Kimyasal Sanayii

özel thüsas Komisyonu Raporu

631İ/85(0)47.^3
 BAŞBAKANLIK
DEVLET PLANLAtüA TEŞKİLÂTI
MÜSTEŞARLIĞI

Yayın No.DPT:1171-ÖÎK:W

/ o s " _> i : '

O vJ i ’ c-; -D ^
rv> fa
U o -r
o
A->

KİMYASAL SJBRE SANAYİİ

ÖZEL İHTİSAS KÖuİSTOM I H.ÖPBRJ

Şubat 1972
Ankara
 -I-

KİMYASAL GÜBRE SANAYİİ ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU :

Başkan : Bağlı Olduğu Kuruluş

Frof.Dr. Mecit Çağatay : A.Ü. Ziraat Fakültesi
Raportör

Suna Aslanoğlu : Devlet Planlama Teşkilatı

Raportör

Arif Uğur ..... n

1. KİMYASAL GÜBRE SANAYİİ MEVCUT DURUM ALT KOMİSYONU :

Başkan î Bağlı Olduğu Kuruluş

Unguiı Özoğul : Apt Sanayii T.A.Ş.

Üyeler
Yıldız Güven Sanayi ve Ticaret Bakanlığı

Ahmet Arat Azot Sanayii T.A.Ş.

Suna Oskay
If II «t

İhsan Gürer Karabük Demir Çelik İşletmeleri

Fikret Üçer Tarım Bakanlığı

*üe«Wt' Betil Gübre Fabrikaları T.A.Ş.

.ı/han Öz Akdeniz Gübre Sanayii A.Ş.

Necati Berke* Tarım Bakanlığı

Şerafettin Çelebi Tarım Bakanlığı

Jütfi Yavuz Türkiye Şeker Fabrikaları

Jrgin Taşçıoğlu Ziraat Bankası

Jkrem Göl Tarım Kredi Kooperatifi

[I, KİMYASAL GÜBRE SANAYİİ HAM MADDELERİ {YURT İMKANLARI)
ALT KOMİSYONU ;

Başkan : Bağlı Olduğu Kuruluş

Dinçhan Aslanoğlu : Etibank Genel Müdürlüğü

Üyeler :
Ytksel Taylan
•9 19 ft

Muzaffer Öztürk
H II t»

Bahattin Ay gün Azot Sanayii T.A.Ş.

Almet Hüseyin
I I t

Demir Aluau* Türkiye Fetrolleri A.O.

II 91 «1
Atilla Alt mordu

İisan Gürer Karabük Demir £elik İşi,

SLddık Aksoy Karadeniz Bakırları İşi.

III. KİMYASAL GÜBRE SANAYİİ ÜRETİM HEDERLERİ ALT

KOMİSYONU :

Eaşkan Bağlı Olduğu Kuruluş

Er kal Ssr.ıgök TÜMAŞ

İyeler
Doğan A\d’" c jelamoğlu Azot Sanayi T.A.Ş.

?an;ju Tokyay
II 91 99

Barış Aksoy
II II II

Yıldız Güven Sanayi ve Tiearet Bakanlığı

İhsan Gürer Karabük Demir Çelik İşi.
Saadettin Hanoğuz Devlet Yatırım Bankası

Dr,Lütfü Yavuz Türkiye Şeker Fabrikaları

Necati Berker Tarım Eakanlığı

Doğan Dinç T.F.A.O.

 -III-

KİMYASAL GÜBRS SANAYİİ TALEP VE PAZARLAMA ALT KOMİSYONU :

Başkan : Bağlı Olduğu Kuruluş

'î azmi Ülgen : Toprak ve Gübre Araş.Ens.

İyeler :
ecati Berken Tarım Bakanlığı

Dr.Mehmet Kıroğlu Devlet Planlama Teşkilatı

Kadir Gözübüyük Tarım Kredi Koop.Yard.Bir.
Ikrem Göl

Güven Sezgin
Dr.Lütfü Yavuz Türkiye Şeker Fabrikaları
Rsşit Karadeniz Zirai Donatım Kurumu

Crhan Münisker
 -IV-

İÇ İNDEKİLER

Sayfa

I. GİRİŞ î

Sektörün Tanımı ve Sınırlanması 1

II. MEVCUT' DURUM : 3

1, Sektörün Kuruluşu 3

1.1. Azo+ Sanayii I.A.Ş. 3

1.2. Gübre Fabrikaları i.A.Ş. 3

1.3. Karabük Demir Çelik İşletmeleri 4

2, Mevcut Kapasi+e 4

3, Üretim - 6
V

a. Üredim Me+odu-- Teknoloji 6

Amonyı^n Nitrat 6
Amonyum Sülfa+ 7

Süperfosfat 9

Mevcu+ Tesislerde Üretim Girdileri 11

\

b. Üretim - 14 )
Azo+lu Gübreler Üre+imindeki 14
Noksanlıklar

Fosforlu Gübrelef Üre+imindeki 15

Noksanlıklar
 -V-

4. Ticaret Durumu 21

4.1. Dış Ticaret Durumu 21

a. İ>hala+ 21

4.2. İç Ticaret 26
4.2.1. Kimyasal Gübrelerin Tedarik 26
ve Dağıtımında Yer Alan
Kuruluşlar
4.2.2. Gübre Sa+ışları 27
4.2.3. Nakliye 27
\

4.2.4. Tanıtma ve Reklam 27

4*3. Koordinasyon ve Kon+rol 28

4.4. Yarı Mamul İ+hala+ı 29

4.5. Hammadde i+hala+ı 29

4.6. İhraca+ 29

5. S*ek Durumu 3®

6. Yur+içi Talebi (Tüketim) 35

a. Yur+içi Talebinin incelenmesi 35

b. Yurtiçi Tüketim Hedefleri ve Gerçekleşmesi 37

c. Yur+içi Gübre Tüketiminin Tarımsal 37
Üretime Ka+kısı

4. Bi+ki Besin Maddeleri Bacımından 38

Topraklanmışın Genel Durumu

1. Bünye 38

2. Toprak Reaksiyonu (PM) 38

3. Kireç 39
4. Organik Madde 39
 -VI-

5. Fosfor 39

6. Po+asyum - 40
7. Minör elemen.-*- durumu 40

7. Fia* Durumu 51

8. İs^ih^am Durumu 55

9. Mevcu+ Durum ve Tıkanıklıklar 56

9.1. Üretim Durumundaki Tıkanıklıklar 36
9.2. Ticaret Durumundaki Tıkanıklıklar 56
9.2.1. İthalat Durumundaki 56
Tıkanıklıklar

9.2.2. İç Ticaret Durumundaki 56

Tıkanıklıklar

9.3. Koordinasyon ve kontrol Durumundaki 57

Tıkanıklıklar

9.4. Stok Durumundaki Tıkanıklıklar 56

9.5. Yurtiçi Talebindeki Tıkanıklıklar 58

9.6. Fiat Durumundaki Tıkanıklıklar 59

9.7. İstihdam Durumundaki Tıkanıklıklar 59

9,6. Araştırma, Eğitim ve Yayındaki 59

Tıkanıklıklar

10. Diğsr Ülkelerde Durum ve İrdelenmesi 60

üretim 60

Tüketim - - 60

Hektar arazide +üke+ilen gübre miktarı 60

Diş Ticaret Durumu 60

11. Gübre Araştırma, Eği+im ve Yayın 64

 -VII-

III. YURT İMKANLARI 67

A. Sülfat Asidi 67

I, Giriş- 67
II. Mevcut Durura 68

1. Sektörün Kuruluşu 68
2. Mevcut kapasite 6g

3. Üretim 68
A, Dış Tiearet Durumu 76
a. İ+halat - 76

1. Mamul Mal İ+hala+ı 76

2. Yarı Mamul-İthalatı 78

3. Hammadde İ+hala+ı 78

b, İhracat 78

5. S+ok Durumu 78

6. Yurtiçi Talebi 78

7. Fiat Durumu 80

8. İstihdam Durumu 81

9. Meveut Durum ve iıkanıkljklar 81

10. Diğer Memleketlerde Durum ve 81

İrdelenmesi

III. Yurt İmkanları 83

a. Pirit - 83
Pirit Üretimi 83

Pirit İhracatı 84
Türkiye'de Pirit tezahürü Görülen 85
Bölgeler

Muhtemel Rezervler 66

Pirit üretim Projeksiyonu 88

 -VIII-

b. Kükür* 89

Mevcut Durum 89

Sektörün Kuruluşu 90
Mevcu* Kapasite 91

Üre*im 96

Dış Ticaret-Durumu 98

a. İthalat - 98
Mamul Mal İthalatı 98

Yarı Mamul İ*hala*ı 100

Hammadde İthala*! 100

b. İhraca* 100

S+ok Durumu 100

Yurtiçi Talebi 101

Fiyat Durumu 102

İstihdam Durumu 103

Diğer Memleketlerde Durum 104

ve İrdelenmesi

Sülfa+ Asidi Üretiminde Çe» XG6

şi*li Projelerin Mukayesesi

IV. Üretim Programı 108

1. Şenel Politika 108

î. Yurtiçi Talep Projeksiyonlar 109

B* Amonyak ve Nitrat Asi ti 111

Giriş - 111

1, Sektörün Kuruluşu _ 112

2« Kurulu Kapasiteler 113

 -IX-

3. Üre+im 118

a. Üre+im Me+odu - Teknoloji 118

b. Üretim 123

4. Dış Ticaret Durumu 124

5. S+ok Durumu 124

6. Yur+ İçi Talebi 125

7. Fiyat Durumu 125

8. İstihdam Durumu 125

9. Mevcu+ Durum ve Tıkanıklıklar 125

10. Diğer Memleketlerde Durum ve 126

İrdelenmesi

11. Çeşi-Hi Proseslerin Mukayesesi 126

Amonyak - 126

Nitrat Asi+i 128

12. Çeşi+ Proseslere ai+ Ya+ırım Değer*- 130

leri

Amonyak Tesisi ' 130

Nitra+ Asidi Tesisi 131

13. İmalât Tekniği 134

Hammaddeler ve Seçilen Prosesler 134
Amonyak Ünitesi 134

C. Gübre Sanayiinde Trullanılan Pe+rol 137;

Mahsulleri

I. Giriş - 137
II. Ham Petrol Talebi ve Karşılanması 138

Türkiye:de Rafineri Faaliyetleri 141

 -z-

III. . Fuel-Oil 142

IV. Türkiye'de Tabii Gaz 147

1. Iraktan ithal yelu ile 147

sağlanacak Tabii Gaz

2. Trakya^dan istihsal Edile¬ 148

bilecek Tabii Gez

c. Fosfat Asidi 149

I. Giriş¬ 149

il. Meveut Durum 149

1. Sektörün Kuruluşu 149

2. Mevcut Kapasite 149

3* Üretim 149

4. Dış T i ear et-Durumu 149

a, 'İ+halat 149

1. Mamul Mal i+h^la+ı 149

2. Yarı Mamul-İthalatı 149

3. Hammadde ithalatı 150

5, Stek Durumu 150

6. Yurtiçi Talebi 150

T. Fiyat Durumu 150

6* İstihdam Durumu 150

9. Mevcut Durum ve Tıkanıklıklar 151

10. Diğer Memleketlerde Durum 151

ve İrdeleryoesi
 -XI-

III. Yurt İmkânları 151

IV. Üre+im Programı 151

V. Uygulanması Gereken Yeni Teknoloji ve 152

Üretim Girdileri

VI. Türkiye Fosfat Kayası Ya+akları hakkında

Rapor

IV. ÜRETİM PROGRAMI : 165

1. Mevcut ve Projelendirilmiş Tesislerin Üretim 165

Projeksiyonu,
2. Yurtiçi Talep Projeksiyonları 165

2.1. Talebin Arttırılmasına Tesir eden 166

Faktörler

2.2. Talebin Yüksek Tutulmasından Sağlanacak 167

Faydalar

2.3. Talep ile Üretimin Karşılaştırılması 168

3» İlâve Edilecek Yeni Kapasiteler 168

3.1. Kapasite Tayininde gözönünde Bulundu¬ 168

rulan Hususlar

3.2. İlave Edilecek P2C>5 Kapasitesi 173

3.3» İlave Edilecek N Kapasitesi 173

3.4. İlave Edilecek Amonyak Kapasitesi 174

4. Çeşitli Proseslerin Mukayesesi 174

4.1. Kalsiyum Amonyum Ni+rat 174

,^-4*2. Üre 176

Entegre Amonyak-Üre Tesislerinin 179

Avantaji
Yeni Gelişmeler ve Gelecekteki Durumu 179

Ür° fîr'o-*--* m-î"Problemler 180

 -XII-

4,3» Triple Süperîosfat, DÎaraonyum 182

Fosfat ve Ni+ro Fosfatlar

5. Çeşi+ü Proseslere Ai+ Ya+ırım-Değerleri 186

5.1, Kalsiyum Amonyum Nitrat Tesisi 186
5.2. Üre Tesisi 186

5»3. TSF v DAP, NSP Tesisleri 186

6. Ürün Cinsleri ve Yer Seçimi 186

Fosfatlı Gübreler için 187

Azo+lu Gübreler İçin 187

7* Yatırımlar 188

7.1. Projelendirilmiş Tesislerin 188

Yatırımları

7.1.1. Ya+ırımm Yıllara Dağılımı 189

7.1.2. Toplam Yatırımın Yıllara 190
Dağılımı

7.2. İlâve Edilecek Tesislerin Yatırımları 190

7.2.1, Ege Projesi 190

7.2.2, Çukurova Projesi 190
7.2.3, Marmara Amonyak Projesi 191

7.2.4, Yatırımın Yıllara Dağılımı 191

8. Hammadde ve Enerji Girdileri 192

8,1. Ton başına sarfiyat rakamları 192

8.1.1. 1 Ton Amonyak İçin (Neftada*) 192

8.1.2. 1 Ton Amonyak İçin (Tabii 19?
gazdan)

8.1.3. 1 Ton KAN (</> 26 N) için 192

_^8.1.4, 1 Ton Üre (% 46 N) için 193

 -XIII-

8.1*5* 1 Ton DAP için 193

8.1.6. 1 Ton DAP için 194

8.İY7. 1 lon NP (23-23-0) için 195

8.1*8. 1 lon 1SP (£ 45 P^) için 195

8>2* Mevcut ve Projelendirilmiş Tesisle- 195
rift Toplum Girdileri

8,3» Yeni Kurulacak Tesisİeçin 1‘oplem 197

Girdileri

8.3.1. Ege Projesi 197

8.3*2. Marmara Amonyak Projesi 197
8.3.3. Marmara Amonyak Projesi 199

v, aüsp ^SBi • 199

1, Ç^l^şma Metedu ^9
2» * ^982 Gübre Projeks|yppy. t 202
Ticaret Gübrelerinin Kullanılma 204
Çurumu
' • 'vV.-* İv.

VI» mmm ?AXPAljI TEDBİRLER î 213

Af tÎFIJtl111 ve Yatırım Bakımından Tedbir ve 213
|aypiyeler.
Üretimde Alınması Faydalı Tedbirler 213
|>f Yatırımlarda Alınması Faydalı Tedbir» 213
ler

B, Pazarlamada Alınması Gerekli Tedbirler 215

1. Tedarik ve Dağıtımda yer alaeak 215

Kuruluşlar

2. S+ok Fazlalıklarını Önleme Tedbir» $16

leri
 -kiv-

3. Yerli Üretimde Mibayaa Tedbirleri 217

4. İtbalat+a Alınması Faydalı Tedbir- 218

ler

5. Nakliye 219

6. Fiyat 219

7. Finansman 222

8. Tanıtma 223

9. Tüketim Hedeflerini Gerçekleştir- 223

me

10, Koordinasyon ve Kontrol 225

11. Sonuç 227

C, Gübre Sanayiinde Hammsuide Temininde Önerilen 2}5

Tedbirler
g İ B İ 5

Sektörün Tartımı v$ Şimrlaılmaaı: i

KİB^raskl Gübreleri Uluslararası 8t«Lrtdart Sanayi ynşntfi (IŞIÇ) ne gör*?
kfct numarası 311 olan, sanayide kullanılan esrta Hnyaânl maddeler gru¬
bunda yeralnudrtS’dır.

Kimyasal Gübreler Sanayii, kimya sanayiinin bitkiler için gerekli fos-

far, azot, potasyum ve diğer bitki besin maddelerini basit veya biler.:
olarak ihtiva eden gübreleri imal eden bir koludur.

Sektöre giren ana malların tanım ve sınırları:

1. Azotlu Gübreler:

Amonyum Nitrat, Amonyum Sülfat, Üre ve diğer azotlu gübreler

2. Fosfatlı Gübreler:

Süperfosfatlar ve diğer fosf c-tlı gübreler

3. Potaslı Gübreler

Potasyum sülfat ve diğer potasyumlu gübreler

4. İz (Mikro) elementler
5. Karışık Gübreler:

Muhtelif gübre tiplerinin fiziki yolla karıştırılması sureti-’* -eydar.-

gelen gübreler

6. Bileşik Gübreler:

Azot, fosfor, potasyum ve diğer bitki besin elementlerini ihtiva eden

maddeleri kimyasal yollarla birleştirilmesi suretile elde edilen güb¬
reler

Kimyasal Gübreler Sektörüne giren ana mallara ait IS1C, gümrük tarife
numarası ile Devlet İstatistik Enstitüsünce verilmiş kod numaralan n-
şağıda gösterilmiştir.
ISIC GÜMRÜK TARİFE Dİ'
NO NO YCZ

Azotlu Gübreler:

Sodyum Nitrat 311 31.02.10

Amonyum Nitrat ($20,ŞN) 31.02.20 31121

Amonyum Nitrat ($26N) 31.02.20 y

T

Amonyum Sülfat 31.02.40 31110-31112

Amonyum Sülfonitrat 31.02.30
üre 31.02.60
 - 2 -

Kalsiyum 'Nitrat 311 31.02.50

Diğer Azotlu Gübreler 31.02.90
I?

Fosfatlı Gübreler:

Ncrmal Süperfosfat 31.03.31 3U23- 31135

ff

Tripl Süperfosfat 31124

tt
31.03.33

Diğer Fosfatlı Gübreler 11

31.03.90
Potaslı Gübreler:

Potasyum Sülfat 31.04.20

ti

Diğer Petaslı Gübreler 31.04.90

ti

Bileşik Gübreler:

Dıanouyum Fesfat 31.03.32 reya

31.03.90
 - 3 -

II- MEVCUT DURUM

I- SEKTÜKÜN KURULUSU :

Bu Sektörde, faaliyette bulunan kuruluşlar A*ot Sanayi}. T,A.Ş,,

Gübre Fabrikaları T.A.Ş,, Karabük D.Ç.Î. Genel Müdürlüğü olup,
bunlarla ilgili olarak derlenen ön bilgiler aşağıda belirtilmiştir^
1.1, Ay.at T.A.Ş.

T.C. Ziraat Bankası, T.Ziraî Donatım Kurumu, Sümerbank, Etibaaîî

T.Şeker Fabrikaları A.Ş., Makina ve Kirrçya Endüstrisi Kurumunua
iştirakleriyle kurulan Şirketin sermayesi 120. OOO. OOO.-Tl. dir*
Sermaye itibariyle devlet sektörüne bağlı olup, yabancı ser¬
mayesi yoktur.

Şirketin faaliyette bulunan kuruluşlarından biri İç Batı

Anadolu Bölgesinde (Kütahya), diğeri ise Doğu Karadeniz Böl-
gesinde (Samsun) yer almıştır.
Kütahya Tesislerinde : 80.000 ton/yıl kapasitede Amonyum
Sülfat ($ 21 N), 60.000 ton/yıl kapasitede amonyum nitrat
20,5 ») ve 338.500 ton/yıl kapasitede amonyum nitrat
($ 26 N) Gübre Fabrikaları mevcuttur.

338.500 ton/yıl kapasiteli $ 26 N'lu amonyum nitrat gübre üni¬

tesi tevBİ tesislerini teşkil etmekte olup, 1969 yılında işlet-»
meye alınmıştır. Tesislerde 1970 yılı itibariyle çalışan işçi
sayısı 2205 dir.

Samsun Tesislerinde : 220.000 ton/yıl kapasitede Triple Süper-

fesfat (İa 45 P,0 ) veya 139*500 ton/yıl kapasitede Diamonyum
Fosfat (18-46-6) gübresi üretilen bir fabrika mevcuttur. An-
eak tesiste birinci ürünü teşkil eden TSP üretimi yapılmakta
olup, tesis bu şekliyle 1970 yılı sonlarında işletmeye alın¬
mıştır.

Tesislerde 1970 yılı itibariyle çalışan işçi sayısı 279 dur,

1.2. Cübre Fabrikaları T.A.Ş.

Semeresi 100.000.000.-TL1 dir. Bu sermayenin $ 34,16 hisseli

T.C. Ziraat Bankası. Azot Sanayii T.A.Ş. ve Ziraî Donatım
Kurumu çlmak üzere Devlet Sektörüne, $ 65,84 hissesi ise.
Marmara Zeytin Tarım Satış Koop.Birl., Bursa Koza Tarım Satış
Kaep.Birl., Çukurova Pamuk Tarım Sat,Koop.Birl, İzmir incir
Tarım Satış Koop.Birl., İzmir Üzüm Tarım Sat. Koop.Birl. İzmir
Pamuk Tarım Sat. Koop.Birl., İzmir Z.Yağ Tarım Sat.Koop.Birl.,
Antalya Pamuk, Narenciye ve Muz Tarım Satış Koop.Birl., Tarım
Kredi Koop. YardeBirliği Tesisi, T.C.Ziraat Bankası Ken.Yard.
Birliği, Başak Sigorta A.Ş. İstanbul Umum Sigorta A.Ş., 17
Adet Pancar Ekic, İstihs. Koop., Gerçek kişi ortaklar (1271
kişi) olmak üzere özel sektöre aittir. Halihazır sermayesinde
yabançı iştirak mevcut değildir.
 - 4 -

İskenderun Tesislerinde : Haziran 1968'e kadar 100.000

ton/yıl kapasitede Normal Süperfosfat üretilen (fi 16-18
P2O5) bir gübre fabrikası faaliyette bulunmuş, Haziran
1968'den itibaren ürün cinsi değiştirilmiş; tesiste gerekil
değişiklikler yapılarak: Triple SüpirfoSfat üretiniine baş¬
lanmıştır. Halihazırdaki kapabite İdöiÖÖd ton/yıl Triple
Süpbrfoefat (fi 43-45 gübresidir;
Tesislerde 1970 yılı itibariyle çalışan işçi 266 dır.

Yarime* Tesislerinde : 100.000 tsn/yıl kapasiteli bir

Narmai Süperfosfat (fi 16 - 18 P2O5) fabrikası mevcrçttur.
Tesislerde 1970 yılı itibariyle çalışan işçi sayısı 253 4ür«

1.3. Karabük Demi» ve Çelik İşletmeleri Genel Müdürlüğü

Bu kuruluşta Batı Karadeniz Bölgesinde (Karabük) iki ayrı
gübre fabrikası mevcuttur. Bu Fabrikaların birinde 8.5OO
ten/yıl kapasitede Amonyum Sülfat (fi 21 N) diğerinde,
22.000 ton/yıl kapasitede NSP (fi> 16-18 P2O5) üretimi yapıl*
maktadır.

Bu fabrikalar Karabük Demir ve Çelik İşletmeleri bünyesinde

yer aldığından sermayeleri hususunda müstakil bir ayırım
yapılamamaktadır. Tesisler bütünü ile Kamu kuruluşudur.
Yabancı sermaye mevcut değildir.

1970 yılı itibariyle Amonyum Sülfat Fabrikasında çalışan

işçi sayısı 20, Süperfosfat Fabrikasında çalışan işçi say***
41 dir.

2- MEVCUT KAPASİTE

Sektörde faaliyette bulunan Fabrikalar dikkate alınarak, "Ana

Mal"lar itibariyle mevcut kurulu kapasiteler, son beş yıldaki
gelişmeyi göstermek üzere ve bir cetvel halinde derlenerek aşağı*
da verilmiştir. (Tablo; l)
 • 5 -

Tabıo i 1 Sentetik Olura bektörünue auruiu Kapasite

Sıra Kapasite
Ana Mal Kapasite
No lirimi

(l) (2) (3) (4) ...

1^66 1947 1*68 1969 1970

1 Amonyum Nitrat (> 30-21) ton/yıl 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000

2 Amonyum Sülfat (°/o 21 N )

n
88.^00 88.300 88.500 68.3OO 8&. 300

Amcnyum Nitrat ^ 26 N ) 338. ^>0 33Ö.500 33b. 500

11
3 - -

^42İN olarak 1419.740) (419.740) (419.740)

4 Nermal Süperfosfat (5° 16-18 P2O5)
II
292.000 222.000 122.000* 122.000 122.000

Tripl Süperfosfat (Şo 43-45 5*2^5)

II
5 - -

100.000 100. Ovv) 320.000

> 18 P2O5 olarak
tt “’
•—
(230.0U0) (250.000) (800.000)

Kaynak s Kuruluşlarca temin olunan bilgilerden ve A30T SAH Allı T.A.Ş'. "Bünyada re Türkiye'de Gübre Sanayii"
Y ay ını.

(x) s Gübre Fabrikaları İskenderun Tesislerinde 1^60 HazıTan’ma kadar N.S.P. (> 16-lb p2°5> istihsali
yapılmış, bilâhare TSP (> 43-45) üretimine geçilmiştir.
 - 6 -

3. ÜRETİM

a) Üretim Metoda * Teknoloji

Faaliyette bulunan fabrikalara ait üretim metodları aşağıda,

teknolojik akim şeni&ları ilişikte verilmiştir.
AMOfaUM ttİTRAfr :

Türkiye’de Amonyum TTitrat Gübresi üreten tek kuruluş Azot

Sanayii T.A.Ş.’ne bağlı Kütahya ^zot İşletmeleridir.
jo 20-21 W* lu Amonyum Fitrat

Proses : BASF - Klâsik Metod.

Haber - Bosch metoduna gfcre elde edilen gaz veya mayi ameıyajc
•eyreltik nitrat asidi (,İ50 HNO3) ile reaksiyona tabi tutularak
nötrleştirilir. Elde edilen çözelti buharlaştırılarak teksif
edilir ve içerisine dolgu maddesi olarak presibite kalsiyum
karbonat ilâve edildikten sonra granülasyon trommeline sevk
edilmek suretiyle $ 20-21 N'lu granül amonyum nitrat gübresi
elde edilir. Üretilen bu gübre yine presipite kalsiyum karbo*
natla pudralandıktan sonra‘gübre silosuna gönderilir. Şema : 1

Reaksiyon denklemi :

NH3+ HNO3 NH4N03 +34.800 Cal.

% 26 N’lu Amonyum Nitrat ;

Proses : Kaltenbach - Cie - Priilendirme kule metodu.

Casale metoduna göre elde edilen amonyak 3t7 atü tazyik altında
seyreltik nitrat asidi 56 HHO3) ile reaksiyona sokularak
fa 78'lik amonyum nitrat çözeltisi elde edilir. Bu çözelti
teksif edilir ve içerisine dolgu maddesi olarak dolor.it ve artık
kireç ilâve edildikten sonra pril kulesinin üzerinden püskür-
tttlm.ek sur.etiyle aşağıdan gelen sıoak gazlarla kurutulur ve
kulenin altında % 26 H'lu amonyum nitrat gübresi elde edilir«
Üretilen bu gübre öğütülmüş dolomit ile pudralandıktan sonra bü»
yük gübre silosuna gönderilir. Şema: 2
 KÜTAHYA MEVCUT TESİSLERİN
TEKNOLOjlK AKIM ŞEMASI
ifar/T köhüku (smrrrÖMeK'DeN)

/*/

siM* ae$Ai ryA

VM srroA erk/o

/ot fi*WÂAFAS**»#m ///

Mâ/sû* MAZATIA^A (m?\ MÂ m AV'MtA/A

İI/MA0 samtkal/ha *Oİ/i*C

/ V
/Oİ-/0S /as

AOHl/ il/ ooso/tam

S

/07
I
/<>/

Kİ^M/ÂtT t&fa&ATA/âl (C0,C+.+)

&A//KW CA/A09/

i//S

*Azttf /lx KOMnrmnvMU

T
//i

MÛMVSKT 04/***

jgl
I
//7

M C+, r/KAAM OAÂTMm

o «*<-/>* mtz «tnuvm»' (KBST »At)

/to ///- //f
*oon** H/o*ûAt0/r
(MAr/AUr rr*4AiA) /sv\
1 ■■»
MS
0AZ///
met/ *au™?4Brrt?w

i
/i/ ///
A/ÂOMAÂ* S*MTBX
AtA0tomr OMM 00SCM)
</$om/)

——* /a
/tt
T&AâiMmm o%immr AAAOMA^R

r
/t7~/*i
/İt O/AAAf AMSOATfyi/M/ A&tATAM/- rM&Stml
M.
UÇ/TAŞ/ 00*000 ’ Ger re/r/s j
H 11 ,J
Li
////

/jo

*tksiftyes?i*r/ AMCMTIA* M/nur PBm*V

AXM'M AASTOr-AA GC /B0m* *t», oa*nr

T
r*Mvk AAVMKtM////7X4r

mwMw
~7k.
MAZZ/rtA/ ACA*ݻAMr w
rm>nvtrM^avrwVM"0l AM/lVİKAmr
MiKVTAM otmrf fWw rmump Mry+mAr*

Ht/re*/

AM&vnffim/rkat
00*0*0

ŞEMA ı 1
AMH/ro* JV/AV

/Si „
AâAAMttAA SM/AAT
00*0*0 (00090 rPMJ

n*OALAAA1 ** î . r/AASAM
oa/aosg/ (so rvMj
KARABÜK D.Ç.İ. AMONYUM SÜLFAT
ÜNİTESİ TEKNOLOjİK AKIM ŞEMASI

ÇEMA » 3
KARABÜK D.Ç İ. SÜRERFOSFAT
ÜNİTESİ TEKNOLOJİK AKIM SEMASI

£ir«i fMfırit
40 M H2SO4

olu t a et
1 1
I
U«k
* »4 ■2İ04

I
Mı Filtre

ö*«ı ■lt

tİlf«L

llparfMfat
âmbmn

ŞEMA :4
SAMSUN AZOT FABRİKALARI

TRİPL SÜPERFOSFAT TESİSİ

TEKNOLOÜİK AKIM SEMASI

AaiAİ

ŞEMA : 5
 DİAMONYUM FOSFAT TESİSİ
TEKNOLOİIK AKIM SEMASI

Fosfat asidi
Pssfat aaldl Konsantrasyonu

Xlsktrlk snsrjisl 11.999.660 kWh/y 930.000 kVh/y 8.100,000 VKh/y 126.900 Wh^
Tam m 1.196.891 Mtyjr
Donla suyu t.618.112 " 2.976.000 *3/y 1.120.000 a3/y
Buhar (t Atü) 17.429 t/y 108.500 t/y 700 t/y
3.875 "
Buhar (7 Ata)
Tsshin yağı 5.600 •
Snatrumaa harası
laart aadda
111.418 1»^ 120.900 I*3/y 837.000 »*3/y
0-7.000 t/y
Püskürt** jıgl 715 *
Pudra 2.800 ■

Basınçlı hava 155.000 Nm'/y

ŞEMA : 6
 - 7 -

Teknolojinin İrdelenmesi :

Amonyum Nitrat (% 20-21 w)

Kütahya Tesislerinde, amonyum nitrat çökeltisi hazırlama kısfnt

1.0.Farben Industrie (BASF) metodunun geliştirilmiş bir şekli¬
dir. Bu metod ile amonyum nitrat çözeltisinin hazırlanması ât*
mosferik basınç altında yapılmakta, dolayisı ile nötralizasyeâ
reaksiyonu ısısından fay dam lamam aktadır. Bugün, amonyum mittat
Çözeltisini feasihç altında hâzırlâmayı esâs alaft metodlâ* iefr*
feih edilmektedih, Stangel gibi proseslerde nötralij^sypn fOâk*
e iyodu ısısihdari f aydanilmakia, artohyum nitrat çözeltisinle
köHsaiitbe edilmedi işin gertekli buhar, deyinilen isinin dfgojN»
İOndirilmesi ile elde olunmaktadır. Böylece Stengel metodu vo fc»
benzerleri daha ekonomik olmaktadır. * ... •• »-■ f

% 20-21 N Tenörlü amonyum nitrat gübreleri üre'den sonra gele*

en ucuz azotlu gübrelerden sayılmaktadır, ^noak, 26 F ve fo W
tenörlü amonyunrnitrat gübreleri, dolgu maddesinin ve faydalı
madde cinsinden taşıma masraflarının azalması sebepleriyle daha
ziyade tercih edilir durumdadır.

$ 26 N Tenörlü Amonyum nitrat gübresi Kütahya Tesislerinde j

nötralizasyon reaksiyonu ısısı netioesinde elde olunan buhar,
meydana gelen amonyum nitrat çözeltisinin konsantre edilmesi
kademelerinde kullanılmaktadır. Böylece, nötralizasyon ısısı
değerlendirilmiş olmaktadır. Amonyum nitrat gübreleri arasında
% 33 N tenörlü (kireşsiz) gübreler en ekonomik olanıdır. Bu
gübrenin üretiminde kireçtaşı ve dolamit hazırlama gibi tesis¬
lere lüzum olmamakta ve faydalı madde cinsinden taşıma masraf*
lan da en alt seviyeye inmektedir. Ancak bu gübrenin nem çs-
kiciliği ve hassasiyeti gibi bazı fiziki özellikleri yönünden
gersk fabrika imalâtında, depolama ve ' uğıtımmda, gerekse kul*
l*mmada daha özel dikkat sarf edilmesi zarureti mevcuttur.

AMONlüK SÜLFAT :

Kütahya Azot İşletmeleri

% 21 IV lu Amonyum Sülfat Gübresi :

Proses : Cips veya Anhidrid metodu.

Bu metod Badısche Ani lir und Soda Fabrik (BASF) Firması tara*
findan geliştirilmiştir.
 - 8 -

İnce öğütülmüş Alçı taşı: amonyak çözeltisinin ‘VNH3 4- H2 -)

karbondioksit (C02 ) ile doyurulmasından elde olunan Amonyum
Karbonat çözeltisi ile sulu vasatta reaksiyona sokularak, Arm n •
yum Sülfat çözeltisi elde edilir. Meydana gelen kireç çamuf»u
(Kalsiyum karbonat) süzülmek suretiyle çözeltiden ayrılır. 1un
takriben amonyum sülfat çözeltisi teksif edilerek kristallendi¬
rilir, süzülür,*kurutulur,

Reaksjgron denklemi :

Ca S04 t 2 İİHj t H2 0-C02 )g S04 4- Ca ÜO^ * 130- $pal.

Bu reaksiyonda jney daha gelen kiireç çamuru anonyum nitrat gübre¬
sinde dolgu maddesi Olarak kullanılır. Şema: 1

Karabük Demir *0 Çelik İşletmeleri

% 21M1lü Amonyum Sülfat Gübresi :

Proses : Yarı direkt metod,

Demir-Çelik Kok Fabrikaları Kok Kamaralarından elde edilen

hası kok gazı, katran ayırıcılarından geçirilir. Katrandan temiz¬
lendikten sonda $ 15'lik H0SO4 dolu konik satüratür kazanma alı-
nir. Gaz içerisindeki amonyak, sülfat asidi ile reaksiyon vere¬
rek amonyum sülfat kristalleri teşekkül eder. Çözelti asitlisi¬
nin % 3 den aşağı düşmemesi için devaftılı asit ilâvesi yapılır.
Reaksiyon aşağıda denklemle gösterilebilir :

2 NH3 4- H2S04 (NH4)2S04 4-65,4 koal.

(ısı % 100 H2S04 için muteberdir)
Elde olunan amonyum sülfat santrifüjle alınır. Ayrılan çözel¬
ti tekrar satüratöre gönderilir. Amonyum sülfat kristalleri ku
rutuculardan geçirilmesini müteaMp torbalamaya sevkedilir. Şt~a:

Teknolojinin irdelenmesi
Amonyum Sülfat

Amonyum Sülfat Gübresi rutubetlenme ve kitleleşmeye karşı daya¬

nıklılığı gibi özellikleri bakımından iyi bir azotlu gübre çe¬
şidi olmakla beraber, Kütahya Tesislerinde tatbik olunan Gi
veya Anhidrit metodu ile üretimi diğer gübrelere nazaran oc’;
ekonomik olmamaktadır. Bu metod ile çalışıldığında yatırın v<
işletme masrafları (enerji ve buhar tüketimi) fazla olma.''t* ve
böylece birim azot fiatı yükselmektedir. Halihazırda bu prerc.-
le çalışan tesislerin sayısı sınırlı bulunmakta ve yeni kuru¬
lacak tesislerde tercih edilen bir Proses olmamaktadır.

Karabük Demir-Çelik İşletmeleri bünyesindeki Amonyum Sülfat Te¬

sisleri ise, Demir-Çelikteki Kok Fabrikalarında üretilen kok
gazı içerisindeki amonyağı gaz dahilinden ayırmak ve bu meyan-'"
değerlendirmek gayesiyle kurulmuş bulunmaktadır. Tatbik edilen
proses nev’i ana tesislere uygunluğu yönünden tercih edilmiş
•lan bu işletme Demir-Çelik Üretimi yanında tamamiyle tali bir
tesis durumundadır.
 - 9 -

SÜPERFOSFAT

Türkiye'de Süperfosfat gübresi Yarımca, İskenderun ve Karabük

Fabrikalarında üretilmektedir. İskenderun fabrikası 1968 yılı
Haziran ayİnda Triplsüpçıtf osfat üretimine çevrilmiştir.
Yarımfca Telisleri

% 16»1Ö P?oy li Normal Süperfosfat Gübresi t

Proses : Broadfield Den Metodu :

Bu presedeye göre muayyen incelikte öğütülmüş fosforit tartıl’rak

yeterli miktarda 65°-Be‘ sülfat asidi ile karıştırılmakta ve reak¬
siyon süresince DEM (reaksiyon odası) de bekletilmektedir. 3u şe¬
kilde elde edilen ara ürün tabla granülatörlerde granüle edildik¬
ten sonra nihaî ürün olarak stoklanmaktadır.

Reaksiyon aşağıdaki denklemle gösterilebilir :

3 [Ca3(P04)27 Ca F2*-7+i2so4~ 3 [ca(H2po4)2j «-îCaS*^ ♦ 2HF

1968 yılı Haziran ayına kadar İskenderun tesisinde üretilen Nor¬
mal Süperfosfat Gübresi imalinde de aynı proses tatbik olunmuşt r.
Şema : 4

Karabük Demir ve Çelik İşletmeleri

16-18 P^Oş'li Normal Süperfosfat Gübresi \
Proses : Maxwell metodu.

İstenilen bir inceliğe (- 100 mesh) kadar öğütülen fosforit,

52-60° Be arasında hazırlanan sülfat asidi helezonlu bir karıştı¬
rıcıda karıştırılır. Bu karışım bir Maxwell cihazına dökülür. Ci¬
haz içerisindel,5 - 2saat zarfında ikinci kademe kimyasal reaksi¬
yonun büyük bir kısmı tamamlanır ve cihaz dahilindeki bıçaklarla
kesilen süperfosfat ambara sevkedilir. Olgunlaşma türesi olan 10
günün tamamlanmasını takiben ürün torbalatma tesisine alınır. Pe-»
ma : 5

Teknolojinin İrdelenmesi :

Normal Süperfosfat :

Yurdumuzda üretilen Normal Süperfosfat gübresi imalâtında tat'.,

olunan raetodlar Yarımca ve İskenderun'da Broadfield, Karab"tc
Maxwell olmak üzere iki kısımda toplanabilir. Broadfield metodu
ile süperfosfat üretimi Dünyanın bir şok modern fabrikalarında
uygulanan bir sistemdir, Maxwell'e göre de daha gelişmiş bir mt-
teddur. Saatte 30-35 ton üretimi mümkün kılan 8roadfif İd mrtodu
ile çalışan tesisler mevcuttur. DEN reaksiyon odası dikdört-en rr
prizmasına benzer dar ve uzun bir oda ve bunun altında hare!:ctli
bir kooveyörden meydana gelmiştir. Reakşiyon, Maxwell metoduna
nisbetle daha kolay cereyan etmekte, teşekkül eden gazlar ve su
buharı, ürün üstündeki boşluk sebebiyle çabuk emilmekte ve od^yı
terketmektedir. Bundan dolayı süperfosfat daha kuru elde edilme
te ye olgunlaşma süresi azalmaktadır.
 - 10 -

Maxwell metodu biraz daha eski bir sistemdir. Bu metod ile çalışan
tedi3İer yapıları itibariyle büyük kapasitelere müsait değildir.
îlaxwell reaksiyon odasının hareketi sonsuz bir dişli. ile -temin edi-r
lih. Ağır bir tesistir.

Bu iki ıftdtod'un kârşılâijtirıİtaasindajn, da görüldüğü üzere, /eni kurdr

lacak nofmal süpehfosfât te^idilfeHnin -Brciadfield sistenine gtre kurul-
malarının tercih edilmesi uygun olacaktır. ‘ ' "s "?7'

TRİPL SÜPEKFOSFAT ;

Türkiye’de fAripl Süperfosfat Gübresi Azot Sanayii T.A.Ş. Samsun Fab-

rikalarında ve 1968 yılı flaziran ayından itibaren de Gübre Fabrika!a-
rı T.A.Ş. İskenderun tesislerinde üretilmektedir,
Samsun Azot Fabrikaları

$ 43-45 PpOş’li Tripl Süperfosfat GübreajL :

Proses : SIAPE - Chemiebau Presesi.

Bu Prosese göre elde edilen % 2Ö'lik fosfat asidi direkt olarak, öğü¬
tülmüş fosforit unu ile dozajlanmış miktarlarda kuvvetle karıştın1 ır
ve daimi bir karıştırma altında reaksiyona sokulur. Takriben 80 d-ki-
ka kadar bir reaksiyon süresinden sonra bir pompa, henüz iyi bir -kır¬
kan şeklinde bulunan şlam'ı emer ve aynı zamanda mamulün elcnmcpip./.fj
geriye kalan kısımlarla birlikte, bir enjektör vasıtası ile grnn’UHsr
yon ve kurutma tamburuna püskürtür. Döner taöıburda devreden katı mide
şlam'a, şlam’m oidarlara yapışmasını önleyecek şekilde büyük bir yü-
sey sağlar. Tamburda yuvarlak şekillerde mono kalsiyum fosfat teşek¬
kül eder ve bunlar da elenmeye gönderilir. Burada arzu edilen ürün
için daha ufak olan dane çeşitlerine ayrılırlar. Elde edilen ürün bir
bant vasıtasiyla olgunlaşma devresi içerisinde iklim şartlarına göre
bir veya iki defa aktarılmaları yapılacak olan silolara sevk edilir.
Şema : 6

Genel Reaksiyon Denklemi :

3 !Ca3(P04)2j CaF2*14H3P04— 10Ca(H2P04)2*2HF

İskenderun Tesisleri
% 43-45 Poûg'li Tripl Süperfosfat Gübresi i

Proses s Broadfield Den Metodu.

Bu Prosedeye göre muayyen incelikte öğütülen fosforit tartılarak ye¬

terli miktarda sıcak '% 50 P205'lik fosfat asidi ile karıştırılmakta
re reaksiyon süresinoe DEN'de bekletilmektedir. Bu şekilde cldo edi¬
len ara ürün tabla granülatörlerde granüle edildikten sonra elenerek
nihaî mamul olarak stok edilmektedir. Şema : 4
 - 11 -

Teknolojinin İrdelenmeği :

TrİPİ Süperfosfat :

Yurdumuidâ Üretileli Tripl Süperfosfat Gübresi tesislerimde, S'iŞJ^Ş

ve İskenderun Fabrikaları için ayrı ayrı olmak üzere iki prviscş 'd
tatbik edilmektedir. Bunlar; SIAPE-Chemiebau ve BroadfİŞİd BCP
rosesleridir. Broadfield Den Prosesi Süperfosfat Gübresi Tfknolç-*
jisinin irdelenmesi bölümünde ele alınmış bulunmaktadır, Bu fcikişf
dan, burada SIAPE-Chemiebau prosesi üzerinde irdeleme yapıljşj.ştlf’ş
Samsun Tripl Süperfosfat Tesislerinde büyük önemi FOSFAT Aşidl fa'
nitesi taşımaktadır. Wet-Proses sistemin© dayalı olan bu ühife,
fosforlu gübre üretimi için kifayetli evsafta fosfat asidi fldö
edilmesi bakımından uygundur. Fosfat Asidinin üretiminde kulla&IŞ
lan diğer bir metod Elektrotermal Proses*dir. Ancak, bu daha pa«
halı bir sistem olmaktadır.

Bu teknolojilere tekabül eden ortalama girdiler hesaplanarak ti*

tablo şeklinde aşağıda gösterilmiştir. (Tablo s 2)
Tablo ; 2 Mevsut Tesislerde üretim Girdileri

(l Ton ürün için)

Kuruluş Girdiler Birim Miktar

Azot Sanayi*
T.A.Ş.
Kütahya Azot İşi. Ürün: Amonyum Sülfat ($21N) Ton 1,00
a) Ham Maddeleri:
1. Amonyak 0,^71
II

2. Alçıtaşı
II
1,26
3. Sülfat Asidi ($100) »t
0,003
4. CÛ2 0,5
II

b) Enerji :
1. Elektrik KWS 62
2. Buhar (5 Atü) Ton 0*825
e) Su :
1. Taze Su rp 1*58
2. Soğutma Suyu 95
II

Ürün:Amonyum Nitrat ($ 20,5W) Ton

a) Ham Maddeler :
1. Amonyak '• 0,133
2. Seyreltik Nitrat Asidi " 0,475
($100)
b) Enerji :
1. Elektrik KWS 26
2. Buhar (5 Atü) Ton 3,5

c) Su :
1, Soğutma Suyu 220
 - 12 -

Ürün:Amonyum Nitrat ($26n) Ton 1.00

a) Ham Maddeler:
1. Amopyak
II
0,163
2. Seyreltik Nitrat Asidi 0,595
tl

($ 100)
b) Enerji :
1. Elektrik KWS 27
2. Buhar Ton 0,17

c) Su :
1. Soğutma Suyu m^ 9

Ürün:Tripl Süperfoefat
a) Ham Maddeler:
1. Fosfat kayası ($30 P2O5) Ton 0,450
2. Fosfat Asidi ($100 " ) İt
0,325

b) Enerji :
1. Elektrik KWS 40,19
2. Buhar (II Atü) Ton 0,005

c) Su :
1„ Taze Su 0,93
2. Deniz Suyu (Soğutma Suyu) II
19,94

D,Ç.İ.Ürün: Normal Süperfosfat ($16-18)

a) Ham Maddeler : P2O5
1. Fosfat kayası ($ 31 P2O5) Ton 0,607
2. Sülfat Asidi ($ 100) İt
0,440

b) Enerji :
1. Elektrik KMS 40
2. Buhar - -

c) Su :
1. Soğutma Suyu 0,2

Ürün : (<£ 21 N)
a) Ham Madde1er :
1. Amonyak Ton 0,257
2. Sülfat Asidi 0,742
II

b) Enerji :
1. Elektrik KWS 20
2. Buhar Ton 1,5

c) Su :
I» Proses Suyu 0,2
 - 13 -

Gübre Fabrikaları
T.A.Ş.
Tarımca Tesisi Ürün: Normal Süperfosfat
a) Ham Maddeler:
İt Fosfat Kayası (% 32,5) Ton 0,630
2. Sülfat Asidi I*
0,370

b) Enerji : KWS 15
c) Su : »3
lt Soğutma Suyu 3

2. Proses Suyu 0,030

İskenderun Sarı-
Seki Tesisi ürün: Tripl Süperfosfat
a) Ham Maddeler:
İt Fosfat Kayası ($ 32,5) Ton 0,420
2. Fosfat Asidi 0,324
İt

b) Enerji : KWS 15
c) Su : m3
1# Soğutma Suyu 3
2. Proses Suyu 0,030
b) üretim
1960-1970 yılları yurt içi üretimi tablo : 3*de gösterilmiştir.
Tablo: 3* ün ince1 p-r0"-î s=.11 pal acağı gibi azotlu gübreler¬
de 1962, fosforlu gübrelerde 1963 yılına kadar gübre üretimi
çok az miktarlarda olmuştur. Bunun sebebi, yurdumuzda gübreye
karşı talebin az oluşu, Lj. ıharsa süperfosfat üretiminde ham
madde temininde karşılaşılan güçlükler, malî imkân ve nakliye
güçlükleri, personelin 5«e intibakı gibi husüslarla izah edil¬
mektedir.

Plânlı devreye giriş ile beraber gübre üretiminde ciddi bir

hamle yanılması zarureti ortaya çıkmış ve bu suretle 1962 yı¬
lından sonra fiatlarda sağlar.-:.-, istikrar ve kredi imkânları
sonucu olarak gübre üretimine3 ; Landan önceki devreye nisbetle
8-10 misli bir artış sağ! rnnn ._ ; . ^

Yurt içi üretim hedefleri ve f.c:: çekleşme durumları ek Tablo:

3.1.de gösterilmiştir-. Birinci Leş Yıllık Kalkınma Plânı dev¬
resinde azot ve fosforlu gübıo ü-etimi hedefe çok yakın mik¬
tarlarda iken I068 yalanda ar• • iıu gübre üretimi $ 72, fosfor¬
lu gübre üretimi % 97 or-nmciu, 1969 yılında azotlu gübre üre¬
timi % 50, fosforla gübre üre ilmide % 63 oranında, 1970 yılında
azotlu gübre üretir - i % Yy- fosforlu gübre üretimi ise fo 42
oranında gerçekleşmişi.: lor üç yılın gübre üretim hedefleri
ve gerçekleşme durumları k„..yvot olarak Tablo: 3.2.de gösteril¬
miştir. Bu tablodan da görüli ’eği üzere; 1968 yılında
148.454»00;. -TL. , j 970 yılıno ı 316.530.900,-TL.lık Yurtiçi gübre
üretim değerine ulaşılmıştır. Ayrıca, azotlu ve fosforlu gübre¬
lerin 1960--I97O yıl: arı arasındaki üretim tüketim ve ithalâ¬
tında mevcut ger-çei I.eşmeyi gösteren miktarlar Tablo : 3.3.*de
"W ve *"PoOı't' cinsi .iden miktarlar da ^ablo : 3.3.1'de veril¬
miştir.

Üretim hedeflerine Göre Terli Üretimdeki Noksanlıkların

Nedenleri ; , __

Azotlu Gübre lerJÜ re t imindeki i .'oksan 1 ıklar :

1) Akdeniz Gübre Sanayii A,Ş. tarafından Mersin'de kurulmakta
olan ve üreteceği ürünlerden, birisini de 594*000 Ton/yıl
kapasite ile $ 26 N tenöriu amonyum nitrat gübresi teşkil
eden tesislerin, karşılaş.iı çeşitli ve tesirli finansman
güçlükleri sebebiyle, tesb.Lt edilmiş bulunan termin prog¬
ramı dahilinde t ama ..'il anar, yarak işletmeye alınamamış olması,
bu tesislerden beklenen seviyede bir üretim getirmemiştir.

2) Azot Sanayii T,-A Kıt ah; x Tevsi Tesisleri kuruluşunda da

finansman güçlükl' zi ile karşılaşılmış olduğundan termin
programında kayra -,r meydana gelmiş bulunmaktadır. Di/er
taraftan tesisia işletmeye alınmasını takiben, Amonyak iş¬
letmesi yüksek b. ..-.inç kompresörlerine ait iki adet motorun
 - 15 -

volanlarındaki arızalar sebebiyle üretim kaybına uğranılmı-tır*

Tevsi Tesislerinin işletme safhasında da; uygun evsafta kömür
temin edilememesi, oldukça sık aralıklarla husule gelen elek¬
trik inkitaları, yedek parça teminindeki güçlükler, yetişmiş
personelin elde tutulamayışı gibi sebeplerle kurulu kapasite
seviyesinde bir üretim temin ve devam ettirilememiştir. Sonuf
olarak, yukarıda "üretim" bölümünde dey inilen üretim düşüklük-»
leri ortaya çıkmış bulunmaktadır.

Fosforlu Gübreler Üretimindeki Noksanlıklar :

1) Azot Sanayii T.A.Ş. tarafından Samsuri'da kurularak Tripl**

Süperfosfat üretimi ile işletmeye alınan tesislerin; ilk tec¬
rübe işletmesi safhasında karşılaşılan elde olmayan arızalar
muvacehesindeki inkitalar, ithal yolu ile getirtileb sülfat
hsidi teminindeki güçlükler.ve bü hususta kaydedileh bekle¬
yişler gibi sebeplerle Tripl Süperfokfat übetiminde noksanlık¬
lar meydana gelmiş bulunmaktadır.

Diğer taraftan Elâzığ (Sivrice) Normal Süperfosfat Tesislerinin

de yine finansman ve sülfat asidi teminindeki güçlükler muvace*
hesinde kesiksiz işletme safhasına alınması 1971 yılına kalmış
bulunmaktadır.

Sonuç olarak, yukarıda özetle dey inilen hususların tesir sevi¬

yeleri nisbetinde Fosforlu gübreler üretiminde noksanlıklar
meydana gelmiş olmaktadır.

