MADEN TETKİK VE ARAMA

GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE

POLİHALİT

HAZIRLAYANLAR

Dr. Gonca EROĞLU Jeoloji Yük. Müh.

Mesut ŞAHİNER Maden Müh.

Fizibilite Etütleri Daire Başkanlığı

2020

1
2
İÇİNDEKİLER

1. TANIMI VE ÖZELLİKLERİ ............................................................................................. 5

2. KULLANIM ALANI .......................................................................................................... 7
3. DÜNYADA BULUNDUĞU YERLER.............................................................................. 8
3.1. İngiltere - Boulby Madeni ........................................................................................... 8
3.2. İngiltere - Woodsmith Madeni .................................................................................. 11
3.3. ABD - Ochoa Madeni ................................................................................................ 14
4. GÜBRE OLARAK ÖZELLİKLERİ................................................................................. 15
4.1. Polisülfatı Ayrıcalıklı Kılan Nedenler ........................................................................... 16
5. DÜNYA PAZAR ARAŞTIRMASI .................................................................................. 18
6. FİYAT ............................................................................................................................... 20
7. TÜRKİYE’ DURUM ........................................................................................................ 21
7.1. Bölgenin Jeolojik Özellikleri ..................................................................................... 21
7.2. Polatlı Polihalitli Seviyelerin Özellikleri ................................................................... 22
7.3. Polatlı Polihalit Cevherinin Zenginleştirme Çalışmaları ........................................... 24
7.4. Türkiye’deki Ticari Durum ....................................................................................... 26
8. ÖNERİLER ....................................................................................................................... 28
KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 31

3
4
 1. TANIMI VE ÖZELLİKLERİ

Polihalit; içerisinde kükürt (S), potasyum (K), magnezyum (Mg) ve kalsiyum (Ca)
bulunan, kimyasal formülü K2Ca2Mg(SO4)4·2H2O olan, sulu sülfat içeren bir evaporit
mineralidir. Triklinik kristal yapıya sahiptir, ancak kristal formu çok nadirdir.
Özgül ağırlığı 2,8 g/cm3, Mohs sertliği 3-3,5 olup genellikle beyaz, açık ve koyu gri,
somon, turuncu kahverengi veya kırmızımsı renklerde bulunur. Çizgi rengi beyazdır.
Mineral yapısı genellikle ince taneli olup, masif, lifli veya yapraksı görülebilir. Nadiren
iri kristallerden oluşan kaba taneli örnekleri de bulunur. Genellikli konkoidal bir kırılma ile
parçalanır, hem rengi hem de görünüşü dolomitik kireçtaşlarına benzerdir.
İlk kez 1818'de Avusturya’nın Salzburg kentindeki bir madende, Alman
kimyager Friedrich Stromeyer tarafından keşfedilmiştir. İsmi Latince kökenli olup “tuz yığını”
anlamına gelmektedir.

Şekil 1. Polihalit minerali örnekleri (www.geograph.org.uk, www.wikidata.org, 2020)

Polihaliti, bazı basit testlerle diğer evaporitlerden ayırmak mümkündür. Sertliği onu
anhidrit dışındaki çoğu evaporit tuzundan ayırır. Acımsı tadı vardır ve suda kolayca çözünür.
Karnalitten farklı olarak nemli değildir, potasyum içermeyen tuzlardan farklı olarak ateşe
tutulduğunda mor bir alev gözlenir.

5
 Tablo 1. Bazı evaporit mineralleri ve formülleri.

Mineral Formül

Halit NaCl

Silvinit KCl

Karnalit KCl.MgCl2.6(H2O)

Kainit KMg(SO4)Cl.3H2O

Anhidrit CaSO4

Jips CaSO4.2H2O

Tenardit Na2SO4

Kierserit MgSO4. H2O

Longbeinit K2Mg2(SO4)3

Epsomit MgSO4.7H2O

Globerit CaSO4.Na2SO4

Leonit K2Mg2(SO4)2.4H2O

Polihalit K2Ca2Mg(SO4)4.2H2O

(www.en.wikipedia.org, 2020)

Şekil 2. Evaporit mineralleri; silvinit, karnalit ve anhidrit (www.en.wikipedia.org, 2020)

6
 2. KULLANIM ALANI

Polihalit endüstriyel olarak sadece, tarım alanlarında kullanılmaya başlanan, tamamen

doğal olan yeni bir gübre çeşididir.

Şekil 3. Tarım alanlarında kullanılan polihalit gübresi. (www.polysulphate.com, 2020)

İçeriğindeki yüksek orandaki sülfatın (SO3) yanında önemli miktarlarda potasyum,

magnezyum ve kalsiyumu sülfat halinde bulundurması nedeniyle gübre olarak artı değere ve
ticari potansiyele sahiptir. Günümüzde tarla bitkileri ve çayır-mera yem bitkilerinin
yetiştirilmesinde önemli bir sülfat gereksinimine ihtiyacı vardır. Ancak ekilebilir arazilerde
düzenli bir şekilde uygulama yapılmadığından topraklarda kükürt eksikliği çok yaygın olarak
görülmektedir.
Kullanıldığı tarım alanlarında ürün verimini, mahsul kalitesini ve miktarını önemli
ölçüde artırdığı tespit edilmiştir. Bilinen diğer potasyum gübrelerinden daha az, suda daha
yavaş çözünmektedir, bu nedenle daha uzun vadede kalıcı bir besin salınımı sağlamaktadır.
Düşük klor içeriği nedeniyle de, özellikle klor istemeyen bitkiler için çok uygundur.
Bu dörtlü doğal gübre, yapılan tüm tarımsal testlerinin olumlu sonuçlar vermesi
nedeniyle günümüzde çiftçilerin kullanımına hazırdır. Polihalit gübresi, Avrupa’daki tüm
organik tarım birliklerince organik gübre olarak tescillenmiştir.
Tarım alanlarında dünya çapında en yaygın kullanılan gübre olan potas, suda çözünen
potasyum iyonları içeren bir mineraldir. Potasyum azot ve fosfordan sonra en çok aranan besin
maddesidir. Polihalit suda çözünen potasyumumun yanında, kalsiyum ve magnezyum
iyonlarını da içeren hidratlanmış sülfat minerali oluşu ile daha avantajlı olmaktadır.

