LM N

IS^SEP/INSKI
[KIPU WYDAWNICTWO LCTeRICKIE
K3B8KFZBBECSBB5I:

25lat
9
o j u k t ut>io°*uti/
H riicM nal«kl
 — Pieniądze pod zastaw trzynastu m iast spiskich
wypłacił Jagiełło Zygm untow i Luksem burczykow i na
tym zamku, może n aw et w tej komnacie...
Głowy zwiedzających zataczają powolny k rąg w ślad
za dłonią przewodnika, k tóra przesuw a się na tle bie­
lonych ścian i niskiego sklepienia. W w ielu oczach m a­
luje się zawód. K om nata pozbawiona jest wspaniałości,
godnej sceny królew skich transakcji. Jest raczej iz­
bą — surow ą, ciem naw ą i niezbyt obszerną. Tylko
grubość m urów budzi szacunek. Jedyne w ąskie okien­
ko tkw i w głębokiej niszy, która m ogłaby być osob­
nym pokoikiem. Widać przez nie strom ą kalenicę jed ­
nego z dachów dolnego zamku, a dalej kanciastą
koronę blanków, których oszukańcza konstrukcja wi­
doczna jest z tej strony w całym bezwstydzie: szkie­
let sosnowych łat, dykta, zwisające niechlujnie strzę­
py ochlapanego gipsem płótna. W łaśnie ukończono
zdjęcia do film u i dodany zamkowi pierścień zewnętrz-

7
 /
nych umocnień nie został jeszcze rozebrany. Za blan­
kami, jakby w pochylonej- perspektyw ie ptasiego spoj­
rzenia, pną się ukośnie ciemne zbocza, poprzerastane
ścięgnami białych, wapiennych skał.
Przew odnik wyczuwa nastrój swoich słuchaczy.
Zna zresztą na pam ięć ich reakcje. Odsuwa z czoła ko­
sm yk zlepionych potem siwiejących włosów, uśm iecha
się przebiegle.
— W tam tych czasach — mówi — m usiało to wy­
glądać inaczej. Podłoga pokryta była skóram i dzików
i niedźwiedzi (stuka drobno końcem sandała w wy­
ślizgane flizy posadzki), n a ścianach wisiały piękne ko­
bierce, ogień palił się jasno w kominie.
Od razu wszystkim jest raźniej. Gotowi są pogodzić
się z m yślą, że w łaśnie tu m onarchowie ubili swój hi­
storyczny interes.
— Nie um iem państw u powiedzieć — ciągnie pod­
niesiony na duchu przew odnik — ile by to było na
złotówki albo n a dolary, ale trzydzieści siedem tysię­
cy kop groszy srebrnych to m usiała być kupa forsy.
Przywieziono te pieniądze w takich skrzyniach... w i­
dzicie państwo: solidna robota. Żelazne okucia, trzy
zamki, każdy zam ykany na sześć spustów...
Ze skwierczeniem zelówek na kam iennych płytach
grupa zwiedzających zmienia front, aby podziwiać po­
szarzałą, m asyw ną skrzynię o w ypukłym wieku.
— To jedna z tych skrzyń? — pyta podejrzliw ie
rozłożysta, utleniona blondyna w pasiastych spod­
niach, z tru dem opinających dojrzałe kształty.
Przew odnik staje się ostrożny. Przed chwilą
zbierał oklaski za pełną w erw y orację, wygłoszoną
w jęd rn ej tutejszej gwarze, o tym jak to szlachetny
zbój Janosik, zerwaw szy łańcuchy w zamkowej basz­
cie, „hipnął bez D unajec” i jak pojm any potem w L ip­
towskim M ikulasiu „w isiał za ziobro, a ta k m u się to
wiszenie cniło, że pokiel nie um er, font tab ak u w y-
k urził”. Ale skrzynia przynależy do innej rzeczywisto­
ści i innego języka. Więc rozkłada ręce i w yznaje swo­
ją niewiedzę. W każdym razie, jeśli nie ta sama, to
8 9
na pewno podobna. W owych odległych czasach, kie­
dy nie znano ani czeków, ani telegraficznych przeka­
zów, ani naw et papierow ych banknotów , musiano
przewozić pieniądze w takich właśnie skrzyniach, moc­
no okutych i zabezpieczonych skom plikow anym i zam­
kami.
Na tym właściwie kończy się program zwiedzania.
Burzliwe losy nadgranicznej tw ierdzy, siedziby roz­
bójników i m agnatów, zostały opowiedziane i nie za­
brakło n aw et wzm ianki o białej dam ie, ukazującej się
w oknach wykuszu średniego zamku. K ażdy też m iał
możność krzyknąć sw oje „hej!” w głąb studni gór­
nego dziedzińca, aby usłyszeć odbite od skalistego dna
echo, i udaw ać, że dostrzega zarysy gotyckich fresków
n a m urach zrujnow anej kaplicy. Pozostaje jeszcze ty l­
ko w yjście na taras, skąd szeroki w idok n a dolinę,
wciąż jeszcze ozdobioną zakolem rzeki, m igotliw ie
zmarszczonej w popołudniowym blasku (chociaż bul­
dożery już ry ją jej brzegi pod fundam enty zapory,
która z zamkowego wzgórza uczyni w krótce półw y­
sep) i na stożkowate szczyty, sterczące wesoło, jak na
starym sztychu, ponad pręgow ane pasiakam i zagonów
i' zwełnione rudziejącym i lasam i zbocza.
Ale zwiedzający ociągają się w kom nacie i prze­
wodnik też w ydaje się na coś czekać. Więc w końcu
pada nieuniknione pytanie. Zadaje je m łody czło­
wiek z niechlujną bródką, w spłowiałych dżinsach
sportowca i grubych szkłach pilnego, książkowego m o­
la. W jego głosie jest ton ironicznej prowokacji, który
w yraźnie nie podoba się przewodnikowi. W ygląda na
to, że tym razem nie będzie opowieści o testam encie
Inków. Przew odnik potrząsa głową z m iną człowieka,
od którego żąda się rzeczy, w ykraczającej poza zakres
jego obowiązków. — O Inkach to sobie państw o prze­
czytacie w folderze — mówi. — Można kupić na b ra­
mie. Dychę kosztuje. Tam jest wszystko opisane. —
Ale ze wszystkich stron podnoszą się błagalne głosy.
„Pan lepiej wie.” „Pan przy tym b y ł” Prosimy, niech
pan opowie.” I Przew odnik daje się uprosić.
 — To jest w ielka tajem nica — zaczyna z pow a­
gą. — Może tylko jeden pan A ndrzej wie... ale pan
Andrzej... wiecie państw o o kim mówię? — wym ienia
jakby ukradkiem nazwisko znanego, politycznego
działacza — on teraz jest wysoko, jem u nie wypada
zajm ować się takim i rzeczami. Jeszcze by kto powie­
dział, że z niego bajarz. Więc go naw et szkoda pytać...
nic nie powie. Ale wtedy, kiedy tu przyszedł w czter­
dziestym szóstym roku, to nikim jeszcze nie był —
zw ykłym chłopakiem w lichej w iatrów czynie. I m iał
ze sobą pismo... ten w łaśnie testam ent, co go jego oj­
ciec odnalazł w kościele Świętego Krzyża w K rako­
wie, bo z daw ien daw na była o tym wiadomość w je­
go rodzinie. Tu na zam ku ten testam ent został spisa­
ny, dwieście la t tem u, przed Berzeviczym Sebastianem
i w ysłannikam i z P eru, którzy specjalnie tu ta j przy­
byli. I było tam w yraźnie powiedziane gdzie szukać:
pod ostatnim stopniem pierw szej bram y górnego zam­
ku. Więc pan A ndrzej zawołał świadków: sołtysa ze
wsi i' kom endanta milicji, i leśniczego, i oficera ze stra ­
ży granicznej i zaczęli my kopać, i odw alili m y ten
kam ienny stopień, a pod nim leżała ołow iana ru rk a „Kipu, zespoły różnorodnych i różnej długości
tak a tu lejk a osiem naście centym etrów długa, a w niej sznurków z supłami, które były używ ane w państw ie
było zam knięte to kipu. A co to jest kipu, to państwo Inków do rachunkowości lub wyliczania, a także dla
wiecie lepiej niż ja, boście wszyscy kształceni... zapam iętyw ania ważniejszych w ydarzeń historycz­
nych.” (W ielka Encyklopedia Powszechna PW N h a ­
sło: „Pism o”.) ’
A więc, jeśli to praw da (bo nie m a już nikogo, co
znałby się na tych supełkach i kolorach), tru d n o mó­
wić o piśm ie w naszym pojęciu tego słowa. Raczej po­
moc m nem otechniczna. U trw alacz pamięci o przed­
m iotach podlegających zarachow aniu, o datach, m o­
że o m iejscach. Rodzaj rusztow ania czy szkieletu, na
którym rozmieścić można treść rzeczy godnych zapa­
m iętania — w użytecznym porządku — aby nie ule­
gła rozproszeniu lub zafałszowaniu, aby można ją
było przechowywać, posługiwać się nią dla celów
praktycznych, przekazywać w przestrzeni i czasie.
Wzbogcony i rozw inięty pom ysł nadęcia na kijaszku

11
karbowego, w ęzełka na chustce do nosa roztargnionej
osoby.
Kiedyś widziałem tak i węzełek na chusteczce stare­
go człowieka, k tó ry um arł samotnie. Co m iał oznaczać?
O czym przypom inać? Po prostu w ęzełek — nic więcej.
Z kipu jest podobnie. U m arła żyw a pamięć, pozosta­
ły tylko gruzełki n a kolorowych sznurkach różnej
długości. Dziwny ornam ent. C iekawostka dla zbiera­
cza. Aby odczytać kipu, trzeba by wskrzesić przeszłość.
Czasem w ydaje się, że ona jeszcze istnieje —
gdzieś, poza naszym zasięgiem, zasklepiona w sobie,
nie podlegająca już żadnym przem ianom . Tak jak
przez dziesiątki, a może setki la t istniało m iasto M a-
chu-Picchu, nigdy nie oglądane przez najeźdźców, nie
znane im n aw et z nazwy, u k ry te w dżungli, odcięte od
św iata górskim i przepaściam i, żyjące ostatnią, ocala­
łą resztką rzeczywistości, k tó ra wszędzie poza nim
była już tylko m glistym wspom nieniem . Czy było sto­
licą tajem niczego państw a Vilcabam ba — tego tra ­
gicznego tw oru, powstałego na przekór historii, zro­
dzonego z rozpaczliwej próby ucieczki przed historią
w dzikie ostępy, w samotność pośród okrutnego św ia­
ta? A może stolica Vilcabam by czeka jeszcze na swo­
je odkrycie? Może któregoś dnia ukaże się zdum ionym
oczom żywych, ta k samo jak niegdyś M achu-Picchu
pusta skorupa, form a nieodgadnionych już treści, nie­
opisanie piękna, przejm ująca sm utkiem w iernej do
ostatniego tchnienia daremności.
Duchy przeszłości, z którym i spotykam y się nieraz,
byw ają złudzeniam i, wyczarow anym i przez naszą tę­
sknotę. Ale dlaczego tęsknim y za tym , czego już nie
m a? Zagłada w ydaje się nam w yrokiem niespraw ie­
dliwym. Niechby to jeszcze trw ało — m yślim y i z no­
stalgią w patrujem y się w stare kam ienie, w ytężając
słuch, aby pochwycić daw no um ilkłe głosy.
T ak w łaśnie było w Cuzco, kiedy ogłuszony górską
chorobą (samolot wyniósł m nie w dwie godziny od
poziomu m orza na wysokość ponad trzech tysięcy m e- |
trów) błądziłem pustym i uliczkami, z trudem łowiąc
12
rozrzedzone powietrze w bezwładnie otw arte u s /
Miałem wrażenie, że um ieram . Z najw iększym w ysii-'
kiem nakazywałem sobie każdy następny krok, byle
dalej od plaży, gdzie w jaskraw ym skw arze, wśród
pobekiw ania muszli i świstu piszczałek, olbrzymi, gip­
sowi święci chwiali się nad tłum em . Ten tłum , n ie ru ­
chaw y i m arkotny, wydzielał ostry — do zaw rotu
głowy — odór przepoconej wełny, piwa, liści coca
i nieczystych oddechów. Procesja, ze swym i gigan­
tycznym i figuram i, odzianym i w b rokaty i aksamity,
dźw iganym i na drągach przez grom ady zataczających
się ze znużenia wieśniaków, pełzła obrzeżem plaży
przystając co chwila. Wiedziałem, że to widowisko
niezwykłe, jedyna w życiu okazja, ale oczy bolały
m nie od drgających w blasku kolorów, a zaduch przy­
praw iał o mdłości. Szukałem cienia i ciszy. Uliczki,
w które się zagłębiałem, były zupełnie bezludne.
Sztywność karku i nieznośny ból głowy nie pozwalały
m i podnieść wzroku ku w ysuniętym na drewnianych
dźw igarach wykuszom. Białe tynki, ozdobne k ra ty
osłaniające okna, sztukaterie i falbanki śródziemno­
m orskiej dachówki — cały ten hiszpański barok był
poza moim polem widzenia. Dostrzegałem tylko cięż­
kie bloki podm urówek, wyślizgane głazy law y o bar­
wie czekolady — uporczywie trw ające przyziem ia sto­
licy Inków — i obłe kam ienie bruku pod stopami. By­
ło coraz ciszej i chłodniej i w pew nej chwili zaczęło
rosić drobną wilgocią. Zdawało m i się, że ta delikatna
im itacja deszczu zesłana została tylko m nie, abym nie
zginął, i że plaża skwierczy nadal w m orderczym u pa­
le. Moje odosobnienie w tym dziwnym miejscu (o któ­
rego ujrzeniu m arzyłem kiedyś, jak o czymś nieosią­
galnym) było ta k głębokie, że poczucie rzeczywisto­
ści, przytłum ione dodatkow o fizycznym cierpieniem,
opuściło m nie niem al zupełnie. Jeszcze i teraz odnaj­
duję aurę halucynacji w e wspomnieniu.
N ajpierw usłyszałem rów nom ierne i dość szybkie
(chociaż pozbawione pośpiechu) klaskanie. Brzmiało
w kam iennej pustce bardzo wyraźnie, ale wydawało
13
się nie posiadać znaczenia, jak jakiś mechaniczny
dźwięk, który nas nie dotyczy. Przystanąłem na skrzy­
żowaniu i oparłem się o w ilgotną obecnie przyporę
z ogromnego, brunatnego głazu. Uliczką, prostopadłą
do tej, k tó rą szedłem, w spinającą się strom o pod górę,
zbiegał k u m nie posłaniec. T ak określiłem go bez w a­
hania, ujrzaw szy go w tle dalekiej drogi, którą prze­
byw ał (moja otępiała w yobraźnia nie potrzebowała
podjąć najm niejszego wysiłku) — drogi podobnej do
snu, w k tó ry się wierzy. U brany był w poncho, prę-
gowane czarno i rudo, a n a głowie m iał w ełnianą
czapkę z nausznikam i w brązowe, białe i czarne wzo­
ry geom etryczne — czapkę o kształcie hełm u, tak ą sa­
m ą jakie w iduje się na reliefach z inkaskich czasów.
Ale ten strój andyjskiego w ieśniaka, przeważający
w śród uczestników procesji i gapiów na plaży, nie
czynił zeń jeszcze owego archaicznego zjaw iska, ja ­
kim objaw ił się przede m ną. To jego ruchy sprawiały,
że rozpoznałem w nim gońca, niosącego kipu. Biegł
m iękkim , spokojnym truchtem , na nisko ugiętych ko­
lanach, a jego korpus, w yprostow any od pasa — swo­
bodnie i bez widocznego w ysiłku — zdawał się nie
brać w tym udziału. Bose stopy, obute w rzem ienne
sandały, klapały rytm icznie o bruk. Właściwie to nie
był bieg. Jakiś sposób poruszania się, obliczony na
pokonywanie bardzo dużych przestrzeni bez zmęczenia,
jakby w kinetycznym transie. Odgłos tego niezmor­
dowanego kroku m usiał być pulsem życia im perium
Inków. Dlatego wyczułem, czy n aw et zobaczyłem
w tej chwili ułożone z płaskich kam ieni drogi, prze­
cinające wysokimi groblam i podm okłe doliny, wspina­
jące się na rdzaw e zbocza, przeskakujące gardziele
górskich potoków zawieszonymi na lianach mostami,
k tóre kołyszą się pod m iarow ym i uderzeniam i nóg.
Zobaczyłem też kam ienne tam ba — stacje pocztowe —
k ry te strzechą, kanciaste domki bez okien. W ich
w nętrzach, wypełnionych gryzącym dymem, siedzą
wokół ogniska owinięci derkam i biegacze, czekając na
zm ianę sztafety.
14
Z końca w koniec im perium tupot w ytrw ałych
stóp. Przez nadbrzeżne piaski, przez dżungle, przez
wymiecione m roźnym wichrem przełęcze. I pęczki po-
węźlonych sznurków, podaw ane z ręki do ręki: zapisy
stanu m agazynów żywności i broni w odległych pro­
wincjach, kwot ściągniętych danin, ilości wojowników
gotowych do kolejnej wypraw y.
Indianin skręcił w stronę płazy, m inął mnie, nie
zm ieniając tem pa. Jego ciemne oczy prześlizgnęły się
po m nie z całkowitą obojętnością. Brązowa tw arz
z cieniem czarnego zarostu wokół ust była szeroka
i m asywna, jakby wyciosana z drzewa. Na skórze nie
lśniła ani kropelka potu. Czoło ściskała m u pleciona
taśm a z surowej wełny, podtrzym ująca na barkach
torbę w yładow aną czymś okrągłym , szeleszczącym od
w strząsów biegu. Zaleciał m nie zapach cebuli.
Chodziłem potem m iędzy straganam i fiesty, na któ­
rych sprzedawano nadziane n a drew ienka pieczone
króliki, małe, szkarłatne papryczki i m ętne piwo we
flaszkach bez etykietek. Sm utny, kolorow y tłum , prze­
pychający się ociężale, mamroczący niskim i głosami,
jak b y odurzony własnym , trującym wyziewem — to
był ten sam lud, trw ająca nadal, żywa substancja wiel­
kiego im perium , w ielkiej, tajem niczej legendy. Czer­
wono-czarne poncha, białe m eloniki kobiet, czarne
główki dzieci, przytroczonych płachtam i do grzbietów
m atek. Pełen zarodników muł, którego nie poruszyły
z dna prądy historii.
I jeszcze wieczór w śród gigantycznych zwalisk tw ier­
dzy Sacsahuam an na szczycie wyniosłego wzgórza po­
nad m iastem . Porośnięte traw ą rozległe tarasy, sk ar­
py ja k skalne urw iska, lśniące mosiężnym połyskiem,
szczątki murów, ustaw ionych kiedyś nadludzką siłą
z wielotonowych, gładko wyszlifowanych bloków la­
wy, a potem rozbitych, roztoczonych w rów nie niew y­
tłum aczony sposób. I w idok z góry n a Cuzeo zasnute
różową mgiełką, n a jego pomarszczone, rdzaw e da­
chy, na szarożółte wieże jego kościołów.
Cisza tego miejsca, podniesionego ku niebu olbrzy-
15
mią łapą Andów, m a w sobie coś nieodwołalnego. Ja k ­
by cała treść przeszłości zakrzepła w kam ieniach, cof­
nęła się w pozbawioną świadomości egzystencję —
w pulsowanie krw i, w oddech, w trw an ie porażonej
am nezją fizjologii.
Węzełki kipu nie ocaliły dla ludzkiej pamięci nicze­
go, co zdolne jest przeżyć i kam ień, i ciało. Służyły
tylko praktycznym koniecznościom. To wszystko, z cze­
go nie dało się wydobyć doczesnego pożytku — Chle­
ba, władzy, potęgi — przepływało przez oka sieci jak
wóda. Ale to w łaśnie była woda życia, m ateria nie­
śm iertelności. Żadna Mahabharata, żadna Iliada nie
wypełniła pustki po skruszonej potędze. Cisza nad Sac-
sahuam an, nad ruinam i Im perium Słońca jest ciszą
zapomnianych na zawsze nadziei, lęków, zadziwień
i uniesień — jest ciszą śmierci. Odczytanie kipu nie
przerw ałoby tego milczenia. Byłoby zapew ne czymś
w rodzaju odcyfrowania rachunków zbankrutow ane­
go i zm arłego przed w iekam i bankiera, którego fortu­
nę czas rozproszył bez śladu.

Cała ta historia z kipu prowadzi, oczywiście, do

kolejnej tajem nicy — do tajem nicy ukrytego skarbu.
W edług pana Frania, przewodnika po niedzickim zam -
egzotyczne znalezisko spod kam iennego stopnia
m iało być wiązką trzech rzemyków, powęźlonych su­
pełkam i w nieregularnych odstępach, przy czym u koń­
ca każdego rzem yka m iała się znajdow ać nawleczona
nań okrągła, złota blaszka. Na blaszkach tych można
było jakby odczytać napisy, wyciśnięte zwykłymi, ła­
cińskim i literam i. Na jednej: „Vigo”, n a drugiej „Titi-
caca”, na trzeciej „Dunajecz” .
Specjalistów już w tym m iejscu ogarniają pierwsze
wątpliwości. Oryginalne, peruw iańskie k ipu sporzą­
dzone są nieodm iennie ze sznurka uplecionego z w ełny
vicunii, a o żadnych blaszkach z napisam i w ogóle nie
może być mowy. Ale i same dzieje Sebastiana Berze-
viczyego w ydają się dostatecznie niezwykłe, by — al­
bo uznać je w całości za bajkę, albo zgodzić się na

17
wszelkie ekstraw aganckie odstępstw a od normy, które nom, Sebastian Berzeviczy, powodowany lojalnością
w ytropić m ożna w każdym ich szczególe. rodzinną (a może i nieobcym aw anturnikom poczu­
P rzyjm ując tę drugą postawę, m ożna w ytłum a­
ciem sprawiedliwości), stanął po jego stronie. Po
czyć sobie nieortodoksyjną form ę niedzickiego kipu
upadku pow stania udało się ponoć nieszczęsnemu je ­
okolicznościami jego powstania. Na niedzickim zam­ go przywódcy zbiec za m orze w raz z teściami, żoną
ku łatw iej zapew ne było o rzem ień niż o w ełnę vicu- Um iną i nieletnim synkiem, wzm iankow anym potem
nii, a udział Berzeviczyego w sporządzaniu zapisu w testam encie jako A ntonio Inca.
uspraw iedliw ia jako tako wzbogacenie mnemotechnicz­
Ale Genua, gdzie zatrzym ali się zbiegowie, nie oka­
nego kodu znakam i alfabetu. zała się bezpiecznym dla nich schronieniem. Dosięgła
Trzeba jed n ak wyjaśnić, kim był Sebastian Berze-
ich tu mściwa ręka w roga (a jak sugeruje pan Franio,
viczy i ja k doszło do jego kontrow ersyjnych związków
mogła to też być podstępna dłoń Św iętej Inkwizycji)
ze spadkobiercam i peruw iańskich Inków.
i ta k oto, w tajem niczych okolicznościach, z dala od
Jedynym źródłem inform acji — po wyłączeniu nie­
stron rodzinnych, zam ordowani zostali Tupać A m aru
dostępnego politycznego działacza — pozostaje tu prze­
oraz indiańska księżniczka, m ałżonka Sebastiana Be-
wodnik, pan Franio, którego związki z zam kiem (co
rzeviczyego. On sam, z córką Uminą i wnukiem , rato ­
należy zaznaczyć) sięgają owych przedw ojennych cza­
w ał się dalszą ucieczką, aż w końcu oparł się w zam ku
sów, gdy Niedzica znajdow ała się jeszcze w rękach
swych przodków nad Dunajcem. I tu jed n ak nie zaznał
ostatnich swoich właścicieli — w ęgierskiej rodziny Sa­
spokoju. Pewnej nocy nieznani przybysze w darli się
lamonów. Jego relacja, w sparta gdzieniegdzie solidny­
do kom naty Uminy i zasztyletowali ją w e śnie. S tary
mi, historycznym i przekazam i, zaw iera jednak wiele
Sebastian Berzeviczy w słusznej obaw ie o życie w nu­
niejasności. ka, w ysłał chłopca do K rum lowa na M orawach, pod
Otóż Sebastian Berzeviczy, daleki potom ek comesa
opiekę spokrew nionej z nim rodziny Beneszów. Tu
Jan a Berzeviczyego, który w czternastym w ieku pobu­
A ntonio Inca (młodzieniec, jak należy się spodziewać,
dował naddunajecką warownię, m iał się zaciągnąć na
obdarow any wszelkimi zaletam i ciała i ducha) przyjął
służbę hiszpańskiego króla w okresie población, czyli
nazwisko opiekunów, aby skutecznie zmylić pogoń.
zasiedlania zdobytych, zam orskich krain. Ta epoka
Tak więc doszliśmy wreszcie do spraw y testam entu.
sprzyjała aw anturniczej fantazji, której tw orem może
K to wie, czy uporczyw y i krw aw y pościg przez morza
być korsarski epizod w życiu Sebastiana. Trudno jed­
i kontynenty nie m iał związku z m aterialną stroną
nak wykluczyć i taką możliwość. W końcu cóż inne­
przedsięwzięć rom antycznego korsarza, kondotiera
go, jak nie żądza łupów, stanow iło główny m otor
i buntow nika? W każdym razie pan F ranio nie m a co
wielkiego dzieła podboju nowych światów?
do tego wątpliwości. „Uzbierał — powiada — niew ąs-
T ak czy owak, znaleźć się m iał Sebastian Berzevi-
ki m ajątek, a i po żonie m iał na pewno odpowiednie
czy w Peru, gdzie z czasem poślubił jakoby indiańską
wiano. Ja k przyszło m u uciekać z Peru, załadował ca­
księżniczkę z rozgromionego domu Inków. Owocem te­
ły statek złotem, srebrem , diam entam i, brylantam i
go związku była rzekom o córka o dziwnym im ieniu z innym i kosztownościami i zatopił go w tym Titi-
Umina, k tó ra doszedłszy stosownego wieku, wyszła za cacu.”
m ąż za ostatniego pretendenta do tronu Im perium Otóż znów pewnej nocy — bo tru d n o wyobrazić so­
Słońca, bohaterskiego Tupaca A m aru. Kiedy Tupać
bie tę scenę w prozaicznym blasku dnia — zjaw ili się
Am aru wzniecił ostatnie pow stanie przeciwko Hiszpa­
na zam ku Dunajec (jak w owym czasie brzm iała na­

18 19
zwa Niedzicy), em isariusze z dalekiego Peru. Należy Condorcanąui. Imię Tupać A m aru przybrał on dopie­
przypuszczać, że byli to zaufani mężowie, ustanow ie­ ro stanąw szy na czele rebelii, aby naw iązać do daw­
n i k u rato ram i ukrytego skarbu Inków, który m iał te­ nych tradycji, ta k bowiem nazyw ał się ostatni władca
raz stać się schedą młodego Antonia. Przy blasku wos­ Vilcabamby (neoinkaskiego państw a, założonego już po
kowej świecy spisano stosowny dokum ent, nie wym ie­ hiszpańskim podboju) — prapraw nu k wielkiego Inki
niający jednak dokładnie — ze zrozum iałych względów H uayna Capaca. Ów praw dziw y Tupać A m aru zginął
ostrożności — miejsca, czy też m iejsc przechowania de­ w ostatniej ćwierci szesnastego w ieku i nie wiadomo,
pozytu. Tę najistotniejszą inform ację powierzono ta ­ czy pozostawił po sobie jakieś potomstwo. Po d ru ­
jemniczym supełkom kipu. Testam ent zatem , złożony gie — a właściwie przede wszystkim — Jose Gabriel
(jak już wiemy) w kościele Świętego Krzyża w K ra­ Condorcanąui vel Tupać A m aru pojm any został przez
kowie, nie mógł zostać w ykonany bez udziału świado­ Hiszpanów po upadku pow stania w roku 1781 i w
mego rzeczy eksperta, a przed ew entualnym naduży­ okrutny sposób stracony publicznie w raz z dwoma sy­
ciem zabezpieczał go dodatkowo kolejny niejako sto­ nami, co zgodnie potw ierdzają ówcześni kronikarze.
pień tajności. Ale kto i w jakim celu wym yślił historię niedzickie­
Trzeba jeszcze tylko dodać, że w zm iankow any tu go kipu? Jakie węzełki faktów stały się zalążkam i tej
dyskretnie pan Andrzej m a być potom kiem w prostej dziwnej legendy?
linii Antonia, syna Uminy, którego ród, spolszczony
przez m ałżeństw a, rozprzestrzenił się z czasem na Pod­
karpaciu, mieszczaniejąc, a naw et chłopiejąc w nie­
których swoich odnogach.
Niestety, o ile wiadomo, zabrakło eksperta zdolnego
odczytać węzełki kipu. Można zatem uznać za rzecz
niem al pew ną, że skarb Sebastiana Berzeviczyego na­
dal czeka na odkrywcę. Oczywiście pod w arunkiem , że
istnieje, co pozostaje kw estią sporną.
Była tu już m owa o wątpliw ościach, jakie w um y­
słach krytycznych wzbudzać m usi relacja pana F ra ­
nia. J a k n a przykład w ytłum aczyć „pow rót” S ebastia­
na Berzeviczyego na zam ek Dunajec, skoro dobra nie­
dzickie, po w ielokrotnej zm ianie właścicieli, należały
w tych czasach do rodziny Joanellich, albo naw et do
ich następców — H orvathów de Palocsy?
Najw iększy jednak kłopot spraw ia drugi obok Se­
bastiana protagonista całej afery — dzielny Tupać
Am aru. Po pierw sze — brak jakichkolw iek dowodów
na to, by był on istotnie potom kiem i spadkobiercą In­
ków. K roniki hiszpańskie znają tego przywódcę ostat­
niego peruw iańskiego pow stania jako ochrzczonego
i wykształconego Indianina o nazwisku Jose Gabriel