2) Gübre Fabrikaları T.A.Ş.nin Yarımca ve İskenderun Tesisleri

Fosforlu gübre üretimlerinde de noksanlıklar husule gelmiştir®
Bu üretim noksanlıklarının sebeplerini; bilhassa ham madde
temininde karşılaşılan güçlükler teşkil etmektedir. Ayrıcaı
satış tıkanıklıkları sebebiyle stoklarda meydana gelen biriJc*
meler de üretimdeki noksanlıklara tesirli olmuştur.
 J Tabi01 3 Yurî’çi Urem:.m
YIL L A R

Sıra
No Ana Mallar 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970

(ı) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) .... (11) (12) (13) .
1 Amonyum Sülfat ($ 21N) 4.622 15.091 65.471 86.256 97.513 92.856 92.519 91.127 32.339 91.027 87.223

2 Amunyum Nitrat ($ 21N) - -

38.699 58.744 63-487 62.278 64.628 63.580 62.245 60.000 65.711

2 Amonyum Nitrat ($ 21N) - -

38.699 58.744 63.487 62.278 64.628 63.580 62.245 60.000 65.711

3 Amonyum Nitrat ($ 21N) - - - -

- - - -
21.551 98.874 235.453

($ 21N) - - - - - - - -
(17.241) (79,100) (188.362)
4 Azotlu Gübl.Toplamı($21N) 4*622 15.091 104.170 145.000 161.000 155.134 157.147 154.707 166.135 249 901 388.387
5 Normal Süperfosfat "toz)
60.010x 35.473x 6o.430x l80.ÜÜ0x 104.000 124.852 43.909 45.557 41.585 95519* 25.375
($ 18 P2O5)
6 Normal Süperfosfat "Granüle"
52.000 99.082 178.545 160.793 94.097 95.746
(18 P205)
- - - - * •

7 Triple Süperfosfat $18 P203 -

161.481 177 843 275-562
- - - - - - mm

$43-45 P2O5
- - - - - - - -

(53.827) (59,28i) (91.854)

8 Fosforlu Gübreler Toplamı
60.010 35.473 60.430 180.000 156.000 223.934 222.454 206.350 297.163 273.362 396.683
($ 18 P203)
9 GEîCIi T0PLAM($21N, $18 P2O5) 64.632 50.564 164.600 325.000 317.000 379.068 379.601 361.057 463.298 523>263 785.070

(x) Granüle süperfosfat üretimi dahildir*

Kaynak: Tarım Bakanlığı Plânlama Dairesi Başkanlığı Yayın Noı 44 ve Gübre üreten Kuruluşlar
 --J ■ 190? 195:; I9ü7 -968 l??y 1970

V.7 *' (B) '(9; (10) (ıı) u2) ~ ' ('3;

150.000 150 000 lĞOoOCO 160.000 231.750 509,000 800.00ü

161.000 15Ö.134- 157.147 154.707 1Ğ6.135 249.901 388.387

I- i ân Hedefi¬
nin yo arak
gerçekleş¬
101 97
mesi 98 97 — 72
— 50 116
— 50

Fosforlu Gub- Üretim Hede¬

170.000
r ;ler fi
200.000 230.000 - 160
250.000 000
305.830 437.000 950.000
o; ıs p2o5)
Gerçekleş¬
156.000 223.934 222.454
me 60.010
206.350
35.437
297.16360.430
273.362 180,000
396.683

Plân hedefi¬

nin fo olar-
rak gerçek¬
92 112 97 83 -
leşmesi 97— 63 42
— 113

KAYHâKt Kalkınma Plânı ve Tarım Bakanlığı Yıllık Protokolleri

Sıra YILLAR
No Ana Mallar 1968 1969 1970
Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer

(1) (2) (3) (4) . (5) . ...J>SL' (l)

1 Amonyum Sülfat (fi> 21 N) 82.339 35*40;?.170»— 91.027 39.141.610.- 87.223 41c867 = 040 o-
2 Amonyum Nitrat (fi> 21 N) 62.245 26.765.350.- 60.000 25.800.000.- 65.711 31.541.230.-
9.396.345.- .JİİAöJA— 43.109.500.- „235,AI\.„ 109,249.960.-
3 Amonyum Nitrat (fi> 26 N)
(17.241) (79.ıoo) (188.362)
166.135 71.567-465.- 249.901 108.051.110.- 388,387 182,658.280.-
4 Tonlam
(162.005) ("230.127) (341~ 296)
5 No: mal Süperfosfat(/o 18 P2O5) 135.682 38.669.37f-- 95.519 27.222,915.- 121.121 48.448.400.-
161.481 38.217.171 -- .2X7.-JL43_ 42.089.510.- _ 2JA56.2 ... 35.424.220.-
6 Tr: ple Süperfosfat (fi 45P2^5^ (53.827) (59.281) (91.854)
7 Toplam 297.163 76.886.540.- .273.362 69.312.425.- 396.683 133.872.620.-
(189.509) (154.800) (212.975)
8 Gehel Toplam 463.298 148.454.005.- 523.263 ... 177.363.535.- 785.070 316.530.900.-
(351.514 (384.927) (554.271)

Nott Farantez içerisindeki rakamlar orijinal miktarları göstermektedir.

Değerler; orjinal miktarlar üzerinden ve ilgili yılın f .brika satış fiatları eeas alınarak hesaplanmıştır.

Kaynak: Tarım Bakanlığı Ekonomik Araştırmalar Dairesi Yıllık Gübre üygulama Frotokolleri
 - 19 -
Tablo ? 3.3. Sentetik Gübre Sektöründe Üretira-Tüketinv-ît' .alat Gerçekleşme Miktarları

GERÇE KLE§M E (Birim : Ton)

YILLAR 1950 198i 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970

1o 21 N 46.085 140.022 180.316 186.760 258.000 350.125 467.946 657.566 918.957 1.167.458 1.157.106
Tu KM1 IM
1> 18 59.889 77.000 104.528 218.661 265.000 452.037 546.330 844.712 1.177.424 1.256.835 1.034.915
P2°5
1o 21 N 4.622 15.091 104.170 145.000 161.000 155.134 157.147 154.707 156.135 249.901 388.387
ÜRETİM 60.010 35.478 60.430 l80.000 156.000 223.934 222.454 206.350 297.163 273.362 396.083
% 18
p2°5
i 21 H 41.361 129.493 147.284 35.000 50.000 153.477 331.200 534.420 794.848 1.016,019 720.340
İTFALAT 40.022 38.665 85.000 86.417 292.728 363.057 728.895 1.188.060 806.726 459.O71
i 18
p2o5
—

Kaynak j Gübre Üreten Kuruluşlar ve Tarım ^akanlığı Plânlama Dairesi Yayın No: 44
 - 20 -
■birim s Tor.

(N ve olarak)
Y I L L A R

1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 19 69 1970

ÜRET'İM
(N) 971 3.I69 21.876 30.450 33.810 32.578 33.001 32.488 34.846 52.282 81.090
(P205) 10.802 6.385 10.877 32.400 28.080 40.308 40.042 37.143 54.028 43.869 63.136

(N) 8.686 27.194 30.930 7.350 10.500 32.230 69.552 112.228 166.76O 210.697 149.792
İTHALAT 7.204 6.960 15.300 15.362 46.697 56.632 119.258 180.638 134.109 78.956
(p2o5)
—

(N) ~ —
■i. İ J> l\> 23.969 22.549 12.679 3.961 8.378 11.277 19.700 40.283
STOK — —
7.631 15.972 10.569 21.639 27.764 42.638 88.230 62.833
i 1 'yİ 1 * 1‘ ı> i

TÜKETİM
(N) 9.678 29.405 37.866 39.220 54.180 73.526 98.269 128.932 192.194 242.665 240.677
10.780 13.860 18.815 46.809 76.226 91.768 140.901 187.690 170.281
(p2o5) 39.359 201.291

Kaynak s Tarım Bakar1ığı Ekonomik Araştırmalar Başkanlığı Tıllık Gübre Uygulama Protokolleri ve
Tarım Bakanlığı PlSnlama Dairesi Yayını No: 44
 - 21 -

4- TİCARET DURUMU :

4İ1# Pi3 Ticaret Burumu :

at İthalât
(l) Mamul Mal İthalâtı

Gübre Programı uygulamaları yıldan yıla artan miktarlarda

gerçekleştirilmiştir. Yurdumuzun ihtiyacını yerli üretimle
karşılamak mümkün olmamıştır. Üretimin talebe nazaran az
oluşu özellikle ağırlığı ithale dönük bir tedarik sistemini
zorunlu kılmıştır. Yerli üretimden eksik kalan ihtiyaç mik¬
tarları, Yurdumuzun ekonomik imkânları nisbetinde ithal yo¬
lu ile karşılanmıştır. 1960-1970 yıllarında Yurdumuza itha¬
li yapılan çeşitli gübrelerin basit ve orjinal tonaj üzerin¬
den ithal miktarları tablo 4'de gösterilmiştir.

1960 yılından 1969 yılma kadar genellikle azotlu gübre it¬

halâtı artış göstermiş, 1963, 1964 ve 1970 yıllarında ise
azalma olmuştur. Fosforlu ve potasyumlu gübreler ithalâtı
genellikle artış kaydetmiştir. 1970 yılı fosforlu gübre it-
halifıde azalma görülmüştür.

1962 yılı mamul mal ithalât endeksi "100" kabul edilerek

1962-1970 yılları azotlu, fosforlu ve potasyumlu gübre it¬
halâtı aşağıda gösterilmiştir.

Stra Y ILLİR

No fna mallar 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970
h) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (S) (9) (10) (11)
1 Azotlu Gübreler 100 24 34 104 225 363 540 690 499

2 Fosfatlı Gübreler 100 220 224 757 939 1885 3073 2086 1187,
3 Potaslı Gübreler 100 1336 ^85 735, 700 1001 1272 1508 1590

4 Toplam Gübreler 100 75 78 244 376 682 1068 -2*1. 642

1963-1970 döneminde ithal edilen azotlu, fosforlu ve pp-
tasyumlu gübre miktarları kuruluşlar itibariyle ve toplam
olarak tablo 4*1. de gösterilmiştir.

Dönem içerisinde serbest ithalatla tedarik edilen kompoze

gübreler ile dağıtıcı kuruluşların ithal ettikleri Diamon-
yumf08fat ve üre bu miktarlara dahildir.

Bilindiği üzere ithali serbest bırakılan kompoze gübreler

dışındaki azotlu ve fosforlu gübrelerin ithali 18.9.1962
tarih ve 6/951 ve bunu takiben yayınlanan kararnamelerle
görevlendirilen kuruluşların tekeline bırakılarak bazı e-
saslara bağlanmıştır.
 - 22 -

1963-1970 dönemindeki toplam ithalatın, gerçek toplam tedc-r'1- .

(ithal, üretim ve stoklar dahil) oranı :
1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 ol:. - .
% 22 % 48 ^57 İ 69 i» 72 % 6l % 47
İthalâtın 1968-1970 dönemindeki kıymet olarak eş değeri Vblo
de verilmiştir. Tabloda görüldüğü üzere ithal değerleri İp 68 y
lında 53*520.479 f 1969 yılında 49*951*906 $ ve 1970 yıl: i-
32*535*552 $ olmuştur.
1960-1970 döneminde ithalatın artışı, yurtiçi üretiminin
defi olarak tesbit edilen tüketimi karşılıyamamasından ? .i c
mektedir.

İthalâtın azlığının sebebi, gerekli finansmanların karrr 1

saman zaman bazı güçlüklerin belirmesi ve gecikmeler u.
bir kısım ithalâtın yılı içerisinde temin edilememiş ol
dır.

İthal edilen gübrelerin çoğu zaman programlanan ihti;

rine götürülmiyerek liman bölgelerinde satılması, Yurt?”-
gelerinde gübre sıkıntısına sebep olmuştur. Bu sıkıntıları
rilmesi Kamu Sektörü dağıtıcı kuruluşların, tedarikler:
ler arasında aktarılmasına yol açmış dolay isiyle munsau -
lara sebebiyet vermiştir.
İthal fiatlarının yerli ürüne nazaran cazip oluşu çok sr-
ğltıcı kuruluşları daha ziyade ithalâtla ilgilendirmiş v
üründen gübre hisselerini istekle almalarını engellemiş -cim

Bunun dışında ithalâtta gübre satış sezonu göz önünde bu1

larak teklif toplama, sipariş verme ve finansman tedariki
hazırlıkların v.ç aylık bir devreyi kapsiyacağı gerçeğine
bir şekilde imkanlar yaratılmadığından ithalât genellikle
■eyle yapılmış ve tedarik edilen gübreler zamanında tükei
rek stoklarda kalmıştır.
 - 23 -

Tablo 4 i Sentetik Gübre Sektörü Mamul Mal İthalatı Birim i Ton

T I L L A E

Sıra
No Ana Mallar 1 .960 1 9 6 1 19 6 2 19 6 3 19 6 4 19 6 5 1966 1967 1968 19 6 9 19 7 0

(D (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)

Amonyum sülfat 21 N) 41.361 129.493 147.284 -

30.000 118.477 211.200 349.942 375.502 4Uİ.569 196.632

Amonyum nitrat ( $ 21 H) -
50.000 77.478 152.230 6.573 4.500

Amonyum Nitrat (% 26 îf) -

78.979 245.178 138.665
(63.183) (196.143) (110.902)
O
Ura (5« 46 N) - -
44.0001 82.500*3

Diamonyuın Fosfat (16- 48-0_)_ 28.137 91.699 48.043

(31.263) (107.000) (56.060)

Kompoze 35.000 20.000 35.000 70.000 107.000 160.000 227.000 250.000

(47.000)

Azotlu gübreler toplamı ($ 21 N) 41.361 129.493 147.284 35.000 5u.000 153.477 331.200 534.420 794.848 1.016.019 720.340

Normal süperfosfat, toz (% 18 PjOş) -

40.022 38.665 25.000 - - -

25.236
Normal süperfosfat granüle (^18 ^Oş) 45.000 89.705

27.821 111.895 108.054 40.891

Süperfosfat (> 19-21 P2O5)
-

O
/16.620) ( 91.846) (33.083)
20.000 19.728
Süperfosfat (> 21u24 P2O5)
-

(16.444)
46.417 213.000 240.000 510.000 844.566 150.672
Triple süperfosfat ($> 45 ^2^5)
-

(15.472) (71.000) (80.000) (170.000) (281.522) (50.224)

93.789 321.000 168.180
Diamonyum fosfat (16-48-0)
(31.263) (107.000) (56.060)

Kompoze 40.000 35.000 70.000 107.000 160.000 227.000 250.000

(47.000) 20.000 (70.000)
Fosforlu gübreler toplamı (%16 P2O5) 40.022 38.665 85.000 86.417 292.728 363.057 728.895 1.188.060 806.726 459.071

Potasyumlu gübreler > 50 K2O 30 1.572 6.000 5.200 6.750 4.000 5.035 4.000 1.000

Kompoze karşılığı % 50 K2O 15.000 4.000 4.800 7.000 10.700 16,000 22.700 25.000

Potasyumlu gübreler toplamı ( %^0 K2O) 30 1.572 21.000 9.200 U.55O 11.000 15.735 20,000 23.700 25.000
GEUEL TOPLAM

% 21 H, Şo 18 P205 ve % 50 K2O 41.361 169.545 187.521 141.000 145.617 457.75. 705.257 1.279.050 2.002.908 1.846.445 1.204.410

Kaynak i Tarım Bauanlığı Kkonomik Araştırmalar Dairesi Başkanlığı yıllık gübre uygulama protokolları
H 0 I i Orijinal miktarları tesbit edilmıyen azotlu gübreler amonyum sülfat, fosforlu gübreler ise normal süperfosfat toz halinde gösterilmiştir. Parantez içindeki rakamlar orjinal miktar

(i) Orjinal miktar ı 20.000 Ton

(xx) Orjinal miktar : 37.500 Ton
 - 24 -

Tablo ı 4.1 Sentetik Gübrelerin Yıllar ve Kuruluşlar İtibariyle İthal Dünyaları

ZİRAİ DONATIM ŞrJCER FAB. A. 0. T.K.K. YAR. BİRLİĞİ DİÖEH KOBULUŞLAE (x) GENEL TOPLAM

YILLAR Azotlu Fosforlu Potaalı Y. Azatlu Fosforlu Potaslı Y. Azotlu Fosforlu Potaslı T Azotlu Fosforlu Potaslı Y. Azotlu Fosforlu Potaalı Y

1961

1962

1963 45000 45000 35000 K 40000 21000 96000 35000 85000 21000 141000

1964 30000 66417 -

96417 -
- ' - " - -
20000 20000 9200 49200 50000 86417 9200 145617
1965 68477 232728 -
321205 30000 25000 -
55000 - - -
35000 35000 11550 81550 153477 292728 11550 457755

1966 241200 293057 -

534257 - -
- -
-
-0 -

90000 70000 11000 171000 331200 363057 11000 705257

1967 339120 543695 -

883ul5 60000 78000 -
138000 - - -
135300 107000 15735 258035 534420 728895 15735 1279050

1968 356637 596060 -

715697 71875 102000 -
17387,5 152325 330000 -
482325 214011 160000 ' 20000 394050 794848 II88O60 20000 2002908

1969 445581,5 395196 -

840777,5 86500 -
-
36500 202140 -
202140 281797,9 411530,2 23700 435230,2 0 00
İC 806726,2 23700 1846445

1970 203448 113347 -

316795 46700 95724 -
142242 154523 -
154523 315668,8 250000 25000 590663,8 720339,8 459071 25000 12U4410

3635303 4009^54 137185 776244-2

KAYNAK :

Tana Bakanlığı, ekonomik Araştırmalar Dairesi Başkanlığınca tanzim edilen yıllık gübre uygulamaları protokolları.
(x) Çayçılar Kooperatifi, Tütüncüler Kooperatifi, Tarış, Çukobirlık, Devlet üretme Çiftlikleri, Umumi .-.agazalar,
Mersin l.arencıye, Güneydoğu Kooperatifleri, Yıllık kompoze ile potaslı güore ithal-dagıtıaunda görev alan sektör.
 - 2 5 -

Tablo : 4*2. Kimyasal Gfübre Sektörü Mamûl Mal İthalâtı Birim : Ton
Tutar : Bin $
Sıra YILLAR

No Ana Mallar 1968 196S > 197C

Miktar Tutarı Miktar Tutan Miktar Tutarı

(1) . . (2) (3) (4) (5) (6) . (7/ (8)

„1 Amonyum Sülfat (#2İN) 375.502 13.870,828 401.569 13.938,152 196.632 6.168,258

2 Amonyum Nitrat ($2 İN) 152.230 5.404,164 6.573 228,147 4.450 165,141

3 Amonyum Nitrat ($26N) 63.183 2.843,°34 196.143 8.326,132 110.902 4.156,592

4 Üre (%46n) - -
20.000 1.112,797 37.500 2.124,728

5 Süperfosfat ($16-18 P205) 89.705 2.399.608 - - - -

6 Süperfosfat ($19-21 P2O5) - -

91.846 2.617,608 33.038 1.165,346

7 Triple Süperfosfat ($43-45 P2°5) 281.522 17.397,935 50.244 3.105,320 - -

8 Potasyum Sülfat ($50 K20 ) 4.000 240,000 1.000 60,000 - -

9 Kompoze -
160.000 8.988,722 227.000 12.752,750 250.000 14.750,000

10 Diamonyum Posfat ( I6-48-O ) 31.263 2.375,988 107.000 7.811,000 56.060 4.005,487

11 Toplam 53.520,479 49.951,906 32.535,552

Kaynak : Tarım Bakanlığı Plânlama Dairesi Yayın No : 44

Not: İthal fiatları ithal edilen gübrelerin CİP fiat ortalamasıdır.

 - 26 -

4.2 - İg Ticaret

4.2*1 - Kimyasal Gübrelerin Tedarik ve Dağıtımında

Yer Alan kuruluşlar ;

1963 - 1970 yılları arasında kimyasal gübrelerin tedarik ve

dağıtımında yer alan kuruluşlar Tablo : 4«37de belirtilmiş-1'ir.

1963 - 1970 Dönemi başlangıcından itibaren resmi ve özel ku¬

ruluşların yerli üründen mubayaa yapmaları ve satışlar serbest
bırakılmıştır. Buna karşılık azotlu ve fosfatlı gübrelerin it¬
hal edilmesi kararnamelerle Tablo : 4.3'de belirtilen kuruluş¬
lara verilmiş olup., yalnız kompoze ve potasyumlu gübrelerin
ithali serbest bırakılmıştır.

Buna göre, azotlu ve fosfatlı gübre ithali ilk defa, 18.9.1962

tarih ve 6/951 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile T. Ziraî Dona¬
tım Kurumuna verilmiştir. Bunu takiben; pancar ekicilerinin
ihtiyacını karşılamak üzere 15.4*1965 tarih ve 6/2967 sayılı
kararla Şeker Fabrikaları A.0.1 lığı, 3.8.1965 tarih 6/5083 sa¬
yılı kararla çay ekicilerinin ihtiyacını karşılamak üzere Çay¬
cılar Kooperatifleri ve 24.8.1967 tarih 6/8677 sayılı kararla
da bünyelerindeki ortakların ihtiyaçlarını karşılamak üzere
Tarım Kredi Kooperatifleri Yardımlaşma Birliği, Tariş, Çuko-
birlik, Antbirlik, Tütün Ekicileri Kooperatifleri ve daha sonra
Mersin Narenciyeciler Kooperatifleri, Güneydoğu Tarım Koopera¬
tifleri, D. Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü ve Umumi Mağa¬
zalar, gübre tedarik ve dağıtımında yer almışlardır.

Tablo : 4*3 Yıllar itibariyle gübre tedarik ve

dağıtımında yer alan kur ’uşlar.

Kuruluş 1ar Yıllar (Dönemi)

Ziraî Donatım 1963 - 1970
Şeker Fabrikaları 1965 - 1970
Çaycılar Kooperatifi 1966 - 1970
Tarım Kredi Kooperatifleri 1968 - 1970
Tarım Satış Kooperatifleri 1968 - 1970
Çukobirlik 1968 - 1970
Tütüncüler Kooperatifi 1968 - 1970
D. Üretme Çiftlikleri 1969 - 1970
Umumi Mağazalar 1970
Mersin Narenciye 1970
Güneydoğu Kooperatifleri 1970
Özel Sektör (x) 1961 - 1970 ....

Kaynak : İlgili Kararnameler

(x) : Kompoze ve potasyumlu gübrelerin ithal ve
dağıtımında görev almıştır»
 - 27 -

4.2.2 - Gübre Satışları;

Yurdumuz dahilindeki fabrikalardan kimyasal gübrelerin satışları

18.9»1962 tarih, 6/95İ sayılı ve bunu takiben neşredilen kararna¬
meler ile serbest bırakılmış bulunmaktadır.

4.2.3 - Nakliye:

Yurtiçi gübre nakliyatının 1963 - 1970 yılları arasındaki büyük

^gmı karayolları ile mümkün olmuştur. Esasen, ağırlık noktasının
'd.Eavry-ollarına, verilmesi gerekirken, bilhassa gübre S©vk ınevsimlş»
rinde, demiryollarının gübre nakliyatına t»ı^w* şeırap yer¬
me imkam.ni hu.1, »«mrnant Hi-â—*- t«ı raftan bu yol ile, her yardeki
tüketiciye kadar ulaşılamaması, ağırlığın karayollarvna ■*»«.
Sina sebep olmuştur. Denizyolları ile gübre nakliyatı İBÇ, dalış,
düşük bir seviyede gerçekleşmiştir.
Diğer taraftan, Resmî Sektörler tarafından yapılacak ithalatta de¬
nizaşırı nakliyatın, 13.3*1969 tarih ye 6/11513 sayılı kararname
uyarınca, Denizoilik Bankası Deniz Nakliyatı A.Ş. kanaliyle yapıl¬
ması gerekmektedir.

4*?«4 - yanıtma ve Reklam:

24.8.1967 tarih, 6/8677 fjayılı ve bunu takiben neşredilen kararna¬
melerde Yurtiçinde gübre imal edenlerle, tedarikte görevli kuruluş¬
ların gübrelerin yeterli ve tekniğe uygun kullanılması İçin gerekli
öğretim ve tanıtma çalışmalarına katılması öngörülmüştür.

Azot üanayii T.A.Ş.ve Ziraî Donatım Kurumunun yıllar itibariyle

gübre tanıtma ve reklâmı için yaptığı harcamalar aşağıda gösteril¬
miştir.

Bu konuda yapılan tanıtma faaliyetleri gübrenin çeşitlerini ve han¬

gi bitkiler için ne miktarda kullanılaoağını konu alan broşürleri,
keza gübrenin renk ve fizik yapısını tanıtan eşantiyon dağıtımını,
Tarım Teşkilatı ile işbirliği yapılarak uygulanan demostrasyonları,
P.A.O. ve benzeri kuruluşların gübrenin bitki beslenmesindeki öne¬
mini belirten ve etkileri ile uygulama tekniğini konu edinen el
kitaplarını, radyolarda yapılan tanıtma ve reklâmları kapsamıştır.

Tanıtma ve Reklâm Harcamaları (TL.)

Yıllar Azot Sanayii T.A.Ş. Ziraî Donatım K.

1963 76.882 279.000.-

1964 193.772 50.280.-
1965 124.462 73.200.-
1966 146.903 468.300.-
1967 223.307 915.900.-
1968 129.298 3 24.000.-
1969 325.272 234-000.-
1970 _ _?43.47.6__. 142.500.-
YEKÛN 1.463.372.- 2.487.150.-
 - 28 -

4.3 - Koordinasyon _ye Kontrol;

3.3.1962 tarih, 6/257 sayılı ve bunu takiben neşredilen kararnamelerle
gübrelerin ithali, Tarım Bakanlığının müsaadesine bağlanmıştır.

Tedarik Ve dağıtımda görev alan kuruluşların Yurtiçinden ve ithal yolu

ile tedarik edecekleri gübre miktarlarının tesbit yetkisi 24.8.1967 ta¬
rih, 6/8677 styilt, karabnaâe ve bunu takiben neşredilen kararnamelerle
Tamim Bakanlığı, yetkisine bırakılmış ve Ic-^puluşlann yerli üründen ya¬
pılan mu bayrın nlabetlnde ithal payı alabilecekleri ve tesbit edilen
nisbette dahili fabrikalardan mubayaa yapmıyanlara ithal müsaadesinin
yerilm^eceği aynı kararname ile kabul edilmiştir.
Keş a 7/urtiçindeki fabrikalardan mubayaa fiatlan ile parekende satış
fiaf^arihlh Kalİye, Ticaret ve Sanayi Bakanlığınca tesbit edi¬
lerek BakaalarKurulu tarafından tayin ve ilân olunacağı öngörülmüştür.
Ker'İ mevsuat, tedarik ve tüketim kredilendirilmesind© T*Ç« Ziraat
Bankacını görevli kılmış ve bu maksatla bir "Gübre finansmanı yardım
fonu" ihdasını öngörmüştür.

Bu prensipleri uygulayan sorumlu Koordinatör Makam Tarım Bakanlığıdır.

Yurtiçi fabrikaların yıllık olarak üreteceği gübrelerin hangi kuruluş¬
larsa ne miktarda satın alınşcağı, ithalâtın gübre çeşitleri ve miktar
olarak tesbit ve tevsii, yıllık gübre tedariki için gerekli finansman
durucu vm.tedarik edilen gübrelerin, Tarım Bakanlığınoa tesbit edilen
tiler seviyesindeki tüketim hedeflerine uygun olarak hangi kuruluşlarca
nerelerde bulundurulacağı, Tarım Bakanlığının Koordinatörlüğünde Maliye,
Tİfaret ve Sanayi Bakanlıkları ile T.C. Ziraat Bankası ve dağıtıcı ku¬
ruluşların İştiraki ile yapılan yıllık toplantılarda tesbit edilmektedir.
Xesa şart yıl içerisindeki uygulama neticelerinin, ilgili kuruluşlardan
alınan bilgilere istinaden değerlendirilmesi, Tarım Bakanlığı tarafın¬
dan yapılmakta ve bir protokola bağlanmaktadır.
 - 29 -

4.4. Yarı ’.'Iamül İthalâtı :

Bu sektörde faaliyete bulunan kuruluşların yarı mamul ithalâ¬
tı mevcut değildir.

4*5» Ham Madde ithalâtı :

Bu sektörde yer alan Azot Sanayii TiA.Ş., Gübre Fabrikaları

T.A.Ş. ve Karabük Demir-Çelik eşletmelerinin 1968-1970 yılla¬
rındaki ham madde ithalâtı Tablo :A6'da gösterilmiştir.

Tablo :A6 Kirnyasal Gübreler Sektöründe Ham Madde İti.aleti Miktar Ton

Değer i

Müessese Sıra Mo Ham Madde 1968 1969 1970

Azot Sanayii T.A.Ş. Fosforit($30P205) 9.627,250 27.070,438

(fob) 76.055.27 213.856,46

Sülfat Asidi (>$98) 20.615,162

(FOB) 345-303,96

Karabük D.C.İ. Fcsf orit(/$32-33) 3.068.5

(fob) 35.962,82

Gübre Fabrikaları Fosforit I?"'-120 47.400 l?l-.43_2,,5.

T.A.Ş. • - ■ •• 2 y
1 82 :680 658.860 1.694.830,35
Sülfat Asidi 3^.^626jJ_ 14.797 30.499,5
(FO ) < 98) 592, i67 ,68 221.955 439.339,08
Fosfat Asidi ... ..37-145. 311383*5. 47.606.5

(OF, ^50 P205) 2.971.600,-2.990.680,- 3.491.191,60

Kaynak : Kuruluşlardan alman bilgiler

b) İhracat :

Sentetik Gübreler Sektöründe herhang:bir ihracat mevzuubahis değildir.

 - 30 -

5 - STOK DURU Em

1963-1970 yıllarında senebaşmda mevcut mamul madde stok du¬

rumları orijinal miktarlar: (fo 21 w) ,'c {% 18 P2O5) cinsinden
gübreler olarak Tablo : 6'da gösterilmiştir. Bu konuda 1960-
1962 yılları için kesin rakam temini mümkün olamamıştır.

Plânlı devrenin başlangıcında 114*138 ton olan azotlu gübre

stoku 1966 yılında I8.864 tona düşmüş, 1970 yılında 195*421
tona yükselmiştir. Fosforlu gübre stoku 1963 de 42.396 ton i-
ken, yıldan yıla devreden stoklarda bir artış olmuş ve 1969
yılı uygulamasından 390*426 ton stok devretmiştir. Potasyumlu
gübre stokları az miktarlarda olmuştur.

1963-1970 dönemi arasında toplam olarak gübre çeşitleri ma¬

mul mal stokları tablo : 6.1'de gösterilmiştir. Tablonun tet¬
kikinden de anlaşılacağı gibi, dağıtıcı kuruluşlarxn stok mik¬
tarları genellikle üretici kuruluşlardan çok fazla olmuştur,
İthalât ve yerli üretimde vukuu muhtemel aksamalar gözönünde
bulundurularak, bir ilerki yılın bilhassa ilkbahar dönemi ih¬
tiyacı için stok devri zaruri olmakla beraber stok devri faz¬
lalığının atıl finansman durumu meydana getirdiği, dağıtıcı
kuruluşları maddi sıkıntılarla başbaşa bıraktığı ve yerli fab¬
rikalardan rüibayaayı aksattığı bir gerçektir.

Dönem içerisinde meydana gelen stok fazlalıklarının:

1- Plân dönem.inin başlangıcında güb: talebinin az oluşundan,

2- Fabrikalarda vukuubuian arızalar doluyısıyle imalâtın aksa¬
ma ve gecikmesi ve bu sebeple üretimin tüketim sezonundan sonra
yapılmasından,
3- Finansman teminindeki güçlükler sebebiyle dağıtıcı kuruluşla¬
rın programa göre üretici kuruluşlardan gereken miktarda mamul
mal çekememesinden,
4- Keza finansman darlığı sebebiyle programa göre yapı1ması ge¬
reken ithalatın kullanma mevsimine : i ~ »«i nden,
5- Çiftçi kredilendirilmesinde meydana gelen güçlükler den,
6- Fosfatlı gübrelerin daha ziyade fiatı düşük olan hububat
eiraatinde kullanılması sebebiyle, talebin programdan az olma¬
sından,

İleri geldiği kabul edilmektedir.

Sektörde, faaliyette bulunan Kuruluşlar itibariyle 1960-1970

yılları arasındaki ham madde stok durumu halinde
derlenmiş ve Tablo : 6.2 ile vpm1-^ -
 - 31 -

Tablo 6 s Sentetik Gübre Sektörü Mamûl Mal Stoku Birim z Ton

Y I L L A R
Sıra
No Ana Mallar 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970

(1) (2) ... (.3.) (4)... . . (3) (6) (7) (sT (9) (10)

Amonyum Sülfat (/i 21 N) 82.138 69.I60 26.768 4.786 19.979 29.017 22.470 43.001

Amonyum Nitrat (°jo 21 N) 32.000 38.218 33.610 14.078 19.916 13.980 40.819 25.171

- —
— —
—
10t8o8 16.972 84.286
Amonyum Nitrat ($> 26 N)
(8.646) (13.577) (67.429)
18.491
Üre 46 N) -
( 8.405)
15.340 24.471
Liamonyurn fosfat (l6-49~0)
- - - - -

(17.900) (28.554)
Kompoze

AZOTLU GÜBRELER TOPLAMI

fo 21 N) 114.138 107.378 60.378 I8.864 39.895 53.805 95.673 195.421

N aal Süperfosfat (/£ 18 P2Û5)

(Tos) 23.396 48.735 16.419 32.425 10.268 8.517 7.294 1.448

N mal Süperfosfat (fo 18 ^2®$)

(Granüle) 19.000 —

7.922 21.325 66.297 49.206 79-963 5.857

8.370 20.531 7.028 112.010

Süperfosfat ($19-21 P205)
- - -

(5.581) (16.620) (5.689) —

(95.234)
Süpt fosfat - - - - - - -

40.000 33.441 56,496 85.248 201.651 426.216 185.419

Triple süperfosfat ($ 45 ^2^5)
-

(11.147) (18.832) (28.416) (67.217) (142.072) (61.806)

Diamonyum fosfat (I6-48-O) - - - - - -

53.700 85.662
(17.900) (28.554)
 32

Tablo 6 s (Devamı)

1965 1966 1967, 1968. 1969 1970

1963 1964

Kompoze — ~

FOSFORLU GÜBRALER TOPLAMI

15 168*641
66.152 L30.7TI PgO^) 42.396
259.374 66.735
567.173 390.426

PotasyuMİu
500 öubvaler {‘/» 50 KgO)
320 1.055 796 •- -
367

126.530
GENEL
150.441
TOPLAM
209.056 314.234
156.534663.642
196.113
586.214

Kaynak s Tarım Bakanlığı Yıllık Gübre tfygulama Protokolları

 - 33 -

Tablo 6.1 » SENTETİK GÜBRELERİN YILLAR VE KURULUŞLAR İTİBARİYLE BİR EVVELKİ SENEDEN DEVREDEN STOKLARI

—r* ■■■ —

Zirai Donatım Kurumu Şeker Fabrikaları A.O. T.K, ,K. Yar. Birliği Diğerleri 0 E N E L Y . E KÜ N
NOT
Fos¬ Potas- Fos- Potas- Fos¬ Potaa- Fos¬ Potas- Fos¬ Po tas¬
Azotlu
Yıllar forlu lı Yekin Azotlu forlu lı Yekûn Azotlu forlu lı Yekûn Azotlu forlu lı Yeltü» Azotlu forlu lı Yekûn

,61

1962

1963 29000 23396 -

52396 15136 -
15136 - - -

70000 19000 -

89OOO 114138 42396 -

156534

1964 33000 72735 -

105735 34378 -
34378 - - -

40000 16000 -

56000 107378 88735 -

196113

1965 42109 66076 -

108185 5000 -
4000 - -
-
-
14269 76 -
14345 60378 66152 -
126530

1966 -
103Uİ6 -
103016 8605 -
8605 - -- - -
I8864 19156 800 38820 I8864 130777 800 I5044I

196? II854 143612 -

155466 - -
-

-
-
- -

28041 25229 320 53590 39895 16884i 320 209056

1968 47731 247932 -

295663 , - - - - - -
-
6074 11442 1055 18571 53805 259374 1055 314234

1969 63379 407073 -

470452 -
- -

4285 113172 -
117457 28008,5 46928 796 75732 95672,5 567173 796 663641,5

1970 89505 305157,2 -

394742,2 - - -

4285 75000 -

79285 101550,8 16350,6 367 118268,419542Q,a 390426 367 586213,8

O
685551,3 1713874 3338 2402762,3

Kaynak : Tarım Bakanlığı, Ekonomik Araş tırmalar Dairesi Başkanlığınca tanzim edilen yıllık gübre uygulamaları protokolları
 - 34 -
±):.rım Ton
Tabibi 4 Ham i-' ie Stok Durunu

Müessese Hror. Madde ?96C 1961 1962 JâLL t 1965 1966 196? 1968 1969

Azot Sanayii J7A.

Kütahya Kömür 13.>926 7.364,3^ ,6,327,435 21.543,560 17883910 18284450 11096250 17.715 12.113 10.036,3
Alçıtaşı 87.424.32 4.555,663 22.700 11.295,334 7104334 2850259 9736899 8c 831 4c 934 7.082c1
Dolomit 2.388 .1,966,7
Sülfat Asidi 135,319 139,285 165,032 128;100 107,100 119,314 141,692 124 121; 2

Samsun. Fosforn i 2.071,0

Sülfat Asidi 1.19-4
Amonyak i 685, t
Pirit 55-360,4

Karabük D.O.İ. Sülfat Asidi 375 171 25i 629 342 411 111 323 234 209 215
Fosforit 3.466 3.126 2.036 3.744 1.509 8.025 4.970 2.140 3.o73 2.079

Gübre Fabrikaları T.A.Ş.

Yarıoıcar-İskenderun
Sülfat Asidi 6 948 - 4.168 7.146 6.693 4.115 2.645 2.795
Fosforit 4.781 21.416 6.953 1.873 6.701 3.580,192 - 11.693
Fosforik Asit 1,240 763,605 7.509
 - 35 -

6, ^URTİÇİ TALEBİ (Tüketim) :

Kimyasal gübreler, kimya teknolojisinin hemen hemen bir aşıra ..akın
dönem içerisinde geliştirdiği * niabeten yani 'fOkş»t tarirn-İ y' rimfc "
etkileri yönühderi en başta gelen tarımsal girdiler araoı.t._h . ejr al»
maktadır.

Tarımsal verici ortalhma olarak #40-$Ö ottibindd arttırin giibr*l®rİO

tohumluk, sulama ye benzeri olan diğer tj&JPiıh girdileriyle birlikte'
kullanılması halinde brtakiaşd tösişjU bu artış azamî haddi(ycyttk*
şeldiğind©n4 saha üzerinden güfcrolorin kullanış miktarı cama»
nımızda bir ülkenin tarım tekniğinde» üretim potansiyelinde bir
Biçti olars^-^alıoî edilmektedir.

Kimyasal gü b re tüke t lu in i e t ki 1ey en başlıca faktörler aşağıya çıkarıl*

«ıştır:

1. Coğrafya ve iklim^-Coğrafi bölge ve iklim gübreleme yönünden mut»

lak bir sınırlayıcı unsurdur.

2. Toprak ve ürünler-farklı toprak ve farklı tarım ürünleri artan

miktarlarda kullanılan gübrelere karşı değişik kapasite ve teeiro
sahihtirler. Bölgelere ait toprakve ürün çeşitlerinin ilâve edilen
kimyasal gübrelere üstün ve uygun mukabelede bulunmaları gerekir*
"Bitki n hatnm" ***■*’» m a genel durumu" il e
ilgili açıklama Ek.Not: l'de verilmiştir. Ek-Not:'T*i* tetkikinden <U
amlaşılacağı gibi topraklarımızın % 6,1*inin organik maddece ancak y®»
ter ve fazla »eviyede bulunduğu, % 74»$'inin fosfor bakımından fakir
olduğu, % 98,7'sinin yeter ye fazla miktarda potasyuma sahip olduğu
tesbit edilmiştir.

3. Tarımsal ürün ve gübre fiatları arasındaki karşılıklı ilişki - kin»

yasal gübre talebini büyük ölçüde etkilemektedir.

4. Kredi düze#lenmesi-Tedarik ve dağıtım kredilerinin temin v® kul*

lanıİması.

5. Bilgi durumu - Çiftçilerin gübre kullanma yönünden yetiştiril»®*!

6. Pazarlama sistemi - Yurtiçi dağıtımını temin eden organizasyon*
Yurdumuzda gübre talebi genellikle bu faktörlerin etkilerine tabi 0-*
larajc gelişmektedir.

a- Yurtiçi talebinin incelenmesi :

Plânlı devreye giriş ile beraber gübre talebinde oiddi bir hamle ya¬
pılması zarureti ortaya çıkmış ve bu suretle de 1962 yılından sonra,
bilinçli bir gübre kullanımını sağlamak amaciyle gerekli ekonomik ve
teknik tedbirlerin alınmasına önem verilmiştir.

Son on yıla ait ana mallar (sentetik gübre tipleri) itibariyle yurtı~i
gübre talebi tablo : 9'da verilmiştir. Tablonun incelenmesinden anla¬
şılacağı gibi 1960-1970 yılları arasında talep sür'atli bir artış ,~t*»
tererelc 1969 yılında 107.332 ton olan tüketim. 1970 yılında 2*215*225
ton'a ulaşmıştır.
 - 36 -

1960 yılı yurtiçi talebi (tüketim) endeksi 100 kabul edilerek

1960-1970 dönemi azotlu, fosforlu ve potasyumlu gübre talepleri
aşağıda gösterilmiştir;
Sıra YILLAR

(1) (2) (?) ( 4) (5) \6) (7) (3) (9) (10) (11) (12) (13)

1 Azotlu Gübreler 100 304 391 405 560 760 1015 1466 1994 2533 25II

2 Fosforlu Gübreler 100 129 175 365 442 755 912 1410 1966 2099 1990

3 Potasyumlu Gübreler 100 2 772 1546 677 792 845 1105 1492 1777 1709

4 Toplam Gübreler 100 202 275 397 496 75-7 956 1430 1972 2281 2064

Talep, yıllar itibariyle sür*adli artış göstermiş ise de hektar başına

kullanılan besin maddeleri tablo;11.2'de görüleceği gibi AET üyesi ül¬
kelerden mukayese edilemiyecek kadar azdır.

Yurdumuzda hektar başına kullanılan bitki besin miktarları :

1963 Yılında 4,8 kg/ha.

1964 ts
5,6 II II

1965 850
fl II II

1966 tt
10,8 II II

1967 16,2 II II
II

1968 20,4
»1 II II

1969 tl
24,4
»1 ??

1970 24,0 " " olmuştur.

ft

1963 ve 1970 yılında bitki paterni

Tablo: 9*1 ve 9*2'de gösterilmiştir. lyo3 yılında 426 bin ton toplam
gübre tüketiminin % 28" b-nbrbatta, % 55'i sanayi bitkilerinde, % 17
si meyve vo scbzclorde,•% 0,5'i bakliyatta Yanılmıştır.
1970 yılında 2;215°000 ton gübrenin % 15'i hububatta, % 30'u sanayi
bitkilerinde, % 15'i meyve ve sebzelerde, $ 0,6 yem bitkileri ve bak¬
liyatta kullanılmış ve toplam hububat sahasının 2.344.000 hektarı,
sanayi bitkilerinin 756.500 hektarı, meyve ve sebzelerin 458*000 hek¬
tarı gübrelenmiştir.

Plân dönemleri içerisinde gübre kullanılışının mahsuller üzerinden da¬

ğılımı tarımsal üründe ulaşılması istenilen bitkisel üretim hedefleri¬
ne paralel olarak bir gelişme göstermiştir, özellikle son yıllarda p-
rojeler dahilinde yürütülen yüksek verimli buğday ziraatinde gübre
kullanımı önemli ölçüde gelişme göstermiş, gübre talebini nriisbet yön¬
de etkilemiştir.

1963-1970 yıllarında Türkiye’de kullanılan gübre miktarının bölgeler

üzerinden dağılımı tablo; 9°3"de serilmiştir. Plânlı dönem başlangıç
yıllarında yaklaşık olarak gübre t-jV. Linin % 66' sı sahil bölgelerinde
gerçekleşmiştir. Daha sonraki yıllarda sah-’-’ öl ga-'erindeki gelişmeye
paralel olarak diğer bölgelerde de ( Tablo: 9»3’de görüleceği üzere)
gübre kullanımında gelişmeler kaydedilmiştir.
 - 37 -

b- Yurtiçi tüketim hedefleri ve gerçekleşme :

Yutiçi gübre talep hedefleri ve gerçekleşme tablo: 9^4'de gösteril¬

miştir. Azotlu gübre talepleri 1963-1968 yılları arasında % 100:ün
üzerinde, 1969 yılında l 73, 1970 yılında % 64 oranında gerçekleşmiştir.
Fosforlu gübre talepleri % 52-99 oranında, poiasyumlu gübre talepleri de
% 52-% 100 arasında gerçekleşmiştir.
Azotlu gübre tüketim gerçekleşmeleri memnuniyet verici olmakla beraber,
1969 ve 1970 yıllarımda üretim ve tedarik, noksanlıkları gerçekleşme
oranının azalmasın» sebep olmuştur.

Fosforlu gübre tüketimindeki gerçekleşme durumları plânda tesbit edilen

hedeflere varma bakımından yeterli değildir. Bu durumunaşağıdaki sebep¬
lerden ileri geldiği kabul edilmektedir.

1. Yurdumuzda fosforlu gübre daha çok hububat ziraatinde kullanılmakta

ve bu müstahsil gurubunun satın alma gücü çok düşük bir seviyede bulun¬
maktadır. Her ne kadar parakende gübre fiatları her yıl imkânların el¬
verdiği ölçüde düşürülmüş olmasına rağmen buğday fiatı ile fosforiu
gübre fiatı arasındaki ilişki ziraî ekonomi yönünden istenilen şekilde
teessüs ettirilememiştir.

2. Müstahsil elinde yeter sayıda kombino mibzer bulunmaması da fosforlu

gübre tüketimini aksi yönde etkilemiştir.

3. Fosforlu gübre tedarikinde karşılaşılan finansman güçlükleri bu gübre¬

lerin tüketim mevsiminde, mahallinde ve yeteri miktarda bulundurulma¬
sına mani olmuştur.

4. Tedarik edilen fosforlu gübrelerin b:: r kx... nı toz halindedir. Kullanıl¬

ması granüleye nisbetle zor olduğundan rağbet görmemiştir.

Potasyumlu gübrelerintüketim hedeflerinin düşük oluşu Türkiye toprakla¬

rının potasça zengin olmasından, gerçekleşmelerin as olması tedarikinde
karşılaşılan finansman güçlüklerinden ileri gelmektedir.
c- Yurtiçi gübre tüketiminin tarımsal üretime katkısı :

Kısa vadeli tedbirler arasında tarımsal üretimin artışında önemli bir

girdi olan sentetik gübrelerin kullanılmasından mütevellit üretimde
miktar ve kalite bakımından önemli ölçüde gelinenin .. „ ' . o IH
muhakkaktır.

1969 yılında Türkiye'de kullanılan 2.448*422 ton gübrenin tarn.msal

üretime katkısı Tablo : 9»5'üe gösterilmiştir. Artan ürün miktarının
tesbitinde esas olan birim alandan verim artışı yüzdesi” 1962 yılından
bugüne kadar yapılan araştırma neticeleri, çiftçi şartı--ı^da uygulanan
demonstrasyonların sonuçları, pilot bölge çalışmalarından elde edilen
neticeler değerlendirilmiş ve diğer bütün faktörler dikka+e alınarak
Türkiye ortalaması olarak bulunmuştur. Ayrıca gübrelemeden dolayı
aynı yıl içinde ürünler üzerinden elde edilen net kâr Tablo : 9>6!da
gösterilmiştir. Çeltik ve kaydedilmeyen diğer ürünler hariç 1969 yılı
gübre tüketiminin yurt tarımına katkısı net kâr ~ t/ır 1 n 000 TL.
olmuştur.
 - 38 -

Ek - Not : 1

(Sahife : )

Bitki Besin Maddeleri Bakımından Topraklarımızın Genel Durumu :

Değişik iklim şartlarının hakim olduğu memleketimizde uygun ve aynı

zamanda ekonomik bir gübreleme yapılabilmesi için topraklarımızın fizik¬
sel ve kinyasal özelliklerinin ve bu arada özellikle bitki tarafından
alınabilir besin maddeleri seviyelerinin bilinmesine ihtiyaç vardır.

Yaklaşık olarak 32.000 adet toprak numunesi analizine dayanılarak

bölgelere göre topraklarımızın fiziksel ve kinyasal özellikleri ince¬
lenmiş ve analiz sonuçları Ek-Not : 1 Tablo : l'de gösterilmiştir. Daha
çok sayıdaki toprak analiz sonuçlarına dayanılarak yapılacak inceleme¬
ler topraklarımızın fiziksel ve kinyasal özelliklerini şüphesiz daha iyi
yansıtacaktır. Bununla beraber yukarıdaki analiz sonuçlarına dayanarak
Türkiye topraklarının bölgelere göre fiziksel ve fcirrçyasal özellikleri
hakkında genel bir fikir elde etmek mümkündür.

Çeşitli iklim, ana kaya ve jetasyon altında meydana gelmiş olan top¬
raklarımız fiziksel ve kinyasal özelliklferi bakımından büyük farklılık¬
lar göstermektedir.

Ek-Not ; 1 Tablo : l'de gösterilen analiz sonuçlarına dayanarak toprak¬

larımızın bölgelere göre bitki beslenmesini etkileyen bazı fiziksel ve
kirryasal özellikleri kısaca aşağıda özetlenmiştir.

1. Bünye (Tekstür)
Ziraat topraklarımızın !» 85 gibi büyük çoğunluğunu tınlı ve killi-
tınlı topraklar meydana getirmektedir. Kumlu topraklar işlenen ziraat
topraklanının % 3.1'ini, ağır bünyeli killi topraklar ise fo 11.7 ' sini
teşkil etmektedir.

Toprak tekstürü bakımından bölgeler arasında büyük f;rklar olmamakla

beraber Karadeniz bölgesi topraklarının diğerlerine nisbetle daha
ağır bünyeli olduğu görülmektedir.

2. Toprak reaksiyonu (pü)

Topraklarımızın büyük çoğunluğu alkali reaksiyonludur. Karadeniz
Trakya-Marmara ve Ege Bölgeleri hariç diğer bölge topraklarının yak¬
laşık olarak % 90'nın da toprak pH'sı 7 nin üzerindedir,
Asit reaksiyonlu topraklar daha ziyade Karadeniz bölgesinde toplanmış¬
tır. Bu bölge topraklarının % 24«3'ü orta ve kuvvetli derecede asit
reaksiyonlu olup normal bitki gelişmesini sağlamak amacıyla bu top¬
rakların kireçlenmek suretiyle reaksiyonlarının düzeltilmesi gerek¬
mektedir.

Trakya-Marmara ve Ege bölgesinde rastlanan asit karakterli toprak¬

ların çoğunluğu bitki beslenmesi yönünden bir problem yaratmıyan ha¬
fif asit reaksiyonlu topraklardır.

Kuvvetli ve orta, derecede asit reaksiyonlu topraklar Trakya ve Mar¬

mara bölgesinde 'Jo 5.8, Ege bölgesinde ise jo 2.2 kadardır.
 - 39 -

3. Kireç

Yurdumuzda genellikle az yağışlı bir iklimin mevcudiyeti, fazla

kalker formasyonuna rastlanması ve toprağı meydana getiren çeşitli
prosesler arasında kalsifikasyonun önemli bir yer işgal etmesi nede
niyle topraklarımız kireç bakımından zengindir.

Karadeniz ve Marmara bölgesi hariç tutulursa diğer bölge toprakla

rında fazla miktarda kireç bulunmaktadır. Akdeniz bölgesi toprakla
rının kireç muhtevası diğer bölge topraklarınınkine nisbetle daha
yüksek olduğu anlaşılmaktadır.

Ziraat topraklarımızın $ 25.9*unun $ l’den daha az, $ 17.7'sinin

% 1-5 arasında kireç ihtiva ettiği ve $ 56.4'ünde ise $ 5'den fazla
kireç bulunduğu görülmektedir.

4. Organik madde

Organik maddenin, bitki besin maddeleri ve bu arada özellikle azot

yönünden olan katkısına ilâveten toprakların fiziksel özelliğini
düzeltmede yaptığı müsbet etkisi sebebiyle önemi büyüktür.

İşlenen topraklarımızda iyi bir münavebe sisteminin uygulanmaması,

kuru ve sıcak iklim şartları altında toprakta organik madde birikme
sinin çok az veya hiç mümkün olmaması sebebiyle topraklarımız genel
likle organik madde bakımından fakirdir.

Topraklarımızın fo 21 inde organik madde nisbeti % l'den az olup

% 54»6'sında organik madde Jo 1-2 arası -da değişmektedir. Ancak yeter
ve fazla seviyede organik madde ihtiva eden topraklar ziraat toprak
larımızın İo 6.1'ini teşkil etmektedir.
Yağışlı ve nisbeten serin iklime sahip olan Karadeniz Bölgesi toprak
larının organik madde muhtevası diğer bölgelerden daha iyi durumdadır.
Kurak iklimin hüküm sürdüğü Orta Anadolu bölgesinde ise toprakların
organik madde bakımından fakir ve çok fakir olduğu görülmektedir.

5. Fosfor

Bitki gelişmesi için birinci derecede önemli besin maddelerinden biri

olan fosfor topraklarımızda en fazla noksanlığı görülen ve bu nedenle
topraklarımızın verimliliğini geniş ölçüde sınırlandıran bir element
tir.

Memleketimizin topraklarında fosfor noksanlığının fosforlu gübre

kullanıldığı zaman gerek 0crt,kse kalite bakımından mahsulde
elde edilen gelişme ile kendini gösterdiği çok sayıda yapılan araş
tırma ve tatbikatlarla tesbit edilmiş bir gerçektir.

Ek - Not : 1 Tablo : l'in incelenmesinden topraklarımızın % 74*8’-

inin fosfor bakımından fakir olduğu bu sahaların mutlaka fosforlu
 - 40 -

gübreye ihtiyaç gösterdiği anlaşılmaktadır. Toprakların geri kalan

İo 11.3*ü muhtemelen fosforlu gübreye ihtiyaç gösterdiği halde % 13.9
unun yeter seviyede fosfor ihtiva ettiği görülmektedir.

6. Potasyum

Memleketimizde ziraat topraklarının büyük çoğunluğu potasyum bakı¬

mından yeter ve zengin bir durum göstermektedir. Yapılan çok sayı¬
daki toprak analizi ve tarla deneme sonuçları bu durumu açıkça or¬
taya koymuştur.

