવી
આપણામાંના મોટાભાગનાઓએ દરેક નવા વષ કશોક નધાર કરવો જોઈએ. પર ુ ું
આપણે બી સાથે આપણો યવહાર કેવી ર તે વ ુ સારો કરવો તથા જદગીની રમતમાં કેવી
ર તે વજેતા બન ું તે ું ચતન મનન કર એ છ એ?
વતમાન કૉપ રેટ જગતમાં, યાં ય તએ મા તવા ું અને મ ો બનાવવાના જ નથી.
પર ુ દુ મનો ઉપર પણ વજય મેળવવાનો છે , યાં આ એક અ તશય મહ વની કળા છે .
 ચાણ કહે છે ,
“તેણ ે જેઓ મૈ ી ણ
ૂ છે તેમના ઉપર ુલેહ અને ભેટસોગાદો વડે, અને વેર ઓને કકાસ
તથા બળજબર વડે ત મેળવવી જોઈએ.” (૧૧.૧.૩)
આપણામાંના દરેક જણે વનમાં બે કારની ય તઓ સાથે યવહાર કરવાનો હોય છે .
મ ો તથા દુ મનો.
• મ ો અને યવહાર:
આપણે વીકાર ું જોઈએ કે મ ો આપણા વનમાં કાશ રેલાવે છે . ું આપણે એવા
મ ો વગર વી શક એ, જે આપણા વનની ચ-નીચ વખતે આપણી બાજુ માં ઊભા રહે
છે ? પર ુ યારે મ ો મેળવવાની વાત આવે, યારે પહેલો નયમ એ છે કે તમારે પોતે સારા
મ બન ું જોઈએ.
ચાણ ુજબ, મ ો સાથે યવહાર કરવાનો માગ ુલેહ તથા ભેટસોગાદ ારા છે . માટે
તેમને તમાર જ ર હોય યારે તેમની સાથે જ રહો. તમારો સમય એ કોઈ પણ મૈ ીમાં તમા
ઉ મ રોકાણ છે . યારે તેઓ ુંઝાયેલા તથા હતાશ હોય યારે તેમને સાંભળો અને માગદશન
આપો.
મ ોને તવાનો બીજો માગ છે ભેટસોગાદ. આ જગતમાં એવી કોઈ ય ત નથી, જે
ભેટ મેળવતાં હલી ન ય. ભેટ વીકારવી એ માનવ માન સકતા છે . તમે જે ભેટ આપો છો તે
હમેશાં વચાર ૂવક આપો. ક ુંક એ ું પસંદ કરો જે મા ઉપયોગી જ ન હોય પણ ગમી ય
તે ું પણ હોય અને તેને એક મત તથા તમારા દયના વ ુ આનંદ સાથે આપો.
• શ ુઓ સાથે યવહાર:
શ ુઓ ન હોવા એ આદશ થ ત છે . પર ુ ચાલો, હક કતનો સામનો કર એ – તેઓ
આપણે ન ઇ છ એ તો પણ આપણી આસપાસ જ છે . પછ ભલે તે ત પધ ના પમાં હોય,
કે ૂરે ૂરા દુ મનોના પમાં, તેઓ વખવાદ કરવા માટે શા ત ર તે આપણી આસપાસ છે .
પર ુ આપણામાંના મોટા ભાગનાનો સૌથી મોટો એ છે કે આપણે એકલા જ દુ મન
સાથે લડવાનો ય ન કર એ છ એ. આ વ ુ લગભગ એ ખાતર આપે છે કે તમે લડાઈ
ુમાવવાના છો. તેન ે બદલે, તમે લડાઈ શ કરો તે પહેલાં તમારે તમા પોતા ું જૂ થ હો ું
જોઈએ.
ઉપ નષદોમાં એક શ યએ ુ ને ૂ ું, “દુ ો શા માટે તે છે ?” ુ એ જવાબ આ યો,
“કારણ કે સારા લોકો સંગ ઠત નથી!” ( ુનાઇટેડ વી ટે ડ ડવાઇડેડ વી ફૉલ) એક વખત
તમા એક મજ ૂત જૂ થ હોય તો પધામાં ત ું સરળ છે . તમે દુ મનોમાં તરાડ પણ પાડ
શકો અને પછ ૂરા બળથી તેમના પર હુ મલો કરો.
વાત કાઈ પણ હોય, બ ે કાર સાથે યવહાર કરતી વખતે વ થતા રાખો. પહેલાં તમાર
 ત પર ત મેળવો, પછ બી પર વજયી બનો. આપણાં ુરાણો કહે છે તેમ “જે તેના
મ ો તથા દુ મનો સાથે સરખો વભાવ ધરાવે છે , તે ડા ો માણસ છે .”

૪૪
તમારા શ ુને માન આપો
એક વખત ઓ કર વાઇ ડે ક ું હ ું, “હુ મારા મ ોને તેમના દેખાવને કારણે, પ ર ચતોને
તેમના સારા ચા ર ય માટે તથા દુ મનોને તેમની સાર ુ માટે પસંદ ક છુ . એક માણસ તેના
દુ મનોની પસંદગીમાં વ ુ પડતો સાવધ ન રહ શકે!”
એ હક કત છે કે મોટેભાગે આપણે ઇરાદા ૂવક દુ મનો ઊભા કરતા નથી. પર ુ વા ત વકતા
એ છે કે લડાઈમાં અથવા તો ઉ ોગમાં આપણે ન ઇ છતા હોઈએ તો પણ તેઓ ું અ ત વ
હોય જ છે .
પર ુ યારે દુ મનોની પસંદગી કરવાની વાત આવે, યારે આપણી પાસે કોઈ પસંદગી હોતી
નથી, તો ચો સ આપણે તેમની સાથે કેવી ર તે યવહાર કરવો તે તો પસંદ કર જ શક એ. આ
એક રમત રમવા જે ું છે – ત પધ સાથેની રમતમાં તવા માટે તમાર પાસે યો ય
ૂહરચના હોવી જ ર છે .
ચાણ પણ તેમના શ ુઓને આદર આપતા. તેમની સલાહ હતી કે,
“તેણે શ ુના રહેઠાણમાં તેની અ ુમ ત સાથે વેશ કરવો જોઈએ.” (૧.૧૬.૧૦)
બી શ દોમાં કહ એ તો, હમેશાં તમારા દુ મનો તરફ આદરભાવ દશાવો. ભલે આપણે
કદાચ લડ એ, પર ુ તે લડાઈ ‘સાર ’ અને ‘યો ય’ મનોબળ સાથે લડવી જોઈએ.
પર ુ આપણે આમ કેવી ર તે કર એ? તમારા ત પ ધઓ અને દુ મનો સાથે કેવો યવહાર
કરવો, તે માટેના થોડા ૂચનો:
• ારેય તેમને ન ત ન ગણો:
ત પધ વધારે નહ , તો તમારા જેટલા તો ુ શાળ છે જ. માટે તેઓ વશે ધારણા ન
બાંધો. તેમની ચાલ વશે સચેત અને સાવધાન રહો. કોણ ણે ારે તેઓ હુ મલો કરે. અને
તમારે ારેય તેના પર હુ મલો કરવો ન જોઈએ. ખાસ કર ને યારે તો ચો સ નહ જ, યારે
તમે માનતા હો કે તે ચો સપણે હારશે જ.
• તેમનો સં ૂણ અ યાસ કરો:
ઓ લ ે ીયન કેટ ટ મની સફળતા માટેનાં કારણોમાં ું એક એ છે કે તેઓ વરોધી જૂ થના
ખેલાડ ઓની રમતનો ન કથી/ઝ ણવટ ૂવક અ યાસ કરવામાં ઘણો સમય ગાળે છે . તેઓ
વડ યો જોવે છે , અને તેમાં રમતા ખેલાડ ઓની નબળાઈઓ તથા તાકાત શોધી કાઢે છે . આવાં
સચોટ વ ેષણ વડે વરોધીઓને પછાડવાની રમતની ૂહરચના ઘડવી ઘણી સહેલી બની
ય છે .
• આદત પાડો, આદત પાડો અને વ ુ આદત પાડો:
મા એ કારણે કે મારા હાથમાં એક સા શ છે , તેનો અથ એ નથી કે હુ ુ તી
જઈશ. હુ તેનો ખરેખર ુ માં ઉપયોગ ક તે પહેલાં હુ તેન ે મેદાનની બહાર પણ કાય મ ર તે
ઉપયોગ કરવા સ મ હોવો જો . ે યો ાઓ શાં તના સમયમાં પણ દરરોજ કલાકો ુધી
તેની ટેવ પાડતા હોય છે . તેવી જ ર તે તમારે તમાર રજૂ આતને અથવા ઉ પાદનના
ય ીકરણને ચમકાવવા જોઈએ.
• ઠડા રહો/શાંત રહો:
ુ માટે તૈયાર રહેવાનો અથ એવો નથી કે તમારે જઈને લડાઈ કરવી. ુ એ વનાશકાર
અને ખચાળ છે , માટે તે હમેશાં છે લો વક પ હો ું જોઈએ. આથી, તમારો ત પધ તમને
ઉ કેરવાનો ય ન કરે તો પણ, તમે શાંત રહો. તમારા દુ મનને ધ ારો નહ , કારણ કે તે તમાર
તા વક ર તે વચારવાની શ ત હણી નાખે છે . રાજક ય ે માં પણ, ુ પહેલાં શાં ત વાતા
કરવામાં આવે છે . માટે તમાર ં દગીમાં પણ શાં ત માટે જ યા આપો.
આ બ ું કોઈપણ દેશનાં સંર ણ બળની જેમ બધો વખત હુ મલા માટે તૈયાર રહેવા જે ું
છે . પર ુ, જો ુ થાય જ, તો છે લા છે ડા ુધી લડ લેવામાં અચકાશો નહ !

૪૫
ૂહરચના વ ુ ત ુ ત
ૂ રચના: આજના યાપાર યમાં જેની સૌથી વ ુ ગેરસમજ થઈ છે તે શ દ આ છે .
હ
ઘણા યવ થાપકો ૂહરચના અને દાવપેચ વ ચેનો તફાવત સમ શકતા નથી. પર ુ કેટલાક
ૂળ ૂત તફાવતો છે . ૂહરચના લાંબા ગાળાની હોય છે , યારે દાવપેચ ટૂ કાગાળાના હોય છે .
ૂહરચના એ દ ઘ છે , ુ ત એ સંજોગો ુજબ છે . ૂહરચના આધા રત છે ,
ુ તઓ જ રયાત આધાર ત છે .
ભાષાશા ની ર તે કહ એ તો, ૂહરચના ુ દર યાન શ ુઓ ઉપર હુ મલો અને વળતો
હાર કરવા માટેના આયોજનનો સંદભ આપે છે . જોકે તે હવે યવ થાપન તથા નેતાગીર ના
ે માં મહ વનો વષય બની ગયો છે . હવે એક તં ના મોટા ભાગના ઉપર ઓ ‘ ટે ે ક
મેનેજમે ટ’ – ૂહરચના મક યવ થાપન પર કામ કરે છે . હ પણ ૂહરચના એટલે ુ
કરવા વશે જ બ ું નહ . તેમાં પણ એક માનવીય કોણ છે . મા આ ુ ા પર કાશ પાડવા માટે
હુ કમચાર ઓની સમ યાઓ અને તેમના દય તવા વશે વાત કર શ.
 ચાણ કહે છે ,
“ વ ચેનો સંઘષ વ ચેના નેતાઓનાં મન – જતવાથી ટાળ શકાય અથવા તો
સંઘષ ું કારણ દૂર કરવાથી ટાળ શકાય.” (૮.૪.૧૮)
ચાલો આપણે યાં કમચાર ઓમાં અસંતોષને કારણે કપનીએ તાળાબંધીમાંથી પસાર થ ું
પ ું હ ું તેવી જોઈએ. આ ૧૯૭૦-૮૦ની એક પ ર થ ત/ઘટના યાદ છે , યારે સંગઠનો
સ ય ર તે કમચાર ઓ ું ત ન ધ વ કરતાં હતાં.
આપણે જોઈએ છ એ કે આ પ ર થ તને સંભાળવા માટે ચાણ ની ણ પગલાંની
વા ત વક અ ૂ ય છે .
• નેતાઓને તવા:
બધાં જૂ થને એક નેતા હોય છે . આ નેતાઓ સામા ય ર તે તેની ની ચતા નણય
કરનારાઓ સામે ઉ ગર કરતા હોય છે . જો તમે નેતામાં વ ાસ બેસાડ દો તો નાં આખા
જૂ થને તી લેવા ું સરળ છે . જોકે, નેતાને પોતાની વધારે પડ છે કે લોકોની તે યાનમાં લે ું
વધારે મહ વ ું છે . તમે વાટાઘાટો શ કરો, તે પહેલાં જૂ થના નેતાને પારખવા તેમાં જ તમાર
ચાલાક છૂપાયેલી છે .
• કારણ દૂ ર કર :ું
યારે સંગઠનો મજ ૂત હતાં યારે પણ, એવી કપનીએ પણ હતી જે મને સંગઠનોનો
સામનો કરવો પ ો ન હતો. કેવી ર તે? આ કપનીઓ સમ યાઓ ઊભી પણ થાય, તે પહેલાં
જ તેનો સફળતા ૂવક ઉકેલ લાવી દેતી. મને એક આવા તં ના કમચાર સાથેની વાત યાદ આવે
છે . તેણે ક ું, “અમારા ચેરમેન અમે વાત કર તે પહેલાં જ અમાર ચતા વશે ણી જતા.
જો કોઈ યો ય માગણી હોય, તો બહારની ય તના હ ત ેપ વગર જ તે ૂર કરાતી.”
• તેમને હે ુ આપો:
યવ થાપન સલાહકારોને જેના પર યાન કે ત કરવા ું ૂબ જ ગમે છે , તે ુ ો છે
“સમ યા ું વ ેષણ.” આને અટકાવ ું જ જોઈએ. જો તમે સમ યા શોધશો, તો દોષ દેવાની
રમત સાથે તમારો અંત આવશે. તેને બદલે તમારા તં અને તેનાં લોકો માટે એક હે ુ ન કરો.
આપણામાંના મોટાભાગના સમ યા શોધક છે . આ માન સકતા બદલો અને એક નશાનલ ી
વલણ અપનાવો.
ગાંધી એ ક ું હ ું તેમ, “એક હે ુ શોધો, ર તાઓ મળ આવશે.”
હમેશાં યાદ રાખો – ુ ૂહરચના એ તમારા હે ુ ુધી પહ ચવા માટે તમે બનાવેલ
માગનો નકશો છે . તમે તે માગ પરના અવરોધો કેવી ર તે સંભાળો છો તે છે ઃ ુ તઓ
 ૪૬
તમે હુ મલો કરો તે પહેલાં
સૈ યમાં એક જૂ ની ઉ ત છે , “શાં ત દર યાનની તમાર તૈયાર પર તમાર ુ ની સફળતા
આધા રત છે .” આપણે બધા આપણી તને ગમે યારે ઉગી આવે તેવા – પર ા, સા ા કાર,
રજૂ આતો, મ ટગો અને આવી બી ઘટનાઓ – પડકારો માટે તૈયાર કર એ છ એ.
પર ુ યારે ુકાબલો/સંઘષની વાત આવે યારે, આપણે આપણા દુ મન પર તા કા લક
હુ મલો ન કર શક એ. આપણે સાવધાની ૂવક આપણા વરોધીને પારખવા જોઈએ અને પછ
જ હુ મલા વશે નણય લેવો જોઈએ. ારેક હુ મલો ન કરવો, એ જ ઉ મ હુ મલો હોય છે !
ચાણ કહે છે ,
“જો શાં ત અને ુ માં સમાન ઉ ત હોય, તો તેણે શાં તમાં રહે ું જોઈએ.” (૭.૨.૧)
હા, ુ એ એક યો ાએ લેવો જોઈએ તેવો છે લો માગ છે . આખરે તો, તે વનાશ તથા
વન તથા માલ મ કતના યયમાં પ રણમે છે . એક કૉપ રેટ ે યમાં પણ, જો તમે લડ ું
જોઈએ કે નહ તે વશે વમાસણ અ ુભવતા હો, તો આખા ય ું ૂ યાંકન કરો અને પછ
તમાર ચાલ ન કરો.
લ કરમાં હોય છે તેનાથી અલગ, કૉપ રેટ ુ કદાચ ખરેખર લોહ વહેવામાં પ રણમે નહ
પર ુ તે શા દક ુ થી ત પધ ના માકટ પર હુ મલામાં પ રણમી શકે, અને કદાચ તેનો અંત
યાયાલમાં આવે અને તે એક કાયદાક ય નાટક બની રહે.
ચાણ આપણને આવો નણય લેતા પહેલાં થોભવા ું કહે છે , શાં ત એ થમ વક પ છે ,
પર ુ આપણે હુ મલો કરવા વશે કેવી ર તે વચાર ું જોઈએ? આ ર તે વચારો:
• ુમાવવા ું ું છે ?
ય તએ પોતાની તને ૂછ ું જ ર છે – જો હુ ુ માં ઝં પલા ું તો હુ ું ખોટ સહન
કર શ? નાણાક ય ખોટ ઉપરાત બી કારની ખોટ પણ છે , જેવી કે સમય, શ તની ખોટ અને
જૂ થની નૈ તકતાની ખોટ. ુ એ હમેશાં મ ઘી બાબત છે . એક સૈ યના અમલદારે બહુ સરસ
ર તે ૂ ું છે .
“આપણે દસ વષમાં જે ું નમાણ કર એ છ એ તે ુ ના એક જ દવસમાં ુમાવીએ
છ એ!”
• ું ા ત થાય છે ?
લડાઈને અંતે આપણે જ કદાચ ક ુંક ા ત કર એ, તો તે વશે પણ આપણે જો ું જ ર છે
– આપણે શેન ે માટે લડ એ છ એ? આપણે ું તવા ું છે ? ું બધાના લાભ માટે ખરેખર
 ત ું જ ર છે ? એ ચો સ વ ુની ા ત વગર મારો વકાસ ચા ુ રહ શકશે? આ
ડાણભયા ો ૂછવા જ ર છે .
• સમય:
છે વટે, શાં ત ળવવાનો અથવા આપણી બધી શ ત સાથે હુ મલો કરવાનો નણય યો ય
સમય પર જ અવલંબ ે છે . આ એક નણાયક ઘડ છે . જો સમય યો ય ન હોય, તો લોકો ું ૂબ
ુસ જ અને તાલીમબ જૂ થ પણ કદાચ રમત તી શકે નહ અને બી તરફ, સમ પત
લોકો ું એક ના ું જૂ થ પણ જો સાચા સમયે સાચી ચાલ ચાલે, તો સફળ થઈ શકે છે .
આવી ધામાં, યાત શાં ત ાથનામાં ફેરફાર કર ને આ ર તે વાંચી શકાય, “હે ભગવાન,
મને ારે શાંત રહે ું તેની મતા આપ, યારે ૂબ જ જ ર હોય યારે હુ મલો કરવાની હમત
આપ અને આ બંને વ ચેનો તફાવત ણવા ું ડહાપણ આપ!”

૪૭
ુ ૂ મનાં પાસાંઓ
અથશા ના ુ તક રનાં કરણ ૧૮માં એક સૈ ય વડે વાપરવામાં આવતાં શ ો ું
વગતવાર વગ કરણ આ ું છે . શ ાગાર સંભાળનારને આ શ ોની સંભાળ રાખવાની ૂચના
આપેલી હોય છે , જેથી, સપાઈઓ લડાઈ માટે ુસ જ રહે. શ ો વશેની ણકાર અને
તેને વાપરવાની આવડત એ ુ તવાની ચાવી છે .
એક તં ના નેતાઓ પાસે તેઓ રણમેદાનમાં પગ ું ભરે તે પહેલાં કયાં શ ો હોવા
જોઈએ? ચાલો, આપણે કેટલાંક મહ વનાં પાસાંઓ જોઈએ.
• ાન/ ણકાર અને મા હતી:
આજ ું અથતં ધીમે ધીમે ાન ું અથતં બની ર ું છે . તમે જેટ ું વધારે ણતા હો,
અને જેટલી વધારે મા હતી ધરાવતા હો, તેટલા તમે લડાઈ માટે વધારે ુસ જ છો. જો તમે
વ વધ ઉ ોગોનો અ યાસ કરો, તો તમે જોશો કે જે કપનીઓ ટોચ પર છે , તેમણે મા હતીના
ઉપયોગ, સંશોધન અને વકાસ પર યાન કે ત ક ુ છે અને ાનની જણસમાં રોકાણ ક છે ુ .
આ તમને તમાર લડાઈ ું સાર ર તે આયોજન કરવામાં મદદ પ થાય છે .
• ટેક્ નૉલો :
આજનાં સંકોચાતાં જતાં જગતમાં ટેક્ નૉલો નો કાય મ ઉપયોગ એ મા હતીની આપ-લે
તથા સોદાને ઝડપી બનાવવાનો ઉપાય છે . તમારા તં ને ટેક્ નૉલો થી સ જ કરો. છે લામાં
છે લી ટેક્ નૉલો માં રોકાણ કરવા તથા સમજવામાં સમયનો ઉપયોગ કરો. તેનો ઉપયોગ કરો
અને તમે જોશો કે તમે તમારા ત પ ધઓ કરતાં ધારદાર છે . તે મોટા માણમાં ખચમાં ઘટાડો
કરે છે . એવા ઘણા નાના દેશો છે કે જેમની વસતી ઘણી ઓછ હોય છે પર ુ તેમની પાસે
મજ ૂત અથતં હોય છે , તેમણે ચી ઉ પાદકતા માટે ટેક્ નૉલો નો ઉપયોગ કય છે .
• લોકો:
યં ની પાછળનો માણસ યં કરતાં વ ુ મહ વનો છે . હા, તમારા લોકો, તમારા કમચાર ઓ
તમા સૈ ય બનાવે છે . એક ૂબ સારા મજ ૂત અને શ તશાળ સૈ ય વગર તમે રણમેદાનમાં
પગ ૂકવા ું વચાર પણ ન શકો. સૈ ય ું મા કદ જ મહ વ ું નથી, પર ુ સૈ યની ુણવ ા
પણ મહ વની છે . યો ય કાય માટે યો ય ય ત! મોટાભાગનાં તં ોમાં આ જ ર યાતો ૂર
કરવા માટે માનવ સંસાધન વભાગ ( ુમન ર સોસ ડ પાટમે ટ) શ કરવામાં આ યાં છે .
• ેરણા:
લડવા માટે તમારે જે સૌથી વ ુ મહ વનાં શ ની જ ર હોય છે , તે છે ેરણા. જો તમા
તં , જેના પેટમાં આગના ભડકા ઊઠે છે , તેટ ું ે રત હશે, તો તં ના ઉ પાદનમાં સવાગી
પ રવતન થઈ જશે. જો તમારામાં આ ુણવ ા હશે, તો ઉપરનાં ણ ૂચનો અ ુસરશે. આ
માનવીય ઇ છા શ ત છે , જે ફેરફાર લાવે છે . ચંડ ઇ છાશ ત ધરાવતાં નાના તં ોએ યાપાર
કરવાની ર ત જ બદલી નાખી છે . આ વાત કેટલાક દેશો માટે પણ સાચી છે . સ ગાપોર જેવો
દેશ, જે ું કદ ભા યે જ ુંબઈ જેવડુ હશે, તે આજે દુ નયા ું સૌથી સફળ અથતં છે .
એક નેતા તર કે, યારે તમે એક બા ુ ની તૈયાર કરો છો, તો તે પહેલાં આંત રક ુ
તવાનો ય ન કરો. જો તમે લડવા માટે ે રત ન હો, તો બધાં શ ો નકામાં છે .
આપણા ૂત ૂવ રા પ ત એ. પી. જે. અ દુલ કલામ તેન ે આ ર તે ૂકે છે , “આ તો
અ ની પાંખો છે , જે તમને આકાશને આંબવાની મતા આપે છે .”

૪૮
સમાન વ ચે ભાગીદાર
આપણા ૂત ૂવ રા પ ત એ. પી. જે. અ દુલ કલામ યારે મીસાઈલો બનાવતા હતા,
યારે તેમને ૂછવામાં આવે ું કે તેઓ શા માટે વનાશકાર શ ો બનાવે છે , તેમણે જવાબ
આ યો કે, “મા તાકાત જ તાકાતનો આદર કરશે.”
આ વાત વનનાં દરેક પાસાંમાં સાચી છે . આપણે મા આપણા જેવી ય તો સાથે જ
ભાગીદાર કર એ છ એ. આપણે આપણાથી મોભામાં અથવા ાનમાં આપણાથી નીચા હોય
તેમની સાથે વતાવેલા સમયમાં કોઈ ‘ ૂ ય- ૃ ’ જોતા નથી.
બી તરફ, જે ય ત આપણાથી ઉપર છે , તેને આપણામાં કોઈ ૂ ય દેખાશે નહ . આમ,
મા સમાન તર હોય તેવા સમાન વચારના લોકો જ એકબી સાથે સાર ર તે જોડાઈ શકે
છે .
ઉ તમાં છે તેમ, “સરખાં પીછાવાળાં પંખી એક સાથે ઊડે છે .” ચાણ આને બીજો
કોણ આપે છે . તેઓ કહે છે ,
“સમાન હોય તેણ ે પહ ચી જ ું જોઈએ અથવા સમાનને મદદ કરવી જોઈએ.” (૭.૭.૧૫)
અથશા માં સમાનનો સંદભ મ આપે છે . આમ, ઉપરના ૂ માં ક ું છે તેમ, તમારે
તમારો મ મદદ માગે તે પહેલાં જ પહ ચી જ ું જોઈએ અને તેન ે મદદ કરવી જોઈએ.
સમાન વ ચે ભાગીદાર કરવાના ઘણા ફાયદા છે .
• વ ુ સાર સમજ:
સમાન તરના લોકો વ ચે – તેમની માન સકતા, તેમની વચારવાની પ ત, તેમ ું વલણ
વગેરે બાબતમાં એક બી સાથે વ ુ સાર સમજણ હોય છે . એક કપનીના જનરલ મૅનેજર
જેમના હાથ નીચે ૪૦૦ કમચાર ઓ છે , તેઓ બી પેઢ ના જનરલ મૅનેજર જેમના હાથ નીચે
પણ ૪૦૦ કમચાર ઓ ું જૂ થ છે , તેની સમ યાઓ સહેલાઈથી સમ શકશે. તેવી જ ર તે એક
પી.એચડ . વ ાથ બી પી.એચડ . વ ાથ , ભલે ને બી મહા વ ાલયમાંથી હોય, એ
સામનો કરવા પડતાં માન સક દબાણને સમ શકશે. તે માટે જ જેઓની વચારવાની ર ત
સમાન છે , આ થક મોભો તથા લ ય સમાન છે તેમની વ ચે જ લ સંબંધ બંધાય છે .
• વચારમાં સહયોગ/સમાનતા:
યારે સમાન મોભાની બે ય તઓ મળે છે . યારે તેઓ પર પર માટે લાભદાયક હોય છે .
એક વ ા એક બે કરતાં વ ુ થાય છે . વક પો ઘડાય છે . વલણો બદલાય છે અને તમે એક
કરતાં વધારે ર તે વ ુઓ કર શકવાની મેળવો છો. એક ય ત તર કે તમે કદાચ નાના
હો, પર ુ બે નાની ય તઓ એક જૂ થ તર કે સાથે કામ કરે તો એક મોટા શ ુન ે પણ પછાડ દે.
તમારા પ ે વધારે એકસમાન લોકો રાખીને મોટા ુ ો તાય છે .
• સાથે વકસ :ું
વકસ ું એ આપણો માનવ વભાવ છે . પર ુ જો આ વકાસનો અથ મા તમારે માટે જ
છે , તો તેનો શો ઉપયોગ? એક ીમંત ય તએ એક વખત ક ું હ ,ું “હુ ગર બ હતો, છતાં
મારા બાળપણના મ ો સાથે ુશ હતો. આ જે હુ કોઈ મ ો વગરનો પૈસાપા માણસ તર કે
મર ર ો છુ .” માટે, જેમજેમ આપણે વધતા જઈએ તેમ તેમ આપણે આપણા સમાન લોકોને
આપણા વકાસના ભાગ તર કે સામેલ કર એ તે અગ ય ું છે .
યાદ રાખો: મ ુ યની ં દગી એટલે જ ભાગીદાર . પર ુ એક સારા મ ુ ય બનવા માટે,
એક સાથે આગળ જોવો, હક કતનો સામનો કરવા માટે આસપાસ જોવો અને બી
લોકોને સાથે લેવા માટે પાછળ જોવો.
 જો તમે એક સમાજ, ા ત અથવા દેશ ું ને ૃ વ કરવા ઇ છતા હો તો આ પણ નેતાગીર
માટેના જ ર ુણો છે .

૪૯
એક સલામત પીછે હઠ
કટોકટ ઓ આવે છે . આગ સાથે લડવાની પ ર થ ત ગમે યારે ઊભી થઈ શકે છે .
આપણા તી હર ફાઈવાળા કૉપ રેટ જગતમાં, એક દુ મન તમારા પર ઝડપથી અને ઓ ચતા
હુ મલો કર શકે છે . ય તએ આવા બધા ઘટના મો માટે તૈયાર રહે ું જોઈએ.
ચાણ કહે છે કે,
“એક મદદગારની ગેરહાજર માં તેણ ે એક ક લામાં આ ય લેવો જોઈએ યાં ૂબ મોટા
સૈ ય સાથેનો દુ મન પણ તેના અનાજ, ઘાસચારો, બળતણ અને પાણીનો ુરવઠો અટકાવી ન
શકે અને તેન ે પોતાને જ ખોટ તથા ખચાઓ થાય.” (૭.૧૫.૯)
એવો સમય પણ આવે છે , યારે કટોકટ ઓ અને ુ કેલીઓ માણસને ભાગી છૂટવા માટે
મજ ૂર કરે. આવા સમયે માણસે તેના તરફ મદદનો હાથ લંબાવે તેવા મ અથવા સાથીદાર
પાસે જ ું જ ર છે .
પર ુ યારે એ પણ શ ન હોય યારે માણસે એક આ ય થાનમાં પીછે હઠ કરવી
જોઈએ.
ચાણ આને માટે પણ ૂચનો આપે છે :
• એક ક લો શોધવો:
એક ક લો એ સામા ય ર તે ુર ત થાન હોય છે , જે મા એક સામા ય ઘર અથવા
આ ય થાન નથી હો ું. એક ક લાને તે ું ર ણ કરતા ચોક દારો હોય છે અને તેની મ યમાં
રા ું ઘર હોય છે .
આજનાં કાપ રેટ જગતમાં એક ક લો એટલે એવાં થળો, યાંથી સામા ય ર તે તં ના
ઉપર ઓ કામ કરે છે .
માટે એ ું ૂચન કરવામાં આવે છે કે એક રા (ચેરમેન, ડાયરે ટર અથવા સીઈઓ)એ
બી ઘણાં રા ઓ (તેના સમોવ ડયાઓ) સાથે સારા સંબંધો ળવવા જોઈએ. જેથી
ુ કેલીના સમયમાં તે તેમના ક લામાં આ ય માગી શકે.
• દુ મનોથી ર ણ:
દુ મન એવી કોઈ પણ ય ત હોઈ શકે જે મા તમાર પાછળ જ ન હોય. તમારા ુધી
પહ ચી પણ શકે અને તેને યારે યાલ આવશે કે તમે બી રા ના ક લામાં તેના સંર ણ
અને આ ય હેઠળ છો, યારે તે હુ મલો કરતાં પહેલાં બે વખત વચાર કરશે.
આખરે, લડાઈઓ મા રણમેદાનમાં જ નથી લડાતી, પર ુ યો ાઓના મગજમાં પણ
લડાતી હોય છે અને યારે એક વ ુ રા તમાર પડખે હોય યારે તમે આપોઆપ જ એક
માન સક ફાયદો મેળવો છો.
• વળતી ખોટ લાદવી:
યારે તમારા પર હુ મલો થાય, યારે તમે ન ત હશો કે દુ મને બધી જ શ ખોટ તથા
ખચાઓની ગણતર કર ને પછ જ આ ચાલ ચાલી છે . આ ગણતર ઓ યારે તમે એકલા હતા
યારે અને યારે તમને પકડવા ું સહે ું હ ું યારે ુસંગત હતી.
હવે, યારે તમે બી એક ક લાના આ યમાં છો અને એક મ વડે ર ત છો, યારે
દુ મનને તમારા ુધી પહ ચવા માટે વધારે ય ન, શ ત અને સમય લાગશે. તેણે નવી
ૂહરચના વચારવી પડશે અને આ યામાં તે કેટલા વ ુ સપાઈ ુમાવશે તેની ગણતર
માંડવી પડશે. આ તમારા માટે ૂબ જ હકારા મક પ ર થ ત છે , તમે તમારા દુ મનની ખોટને
વધાર છે .
ચાણ – એક ૂબ જ તી ણ વાળા લ કર ૂહરચનાકાર – હમેશા આવી કોઈ
પ ર થ ત વા તવમાં ઊભી થાય તે પહેલાં બહાર નીકળવાની ની ત ું આયોજન કરતા. તમારે
પણ તેમજ કર ું જોઈએ. એક કૉપ રેટ બોડ મમાં અથવા માકટનાં થળે અથવા કોઈ કરાર
સહ કરતા હો યારે પણ પ ર થ તનાં બધાં પાસાંઓ વશે વચાર ું અને તમારે માટે બહાર
નીકળવાના એક વક પનો સમાવેશ કરવો તે ઘ ં મહ વ ું છે .

૫૦
પધાનો સામનો કરવો
એક નેતાનો હો ો શા ત પડકાર પ છે . યારે તેણે એ યાન રાખવા ું હોય છે કે સારા
સમયમાં બધાંન ે યો ય ેય મળે , યારે જ તેણ ે ખરાબ સમય દર યાન એક ેરણા મક ૂ મકા
પણ નભાવવાની હોય છે .
કૌ ટ ય ું અથશા એક રા ને (નેતાને) તે જે પડકાર આપશે તેનો સામનો કેવી ર તે
કરવો તે તેના લોકો ણે તેની ખાતર કરવા ું ભાર ૂવક કહે છે .
ચાણ એ ક ું હ ું:
“એક વજેતા, જે તેના દુ મનો ું ક લેબંધ શહેર પડાવી લેવા ઇ છે છે , તેણ ે તેની પોતાની
બાજુ ને ઉ સાહથી ભર દેવી જોઈએ.” (૧૩.૧.૧.)
 આ આજના કૉપ રેટ યમાં બહુ બંધબેસ ે તે ું નથી. યારે ભારતીય સં થાઓ જુ દા જુ દા
હ તાંતરણો તથા વ લનીકરણોની ૂ મકામાં છે , યારે તેઓ એક ુ ની જેમ તેમના હર ફો પર
ત મેળવવા માટે એક વજેતાની જેમ આગળ વધી રહ છે તે બાબત વશે હજુ પણ સ ગ
રહેવાની જ ર છે .
તેમણે એ બાબતે સ ગ રહે ું જોઈએ કે આગળ વધવામાં તેઓ તેમના કમચાર ઓનો
ઉપયોગ કરે તે પહેલાં તેમને ેરણા આપવી તે સફળતા માટે આવ યક પગ ું છે .
• અ ન તતાને સમજો:
યારે ુ ની ઘોષણા થઈ ય છે યારે સૈ નકો તેમના રા ની આગલી ચાલ વશે
અ ુમાન કરવા લાગે છે . કારણ કે બધી ૂહરચનાઓ બધા સાથે હેરમાં ચચ શકાય નહ –
વાભા વક ર તે તે હો ાઓમાં શંકા પેદા કરે છે .
આ એક લા ણક માનવ વભાવ છે કે ફાયદાઓ પર યાન કે ત કરવાને બદલે,
નકારા મક વચાર ું. એક નેતા તર કે તમારે આ અ ન તતા સમજવી જોઈએ અને તમારા
જૂ થને કેવી ર તે વ ાસમાં લે ું તે વચાર ું જોઈએ.
• વાતચીત અને ેરણા:
એક વખત તમા આયોજન તૈયાર થઈ ય અને તમે તેના વશે તમારા જૂ થ સાથે
વાતચીત કરવા માગો છો, તો શાં ત ૂવક અને પ તા ૂવક તે ુજબ કરો. તમારા જૂ થનો
વ ાસ તવો ૂબ જ અગ યનો છે . કોઈ બહારના ેરણા મક વ તા એક જૂ થને એટલી
ેરણા ન આપી શકે, જેટલી તેમના પોતાના નેતા આપી શકે.
એ પણ અ તઆવ યક છે કે તમા જૂ થ પેઢ ની તથા લ યોથી પ ર ચત હોય, જેથી
તેઓ ઇ છ ત પ તથી ચાલે. આનો વધારાનો ફાયદો એ છે કે યારે કમચાર ઓની શંકા ું
નવારણ થઈ ય છે , યારે તેઓ વધારે ે રત બને છે .
તમારા જૂ થના સ યો પાસેથી અ ુકૂળ ઉ પાદકતા મળે તે અગ ય ું છે . તેઓ એ બાબતની
ખાતર રાખશે કે તમારા અને તમારા જૂ થના હે ુઓ સમાન હોવાથી તમે ારેય એકલા નથી.
• આગળ વધો અને વજય મેળવો:
આ નેતાગીર ની અને પહેલ છે , જે આખરે વજેતા ચાલ બનાવે છે .
કદનો અથ નથી, આયોજનનો છે . ચાણ પણ ગોર લા ુ ુ ત, કેવી ર તે નાનામાં
નાની પણ સાર ર તે ે રત જૂ થને સાવધાની ૂવકની ચાલ વડે વશાળ સૈ યોને તી શકે, તેમાં
મદદ પ થઈ શકે તે વશે વાત કરે છે .
ખરેખર, એક સાવધાની ૂવક આયો જત ૂહરચના એક ે રત જૂ થ અને નેતાગીર ું યો ય
વલણ એક ુ તવા માટેનાં મા આવ યક જ નહ , પર ુ એટલા જ જ ર પાસાંઓ છે .
પર ુ જેણે તમને યાં ુધી પહ ચવામાં મદદ કર છે તે જૂ થ સાથે સફળતાના ફાયદાઓ ને
વહચવા ું યાદ રાખો.

૫૧
એક કપની ા ત કરવી
લગભગ બધી ટોચની સં થાઓ – ખાસ કર ને આપણી દેશી સં થાઓ – માટે
વ લનીકરણ અને સંપાદનો (M & A ) ુ ય ૂહરચનાઓ છે . ખરેખર ભારતની સં થાઓ
કોઈ પણ M & A માં મોખરે હોવી જોઈએ કારણ કે આ સંદભ ઉપર આપણાં ુરાણોમાં ૂબ
વગતવાર યાન અપા ું છે .
કૌ ટ ય ું અથશા પણ એક પેઢ ને ા ત કરવાના માગ યા યા યત કરે છે ઃ
“સંપાદન ણ કાર ું હોય છે – ન ું, પહેલાં ધરાવ ું હોય તે ું અને વારસાગત.”
(૧૩.૫.૨)
પર ુ ચાણ એ એ પણ પ ક ુ છે કે સંપાદન એટલે મા હ યા કરવી અને ત ું તે ું
નથી. તેન ે બદલે, તે એક સાર ર તે વચારેલી ૂહરચના છે , જે સામેલ થયેલા બ ે પ ોના
સારા માટે મથે છે .
સામ ીના ફાયદા ઉપરાત M & A એ લોકો તરફ પણ યાન આપ ું જોઈે. જો આ
સમ ઈ ય તો, આવી બધી યાઓ, પછ તે કોઈ પણ ેણીમાં આવતી હોય, આપોઆપ
જ સફળ થશે.
• એક નવી પેઢ હ તગત કરવી:
જૂ ના જમાનામાં રા ઓ બધો વખત નવા દેશો યા કરતા. પર ુ તે માટે તેમણે ૂબ
જ અ યાસ અને સંશોધન કરવાં પડતાં કારણ કે એ અ ણી નવી જ યા વશે ૂરતી
ણકાર હોતી નહ .
આજે પણ, કોઈ પણ કપનીને સંપાદન કરવા ું પહે ું પગ ું છે , તેના વશે વગતવાર
સંશોધન કર ું. સામા ય ર તે આ અ યાસ ૂહા મક આયોજન જૂ થની જવાબદાર છે . આવા
ડા અ યાસ પછ જ જ ર ઉ મ અને બેઠકો થાય છે .
• એક ચા ુ કપનીને હ તગત કરવી:
ઘણી વખત એક ચો સ રા ના કબ હેઠળ હોય, તેવા દેશો બી રા વડે લઈ
લેવાતા. આ ું ખરાબ યવ થાપન અથવા યાનના અભાવને કારણે થઈ શકે.
આ ું કૉપ રેટ જગતમાં પણ થઈ શકે. યારે કપની વકાસ પામે, યારે તેમના નાના
ધંધામાંથી તેમ ું યાન ખસી ય. તેઓ સ ગ થાય યાં ુધીમાં તેમને ખબર પડે છે કે તેમની
મા લક ભયમાં છે . આથી, પહેલાં અ ત વમાં હોય તેવી પેઢ ઓ તવી તે બી કાર ું
સંપાદન છે .
• એક વારસો ા ત કરવો:
એક કુ વરને એક રા ય વારસામાં મ ું હોય, પર ુ વખત જતાં,. તે તેની પાસેથી – શ
છે કે તેના પોતાના વ ા ુ મં ી વડે જ – લઈ લેવા ું હોય તે ું બને. આથી યારે કુ વર ુ ત
થાય અને તેના વારસાગત હ સા ઉપર કબજો ઇ છે , યારે તેણ ે લડ ું પણ પડે. આ
વારસાગત મલકત ું સંપાદન છે .
તમે જોવો છો તે નાની મલકતો અથવા પેઢ ઓની માલીક માટેના યાયાલયના કેસો આ
પ ર થ ત બરાબર સમ વે છે . એક ય તએ વારસામાં મેળવી હોય, પર ુ પાછળથી ુમાવી
હોય તેવી વ ુ પાછ મેળવવા માટે વળતી લડત આપવી એ એક મા માગ છે .
ા ત કરવાનો કાર ગમે તે હોય, એક ૂહા મક આયોજન હો ું ફર જયાત છે . અને
તેનાથી પણ અગ ય ું છે વાટાઘાટ કરવા માટેના ટેબલની બ ે બાજુ લોકો બેસાડવા.

૫૨
ાં વ તર ું
યારે એ સા ું છે કે બધી કપનીઓએ વ તર ું જ ર છે . યારે તેઓ ચો સ કઈ
જ યાએ રોકાણ કર શકે તેના પર ગંભીર વચાર કરવો જોઈએ. આ એક ય ત માટે પણ,
ખાસ કર ને યારે મલકતમાં રોકાણ કરવાની વાત આવે યારે – એટ ું જ સા ું છે .
ચાણ એ સલાહ આપેલી કે:
“ન કની નાની જમીન અને દૂરની મોટ જમીન વ ચે, ન કની નાની જમીન વ ુ ઇ છવા
યો ય છે . કારણ કે તે મેળવવી, ર વી અને (પોતાની તને) બચાવવી સહેલી છે . દૂરવાળ
આનાથી વ છે .” (૭.૧૦.૧૭-૧૯)
૨૦૦૮માં ટાટા મોટસ અને પ મ બંગાળ રા યની ૃમ ૂલ ક ેસ વ ચેનો વખવાદ યાદ
આવતાં મારા મગજમાં ચાણ નાં અથશા માંનો આ ચો સ ોક આ યો.
નેનો લા ટના ક સામાં જે ું ુંબઈમાં ુ ય કાયાલય છે તે ટાટાએ તેમણે તેમનો સ ુરનો
ક પ પડતો ૂ ો તે કારણે ૫૦૦ કરોડ પયાની ખોટ કર . ચાણ ના મત ુજબ, ૧ લાખ
પયાની મોટર માટે ું વૈક પક થળ ુ યકાયાલયથી ન ક, યાંના થા નક નેતાઓ ચચા
વચારણા માટે તૈયાર હોય યાં હો ું જોઈએ.
આથી મહારા અને ુજરાત ે વક પો હતા અને છે વટે ુજરાત ું. ચાલો
જોઈએ કે કેવી ર તે:
• નકટતા:
ન ક આવેલી જમીન તે દૂર આવેલી જમીન કરતાં નાની હોય તો પણ, હમેશાં વધારે
ફાયદાકારક છે . કારણ કે યાં સહેલાઈથી પહ ચી શકાય છે , જે નણયોનાં અમલીકરણને ઘણા
ઝડપી બનાવે છે . પ મ બંગાળના ક સામાં લાગતા વળગતા નેતાઓને ચચા ટેબલ પર લાવવા
પણ હવે ુ કેલ બની ર ા છે .
યારે દૂર વના મોટા ગેરફાયદા છે , યારે એક સ હયા મેદાન મેળવ ું ુ કેલ છે . વ ુમાં,
તમારા કોઈ પણ હતે છુ પર ુ બા રોકાણકારની સરખઆમણીમાં થા નક નેતાની અસર
હમેશાં વ ુ જ રહેવાની.
• મેળવ ું અને ર :ું
ય ત ન ક રહેતા લોકોની માગણીઓ અને થા નક નયમો વ ુ સહેલાઈથી સમ શકે
છે . આથી સંપાદન કર ું તથા મેળવ ું સહે ું બને છે . તે ું ર ણ કર ું પણ સહે ું છે .
મતભેદ હોય તો પણ થા નક લોકો અને તેમના નેતાઓનો સંપક સહેલાઈથી કર શકાય છે
અને ચચાઓ ઝડપથી ફળદાયી તારણ પર પહ ચે છે .
• પોતાની તને બચાવવી:
ખરાબમાં ખરાબ થ તમાં પોતાની તને તથા જૂ થને તા કા લક બચાવવા એ હમેશાં
અ તઆવ યક છે . એક નેતાની ાથ મક ફરજ તેની ની સલામતીને ર વાની છે . જો
તાતાએ તેમના ૮૦૦ મજ ૂત માણસોનાં જૂ થને થા નક હુ મલાથી બચાવવા માટે પ મ
બંગાળથી લેનમાં લઈ જવા પડત તો તે માટે થનાર કમતની ક પના કરો.
જો તેઓ ુંબઈ થત ુ ય કાયાલયથી પાસે હોત તો આ બ ું વધારે સહે ું અને સ ું
પડત.
ૂ ળ ૂત ર તે કપનીએ નવી જ યામાં રોકાણ કરતા પહેલાં આવાં બધાં પ રમાણો તરફ
જો ું પડે કારણ કે છે વટે તો બધા માટે ‘વીન-વીન’ પ ર થ ત ારા જ લ ય ા ત કર શકાય.
અને હા, નેતાગીર અને થા નક સરકાર ની તઓ પણ સૌથી વધારે મહ વની બાબત છે .
ુજરાત પાસે આ સા ુકૂળ સંજોગો હતા.

૫૩
શાં ત અને ુ
ાસવાદ, બો બ ધડાકા, કોમી રમખાણ, રાજક ય વરોધો વગેરે આપણી જદગીના
નય મત ભાગ બની ગયા છે . યારે આ કોઈ પણ દેશ અથવા તેના વ હવટ માટે સા નથી,
યારે એ વેપાર આલમ તથા તેમાં કામ કરતા લોકો સાથે કઈ ર તે જોડાયેલ છે ?
ચો સ! ર ક મેનેજમે ટનો યાલ યાપાર વકાસ સાથે સંકળાયેલો હોવાને કારણે
અ યાસ માટે તે રસ દ ે બની ર ું છે . પર ુ આ વશે ચાણ ું કહે ું ું છે ?
“ યારે ા ત સમાન હોય, યારે શાં ત હોવી જોઈએ, પર ુ અસમાન હોય, યારે ુ
ઇ છનીય ગણાય છે .” (૭-૮-૩૪)
આ કૌ ટ યએ કરે ું બહુ રસ દ વધાન છે . યારે બે પ ો વ ચે ‘વીન-વીન’ પ ર થ ત
હોય, તેન ે આપમે શાં ત ગણવી જોઈએ. જોકે જો આપણે મા મેળવવા તરફના છે કે જ
હોઈએ તો ુ વશે વચાર ું જોઈએ.
હવે, આપણે હ શાં ત વાતાની જ ર છે કે હુ મલો કરવાનો સમય આવી ગયો છે , તે
આપણે કેવી ર તે ન કર ?ું
• સ જ ર છે :
અથશા એ વા ણ ય ઉપરાત સમાજમાં કાયદો અને યવ થા ઉપર ું ુ તક પણ છે .
માટે, તે દડની ત (દડ-સળ યો અને ની ત- ૂહરચના) એટલે કે સ ન કરવા માટેના ુ તક
– તર કે પણ ઓળખાય છે .
સમાજમાં જો સ નો ભય હશે, તોજ શ ત અને શાં ત જળવાશે. કોઈ ખરેખર ુ
ઇ છ ું નથી. પર ુ ારેક તો તે અ નવાય છે . આજે આખી દુ નયામાં રાજકારણીઓ ાસવાદ
સામે ુ વશે વાતો કરે છે .
• પર ુ બધા વક પો યાનમાં રાખો.
ચાણ ને સામ, દામ, દડ અને ભેદનો યાત સ ાત અહ કામ કરે છે . સૌ થમ મા
તમારા દુ મનો સાથે જ નહ , પર ુ તમારા જૂ થના સ યો સાથે પણ વાત કરવાનો તથા
ચચા વચારણા કરવાનો ય ન કરો. દુ મન ખરેખર ું ઇ છે છે તે સમજો.
આપણા સમાજના નેતાઓ, જેવા કે યાપાર ઓ, શ ણ વ ◌ો, કલાકારો, આ યા મક
જૂ થો, સમાચાર મા યમ વગેરે સાથે વાતાલાપ કરો. તે બધાને સામેલ કરો અને એક સમાજ
તર કે આપણે તેના વશે ું વચાર એ છ એ તે સમજવાનો ય ન કરો.
• નણય લો અને કામ કરો:
આ બધા વ ેષણ પછ આગળનાં પગલાં વશે ન કર ું મહ વ ું છે . દરેક દેશના
ઇ તહાસમાં એવો સમય આવે છે , યારે એક મ મ નણય લેવાવો જોઈએ અને તેના પર કામ
થ ું જોઈએ. આવો નણય મા ઇ તહાસને જ નથી બદલતો, પર ુ રા ના ટક રહેવાનો પણ
નણય પણ કરે છે .
 ટ શ રાજ દર યાન, ઘણા માનતા કે આપણાં સં થાનનો ‘વ હવટ ભાગલા પાડ ને શાસન
કરો’ની ની ત પર કરતો હતો. આપણા થમ ૃહ ધાન તથા નાયબ વડા ધાન સરદાર
વ લભભાઈ પટેલનો મત અલગ હતો. તેઓ કહેતા, “આપણે આપણી મેળે વહચાયા, અને
તેમણે શાસન ક ુ.”

૫૪
ાસવાદને ડામવો
ભારત પર હુ મલો!
તો એમાં ન ું ું છે ? કોઈ પણ ભારતીયને ૂછો કે એ દર વષ આવા એકસરખા સમાચાર
સાંભળ ને કેવો કટાળ ગયો છે ! એ ું લાગે છે કે આવા ભયાનક હુ મલાઓ વશે સાંભળવા તે
ટેવાઈ ગયો છે . મોટા ભાગના લોકો ું ત વ ાન ાર ધવાદ હોય છે , “આખરે એક દવસ
મરવા ું તો છે જ ને!”
પર ુ એવા સં યાબંધ ય થત વાચકો છે જેમણે મને ચાણ એ અથશા માં ાસવાદનો
કોઈ ઉપાય ૂચ યો હતો, તેમ ૂછતી ઇ-મેઇલ મોકલી છે .
તેમણે તેમ ક છે
ુ . ચાણ એ ક ું હ ું:
“ ણ યાયા ધશો, જેઓ બધા મં ીની ક ાના હોય, તેમણે ુનાખોર ને ડામવા કામ કર ું
જોઈએ.” (૪.૧.૧)
આ કૌ ટ યનાં અથશા નાં ુ તક ૪નો ુનાખોર ને ડામવા પર ું થમ ૂ છે .
• મજ ૂત ની ત ઘડો:
આપણે કેટલીયે વખત જો ું છે કે આ દેશમાં નલેવા ુનેગાર પણ કોઈ ુકસાન વગર
છુ ટ જવાની યવ થા કર લે છે . કાયદાનો કોઈ ભય નથી.
માટે રા યએ કાયદા અને યવ થાની વ ુ મજ ૂત ની ત અપનાવવી જોઈએ. તમે ન ું કે
કેવી ર તે ૯/૧૧ પછ અમે રકાએ વ ુ ાસવાદ હુ મલાઓ સહન નથી કયા? આપણા ક સામાં
સમય જતાં હુ મલાઓ વ ુ મોટા અને ખતરનાક/ નલેવા બ યા છે .
૨૦૦૪થી આપણે ૧૬ મોટા ાસવાદ હુ મલાઓનો સામનો કય છે . હ આપણે ગવા
માટે કારણની જ ર ું કામ છે ? શા માટે આપણે આપણી ૂલોમાંથી શીખવા અને તેને ુધારવા
તૈયાર નથી? ાસવાદ સામે મજ ૂત ધોરણ, એ આજની તાતી જ રયાત છે .
• અ યાસ કરો અને અમલમાં ૂકો:
અમે રકા અને બી દેશોએ આવી જ પ ર થ તઓને કેવી ર તે ડામી છે તેનો આપણા
મં ીઓએ અ યાસ કરવો જોઈએ. તેમણે તેમની પાસેથી શીખ ું જોઈએ અને એક
કાયઆયોજન કર ું જોઈએ. જો કે તે કયા પછ , તેઓ કાઈ કયા વગર બેસી ન ય તે વધારે
અગ ય ું છે .
આપણા મં ીઓએ આ આયોજનનો અમલ કરવા ું શીખ ું જોઈએ. અં તમ વ હમાં
દેશ ું ાર ધ હમેશાં નેતાઓના હાથમાં હોય છે . તેમણે સ યતા શીખવી જ પડે.
• વ ર યાયા ધશોને ભેગા કરો:
સદ ઓ અગાઉ ચાણ એ ું ક ું છે તે વાંચો – એક જ નહ ણ યાયાધીશોને એકઠા
કરવા જોઈએ. શા માટે? કારણ કે તેઓ જુ દા જુ દા બદુઓ અને ચ આપશે. જો કે, આ
જ ુ માં ચાણ એ એ પણ સલાહ આપી છે , કે આ યાયાધીશો મં ીઓની ક ાના હોવા
જોઈએ.
જૂ ના જમાનામાં, મં ી રા ની નકટ હતા. આજે આપણા કાયદાના ન ણાતો તથા
યાયતં ને, ખાસ કર ને જેઓ પોતાની અમલીકરણ શ તની મજ ૂતી સા બત કર ૂ ા છે ,
તેમને વ ુ સ ા આપીને આ જ પ ર થ તની તકૃ ત કર શકાય.
તેઓ કહે છે તેમ, “આજે પ ર મ કર લઈએ, તો પછ થી શાં તથી ૂઈ શકાય.”
 લોકો

૫૫
એક સલાહકાર હેઠળ વકસ ું
યારે આપણે વ વધ ક પો અથવા કાય હાથ ધરતા હોઈએ, યારે આપણને અ ુભવી
લોકોની જ ર પડતી હોય છે , જો કે આપણે આપણા વ ર ો પાસેથી માગદશન ઇ છ એ
છ એ, છતાં, આપણે કેવી ર તે કામ કર ું જોઈએ તે તેઓ ન કરે તેમ નથી ઇ છતા. બધા
કમચાર ઓ વતં તા સાથે જોડાયેલ માગદશન ઇ છે છે .
આ માગદશન એક સલાહકાર હોઈ શકે. એક સલાહકાર એ એક વક સત નેતા છે . એક
નેતા હુ કમ કરે છે , યારે એક સલાહકાર દશા ચધે છે . એક નેતા એ યાનો ભાગ છે ,
સલાહકાર એવો ઉ પક છે , જે યાનો ભાગ બ યા વગર માગદશન કરે છે .
દરેક કમચાર ને તે ચો સ ે ના કૌશ ય ધરાવતા અ ુભવી વ ર ની મદદ વડે શ ણ
આપ ું જોઈએ. આજના કૉપ રેટ તાલીમ માળખામાં સલાહ આપવાની પ તએ મજ ૂત
ૂ ળયાં ના યાં છે .
દાખલા તર કે હવે નારાયણ ૂ ત સ ાવાર ર તે ઇ ફોસીસ જૂ થના ુ ય સલાહકાર છે .
આપણી આસપાસ એક સારા સલાહકાર હોઈ શકે છે . પર ુ તેમના સાથ અને અ ુભવોમાંથી
કેવી ર તે લાભ લેવો, તેની આપણને ખબર હોવી જોઈએ. અથશા આપણને આ કેવી ર તે
કર ું તેના વ વધ ૂચનો આપે છે .
• તે ું ુ વ વીકારો:
“લાગતા વળગતા ે ના શ કો ું ુ વ વીકારવાથી તાલીમ અને શ ત મેળવી શકાય
છે .” (૧.૫.૬)
હાથ નીચેની ય તઓ ું તેના સલાહકાર, તેના ુ તરફ તાબે થવા ું વલણ હો ું જ ર
છે . શ આતમાં એક વચારોથી છલકતા શખાઉને આ વાત ુ કેલ લાગી શકે છે .
જોકે સલાહકારની સ ાનો વીકાર શ ત ઘડવામાં મદદ પ થાય છે . ય તએ વીકાર ું
જોઈએ કે સલાહકાર તેના કરતાં વ ુ સાર ર તે સમજે છે . ઘણી વખત તેના નણયો
વીકારવા ું ુ કેલ હોઈ શકે, પર ુ છતાં તેણે તેમને અ ુસર ું જ ર છે . સમય આવે આ ું
ચ પ થઈ જશે.
• સતત જોડાણ/સંપક:
 “તેણ ે તેની તાલીમ ુધારવા માટે ણવામાં તેનાથી મોટાઓ સાથે સતત સંપકમાં રહે ું
જોઈએ, કારણ કે તેમાં તાલીમનાં ૂળ યાં પહેલાં હોય છે .” (૧.૫.૧૧)
સલાહકારના વચારો, યાલો અને વચારવાની ર ત સાથે જોડાવાનો ય ન કરવો અ ત
આવ યક છે . તે નોકર માટે જ ર માન સકતા વકસાવવામાં મદદ કરે છે .
સલાહકારની સંગતમાં હો ું એ આપણને યવ થાપન વશે આપણે સાંભળે લ સ ાતો
વશેની વા ત વક આપે છે . પોતાની તને ુધારવી, એ કોઈપણ તાલીમનો પાયો છે . આ
વ ુ સલાહકારની હાજર માં થઈ શકે.
• શીખો તથા લા ુ કરો:
“સતત અ યાસ (માંથી) તાલીમબ ુ ની ખાતર આપે છે , ુ માંથી વા ત વક
અમલીકરણ (આવે છે ) (અને) વા ત વક અમલીકરણમાંથી માન સક વ થતા (પ રણમે) છે .”
(૧.૫.૧૬)
છે વટે, ય તએ તેણે ુ પાસેથી જે શ યો હોય તેને લા ુ કયા કર ું પડે છે .
સતત અ યાસ ય તના ુ ના વકાસમાં મદદ કરે છે . પછ , તેણ ે પોતે શીખેલા પાઠને
વા ત વક પ ર થ તમાં લા ુ કર ને તેની બૌ ક સમજણને ચકાસવી જોઈએ. એક વખત એ
પ રણામો જોવે, એટલે તેન ે પોતાના ાન વશે વ ાસ બેસશે. હવે તેણે તેના ે માં પારગતતા
મેળવી છે . હક કતે, તેના સલાહકારની મદદ વડે સ ાંત તથા ટેવ એક થઈ ય છે .

૫૬
કમચાર ઓને ે રત કરવા
આ ુ નક નગમોના માનવ સંશાધન વભાગ “ ુમન રસોસ ડ પાટમે સ” કમચાર ઓને
કેવી ર તે ે રત કરવા તેના પર યાન કે ત કરે છે . અથવા તેમને વ ુ સારો દેખાવ કરવા તથા
ઉ પાદકતા વધારવા ું માગદશન આપે છે . ચાણ રા યના વ વધ વભાગોમાં ેરક ુ ત-
ુ તનો ઉપયોગ કરે છે . યારે કમચાર ઓ સાથે યવહાર કરવાની વાત આવે યારે આમાંની
ઘણી પ તઓ આજે પણ કૉપ રેટ જગતમાં લા ુ કર શકાય છે .
માનવ વભાવની ડ સમજણનો ઉપયોગ કર ને, ચાણ એ તેન ે ૃ કરવાની પ ત
વકસાવી. જેણે ગાજર (લાલચ), લાકડ (સ ) અને બી ં ઘણા બધા ેરક પાસાંઓ સાથે
કામ ક ુ, તેની ૃ કરવાના સ ાતો ું અમલીકરણ – સામ, દામ, દડ અને ભેદ અસી મત છે .
• સામ અથવા સલાહ – મસલત:
યારે પણ એમ લાગે કે કોઈ કમચાર યો ય ર તે કામ નથી કરતો, યારે લેવા જે ું આ
પહે ું પગ ું છે , તેને સાંભળો, વાતાના તેના તરફના ભાગની પ સમજણ મેળવો. વ ર
યવ થાપકો જુ દા જુ દા ોતો પાસેથી મા હતી મેળવતા હોય છે . જો તેઓ સીધી સામેલ
ય ત પાસેથી મા હતી સાંભળશે, તો તેમને આ ું ચ મળ જશે.
ય ત ચો સ સમ યા માટે વ વધ ઉપાયો ચચ અને ૂચવી શકે. જો સમ યા જ ટલ
હોય તો બહારના ન ણાતો મદદ કર શકે.
• દામ અથવા બદલો:
કમચાર ઓ વેતન અને પગાર માટે કામ કરે છે . તેઓ તં માં ચા ુ રહે, તેની ખાતર માટે આ
ુ ય ેરક પા ું છે . બી વ ુ છે આદર. આ બે કારનાં ો સાહનો વગર, કોઈ પણ
કમચાર માટે તે ચો સ કપનીમાં ચા ુ રહેવા ું કોઈ કારણ નહ હોય.
માટે, ચાણ કામ થઈ ય તે માટે કમચાર ઓને ૂરતો બદલો આપવા ું ૂચવે છે . આ
બદલો ો સાહક રકમ, પગાર સાથેની ર , બોનસ/વધારો અથવા બઢતી વગેરે પે હોઈ શકે.
કમચાર ઓને ‘ ે કમચાર ુર કાર’ અથવા ‘સૌથી વ ુ ઉ પાદક ય ત ુર કાર’ વગેરે
જેવા ુર કારો આપવા તે બદલો આપવાની બી ર ત છે , જે આજે કેટલીક કપનીઓમાં
સામા ય થઈ છે .
• દડ અથવા સ :
ઘણા કમચાર ઓ સતત ઘ ચ પરોણા અને બી વ વધ ઉપાયો કરવા છતાં ુધરવાની
કોઈ નશાની દેખાડતા નથી. ઇનામો કે ો સાહક રકમ ક ું જ તેમને તેમના ન સાહપણાની
થ તમાંથી બહાર લાવતા નથી. આ એક ગંભીર પ ર થ ત છે . જો ુધારવામાં ન આવે, તો
આખા તં માં આ મસંતોષ/ સ તાની લાગણી ફેલાઈ શકે છે .
માટે, ચાણ કડક પગલાં – સ -ની ભલામણ કરે છે . ટપલી (સ ) ય ત તથા
પ ર થ તની ગંભીરતા ુજબ હળવી અથવા ભારે હોઈ શકે. તે એક ચેતવણી, થ ગતતા,
પગારકાપ અથવા પદ ુતી પણ હોઈ શકે.
• ભેદ અથવા છૂટા પડ ું:
ભલે આને જરા પણ ો સાહન અપા ું નથી, પર ુ આ અં તમ પગ ું છે . યારે બી
કોઈપણ પ ત કામ ન કરે, યારે એમ ધારવામાં આવે છે કે તં અને કમચાર વ ુ વખત સાથે
કામ કર શકે તેમ નથી. ર તા જુ દા કર લેવા તે બંનેના ફાયદામાં ઉ મ છે .
જો વશાળ તં હોય તો તે એ ચો સ કમચાર નો નાણાક ય ખચ ઉઠાવી શકે, કદાચ તેને
એવા વભાગોમાં બદલવામાં આવે યાં તેની ઉ પાદકતા મોટો ુ ો ન હોય, પર ુ નાની
પેઢ ઓમાં અથવા કમચાર -ઉ પાદકતાલ ી તં ોમાં તેને છોડ જવા ું કહે ું જ પડે.

૫૭
 કમચાર ઓને ‘આવજો’ કહે ું (ફરમાવ ું)
આપણા દેશમાં કેળવાયેલ માનવશ ત વધી રહ છે , કપનીઓમાં વ ુ સારા કમચાર ઓને
લેવા હ રફાઈ અ ૂવ દરે વધી રહ છે , સંઘષનો દર વધી ર ો છે . અને તમારા સ મ બળને
ચા ુ રાખવાનો પડકાર વધતો ય છે . અથતં ના લગભગ બધા જ વભાગોમાં આ ય છે .
દરેક ઉ ોગપ ત આવી ઘટનાઓને સંભાળવા માટેની ૂહરચના ઘડવા વશે વચારે છે .
કોઈપણ ઉ ોગમાં આવા તબ ા દર યાન ચાણ કહે છે :
“માલીકો નોકરો માટે, ૂ ર ઓ તથા ુ ઓ અ ુયાયીઓ માટે તથા માતા– પતાઓ
તેમના ુ ો માટે કદાચ ુરાવો/ માણપ વહન કરે.” (૩.૧૧.૩૨)
જો તમારા હાથ નીચેની ય ત વ ુ સાર તક મળતાં તં ને છોડ ય, અને જો તમે તેને
તેટલા જ ફાયદાઓ આપી શકો તેમ ન હો તો ઉપર ની તેના હાથ નીચેનાને ુભે છા પાઠવવાની
અને આવજો કહેવાની ફરજ છે .
ઉપર ું ૂ કહે છે કે માલીકે સટ ફકેટ ( માણપ ) અને સંદભ પણ ૂરા પાડવાં જોઈએ.
તમારા મનમાં તે ય ત માટે તે તેના વનમાં આગળ વધે એવી ભાવના થવી જોઈએ.
જો કે, આ ર તે ર તાઓ ું જુ દા પડવા ું વીકાર ું એ એટ ું સહે ું નથી. આપણે કેવી ર તે
ં દગીની આવી ચાલોને બ ે પ માટે વ ુ હકારા મક અને આનંદમય બનાવી શક એ?
તં ને છોડ જતાં કમચાર ઓ માટે ૂચનો:
• અગાઉથી ણ કરો:
દરેક કપનીનો લ ુ મ નોટ સ ગાળો હોય છે . એ સમજૂ તને ૂર કરો, એમને એમ જ
ભાગી ન વ. તમારા ઉપર સાથે વાત કર ને તમા તં ને છોડ જવા ું કારણ સમ વો.
• તમાર જ યાએ બી ને ૂકો:
યારે તમે છોડ ને વ છો, યારે ઉપર માટે સૌથી મોટો સવાલ એ હોય છે કે તમા કામ
કોણ કરશે? એક વક પ તૈયાર હોય એ સૌથી ઉ મ ઉપાય છે . તમે પણ સામ ય ધરાવતા
લોકો શોધી શકો અને તેમને તમારા ઉપર ના યાન પર લાવી શકો.
• બી નવી ય તને તાલીમ આપો:
આ પ ર થ તને સંભાળવાનો ઉ મ ર તો છે , તમારા છે લા દવસ પહેલાં તમા કામ
કરવાની તાલીમ એક ય તને આપી દો.
નયો તાઓ માટે ૂચનો:
• વા ત વકતાને વીકારો:
 લોકો તં ને છોડ ને જશે જ, અને તમારે આ મહ વની હક કત વીકારવી જ જોઈએ. કોઈ
આખી જદગી તમને સમ પત કર દેશે તેવી અપે ા રાખશો નહ .
• સતત તાલીમ:
નય મત ધોરણે લોકોની ભરતી કરવા ું અને તાલીમ આપવા ું ચા ુ રાખો. જો તમારે ૫૦
માણસોની જ ર યાત હોય તો ૭૫-૧૦૦ માણસોને ટેકા તર કે તાલીમ આપો.
• અનેક વધ કામ:
બધા કમચાર ઓને ઘણીબધી યાઓ પર કેવી ર તે કામ કર ું તે શીખવો. આથી, યારે
કોઈક છોડ ય યારે તમે તા કા લક બી ને તે ું કામ ઉપાડ લેવા ું કહ શકો.
ચાણ ૂચવે છે કે કોઈપણ ન ુ તાએ ઝઘડો અને કઠોર લાગણીઓ પછ તેના
કમચાર ને (નોકર ) છોડ જવા દેવી જોઈએ નહ . કોને ખબર તમારે તે ય તની જ ર પાછ
ારે પડે?
મહાભારત માં આપણે આવી સમજણ જોઈ – “ ં દગી પાણીમાં વહેતા લાકડાના ભારા
જેવી છે , તેઓ થોડો સમય સાથે તરે છે , છુ ટા પડે છે અને વળ પાછા મળે છે .”
આમ તમે ારેય ણતા નથી કે તમારે તમારા જૂ ના પ ર ચતને ફર મળવાનો સમય આવે.

૫૮
યવ થાપકોમાંથી નેતાઓ
કોઈ પણ તં માં માણસ ું ૂ ય દશાવવા માટે માનવ ું , બૌ ક ૂં , માનવ ોત
વગેરે શ દો વપરાય છે . વતમાન સમયમાં દરેક તં આ પાસાંઓ પર વ ુન ે વ ુ યાન આપી
ર ા છે . આજે, એક કપની ROI (રોકાણ પર વળતર.) ઉ પાદકતા તેમજ બધા ે માં નફો
અને વ ુ તેની પાસેનાં માણસોની ુણવ ા પર વ ુ આધાર રાખે છે .
એક તં પાસે સં યાની એ સા માનવબળ હોઈ શકે છે . પર ુ જો આ માણસો
ૂરે ૂર ઉ પાદકતા ધરાવતા ન હોય અથવા પોતાની શ તની પરાકા ાથી કામ કરતા ન હોય,
તો તં ખોટમાં છે .
કોઈ પણ તં માટે સારા માણસો મેળવવા એ થમ પડકાર છે . આ સારા માણસોને સારા
નેતા બનવાની તાલીમ આપવી એ તે પછ નો પડકાર છે .
ચાણ તે વશે કહે છે ,
“ યારે તે (કુ વર) આને ( ાનને) માટે તૈયાર હોય, ન ણાતોએ તેને તાલીમ આપવી
જોઈએ.” (૧.૧૭.૨૭)
 યારે માનવ સંશાધન વભાગ બીઝનેસ કૂ સમાંથી અથવા બી કપનીઓમાંથી પણ
લોકોની ભરતી કરતા હોય છે , યારે શ આતમાં તેઓ સારા યવ થાપકોની શોધ કરે છે . પર ુ
જો કપનીએ ઉપર જ ું હોય, તો તેમને મહાન નેતા બનાવવા તે તેમનો બીજો પડકાર છે .
ઉપરના ૂ માં પણ ચાણ , પહેલાં સંભ વત નેતાને ઓળખવો જોઈએ અને પછ તેને
નેતાગીર ની તાલીમ ૂર પાડવા ું કહે છે . પર ુ આપણે એક યવ થાપક અથવા એક કમચાર
સંભ વત નેતા છે તે કેવી ર તે ણી શક એ?
અહ કેટલાક ૂચનો છે :
• નેતાગીર એ એક માન સકતા છે :
નેતાગીર એ કોઈ થાન અથવા હો ો/પદ નથી. તે એક વચારવાની ર ત/ માન સકતા છે .
માટે, એક યાપાર નેતાએ તેના લોકોનાં માનસની ુણવ ા પર નજર રાખવી જોઈએ.
નેતાગીર ધરાવ ું માનસ એક મહાન માનસ છે . તે સતત શી યા કરે છે . તે યારે એક સમ યા
જોવે યારે યાં જ અટક નથી જ ું. તે તેમાંથી બહાર આવવા માટે વક પો શોધશે અને જુ દ
પ તઓ શોધી કાઢશે. આ તેને પડકાર પ લાગે છે .
• ઉકે લ – કે ત:
એક સંભા ય નેતા ઉકેલ પર કે ત હોય છે . એક વખત હુ “સારા યવ થાપકથી મહાન
નેતા ુધી” ુ ા પર આધા રત તાલીમ કાય મ ું સંચાલન કરતો હતો. એક ત ન ધએ મને
ૂ ,ું “મારા ઉપર હમેશાં નણયકતા રહે છે . તેઓ હમેશા ઉકેલ લાવે છે . તો પછ શા માટે હુ
સમ યા સાથે મા તેમની પાસે જ ન પહ ચી ?”
મ ક ું, “બરાબર છે . તમારે તેમની સામે સમ યા રજૂ કરવી જોઈએ. પર ુ તેમની પાસે
બેથી ણ વૈક પક ઉ લે સાથે વ. ઉપર ને ન કરવા દો કે કયો ઉકેલ તં માટે ઉ મ છે .
વચાર તમારે પણ કરવો જોઈએ, મા તમારા ઉપર એ જ નહ . ઉકેલ વચારવો એ સફળતા
માટેનો મં છે .”
• અમલીકરણ:
મોટા ભાગના યવ થાપકો સારા આયોજકો છે , પર ુ ખરાબ અમલકતાઓ છે . એક
યવ થાપક અને એક નેતા વ ચેનો તફાવત આ અમલીકરણ ું પા ું છે . બસ, એ કરો. ારેક
તમે ૂલો કરો છો. પર ુ એ ૂલોમાંથી શીખો અને ં દગીમાં આગળ વધો.

૫૯
કામની સ પણી કરવી
કોઈ પણ તં તરફ જોવો, અને તમે એક એવો ઉપર જોશો જે તેના નીચેના કમચાર ઓને
કારણે હતાશ હોય. એક નીચેના કમચાર ને બીન-ઉ પાદકતા માટે એક હદ ુધી દોષ આપી
શકાય, પર ુ મોટા ભાગની સમ યા ું કારણ કામની અયો ય વહચણીને કરનાર નેતા પોતે જ
હોય છે .
અથશા માં ચાણ એ ‘હાથીઓની તાલીમ’ નામ ું એક કરણ સામેલ ક ુ હ ું. તેણે
ક ું હ ું.
“તેના બા દેખાવ સાથે ુસંગત, તેમએ સૌ ય અને ઠોઠ (હાથી)ને અને સં મ ત
લા ણકતાવાળાં ાણીઓને જુ દા જુ દા કારનાં કામમાં અથવા ઋ ુને અ ુ પ કસરત આપવી
જોઈએ.” (૨.૩૧.૧૮)
આમ, ચાણ શ તશાળ ઉમેદવારોને તેમના (આ ક સામાં હાથી) વભાવ અને જુ દ
જુ દ ઋ ુઓ ુજબ જે કદાચ તેમની કામ કરવાની ર તને અસર કરે – ઓળખવાની વાત કહે
છે .
માણસોની બાબતમાં “યો ય કામ માટે યો ય ય ત” પસંદ કરવામાં કેટલો વચાર આપવો
પડે છે તે આપણે સમ એ છ એ. છે વટે, આ તબ ે કરેલી એક ૂલ લાંબા ગાળે ખરેખર
હતાશામાં પ રણમી શકે છે .
પર ુ આ કેવી ર તે કર શકાય?
• માણસો ું ૂ યાંકન કરો:
જેન ે મેન-મેનેજમે ટ કહેવાય છે , તે કાય મ ર તે કરવા માટે ું આ થમ પગ ું છે . ઘણા
ઉપર ઓ આ કરવામાં ન ફળ ય છે . યારે એક સા ા કાર – ઇ ટર ૂ- ું સંચાલન કરવામાં
આવે, યારે એક સાર ર તે લખાયેલ CV અથવા સારાશ બધા ઉપર ભાવ પાડ શકે છે .
ઇ ટર ૂ દર યાન અપાયેલ જવાબો અને મતો પણ ઉમેદવાર આશા પદ છે કે નહ તે
સમજવામાં મદદ કરશે.
પર ુ વચનો અને વા તવમાં કામ આપ ું તેમાં બહુ મોટો તફાવત છે . કોઈના પણ વશે કોઈ
પણ કારનો મત આપતાં પહેલાં તમાર તને સમય આપો. હમેશાં એક ય તનો ઓછામાં
ઓછો ણ મ હના ુધી અ યાસ અને અવલોકન કરો. (આને માટે જ તાલીમ ગાળો હોય છે .)
તેમના પર બાર કાઈથી નજર રાખો અને તેમની શ તઓ તથા નબળાઈઓ ું અવલોકન
કરો. તમને તે ય તના વભાવ, વત ૂક અને શ તની નપજનો વ ુ સારો યાલ આવશે.
• જુ દ જુ દ પ ર થ તઓ:
સાહસમાં ૂબ જ સફળ હોય તેવી એક ય તને એક જુ દ પ ર થ તને સંભાળવા ું
કહેવામાં આવે તો કદાચ તે સફળ ન થાય. એક ૂબ જ સફળ વેચાણકતા પણ યારે જુ દુ
ઉ પાદન અથવા એક જુ દા દેશમાં વેચાણ કરવાની વાત આવે યારે ન ફળ થઈ શકે છે .
માટે, દરેક ય તની કામ આપવાની શ ત કાયમ માટે બાંયેધર વાળ હોતી નથી તે સમજો.
જુ દ જુ દ પ ર થ તઓ અને સંજોગો એક ય તની ઉ પાદકતા અને કાયર તી બદલી પણ
શકે છે . અને તમારે આ ખા સયતોને ઓળખવી જ પડે.
• જુ દા જુ દા સમયો:
પછ , એક ય તની કામ કરવાની શ ત જુ દા જુ દા સમયે કેવી ર તે બદલાય છે તે તમારે
સમજ ું ખરેખર જ ર છે . ઉદાહરણ તર કે સામા ય ર તે વ ાથ ઓ જો તેઓ વહેલી સવાર
દર યાન અ યાસ કરે તો વ ુ સા શીખે છે .
આ ું મા એ કારણસર થાય છે કે પછ થી દવસ દર યાન મગજ આળ ુ થઈ જ ું હોય
છે , આથી સવારમાં મા હતીઓ યાદ કરવા માટે ઓછા ય નોની જ ર પડે છે .
ચાણ એ આનો “ઋ ુઓ” તર કે ઉ લેખ કય છે . માટે, તમારા હાથ નીચેના માણસો માટે
ે ઉ પાદકતા સમય કયો છે , તે શોધી કાઢો અને ‘ઋ ુ સાથે અ ુ પ હોય તેવી ર તે કામની
વહચણી કરો.’
બધા સફળ વેપાર ઓ તથા નેતાઓ કામની સ પણીની કલા ણે છે . જો તમે સફળ ‘મેન-
મેનેજર’ બનવા ઇ છતા હો, તો વચાર ,ું આયોજન કર ું, અ યાસ કરવો તથા માનવ
મનો વ ાન સાથે યોગો કરવા તે અ તઆવ યક બનશે.

