P O L I T E C H N I K A S Z C Z E C I S K A

I n s t y t u t T e c h n o l o g i i M e c h a n i c z n e j

Pomiary dokładno ci geometrycznej

tokarki

Laboratorium obrabiarek

dr in . Henryk Ma kowiak

Szczecin, 2005
str. 2 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki
 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki str. 3

Spis tre ci

Wprowadzenie 4

Przygotowanie obrabiarki do bada 4

Badania geometryczne 5

Przebieg wiczenia 7
1) Bezpiecze stwo na stanowisku badawczym 7
2) Rozpoznanie ogólnych cech obiektu bada 8
3) Badania dokładno ci geometrycznej (wybrane pomiary) 8
A – Ło e 8
B – Suport wzdłu ny 11
C – Wrzeciono 12
Sprawozdanie z bada 16
str. 4 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki

Wprowadzenie

Obrabiarki s zło onymi maszynami przemysłowymi. W ci gu całego okresu

eksploatacji podlegaj wielokrotnie badaniom. Miejscem tych bada jest:
zakład produkuj cy obrabiark ,
zakład, w którym obrabiarka wykorzystywana jest do produkcji,
firma remontuj ca obrabiarki (cz sto jest to ten sam zakład, który
wyprodukował obrabiark ).
Spo ród wielu rodzajów bada obrabiarek mo na wyodr bni :
badania dokładno ci geometrycznej,
badania prac .
Badania dokładno ci geometrycznej obrabiarki zawieraj weryfikacj wymiarów,
kształtów i poło enia cz ci i ich wzajemnych przemieszcze .
Badania prac dotycz dokładno ci, powtarzalno ci wymiarów oraz
chropowato ci powierzchni podczas obróbki odpowiednich przedmiotów, dla obróbki
których maszyna została zaprojektowana, a maj cych z góry okre lone zakresy
i tolerancje.
Polskie Normy okre laj zarówno ogólne przepisy badania obrabiarek jak i
szczegółowe metody wyznaczania poszczególnych odchyłek oraz tolerancje
ograniczaj ce ich dopuszczalne warto ci. W niniejszej instrukcji wykorzystano zwi zane
ze sob normy PN-ISO 230-1 „Przepisy badania obrabiarek. Dokładno geometryczna

obrabiarek pracuj cych bez obci enia lub w warunkach obróbki wyka czaj cej” oraz PN-M-55651
„Warunki odbioru tokarek kłowych. Badania dokładno ci”.

Przygotowanie obrabiarki do bada

Przed przyst pieniem do bada nale y obrabiark ustawi na odpowiednim

fundamencie i wypoziomowa . Zakładamy na zaj ciach (a zwykle jest tak w praktyce
przemysłowej), e warunki wypoziomowania tokarki zapewnione zostały w momencie jej
instalowania w hali.
Badania dokładno ci geometrycznej prowadzone s bez obci enia obrabiarki.
Do bada nie powinno si jej demontowa .
Podczas bada geometrycznych prac , cz ci takie jak ło yska, wrzeciono, które
normalnie nagrzewaj si i w zwi zku z tym zmieniaj swe poło enie i kształt, powinny
by doprowadzone do temperatury pracy przez utrzymywanie maszyny na biegu
jałowym, zgodnie z warunkami eksploatacji i instrukcj producenta.
 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki str. 5

Badania geometryczne

Badaj c dokładno geometryczn nale y sprawdzi podane ni ej cechy

kształtu, poło enia i przemieszczenia linii lub powierzchni obrabiarki. S to:
prostoliniowo
płasko ,
równoległo , równoodległo , pokrywanie si ,
prostopadło ,
obrót.
Normy podaj definicje wymienionych cech i metody ich pomiaru. W celach pogl dowych
przytoczono wybrane definicje w pewnym uproszczeniu.

Prostoliniowo
Linia uwa ana jest za prost na danej długo ci, je eli wszystkie jej punkty
zawarte s mi dzy dwiema liniami prostymi, równoległymi do ogólnego kierunku linii,
których odległo jest równa tolerancji.

Rysunek 1
Płasko
Powierzchnia jest uwa ana za płask w ramach danego zakresu pomiaru, je eli
wszystkie jej punkty s zawarte wewn trz dwóch płaszczyzn równoległych do ogólnego
kierunku powierzchni i rozsuni tych wzgl dem siebie na pewn odległo równ
tolerancji.