7
 3. DÜNYADA BULUNDUĞU YERLER

Polihalit yatakları; İngiltere başta olmak üzere Amerika, Rusya, Ukrayna, Polonya,
Hindistan ve Türkiye’de bulunmaktadır. Ancak ticari değere sahip polihalit cevheri günümüzde
sadece İngiltere’de üretilmekte ve satılmaktadır. Ticari üretimiyle ilgili olarak, biri Amerika’da
diğeri İngiltere’de iki yeni proje oluşturulmuş, ayrıntılı fizibilite çalışmalarına başlanmıştır. En
önemli polihalit sahaları şunlardır;

3.1. İngiltere - Boulby Madeni

Günümüzdeki en önemli polihalit rezervine sahip olan ve hali hazırda üretim yapılan tek
yatak, İngiltere’nin Kuzey Yorkshire bölgesindeki Boulby kıyılarında bulunmaktadır. Bu
sahada, dünyanın en büyük gübre üreticilerinden Israel Chemicals Ltd. şirketine (ICL) ait
Cleveland Potash tarafından, polihalit madenciliği yapılmaktadır.
Kuzey Denizi’nin yaklaşık 1200 m. derinliğinde, 260 milyon yıl önce oluşmuş Permiyen
kaya tabakalar içerisinde yer alan potas damarının 150-170 m. altında yer alır. Polihalit
cevherinin rezervi yaklaşık 1 milyar ton olup tenörü % 89’dur.
Avrupa’daki en derin ikinci maden olan Boulby Madeninde cevherli tabakalar Kuzey
Denizi’ne doğru uzanmaktadır. Madende çalışan işçiler cevherli tabakaya asansörle yedi
dakikalık süre sonunda ulaşabilmektedir.
Boulby sahasında 1970’lerden beri potas gübresi üretimi yapılmaktadır. Cleveland
Potash, bu sahada 2010 yılında polihalit cevherinin varlığını tespit etmiştir. 2016 yılında
“Polisülfat” ticari adıyla üretime başlamıştır. Halen yılda yaklaşık 1 milyon ton polihalit üretimi
yapılmaktadır. Dünyada işletilen tek yatak olan bu madenden çıkan polihalit, toz ve granüler
olarak iki formda yeni bir organik gübre olarak pazarlanmaktadır.

Şekil 4. Boulby maden işletmesi (www.icl-uk.uk, 2020)

8
Şekil 5. Boulby Madeni jeolojik kesiti. (www.polysulphate.com, 2020)

9
Şekil 6. Boulby Madeni ve polihalit damarı yeraltı madencilik alanı. (www.icl-uk.uk, 2020)

Şekil 7. Boulby Madeni, polihalit karot örneği ve granül Polisülfat. (www.polysulphate.com, 2020)

10
 Dünya ticaretinde henüz küçük bir pazara sahip olan bu ürün 22 ülkede satılmaktadır.
Şirket, madenin doğuya doğru uzatılması ve üretim kapasitesinin artırılması için tesislerin
iyileştirmesini planlamıştır. Bu kapsamda 2014 yılında Cleveland Potash, Boulby tesisi için 4,9
milyon £ 'lık bir devlet hibesi alan ICL (Israel Chemicals Ltd) bölgeye 300 milyon £ yatırım
yapma sözünü vermiştir.

3.2. İngiltere - Woodsmith Madeni

İngiltere’de Kuzey Denizi’nin güneyinde, Boulby sahasına yakın bir alanda Sirius
Minerals PLC şirketi tarafından, bir başka polihalit projesi yürütülmektedir. Şirketin yan
kuruluşu olan ve potas üretimi yapan York Potash isimli şirket, Whitby köyü yakınında bulunan
Woodsmith potas madeninde, yaklaşık 1600 m. derinde, Permiyen yaşlı kayaçlar içerisinde
bulunan, 50 m. kalınlığı olan ve Kuzey Denizi’nin tabanına doğru uzanan polihalit damarını
işletmeyi planlamaktadır.

Şekil 8. Woodsmith madeni, polihalit projesi yayılım alanı. (www.siriusminerals.com, 2020)

11
 Şirketin 2019 yılı fizibilite raporuna göre; bu yatağın polihalit rezervi yaklaşık 290
milyon ton, tenörü % 89 ve maden ömrünün yaklaşık 44 yıl olduğu tahmin edilmektedir. Ancak
bölgedeki tüm polihalit kaynağının ise 2,69 milyar ton olduğu hesaplanmıştır.

Şirket, “Poly4” ismi verdiği ürünün ticari üretimine 2021 yılı sonunda başlamayı, 2024
yılında yıllık üretimi 10 milyon tona, 2026’da 13 milyon tona, 2029’da ise 20 milyon tona
çıkarmayı planlamaktadır.

Proje kapsamında, işletmeden çıkarılacak cevherin, Teesside’deki cevher işleme ve

paketleme tesisine nakledilmesi için bir yeraltı maden taşıma sisteminin yapımı gerekmektedir.
Tünel açma makinası kullanılarak inşa edilecek olan bu taşıma galerisi; yaklaşık 250 m.
derinlikte, 37 km. uzunluğunda, 4,9 m. genişliğinde olacaktır. Galerinin içerisinde, cevheri
nakledecek yüksek kapasiteli bir taşıyıcı bant sistemi yer alacaktır. Galeride ayrıca bir bakım
rayı, iletişim ve kontrol sistemleri için fiber optik kablo hattı bulunacaktır. Dünyada pek çok
yeraltı madeninde yaygın olarak kullanılan bu mineral taşıma sisteminin yapımında
maliyetlerin sürekli artıyor olması projenin işleyişini yavaşlatmaktadır. Ancak yine de projenin
ilk aşaması olan, iki dikey kuyunun yapımında 120 m. derinliğe ulaşıldığı ve çalışmaların hızla
devam ettiği şirket raporunda belirtilmiştir.