૬૦
જૂ ના કમચાર ઓ ું ર ણ કર ું
૨૦ વષથી પણ જૂ ના કોઈ પણ યાપાર તં તરફ જોવો, અને તમે જોશો કે યાં બે
પેઢ ઓ કામ કરે છે . આ બંને પેઢ ઓની માન સકતા અને વલણો જુ દા હોય છે . યારે જુ વાન
પેઢ પાસે મહાન તકો રહેલી છે અને તેઓ સરળતાથી નોકર બદલે છે , પર ુ જૂ ની પેઢ વધારે
સમ પત અને થર છે .
ભારતમાં આજના શહેર - ા ય ભાગમાં આપણે આ ું જ વગ કરણ જોઈએ છ એ. જેમાં
શહેર નવાસીઓ વાભા વક ર તે અશાંત અને ચંચળ છે , યારે ગામડાના વતનીઓ વ ુ
વ થ અને વનથી સં ુ છે .
ચાણ પાસે બ ે માટે યો ય હોય તેવી ની ત ઘડવા ઇ છતા કમચાર ઓ માટે એક ૂચન
છે :
“તેણે (નેતાએ) બ ું યવ થત થઈ ગ ું હોય તેમ, તેના ા મણ દેશોને સલામતી આપવી
જોઈએ.” (૧૩.૪.૨)
પહેલાંના દવસોમાં રા એ ગામડામાં રહેતા લોકોને અસર કર શકે તેમ હોય તેવાં કોઈપણ
નણય કરતાં પહેલાં ડાણ ૂવક વચાર ું પડ ું એ ચો સ વ તારના રહેવાસીઓ સહેલાઈથી
એક જ યાએથી બી જ યાએ જવા ઇ છતા ન હતા. તેથી, સલામતી અને ુર તતા ૂરા
પાડવાં તે સૌથી વ ુ મહ વ ું હ ું. તેવી જ ર તે કોઈપણ તં માં જૂ ની પેઢ ની પણ સંભાળ
લેવાવી જોઈએ.
તેઓ સમ પત હોય છે અને તે એક જ યા (તં )માં ગોઠવાયેલા હોય છે . આવા તં ના
નેતાઓને ચાણ ૂચવે છે કે તેમની નોકર ની પરેખા બદલવા ને બદલે – તેમને સલામતી
આપો.
પર ુ આપણે એક તં માં જૂ ના કમચાર ઓ સાથે કેવી ર તે યવહાર કર એ છ એ?
• તેમના અ ુભવનો ફાયદો:
અ ુભવી લોકો કોઈપણ તં ની ૂ યવાન સંપ છે કારણ કે તેમણે તેને ટેકો આપવા માટે
તથા તેના નમાણ માટે ુ કળ કઠોર પ ર મ કય હોય છે .
તેઓ ૂબ જ ુ કેલ સમયમાં ઉપયોગી સા બત થતા હોવાથી ારેય તેમને ન ત તર કે
લેવા (ટેકન ફોર ા ટેડ) જોઈએ નહ . એક કપનીમાં વ ર કમચાર ઓનો ે ઉપયોગ તેમને
તેમના ુ કળ અ ુભવ વડે ુવાનોને તથા નવા આવનારાઓને તાલીમ આપવા ું કહ ને કર
શકાય. આનાથી તં ની અંદર બે પેઢ ઓ વ ચે અરસ-પરસ આદરનો ભાવ ઊભો થાય એ તેનો
વધારાનો ફાયદો છે , જે ચાણ ની કુ વરને સલાહ – “વડ લોને મળો અને તેમની પાસેથી
શીખો.” સાથે ુસંગત પણ છે .
• તેમને બદલો, પર ુ ધીમેથી:
બદલાવ એ ં દગીની હક કત છે અને યારે ુવાન પેઢ બદલાવા માટે ઝડપી અને તૈયાર
હોય છે , વડ લો તેનો તકાર કર શકે છે . માટે, આમ કર ું મહ વ ું તથા ફર યાત હોવા છતાં
વ ર કમચાર ઓને બદલાવા માટે વ ુ સમય આપો.
જૂ ના કમચાર ઓ ઉપરાત આ ધીરજ ું વલણ સમ કપનીને પણ ફાયદો કરાવશે, કારણ કે
ૂબ સફળ તં ો એ છે જે સમજે છે કે વ ર ોની ુ તતા અને ુવાનોની ગ તશીલતા સાથે
જોડાવાથી જ સફળતાના માગ તરફ જવાય છે .
 ટાળ ું

૬૧
એક નેતાએ ું ન કર ંુ જોઈએ – ૧
અથશા એ મા ચાણ ની દ તા ું સંકલન નથી, પર ુ તે યવ થાપન, રાજકારણ અને
ૂહરચના અ ત ાચીન પાઠો વશેની વા ત વક પણ ધરાવે છે .
અથશા નેતાગીર તેના વકાસ અને અમલીકરણ ઉપર દ તાની સ ૃ ધરાવે છે . તેમાં
નેતાગીર ના પડકારો વશે કેટલીક ૂ યવાન મા હતી છે , જે સમજવા માટે આજ ું કૉપ રેટ
જગત સંઘષ કરે છે . ચાણ આપણને મા નેતાએ ું કર ું જોઈએ તે જ નથી કહેતા. પર ુ
ું ન કર ું જોઈએ તે પણ કહે છે .
ુ તક-૭ના કરણ પના ૂ ો ૧૯થી ૨૬માં ચાણ એક નેતાએ કરવા ું ટાળ ું જોઈએ
તેવી ૨૧ વ ુઓની પરેખા આપે છે . આવતા દસ કરણોમાં આપણે આ સાવચેતીના શ દોનો
અ યાસ કર ું. તે મા યાપાર નેતાઓને જ લા ુ નથી પડતા, પર ુ વભાગોના વડાઓ,
ક પ નેતાઓ, ા તના નેતાઓ, રાજકારણીઓને પણ, તથા કુ ટુબના વડાઓ અથવા કોઈપણ
સં થા અથવા તં ના વડાઓને પણ લા ુ પડે છે .
ચાણ એ ક ું હ ું,
“ ના અસંતોષ માટેનાં કારણો: સારાને તરછોડ ું અને અધમનો પ પાત કરવો.”
(૭.૫.૧૯-૨૬)
કોણ છે ?
એ લોકો છે , જે તમા અ ુસરણ કરે છે , અથવા તમારા પર આધા રત છે . તેઓ
તમારા દશા નદશની રાહ જોવે છે , જેની તેમની પોતાની જદગી પર સીધી અસર હોય છે .
કપનીના ક સામાં તેઓ જૂ થના સ યો છે , એક કુ ટુબમાં તેઓ તમારા બાળકો તથા સગાંવહાલાં
છે . એક રા (નેતા)ની થમ અને અ યંત મહ વની ફરજ તેની ને ુશ રાખવાની છે .
હવે, યારે રા સારા માણસોને તરછોડે છે અને કપટ માણસોનો પ પાત કરે છે , યારે
ને ના ૂશ થવા ું થમ કારણ મળે છે . નેતા પાસે યાય માટે આવે છે . યારે તેઓ
પોતાની અંદર જ સમ યા ું નરાકરણ નથી મેળવી શકતા, યારે તેઓ નેતાની સલાહ,
દશા નદશ તથા યાય મેળવવા ઇ છે છે . તે વખતે જો તે ખોટાનો પ લે અને યો યને તરછોડે
તો તે ઘણી ગંભીર સમ યા છે .
અહ , કોણ સા ું / યો ય છે , તે સમજવા માટેનાં કેટલાંક ૂચનો આ યા છે .
• બંનેને સાથે તેમજ અલગ અલગ સાંભળો:
વાતની બંને બાજુ સાંભળવી ૂબ જ અગ યની છે . પર ુ બંન ે પ ો પોતાના મત/ કોણ
ય ત કર દે, પછ નણય કરવામાં ઉતાવળ કરશો નહ . યારે બંન ે પ ો આમને-સામને હોય,
યારે ુ કળ આવેશ અને અંગત લાગણીઓ ય ત થાય છે . માટે, તેમને અલગ અલગ પણ
સાંભળો. હક કતો મેળવો. કોણ સા ું છે તેનો તમને વ ુ યાલ આવશે. ઘણી વખત આપણે
કોઈ નણય પર આવી નથી શકતા. આને ધમસંકટ કહે છે . આવી વસંવાદ પ ર થ તમાં
ુ તકો ( ુરાણો) તથા તે ચો સ ે માં વ ાન ય તઓની મદદ લો.
• આવેશ ુ ત રહ ને ુકાદો હેર કરો:
તમે પ ર થ ત ું વ ેષણ કર લો પછ તમારો ૂકાદો હેર કરો. તમે જે તારણ પર
પહ યા છો તે માટેનાં કારણો પણ જણાવો. યાયી રહો, પર ુ આ બધાં કરતાં પણ,
આવેશ ુ ત રહો. આ પરમાવ યક ભાગ છે .
આખો વચાર, જે ખરાબ છે તેને ધ ારો નહ , તેવો છે . ગાંધી કહેતા તેમ, ‘હલકટાઈને
દૂર કરો, હલકટને નહ ’ ખોટ ય તને સ આપતી વખતે પણ ય તએ તેને શીખવાની તથા
ુધરવાની તક આપવી જોઈએ.

૬૨
એક નેતાએ ું ન કર ંુ જોઈએ – ૨
નેતાએ ન કરવી જોઈએ તેવી ઘણી વ ુઓ માટે ચાણ કહે છે ,
“ ના અસંતોષનાં કારણો: પહેલાં ચા ુ ન હોય તેવી અ મા ણક/અયો ય સ
કરવાથી, ના તકતામાં રાચ ું અને આ તકતાને દબાવી દેવી, તથા ન થવાં જોઈએ તેવાં કામો
કરવાં.” (૭.૫.૧૯-૨૬)
આ ણ યાઓ નેતાને તેની ના મનમાંથી ઉતાર પાડે છે . થમ જો એક નેતા પહેલાં
ન કરા ું હોય તે ર તે બી ને હા ન પહ ચાડવા ું શ કરે છે તે બીજુ , અધમકૃ યોમાં રત થઈને
અને સારા કામોને દબાવી દઈને, ીજુ , ટાળવાં જોઈએ તેવાં કાય કર ને.
એક નેતા તેની વત ૂક તથા યાઓ સાચાં છે કે નહ તે કેવી ર તે ણે? કેટલાંક ૂચનો:
• નવી સ શ ન કરો:
દરેક કપની અથવા તં માં ખોટુ કરનાર માટે સ કરવાની એક પ ત હોય છે . ઉદાહરણ
તર કે ચેતવણી તથા મેમો અપાય છે . ારેક કમચાર ઓને બરતરફ પણ કરાય છે . પર ુ યાન
રાખો કે આ બ ું કપનીના કાયદાની અંદર થાય છે . ારેય કાયદાની ઉપરવટ ય તેવી ગંભીર
હા ન કરવાનો ય ન ન કરો. ઉદાહરણ તર કે કોઈ કમચાર ને ગમે તેવી ગંભીર ુટ અથવા
ખરાબ વત ૂક માટે પણ બી ની હાજર માં તમાચો અથવા લાત ન મારો. છે વટે તો આ મા
એક શાર રક ુકસાન નથી, પર ુ ભાવના ઉપર કરાયેલી ઇ પણ છે . યો ય મયાદામાં
કરાયેલી સ ને હમેશાં માન તથા આદર મળે છે .
• ચા ર યશીલ ય ત બનો:
આપણે જોઈએ છ એ કે નેતાઓ દભી હોય છે . તેઓ કમચાર ઓની સામે જુ દો જ ચહેરો
દશાવે છે , યારે તેમની અંગત ં દગી સામા ય ર તે બહુ આદશ નથી હોતી. કહેવા ું છે તેમ,
“માણસ અંધારામાં ું છે , તે જ તે ું ચાર ય છે .” આથી એક નેતાએ તેની બીન હેર
જદગીમાં ૂબ ન ાવાન માણસ રહે ું જોઈએ. તમાર ત સાથે સાચા રહો.
• સાચા અને ખોટા વ ચેનો ભેદ પારખો:
આ સૌથી મહાન ુણ છે , જે એક નેતા વકસાવી શકે. એક તં અથવા કપની ચલાવતી
વખતે, એવો સમય આવે છે , યારે એક નેતાએ વસંવાદ પ ર થ તનો સામનો કરવો પડે.
પૈસા, માણસો ું યવ થાપન વગેરે જેવા ભા ુક ો તેની નય મત ચતા બની શકે. જો તે
શેની સાથે સંમત થ ું અને શેમાં અસંમત, તેની બંન ે વ ચે ભેદ/તફાવત ન કર શકે, તો તે હમેશ
માટે ભરાઈ પડશે. આ કળામાં ન ણાત થવા માટે જેઓ ઘણા વધારે અ ુભવી છે તેમની
પાસેથી અથવા જેમને ડા ા માણસો કહેવાય છે , તેમની પાસેથી શીખો.
હમેશાં, યાદ રાખો કે ‘ર નહો ટ નીબર’ની નમળ ાથના એક નેતાને પણ યારે તે તેનાં
કાયાલયમાં ય યારે લા ુ પડે છે , જે આ ુજબ છે ,
“હે ભગવાન, હુ જેન ે બદલી શકુ તેમ નથી તે વ ુઓ વીકારવાની મને નમળતા, હુ
બદલી શકુ તેમ હો તેને માટે હમત અને તે બંન ે વ ચેનો ભેદ પારખવા ું ડહાપણ આપો!”

૬૩
એક નેતાએ ું ન કર ંુ જોઈએ – ૩
એક નેતાએ તેની પોતાની યાઓ વશે ૂબ સચેત તથા ૃત રહે ું જોઈએ.
ચાણ દશાવે છે ,
“ ના અસંતોષ માટેનાં કારણો: યાય ૂણ કાય ના વંસ વડે, જે આપ ું જ જોઈએ તે ન
આપીને તથા જે તેને (નેતાને) ન અપા ું જોઈએ તે ુર ત કરવાથી.” (૭-૫-૧૯-૨૬)
એવા નેતાઓ હોય છે , જે બી વડે કરાયેલ સારા કામોને દબાવી દેવાનો ય ન કરે છે .
ઉદાહરણ તર કે, જો હાથનીચેના માણસો વડે કોઈ ક પો અથવા આયોજનો પર કામ કરા ું
હોય તો તેનો નાશ કરવો ન જોઈએ. ઉલટાના તેમને સાચવવા જોઈએ અને તં ની મલકત
તર કે ગણવા જોઈએ.
 બીજુ , જે યાય ૂણ ર તે ું છે , તે અપા ું જ જોઈએ, પછ તે પગાર, ો સાહક રકમ
અથવા બઢતી જે પણ હોય. અરે, નીચેના માણસો માટે તો તેમની પીઠ થાબડવી એ પણ મોટુ
ઇનામ છે .
છે વટે, નેતાએ તે જેન ે માટે લાયક નથી તે પોતાને માટે મેળવવાનો ય ન કરવો ન જોઈએ.
તેણે મા પોતાનો યો ય હ સો જ લેવો જોઈએ.
કેટલાંક ૂચનો:
• નવા વચારોને ો સાહન આપો:
તમારા કમચાર ઓ મા કામ કરવાનાં યં ો નથી. તેઓ ખભા ઉપર માથાંવાળા માણસો છે .
દરેક મગજ એક નવો વચાર ઘડ શકે છે . અને દરેક નવો વચાર કોઈ પણ તં ું ધણ છે .
એક નેતા તર કે, આ નવા વચારોની ન ધ રાખવી અને તેમના પર યોગો કરવા તે ઘ ં મહ વ ું
છે .
આમ કરતી વખતે આ ચો સ વચાર જેને આ યો છે , તે કમચાર ને સામેલ કરો. તેન ે /
તેણીને ેય પણ આપો.
• તેમને માન અને આદર આપો:
એક વખત એક માનસશા ીએ ક ું હ ું. “રોટ , કપડા અને મકાનની જેમ જ, ‘કદર’ પણ
માણસની ૂળ ૂત જ રયાત છે .” માટે દરેક માણસની કદર કરતાં શીખો. ઉપર નો એક સારો
શ દ કમચાર ના ઉ સાહને લાંબા સમય માટે વધારે છે .
અને આ યા કૃ મ ન હોવી જોઈએ. તમે તેનો વા તવમાં આદર કરો છો તેમ દશાવો.
ઘણી કપનીઓમાં ‘આ મ હનાના કમચાર ’ એવાં ઇનામ હોય છે અને ઘણા તં ોમાં સૌથી વ ુ
કાય મ કમચાર નો ફોટો ર સે શન પર દ શત કરાય છે .
• તમાર સ ાનો ારેય દુ પયોગ ન કરો:
પાયડરમેન પી ચરનો યાત સંવાદ યાદ રાખો – યાં, પીટર પાકર તેના કાકા પાસેથી
અ ુભવી સલાહ મેળવે છે , “મહાન સ ાની સાથે મહાન જવાબદાર ઓ પણ આવે છે .” એક
નેતા, જો તે ન ાવાન માણસ ન હોય તો તેની સ ાનો દુ પયોગ કર શકે છે , ખાસ કર ને તેણે
કોઈને જવાબ આપવાનો ન હોય યારે. જોકે તેણે પોતે પોતાની તને જવાબદાર બનાવવી
જોઈએ. વધારામાં, તેણે જો ું જોઈએ કે બી પણ તેમની તને સારા નેતા બનાવવાની
સમાન તક મેળવે. જે વધારે નેતાઓ બનાવે છે , તે સારો નેતા છે .
નૌકાદળમાં યારે એક ટ મર વ ુવ ૃ ને ઓળં ગ,ે યારે ‘ ો સગ ધ લાઇન’ નામના વધી
કરાય છે . તે દર યાન સૌથી નીચેના કેડટે ને ટ મરનો ક ટન બનાવાય છે . અને બધા ઉપર
અમલદારોએ તેના હુ કમને અ ુસર ું પડે છે . તમારા તં માં એક દવસ માટે આ યોગ કરો.
ભલે આ મ ક જે ું લાગે, પર ુ તમાર હાથ નીચેના તમારા વશે ું વચારે છે તે વશે તમે
ઘ ં ણશો.

૬૪
એક નેતાએ ું ન કર ંુ જોઈએ – ૪
નેતાગીર એ બહુ વ ફોટક જવાબદાર છે . એ મા ુ તકો કે ભાષણોમાંથી શીખી શકાય
તેવી વ ુ નથી. ઉલટા ,ું તે એક ય તએ કોઈ પણ પ ર થ તમાં સંભાળવા જ ર એવા
વ વધ પાસાંનો સ ૂહ છે .
કાય મ નેતાગીર વશે ચાણ નાં ૂચનોની આ ેણી ચા ુ રાખતાં, આપણે જોઈએ
છ એ કે તેઓ ઉદાહરણ વડે દોરવાના મહ વ પર ફર ફર ને ભાર આપે છે . હવે પછ ના બે
ુ ાઓ આપણને કઈ વ ુ ખરાબ નેતા બનાવે છે , તે કહે છે .
“ ના અસંતોષ માટેનાં કારણો: જે સ ને લાયક છે , તેને સ ન કરવાથી, જે સ ને
લાયક નથી, તેન ે સ કરવાથી.” (૭-૫-૧૯-૨૬)
‘ ોય’ પી ચરમાં અમલદાર જનરલને કહે છે , “સર, સૈ ય એવા ભય હેઠળ છે , કે કદાચ
તમે તેમને સ કરો.” જનરલ ક ુંક ૂબ અગ ય ું ઉમેરે છે . “જો તમે સાર ર તે સંભાળો, તો
બીક પણ રચના મક બની શકે.”
માણસો ને સ ની બીકથી સંભાળ શકાય છે . પોલીસની બીકને કારણે ુનાખોર નો દર
કા ુમાં છે . કમચાર ઓની ઉ પાદકતા ું કારણ નોકર જવાનો ભય છે . મા સ ના ભયને
કારણે બાળકો શ કો તથા માતા- પતાના કા ુમાં રહે છે .
જોકે, કોઈની બીકને સંભાળવી તે પણ કળા છે .
બીકને સંભાળવા વશે કેટલાંક ૂચનો:
• તમે પોતે નડર બનો:
આ કાય કરવા કરતાં કહે ું સહે ું છે . બધા સમયે નડર રહે ું એ માણસની સૌથી મોટ
ા ત છે . વષ ુધી સા ું કયા કરવાથી માણસ સં ૂણ નડર બને છે . એક વખત એક યો ાએ
ક ું હ ,ું “જો હુ થોડ ણો માટે દુ મનની આંખમાં સી ું તા ા ક , તો મારો ડર ચા યો
ય છે .” બી શ દોમાં કહ એ તો, બી કશા ઉપર કે કોઈના ઉપર આધાર રા યા વગર,
વનના પડકારોનો સીધો સામનો કરો.
• ારેય ડરનો દુ પયોગ ન કરો:
નેતાઓ તેમના હાથ નીચેનાઓના ડરનો દુ પયોગ કર શકે છે . ય ત મા સ ાની
થ તમાં હોવાના કારણે, વાભા વક ર તે આદર માગે છે . છતાં, આદરની માગણી થઈ શકે
નહ . ય ત પોતાની સ ા ારા અને શ ત ધારણ કરવાને કારણે પોતાને માન આપવા ું
બી ને દબાણ કર શકે છે . પર ુ માન કમાવા માટે, તમારે સામી ય તનાં દલ એ દમાગ
તવાં જ ર છે . જો તમે એક સફળ નેતા છો કે નહ તે ચકાસવા માગતા હો તો યારે તમે
આસપાસમાં હો, યારે (તમાર હાજર માં) બધા વ થ અને ૂશ છે કે નહ તે સમજવાનો
ય ન કરો.
• યાય ૂણ ર તે સ કરો:
ારેક, સ અ નવાય હોય છે . જોકે ય ત સાચી ર તે અને યાય ૂવક સ કર શકે.
જો તમે વ ુ પડતી સ કરશો, તો તમે ાસદાયક લાગશો. પર ુ જો તમે વધારે પડતા નરમ
રહેશો, તો કામ જ નહ થાય. આ એક સમતોલન યા છે . માટે, તમારો યાય આપો તે પહેલાં
બે વખત વચારો – મ મ છતાં વવેક ુ વાળા રહો.
એક ુનેગારને ફાસીને માંચડે મોકલાતો હતો. તેને ૂછવામાં આ ું કે તેની અં તમ ઇ છા ું
છે . તેણે જેલરને આઘાત લાગે તેવો જવાબ આ યો, “જેના કારણે હુ આજે ફાસીના માંચડા
તરફ જઈ ર ો છુ તે મારા બાપને માર નાખવાની… યારે હુ ખોટો હતો, યારે તેણે મને
ારેય ુધાય નહ અને યારે હુ સ ને લાયક હતો યારે પણ સ કર નહ .”

૬૫
એક નેતાએ ું ન કર ંુ જોઈએ – ૫
ુ ાખોર ને કા ુમાં રાખવી એ કોઈપણ સમાજ માટે અ તશય આવ યક યા છે .
ન
ુનેગારની ધરપકડ ન કર ને પોલીસ મા વતતા ુનેગારોને ટેકો જ નથી આપતી, પર ુ નવા
ુનેગારોને ો સા હત પણ કરે છે . બી તરફ જો પોલીસ એક એવી ય તની ધરપકડ કરે છે ,
જેની ધરપકડ થવી જોઈએ નહ , તો એક નવો ુનેગાર બને છે .
એક નેતા આ સ યથી ૃત હોવો જોઈએ. કારણ કે કોઈપણ કૉપ રેટમાં આવી
પ ર થ ત સહેલાઈથી ઊભી થઈ શકે છે .
માટે, ચાણ કહે છે ,
“ ના અસંતોષ માટેનાં કારણો: જેન ે કબ માં લેવાની જ ર નથી, તેને કબ માં
લેવાથી, જેન ે કબ માં લેવાની જ ર છે , તેની ધરપકડ ન કરવાથી.” (૭.૫.૧૯-૨૬)
વ ટર ુગો ું સવ કૃ ુ તક ‘લા મઝરેબ સ’ આવી ઘટનાને ૂબ નાટક ય ર તે બહાર
લાવે છે . એક માણસની અ નવાય સંજોગોમાં ેડ ચોરવા માટે ધરપકડ કરાય છે અને તેન ે વીસ
વષથી પણ વધારે સમય માટે જેલમાં ૂરવામાં આવે છે અને પ રણામે એક ઉમદા માણસમાંથી
ુનેગાર જ મે છે .
કોઈપણ નણય કરતી વખતે, નેતાએ સાવધાની ૂવક આ પાસાંન ે યાનમાં લે ું જોઈએ.
પર ,ુ તે કેવી ર તે ુનાને ૂંસી નાખીને છતાં યાય ૂણ રહ શકે?
કેટલાક ૂચનો:
• ુના ું કારણ સમજો:
એક માણસ શા માટે ુનેગાર બને છે તેનાં બે કારણો હોય છે . એક, જ ર યાત અને બીજુ ,
લોભ. યારે એક ખરેખર જ ર યાત ધરાવતી ય ત તેની ૂળ ૂત જ ર યાતો ૂર ન કર
શકે, યારે તે ુનાનો સરળ માગ પકડે છે . અનાજ, કપડા, આ ય અને નાણાક ય ુર ાએ
ૂળ ૂત જ ર યાતો છે . જો આ બ ું ૂ પાડવામાં ન આવે તો ય ત ચોર અને ૂંટને રવાડે
ચડ ય તે ું ઘ ં જોખમ છે . એક નેતાને તેના હાથ નીચેનાઓની જ ર યાતની સં ૂણ
ણકાર હોવી જોઈએ.
• લોભ પર કા ુ રાખો:
એક ય ત માટે ુનેગારની જદગી પસંદ કરવા ું બીજુ કારણ છે લોભ. ું વન
ધોરણ હોવા છતાં, ઘણાં ીમંત કુ ટુબના લોકો પણ ુનાખોર તરફ વળે છે . આવા ક સાઓમાં
નેતાએ સ નો ભય લા ુ કરવો જ પડે. જો સ આપવામાં નહ આવે, તો તેઓ કાયદાને
ઘોળ ને પી જશે. ચાણ કહે છે , “તેમની ધરપકડ કરો.” તેમને એક વખત ઢ લા ૂ ા પછ થી
તેમને કા ુમાં રાખવા ુ કેલ છે . પર ુ એક વખત આવા શ તશાળ માણસને સ થયા પછ ,
બી આપોઆપ જ કા ુમાં આવી જશે.
• એક પ ત ઘડો અને લા ુ કરો:
કોઈ પણ રા ય અથવા તં ના કાયદા અને યવ થા માટે ફાયદાકારક હોય તેવી એક
પ ત બનાવવી એ ુનાને કા ુમાં રાખવાનો એક મા ઉપાય છે . જોકે મા પ ત બનાવવી
એ જ મદદ પ નહ થાય. તેમનો યો ય અમલ પણ થવો જ ર છે . કાયદો મા ુ તકોમાં જ ન
રહેવો જોઈએ ઊલટો તેનો ઉપયોગ સામા જક યવ થા ળવવા માટે થવો જોઈએ.
હમેશાં યાદ રાખો કે તમે એક ુનેગારને તે તમારો ગમે તેટલો પ ર ચત હોય તો પણ, ટેકો
આપી શકો નહ .
એક વખત એક વચારકે ક ું છે , “જો તમે તમારા મ ના ુનામાં ભાગ લો, તો તે ુનો
તમારો પોતાનો બની ય છે .”

૬૬
એક નેતાએ ું ન કર ંુ જોઈએ – ૬
એક નેતા એ એક ર ક છે . તેની ુલના એક કવચ/ઢાલ તર કે થઈ શકે. જે બહારના
દુ મનોથી તેની ું ર ણ કરે છે . જો એક ર ક પોતે જ વનાશક/ભ ક બને તો ું થાય?
 ચાણ ના શ દોને ગંભીરતાથી લો, અથવા તમાર ને અસલામતી અ ુભવવા દો.
તે કહે છે ,
“ ને અસંતોષ થવા માટેનાં કારણો: હા નકારક વ ુઓ કરવાથી અને ફાયદાકારક
વ ુઓનો નાશ કરવાથી ચોરોથી ર ણ આપવામાં ન ફળ જવાથી અને પોતે (તેમની) ૂંટ
કરવાથી.” (૭.૫.૧૯-૨૬)
પહે ું અને સૌથી અગ ય ું એ છે કે નેતાએ તેના લોકો અથવા તં ને ુકસાન પહ ચાડે તે ું
કઈ કર ું ન જોઈએ, તેમ જ ફાયદાકારક વ ુઓનો નાશ કરવો ન જોઈએ. ઉદાહરણ તર કે
ત ત ધા મક ચ હોનો નાશ કરવાથી સમ યા ઊભી થઈ શકે છે .
બીજુ , નેતાએ તેની ને ુંટારાઓ અથવા બી કોઈપણ બા પ રબળો કે જે લોકોની,
રા યની અથવા એક તં ના કમચાર ઓની સંપ ને ઢસડ જઈ શકે, તેનાથી ર ણ આપ ું
જોઈએ. વ ુ મહ વ ું એ છે કે, તેણ ે પોતે તેમને ુંટવા જોઈએ નહ !
પર ુ એક નેતા આવા ર ણની ખાતર કેવી ર તે આપી શકે? કેટલાંક ૂચનોઃ
• દવાલ બનો:
એક નેતાએ એક દવાલ જેવા હો ું જોઈએ. એક ર ણ તેમજ એક અવરોધ. યારે એક
બહારની ય ત તમાર નીચે કામ કરનારાઓ પર હુ મલો કરે, યારે આગળ આવો અને તમાર
તે પડકારનો સામનો કરો. એક કમચાર પોતા ું ર ણ કેમ કર ું તે ન પણ ણતો હોય.
આવી પ ર થ તઓમાં એક સમથ નેતા જ તેની/તેણીની એક મા આશા છે . માટે, યારે
તેમને તમાર જ ર હોય, યારે તેમની સાથે જ રહો.
• બહારના લોકો સામે કાયવાહ કરો:
એક રા એ ક ું, “જે કોઈ પણ માર ની ૂશીઓ તથા શાં તમાં ભંગ પાડશે, તેમને
બ વામાં નહ આવે.” તેવી જ ર તે ૂ કમાં દશા ું છે તે ુજબ, ચાણ એ ક ું છે કે
રા એ તેની ું ચોરોથી ર ણ કર ું જોઈએ. જો એક ચોર પકડાય તો તા કા લક તેને
સ કરો. જો તેને છુ ો રાખવામાં આવશે, તો ચોર પાછો આવવાનો ડર બધાના મન પર
લટકતો રહેશે. કડક વલણ લોકોના નેતામાં વ ાસની ખાતર જ માવશે.
• તમારા પોતાના લોકોને ૂંટો નહ :
ંટૂ વાનો અથ મા પૈસા અથવા બી કોઈ ભૌ તક વ ુઓ ચોરવી તેવો નથી. માન,
ગૌરવ તથા કૃ ત તાની પણ ચોર થઈ શકે છે . જો એક ય ત ખરેખર લાયક હોય, તો તેને
ુર કાર તથા બદલો આપો. તમારા લોકો જ તમાર સૌથી મોટ ૂડ છે . તેમને સારો તથા
સમયસર પગાર આપો. યાદ રાખો, જો તમા સૈ ય મજ ૂત હશે, તો જ તમારે માટે લડ
શકશે.
એક નેતાએ પોતે જ સારા યો ા હો ું જોઈએ અને તેમાં પણ, યારે તેણે તેના લોકો માટે
લડવા ું હોય, યારે તેણ ે ઉ મ દેખાવ કરવો જ ર છે . ાયે વેટ ટને ંદુ ર ર તે ક ું છે તેમ, “જે
કોઈપણ નેતાગીર ૂર પાડે છે , તેમણે ઉ મ લડાઈ કરવા માટે તા અને વચારશીલ તથા
શ તેટલા ચતન ધાન હો ું જ ર છે .”

૬૭
એક નેતાએ ું ન કર ંુ જોઈએ – ૭
IT, ITes, BPO તથા બી વભાગોમાં ઘષણનો ચો દર એ ઘણી મોટ સમ યા છે .
લોકોના નોકર છોડ જવાના કારણ કોઈ પણ હોય – ો સાહકોનો અભાવ અથવા ત પધ
કપની કે જેઓ તેમના પોતાના માનવબળની કમીને ૂર કરવા માટે કમચાર ઓને લોભન
આપતી હોય છે – તેમના તરફથી વ ુ સાર દરખા ત હોઈ શકે.
પર ,ુ વતમાન કમચાર ઓ જેન ે વશે ભા યે જ ક ું કર શકે તેવી બા પ ર થ તઓ પર
યાન ન આપીએ તો પણ, હક કત એ રહે છે , કે કમચાર ઓ તેમના નયો તાઓ તેમની સાથે
કેવો યવહાર કરે છે , તેના વડે ે રત અથવા અ ે રત થાય છે .
ઉ ેજન, ેરણા તથા અંતઃ રણા એ તમારા નીચેના માણસો પાસે કામ કરાવવાના ણ
માગ છે . ાસવાદ ઓ ને કામ કરાવવાનો માગ છે ઉ ેજના ેરણામાં ો સાહકો તથા
બઢતીઓનો સમાવેશ થાય છે , યારે અંતઃ રણા માણસની પોતાની અંદરથી આવે છે , જે
શા ત તથા નતાંત ચા ુ રહેતી હોય છે .
કમચાર ઓને ેરણાથી અંતઃ રણા ુધી લઈ જવા, તે નયો તાઓ માટે ખરેખર પડકાર
છે .
ચાણ કમચાર ઓના નૈ તક અધઃપતનના કારણોની પરેખા આપે છે ,
“ ના અસંતોષ માટેનાં કારણો: થયેલાં કામની ે તા બગાડ ને માનવ યાસોનો વ ત
કરવાથી.” (૭.૫.૧૯-૨૬)
કમચાર ઓ કઠોર પ ર મ કરે છે , અને પોતાની મેળે યાસ કરે છે . જો તેમના ય નોને
મા યતા આપવામાં ન આવે, અને તેને બદલે તેનો વંસ કરવામાં આવે, તો ઘષણનાં પહેલાં
બીજ વવાય છે . બીજુ , યારે કમચાર ઓ કપનીના સારા માટે કઈક બનાવે અથવા ઉ પા દત
કરે, યારે તેને અથવા તેણીને બદલો અપાવાને લાયક છે . તો ય ત પોતાના મચાર ને કેવી ર તે
ેરણા આપે?
• પૈસાની અ તા છે :
ું કમચાર ઓ પૈસા માટે કામ કરે છે ? હા, પૈસા એ થમ અને સૌથી મહ વની જ ર યાત
છે . જો સમયસર પગાર ૂકવાતો ન હોય, તો કોઈ પણ તં તેના કમચાર ને ેરણા આપી શકે
નહ . પગાર ઉપરાતના વક પો પણ આપી શકાય. જેવા કે – કમચાર ટોક વક પ,
 ો સાહકો, નફામાં ભાગ, તથા યવ થાપન વડે તેમના કમચાર ઓને નાણાક ય ર તે સલામત
રાખવા માટે બી યોજનાઓ પણ ઘડ શકાય.
• કઠોર પ ર મ – સારો આરામ:
નયો તાએ માન ું જોઈએ કે કમચાર ઓને મોકળાશ અને મનની શાં ત આપવાથી ધારેલી
ઉ પાદકતા ા ત કર શકાય છે . કેટલાક વક સત દેશોમાં કમચાર ઓ બે મ હના ું વેકેશન લેવા
માટે, દસ મ હના તનતોડ મહેનત કરે છે . આપણને આ પ ત સામે વાંધો હોઈ શકે, પર ુ
મહ વની હક કત એ છે કે, બે મ હનાના વેકેશનના વચારે એક માણસને દસ મ હના માટે કઠોર
પ ર મ કરતો કય છે . સારા પ રણામ માટે કામ તથા આરામ વ ચે ું સમતોલન જળવા ું
જોઈએ.
• વ ુ ચો હે ુ:
કમચાર ઓ પૈસાથી વ ુ પણ કઈક ઇ છે છે . તે છે આદર તથા પડકાર. તેઓ પણ તેમના
વન માટે એક હે ુ ઇ છે છે . જો એક નેતા તેના કમચાર ઓ માટે એક હે ુ શોધી શકે, તો
અસાધારણ સફળતાની બાંયધર છે . આ એક આ માને લગતી જ રયાત છે . આમ થઈ શકે તે
માટે કમચાર નો અ યા મક ભાગ વકસાવવો જોઈએ.
એક યાત આઈટ કપનીએ તેની નમ ક માટેની હેરખબરમાં તેના કમચાર ના ફોટા
નીચે એક શ દરચના ૂક . “આ તં માં મને વવા માટેનો એક હે ુ મ ો.” એક ઉ મ
નયો તા સવએ પણ ચો હે ુ કમચાર ઓ માટે આવ યક છે . તેમ શોધી કા ું છે .

૬૮
એક નેતાએ ું ન કર ંુ જોઈએ – ૮
મારા એક તાલીમ કાય મ દર યાન ચાણ એ વણવેલ નેતાગીર ના ુણધમ પર ચચા
કરતી વખતે, એક ભાગ લેનારે ક ું, “જો આ બેઠકને એક નેતાએ ું કર ું જોઈએ, નામ આ ું
હોત, તો તે વધારે હકારા મક લા ું હોત.”
મ પ કરણ ક ુ કે આ બેઠક ું મથા ં ,ુ જે નેતાઓએ ું ન કર ું જોઈએ તે વાત પર ભાર
ૂકે છે . તેને ખાસ તૈયાર કરા ું છે , ૂલથી નથી અપા ું. માણસોનાં મગજ એક ચો સ ભાત
માણે કાય કરે છે . અને અ યાસ કરે છે કે યારે આપણે નકારા મક શ દો સાંભળ એ યારે
આપણે વધારે સ ગ થઈ જઈએ છ એ.
ભય, ૃ ુ તથા વનાશ જેવા શ દોમાં એક માણસને શ થલતામાંથી સ યતા તરફ લઈ
જવાની શ ત છે . માટે, આ દસભાગની આ ેણીને ચા ુ રાખવા માટે હવે આપણે એક નેતાએ
ન કરવી જોઈએ તેવી વ ુ કેટલીક વાતો તરફ જોઈએ.
 “ ના અસંતોષ માટેનાં કારણો: ુ ય માણસોને ક
ુ સાન પહ ચાડ ને તથા માનને પા
હોય, તે ું અપમાન કર ને, વડ લોનો વરોધ કર ને, પ પાત વડે તથા જૂ ઠાણા વડે.”
(૭.૫.૧૯-૨૬)
ઉપરના ૂ માં ણ ુ ય વચારો પર ભાર ૂકાયો છે . વડ લોને માન, ન પ પાતી બન ું
તથા જૂ ઠાણામાં ન રાચ ું.
• વ ડલોને તથા ુ ય માણસોને માન આપ ું:
જે સમાજ વડ લોને તથા ાની ુ ષોને માન નથી આપતો, તે લાંબા સમય ુધી ટક શકે
નહ . વડ લો માટેનો સં કૃ ત શ દ છે , ૃ ો, મોટેરા શ દના અહ બે અથ થાય છે . એક જે
મરમાં મોટા છે , અને બીજો કે તે ય ત જે ડહાપણમાં/ સમજણમાં મોટ છે . કોઈ પણ
ય ત કે જે મરમાં આપણાં કરતાં મોટ છે , તેન ે માન આપ ું તે વાભા વક છે . આપણે
જોઈએ છ એ કે આખી એશીયન સં કૃ તમાં વડ લોને માન આપ ું એ ઘણો ન અને ચો ુણ
ગણાય છે . જોકે ઘણી ુવાન ય તઓ પણ ુ કળ ાન તથા ડહાપણ ધરાવતી હોય છે ,
જેઓ પણ આદરને પા છે . તેઓ પણ ‘ ૃ ો’ છે .
ટોચની બીઝનેસ કૂ લમાંથી આવતા ુવાન યવ થાપકો ચા પગાર અને ઉ ચ પદવી
મેળવે છે , તે ું એક કારણ, તેઓ જે ‘ ાન’ કપનીમાં લાવે છે તે છે . આવા ુવાન તથા વ ર
ય તનો હમશાં આદર થવો જોઈએ અને તેમ ું ારેય અવમાન થ ું ન જોઈએ. તેમનો વરોધ
ન કરો. કોઈ પણ નણય લેતા પહેલાં તેમના મતને સાંભળો.
• પ પાતી ન બનો:
વખવાદ યવ થાપનમાં જે સા ું છે તે કર ું એ ઉ મ વ ુ છે . જે ય ત ખોટ હોય, તે
તમાર ગમે તેટલી ન કની હોય કે પણ તેમનો પ ન લો. બી તરફ હમેશાં જેઓ સાચા છે ,
તેમને ટેકો આપો, ભલે તે તમારો ણીતો ન હોય. પ પાત તં માં બધાને નૈ તક ર તે નીચા પાડે
છે . માટે, સમતોલ મગજ રાખો, અને કોઈ પણ ચાલ ચાલતા પહેલાં હે ુલ ી રાખો.
• જુ ઠાણામાં ન રાચો:
ભારત ું રા ચ કહે છે , સ યમેવ જયતે. પર ુ લગભગ બધા જ એમ વચારે છે કે
આજના જમાનામાં તે ન ચાલે. વા ત વકતા એ છે કે આપણામાં રાહ જોવાની ધીરજ નથી.
બધી ટોચની કપનીઓ, જેઓ સારો વ હવટ કરે છે , તેઓ લાંબા ગાળાના નફા માટે જોવે છે .
સંશોધન તથા વકાસ પર કામ કરતાં આવાં તં ો માટે, લોકો, ુ તઓ સામે ૂહરચનાઓ
વગેરે સફળતા માટેનાં ુ ય પાસાંઓ છે . માટે, તમારે પણ જૂ ઠાણાને ટેકો આપવો જોઈએ નહ .

૬૯
એક નેતાએ ું ન કર ંુ જોઈએ – ૯
 એક યવ થાપન વ ાથ એ મને એક વખત ૂ ,ું “ ું યાપાર ઓ બધો વખત મા પૈસા
વશે જ વચારે છે ?” મ જવાબ આ યો, “આનો જવાબ બહુ આ મલ ી છે . જોકે, પૈસા
બનાવવા માટે પણ, એક યાપાર એ બી ઘણી વ ુઓ વશે વચાર ું જ ર છે . નાણાક ય
ર તે સફળ થ ું – કે જે ૂળ ૂત જ ર યાત છે , તે સારા સંબંધો, સેવા ું તર તથા તમારા
પોતાના લોકોની સમ પતતા જેવાં બી ં પ રબળો વડે ન થાય છે .”
હવે, આપણે એક નેતાએ જેના વશે સ ગ રહે ું જોઈએ તેવાં ચાણ વડે કાશમાં
લેવાયેલાં કેટલાંક વ ુ પાંસાંઓ તરફ જો ું:
“ ના અસંતોષ માટેનાં કારણો: જે થ ું હોય તે પાછુ વાળવાથી, જે ગોઠવા ું હોય તે ન
કરવાથી.” (૭.૫.૧૯-૨૬)
બી શ દોમાં એક ધંધાદાર એ પણ તેના નીચેના માણસો, તેમણે જે કામ ક ુ હોય તેના
માટે પૈસા ન ૂકવાય યારે ના ુશ થાય છે તેના વશે (તથા યારે તેમનો નેતા આ મસંતોષી
થઈ ય છે ) વચાર ું જ જોઈએ.
• જે કરા ું છે તેના માટે ન ૂકવ ું:
એક યાપાર ું આ થક ચ એક ય તથી બી તરફ વહેતા નાણાના વાહ પર આધા રત
હોય છે . ાહક તેને સેવા આપનારને તે સેવા માટે નાણા ૂકવે છે , પછ તેઓ તે નાણા તેમના
કમચાર ઓ તથા માલસામાન ૂરો પાડનારને ૂકવે છે . આ માલ સામાન ૂરો પાડનારાઓ પણ
તેને સામાન ૂરો પાડનારાને નાણા ૂકવવા જ પડે છે . જો આખી સાયકલમાં એક કડ પણ ૂટે
તો વસંવાદ તા થશે, માટે એક નેતાએ દરેકને તેના લેણા નીકળતા પૈસા સમયસર ૂકવવા
જોઈએ. એક કામ ૂ કયા પછ , હમેશાં તેમાં સામેલ લોકોને પૈસા ૂકવી દો.
• આ મસંતોષી ન બનો:
એક ઉ ોગપ તએ એક યાપાર શ કય અને ુ કળ સંઘષ કય . છે વટે, તેનો યાપાર
આ થક ર તે સફળ થયો. પછ તે તેમના સલાહકાર/ ુ પાસે ગયા અને ૂ ,ું “સર, હવે મારો
ધંધો સારો ચાલે છે . મારે ું કર ું જોઈએ?” ુ એ સલાહ આપી, “જઈને નવો ધંધો શ
કરો.”
અહ થી જ ખર મ શ થાય છે . ઉ મી હોવાના જુ સાને આગળ વધારવો જ ર છે .
એક ધંધો કેવી ર તે શ કરવો અને ચલાવવો તે વશે વ ુ ણી લીધા પછ ય તએ ારેય
આ મસંતોષી થઈ જ ું ન જોઈએ.
હક કતમાં, તમારા ‘કેમ શ કર ું’ નો ઉપયોગ બી ધંધાઓ તથા ક પો શ કરવામાં
કરવો જોઈએ. આ બદુ ુધી તમારે એક ુ ની જ ર હોય છે . હવે તમે બી સંઘષરત
ધંધાદાર ઓના ુ બની શકો.
• તમે જે શ ક ુ છે , તે ચા ુ રાખો.
 નવો ધંધો શ કરવાનો અથ એવો નથી કે તમારે તમા , પહે ું સાહસ બંધ કર દે ું. પહેલાં
ધંધાની ચો સ વગતો ઉપર કામ કરનાર ય તમાંથી તમે હવે નર કના તર પર ખસી શકો
હ તમારે પહેલા ધંધાના વેચાણને વહન કર ું પડશે. પર ુ હવે એક સવ ાહ વલણ
અપનાવો. તમારો સમય પહેલા અને નવા શ કરેલા ધંધા વ ચે વપરાશે. એક સરખી સમ પતતા
સાથે બંનેને સંભાળો.
હુ ભારતનાં સૌથી મોટ કપનીઓના જૂ થમાંથી એક સાથે સલાહકાર તર કે કામ કરતો હતો.
અમે ૂહરચનાઓ ચચતા હતા યારે ડાયરે ટરે મને ક ,ું “અમારે માટે, આ બ ું ધંધો ચલાવવા
વશે નથી, અમે ધંધાઓ ચલાવવાના ધંધામાં છ એ.”
મહાન ધંધાદાર ઓ આવી ર તે વચારે છે .

૭૦
એક નેતાએ ું ન કર ું જોઈએ – ૧૦
એક કમચાર ની ુશી અને ના ુશી ચો ખે ચો ખી નેતાના હાથમાં હોય છે . આ સાથે
આપણે નેતા માટેની સાવચેતીની છે લી બે ન ધ પર આવીએ છ એ.
ચાણ આગળ વધે છે :
“રા ની ન કાળ તથા માદથી તથા ુખાકાર ના નાશને કારણે (આ કારણોસર)
માં અધઃપતનના લોભ અને અસંતોષ પેદા થાય છે .” (૭.૫.૧૯-૨૬)
એક નેતાએ ારેય બેદરકાર રહે ું જોઈએ નહ . એક નાનો ુ ો પણ યાન બહાર જવો
જોઈએ નહ . બીજુ , કે કમચાર ની સ ૃ તથા ુખાકાર ને ારેય અસર થવી જોઈએ નહ .
જો એક નેતા આ સલાહને અવગણે છે , તો તે તં ના અધઃપતનની શ આત થઈ ય છે .
નેતાઓના ન કાળ તથા માદ પણા તરફ વળવા ું ાથ મક કારણ છે શથીલતા. જો
ન હોય તો લોભ હાવી થઈ ય છે . તં ુટવા માંડ ે છે .
આ દસ કરણોની આખી ેણીમાં ( કરણ ૬૧-૭૦) પ સંદેશો છે — ‘સ ગ રહો.’
બી ઓ પર તેમજ તમારા પોતાના પર પણ નજર રાખો. સ ગ રહેવા પર થોડા ૂચનો:
• છે લી ય ત સાથે સંપકમાં રહો:
કોઈ પણ સરકાર માટે છે ક છે વાડાના ગામની છે લી ય ત ુશ છે કે નહ તે તપાસ ું એ
સૌથી મોટો પડકાર છે . આ કામ ુ ન કરાય યાં ુધી નેતા ું કામ સં ૂણ થ ું નથી. ારેક,
આપણને લાગે છે કે જે હેર કરવામાં આ ું છે , તે મા થોડાક લોકોની સફળતા છે . એક
નેતા તર કે, ારેય આ અહેવાલો પર ન વ. તમે પોતે જમીન પર રહો, પટાવાળો અથવા
ાઇવર કે ું અ ુભવે છે , તેનાથી નય મત વાકેફ રહો. તેમની સાથે વાત કરો. તેમને ું
 ો સા હત કે ન સાહ કરે છે તે સમજો. ુ કારક પગલાં લો.
• કારણ ન હોય તો પણ થોડો સમય કાઢો:
કૉપ રેટ જગતમાં મોટા ભાગ ું કામ કાય મો, પ રણામો અને લ યો પર આધા રત છે .
તમારા મગજને ુ ું રાખ ું અગ ય ું છે . તે તં ને ભ બદુ આપે છે . ઓછામાં ઓછો
દવસનો એક નાનો ભાગ એવો હોવો જોઈએ, યારે તમે કઈ જ ન કરતા હો. આથી તમારા
મગજમાં ઊભી થતી મોકળાશ તમે જે કામ કરો છો, તેમાં તમને નવી આપશે. આ
સાથે નવી ુ તઓ લા ુ કરો.
• નજર રાખો:
લોકો ઉપર નજર રાખો. ઉ ોગમાં ું બની ર ું છે તેના પર નજર રાખો. આજુ બાજુ અને
સમાજમાં થતાં ફેરફારો પર નજર રાખો. દુ નયાની બધી વ ુઓ એક બી સાથે સંકળાયેલી
છે . કોઈ બી થળે થયેલો નાનો ફેરફાર પણ તમને એક અથવા બી ર તે ઝડપથી અસર
કરશે. માટે, તમાર તને બધી બાબતોમાં સ જ અને મા હતગાર રાખો.
આ દસ ભાગની ેણીમાં આપણે એક નેતાએ કરવા ટાળવા જોઈએ તેવા ૨૧ ુ ાઓ
જોયા. એક વખત એક વ ાથ એ મને ક ું, “સર, હુ આટલા બધા ુ ાઓ યાદ રાખી શકતો
નથી, તેથી આને અ ુસર ું બહુ ુ કેલ છે .”
ય તએ બધા ુ ા યાદ રાખવાની જ ર નથી. જો તમે આમાંના એક પણ નયમ ું પાલન
કરશો, તો બાક ના તેની પાછળ આવશે. તે બધા અંદરોઅંદર સંકળાયેલા છે . બસ, શ કરો. આ
પ ત કામ કરે છે તે ખાતર કરવાનો આ એક મા માગ છે .
તમાર અંદર રહેલા નેતાને શોધવાની યા ા માટે ુભે છા.
ભાગ – ૨

યવ થાપન
 કમચાર ઓ

૭૧
સલામતી તથા ુર ા
યારે રા ઓ અથવા રા ો તલવાર જેવાં શ ો વડે અને પછ કૃ મ અને મોટા પાયે
નહાની કરે તેવાં વ ુ વનાશક શ ો વડે લડતા તેવી પરપરાગત લડાઈના દવસો ૂરા થઈ
ગયા છે . હવે, લોકશાહ ઓ અને ાસવાદ વ ચે લડાઈ થાય છે . આ લડાઈનો કાર વ ુ સંકુલ
છે . આ એવો સમય છે , યારે ુર ાનાં મહ વનો અવગણી શકાય નહ .
ાસવાદ ઓ સામા ય લોકોને લ ય બનાવે છે . હેર થળો એ તેમના રણમેદાનો છે અને
અથતં ને છ ભ કર ું તે તેમ ું લ ય છે . કૉપ રેટ ગોઠવણએ સરળ નશાન છે . અને
આપણી પાસે સમ યાને અટકાવવા માટે તથા અણધાર હોનારતને વળતી લડત આપવા માટે
ૃ ત એ એક મા શ છે .
ચાણ કહે છે ,
“જે ચોક દાર રા ી દર યાન ણતાં અથવા અ ણતાં થયેલ ન ુ ા વશે તેના શહેરના
ઉપર ને ણ ન કરે, તો તેને પણ બેકાળ દાખવવાના ક સામાં નુ ાના માણમાં સ
કરો.” (૨.૩૬.૪૨)
એટલે કે, એક સ ગ ુર ાકમ ૂબ જ સચેત હોવો જોઈએ. તેણે તેના ઉપર ઓને
થયેલા દરેકે દરેક ુના વશે અહેવાલ આપવો જોઈએ. તેણે દેખાતી કે ન દેખાતી કોઈ પણ
હલચાલને ન તપણે ધાર લેવી જોઈએ નહ . જો તેનો ઉપર પણ તે ુજબ ન કરે, તો તેને
પણ સ થવી જોઈએ.
કૉપ રેટ ુર ાકમ પર નીચેની ર તે વ શ યાન આપ ું જોઈએ.
• વધારાની તાલીમ:
તમારા તં ના સં ી, પહેરેગીર તથા બી ુર ાકમ ઓને વતમાન થ ત વશે વધારાની
તાલીમ તથા મા હતી આપવી જોઈએ. તેને દેશ તથા તે ચો સ દેશ ે સામનો કરવા પડતા ભય
વશે પણ મા હતગાર કરવા જોઈએ. તમે તેમને થા નક, રા ય તથા કે સરકાર વડે
ૂચવાયેલ ુર ા પગલાં વશે છે લી મા હતી આપવા માટે થા નક પોલીસ અથવા ુ તચર
સં થાની મદદ લઈ શકો.
• ુર ા સં ીઓને ટેકો આપો:
 આપણે જે ભયજનક થ તમાં હોઈએ તેના વશે બધા કમચાર ઓને સચેત કરવા
જોઈએ. તેમણે ુર ા કમચાર ઓ સાથે સહયોગ કરવો જોઈએ. તમાર પોતાની તથા તમાર
બેગ તથા અંગત વ ુઓની ચકાસણી કરાય તેને તમને દોષી ઠેરવવાની ગણતર તર કે લેવાવાં ન
જોઈએ. અપમા નત થયાની, લાગણી કે શરમ અ ુભવશો નહ . ુર ા કમચાર પોતાની ફરજ
બ વે છે . સી ટમના ભાગ બનો અને સી ટમને આપ ં ર ણ કરવામાં મદદ પ થાવ.
• એક જૂ થ તર કે કાય કરો:
એ ન ધ ું અગ ય ું છે કે ુર ાની ખાતર રાખવી એ મા ુર ા સં ીની જ ફરજ નથી.
દરેક કમચાર એ તેની/તેણીની ૂ મકા ભજવવી જોઈએ. ુર ા સં ીઓ પણ ુર ાની ખાતર
માટે ચોવીસે કલાક કામ કરતા ‘માણસો’ છે . તેમની સમ યાઓને પણ સમજો. યાલ રાખો કે
આપણે એક જૂ થની જેમ કામ કર ું જોઈએ.
આજે, રા , તે ું અથતં , કૉપ રેટ સં થાઓ, તથા આપણી જદગી ભય હેઠળ છે અને
આપણે ગ ું જોઈએ તથા લડ ું જોઈએ.

૭૨
યો ય યવ થાપકોની પસંદગી
એક કાયપાલક યવ થાપક અમલદાર (CEO) કપનીના સફળ સંચાલનમાં ુ ય ૂ મકા
ભજવે છે . તેની પસંદગી તથા નમ ૂક તં ના વકાસ માટે અ ત અગ યના છે . હેડહ સ તથા
લેસમે ટ સં થાઓ યો ય ઉમેદવારને લેવા માટેના ોત તથા સેવાઓ ૂર પાડે છે . જોકે તે
માટેના માપદડો તો ન ુ તાઓએ જ ન કરવા પડે છે .
કૌ ટ ય તેનાં અથશા માં આપણને જેઓ નવા યવ થાપન તાલીમાથ ઓ હોય તેવા
યવ થાપકો પસંદ કરવા માટે તથા જેઓ અ ુભવી હોય તથા જેમની વધારે જવાબદાર ઓ
માટે સીધી નમ ૂક કરવી જ ર હોય તેમને પસંદ કરવા માટે પણ વગતવાર માગદશન આપે
છે .
• અ. યવ થાપન તાલીમાથ ઓની પસંદગી:
માનવ સંસાધન વભાગ યારે કે પસ ઇ ટર ૂ દર યાન યવ થાપન તાલીમાથ ઓ શોધતા
હોય યારે તે માટે તેમના વડે જે વ વધ ુણોની ચકાસણી થવી જોઈએ તે, અથશા નાં
ુ તક એકનાં કરણ પાંચમાં ૂચવેલ છે .
કૌ ટ ય કહે છે કે, એક તાલીમ આપી શકાય તેવી ય ત એ છે જે નીચે આપેલ છ ુણો
ધરાવતી હોય.
૧. શીખવાની ઇ છા: ુ ું દમાગ ધરાવતા હોવા જોઈએ. યવ થાપનના બધા સ ાતો/
વાદો શીખી લીધા પછ , તાલીમાથ , તેની પહેલાંવાળાઓ પાસેથી, તેની વા ત વક બાજુ શીખવા
આ ુર હોવો જોઈએ.
૨. કાય મ વણ મતા: વણ એટલે સાંભળ ું તેમજ વચાર ું. તેની પાસેથી ું અપે ા
છે તે સમજવા માટે તે સ મ હોવો જોઈએ.
૩. અ ભ ય ત કરવાની મતા: તે એક પ ર થ ત ું વ વધ કોણથી વ ેષણ કરવા
સ મ હોવો જોઈએ. યવ થાપનનાં ે માં તકસંગત તેમજ સજના મક બ ે ર તે વચાર ું
જ ર છે .
૪. ખોટા મતો નકારવાની મતા: તે પોતાનાં તારણો ુધી પહ ચવા સ મ હોવો જોઈએ. તે
જુ દા જુ દા બદુઓ સમજવા સ મ હોવો જોઈએ.
૫. સ ય ઉપર ભરોસો, ય ત ઉપર નહ : આ ય તને સમ યાથી જુ દ પાડવાની મતા
છે . તે પોતે સાવધાની ૂવક કરેલ વ ેષણથી જે સ ય ુધી પહ યો છે , તેન ે વળગી રહેવા
સ મ હોવો જોઈએ.
• બ. અ ુભવી યવ થાપકોની પસંદગી:
બી ં તં માંથી એક ય તની નમ ૂક કરતાં પહેલાં ચકાસવા જેવા ુણો અથશા નાં
ુ તક એકનાં કરણ નવમાં અપાયાં છે .
૧. ટેકનીકલ ન ુણતા: આ તે ચો સ વ ાનમાં વ ુ વ ાન હોય તેવી ય તઓની મદદ
વડે ચકાસ ું જોઈએ.
૨. ુ , ખંત તથા દ તા: કોઈપણ સમ યાનો ુ ય ુ ો સમજવા માટે તેના અ ુભવ
સાથે તેની ુ પણ સંલ હોવી જોઈએ. તેનામાં વ વધ અવરોધો છતાં આગળ વધવાની
મતા હોવી જોઈએ.
૩. વાક્ ચા ુય, નડરતા તથા સમય ૂચકતા: તેનામાં વ રત નણય લેવાની મતા તથા
વ ાસ ત બ બત કર ું ય ત વ હો ું જોઈએ. વાક્ ચા ુયનો અથ ટૂ કમાં પર ુ સચોટ ર તે
શ દોની આપ-લે કરવી તેવો પણ થાય છે .
૪. કટોકટ ના સમયે તકલીફ વેઠવાની મતા: એક ખરા યવ થાકની સાચી ચકાસણી
ુ કેલીના સમયે થાય છે . તેનામાં બધી જવાબદાર પોતાના ખભા પર ઉપાડવાની તથા એક
વ રત યાઆયોજન કરવાની મતા હોવી જોઈએ.
૫. સં ન તા, સ ભાવ તથા બી સાથે યવહાર કરતી વખતે ન ાની મ મતા: તે એક
‘લોકો/માણસો વ ચેનો માણસ’ હોવો જોઈએ. યવ થાપન એ યો ય ય ત પાસે કામ
કરાવવાની આવડત છે .
૬. ચા ર ય ં ુ બળ: નૈ તક તાકાત તથા સ ૃત યવહાર મા શ દો ારા જ નહ પર ુ
યા ારા પણ ય ત થવા જોઈએ.
 ૭૩
હો ો/ મ ન કરવો
પદવી અથવા માણપ ારેય એક યવ થાપક ચો સપણે આપી જ શકે તેવાં
પ રણામોની ખાતર આપતા નથી. ે યવ થાપકોમાંના કેટલાકે ારેય ઔપચા રક શ ણ
લી ું નથી. બીલ ગે સ કે હે ી ફોડને તેમની લાગતી વળગતી કપની શ કરતાં પહેલાં MBA
કરવાની જ ર પડ ન હતી.
એક CEO એ તેના યવ થાપકોના જૂ થની નમ ૂંક કરતી વખતે મા તેમની પદવીઓ જ
જોવાની નથી, પર ુ તેઓ કેવાં પ રણામો આપી શકશે, તેના પર યાન કે ત કર ું જોઈએ.
કૌ ટ ય કહે છે ,
“એક ય તને તેની કામ કરવાની આવડત તથા મતા પરથી નાણી શકાય છે . અને આ
મતા ુજબ તેણે (રા એ) બધા મં ીઓની નમ ૂક કરવી જોઈએ અને તેમની જ યા,
સમય તથા કામ ન કર ને તેમની વ ચે યો ય ર તે હો ાની વહચણી કરવી જોઈએ.”
(૧.૮.૨૯-૩૦)
યારે જૂ થના સ યોને કામની જવાબદાર ઓ વહચી દેવામાં આવે પછ કૌ ટ ય CEO
માટે યાન કે ત કરવાના પાંચ ે ની પરેખા આપે છે .
• મતા:
કામ કરવાની મતા એ એક ય તની હો શયાર /કાયશ ત સમજવા માટે ું ુ ય ત વ
છે . મા એક હો શયાર ય ત જ ઉ મ પ રણામો બહાર લાવી શકે. ઘણા તં ોમાં લાગવગને
આધારે યવ થાપકોની નમ ૂક કરાય છે . જો કે, જો તે ય ત ન હોય, તો કપનીની
યાવસા યકતાએ સહન કર ું પડે છે . એક ય ત તેની લાગવગને આધારે “ ુરશી” મેળવી તો
શકે છે , પર ુ એ ુરશી તમને લાંબો સમય બેસવા દેશ ે નહ .
• મ/હો ો:
ઉમેદવારની આવડત/હો શયાર ના આધાર પર મ અથવા પદવી અપાવા જોઈએ. વતમાન
કૉપ રેટ જગતમાં આપણે જોઈએ છ એ કે હો ાઓ છૂટથી વહચવામાં આવે છે . નવા સવાને
પણ તેમના વડે કરનાર નપજની ચકાસણી કયા વગર ઉપર ું થાન આપી દેવાય છે . હો ાની
વહચણી જે પ રણામો ઉ પા દત કરાય, તેના પરથી થવી જોઈએ. આ ખાસ કર ને ભારતના
ઘણા કુ ટુબ આધા રત યાપારો માટે સફળતાની ચાવી છે .
• થાન:
એક ય તની યો ય થાન પર નમ ૂક થાય, તે જ ર છે . મોટાભાગના ઉ ોગમાં, જો
નવી શાખા ખોલવાની હોય, તો થા નક ઉમેદવારને પહેલી પસંદગી આપવામાં આવે છે . આમ
કરવા ું કારણ એ છે કે, તે ય ત ચો સ દેશ વશે બી કરતાં વ ુ સમજશે. વાસન
ઉ ોગમાં દરેક વાસી બહારના કરતાં થા નક માગદશકને પહેલી પસંદગી આપે છે . કારણ કે
થા નક ય તઓ વ ુ વગતો ણતા હોય છે .
• સમય:
ય તને સમય ુકરર કર આપવો જોઈએ. સૌ થમ તો કયા સમય ુધીમાં તેણે ક પ
સાથે જોડા ું જોઈએ, પછ , ક પ ૂરો કરવા માટેના સમયમાળખા માટે વીકૃ તી થવી
જોઈએ. ય તમાં જે ઉ મ છે તે બહાર આણવા માટે સમય- નધા રત લ ય ગોઠવવાં
જોઈએ.
• કાય:
ચો સ યવ થાપક પાસેથી જે કાય અપે ત હોય, તે ું ન પણ થઈ જ ું જોઈએ. Key
Result Area (KRA) , વ ુ ક પના, Management By Objectives (MBO)
(હે ુ ુરઃસર યવ થાપન) યવ થાપકને ન ત યેય આપે છે . જેન ે યો ય અને નય મત
અ ભ ાય આપવાની પ તથી અ ુસર ું જોઈએ.
યારે ઉપરના ે ો ને યાનમાં લેવાય યારે તે ુ કળ ગેરસમજણો તેમજ જટ લ
પ ર થ તઓમાંથી બચાવી લે છે . પ વાટાઘાટો તથા ન ત પ રણામો ા ત કરવા માટેનો
કરાર મા ય તને જ કાય મ નથી બનાવતાં પર ુ તં ને પણ વ ુ ઉ પાદક બનાવે છે .

૭૪
ઘષણ/ઘસારો અટકાવવો
કોઈ પણ કપનીએ જે સૌથી મોટા પડકારનો સામનો કરવો પડે છે , તે છે ઘષણ/ ઘસારો,
ખાસ કર ને યારે કમચાર ઓ તં ને છોડ ય છે .
આ વ ુને સંભાળવી તે કોઈપણ અને દરેક માનવ સંસાધન વભાગ ું સૌથી મહ વ ું કાય
છે . આ સમ યાને હલ કરવા માટે નરતર ૂહરચનાઓ તથા ની તઓ ઘડાય છે . છે વટે તો
સતત તાલીમ, બઢતીઓ તથા પગાર વધારો ઘસારો રોકવા માટે ૂરતા નથી.
કૌ ટ ય ૂચવે છે ,
“જેની પાસે વધારાની સંપ તથા આદર-માન છે , તેવી ૃ ત ય તની તેણે તરફેદાર કરવી
જોઈએ. જે અ ૃ ત છે , તેમને ૃ ત કરવા માટે તેણે તેમને ભેટ-સોગાદ તથા સાં વન વડે રઝવવા
જોઈએ.” (૧.૧૩.૧૬-૧૭)
સામા ય ર તે કમચાર ઓ બે કારના હોય છે , સં ુ /પ ર ૃ ત અને અ ૃ ત. કૌ ટ ય
આપણને આ બે કારના કમચાર ઓને સંભાળવા માટેનાં ૂચનો આપે છે .
તેમના મત માણે જેઓ ૃ ત દેખાતા હોય (એટલે કે, જેઓ બઢતી અથવા પગાર વધારો
માગતા નથી) તેવા કમચાર ઓને યાન પર ન લેવા, તે માનવ સંસાધન વભાગની ઘણી ખરાબ
ૂહરચના છે . તં માં દરેક ય ત તેના પગાર માટે જ કામ કરે છે . મા કમચાર ૃ ત દેખાય
તેનો એવો અથ નથી કે ખરેખર તે/તેણી સં ુ છે .
આવા લોકોને ત પધ તરફથી એક મોટ દરખા તની જ જ ર હોય છે , અને તેઓ
હવાની જેમ ચા યા જશે. માટે, જો તમે કમચાર ને પ ર ૃ ત જોવા માગતા હો, તો તેમને
વધારાની સંપ , ઇનામો તથા પગારમાં પણ વધારો આપીને તેમની તરફદાર કરવી જોઈએ. તમે
જોશો કે તેઓ તમને વધારે વફાદાર બ યા છે . શા માટે? કારણ કે તમે તેઓ તેમની લાગણી
તમાર પાસે ય ત કરે તે પહેલાં જ તેમની જ રયાતો સમ ગયા છો. આમ કરશો તો પછ
કોઈ ‘સંગઠનો’ કે ‘હડતાળ’ નહ હોય!
તેવી જ ર તે જેઓ ૂબ જ ચંચળ તથા અસં ુ છે , તેમને પણ તં માં ટકાવી રાખવા માટે
ભેટો તથા બી ન ધપા લાભ આપો.
ઘસારો નવારવા માટે અ ુસર શકાય તેવા કેટલાક વ ુ ઉપયોગી ૂચનો છે .
• એચઆરડ (માનવ સંસાધન વભાગ)ને મહ વ આપો:
મોટાભાગના ઉ ચ યવ થાપકો એચઆર વભાગને ૂબ સામા ય તથા ભા યેજ તેમના
તં નો વ હવટ ભાગ ગણે છે . નમ ૂક, કમચાર ઓને તાલીમ આપવી તથા પ કો સાચવવા
જેટલાં જ તેમનાં કાય છે . હક કતે દરેકે દરેક યવ થાપકે તેમના કાય મમાં એચઆરને ઉ ચ
અ તાવા ં ુ ગણ ું જોઈએ. તમારા લોકો પર કામ કરો. મા તો જ તમારા લોકો તમારે માટે
કામ કરશે.
• સીઈઓ એક ુ હોવા જોઈએ:
એક સીઈઓ બધા કમચાર ઓના મ , દાશ નક તથા માગદશક હોવા જોઈએ. ધંધો
ચલાવવો એ તેમની નોકર નો મા નાનકડો ભાગ છે . તે ું ુ ય કામ લોકોને ભ વ યના નેતા
બનવા માટે તાલીમ આપતા શ ક ું છે . તેણ ે તેનો ધંધો ચલાવવાના વષ ના અ ુભવનો ઉપયોગ
બી લોકોને તે માણે જ કરવાની તાલીમ આપવા માટે કરવાનો છે .
• તમાર પોતાની સં કૃ ત ઘડો:
બી માંથી નકલ કરવાનો બદલે, તમાર પોતાની સં કૃ ત – એક તં ને લગતી સં કૃ ત, જે
અ તીય હોય, તે વકસાવો. બી લોકો તમારા ઉ પાદન તથા સેવાઓની નકલ કર શકશે,
પર ુ તમાર સં કૃ તની ારેય નહ . આવી સં કૃ ત મૈ ી ૂણ તથા ૂ લી હોવી જોઈએ. દરેક
કમચાર ને તે આ કુ ટુબનો એક ભાગ છે તેમ લાગ ું જોઈએ.
બધા નયમો તોડ નાખો. તમાર કેબીનમાંથી બહાર નીકળો અને કમચાર ઓ સાથે વ ુ
સમય વતાવો. તમારા તં ને એ ું બનવા દો, યાં કામ કરવા માટે દરેક ય ત ગવ અ ુભવે.

૭૫
કામ બદલવાં
ચાલો, આપણે આ બાબતનો સામનો કર એ. દરેકે દરેક ય તની કારક દ માં એ ું બદુ
આવે છે , યારે તેને તેના ન ય મનાં કામ, જે લગભગ ભૌ તક છે તેમાંથી ભાગી છૂટવાની
લાગણી થાય છે . તેને વ ુ જવાબદાર ઓ લેવાની અને અ યારે મળે છે તેના કરતાં વધારે
કમાવાની ઇ છા થાય છે .
આવી ય તઓ માટે કૌ ટ ય સલાહ આપે છે ,
“એક દુ નયાદાર ની ણકાર ય ત, જે જેન ે અંગત ે તા તથા ભૌ તક ઘટકની કુ દરતી
બ ીસ મળ છે તેણે (રા ને) એક ય તથા લાભદાયક તર કે એક રા સાથે કામ કરવા
ઇ છ ું જોઈએ.” (૫.૪.૧)
આટલી અ ુભવી ય ત કે જે પોતાના કામ વશેના ાનથી સ જ છે , તેણે ન તપણે
વ ુ જવાબદાર ઓ લેવા ઇ છ ું જોઈએ. જો તેમ ન થાય, તો તે હતાશા, તણાવ તથા ઓછા
ઉપયોગી હોવા ું અ ુભવશે.
તેણે રા (તં ના નેતા)નો સંપક કરવો જોઈએ અને પોતે ૂતકાળમાં મેળવેલ અ ુભવ
તથા પ રણામો વશે વગતવાર વણન કર ને અથવા ટૂ કાસાર રજૂ કર ને વ ું સા કામ/નોકર
માગવી જોઈએ. હવે, કામ બદલવાનો અથ તં પણ બદલ ું તેવો થતો નથી. તમે તં ની અંદર
પણ કામ બદલી શકો છો.
જોકે, આમ કરતી વખતે, ય તએ મા પોતાને માટે જ નહ , માલીકને માટે પણ તેઓ
કયા ફાયદાઓ લાવી શકે તે મગજમાં રાખ ું જોઈએ. એ યાદ રાખ ું ઘ ં અગ ય ું છે કે,
યારે ઉ ચ હો ા/જવાબદાર ઓ માટે ય તનો ઇ ટર ૂ લેવાતો હોય, યારે ઇ ટર ૂ લેનાર
તેનાથી તેને ન ુ ત કરનાર પેઢ ને ું ફાયદો થશે, તે હમેશાં યાનમાં લેશે. માટે આ અગ યતાને
યાનમાં રાખો.
તમને ઉ ચ જવાબદાર ઓ લેવામાં મદદ પ થાય તેવાં પગલાંઓ:
• અ ુભવ મેળવો:
વનમાં ચે ચડવા ું આવે, યારે અ ુભવ ગણાય છે . શ હોય તે દરેક પાસેથી અને
દરેક વ ુ શીખો. તમારા ાનને ુસ જ રાખો તથા થોડ સાર કુ નેહ કેળવો. તમે જેટલા
વધારે અ ુભવી, વનમાં ઉપર ચડવાની તેટલી વ ુ સાર તક.
• એક લખાણ તૈયાર કરો:
 તમને બઢતી અથવા નવી જવાબદાર ઓ આપી શકે તેવી ય તઓનો સંપક કરતી વખતે
હમેશાં તમારા સફળ યાસ દશાવતા દ તાવેજો સાથે લઈ વ. પોટફો લયો, માણપ ો,
છાપાનાં કટ સ, તમે સંભાળે લા ક પોના અહેવાલો – આ બ ું જ મદદ પ થઈ શકે છે .
• તેમના ફાયદા વશે વાત કરો:
ઇ ટર ૂ દર યાન તમે તમારા તં ને આપી શકો તેવા લાભો વશે ચચા કરવી તે ૂબ
અગ ય ું છે . ચો સ નંબરોની ભાષામાં વાત કરો. તમે ઇ ટર ૂ માટે તૈયાર કરો યારે થોડુક
સંશોધન પણ કરો.
તમે જે કાઈ પણ ન ું કામ લો, તેમાં તમારે તમાર છાપ છોડવી જોઈએ.
બોબ ડોલ, એક ૂત ૂવ અમે રકન નેતા, જે અમે રકાના રા પ તપદ માટે ઊભા ર ા હતા.
તેમણે એક વખત ક ું હ ,ું “ યારે બ ું ૂ થઈ ય યારે તમે કોણ હતા તે યાનમાં લેવા ું
નથી. તમે ું ફેરફાર કય છે , તે યાનમાં લૅવાાપ છે .”

૭૬
થમ પગ ું
આપણામાંનાં મોટા ભાગના આપણા વ ના કામને શોધવા ું શ કરવા માટે યો ય તકની
રાહ જોઈએ છ એ. આપમે આપમી કારક દમાં ઉપર જવા માટેનો વચાર પણ કરતાં પહેલાં
છાપામાં ‘જોઈએ છે ’ની હેરખબર દેખાય તેની રાહ જોઈએ છ એ. ઉ ોગપ તઓ પણ તેમના
વાંછ ત અથવા વ નનો કરાર મેળવવા માટે મા હતી મળવાની રાહ જોવે છે . આ બહુ મોટ
ૂલ છે .
આપણા વ નની નોકર અથવા ક પ વતમાનમાં માકટમાં ા ય ન હોય તો પણ આપણે
તક ઊભી કર શક એ. ચાણ પ ર થ તને ઘાટ આપવા માટે ભા ય અથવા વધાતા પર
આધાર રાખવાને બદલે, પોતાની મેળે ય ન કરવામાં માનનારા હતા. તેઓ કહે છે ,
“જે ય ત ભા યમાં વ ાસ ધરાવે છે , જે માનવ યાસથી વં ચત છે , તે નાશ પામે છે ,
કારણ કે તે કામ કરવા ું શ કરતો નથી, અથવા તેણે હાથ પર લીધેલ કામ ન ફળ ય છે .”
(૭.૧૧.૩૪)
પ પે, જો તક આપણા બારણે ટકોરા ન મારે, તો આપણે તક પાસે જઈને તેના બારણે
ટકોરા મારવા! હવે, આ ું કોઈ કેવી ર તે કરે?
કેટલાંક ૂચનો:
• તમાર તાકાત ણો:
 તમે બારણા ઠોકવા ું શ કરો તે પહેલાં, થોડુક આ મ ન ર ણ કરો. તમાર તાકાત ણો.
તમે શેમાં કુ શળ છો તેના પર યાન આપો. ચાણ આને ય તનો વધમ કહે છે . ( ય ત
કુ દરતી ર તે જે કરવા સ મ હોય તે). તમે જેમાં બી કરતાં વ ુ સા આપી શકો તેમ હો તેવા
તમે ધારેલાં કામ/ ક પ બનાવો. તમારા ૂતકાળના અ ુભવો તથા તમે શેના કારણે બી
બધાથી જુ દા પડો છો, તે પ પણે દશાવતા તમારા ર ઝ્ ુમ અથવા યાપાર આયોજન તૈયાર
કરો.
• યો ય ય તને પકડો:
એક સારો ર ઝ્ ુમ અથવા યાપાર આયોજન જ ૂરતાં નથી. આપણે આપણી તને
માકટમાં ૂકવી પડે. આને માટે, યો ય ય ત કોણ છે અને કઈ કપનીને આપણી સેવા લેવા ું
ગમશે, તે ણ ું મહ વ ું છે . તમાર દરખા ત મોકલી આપો, ફોન કરો અને ુલાકાત માટે
સમય માગો, છે વટે સમયસર પહ ચી વ અને યો ય/સાચી ય તઓ સાથે વાત કરો. એક
સામસામી/મોઢામોઢ ુલાકાત અ યંત જ ર છે . કોઈ તમને ફોન કરે અથવા બોલાવે તેની રાહ
ન જોવો. એવી ઘણી કપનીઓ હોય છે , જેમની પાસે ખાલી જ યાઓ હોય છે , તથા ક પો
કરવાના હોય છે , પર ુ તેઓ હેરાત કરતા નથી.
• નાણા બાબતમાં પ રહો:
મા ણકપણે કહ એ તો, કોઈ મફત જમાડ ું નથી. તમે તમાર તને (બ રમાં) ૂકો, તે
પહેલાં, આ નવી શ આતમાંથી તમે કેટલા પૈસા બનાવવા માગો છો તે વશે પણ વચાર લો.
ુલાકાત દર યાન તમારે તેમાં રહેલ નાણાક ય તથા આ થક બાબતો ઉપર પણ બોલ ું તથા કામ
કર ું જોઈએ. યારે આપણી ૂ મકાઓ, લ યો અને વ ુ મહ વ ું આ થક બાબતો પ
હોય, મા યારે જ વીન-વીન પ ર થ ત થઈ શકે છે .
યાદ રાખો કે, છે વટે, યારે તમને તમાર ઇ છત નોકર અથવા ક પ મળ ય, તો
એટ ું જ ૂર ું નથી. હક કતમાં એ તો મા શ આત છે . પછ , તમે જે વચન આ ંુ છે , તે
તમારે આપ ું પણ જોઈએ.
મા શ દો વડે જ નહ , પર ુ પ રણામલ ી પગલાં વડે પણ, તમાર મતા દશાવો. બી
સાથે કામ કરતાં શીખો, કારણ કે તે જ કોઈ પણ ક પમાં સફળતા મેળવવા ું રહ ય છે .