20

W ęzełki faktów , naw et tych należących do kipu n a­
szej w łasnej pamięci, nie dadzą się — niestety — za­
liczyć do świadectw bezspornych. Nieraz doświadczy­
łem tego na sobie. Żegnając się z przewodnikiem za­
pytałem go, czy nie wie, co się stało z panem Tere-
kiem. M oja ciekawość nie w ynikała z jakiegoś szcze­
gólnego zainteresow ania tą postacią. Myślę, że przede
wszystkim uległem pokusie ujaw nienia się przed tym
człowiekiem jako ktoś, kto nie jest tylko przypadko­
wym tury stą, lecz w eteranem daw nych czasów, m ają­
cym jakieś intym ne konszachty z odwiedzanym m iejs­
cem. Poza tym otw ierający się z tarasu widok przem ó­
w ił do m nie nastrojem n a pół zatartych wspom nień,
które nagle stały się znów arom atyczne i żywe. Pan
Franio zareagow ał łatw ym do przewidzenia zdum ie­
niem. Przez chw ilę przyglądał m i się uw ażnie, jakby
szukając m nie w zakam arkach w łasnej pamięci, przez
które jednak przewinąć się mogłem zupełnie nieza­
22
uważony. Widziałem, że czeka na jakąś pomoc z m o­
jej strony, ale widocznie doszedł do wniosku, że re­
konstrukcja tak a nie jest w a rta zachodu, bo w końcu
odpowiedział po prostu, że dalsze losy pana Tereka
nie są m u znane. Niemniej pytanie m oje spowodowało
krótką rozmowę, utrzym aną w poufnym tonie, właści­
wym w ym ianie inform acji pozbawionych jakiejkol­
wiek w artości dla osób postronnych. Był to rodzaj
zwięzłego śledztwa czy konfrontacji. Wspólnym wysił­
kiem odtwarzaliśm y pana Tereka, uszczęśliwieni każ­
dym odnalezionym i potw ierdzonym szczegółem.
— Taki wesoły, czerwony na gębie — mówił pan
Franio.
— Z rudym w ąsikiem — uzupełniałem.
— K aw ał chłopa.
— W zielonym kapelusiku z kitką.
— I z plecionym bykowcem.
— Zawsze na tym swoim w ielkim wałachu.
Dorzucaliśmy m u n a zm ianę to i owo — tu jakiś
charakterystyczny rys postaci, tu fragm ent stroju, aż
pan T erek ruszył przed naszym i oczyma ciężkim, dud­
niącym galopem — cudow nie w ydarty niebytow i na
jedno, bezinteresowne drgnienie naszych serc.
Je'd ziec w zielonym kapelusiku należy istotnie do
spraw daw no przebrzm iałych. Kiedyś, w dzieciństwie,
przeżyłem blisko rok w tych stronach. W odległości
niespełna sześciu kilom etrów od zam ku istniała szko-
ła-internat, prow adzona przez h arcerk i ożywione w iel­
kim zapałem dla now atorskich, lecz raczej m glistych
idei pedagogicznych. Było nas tam ze trzydzieścioro
dzieciaków między ósmym a czternastym rokiem ży­
cia — dość niesforna grom ada, poddana niezbyt fa ­
chowej, ale nacechow anej wesołą życzliwością opiece
grupki m łodych kobiet, które sam e siebie określały
żartobliw ym m ianem „S tarych P u d eł”. Szkoła m ie­
ściła się w obszernym drew nianym dom u na pachną­
cym m acierzanką zboczu, ponad drogą zasnutą białym
w apiennym pyłem. Długa, oszklona w eranda zajm o­
wała cały fro n t budynku od południa, a spadzisty,
23
gontowy dach przełam yw ały wdzięcznie w ystępy
m ansardow ych okienek. Poniżej drogi, n ad rzeką,
było nieduże gospodarstw o należące do szkoły i w
teo rii m ające ją żywić. W rzeczywistości je d n a k jego
pro d u k ty i plony nie przekraczały w artości sym bolu,
toteż m usieliśm y polegać na dostaw ach w arzy w i m le­
ka z jednego z folw arków dóbr niedzickich. T ra n s­
port odbyw ał się przy pomocy szarego osiołka Dzio-
py, zaprzężonego do w ąskiego jak koryto wózka,
trzeszczącego na w ybojach i klekoczącego blaszanym i
bańkam i. Osobą odpow iedzialną za nasze zaopatrze­
nie był adm inistrator m ajątk u Salamonów, p an Te-
rek, skąd jego częste w izyty w szkole. C hyba jednak
zbyt częste jak n a reg u larn y ch a rak ter i szczupłe
rozm iary transakcji. Już n aw et my, dzieci, o riento­
waliśm y się, że m usi być w ty m coś więcej, toteż gdy
tylko usłyszeliśm y zgrzyt podków n a żw irze stro ­
mej ścieżki, wiodącej od drogi k u stopniom w erandy,
podnosiliśmy pełną podniecenia w rzaw ę i ruszaliśm y
n a poszukiwanie druhny G erm aine. „G erm aine! G er­
m anie! P an Terek przyjechał!” A potem , kiedy gość
znikał w jakim ś niedostępnym n am zakam arku domu,
skąd tylko gardłow y śmiech G erm aine dobiegał od
czasu do czasu, wylęgaliśm y na schody, ab y podziwiać
wspaniałego siwego wierzchowca, uw iązanego do po­
ręczy i ogarniającego się od m uch chrzęszczącymi ude­
rzeniam i ogona.
Trzeba tu ta j wyjaśnić, że program szkoły kładł nie­
jaki nacisk n a naukę języków i dlatego w śród Starych
Pudeł znajdow ały się dw ie cudzoziem ki — kanciasta
A ngielka V ioletta o króliczych zębach i sm ukła, jasno­
włosa Szw ajcarka G erm aine o wiecznie zaróżowio­
nych policzkach (jakby w łaśnie biegła przez słonecz­
ną, przew ianą w iatrem łąkę) i o m uskularnych łyd­
kach chłopaka. Owa G erm aine, skłonna do śpiewu
i śmiechu, zawsze gotowa zarzucić na ram iona plecak
i wieść nas n a górskie wycieczki, w czasie których
nie mogliśmy nadążyć energicznym krokom jej cięż­
kich, podkutych butów, nie m ogła się, niestety, po-
24
chlubie dydaktycznym talentem . Pod tym względem
ustępow ała naw et swojej angielskiej koleżance, któ­
ra przez cały czas zdołała nas nauczyć zaledw ie jednej
piosenki, k tó rej treści nie rozum ieliśm y do końca. To­
też lekcje m owy R acine’a znikły bardzo szybko z roz­
k ładu naszych zajęć, a G erm aine poświęciła się cał­
kowicie spraw om kuchni, spiżarni i bielizny pościelo­
w ej, do czego predestynow ały ją hotelarske tradycje
jej ojczyzny. Na tym polu rozw ijała dużą inicjatyw ę,
staw iając m ężnie czoło słow iańskiem u bałaganowi.
Myślę, że G erm aine nudziła się trochę w tej w iej­
skiej głuszy i że postaw ny pan Terek w swym zielo­
nym kapelusiku z k itk ą i z rudym w ąsikiem na czerst­
wym obliczu, z kościanym i guzikam i u k u rtk i, z by­
kowcem zwisającym u siodła, przybyw ający na rosłym
gniadoszu z zam ku wieńczącego wysoką skałę, m u­
siał być dla niej nie lada atrakcją.
Na gniadoszu? Chwileczkę. Widzę u stopni w eran ­
d y jabłkow itego siwka o szerokim kłębie i popielatej
grzyw ie. Ale widzę też m ięsistą dłoń pana Tereka, jak
z szorstkim upodobaniem klepie szyję o barw ie m okre­
go m ahoniu. Więc jak ? Siw ek czy gniadosz tu p ie
i trzaska ogonem, uw iązany do poręczy schodów?
G niadosza też widzę. M ydlasta piana i ciem ne zacieki
n a jego sierści. Ale chyba jed n ak siwek, pochrapujący
cierpliw ie nad rzadkim i źdźbłam i traw y, sterczącymi
spom iędzy drobnych kam ieni. Chociaż gniady w yglą­
d a tu równie praw dziw ie.
Jedno jest pew ne: nie może być m ow y o dwóch
wierzchowcach różnej m aści. P an Terek przyjeżdżał
zawsze na tym sam ym koniu, którego znaliśm y wszy­
scy doskonale, którem u nosiliśm y kostki cukru i skór­
ki od chleba. W ybierał je z naszych dłoni w argam i
sprężystym i i ciepłymi, drżącym i delikatnie, co spra­
wiało wrażenie w stydliw ej pieszczoty. Nie — co do te­
go nie ma wątpliwości. To był zawsze ten sam siwek...
Len sam gniadosz?...
Zawsze ten sam w spaniały koń pana Tereka.
No i kłopot. Pędzi p an T erek drogą, pędzi na swo­
2 K ip u 25
im siwku, pochylony nisko w siodle. Widzimy go
z okien w erandy i wiemy, że za chwilę urw ie się za
nim k ita białego pyłu, kiedy przejdzie w stępa i -skręci
k u nam pod górę. Ale także — w kłada pan Terek
w strzem ię czubek b uta z palonej skóry, przerzuca
nogę nad gniadym grzbietem , zbiera wodze w garść,
o partą na przednim łęku, ponad błyszczącą czarną
grzywą. A G erm aine stoi obok przechylając do tyłu
głowę. O dgarnia z czoła jasne włosy, w ydym a różowe
gardło, ja k gołąb, i śm ieje się na pożegnanie swoim
turkoczącym francuskim śmiechem.
O statni obraz, jak i znajduję w pamięci, niczego nie
w yjaśnia. Byliśm y zaproszeni — cała szkoła — n a pik­
n ik do jakichś sąsiadów. Nie przypom inam sobie, czy
był to któryś z niedzickich folw arków , czy jakiś inny
m ajątek, ale zamkowe wzgórze wznosiło się tuż, blisko.
Piliśm y zsiadłe m leko przy stołach skleconych prow i­
zorycznie z surowych desek, a działo się to na łące pod
lasem, w pobliżu dziwacznych zabudow ań, będących
zapew ne owczarniami. Były to rozłożyste, ustaw ione
w czworobok szopy o ścianach plecionych z w ikliny
m iędzy kam iennym i słupkam i. Później rozpaliliśmy Tym razem nie m am najm niejszych wątpliwości co
wielkie ognisko i wokół niego śpiewaliśm y stosowne do koloru. Dama, k tó rą w idziałem w oknie wykusza
do okoliczności piosenki — „Płonie ognisko w lesie” średniego zam ku nie była biała. Była czarna. Obecnie
i „Gdy noc zapada w dżungli”, i „Idzie noc, słońce już przypuszczam, że barw a jej stroju m ogła być czernią
zeszło z gór, zeszło z pól, zeszło z m órz”. Bo rzeczy­ żałoby. Przypuszczenie to opieram n a dokonanym
wiście był wieczór, pachnący lasem i chłodny od rosy. w wiele lat później odkryciu rodzinnego cm entarza Sa­
A n ad stożkow atym i daszkam i zamkowych wież, nad lamonów, o którego istnieniu nie wiedziałem w okre­
wyszczerbionym głęboką w yrw ą m urem zrujnow anej sie mych pierwszych w spom nień z Niedzicy. Oczywiście
górnej części w arow ni unosił się w m ierzchnącym nie­ odkrycie owo jest odkryciem tylko dla m nie, ale i dziś
bie blady i lekki jak opłatek księżyc. G erm aine m usia­ olbrzymia większość ludzi przew ijających się przez za­
ła być z nam i, bo nagle, z różowej łuny w yłonił się jej mek nie wie, że w bliskim sąsiedztw ie jego m urów , na
w ierny centaur. Podzw aniały sprzączki uzdy, skrzypia­ pograniczu pól i lasu porastającego skaliste zbocze,
ły popręgi, błyskało krw aw o niespokojne końskie oko, znajduje się opuszczony od daw na i zupełnie zaniedba­
a p rzykryta m yśliw skim kapelusikiem głowa jeźdźca ny cm entarz. Tylko dw uskrzydłow a bram a z kutych,
poruszała się czujnie, w ypatrując czegoś w gromadzie. żelaznych prętów (zresztą ledwo widoczna w śród w y­
Ale i koń, i jeździec byli cali miedzianozłoci, ja k fi­ bujałych krzaków) zdradza ch arak ter tego miejsca.
gura z gorącego mosiądzu. Murszejące nagrobki okryw a kolczasta plątanina je­
żyn, a ścieżki znikły bez śladu pod pokrzywam i i in­

27
nym zielskiem. Jedynie okazały nagrobek z piaskow­
ca, w sp arty o w ystającą z gęstw iny skałę, jest jako
nym wypom adowanym wąsikiem, u brany w obcisłą
tak o widoczny. Litery umieszczonej na nim tablicy da- ^
szam erowaną kurtkę. Głos m a donośny, pełen aro­
ją się jeszcze od biedy rozróżnić pod burym liszajem
gancji, łączącej arystokratyczną dum ę z koszarowym
mchu. Napis, zredagow any w języku węgierskim , gło­
chamstwem. Urękawiczoną, mimo upału, dłonią pod­
si, że A ndor hr. Salamon, rotm istrz honvedów, zginął
nosi do m onokla m ały notesik i staw ia ołówkiem za­
śm iercią żołnierza w dniu li) w rześnia 1914 roku.
dziorne haczyki wzdłuż kolum ienki nazwisk, podczas
Ta śm ierć w jednym z pierwszych tygodni dawno
gdy żołnierze w yprow adzają z wagonów konie po ugi­
m inionej w ojny budzi sm ętne refleksje. Węgier, miesz­
nających się, łomoczących pod kopytam i deskach. Po­
kaniec polskiej ziemi, zginął w służbie austriackiego
w ietrze nasycone jest wonią końskiego nawozu, prze-
cesarza zapew ne gdzieś w górach dalekiej Bośni czy
poconych drelichów, siana i węglowej sadzy. K rzyki
Hercegowiny. W dodatku zginął prawdopodobnie
oficerów i wachm istrzów powiększają zam ęt hałaśli­
z pełnym przekonaniem o słuszności spraw y, której
wego pośpiechu. Żołnierze, w ynurzający się z wago­
poświęca życie.
nów, w yglądają jak biedne, zastrachane m onstra. Ich
Ju ż samo to m ówi o wieloznaczności naszego świa­
tw arze pałają w ilgotną czerwienią między tybinkam i
ta. A ndor hr. Salam on oddał życie za dw ór wiedeński,
ciężkich kulbak, które niosą n a głowach. Nagle m e­
wierząc, że oddaje je za ojczyznę — bo to była jego
taliczny ryk przygniata wszystko i szybkie m uśnięcie
ojczyzna. Innej nie znał. Jej ślubował swoją wierność,
cienia gasi kolory, a zaraz potem św iat rozpryskuje
z niej czerpał wszystkie swoje przywileje, od jej po­
się na kaw ałki w kurzu i błysku eksplozji. Ramię
m yślności zależała jego pomyślność. Jego zarośnięty
chw astem grób w spiskiej wsi Niedzica (wziętej nie­ rotm istrza w zlatuje ku górze, notes frunie jak spło­
szony ptaszek, kepi z bączkiem toczy się pod koła.
gdyś w zastaw przez polskiego króla) jest reliktem
Oczywiście obraz ten nie może być prawdziwy. Jest
egzotycznej kultury, która trw ała przez długie wieki,
on zlepkiem domysłów i w łasnych wspom nień z in ­
zam knięta w sobie, odporna na wszelkie zm iany ze­
nej, późniejszej wojny, w której śm ierć ta k często
w nętrznej rzeczywistości. W czasach pana Tereka spadała z nieba.
i G erm aine nie mogłem zdawać sobie spraw y, że oglą­
dam ją jeszcze żywą. Dziś, kiedy to rozum iem , żałoba Tylko dedukcja łączy tę domyślną i na poły fa n ta­
styczną scenę z pojawieniem się czarnej damy. Rzecz
dam y w oknie zamkowego w ykusza w ydaje m i się
zdarzyła się również w upalny, letni dzień. M iałem nie­
podw ójnie uzasadniona. Przypuszczam, że była w do­
spełna piętnaście la t i z plecakiem na grzbiecie w ędro­
w ą po rotm istrzu, albo naw et jego m atką. Takie na­
wałem po Pieninach w tow arzystw ie przyjaciela rów ie­
głe śmieci, przecinające drogę w pół kroku, byw ają
śnika. W spomnienia tych stron (dawne — jak m i się
opłakiw ane do końca życia. Ale m usiała także być
w dow ą po swoim utraconym świecie, k tó ry w obrę­ wówczas zdawało) narzuciły m i postaw ę przew odnika.
bie m urów zam ku trw a ł już tylko resztką pozorów! Chciałem pochwalić się przed towarzyszem miejscam i,
Co zaś do rotm istrza honvedów, to w yobrażam so­ które w w yobraźni m ojej wciąż jeszcze zachowały
bie jego ostatnią chw ilę z podejrzaną wyrazistością. barw y baśniowego krajobrazu. Dlatego w ybraliśm y
Widzę go mianowicie na m ałej zakurzonej stacyjce się na zamek. Był on w tam tych czasach p ryw atnym
kolejowej w południe upalnego dnia, jak nadzoruje domem i nikt go jeszcze się zwiedzał, ale ja łudziłem
w yładunek swojego szwadronu. Jest nieduży, z czar­ się, że właściciele, ujęci naszą ciekawością, przyjm ą
nas uprzejm ie i oprowadzą po tajem niczjTh kom natach.
Bez przeszkód weszliśmy w bram ę, do której on-

29
gis prowadzić m usiał zwodzony m ost i przebyliśm y
d ł u g i łukow ato w ygiętą sień. Dziedziniec u sk o czy ł
nas sw oją ciasnotą i dziwacznym kształtem . Był po­
dłużnym , przewężonym w środku placykiem, wci­
śniętym pochyło m iędzy obdrapane ściany m ieszkal­
nych zabudowań, których część w yrastała z oślizgłe],
poprzerastanej zielskiem skały. Wzdłuz zachodniego
skrzydła biegła drew niana galeria na wysokiej pod­
m urów ce a w głębi wznosiła się przysadkow ata basz-
zwieńczona kościelną sygnaturką i przecięta w po­
łowie wysokości gontowym daszkiem, wybrzuszonym
pękato nad drzw iam i do kaplicy. W idok na dalszą
cześć dziedzińca zasłaniał narożnik ponurej budowli
o m ałych okienkach, k tó ra m ogłaby byc m iejską ru ­
derą gdyby nie wdzięczny w ykusz na piętrz .
£ n y nieśm iało u w ylotu bram y, m ając po lewej ię-
ce nowszą dobudówkę, w spartą o sędziwy m u r z j
now anej w arow nej wieży. Jej wysokie, łukow ato skle­
pione okna zdradzały reprezentacyjne Przezna“ ^ \ 1
tej części zam ku. Krzywe, kam ienne schodki wiodły
do każdych drzwi, potęgując w rażenie ciasnoty
dyną oznaką życia były w rzaskliw e kobieceigłc> y,
dobywające się z sutereny owego reprezenta yj g
skrzydła gdzie zapew ne m ieściła się kuchnia. S tam tąd
S f p W o cieple tchnienie p u t n i a c h nt— w ,
'/mieszane z ostrym kw asem kapusty, i e zapacny,
przypom inające aurę podw órka ubogiej kam ienicy,
dodatkowo zbiły nas z tropu. M iejsce m e w yglądało
g o tin T ? byliśm y chłonni do
ty m oknie w ykusza poruszył się jakiś ludzki kształt.
Po krótkiej naradzie postanowiliśm y
cze szczęścia przy pomocy potężnego, ja k nam się y
dawało zaklęcia. Poprzedniego roku byliśm y obaj na
harcerekim obozie nad Balatonem i tam nauczyliśmy
sie węgierskiego hym nu. Cóż innego, jak m e ta piesn,
m ^gło skłonić ku nam serca Salam onów? Więc, w y­
prężeni na baczność, z głowam i ^ d a r ty m i k u górze,
zaintonow aliśm y nie najzgodm ejszym chietem.
ald meg a M agyart!” starając się w ym aw iać w yraz
30
nie niezrozumiałe dla nas słowa. W tedy we framudze
okna, ja k w ram ach p o rtre tu , pojaw iła się czarna da­
ma. Czarna w jakiś srogi, starodaw ny sposób, bo na­
w et szyję m iała przew iązaną czarną w stążką i włosy
okryte czarną chustką czy szalem. Tylko jej stara,
sucha tw arz świeciła bezkrw istą bielą. K obieta przy­
glądała nam się z w yrazem takiego niesm aku, że za­
milkliśm y pod jej spojrzeniem . Policzki zapiekły nas
od w stydu, bo zobaczyliśmy siebie — dw ójkę smar­
katych domokrążców w kusych porteczkach i z podra­
panym i kolanami. Oczywiście nie mogliśm y podejrze­
wać tego, co dziś w ydaje ini się tak wysoce prawdo­
podobne: mianowicie, że lekkom yślne nasze natręctwo
nie m usiało być jedynym powodem niechęci czarnej
dam y — że i samo zaklęcie w yw rzeć mogło wręcz od­
w rotny od przew idyw anego skutek. Ale któż mógłby
nas posądzić o szydercze intencje? O chęć naigraw a-
nia się z zagasłej światłości — z blasku żyrandoli
Schonbruim u, zapalającego tęczowe iskry n a gwiaz­
dach orderów i na diadem ach białych dam , nie przy­
puszczających naw et, że nieuniknionym następstwem
owej światłości m usi być czerń żałoby?
W każdym razie nasz niefortunny w ystęp nie pozo­
stał bez skutku. S tara kobieta odwróciła głowę i przez
ram ię rzuciła ostrym głosem jakiś rozkaz w głąb po­
koju. Został on widocznie przekazany skwapliwie do
natychm iastowego w ykonania, bo po chwili zza węgła
wyszedł barczysty parobek o kędzierzaw ej, jasnej czu­
prynie, prow adząc na sm yczy ogrom nego alzackiego
owczarka. Pies w yryw ał się ku nam , przebierał w po­
w ietrzu przednim i łapam i, szczerzył kły i w arczał groź­
nie, podczas gdy dłoń w yrostka sunęła wzdłuż naprężo­
nej smyczy w stronę zatrzasku łączącego ją z obrożą.
Bardzo szybko przebyliśm y z pow rotem zamkową
sień. O dbity od sklepień tęten t naszych kroków towa­
rzyszył nam , zm ieszany z zajadłym szczekaniem
i śm iechem kucharek, a u wejścia dogonił nas jeszcze
zachłystujący się z wesołego podniecenia okrzyk:
„Aleś im kota pogonił, F ran u s!”

Z pozoru daleko odbiegłem od Sebastiana Berze-
viczyego i od testam entu Inków. Nie jest to jednak
wyłącznie niesforne gadulstw o bajarza. W rzeczywi­
stości cały czas próbuję czytać kipu. Dotarcie do u k ry ­
tych w węzełkach nieznanych faktów w ym aga m e­
tody, k tó rą trzeba dopiero wynaleźć, badając wszelkie
gatu n k i tworzywa, z jakiego pow stają legendy. Nie
wolno pominąć niczego, czym żywi się ludzka w y­
obraźnia. Każdy domysł, każde wspom nienie, przekaz
historyczny i analogia może się przydać. W szystko to
jest cennym m ateriałem tych dochodzeń. Także i sny.
Snam i też nie należy gardzić. Ich m echanizm jest n a­
w et szczególnie bliski procesom pow staw ania owych
tajem niczych konstrukcji, służących zarazem do u k ry ­
cia przysłowiowego ziarna praw dy i do hodowania
zeń kw iatów naszych nie zaspokojonych pragnień.
K orsarski epizod dziejów Sebastiana Berzeviczyego,
ledwo m uśnięty w relacji zamkowego przew odnika,
32
nie posiada w moim przewodzie innej dokum entacji
jak sen.
Nic potrzebuję chyba tłum aczyć się z dziwaczności
tego obrazu. Zrodził się, tak jak zw ykły rodzić się
sny, z im pulsu przypadkow o zgarniętych słów, w y­
obrażeń i myśli, snujących w chwili spoczynku swo­
bodną grę skojarzeń.
Na południe! Na południe! Ku palm owym w ybrze­
żom! Ale statek płynie w m roku, jego dziób podnosi
się na czarnych falach i chłód przenika do kości. Po
m okrych deskach pokładu wałęsa się grom ada ponu­
rych i groźnych ludzi, wyglądających n a włóczęgów,
ale także na żołnierzy, bo ubrani są wszyscy jednako­
wo w rodzaj m undurów , przypom inających kupieckie
surduty. Mamroczą coś nieustannie. K iedy im się
przysłuchać, są to wciąż te same, w kółko pow tarzane
słowa. Oh, jak ciepło! Oh, jak cudownie grzeje słońce
południa!
Ja, Sebastian Berzeviczy (widzę tylko m oje wło­
chate dłonie na szprychach sterowego koła), odczu­
w am na przem ian dojm ujący niepokój i bezsilne zdzi­
wienie. Jestem nowy wśród tej załogi i nie rozumiem
jej obyczajów. W raz z rosnącym lękiem ogarniają
m nie podejrzenia. Przeczuwam jakiś spisek, jakąś za­
sadzkę. Kim są ci ludzie? Czy nie należą przypadkiem
do Inkwizycji? Staram się trzym ać nakazany kurs na
południe, ale coraz w yraźniej widzę, że oznakowanie
tarczy kom pasu zostało sfałszowane. Spod liter, na­
m alowanych niezdarnie białą farbą, przebijają inne
napisy. „P d” przykryw a daw ne „P n”. W szystko jest
na odwrót. Chcę podzielić się z kim ś moim odkryciem
i zdaję sobie spraw ę z czyjejś obecności za moimi ple­
cami, z szyderczego uśm iechu, który czuję na moim
k ark u jak dotknięcie zimnego palca. Ciężka dłoń spada
na m oje ram ię. Mój zw ierzchnik prowadzi m nie gdzieś.
K om andor w yjaśni ci tw oje w ątpliw ości — mówi.
Kom andor jest odzianym w czerń starcem z wąską
bródką hidalga. Leży, wyciągnięty sztywno, we
w nętrzu sześciennego bloku lodu. Jego oczy patrzą
33
przytom nie. W tym zam kniętym pomieszczeniu na
dnie statku, rozjaśnionym fioletow ą poświatą, jest
jeszcze chłodniej niż na pokładzie. W argi K om andoia
poruszają się pod lodem, a od belek powały odbija się
bezdźwięczny głos. Tylko ja decyduję o stronach
świata. Zrozumiano?
T znowu pokład. Na południe! Na południe! Ku
palmowym wybrzeżom ! Ciemne postacie krążą m ię­
dzy zw ojam i lin, niby to zajęte jakąś pracą, ale ich ru ­
chy są senne i opieszałe, ich nieustający m am rot pe­
łen zniechęcenia. Ci ludzie są głodni. Widzę, jak przy­
stają raz po raz przy ustaw ionych wzdłuż b u rt becz­
kach wypełnionych po brzegi korsarskim łupem —
złotymi dukatam i. Czerpią całe ich garście i połykają
łapczywie, ja k dropsy. Jakiś starszy rangą osobnik
zjaw ia się pomiędzy nimi, coś im tłum aczy, ku czemuś
napom ina, w yrzucając w górę ram iona gestem w ie­
cowego mówcy. Nagle jeden z korsarzy, zagrzany tą
retoryką, zrzuca ku rtk ę i zaczyna w spinać się po
w antach głównego masztu. P nąc się coraz wyżej, po­
zbywa się resztek odzieży. Jest już nagi, tylko głowę
obwiązaną m a czerwoną chustką. Słonce! Słońce!
Czymże jest u k ry te w legendzie ziarno praw dy,
krzyczy. Ja k ciepło!
I kolejna w izyta u Kom andora. Wokół bryły lodu jak nie odwiecznym zarodnikiem sztuki — szczegóło­
zgromadzona starszyzna — mężczyźni o surowych wym pretekstem , m ającym rozwinąć się w alegorię,
tw arzach, w czarnych pelerynach i wysokich, czar­ by pouczać nas o rzeczywistej istocie św iata lub
nych kapeluszach. Jeden z nich zrelacjonował w łaśnie o istotnej jego tajemniczości? Nasz instynkt poetycki
scenę n a pokładzie. Beznam iętny głos K om andora po­ ■ (najbardziej zdum iewający d ar ludzkiego ducha) daje
now nie rozlega się pod powałą. Powiesić na rei. Po­ I świadectwo przemożnemu dążeniu do przezwyciężenia
trzebna m i dyscyplina — nie głupie w yskoki entuzjaz­ tryw ialnych pozorów przypadkowości, do w pisania
mu. Tylko m oja wola. Zrozumiano? chaotycznych zdarzeń naszej egzystencji w wyższy po­
Więc ja, k tó ry jestem Sebastianem Berzeviczym, rządek sprawiedliwości, piękna, ładu — czy naw et
zdobywam się n a rozpaczliwe zuchwalstwo. P róbuję tragedii. Bez tego popędu bylibyśm y pozbaw ieni nie
obrócić sterow e koło. Ale inne ręce przeszkadzają mi, tylko wszystkich wielkich tem atów kontem placji i roz­
ciągną w przeciwną stronę. Przerażony głos dyszy m i ważań, ale i wszelkiego poczucia wspaniałości czło-
w ucho: Co robisz? Chcesz zniszczyć K om andora? ! wieczeństwa. Ulisses byłby dla nas jedynie dzikim
A na pokładzie wszczyna się rozruch. B łyskają dobyte włóczęgą, doktor Faust głupcem, igrającym oszukań­
szable. Są za mną, czy przeciw mnie? Rośnie krzyk. czo z praw am i przyrody, Ham let — klinicznym oka­
zem neurastenii.
Na południe! Na południe! Ku palm ow ym wybrzeżom!
Jeśli m oje próby „czytania kipu” (a używ am tu