Şekil 9. Woodsmith madeni yerüstü tesis alanı (www.siriusminerals.com, 2020)

12
Şekil 10. Woodsmith madeninde yapımı devam eden kuyuların yüzeyden görünümü
(www.siriusminerals.com, 2020)

Şekil 11. Woodsmith madeninde yeraltı madenciliği ve mineral taşıma sistemi planlama şeması.
(www.siriusminerals.com, 2020)

Bu sahadan çıkarılan, Poly4 isimli gübrenin tarım alanlarındaki kullanım testleri 2017
yılından beri devam etmektedir. Amerika, Brezilya, İngiltere, Polonya, Çin, Tanzanya ve
Hindistan’da özellikle pirinç, mısır, soya, buğday, patates, pamuk, çay ve domates yetiştirmede

13
kullanılmaktadır. Florida ve Kentucky Üniversitelerinin de işbirliği ile yapılan bu denemelerde,
Poly4 kullanılan bitkilerde verim ve kalite artışının yanı sıra ürünlerde dayanıklılık, daha uzun
depolama ömrü görülürken, zirai hastalıklarda azalma olduğu tespit edilmiştir.

Poly4 ürünü, 4 temel besin öğesi (potasyum, magnezyum, kalsiyum, kükürt) haricinde
eser miktarlarda; bor, bakır, demir, manganez, molibden, selenyum, çinko ve stronsiyum
içermektedir. Ayrıca ağır metaller içermediği bilinmektedir.

Sirius şirketi Afrika, Avrupa, Güney Amerika ve Güneydoğu Asya’daki müşterileri ile
polihalit için satış anlaşmaları ve taahhütler imzalamıştır. Bu anlaşmalar söz konusu mineral
için büyüyen bir pazara işaret etmektedir.

Ancak Mart 2020 itibarı ile Sirius Minerals şirketi tamamen, Birleşik Krallık ve Güney
Afrika merkezli bir madencilik şirketi olan Anglo American Ltd. şirketine devir edilmiştir.
Şirketin tüm projeleri aynı planlamalar doğrultusunda devam etmektedir.

3.3. ABD - Ochoa Madeni

ABD’nin New Mexico eyaleti güneydoğusundaki Lea County yakınlarında, IC Potash

Corp. Şirketi tarafından polihalit arama projesi hazırlanmıştır. ABD’deki ilk ticari polihalit
madeni ve işleme tesisi olacak Ochoa sahasında fizibilite çalışmaları devam etmektedir. Şirket
2021 yılında üretime başlamayı ve yıllık 2 milyon ton üretim yapmayı planlanmaktadır.

Projenin 2016 yılında hazırlanan, 2017 yılında revize edilen teknik raporuna göre;
Ochao sahasında polihalit cevheri yaklaşık 450 m. derinlikte, Permiyen yaşlı kayaçlar içerisinde
ortalama 5 m. kalınlıktadır. Madenin; polihalit rezervi 71 milyon ton, tenörü ortalama % 88
yıllık üretim miktarı 2 milyon ton, ömrü yaklaşık 38 yıl olarak öngörülmektedir. Maden ve
işleme tesisleri tam kapasite ile çalıştığında 400 kişiyi istihdam etmesi beklenmektedir.
Bölgeden çıkarılan deneme örneklerden granüler ve standart form ürünler elde
edilmiştir. Yapılan laboratuvar çalışmaları ile bu ürünler, ICL ve Sirius şirketlerinin polihalit
ürünleriyle karşılaştırılmıştır. Sonuçlar; hazırlanan granül polihalit gübresi ile ICL polihalit
gübresinin besin içerikleri ve çözünme özelliklerinin benzer olduğunu göstermiştir.
Polynatura ticari ismi ile ürün geliştirme testleri devam eden Ochoa polihaliti, gübre
olarak kullanılabilecek yüksek besin değerleri içerdiğinden büyük bir pazara da sahip olacağı
düşünülmektedir.

14
 4. GÜBRE OLARAK ÖZELLİKLERİ

İngiltere’de üretilen ve satılan “Polisülfat” isimli polihalit gübresi yüksek besin

içerikleri (kükürt, potasyum, magnezyum, kalsiyum) nedeniyle, işlemeye ihtiyaç duyulmadan
doğal haliyle granül ve toz ürün formlarında kullanılmaktadır. Ürünün özellikle sülfat içeriği
(% 48) yüksektir, tamamen doğal yapıdadır ve bitkilere yararlıdır.

Tablo 2. Polisülfat ürününün içeriğindeki besin elementleri % miktarları.

Oksit Formları
Besin elementleri
(%)
(%)

19,2 SO3 48
Kükürt (S)

11,6 K2O 14
Potasyum (K)

3,6 MgO 6
Magnezyum (Mg)

12,2 CaO 17
Kalsiyum (Ca)

(www. polysulphate.com, 2020)

Polisülfat, içerdiği sülfatın yanında önemli düzeylerde potasyum (K2O), magnezyum