Memleketimizin jeolojik yapısı ve iklim duh»«u tophaklarimizin ge¬

nellikle potasyumca zengin oimasınA amil olmuştur.
Toprak analizleri, topraklarımızın İ» 98-7' sinin yeter veya fazla
miktarda potasyuma sahip olduğunu göstermektedir. Bu analiz sonuç¬
ları potasyumlu gübrelere ihtiyaç görülen toprakların bütün yurt
topraklarının ancak i» 1.3 kadar olduğunu göstermektedir. Daha çok
sayıda yapılacak toprak analizleri sonuçlarının incelenmesi sonun¬
da Türkiye topraklarının 4*-£er besin maddeleri ile birlikte potas-»
yum durumunun da daha gerçek olarak açığa çıkacağı muhakkaktır,
7. Minör element durumu

Topraklarımızın minör element durumu hakkında memleketimizde geniş

bir etüd ve araştırma yapılamadığı için genel olarak bir fikir yü¬
rütmek mümkün olamamıştır. Ancak bası bölgelerde yapılan gözlemler
ve ön çalışmalar sonunda topraklarımızda mikro element problemi ol¬
duğu anlaşılmıştır. Bu hususta bazı müesseselerce münferit araştır¬
malar yapılmaktadır.
 - 41 -

■k - Not : 1 Türkiye Topraklai'inıa - ■ i sika el vj kLm,,(u:fal

Tablo : 1 o*v.İlikleri itibariyle Bölgesel Dağılışı (%)

Saturasyon pH
/■>

BÖLGELER
(Tekstür) (Saturasyonda cam e lektrod ile)

Toprak 30 30-50 50-70 70-110 110 Toprak 4.0-4.9 5.0-5.9 6.0-6.9 7.0-7.9 8.0-8.9
Adedi Kumlu tınlı killi Killi ağır Adedi Kuvvetli Orta Hafif Hafif Kuvvetli
tınlı killi asit asit asit alkali alkali

1 Trakya ve
Marmara 5768 8.1 33.4 47.1 11.0 0.4 5653 0.4 5-4 23.7 69.3 1.2

11 Karadeniz 3428 1.2 19.1 55.8 23.3 0.6 3386 8.0 16.3 15.2 6 0.0 0.5

111 Orta Anadolu 9028 2.5 39-2 51.2 6.6 0.5 9100 -
0.4 3.3 92.3 4.0

IV Güney Doğu 2855 2.2 29.1 57.2 11.5 -

3066 -
-
5.9 91.0 3.1

V D. Anadolu 830 0.8 37.7 54.9 6.1 0.5 893 0.5 7.2 86.7 5.6

VI Ege 3352 2.6 40.8 42.9 13.4 0.3 3414 0.1 2.1 16.1 76.8 4.9

Vll Göller 2628 1.6 45.2 43.9 9.1 0.2 2740 -

3.7 88.6 7.6

Vlll Akdeniz 2573 0.6 32.5 52.7 13.9 0.3 2772 - -

3.0 90.5 6.5

Toplam ,30*512
. »M

3,1.024 •M —

Türkiye Ortalaması J.-1 , 35-8 50.2 AiıJL 0.4 1.0 . 10.1 62.1 „ 3*7
 - 42 -

Ek - Not : 1 Tablo : l*in devamı

Kireç % CaCO^ (Scheibler) Organ ik Madde /o (Malkley-Black)

BÖLGELER Toprak 1 1-5 5-15 15-25 25 Toprak 1 1-2 2-3 3-4 4

Adedi çok az az orta fazla çok Adedi çok az az orta Yeter fazla

f azla

1 Trakya ve
Marmara 5635 52.0 19.4 17.8 8.1 2.7 5593 13.4 54.0 26.4 5.4 0.8

11 Karadeniz 3779 44.5 20.5 23.4 8.3 3.3 3433. 8*9 46.9 29.7 9.1 5.4

111 Orta Anadolu 9252 10.9 18.2 33.8 23.9 13.2 0741 23.0 61.3 12.8 2.0 0.9

IV Güney Doğu 3134 1Ğ.1 14.4 20.7 26.8 22.0 2829 34.1 53.6 8.1 2.9 1.3

V D. Anadolu 998 20.2 19-9 20.7 21.7 17.5 870 15.7 52.5 21.0 8.3 2.4

VI Ege 3836 32.5 21.2 23.0 12.3 11.0 3535 29*6 46.9 17*9 3*9 1.7

Vll Göller 2637 15.6 15.9 22.5 23.5 22.5 2501 19.4 6O.7 15.0 3.2 1*7

Vlll Akdeniz 2675 10.3 8.6 18.5 19.9 42.7 2544 24.8 50.3 18.0 4*9 2.0

Toplam 31.946 l
30.046 __ .v

Türkiye Ortalaması ..2^3 17.7 24.5 14.2 -

21.0 54.6 . IS-JL. 40 .M

 - 43 -

in devamı i; - Not : 1 Tablo : 1’

Potasyum K2O kg/dekar

Fosfor
P2°5 kg/dekar (Olsen)
(Amonyum Asetat)

Toprak 20 20-60 60-100

BÖLGELER 100
Toprak 3 3-6 6-10 10-15 15
Adedi az yeter fazla çok
Adedi fazla
çok az az orta fazla çok
fazla

1 Trakya ve
5830 2.1 27.3
Marmara 36.4 5635 34.2 48.2 25.9 11.7 7.6 6.6

3533 0.5 11
. 18.0
Karadeniz 39.0 3861 42.5 44U. 33.2 9-1 7.3 6.3

9175 0.7 111 Orta

7.9 Anadolu
27.7 917463.7 47.9 30.7 10.6 4.9 5.9

2951 0.1 IV Güney

5.2 Doğu 14.8 302179.9 52.6 28.0 8.3 6.1 5.0

889 0.2 V 12.6

D. Anadolu 31.5 890 55.7 29.O 30.1 17.3 11.6 12.0

3581 2.7 VI Ege

22.1 35.7 36 35 39.5 37.8 32.7 14.5 7.3 7.2

2542 9.6
0.5Vll Göller 27.6 2537 62.3 35-8 29.9 13.2 10.0 11.1

2751 3.0
Vlll Akdeniz
22.1 26.9 2688 48.0 43.3 31.0 11.5 7.5 6.7

ü&252_
Toglaın - _31.441 _ _

1»3. 15.6
Türkiye 30.3 52.8
Ortalaması .4.4*8 30.0 ... 11..JL.. 7.1 6.8
 - 44 -

Tablo 9 ı Yurt içi Talebi (tüketim) Birim ı Ton

T I L L A H
Sıra

No. Ana Mallar 19 6 0 19 6 1 19 6 2 19 6 3 19 6 4 19 6 5 19 6 6 19 6 7 1968 19 6 9 19 7 0

d) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13)

Amonyum sülfat (% 21 N) 46.085 140.022 IŞû.316 151.760 150.500 233.315 288.836 432.031 464.637 472.591 320.528
Amonyum nitrat (ja 21 N) 87.500 81.810 109.110 44.907 187.864 82.660 79*018
Amonyum nitrat (% 26 N) 91.628 94.430 277.129 384.370
(74.735) (221.703) (307.525)
25.509 59.648
Üre (54 46 N)
(1X595> (27.110)
12.027 82.568 63.442
Diamonyum foBfat (l6-48-a) 0
(13.363) (94.346) (74.028)

Kompoze 35.000 20.000 35.000 70.000 107.000 160.000 227.000 250.000

Azotlu Gübre Toplamı (%21 N) 45.085 140.022 180.316 186.76C 258.000 350.125 467.946 675.566 918.958 L.167.457 1.157.106

Normal süperfosfat toz 18 P2O5) 59.089 77.000 104.528 147.396 136.316 133.848 66.066 47.308 42.8u8 35.872
119.530
Normal süperfosfat granüle (^18 P2O5) 31.265 44.078 0 89.136 157.692 218.807 153.045 73,721
41.324 78.000 61.892 87.334
Süperfosfat (5&9-21 P2O5) (33(453) (70.000) (52.608) (70.658)
11.630 8.108
Süperfosfat (% 24-25 P2O5)
n

(5.405)
52.976 189.945 211.248 393.597 781.482 569.312 355,967
i "iple süperfosfat (/t45 ^2^5) (17.659) (63.315) (70.416) (131.199) (260.494) (185.356) (118.655)
4u.089 289.038 222.084
Diamonyum fosfat (16-48-D)
(13.363) 96.346 ( 74.028)
40.000 20.000 35.000 70.000 107.000 160.000 227.000 250.000
Kompoze
O (47.000) 160.000

Fosforlu Gübreler Toplamı (5»18 P20ş) 59.889 77.000 104.528 104.528 218.661 265.000 452.037 844.712 1.177.424 1.256.835 1.034.915

Potasyumlu Gübreler 1.358 30 0IO.477 6.000 5.200 5.950 4.800 4.300 4.259 1.429 367
Kompoze 15.000 4.000 4.8OO 7.000 10.700 16.000 22.700 22.837

Potasyumlu gübreler toplam (j> 50 K2O) 1.358 3o 10.477 21.000 9.200 10.750 11.480 15.000 20.259 24.129 23.204

GENEL TOPLAM

% 21 S, j, 18 P2O5 ve 54 50 K20 107.332 217.052 295.327 426.421 532.200 812.912 1.025.756 1.535.278 2.116.640 2.448.422 2.215.225

H 0 T ı I96O-I964 yıllarına ait azotlu gübre miktarları t Amonyum sülfat, Fosforlu gübre miktarları : Toz süperfosfat olarak gösterilmiştir.

Kaynakt Tarım Bakanlığı Ekonomik Araştırmalar Dairesi Başkanlığı Yıllık Gübre Uygulama Protokolları ye Tarım Bakanlığı Planlama Daireaiyayını Na. 44
 Tablo: 9.1. 19Ğ3 Yılı Mahsuler Üzerinden Gübre Tüketimi '*J
. < Kullanılan Gübre ' 1 000 Ton ) (x)
Toplam Gübrelenen Gübrelenen Azotlu Fosforlu Potaslı Toplam Kullanılan Gübrenin
Ekim, Sahası Saha Saha Oranı Genel Tüketime Oram
Bitki Cinsi (Ha.) <Ha.) W (%)

İ«İt* < ü 1 k ,
)
t D !

HUBUBAT 13.016.700 &ZJS& 81 —

JJJU. u ;co
îJö^o.ooö
i i

Buğday 236.000 3,00 25 71 -

96 22,5
Arpa 2.850.000 5.000 0.17 1 t -
2 0,5
Mısır 670.000 28.888 4,31 8 5 -
13 3
Çeltik 55*ooo 10.000 18,1B 4 4 —
8 2
Diğer Hububat 1.591.700 m - - - - -

BAKLAGİLLER ^İL. ljl8 2 2

SİMİ BİTKİLER jbizı*m. azı^m. ~~î6jT’ ~İ08 “tvl M
Paunuk 628.485 100.000 15.91 35 40 16,8 91,8 21
Ş.Pancarı 134.585 134.585 100,00 55 55 no 26
Patates 140.000 7.500 5,35 6 3 8 2

Ayçiçeği 94.000 16.000 17,65 6 5 1,1 12,1 3

Diğerleri 680.095 13.889 2,04 5 5 -
10 2

MEYVELER JL.224.JL3 „.4,P9_ _42 . . . _g7„ _ 3jl_. 72,1 17,5

Çay 17.543 17.543 100,00 15 15 3,5

Turunçgiller 35*450 14.357 40,49 9 9 2,1 20,1 5
Bağ 794.090 20.000 2.51 6 i 0,5 13,5 3
Zeytin 607.140 32.500 5.35 10 9 0,5 19,5 5
Diğer meyve ve
sebzeler
_ 770.550 6.6 78 0,85 2 2 ..

4_ 1

TOPLAM .... 17.483’. 000 649.507 3,72 "186””' ' 218 * —2ı 4*25”

i Kaynak: Tarım Bakanlığı, Devlet İstatistik Enstitüsü

(x) Azotlu gübre J 21 N, Fosforlu Gübre % 17 PjOj ve Potaslı gübre Ja 50 K20 ihtiva etmektedir.
 - 46
Tablos 9.2. 1970 Yılı Mahsuller ÜzerindenKulla*
Gübre Tüketimi
ılı;,..

Kullanılan Gübre (l 000 Ton) (x)

Toplam Gübrelenen
nin Genel
Gübrelenen
Tüketim
Azotlu Fosforlu Potaslı Ekim Sahası
Toplam SahaOranı Saha oranı

_Bitki Cinsi .. -(Aa.*J.._. . İKaJ . (&}

596 HUBUBAT606 13.131,5 17.80
1.202
.,.2^344 _ '54,4
-

“■* yo Yerli Buğday

190 --

”6.250
260 ' 665 11,8“
*10,64
~
412 Yüksel:330
kerimli Buğday -
742
2.000 1 .260 33,6
63,00
13 Arpa 20 -

. 7 30
35 100 1,53,51
P.e Kısır
30 535
150 . 25c 32, it
5,9
13 Çeltik 10 -

45
2-5 42 193,33
1
r

4 Diğer î'ububat
O 1.451,5
10 27 0,5i, 00
^ Y Ul > V'—* ^ Va* U j . At ı> 'y
BAIİ/pİLLIE
—A..._ 341,7 18 ,.„5 • ix
.. 0,3..
s

t.
...
O

365 Smi L'İTKİLJE

_304 ’ ~ 17 t6j6
-.1J25JL Z.MÂ .. .3.043j.84
î .5 ,, ,
40 ” 35
Ayçiçeği ' 2 ~77
240 116 48,33
3,4 ’
23 Patates 25 ~
140
50 70 47,29
2,2
110 i^>»Pc.i i e100
ar ı 126,5
210 126,5 100,00
9,5
T vo
Pamuk 1 OO
•L,v 15 7io r
314
1 — V w 385 1454,0:
*
10 Diğerleri
15 4923
ö 60 12,04
1,1
(Y. Fı.ıt ığı, Susam, Ket en)
-A4.2 „MSY7.İ. m . ,..3 . . . __2.529;A
.. 230 ... .353 „ ..13,55.
‘ 40 ' Narene iye
31 3 74
41,3 41 3,3
100,00
40 Çay - -
26
40 26 1,9
100,00
25 Zeytin 21 714,8
46 121 16,74
2,1
22 Bağ 21 -

848
43 80 2,09,43
15 Diğerleri
12 -
89i
27 85 1,29,43

... 60_SEBZELER _3.2 __4.6J._,

-iâı.2„ ...4,2 ..
2 Y3ÎB İTKİLER İ _ 6 „ .0,36X10
_ _
4..., _ J20.

1.157 1.035
GENEL TOPLAM... 23,2 18.527,2
2.215,2 3.782

Kaynak: Tarım Bakanlığı, Devlet İstatisti! s Enstitüsü

Potaslı gübre fo 50 K20

(x) ihtiva
Azotluetmektedir,
Gübre % 21 N, Fosforlu Gübre # 17 P2'
 - Al -

Tablo : 9*3. 1963 ve 1970 yılları bölgeler itibarı ile azotlu ve

fosforlu gübre tüketimi

" 1 9 6 3 ’ ' 19 7 0
B 0 L S E L ÜS Kullanılan gübre
Azotlu Fosforlu Toplam Oran % > Azotlu Fosforlu Toplan Oram >0

1, Orta Kuzey 10.187 42.651 İ3*-1 15 > • J J - 1 .223 j./. i 3 J. - ■ m v >

»- . *», e .^ol^os i 35.851 31.904 67.555 16.7 240.075 177.216 417.291 19.1

3. Marmara Bölgesi 28.210 34.319 62.529 15 *4 .. 152.643 151.260 303.90 3 13.9

4. Akdeniz 34.912 40.395 75 i 307 18.6 366 . 42 9 306.170 672.599 30.7

5. Kuzey Doğu 3.753 4.188 7.941 1.9 17.011 6.551 23.562 1.1

6. Güney Doğu 1.100 5.652 5.752 1.7 26.825 12.414 39.239 1.8

7. Karadeniz 49i234 13.282 62.516 15.4 194.828 31.646 226;474 10.3

8. Orta Doğu 13.211 20.484 33.695 8.3 40.092 37.616 77.708 3.5

9. Orta Güney 10.502 25.786 35.288 9.0 59.704 133.355 193.059 8.3 .

TOPLAM 186.760 218.661 405.421 100.0 1.157.165 1.032.453 2.189.618 100.0

Kaynak ; Tarım Bakanlığı kayıtlarından

 - 48 -
Tablo 9.4 s Yurtiçi Talebi (Tüketim) hedefleri ve Gerçekleşme Birim 3 Ton

I L L A R
Sıra
No Ana Mallar 1960 1961 *1962’" ' 1963*’ "1964 *1965' ~~1966 1967 1968 1969 T970
(D (2) (3) (4) (5) (6) ... -(8y - - - -|gy- • (1Q) (11/ (12) TuT
1 Plan hedefleri Azotlu

Gübreler (%21 N) 168.000 240.000 310.000 400.000 600.000 900.000 1600.000 1800.000
2 Gerçekleşme 46.O85 140.022 180.316 186.76ü 258.000 350.125 467.946 675-536 910.958 1167.457 1157.106

3 Plan Hedefinin yüzde

olarak gerçeklenmesi — —
111 108 113 117 113 102 73 64

4 Plan hedefleri Fosfor-

lu gübreler (£ 18 P2O5) — — —
277.000 400.000 520.000 550.000 r*4 O VO .
OO O fH V£> 0 0 . 0 00 1800.000 200(3.000

5 Gerçekleşme 59.889 77.000 104.528 218.661 265.000 452.037 546.330 844.712 1177.424 1254.835 1034.915

6 Plan hedefinin cjo olar-

rak gerçekleşmesi — — «•»
79 66 87 99 79 74 70 52

T Plan hedefleri Potas-

yumlu gübreler (>o 50 " — —

21.000 25.000 30.000 30.000 36.000 40.000 40.000 45.000

8 Gerçeklenme 1.358 30 10.477 21.000 9.200 10.750 II.48O 15.000 20.259 24.129 23.204

9 Plan hedefinin % olarak

gerçeklenmesi 100 37 36 38 42 51 50 52
10 Plan hedefleri toplam
gübı-eler mm
466.000 665.000 860.000 980.000 1700.000 2540.000 3440.Ol0 3845.000
11 Gerçekleşme 107.332 217.052 255.327 426.421 532.200 812.912 3025.756 1535.278 2116.640 2448.422 2215.225

12 Plan hedefinin cjo olarak

gerçekleşmesi - - ^O 92 80 95 L05 90 83 71 58

Not : Azotlu gübreler Şo 21 N, Fosforlu gübreler % !7 ?205 ve Potasl gübreler /o 50 K2O saf madde üzerinden hesap edilmiştir.
 - 49 -

Tablo 9-5 : Ç .vitli Bitkilerde Gübrelemeden Dolayı Bide D&ilen liretim Artıcı (1969)
Gübreli Gübrefe
Toplara Gübre- Gübresiz Gübresiz medea *
Gübreli Toplam
Üretim Ortala¬ Ekim Gübrelen¬
Gübrele^ Gübreli Üretim Üretime siz Üretim Verim layı fe-
Bi eki iki ra Miktarı ma Alanına meyen
«en Verim Nisbeti Verim Miktarı Parkı tim axt-
Cinsi Alanı (Ton) Verim Hisbeti (Ton ) Alan

<*) (Kg/Ha) (*) (Ha) (Kg/Ha) (Ton) (Kg/Ha) Şi

(Kg/Ha)
Buğday 8.660.000 10500000 1230 2175000 25.11 1554 3360015 32.00 6485000 1101 7139984 453 9653*
Arpa 2.6C7.O00 3740000 1414 163800 6.09 1913 313495 8.33 2523200 1358 3426505 555 9i<&
Mısır 659.000 1000000 1517 300000 45.52 17 93 539403 53.94 359000 1283 460597 515 1545#
Baklagil 543.699 59U74 1088 70680 13.00 1453 102726 17.37 473019 1033 488629 420 zm
Pamuk 638.520 1040000 1630 400000 62.64 2003 6OI48O 77.06 238520 1240 295764 763
Ş. Pancarı 102*637 1556472 32702 102637 100.00 32702 3556472 100.00 -
24750 2540259 7550 10162Q|
Patates 157.000 10J6000 12331 70000 44.53 I636O 1145257 59.15 37743 9089 790743 7271 50902
Ayçiçeği 286- 000 310000 1086 132000 46.15 2237 163392 52.70 154000 957 146608 285 im
Çay 27.309 16014Û 5864 27309 100.00 5446 160140 100.00 -
2932 80070 2932 6oo8t
Turunçgiller 41*390 611264 14768 41000 99.00 14800 606824 99.27 390 11385 4440 3415 14003*;
Bağ (Üzüm) 833.000 3635000 4337 84000 10.02 5475 459906 12.65 754000 4211 3175094 1254 10618;.
Zaytin 715.700 307800 424 121600 16.75 529 84343 20.90 604100 404 243452 126 1454i

Kaynak s Tarım Bakanlığı kayıtlarından

Not s Muhtelif bitkilerde ve çiftçi çartlarında gübrelemeden dolayı asgari verim artını nisbeti Buğday 30, Arpa % 40, Mısır )a 40,
Bakliyat /» 40, Pamuk $> 50, çeker Panoarı % 40, Patates j'o 80, Ayçiçeği c> 30, Turunçgiller Ji 30, Bağ J* 30, Zeytin % 30
 - 00 -

i*u ele « . Çeşitli Bitkiisi’dcu .ede 2. 1^/0^ .. kiloda 21de edilen

He t . t 'Üıc*

Gübrele. ta Au;ı dol: v-1 ürür. iatı ü i e re le : 0 ' 0. • d o 1 u„ 1 uübrei..^.edu iiul 1' r.ilan
-- —*İAw 1 yüli’/i
n.c ü 2m j x ÎI-A> Artr.ı. (İrat:’..; nikturı- ey_bu.v: ./Süre r<ikü:a'i-iı-ı Net Kâr
(Ton) -:in Beceri (l . ■■■■■. ...) Değeri (1000 TL) (1000,1

Buğday 965.340 0.97 936.330 506.820 429.560

Arpa 91.054 o.Co 72.843 25.340 47.503
Kısır 154.593 0.89 137.588 68.100 69.488
(' alt ile - - -
_ -

baklagiller 29.733 2.01 59.763 ' 11.180 43.583

Pamuk 24Ö.236 2.37 588.319 143.600 444.719
eker Pancarı 1.016.207 0.14 142.269 100.100 42.169
Patates 509.027 0.92 468.305 22.750 445.555
Ayçiçeği 37.728 1.75 66.024 36.400 29.624
Çay 80.070 3.50 280.245 20.600 259.645
i’, ey ve - - -
-

Turunçgiller 140.039 1.48 207.258 33.440 173.818

Üziim 106.182 1.47 156.088 20.020 136.068
Zeytin 14.543 2.4i 35.049 21.640 13.409
Sebze — —
— —

Diğer _
TOPLA M 2.140.141

Kaynak : Tarım Bakanlığı Kayıtlarından

 - 51 -

7. FİAT DURUMU :

1963 ilâ 1970 dönemi arasında uygulanan tüketici fiatları (Parakendt)

tablo : 7'de, yerli üretici fiatları (toptan) Tablo : 7.1'de vo ithal
fiatları da tablo: 7.2'de gösterilmiştir.

Sentetik gübrelerin fabrika teslimi fiatlariyle (toptan) parakende

satış fiatlarınm Tarım, Maliye, Tiearet ve Sanayi Bakanlık* 1 ar ine*
tesbit edilerek, Tarım Bakanlığının teklifi üzerine Bakanlar kurulu»»»
tayin ve ilân olunacağı 24.8.1967 tarih, 6/8677 sayılı kararname il»
kabul edilmiş, bu tarihten önceki ve bu tarihi takip eden süre içinû»
de fiat tesbiti aynı şekilde uygulanmıştır.

Serbest olarak ithal edilen kompoze gübrelerin fiatları maliyet unsu*«

larına dayandırılmakta ve kâr ilâvesiyle tesbit edilmektedir.

Kararnamelerle ilân olunan gübre fiatları tesbit edilirken dağıtıoı

kuruluşların yurtiçi yükleme, boşaltma, sigorta, nakliye, stoklama,
fire, maniplâsyon, finansman ve umumi işletme masraflarından gübre
hissesine düşen masrafları maliyet unsurları olarak göz önünde bulun*
durulmakta, ancak, bir kâr payı tanınmamaktadır.

İthal fiatlannda gübrelerin gümrük dış kapısı maliyeti esas alınarak

yukarıdaki maliyet unsurları ilâvesiyle teşekkül ettirilmektedir.

10.Ağustos.1970 tarihli Türk parası değerini ayarlama kararından

önce ithal edilen gübrelerin gümrük dış kapısı maliyeti ile yerli
fabrikaların toptan satış fiatı arasında ithalât lehine farklılık
mevcut olduğundan, dönemin başlangıcından beri yerli üretimde tc&a»
rik ve dağıtım zararlı ve ithalât bu zararları telâfi edici olmuştur»

10.Ağustos.1970 tarihini takiben ithal edilen gübrelerin maliyeti d©

yerli ürün seviyesine yaklaşmış ve kârlılık durumu, umumiyetle kal¬
mamıştır.

Fiat tesbitleri genellikle çiftçinin satın alma gücüne uygun sevi*

yede tutulmak istendiğinden ve az dahi olsa bir kâr payı bırakılma¬
dığından dağıtımın zararlı olacağı, endişesini tevlit etmiş ve bil¬
hassa devlet sektörü dışındaki tedarikçi kuruluşları hizmeti gereken
çevrelere götürmemeye yöneltmiştir.
 — yı- —

Tablo 7 i tüketici fiyatları Birim s Îı/Ton

Y I L L A R
Sıra
1561 H® 1962 1963
fübre Cinsi 1964 1965 1966 1967 1968 I96O 1969 ‘

500 1 Amonyum630
470 630 630 Kraft 590 590 540 550 540 6
680 21
Sülfat (fo N)68 0 640 64O
680Polietilen-Jüt 580 580 6

2 Amonyum600 600 600JCraft 560 560 540 540 6

Nitrat650
( 21 N)
650 650 Politelin-Jüt
610 610 560 580 6

3 Amonyum Nitrat 750 Kraft 750 750 650 650 7

</. 26 N) Polietilen-jüt 7

4 Üre ‘jo 46 Polietilen-Jüt 950 800 1

500 5 440
Normal 440 440
Süperfosfat 440Kraft 400 370 370 500 370 4

Toz (c/> 18 P205) Polietilen-aüt 4

500 6 450
Normal 450 450
Süperfosfat 450Kraft 410 370 370 -
370 4

Granüle (c/o 18 P2O5) Polietilen-jüt 4

7 Süperfosfat (f/U550
21 P2O5)550 Polietilen
510 440 440 440 5

8 Triple Süperfosfat Kraft 1

45 P2°5)
960 1200 1100 Polietilen
1100 105 95 850 1

9 Potasyum Sülfat 830 Polietilen

80a 800 790 790

10 Potasyum Klorür Polietilen 65 0 6

11 Di amonyum
Polietilen 1100 850 1
Posfat (16-48-0)
12 Kompoze (18-19-6)
900 990
100 Polietilen 910 910 910 1

Kompose (17-17-17) 810 8 lü l

13__ Polietilen

İL l.om_ eze (15-15- 8) fc."_ietilea 810 810 I

15 No. ■. eze (15-15-15) 800 1

T' "." ■ i-, o-.l a.pI 6uO 1

: ... i -L-. i'>ı U •' • i■ * v . • .kU'i'
 - 53 - ' " —
'iüJlo T,1 : Üretici fiyatları Pirim s ü*üj3 a , Ton

A R
bira

No. Ana Mail a t 196O 1961 1962 1963 1964 1965 19 66 1967 1968 1969 1970
G D G D G D G D G D G D G D G D G D G D G D

Kraf* - -

450 560 450 58O 450 530 450 490 450 490 430 460 430 460 48^1 480
1 Amonyum Sülfat
Polietilen 500 540 4Û0 510 48u 510 520 520
% 21 N

Amonyum Nitrat Kraft 550 550 400 450 400 550 400 400 400 400 400 46O 400 40 0 430 460 430 460 4o0 480
d
İ 21 N Polietilen 450 510 48O 510 480 510 52^ 520

Amonyum Nitrat Kraft 545 583 545 583 580 580

3
fo 26 N Polietilen 595 633 595 633 Ö20 620

A
Normal Süperfos- Kraft 41J 400 300 270 270 270 270 285 300 285 300 285 300 400 400
4
fat Toz (%18P^D5) iPolietilen 295 310 440 440

Normal Süperfos-
5
Kraft 285 300 285 300 285 300 400 4^0
fat Granüle
Polietilen 295 310 440 4,0
°Jo 18 P2O5

r
Tri^le Süperfos- Kraft 710 —

710 —
930 980

fat (&L8 P205) Polietilen -

-

720 -
970 970

Not s Q= Görevli Kuruluşlara, 3) - Diğer kuruluklara fabrikada vasıtaya teslim fiyatları

Kaynak : Kararnameler* Gübre üreten kuruluşlar ve Zirai Donatım Kurumu

 - 54 -

Tablo : 7.2. İthâl Birim : CF.$ / Ton

Fiatlar*

Sıra

1962 No
1963 1964
Ana 1965
Mallar1966 19Ğ0
1987 1968
196i 19
1

38.60 J Amonyum
44.50 45.00 Sülfat
52.80 ($ 21 N)
52.80 37*92
41.80 38.3034-3
36.94

2 Amonyum
44.50 45-00 52.80 Nitrat
52.80 21 N)
42.00 36.50- - 34.3

3 /.nonyum Nitrat (% 26 N)
64.OO 50.00 45.30 42.3

4 ire (-/o 46 N) 56.5

5 Süperfosfat
28.00 28.00 ($18 P2O5)26.00
30.00 29.00 27.00 27.-

6 Süperfosfat ($21 P2O5)34.00

35.00 29.00 28.50 28.2

7 Triple78.00
63.30 Süperfosfat
78.20 ($45 ^2^5) 64.OO
71-40 61.80 61.-

8 Potasyum
58.70 60.00 Sülfat ($50 K2O)
Ğ 9.00 66.00 64.OO 64.OO 64.-

9 Diamonyum Fosfat (16-48-O)

105.00 92.40 76.00 73.

10 Kompoze
09.00 77.50- (15-15-6)
78.45 71.00 65.50 — —
~

11 Kompoze (17-17-17) 66.50

12 Kompoze (I8-I9-6)
03.00 75.00 -

13 Kompoze (20-20-0) 54.50 54.

14 Kompoze (15-15-15) 6

<CQ . "Dünyada
Kaynak
ve Türkiye'de
ı Zirai Donatım
Gübre Sanayii"
Kurumu ve
yayını
Azot Sanayii T«A.
 - 55 -

8- İSTİHDAM DURUMU :

Faaliyette bulunan kuruluşları itibariyle Sektörde, 1969 ve 1970

yıllarındaki istihdam durumu Tablo : 10 ile gösterilmiştir.
Tablo : 10 Sentetik Gübre Sektöründe İstihdam Durumu

İş Gücü 1969 1970

1. Teknik Elemanlar 77 84

2. İdari Elemanlar 304 395

3. Teknisyen ve Yardımcı 228 238

Elemanlar

4. Kalifiye İşçi 1026 1133

5. Düz İşçi 1502 1693

Kaynak : Kuruluşlar

İş saatleri ve şartları :

Azot Sanayii T.A.Ş. Karabük D. Ç.İ ve Gübre Fabrikaları T.A.Ş.

Tesislerinde bir iş günü 8 saat’dır. Tablo : 10 sıra 3*4,5 de_
ki Personel üç vardiye üzerinden çalışmaktadır.
Ücret Politikası :

Azot Sanayii T.A.Ş. : Kıyaslama sureti ile tesbit edilmiş üc¬

ret baremi dahilinde yevmiye ve saat ücreti esası tatbik edil¬
mektedir., Bu toplu sözleşmelerle değişmektedir.

Karabük D.Ç.İ : Ücret sistemi, iş şartlarına göre tesbit edi¬

len puan plânı karşılığında saat ücretidir. Saat ücretleri i-
se, toplu sözleşmelerle değişmektedir.

Gübre Fabrikaları T.A.Ş. : Toplu iş sözleşmeleri ile düzen¬

lenmektedir. Kabiliyet ve liyakata göre münferit zamlar ya¬
pılmaktadır.

İşçi Bulmadaki Problenler ;

Yeni işletmeye açılan tesisler için kalifiye işçi bulmak güç

olmaktadır.
 - 56 -

y- MEVCUT DURUM VE TIKANIKLIKLAR ;

Sektörde; üretim, ithalât, yerli mubayaa, stok, talep, fiat ve istihdam

durumlarındaki tıkanıklıklar ile bunlarla ilgili tedbirler hakkındaki gö¬
rüşler aşağıda açıklanmıştır.

9.1. Üretim Durumundaki Tıkanıklıklar :

9.1.1. Kurulmakta olan tesisler genellikle aşağıdaki sebepler muva¬

cehesinde terminleri dahilinde işletmeye alınamamışlardır s

a) Yatırımların gerçekleştirilmesi için lüzumlu olan finans¬

manın temininde karşılaşılan çeşitli ve tesirli güçlükler^

b) Yurt dahilinden temin edilecek bilhassa demir bazlı mal¬

zemenin verilen sipariş müddetleri dahilinde teslim edile¬
memesi.

o) Enerji ve bazı ham maddeleri temin edecek ilgili diğer

kuruluşlardan intikal eden gecikmeler.

9«1.2. İşletme safhasına alınan yeni tesislerde ftlde olmayan ve

beklenmeyen arızaların yarattığı inkitalar sebebiyle kesin
işletme dönemine alınmalarında gecikmeler olmuştur. Kesin
işletme safhasına alınan tesislerde de zaman zaman, uygun
evsafta ham madde temin edilememesi, gereken yedek parçala¬
rın zamanında tedarikindeki güçlükler ve bilhassa elektrik
enerjisinde husule gelen inkitalar gibi sebeplerle durakla-
mallar olmuştur.

9.1*3. Yerli ürün mubayaasının programda öngörftlen seviyenin altınca

tahakkuku sonucu, stok imkanları sınırlı olan kuruluşların
üretimlerinde kapasite düşürmeleri mecburiyeti hasıl olmuşa
tur.

9.2. Ticaret Durumundaki Tıkanıklıklar :

9.2.1. İthalât durumundaki tıkanıklıklar ;

a) Dış piyasadan satın alınacak sentetik gübreler için gerek¬
li finansmanların karşılanmasında zaman zaman bazı güçlttlc-
ler belirmiş ve böylece meydana gelen gecikmeler sebebiyle
bir kısım ithalât yılı içerisinde temin edilememiştir.

b) İthal fiatlarının yerli ürüne nazaran cazip oluşu Çok sa¬

yıda dağıtıcı Kuruluşları daha ziyade ithalât ile ilgilen¬
dirmiş ve yerli üründen gübre hisselerimi istekle almala¬
rını engellemiştir.

c) Ayrıca, ithalâtta gübre satış sezonu gözönünde bulunduru¬

larak tekliftoplama, sipariş verme ve finansman tedariki
gibi yapılması gerekli ön hazırlıkların üç aylık bir
devreyi kapsayacağı gerçeğine uygun bir şekilde imkânlar
yaratılmadığından, ithalat genellikle gecikmelerle yapıl¬
mış ve tedarik edilen gübreleri stoklara intikal ettirme
durumunda kalınmıştır.
 - 57 -

d) İthalâtta Resmî Sektör doiıi z aşırı nakliyeyi Denizcilik

Bankası Deniz Nakliyatı A.Ş.ne yaptırmak zorundadır. Genel¬
likle bu Şirketin tahakkuk ettirdiği navlun üoretleri di rr
nakliyeci firmalara nazaran yüksektir ve çoğu zaman nalc! i-
yede gecikmeler olmaktadır.

Bu durum ise, Resmî Sektör ithalâtında tıkanıklıklara sebep

olmuştur.

9*2.2, İç Ticaret Durumundaki Tıkanıklıklar :

a) Yukarıda 9*1*1* ve 9-1-2. maddelerinde belirtilen üretim
durumundaki tıkanıklıklar, bazı hallerde de yerli üründen
mübayaada aksaklıklara sebep olmuştur.

b) Yerli üretimde özellikle fosforlu gübre imalâtında ambalaj,

rutubet ve benzeri hususlarda Dünya ve Türk Star.dardları
seviyesine ulaşılamaması yerli gübreye olan talebi azalt¬
mıştır.

c) Demir Yolları'nın gübre nakliyatına yeterli ölçüde cevap

verememesi sebebiyle, dağıtımın daha yüksek ücretlerle
karayolları üzerinden yapılması durumunda kalınmıştır.

d) Kuruluşlar kendi bünyele:inde tanıtma ile ilgili faaliyet¬

lerde bulunmuşlardır. Ancak, münferit olarak yapılan bu
çalışmalar henüz istenilen derecede etkili olmamıştır.

9.3, Koordinasyon ve Kontrol Duru.nund.aki Tıkanıklıklar :

Sentetik gübreler sektöründe görev alan Kuruluşlar arasındaki Koordi¬

nasyon ve Kontrol hizmet:', ile ilgili mevzuatın sarahata kavuşturulma¬
mış olması bugün geçerli olan ve yürütülen gübre tedarik ve tevziat
sistemindeki aksaklıklar yönünden önemli darboğazlar meydana getir¬
mekte, program hedefleri realize edilememektedir. Bilindiği gibi her
yıl Türkiye'de üretilecek ve ithal edilecek gübre miktarları program¬
lanmaktadır. Ancak bu program hedeflerinin gerçekleşmediği, 1970 de
İa 55 oranında realize edildiği görülmektedir.

a) Bu esaslar çerçevesinde dağlıç- kuruluşlar sentetik gübrenin

programlanmasında nazım rol oynamakta, buna mukabil dağıtım, sa
tış ve depolama mevzularına gereken önemi vermemektedirler. Dağı¬
tıcı kuruluşlar arasında da yeterli koordinasyon mevcut değildir.
Bu nedenlerle dağıtıcı kuruluşlar bir yönde yerli üretimi artır¬
mak yerine, mubayaa programlarını gerçekleştirmemekten dolayı
engellemektedirler.

b) Halihazır sistemin dağıtıcılara yüklediği sorumluluk, yetki ve

görev belirsizliğinden dolayı dağıtıcı kuruluşlar mevcut taahhüt¬
lerine rağmen, hiçbir sakınca görmeden rejimden ayrılabilmekte¬
dirler.

c) 24.Ö.1967 tarih ve 6/8677 sayılı kararname ile tesis edilmiş

"gübre finansmanı yardım fonu" na kuruluşlar tevdi etmeleri
gereken $ 85'leri yatırrr.amışlard.ır.
 - 58 -

d.) Dağıtımda görev alan kuruluşların son derece fazla sayıda o-r.asi
deni ile etkili bir denetleme güçleşmektedir. Bu arada bazı kurv.luş-
ların programla kendilerine tevdi edilen ithalât miktarı iistür '.e
4 bağlantıya girdikleri görülmektedir. Bu gibi davranışlar munzam
döviz kayıplarına yol açmaktadır.

e) Diğer taraftan, görev alan kuruluşlardan bir kısmının yerli üre¬

timden almaları gereken miktarları finansman sıkıntısı ve sair
nedenlerle almama yoluna gittikleri de görülmektedir. Haleri uy¬
gulanan rejim muvacehesinde bir kuruluşun çekmediği yerli gübre¬
leri diğerine çektirmek de mümkün olmamaktadır. Bunun tabii so-*
nucu olarak bir taraftan yerli sanayi üretimini düşürür ve diğer
taraftan stoklarını arttırırken çekimlerini tam yapmış kuruluşlar
ithalâtta devam etmektedirler.

Diğer bir deyişle, yurtiçindeki üretimin yavaşlamasına ve stoka

gidilirken gübre ithal edilmesi gibi çelişmeli durumlar ortaya
çıkmaktadır.

f) Bu arada gübre programı uygulamasından elde edilen kârlar çeşitli

kuruluşlar arasında dağılmakta ve istifadeye konu olmamaktadır.

9.4» Stok Durumundaki Tıkanıklıklar :

Bu konudaki tıkanıklıkları stok fazlalıkları teşkil etmektedir.

1963-1970 dönemi içerisinde meydana gelen stok fazlalıklarının aşağı¬
daki sebeplerden ileri geldiği düşünülmektedir.

a) Plân döneminin başlangıcında gübre talebi az olmuştur.

b) Tesislerde vuku bulan arızalar nedeni ile üretim zaman zaman,
tüketim mevsiminden sonraya kalmıştır.

c) Finansman teminindeki güçlükler sebebi ile dağıtıcı kuruluşlar

programa göre üretici Kuruluşlardan gereken miktarda gübre çejce-
memişlerdir.

d) Aynı şekilde, finansman darlığı nedeni ile programa göre yapıl¬

ması öngörülen ithalat kullanma mevsimine yetiştirilememiştip»

e) Çiftçilere yeterli seviyede kredi temin edilememiştir.

9*5» Yurtiçi Talebindeki Tıkanıklıklar ;

Azotlu gübre talep (tüketim) gerçekleşmeleri plân hedeflerine göre

memnuniyet verici olmakla beraber, 1969 ve 1970 yıllarında üretim
ve tedarik noksanlıkları bu gübre cinsindeki gerçekleşme oranının
düşmesine sebep olmuştur.

Fosforlu gübre tüketimindeki gerçekleşme durumu ise, plânla tesbit

edilen hedeflere varma bakımından yeterli olamamıştır. Bunun
aşağıdaki sebeplerden ileri geldiği kabul edilmektedir.

a) Yurdumuzda fosforlu gübre daha ziyade hububat ziraatinde kulla¬

nılmakta ve bu müstahsil gurubunun satın alma gücü çok düşük bir
seviyede bulunmaktadır. Bu meyanda, parakende gübre fiatları dr.
her yıl imkânların elverdiği ölçüde, düşürülmüş olmasına rağmen
 - 59 -

buğday fiatı ile fosforlu gübre fiatı arasındaki ilişki ziraî

ekonomi yönünden istenilen şekilde teessüs ettirilememiştir.

b) Müstahsil elinde yeter sayıda kombine mibzer bulunmaması da

fosforlu gübre tüketimini aksi yönde etkilemiştir^
i ' ' '

c) Gübre tedarikinde karşılaşılan fihansrian ğüçlüklerj., bu gübre! e bin

tüketiri mevsiminde riahallirlde, yeterli miktarda bulundurulması
imkânını önlemiştir.

d) Toz gübreler, granüle gübrelere nazaran daha az tercih edilmiştir®

e) Tedarik ve tüketim kredilerinin büyük kısmının ödeme gücü yeterli
olmayan çiftçilerden tahsil edilememesi, tüketimi Binırlayıcı fak
törlerden biri olmuştur.

Potasyumlu gübre tüketimi gerçekleşmelerinin düşük olmasının önemli

tek sebebi ise, tedarikinde karşılaşılan finansman güçlükleridir®

9.6. Fiat Durumundaki Tıkanıklıklar :

Azotlu ve fosforlu gübrelerin satış fiatları Bakanlar Kurulunca tayin

ve kararnamelerle ilân edilmektedir. Bu fiatlar Türkiye'nin her tara
fında tek fiat olarak uygulanmaktadır. Kompoze ve Potaslı gübrelerin
ithali ise serbest bırakılmış olup, fiatları maliyet unsurlarına da
yandırılmakta ve kâr ilâvesi ile tesbit edilmektedir.

Fiat konusunda mevzubahis olan bazı hususlara ise, aşağıda değinil-*

miştir :

a) Yurtiçinde üretilen azotlu ve fosforlu gübrelerin fabrika satış

fiatları devamlı olarak maliyet fiatlarınm altında seyretmekte ve
bu farkın hâzinece karşılanması da zararlara yol açmaktadır.

b) Üretici Kuruluşların sabit kılınan satış fiatı ile, parakende

sabit satış fiatı arasındaki fark, ortalama dağıtım masraflarını
karşılamak bakımından yeterli olmamıştır.

c) İthalât değişik menşeden ve çeşitli kuruluşlarca yapılmakta oldu*

ğundan birbirinden farklı fiatlar söz konusu olmakta ve bu durum»
da döviz kayıplarına sebebiyet vermektedir.

9.7. İstihdam Burumundaki Tıkanıklıklar :

Kuruluşlarda görevli, yetişmiş işletmeci teknik personelin elde tutu

lamaması, bu konudaki önemli problemlerin başında gelmektedir. Diğer
taraftan, işletmeye yeni açılan tesisler için kalifiye işçi bulmak
güç olmakta ve yetiştirilmeleri zamana bağlı bulunmaktadır.

9.8. Araştırma, Eğitim ve Yayındaki Tıkanıklıklar :

Gübre araştırma, eğitim ve yayın hizmetlerini yürüten ilgili Kurulur

lar arasında tatminkar bir koordinasyon sağlanamamıştır. Araştırma,
test ve denemelerde görevlendirilen elemanların azlığıve malî imkân
ların kifayetsizliği çalışmaların vereceği fayda nisbetini düşürmek
tedir.
 - 60 -

10- DİĞER ÜLKELERDE SURUM VE İRDELENMESİ

Üretim

Yurdumuzla sıkı ekonomik ilişkileri olan ülkelerde özellikle ALİ vc

RCD üyelerinde yıllık azotlu, fosforlu ve potasyumlu gübre üretin
miktarları Tablo : ll:de verilmiştir.

Tabloda görüldüğü gibi, Türkiye 1968/69 yılında AET ülkeleri içeri¬

sinde en az azotlu ve fosforlu gübre üreten, RCD ülkeleri içerisin-*
de ikinci sırada azotlu, birinci sırada fosforlu gübre üreten bir
ülke durumundadır.

Potaslı gübre üretimi sayılı ülkelere inhisar etmektedir.

Tüketim

AET ve RCD üyeleri ülkelerde yıllık azotlu, fosforlu ve potasyumlu

gübre miktarları tablo : 11.1'de gösterilmiştir.

Türkiye 1967/68 azotlu gübre tüketim miktarı bakımından AET ülkelo-

ri içinde dördüncü, RCD ülkeleri içerisinde ikinci, fosforlu gübre
tüketimi bakımından AET ülkeleri içinde üçüncü, RCD ülkeleri içeri¬
sinde birinci, Potasyumlu gübre tüketim miktarı bakımından AET üye¬
leri içerisinde altıncı, RCD ülkeleri içerisinde ikinci sırayı iş¬
gal etmektedir.

Hektar araz ide tüketilen g”'1 re miktarı

AET ve RCD ülkelerinde hektar başına saf madde olarak kullanılan

gübre miktarları tablo : 11.2'de gösterilmiştir. 1968/69 yılında
Türkiye'de hektar başına kullanılan gübre miktarı Pakistan ve İran
dan gazla, diğer ülkelerden az olmuştur.

AET ülkelerinin gübre kullanımının çok fazla olmasının başlıca se¬

bepleri arasında, sulama imkânlarına yeteri kadar sahip olmaları,
tüketicilerin bilgili ve gübre fiatlarının düşük olmasını saymak
mümkündür.

Dış Ticaret Durumu

AET ve RCD ülkelerinin 1968/69 ılı azotlu, fosforlu ve potasyumlu

gübre ithal ve ihraç miktarları Tablo : 11.3*de gösterilmiştir.

AET üyesi ülkeler ihraç etmiş, RCD ülkeleri ihtiyaçları gübrelerin

bir kısmını ithal suretiyle karşılamışlardır.
 - 61 -

'e Üre timi 11

Tablo (Birim Ton)
: APT ve RCD ülkelerinde Azotlu, fosforlu ve Potasyumlu Gübı

I I L L A R
Sıra Besin

1965/66
No. Maddesi 1966/67 Ülkeler 1967/68 1966/69
19b3/64 1964/65
(D (2) (6) i (7) (8)
(3) (4)

1.418.872 Azot 1.501.301 1.559►O91

B.Aluanya 1.269*407
1.597.749 1.288.998
310.200 Belçika
350.200 350*000 263*300
400.000 292.300
1.066.000
T
J-
(n) 1.223.500
Frans a 1.223.000 1.372.000
912.503 1.081.900
561.473 684.070
Hollanda
849.349 474*200
954.119 572.161'
904.883 İtalya
950.113 1.095.845
773.528 836.340
1.088.460
Lüks e a bur £ - -
15.800 İran 25.400
25.000 9*000 13.000
25.700
93.433 Pakistan
93.100 107. 200 94*696
135.000 82.949
32.035 32.650
Türkiye
32.171 30.780
34.534 32.445

856.788 860.707
B.Almanya 833.829 846.689
^04.700 849*297
4H.974 424.584
Belçika 501.178 370.086
571.410 437.356
1.217.600 1.333.000
Prans a 1.309.500 9^3.495
1.374.000 1.217.500
512.257 516.074
İtalya 552.751 454.230
554.117 450.851
Fosfor
130.400 Lükseaburg 125.280
123.374 139.671
125.466 131.650
2
201.052 204.979
Hoxlanda 251.339 273.292
191.900 203.704
1.248 (p2°5) 700
Pakistan 3.200 2.800
1.072 1.286
İran
_ 38.080 35.520
Türkiye 35.000 46.48i
31.961 26.350
27334» 770 686 2.0~64.5M 2.188.066
B.Almanya 2.012.105 2.229.012
Belçika - -

1.877.100 1.836.600
Fransa 1.800.000 1.822.619
1.721.000 1.823.800
3 Potas
2.506 588
Hollanda 848 2.500
951 2.514
173.259 /-r İtalya
175.İ24 162.213 184.105
136.475 168.547
(Kg 0)
C\\

Lüks ecıburg M

- İran ~ —
~ ••

Pakistan •»

«• - Türkij 0 - m -

i on iradeTm
ip tKaynan and i ortılizcrs
prıcea 1965 an a^nu-l rcvieTf of vorld _ ro luctron ootıuur.
 - 62 -
Tablo 11.1 s ALT veiiCD Üll:jx'v.rx.:u.- j AsovİUj Fosforlu ve Potaslı Gübreler Tazeni (Tü keti...) (Lx -•im i Ton Saf Fe ...
1. addet; ı.

A Z OTL U (N) FOSFOR L U

(P2O5)
-

Sıra
No Ülkeler 1964/65 1965/66 1966/67 1967/68 1968/69 1964/65 I965/66 1966/67 1967/68 İs A- >9

1 B.Almanya 784.6O6 - • 873.823 888.619 - -950i 210 932.668 790.109 819.124 - 791.804 787.851 78 - -1

2 Belçika 122.337 146.642 154.971 170.041 170.246 126.893 130.224 149.596 120.000 1: . 00

3 Fransa 860.500 870.600 990.017 1.133.068 1.243.125 1.245.126 1.258.827 1.363.822 1,505.203 1.5-. •7
4 Hollanda 293.723 310.827 337.397 343.470 339.200 111.157 114.835 109.116 105.Ğ64 İt . 25
5 İtalya 403.647 461.767 475.340 479.701 514.260 400.516 452.645 462.645 464.494 4c.. .0
6 Lüks etnburg 5.277 6.835 5.556 7-858 9.047 6.772 6.090 6.191 7.154 1 i . 29
7 İran 15.489 24.OOO 32.000 46.OOO 52.000 14.067 15.000 15.000 28.000 J ■ 0
8 109.242 132.656 170.000 253.000 319.000 10.548 11.168 30.500 43•200
l
Pakistan J' -
.,0

9 Türkiye 53.260 72.299 95.865 138.140 186.628 41.735 69.270 90.720 132.190 İL-.

1 B.Almanya 1.184.020 1 .190.255 1.076.770 1.119.268 1.045.887 *xt

2 Belçika 162.556 I68.568 176.815 175.000 175.000 0

3 Frans a 969.568 969.835 1.024.298 1.158.274 1.213.399

4 Hollanda 139.093 136.560 130.720 128.208 225.098 M p»

İtalya
10
5 136.147 I67.605 173.172 178.382 176.737
6 Lükseuburg 7.167 7.019 7.092 6.909 7.607
*-4
7 Iran 1.665 2.000 2.000 1.300 1.900
8 Pakis tan 2.359 2.299 14.000 16.000 20.000
t*

9 Türkiye 4.687 4.569 7.902 12.689 15.000 Ci

Kaynak s FAO, Fertilizers, An annual review of World production, consumption, Itrade and prices - 1969
 - 63 -

Tablo : 11.2. AET ve RCD ülkelerinde hektar başına saf maile

olarak kullanılan gübre miktarları

Birim: kg/iıa.

Sıra Ülkeler N 1968/69 yılı k2o Toplam

No p2°5

1 Batı Almanya 113,9 95,3 127,5 336,7

2 Belçika 191,9 146,7 197,5 536,1
3 Fransa 62,7 80,1 61,2 204,0
4 Hollanda 371,3 113,9 136,9 622,1
5 İtalya 33,8 30,9 11,6 76,3
6 Lüksemburg 119,1 108,4 104,7 332,2
7 İran 4,5 2,6 0,2 7,3
8 Pakistan 11,3 1,9 0,7 13,9
9 Türkiye 11,8 11,4 0,8 24,0

Kaynak : F.A.O. Production and Trade Yearbook 1969

Tablo : 11.3. AET ve RCD ülkelerinde saf besin maddesi olarak
Azotlu, Fosforlu ve Potaslı gübreler ithal ve
ihraç miktarları (1968/69)
Birim : Ton

Sıra Azotlu Gübre (n) Fosforlu Gübre (P20cj) Potasyuralu Gübr<

No Ülkeler (k20)
İthal İhraç İthal İhraç İtnal İkrgç
1 Batı Almanya 96.785 630.975 98.100 190.500 792.246 I.234.4I-
2 Belçika 92.000 402.000 46.959 437.220 170.000 -

3 Fransa 103.658 220.376 320.275 98.479 234.896 830.210

1
4 Hollanda 12.947 670.711 63-353 246.394 229.552 97 j
5 İtalya 11.031 486.549 48.465 98.552 119.258 78.77-
Lüksemburg 9.047 1.360 121.077 7.607
s

0 - -

7 İran 27.000 -

30.000 -
1.900 -

3 Pakistan 200.000 -

50.000 -
20.000 -

) Türkiye I6O.56O - 181.206 -

11.600 -

Kaynak : FAO Fertilizers, An annual review of world production, Consumption,

trade and prices 1969
 - 64 -

11- GÜBRE ARAŞTIRMA EĞİTİM ve YAYIH :

1. Yurdumuz tarımında .en ekonomik gübrelemenin tatbiki için gerekli

esasların tesbit edilmesi,
2. Araştırmalardan elde edilecek sonuçların pratiğe intikal ettiril¬
mesi,
3. Çiftçi tepraklarınm analizi suretiyle gübreleme tavsiyelerinde
bulunulması,
4. Çeşitli, neşriyat ve yayınlarla çiftçinin gübreleme konusunda bil¬
gisinin arttırılması,

Araştırma, Eğitim ve Yayın gurubunun görevlerini teşkil etmiştir.