Równoległo
Pomiary obejmuj :
równoległo linii i płaszczyzn,
równoległo przemieszczenia,
równoodległo ,
współosiowo , pokrywanie si , ustawianie w linii.
Lini uwa a si za równoległ do płaszczyzny, kiedy odległo ci, zmierzone w
wielu punktach mi dzy t lini a płaszczyzn nie przekraczaj ustalonego zakresu
warto ci (ustalonej tolerancji).
str. 6 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki

Prostopadło
Pomiary obejmuj :
prostopadło linii prostych i płaszczyzn,
prostopadło przemieszczenia.
Dwie płaszczyzny, dwie linie proste lub linia prosta i płaszczyzna s do siebie
prostopadłe, kiedy odchyłka równoległo ci wzgl dem k townika standardowego nie
przekracza warto ci zadanej.
Pomiar prostopadło ci sprowadza si wi c w praktyce do pomiaru równoległo ci.
K townikiem odniesienia mo e by k townik metrologiczny lub poziomica k towa, jak te
mog go tworzy płaszczyzny lub linie kinematyczne.

Obrót
Pomiary odnosz ce si do ruchu obrotowego obejmuj :
bicie,
okresowe przesuni cie osiowe,
bicie czołowe.
Bicie mierzone jest wynikiem zło enia:
bicia promieniowego osi,
owalno ci cz ci,
mimo rodowo ci,
bł du ło yskowania.
O obrotu

Owalno Mimo rodowo Bicie promieniowe

Rysunek 2

Okresowe przesuni cie osiowe to zakres ruchu posuwisto-zwrotnego wzdłu

osi obracaj cej si cz ci po wyeliminowaniu luzu osiowego.
Bicie czołowe to wada powierzchni płaskiej, która podczas obracania si wokół
osi nie pozostaje w płaszczy nie prostopadłej do tej osi. Bicie to jest okre lane
 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki str. 7

odległo ci mi dzy dwiema płaszczyznami prostopadłymi do osi, w zakresie

których poruszaj si punkty powierzchni podczas jej obracania.
Bicie czołowe jest wynikiem ró nych wad powierzchni oraz obrotu wokół osi.

powierzchnia
nie jest płaska

powierzchnia i o obrotu
nie s prostopadłe

okresowe przesuni cie

osiowe

Rysunek 3

Nale y pami ta , e bicie (ka dego rodzaju), jako odległo (patrz definicje), jest
zawsze warto ci dodatni .

Przebieg wiczenia

1. Bezpiecze stwo na stanowisku badawczym

Prowadz cy zaj cia wska e tokark redniej wielko ci, która b dzie obiektem bada .
Podczas całego przebiegu zaj nie b dzie uruchamiany aden z nap dów
obrabiarki. Powinna wi c ona mie wył czone zasilanie (wył cznik główny) i w
adnym razie nie powinno si tego zasilania wł cza .
Czynno ci do wykonania:
sprawdzi poło enie wył cznika głównego, w razie potrzeby dokona
wył czenia zasilania,
str. 8 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki

ustawi przekładnie we wrzecienniku w poło eniu zapewniaj cym

swobodny obrót wrzeciona,
sprawdzi zacisk na prowadnicach konika i w razie potrzeby zablokowa
mo liwo przesuwu konika.

2. Rozpoznanie ogólnych cech obiektu bada

Czynno ci do wykonania:
okre li podstawowe dane identyfikacyjne tokarki:
typ,
producent,
rok produkcji,
okre li podstawowe cechy eksploatacyjne:
maksymaln dopuszczaln rednic przelotu nad ło em ( rednic
toczenia nad ło em) - Da,
rozstaw kłów - DC,
zakres pr dko ci obrotowych wrzeciona,
zakresy posuwów,
inne charakterystyczne cechy.

3. Badania dokładno ci geometrycznej (wybrane pomiary)

Przedstawione ni ej pomiary opisano na podstawie norm wymienionych we

Wprowadzeniu. Z norm tych pochodz tak e oznaczenia rodzaju bada (np. G1 a) ), rysunki
i tabele z warto ciami dopuszczalnych odchyłek.