(MgO) ve kalsiyum (CaO) bulundurduğu için katma değer kazanmaktadır.
Bitkiler için mutlak gerekli bir besin elementi olan potasyumla ilgili gübre önerilerinde;
toprağın özellikleri, hasatla topraktan uzaklaşabilecek potasyum miktarı dikkate alınır. Bu
nedenle Polisülfat uygulamalarıyla normal gübrelemeye ek olarak bitkinin potasyum desteği de
sağlanmış olur. Tüm yeşil bitkilerde fotosentezin gerçekleştiği klorofilin yapısında yer alan ve
mutlaka gerekli bir bitki besin elementi olan magnezyum, sadece yüksek gelir getiren bazı
bitkilere ve sebzelere uygulanmaktadır. Hasatla topraktan önemli miktarlarda uzaklaşan bu
element, çoğunlukla göz ardı edilmektedir. Polisülfat uygulamalarıyla bu gereksinimin
karşılanması mümkün olmamaktadır. Yapısında dördüncü öge olarak da kalsiyumun bulunması
Polisülfat’ın içeriğindeki zenginliği göstermektedir. Bitki hücrelerinin bölünmesi ve
duvarlarının güçlenmesinden sorumlu olan kalsiyum, Polisülfat uygulamaları ile toprağa
önemli miktarlarda kazandırılır. Polisülfat, özellikle toprakta düşük klor isteyen tütün, bağ,
diğer meyveler ve yüksek kuru madde oluşturan patates gibi bitkiler için de uygundur. Hem
15
granüler hem de toz yapıda bulunabilen Polisülfat’ın 2-4 mm’lik granüler hali serpilerek
toprağa kazandırılabildiği gibi, azotlu gübreyle aynı dönemde çözelti halinde verilebilmesi, bu
uygulamayı daha da ideal duruma getirmektedir.
İngiltere’de yapılan tarla denemelerinde sülfatlı gübrelerin lahanaya etkileri araştırılmış;
bulgular uygulamanın verimi % 40 oranında artırdığını göstermiştir. Granül polisülfatın kuru
olarak toprağa atılması testleri İngiltere dışında dünyanın birçok ülkesinde (Fransa, Danimarka,
Almanya ve Türkiye) yapılmıştır. Konuyla ilgili araştırmalar, polisülfatın içerdiği temel bitki
besin elementlerinin piyasadaki diğer gübreler kadar iyi bir kaynak olduğunu göstermiştir.
Gübre dağıtma makineleriyle 24 m üzerindeki mesafelere kadar saçılabilecek nitelik taşıması
da önemli bir özelliğidir. Söz konusu denemeler son on yılda hem saksı hem de tarla
koşullarında birçok kez tekrarlanmıştır. Çalışmaların her birinde polisülfat diğer standart
alternatifleriyle eşdeğer ya da daha üstün nitelik taşıdığı sonucuna varılmıştır.
Yapılan bazı bağımsız araştırmalar sonucunda;
- Polisülfat uygulamasıyla çayır-mera bitkilerinde potasyum gereksinimlerinin
belirgin şekilde giderilmesi bu gübreden gelen potasyumun tümüyle alındığını
göstermektedir. Verilen gübre magnezyum alımını önemli ölçüde etkilemiş, kükürt
miktarını da artmıştır.
- Polisülfat tam doz olarak verildiğinde, standart uygulamalarla eşdeğer potasyum
sonucu alınmış, aynı zamanda çayır-mera bitkileri için iyi bir kükürt kaynağı olduğu
da belirlenmiştir.

4.1. Polisülfatı Ayrıcalıklı Kılan Nedenler

• Madenden çıkarıldıktan sonra herhangi bir kimyasal işlem görmeden kırılır, elekten
geçirilir, toz veya granül formda paketlenerek satışa sunulur.
• Bitki için yaşamsal önem taşıyan potasyumu, fotosentez için gerekli olan magnezyumu,
güçlü hücre duvarı ve hücre bölünmesi için gereken kalsiyumu sülfat halinde bir arada
bulundurur.
• Yapısındaki sülfat, suda kolay çözünebilir, bitki tarafından hemen kullanılabilir.
• Diğer potas gübrelerinden farklı olarak doğal hali ile kullanıma uygundur.
• Granüler yapıdaki formu geniş alanlara uygulama olanağı sağlar.
• Birçok besin elementini bir arada içerdiği için depolama alanı ihtiyacını azaltır,
uygulama kolaylığı ile düşük maliyet sağlar.

16
• Klor içeriğinin düşük olması, klora hassas bitkilerde (tütün, üzüm, çilek, diğer meyveler
vb.) kullanılma ayrıcalığını sağlar.
• Düşük karbon izine sahiptir. Çevreye zararı az, sürdürülebilir ve güvenilebilir bir gübre
kaynağıdır.
• pH’ı nötr dür.
• Doğal hali ile kullanıldığından işlenmeye gerek duyulmadığından, atığı olmadığından
ve asitliğe yol açmadığından çevre dostu üründür.
• Özellikle tarla bitkileri (buğday, arpa, pirinç, mısır, bezelye, fasulye, patates,
lahanagiller, yağlık kolza) ile tüm çayır-mera yem bitkilerinin kükürt ihtiyacını
karşıladığı ve verimi artırdığından, yüksek kaliteli ve uzun ömürlü ürünler elde
edildiğinden çiftçiler için avantajlıdır.
• Birçok tarım ülkesinde organik tarım için onay almıştır.
• Sentetik kimyasallar içermediği için yanıcı değildir.
• İçerdiği farklı besin elementleri nedeniyle yaygın şekilde organik bir kaynak olarak
kabul edilmektedir. İngiltere, Almanya ve İtalya’daki organik tarım üreticileri birlikleri
(OMRI, FİBLE, BİO) bu gübrenin standart halini “organik tarımda kullanılabilir”
listesine almıştır.
• Kükürtlü gübrelere olan küresel talep arttıkça polihalite olan talep de artacaktır.

Şekil 12. Üretiminde polihalit gübresi kullanılılan ürünler; pirinç ve patates

(www. polysulphate.com, 2020)

17
 5. DÜNYA PAZAR ARAŞTIRMASI

- ICL (Israel Chemicals) şirketi “Polysulphate” adıyla polihalit üreten tek şirkettir.
- Sirius Minerlas şirketi ise “Poly4” adıyla ürün hazırlamış olup ön satış anlaşmaları
yapmıştır.
- ICP (Intercontinental Potash Corp) şirketi ise “Polynatura” adıyla ürün geliştirmiştir
ancak henüz üretimi bulunmamaktadır.