35
cudzysłowu, aby zapobiec nieporozum ieniu — bo ja­
snym jest przecież, że dociekania te nie m ają nauko­
wego charakteru) — jeśli zatem owe próby zawiodły
m nie także w krain ę snów, to dlatego, że sny stano­
w ią szczególną m aniiestację wspom nianego poetyckie­
go instynktu. Pow stają poza kontrolą rozumu, szuka­
ją po om acku form i treści o wym owie symbolu.
Ale ziarno praw dy nie traci m im o wszystko tw a r­
dej konsystencji faktu. Uwiera, łaskocze, niepokoi
i kusi. Bardzo często prow okuje to, co uw ażam y za
nasz zdrow y rozsądek, za nasze zdrow ie poczucie rze­
czywistości. Nachodzi nas potrzeba przekłucia alegorii,
wyszydzenia symbolu. N apraw dę — m ówim y — wszy­
stko jest daleko prostsze, bardziej prozaiczne i m niej
ozdobne. Pod wpływ em tej potrzeby byw am y zdolni
do najdalej posuniętej m ałostkowości, jaka nieraz by­
wa udziałem m iłośników praw dy. Gotowiśmy wów­
czas liczyć wszy w brodzie Odyseusza i węszyć czosnek
w jego oddechu.
Urzeczenie nagim i odosobnionym faktem , tra k to ­
w anym jako jedyne, godne w iary świadectwo, nigdy
może nie było ta k wielkie i powszechne ja k dzisiaj,
żyjem y bowiem w czasach chorobliwej podejrzliwości.
Domagamy się coraz dalszego obnażania wszystkiego
i nic nie w ydaje się nam dostatecznie tryw ialne
i brzydkie. W każdym pięknym czynie szukam y w y­
trw ale niskich intencji, każdą harm onię rozkładam y
pracowicie na zgrzyty. Ale w tym pędzie do d estru k ­
cji (w imię praw dy) jest chyba także głęboko u k ry ta
nadzieja. Nie przyznając się do tego, spodziew am y się
jednak, że pozbawione nim bu złudzeń,, zdegradow ane
do najprostszych funkcji drobiny rzeczywistości sam e
ułożą się znow u we wzór krzepiącej przypowieści.
S tąd wiele zastanaw iających niekonsekw encji, jak ta
chociażby, że, ja k nigdy dotąd, otaczam y uw ielbie­
niem dzieła ta k zwanych prym ityw ów i dzieci, za­
zdroszcząc im naiw nej, intuicyjnej w iary w sens i ład
świata. Stąd także nowy rodzaj wrażliwości n a dra-
matyczność bytu. M ianowicie świadomość rozpięto­
36
ści m iędzy fascynującą nas m ierzw ą a spełniającą się,
m imo wszystko, tajem niczą alegorią ludzkich przezna­
czeń.
Słynna dyskusja pom iędzy Settem brinim a Na-
p htą — spór o analizę i syntezę — toczy się w sferze
zm iennych upodobań do takiej czy innej postawy. Na
legendę m a to wpływ zaledw ie powierzchowny. Legen­
da asym iluje z łatwością mody. Może robić użytek
rów nież z obnażonych do kości faktów , jeśli nam na
tym zależy, ale jej praw da zaw iera się w ogólnikach.
Takich n a przykład, ja k tw ierdzenie, że niewolnicy
nigdy nie poniechają prób zrzucenia jarzm a. 1 z te­
go p u n k tu widzenia „pow stańczy” epizod historii Se­
bastiana Berzeviczyego nie jest jedynie czczym zm y­
śleniem.
A więc siada na krześle ze skórzanym oparcien\
wyciąga przed siebie nogi w butach pokrytych czer­
wonym pyłem. M rużąc oczy patrzy w okno. Widzi
swojego gniadego m uła, uwiązanego u bram y i czar­
nowłosego, bosego chłopca, k tó ry popuszcza popręg,
a potem rozplątuje węzeł wodzy i odprow adza zw ie­
rzę ku stajni. K ontury obu sylw etek drgają i rozpusz­
czają się w jaskraw ym blasku.
— Myślałem, że zastanę go w domu — m ówi Se­
bastian Berzeviczy. — Byłem w jego obraje. Nie ma
go tam. N ikt nic o nim nie wie. Jego ludzie łażą jak
m uchy, kopalnia w ydaje się opuszczona. Żaden nie
ukłonił m i się naw et. M ają szczęście, że nie jestem
Hiszpanem. B at byłby w robocie.
Z drugiej izby dobiega gaw orzenie usypiającego
dziecka, m onotonne skrzypienie kołyski. Umina staje
w progu. Dopina bluzkę na piersi.
— Jose Gabriel pości — m ówi m atow ym głosem.
— J a k to pości? Teraz nie m a żadnego postu. Ale
jeżeli już koniecznie m usi, dlaczego nie robi tego
w domu?
— Poszedł w góry.
— Dlaczego pości?
— Musi się oczyścić.
37
 Nie patrząc n a Sebastiana, kobieta przechodzi obok
niego i zatrzym uje się w otw artych drzwiach wejścio­
wych. Nieruchom a patrzy na pustą, zalaną słońcem
plażę. Jej czarne, proste włosy, spięte n a karku
srebrną klam rą, opadają ciężko na plecy. Ma n a sobie
obfitą, w ełnianą spódnicę do kostek, jej ciem ne stopy
są bose. „Indianka” myśli Sebastian. Pełnym zniechę­
cenia spojrzeniem obiega nagie, bielone ściany. Po­
dejrzliw ie pociąga nosem.
— Jadłaś czosnek i piłaś cziczę.
— Wszyscy Indianie jedzą czosnek i p iją cziczę —
odpowiada obojętnie młoda kobieta, nie odwracając
głowy.
Sebastian porusza się niecierpliw ie na krześle.
— Jesteś m oją córką — mówi. — Pochodzisz z ro­
du Bcrzeviczych.
Umina milczy, ja k gdyby te słowa w ogóle do niej
nie dotarły. Po chw ili odwraca się i rusza w stronę
pokoju, w k tó ry m jest dziecko.
— Um ina! — wola Sebastian.
Zatrzym uje się, podchodzi do niego posłusznie. In ­
diański zapacli jest teraz nieznośnie w yraźny. „Ko­
chają się też po indiańsku” m yśli Sebastian Berzevi-
czy. „Psim sposobem”. Ogarnia go uczucie beznadziej­
nej obcości. Przez m om ent cale jego życie w ydaje
m u się pozbawione sensu.
— Powiedz m i — m ówi — co to wszystko znaczy.
Przez ostatni tydzień żadna z kopalń okręgu nie do­
starczyła ani uncji srebra. Przyjeżdżam z Cuzco, żeby
sprawdzić, co się dzieje, i z nikim nie mogę się do­
gadać. C orregidor rozkłada ręce, mówi, że nie m a
dość ludzi, żeby zmusić Indian do pracy, że trzeba w e­
zwać wojsko. Twój mąż, któ ry pierw szy pow inien mi
meldować, jako kapataz tutejszego obraje, poszedł
w góry pościć. Co to znaczy? Co się tu knuje?
Um ina zbliża się jeszcze o krok i niespodziewanie
kładzie m u rękę na ram ieniu.
— Zostań z nam i, ojcze. W tym domu nic ci nie
grozi.
38
Sebastian doznaje w zruszenia i lęku. Oto przem ó­
wiła do niego jak córka, ale jak gdyby z innego świa­
ta — świadom a spraw, które przed nim są zakryte,
w których czai się jakieś niebezpieczeństwo. Nim jed­
nak zdołał ochłonąć, już oddaliła się bezszelestnie, już
znowu stoi w otw artych n a plażę drzwiach, w y p atru je
czegoś w oślepiającej pustce. Więc dźw iga się z krze­
sła i staje za jej plecami. Co ona tam w idzi? Mia­
steczko Sicuani pogrążone jest w południowej drzem ­
ce. Otaczające plażę bielone domki. z gliny w ydają się
opuszczone. Maleńki kościółek o wąskiej naw ie i tępo
uciętej wieży, z której ścian w ystają końce poszarza­
łych belek, wygląda na nie używ any od lat. Jego b ra­
ma zaparta jest poprzecznym drągiem. Sam otny pies
wlecze się ospale brzegiem plaży i nagle znika jak
duch w tw ardym cieniu, rzucanym przez kościelną
wieżę. Za niskim i dacham i domów sterczy kilka za­
kurzonych, nieruchom ych topoli, a dalej wznoszą się
czerwone zbocza, pofałdow ane głębokim i bruzdam i,
powleczone tu i ówdzie popielatozielonym nalotem ja­
kiejś suchej roślinności. Wyżej, gdzie już tru d n o pod­
nieść rażone blaskiem oczy, nagie, ostre szczyty lśnią
na ogromnym niebie, którego błękit w ydaje się zim ny
mimo upału.
— Jose Gabriel w raca — mówi Um ina cicho, ja k ­
by do siebie.
Plaża jest nadal pusta. Sebastian w ytęża wzrok
i oto zdaje m u się, że n a zboczach, za m iasteczkiem,
dostrzega jakiś ruch. W rozpadlinach i wąwozach, k tó ­
rym i biegną niewidoczne ścieżki, coś się dzieje. Tak —
sznureczki i grom adki ludzkich postaci, jak b y m rów ki
ciągnęły z góry ku m iasteczku. Tak się zapatrzył w te
ruchom e punkciki n a zobczu, że cień, k tó ry nagle w y­
pełnia odrzwia, zmusza go do gwałtow nego kroku
wstecz. Przed progiem stoi Jose G arbiel Condorcanąui.
U brany jest w obcisłe, czarne spodnie i białą koszulę,
przepoconą, zrudziałą od pyłu, oblepiającą m ięśnie
szerokiej piersi i ram ion. Na głowie m a czaimy k a­
pelusz, którego kresy rzucają cień na kościstą, b rą­
3«
zową tw arz. Czarną k u rtk ę przerzucił przez plecy, ści­
ska w garści jej kołnierz.
— W itajcie w naszym domu, don Sebastian —
mówi chropowatym , niskim głosem, który nie w yra­
ża ani zdziwienia, ani radości, ani żadnego innego
uczucia.
Sebastian m usi podnieść głowę, aby spojrzeć
w ciemne, nieco mongolskie oczy zięcia. Zaskoczony,
nie wie, od jakiego pytania zacząć. Ale Jose G abriel
m ija go i z Um iną, podążającą krok w krok za nim,
znika w sąsiednim pokoju.
— Jose, chcę wiedzieć... — słowa Sebastiana u c in a ,
skrzypienie zam kniętych drzwi.
Pozostawiony sam sobie, chodzi po izbie i szczęki
tężeją m u od rosnącego gniewu. „Indianie!” — myśli,
lecz ja k zawsze słowo to pogrąża go w bezsilnej roz­
terce, jakby pozw alając sobie na niechęć lub pogardę,
m usiał przekreślić całe swoje życie. Więc milczy i cze­
ka, aż wreszcie drzw i znowu skrzypią, a on odwraca
się i ze zdum ieniem patrzy n a pełną surowego do­
stojeństw a postać w czarno-czerw onym poncho, sięga­
jącym kolan, w rzem iennych sandałach i w w ielkiej,
w ełnianej czapie chullo na głowie — takiej, jakie no­
szą kacykowie górskich plemion. I tym razem nie zdo­
byw a się na żadne pytanie, bo Jose G abriel staje przed
nim w postaw ie sztywnej i uroczystej, z wyciągnięty­
m i obiema dłońmi, jakby oczekiwał jakiegoś ceremo­
nialnego daru i mówi:
— Don Sebastian, oddajcie m i waszą szpadę, pro­
szę.
— Co to jest? — woła Sebastian Berzeviczy do
Uminy, u krytej za plecami męża. — Co to jest, na
Boga? Ten człowiek zwariował.
Jose G abriel stoi nieruchom o z w yciągniętym i
dłońmi. W tym geście jest spokojny upór.
— Złączyliście waszą krew z naszą, don Seba­
stian — m ówi — ale tw arz m acie obcą. I serce pew­
nie też obce.
Powoli odwraca głowę ku drzwiom Nasłuchuje.
40
Z daleka dobiegają niew yraźnie odgłosy jakby pohu­
kiwania i poświstywania. Konchy i piszczałki.
— To bunt? — pyta Sebastian niepewnie.
Teraz już w yraźnie słyszy posępne dźwięki, ale
uczucie bezradności góruje w nim nad niepokojem.
Wie, że jego myśli i m yśli tych ludzi zawsze w ędro­
wać będą innym i drogam i i że odpowiedzi, których
oczekuje, nigdy nie spotykają się z jego pytaniam i.
Więc milczy, zrezygnowany, gdy Jose G abriel podej­
m uje swoją orację.
— Nasze bogi, huaca, wiszą w pow ietrzu nad świę­
tymi kam ieniam i. Mówią, że w ypełnił się czas Hisz­
panów w tym kraju. Mówią, że trzeba wziąć z ich
rąk to, co nasze. Że trzeba odbudować św iątynię Wi-
rakoczy w Cuzco.
— Przecież jesteś chrześcijaninem , Jose — wy­
krzykuje Sebastian niem al błagalnie.
Condorcanąui w strząsa się i, jakby przypom niał so­
bie o czymś, podnosi nieruchom e dotąd dłonie ku szyi.
D elikatnie rozpina zatrzask łańcuszka na k ark u i kła­
dzie na stole mały, złoty krzyżyk.
— C hrystus nie był dobry dla m ojego ludu — m ó­
wi. — Sprzyjał tylko Hiszpanom. Nie sprzeciwiał się
niczemu, co oni robili z nami. Ani kiedy zabierali nam
wszystko, tak że naród m arł z głodu, ani kiedy za­
kuw ali ludzi w łańcuchy i prowadzili ich przez góry
do k ra ju S anta M arta, aby tych, co doszli żywi,
sprzedać na dalekie wyspy, ani kiedy obcinali dłonie
mężczyznom, kobietom i dzieciom i rozwieszali je gir­
landam i, żeby siać postrach, ani...
— Wasz Wirakocza też o was nie dbał — przery­
wa m u Sebastian.
— T ak — zgadza się Jose G abriel Condorcanąui. —
Ale był nasz, własny.
Słucha coraz bliższego pobekiw ania muszli i ro­
snącego gw aru tłum u, który, jak niewidoczna jeszcze
fala, podpływa do m iasteczka. W ydaje się, że zapo­
m niał o szpadzie.
— Może bogowie w ogóle przestali zajm ować się
41
 nam i — mówi. — Musimy sam i zająć się sobą. Je-1 ciała don Alonsa. W ydaje mu się, że został już zu­
żeli tego zaniedbam y, do końca św iata nie zaznamy! pełnie sam pośrodku tej gęstniejącej obcości. Przypo­
niczego innego, jak encomiendas i obrajez, ja k ciężka! m inają m u się łagodne, ciemnozielone garby K arpat.
praca w ubóstw ie i strachu. A przecież, don Sebastian, I to przeczucie u tra ty w iary w sens własnego życia
przecież także jesteśm y ludźmi. nie jest już przeczuciem. Jest spełnionym wyrokiem.
Nagle w ielka w rzaw a w ybucha na plaży. Dzwon Stało się. Brzmi m u w uszach chropaw y głos Jose
kościelny uderza dwa czy trzy razy tępo, jak b y ktoś G abriela: „Złączyliście waszą krew z naszą, don Se­
przewrócił żelazny garnek, z różnych stron trzaskają bastian”.
pojedyncze strzały, krzyki wściekłości i lęku w zbija­ W tedy C ondorcanąui odwraca się do niego i znowu
ją się ponad tum ult. A potem w szystkie głosy i dźw ię­ wyciąga ręce.
ki stapiają się w jeden groźny w arkot. — Wasza szpada, don Sebastian...
Sebastian Berzeviczy stoi w drzwiach, p atrzy prze­ Berzeviczy opuszcza głowę.
rażony ponad ram ieniem Um iny. Plażę w ypełnia zw ar­ — Pójdę z wam i — m ówi cicho.
ta ciżba, zionąca indiańskim odorem, gorącym i ostrym,
ucinającym oddech. Poncha, baw ełniane koszule, weł­
niane czapki, kapelusze z kukurydzianych liści, czar­
ne głowy o granatow ym połysku, szerokie, brązowe
twarze. Kolczasty ten tłum — sterczą z niego włócz­
nie, widły, drągi, tu i ówdzie lufa m uszkietu. I nie
mieści się m iędzy m uram i domów — kipi n a boki.
Ludzkie grona obrosły kościelną wieżę. Przystaw ili
drabiny, czy co?
Jose G abriel Condorcanąui wyszedł przed próg.
Cofnęli się przed nim. W szystkie oczy skierow ały się
ku niemu. On sięga pod poncho, a potem podnosi
w górę ram iona gestem pow itania. W praw ej garści
ściska pistolet o ciężkiej, nabijanej srebrem kolbie. J
W tedy uderza w niebo ry k i w szystkie kolce tłum u
jeżą się, podskakują i chwieją. Ci uczepieni kościelnej
wieży spływ ają w dół i oto w idać wiszący u końca je­
dnej z owych belek, podtrzym ujących glinianą kon­
strukcję, bezwładny, ludzki kształt. Biała, rozerw ana I
na piersi koszula świeci ostro i blask leży na siwych
włosach, opadających na czoło przekrzyw ionej głowy. .
Sebastian poznaje długie w ąsy don Alonsa, corregi-
dora. Tymczsem w rzask tłum u zm ienia się w rytm iez- (
ny zaśpiew. P ow tarzają się w nim jak zaklęcie słowa:
Tupać A m aru! Tupać A m aru! Cuzco! Cuzco!
Sebastian Berzeviczy nie może oderwać wzroku od '

Przede wszystkim jest rzeczą co najm niej w ątpliw ą,
aby Jose G abriel Condorcanąui występował w niedzic­
kiej historii. Ta spraw a została już w yjaśniona powy­
żej. W niektórych świadectwach, usiłujących podtrzy­
m ać prawdziwość legendy, dopuszcza się zatem pew­
ne w arianty. Możliwe, że mężem Um iny był b rat Tu-
paca A m aru II albo jego kuzyn — rów nie dzielny, cho­
ciaż nie zauważony przez dziej opisów. Ale czy m a to
istotne znaczenie? I tak n ik t nie rozsupła do końca
węzełków kipu. A sama ich natura, polegająca n a re­
dukcji rzeczywistości do suchej pestki faktu, sprawia,
że szyfr ten, naw et odczytany, nie może bronić się
przed żadną dowolną interpretacją. Zostańm y więc
przy Jose Gabrielu. Przynajm niej m otyw y jego działa­
nia i okoliczności, które w płynęły na jego decyzję,
w ydają się w ogólnych zarysach bezsporne. Co do Se­
bastiana Berzeviczyego (jeśli rzeczywiście uczestniczył
w tym wszystkim) każda w ersja jest możliwa. Mnie
44
osobiście podoba się wzór kompleksu obcości. To na­
głe uczucie pustki dokoła i kurczowy odruch — próba
uczepienia się czegoś, jakiejkolw iek lojalności... b ar­
dzo m i to tra fia do przekonania. Ale „czytanie kipu”
pozwala na wielką swobodę i nic nie stoi na przeszko­
dzie zadowoleniu życzeń zwolenników „realizmu bez
złudzeń”, dla których rękojm ią rzetelności każdej kon­
strukcji jest interes.
Można z dużą dozą literackiego prawdopodobień­
stw a wywieść postaw ę Berzeviczyego i z tych także
przesłanek. Był rycerzem fortuny w obcym kraju. Wi­
doki jego osobistej kariery wśród zasiedziałych tu od
pokoleń Hiszpanów nie należały zapewne do najw spa­
nialszych. Bliski związek z przywódcą rebelii, m ają­
cej pew ne — może naw et znaczne — szanse powo­
dzenia, otw ierał przed nim perspektyw y niedostępne
na żadnej innej drodze. Legenda przedstaw ia go jako
aw anturnika, czyli człowieka ulegającego pokusom ry ­
zykownej gry. Łatwo zatem wyobrazić sobie porozu­
m ienie teścia i zięcia jako układ spiskowców, zaw arty
z m yślą o owocach przewidywanego zwycięstwa. Blask
drogocennych kruszców i aureola potęgi oprom ieniać
m usiały nadzieje w ysnute ze wspomnień daw nej wspa­
niałości Im perium Słońca.
Szlachetne intencje Condorcanąuiego wcale nie m u­
szą ponosić przez to uszczerbku. Wiadomo, że staw iał
sobie za cel zmiany, które określilibyśm y dzisiaj m ia­
nem postępowych reform społecznych. Wiadomo, że
żądał zniesienia encomiendas i obrajez — instytucji
służących do egzekwowania przymusowej pracy In ­
dian na roli i w kopalniach, że protestow ał przeciwko
uciążliwym daninom, że występował w obronie god­
ności uciemiężonego narodu. Ale jedyną alternatyw ą,
jaką mógł przeciw staw ić w ładztw u Hiszpanów, był
wyidealizowany m it państw a Inków, którego surowa
ty ran ia uległa zapomnieniu. P rzybrane im ię Tupać
A m aru miało być nie tylko hasłem, naw iązującym do
poprzedniego powstania przeciw obcemu jarzm u, ale
także symbolem najwyższego autorytetu praw ow ite­
45
 go pomazańca — C huri Inti, syna słońca. Poczucie
krzyw dy potrzebowało widocznie poparcia tradycji,
aby w ykrzesać z siebie wolę buntu.
Wszystko to mieści się doskonale w ram ach histo­
rycznych prawidłowości. Jednakże tw orzenie fikcji
o pozorach historycznej praw dy wym aga precyzyjniej-;
szych zabezpieczeń. A przecież w moich w ędrów kach
tropam i legendy staję w łaśnie przed pokusą history­
cznej powieści. I oto grom adzą się wokół m nie wszelkie
problem y prawdom ównego m istyfikatora. Sprawy,
których rzeczywistego przebiegu nie da się już w ża­
den sposób odtworzyć, lub które w ogóle nigdy się nie
rozegrały, m uszą wpleść się pomiędzy ustalone fakty
w ątkiem ta k logicznym, ta k starannie udokum entow a­
nym realiam i epoki, aby n ik t nie zechciał zarzucić mi
kłam stw a. Dalejże więc w ertow ać dzieła uczonych
dziejopisów i sum iennych pam iętnikarzy, szperać po
słownikach i encyklopediach, dalej do tej dziwacznej
pracy, k tórej celem jest w ykorzystanie trudów rzetel­
nych poszukiwaczy praw dy dla upraw dopodobnienia
domysłu czy zgoła fantazji.
Sebastiana Berzeviczyego m ożna na razie odsta­
wić na bok. Szczegóły jego roli zostaną sprecyzowane
dopiero po ustaw ieniu kulis i przebadaniu znaczenia
innych postaci dram atu. Chciałem początkowo pokazać
go w poufałej rozmowie z Jose Gabrielem n a tem at
podziału przyszłych korzyści. Ale m echanizm fikcji m a
swoje w ym agania. Okazuje się teraz, że na szczególną
uw agę zasługuje osoba ledwo w zm iankow ana dotych­
czas, m ianowicie m ałżonka Sebastiana — owa indiań­
ska księżniczka, jak chce legenda. Jej szlachetne po­
chodzenie przyjąć trzeba jako pewnik, ponieważ
w przeciw nym w ypadku u traci sens samo jądro legen­
dy — niedzicki testam ent. W prawdzie nietrudno za­
uważyć, że argum ent ten jest wynikiem osobliwego
kom prom isu. Jeśli bowiem godzimy się na w aru n k i le­
gendy, najprościej byłoby nie sprzeciwiać się jej w er­
sji i uznać Tupaca A m aru II za rzeczywistego potom ­
k a królewskiego rodu. Ale niezrozum iała pruderia
46
(owa wspom niana już prawdom ówność m istyfikalora)
luiże liczyć się z faktam i, które można sprawdzić w en­
cyklopedii. Tak więc najpew niejszym i św iadkam i i so­
jusznikam i autora fikcji pozostają postaci, k tóre nie
odcisnęły widocznych śladów w historii.
I tu zresztą prawidłowości historyczne sprzyjają fik­
cji. Pam iętam z autopsji w ielki obraz, wiszący u w ej­
ścia do kościoła Jezuitów w Cuzco, zwanego Compa-
nia. Przedstaw ia on obrzęd zaślubin hidalga don M ar­
tina Garcii de Lyola z wnuczką H uayny Capaca, Bea-
Iriz Sayre. Scena ta, o symbolicznej wym owie pojed­
nania dwóch ras, upam iętnia coś więcej niż jednora­
zowe wydarzenie. Daje świadectwo tendencji, która
stała się jednym z w ątków tradycji P eru. M ałżeństwa
między synam i szlacheckich rodów hiszpańskich a tak
zwanymi fi usta ■ — dziewicam i królew skiej inkaskiej
krwi — były rozpowszechnionym obyczajem i cieszy­
ły się w ielkim prestiżem . H istoria milczy natom iast
n sytuacjach odwrotnych — o związkach m iędzy męs­
kimi potom kam i Inków a szlachetnie urodzonym i Hisz­
pankami. Pojednanie ras nie m iało oznaczać ich zrów­
nania. Om aw iane tu zjaw isko odbija układ stosunków
między dwiem a typowo m ęskim i cywilizacjami, z któ­
rych jedna strzeże zazdrośnie swej dom inującej pozy­
cji. W tych w arunkach nosicielkam i trad y cji pokona­
nych staw ały się kobiety. Przykładem Garcilaso de la
Vega, piewca zagasłej chw ały Im perium Słońca, któ­
ry całą swoją nostalgię i całą lojalność dla przegranej
spraw y zawdzięcza matce, inkaskiej księżniczce.
Jeśli więc Sebastian Berzeviczy istniał, jeśli uległ
czarowi przeszłości przybranej ojczyzny i w iązał ja­
kieś nadzieje z jej wskrzeszeniem, jeśli przekazał owe
nadzieje dzieciom i w nukom — mogło się ta k stać je­
dynie za spraw ą jego bezim iennej małżonki.
Dalejże do książek i encyklopedii! Szukajm y śla­
dów m atk i Uminy.
S tare Cuzco, zanim uległo zniszczeniu i znów po­
wstało z ruin w nowym hiszpańskim kształcie, było sa­
kralną siedzibą władców. Składało się z dzielnic kla­
47
 Wspaniale bezużytecznego w swej ponadczasowej bła-
nowych, zwanych kancza, rozgraniczonych wysokimi hości. Gest wątłych, jasnozłocistych i'amion, wzniesio­
m uram i, z w łasnym i świątyniam i, placam i i sklepam i nych ku tyłow i głowy, klam ra szczupłych palców
w ich obrębie. Każdą kancza zamieszkiwał ród które­ wokół strum ienia czarnych włosów na karku. Ale kto
goś z Inków — potomkowie jego żon i licznych konku­ się takim ziarnem pożywi? Najwyżej poeta.
bin. Te arystokratyczne szczepy określano nazw ą ayl-
lu. One tw orzyły w sum ie panującą w arstw ę „długo-
uchych”, członków najwyższej kasty, wyróżniających
się zew nętrznie nienaturalnym w ydłużeniem małżo­
win usznych, obciążonych złotym i ćwiekam i. Hiszpa­
nie nadali im m iano orejonas. W ertujm y słowniki! Od­
powiednik w języku keczua: h atu n rinrijok. W spania­
le! Nie m a lepszej zasłony dla niew iedzy jak słownik.
Któż ośmieli się zadać mi kłam , gdy powiem, że pani
Sebastianow a Berzeviczy była ńu stą z ayllu Y upan-
ąuiego — typow ą przedstaw icielką k asty hatu n rin ri­
jok?
Ale czy wysoka była, czy niska? C huda czy raczej
otyła? Pogodna czy też sw arliw ego usposobienia? To
już tylko ode m nie zależy. Jedno jest pew ne: m iała
czarne, proste włosy o granatow ym połysku i złotawą
cerę.
Pedro Pizarro, kuzyn i tow arzysz Francisca, opisał
w sw ojej Relación del descubrim iento y conąuista del
Peru w ygląd indiańskich dam. „Córki władców tego
kraju, nazyw ane «coyas», czyli ukochane kobiety, m a­
ją doskonałą prezencję, są schludne i czyste. Długie
czarne włosy spadają im na ram iona. Uw ażają się za
piękne i ta k jest w istocie. Lud ten m a karnację ja-
snozłocistą. W śród w ładców oraz ich kobiet niektórzy
m ają cerę jaśniejszą niż H iszpanie.”
Legendzie w ystarcza słowo „księżniczka”. W nim
zaw iera się wszystko: uroda, dystynkcja, u ro k subtel­
nych uczuć, nakaz rycerskiej wierności, nadzieja
i współczucie. Nie potrzeba nic więcej.
Powieść może sobie poradzić przy pomocy każdej
przyzwoicie zaopatrzonej biblioteki.
A gdzie jest ziarno praw dy?
Bywa ono m aleńkie i niepozorne, jak węzełek k i­
pu. Nie do rozłożenia, nie do skom entow ania. Coś
a Kipu
48