૭૭
ફરજ પર ૃ ુ
વન ૂબ કમતી છે અને એક ય ત ું ૃ ુ તેની ન કની તથા ય ય તઓ માટે
ઘેરો શોક લઈ આવે છે . જોકે, જો તે ફરજ પર ૃ ુ પામે છે , તો એ ૃ ુ પણ નયો તાની
જવાબદાર બની ય છે .
 અક માત નવારવા માટે ઉ મ ુર ા પગલાં તથા ની તઓ બના યા છતાં, એક કમચાર
તેના કામ દર યાન તેનો વ ુમાવે તેવી એક શ તા રહેલી છે .
આવા અણધાયા સંજોગો માટે ચાણ ની સલાહ છે કે:
“આવા ફરજ પરનાં ૃ ુમાં, ુ ો તથા પ નીઓ ખોરાક તથા વેતન મેળવશે અને તેનાં
સગીર બાળકો તથા ૃ અને બીમાર ય તઓને પણ મદદ મળવી જોઈએ. અને તેણે તેમને
પૈસા આપવા જોઈએ, તથા ૃ ુ બીમાર તથા મની કમ યાઓ સંગે તેમને માન મળ ું
જોઈએ.” (૫.૩.૨૮-૩૦)
રુ ાબળ જેવાં સંગઠનો/તં ો માટે સરકારે આવા ક સાઓમાં વળતર ન ક ુ છે . પર ુ
અહ એ ન ધ ું જ ર છે કે કૌ ટ ય ઇ છે છે કે નયો તાએ કુ ટુબને મા નાણાક ય વળતર જ
ન આપ ું જોઈએ. પર ુ હક કતમાં વ ુ મોટ જવાબદાર ઓ ઉપાડવી જોઈએ.
તેઓ ૂચવે છે કે, નયો તાએ ૃતક ય તનાં કુ ટુબને પોતાના કુ ટુબ સમાન જ ગણ ું
જોઈએ.
તેણે મા તેમની ખોરાક તથા નાણાક ય સહાય જેવી ૂળ ૂત જ રયાતો ું જ યાન ન
રાખ ું જોઈએ, પર ુ તેણે શ ણ, સલાહો, માગદશન વગેરે જેવી બાળકોની જ રયાતો પણ
યાનમાં લેવી જોઈએ. બરાબર શ દ વાપરવા હોય તો – ‘ઘટનાઓ વખતે માન’ આપ ું
જોઈએ.
એક વખત એક ૂબ માન ધરાવતી ભારતીય કપનીમાં એક અક માત થયો અને ૬૦
કમચાર ઓએ તેમના ન ુમા યા. સમાચાર તં ોએ એ મહાન કપનીના ઉપર ને ૂ ,ું
“તેમના કુ ટુબોને તમે કેટલા પૈસા આપવા ું આયોજન કરો છો?”
તેમનો જવાબ પરપરાગત નયો તા તરફ કપનીની ની તઓ જેવો હતો, “તે દરેક કુ ટુબની
જ રયાતને આધારે ન થશે.”
આપણા રાજકારણીઓ, કે જેઓ બધાં કુ ટુબો માટે વળતરની એક ન ત રકમ ન કર
નાખે છે , તેનાથી વપ રત કપનીના ઉ ચ અ ધકાર ઓએ દરેક કુ ટુબની જ રયાતને સમજવા ું
ન ક ુ.
જો કોઈ કુ ટુબને વધારે પૈસાની જ ર હતી તો તે આપવામાં આ યા. તેવી જ ર તે, જો
કોઈને ુનવસનની સહાયની જ ર હતી તો તે ૂર પાડવામાં આવી, જો કોઈ બાળકને શ ણની
જ ર હતી તો તેની પણ સંભાળ લેવાઈ આ વલણ કાળ દશાવે છે .
આજના યમાં આવી પ ર થ તનો સામનો કરવા માટેના થોડાક ૂચનો.
• વીમો:
તમારા દરેક કમચાર નો વન વીમો હોય તેની ખાતર કરો. તમારા દરેક કમચાર ઓ પાસે
ઓછામાં ઓછ એક પોલીસી ચા ુ પ ર થ તમાં હોય તેની ખાતર કરવા ું તમારા માનવ
સંસાધન વભાગને કહો.
• દરેક કમચાર ને સમજો:
તમારા તં માના દરેક કમચાર ની કૌટુ બક જ રયાતો જુ દ જુ દ હોય છે . તેમના કુ ટુબના
સ યોની એક યાદ રાખો – કુ ટુબમાં કેટલા લોકો છે , તેઓ ું કરે છે , વગેરે કુ ટુબ અને કામના
વન વ ચે સા સમતોલન ળવવા માટે કુ ટુબ સાથે બેઠક યોજો.
• યાં હાજર રહો:
યારે એક કમચાર વન ુમાવે – ૃ ુ પામે – યારે તેમના કુ ટુબને મળો. મા એક
મેનેજરને ચેક લઈને મોકલી ન આપો. કુ ટુબ સાથે હાજર રહો અને તેમના દુઃખમાં ભાગ લો.
કોઈએ ંદુ ર ર તે ક ું છે તેમ, ‘એક ન કની ય તનાં ૃ ુ પછ હુ ઘણીવાર હ રો
લોકોનાં આં ુન ે બદલે ેમના થોડાક શ દો સાંભળવા ઇ છુ .’

૭૮
કમચાર ઓની સંભાળ રાખવી
આ ૂચન તમારા કરતાં તમારા ઉપર માટે વધારે છે ! છતાં વાંચવા ું ચા ુ રાખો. કારણ કે
કુ દકે ને ૂસકે વધ ું અથતં કદાચ કોઈક દવસ તમને એક ઉ ોગ થાપવામાં તથા તમાર મેળે
કમચાર ઓ ન ુ ત કરવામાં મદદ કર શકે અને યારે તમે તે કરો, તમને તરત જ યાલ
આવશે કે સારા, તભાશાળ તથા કૌશ ય ધરાવતા લોકો ખરેખર બહુ ઓછા હોય છે .
એચઆર વભાગમાં કોઈને પણ ૂછો. તેમણે મા લોકોને ન ુ ત કરવાના તથા તાલીમ
આપવાની જ નથી હોતી, પર ુ લોકોને તં ની અંદર ટકાવી પણ રાખવાના હોય છે અને અંતમાં
એ યાલ આવવો જોઈએ કે કોઈ ા ડ કે પગાર પણ લોકોને ટકાવી શકતા નથી, એ તો તમા
તં આપી શકે તેવો માનવીય પશ જ છે , જે તેમને ટકાવી રાખે છે .
આને માટે ચાણ ૂચવે છે કે યવ થાપકોએ તેમના કમચાર ઓ ું વચારે છે , તેના વશે
સં ૂણ સ ગ રહે ું જોઈએ – જો તેઓ સ ગ ન રહે, તો તેઓ ભય સાથે ખેલી ર ા છે .
“જો તેણે માં ૂળ યાં ન ના યાં હોય, તો તેને ઉખેડ નાખવા ું સહે ું છે .” (૮.૨.૧૮)
આ ુજબ કરવા માટેનાં કેટલાંક પગલાં:
• તમારા કમચાર ઓ માટે સમય કાઢો:
તમારા હાથ નીચેના બધા કમચાર ઓ સાથે, ય તગત ર તે સમય વતાવવો એ અગ ય ું
છે . આનો કોઈ જ વક પ નથી. આ હે ુ માટે દરરોજ અડધો કલાક બાજુ માં રાખો. આ તમને
દરેક કમચાર કઈ ર તે વચારે છે તે સમજવામાં મદદ કરશે અને તે સમ યાઓ શ થતી દેખાય
તે સાથે જ તેનો ઉકેલ લાવવામાં તમને મદદ પ થઈ શકે છે .
• તમારા કે બીનમાંથી બહાર આવો:
તમાર કેબીનમાં બેસી રહ ને ફોન પર હુ કમો ન આ યા કરો. અવારનવાર તમાર કેબીનની
બહાર નીકળો અને કમચાર ઓના ટેબલ તથા કામનાં થળ ુધી વ. આમ કરવામાં ઘણા
ફાયદાઓ છે એક, – તે ઓ ચતી તપાસ ું કામ કરે છે બીજુ , કાયાલયમાં ું ચાલી ર ું છે તેની
તમને સીધી ખબર પડશે.
• વાસ ું આયોજન કરો:
એક કાયાલયની અંદર અ ુક મયાદા હોય છે . તમારા જૂ થ સાથે એક વાસ, એક જુ દા
થળે મોટ ઘટનાની ઉજવણી, એક પાટ અથવા પયટન ગોઠવશો તો તે મા દબાણ ું તર જ
નહ ઘટાડે, પર ુ બધાને એકબી સાથે લાગણીથી સાંકળવામાં પણ મદદ કરશે. અનૌપચા રક
ઉજવણીઓ તથા મેળાવડાઓ દર યાન ઘણી તભાઓ શોધાય છે .
• યાદ /ન ધ રાખો:
આ સૌથી અગ યનો ભાગ છે . એચઆર વભાગની મદદથી દરેક કમચાર ની અલગ ફાઈલ
ળવો. તેમાં દરેક કમચાર ની વગત લખેલી હોવી જોઈએ. ન ધ રાખવી એ ૂર ું નથી,
મેનેજમે ટે તે સમયાંતરે જોતાં રહેવી જોઈએ અને તેમની વારસાગત આવડત/શ ત તરફ
જોઈને કમચાર ઓનો કાય મ ઉપયોગ કરવો જોઈએ.
કોપ ર સમાંથી ઉ મ નયો તા શોધવા માટેના હમણાંના એક સવએ દશા ું કે, જે
કમચાર એક કાય થળે “ઇ છ ત અને પડકાર મ” અ ુભવે છે . તેઓ વ ુ લાંબા સમય માટે તે
કપનીને સમ પત રહે તેવી ઉજળ શ તા છે .
અમે રકન ઉ ોગપ ત ચા સ ઇરવીન વ સને એકવખત જે ક ું હ ,ું તેમાં આ સાર ર તે
ત બ બત થાય છે કે, “એક સારો ઉપર તેના માણસોને એ સમજતા કરે છે કે, તેઓ માને છે
તેના કરતાં તેમનામાં વ ુ મતા છે , આથી તેઓ ઢતા ૂવક જે કાય કર શકે તેમ ધારતા હતા
તેનાથી પણ વ ુ સા કામ કરે છે .”

૭૯
પગાર કરતાં ુર ા ચડે
મ વ ુ એક વખત ઘસારો/ઘષણનાં ુ ા સાથે કામ કરવા ું ન ક ુ છે . આ સમ યાએ
લીધેલા ગં વર હ સાથી ઘણા હ આ યચ કત છે . આજે બધાં જ તં ો કમચાર ઓની
ચા યા જવાની સમ યાનો સામનો કર ર ાં છે . લોકો તં ને શા માટે છોડ ય છે તે સમજવા
માટે સલાહકારો ન ુ ત કરાય છે , સંશોધનો હાથ ધરાય છે અને નવી પ તઓ તથા
 ૂહરચનાઓ શોધાઈ રહ છે .
લોકો પહે ું કારણ એ વચારે છે કે બી કપનીઓ વડે ચા પગારની દરખા તને કારણે
કમચાર ઓ તં ને છોડ ય છે . જોકે, એ પ તા ૂવક જોઈ શકાય છે કે, પૈસા અથવા ચા
પગારો એકલા જ આવા ઘસારાના દરને ઘટાડ શકે નહ .
ચાણ આપણને વચારવા માટે ખોરાક આપે છે ,
“ઘણા બધા પૈસાને માટે પણ કોઈ પોતાનો વ ુમાવવા ઇ છશે નહ .” (૮.૩.૩૫)
તો પછ એ ું છે , જે લોકોને કામ અથવા કપનીઓ બદલાવડાવે છે ? જવાબમાં અનેક
પડળ છે .
• તરતના ઉપર :
એક લોક ય ઉ ત છે , “લોકો કપની નથી છોડતા, તેઓ તેમના ઉપર ઓને છોડે છે !”
તમાર તરત જ ઉપર જે સાહેબ હોય, તે આખા તં ું ત બબ છે . ચેરમેન ઉ ોગમાં સવ ે
ય ત હોઈ શકે છે . પર ુ તે તં માંના છે વાડાની ય ત ુધી પહ ચવા સ મ ન પણ હોય.
વભાગના વડાઓ, વ ચેના મેનેજરો, લાઈન મેનેજરો વગેરે બધા તેમની તરત નીચે કામ કરતા
લોકો માટે ેરણાનો ોત બને છે . જો આ ય ત એક સારો નેતા હશે તો લોકો કામ કરવા
ે રત થશે. જો તેમ નહ હોય તો, ૂબ સ ધર કપનીના લોકો પણ કામ છોડ જશે.
• પગાર:
‘ ૂખે ભજન ન હોય ગોપાલા’
હા, આ મહ વ ું છે . તમે તમારા કમચાર ઓને ૂ યા પેટ ે કપનીને સમ પત તથા વ ા ુ ન
રાખી શકો. લોકોએ સારા પૈસા કમાવા જોઈએ અને ારક ારેક તેમાં વધારો પણ મળવો
જોઈએ. એ ન ધો કે કમચાર જે ચા પગારની માગણી કરે છે , તે આપોઆપ યો ય પગાર નથી
બની જતો. વાતાવરણ પણ ય તના ખચમાં મોટો ભાગ ભજવે છે . એક ચો સ થળે
વન નવાહનો ખચ, કેટલા લોકો તેના પગાર પર નભર છે , તેની વનયાપન પ ત – આ
બધાની ય તની પગારની અપે ા ન કરવામાં અસર પડે છે .
• ુર ા:
કોઈ પણ કમચાર ના મનમાં આ પા ું સૌથી ઉપર હોય છે . સલામતીની યા યા કેવી ર તે
કરવી? તેનાં ઘણાં પાસાંઓ છે . નાણાક ય સલામતી, માન સક સલામતી અને યો ય સમયે
યો ય થાને હોવાની લાગણી પણ. સલામતીની યા યા માણસે માણસે તથા પેઢ એ પેઢ એ
પણ બદલાતી રહે છે .
હુ એક બહુ રા ય કપનીના ઉ ચ યવ થાપન યાવસા યક કે જેમણે ઘણી વ ુ સાર
દરખા તો છતાં એક જ પેઢ માં ૨૫થી પણ વ ુ વષ વતા યાં છે , તેમની સાથે વાત કરતો હતો.
 યારે મ આ ું કારણ ણવાનો ય ન કય , તો તેમણે ુલાસો કય , “અમાર કપની ઉ ચ
ુણવ ા ધરાવતા લોકોની કપની છે એ હક કત છે કે પગારથી પણ વધારે યાં અમને ઘર જે ું
લાગ ું.” તમારા તં માં આ કુ ટુબભાવના ા ત કરવાનો ય ન કરો.

૮૦
મળવાપા બઢતી
બઢતી મેળવવી એ માગણીને કારણે ન હોવી જોઈએ, પર ,ુ પા તાને કારણે બઢતી મળવી
જોઈએ. એક હો ા પરથી બી હો ા પર બઢતી એ ઉ પા દત પ રણામો સાથે સીધેસી ું
જોડાયેલ છે .
બઢતીની બાબતમાં ચાણ નેતાઓને કહે છે કે,
“તેણ ે (રા એ) એવા લોકોને મં ી બનાવવા જોઈએ, જેઓ, યારે કામ પર ન ુ ત
કરાયા, યારે ગણેલી (હાથમાંની) આવકમાંથી, નદશાયેલી અથવા વ ુ આવક લાવશે. કારણ કે
(આ ર તે) તેમની કાબેલીયત ૂરવાર થાય છે .” (૧.૮.૧૩)
ય તની ુણવ ા તેની નપજ પરથી સાબીત થાય છે . પર ુ અહ ચાણ કમચાર
તં માં કેટલી આવક લઈ આવે છે તે ુજબ બઢતી યાન પર લેવાવી જોઈએ તેમ કહ ને
કમચાર ની ઉ પાદકતા પર દબાણ લાવવાની વાતમાં વ ુ પ બને છે . આવી ય તને મં ી
(વ ર અ ધકાર ની પદવી) બનાવવો જોઈએ.
નોકર ના ઇ ટર ૂ દર યાન ન ુ તા (CTC) (કપનીને પડતી કમત)ની ર તે પગારનાં પેકેજ
વશે વાત કરે છે . સમયનાં આ બદુ પર ન ુ તા જો તે આ ઉમેદવારની નમ ૂક કરવાનો હોય
તો, તેને માટે તે જે ખચ વેઠવાનો હોય તેની ગણતર કરે છે . નયો તા ઉ પા દત થનાર સંભા ય
આવક વશે પણ વચારશે અને તે ુજબ પેકેજ વશે ન કરશે.
જો એક ચો સ કાય અથવા ક પ આપવામાં આવે, તો યવ થાપકને એક ન ત
બજેટ અપાય, જેની અંદર રહ ને તેણે કામ કરવા ું હોય. આ ક પમાંથી ચો સ નફો થવાની
પણ અપે ા રખાય છે . જો ક પને અંત ે અપે ત નફો (અથવા વ ુ નફો) થાય, અથવા જો
ન થયેલા ખચમાં પણ ઘટાડો થયો હોય તો આવી ય તને બઢતી માટે યાનમાં લેવી
જોઈએ.
તો, ઉપરનાં ૂ માંથી એક ન ુ તા ું શીખી શકે?
• એક નાણાક ય ફાળવણી બનાવો:
દરેક કમચાર , પછ તે કોઈ પણ વભાગ સાથે જોડાયેલા હોય તેણ ે તેન ે તે ું તં જે
મહેનતા ં ૂકવા ું હોય તેના માણમાં નાણાક ય આવકમાં ફાળો આપવો જોઈએ.
 ડૉ. મકરદ તારે, એક માનવ સંસાધન યવ થાપન (HRD) વશેષ HR મેનેજરોનાં જૂ થને
સંબોધતા હતા. તેમણે ક ું, “જો તમે HR માં હો તો પણ, તમારે કા તો કામની કમત નીચી
લાવીને અથવા તો તમારા કમચાર ઓની ઉ પાદકતા વધાર ને તમાર કપનીની નાણા ા તમાં
તમારો હ સો આપવો જોઈએ.”
• તમારા પ રણામો ગણી બતાવો:
મા તમે નાણાક ય આવકની ર તે તમારો હ સો આપી દ ધો છે , તેટલા માટે પગ વાળ ને
બેસી ન વ. તમારા ઉપર ઓ પાસે તમારા પ રણામો નંબરવાર રજૂ કર ને દશાવો. એક
અહેવાલ બનાવો, ાફ બનાવો અને ક પના એક ભાગ હોવાને કારણે તમે કેવી ર તે ન ધપા
ફાળો આ યો છે , તે તમારા ઉપર ઓને કહો. તમાર કારક દના દરેક તબ ે, તમાર તને રજૂ
કરતા/વેચતાં શીખો.
• એક ન ુ તાની જેમ વચારો:
તમે લો તેના કરતાં વધારે આપો. દરેક વષના અંત ે બઢતી અથવા પગાર વધારાની અપે ા ન
રાખો. તમારા ઉપર તમાર પાસેથી ું ઇ છે છે , તે તમાર તને ૂછો. એ દશામાં કામ કરો.
તમારા તં માટે તમે વપરાશ કરો છો, તેનાં કરતાં વ ુ સંપ ઉપા જત કરો.
એક MBA વ ાથ ને તેના કે પસ ઇ ટર ૂ દર યાન ૂછવામાં આ ું હ ,ું “તમાર પગાર
વશેની અપે ા ું છે ?” તેનો જવાબ હતો, “સર, આ તબ ે તમારે તે નણય લેવાનો છે . છ
મ હનાને અંતે આપણે મારા દેખાવ ું ુનરાવલોકન કર ું. યારે હુ તમને જણાવીશ કે માર
અપે ા ું છે .” તેની તરત જ નમ ૂક કરવામાં આવી.

૮૧
લોકોને જવાબદાર બનાવો
યારે યો ય કામ માટે યો ય ય તઓ મળવી ુ કેલ છે , યારે વતમાનમાં તમાર સાથે
કામ કરતા લોકોને વધારે ઉ પાદકતા ધરાવતા તથા કાય મ બનાવવા એ તેનાથી પણ વ ુ
ુ કેલ છે .
ચાણ પાસે આનો ઉપાય છે – જો કમચાર ઓ ફળદાયક ન હોય, તો તેમના પર દડ
લાદો!
ચાણ એક ઉદાહરણ આપે છે :
“તેણ ે (નેતાએ) એક મ હના ુધી રાહ જોવી જોઈએ. જો એક મ હના પછ તેણે
( હસાબનીશ અમલદારે) રોજે રોજનો હસાબ ન આ યો હોય, તો (અમલદાર) બ સો પાના
( પયા)નો દડ ૂકવશે, જેમાં (રકમમાં) પછ આવતા દરેક મ હને વધારો કરવો.” (૨.૭.૨૬)
 જોકે, જેણે સામ, દામ, દડ, ભેદની થા ૂચવી છે , તે ચાણ ના મત ુજબ, એક વખતે
એક પગલાંની ર તે આ પ ત લા ુ કરવી જોઈએ.
પર ુ આપણે આ પ તને કેવી ર તે અ ુસર ?
ું કેટલાંક ૂચનો:
• ું અપે ત છે , તે પ પણે જણાવો:
આ થમ પગથી ું છે . કમચાર પાસેથી ું અપે ા રખાય છે , તે એકદમ પ પણે કહો.
યારે આપણે આપણી અપે ાઓ પ પણ જણાવતા નથી યારે મોટાભાગની સમ યાઓ
ઊભી થાય છે . એક સાર ર તે ન પાયેલ કામની પરેખા અને કામ ું વણન એક ય તને તેની
ૂ મકા સમજવામાં મદદ કરશે. આમ કરવાનો એક માગ છે , આ ૂ મકાઓ તથા અપે ાઓ ું
લખાણ કર ું. એ ય તની પોતાની પાસે જ લખાવ ું ઉ મ માગ છે , ન હતર એ ૂલી જશે.
• નય મત ન ર ણ:
જે ય ત કામ કરે છે , તેના પર નજર રાખો. જો તે ય ત દશા ુમાવી બેસે તેમ હોય તો
નય મત ન ર ણ અને યો ય ો ૂછવાથી મદદ મળશે. આનો અથ એવો નથી કે તમારે
ઉપર પ ં કર ું, અથવા તો તે ય તને અવરોધવી. તમારે કમચાર ને કામ તેની ર તે આગળ
વધારવાની છૂટ આપવી જોઈએ. તમારે ‘કેવી ર તે’ કર ું તે જણાવવાની જ ર નથી, પર ુ ‘ ’ું
અને ‘ ું કામ’ એ જણાવ ું જ પડશે. ય ત પોતાની ઉ પાદકતા પર યાન કે ત કરવા ું
ળવી રાખે, તે મહ વ ું છે .
• ૂચનો તથા આગળ ધપાવ ું:
તમે યારે આ માણે પહેલી વખત કરશો, યારે સામી ય તને તે સમજવામાં થોડો
સમય લાગશે. જો કે તમાર તે આ કરવાને બદલે ધીરજ ૂવક અને મહાવરાથી જે કામ
ચલાવે છે , તે સ ટમમાં આને એક પ કર દો. અલબ , તમે ૂચનો મોક યા કરો અને છતાં
કામ ન થ ું હોય તો કઈક ગંભીર પગલાં લેવાનો સમય આવી ગયો છે .
• દડ:
ચાણ ૂચવે છે કે બીનફળદાયક/બીનઉ પાદક કમચાર નો દડ કરવો જ જોઈએ. મા
આ વાત હેર કરવાથી અથવા તેને કપનીની ની તનો એક ભાગ બનાવવાથી કઈ મદદ નહ
મળે . ય તએ સમયાંતરે તેનો અમલ કરતા રહે ું પડશે. આ વ ુ શથીલપણામાંથી ુ તી
અપાવશે. અને કમચાર પોતાના ર ણ માટે ઝડપથી કામ કરશે. તે એ સંદેશો પણ પહ ચાડશે
કે, તમે તમારા ધંધાની બાબતમાં ગંભીર છો અને તેથી કોઈ તેના કામને નરાતથી લઈ શકશે
નહ .
જો એક તં માં દરેક ય ત ન ત થયેલ લ ય ુજબ પોતાની મહ મ ઉ પાદકતા સાથે
કામ કરે, તો ઉ ોગજગત જુ દુ જ હોય!
 ૮૨
કોઈ પણ સોદો કરવામાં ુર ા
દરેક નેતાના વનમાં એક મોટો સોદો કરતી વખતે, તેણ ે અ ત મહ વનો નણય લેવો પડે,
તેવી ણ આવે જ છે . ઘણી વખત, તેણે સોદાની નાણાક ય અસર, યેય ન ા
(કમચાર ઓની) પર અસર તથા તે વતમાનમાં જે માકટ થ ત ધરાવતો હોય તેના પર પડ શકે
તેવી અસરને યાનમાં લેવી પડે છે .
આવા ુ કેલ સમય દર યાન, યારે તેણ ે વતમાન અને ભ વ ય વ ચે નણય લેવાનો હોય
યારે, ચાણ ૂચવે છે કે નેતાએ ુર ાના કોણ ઉપર પહેલાં યાન આપ ું જોઈએ.
ચાણ કહે છે ,
“તેણે એવી ની તને ન અ ુસર ું જોઈએ, જેનો ઉપાય કરવાથી તે તેનાં પોતાના તં ને
અથવા બી પ નાં તં ને પણ નાશ પામ ું જોવે.” (૭.૧.૨૪)
માટે, મોટા સોદા કરતી વખતે, હમેશાં આ પાસાંઓ યાનમાં લો.
• નાણાક ય પા ું:
ઉ ોગ/ધંધો એ સંપ બનાવવા, સંપ નાં યવ થાપન તથા સંપ ના વ તાર વશે છે .
એક નેતા તર કે, ય તએ આ અ તઆવ યક કોણ યાન બહાર જવા દેવો જોઈએ નહ .
તમે બનાવેલી સંપ ને ુર ત કરો, હાજર છે તે સંપ ું યવ થાપન કરો અને ભ વ યમાં
બનાવી શકાય તેવી સંપ ઉપર યાન કે ત કરો. આ પાસાં સાથે કામ કરતી વખતે
લાગણીહ ન બની વ. જોકે, દરેક વખતે લાગણીને બહાર રાખી શકાય નહ . અહ જ બીજુ
પા ું આવે છે .
• માનવીય પા :ું
કોઈ પણ તં ું ુ ય પા ું છે , માનવીય પા ું – એટલે કે તેઓ જે તં ને બનાવે છે અને
ચલાવે છે . તેમાં તમારે મા તેમના ક યાણ અને વકાસની જ સંભાળ લેવાની નથી, પર ુ તેમની
યેય ન ા પર પડનાર અસરને પણ યાનમાં રાખવાની છે . ઉ સાહ વગર ું મોટુ જૂ થ, ફેરફાર
માટે તૈયાર તથા ઉ કૃ બનવા માટે ઉ સાહ નાના જૂ થની સરખામણીમાં કઈજ નથી. આ એ
ઉ સાહ છે , જે ુ માં પ ર થ તમાં ફરક પાડ દે છે .
• સામા જક પા ું:
આ પા ું ૂબ જ અગ ય ું છે . એક સોદો પાર પાડતી વખતે આગળનાં બે પાસાંને
સંભાળવામાં આ યા હોય તો પણ, તેની સંભ વત સામા જક અસરને ૂક જશો નહ . તે સોદો,
કમચાર ઓ માટે તથા શેરધારકો માટે પણ ભલે કદાચ ુ કળ ધન બનાવે. પર ુ જો તે
વાતાવરણ, ઇકોલો અથવા કૃ તમાં સમ યા ું કારણ બને, તો તમારે તે સોદા વશે બે વખત
વચાર ું જોઈએ.
‘ધ ગોડફાધર’ માંથી ે રત ‘સરકાર’ પ ચરમાં એક આવી જ વાતચીત ું ય છે . એક
નશીલા પદાથનો સોદાગર ‘ડોન’ પાસે આવે છે અને નવા ઉઘડેલ માકટ માટે જહાજ ારા
નશીલી દવા મોકલવા માટે જ ર પરવાનગી મેળવવા માટે તેને એક મોટા સોદા/રકમની દરખા ત
કરે છે .
આ હવાલાનો માગ મોકળો કરવા માટે આપવા ું ન કરેલી રકમ ઘણી જ મોટ હતી,
પર ુ ‘ડોને’ તે નકાર . કારણ કે તેન ે લા ું કે તે પોતે અથવા તે ું જૂ થ પૈસા બનાવશે તો પણ, તે
જુ વા નયાઓ તથા ભ વ યની પેઢ ઓ માટે ઘણી મોટ સમ યા ું કારણ બનશે.
વાટાઘાટ કરવા ું સહે ું નથી, પર ુ અગ ય ું છે . સોદો કરવાની યામાં ૂકાયેલ વચાર,
અ યાસ અને સંશોધન વગેરે બધામાંથી છે લે જે બહાર આવે તેના પર અસર હોય છે .
માટે, તમાર ુ ને ધાર કાઢો, તમારા દયને વશાળ બનાવો અને પ રપ વતા સાથે સોદો
પાર પાડો.

૮૩
ૂ કાયકરોને પાછા આવકારો
વ
આજનાં કૉપ રેટ જગતમાં વારવાર નોકર ઓ બદલવી એ સામા ય ઘટના છે . એક ય તને
જે તં એ પહેલા પગારનો ચેક આ યો હોય યાંથી જ તે ન ૃ થાય તે દવસો ગયા.
લોકો શા નોકર માટે છોડ ય છે તેનાં ઘણાં કારણો છે . પર ુ સૌથી અગ ય ું કારણ છે
તેઓને તેમના વકાસની શ તા નથી લાગતી અથવા તો તેમના ઉપર તેમને આગળ ટકાવવા
અથવા ેરવા માટે ૂરતા કાય મ નથી.
પર ુ એક વ ુ ય પણ છે . જો કોઈ ય ત કે જે તં ને છોડ ને ગઈ છે , તે પાછ ફરવા
માગે તો ?
ું હવે આ થ ત નણયકતા માટે ધાભર છે .
ચાણ આપણને ું કર ું તે ું માગદશન આપે છે .
“ ય ત તેના મા લકની ૂલને કારણે છોડ ય છે અને તેના સ ુણને કારણે પાછ આવે
છે , (અથવા) તેના શ ુના ુણને લીધે છોડ ય છે અને પોતાની ૂલને કારણે પાછ આવે છે ,
જો ય ત સારા કારણસર છોડે છે અથવા પાછ ફરે છે , જે શાં ત થાપવા સાથે અ ુ પ છે .”
(૭.૬.૨૪)
માટે તમારે સં ૂણ પ ર ે ય મેળવવો જ ર છે – ય ત શા માટે છોડ ગઈ? તે ય ત શા
માટે પાછ આવી છે ? તથા આ ઘટના કયા ફાયદા અને કયા ુકસાન તરફ લઈ જશે?
 આ માપદડો તરફ વગતવાર જોઈએ:
મા ણકતાથી કહો, એ કામ છોડ ગયો, તેમાં ું નેતા તર કે તમારો દોષ હતો? આ
ક સામાં જો તમે તમારો પાઠ શીખી ગયા હો, અને તમાર નેતાગીર ની આવડત ુધારવા ું કામ
કરવા લા યા હો તો તે પાછો ફરવાને પા છે .
ું એ ુ સાનો આવેશ હતો, કે જેથી તમે તે ય તને ઠપકો આ યો હોય? કે પછ આ
કોઈ સંદેશાની આપ-લેમાં થયેલી ગરબડ હતી? ું એ ય તએ નવા ન ુ તામાં ક ુંક સા
જો ું, એટલે છોડ ગઈ? આ ક સામાં પણ આ નેતાગીર નો દોષ છે , કારણ કે તમારામાં એ
ુણવ ા નથી, જે તમારા ત પધ માં છે .
આ બંને ક સામાં તે ય તને પાછ આવકારવી જોઈએ.
• ું એ ય ત સાચી હતી?
ું એવા ુ ાઓ તથા પ ર થ ત હતાં, જે છોડનાર ય તના કા ુ હેઠળ નહોય. ઉદાહરણ
તર કે તે સમયે તેન ે એક પગાર ધોરણ (એક જ રયાત તર કે) જોઈ ું હ ં.ુ જે તમે ૂ પાડ ન
શ ા.
અથવા, ું એ ય તને યાલ આ યો છે કે છોડ જવાની ૂલ તેની હતી, કારણ કે તમા
તં વા તવમાં વ ુ સા હ ું, અને તે ખરેખર પાછા આવવા તથા ફળદાયી ર તે કામ કરવા માગે
છે ? આ ક સામાં પણ તે ું વાગત થ ું જોઈએ.
• ય તના ુણ:
ચકાસવાનો છે લો ુ ો! ય ત ું ૂ ય ૃ લઈ આવે છે ? શ તઃ એ ય તમાં મા તે
જ ધરાવતી હોય તેવી કોઈ કુ નેહ અથવા કલા છે , અને તે જે કામ કરે છે . તેમાં તે ખરેખર સાર
છે . જેથી તેની ઉ ોગમાં માગ છે . આ ક સામાં પણ, તે ય તને આવકાર શકાય.
તમે આ બધી ગણતર કરો કે ન કરો, છે વટે તો તમાર યવહા લાગણી જ ખર બાબત
છે . તમારે એક નણય લેવો જોઈએ અને આગળ જો ું જોઈએ. પાછળ ફર ને ૂતકાળ તરફ
જો ું સા છે , પર ુ આગળ વધ ું એ વ ુ અગ ય ું છે .

૮૪
ઘષણને સંભાળ ું
મોટ ા સ કમચાર ઓને આકષ શકે છે , પર ુ તેઓ તેમને ટકાવી નથી શકતી. એક
તાજેતરનો અ યાસ જણાવે છે કે સૌથી મોટ ા ડસ્ ઘસારાના સૌથી ચા તરનો સામનો
કરે છે . આ યજનક ર તે, નાની કપનીએ, જેમાંથી કેટલીકને તો પોતાના HR વભાગ પણ ન
હોય તેઓ ઘસારાના લગભગ ૂ ય દરનો આનંદ માણે છે . આ વષય સંશોધનને પા છે .
 મોટા તં ોમાં, કામ સં ૂણપણે ુ ય ય તઓ પર આધા રત હોય છે . છતાં અગાઉ ક ું છે
તેમ, તેઓ કપનીમાં કાયમ ખાતે રહેશે. તેની કોઈ ખાતર નથી. હવે, કોઈ કેવી ર તે ખાતર કર
શકે કે ઘસારા વગર પણ જ ર કામ થશે?
ચાણ ૂચવે છે કે,
“તેણે ઘણા ઉપર ઓ સાથે અને થરતા (કાયાલયના ભોગવટાની) વગર (દરેક) વભાગો
થાપવા જોઈએ.” (૨.૯.૩૧)
લોકો તં ો ચલાવતા હશે. જોકે સારા તં ો સાર પ ત તથા સારા લોકો સાથે મળ ને
ચલાવે છે .
માટે, ચાણ ૂચવે છે તેવી ૂહરચનાઓમાંથી એક છે , એક એવી પ ત બનાવો, જે
પહેલા જ દવસથી ઘસારાને હસાબમાં લે.
ઉપરના ૂ માં તેઓ વ ર લોકો માટે કેટલીક નોકર ની પરેખા માટે કેટલાક ુ ય
ૂહા મક ુ ાઓ ૂચવે છે .
• ઘણા ઉપર ઓ:
કોઈ પણ ચો સ ક પ અથવા વભાગનો વડો એ ુ ય ય ત છે . એક તં ની આ
ય ત પરની આધા રતતા ઘણી ચી છે . ચાણ આ આધા રતતાને ઓછ કરવા ું ૂચન કરે
છે – જવાબદાર વહચી દો.
યારે તે ઘણા ઉપર ઓ શ દનો ઉપયોગ કરે છે , યારે તે એવો અથ ૂચવે છે કે જો
તમારે એક ઉપર ની જ ર હોય તો તેને બદલે ણ ઉપર ઓ રાખો. કારણ? જો એક ય ત
છોડ ય, તો કામ સંભાળવા માટે હ બી બે તો છે જ. બી કામ લઈ લે છે . તેથી કામ
અટ ા વગર ચા ુ જ રહે છે .
માટે ણ ણ ઉપર ઓને સમાન તાલીમ તથા વ ાસ સાથે તૈયાર કરો.
એક કપનીમાં એક વખત ુખના હો ા માટે જ યા ખાલી હતી. પર ુ તેમણે તેને બદલે
ણ ઉપ- ુખની નમ ૂક કર – કામને વહચી ના ું. અ ૂત ૂવ પ રણામો મ ાં. લાંબા
ગાળે , બે ઉ ચ ઉ પાદકતા ધરાવતા ુખો સાથે તેઓ અટ ા.
• થરતા વગર:
આ દુ નયામાં થાપકના પોતાના સ હત કોઈ કાયમી નથી. જે કાયમ રહે છે , તે છે
અને ય તએ કરેલાં કામોને કારણે મળે લી આબ . માટે, લોકો પાસેથી પણ, થરતાની અપે ા
ન રાખશો.
યારે તમે આ ૃ સાથે કામ કરશો, તમે તમા ે આપશો. તમાર તને કાયમી
કરવાનો ે ઉપાય છે , તમારા જેવી વ ુ તકૃ બનાવો. જો એક તકૃ ત પણ તમે છો તેવી
થશે, તો તમે તમા કામ કર લી ું છે . તેમને કામ ઉપાડ લેવા દો, અને તમે યાંથી અટ ા
હતા યાંથી શ કરો.
• થાપ ું:
લોકો પર બીન-આધા રતતાનો એક મા ઉપાય છે , સતત તાલીમ. હવે આ એક
ઔપચા રક યા નથી, ઉલટાની આ તો કોઈપણ તં ની વાદોર છે , એ ાસ છે , જે તેને
વાડે છે .
જો આપણે પેઢ ઓથી ટક રહેલાં તં ોનો અ યાસ કર એ, તો આપણે જોઈએ છ એ કે
તેમણે સતત તાલીમની સાથે સાથે સાર પ તઓ પણ ૂક છે . આને અપનાવો, અને તે તમને
કેટલા હકારા મક ફેરફારો તરફ દોર ય છે તે જોવો.

૮૫
ુ વ ા પર કા ુ
ણ
દરેક વભાગમાં બે કારના ખેલાડ ઓ હોય છે – એક એ કે જે ચી કમતે ચી
ુણવ ા આપે છે , બીજો એ કે જે નીચી કમતે નીચી ુણવ ા આપે છે . ાહક તેની અ તાના
આધારે બેમાંથી એક વ ચે પસંદગી કરે છે .
જોકે, યારે ખોરાક પીણાઓ તથા દવાઓ જેવી અ ત આવ યક વ ુઓની વાત હોય,
યારે ુણવ ા સાથે કોઈ બાંધછોડ કર શકે નહ . નહ તર તે ાહક માટે નલેવા સા બત થઈ
શકે છે .
ચાણ મા ુણવ ાની ચકાસણીનાં મહ વ પર જ ભાર નથી આપતા, પર ુ ઉ પાદનની
ુણવ ાને અસર ન થાય તે માટે, તે દવસોમાં પણ કા ુ રાખવાની સરકાર પ તઓ ગોઠવે
છે .
“બગડ ય તેવા માલ માટે અંકુશ સાથે પાછુ ખચી લેવાની છૂટ આપવી જોઈએ, આને
બીજે વહચી શકાશે નહ . આ બાબતમાં કા ુનભંગ ના ક સામાં ચોવીસ પાના ( પયા) અથવા
માલનો દસમો ભાગ દડ તર કે લેવો.” (૩.૧૫.૭-૮)
ઉપરના ૂ માં આપણે જોઈએ છ એ કે બગડ ય તેવી વ ુઓ માટે ચાણ એક
ની ત ન કરે છે કે તેન ે એક ચો સ દેશની અંદર જ વાપરવી. જો આને માનવામાં ન આવે
તો તે સ વશે પણ જણાવે છે .
કોઈ પોતાના તં માં ઉ ચ ુણવ ાવાળાં ઉ પાદનો તથા સેવાઓની ખાતર કેવી ર તે આપી
શકે?
કેટલાંક ૂચનો:
• ુણવ ાનો અથ સમજો:
ુ વ ાનો અથ ય તએ ય તએ તથા માકટે માકટે બદલાય છે . તે એક ૃ ખંડથી
ણ
બી ૃ ખંડમાં સં ૂણપણે જુ દુ હોય છે . ઉદાહરણ તર કે, જે ય ત ફાટેલાં કપડા પહેરતી
હોય, તે એક ઉતરે ું પર ુ સાર થ તમાં હોય તેવાં શટને ઉ ચ ુણવ ાવા ં ુ ગણશે.
જે ય તને ચો ખાં તથાં સારા કપડા પહેરવાની સગવડ મળે છે , તે મા ા ડેડ શટ
અથવા ડ ઝાઈનર કપડાને ઉ ચ ુણવ ા ગણશે. માટે, ુણવ ાના અથની યા યા કરવા માટે
આ માન સકતા તથા તમારા ાહકોની જ રયાતોને સમજો. બીજુ ઉદાહરણ એ નકાસકારો
છે , જે તેમના વદેશી કાપડ ઉ ોગની વ હોય તે ર તે ઉતરેલાં ભારતીય કપડાઓ ગર બ
રા ોમાં મોકલે છે .
• માપદડો ન કરો:
ઉ પા દત માલ તથા સેવાઓને મોકલતા પહેલાં, અથવા તે ું માકટ ગ કરતાં પહેલાં તેની
ુણવ ાની ખાતર માટે માપદડો ન કરવા તે અગ ય ું છે . બધી ણીતી ા ડ પાસે
ુણવ ા પર કા ુ રાખવાના વભાગો હોય છે , જે મા છે લા તબ ાને બદલે તેમના
કારખાનામાં થતી યા ું દરેકે દરેક તરે ન ર ણ કરે છે .
આ વભાગોને ુણવ ા કા ુ ( વોલીટ ક ોલ)ને બદલે ુણવ ા ખાતર ( વોલીટ
એ યોર સ) કહેવામાં આવે છે . તેમાં કઈ નવાઈ નથી. આથી ઉ પાદનના દરેક તબ ો, દરેક
ય ત ુણવ ાની ખાતર આપવા માટે જવાબદાર છે .
• સતત ુધારો:
માકટમાં માગ વધે છે અને ાહકોની માગ બદલાતી રહે છે . આથી, સમયાંતરે ુણવ ાની
યા યા પણ બદલાતી રહે છે . આ સમજો અને તે ુજબ ુધારા કરો.
આ સંકોચાતા જતા જગતમાં આગળ વધો અને વૈ ક ધોરણો ુજબનાં ઉ પાદનો
બતાવો. માટે, તમાર યાઓ તથા પ તઓમાં Total Quality Management
(TQM), ISO માણપ ો વગેરે જેવા લા ુ કરવાની કમત છે . આ બધાથી ઉપર, તમાર
ૂલોમાંથી શીખો. ાહકોના અ ભ ાયોને વીકારો તથા તમાર ુણવ ાના ધોરણો ુધારવાના
હવે પછ ના તરમાં તેન ે અપનાવો.

૮૬
યો ય ય તની પસંદગી
હવે, આ એવો પડકાર છે . જેનો એચઆર વભાગે સૌથી વ ુ સામનો કરવો પડે છે . પર ,ુ
આજે, દરેક વભાગના વડાએ મા તેના જૂ થને અખંડ રાખવા માટે જ નહ , પર ુ આગળ તેને
મજ ૂત કરવા માટે પણ એચઆર ય તની ૂ મકા લેવી પડે છે .
આ ું એટલા માટે છે કે હવે કપનીઓ માકટના હ સા માટે લડવાને બદલે લોકો માટે વ ુ
લડે છે . છતાં, તમે કાઈ દરેક બી ય તની નમ ૂક કર ન શકો. બધા અરજદારોમાંથી તમારે
બહુ સાવધાની ૂવક યો ય ઉમેદવારને પસંદ કરવો પડે છે અને ઇ ટર ૂએ અ ત આવ યક ુ ો
છે , કારણ કે તે નવી નમ ૂક મેળવનાર ઉમેદવાર ું તેમજ કપની ું પણ ભાવી ન કરે છે .
ચાણ ૂચવે છે કે, પગાર હો ો અને નોકર ની પરેખા ઉપરાત, ઉમેદવારની વચારધારા,
માન સકતા તથા માનસ ણવા મહ વનાં છે :
“શોધી લીધા પછ , તેણ ે તેને તેના ઇરાદાઓ ુજબ રાખવો જોઈએ.” (૭.૬.૨૯)
પર ુ ય તએ ઇ ટર ૂ દર યાન કયા ો ૂછવા જોઈએ? કેટલાંક ઉદાહરણો:
• તમારો આદશ કોણ છે ?
ઇ ટર ુ મોટે ભાગે ઇ ટર ૂ ૂછનારના ‘તમારા પોતાના વશે મને ક ુંક કહો’. એ થી
થતી હોય છે . તરત પછ નો તમારા આદશ કોણ છે ? તે હોવા જોઈએ. આ એક ઘણો જુ દો
છતાં શ તશાળ છે .
આનો જવાબ તમને ઉમેદવારની વચારવાની ર ત વશે યાલ આપશે. કારણ કે સામા ય
ર તે ય ત પોતાની આદશ ય ત વશે વચારે છે , પોતાને તેની સાથે જોડે છે અને તેની નકલ
કરવાનો ય ન પણ કરે છે .
જો આ ના જવાબમાં સામી ય ત બીલગે સ કહે તો તમે ણી જશો કે તેની અંદર
એક ઉ ોગપ ત અથવા આઈટ યાવસા યક છે , જે એક તકની રાહ જોઈ ર ો છે . જો તેનો
જવાબ ગાંધી અથવા બી કોઈ આ યા મક ુ છે , તો તેનો અથ છે કે તે ય ત ઉમદા
વચારો ધરાવે છે અને ં દગીમાં નૈ તકતાને મહ વ આપે છે .
• તમે કોની સાથે સમય વતાવો છો?
આ ય તની કાયાલયના કલાકોની બહારના રસ તથા વનપ ત ણવા માટે
મહ વનો છે . જો જવાબ છે , કુ ટુબ તો તમે ણશો કે તે પા રવા રક ય ત છે .
જો ય ત તેનો ફાજલ સમય ુ તકાલયોમાં અથવા મ ો સાથે વતાવે છે . તો
તમે ણશો કે તે શ ણ તથા ાન અથવા મા સોબત ઇ છે છે .
જૂ ની કહેવત છે કે, “સોબત માણસને ઘડે છે .”
• જો તમને કરવા ું કહેવામાં આવે?
આ નોકર ની પરેખામાં ફેરફાર ું ભ વ ય ભાખીને ય તને સાં કૃ તક આઘાત આપવામાં
મદદ કરશે. ઉદાહરણ તર કે જો તમે એક ઉ ચ નાણાક ય હો ા માટે એક ચાટડ એકાઉ ટ ટનો
ઇ ટર ૂ લઈ ર ા છો, તો તેન ે ૂછો, “જો અમે તમને એક વષના ગાળામાં માકટ ગના વડા
બનવા ું કહ એ તો?”
તેનો જવાબ તમને યવ થાપન બદલવાની મતા વશે જણાવશે. ય ત ફેરફાર/
બદલાવને અપનાવવા જેટલી વધારે તૈયાર, બ ે પ માટે વ ુ ફાયદો.
ઇ ટર ૂન ે મા એક ભૌ તક નમ ૂક યા બનાવવાને બદલે, તેને મ અને માન સક
પડકાર જેવો બનાવો.
જો તમે એક નોકર ના ઉમેદવરાનો આ ર તથી ઇ ટર ૂ કરશો, તો તમે માણસના દમાગને
વ ુ સાર ર તે સમ શકશો અને તે ઉમેદવારની તમાર પેઢ માં સાર કાર કદ થશે કે નહ તે
પણ વધારે ચો સાઈથી ભાખી શકશો.

૮૭
અંધારામાં ફાફા ન મારો
ું આ પ ર થ ત તમને ચેતવે છે ? તમે યાકુ ળતાથી તમારા ઉપર સાથે ક ુંક મહ વ ું
ચચવા માગો છો. છે વટે યારે તમે તેની કેબીનમાં વેશવાની હમત કર જ લો છો, યારે તમે
તેને ખરેખર જે કહેવા માગો છો, તેના સવાયની બી બધી જ વાતો કરો છો.
ધીમેથી તમે જોશો કે તમારા ઉપર ઉ કેરાઈ ર ા છે . સૌથી ખરાબ ક સા વખતે, તમારો
ઉપર ચીસ પાડશે. ‘મહેરબાની કર ને ુ ા પર આવો…ઝડપથી.’ યાં ુધીમાં તેને ચો સપણે
તમારા સામે ૂવ હ થઈ જશે.
તમારે સમજ ું જોઈએ કે જે ય તઓ ઉ ચ થાને પહ ચી છે , તેઓ વારસાગત ર તે
તી ણ ુ વાળા છે . અને મ યવત ુ ા ૂબ ઝડપથી સમ શકે છે . માટે, યારે તમે તેની
સાથે હો, યારે અંધારામાં ફાફા ન મારો.
હવે, આ ુ ો સમ યા પછ આ જ પ ર થ તને તમારા નેતાના બદુથી જોવો.
આપણા ઉપર ઓ ને હમેશાં તી ુ વાળા અને વ ુઓને તા કા લક સમજે તેવા માણસો
સાથે કામ કર ું ગમે છે .
ચાણ પાસે પણ નેતાઓએ યારે તેમના હાથનીચેના માણસો પસંદ કરવાની વાત આવે
તે સમય માટે કેટલીક વા ત વક સલાહ હતી. તેમણે ક ું,
“માગણી મા એક જ વખત કરવી જોઈએ, બે વખત નહ .” (૪.૨.૩૦)
બી શ દોમાં એક નેતા એવા કામગારોથી ઘેરાયેલો હોવો જોઈએ, જેમને કાઈ પણ મા
એક જ વખત કહેવાની જ ર પડે. અને જો તમે આ જૂ થનો ભાગ બની શકો તેટલા સાચા છો
તેવી ખાતર કરાવશો, તો તમાર કાર કદ બની જશે.
• યો ય માણસોના જૂ થમાં રહો:
બધા મહાન નેતાઓ પાસે નરપવાદપણે મહાન જૂ થો હોય છે , જે યો ય ય તઓની
પસંદગીની ખાતર વડે બનાવાય છે . યાદ રાખો, આપણે આખા જૂ થ વશે વાત નથી કરતા,
પર ુ મા મ યની ૂહરચના ઘડનારા જૂ થની જ વાત કર એ છ એ. આ તં માંના
વચારનારાઓ ું જૂ થ બનશે. તેમાં પ રપ વ, તી ુ વાળા તથા વચ ણ લોકો હોય તે
જ ર છે .જો તમે આ જૂ થમાં ુસવા માટે કઠોર પ ર મ કરો, તો તમા સૌથી મહ વ ું કાય
થઈ ગ ું છે .
• મેળવો:
તમે પાણીદાર હો તો પણ તં માટેની તમારા ઉપર ઓ જેવી મેળવવા માટે હ તમારે
તાલીમની જ ર છે . આ યો ય પ તથી જ થ ું જોઈએ.
જો તમે ખરેખર સારા છો, તો હક કતો તથા આંકડાઓ સાથેની મા એક જ તા વક
સમજૂ તી ૂરતી છે . તમે અને તમા જૂ થ ઉપર ની ક પનાનો એક ભાગ બની જશો, અને
આગળની ુસાફર પોતે જ સરળ બની જશે.
• સંપકમાં રહો:
અવરોધો રહેવાના જ છે અને તેઓ એક અથવા બી વ પે પાછળ આવે છે . આથી તમે
અને તમા જૂ થ આયોજનમાંથી દૂર ઘસડાઈ નથી ગયા ને તે ખાતર કરવા માટે તમારા નેતાના
સંપકમાં રહો.
તમે તમા યાન તમારા હે ુઓ પર કે ત થયે ું રાખો અને તમા આ ું જૂ થ પણ તે
માણે કરે તેની ખાતર કરો.
હમેશાં યાદ રાખો કે તમાર મેળે નેતાગીર મેળવવી મા ૂહરચનાઓ વશે જ નથી, પર ુ
ૂહરચના ઘડનાર જૂ થના એક ભાગ હો ું તે પણ છે . એક વખત તમા જૂ થ આ ર તે તૈયાર
થઈ ય, પછ ચો સપણે તમારે કોઈ પણ માગણી એક જ વખત કરવી પડશે, બે વખત
નહ .

૮૮
ઉ પાદક લોકોને બદલો આપો
આપણે બધા એવા લોકોથી ઘેરાયેલા છ એ કે જેઓ માને છે કે જો પગાર થર જ
રહેવાનો હોય તો કોઈ વધારાનો ય ન કરવાની જ ર નથી. અહ જ ઉ પાદકતા અને
ો સાહનોની થયર અંદર આવે છે – તમે જેટ ું વધારે કામ કરશો, તેટલો વધારે બદલો મળશે.
પર ુ તં માંના ઉ પાદક લોકોને ઓળખી કાઢવાની અને મા તેમને બદલો આપવાની જ
નહ , પર ુ તેમને ટકાવી રાખવાની જવાબદાર પણ ઉપર પર તથા પેઢ ના મા લક ઉપર છે .
ચાણ પાસે આને માટેની ૂહરચના પણ છે :
“ન થયા કરતાં વધારે કામ થ ું હોય તેવા ક સામાં તેનો ય ન ૃથા થવા ન દેશો.”
(૩.૧૪.૧૧)
ઉપરના ૂ નો ઉપયોગ બોનસ ૂકવવાના નયમ તર કે કરવા ઉપરાત કમચાર ઓ સારા છે
કે નહ તે ચકાસવાનાં સાધન તર કે પણ કર શકાય – મા એટ ું તપાસો કે તેમની પાસેથી જે
કરવાની અપે ા હતી, તેના કરતાં તેમણે ઘ ં વધારે ક છે
ુ કે કેમ?
જો જવાબ હામાં હોય, તો મેનેજમે ટે તેમના વધારાના ય નો, કામ માટે તેમને બદલો
અપાય તેની ખાતર કરવી જોઈએ. પર ુ એક ઉપર તેના કમચાર ઓની ઉ પાદકતાની બાતમી
કેવી ર તે મેળવી શકે?
• ન ધ રાખો:
ડાયરે ટર, સીઈઓ અથવા વભાગીય વડાએ પણ જે લોકો ફળદાયી/ ઉ પાદક છે , તેમની
ન ધ રાખવી તે અગ ય ું છે . દરેક કપનીમાં ન કપટ, સમ પત તથા વચનબ હોય, તેવા લોકો
અ તઆવ યક છે . આવા લોકો કોઈપણ તં નો ટેકો છે . કમચાર ઓના દેખાવની માન સક ન ધ
લેવી એ જેમ સા છે , તેમ ભ વ યના સંદભ માટે જો તેન ે લખી રખાય તો તે ઉ મ રહેશે.
• નવી તકો શોધો:
એક નેતાએ મા યાપારની નવી તકો જ ન શોધવી જોઈએ, પર ુ ઉ પાદક લોકોને આપી
શકાય તેવી તકો પણ શોધવી જોઈએ. આની પાછળનો ૂળ ૂત વચાર એ હોવો જોઈએ કે જે
લોકો ૂબ જ ઉ પાદક તથા કપની યે સમ પત હોય, તેમને કોઈ પણ નવા તથા આ યજનક
કામ, કે જે વ ુ સારા બદલાની દરખા ત કર ું હોય, તેનો એક ભાગ બનાવવા જોઈએ.
• જ ર હોય યારે બઢતી આપો:
યારે એક તં ના ઉપર ઓને, અ ુક લોકો ઘણા સારા છે તેમ લાગે યારે તેમણે તેમને
બઢતી આપતાં અચકા ું ન જોઈએ. બઢતી આપવી એ મા નવો ચો હો ો આપવા કરતાં
ાંય વધારે સા છે . તેનો અથ પગારમાં વધારો, નફામાં હ સો અથવા એક નવા સાહસના
ઉપર બનવાની તક ુ ા થઈ શકે. આમ, એ ય ત પણ પોતે કપનીની અંદર સશ ત થયા ું
તથા મા યતા મ ા ું અ ુભવે છે .
તેઓ કહે છે , “લોકો તં ને નહ , તેમના ઉપર ને છોડ ય છે .” પર ુ મારા મત ુજબ,
“તેમના ઉપર ઓ વડે તેમની આવડતને ઓળખવાની શ તના અભાવને કારણે લોકોએ તેમનાં
તં ને છોડ જવાં જોઈએ.”
 ૮૯
પહેલ કરો
એક સારો નેતા, પછ તે લોકસમાજના નેતાઓ હોય, આ યા મક નેતાઓ હોય કે કૉપ રેટ
નેતા – તેના દરેક અ ુયાયીને ેરણા આપે છે અને તેમને ઉ પાદક બનાવે છે . મા લકની
હાજર માં બધા સલામતી તથા ુર તતાના અ ુભવે છે . પર ુ યારે સૌથી મોટા ઉપર
આસપાસ ન હોય યારે જ ખર કસોટ છે .
એવી બે પ ર થ તઓ છે , જે કદાચ ઉપર ને કામ ુધી આવતા અટકાવે કા તો આ
ગેરહાજર આયો જત હોય અને બી ઓને તેની અથવા તેણીની ગેરહાજર વશે ણ કર
દેવાઈ હોય, અથવા ઉપર એ કોઈ કટોકટ સાથે કામ પાર પાડવા ું હોય.
બંનેમાંથી કોઈ પણ પ ર થ તમાં હાથનીચેના માણસોએ હવાલો લઈ લેવો જોઈએ.
ચાણ કહે છે ,
“રા ની આપદા/તકલીફના ક સામાં મં ીએ પગલાં લેવાં જોઈએ.” (૫.૬.૧)
આમ, જો રા આસપાસમાં ન હોય, તો મં ીએ સ ા સંભાળ લેવી જોઈએ. જો
ડાયરે ટર અથવા સીઈઓ હાજર/આસપાસમાં ન હોય તો મેનેજર અને જો ઉપર
આસપાસમાં ન હોય, તો તેની હાથનીચેના કાયકરોએ સ ા સંભાળ લેવી જોઈએ.
પર ુ કોઈ આ ું કેવી ર તે કરે?
• ઉપર ું ન ર ણ કરો:
આમ, આપણામાંના ઘણા નેતાને અ ુસરે તો છે , પર ુ તેમને સમજવા ું ૂલી ય છે .
નેતાને અ ુસર ું એ સા છે , પર ુ નેતાને સમજવા એ ઘ ં વધારે મહ વ ું છે . આ એવી
આવડત/કુ નેહ છે , જે દરેક ય તએ વકસાવવી જોઈએ.
તમે યારે પણ તમારા ઉપર ની આસપાસ હો, યારે તેમ ું ન ર ણ કરો. તમાર તને
ૂછો કે તેમણે આ કામ શા માટે ક ? તે
ુ વા તવમાં ું ઇ છે છે ?
તે ું કહેવા માગે છે તે સમજો અને વણક ા શ દો સાંભળવા ય ન કરો. મહાન
જેઝ્ ુઇટ પાદર અને સાયકોથેરાપી ટ એ ટોની ડ મેલોએ ક ું છે તેમ, “મા લકના શ દો
સામા ય લાગે છે , પર ુ તેનો અથ અ યો હોય છે .”
• નાના નણયો લેવા ું શ કરો:
સારા નેતાઓ, તેમ ું જૂ થ કપની અથવા રા ના સમ હતમાં યો ય નણયો લે તેમ ઇ છે
છે . જોકે જો તમને આની આદત ન હોય તો, ઉપર આપસાપમાં હોય તો પણ તમાર મેળે નાના
નણયો લેવા ું શ કરો. નાના નણયો લેવાથી તમને મોટા નણયો લેવા માટે જ ર
આ મ વ ાસ મળશે.
• હવાલો/સ ા લો:
છે વટે તો યારે ઉપર આસપાસ ન હોય, યારે અ ુયાયીઓએ હવાલો લેવો જ પડે છે .
મા નેતા ગેરહાજર હોવાને કારણે જ ૂ યાવકાશ ઊભો થવો જોઈએ નહ . ‘The Show
must go on ’ કામ તો ચા ુ જ રહે ું જોઈએ. દરેક ય તએ ઉપર ની જેમ વચાર ું
જોઈએ અને પોતે એક સારા ઉપર બન ું જોઈએ.
એક વખત એક સફળ તં ના નેતાને ૂછવામાં આ ું કે થાપકના ુજર ગયા પછ પણ
કપનીએ તેનો સારો દેખાવ ચા ુ રાખવા ું કેવી ર તે સંભા ?
ું તેમણે જવાબ આ યો, ‘મા લક
ચા યા ગયા છે , પર ુ ઉ કૃ કૃ તઓ (લોકો)ને પાછળ છોડતા ગયા છે .’

૯૦
સારા ઉપર બનવા ઇ છો છો?
મોજણીઓએ ફર ફર ને – વારવાર – સા બત ક ુ છે કે લોકો વડે તં ને છોડ જવાનાં
કારણોમાં ું સૌથી મોટુ કારણ છે , તેઓ તેમના ઉપર નીચે કામ કર શકતા નથી. એક આદશ
નેતા, અથવા એક સારા નેતા બન ું એ એક શા ત પડકાર છે .
સારા નેતા બી- કૂ લમાં અથવા યવ થાપનને લગતાં ભાષણો કે ચચા સભાની મદદથી
ઉ પ થતા નથી.
પર ુ ચાણ આપણને સંકેત આપે છે :
“અને, બધા ક સાઓમાં તેણ ે જેમના પર હુ મલો કરાયો છે તેમનો ( નો) એક પતાની
જેમ પ લેવો જોઈએ.” (૪.૩.૪૩)
આપણા પોતાના ઘરમાં પણ પતાની ૂ મકા પ ર તે ન પાઈ છે . તે ેમ તથા કાળ થી
ભર ૂર છે . સાથે સાથે જ તે એક કડક શ ત ેમી પણ છે . પર ુ બાબત કાઈ પણ હોય પતા
ારેય તેના બાળકોનો યાગ કરશે નહ
તમારા હાથનીચેના કાયકરોના સારા ઉપર બનવા માટે અપનાવવા જેવાં કેટલાંક ૂચનો આ
ર ા.
• તેમને સમજો:
હમેશાં યાદ રાખો કે, એક કમચાર એ મા પૈસા પેદા કર ું યં નથી. તેમ ું કાયાલયની
બહાર પણ એક વન છે . તેમને એક કુ ટુબ છે , એક મ વ ુળ છે અને વ વધ રસ તેમજ
શોખ પણ છે . તેમનાં સં ૂણ ય ત વને સમજ ું ૂબ મહ વ ું છે . એક વખત તમે તેમની
અપે ાઓ વશે સમ જશો, પછ અપે ાઓ સાંભળવા ું સરળ બનશે. મા યારે જ તમે
તમારા કમચાર ઓ સાથે ુસંવા દતા કેળવી શકશો.
• તેમને શ ત કરવા પાછળ સમય આપો:
કોઈ પણ સારા વાલીઓ ારેય તેમનાં બાળક પાસેથી તે પહેલા દવસથી જ તેમના માટે
કામ કરે અને પૈસા કમાય તેવી અપે ા રાખશે નહ . તેવી જ ર તે, તમારા કમચાર ઓને તેઓ
મોટા પડકારોની સામે આવે તે પહેલાં તેમને શ ત કરવા જોઈએ. ૂચનાઓ આપવી જોઈએ,
તથા તૈયાર કરવા જોઈએ. તમારે પણ તેમની તાલીમ તથા વકાસના ભાગ બન ું જોઈએ. તેઓ
ૂલ કરશે તેમાં શંકા નથી અને જેમ બાળકો ચાલતાં શીખવાનો ય ન કરે યારે પડ ય, તેવી
જ ર તે કમચાર ઓ પણ તેમની ફરજ નભાવવાની યામાં ઠોકર ખાશે. પર ુ ટેકા તથા
આ મ વ ાસને કારણે, એક દવસ તેઓ તમારા કરતાં પણ ઝડપથી દોડશે.
• શ ત પળાવો પણ ેમથી:
કોઈ પણ માતા- પતા માટે શ ત તથા ેમ વ ચે સમતોલન રાખ ું એ સૌથી મોટો પડકાર
છે . તેનો ઉકેલ છે , ેમ ૂવક શ ત અને શ ત ૂવક ેમ. એક હદ માટેની સીમારેખા દોરાવી
જોઈએ – એક માળખાનો નદશ કરાવો જોઈએ – કે જેની પેલે પારનો દેશ જોખમી છે , તેનો
યાલ આપવો જોઈએ. હાથ નીચેના લોકો બાળકોની જેમ શ ત તથા ઉ સાહથી ભર ૂર હોય
છે . તેમની સજના મકતાને ો સા હત કરવી તે મહ વ ું છે . પર ુ તેમનાં કામમાં દશા નદશન
કર ું તે પણ એટ ું જ મહ વ ું છે . ેમ સાથે જોડાયેલ શ ત એ જ આનો એક મા જવાબ
છે .
છે વટે, તમે જે કાઈ પણ કરો, યાદ રાખો કે એક હાથોહાથના અ ુભવથી ય ત જે શીખે,
તે ું કોઈ પણ શાળાના વગમાંના ભાષણોમાંથી શીખી શકાય નહ . માટે, તમાર પોતાની
પ રપ વતાથી સમજો કે, તમારા ઉ મ ય નો છતાં, તમારા કમચાર ઓ એ જ ૂલો દોહરાવી
શકે છે , જે ૂલો ( ૂતકાળમાં) તમે કર હતી. તેને ેમ તથા કૃ પા સાથે વીકાર લો.
મને એક ુંદર વા ાંશ યાદ આવે છે , “એક માણસ તેના પતા સાચા હતા તે યારે જ
શીખે છે , યારે તેનો ુ તેમને તેઓ ખોટા છે તેમ કહે છે .” આપણે આપણા કમચાર ઓ સાથે
યવહાર કરતા હોઈએ યારે આપણે પણ કદાચ આ યાદ કરવાની જ ર પડે.
 નાણાં

૯૧
ચો ખો નફો ગણાય છે !
એક વખત હુ એક ચ ધંધાદાર ને મ ો, જેણે પોતાનો યાપાર ભંગારમાંથી શ કય
હતો. તે યારે પોતાના ધંધાની સફળતાની વાતો માર સાથે કરતો હતો, યારે મને એ વ ુનો
યાલ આ યો કે ધંધનાં ે માં શ આત કરનારાઓ ‘નફો’ શ દની કેવી ગેરસમજ કરે છે .
તેણે ક ું, “પહેલા તરના ધંધાદાર ઓ હમેશાં આવકને જ ‘નફો’ માને છે . એક વખત તેઓ
યાપાર ચલાવવામાં પારગત, પ રપ વ થઈ ય યારે તેમને યાલ આવે છે કે ખચ તથા
વેરાઓની ગણતર બાદ કયા પછ જે આવે છે , તે વા ત વક નફો છે .”
આ ચ યાપાર માણસ ચાણ એ બે હ ર વષ ૂવ થમ વખત લખેલા તે શ દોનો
મા પડઘો જ પાડતો હતો.
“ યારે કામ સ પાય, યારે તેણે ખચ બાદ કર ને આવક દશાવવી જોઈએ.” (૫.૫.૧)
આ એક યાપાર એકમ અથવા નફા કે ના ઉપર માટે સાદો છતાં ૂબ અગ યનો ૂળ ૂત
પાઠ છે . આવા લોકો યારે તેમના વડા અથવા બોડ અૅાફ ડ રે ટસને અહેવાલ આપે છે , યારે
હમેશાં જે સૌથી ઉપરની રેખામાં હોય તેવા (આવકના) આંકડાઓ દેખાડે છે . સા ટન ઓવર
હો ું એ ઘણી સાર વાત છે . પર ુ વેચાણ એ નફો નથી.
પર ુ આપણે આ બંન ે વ ચેનો તફાવત કેવી ર તે સમ શક એ? આપણે એક પછ એક
પગ ું જોઈએ:
• ટોચની રેખા:
સામા ય ર તે વેચાણના આંકડાઓ ( ું વેચાણ થ ું તે અને ન ત થયેલા ઓડરો)ને
ટોચની રેખા કહેવાય છે . લોકો આ આંકડાઓ જોવે છે . આમ ‘આ વષ ૧૦૦ કરોડના આંકડાને
પહ યા’, આ વધાનનો સામા ય અથ થાય છે કે એ ચો સ વષમાં તેઓ વેચાણના ૧૦૦
કરોડના આંકડાને અડ ગયા છે . વેચાણ એ કોઈ પણ તં માટે આવક ું સાધન છે . તેને ITB
(In The Box) પણ કહેવાય છે . એટલે કે વચાણની પાઈપ લાઈન કે જે ન ત થયેલા
ઓડરમાં ફેરવાય છે .
• ખચ ( વક):
વેચાણ તં ના પૈસા લાવે છે . આ આવક એ તં નો નાણાનો વાહ છે . એક નય મત તથા
મજ ૂત નાણા વાહ એ કોઈપણ યાપારની કરોડર જુ છે . આના પછ ના થાને ખચ આવે
છે . તેમાં કમચાર ઓનો પગાર, કાયાલય, ટેક્ નોલો જેવાં માળખામાં રોકાણ તથા મા હતી
પ તઓની ગણતર કરવામાં આવે છે . બીજુ , આપણા માથા ઉપર ુસાફર , માકટ ગની
કમત, તાલીમ વગેરેનો ખચ પણ હોય છે . આ બધાંન ે ભેગાં કરતાં જે થાય, તે કપનીનો કુ લ ખચ
ગણાય છે . કપની તેની ટોપ-લાઈન વધારતી ય, તે ુજબ તેના ખચ પણ વધતા ય છે .
• તળ યાની રેખા:
વેચાણમાંથી ખચને બાદ કરતાં જે વધે, તે છે તમારો નફો – તળ યાની રેખા. આ વ ુથી
ટોચના યાપાર ઓ અને માંદા યાપાર ઓ વ ચે તફાવત કરાય છે . હવે તેમાં બી પાસાંઓ,
જેવાં કે વેરાઓ, કુ લ માલ મલકતો તથા તેમ ું ૂ યાંકન વગેરે પણ હોય છે . જોકે સામા ય ર તે
શેરધારકો જે જોવે છે , તે છે શેર પર ું યાજ, જેને હવે ખર તળ યાની રેખા કહેવાય છે .
અદ ગોદરેજ, ગોદરેજ કપનીઓના જૂ થના ચેરમેને આનો ટૂ કમાં સારાશ કય હતો,
“વચાણ એ મ યા ભમાન છે , નફો એ વ થતા છે અને નાણાં એ વા ત વકતા છે !” આ
ૂળ ૂત સ ાત સમ લો તો તમાર કપનીને કેવી ર તે નફાકારક બનાવવી તે તમે સમ
જશો.

૯૨
ુ કે લ સમયમાં તમારા કોષાગાર ું યાન રાકો
કોઈપણ તં /સંગઠનમાં રા (નેતા) ૂબ જ મહ વની ૂ મકા ભજવે છે . તેણે તેની
આખી (કમચાર ઓ)ની સંભાળ લેવાની હોય છે . રા પાસે નાણા કય થરતા તથા
ુર ા હોય, તે આમ કરવાનો એક મા માગ છે . માટે, કોષાગારને છલોછલ રાખવો એમાં
કોઈપણ નેતા ું ાથ મક યાન/કાળ હોવી જોઈએ.
માટે, ચાણ આપણને સલાહ આપે છે કે:
“કોષાગાર વગરના (રા એ) કોષાગાર એકઠો કરવો જોઈએ. યારે તકલીફો યાનમાં
આવે છે , પૈસા ઊભા થાય છે .” (૫.૨.૧)
હમેશા એવો ુ કેલ સમય આવશે જ, યારે તજોર માં પૈસા આવતા ન હોય. આવા
સમય દર યાન રા એ મહે ૂલ ઉઘરાવવા ું ચા ુ રાખ ું જોઈએ અને કામકાજ ચા ુ રાખ ું
જોઈએ.
કોઈપણ તં ના નેતા માટે આ એક બહુ મોટો પડકાર છે . પર ુ નીચેના ૂચનો એક તં ને
નાણાક ય ર તે થર કરવામાં મદદ પ થશે.
• બજેટ – અંદાજપ :
 ભલે તં માં નાણાનો વાહ આવતો રહે, પર ુ તે અંદર આવે છે , તેના કરતાં બમણી ઝડપે
બહાર ય છે . જો કોઈ અગાઉથી આયોજન કરે તો જ મા આ બહાર જતા વાહ ઉપર
કા ુ મેળવવા ું શ છે . તમાર પાસે નદ પરના બંધના જેવી જ પ ત હોવી જોઈએ જે
પાણીનો સં હ કરવામાં મદદ કરે, જેથી તેનો સગવડ ુજબ ઉપયોગ કર શકાય.
• નાણા વશે શીખો:
સતત નાણાક ય કૌશ ય શીખતા રહે ું એ નાણાક ય યવ થાપન ું ૂબ જ અગ ય ું પા ું
છે . જેમ જેમ તમાર કપની વકસતી ય છે . તેમ તેમ નાણાક ય પડકારો પણ વકસતા ય
છે .
તે ુડ ની જ રયાતના તબ ાથી શ થાય છે . પછ આવે છે ટૂ કા ગાળાની ચા ુ ુડ
જ રયાત અને જો સાર ર તે યાન રાખવામાં ન આવે તો એક દેવાં/ ઋણનો તબ ો પણ
આવી શકે છે , જે તં માટે મરણતોલ ફટકો સા બત થશે. માટે રોકાણ, કરવેરાનાં માળખાં વગેરે
વશેની નવી નાણાક ય આવડતો શીખવા ું ચા ુ રાખો.
• નેટવક:
આ ૂચન કદાચ નાણાક ય આયોજન સાથે સંબં ધત ન લાગે, પર ુ તે ઘ ં જ મહ વ ું છે .
આપણે જે મ વ ુળ અને આપણી આબ ના જોરે નેટવક બના ું છે , તે આપણને નાણાક ય
ુ કેલી દર યાન મદદ કરશે.
હા, આપણા દરેક કારનાં આયોજનો છતાં, એવો સમય પણ આવે છે , યારે બ ું ભયંકર
ર તે ખોટુ પડે. આવા સમયે તમે તમાર તજોર કેવી ર તે ભરશો? આવા સમયે આ નેટવક જ
છે , જે મદદ પ ૂરવાર થશે.
એક સા મ વ ુળ બનાવવા માટે સ ય રહો. તેઓ કહે છે તેમ, “ મ ો બનાવવાનો ે
સમય તમારે તેમની જ ર પડે તે પહેલાંનો છે .” મ ો તમને મા પૈસાની ર તે જ ીમંત નથી
બનાવતા, પર ુ તમે યારે જદગીમાં પડકારોનો સામનો કર ર ા હો, યારે પણ તમને મદદ
કરે છે . “A friend in need is a friend indeed .”
વામી ચ મયાનંદ એ ક ું છે તેમ, “એક મ મેળવવા માટે તમારે પહેલાં મ બન ું
પડે.”

૯૩
વેતન
ચાણ માટે રા શાહ કરતાં તથા તેના ક યાણ ું મહ વ વધારે હ ું. અથશા નાં
દરેક વચાર આ છે ડા તરફ વળે લા છે . માટે, દરેક સીઈઓએ કમચાર ઓનાં ક યાણને થમ
 યાનમાં લે ું જોઈએ. જે આખરે તો તેને જ ફાયદો કરશે. અથશા પ પણે દશાવે છે કે
કૌ ટ યએ સમાજના ક યાણને જ જો ું હ ું.
“ ની ુશીમાં જ રા નો ફાયદો સમાયેલો છે , અને માટે જે લાભકારક છે , તે તેનો
પોતાનો લાભ છે .” (૧.૧૯.૩૪)
અથશા એ એક વેતન માટે ું માળ ું વકસા ું હ ,ું જે મકોને શોષણ અથવા કારણ
વગરના નીચા વેતન સામે ર ણ ૂ પાડે છે અને ન ુ તા તથા કમચાર ઓની વ ચેના થર
સંબંધો માટે યાય તથા મા ણક યવહારની સગવડ કર આપે છે .
• કમચાર ઓ માટે વચાર ું:
ઈ. સ. ૂવ ૩ સદ માં કૌ ટ ય વડે જે યમાન કરા ું હ ું તે ૧૯૪૮ના લ ુ મ
વેતનધારામાં જોવા મ ું. તે ભલામણ કરે છે કે વેતન મા ‘ ુરવઠો અને માગ’ના માકટબળ વડે
ન ન કર શકાય. મકોને પોતા ું કામ પસંદ કરવાની તથા કામ શ કરતાં પહેલાં એક
કરારમાં દાખલ થવાની પણ છૂટ હતી.
જો કમચાર માંદો પડે, તો તેના પર પણ વચાર કરાતો,
“જો તે નાદુર ત તબીયતને કારણે અથવા તો હોનારતને કારણે અ મ હોય, તો તે વધારો
મેળવશે.” (૩.૧૪.૨)
મકો માટે જે કાઈ પણ પગાર ુકરર કરવામાં આ યો હોય, માલીકે તે ૂકવવો પડતો,
અને જો આ નયમનો ભંગ કરવામાં આવે, તો તેને સ મળતી.
“વેતનની બીન- ૂકવણીના ક સામાં બાર પાના અથવા વેતનનો પાંચ ગણો દડ છે .”
(૩.૧૩.૩૪)
• ન ુ તાઓ માટે વચાર ું:
જોકે, આ વેતન માળ ું એકતરફ ન હ ું. ન ુ તાઓના ય નો પણ ુર ત કરાયા હતા.
વેતન ૂકવતી વખતે મકોની ઉ પાદકતા પણ યાનમાં લેવામાં આવતી,
“જે કામ ક ુ છે , તેને માટે વેતન છે , નથી ક ુ તેને માટે નહ ” (૩.૧૪.૮)
કૌ ટ યના મત ુજબ, જો મકે વેતન લીધા પછ કામ ૂ ન ક ુ હોય, તો તેને દડ
કરાતો,
“જો કોઈ કમચાર વેતન લીધા પછ કાય ૂ ન કરે તો દડ છે , બાર પાના અને કામ થઈ
ય યાં ુધી અટકાયત.” (૩.૧૪.૧)
જો કોઈ કમચાર કામ પર પાછો ન ફરે, તો મા લકને બીજો મક રાખી લેવાની વતં તા
હતી,
 “કમચાર સમય (અથવા તો ૂ કરવા ું) ુમાવે અથવા ખોટ પ તથી કામ કરે, તે બી
ારા કામ ૂ કરાવી શકશે.” (૩.૧૪.૧૦-૧૪)
• એક યો ય વેતન ન કર ું:
પર ુ સા ું વેતન ું છે ? તે આપણે કેવી ર તે ન કર શક એ? આને માટે, આપણે
વતમાન ઉ ોગ ધોરણો સાથે તાલ મેળવવો પડે અને કામ માટે લગાડાયેલ સમય તથા ય નને
પણ યાનમાં લેવા પડે.
“વેતનની ક
ૂ વણી થયેલા કામ, તે કરવામાં વતાવેલ સમય તથા તે સમયે વતતા દરના
આધાર પર ન કરવામાં આવે.” (૩.૧૩.૨૭)
આ યાલ ૧૯૪૯માં થપાયેલ યાયી વેતન સ મ ત, ભારત સરકાર ારા અપનાવવામાં
આવેલો, જે ૂચવે છે કે, “એક જ અથવા સમાન યવસાય તથા એકજ અથવા પડોશી
થાનોમાં વતતા વેતનના દરો.” (ક મટ ઓફ ફેર વે સ, દ હ , ૧૯૪૮નો અહેવાલ.)