Türkiye'de gübre araştırma, eğitim ve yayımı ile faaliyetlerde bulu-

nan kuruluşlar :

a) Ziraat Fakülteleri (Ankara-Fge-Atatürk-Adana)

b) Tarım Bakanlığı (Ziraî Araştırma Enstitüleri, Bahçe Kül¬
türleri, Ziraat Meslek Okulları, Ziraî
Donatım Kurumu)
c) Köy İşleri Bakanlığı (Topraksu Genel Müdürlüğü Araştırma Ens¬
titüleri, Bölge Toprak Tahlil Lâbora-
tuvarları)
d) Sanayi ve Ticaret Bak. (Türkiye Şeker Fabrikaları Araştırma
Enstitüleri, Azot Sanayii)
e) Gübre Fabrikaları (İskenderun, Yarımca, Samsun, Elâzığ,
Mersin, Karabük)
f) Kali (Ege Araştırma ve Tatbikat Grubu)
Bu kuruluşlar mevcut imkanları nisbetinde gübrelerin miktar, cins,
veriliş zaman ve şekli üzerinde araştırmalar yapmakta, çiftçi topr-''--
larını tahlil ederek gübreleme tavsiyelerinde bulunmakta, çeşitli rc *
riyat ve yayımlarla çiftçinin gübreleme konusundaki bilgisini arttır¬
maktadırlar.

İapor\ya, Yugoslavya ve Batı Almanya gibi tarımsal üretimi yüksek oran¬

larda ğelişen ülkeler 100.000 müstahsile karşı ortalama olarak 40 ta¬
rımsal araştırma elemanına sahiptirler. Yavaş gelişen ülkelfer 100,000
müstahsile karşı sadece 8 araştırıcıya sahiptirler.
Ancak bu kuruluşlar arasında yeterli bir koordinasyon sağlanmadığı
için münferiden yapılan kıymetli çalışmalardan faydalanma oranı düşük
Olmuştur.

Dünya standardı arma göre, gübrelemeden tam randıman alınabilmesi

İçin gübre bedelinin % 3'ü miktarındaki paranın araştırma, test ve
denemelerde kullanılması gerektiği halde bizde bu oran '"o 1 civarında
kalmıştır.

Araştırma, Eğitim ve Yayımla uğraşacak eleman miktarı yavaş gelişen

ülkelerdeki eleman miktarından daha az olmuştur.

Bu kuruluşların bu konulardaki faaliyetleri tablo : 12 ve 12,1'de

gösterilmiştir.
 - tv -

iablo ; 12 Arattırma ve Eğitim Faali,.'etleri

T Al. LA DENEMELERİ

Pro.je Adedi Deneme Adedi

Kurulucun Adıüy.-,n!a,aa Bölgesi
Yıllar Teknik Eleman

(1970)
Ziraat Fakülteleri 1950/73
36 T.B, Zirai Araş.Enstitüsü 1957/70
73 1353 Bütün.
Topraksu Bölgeler
Araş ,. Ens t i üs d " 27
13 : 1373 Bütün
ŞekeT' Bölgeler
Şirketi 1957/70 3
7 Azot
21 Sanayii 1957/70 0

TOPHA. K /•î~ A L .7 7 T ..ER

T^'crPv'C T vo"? - Kuruluşun Adı Anali2 Bölge1er I r~1' H1 ^ V •/* ’ Elem an

Top rai:su tin el Müdü - S ■ I -

Şeker Şirketi 1952/70

II V
‘T

Azoı Sanayii 1969/70 1

Kurulusun Dem
D .!(!• ,n 91 rap yor Adedi Adı nns_traıjr. n Belgesi
Yıllar Toknik Eleman

346 33 Tarım Bakanlığı 1963/70

Bütün Bölgeler
299 Köy İşleri Bakanlığı 1956/70 .
Orta Anadolu/K.De
565 Azot Sanayii 196 3/70
Bütün Bölgeler
 - 66 -

Tablo : 12.1. Yayım Faaliyetleri

Kuruluşun Adı Yayımın Cinsi ve Adı Adedi Çıkış Süroci

Fakülteler Çeşitli Yayımlar 109

Tarım Bak.Zir.Araş.Ens. Yıllık Faaliyet Raporları
Teknik Broşürler
»t »! I! »t »»

Ziraî Donatım Kurumu Teknik Broşürler 14

Köy.İşi.Bak.Araş.Enstitüleri Yıllık Faaliyet Raporları
Teknik Broşürler
II (t İt tt *

II İt I! II II
Topraksu Dergisi 2 Aylı':
Şeker Şirketi Pancar Mecmuası - 1 Aylı'"
II H
Şeker Meomuası 3 Aylık
Teknik Broşürler

Azot Sanayii Teknik Broşürler 16

a) Bu kuruluşlar; teknik elemanlarını, gübre ve gübreleme konusunda görgü ve

bilgilerini arttırmak maksadiyle dış ülkelere de göndermektedirler.

b) Kendi bünyelerinde zaman zaman teknik kurs ve seminerler düzenliyerek yayım

teşkilatında çalışan elemanlara ve çiftçilere lüzumlu bilgileri vermektedir

c) Tarla günler tertiplemek ve iş esnasında eğitimi sağlamak maksadı ile arazi

tatbikatları da yapmaktadırlar.

d) Film, projeksiyon, afiş ve radyo yayımları ile çiftçi eğitimini sa| ^ amaya
çalışmaktadırlar.
 - 67 -

III- YüRT İL1KANLÂRI

Kimyasal gübreler. Sanayiinde ham madde sorunu ayrıca önem

kazanmıştır* Gübre Sanayiinin ana hammaddeleri kömür naf.ta,
fael oil, izabe gazı, kükürt, fosfat kayasıdır.
Bu hammaddelerden amonyak, sülfat, asiti, nitrat asiti vt
fosfat asidi olmak üzere gübre sanayiinin temel ana mamulleri
elde edilmektedir. Gerek ana hammaddeldb ve gerekse ara mamul
grubuna giren maddelerin tüketim alariinda başliea yeri gubrö
sanayiinin alması yönünden adıgeçen maddelerin potansiyel dui*um«*
lan ayrı ayrı incelenecektir. Bu bakımdan raporun bu kısamda
aşağıdaki maddeler sektör modeline göre ine elerleri müstakil bön¬
lümler teşkil etmektedir.
A. SÜLFAT ASİDİ

a* Birit

bı Kükürt

B. AMONYAK VE NİTRAT ASİDİ

a. Ham petrol
b. Fuel-oil
c. Nafta
d. Tabii gaz

C. FOSFAT ASİDİ

a. Fosfat kayası

A. SÜLFAT ASİDİ

I- GİRİŞ

Sülfat asidi uluslararası Standart Sanayii Tasnifi

(ISIC )ne göre kod numarası 311 olan Kimya Sanayii grubunda
yer almaktadır.

İncelenen mamullere ait gümrük giriş tarife numarası

aşağıda verilmiştir.

Mamul adı Gümrük giriş tarife No

Saf Sülfat Asidi 20.0b.10
Teknik Sülfat Asidi 2b.06.20
Dumanlı Sülfat Asidi (Oleum) 2ö.Ob.30
 68 -

1Sek/törün Jiur nluşn

Mülkiyet Adedi Kapasiteleri Çalışan Coğ.l ıl_

tipi _ Ten / Yj 1 sayısı
Kama Sektörü 3 Murgul 10.000 108 D.K., mi ;k.
Karabük ]. ;...000 83 B.Kar
El m d dağ ' ,000 29 İç Ana del-
Özel Sektör 2 Korama
tar/.rn " . OOO 15 Marmara

H.Bayol /o000 22 İç Anadolu

2 - Mevcut kapasite

Table s 1 Kama ve en el sektörde kurulu kapasite

Tesisler Ana Mal kapasite

b:; e i m K a pas ite

^coh2s.4 -.,,00 "on 1966 19 6 7 1968 1969 197'

Murgul " n 80 80 80 80 80

Karabük 15 15 15 15 15
11
Elmadağ " :î 12 12 12 12

Tarım koruma " 9 9 9 9 c

S

Ii.Bayol " 4

Toplam r _ (l 116 116 116 120 : . :

Kaynak : Tesislerden alınan bil.. ilere göre doldurulmuş o m.

3_s

a) Üretim Metoda-..noloji
Sülfat asidi üre kimi memleketimizdeki tesisle. -
de aşağıdaki metodlara göre yapılmaktadır,

Murgul sülfat asidi fabrikası, kurşun odalar

metodunun geliştirilmiş bir şekli olan Kule metodu ile şal;- §-
 - 69 -

makta olup, ham madde olarak, bakır izabe gazları kullanma kir. -
dıb.

Karabıik tesisleri ise kurşun odalar met o d., ile

çalışmaktadır ve ham madde olarak kükürt rafine artıkları kul¬
lanılmaktadır.
a.E.E.K.nın Elmada* fabrikası ile Koruma Tarı¬
mın fabrikası, Kontakt usulu ile çalışmakta olup ham madde
olarak elementel kükürt kullanmaktadırlar.

Kontakt Metoda :

ham madde olarak kullanılan, elementel kükürt

ve piritin yakılmasıyla elde edilen SO^ havi Ğ'az veya metalur-
jik kavurma gazları artık ısı '.'azanından geçirilerek kısmen
soğutulduktan sonra siklonlardan ^eçirılir, ve scrubber larda
yıkama ve soğutma ameliyesine tabı tutulur. En son elektrosta¬
tik tutucularda te...izlenerek ihtiva ettiği toz, ve pisliklerde—
tamamen arınır. Temizlenmiş gaza, kurutma kulesine girişte hava
karıktırılarak, SO nisbeti hazımca İ<> 7-ö e düşürülür ve kulede
f 9b lik asitle yıkanarak kurutulur. Konvertere girmeden önce
ısı değiştiricilerden geçirilip belirli bir sıcaklığa getirilir
(420 C) ve Konvertere sevkedilir. Konverterde katalizör yardı¬

mı ile SO^ SO^ e oksitlenir. Çıkan SO^ havi gaz yine ısı dogı,-
tiriciienden geçirilip belirli bir sıcaklığa soğutulduktan son¬
ra Absorsiyon kulesine gönderilir ve orada derişik sülfat ucu.-
dine absorte ettirilir. Meydana belen kesif asidin konsantr.sgc-
nu kurutma kalesinden gelen sulu asit ile ayarlanır. Absorsi. on
kulesinden alman asit, rain. % 93 lük olup, mamul asit depola¬
rına gönderilir.

üretim şeması aşağıda verilmiştir.

Kurşun Odalar Metoda :

hetice itibariyle Kontakt metodu gibi 30^ nin

katalitik bir oksidasyonuna dayanan kurşun odalar usulunde
katalizör rolünü azot oksitleri oynar ve reaksiyon s a uuvace¬
besinde gelişir.

Kavurma fırınından gelen S0o havi sıcr.h gaz,

bir ta.sfiye ve soğutma cihazı olan Glover ^ kulesine ^-derilir.
Gloverm tepesinden, kurşun odalarından çıkan 52 Le h^SO^ ile
Gay-Lussac kulesinden gelen azot oksitlerini havi kesif ^2^4
PİRİT İLE ÇALI SAN SÜLFAT ASİDİ AKIM ŞEMASI
KDNTAKT METODU
 SÜLFAT ASİDİ AKM ŞEMASI
KURŞUN ODALAR METODU

Bacaya

Sülfat Asidi Sülfat Asidi

(60 Be) (50* Be)
 - 72 -

akıtılır. Cihazın dibine akan asit, bir soğutucudan geçi rilip

soğutulur ve uzun bir kurşun olukta çamurlarını bırakır.
Gloverden gelen ve fazla miktarda ÜU, 30,
'2* 2’ -"2
su

bulıar.ı ve azot oksitlerini ihtiva eden soğutulmuş gaz karışımı^

kurşun odalara gönderilir. Kurşun odalara ayrıca su püskürtülür#
Su zerrecikleri veya su huharı ile temas ederek L^SO^ teşekkül
eder. Bu asit 50-55 Be lik olup kurşun odaların dibinde toplanır*

Glover kulesinden gelen kesif asit, Gay-Lussac kule¬

sinin üzerinden akıtılır ve buruda azot oksitlerini havi, oda¬
lardan gelen gaz ile karşılaşır. Kesif asit azot oksitlerine
karşı bir çözücü vazifesi gördüğünden, kulenin dibinde azot
oksitli bir sülfat asidi birikir ve bu asit evvelce belirtildi¬
ği gibi Gloverin tepesine gönderilir.

Kurşun odalar metodu ancak seyreltik bir asit

(% 7Ö-90) üretimine imkân vermektedir.

üretimin akım şeması aşa0ıda verilmiştir.

Bütün dünyada kontakt metodu tercihen uygulanan bir
metoddur. % 93-Sb,5 lik kesif üretimine imkân vermektedir.
Bugün genellikle daha pahalı bir üretim maliyeti ile çalışan
kurşun odalar metodu, hemen hemen tamamiyle terkedilmiştir»

fabl o Mevcut Tesislerde Üretim

Girdileri

1 ton ^SO için üretim girdileri aşağıda verilmiştir.

Fabrika Girdiler Birim Miktar

Murgul Elektrik Kwh 63

Su 40

Güherçile Ton 0.0Ö3

Mazot litre 10

işçilik TL 41

Karabük Pirit Ton 0.6

Amonyak Kg. 3.3
Elektrik Kvvh 17

Su m^ 34
Buhar Ton 13
 - 73 -

Elmadağ Kükürt Kg. 370

Elektrik Kwh 68

Soğutma suyu m^ 18
Proses suyu m 0,2
Bulıar Ton 0,8
Katalizör Kg. 250-300

Vs
Tarım Koruma Kükürt Kg, 336
Enerji K.vh Sİ
Su ton 64
Yakıt - -

h.Bayol Fab. Kükürt Kg. 360

Elektrik Kwh 133
Su nr 20
işçilik TL 80

b) Üretim
1960-1970 yılları arasındaki yurtiçi üretim
miktarları bir tablo halinde aşağıda verilmiştir.
 •

%
V.
«

TABLO : 3 Yurt içi üretim

1000 Ton

j|Tesisler Ana Mal

YILLAR

}
1960 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

h2so4 i 100 - -
1.0 17.0 14.5 18.05 18.3 20.0 14.0 14.0 1.5
Murgul Fab.
cinsinden ]
i

Karcı bük
II
15.5 15.5 14.0 15.5 15 13 15. 6* lo.O 16.7 18.0 17.0
f

!
—

Elmadağ KLK.E» " 6.1 9.3 9.3 10.8 11.6 9.8 13.0 14.0 14.6 13.5 İ13 .4 j
_
İ 1
i
I

Tanın Koruma - - -
9.1 8.7 8.8 8.9 8.2 8.2 j
f \
j
r
_ ...

H.Bayol Fab. II -
- - - -
- -
1.0 2.5

Toplam II
21.6 24.8 24.3 43.3 41.1 49.9 55.6 60.8 54.2 54.7 42.6

x Murgul sülfat asidi Fb.nm 1970 yılında büyük çapta tamir ve onarımı
sebebiyle istihsal çok az olmuştur.
 75 -

II* 5 yıllık plânda verilen H^SO^ üretim hedefi

(Sfr436 Tablo 254 de) 1967 de 50.000 ton 1972 de 1.000.000 ton
$£ 100 ^2^4 burulmakta olan yeni fabrikaların ancak o; r
kısmı 1972 yılına kadar üretim* geçmiş olabileceklerdir.
1972 yılı üretim tanmini aşağıdaki gibidir.

a- Mevcut tesisler

Murgul i 30.000 Ton (x)

Karabük s 10 000 (Pon
Elmadağ i 15-000
Koruma Tarım ; 5-.000

Toplam T2,000 Ton

(x) Murgul fabrikasının ıslai.ından sonra üretimin artacağı

kabul edilmiştir.
b- Kurulmakta olan tenisler

Er0ani î 00., 000

Samsun (An ot): 215 - 000
Samsun (KBI) ; 100,000
Bandırma ; 50,000
Mersin : 215.000

Toplam 660,000

Genel toplam 75 2.000 SPçn/yıl

1972 de plân iıedofi ojran 1.000,000 Tonun 5- 75*2

Sİ gerçekleşmiş olacaktır,

196b, 1909 ve 1S70 yalları için üretim değerleri

aşağıda verilmiştir, (üretilen miktar x fabrika satış fiatl)
(1000 TL)
kabrika 1969 1S70

Murgul i,360 3.360 360

Karabük 10,020 10.800 10.200
Elmadağ .1.700 10.600 10.800
Koruma Tarım 11,000 10.660 12.260
h.Bayol - 900 2.^50

(x) Llurgul asid fabrikasının 1970 yılı üretimi, büyük tamirim

ve tadilât dolayısıyla ancak 1500 ton olmuştur.

./.i
 - J6 -

4. Dış Ticaret Duruma

a. İthalât 1. Mamul mal ithalâtı

Tablo : 4 H2^°4

1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970
Madde

Ton Ton T.on Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton , -Ton

Saf H-30.
2 4
11400 150o 5.7 72 b 451 H! • KJ\ 20 14.2 7.8 13600 16000

- - -

41618 66207 12348

Teknik ^^4 85Ö4 2576 13171 26061 59275 49501 48654 51608

.. ,

Oleum 25.6 0.07 0.161

- j
- - -

i
-

Kaynak : Yukarıdaki değerler Dış ticaret istatistiklerinden çıkartılmıştır.

(iMO?

223. t

9 qo i
 • Tl •

TABLO : 5 H^SO^ İthalât Değerleri

Madde 19 6 8 1969 | 1970

Ton TL * Ton TL * $ | Ton J
TL *
1r
-

Saf KSO
2 4
7.761 47673 5250 13,560 65748 7240 ) 7.219
\
51597 5682,4 '
9 i

j 8.788 63 bbö 4259.2 j

I i

Teknik R^SO,
2 4
48654 103967^3 1211310 123 48 275313 5 303200 | 39229 8653701 953050
1

i 12379 4852854 323523

i

1970 Yılında ithal edilen malların bir kı^smı (x) $ = S.08 TL.
bir kısmı (xx) $ = 15.00 TL.dan

işlem görmüştür.
 - 78 ~

2* Yarı Mamul ithalâtı ; ^30^ için yarı mamul »al

ithalâtı mevcut değildir.

3» ham madde ithalâtı ; h^SO^ için ham madde İtfhaS

latı 1970 yılma kadar mevcut değildir.

b) IHI AO AA T
Sülfat asidi ihracaatı yoktur»

5. Stok Durumu :

Yurdumuzda sülfat asidine olan talep dretiradsn

fazla olduğu için* kayda değer miktarda stokun mevcut olaauytM*
c^ğı düşünülmektedir t Asit fabrikaları ile ^übfe f abr ikalar İİIU*
işletme arızuları nedeni ile uirbirlerinih faaliyetine mühi ^
olmamaları için, ileride asjari stok seviyeleri tayin edilıaoii#
dır.
Bir tedbir olarak asit istihsal ünitelerinde
stok kapasitelerinin arttırılması uy^un olacaktır,
6. Yurt içi Talebi ;

1960-1970 yılları arasında yurt içi talebi bir

tablo halinde aşağıda , osterilmiştir,
 TABLO : S Sülfat Asidi Yurtiçi Talebi (iİretim+Ithalat)

(T o n)

1965 | 1966
" —

Ana Mallar 1960 1961 1962 1963 1964 1967 ! 1966 i 1969 i 1970 İ
\ İ j
r [ i » 1

Üretim % 100 21600 j24600 24300 43300 41100 49900 55600 60600 54200 ! 54700 İ42600 j
I
H2S04 i 1
1 !
1

i i i
j İthalât ye 100 20000 ! 4064 13176,7 42346 26512 662.20,5 59295 49515,2
1 !
46661,6 | 12361,6 J51606
! HSO 1

i L1 _
! 1

1 1
> {
!
1

! S î
...

I
' ]
.-

! !
i Yurt içi ta
lebi
41600 26664 37476,7 65646 67612
.
116120,5 114695 1103L5,2 102661 ,61
j 67631,6
i
j94224
% 100 H SO t 1
£ 4 1 i
1 i
i i
 - 80 -

7. Fiat Durumu

Fabrika satış fiatları aşağıda belirtilmiştir*

Satışfiatı Cîi/îOB)
Fabrika Ana mal 15İ2-...
föurgul 64 BehgSO 237,5 237,5 237,5
F.O.B.Hopa

Karabük 60 BeîLSO 600 600 Ö00

2 4
(*>
Elmadağ 66° BeH0SO, 660 660 660-900
(ekstra)

66 BeH 30, 610 610 610.300

C H

(normal)
Akü asidi 73b 730 730

93)
Oleum 520 520 520

(5$ 105 h2so4)

Koruma
£ 9b lik H2S04 1250 1300 1500
Tarım

iı. Bay ol
Ğ6vBeH2S04 900 900

(x) Elmadağ fabrikası 66 Bek2S04 ün satış fiatının resmî kur»*

luşlara 660 TL/ton , piyasaya ise 900 TL/ton olduğunu bil»
dirmiştir.

Görüleceği üzere satış fiatları, ithal fiatmıa çok

üstündedir.
1970 de / »9*06 TL. iken 1 ton teknik sülfat asidi¬
nin fiatı 220,59 TL.dir,

= 15 TL. iken bu fiat 392 TL./ton olmuştur. Yurt

içi satışları ise, Murğul asid fiatı hariç olmak üzere 600-1000
TL/l'on arasında değişmektedir.
 ~ 81 ~

8. İstihdam Durumu

Sektördeki istihdam durumu her tesis içir, aşağı¬

ya çıkartılmıştı^»

Iş gücü Murgui Karabük Elmadağ K.Tarım H.Bayol

1.Teknik 2 2 1 1 1

elemanlar

2. İde.rî 2 1 1 *•"
1

elemanlar

3.Teknisyen ve 19 r;
>
0
L— 5 3
Yardımcı ele¬
manlar

4.Kalifiye işçi 42 30 24 4 4

5.Düz işçi 43 48 1 5 13

Toplam 10b 83 9C; 15 22

Kaynak; Tesislerden ayı x ayx' 1 soruldu.

9. Meve ut, Durum vy lükanıklı kİ* ır:

1970 Yılma kadar yurt içi tüketici (Tablo : 9) üre¬

timden fazla olmuş ve bu açık, ithalât ile karşılanmıştır.
1972 sonundaki üretim tahmini ise 732.000 ton/yıl olup, II.beş
yıllık plân hedefi olan 1.000.000 tonun ancak °/> 73.2 si gerçek¬
leştirilmiş olacaktır. Bu duruma gere sülfat asidi üretiminin :■
sınırlandırılması için bir sebep yoktur. Asid maliyetinin dış
ülkelerdeki üretime nazaran yüksek oluşu, ihracaat imkanı vere¬
meyecektir .
10. Diüer memleketi ~ ıvıjm vo î r-f]elenmesi

Diğer ülkelerde 1969 yılındaki Sülfürik Asit üretimi

ve sarfiyat miktarları iıdaki tabloda gösterilmektedir.

Bu delerlere göre kullanılan toplam Sülfürik asidin

takriben
 - 82 -

40-80 si Sunî gübre imalâtında diğeri ise Tekstil,

metalurgi, Boya Sanayi, Petrokımya ve diğer Kimya Endüstrisi
ve diğer tüketim yerlerinde kul lanı İnaktadır*.

memleketlere ait !Dış Ticaret Thîrtffiîti hakkında

bilgi temin edilememiştir. Ancak Sülfürik Asidin diğer ülkeler¬
deki 1971 dahili satış fiatları aşağıda çıkartılmıştır.

ü.S.A 1.41 0/lb = 31.02 0/1 on

Fransa 0.15 Fr/kg ■. 26 o 4
Almanya 0.13 Dil/kg = 3 5.2
İtalya 22 Liret/kg - 35.2
Hollanda 0.13 Fl/kg = 35.2
İngiltere 1.49 0/100 kg-35.2

Mezkur değerler ECE 30 Nisan 1971 tarih 478 sayı¬

lı mecmuadan alınmıştır»

Bu degtrl-r dahili satış fiatları olup, ihracat

fiatı daha düşüktür. Örneğin 1970 yılında Türkiye'ye ithal
edilen Teknik Sülfürik Asitin fiatı °^,2> ve 26.1 #/ton'dur.
 - 83 -

(Bam madde potansiyeli)

III. YüRT IKKAKLARI

a. PİRİT

Yurdumuzda bol ve zengin pirit tezahürleri olması¬

na rağmen arama ve; araştırma çalışmalarının kifayetsizliği
nedeni ime bu cevherden bugüne kadar pek az istifade edilmiş¬
tir. Faydalanılan pirit $ 6 Cu ihtiva eden Küre (Aşıköy) piri¬
tidir. Bu tesis 1955 de kurulmuştur. İstihsal edilen cevher
genellikle inraç edilmiştir. 1960-1970 üretimi ve 1960-1970
arasındaki ihraç miktarları aşağıda verilmektedir.

Küre Bakırlı Pirit işletmesi

Lîüessesesi Hakkında Malûmat

Kuruluş tarihi : 1955

üretim miktarları :

Yıl _ Olcü __ Miktar

1955 Ton 15.411

1956 " 23.089

1957 " 29.984

1958 " 68.531

1959 ” 82.000

PİRİT ÜRETİMİ (1960-1970)

Yıl Birim _ Miktar

1960 Ton 40.795
1961 " 102.123
1962 " 107.088
1963 " 97.082
1964 " 121.553
1965 " 132.166
1966 120.622
1967 " 125.010
1968 » 130.057
1969 " 124.367
1970 « 88.592

./
 - 84 -

hattı (Küre-İnebolu) inşaatı sonunda kapasite

125.000 Ton/yıl olmuştur, halen istihsal kapasitesi aynı
kalmıştır.

PİRİT İhRACAATI 1960-1970

Yıllar Miktar Değer (TL)

1959 50.635 5.576.356,-

1960 49.110 4.942.038,-
1961 91.432 13.611.254,-
1962 10b.566 14.967.268,-
1963 65.395 10.698.236,-
1964 90.165 13.444.265,-
1965 115.000 22.921.294,-
1966 91.160 23.439.548.-
1967 119.370 31.243.614,-
196b 129.450 34.312.723,-
1969 97.966 lo.450.574,-
1970 54.965 14.172.609,-

Ancak küre piritlerinin d® ^rlenmesi bileşimindeki

bakır elementi nedeni ile olmuştur*

Yine küre Bakibaha madeni (R.B.İ. ye aittir) aynı

gerekçe ile ele alınmıştır. Cevher Samsun'da kurulmakta olan
izabe tesislerinde işlenecek izabe gazlarından da sülfürik
asit üretilecektir.

Esasen Türkiye’deki bakırsız pirit tezahürlerinin

değerlendirilmesi oldukça mulıim fakat gecikmiş bir konudur,
nitekim sülfürik asit ham maddesine esas teşkil edecek pirit
cevheri aramalarının süratle inkişafında zaruret vardır.Bugün
Samsun ve Mersin'de kurulmakta olan pirit esaslı sülfürik asit
fabrikalarını besleyecek pirit maalesef elimizde mevcut değil¬
dir. Azot Sanayii Samsun tesisleri 1971 yılı ihtiyacını karşı¬
lamak üzere 40.000 ton pirit ithal anlaşması yapmıştır.Yıllık
ihtiyacı ise 165.000 tondur.

ilişikte pirit tezahürü görülen bölgelere ait bir

liste görülmektedir.

Dünyada bugün, ^erek bakırlı gerekse bakırsız pirit¬

ler tamamen değerlendirilmektedir.
Pirit sülfiiT’-i v p o-;-*- maddesi olarak kullanılmakta
kükürtü alınmış bakiye isedernir ekini teşkil
etmektedir.
 Yurdumuzda elemente! kükürt kaynacı mahdut olup
ana üretim Keçiborlu'da yapılmaktadır. Sülfürik asitin elemen-
tel kükürtten imali ise Türkiye için şimdilik imkânsızdır«Zira
Keçiborlu kükürtü sınaî ve ziraî sana talebini daiıi karşılamak¬
tan uzaktır.

İzabe gazından faydalanılarak sülfürik istih¬

salinin imk-uüları tamamen sınırlı bulunmaktadır. Bilindiği gibi
Murgul’da bakır izabe gazlarından asit yapılmaktadır. Ancak
proje ve imalat hataları yüzünden fabrika r-ndımanj. / 50 den
düşüktür.

Türkiye'de Pirit Tezahürü Görülen Bölgeler

1. Yenice, Kastamonu ili Cide ilçesi

2. Sivrikaya, Rize/Havza
3. Porosat, Artvin/Borçka
4. Musadayı, Rize/Çayeli
5. Karaağaç, Rize/Ça.yeli
6. Yamaç-Sıtkov, Rize/Çayeli
7 o Ortaköy, Rize/Arde şen
8. Sinkot, Artvin
9* Kadıpınar, B^lu
1Q. Ali Beyler, Bolu/Mengen
11. Beytenin-Eksecelay, Kastamonu
12. Tepeköy ve Gömce1.:, Ordu/Fatsa
13. Kuşc ulu, 0r du/üny e
14. Civanköy, Ordu/Mesudiye
15. Emeksen, Giresun/Tirebolu
16. Çepniköy, Giresun/Tirebolu
17. Dikmenköyü, Giresun/Tirebolu
16. Birtanıecikdere, Giresun/Tirebolu
19. Lahanas, Giresun/Tirebolu
20. Yalemadeni, Giresun
21. Israel, Giresun
22. Karaerik, Giresun/Tirebolu
23. Karılar madeni, Giresun/Tirebolu
24. Kızılkaya, Giresun/Tirebolu
25. Kepeçlik, Giresun/Tirebolu
26. üzuodere, Giresun/Tirebolu
27. Kasaba, Gümüşhane/torul
28. Cele, Bolu
29. Düzlek, Bolu/Düzce
30. hatikay, Bolu/Büzce
31. Çavuş, Çorum/Sungurlu
 - 86 -

32. Asarcık, Giresun/Şebinkarahisar

33. Baltalıisarlar, Yozgat
34. Destetüvan, Siirt/Küfre

Bazı değişiklikler ve yenilemeler ile bu fabrikadan

yılda 30.000 ton daha sülfürik asit üretimi imkanı vardır. Ergani
ni bakir iaabç tesislerinin tevsii sonunda f İfcabû gazlarından
yılda 02.000 ton sülfürik asit elde edilebilecektir. Görünen
cevher karakteri itibariyle, bu kapasiteni» artması imkânı
yoktur. Ancak bir pirit kavurma tesisi ilavesi ile fabrikanın
kuruluş kapasitesi olan 110.000 fon/yıl şUifürik asit üretimi
gerçekleşebilecektir.
K.B.İ.'nin Samsun'da kurmakta olduğu bakır izabe
tesisleri ve sülfürik asit fabrikası bugün için izabe gazı esa¬
sına dayanan son imkândır, iılda 305.000 ton sülfürik asit üre-
tefcek bu fabrikanın 1972 ortalarında işletmeye geçeceği tahmin
edilmektedir.

Henüz kesinleşmemiş olmakla beraber Latum (Rize) ve

Şavşat (Artvin) bakırlı pirit yatakları yanına bakır izabe
tesisleri kurulması halinde yeni laca gazı kaynakları elde edil¬
miş olabilir. Şimdilik başkaca tezahür yoktur.
I^uhtemçl rezervler_ :
Biri t üretim projeksiyona tablosunda göşterilen
istihsal rakamları lıalerl bilinen "görünür" rezervlere ve tesis
edilmiş ve edilmekte olan istihsal kapasitelerine göre hazırlan¬
mıştır, Buna gore 197Ö-İS79 yıllarına kadar mevcut rezervlere
yeni ilaveler yapılmadığı takdirde Murgul ve küre istihsalleri
düşüş kaydedecektir. Ancak aramalara d#v»m edilerek bu malıaller-
deki yeni rezervlerin tesbiti imkân dahilindedir.

Ergani, Murgul ve Küre haricindeki potansiyel:

Ergani, Murgul ve Küre haricinde aramaları ikmal

edilmiş ve "görünür" hale getirilmiş pirit yatağı mevcut değil¬
dir.

Ancak Karadeniz sahil şeridinde varlığı bilinen

müteaddit bakır tezahüratına bağlı olarak piyit cevherinin
mevcudiyeti de bilinmektedir. Bunların belli başlıları Artvin'
de Sinkot, Rize'de Çayeli, Giresun'da Espiye-Lalıanos bakır ve
bakırlı pirit tezahürleridir. Bilhassa, aramaları ileri safhada
olan Espiye'de takriben 1 milyon kadar, piritin bakır cevheri ile
karışık olarak, 1 milyon ton kadar piritin de bakırdan ayrı ola¬
rak bulunduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca burada 7,5 milyon ton
kadar tahmin edilen % 30 civarında kükürt muhtevalı bir pirit
yatalı tesbit edilmişse de bunun ekonomik olarak nasıl değerlen
dirilebileceği şüphelidir,

Netice olarak- Karadeniz bölgesinde ehemmiyetli ola¬

bilecek bir pirit potansiyeli varsa da bir taraftan aramaları¬
nın bitirilmemi0! olması, diğer taraftan bakır cevherine bağlı
bulunmaları do.i&yısiyle kısa /adede bu piri tler üretime katıla¬
mazlar.
ufak olmakla beraber bir imkân:'a Keçiborlu1 da vardır
Keçiborlu kükürt işletmesinde saf kükürt üretimi sırasında yan
ürün olarak; kükürt muhtevası yüksek artık maddeler elde edil¬
mektedir,
a) Rafine curufu (keyk) ı

Yıllık üretim miktarı. devreye girecek olan flo-

tasyon tevsii ü ait es iyi j beraber 25 c ü f tondur. Toplam olarak
% 60 oranında serbest ve bağı., kükürt ihtiva etmektedir, halen
3Ö.000 ten keyk stoku vardım

b) Flotasyon artıkları;

Yıllık üretim 30... ^00 tondur, fo 20 kükürt ihtiva

etmektedir. Halen 200.000 .on artık s i rku vardır.

hur ırc' n istifade * ; . Okan'ları araştırılmakta¬

dır, Çalışmalar suı e tloiıui-ilmeli ai/. .

Pirit daha ince belirtildiği gibi sülfürik asit

istihsalinin ana ve zengin kaynağını teşkil etmektedir. 1971-
19Ö2 yılları arasında pirit üretim projeksiyonu tablo V de
verilmiştir.
 - 88 -

A. pirit üretim projeksiyonu

1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 19 öl 1982
i
Etibank Ergani j i 1
flotasyon piriti J 120000 225000 225000 225000
1
225000 '225000 225000 225000| 225000 225000 225000 225000
i <
■

t 1

Et i bank Lîurgul 1
flotasyon piriti 3 5000 35000 ^5000 35000 350001 35000 3 5000 (D — -

n t i bank Küre ba¬

,

kırlı pirit cev- 100000 100000 100000 100000 100000 jıooooo 100000 100000 (2) -

he ri. ■

Karadeniz Bakır

Işl.Murgul >-■ 1
,<3)
flotasyon pirit ...
100000 23Û.OOO 230000 230000 230000 230000 230000 180000 180000 180000 180000
i
Karadeniz Bakır
İşi,Bakırlı pirit .

c e vheri 50000 75000 75000 ' 75000 ; 75000 75000 75000 (4) _

Toplam 225000 £10000 66£Q00 665000 665000 665000 665000 630000 40ŞOOO 405000 405000 405000

(1) îJurnal anayatak cevher tenorü düşeceğinden bugünkü flotasyon faaliyeti muhtemelen duracaktır,
(2) Küre Aşıkoy'de bilinen rezervler tükenmiş olacaktır.
(3) 197S dan itibaren düşük denorlü cevher .işleneceğinden bakır ve pirit istihsali azalacaktır.
(4) Küre Bakibaba’da bilinen rezervler tükenmiş olacaktır.
 - 89 -

b. K J K j R T

Türkiye'de saf kükürt üretimi yalnız Etibank

Keçiborlu İşletmesi Lîüesse ses inde yapılmaktadır. Müessese İspar¬
ta vilâyetine bağlı Keçiborlu İlçesi içinde kurulmuştur, iki
imtiyaz sahası mevcut olup bir tanesi olan 1MB 545 i 362 no.lu
saha 9>5 hektardır ve 99 yıllık (1934^*2033) kullanılma hakkı
vardır. Diğeri ise GMB 586, i 90 no.lu saha 157 hektardır ve
60 yıllık (1953-2013) kullanılma hakkı vardır. Müessesede ana
madde ..olarak saf kükürt üretilmekte artık madde olan curuf
(pirit) ise sülfürik asit imalinde kull&njlmak üzere Karabük
D.Ç. Fabrikalarına ve SEKA'ya verilmektedir.
MEVCÜT DJRUM;

Keçiborlu Kükürt işletmesi Müessesesinin 1.112

hektarlık imtiyaz sahası içinde halen bilinen 4 ayrı cevher re*or gr
zer grubu vardır. Bu bölgelerin 1.1.1971 tarihi itibariyle cev¬
her varlıkları durumu aşağıya çıkarılmıştır.

BÖLGENİN
GÖRÜNÜR İÜ m i tsı >
Muhtemel Mümkün Toplam
ADI
Çıkarılma- Çıkarılma' rezerv Rezervv Rezerv
ya hazır ya hazır
Ton değil Ton \ Ton Ton
i
Ton
1 ... ...

Değirmendere 116.150 137.650 300.000 OJ o o • 8 o 754.000

Kumludere 14.000 565.100 -

120.000 719.000
- - - .

Kükürtdere 11.500 260.000 271.500

Kokardere - - -
160.000 160.000

TOPLAM 141.650 982.950 300.000 500.000 1.9.24.600

Değirmenlere yeraltı işletmesinde 1970 yılında başla¬

yan yeraltı sondaj aramaları devam etmekte olup alman netice¬
lerden yukardaki cetvelde muhtemel ve mümkün olarak görülen
500.000 ton.luk ilave rezervin üzerine çıkan İmcinin mümkün
olduğu tahmin edilmektedir„
 Flotasyon ve direkt izabe saf kükürt üretim tesis¬
lerinin işlediği tüvenan cevher istihsali halen, Değirmendere
yeraltı ocağından ve Kumludere açık ocağından yapılmaktadır.
Kükürt tenbrü düşük olan cevherler flotasyon tesisinde işlenmek¬
te, yüksek olanlar ise direkt izabe tesisinde muamele gcrmekteöı
dirler. 1971 yılı İŞ programında, tesislerin bugünkü saf kükürt
istihsal kapasitesine (35.000 ton) gore, işlenecek ham cevher
miktarları aşağıda gösterilmiştir.

Flötasyonda ^ 35,28 S t&nörde 93.370 ton

Direkt izabede $ 75.00JS tenörde 36.660 ton

üretilen saf kükürt parça ve öğütülmüş olarak iki

ayrı şekilde piyasaya arzedilmektedir. 1971 yılı için ziraive
sinai sektörün toz kükürt ihtiyacını karşılamak üzere 24.500
ton kükürt öğütülecektir. ilk defa olarak gene bu sene, zirai
kükürt'ün sevkiyat ve stûklanması esnasında toz kükürt çuvalla¬
rında meydana gelen topaklanmaları önlemeküzer., öğütülmüş
kükürtle $ 8-10 arasında karıştırılacak 2.000 ton kieselgur
(Diatomit) maddesi kullanılacaktır. Bu işin tahakkuku için lüzum
lu tesisin (öğütme+karıştırma tesisi) zirai kampanya devresine
yetiştirmek üzere, kurulmasına çalışılmaktadır.

Sektörün Kuruluşu ;

Keçiborlu'da kükürtlerin işletme imtiyazı İstiklâl

Karbi’nâen sonra İtalyan ve Fransız’ların kurduğu müşterek şir¬
kete verilmiştir. Bu şirket taahhüt ettiği hususları yerine
getirmediği için verilen imtiyaz 1933 yılında iptal edilerek
işletme imtiyazı Sümer bank' m ve İş Bankası ’nın ox*:bak olduğu
bir şirkete devredilmiştir. Bu şirket 1934 yılında kurulmuş ve
1935 yılında istihsale başlamıştır. Daha sonra, 1935 yılında
2805 no.lu kanunla kurulan Etibank, 1936 yılında Sümerbank’m
1943 yılında da İş Bankası'nm hisselerini satın alarak madeni
işletmeye geçmiştir. Maden, Etibank t ar af*sayılı
kanun hükümleri uyarınca " Et i bar» ^ v, „rlu Kükürtleri işletmesi
Müessesesi" haline getirilmiştir.

Saf Kükürt tesislerinin kapasitesi:

Flotasyon : 20.000 Ton/yıl

Direkt izabe : 15.000

TOPLAM : 35.000 Ton/yıl

 - 91 -

Sermaye : 5.000.000 TL. olup yabancı serma¬

yenin iştiraki yoktur.

işçi miktarı : 665 Adet

MEVCJT KAPASİTE :

î'üessesede mevcut saf kükürt üretim tesisleri ile

Öğütme tesislerinin son beş yıllık kapasite değişmeleri aşağı¬
da gösterilmiştir. (1971 yılında flotasyonun tevsii dolayısı
ile kapasitede 10.000 tonluk bir artış vardır.)

TESİSLERİN YILLARA OORE

tesisin adi ÖLÇÜ : KAPASİTELERİ

i 1966 . 1967 196b 1969 1970

H u|ıo1•. O1ojo! o j
Ton/Yıl
1
Saf kükürt üretimi

a) Elotasyon tesisi !10.000 10.000 10.000,10.000

b) Buhar izabe " " !lo.oonı
10.000
c) Direkt " " »I f
j 15.000 15.000
1

üretim Kapasites.i " j20,000 ■ 2.0» 00e 25.000 25.000 ro en , O Oo

öğütme Tesisleri

a) Eski Değirmen Ton/Saat 2 2 2 2 2

b) Yeni Değirmen ;ı
—
3 3 3

Öğütme Kapasitesi n 2 2 5 5 5

Kaynak: Keçiborlu Kükürtleri işletmesinin yıllık

faaliyet raporları.
 ÜRETİM İ

a. ÜRETİM METODÜ - TEKNOIO.TI :

ham ceviıer üretiminde yerüstü Ve yeraltı işletmeci¬

lik sistemleri uygulanmaktadır. Yer üstü (açık ocak) sistemin¬
de basamaklar teşekkül ettirmek suretiyle doğru inilmekte ve
dolayisıyle önce örtü tabakası kaldırılmakta sonrada cevher
istihsali yapılmakta!: r,

Yeraltı sisteminde ise oda~topuk usulü ile ham

cevher istihsal edilmekte, boşalan yerler dolgu malzemesi ile
doldurulmakta ve sonra da topuklar alınmaktadırc

Saf kükürt üretiminde gene iki metod uygulanmakta¬

dır. Bir tanesinde % 75 S ve daha yukarı tenordeki cevherler:
"direkt izabe" sistemi ile refimsyona tabi tutulup saf kükürt
üretilmekte, dığe inde ise, -fi 50 S ve daha düşük tenordeki
cevherler flote edilmek suretiyle zenginleştir İnekte ve refi-
nasyona tabi tutu].arak saf kükürt üretimi yapılmaktadır.
- 93
 - 94 -

Saf kükürt üretim metoda şematik olarak yukarıda

gösterilmiştir, üretim bakımından direkt izabe sistemi ile
flotasyon, sistemi arasında fark olmayıp birisinde cevher doğrum¬
dan doğruya kırıcıdan geçirmek suretiyle rafinasyonda eritme
havuzlarına verilir. Diğerinde ise fkotasyonda zenginleştiril-
dikt^n sotk1^ rafine kısmına verilir.

Türkiye'nin genel durumuna göre Keçiborlu Kükürt

İşletmesi Müesseseskjıde halen uygulanmakta olan tüvenan
cevher üretim sia-îreml^ri ile saf kükürt üretim sistemleri
yerinmedir. Saf kükürt'te bugünkü üretim kapasitesi olan 35.000
ton'un üzerinde üretimi hedef tutan yeni bir plânlama düşünül¬
düğü takdirde, bugün için bilinen cevus&r varlıklarımızda fakir
cevher miktarının defa fazla olması nedeniyle flotasyonon büyü¬
tülmesi üzerinde durulmalıdır. Bu hususu zorlayan ve halen
elimizde belli olan cevher varlıklarımızın miktarı 1.1.1371
tarihi itibariyle aşağıya çıkarılmıştır.
Miktar Ortalama

(Ton) Kükürt Tenörü

_&sl
Zengin Cevher 225.650 76,48
Fakir " 1.638.950 39.80

TOPLAM ; 1.324.600 45,21

Ayrıca; Keçiborlu Kükürt havzasında tespit edilecek

yeni kükürt cevheri yataklarının da düşüjf tenorda olması daha
çok ihtimal dahilindedir. (Keçiborlu civarında bulunan ve husu¬
sa şahısların arama ruhsatında olan sahalardan getirilen numu¬
nelerin genellikle 75 S tenörün altında olduğu görülmüştür.)
Müessesenin ana servislerinde, 1970 yılında yapılan
26.760 ton saf kükürt üretimini temin eden faaliyetler esnasın¬
da kullanılan önemli girdiler *<-.-*•' Imiştir.
(Ayrıca, 1971 yılında saf üretim kapasitesinin 35.000 ton'a
çıkması dolayısı ile kullanılacağı programlaştırılan miktarlar¬
da malûmat bakımından ilâve edilmiştir.)
 1
MİKTAR
gİrdiler BİRİM
1970 yılı 1971 Yılı
ı Projru~ı Programı
_

Maden Diredi m3 1.053 710

Patlayıcı Madde Kg 1.235 4.070
Kapsül (Adi) Ad0 5 <885 11.720 j
Ditil (saniyeli) m. 6.455 14.±20
Kok kömürü I m 57 55 j
Linyit Kömürü 5 938 9 . 020
Ele.' Lirik enerjisi Kv/ho /■ ,157 .6o5 5.750c000
Ki ” a ç Ton 427 800
Çam yağı 1.333 6 ,000
Petrol !>
b, 396 I6a000
Mas ot Ton 292 367
W--
33 33
İt
İD oj 1,7,3. L i

i Muhtelif makina yeğ 24 40

J

Su 4 li. 1.64 532.000

Kane7i.ce’ torba Ad. 419 651 660.000
î
\ Oto lastiği
n
33 57
! Akümülatör tı
17 32

| Demir ve çelik Ten 16 31

i

İ •

KAYRAK : Keçiborlu Kükürt İşletmesinin yıllık faaliyet

ve iş programları.
 - 96 -

ÜRETİM

Keçiborlu Kükürtleri İşletmesi Müessesesinde 1360-1970

yılları arasında üretilen ham cevher ile saf kükürt miktarları
tabii 3'de gösterilmiştir»

Hanı cevher
Saf kükürt üretim:
üretimi
YILLAR .

Miktar ' Tenor Flotasyon İzabe Toplam

(Ton) • yi S nükürtü kükürtü
T on Ton Ton

1960 3 5.006 : 71,39 7.500 9.600

17.ICO |
1961 36.064 71,10 8.240 7.410 15.650 j
1962 35.569 71,30 9.240 9.3 00 18.540

1963 41.269 * 66,89 10.630 86800 10.430

j

i
1964 47.300 î 64,49 11.940 :ü)026:". 22.200

j 1965 50.903 ü^î 60 12,000 10o3 00 22.300 ]

| 1966 53.544 64,07 12.200 10.450 22.650

1967 61.376 65,22 10.130 14.900 25.030

s

1966 66.740 | 61,69 9.777 14.403 24.160 |

İ 1969 60.416 | 61,51
t
9.950 15.750 25.700

1 1970 75.760 i 62,79 10.367 16.393 26.760

L_ 1

KAYNAK: Keçiborlu Kükürtle:'! işletmesinin yıllık faa¬

liyet raporları,

Müessesece yapılan son üz yılın saf kükürt satış miktar¬

ları ile satış maliyetleri ve satış fiatları ekli tabloda
gösterilmiştir.
 0 7

Sen üc yıla ait paf kükür': satıhları

! Zirai Tcs
t s
1 Sınai Toz Sınai Blok Torsabız j
kuki .‘t kükürt kükürt Par . a
*
TOPLAM

.
kükürt |
i
^ ^ ...

jSatilan !îi&'~
1.260 w, *2 7 h 23.7-4
\: ar (ton) | ..._ , c„ .
\
i t
i

| O '.tl^â Kadc7. rj Q < Q ^ r- -> Î

i

ö°3 659 2.933 ,749 j 1,9»$. 554j 13 „6V... .585

i harcanan
^.leı.L'i pa-ı 'J" j i s
İra (!iX)
i <
i o -Satış ikalı- j
İ ir-- i/0 ti i 62 | 62b, S 530-60 ' "3 ■ 55 - 71 p '

j 0, j \'ih/Ton) j
H . ... İ
, patiR ı.
| i (TL/Ton) 600,->
t
750, ı 75! 750, ■ 669,76

|Satıl en
ı

Tip k av 9.83'7| 1,696 i 5 - 603 j 3-95,! 21,1971

4
i

-rıı) !
.

jSatışa ka- ı
> i !
dar har, 6,065.230!
I
1.1/2.
s
bCo \2 -,3-747
5
} 1.509.333 12,»01,520
nan tj<?.7 .4

CTı (T’O)
.1
' .O

CTı Satış mali-- |

yeti 616.60 616.60 532.60 458.14 566.37
ı—I

(Tl/Ton)

| Satış fiatı 600 . - 750, - 750,- 750 r- 5 8 0. j 7

j ! (ÎL/Ton) .

! bat.: 1 .n Mik¬
tar (Tor.) 17-296 1.945 f i / 1
A .öç 3
■*
29 <• 2 0

Satışa kadar
Ihar car.m pa—j
I ! 443.535 1,399.894 3.P36.726 '/on 017
.. f İL.,' Jil. 20.1..9 2.. 006
i o ı:ı

,atış mali- j
I l'jauiij uıct.L.a— ı j,

i crı iye :ü (ÎLI>/ T on) 719-72 ' 710 7 a 6 'A h . j ' - OH 65 0,9 7

} iiüatış fiatı f 600.™ 750. i 750, 750, - i t,55 'ı O t

: ; (Tl/Ton)
KASNAK s Keçiborlu Kükürt işletmesi ilüessesesi: ■ "i n yıllık
faaliyec rarorları

/
 DIŞ TİCARIiT PÜRÜMÜ

a, İthalat ;

(i; Mamul Mal İthalatı s.

Keçiborlu Kükürt işletmeni Hueesesesinin istihsal

ettiği saf kükürt miktarı memleketimiz işi tüketim miktarın
Karşılamadığı, gerekçesiyle ve bilhassa zirai kükürt talepleri¬
ne cevap verecek tarzda 1968 ve 1969 yıllarında Zirai Donatım
Kurumu tarafından saf kükürt ithalacı yapılmıştır* Ayrıca özel
firmalar vasıtası ile de çeşitli özellikte kükürtler ithal
edilmiştirr
196i -197r> > ıllyrmdu ithal edilen kükürtler ile
ödenen ücretler ilişik tabloda gösterilmiştir*
 99

Ki; V t f"halat:, (196 : ' ’''')

Tu., e a - Rai ire ; Kari on i

j
T

OLCJ oÜ06U ■ i lal edilmiş sülfürde

İjAlI
j
tiril- kükürt kükürt eriraiyen .
Kükürt kükürt 1 Toplam
J~t ..

İM ikt arı î 1

19,61 |(Kg) i 60,050 3,316 | 1,876 , 3 -ooo ! 632222

[
İTutarı :
l2 48? ? 6. 434i f 3 3 ,614 82,154
i (Tl) 4 "-'J4
I
|

iMiktarı
■ 8,600 : 17» 418 26o 418
i. u.L._
r:*»

1962 t

jT tan

[(Tl,,; 1,3 89 6 369 42-587 50,645

"‘Miktarı V '"".'V'
247,882 248.926
1 (Trn " 0
-■ ..

19 63
; Tutarı : , „„.7
' (Tl) rc"' 324.548 329.275
-

jMi.1 ir:.
19 U ; i&r - 520 2 09,915 210,435
Tutarı

(Tl V
-

2,3 25
!
3 50o406 352,781
'Miktar:-. t

3 o 277 3' 728 103 <.005

; v kgi 1
-
I

196.)
Tutarı 1.
t

418,112
i

17,864 300,237
(Tl)
...

■Mikıau.j. .
ti \ 10u i 104.644 104.750
i/kg) .
-

19 66

Tutarı p 316.906 319.583

f TL) : ^b/i
•••«

Miktarı T
27139İ 74.374 ; 500000 601,513
.(Kg) ’
- -

i
1967
Tut; rı
-

44347 , 299.042 i 431300 704.689

(TL) nr —

Miktarı
_ 4540450 120,584 4821990 10.132.274
(Kg) ”
...

1968 i

Tutarı 0Q3 - 379504i! ^77.140 ; 3765488 8.666.762

(Tl)
...

. .....