To trochę tak, jakbym był różdżkarzem. Trzyma
się rozwidloną w itkę — w dłoniach wyciągniętych
przed siebie i odwróconych n a zew nątrz — i idzie się
powoli, czujnym krokiem , z nadzieją i pow ątpiew a­
niem. Nagle różdżka zaczyna żyć. D rga delikatnie, prę­
ży się pod palcami. Przebiega nią słaby, lecz w yraź­
nie w yczuwalny prąd. W itka, ja k antena, odbiera
sygnały z głębi ziemi — początkowo niepewnie, aż
w jakim ś m iejscu wygina się w kabłąk i om al nie wy­
skakuje z rąk. Tam, pod spodem, pulsuje u k ry ta żyła.
Czy jest tylko ściekiem podskórnej wody, czy żywym
źródłem, czy płynie głęboko, czy płytko — tru d n o po­
wiedzieć. Ale jest. I pow ątpiew anie ustępuje miejsca
radości.
Ta spraw a kipu niepokoiła m nie od daw na w po­
dobny sposób. Pióro drgało ja k różdżka. Coś w tym
jest. Co? Bóg raczy wiedzieć. Chyba jed n ak coś wię­
cej niż niteczka podskórnej wody, sezonowy strum y­
50
czek turystycznego folkloru. Żywe źródło alegorii? Mo­
że...
W każdym razie dałem się w końcu prowadzić sy­
gnałom i oto jestem już tu, w tej dwuznacznej k rai­
nie m iędzy biegunam i m itom anii i m itotw órstw a i roz­
glądam się, oszołomiony mnogością dróg, k tó re otwie­
ra ją się na w szystkie strony, różnorodnością w ido­
ków, tajem niczością postaci w ynurzających się n ie­
spodziewanie z mgły, żeby po chwili znowu w niej
zniknąć.
Teraz, na odmianę, zjaw ia się opiekun nieletniego
Antonia Inki, z m iną bardzo ważną, jakby nie tylko
był kustoszem ukrytego depozytu, lecz zgoła autorem
całej afery. To on spisał dokum ent m anu propria,
gęsim piórem, na m ięsistym papierze, uroczystą pol­
szczyzną (co trochę dziwi, wziąwszy pod uw agę kos­
mopolityczny ch arak ter rodziny), w obecności S e­
bastiana Berzeviczyego oraz nie wym ienionych z n a­
zwiska przedstawicieli Prześw ietnej Rady Em isariu­
szy Inków. Niestety tekst znany jest tylko z odpisu,
uwierzytelnionego pieczęcią i sygnaturą proboszcza
Świętego Krzyża w Krakowie.
„Ja Wacław Benesz de Berzeviczy, Baro de Don-
dangen, przysięgam wobec Męki Pańskiej, Prześw iet­
nej R ady Em isariuszy Inków i J O S trya mego Se-
bastyana, uczynionych dzisiaj .uchwał ostatnich Prze­
świetnej Rady być kuratorem i rzetelnym w ykonaw ­
cą...”
Jest czerwcowa noc — zostańm y przy w ersji noc­
nego konw entyklu — i przez nieszczelne okno kapli­
cy przenikają ciepłe, pachnące skoszonym sianem po­
wiewy, chw iejąc płom ieniam i świec. M iejsce akcji
ustala końcowy akapit dokum entu: „Zaprzysiężone
wobec wzwyż wym ienionych Anno Domini 1797 Die
21 Ju n y w kaplicy n a zam ku D unajecz”. Więc drgają
w ruchliw ym blasku złocenia ołtarza, a siedzące w stal­
lach postacie w ychylają się na przem ian z m roku, w y­
pukłe i żywe, to znów cofają się weń, jakby odwoła­
ne ze sceny przez w łasne cienie, które raz po raz nie­
51
spokojnie w ybiegają na ściany. Liczba „emisariuszy’’ ;
nie została ustalona. Powiedzmy, że jest ich trzech.
Siedzą nieruchom o po lewej stronie ołtarza w czar­
nych, podróżnych opończach, jednakow i i hieratyczni
jak m nisi w chórze. Nie w idać ich tw arzy. S tary Se­
bastian Berzeviczy, wysoki i chudy, z siwą, pochylo­
n ą głową, z kościstym nosem i zapadniętym i ustam i,
stoi koło drzwi prowadzących na krużganek dziedziń­
ca. Nasłuchuje. W ygląda, jak b y strzegł wejścia przed
intruzam i. Pióro skrzypi w grubych palcach barona
de Dondangen. W grubych palcach, bo W acław Be­
nesz de Berzeviczy jest mężczyzną zażywnej postury.
Szam erow any żupan z trudem opina okazałe brzucho,
tw arz jest nabita, czerwona, z kluchow atym nosem
i konopiastym i, ryżym i wąsam i, którym i poruszają raz
po raz ciężkie w estchnienia wysiłku.
Skąd znam jego w ygląd? W łaśnie z tej sceny w k a­
plicy. Takim go tu ta j widzę — może praw em kontras­
tu. I tak im być musi, bo nie istnieje dla niego inna
egzystencja niż ta, którą znalazł w m ojej wyobraźni.
W rzeczywistości bowiem nigdy go chyba nie było.
Inflancki ty tu ł baronów de D ondangen nadany przez
S tefana Batorego linii Berzeviczych, wywodzących się
od M arcina, k tó ry przybył do Polski w świcie księcia
Siedm iogrodu, w ygasł w raz z rodem w połowie XVII
wieku. Co zaś się tyczy koligacji Beneszów z Berze-
viczymi, to spraw a ta jest jeszcze bardziej w ątpliwa.
Jedyna szlachecka rodzina Beneszów, wzm iankow ana
przez heraldyków czeskich, w ym arła w w ieku czter­
nastym .
Ale m am y przed sobą dokum ent sporządzony m a-
n u propria owej nie całkiem rzeczywistej postaci,
a w jego tekście wiele dalszych zagadek. Sapie więc
pracowicie otyły baron, obligując się na piśmie: „An­
toniego Inkasa, legitim e w nuka J O S try a mego Se-
bastyana, sierotę jedną wiosnę liczącą, dla uchronienia
go jak i edukacji przystojnej za swego w raz z m ałżon­
ką m ą przyjąć, takoż do ksiąg wpisać, takoż nazwisko
nasze, ty tu ł i splendor rodu m u dać, by tem pewniej
52
pochodzenie Rzeczonego A ntonia zakryć i od pościgu
i prześladowców uchronić”.
Czy powinienem przerobić rozdział o buncie nie­
wolników? Gdybym był historykiem , albo gdyby za­
leżało m i na doskonałej iluzji — nie m iałbym innego
wyjścia. To niemowlę, kw ilące w dom u Condorcan-
ąuich w Sicuani byłoby zbyt jaskraw ym anachroniz­
mem. Lecz i to drugie, „jedną wiosnę liczące” W roku
1797, a więc w szesnaście co najm niej la t po opisanych
w ypadkach, nie może nie wzbudzać zastrzeżeń. Zresztą
dalsza lektura testam entu szykuje tyle nowych kłopo­
tów, że m usiałbym w końcu zrezygnować z całego roz­
działu, a pew nie i ze wszystkich innych. Skoro jed n ak
Wacław Benesz de Berzeviczy najpraw dopodobniej
w ogóle nie istniał, pozwólm y raczej skrzypieć jego
pióru, nie przejm ując się zbytnio szczegółami. Pozwól­
my też jednem u z em isariuszy dobyć głosu, k tó ry
brzmi głucho pod kaplicznym sklepieniem, w ypow ia­
dając w nieznanej mowie tajem ne zlecenia, podczas
gdy pilny B aro de D ondangen przelewa, czy raczej
przeskrobuje je na papier — chyba z pom ocą swego
J O S trya, służącego za tłum acza.
„Szczególnie obliguję się za nam ysłem i życzeniem
Prześwietnej R ady Antoniow i Inkasowi w iernie w y ja­
wić powierzoną mi w owym jedynie celu tajem nicę
testam entu Inkasów jako z trzech wieków i części złą­
czonego. A to jako m anu propria, dla pamięci i kon­
firm acji pod dyktat zapisuję. Pierw szej od In k asa Tu-
paka A m aru w Titikaka, dalej za spraw ą Jego P ra ­
dziada pod Vigo zatopionej i ultim o przez P rześw iet­
ną Radę Emisariuszy Inków złożonych tu nieużytych
sum .”
Otóż i cała porcja zapowiedzianych zagadek. I nie
historykiem ani bajarzem być wypada, lecz d etek ty ­
wem, który każdą poszlakę póty traktow ać m usi z zu­
pełną powagą, póki go ona sam a w pole nie w yprow a­
dzi.
Z Tupakiem Am aru, jako z sukcesorem Inków,
w żaden sposób nie będziemy mogli się rozstać. Może
53
Jose G abriel Condorcanąui był nim istotnie? Nie jest
to przecież wykluczone. Przez ostrożność, a trochę tak ­
że przez przekorę, zrobiłem z niego uprzednio uzurpa­
tora (może potom ka któregoś z „K uraków ” — w łą­
czonych w system inkaskiej hierarchii wodzów podbi­
tych plemion), rozgoryczonego wychow anka Hiszpa­
nów, try b u n a ludu. Ale mógł być w końcu jednym
z prawdziwych „długouchych”. Niektórzy niedobitko-
wie tej kasty żyli w owych czasach w P eru jako tu ­
bylcza szlachta i naw et posiadali znaczne m ajątki.
W prawdzie nie mógł być ojcem Antonia z testam entu,
ale ten jakiś b rat czy kuzyn... N iejaki A ndres Tupać
A m aru walczył w tym czasie n a terenie dzisiejszej
Boliwii, byli ponoć i inni. W istocie m usiało ich być
wielu, skoro Hiszpanie nadali całemu ciągowi rebelii
między 1779 a 1781 rokiem m iano „pow stania Tupaca
A m aru”. I może powoływanie się wszystkich tych
przywódców powstańczych na królew skie pochodzenie
nie było tylko czczą propagandą?
Więc praw o do skarbów korony, więc faktyczne
posiadanie tych skarbów, a wreszcie ukrycie ich czy
zatopienie nie m usiałoby być zupełną fikcją. Zatopie­
nie w jeziorze Titicaca?
Przecież to słynna legenda o Eldorado, sięgająca
czasów conąuisty. Legenda tak żywotna, że jeszcze
i dziś organizuje się w ypraw y nurków . A może nie za­
topienie, lecz ukrycie na wyspie Titicaca, na której
w setki lat po podboju zbierali się jeszcze Indianie dla
potajem nego odpraw iania swoich obrzędów? Jeśli brak
tu m ateriału dowodowego, na pewno nie brak pożywki
dla fantazji.
A Vigo? Trzy wieki, trzy części, trzy pęczki sznur­
ków kipu i trzy złote blaszki z napisami. A więc Vigo.
O nic innego nie może tu chodzić, jak o zatopie­
nie tak zwanej „srebrnej floty” w bitw ie pod Vigo,
u atlantyckich wybrzeży Hiszpanii. Dnia 22 paździer­
nika 1702 roku Anglicy i Holendrzy zaatakow ali tu
eskortow any przez francuskie okręty konwój, wiozą­
cy do Kadyksu złoto i srebro z Meksyku, m ające zasi­
54
lić skarb walczących o sukcesję Bourbonów. Tylko
część ładunku padła wówczas łupem napastników .
Większość poszła na dno, razem z hiszpańskim i galeo­
nami i nigdy nie została w ydobyta. To o tych właśnie
bogactwach rozwodził się szeroko V erne’owski kapitan
Nemo w 20 000 m il podm orskiej żeglugi. Ale co może
mieć z tym wszystkim wspólnego pradziad Antonia?
Gdzie P eru — gdzie Meksyk?
Przyznaję, że z pew nym trudem powściągam od­
ruch zniecierpliwienia. Ktoś, kto włącza się sam w le­
gendę Eldorado, ma już praw o czuć się dziedzicem
wszystkich skarbów zatopionych we w szystkich wo­
dach św iata. Tajemniczy emisariusz, dyktujący swe re­
welacje w zamkowej kaplicy, zdaje się jednak prze­
czuwać mój sceptycyzm, „...za spraw ą Jego Pradziada”
mówi, a to oznaczać może Bóg wie jak skom plikow a­
ne kom binacje. Na przykład, że złoto Inków włączo­
ne zostało w skład m eksykańskiej przesyłki i że prze­
biegły protoplasta Antonia powiadomił o tym holen­
derskich żeglarzy, ci zaś z kolei Anglików, a wszystko
w tym celu, aby drogocenny ładunek n ie dotarł do
miejsca przeznaczenia i nie przysłużył się spraw ie znie­
naw idzonych ciemięzców.
M niejsza o to. Ktoś kiedyś spisał słowa tego oso­
bliwego tekstu, ktoś ułożył w pew ien wzór ślady roz­
proszonych w historii faktów i zrobił to w jakim ś ce­
lu, któ ry widocznie w a rt był w jego oczach takiego
zachodu. Nie m a dymu bez ognia. Nie m a w ęzełka bez
sznurka. Do czegóż więc jeszcze obliguje się fanto-
miczny Baro de Dondangen?
Przede w szystkim „m anu propria” ukryć wręczony
mu testam ent (a więc nie ten spisany, lecz kipu)
„w m iejscu z Prześw ietną R adą upatrzonym , pod o stat­
nim stopniem pierwszej bram y górnego zamku, a nie
kędyś indziej”, a także „grób Uminy, Sebastyanow ej
córki a A ntonia m atki, pod basztą kapliczną w czułej
mieć opiece, w ystaw ienie Epitaphium do sposobniej­
szych dni zachowując”.
Widocznie owe sposobniejsze dni nigdy nie nade­
55
szły, bo nie przechował się żaden ślad nagrobnej ta­
blicy Um iny ani w parafialnym kościele, ani na zam-j
ku, ani n a cm entarzu. Co gorsza, nie znaleziono naw et
poszlak istnienia jakiejś k ry p ty pod kapliczną basz-l
tą. Siła sugestyw na legendy ta k była znaczna, że srebr­
na (jak chce tradycja) tru m n a U m iny stała się przed­
m iotem archeologicznych poszukiwań. Ale poszukiwa­
n ia te pozostały bez rezultatu. B iedna U m ina! Była
niezbędna, jako m atk a Antonia, jako ogniwo, łączące
peruw iański i niedzicki w ątek historii, ale pozbyto się
jej z podejrzanym pośpiechem. Cios sztyletem , zadany
przez nieznaną rękę, i obietnica czułej opieki n ad gro­
bem , którego nikom u nie uda się odnaleźć. To wszy­
stko.
P rzedostatnia, szósta klauzula testam entu brzm i
bardziej rzeczowo. „Na czas absencyi S trya mego Se-
bastyana obliguję się na ostrożnej m ieć uwadze, um ó­
w iony i przyrzeczony przez Panów H orw athów Palo-
czayów w zam ian za wypożyczone Im sum y, zw rot on­
gi bezpraw nie rodzinie naszej odebranego gniazda na­
szego, zam ku Dunajecz, k tó ren to zam ek m y Seba-
sty an i W acław Berzevicze, jako synów nie posiada­
jący, d ek laru jem y z k rw i naszej pochodzącemu In k a­
sow i A ntoniow i n a azyl bezpieczny a akadem iją ucie­
kinierom i w ygnańcom z Jego ziemi i rodu zapisać.”
I w reszcie klauzula ostatnia zaw iera zobow iązanie spo­
rządzenia i przechow ania drugiego egzem plarza doku­
m entu, spisanego w „lingua K uczua”. Ten szczegół za­
stan aw ia i znajom ością rzeczy, i fonetyczną deform acją
nazw y języka, doskonale odpow iadającą duchow i epoki.
Ale sp raw a odzyskania zamku... Czyżby o to prze­
de w szystkim chodziło w całej tej niejasnej historii?
Czyżby w szystko inne było tylko pretekstem ? Tam,
gdzie b ra k u je podstaw praw nych i oczywistych argu­
m entów , jedynie nagrom adzenie faktów fantastycz­
nych i całkowicie niespraw dzalnych daje jakieś szan­
se roszczeniom. W iedzą o tym politycy.
Z am ek niedzicki przeszedł z rą k Berzeviczych w rę ­
ce Zapolyów już n a początku XVI w ieku i nim
56
w osiemdziesiątych latach tego stulecia stał się włas­
nością H orvathów z Palocsy, zm ieniał w ielokrotnie po­
siadaczy drogą darowizn, m ałżeństw i sprzedaży. Sami
IIorvathow ie w ydzierżaw iali go innym rodzinom przez
sto lat bez m ała i osiedli w nim n a dobre dopiero
w osiem nastym wieku. O żadnym „bezpraw nym ode­
braniu” przez nich rodow i Berzeviczych jego gniazda
nie mogło być mowy. W tych okolicznościach in ter­
wencja Inków nie jest m niej racjonalnym zabiegiem,
niż jakikolw iek inny. Ma jednak tę zaletę, że przem a­
wia do w yobraźni i pozbaw iona jest odrażających po­
zorów płaskiej intrygi. S praw ie przyświeca ponadto
cel rom antyczny i szlachetny — stworzenie azylu dla
wygnańców z nieszczęśliwego kraju. Zresztą autorzy
testam entu są n a tyle ostrożni, że nie poprzestają na
owej m alowniczej m otyw acji swoich pretensji. Powo­
łują sie na jakąś umowę, na jakieś przyrzeczenia „P a­
nów H orvathów Paloczayów ”, w ynikające z pienięż­
nych zobowiązań. Mowa tu o wypożyczonych sumach,
pochodzących — jak należy się domyślać — z części
schedy Inków, zdeponowanej n a zam ku Dunajec.
W ystępując w roli detektyw a, w inienem jednak
zwrócić szczególną uw agę na postać barona de Don­
dangen. Od początku sceny w kaplicy ten grubas za­
chow uje się dość podejrzanie. Niby to w ystępuje ty l­
ko w roli ku rato ra i gw aranta cudzych interesów , ale
jego osoba wysuwa się stale, i coraz bardziej, na plan
pierwszy. .Stary Sebastian, w arujący u drzwi, jest w ła­
ściwie jedynie niem ym świadkiem . Przedsiębiorczy
Wacław Benesz bierze n a siebie naw et pieczę nad gro­
bem jego córki, a już całą onerację odzyskania zamku
zamierza najw yraźniej przeprowadzić osobiście, pod
nieobecność stryja, którego „absencya” została zawcza­
su przewidziana.
Ale tu m oje śledztwo ulec m usi um orzeniu, ponie­
waż, ja k wiadomo, zam ek i skarby Inków nie dostały
się nigdy w ręce ani w ątpliw ego barona, ani jego w y­
chowanka.
Zresztą śledztwo to było tylko dygresją, tylko chwi-
57
lowym zboczeniem z drogi właściwych dociekań, któ­
re określiłem uprzednio m ianem „czytania kipu”. Na
tej drodze mnożą się także poszlaki całkiem innej na­
tu ry . Są to głównie przygodowe powieści dla m łodzie­
ży. Od Jules V em e’a po K arola Maya i dalej (znajdzie­
m y tu i jakiś Testam ent Inkasa i jakiś Szmaragd In-
kasów i wiele innych odrośli z korzenia legendy o El­
dorado). Ale droga jest szeroka. Dróg jest wiele. Można
w ybrać ciekawsze szlaki.

Jednym z owych drgnień różdżki, po których po­

znałem, że zbliżam się do t e m a t u , była zapewne
rozmowa z Gordonem. Gordon w ykłada literatu rę la­
tynoam erykańską na uniw ersytecie w Essex. Jest moim
przyjacielem. Kiedy odwiedził m nie w Polsce, nie oby­
ło się bez obowiązkowego spływu Dunajcem i przy
okazji opowiedziałem m u legendę o niedzickim kipu.
Ujawniło się w tedy jego hobby, pielęgnowane na
m arginesie naukow ych zainteresow ań. Chodzi o szcze­
gólny rodzaj oszustw czy m istyfikacji, dotyczących sta­
rych k u ltu r indiańskich, rozpowszechniony w Euro­
pie — zwłaszcza w osiem nastym wieku. W iek ten ob­
fitował w podróżnicze relacje, a w ątki starych podań
(w rodzaju legendy o Eldorado) splatały się w nim
z całkiem nowym zainteresow aniem dla egzotyki, roz­
budzonym przez myślicieli i m oralistów pokroju Jan a
Jak u b a Rousseau. Stąd moda, rodząca — ja k wszyst­
kie mody — dziwaczne ekstrawagancje.- Istniała wów-

59
czas skłonność do przypisyw ania owym egzotycznym
k ulturom wszelkich cnót i zalet, których b rak i do­
strzegało się we własnej, a niedoskonałość inform acji
0 nich otw ierała pole dla apokryficznej twórczości. Za­
cytował m i Gordon przykład poem atu w języku zagi­
nionego plem ienia Taensa, k tó ry to poem at w prze­
kładzie francuskim , w raz ze słownikiem i gram atyką
języka taensa, figurow ał w różnych antologiach aż do
końca dziewiętnastego wieku, nim wreszcie odkryto,
że i on sam, i całe jego filologiczne rusztow anie jest
tworem fantazji dwóch francuskich jezuitów. Ale in­
tencje m istyfikatorów nie zawsze byw ały żartobliw e
1 bezinteresowne. Nieraz owe „hoaxes”, jak je określa
Gordon, służyły jak najbardziej praktycznym celom,
załatw iały konkretne spraw y dzięki m anipulacji oko­
licznościami i faktam i, których nie dało się sprawdzić.
Przeznaczenie niedzickiego testam entu wydało się
Gordonowi jasne i bardzo dla epoki typowe: byłaby
to, jego zdaniem, próba dorobienia szacownej genealo­
gii bękartow i w rodzinie.
To brzm i prawdopodobnie. A raczej brzm iałoby
prawdopodobnie, gdyby udało się ustalić przekonyw a­
jąco jedność miejsca, akcji i czasu, czyli w tym wy­
padku związek m iędzy zam kiem w Niedzicy oraz ro­
dzinam i Berzeviczych i Beneszów, i to w czasie okre­
ślonym d atą testam entu.
Sum ienny badacz zacząłby praw dopodobnie od pró­
by zw eryfikow ania tek stu z punktu widzenia zgodno­
ści jego słownictwa i stylu z cechami typowego dla
epoki piśm iennictw a. W b ra k u oryginalnego rękopisu
nie doszedłby zapewne do definityw nych konkluzji,
ale jego podejrzliwość w zbudziłyby słowa takie, jak
„em isariusz”, „koncesja” czy „uciekinier” których nie
zna jeszcze słownik Lindego.
Nie dajm y się jednak wciągnąć w pułapkę pedan­
terii. Gzyż celem naszych dociekań m a być popraw ne
odtworzenie rodowodu A ntonia Inki albo stw ierdze­
nie prawomocności testam entu, albo odkrycie skar­
bów?
60
Hipoteza Gordona, gdyby naw et była słuszna, nie
rozwiązuje przecież tajem nicy kipu w tym głębo­
kim — m etaforycznym — sensie, w jakim zaczynamy
ją rozumieć.
Tymczasem różdżka — aby wrócić do użytego
wcześniej porów nania — drży i w ygina się w kabłąk.
Trafiliśm y n a żywy n u rt odwiecznej ludzkiej potrze­
by: potrzeby m istyfikacji. Czyżby kłam stw o było nie­
odłącznym składnikiem naszej natury?
Mówimy o m istyfikacji, nie o kłam stwie. Przyzna­
ję: granica jest płynna, często niedostrzegalna, cza­
sami naw et nieistotna, a jednak są różnice m iędzy po­
czynaniam i pomysłowych m nichów, układających poe­
m at w zmyślonym języku, i snoba, dorabiającego so­
bie arystokratyczną genealogię, i tendencyjnego histo­
ryka, fałszującego przeszłość dla doraźnych celów,
i polityka, świadomie zniekształcającego fakty, i pisa­
rza, k tó ry m anipuluje rzeczywistością, uzbrojony w sa­
mozwańczy przywilej l i c e n t i a p o e t i c a .
Oczywiście, istnieją różnice. Ale także istnieje coś
na kształt ogólnikowego w zoru wszystkich owych po­
czynań — jak gdyby praw o, które je um ożliwia i de­
term inuje ich formy. U jm ijm y to tak : tw arde drobiny
faktów (węzełki kipu) sam e przez się pozbawione są
koherentnego znaczenia. Dopiero pew ien układ ich
wzajem nych relacji, pew na dram aturgiczna kompozy­
cja, w k tó rej zostaną umieszczone, n adaje im głębszy
sens, wyciska n a nich piętno m oralnej oceny i powle­
ka je emocjonalnym zabarwieniem . S tąd intuicyjne
przekonanie, że rzeczywistość jest bezkształtnym ma­
teriałem , który świadomość nasza może formować ze
znaczną swobodą. Z tej sw obody robim y wszyscy sze­
roki użytek, naw et wówczas, gdy przekonani jesteśmy,
że nie chodzi nam o nic innego, ja k o obiektywną
prawdę.
Wziąwszy to pod uwagę, w raz z założeniem, że
absolutna czy choćby obiektyw na praw da i ta k nie
jest dostępna naszem u ułom nem u i subiektyw nem u
poznaniu, m usimy ze szczególną bacznością zwrócić się
61
ku intencjom , jakie przyświecają naszem u m anipulo­
w aniu rzeczywistością. W wielu w ypadkach, może n a­
w et w większości wypadków, nie będzie nam trudno
odróżnić zw ykłe oszustwo (mające na celu m aterialną,
prestiżow ą czy polityczną korzyść) od deformacji, w y­
nikającej z pragnienia ulepszenia rzeczywistości —
uczynienia jej ciekawszą, piękniejszą — niechby na­
w et tylko bardziej zabaw ną. To pragnienie (jakże na­
turalne!) osiąga nieraz nasilenie konieczności. Nie po­
winniśm y odm awiać m u szacunku, bo w ypływ a ono
z tego samego źródła, w którym rodzi się sztuka.
Historia niedzickiego testam entu Inków nazbyt jest
może typow a w swej aw anturniczej malowniczości,
abyśm y m ieli pochylać się nad nią z solenną powagą.
Potrzeba, z jakiej powstała, nie m usiała być głębsza,
niż potrzeba rozproszenia nudy. Ileż razy jednak byw a
m istyfikacja jedynym ratunkiem , jedynym sposobem
nadania sensu życiu, którego nie w ybieraliśm y sobie
sam i — przyozdobienia go tym , co nieosiągalne w praw ­
dzie, ale bez czego istnienie w ydaje się pozbawione
wszelkiej wartości. Wielu ludzi przychodzi na św iat
w nie swojej epoce, pod niewłaściwym adresem , bez
żadnych szans przeżycia losu, będącego ich praw dzi­
wym powołaniem. Jeśli nie chcą się poddać, nie po­
zostaje im nic innego, jak tw orzenie sobie własnej
rzeczywistości, na przekór rzeczywistości obiektywnej.
Tak baw ią się dzieci, żyjące w fantastycznych krai­
nach, wśród w różek i bajkowych zw ierząt. Ale dla lu­
dzi dorosłych byw a to zabawa tragiczna.
Człowiek, którem u afera niedzickiego kipu za­
wdzięcza swój rozgłos, zginął w w ypadku samochodo­
wym. (Właśnie teraz, gdy zbliżam się do końca moich
dyw agacji n a ten tem at. Odszedł w raz z w szystkim i
rzeczywistościami swego życia — faktycznym i i fik­
cyjnymi). Już nigdy nie dowiem y się pewnie, jak i był
udział tego człowieka w legendzie. B yła m u ona jed­
n ak — owa legenda — raczej ozdobą egzystencji niż
alternatyw ą, niż rzeczywistością zastępczą i losem
z wyboru. Ale zdarza się, że ceną zabaw y w rzeczy­
G2
wistość m usi być życie. Ś w iat jest ok rutny dla m a ­
rzycieli. I nie może być inaczej. Cud przem iany rze­
czywistości stw orzonej własnym , gorącym prag n ie­
niem w rzeczywistość obiektyw ną nie dokonuje się
nigdy — naw et wówczas, gdy m istyfikacja jest do­
skonała i zyskuje powszechną w iarę. W ydaje się, że
rzeczywistość i m arzenie to dw ie odrębne substancje,
istniejące obok siebie (czasem łudząco do siebie po­
dobne), lecz nie poddające się syntezie.
Nieszczęsna miłośniczka Chopina z Jeleniej Góry
zginęła samobójczą śmiercią, naznaczona piętnem
oszusta — falsyfikatora korespondencji wielkiego
artysty. Historycy, muzykolodzy, lojalni kustosze tra ­
dycji, nie mogli zgodzić się na przeróbkę życia kom ­
pozytora w edług czyjejś pryw atnej zachcianki. Ale dla
Pauliny Czernickiej ich słuszny sprzeciw oznaczał po­
tępienie jedynej racji istnienia.
Była kobietą w ątłą, w rażliw ą, egzaltowaną, bezrad­
ną wobec prozaicznych w ym agań codzienności, która
układała się jej zawsze na przekór. Kochała muzykę,
rozum iała ją głęboko, ale nie um iała upraw iać jej
czynnie. M usiała to być pasja pełna bólu niezaspoko­
jonych tęsknot. W momencie życiowego przesilenia po­
stanowiła wynagrodzić sobie to upośledzenie arb itra l­
nym aktem wyobraźni. Do ankiet personalnych, przed­
staw ianych po w ojnie rozm aitym władzom i urzędom,
w prow adziła okres studiów w C onservatoire de Paris
i u Nadii Boulanger, a także w łasny staż profesorski
w konserw atorium wileńskim . W rzeczywistości nigdy
nie była za granicą, nigdy nie odbyw ała żadnych stu ­
diów. P raw ie całe jej życie upłynęło n a zapadłej pro­
wincji, w odległym kącie wileńsko-trockiego powiatu,
u boku nieciekawego (i nie kochanego praw dopodob­
nie) męża — hreczkosieja. Trzeba jeszcze dodać do te­
go dziecko — jedynego syna, dotkniętego ciężką, n er­
wową chorobą.
M usiała być jeszcze m łoda, kiedy weszła n a drogę
potajem nego buntu przeciw w łasnem u losowi. Za na­
rzędzie posłużyła jej w ielka księga rachunkowa. Na jej
G3

kartach, liniow anych pionowo w nudne rubryki przy­
chodów i rozchodów, zaczęła tw orzyć swój lepszy,
praw dziw szy św iat — ponad czasem, ponad w szystki­
m i niedostatkam i istnienia. P iękna Delfina Potocka,
k tórej Chopin zwierzał się odtąd jej piórem ze swej
miłości, ze swoich cierpień i pragnień, z którą dzielił
się tajem nicam i tw orzenia i sądam i o sztuce, była nią
samą. Ale zarazem i ona sam a była ukochanym F ry ­
derykiem Chopinem, ta k że strum ień uwielbienia k rą ­
żył w zam kniętym obwodzie, sycąc się w nieskończo­
ność w łasną energią. Żadna m agia, żadne w irujące sto­
liki i telepatyczne spotkania nie mogą się równać
z m isterium tego podwójnego wcielenia. I chyba tylko
kobieta może być zdolna do ta k daleko posuniętej iden­
tyfikacji z przedm iotem swojej miłości. Nienasycona
zachłanność i bezgraniczne oddanie uczyły Paulinę
Czernicką języka Chopina, myśli Chopina, dowcipu
Chopina, pragnień Chopina. Chciała go mieć całego
na własność — genialnego, nieopisanie uroczego,
czułego, zmysłowego. Bo to nie był przelotny ro ­
mans.
Więc w szystko: sekrety kom ponowania i techniki
gry na fortepianie, tęsknota do doskonałości, plotki
0 znajom ych — kpinki z próżności Liszta i zachwyty
nad m ądrością N orw ida — żarty, sm utki, dolegliwości
ciała, narodowe sentym enty i salonowe skandaliki ...
1 dopiero w tym szerokim krajobrazie gorąca potrzeba
zmysłów.
Rzeczywistość doskonała, w pisana w rubryki „przy­
chód” i „rozchód”, „m a” i „w inien”, ta k ą w łaśnie m i­
łość m usiała zaw ierać — miłość całkowitą, nigdy
w rzeczywistości ułomnej nie zaznaną. Na tle tak pod­
niosłym, ta k w ytw ornym i tak rozległym, erotyzm —
najjaw niej naw et obnażony — nie mógł już być
spraw ą tryw ialną. W rom ansie w yobraźni dochodzi do
orgazmów. P ękają zapory pruderii, nam iętność prze­
m aw ia językiem zuchwale szczerym, nazywa rzeczy
po im ieniu słowami, których w ulgarność m a posmak
wielkopańskiego w yzwania rzucanego obłudzie. Rze­
64
czywistość doskonała m iała być stopem miłości, eroty­
zmu i sztuki.
Źródłem tej śm iertelnie poważnej zabaw y n ie mo­
gło być płaskie wyrachowanie. W ielka afera chopi­
nowskich apokryfów, która poruszyła dosłownie ca­
ły muzyczny świat, wynikła ze zderzenia dwóch rze­
czywistości w momencie, gdy ta idealna, wyhodowana
ponad faktam i, opanow ała już całkowicie świadomość
sw ojej twórczyni, a ta druga, przyziem na, zawiodła ją
na dno udręki.
Romans z Chopinem trw ał poza czasem. A zwykły
czas niósł ze sobą starość, chorobę, kłopoty i nędzę
trudnych, powojennych lat.
W śród papierów P auliny Czernickiej, opublikow a­
nych po jej tragicznej śmierci, jest list do nie znanego
z nazw iska przyjaciela. Pisze w nim : „z m oim wzro­
kiem z dnia na dzień gorzej (znów głoduję, ja k ostat­
ni pies!), nie m a mowy, abym pisać mogła. Pisać na
przykład mogę już jedynie przy św ietle dziennym ,
wieczorem praw ie nic nie widzę!!! Wiem, że to z bra­
k u tłuszczu i w itam in, ale drugi miesiąc jestem bez
grosza i jeszcze syna m uszę żywić, pisałam o zapomo­
gę zw rotną do Wrocławia, naw et m i nie odpisali!!!”
W tym sam ym liście opowiedziany jest sen, w któ­
rym obie rzeczywistości w ystępują jakby zneutralizo­
w ane w ym iaram i jeszcze innego bytu.
„Otóż śniłam, że Ty i H ofm an podajecie m i piękne
w iązanki mieczyków, mówiąc, że obdarzacie m n ie nim i
dlatego, iż ja odważnie i nieustępliw ie zawsze walczy­
łam w spraw ach Sztuki, a mieczyki są sym bolem
walki. J a jednak nie mogę przyjąć od Was tego daru,
gdyż obarczona jestem olbrzym im naręczem jakichś
dziw nych kw iatów, podobnych do orchidei, białych
w czarne plamy. H ofm an z przerażeniem p y ta mnie,
dlaczego zerw ałam te kw iaty, bo to są asfodele —
kwiecie um arłych, tych kw iatów żywym zryw ać nie
wolno. J a się tłumaczę, że zerw ałam je dla Chopina,
do którego idę...”
Możliwe, że n a decyzję ujaw nienia listów do Del-
65
finy Potockiej w pływ ała także nadzieja wydobycia się
tym sposobem z m aterialnych kłopotów. Ważniejszym
jed n ak m otyw em w ydaje mi się pragnienie podjęcia
ostatecznej próby przechylenia szali rzeczywistości n a
dobrą, idealną stronę. Byłoby to czymś w rodzaju pu­
blicznego ogłoszenia utajonego przed światem, miłos­
nego związku, aby zapewnić m u odtąd legalność. Po­
tem , gdy w łasne imię połączy się otw arcie z im ieniem
ukochanego, m ożna już odejść tryum falnie z naręczem
asfodeli w ramionach.