૯૪
બજેટ બનાવ ું
બજેટ શ દ એક તં અથવા રા યની આવક તથા ખચના અંદાજ તથા યવ થાના અથ
દશાવે છે . એક તં અથવા રા યને મજ ૂત તથા થર થવા માટે એક મજ ૂત નાણાક ય
પાયો જ ર છે . સા અંદાજપ બનાવ ું એ મજ ૂત નાણાક ય થાપ યનો આધાર છે . માટે,
કોઈપણ તં અથવા દેશના વકાસમાં નાણાક ય યવ થાપન આગળ પડતો ભાગ ભજવે છે .
“હાથ ધરાયેલાં બધાં કામો સૌ થમ તજોર પર આધાર રાખે છે . માટે તેણે (નેતાએ)
સૌ થમ તજોર ું યાન રાખ ું જઈએ.” (૨.૮.૧)
એક તં ના સીઈઓને તેની તજોર માં આવક તથા નાણા વાહ વધારવા ઉપર યાન કે ત
કરવાની સલાહ આપવામાં આવી છે . તેને અંદાજપ બનાવવાની સંભાળ રાખવા માટે એક
સાર યવ થાપન પ તની પણ ભલામણ કરવામાં આવે છે . નાણાક ય યવ થાપનની
વગતોની આગાહ કરવી એ બજેટ બનાવવાની કવાયત ું બંધારણ કરે છે .
કૌ ટ ય એ વાત પર ભાર ૂકે છે કે નાણાખા ું જેના કબ માં હોય તે અમલદાર (આજના
કૉપ રેટ જગતના CFO )એ આવક વધારવા તથા ખચ ઘટાડવામાં તેના બધા ય નો કે ત
કરવા જોઈએ.
અથશા ના ુ તક બે, કરણ સાતમાં ન ધ રાખવી, આવકના કારો તથા ખચ તથા
વેરાઓ પર કા ુ વગેરેનો સમાવેશ છે . આ કારની દરેક નાણાક ય ૃ ઓની વગતો છે .
• હસાબ પ ત:
 “તેણે (નેતાએ) દરરોજના, પાંચ દવસના જૂ થમાં, પંદર દવસે મ હને ચાર મ હને તથા એક
વષના હસાબો તપાસવા જોઈએ.” (૨.૭.૩૦)
નેતા પાસેથી આવક તથા વકની નય મત ચકાસણી માટે દરરોજ, અઠવાડ ક, મા સક
તથા વા ષક હસાબોને સંભાળવાની એક પ તની સંભાળ રાખવાની અપે ા છે . આ ર તે, તે
જ ર ુધારા કર શકે તથા વક પર કા ુ રાખી શકે.
• ન ધ/યાદ રાખવી:
“તેણે સમય, થળ, સમયગાળો આવક/ વકના મથાળાં, ોત, આગળ લઈ જ ું,
જ થો, ૂકવનાર, જેને ૂકવા ું છે તે, જેને કારણે ૂકવણી કરવાની છે તે ય ત, ન ધ રાખનાર
તથા ા ત કરનારના સંદભમાં આવક તથા વકની ચકાસણી કરવી જોઈએ.” (૨.૭.૩૧-૩૨)
કૌ ટ યએ ઝ ણામાં ઝ ણી વગતો સાથે નાણાક ય લેવડ-દેવડની ન ધ રાખવાની ભલામણ
કર છે . તેણે તજોર માંથી મયા દત ઉપાડ ું ૂચન ક ુ છે , ટૂ કમાં, રા યએ તેના નાણા ું
નયમન એ ર તે કર ું જોઈએ કે જેથી તે હોનારતના સમયમાં આસાનીથી સંભાળ રાખી શકે.
એક અથશા ી તર કે, કૌ ટ ય તેના બજેટ ું સાર ર તે સમતોલન કરતા અને હમેશાં
ખોટવાળા બજેટ કરતાં શેષ રકમવાળા બજેટને પસંદ કરતા.
• કરવેરા પ ત:
જોકે, તજોર ભરતી વખતે તે લોકોનાં આ થક માળખા વશે સભાન હતા. સમાજના
કેટલાક વભાગો, જેવા કે ૃ લોકો, અપંગ ય તઓ તથા વધવાઓને કરવેરામાંથી ુ ત
અપાતી.
કૌ ટ યએ એક ય ત ઝાડ પરથી પાકા ફળો ૂંટ ે તેવી ર તે રા તેના લોકો પાસેથી કર લે
તેની ખાતર કરવા માટે કેટલાંક પગલાં લીધેલાં. જેમ કાચાં ફળ ચંટવાથી ઝાડના વકાસને અસર
થતી હોવાથી કોઈએ તેમ કર ું ન જોઈએ, તેવી જ ર તે લોકો ઉપર કરનો વધારે પડતો બોજો
નાખી તેમને ઉ કેરવા ન જોઈએ.

૯૫
આંત રક હસાબ પ ત
તજોર /કોષાગાર એ તં ું દય છે . તે હમેશાં કપનીના નાણાક ય દેખાવ, કે જે ું તેના
રોકાણકારો, શેરધારકો તથા થાપકો વડે ુ યાંકન કરા ું હોય છે , તેના ઉપર આધા રત હોય છે .
તં ની નાણાક ય થ ત સાર છે તેની ખાતર સીઈઓ ( ુ ય કાયપાલક અમલદાર) તથા
સીએફઓ ( ુ ય નાણાક ય અમલદાર) બં ે રાખે છે . આ તેમને માટે મા એક સાર આંત રક
હસાબ પ ત ઘડવા માટે જ નહ , પર ુ કોઈ અ ન છનીય ખચાઓ ન થાય તેની ખાતર કરવા
માટે પણ અગ ય ું છે . આ ર તે તેઓ કમચાર ઓ નથી તેની ખાતર રાખે છે .
કૌ ટ ય કહે છે કે, આ ા ત કરવા માટે એક તં માં સાર નાણાક ય અહેવાલ પ ત
વકસાવવી જ જોઈએ.
તેઓ તં ની અંદર એક સાર હસાબ પ તને લગતી કેટલીક સલાહ આપે છે ઃ
“ વગતવાર તેમજ સં ુ ત અહેવાલ ઉપરાત આવક તથા વક માટે એક ય તગત
જવાબદાર પણ હોય છે .” (૨.૭.૨૪)
કોઈ પણ અથતં માં આવક તથા વક એ એક સતત ચાલતાં ચ ના ભાગ છે . બંનેની
નય મત ન ધ રાખવી જ જોઈએ. આવક તથા વકના દરેક મથાળાનો વગતવાર હસાબ,
હસાબ વભાગ વડે ન ધાવો જોઈએ. અથશા આ વષયનો જુ દા જુ દા કોણથી
આવર ને આ ુ ા ઉપર કાય કરે છે .
મોટે ભાગે, એક એકાક વભાગ ારા આવક ા ત કરાય છે , યારે જુ દા જુ દા વભાગો
વડે ખચ કરાય છે . માટે આવક તથા વકનો એક વગતવાર તેમજ સં ુ ત અહેવાલ ળવવો
જોઈએ. વકની ન ધ મા એક મથાળા નીચે નહ , પર ુ તેને માટે જવાબદાર ય તની પણ
ન ધ કરવી જોઈએ. આ ર તે, એક તં માં બહાર જતા પૈસા તથા તેન ે માટે કોણ કારણ ૂત છે ,
તે ું પગે રાખ ું સરળ બને છે .
“તેણે દરરોજ, દર પાંચ દવસે, અઠવાડ યે, પખવા ડયે, મા સક, દર ચાર મ હને તેમજ
વા ષક હસાબો તપાસવા જોઈએ.” (૨.૭.૩૦)
મા યો ય ન ધો ળવવી જોઈએ તે ું જ નથી. તેને નય મત ધોરણે તપાસતા રહેવી, તે
પણ એક નેતા માટે મહ વ ું છે . કૌ ટ ય આ હસાબે કેટલા સમયાંતરે તપાસવા જોઈએ તેની
એક ૂ ચ આપે છે . તેઓ કહે છે કે ચકાસણી દરરોજ, અઠવાડ યે, દર ૧૫ દવસે, દર મ હને,
દર ચાર મ હને તેમજ દર વષ તપાસવા જોઈએ.
કૌ ટ ય વડે ૨૪૦૦ વષ પહેલાં શ કરાયેલા આ પ ત આખા વ નાં તં ો વડે આજે પણ
ઉપયોગમાં લેવાય છે . આ સ ાતને મા હસાબ કરવાની પ તમાં જ લા ુ ન કરવો જોઈએ,
પર ુ ઉ પાદકતાની ખાતર કરવા માટે વ વધ વભાગોમાં પણ તેને લા ુ કર શકાય.
ઉદાહરણ તર કે, એક વચાણ ું લ ય અથવા એક ક પ ૂરો કરવા માટેની સીમારેખા ન
કરાઈ હોય તો નેતાએ દરરોજ, અઠવાડ યે, મ હને ચાર મ હને તથા વા ષક ધોરણે ગ તની
ચકાસણી કરતા રહેવી જોઈએ. આ બાબત કમચાર ઓને દોડતા રાખશે અને નેતાને સ ગ
તથા સ ય રાખશે.
જેક વે ડ, ઈના ૂત ૂવ ઉપર એ એક વખત ક ું હ ,ું “આપણા લ ય પર યાન કે ત
કરવા માટે તથા ફર ફર ને યાન આપવા માટે નય મતઅહેવાલ તથા ન ર ણ જ ર છે .”
 ૯૬
સમયસર વેરાની ૂકવણી
માચ મ હનો નાણાક ય વષના અંતની નશાની ૂચવે છે , અને લોકો તેમના કરવેરાઓ
ૂકવવા ું શ કરે છે . મોટે ભાગે બધા જ તેમનાં ટે રટ સ ફાઈલ કરવામાં તથા કરવેરામાં
લાભ આપતા હોય તેવાં રોકાણો કરવામાં ય ત હોય છે . પર ુ ું આપણે આપણા હસાબોને
એટલા બધા ચાલાક ૂવક રજૂ કરવા જોઈએ, જેથી આપણે કાઈ કરવેરા ૂકવવા જ ન પડે?
કૌ ટ ય કહે છે કે વેરા ભરવાએ એક નાગ રકની ફરજ છે અને આ વેરાઓને રા ઘડતર
માટે વાપરવા એ એક નેતાની ફરજ છે .
“જેઓ દડ તથા વેરાઓ ુકવતા નથી, તેઓ તેમના પોતાના પર તેમ ું (રા ઓ )ું પાપ
હોરે છે . તથા જે રા ઓ ક યાણ તેમજ ુર ા લાવતા નથી. (તેઓ તેમના પોતાના પર)
ું પાપ વહોરે છે .” (૧.૧૩.૮)
સીધા તથા આડકતરા વેરાઓ તથા દડનો યાલ ૨૪૦૦ વષ ૂવ કૌ ટ ય વડે ઔપચા રક
ર તે દાખલો કરાયો હતો અને તેને પ તસરના બનાવાયા હતા! સમ સરકાર તં ની આવક
કરવેરા તથા દડ પર આધા રત છે . આ ર તે એકઠા કરાયેલાં ધનનો રા ની ુર ા, ળવણી
તથા વકાસ માટે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે .
તમા ર ટન ફાઈલ કરતી વખતે નીચેનાં ૂચનો યાદ રાખો.
• માચ ુધી રાહ ન જોવો:
તાજેતરની એક મોજણી દશાવે છે કે ૭૦ ટકાથી પણ વધારે કમચાર ઓ તેમના આખા માચ
મ હનાનો પગાર કરવેરા તર કે ૂકવે છે . આ ું મા એટલા કારણસર થાય છે , કે જેઓ જે
જ ર છે તેન ે મોકુ ફ રાખે છે / ટાળે છે . તમારા રોકાણો તથા કર ૂકવણી ું અગાઉથી આયોજન
કરો. એક કરવેરા આયોજકે એક વખત ક ું હ ,ું “હુ નાણાક ય વષની શ આતમાં એટલે કે
એ લમાં એક લાખ પયા ું રોકાણ ક છુ .”
• એક કરવેરા સલાહકાર રાખો:
કૉપ રેટ જગતમાં સતત કરવેરાને લગતા ુ કળ ફેરફારો થતા જ રહે છે . ૂ યવધક વેરા
(વેટ) તથા જ બેનીફ ટ ટે (એફબીટ )ના અમલ થવાના બે વષ પછ પણ મોટા ભાગની
કપનીના મા લકો તે ું લાદે છે તે સમજતા નથી. આ યાલોને સમજવામાં તમને મદદ પ થાય
તેવા એક તજ કરવેરા સલાહકારને રોકો.
• ગભરાવ નહ :
સરકાર વડે કરાતી તપાસથી ગભરાશો નહ . જો તમે તમારા કરવેરા ૂકવી દ ધા હોય અને
રા તરફની ફરજ ૂર કર હોય, તો તમારે તપાસ અથવા ન ય મ જ ુ બની ચકાસણીથી શા
માટે ગભરા ું જોઈએ? સરકાર નોકરોનો ડર જ ાચાર તરફ દોર ય છે .
ચાલો, આપણે ાચાર વ લડવાની ત ા લઈએ. જો ય ત મા એ ટ -કર શન
ૂરો વડે ન કરાયેલા નયમોને અ ુસરશે તો ાચાર સામે લડવાની જ ર રહેશે નહ .
યારે દરેક નાગ રકમાં રા ઘડતર માટે સમ પતતાની ૃ ત આવશે, મા યારે જ
લોકોને પકડવામાં આવશે તથા સ કરવામાં આવશે. ડર ુ ત હો ું એ આગળ વધવાનો એક
મા માગ છે .

૯૭
નફાનો ભાગ
એમ માની લેવામાં આવે છે કે એક સારા યાપાર સાહસ અથવા એક સાર થ તની
ય ત પાસે સા નાણાક ય આયોજન હોય છે . સદ ઓ અગાઉ, ચાણ પણ માનતા હતા કે
સારો કોષાગાર એ સફળ યાપારને ટેકો આપનાર મજ ૂત ટેકા પ થાંભલાઓમાંથી એક છે .
તેમણે ૂચવે ું કે
“તેણે એ ું કામ હાથ પર લઈને ુર ત બન ું જોઈએ, જેમાં ઓછ વક હોય અને
ઘણો નફો લણી શકાતો હોય તથા વશેષ ફાયદો થતો હોય.” (૭.૧૨.૩૧)
બી શ દોમાં કહ એ તો ખચ પર કા ુ રાખો તથા ચો ખા નફા તથા બચત પર નજર
રાખો.
પર ુ નાણાક ય ર તે કોઈ કેવી ર તે સફળ બની શકે? ખેર, નીચેના ૂચનો તમને ચો સ
મદદ પ બનશે.
• બજેટ બનાવવામાં સમય વતાવો:
ગણતર ઓ કરવામાં સમય વતાવવો વાજબી છે . એક ઉ ોગપ તએ એક ક પ ૂરો કરવા
માટે જ ર સમય તથા તેને માટે લોકોની કેટલી સં યા જ ર છે તે ગણતર કરવી જ ર છે .
એક પગારદાર ય તને તેનાં લ ય તથા તે ૂરા કરવા માટેના પૈસા સાથે ન બત હોય છે . પર ુ
બંનેએ શ નાના મોટા ખચાઓ પર એક નજર રાખવી જ જોઈએ. છે વટે થોડાક વધારાના
પૈસા અનામત જ થા તર કે એક તરફ ૂક રાખવા ું ૂલશો નહ . જો તમે આવી કવાયત માટે
નવા છો, તો તમારા ઉપર ઓ અથવા જેમને આવો અ ુભવ હોય તેવા લોકોની મદદ લો.
• હસાબની રો જદ ચકાસણી કરો:
ખાસ કર ને સમયમયાદા તથા રો જદ ૃ ઓની સામે, રો ં દા હસાબો સંભાળવાની
શ ત દાખલ કરવી જોઈએ. શ આતમાં કદાચ આ ુ કેલ લાગશે. પર ુ એક રો ં દ તપાસ
 ય ત તેના પોતાના નાણાનો ઉપયોગ કા ુ હેઠળ છે તેની ખાતર આપે છે . સફળ કપનીઓ
તથા લોકો રોજે રોજ બરાબર કેટલી આવક થાય છે , કેટલો ખચ કરવામાં આ યો છે , તેમજ
‘ તજોર ’માં કેટલી સીલક છે .તેનો બરાબર યાલ રાખે છે .
• ખાસ ફાયદો:
તમારા અ ુભવમાંથી કમાણી કરો. જો તમે એક ‘ ૂ તા’ ખેલાડ હો, અથવા એક
ુ શાળ યાવસા યક હો, તો તેને ફાયદો ઉઠાવવાનો ુ ો બનાવો અને વધારા ું મહેનતા ં
લો. વશેષ ોને માકટમાં ગ યા ગાં ા હોવાનો ફાયદો મળે છે , અને તેઓ ુ કળ દરખા તો
મેળવે છે . આ ફાયદાનો ઉપયોગ કરવો જ જોઈએ! યારે વધારે વ ુઓ/કામ આપવા ું હોય
અને હાથમાં સમય ઓછો હોય, યારે વધારે મહેનતા ં લઈને નફો અંકે કરવો તે સા છે
આપણે ત ત માણસોને આમ કરતા જોઈએ છ એ. તમે પણ તેમ કર શકો.
• નાણા વાહ:
આ ત ળયાની રેખા – સૌથી મહ વ ું પા ું છે . કોઈ પણ યાપાર અથવા ઘરમાં નય મત
નાણા વાહ જ ર છે . પર ુ એકલી પાઇપલાઈન ું મહ વ નથી. પાંતર પણ થ ું જોઈએ.
આપણે પગારો/બીલો ૂકવવાના હોય છે . માલ ૂરો પાડનારાઓને સંભાળવાના હોય છે , તથા
નય મત સાર સંભાળ પણ લેવાની હોય છે . માટે તમારા આયોજન/માગ વશે ન ત રહો અને
એક ન ૂનો તૈયાર કરો યાં નાણા વાહ નય મત તથા ટકાઉ હોય.
યારે આ ર તે નાણાક ય થરતા સલામત બની ય, યારે તમે વધારે મોટુ જોખમ લઈ
શકો, નવાં સાહસમાં રોકાણ કર શકો તથા અ યા ે માં પણ થોડોક જુ ગાર રમી શકો.
ચાણ ના મતે એક દેશ આ ર તે સ ૃ થાય છે .

૯૮
યો ય હસાબો
ચાણ ું અથશા એ એક ા ચન ુ તક છે , જે નાણાક ય યાઓ અને પ તઓને
વગતવાર સમ વે છે . ચાણ વડે ઉપયોગ કરાયેલા હસાબ કરવાના ન ૂનાઓમાંથી કેટલાક
હ પણ આ ુ નક નાણાશા ીઓને માટે આ ય પ છે .
ચાણ રોજે રોજના હસાબોને નય મત સંભાળવાના મહ વ પર ભાર ૂકે છ. જો એ
કોષાગારમાં અ યવ થા કરે, તો તેન ે માટે સ ઓની પરેખા આપી છે :
“જો (અમલદાર) ઉપજેલી આવકને પહ ચાડતો નથી (અથવા) લખવામાં આવેલા
ખચાઓની ૂકવણી કરતો નથી, (અથવા) આવેલી સીલકનો ઇ કાર કરે છે તો તે ઉચાપત જ
છે .” (૨.૮.૧૮)
 પર ુ આપણી રોજ-બ-રોજની ં દગીમાં આપણે નય મત હસાબો કેવી ર તે સંભાળવા?
કેટલીક ચ ૂ નાઓ.
• ન ધી રાખતા શીખો:
પૈસા ું યવ થાપન એ શ તનો વષય છે . અને મા એક શ તબ ય ત જ તેના
હસાબો પર કા ુ રાખી શકે છે . લોકો એટ એમમાંથી પૈસા ઉપાડે છે . અને તે કયાં ગયા તેના
કોઈ સગડ ન મળે તે ર તે વાપર નાખે છે . જો તમે પણ આમ કરતા હો તો તમે તમારા હસાબો
લખી રાખવાની ટેવ પાડો તે વ ુ સા છે . રોજેરોજ! આમાં દવસની શ આતમાં તમાર પાસે
કેટલા પયા હતા, તમે તેને ાં વાપયા અને દવસના અંતે કેટલી સીલક બાક રહ તે બધાંનો
સમાવેશ થાય છે . આ કવાયત શ કરો – હમણાં જ!
• તે ું વ ેષણ કરો:
તમારા ખચાઓને મા ન ધી રાખવા તે જ ૂર ું નથી સમયે સમયે પાછા ફર ને જ થો/ ટોક
તપાસો, એક માણસ, જેન ે પોતાના પૈસા ાં અ ય થઈ ય છે તે વશે કોઈ સગડ ન હતા,
તેણે ઉપરની કવાયત કર . મ હનાના અંત ે તેન ે યાલ આ યો કે તેના પગારના લગભગ ૬૦ ટકા
તે રે ટોર ટના બીલો ભરવામાં વાપરતો હતો. તે સમ ગયો કે તેના ખચાઓમાં ાં કાપ ૂક
શકાય તેમ છે . તે વાપરતો હતો તે દરેકે દરેક પયા માટે ત થઈ ગયો.
• જ રયાત તથા લોભ વ ચે તફાવત કરો:
આ સૌથી મોટો પડકાર છે . ક ુંક ખર દતી વખતે તમાર તને ૂછો, “આ માર જ રયાત
છે કે લોભ છે ?” જો તમે એક સાર ુટની જોડ ખર દવા માગતા હો તો ખર દ લો. પર ુ જો
તેમાં વળતર હોવાને કારણે તમે ણ જોડ ખર દ લેતા હો, તો એ લોભ છે . આ દવસોમાં દરેક
ાહક વારવાર આ પડકારનો સામનો કરે છે . ગાંધી ના ુંદર શ દો છે કે, “દરેક ય તની
જ રયાત માટે ૂર ું છે . પર ુ એક માણસના લોભ માટે નથી.”
• ે ડટ કાય વશે સાવધાન રહો:
એક આગળપડતા નાણાક ય વશેષ એ ક ું છે કે, “ ે ડટ કાડ એ માનવ તની સૌથી
વ ુ ભયાનક શોધ છે .” ખરેખર, તે જે ‘હમણાં ખર દો, પછ ુકવો’ની ફ લોસોફ ને ો સાહન
આપે છે , તે ભયજનક બની શકે છે … સવાય કે તમે તમારા બીલ સમયસર ૂકવી દો. નહ તર
તમને ભગવાન જ બચાવે. વોરન બફેટ, દુ નયાના સૌથી ીમંત ય તઓમાંના એકે, ારેય
ેડ ટ કાડ લી ું નથી.

૯૯
આગોતરા પૈસા
 દરેક તં /સંગઠન રોજેરોજના કાય ને પહ ચી વળવા માટે નયત ખચાઓ વેઠે છે . તેમના
બજેટનાં પાસાંમાં ુસાફર , ટેશનર , કાયાલયની સંભાળ, ઊ વપરાશ, પગારો વગેરેની
કમતનો સમાવેશ હોય છે .
તે ઉપરાત કેટલાક લોકોને આ લેવડ-દેવડ તથા માકટની ૂકવણી સંભાળવા માટે આગોતરા
પૈસા આપવા પડે છે . જો આમ કરવામાં ન આવે તો, એક સૌથી ુ થા પત ઉ ોગ પણ નાનકડા
ુ ા પર પછડાટ ખાઈ શકે છે .
દરેક મ હનાના અંત,ે પેઢ કેટલા આગોતરા પૈસા (જેન ે આ ુ નક હસાબ– કતાબના
જગતમાં ‘Imprest money ’ કહેવામાં આવે છે .) વપરાયા છે તે દશાવવા માટે એક
ખચનો અહેવાલ રજૂ કરે છે . નાનામાં નાની વગત ઉપર યાન આપવા માટેનો આ ન તપણે
સારો વચાર છે , કારણ કે તે એક યાપાર ય તને કમતના વ ેષણ (તેની પેઢ માટેનાં) માટે
તથા છે વાડાની કમત ( ાહક માટે) માટે પણ વ ુ સાર ર તે સ જ કરે છે . આ કોઈ નવો
યાલ નથી. ચાણ એ પણ તેના ા ચન હસાબ પ તના ુ તક અથશા માં લગભગ
૨૪૦૦ વષ પહેલાં આનો ઉ લેખ કરેલ છે .
તેમણે ક ું છે ,
“ઘોડાનો રખેવાળ તજોર માંથી તથા સામ યકમાંથી એક મ હના ું ભ ું (ઘોડા માટે)
મેળવાશે અને સંભાળ ૂવક તેનો યાલ રાખશે.” (૨.૩૦.૩)
ઉપર ું ૂ આપણને બેહ ર વષ અગાઉ પણ કેવી ર તે એક ઘોડાના રખેવાળને
અગાઉથી ખોરાક અને પૈસા આપતા, જેથી તેના નર ણ હેઠળ રહેલા ઘોડાની સરખી
દેખભાળ થાય, તબીયત સાર રહે તથા તે માટે નમાયેલ ય તને કઈ ભોગવ ું ન પડે, તેની
ડ સમજ આપે છે .
પર ુ આજે આપણે આ પ તને કેવી ર તે અપનાવી શક એ? કેટલાંક ૂચનો.
• તમામ બાબતમાં ભાગ:
જો તમે આ કવાયતનો ઉપયોગ કર ને એક નવી પેઢ થાપો છો તો ખરેખર તો તમે એક
નવી પ ત પણ બનાવો છો. માટે, તમારે ભ વ યમાં થઈ શકે તેવા સ હતના તમામ શ
ખચાઓનો ભાગ પાડ ને વગતવાર આયોજન કર ું જ ર છે . તમારે ગાવો તથા કમતમાં થતાં
અ ય વધારાઓને યાનમાં લેવા જ ર છે .
• એક ન ણાતને ૂછો:
એક ચાટડ એકાઉ ટ ટ જેવા કે જે જ ર કૌશ ય તથા ાન ધરાવે છે , તેવા ન ણાતની
સલાહ લેવામાં અચકાશો નહ . એ વીકાર લો કે તમે તમારા યાપાર વશે ઘ ં ણતા હશો.
પર ુ ન ણાત ય ત તમારા જેવા ઘણા બધા યાપારોને ણે છે . તે ઘણા ુધારા-વધારા
ૂચવી શકે છે .
 તેમની ડ ૂઝ બી ઓ વડે થયેલી ૂલો ું તમે ુનરાવતન ન કરો તે બાબતમાં મદદ પ
થશે.
• નય મત અ વેષણ:
પ ત બનાવવી તે અગ ય ું નથી – પ તનો ઉપયોગ કરવો તે મહ વ છે ! માટે એક પ ત
બનાવી લીધા પછ તમારા કમચાર ઓને તેનો નય મત ઉપયોગ કરવાની તાલીમ આપો. સમયે
સમયે તે ું અ વેષણ કરો. જેથી બ ું યવ થત છે તેની ખાતર થાય. આ તમને વ ુ સાર ર તે
કામ ું નર ણ કરવામાં તથા દશા ૂચનમાં મદદ પ થશે. તમે આંત રક અ વેષકો તેમજ બા
અ વેષકો પણ રાખી શકો.
યાદ રાખો, કે તમે કોઈ પણ પ ત દાખલ કરો તે ઉપયોગી, વાપરનાર માટે સરળ તથા એક
બટન દબાવવાથી તમને જોઈતા અહેવાલો ઉપા જત કરવા માટે સ મ હોવી જોઈએ.

૧૦૦
તમારા કરવેરાની ૂકવણી
ભારતમાં ફે ુઆર મ હનો આવતાં જ સમ યાપાર ઉ ોગ સમાજ કે ય બજેટની
રજૂ આતની રાહ જોવે છે . દરેક જણ કોઈ નવા કરવેરા નયમો અથવા હ વધારે ુધારણાઓ
વશેના સમાચારોની રાહ જુ વે છે .
રા નાં ઘડતર માટે કરવેરાએ અ તશય મહ વના ઓ ર છે . કોઈ પણ સરકાર માટે તે
ુ ય આવક વાહોમાંનો એક છે . એકઠા કરાયેલા નાણાં માળખાંઓ, શ ણ, આરો ય,
સંર ણ તથા આવાજ બી આવ યક વભાગો માટે વપરાય છે .
પર ુ યારે સરકાર કરવેરાના તબ ાઓ યાય ૂણ ર તે ગોઠવે તે અ ત આવ યક છે .
યારે બધા નાગ રકો તેમના કરવેરા મા ણકપણે તથા સમયસર ૂકવે તે પણ એટ ું જ
અગ ય ું છે .
ચાણ એ પણ ક ું હ ું કે:
“બધા તજ ો એવી ર તે નરસન ગોઠવશે કે દાતા અથવા મેળવનાર બ ેમાંથી કોઈને
ુકસાન થશે નહ .” (૩.૧૬.૫)
ઉપરના ૂ માં આપણે ચાણ વડે અપાયેલ સૌથી ુંદર સલાહોમાંથી એક જોઈએ
છ એ. – આવક એકઠ કરવાનો ઉ મ માગ, – તેઓ એ વાત પર ભાર આપે છે કે વ હવટના
આ ભાગની આપનાર અથવા ા ત કરનારા પર અવળ અસર થવી જોઈએ નહ . આપનારને
આપવામાં આનંદ આવવો જોઈએ, તથા મેળવનાર તેનાં લ યને પહ ચવા સ મ બનવા
જોઈએ.
 પર ુ આપનાર શા માટે તેના કરવેરા ુશી ુશી ૂકવે?
• રા ને તમાર જ ર છે :
ય તગત તથા કપનીઓ તર કે એવા લોકો છે , જેઓ નાણાક ય ર તે બી ઓ કરતાં
સાર ર તે ગોઠવાયેલ હોય છે . એટલે કે જેમની ૂળ ૂત જ રયાતો ૂર થતી હોય છે . તેઓએ
આગળ આવીને મહ મ ફાળવણી કર ને રા નાં ઘડતરમાં ફાળો આપવો જોઈએ.
ચાણ ૂકવણી કરનારાઓની જ રયાતોને પણ ૂ યા નથી. તેમણે ક ું હ ,ું “મધમાખી
લોમાંથી મધ એકઠુ કરે છે , તેવી ર તે કરવેરાઓ એકઠા કરવા જોઈએ.” લો તેમ ું મા ુય
આપવા ઇ છુ ક હોય છે , પર ુ મધમાખીઓ પણ એ વાતનો યાલ રાખે છે કે લોને ુકસાન
પહ ચા ા વગર, તેમાંથી મા થોડુક જ લે.
• કે ટલાંક લોકો ઉપર વેરાઓ શા માટે:
મને ખાતર છે કે એક અથવા બીજે ુ ે તમને એ ું લાગ ું હશે કે બી ઓ કરતાં તમારા
પર ઘણો વધારે કર નખાયો છે . પર ુ એ સમજો કે આ જે બી ઓ છે , તે એ છે , જેમને
સમાજ વડે ઘણા પાછળ રાખી દેવાયા છે .
આ નાણાક ય ર તે અસલામત લોકો છે , જેઓ હ પણ ખોરાક, વ ો, આ ય થાનો
(આવાસ) વગેરે જેવી ૂળ ૂત જ રયાતો ખર દવા માટે સંઘષ કરે છે , તથા જેમને નાણાક ય
સલામતીના જેવી જ રયાત છે , વાભા વક ર તે, તેમને મા કરવેરામાંથી ુ ત અપાય તે જ
જ ર નથી, પર ુ બી વ શ અ ધકારો પણ મળવા જોઈએ.
તમારે એ પણ સમજ ું જોઈએ કે આ લોકો તમારા કરવેરાના ટેકાથી ધીમે ધીમે તેમની મેળે
કરવેરા ભરવાનાં થમ તર ુધી ઉપર આવશે.
• સમ વકાસ માટે:
આ સરકારની જવાબદાર છે , યારે માણસની ુશીના ૂચકાકને યાનમાં લઈને પૈસા
ફાળવવાના હોય, યારે તેન ે એવી પ તથી વહચવાના હોય કે તે સમાજના સમ વકાસમાં
મદદ પ થાય.
કલા, રમતગમત, સા હ ય તથા સંશોધનને પણ નાણાક ય ટેકો મળવો જ ર છે . અને જો
તમે કરવેરાની ૂકવણી કરશો, તો તમે ૂળ ૂત ર તે તેમને પણ નાણાં ૂરા પાડશો. આ લેબેનીઝ
અમે રકન લેખક ખલીલ જ ાને ‘ધ ોફેટ’માં લ ું છે . તેના જે ું છે કે “… જો ગાનારાઓ,
ૃ ય કરનારાઓ તથા વાંસળ વગાડનારાઓ આવી પહ ચે તો, તેમની બ ીસ (કલા) ું પણ
ૂ ય કરો.”
આ ર તે એક ય ત કલાકારને પણ સીધી ર તે અથવા કરવેરાની ૂકવણી કર ને,
આડકતર ર તે મદદ કર શકે છે .
 ૧૦૧
સમયસર ૂકવણી કરવી
યાપાર એ મા આબ બનાવવાની વાત નથી. પર ુ તે તો ાહકો, માલ ૂરો પાડનારાઓ
તથા કમચાર ઓનાં પણ દયમાં સાચી ા ડ વે ૂ બનાવવા વશેની બાબત છે . બધા ફેર યાઓ
તથા કમચાર ઓને સમયસર પૈસાની ૂકવણી કર દેવી એ કામ કરવાનો એક માગ છે .
ચાણ એ પણ સમયસર વેતનની ૂકવણીના મહ વ પર ભાર ૂ ો છે . તેમણે જેઓ આ
માણે ન કરે, તેમને સ /દડ દેવા ું પણ ૂચન ક છે
ુ .
“વેતન ન ૂકવવાના ક સામાં એક દશાંશમાં ભાગ અથવા છ પાનાંનો દડ કરવો (વેતન
આપવા )ું નકારવાના ક સામાં દડ બાર પાના અથવા એક પંચમાંશ ભાગનો કરવો.”
(૩.૧૩.૩૩)
• વચન એ વચન છે :
યારે એક કપનીના ચેરમેન, અથવા એક વભાગીય વડા અથવા ૂહા મક યાપાર
એકમ, કઈક વચન આપે છે , યારે તે આખા જૂ થ ું ત ન ધ વ કરે છે . આ વચન ૂ કરવં એ
તેની જવાબદાર બની ય છે .
અથશા માં નેતાગીર ના ુણધમ ની યા યા કરતી વખતે ચાણ એ ક ું હ ું કે
ય તએ ારેય કોઈને માટે વધારે પડતા વચન આપવા અને પછ ઓછુ આપ ું તે કર ું ન
જોઈએ. અલબ , જો તમને વચન ૂરા કરવાની ખાતર ન હોય, તો ારેય વચન ન આપ ું એ
ઉ મ વ ુ છે .
• નાણાક ય યવહારમાં પ રહો:
યાપાર/ઉ ોગનો પહેલો નયમ એ છે કે કોઈપણ બાબતમાં વચન આપતાં પહેલાં દરેક
નાણાક ય બાબતો તરફ નજર કર લેવી જોઈએ. ખરેખર તો, આ નયમ તમારે તમાર અંગત
ં દગીમાં પણ લા ુ કરવો જોઈએ – તે ૂબ ડ ફાયદાકારક સા બત થશે.
જો તમારે એક નવા ટે લ વઝનની જ ર હોય તો સૌ થમ તમારે તમા બજેટ કેટ ું છે તે
ન કર ું પડશે. ઉદાહરણ તર કે જો તમાર પાસે મા ૧૦૦૦૦૦ પયા હોય, તો એ ું ટ વી
ખર દો જેની કમત તેટલી જ હોય. શો મમાં જઈને ૫૦૦૦૦ પયાના એલસીડ ટ વી તરફ
જોવામાં સમય બગાડવાની અથવા ાહક લોન અથવા મા સક હ તાની યોજનાઓ પાછળ મા ું
ફઓડવાની જ ર નથી. બી શ દોમાં કહ એ તો પહેલં તમાર નણા કય થ ત તપાસી લો,
પછ જ સોદો વીકરો. ટૂ કમાં આપણી કહેવત, ‘પછે ડ માણે સોડ તાણવી’ તે આમાં બંધ
બેસ ે છે .
• એક પ કત યભાન રાખો:
 એક ડા ા ુ ષે એક વખત ક ું હ ું, “સૌથી નરમ ઓ શકુ એ પ કત યભાન છે .” જો
તમે નાનામાં નાના યવહાર/સોદામાં તમારા શ દ/વચનો પાળો તો તમે સાર નદર/ ઘ માણી
શકશો.
અલબ , હમેશાં વાતચીતમાં ગરબડ અથવા નાનકડા સંતાપ થવાની શ તા રહે જ છે .
જોકે, સારા કાય સંબંધઓ થા પત કરવા માટે આ ુ ાઓ ચચવા તથા તેનો ઉકેલ લાવવો તે
અગ ય ું છે .
યાદ રાખો, તમે જે ા ડ બનાવો છો, તે જ તમાર ખર આબ છે અને કોઈને પણ તેને
ઝાંખપ લગાડવાની અથવા કલં કત કરવાની છૂટ આપવી ન જોઈએ.

૧૦૨
અ વ છ નાણાં
નરે મોદ , ુજરાત રા યના ુ યમં ી ુંબઈમાં એક ઉ ોગપ તનાં સંમેલનને સંબોધતા
હતા. યારે તેઓ ુજરાતમાં રોકાણ કરવાને ો સાહન આપવા માટે બોલતા હતા યારે
મોદ એ ક ું કે, “ખરાબ પૈસો” એ સમ આ થક પીછે હઠ માટે જોખમી છે .
હવે ‘ખરાબ પૈસો’ અને ‘કા ુ ના ’ં બંને એક જેવા જ નથી. ખરાબ, અ વ છ શ દ
હદબહારના અસામા જક ત વો, જેવાં કે પાસવાદ ઓ અથવા મા ફયાઓ, ુંડાઓ જેવા
લોકો વડે ઉ ોગમાં લવાતા નાણાને વણવવા માટે વપરાય છે . જો આપણે તેનો અથતં ના ુ ય
વાહમાં ઉપયોગ કરવાની છૂટ આપ ું તો ૂબ ખરાબ અસર પડશે. માટે આ કારનાં શંકા
ઉપ વે તેવાં નાણા અને તેની પાછળના માણસોને ટેકો ન અપાય તેની ખાતર કરવી એ
આજના જગતના ાથ મક હે ુઓમાંનો એક હોવો જોઈએ.
ચાણ એ ક ું હ ું તે:
“એક ય ત ચોર નથી, તે જો બી ને બોલાવે છે તો સ જે છે તે ચોર માટે છે , અને જે
ચોરને છુ પાવે છે તો તેને માટે પણ છે .” (૪.૮.૬)
હવે, આ ૂ કશીક અગ યની વાતને દશાવે છે . ખોટુ કામ કરનારને ારેય ટેકો ન આપો.
જો તેમ બને (એક બી ને બોલાવે…) તો પ ર થ ત બેકા ુ બની જશે. માટે એવા લોકો માટે
પણ તે જ સ હશે, જે સ ખોટુ કરનારાઓને મળશે.
એવી કેટલીક સાદ સરળ બાબતો છે . જેના વડે તમે તમાર થ તને ટાળ શકો.
• સાચી ય તઓ સાથે યવહાર કરો:
ઉ ોગ તથા કાય થળના સંદભમાં જોતાં, યો ય તં ને પસંદ કર ું ઘ ં અગ ય ું છે .
આપણે સારા વાતાવરણમાં અને સારા લોકો સાથે કામ કર એ યારે અડ ું ુ તાઈ ય
છે .જો તમે માલસામાન ૂરો પાડનારાઓ સાથે કામ કરતા હો તો જે સ વતન તથા યો ય
ર તભાત દ શત કરે, તેને પસંદ કરવા. જો તમે એક ૃ હણી છો અને બે જુ દ જુ દ કપનીમાંથી
એક ું ઉ પાદન પસંદ કરવાનો ય ન કરો છો, તો વ ાસ ૂકવા લાયક હોય તે કપની પસંદ
કરવી.
• લાંબા ગાળા ું વચારો:
મોટા ભાગની સમ યાઓનો આ સૌથી મોટો ઉકેલ છે . યો ય ય ત સાથે કામ કરવાથી
કદાચ આપણને તા કા લક ફાયદો ન પણ થાય. પર ુ લાંબા ગાળે જે વળતર મળે , તે ઘ ં ું
હશે.
હુ એવા ઘણા લોકોને ં છુ જેમણે યો ય કપનીઓમાં કામ કરવા ું શ ક હ
ુ ું અને
નાની ૂ મકા તથા નાના પગારો મેળવતા હતા. આજે, તેઓ ઘ ં માન મેળવતા ડાયરે ટરો છે .
આથી તમે જેમાં ચા ુ રહેવા માગો છો તે કપની અને તમે જે નમાણ કરવા માગે છે તે કારક દ
માટે ડહાપણ ૂવક પસંદગી કરો. લાંબા ગાળાના ફાયદાઓ મગજમાં રાખીને આ કામ કરો.
• જે ખોટુ છે તેનો વરોધ કરો:
જો તમે કઈ ખોટુ કામ થ ું હોય તે ું શોધી કાઢો, તો તને અટકાવો. ચાણ એ પ ક છે ુ
કે ૂંગા રહે ું એ મોટો ુનો છે . હુ એવા કોઈકને ઓળ ું છુ જેને તેના યાનમાં આવે તે દરેક
ખોટા કામ – પછ તે ા ફક પોલીસમેન હોય કે વ ુ પડતા ઝડપથી ફરતા મીટરવાળ ઓટો
ર ાનો ચાલક હોય – તેના વશે ફ રયાદ દાખલ કરવાની આદત હતી. આજે રાજકારણીઓ
તેનાથી ડરે છે અને ુવાન પેઢ કે જે તા સામે લડવા વશે ઉ ે જત છે , તેની ેરણા છે .

૧૦૩
સંપ ઉપાજન માટે નાણાં
ચાણ નાં ખાતામાં બે યાત કામ છે , લગભગ ૬૦૦૦ ૂ ો સાથે ું ખંત ૂવક સ વ તર
તૈયાર કરે ું કૌ ટ ય ું અથશા તથા અથશા ને સમજવા માટેની ચાવી જે ું મા ૩૩૦ એક
લીટ ના ૂ ો સાથે ું ચાણ ની ત . બંને ુ તકોના જુ દા જુ દા ૂ ો સંપ ના ઉપાજન તથા
યવ થાપનના સ ાતો પર કામ કરે છે .
કૌ ટ ય કહે છે કે નાણાં એ સંપ નથી. તે તો મા ઓ ર છે . સંપ તો વ માં હમેશાં
હાજર હોય છે . ઊ ની માફક સંપ શા ત છે . તે મા તેનાં નામો તથા કારો બદલે છે .
સંપ ઉપાજન ું રહ ય એ એક ય તથી બી ય ત, એક રા થી બી રા , એક
પેઢ થી બી પેઢ ુધી સંપ ની હલચલ છે , જે સમજવા જેવી છે .
સંપ એટલે મા તમાર પાસે ું છે તે નહ , પર ુ તમાર અંદર ું છે તે પણ છે .
 અથશા કહે છે કે સંપ ઉપાજન માટે એક ય તના ુણો, ચા ર ય તથા ાન એ
ાથ મક જ રયાતો છે .
બહુ મોટા પાયે એવી ગેરસમજણ છે કે સંપ એટલે તમાર આસપાસ જે છે તે. તમાર
મોટર, તમા ઘર અને બી જે વ ુઓ તમે ધરાવતા હો, તે ખરેખર સંપ ઘડતી નથી.
ાન, અ ુભવ તથા ડહાપણ/સમજણની જે આંત રક સંપ છે , તે તમાર ખર સંપ
છે . આ બધાં વગર તમે બા સંપ બનાવી શકો નહ . મા ાન સાથે ું સતત સશ તકરણ
તમારા માટે સંપ વાહ પેદા કરવામાં મદદ કરે છે . “એક ાની ય ત ગમે યાં, ગમે યારે
સંપ ઉપા જત કર શકે છે .”
“હમેશાં અથતં ના યવ થાપનમાં સ ય રહો, કારણ કે અથતં ની ૃ જ સંપ ના
ૂ ળયાં છે . ન યતા ભૌ તક હતાશા લાવે છે . સ ય ની ત વગર વતમાન સ ૃ તથા ભા વ
ા ત નાશ પામે છે .” (૧.૧૯.૩૫-૩૬)
ચાણ કહે છે કે ૃ એ સંપ ું ૂળ છે . સ ય ૂહરચના, મા હતીનો સતત વાહ
તથા નય મત અહેવાલો વગર એક તં પોતાને ટકાવી શકે નહ . એક આળ ુ તં હતાશામાં
હડસેલાઈ જશે. એક સ ય ની ત/યોજના વગર સંપ ઉપા જત કરવી અશ છે .
સ ય આ થક તથા નાણાક ય યોજના વગર વતમાનમાં કઠોર પ ર મથી મેળવેલી સંપ
નાશ પામશે તથા ભા વ નફાઓ માટે કોઈ આશ રહેશ ે નહ .
લ યો, સમયમયાદા તથા યાન કે ત વલણ એ મા કમચાર ઓને દોડતા રાખવા માટેના
નદશકો છે . એક સારા નફાકારક તં ને સતત ૃ ની જ ર છે , જેના વગર સંપ ારેય
તેના તરફ આકષાશે નહ .તે ઉપરાત જે ય તઓ આળ ુ છે , તેઓ પણ ારેય સંપ
ઉપા જત કર શકશે નહ .

૧૦૪
વ ુ નાણા માટે નાણાં
“કોઈ પણ રા (નેતા) અથવા રા ય (તં )નો ુ ય હે ુ સંપ ું ઉપાજન, વ તાર,
ર ણ તથા ભોગવટો કરવાનો છે .” ( ુ તક ૧, કરણ ૧)
કૌ ટ ય વડે CEO ની ૂ મકાને અથશા ની શ આતમાં જ બહુ પ પણે ન પવામાં
આવી છે . તે તેમના બધા હ સેદારો, કમચાર ઓ અને તેમના પોતાના આનંદ માટે સંપ
ઉપા જત કરવા માટે છે .
તેણે તેને જે મ ું છે તેન ે માટે સં ુ થઈ જવાની જ ર નથી. તેણ ે સતત તેના દેશો કેવી
ર તે વ તારવા તથા કેવી ર તે નવી માકટો ુધી પહ ચ ું તે વશે વચાર ું જોઈએ.
 “હાથીઓને પકડવા માટે જેને હાથીઓની જ જ ર પડે છે , તેવી જ ર તે ય તને વ ુ
સંપ મેળવવા માટે સંપ ની જ ર પડે છે .” (૯.૪.૨૭)
આ એક જૂ ું પણ ઘ ં અગ ય ું સંપ ઉ પાદન ું પા ું છે , પૈસા લગાયે બીના પૈસા નહ
આતા (એવો કોઈ ધંધો નથી જે કોઈ કાર ું રોકાણ કયા વગર સંપ ઉપા જત કરે) અહ
કૌ ટ ય હાથીઓને પકડનાર શકાર ું ઉદાહરણ આપે છે .
હાથીઓ હમેશાં જૂ થમાં હરતાફરતા હોય છે . એક હાથીને પકડવા માટે શકાર એ બી
હાથીનો ઉપયોગ કરવો જ ર છે . મા યારે જ જે લ યમાં છે તે હાથી લલચાશે અને પકડાશે.
સંપ પેદા કયા પછ , રા એ તેને કેમ ર વી તે ણ ું જોઈએ. દાખલા તર કે જો
આપણી પાસે ત ળયામાં કાણાંવા ું વાસણ હોય તો આપણે કદાચ તેમાં વ ુ ને વ ુ પાણી રે ા
કર ,ું પર ુ જો તેન ે ગળતરથી ર વામાં નહ આવે, તો તેમાં જરાપણ પાણી ટકવા ું નથી.
ય તએ આમ કેવી ર તે કર ?
ું
“માણસનાં મગજ અ થર/ચંચળ હોવાને કારણે, તેણ ે (નેતાએ) તેમનાં કામ પર સતત
ન ર ણ કયા કર ું જોઈએ.” (૨.૯.૨-૩)
કમચાર ઓને ાથ મક ર તે તેમના પગારો સાથે ન બત હોય છે . જો તેમના પર નય મત
અને ૃત ચકાસણી ન રાખવામાં આવે તો તેમનામાં આ મસંતોષ ું વલણ ઉગી શકે છે . કારણ
એકદમ પ છે . માનવ મગજ ૂબ જ અણધા છે ુ . કોઈ પણ તં સતત ધ ા મારવાની તથા
ખચવાની પ ત વગર તેનાં લ ય ુધી પહ ચી શકે નહ .
“રા યની બધી ૃ ઓ સૌ થમ કોષાગાર પર આધાર રાખે છે . માટે, રા (નેતા)
પોતા ું બ ું યાન તેના પર આપશે.” (૨.૮.૧-૨)
અથશા ના ‘તાલીમનો ુ ો’ નામનાં થમ ુ તક શ ક/ ુ રા માટે રો જદા
સમયપ કનો તાવ ૂકે છે . તેઓ કહે છે કે દવસના શ આતના ભાગમાં તેણ ે (રા /નેતાએ)
રા યના આવક તથા વકના હસાબ તપાસવા જોઈએ. મા આ કયા પછ જ નાગ રકોની
ભાંજગડમાં યાન આપવાની સલાહ અપાય છે .
એક વખત તમે કાયાલયમાં દાખલ થાવ એટલે તમારા હાથની નીચેના માણસો એ નય મત
ર તે સામનો કરવી પડતી સમ યાઓ વડે આ મસંયમ ન ખોઈ બેસો. ર લે ! સૌ થમ નાણાક ય
અહેવાલો ું ન ર ણ કર ને બસ, નાણાક ય થ ત પર કા ુ મેળવો.

૧૦૫
સંપ તરફનો માગ
આજે દરેક મોટ સં થાઓનો વષય છે – ા ય વ તારમાં વ. યારે એફએમસી
કપનીઓ ચોમાસા પછ ની ા ય વ તારની માગ તેમના વેચાણમાં વધારો કરે તેની આ ુરતાથી
રાહ જોઈ ર ા છે . બકો કે જેઓ હવે અસં ય નાણાક ય ઉ પાદનો વેચી રહ છે , તેમને પણ
હવે ધીમે ધીમે ા ય વ તારોમાં રહેલ સંભાવનાઓનો યાલ આવી ર ો છે . કેટલીક સં થાઓ
ગામડાઓને તેમના આયોજનના કે માં લાવવા માટે તેમની ૂહરકનાઓ ું નવસં કરણ કર
રહ છે . ઉદાહરણ તર કે ITC નો (e-chaupal) ઇ-ચૌપાલ ક પ તથા હ દુ તાન લીવરનો
શ ત ક પ
કૌ ટ ય તેમના કોષાગારની યવ થા કરતી વખતે આ સ ાતથી આકષાયા હતા.
“સંપ અને સ ા કે જે બધી ૃ ઓનો ોત છે , તે ા મણ દેશમાંથી આવે છે .”
(૭.૧૪.૧૯)
ા ય વ તારમાં જવાના બે ફાયદાઓ છે . પહે ું એ કે ા મણ દેશ એ એવો વ તાર છે
યાં ુ કળ માણમાં કાચો માલ ઉપલ ધ છે . બીજુ એ કે તે વ ુલ માણમાં થતા યાપાર
માટે ું તૈયાર બ ર પણ છે . આજે પણ, ભારત ગામડાઓમાં વે છે . એ ઠડાપીણા હોય કે
મોબાઈલ ફોન અથવા વમા ઉ ોગ, બધા ા ય વ તારમાં પગ પેસારો કરવાનો ય ન કર
ૂ ા છે .
અથશા ના ુ તક ૨, કરણ-૮, ૂ -૩માં કૌ ટ ય કોષાગાર/ તજોર માં વધારો કરવામાં
ફાળો આપે તેવાં વ વધ ત વો દશાવે છે .
• વા ણ ય તથા વેપારમાં વધારો:
વા ણ ય ૃ ઓ રા ની સંપ ું ુનરાવતન કરે છે . તે સંપ ને એક વભાગમાંથી
બી વભાગમાં તથા એક ભૌગો લક વ તારમાંથી બી ભૌગો લક વ તાર ભણી વહેવામાં
મદદ કરે છે . વેપાર સંપ ને એક રા માંથી બી રા માં ફેલાવવામાં મદદ કર છે . નકાસ તથા
આયાત એ કોઈપણ આ થક ર તે વકસતા રા ની વાદોર છે .
• ુના ું કૃ ય કરનારની ધરપકડ:
ચોર નો યાલ રાખવો અને તેના પર કા ુ મેળવવો એ અ તઆવ યક છે . કોષાગાર/
તજોર ું ર ણ કરવા માટે ચકાસણી અને ફર ચકાસણીની પ ત હોવી જ ર છે . ચોર એ
એક અંદર ું કામ હોઈ શકે, અથવા બા ત વોથી ભા વત કામ પણ હોઈ શકે.
• તં ના કદમાં ઘટાડો:
તં ના કદમાં ઘટાડો કર ને ખચ/ વક પર કા ુ મેળવી શકાય. લ ુ મ જ રયાત ુજબના
કમચાર ઓ રાખીને, તેમજ જવાબદાર ઓની સં યા ઘટાડ ને આ માણે કર શકાય. બહાર
મોકલીને કામ કરાવ ું (out sourcing) એ કપનીના ખચાઓ ઉપર કા ુ મેળવવાના
માગ માંનો એક ઉ મ માગ છે .
• ુ કળ પાક:
 આજે પણ ભારત ું અથતં ખેતી આધા રત છે . ચોમાસા પર ઘ ં બ ું નભર છે . પાકની
ઉપજ વધારવા માટે, ખેતપેદાશો માટે વ ુ સારા ગોદામોની યવ થા તેમજ અનાજ/ખોરાક પર
થતી યઓમાં વધારો કરવા માટે આ ે માં R&D માં રોકાણ કર ું એ અથતં ના વકાસમાં
અથ ૂણ ર તે વધારો કર શકે છે .
• વચી શકાય તેવા માલની વ ુલતા:
વેચાણ તથા માકટ ગને ૂરતા ઉ પાદનો પહ ચાડવા જોઈએ. કોઈપણ વેચાણ લ યની
ા તની ખાતર માટે યો ય સમયે માલની ા યતા, વેચાણના આદેશોની યા, ગણતર ઓ
તથા વહચણી વગેરે યો ય ર તે ગોઠવવાં જોઈએ.
• હોનારતોમાંથી ુ ત:
એક રા , તં તથા ય તગત અથતં ો પર ઘણા બધા અ યાં તથા વણદે યાં
પાસાંઓ અસર કરે છે . એક તં ના બોડ આઁફ ડાયરે ટસ આ બધાં પાસાંઓને તં ના ‘ર ક
મેનેજમે ટ લાન’ જોખમનાં યવ થાપન માટેનાં આયોજન હેઠળ ગણવાં જોઈએ. હોનારતોથી
ુ તની ખાતર માટે વમો, બચત તથા સારા રોકાણ આયોજનો લેવા જેવાં પગલાં છે .
 જૂ થ કાય

૧૦૬
રુ ા તથા દે ખરેખ પ ત
રુ ા કેટલી મહ વની છે તે સહુ કોઈ ણે છે . છતાં મોટા ભાગના લોકો યો ય દેખરેખ
રાખનાર તથા ૃ ત પ ત રાખતા નથી, પછ ભલે તે ગળતરને ટાળ અથવા છે વટે મોટા
માણમાં તેને આંતર શકતી અથવા મયાદામાં રાખી શકતી હોય! એક યો ય ુર ા પ ત
વગર, એક દવસ યાઓ કા ુ બહાર ચાલી જશે અને આ બાબત તં માટે વઘાતક બની
શકે.
ચાણ એ એક તં માં રહેલા માલની સલામતી તેમજ ર ણ માટે એક પ ત શોધી કાઢ
છે . તેઓ કહે છે ,
“કોઈ પણ પદાથ તેને ચકા યા પછ , તેમજ તે ું આગમન તથા ગમન ન ધાયા પછ જ
થાનમાંથી બહાર જવી જોઈએ અથવા અંદર આવવી જોઈએ.” (૧.૨૦.૨૩)
એક કાયાલયમાં ભલે દરરોજ લેવડ-દેવડ થતી હોય. લોકો અંદર આવતા તથા બહાર જતા
હોય, માલસામાન પહ ચાડતા હોય. કેટલોક માલ બહાર મોકલાતો હોય, આવી અદલાબદલી
કરાખાનાંઓ તથા બી ઉ પાદક એકમો જેવા ઉ પાદન ે માં વ ુ સામા ય છે .
ચાણ એ એક તં માં માલની સઘન ુર ા યા પ ત તથા માલને લગતી બધી લેવડ-
દેવડના લખાણના મહ વને પ પણે ન ું છે . તેમણે એ પણ ૂચ ું છે કે તેમની ન ધણી થાય
તે પહેલાં, જે ન ધ કરાઈ છે તે સાચી અને મા ણક છે તેની ખાતર કરવા માટે મા હતી
ચકાસવી જોઈએ.
આજના કૉપ રેટ વાતાવરણમાં આપણે આ સલાહને કેવી ર તે અ ુસર શક એ? કેટલાંક
ૂ નો:
ચ
• ટે નોલો નો ઉપયોગ કરો:
હવે આપણી પાસે એવાં વ વધ સાધનો તથા સામ ીઓ છે , કે જે બધી લેવડ-દેવડની
સરળતાથી ન ધ રાખી શકે, તથા લખાણ કર શકે. શંકા પદ ય તઓ ઉપર ચાંપતી નજર
રાખવા માટે દરવા ઓના ઉપરના ભાગમાં લગાડેલા કેમેરાઓ, માલસામાન ું પગે કાઢવા માટે
બાર-કોડ લગાડવા, તથા આવી બી પ તઓ/ યાઓ કામને સરળ બનાવે છે અને ુ કળ
સમય પણ બચાવે છે . માણસ વડે થતી ૂલોમાં ઘટાડો એ ટેકનોલો નો વધારાનો ફાયદો છે .
• તમાર પ તને અજોડ બનાવો:
ભલે બ રમાં ુર ાના હે ુ માટે વ વધ કારનાં તૈયાર સો ટવેર પેકે સ ા ય હોય. તમે
તેમાંથી એ ું એક પસંદ કરવાનો આ હ રાખો, જે તમારે માટે મહ વની તથા ઉપયોગી બધી જ
વ ુઓની ન ધ કરે. જો જ રત જણાય તો જ ર અહેવાલો શ તેટલી ઝડપથી મેળવવા
માટે એક ખાસ બનાવટવાળ પ ત લો.
• પ તની દે ખરેખ રાખો:
મા એક કાય પ ત ગોઠવી દેવા મા થી કાય સરળતાથી થવાની ખાતર મળતી નથી.
એક યવ થાપક તર કે તમે નય મત સમયગાળાએ પ તની ચકાસણી કરતા રહેશો તેની
ખાતર રાખો. આ ર તે ુર ા કમ તથા બી કમચાર ગણ પણ હમેશાં તેમના પગ પર/સ ય
રહેશે.
• ઓ ચતી તપાસ ગોઠવો:
રુ ા યવ થાને તમારા કા ુમાં રાખવાનો આ સૌથી અસરકારક માગ છે . જે લોકો તમાર
ુર ા યવ થા સંભાળે છે . તેમના પર બા રક (તથા હેર કયા વગર) નજર રાખો. તેમને
ઓ ચતી ચકાસણીનો વષય બનાવો. ારેક ુર ા કમ ની તેને અગાઉથી ણ કયા વગર
બદલી કરવા ું પણ મહ વ ું છે .
છે વટે, યાદ રાખો કે ુર ા યવ થા એટલે યો ય જ યાએ ટેકનોલો નો ઉપયોગ એટ ું
જ મા નહ , ઉલટા ું બધી જ ર યાઓ માટે બધો સમય તમે સચેત તથા ત હો તે
ુર ા છે . છે વટે તો એક આગળ પડતી સલાહકાર પેઢ એ એક વખત તેની નરાશામાં ન ું હ ું
તેમ, “જો તમે બધા ુલાકાતીઓ તથા તેમની બેગને મા અંદર આવતી વખતે જ ચકાસો, પર ુ
યારે તેઓ બહાર જતા હોય યારે ભા યે જ ચકાસો તો તેનો કોઈ અથ નથી.”

૧૦૭
ધંધામાં યો ય ભાગીદાર
આજના કૉપ રેટ જગતમાં નાણાં મેળવવાં એ કોઈ સમ યા નથી. જે કોઈ પણ સારા
આશય સાથે આવે તેવી દરેક ય ત માટે ભારતીય બ રો પૈસાથી છલકાય છે .
અલબ , શ આતના તબ ામાં સંઘષ કરતી વખતે, એક નવો ધંધાદાર કદાચ એમ વચારે
કે તેનો યાલ બરાબર નથી. જોકે, જો તેને પોતાના વચારમાં મજ ૂત ા હોય અને તે
પોતાના ય નો ચા ુ રાખે તો છે વટે પ ર થ ત બદલાઈ જશે. તેને એવા લોકો પણ મળ
આવશે, જેઓ તેની કપનીમાં નાણા રોકવા તૈયાર હોય. આ એ સમય છે , યારે તેન ે એક નવો
તથા નાણાક ય ર તે સ ર ભાગીદાર શોધવાની તક મળે છે . જોકે, યારે આવી દરખા તો
ધસમસતી આવે, યારે યો ય ભાગીદાર પસંદ કરવો એ પણ એક પડકાર છે .
 ચાણ સલાહ આપે છે કે,
“ યારે (પસંદગી) તે બે વ ુ બળવાન રા ઓ વ ચે હોય, યારે તેણે જે તને ર ણ
આપવા માટે સમથ હોય, તેનો આ ય ઇ છવો જોઈએ.” (૭.૨.૧૩)
આથી, યારે ઘણા બધા શ તશાળ ભાગીદારો ુ કળ પૈસા તથા અ ુભવો સાથે આવે,
યારે તમારે ૂબ જ સચેત તથા ઠડા- દમાગવાળા રહે ું જોઈએ. છે વટે તો, ખોટ પસંદગી તમે
ભંગારમાંથી ઊભા કરેલા યાપારને ન કર નાખશે.
સાચી પસંદગી કરવા માટે ય તમાં દરેક શ ભાગીદારની મજ ૂતી ું ૂ યાંકન કરવાની
મતા હોવી જોઈએ. અને મા જે સૌથી વ ુ મજ ૂત હોય તેની સાથે જ જોડાણ કરો. કોણ
યો ય ભાગીદાર થશે તે ન કરવા માટેનાં કેટલાંક ૂચનો અહ આ યા છે .
• તમારા ૂ યોને યાનમાં રાખો:
યાપાર એટલે તમે જે ૂ યોને અ ુસરો છો તે. દરેક ય ત એક તં માં તેની લાગણીઓ,
આશાઓ તથા ભાવનાઓ ું રોકાણ કરે છે . યારે યમાં એક નવી ય તનો વેશ થાય છે ,
યારે તમારા ૂ યો અને તેનાં ૂ યો એકસરખાં થાય છે કે નહ તેના પર યાન આપો. બ ે
પ ોની સમાન તરગલંબાઈ/ વચારધારા હોય તે જ ર છે .
• લાંબા ગાળાનો સોદો:
ારેક ય ત સામેથી મળતા હોય તો લાગણીશીલ થઈને પૈસા લઈ લે છે . પર ુ તમે
કોઈની પણ સાથે જોડાણ કરો તે પહેલાં બધી શ તાઓ પર યાન આપો તથા એક લાંબા
ગાળાની ૂહરચના શોધો. નહ તર એ ય ત જેવી થ ત થશે, જે લાંબા સમયથી એક પ ની
શોધતો હોય અને જે ું કોઈ ‘હા’ કહે તે ય ત તેને પરણી ય, અને પછ થી તેને યાલ આવે
કે, આ તેની/તેણીની જદગીની સૌથી મહાન ૂલ હતી. માટે, ભાગીદાર કાયદેસર બને તે પહેલાં
ણીતા ોત સાથે મળ ને તમારા ભાગીદારની લાયકાતની ચકાસણી કરો આને કદાચ થોડો
સમય લાગી શકે છે , પર ુ લાંબા ગાળે તમે વજેતા બનશો.
• વાત મા પૈસાની જ નથી:
ભાગીદાર એ મા પૈસાની જ વાત નથી. આ મા સીધી-સાદ આપ-લે નથી. હક કતમાં
આ એક વનભરનો સંબંધ છે , જેના પર કામ થ ું જોઈએ. ટ ફન કોવે તેમનાં ુ તક ‘સેવન
હેબી સ ઓફ હાઈલી ઇફે ટ વ પીપલ’ માં કહે છે તેમ, “…તમારે એક લાગણીભયા બક
ખાતાને વકસાવવાની જ ર છે .” તમારે નય મતપણે તમારા ભાગીદાર સાથે સમય વતાવવો
પડશે. તમારે તેમની સાથે વાતો-ચીતો કરવી જ ર છે , જેથી મા ધંધાદાર લેવડદેવડની પેલે
પારના સંબંધો મજ ૂત બને.
યાદ રાખો, દરેક યાપારની વાત, એ સાથે મળ ને કામ કરવા માટે યો ય જૂ થ ું નમાણ
કરવાની તથા બધાની સાથે કામ કરવા માટે સ મ બનવાની વાત છે . તો પછ એમાં ક ું આ ય
નથી, કે રમતમાં તવા માટે જૂ થના યો ય સ યો પસંદ કરવા એ અ તશય મહ વની વાત છે .

૧૦૮
અસરકારક ુલાકાતો
ુ ાકાતો, ુલાકાતો અને વ ુ ુલાકાતો. તમે કૉપ રેટની સીડ પર જેમ જેમ ઉપર ચડતા
લ
જશો, અને જેમ જેમ તમારો યાપાર વધતો જશે, તેમ તેમ ુલાકાતો એ તમાર ં દગીનો
અ નવાય ભાગ બની જશે.
ુ ાકાતો, બેધાર તલવાર જેવી હોય છે . કા તો તેઓ તમારા સમયનો બગાડ કરે છે .
લ
અથવા તો તેઓ તમારા યાપારના આંકને ઉપર લઈ ય છે . આ બ ું તમે તમાર ુલાકાતોને
કેવી ર તે સંચા લત કરો છે તેના પર આધાર રાખે છે .
ચાણ આપણને આ ુ ા પર કેટલાંક ૂચનો આપે છે .
“તેણે સમય બગા ા વગર, રા ના હતમાં ું છે તે હેર કર ું જોઈએ.” (૫.૪.૧૧)
તમને ુલાકાતમાં મદદ પ થઈ શકે તેવાં કેટલાંક ૂચનો નીચે આપેલ છે .
• એક કાય મ તૈયાર રાખો:
મોટાભાગની ુલાકાતો એક ય તના સમયનો મોટો ય કરે છે . કારણ કે કોઈ પ
કાય મ ગોઠવેલો હોતો નથી. ુલાકાતોનો હે ુ પ હોવો જોઈએ. ઉ મ ુલાકાતો એ છે જે
કપનીની ને યાનમાં લે, અથવા ઉપર ઓનાં હતમાં ું છે તે વશે વચારે.
કાય મ ન કરવો એ ુલાકાતને દશા આપે છે . જો તમે એક ુલાકાત/સભા ગોઠવી
હોય તો તેના કાય મ વશે બી બધાને તેની પ મા હતી આપવામાં આવી છે , તેની ખાતર
કરો. તે ઉપરાત, ભાગ લેનારાઓને ુલાકાત/સભાનો દવસ, સમય તથા થળ વશે અગાઉથી
જણાવીને મહ મ હાજર અને ઓછામાં ઓછ ુંચવણ થાય તેની ખાતર રાખો.
બીલ ગે સે તેનાં ુ તક ‘બીઝનેસ એટ ધ પીડ ઑફ થોટ’ માં લ ું છે તેમ, “જે ુલાકાતો
અગાઉથી સાર ર તે આયો જત કરાઈ હોય, તે સૌથી વધારે અસરકારક હોય છે .”
• નદશ કરો:
તમે મગજ ગાંડુ થઈ ય તેવી બેઠક માટે અથવા ચચા વચારણા માટે ૂ લાં – તૈયાર
હોવા જોઈએ.પર ુ તેનાથી ુલાકાત આડે ર તે ન ફટાઈ જવી જોઈએ. એક ુ ય ય ત
તર કે તમારે ુલાકાતને નદશનની ભાવના આપવી જ ર છે .
તમારે ટે લ વઝનના ટોક શોના સારા સંચાલક જેવા થવા ું છે . યારે કોઈપણ ોના
જવાબો આડે પાટે ચડ જતા હોય, અથવા જેને ૂછવામાં આવતો હોય તે ય ત વધારે
પડતી વાતો કરતી હોય, તો તમે તેને ુ સ ીપણાથી કાપી નાખો અને નવા તરફ આગળ
વધો.
• શ તેટલા ઝડપથી ુ ા પર આવો:
આ ૂબ જ નણાયક છે . ુલાકાતો બી કોઈપણ બેઠકોની જેમ શ થઈ જવી જ ર
છે . સહજ રહો, જૂ થના સ યોને ક પની થ ત વશે ૂછો. કોઈ ો હોય તો તેના વશે
ણો, ચા-પાણી માટે ૂછો, ચચા વચારણા શ કરો, વગેરે.
જોકે જેમ જેમ ુલાકાત આગળ વધે, શ તેટલા ઝડપથી (ASAP) ુ ા પર આવો તે
જ ર છે . આપણે આપણા સમયનો પણ યાલ રાખવાનો છે .
માટે, કોઈપણ ુલાકાતની સફળતા તેના કાય મમાં મા થોડાક અને મહ વના ુ ાઓ
રાખવામાં રહેલી છે . સૌથી અગ ય ું એ છે કે યારે ુલાકાત અંત ભણી આગળ વધે યારે
એક કાય આયોજન બનાવો. નણયો લો અને તેના પર કામ કરો. નહ તર, એ જૂ ની કાયાલયની
ર ૂજ જે ું થઈ જશે, ‘ યારે આપણા ઉપર ને ક ું જ કરવા ું નથી હો ,ું યારે તે મીટ ગ
ગોઠવે છે .’

૧૦૯
યાપાર સફર ું આયોજન
ુ ાફર એ યાપારના વકાસનો બહુ અગ યનો ભાગ છે . તે તમને નવા ાહકોનો સંપક
સ
કરવામાં, નવી માકટમાં ય ન કર જોવામાં તથા તમાર પેઢ જેની ઉપર યોગો કરતી હોય
તેવાં નવાં ઉ પાદનો તથા સેવાઓ વશે અ ભ ાય મેળવવામાં મદદ કરે છે .
આજના વ યાપક કૉપ રેટ જગતમાં આખા દેશમાં અથવા તો આખા ખંડોમાં ુસાફર
કરવી એ કોઈ પણ યાપારનો આવ યક ભાગ છે .
નવી યાપાર વકાસ તકોની શોધખોળ કરવી, નવા રોકાણકારો ુધી પહ ચ ું અથવા
સં ુ ત સાહસો (JV) માટે વચાર કરવો તે નાના કદની કપનીઓ માટે પણ સામા ય તથા
મહ વનાં કાય છે .
પર ુ તમારા ઉ ોગ માટે ુસાફર ું આયોજન કર ું તે પણ એટ ું જ અગ ય ું કાય છે .
ચાણ આપણને સંકેત આપે છે .
“તેણે વાહનો, ભારવાહક ાણીઓ તથા સેવકોના રસાલાની યો ય યવ થા કયા પછ જ
( ુસાફર ) શ કરવી જોઈએ.” (૧.૧૬.૫)
તમાર યાપાર માટેની ુસાફર ું આયોજન કરતી વખતે મગજમાં રાખવા જેવા કેટલાંક
વધારાનાં ૂચનો હાજર છે .
• ુસાફર ું પ આયોજન:
ુ ાફર ું એક પ આયોજન કર ું મહ વ ું છે . તમે નવા દેશમાં જેટલા દવસ રહેવાના
સ
હો તેને માટેની વાસન ધ સાથે ું સં ૂણ આયોજન કર ું જોઈએ. સમય, પૈસા તથા બી ં જુ દા
જુ દા પાસાંઓને પણ યાનમાં લો. તમારા આયોજનને પ તથા તર હત બનાવવા માટે
થા નક સંપક નો ઉપયોગ કરો. કોઈ અણધાર તકને અજમાવવા માટે થોડો વધારાનો સમય
રાખો.
• તમા ુસાફર જૂ થ:
તમાર સાથે ુસાફર કરનાર લોકો કેટલા છે ? કોણ છે ? તેમની ૂ મકાઓ ું છે ? આ બધા
કેટલાક અગ યના સવાલો છે , જેના જવાબો મળવા જોઈએ. એક જૂ થ તમારા યેયમાં
મજ ૂતાઈ/શ ત ઉમેરે છે . આ જ કારણ છે જેથી સરકાર અમલદારો હમેશા એક
ત ન ધમંડળ સાથે ુસાફર કરે છે .
• શ તશાળ અપે ત લ યોનો સાર ર તે અ યાસ:
તમે નીકળો તે પહેલાં સંભ વત લ યોનો અ યાસ કરો. મોટાભાગની ાથ મક મા હતીઓ
ઇ ટરનેટ પર ઉપલ ધ હશે. વ સનીય ોતો ારા મા હતીની ખરાઈ કરાવો. યારે તેમની
સાથે મોઢામોઢા થઈ વ યારે મા હતી સાચી છે તેની ખાતર કરવા માટે વ શ ો ૂછો.
આખરે તો જો તમે એક લાંબા ગાળા ું સંગઠન ઇ છતા હો તો તમે યો ય ભાગીદાર સાથે સોદા
પર સહ કરો છો તે વાતની ખાતર કરવી જ ર છે .
• તા કા લક સોદો પા ો ન કરો:
ારેક પહેલી જ ુલાકાતમાં સોદો પા ો કરવા ું ઘ ં ઉ ેજના મક લાગે છે . આ
લોભનનો સામનો કરો. જે ચળકે છે તે બ ું સો ું નથી હો ું. પહેલી છાપ, છે લી છાપ જ હોય
તે જ ર નથી. ઘેર પાછા આવો. પછ , ઠડા દમાગથી બધા મહ વના ભાગોનો ફર અ યાસ
કરો અને પછ તજ ોની મદદ સાથે પછ ું પગ ું ભરો.
યાદ રાખો, યારે દરેક નવી તક એક શ તા છે , યારે થોડુક વચાર ું જ ર છે . જેથી
ભ વ યની ઘટનાઓને તમે વ ુ સાર ર તે સંભાળ શકો. તમા લ ય એક એવા સફળ
ધંધાદાર બનવા ું રાખ ું જોઈએ જેન ે એક વખત તેની કપનીમાં એક અબજ ડોલર રોકાણની
દરખા ત મળ હોય. તરત જ તેનો જવાબ હોય, ‘તમાર દરખા ત માટે આભાર. અમે તરત માં
જ તમારો સંપક કર ું.’

૧૧૦
હેર સંબંધો
 ુ વ યાત યવ થાપન ુ પીટર કરે એક વખત ઉ લેખ કય હતો કે એક યાપાર નેતા
માટે નેટવક, સામા જકતા તથા હેર સંબંધો (PR) ને સંભાળવા ું કામ સૌથી ટોચની અ તા
પર હો ું જોઈએ. “આ બ ું તમે તમારા ાહકો, માલ-સામાન પહ ચાડનારાઓ, શેરધારકો,
કમચાર ઓ તથા તમે જેના સંપકમાં આવો છો તેવી દરેક બી ય તઓ સાથે તમે જે મહાન
સંબંધો ળવો છો તેના વશે છે !”
આપણા પોતાના ા ચન ુ અને મોટેભાગે યવ થાપન વશેના થમ વચારક, ચાણ
એ પણ, તેમની રા ઓ તથા બી નેતાઓ માટેની સલાહનાં ુ તકમાં આ જ વચારો બહાર
આ યા છે .
“તેણે વ ય સરદારો, સરહદના ઉપર ઓ તથા શહેરો તથા ા મણ દેશોના ુ ય
અમલદારો સાથે સંપક થા પત કરવા જોઈએ.” (૧.૧૬.૭)
પર ,ુ નેટવક ું નમાણ કેવી ર તે કર ું અને સંપક કેવી ર તે ળવવા તે એક કળા છે , તે
માટેનાં કેટલાંક ૂચનો:
• બેઠકોમાં ભાગ લો:
એક સીઈઓ માટે ઓછામાં ઓછ એક નવી ય ત સાથેની ુલાકાત વગરનો એક પણ
ખાલી દવસ જવો ન જોઈએ. તેણ ે યાપાર અ ધવેશનો, તાલીમ કાય મો અથવા મહ વની
ય તઓ સાથે સામસામે ુલાકાતમાં પણ ભાગ લેવો જ જોઈએ. સંપક બનાવવા ઉપરાત,
બી લોકોના અ ુભવમાંથી શીખવા ું શ કર ું જોઈએ.
• સંપકમાં રહો:
સંપક માટેની વગતો એકઠ કરવી તે ૂર ું નથી. આપણામાંના મોટાભાગના વ વધ
પ રષદોમાંથી વીઝ ટ ગ કાડસ્ ની થોકડ સાથે પાછા ફર એ છ એ, અને પછ તેના વશે ક ું જ
કરતા નથી. માટે, દરેક મહ વની ય ત સાથે સંપક ળવી રાખવો ૂબજ જ ર છે . તમે જેને
જેન ે મ ા, તે દરેક ય ત સાથે યાપારની શ તાઓ વશે વચારો અને એક તાવ તૈયાર
કરો.
• માગ સંપક:
મોટા ભાગના ધંધાદાર ઓ મા તેમને નવા સંપક માંથી ું ફાયદો મળશે તે જ વચારે છે ,
જે ખોટુ છે ! તેને બદલે તમે તેને કેવી ર તે મદદ કર શકશો તે વશે વચારો. સમય આ યે તમે
તેમને એક ણકાર અથવા ૂચનની દરખા ત કર શકો. જે તેના યાપારના આંકોને ઉપર લઈ
જઈ શકે. તેમને મદદ કરો, અને મોટેભાગે, યારે તમારે તેમની જ ર હશે યારે તેઓ પણ તમને
મદદ કરશે.
• લાંબા-ગાળાનો સંપક:
માનવીય સંબંધોમાં સમય મહ વનો છે અને યાપારમાં સમય ૂચકતા મહ વની છે . પર ુ
યો ય સમય ારે છે તે ણવા માટે તમારે ૂરતો સમય વતાવવો પડે. કોઈપણ દમદાર
યાપાર સંબંધોને તેઓ તા કા લક ફાયદો આપી શકે તેવા ન દેખાય, મા તેટલા જ ખાતર
બગાડો નહ . દરેક ય તએ હમેશાં લાંબા ગાળા વશે વચાર ું જોઈએ. તમે તેને ધીરે ધીમે
પર ુ ખાતર ૂવક લો. તમે ારેય ણતા નથી, એક ય ત, કે જે આજે નાની દેખાતી હોય,
તે આવતીકાલે મહાન બની જઈ શકે છે . અને આજે જે મહાન છે , તે આવતીકાલે ર તાપર
આવી જઈ શકે છે .
હમેશાં યાદ રાખો કે, યારે નેતાગીર એ એક કળા છે , યારે યાપાર એ ાંય ચડ યાતી
કળા છે . આને માટે ય તઓને સમજવાની, તેમનાં મગજને સમજવાની તથા દરેક ય તને જે
સં ૂણ બનાવે છે તેવાં વ વધ પાસાંન ે સમજવાની જ ર છે . આમ, યાપાર ઉ ોગમાં કોઈ
એજ સીને કામ સ પી દેવા મા થી હેર સંબંધો ું કામ થઈ શકે નહ . તમે જ ર પડે તો એક
એજ સી રાખી શકો, અને તમાર અંગત સંડોવણી, તમારો સમય અને તમારા ય નો ું રોકાણ
સમજણ ૂવક કર ું જોઈએ.