A – Ło e
G1 a) Sprawdzenie prostoliniowo ci wzdłu nej powierzchni prowadnic
w płaszczy nie pionowej

Rysunek 4
 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki str. 9

Przyrz dem pomiarowym jest poziomnica precyzyjna, któr ustawia si kolejno

wzdłu sprawdzanej linii. Do ustawienia słu y element ruchowy (mostek) stykaj cy si
z lini , która ma by sprawdzana, w dwóch punktach P i Q rozstawionych na odległo ci d
(patrz rysunek 5).

Rysunek 5

Element ruchowy jest przemieszczany w taki sposób, e w dwóch kolejnych pozycjach

PoQo i P1Q1, pozycja P1 pokrywa si z pozycj Qo. Poziomnic mierzy si k ty o i 1

elementu ruchomego w stosunku do odniesienia pomiaru.

Wyniki przygotowuje si w sposób pokazany na rysunku 6. W prostok tnym
układzie współrz dnych rysuje si krzyw , w odpowiedniej skali nanosz c parametry:
na osi odci tych – kolejne odległo ci d wyst pów elementu ruchowego,
na osi rz dnych – ró nice poziomu wzgl dem odniesienia pomiaru.
T wzgl dn ró nic poziomu oblicza si według wzoru
Ehi+1=d tg i

Rysunek 6

Linia reprezentatywna wyznaczona jest przez punkty Po i Pn.

Odchyłk prostoliniowo ci ustala si jako odległo (mierzon w kierunku osi
YY) mi dzy dwiema liniami prostymi równoległymi do linii reprezentatywnej, stykaj cymi
si z krzyw w punkcie najwy szym i najni szym.
str. 10 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki

Odchyłki dopuszczalne [mm]

Da≤800 800<Da≤1600
500<DC≤1000
0,02 0,03
(wypukło ) (wypukło )
Tolerancja lokalna (Eh) w dowolnym miejscu prowadnic
0,0075 0,01
1000<DC≤2000
0,03 0,05
(wypukło ) (wypukło )
Tolerancja lokalna (Eh) w dowolnym miejscu prowadnic
0,015 0,02

Czynno ci do wykonania:
zwolni zacisk konika i ostro nie przesun konik do skrajnego poło enia
na prowadnicach ło a, zablokowa konik w tym poło eniu,
wyczy ci prowadnice ło a,
ustawi mostek na prowadnicach i okre li odległo ci d jego wyst pów
(podpór),
umie ci poziomnic na mostku i wykona pomiary w kilku poło eniach
wzdłu ło a.

G1 b) Sprawdzenie prostoliniowo ci poprzecznej powierzchni prowadnic w

płaszczy nie pionowej

Rysunek 7

Przyrz dem pomiarowym jest poziomnica precyzyjna, któr ustawia si

poprzecznie do kierunku prowadnic na elemencie ruchowym (mostku). Pomiaru
dokona nale y w kilku równoległych poło eniach wzdłu ło a.
Ró nice odczytów zmierzone w dowolnym z poło e nie powinny przekracza
odchyłek dopuszczalnych.
 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki str. 11

Odchyłki dopuszczalne [mm]

Da≤800 800<Da≤1600
Zmiana poziomu: 0,04/1000

Czynno ci do wykonania:
umie ci poziomnic na mostku poprzecznie do kierunku prowadnic ło a i
wykona pomiary w kilku poło eniach wzdłu ło a.

B – Suport wzdłu ny

G2 a) Sprawdzenie prostoliniowo ci przesuwu suportu w płaszczy nie

poziomej (w płaszczy nie wyznaczonej przez o rozstawu kłów)

Rysunek 8

Przyrz dem pomiarowym jest czujnik zegarowy. Jego ko cówk przystawia si

do trzpienia pomiarowego osadzonego w kłach wrzeciona i konika. Pomiaru dokonuje
si w wielu punktach przesuwaj c suport wzdłu ło a.
Wyniki przygotowuje si w sposób pokazany na rysunku 9. W prostok tnym
układzie współrz dnych rysuje si krzyw , w odpowiedniej skali nanosz c parametry:
na osi odci tych – kolejne miejsca wzdłu ło a,
na osi rz dnych – wskazania czujnika.

Rysunek 9
str. 12 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki

W my l definicji ogólnej, odchyłka prostoliniowo ci zdefiniowana jest jako

odległo mi dzy dwiema liniami prostymi równoległymi do linii reprezentatywnej i
dotykaj cymi górnego i dolnego punktu wyznaczonej krzywej.