Sprzyjały tej zabawie szczególnie deszczowe wie­

czory w czasie letnich wakacji. Ktoś spośród skupio­
nego wokół naftow ej lam py grona zaczynał opowiadać
historię (zazwyczaj niesam ow itą lub zapowiadającą
aw anturnicze przygody) i po nakreśleniu tła oraz syl­
w etek p aru głównych postaci nagle wskazywał palcem
dowolnie wybranego słuchacza. Należało natychm iast
podjąć w ątek, aby wzbogaciwszy go kilkom a szczegó­
łam i i pchnąwszy akcję o krok dalej, przerzucić odpo­
wiedzialność za bieg w ypadków na kolejnego n arra­
tora. Pam iętam , że biorąc udział w owej grze, zawsze
doświadczałem tej samej obawy o w iarygodność po­
wstającej fikcji. Nie dlatego, abym był przeciwny fan­
tazji. Nie. To, czemu starałem się zapobiec — to była
chyba płaskość obrazu. Jednoznaczność konturów , m e­
chaniczna logika wydarzeń, kaligraficzna sym etria.
Zależało mi na tym, aby w w yłaniający się obraz

67
(chocby najbardziej nieprawdopodobny) m ożna było { r złudzeń”. Nie o cyniczną podejrzliwość tu chodzi. Cho­
jed n ak uwierzyć, dzięki tem u czy innem u szczegółowi, ,
k tó ry zdaw ał się nie należeć do żadnego zaplanow a- : j
nego w zoru — k tó ry przeszkadzał i drażnił nieobli­
czalną żywotnością przypadku. Jeśli bohaterem był
piękny i dzielny rycerz, śpieszyłem gorliwie przyciem ­
nić św ietlany jego w izerunek jakąś skazą — niechby
tylko w adą wym owy albo skłonnością do wyskoko­
wych napojów. O krutnego zbója ratow ałem od całko­
w itej m oralnej szpetoty nieoczekiw anym poczuciem
hum oru lub dziecinnym łakom stwem na słodycze,
a w ytw orne w nętrza zatruw ałem chętnie czadem dy­
miących kom inków.
Nie była to ani złośliwość, ani dziecinna przekora.
Myślę, że w ten sposób przejaw iało się m oje pragnie­
nie praw dy. Spraw a w ydaje m i się prosta, trudno ją
jednak w yjaśnić w całkowicie jednoznaczny sposób.
Mam wrażenie, że zachodzi tu dokładna odwrotność
zjawisk, omówionych poprzednio. W tam tym pierw ­
szym w ypadku chodziło o nagięcie rzeczywistości po­
tocznej do rzeczywistości idealnej — do fikcji. Tu
przeciwnie — o nagięcie fikcji do rzeczywistości. Ale
i jedną, i d rugą operację cechuje szacunek dla praw ­
dy. Bo p raw da jest powietrzem literatury. Teraz jed­
nak, gdy wolno mi już mówić o literaturze z niejaką
znajomością rzeczy, mogę stwierdzić, że owa praw da
literacka niewiele m a wspólnego ze „stanem faktycz­
n ym ”. Że, inaczej mówiąc, węzełki kipu nie mogą być
jej w ystarczającym symbolem. Że raczej da się ją
przyrów nać do jakiejś wszechobecnej substancji w a t­
mosferze, bez której udusilibyśm y się, ja k bez tlenu
w powietrzu. Lecz — trzeba dodać — substancja ta nie
może być nadm iernie lotna. W inna zawierać pożyw­
ne domieszki naszej rzeczywistości. Jej zapachy: woń
ziem i i wody, i ziół, zapach chleba, potu i gnoju. Więc
ta potrzeba „każenia” ideałów nazbyt sterylnych, de­
form ow ania wzorów zbyt kaligraficznych nie jest wca­
le tym sam ym popędem, o którym była już tu ta j m o­
w a — w ulgarnym upodobaniem do „rzeczywistości bez
68
dzi o sprow adzenie fikcji na ziemię.
Zabawa w literatu rę trw a. W ywołany niewidzial­
nym palcem, podejm uję historię niedzickiego kipu.
B iały blask zimy buchał w sień przez łukow ato
sklepiony otw ór bram y. Przód czarnej kolaski na pło­
zach, zaprzęg dyszących św ietlistą p arą koni, krępy
pachołek w kożuszku, zarzucający derki na ich dym ią­
ce grzbiety — tyle tylko m ożna było zobaczyć w w y­
locie m rocznego tunelu, ale było w tym całe bogactwo
m roźnej pogody: lekkość nieba nad strom ym i, kosm a­
tym i od szadzi zboczami, ostre m igoty rzeki w dolinie,
przekłuw ające obłoczek opalowej mgiełki. A w sieni,
biegnącej nieco pod górę łagodnym zakrętem , niewy­
raźne postaci, szurgot kroków, niew yraźne głosy i na­
gle gw ałtow ny spazm niewieściego kaszlu, jakby cho­
ry p tak tłu k ł się w przerażeniu o grube m ury.
H rabia Andrzej H orvath de Palocsy zszedł na dzie­
dziniec powitać przybyszów. Narzucił na ram iona fu­
trzaną szubę, głowę, podgoloną z polska, m iał gołą.
„W itajcie na zamku D unajec” powiedział donośnym,
nieco chrapliwym głosem, po czym uścisnął dłoń w y­
sokiemu starcow i w długiej kapocie z grubego, szarego
sukna i skłonił się postępującej za nim kobiecie, obrzu­
cając ją badawczym spojrzeniem. Była drobna jak
dziecko i w ydaw ała się młoda, chociaż niew iele moż­
na było dojrzeć poprzez w ełniane chusty, k tó re spowi­
jały ją tak szczelnie, że tylko ciemne oczy i kaw ałek
śniadego policzka w yzierały przez szparę. W objęciach
niańczyła zawiniątko, z którego teraz, gdy przystanęła
u wejścia na dziedziniec, dobyło się słabe kwilenie.
Kilkoro zamkowej służby niosło za gośćmi ich tobołki
i skrzynie. Jedna z dziewczyn poskoczyła ku kobiecie,
aby odebrać niem owlę z jej ram ion, lecz ta odwróciła
się gwałtownie z okrzykiem przestrachu i zaraz znowu
zaniosła się kaszlem.
„Przemarzliście w drodze” powiedział Andrzej Hor-
vath. „Wejdźcie, proszę. W izbach napalone, grzanego
wina wam przyślę.” Ale starzec zdaw ał się nie sły­
69
szeć zaproszenia. Nieruchomy, wodził uw ażnym spoj­
rzeniem po złuszczonych m urach, po gontowych da­
chach, obnażonych ze śniegu przez ostre słońce i ob­
wieszonych na skrajach frędzlam i roziskrzonych so­
pli. M rużąc w yblakłe oczy zdaw ał się spraw dzać pa­
nujące tu porządki. Schodki wymiecione, posypane po­
piołem, pod arkadam i galerii sągi drobno połupanego
drzewa, jakiś rozpięty na ścianie pod wykuszem
krzew, otulony starannie słom ianym chochołem. „Czy
wiadomo w aści” rzekł A ndrzej H orvath, „że zam ek
ten jest gniazdem waścinego rodu?” S tary człowiek
przechylił ku mówiącemu głowę, zmarszczył nastro­
szone siwe brw i surowo, bez uśmiechu. „Tak” odparł
po chwili nam ysłu. „W racam do gniazda.”
Tak oto Sebastian powrócił do rodowego zam ku,
którego nigdy w życiu nie widział i w którym od trzy ­
stu la t z górą nie postała noga żadnego z Berzevi-
czych.
„Co to za imię: U m ina?” zrzędziła wieczorem
Agnieszka H orvath de Palocsy, kiedy małżonkowie zo­
stali sami w sypialnej komnacie. „Takiego im ienia nie
ma, w każdym razie u chrześcijan. Czarniawa taka,
dziwna, żadnej mowy ludzkiej nie rozumie. Na Cy­
gankę wygląda, albo i na Żydówkę. I uwierzyć nie
mogę, aby córką jego była. To człek sędziwy, a ona...”
Zacisnęła wąskie, sinaw e usta z m iną świadczącą, że
cnota podyktow ała jej już w yrok srogi i nieodwołal­
ny. „Ojczulkowie po prostu kłopotu z głowy zbyli na­
szym kosztem.”
„Nie mogłem przeorowi odmówić” rzekł Andrzej
Horvath. „A ten Berzeviczy to człek godny i ciężko
przez los doświadczony...” „Skąd wiesz, że on napraw ­
dę Berzeviczy?” przerw ała m u m ałżonka i jej bez-
krw iste w argi podkreśliły następny wyrok.
Wszystko to stało się istotnie za spraw ą ojców au-
gustianów z Krakowa. Przeor ich poznał rozbitków
w Rzymie, gdzie w interesach zakonnych bawił.
Wzruszony historią nieszczęść tak niezwykłych, ofia­
rował starem u Berzeviczyemu i jego dziwnej córce go­
70
ścinę w swoim klasztorze. Ale kiedy Jim ena powiła
pod klasztornym dachem dziecię — pogrobowca, m i­
łosierdzie ojca przeora znacznie ostygło. Pomysł zwró­
cenia się do pana H orvatha de Palocsy podsunął mu
sam Sebastian swoim opowiadaniem o pochodzeniu
rodu Berzeviczych. W zbiegu okoliczności nietrudno
było w ykryć palec Boży. Los chciał, że na tej samej
atłasowej kanapce w w atykańskiej poczekalni usiedli
obok siebie tułacz bez domu, k tó ry omal głowy nie
postradał w dzikich, zam orskich krajach, i m nich z pół­
nocy, zaprzyjaźniony z m ieszkańcam i zam ku, wznie­
sionego ongiś przez przodków wędrowca. Opatrzność
sam a wskazyw ała szczęśliwe wyjście z dość uciążliwej
sytuacji, jak ą gościnność ojca przeora stw orzyła w do­
mu zakonnym, koło starej św iątyni Świętej K atarzy­
ny. Natom iast pan zam ku Dunajec, mimo zastrzeżeń
swojej m ałżonki, raczej był rad nowym rezydentom.
Życie w tym górskim odludziu nie obfitowało w roz­
ryw ki, zwłaszcza zimą, gdy śniegi zaw aliły nieliczne
drogi. K om pania człowieka byw ałego po świecie, k tó ­
ry w ielu zaznał przygód i wiele dziwów oglądał, m o­
gła być m iłą odm ianą dla polowań n a dzika i p ijatyk
z kilkom a na pam ięć znanym i sąsiadami.
Tu m ała dygresja. Jedyna inform acja o rodzinie
H orvathów de Palocsy, jak ą posiadam, pochodzi z tury­
stycznego foldera, sprzedawanego w bram ie niedzic­
kiego zamku. Dotyczy ona niejakiego A ndrzeja Hor-
vatha, k tó ry m iał zwyczaj żegnać biesiadników pierw ­
szy raz bawiących na zam ku — bez względu n a wiek,
godność i płeć — trzem a uderzeniam i łopaty w plecy.
Było to już w początkach XIX wieku, ale — jeśli na­
w et chronologia budzi wątpliwości — wolno chyba
przypuszczać, że ta skłonność do rubasznych nieco fa-
cecji stanowiła cechę rodzinną.
Otóż stary Berzeviczy nie zawiódł nadziei A ndrze­
ja H orvatha. W ieczerze w długiej sali o belkow anym
stropie przeciągały się teraz do późnych godzin. Pan
H orvath wypędzał rzępolących na drew nianej gale­
ryjce cygańskich grajków , żeby słowa starca, niewy­
71
raźne i zniekształcone cudzoziemskim akcentem , mo­
gły bez przeszkód składać dziwne krajobrazy i prow a­
dzić słuchaczy szlakam i niezwykłych przypadków.
Przed oczyma dunajeckich dom owników jaw iły się
rozkołysane, zbryzgane pianam i oceany, statk i sm aga­
ne biczami wichrów, jęczące pod uderzeniam i fal,
olbrzymich ja k góry, lub na odm ianę skam ieniałe
w m artw ym żarze pustynie i nieprzebyte puszcze,
ociekające wilgocią, ciemne i duszne od odurzających
woni, i sięgające nieba, rozjarzone lodowym blaskiem
szczyty. Oglądali białe m iasta o czerwonych dachach
z placam i szkarłatnym i od kw iatów i bogate pałace,
kryjące w swych w nętrzach cieniste, szemrzące fon­
tannam i patia. Oglądali dziwne zw ierzęta i bajeczne
ptak i — n iek tóre ta k wielkie, że m ogły z łatw ością
unieść w szponach jeźdźca na m ule, inne nie większe
od m uchy i m ieniące się barw am i klejnotów — a tak ­
że brunatnych, czarnowłosych ludzi, kryjących w ser­
cach niezgłębione tajem nice. Tajem nice te nie były
jednak całkowicie obce opowiadającem u. D aw ał to
oględnie do zrozum ienia, napom ykał o jakichś swoich
wysokich koneksjach w tym zam kniętym dla profa­
nów świecie, w ym ieniał półgębkiem dziwacznie brzm ią­
ce im iona osobistości, będących spadkobiercam i daw­
nej chw ały i utajonych, niezm iernych fortun. Z na-
pom knięć owych wynikało, że i on, Sebastian Berze-
viczy, m a jakow yś udział w tych sekretach i że jego
tułactw o nie jest w ędrów ką bez celu. W szystko to
m iało niejasny związek z ciem noskórą kobietą, k tórą
nazyw ał sw oją córką, a k tóra nigdy nie zasiadała przy
wspólnym stole.
S karby odgryw ały znaczną i coraz większą rolę
w opowieściach starego podróżnika. Srebro, drogie ka­
m ienie, złoto. Złoto rozśw ietlające m roki w spaniałych
kościołów, złoto zakopane w ziemi, migocące n a dnie
górskich potoków, przechowyw ane w niedostępnych
jaskiniach. Złoto, czekające cierpliw ie na praw ych
dziedziców. G dy Sebastian m ówił o złocie, blask świec
nabiegał suchym żarem, a zatopiona w śnieżnych za­
72
spach noc zachłystywała się za oknam i pełną obietnic
ciszą.
„Musiałeś i waść uszczknąć coś niecoś z tych bo­
gactw ”, rzekł kiedyś A ndrzej H orvath. „Czy to m ożli­
we, abyś niczego nie zdołał ocalić?”
Starzec milczał przez długą chwilę w p atru jąc się
z rodzajem osłupienia w sw oje splecione, kościste
palce. Potem , jakby zbudzony nagle, powiedział ci­
cho, praw ie szeptem : „Przyjdzie dzień... Zobaczycie
wszyscy. W łasnymi oczyma zobaczycie. Może w ysłań­
cy są już w drodze...”
Pod wrażeniem tych słów głowy obecnych zwróci­
ły się k u drzwiom sali, ale ich uszu dobiegło tylko
w ątłe pohukiw anie — odgłos kaszlu, niosący się przez
dziedziniec z izdebki w zachodnim skrzydle. Andrzej
H orvath podniósł w górę nie dopity kielich i roześm iał
się niespodziewanie. „Jeśli w aść zechcesz odkupić
wówczas zamek swych przodków — rzekł — chętnie
sprzedam ci tę budę. P ieniędzy nie m am na napraw y.
J a k tak dalej pójdzie, dom w krótce obróci się w ku­
pę gruzów.”
Sebastian Berzeviczy sięgnął powoli za pazuchę,
grzebał tam z nam ysłem , po czym n a splam ionym wi­
nem obrusie położył ciężką, krw aw o połyskującą m o­
netę. Pochylili się n ad nią. H orvath w ziął pieniądz
w palce, oglądał uważnie. N agle m rugnął nieznacznie
do siedzącego obok starszego syna, błysnął skrytym
uśmieszkiem ku niedzickiem u proboszczowi po d ru ­
giej stronie stołu i schował złoty krążek do kieszeni.
„Biorę tę sztukę n a zad atek ” — powiedział. (F akt ten
m iał w krótce zostać zanotow any w testam encie, jako
zobowiązanie do przyszłej transakcji.)
Obecność Jim eny albo U m iny (jak w ym aw iali jej
imię m ieszkańcy zam ku, zm yleni niew yraźną dykcją
Sebastiana) objaw iała się głów nie kaszlem , dobiega­
jącym zza zam kniętych d rzw i, wychodzących n a w e­
w nętrzny ganek. Młoda k o b ie ta nie opuszczała niem al
swojej bielonej izdebki i ty lk o czasem, o świcie lub
o zmierzchu, można było dostrzec drobną, otuloną
4 K ip u 73
 w czarną m antylą postać, przem ykającą wzdłuż ga­
lerii w stronę kaplicy. Zapalała tam świeczki przed
ołtarzem, ale jej m odły nigdy nie trw ały długo. W ra­
cała spiesznie, jak p tak niespokojny o pozostawione
w gnieździe pisklę. Dziewka służebna, przydzielona do
posług przy m atce i dziecku, w ykonyw ała swe obo­
w iązki z najw iększą niechęcią. Jim ena wzbudzała
w niej zabobonny lęk. Z astaw ała ją albo w łóżku,
trzęsącą się z zim na pod stertą futer, albo z dzieckiem
w ram ionach, naprzeciw głęboko w m u r wpuszczone­
go okienka, w patrzoną beznadziejnie w obwisłe pod
grubą okiścią gałęzie jodeł po drugiej stronie zamko­
wej fosy. Czarne, nieruchom e oczy zw racały się ku
wchodzącej, a potem w ybuchał krzyk niezrozum ia­
łych w ym ówek i żądań, krzyk przechodzący w spa­
zm atyczny kaszel i wreszcie w płacz. W izbie nie było
czym oddychać. Cuchnęły przepełnione nocniki, dła­
wił czad z rozstawionych po kątach glinianych garn­
ków z żarzącymi się węglami. Dla czeladzi Jim ena by­
ła „zam orską czarow nicą”.
Gdy n astała wiosna i pow ietrze w ypełnił w ilgot­
ny szum — szum budzących się lasów i w ezbranej
rzeki, Jim ena zaprzestała n aw et krótkich w ypadów do
kaplicy. Leżała teraz w łóżku całym i dniam i, zlana
potem, z szeroko otw artym i, błyszczącymi oczyma.
Sam a pani Agnieszka H orvathow a raczyła zaniepo­
koić się w końcu stanem chorej. Krzywiąc nos zaj­
rzała do izby przy ganku i poleciła podaw ać córce Se­
bastiana grzany m iód oraz w yw ar z lipowego kw iatu.
Nic to nie pomagało. S tary Berzeviczy trap ił się, tra ­
cił ochotę do wieczornych gawęd. Wreszcie, kiedy dro­
gi jako tako obeschły, Andrzej H orvath sprowadził
cyrulika z Kieżm arku. Człowiek te n stanął przy łóżku
Jim eny w obłoconych butach, czerwony n a gębie, zio­
nący okowitą, k tó rą zdążył pokrzepić się w izbie cze­
ladnej. Badanie pacjentki nie zajęło m u wiele czasu.
R epertuar jego leczniczych zabiegów był skrom ny —
ograniczał się do lew atyw y, okładów z gorczycy i p u ­
szczania krw i. Poruszając czernionym i wąsam i trz y ­
74
mał przez chwilę dłoń na wilgotnym, rozgrzanym,
czole Jim eny. „Puścim y krew ” zadecydował.
S ebastian Berzeviczy asystował przy operacji, m il­
czący i blady. Było dużo bieganiny — noszenia n a ­
czyń i ręczników. Aż dziw, ile krw i wytoczono z ta k
w ątłego ciała. Po zabiegu chora zapadła w sen podob­
ny do om dlenia. Sebastian kazał sobie przynieść sien­
nik do jej kom natki, aby czuwać przy niej nocą. Na­
zajutrz, o szarym świcie, w targnął niespodziewanie do
sypialni m ałżeńskiej H orvathów z obnażoną szablą
w trzęsącej się dłoni. „Gdzie on jest!?” krzyczał strasz­
nym , harczącym głosem. Agnieszka naciągnęła p iernat
na głowę, Andrzej H orvath wyskoczył z łóżka w bie-
liźnie — przerażony bełkotał jakieś pytania. „Mor­
derca!” krzyczał starzec. „Nasłali go! Gdzie jest?
Gdzie się skrył!” Zanim hrabia zdołał pojąć, o co cho­
dzi, Berzeviczy wybiegł z kom naty i słychać już było
tylko dudnienie jego kroków n a schodach. Służba zna­
lazła go w połowie zamkowego wzgórza. M usiał po­
ślizgnąć się w biegu i uderzyć głową o kam ień. Leżał
nieprzytom ny, dysząc ciężko, z tw arzą pokrw aw ioną
i um azaną błotem. Tymczasem cyrulik przenocował
spokojnie w czorsztyńskiej karczmie, a rano odjechał
najętą fu rą do Kieżmarku, niczego nieświadom.
Pogrzeb Jim eny, zwanej Uminą, odbył się cicho na
niedzickim cm entarzu, bez udziału Sebastiana, k tó ry
w owym czasie nie odzyskał był jeszcze cielesnej
i um ysłowej sprawności. Tej drugiej nie m iał już
zresztą nigdy odzyskać. G dy po paru tygodniach dźwi­
gnął się z łóżka, m ieszkańcy zam ku nie poznali w nim
dawnego gawędziarza. Nie rozstaw ał się teraz z szablą,
którą owej fatalnej nocy zerw ał ze ściany w wielkiej
sali. Uzbrojony w nią, w arow ał całymi nocam i na gan­
ku u drzw i izby, w której roczny synek Jim eny spał
pod opieką służebnej dziewczyny. Na wszelkie per­
swazje odpowiadał bełkotem, z którego m ożna było
wyrozumieć, że „oni” czyhają, aby zgładzić także An­
tonia. Od A ndrzeja H orvatha zażądał przeniesienia
zwłok Jim eny pod basztę kapliczną, w miejsce godne
75
dziedziczki zam ku Dunajec. Dla świętego spokoju h r a ­
bia zapewnił go, że tam w łaśnie została pochowana.
Om ijano go z daleka. Zdaw ało się, że upiór zamiesz­
kał n a zamku.
P ani Agnieszka H orvathow a postanow iła wziąć
spraw y w e w łasne ręce. N apisała do ojców augustia- i
nów, aby zabrali starca z pow rotem do K rakow a i za­
częła szukać w okolicy m iejsca dla dziecka. Jej w ybór
padł n a gorzelnika, obrotnego Czecha, sprowadzonego
przed laty z M oraw dla kierow ania niedzicką propi­
nacją. Ow gorzelnik m ieszkał w jednej z folwarcznych
oficyn ze swą otyłą, bezpłodną żoną. Zawezwany do
zamku, chętnie zgodził się n a zaadoptow anie „cyga-
n iątk a” — ja k nazyw ała Agnieszka H orvathow a dziec­
ko Jim eny. Trzeba było jednak załatwić rzecz z Seba­
stianem , a tu tylko podstęp m ógł skruszyć opór sta- j
rego.
„Słuchajcie no, W acławie” rzekł Andrzej IIorvath,
nalew ając gorzelnikowi pełen kielich czerwonego w i­
na, „inaczej się to nie uda, jeno gdy za krew niaka m o­
ści Berzeviczyego was podam y. Fam ilii nijakiej on tu ­
ta j nie ma. Coś o kurlandzkich koligacjach napom y­
kał. Byli w tam tych stronach baronow ie de D ondan­
gen z rodu Berzeviczych, więc baronem de D ondangen
zrobicie się na tę okazję.” M rugnął A ndrzej H orvath
do gorzelnika, gorzelnik do A ndrzeja H orvatha i prze­
pili. Ale okazało się, że wiadomość o rychłym przy-
jeździe nieznanego kuzyna z dalekich stron niczego
jeszcze nie rozwiązuje. O dalszym losie A ntonia zade­
cydować m iało dopiero poselstwo z Peru.
Sebastian Berzeviczy gotów był usunąć się do
klasztoru A ugustianów i powierzyć m ałego opiece
kurlandzkich krew nych, nie wcześniej jednak nim
spraw a tajem niczej schedy zostanie uregulow ana
w przytom ności peruw iańskich kuratorów . Wokół
tych jakichś w ysłanników, o których przebąkiw ał do­
tąd niejasno, skupiały się teraz w szystkie jego na­
dzieje. „Już są blisko” mówił, m rużąc oczy, jak gdyby
śledził poprzez m ury ich uporczyw ą w ędrów kę. „Będą
tu wkrótce. Któregoś dnia lub którejś nocy zastukają
do bram y i powiedzą tylko jedno słowo: «Cuzco».
W tedy wiadomo będzie, że to oni.” Zim ną dłonią ści­
skał przegub A ndrzeja H orvatha, a ten Wstrząsał się,
pojm ował bowiem, że od początku m a do czynienia
z człowiekiem obłąkanym.
Zwykle koło św. Ja n a zjaw iali się n a zam ku Cy­
ganie. Ciągnęli taborem od Czarnego D unajca i, roz­
biwszy obóz nad rzeką w Niedzicy, przychodzili grać
i tańczyć przed państwem. A ndrzej H orvath de P a­
locsy rad był tym odwiedzinom. Kazał zabijać dla
przybyszów barana, staw iał im antałek wódki i spra­
szał gości, dla których ustaw iano na galerii krzesła
niczym w teatralnej loży. Pośrodku dziedzińca płonęło
wielkie ognisko, czerwona łuna łopotała w oknach
średniego zam ku, bzyczenie skrzypiec i hukanie basów
kłębiło się m iędzy m uram i i przenikliw e okrzyki strze­
lały w czarne niebo razem z racam i trzeszczących
iskier. W niespokojnych błyskach ognia śniade dziew­
czyny pow tarzały ruchy płomieni. Ich kwieciste spód­
nice falow ały szybko, piersi trzęsły się pod haftow a­
nym i bluzkami, wzniesione nad głowy ram iona w p ra­
w iały w brzęczące drżenie m aleńkie tam buryny.
Lśniły w ilgotne zęby, m igotały złote cekiny w ciem­
nych warkoczach. Dzika wesołość staw ała się wyzy­
wająca, praw ie groźna, i oklaski widzów w ydaw ały
się wobec niej bezsilne — nie m ogły jej ugasić. Zam ­
kowi goście chronili się wreszcie w oświetlonej świecz­
nikam i sali, a dziedziniec opanowywało nie krępow ane
już niczym szaleństwo, którem u kres kładł Andrzej
H orvath w ystrzałem z pistoletu. Na to hasło Cyganie
milkli, po czym odegrawszy pożegnalnego czardasza
pod oknam i sali, opuszczali zamek. Ich ju hania i za­
m ierające skrzypienie smyczków słychać było jeszcze
długo z drogi, opadającej w dolinę.
Tego roku tabor stan ął nad rzeką wcześniej niż
zwykle. Naczelnik Ju r, siwowłosy, przepasany szeroką,
czerwoną szarfą starzec, zastukał rankiem do drzwi
izby czeladniej, by, zgodnie ze zwyczajem, przekazać
77
uniżone pozdrowienie dziedzicom i zapytać, kiedy m o­ niej palcem następnego n arratora. Wiele bowiem po­
że przybyć z m uzyką. Tym razem hrabia H orvath k a­ zostaje jeszcze do wyjaśnienia. Skąd na przykład
zał go wprow adzić do swego gabinetu, gdzie wkrótce wzięło się kipu pod ostatnim stopniem pierw szej b ra­
zjaw ił się też zawezwany z folw arku gorzelnik. m y górnego zam ku? Ale może rzeczywistość fikcyjna,
Zamknięci na klucz trzej mężczyźni konferow ali tu tak samo jak i rzeczywistość faktyczna powinna
ponad godzinę. m ieć swoje, niemożliwe do w ytłum aczenia luki? Może
Wieczerza owego dnia była w ystaw na, w itano bo­ lepiej nie kusić się o wszechwiedzę, k tó ra i ta k nie
wiem n a zam ku z daw na zapowiedzianego gościa — należy do naszej rzeczywistości? I w końcu — któż
barona de Dondangen. Posadzono go naprzeciw Seba­ napraw dę w idział owo kipu?
stiana Berzeviczyego, który nie spuszczał z oka za­
żywnej i rubasznej postaci krew niaka, w yraźnie onie­
śmielonego tą badawczą uwagą. Służba w ym ieniała
za plecami przybysza złośliwe uśmieszki, nikt jednak
nie zdaw ał się tego zauważać. Po te j kolacji, która
upłynęła wśród chrząkania, w zajem nych przeprosin,
popraw iania niezręcznych ruchów n a jeszcze bardziej
niezręczne i nieoczekiwanych wybuchów śmiechu h ra ­
biego H orvatha, nastąpiła poufna rozmowa starego
Berzeviczyego z baronem de Dondangen w kom natce
Sebastiana na górnym zam ku. B aron siedział w fotelu,
ściskając w spoconej garści kubek z miodem, podczas
gdy Sebastian chodził niepew nym krokiem , wodząc
swój długi cień po ścianach i perorując głuchym, raz
po raz zam ierającym głosem. Przem aw iał różnym i ję­
zykami, w ym ieniał dziwne imiona i nazwy, zadaw ał
pytania, na które sam sobie odpowiadał — to krzy­
kiem, to znów szeptem. Księżyc stał już wysoko na
niebie, gdy rozległo się trzykrotne pukanie do drzwi.
B aron dźwignął się z fotela i z nagłą zwinnością po-
skoczył otworzyć. W progu stał krępy mężczyzna
o ciemnej tw arzy, ze srebrnym kolczykiem w uchu.
Za nim m ajaczyły jeszcze dw ie postacie. Wszyscy trzej
goście odziani w długie, czarne opończe, Sebastian,
k tó ry zatrzym ał się przy kom inku, sięgnął drżącą dło­
nią po leżącą na nim szablę. Ale nim zdążył jej do­
tknąć, przybysz z kolczykiem w uchu skłonił się ni­
sko i gardłow ym głosem powiedział: „Cuzco”.
Tak oto przychodzi kolej n a scenę spisyw ania te­
stam entu w kaplicy. Ale teraz wskazałbym najchęt­