Polihalit gübre pazarı şu anda son derece küçük bir pazardır, sadece İngiltere’de ICL
Şirketi ticari olarak küçük miktarlarda üretmektedir. ABD'de polihalit yeni bir gübre
(Polynatura) ürününü temsil edecektir.
Haziran 2015'te Sirius Minerals şirketine Kuzey İngiltere'deki büyük ölçekli bir
polihalit madenine planlama izni verilmesi, bir polihalit pazarının kurulması ve diğer potasyum
gübreleriyle rekabet edebilmesi imkânı oluşturdu. Bu projenin finansman ve planlamaya göre
üretime başlaması durumunda, özel potas sektörünü yeniden şekillendirme ve bugüne kadar
denenmemiş büyük ölçekli ticari talebe sahip bir gübre ürününü temsil eden polihaliti
metalaştırma potansiyeline sahiptir.
Polihalit, daha yüksek yetiştirme miktarları ve dengeli ikincil besleyici gübre
programlarına yatırım yapma isteği olan yüksek değerli organik mahsullere uygun bir
uygulamadır. Yönetilebilir miktarlarda üretilir ve piyasaya uygun bir şekilde arz edilirse,
polihalit düşük klorürlü gübre olarak iyi bir piyasa fiyatı elde edebilir. K-Mg-S pazarı nispeten
küçük bir pazardır; polihalit bu alanda diğer sülfatlı potas-magnezyum (SOPM) gübreleriyle
rekabet edecek gibi görünmektedir. Polihaliti birinci sınıf bir gübre olarak konumlandırmak ve
düşük marka bilinirliğini aşmak için gelişmiş ve sürekli bir pazarlama çabası ve satış stratejisi
gerekecektir. Etkin bir dağıtım sistemi ve bayii ağı oluşturulması için önemli zaman ve çaba
gerekmektedir.
Bugün polihalit, dünyanın sadece bir yerinde başlıca cevher olarak çıkarılmaktadır.
Israel Chemical Limited (ICL) şirketi, Kuzey Denizi'nin altında, İngiltere'nin Kuzey Yorkshire
kıyılarında bulunan Boulby Madenine ait sahada şu anda, doğrudan uygulama gübresi olarak
polihalit üretimi yapmaktadır. Şirket MOP (Potasyum klorit) üretimini düşürürken polihalit
üretimini artırma sürecindedir. Boulby Madeni yakınında bulunan ikinci bir polihalit madeni
de işletilmeye başlanacaktır.
CRU Danışmanlık Şirketi, potasyum-magnezyum-sülfat (SOPM) gübrelerinin küresel
tüketimini 2017 yılında toplam 1,7 milyon ton olarak belirtmiştir. Bu rakam yaygın olarak

18
satılan ve yıllık 65,5 milyon tonluk bir pazarı olan potasyum klorür (MOP) gübresi pazarına
kıyasla nispeten küçüktür. Ancak SOPM (potasyum-magnezyum-sülfat) gübreleri, polihalitin
doğrudan karşılaştırılabileceği bir gübre türüdür. CRU şirketi; 2015 yılında ABD'deki toplam
SOPM talebinin 800.000 ton polihalit (K2O bazında) eşdeğeri olduğunu, Orta ve Güney
Amerika'daki toplam SOPM talebinin ise 320.000 ton polihalit (K2O bazında) eşdeğeri
olduğunu belirtmiştir.

CRU şirketi, tarımsal varsayımlara dayanarak Amerika kıtasındaki polihalit talebinin;

ABD’de 5,8 milyon ton/yıl, Brezilya’da 3,4 milyon ton/yıl ve Meksika 2,8 milyon ton/yıl
olacağını tahmin etmektedir.

Şekil 13. Ochoa (ABD) polihaliti, Polynatura, granül ürün tipleri (www.polynatura.com, 2020)

19
 6. FİYAT
ICL ve Sirius şirketleri, gübre sektöründe polihalit ile devrim yapmasına rağmen, satış
fiyatları büyük bir bilinmezlik içindedir.
Polihalit fazlalığı uzun vadeli fiyatlandırma için bir tehdittir ve birinci sınıf gübre
markalama çabalarını azaltacaktır. Aşırı arz ile piyasa polihaliti metalaştırılmış bir ürün olarak
görebilir. ICP şirketi tarafından yapılan fiyat tahminlerinde Sirius şirketinin İngiltere
pazarlarına yapacağı satışların ABD veya Brezilya'daki arz / talep ilişkilerini etkilemeyeceği
varsayılmıştır.
Aşağıda ICP (Intercontinental Potash Corp.) şirketinin Amerika, New Mexico’da
bulunan, ortalama tenörü %88,4 olan Ochoa polihalit sahası için hazırlanan teknik raporunda
yer alan yıllık fiyat tahminleri bulunmaktadır.

Tablo 3. Polihalit gübre fiyat tahminleri

Sıra No Yıllar PEA Gerçek Sıra No Yıllar PEA Gerçek
Fiyat ($/ton) Fiyat ($/ton)
1 2020 162 12 2031 181
2 2021 161 13 2032 184
3 2022 157 14 2033 188
4 2023 159 15 2034 191
5 2024 161 16 2035 195
6 2025 164 17 2036 200
7 2026 167 18 2037 206
8 2027 169 19 2038 212
9 2028 172 20 2039 218
10 2029 175 21 2040 224
11 2030 178 21-42 2041-2061 224
(Ochoa, 2016 Teknik raporundan alıntı)

Diğer bir kaynak olan, USGS’in 2020 raporuna göre 2020 yılında potasyum fiyatı ton
başına tahmini yaklaşık 250 USD olarak belirlenmiş olup bu fiyatın uzun vadede yaklaşık 310
$/ton’u göreceği tahmin edilmiştir. Serbest piyasada ise potasyum gübreleri, %50-60
bandındaki saflıkta potasyum (oksit veya sülfat) içeriği ile 400 ile 600 USD/ton fiyatlarına
satılmakta olup alüminyum içerikli potasyum sülfat fiyatlarının 1.000 USD/ton’a ulaştığı
bilinmektedir.
S&P Global Market Intelligence Şirketi’nin güncel verilerinde
(https://panjiva.com/York-Potash/41506351) ise polihalitin 300-450 $ bandında alıcı bulduğu
belirtilmiştir.

20
 7. TÜRKİYE’ DURUM

Ülkemizde MTA’ya ait Polatlı-Ankara sahasında polihalit kaynağı tespit edilmiştir,

ancak henüz işletme aşamasında değildir.

