Professional Documents
Culture Documents
ÖZET
Evsizlik, günümüzde, Amerika ve Avrupa'da en yayg ın sosyal ve toplum sa ğlığı sorunlarından biridir. Bu yazıda,
ülkemizdeki ak ıl sağlığı çalışanlarını n giderek ilgisini çeken evsizlik sorunu gözden geçirilmektedir. incelemeler
,
sonucu, evsizli ğin çok boyutlu bir sorun oldu ğ u ve uygulanacak tedavi stratejilerinin evsiz toplumun çe şitli ge-
reksinimlerine ve özelliklerine uygun olmas ı gerektiği ortaya konmaktadır.
SUMMARY
a
Homelessness is one of the widely spreading social and public health problem in America and Europe today.
This article is a review of the problem of homelessness, a field which attracts the increasing concern of mental
health professionals also in Turkey. While examining the subject, it is obvious that homelessness in clearly a
cy
multimensional problem and that service strageties must reflect the multiple needs and varying characteristics of
homeless people.
Son yıllarda ülkemizin başta İstanbul olmak üzere Bu görüşten hareketle, daha önce ayn ı sorunla kar-
büyük kentlerinde artan say ıda evsiz ile kar şılaşıl- şılaşılmış ülkelerin yaklaşımların' yansıtacak bir
dığı ileri sürülmekte, konu medya ve bilimsel çev- gözden geçirme çalışma yapılması amaçlanmıştır.
reler tarafından sıklıkla gündeme getirilmekte, az sa-
yıda da olsa bazı araştırmalardan yola ç ıkılarak so- TANIMLAMA
runun niteliğ i ve çözüm yollan tart ışılmaktadır.
"Evsizlik (homelessness)", bir banna ğın olmayışı ve
Evsizliğin yaygmlık ve nedenlerini belirlemeye yö- kamuya açık mekanlarda uyumaktır (1). 1982'de
nelik kapsamlı çalışmaların bir an önce planlanıp yü- Drake ve ark. evsizi, "kendi evi olmayan her tek
rütülmesi ve elde edilen veriler ile önleme, tedavi ve kişi" olarak tanımlamışlar, Larew ise alternatif bir
rehabilitasyon hizmetlerinin başlatı lması gerekmek- yaklaşımda evsizlerin toplumdan uzaklaşmış ol-
tedir. Akıl sağlığı yasasının, yeterli sayı ve nitelikte maları üzerinde 41urmu ştur. Buna göre evsizlik
psikiyatri kurum ve çal ışılan ile kapsamlı bir psi- "uygun yerle şim koşullarının olmayışı ve sosyal
kiyatrik örgütlenmenin olmad ığı , sağlık güvence- marjinalizasyon" olarak nitelendirilmi ştir (2) . Evsiz
sinin yaygınlaşamad ığı gerçeğinden yola çıkılarak populasyon için çoğu çalışmadaki ortak tan ım, "ba-
gecikmeden soruna eğ ilmekte yarar oldu ğu düşünce- rınma evleri veya halka aç ık yerlerde uyuyan ki-
sindeyiz. şiler" şeklindedir (3).
8
Psikiyatri ve Evsizlik: Bir gözden geçirme çal ışması Türkcan, Türkcan
Evsizliğin geniş tanımı evsiz olma riski olan bi-. kişinin bulunduğu, resmi istatistikleri bu de ğeri
reyleri de kapsamaktad ır Örneğin tek kişilik odalı azaltma, baskı gruplarının ise arttırma eğiliminde ol-
otellerde, cezaevi veya madde ba ğımlılığı prog- duğu belirtilmiştir. Yine de resmi istatistiklere göre
ramlarının yerleşimlerinde ve hastanede kalan bi- Britanya'da 120.000 aile (bu 300.000'nin üzerinde
reyleri içermektedir (4) . insan demektir) evsiz olarak kabul edilmi ştir ki bu
hiç de azımsanmayacak bir rakamdır (2) .