Miktarı
■197 c 400 , 15'9 o: r13140 17 0 424 LZ875190 14.602.254
1969 İ.KS.)
-

j
Tutarı

t (TL)
223,191 - 1,010 10v'y4'7l 70,132 ; 8061545 9.433.369
. , ,

m. ki arı
4 rr ’ i 1

ilil ,925 - - - 16-780 . 128.705

1 o70 ■■ ''Vk
■Tutarı
3 33.149 - 111,278 ! 414.427
(TL)

KAYNAK: levlet İstatistik JJnoii t üşürce" n1ır',"ış»:T',

• / Ov.
 - 103 -

(2) Yarı mamul mal ithalâtı : Yoktur,

(3) Ham madde ithilâtı : Yoktur.

b. İHRAÇAA-T :

ilemleke t.i&i,&den harcie 5360-1970 yalları arasında

1966 yılında saı ihracaatı yapılmıştır, îliktâr ve kıymet
olarak aşağıya çıkarılmıştır.
Miktar Tutarı

_ Ten
Gaf kükürt 4.180 1,692.900

STOK DJElTMU :

Yıl sonları itibarimle toz kükürt vu iarça kükürt stok

durumu aşağıdaki tabi.eda gösterilmiştir.- (Müessese stokları ile
istatistik Enstitüsünün kayıtları birbirinden farklı ifade nede¬
niyle her iki kayıtlarda tabloya alınmıştır. Zira müessese tara¬
fından gösterilen yıl sonu stokları İstatistik Enstitüsünce erte¬
si yılın stoku olarak gösterilmiştir.
2af Kükürt Stok 'arı Tablosu s

istatistik
Keçiborlu Kükürt .işletmesi
Enstitüsü
YILLARI ÖLÇÜ kayıtları a0z, kükür 1 j Parça kükürt Toplam

1960 Ton 6. 546 5.665 i 6,476 12.141

1961 12.141
4.649 | 8.212 12.861
(1

1962
II
12.861 6.705 ! 5.642 12.347 !
1963
II
12.348 6.050 ’ 6,038 12.088 \
1964 12.088
5.076 j 6,146 11.222 !
II

1965 II
11.222 4.698 ! 7.478 12.176 ;
1966 II
12.176 4.569 5 368 4.936 |
1967 II
<.989 1.666 * 704 2.370 j
1968 II
2.370 Sr-! ] 1.. 83 8 2.825 i
1969 II
2.825 2.olb i 4.511 7.327 i
1970 1!
7.327 1.861 ! 2.954 4.615 I

KAYNAK: İstatistik Enstitüsü ve Keçiborlu Kükürt Işletmesi

Müe s e e s e s ini n yıllık faaliyet raporları.
 - 101 -

YJRTIÇI TALEBİ ;

Bu hususta hazırlanmış ve birbirinden ayrı rakamları

havi 3 ayrı yurtiçi talep tahmini mevcuttur»

a) Devlet Plânlama Teşkilâtı birinci beş yıllık

plân devresinde (1963-1967) yurtiçi talebi tahmini almamış, bunun
yerine iiretim hedefi'ni almıştır Pakat hed'ftc de bir ilerleme
kabul etmemiştir, (Sayfa 192-193)

ikinci beş yıllık plan devresinde yıllık talep

tahmini, 1967 yılındaki saf küküi't talebini 24.000 ten kabul
etmek suretiyle 1,6 artış olacağı düşünülerek hazırlanmıştır.
Buna güre 1972 yılındaki yurtiçi talebi 26.000 ton olarak bulun¬
muştur. (Sayfa 360-361)
b) Ener.ii--ve Tabii Kaynaklar Bakan? ığı Yatırım Dai¬
resi Başkanlığının 17 Kasım J.907~gun...vr.. 62239 sayılı yazısına ek¬
li komisyon raporunda yurtiçi talebi muhtarları (-I9OÜ-I97.’ yıllar
rı arasımda) tahmin edilmiştir»
c) Keçiborlu Kükürt İşletmesi Müesstsesinin kuruluşa
olan 1934 yılından başlamak kaybıyla 1967 yılına kadarki Geçen
süre içinde üretilen miktarlar, satılan miktarlar ve satışlardaki
artış yüzdesi nazara alınarak 21 Or-ak "'.966 tarihinde Muzaffer
Oztürk tarafından nazırlanan raporu, yöre ?968-1977 yılları ara¬
sındaki saf kükürt'e ol m yurtiçi talebi hesaplanmıştır.
Yukarıda açıklanan maddelere güre 1966-1977 yılla¬
rında memleketimizdeki saf kükürt’e olan talep tahminleri aşağıda
tabloda gösterilmiştir»

Z ™~y"7i r t T ITT Ta'TFbT

ikinci Beş Yıllık Komisyon4un Muzaffer Oztürk’ün
YILLAR Plâna göre (Artış hazırladığı hazırladığı rapora göre
hızı:$l,6) Ton rapora göre Artış hızı
% 8; 22

1968 24.000 37.000 37.000

1969 24.400 41.000 40.050
1970 24.600 45.000 43.350
1971 25.300 43.000 46,000
1972 26.000 53 - 000 50,750
1973 -
57.000 54.3 00
1974 -
61,. 0OQ r'9 0 A00
1975 -
65 .-000 64.300
197$ -
69.000 69 c600
1977 -

73 - 000 79 ?eo
 102 -

FİYAT DJRJMü :

Memleketimizde 1960-1970 yıllan arasında sirküle

eden saf kükürt miktarları aşağıda gösterilmiştir.

Ijrfcih&aX e.dilen
İthal edilen Satılan kükürt
saf kükürt
'1 " — !

Miktar Satıg Miktar Alış Miktar Satış

Ton Maliyeti Ton Maliyeti Ton fiatı
TL/Ton TL/Ton TL/Ton

1960 17.100 341,62 11.505

488,49 ;
“ -

1961 15.650 354,23 6b 1.203,66 11.505 488,89

1962 18.540 331,20 26 1.917,06 19.041 489,75

1963 19.430 349,54 249 1.322,78 19.689 496,71

1964 22.200 345,21 210 1.676,43 23,064 499,18

1965 22.300 341,95 103 4.059,10 21,3 46 499,92

1966 22.650 401,43 105 3.050,91 29.582 488,02

1967 25.030 472,85 602 1.171,52 36.934 376,67

i
i!

1968 24.180 573,84 10.132 855,36 3 5.342 504,82

1969 25.700 548,32 14.602 646,02 21.191 680,36

j
1970 26.760 690,97 129 3.220,- 29.223 661,25 |
KAYL’AK : İstatistik Enstitüsü ve Keçiborlu Kükürt
İşletmesi yıllık faaliyet raporları.

İSTİHDAM DJEüMd :

Keçiborlu Kükürt İşletmesi Muessesesindeki istihdam

durumu aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
 ölç. 1969 Yılı* 1970 Yılı
t

Teknik Elemanlar
.
Adet i 11 j 13
* - -• - > ....

İdarî Elemanlar 03 j 64
II

Teknisyen ve Yar¬ I
dımcı elemanlar II
7 İ 7

Kalifiye işçi i 64 ; 147 1

Düz işçi 928 ] 499

KAYNAK : Keçiborlu Kükürt T-j.1 etmcr i üüessesesi
yıllık f aalü ye t raporlar ı a

İş Saatları : Vardiye usulü olup 3 vardiye halinde

* çalışılır-,
jL # l ii Ll.L^y t! ri ’t o ■ v> j w C o \J\)
2. Yari. ye 08,00 / 16 . CO
3 Vardiya 16.00 / 24,00
İş Şartları : Yer altı ve yar örtü hara cevher istihsal
yerler ile bunların dışında kalan flotasyon,
izabe, değirmen gibi saf isi. hrıal servisle¬
rindeki iş şartları hem sordur hemde H^S, SO
COg gibi gazlar H_c'° •»-«rokkül etmesin
den dni pv +^hl^.relıdir„
 - 104 -

10. Pifagr Memleketlerde Durum ve İrdelenmesi :

Diğer ülkelerde 1969 yılındaki Sülfürik Asit üretimi

ve sarfiyet miktarları aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.

Bu değerlere göre kullanılan toplam Sülfürik asidin

takriben :

% 40 - 80 si Suni gübre imalâtında dikeri ise Tekstil,

metalurgi, Boya Sanayi, Petrokimya ve diğer Kimya Endüstrisi ve
diğer tüketim yerlerinde kullanılmaktadır.

Diğer memleketlere ait Dış Ticaret Durumu hakkında bil¬

gi temin edilememiştir. Ancak Sülfürik Asidin diğer ülkelerdeki
1971 dahili satış fiatları aşağıda çıkartılmıştır.

U.S.A. 1.41 //Ib = 31.02 //ton

0,15 Fr/kg =
11
Fransa 26.4

Almanya 0,13 DI'/kg = 33.2

fl

İtalya 22 liret/kg 35.2

II

Hollanda 0,13 Fl/kg = 35.2

II

İngiltere 1.49 J5/100 kg= 35.2

Mezkur delerler ECN 30 Nisan 1971 tarih 478 sayılı mec¬

muadan alınmıştır.

Bu değerler dahili satıs olup, ihracat fiatı

daha düşüktür. Örneğin 1970 yılında Türki,?‘edjlen Tek¬
nik Sülfürik Asitin fiatı 24.3 ve 26.1 //Ton'dur.
 - 105 -
1000 Ton İo 100 H So
r TII - -T — - T - T -I ı- - • -Tl—r ■ I rt'-r ı - ■ .1 ■ ■- ı ı_ ı - r , ~ - - - - ~ ~r

SARFİYAT

S U M 1 İ GÜBRE _ DİĞER
AMONYUM SÜPER C0MPLKX FOSFORİK PETRO KİMYA DİĞER
ÜLKE ÜRETİM SÜLFAT FOSFAT GÜBRELER ASİT TOPLAM TEKSTİL METALÜRJİ BOYA S. KİMYA END. KULLANIM TOPU

ALMANYA 4.481 1.261 567 -

1.828 243 131 711 50 1.121 419 4.503
AVUSTURYA 277 1 69 45 53 168 72 İt - — - 32 5 290
BELÇİKA 1.894 338 248 573 1.159 44 35 «te - -
467 1.709
DANİMARKA 209 -
137 43 - 180 - - •m - -
22 20e

İSPANYA 2.089 a y ırılmamış 1.721 39 44 248 37 2.089

FİNLANDİYA 675 a y ırılmamış 280 34 30 183 -
76 55 658
FRANSA 3.442 173 1.583 ayrılmamış 306 2.062 163 150 27 i 46 734 117 3.543
YUNANİSTAN 665 Ayırım Y a p11mam 1Ş 665
İTALYA 3.554 680 541 546 # • • 1.767 230 80 200 80 835 62 3.254
NORVEÇ 303 Ayırım 8 Y a p 1 1 m a ra *■ ş 303
HOLLANDA 1.511 • 410 64i 1.051 41 4 85 12 237 • 0 • 1.430

PORTEKİZ 440 377 -

377 - - - - —
33 410
İNGİLTERE 3.287 222 — 975 - ayrılmamış 1.210 ayrılmamış 128 565 59 930 833 3.725
İSVEÇ 705 • # *
262 •m -
38 16 69 190 55 63Û
İSVİÇRE I64 Ayı rım Yapılma ra 1 ş 6 66 7 Ay r 1 1 m am1ş 71 152
U.S. A. 26.063 1.869 1.442 9.384 13.145 590 1.075 1.529 2.631 5.800 2.060 26,830
JAPONYA 6.759 1.193 468 1.133 -
2.794 960 82 117 79 1.869 925 6.826

Not: Mezkur değerler OCDE The Chemical Industry 1970 den aUnnıçtır*
 - 106 ~

Sülfat asidi gübre sanayiinde Normal Süperfosfat (NSP) yapı¬

mında ve fosfat asidi imalinde Iıam madde olarak kullanılır. Bu gü¬
ne kadar kullanılan, kurşun odaları prosesi ile kontakt metodundan
İkincisi daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Burada yalnız bu
proses üzerinde durulacaktır.

Sülfat asidi üretiminde ham madde olarak elementel kükürt, pi¬

rit, fosfat asidi imalinde açığa çıkan fosfo-gibs veya tabii gibs
(alçı taşı) kullanılabilir. Ayrıca izabe tesislerinde baca gazla¬
rından da ucuz sülfat asidi istihsal edilebilir. Bu dört ham mad¬

deye göre bir sülfat asidi tesisi yatırımı önemli miktarda derişir.
Meselâ 1000 Ton/gün kapasiteli bir tesis için

Elementel kükürt bazına göre yatırım 9,0 M 0

» *i “ " no m £
Pirit 11,2 M 0
Tabii gips 35 M 0
Posfo-gibs 37 M Z
fl

Türkiye Şartlarına göre Sınai maliyet bakımından sülfat asidi yuka¬

rıdaki sırayı takip etmez. En ucuz sülfat asidi pirit ham maddesi
kullanıldığı zaman »İde edilir. Yine 1000 eon/gün kapasiteli bir
tesiste sınai maliyetler şu sırayı takip- ederler.

12,5 //t Pirit bazına göre

14-,1 //t Elementel kükürt bazına göre
23 //t Posfo-gibs bazına göre
2b 0 /t Tabii gibs bazına göre
Son iki tesiste yan ürün olarak istihsal edilen torbalanmamış çi¬
mentodan elde edilen gelirler 10 //t cbarak sınai maliyetlerden dü¬
şülmüştür.

Sonuç olarak görülmektedir ki gibs esasına göre sülfat asidi

tesisi kurmak ekonomik olmamaktadır. Pirit veya kükürt seçiminde
ise daha çok memlekette bu ham maddelerin tedarikindeki kolaylık¬
lar ve ekonomik hesaplar rol oynamaktadır.

TABLO (P)'da - ’ " ' w-,oc- -*-oT -î_ bir

sülfat asidi tesisinde sınai maliyetleri görelim.
 - 107 -

TABLO (I')
StîlAAT ASİDİ (1.000 Ton/gün) PİRİT BAZI
SINAÎ MALİYET

Tüketim/t H2S04 Tutarı

A. DEĞİŞKEN KASRAPLAE
- Pirit 10 m 0,75 t 7,50
- Elektrik 0,01 #/kwh 26 kwh 0,26
- Soğutma suyu 0,005 60 ■ 0,50
- Demineralize su 0,2 m 1.5 t. 0,26
- Buhar 2 //t 0,05 t 0,10
- Katalizör 1.7 //kg. 0,019 kg. 0,05

TOPLAM DEĞİŞKEN MASRAiLAB 8,45

B.“SABİT MASRApIAR

“ İşçilik ve suyervizyon 0,20

- İdari Masraflar 0,25
- Bakım 1,50
- Genel masraflar 0,24
- Amortisman 2,80
- f aiz 2,80

TOPLAM SABİT MASRAFLAR 14,64

BUHAR YAZLADIĞI 2 //t 1,05 2,10

SINAİ MALİYET 12,54

Yeni Gelişmeler :

Sovyet Busya kuru sistem elektrostatik filtreleri küçültmek

suretiyle sabit yatırımda % 24 kadar tasarruf saylamış olduğunu
ilân etmiştir. Bu sistemin ne derece başarılı olacağı endüstriyel
tatbikatlarda belli olacaktır.
 108 -

Çeşitli Proseslere ait Yatırım Değerleri

Sülfat Asidi Tesisi :

1.000 ton/gün kapasiteli, pirit ve elementel kükürt esasına

göre kurulmuş olan sülfat asidi tesisi sabit yatırım'tutai*i şeyle¬
dir :

iç Para TL. Dış Para Ti. Toplam

Pirit Esasına göre 50.000.000 120.000.000 170.000.000

Elementel Kükürt esasına AO.000.000 96.000.000 136.000.000

Artık. Gips 170.000.000 393.000.000 563.000.000

Tabii gips 162^000.000 372.000.000 534,000.000

IV. ÜRETİM PROGRAMI

1. Genel Politika

Bu gün yurdumuzda üretilen Sulfirik Asit miktarı % 100

lük cinsinden 45.000 - 60.000 ton arasında değişmektedir, (Tablo :
9) Mevcut Tesislerin kurulu kapasiteleri çok küçük olup, optimum
ekonomik kapasitenin çok altında bulunmaktadır. Ayrıca, kuruluş
kapasitesi en büyük olan Murgul Sülfat asidi fabrikasında, kuruldu¬
ğundan bu yana, tesisin muhtelif ünitelerindeki desigp., montaj ve
malzeme hataları dolayısıyla iyi bir çalışma verimi elde edileme¬
miş ve tesis kuruluş kapasitesinin 1/4 ü ile çalışmıştır. Sektör
için uygulanması gereken x>olitika, kurulacak olan tesislerin eko¬
nomik kapasitelerinin iyi tayin edilmesi, üretim metodlarmın iyi
seçimi, yatırımların zamanında bitmesi ve iyi bir verimlilik te¬
mini ile istihsal maliyetinin diğer ülkelerdeki maliyete yakın
olmasıdır. Kam madde potansiyel durumlarının da gayet iyi etüt
edilerek gerekli tedbirlerin alınması şarttır.
 109 -

1. Ş yıllık plan, 300.000 ton HgSO^ üretimini,

II. 5 yıllık plân ise, 1972 yılı sonunda 1 milyon Ton HgSO^
üretimini öngörmüştür.

1989 yılında üretimin 55.000 ton 1970 yılında ise hâlen

4-3.000 ton oldugttnu görmekteyiz. 3-b öe belirtildiği gibi yeni ku¬
rulan tesislerin de faaliyete geçmesi ile 1972 yılı sonu üretimin
752,000 Ton/yıl'a ulaşacağı ve II. beş yıllık plânın % 73 ünün ger»
çekleşeceği tahmin edilmektedir.

2. Yurt içi Talep Projeksiyonları :

1972 - 198r, devresinde Yıllar itibariyle Sülfat asidi

üretimlerini gösterer, Üretim Projeksiyonu hazırlanmıştır, (Tab¬
lo 10). Halen Mevcut ve kurulmakta olan Gübre Tesislerinin Sülfat
.Asidi, talebi ve Sülfat asidinin gübre dışı kullanım talebi hesap
edilerek Talep Projeksiyonu (Tablo : 11) karşılanmıştır.
 - 110 -

SÜLFAT ASİDİ ÜRETİM PROJEKSİYONU

(1972 - 1977)
Tabla ; 10 x 1.000 Ton

Fabrika Adı 1972 1973 1974 1975 1976 1977

Murgul 30 30 30 30 30 30

Karabük 18 30 30 30 30 30

Elmadağ 15 15 15 15 15 15

Koruma Tanm 9 9 9 9 9 9

Ergani 80 80 120 120 120 120

Samsun (Azot) . 215 215 215 215 215 215

S am sun (EB İ) 10 0 220 365 365 365 365

Bandırma 50 120 120 120 120 120

Hersin 215 215 215 215 215 215

İskenderun - 100 230 230 230 230

Torlm Üretim 732 1.034 1.349 1.349 1.349 1.349

 - 111 -

B. AMONYAK VE NİTRAT ASİDİ

GİRİŞ
Amonyak ve nitrat asidi Uluslararası Standart Sa„uyi
Tasnifi (IS IC) ne ^öre ^od numarası 311 olan Kimya Sanayii
grubunda yer almaktadır.

İncelenen mamullere ait gümrük b'iriş tarife numaracı

aşağıda verilmiştir.

Mamul adı Gümrük ^iriş tarife Do

Mayi amonyak 26.16.10

Amonyak mahlulu 2b.16.20
Nitrat asidi 26.0S.10
 - 112 -

1^* tt Lrm
• L»ı%.± f ıi
Vi.'j . i-) • c .;
iı-Jıioi

Sıra faaliyette İ3u- Mülkiyeti Kapasiteleri İşçi mik- Sermayeleri Coğrafi dağılım- Yabancı ser¬
lunan kuruluş tarlan lan (mahalli) mayenin sek¬
ların ismi
tör içindeki
yeri

1- Kütahya Azot 119 ton/0ün her üç tesis- içbatı Anadolu

İşletmeleri Kamı. 35.700 ton/yıl (x) te 120.0Û0 TL. Kütahya-Eskişe- Yok
eski tesisler Amonyak sermayeli Azot hir yolu üzerin-
b9 Ton/ğün Sanayii T.A.Ş. de ve Kütahya'-
26.700 ton/yıl Genel Müdürlü¬ dan 7 km. mesafe¬

(>. 10 lJSiO^ ola¬ ğüne bağlı de

Fabr■falardır.
rak Seyreu.oxa
Müessese ola¬
Isitrik Asit
rak çalışmadık¬
larından s e rina

yeleri yoktur.

2- Kütahya tevsi 3 40 torj/ejün

tesisleri 112,200 ton/yıl
Amonyak
610 ton/^ün
201.300 ton/yıl
().İOO lıîîO^olarak)
Seyreltik nitrik Yok

asit

(x) Kütahya tesislerimizin her iki amonyak ünitesinle toplam 369 ve her iki asit işletmesinde
toplum 63 İŞÇİ çalışmaktadır o Yardımcı işletmelerde çalışan işçiler bu değerlere dahil de¬
ğildir,
 - 113-

ıkıBLO : 1 Amonyak ve Nitrik asit sektöründe kurulu kapasiteler

Sıra No Ana mal Kapasite Kapasite

Birimi

(D (2) (3)

1966 1967 1968 1969 1S70

1- Amonyak Ton 35.700 35-700 35,700 147.900 147-300

Seyreltik nitrik
asit " 26.700 26.700 26.700 228.000 228.000
' (Ş 100 ni\0 -larak) __

Kaynak : Azot Sanayii Mukaveleleri.

 - 114 -

KÜTAHYA TE5TSİ TESİSLERİ NİTRİK ASİT ÜNİTESİ

AMONYAK HA VS

-SL

AKONYAK TAKMA-DA-

İRESİ (OSKALD-
BUHAR ,
■ II II I I ı W I ■ • ———
HETODB)
40w C 37 Atü

HNO3 ABSORBSIYONU
Nitrat Aaiâi Ku¬
leleri 4 adet or-
C

ta "basınç 3,7
atü

SEYRELTİN HNO3
*
 - 115 -

KÜTAHYA ESKİ TESİSLER NİTRİK ASİT

ÜNİTE S İ

AMONYAK HAVA

S
 - 1İ4> —

KÜTAHYA TEVSİ TESİSLERİ

AMONYAK İŞLETMELERİ ■

LİNYİT KÖMÜRÜ
(SEYİTOKER'DEN)
KÖMÜR BOŞALTMA
VE STOK ETME

BUHAR KÖMÜR HAZIRLAMA

SANTRALINA

HAVA

“W”

SU SOĞUTMA VE GAZLAŞTIRMA KOP-

DURULTMA TESİSİ PERS—TOTZEK JE¬ OKSİJEN HAVA
NERATÖRLERİ GAZI AYIRMA
JL
GAYRI SAP AZOÖ

İİL
KİREÇ DOZAJ NO TUTUCULARI
dairesi 3 ADET

3HjS ♦
SÜLPINOL YIKAM cos

(9 ATA) “ GAZ YAİ

YAKMA

I FIRININA

CO KONVERSİYONU
SU BUHARI
25,5 ATA AZOT GAZI
29 ATÜ
—i—
METANOL YIKAMA
REST GAZ
(C02 GİDERME)

MAYI AZOT YIKAMA

(NİHAİ SAFLANDIR¬
MA CO GİDERME)

GAZIN SON KOMP-

RESYONU (500 ATÜ)

.AMONYAK SENTEZ

(Casale 500 Atü 450 C)

AMONYAK
DEPOYA
 - 117 -

KÜTAHYA ESKİ TESİSLER AMONYAK

İŞLETMESİ

LİNYİT KÖMÜRÜ (SEYİTÛMER’DEN)

 - 118 -

3- Üretim i
a) Jretim Metodu » Teknoloji ;
Kütahya tesislerimizde Seyitomer’den yeleri yuk«*
sek kül ve rutubetli Komur önce Kırılır ve elenir. Bundan sonra
Ö-40 mm. kömürler buhar santralına buhar elde edilmek üzer^
gönderilir, 0-b mm.lik kömürler işe kurutulur, öğütülür ve ^az-
laştırıeıya gönderilerek su gazı elde edilir. Daha sonra ^uz
bir takım tasfiyelerden 0eçirilerek kükürt, azot monoksıt, kar»
bon mçn-Oksit, karbon di oksidinden kurtarılır.
Bu şekilde elde eu-lensaf hidrojen gazıj hava
alırma aparatında havanın sıvılaştırılıp ayrımsal damıtmaya
tabi tutulması ile elde edilen saf azot gazı ile 3/1 oranında
karıştırılır ve amonyak sentez fırınlarına sokulur, eski tesis¬
lerde hAEER-BOSCH metoduna göre (200-325 Atü ve 550°C) yeni te¬
sislerde CASALE metoduna göre (500 Atü 450 C) elde edilen amon¬
yak reaksiyona girmemiş gazlardan ayrılarak depoya veya asit ve
gübre tesislerine verilir.

Amonyak ünitesinde elde edilen amonyak La Mont

fırınlarında Osvvald jet o duna göre yakıldıktan sonra elde edilen
i\0 - KOg gazları daha sonra hava ile oksidasyona tabi tutulup
absorbsiyon kolonlarında düşük konsantrasyonlu asitle absorbo
edilir. Kütahya eski tesisleri atmosferik basınca gbre tevsi
tesisleri ise 3 »7 atülük ortabasmca göre çalışmaktadır.

Amonyak sentesi ile ilgili ham madde ve prosesti¬

ler ekte bir cetvel halinde verilmiş olup bunlardan halen en
revaçta olanları yatırım maliyeti düşük olduğundan tabii gaz
ve petrol ürünleri ham madde olarak kullanan proseslerdir.

Bu bakımdan bugün birçok yerlerde yeni kurulat}

amonyak tesislerinde tabii gaz ve petrol ürünleri kullanılır»
ken kömür bazına dayanan tesislerde yavaş yavaş kapatılmaca»
dır.

Memleketimizde mevcut tek ham madde komur oluür.»-.

ğundan Kütahya tesislerinin kuruluşunda mecburen bu ham maddeye
dayanan tesislerin kurulması yolu seçilmiştir. Ancak yeni kuru¬
lacak tesislerde teknolojik ye yurt imkanlarındaki gelişmeler •
nazarı dikkate alınarak tabii gaz veya petrol ürünlerine daya¬
nan bir tesisin kurulması tercih edilmelidir#'

/
 - 119 -

Nitrik asit istihsalinde başlıca NHj oksidar;., .;

ve
10^ absorbsiyonu olmak üzere üç kademe vardır. Sıcaklık,
basınç ve üaz hızının -bur- kademelerdeki rplü

Proses değişimi NH., Oksidasyon

- ■■ ■- mUm l . -.T', ' ■ ■■■■
10 Oksidasyon NO^ abscrksı,. on
Temperatürün ••••* Verimi yükseltir Verimi düşürür Absorbsiyon ve
yükselmesi:, asit yusdesi' k ,,
düşer.
Basıncın Yük Oksidasyon oranı Verimi artır Absorbsiyotı
seltilmesi hafifçe düşer, b i **!■'. verimi ve asit
rim zamanda okside yüzdesi artar*
olan amonyak ağır
lığı düşer
daz hızının Optimum işletme Diğer reşıksiyon- dazın kompoS*
arttırılması temperatürü artar. 1ar düş%r ve ve- z-syon ve redk
NO istihsali ve rim arta^ siyon oranı
okside olan Mi iyi kontrol
ağırlığı artar. edilmek şartıy
la absorb3iyon
da cüz’i (j^İiş
me olur.
şeklinde olmaktadır

Bu esaslara dayanılarak atmosferik,, orta ve yük

sek basınç proseslerine göre çalışan nitrik asi.t üniteleri ge
liştirilmiştir. Bunun yanında otmosferik-Orta (HU* oksidasyonu
atmosferik NO oksidasyonu ve NOg absorbsiyonu yüksek basınçta)
basınç esasına göre çalışan tesisler de kurulmaktadır. Yüksek
basınç esasına göre çalışan te sislen eh düşük yatırımı gerektik
rirken en yüksek işletme masraflarını da icabettirmektedir ve
daha ziyade bu tür tesisler Birleşik Amerika ile kanada*da ku#
rulmaktadır. Atmosferik esasa gore kurulan tesislerde ise durum
tamamen tersinedir. En yüksek yatırımın yanında en duşak işlet
me masraflarını icabettirmektedir. Orta basınç esasına ^öre ku
rulan tesisler ise gerek yatırım ve gerekse işletme masrafları
yönünden ortadan bir yer almakta ve daha ziyade Avrupa’da tut*-
bik sahası bulmaktadır.

Kütahya tesislerimizin eski ünitelerinde :atbik

edilen Atmosferik ve îeni tesislerinde tatbik edilen İrza, ba
sınç sistemi yukarıda belirtildiği gibi halen Avrupa'da
enış çapta tatbik edilmekte olup oldukça modern usullerdir.

» /»*
 - İLiO -

A. lOKYAh PAG 3ASLER1

Lam Madde Kükürtten Gayri saf hafif G;.. ve havagazı

Ten zlenıa.L.. arî tabiî tabiî 0az hidro sıvı
. veya raf ..ve¬
har.. madde üt oku gaz ve hafif karbonlar hidro Kok Li, gnit ri artık
naf ta karbonlar gazı

Kükürt gi- - Kükürt

dererek giderme Gaz tasfiye
ilk temiz¬
- (1) (1)
leme (l)
ham Gaz ^2» h^S Katalitik nataliıik Katalitik : Oksijenle Oksij en Oksij en
steam-Re steam-re- persiyal persiyal ve buhar¬ ve buhar
n2 * C0,C0
2forming f or.uing oksidas- oksidasyon la gaz¬ ile toaz-
(1) (2) yon oksi¬ • (1)
CI*4 laştırma laştırma
jen ile (atmosfe¬ (1)
rik) (1)

ham gaz V H2S,h 2 Hava ile Iiava ile (ikinci

ikinci ikinci
Met arı giderme co, 0°2 reforming refor-
ref orming)
(2)
^ing .

Metan ve kü¬
K2. co, Kükürt Kükürt Kükürt Azot ilavesi

kürdü gide¬ giderme giderme giderme ile düşük tem-

rilmiş 6az o°2 H2 (2) (2) (3) peratürde ayır¬
ma

Gazın ilk

sıkıştırılması Sıkıştırma
(A 15-25) (2) (3) (2) - (3)

Karbon dioksit- (4) (3)

(4) (4)
ten arî gaz h2 co,k2 (3) Shift konversiyonu
ile Cû giderme (3)
 -121-

Gayri s uf Sıvıyla yıkama ile

LxUi’ojen h2*^2 00 yiderme (5) (t) (4) (5) (5)

(4)
Saf sentez 3^ N 2
Metlıanasyon veya
0 ciZ 1 bakırlı çözelti ile
(5) yıkama ve azot ila¬
vesi (6) (5) (5) (6) (6) (2)

Sıkıştırılmış
sentez yazı Nihai sıkıştırma (6_]_ (6) (7) (7) (3)
(160-500 atm) (6) (7)

Amonyak sentezi (7) (7) (b) (b) (4)

Amonyak Nh^ (7)
Ko)

..ava ayırma dalıll

..ademe sayısı (7) (o) (o) (o) (9) (9) (5)

kot: Parantez için .deki rakkamlar o proses deki kademe namar alarmı y cs termektedir.
RAKÂAYLARI (1 Ton % 100
1» JlLi.0 (..İdesi
* i1 J-.cv üOxT i. in)
xSli.n5aı, iıU.. .. -vijiJ .1—. Vij oüri.i;
j

__ ' _ ^ _

PhuSiilIIs
GRAI'iD L^L-IAR P_Ch.lk.eYil.\ iST.
T '<
x x -f »iEAThERLY
ChuMıCO CJIıDE
and I PAJSER—
ALI
PAAOıSSn d-OBAIk (Yüksek MOhuEOAilhi

basınç)

3-4 1 4-5 9,5

1 +
b-9 4,5
o 4-5
Oksidasyon
basıncı (atm)
I\0
7-ö Oksidasyon
4 4-5 9,0
4 b-94,5b 4-5

basıncı (atm_)
i,02
7-o Abs
5orbsiyon
4-5 9
4 ,0
b-9 4,5
b 4-5
basıncı (ata)
ias.il asit
56-70 55-70
yu. des-L 60 5a $5-60
5-70 55-65 min
55-67 53-a 2
(Ş? 100 iıLO-, )
kadar ob
s
j

Iıh- sarfiyatı
2o2 2bO 2662ö02o4
207 263
292 2b6
(kd)
lej 45
î?t Mg100 165
45 12c 60
170 05-100

So utma suyu
200 ' (mJ)
150 - 142
170 13 5165
117 100-230

Sa su
710 - - 750
100 500
250 400
(kj)
-

10 0010
j Kwh 5020 63,9 4093 50

Bu."ir istihsali

(Ij) 200
13 5 110 200-350
300 400büO 100-300
210
 - 12

Tablo 2- Mevcut tesislerde üretim girdileri (1 ton için) s

lirdiler Birim r/r

a) Kütahya eski tesis- i c mır (>i 43 H ©

n2 T0n L, .Cil
1 e ri amonyak ün i t e --
yi 1< 2 kul)
si
Elektrik enerjisi kwh 230,252
Litrik asit ünite¬ Amonyak ton 0.2ü9
si
Prosede s uyu (20°C) 1.321

Elektrik enerjisi kvvlı 167.339

Platin mg. 45-60

b) Ku t alıy a T e vs i te¬
sisleri
Amonyak
ünitesi -■ Romu.:, 'i 33 Ro0
T .. ton 3 s 515
s u s i1 >; k. . - ■ sbetı

4 jO-

Elek ı m. enerjisi kwh 1.o06.353

Litrik asiı
ünitesi ı A:.iion -: V
tori-^ o, zo3
kür-ü uyu m" 0,525
i,,-.zar lenı_- suyu mJ o,426
Elek'- rik enerjisi kvvh 9,-16 l
P.,at:iu s - rfiyatı mg. 111,475

Rot: Tesisler ihtiyaç av’i. istihsal ettiği ve s o .utma

1 c "1 't- ■ Vu'ilı

suyu ise devrida im yay tığ.. için sarf rakkamları verilmedi.

b) Üretim :

Tc^blo : 3 Yurt içi Jeritimi

^ira Ana Mallar____ YILLAR

* TGdr ı o nü “i r.: o n ^ ^ 1044 1065 1966 1967 13 ^
... (i) O; V j / • W 1 l ! i95 (10) (13 )
Amonyak - 2566 76646 4 1-54 42624 42076 43964 43966
Seyreltik Litrik - 3673 i )557 0 764 32605 32914 35440 35033 3473
as.

1Q£9_J, 21 i ‘ > .0,3.1

Amonyak 7304b l.\.0 j . a
Seyreltik I.itrik o6539 1567,3
asit

• / •«
 ' ■ 1? 4 ■'

Kaynak: Azot Sanayii Yüksek d'niotleme kurulu raporları, lık

faaliyet raporları ve bilançoları.

İkinci 5 yıllık plân donemi içinde Akdeniz . a- Sana¬

yi ine e Mersin ; >.-.e kurulması kararlaştırılan . ,-0
ton/yıl (/o 10ü LNO olarak) kapasiteli scyr-ltm nitrik
asit tesisinin montaj? bitirilmiş olup muhtemelen 197i
yılı Enim ay: içinde ecrube işletmesine başlanacaktın.
Yine Azot Sanayiince /emlik'te kurulması kararlaştırı¬
lan 303.000 ton/yıl (;« .1.00 UNO, o].arak) kapasiteli
seyreltik nı*trik asit tesisi ihaleye çıkarılarak seçi¬
len firmalar ile oru .melere 1971 yılı ortalarında be. -
lanıİmiştır. f.P.A.O e a İzmitte İPRAş rafinerisinin o -
nında 75o ton/yun lük S hat halinde kurulması da^n .-
len ve İp71 yılı programına alınan amonyak ünitesi do
henüz e tüd saf has mda l .r „

AMONYAK : .Y7.I2LTİK NITRıK ASİT

YILLAR ISTIhSmL (ton) DEĞERİ 'TL) İSTlhSAL (ton) DESLRİ (j.u)

1968 40.599 63 .of. i .114 34.736 20.269.40e

1969 73.040 103.637.074 66.539 46.005.1^0

1970 110.372 123.507.313 150./7 i 3 79.057.54.

Not: Adı geçen maddeler ou bre ara maddesi olarak —. n: ldıw

dan ve satılıuaa rö ı±ıoa.u o eğe rlendı rme maliyet riatı üzeri
den yapılmıştır.

4- DışTıcaret 1'ıınn.a 1960-1970 yılları arasında

yalnız laboratuarlarda kullanıİm?v ’^ere az miktarda saf asit
ve amonyum hidroksit ithal edilmiştir, Bunun dışında adı geçen
maddelerin ithalatı olmadıkı 0ibi ham ve yardımcı madde ithala¬
tı du yoktur. Aynı yıllar arasında adı geçen maddelerin ihraç.. .-
tı da yoktur.

5” Stok Durumu : 193;0 sonunda stok durumu 110 tor

Amonyak, 40,3 ton Nitrik asitten ibaret olup bu hususta 3irii
bir problem yoktur.

6- Yurt .içi talgbi^./' 60 1970 jılları arasıda

Amonyak ve nitrit asit için y.rt içi talebi kurula gübre
leri kapasitesi ile sınırlı o7 d..., undan yurt içi talebi ğ ııo.le
tabloda verılenuretime eşit 'r/o _ edilmiştim
 - 125

7- Fiat Durumu - Amonyak ve Seyreltik Nitrik As i t

imal edildiği yerdeki gübre tesislerinde ara madde olarak Kulla¬
nılmaktadır. Bu bakımdan üretici, tüketici ve toptancı fiatı
verilememektedir. Adı geçen maddeler 1960 - 1970 yılları arasın¬
da ithal edilmediğinden ithal i’iatları ile mukayese de yıllı¬
sı mümkün değildir.
ü- İstihdam Durumu :

Tablo : 10 Amonyak ve nitrik asit sektörü:, a.

istihdam durumu:

İŞt £ücü Amonyak Kitrık asit

1969 1970 1969 1970

1- Teknik elemanlar 6 9 1 2

2- İdari Elemanlar - ” - -

3- Teknisyen ve yardımcı
elemanlar 15 21 12 16

4- Kalifiye işçi 110 121 20 21

5- Düz işçi 253 24Ö 43 4o

Kot: Yardımcı işletmelerdeki personelle idari kademedeki ^as.-

nel tesislerin bütününü .(.gübre üniteleri dalıil) kapsadı¬
ğından verilememiştir.

Kaynak î Kütahya Azot işletmeler Kayıtları.

Tesisler b er saatlik üç vardiye üzerinden çalı..-ah: t a

olup işçilerin ücretleri toplu iş sözleşmesine L.ora,
diğerlerininki ise 657 sayılı memurun kanununa ,;.cro
düzenlenmektedir. Tesislerin ihtiyacı olan işçiler
tesislerin bünyesindeki çırak okulunda yetiştirilerek
ınumkun olduğu kadar vasıflı işçi istihdamı yönü:.e
gidilmektedir.

9- Mevcut Durum tıkanıklıklar : Daha evvel de

belirtildiğe amunyan ve morüc asit sektöründe talep kuru¬
lu gübre fabrikalarının ihtiyaçları ile sınırlıdır. 1560-1970
yılları arasında Kütahya’da kurulan tesislerde amonyak,nitrik
asit ve gübre üniteleri kapasiteleri arasında uygunluk ue.rlf.r-
gıçta nazarı dikkate alınırken Samsun'da kurulan Diamuny.. ı
fosfat tesisinin amonyak ihtiyacı ile Mersin'de A.1.3. tarafın¬
dan kurulan tesislerin amonyak ihtiyacının dışarıdır iö„<..J.i
ö ng o rülmüş tür.
 - 126 -

Bu seçimde ham madde ve yatırım durumları gözbhar.ûo

bulundurulmuştur. Türkiye'de halen gübre yönünden büyük clşuic
eksiklikler mevcut olduğundan amonyak ve nitrik asit iııracaatı^
nm düşünülmesine imkân yoktur.
10- Dâğçjr memleketlerde Dur m ve irdelenmesi :Elde meveut
dokümana göre 1960-1570 yılları arasında amonyak ve nitrik asit
üretimi yönünden A.A.T. e mensup ülkelerden yalnız Lükseraburg
Türkiye'den kötü olup diğerlerinin durumu çok iyidir, hatta
bunlardan biı kısmı amonyak ihracatı dahi yapmaktadırlar.

RGB ye mensup Iran ve Pakistan'dan ise 1560-ly", o yıl*

lan arasında Pakistan'ın durumu Türkiye'den daha iyi gözük¬
mektedir, Ancak Pakistan'daki azotlu gübre üretimi U.cIj.İÛv
üre şeklinde olduğundan bu ülkedeki nitrik asit üretimi Türki¬
ye'ye nazaran daha düşüktür.

Geniş Petrol ve ham gaz rezervlerine sahip İran'da

1966 yılından sonraki 5 yıllık plânda yer alan amonyak ve azot»
lu gübre tesislerinin 1970-1971 yıllarında devreye girmesi ile
amonyak üretiminde Türkiye'nin önüne geçecektir. Bu ülkede de
azotlu gübre üretimi daha ziyade üre üzerine plânl~ndığından
nitrik asit üritimi Türkiye'nin gerisinde kalacaktır.

2 • 5« Çeşitli Proseslerin iîukayesesi ;

2.5.1. Amonyak

Amonyak, hava azotunun yüksek basınç ve sıcak¬

lık altında sentez gazından elde edilen hidro¬
jen gazıyla sentezinden meydana gelir.

Amonyak endüstrisinde prosesler kullandıkları

ham maddeye gorc ve sentez gazını elde ediş
metodlarına gore sınıflandırılır. Modern amon¬
yak prosesleri genel olarak iki grupta topla¬
nabilir.

- haftadan daha ağır olmayan hidrokarbonların

ham madde olarak kullanıldığı steam refor-
mirg; prosesleri

- Puel-oil veya orta diştilatlurm aismî oksi-

dasyonuna dayanan prosesler.

Linyit veya kömürün kısmi oksidasyonuna daya¬

nan prosesler ekonomik nedenlerle rantabl
olmamaktadır. Dolayısıyla bütün dünyada köoiur
veya linyit esasına dayanan prosesler terke-
dilmektedir.
 - 127

lıam maddeler içinde on ucuzu tabii

Ondan sonra fuel-oil ile sırayla r. 11 ( ölmek¬
tedir. Modern prosesler olarak ~ş pres .s
üzerinde durulacaktır,

1. Tabii ^az steam reforming

2. isafta steam reforming
3. Fuel-oil kısmî oksidasyonu

Yatırım bakımından fuel-oil kismi okşidasyon

prosesi ayrı bir hava ayırma tesisine ihtiyaç
gödtordiğı için diğer proseslere nazaran d a/r.
pahalıdır. Meselâ 1000 t/g kapasiteli bir
yak tesisi için yatırım durumu şöyledir:

1. Tabji gaz steam reforming 29.25 M /

2. hafta Steam Reforming 30.45 M /
3. Fuel-oil kısmî oksidasyon 40.30 M /

Fuel-oil oksidasyon prosesi ham madde fl-ksı-

bilitesi tab:i ^azdan bakiye fuel-oil & ive.
butun petrol mamullerini işleyebilmesi bakı¬
mından çok geniştir. Steam Reforming prosesi
naftadan dalı, agir hidrokarbonları işleyeae-
mektedir.Diğer taraftan kısmi oicsidasyon prose¬
sinde bekim, enerj e ve kimyasal eu.dde masraf¬
ları yüksektir.

Özet olarak makul bir fiat_ü olursa c,e:.ollikîa

tabii gaz veya nafta tercih edilir, has sı okci-
dasyon prosesi da .a çok fuel-oil f İslığına
sahip duşak fiatta to.bii 0az üulmma/an memle¬
ketler için daha uygundur.

Yukarıdaki prosesler meyanmda memleketimizde

tedariki en kolay ham madde nafta olduğuna
göre nafta steam-ref orrning prosesinde amonya¬
ğın sınaî maliyetine TABLO (A) da bir gez ata¬
lım.

TABLO (A)
STEAM RuFOuMIhGr (LAFTA)
1000 ton/gun Amonyak Tesisinde
1 ton LL3 için Sınai Maliyet Değerleri
0
A.DEUŞKSK MASRAFLAR Fİat KM_ JSlti^&LĞİF
- hafta (10.500 kcal/kg) 20 //t 0.744 t 14.oo
- Fuel-Oil (9.b0ü kcal/kg) 15 //t 0.092 t 1.3b
- Elektrik 0.01 //kvvlı 52 kwh 0.52
- Kazan Besleme Suyu 0,2 //t 4,74 t 0.95
- Solutma suyu 0,005 //m 300 m 1.50
- natalizör ve Kim.Madde¬
1.0,
ler
 - 128 -

TOPLAM DEüIŞRnh MASRAFLAR

B.SABİT MASRAFLAR
- İşÇilik Ve Supervizyon 0,50
- idari Masraflar _,:J
- Bakım 3 >3 5
- Genel Masraflar 0,65
- Amortisman 7,70
- Faiz 3,17

TOPLAM SaBIT MASRAFLAR 15,97

TOPLAM MASRAFLAR 30,^0

1 TOR AMONYAK SIRAl MALİYETİ 30,70 #

Yukarıdaki sınaî maliyetler genel olarak kapas-tıo-.

500-600 ton/gün don yünsek olan tesisler için geçerlidir. ka
tesislerde pistonlu konpresörler yerine santrifujlü kompre.o.-
lerin kullanılması sınaî maliyeti hayli düşürmüştür,
2.5.2. Nitrat Asidi ;

Nitrat asidi, amonyağın hava oksijeni ile ok-

sidasyonu sonucu elde edilen azot oksitlerini;
su ile absorbe edilmesiyle elde edilir. Re:'..si
yon iki kademede olur.

- Amonyağın oksıdasyoııu
- Azot oksitlerinin su ile absorbeiyo.-u

Oksidasyon ve absorbsiyonun yapıldığı basınca

göre piyasada prosesler mevcuttur. Bunların
başlıcaları :

1. Hono-medium pressure proses ki burada

hem oksidasyon hem de absorbsiyon kademe¬
leri orta basınç altında yürütülür.

2. Medium-high pressure proses: Bu proseste

oksid&syon orta basınçta, absorbsiyon
ise yüksek basınçta olur.

3. hi0h pressure proses ki burada hem c.. •

yon hem ae absorpsiyon yüksek basınçta
yapılır.

Yukarıda bahsi geçen yüksek basınç 7-5 atı^,r

ve orta basınç 3-4 atmg. kadardır.

üç Prosesin Karşılaştırılması :

1. Mono medium prosesin avantaj ve dezavantaj¬

ları :

- high pressure prosese göre amonyağın ok¬

sidasyon verimi yüksektir.

./A.
 - 129 -

- Katalizör olarak kullanılan Pt PgC »iz¬

ahları zayiatı düşüktür.

- Absorpsiyon verimi diğer iki Oom

dana azdır.

- Buhar fazlalığı diğer proseslere nazaran

fazla

- yatırım masrafları aparatların iıacmi nis-

beten büyük olduğundan fazladır*

- işçilik ve sakım masrafları biraz d..ha

fazladır.

2, High pressure prosesi s

- Amonyağın oksidasyon verimi düşük

- Katalizör Pt Kayıpları yüksek
- Absorbsiyon verimi yüksek
- Yatırım, isçilik ve bakım masrafları
düşük

3. Medium high pressure proses

- Amonyak oksidasyon verimi yüksek

- Katalizör kayıpları az
- Absorbsiyon verimi yüksek
- Yatırım masrafları, azot oksitlerinin
sikiştırılmaları için 0erekli ilave komp¬
resörün paslanmaz çelikten yap:İması
dolayısı ile high pressure p_ .u^me göre
yüksektir,

Her üç proses de sınai maliyet bakımından

önemli bir fark arzetmemektedir. Prosesler
arasında esas fark Ptykatulizör sarfiyatların¬
daki değişiklikler ve fazla buhar üretim mik¬
tarlıdır. Buna yöre platinin daha ucuz olduğu
batı ülkelerinde high ve kombine sistemler
rağbet görürken iürkıye'de Llono-medium proses
daha ekonomik görünmektedir.

Herhalde yeni bir tesis kurulurken yatır- ■

maliyetleri ile ham madde ve yardımcı m-hdu-j
masraflarına verilen öneme göre bir tercih
yapılırken yeni gelişmeleri de gozönünde ^..l.u-
durmak faydalı e_ur.

Yeni Gelişraeler :

Teknik literatür - ^ »üaoı ı dığına .'.'öre nitrat

w ■—‘

asidinin istihsalinde çok taraflı bir gelişme

beklenmemelidir.
 - 130 -

Ancak, y.,km gelecekte Plâtinyum katalizörler

yerine daha ucuz katalizörlerin geliçtirilcccii
anlatılmaktadır« hatta ICI böyle bir hat .lizorı
baharıyla kullandığını iddia etmektedir. Grelec.
teki tesislerin daha da kompakt ola:: t oi'.liM
tedir.

1250_ Ton/gün Kapasiteli gir Nitrak Asidi

Tesisinde Sınai Maliyet (Mono-medium Proses)

(fi 100 HN03 ton başına)

A.DEĞİŞKEN MASRAFLaR BİRİM FIAT TÜKETİM MASRAF

- AMONYAK 40 £/t 0,204 t 11,36

- PLATİN KAYIPLARI 5 £/g 0,16 g 0,80
- ELEKTRİK 0,01 $/kwh 12 kwh 0,12
- KAZaN BESLEME SüY'J 0,2 £/t 0,75 t. 0,15
- SOĞoTMA SUYJ 0,005 0/ m 1,43 0,72
- BüHAR (ALÇAK BASINÇ) 2 ^/t 0,05 t 0,10
TOPLAM 13,25

hSABİT MaSRAFLAR

- işçilik ve sjpervizyon 0,10

- idari masraflar 0.12

- BAKIM

a,) Bakım Malzemeleri o,73

b) Bakım İşçiliği 0,10
1 £
- JEl.nL MASRAFLAR 0 j xe
1 : £
- AMORTİSMAN - 9 °
- FAİZ — y ~j dL

TOPLAM SABİT MASRAFLAR 3,99

TOPLAM MASRAFLAR 17,24

Yük.BASINÇ BoRAR FAZLALIĞI (2,5 #/t) 1,85

1 TON iil\03 ($> 100) İÇİN SINAİ MALİYET 15,99 f>

2.6. Çeşitli prosesi.re ait Yatırım Leğerlor-i _î

2.6.1. Amonyak Tesisi

Amonyak istihsalinde esas lıam madde,

hidrojen istihsali için luzumlu olanlinyit kömürü, fuel-oil
nafta ve t-bii aazdır.
 - 151 -

Linyitten hidrojen istihsali bugün içiz, tatbik

edilmesi en son düşünülen bir usul dur zira oc/ıe..
bir tesisin yatırım miktarının çok yukc .. clcu0u
ve işletme /onundan buyuk zorluklarla ıl-vil-
dıgı dolayısıyla maliyetin çok yüksek olduğu şi¬
kârdır.

Buğun için Türkiye'de amonyak istihsali için ham

madde olarak fuel-oil, nafta ve tabii gaz üzerin¬
de durmak daha yerinde olacaktır.

Aşağıdaki tabloda lüuO ton/âtin kapasiteli ve i'uel

oil nafta ve tabii gaz esasına gore kurulmuş olan
amonyak tesislerinin beteri limit dahili sabit
yatırım bedelleri (1 #=15.15TL) olarak alınmak
şartıyla) verilmiştir,

Iç para TL Dış Para TL - d

Tabii gazı Steam Reforming'i 139.^50.000 363.797.500 443.157 .-5-

Kaftanın Steam Reforming'i 144.000.000 317.392.500 361.392.5u-
j?uel-Oİl *in kısmı oksıdas- 201.495.000 40S.050.000 610.545.Ouu
yonu

2.6.2. Kitrat Asidi Tesisi

1250 ton/gun kapasiteli nitrat asidi tesisi yatı¬

rım bedellerinin hesabında esas olarak uç farklı
sistem nazarı dikkate alınmış olup bunlara ait
şahit yatırım tutarları aşağıda özetlenmiştir*

İç Para TL. Dış Para TL. Toplam

Mono-Medium Basınç 43*935.000 102.66b.500 146.603*500
îîedium High " 41.662.500 97.669.000 139.53i.500
high-iıigh Basınç 37-U7.500 66.65Ö.OOO 123.775*500

IGSAŞ Amonyak - üre Projesi ;

Türkiye'nin süratle artan ihtiyacını karşılamak

üzere İzmit'te amonyak ve üre üretecek bir tesisin kurulması
için TPAO tarafından teşebbüse geçilmiş bulunmaktadır. Proje
tevsi edilmiş bulanan Ipraş Rafinerisinden elde edilecek L_.m \<r\"
maddelerden faydalanmak suretiyle 750 ton/gun amonyak ve 1100 4
teıy'gvİJ» üretimini kapsamaktadır, kredi temin'imkânlarına ve
talebe £ore bu kapasitelerde deği>y~,,lik olabilecektir.
Ipruş'ta ure üretimi için gerekli amonyak ihtiyacı
dışında projelendirilme safhasında çulunun Petkim Kaprolaktara
tesisleri ihtiyaçlarını da karşılayacak bir amonyak üretim
kapasitesi projeye esas alınmıştır.
 1,32

Amonyak üretim kapasitesine esas alman ihtiyaç de

leri aşağıda gösterilmiştir o

Ankonyak ihtiyac ı

IGSaŞ İre Tesisi 635 ton/gün

Petkirn kaprolaktara tesiri 115 ton/gün

Toplan : 750 ton/gün

Seçilen kapasiteler proses ünitelerinin tek iıcj

de ekonomik bir şekilde kuralmışma imkân vermektedir. 1 .on/ak
için 450 ton(gün veya daha küçük kapasiteli tek hat tesi'lm
alt ekonomik sınır civarında Olduklarından tercih edilme.idler¬
dir. Üre istihsali için seçilen kapasite ire Türkiye'nin ileri¬
deki azotlu gübre ihtiyacı için yapılmış olan talep tahminleri¬
ne dayanmaktadır3

Amonyak üretimi için esas alınan ham maddeler rafineri

gazı ve nafta olup fuel-oil ya’-nız prosesin enerji dengesini
temin için kullanılacaktır, Bu şekilde bir kombinasyon en ekono¬
mik proses düzenine imkan verro.-etedir,. Amonyak tesislerinin
kuruluş yeri olarak İpraş Rafinerisi sahası içindeki mevcut . r. -
zi seçilmiştir. Böylelikle Ipr.ış Rafinerisinin tevsi üniteleri. -
den elde edilecek rafineri gar? proses hammaddesi olarak kul i -
nıldığmda, günde 3 55 ton amonyak üretimine " ifayet edecek mik¬
tarda olacaktır „ Ayrıca raf ine e i , ..-.afta ve yakıt (fuel-oi!) y -
nünden projenin ihtiyacını kolaylakla karşılayabilecektir. ı./-
lece rafineri gazı dQğeri 'rdlr-'!.. ği gibi, hammadde nakli ve
depolanması masrafları ortadan kalkmış olacaktır.