Teraz nie m ówi się już inaczej, jak : Niedzica. Za­
m ek niedzicki. Nazwa Dunajec wyszła z użycia już
blisko w iek tem u. A w film ie jest to zam ek Woje­
wody — budowla wzniesiona w yobraźnią poety, którą
scenografowie ustaw iają w teatrze za każdym razem
na nowo, w edług własnych upodobań, jako tło dla po­
nurych i krw aw ych nieporozum ień w duchu rom an­
tycznej tragedii. Jeśli reżyserowi uda się filmowa w er­
sja M azepy, dla wielu ludzi okrągłe baszty, gontowe
dachy i zwieńczone atty k ą m ury niedzickiego zamku
będą sceną dram atycznych losów Amelii, Zbigniewa
i nieszczęsnego, królewskiego pazia.
Rozebrano już chyba owe dodatkowe fortyfikacje,
których fałsz widać było ta k jaw nie z tarasu górnego
zamku. Z zew nątrz, zwłaszcza z daleka, doskonale łu­
dziły oko. I na ekranie będą rów nie praw dziw e jak
cała warow nia. N ikt nie odróżni oblepionego gipsem
płótna od średniowiecznych tynków. Wszystko razem
80
będzie prawdziwe i niepraw dziw e równocześnie, tak
samo jak obłąkana, starcza zazdrość Wojewody, jak
miłość Zbigniewa, jak m ęka Mazepy. W całej tej iluzji
rzeczywiste cierpienie dotknęło jedynie kilkunastu
lekkomyślnych intruzów, którzy nie oparli się pokusie
fizycznego wtargnięcia w krainę złudy. Ich intencje
były tryw ialne, ale zgoła niewinne, a jed n ak spotkała
ich kara godna świętokradców, nie um iejących usza­
nować granicy, która pow inna pozostać niewidoczna.
Za swoje dziecinne zuchwalstwo zapłacą jeszcze do­
datkowo przyziem ną wiedzą o tandetnej konstrukcji
świata ideału. Jeśli oglądać będą Mazepę w kinie, ich
oczom odmówiona będzie łaska poetyckiej transsub-
stancjacji.
Pozbawione symbolicznego ujęcia zdarzenie, o któ­
rym mowa, było po prostu w ypadkiem , spowodowa­
nym przede wszystkim niedbalstwem ekipy filmowej,
która nie rozebrała w porę dekoracji. G rom ada tu ry ­
stów, zwiedzających zamek, w darła się na rusztow a­
nia podtrzym ujące fałszywe blanki. Można ich sobie
łatwo wyobrazić, owych typowych pasażerów wyciecz­
kowego autobusu: zażywne paniusie w przyciasnych
spodniach i sandałkach na drew nianym koturnie, ły­
sawi, woniejący piwem wczasowicze, dziewczyny
o w ym alowanych na niebiesko powiekach, długowłosi
chłopcy w dżinsach. Św iat nie w ydaw ał im się zapew­
ne nigdy tajem niczy, ani naw et szczególnie dziwny.
Wolno przypuszczać, że stanow ili w ierną reprezenta­
cję tego dzielnego i żywotnego gatunku, k tó ry od ży­
cia nie w ym aga więcej ponad zadowolenie, k tó ry oby­
wa się bez uniesień i bez m etafor, którego głód d ra ­
m atu zaspokajają w zupełności ruchliw e cienie na
chłodnej tafli telew izora. Ci ludzie obejrzeli w zamku
w nętrza i przedm ioty świadczące o jakiejś w yzbytej
praktycznych konsekw encji przeszłości, wysłuchali
z upodobaniem b ajek o rycerzach, o zbójach, o testa­
mencie Inków i o kipu (użyczając im owej bezintere­
sownej w iary, przynależnej spraw om w nawiasie,
sprawom bez istotnego znaczenia), po czym, odkrywszy
81
film ową m akietę m urów, wzięli ją radośnie w chwi­
lowe posiadanie. Wśród okrzyków i śmiechów prze­
chadzali się po pomoście wzdłuż sztucznych blanków,
robili sobie zdjęcia i przybierali pozy rycerzy, w y­
tw ornych dam lub gwiazd ekranu. I wtedy deski za­
łam ały się z trzaskiem pod ich stopami.
K aretki pogotowia m iały utrudniony dojazd. Droga
na zamkową górę znajduje się od jakiegoś czasu
w przebudowie — pełna jest głębokich wyrw, pracują
n a niej ciężkie koparki i buldożery.
Rannych wydobyw ano spomiędzy skalnego gruzu
na przepaścistym zboczu — jęczących, pokrwawionych,
z połam anym i rękam i i nogami. Należy się jednak
spodziewać, że większość z nich opuściła już szpital
i że — podczas gdy ja kończę te chaotyczne rozważa­
nia nad zapisem faktów — oni powrócili szczęśliwie
w k rainę jednoznacznej rzeczywistości.

Zważcie, kto z żyjących na świecie,

wszedłszy teraz w bramy tego zamku
i ujrzawszy nas tu siedzących, mógł­
by przypuścić i uwierzyć, że jesteśmy
tymi, którymi jesteśmy.

Don K ic h o te tłum . A n n a L u d w i k a Czerny

1 Z y g m u n t C z ern y
T

Dopiero u schyłku życia zdałem sobie sprawę, że

opowieści, śpiewane przez ślepców n a agorach Aten,
Chios i innych miast, k tó re odwiedzałem w mych k u ­
pieckich wędrówkach, m ają jakiś związek z w ydarze­
niami, jakich sam byłem świadkiem w e wczesnym dzie­
ciństwie. Zawodna jest jednak pam ięć człowieka, toteż
trudno m i dzisiaj powiedzieć, co jest p raw dą — czy
to, o czym bają aojdow ie i w ędrow ni żebracy, czy też
zatarte przez czas obrazy spraw, oglądanych okiem
dziecka i pojm owanych dziecięcym rozumem. Może też
być i tak, że praw da nie jest dostępna ludziom śm ier­
telnym i że naw et naoczni świadkowie zadowolić się
m uszą takim jej pozorem, jak i z woli bogów zdolni są
uchwycić swym krótkowzrocznym spojrzeniem . Nie za­
m ierzam więc zadawać kłam u kom ukolwiek, ani upie­
rać się przy tym, że ja jeden wiem, jak było naprawdę.
Opowiem po prostu to, co widziałem, lub co zdawało

85

i.
m i się, żem widział, nie wnikając w głębokie znacze­
nie rzeczy.
Niejasność moich odległych wspomnieli powiększa
mgła, k tóra gęstym tum anem okryła m oją rodzinną
wyspę tam tego dnia, kiedy się to wszystko zaczęło.
J a k co dzień, wygnałem o świcie kozy na wzgórze,
żeby się pasły na tym ianku i cierniach między biały­
mi głazami. Zaraz znikły mi z oczu i tylko kierując się
słuchem zgadywałem, gdzie chodzą, gdy potrącały ko­
pytkam i drobne kam ienie, albo gdy koźlęta becząc
goniły m atk i o pełnych wymionach. Dając się prow a­
dzić trzodzie, w krótce poznałem po podobnym do sze­
rokiego oddechu szumie i po słonej wilgoci w powie­
trzu, że jestem w pobliżu nadbrzeżnego urw iska. Jest
w tym miejscu głęboka zatoka, zw ana Zatoką Forkisa,
objęta, niczym w yciągniętymi ram ionam i, dwoma
skalistym i przylądkam i, na których rajcu ją chm ary
m orskiego ptactw a. I teraz dobiegał z dołu niew yraź­
ny skwir, ale niczego nie mogłem dostrzec prócz naj­
bliższych, lśniących od wilgoci złomów i cieni kolcza­
stych krzewów, rozpiętych na m iękkiej zasłonie mgły.
U podnóża urw iska, którego skrajem błąkały się mo­
je kozy, nad sam ą wodą, jest jaskinia zamieszkała
przez Najady. Składają w niej obiaty pasterze i ry­
bacy okoliczni, a podobno gdy ktoś zbliży się do niej
po kryjom u i znienacka, może usłyszeć w głębi pie­
czary śpiew i śmiechy nimf, tkających na krosnach
cienkie płótna barw ione m orską purpurą.
Usiadłem na kam ieniu i wytężyłem słuch, w na­
dziei, że i m nie uda się podsłuchać te cudowne gło­
sy. I rzeczywiście wydało mi się po chwili, że wśród
rozgw aru ptaków rozróżniam wysokie nutki śmiechu,
a może płaczliwego kwilenia, a także powracające
rytm y jakiejś tęsknej melodii. Ogarnęło m nie nie po­
zbawione lęku uniesienie. Nie byłem pew ien — nikt
bowiem o tym mnie nie pouczył — czy godzi się szpie­
gować boskie istoty i czy nie ściągnę przez to n ie ­
szczęścia na swoją głowę. Ale nie mogłem się oprzeć
tajem niczem u czarowi przeżycia. Więc, chociaż z oba­
86
wą, wstałem i cicho jak złodziej podkradłem się na
brzeg przepaści i przy w arow ałem na nim , w strzym u­
jąc oddech. I w tedy z dołu dotarł do uszu moich
dźwięk, który n a pew no nie wydobył się z różanych
ust boginki, lecz był głosem męża w pełni swego wie­
ku — ochrypłym i srogim. Jakieś niezrozum ałe sło­
wo, w ykrzyknięte jak rozkaz w pośpiechu czy w gnie­
wie i zaraz potem drugi m ęski głos, odpow iadający
m rukliw ie, i zgrzyt żw iru przygniatanego sandałem ,
i suche stuknięcie drew na o drewno. Jacyś ludzie byli
tam, w dole, coś robili, coś w lekli po kam ienistym
brzegu. Zdziwiło m nie to, bo zatoka, chociaż spokojna
i osłonięta od w iatru, nie była używ ana jako przy­
stań dla rybackich łodzi i kupieckich okrętów. Któż
mógł się tam kręcić i w jakich przybył zam iarach?
Czekałem w patrzony w mgłę, w słuchany w niepokoją­
ce hałasy. Musiała ich tam być cała grom ada — roz­
m aw iali, naw oływ ali się z różnych stron, chodzili. Za­
pew ne popasali tu już od jakiegoś czasu: w powietrzu
unosił się gorzki zapach ogniska. Obcy ludzie z ja­
kiejś innej wyspy, a może n aw et z dalekiego lądu. Cie­
szyłem się, że mgła k ry je m nie i m oje kozy. Gdyby
nas widzieli, na pewno w spięliby się n a górę, aby po­
chwycić zwierzęta, jak to robią wszyscy obcy przy­
bysze w ędrujący m orskim i szlakami. Powinienem był
odgonić stado od brzegu, bo mgła p o trafi rozpłynąć
się w jednej chwili, ale nim postanowiłem to uczy­
nić, odgłosy z dołu upew niły mnie, że nieznajomi szy­
kują się do odjazdu. M am roty i chroboty skupiły się
w szystkie w jednym miejscu i zaczęły układać się
w rytm wspólnego w ysiłku. Spychali okręt na wodę.
Ciężki kadłub szorował o żwir, a chór m ęskich gło­
sów, towarzyszący kolejnym zrywom tego szurgotu,
w ybuchał przeciągłym jękiem , który nasilał się do
krzyku i pękał nagle, jak naciągnięta do ostateczno­
ści struna. Potem zachlupotała woda i podniósł się
gw ar pełen ulgi. Nieraz w idywałem rybaków lub wo­
jow ników wyruszających na m orskie w ypraw y, mo­
głem więc łatw o w yobrazić sobie mężów w wysoko
87
podwiązanych chitonach, gramolących się na roz­
chw iane burty. Ze sprężystym stukotem padały na
ław ki oszczepy i wiosła, skrzypiał osadzany w ciasnym
otworze maszt, dudniły deski ipokładu na rufie. Sado­
wili się na swoich miejscach, w tykali wiosła w pętle
z surowego rzem ienia, podciągali na m aszt ciężki ża­
giel i rzucali n a dno łodzi cumy, uw iązane do prze­
wierconych kam ieni. Potem ich krzątanina ucichła,
a po chwili sternik krzyknął wysokim, raźnym gło­
sem i pióra wioseł uderzyły nierówno, ale w net zna­
lazły zgodny rytm i pociągnęły wesoło, skrzypiąc
i chrobocząc o burty. W iedziałem, że oddalają się te ­
raz szybko ku cieśninie między przylądkam i i że
w krótce w iatr w ypełni ich żagiel i żałowałem, że nie
widzę czarnego okrętu, który wskoczy na falę i po­
szybuje jak p tak o wdzięcznie wygiętej szyi.
Kiedy m ilczenie znowu spłynęło na zatokę, ogar­
nęła mnie nieprzeparta pokusa ujrzenia z bliska śla­
dów tego, co się tam działo. W ędrowni cudzoziemcy
pozostaw iają często na miejscu swoich biw aków różne
przedm ioty, zbyteczne im albo zapom niane przez nie­
uwagę. Może to być skórzany bukłak n a wodę, mosięż­
na sprzączka, strzała upuszczona z kołczana lub ko­
ściany haczyk na ryby. Może to być porzucony w po­
piele ogniska kaw ał baraniej pieczeni czy jakaś inna
reszta uczty niedbałych obieżyświatów. Możliwe jed­
nak, że pokusa znalezienia podobnych skarbów nie by­
ła najw ażniejsza i że pragnąłem raczej dotknąć świe­
żych tropów istot tajemniczych, k tóre przybyły z dale­
ka i zniknęły w nieznanej dali.
Znaną m i dobrze strom ą ścieżką, biegnącą zakosa­
m i wśród oślizgłych głazów, puściłem się w dół. Bose
stopy niosły m nie pewnie, rękam i chw ytałem się ga­
łęzi krzewów, nie czyniąc hałasu. Szybko znalazłem
się na kam ienistym brzegu i bez trudu odszukałem
smużące dym em węglę ogniska u stóp sam otnej oliw­
ki, k tóra rośnie opodal pieczary Nimf. Było cicho, ty l­
ko m orze gładziło żw ir z rów nom iernym szelestem
i ptak i krzyczały nad skałam i przylądków. Zacząłem
88
rozgrzebywać popiół nadpaloną gałęzią, gdy nagle po­
czułem, że nie jestem sam. Podniosłem głowę i kolana
ugięły się pode mną. W sparty o pień oliw ki stał ol­
brzym, kudłaty, okryty brudnym i łachm anam i, cuch­
nący śluzem m orskich alg. Takim m i się wydał, gdy
znienacka wychynął z mgły, ciem ny i nieruchom y, jak
gdyby stał tu zawsze, niewidoczny dla ludzkiego oka,
a teraz zjaw iony w całej grozie swego milczącego ist­
nienia. Spoglądał na m nie i uśm iechał się zm rużony­
m i oczyma, co wzmagało tylko m oją trwogę. N ajw y­
raźniej chciał m nie sobie zjednać. Rozchylił w argi
w śród splątanego, szarego zarostu, ukazując rzadko
rozstawione zęby, po czym przemówił głosem chrapli­
wym, ale m iarkow anym tonam i przym ilnej słodyczy.
— Nie lękaj się, chłopcze — rzekł. — Nie jestem
M orskim Starcem ani zbójem, ani żadnym potworem .
Jestem śm iertelnym człowiekiem jak i ty, chociaż to
ty w łaśnie wyglądasz m i na niebiańskie pacholę, tak
kształtna jest tw oja postać i ta k czyste spojrzenie. Ja
jestem tylko starym i ubogim wędrowcem, znękanym
przez zły los, żyjącym z ludzkiego miłosierdzia.
Mówił łagodnie, opowiadał, jak obcy żeglarze, pły­
nący z tow arem do Egiptu, a może do k ra in y Fenicjan,
zabrali go ze sobą i zawieźli na naszą wyspę, ale ja
ledwo rozumiałem jego słowa, obezwładniony stra­
chem, k tó ry nie ustępował, mimo iż widziałem, że rze­
czywiście jest stary i bezbronny i wyniszczony długą
tułaczką. Gdybym był wówczas człowiekiem dorosłym,
pozwoliłbym m u zapew ne kształtow ać m oje o nim po­
jęcie i uległbym łatw o pokusie zabarwionego w zgardą
współczucia. Dzieci jednak rzadko w yzbyw ają się
wpływów pierwszego wrażenia. Dlatego słodycz jego
m owy w ydaw ała m i się podstępem, a on sam kim ś in­
nym niż ten, za jakiego pragnął uchodzić w moich
oczach. Zresztą jego starość i jego nędza wyglą­
dały m i na jakieś niebezpieczne przebranie, był bo­
wiem mężczyzną potężnej budowy, o szerokiej piersi
i tw ardych, żylastych łydkach. Więc n ie wierzyłem je­
go uśmiechowi i pieszczocie jego głosu, przeczuwając
89
w nim strasznego męża krw i i gw ałtu. Milczałem. On
zaś zaczął m nie w ypytyw ać o m oje imię i ród i o to,
gdzie mieszkam. Wiedząc, że m u nie ujdę, odpowie­
działem cicho, lecz nie tając praw dy, że zwą m nie
im ieniem Głaukos i że jestem synem Melitosa, paste­
rza trzód wielmożnego Eupejtesa, jednego z królów
tej wyspy. I chyba właśnie w tedy m gła zaczęła rzed­
nąć z wielką szybkością. Przez chwilę była świetlista,
że aż przym knęliśm y obaj powieki, a potem rozwiała
się nagle i zobaczyłem jaskraw e, m rugające wesołymi
błyskam i m orze z czerwonym płatkiem żagla na ho­
ryzoncie, a z drugiej strony lśniące skały urw iska i po­
nad nim i lesisty, dymiący białym oparem szczyt góry
Neritos. I od razu zrobiło m i się raźniej, bo ten czło­
wiek nie w yglądał już tak groźnie, a uśmiech, z ja ­
kim rozglądał się dokoła, przestał być podstępny —
pojawił się w nim zachwyt i coś w rodzaju'czułości
i myślę, że n ie zdziwiłbym się wcale, gdybym zoba­
czył łzy cieknące po jego brudnych, spieczonych słoń­
cem policzkach.
— Więc to jest Itaka — .powiedział praw ie szeptem,
a ja potw ierdziłem skinieniem głowy, ale on tego nie
widział, bo jego w zrok błądził po wybrzeżu i po gó­
rach. Dopiero po pew nym czasie przypom niał sobie
0 moim istnieniu i marszcząc brw i z nieoczekiwaną
surowością, zagadnął m nie o panią Penelopę — czy
słyszałem o niej, czy żyje i czy nadal m ieszka w sw o­
im dużym, kam iennym domu. Czy słyszałem o pani
Penelopie? Teraz ja uśm iechnąłem się mimo woli.
Uśmiechnąłem się dlatego, że dorośli, mówiąc o niej,
zawsze uśm iechali się w szczególny sposób. A także
1 dlatego, że w ielekroć słyszałem powiedzenie, iż każ­
dy przybysz, pojaw iający się na naszej wyspie, pierw ­
sze kroki kieruje do domu w dowy Penelopy. Nie ro­
zum iałem wówczas, co w tym jest wesołego lub śmiesz­
nego, ale mężowie itaccy zdawali się czerpać stąd ja ­
kąś złośliwą uciechę. Często zdarzało m i się pędzić w y­
brane, tłuste kozy do domu tej kobiety, gdzie zawsze
pełno było ruchu i gw aru, gdzie dzwoniła form inga
90
i pijani winem młodzieńcy tańczyli na dziedzińcu przed
m egaronem albo szli w zapasy wśród oklasków tow a­
rzyszy i pisku dziewek służebnych. Wdowa Penelopa
przyglądała się tym zabawom z m iną uprzejm ą, lecz
surową. Lubiłem na nią patrzeć. Duża i nieco ciężka,
trzym ała głowę wysoko na sm ukłej szyi, a lśniące od
oliwy czarne włosy podrygiw ały nad białym czołem
m isternie skręconymi świderkam i. Na pew no nie była
już m łoda, ale m nie w ydaw ała się piękna jak bogini.
Myślałem, że była tu zawsze i że zawsze tu będzie, nie
zmieniona, i że te hałaśliw e uczty są składanym jej
nieustającym hołdem. To, co słyszałem o jej zaginio­
nym m ałżonku, rozpływało się w m roku, bo dotyczyło
jakiegoś innego czasu, którego już n ik t nie pam ię­
ta ł — może w ogóle jakiegoś innego św iata. Miał on
podobno być jednym z potężnych królów Itaki, wo­
jow nikiem znanym z nienasyconej żądzy łupów. Kie­
dyś, z drużyną najlepszej itackiej młodzieży, popłynął
na w ielką w ypraw ę do dalekiej krainy, o k tórej nikt
przedtem nie słyszał. I odtąd wszelki słuch o nim zagi­
nął. Nie wrócił ani on sam, ani żaden z jego tow arzy­
szy. I było tak, jakby m ałżonek wdow y Penelopy nig­
dy nie istniał napraw dę, jakby im ię jego było tylko
tajem niczym cieniem, dodającym te j kobiecie chm ur­
nej urody pośród zgiełku biesiady trw a ją cej bez koń­
ca w je j domu.
Mój uśmiech jednak nie spodobał się obcemu. Spoj­
rzał na m nie koso, podejrzliw ie i zapytał, dlaczego się
uśmiecham. Strwożony n a nowo, odparłem , że wszyscy
przecież znają piękną wdowę Penelopę. Więc zapytał
m nie jeszcze o jej syna Telemacha, o którym wiedzia­
łem, że w yruszył niedaw no na wyspę Pylos w jakichś
swoich spraw ach, a potem , jakby z roztargnieniem —
k tó re w ydało m i się udane — o starca Laertesa — czy
jeszcze żyje. Starca L aertesa (podobno teścia pani P e­
nelopy) też znali u nas wszyscy, zwłaszcza dzieci z oko­
licy, k tó re nie pomnę już dlaczego, obrały go sobie za
cel swych dokuczliwych żartów. Może dlatego, że cho­
dził zawsze brudny, w nigdy nie zm ienianej podartej
91
chlamidzie, w opadającej na nos czapce z koźlej skóry
i że ciągle m am rotał coś sam do siebie bezzębnymi
ustam i. Ja sam rzucałem nieraz w niego kam ykam i zza
m u rk u jego winnicy pod m iastem , w której sam otnie
okopywał krzew y, bełkocząc niezrozumiale. Ale tego
wszystkiego nie powiedziałem przybyszowi — tylko że
starzec Laertes żyje.
I na tym chyba skończyła się nasza rozmowa. P a­
m iętam , że nagle schylił się, podniósł z ziemi dziado­
w skie biesagi, zarzucił je sobie na ramię, u jął w garść
podróżny kostur i, nie oglądając się na mnie, ruszył
w górę tą sam ą ścieżką, k tó rą ja zbiegłem nad zatokę.
Nie m iałem odwagi iść za nim , więc czekałem, dopóki
nie zniknął za grzbietem urw iska. K iedy z kolei sam
wspiąłem się na zbocze, zobaczyłem go z daleka, idą­
cego przez pola dziwnie żwawym, ja k n a starca, k ro ­
kiem w stronę sam otnej zagrody pasterza świń, Eum a-
josa.
Na pewno opowiedziałem w dom u o tym niezw y­
kłym spotkaniu, bo każde pojaw ienie się obcego czło­
w ieka n a wyspie było w ydarzeniem w zbudzającym po­
wszechną ciekawość, ale nie przypom inam sobie, aby
ktoś próbow ał odszukać przybysza, lub żeby on sam
dał się oglądać na agorze naszego m iasta, gdzie prze­
siadywali wszyscy włóczędzy i żebracy. Jeśli przygoda
m oja m inęła bez echa, to dlatego zapewne, że w krót­
ce — może naw et tego samego dnia — uwagę w szyst­
kich zaprzątnął pow rót Telemacha. W iązano z tym ja­
kieś obawy czy też przeczucia jakichś podniecających
w ypadków — w każdym razie o niczym innym nie
m ówiono i na wsi, i w mieście, a młodzież zbierała się
w grom ady i szeptała tajemniczo. Zwłaszcza my, do­
m ownicy wielmożnego pana Eupejtesa, odczuliśmy ten
pow rót jako zapowiedź groźnych powikłań, ponieważ
dla nikogo nie była tajem nicą wrogość pomiędzy Tele-
m achem a Antinoosem, Eupejtesow ym synem i dzie­
dzicem. Ta spraw a m iała swe źródło w owych ucztach
u wdow y Penelopy, których Antinoos był najgorliw ­
szym bywalcem. Nie pojm owałem wówczas, dlaczego
92
Telemach krzyw ym okiem spoglądał na składane je­
go m atce hołdy, pam iętam jednak, że gdy z drużyną
młodych towarzyszy odjeżdżał n a Pylos, mówiono, iż
ucieka przed pogróżkam i Antinoosa i jego przyjaciół
i że nie będzie już więcej psuć im zabawy. Teraz więc,
kiedy okazał tyle śmiałości, spodziewano się rozstrzy­
gającego starcia między przeciw nikam i i nic dziwne­
go, że nikt nie m yślał o żebraku, którego spotkałem
nad Zafoką Forkisa. I ja sam może zapom niałbym
0 nim, gdybym pewnego dnia nie ujrzał go znowu, gdy
pasąc kozy na wyżynie zbliżyłem się do zagrody Eu-
majosa. Usłyszałem koło szopy głos Telemacha, co nie
zdziwiło m nie wcale, bo wszak Eum ajos był jego m at­
ki sługą, ale odpowiedział m u jakiś głos obcy, a prze­
cież jak b y znajomy, k tó ry nie był głosem świniarza.
Podszedłem do ogrodzenia z cierni i zobaczyłem ich
obu — Telemacha i owego włóczęgę, siedzących na
kam ieniach i rozmawiających z pochylonymi ku sobie
głowami. W ygląd przybłędy nie był już ta k dziki, jak
owego ranka w zatoce. Odpoczął widać i pokrzepił się
jadłem , a gościnny Eum ajos przyodział go w chlamidę,
starą w praw dzie i zgrzebną, ale całą, choć nie pierw ­
szej czystości. Nie to jednak zwróciło przede wszyst­
kim m oją uwagę, lecz zachowanie szlachetnego Tele­
macha, k tó ry w ydaw ał się traktow ać nędzarza z sza­
cunkiem, a naw et czcią, przytakując skw apliw ie każ­
dem u jego słowu, jak gdyby m iał przed sobą nauczy­
ciela lub czcigodnego krew niaka. Nie słyszałem, o czym
mówili, ale m usiały to być jakieś spraw y poufne, bo
rozważali je w wielkim skupieniu, w postaw ie spis­
kowców. W pew nej chwili zdarzyło się coś, co zapa­
m iętać m iałem jako rzecz najbardziej osobliwą. Kilka
kóz z m ego stada zaczęło szczypać ciernie ogrodzenia,
czyniąc głośny szelest, a oni obaj obejrzeli się, jakby
spłoszeni, zw racając tw arze ku zachodzącem u słońcu —
dwie tw arze jednakow o zmarszczone od blasku, ze
zmrużonymi oczyma i w argam i podciągniętym i skur­
czem ponad szeroko rozstaw ionym i górnym i zębami.
1 te tw arze, jedna m łoda, a druga stara, w ydały m i się
93
tak do siebie podobne, że omal nie krzyknąłem ze zdu­
m ienia i z niezrozumiałego lęku.
Zachód tam tego dnia był bardzo jaskraw y. Jego
łuna leżała n a m orzu różnokolorowym szkliwem —
fioletem, p u rp u rą i złotem, a nadbrzeżne skały zda­
w ały się ociekać śliską krwią. Tak w każdym razie w i­
dzę obraz tej chwili we wspom nieniu — z posępnym
refleksem jakby wulkanicznego ognia na obliczach obu
mężów — chociaż być może, że to w ypadki nocy, któ­
ra m iała w łaśnie nadejść, zabarw iły w ten sposób sce­
nę o nieodgadnionym jeszcze znaczeniu. Wszystko, co
stało się potem , jest jedynie m ieszaniną pogłosek
i zdarzeń, ta k splątanych, że nie potrafię już dzisiaj
odróżnić z całą pewnością tego, co widziałem w łasny­
m i oczyma, od tego, co m ieszkańcy Itaki opowiadali
sobie następnie w przerażeniu, podziwie i gniewie. Ta
noc była istotnie czymś w rodzaju wybuchu w ulkanu
czy trzęsienia ziem i — nieprzeczuwanym kataklizm em ,
po którym życie nie może już powrócić do dawnych
kolein. Ja jednak przespałem ją spokojnie na posłaniu
z koźlich skór, w cierpkim dym ie ogniska. A naza­
jutrz, w czasie porannego udoju, usłyszeliśmy krzyki
od strony domu pana Eupejtesa. Ktoś biegł, potykając
się o kam ienie i w ym achując rękam i. Był to m ój czci­
godny ojciec, więc pasterze zdziwili się bardzo i prze­
stali pociągać napęczniałe wym iona, bo ojciec m ój, Me-
litos, znany był ze spokoju i m ilkliwego usposobienia.
Teraz pędził, jak b y ścigali go zbójcy i wołał coś wiel­
kim głosem, a to, co w ykrzykiw ał, m usiało być strasz­
ne i zdum iewające, bo pasterze wypuścili kozy spo­
między kolan i zrywali się na rów ne no'Ti. przew ra­
cając zydle i skopki. I ledwo Melitos dopadł zagrody,
otoczyli go kołem, a ja starałem się wcisnąć pomiędzy
nich, żeby usłyszeć, o czym mowa. Lecz oni wszyscy
naraz podnieśli głosy i zrobiła się w ielka w rzaw a, i z
początku niczego nie mogłem zrozumieć, tylko że coś
okropnego stało się w mieście, w domu pani Penelopy.
I słyszałem pow tarzane raz po raz imię Odys, które
kojarzyło m i się z jakim iś opow iadaniam i o dawnych
94
czasach, lecz którego nie umiałem połączyć z żadnym
żywym człowiekiem. Dopiero gdy ktoś wspom niał
0 łuku, o słynnym łuku Odysa, przypom niałem sobie
zaginionego na dalekiej w ojnie bohatera, ojca szla­
chetnego Telemacha. Ale nadal nie mogłem pojąć, skąd
by się tu nagle wziął, n a Itace, więc wyobraziłem go
sobie, zstępującego z chm ur, w błyszczącej od złota
zbroi, w hełm ie powiewającym długą k itą z końskiego
ogona, z tarczą i spiżowym mieczem przewieszonym
przez ram ię i z owym przesław nym łukiem w krzep­
kiej dłoni. Podobno bogowie użyczają czasem nieśm ier­
telności najdzielniejszym wojownikom i zdarza się, że
ci zjaw iają się śm iertelnym , nigdy nie pokonani
1 wiecznie młodzi.
Tymczasem ojciec m ój, Melitos, płacząc i targając
włosy, wyliczał imiona mężów pom ordowanych ponoć
w dom u pani Penelopy przez owego cudownie zjawio­
nego Odysa, a byli to w szystko najśw ietniejsi m ło­
dzieńcy, synowie wielkich bogaczy, których zwaliśmy
królam i Itaki. A więc Antinoos, syn naszego pana Eu­
pejtesa, i Eurym achos, syn dostojnego Polibosa, i Age-
laos, syn Dam astora, i waleczny Amfimedon, i Le-
jodes, ofiarnik, i w ielu innych, którzy byli ozdobą
naszego m iasta, których postawa, dzielność i piękne
szaty budziły podziw na agorze. Jakże mógł jeden
mąż, choćby najw iększy bohater, dokonać ta k strasz­
liwego spustoszenia? C hyba tylko z pomocą bogów.
I ta k też m ówili m iędzy sobą pasterze, a potem
inni m ieszkańcy wyspy, z których niejeden poda­
w ał się za naocznego św iadka walki, tw ierdząc,
że sam widział jaśniejącą blaskem Atenę, stojącą
z długą włócznią u boku mordercy. Ale, jeśli dobrze
pam iętam , ojciec mój, Melitos, opowiadał w tedy o za­
sadzce, starannie przygotow anej przez chytrego Tele­
m acha. O tym, jak syn Odysowy obstaw ił dziedziniec
tow arzyszam i i służbą i ja k w prow adził n a ucztę swe­
go ojca w przebraniu żebraka. I ten w łaśnie szczegół
zapam iętałem najlepiej, bo w tedy dopiero powróciły
mi przed oczy tw arze, ujrzane w zagrodzie Eum ajo-
95
sa — dw ie tw arze, m łoda i stara, oślepione jednako
łuną zachodu — i zrozum iałem , kim był włóczęga,
któregom spotkał we m gle na brzegu Zatoki Forkisa.
Do dziś dnia nie wiem, co stało się z panią Pene-
lopą, chociaż n a pew no bardzo zależało m i kiedyś na
tym , aby wiedzieć. Nigdy nie uwierzyłem pogłoskom,
że Odys, w swym strasznym gniewie, zabił i ją także,
razem z wszystkim i służebnym i dziewkami. Tyle
sprzecznych historii opowiadano n a wyspie o w yda­
rzeniach tam tej nocy! Ktoś tw ierdził — a był to może
Medon herold albo stary pieśniarz Femios, bo tym
dwóm pozwolił ponoć Odys, za w staw iennictw em T e­
lemacha, w ym knąć się z m egaronu — że, gdy już było
po wszystkim , słyszał w przyległej kom nacie odgłosy
okrutnych razów i żałosne krzyki kobiety. Ktoś inny
zaklinał się, że wczesnym rankiem widział Odysa i je­
go małżonkę, jak objęci czule zdążali poza m u ry m ias­
ta, ku w innicy starego Laertesa. Dla m nie każda z tych
scen jest rów nie praw dziw a. W szystkie opowieści,
w szystkie pogłoski przeżywałem tak mocno, jakbym
był jednym z tych, których losy rozstrzygnęły się
w owym czasie.
W ystarczy m i zam knąć oczy, abym widział zasnu­
te dym em w nętrze m egaronu z błyskam i pochodni
igrającym i krw aw o na mosiężnych blachach okryw a­
jących ściany i tłum biesiadników, z których jedni, za
splam ionym i winem stołami, przechylają do ust głę­
bokie puchary lub ze śmiechem m iotają n a ziemię
ogryzione kości, a inni chw iejnym krokiem uganiają
za piszczącymi dziewczynami i w leką je na dziedziniec
albo do ciemnych kom nat w głębi domu. I widzę w te­
dy Telemacha, jak siedzi n a rzeźbionym tronie, wo­
dząc spojrzeniem za każdym z gości, nieruchom y
i milczący, z m ięśniam i szczęk stw ardniałym i pod
pierwszym zarostem. A w kącie koło drzwi widzę przy­
kucniętego n a ziem i żebraka w łachm anach, k tó ry cze­
ka cierpliwie. A potem widzę ten sam m egaron jakby
objęty pożarem , bo w śród poprzew racanych stołów
płoną w ysypane z trójnogów głownie, a w rzask prze­
96
rażenia i wściekłości bije o m alow any strop. Grom ada
pijanych mężów m iota się nieprzytom nie szukając
wyjścia, lecz w drzwiach błyskają czerwono miecze
w rękach Telemachowej czeladzi, Odys zaś stoi na pod­
wyższeniu, już nie w żebraczych łachm anach, lecz
w zbroi i w ciasno dopasow anym do skroni hełm ie
i napina swój w ielki luk. Dzwoni cięciwa, strzała
z brzękiem szerszenia w ierci pow ietrze i Antinoos pa­
da na stół, rzygając juchą z przebitej krtani.
Mniej w yraźnie natom iast rysuje się w m ojej pa­
mięci obraz w ydarzeń na agorze, chociaż te ogląda­
łem na pewno własnym i oczyma. Gdy wieść o pogro­
m ie itackiej młodzieży dotarła do nas, porzuciliśm y
wszystko i pobiegliśmy do m iasta. Z agory wznosił się
w niebo ogrom ny lam ent. Gęsta ciżba w ypełniała ca­
łą przestrzeń między portykam i — przepychający się,
niespokojny tłum , z którego tu i ówdzie sterczały oku­
te spiżem włócznie. Niewiele zapew ne mogłem widzieć,
zaplątany pomiędzy nogi dorosłych mężów, ale w ydaje
m i się, że pam iętam długi rząd przykrytych białym i
prześcieradłam i ciał, ułożony na stopniach św iątyni
Zeusa. Ponad nimi, u stóp ołtaćza, raz po raz poja­
w iali się mówcy — czcigodni starcy o białych włosach,
ojcowie pomordowanych. Wzniesieniem rą k uciszali
w rzaw ę i w ykrzykiw ali jakieś pełne boleści i gniewu
słowa. M usiał być pomiędzy nim i i Eupejtes, ojciec
Antinoosa, i to chyba na jego przeryw ane szlochem
w ezw ania tłum odpowiedział w ielkim rykiem wście­
kłości: Zabić! Zabić Odysa! — i zaczął burzyć się, jak
m leko w podgrzanym kotle i przeć w stronę bram y,
wiodącej ku podm iejskim winnicom.
Nie wiem, ja k się to wszystko skończyło. Czy gniew
itackiego ludu dosięgną! m ordercę w dom u starego
Laertesa lub w innej jakiejś kryjówce, czy też prze­
m yślny Odys zdołał ujść albo obronić się przy po­
mocy swoich stronników . Byłem w tedy tylko dziec­
kiem , a działo się to już wiele, w iele la t tem u.
K iedy słucham pieśni aojdów, opiewających spra­
w iedliw y gniew Odysa i w ierność cnotliw ej Penelopy,
97
doznaję uczucia zachwytu, ale w ydaje mi się, że te
u tk an e z szum u fal i brzęku spiżu strofy, dotyczą
spraw, k tó re rozegrały się n a jakiejś wyspie w obło­
kach, a nie na skalistej Itace mego dzieciństwa, gdzie
kozy szczypały traw ę między białym i kam ieniam i. Mo­
że jednak aojdowie znają jakąś lepszą prawdę, niż ta,
jaka zapisała się w m ojej pamięci. Ze św iadków tam ­
tych w ydarzeń nikt już, zapewne, oprócz mnie, nie ży­
je. K iedy i na m nie skinie M ojra, ten Odys, k tó ry w y­
chynął ku m nie z m gły w Zatoce Forkisa, przepadnie
ostatecznie jak senne widmo. Ale Odys z pieśni, Odys
sprawiedliw y i niezwyciężony, żyć będzie dalej — mo­
że naw et na wieki.