• Bir süredir bannağm olmayışı veya sınırlı barınma Evsizlerin sosyodemografik özelliklerini inceleyen
olanağı. çalışmalarda, orta ya şlı erkeklerin ön planda oldu ğu
• Köprü altında, araba, terkedilmi ş bina, otogar, belirlenmektedir (2 İngiltere'deki araştırmalar
' 5 ' 9) .
bütün gece açık olan kahvehane, veya topluma aç ık evsizlerin yaş ortalamalannın düştüğünü göstermek-
herhangi bir alanda barınma. tedir. Erkekler bu grupta ço ğuluğunu oluşturmakta
• Dini organizasyonlar veya kamu servisleri ta- olup, evsizlerin % 10-25'inin kadın, bunların %
rafından düzenlemni ş barınaklarda kalma. Bu gibi 60'ının 16-30 yaş arasında olduğu, % 50'sinin de ço-
yerler özellikle evsizler için oluşturulmuş olup üc- cukları ile birlikte evsiz oldukları belirlenmi ştir.
retsiz veya çok az ücretlidir.
• 45 gün veya daha fazla sürelerde ucuz oteller veya ABD'ndeki evsiz popülasyonun % 34'ünü evsiz ai-
motellerde barınma. lelerin oluşturduğu, psikiyatrik hastalığı olmayan ev-
• 45 gün veya daha fazla diğer barınma yerlerinde sizler aras ında etnik azınlıkların yoğun olduğu, bu
a
kalma. Örneğin bir aile yanında veya arkadaşlarda grupta düzenli bir çal ışmanın olmadığı ancak geçmiş
kalma, geceyi hapiste geçirme gibi (5) . dönemde kısa süreli çal ışma öykülerinin olduğu, eği-
tim düzeylerinin dü şük olduğu, % 50 kadarının sos-
cy
ABD Alkol Madde Kötüye Kullanımı ve Akıl Sağ- yal ilişkileri olmadığı ve sırdaşlarmn bulunmadığı
lığı Kurumu 1983 yılında evsizleri, "uygun bar ınak, saptanmıştır (2) Başka bir çalışmada ise evsizlerin
.
gelir ve toplumsal bağları olmayan bireyler" olarak % 36'sının akrabaları, % 42'sinin güvenebilecekleri
tanımlamıştır (2) . arkadaşları olduğunu belirtmelerinden yola ç ıkılarak
evsizlerin anlamlı sosyal ilişkilerden soyutlanmış ol-
YAYGINLIK madıkları sonucuna varılmıştır (5) ABD ve İngiltere'
.
pe
evsizliğin, son 20 yıl içinde büyük sorun haline gel- leşim değişikliği (coğrafi mobilizasyon) görüldü ğü
diği bildirilmiştir (1 '6-8). 1993 yılında yapılan ça- bildirilmektedir (2) .
ise aile içi sorunlan evsizliklerine neden olarak gös- zulduğu olduğu, aynca beşte birinin akıl hastalığı
termiştir. Bu çalışmaya göre evsizlerin % 87'den faz- olan bir akrabasının bulunduğu öğrenilmiştir. Gö-
lasının hayatlarının bir döneminde i ş sahibi olduğu, rüşülen kişilerin % 12-15'i daha önce cinsel is-
% 25'inin bir ay önce herhangi bir i şte çalıştığı, % tismara uğradıklarını belirtmişlerdir. Evsizler, fa-
9'dan azının tam veya yarım günlük kalıcı bir işi ol- kirlik sınırındaki insanlara göre son bir y ıl içinde iki
duğu belirlenmiştir. Daha önce işi olan ancak araş- kez daha fazla sald ırıya uğramış, daha fazla hırsızlık
tırma sırasında çalışmayanların çoğu "iş aradıklannı krbanı olmuş, dört kat daha fazla tecavüze u ğramış,
ancak bulamadıklarını" ifade etmi şler, % 21'i ise ye- daha çok tutuklanm ışlar, alkol nedeniyle daha ciddi
tersizlik nedeniyle çal ışamayacaklannı belirtmişler- sorunlar yaşamışlardır. Bu grupta daha fazla de-
dir (5) . Los Angeles'de 1985'de yap ılan bir çalışmaya liryum tremens ve daha çok hastanede yatarak tedavi
göre evsizlerin ortalama yaşının 34 olduğu, % 49' öyküsü saptanmıştır (15) .