Amonyak üretimi içir "Steam Reforming" prosesi öngörül¬

mektedir, Tesis ilk kademede tek hat halinde kurulacak ve rafi¬
neri gazı ile naf tanın kullanılması bakımından tam bir elastiki¬
yete sahip olacaktır. Tesis $ i00 nafta ile çalışabileceği gibi
herhangibir oranda rafineri jazı-nafta karışımı veya mevcut oldu¬
ğu takdirde tabii gaz veya !lİki” ile de çalışabilecektir.

Ayrıca önümüzdeki yıllarda kurulması planlanan jen¬

lik Sun'i Gübre Tesislerinin amonyak ihtiyacı veya do/aeilecek
başka pazar imkanları g''.-önünde amonyak proses nite¬
sinin tevsii için gerekli tedbnrler alınacaktır. Bu sayede r,:0
ton/gün kapasiteli bir amonyak hattı, ihtiyaç anında kolayca
tesise ilave edilerek kapasite 1500 ton/güne çıkartılabilecek¬
tir. Proses üniteleri dışında omanyak depolama, ure depolama
ve torbalama tesisleri ile gerekli bütün diğer yardımcı tesis¬
ler projenin kapsamına girmektedir,

•/c.
 - 133 ~

Proje tutarı \

İç para 375.000.000 TL.

Dış para 4Ö0.000.000 TL.

Toplara ö55.OOO.O0Q TL.

Yatırımın başlangıç tarihi haziran 1971» deneme işlet¬

mesine Daşlama tarihi Ocak 1971» kesin işletmeye alla¬
ma tarihi haziran 1974 alarak düşünülmektedir. Proje¬
nin faydalı ömrü 12 yıl olarak görülmüştür.

üretimin: (tam kapasitede)

a) Toplara yıllık u..sılat tutarı : 364.575. Ov, ^ Tl

b) Toplam yıllık gideri :
Amortisman ve faiz hariç 157.155.000 TL
Amortisman ve Ortalama faiz
dahil o 252.000.000 TL

c) j-yrı safi kar 112.575.000 TL

Düşünülen finanı aan kaynakları : (1.000.000 Tl)

Ozun vadeli Krediler Iç para Dış para iu£?

Dünya Bankası - 545 ısı

Devlet Yatırım Lankası 90 75X 165

90 420 51o

Sermaye

TPAO 2ö5 60 345

Toplam 375 4Ö0 o55

(x) Merkez Bankası Program Kredileri ile dövize t mm

fer edilecek miktar

üretim Ünitelerinin tam kapasite üzerinden yıl ra

ortalama 330 ü-ün çalışacağı öngörülmüştür. Tosisi-r
günde üç vardiya üzerinden 24 s.at çalınacaktır. Tam
kapasiteye tekabül eden yıllık üretim miktarları:

Amonyak - 247-500 ton

üre - 363.000 ton

olarak tesbit edilmiştir.

/'
 - 134 -

imalât Tekniği :

Amonyak ünitesinin kapasitesinin seçiminde, ure ünite¬

sinin amonyak ihtiyacı dışında Putkim tarafından kar .İnakta
olan kaprolaktam tesisi amonyak ihtiyacı nazarı itibara alinmiş
ve 750 ton/gün kapasiteli bir amonyak tesisi kurulmasına karar
verilmiştir, demlik Sun'i Gübre Projesinin finansman durumu
henüz belli olmadığı için bu tesisin ihtiyacının ileride kuru¬
lacak ikinci bir 75b ton/gün kapasiteli amonyak ünitesi ile
karşılanması öngörülmektedir.
hammaddeler ve Seçilen Prosesler :

Amonyak üretimi için "Steam Reforming" prosesi seçil¬

miştir, hammadde olarak rafineri ^azı ve nafta kullanılacaktır,
Prosesin ısı dengesi reformer brülorlerinde nafta (alternatif
olarak rafineri artık gazı), yardımcı kazan, kükürt giderme
on ısıtıcıları ve buhar kazanlarında fuel oil yakılmak suretiy¬
le temin edilecektir.

Projenin hammadde ve yakıt ihtiyacı tam kapasite üze¬

rinden aşağıda gösterildiği gibidir:

a) Hammaddeler t/h t/Yıl ^

- Rafineri wazı 9.09 75.600
- hafta 9.06 75.550

b) Yakıt
- Nafta 6.17 40.675
- Fuel oil (xx) 6.63 52.500

Not: (x) yılda 330 gün üzerinden

(xx) Üre tesisi bunar ihtiyacı dahil.

Yukarıda adı geçen hammaddeler devreye giren tevzi

üniteleri ile kapasitesi 5.5 milyon ton/yıl’a ulaşan İpraş Raf:
nerisi tarafından kolaylıkla temin edilebilecektir, üretilecek
Mayi Amonyak aşağıdaki vasıflara haiz olacaktır:
Azot Miktarı 62.0 %
NR 3 min. 99.5 5*

h2° max. 0.5

max. 5 ppm
Isı derecesi -33c

Amonyak ünitesi : Teklif edilen projenin temel özel¬

likleri aşağıda özetlenmiştir.
1. Proses girdileri rafineri öazı ve n&x ta karışım¬
dır,

•/o•
 - 135

2. hafta ve blöf örazı (purge gas) reformer yakıtı

olarak kullanılacaktır.

3* Fuel oil ısı dengesini temin etmek için kullanı¬

lacaktır.
4. Proses havası, sentez gazı ve soğutma sistemi için
buhar türbinleri ile Uaırik olunan santrifüj t-pte
kompresörler kullanılacaktır. Kazan pompaları bcerr
leme suyu du buhar türbini ile tahrik olunacaktır.

5. Azami ölçüde hava soğutucuların.-.kullanılrm.sı j.az..-

rı dikkate alınacaktır.

Yukarıdaki mülahazalara dayanılarak bir ton mayi a..'.en*

yak istihsali için gerekli ısı miktarı yaklaşık olarak şoyle-
dir î ^
Toplam ısı enerjisi sarfiyatı b.04x10, kcal
Proses için gerekli ısı enerjisi 5.00x10^ Kcal
Yakıt için gerekli ısı enerjisi 3,04x10^ kcal
Bir ton amonyak istinsali için tahmin edilen gerekli har. ve
yardımcı madde sarfiyatları amonyak ünitesi sınırları (hatt^ry
limit) içinde olmak şartıyla aşağıda verilmiştir.
Rafeneri gazı 0.291 t
Proses için nafta 0.292 t
Yakıt için nafta 0.1b7 t
Fuel-oil 0.110 t
Kazan besleme suyu toplamı 5.23 t
Türbin kondensatı (kazanılan) 2.02 t
Proses k-ondensatı " 1.60 t
Kazan besleme suyu ikmali 1.61 t
Elektrik 52 Kwh
Doniz suyu (soğutma için) 110 m3 (At 4- 10 0)
Tatlı su (soğutma için) 53.5 nı3 (At + lö°0)
Üretim metodunun tarifi:

hammadde kullanımı bacımından proses tam bir elastiki¬

yete sahiptir. Tesis herhangi bir oranda rafineri gazı/naf t a
karışımı ile çalışabileceğgi gibi yalnız nafta ile de çalışabi¬
lecektir.

Yalnız naftanm kullanılması halinde bir miktar sen¬

tez gazı kükürt giderme bölümüne resırküle edilecektir.

Prosesin kademeleri şunlardır.

1. Primer roforming
2. Ototermal ikinci reforming
3. Karbon monoksitin (CO), karbon dioks^te (J02)
iki kademede dönüştürülmesi
 4. Benfield metoda ile karbon dioksitin uzaklaştın
ması

5. Metanlaştırma
6. amonyak sentesi
Kükürt Giderme

delen rafineri gazı % 0.1 kükürt ihtiva eder, la

tar iki kademede 1 ppm'den daha az olacak şekilde giderilil.
İlk kademede kükürt miktarı DEA i e yıkama sonunda 50 ppm’o
düşürülür. Bilâhare 4oO°ü da CO 1. katalizörler üzerinde :oyia
na gelen lıidro jenasyonu müteakip çinko oksit vasıtası ile
miktarı giderilir»

Ref ormıng

Reforming iki kaderm. le olur, İlk olarak bir 011 ısıt

maya tfeiitutulan nafta, rafine., gazı ve buhar karışımı 01 r ine
reformere yollanır» Burada nık ]. katalizörler üzerinde ısı i..o
kısmen dekompoze olarak H ? CO ve CO haline dönüşür»

ikinci reformerâ c ısıtmaya tabi tutı.lmuş Inve

ilave edilir ve hidrojenin yan,.: ıs 3.11 e meydana gelen - sı hidro¬
karbonların kalan kısmını dekenpese eder» Boyleçe ir-mci rofor
merdin çıkan karışımda sadece a 0.3 (kuru gaz karışımı esasıma
göre) metan kalır»

CO Konversiyoni
Reformng ünitesinden gelen gaz karışımı iverişinde
takriben % 12 Cü vardır» (Kuru esas) CO dönüşümü iki kademede
olur. Birinci kademe konvenrörle yüksek derecede aktive ediimi
domır-krom oksit katalizörler vardır. Buradan çıkan gazda t-Ga¬
riben 3 (Kuru esas) CO kalır. L'aha sonra ısısı düşen gazın
reaksiyon hızını arttırmak için ikinci kademede özel çinko-'.,r.o
oksit katalizörleri kullanılır ve ikinci kademeden çıkan <_az
yaklaşık % 0.4 CO (Kuru esas), ihtiva eder ve sıcaklığı 235 o
civarındadır.

C02_ giderilmesi 3
CO ivoııverswi. u.r.ıi l,,isj-i.uen çman gaz çeşi uxi ş exuer
de ısıtıcı olarak kullaruldıkt• .n sonra CO.» absorpsi'.'on kolonun
o 2
girmeden oııce 100 CEa ko i^r soğutulmuş olur.
Benfield prosesine göre aktive edilmiş sıcak ^oL.sy
karbonat çözeltisi ile 00^ in giderilmesi öngörülmüştür.
 - 137 -

Ba iki kademede olur. Presesin ana aparatları bir l-.'c-

sorplayıcı ile bir rejeneratörden ibarettir. Rejeneratörün alt
kısmından alman çözelti absorpsiyon kolonunun üst kısmına, ortc.
kademelerinden alman kısmen rejenere olmuş çözelti uj absorp¬
siyon kolonunun alt kademesine pompalanır. Böylelikle yüksek
bir COg giderme randımanı elde edilerek CO^ miktarı >3 0.1*o
kadar düşürülür.

Metanlaştırma :

CO^ giderme ünitesinden gelen gazda fi 0.1 CO^ ve % 0.3

00 bulunur. Bunlar amonyak sentezi katalizörleri için zehirleme
tesiri yaptığı için, metanlaştırma ünitesinde nikel esaslı ka1
lizörler üzerinde 11^ ve Ciı^ haline dönüştürülerek CO + C©^ mikta
rı 10 ppm'den daha aşağı düşürülür.

Amonyak Sentezi :
~ 2
Sentez gazı santrifüj kompresörler ile 262 kg/cm ye
kadar sıkıştırılır. Sentez devresi bir reaktör ve bir seri mı
değiştiricilerinden meydana gelen kapalı bir devredir.

Sentez reaktöründen çıkan gaz hazmen fi lo I\h3 ihtiv

eder ve sıcaklığı 32°C kadardır. Daha sonra ısısı düşürülen
gazdaki amonyağın bir kısmı yoğunlaştırılır ve gaz fazında hac¬
min fi 10 kadar amonyak kalır.

Amonyağın geri kalan kısmının yoğunlaştırılması soğuru¬

cular vasıtası ile olur. Sentez devresinde motan, argon giui
inert gazların birikimini önlemek için bir miktar gaz sistem¬
den blöf edilir ve devreye sentez gazı ilave edilir. Daha sonra
amonyak ayırıcısı vasıtası ile tamamen ayrılan mayi amonyak
basıncı düşürülüp soğutulduktan sonra - 33°C da tanklara depo¬
lanır .

Organizasyon Şeması

Toplam personel ihtiyacı 260 olup bunun bir kısmı

(bxlhassa bakım hizmetleri ve teknik servisler için) cır hizmet
mukavelesi muvacehesinde Ipraş Rafinerisinden temin edilecektir.

Fiyat Durumu

Üretilecek amonyağın fiyatı yapılan piyasa etüdleri

sonunda 675 TL/Ton olarak tesbıt edilmiştir.

«jjDRxj ûaİİİİIIT.Djj A.JİW,lnijğ PETROL IdimSeBDEii-*.1

I. ÜİRİŞ

Bugün birçok sanayii kolunan ana girdileri arasında

petrol mahsulleri en on sırayı almaktadır.
 - 138 -

Petrokimya, amonyak ve dolayısıyla gübre sanayii

bu hammaddelerin en çok kullanıldığı sanayii bollarındandır.
G-ünümüzde gübre zirai alanda hayati bir madde o ..aralı
göze çarpmaktadır. Memleketimiz bir tarım ülkesi olduğundan
gübrenin Türkiye’nin kalkınmasında ne derece önemli bur madde
olduğu ortaya çıkmaktadır.

Gübre sanayiinin ana girdileri arasında bulun..n

petrol mahsulleri arasında nafta, fuel-oil, rafineri gazları
sayılabilir. Tabii, gaz da gübre endüstrisinde hammadde olarak
büyük önemi haizdir.

1969'a kadar rafinerilerde üretilen petrol mahsulleri

etüd edildiği zaman Türkiye’de nafta üretiminin benzin talebine gbre
göre ayarlanmış olduğu, fuel oıllerin ise endüstriyel hammadde
olmaktan ziyade yakıt olarak kullanıldığı ve kısmen dışarıya
ihraç edildiği görülmektedir.

Tabii gazın Türkiye’de 1974'de kullanılmaya ballana¬

cağı tahmin edilmektedir. Rafineri gazlarının amonyak sanayiin¬
de hammadde olarak kullanımı Igsaş amonyak projesinde yer al¬
maktadır.
Bu raporda, yukarıda adı geçen endüstriyel hammadde¬
lerin üretim ve tüketim durumları incelenmiş ve 1971-bO devresi
için tahminler yapılmıştır.

II. HAM PETROL TnLEBI VE KARŞILANMASI

1, ham Petrol Üretim ve Tüketimi :

Türkiye'de ham petrol aranması 1933 yılında Petrol

Arama idaresi kuruluşuyla başlamış ve bilâhare Maden Tetkik ve
Arama Enstitüsü kurulunca petrol arama faaliyetleri bu Enstitü
eliyle yürütülmüştür. 1940 yıllarında Raman petrol sahası bulun¬
muştur. Sonraları 1956 yılında çıkarılan petrol kanunu ila pet¬
rol arama faaliyetlerine özel sektörde iştirak ettirilmiş ve bir
devlet şirketi olarak TPAO.kurulmuştur. 1956 yılında işletmeye
açılan Batman Rafinerisi Güneydoğu Anadolu'da Siirt bölgesinde
^5 nci bölge) çıkarılan petrolün işlenmesi maksadıyla kurulmuş¬
tur. 0 zamana kadar petrol ihtiyacı doğrudan doğruya mahsul
ithali yoluyla karşılanmaktaydı. Sonraları mahsul ihtiyacının
yurt içinde kurulacak rafinerilerden temini, petrol ihtiyacının
yurt içindeki üretimle karşılanamayan kısmının ham petrol
olarak ithali ve rafinaj için harcanan dövizin bir k:se-r.ı ta¬
sarruf etmek ilkesi benimsenmiş ve 19ol yılında TPAO-Calt jjç or¬
taklığıyla IPRAŞ rafinerisi ve 1962 yılında Mcbil-Shell-BP or¬
taklığıyla ATAŞ Rafinerileri faaliyete geçmiştir.

1955 - 1970 yılları arasında Türkiye’de istihsal

edilen ham petrol ile 1962 - 69 yıllarında Türkiye’de rafineri¬
lerde işlenen ham petrol (yerli üretim ve ithal olarak,) aşağı¬
daki tablolarda gösterilmiştir.
 Türkiye'de Hara Petrol İstihsali
(1955-1570)

D i dEH ŞİRKLTLoR

Yıllar T.P.A.O. Er s an Mobil- Genel

Panoil Shell Amoseas Yekun Yekun

1955 - m. 596 178.596

1956 305.616 305.616
1957 298.139 296.139
1358 32^.543 326.543
16.738
«

1959 372.069 16.736 3o9.627

1960 362.485 12.667 12.607 375.172
1961 414.271 14.202 13.243 32 27.477 441.746
1962 510.655 51.795 32.943 64.73b 555.393
1963 613.650 13.142 56.b66 62.377 132.365 746.035
1964 631.544 3u.544 15b.29b 100.990 289.63 2 921.416
1965 701.275 41.295 443.304 346.172 032.775 1.534.050
19 66 765.193 41.173 521.369 712.920 11275.522 2.040.715
1967 968.567 47.951 632.135 1,056.747 1.736.033 2.725.400
196b 1.024.560 4b.41b 673.419 1.357.076 2,078.913 3.103.493
1969 1.102.253 49.639 606.377 1.830.469 2.468.465 3.590.736
1970 1.066.477 56.749 477.413 1.943.827 2.477.989 3.544.466

Yekun 9.664.775 32b.915 3.637.17b 7.458.624 29.457 11.454.374 21.119.149

 .ÖJ-önCiİ

.Tettpıaıi!-

Jl Batman İzmit (IPRAŞ.^ Mersin Toplam To-plam Genel

Yıllarai Yeyil' ithal , Yerli Yer^i İthal İthal İthal Toplam
1962 •; 492.619' 920.617 ...j 14.626. 11Q,162 1.54b.405 2.269.022 617.614 ' 2.bo6.B36
19-63 ^66.265 , 974.447 15.75b 136.236 1.919.06b 2.6,93.315..'' 722.279 3.615.794
1964 ,599.656 . 1.165,.039 - 242.416 2.354.695 3.540.7§V 642.276 4.363.070
1965 ^-256.721. 33.229 • 735-799 1.792.262 3.046.963 >.4l5.'5<;;p' . 4.464.523
1966 057.392 1.426.151 5o.,532 l.lo^.b43 1.666.333 3.112.464 1 .oSl.?27 ;5.003.611
1967 ^69.720. ^ 1,112.060 414,p45 1.332.501 1.924.52ü 3.036.500 2.437.«166 . 5.473.646
1968 ^77.566 ,£9%973^. 1.665.612 2.Û35.264 3.412.630 3-043.3:72 6.456.202 3
 - 141 -

halen 7 milyon ton civarında olan toplam tüketim

3 plân devresinin sonunda 14 milyon tona yükselmektedir.
Türkiyede Rafineri Faaliyetleri

Türkiye'de halen kurulu ve çalışmakta olan 3 rafineri

mevcuttur, İlk rafineri faaliyetleri.1942’de Raman Petrollerini
işleyen basit bir rafinerinin işletmeye açılması ile başlamıştır.
Dalıa sonra 1945‘de 200 ton/gün kapasiteli "Deneme Rafinerisi"
Batman’da faaliyete geçmiştir»
1. Batman Rafinerisi ;

1955 senesinde güneydoğu Anadolu petrollerini değer¬

lendirmek üzere Batman'da yeni bir rafinerinin kurulmasına baş¬
lanmış ve 1956‘da bu rafineri 330.000 ton/yıl’lık kapasite ile
işletmeye açılmıştır. Batman Rafinerisi 196Q’da 560.000 ton(yıl
lıam petrol işleyecek şekilde tevsi edilmiştir. 1971 sonunda ise
yılda 1.000.000 ham. petrol işleyecek kapasiteye haiz olacaktır.

2. Mers i.nJR af i ne r i si (ATAŞ) _j_

1959 sonunda kurulmasına başlanan rafineri 1962’de
3.200.000 ton/yıl kapasite ile faaliyete geçmiştir. 1969 sonunda
rafineri 4.400.000 ton/yıl kapasiteye tevsi edilmiştir.

3 . izni t Rafinerisi (I ?Rnlj_

1961’de 1.000.000 ton/yıl kapasite ile işletmeye
açılan İPRAŞ Rafinerisi 19 i 7 r de tevsi edilerek kapasitesi ,2e.-
2.200.000 ton/yıl'a yükseltilmiştir. Halen kapasiteyi 5*500.000
ton/yıl' a çıkarmak için tevsi çalışmaları devam etmektedir. Bu
çalışmaların 1971‘in sonunda bitmesi leklenmektedir.

4 . İzmir Rafineri s i _J ALı Au-A)

Kuruluş halinde olan rafinerinin 1972*de tam mapasi-
to ile (3 milyon ton/yıl) faaliyete geçmesi beklenmektedir.
5. Ersan Asfalt Rafinerisi :

Kuruluş halinde olup azami kapasitesinin 200.000

ton/yıl olacağı tahmin edilmektedir»
6. Marmara Madeni Yağ Rafinerisi :

Arazi istimlâki bitmiş olup mühendislik hizmetleri

ve fizibilite etüdlerine devam olunmuştur.
7. Karadeniz; Rafinerisi ;

Kalen on etüdlerı devam etmekte olan bu rafinerinin

Üçüncü Beş Yıllık Plân devresi sonunda faaliyete geçeceği tah¬

min edilmektedirc

• /..
 - 142

III- FOEL-OIL

Türkiye'de fuel-oil üretimi 1953 yılında Batman Rafineri¬

sinin faaliyete geçmesiyle fuel oil üretimi hızla artmış 1969
yılında 2.6 milyon ton'a ulaşmıştır. Önceleri ihraç edilen fuel
oil son yıllarda yurt içi talebin karşılanamaması sebebiyle it¬
hal edilmeye başimama.?tır. 1960-69 devresinde Rafineriler iti¬
bariyle föel-oil üretim miktarları aşağıdaki tabloda öeetlenmiş-
tir.

Batman rafinerisinin üretimi tamamen yerli petrolden olup

İPRAŞ ve ATAŞ rafinerilerinin üretimi yerli ve ithal ham petrol¬
dendir. CJretilen fuel oil 4,5 ve 6 numaralı fuel oil'lerin topla¬
mını kapsamaktadır. Fuel oil 4 aynı zamanda marin dizel olarak
adlandırılır. Fuel oil 5 genellikle teshin maksadiyla ve fuel
oil 6 sınai yakıt olarak endüstride, yakıt olarak Deniz Yolla¬
rında ve Demir.yollarmda Kullanılmaktadır.

Türkiye'de Fuel Oil üretimi (Ton)

(No. 4, 5 ve 6)

YILLAR BATMAN IPRAŞ ATA 5 İTHAL TOPLAM

1960 162.466 —
162.468
1961 167.256 67.928 - -

257.396
1962 212.047 361.371 521r643 İS.674 1.131.735
1963 243.990 400.415 764.661 -
1.429.266
1964 292.927 424.069 975.416 -
1.693.214
1965 291.466 410.914 1.016.430 -
1.720.830
1966. 297.564 460.969 1.2ü6.014 14.666 1.980.223
1967 321.432 521.674 1.459.536 16,715 2.319.359
1966 361.755 674.250 1.630.174 29.925 2.795.517
1969 410.363 766.562 1.676.156 19.740 2.677.123

1963-69 devresinde Türkiye’dg Fuel oil tüketimi

aşağıda özetlenmiştir.
Fuel oil tüketimi (■ ton)

YILLAR Yurt içi Tüketim İhraçaat Toplam

1963 576.700 725.951 1.304.651
1964 754.500 641.994 1.596.494
1965 972.000 563 . 6öû 1.535.660
1966 1 .361.250 425.001 1.767.051
1967 1 ..79.100 216.346 1.995.446
1966 2.366.547 295.222 2.661.769
1969 2 .626.200 106.140 2.932.340

*A-
 - 143 -

Puel oil üretim projeksiyona ise ham petrol tüketim

projeksiyonu esas alınarak hazırlanmıştır. ueçmiş yıllarda iş¬
lenen petrol özelliklerinin ve yerli-ithal oranlarının önümüz¬
deki dönemde fazla değişiklik göstermeyeceği kabul edilmiş ve
fuel oil verim nisbetlerinin aynı kalacağı esasından hareket
edilerek fuel oil üretim projeksiyonu çıkarılmıştır.
fuel oil Üretim Projeksiyonu (1000 ton)

Yıllar Fual oil ^95 güven sınırı

Projeksiyonu Alt sınır üst sınır

1970 3042 2906 3X79

1971 363b 3212 34Ö4

1972 36Ö3 3546 3bl9

1973 4051 3914 4167

1974 4456 4320 4592

1975 4901 4764 5027

1976 5391 5255 5527

1977 5929 5793 6066

1976 6522 63 b6 6658

1979 7174 703 Ö 7310

1960 Ö661 ö545 ÖOİ7

Rafinerilerin üretimi sektörler itibariyle incelenmiş ve Batman

Rafinerisinin ürettiği fuel oil'ün son yıllarda esas itibariyle
aşağıdaki sektörlerde kullanıldığı görülmüştür.

Batman Rafinerisi menşeli fuel oil tüketimi

Sektörde Tüketim yuzdesi (Üretime nispetle)

Yıllar ülaştırma Çimento Şeker Diğer Dahili

sarfiyat

1966 67.3 11.6 10.0 1.7 9.4

1967 5b.ö 9.2 9.6 2.1 2-0,3

1968 59.4 7.1 16.8 4.9 11.8

1969 54.4 15.7 5.2 5.2 15.5

Dahili sarfiyat genellikle rafineri iç bünyesinde ve

bölgede elektrik üretimi için kullanılmaktadır. Son yıllarda
Malatya çimento ve Van çimento fabrikalarının işletmeye açıl¬
masıyla çimento sektörünün toplam tüketimdeki yeri yükselmiştir.

/
 - 144 -

İPRAŞ Rafinerisi için aynı inceleme yapılmış ve

1969 yılında toplam rafineri satışlarının takriben % 4.2 sinin
ulaştırma sektörüne (Denizcilik Bankası), % 11.2 sinin-çimento -
sektörüne.. f\ 5.2 sinin tekstil, sektörüne 3 <2 sinin kağıt sa¬
nayii (SEKA) sektörüne direkt olarak yapıldığı fi 59 kadarının
ise tevziatç-ılar eliyle dağıtıldığı görülmüştür. Tovziatçılarm
satışlarının da yukarda yazılı sektörlere dagıtımımdmkürı olmak¬
la* beraber bu hususta bilgi almak mümkün olmamıştır.

ATAŞ rafinerisinin satışları. hakkında bilgi alına¬

mamıştır. Ancak bu rafineride üretilen 6 No.la fuel oil'ün önem¬
li bir kısmı Ambarlı termik santralında tüketilmektedir. (Halen
yılda 600 000 ton ve azami kapasitede 1-3 milyon ton)

Geçmiş yıllardaki yurt içi fuel oil tüketim trendi

incelenerek yapılan projaksiyonlar yurt içi üretimin talebi
karşılayamayacağını göstermektedir,, Bu sebeple fuel oil ithali
yolana gidilmesi veya bazı endüstrilerin diğer yakıtları kullan¬
malarının temin edilerek açığın kapatılması gerekecektir. Her
Hal ve kârda önümüzdeki dönemde fuel oil fazlası olamayacaktır.

IV- NAFTA

Türkiye'de nafta üretimi ilk olarak 1962’de ATAŞ Ra¬

finerisinde başlanıştır» Aşağıdaki taoloda 1963-1969 arasında
Türkiye'de üretilen ve dışarıdan ithal edilen nafta miktarları
özetlenmiştir.

Türkiye 5 de Naft a Üretimi (TON)

Yıllar Batman Tp_ras Ataş__ Üretim TorOamı, ithal Tor»! p’

1963 - .29,, 823 20.663 _

20.663
1964 47-239 47.239 --
47.239
1965 17,097 17 ö97 -
17.097
1966 20,572 26.572 -
26.572
1967 42.972 42.972 -
42.972
1966 19 0 605 19.605 3.014 22.619
1969 11.543 10.169 21.712 16.732 36.499

1970 Yılında Batman Rafinerisinde 33.203 ton, Ipraş-

ta da Ö3.Ö93 ton nafta üretildiği tesbit edilmiştir»

Ataş Rafinerisinde üretilen nafta kısmen ihraç edil¬

miş ve kısmen benzin istihsal etmek için tekrar rafineriye so¬
kulmuştur.
 - 145 -

1963-1969 Yıllarında Türkiye'de tüketilen ve dışarıya

ihraç edilen naft^ miktarları aşağıda gösterilmiştir.

hafta Tüketimi ve İhracaatı (TOK)

Yıllar _ İhraoaat Tüketim Toplam

1963 20.6o3 -
20.883
1964 47.003 233 47.236
1965 897 -
17.697
1966 752 26.752
1967 30.986 11,964 42.972
1966 11.697 7,708 11.897
1969 -

17.677 17.677

ilk petrokimya sanayiinin kırılması ve bu alanda yeni

yatırımların beklenmesi, Türkiye'de nafta üretimine öncelik
verilmesini icap ettirmektedir, Nafta üretiminin benzin üretimi
ile yakın ilişkisi vardır, Rafinerilerin üretebileceği nafta
miktarı, yurt içi benzin tüketimine yöre ayarlanabilir.

Türkiye’de 1960 e kadar üretilecek nafta miktarlarının

projeksiyonu aşağıda İzah edildiği şekilde yapılmıştır.

1963-1969 yılları arasında Türkiye’de işlenen toplam

ham petrol miktarları esas alınarak 19705den 19604e kadar top¬
lam ham petrol tüketim projeksiyonu yapılmıştır.(Bakınız
"Bam Petrol")
Daha sonra rafinerilerin ürettiği nafta ve benzin
toplamları işlenen ham petrol miktarlarına bölünerek 1963-1969
arasında her rafineri için ayrı ayrı (nafta + benzin) verimle¬
ri bulunmuş, ayrıca toplam miktarları alınarak Türkiye'de orta¬
lama (nafta + benzin) verimi ğ 15,26 olarak tesbit edilmiştir.
hesaplanan ortalama verim ham petrol tüketim projeksi¬
yonu ile çarpıldığında 1970-1960 arasında Türkiye’de üretilecek
(nafta + benzin)'in alt ve üst sınırları ortaya çıkmıştır. 1970
19Ö0 arasında benzin tüketim projeksiy^ımı^ -^^nVjr-;n 1959-
1969 yıllarında tüketilen benzin miktarları esas alınmış ve
standart hatası en küçük olduğundan lo&aritmik trend kullanıl¬
mıştır.
hafta üretim projeksiyonunun yapılmasında rafinerile¬
rin (nafta + benzin) veriminin yeçmiş yılların ortalamasından
farklı olmayacağı ve işlenen ham petrol özelliklerinin değişme¬
yeceği varsayımından hareket edilmiştir, ilerideki devrelerde
 - 146 -

rafinerilerde işlenen ham petroldeki yerli ham petrol nisbeti-

nin düşmesi ve ithal ham petrol nisbetinin geçmiş devrelerden
daha yüksek olması halinde rafinerilerden üretilen (nafta+benzin)
veriminin artması mümkün olabilecektir. Ortalama verimin $ 17.3
e yükseleceği kabul edilirse projeksiyon aşağıdaki şekilde ola¬
caktır.

Nafta üretim Projeksiyonu (1000 Ton)

Nafta + Benzin Benzin Tüketimi Nafta Projeksiyonu

fi11ar Orta¬ - Alt Üst Orta¬ Alt Üst Orta¬
lama Sınır Sınır lama Sınır Sınır lama Hin. Max

1970 1271 1214 1328 1036 1010 1062 23 5 152 318

1971 1399 1342 1456 1113 1087 1139 266 203 369
1972 1539 1482 1596 1195 1169 1221 344 261 427
1973 1693 1636 1750 1203 1257 13 09 410 327 493
1974 1862 1805 1919 1379 13 53 1405 483 400 566
1975 2048 1991 2105 1482 1456 1508 566 487 649
1976 2253 2196 2310 1593 1567 1619 660 577 743
1977 2478 2421 253 5 1713 1687 1738 765 682 o48
1976 2725 2668 2782 1642 1816 .1 668 883 800 966
1979 2998 2941 3055 1981 1955 2007 1017 934 1100
1960 3628 3571 3685 2131 2105 2157 1497 1414 1580

Tablodan görüldüğü üzere ortalama verimin % 2 artması

halinde mevcut, kurulmakta olan ve plânlanmış tesisler için naf=s
ta talebi tamamen karşılanmakta nafta esasına göre kurulacak
yeni tesisler için ise üst sınır projeksiyona göre 1976-1979
devresinde açık görülmekte 19Ö0 yılında talep yerli üretimden
karşılanabilmektedir. Üretim yüzdesi çeşitli tedbirlerle daha
da arttırılabildiği takdirde talebin büyük bir kısmının karşı¬
lanması mümkün olabilecektir.

1970-1960 arasında kurulup, işletmeye açılması düşünü¬

len tesislerin naf ta ihtiyacı aşağıda, özetlenmiştir.
 - 147 -

Tahmini İlaft a Tüket imi (1000 T on)

Amonyakta kullanılan nafta Petrokimyada kullanılan

Naf ta
Toplam
Yıllar Igsaş Yarımca Aliağa Talep
1971 -

SÖ -

9b
1972 -

115 -

115
1973 -
262 -
262
1974 ~

264 -
264
1975 40 271 253 564
1976 90 271 304 665
1977 106 271 357 734
197b 120 271 522 913
1979 12 5 2.71 614 1010

19 bO 125 27.1 621 1017

Yukarıdaki tablolardagörüldüğü gibi önümüzdeki

yıllarda Türkiye’de nafta açı^ı olacak ve bu açığı kajjatmak
için nafta veya bensin ithalatı gerekecektir» ileride halen
kurulmakta ve- plânlanmış olanların dışında bir gübre kompleksi
daha tesis edildiği takdirde nafta açığı belirecektir»
d- TÜRKİYE'DE TABİİ ÜAZ

Petrokimya ve diğer sınıf tesislerle enerji sektörü¬

nün gün geçtikçe değer kazanan hammaddesi tabii gazdır, Memleke
timizde tabii gaz üzerinde yapılan çal.ışmalar çok önceleri baş¬
lamış, komşu Irak'la yapılan müzakereler ve TPAO’nun bizzat yap
tığı aramalar sonucunda bu önemli hammaddeden faydalanmak imka¬
nı doğmuştur.

Türkiye'de tabii gaz çalınmaları iki bölümde mütalaa

edilebilir.

1. Irak{tan ithal yolu ile safi anacak Tabii Gazj_

Türkiye ve Irak hükümetleri arasında Irak'tan Türki¬
ye'ye gaz nakletmek üzere ilk temaslar 1967 yılında, başlamış
ve imzalanan ilk protokolde Rumeyla-Istanbul arasında uzun bir
boru hattı inşaatı öngörülmüştür. Bu maksatla yaptırılan fizibi¬
lite etüdleri sonunda taraflar fiat ve yatırımlar hususunda mu¬
tabakata varamadıklarından bu proje gerçekleştirilememiştir.
Daha sonra yapılan temaslar devam etmiş ve 11-14
Ağustos 1970 tarihlerinde Irak Milli Petrol Şirketi INOC ile
Ankara'da yapılan toplantıda; Kerkük ■■Batman arasında kısa mesa¬
fede kurulacak bir tabii gaz boru hattı üzerinde müzakerelerde
bulunulmuştur.

# /..
 14-8 - —

Bilâhare fiat ve finansman hususlarında da bir anlaş¬

maya varan taraflar 1-6 Ocak 197-1 tarihleri arasında Bağdat'ta
yapılan görüşmeler sonunda projenin esaslarını tesbit ederek
bir protokol imzalamışlardır,...

İmzalanan protokol esasları dahilinde çalışmalara baş¬

lanmış ve kurulması düşünülen boru hattı sisteminin avan proje
ve fizibilite etüdleri için 8 Mart 19/1 tarihinde firmalardan
teklif istenmiştir. 3 Mayıs 197.1 tarihinde firma!~
verilen teklifler halen TPAO taraf *
ihale r.

Nihai ıiiıoılite etudlezanin olumlu sonuç vermesi ve

projenin yatırımına finansman kaynakları bulunması halinde
inşaatın kısa bir zamanda tamamlanarak boru hattının işletmeye
açılması mümkün olacaktım.

Boru iıatıı 1974 yılınla işletmeye açıldığı Takdirde

Türkiye'ye sağlanacak tabii gaz miktarlarının 100 milyon ft^den
başlayıp ilk cn sene zarfında 200 milyon ft^'e çıkması beklen¬
mektedir. Alınacak gazın bileşimi ve diğer özellikleri yaptırı¬
lacak olan fizibilite etüülerinden sonra belli olacaktır.

2. Trakya'dan is+ihs: l edil .--.bilecek tabii gaz ı_

Trakya'da namitabat ve Luı&rularfda açılan 2 kuyuya
istinaden bir on rapor hazırlanmıştırc. Jeolojik ve jeofizik
donelerin yetersizliğinden ötürü bir takım kabuller yapılmış
ve çalışmanın bazını teşkil edecek olan rezerv tayininde TPAO
Jeofizik Müdürlümü kontur haritalarından istifade edilmiştir.
Elde bulunan verilerle yapı.lan tahminlere göre yerin¬
de gaz miktarı 440 x 103CF; istihsal edilebilir gaz miktarı ise
350 x 10^ CP olarak t a hm n edilmektedir„ Sahanın 18 yılda sağıl-
ması beklenmektedir. Saha 1974'de ş!etmeye açıldığı takdirde,
bir yıl sonra ver^
tim ise 16.6 milyar ftJ e uiü§aüiiöoBA!,..r» urxamama gaz Diıeşımı
aşağıda gösterilmiştir. Bu miktarlar halen elde bulunan veriler¬
le yapılan tahmin.!ere dayanmakta olup gerçekleşme safhasında
bunların geniş ölçüde değişebileceği düşünülmelidir<, Oerçeğe
daha yakın sonuçlar takriben bir yıl sonra alınacak test netice¬
lerinden sonra belli olabilecektir0

Ortalama Baz Bileşimi

Bileşik __ Mol
N2 2-4
C02 °°2
02~ o,2
Cy 9 !■ c 6
Cp 4,2
C3 0.9
I-C4 0c 2
n~ü4 0.1
 - 149 -

C- FOSFAT ASİDİ

I- giriş

Fosfat asidi Jluslararası Standart Sanayi Tasnifi

(ISIC) ne göre kod numarası 311 olan Kimya Sanayii grubunda
yer almaktadır.

İncelenen mamule ait gümrük giriş tarife numarası

28.10.20 diro

II- MEVCJT DüRJM

1. Sektörün kuruluşu :

Azot Sanayii T „ A, Ş „ ce kurulmuş olan Karadeniz Gübre

tesislerine ait fosfat asidi ünitesi mevcuttur.

2? Mevcut Kapasite :

Yakarıda bahsedilen tesisin kapasitesi 71500 T/Y PpO^

dir, 5
3 . üretim ;

Karadeniz Gübre tesisine ait fosfat asidi ünitesi

1970 yılında işletmeye alınmıştır,ve 1970 yılı üretimi 3191
ton (°/o 50 P2°5) dir o
4. Dış Ticaret Durumu :

a) İthalat
1- Mamul mal ithalâtı

Yalnız gübre fabrikaları A.Ş. tarafından ithal edil'

miştir,

Tablo 4. H,PQ4 ithalâtı (Ton)

Sıra No Ana Mallar 1968 1969 1970

1 H3P04(/o50 P205) 37.145 37.383.5 47.606.5

Kaynak : Gübre Fabrikaları A.Ş.
Tablo 5. Fosforik Asit İthalâtı ($)
Sıra Do Ana Mallar 1968 1969 1970

1 H, P0.3(/^50 Po0j 297.160 299-068 349.119.16

4 2 5

Kaynak : Gübre Fabrikaları A,Şe

2- Yarı mamul ithalâtı s

H3P04 için yarı mamul ithalatı yoktur.

 - 150 -

3±- a) Ham madde ithalâtı i

H3PO4 için ham madde (fosfat kayası) ithalâtı

mevcut delildir. Gübre fabrikaları A.Ş. ve Karabük Demir Çelik,
IKSP imalâtı için fosfat kayası ithal etmişlerdir.
Tablo 6, Fosfat Kayası ithalâtı (ton)

Sıra No 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970

1- Gübre T.09000 9400Û 137500 137500 121500 93000 81500 1Z7500
Fab,A*Ş.

2- Karabük 5491 2190 1631 2991 «61 2237 176 970

De,Çe.

3- Samsun I 9627 470ö7

Toplam 114491 96190 139131 140491 125661 95237 92303 175557

H^PO^ için ham madde ithalâtı mevcut değildir.

b) İhracaat :

H^PO^ ihracaat1 yoktur.

5- Stok Durumu :

H PO^ ihtiyaca yetecek miktarda ithal edildiğin¬

den stok yoktur.

6- Yurt içi Talebi :

Tablo 9. ^3^4 talebi (Ton)

Sıra No Ana Mallar 1968 1969 1970

1 h3P04 (7*50 P205) 37.145 37*383*5 47.606.

Kaynak: Gübre Fabrikaları A.Ş.

7- Fiat Durumu (Tüketici Fiat i). fi

Sıra No Ana Mallar 196b 1969 1970

1 H3P04 (£50 P205) 237.160 299.06b 349.119.16

8- İstihdam Durumu :

Kurulu bir ünite olmadığından istihdam yoktur.

 - 15i -

9- Mevcut durum ve tıkanıklıklar :

İthal etmede nakliye güçlükleri ve döviz darlığa

dar boğaz teşkil etmektedir.
10- Diğer Memleketlerdeki Durum ve İrdelenmesi :
a) i\o.3 March/April 1971

Diğer memleketlerdeki durum ilişikteki (Tablo A)

da görülmektedir.
III- Yurt İmkânları s

Fosforik asit istihsali için gerekli ham maddeler

H^SO^ ve fosforittir. li^SO^ ise ayrı olarak incelenmiştir. Buna
göre 1970 yılma kadar yurt içi tüketimi üretimde fazla olmuş
açık ithalâtla karşılanmıştıra Fosforit hakkmdaki durum ilişik¬
tedir.

IV- Üretim Programı i

1- Genel Politika :

Fosforik asit üretimi, fosfatla gübre üretimine bağı¬

lı olarak planlanmakta, kapasiteler gübre ünitelerinin ihtiyaç¬
larını karşılayacak şekilde seçilmektedir. Memleketimizde Sam¬
sun I gübre tesislerine bağlı bir tek ünitesi işletmeye
açılmış bulunmaktadır.

2- Yurt içi Talep Projeksiyonları i

Yurt içi fosforik asit talebi, fosfatlı gübre tale¬

bine ve cinsine bağlı bulunmaktadır. Duna iki açıdan bakılabilir.

a) Pıalen projelendirilmiş fosfatlı gübre-cins'.ve

üretimine bağlı tesislerde fosforik asit talebi. Bu tesislerde
üretimin % 100 kapasiteye dört yılda ulaşacağı kabul edilmiştir.
İlk yıl % 65, ikinci yıl % 80, üçüncü yıl ^ 95, dördüncü yıl
ise c/o 100 dür. Azot Sanayii Samsun I tesislerinin 1971, 1972
yıllarında TSP, 1973, 1974 yıllarında ise DAP üreteceği öngörül¬
müştür, Bu tesislerin ihtiyaçlarını karşılayacak fosforik asit
üniteleri aynı tesislerde yer almaktadır» (Tablo 1 bu durumu
göstermektedir.)
b) Fosfatlı gübre açığını kapatmak için öngörülen
projeler. Bu maksatla üretim hedefleri komisyonu

1000 Ton/gün DAP (18 ^6-0)

470 ton/gün H PO 100 P 0 )
1400 ton/gün IlğSO^ (c/ML00)
kapasiteli iğe Projesi ile

• / •.
 - 153

1450 ton/gün Amonyak

1100 Ton/gün Nitrik Asit
1000 ton/gün Nitrat fosfat
1250 ton/gun Amonyum Nitrat

kapasiteli Çukurova projesini öngörmektedir.

3- Fobforik asit için ihracaat mevzubahis olmadıkın¬

dan böyle bir projeksiyon mevcut değildir.
4- Fosforik asit toplam talep projeksiyonu-mevcut
projeler veöngû*ül*n dikkata alınarak ta1 Ğa veril—
oJLşt-ir.
5- liretim hedefleri ^roiekaiy^oıu «
mevcut projeler ve üretim.jıedafleri komisyonu
tarafından öngörülen £ge Projesine göre Fosforik Asit Üretim
hedefleri projeksiyonu tablo 1 de verilmiştir,
g.- uygulanması «iûrekan yeni teknoloji ve üretim
Slrdilariî
Fosfat Asidi, DAP, TSP, NP gübrelerinin üretimin¬
de kullanılan bir yarı mamul maddedir, ^osfat kayasının **2^4
ile muamelesi sonucu meydana gelen bulamaçtan 2t>-30 koj>-
santrasyonunda elde edilir. # 53- 54*e kadar konsantre Gidilir,

Fosforik asit üretiminde kullanılması en rantabl

proses wet prosestir. Bu proseste asit kalitesine tesir eden
en önemli faktörler fosfat kayası kalitesi ile kullanılan fiet-
relerin verimidir. Yan ürün olarak çıkan artık jips saflık dere»
cesine göre endüstride değerlendirilebilir.

Jips h^SO^ ve çimento istihsalinde müşterek bir

prosesler kullanılabildiği gibi, amonyum sülfat istihsalinde de
kullanılabilir.

Prosesin Tasviri:

Prosesin basitleştirilmiş akım şeması ilişikte¬

dir. Fosfat kayası ile asitlendirilir, çöken jips süzülür,
yıkanır, atılmazdan önce seyreltik asit taşıyan jips ilk reak¬
töre gönderilerek süzülmesi kolay bir hale getirilir. Son reak¬
törden alınan şiam filtrelerde süzülür ve ele geçen asit bir
vakum buharlaştırıcısıyla # 54’e konsantre edilir. Burada müta¬
lâa edilen proses klasikleşmiş dikidrat prosesidir. Karozyonun
Kontrolü mümkün olup, kolay süzülebilen ve yıkanabilen bir
jips çökeleği elde edilir,

33ü ton/gün P?0,- kapasiteli wet prosese göre bir

fosfat asidi tesisi için yatırım 6.5 H # dır.
 -<53-

FOSFORİV ASİT falT/All AF/M S£MAS/

J/ps
 - 154

Bu proseste sınai maliyet 92 $/t ^2^5 ^r*

330 t/gün P2O5 kapasiteli bir tesiste wet prosese göre
Sinai Maliyet: (Ortalama girdiler) (Tablo 12)
A-»Beğişken Masraflar Birim Fiat
Tüketim/t P2^5 Tutarı/
p2°5
Fosfat kayası 10,0 #/t 3,54 T 35,4

h2S04 # 100 12,6 %/x 3,00 t 37,8

Elektrik 0,01 $/Kwh 250 kwh 2,5

Proses suyu 0,02 #/t 7,0 m3 0,16

Soğutma suyu 0,005 $/m3 ö0,0 0,40

Alçak basınç buhar 2,0 */t 1,53 t 3,06

** ■ 1 - - - ' -

Toplam de&i^ltett lar *19,32

B-Sabit Masraflar :

İşçilik ve Suöarviayon 0,£

İdari Masraflar 0,7
Bakım 2,6
Genel Masraflar 0,4
Amortisman 5,0
Faiz 2,9

Toplam Sabit Masraflar 12,2

Sınai Maliyet 91,5 /*

7- İthalât Projeksiyonları :
a) Mamul mal ithalâtı:

Fosforik asit ithalâtı Gübre Fabrikaları A.Ş.ne

bağlı tesislerdeki fosforik asit ünitelerinin faaliyete geçecek¬
leri 1974 yılma kadar, İskenderun fabrikasının ihtiyacını kar¬
şılayacak şekilde i t nal edilecektir.

Tablo 14. H3PO4 İthalatı (Ton)

Sıra No Ana Mallar 1971 1972 1973
1
H3P°4 (#100 36,725 36,725 36,725
p2o5)
Kaynak: Gübre Fabrikaları A.Ş.
b) Fosforik Asit için yarı mamul ithalâtı yok,
c) Fosfatlı gübre üreten tesisler için toplam fosfat
kayası miktarı»elverişliyerli fosfat yatağı halen mğvcut bulun¬
madığından tüm olarak ithal edilecektir. Bu tablo 1 de görül¬
mektedir.
■i/..
 - 155 -

Tablo A ı

İSTİHSAL ( 1000 Ton P2 °5)

TE ıRMAL p ROSES KET PE OSES DİĞER PROSESLER İTHALAT İHRACAT

ÜLKELER 1965 1966 1967 1968 1969 1965 1966 1967 1968 1969 1965 1966 1967 1968 1969 1965 1966 1967 19Ğ8 1969 1965 1966 1967 1968 1969

Almalıya 134 154 51 111

n.a n.a r .a n.a n.a n.a n.a n.a 15 14 32 36 46 4 11 9 9 6
_ .

Avusturya 11 13 16 14 17 21 37 44 1 1 2 2 4
- - - -
- -

... ...

Belçika - - - -
- 162 172 255 309 330 - -
- -
1 1 1 1 2 12 18 24 31 72
Danimarka 20 24 ( 24) 2
- - -

0 2
- -
_ _

Ispanya 1 2 7 30 24 41 44 - - - -
3 4 2 1 .

Finlandiya - - - -
21 39 56 87 - _

Fransa 23 26 26 28 31 237 277 308 414 466 - - - -

5 10 18 41 48 3 2 2 2 1
Yunanistan n.a. n.a n.a n.a

İrlanda n.a n. a n. a n.a

n.a n.a
İtalya 26 31 30 30 27 164 191 220 271 254 - - -
-
0,3 4 10 ... 1 0,4 0,3
• ■ *

Norveç - -
- - -
. - - - - - - -
- -
0,2 0,2 _

Hollanda - - - - -
1 n.a n. a 169 245 265 - -
- -
11 17 15 23 27 21 26 29 56 52
Portekiz - -
- n. a 31 28 -
. -

İsveç n.a - - -
- n.a n.a 47 55 n.a n.a n.a -
1 1 1 9 11 _

_ _ _ ...

İsviçre - -
- - - - - 6 n.a n.a 7 n.a 5 5 n.a 39 40 41 n.a n.a n.a „
n.a
Türkiye -
n.a n.a -
n.a n.a - -

27 n.a n.a

TOPLAM 224 72 73 77 1109 1483 1542 7 5 5 119 151 136 66 102 137

KÜTTÜK: Organiaation For Bconomio Cooporation and Develaıapmeııt (OBCD)

The tkomical İndaatıy
n.a t Elverişli değil
- »Tok

... »İhmal edilebilir

 - 156
Kapasite
Ton/Yıl 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 198u 1981 1982

bük DE. - ÇE. 20.000 20.000 2u.000 20.000 2u.000 20.000 20.000 20.000 2u.000 2u .000 20.000 2u .000 20.000

(* 18 P205)
t>rit (* 30 P205 12.674 12.674 12.674 12.674 12.674 12.674 12.674 12.674 12.674 12.674 12.674 12.674 12.674

b Pab. A.Ş.
nrınoa

»BP (£ 18 P^) 100.000 100.000 100.000 100.000

İP (İ 45 P20j) 200.000 -
13u.000 16u.000 190.000 200.000 200.000 2u0 .000 200.000 200.000 20.000
- -

(P04 (5t 100 P205) 75.000 48.750 60.000 71.250 75.000 75.000 75.000 75.000 75.000 75.000
-
- -

seferi t (jt 30 P^) 311.250 65.000 65.000 65.000 202.313 249.000 295.688 311.250 311.250 311.250 311.250 311.250 311.000

ikenderun

İP (* 45 PjOj) 130.000 190.000

200.000 100.000 100.000 100.000 160.000 200.000 200.000 200.000 200.000 200.000 200.000

(P04 w 100 P2o5) 75.000 36.725(1) 36.725(1; 1 30.725 (1) 46.750 60.000 71.250 75.000 75.000 75.000 75.000 75.000 75.000

«forit ()i 30 P^) 300.000 68.200 70.000 74.000

202.313 249.000 295.688 311.250 311.250 311.250 311.250 311.250 311.250

Sanayii T.A.Ş.
unsun I

İP (* 45 Pj05) 220.000 143.000 176.000

LP (16-48-0) 139.500 132.525 139.500 139.500 139.500 139.500 139.500 139.500 '139.500 139.500 139.500

P04 (5t 100 P205) 71.700 46.605 57.560 65.740 69.200 69.200 69.200 69.200 69.200 69.200 69.200 69.200 69.2U0

«font (* 30 p2o5) 253.120 229.073 281.936 240.464 253.120 253.12U 253.120 253.120 253.120 253.120 253.120 253.120 253.120

unsun 11
İP (18 - 46 - 0) 227.200 /3.040 101.760 215.840 228.200 227.200 227.200 227.200 227.200 227.200 227.200

PO i% 100 P 0 ) 10$.880 69.472 035.504 101.536 106 .880 106.680 106.880 106.880 106.880 106.880 106.880
14 2
»forit (* 30 P^) 383.040 124.480 306.432 )b3.888 383 .040 383.040 383.040 383.04u 383.040 383.040 383.040

.â»l&
285.000
BP (* 18 p^ ) 195.000 240.000
300.000 300.000 30c.000 300.000 300.000 300.000 300.000 300.000 300.000 300.000

'o.forlt (% 30 P^ ) 122.070 150.240 178.410 187.800 107.800 187.800 187.800 187.800 187.800 187.800 187.800 187.000

ıis Gübre A.Ş.