૧૧૧
ુ વાન ય તને માન આપો
ણ
એક વચ ણ ય ત એક સામા ય માણસ અને એક મહાન માણસ વ ચેનો તફાવત કેમ
સમજવો તે ણે છે . અને જો એક નેતા સફળતા ૂવક આ ુણ આ મસાત કર શકે, તો તે
વનની બધી જ ચાલમાં સહેલાઈથી વજેતા બની શકશે. એક ઝવેર કરે છે તેમજ, માણસમાં
એક દુલભ ર ન અને સામા ય પ થર વ ચેનો તફાવત સમજવા ું કૌશ ય હો ું જોઈએ.
ચાણ ના મત ુજબ, કાયબળ (કામ કરનારાઓ) એ એક યાપાર પાસેનો સૌથી મહાન
ોત છે . ખરેખર તો, બધી મહાન ા તઓનો ોત લોકો જ હોય છે . આમાંની બધી જ
ા તઓ મહાન ુણોવાળા માણસો વડે કરાય છે .
અને આ જ બધા ુણોને ઓળખવા જોઈએ તથા તેને માન આપ ું જોઈએ. ચાણ એ
આ ુણોની યા યા કરતી વખતે ક ું હ ,ું
“માણસોને મેળવેલ ાન, વવેક ુ , વરતા, ઉ ચ કુ ળમાં જ મ તથા કાય માં ે તાના
હસાબે માન આપ ું જોઈએ.” (૩.૨૦.૨૩)
બી શ દોમાં કહ એ તો, કોઈ પણ તં માં દરેક કારના માણસોને માન આપ ું જોઈએ.
ચાલો આપણે દરેક કારને અલગ અલગ જોઈએ:
• ાનના માણસો:
ાની માણસો દરેક સમાજમાં સૌથી વ ુ આદર પામતા લોકો છે . ‘ વ ાન સવ ૂજયતે’ .
શૈ ણક તથા વ તાભયા ાન ઉપરાત આ વણન અ ુભવ ું ડહાપણ ધરાવતા માણસોને પણ
લા ુ પડે છે .
ખાસ કર ને ભારતમાં, આપણે હમેશાં ાની માણસોને ૂબ ચા આદરમાન આ યાં છે .
એક વખત એક સમાજશા ીએ ક ું હ ું, “જે સમાજ ાની માણસોને માન નથી આપતો તે
ચો સપણે વ ત થવાનો છે .”
• વરતા:
બહાદુર લડવૈયા તેમનામાં સમ યાઓ હોવા છતાં ચાલતા રહેવાનો વ શ ુણ હોય છે .
તેઓ જો જ ર પડે તો ૃ ુનો પણ સામનો કરવા તૈયાર હોય છે . આવા લોકોને યો
કહેવાય છે . તે સૈ નકો અને પહેરેગીરો છે , જે આપ ં ર ણ કરે છે . સૈ યો કહે છે તેમ, “અમે
રા ી દર યાન ગતા રહ એ છ એ, જેથી તમે બધા શાં તની નદર માણી શકો.”
• ઉ ચ કુ ળમાં જ મ:
જે ય તઓ ઉ ચકુ ળમાં જ મ લે છે , તેમને આપોઆપ જ આદર મળે છે . હવે આ વ ુ
ા ત-આધા રત અથવા વંશીય નથી. જોકે, આપણે જોઈએ છ એ કે અ ુક ુણો ઉ પ ને
કારણે મળતા હોય છે . (જેને આપણે લોહ ના સં કાર કહ એ છ એ) કૌટુ બક પ ાદ ૂ મકા
પણ એક ય તના ય ત વ પર ભાવ પાડે છે .
• કાય :
આખરે તો તમારા શ દો કરતાં તમાર યાઓ વધારે મોટેથી બોલે છે . તમે જે ા ત કરશો,
તે આપોઆપ જ તમને આદર ઉપલ ધ કરાવશે. માટે, જે માણસોએ મહાન તથા ઉમદા કાય
કયા છે . તેમને પણ માન આપ ું જ ર છે .
યારે તમે આવી ય તઓને ઓળખી કાઢો, યારે તમે તેમની સાથે જોડાઈ શકો અને
તેમની પાસેથી શીખી શકો. યારે તમે જોશો કે તમે જે ફાયદાઓ મેળ યા છે , તેમને ઉપર તરફ
જતા વળાંક પર થાપી શકાય તેમ છે .
આ ખાસ કર ને યાપાર-ઉ ોગના જગતમાં સા ું છે . એમ કહેવાય છે કે જે.આર.ડ . તાતા
‘ ુણવાન માણસો’ને ઓળખી શકતા હતા. તેમણે તેમને તેમના જૂ થના ભાગ બના યા અને
તાતાઓ પેઢઈઓથી સફળતા મેળવી ર ા છે .

૧૧૨
એક સાર બેઠક/ ુલાકાત
બીલ ગે સ
ે તેમનાં ુ તક ‘બીઝનેસ એટ ધ પીડ ઑફ થોટ ’માં ક ું હ ું, “સૌથી
અસરકારક ુલાકાતો એ છે , જેમાં ભાગ લેનારાઓ સાર ર તે તૈયાર કર ને આવે છે .”
 આ સા ું છે , અને ચાણ એ આપણા દેશમાં બહુ લાંબા સમય પહેલાં આ નયમ બના યો
હતો. તેઓ ઇ છતા હતા કે લોકો ુલાકાત માટે મા સમયસર જ ન આવે, પર ુ અહેવાલો
સાથે સાર તૈયાર કર ને આવે.
જો તેઓ અહેવાલો લીધા વગર આવી ચડે, તો તેમને વા તવમાં દડ કરાતો અથવા સ
પણ અપાતી.
તેમણે ક ું હ ,ું
“યો ય સમયે ન આવે, અથવા હસાબના ચોપડાઓ તથા સલક વગર આવનારાઓ
( યવ થાપકો) માટે, નયત રકમના દસમા ભાગનો દડ છે .” (૨.૭.૨૧)
ુ ાકાતો દર યાન શ તબ વત ૂક ૂબ જ મહ વની છે . ચાણ
લ એ એક ુ-
ન વયો જત મટ ગના બી ં કેટલાંક પાસાંઓને ુ ચબ કયા છે .
• ુલાકાત શા માટે?
એક ુલાકાત એ એવો સંગ છે , યાં બે અથવા વધારે લોકો ચો સ વચારો પણ ચચા
વચારણા કરવા માટે મળે છે . એક કપનીમાં મોટાભાગની ુલાકાતોમાં એક કાય મ હોય છે .
ઉદાહરણ તર કે વેચાણની સમી ા માટે મટ ગ. આને માટે વેચાણ જૂ થે એકઠુ થ ું અને ા ત
થયેલ લ યો વશે, નવા લ યો સ કરવા માટે નવી ૂહરચનાઓ વચારવા માટે તથા આગળ
વધવાના આયોજનની ચચા કરવા માટે મળ ું જ ર છે .
વચારોની આપ-લે કરવા માટે પણ મટ ગો યો ય છે . તે નેટવક, બી ની કામ કરવાની
પ ત સમજવા માટે તેમજ મા હતી વહચવા અથવા મેળવવા માટેની તક છે .
• એક સાર ુલાકાતના ફાયદાઓ:
એક સાર ુલાકાત એ છે , જેમાં પ કાય મ હોય. આવી ુલાકાતોના સમયે ખા સા
અગાઉથી ન કર લેવામાં આવે છે , અને બધાને જણાવી દેવામાં આવે છે . તે સમયસર શ
થાય છે અને સમયસર જ ૂર પણ થાય છે . લોકોને કોઈ તની ગ ત કયા વગર એકમાંથી
બી ુ ા પર ચાલી જતી સભામાં બેસી રહે ું પડવાથી થતી હતાશાની લાગણીને બદલે
આવી, જેમાંથી ક ુંક ઉ પા દત થાય તેવી સભાને અંતે સા લાગે છે .
આજના જમાનામાં ખાસ કર ને યારે સમય એ એક ુ યવાન જણસ છે , યારે કોઈએ
પ કાય મ વગરની બેઠક બોલાવવી ન જોઈએ. દરેક ણમાંથી ક ુંક નપજ ું જ જોઈએ.
• એક સાર બેઠક માટે તૈયાર થ ું:
ય તએ શેના વશે વાત ચત કરવી જ ર છે , તેની તૈયાર સૌ થમ કરવી જોઈએ. આ
એક સંયોજકની ૂ મકા છે , યાદ રાખો તમારે લાગતા વળગતા ભાગ લેનારાઓને તેઓ એકઠા
થાય તેની પણ પહેલાં ચાર વ ુ જણાવવી જોઈએ – ાં, ારે, કોણ અને ું.
 સભા/ ુલાકાત કયા થળે ગોઠવવાની છે ? ારે – એટલે કે શ થવાનો તથા રૂ થવાનો
બંન ે સમય, કોણ – એટલે કે તે બેઠક માટેની ુ ય ય ત અથવા વ તા અને ું – એટલે
સભા/ ુલાકાત માટેનો ુ ો અને કાય મ.
કોઈપણ સંગે જો તમે સભામાં ભાગ લેનાર હો, તો તમારે હમેશાં લાગતા વળગતા
અહેવાલો તથા જ ર કાગળો સાથે તૈયાર થઈને જ આવ ું જોઈએ.
યારે કોઈ ચો સ મા હતી વશે ૂછવામાં આવે યારે જરા પણ સમય બગાડવો ન
જોઈએ. એક ઝડપી તથા વ રત યાઘાત નણય લેવાની યામાં મદદ પ બનશે.
તે ઉપરાત, ુલાકાત ું મહ વ સમજવાનો ય ન કરો. એક સારા સંયોજક, સંચાલક તથા
ભાગ લેનારા બનો અને, બી ને અસરકારક ુલાકાત ું મહ વ શીખવવામાં જરા પણ ખચકાટ
ન અ ુભવો.

૧૧૩
જે શ ક ુ છે તે ૂ કરો
મારો એક મ છે , જેન ે તે હાથમાં લે તે દરેકે દરેક ક પમાં સફળતા સવાય બીજુ ક ું જ
ખપ ું નથી. એક વખત મ તેન ે તેના આ બાબતમાં રહ ય વશે મને જણાવવા ક ું.
તેણે ક ું, “કોઈ પણ નવો ક પ લેતાં પહેલાં, હુ હમેશાં અગાઉ હાથમાં લીધે ું કામ ૂ
ક છુ . આનાથી મને હુ હાથમાં લ છુ તે દરેક ક પ એક ચ થઈને અને સફળતા ૂવક ૂરો
કર શકવાની ખાતર મળે છે .”
આ શ દોએ મને તરત જ ચાણ નાં એક ૂ ની યાદ અપાવી.
“ ૃ એ છે , જે હાથમાં લીધેલા કાય ની ૂણતા વશે હોય.” (૬.૨.૨)
ઘણા ઓછા લોકો તેમણે શ કર દ ધે ું કાય ૂ કર શકે તેવા હોય છે . ખરેખર, આપણે
બધા જ આપણી તને ‘ ું મારે મા વતમાન કામ પહેલાં ૂ ન કર ું જોઈએ?’ એ ું ૂ ા
વગર નવા ક પો લેવા ું ચા ુ રાખીએ છ એ. માલની નવી માગણીઓ વીકાર એ છ એ અને
નવી ચોપડ ઓ પણ વાંચવા માટે ઉપાડ એ છ એ.
આખરે આપણે તણાવ, ભયાનક સમય- યવ થાપન અને એક કગાળ વન-કાય સરવૈયા
જેવી વ વધ સમ યાઓ પર આવીને અટક એ છ એ. આપણે શા માટે હાથમાં પહેલેથી જ છે
તે કામ ૂ નથી કરતા?
ચાણ કહે છે કે આ ું એટલા માટે બને છે કે આપણે સ ય નથી. આપણે બધાં વતમાન
કામો ૂરા કરવા માટે ‘કામ કર ’ું પડે છે . આનો કોઈ જ વક પ નથી.
અને, તમારે મા થોડાક પગલાં યાદ રાખવાનાં છે .
• બધાં ચડત કામોની ૂ ચ બનાવો:
જો તમને એમ લાગ ું હોય કે તમાર જદગી દુ કર બની ગઈ છે , તો આ એક સાદ
કવાયતનો ય ન કર જોવો – તમે શ કરેલ પર ુ આજની તાર ખમાં ૂર અથવા ૂણ ન કર
હોય તેવી ૃ ઓની સં યાની ૂ ચ બનાવો.
એ એક અહેવાલ ૂરો કરવા ું હોય, એક સંગના સંયોજકોને ફોન કરવા ું તથા આભાર
માનવા ું હોય, અથવા મા વાંચવા માટે ઉપાડેલ ુ તક ૂ કરવા ું પણ હોઈ શકે. જો તમે
મા ણક હશો, તો તમાર ૂ ચ ું કદ જોઈને જ આઘાત પામી જશો.
• આયોજન કરો અને કામ કરો:
હવે, દરેક અ ૂરા કામને ૂ કરવા માટેના સમયની ૂ ચ બનાવો. ઉદાહરણ તર કે એક
અહેવાલ ૂરો કરવામાં અડધોક કલાક લાગી શકે અથવા એ પાટ ના સંયોજકને ફોન કર ને
આભાર માનવામાં લગભગ ૫થી ૧૦ મ નટ લાગે, અથવા તમે વાંચવાની શ કર ને અડધે ર તે
છોડ દ ધેલાં ુ તકને ૂ કરવામાં વધારે ણેક કલાક લાગી શકે.
આ બધાં અ ૂરા કામને ૂરા કરવા માટે થોડોક સમય બાજુ પર રાખો. એટલે કે દરરોજ
લગભગ એકાદ કલાક. વ ુ મહ વ ું એ છે , કે તમારે ખરેખર તેમ કર ું જોઈએ, મા તેમ કરવા
વશે વચાયા કર ું ન જોઈએ.
• આને એક આદત બનાવો:
આમ કરવા ું શ આતમાં ુ કેલ લાગશે. આખરે તો, આપણે બધાં જ આ ુલતવી
રાખવાની ગંદ આદતમાં ફસાયેલા છ એ. પર ુ જો આપણે બધાં જ અ ૂરા કાય ને ૂરા કર ને
આપણી તને વા તવમાં શ તબ બનાવીએ તો આપણો આ મ વ ાસ વધશે અને આપણે
વધારે મોટા પડકારો માટે પણ ઝં ખ ું.
એક બહુ રા ય કપનીના ચેરમેને એક વખત માર સામે ગટ ક ુ કે તેઓ તેમના શનીવારો
જે કામો કદાચ અ ૂરા છોડાયા હોય મા તેમને ૂણ કરવામાં જ વતાવે છે . આ દશાવે છે કે
મા એક સારા ‘શ આત કરનાર’ને બદલે એક સારા ‘ ૂ કરનારા’ થ ું કેટ ું વધારે મહ વ ું
છે .

૧૧૪
સફળ થવા ઇ છો છો?
કૌ ટ ય ું અથશા પંદર ુ તકો ું બને ું છે . આમાંથી છ ા ુ તકમાં મા બે જ કરણો
છે . છતાં, તે એક રા એ તેના રા યને કેવી ર તે સફળતા ૂવક ચલાવ ું જોઈએ તે સમ વ ું
હોવાને કારણે તે ૂબ અગ ય ું છે . તે સફળ થવાના ણ માગ તથા આપણે તે કેવી ર તે કર
શક એ તે પણ ન ધે છે .
ચાણ એ ક ું હ ું કે:
“સફળતાનાં ણ પડળ છે – જે સલાહની શ ત વડે મેળવી શકાય તેમ હોય, તે સલાહ
વડે સફળતા જે સામ યની શ ત વડે મેળવી શકાય તેમ હોય. તે સામ ય વડે સફળતા અને જે
ઊ ની શ ત વડે મેળવી શકાય તેમ હોય તે ઊ વડે સફળતા.” (૬.૨.૩૦)
આ શ દોનો અથ સમજવા માટે યારે વનભરના ૂ યવાન અ ુભવો જોઈએ, યારે
આપણે છે વટે તેનો અક સમ શક એ.
• સલાહ મસલત વડે સફળ થ ું:
એવા ઘણા લોકો હોય છે , જે ય ન કરે છે , અને ય નો કરવા ું ચા ુ રાખે છે , છતાં
સફળ થતાં નથી. છે વટે, હતાશ થઈને તેઓ એ ું માને છે કે તેમના ભા યમાં સફળ થવા ું નથી.
પર ુ એ ું બને કે મા તેમણે યો ય ય ત પાસેથી યો ય સલાહ ન મેળવી હોય.
મને એક પરદેશી યાદ આવે છે . જે અહ એક ધંધો શ કરવા ઇ છતો હતો અને લગભગ
બે વષ ુધી શ કર શ ો ન હતો. છે વટે તેણે એક કાયદાક ય સલાહકારની સલાહ લીધી.
જેણ ે તેને મા થોડાક ૂચનો આ યાં અને તે (નો ધંધો) ચાલી નીક ો!
આ અ ૂકપણે પહેલા કારની સફળતા ું ચ બતાવે છે . જે ચાણ ના મત ુજબ યો ય
વશેષ ને સાંભળવાથી તથા તેની પાસેથી શીખવાથી ા ત થાય છે .
• સામ ય વડે સફળતા:
યારે આપણે એકલા જ આપણી લડાઈ લડતા હોઈએ, યારે તવાની શ તા ઘણી
ઓછ હોય છે . એક આ યા મક ુ એ એક વખત સા ું જ ક ું છે , “આપણે સાથે મળ ને
વકસીએ છ એ. માટે સફળ થવાની બી પ ત છે ,. સામ ય એટલે કે જોડાણની શ ત વડે
સફળ થ ું.”
મારો એક મ છે , જે રાજકારણમાં છે . તે હમેશાં એ હક કતનો અફસોસ કરે છે કે તેણે
મા રાજકારણ કેવી ર તે કામ કરે છે તે સમજવાના ય નમાં ુ કળ સમય વતાવવો પ ો
હતો.
તેણે એક વખત ક ૂલ ક ુ કે “હુ ઇ છુ છુ કે મારે પણ એક ગોડફાધર હોત, કે જે મને
માગદશન આપત.” તમે આજના ભયાનક ત પધા મક જગતમાં વેશશો યારે એ તેટ ું જ
સ યની ન ક છે . જદગીમાં જો આપણે એક શ તશાળ ય ત સાથે જોડાવા ું બને તો
ય ર તે સફળતાની ખાતર છે .
• શ ત વડે સફળતા:
એવા ઘણા ઓછા લોકો હોય છે , જે પહેલી બે પ તઓ વડે સફળતા ન મેળવી શકે. તેમ
છતાં મા તેમની ઊ અને ઉ સાહ વડે વહન થઈને જ સફળતા મેળવે છે . તેમનો ઉ સાહ
ઘણો ચેપી પણ હોય છે . તેમનામાં એક ‘કદાપી છોડ ું નહ ’ વા ં ુ મનોબળ હોય છે . તેમને માટે
જદગી, કોઈ કેટલી વખત ન ફળ ય છે , તે વશે નથી, ઉલટા ું એવી લાગણી છે કે
‘સફળતા એક જ ડગ ું આઘી છે !’
તેઓ તેમની ૂલોમાંથી, ુ તકોમાંથી, તેઓ જેમને મળે છે તે દરેક ય તમાંથી અને તેમની
જદગીની દરેક ઘટનાઓમાંથી શીખે છે . જદગી તેમને માટે એક ુસાફર છે પર ુ ારેય
ગંત ય થાન નથી.
યાદ રાખો, સફળતા એ એક ય ત જેવી વકસાવે તેવી મનો ૃ છે . માટે તમે તમા
લ ય ન મેળવો યાં ુધી ારેય છોડ ન દો. ચાણ એ ક ું હ ,ું “સો ય નો પછ પણ એક
ઉ સાહ માણસ ચો સપણે ત મેળવશે.”

૧૧૫
સાથે મળ ને કામ કર ું
૧૯૭૦ તથા ૧૯૮૦માં ઘણી ભારતીય કપનીઓ સીમા ચ જેવી ઘટનાઓ તરફ આગળ
વધી રહ હતી. વૈ ક કરણ હ શ થ ું ન હ ું. ક ૂટરોનો હ પ રચય જ કરાવાયો હતો
અને મોબાઈલ ફોન તથા ઇ ટરનેટના તો મા વચારો જ હતા. એ એવા દવસો હતા, યારે
ભારતીય ઉ ોગો સામે મ સમ યાનો સામનો કરવો એ સૌથી મોટો પડકાર હતો. વ વધ
મજદૂર સંગઠનો તથા કપનીના યવ થાપકો વ ચે બધો સમય ગેરસમજો થયા કરતી હતી.
દેખીતી ર તે જ બધી વાટાઘાટો હકારા મક પ રણામો આપતી ન હતી. ઘણી કપનીઓ આ
તણાવભર પ ર થ તને આ ધન થઈ જતી હતી અને છે વટે બંધ થઈ જતી હતી. જેને કારણે
સમ ઉ ોગને સહન કર ું પડ ું હ ું. મા થોડાક જ તં ો વજેતા તર કે ઉભર આ યાં.
યારે ૂછાતો ુ ય એ હતો કે – સંગઠનો તથા યવ થાપકો વ ચે સં ૂણ સાથ-
સહકાર થવો શ છે ખરો?
ખેર, તજ ોને પણ આના જવાબની ખાતર ન હતી. જોકે ચાણ પાસે આનો એક ઉપાય
હતો.
તેમણે ક ું હ ું કે:
“અને કમચાર ને ણ કયા વગર સંગઠન કોઈને દૂર કરશે નહ અથવા કોઈને અંદર લાવશે
નહ .” (૩.૧૪.૧૫)
આમ, ચાણ ના સમયમાં, યારે સંગઠનોએ સં ૂણ ર તે યવ થાપકોની ઇ છાની હદમાં
રહે ું પડ ું હ ું, યારે તેઓ પણ નણય કરતાં પહેલાં એક બી ની સાથે સલાહ-મસલત કરતાં
હતાં.
 તો, આપણી પેઢ આમાંથી કયા પાઠો શીખી શકે?
• સંગઠનો ચા ુ રહેશે:
આજે, ઘણા યવ થાપન વચારકોને લાગે છે કે સંગઠનના દવસો ૂરા થઈ ગયા છે . આ
સા ું નથી. મા નામ અને કાર બદલાયા છે . સંગઠન ું છે /આ એક સાવજ નક મંચ છે , યાં
લોકો ું જૂ થ એકઠુ થાય છે . તેઓ ભેગા મળ ને તેમના ોની ચચા- વચારણા કરે છે અને
તેમની દરખા તો તેમના ઉપર ઓ સામે ૂકે છે .
આ ું આજે પણ અ ત વ છે . કોઈ પણ કપનીની વ વધ સ મ તઓ તથા જૂ થો તરફ
જોવો. કોઈપણ પ રપ વ કૉપ રેટ અમલદાર ક ુલ કરશે કે મા આવી સમ યાઓ તથા
ુ ાઓ ું વહે ું વગ કરણ કયા પછ જ કામ સરળતાથી થઈ શકે છે .
• એક સ હયાર જ ર છે :
આપણે કોઈપણ કૉપ રેટ કાયાલય અથવા ઉ ોગમાં કામ કરતા હોઈએ, આપણે યાલ
રાખવો જોઈએ કે આપણે એક બી સાથે લડતા નથી, પર ુ વ ુ મોટા શ ુ સામે લડ એ
છ એ. માટે, ટોચના નેતાઓ માટે સમ તં સાથે કપનીના હે ુઓ તથા લ યો વશે વાતચીત
કરવી અગ યની છે . આનાથી કપનીમાં બધાને, મા ઉપર ઓને જ નહ , કમચાર ઓ સ હત
બધાને એક સ હયાર માં ભાગ લેવામાં મદદ મળશે.
• નય મત વાત ચત:
કાયકાર ગણને વ ચત એકાદ વખત યોજનાઓ તથા વકાસ વશે મા મા હતી આપી
દેવાથી ય તની જવાબદાર ૂર થઈ જતી નથી. બધા સંબંધોમાં હોય છે તેમ, નય મત તથા
અસરકારક વાત ચતમાં ખર તાકાત રહેલી છે .
ભલે એક તં માં એક સવ ચ થાન તથા જુ દા જુ દા તરો હોય છે , તો પણ દરેકને
સમયાંતરે મળતા રહે ું અને ુ ાઓ તથા સમ યાઓ વશે ચચા- વચારણા કરવી એ અગ ય ું
છે .
આ જ પેઢ ની તાકાત બને છે . જો તં ની અંદરના લોકોનો એક બી સાથે સં ૂણ ુમેળ
હોય તો સમ યા ઉકેલવા માટે કોઈ બહારની ય તની જ ર પડતી નથી.
અંતમાં, એટ ું યાદ રાખો કે ‘હુ ’ એ નથી તવા ું પર ુ યો ય પ તથી અને યો ય હે ુ
માટે ‘આપણે બધા’ એ તવા ું છે .

૧૧૬
બધાની સંડોવણી કરો
 દરેક તં માં હમેશાં સમ યાઓ ઊભી થતી રહેતી હોય છે . જે ણે સમ યા ઊભી થાય છે
કે તરત જ બધા કમચાર ઓ એ મા બેસી રહ ને ચતા કરવાને બદલે તેનો કેવી ર તે ઉકેલ
લવાય તે વશે વચારવાની જ ર છે . તેમણે ારેય એક ચો સ ય ત, વભાગ અથવા
લોકોનાં જૂ થ પાસેથી જ ઉકેલ મળશે તેવી અપે ા રાખવી જોઈએ નહ .
ચાણ પાસે આને માટે એક ૂચન હ ું.
“તેણ ે દરેક પલટનની ુ માટેની સ વટ સાથે લડ ું જોઈએ.” (૧૨.૧.૩)
બી શ દોમાં કહ એ તો, એક સમ યા સામે લડત આપતી વખતે આખા કાયાલયનાં જૂ થે
એકઠા થઈ જ ું જોઈએ. ઉદાહરણ તર કે, જો તમાર કપનીના વેચાણના આંકડાઓને અસર
પડ હોય, તો મા વેચાણ તથા માકટ ગ વભાગે જ આ તરફ યાન આપ ું જોઈએ તેવી
અપે ા ન રાખો. બધા વભાગોમાંથી ચાવી પ ( ુ ય) ય તઓને બોલાવો અને ભેગા મળ ને
ઉપર હુ મલો કરો. યારે તમે તરફ ું થોડુક જુ દુ, શ તઃ વધારે સા વલણ જોશો.
સાથે મળ ને સમ યા ઉકેલવાની યાનાં તબ ાવાર પગલાં નીચે દશાવેલ છે .
• સમ યાને ઓળખો:
એક સમ યાને ઉકેલતાં પહેલાં, તેન ે ૂરે ૂર ઓળખો, તથા સમજો. આ તબીબી નદાન
જે ું છે , જેમાં માંદગીના ૂળ કારણને ણીને જ ર દવા શોધવી જ ર છે .
આમ, જો ઘસારો, નાણાક ય ો, વેચાણ લ યો અથવા કોઈપણ બી કારની વ વધ
સમ યાઓથી તમને પડકાર મ ો હોય, તો સૌ પહેલાં સમ યા શ ાંથી થઈ તે ઓળખો/
ણો.
• જુ દા જુ દા પ ર ે યથી વચારો:
તમા પહે ું જ નદાન સા ું છે તેમ ધાર ન લો. એક બીજો મત લો. જો તમે બધા વ ર
લોકોની સભા બોલાવશો, તે વધારે સા રહેશે. ઉદાહરણ તર કે, જો તૈયાર કરાયેલો/
બનાવાયેલો માલ યો ય ક ાનો નથી, તો મા ઉ પાદક જૂ થને જ દોષ ન આપો. તેન ે બદલે
ખર દ , આર એ ડ ડ તથા વેચાણ જેવા બધા વભાગોના વડાઓને પણ બોલાવો અને ું
કેવી ર તે નરાકરણ લાવ ું તે માટે તેમનો અ ભ ાય માગો. આ તમને સમ યા ઉપર અલગ
પ ર ે યથી હુ મલો કરવામાં મદદ કરશે.
• એક કાયદળ બનાવો:
હવે, સમ યા ું વ ેષણ કયા પછ તે સં ૂણપણે દૂર થાય યાં ુધી તેની સાથે લડ ું
અગ ય ું છે . તમારે આને માટે એક જૂ થ અથવા કાયકતાઓ ું દળ તૈયાર કર ું પડશે. કારણ કે
એક એકાક ય ત તેને એકલા સંભાળતાં ચ લત થઈ શકે છે જૂ થ બનાવવાનો એક બીજો
ફાયદો એ છે કે તેના સ યોમાંથી કોઈ પણ થોડા સમય માટે છુ અથવા વરામ લઈ શકે છે ,
યારે બી બધા મા ુ ફોડવા ું ચા ુ રાખશે. આનાથી જોશ ળવી રાખવામાં પણ મદદ
મળશે.
યાદ રાખો, કોને ે યો ાનો તાજ મળશે તેની પરવા કયા વગર, યારે આ ું સૈ ય ુ
જતવા ઉપર યાન કે ત કરે છે , યારે ુ નાં બધાં જ પ રણામો બદલાઈ ય છે . દરેક
ય તએ વ ુ ચા લ યને શરણે થ ું પડે, એ સફળતાની ખાતર આપતાં કાયજૂ થ ું રહ ય
છે .

૧૧૭
સંદેશ યવહારની શ ત
એક બીઝનેસ કૂ લ ે તેના ૂત ૂવ વ ાથ ઓનો અ યાસ મ ૂરો થયા પછ ૨૦ વષ પછ
તેમની કારક દની ક ાની મોજણી કરાવી. આ યજનક ર તે, સફળતા પામનારાઓ ટોચ પર
રહેનારા વ ાથ ઓ ન હતા. પર ુ એવા વ ાથ ઓ હતા જેઓ જૂ થ સાથે કેવી ર તે કામ કર ું
તે ણતા હતા તથા તેનાથી પણ વ ુ અગ ય ું કે તેમની સંદેશા યવહારની કુ નેહ ૂબ સાર
હતી.
ચાણ વાતચીત કરવાની શ તને સાર પેઠે ણતા હતા. હક કતમાં તેમણે શ દોને
શ ો તર કે વાપરવા ું કેટ ું સરળ છે , તથા તે માણે બન ું કેવી ર તે અટકાવ ું તે બાબત
કાશમાં આણી છે .
“બદન ી, બદબોઈ તથા ધમક શા દક ઇ ઘડે છે .” (૩.૧૮.૧)
યારે તમે તેના પર ઊતર આવો યારે તમને યાલ આવે છે કે દરેક ય તને પોતાની કદર
થાય તેની જ ર હોય છે . જો તમે બી ની કદર ન કર શકો તો તમે ચો સપણે તેનાથી
વપ રતમાં પણ ન રાચી શકો.
• બદન ી:
તેનો અથ થાય છે , કોઈ ય તને બદનામ અથવા અપમા નત કરવી. ઘણી વખત લોકો વડે
આનો ઉપયોગ લોકોનો ટેકો મેળવવા માટે થતો હોય છે . રાજકારણીઓ, ત ત ય તઓ
તથા ુ સ લોકો બદન ીનો ઉપયોગ તથા દુ પયોગ કરે છે . એક તં માં કોઈ પણ ટોચની
ક ાનો અમલદાર પણ બદન ી માટે ું સરળ લ યબની ય છે . ૂળ ૂત ર તે તે ય તની
વ સ નયતા તથા આળસ પર ઊઠાવે છે . જો અને યાં ુધી તમાર પાસે યો ય
હક કતો ન હોય, યાં ુધી તમારે ારેય કોઈની પણ બદન ી કરવી ન જોઈએ.
• બદબોઈ:
આનો અથ થાય છે પીઠ પાછળ કરડ ું. પર ુ તમારે આ નયમ યાદ રાખવો જોઈએ. જો
તમે કોઈની કદર કરવા માગતા હો તો – બી બધાની સામે તેમ કરો, જો તમે તેને તેણ ે કરેલાં
ખોટા કાય વશે કહેવાના હો તો – તે યારે એકલો હોય યારે કહો.
પીઠ પાછળ બોલવાથી કોઈ સમ યા હલ થતી નથી. ખરેખર તો, આ એક નબળા માણસની
નશાની છે . જો તમને એ ું લાગે કે ાંક ક ુંક ખોટુ છે , તો લાગતી-વળગતી ય તને સીધા જ
જઈને સમ વો અને પ ર થ ત ુધારવી જ ર છે એ ું તમને શા માટે લાગે છે તે પણ કહો.
તમે ણો છો? પીઠ પાછળ ટ કા કરવાથી ુ કળ નકારા મક ઉ ઉ પ થાય છે , જે
મા લ ય બનાવાઈ છે તે ય તને જ નહ , પર ુ જે ય ત તેમ કરે છે તને પણ તેમજ જેઓ
તે સાંભળે છે તેમને પણ ુકસાનકતા છે . આ ટાળ ું જ જોઈએ.
• ધમક :
તેનો અથ થાય છે એક ય તને ચેતવણી આપવી, તથા તેનામાં ડર ઠસાવવો. યારે પધા
કરતા જુ વાનીયાઓ વડે ‘આમ કર નહ તર…’ જેવા વા ાંશ ૂબ સામા યપણે વપરાય છે ,
યારે ુ ત વયની ય તઓનાં જગતમાં તેનો ઉપયોગ કોઈને પણ ધમક આપવાના ુના તર કે
ગણવામાં આવે છે .
ારેય એક ય તમાં ડર ુસાડવાનો ય ન ન કરો. આમ કરવા ું કારણ એ છે કે તે મા
કાયદાની એ ુનો બને છે તેટ ું જ નહ પર ુ લાંબાગાળે તમારા માટે પણ ભયજનક બની
શકે છે કારણ કે કોને ખબર ારે તે ય ત શ તશાળ બની ય અને તમારા પર વળતો
હાર કરે.
વાતાલાપ કરવાનો ે માગ છે નરમ છતાં મ મ પ ત. ચાણ એ એક વખત ક ું હ ું,
“ યારે તમે વાતાલાપ કરો, તે સ યમ્ તથા યમ્ હોવો જોઈએ. એટલે કે સરસ ર તભાત સાથે
સ યવાદ હો ું.”
વનમાં સફળ થવા માટે આ ુણો વકસાવો.

૧૧૮
લડાઈઓ રોકવી
માનવ મન ૂબ જ સમ ન શકાય તે ું અટપટુ છે . ારેય તેના મગજમાં ચો સ વચાર
ચ ટ ય છે અને તે તેના વશે દુરા હ બની ય છે . પછ , યારે કોઈ બીજુ તેનાથી જુ દ
તના વખવાદ વચાર સાથે આવે, યારે કોઈક કાર ું ઘષણ ઊ ું થાય છે , અને તે
લડાઈમાં પણ પ રણમી શકે છે .
આવી વતણંક પર જો શ આતના તબ ામાં જ કા ુ કરવામાં ન આવે તો તે ૂબ વ વંસક
થઈ શકે છે . અંદરોઅંદરની દુ મનાવટ કૉપ રેટ ુ ો, રા ો વ ચેનાં ુ ો વગેરે બધાં ભા યે જ
સૌથી તટ થ પ ને પણ વણ પ યા છોડે છે .
 માટે લડાઈઓ રોકવી જ જોઈએ, ખાસ કર ને જૂ થો વ ચેના વખવાદો રોકવા જોઈએ અને
આ ું મા જૂ થ મનો વ ાનની મદદ ારા જ કર શકાય.
ચાણ , એક ન ુણ મનોવૈ ા નક, પાસે એક ઉપાય હતો:
“ વ ચે ઝઘડા વ ચેના નેતા ઉપર ત મેળવવાથી અથવા ઝઘડાનાં કારણને દૂર
કરવાથી અટકાવી શકાય.” (૮.૪.૧૮)
ચાલો આપણે આ સલાહ એક પછ એક લઈએ.
• સમ યાને ઓળખો:
યારે એક લડાઈ થાય યારે તે તા કા લક તે દેશની શાં તને હણી નાખે છે , તથા ુ કળ
સમય અને શ ત વેડફાય છે .
એક ૂહરચનાકાર તર કે લડાઈનો અંત આણવો તથા વનમાં આગળ વધ ું અગ ય ું
છે . જો કે આમ કરવા માટે પ ર થ ત ું દરેક બાજુ એથી ડાણભ ુ વ ેષણ કર ું તથા
સમ યા ું ૂળ કારણ શોધી કાઢ ું અ ત આવ યક છે . તમારે વતમાન લડાઈને અટકાવવા
કાયમી ઉકેલ નહ , તો છે વટે એક કામચલાઉ આયોજન કર ું જ ર છે .
• જૂ થના નેતાઓ સાથે વાત કરો:
કોઈપણ પોલીસ અમલદારને હુ લડો દર યાન પ ર થ તને કેવી ર તે શાંત પાડવા માટે તેઓ
કેવી ર તે ય ન કરે છે તે ૂછશો તો તેઓ તમને જણાવશે કે ઝઘડો કરનાર જૂ થ સાથે વાત
કરવી તે તેમ ું થમ પગ ું હોય છે .
પર ુ યારે ૧૦૦ માણસો ું ટો ં ુ આખેઆ ું શેર માં તમાર સામે ધસી આવ ું હોય યારે
તેને ડામવા ું સરળ નથી.
જૂ થના નેતાઓ તથા જૂ થ પર ભાવ પાડનારાઓ કોણ છે તેમને ઓળખવા તે જ આનો
ઉપાય છે . તેમને અલગ બોલાવો અને તેમની સાથે વાત કરો. જો નેતાને વાત ગળે ઉતર ય,
તો આ ું ટો ં ુ કા ુમાં આવી ય છે .
આ કટોકટ ના સમયે યં ો બંધ કર દેવા જે ું છે – હ રો વીચો બંધ કરવાને બદલે
આખોઆખા જૂ થને બંધ કરવા માટેની ુ ય વચને બંધ કરવી વધારે સાર છે .
• સમ યાનો ઉકે લ:
તમારો બધો સમય મા ચચા વચારણા અને વાદ વવાદ કરવામાં ન વતાવો – શાં ત ા ત
થવી જ જોઈએ. માટે, લ ય ૂલાઈ જ ું ન જોઈએ – ુ ય સમ યાનો ઉકેલ કરો અને લડાઈ
બંધ કરાવો.
અથશા માં ચાણ સામ (ચચા વચારણા) દામ (ઇનામો આપવા) દડ (સ ) અને ભેદ
(ફાટ ટ પડાવવી) વશે વાત કરે છે . તમે તમા લ ય ા ત કરવા માટે પ ર થ તની માગ
ુજબ આ બધી ની તનો વૈક પક ર તે ઉપયોગ કર શકો.

૧૧૯
જૂ થ કાય
મોટાભાગની સફળ કપનીઓ, તં ો તથા જૂ થોમાં એક વ ુ સામા ય જોવા મળે છે –
ય તગત મતભેદો ૂલીને એક જૂ થ તર કે કાય કર ું. જૂ થમાં કાય કર ું એ જુ દા જુ દા ઉતાર-
ચઢાવ છતાં વ વધ લ યો ા ત કરવામાં જૂ થને મદદ કરતી આવ યક સામ ી છે .
નેતા એક ય ત તર કે હ શયાર તથા સ મ હોઈ શકે છે , પર ુ એક કાય મ જૂ થની મદદ
વગર તે તેનાં લ યો ા ત કર શકતો નથી. જેમ જેમ એક ય ત યવ થાની સીડ ચડતો
ય છે , એક નેતાને યાલ આવે છે કે નેતાની ુ ય ૂ મકા એક સારા જૂ થને ‘દોરવણી’
આપવાની છે . તેને જૂ થના બી કાય મ સ યોને કામ સ પવાની તથા તેમની સાથે પોતાની
જવાબદાર વહચવાની જ ર લાગે છે . તેના પોતાના દેખાવ ઉપરાત તેણ ે એક ૂહરચનાકારની
ૂ મકા નભાવવી જ ર છે .
જે નેતાઓ એમ માને છે કે તેઓ બી ની મદદ વગર તેમની પોતાની મેળે જ યવ થા કર
શકશે. તેવા નેતાઓને કૌ ટ ય તેમની ુખામી માટે ચેતવે છે .
“અમલગીર (શાસનકાય) (મા ) સાથીદારોની મદદ વડે જ સફળતા ૂવક પાર પાડ શકાય.
માટે, તેણ ે મં ીઓ નમવા જોઈએ, અને તેમના અ ભ ાયો સાંભળવા જોઈએ.” (૧.૭.૯)
સારા જનરલો પાસે સારા લે ટેન ટો હોય છે , સારા સીઈઓ પાસે સારા યવ થાપકો હોય
છે . તેઓ એક બી નાં ૂરક હોય છે . જેમ કોઈપણ વાહન એક પૈડાથી ચાલી ન શકે તેમ એક
સીઈઓ સારા યવ થાપકો વગર સારો દેખાવ કર ન શકે.
સારા જૂ થ કાયના ુ કળ છૂપા ફાયદાઓ છે :
• કોઈ અ નવાય નથી:
એક ય ત પર વધારે પડતી આધા રતતા જોખમકારક છે . જોકે, જો આપણી પાસે એક
સા જૂ થ હોય, તો તેની ગેરહાજર ની ખોટ બી હો શયાર તથા કુ નેહવાળ ય ત વડે ૂર
કર શકાય છે . તે મા આધા રતતાને જ દૂર નથી કર ું પર ુ બધાને તેમ ું કામ સાર ર તે કરવા
માટે દોડતા રાખે છે .
• ય તગત નબળાઈઓ ઢકાઈ ય છે :
બધા વડે ૂલો થાય છે . પર ુ તેન ે એક પાઠ તર કે જોવાવી જોઈએ. જૂ થના બી સ યો
એ ખોટને ૂર કરવા માટે તેમનો ે દેખાવ કરે છે . છે વટે તો, સમ પ રણામ જ ગણાય છે ,
 ય તગત ા ત નહ .
• ય તગત સામ ય કુ લ સામ ય બની ય છે :
દરેક ય તને તે ું પોતા ું સામ ય હોય છે . હવે, આ ય તગત સામ ય સા ુ હક ર તે વ ુ
શ તશાળ બની ય છે . જોડાણનો યાલ યાદ આવે છે . એક વ ા એક, એ બે કરતાં વ ુ
મોટા છે . એક ય ત હમેશાં ય તગત કરતાં એક જૂ થ તર કે વ ુ સારો દેખાવ કરે છે .
• તમે બી ની સોબતમાં વચારો છો:
એક જ પ ર થ ત વશે દરેક ય તની સમજણ જુ દ જુ દ હોય છે . થોડ ક મગજમાર ની
મદદથી જૂ થના સ યોના અ ભ ાયો લો. આમ, એક ય ત બી ય તના મગજની મદદ વડે
એક ઉકેલ વશે વચારે છે .
ટ ફન ોવે કહે છે તેમ “સામ ય મતભેદોમાં રહે ું છે સા યતામાં નહ .”
આ ર તે એક ય ત એક સમ યાનો ઉકેલ બી ય તનાં મગજની મદદ વડે વચારે છે .
માટે એક નેતા માટે યો ય યવ થાપકોની નમ ૂક કરવી, તેમના અ ભ ાયોને સાંભળવા તથા
ચો સ ૂહા મક આયોજનો સાથે આગળ વધ ું મહ વ ું છે .
ુનાઇટેડ ટેટસના ૨૬મા રા પ ત થીયોડોર ઝવે ટને એક વખત જૂ થકાય વશે ૂછવામાં
આ ું હ ું, તેમણે ક ,ું “ઉ મ કાયપાલક એ છે , જેનામાં તે ઇ છે છે તે કામ કરવા માટે સારા
માણસો ૂંટવાની ૂરતી ુ હોય, અને યારે તેઓ કાય કરતા હોય યારે તેમાં મા ું ન મારવા
માટે ૂરતો આ મસંયમ હોય.”
આનાથી નેતા પરનો ુ કળ બોજ અને અ ન છનીય અપે ાઓ હટ ય છે .

૧૨૦
જુ થ ચચા ( ેઈન ટોમ ગ)
આજના કૉપ રેટ જગતમાં વતમાનમાં ઉપયોગમાં લેવાતા ઘણા યવ થાપન શ દો એવી
યાઓને યા યા યત કરે છે , જે ભારતમાં ુગો પહેલાં વપરાતા હતા. તેમાંનો એક યાલ છે
‘ ેઈન ટોમ ગ’ – જૂ થ ચચા.
અથશા માં કૌ ટ ય આપણને એક જૂ થમાં ચચાની બેઠક ું સંચાલન કેવી ર તે કર ું તેની
તબ ાવારની યોજના આપે છે . જૂ થચચાનો મા કટોકટ ની પળનાં યવ થાપન માટે જ નહ ,
પર ુ નવા યાલો તથા રચના મક વચારો ઘડવા માટે પણ ઉપયોગ કર શકાય. કૌ ટ યનાં
ૂચનોને જેઓ તેમના જૂ થના સ યોની આવડતનો કાય મ ઉપયોગ કરવા માગતા હોય તેવા
ક પ યવ થાપકો વડે પણ અ ુસર શકાય.
 તેઓ કહે છે ,
“તાક દની બાબતોમાં તેણે સલાહકારોને તેમજ મં ીઓનાં મંડળને એક સાથે બોલાવવા
જોઈએ અને તેમાંના મોટા ભાગના ું હેર કરે છે અથવા કામની સફળતા માટે ું ઉપ ુ ત
છે , તે તેમને ૂછ ને તે માણે તેણે (નેતાએ) કર ું જોઈએ.” (૧.૧૫.૫૮-૫૯)
• એક બેઠક બોલાવવી:
યારે પણ કોઈ મહ વની અથવા તાક દની બાબત ઉકેલવાની હોય, યારે જૂ થના સ યો
તથા સલાહકારોની એક બેઠક બોલાવવી એ થમ પગ ું છે . ય ત મા યવ થાપકોને જ
નહ , બીન યવ થાપક ય કમચાર ઓ તેમજ બહારના વશેષ ોને પણ ચચામાં સામેલ કર
શકે.
• તેમને ૂછો:
નેતા, તે જેને માટેનો ઉકેલ ઇ છે છે , તે ‘ વ શ ુ ા’ વશે ૂબ જ પ હોવો જોઈએ.
જો તે મહ વનો ુ ો યાન પર લાવવામાં ન આવે, તો એક અંધ ય ત બી અંધ ય તને
દોરવણી આપે તે ું થાય. દશા નદશ વગરની ગમે તેટલી બેઠકો ું આયોજન કરો, તે બધી
સમયના બગાડ તર કે ૂર થશે. માટે, દરેક ય તને યો ય સવાલો ૂછો.
• વ ુ લોકોની મા યતા વીકારો:
જૂ થના મહ મ લોકો જેને આદશ ઉપાય ગણતા હોય તેન ે ગણતર માં લે ું જોઈએ. નેતાએ
નાનાંમાં નાનાં ૂચનને તે વતમાન પ ર થ તમાં લા ુ કરાય તે ું ન હોય તો પણ, ન ધમાં લે ું
જોઈએ. એ ું બને કે આ નાનાં ૂચનો કોઈ બી સમ યાને ઉકેલવામાં મદદ પ બને.
• લોકોનો મોટો ભાગ સાચો છે કે નહ તે ન કરો:
વ ુ લોકોનો એક વ શ ય અ ભ ાય છે , તેટલા મા થી જ તે સા ું/યો ય હોય તે જ ર
નથી. માટે, કૌ ટ ય કહે છે કે અં તમ નણય વશે ું પછ ું પગ ું ું હો ું જોઈએ તેનો નણય
મા નેતા વડે જ લેવાવો જોઈએ. એક કાય આયોજન કરતી વખતે તેણ ે કાયની સફળતા માટે
ું ઉપ ુ ત છે તેના પર યાન આપ ું જોઈએ. છે વટે તો બ ું પ રણામો પર આધા રત છે . મા
વચારોનાં ઉપાજન પર નહ .
આક ઓ મોર ટા, સોની ા ડના થાપક સૌ થમ વ ડયો ટેપ બનાવવા ઇ છતા હતા.
આવી વ ડયો ટેપ ું કદ કેટ ું હો ું જોઈએ. તેન ે માટે તેમણે તેમનાં જૂ થ સાથે મ હનાઓ ુધી
જૂ થ ચચા કર . આનાથી કોઈ પ ઉકેલ મ ો નહ .
એક દવસ હતાશાને કારણે તેમણે એક ુ તક એક ટેબલ પર ફ ું. “હુ આ કદની ટેપ
ઇ છુ છુ તમે તે કેવી ર તે કરો છો, તેની મને પરવા નથી.” થોડા જ મ હનાઓમાં થમ
વીએચએસ ટેપ માકટમાં બહાર પડ – તે ું કદ પેલા ુ તક જેવડુ હ ું!
 ૧૨૧
સફળતા માટે એકજૂ થ થ ું
એકલા કામ કરવા કરતાં, એક જૂ થમાં કામ કર ું વધારે સા છે – યારે એક ક પ પર
કામ કરવા ું આવે, યારે આ સફળતાની ચાવી છે . નીચેનાં ૂ માં ચાણ આ જ વચાર ૂકે
છે .
“ચાલો આપણે બે મળ ને ક લો ચણીએ.” (૭.૧૨.૧)
માણસ એક સામા જક ાણી છે , અને તેને વતા રહેવા માટે બી ની મદદની જ ર છે .
માણસે પધા મક માન સકતામાંથી અ ુ પતાની માન સકતા તરફ જ ું જોઈએ. નેતાઓએ
જૂ થમાં કામ કરવાની મતા વકસાવવી જોઈએ. તથા તેમનાં જૂ થોને સાથે મળ ને કાય કરવાની
ેરણા આપવી જોઈએ. અને આ વ ુ કાય થળે , એક પધા મક બ રમાં તથા ઘરના ો
સંભાળતી વખતે પણ, એમ વનનાં દરેક પાસાંમાં લા ુ પડે છે .
• શ કરતાં પહેલાં ક પ ચચ :
મા ણ કરવા કરતાં, સંડોવા ું વ ુ સા . જો તમે એક ન ું કામ લેવાના હો, તો તમારા
માણસોને બોલાવો અને તેમને તેના વશે કહો, “તમને ું લાગે છે ? આ કરવા માટે કોઈ વ ુ
સારો માગ છે ?” જે ૂચનો તથા અ ભ ાયો મળશે, તે તમને ક પ તરફ બી ર તે જોવામાં
મદદ પ થશે. ારેક ઉ મ વચારો છે ક ત ળયેથી આવતા હોય છે . એક બાળકના સાદા
વચારો પણ ૂબ ફાયદાકારક નીવડ શકે છે .
• દશા ચધો, પર ુ તેમને ચાલવા દો:
એક જૂ થ નેતા તર કે આ તમાર સૌથી મહ વની ૂ મકા છે . તેમને કયાં જવા ું છે , અને
યાં ારે પહ ચવા ું છે તે જણાવો. કયો માગ લેવો તે તેમને ન કરવા દો. તેમને તેમની ર તે
કામ ૂ કરવાની વતં તા આપો. મોટા ભાગના નેતાઓની આ બાબતમાં બહુ મોટ સમ યા
હોય છે . નેતા વચારે છે યારે ગયા વખતે મ આ કાય ક હ ુ ું યારે મ તે આ ર તે ક હ
ુ ું.
અને તમારે પણ તે આ ર તે જ કર ું જોઈએ! કામ કરવાના બી વ ુ સારા માગ પણ હોય
છે . બદલાવને અપનાવવાનો ય ન કરો.
• યાન ૂકો નહ :
તેમને દશા નદશન તથા વતં તા આપી દેવાં તે જ ૂર ું નથી. એક નેતા તર કે વકાસ ું
બા રકાઈથી ન ર ણ કર ું જોઈએ. યારે જૂ થને તમાર જ ર પડે, યારે આસપાસમાં જ
રહો. એકા રહો, અને તેમને ફર એકા થવામાં મદદ પ બનો. એક જૂ થે પ ર થ તનો
નય મત હસાબ રાખવો જોઈએ અને વ ુ યો ય કરે છે , કે નહ તેનો યાલ આપવો જોઈએ.
જો નેતા આમ નથી કરતો તો પાછળથી તેન ે પ તાવો થાય છે . કારણ કે તે ઉ ર દશા તરફ
જવા નીક ો હતો અને દ ણમાં પહ યો છે . તમારા ‘હોકાયં ’માં જોવા ું ચા ુ રાખો.
• સાથે મળ ને માણો:
ુ ાફર પોતે જ એક ગંત ય થાન છે . યાદ રાખો, આનંદ ‘ યારે’ અને ‘ યાં’માં નથી.
સ
અ યારે અને અહ માં છે . ુસાફર નો આનંદ લેવા ું ૂલશો નહ . યારે સાથે કામ કરતા હો
યારે મ કરો. જૂ થના આનંદ અને દુઃખમાં ભાગ પડાવો. તણાવ એ વરામ ન લેવા ું અને
બોજને ન વહચવા ું પ રણામ છે .
તમે યારે સફળ થાઓ – ઉજવો! જો કદાચ તમે સફળ ન થાવ ફર ઊભા થાવ અને
આગળ વધો. કહેવાય છે તેમ, “આનંદ તથા દુઃખમાં બીમાર તથા આરો યમાં સાર તથા ઉદાસ
ણોમાં – આપણે સાથે હોઈ ું.”

૧૨૨
સ હયારો હે ુ
જદગી એટલે ભાગદાર – પછ તે પ ત-પ ની વ ચે હોય, મ ો વ ચે હોય અથવા
ઉ ોગના સાથીદારો વ ચે પણ હોય. ઘણા સંબંધો ચાલી ય છે અને ઘણા નહ . તો એ ું છે
જે સફળ ભાગીદાર ને અસફળ ભાગીદાર થી અલગ તારવે છે ?
ચાણ આના વશે ૂબ પ વતાર આપે છે . તે કહે છે , એ છે , સ હયારો હે ુ.
“સમય અને થળમાં સ મત ન હોવાથી તથા સ હયારો હે ુ હોવાને કારણે અ ણી
પલટનો કરતાં સહયોગી પલટનો વ ુ સાર છે .” (૯.૨.૧૭)
તમાર પોતાની જદગીમાં જોવો, અને તમે જોશો કે ઉપર ું ૂ એકદમ સા ું છે . યારે
પણ તમને એક ભાગીદાર ની દરખા ત આવે, યારે સોદામાં ઝં પલાવતા પહેલાં ન ફળતાની
શ તા વશે વચારો. ું શ છે અને ું શ નથી તે ણવા માટે ુ લી ચચા કરો.
હવે એક ચો સ ભાગીદાર સાર ચાલશે કે નહ , તે ખાસ અ ુભવ વગર કોઈ કેવી ર તે
ન કર શકે? અહ કેટલાક વચારો આ યા છે , જેના ઉપર તમે કોઈપણ ગાંઠ બાંધવાનો
ય ન કરતાં પહેલાં યાન કે ત કર શકો.
• તમારો હે ુ ન કરો:
પહે ું કામ પહે ું – તમે જદગીમાં ું ઇ છો છો? તમારા કે થ ૂ યો, તમારા હે ુઓ,
તમારા લ યો તથા હે ુઓ, તમાર , તમા વન ું લ ય ું છે ? આ બધાં બહુ મહ વનાં
પર બળો છે , જેની અંદર રહ ને ય ત કાય કરે છે . એક ય ત તર કે જો તમે તમારા
ઇરાદાઓમાં પ નહ હો તો તમે મા તમાર તને ુંઝાવો છો તથા તમાર સાથે જે કામ
કરે છે તેમને પણ તમે ૂંઝવી ૂકશો. માટે આ ે બાબતમાં સાર ર તે ન કરો અને લ યો
 ા ત કરવા માટેનો એક નકશો તૈયાર કરો. જો તમે આ કવાયત ારેય ન કર હોય, તો એક
પેન ઉપાડો અને હવે તમારા જદગીમાં ું હે ુઓ છે તે લખી લો. તે તમને એક ચંડ લ ય
આપશે.
• ુ લી ચચા કરો:
એક વખત તમે ું ઇ છો છો તે બાબતમાં તમે પ થઈ ઓ. પછ તમારા લ યો તથા
હે ુઓ વશે બી ય ત સાથે ચચા કરવા ું સરળ બનશે. એક ૂબ જ ુ લી ચચા કરો. તમે
તમારા વચારો ું વેચાણ કરો છો. તેથી, તમે જે ય ત સાથે ચચા કરો છો, તેમના વચારોને
પણ સાંભળો. ૂહા મક તરે સ હયારા હે ુઓ તરફ પણ નજર નાખતા રહો. જો તમને એમ
લાગે કે તમાર બંનેની વ ચે ક ુંક સા ય છે , તો આગળ ચચા માટેનો અવકાશ છે .
• એકબી ને સમય આપો:
તમે સમજણ/કરારની યાદ MoU (Memorandum of Understanding) પર
સહ કરો તે પહેલાં તમાર તને થોડો સમય આપો. ૂરે ૂ વચારો. ખોટ પડ શકે તેવી બધી
જ બાબતો વશે, તેમજ સાચી પડવાની શ તા હોય તેવી બધી જ વ ુઓ વશે વચાર લો.
વા તવવાદ બનો. લાંબા ગાળાની રાખો.
હવે, આખરે તમે વ ુઓને આગળ વધારો તે પહેલાં સૌથી અગ યનો ભાગ આવે છે . જો
આ બ ું કરવાને અંતે પણ તમે એ ું અ ુભવો કે આ સોદા પર કામ કરવા જે ું નથી, તો
લાગણીવશ ન થાવ અને છોડ જવા માટે તૈયાર રહો. આખી જદગી સહન કરવા કરતાં
શ આતની અ વ થતા વધારે સાર છે .
નેતાગીર તથા યવ થાપનમાં તમે ું કરો છો, તેના કરતાં તમે ું નથી કરતા તે સૌથી વધારે
મહ વ ું છે . માટે સાચી દશા પકડો અને એક ુંદર ભાગીદાર મેળવો.
 ૂહરચના

૧૨૩
મા હતીની જ રયાત
ઇ ફમશન ટેકનોલો (IT) ઉ ોગના ઝડપી વકાસને કારણે હવે કોઈ પણ મા હતી ન મષ
મા માં ા ય છે . ઓનલાઈન સચ એ સમાં મોબાઈલ ફો સ, રે ડયો, ટે લ વઝન તથા
સમાચારપ પણ વચારની ઝડપે મા હતીની ા યતામાં ઉમેરો કરે છે .
જોકે, કોઈપણ ય તને નવાઈ લાગશે કે બધા કારની મા હતીઓ ું ખરેખર ઉપયોગી
હોય છે ? કે પછ તે મા કચરો હોય છે , જે આપણા ઉપર ઠાલવવામાં આવે છે . થોડાક
સાવધાની ૂવકના વચારો આપણને આ બધી મા હતીનો ઉ પાદક ય ર તે ઉપયોગ કરવામાં મદદ
કરશે.
અથશા માં કૌ ટ ય કહે છે કે ય તએ ુ-મા હતગાર હો ું ૂબ જ અગ ય ું છે , પર ુ
મહ વનો એ છે કે મા હતી શા માટે જ ર છે ?
“જે ણી ું છે તે ણ ું. જે ણી ું બ ું છે , તેને ચો સ ઢતા અપવી, બે શ
વક પોના ક સામાં શંકા ું નવારણ, અંશતઃ ણકાર ની બાબતમાં બાક ું શોધી કાઢ ું – આ
બ ું મં ીઓની મદદથી ા ત થઈ શકે.” (૧.૧૫.૨૦-૨૧)
ચાલો, આપણે મા હતીના દરેક પાસાંન ે અલગ અલગ જોઈએ.
• જે ણી ું છે તેને સમજ ું:
આપણે કેટલીક મા હતીઓ મેળવીએ, જે આપણને પહેલેથી જ ણીતી હોય છે . કેટ
મેચમાં ભારતની ત એ તમે વંત સારણ જોતી વખતે મેળવેલ સીધી મા હતી હોઈ શકે.
બી દવસનાં સમાચાર પ માં એ જ મા હતી ફર આવે. આ મા હતીની ુ ય ૃ ઘણી જ
ઓછ હોય છે .
• જે ણી ું થઈ ગ ું છે તે ું ચો સ ઢ કરણ:
ઘણી વખત પહ ચાડવામાં આવેલ મા હતી કાચી-પાક હોય છે . તે સાચી છે કે નહ તેની
આપણને ખાતર હોતી નથી. એક વધારાનો મા હતી ોત ય તને આ ઊડતી ખબરસાચી છે
કે નહ તે સમજવામાં મદદ કરશે. આપણને ણવા મળે કે એક ચો સ કપનીના ડાયરે ટરે
કપની છોડ દ ધી છે – આ મા હતી સાચી ન પણ હોય જે ય ત તે કપનીમાં કામ કરતી હોય
તેની સાથે તેની ઉલટતપાસ કરવી જોઈએ.
• બે શ વક પોના ક સામાં શંકા ું નવારણ:
ચાલો, આપણે એક એવી પ ર થ ત ગણીએ, જેમાં એક હોટેલની તેના માકટ ગ જૂ થ વડે
એક પંચતારક મલકત તર કે હેરખબર કરાય છે . યારે સમાચાર એવા છે કે તે મા ૪
તારક ેણીમાં આવે છે . મા હતીમાં વખવાદ છે . આ ક સામાં સાચી મા હતી હોટેલવાળાનાં
સંગઠન પાસેથી અથવા ટુર ઝમ બોડના અહેવાલ પરથી મળ શકે, જે ય તને સાચો અંદાજ
લગાવવામાં મદદ કર શકે.
• આં શક ણકાર ની બાબતમાં બાક રહ ગયે ું શોધ ું:
આપણી આસપાસ તરતી મોટા ભાગની મા હતી સાચી હોય તે જ ર નથી. તેઓ મા
ગપસપ, અફવાઓ તથા અંગત બદુઓ હોઈ શકે. માટે, આપણે નણય લેવા માટે ધસી
જઈએ તે પહેલાં હક કતોને ચકાસવી તથા સંશોધન કર ું આવ યક છે . મા મા ય મક ોતો
પર ભરોસો કરવાને બદલે મા હતીના ાથ મક ોત પાસે જવાથી આ ુજબ થઈ શકે છે .
સૌથી વધારે મહ વ ું – બધી જ મા હતીઓ ખરેખર જ ર નથી હોતી. ય ત ું યાન પોતે
ું ઇ છે છે તેના પર કે ત હો ું જોઈ. માક ટગ ુ ફ લીપ કોટલર કહે છે તેમ, “માકટ ગ
સંશોધન તથા માકટ ુ તચરોએ એ મા હતી આપવી જોઈએ, જેની તમારે જ ર છે , નહ કે તમે
જે ણો તેમ બી ઇ છે છે .”

૧૨૪
યવ થાપનના સ ાતો
બધી જ યવ થાપન થયર ઓ તથા યાલો ચો સ સ ાતો પર આધા રત હોય છે . આ
આવ યકતાઓ એ પાયો છે , જેના વડે આપણે યવ થાપક કાય મ છે કે નહ , તં ઉ પાદક
છે કે નહ તથા હે ુઓ સ થાય છે નહ તે ું ૂ યાંકન કર એ છ એ. આજે યવ થાપન એ
મા એક વષય જ નથી, પર ુ તેને એક વ ાન તથા એક કળા ગણવામાં આવે છે .
પર ુ યવ થાપન ખરા અથમાં ું છે ? ય ત યવ થાપનની યા યા કેવી ર તે કરે છે ?
વ વધ દળદાર ુ તકો આ નો જવાબ આપવા હાજર છે , જો કે કૌ ટ યએ પાંચ ુ ા
જેટલા ટુકાણમાં એક જ ૂ માં યવ થાપનની સૌથી વ ુ સ ય આપી છે . જે અથશા
નાં ુ તક એકનાં કરણ ૧૫ના ૪૨મા ૂ માં છે . ચાણ કહે છે કે યવ થાપનના ૂળ ૂત
ત વો નીચે ુજબ છે .
• (કાય/ ક પો) હાથ પર લેવા ું શ કરવાના માગ :
યારે આપણે કહ એ છ એ ક આપણે યવ થા કરવી જોઈએ, યારે એ છે કે શેની
યવ થા? આપણે કોઈના ઉપર કામ શ કરવા માટે કોઈક ક પ અથવા કામની જ ર છે . એક
ક પ અથવા કાય વગર ય તને યવ થાપક કહ શકાય નહ . જોકે, ઉ મ યવ થાપક એ
છે , જે મા તેના ઉપર એ સ પેલ ક પ જ નથી ઉપાડતો, પર ુ પોતાની મેળે ક પ ઘડે છે .
ટ ફન કોવે તેમનાં ુ તક ‘ધ સેવન હે બ સ ઓફ હાઇલી ઇફે ટ વ પીપલ’ માં આને સ યતા
– એક સારા નેતાના સવ ચ ુણ તર કે વણવે છે .
• માણસો તથા સામ ીની ે તા:
એક યવ થાપક પાસે કેટલાક ોતો હોય છે , જે તેણ ે તેની વવેક ુ ુજબ, કામ ૂ
કરવા માટે વાપરવાના હોય છે . આ ોતો એટલે એ માણસો, જે તેનાં નદશન હેઠળ કાય કરે
છે . આ એ ઓ રો છે જે તેનાં વડે તથા આ માણસો વડે ઉપયોગમાં લેવાય છે . માટે, સારા
યવ થાપકનો બીજો ુણ છે , તેના માણસોને ઉ ચ ઉ પાદકતાવાળા બનાવવા તથા લ યોને
પહ ચવા માટે તેમને આપવામાં આવેલા યં ો, મોકળાશ, બજેટ વગેરે સામ ીની મહ મ
ઉપયો ગતાની ખાતર કરવી.
• અ ુકૂળ થળ તથા સમય ન કરવાં:
યવ થાપન એ આપણી ચાલ ચાલવા માટે યો ય સમય તથા યો ય થળ ન કરવાનો
વષય છે . ુ ની જેમ સમય ું પ રમાણ ૂબ જ મહ વ ું છે . દુ મન પર ારે હુ મલો કરવો, એ
ઝડપથી જવાબ આપવા જેવો નથી. તેને માટે સાવધાની ૂવક ું આયોજન, વ ેષણ તથા
ધીરજની પણ જ ર છે . ‘યો ય સમય ન ’ કરવાની આ ભાવના ય તના પોતાના અ ુભવો,
ણકાર તથા બી ોતો પાસેથી મળે લાં માગદશનમાંથી આવે છે .
• ન ફળતા સામે યવ થા:
દરેક ચાલ ું આયોજન બે વક પો – ઉ મ ય (સફળતા) તથા ખરાબમાં ખરાબ
પ ર થ ત (સં ૂણ ન ફળતા) ને યાનમાં રાખીને સાવધાની ૂવક થ ું જોઈએ. માટે, દરેક ચાલ
માટે કોઈક કારનાં પીઠબળની જ ર હોય છે . ન ફળતાના ક સામાં દરેક ય ત પાસે એક
વૈક પક ઉપાય તૈયાર હોવો જ ર છે .
એક ધંધાદાર ને એક વખત તેમની સફળતાના રહ ય વશે ૂછવામાં આ ું. તો તેમણે
જવાબ આ યો, “હુ દરેક તબ ે મહ મ ન ફળતાની ગણતર રા ું છુ . હુ સાહસ શ ક તેની
પણ પહેલાં વૈક પક ચાલ ું આયોજન ક છુ .” આ આયોજન અ, આયોજન બ, આયોજન
ક વગેરે તૈયાર રાખવા બરાબર છે .
• કાયની ૂણતા:
છે વટે તો યવ થાપન એટલે પ રણામ મેળવ ું. દવસના અંત ે જે કહેવા ું કે કરા ું હોય,
છે વટે તો, ું પ રણામોની ા ત થઈ, તે જ ગણાય છે . આપણે જે કારણસર બધી ગોઠવણ
કર હતી તે ા ત થ ું છે કે નહ તેની ચકાસણીના માપદડ ન કરવા તે ઘ ં મહ વ ું છે . તે
આપણને યવ થાપનનાં થમ પાસાં – ક પ શ કરવા પર લઈ ય છે . દરેક ક પ
મગજમાં એક હે ુ સાથે શ કરાય છે . પછ યા વ તરે છે તથા તેને ુ કરાય છે . પર ુ
આખરે તો, લ ય ુધી પહ ચવાનો માગ અલગ લેવાયો હોય તો પણ, લ ય ા ત કરવા ું જ
હોય છે .

૧૨૫
દમાગ ુ ું રાખો
મન પેરા ૂટ જે ું છે , તે મા ુ ું હોય યારે જ કામ કરે છે . ઉ મ યાપાર
યોજનાઓમાંની કેટલીક બી ને સાંભળવાથી મળે છે .
ચાણ વ વધ નેતાઓ માટેના આ ુ ાનાં મહ વ પર ભાર ૂકે છે .
“તેણે કોઈને ુ છ ગણ ું ન જોઈએ (પર )ુ દરેકે દરેકના અ ભ ાયો સાંભળવા જોઈએ.
એક ડા ા માણસે એક બાળકના અથ ૂણ શ દોનો પણ ઉપયોગ કરવો જોઈએ.” (૧.૧૫.૨૨)
એક વખત એક પતા તેની ુ ીને રમતી નહાળતા હતા. તે તેની માતા પાસે ગઈ અને
ૂ ,ું “મ મી, મને માર નવી ઢ ગલી ારે મળશે?” માતાએ જવાબ આ યો, “તેને થોડો
સમય લાગશે, કારણ આપણે તેને માટે દુકાન પર જ ું પડશે, જેનો અથ થાય છે , આપણે બે
કલાકની ુસાફર કરવી પડશે.”
તેણીના પતા, જે એક ન ું યાપાર સાહસ શ કરવા ું વચારતા હતા, તેમને તેમના
વ તારમાં રમકડાની દુકાનના અભાવનો યાલ આ યો. થોડાક માકટ સંશોધન પછ તેઓ
સમ ગયા કે, તેમના વ તારના બધા જ માતા પતાઓએ તેમનાં બાળકો માટે રમકડુ ખર દવા
માટે તેમની જેમ જ લાંબી ુસાફર કરવી પડતી હતી. તેમણે તે વ તારમાં એક રમકડાની દુકાન
શ કર અને તેઓ ૂબ જ સફળ યાપાર બ યા.
આપણે ણતા નથી કે હવે પછ નો સૌથી મોટો વચાર કઈ દશામાંથી આવશે. યાપારમાં
યાન ૂવક/કાળ ૂવક સાંભળવાની કળા ૂબ મહ વની છે . એક સાવ અનપે ત ય ત પણ
તમે જેની વષ થી રાહ જોતા હતા તેવી ુ ય મા હતી તથા દશા તમને આપી શકે છે .
કાય મ વણની કેટલીક ચાવીઓ અહ આપી છે .
• કોઈને ુ છકારો નહ :
ય ત કોઈપણ કારના ૂવ યાલો વગર દરકને સાંભળ શકવા તૈયાર હોવી જોઈએ.
રાજકારણીઓ આનો ઉપયોગ ટોચની તેમજ ત ળયાના તરની બ ેની મા હતી એકઠ કરવાનાં
તેમનાં ઓ ર તર કે કરે છે . એક ણે તેઓ ઉ ોગ માંધાતાઓ વડે કરાયેલ રોકાણની
દરખા તને સાંભળતા હોય છે , તો બી જ ણે તેઓ એક થા નક રહેવાસીની ફ રયાદ
સાંભળતા હશે. સં ૂણ ચ ને યાનમાં લઈને તેઓ પોતાની આગલી ચાલ ું આયોજન કરે છે .
કૌ ટ યએ ક ા ુજબ એક બાળકના બદુન ે પણ ગણતર માં લે ું જઈએ.
• ારેય ત યા ન કરો:
 ઘણી વખત, બી ના અ ભ ાયો સાંભળતી વખતે એમ કહેવાની લાલચ થઈ આવે કે, આ
તો હુ પહેલેથી જ ં છુ , મને ખબર છે કે આ કામ નહ આવે. જોકે ય તને પોતાની ત
પર કેવી ર તે કા ુ કરવો તે ખબર હોવી જોઈએ. એક ય ત વાત કરતી હોય યારે તેને કાપી
નાખવી, એ મા તે ું અપમાન જ નથી, પર ુ તેનાથી તે જે મ યવત સંદેશ પહ ચાડવા માગે છે ,
તે સમ વવાની શ તાનો અંત આવી જશે.
આ યાદ રાખો, “મા હતીની આપ-લેમાં સૌથી મહ વની વાત છે , “જે નથી કહેવા ું તે
સાંભળો.”
• વચારો/યોજનાઓનો ઉપયોગ કરો:
તમાર પાસે ે વચારો હોઈ શકે છે , પર ુ જો તમે આ વચારોમાંથી ફાયદો ન મેળવી
શકો, તો તેને ઉપયોગ ? ું મા હતીનો જો કોઈ કાય મ ઇરાદા માટે ઉપયોગ ન કરાય, તો તે
નકામી છે . માટે, આપણે જે કાઈ પણ સમ યાં છ એ તેના પર આપણે યોગો કરવા જ ર છે .
સફળ યાપાર ઓ તે નથી, જે મા બેસી રહે અને વચાયા કરે. તેઓ ગ ત શલ યાના
માણસો છે , કે જેઓ ગણતર ૂવકના જોખમ ઉઠાવીને તેમના વચારો તથા આયોજનોને કામ
કરતા કરવા માટે પોતા ું ઉ મ આપવા તૈયાર છે .
જો તમે તમારા વચારોનો ઉપયોગ નહ કરો, તો કોઈક બીજુ તો ચો સ જ કરશે!!!

૧૨૬
બહુ વધ ક પો સંભાળવા
દરેક યપ થાપક, નેતા તથા એ ઝ ુટ વે સમયના કોઈપણ બદુએ બહુ વધ કાય
સંભાળવાનાં હોય છે . આ ટાળ ન શકાય તે ું છે . તેને કદાચ કોઈ વ શ કાય માટે ન ુ ત
કરવામાં આ યા હોય, તો પણ સમય જતાં, તે વાભા વક ર તે વધારે તે વધારે જવાબદાર ઓ
મેળવશે.
મેનજમે ટ ુ પીટર કર તેમના ુ તક, ‘ઓન ધ ોફેશન ઑફ મેનેજમે ટ’ માં
યવ થાપકની ૂ મકા ું વણન કરતી વખતે સહા ુ ૂ ત ૂણ છે . તેઓ કહે છે , “આજના
યવ થાપકોની ૂ મકા ૂબ ુ કેલ છે . કોઈપણ પ ર થ તમાં તેણે બહુ વધ ક પો તથા કાય
સંભાળવાં પડે છે . તે હમેશાં દબાણ હેઠળ હોય છે .”
કૌ ટ ય આપણને બહુ વધ ક પો કેવી ર તે સંભાળવા તથા કપની માટે વ ુ નફો કેવી ર તે
મેળવવો તે વશે સલાહ આપે છે .
“કામના ક સામાં (તેમણે) જે નથી થ ું તેન ે વશે શ આત કરવી જોઈએ, જે શ થ ું છે ,
તેને ચા ુ રાખ ું જોઈએ, જે ચા ુ થ ું છે તે તથા આદેશોના (પાલનની) ુણવ ા ુધારવી
જોઈએ.” (૧.૧૫.૫૧)
 તેઓ એક કાયપાલકે કરવાં પડતાં ચાર કારનાં કાય તરફ નજર કરે છે .
• જે નથી થ ું તેનો આરભ કરવો:
ઘણી બધી વ ુઓ છે , જે કરવી જ ર છે . સારા યવ થાપકો એ છે , જે ઉપર તેમને ું
કરવા ું છે તે કહે તેની રાહ જોયા વગર પોતાની મેળે જ કામ શ કર દે છે . દરેક ય તએ
ઉ પાદક હો ું જ ર છે . તેણે પોતે જ પોતાની ‘પાઈપલાઈન’ નમાણ કરવાની છે . ન ું કાય શ
થઈ જ જ ું જઈએ. નવા યોગોને અજમાવી જોવા જોઈએ. નવી ટેક ન સને લા ુ કરવી જ
જઈએ.
• આરભ થયો છે તેને ચા ુ રાખ ું:
એક ક પ યવ થાપકે સા ક ું છે , “મ કેટલા ક પો શ કયા છે , તે મહ વ ું નથી.
કેટલા ૂરા કયા છે , તે મહ વ ું છે .” દરેક જણ ણે છે કે આપણે શ કરેલાં કાય ને ૂ કર
ન શકતા હોઈએ, તે જ કારણસર દબાણ ઊ ું થાય છે . લાસ રયાપ ં એ સૌથી ખરાબ રોગ
છે . એક વખત તમને આની ટેવ પડ ય પછ સમયસર નણય લેવાતા નથી, કાગળોની
થ પીઓ થઈ ય છે , તથા લોકો યાન ુમાવી દે છે . જૂ ની કહેવત તેનો ે ઉપાય છે . “તમે
જે આવતી કાલે કરવા માગતા હો, તે આજે કરો, જે આજે કરવા માગતા હો, તે હમણાં જ
કરો!” કલ કરે સૌ આજ કર, આજ કરે સો અબ!
• જે કરાઈ ર ું છે તેમાં ુધારો:
ય તએ જે કામ શ કરા ું છે , તેનો અંત ઉ ચ ુણવ ાભર નપજમાં આવે તેની ખાતર
કરવી જ ર છે . આપણે સતત ે તા માટે ઝં ખ ું જોઈએ. પાનીઝ થીયર ‘કાઈઝે ન’નો
મ યવત વચાર એ છે કે ય ત કર શકે તેવાં દરેક કાયમાં સતત ુધારણા કર શકવાની તક
છે . પછ તો ે તાની આદત પડ ય છે .
• હુ કમોનાં પાલનમાં ે ુણવ ા:
આનો અથ છે , કાય મ સ પણી. બી બધા કમચાર ઓની જેમ જ યવ થાપક પાસે
પણ મયા દત સમય તથા ોતો હોય છે . આમ, બહુ વધ કાય કરવા માટે તેણ ે કેટલાંક કાય ની
સ પણી કા તો તેના જૂ થના સ યોને કરવી પડે છે , અથવા કેટલીક ૃ ઓ બહારના ોતને
સ પવી પડે છે . જો ય તને કૉપ રેટ સીડ માં ઉપર ચડ ું હોય, તો આ કાય મ ર તે સ પણીની
કળા શીખવી ૂબ જ આવ યક છે . યવ થાપન એ મા પોતાની મેળે કામ કરવા વશે જ
નથી. પર ુ બી પાસે કામ કરાવવા વશે પણ છે .
એક વખત એક સફળ સીઈઓ, જે હમેશાં આરામમાં દેખાતા હતા, તેમને તેમના ઠડા
વભાવના રહ ય વશે ૂછવામાં આ ું. તેમણે ક ું, “ત કાલ નણય, મ જેમને કામ સ ું છે
તે લોકોમાં વ ાસ તથા એવી ૃ ઓ કે જે આપણને વધારે પૈસા આપે તેની પાછળ વધારે
સમય વતાવવો.”
 ૧૨૭
રાજકારણ તથા રાજકારણીઓ
‘રાજકારણ એ ગંદો ધંધો છે – તે મારે માટે નથી…’ આપણામાંના મોટા ભાગના આ
શ દથી જ દૂર ભાગીએ છ એ. છે વટે તો રાજકારણીઓને સ હયાર ર તે વાથ તથા
સં ૂણર તે ગેરલાભ ઉઠાવવાવાળા સમજવામાં આવે છે .
આ ઘણી હદ ુધી સા ું હોઈ શકે છે , પર ુ તે ું સામા યીકરણ ન કરો. તમે સારા
રાજકારણીઓ પાસેથી ઘ ં બ ું – યવ થાપનનાં ુ તકો કરતાં વધારે – મેળવી શકો છો.
વ વધ તં ોના નેતાઓ, ખાસ કર ને કૉપ રેટ જગતમાંના એક તં ને કેવી ર તે ચલાવ ું તે વશે
એક રાજકારણી પાસેથી ુ કળ શીખી શકે છે .
કૌ ટ ય હેર કરે છે કે જે રા રાજની ત નથી શી યો તે અ ુપ ુ ત રા છે .
“એક રા જે રાજની તનાં વ ાનના પાઠ નથી શી યો તે સલાહો સાંભળવા માટે
ઉપ ુ ત નથી.” (૧.૫૧.૬૧)
તેનો અથ એમ કે, આવો નેતા તેને આપવામાં આવેલી સલાહ તથા ૂચનોનો ફાયદો લેવા
સ મ નહ હોય.
મોટાભાગના લોકો માટે આ વધાન વાંચ ું એ આઘાત સમાન હશે. જોકે રાજની ત
શીખવાને કારણે જ ચાણ પોતે એક ‘મા ટર માઇ ડ’ વચ ણ મગજવાળ ય ત બની
શ ા. એક ન ુણ ૂહરચનાકાર, એક મહાન ા, એક ‘ક ગમેકર’, કૌ ટ ય રાજની તના
વ ાનના પણ વશેષ હતા, જેણે તેમને અજોડ રાજની ત બના યા.
• એક કૉપ રેટ નેતાએ રાજની ત શા માટે શીખવી?
ખેર યારે તમે રાજની ત ું વ ાન શીખશો યારે તમે રાજકારણીઓ કેવી ર તે વચારે છે
તે સમજશો. એક રાજકારણી એ સમાજની સૌથી વ ુ શ તશાળ ય તઓમાંનો એક છે ,
જો તમે શ ત એટલે ું તે સમજવા માગતા હો તો રાજની તને સમજો.
• આપણે રાજની ત કે વી ર તે શીખી શક એ?
તમારા થા નક રાજકારણીઓને ણો. ઘણા લોકો તેમના નગરસેવક, વધાનસ ય તેમજ
સાંસદોનાં નામ વશે પણ ણતા હોતા નથી. યારે સમ યા ઊભી થાય, યારે તેઓ
ણાલીને દોષ આપે છે . પર ુ જો તમે તમારા થા નક રાજકારણીને ણતા હો, તો તમે એક
ટે લફોન કર ને, ફ રયાદ દાખલ કર ને અથવા તેમની સાથે એક ુલાકાત માગીને પણ પહેલ કર
શકો.
• ુ ું મન રાખો:
 રાજકારણીને મળતી વખતે ુ ું દમાગ રાખો. તમે તમાર અપે ા કરતાં વધારે શીખશો.
રાજકારણીઓ સરસ ોત યવ થાપકો, ટો ં ુ એકઠુ કર શકનારા તથા જૂ થનેતાઓ છે .
તેઓ ુ કળ ફરતા રહેતા હોવાથી તથા સમાજના વ વધ તરના લોકો સાથે યવહાર કરતા
હોવાથી તેઓ બી એ સામનો કરવી પડતી સમ યાઓ વશે એક કાયાલયમાં બેસી રહેતી
ય ત કરતાં વ ુ સભાન હોય છે .
• વવરણ તથા આચરણ બ ે શીખો:
ય તએ ુ તકોમાંથી રાજની ત વ ાનના નયમો વાંચવા ું શ કર ું જોઈએ. આવાં
વવરણો જેઓ શૈ ણક રાજની ત શી યા હોય તેવા તજ પાસેથી શીખી શકાય, યારે
‘ યવહા ાન’ જેઓ સવ-સ ા ધશ ું થાન શોભાવે છે તેમની પાસેથી મેળવી શકાય.
કૉપ રેટ જગત અને રાજકારણના જગતમાં ભા યે જ કોઈ ફરક છે . આ બધી શ ત તથા
સ ાની બાબત આ લોકો સાથે યવહાર કરવા વશેની બાબત છે . તે ખરાબ હવામાનમાં તમે
તમા વહાણ કેવી ર તે હકાર શકો છો તે વશે છે .