Spotkanie, o którym wam opowiem, przydarzyło mi

się w drodze pow rotnej z Sewilli, dokąd jeździłem,
aby doręczyć przewielebnem u panu opatow i pismo od­
ręczne od wielebnego naszego przeora z Albacete. Wy­
pełniwszy pomyślnie to zadanie, w racałem wielce za­
dowolony, iż nie zawiodłem zaufania, jakim m nie za­
szczycono i wielce spragniony odpoczynku po trudach
dalekiej podróży.
Zbliżałem się już do podnóża sierry, kiedy białe od
upału niebo zawlekać poczęły czarne chm ury. W krót­
ce usłyszałem na zachodzie pom rukiw anie grzmotu,
a w iatr, k tó ry zerwał się nagle, rzucił m i w oczy k u ­
rzawę czerwonego pyłu ze spieczonej na popiół drogi.
Mój m uł zaczął niespokojnie strzyc uszami, a ja prze­
żegnałem się krzyżem świętym i rozpiąłem parasol
w sam czas, aby uchronić się od pierwszych kropel
deszczu, wielkich jak groch i uderzających ukośnie,
z niezwykłą siłą. Burza zbliżała się szybko i nim zdo­
łałem odmówić dwie zdrowaśki, byłem już w sam ym
środku ulewy, przemoczony i przew iany n a w skroś
zim ną w ichurą. Parasol, w yw ichnięty n a zew nątrz, ło­
potał n ad m oją głową jak czarna chorągiew żałobni­
ka, strasząc tylko wierzchowca, który drobił nogam i
i rzucał łbem , nieczuły na wędzidło i na uspokajające
słowa.
Zdjęty lękiem, rozglądałem się dokoła za jakim ś
schronieniem . I oto łaskaw y los zrządził, że poprzez
stru g i deszczu dostrzegłem niedaleko, przy sam ej dro­
dze jakieś m urow ane zabudow ania pośród m iotanych
w iatrem drzew. Był to zajazd, jak się po chw ili ku
w ielkiej m ojej radości przekonałem . Pomim o burzy
gorliw y pachołek w ybiegł n a dziedziniec, aby pomóc
mi zsiąść i odprowadzić m uła do stajni, ja zaś skiero­
w ałem się natychm iast do izby gościnnej. Gospoda nie
była ani lepsza, ani podlejsza niż większość z tych, ja­
kie spotyka się przy drogach Kastylii, m nie jednak
w ydała się rajskim przybytkiem . Pełno już tu było
podróżnych, których, podobnie ja k m nie, zaskoczyła
niepogoda. G w ar ich rozmów odbijał się od belek nis­
kiej powały, a całe pomieszczenie zasnute było mgłą
dym u i parującej odzieży, przez k tórą przebijały się
ostre błyski na mosiężnych rondlach i patelniach, w i­
szących rzędam i n a ścianie obok trzaskającego weso­
łym ogniem paleniska. Mimo że do zm roku pozostało
jeszcze wiele godzin, na stołach płonęły łojowe świe­
ce, naw ałnica bowiem okryła św iat przedwczesną
ciemnością. Przyw itałem zebranych słowami pozdro­
w ienia pańskiego i liczne głosy odpowiedziały mi
z przychylną uprzejmością.
Goście siedzieli przy dwóch stołach. Jeden, długi,
stał wpodle okien wychodzących n a dziedziniec, d ru ­
gi — kw adratow y i m niejszy — naprzeciw kom ina.
Zziębnięty i m okry, byłbym chętnie usiadł przy owym
m ałym stole, blisko buchających żarem płomieni, ale
onieśmielił m nie w ygląd posilającego się przy nim to­
warzystw a. Składało się ono z dwóch mężczyzn i m ło­
dej, niezwykle urodziw ej kobiety. Strój tych ludzi, bo-
100
gat.y i w ytw orny, świadczył o dostojeństwie ich stanu.
Zgadłem też zaraz, że wyprzężona czarna kolaska
z herbam i na lakierowych drzwiczkach, k tórą wcho­
dząc dostrzegłem przed drzw iam i gospody, m usiała do
nich w łaśnie należeć. Skrom ność więc, a może raczej
obawa przed ową chłodną uprzejmością, z jak ą osoby
tego rodzaju tra k tu ją tych, którzy nie są im rów ni
urodzeniem, skłoniła m nie do zajęcia wolnego miejsca
na ław ie u końca długiego stołu. Moi współbiesiadni­
cy należeli raczej do gminu. Rozpoznałem w śród nich
kilku m ulników , jakich zawsze spotyka się w gospo­
dach, kilkoro czeladzi, towarzyszącej zapew ne owym
dostojnym podróżnym, sukiennika, którego mowa
zdradzała pochodzenie z E strem adury i śniadego gru­
baska, który w yglądał na wioskowego balwierza.
Gospodarz, zw any tu przez wszystkich Juanem Ru­
dym z powodu okazałej brody o czerwonawym odcie­
niu, postaw ił przede m ną m iskę smakowicie pachnącej
baraniny oraz dzbanek czerwonego wina, k tó re oka­
zało się tak dojrzałe i słodkie, że naw et w ielebny nasz
ojciec przeor, najtęższy znawca trunków , jakiego w ży­
ciu widziałem, nie mógłby m u w niczym przyganić.
Rozkoszowałem się tym w ybornym napojem tym bar­
dziej, że deszcz bębnił o szyby rozbłyskające raz po raz
zimną błoną błyskawic i grzm ot przew alał się głuchym
echem, połam anym w dzikich wąwozach sierry. Gdy­
by nie przykra wilgoć, oblepiająca m oje ciało, czuł­
bym się całkowicie szczęśliwy.
P rzy stole toczyła się ożywiona rozmowa, ale ja nie
zw iacałem n a nią uwagi, pochłonięty podziwem dla
urody młodej damy, której tw arz w zm iennych migo­
tach ognia odsłaniała coraz to nowe powaby. Musiała
mieć lat niewiele ponad dwadzieścia, lecz widać było,
że wychowała się w wielkim świecie, wśród ludzi
dwornych, umiejących ocenić jej piękność, zachowy­
wała się bowiem swobodnie, bez śladu nieśmiałości
właściwej pannom w jej wieku. Jej policzki m iały de­
likatną puszystość brzoskwini, a ciem ne brwi zrośnięte
były nad prostym , forem nym nosem, co nadaw ało
5 Kipu 101

obliczu w yraz pew nej srogości — żartobliw ej jednak­
że, bo wielkie oczy pełne były wesołych błysków,
a uśmiech nic opuszczał wilgotnych, jakby nabrzm ia­
łych z lekka warg. S iatka ze srebrnej nici okrywała
jej czarne, obfite włosy, a krągłą szyję zdobił sznur
pięknie dobranych pereł. Tym i perłam i panienka ba­
w iła się nieustannie, podnosząc je do u st i biorąc po­
między zęby, ta k sam o białe i drobne, ja k one. Było
coś szczególnie wdzięcznego w tej płochej igraszce, ja k ­
by w zajem na pieszczota dwóch szlachetnych i kosz­
tow nych substancji, pełna poufałości i niewinnej ko­
kieterii.
Nie tylko ja ulegałem czarowi tej zachwycającej
istoty. Towarzysze młodej dam y — jeden w poważ­
nych już leciech, z włosam i siwiejącym i n a skroni, d ru ­
gi młodzieniec o ognistym w ejrzeniu i z czarną, w klin
przyciętą bródką — nie spuszczali z niej oka, a i po­
zostali podróżni spoglądali ku niej raz po raz u k ra d ­
kiem, nie mogąc oprzeć się przyciągającej sile jej uro-
dy.
Tymczasem najstarszy z m ulników , siedzący u dal­
szego końca stołu, opowiadał o jakiejś przygodzie, któ­
ra w ydarzyć się m iała jem u, czy też kom uś z jego zna­
jomych, w okolicy przełęczy Lapice. Opisywał zuch­
walstwo i srogi w ygląd zbója, grasującego jakoby od
pewnego czasu w tam tych stronach. Nastaw iałem bacz­
nie ucha, bo i m nie dalsza droga w ypadała tam tędy.
„Naciera konno — mówił m ulnik — zakuty w zbroję
niby rycerz daw nych czasów, a jego kam rat, lub m o­
że pachołek, o wyglądzie poczciwego kmiecia, tow a­
rzyszący m u na osiołku, dokonuje grabieży powalonej
ofiary.” Słowa te zaniepokoiły m nie wielce, a jeszcze
bardziej sukiennika z E strem adury, k tó ry drżeć po­
czął n a całym ciele i piskliw ym ze strachu głosem za­
wołał: „A gdzież jest Św ięta H erm andada? Dlaczego
nie ukróci bezczelności tego złoczyńcy?” Na to wszyscy
wybuchnęli szyderczym śmiechem. „Święta H erm an-
dada, na m ą duszę! — rzekł inny m ulnik. — Czyż nie
wiecie panie, że jej strażnicy tylko tam m ężnie stają
102
w obronie praw a, gdzie nie grozi im oberw anie kijem
po grzbiecie?” Nierad słuchałem kpinek z instytucji
tak poważnej, reprezentującej m ajestat króla i powo­
łanej dla pożytku spokojnych jego poddanych. Nie­
ufność w stosunku do władzy, częstym jest, niestety,
zjaw iskiem wśród naszego pospólstwa i, jak wiem, po­
suwa się ta k daleko, że naw et drogie naszemu zako­
nowi dzieło Świętej Inkwizycji budzi nieraz podejrze­
nia i sprzeciwy. „Nie godzi się — powiedziałem —
drwić ze Świętej Herm andady. W ykonuje ona swoje
obowiązki z chw alebną gorliwością, ale nie może wszak
być wszędzie i zaradzić od razu każdem u złu, zwłasz­
cza w okolicach tak odludnych jak S ierra M orena.”
Spojrzałem przelotnie ku pięknej dzieweczce, chcąc
sprawdzić, jakie w rażenie w yw arła n a niej m oja prze­
mowa, lecz ku wielkiem u m ojem u pomieszaniu zauw a­
żyłem, że wym ieniała ze swymi towarzyszami, rozba­
wione uśmieszki, jak gdyby m oja obrona praw orząd­
ności w ydała jej się ględzeniem nudziarza. Głęboko
m nie to dotknęło i naw et wzbudziło urazę do tych
ogładzonych w salonach, przem ądrzałych ludzi, w y ­
noszących się ponad innych, których uw ażają za pros­
taczków. Musiałem wspom nieć na ślub pokory, będą­
cy zaiste najtrudniejszą dla K astylijczyka próbą.
Tu jednak wmieszał się do rozmowy Ju an Rudy,
właściciel gospody. S taw iając n a stole nowy dzbanek
wina, rzekł: „Niewiele pomoże Święta H erm andada
w w ypadku człowieka, o którym mówicie. Nie jest on
bowiem zwyczajnym zbójem, jeno szaleńcem, a jako
tak i za czyny swoje nie może odpowiadać przed pra­
wem. Znam ja go, bo gościł niedaw no w tym zajeź-
dzie, a przysięgam , że była to pierwsza i ostatnia jego
gościna. Nigdy więcej nie puszczę go już za próg, bo­
wiem nie tylko nie zapłacił m i ani reala, ale jeszcze
narobił co niem iara szkód i w ystraszył innych podróż­
nych. Jeśli chcecie wiedzieć — jest to ubogi szlachcic
z Manczy, którem u, jak się zdaje, księgi rycerskie zmą­
ciły umysł, a każe nazywać siebie Don Kichotem.
„Tak, tak! — w ykrzyknął człowiek w yglądający na
103
golarza. — To n a pewno ten sam, któ ry napadł na mo­
jego przyjaciela, cyrulika, będzie tem u ze dwie nie­
dziele, i porw ał m u balw ierską m iednicę, twierdząc,
że to jakow yś zaczarow any hełm .”
Wówczas okazało się, że gospodarz i balw ierz nic
byli jedynym i, którzy wiedzieli coś niecoś o w ybrykach
owego Don Kichota. Jeden z biesiadników —• a byl
to jakiś w ędrow ny kram arz — dorzucił naw et uciesz-
ną, choć nieco rubaszną historyjkę, którą zasłyszał
w jakiejś innej gospodzie tej prowincji. Otóż szale­
niec ten, m ianujący się Don Kichotem i uw ażający sie­
bie za coś w rodzaju błędnego rycerza, m iał jakoby
zwyczaj żądać od napadniętych, a często i poturbow a­
nych przez siebie podróżnych, aby udali się do pew­
nego okolicznego m iasteczka i tam złożyli hołd jakiejś
niewieście, k tó rą on w ym ieniał jako dam ę swojego
serca. Miało się więc zdarzyć, że pewien student obie­
cał m u to pod groźbą rozpłatania mieczem na dwoje.
Poczuwszy się jednak w olnym i oddaliwszy się na bez­
pieczną odległość, podjął kam ień i rzucił nim ta k cel­
nie, iż nap astn ik jego spadł ze szkapy, a gdy leżał na
ziemi, w zyw ając pomocy swego gierm ka, student
krzyknął z d alek a: „Spieszę teraz do waszej dam y i ta­
ki hołd jej złożę, że ją o brzuch przypraw ię, do czego
wy, jak m niem am , nie jesteście już zdolni” .
Wszyscy przy długim stole pow itali tę opowieść
grom kim śmiechem, a ja znów obejrzałem się ku do­
stojnym gościom przed kom inem , niespokojny, że gru­
by ten ża rt mógł obrazić uszy pięknej dam y. Ale i ona,
i jej tow arzysze uśm iechali się dobrodusznie, bez śla­
du zakłopotania, a starszy z mężczyzn skłonił m i się
bardzo dwornie i rzekł: „Zechciejcie, wasza wielebność,
przysiąść się do nas. Przyszliście tu ta j ostatni i n aj­
bardziej jesteście przemoczeni, wam więc przede wszy­
stkim potrzebne jest ciepło tego ogniska”.
U jęty tak ą uprzejm ością, skwapliwie skorzystałem
z zaproszenia. Wiem jednak teraz, a w głębi serca w ie­
działem już wówczas, że nie n a cieple płom ieni zale­
żało m i w owej chwili, ale na całkiem innym blasku
104
i innym, zdradliwym cieple, które największym jest
dla duszy zakonnika niebezpieczeństwem. Uczciwość
każe m i tu wyznać, że istotnie jedynym m oim prag­
nieniem było znaleźć się ja k najbliżej pięknej dzie­
weczki, czuć zapach jej włosów, zm rużyć oczy w świe­
tle jej uśmiechniętego spojrzenia. Ów siwiejący męż­
czyzna, zw any don Carlosem, w yjaw ił m i zaraz swoje
nazwisko — a było to nazwisko jednego z najznam ie­
nitszych rodów A ndaluzji — oraz w yjaśnił cel podró­
ży. Jechał m ianowicie z M alagi do M adrytu, aby
przedstawić u dworu bratanicę swoją, donię Ines, nad
którą spraw ow ał opiekę — ojciec jej bowiem poległ
był w słynnej bitw ie pod Lepanto — oraz jej równie
szlachetnie urodzonego narzeczonego don Miguela.
Pierw szy raz w życiu zdarzyło m i się przebywać
w tow arzystw ie osób ta k możnych i dostojnych —
prawdziwych grandów Hiszpanii — a widząc dostęp­
ność i swobodę, z jaką zachowywali się ci ludzie, po­
myślałem sobie, że m oje poprzednie obawy m usiały
być płonne. Zaraz też zapragnąłem ująć ich sobie ja ­
kimś dw ornym kom plem entem , powiedziałem więc,
że gdyby ów zbójca czy szaleniec, o którym wszyscy
tu mówią, zastąpił im drogę, n a pewno nie byłby ich
molestował, lecz przeciwnie, ofiarow ałby swoje służby
najpiękniejszej dam ie Kastylii. Na to donia Ines wło­
żyła perłę pomiędzy swoje śliczne zęby i zaczęła pieścić
ją końcem różowego języczka, a m nie ogarnęło ta k lu­
be wzruszenie, że poczułem słabość w kolanach. I w te­
dy przypom niały mi się przestrogi wielebnego nasze­
go ojca przeora. Mawiał on, że właśnie w cielesnych
powabach k ry ją się najbardziej zdradzieckie pułapki
szatana i że zakonnik, dbały o zbawienie swej duszy,
pow inien jak najstaranniej unikać samego widoku
gładkiego, niewieściego liczka. Mimo to nie mogłem
oderwać oczu od tych drobnych, w ilgotnych ust i bia­
łych zębów, piastujących św ietlistą perłę, gotów na
wszystko, jeśliby tylko zechciały zwrócić się ku mnie
z łaskawym rozkazem. I naw et — do czego w styd mi
się teraz przyznać, a o czym w spom inam tylko k u po-
105
 uczeniu innycli osób mego stanu, narażonych na po­
dobne pokusy — powziąłem zuchwałą myśl, iż nędz­
n e to jest w yobrażenie mądrości bożej, jeśli szatano­
w i przypisuje się przym ierze z urodą i wdziękiem.
„Chciałabym bardzo — powiedziała donia Ines
poznać owego rycerza Don Kichota.” Jej głos przeszył
m oje serce niczym klinga aksam itnego sztyletu, je­
śli można sobie wyobrazić tego rodzaju m ordercze n a ­
rzędzie. G dyby to było w m ojej mocy, wybiegłbym n a­
tychm iast n a deszcz i w ichurę i sprow adziłbym sza­
leńca siłą do jej stop. A.le don C arlos uśm iechał się
w yrozum iale i rzekł: „Rychło przekonałabyś się, droga
Ines, że szaleństwo ciekawe jest i urocze jeno z dale­
ka. Z bliska okazuje ono jedynie sm utek, a naw et bu­
dzi w stręt, jako że jest chorobą, niszczącą najcenniej­
sze dary ludzkiego um ysłu i ducha”. „Trudno tem u za­
przeczyć — przytw ierdził don Miguel. — Raczej cie­
szyć się nam w ypada, że przebyliśm y przełęcz Lapice
bez żadnych kłopotliwych przygód.” Rozsądne te sło­
w a nie przekonały jednak upartej dziewczyny. „Czy
nie nazbyt pochopnie odm awiam y tem u człowiekowi
rozum u? — rzekła. — Może to tylko my, ludzie ży­
jący w tak nudnych czasach, skłonni jesteśm y m iano­
w ać szaleńcem każdego, kom u bardziej zależy na sła­
w ie niż n a bogactwach i wygodach? Przestała bawić
się perłam i i spojrzała na m nie z uwodzicielską zachę­
tą, ja k gdyby prosząc, abym stanął w jej obronie.
Zm ieszałem się bardzo, rad bym był bowiem przyśw iad­
czyć jej w e wszystkim, z drugiej strony jednak nie
' mogłem odmówić racji roztropnem u zdaniu don Car-
losa. T aką to władzę spraw ują nad nam i nagłe poru­
szenia uczucia, że gotowi byw am y wyrzec się rozsąd­
ku, aby im tylko dogodzić. Zmilczałem więc, a rów no­
cześnie niebezpieczeństwo, którego w ykrętnie starałem
się nie dostrzegać, stanęło mi znów jaw nie przed oczy­
m a. Raz jeszcze przywołałem na pam ięć dobre rady oj­
ca przeora. Jak o lek niezawodny przeciwko sidłom nie­
wieścich uroków zalecał on śmiałe staw ienie czoła ułu­
dom przem ijającej doczesności. Należy, twierdził, wy-
106
obrazić sobie przedm iot grzesznego zachw ytu takim,
jakim będzie niechybnie w bliskiej a nieuniknionej
przyszłości — najlepiej w e w nętrzu trum ny, w sześć
miesięcy po pogrzebie, kiedy to dzieło rozkładu najża­
łośniej obnaża naszą marność. W brew sobie, lecz z ca­
łą gorliwością posłuszeństwa, próbowałem zastąpić nie­
opisanie wdzięczny widok ohydnym i przerażającym
obrazem. Te zęby, podobne drogocennym perłom —
pożółkłe, wyszczerzone poprzez gnijącą skórę; te pełne
życia oczy — ślepe, zapadnięte w głębokie jam y; te
wonne włosy — uwiędłe, przylepione w strętnym i kła­
kam i do nagiej czaszki. O Boże! Czyż tylko świado­
mość śm iertelnej brzydoty i ostatecznego poniżenia
zdolna jest zabezpieczyć naszą miłość ku Tobie i na­
szą wierność Twojej świętej spraw ie? Doprawdy,
w ciężkiej znalazłem się obieży!
tym czasem don Miguel przyszedł w nieoczekiwany
sukurs swej pięknej narzeczonej. Widocznie przym il­
na n atu ra kazała mu z każdym szukać zgody. „Istot­
nie — rzekł — nie zawsze łatw ą jest rzeczą ustalić gra­
nice szaleństw a i rozumu. Wszak czyny sławnych bo­
haterów , których opiewali poeci, takich jak Ulisses,
H ektor czy Roland, mogą wydawać się szalone, a prze­
cież staw iam y je za wzór, a ich opisy spraw iają nam
rozkosz. Zresztą — mówił dalej, zagrzany w łasną wy­
mową — czyż godzi się nazyw ać w ariackim i cele, ja ­
kie ponoć przyświecały zakonom błędnego rycerstw a?
Niesienie pomocy uciśnionym, obronę honoru dziewic
i wdów, mszczenie krzyw d i w yrów nyw anie niespra­
wiedliwości? Pewnie, że dziś nie m a już ku tem u ta­
kiej potrzeby, zajm ują się bowiem tym i spraw am i są­
dy, urzędy królew skie oraz specjalnie w tym celu po­
wołane bractw a, w rodzaju Świętej H erm andady, ale
wszelakiej nieprawości zawsze dość jest na świecie,
toteż naśladow anie przykładu błędnych rycerzy łacno
określić można m ianem szlachetnej fantazji.” „Pkintazji,
która przybiera postać szaleństw a” przerw ał m u spo-'
kojnie don Carlos. „Szaleństwa, które staje się rze­
czywistością” dorzuciła swym m iękkim głosem donia
107
Ines. I tak oto zaczęli podbijać z lekkością i wdziękiem
piłeczki słów, a we m nie zrodziło się podejrzenie, że
nie chodzi im o żadną praw dę, jeno o elegancką zaba­
wę. I teraz dopiero pojąłem, że nie należę i nigdy n a ­
leżeć nie będę do ich grona i poczułem obcość, która
skuteczniej niż przestrogi wielebnego ojca przeora stu ­
dzić zaczęła w m ej piersi w ystępne ognie.
W tym czasie naw ałnica przycichła i za oknam i za­
częło się przejaśniać. Już tylko pojedyncze krople ude­
rzały o szyby, w iatr ustał, a grom pom rukiw ał zaled­
wie, jak leniwy kot za zagrodą sierry, której falisty
grzbiet rysował się w yraźną błękitną sylw etką n a roz­
jaśnionym w ilgotnym światłem horyzoncie. W naszej
izbie jednak świece nadal płonęły na stołach i nadal
huczały rozgrzane winem głosy.
„Właściwie — wywodził don Miguel — każdy bo­
h ater z poem atu czy też z historii jest błędnym ryce­
rzem, walczącym w pojedynkę o sprawiedliwość lub
praw dę. N aw et pan nasz, Jezus Chrystus...”
Nie pozwoliłem m u dokończyć. Stało się ze m ną
tak, jak gdybym ocknął się nagle, wyzwolony z czaro­
dziejskich pęt. „W strzymajcie się przed bluźnier-
stwem , panie! — zawołałem. — P an nasz Jezus C hry­
stus nie był żadnym błędnym rycerzem z kłam liw e­
go rom ansu, jeno Bogiem W cielonym, który w swym
niezm ierzonym m iłosierdziu zstąpił ku nam, aby od­
kupić nasze grzechy.”
Wszyscy troje zamilkli i naw et przy długim stole
zapanow ała cisza. Donia Ines spuściła powieki, a w
oczach obu grandów dostrzegłem strach. Teraz za nic
sobie m iałem ich gładkie m aniery i kształcone słowa.
Oto los zrządził, że ja sam, ta k bliski już upadku, we­
zw any zostałem do położenia kresu zdrożnej, a n a ­
w et zgoła herezją zalatującej płochości. Don Carlos
pierwszy odzyskał mowę. Pochylony jakby w pokor­
nym ukłonie i patrząc na m nie z powagą, rzekł: „Ro­
zumiem obui-zenie waszej wielebności, ale nie pojęli­
ście, panie, intencji don Miguela. Chciał on tylko po­
wiedzieć, że wszystkim nam jednako potrzebne są
108
wzniosłe przykłady prawości i m ęstwa, zdolne podnieść
umysł człowieka ku spraw om wyższym niźli przyziem­
na korzyść”.
„Wasza miłość — odparłem — język wasz wyćwi­
czony jest pew nie w dysputach na uniw ersytecie Sala­
m anki, ale nie o słowa tu chodzi. Istnieją granice, któ­
rych praw em u chrześcijaninowi przekraczać nie wol­
no, a zwłaszcza dla czczej zabaw y lub dla retorycznego
popisu.”
Chciał mi coś odrzec, a widziałem, że i don Miguel
sposobi się do obrony, ale w tej samej chwili jakowyś
rozruch wszczął się przy długim stole. „To on!” za­
krzyknął głos balw ierza. „Tak, to oni!” w tórow ał mu
najstai'szy z m ulników. Ludzie zaczęli tłoczyć się do
okien, Ju an Rudy poskoczył ku drzwiom i ze zgrzytem
zasuwać zaczął żelazne skoble. Poderwałem się i ja, nie
bacząc na godność zakonnej sukni. W ciśnięty między
ram iona sukiennika i kram arza, dostrzegłem w bram ie
dziedzińca dwóch jeźdźców, a była to, zaiste, najdzi­
waczniejsza para, jaką w życiu widziałem. Na wychu­
dłym jak szkielet siwym koniu siedział wyprostowa­
ny w kulbace mężczyzna w starodaw nej zbroi, w lśnią­
cym ja k złoto płaskim hełm ie na głowie, z okrągłą
tarczą przymocowaną do lewego ram ienia i z okutym
drągiem w praw ej dłoni. Tuż za nim zaś człapał na
m ałym osiołku człek, w yglądający przy wyniosłej po­
staci swego towarzysza na opasłego k arła o gminnej
gębie, otoczonej haszczem zmierzwionej, ryżej brody.
Mogliby pokazywać się za pieniądze na jarm arkach
jako trefnisie wzbudzający wesołość sam ym swoim
wyglądem, gdyby nie osobliwa surowość, a naw et do­
stojeństw o bijące z całej postury i z oblicza rycerza,
którego koścista twarz, siwa broda i krogulczy nos
przywodziły na myśl obrazy świętych pustelników
o ciałach wyniszczonych długim i latam i um artw ień.
U okien odezwały się szydercze śmiechy, a polem
usłyszałem głos don Carlosa, który m ówił: „Bądźcie
łaskawi, waszmoście, rozstąpić się nieco, dam a też chce
zobaczyć”. Skwapliwie uczyniono przejście dla donii
109
Ines, a ona podeszła i patrzała popraw iając końcami
palców włosy pod siatką. P atrzała poważnie i bez
uśmiechu, po czym westchnęła i rzekła cicho, jakby
sam a do siebie: „Jakiż on piękny!”
Tymczasem pachołek zlazł z osła, puścił go wolno,
sam zaś podszedłszy do drzwi, stukał w nie i szarpał
klam ką, a gdy przekonał się, że są zaw arte, począł wo­
łać skrzekliw ym głosem: „Otwórzcie, panie gospoda­
rzu! Mój pan, Don Kichote, słynny Rycerz Smętnego
Oblicza, pragnie wypocząć przy waszym ogniu” .
Na te w ołania odpowiedział jeno głuchy szurgot.
To karczm arka, żona Ju an a Rudego, wlokła po podło­
dze grubą belkę, k tó rą w raz z mężem podpierać zaczęli
w rota. Równocześnie Ju an Rudy daw ał nam naglące
znaki, iżbyśm y odeszli od okien i nie drażnili szaleńca
widokiem naszych zaciekawionych tw arzy. Powrócili­
śmy więc do stołów, podczas gdy pachołek dobijał się
coraz natarczyw iej i wrzeszczał coraz bezczelniej: „Ju ­
an, ty stary sknero! — krzyczał — otw ieraj natych­
m iast, jeśli nie chcesz, by pan mój w padł w gniew
i rozwalił tę tw oją spróchniałą budę!”
Wówczas donia Ines położyła dłoń na dłoni don
Carlosa i rzekła: „Panie stryju, proszę was, rozkażcie
gospodarzowi, aby wpuścił tych ludzi”. A gdy on się
ociągał, dodała: „Czyż nie jest to prostym nakazem
m iłosierdzia?” Lecz teraz ja, zbrojny m ym odzyska­
nym poczuciem przewagi, zabrałem głos, mówiąc:
„Najlepszym miłosierdziem, jakie wyświadczyć można
szaleńcowi, wasza miłość, jest zamknięcie go w odosob­
nieniu, aby w ybrykam i swymi, za które nie ponosi od­
powiedzialności, nie mógł szkodzić spokojnym lu­
dziom”. Spojrzała n a m nie zimno, jak księżniczka na
jakiegoś n atręta z gm inu, a ja pomyślałem ze sm ut­
kiem, ale i z ulgą: „Żegnajcie mi, piękna pani Ines.
Żegnajcie i niechaj was Bóg prow adzi”. Jednakże Don
Carlos przywołał gospodarza, a gdy ten stanął przed
nami, przemówił z w ielką uprzejm ością. „Panie gos­
podarzu — rzekł — jest moim życzeniem, abyście
otworzyli drzw i tym wędrowcom i poprosili rycerza
110
Don Kichota do naszego stołu. Wiem, że obawiacie się
kłopotów, które mogą z tego wyniknąć, przyjm ijcie
więc m oje zapewnienie, że jeśli poniesiecie jakiekol­
wiek szkody, wynagrodzę je wam z naw iązką.”,
Gospodarz skłonił się nisko, ale nie poruszył się
z miejsca. „Wasza miłość — odparł — ani przez chwilę
nie w ątpię w hojność w aszej miłości i rad bym spełnić
każde wasze życzenie. Co się jednak tyczy owego po­
mylonego rycerza za drzwiami, wiem dobrze, czego
się trzym ać, aby wszystkim nam tu taj oszczędzić przy­
krości. Nie chodzi mi przy tym o takie drobiazgi, jak
rozbity dzban czy potrzaskany zydel. Po tym człowie­
ku spodziewać się m ożna wszystkiego, gdy w padnie
w gniew, co zdarzyć się może w każdej chwili. A wów­
czas, dostojny panie, żadna hojność nie wynagrodzi
nikom u wybitego oka lub złam anej nogi.”
Don Carlos rozłożył ram iona, a donia Ines, nadąsa-
na, sięgnęła po swoje perły, lecz w net wypuściła je
z palców z pełnym zniechęcenia westchnieniem .
Teraz, gdy ram iona i głowy nie zasłaniały okien,
widać było z w nętrza izby szm at dziedzińca i nieru­
chomą postać jeźdźca oświetloną od tyłu niskim słoń­
cem, k tóre wyślizgnęło się z chmur. Wieczorny blask
oblał jaskraw ym żarem hełm, podobny do miednicy
golarza, a długi, kolczasty cień leżał na czerwonej zie­
mi. „Sancho!” zakrzyknął rycerz i po chwili ujrzeliśm y
brzuchatego pachołka, jak powraca do swego osła, w ę­
szącego sm ętnie klepisko i ja k zbiera się do popraw ia­
nia jak przy jego siodle. Don K ichote zaś uniósł się
w strzemionach, a jego donośny, głuchy głos odezwał
się ponownie. „Panie kasztelanie! — wołał. — Po raz
ostatni wzywam was, abyście otworzyli podwoje tego
z a m k u !”
Siedzieliśmy cicho, czekając co dalej nastąpi. Jeź­
dziec opadł na kulbakę, szturchnął ostrogam i boki
wierzchowca i podjechał bliżej. Pochylony, zaglądał
w okna.
„Widzę was — przemówił. — Widzę was, ohydne
karły, jak w biały dzień, przy zapalonych świecach
111 t
knujecie swoje małoduszne zdrady. Wiedzcie, że płon­
ne są wasze nadzieje i że los spraw iedliw y żadnego
z was nie ominie.” Rzekłszy te słowa, zatoczył koniem
k u bramie, ale tu zatrzym ał się i raz jeszcze zw raca­
jąc się w stronę gospody, zawołał z całej mocy płuc:
„Pożałujecie, nikczemni, bo we m nie jedyny wasz ra ­
tunek! Wszyscy, ilu was jest, ukorzycie się jeszcze
przede m ną!” A w tedy pachołek Sancho, który nie do­
siadł był jeszcze swego osła, w ypiął ku nam rozłożysty
zad i ukazując odwróconą gębę pomiędzy nogami, w y­
w alił język aż na brodę. Po czym wgram olił się na
grzbiet kłapoucha i truchtem podążył za swoim pa­
nem.
Izba zatrzęsła się od śmiechu, ja zaś, patrząc za od­
dalającym i się postaciam i — jedną w ysoką i spiczas­
tą, drugą m ałą i pękatą jak antałek — odczułem w iel­
ką ulgę, bowiem rycerz i jego gierm ek podążali
w przeciwną stronę* niż ta, w którą wiodła moja dal­
sza droga.