18 - 46 - 0) 146.500 48.263 118.800 141.075 148.500 140.500 148.500 140.500 148.500 140.500 148.500 148.500
23.088 50.832 67.488 71.040 71.040 71.040 71.040 71.040
(* 100 P^o ) 71.040 71.040 71.040 71.040

’ W 30 TfJ 78.975 176.175 212.625 236.925 243.000 243.000 243.000 243.000 243.000 243.000 243.000
243.000

8
143.000 176.000 209.000 220.000 220.000 220.000 220.000 220.000 220.000 220.000
(* 18 ?205)
220.000

89.518 110.176 130.834 137.72C 137.720 137 »72u 137.720 137.720 137.720 137.720
rit (56 30 P,05) 137.720

İM NSP 315.000 360.000 546.000 496.uOU 529.000 540.000 540.000 540.OuO 540.000 540.000 540.OUO 540.000

TSP 243.000 276.000 100.000 260.000 320.000 380.000 400.000 400.000 400.000 400.000 400.000 400.000

DİP 48.263 325.165 462.335 503.840 515.200 515.200 515.200 515.200 515.200 515.200 515.200
80.648 192.044 319.692 361.776 309.620 397.120 397-120 397.120 397.120 397.120
V°4<11)
397.120
46.605

Posforit 497.017 658.825 960.679 1. .487.453 ı. .603.241 1.806.730 1.839.854 1.039.854 1.839.854 1.839.854 1.839.854 1.839.854

214.500 264.000 313.500 330.000 330.000 330.000 330.000

(18-46-0) 330.000
100.015 124.080 147.345 155.100 155.100 155.100 155.100
o4 (*100 P2 05) 155.100

221.650 224.948 323.950 341.000 341.000 341.000 341.000

orit (İ 30 P2 05) 341.000

071
214.500 264.OuO 313.500 330.000 330.OuO 330.000 330.0u0
(23-23-0) 330.000
141.700 $4.400 207.100 218.000 218.000 218.000 218.000
forit (* 36,4 P2 05) 218.000

âH DİP
725.700 779-200 028.700 845.200 845.200 845.200 845.200
214.5-0 264.ouo 313.500 330.000 330.OUO 330.000 330.000
VP
4^0.435 521.2U0 544.620 552.220 552.220 552.220 552.200
3 4
2.072.UÖO 2.239.202 2.370.904 2.398.854 2.398.854 2.398.854 2.398.854
Fosf orit

295 *066 421.743 473.776 507.982 526.982 526.902 526.982 526.982 526.902 526.982
K UR6TİM (p2 û5 ) 166.050 211.200

500.uuo 541.200 50U.0^0 615.000 630.UuO 655.000 726.800

325.000 361.700 400.000 435.000 470.000

535.OuO 59O.OUU 6^>ü. 000 6 95»ouO 740.OUO 7 65. OUO'1 830.OUO 875.000
İLEP 385.000 361.700 42Ü.uuO 40u.UüO

- 02.010 . - 123.018 - 168.018 - 213.018 - 253.018 - 303.OI8 - 348.018

ILKP.OHÜTIM FAİKI
L48.O05 182.160 216.315 227.700 227.700 227.700 227.700
lua Urstik(p2 0^)

l ' îth«ı k p o,
3 4

l ) ithal E, P3O4
ilâve edılae&ı
 - 157 -

IJRKIYE FOSFAT KAYASI YATAKLARI HAKKI M) A

RAPOR

I) Memleketimizde M.T.A Enstitüsü dışında fosfat kayası kaynak¬

larını araştıran, başka Kesip Tolun olmak üzere çeşitli özel
şahıs ve kuruluşların olduğu öğrenilmiş fakat Kecip Tolun
dışındaki özel kuruluşlar tesbit edilememiştir.

II)Memleketimizde bulunmuş fosfat Kayası yatakları :

1. Mardin-mazıdağ Fosfatları
a. Taşıt fosfat yatağı
b. Kasrık î! n

c. Batı kasrık bölgesi fosfat yatağı

d. Akras fosfat yatağı
2. Kilis Fosfat yatağı

3. hatay-Yayladağ fosfat yatağı

4. Adana-Feke bölgesi fosfat yatağı

5. Siirt (Şirnak-Cudidağı,) fosfat zuhuru

6. Urfa fosfat zuhurları

a. Jrfa-Bozova fosfat zuhuru

b. orfa-Bilecek fosfat zuhuru

7. Adıyaman fosfat zuhurları

a. Besni (Tut) fosfat zuhuru

b« Gölbaşı (Pembeğu) fosfat zuhuru
c. Adıyaman (Heyik) fosfat zuhuru
III)Türkiye *de fosfat bakımından ilgi çeken saha güneydoğu
Türkiye’dir.
1. Mardin Mazıdağı fosfatları
3 fosfat seviyesi vardır*

a. Taşıt fosfat yatağı

2Ş0 Milyon ton kalkerli ve marnlı fosfat rezervi
ihtiva etmektedir.

Görünür rezerv : 141 milyon

Muhtemel rezerv: 16 milyon
Mümkün rezerv : 102 milyon
Fosfat tabakasının kalınlığı 0,75 m ile 1.60 m arasın¬
da, P205 muhtevası ise f* 8 ilg fi* 1b arasında değişir.
 - 1^8 -

Taşıt fosfatı içerisinde aşağıdaki mineraller bulunmuş¬

tur.

^lofan, Dalit, Frankolit, Florapatit, Cang mineralle¬

rinde kalsit kuars ankenittir. Mineralojik bileşimine
giren fi oranları fi 30,9 apatit, fi 52,1 kalsit, fi 7,46
ankesit, fi 6,30 kuvars
Kimyasal analiz

fi 10,91 P205 fi 6.30 Sİ02 fi 0.39 S05

fi 46,09 CaO fi 1.45 A120Ş fi 7.37 MgO

fi 2,47 F fi 0.59 Fe2Q5 Toplam fi 104.23

fi 26.66 C02
b) Kasrık Fosfat Yatalı :
Bu yatak iki kısma ayrılmaktadır. M.T.A.’nm ruhsatı
olan saha bunun tenorü fi 10-15 arasındadır. Kati rezerv
tahmini yapılmamasına rağmen b.10 ton civarındadır. Ya¬
tak Modüllü-maralıdır. Kalınlığı Om. ile 2,5 m arasında
değişmektedir.
Özel teşebbüs elinde bulunan saha birkaç yüz milyon
ton olup ortalama fi 20, asgari fi 15, azami ^32 P205
ihtiva etmektedir. Bu sahada M,T,A. nın tesbit ettiği
görünür rezerv 9.10^ tondur. Muhtemel rezerv 30.10^ ton¬
dur. Tenörü fio 20 ile fi 32 P205 arasındadır. Sanayi bir
tesis kurulabilir kanaati vardır.

c) Batı kasrık Bölgesi Fosfat yatağı Fosfat tenorü fi 25-32

P205 dir. Arızi olarak fi 36,37 P205 tesbit edilmiştir.
Fosfatlı seviyenin kalınlığı 1,5-2 m arasında değişmek¬
tedir. Kıraçı Kuçtiya tepede hesaplanan rezerv 5 milyon
ton civarından.

d) Akras Fosfat Yatağı:

Yatak mercek şekilli olup, 2,5 km mostra vermektedir.
Kalınlığı 0 m ile 4 m arasında değişmektedir. P205
muhtevası fi 14-18 arasında tesbit edilmiştir. Yaklaşık
olarak 10 milyon ton fi» 13-16 P205 lik cevher ihtiva eder.
2. Kilis Fosfat Yatakları

Birbirinden farklı 3 fosfat yatağı vardır. Bunlardan en

üstteki fosfat yatağının kalınlığı 1.30 - 1,45 metre arasın¬
da değişmektedir. P205 tenörü % 12-13 dir. Fosfat Floborit-
lidir ve fi 6 MgO ihtiva eder.
 - 159 -

Yaklaşık olarak 15 P205 tenörünâe j-4 milyon ton r-z^rv

vardır,
3« Hatay Yayladağ Fosfat Yatalı :

Fosfat tenoru % 6-16,75 P205 arasında değişmektedir. Orta

lama kalınlık 1-1,25 m olup rezerv, yaklaşık olarak I5-->0
milyon ton civarındadır. Fosfatlı mostra uzunluğu l-lr5
km^dir,

4, Adana-Feke Bonesi Fosfat Yatağı ;

Feke çevresinde Paleozoik formasyonlar içinde nodıiler

fosfat tesbit edilmiştir. Ortalama tane büyüklüğü 0,5
2,5 cm arasında değişen fosfat nodülleri ortalama 22
P205 ihtiva etmektedir,

5, Siirt (Sırnak-Cudidağı) fosfat zuhuru :

Fosfatlı seviye kalınlığı 0.10-2 m arasında değişir. Most

ra 30 km boyunca uzanır. Tenor fe 5 civarındadır.
6. a) Jrfa (Birecik) fosfat zuhuru :

Fosfatlı seviye 0.60-70 m colitik ve 1.60-l.ö0m kalınlık

ta glokonik fasiyesden ibarettir. Tenor fi 3-4 P205'dir.
b) urfa (Bozova) fosfat zuhuru :

Fosfatlı seviye kalınlığı 0.10-2 m arasında değişir,

P205 Tenörü $ 5 civarındadır.
7. a) Adıyaman Besni (Tut) fosfat zuhurları :

Fosfat seviyesinin kalınlığı 0.60-1.60 m, tenoru ise

% 4-19 P205 arasında değişir. 2 Milyon ton rezerve sahip
tir.

b) Adıyaman 61 başı (Pembeyi) fosfat zuhuru ;

Fosfat seviyesinin kalınlığı 0,35-6.65 m arasında, tenor

f 4,6-13 P205'tir.
c) Adıyaman (Heyik) fosfat zuhuru;

Kalkerler içinde 30-50-120 cm kalınlıklarda 3 seviye ha

linde bulunur. Fosfat 2-3 cm büyüklüğünde nod^ll.u İde
dir.

IV) Fosfat yataklarının işletmeye açılabilmesi için gerekli ya

tırımlar ve konsantre maliyetleri.

Türkiye fosfat yataklarından bazılarının çevherlerinin, de

ğerlendirme imkanlarını araştırmak gayesiyle şimdiye kadar

/
 L6q -

özellikle M.T.A. Enstitüsü, ve Ortadoğu Teknik üniversitesin¬

de- iaeeı çalınmalar yapılmıştır» ioao«ir hu çalınmalar Bkıdüstri-
el ve Ekonomik bir ifade etmekten ziyade laboratuv&r
Ölçüsünde değerlendirme imkanlarının araştırılmasından iba-
rettifi

istenilenleri cevaplandırmak, ancak bir yatırım gerektiren

pilot tesis çalınması ve fizibilite raporunun hazırlanmasını
müteakip mümkündür.

JSugünö kadar yapılan çalınmalardan sadece birinde, büyük

rezerv gösteren fakat çok fakir (j6 10 P205) olan TAŞIT cev¬
heri İle yapılan kalsinasyon deneylerinde laboratuvar oiçü-
siinün biraz dışına taşılabilmiştir. Ancak bu deney dahi,
kullanılan ekipmanın gerekli olandan ziyade elde bulunanlar
Almsuaı, dolayısıyla, Sndüatrisl olarak TAŞIT cevharinin de-
ğerlendi-rilabilamağini il«ri gidemez. Ancak ge** '
rekli kapasite ve sistemde kurulması icsbedea. Pilot t*&.i
yapılacak çalışmalardan sonra istenilenler s
- P205 tenorunun $ 30 a kadar çıkartılabilmek için gerekli
tesisin

a) Sabit yatırım tutarı

Yerli sermaye
Yabancı sermaye

b) Döner sermaye
- İstihraç ve zenginleştirme sonucu 1 ton fosfat kayasının
maliyetinin ne olacağı,
hesaplanabilir.

V) İstihraç ve zenginleştirme ameliyesinde kullanılması muhte¬

mel teknolojinin izahı,

İstihraç metodu yatakların durumlarına göre değişecektir.

Ancak bugünkü dui’umlarıyla bilinen yatakların ekserisi "yer
altı" işletmesini gerektirecek niteliktedir.

Zenginleştirme işleminde kullanılması muhtemel teknoloji iki

gurupta etüd edilebilir.

a) Gevherin kalsinasyon metoduyla zenginleştirilmesi :

Bilhassa fazla miktarda kalker ve dolomit gibi gang mine¬
ralleri ihtiva eden zayıf tenörlü cevherlerin zenginleş¬
tirilmesinde kullanılan bu metodla fosfatlı gübre fabri¬
kasyonunda ham madde olarak kullanılabilecek zenginlikte
konsantreler elde edilebilir.
 - 160 .

M.ZJL lAfSTİTÖSÛ FOSFAT APAJUAUH

 - 161 -

Bu tip çalışma, laboratuvar ölçüsünün üstündeki (yOc.la._i:.;

iki ton/gün’lük) bir kapasitede denenmiş, iki farklı şe¬
kilde gerçekleştirilmiştir.
a.l. Cevherin kırmayı müteakip direkt kalsinasyonu ve yı¬
kanması yoluyla.

a,2. Cevherin kırıldıktan sonra şlam kısmının atılması:.:,

müteakip kalsinasyonu ve yıkanması yoluyla.

Bu çalışmalarla cevherin % 2b - 30 P205 seviyesine y.. -

tilerek endüstriel olarak kullanılabileceği tesbit ed_..-
miştir. Ancak işlemin endüstriel çapta tatbik edileec.. ~
tesis içih gerekli yatırımın, fabrikasyon zenginleştir..*!
randımanının ve zenginleştirme maliyetinin hesaplanabil
si için deneyin, gerekli pilot tesiste tekrarlanması
lüzumludur,

b) Cevherin flotasyon metoduyla zenginleştirilerek asit tom¬

ruklarda direkt gübre olarak kullanılabilecek konsantre¬
lerin elde edilmesi.

Flotasyon metodu deneyleri sadece laboratuvar deneyleri

ölçüsünde tatbik olunmuş, önemli bir teknolojik problem
olan fosfat-kalsit ayırmasına kısmen muvaffak olunmuştur.
Orijinal fosfat cevheri stürükturünün ve asidto crir.u*
özelliğinin bu metoöla bozulmaması dolayısıyla, metodun
Önemi artmakta, pilot çapta tatbiki gerekmektedir.

Cevherin işletilmesi bakımından durum yukarıdaki şekilde

olmakla beraber M.T.A. Enstitüsünün 15 Nisan 1571 tarih
ve 10276 sayılı yazısı ile Mazıdağı Taşıt Cevherinin işle¬
tilmesi ve konsantrasyonu için gerekli mali t&lıminler hur- .■
sunda aşağıdaki malumat verilmiştir. Bu hususta 4 yıl öne e
yapılan işletme tahmini 1370 devalüasyon şartlarında yeni¬
den gösden geçirilmiş ve maliyet tahminleri yeniden değer¬
lendirilmiştir. (Bu mali tahminler bir pilot ünitesi yı¬
lışması sonunda, yapılmış değildir.)
Bu duruma göre ;
işle tme için şeneleli ystırm • 4^0 #10 TL#
İşletme maliyeti s 31 TL./ton
Zenginleştirme tesisi (kapasite): 1.10^ ton/yıl
Ele geçen konsantre : 233.000 ton/yıl
Zenginleştirme tesisi için yatırım: 94.106 TL.
Konsantre maliyeti : 240 TL/Ton
1 ton konsantre için harcanan ııam fosfat : 4,5 ton
 - 162 -

1 ton konsantre için harcanan ham fosfat

maliyeti : 4»5x31= 139»5 TL.

1 ton konsantrenin toplam maliyeti : 240+139,5=379,5

TL/Ton

Mazı dağ-Sivrice (Nakliye) : 35 TL/Ton

Sivrice'de konsantre maliyeti; 414,5 TL/Ton
Tunus’tan Sivrice(ye fosfat maliyeti;
fosfat fiatı FOB : 7,90 £/ton
FOB masrafları ; 0,21 $/ton
Navlun masrafları ; 4,60 fi/1 on.

12,71 /l/ton 192,56 TL/ton

İskenderun-Sivrice masrafları 91.26 II

Fosfat kayasının toplam maliyeti 2Ö3.Ö2

Tunus'tan Samsun'da ise fosfat ka.i&ali. 202.50

Ürdün'den Fosfat kayası Karabük maliyeti 193*52 İt

Ürdün'den Gübre Fabrikaları T.A.Ş. 180.3 "

Konsantrenin toplam maliyeti ile ithal edilen fosfat kaya¬

sının muhtelif fabrikalardaki maliyetleri arasındaki fark:
1. Sivrice 379.5 - 283,82 = 95,68 TL/ton
2. Samsun 379.5 - 202,50 = 177,00 TL/ton
3. Karabük 379.5 - 193,52 = 185,90 TL/Ton
4. Ürdün 379.5 - 180,5 = 199,20 Ti/ton

Sivrice için Mazıdağı fosfatında nakliye de hesaplanmış,

bu takdirde toplam maliyet 414,5 - 283,82 = 130,68 TL/Ton-
dur. Mazıdağı fosfat yataklarının en yakın oldukları, ithal
edilen foslatın demiryolu ile 500 km taşınmak mecburiyetin¬
de olunduğu Sivrice'de dahi, 130,68 TL. maliyet farkı var¬
dır. Bu netice yerli fosfat kayasının ekonomik olmıyacağı
intibaını vermektedir. Türkiye'de muhtelif fosfat yatakla¬
rı hakkında kat'i hükmü vermeden önce ekonomik analizleri¬
ni yapmak ^ereklidir.

Halen işletilmekte olan fosfat yatakları :

halen işletilmekte olan, özel teşebbüse ait, bir tek fosfat
yatağı vardır. Bu yatak Necip Tolun'a aittir. (Kilis fosfa¬
tı kalitesinde)

•/ •.
 - 163 -

Yatağın :
Görünür rezervi 1.000.000 Ton
Muhtemel " 3.000.000 "
Mümkün M 5.000,000 "
Kuruluş yılı 1965
Tam Kapasite Takriben 2000 ton/yıl
Sabit Yatırım Döner Sermaye - 150.000 TL,
Döner Sermaye 200.000 TL.
Üretim metodu Yeraltı işletmesi
İşletme Malzemesi
Madeni malzeme - kırıcılar, pülverizatjjr, torbalama makinaları
Yakıt î Mazot
Enerji : Elektrik
Su

Çalışma şartları, çalışma saatleri, ve işçi temininde karşıla¬

şılan güçlükler - yoktur*-

üretimi sınırlayan sebepleri Vadeli satışlar ve piyasaya il.,

defa ham fosfatın sürümü ve alıştırması
İstihdam Durumu
Adet Ücret (TL/ay)
1970 i3SSU. -.0-919.-

idari eleman 15 20-25 b.ooo 12.000

Teknik " (Müh.Y.Müh) 1 1 ı.ooo 1.000
Kalifiye işçi 2 2 2.000 3.000
Düz işçi 12 17-20 6.000 9.000

Adı geçen ham maddeyi serbest tarım sektörü tüketmektedir,

üretime başladığı yıl : 1966

İdari eleman için verilen sayı ve ödenen ücret normal görünmü¬
yor.

Toprak Gübre Araştırma Enstitüsü tarafından yerli fosfat kaya¬

ları, N5P ve TSP ile yapılan denemeler hakkında:

1. Alkali reaksiyçnlu, kireçli Orta Anadolu toprakları ile

nötr reaksiyonla topraklarda yapılan mera ve tarla deneme¬
lerinin 3 yıllık sonuçlarına göre ham ve zenginleştirilmiş
kaya fosfatlarının mahsul artışında önemli bir etkisi tosbit
edilememiştir, halbuki aynı denemelerde süperfosfat (fi lo
P205) mahsul artışında etkili olmuştur.
 164 -

2. Asit reaksiyonla (pH 5.5-5.8) Doğu ^aradeniz Bölgesi toprak¬

larında yapılan tarla ve aera denemelerinde ise ham ve zen¬
ginleştirilmiş kaya fosfatların mahsul artışında etkili ol¬
dukları, fakat bu artışın süperfosfat derecesinde olmadığı
tesbit edilmiştir*

3» Sera ve tarla denemelerinde kullanılan gübre miktarları

şöyledir:

Ham ve zenginleştirilmiş kaya fosfatlardan dekara 100, 300

ve 600 kilo öğütülmüş materyal kullanılmış süperfosfattan
ise dekara 4, 6 ve 12 kg P205'i sağlayacak miktarlar veril¬
miştir»

4» fosforlu gübrelerin mukayesesi amacı ile yapılan tarla de¬

nemeleri sonuçlarına göre triple süperfosfat ile normal sür-
perfosfat arasında mahsulu artırma yönünden önemli bir fark
mevcut değildir.

5. Kaya fosfat projesinin ilk iki senesinde Kilis havalisi

fosfatları, üçüncü senesinde ise Mazıdağı fosfatları kulla¬
nılmıştır.
6. Denemelerde kullanılan gübrelerin analizleri :
Ham fosfatlarında total fosfor °fi> 11.55 P205
Zenginleştirilmiş fosfatlarda total fosfor % 21.48 P205
Süper fosfatta suda erir fosfor $ 12 P205
 - 165 ~

IV- ÜRETİM PROGRAMI;

1971-1982 Yılları arasındaki dönem için Sektörün çelişme prog¬

ramının hazırlanmasına esas olmak özere üretim hedeflerinin
tayin edilmesinde göz önünde bulundurulan humuslar aşağıda
açıklanmaktadır.

1. Mevcut ve Projelendirilmiş Tesislerin Üretim Projeksiyonu:

Mevcut ve İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı çerçevesinde

kurulması öngörülmüş olan gübre fabrikalarının 1971-1902
yılları arasındaki dönem için üretim projeksiyonları tablo
11 de verilmektedir. Tablonun hazırlanmasında, Azot Sanayii
Samsun I Tesislerinin 1971* 1972 yıllarında TSP, 1973 yılın¬
dan itibaren DAP üreteceği ön görülmüştür. Ayrıca, yeni
devreye giren tesislerin dört yıl içinde % 100 üretim kapa¬
sitesine eriştiği ve ilk işletme yılında % 65, ikinci yıl
% 80 ve üçüncü yıl % 95 oranında kapasite kullanımı sağla¬
dıkları kabul olunmuştur. Kuruluması ön görülmüş olan tesis¬
lerle ilgili projelerin gerçekleşmesinde meydana gelebile¬
cek gecikmelerin tabloda verilen üretim projeksiyonlarını
etkileyeceği tabiidir*

Tablonun tetkikinden de görüleceği gibi, 1971 yılında 113.000

ton N alan azotlu gübre üretimi mevcut ve projelendirilmiş
tesislerin % 100 kapasiteye ulaştıkları 1978 yılında 706.000
ton N olmaktadır. Fosfatlı gübre üretimi ise 1971 de 166.000
ton P20Ş iken 1978 de 527^000 ton P205 e ulaşmaktadır.

2« Yurtiçi talep Projeksiyonları;

"Gübre İhtiyaç, Pazarlama, Araştırma ve Eğitim Alt Komisyonu

tarafından hazırlanmış olan talep projeksiyonları üretim he¬
deflerinin tayinine esas olmak üzere gözden geçirilmiş ve
1977» 1982 için verilen değerlerin % 20 arttırılması
uygun görülmüştür. Talep değerleri yalnız 1972, 1977 ve 1982
yılları için verilmiş olduğundan ara yıllara ait değerler
grafik metodu ile bulunmuştur. Yem Sanayii ve diğer endüstri
kolları için tahmin olunan üre talep değerleri (1977 de
35-000 ton N ve 1982 de 60.000 ton N) toplam ^zotlu gübre
taleplerini ilave edilmiştir.
 — 166 —

Yukarıda açıklandığı çeki İde elde edilen talep projeksiyonların:.:!

mevcut ve projelendirilmiş fabrikaların toplam üretimi ile karşılaş¬
tırılması tablo 11 de verilmektedir.

2.1. Talebin Arttırılmasına tesir eden faktörler;

1977 ve 19Ö2 yıllarına ait talep değerlerinin arttırıl:.

da göz önünde bulundurulan hususlar aşağıda açıklanmış 111.

- Sınai maliyetler : Mevcut durumda rantabl olmayan prosesle¬

rin kullanılması ve tesis kapasitelerinin küçük olması
gibi nedenlerle, gübre maliyeti yüksek olmaktadır.

Daha büyüle kapasitede olan ve daha rantabl proseslere dayemn

projelendirilmiş tesislerin devreye girmesi, gübre :,r? iy..ti¬
ler ine büyük ölçüde tesir edecektir.

Mevcut Tesislerde 900 TL/ton olan amonyak maliyeti: .'n, pro¬

jelendir i İmiş tesislerde 550 T L/t ona düşmesi L-ekl-nr ktedir.
(l971 fiatları üzerinden) aynı şekilde j azotlu gübre' erde
ortalama 2000 TL/ton olan azot maliyeti (beher ton 1. iwl::)
projelendirilmiş tesislerde 1250 TL/ton*a kadar diişmektec .

Gübre sınaî maliyetlerinin yukarıda belirtildiği şekilde

büyük ölçüde düşmesinin gübre talebine mühim miktarda tesir
edeceği kanaatine varılmıştır,

- Depolama ve Dağıtım Maliyetlerinin Azolması : Pro jelend-.r_I •

miş olan tesislerin devreye girmesi ile daha konsantre o dr
gübre cinsleri üretilmiş olacaktır. Böylece bitki bocin rr d-
desi (N+ I’205) üzerinden üretimin sür’atle artmasına kr.r;.ı~
lık depolanacak ve taşınacak gübre hacmi aynı oranda art: -
yacaktır. Tablo 11* den d.e görüleceği gibi 1571 yılında
279*000 ton bitki besin maddesi üretilmekte ve buna tekab- 1
eden gübre hacmi 1.022.500 ton almaktadır.Projelendiriİmiş
tesislerin % 100 kapasiteye ulaştığı 1978 yılında ise toplar
bitki besin maddesi üretimi % 342 oranında artarak 1.233."X
ton’a ulaşmakta, tekabül eden gübre hacmi ancak fo 252 ora¬
nında artarak 3c593.000 tonu bulmaktadır. Görüldüğü gibi
1971 yılında beher ton bitki besin maddesi başına depo'nnr-
cak ve taşınacak gübre hacmi 3,66 tdn iken bu miktar d; d 5
de % 20 oranında azalarak 2191 ton*a düşmektedir.
 - 167 -

Mevcut tesislerde üretilen gübreler fabrika çevresindeki böl*-

geler fanında uzak bölgelerin de gübre ihtiyaçını karşılamak
durumunda olduğundan gübre taşıma maliyetleri yüksek olmak-
tadir* Talebin gelişmesiyle tesis civarındaki bölgelerin ih¬
tiyaçları artacağından* üretilen gübrelerin uzak mesafelere
nakledilmesi zorunluğu ortadan İcaİkaöaktir, Mevcut tesisler¬
den uzakta lcalan bölgeler ise yeni kurulacak tesislerin pazar¬
lama bölgesi olacaktır.

Talebin lülesek Tutulmasından Sağlanacak Faydalar:

- Talebin yüksek tutulması neticesi yeni kurulacak tesis kapa¬

siteleri talebin sür’atle gelişmesi halinde dahi ihtiyacı
karşılayacağından gübre ithali zorunluğu ortada» kalkmış ola¬
caktır,

- Talebin beklenenden daha sür’atli gelişmesi halinde yeni

kurulacak tesisler için finansman imkânları sağlamak üzere
zamanında tedbir alınması mümkün olacaktır. Geçmişteki tec¬
rübeye dayanarak finansman temininde tedbirlerin zamanında
alınmaması nedeniyle birçok projelerin kapasiteleri gerçek¬
leştirildikleri andaki talebi karşılamaktan uzak kaldığı
görülmüştür. Bu gibi durumlarda daha henüz bir proje gerçek¬
leştirilmeden ikinci bir projeye ihtiyaç duyulmaktadır. Projelerin
lerin küçük kapasitelere bölünmesi önleneceğinden finansman
temini bakımından tasarruf sağlanaoaktır,

- Talebin sür'atle gelişmesi halinde yeni kurulacak tesisler

ile mevcut ve projelendirilmiş fabrikalar için lüzumlu amon¬
yak tesislerinin entegre olarak projelendirilmesi mümkün ola¬
cak, bu ise büyük ekonomik avantajlar sağlayacaktır.

- Gübre Sanayiinde ham maddelerin mühim bir kısmının temini

diğer endüstri kollarındaki projelerin (petrol, metalürji
endüstrileri vs) gerçekleşmesine bağlı bulunmaktadır. Bu
balcımdan gübre endüstrisinde kapasitelerin zamanında doğru
olarak tayini ham madde sağlayacak endüstri kollarındaki pro¬
jelerin gerçekleştirilmesi için zamanında tedbir alınmasını
Sağlayacaktır,

Aynı şekilde yeni kurulacak tesisler için enerji ve diğer

alt yapı tesislerinin zamanında ve uygun kapasite ile ger¬
çekleştirilmesi mümkün olacaktır.
- İlt işletme yıllarında tesisler düşük kapasite ile çalışma
dahi kapasite büyük seçildiğinden ortalama ekonomik ömür bo¬
yunca sabit masrafların azlığı dolayısıyla daha rantabl bir
işletme sağlanmış olacaktır, Böylece kurulacak tesislerin
AET ve RCD ülkelerindeki tesislerle rekabeti mümkün olacaktır.
 - Üretim hedef1 erinin tesbitinde talebin yüksek tut .'maçının
avantajları yukarıdaki maddelerde açıklamaktadır. îr.lebi;ı
beklenildiği kadar sür'atle gelişmemesi halinde planlanan pr. -•
jelerin gerçekleştirilmesi geciktirilebilir.

2.3. Talep ile Üretimin Karşılaştırılması;

Mevcut ve projelendirilmiş tesislerin üretim projeksiyonu ilo

talep projeksiyonlarının karşılaştırılması Tablo 11, şekil
ve de verilmektedir.

Görüleceği gibi, azotlu gübrelerde talep-iiretim farkı 1971

yılında 250,000 ton (N) civarında iken, mevcut tesislerin
kapasitelerinin artması ve yeni tesislerin devreye girmesi ile
aradaki fark azalmakta 1975-76-77 yıllarında talep ile ürotitt
denge halinde bulunmaktadır. Maksimum talep nazarı itibare
alındığında ise, talep-üretim farkı 1975 yılında 78.000 ton
N*e düşmekte ve talebin gelişmesi ile aradaki fark tekrar arî»*
maktadır.

Fcsfatlı gübrelorde do azotlu gübrelere benzer bir dumum mey»»

dana çıkmaktadır. 1971 yılında talep üretimden 168,000 ton
P205 daha fazla iken, aradaki fark 1973 de 87.000 tona düş¬
mekte ve 1974-1977 döneminde talep ile üretim denge halinde
bulunmaktadır. Makimum talep değerleri nazarı itibarc alına¬
cak olursa talep-üretim farkı 1974 de 51*000 ton P2-5 e düş¬
mekte vo tekrar art arak I9S0 de 258.000 tona ulaşmaktadır.

Üretim hedeflerinin tesbitinde maksimum talep değerleri dik¬

kate alınmak suretiyle, Türkiye'nin ilerideki gübre talebini
karşılamak üzere yeni tesislerin (projelendirilmiş tesisler
haricinde) 1976-1977 yıllarında devreye girecek şekilde plan¬
lanmasının uygun olacağı kanaatine varılmıştır.

3* İLAVE ESİLECEK YEKİ KAPASİTELER:

3,1. Kapasite tayininde göz önünde bulundurulan hususlar:

Yeni kurulacak tesislerin kapasitelerinin seçimine esas ol.va!-;

üzere 1976 yılından sonraki maksimum talep-üretim farkları
aşağıda özetlenmektedir.
 5 t
5 .i
-O \*
o O

?S O
O
0 o ir»
O o O ir*
*v$ r*- o M
o (T*- -T M0 O
-S *5 CO cm ro CM
CM

JöotilVEfOAUIMLSî-İ»ûj'.ra
lf- ~zr
O f*-
<*■»
§ O
O
o
o S r*“

£
«İ K 5? «M o- o
o*
r«~
a S
CM
o
D>
ir-
sû 5 rv

O oİ ir-

"X"
O
o cn
c>
O CD
c*- O co 6 O
«M
ir-
00
Qo ır- lr* <T> O sb
r* o C4 r*-

CN v> co

S
o
ca
S
-J" O
o
O) '•o
ıcr> ir- Ok
<r*
m S o-
r^

O o
ı<
co S tr*
«M -J*

tr-
o s
§
cn «T*
«M C0
o
o 00
cr o
-4- M"-
o
Ir- O
o *>
O
2 «S
Cvl
vo

vo
%
CJ

İG> s H*
ir*
•j-
0) Ci
cS o c>- 0>
O cm ro ?!

ir* ca
o
ır-
o 00 O
—h -5- n- ir^
MJ
«o CO co Vr- o
o- ir-

İ <N
O p- p*
co •r*
CN C>İ

8
«-
I O
S
r-

£
ğ
0» 06 *>
lO<7 E ir*
<N
M> u
o> O <r
O
CM
sı
r>-
«n

>r ır-'
MT
T”
CM O
u- o-
M>
0î
00
(N
ö
O- E
CM

c
CD
Cfi
J-
O
O
I 8
CM
cb
0) Ö n- $ *%■ ı«-

ıcr> c ?3 C>
2
so
o
CM CM
CM
OD
t*-
U"
ol O
Ck O
V- O co
î. O İJ- co O O
a) »r
$ p-
. c«
v»
O

M
a S i a

3î J
o

i n n
t,

_3 '5
i
*
*

1o
A
eri .0
“•3 -S t
4 I
o

T r £
T
»a
-O
 ŞEKİL 1 "
AZOTLU GÜBRELER
ÜRETİM - TALEP PROJEKSİYONLARI

x 1000 ton N /MAKSİMUM

/ TALEP
/
1000 /

900

800

700

600

500

/
£00
/
/
/
/

300

200

100-

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
1971 72 73 7£ 75 76 77 78 79 80 81 82 Yıllar
 - 171 -
ŞEKİL 2

FOSFAT GÜBRELER

ÜRETİM - TALEP PROJEKSİYONLARI

900
MAKSİMUM

TALEP
/
800- /
/
/

/
'
/s
TALEP
700- / S

600 ■■

ÜRETİM
500-

£00-

300 +

200-

100-

1 4 j 1 f 1 f t ) t— 1 1 ÜM.

1971 72 73 1U 75 76 77 78 79 80 81 82 Yıllar
 - 172 - .

Yi 11 at* N P205
1976 94.490 82.018

1977 130.445 123.018

1978 174.104 168.018

1979 224.104 213.018

1980 281.104 258.018

1981 339.104 303.018

1932 394.104 345.018

Yeni kurulacak bir tesisin en az 12-15 yıl gibi bir faydalı

ekonomik c3mı*ü olduğu dikkate alındığında, üretim kapasitesi¬
nin tesisin devreye girdiği yıldaki talebin üstünde seçil¬
mesi tabiidir. Böyle bir durumda, ilk işletme yallarında ka¬
pasite kullanımının talep ile sınırlı olduğu ve tesisin bu
dönemde düşük kapasite ile çalıştığı kabul edilse dahi, te
sis ekonomik ömrü içinde büyük bir dönem % 100 kapasite ile
çalışabileceğinden, ilk yıllardaki kayıp ilerilei yıllarda
sabit masrafların azlığı ile telafi edilebilecektir.

Tesis kapasitesinin yüksek seçilmesi ile ilerideki yıllarda

meydana gelmesi muhtemel olan gübre ithali ihtiyacı azal¬
tılmış olacak ve aynı zamanda büyük kapasitenin ekonomik avan¬
tajlarından istifide edilebilecektir. Ayrıca ilk yıllardaki
talebin, gereken tedbirlerin alınması ile, bir miktar arttı¬
rılması mümkündür.

Kurulacak yeni bir tesisin kapasitesinin ilk işletme yılı

talebinin ne kadar üzerinde şeçilmesi gerektiği hususu, kul¬
lanılacak proseslerle ilgili olarak, kapasite-maliyet arasın¬
daki fonksiyona bağlı olup, her proje için fizibilite etüdü
safhasında ancak detaylı bir ekonomik analiz neticesinde
tayin olunabilir. Bununla beraber genel olarak, ücüncü veya
dördüncü işletme yılının talebi gübre sanayiinde kapasite
tayinine esas alınabilir. Biğer yandan, ilt işletme yılında
üretimin kurulu kapasitesinin % 65 inden az olmaması arzu edi¬
lir.
 - 173 -

3.2. İlava edilecek P205 kapasitesi;

Yukarıda madde 2.1. de açıklanan hususlar göz önünde bulun¬

durularak toplam üretim kapasitesi 225.000 ton/yıl P205 olan
fosfatlı gübre tesislerinin 1977 yılı başında devreye gire¬
cek şekilde planlanmasının uygun olacağı kaaaatine varılmış¬
tır. Gübre Sanayiinde tesislerin ortalama kuruluş süresi tec¬
rübe işletmeleri dahil iiç yıldır. Bu bakımdan, 1973 sonu iti¬
bariyle projelerle ilgili detaylı fizibilite etüdleri tamam¬
lanmış ve projelerin iç-dış finansmanlarının temin edilmiş
olması gerekmektedir.

Tesislerin devreye girmesinden sonra kapasite kullanırı ile

ihtiyacın karşılaştırılması aşağıda verilmektedir :

Yeni Tesis Yeni Tesis Toplam Maksimum

Yıllar Kapasitesi Üretimi Üretim Talep
(1000 t/P205) (1000 t/P205)(l000 t/P2Ö5)
1977 İ 65 146 673 650

1978 i 80 180 707 695

1979 1° 95 214 741 740

1980 £100 225 752 785

1981 56100 225 752 830

1982 $100 225 752 875

Bu durumda toplam üretim 1977 yılında toplam talebi fo 3,5 oranında, 1573
yılında °/o 2,3 oranında geçmektedir.

3.3. İlâve Edilecek N Kapasitesi :

Toplam üretim kapasitesi 245.000 ton/yıl N olan ateslu gübre

tesislerinin 1977 yılı başında devreye girecek şekilde plan¬
lanmasının uygun olacağı kanaatine varılmıştır. Kapasite kul¬
lanımı ile ihtiyacın karşılaştırılması aşağıda verilmektedir.

Yeni Tesis Teni Tesis Toplam Maksimum

Yıllar Kapasitesi Üretimi Üret im Talep

(1000 t/N) (1000 i/T.) 1000 t/li)

1977 $ 65 159 849 c20

1978 V". CO O 196 902 860

1979 % 95 233 939 930

1980 $100 245 951 937

1981 $100 245 951 1045

1982 56100 245 951 1100

 1977 Yılı toplam üretimi toplam talepten /£ 3,5 orarında,1979
üretimi $ 3 oranında fazla olmaktadır.

3.4. İlave Edilecek amonyak Kapasitesi

Yeni kurulması düşünülen tesislerin amonyak ihtiyacı yanında
ilave olarak mevcut ve projelendirilmiş tesislerin amonyak
ihtiyaçlarının da göz önünde bulundurulması gerekmektedir.
Mevcut ve projelendirilmiş tesislerin amonyak ihtiyacı aşa¬
ğıda verilmektedir.

Azot Sanayii (Samsun I ve II) 80;000 t/y

Akdeniz Gübre Sanayii (Mersin) 232.000 t/y
Gemlik Projesi 198.000 t/y

Toplam 510.000 t/y

Çeşitli Proseslerin Mukayesesi:

4«lf Kalsiyum Amonyum Nitrat (CAM)

Kalsiyum Amonyum nitrat istihsalinde proses yönünden XI, Dünya
Harbinden bu yana önemli bir değişme olmamıştır, Yalnız
karşılaşılan tali problemler çözümlenmiş, aparatlar, endüstri¬
de görülen genel ilerlemeye paralel olarak küçülmüş piriİlen¬
dirme ve granülasyon teknikleri gelişmeler kaydetmişlerdir»

Kalsiyum amonyum nitrat, nitrat asidinin doğrudan amonyak gazıyla

nötralizasyonundan meydana gelen bulamacın konsantre edilerek
kireç taşı veya dolamit ile karıştırılarak pirillendirilmesinden
elde edilir.

Priller depolanmaya gitmeden önce bir pudralama maddesi (kireç-

taşi, dolamit) ile kaplanır, böylece CAN'm kekleşmesi önlenir,

2000 ton/gün kapasiteli tipik bir CAN tesisinde sinaî mali¬

yetler aşağıdaki TABLO (b) de çıkarılmıştır.
 - 175 -

TABLO (B)
2000 ton/gün Kapasiteli Kalsuyum Amonyum Nitrat
Tesisinde Sınaî Maliyet (l ton CAN için)

A. DEĞİŞKEM MASRAFLAR Birim Fiat Tukotim/t CAN TUTARI (İ)

- Amonyak 40 İ/t 0,333 t 13,32

- Platin kaybı 5 ih 0,096 g 0,48

- Kireç taçı 2Ht 0,261 t 0,52

- Elektrik 0,01 İjKvh 35 kv;h 0,35

- Buhar (16 kg/cm“ g) 2,35 İİt 0,150 t 0,34

- Buhar (3,5 kg/cra2g) 2,000 Ht 0,08 t 0,16

- Kazan Besleme Suyu 0,22 İ/1 0,45 t 0,09

- Soğutma Suyu 0,005 ^/m3 110 m3 0,55

*ı Torba 0,2 $/adet 20,4 adet 4,08

TOPLAM DEĞİŞKEN MASRAFLAR 19,89

SABfT MASRAFLAR
- İççilik ve Suparvizyo» 0,45

- İdari Masraflar 0,54

— Bakım 1,28

- Gfenel Masraflar 0,22

- Amortisman 2,53

- Fais 0,93

TOPLAM SABİT MASRAFLAR 6,95

BUHAR FAZLALIĞI(6.0 kg/cm2/g)2,5 İlt 0,44 t - 1,10

SINAİ MALİYET (TORBADA) 1 TON MAMUL 24,74

1 TON N 95,15
 - 17 6

4*2. Üre :

Üre, susuz amonyak ile COo’in doğrudan birleşmesinden

teşekkül eden kararsız (unstable) amonyum karbonatın yük¬
sek sıcaklık ve basınç altında suyu alınmak sureti ile
elde edilir,

o NH3 + C02 NH2C02 NH4 (l)

ÎIH2 002 NH4 NHo CO Nü® + HoO (2)
Reaksiyonlar revesbibl olduğu için yüksek basınç (l25~300 atm)
ve sıcaklıklarda dahi (200°C civarında) reaktörden bir geçişte
ortalama konversiyon yüzde 70 den azdır. Bu sebepten reaksi¬
yona girmemiş maddeleri karbonat dekoapozerlerinde geri kaza¬
nıp devridaime sokmak gerekmektedir.

Mevcut üre proseslerindeki temel ayrılık dekompozerden çıkan

reaksiyona girmemiş gazların muamele metodlarıyla ilgilidir.
Genel ıharak bu güûe kadar kullanılan prosesler üç sınıfta
toplanabilir.

1« Devridaimsiz proses

2. Kısmî devridaimli proses

3. Tam dovridaimli proses

İlk iki proses son zamanlarda terkedilmiş durumda olup tam

devridaimli prosesin tadil görmüş şekilleri uygulanmaktadır.
Son zamanlarda geliştirilen Stripping Prosesi diğer bütün
proseslerin aleyhine yeni kurulan tesislerdetercih edilen
proses olarak görünmektedir. Biraz fazla yatırım gerektiren
bu proseste bilhassa yardımcı maddelerin az sarfiyatı onu
diğer proseslere nazaran daha rantabl yapmaktadır. Bu etüdde
piyasada rağbet gören Stamicarbon karbondioksit stripping
prosesi ile Snam Progetti’in amonyak stripping prosesleri
üzerinde durulacaktır.

İlgimizi çeken bir diğer konu da entegre amonyak/Üre tesis¬

leri olmuştur. Bu meyanda Mitsui Toatsu'nun entegre amonyak-
üre prosesine kısaca göz ötılacaktır,

STRİPPİNG PROSESLERİ

Tam devridaim proseslerinde karbonatın dekonpozisyonu tarzın¬

da bir verimsizlik vardır. Dekompozisyon işlemi basıncın
düşünülmesi ile yapılır ve elde edilen maddeler tekrardan
 - 177 -

reaktöre reaksiyon basıncından Arerilir. Bu verimsizliğin

önüne geçmek için reaktörden ayrılan üre çözeltisinin için
den karbonatı yüksek basınç altında ayırabilecek prosesle
rin geliştirilmesi üzerinde durulmuş ve bu sırada Stamicar-
bon'un C02 stripping prosesi ile Snaffl Progetti’nin NH3
stripping prosesleri geliştirilmiştir. Her iki proses de
aynı prensip üzerine çalışır. Toplam işletme basıncını düşür
meden buhar fazındaki NH3 veya C02 in kısmî basıncını düşür
mek ve bu suretle üre çözeltisi içindeki karbonatin kendili
ğinden ayrışmasını sağlamak. Hele , karbonat ihtiva eden üre
çözeltisi büyük miktarda saf amonyak, saf karbondioksit veya
inort gaz ile bir araya getirilince diğer komponent gazın
kısmî basıncı sıfıra düşer. Sonuç olarak bu hal o leomponentin
üre çözeltisi içindeki konsantrasyonunu düşürerek dengeyi
alt üst öder ve LE Chatelier prensibine göre daha da fazla
miktarda karbonatın ayrışmasına sebep olur. Üre sentez reak
siyonun verimini aialttığı için pratikte inert gaz lcullanıi-
4a s,

Bu proseslerin ham madde ve yardımcı madde sarfiyatları TABLO

(C) de gösterilmiştir. Burada Stripping proseslerinde yardım-
oı maddeler bakımından önemli miktarda tasarruf edilebile
ceği görülmektedir.

TABLO (D) de ise 1100 ton/gün kapasiteli ve Stripping esasına

göre çalışan bir üre tesisinde üre sınaî maliyeti bir misal
teşkil etmesi amacıyla verilmiştir.

TABLO (C)
HAM MADDE VE YARDIMCI HADDE SARFİYATLARI

.ta,i,fi,,
Tam Devridaim C02 Stripping NH3 Stripping
Prosesi (Stamicarbon) (Snam Progetti)
Amonyak (ton) 0,570 0,570 0,570
C02 (ton) 0,755 0,755 0,745
Buhar (12 atm) ton 1,5 - mm

Buhar (25 atm) ton -

1,0 0,95
Buhar istihsali(3atm)t -

0,15 -

Elektrik (kwh) 145 125 100 kvh

Soğutma suyu(m^)25°C 100 55 60

 - 178

TABLO (D)
1100 ton/gün KAPASİTELİ ÜRE TESİSİNDE SİNAİ
MALİYETLER

. Birim Fiat Tülcetim/ton Maliyet($/t

DEĞİŞKEN MASRAFLAR
- Amonyak 40 f>/\ 0,570 t 22,80
- Elektrik Q,01 ^/kwh 135 kwh 1,35

- Buhar (25 kg/ca“ g) 2,35 £/t t

1,10 t 2,59

«- Kazan Bes.Suyu 0 ro <*■ 0,27 t 0,05

- Soğutma Suyu 0,005 $/m 60 m^ 0,30

- Torbalar 0,2 $/adet 20,4 adet 4,08

4ABİT MASRAFLAR
- İççilik ve Süpervizyon 0,40
*- İdari masraflar 0,48

- Bakım
a. Bakım malzemesi 1,28
b. Bakım işçiliği 0,40
- Genel Masraflar 0,31
- Faiz
M5
- Amortisman 3,65
TOPLAM SABİT MASRAFLAR 7,91

KREDİLER 9
- Buhar istihsali 3*5 kg/cm“ g(2 $/t) 0,25 t 0,50

SINAİ MALİYET (l ton Mamul) TORBALANMIŞ 38,58 ^/ton

SINAİ MALİYET (l ton Azot için) " 83,87 "
 - 179 -

Btvjieftre aponyak/Üre tesislerinin avanta.i lan :

(İlitsui Toatsu Tesisi)

Bir üre tesisinde elektrik enerjisi tüketiminin fa 65 i karbondioksitin

sıkıştırılmasında kullanılır. Entegre NH3/Üre tesisi ayrı bir sıkış¬
tırma tesisi ihtiyacını kaldırdığı gibi amonyak pompalama işleminde de
tasarruflara yol açar. Çünkü reaktöre yalnız devridaim eden amonyak
pompalanır. Taze amonyak üre reaktörüne doğrudan C02 absorberi yoluyla
akar. '

Karbondiaksit re jenerasyon kademesi elimine edildiğinden ısısal revimli-

lik artar*

Genel olarak konvansiyonel proseslerle karşılaştırılırsa bu proses yatı¬

rım maliyetlerinde f> 5-10 işletme masraflarında ise f> 6-7 tasarruf sağ¬
lar. Ham madde veyardımcı madde sarfiyatları TABLO (E) de gösterilmiş¬
tir.

TABLO (E)

Entegre NH3/Üre Tesisi için Sarfiyatlar

MH3 (Ton) 0,575

C02 (ton) 0,750

Elektrik (kwh) 93

Buhar (tqn) 0,52

Soğutma suyu (m^) 100

Yeni Gelişmeler ve Gelecekteki Burumu:

Saydığımız Prosesler denenen ve en azından birkaç senedir piyasada

kurucuların ilgilerini kaybetmeden tutunabilen proseslerdir. Son zaman¬
larda henüz fabrika büyüklüğünde uygulaması olmıyan fakat işletme pren¬
sipleri bakımından değişik olduğu için firmaların alakasını çeken bir
kaç yeni proses daha piyasaya sürülmüştür.

Chemico Therma Üre prosesi bunlar arasmdadir. Karbonat ayrışım madde¬

lerinin gaz halinde çok kademeli bir santifüj kompresör yardımıyla
devridaim ettiği bu proses de büyük tasarrufların meydana geldiği iddia
edilmektedir.

Entegre amonyak/üre tesisleri talep değişiklikleri bakımından elas¬

tikî olmamasına rağmen gelecekte daha çok önem kazanacak gibi görün¬
mektedir.
 - 180

ÜRE ÜRETİMİNDE GENEL PROBLEMLER

Üre sentezini en yüksek konversiyon ile gerçekleştirebilmek

için meydana getirdiğimiz reaksiyon şartları yani yüksek reaktör
aıcaklığı (l80-220°C) ve yüksek basınç(l25“300 atm) alışılmamış
korrozyon problemleri yaratır, İlk çalışmalarda reaktörün kurşun ve
gümüş ile kaplanması maliyet ve mamul kirlenmesi sebebiyle başa¬
rılı olamamıştır. Daha sonra paslanmaz çeliğin oksijen ile muame¬
lesinden ibaret bir metod üre istihsalinde bugün de başarıyla
uygulanabilen önemli bir adım olmuştur. Bu metod, 1955 yılında
Stamicarbon’a verilen bir patent ile ve oksijen miktarı $ 0,1-3
olarak belirlenmiştir.

O
Bu metodla bile reaktör sıcaklığı 195 0 m üzerine çıkamaz» Sıcak¬
lığı daha yükseltip konversiyonu arttirmede gayesiyle CPI-Allied
Zirkonyum kaplamaları ile bir çalışma yaptı» Zirkonyum ile kapla¬
malar 220°C a kadar müsaade eder. Bu ise $ 85-90 konveroiyona
tekabül eder. Zirkonyumun kaynak yapılmasında karşılaşılan zorluk¬
lar önce kaplamalarda arızalara sebep oldu. Şimdiki tercih edilen
metod kabuk ile gevşek bir kaplama arasında basmçı dengede tutem
bir taşma su sisteminden meydana gelmiştir, ve halen başarı ile
uygulanmaktadır. Ancak, Zirkonyum’um maliyeti paslanmaz çeliğin-
kinden 4~5 defa fazladır. Bu fazlalık biraz daha ince Zirkonyum
plakaları kullanmak suretiyle kısmen telafi edilir.

Titanyum alaşımları da kaplamalarda bilhassa Mitsui Toatsu tara¬

fından kullanılmaktadır. Fakat ne kadar yüksek sıcaklığa çıkılabi-
leceği şüphelidir. Mamafih, metali korumak için gerekli hava pas¬
lanmaz çeliği korumak için gerekli havadan önemli miktarda azdır.

Paslanmaz çelik çok daha ucuz olduğundan yukarıda bahsi geçen

yeni maddelerin kullanımı sınırlıdır. Diğer taraftan çeliğin
pasif bir hale getirilmesi için hava kullanılması bazı problem¬
ler yaratır. Yeteri kadar hava kullanılmak şarttır. Az hava kapla¬
mada çabuk ve ciddi korrozyona sebebiyet verir. İmalatçılar ara¬
sında kritik hava miktarının ne- olduğu hakkında geniş bir ayrılık
göze çarpmaktadır. Bu miktar 500-5000 ppm (karbondioksitftöki oksijen)
arasında değişebilmektedir. Minimum miktar reaktördeki sıcaklığa
ve NH3/C02 oranına bağlıdır. Çünkü yüksek sıcaklıkta ve az NH3
ihtiva eden sistemlerde daha çok oksijen gereklidir. Oksijen mikta¬
rının, patlama tehlikesi, inert gazlardaki NH3 kaybı, mamulde
azot oksit meydana gelmesi ve konversiyon yüzdosine ters tesiri
 - 181 -

sebebiyle bir de üst sınırı mevcuttur.

Bu dezavantajlardan dolayı endüstride titanyuma doğru bir gidiş

vardır. Titanyum fiatlarmdaki Son düşmeler bu metali rekabe¬
tin içine daha da itmiş görünmektedir*

Reaktör içindeki dahili kısımlara gelince \ başlangıçta reaktör

içindeki fazla ısıyı almak için soğutma kangalları bulunmaktaydı.
Baha sonra yüksek NH3/C02 oranlı ve çözelti devridaimli probes-
ler kullanılmaya başlayınca dahili kısımlar kullanılmaz oldu.
Çünkü fazla sıvı, ısıyı da beraberinde götürmekte idi. Son zaman¬
larda ise ham maddeler arasındaki teması arttırmak gayesiyle
reaktöre yeniden dahili teferruat konulmuştur. Ancak bazı proje
uzmanları bu kısımların iyilikten çok problem getireceğini iddia
etmektedirler. Hakikaten konvensiyoncl üre prosesleri için dahili
kısımlar vazgeçilmez bir durum arz etmemektedir.

DSM’ın Stripping prosesi gibi yeni prosesler istisna teşkil

edebilir. Çok miktarda gazın geçtiği bu sistemlerde reaktörler
ızgara plâkalar ile teçhiz edilmişlerdir.

Ham madde besleme sistemlerinde de gelişmeler göze çarpmaktadır.