૧૨૮
તમાર તને સતત શ ણ આપતા રહો
આપણે બધાએ કોઈ એક અથવા બી સમયે લોકોને હ પા બઢતી ન મળવા વશે,
અથવા ઉપર તેમનો કઠોર પ ર મ યાન પર ન લેતા હોવા વશે ફ રયાદ કરતા સાંભ ા હશે.
જો કે, ઘણા ઓછા એ સમજે છે કે તમાર જદગીમાં વકાસ માટે તમારા ઉપર
જવાબદાર નથી, પર ુ તમે જે ાન તથા અ ુભવ સંપા દત કરો છો, તે જવાબદાર છે . વકસવા
માટે આપણે સતત ર તે શીખતા રહે ું જ ર છે . મા યારે જ આપણને (પગાર) વધારો,
બઢતી તથા ઉ ચ જવાબદાર ઓ જેવા લાભો મળશે.
હવે, મોટાભાગના લોકો એમ માને છે કે તેઓ કામમાં સં ૂણપણે ય ત રહેતા હોવાથી
શીખવા માટેનો સમય મેળવી શકતા નથી. તો આવી ય ત ય ત નવી વ ુઓ કેવી ર તે
શીખશે?
અહ કૌ ટ ય આપણને સલાહ આપે છે ,
“ દવસ તથા રા ીના બાક બચેલા ભાગ દર યાન તેણે નવી વ ુઓ શીખવી જોઈએ તથા
જે અ યાર ુધીમાં શીખ ું છે , તેની સાથે પોતાને પ ર ચત કરાવ ું જોઈએ, અને જે નથી
શીખાઈ તેવી વ ુઓ વારવાર સાંભળવી જોઈએ.” (૧.૫.૧૫)
સમય યવ થાપનનો આ બહુ સાદો સ ાત છે . તમારા સાંજ તથા રા ીના કલાકોને
પાટ માં જવા જેવી અથવા જે ખરેખર અથ વહોણી ૃ છે તેમાં ખચવાને બદલે, તેનો નવી
વ ુઓ શીખવામાં ઉપયોગ કરો.
એક કાયાલયમાં પણ, કામના/ધંધાના સૌથી ય ત કલાકો સામા ય ર તે સવારના ભાગમાં
હોય છે . દવસનો પાછળનો અડધો ભાગ અથ ૂણ ર તે તથા કાય મ ર તે વાપર શકાય તથા
વાપરવો જોઈએ.
આ સમયનો ઉપયોગ તમે જે યાઓને ૂરે ૂર ન સમ યા હો તે વષે ઉપર ઓને ો
ૂ વામાં પણ કર શકો.
છ
તમે દવસના બી ભાગનો વ ુ કાય મ ર તે કેવી ર તે ઉપયોગ કર શકો, તે માટેનાં
કેટલાંક ૂચનો:
• વગ/અ યાસ મમાં જોડાવ:
આજે કાયાલયની પછ ના કલાકોમાં ઘણા વગ તથા અ યાસ મો ું સંચાલન થાય છે .
જેઓ સાંજના વગ માં હાજર રહ શકે તેમને માટે MBA ના અ યાસ મો પણ અપાય છે . જો
તમે આવા કોઈ અ યાસ મમાં નામ ન ધાવો, તો આપોઆપ જ તમે કાયાલય સમયસર છોડ
જશે.
• ુ તકો વાંચો:
સારા ુ તકો વાંચવાની ટેવ પાડો, ખાસ કર ને આપણા જેવા શહેરમાં તમે તમારો ફાજલ
સમય આ માણે કરવામાં અસરકારક ર તે વાપર શકો. નવી વ ુઓ શીખવા માટે યો ય
ુ તકો પસંદ કરો. મા સમય પસાર કરવાની ઇ છાથી, એમ જ કોઈ પણ સમાચારપ અથવા
સામ યક ન ખોલો. તમારે ઇરાદા ૂવક વાંચ ું જોઈએ.
• યો ય ય તને મળો:
તમારે દરેક અઠવા ડયે ઓછામાં ઓછ બે ય તઓને મળવાની વાતનો ુ ો બનાવવો
જોઈએ. તેઓ તેમના પોતાના ે માં જે તમારા કરતાં ઘ ં વધારે ણતા હોય, તેવા વશેષ ો
હોવા જોઈએ. વન તા સાથે તેમની પાસે ઓ, અને તેમની સફળતાના રહ ય વશે શીખો.
આ બ ું તમને એક વ ુ સાર ય ત બનાવશે. તેમાં કોઈ શંકા નથી. આખરે તો, તમે જૂ ની
કહેવતને જ અ ુસરતા હશો. “મા નવી વ ુઓ શીખવામાં વતાવેલો સમય જ, સાર ર તે
વતાવેલ સમય છે !”

૧૨૯
હોનારત યવ થાપન
હોનારતો, આફતો શા માટે થાય છે ? દુ નયાના થમ યવ થાપન ુ – ચાણ સવાય
આ નો વ ુ સારો ઉ ર કોણ આપી શકે? તેઓ કહે છે ,
“દૈવી અથવા માનવીય કુ ળના કારણ પ થયેલી હોનારત દુભા ય અથવા ખોટ ની ત/
અની તમાંથી ઉ ભવે છે .” (૮.૧.૨)
માટે, આપણે એક રા ય સરકાર તરફ અથવા કૉપ રેટ પદાથ તરફ જોઈએ તો કોઈપણ
થળ અથવા વભાગમાં હોનારત હમેશાં બે કારણોને લીધો થાય છે . દુભા ય અથવા ખોટ
ની ત.
દુભા ય યારે છે , યારે કોઈ કુ દરતી હોનારત થાય છે , અને તે આપણા કા ુમાં નથી હોતી.
ધરતીકપ, ૂર, દાવાનળ વગેરેની આગાહ કર શકાય છે . પર ુ તેમને ચો સપણે ૂરે ૂર
કા ુમાં કર શકાતી અથવા ટાળ શકાતી નથી.
જોકે, બી કારની હોનારત માનવ સ જત છે , અને ગેરવહ વટને કારણે થાય છે . હવે,
યારે આવા કારની હોનારતો, નવાર નથી શકાતી, યારે તેને સાર ર તે સંભાળ ચો સ
શકાય છે .
પર ુ આપણે તેમાં ઉતર એ તે પહેલાં, આપણે આપણી તને ૂછ ું જોઈએ કે માણસો
ગેરવહ વટ શા માટે કરે છે ? ચાણ આપણને જવાબ આપે છે :
“ ે તાના મમાં ઉલટ ૂલટ, ગેરહાજર , મોટ ઉણપ, યસન, અથવા પજવણી/
ર બામણી એક હોનારત ું બંધારણ કરે છે .” (૮.૧.૩)
ચાલો, આ દરેક વશે વગતવાર જોઈએ:
• ે તાના મમાં ઉલટ ૂલટ:
સાદ ર તે જોવો તો, તેનો અથ છે , ે ન હો ું યારે એક યવ થાપક તેનાં કામમાં
ન ુણ ન હોય યારે આમ બને છે . આને નવારવા માટે તેણ ે તેના પોતાનાં ે માં થતા છે લામાં
છે લા વકાસ સાથે છે લા દવસ ુધીની મા હતી રાખવી જોઈએ. તેણે છે લામાં છે લી
ટેકનીકલ ગ તઓ સ હતના વવરણ તેમજ આચરણ બ ે ણવાં જોઈએ.
• ગેરહાજર :
જો એક ય ત નય મત અને સતત ધોરણે ગેરહાજર રહેતી હોય, તો તે કાયાલયમાં ું
બને છે . તેની સાથેનો સંબંધ/સંપક ુમાવી દેશે. કામની જદગીમાંથી વરામ લેવો ૂબ જ જ ર
છે . પર ુ એક વખત તમે કામ પર પાછા ફરો એટલે પાછા સ ય થઈ જ ું તેટ ું જ આવ યક
છે . દરેક ય તએ એક વરામ પછ કેવી ર તે તેમાંથી તરત જ કામ તરફ પાછા ફર ું તે ણ ું
જોઈએ.
• એક મોટ ઉણપ:
ારેક એક ખરાબ યવ થાપન જૂ થ હોનારત ું કારણ બને છે . લાયકાત ન ધરાવતા હોય
તેવા લોકોને ુકાન પર બેસાડ દેવાય છે . અથવા એક ખરાબ નણયકતાને તેની સ ાના
ભાવને કારણે નતા બનાવી દેવાય છે . નેતામાં કોઈ અંગત ખોડ પણ હોઈ શકે, જેના વશે
ય ત સ ગ ન હોય. ઉ ચ દબાણવાળ પ ર થ ત દર યાન આવી ય ત ક ું જ કર શકતી
નથી. સૌથી ખરાબ એ છે કે જો કઈક ખોટુ બને, તો તેઓ બી ને દોષ આપીને ભાગી ય છે .
• યસન:
શરાબ, ી, સંપ તથા સ ા ધારણ કરવી આમાંથી કોઈપણ ું અથવા બધાં ુ યસન
એક નેતાની વૈચા રક પ તાનો નાશ કરે છે . માટે, આખા અથશા માં ચાણ રા નો તેની
ઇ યો પર કા ુ રાખવા પર ભાર ૂકે છે . એક નેતા પોતાના પર કા ુ મેળ યા પછ જ બી
પર કા ુ રાખી શકે છે .
• પજવણી:
તેનો અથ છે , બી ની પીડા તથા લેશ ું કારણ બન ં.ુ એવા લોકો હોય છે , જે બી માટે
અ ન છનીય તથા બીનજ ર સમ યા ઊભી કરે છે . ય ત યારે સ ા થાને હોય યારે તેણે
તનો ઉપયોગ બી ના ફાયદા માટે કેવી ર તે કરવો તે ણ ું જોઈએ – સ ાનો દુ પયોગ
કરવો ન જોઈએ.
માટે, કહેવાની જ ર નથી કે ઉપરના નકારા મક ુણોથી ુ ત હોય તેવી યો ય ય તની
પસંદગી એ અસરકારક હોનારત યવ થાપન તરફ ું થમ પગ ું છે .

૧૩૦
યો ય સમયે ગોઠવ ું
દરેક વ ુ માટે એક સમય હોય છે તથા દરેક વ ુનો એક સમય હોય છે . ચાણ એક
પકના ઉપયોગ વડે આપણને ુગો ુરાણો આ સોનેર નયમ સમ વે છે .
“(હાથી) પકડવાનો સમય ઉનાળામાં છે .” (૨.૩૧.૧૨)
જેઓ એક યાપાર ઉ ોગ ચલાવે છે તે બધાએ આ નયમ સમજવો જોઈએ. ઘણા
ધંધાઓ ઋ ુઓ માણેના હોય છે અને માટે વ વધ પાસાંઓ પર આધા રત હોય છે . દાખલા
તર કે વાસન (ઉ ોગો) વેકેશન દર યાન ટોચ પર હોય છે . તથા વમા તથા કરવેરા સલાહકારો
ર ટન ફાઈલ કરવાનાં હોય તે મ હનામાં વધારે ધંધો મેળવે છે .
જેમ જેમ આપણે ધંધાની સમજણમાં પ રપ વ થતા જોઈએ તેમ તેમ આપણે આવા
ચ ની વ ુ સાર સમજણ મેળવીએ છ એ.પછ આ રમત રમવી ઘણી સરળ થઈ ય છે .
પર ુ ધંધામાં આપણે ‘યો ય સમય’ કેવી ર તે ણી શક એ?
કેટલાંક ૂચનો:
• રમત રમો:
યારે તમે એક ધંધો શ કરો, યારે શ માં બધી શ પ ર થ તઓ પર પકડ મેળવવી
ઘણી ક ઠન છે . જો તમે હજુ રમત રમવાના નયમો ૂરે ૂરા સમજવા સ મ ન હો તો પણ
મહેરબાની કર ને મેદાન પર દોડવા ું ચા ુ રાખો અને યો ય જોશ સાથે રમત રમો. દરેક વખતે
પડવા સાથે તમે પ વ બનશો.
તમાર માન સકતા બદલાશે. ઉ ોગ કેવી ર તે કામ કરે છે તે વશેની તમને લાધશે અને
છે વટે તમે યાંથી શ ક ુ હ ું તેના કરતાં ઘણા સારા થાન પર અટકશો.
• ઉપર ઓ પાસેથી શીખો:
દરેક ઉ ોગ પાસે એક એવો ઉ ોગપ ત હોય છે , જે તમારા કરતાં વધારે લાંબા સમય માટે
આ રમત ર યો હોય છે , અને જેઓ આ ચ ને તમે ણો છો તેના કરતાં વધારે સાર ર તે
ણતો હોય છે . તેમને શરણે વ/તેમનો આ ય માગો. તેમની સલાહ સાંભળો.
આવા ગોડફાધર, સલાહકાર અથવા ુ રાખવાનો ય ન કરો. જે મા તમા માગદશન
જ ન કરે, પર ુ તમને કેટલીક ૂલો કરવાની છૂટ પણ લેવા દે. એક ુ હોવા એટલે તમે તમારા
યોગો સાથે ય ર તે સલામત છો. તે તમને ારેય ન ફળ જવાની છૂટ આપશે નહ .
તેમના પર વ ાસ કરો. તમા લ ય તેમના જેવા બનવા ું હો ું જોઈએ. એક વ ર મહાન
કૉપ રેટ ય તએ ક ું છે કે, “માર જદગીનો ઉ મ સમય એ હતો, યારે હુ મહાન તજ ોના
પગ પાસે બેસીને તેઓ કેવી ર તે તેમનો ધંધો ચલાવે છે તે ું અવલોકન કરતો હતો.”
• દરેક ચાલનો સમય ન કરો:
શ આતના શીખવાના તબ ાઓ પછ , તમે એક મોટ લડાઈ માટે તૈયાર છો. વનમાં
તેમજ ુ માં સમય એ સૌથી કટોકટ ભ ત ુ વ છે . હવે તમે મા તમારે પોતાને માટે જ નહ ,
પર ુ આખા તં માટે જવાબદાર હોવાને કારણે કોઈ ૂલ કરવાની છૂટ નથી.
દરેક ચાલ માટે પછ તે માકટ ગ માટે હોય, અથવા નવા ઉ પાદનને તર ું ુકવા માટે હોય,
ૂહરચના, અ તા મ, આયોજનો તેમજ સમય ન કરો. દરેક તબ ે ચાલ ું આયોજન
કર ું, કાય કર ું તથા ન ર ણ કરવાની યામાં એક નેતા તર કે તમારે સામેલ થ ું જોઈએ.
ધંધો એટલે આપણી તને યો ય સમય તથા તક વશે તૈયાર કરવી પર ુ યાદ રાખો –
યારે યો ય સમય બારણે ટકોરા મારે તો આવે છે , યારે આપણે અંદર ૂતા રહેલા ન હોવા
જોઈએ. કહેવત પણ છે કે, “લ મી ચાંદલો કરવા આવે યારે મોઢુ ધોવા ન જવાય.”

૧૩૧
કૉપ રેટ સામા જક જવાબદાર
 આજનાં સમ યાપાર જગતમાં કૉપ રેટ સામા જક જવાબદાર (સીએસઆર) એ ૂબ
ણીતો યાલ છે . તે મા ઓછ સગવડવાળાઓના ફાયદા માટે કરાતા ફાળા વશે જ વાત
નથી કર ,ું પર ુ પોતાની તને સમાજ તરફ જવાબદાર બનાવવાની પણ વાત કરે છે .
ઘણા વચારે છે કે CSR (સીએસઆર) એ નવો સંદભ છે . જોકે, આપણા દેશમાં રા ઓ
હ ર વષ થી CSR ું આચરણ કરતા હતા. કૌ ટ ય ું અથશા પણ આના વશે વાત કરે
છે .
તેઓ એ પ કરે છે કે યારે સમાજ ું ક યાણ સાચવવાની ૂળ ૂત ફરજ વીકારવી છે ,
તો કપનીઓ પણ આ જવાબદાર થી દૂર રહ ન શકે.
આ ુ ાના સંદભમાં ચાણ એ લ ું છે ,
“અને જેઓ સંબંધો વગરના છે , તેમને જ રયાત ૂવક સંભાળવા જોઈએ.” (૧.૧૨.૧)
પર ુ યાપાર ઓ આ વચારોને કેવી ર તે આચરણમાં ૂકે? કેટલાંક ૂચનો આ યાં છે .
• જવાબદાર લો:
ડો. એમ. બી. આ ેય એક ુ- વ યાત યવ થાપન ુ -એ એક વખત ક ું હ ,ું “આપણે
સીએસઆર થી PSRC (અંગત સામા જક જવાબદાર ) તરફ ચા ઊઠ ું જોઈએ. દરેક
ય તએ તેની આસપાસનાં જગતને ુધારવા માટે પોતાનો નાનકડો ફાળો આપવા માટે અંગત
ર તે વચનબ થ ું જોઈએ. એવી ઘણી બધી વ ુઓ છે , જે તમે કર શકો – કોઈકને શ ણ
આપો, એક ૃ રોપો, એક કલાકારને ટેકો આપો, એક લ ો સાફ કરવો વગેરે.
• પૈસા ફાળવો:
પહેલેથી અ ત વ ધરાવતા એક એન ઓ ક પને અથવા એક આ યા મક સંગઠનને
ફાળો આપો. શ આત કરવાનો આ ઉ મ માગ છે . તમે પૈસા મ યારા પણ કાઢ શકો. રસ
ધરાવતા લોકો પાસેથી પૈસા એક ત કરો. પછ , દરેક મ હને જેના વશે તમે મજ ૂતાઈથી
માનતા હો તેવા ક પને આ એકઠા કરેલાં નાણાં વહચી દો. એવા ઘણા સામા જક ક પો હોય
છે , જેન ે પૈસાની જ ર હોય. ઇ ટરનેટ પર તેમના વશે શોધો, પર ુ તેમની વ સનીયતા વશે
વચારવા ું ૂલશો નહ . પછ જ તેમને ફાળવણી કરો.
• સમય કાઢો:
બસ, તમારે સમય કાઢવો પડે. આપણામાંના મોટા ભાગના હમેશાં કહે છે કે અમાર પાસે
સમય નથી, અથવા તો અમે ૂબ જ ય ત છ એ. પર ુ આ માન સકતા ખંખેર નાખવી ઘણી
મહ વની છે . અઠવા ડયામાં એક વખત બી માટે ક ુંક કરવા માટે સમય કાઢો.
• બી ને ના હમત ન કરો:
કોઈ પણ સંજોગોમાં તમારે આ યાસને નજરઅંદાજ ન કરવો. નેતા યારે બને છે , યારે
તેઓ બી ની સમ યાઓને જોવે. મા યારે જ તેઓ ઉકેલ તરફ કામ કરશે. હક કતમાં સૌથી
અગ યની વાત એ છે કે એક ય તએ બી ના ફાયદા માટે કઈક સા કામ કરતી કોઈ પણ
ય તને ારેય ના હમત/નાસીપાસ કરવી ન જોઈએ.
એક કપનીના ચેરમેને એક વખત વકલાંગ બાળકો માટે લાખો ડોલસ દાન કરવા ું ન ક ુ
હ ું. બોડની બેઠક દર યાન તેમને ૂછવામાં આ ું કે ખરેખર આટલી વશાળ રકમ આ બાળકો
માટે દાન કરવી ઉ ચત છે કે નહ ? તેમણે જવાબ આ યો, “હા, કદાચ તેમાં ું એક તમા પોતા ું
બાળક પણ નીકળે !”

૧૩૨
એક થર તં
દરેક ય ત તેમના તં ના વકાસ માટે લ ય રાખે છે – વધારે ક પો તથા વેચાણ ઓડસ
મેળવવા, ટનઓવર વધાર ું તથા વધારે લોકોને ન ુ ત કરવા – આ બધી વ ુઓ એક
યાપારના ઉપર માટે હમેશાં અ મે હોય છે .
પર ,ુ આપણે બધા મોટ છલાંગ ભર એ એ પહેલાં આપણો પાયો મજ ૂત છે તથા
આપણે આપણી અંદર થર છ એ કે નહ તે આપણે ખાતર કરવી જોઈએ.
ચાણ કહે છે ,
“એ ની ત, કે જેન ે અ ુસર ને તેણે તેના પોતાના કાય ની ગ ત પણ ન થાય, કે તે અ ત ન
પામે તે જોવા ું છે , તે થર થ ત ઘડે છે .” (૭.૧.૨૮)
જે ા ત થ ું છે , તે ુમાવ ું ન જોઈએ. હવે કપનીઓને પણ યાલ આ યો છે કે, જેમ
જેમ તેઓ આગળ વધતા ય છે તેમ, તમની ટેકો આપતી સ ટમ વ ુ મોટ મકટસ્ તવા
માટે બરાબર હોવી જોઈએ. જેવી ર તે તમે મહેમાનો અથવા અ યાઓને આમં ો તે પહેલાં
તમારા ઘરને યવ થત રાખ ું મહ વ ું છે .
• નાણાક ય થરતા:
તં માં નો નાણા વાહ નય મત તેમજ લાંબા-ગાળાનો છે તેની ખાતર કરો. બાક નીકળતા
(નાણાં) ઘટાડવા જોઈએ. ાહકો પાસેથી સમયસર ઉઘરાણી થવી જોઈએ. એક સાર બક ગ
તથા હસાબની પ ત ું યો ય થાન હો ું જોઈએ. આના પર નજર રાખવા માટે નાણાના
અહેવાલો ું નય મત ર તે નર ણ કર ું જોઈએ.
• લોકોની થરતા:
એક કપની વધારે ઓડસ મેળવતી હોય, પર ુ જો વતમાન કમચાર ઓ નોકર ઓ બદ યા
કરતા હોય તો ું ફાયદો? લોકોની થરતાની ખાતર કરવી જ જઈએ. બધા HR ઉપર ઓ
માટે આ મોટો પડકાર છે કે, તેઓ નવા લોકોને નીમે તે પહેલાં, તેમના અ યારે છે તે કમચાર ઓ
છોડ જવા ન જોઈએ. આ ક સો તમે જે બાલદ માં પાણી ભરો છો તેના ત ળયે છે દ નથી તેની
ખાતર કરવા જેવો છે .
• શીખવાની થરતા:
હવે જે કામ આવે છે તે ાન ું જગત છે . દરેક ય ત માટે ાનને થર અ યાસ
ળવવો એ અગ ય ું છે . સતત નવી નવી શોધો તથા તેની ેણી ઉ ચ કરતા જવી, એ મહાન
કપનીઓની સફળતા ું રહ ય છે . યારે ય ત એમ માને છે કે તે બ ું ણે છે , યારે
અધોગ ત શ થાય છે . બી પાસેથી તેમજ તમારા પોતાના અ ુભવો પરથી શીખો.
• ની થરતા:
ઉપરની જ રયાતો ૂર કરવા માટે, એક થર ૂબ અગ યની છે . કોઈપણ ય ત
એક તં શ કરે તે પહેલાં, એક પ તથા યેય હો ું અગ ય ું છે . જો કપની ું એક મા
યોજન નફો રળવા ું જ હોય, તો ભ વ ય અંધકારમય બનવા ું છે . દરેકેદરેક કમચાર ને કઠોર
પ ર મ માટે ે રત કરવા માટે નેતાની તેમને જણાવવી તે ઘ ં મહ વ ું છે . યારે આ
ેરણાને ળવવામાં આવશે, મા યારે જ તં નો વકાસ થશે.
તમારે હમેશાં ટુકાગાળા ું વચારવાને બદલે, લાંબાગાળા ું વચાર ું જોઈએ. આપણા
ાચીન ભારતીય ંથો આ દશાવવા માટે બે શ દોનો ઉપયોગ કરે છે . ેયસ – ‘સારા’નો માગ
જે શ આતમાં ુ કેલ લાગે છે પર ુ જે ય ત તેન ે પસંદ કરે છે . તે અંત ે વજેતા તર કે બહાર
આવે છે . ેયસ – ‘ખોટા’નો માગ જે શ આતમાં ઘણી સગવડતાભય લાગે છે , પર ુ
ભ વ યમાં આપણો વનાશ કરે છે . માટે, એક ડો ાસ લો, યો ય માગ પસંદ કરો અને
ચા યા કરો…

૧૩૩
નવા દે શોમાં કામ કર ું
વ તરણ તથા વકાસ માટેની જ રયાત વૈ ક છે . માનવોની જેમ મંડળો પણ વકસવા
ઇ છે છે . કપનીઓ નવાં ઉ પાદનો દાખલ કરવા તથા નવી માકટો ખેડવા તથા તેમના
ટનઓવરમાં આગળ વધવા ઇ છે છે . પર ુ યારે એક કપની નવા દેશમાં વ તરણ કરવા
ઇ છે છે , યારે તેણ ે પહેલાં એ દેશમાં લોકો મોકલવા જ ર છે .
આવા લોકો કે જેમને નવી શોધખોળ કરવા માટે મોકલવામાં આવે છે , તેમને માટે ચાણ
ૂચવે છે કે, વણખેડાયેલા દેશમાં તેમની સં ૂણ જવાબદાર કપનીએ લેવી જોઈએ.
“તેણ ે ય તને નવા વસવાટ માટે અનાજ, ઢોર-ઢાખર, પૈસા તથા બી વ ુઓ ૂરા
પાડવાં જોઈએ.” (૫.૨.૪)
 યારે એક કપની એક નવા દેશ પર તેની નજર થર કરે છે યારે તેણે તેના એક વ ા ુ
ઉપર ને યાં કેટલોક સમય જવા તથા વસવા માટે મોકલવા જોઈએ. આ માટેની કમત તથા
તેમના ર ણની ખાતર આપવી જોઈએ. એક નેતા આ કેવી ર તે કરે છે ?
• સાર ર તે સંશોધન કરો:
યારે પણ એક કપની વ તરણ કરવા માગે છે , – પછ તે એક નવા માકટ માટે, બી
પેઢ નાં સંપાદન માટે અથવા એક ૂહા મક જોડાણ કરવા માટે પણ હોય – યારે ુ કળ
સંશોધન કાય થ ું જ જોઈએ. વાંચ ું, ઔ ો ગક અહેવાલો તથા સલાહકાર વગેરે પાસેથી
મા હતી મળવવી, વગેરે આવ યક છે . તમને આગળ ૂ મ મળ શકે તે માટે થા નક
ય ત સાથે પણ વાત કરો. આ વ તરણ માટેનો ૂળ ૂત પાયો છે .
• એક આગળ ું જૂ થ મોકલો:
મેળવેલી મા હતીને આધારે તે દેશમાં તમારા વ ર યવ થાપનમાંથી એક અથવા વધારે
સ યોને મોકલો. મેળવેલ હક કતોની ફર ચકાસણી થવી આવ યક છે . એ દેશની સં કૃ તને
વ ુ સાર ર તે સમજવા માટે, વ વધ પા ા ૂ ધરાવતા ુ કળ લોકોને મળો, આને માટે તમાર
આંખો તથા કાન એ ૂળ ૂત ઓ રો છે . તમારા અ યાસને લખી લો તથા, પાછા ફયા પછ
તેન ે ુ ય કપનીમાં રજૂ કરો.
• તમાર ચાલ ું તબ ાવાર આયોજન કરો:
જો સાહસ નફાકારક લાગે, તો તબ ાવાર આગળ વધો. વ વધ બહુ રા ય કપનીઓએ
ભારતમાં તેમનો વેશ કેવી ર તે કય તે ું તમે ારેય અવલોકન ક છે
ુ ? સામા ય ર તે, એક
એકલ ય ત પહેલાં આવશે અને તે દેશમાં એકથી બે વષ માટે રહેશે. ચાણ સલાહ આપે
છે કે આ તબ ા દર યાન તે ય તની તમામ રહેવાની તથા ર ણની કમત તે પેઢ સંભાળશે.
કેટલીક પેઢ ઓ તેમના ત ન ઘઓનાં બાળકોનાં શ ણ, વેકશન તથા આનંદ મોદની સંભાળ
રાખીને તેમના આખા કુ ટુબને પણ અહ ફેરવે છે .
• સં ૂણ કાયરત બનો:
એક અથવા બે વષનો અ ુભવ મેળ યા પછ , ય ત નવા દેશ પર પકડ મેળવી લેશે.
યારે ૂરે ૂરા કામમાં લાગી વ અને તેમાં સફળ બનો. એ ન ધો કે આ એક નવા દેશ પર
ુ વ મેળવવા/ તવા વશેની વાત નથી. કપનીએ સામા જક ર તે પણ જવાબદાર બનવા ું
છે . તમે પણ મા નફો કર ને તેને યાંથી લઈ જવાને બદલે નવી જ યાને ક ુંક ‘ફાળવો’ તેની
ખાતર કરો.
ચ મય મશનના વા મ ઈ રાનંદ એ ઉ મ ર તે ક ું છે કે, “ જતવાનો અથ હણ ું
તેવો થતો નથી, તેનો અથ છે એક થળને નવા સંપા દત કરાયેલ દેશ ના દયમાં/મ યમાં લઈ
જવો.”
 ૧૩૪
ુ ું યવ થાપન
આપણા ાચીન ભારતીય તથા પારપ રક યવ થાપન ુ તકો મજ ૂત સ ાતો પર
આધા રત હોવાને કારણે, તેઓમાં હમશાં ુ કળ ડાણ ર ું છે . આ જ કારણ છે કે તેઓ
સમયની કસોટ પર પાર ઉતયા છે . આજે પણ વાચકો આજના જગત સાથે આ ુગો જૂ નાં
ુ તકોના સંબંધો વશે ો સાથે લખે છે .
તેઓ ભ ય સોબત/સંગાથમાં છે .
કૉપ રેટ તાલીમ તથા ૂહા મક યવ થાપન સલાહકારનાં ે માં હોવાથી, મને પણ જુ દા
જુ દા ડાયરે ટરો, સીઈઓ તથા ચેરમેનો વડે ૂછવામાં આ ું છે કે, “ચાણ (કૌ ટ ય) તથા
તેમના ુ તક અથશા વશે એટ ું વ શ ું છે , જે તેને આ ુ નક યાપાર જગત સાથે પણ
આટ ું ુસંગત બનાવે છે ?”
હવે, એવી બધી જ ય તઓ કે જે અથશા માંથી વણેલાં ડહાપણનાં મોતીનો
અ યાસ તથા આચરણ કરવા માગે છે . તેમને માટે આ ૂબ રસ દ છે .
અહ બે ૂબ મજ ૂત કારણો છે , જે કૌ ટ યના અથશા ને એક શા ત કલાકૃ ત તથા
ચાણ ને અ વ મર ણય મહાન ય ત બનાવે છે .
• ‘અ વી ીક ’ કહેવતો વષય:
અથશા ના સૌથી વધારે યાનાકષક ુણ વશેષ એ છે કે આ એક ૂબ જ તકસંગત
ુ તક છે . આ ુ તકનો અ યાસ કરતાં પહેલાં રા ઓએ તેમને રાજની તની ઉ ચ ણકાર
માટે તૈયાર કરતા એક પાયાના અ યાસ મમાંથી પસાર થ ું પડ ું. અથશા માં પોતાનામાં
પણ ચાણ ૂચવે છે કે જે વ ાથ આ ુ તકમાં પારગત થવા ઇ છે છે , તેણ ે પહેલાં
‘અ વી ક ’ કહેવાતા વષયનો અ યાસ કરવો જોઈએ. આ સં કૃ ત પ રભાષાનો અ ુવાદ
કરવો ૂબ જ ુ કેલ છે , પર ુ ુજરાતીમાં તેનો સૌથી ન કનો શ દ છે – ‘તક’. માટે ચાણ
એક વ ાથ ની તક ુ ર તે વચારવાની મતા સૌ થમ અને અ ત મહ વશીલ ર તે
વકસાવવા ું કહે છે .
‘અ વી ક ’ એ ૂબ જ રસ દ વષય છે , પર ુ આપણી પેઢ માટે ભા યે જ ણીતો
છે . તે તક ુ , બાજુ ,ું વૈક પક વ ેષણા મક તથા જરા જુ દ ર તે વચારવા ું મ ણ છે .
ટૂ કમાં આપણે તેને વચારવા ું વ ાન કહ શક એ. તે એક ય તને તેનો ુ આંક
વકસાવવામાં તથા તેને ૂહરચનાકારમાં પાંત રત કરવામાં મદદ કરે છે .
માટે, અથશા ને “ ુ ના યવ થાપન” ું ુ તક પણ કહ શકાય. એક વખત આ મતા
તમાર ુ ને તેજ બનાવે પછ તમે વ ુ ઉ ચ જવાબદાર સંભાળવા સ મ બનશો.
• આ યા મકતામાં આધાર:
અથશા ની તરફેણમાં બીજુ મજ ૂત પા ું છે કે તે નેતાઓને ડાણ ૂવકની
આ યા મકતા ઠસાવવા ું કહે છે .
શા માટે? કારણ કે છે વટે તો નેતાઓએ શ ત તથા શ તશાળ ય તઓ સાથે યવહાર
કરવાનો છે . શ ત કર શકે અને સં ૂણ શ ત સં ૂણપણે બનાવી શકે.
માટે, શ ત/સ ાનો દુ પયોગ અટકાવવા માટે ચાણ વેદો તથા બી ં ત વ ાન સંબંધી
ુ તકો વાંચવા ું ૂચન કરે છે . આમ, તેઓ એવી ય તઓ બનાવવાનો ય ન કરે છે , જેઓ
ૂ ય-આધા રત નેતાઓ બનશે. છે વટે તો માણસ યારે તેને કોઈ જો ું ન હોય યારે, તે
અંધારામાં જે કરે છે , તે જ છે . મા એક વાથ વગરનો નેતા જ બી ની મલકતની સેવા કર
શકે છે .
હમેશાં યાદ રાખો કે દરેક ય તને થોડ ક ુ ની ભેટ મળે છે . પર ુ ભા યે જ કોઈકને
તેમની વવેક ુ ને સંભાળવા ું શીખવવામાં આ ું છે . અને દરેક ય ત ભલે આ યા મક
દેખાતી હોય, પર ુ ારેક જ સ ામાં રહેલ નેતાઓ તક ુ ૂઝ સાથે સંલ આ યા મકતા
પર આધા રત નણયો લે છે .
હવે, અથશા આ બંનેની ખાતર આપે છે . અને માટે જ તે યવ થાપન ું શા ત ુ તક
છે .

૧૩૫
તં ને લગ ું આયોજન
પંચાંગની શોધ એ માનવ તના ઇ તહાસ તથા વકાસમાં ૂબ જ મહ વ ું સીમા ચ છે .
તે આપણને સમયનો યાલ રાખવામાં તેમજ ૂતકાળની જુ દ જુ દ ઘટનાઓના દ તાવે કરણ
કરવામાં મદદ કરે છે .
ું તમે તાર ખ અથવા સમય પણ યા વગર એક પણ દવસ વતાવી શકો? આપણે
મા આપણી તને જ નહ ુંઝવીએ, પર ુ આપણી આસપાસ જેઓ હશે તે બધાને પણ
આખરે ુંઝવી ૂક ું.
માટે, પંચાંગ જેવાં સમય દશાવતાં સાધનો આપણી ં દગીમાં સંદભ માટેનાં ૂબ મહ વનાં
ઓ રો છે .
ચાણ એ પણ સમય- યવ થાપનના આધાર તર કે પંચાંગનો ઉપયોગ કય હતો.
“શાહ વષ, મ હનો, પ , દવસ, ૂય દય ( ુ તા), (ઋ ઓ ુ જેવી કે) ચોમાસાની ઋ ુ,
શયાળાની ઋ ુ તથા ઉનાળાનાં તેમના દવસો ટૂ કા કરતા ી અને સાતમા પ ો, બાક ના
સં ૂણ આરામ તથા એક અલગ અ ધક માસ (સમયના વભાગો) છે .” (૨.૬.૧૨)
ઉપરનાં ૂ માં આપણે આયોજન માટેના ગાળાને વભા જત કરાયેલ જોઈ શક એ છ એ.
તેમાંના કેટલાક આજના તં ને લગતાં આયોજન માટે હ પણ સારા છે .
• વા ષક આયોજન:
અહ , આખા વષને માટેનાં લ યો ન કર દેવામાં આવે છે , અને તે માટેના ર તાઓ પણ
તૈયાર કરાય છે . આને ા ત કરવા માટે ૂહરચનાઓ તથા ની તઓ પણ ન કરાય છે .
સામા ય ર તે, આ લ યો વશે જૂ થના સ યોને ણ કરવા માટે વા ષક સામા ય સભા
(એ એમ) ું પણ સંયોજન કરાય છે .
જો જ ર પડે તો, ન કરાયેલ હે ુઓ પાર પાડવા માટે નવાં જૂ થો બનાવાય છે , તેમજ
કામની નવી પરેખા ન કરાય છે . એ એમ આગલા વષના દેખાવ ું સરવૈ ું લેવામાં પણ
મદદ પ થાય છે .
• ઋ ુ અ ુસાર આયોજન:
દરેક વ ુની એક ઋ ુ હોય છે , અને દરેક વ ુ માટે એક ઋ ુ હોય છે – આ કુ દરતનો
કાયદો છે . એક વખત આપણે આ સમ લઈએ, તો કોઈપણ આયોજનના ઉતાર-ચઢાવ તરફ
જોવા ું સરળ બને છે .
છે વટે તો, તમને ારેય એવો ખેડૂત નહ મળે , જે તેણ ે જે દવસે બીજ રો યાં હોય, તે જ
દવસે ફળ ઉ પાદન થવાની અપે ા રાખતો હોય. તે ણે છે કે, જ ર ફરજો ૂર કયા પછ ,
તેણે યો ય ઋ ુની ધીરજ ૂવક રાહ જોવાની છે .
એક યાપારનાં પણ વલણ તથા ઋ ુઓ હોય છે . પ રપ વ ધંધાદાર ઓ તેમના
લાંબાગાળાના આયોજનમાં ભાગલા પાડ નાખે છે . ઉદાહરણ તર કે ભારતમાં તહેવારોની
ઋ ુઓમાં મહ મ ખર દ થાય છે .
હાલની દવાળ ની ઋ ુન ે જ યાનમાં લો – દરેકે દરેક ય ત ણે છે કે તહવારો ું છે ું
અઠવા ડ ું માકટમાંનાં દરેક ઉ પાદનના મહ મ વેચાણમાં પર ણ ું હશે.
• આરામ ું આયોજન:
કોઈ ય ત કદાચ આખા વષ દર યાન કામ કરે, પર ુ સમયાંતરે આરામ કરવો મહ વનો
છે , જેથી આપણે વ ુ અસરકારક ર તે કાય કર શક એ, ચાણ , કોઈ પણ તં માં આરામ
માટે પણ આયોજનની જ ર ું ૂચન કરે છે . હુ એવી કપનીઓ વશે પણ ં છુ , યાં વષની
શ આત દર યાન પણ, બધા કમચાર ઓ તેમની વા ષક ર ું આયોજન કરે છે , તથા તેન ે માટે
અર આપે છે .
મોટાભાગની ુરો પયન કપનીઓમાં આરામ માટે તથા પોતાની તમાં ફર શ તનો સંચાર
કરવા માટે વા ષક એક મ હનાની ર લેવી ફર જયાત છે .
એક તં ને લગતાં સારા આયોજન લાંબા ગાળાનાં (પાંચ વષ, દસ વષ, અથવા પ ચીસ
વષના પણ આયોજનો) આયોજનો તથા ટૂ કાગાળાના (મા સક, અઠવા ડક અથવા દૈ નક
આયોજનો) આયોજનો ું મ ણ ધરાવે છે .
સૌથી ઉપર ું યવ થાપન યાપારના વ ૃત ઢાચા પર યાન કે ત કરે છે , યારે બી
ધંધાના નાના નાના ભાગો પર યાન આપે છે . તેમ ું સ હયા અને સમય યવ થાપન વા ં ુ કાય
આખરે પેઢ ું પોતા ું જ ભાવી વ ુ સા કરશે.

૧૩૬
ે તથા વ ુ સા
એક મહાન વચારકે એક વખત ક ું, “જો મારે ક ુંક ન ું બનાવ ું હોય, તો હુ જે સૌથી
ઉ મ છે તે બધાંનો અ યાસ ક અને મારા ઉ પાદનને હ વ ુ સા બના ું.” લગભગ
૨૪૦૦ વષ પહેલાં ચાણ એ પોતે આ જ નયમ લા ુ કય હતો.
કૌ ટ યના અથશા ું સૌથી પહે ું ૂ કહે છે કે:
“આ રાજની તનાં વ ાન પરનો એક જ ંથ (કૌ ટ ય ું અથશા ) ૃ નાં સંપાદન તથા
ર ણ માટે ાચીન શ કો વડે તૈયાર કરાયેલા રાજની તનાં વ ાન પરના જેટલા પણ ંથો છે ,
તેમાંના મોટાભાગના ઉપદેશોને ભેગા કર ને બનાવવામાં આ યો છે .” (૧.૧.૧)
ચાણ વડે લખા ું તે પહેલાં ઓછામાં ઓછા ચૌદ બી ં અથશા ો હતા તેની તમને
ખબર હતી?
ઉપરના ૂ માંના ચાણ ના ક સાની જેમ, ૂતકાળના પારગતો પોતાની શોધખોળો તથા
સજના મકતા બી પાસેથી શીખીને શ કર હતી તે વીકારતાં ડરતા ન હતા અને યાં લાયક
હોય યાં તેમને ેય પણ આપતા હતા.
પર ુ આમ કરવા માટે ચો સ પગલાં છે :
• તમે ું ા ત કરવા માગો છો?
સૌ થમ આપણો આશય પ હોવો જોઈએ. આ ન કરો અને અડ ું ુ જતાઈ
ગ ું છે . યારે રતન તાતાએ થમ વખત હેર ક ુ કે તેઓ ૧-લાખ પયાની કાર બહાર
પાડશે તો તે તેમના ઇરાદાની પ તા દશાવે છે . બાક ું આ ઇરાદાને અ ુસરા ું. જો તમે એક
ધંધાદાર હો, તો તમે આપવા માગતા હો તે ઉ પાદન અથવા સેવા વશે વચારો. જો તમે એક
કલાકાર છો, તો તમે ું બનાવશો? જો તમે એક ખેલાડ છો, તો તમે કયાં અને કયો મેડલ
તવા ઇ છો છો? ગાંધી ના શ દો યાદ કરો – એક ઇરાદો શોધો, માગ મળ જશે.
• તમે આ કે વી ર તે કરશો?
એક લ ય ન કયા પછ , તમારે તા કા લક ુસાફર શ કરવી પડશે. કેવી ર તે?
ચાણ એ કહુ ા ં હ ું કે આપણે જે પહેલેથી જ ા ય છે તેવા ઉ મમાંથી શીખ ું જોઈએ. થોડુ
સંશોધન કરો, તમારા ે માં વશેષ હોય તેમના વડે લખાયેલ ુ તકો વાંચો, એક
અ યાસ મ ું અ યયન કરો અથવા તેમાં જોડાઓ. તમે શા માટે ફર ચ ની શોધ કરવા માગો
છો, તેની ખાતર કરો! અને ુ ય શ દ છે ‘ ુધારો’. માટે, જે ે છે તેમાંથી શીખો. જો તમે
એક તરવૈયા છો, અને ઓ લ પક મેડલ તવા ું તમા લ ય છે , તો દુ નયાના ે
તરવૈયાઓ પાસેથી તાલીમ લો તે વ ુ સા છે . આ તમને તમા લ ય વ ુ ઝડપથી ા ત
કરવામાં મદદ કરશે.
• તમે ારે ુ કરશો?
હવે, યારે તમે જે ઉ મ છે , તેમાંથી શીખવા માટે તૈયાર છો, યારે તમારે પોતાને માટે એક
સમયમયાદા – તમારા અ યાસ તથા તાલીમને સફળતામાં પાંત રત કર ને તમે ારે તમારા
લ ય ુધી પહ ચશો, તે સમય – ન કરો. આ સમયમયાદા તમને બમણી ઝડપે આગળ
વધવામાં મદદ કરશે. યારે થમ વખત અમે રકન રા પ તએ હેર ક ુ કે એક દશકાની
અંદર માણસ ચં પર ઉતરાણ કરશે અને સહ સલામત ૃ વી પરપાછો ફરશે, તે એક ન ત
સમય મયાદા હતી, અને વૈ ા નકો એ તે ા ત કર ! ચાણ પણ ઉપરનાં પગલાંન ે અ ુસયા
હતા. એ જ કારણ છે કે તેમ ું અથશા એક અમર ુ તક બ ું છે .
હવે, ક ુંક અમર બનાવવાનો તમારો વારો પણ છે .

૧૩૭
સમય ું યવ થાપન
આપણે બધા અ યારે અ તશય ઝડપી દુ નયામાં વસી ર ા છ એ, યાં અસરકારક સમય-
યવ થાપનની ભયાનક જ ર છે . પર ુ ય ત ચાણ નાં સદ ઓ ુરાણા અથશા માંથી
હમેશાં શીખી શકે છે . તેમના મત ુજબ આપણે ું કર ું છે તે વશે ખબરદાર હો ું એ સમય ું
સા યવ થાપન કરવા માટે ું સૌથી મોટુ ૂચન છે .
ચાણ એ ક ું હ ું:
“આમ તે (ઢોરોનો રખેવાળ) તેના ાણીઓની સં યાથી વાકેફ હોવો જોઈએ.” (૨.૨૯.૧૫)
વાકેફ એટલે પોતાની જવાબદાર થી ૃત અથવા સાવચેત હો ું તથા તેમના કા ુમાં હો ું.
આથી, આ લીટ માં ચાણ કહે છે કે, કોઈપણ સમયે ઢોરઢાખર વભાગના વડાને તેના લોકો
ચો સ કરેલી સં યામાં ઢોરો સંભાળે છે તેની ણ હોવી જોઈએ.
આપણે પણ આ ૂ નો આપણી રો જદ ૃ ઓમાં આપણા માગદશન માટે ઉપયોગ
કર શક એ.
• તમારા લ યોને સમજો:
તમે ાં પહ ચવા માગો છો, અને ાં ુધીમાં તે ણ ું એ સમય યવ થાપન ું થમ
પગથી ું છે . આપણામાંના મોટાભાગના કોઈ કાય મ અથવા ઇરાદાની પ તા વગર દોડતા
હોઈએ છ એ. હમેશાં તમાર તને ૂછો, હુ આ શા માટે ક છુ ? ું મારે આમ કર ું
જોઈએ? આ ૃ કરવાથી હુ ું પ રણામો મેળવવાનો છુ ?
આપણામાંના ઘણા આપણા કામની પરેખા યો ય ર તે ણતા નથી હોતા. જો તમને
ખાતર ન હોય તો તમારા ઉપર ને ૂછો અને તેમની અપે ાઓ વશે પ રહો. તમે જે
ૂ મકાઓ ભજવતા હો તેની ૂ ચ બનાવો – વભાગીય વડા, જૂ થ નેતા, ક પ નેતા, વાલી,
બાળક વગેરે. પછ દરેક ૂ મકા નીચે તમાર જવાબદાર ઓ લખો તથા તેમને અ તા મ આપો.
• બધી વ ુઓ ન ધો:
તમે યારે તમારા નય મત કાયની વ ચે હો, યારે જુ દ જુ દ દખલ થઈ શકે છે . કેટલીક
બા ખલેલ હોય છે . યારે બી તમારા પોતાના મગજ વડે ઊભી કરાયેલી હોય છે . ફોન,
એક નવો વચાર, તમે ૂકવવા ું ૂલી ગયા હતા તે બીલ – આ બધા સામા ય વ ેપો છે .
આવી ઘટનાઓ આપણા ચા ુ કાય વાહને વ ેપ પહ ચાડે છે .
આવા સમયે તમારા વચારો તા કા લક એક કાગળ પર અથવા તમારા મોબાઈલ અથવા
કો ૂટર પર ન ધી લો. પછ તમે તેન ે ૂલશો નહ . તમારા મગજમાં શાં ત થઈ જશે. યારબાદ,
આ ન ધ બનાવી લીધા પછ , જો તમા હાથમાં ું વતમાન કાય એ તમાર અ તા હોય તો તે
કરવા ું ચા ુ રાખો.
• તમાર ૂ ચ નય મતપણે ચકાસો:
યારે તમે નવરા હો, યારે તમે બનાવેલ ૂ ચ જોવો અને તેના પર કાય કરો. એક ય ત
યવ થાપકે એક વખત ક ું હ ,ું “હુ મારે કરવાની (કામો) ૂ ચને દરરોજ ઓછામાં ઓછ
ડઝન (બાર) વખત જો છુ . તે મારે ું કરવા ું છે તે મને સતત યાદ કરાવે છે અને હુ તે ુજબ
મારા ય ત સમયપ કમાંથી તેન ે માટે સમય કાઢુ છુ .”
જે ણે તમે કેટ ુંક કાય ૂ કર લો, એક સંબં ધત ફાઈલ અથવા ફો ડરમાં ન ધ કરો. તમે
યારે તમારા અહેવાલો બનાવો યારે તે તમને ઉપયોગી બની શકે. આ બ ું… “ ાણીઓની
સં યા વશે વાકેફ હો ,ું ” વશે જ છે .
મા એટ ું મનમાં રાખો કે જો ય ત વયં- શ તબ હોય. મા તો જ આ બધી સલાહો
ઉપયોગી થઈ શકે. ‘ ુ તક યા ાન’ અથવા સમય યવ થાપનના અ યાસ મોની કોઈપણ
મા ા, જો તમે બી ઓ વડે લેવાયેલી તાક દની બાબતો વડે ખચાઈ જશો તો તમને મદદ પ
થઈ શકશે નહ .
 ૧૩૮
વકાસની ખાતર આપવી
રાજની તનાં ે માં તજ્ હોવાને કારણે ચાણ એક નેતા પાસેથી (રા ) તેનાં રા યના
વકાસની ખાતર આપવા માટે બરાબર ું કરવાની અપે ા છે તેની મા હતી આપી શ ા છે .
તેમણે ક ું હ ું:
“લોકો વગરનો કોઈ દેશ નથી, અને દેશ વગર ું રાજ વ નથી.” (૧૩.૪.૫)
અહ દેશનો અથ છે ગામડાઓ અથવા ા ય વ તાર. બી શ દોમાં ચાણ લોકો,
ગામડાઓ તથા તે બ ે સાથે મળ ને જે રા ય બનાવે છે , તેમની એક બી પરની આધા રતતા
તથા સમ વકાસ માટે તે દરેકને જે માવજતની જ ર છે . તેના પર દબાણ લાવે છે . આ જ
નયમ કોઈપણ સં થા અથવા તં ને પણ તેટલો જ લા ુ પાડ શકાય.
• લોકો: ાહક અથવા અસીલ:
ું કોઈ પણ કપની તેના અસીલો અથવા ાહકો વગર ચા ુ રહ શકે ખર ? કપનીનાં
ઉ પાદનો તથા સેવાઓ વડે તેમની જ રયાતો ૂર કરાવી જ જોઈએ. માટે તેમાં ુધારો કરવો
જ જોઈએ. પર ુ યાદ રાખો કે અહ ‘લોકો’ શ દનો અથ જેઓ તં ને ચલાવે છે તે
કમચાર ઓ તથા યવ થાપકોને પણ લા ુ પડે છે . તેમની પણ સંભાળ લેવાવી જોઈએ. નહ તર
તેમાંથી કોઈ પણ ાહક ું લાલન-પાલન કરવા તૈયાર નહ હોય, તેથી હોનારત થઈ જશે.
• દે શ: માકટ:
એક ન ત દેશમાં મોટ સં યામાં અસીલો તથા ાહકોનાં જૂ થો એકઠા થાય છે , તેને
માકટ કહે છે . કોઈપણ માકટમાં માગ તથા ુરવઠાનો દર સમજવો તે ાથ મક મહ વની બાબત
છે . કપનીએ યાપારના આ પાસાં પર યાન કે ત કર ું જોઈએ.
તે ઉપરાત, બધી માક સ ગ તશીલ તથા બદલાતી રહેતી હોવાથી એક કપનીના વેચાણ તથા
માકટ ગ વભાગે ટોચ પર ટક રહે ું જોઈએ તેમજ ત પ ધઓથી આગળ રહેવા માટે આ
ફેરફારોનં ભ વ ય ભાખ ું પડશે.
• રા ય: કપની:
લોકો તથા દેશ સાથે મળ ને એક રા ય અથવા આજનાં કૉપ રેટ જગતમાં એક ‘કપની’
બનાવે છે . બેમાંથી એકને ખસેડ લો/દૂર કરો અને કપની અ ય થઈ જશે. જો એક કપનીને
વકાસ કરવો હશે, તો તેણે તેની હાલની માકટને વ તારવી પડશે. આને કહે છે વકાસ ું
આયોજન.
કોઈ પણ ય ત જે એક સાર માકટ ગ ૂહરચના ું નમાણ કરવા માગે છે તેણે આ
 નયમ સમજવો જોઈએ. માકટના ો સમજવા માટે દરકે દરેક ય તગત ાહકનો અ યાસ
કરો. તેના આધારે, તમારા ઉ પાદનો તથા સેવાઓને વ ુ કરો. પછ જુ દ જુ દ માકટોની
જ રયાતોને સમજો તથા તે ુજબ તમારા ઉ પાદનોમાં અ ુકૂળ ફેરફારો કરો.
આ પ તથી પેઢ નો નેતા તેના ાહકોને ુશ રાખી શકશે તથા બદલામાં માકટ ૂડ કરણ
વધાર શકશે તથા કપનીને ખરા અથમાં વ યાપક તં તર કે વ ુ ઝડપથી વકસતી બનાવશે.

૧૩૯
એક વૈક પક મલકત તર કે જમીન
ઘણા લોકો માટે મલકત ધરાવવીએ ુ ય રોકાણ બની ગ ું છે . ા ય વ તારોમાં ય ત ું
અ ત વ જ જમીનમાં અ ુવા દત થાય છે . ખરેખર, વવા માટેની ાથ મક જ રયાતો –
રોટ , કપડા અને મકાનના ુગો ુરાણા ન પણમાં મલકત ું નામ શા ત ર તે લખા ું છે .
પર ુ અહ વજન, રોટ , કપડા તથા મકાનને બદલે – મલકત પર છે . ચાણ એ સદ ઓ
પહેલાં અથશા માં આના પર ભાર ૂ ો હતો.
“જમીનની ે તામાં આ ય ૂરો પાડવો ે છે .” (૭.૧૧.૨૨)
તેણે ુણવ ાસભર ખેતીવાડ ની સંવાહક, પાણીનો નરતર ોત ધરાવતી, ખનીજ ત વથી
ભર ૂર વગેરે – ના આધારે જમીન અથવા મલકત કેવી ર તે પસંદગી કરવી તેના ઘણા
વચારોની ૂ ચ પણ બનાવી છે .
જોકે, ઉપરના ૂ ુજબ, ુ કેલ સમય દર યાન જે જમીન આપણને આ ય આપે તે
તેમણે પસંદ કર છે . હવે, આપણા જેવા લોકો કે જેઓ શહેરોમાં રહે છે , તેઓ આને કેવી ર તે
લા ુ કર શકે?
• નાની જ યાઓમાં જમીન ખર દો:
ુ ઈમાં મલકત ધરાવવી એ એક વ ન સમાન છે . તે દુ નયાના સૌથી મ ઘાં શહેરોમાં ું
ંબ
એક છે . જો તમે એવા નસીબદાર લોકોમાંના એક છો, જેમની પાસે પહેલેથી જ ુંબઈ અથવા
તેના જેટલાં જ બી ં મોટા શહેરમાં એક ઘર છે , તો યાં અટક ન વ.
એક વ ુ નાની જ યામાં નાનકડ મલકત એક વધારાના આ ય તથા રોકાણ તર કે ખર દો.
શા માટે? જો તમે એક મે ો શહેરમાં એક ઘર બાંધી શકો, તો તે દશાવે છે કે તમારામાં વધારે
બનાવવાની મતા છે . અને તમારે તમારા રહેઠાણનાં વક પ તર કે બરાબર એમ જ કર ું
જોઈએ.
• તેન ે ચણો/બાંધો અને ઉપયોગ કરો:
 હવે એક જમીનનો ટુકડો મા ખર દ ને તેન ે નકામો પ ો રહેવા ન દો. તેના પર એક ઘર
બાંધો. તેનો થોડા થોડો સમયે ઉપયોગ કરો. એવા ઘણા લોકો જેમને હુ ં છુ , જેઓ
ગામડાઓ અથવા નાના શહેરોમાં તેમનાં ઘરો ધરાવે છે , પર ુ ારેય તેનો ઉપયોગ કરતા નથી,
બી કોઈક કરે છે .
તમે ઓછામાં ઓછા વષમાં બે વખત યાં રહો તે મહ વ ું છે . આમ, તમે એક જુ દા
થળથી ટેવાશો, ભગવાન ન કરે, કોઈ કારણસર તમારે તમા હાલ ું શહેર છોડ ું પડે, તો આ
થળાંતર તમારો માટે સરળ હશે.
• આ સલામતી છે :
આપણે ારેય ણીતા નથી કે ભ વ યના ગભમાં આપણે માટે ું છુ પાયે ું છે . જોકે,
આપણી પાસે આ ય તથા વન ટકાવી રાખવા માટે ઓછામાં ઓછુ /એક પીઠબળ સમાન
આયોજન હો ું જોઈએ. જો આપણા શહેર પર એક કુ દરતી હોનારત ાટકે, તો છે વટે આપણે
ધી દશાના થળાંતર કાર ું પણ કાઈક કર શક એ, ઊભી થઈ શકે તેવી સમ યાઓ છતાં,
આપણો કહ શક એ કે – “માર પાસે આ ય માટે ઓછામં ઓછુ એક ઘર તો છે , ચાલો, હુ
ફર શ ક .”
આ ખાસ કર ને ૨૦૦૮-૨૦૦૯માં દુ નયાને અસર કર તેવી યાપાર મંદ જેવા આ થક
કટોકટ ના સમયમાં તે મદદ કરશે.
ચાણ ની ૂહરચના હમેશાં.. “જે ભ વ યની આગાહ ન થઈ હોય, તેની આગાદ કરો
અને એક વક પ તૈયાર કરો.” તમાર વધારાની જમીન અથવા મલકત આ વક પ બની શકે.

૧૪૦
ુ ા ું આયોજન કરનાર
ન
ુ ઈમાં ૨૬-૧૧ના આતંક હુ મલા પછ દરેક નાગ રક ુ સામાં હતો. આંતરરા ય
ંબ
સ ુદાયે પણ આ હુ મલાને ગંભીરતાથી લીધો અને તેમનો ટેકો આ યો. આથી હવે પેલો કસાબ –
ાસવાદ ઓમાંથી એકલો બચી જનાર – ને મોતની સ થઈ છે . યારે આવા હુ મલા પાછળના
સૌથી મોટા ‘મા ટર માઇ સ’ ‘ ુ ય ુ ધારો’માંથી કેટલાની ધરપકડ કરવી તે પા ક તાન માટે
મહ વ ું છે . ુનેગારો પકડાય તે પછ આપણે તેમને કેવી ર તે સ કરવી જોઈએ?
ચાણ એ આપણને અથશા માં તેમનાં વચારો આ યા છે .
“તે, જે બી પાસે પરાણે કહેવરાવીને ક ૂલ કરાવે છે કે હુ જવાબદાર લઈશ, તેને
બમણી સ કરવી જોઈએ.” (૩.૧૭.૧૧)
બી શ દોમાં ચાણ ના મત ુજબ, જેઓ બી ને ુનો ક ૂલ કરવા માટે દબાણ
(અથવા ઇ
ે નવોશ) કરે છે , તે પ રણામો માટે વધારે જવાબદાર છે . તેમની સ , જેમણે
વા તવમાં ુનો કય છે , તેના વડે ભોગવાતી સ કરતાં બમણી હોવી જોઈએ.
કસાબ જેવો જુ વાન છોકરો, તથા બી ાસવાદ ઓ કે જેમણે તેમના મા લકોનાં
આયોજનો ુજબ ું કામ ક , તે ુ ઓ તો આ ાણઘાતક બનાવના મા નાનકડા ભાગ હતા. હવે,
યારે આપણે વ ુ મોટા આયોજનકારો તરફ લઈ જવાઈ ર ા છ એ, યારે આપણે તેમને
નીચેની ર તે સંભાળવા જોઈએ.
• સૌથી ઉપરના તરે:
આપણી સરકાર તેમજ આંતરરા ય સ ુદાય તથા સં ુ ત રા ોએ મજ ૂત પહેલ કરવી
જોઈએ. જેથી આ ુ ા પર ઘણી વધારે ગંભીરતાથી યવહાર કરાય. આ ટોચના તરની પહેલ
ચા ુ રહેવી જોઈએ. લડાઈ હ ૂર થવાની બાક છે .
આથી બધા શ તશાળ – તથા જવાબદાર – સ ા ધશોએ ખાતર આપવી જોઈએ કે
તેમના યાસો પહેલાં ારેય પણ હતા તેના કરતાં ઘણા વધારે સારા તથા ફળદાયી છે . મા
શૈ ણક વ ેષણો કરવા કરતાં તેમનાં આયોજનો પર સમયસર કામ કર ું એ વધારે મહ વ ું
છે .
• કોપ રેટ તરે:
હુ મલાઓ દશાવે છે કે યાપાર સંગઠનો પણ હવે કેવા આતંક રડાર પર છે . તાતા તથા
ઓબેરોય જૂ થ જેવા કૉપ રે સ ઉપર સીધી અસર પાડવામાં આવી હતી. આથી, ૨૬ નવે બર
૨૦૦૮ની ઘટનાઓએ આપણને હમેશાં યાદ અપાવ ું જોઈએ કે આતંકવાદને નવારવો એ મા
સરકારની જવાબદાર નથી.
કપનીઓએ તેમના કમચાર ઓની સંભાળ લેવી જોઈએ – આવા સમયે બંનેન ે સરખી જ
ર તે એક બી ની જ ર હોય છે . ખાસ કર ને કૉપ રેટ નેતાઓએ તેમની પોતાની ચતા તથા
ોની તેમના કમચાર ઓ સાથે આપ-લે કરવી જોઈએ તથા સાથે મળ ને સલામતીના ો
ઉકેલવા જોઈએ.
• ય તગત તરે:
મ પહેલાં જ ક ું છે તે ુજબ, આપણા નાગ રકોના દયમાં જે ર તે હજુ ધ
ુ ી આગ
ભ ૂકે છે , તેનાં આપણે વખાણ કરવા જોઈએ. કોઈપણ ય તએ આ બનાવો ારે પણ
ૂલવા જોઈએ નહ .
જો તમે ભાગ ન લઈ શકો, તો છે વટે અર ઓમાં સહ કર ને, મેઈલ આગળ મોકલીને
તથા તમારા અ ભ ાયો ને કોઈક ર તે અવાજ આપીને ચળવળ ચા ુ રાખો.
ભાગ – ૩

તાલીમ
 તાલીમાથ ઓ

૧૪૧
બાળકોને તાલીમ આપવી
ઘણા કુ ટુબ વડે ચલાવાતા યાપારો ી પેઢ થી આગળ ચાલતા નથી. ટોચ પર પહ ચ ું
સહે ું છે , પર ુ યાં ટક રહે ું એ સૌથી વ ુ ુ કેલ કાય છે .
એક સફળ યાપાર ય ત માટે તેના ૃ ુ પછ , તે ચા યા ય તે પછ , તેની સંપ ની
ળવણીની ખાતર કરવી એ સૌથી મોટો પડકાર છે .
મોઢામાં ચાંદ ના ચમચા સાથે જ મેલાં બાળકો, તેમના માતા- પતાએ ીમંત બનવા માટે
કરેલા ય નો, ભોગવેલી યથાઓ તથા કઠોર પ ર મને ભા યે જ સમજશે. એવા લોકો તેમનાં
બાળકોને કેવી ર તે તાલીમ આપશે?
કૌ ટ ય સલાહ આપે છે .
“જેમ લાકડાનો ટુકડો ક ડ ઓ વડે ખવાઈ ય છે તેમ, શાહ કુ ટુબો તેમના કુ વરો
ગેર શ તવાળા હોવાથી તેના પર હુ મલો થશે તે જ ણે ુટ જશે.” (૧.૧૭.૨૩)
દરેક સફળ ય ત માટે તેનાં બાળકોને શ તબ બનાવવાં ફર જયાત છે . તેમને કા ુ તથા
નદશન ું ચો સ તર આપ ું જોઈએ. જો તેમ ન કરાય તો, તેઓ ક ડ ઓ તથા ઉધઈ વડે
ખવાઈ ગયેલા લાકડાનાં ટુકડા, કે જે બહારથી મજ ૂત દેખાય છે , પર ુ અંદરથી ૂબ જ
ખોખલા થઈ ગયા હોય છે , તેના જેવા થઈ જશે. જે ણે જરાક પણ દબાણ આપવામાં આવે
છે , તે ુટ ય છે .
એવાં કેટલાય પગલાંઓ છે , જે એક યાપાર નાં બાળકને શ તમાં રાખવામાં મદદ કરશે.
• પડકારો આપો:
તેમને પડકાર ફકો. તેમના વચારો તથા યાલોને પડકારો. શ આતમાં આ ુ કેલ લાગી શકે
છે . પર ુ આ એક મા માગ છે , જે તેમને પ રપ વ બનવામાં મદદ કરશે. યારે કોઈની
મા યતાઓ તથા વચારસરણીઓને પડકારવામાં આવે. મા યારે જ ય ત પોતાના
આરામદાયક દેશમાંથી બહાર આવે છે . બીજુ , પડકારોનો સામનો તેમને પોતાની તે જ કરવા
દો. માતા પતા માટે, યારે તેમનાં બાળકો ુ કેલીમાં હોય, યારે આગળ આવીને તેમને મદદ
કરવાની વાત ઘણી લલચાવનાર છે . પર ુ થોભો!
ડા ું કોચ ું તોડવાની મથામણને અંતે જ પ ી ન બ ું બહાર દેખાય છે .
• ‘ના’ કહેતા શીખો:
ે કરવો ૂબ મહ વનો છે . પર ુ બાળકોને ‘ના’ શ દ સાંભળવા ું શીખવ ું તેનાથી પણ
મ
વધારે મહ વ ું છે . સગવડોમાં જ યા હોવાને કારણે, કોઈ બ ું ન ત તર કે લઈ લે. જોકે,
યારે ર તામાં અડચણો – કાવટો આવે, યારે ય ત સમ ય છે કે ં દગીમાં બધી
વ ુ સરળ નથી.
• તેમને પણ સામેલ કરો:
બાળકોને કામ પર તાલીમ આપવી મહ વની છે . ઘણા સફળ યાપાર ઓ આ ું આચરણ
કરે છે . યારે બાળકો પોતાની ક શોરાવ થામાં હોય યારે પણ તેમને બોડ મ ટગમાં સામેલ
કરવામાં આવે છે . તેમને દુકાનમાં કામ કરવા ું કહેવાય છે . તથા બી નય મત કમચાર ઓની
જેમ હેર પ રવહનનો ઉપયોગ કર ને ઘેર પાછા ફરવા ું પણ કહેવામાં આવે છે .
કુ માર મંગલ બીરલા, સૌથી નાની વયના યાપાર નેતા – જેમણે બીરલા જૂ થની લગામ બહુ
નાની મરે હાથમાં લીધી હતી, તેઓ તેમના પતા વડે ૂર પડાયેલ તાલીમને તેમની સફળતા ું
કારણ ઠરાવે છે . ચાલો, હુ એક ર ુ સંગ તમાર સાથે વહે ું.
એક કરોડપ ત તેની પ ની તથા ુ સાથે વરાન દેશમાંથી વાહન ચલાવી ર ો હતો. જેવા
તેઓ એક પે ોલ પંપ પર અટ ા કે તે નાના ુ ને કારની બહાર નીકળ જવા ું કહેવામાં
આ ું. પતાએ ુ ને હોટેલ ું સરના ું આપીને ક ું, “અહ પહ ચી જજે, અમે જઈએ
છ એ.” છોકરા પાસે ન તો કાઈ પૈસા હતા, ન હ ું કોઈ દશા ું ભાન.
જોકે, પછ થી, યારે તે પોતે જ સફળ યાપાર બ યો યારે એ છોકરાએ આ અ ુભવને
તે ારેય શી યો હોય તેવા ે યાપાર પાઠોમાંનો એક ગણા યો. માટે, પોતાનો ર તો પોતે
જ શોધો.

૧૪૨
તેમને નાના જ પકડો
એક વખત એક બાળકોના મનોવૈ ા નકને એક પતાએ ૂ ,ું “મારો ુ આઠ વષનો છે .
મારે તેને જદગીના ૂ યો શીખવવા ું ારથી શ કર ું જોઈએ?” જવાબ હતો, “હમણાં જ
શ કરો, તમે પહેલેથી જ આઠ વષ મોડા છો.”
યવ થાપન તાલીમ ું પણ કઈક આ ું જ છે . સામા ય ર તે નેતાઓ વચારતા હોય છે કે
તેમણે તેમની હાથ નીચેનાઓને યવ થાપન તરે વ ુ ચી જવાબદાર ઓ લેવાની તાલીમ
આપવાની ારે શ કરવી જોઈએ?
કૌ ટ ય શ કો તથા વ ાથ ઓને જેટ ું શ હોય તેટ ું વહે ું યવ થાપન શ ણ શ
કર દેવાની સલાહ આપે છે .
 તેઓ કહે છે :
“જેમ એક નવો પદાથ તેને જેની પણ સાથે લપેટવામાં આવે તે ૂસી લે છે . તેવી જ ર તે
ુ માં અપ રપ વ એવો આ કુ વર, તેને જે કાઈ પણ કહેવામાં આવશે, તેને વ ાનનો બોધ
ગણીને સમજશે. માટે, તેણે તેને આ યા મક તથા ૂળ પદાથની ું ઉપયો ગતા છે તે ૂચના
આપવી, (પર ુ) આ યા મક ર તે તથા ૂળ ર તે શેમાં ુકશાન છે તે નહ .” (૧.૧૭.૩૧-૩૩)
જુ દ જુ દ B-School તથા કૉપ રેટ તાલીમ આપનારાઓએ એ સમજ ું જઈએ કે
યવ થાપન એ મા એક ૃ અથવા હો ો નથી, પર ુ એક માન સકતા છે , જે શ તેટલી
વહેલી વકસાવવી જ ર છે . લોકોને જુ દ જુ દ ૂચનાઓ, ક સાઓના અ યાસ તથા વંત
ઉદાહરણો વડે તાલીમ આપવાથી ુવાન લોકોનાં મનને વ ુ સાર પ તથી યવ થાપનની
જવાબદાર ઓ સંભાળવા માટે અ ુકૂળ બનાવી શકાશે.
ય તએ વહે ું શા માટે શ કર ું જોઈએ?
• તેઓ તા હોય છે :
ુ ાન ય તઓ ુ લા મનની હોય છે . તેઓ ઉપર હ ત માંના લ યોનાં દબાણો,
વ
નાણાક ય બોજ તથા બી મોટ જવાબદાર ઓ હોતી નથી. જેમ પાણી જે વાસણમાં રેડવામા
આવે તેનો આકાર ધારણ કર લે છે . તે માણે તેઓ ૂબ સાર ર તે શીખી શકે છે .
• વ ુ સાર ર તે સમજે છે :
તમે જેટલા વ ુ ુવાન, તેટલી તમાર શીખવાની મતા વધારે સાર . એક ુવાન ય તની
યાદશ ત ઘણી મજ ૂત હોય છે . જેનો અથ છે , તે અથવા તેણી ાનને ઝડપથી સમ તથા
હણ કર લે છે . તે ઉપરાત તેમને જે કાઈ પણ કહેવામાં આવે, તે તેમના મન પર કાયમ માટે
અં કત થઈ ય છે .
જોકે, કૌ ટ ય આપણને આપવા જ ર એવા ‘Input ’ના કારથી સાવધ કરે છે .
• યો ય ૂચનો:
ય તએ ુવાન તથા અ ભલાષા ધરાવતા યવ થાપકોને ની તના ધોરણો શ આતથી જ
શીખવવાં જોઈએ.
લાંબા સમય ુધી ાચાર તથા લાંચ લેવા ું આચરણ કયા પછ તેમને ની તમાન બનવા ું
કહેવાનો કોઈ અથ નથી. તેમને આવાં ૂ યો તેઓ કૉપ રેટ જગતમાં વેશ કરે તેની પણ પહેલાં
શીખવવાં જ ર છે .
હક કતમાં, તેમને મા નૈ તક ધોરણો ઉપર ૂચનાઓ આપવી જ જ ર નથી, પર ુ તેમને
શીખવનાર ય ત વડે તે ું આચરણ કરા ું જ ર છે . જુ દ જુ દ કપનીઓના નેતાઓએ મા
તં ને ચલાવનાર કાયપાલકો બનવાને બદલે સારા શ કો તર કે નપજ ું જોઈએ. ુવાન
 ય તઓને અંગત ર તે શ ણ આપ ું તથા તેમના ુ બન ું તે દરેક સીઈઓનો થમ કાય મ
હોવો જોઈએ. નેતાઓ એ તેમના બધા જ ૂ યવાન અ ુભવો અ ભલાષી ુવાનો સાથે વહચવા
જોઈએ.
આ દ ય બીરલા મેનેજમે ટ કોપ રેશનના અ ય , સં ૃ ત મ ાએ એક સા ા કારમાં ક ું,
“હુ હમેશાં શીખવતો રહુ છુ , ારેક એક વગખંડમાં તો ારેક આમને-સામને થતી બેઠકો
દર યાન.”