unun hiç evlenrnemi ş, % 64'ünün beyaz, % 24'ünün
siyah olduğu, ortalama evsiz kalma sürelerinin 25 ay Ball ve ark. (16) çalışmasında görüşülen evsizlerin en
olduğu saptanmıştır (1°). sık dile getirdikleri sorunlar ise şunlardır Ba-
nnaksızlik, parasızlik, işsizlik, açlık, soğuk, polis ta-
Evsizlerin suça yönelik davran ışlara eğilimli ol- rafından kötü muamele, h ırsızlık kurbanı olmak, al-
mamakla beraber evsiz yaşamanın şiddet kurbanı ol- kolizm, saldın ve tecavüz kurban ı olmak, bedensel
maya veya yasal olmayan davran ışlara zemin ha- hastalık, yalnızlık, akıl hastalığı (16) .
zırladığı belirtilmiştir (8) . Bu bilgiyle çelişen başka
bir çalışmada ise, evsizlerin çok s ık suç işledilderi SINIFLAMA
ve bu suçların çoğunu evsiz hale geldikten sonra
a
gerçekleştirdikleri ileri sürülmektedir (2) . Evsizlere yönelik s ımflama sistemleri aras ında üç
ana sınıflama dikkati çekmektedir;
Evsizler aras ında çocuk yaşta aileden ayrı yetişme
cy
öyküsünün sıklığı üzerinde durulan di ğer bir özel- 1) Zamansal s ıniflaına: Arce ve Vegare (1984) ev-
liktir (2,11,12) Yapılan bir çalışmada evsiz grubun % sizleri tarih ve zamana ba ğlı olarak gruplam ışlardır.
23'ünün 17 yaşından önce aile dışındaki ortamlarda
yetiştiği, % 34'ünde evden veya okuldan kaçma öy- a) Süregen evsizler: Sokaklarda ya şayan süregen
küsü, cezaevi veya ıslahevi yaşantısı olduğu sap- psikotik olgular veya uzun süredir evsiz olanlar.
tanmıştır (11). Susser ve ark. (3) çalışmasında kısa sü- b) Epizodik evsizler: Tedavisi zor hastalar olarak be-
pe
reden beri evsiz olanların, 5 yıldan daha uzun süreli lirlenen gençler. Bunlar ev ya şantısı ve sokak ara-
evsizlere göre daha genç oldu ğu ve daha az psi- sında gidip gelirler.
kiyatrik sorunları olduğu saptanmıştır (13) . c) Geçici evsizler: Belirlenebilir bir akıl hastalığı ol-
mayan ve akut durumsal krizler nedeniyle geçici ola-
Evsiz akıl hastalannm araştırmacılar ile iletişim kur- rak evsiz olarak yaşayanlar.
mayı reddetmesi nedeniyle Cohen ve ark. (14) çalış-
malarında çoğunlukla gözlem yapılabilmiş, olguların 2) Coğrafi s ınıflama: Roth ve 13acon (1986) ev-
sadece be şte biri ile görü şme gerçekle ştirilebilmiştir. sizlere ait dört grup belirlemi ştir.
Bu çalışmada, evsiz akıl hastalannın gözlemi so-
nucu, aşırı pis ve traşsız durumda olduldan, hava s ı- a) Sokak topluluğu
caklığına uygun olmayan kirli giysiler giydikleri, çe- b) Evsizlere yönelik hostel veya bar ınaklarda ka-
şitli çanta veya al ışveriş sepetlerine toplanm ış lanlar
eşyalar taşıdıkları, kaldmmlara uzandıklan, ko- c) Otel veya oda-kahvalt ı veren barınaklar gibi ge-
nuşmadıklan, kamuya aç ık yerlerde tuvalet ge- çici yerleşim mekanlarında uzayan süreler ile kalan
reksinimlerini giderdikleri gözlenmi ştir (14) . aileler
d) Başkaları ile yaşayanlar. Örneğin bir aile yanında
Linn ve ark. (15) çalışmasında, evsizler ve fakirlik sı- veya arkadaşla kalanlar.