MTA Genel Müdürlüğü, Maden Etüt ve Arama Dairesi Başkanlığı tarafından yürütülen “Orta
Anadolu Tersiyer Havzaları Globerit ve Tenardit Aramaları Projesi” kapsamında olan bir ruhsat
sahasında polihalit cevherleşmesi tespit edilmiştir. Bunun üzerine Fizibilite Etütleri Dairesi
Başkanlığı tarafından, söz konusu sahada yapılmış olan sondajlar ve polihalit cevherine ait
bilgiler değerlendirilerek, kaynak tahmini raporu hazırlanmıştır. Aşağıdaki bilgiler bu rapordan
(Ankara-Polatlı Yöresindeki S:201700027 (ER: 3351092) No’lu IV. Grup (“Sodyum Sülfat
(Tenardit, Globerit)-Polihalit- Halit) Ruhsat Sahasının Buluculuğa Ait Maden Jeolojisi Ve
Kaynak Tahmini Raporu-2020) alınmıştır.

7.1.Bölgenin Jeolojik Özellikleri

Polihalitin de içinde bulunduğu bölge Orta Anadolu'nun batısında, Tetis kuşağının içinde
yer alır. Bu alan Tetis Denizi’nin kuzey kolunun kapanımıyla gelişen bir dizi tektonik olaylara
sahne olmuştur dolayısıyla çarpışma kuşağı özelliklerine sahiptir. Gelişen deformasyonlara
uygun olarak başlıca pasif kıta kenarının ve ofiyolitli melanjların metamorfizma dilimlerini
içerir. Sivrihisar, Sömdiken, Eskişehir, İnönü ve Mihalıççık metamorfitleri ile Karkın
formasyonu Alt Triyas yaşlı kıtasal kabuk malzemesini karakterize etmektedir. Yukarıda
tanımlanan birimler üstüne gelen Jura yaşlı birimlere çakıl veren Yalnızçam ve Bozüyük
granodiyoriti tarafından kesilmektedir. Bu birimler üzerine taban konglomerası ile uyumsuz
olarak Jura çökelleri gelir. Üst Jura-Alt Kretase yaşlı çökellerle devam eden birim, yine
uyumsuz olarak Üst Kretase konglomera, kumtaşı ve bol fosilli mikritik kireçtaşları ile örtülür.
Üst Kretase birimleri ise Topkaya, Yörükkaracaören granodiyoriti ve Kaymaz graniti tarafından
kesilir. Bu birimlerin üzerinde konglomera ve kumtaşlarından oluşan Paleosen yaşlı birim
uyumsuzlukla gelir. Konglomera, kumtaşı, kiltaşı, marn ve bol fosilli kireçtaşlarından oluşan
Eosen yaşlı birim ise tüm eski birimleri uyumsuz olarak örter. Miyosen-Pliyosen yaş
aralığındaki volkanosedimanter, evaporitik, karbonatlı ve kırıntılı birimler çalışma alanındaki
en genç istifleri oluşturur.

Bu sahada 2017-2018 yıllarında yapılan sondajlarda gömülü Polihalit ve sodyum sülfat

cevherleşmesi saptanmıştır. Cevherli seviyelerde, cevher minerallerine çoğunlukla manyezit ve
jips mineralleri eşlik etmektedir. Bu mineral birlikteliğine blödit, hidrogloberit, ve halit

21
mineralleri katılmaktadır. Polihalit içeren cevherli seviyeler sodyum sülfat cevherleşmesi ile
parajenez K2O’ca zengin zonlar şeklinde bulunmaktadır.

7.2. Polatlı Polihalitli Seviyelerin Özellikleri

Ankara’nın Polatlı ilçesi ile Eskişehir’in Sivrihisar ilçesi sınırındaki sahada tespit edilen
polihalit; sodyum sülfatlı ve özellikle tenardit - globerit olan seviyelerde bulunmuştur.

Polihalitli zonların rengi genelde grimsi tonlarda olup masif bir görünüme sahiptir.
Zonun kalınlığı, % 3 lük K2O ortalaması alındığında, 30 metreye kadar çıkmaktadır. Saf ve safa
yakın yerlerde 1 -10 m. arasında değişen kalınlıklara ulaşmaktadır.

Şekil 14. Polatlı sahasında görülen mineral zonları.

TENARDİT + GLOBERİT + POLİHALİT

TENARDİT POLİHALİT

POLİHALİT TENARDİT POLİHALİT

TENARDİT + GLOBERİT + POLİHALİT

Şekil 15. SP17/81 Nolu kuyu, 332-336 m. arası, karot örnekleri.

22
Şekil 16. Polatlı sahası mineral zonlarının yayılımları.

Polihalit cevherleşmesinin olduğu zonlarda sodyum sülfat ve kil minerallerinin de

cevherleştiği görülmüştür. Bu durum göz önüne alındığında polihalit mineralinin içeriğinde
yüksek miktarda bulunan kükürt (S), kalsiyum (Ca) ve potasyum (K) elementlerinin, polihalitin
yanında sodyum sülfat ve kil minerallerinden de geldiği tespit edilmiştir.

Kaynak tahmini çalışmalarının son aşamasında bilgisayar programında saha ortalaması

tahmin edilen polihalit kaynaklı potasyumoksit (K2O) değeri, polihalit dönüşüm katsayısı olan
6,4 ile çarpılarak sahadaki polihalit tenörü bulunmuştur.

Sahada katı modelleme çalışması yapıldıktan sonra, kimyasal analiz sonuçları ile ortaya
konulan sondajlardaki cevherli kabul edilen seviyeler kullanılarak öncelikle sahadaki Polihalit
kaynaklı K2O (potasyumoksit) tahmin edilmiştir.

Kaynak tahmini sonuçları incelendiğinde sahada yaklaşık %23-25 tenörlü, 2,4 milyar
ton polihalit kaynağı olduğu hesaplanmıştır.