૧૪૩
ન કરો
“કૉપ રેટ જગત ખરાબ છે , આ બ ું ગંદ ુ રાજકારણ છે .” કોઈપણ તં ના વ ર
યવ થાપન વશે ઘણા લોકોને આવી છાપ છે . ઘણી કપનીઓ સ ા/શ ત ા ત કરવા માટે
અથવા ટકાવી રાખવા માટે ુ કળ ગંદ રમતોમાં રાચી શકે છે . તેઓ હર ફાઈ ખતમ કરવા માટે,
વધારે નફો મેળવવા માટે અથવા સ ના ઝળહળાટમાં રહેવા માટે આવી ુ ત ુ તનો
ઉપયોગ કર શકે છે – જે બ ું જ કાય મ યવહાર વડે ા ત કર શકાય છે .
દેખીતી ર તે ની ત તથા સદાચારનાં ૂ યો વશે વગખંડમાં અથવા તમારા યવ થાપનના
અ યાસ મ દર યાન સાંભળવા ું સા લાગે છે . જોકે, યારે તેના પર આચરણ કરવા ું આવે
યારે તેમ કરવાને બદલે મા બોલવામાં જ આવે છે .
આપણે આને કળ ુગ છે – (આ સં કા રતાનો અંત છે ) એવાં સવ યાપી વધાન તર કે
ુ છ ગણીને કાઢ નાખીએ છ એ. જોકે હ આશા છે . બધા જ ાચારો છતાં, હ
કેટલાંક તં ો એવાં છે , યાં ૂ યો જળવાય છે , તથા સ ાતોને વળગી રહેવામાં આવે છે . પર ુ
જો બધાં જ તં ોને એટલી જ નૈ તક રહેવાની ઇ છા હોય, તો આજના ઉ ોગપ તઓએ એક
ૂબ હકારા મક પગ ું ભર ું પડશે.
કૌ ટ ય સલાહ આપે છે ,
“જેમ પાણી ઉપર ઝે રની (અસર થતી નથી) તેવી ર તે તેણ ે જે ાચાર નથી તેના
ાચારથી અસર ન પામ ું જોઈએ. કારણ કે એક થયેલાં માટે કોઈ ઉપચાર ન મ ો
હોય તે ું બની શકે.” (૧.૧૦.૧૮)
આ વચાર જે દવસે ુવાન યવ થાપકો/તાલીમાથ ઓ દયમાં આશા સાથે કપનીમા
જોડાય યારે શ આતથી જ મનમાં ઠસાવી દેવો જોઈએ.
બીન ાચાર ુવાન મનને ન બનાવો, કારણ કે તેઓ તમે તેમને જે શીખવો છો તે ું
અ ુસરણ કરે છે . બાળકોની જેમ જ, તમારા હાથ નીચે જેઓ કામ કરે છે તે લોકો પણ
વાભા વક ર તે તમા ન ર ણ કરશે અને તમાર યાઓની નકલ કરશે.
 આપણે હકારા મક આદશ બન ું જોઈએ કારણ કે ય તઓ આપણે જે બોધ આપીએ
છ એ તે ુજબ આચરણ કરે છે . જેમ મહા વ ાલય (કોલેજ)ના વ ાથ ઓ માટે યા યાતાઓ
ભગવાન સમાન છે , તેમજ કોઈપણ કમચાર માટે તેમની તરત જ ઉપરનાં ઉપર ઓ ભગવાન
જેવા છે .
એક ુંદર, ાચાર વ હન તં બનાવવા માટે, વ ર ય તઓએ નીચેના ૂચનોને
અ ુસર ું જોઈએ.
• એક વ ા ુ સલાહકાર બનો, ઉપર નહ :
‘ઉપર ’નો ુગ ૂરો થઈ ગયો છે . જો તમે તમારા કમચાર પર ઉપર પ ં કરશો તો જેવી
તેમને વ ુ સાર તક મળશે, તે જ ણે તેઓ ભાગી જશે. હક કતમાં કૉપ રેટ જગતમાં એક
આ ુ નક કહેવત છે – લોકો તં ોને નથી છોડ જતા, તેઓ ઉપર ઓને છોડ ય છે . માટે,
એક સલાહકાર બનો જે તેમને માગદશન આપે છે .
• આ યા મકતા દાખલ કરો:
કૉપ રેટ જગતને આ છે લામાં છે લો ઝોક/વલણ છે , અને યોગ- યાન- ચતન જેવા
અ યાસ વષયોએ ુ કળ લોક યતા મેળવી છે . આનાથી એક પગ ું આગળ વ. તમારા
તં માં વાતાલાપ કરવા માટે એક આ યા મક ુ ને આમં ત કરો. અને, જેમ તમારે તમારા
તં માં જુ દા જુ દા સલાહકારો હોય છે , તેવી ર તે તમે તમારા તં ના આ યા મક માગદશક
બનવા માટે કોઈ ઉમદા ય તનો સંપક પણ કર શકો.
મોઈદ સ ક જે “કાય થળે આ યા મકતા”ના ે માં એક આગળ પડ ું ય ત વ છે ,
તેમણે તેમનાં ુ તક ‘સૅાલ ઇ ક’માં લ ું હ ું કે, “હુ ૂ યો વશેનાં જે કેટલાક ઉ મ પાઠો
શી યો તે સંત જેવા ઉપર ું ન ર ણ કરવાથી શી યો.”
માટે, તમારા પોતાના વચારો તથા કાય વડે એક ન ું વલણ ગોઠવો.
હમેશાં યાદ રાખો, બી દુ નયા પણ શ છે …

૧૪૪
એકલી પદવીઓ જ ૂરતી નથી
મારો એક મ જે એક આગળ પડતી છૂટક વેચાણ કરતી કપનીના HR વભાગનો વડો છે ,
તેણે એક વખત ક ું, “અમાર પાસે આવતા વ ાથ ઓની ુણવ ાથી હુ હતાશ થયો છુ .”
મારા માટે – જે એક ય ત તર કે યવ થાપનના વ ાથ ઓની શ તમાં માને છે – આ
આ યની જેમ આ ું. પર ુ આગળ કોઈ ો નહ – મ મને પોતાને જ આ વધાનને ટેકો
આપતો જોયો!
 બી- કૂ લમાંથી આવતા મોટા ભાગના વ ાથ ઓ પાસે MBA ની પદવી પણ હોય છે . પર ુ
તેમાંથી થોડાકને જ કૉપ રેટ જગતનો જરા પણ યવહા રક યાલ હોય છે .
ચાણ એ ક ું હ ,ું
“એક વ ાનનો ન ણાત પર ુ યવહા કાય માં અ ુભવી ન હોય, તે કાય આગળ
વધારવામાં ઘેરા શોકમાં આવી જશે.” (૧.૮.૨૫)
આખા ભારતમાં એક હ રથી વધારે સં થાઓ સાથે, યવ થાપન નાતકોનો જ થો વધી
ર ો છે . પર ુ યવ થાપન ુ ઓ તથા વચારકો તેની ુણવ ાથી સં ુ નથી. યવ થાપનના
વ ાનની થયર સાર છે , પર ુ આપણે જે બ ું શી યા તે ું અસરકારક ર તે અમલીકરણ પણ
કર ું જોઈએ.
આ પ ર થ તને શ ણ તથા યવસાયનાં જુ દા જુ દા તરોને લ ય બનાવીને સંભાળ
શકાય. અહ આ માટેનાં કેટલાંક ૂચનો આ યાં છે .
• યવ થાપન વ ાથ ઓ માટે:
યવ થાપન વ ાથ ઓ અથવા જેઓ બી- કૂ લોમાં અ યાસ કરે છે , તેમણે મા
ઉપા ધઓ તથા નોકર ઓ માટે જ વચાર કરવો ન જોઈએ. તેઓ આ- વન વ ાથ ઓ હોવા
જોઈએ. અ યાસ મ ભણતી વખતે પણ તેમણે તેમ ું યવહા ાન વધારવા માટે બહાર જ ું
જોઈએ. તેમણે ઉ ોગમાં હોય તેવા લોકોને મળ ું જોઈએ. ઈ ટરનેટ પર છે લામાં છે લા
અ યાસો તેમજ અહેવાલો માટે જો ું જોઈએ તથા તેઓ જે શી યા તેની ન ધ પણ રાખવી
જોઈએ. તેઓ ડ ી તથા નોકર મેળવી લે તે પછ પણ વાંચવાની ટેવ ળવી રાખવી
અગ યની છે .
• યવ થાપન શાળાઓ:
યવ થાપન સં થાઓના અ ય ો તથા યા યાતાઓ જુ દા જુ દા ઉ ોગોની છે લામાં
છે લી સમ યાઓથી મા હતગાર હોવા જોઈએે. ઉ ોગની વ શ જ રયાતોને સમજવા માટે
તેમણે ૂરતો સમય વતાવવો જોઈએ. આ બ ું વ ાથ ઓને પણ જણાવ ું જોઈએ તથા તેના
યવહા ઉપાયો શોધવા માટે મહેનત કરવી જોઈએ. યવ થાપન સં થાઓનાં બોડ પર
ઉ ોગના વશેષ ો પણ હોવા જોઈએ.
• ઉ ોગ:
દરેક ઉ ોગના પડકારો રોજે રોજ વધતા તથા બદલાતા ય છે . ટેલીકોમ, છૂટક વચાણ,
નાણા, વાસન તથા અ ય ઉ ોગો એ તેમના લાગતા વળગતાં સંગઠનો ારા – તેઓ તેમનાં
નવા યવ થાપકો પાસેથી જે ુ ય પ રણામ ે ( Key result areas ( KRA ) ) ની
અપે ા રાખતા હોય તેની ૂ ચ બનાવવી જોઈએ. યવ થાપન સં થાઓને આના વશે મા હતી
આપવી જ ર છે . જેથી વ ાથ ઓને તે ુજબ તાલીમ આપી શકાય.
• ય તગત કપનીઓ:
યારે બી- કૂ લમાંથી તા બહાર પડેલા નવા ન ુ ત થયેલાઓ એક તં માં જોડાય યારે
યવ થાપને તેમને કૉપ રેટ જગતની વા ત વકતાથી પ ર ચત કરાવવા જોઈએ. એક વ ર
કમચાર ને, ખાસ કામગીર સ પીને તેઓએ તેમ ું માગદશન કર ું જોઈએ. આનાથી એમ કહેવા
નથી માગતા કે ઉ ોગે ન ુ ત માટેની થયર ઓ તરફ અંધ હો /ું આંખ આડા કાન કરવા
જોઈએ. તેને બદલે આને વીકાયા તથા આ મસાત્ કયા પછ , ઉ ોગોએ વ ાથ ઓને
યવહા પાસાંઓની ૂર પાડવી જોઈએ.
યાદ રાખો, વવરણ તથા આચરણ વ ચેનો માગ મા વ ુ ડ સમજણ તથા મા હતીની
ુ લી આપ-લે વડે જ ટુકાવી શકાય. દરેક ય તએ બાર ક અવલોકન, ુ લી માન સકતા તથા
ઉ ચ જવાબદાર લેવાની ઇ છા વડે દુ નયા કેવી છે તે શીખવાની પહેલ કરવી જોઈએ.

૧૪૫
જૂ ના તથા નવા ું મ ણ કર ું
ભારત, વશેષતઃ ભારતીય કૉપ રેટ જગત, ૂબ ગ તશીલ ફેરફારોમાંથી પસાર થઈ ર ું છે .
જે તં ો તથા કપનીઓ દશકાઓથી અ ત વમાં છે , તેઓ એકાએક યાપાર કરવાના નવા માગ
જોઈ ર ા છે .
ટેક્ નોલો , જોડાણ, વ યાપકતા વગેરે બધાંની, યાપાર જે ર તે કરાય તેના પર
મજ ૂત અસર પડે છે . પર ,ુ સૌથી મહ વનો ફેરફાર એ થયો છે કે એક ુવાન કાયકતાઓની
ફોજ નણયો લેવા માટે તથા યાપારને ચે લાવવા માટે જોડાઈ રહ છે . જૂ ના લોકો તેમના
અ ુભવ સાથે તથા ુવાનો તેમની ગ ત શલતા તથા નવા વચારો સાથે એક અ ુત તં બનાવી
શકે.
ચાણ કહે છે ,
“નવા પહ ચેલાઓ (સૈ ય) તથા લાંબી દડમજલ પછ જે આ યા છે તેઓ વ ચે નવા
પહ ચેલાઓ પછ આ યો છે તેમની પાસેથી તે દેશ વશે શીખીને તથા જૂ ની પલટનો સાથે
મી થઈને લડશે.” (૮.૫.૪)
કોઈ પણ તં માં જૂ ના લોકો ૂળ ૂત ર તે ઘણી લડાઈઓમાં લડેલા અ ુભવી સૈ નકો છે .
તેઓ દેશ (માકટ તથા ાહકો)ને સાર ર ત ણે છે અને માટે ચાણ ૂચવે છે કે, નવા
પહ ચેલા સૈ ય ( ુવાન પેઢ ના યવ થાપકો)જો તેમની પહેલાં વાળાઓના અ ુભવોમાંથી શીખે
તો વ ુ સા કર શકે.,
આ ું નીચેની ર તે સહેલાઈથી કર શકાય:
• ફે રફારો વશે ૂ લા મનના રહો:
 કોઈપણ કામ મા તમાર ર તે થઈ ગ ું. તેનો અથ એવો નથી કે બી કોઈ ર ત નથી.
વડ લો ફેરફાર માટે ૂ લા મનના હોવા જોઈએ. આજે ુ ોમાં શ ો કેવાં બદલાઈ ગયાં છે તે
તરફ જોવો. સૈ નકો જુ દા છે . માટે જ રયાત ુજબ જુ દા કારના આયોજનને પણ અપનાવ ું
જોઈએ.
હક કતમાં ુવાન પેઢ જે આ ુ નક શ ો જેવાં કે કો ૂટર, ઇ ટરનેટ, મોબાઈલ ( ુવાન
પેઢ જેમાં પારગત છે , તેવી ટેકનોલો ) વગેરેમાં સાર ર તે વીણ છે , તેમની પાસેથી શીખ ું તે
આમ કરવાનો ઉ મ માગ છે .
• શીખવા માટે તૈયાર રહો:
ુ ાન પેઢ માટે, તેઓ વડ લોની ૂલો તથા અ ુભવોમાંથી શીખે, તે અ ત આવ યક છે .
વ
આપણે આજે જે કાઈ પણ છ એ, તે આગલી પેઢ ઓના કઠોર પ ર મને કારણે છે . આપણી
પાસે મહાન વચારો હોઈ શકે છે , પર ુ અ ુભવ ૂબ ૂ યવાન છે . મા વડ લોની સાથે
રહેવાથી તથા તેમની વાત તથા સમ યાઓ વશે સાંભળવાથી આપણા વ ુઓને સંભાળવાનાં
વલણો બદલાઈ શકે છે .
• મ ણ:
બે પેઢ ઓ ું સા મ ણ એક સા તં ગોઠવી આપે છે . ઉ મ દેખાવ કરનારા તં ોમાંના
કેટલાંકે પહેલાંથી જ આમ ક ુ છે . ટોચની આઈટ તથા સલાહકાર પેઢ ઓ કે જેઓ ઉપાયો
તથા ુ તઓ આપે છે , તેઓ મોટેરાઓના અ ુભવ તથા સાથે સાથે ‘ટેકનોસાવી’ ુવાન પેઢ ના
મ ણને કારણે જુ દા જુ દા બહુ વધ ક પો સંભાળવા માટે સાર ર તે સ જ છે .
એક વખત એક યાપાર નેતાએ ન ું કે શાળાનાં બાળકો તેમની શાળાના કો ુટસથી
ખા સાં ુ-પ ર ચત હતાં. તે એ દવસો હતાં યારે પીસી હમણાં જ દેખાયા હતાં અને તેમની
પેઢ માટે તેન ે સમજવાં ુ કેલ સા બત થઈ ર ાં હતાં. તેમની ુ માં ચમકારો થયો. તેઓ
તેમના વ ર યવ થાપકો માટે બાળકોને ક ૂટર શ કો તર કે લઈ આ યા. આથી, તેમની
કપનીના થમ કો ૂટસ ુ ઓ કૉપ રેટ તાલીમ આપનારાઓ નહ , પર ુ શાળાનાં બાળકો
હતાં.

૧૪૬
યો ય મનો ૃ /વલણ
કૌ ટ યનાં અથશા માં રા ના યવ થાપકને અમા ય તર કે ઉ લેખ કરવામાં આવે છે . તે
એક ૂબ જ મહ વની ય ત છે . નીચે આપેલ ૂ માં ચાણ આપણને એક મેનેજરના યો ય
વલણ તથા મનો ૃ કેવાં હોવાં જોઈએ તેનો યાલ આપે છે .
તેઓ કહે છે :
 “તેણે ૃ વી જેવાં ધૈયવાન થઈને ડરામણા (રા ના શ દો)થી પાછા ફર જ ું જોઈએ,
અને પોતે બી માટે ડરામણા શ દોનો ઉપયોગ કરવો ન જોઈએ, અને તેને કહેવાયેલા (આવા
શ દો) સહન કરવા જોઈએ.” (૫.૪.૧૫)
નીચે આપેલા ણ ક સાઓ, તેમના ઉકેલો સાથે, આ ૂ પર કાશ પાડે છે :

ક સો ૧: રા (ઉપર ) તમને ઠપકો આપે છે .

• ઉકેલ ૧: એવો સમય પણ આવે છે , યારે ઉ મ ઉપર પણ તમને ઠપકો આપે છે . તે ું

કારણ તમાર ણમાં હોય, અથવા ન પણ હોય, તમારે બી ાસદાયક શ દોની આપ-
લેથી દૂર ચા યા જ ું જોઈએ.

આનો અથ થાય છે કે, જો તમારા ઉપર ુ સો દ શત કરતા હોય, તો તે તમારા તરફ

જ હોય તે જ ર નથી. બીજુ , “હુ આ નોકર છોડ દઈશ.” અથવા “મ માર જદગીના
વીસ વષ અહ સમ પત કર દ ધાં, પછ મારા ઉપર આ ું કેવી ર તે કર શકે?” વગેરે
જેવા વચારો વડે ત યા ન આપો.

બસ, મા શાંત રહો અને સમયને પસાર થવા દો. પછ ઠડા દમાગથી તેણે અથવા
તેણીએ જે ક ું તે શા માટે ક ું તે ું વ ેષણ કરો. તે મોટેભાગે કોઈક આગળની ઘટના ું
અ ુસંધાન હ ,ું જેણે તેના વતનને અસર પહ ચાડ . અથવા, તમાર પાસેથી જે અપે ત
હ ,ું તે તમે ન ક ુ હોય તે ું પણ બની શકે.

એક વખત તમે કારણ સમ ઓ તો પછ પગ ું ભરવા ું સરળ બને. જો તે તમાર

ૂલ હતી તો તેને ુધારો અને મા પછ જ તમારા ઉપર પાસે પાછા ઓ. બસ,
પછ ના તબ ામાં વ (“ડરામણા શ દોથી…. પાછા વળ ઓ”)

ક સો ૨: કદાચ તમે ુ સે થઈ ઓ.

• ઉકેલ – ૨: હવે આ ુ સાના યવ થાપનની પ ર થ ત છે . તમાર હતાશા ું લ ય બી

તરફ ન રાખો. આ અ ત આવ યક છે . તેને માટે મહાવરાની જ ર છે ! પર ુ તમે ારે
તમારો મ જ ુમાવો છો તે ણ ું મહ વ ું છે . અને ઠડા રહેવાનો ય ન કરો. તમે
વ થ તથા શાંત થઈ વ યાં ુધી દરેક ૃ તથા વચારને મોકૂ ફ રાખો. યાદ રાખો,
તમાર ુ એ કદાચ એક અ ૂત સાધન હોઈ શકે છે , પર ુ તે મા ખલેલ નહોય યારે
જ કામ કરે છે .

ક સો ૩: કોઈક તમારો ગેરઉપયોગ કરે છે .

• ઉકેલ ૩: આવા ક સામાં ચાણ આપણને ધરતીમાતા જેટલા માશીલ બનવા ું કહે છે .
દરેક યવ થાપકની જદગીમાં આવો સમય અવ ય આવે જ છે , યારે હાથ નીચેના
 કમચાર ઓ માટે ય તએ પોતાનાથી થાય તેટ ું ે ક ુ હોવા છતાં, તેઓ આભાર
હનતા ું વલણ દશાવે છે . આ ૂબ જ પીડાદાયક છે . આવા સમયે, તમારા માતા- પતાને
યાદ કરો. તમારે તમાર આસપાસના બાળકો કેવાં સતત તેમનાં માતા- પતાને “તમે અમારે
માટે ું ક ુ?” તેમ ૂ ા કરે છે તે જ જોવા ું છે .

ારેય હતાશ ન થાઓ અથવા “મને કે ું બાળક અથવા કાયકર મ ાં છે .” એવા

વચારથી પોતાની તને દોષ ન આપો.

મા શાંત રહો. તેમને માફ કરો અને જદગીને આગળ વધવા દો. છે વટે, જેમ જેમ
આપણને યાલ આવે કે આપણને એક બી ની જ ર છે , તેમ બ ું પાછુ સામા ય બની
ય છે .

૧૪૭
ક ક
ું ન ું શીખ ું
આપણામાંના મોટાભાગનાને એક નવો વષય અથવા ભાષા – યાર પછ થોડા જ સમયમાં
છોડ દેવા માટે જ મા – પકડ લેવાનો કડવો અ ુભવ થયો છે . આ ું શા માટે થાય છે ? નવો
અ યાસ મ શ કરતી વખતે આનો જવાબ આપણા વલણમાં અથવા તેની ઉણપમાં પડેલો છે .
હુ મારા યવ થાપન સલાહકાર તર કે વષ ુધી કરેલા કામના મારા પોતાના અ ુભવોમાંથી
એક ઉદાહરણ લઈને ટાક શ.
મ ઘણા યાપાર ઓ તથા વ ાથ ઓને આ ુ નક યાપારમાં તેના સ ાતો લા ુ કરવા માટે
કૌ ટ યના અથશા નો અ યાસ કરવાનો શ કરતાં જોયા છે . પર ુ બહુ ઓછા ચાણ વડે
વપરાયેલા પ રભાષા તથા શ દોના અવરોધને ભેદ શ ા છે .
આવા બધા લોકોને માટે માર પાસે સલાહનો મા એક જ ટુકડો છે – શ આતના પડકારો
વશે ચતા ન કરો, બસ, આગળ વધવા ું ચા ુ રાખો. નવા વષયમાં અઘરા વભાગો હોવાના
જ છે . પર ુ આજે તેમના અથ શોધી કાઢવા ું ઘ ં સરળ છે .
ચાલો આપણે એક ઉદાહરણ લઈએ. ચાણ એ ક ું હ ,ું
“અષાઢ તથા કા તક માસના વ ચેના ૂણચં ( ૂનમ) પછ ના આઠમા દવસે હોડ ની
સગવડ ( ૂર પાડવામાં આવશે). કામ કરનારાઓ એ ખાતર આપવી જોઈએ તથા નય મત
રો જદ આવક લાવવી જોઈએ.” (૨.૨૮.૨૭)
આમાંનો મોટાભાગ ું ૂ ુજરાતીમાં ભાષાંતર કરાયે ું છે . સવાય કે અષાઢ અને કા તક
આ ભારતીય તાર ખીયાંનાં શ દો છે . માટે થમ ભારતીય તાર ખ પ ત વશે શીખો અને પછ
યારે તમને આ ું ૂ સમ ઈ જશે, યારે તમારો તેમાં રસ વધશે.
 હવે ય ત આ રસને કેવી ર તે ળવી રાખે? ખરેખર ય ત કોઈ નવ ક પ વશે કેવી
ર તે શીખી શકે છે ? અહ થોડા ૂચનો આ યાં છે .
• એક હકારા મક વલણ વકસાવો:
કોઈપણ વ ાથ માટે યો ય વલણ મનમાં ઠસાવ ું એ થમ પગ ું છે . જો તમે નકારા મક
વચારો જેવાં કે, “આ અશ છે ” અથવા “માર પાસે એટલો બધો સમય નથી.” વગેરેથી
શ આત કરશો તો કોઈ આશા નથી. તમે ુ માં વતે પહેલાં જ તમે લડાઈ હાર ૂ ા છો.
માટે એક હકારા મક માન સકતા સાથે શ આત કરો. મા યાર પછ જ ુ ૂ મ તમારા વેશ
માટે ગોઠવાશે.
• મા હતી માગો:
તમે ું શીખવા ઇ છો છો તે ણતા હોય તેવા લોકોને શોધવા એ બીજુ પગ ું છે .
ઉદાહરણ તર કે, જો તમે ભારતીય પંચાંગ (કાલ ગણના પ ત) વશે ણવા માગતા હો, તો
તમારા પોતાનાં દાદા-દાદ અથવા શ કો જ તમારા માટે ઉ મ રહેશે.
થોડાક ફોન કરો. ઇ ટરનેટ પર વ ુ મા હતી માટે શોધ કરો અને પાયા ું ાન હોય તે મેળવો.
મ પહેલાં પણ ક ું છે તે માણે, હવે વધારાની મા હતીઓ શોધવી એ ઘ ં વધારે સરળ છે .
પર ુ તે પછ પણ જો તમારે તમાર કોઈપણ શંકાની પ તા માટે લોકોને મળ ું પડે, તો
મહેરબાની કર ને તે વધારા ું પગ ું લો.
• મહાવરો ય તને સં ૂણ બનાવે છે :
આ ૂબ જ મહ વ ું છે . તમે જે શી યા છો, તેને તમે તેમાં પારગત થઈ વ યાં ુધી
ફર ફર તપા યા કરો. સં કૃ તમાં આને અ યાસ તર કે સમ ય છે , અથ છે , સતત ુનરાવતન
તથા મહાવરો. યાર પછ તમે આખી યા માણવા ું શ કરો છો.
તમે રો ં દુ ુનરાવતન કયા કરો, તો તમારા અધ ૃત મગજ વડે તેને યાદ રાખી લેવાશે
અને તમે યારે જ ર પડે યારે તે મા હતીને ફર યાદ કર શકશો.
આ કોઈ પણ નવા પાઠોનો અ યાસ કરવાનો તથા તેને અપનાવવાનો એક મા માગ છે .
ૂતકાળમાંથી ેરણા લેવા ું ચા ુ રાખો, વતમાનમાં કાય કરો અને ઝળહળ ું ભ વ ય ા ત
કરો.

૧૪૮
યવ થાપક પાસેથી અપે ા
કોઈપણ તં માં બે ુ ય ચાલકો હોય છે . નેતા તથા યવ થાપક અથવા મં ી. કૌ ટ યનાં
અથશા માં નેતાને વામી તથા યવ થાપકને અમા ય કહેવાયા છે . એક વગર બીજો અ ૂરો
છે . યારે વામી દશા નદશન આપે છે , યારે અમા ય છે , જે ૂહરચના ું નમાણ કરશે તથા
કાય કરશે. હક કતમાં, ચાણ ને અમા ય એટલો બધો અગ યનો લા યો કે તેમણે ન ું કે,
“બધાં કાય ને તથા તેમનાં ઉ ગમ થાન મં ીઓમાં છે .” (૮.૧.૨૨)
અહ ઉ ગમનો અથ મા શ આત કરવી એવો થતો નથી, પર ુ આયોજન કર ,ું
ૂહરચના ઘડવી તથા કાય કર ું તેવો પણ થાય છે . આથી, અમા યની ૂ મકાનાં – ખાસ કર ને
આજના કૉપ રેટ જગતમાં ઘણાં પ રમાણો છે :
• આયોજન કર ું:
આ એ ુણવ ા છે , જે દરેક મેનેજરમાં વાભા વક ર તે હોય તેવી અપે ા છે . તે ક પ ું
કેટ ું સા આયોજન કરશે. તેના પરથી કાયનો અંત સફળતામાં આવશે કે ન ફળતામાં તે ન
થશે. જો તમારે એક પધા તવા માટે એક કેટટ મ ું નમાણ કરવા ું હોય, તો થમ
પગ થ ું છે , સા આયોજન કર ું – પધા ારે છે ? તમાર પાસે તૈયાર માટે કેટલા દવસો
છે ? કેવી શરતોમાં રમવા ું છે અને કયા કારના ખેલાડ ઓની જ ર પડશે? કેટલાં નાણાની
જ ર પડશે? કયા કારની તાલીમ આપવી જોઈએ? કયાં સાધનો જ ર છે ? વગેરે વગેરે
બધા જ અલગ અલગ કોણથી ઉકેલ શોધો. તમારા બધા જ વચારોને લખી લો તે આમ
કરવાનો ઉ મ માગ છે . હવે, આ પગલાંન ે ડેટા કલે શન કહે છે . આ જ ર ડેટાને તમે
યવ થત કરો, મા પછ જ આપણે ૂહરચના કરવા ું કર શક એ.
• ૂહરચના ું નમાણ:
આગ ું પગ ું, કે જે ૂળ ૂત ર તે એક રમતને તવા માટેની આવ યકતાઓ ું આયોજન
તથા ૂ ચ બનાવવા ું હ ,ું તેના કરતાં આ અલગ છે . પર ,ુ ૂહરચના ઘડવી એ તે ન ત
રમત કેવી ર તે તવી તે ન કરે છે . આ સમ વવા માટે હુ ફર એક વખત કેટ ું
ઉદાહરણ લઈશ.
આ સ જનોની રમતમાં પણ આપણે જોઈએ છ એ કે દરેક વજેતા જૂ થ ૂહરચના
કરવામાં ૂબ સાર હોય છે . તેઓ ત પધ ઓનો ૂબ ન કથી અ યાસ કરે છે . તેઓ
આબોહવાની પ ર થ ત તથા જુ દ જુ દ પ ર થ તમાં જ ર ચાલના કારોનો અ યાસ કરે
છે , આ આપણે જેને Game Plan ( ુ ય આયોજન) કહ એ છ એ તેમાં પ રણમે છે .
જોકે, જેમાં વૈક પક આયોજનોનો સમાવેશ હોય તે સાર ૂહરચનાઓ છે . જો
આયોજન ‘અ’ કામ ન આપે તો આયોજન ‘બ’ તેના થાન પર આવવા માટે તૈયાર હો ું
જોઈએ. આથી, ૂહરચના બનાવવી તે વક પો બનાવવા બાબતે પણ છે .
• કાય કર ું:
છે વટે, બધી જ જ ર ચચા વચારણા પછ , ે માં વા તવમાં કાય કરવાનો સમય આવે
છે . જો યા શ કરવામાં ન આવે, તો તમાર બધી તૈયાર બીન ઉપયોગી બની ય છે . માટે
કાય કર ું એ સફળતાની અં તમ ચાવી છે .
રામશરણ – યાત ભારતીય યવ થાપન ુ – આ જે ‘Execution ’ નામના
ુ તકને કારણે જગ સ થઈ ગયા. તેમાં, તેઓ કહે છે , “કાય કર ું એ ચાવી છે , જેના ારા
દરે ક CEO તેમનાં સફળતાનાં ાર ઊઘાડે છે .” તેના વગર લ યને પહ ચી શકા ું નથી. વામી
ચ મયાનંદે પણ ુંદર ર તે ક ું છે , “તમારા કાય ું આયોજન કરો અને આયોજન પર કામ
કરો.”

૧૪૯
ું તમે વા તવમાં એક ૃ ય ત છો?
ઘણી બધી ય તઓ, આ હક કત છે કે તેમની ક પનાનો એક કા પ નક ક સો, તે
સમ યા વગર પોતાની તને એક કઠોર પ ર મી, ગંભીર તથા સ ય ક પે છે . મા તમે
આસપાસ દો ા કરતા હો તથા કામ કરતા હો તેથી તમે ૃ નથી બની જતા.
અથશા માં ચાણ પાસે ૃ ની એક એકદમ સાર યા યા હતી:
“ ૃ એ છે , જે હાથમાં લીધેલ કાય માં ૂણતા લાવે.” (૬.૨.૨.)
માટે, મા જો તમે શ કરેલા બધા ક પો ણ
ૂ કર લીધા હોય, તો જ તમે તમાર તને
ૃ /સ ય તર કે વણવી શકો. આ ૂબ મહ વ ું છે , અને કેવી ર તે તે મને તમને કહેવા દો.
ું તમે જેન ે માટે શ આત કર હોય, તે પ રણામો તમે હમેશાં મેળ યા છે , તે તમાર તને
ૂછો. આપણામાંના ઘણા બધા – પછ તેઓ વ ાથ ઓ, ૃહ થો, કાયાલય જનારાઓ અથવા
યવ થાપકો જે પણ હોય, – તેમની આ સામા ય ફર યાદ છે . “હુ એટલો કઠોર પ ર મ ક
છુ , પર ુ કોઈપણ મારા વખાણ કરવાની કે મને સમજવાની પરવા કર ું નથી.”
મને કહેવા દો કે જો તમે તમા કાય ૂ કરશો, અને સાર ર તે ૂ કરશો તો તમાર ન ધ
લેવાશે. જો તમે તમારા સ પાયેલા ક પો સંતોષ દ ર તે ૂરા ન કરો, તો તે મા યા બની
ય છે , જેમાં સ યતા જે ું કઈ હો ું નથી.
હવે, આપણે કેવી ર તે એક ૃ ું આયોજન કર શક એ તથા ઇ છત પ રણામો મેળવી
શક એ?
• તમા લ ય અથવા ઇરાદો ન પો:
તમે શ કરો તે પહેલાં, તમાર તને હુ શા માટે આ કાય ક છુ ? આ કરવાથી હુ ું ા ત
કરવાની આશા રા ું છુ ? વગેરે જેવા ો ૂછો. જો તમે તેના જવાબો વશે ચો સ ન હો, તો
તમારા વ ર ોની મદદ લો, જે તમને વ ુ સાર ર તે માગદશન આપી શકે.
આપણે કોઈપણ કામ શ કર એ તે પહેલાં લ યને લગતી ‘ પ તા’ ા ત કરવી મહ વની
છે . શ કરતાં પહેલાં એક લ ય ન કરતી કવાયત કરો. તે લ ય સમયમયાદાવા ં ુ તથા
દોષર હત હો ું જોઈએ.
• હુ તે કે વી ર તે કર શ?
બધી જ જ ર વગતો સાથે તમારા કાય ું સા આયોજન કરો. યાદ રાખો, જો તમે
આયોજન કરવામાં ન ફળ ઓ છો, તો તમે ન ફળ બનવા ું આયોજન કરો છો. તે ઉપરાત,
વનની એ ૂળ ૂત હક કત પણ સમજો કે તમે દરેક વ ુ તમાર મેળે જ કર શકો.
માટે, જો જ ર પડે તો સારા સલાહકારો તથા માગદશકો સાથે ું એક જૂ થ તમાર
આસપાસ રાખો. એક વખત માગનો નકશો તૈયાર થઈ ય, પછ આપણા ગંત ય થાને
પહ ચવા ું સરળ બની ય છે .
• પ રણામો પર યાન કે ત કરો અને તેને ા ત કરો:
તમે તમાર યા ા શ કરો યારે તમારા માગના નકશાને સમયાંતરે જોતા રહેવા ું યાદ રાખો.
નહ તર તમે તમાર દશા ુમાવી દેશો. તમે યાં જવા માટે નીક ા હતા, તે જ થળ તરફ
તમે આગળ વધી ર ા છો તેની ખાતર કરો.
જો તમે ખરેખર એક સાચા ૃ ય ત છો, તો તમે સાર ર તે આયોજન કરશો.
અસરકારક ર તે કમ કરશો તથા દરેક વ ુ ચાલાક ૂવક ા ત કરશો. કેટલાક લોકો તમને ખોટુ
માગદશન આપી શકે છે , તથા આપશે. જોકે, એ તમે છો, જેણે સાવધાન રહેવા ું છે અને
તમારા લ યને વળગી રહેવા ું છે .

૧૫૦
તમારા ‘ મ ો’મા ું ે
ગયા અઠવા ડયે હુ મારા મ ૂળરાજ છે ડા સાથે બેઠો હતો. અમે તેના જૂ થ તથા
કમચાર ઓના સંબંધમાં તેની કપનીમાં ઉ પાદકતા ઉપર લાવવા માટેની ૂહરચના ઉપર ચચા
કર ર ા હતા. ૂળરાજ ઊ ે માં કામ કરે છે તથા જુ દા જુ દા ક પો સંભાળે છે .
જોકે, યારે તેણે ક ું કે, “રાધા, ારેક યારે આપણે હ
ૂ રચનાઓ ‘ચચતા’ હોઈએ
છ એ યારે માર અંદરના ાન/ ણકાર ું કોઈક સંચય થાન લ ુ ી ય છે અને જેના વશે
હુ ત પણ ન હતો તેવા ાનના આધાર પર ટકોરા મારવા સ મ બની છુ .” – યારે
અમાર ચચા જુ દા ુ ા પર ચાલી ગઈ.
તેણ ે આગળ ક ું, “શ તઃ એ મારા અધ ત મગજમાં માર પાસે હ ું, પર ુ જેમ જેમ
આપણે વ ુઓ ચચતા ગયા, તે પાછુ માર પાસે આ ુ.”
આ વાતચીત પછ હુ પાછો કૌ ટ યના અથશા તરફ ચા યો ગયો અને આ ૂ મ ું.
જમાં ચાણ કહે છે ,
“અચળ રહે ું – આ એક જોડાણકતાની ે તા છે .” (૬.૧.૧૨)
આ ૂ એ, મારા મ ના અવલોકનો સાથે મળ ને – મને બે વ ુ ભણાવી/ શીખવી –
થમ, માગદશન માટે તમાર આસપાસ વશેષ ની જ ર નથી, કારણ કે મ ો પણ તેમ કર
શકે છે . બીજુ , તમારે એવા મ ોની જ ર છે , જે તમાર જદગીનો અચલ હ સો હોય.
તેણ ે મારા માટે એક આ ું ન ું વ ઉઘાડ આ ું – એક માગદશક તર ક કેવી ર તે કામ
કર ું, એક મ તર કે કેવી ર તે કામ કર ું, તથા તમારા મ ોને નય મત પણે મળતા રહે ુ તે
પણ – કારણ કે આ જ સફળતા ું સા ું રહ ય છે .
અને આ સફળતા મેળવવા માટે, પછ ભલે તમે લોકો માટેના માગદશક હો, અથવા
કોઈકના મા મ હો તમારે ન ત નયમોને અ ુસરવા જ ર છે .
• અચલ રહો:
ચાણ એ માગદશકો તથા સલાહકારોને મ ો સાથે સમાન ગ યા હતા. અને અથશા
માં તેમને બધાને ‘ મ ’ તર કે ઉ લે યા હતા. આ, આજે યારે જુ દ જુ દ કપનીઓના બધા
કારના યવ થાપન માગદશકો માટે સારા માગદશક બનવા માટે પહેલાં એક સારા ‘ મ ’ બન ું
જ ર થઈ ગ ું છે , યારે પણ મા ય છે .
અને કોઈ ય ત સારો મ કેવી ર તે બને? તેનો જવાબ છે , આપણા દરેક મ ો સાથે
નય મત તથા સતત સંપકમાં રહ ને – આ ુજબ કર શકાય.
• માન સક ૂર મેળવો:
કેટલાક માગદશકો ું વલણ “હુ તમારા કરતાં વધારે ં છુ ” એ ું હોય છે . આ ખોટુ છે .
એ હક કત સમજો કે એક માગદશક જે કોઈક બી કોઈ પણ કરતાં કોઈક ર તે વ ુ સા
અથવા વધારે ઉપર છે , તેવા ન હોઈ શકે. તેના બદલે જે તેની સલાહ ઇ છે છે તે ય ત સાથે
તેણ ે સમાન બન ું જોઈએ.
એક સલાહકાર માટે, તેનો થમ ુ ય પડકાર બી ય ત સાથે માન સક ર તે ૂર
મેળવવાનો છે . એક વખત આ થઈ ય, પછ મા હતીની આપ-લે સરળ બની ય છે . જો
તમે સમાનની જેમ ન વચારો તો બી ય ત સાથે ુમેળ સાધવા ું ારેય ન બની શકે.
• વહેણની સાથે વહ ઓ:
ારેય જડ ન બનો. ‘મા આ ર ત જ કામ કરશે’ તેવા વચારો સાથે ચીપક ન રહો. તમે
તથા તમારા મ બ ેએ પ રપ વતાથી કામ કર ું જોઈએ અને વ ુ મોટ તથા વ ુ સાર
શ તાઓ સામે ૂલ ું જોઈએ.
વહેણ સાથે વહ વ અને તમાર અંદર જે ‘બદલાવ’ થાન લે તે નહાળો. જેમ મ મારા
મ ૂળરાજની મદદ વડે ું, તેમ બી ને તેમના પોતાની ૂઝ/ સમજણને બહાર લાવવા
માટે શીખવ ું તથા માગદશન આપ ું તે આપણે માટે પણ શીખવાનો મહાન અ ુભવ સા હત
થાય છે .

૧૫૧
આ ુ નક તાલીમાથ ઓ માટે સલાહ
આજે, ભારત પાસે એક હ રથી વધારે યવ થાપન સં થાઓ છે . ભારતીય અથતં
ુ ું થ ું હોવાને કારણે તથા ફોરેન ડાયરે ટ ઇ વે ટમે ટ (FDI) નો વાહ આવી ર ો હોવાને
કારણે, આ બીઝનેસ કૂ લોમાંથી ઉપા ધ મેળવનાર વ ાથ ઓ માટે ુ કળ માંગ છે .
એક વખત નમ ૂક થઈ ય એટલે વ ાથ ઓને તેમ ું લ ય સ થઈ ગ ું તેમ લાગે છે .
જોકે, ખરો પડકાર તો હ હવે શ થવાનો છે . યવ થાપન વ ાથ , કે જે હવે યવ થાપન
તાલીમાથ બ યો છે , તેણે હ તેના – જેને માટે તેની નમ ૂક કરાઈ છે તે પ રણામો
દશાવવાનાં છે .
નવા નમ ૂક થયેલા માટે જે સાવ ન ું વાતાવરણ છે , તેવાં તં માં ય ત કેવી ર તે કાય કરે
છે ?
કૌ ટ ય સલાહ આપે છે ,
“અમલદારનાં ન ર ણ હેઠળ તેણે તેને સ પાયેલ કાય વ શ અ ભ ચ સાથે અમલમાં
ૂ ું જોઈએ.” (૧.૧૮.૩)
ક
કોઈપણ યવ થાપન તાલીમાથ એ તેણે હમણાં જ ૂણ કરેલો અ યાસ મને કારણે
પોતાની તને ઉ કૃ ન સમજવી જોઈએ. જોકે, તેની પાસે સૌ ા તક આધાર હોઈ શકે, પર ુ
તેના ાયો ગક અમલીકરણને સમજવા માટે તેણે હ ઘણો લાંબો માગ કાપવાનો છે .
તેન ે વ ુઓ કેવી ર તે કરવી તે દશાવી શકે તેવા એક માગદશકની જ ર છે . તેઓ વ ર ો
હોઈ શકે, જેમણે વષ ના કામનો અ ુભવ, ાન તથા કુ નેહ સંપા દત કયા છે . વ ર ય ત
કદાચ શ ય જેટલી લાયક હોય તે જ ર નથી, છતાં નવા નમાયેલાએ તેમની પાસેથી શીખવા
તથા ફાયદો લેવા માટે તેમનો ન તા ૂવક સંપક કરવો જોઈએ.
• એક ન ર ક હેઠળ:
એક ન ર ક વડે ૂર પડાયેલ ૂઝ/ અ ૂ ય હોય છે . તેઓ તે ણકાર ના વ શ
ે માં તેમની તને પારગત બનાવવા માટે તેમના કામના કઠ ન ર તે પસાર થયા હોય છે .
તાલીમાથ એ તેમના વ ર ોને તેમના નવા શ ક તર કે વીકારવા જોઈએ. દરેક શ ક એક
ઇ છુ ક તથા આ ાકાર વ ાથ ને ભણાવવા રા હોય છે . અંતમાં, હ ર ગણો લાભ થશે.
• કાય અમલમાં ૂક ું:
વ ર ો વડે જે કાઈ પણ કાય સ પાય, તે અમલમાં ૂકા ું જોઈએ. કોઈપણ કાયને ના ું
અથવા મા ૂલી ગણ ું ન જોઈએ. મા યારે ય ત નાની વ ુ સં ૂણપણે કરે છે . યારે જ
ય ત મોટ જવાબદાર સંભાળવા સ મ બને છે . કોઈપણ સ પાયેલ કાયને અપાયેલ
સમયમયાદામાં ૂણ કર ું તે એક તાલીમાથ નો થમ હે ુ હોવો જોઈએ.
• વ શ અ ભ ચ:
સ પાયેલ કાયનો અમલ કરતી વખતે જે સૌથી વધારે મહ વ ધરાવે છે , તે વલણ આ છે . તે
વધારાની અ ભ ચ સાથે….હકારા મક હો ું જ ર છે . એ ઉ સાહ, કે જેની સાથે એક
તાલીમાથ તે ું કાય કરે છે , તે તેની માન સકતા વશે ઘ ં દશાવે છે . તેની શીખવાની ધગશ અને
ચા ુ રાખવાની ધીરજ તેન ે ભ વ યમાં ાં ૂકવામાં આવશે, અથવા કોઈ નવી જવાબદાર ઓ
આપવામાં આવશે, તે ન કરે છે .
તાલીમનો સમયગાળો સૌથી કઠ ન ભાગ છે . મારા મ વકટેશ ઐયર, જેઓ ‘વે થ
પાટનસ’ નામની કપની ચલાવે છે , તેઓ નય મત તથા સતત તાલીમમાં માને છે . તેઓ કહે છે ,
“મા જે સારો વ ાથ છે , તે જ સારો શ ક બનશે. છે વટે તો, મા એક સારો નીચેનો
કમચાર જ આખરે એક સારો ઉપર બનશે.”
એક સફળ યાપાર વડે તેમના નાણાને સંભાળવા માટે એક ચાટડ એકાઉ ટ ટ રાખવામાં
આ યો હતો. તે વ ર યાપાર એક ે ુએટ પણ ન હતા. શ આતમાં, હ સાબનીશને
બળવાખોર વચારો આવતા, “આ ય ત હુ છુ એટલી લાયકાત પણ ધરાવતી નથી. ઓહ!
મારે આવી ય ત હેઠળ કામ કર ું પડે છે .”
એક દવસ તેને એકાએક સમ ું, “કોણ કોને ૂકવણી કરે છે ?”
આ ઉપર માં પોતાના હાથ નીચે કામ કરવા માટે કોઈક પોતાનાથી પણ વધારે લાયકાત
ધરાવનારને ભાડે રાખવાની મતા છે . ચાટડ એકાઉ ટ ટને પોતાને ેરણા મળ હોય તેમ લા ું.
“ યાં ુધી હુ એક યાપાર ચલાવવા માટે તે ધરાવે છે તેવી બધી જ કુ નેહ શીખી નહ લ , હુ
આ કપની છોડ શ નહ .”
તમા વલણ આ ું હો ું જોઈએ.
 ઉપર

૧૫૨
ઉપર ની ‘ મલકત’ બનો
યારે જુ દ જુ દ બી- કૂ લમાંથી તા ે ુએટો બહાર પ ા હોય તેઓ એક તં માં
જોડાય યારે પોતાની તને કૉપ રેટ જગતમાં સા બત કરવા માટે તેમનામાં ુ કળ ઉ સાહ
તથા ચાલક બળ હોય છે . તેઓ પોતે જે ભ યા છે તેન ે આચરણમાં ૂકવા માટે આ ુર હોય છે .
જોકે, ય ત એ પહેલાંથી જ ુ તકોમાંથી જે લ ું હોય તેના ઉપરાત ઘ ં ઘ ં વધારે
શીખવા ું છે . છે વટે તો, તેઓ જે તં માં જોડાય છે , તેમાં પોતાની તને સા બત કરશે, પછ જ
ખર સફળતા મળશે.
આ થાય તે માટે થમ પગ ું તમારા તરત જ ઉપરના વ ર તથા ઉપર પાસેથી શીખવા ું
છે . આ બધાં કરતાં પણ સૌથી મહ વ ું છે – તમારા વ ર ને માટે એક ડર/ભય બનવાને બદલે
તેમની ૂડ / મલકત બનવાનો ય ન કરો. તેમને માટે સમ યા બનવાને બદલે, તેમના ઉકેલનો
ભાગ બનો.
દુભા યે, હમેશાં નહ પણ ઘ ં વારવાર નવા યવ થાપકો તેમના ઉપર ઓને અ વ થ કરે
છે તથા અગ યની અને ખાનગી/ ુ ત મા હતીઓ પણ બહાર લીક કર દે છે . તેની પાછળ ું
કારણ ઉ ેજના છે .
કૌ ટ ય કહે છે કે,
“જેમ એક છુ પાઈને ૂતેલો સાપ તેને જે થળે થી જોખમની અપે ા હોય યાં ઝે ર ઉડાડે
છે , તેવી જ ર તે રા , (તમારા તરફથી) ુકશાન વશે ભયભીત બનવાથી, લાંબો વચાર કયા
વગર હમણાં જ, ુ સા પી ઝે ર તમારા તરફ ઉડાડશે.” (૧.૧૪.૮)
તમે તથા તમારા ઉપર હમેશાં વસંગત હે ુઓ માટે નહ પર ુ એક જ હે ુ માટે કામ કરતા
હો, તે વાતનો યાલ રાખો. મા યારે જ તમે તમાર કૉપ રેટ કારક દ માં વકાસ પામી શકશો.
એક આદશ સહાયક બનવા માટેનાં કેટલાંક ૂચનો:
• તેમના મનોભાવ જોતા રહો:
ઉપર ઓ હમેશાં દબાણ હેઠળ હોય છે . તેમાં વધારો કરવાને બદલે, હમેશાં તેમના દબાણને
ઘટાડવાનો ય ન કરો. તમે હમેશાં તેમનો સમય ઇ છતા હો તેમ બને, પર ુ તમારે યારે
ખરેખર તેમની સાથે વાત કરવાની જ ર હોય, યારે (તેઓ ઇ છતા હોય તે છતાં) તેમની પાસે
તેટલો વધારાનો ફાજલ સમય ન હોય તેમ બને. આથી, યારે પણ તમે તેને ક ુંક કહેવા
ઇ છતા હોવ – તેમના મનોભાવ જોતા રહો. બસ, એમની કેબીનમાં દોડ જઈને વાતો કરવા ું
શ ન કર દે, તેઓ તેમ ું સં ૂણ યાન તમને આપે તેની રાહ જોવો. પછ તમારા ુ ા ઉઠાવો.
• સં ત રાખો:
એક સહાયક તેના ઉપર ને મળવા ૨૫ પાનાંની ભલામણ સાથે ગયો. ઉપર એ ક ું, “આખી
વ ુને એક પાનામાં સં ેપીકરણ કરો. જો કોઈ કારણસર તમે તેમ કર શકો તેમ નથી – એનો
અથ એવો થાય છે કે તમે ૂર ું વચા ુ નથી.” આ ુ ા વશે દરેક ૂણેથી વચારો અને યારે
તમે તમારા વચારો તેમને રજૂ કરો, તેને ટૂ કા અને ુ ાસરના રાખો.
• ન ધ કરો:
અવારનવાર તમારા ઉપર પાસે જવાને બદલે બધા નાના ુ ાઓની એક ન ધ કર રાખો.
તમે તેમની પાસે કાતો દવસની શ આતમાં અથવા અંત સમયે જઈ શકો. એક જ વખત
જવામાં તમે બધા ુ ા આવર શકો. આ ર તે, તમારો તેમજ તેમનો સમય ૂબ જ ફળદાયક
બનશે. તમે એક મદદ પ થાય તેવી વચારણા ું આયોજન કર શકો અને તેઓ અસરકારક
નણય લઈ શકે.
છે લે, આપણે એક વ ુ પર ૂબ પ થઈએ. આ બધાનો અથ ઉપર ને ુશ કરવા તેવો
થતો નથી. પર ુ એક સારા તાબેદાર (સબોડ નેટ) બન ,ું કે જે સમયના ટૂ કા ગાળામાં સામેની
ય તના વચારોની તરગલંબાઈ સમ શકે, એવો થાય છે . આ ય તએ પસંદ કરેલી
કાર કદ માં વકાસ પામવા માટેની અગ યની કુ નેહ છે .

૧૫૩
સમથ નેતાઓ ઓળખવા
“મા અ ત વ નહ હોય, પર ુ મ શ કરેલ કાય આગળ ચાલ ું રહેશે…” આ એ શ દો
છે , જે એક વખત એક મહાન યાપાર એ ક ા હતા. હવે, તે કામ કે જે ચા ુ રાખવા ું છે , તેને
માટે ુ કળ કામ કરવા ું છે અને તે પણ આપ ં અ ત વ નામશેષ થઈ ય તે પહેલાં.
મહાન નેતાઓ તેઓ ધીમે ધીમે ન ૃ તરફ આગળ વધતા ય તેમ, હમેશાં બી પેઢ ના
નેતાઓના ઘડતર પર યાને કે ત કરે છે . તમારે તમા થાન ભરવા માટે તમાર ફોટોકોપી/
આબેહૂબ નકલ તૈયાર કરવી જોઈએ. જો શ હોય, તો તમારાથી પણ વ ુ સા હોય એવો
કોઈકને તૈયાર કર ું જોઈએ.
ચાણ પણ તે જ કહે છે ,
“તેણ ે (રા એ) તેના કુ વરોને તાલીમ આપવા માટે મથ ું જોઈએ.” (૫.૬.૩૯)
 ટોચ પર રહેલા નેતાઓએ તેમ ું યાન સં ૂણપણે સમથ નેતાઓ વકસાવવામાં કે ત કર ું
જોઈએ.
નેતા કોણ છે ? અને ય ત તેમને કેવી ર તે ઓળખી શકે? આ પોતે જ પોતાનામાં એક
પડકાર છે . આપણને યાલ આવશે કે એક ે માં સફળ ય ત બી ે માં ન ફળ હોઈ
શકે છે . અથવા, એક ચો સ જૂ થમાં સફળ થયેલા નેતા, જુ દા કાય માટે બી ં જૂ થને દોરવણી
આપતી વખતે ન ફળ હોઈ શકે છે .
પર ુ આપણે તાલીમ આપવા ું શ કર એ તથા નેતાગીર ના કાય મો શ કર એ તે પહેલાં,
યો ય નેતાને ઓળખવા તે ઘ ં જ અગ ય ું છે . તમારે કેટલાક ો ૂછવા જ ર છે , જે તમને
કહેશ ે કે ઉમેદવાર નેતાગીર નાં ચોકઠામાં બંધબેસ ે તેમ છે કે નહ .
આમાંના કેટલાંક ોની નીચે ૂ ચ આપેલ છે .
: યારે તે ું ઉ ચત ુ યાંકન કરવામાં આવે યારે તે બી ને ેય આપે છે ?
હે :ુ જવાબ દશાવશે કે તે જૂ થનો ખેલાડ છે કે નહ ? એક સારો નેતા એ સારો કે ટન છે .
તે તેની સાથે તેના જૂ થને પણ સફળતાના માગ પર લઈ ય છે . તે ણે છે કે માનવ તમાં
નબળાઇઓ હોય છે , અને છતાં તં નાં સ હયારા લ યને ા ત કરવા માટે બધાએ સાથે મળ ને
કામ કરવા ું છે .
: ું તે તેના અ ભ ાયોમાં મ મ/ ઢ છે કે પછ તે તેના કોણ અવારનવાર બદલે
છે ?
હે :ુ આ તેના વચારવામાં પ તા છે કે નહ તે સમજવા માટે છે – ું તે એક ક પ લેતાં
પહેલાં અથવા તેના પર કામ કરતાં પહેલાં દરેક પગલાં વશે વચારે છે ? ું તે એક કપનીની ની ત
વડે દોરવાઈ ય છે ?
: તે બેઠકો/સભાઓ ું સંચાલન કેવી ર ત કરે છે ?
હે :ુ તેની આયોજનની કુ નેહ – જો તે સભામાં સારો નેતા હશે, તો તેની પાસે એક કાય મ
હશે. તે વચારો યે ુ લો હશે, પર ુ તે ારેય સભાને આડે ર તે જવા નહ દે.
: ું તે તેના વ ર ો તરફથી માન તથા યાન મેળવે છે ?
હે :ુ તે વ ુ ચી જવાબદાર ઓ લે છે કે કેમ તે તથા તેના બદુઓ ટોચના
યવ થાપન વડે વકારાય છે , તે ણવા માટે – મા એક સારો વચારક તથા એક
ૂહરચના મક ય ત જ ઉપર ઓ વડે વીકારાશે.
: એક પડકાર અપાય તો તે કાય કેટ ું ઝડપથી ૂ કરશે?
હે :ુ તેની ોત યવ થાપન કુ નેહ સમજવા માટે – તે કેટલી ઝડપથી વ ુઓ ગોઠવી શકે
છે ? એક સમથ નેતા વતમાન ો પર અટક નહ ય, તે એક સમ યા ઊભી કરનારને બદલે
એક ઉકેલ ૂરા પાડનાર હશે.
સૌથી વ ુ અગ ય ું એ છે કે ભા વ નેતા બનવાની યામાં તમે તમાર તે સંડોવાયેલા
હોવા જોઈએ. છે વટે તો આ તમે તમારા લોહ પસીનાથી બનાવેલ કપનીને સંભાળવાનો છે .

૧૫૪
જેમણે તમને આ કામ અપા ું તેઓને યાદ રાખવા
બધાં થળોમાં કાયાલય એ એ ું થળ છે , યાં મોટાભાગના લોકો ક ૂલ કરશે કે તેમની
સફળતા અનેક વધ લોકોના ફાળા તથા માગદશનને કારણે આવી છે . હવે, આપણને આપવામાં
આવેલી નાનામાં નાની સહાયને પણ ારેય ન ૂલવી એ આપણી ફરજ છે . દુ નયાના થમ
યવ થાપન ુ , ચાણ પણ આ જ વાત કહે છે .
“તેણે તેની મદદ કરવાની શ ત ુજબ, જેણ ે તેને મદદ કર છે તેને સંતોષ ું.” (૭.૧૬.૧૯)
પર ુ ચાલો આપણે આનો સામનો કર એ – માનવ મન ૂબ જ અ થર છે અને લાંબા
ગાળે સામા ય ર તે આપણે ય તઓ અને તેમણે આપણે માટે કરેલ વ ુઓ ૂલી જઈએ
છ એ. અને આજની ઝડપથી બદલાતી જતી દુ નયામાં, યાં ભા યેજ જરાપણ નવરાશનો
સમય હોય છે , યારે આવી વ ુઓ યાદ રાખવા ું વધારે ુ કેલ છે .
માટે, આ ૂચનો ુજબ વારવાર કરો.
• લખી રાખો:
જેમણે તમને મદદ કર છે અને જેઓ તમાર જદગી તથા કારક દને આકાર આપવામાં
સહાયક બ યા છે , તેવી ય તઓની એક ૂ ચ તૈયાર કરો. તમારા થમ ઉપર , લેસમે ટ
સં થા, એ મ કે જેન ે તમાર કોઈપણ યાવસા યક મદદની જ ર વખતે હમેશાં ફોન કરતા –
આ બધા જ. આ ૂ ચને તમાર જદગીના સૌથી મહ વના દ તાવેજોમાંના એકની જેમ તેની
સાથે યવહાર કરો. જેમ જેમ વ ુ લોકો તમને મદદ કરે, નામ ઉમેરતા રહો.
• લોકોને ફોન કરવા માટે ય ન કરો:
ૂ ચ બનાવતી વખતે તેમના સંપકની વગતો ઉમેરવા ું ૂલશો નહ . તેમનાં વનની
વ શ તાર ખો પણ એક સારો ઉમેરો બની શકે છે . આ તમને તેમને ફોન કરવા ું તથા વ શ
સંગોએ ુભે છા પાઠવવા ું સા , કારણ આપશે, જો દરેક સંગે નહ તો મા વષમાં એક
વખત તેમના જ મ દવસે ફોન કરો તે પણ ૂર ું છે .
• તેમને ભેટ આપો:
ચાણ , તેમનાં ુ તક અથશા માં કહે છે કે ભેટ એ સૌથી શ તશાળ મા યમ છે , જે
કોઈને પણ ભા વત કર શકે છે . આના વશે વચારવા પાછળ પણ સમય બરબાદ ન કરશો!
જોકે, વધારે પડતી મ ઘી ભેટ ખર દવા માટે હદની બહાર પણ ન વ. ઉપરના ૂ માં ૂચ યા
ુજબ, “તેની શ ત ુજબ.” તમાર મતા ુજબ ભેટ ખર દો.’
• મદદ કરવા તૈયાર રહો:
ઉપર ું બ ું પણ કદાચ ઉપરછ ુ લાગી શકે છે . પર ુ મદદ કરવી, ખાસ કર ને યારે જ ર
હોય યારે, એ એક ય ત બી ય ત માટે કર શકે તેવી સૌથી ૂ યવાન વ ુ છે . એક
કપની HR ઉપર એ યારે આ ક ું, યારે ૂબ ુંદર ર તે ૂ ું છે . “હમેશાં બી ને કામ
મેળવવામાં મદદ કરો. તમે ારેય નથી ણતા, તમારે ારે જ ર પડશે.”

૧૫૫
ું આપણે ન ું કામ લઈએ છ એ?
હવે, આ એક એવી વટટબણા છે , જે આપણે બધાએ એક અથવા બી સમયે સામનો
કર હોય. વતમાન નોકર ચા ુ રાખવી, કે જુ દ કપનીમાં ચા યા જ ,ું નોકર માં રહે ું કે પોતાનો
ધંધો શ કરવો, કામ કરવા ું ચા ુ રાખ ું કે ઉ ચ શ ણ માટે વરામ લેવો – આ ો આજના
કૉપ રેટ જગતમાં બધા પાસે અવારનવાર આવે છે .
ચાણ આવી વટબણાનાં યવ થાપન માટે એક ઉપાય આપે છે .
“બે વૈક પક માગ ના ક સામાં તેણે તેની પોતાને અ ુકૂળ હોય તે દેશમાં આગળ વધ ું
જોઈએ.” (૧૦.૨.૧૦)
આ સલાહ વયં- પ છે . પર ુ યાર પછ કરાયેલ પસંદગી કાતો આપણને બનાવે છે ,
અથવા તો તોડે છે . અને આ મા કામ પસંદ કરવાને લા ુ પડ ું નથી.
આવી એક વસંવાદ યવ થાપન પ ર થ ત ં દગીના પોતાના કોઈ પણ તથા દરેક
પાસાંમાં ઊભી થઈ શકે છે . આવા સમયે તમારે તમાર ુ થી વચાર ું જોઈએ તથા દલથી
અ ુભવ ું જોઈએ. તમાર મજ ૂતાઈ તથા નબળાઈઓ પર કા ુ રાખો.
ય ત આ કેવી ર તે કર શકે છે ? અહ કેટલાંક ૂચનો આ યાં છે , જેને તમે ુ કેલ
નણયોનો સામનો કરતી વખતે અ ુસર શકો:
• તમાર તને ૂછો:
તમારે જેન ે ગણવી/ યાનમાં લેવી જોઈએ તેવી ય ત તમે પોતે જ છો. તમે યો ય વ ુ
કરો છો કે નહ . તે તમાર તને ૂછો. જો તમને એમ લાગે કે વતમાન કપની અથવા ઉ ોગમાં
તમારો વકાસ થર/બંધીયાર થઈ ગયો છે . તો બદલાવ માટે તૈયાર થાવ. ખરેખર તો નવી દશા
લેવા મારે તમારા ઉપર અથવા વ ર ય ત સાથે ુ લી ચચા થાય ને ઘ ં સા છે . જો
તમને યાર પછ પણ લાગે કે ઉકેલ નીકળતો નથી, તો બહારથી મદદ માગો.
• બી સાથે વાત કરો:
તમે તમારા ે ના તજ ોની સલાહ લઈ શકો. અને તમે ક ુંક વધારે સા કરવા સ મ છો
કે નહ તે તપાસો. જો આ ઘ ં જ ુ કેલ હોય તો આ બાબતમાં તમને માગદશન આપી શકે
તેવી વેબસાઈટમાં જોવો. એક સમાન- વચારોવાળા લોકોનાં ઓનલાઈન જૂ થમાં જોડાવ અને
તમાર પ ર થ તની વ ુ સાર સમજણ માટે માગદશન તથા ૂચનો માગો.
• ગટ ફ લગને અ ુસરો:
આખરે આ બધા વ ેષણો પછ , તમે ભ વ યમાં યાં હોવા ઇ છો છો તે દશામાં થમ
ડગ ું માંડ ું એ અગ ય ું છે . જો તમે કરો છો તે કરવા ું ચા ું રાખશો, તો તમે જે મેળવો છો તે
જ મેળવવા ું ચા ુ રાખશો. માટે, જો તમે અ યારે જે છો તેનાથી અલગ બનવા માગતા હો, તો
ક ુંક અલગ કરો. એક વખત તમે પહે ું પગ ું ભરો, એટલે અડ ું ુ તાઈ ગ ું છે . જો તમે
કઈક વ ુ સારા માટે લડવા માગતા હો તો!
જુ વો, આજે ુ કળ તકો છે , પર ુ મા થોડા લોકો જોખમ લે છે . મા તેઓ કે જે યો ય
પગલાં સાથે ગણતર ૂવકનાં જોખમ લે છે . તેઓ તેમના લાંબા-ગાળાનાં લ યો ા ત કરવામાં
સફળ થઈ શકે છે .
અને, મહેરબાની કર ને ારેય એક નણયનો તાવો ન કરો. ખાસ કર ને જો આ એક
ખોટ ચાલ છે , તો પસંદ કરેલા માગ આગળ વધવા ું ચા ુ રાખો. તમારે મા સૈ યના ુવા ને
અ ુસરવા ું છે , ‘તમાર પાછળના ૂલોને બાળ નાખો.’ તે પાછા ફરવા માટેના કોઈ ર તા નહ
છોડે!

૧૫૬
ઘણા ઉપર ઓ?
આ આપણાંમાના મોટા ભાગના સાથે બ ું છે . અથવા બનશે. બે ઉપર ઓ હોવાની
સમ યા ખાસ કર ને એવા તં ોમાં ઉ હોય છે , યાં ૂ મકા તથા સં થાક ય માળખાં
પ તા ૂવક ન પાયાં નથી – હોતાં, જે વખવાદ પ ર થ તને ઉ ેજન આપે છે .
પર ,ુ યારે આ બે ઉપર ઓ વરોધાભાસી અ ભ ાયો તથા ૂચનાઓ આપે યારે આપણે
ું કર શક એ?
ચાણ પાસે આવી પ ર થ તનો સામનો કરતા કમચાર ઓ માટે એક ઉપાય હતો:
“તેઓ એના હુ કમ ું પાલન કરશે, જે બધા માટે ું લાભદાયક છે તે ૂચવશે.” (૩.૧૦.૩૯)
 માટે, યારે આવી પ ર થ તની સામે આવી જવાય, યારે હાથીનીચેની ય તએ બેસી
જ ું જોઈએ અને શાં તથી/ઠડા દમાગથી વચાર ું જોઈએ. તેણે પ ર થ ત તથા બંને
ઉપર ઓનાં વલણનો અંદાજ બાંધવો જઈએ અને પછ તેની પોતાની મેળે કયો હુ કમ બધા માટે
લાભદાયી બનશે તે ન કર ું જોઈએ.
હવે, ઉપરના ક સામાં કોઈ કેવી ર તે કામ કરે અને એક થર નણય કરે? કેટલાંક ૂચનો:
• એક સારા શીખનાર બનો:
બધા શ લોકો પાસેથી શીખવાની અને પછ તે જ પાઠો લા ુ કરવાની મતા એક સારા
હાથ નીચેના કમચાર નો થમ અને સૌથી અગ યનો ુણ છે . ુ લા મનના રહો. દરેક ય ત
પાસેથી શીખો. દરેક ય ત પાસે ઓછામાં ઓછો એક સારો ુણ હોય છે , જે તમને ફાયદો
આપી શકે. તમે તમારા વ ર ો પાસેથી જેટ ું વધારે શીખી શકો, તેટ ું તમારે તમાર કાર કદ
માટે વધારે સા છે . તમે ું શી યા તેની રો જદ ન ધ બનાવો અને એક ફાઈલ રાખો. તમે જે
શી યા છો તેની યાદ બનાવો. તે તમને લાંબા ગાળે મદદ કરશે અને એવો ૂ યવાન અ ુભવ
આપશે, જેનાથી કયા ઉપર સારા છે તે તમે ન કર શકશો.
• શાંત/ઠડા રહો:
વસંવાદ પ ર થ તઓ સાથે યવહાર કરવા માટે ઠડા રહે ું જોઈએ અને ઉતાવળે કોઈ
ન કષ પર ન પહ ચો. તા કક ર તે તથા વા ત વક ર તે વચારો. જો જ ર જણાય તો એક
કાગળ લો અને તમે જેનો સામનો કરતા હો, તે ુ ો અથવા સમ યા લખી લો. ઠડા દમાગથી
ૂરે ૂ વચારો અને પછ તમારા પોતાના ન કષ પર પહ ચો. જો તમને આ હ પણ ુ કેલ
લાગે, તો એક મ સાથે વાત કરો. એ તમને દબાણને સંભાળવા માટે પણ ઘ ં મદદ પ થઈ
પડશે.
• ના કહેતાં શીખો:
એક ઉપર ને ‘ના’ કહે તેવા હાથ નીચેના માણસો ારેય ગમતા નથી. તે સમયે જ ઉપર ને
હાથ નીચેના એવા લોકો પણ નથી ગમતા, જેઓ હમેશાં ‘હા’ જ કહે છે , જેઓ એક ‘
સાહેબ’ કમચાર હોય છે . તે ન ુ તા માટે પણ ભયજનક છે . શ આતમાં આવી ય ત
ઉપર ને ભા વત કરવાનો ય ન કરતી હોય તે ું કદાચ લાગી શકે છે . પર ુ તે ઘ ં કર ને ખોટ
મા હતી ૂર પાડે છે . માટે, તમારા ઉપર સાથે યવહાર કરતી વખતે ‘ના’ કહેતાં શીખો, પર ુ
યારે જ ર હોય યારે જ. અ ધરા ન બનો – સૌ ય તથા શાં ત ૂણ પ તથી તમાર તે કામ
કરવાની અ મતા તેમના ુધી પહ ચાડો.
એટ ું યાદ રાખો કે છે વટે તો આ બ ું તમે તમારા ઉપર ઓને કેવી ર તે સંભાળો છો તેના
વશે છે . એક વખત એક ીને ૂછવામાં આ ું, “બે ઉપર ઓને અહેવાલ આપવા ું તમારા
માટે ઘ ં ુ કેલ બ ું હશે…” જવાબ હતો. “બીજો કોઈ માગ જ ન હતો. હુ હમેશાં મારા
જ મ દવસે બે ભેટો મેળવતી હતી!”
 ૧૫૭
ય તએ કે ટલા પૈસા માટે કહે ું જોઈએ?
આપણે બધાએ એક અથવા બી સમયે આપણા કામ માટે કેટ ું મહેનતા ં માગ ું
જોઈએ તે ન ણવાના ધમસંકટનો સામનો કય જ હોય છે . પછ તે નવી નોકર નો પગાર
હોય, ધંધા માટે પૈસા એકઠા કરવા હોય, સેવાઓ માટે ાહક પાસેથી ફ /મહેનતા ં લેવા ું હોય
અથવા એક ઉમદા કારણ માટે દાન માગવા ું હોય, આપણે હમેશાં એક વડે ુંઝાઈ જઈએ
છ એ – આપણે કેટલા ( પયા) માગવા જોઈએ?
ચાણ પાસે આ નો પણ ઉકેલ હતો.
તેઓ કહે છે :
“તેણે ધ નક પાસેથી તેમની સંપ ુજબ અથવા (તેમને દાન થયા હોય તે) ફાયદાઓ
ુજબ પૈસા માગવા જોઈએ અથવા તેઓ તેમની ઇ છા ુજબ જે કાઈ પણ આપે તે.”
(૫.૨.૭૫)
આથી, ચાણ એ જે ૂચ ું હ ું તે – થમ – તમે તેની પાસેથી કઈ પણ પૈસા માગો તે
પહેલાં – તમારે જેનો સંપક કરવાનો છે તે ય તનો અ યાસ કરો. જે ય તઓ આ કળામાં
પારગત બને છે , તે કોઈ પણ સાહસમાં સરળતાથી સફળ થાય છે .
ઉપરના ૂ ોને વ ુ સાર ર તે સમજવા માટે ચાલો, તેના ભાગ કર એ.
• તેમની સંપ ુજબ:
હવે, આ ૂબ જ વ ુલ ી છે . ‘સ ૃ ’ હોવાની યા યા એક થળે થી બી થળે જુ દ
પડતી હોય છે . દાખલા તર કે એક ગામડાનો સૌથી ધ નક માણસ એક મોટા શહેરના બી
સામા ય માણસ જેવો છે , યારે તમારા પૈસાપા પડોશી વૈ ક ધોરણો ુજબ મા બીજો
સામા ય માણસ હશે.
એટલા માટે, ચાણ એ ૂચ ું હ ું કે ય તએ ધ નક માણસ પાસેથી તેમની સંપ
ુ બ પૈસા માગવા જોઈએ.
જ
• દાન થયેલા ફાયદાઓ ુજબ:
આ વા ો સાથે આવતી વનંતીને સામા ય ર તે હકારા મક ર તે તસાદ મળે છે . કારણ કે
તમે માગેલ મહેનતા ં, તમે કોઈકની કરેલ સહાય, અથવા તમારા સહયોગને કારણે મેળવેલ
ફાયદા અથવા મા તમે આપેલ એક ભલામણ અથવા સલાહ સાથે મેળ ખાય છે . તમે વ ુ
અથવા રોકડામાં ુકવ ં માગી શકો છો.
મારા ાહકોમાંનાં એકે યારે તેમના ડૉ ટરે મફતમાં એક ઓપરેશન ક ુ યારે એક વખત
જે ક તે
ુ આ ું એક સચોટ ઉદાહરણ છે . મારા અસીલે વાઢકાપ પાછળ તેણ ે કેટલી રકમ ખચ
હોત તેની ગણતર કર અને પછ તેટલી જ રકમની ભેટ ખર દ , અને એ ભલા ડૉ ટરને તેમની
કદરના નાના તક તર કે આપી, જેની તે ડૉ ટર અવગણના કર શ ા નહ .
• ઇ છા ુજબ:
હવે, કેટલીક એવી ચો સ પ ર થ તઓ હોય છે , યાં તમે ૂ યાંકન કર શકતા નથી.
જો તમે વધારે માગો, તો તમને નકારવામાં આવી શકે.
જો તમે ઓછુ માગો, તો તક ચાલી ય છે . આવા ક સામાં, તે ય તને તેમની ઇ છા
ુજબ ન કરવા દો. કદાચ છે વટે ખરેખર તમાર અપે ા કરતાં વ ુ પણ મેળવો.
એક વખત મ એક હોટેલ વશે સાંભ ું હ ,ું જે એવી ની ત ુજબ કામ કર છે કે – ‘તમે
ખાઈ શકો તેટ ું ખાવ, તમાર ઇ છા હોય તેટ ું ૂકવો.’
આ યજનક ર તે, ાહકો તેમની સેવાથી એટલા ુશ છે , કે હોટેલના મા લક તેમના મે ુ
કાડ ઉપરના ભાવને વળગી ર ા હોત તો મેળવત તેના કરતાં વધારે પૈસા બનાવે છે !

૧૫૮
એક શ તશાળ ય ત સાથે કામ કર ું
અથશા માં તમે જોશો કે ચાણ એ વાકકોને શ ત/સ ાનો ઉપયોગ કેવી ર તે થવો
જોઈએ તે ુચના આપી છે , તથા શ તનો દુ પયોગ કેવી ર તે ઓળખવો જોઈએ તે વશે પણ
લ ું હ ું. તેજ સમયે, તેમણે એક શ તશાળ ય તના હાથ નીચે કામ કરતી ય તએ પોતે
કેવી ર તે આચરણ કર ું જોઈએ તેના પણ એક પછ એક પગલાંની વાચકોને ૂચના આપી છે .
ચાણ એ શ તને સમ વવા માટે એક ુલનાનો ઉપયોગ કય છે :
“અ , યારે બી ુધી પહ ચે યારે થોડોક ભાગ અથવા (વધારેમાં વધારે) આખા
શર રને બાળ નાખે છે . પર ુ એક રા ય તને તેના ુ ો, પ ની, સ હત બધાને હણી નાખી
શકે છે . અથવા કોઈકને સફળ થવા ું કારણ બની શકે છે .” (૫.૪.૧૭)
આ ૂ નો ઘણો ડો અથ છે , અને ખરેખર તો મારા અંગત ર તે ખાસ ય ૂ ોમાંનો એક
છે , તે એક જ સમયે તમને બે વ ુ કહે છે . – એક નેતા તમારો નાશ કર શકે, અથવા તેમને
સફળ થવામાં મદદ કર શકે.
જો તમે રા સાથે ઉ ત બનો, તો અ – જે મા તમારા શર રને બાળ શકે – તેનાથી
વપર ત રા નો પ રણામ પ ોધ તમને સં ૂણપણે – તમાર સપોટ સ ટમ (ટેકો આપનાર
પ ત) તથા બધી જ ભા વ આશાઓ ( ુ ો, પ ની) સ હત ખતમ કર નાખશે.
તો, આજનાં કૉપ રેટ જગતમાં ય ત એક શ તશાળ રા /નેતા સાથે કેવી ર તે કામ કરે
છે ? અહ જેના પર મનન કર શકાય તેવા કેટલાક ુ ાઓ આ યા છે .
• રા ને સમજો:
તમે કોઈકની હેઠળ કામ કરો તે પહેલાં લે ું જોઈએ તે ું આ થમ પગ ું છે . જૂ ના
દવસોની રા શાહ થી વપર ત, આપણે હવે આપણા પોતાના રા ઓ અથવા નેતાઓ પસંદ
કર શકવા જેટલા નસીબદાર છ એ. માટે, યો ય નેતાને પસંદ કરવો એ અગ ય ું છે .
એક વખત તમે તમને જેની સાથે કામ કર ું ગમે તેવો નેતા પસંદ કર લીધો પછ તેને
સં ૂણપણે સમજવો તે મહ વ ું છે . તેની પસંદ-નાપસંદ– તથા આવાં બી ં વલણો તેમજ તેના
અંગત તેમજ સં થાક ય લ યો ું ઝ ણવટ ૂવક અવલોકન કરો.
એક વખત આ માન સક ુમેળ ુરો થઈ ય, પછ નેતા તથા તેના હાથ નીચેની ય ત
બંનેનો એક લાંબો ‘વીન-વીન’ સહયોગ થશે.
યાદ રાખો, રા ના માણસો રા કરતાં વ ુ મજ ૂત હોય છે .
આ સોનેર નયમ તમારે યાદ રાખવો જોઈએ. રા ઓ હમેશાં સલાહકારો તથા મા હતી
ૂર પાડનારાઓ વડે ઘેરાયેલા હોય છે .
જેમ જેમ તમે રા ની ન ક જશો, તમે સમજશો કે કોઈ પણ નેતાની પ ત આ
સલાહકારો પર આધા રત હોય છે . માટે, જેમ તમે નેતાને સમજો તેમજ જેઓ તેમના પર
ભાવ પાડે છે , તેવા લોકોને પણ સમજવાનો ય ન કરો.
પછ કોઈપણ પ ર થ તને સંભાળવા ું સરળ બનશે. જો તમે રા ના ( ય) માણસ બની
વ, તો તમારા ઉપર તેમને સાચી મા હતીઓ પહ ચાડવાની જવાબદાર ઓનો પણ ઉમેરો થશે.
• રા ને વફાદાર રહો:
ઉપરનાં બે પગલાંન ે અ ુસયા પછ , રા ને વફાદાર રહેવા ું પણ અ તશય આવ યક બની
ય છે . તેમની સમાજ ઉપરની સ ા તથા ભાવ તમને ૂબ જ મદદ પ થઈ શકે છે . તે તમારો
નાશ પણ કર શકે છે .
હમેશાં મગજમાં રાખો કે, રા મા તેની જ તરફેણ કરશે, જે તેના તરફ નખાલસ તથા
સમ પત હોય. કોઈપણ ગોઠવણમાં રા તરફથી અ ુ હ મેળવવા માટે ‘ વ ાસ’ એ ુ ય
ત વ છે .
તમે જોવો કે નેતાઓ એવી મહાન ય તઓ હોય છે , જેઓ બી મહાન લોકો વડે
ઘેરાયેલા હોય છે . એક મા કડ છે , ા તથા વ ાસ. આ સમજો અને તમાર તે મહાન
નેતા બનો.

૧૫૯
 કોઈના પર ારેય દબાણ ન કરો
આપણે બધાએ આપણા કાય થળે અથવા યાપારમાં ઘણા બધા લોકો સાથે પર પર કામ
કર ું પડે છે . આમાંના બધા જ જુ દા જુ દા યાલો તથા જુ દ જુ દ વચાર યા સાથે અલગ
અલગ હોય છે . એક ય ત તર કે માર એક ચો સ માન સકતા, વચારધારા અથવા
વચારવાની ર ત હોઈ શકે. જોકે, તેથી બી બધા મારા જેવા હોય અથવા મારા વચારોને
વીકારે તે જ ર ન હોય.
અહ થી જ ખરો પડકાર શ થાય છે . પર ુ સારા સમાચાર એ છે કે જો આપણે બધા
કારના લોકો, ખાસ કર ને તેઓ, જેઓ આપણા કરતાં અલગ છે , તેમની સાથે યવહાર
કરવા ું કૌશ ય શીખી લઈએ તો સફળતા ય ર તે નઃશંક છે .
ુ કેલી એ છે કે આ ું ઉલટુ પણ સા ું છે તમારે બી ના કારણો પર એક યાલ થોપવાથી
કેટલી ુ કેલી થાય તે સમજવા માટે આસપાસ જોવાની જ ર છે .
ઘણી વખત લોકો તેમના બદુન ે સા બત કરવા માટે શાર રક અ યાચારનો પણ આશરો
લે છે . પર ુ અ યારની ર તો ું વણન કરતી વખતે, ચાણ ચેતવણી આપે છે કે આ વીકારવા
લાયક નથી.
“ પશ ું, ધમક આપવી તથા હાર કરવો તે શાર રક ઇ ઘડે છે .” (૩.૧૯.૧)
એ ન ધ કરો કે આ ણ કારના અ યાચારો આ ુ નક કાયદા વડે પણ ુનો ગણાય છે .
• પશ :ું
આ એ કારનો અ યાચાર છે જેના પર સામા ય ર તે બરાબર વચારા ું નથી. આ ધ ો
મારવો, તમાચો મારવો અથવા બટકુ ભર ું જેવા તકાર જે ું વધારે છે . તે સામા ય ર તે ‘જો’
અને ‘પર ’ુ થી ભરેલી લાંબી લાંબી દલીલોના અંતે આવે છે .
ૂ ળ ૂત ર તે, આ શા દક ટપાટપીમાંથી ૂરે રૂ શાર રક લડાઈમાં થયે ું પાંતર છે . પર ુ
એક ગરમ મી જવાળ ચચા વખતે તમાર ત પર કા ુ રાખવા કેટલો આવ યક છે તે
સમજ ું મહ વ ું છે .
• ધમક આપવી:
આનો અથ થાય છે ધમકાવ /ું ડરાવ ું. આ શાર રક લડાઈ ન પણ હોય, પર ુ ચાણ
અહ તેને એક શાર રક ઇ તર કેની ેણીમાં ૂકે છે . કારણ કે તે શાર રક લડાઈ તરફ દોર
જઈ શકે છે . ઉદાહરણ તર કે, યારે તમે કોઈને “હુ તને પછ થી જોઈ લઈશ.” એવા શ દો
સાથે ધમક આપો છો, યારે આ વચન પોતે જ તમને લડાઈમાં ઘસડ જશે અને તે આપ
તથા ુકસાન ું કારણ બની શકે છે . માટે કોઈને ધમક આપવા ું વચાર ું પણ નહ .
• હાર કરવો:
આ બધામાં સૌથી ખરાબ કાય છે . હાર કરવો એટલે એક ય તને શ ો તથા બી
ુકસાનકારક પદાથ વડે મારવા તેવો અથ થાય છે . ઘણી વખત, ય તને માર નાખવાનો પણ
હે ુ હોય છે . જે તેને શાર રક ઇ નો સૌથી ખરાબ કાર બનાવે છે .
યાદ રાખો, દલીલો-ધી ારભર ચચાઓ પણ – ટાળ શકાતી નથી. પર ુ તમે તમારા
બદુઓ બી પર થોપવા ું ટાળ શકો છો. જો કોઈ ઉપાય ન હોય તો, તમે ચચા કરવા
માટે તથા સમ યાનો હલ લાવવા માટે તમારા વ ર ોનો સંપક કર શકો છો.
 તં

૧૬૦
વયં- શ ત
આપણે બધાએ એક અથવા બી સમયે એવાં કાય કરવાં પડે છે , જે આપણને પસંદ ન
હોય. આ એક સનાતન સ ય છે અને શા ત સ ય રહેવા ું છે . એટલા માટે વયં શ ત એ
સફળતાની ચાવી બની રહે છે .
ચાણ કહે છે ,
“કોઈ મા તેને ગમ ું જે કાઈ પણ કરે છે , તે કાઈ પણ ા ત કરતો નથી.” (૭.૧૧.૩૫)
જદગીમાં એવી ઘણી વ ુઓ હોય છે , જે આપણને કરવી ગમે છે . પર ુ કરવી ન જોઈએ
– જક ડ ખા ,ું જ ર ન હોય યારે પણ કાયાલયમાં મોડે ુધી બેસ ,ું એક ઇરાદા/હે ુ વગર
ઇ ટરનેટ ારા ાઉઝ કર ું – આ બ ું લાંબાગાળે એક ય તને બીનઉ તાદક તથા
બીનકાય મ બનાવવામાં વધારો કરે છે .
આથી, ખાસ કર ને એક કાયાલયમાં શ ત ફર જયાત વ ુ બની ય છે . શ આતમાં
શ તનો ોત મા ‘બા ’ હોઈ શકે છે , જેમકે માગદશન કરતા, નદશન કરતા તથા કમચાર
પર કા ુ રાખતા ઉપર . જોકે, લાંબાગાળે બા શ ત આંત રક શ ત બની જવી જોઈએ.
નીચે કામ સંબંધે તમાર તને કેવી ર તે વયં શ તબ કરવી તેને માટેનાં ૂચનો આ યા
છે .
• તમારા દવસ ું અગાઉથી આયોજન કરો:
મોટા ભાગના કમચાર ઓને કોઈ હે ુ હોતો નથી. તેઓ ઘરમાંથી નીકળે યારે તેમને એ પણ
યાલ નથી હોતો કે તેમણે ું ા ત કરવા ું છે . કાયાલય પર જવા તથા આવવાની ુસાફર
કરવી એ તેમને માટે ણે એક ન ય મની બાબત બની ગઈ છે . તેમનામાં ભા યે જ કોઈ
ઉ સાહ હોય છે . આ બ ું ટાળવા માટે કમચાર એ કાયાલય છોડતાં પહેલાં તેના બી દવસ ું
આયોજન કર લે ું જ ર છે . એક સાર સમય-સારણી મા કાગળો મોકલવા, અહેવાલોની
તૈયાર , ફોન કરવા વગેરે જેવી નય મત ૃ ઓમાં જ નહ , પર ુ ખાસ ૃ ઓ, જેવી કે
જેના તરફ વગતવાર નજર નાખવી જ ર છે તેવાં નવેદનો તથા સભાઓ સંભાળવામાં પણ
મદદ કરશે. તમારા આયોજનમાં અણધાર ઘટનાઓનો સમાવેશ કરવા માટે વધારાનો એક કલાક
રાખો.
• લાગણીવશ ન થઈ વ:
મોટા ભાગની સમ યાઓ યારે ય ત લાગણીવશ થઈ ય, ખાસ કર ને નવાં અથવા
અણધઆયા કામનો સામનો કરવાનો આવે યારે થાય છે . દાખલા તર કે તમે એક વ શ કાય
કર ર ા છો અને એક જુ દા કામ માટે કોઈક ફોન કરે અથવા તો આવી ચડે તો તા કા લક નવો
ક પ ઉપાડ લેવા માટે કુ દ ન પડો. તમે ન ું કામ લો તે પહેલાં, હાથમાં રહે ું કાય સં ૂણ કરો.
તે દવસ માટે ું તમા ૂળ આયોજન વધારે મહ વ ું છે . હક કતમાં તમે તે કલાકે અને દરેક
કલાકે તે દવસ માટે ું આયોજન ક છેુ તેના સગડ રાખવા જોઈએ.
• સ ય રહો:
ટ ફન કૉવે, તેમના ુ તક ‘સેવન હેબી સ આૅફ હાઇલી ઇફે ટ વ પીપલ ’ માં કહે છે કે,
સ ય રહે ું એ એક સફળ ય તની સૌથી મહ વની આદત છે . માટે, સમ યાઓ ઊભી
થવાની રાહ ન જુ ઓ, તેઓ આવે તે પહેલાં જ તેના ઉપાય શોધો. તમે યો ય ર તે વચારવાની
જેટલી વધારે આદત પાડશો, તેટલા તમે વધારે યાન કે ત તથા તી ણ બનશો.
યાદ રાખો, શ ત એ કાઈ જ મ ત વ ુ નથી, તેને કેળવવી જ ર છે . આપણે ઘણી
વખત ન ફળ જઈ શક એ છ એ. પર ુ બસ એમ જ છોડ ન દો. ઊભા થ ું અને ચાલતા
રહે ું મહ વ ું છે .