Odchyłki dopuszczalne [mm]

Da≤800 800<Da≤1600
500<DC≤1000
0,02 0,025
1000<DC≤2000
0,025 0,03

Czynno ci do wykonania:
wsun kły w otwór tulei konika i we wrzeciono,
osadzi trzpie pomiarowy mi dzy kłami wrzeciona i konika; przesun w
tym celu konik w kierunku wrzeciona, zablokowa i wysuwaj c tulej
konika zacisn trzpie mi dzy kłami,
ustawi czujnik zegarowy podstaw na płaskiej powierzchni suportu,
przykładaj c poziomo ustawion ko cówk pomiarow czujnika do
powierzchni walcowej trzpienia,
wykona pomiary w wielu punktach przesuwaj c suport wzdłu ło a,
wybi kieł z wrzeciona i tulei konika.

C – Wrzeciono

G4 b) Pomiar bicia czołowej powierzchni kołnierza

Rysunek 10

Przyrz dem pomiarowym jest czujnik zegarowy. Jego ko cówk przystawia si

prostopadle do powierzchni badanej. Odczytu dokonuje si dokonuj c kilku obrotów
wrzeciona.
 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki str. 13

Warto siły F, której zadaniem jest wygubienie luzów w ło yskach wzdłu nych,
ustala producent obrabiarki.

Odchyłki dopuszczalne [mm]

Da≤800 800<Da≤1600
0,02 0,02

Czynno ci do wykonania:
ustawi czujnik zegarowy podstaw na płaskiej powierzchni suportu,
przykładaj c poziomo ustawion ko cówk pomiarow czujnika do
czołowej powierzchni ko cówki wrzeciona,
pokr caj c wrzecionem (co najmniej dwa obroty) odczyta warto bicia.
Dla uproszczenia pomiarów nale y przyj , e warto siły osiowej F wynosi zero.

G5 Pomiar bicia zewn trznej powierzchni centruj cej ko cówki wrzeciona

Rysunek 11

Przyrz dem pomiarowym jest czujnik zegarowy. Jego ko cówk przystawia si

prostopadle do powierzchni badanej. Odczytu dokonuje si dokonuj c kilku obrotów
wrzeciona.
Warto siły F, której zadaniem jest wygubienie luzów w ło yskach wzdłu nych,
ustala producent obrabiarki.

Odchyłki dopuszczalne [mm]

Da≤800 800<Da≤1600
0,01 0,015

Czynno ci do wykonania:
ustawi czujnik zegarowy podstaw na płaskiej powierzchni suportu,
przykładaj c ko cówk pomiarow czujnika prostopadle do tworz cej
sto ka centruj cego ko cówki wrzeciona,
pokr caj c wrzecionem (co najmniej dwa obroty) odczyta warto bicia.
str. 14 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki

Dla uproszczenia pomiarów nale y przyj , e warto siły osiowej F wynosi

zero.

G6 Pomiar bicia promieniowego wewn trznej powierzchni otworu

wrzeciona:
a) przy czole wrzeciona,
b) w odległo ci równej Da/2, ale nie wi kszej ni 300.

Rysunek 12

Przyrz dem pomiarowym jest czujnik zegarowy. Jego ko cówk przystawia si

do trzpienia pomiarowego osadzonego otworze wrzeciona. Odczytu dokonuje si
dokonuj c kilku obrotów wrzeciona.

Odchyłki dopuszczalne [mm]

Da≤800 800<Da≤1600
a) 0,01 a) 0,015
b) 0,02 b) 0,05
na długo ci pomiarowej 300 na długo ci pomiarowej 500

Czynno ci do wykonania:
wsun trzpie pomiarowy w sto kowy otwór ko cówki wrzeciona,
ustawi czujnik zegarowy podstaw na płaskiej powierzchni suportu,
przykładaj c ko cówk pomiarow czujnika prostopadle do tworz cej
trzpienia pomiarowego ( a) – w pobli u czoła wrzeciona, b) – w oddaleniu
od czoła wrzeciona)
pokr caj c wrzecionem (co najmniej dwa obroty) odczyta warto bicia,
wyj trzpie pomiarowy z wrzeciona.
 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki str. 15

G7 Sprawdzenie równoległo ci osi wrzeciona do przesuwu suportu

wzdłu nego na długo ci równej Da/2 lub maksymalnej równej 300 mm
w płaszczy nie:
a) poziomej,
b) pionowej.