23
 Tablo 4. Polatlı Polihalitinin Besin İçerikleri ve Değerleri.

Besin Elementleri Oksit Formları

(%) (%)

21,27 SO3 53
Kükürt (S)

1,97 K2O 15
Potasyum (K)

4,03 MgO 6
Magnezyum (Mg)

13,29 CaO 18
Kalsiyum (Ca)

7.3. Polatlı Polihalit Cevherinin Zenginleştirme Çalışmaları

Polatlı sahasındaki polihalit cevherinin tenörü dünya standartlarına göre düşüktür. Bu

cevherin ekonomik değere sahip olabilmesi için zenginleştirme yöntemleri uygulanmalıdır.
Polihaliti zenginleştirmede; öğütme, kalsinasyon, liç, çözündürme, kristallendirme,
granüle etme ve/veya fiziksel ayırma gibi işlemler uygulanabilir. Ancak cevher örneğinin
içeriği incelendikten sonra bu aşamalardan hangilerinin uygulanacağına karar verilir. Polatlı
polihaliti, bilinen yöntemlerle kalsine edilebilir niteliktedir.
Polihalit cevheri yataktan çıkarıldıktan sonra 2,5 cm den daha küçük tane boyutuna
getirilmek için çubuklu değirmene alınır. Çubuklu değirmende öğütülen cevher susuzlaştırma
işlemi için santrifüje getirilir. Yıkanmış polihalit cevherine liç işlemi uygulanabilmesi için 440-
540°C sıcaklıkta ve 15-60 dakika süre boyunca kalsinasyon işlemine tabi tutulmalıdır.
Kalsinasyon işlemi sonrasında cevherin liç uygulamalarına yatkınlığının arttığı gözlenmiştir.
İşlem tamamlandıktan sonra mineral liç işlemine hazır duruma gelir ve kalsine polihalit sulu
çözücünün kaynama noktasına yakın bir sıcaklığa maruz bırakılarak potasyum ve
magnezyumun kalsiyum tuzlarından ayrılması sağlanır.
Polatlı polihalit cevheri, tenardit ve globerit mineralleri ile beraber bulunduğundan
muhtemel gübre kullanımında uygunsuzluk yaratabilecek bir takım safsızlıklar (tuzlar)
içermektedir. Yapılması düşünülen zenginleştirme çalışması ile ilk olarak bu safsızlıkların
uzaklaştırılması koşulları belirlenerek yeterli tenör değerlerine ulaşılmaya çalışılacaktır. Yeterli
tenör değeri elde edildiğinde gübre olarak kullanımı uygun olursa, Polatlı polihalit cevherinin
satılması gündeme gelebilecektir. Diğer bir aşama olarak yeterli tenör değerine ulaşılamazsa

24
polihalit cevherinden aşağıda verilen akım şemasına göre K2SO4 eldesi için daha farklı
zenginleştirme yöntemlerinin yapılması planlanmaktadır.

Şekil 17. Polihalit zenginleştirme akış şeması.

Kalsine Polihalit (K2SO4, MgSO4, CaSO4)

Özütleme (100°C)

Filtrasyon Çözelti (K2SO+, MgSO4)

H2O CaO

Artık (CaSO4)
Karıştırmalı Özütleme (25 °C)

Ca(OH)2

Karıştırmalı özütleme (100 °C)

Kıvamlaştırma

Filtre

Atık (CaSO4, Mg(OH)2

Çözelti

Buharlaştırma

Filtre H2O

Kurutma

Ürün
(K2SO4)

25
 7.4. Türkiye’deki Ticari Durum

Türkiye’de polihalit ticareti bulunmamaktadır.

Ülkemizdeki gübre hammaddeleri yeterli olmadığından gübre konusunda %90 oranında
dışarıya bağımlılığımız devam etmektedir. Tarım alanlarımızda genellikle azotlu mineral veya
kimyasal gübreler kullanılmaktadır.
Türkiye İstatistik Kurumunun (TÜİK ) verilerine göre ülkemizde kullanımı olan
gübrelerin ticareti 31 no.lu fasıldan yapılmaktadır. Bu fasılda yapılan ithalat ve ihracat değerleri
aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Tablo 5. Türkiye Gübre İhracatı ($)

GTİP No ÜRÜNLER 2015 2016 2017 2018 2019
Azot, fosfor ve
potasyumun ikisini veya
3102 100.764.570 121.949.243 92.137.633 126.414.834 131.241.575
üçünü içeren mineral veya
kimyasal gübreler
Azotlu mineral veya
3103 27.383.093 13.229.194 62.410.424 105.477.128 152.139.908
kimyasal gübreler
Fosfatlı mineral veya
3104 586.124 94.339 414.702 13.363.102 610.640
kimyasal gübreler
Potaslı mineral veya
3105 3.763.201 8.232.288 4.359.718 2.027.800 14.056.356
kimyasal gübreler
Genel Toplam 132.496.988 143.505.064 159.322.477 247.282.864 298.048.479
Kaynak: TÜİK, 2020

Tablo 6. Türkiye Gübre İthalatı ($)

GTİP No ÜRÜNLER 2015 2016 2017 2018 2019
Azot, fosfor ve
potasyumun ikisini
3102 veya üçünü içeren 416.008.983 501.724.658 443.408.629 365.685.956 427.985.356
mineral veya kimyasal
gübreler
Azotlu mineral veya
3103 736.409.036 694.886.417 849.798.123 756.867.338 820.651.883
kimyasal gübreler
Fosfatlı mineral veya
3104 10.054.383 15.306.570 4.962.599 9.420.882 2.480.635
kimyasal gübreler
Potaslı mineral veya
3105 82.589.333 57.949.519 59.882.304 75.595.960 73.954.932
kimyasal gübreler
Genel Toplam 1.245.061.735 1.269.867.164 1.358.051.655 1.207.570.136 1.325.072.806
Kaynak: TÜİK, 2020

Türkiye gübre ticareti bakımından dışarıya bağımlı bir ülkedir. Gübre ihtiyacını ithalat
yoluyla karşılamaktadır. Genellikle %94 civarında azotlu kimyasal gübre ürünleri ithalatı yer
almaktadır. 2019 yılında 1,3 milyar $ olan ithalatın %64,87’si Mısır, İran, Rusya, Fas ve
Çin’den gerçekleştirilmiştir.

26
 Azotlu gübre ihracatı tabloda görüldüğü gibi düşük seyretmektedir. Bunun sebebi
hammadde maliyetleri ve diğer ihracatçı ülkeler ile rekabet şansının olmayışıdır. 2019 yılında
298 milyon $ olan ihracatın %62,88’i Irak, Ukrayna, İspanya, Hindistan, İtalya, Fas ve İran’a
yapılmıştır.