nırlarındaki insanlarla sürdürülen görü şmelerle, bu
grubun en az bir akrabasında madde kullanım bo-
10
Psikiyatri ve Evsizlik: Bir gözden geçirme çal ışması Türkcan, Türkcan
11
Psikiyatri ve Evsizlik: Bir gözden geçirme çal ışması Türkcan, Türkcan
Lamb ve Lamb'ın (18) görüşü ise evsizli ğin ortaya ser ve ark yine bu grupta şizofreni ve bipolar bo-
çıkış nedenlerinden birinin de ak ıl sağlığı sistemle- zukluk oranının genel populasyondan be ş kat fazla
rindeki anlayışlı ve etkin bir çalışmanın gerçekleşti- olduğunu bildirmiştir (1).
rilememesi olduğu şeklindedir.
Scott'ın (2) gözden geçirme çalışmasında, evsizlerde
PSİKİYATRİ AÇISINDAN EVSIZLER % 50'ye varan oranda ak ıl hastalığı olduğu, bunlann
% 30-50'sini işlevsel psikozlann oluşturduğu ve şi-
Evsizlerde akıl hastalığının nitelik ve şiddetini de- zofrenik bozuklukların ön planda görüldüğü bil-
ğerlendirme ve epidemiyolojik araştırma yöntemleri dirilmiştir.
oluşturmada çeşitli sorunlar olduğu belirtilmektedir
(3 ' 19) Ancak bu grupta psikiyatrik sorunlar ın sıklığı
. Çok sayıda araştırma sonucu, evsizlerde pskiyatrik
üzerinde duran çok say ıda yayın olduğu da gözardı bozukluk sıklığının, toplumda beklenenden daha
edilmemelidir (4,5,7,8,15,19-21). yüksek olduğunu göstermekte olup, bu durumu aç ık-
lamaya yönelik iki önemli saptama üzerinde du-
Morrissey ve Levine'in (8) yaptıkları değerlendirme rulmaktadır:
çalışmasında, 1982-1987 y ılları arasındaki araştırma
sonuçlarının, evsizlerin % 30-40'nda ağır ve kalıcı 1) Evsiz olmanın önemli nedenlerinden biri süregen
akıl hastalığı olduğunu gösterdiği bildirilmektedir. psikoza bağlı işlevsel yetersizliktir.
Los Angeles'de 1985 yılında 2 bölgede 529 evsiz ile 2) Evsizler arasında süregen psikotik hastaların ar-
yapılan çalışmada olguların % 29'unda psikiyatrik tışında kurumsuzlaştırmanın etkisi çok fazladır (22) .
a
nedenle hastaneye yat ış öyküsü olduğu, bunların % Bu yaklaşıma göre süregen akıl hastaları "yaşamın
21'inin son bir yıl içinde psikiyatrik ayaktan tedavi güçlükleri ile başa çıkamadıkları için" evsiz haline
başvurusunda bulunduğu saptanm ıştır. Daha önce gelmektedir. Konuya ilişkin psikiyatrik yay ınlar ilk
cy
psikiyatrik yat ışı olan evsizlerin evsiz kalma süreleri kez 1980'li yıllarda, psikiyatrik yaklaşım ve uy-
ve suç i şleme oranları, psikiyatrik sorunları ol- gulamadaki de ğişikliği izleyen dönemde görülmeye
mayanlardan daha yüksek bulunmu ştur (1°). başlanmış ve bunlarda toplum sağlığı servisleri ve
kurumsuzlaştırmanın başansızlığ' ına dikkat çekilmi ş-
Roth'un 1986'daki çalışmasına göre evsizlerin dörtte tir (22) .
birinde akıl hastalığı belirlenmiştir (5) Susser ve ark.