Rysunek 13

Przyrz dem pomiarowym jest czujnik zegarowy. Jego ko cówk przystawia si

do trzpienia pomiarowego osadzonego otworze wrzeciona.
Przy osadzaniu trzpienia pomiarowego w osi wrzeciona tak, by reprezentował on
o obrotu, nale y dokona poprawki, poniewa nie jest mo liwe wycentrowanie trzpienia
dokładnie w osi obrotu. Kiedy wrzeciono obraca si , to o trzpienia opisuje hiperboloid
(lub powierzchni sto kow ) i daje dwie warto ci B i B’ le ce w płaszczy nie pomiaru
(patrz rysunek 14).

Rysunek 14

S dwie metody zaradzenia tej niedogodno ci:

1) Pomiar równoległo ci mo e by przeprowadzony w dowolnym poło eniu k towym
wrzeciona, ale pomiar nale y powtórzy po obróceniu wrzeciona o 180°. Odchyłk
równoległo ci w danej płaszczy nie wyznacza si jako redni arytmetyczn obu
odczytów.
2) Wrzeciono mo na równie ustawi w poło eniu rednim A (nazywanym „ rednim
poło eniem bicia”). W tym przypadku pomiaru nale y dokona tylko w tym poło eniu.
str. 16 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki

Pierwsza metoda wydaje si by tak samo szybka jak druga, ale za to bardziej
dokładna.

Odchyłki dopuszczalne [mm]

Da≤800 800<Da≤1600
a) 0,015/300 a) 0,03/500
w kierunku do przodu w kierunku do przodu
b) 0,02/300 b) 0,04/500
w kierunku do góry w kierunku do góry

Czynno ci do wykonania:
wsun trzpie pomiarowy w sto kowy otwór ko cówki wrzeciona,
ustawi czujnik zegarowy podstaw na płaskiej powierzchni suportu,
przykładaj c ko cówk pomiarow czujnika poziomo i prostopadle do
tworz cej trzpienia pomiarowego,
ustawi wrzeciono w tzw. „ rednim poło eniu bicia” i od tej pory nie
obraca wrzeciona,
dokona odczytu wskaza czujnika w pobli u czoła wrzeciona i na
długo ci pomiarowej,
przestawi czujnik zegarowy, przykładaj c ko cówk pomiarow czujnika
pionowo i prostopadle do tworz cej trzpienia pomiarowego,
ustawi wrzeciono w tzw. „ rednim poło eniu bicia” i od tej pory nie
obraca wrzeciona,
dokona odczytu wskaza czujnika w pobli u czoła wrzeciona i na
długo ci pomiarowej,
wyj trzpie pomiarowy z wrzeciona.

4. Sprawozdanie z bada

Sprawozdanie z bada powinno by wykonane na kartkach formatu A4 dowoln

technik edytorsk . Do sprawozdania powinny by doł czone oryginalne kartki
z odczytami z przyrz dów pomiarowych, dokonanymi podczas zaj (podpisane przez
prowadz cego zaj cia).
Sprawozdanie z bada powinno zawiera :
a) stron tytułow z podaniem:
tematu zaj ,
autora sprawozdania,
 Pomiary dokładno ci geometrycznej tokarki str. 17

symbolu grupy wiczeniowej,

daty wykonania bada ,
b) opis identyfikacyjny badanej tokarki,
c) przedstawienie celu wicze ,
d) przedstawienie wyników kolejnych bada , z podaniem w ka dym
przypadku:
nazwy badania,
definicji mierzonego bł du,
schematu pomiaru,
tabeli z odczytami i je li jest taka potrzeba, kolumnami
zawieraj cymi odpowiednie ich przetworzenie,
wykresu odzwierciedlaj cego odczyty (i/lub przetworzenie),
liczbowego okre lenia wyniku pomiarów, czyli warto ci bł du,
stwierdzenia o utrzymaniu si (lub nie utrzymaniu) odpowiedniej
wła ciwo ci obrabiarki w tolerancji okre lonej normami,
e) ko cow ocen stanu obrabiarki ze wzgl du na jej dokładno
geometryczn .
Trzeba pami ta , e przy wielu badaniach warto ci odczytane z przyrz dów
pomiarowych nie s wprost wynikami bada . Niekiedy do wyniku trzeba doj stosuj c
odpowiednie obliczenia. Do oblicze tych, jak i do sporz dzania wykresów, mo na
zastosowa oprogramowanie dost pne w pracowniach Wydziału (Excel, MathCad,
MatLab).