Zapisywałem wyniki auskultacji, starając się m y­

śleć o pacjencie, jako o „przypadku” — z owym bez­
nam iętnym obiektywizmem, który my, lekarze, uw a­
żamy za w arunek niezbędny dla skutecznego wyko­
nyw ania zawodu, broniąc się równocześnie przed po­
dejrzeniem , że może on być po prostu skutkiem otę­
piającej rutyny. Pochylony nad szklanym blatem sto­
lika, wypełniałem ru b ry k i kwestionariusza. Odruchy
nieco zwolnione, ale z odchyleniem dopuszczalnym dla
domniemanego wieku pacjenta. Reakcje źrenic na
św iatło w normie. B rak zaburzeń równowagi. Objawy
m iażdżycy naczyń w norm ie dla dom niem anego wieku
pacjenta. Pobudliwość... Nagle, przy k tó rejś z kolej­
nych rubryk przyznałem się sam przed sobą do sztucz­
ności mojego chłodnego spokoju. Ten człowiek spra­
wiał m i dziwną niewygodę. Męczył m nie sam ą swoją
obecnością w am bulatorium , chociaż robił, co mógł,
aby nie narzucać się m ojej uwadze. Teraz, siedząc na

113
ceratow ej kanapce, w kładał piżamę — rucham i u k ra d ­
kowym i i pełnym i ostrożności, ja k ktoś, kto dzieli ho­
telowy pokój z obcą osobą, a ja wiedziałem o każdym
jego geście, mimo że starannie om ijałem go w zro­
kiem.
P rzykry facet. Nie miałem praw a tak o nim myśleć
i nie chciałem tak myśleć, a jednak nie mogłem
ukryć przed sobą niechęci. W dodatku była to nie­
chęć m ałostkowa, nie przystojąca w żadnym razie le­
karzow i — niechęć fizyczna. Po prostu obrzydzenie.
B adając go przed chwilą, m usiałem raz po raz odw ra­
cać głowę i w strzym yw ać oddech. Zionął m dlącym
wyziewem, świadczącym o złym stanie uzębienia
i chronicznej nadkwasocie żołądka. Otaczał go jakby
w strętn y obłoczek — zaduch rozkładu, przywodzący
n a myśl w ilgotne podw órka, gdzie szczury harcują
między blaszanym i pojem nikam i, pełnym i gnijących
odpadków z podrzędnej garkuchni. Wydawało się, że
zepsucie ogarnia od w ew nątrz całe jego ciało. Skóra
jego m iała zielonkaw y odcień i była śliska od potu,
a żyły przeświecały przez nią ja k rysunek na anato­
micznym modelu. Zapadłą pierś rozpychały krzywicz-
nie w ysunięte żebra. Tw arz ziemista, zaklęsła, z dłu­
gim nosem, m ogłaby być jedną z tysięcy bezim ien­
nych tw arzy, jakie w tym czasie w idywało się w ogon­
kach, czekających cierpliwie u drzwi biur pośred­
nictwa pracy. Tylko oczy, duże i bardzo ciemne, osa­
dzone głęboko pod w ydatnym i brwiam i, zw racały
uwagę niezwykłym skupieniem , jak b y kontem plow a­
ły w nieustannym napięciu jakąś niezgłębioną prze­
paść cierpienia.
— Niech pan jeszcze nie w kłada k u rtk i od piża­
my — powiedziałem, nie podnosząc głowy znad moich
papierów. — Chciałbym zbadać pana trochę dokład­
niej. Ale to dopiero za chwilę. Tymczasem proszę wy­
ciągnąć się wygodnie na kanapce i odpoczywać. Niech
pan nie myśli o żadnych kłopotach. Rozluźnić się, od­
prężyć... Jak skończę tę pisaninę, porozmawiam y so­
bie trochę. Całkiem swobodnie...
114
Sięgnąłem nieznacznie po list Carla i przeczyta­
łem go ponownie.
„Drugi Ludwiku — pisał Carl — pacjent, którego
Ci przysyłam, interesuje m nie żywo ze względu na
pracę o amnezji, jaką przygotow uję na sesję naszego
Towarzystwa Psychiatrycznego. Wiesz, jak wysoko ce­
nię Twoje zdanie i ja k ufam Twojej intuicji, chciał­
bym więc porównać m oje własne w nioski z Twoimi
sugestiam i. Mam nadzieję, że nie odmówisz m i tej ko­
leżeńskiej przysługi. Co się tyczy samego pacjenta, ro­
bi on wrażenie dość typowego przypadku paranoi,
z pew nym i jednak kom plikacjam i, których celowo nie
opisuję, nie chcąc w pływ ać na Twoją diagnozę. Po­
daję Ci tylko okoliczności, w jakich «Pan K.» został
hospitalizowany, ponieważ mogą Ci one ułatw ić ba­
danie. Przekazało go nam pogotowie dzielnicy
Neustadt, bez żadnych danych personalnych, bo cho­
ry ani nie posiadał papierów, ani nie potrafił udzie­
lić o sobie jakichkolw iek inform acji. K artę chorobo­
wą opatrzyliśm y kryptonim em «Pan K.» na podsta­
wie wyszytego na koszuli m onogram u. Pogotowie za­
brało «Pana K.» z poczekalni jakiegoś urzędu, gdzie
popadł w ciężkie omdlenie. W stępne badanie ujaw ni­
ło od razu amnezję na nie rozpoznanym na razie tle
oraz stan y lękowe. J a k się sam, na pierw szy rzut oka,
przekonasz, tow arzyszy tem u . ogólne wycieńczenie
całego organizm u. Jedyną rzeczą, jak ą chory zdaje
się wiedzieć o sobie, jest, że urodził się w P rad z e.'Je­
go akcent wskazuje, że może to być praw da. Osobiście
odnoszę wrażenie, że nie jest to człowiek pozbawio­
ny wykształcenia. Zresztą zobaczysz. Niczego nie su­
geruję, chociaż znasz mój pogląd na am nezję, jako na
swego rodzaju m echanizm obronny. Wybacz, Ludwiku,
że kradnę Twój cenny czas, ale sam kiedyś upoważ­
niłeś m nie do korzystania z tego rodzaju konsul­
tacji.
Serdecznie Cię pozdraw iam , dziękuję z góry za
uprzejm ość i czekam niecierpliw ie na Tw oje rozpo­
znanie. Twój Carl.”
115
r-
Złożyłem k artk ę i odwróciłem się w stronę am bu­
latoryjnej kanapki. Pan K. leżał sztywno na plecach
z zam kniętym i oczyma i dłońmi złożonymi na piersi.
W yglądał jak nieboszczyk w kostnicy.
— Klein? — powiedziałem półgłosem. D rgnął
i spojrzał na m nie z przestrachem . Uśmiechnąłem się
uspokajająco. — K urtz?
Jego wzrok w yrażał nadal zupełny brak zrozum ie­
nia, ale poruszył się gwałtownie, chcąc powstać z le­
żanki.
— Niech pan leży — powiedziałem. — Niech pan
sobie nie przeszkadza. W ymieniam po prostu różne
nazwiska. Może któreś z nich coś panu powie.
Podparł się na łokciu i patrzał na m nie z wyczeki­
waniem.
— Knobloch? K leinhubcr? K iester? Kovacs? K af-
fka? — recytow ałem powoli.
Nie zm ieniał postaw y ani w yrazu tw arzy.
— Katz?
Pokonując pew ien opór w stałem , podszedłem do
niego i przysiadłem bokiem na sk raju kanapki.
— Niechże pan leży. Nie m a powodu się denerw o­
wać. O tak. Dobrze. Więc napraw dę nie może pan so­
bie przypomnieć, jak się pan nazywa?
Powoli, z namysłem, pokręcił głową. Przez chwi­
lę trw aliśm y w milczeniu. Nagle owionął m nie znowu
jego okropny oddech.
— Zgubili m oją teczkę — w ykrztusił P an K. z h a ­
m ow aną gwałtownością. — Tam było wszystko napi­
sane. W szystkie m oje papieiy tam były. Zgubili.
— Kto zgubił?
— Urzędnicy. W kancelarii sądowej.
— P an m iał jakąś spraw ę w sądzie?
B łysnął kosym, podejrzliw ym spojrzeniem i zaci­
snął usta.
— Niech się pan nie obawia — rzekłem. — Nic
m nie nie łączy z sądem. Ale stan pańskiego zdrowia
może mieć coś wspólnego z takim i przeżyciami. Chcę
panu pomóc.
116
Usiadł, podciągnął kolana. Jego oczy badały m nie
ukradkiem . Widziałem, że walczy z nieufnością.
Wreszcie, om ijając m nie wzrokiem, w ybąkał:
— Dostałem kiedyś wezwanie...
— W jakiej sprawie?
Wzruszył ramionami.
— Wszyscy dostają wezwania — powiedział to­
nem ledwo wyczuwalnej irytacji. — P an doktor nie
dostał?
— Kiedyś dostałem w spraw ie psa — przyzna­
łem. — Zapom niałem zapłacić podatek.
K iw nął głową ze zrozumieniem.
— Czasem piszą, że chodzi o psa — rzekł — a cza­
sem, że o co innego. W szystko jedno o co. Każdy po­
wód jest dobry.
Zespół prześladowczy — pomyślałem. — Bardzo
charakterystyczne.
— A w pańskim wypadku? — zapytałem . — O co
chodziło?
Znowu wzruszył bezradnie ramionami.
— Nie pam iętam . To było dawno.
— Czy to była kancelaria sądowa, ten urząd, z któ­
rego zabrało pana pogotowie?
Potw ierdził skinieniem głowy.
— Tak. Było bardzo duszno. Pełno ludzi. Wszyscy
z takim i samymi wezwaniami. Trzeba czekać bez
końca...
— Podejrzewam , że pan niepotrzebnie się tru ­
dzi — rzekłem. — Jeżeli to coś ważnego, to wezwą
pana ponownie. Nie trzeba się tak przejm ować.
Moja rada nie dotarła do niego. Zaczął się kiwać
w przód i w tył, zatopiony w głębokiej zadumie,
z tw arzą ściągniętą w yrazem determ inacji.
— Gdybym tylko dotarł do sędziego — powiedział
cicho, jakby sam do siebie. — Ale on ukryw a się
przede m ną. Byłem już wszędzie. K orytarze, poczekal­
nie... Urzędnicy wiedzą... nie chcą m nie do niego do­
puścić... — Zakrył tw arz dłońmi. — To jest zmowa —
szepnął przez palce.
117
 Dyskusja była tu, oczywiście, bezcelowa, ale ule­
głem naiw nej pokusie zapędzenia go w pułapkę.
— J a k się nazyw a ten sędzia? — zapytałem do­
brodusznie. — Może go znam. Może potrafię ułatw ić
panu spotkanie.
O djął dłonie od oczu i spojrzał na m nie z rodzajem
przebiegłej ironii.
— Przecież to jest tajem nica — powiedział. —
N ikt nie zna jego nazwiska.
— Dobrze — zgodziłem się. — Pom ówim y o tym
później. Teraz proszę się wyciągnąć i podnieść ręce do
góry... tak, może je pan założyć pod głowę... o tak... —
końcami palców zacząłem obmacywać wilgotną skórę
ipod jego praw ą pachą, gdzie wyczułem od razu znacz­
ne obrzmienie gruczołu limfatycznego. Skrzywił się,
jakby pow strzym yw ał śmiech. Policzki m u drżały. —
Pan ma łaskotki? — Jego tw arz stężała, szeroko
otw arte oczy znieruchom iały w rodzaju ekstazy, pod­
ciągnięta skurczem górna w arga obnażyła żółte zęby.
Równocześnie poczułem jakiś ruch w okolicy mojego
biodra. Spojrzałem przez ramię. Z rozchylonego roz­
porka jego piżamowych spodni sterczał wyprężony
członek — sinobrunatny, z widocznym piętnem abra-
hamowego przym ierza. Szybko podciągnął kolana,
starając się ukryć przede m ną ten wstydliw y objaw.
Nie powiedziałem nic. Badałem gruczoł pod lewą pa­
chą, podczas gdy on, z zam kniętym i teraz oczyma
i zaciśniętymi ustam i, oddychał spazmatycznie przez
nos. Bez słowa wstałem i wróciłem do stolika. Uzu­
pełniałem m oje rozpoznanie, poświęcając należną
uw agę ujaw nionej przed chwilą patologicznej po­
budliwości pacjenta. Nie patrzyłem w jego stronę.
Chciałem m u dać czas na uspokojenie się i ogarnięcie.
K iedy odezwał się, nie zm ieniłem pozycji, pochylony
nad kartką.
— Panie doktorze — przemówił tonem zawstydzo­
nym i pokornym — niech się pan doktor nie gnie­
wa... To w ina doktora Freuda.
118
— Doktora Freuda? — rzekłem, nie podnosząc
głowy. — Pan ma n a m yśli Zygm unta Freuda?
— Kiedyś badał m nie — ciągnął dalej P an K. ci­
chym głosem —■ i od tej pory coś się we m nie po­
psuło.
— P an to pam ięta? — zapytałem zdumiony. —
Czy jest pan pewien, że to był doktor Zygm unt
Freud?
Nie zwrócił uw agi na m oje pytania.
— Kazał m i wydobyć na wierzch wszystko to, co
uk ry te — wywodził dalej. — Uświadomić to sobie,
nazwać. Mówił, że w te n sposób w szystkie te rzeczy
stracą swoje trujące właściwości, oczyszczą się w bla­
sku dnia, w yparują. I ja wydobyłem je na wierzch,
ale wcale się nie oczyściły, ani nie wyparowały. Prze­
ciwnie. Stałem się ich więźniem. To raczej wszystko
inne jak b y oofnęło się w głąb. Okropnie m nie to mę­
czy, panie doktorze. Czasem w ydaje m i się, że jestem
zwierzęciem. Rodzajem owada z gatunku karalucho-
watych... Możliwe, że m oja spraw a w sądzie m a z tym
coś wspólnego... Zauważyłem, że wszyscy, którzy tam
przychodzą, ci wszyscy z wezwaniami...
— Niech pan mówi dalej — zachęciłem go, kiedy
się zaciął.
— Czy mogę się już ubrać, panie doktorze?
— Tak, proszę się ubrać. I proszę tu do mnie
podejść.
Zaszurał pantoflam i, wdzianym i na bose stopy,
stanął potulnie przy węższym końcu stolika. Pom y­
ślałem bezsensownie, że trzeba by zacząć kurację od
tego przykrego oddechu.
— Co pan takiego zauważył?
— Ze ci wszyscy ludzie są do siebie podobni. Tacy
karaluchowaci. I myślę — dodał z w ahaniem — m y­
ślę, że to może skutek jakiejś przewiny. Gdyby tylko
udało mi się dotrzeć do sędziego...
Spojrzałem na niego, starając się nadać m ojej
tw arzy w yraz przyjaznej stanowczości.
119

— To przewrażliwienie — powiedziałem. — Pan
jest chory. Nie trzeba się poddawać.
Milczał.
— Niech pan wyciągnie przed siebie ręce. Na ca­
łą długość. I dłonie w dół. Tak. I palce lekko rozsta­
wione. Tak. Dobrze.
D otknąłem lekko opuszek jego palców, które drżały
wyraźnie. R ękaw y niebieskiej, kusej piżam y podje­
chały m u aż do łokci. Nagle chwyciłem go za lewy
nnpięstek i pochyliłem się nad jego przedram ieniem .
— Co to jest?
— To? — Minę m iał zdziwioną. — Numer.
Badałem go przecież dokładnie, a jednak nie za­
uważyłem tego szeregu cyferek, jak b y zapuszczonych
w skórę fioletowym tuszem.
— P an sam to sobie w ytatuow ał?
— Nie. To oni nas tak znaczą. Dlatego nie potrze­
ba już nazwisk.
— Oni? Ci w kancelarii?
Skinął głową. Potem, patrząc na m nie spode łba,
powiedział wolno, tonem , który wydał mi się zabar­
wiony mściwością:
— Pan doktor też ma u nich swój num er.
Żadna ru ty n a nie jest w stanie zniweczyć całko­
wicie sugestywności chorej wyobraźni. Najbardziej
doświadczeni lekarze m iew ają tu chwile u tra ty po­
czucia dystansu. Przyznaję, że przez m om ent bliski
byłem ugięcia się przed persw azyjną siłą obłędu, któ ­
ry czasami przybiera pozory jakiejś intuicyjnej wie­
dzy, jakiegoś skrótu poprzez gęstw inę rzeczywistości.
— Niech pan opuści ręce — powiedziałem, bo pa­
cjent stał nadal z w yciągniętym i i’am ionam i i zaczy­
nał już słaniać się z wysiłku. Zanim jednak zdążył
m nie usłuchać, zerwałem się z krzesła i przytrzym a­
łem opadający rękaw na jego lewym przedram ieniu.
Szarpnął się do tyłu, przestraszony m oją gwałtowno­
ścią, a ja. opanow any uczuciem paniki, złapałem go
za drugą rękę.
120
— Co pan, panie doktorze? Co pan? — bełkotał
chory.
Puściłem go, wróciłem na krzesło, oparłem głowę
n a dłoniach i zam knąłem oczy. Cóż m iałem teraz po­
cząć? Pytać go, co się stało? Ja k to zrobił? Odesłać
go bez słowa? Co m iałem napisać Carlowi? Że ule­
głem halucynacji? Że ze m ną samym jest coś nie
w porządku? A przecież widziałem ten num er w yraź­
nie, rozmawiałem o nim z Panem K. I oto znikł. Na
skórze pacjenta nie było ani śladu napisu. Wielkim
wysiłkiem woli nakazałem sobie spokój.
— Zatrzym am pana u siebie jeszcze parę dni —
powiedziałem, siląc się na obojętny ton. — A teraz
nie będę już pana dłużej męczyć. Może pan Wrócić
na salę.
Nie poruszył się naw et. Spojrzałem na niego czuj­
nie, gotów do obrony. Widok jego skurczonej twarzy
nie był dla m nie zaskoczeniem. Nadchodził czas
reakcji.
— Proszę odejść — powtórzyłem stanowczo.
Postąpił o krok, oparł się rękam i o skraj stołu.
— Skończmy tę kom edię — syknął. — P an dobrze
wie, że nie jestem w ariatem . Trzeba szukać sędziego!
Nagle chwycił m nie za ram ię zaczął m ną potrzą­
sać.
— Doktorze! — krzyknął. — Niebezpieczeństwo
blisko! Czy pan nie widzi? To już się dzieje! Ju ż się
stało! R atujm y się! Pan też! Wszyscy! Wszyscy!
Przycisnąłem dzwonek u k ry ty pod brzegiem blatu.
W drzwiach stanęła siostra Irm a, ogromny, biały
kloc, z czerwoną gębą dorożkarza. Odetchnąłem
z ulgą.
— Siostro — rzekłem — proszę odprowadzić pa­
cjenta n a salę.
Podeszła ciężkim, zdecydowanym krokiem , ujęła
P ana K. pod pachę, uśm iechnięta srogo i opiekuńczo.
— Idziemy! — zakom enderow ała basem.
— Dać m u brom u — szepnąłem jej w ucho, od­
prow adzając ich do progu.
121
 Zostałem sam. Przez chwilę stałem na środku am-.
bulatorium , nie mogąc zebrać myśli. Nagle, jakby Spis tre śc i
podcięty batem , skoczyłem ku oknu, podwinąłem rę ­
kaw kitla, rozpiąłem spinkę w m ankiecie. Dokładnie
obejrzałem lewe przedram ię, potem prawe. Nic. Piegi
n a napiętej, białej skórze i rzadkie włoski. O garnął
m nie wstyd. Podszedłem do oszklonej, aptecznej szaf­
ki, wyjąłem z niej brunatną buteleczkę z doszlifowa­
nym korkiem . N apełniłem szklankę pod kranem um y ­
walni. Ręce drżały mi trochę, kiedy odmierzałem kro­
pelki bromu.

Kipu
Tajemnica z a m k u ................................................................ 7
Co to jest k i p u ............................................................................... 11
Skarb Sebastiana B e r z e v ic z y e g o ............................................ 17
Koń pana T e r e k a ........................................................................22
Czarna d a m a ............................................................................... 27
Statek k o r s a r z y ........................................................................ 32
Bunt n ie w o ln ik ó w ........................................................................ 35
Tropem k s i ę ż n i c z k i ................................................................. 44
T e s t a m e n t ...................................................................................... 50
Zabawa w r z e c z y w is t o ś ć .......................................................... 59
Zabawa w l i t e r a t u r ę ................................................................. 07
M a k ie ta ............................................................................................. 30
Spotkania
Włóczęga z Zatoki F o r k i s a ................................................... 85
Deszczowy p o p a s ........................................................................ 99
K a r a lu c h y i 13