.
pe
çalışmalarında % 12 oran ında psikiyatrik yatış öy- Süregen akıl hastaları, semptomlan, yetiyitimleri,
küsü olduğunu, 223 evsizin katıldığı diğer bir ça- çeşitli olanaklardan yararlanamamalan, ba şkalarına
lışmalarında % 17 kesin veya olas ı psikoz öy- bağımlılıklan, şüphecilikleri, ihmal edilmişlikleri
küsünün olduğunu, % 8'inde kesin şizofreni tanısına gibi özellikleri ile evsiz olmaya aday durumundad ır.
varıldığını bildirmişlerdir. Olguların % 7'sinde gö- Ancak, farkl ı bir görüşün ortaya konduğu Cohen ve
rüşme sırasında özkıyım düşüncesinin olduğu be- Thompson'un (22) çalışmalarında akıl hastalarının
lirtilmiştir (11 '13). evsiz olmalarının nedeni olarak, semptomlanndan
çok ekonomik ve sosyal sorunlar ının rol oynadığı
Lamb ve Lamb'in 53 evsiz psikiyatri hasta ile yap- vurgulanmaktadır. Buna göre son 15 yılda sosyal,
tıkları çalışmada, evsiz olma ile akıl hastalığına politik ve ekonomik değişiklikler, düşük fiyatla ba-
bağlı yetiyitiminin bağlantılı olduğu saptanmıştır. rınma olanağının ve birçok iş olanağının ortadan
Burada akıl hastalığına bağlı yetersizliklerden dü- kaykışı sonucunda genel bir fakirle şmenin oluştuğu
şüncede dezorganizasyon, sorun çözme becerisinde ve evsizliğe yol açtığı üzerinde durulmaktadır.
azalma, harekete geçmede beceriksizlik, depresyon
ve başkalarının yardımını kabullenmelerini en- Marshall ve Reed'in (9) çalışmasında evsizlerin %
gelleyen sannlar kastedilmektedir (18) . 60'ının ilk psikiyatrik başvuru sırasındaki yaş or-
talaması= 26 olduğu ve bunun evsiz olmalarından
Drake ve ark (19) ise evsizlerin üçte birinde a ğır ve önceki dönemde gerçekleştiği, ikinci psikiyatrik
yetiyitimine yolaçan ak ıl hastalığı belirlenmiş, Sus- yatış sonrası sosyal uyumlarmın giderek bozuldu ğu,
12
Psikiyatri ve Evsizlik: Bir gözden geçirme çal ışması Türkcan, Türkcan
işsizlik ve cezaevi yaşantılarının da sıklıkla belirlen- Evsizlerin yaşam koşullarının insanlararas ı ile-
diği ortaya konmuştur. Aynı araştırmada şizofrenik tişimde azalma, edilgenlikte ve başkalarına ba-
evsizlerin, hostellerin duygusal d ışavurumun dü şük ğunlılıkta artış ile paralel oldu ğu düşünülürse uy-
olduğu ortamını sevdikleri ifade edilmiştir. gulanan yaldaşımlarm sosyal ilişkileri kurmaya ve
sürdürmeye yönelik olarak düzenlenmesi ve özel-
Roth ve Bean'in (5) çalışmasına göre evsizlerin % likle psikososyal rehabilitasyon programlar ının uy-
30'u en az bir kere psikiyatri polikliniklerine ba ş- gulanması önerilmektedir (6) .
YAKLAŞİMLARİ
Süregen psikiyatrik sorunlar ı olan bireylerin evsiz
Evsizlere yönelik yaklaşımın psikiyatrik, fiziksel ve hale gelmesini önleme çalışmalarının bir parçası ola-
sosyal sorunlara yönelik olmas ı gerektiği be- rak, barınma olanakları arttırılması, toplum ser-
lirtilmektedir (2) . vislerinin her düzeyde e şgüdümlü çalışması ve iyi-
13
Psikiyütti ve Evsizlik: Bir gözden geçirme çal ışması Türkcan, Türkcan
14