૧૬૧
આ ય માટે ાં જ ું તે ણ ું
દરેક ય ત, ખાસ કર ને યાપાર ય ત, ુ કેલ સમયમાંથી પસાર થાય છે . તેઓ
અ યા દેશોમાં સાહસ કરે છે . નાણાક ય સમ યાઓનો સામનો કરે છે , કુ દરતી હોનારતો,
ૃ ુ અથવા એક અ ત મહ વના ભાગીદારની વદાય આ બ ું એ ું છે , જે ગમે તે ણે ાટક
શકે છે .
એક વખત એક યવ થાપનના વ ાથ એ આ બાબતમાં ૂબ મહ વનો ૂ ો. અને
કૌ ટ યનાં અથશા માં આ લેવડ-દેવડ આપણને તેનો જવાબ આપે છે .
“તે, કે જેને તે વહાલો હોય, અથવા તે કે જે તેન ે હાલો હોય – આ બેમાંથી આ ય માટે
તેણે કોનો સંપક કરવો જોઈએ.” (ચાણ નો જવાબ) “તે જેન ે વહાલો હોય તેની પાસે તેણે
જ ું જોઈએ. આ ય શોધવાનો આ ે ઉપાય છે .” (૭.૨.૨૫)
સામા ય ર તે આપણે એમ ગણીએ છ એ કે ુ કેલીના સમયમાં આપણી ન કનાં તથા
વહાલાં લોકો આપણને મદદ કરશે. અને અહ , જેવા આપણે તેમની મદદ (આ ય) માગવા
જઈએ છ એ, ચાણ આપણને વચારતા કર દે છે . “તમે તે ય તને વહાલા છો કે તે ય ત
તમને વહાલી છે ? મા એ ય તનો સંપક કરો, જે તમને પોતાનાં વહાલાં ગણે છે , નહ તર તમે
નરાશ થશો.”
આમાં તફાવત ું છે ? ચાલો, આપણે વગતવાર જોઈએ.
• યારે તમે કોઈ ય તને વહાલા/ ય હો:
આ એક બહુ મોટ ા ત છે . વામી ચ મયાનંદ કહે છે , “ ેમ કરવો અને કોઈનો ેમ
પામવો એ વનની સૌથી મહાન ા ત છે .” તમે કોઈનાં દયને વ શ ર તે પશ કય હોય,
જેના કારણે તેઓ તમારા માટે વ શ આદર વકસાવે છે . જો તમે એક શ ક હશો, તો તમે
આ સમ શકશો. જો કોઈ તમને તેુનં ય ગણે છે , તો ુ કેલીના સમયમાં તે તમને આ ય
આપવાની ના પાડે તેવો જ ઊભો થતો નથી. કદાચ તે ું ઘર ના ું હોય અને ખી ું પણ
સાંકડુ હોય, યારે તમારો સમાવેશ કરવા તથા તમને મદદ કરવા તે વધારાની મહેનત કરશે. આ
ય ત તમાર સમ યા ું કારણ કોઈ પણ હોય, તમને મદદ કરવા હમેશાં તૈયાર હશે.
• યારે એક ય ત તમને ય હોય:
આ સામા ય ર તે એક માગ વાહન યવહાર જે ું છે . તમે એક ય તને તમાર ય તર કે
ગણો છો. પર ુ ું તે પણ તે ું જ અ ુભવે છે ? તમે ક ુંક ધાર લો છો, જે કદાચ વા ત વકતા
ન પણ હોય. આ ર તે તમે તે ય તને તમાર ઘણી ન કની હોય તેમ ગણતા હો. અને તમે
તેની પાસે મદદ માટે વ પણ ખરા. પર ુ તમે નરાશ થઈને પણ પાછા ફર શકો છો, કારણ કે
એ ય ત તમને પોતાની એટલી ય ય ત ન પણ ગણતી હોય. એ ું પણ શ છે કે તમે તેને
કઈક મદદ કર હોય, પર ુ તે એ વ ુને કઈક મહાન તર કે ન પણ ગણતી હોય. આ તફાવતને
ણવો ૂબ જ મહ વનો છે મા યારે જ તમે એક ય ત પાસેથી આ ય માગી શકો.
• દરેક ય તના ય બન ું સહે ું નથી:
હા, દરેક ય તનાં દયને તવા એ સહે ું નથી. તમે કોના ય બ યા છો તે તમે કેવી
ર તે ણીશો? આનો મા એક જ ઉપાય છે – તમારા સારા સમય દર યાન દરેક ય તને મદદ
કરો. મહાન માણસો કોઈપણ માગનારાને માટે કયારેય પોતાનાં ાર બંધ કરતા નથી. શ છે કે
આ યા દર યાન તમાર સભાનતા વગર, તમે કોઈનાં દયને પશ લો. અને આ કુ દરતનો
નયમ છે કે તકલીફના સમય દર યાન આ ૂલી જવાયેલી ય ત તમને આ ય આપશે.

૧૬૨
કામમાં વ છતા
ય તએ હૈદરાબાદમાં રામો ફ મ સીટ ની ુલાકાત લેવી જોઈએ. તે ફ મ બનાવવા
માટેની દુ નયાની ે સગવડો સાથે ું એક ખરેખર ભાવશાળ થળ છે .
દુ નયાના સૌથી મોટા ફ મ સીટ , રામો ટુ ડયો સે સ તથા થળોમાં – કા મીર થી
ક યાકુ માર ુધીની ઉ મ તથા વ વધ પસંદગી આપે છે . વધારામાં તેમાં રહેવાની ુ વધાવાળ
તારકવાળ હોટેલ તથા ફ મના દવાનાઓ માટે ુસાફર બસ સેવા પણ છે .
અને તેનો ે ભાગ છે – તે દેશનાં સૌથી વ છ કે પસમાં ું એક છે . હુ કેટલાક ે ચ
લોકોને પણ મ ો, જેમણે આ જ યાને અ તશય વ છ રાખવા માટે લેવાતા દેખીતા ય નો
માટે તેમનો અચંબો ગટ કય .
હક કતમાં, યારે એક યાપાર સં થા દરેક વ ુન ે આટલી વ છ તથા ુઘડ રાખવાને
મહ વ આપે, યારે તે સંભ વત ાહકો તથા ુલાકાત લેતા અમલદારો ઉપર ઘણી સાર છાપ
બનાવે છે તે બાબતમાં તમે ન ત થઈ શકો છો.
ચાણ એ પણ આ તરફ યાન દો ુ છે . તેણે તો જેઓ વ છતા ન ળવતા હોય તેમને
દડ આપવાની પણ સલાહ આપી છે .
“જેઓ, બી ના ઘરને ુકસાન પહ ચાડે છે તેમને માટે બાર પાનાનો દડ છે , પર ુ જો
પેશાબ અથવા છાણથી તેને ખરાબ કરે, તો તેવા ક સામાં બમણો દડ કરવો.” (૩.૮.૨૨)
એક ૂબ જ મમભેદક વધાન. ખાસ કર ને આજના આપણા સમ દેશની થ તમાં. પર ુ
તે આપણને કઈ ર તે અસર કરે છે ?
તમાર આસપાસ જોવો. દરેક દરેક કૉપ રેટ કાયાલય અથવા મકાનોને કેટલાં ચો ખા ચણાક
રાખવામાં આવે છે તે ું અવલોકન કરો. તેમાં સમાવેશ થતા ખચના અંદાજ કાઢો અને મા યારે
જ તમને યાલ આવશે કે યાપાર હો વ છ તથા ુઘડ રહેવાની વાતને કેટ ું મહ વ આપે
છે .
એક ‘પધારો’ અથવા ‘વેચાણ ચા ુ છે ’ ું પા ટ ું લટકાવવામાં બ ું આવી નથી જ ું. તમારે
એક ઘર જે ું વાતાવરણ પણ ળવ ું પડશે, જે ાહકને આવકારનો અ ુભવ કરાવશે, અને
આમ કરવા તરફ ું થમ પગ થ ું છે , તમાર યાને વ છ રાખો.
• આપણે સફાઈ કે વી ર તે શ કર એ?
તમારા પોતાનાથી જ શ આત કરો. શાર રક વ છતા (બા ) તથા અંગત પ વ તા
(આંત રક)માં તફાવત છે – ય તએ મા પાછળ વા ં ુ જ નહ , બ ે ા ત કરવા જ ર છે .
માટે, યારે આપણે વ છતા કહ એ, યારે તેનો અથ આપણે આપ ં ઘર, આપ ં કાયાલય,
આપણી મોટર વગેરે બ ું જે ર તે ચો ું રાખીએ છ એ તે ું, એવો થાય.
અને તમારે મ યાડબરવાળા અંગત કાયાલયના મકાનો અથવા શો મો સાથે પધા કરવાની
જ ર છે તેમ ન વચારો તમાર તે ઝાડુ ઉપાડ ને તમારા કોઠારને ભલે તે મા સપાટ પ થર
વા ં ુ ભ ય ત ળ ું જ હોય તો પણ સાફ કર નાખવામાં ક ું જ ું નથી.
એક બીજો પણ ફાયદો છે – વ છ અને ુઘડ રહે ું એ એક ય તની અંદર શ તનાં
બીજ રોપે છે .
• બી ને પણ શ ત કરો:
હવે, મારા કહેવાનો અથ એવો નથી કે દરેક થળ પર ુંકતી દરેક ય તઓ સાથે તમે
લડાઈ કરો. પર ,ુ “તમે તમારા પોતાના ઘરમાં કેમ નથી ુંકતા?” જેવા સાદા સવાલથી સામો
માણસ ુંગો થઈ જશે અને તેઓ ું કર ર ા છે તે વશે વચારશે.
અ યા નહ તો, તમારા મકાનના ચોક દાર અથવા લ ટમેનને જ લ ય બનાવો. આખરે
તો, તમારા ાહકો અથવા અસીલો મા તમારા કાયાલયમાંથી જ નહ , પર ુ તમે યાં કામ
કરો છો તે સંકુલ પણ સ ભાવથી છોડે તે ું તમે નહ ઇ છો?

૧૬૩
ુ ત સંપ
હમણાં જ, મારા એક રોકાણકતા મ એ માર સામે ભેદ ખો યો કે તેના દાદાએ હમણાં
જ તેઓ જેના વશે ત ન ૂલી ગયા હતા. તેવા જૂ ની ફાઈલોમાં ૂક દ ધેલા કેટલાંક શેર
સ ટ ફકેટ શોધી કા ાં છે . મારા મ એ દાવો કય કે આ શેસની વતમાન કમત ૂળ કમત
કરતાં ૧૦૦ ગણી છે .
આપણામાંના મોટાભાગનાઓએ આવી અણધાર સંપ ની વાતો સાંભળ હોય છે .
ચાણ દુ નયાના થમ અથશા ી – એ પણ અથશા માં આનો સંદભ આ યો છે .
તેમણે ક ું છે ,
“જે ખોવાઈ ગઈ છે , ૂલાઈ ગઈ છે અને એવી બધી છે , તે બી ોતોથી (મળે લી)
આવક છે .” (૨.૧૫.૯)
કોઈપણ કપનીમાં આવકનાં વહેણો હોય છે , જેનાં ભાગમાં પાડવામાં આવે છે તે ઉ પાદન
અથવા સેવાઓ ું વચાણ હોઈ શકે, અથવા રળે લા યાજની અથવા ભાડાપ ાની અથવા
ભાડાની ગૌણ આવક હોઈ શકે. ચાણ એ ૂચ ું હ ું કે દરેક કપની અથવા ય તએ તેના
હસાબ પ કમાં/સરવૈયામાં એક વ ુ કોલમ ૂકવી જોઈએ – ‘બી ોતોમાંથી મળે લી
સંપ .’
આ એટલા માટે કે, ારેક કેટલાક અણધાયા પૈસા આવી ય છે અને તેન ે પણ આવકની
કોલમમાં દશાવવા જ પડે છે . હક કતમાં કૌ ટ યના અથશા માં એક પયો પણ ગણાયા
વગરનો રહેતો નહતો.
પર ુ ું આપણે પણ અણધાયા ોતોમાંથી આવક મેળવી શક એ? જવાબ મેળવવા માટે
નીચેનાં પગલાંને અ ુસરો.
• જૂ ની ફાઈલો ખોલો:
 આ ુ નક જમાનાએ આપણને એવા દોડતા કર ૂ ા છે કે, પાછળ ફર ને જોવાનો પણ
સમય નથી. હવે જદગીનો અથ સમય ું યવ થાપન થઈ ગયો છે . જોકે, આપણા ૂતકાળનો
પણ હસાબ લેવો એ મહ વ ું છે . થોડોક સમય કાઢો અને જૂ ની ફાઈલો તપાસો. અણધાર
સંપ તમાર રાહ જોતી હોય તેવી સા બતીઓથી તમે પણ કદાચ આ યમાં ૂકાઈ જશો. દા.
ત. એક વીમા પોલીસી અથવા એક રોકાણનાં બો ડ, કે જે પહેલાં જ પાક ગયાં હોય.
તમારા જૂ ના કાય થળના હસાબનીશ સાથે તમે તમારા પીએફના પે શનના ભાગ સ હતના
ફાળાનો એક એક પૈસાને તબદ લ કય અથવા ઉપાડ લીધો છે કે નહ તે ચકાસ ું પણ સમયનો
યો ય યય હોઈ શકે છે . છે વટે તો, ોવીડ ટ ફડ ઓગનાઇઝે શન જેનો દાવો નથી કરાયો તેવા
કેટલાંય ે સો કરોડ પયા પર બેઠુ છે .
• જૂ ના ૂકવણાના સગડ કાઢો:
યારે આપણે ય ત હોઈએ છ એ, આપણે થોડાક નાનાં, જૂ નાં ૂકવણાં એકઠા કરવા ું
ૂલી જઈએ છ એ. કામ થોડુક આગળ ધપાવો અને તમે આવી બાક રહેલી લેણાની રકમ
એકઠ કર લેશો. તમે ક ુંક માંડવાળ ક ુ હોય, તો પણ એક ય ન કરવામાં કોઈ ુકસાન
ારેય નથી.
તમારા અં તમ યાસો તમને વધારાની આવક મેળ વી આપવામાં કામ આવી શકે છે . જો
તમને તેમ કરવાનો સમય ન હોય, તો જે તમારા હેઠળ કામ કરે છે તેવા કોઈકને સ પી દો, પર ુ
કરો તો ખરા જ.
• વડ લો ને વાત કરો:
સમયે સમયે આપણા ઉપર ઓ તથા વડ લો પાસે બેસીને તેમને સાંભળવા એ સા છે .
તેઓ તમને કેટલાંક ૂચનો અથવા ુ તઓ આપશે જે તમાર વતમાન સમ યાને ઉકેલી શકશે.
આપણે તેમનાં ડહાપણમાં વકસીએ છ એ. એક ુ નાણાક ય એ તેઓ તમને અગાઉ
તેમણે ાં રોકાણ ક છે
ુ તે કહેશ ે અને તેના નાણાક ય ફાયદાઓ તમને આપશે.
પર ુ આ બધાં પછ , તમાર આંત રક સંપ નો વકાસ કરવા ું યાદ રાખો. ચાણ એ ક ું
છે ,
“સંપ એટલે મા તમાર પાસે જે છે તે જ નહ , તમાર ‘અંદર’ જે છે તે પણ.”

૧૬૪
ય ત એક ઉ ોગ બની ય છે
ૂ ા પરની જૂ ની દુકાન સ હતના બધા અ ત વ ધરાવતા ધંધાઓ એવા લોકો વડે ઊભા
ણ
કરાયા છે , જેમણે એક ાહક આધાર બનાવવા માટે ુ કળ ય નો કયા છે . પર ુ હવે, યારે
સમ દુ નયા એક વશાળ માકટ બની ગઈ છે , યારે ાહકોને પસંદગીની મોકળાશ છે અને
તેઓ તેમના હ ોનો ઉપયોગ પણ કરે છે .
મા ાહકો જ એક એવા નથી જે બદલાય છે . તમને એ ણીને ઘણી નવાઈ લાગશે કે
મોટા ભાગના દેશો જેન ે અપનાવે છે તે – ઓપન માકટ પોલીસી – ુ લા બ રની ની ત –
હર ફોને પણ એકઠા થવા ું દબાણ કરે છે . તેમનો ઇરાદો/લ ય સમ માકટ યાને વ ુ
સમતલ કરવાનો છે , જેથી તેમણે પછ થી વખવાદોનો સામનો કરવો ન પડે.
ચાણ એ પણ લગભગ ૨૪૦૦ વષ પહેલાં, યારે જુ દા જુ દા ધંધાના મા લકો વડે તેમના
માલને એક વ શ માકટમાં વેચાણ માટે ની ત ઘડવામાં આવી યારે, આ ું જ ક ુંક ન ું છે .
તેમણે ક ું છે ,
“આ ર તે કોઈના પોતાના દેશમાં માલ ું વેચાણ સમ વા ું છે .” (૨.૧૬.૧૭)
આમ, ાચીન ભારત પણ સહયોગના શ તસામ યથી પ ર ચત હ ું.
પર ુ ું આ ૂ આપણને આ આ ુ નક વ યાપક દુ નયામાં આપણા ત પ ધઓ
સાથે સહયોગ કરવા ું શીખવી શકશે?
• ુણવ ા સભર ઉ પાદન બનાવો:
વાટાઘાટ કરવા માટેની થ તમાં હોવાની ઇ છા ધરાવતી કપની માટે તે પોતે સફળ હોય એ
થમ જ રયાત છે . તેને માટે એક યાપાર પાસે ાહકની ઇ છાઓ માણે બનાવાયેલ સારા
ઉ પાદન અથવા સેવા હોવી જ ર છે . માટે આ જ રયાતને સમજવાનો ય ન કરો. સંશોધન
પર થોડો સમય ગાળો.
આ ગાળામાં તમારે ુ કળ કઠોર પ ર મ કરવાની જ ર પડશે તમે એક અમર આ મા
વાળા મહાન નેતા જેવા હોવા જોઈએ. આ એક સા રોકાણ હશે. અને જો યા યો ય હશે
તો લાંબા ગાળે તે ું વળતર મળશે.
• ત પધ ઓને સાથે લાવવા:
એક બદુ પછ , આપણને બધાને યાલ આવે છે કે કોઈ પણ માકટમાં મા એક જ
ઉ પાદક અથવા માલ ૂરો પાડનાર ન હોઈ શકે. જો એક ઇ રો/એકા ધકાર હશે પણ તો લાં ુ
નહ ટકે. બી ખેલાડ ઓ વહેલા કે મોડા વેશશે પર ુ તેનો અથ એવો નથી કે તમે ભય હેઠળ
છો.
હક કતમાં એક ત પ ધનો વેશ તો સારા સમાચાર છે . કારણ કે તે દશાવે છે કે માગમાં
વધારો થઈ ર ો છે . અને જો વ ુ ખેલાડ ઓ મેદાનમાં વેશે, તો બધાને સાથે લાવીને એક
સંગઠન બનાવ ું એ પછ ું ે પગ ું છે . ૂળ ૂત ર તે, તમારે તમાર તને એક
‘ ય ત’માંથી એક ‘સમ ઉ ોગ’માં બદલી નાખવાની છે .
• પાઈ (વાનગી)ને વ તારો:
માકટ વાનગીના મોટા હ સા માટે લડવાને બદલે વાનગીને પોતાને જ વ તારવાનો ય ન
કરો. દરેક માટે ૂરતી મોકળાશ છે , ખાસ કર ને જો બધા જ ખેલાડ ઓ બધો વખત પોતાની
સેવાઓમાં ુધારો કરે.
આમ, છે લો તબ ો, બધા ખેલાડ ઓને તેમના ય તગત ધંધાને એક સફળ ઉ ોગમાં
ફેરવવામાં સંડોવે છે , જે મા તેમના ાહકોની સેવા ૂર પાડવામાં જ નહ , પર ુ રોજગાર
ઉભા કરવા, સમાજ ું નમાણ કર ું તથા સમ વકાસ ા ત કરવામાં મદદ કરે.

૧૬૫
સી ટમ ગોઠવવી
કમચાર ઓ ઘણાં કારણોસર તં ને છોડ ય છે . જેમકે વ ુ ચા પગારો, વ ુ સાર તકો
અથવા કારણ કે કપનીની કામ કરવાની થ ત સાથે તેમનો મેળ નથી મતો.
હવે નવી કપની અથવા તં માં જોડાવા માટે તમાર પાસે કોઈપણ કારણ હોય, આ બદલાવ
ચો સ પણે તમારા માટે નવા પડકારો લાવશે. તમારે નવી કાયસં કૃ તને અપનાવવી પડશે. અને
જો તમે નેતાગીર ના પદ પર છો તો તમાર તને તથા તમારા જૂ થને વધારે ઉ પાદક બનાવવા
માટે નવા નયમો ગોઠવવા તથા નયમો બદલવાનો એક વધારાનો નવો પડકાર તમને મળશે.
આ પ ર થ ત માટે ચાણ પાસે એક ઉકેલ હતો.
“તેણે એક પહેલાં શ ન કરાયો હોય તેવો યાયી રવાજ થાપવો જોઈએ, તથા બી
વડે પહેલાં કરાયો હોય તે ચા ુ રાખવો જોઈએ, અને તેણે કોઈ અ યાયી રવાજ દાખલ ન
કરવો જોઈએ અને બી વડે પહેલાં દાખલ કરાયો હોય તો તેને અટકાવવો જોઈએ.”
(૧૩.૫.૨૪)
આ ૂ આપણને એક એવી થ ત કે જેમાં તમે હમણાં જ નવી કપનીમાં જોડાયા હો
અને તમને એક વભાગના વડા બનવા ું કહેવા ું હોય તેન ે માટેની તબ ાવાર યા આપે છે .
• એક સાર પ ત શ કરો:
સૌ થમ તમારા જૂ થના સ યો તથા વતમાનમાં વતતી પ તનો અ યાસ કરો. એક નેતા
તર કે તમારા હાથ નીચેના માણસો, ખાસ કર ને તેમની તાકાત તથા તેમની નબળાઈઓને સાર
ર ત ણવા ું મહ વ ું છે .
તમને અ ુપ થત લાગે તેવી મતાઓ તથા ઓ રની ૂ ચ બનાવો. જો તમે સીધેસી ું
તેમ ન કર શકો, તો તમારા પહેલાંના તં માં વતતી હતી તેવી કોઈ સાર પ ત વશે વચારો.
ઉદાહરણ તર કે તમે રો જદ અથવા અઠવા ડક બેઠકો અથવા જ મ દવસની ઉજવણી
અથવા એ ું બીજુ કોઈપણ, જે જે તમારા આગમનની ‘અસર’ ઉભી કરવામાં મદદ કરે તે ું શ
કર શકો.
• ચા ુ હોય તેવી સાર પ ત ર રાખો:
આ મહ વ ું છે . દરેક તં પાસે પહેલાંથી જ કેટલીક સાર પ તઓ હોય છે . હવે તેને
તોડો નહ . તેને બદલે તમારા જૂ થને તેને ટકાવી રાખવા તથા તેના ઉપર ુધારા કરવા ો સા હત
કરો.
આપણે એમ કહ એ કે નવી કપનીમાં હસાબની તથા અહેવાલોની પ ત ૂબ જ સાર છે ,
તો તેને બદલવાને બદલે એ જ પ તનો તેની ૂર શ ત સાથે ઉપયોગ કરો. હક કતમાં, તમારે
આ ચા ુ પ તને ચે લઈ જવાનો અથવા ુધારવાનો ય ન કરવો જોઈએ.
• ક ું પણ ખંડના મક શ ન કરો:
યારે હો ા પર હશો, યારે તમને ઘણી નવી વ ુઓ શ કરવાની સ ા હશે. તમે તમારા
વચારો સાથે યોગો પણ કર શકશો. જો કે ારેય તમને અપાયેલ સ ાનો દુ પયોગ ન
કરશો.
તમારે યાદ રાખ ું જોઈએ કે તમારે ારેય પણ કોઈપણ ખંડના મક કામ શ કર ું ન
જોએ. જો યા સાચી છે કે ખોટ તેના વશે તમને ખાતર ન હોય તો તમારા વ ર ોની
સલાહ લો અને પછ ૂરા ખંતથી તેઓએ ૂચવેલા નવા વચારો ું અમલીકરણ કરો.
• કાઈ પણ બીનઉ પાદક હોય તે અટકાવો:
તમને જે પ તઓ તથા યાઓ ખોટ લાગે તેને ‘ના’ કહેવાની પણ તમને જ ર પડશે.
ખોટ થાઓને તમાર સ ા વાપર ને અટકાવવી એ પણ સાચી થા શ કરવા માટે અથવા
સંભાળવા માટે સ ા વાપરવા જેટ ું જ મહ વ ું છે .
તમારે સૌથી પહેલાં સાચાં અને ખોટા વ ચે તફાવત પારખતાં શીખ ું પડશે. આ નેતાગીર
તરફનો પડકાર છે . યાર પછ જે અ ન છ નય તથા બીન ઉ પાદક છે તેને અટકાવવાની હમત
હોવી જ ર છે .
આખા અથશા દર યાન ચાણ એ એક નેતામાં આ ઉ ચ ુણવ ા ઉપર ભાર ૂ ો
હતો. એક વખત તમે આ વકસાવો, પછ આપોઆપ તમારા હાથ નીચેના માણસો તથા
ઉપર ઓ તરફથી પણ તમને માન તથા ત ા આપવામાં આવશે.

૧૬૬
જો તમારે કર ું જ પડે તો થળાંતર કરો
 ભારત સરકાર ( વદેશ ની ત મં ાલય, ૨૦૦૯) તરફથી હેર કરાયેલ સમાચારમં કહેવા ું કે
લગભગ ૧.૩૦ કરોડ કામની તકો ુરોપમાં ઊભી થઈ છે ( ુરોપીયન આબાદ ની ઝડપથી વધતી
મર ને આભાર ) અને ૨૦૧૫ ુધીમાં તે ભરવામાં આવશે.
લાયકાત ધરાવતા ભારતીયો માટે તકનો યાલ આવતાં ‘ઓવરસીઝ ઇ ડયન અફેર’ના
મં ાલય (દ રયાપારના ભારતીય સંબંધ મં ાલય) એ ‘ઇ ટરનેશનલ ઓગનાઈઝે શન ફોર
માઇ ેશન’ ( થળાંતર માટેનાં આંતરા ય સંગઠન) સાથે ુરોપીયન ુનીયન વડે ાયો જત
કાયદેસર થળાંતર કાય મના અમલીકરણ માટે એક સોદો કરવામાં જરા પણ સમય બરબાદ ન
કય .
યારે મ આ અહેવાલ વાં યા યારે હુ ન યા વગર ન રહ શ ો કે આ અથશા માંના
ચાણ ના યવ થાપન વચારો કે જે આખી દુ નયામાં લા ુ કરાય છે . તેમાંના એકનો હ એક
વધારે ક સો છે . ચાણ એ ક ું હ ું,
“પરદેશી ૂ મ પરથી લોકોને લઈ આવીને, લોકોની વસાહત કરવી જોઈએ.” (૨.૧.૧)
ણીને અથવા અ ણતામાં ુરોપ, ભારતમાં જે સદ ઓ અગાઉ યાશીલ હ ું તે કર
ર ું છે . હ એમાં ના પડાય તેમ નથી કે ુરોપીયન દેશો વડે જે કામ કરતા યાવસા યકો માટે
‘ વસા’ની દરખા ત કરાય છે તે ભારતીય શ કો, કલાકારો, હુ ર ઉ ોગવાળાઓ યવ થાપકો
તથા યાપાર ઓ માટે બહુ મોટ તક છે .
વાઇ ટ, દેશવટો ભોગવતા ભારતીય લોકસ ુદાય એ પહેલેથી જ ુએસ, મીડલ ઇ ટ
(મ ય ૂવ) તથા ુકેમાં અસર પાડ છે . હવે બાક ના ુરોપને દોરવણી આપવાનો આપણો વારો
છે .
પર ુ આપણે આ કેવી ર તે કર શક એ.
• આ તક ુમાવો નહ
કામ કરતા લોકો માટે ુરોપીયન રા ોમાં તેમની પા તા સા બત કરવાની આ તક છે . માટે,
તમે આ કાય મ માટે લાયક છો કે નહ તે તપાસવાને એક ુ ો બનાવો તેમાં સગવડોના
ઉ પાદનમાં છે ક ભ યત ળયાનાં કામોથી માંડ ને સરકાર વભાગોમાં ખાલી જ યાઓ ુધી
ુ લો પટ છે .
મોટ વ તીઓ ધરાવતા બીજો દેશો આ વૈ ક દરદોડમાં જોડાય તે પહેલાં ચાલો આપણે
યાં પહ ચી જઈએ. ુરો પયનો આ થક ર તે વકસીત છે અને આપણે તેમની પ તઓમાંથી
ધ ં બ ું શીખી શક એ. તે આપણા માટે એક નવી દુ નયા ઉઘાડશે.
• એક ભાવ બનાવો:
હુ તમને એક કામ માગનાર તર કે નહ પર ુ એક સમાન ભાગીદાર તર કે યાં જવા ું ચ ૂ ન
ક છુ . જો તેઓ તમને એક તક ૂર પાડે તો બદલામાં તમે તેમને આપણી કુ ટુબ સં કૃ ત,
આ યા મક ાન તથા ા ચન વ ાન, જે આપણી તાકાત છે , તેવી આપણી પારપ રક પ ત
આપો.
આપણે યાં હોઈએ યાં હમેશાં આપણા ભારતીય ૂ યો તથા સં કૃ ત દાખલ કર શક એ
છ એ. સખત પ ર મ તથા સમ પતતા ારા તમારો મહ મ ફાળો આપવો એ ભાવ
બનાવવાનો ે માગ છે .
• શીખો અને પાછા આવો:
આ વક સત દેશોમાં વપરાતી વ છતા, ટેકનોલો , આ થક ની તઓ વગેરેમાંથી શીખો.
જોકે આ પાઠો પાછા ભારતમાં વહચવા માટે પાછા ફરો. આપણા રા અને તેના વકાસમાં
રોકાણ કરો.
આ દેશને બી જેટલી જ તમાર પણ જ ર છે . પછ ભલેન ે ુરોપ અથવા બી આગળ
વધેલા દેશો હોય, જે તમને ઇશારા કરતા હોય, તે થળ પાસેથી ઉ મ હોય તે શીખો અને તે
પાઠોને અહ લા ુ કરો.

૧૬૭
તમે નોકર ુમાવી છે ?
૨૦૦૮-૦૯ની મંદ ને કારણે ઘણા લોકોએ તેમની નોકર ુમાવી. જે લોકો હ ુધી
નોકર માં ચા ુ છે , તેઓ ફકાઈ જવાના અથવા તેમના ન ુ તા ઠગ છે તેમ ખબર પડવાના
ભયથી ન ા હન રા ીઓ ુ રે છે ! દરેક જણનો એક જ સામા ય છે , ું બહાર બહુ
સાર કામની તકો છે ?
નીમી શકાય તેવા લોકો માટે ૂછાવતી જુ દ જુ દ પેઢ ઓમાંથી થતી સતત ૃ છાનો
આભાર, કે મારા આ નો જવાબ છે , વ ાસ ૂવક ‘હા’. હક કતમાં કેટલીક કપનીઓ
તરફથી મને ઇ ટર ૂ પેનલનો એક ભાગ બનવા ું કહેવામાં આ ું છે .
માટે, મને ખાતર છે કે આ ુ કેલ સમયમાં પણ, કદાચ વ ુ સાર નોકર ઓ છે જ!
હુ યારે પણ ભરતી યામાં સામેલ થયો છુ , ટોચના યવ થાપનને ચાણ એ જે
આટલી બદ સદ ઓ અગાઉ ૂચ ું હ ,ું તે સલાહ આ ું છુ .
“તેણે (નેતાએ) તેના મં ીઓને નવા માણસને નીમવા બાબતની ણકાર થી ુમા હતગાર
કરવા જોઈએ.” (૧.૮.૨૨)
માટે, ભરતી કરનારે ન ુ ત માટે શોધતી વખતે ઉમેદવારમાં જે થમ ુણવ ા માટે જો ું
જોઈએ તે છે ાન તથા શીખવાની તૈયાર ું વલણ.
પર ુ ઉમેદવારે ું કર ું જોઈએ?
• ફે રફાર માટે તૈયાર રહો:
અહ કેટલાક કહે છે કે મંદ ચા ુ જ રહેવાની છે . હુ સં ૂણ સંમત થતો નથી. પર ુ હુ ં
છુ કે જેમ ઘણી પેઢ ઓ તેમ ું કાયકતા ું જૂ થ સંકોચી રહ છે . યારે છે વટે થોડો સમય માટે
પણ, મંદ નો ભાવ ઘણો ભયજનક છે .
માટે, જો તમે એવા લોકોમાંથી છો, જેમની કપનીઓ નોકર ઓ કાપવાની અસરો પર
ગંભીરતાથી વચાર રહ છે , તો ફેરફાર સહન કરવા માટે તૈયાર રહો. હવે બાંયો ચડાવીને બીજે
માગ ચાલી નકળવાનો સમય પાક ગયો છે .
તમારા આરામદાય દેશમાંથી બહાર આવો. યોગો કરવા તૈયાર થઈ વ.
• નાની કપનીઓ અજમાવી જુ ઓ:
એ આ યજનક છે કે ઘણી SMEs (નાના તથા મ યમ કદના સાહસો) હ મજ ૂત છે .
ભલે તેઓ કદાચ મોટ ા ડ નહ હોય, પર ુ તેમની પાસે મજ ૂત નાણા થ તહોય છે . આ
એવી કપનીઓ છે , જેમની પાસે કાય સં કૃ ત હોય છે . તમાર તને આવાં તં માં ગોઠવવાનો
ય ન કરો, યાં તેઓ તમને આવકારશે. છાપાંઓ તથા નોકર નાં થળોએ હેર ખબરો માટે
જોવો.
• લાંબા ગાળા ું વચારો:
જુ વાનીયાઓ આ નથી કરતા. મંદ ના સમયમાં તેમણે (અને ખરેખર તો આપણે બધાએ)
એક મહ વનો પાઠ શીખવાની જ ર છે . જદગી એટલે મા બધો સમય સારો હોય તે ું જ
નથી, ુ કેલ સમય પણ હોય છે .
માટે હમેશાં તમાર કારક દમાં લાંબા ગાળા વશે ું વચારો. એવી કપનીઓ શોધો કે જે
મા તમને હગામી ધોરણે તગડો પગાર ન આપે. પર ુ તમાર કુ નેહને અ ભ ય ત આપવામાં
પણ મદદ કરે.
છે વટે, એ યાદ રાખો કે કારક દનો અથ મા પૈસા વશે જ નથી થતો પર ુ તમારા ખરા
આ માના અવાજને શોધવા માટેના તથા ુશ રહેવા વશેનો પણ થાય છે .
આ મંદ તમને તમાર તને શોધવામાં મદદ પ થાઓ તેવી ુભે છા.

૧૬૮
હો ું કે ન હો ું
ટોચના થાને બ ું નણયો લેવા વશે હોય છે . સમયસર નણય લેવામાં મોડુ કર ું એ મા
સમય અને પૈસાની જ નહ પર ુ માન સક ઉ ની પણ ખોટ ભણી દોર ય છે .
 યવ થાપકોએ નણય કરતી વખતે ૂબ જ સાવધાન રહે ું જોઈએ. તે માટે ું પહે ું પગ ું
છે , યો ય ોત પાસેથી સાચી મા હતીઓ એકઠ કરવી. ુ ય કાયપાલક જુ દ જુ દ મા હતીઓ
એકઠ કરવામાં તથા તે ું વ ેષણ કરવામાં ુ કળ સમય વતાવે છે . કૌ ટ ય વડે આવી
મા હતીઓ ું ણ વભાગમાં વગ કરણ કરવામાં આ ું છે .
“રા (નેતા)ના યવહારો ( ણ કારના) હોય છે તરત જ સમ ય તેવા, ન સમ ય
તેવા તથા અ ુમા નત.” (૧.૯.૪)
• તા કા લક સમ ય તેવા:
કોઈ એકઠો કર શકે તેવો આ મા હતીનો આ સૌથી વ ાસપા કાર છે . જે દેખાય છે તે
મનાય છે . માંદા કારખાનાઓમાં અ યાસે ભેદ ખો યો કે, યારે ઉ પાદન યવ થાપક કાય
થળ કરતાં પોતાની કેબીનમાં વધારે સમય ગાળે છે યારે જુ દ જુ દ મસમ યાઓ ઊભી
થાય છે . પાનમાં જે મેનેજર કારખાનામાં લોકોને મળવામાં સૌથી વધારે સમય વતાવે તેને
ુ કળ માન અપાય છે .
લોકોને તેમનાં કામનાં ે માં સીધા મળવાથી ય તને કમચાર ઓ જેનો સામનો કર શકે
છે , તેવા ખરા ો વશેની ઉ મ આપે છે . તે ય ત પાસે તળ યાના તરની વા ત વકતા
છતી કરે છે , તથા દરેક ય તને તે અંગત મોરચા ઉપર મળવાની તક આપે છે . કહેવાય છે તેમ,
ે નેતા એ છે જે કમચાર ઓને તેમનાં થમ નામથી ઓળખે છે .
• ન સમ ય તેવા:
બી વડે જે મા હતી ું આદાન- દાન થાય છે તે સમ ય તે ું હો ું નથી. માનવીઓ તર કે
આપણી મયાદાઓ હોય છે . આપણે એક જ સમયે બધા થળે હોઈ શક એ નહ . જે ે માં
આપણે સીધા પહ ચી શક એ તેમ ન હોઈએ યાં આપણે બી ોતો ારા મા હતી એકઠ
કરતા હોઈએ તે ું બને. ટેકનોલો પણ આપણને આવી વ ુ મા હતીઓ એકઠ કરવામાં
મદદ પ થઈ શકે.
જોકે, આ ૂબ જ વ ા ુ ોત ન પણ હોય. ુ કળ પર પર વ મા હતીઓ પણ
આસપાસ તરતી હોઈ શકે. તેટલા માટે, ય તએ મા હતીના ોતનો અ યાસ કરતી વખતે
ૂબ જ સાવધાન રહે ું જોઈએ.
• અ ુમા નત:
ક ુંક કરા ું હોય તેની મદદથી જે ક ુંક નથી કરા ું તેના વશેનો મત બાંધવો તેન ે અ ુમા નત
કહે છે . ઉદાહરણ તર કે, જો એક ૂબ જ ઉ પાદકતા ધરાવતો યવ થાપક ઉ પાદકતામાં
ુધારો કરવાનાં ૂચન સાથે ઉપ થત થાય, તો ય ત તેની ઉ ચ ઉ પાદકતા પરથી ‘અ ુમાન’
કરે છે . તે ું ૂચન ૂ યવાન હોઈ શકે છે .
એક સારો નણય લેવા માટે ૂ મ અવલોકન તથા ુ કળ અ ુભવ જોઈએ છે . એક
પ રપ વ નેતા ણોમાં કોઈ પણ ઉપ થત પ ર થ ત ું વ ેષણ કર શકે છે . તે ઝડપથી
નણય કરવાની પકડ ધરાવે છે .
જે નેતાઓ હજુ વેપારની ુ તઓ શીખે છે , તેમ ું ?
ું લેવાયેલ નણયો સાચા છે , તે કોઈ
કેવી ર તે ણે? એક વખત એક સફળ યાપાર ને આ ૂછવામાં આ યો હતો. તેમણે
જવાબ આ યો, ‘ખોટા નણયો લઈને.’
ય ત ું ા ત કરવા માગે છે , તે વશેની પ તા એ નણય કરવા માટે ું સૌથી મહ વ ું
પા ું છે . યાત અમેર કન કાયદા વ , કાયદાના યા યાતા, અથશા ી, અ ભનેતા તથા
હાઇટ હાઉસનાં વ ત યો લખનારા બેન ટેન ે એક વખત ક ું હ ,ું “ વનમાંથી તમે જે ઇ છો
છો તે મેળવવા માટે ું થમ અ નવાય પગ ું છે – તમારે ું જોઈએ છે તે ન કરો.”
બાક ું બ ું પાછળ પાછળ આવશે/અ ુસરશે.

૧૬૯
થળાંતર: નોકર શોધનારાઓને વકારવા માટે?
થળાંતર એ કુ દરતી યા છે . ાણીઓ તથા પંખીઓ ખોરાક તથા આ યની શોધમાં
થળાંતર કરે છે . આપણે બધા એ બાબત વશે સ ગ છ એ કે માણસો પણ થળાંતર કરે છે .
કેટલાક પૈસા માટે થળાંતર કરે છે , તો કેટલાક શ ણ માટે યારે કેટલાક વ ુ સાર
વનશૈલી તથા ુખ-સગવડ માટે થળાંતર કરે છે . પર ુ વ હવટની એ અથવા એક
ન ુ તાના કોણથી દરેક થળાંતરકતા અથવા ઉમેદવારના લાયકાતનાં માણપ ોની
ચકાસણી કરવી મહ વની છે .
થળાંતર આપોઆપ જ લોકોને નવા થળની મલકતમાં બદલ ું નથી.
ચાણ કહે છે ,
“અને તેણે દેશને ુકસાન પહ ચાડવા ું કારણ બને તેવા બહારનાઓ ને શહેરમાં
( વેશવાની) છૂટ આપવી જોઈએ નહ . તેણે તેમને ા ય વ તારોમાં જુ દા રાખવા જોઈએ
અથવા તેમને બધા કરો ૂકવતા કરવા જોઈએ.” (૨.૪.૩૨)
આ દશાવે છે કે ચાણ તેમનાં રા યમાં આવતી દરેક ય ત ઉપર નજર રાખવામાં કેટલા
ચો સ હતા. જો તમે ઉપર ું ૂ યાન ૂવક વાંચશો તો તમને યાલ આવશે કે ચાણ ના
સમય પછ ની કેટલીક સદ ઓ પછ . આ જ વ ુ એક ઔપચા રક ‘વીસા’ યા બની ગઈ.
આ ૂ તમને યારે આશા પદ ઉમેદવારો તમારા તં માં થળાંતર કરતા હોય યારે કોને
વકારવા તે પસંદ કરવામાં પણ મદદ કર શકે.
• તમાર જ રયાતો ચકાસો:
 સૌ થમ તમાર કપની, તં અથવા દેશની જ રયાત ું છે તે વશે પ બનો. તેના
આધારે થળાંતરકતાઓને અંદર આવવાની છૂટ આપો. ઘણા થળાંતરકતાઓ નવા થળનાં
ૂ યમાં ઉમેરો કરે છે . ભારતના મક વગ મ ય- ૂવના દેશોમાં થળાંતર ક અને
ુ એક સ તા
પર ુ કાય મ મબળ બની ગયા. ૧૯૬૦માં જે ભારતીય ડો ટસ તથા ઇજનેરો થળાંતર કર
ગયા. તેમણે ુએસએ અને ુકે જેવા દેશોના ૂ યમાં મહાન ઉમેરો કય . સ ગાપોર જેવા દેશ,ે કે
જે માનવ ૂં ું ૂ ય કરે છે , તેણે થળાંતરકતાઓમાંથી ુ શાળ જણસો બનાવી છે .
જો તમે ંુ ઇ છો છો તે ણતા હો અને તે જોડાણને કામ કર ું કર શકતા હો તો, તમા
તં પણ એ ુજબ કર શકે છે .
• તેમની જ રયાતો ચકાસો:
થળાંતર ઇ છતી અથવા નોકર બદલવા ઇ છતી ય તની જ રયાતને સમજો. તે
જ રયાતો આ થક ુર ા માટે અથવા સલામતી માટે પણ હોઈ શકે. લડાઈથી છ થયેલા
દેશો તેમની સમ પેઢ ઓ ું પડોશી દેશોમાં થળાંતર કરે છે .
કૉપ રેટ જગતમાં પણ, જે કપનીઓ અચાનક બંધ થઈ ય, તે કામ શોધતા કુ નેહના
વશાળ સ ુદાયને ઉપા જત કરવામાં પ રણમે છે . તેમ છતાં ઉભરતી કપનીઓ તેમજ બહુ
રા ય કપનીઓ મા રા ય ુ /કૌશ યને બદલે વૈ ક આવડતની વાતો કરે છે .
પર ,ુ તમાર પેઢ માં થળાંતર કરનાર ઉમેદવાર પાસે આ આવડત હોય તો પણ, તે
ય તની જ યાત ું છે , અને તે પ ર ૂણ કર શકાશે કે નહ , તે બાબત વશે તમારે પ હો ું
જોઈએ.
• ‘વીન-વીન’ અથવા ‘સોદો નહ ’:
થળાંતર ખોળતી બધી ય તઓ ફળદાયી હોય જ તે જ ર નથી. મા બંને વશે સ ગ
રહો. ય ત, કે જે તમારા તરફ થળાંતર કરે છે , તેમજ તમાર પેઢ , કે જે તેને વીકારે છે –
બંનેન ે આ ફેરફારમાંથી ફાયદો થવો જોઈએ. એટલા માટે, એક વીન-વીન સોદો હોવો જ ર છે .
અથવા તેને યવ થાપન ુ ટ ફન કોવેના શ દોમાં ૂકો, ‘સોદો નહ !’
એ પણ યાદ રાખો કે તમારે ુ લા અને સહનશીલ બનવા ું છે કારણ કે – રા માં હોય કે
કપનીમાં – જે લોકો થળાંતર કરે છે , તેઓ મા ૂટકેસો સાથે જ નથી આવતા, પર ુ તેમની
સાથે તેમની સં કૃ ત, આદતો તથા માન સકતા પણ લાવે છે . એટલા માટે, આ બ ું જ
અપનાવવા માટે તૈયાર રહો.
 સલાહ

૧૭૦
સાચી સલાહ
દરેક કપનીમાં જુ દા જુ દા વભાગોમાં ૃ ઓમાં તથા બોડ મમાં પણ સલાહકારો જ ર
છે . તેઓ સાચો ર તો કા શત કર ને તથા સં થાક ય લ યો તથા હે ુઓ ા ત કરવા પર યાન
લાવીને દ વાદાડ ની કટોકટ ભર ૂ મકા ભજવે છે .
યારે પણ એક ન ું સાહસ શ કરવા ું હોય, યારે તે વ શ ે ોમાં ણકાર ધરાવતી
ય ત માગદશન માટે જ ર છે . તેમના ૂચનો તથા ડ આપણને ઘણા ડાખાડામાં
પડવા ું ટાળવામાં મદદ કરે છે તથા ઘણો સમય તથા શ ત બચાવે છે . જે આવી ય ત હોય
તે સલાહકાર છે .
યાત યવ થાપન ુ તક ‘ધી માઇ ડ ઓફ એ ટે ે ટ – ધી આટ આૅફ પાનીસ
બીઝનેસ’ ના લેખક કેનીચી ઓહેમે કહે છે કે “એક સલાહકાર ૂહરચનાકાર તથા સલાહકાર
બંનેની ૂ મકા એક સાથે ભજવે છે .”
અથશા માં કૌ ટ ય યો ય સલાહકારને ઓળખવાની તથા તેની સાથે કેવી ર તે કામ કર ું
તે વશેની તબ ાવાર ૂચનાઓ આપે છે .
“હાથ ધરાયેલાં બધાં કાય સલાહ મશવરા વડે આગળ વધારવા જોઈએ. એકની જ સાથે
સલાહ લેવાથી તે કદાચ ુ કેલ બાબતમાં નણય પર પહ ચવામાં સ મ ન પણ હોય, વધારે
સલાહકારો સાથે નણય પર પહ ચ ું અને ુ તતા ળવવી ુ કેલ છે .” (૧.૧૫.૨.૩૫-૪૦)
• સલાહ લીધા વગર આગળ ન વધો:
યાપારમાં તથા વનના બી ં પાસાંઓમાં એ હક કતનો વીકાર કરવો કે મારે
માગદશનની જ ર છે , તે મહ વ ું છે . તજ ોની સલાહ વગર આગળ વધ ું એ ગંભીર ૂલો
તરફ દોર જઈ શકે છે . એક સલાહકાર પાસે વષ નો અ ુભવ તથા ાન હોય છે , જેના આધારે
તે ૂ યવાન ૂચનો આપી શકે છે .
• મા એક જ ય તની સલાહ ન લો:
ય તને એક સલાહકારની જ ર છે તે સમ ગયા પછ , જો કે એ પણ સમજ ું જોઈએ
કે અં તમ નણય તથા યાનો મ, ય તની પોતાની વવેકશ ત તથા નણયશ ત પર સં ૂણ
આવલંબન તેના બદુને સાંકડુ કર શકે છે . મા જુ દ જુ દ ય તઓ યમાં વ વધતા
તથા તાજગી લાવી શકે છે . એટલા માટે હમેશાં એક કરતાં વધારે માગદશક હોવા જોઈએ.
• ઘણા બધા/વધારે પડતા લોકોની સલાહ ન લો:
યારે જુ દા જુ દા પ ર ે ય તરફ જો ું અગ ય ું છે યારે તે વધારે પડ ું પણ ન થ ું
જોઈએ. વધારે પડતા લોકોને સંડોવવાથી ુંઝવણ ઊભી થઈ શકે છે . જેમ ‘ઝાઝા રસોયા
રસોઈ બગાડે’ અને ‘ઝાઝ ુયાણીએ વેતર વંઠે’ તેમ વધારે પડતા વચારો વચારો કોઈપણ
બાબતને ુંચવણભર બનાવી શકે જે યો ય જ યાએ હાર કરવા ું ુ કેલ બનાવે. તે ઉપરાત,
જો વધારે લોકો એક ક પ વશે ણે, તો તેનાં આયોજન વશે ત પધ સાથે સમાધાન/
તડજોડ થઈ શકે છે . યારે બ ુ ૂળ ૂત કામ ૂ થઈ ય યાર પછ જ ક પ હેર
કરવો તે અગ ય ું છે .
• પ રપ વ સાથે સલાહ કરો:
“એટલા માટે બેસો, અને જે પ રપ વ તથા ુ શાળ છે તેઓ સાથે સલાહ મસલત
કરો.” (૧.૧૫.૨૧)
ય ત આમાંથી થોડાક યો ય લોકોને એટલે કે તેમાંના લગભગ બે અથવા ણ – ને
ઓળખી લે તે પછ , પછ ું પગ ું છે તેમની સાથે બેસો. બેસ ું નો અથ છે તેમના વષયના
ડા ાન અને બહોળા અ ુભવમાંથી હણ કરાયેલ તેમની ડ ૂઝને સાંભળવી. તે એવા
લોકો હોવા જોઈએ જે ુ માં પ રપ વ હોય. એટલે કે એવા લોકો કે જે અ ુભવી,
ડાણ ૂવક સંશોધનકતા તથા તે વ શ વષય ું બૌ ક તથા વા ત વક ાન ધરાવતા હોય.
ચાણ પોતે જ એક એવા સલાહકાર હતા, જેણ ે ભારતીય ઇ તહાસના સૌથી મહ વના
સમયગાળામાંના એક દર યાન સ ાટ ચં ુ ત મૌયને ુ માં ૂહરચના, કૂ ટની ત,
રાજવહ વટની કળા તથા અથતં ઉપર સલાહ આપેલી.

૧૭૧
સલાહકારોના બોધ
ચાલો તેનો સામનો કર એ – દરેક તં માં એક સલાહકાર જ ર છે . શા માટે? કારણ કે તેની
પાસે ુ કળ અ ુભવ હોય છે . અને તે સમ યા તરફ હે ુ ૂણ ર તે તથા લાગણીશીલ થયા વગર
જોઈ શકે છે . અને પછ એક સાદો ઉકેલ આપી શકે છે . આ એક યવ થાપન સલાહકારની
ૂ મકા છે . એટલા માટે તમાર કપની માટે કોઈપણ યા ું આયોજન કરતાં પહેલાં એક
સલાહકારની સલાહ લેવી જ ર છે .
ચાણ ચેતવે છે /ભલામણ કરે છે .
“તેણ ે સલાહકારને તેના મગજમાં હોય તેવા કાયની ત ન સમાન હોય તેવી બાબત સંબં ધત
 ૂ ું જોઈએ. આ કામ આ ું હ ું અથવા જો આ આવી ર તે થવા ું હ ું, તો તે કેવી ર તે કર ું
જોઈએ? તેઓ જે સલાહ આપે, તેવી ર તે તેણે તે કામ કર ું જોઈએ.” (૧.૧૫.૨૪-૨૫)
અહ ચાણ ૂચવે છે કે યારે એક કપની એક યવ થાપન સલાહકારને સલાહ તથા
ૂચન માટે બોડ પર લે છે યારે તે ુ લા મનથી થ ું જોઈએ.
અહ કેટલાંક ૂચનો આ યાં છે :
• સાચો સલાહકાર પસંદ કરો:
માકટમાં પોતાની સેવાની દરખા ત કરતા ઘણા સલાહકારો છે . જોકે, તમે કયા કારની
ન ુણતા ઇ છો છો તે બાબત તમે પ હોવા જોઈએ. એવી ય ત પસંદ કરો જે અ ુભવી
હોય અને જેને તે વ શ ે ની ૂરે ૂર સમજ તથા ણકાર હોય. તે ું વલણ મા
સૌ ા તક જ ન હો ું જોઈએ. પર ુ તમે જેનો સામનો કર ર ા છો અથવા ભ વ યમાં જેનો
સામનો કરવો પડે તેમ છે તેવી સમ યાઓ ું યવહા ાન પણ હો ું જોઈએ.
સલાહકાર એવી ય ત હોવી જોઈએ જે મા સલાહ જ ન આપે પર ુ એ પણ ખાતર
કરે કે તમને તેનાથી ફાયદો મળે છે . તે સબળ દાખલાઓ વડે સમ યાને સમ વવા માટે પણ
સ મ હોવો જોઈએ.
• બેસો અને તેમને સાંભળો:
એક યો ય સલાહકાર પસંદ કર લીધા પછ તેમની સાથે બેસીને તમે તેમની પાસેથી ું
ઇ છો છો તે તેમને સમ વ ું તે ઘ ં અગ ય ું છે . પહેલાં દશાવાઈ ૂ ું છે તે ુજબ, “ ું
કર ું જોઈએ?” એ ૂછવા ું ન ૂલશો. સાચો તમને સાચો જવાબ અપાવશે. તમાર
ૂહરચના ઘડવા માટે તેમની ડ અ ત આવ કય છે .
• સલાહથી લા ુ કરવા ુધી:
જ ર સલાહ મેળવી લીધા પછ , મોટા ભાગની કપનીઓ એમ માનતી હોય છે કે
સલાહકાર ું કાય ૂ થઈ ગ ું છે . પર ુ થોભો! દરેક શ કોણથી વચારો. સલાહકારોની
હે સયતથી એક સલાહકાર હોવો એ મા એક શ આત છે . તમારે તેમને લા ુકરણની યા
માટે પણ અજમાવવા તથા સામેલ કરવા જોઈએ તેમને પણ આ વચારો લા ુ કરવાની તથા
ઇ છત પ રણામો મેળવવાની યાનો એક ભાગ બનવા દો.
યાદ રાખો, ક પની સં ૂણ અવ ધ દર યાન સલાહકારે તમારા જૂ થનો એક ભાગ બની
રહે ું જોઈએ. જો અને યારે જ ર ઊભી થાય, યારે બીજો ક પ શ કરતાં પહેલાં તમે
તેની પાસે પાછા જઈ શકો અને જ ું જોઈએ.

૧૭૨
 રા ઓ પાછળની શ ત
એક વખત હુ એક વ વધ કપનીઓના ચેરમેનના જૂ થ માટે ૂહરચના પરની કાયશાળા ું
સંચાલન કરતો હતો. મે તેમને ૂ ,ું “તમારા મત ુજબ સૌથી વધારે શ તશાળ કોણ છે ?”
મોટાભાગનાએ જવાબ આ યો કે મોટ કપનીના અ ય , ચેરમેન વગેરે જેવા ઉ ચપદ ધરાવતી
ય ત સૌથી શ તશાળ હોય છે .
પર ુ યારે અમે આ બાબત ું ડાણ ૂવક વ ેષણ ક ુ યારે અમે બધા એ વાત સાથે
સંમત થયા કે જે સાચી સ ા ું ત ન ધ વ કરે છે , તે જ ર નથી કે તે ય ત પોતે હોય, પર ુ
તે ય ત જે ધરાવે છે તે ુરશી અથવા હો ો જે એ સ ા/શ ત ું તીક છે . આપણે યાં
આમ પણ કહેવાય જ છે કે, ુરશીને માન, ય તને નહ . ુજરાતી કહેવત પણ છે કે ‘ઉતય
અમલ (અમલદાર/નશો) કોડ નો.’
અમે અથશા ના એક પદનો પણ સંદભ લીધો.
“તે કે જે યોજનાઓ /ની તઓને પર પર આધા રત તર કે જોવે છે , તે પોતાને ગમે તે ર તે
રમે છે . (કારણ કે) રા ઓ તેમની ુ પી સાંકળ વડે બંધાયેલા હોય છે .” (૭.૧૮.૪૪)
ારેય સે ેટર ઓ, પીએ, તથા મહ વના મં ીઓને વીવીઓઈપીઓની આસપાસ મંડરાતા
ન યા છે ? આ એવી ય તઓ છે , જે યારે પોતે સ ાધાર પદ પર ન હોય યારે પણ સ ા ું
નયમન કરવામાં માગદશન આપે છે .
આ માણસો તેમની તી ુ ારા રા ઓ તથા નેતાઓને માગદશન આપે છે . પર ુ
તેમણે આ નામાં કત હેર ય તઓ ું નૈક એમ જ નથી મેળ ું. તેના બદલે આ લોકો
જુ દ જુ દ ૂ મકામાં ઊગતા તારાઓ સાથે પહેલેથી જ જોડાયેલા હોય છે . હ તેમને પસંદ
કરવા એ એક આવ યક વ ેષણ યા છે :
• સલાહકારો:
કોઈ શ તશાળ ય ત તેના સલાહકારની મંજૂર વગર કોઈપણ નણય લેશે નહ . આવા
સલાહકારો હમેશાં પરદા પાછળ રહે છે , અને હેરમાં તેમની ભા યે જ ન ધ લેવાય છે .
પર ુ સલાહનો એક ટુકડો કોઈપણ રા ને ‘બનાવી’ પણ શકે છે તથા ‘બગાડ ’ પણ શકે
છે . આ સલાહકારો રા અથવા તં ના ચાલવાનો માગ બદલી શકે છે . માટે ય ત અસરકારક
નણય કરવા માટે દરેક ે ના ન ણાત વડે માગદશન પામેલી હોય તે મહ વ ું છે .
• ુ ઓ અથવા શ કો:
આખી દુ નયામાં અને ખાસ કર ને ભારતમાં શ કો એક ય તના અંગત વનમાં ૂબ જ
મહ વની ૂ મકા ભજવે છે . આપણે તેમને આપણા આ યા મક ુ ઓ અથવા ધા મક
ઉપદેશકો/માગદશકો કહ શક એ.
 તેઓ જે કાઈ પણ તર કે ઓળખતા હોય, તમે યારે કોઈ પણ નૈ તક અવઢવમાં હો યારે
તેમનો અ ભ ાય માગો. તેમના અ ુભવોની ન તમ ા તથા માગદશનના ૂ ય વડે આ લોકો એક
શ તશાળ ય તના વચારો પર ઉ ચ ભાવ પાડ શકે છે .
• મ :
છે વટે આપણી પાસે જૂ ના મ ો ું એક જૂ થ હોય છે , જેની સાથે કોઈપણ શ તશાળ
માણસ સમય ગાળે છે . અથશા માં તેઓ મ ો કહેવાયા છે . એક નેતાએ એક મ ું ચયન
કરતી વખતે ૂબ જ સાવધ રહે ું જોઈએ. કારણ કે યાં સારા તેમજ ખરાબ લોકો હોય છે .
છે વટે તો આ લોકો રા ના માણસો બની જશે. અને રા ના પોતાના કરતાં પણ વધારે
શ તશાળ બની જશે.
યાદ રાખો, “સ ા માર પણ શકે છે અને સ ા તાર પણ શકે છે . પર ુ સમજવા જેવો
એ છે કે વા તવમાં સ ાધાર લોકો પર કોણ ભાવ પાડે છે ?”

૧૭૩
સૌથી મહાન તક
એક યવ થાપન ે ુએટને એક વખત તેના ઇ ટર ૂ દર યાન ૂછવામાં આ ,ું
“ યવ થાપન વશે તમે સૌથી મહાન પાઠ કયો શી યા છો?” તેમણે જવાબ આ યો,
“ યાપારના ભાવી વલણોને સમજવાની તથા તેના વશે મા હતી આદાન- દાન કરવાની મતા.”
યારે એમ ૂછવામાં આ ું કે આ તે કેવી ર તે કરશે? યારે તેણે જવાબ આ યો, “ ૂતકાળના
યાપારવલણનો અ યાસ કર ને તથા તેન ે વતમાન પ ર થ તમાં લા ુ કર ને” તેણ ે તે નોકર
મેળવી.
છે વટે તો એક ૂહરચનાકાર ૂતકાળની ૂલોમાંથી શીખે છે , વતમાનમાં વેગો કરે છે .
તથા ભ વ ય માટે શોધખોળ કરે છે . પર ુ ટક રહેવા માટે તમારે એક જૂ થ બનાવ ું જોઈએ
તથા તમારે માટે લડવા માટે તેમને ેરણા આપવી જોઈએ.
આને માટે, ચાણ સલાહ આપે છે કે,
“પલટનોને તાલીમ આપવામાં સમ પત હોવાથી, તેણે ારે ઊભા રહે ,ું આગળ વધ ું
અથવા હુ મલો કરવો તેને માટેની ૂહરચનાની સંગીતમય સાધનો, વજ તથા ઝં ડાની નશાનીઓ
ગોઠવવી જોઈએ.” (૨.૩૩.૧૧)
અહ તાલીમ એ ભ વ ય માટે છે . સંગીતમય સાધનો ેરણાનો અથ આપે છે યારે
નશાનીઓનો અથ મા હતીની આપ-લે થાય છે .
એક વખત બીલ ગે સ ને ૂછવામાં આ ,ું “તમાર સૌથી મોટ સફળતા કઈ છે ?” તેમણે
જવાબ આ યો, “તે હ આવવાની (બાક ) છે .” પ રપ વ નેતાઓ તથા યાપાર ઓ આ
સમજે છે . તમે જે શી યા છો તે મા ૂતકાળ છે . તમાર સફળતા એ તમારો વતમાન છે .
માટે, ય તએ હમેશાં સ ગ રહે ું જોઈએ કારણ કે હવે પછ નો મોટો વચાર, જે તમારા
તં ને ચે લઈ જઈ શકે છે , તે હ હવે આવવાનો છે . બી બાજુ , જો તમે ભ વ યનાં
જોખમો વશે મા હતીની આપ-લે કરવામાં સ મ નહ હો તો તમારો સં ૂણ નાશ થઈ શકે છે .
ચાલો આને માટેના કેટલાક સ ય ુ ાઓ જોઈએ.
• ૂતકાળની સફળતાઓનો અ યાસ કરો:
જો તમે ભ વ યમાં ું કામ કરશે તે ણવા માગતા હો. તો પહેલાં ૂતકાળમાં ું કામ
લા ું છે તે ણો. આ કાય શ કરવા માટેનો મહ વનો આધાર છે . હવે ય ત આમ કેવી ર તે
કરે છે ? સાવ સાદુ છે . કા તો વડ લો તથા વ ર ો કે જેઓ યાના ભાગ પ હતા, તેમના
પાસેથી મા હતી મેળવો અથવા જેમાં સંબં ધત હક કતો તથા આંકડાઓ લખાયા હોય તેવાં
ુ તકો તથા અહેવાલો વાંચો.
• માગણીઓ અવલોકો:
ૂતકાળની મા હતીઓથી તમાર તને સ જ કયા પછ તમાર આસપાસ જોવો. એવાં
કયાં ઉ પાદનો અથવા સેવાઓ છે . જેનો લોકો ઉપયોગ કરે છે અથવા ઉપયોગ કરવા ઇ છે છે ?
માગ ું છે , અને તે ૂર પાડવા ું શ છે ? આપણી પેઢ ના લોકોની જ રયાતો ું છે ? કઈ
વ ુ તેમને સં ૂણ બનાવશે? આ સવાલો બી સમ તેમજ તમાર પોતાની સમ ૂકો.
આના જવાબો શોધો. તમારા આંખ-કાન ુ લાં રાખો.
• હવે ભ વ ય ‘ઘડો’:
સારા સમાચાર એ છે કે એક વખત તમે આગલાં બે પગલાં ભર લો, પછ તમે તમાર મેળે
તમારા ભ વ યને આકાર આપી શકો છો. ઉદાહરણ તર કે, જો તમે એમ શોધી કાઢો કે અ ુક
કારનો ઝોક ધરાવતાં કોલેજ માટેનાં કપડાઓની જ રયાત છે , તો તમે કોલે જયનોને આકષ
તેવાં કપડાઓની ેણી બનાવીને એક નવો ઝોક/વલણ શ કર શકો. માટે તમારા ઉ પાદનો
તથા સેવાઓ માટે ાહકો બનાવવા તથા તેમ ું નદશન કર ું તે સફળતાની ચાવી છે .
જો તમે ૂતકાળમાં જોઈ શકો, તો ભ વ ય બનાવ ું સરળ છે . કારણ કે જે ૂતકાળમાં
હ ું તે કોઈક બી કારે ભ વ ય બનશે તેવો કુ દરતો નયમ છે .
હરમાન હેસેએ તેમના નોબેલ ઇનામ વજેતા ુ તક ‘ સ ાથ’માં લ ું હ ું તેમ “જે તમાર
પાસેથી ચા ું ય છે , તે તમાર પાસે પાછુ આવે છે .”

૧૭૪
કારક દ લ ી ય તઓએ ળવી રાખ ું જોઈએ
 એક કારક દ ઘડવા માટે દોડાદોડ કરવામાં આપણે એટલો બધો સમય ય તત કર એ
છ એ કે આપણે એ વચારવા માટે પણ નથી રોકાતા કે આપણી પાછળ આપણે કયા કારની
બ સ છોડ જ ું? અહ હુ પૈસાને લગતી બ સનો સંદભ આપતો નથી. ઉલટાનો, હુ
આપણા શહેરની તથા તેની આસપાસનાં વાતાવરણની થ ત તરફ યાન દો છુ . અને મારા
ય વાચકો, જો તમે એમ વચારતા હો કે તમે ું કર શકો, તો મને તમને કહેવા દો કે જવાબ
છે , “ઘ ં બ ું.”
‘ ીન’ ચળવળકતાઓ ‘મેન ો સ’ બચાવવા માટે, અથવા બી કોઈ પણ હે ુ માટે જે કરે
છે , તે તમે વધારે પડતા ય ત હોવાને કારણે ન કર શકતા હો, તો પણ છે વટે તમે થોડ ક
વજળ , અથવા તેનાથી વધારે સા , થોડુક પાણી તો બચાવી જ શકો. હક કતમાં તમને
ણીને નવાઈ લાગશે કે આપણા ાચીન ુ તકોમાં આપણો અ યારની ળવણીની
સમ યાઓના ઉકેલો સાર ર તે લખાયેલા છે . જેમાં વરસાદ પાણીના સં હનો પણ સમાવેશ
થયો છે . કૌ ટ ય ું અથશા જે ાથ મક ર તે તો અથશા પરનો ંથ છે , તે પણ પાણીની
ળવણી કેવી ર તે કરવી તે માટેનાં ૂચનો આપે છે .
ચાણ એ ક ું હ ,ું
“દેખાવને અ ુ પ થાય તે ર તે, તેણે સૌ ય તથા ન ય (હાથી) તથા બંન ે ુણધમ વાળાં
ાણીઓને જુ દા જુ દા કારનાં કામોમાં અથવા ઋ ુ સાથે અ ુ પ હોય તેવી કસરત આપવી
જોઈએ.” (૨.૩૧.૧૮)
આ પ કરે છે કે એક કુ દરતી ોત તર કે પાણીને કેટ ું ુ ત ર તે વહેવા દે ું જોઈએ.
તથા કોઈને તેના પર એકા ધકાર કરવાની છૂટ આપવી જોઈએ નહ . તો ફર વખત, આપણે આ
મહાન ોતોનો લ ુ મ બગાડ કર ને અસરકારક ર તે વપરાશ કરવો જ ર છે . પર ુ આજનાં
કૉપ રેટ જગતમાં ય તગત ર તે આપણે આ કેવી ર તે કર શક એ?
• આપણી તાકાતને સમજો:
એક રા તર કે, આપણને જુ દ જુ દ બારમાસી નદ ઓના આશીવાદ મ ા છે . ુ.કે.જેવા
દેશોએ હ પણ તેમના પાણીના મોટાભાગને ર સાયકલ કર ું પડે છે . હવે, ચાલો આપણે
પાણીને બચાવવા માટે કૉપ રેટ તરે ક ુંક કર એ.
આપણે આપણા સહકાયકરોમાં પાણીનો દુ પયોગ ન કરવા વશે તથા લાંબા ગાળા ું
આયોજન કરવા માટેની ૃ ત સરાવીએ. આજે પાણીનો અસરકારક ઉપયોગ ન થાય તો તે
આવતીકાલની અછતની સમ યાને વધારે ખરાબ કરશે/વકરાવશે. ું આપણે આપણી ભા વ
પેઢ ઓ તરસી રહે તેમ ઈ છ એ છ એ?
• લોક સ ુદાય વકાસ:
આપણી મહાન નદ ઓ છતાં, ભારતના ઘણા ભાગમાં પાણી ઓછુ છે . કોઈ પણ
અસરકારક સચાઈ પ તની ઇ છા/જ ર માટે ઘણા ખેડૂતોએ આ મહ યા કર છે . તમે થોડ ક
આગળ પડતી સં થાઓ અથવા ટ કે જેઓ આ યાં અસર થઈ છે તેવાં ે ના ોને
સમ વવાનો ય ન કરે છે . તેમના માટે થોડો સમય અથવા પૈસા કાઢ શકો. જો તમાર પેઢ
પહેલેથી જ તેની કૉપ રેટ સામા જક જવાબદાર ની (એસઆર) ૂ મકા તરેીક એક ક પ
ચલાવે છે અથવા તેને ટેકો આપે છે , તો તમે અંગત તરે તેમાં વધારે સાર ર તે સંકળાઈ શકો.
• ય તગત વકાસ:
આ સૌથી અગ ય ું છે . તમાર પોતાની અંગત ં દગીમાં દાતને શ કરતી વખતે નળની
ચકલી બંધ રાખવી, ગળતર હોય તેવા પાઈપને તા કા લક સમા કરાવવા વગેરે જેવા પગલાં
પાણીનો બગાડ અટકાવવા માટે લો. જો તમે હેર થળોએ પાણીનો બગાડ થતો જોવો તો
તા કા લક સ ાધીશોને બોલાવો, એને તેના પર યાન અપાય તેની ખાતર કરો.
તમને ખબર છે આપણે એક એવા દેશમાં રહ એ છ એ યાં ુ અને સલામત પીવા ું
પાણી એ હ મોટાભાગના નાગ રકો માટે એક વ શ સગવડ છે . થા નક સ ાધાર ઓના
તરે સમ યા ર રહ શકે છે , પર ુ દરેક ય તમાં ઉપાય પડેલો છે .

૧૭૫
અથશા માંની ણકાર લા ુ કરવી
અથશા માંથી મળે લ ાન/ ણકાર નો વા ત વક ં દગીમાં પણ ઉપયોગ થાય તે જ ર
છે . સૌથી વધારે વખત ૂછાતો એ છે કે – આ યાલો મારા ધંધામાં કેવી ર તે ઉપયોગી
બનશે?
જવાબ માટે હુ ચાણ ને ટાકુ છુ .
“આ ર તે (અથશા માં આપેલા વચારોને અ ુસર ને) રા ય, મ ુ યો વડે કારણ ૂત થતા
જોખમોથી ુ ત તેના ુ ો તથા પૌ ોના ઉ રા ધકારમાં ચા ુ રહે છે .” (૫.૧.૫૬)
કૌ ટ યના અથશા નો અ યાસ એવા સાધનો તથા ટેકનીકની ખાતર આપે છે , જેના વડે
તમે એક યાપારનો ન ૂનો બનાવી શકો. જે તમારા પછ પણ અ ત વમાં રહે છે . તે તમાર
પ તને સાર તથા કાયમી બનાવશે. જેથી લોકો પેઢ ઓ ુધી તમને અ ુસરશે. આપણે કેવા
હ ચાણ ને અ ુસર એ છ એ તે જોવો!
માર સામે વારવાર ૂકવામાં આવતો બીજો સવાલ, “ મક ૂચનાઓ” માટે હોય છે , કે
આ યાલોમાંથી કેવી ર તે ફાયદો મેળવવો.
ખેર, નીચેનો માગ ઉ મ છે .
• સંપકમાં રહો:
 આ યાલ ૂળ અથસા ના સરળ અ ુવાદો છે . આ ુ તકને કેવી ર તે વાંચ ું તથા વ ુ
ાન મેળવ ું તે વશે વધારે મા હતી માટે તમે અમને લખી શકો છો. અમને
info@spmfoundation.in પર મેઈલ મોકલી શકો છો. તથા અમાર વેબસાઈટ
www.spmfoundation.in પર પણ જઈ શકો છો.
• આ ુ તકની એક નકલ ભેટ આપો:
એક લેખક તર કે હુ તમે આ ુ તક ખર દો તે ું નથી ઇ છતો. હુ ઇ છુ છુ કે તમે આ
ુ તકની એક નકલ બી ને ભેટ આપો. જો તમે આ ુ તક બી ને ભેટ આપશો તો તેનો
ચમ કાર થાય તે અ ુભવ જો, કોઈક આ તમને ભેટ આપશે. આ ાનને આખા વ માં મહ મ
લોકો ુધી સરવા દો.
• આ ન ૂનાઓ લા ુ કરો:
આ ુ તકનો અંત આ યો હોઈ શકે છે પર ુ તેના સ ાતો સમ યા પછ હવે તમે તેને
લા ુ કરવા ું શ કરો તેની જ ર છે . ચાણ ના વચારોએ ૨૪૦૦થી વ ુ વષ થી કામ ક ુ છે . તે
તમારે માટે પણ કામ કરશે. અજમાવી જુ ઓ.
યાં ુધી તેના વા ત વક અમલીકરણથી તમે ફાયદો ન મેળવો યાં ુધી કોઈ સ ાત
સારો નથી. આ ું જ કૌ ટ યના અથશા સાથે પણ છે . તમારે પોતે જ તમારા યાયા ધશ
બનવા ું છે .
• બી ને શીખવો:
કોઈપણ વ ુ શીખવાનો ઉ મ માગ છે , તે બી ને શીખવો. માટે જે કાઈ પણ તમે શી યા
હો તે બી ને શીખવો. જો તમે ઉપર હો, તો આ સ ાતો તમારા હાથનીચેના માણસોને
શીખવો. જો તમે એક તાલીમ આપનાર છો, તો આ ટેક ન સનો ઉપયોગ તમાર તાલીમ
બેઠકોમાં કરો. જો તમે યવસાયે શ ક છો, તો આ તમારા હાથનીચેનાઓ ને શીખવો. ાન
તમારા ુધી જ સ મત શા માટે રાખ ? ું જો તમે તેને વહચશો તો તે વધશે.
• આપણે જ દ મળ એ:
મ અંગત ર તે આખા વ માં ૨૦,૦૦૦થી વધારે લોકોને તાલીમ આપી છે . છતાં, હુ હ
રોજ નવા લોકોને મળવા વશેશ ઉ ે ત થઈ છુ . જુ દા જુ દા લોકો કેવી ર તે વચારે છે
તથા વતન કરે છે તે સમજવા ું મને ૂબ જ ય છે . મને માનવ મનો વ ાન અને આપણામાંની
દરેક ય ત કઈ ર તે વચારે છે તે જો ું ગમે છે . અને મને ભગવાનની સૌથી ે સજન –
માણસો –નાં જુ દા જુ દા પાસાંઓ ને સમજવા ું ગમે છે .
માટે, હુ તમને એક કોફ ના કપ પર, અથવા મારા તાલીમ કાય મોમાંથી એકના ભાગ તર કે
અથવા હેર સંબોધનોમાં મળવાની રાહમાં છુ . અમાર વેબસાઈ
www.spmfoundation.in પર મારા સમયપ ક જ ર ચકાસો.