Şekil 15. Polatlı-Ankara, polihalit sahasından uydu görüntüleri (MTA rapor, 2020)

27
 8. ÖNERİLER

Teknoloji ve sanayisi gelişmiş ülkeler, tarım alanlarının yok olmaması için çeşitli
önlemler alarak, tarım üretimini arttırmış ve ülke gelirlerine katkı sağlamışlardır. Bu ülkeler
tarım alanlarının kullanımına yönelik ulusal politikalar oluşturmuş ve ülkelerinin şartlarına göre
ürünler geliştirmişlerdir. Bunun yanında tarıma yönelik yeni teknolojik makine ve ekipmanlar
geliştirerek maliyetleri aşağı çekmişler ve rekabet şanslarını arttırmışlardır. Bu çerçevede
ülkemizde de; arazi, tarımsal ürün ve mevsim şartları gözetilerek yeni politikalar oluşturulmalı,
ekilmedik tarla bırakılmamalıdır. Ayrıca makine ve ekipman teknolojileri geliştirilerek
verimliliğin arttırmanın yolları aranmalıdır.

Türkiye ve İngiltere’de bulunan polihalit cevherinin besin içerikleri karşılaştırıldığında

şu sonuçlar ortaya çıkmaktadır;

Tablo 7. Türkiye ve İngiltere’deki polihalitin besin içeriklerinin karşılaştırması.

İngiltere
Besinler Türkiye Oksit Formları
(%)
(%) (%)

19,2
Kükürt (S) 21,27 53 SO3 48
11,6
Potasyum (K) 1,97 15 K2O 14
3,6
Magnezyum (Mg) 4,03 6 MgO 6
12,2
Kalsiyum (Ca) 13,29 18 CaO 17

- Türkiye’deki polihalit zenginleştirildiğinde; İngiltere’de üretilen polihalitin, besin

değerlerine çok yakın içeriklere sahip olmaktadır. Ancak potasyum oranının oldukça
düşük kaldığı fakat oksit değerinde önemli bir farklılık olmadığı görülmüştür.
- Türkiye’de bulunan polihalitin tenörü %25 ve rezervi 2,4 milyar ton iken,
İngiltere’deki polihalitin tenörü %89 ve rezervi 1 milyar tondur.
- Türkiye’deki polihalitin mutlaka zenginleştirilerek ürün haline getirilmesine yönelik
Ar-Ge çalışmasına acilen başlanmalıdır.

28
 - Zenginleştirme işlemlerinin maliyetleri henüz hesaplanmamıştır. Ülkemizdeki
enerji kaynaklarının kullanım fiyatı düşünüldüğünde bu ürünün maliyetinin çok
yüksek olacağı görülebilmektedir.
- İngiltere’de üretilen polihalit ise ocaktan çıkarıldığı gibi sadece kırılıp
boyutlandırıldıktan sonra paketlenerek piyasaya sunulabilme avantajına sahiptir.
- Ticari ürüne dönüştürülecek polihalit kaynaklarının ülkemize döviz girdisi
sağlayacak ve tarımın organik olarak daha geniş alanlarda yapılmasına öncülük
edecektir.

Türkiye’de polihaliti ürün olarak tarımsal kullanıma geçmek ve ihracatını yapmak için,
üretici olacak firmaların detaylı pazar analizleri yaparak yıllık kullanım miktarlarını
hesaplayarak, ikame maddelerinden daha ucuz piyasa şartlarının oluşturulabileceğinin
doğruluğunu ispatlayarak bu işe girmeleri gerekecektir. Bu nedenle yolun başında olan bu ürün
için, öncelikle fiyatlandırmanın oturması ve ona göre yön çizilmesi gerekmektedir.
Polihalitin tüm dünyada organik tarımda kullanımının artacağı öngörüsünden hareketle,
ülkemizdeki bu kaynağın iyi değerlendirilmesi gerekir.
Türkiye’de üretilmesi düşünülen polihalitin İngiltere’de üretilen polihalit ile rekabet
şansının olabilmesi için ürüne ilişkin çalışmaların başlatılması ve ekonomiye kazandırılması
ivedilik arz etmektedir.

29
30
 KAYNAKLAR

Derleme çalışması olan bu kitapçığın hazırlanışında aşağıda yer alan raporlar, yayınlar
ve web sayfalarından yararlanılmıştır.

1- Golder Associates Inc., 2016. Preliminary Economic Assessment,Intercontinental

Potash Corp.; NI 43-101 Technical Report on the Ochoa Polyhalite Project New
Mexico.
2- RPA Inc., 2019. Sirius Minerals Plc, Independent Technical Engineer Phase 2 Due
Diligence Report on the North Yorkshıre Polyhalite Project UK.
3- MTA Raporu, 2019. Ankara-Polatlı Yöresindeki S:201700027 (ER:3351092) No.lu
IV. Grup Ruhsat Sahasının Buluculuğa Esas Ek Raporu “Polihalit Cevherine Ait
Maden Jeolojisi ve Kaynak Tahmini”.
4- MTA Raporu, 2020. Ankara-Polatlı Yöresindeki S:201700027 (ER: 3351092) No’lu
IV. Grup (“Sodyum Sülfat (Tenardit, Globerit)-Polihalit- Halit) Ruhsat Sahasının
Buluculuğa Ait Maden Jeolojisi Ve Kaynak Tahmini.
5- https://www.siriusminerals.com
6- htpps://www.icl-uk.uk
7- https://polysulphate.com/introducing-polysulphate/
8- https://www.poly4.com/poly4/about/
9- https://www.polynatura.com/project/ochoa-polyhalite/
10- https://panjiva.com/York-Potash/41506351
11- https://www.crugroup.com/knowledge-and-insights/spotlights/2018/will-
polyhalite-disrupt-the-fertilizer-industry/
12- https://www.en.wikipedia.org
13- https://www.wikidata.org
14- https://www.geograph.org.uk
15- https://www.tuik.gov.tr

31