Amonyak tesislerinde olduğu gibi üre fabrikalarında da santrifüj
kompresörler, daha az yatırım ve daha az işletme masrafları sebebi
ile yavaş yavaş pistonlu kompresörlerin yerini almaktadır. Sıkış¬
tırmanın 20 atm e kadar olan ilk kademelerinde santrifüj kompre¬
sörler kullanılır. Takiben, pistonlu kompresörler daha yüksek
kademelerde tatbik edilebilir. Çıkıştırmanın bütün kademelerinde
santrifüjlu kompresörlerin kullanılması, çok büyük kapasiteli
tesisler fcaniç 1200 ton/gün) tantabl olmamaktadır. Mamafih
son zamanlarda daha az basınç altında çalışan Stripping gibi pro¬
seslerin ortaya çıkması ile santrifüjlü kompresörlerin kullanı¬
lın» alanları genişlemiştir. Bilhassa Nuova Pignone (İtalya) Firma¬
sının 900-700 ton/gün kapasiteli santrifüj kompresörleri yaptı¬
ğını ilân etmesinden sonra bu alanda gelişmelerin beklenmesi tabii
dir. Firmanın 900 ton/gün'lük ünitesi 150 atm. basınç altında
çalışmaktadır. Fakat 350 atm. altında çalişan sistemler de design
edilmiştir.
 - 182 -

Üro fabrikalarında hem amonyak ve hem de karbonat besleme ?

pompaları problem olmuşlardır* Son günlerde testi yapılan
santrifüjlii bir pompa bu alandaki problemleri de çözecek
gjbi görünmektedir,

TriPİ Süperfosfat. Diamonym Fosfat _vo Nitro Fosfatlar.:

Fosfart kayasının fosfat asidi ile muamelesinden elde edilir, TSPnor

nal süperfosfattan (NSP) takriben üç misli fosfor ihtiva eden
bir gübredir. Son zamanlarda NSP içindeki fosforun yeterli
bulunmaması bu tesislerin TSP gübresi yapan tesislere tahvil
ediİmelariftin daha rantabl olacağı fikrini doğurmuştur, Mem¬
leket jjnirda bu yönde planlar yalçın gelecekte gerçekleşe¬
cekti». NSP demode olmaya başlası sebebiyle bu etüddo NSP üze¬
rinde durulmayacaktır,

Diamonyum fosfat (DAP) gübresi ise fosfat asidinin amonyak

İİC muamelesinden elde edilir. Ham azotu ve hem de fosforu
bünyesinde ihtiva ettiği için taşıdığı besin maddesi yönünden
ucuz vo çiftçinin kullanması bakımından kolay bir gübredir.
Prensip olarak HAP prosesleri birbirinin benzeridir. Esasen
TSP, HAP vo nitro fosfat proseslerinin hepsi de proses ola¬
rak komplex prosesler olmadıkları için burada bir karşılaştır*
jma yapılmayacaktır*.

Bu gübrelerin istihsalinde önemli olan ham maddo teaiûidir. \

- ■*

TSP ve DAP sınaî maliyet hesapları TABLO (S) ver (1) de çıkarıl¬
mıştır.

TABLO (H)
TSP(0-45-0) SINAİ MALİYETİ
(110,000 ton/yıl)

B.irjm Fiat Tüftetim/t TSP , Tu.tari

A. DEĞİŞKEN MASRAFLAR
- Pirit 10 jj/t 0,79 t 7,90
- Fosfat kayası(29»9%
P205) 10 £/t 1,69 t 16,90
- Elektrik 0,01 ^/kwh 140 kwh 1,40
- Buhar 2,0 f,/\ 0,4 t - 0,80
- Kazan Besleme Suyu 0,2 1,37 t 2,74
 - 183 -

Proses Syyu 0,02 İ/n? 2,7 m3 of05

Soğutma Suyu 0,005 j^/m3 95 w3 0,48
Puel-Oil 1,5 İ/M oal 0,25 MKoal 0,38
Katalizör 1,7 İ/kg 0»Û2 kg 0,03

Torfc*. 0,2 ^/adet 20,4 adet 4,08

TOPLAM DEÜİŞm MASRAFLAR 33,16

R* BARİT MASRAFLAR
- işçilik ve süporvizyon 1,25

- İdarî Masraflar 1,50

- Bakım 3,78
- Cfenel Masraflar 0,58
- Amorti»ma» 6,85
- Faiz 2,75

TOPLAM SABİT MAIRAFUR 16,71

BIMAİ MAIİV39T 49|Sf

TARLO (İ)
PAP(l3-46~0) SINAİ MALİYETİ
(llû,0ûO ton/gün. kapasite)

Birim fiat Tükctiro/t BAP

JlEĞ İŞKEN MASRAFLAR
- Pirit 10 İh 1,05 t 10,50
* Fosfat Ksyası(29»8$) 10 İ/% 1,64 t 16,40

*- Amonyak 40 fi/1 0,225 * 9,00

- Elektrik 0,01 #/kwh 1,73 kwh 1,73
- Buhar 2,0 ih 0,7 t 1,40

- Kazan Besleme Suyu 0,2 ih 1,82 t 3,64

- Proses Suyu 0,02 İ/t? 3,6 m3 0,07
 - 184 -

- Soğutma Suyu 0,005 122 m3 0,61

- Fuel-Oil 1,5 Meal 0,12 MKcal 0,18

- Katalizör 1,7 $/kS 0,026 kg 0,04

- Torba 0,2 $/ ddet 20 ',4 hdet 4,08

TOPLAM DEĞİŞKEN MASRAFLAR 44,85

B. SABİT MASRAFLAR
- İşçilik ve Süpervizyon 1,20

- İdari Masraflar 1,44

- Bakım 3,15
- Genel Masraflar 0,67
- Amortisman 8,00
- Faiz 3,20

TOPUM SABİT MASRAFLARI 18,66

fittfİİ MALİYET “ 138,07

Nitro fosfat gübreleri sanâyiide gittikçe önem kazanan güb¬

relerdir. Çok çeşitli NP gübreleri mevcut ise de bunların
içinde P205 ’in suda çözünme oranı arzu edilen $ $0 üzerinde
olanları azdır. Nitro fosfatların istihsalinde dikkat edile¬

cek hususlar şunlardır.

- Fosfat kayası ile Nitrat asidi arasındaki reaksiyonda

meydana gelen Ca(N03)2 yi fosfat asitinden ayırmak güçtür.
- Eğer Ca(N03) 2 mamulde kalacak olursa onun çok nem kapıcı
(higroskopik)olmasına sebep olur,

- P205 in suda çözünürlüğü az olduğu zamanlarda ba çözünürlük

arttırılabilir ancak a zaman yatırım yükselir.

- Fosfat kayası, nitrat asidi bulamacına fosfat asidi ilave

etmek suretiyle daha fazla Ca(N03) 2 nin lcristalize olması
sağlanır ve nisbeten suda çözünürlük artar. Bu şekilde bir
yan ürün elde edilmez.
 - 185 -

- Ayrılan Ca(N03) 2 bir ilave tesis ile çeşitli yollar¬

dan kalsiyum amonyum nitrata (CAN) a dönüştürülmek
sureti ile değerlendirilebilir. Misal olarak burada
yalnız Nitrat asidinin kullanıldığı ve Ca(N03) 2 in
CAN yapılarak değerlendirildiği bir prosesde sınai
maliyetleri Tablo (L) de verilecektir,

2AŞL0 (L)
NİTRO FOSFAT (23-23-0) GÜBRESİ. SJRAİ
MALİYETİ *
(110,000 ton/yıl kapasite)
İ

A, Değişken Masraflar ' - ■ ■ • ■

« Fosfat Kayası (36,4 $>) 13,5 İh 0,66 t 8,91

- Amonyak 40 ih 0,62 t 24.80

- Elektrik 0,01 ^/Kwh 120 kwh 1,20

- Buhar 2,5 ih 1.80 t 4.50

- Kazan Besleme Suyu 0,2 ih O.69 t 1.30

- Soğutma Suyu 0 •
0 0 S
u<
I85 m3 0.93

•* Fuel-Oil 1.5 İ/llCa.1 0.13 MKqal 0.20

- Platin Kayıpları 5 İ/s 0.147 S 0.74

- Torba 0*2 İ/Ad» 20,4 Ad* 4.08

DEĞİŞKİN MASRAFLAR TOPLAMI 46.74

B, SABİT MASRAFLAR

- İşçilik ve supervizyon 0.80

- İdari Masraflar O.96

- Bakım CM • • *

- Genel Masraflar 0.48

- Amortisman 5.75

- Faiz 2.20

TOPLAM SABİT MASRAFLAR 13.15

SINAİ MALİYET(TORBALI) 59.89

k Bu istihsalden tonu 6,39 dolara 1 ton CAN gübresi yan ürün olarak
elde edilir.
Çeşitli Proseslere ait Yatırım Değerleri:

5*1* Kalsiyum Amonyum Nitrat CAN) Tesisi:

2000 ton/gün kapasiteli bir CAM ($26 N) tesisi yatırım bedeli

İç Para TL Dış ParaTL ToplamTL.

CM Tesisi 116.B00.000 186.650.000 803.450.000

5*2. Üre Tesisi

1100 ton/gün kapasiteli üre tesisine ait sabit yatırım bedel¬
leri şöyledir.

İç Para TL. Dış Para TL. Toplam TL.

Üre Tesisi 87.718.500 153.320.000 241.038.500

5.3. TSP. DAP. NP Tesisleri:

L10.000 ton/yıl P205 esasına göre kurulmuş olan gübre tesis¬

leri yatırımları şöyledir. Burada TSP (0-45”0)f DAP (16-48-0)
NP (23-23-0) olarak alınmıştır.

İç Para TL. Dış Para TL. Toplam TL.

TSP Tesisi 13.538.000 34.087.500 48.025.500

DAP Tesisi 13.483.500 46.057.000 49.495,000

NP Tesisi 98,475.000 195.435.OOQ 293.910.000

Ürün Cinsleri ve Yer Seçimi

Yeni tesisler tarafından karşılanması gereken toplam gübre ihti¬

yacı "2 .1" bölümünde bitki besin maddesi cinsinden verilmektedir.
Ürün cinsleri ve "2.2-2.3" bölümlerinde öngörülen toplam kapasite¬
lerin bölgesel dağılımı tayin etmek üzere gübre ihtiyacının hangi
bölgelerde meydana çıkacağının incelenmesi gerekmektedir.

Bu hususta "TÜMAŞ" tarafından yapılsın "Türkiye Genel Gübre Etüdü"

İçinde yer alan detaylı çalışmalar gelecekteki gübre ihtiyacının
bölgesel dağılımına esas alınmıştır. Bu çalışmalarda mevcut ve
 - 187 -

projelendirilmiş tesislerde üretilen gübrelerin 1976 yılından

itibaren Türkiye çapında optimum taşıma, masrafları yönünden,
dağıtımı İncelenmektedir. Böylece, meycut projelendirilmiş ve
yeni kurulması gereken tesisler için en uygun pazarlama sakaları
tesbit edilmektedir.

TUeaş raporuna göre, yeni kurulacak tesisler için pazarlama saha¬

ları şöyledir :

» Fosfatlı gübreler için :

1976 dan itibaren fosfatlı gübre açığı iki ayrı bölgede meydana
çıkmaktadır. Bunlardan birincisi : İzmir, Aydın, Manisa, Muğla
Denizli, Uşak, Kütahya, Afyons Burdur, İEparta, ve Konya ille¬
rini içine alan "Batı Bölgesi" } İkincisi ise Gümüşhane, Rize,
Artvin, Erzincan, Tunceli, Erzurum, Kars, Ağrı, Van, Bitlis ,
Hakkari, Siirt, Mardin, Urfa, ve Adıyaman’ı içine alan "Doğu
Bölgesidir. Toplam P205 ihtiyacının üçte ikisi Batı Bölgesinde
toplanmaktadır.

- Azotlu Gübreler İçin:

Azotlu gübrelerde açığın büyük bir kısmı doğuda meydana çıkmak¬
tadır, Bu bölgeye dahil iller şunlardır. Kastamonu, Çankırı ,
Çorum-Amasya, Tokat, Ordu, Giresun, Gümüşhane, Trabzon, Rize,
Artvin, Kars, Erzurum, Erzincan, Sivas, Yozgat, Kırşehir, Kay¬
seri, Malatya, Elazığ, Tunceli, Bingöl, Muş, Ağrı, Van, Hakkari,
Bitliş, Siirt, Mardin, Diyarbakır, U fa,
r
Adıyalan ve Gaziantep

"Batı bölgesinde 1980 yıllarına doğ-ru bir miktar azotlu gübre

açiği belirmektedir.

Yukarıda açıklanan hususlar göz önünde bulundurularak, Batı Böl¬

gesinin ihtiyacını karşılamak üzere İzmir dolaylarında yakla¬
şık olarak 1000 ton/gün kapasiteli bir DAP (alternatif olarak
TSP) tesisinin kurulması uygun görülmektedir. Batı bölgesinde
azot ihtiyacının fosfat ihtiyacına oranla çok az olması sebebi
ile bu bölgede nitrat-fosfat tipi gübrelerin üretimi ekonomik
olmamaktadır. Nitrat-fosfat tipi gübrelerin üretiminde azot
İhtiyacının fosfat ihtiyacından 2,2 ilâ 2,5 misli daha fazla
olması gerekir.
 - 188 -

Doğu bölgesinin ihtiyacını karşılamak üzere DAP + AN (fo 26 N)

NP(23-23-0) + AN(# 26 N) alternatifleri düşünülebilir. Muh¬
temel ham madde kaynakları da göz önüne alındığında Doğu
Bölgesinin ihtiyacını karşılayacak tesislerin Çukurova, Bat¬
man, Samsun veya Trabzon dolaylarında kurulması uygun görül¬
mektedir. Tesislerin Çukurova bölgesinde kurulması halinde
ilave bir alternatif olarak DAP+ÛRE üretimi dikkate alınma¬
lıdır. Bu alternatifte Mersin Akdeniz Gübre Sanayii Tesis¬
lerinde üretilen Ml(f 26 li) Doğu Bölgesinde üre ise başlıca
Akdeniz Bölgesinde kullanılacaktır.

Tühıaş raporunda, yapılan ekonomik analizler neticesinde Doğu

Bölgesi ihtiyacını karşılayacak tesislerin Çukurova Bölgesinde
kurulmasınınavantajlı olduğu sonucuna varılmıştır. Muhtelif
alternatifler arasında ekonomik yönden farkların az olmasına
rağmen, ham madde temini kolaylığı bakımından Çukurova Böl¬
gesinde kurulacak tesislerin 1000 ton/gün nitrat fosfat
(23-23-0) ve yan ürün olarak 1280 ton/giin amonyum nitrat
(fo 26 N) üretecek şekilde planlanması uygun olacaktır.

Yeni kurulacak tesisler ile birlikte, mevcut ve projelendi¬

rilmiş tesislerin amonyak ihtiyacının karşılanması gös önün¬
de bulundurulmuştur. Alideniz Gübre Sanayii, Mersin tesisleri
amonyak ihtiyacının Çukurova pro.iesi içinde düşünülmesi uygun
görülmüş tür. Samsun .. Gemlik ve Eğe Bölgesinde kurulması tavsiye
edilen DAP tesislerinin amonyak ihtiyaçlarını karşılamak
üzere Marmara Bölgesinde 1100 ton/gün kapasiteli bir amonyak
tesisi kurulması gerekmektedir, Marmara Amonyak Projesinde
ham madde olarak Miireftede bulunan tabii gazın kullanılma
ihtimali göz önüne alınmıştır, Çukurova bölgesinde amonyak
üretiminin ise naftaaan yapılacağı kabul edilmiştir.

7. YATIRIMLAR

7.1. Projelendirilmiş Tesislerin Yatırımları

İç Para TL. Dış Para TL, Toplam TL

a) Gemlik Projesi 200.378.000 141.510.000 341.888.000

b) BAGFAŞ Projesi 12,225.000 6.350.000 18.575.000
c) IGSAŞ Projesi 352,500.000 465.000.000 817.500.000
d) Samsun Tev.Projesi 91*850,000 118,600.000 210,450.000
 - 189 -

İç Para TL. Dış Para TL. Toplaa TL.

e) Gübre Fb. lan A.Ş.

a) İskenderun 167*700.000 125.150.000 292.850,000

b) Yarımca 68.000,000 65.000.000 133.000.000

TOPLAM 092.653.000 921-610^000—1614-263.000

I^UjU Yatırımın Yıllara Dağılımı

a) Gemlik Pro.jesi

1971 10.092.000 424.000 10.516,000

1972 33.857.000 42.396.000 76.253.000

1973 87.429.000 71.278.000 i58.707.a00

1974 69,000.000 27.412.000 96.412.000

b) BAGFAS Pro.jesi
1970 1.222.500 635.000 I.857.5OO

1971 4.890.000 2.540.000 7.430,000

1972 6.112.500 3.175.000 9.287.500

c) IGSAŞ Pro.jesi
1971 15.000.000 22.800.000 37.800.000
1972 99.OOO.OOO 123.300.000 222.300.000

1973 148.500.000 251.145.000 399.645.000

1974 90.000.000 67.755.000 157.755.000

d) Samsun Tevsi Pro.jesi

1971 17.750.000 21.700.000 39.457.000

1972 54.600,000 55.400.000 110,000,000

1973 19.500.000 41.500.000 61.000.000

e) Gübre Fabrikaları A.Ş.

1971 23.570,000 19,015.000 42.585.000

1972 94.280.000 76,060.000 170.340,000

1973 117.850.000 95.075.000 212.925.000

 - 190 -

7.1.2. Toplam Yatırımın Yıllara Dağılımı

İç Para TL. Dış Para TL Toplam TL,

1970 1.222.500 635.000 1.857.500

1971 71.302.000 66.479.000 137.781.000

1972 287.849.5OO 300.331.000 588.180.500

1973 373.279.000 458.998.000 832.277.000

1974 159.000.000 95.167.000 254.167.000

7*2. İlâve Edilecek Tesislerin Yatırımları:

2.7. bölümünde belirtildiği gibi 3 ayrı projenin gerçekleştiril¬

mesi ön görülmektedir.

7.2.1. Ege Projesi

1000 ton/gün DAP (18-46-0) üretecek olan bu tesisler aşa¬

ğıdaki proses ünitelerinden meydana gelmektedir.

- Sülfat asidi ünitesi (Piritten) 140C ton/gün

- Fosfat asidi ünitesi 470 ton/gün P205

- DAF ünitesi 1000 ton/gün

Yardımcı işletmeler, depolama ve torbalama üniteleri dahil

olmak üzere sabit yatırım tutarının 1971 fiatları üzerin¬
den 520 milyon TL olacağı tahmin edilmiştir. Bunun 310
milyon TL si dış paradır. İşletme sermayesi ihtiyacı 50
milyon TL. kadardır. Projenin kuruluş yılı olarak Ege
Bölgesinde İzmir dolayları düşünülebilir.

7.2.2. Çukurova Projesi

1000 ton/gün Nitrat fosfat (23"f23—0)5 1250 ton/gün amon¬

yum nitrat (/£ 26 N) ve Akdeniz Gübre Sanayii Mersin Tesis¬
leri ihtiyacının karşılamak üzere 700 t/g amonyak ürete¬
cek ve aşağıdaki proses ünitelerinden meydana gelecektir.
 - 191 -

- Amonyak Ünitesi (Naftadan) 1450 t/g

~ Nitrat asidi ünitesi 1100 "

- Nitrat fosfat ünitesi 1000 "

- Amonyum nitrat ünitesi 125^ ”

Yardımcı işletmeler, depolama ve torbalama üniteleri

dahil, sabit yatırım tutarının 1 milyar 260 milyon TL ola¬
cağı tahmin edilmistix^-JBugfl3l"745-JMJyon TL sı dış paradır,
İşlotme seraayesi^ihtiyacı 125 milyon TU İcacLardır, ——

Marmara Amonyak Projesi

Mürafte*de bulunan tabii gazdan faydalanılarak fcünde IO85

t/g amonyak üretimini kapsamaktadır. Üretilen amonyağın
600 t/g ü Gemlik tesislerinde, 260 t/e ■5 Samsun Tesisle¬
rinde ve 225 t/g ü Ege DAP tesislerinde kullanılacaktır.
Proje 1100 t/g kapasiteli bir amonyak ünitesi, amonyak
depolama ve yardımcı tesisleri kapsamaktadır. Sabit yatı¬
rım tutarının 620 milyon TL olacağı tahmin ■edilmiştir.
Bunun 38O milyon TL sı dış j>a»a ihtiyacıdır, İşletme serma¬
yesi ihtiyacı 60 milyon TL kadardır,

7«2»4» Yatırımın Yıllara Dağılışı

İlave edilecek tesislerin yatırımlarının yıllara dağılışı

aşağıda gösterilmektedir,

(Milyon TL,)

Ic Para TL TL,Dış Para TL TL.Toplam

1974 97 143 240

1975 386 574 960

1976 717.* 718 1435

1200 1435 2635

* işletme sermayesi dahil

 - 192 -

8, HAM MADDE VE ENERJİ GİRDİLERİ

8*1. Ton başına Sarfiyat Rakamları

8,1.1. 1 Ton Amonyak İğin i (Haftadan)

- Nafta 0,744 t
- Fuel-Oil 0,092 t

- Elektrik Enerjisi

a) Proses ünitelerinde 52 kwh

b) Yardımcı tesislerde 76 kwh
Toplam Elektrik 128 ktth

~ Katalizatör ve kimyasal
maddeler 15 TE

-Tabii gaz —- »,45 jjm koaı

- Elektrik enerjisi

a) Proses ünitelerinde 35 kwh

b) Yardımcı ünitelerde 61

Toplam Elektrik 96 kwh

~ Katalizatör ve kimyasal
maddeler 15 TL.

8.1.3. 1 Ton CAN 26 H)ioin 86

- Amonyak 0,333 t

- Kireç taşı (xx) 0,261 t

- Elektrik Enerjisi

a) Proses ünitelerinde 35 kwh

b) Yardımcı Tesisler 3° kwh

c) Buhar fazlasından üreti-
len 1 u
-62- kwh
Enerji fazlası + 3 kwh
 - Kat al i zat Öf * ve kimyasal maddeler 7*2 TL.

NOT: (x) Nitrat asidi ünitesi dahil.

(xx) CAN, Nitrat-Fosfat tesisinde yan ürün olarak

üretildiğinde kireç tagı Ca(NO^)9 konversiyonufir

dan elde edilmektedir»

8,1*4* 1 ton Üye 4.6 N^ için;

- Amonyak 0,580 t

- Fuel-Oil 0,092 t

- Elektrik Enerjisi

a) Proses ünitelerinde 135 kwh

b) Yardımcı Tesislerde 18 kwh
ç) Buhar fazlasından üretilen - 28 kv/h
Toplam eneJ^S * i2y$

ı ^aa^JLlaiaJ&L
» Fosfat kayası i% 30 P2055 1*.64Q *
- Pirit {*40 6) 1*Q50 t
- Amonyak 0,225 t

- Fuel-Oil 0,013 t

- Elektrik enerjisi

&) Proses üniteleri için 173 kwh

b) Yardımcı tesisler için 41 kwh
c) Buhar fazlasından üretilen - 77 kwh
1

Toplam enerji 137 kwh

- Katalizatör ve kimyasal maddeler 0,70 TL.

NOT : (x) Sülfat ve fosfat asidi ünitsleri dahil.

 - 194 -

8.1.6. 1 ton_ BAP ioin:

- Fosfat kayasj ($30 P205) 1,640 t
«* Kükürt 0,474 t

- Amonyak 0*225 t

- Fuel~Oil 0,013 t
- Elektrik Enerjisi

a) Proses üniteleri için 200 kwh

b) Yardımcı tesisler için 34 kwh

a) Buhar fazlasından üteüle» - 72 kuh

Toplam enerji 162 k«h

Kataliz at ör ve ma4ıfl*îlfir &l70 TU

8.1.7. I Ton KP

- kw« t* 86** r^y 0,660 t

HnsıiY~d~ 0*296 t
f» fü©|.-Qil 0,11$ t
jşr JBlpfc£rik Enerjisi

a) Eroses üniteleri için 86 Jcwh

\>) Yardımcı tesisler için 30 kwh

p} Buhar fazlasından üretilen -12 kwh

Toplam Enerji 94 kv/h

*• Katnlizatör ve kimjrasal maddeler 4£ TL

m ? (*) Nitrat asidi ünitesi dahil

8.1.8.»1 ton TSP j£ 45 P205) iğin _(x)

- fosfat kayası /$3Q P205) 1,680 t
- Pirit ($ 48 S) 0,790 t

- Fuo1-0il 0,025 *
 - 195 -

• Elektrik enerjisi

a) Proses üniteleri için 140 kwh

b) Yardımcı tesisler için 30 kwh

c) Buhar fazlasından üretilen - 43 kwh

Toplam enerji 127 kwh

- Katalizatör ve kimyasal maddeler 0,50 TL.

NOT: (x) Sülfat ve fosfat asidi üniteleri dahil.

8.2* Mevcut ve Projelendirilmiş Tesislerin Toplam Girdileri

TaBTo ? Aaot Sanayii T.A.Ş. fGübr-=> p>e«Tİkaîarı Akdeniz

Gübre Sanayii İstanbul Gübre S«nayii A.Ş. (İGSA$)T
Gübre Sanayii A.Ş. ■«« KaraAculz Bakır işletmeleri A.Ş. ye ait te¬
sislerin toplam fairdileri verilmiştir.

Tablo hazirlonırken şu hususlar nazarı dikkate alınmıştır,

- Tesisler ilk faaliyete girdikleri yıl $ 65» ikinci yıl % 00 ,

üçüncft yıl $ 95 ve dördüncü yıl % 100 kapasite ile çalışacaktır»

- Tesislerin buhar sarfiyatları yakıt çinisinden hesap edilmiştir.

- Tesislerin su sarfiyatları elektrik cinsinden hosap edilmiştir.

Ancak IGSAŞ tesisleri lüzumlu suyu IPRAŞ’dan Batın aldığından,
burada su sarfiyatı olarak belirtilmiştir,

- Ambalaj masrafları hesaplanırken fiat olarak 2 TL/torba esas

alınmış ve $ 3 kayıp kabul edilmiştir.

- Gübre Fabrikaları istihsâl için lüzumlu fosfat asidini ve sül¬

fat asidini 1974ce kadar satın alacaktır. 1974 yılından sonra
jfarımca tesisleri için lüzumlu fosfat asidi, tesis bünyesinde
istihsal ocdlodslf, sülfat asidi ise satın alınacaktır, İskenderun
tesisleri için lüzumlu olan sülfat asidi ve fosfat asidi ise
İskenderun* da kurulacak olan tesislerde istihsal edilecektir.

Tabloda kurulacak sülfat asidi ve fosfat asidi tesisleri ham

maddeler cinsinden gösterilmiştir.
 —şr-
il
o

1
o
S
o

13
o

m ° 8 Â o
•
o
1 1 1 ı I 1 • i 1 I I 9
8
tn
a a vi
V* f •r
w
tn a
ki S S I

s %
o
2
«o m •
3 J 3 î
1^
O
t*

1
tv
z
* r»
o
" 1 1 I > I 1
»*-
A
2
$ â e
o yi •

ji « «o 3 -«•
£
M
s 3
I

ı 1 §
O
! i° 8»
• 1 İ
o

i
o

t
ı I
8 •
o

1 i c
İ
•
ıo
1 o o 3
i
► o •
•3 -r %4

s
o o o

Ifl s a - s *4 »S
a •*»
®» j-
*\ ı H S

8
• O

8 I
!*
o o

: •
o e
O o «A
o •

1 1 1 ' 1 1
İ
O 1 O I m «o o 1
* Ct
**. S
r ■
OT*
tn
« £
«0
s* •
s ti ki
t

î 9 8 1 I
«
-r

a
o
*o
a ki
o

I S
■3 : ?
S «r
8 1 9
t»- kİ
« i 1 1 1 t
2 3 «
î s
2

i a
*•

a * S ■c 3 a
•a I

! 8 |
o •
5
ı!
8
o
V
1 8 t
O o
1 8 o O 8

1 i i
i S 8
•»

â3
o o

13
>3
U>
% s
s
n “ 5f
n •«
N
8
■ •O
ie M
♦i
3 %

3
g ! !
O o
,
1158
3
o o
>0
8 a
O
1 1 1 1 8 ° 1* a ı r I 1 1
a
s
»O
O.- S a s 8 a •r
«o
M
«O R S X
■» <a
<-3
9
8
ft
i :
O o <«
o C

2
o
o
â ? 2 n O
o O
1»
M
o °
” l 1 1 1 1 I
t
2
Co «• 00
« il
o 0*
» t «A
S! 2 0
o

îİ «o f» n m

o
8 O
e

1s
O • o

3 8
0

t s
o
o o «
o 2 o

&
1
o

1* o
O «A

8 S 1
•*>
*» o
o
; 7 w> ?
I s
OO «4 eo !£} •
•î
o
u» S M co
m 3 m •o — «a •» 00

•n o o

-d O 0»
o
o
•
•
0»
««
s> o • %

1 s 8 ! 1 1
to

o
1’ 1 1 1 8 o
a
a

a*
fâ m o
S s
■r
W
5 â «r 3

|
o Ol •

as O s
4 m
3
0
t

1
o
^ s
o o O

s s 2 1 ıa 1 1 â
—

5f=2, -*■
2
O 1 1 1 I I o

• « ^
t>-

2 Sİ îfi s a - n
« r>

1S
0 o

i °
o

!1
o o
8
o •

t o
t o o
K o O
s • ı *n 1 1

1
! ° •
-d •T w
t
■ b
Ş S S? ^ İS
•3

8 S s
0D
«O
•r> :
0) *• •*
<n

8 o

İÜ
00 o
O
S
8 , 8 ■T -r

ı1 I5.
O

dr <3 | «=
O
1 'f 1 1 1
1 1 1
«i ~ â 3
rrt

«
S t »
N
Ş 3
o o
a o
8
? s
e
S S s o
a o
«•>
io
3 1 1 1 I 1 1 • 1 1
S
U> «■
** w>
«ö
s
2
rt £ ** tr

-o a a oo

I «—ü f—*J 1
11
o
â*" !
o
o ?

|S
O •

I ı
« e
<4> «t o O 0 «3 •T

S § 1
o

1 1 1
1 1
L t*-
»■==» ı O0

j î
m
'O tn

3 e
•3
-rv- £
3 * S - 3 N m —
1»

_f-U -<3 j
|
O

8 8 o

1 ı i
o

8
8l 1 •* 1 •k
1 1 1
1 I 1! I
'O
o 1 a *»

= 3 R
o?
tn p ? •n

d I
»i P-
1
§1
m «o
s
i i
I*-
S 1 1 1 1 I 1
ki vo
1 1 1 1
2
-T

Ö
TO oo
a
S
*<
3 5
a s P-

O W)
o o o
8 » *<•
I I 8 ı 8 Z1
• O

-<3 ^
t
2 °
£ S
o
oo 1
O •f *f
kİ •• 1 1 1 1
o 1 o
3
ir ^
o
o
0» ö t o o
S 8
3Lni
*1 <N

3 « 8
O
11 1 'I s ı1
o * 8, 1 VÂ
8
1 1 1 1 1 1 *0
a S
o!* = s? 3 W

§ 8
*1 I■
16
Şs
»o
IV 1 1 1 l 1
rv
1 I ı 11 I n
s S
2
55 <Â •n
f*

2 n

?.
»o 8 g o
8
11 11 "1
O
«I
3 •1 1 1 1
O
ı o o 1
m 1
ö
2 İ fe
A

S-
O
s s 3
- N X «n

i§ 1 i l 8 1
o
°o o o
8
c

§ o S O O O
â
0

i
u

S 8
o
V- o o o 0 e
O ° r*i
3
n
1
o • -c oo -•-
m Ö g S 8 o
R
*
01 vo
f ■X
« i S 8 <N
— N »H
*i tn
*0 - a s î »0

-<3 £
S
o.
*
«
_ »n
O
« İM
«
f—

S ? s 5 5
■i
r. /■—. /“'»
*- I h
«■ W o
O «5 2 <y X *
kı
*
X **

8 İ
»-
^2 Jî
r--

? Uı cC4 5 - o.

, 5 ", i î
z 0 * «fil 2 o? at
ta
S N ■.O
w •< ° ki *-* 2 a <4> î! £

s2*
* "T V
ö N 1

i : i j î
•t a

ts i a *5 ° H « x 2! »< * N 1
X •<
»4
*> ^ 1 «
t d 1 * î
o •-< - V\ w X v_>
2 u ^
it
/- * Sh
1 » v a ^ « 31
3* «—✓
■ » ^ v_> J A O
.? 'fi
'S ‘ î î
LT j
S 2 tâ * i. * t
a >- ı p - p
M 0-
<E 2
? X 0.
% a C «0 * o.
* 5
p « -
O
V” at
O 1 - 1 .3 «s -o »ı e s
dr «
■.f~ f*
J

w
z 2- d <*:
0 O
S3 li -3
M 2 k ®
£ £ r
X 2 X u
 İAM.0 2'ulu ütViMI

AZût i>AUAI|ii [AtyiliALAM U-AMLUİZ mi iAUAflii U-ktAUKIl At 5AU. A*. .MUNIMA 6llW î>MJ.A£.
1 VE MftADtUlZ Utll iflltMEUll ij,. t£SİbLEÛ.lUltJ tOfLAM lupaf ÛUlİİII
19*8 1979 19 80 18 62
liApASİlf-
1901

G-îj bre PL0S

tOM ['çil. VJ G 0 bre N Pt0S Gübre N Pt05 G ubre Pt6s Gubr». w

fcA'taU'fa t
İU- (%^-ıu) €,0.000
eo. 000 11.i 00 - 60.000 12. 600 60.0 00 İt. 60 0 -
6 0-000 42 600 — 60 000 11 600 -

A-i. (’/tiof.u) 60.600

gö.000 IC Soo 80-000 16 .goo 80.000 16. 800 20 000 16. goo 80 000 16 *oo

İl
nüiûuyA ır
AU (%2tM) İ3&60O 33? 500 28. 040 332 500 8X0 iû 332 50o 22-0)0 33? 3oo «goto 33İ.500 «*0İ0 _

tAH-AitiK. P£-aE

i 000 4. £80 Ulû

Ab (%2( U) a.000 8. opo X op 0 i 6to g. 0 00 l-68o g. 000 1 6X0

Uip (‘/o 46 P,08) 20-OOO 20.00 0 3.600 20 ooc 3 600 20 . 000 3 «oo 2.0 • 000 3 60c- 20.000 1 600

iüttE FAlelfcJUf! TAS

a., yarımcc.
Kbp 400-000 -

Tbp (’/.4S Ş,Os)

2oo. 000 95.000 2.00.000 35 .000 200.000 95-680 200. ûoo 96.O00 JOO OOO 95 000
200 000 ~ ~

t- İbkendırun

Tbp(,)o4S pt0s) 200 OOO 2oo. 000 95 000 2oo, 000 95.0 0 0 2oo. 000 35-000 200.000 35-000 200. 000 95 oöo

bAMKIVI t
Tif (.'/-4S PA) 220 000

»Af («4-41-tlg) 4 2fl.SOO )3 9 500 22. 32o 66 3 60 13 9.500 22120 66-960 433-600 12 ile* 66 960 139 soo 11 32o 66-36» IS9. 500 22 VO 66 360

iAMbtiU SL

6Ap (,4i-At-o) 227 2oo 40 836 10-4. SIZ 221100 A«J9« lt>4 612 221 2ao Ao İ3( |OA 512 A* *36 \oA siz AO *86 İ9A .512-
111 Lt a 227.200
221-200

ILAZIÂ

300 000 5"4- 0 00 300.000 54.000 3oo ooc 56 000 .. $00.000 54.00 0 3oe-0«O 3A o°o
*f (,/. 16 P.Oj) 300 000
— —
_

msasİm

t-AM t )»26M) 514-000 59i* «00 454-4V 5ÖV0&O l5V44« 5*94-000 454.440 59A 0 90 ISA44® 59A 900 I5A A40

pap (, 41-Al-o) -441500 m-5*» Ji.H0 Qİ llo Hî.Sbo 26-7JO 68-3(o M,8 50 0 26.730 6İİİ0 İAX-fi‘99 16 >10 68.319 h* 50° 26 ?|0 63210

fcSMıJlt

59A 000 [SA A A»

C4U (,/o24W) 534 000
564 000
4 54-4 40 5Hooo ISA-AA 0 _ 59A «0 0 1154 i, ipû _

ISA Aho — 5£A o«e —

1 İHA

Ül-C 0»4& M) £63.000 363 .000 166 3«o ,3f3.9oo |6£-9tfe 363-90“ 466 380 _ 368 000 166-310 — J6İ 00® 166 Sfo —

MtfA*ı
IVf*«
Msf ( ÎMfc P,a5) 3İ 600
I2.0.000 3S-6«o 39 *oo 220. Oao 220 OO® 39.600 220.000
220 000 2.20-060 — —

Kİtİm kApmıakrtiM
A-S ( )o2( Is) I0O. OOO 21000 joo-ooo 21 8 00
100. OOO
4oo 000 lo0 ■000 At-oOO ~ too OOO 24-000 “ 24-000 - -
-

(£) U SA6- 91? 705S36 S?JL -1SZ. 709 X36 526-98

Topusa tstETİM
•

705-1*6 324 3fL H5.2 36 324- 382- 705 e3<

(W
6 S0.000 860.oao 655.000 iyi 0 oe ?26 *«*
tüLtp S jo.ooe 765-. ©oo
715 000 645-000 835-000

U.), , 695. oea 387 000 7g5 ooc» 4 0A5. 000 X30■00e j. 49«x?90 «75 0«‘
MAtlıMUM mtp 8S0 ooc 930.000 72,0 .00-3
1

taatslsaoM iaı.tp İle. _30Â-İ 9^

«AtiİM FAttklI — IH-10 A _ |<i!. 0(3 _ 2 Ait. 10 2. _ m *if — 264- | oi _ 25i 0IX — 333 İ9A _ lîS.oı*

—
~ 1977 yılından itibaren Samsun I ve II, Akdeniz Gübre Sanayii
ve Gemlik Tesislerinin amonyak ihtiyacının teklif edilen tesis-
ler tarafından karşılanacağı kabul edilmiştir.

Yeni Kurulacak Tesislerin Toplam Girdileri

0*3*1. -E-ge Pr.o iesi:

3*2*1* bölümünde de belirtildiği gibi bu proje aşağıdaki

proses ünitelerinden meyrlana gelmiştir,

- Sülfat asidi ünitesi 1400 ton/gün

Fosfat asidi ünitesi 470 ton/gün P20{>
- DAP ünitesi 1000 ton/gün
Bu tesislere ait toplam girdiler ise şöyledir î

Fosfat Kayanı £$ 30 P205) 341*000 ton/yıl

- Pirit 346*500 "

- Amonyak 34*250 "

- Fuel-Oil 4.125 "

- Elektrik Enerjisi 46,830,000 kwh/yıl

8,1,2* Marmara Amonyak Projesi

3,2,2. bölümünde belirtildiği üzere bu proje için aşa¬

ğıdaki kapasiteler ön görülmüştür, kurulacak amonyak tesisi
hem bu tesis için lüzumlu ve hem de Mersin tesislerimizin
ihtiyacı olan amonyağı . üretecektir,

- Amonyak ünitesi (naftadan) 1450 ton/gün

- Nitrat abidi ünitesi 1100 "

- Nitrat fosfat ünitesi 1000 "

- Amonyum nitrat ünitesi 1250 "

Bu tesislere ait toplara girdiler ise şöyledir :

- Fosfat kayası ($ 36,4 P205) 218,000 ton/yıl

- Nafta 347.000 "

~ Fuel-Oil 94*000

- Elektrik enerjisi 79*960,000 kwh/yıl

 - 198 -

8,3.3. Marmara Amonyak Projesi

3.2.3» bölümünde daha geniş bilgi verilmiş olan Marmara
Amonyak Projesi kapasitesi günde 1085 ton amonyak istih¬
sal edecektir. Tesise ait sarfiyat rakamları şöyledir ;

Tabii gaz 31.x 10*“ Koal/yıl

Füel-Oil 32.700 ton/yıl
Elektrik enerjisi 43.740.000 kwh/yıl
 A. TİCARET GÜBRELERİ I TİİACI

I. Çalışma Metodu

Ticaret gübreleri ihtilacının tahmininde çeşitli ülkelerde deği¬

şik metodlar kullanılmaktadır. Komisyonumuz bu valışmada aşağıda açıklanan şe-

kiLde konuyu incelemiştir,

Türkiyenin 1968 yılında bölgesel olarak mevout mahsul paterni

tesbit edilmiş ve 1972, 1977 ve 1982 yıllarında paternde meydana gelmesi muhte¬

mel değişiklikler Tarım Bakanlığının ilgili şubelerinden edinilen bilgilerle

tahmin edilmeye çalışılmıştır. Mahsul pateminde meydana gelecek gelişmelerin

tahmininde politika olarak önoelik verilen ürün ve ürün guruplarındaki geliş¬

melerde hububat, endüstri bitkileri, meyve ve sebze gibi ürürlerde uygulanacak

özel projeler gözönünde bulundurulmuştur. Mahsul paterni tahminleri yapıldıktan

sonra uzun yıllar yürütülen araştırma ve deneme neticelerinin ışığı altında bu

bitkiler iyin bölgesel olarak tesbit edilen en uygun gübre dozları kullanılarak

gübre ihtiyacı tesbit edilmiştir. Ekonomik faktörler, finansman, fiyat, organi¬

zasyon ve sulama konuları ile çiftçinin gübre kullanma temayülü gözönünde bulun¬

durulmak suretiyle, ihtiyacın betirli oranlarda karşılanacağı ve kullanılacağı

açıcından hareket edilerek çeşitle kültür bitkileri ekiliş alanlarının gübre-

lentmesi mümkün görülen nisbetleri tahmin edilmiş ve bu suretle gelecek yıllarda

uyguılanoaaı mümkün olabilecek gübre kullanış hedefleri tesbit edilmiştir.

Projeksiyonda kullanılan bu metodun, çiftçinin gübre kullanma

temayül ve gücü gözönünde bulundurularak yapıldığı için daha realistik olabile¬

ceği düşünülmüştür.

Projeksiyon çalışmalarında ihtiyaç ve hedeflerin tesbiti için ba¬

zı kabullerin yapılması zorunlu olmuştur. Kabul edilen bu esaslara genel ve özel

olnuak üzere iki gurup altında toplamak merakündür. Genel esaslarda î

 - 2 -

1. Planlamada öngörülen tarımsal kalkınma hızına alışılması

2. Uygulanması öngörülen tarımsal programlar, tedbirler ve

özel projelerin gerçekleştirilmesi, '

3. Sulama, gübreleme, zirai mücadele, mekanizasyon v.b.

gibi her türlü tarımsal hizmetlerde alt yapı tedbirlerinin gerektiği ölçüde alın¬

ması ,

4. Tarım ürünlerinin pazarlama ve değerlendirilmesi, hu¬

susları göz önünde bulundurulmuştür.

Projeksiyonda kabul edilen özel esaslar ise j

1) Hububat

Hububat ekim sahasında genişleme değil öncelikle ı.

entamsitenin artırılaoağı düşünülmüştür.

2) Baklagil bitkileri
Baklagil bitkilerin ekim sahası, sahil kuşağında

yüzde 50 ikinci ürün ve geçit bölgelerinde yüzde 5^ nadas yerine idame imkânı

gözömüne alınarak ekim sahasında yılda yüzde 6 artış olacağa kabul edilmiştir.

3) Sanayi bitkileri ve yağlı tohumlar

(a) Ege ve armara Bölgelerinde önemli ölçüde ta¬

rımı apılmakta olan ayçiçeğinin sulama imkânlarına göre Orta Anadolu da ekim

imkanları,

(b) "i er fıstığının Akdeniz Bölgesinde ikinci mah¬

sul olma imkanı,

(c) Önemli bir nisasta kasnağı olarak patatesin

gelinmesi,

(d) Şeker pancarı üretiminin dahili şeker tüketi-

nine paralel olarak gelişmesi,
(e) Pamuğun Ege ve Akdeniz Bölgelerindeki mevcut y

yeriue ilave olarak Güneydoğu da yayılma imkanı bulacağı kabul edilmiştir.

 - 200

4. Meyvecilik

(a) Narenciye potansiyel ve yayılma durumu,

(T») Zeytin, Antep fıstığı ve bağoılıkta gelişme- imkan¬

ları götönünde tutulmuştur.

(e) Projeksiyon hesaplamalarında hahçp
ağaç adedi olaMüc _eö«t»»ilen çeşitli hakta»» çevirmede a^sğa-Aalci ölçüde kulla¬

nılmıştır»
Naranciy» 300 ağaç/hektar
Fipdık 700 ocak/hektar

Zeytin 100 ağaç/hektar

Antep fıstığı 100 ağaç/hektar
Diğer meyveler 100 ağaç/hektar
*

5. Sebzeoilik

Sebzecilikte, artan yurt içi ve ihracat talebini kar^v-

layacak bir üretim seviyesine ulaşabilmek için genel ekilijf sahasının takriben
yüzda ^O'sini kapuıyan Marmara, Ege ve Akdeniz’de bir yılda iki ürün- yetiştirme
gö&öaünş. alınarak yılda yüzde 3 ekim sahası artışı k*-b«i -edilmiştir.
m

&« Yem bitkileri

Çayır oer'a ila orman sahasınin mevcut du¬

rum karsışmda projeksiyona. teşir edecek ölçüde gührelenmiyeceği^gelecekte çayır

ve meralarda özel hukuki -tedbirler almaasi halinde ilave bir gübre ihtiyacının

ort.aya çıkabileceği,

(b) Çak yıllık yonca ve korunga sahalarında tenis ih¬

tiyacının halledileceği,

(c) Fiğ ve burçak ürünlerinin, zeytinliklerde yüzde

30, narenciye ve elmalıklar gibi uygun plantas onlarda yüzde 50 ara nebatı ola¬

rak ekim sahası imkânı gösönünde tutulmak suretiyle yılda yüzde 6 ekim sahası •

artışı olabileceği düşünülmüş tür.

 II. 1972-1982 Gübre Projeksiyonu

Tioaret gübrelerinin, üçüncü ve dördüncü 5 yıllık: plan dönemleri¬

ni kapsaman 1982 ;ılma kadar olan devredeki projeksiyonu, metod kısmında açık¬
lanan prensipler içinde yapılmış ve sonuçlar Ek Tablo 1, 2, 3 ve 4*de gösteril¬

miştir. Mahsûl paterninin 1972, 1977 ve 1982 yıllarındaki bölgesel ekiliş alan¬
ları dikkate alınarak genel gübre ihtilacı ve kullanma hedefleri tesbit edilmiş¬
tir.

Gübre ihtiyacı ve kullanma hedeflerinin tahmininde araştırma ve

deneme sonuçlarına göre çeşitli mahsuller için bölgesel olarak tesbit edilen or¬

talama gübre dozları esas alınmıştır. Kültür bitkileri ekiliş alanlarının fi> 100'ü
gübrelenmesi halinde gerekli olacak toplam gübre ihtiyacı tesbit edilirken diğer

taraftan gelişecek sosyo-ekonomik şartalara göre tesbit edilen gübrelenebilecek

saha nisbetleri esas alınarak gübre kullanış hedefleri tahmin edilmiştir. Projek¬
siyon çalışmalarında neşredilmiş «n yakın bilgileri ihtiva eden 1968 istatistik¬

leri kullanılmıştır.

Bölgeler itibariyle 1972, 1977 ve 1982 yıllarındaki gübre ihtiya¬

cı Tablo 1 'de ve projeksiyonu yapılan bu miktarların bölgelere isabet eden nis¬

betleri de Tablo 2'de gösterilmiştir. Tablo l'in tetkikinden anlaşılacağı gibi

yaklaşık olarak 1972'de 410.000 ton azot (N), 360.000 ton fosfora (^^5) ihtiyaç
duyulurken bu miktarlar 1977'de 65O.OOO ton azot ve 540.000 ton fosfora ve 1982

yılında ise 865.000 ton azot ve 725.000 ton fosfora yükselmektedir. Her üç dö¬

nemde de tahmin edilen azot miktarları fosfordan daha fazla olmuş ve azotun fos¬

fora oranı 1.2/l civarında bulunmuştur. Bu miktarlara erişebilmek için Üçüncü

Beş Yıllık Plan döneminde her sene yaklaşık olarak 50.000 ton saf azot ve
35*000 ton fosforunj dördüncü Beş Yıllık donemde ise her sene 40.000 ton azot ve
35*000 ton fosforun bir önceki senenin ihtiyacına ilave edilmesi gerekecektir.

1977 senesi için tahmin edilen gübre miktarları fi 20 ÎT ve fi 17 ^2^5 ihtiva eden
gübreler olarak ifade edildiğinde yaklaşık olarak 3.2 milyon ton Azotlu ve 3-2
milyon ton da fosforlu olmak üzere 6.4 milyon ton gübre e tekabül etmektedir.
 - 201 -

1970 yılı gübre tüketimimizin 2.2 milyon ton olduğu gözönünde bulundurulduğunda

1977 gübre ihtiyacının bu miktarın 3 katı kadar fazla olduğu görülmektedir. Bu

miktar gübrenin teknik usufelere uyularak azami ekonomik faydayı temin edecek şe¬
kilde kullanılabilmesini temin için ilerde pazarlama ve araştırma eğitim bolünler*

rinde zikredilen tedbirlerin titizlikle uygulanması gerekmektedir. Bu sebeple

1977-19Ö2 yılları için ilerikğ yıllarda, tîçünoü Beş Yıllık plan uygulamasından

alınan sonuçlara göre bir projeksiyon çalışması yapılması uygun olacaktır. Pro¬
jeksiyonu yapılan gübre miktarlarının bölgelere dağılımı Tablo 2ede görüldüğü

gibi genellikle fi 2 ile fi 20 arasında değişmektedir. Gübre kullanımının gelişti¬

ği. Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz gibi dört sahil bölgelerinde ğütün gübre

miktarlarının azotluda yaklaşık olarak fi 60'nm ve fosforlu da ise fi 50* sinin

kullanılacağı tahmin edilmekte ve bu oran 1972, 1977 ve 1982 senelerinde hemen
hemen sabit kalmaktadır.

Ticaret gübrelerinin ana mahsul guruplarına isabet eden miktarla¬

rı Tablo 3'de ve bu miktarların bitki çeşitlerine dağılım nisbetleri ise Tablo

4'de gösterilmiştir. Bu tabloların incelenmesinden anlaşılacağı gibi 1972-82 pro¬

jeksiyon döneminde azotlu ve fosforlu gübrelerin fi 65-70 gibi büyük bir kısmı
hububat ziraatında,^ 15*i sanayi bitkilerinde ve geri kalan fi 15'i de meyve,seb¬

ze ve diğer bitki guruplarında kullanılacaktır.

Gerek bölgesel ve gerekse mahsul gurupları itibariyle verilen bu

gübre dağılım nisfcetleri ortalama yaklaşımları göstermektedir. Gübre miktarları¬

nın bölge ve mahsuller arasında sabit kalamıyacağı ve kaymalar olabileceği,ancak

bunların toplam ihtiyaç ve kullanma hedeflerinde etkili olamıyacağı tabiidir.

1972-1982 dönemlerindeki yıllık ticaret gübresi tahminlerinin böl¬

geler itibariyle dağılımları Tablo 5'üeki, bitkiler itibariyle dağılımları ise

Tablo 6’4a gösterilmiştir. Bu on senelik süre içerisinde çeşitli bölgelerdeki

azot; miktarları 2-3 katı bir artış gösterirken fosfordaki artış 1.5-2 katı olmuş¬
tur. Fazla miktardaki artışların daha zivade hububat ekim alanı fazla olan
 » 202 •»

bölgelerde olduğu görülmektedir. Hububat için her sene yaklaşık olarak 30-35 bin

ton azot artıcı öngörülürken bu artış sınaî bitkilerde 5-7 bin ton, meyve ve seb¬
ze ve diğer bitkilerde ise 8-10 bin ton civarında bulunmaktadır.
*

III. Çeşitli Ticaret Gübrelerinin Kullanılma Durumu

İklim ve toprak bakımından vurdumuz diğer dünya memleketlerine na¬

zaran farklılık göstermektedir. Bu bakımdan yurdumuzda kullanılacak gübrelerin

cins ve çeşitleri, diğer ülkelerde uygulanan örnekleri aynen alarak değil, kendi

şartlarımıza uygunluk derecelerine göre tesbit edilmelidir.

Yurdumuz toprakları, mevcut durma kısmında belirtildiği gibi ge¬

nellikle azot ve fosfor gibi bitki besin maddelerince fakir, potasyum, kalsiyum

ve Mağnez.ura bakımından zengindir. Toprakta yeteri kadar mevcut olan bir besin

madidesini su veya bu mülahaza ile toprağa tekrar gübre olarak vermesin ilmi hiç

bir- desteği yoktur. Bu sebeple bilhassa potasyuralu gübreleri ancak analizlerle

ekeıikliği tesbit edilen topraklarda kullanmak, diğer yerlerde kullanmamak gerek¬

mektedir.

Fosforlu gübre olarak mevcut olan süperfosfat ve triple süper fos¬

fat gübreleri, ihtiva ettikleri fosforun bitkiye etkisi yönünden farksızdırlar,

lur-dumuz, toprakları genellikle kireçli olduğundan ve kireçli topraklara ilave

edilen gübrenin ihtiva ettiği fosfoı toprakta tesbit edilerek bitki istifadesin¬

den uzaklaştırıldığından fosforlu gübrelerde suda erirlik esas alınmalı ve suda

eri:r fosfor miktarı yüksek olan gübre tercih edilmelidir.

Süper frsfat re triple süper fosfata ilâve slarak liamonyua fts-

fat da fosforlu bir gübre gibi telâkki edilmelidir. Bitkinin fosftr ihtifseı bu

güb:reden terain edilip icap ediyorsa eksik kalan azot sonradan herhangi bir azot¬

lu ^gübreden sağlanmalıdır. Yapılan araştırmalar bu gübrenin yurdun her tarafın¬

dan muaffakiyetle kullanılabileceğini göstermiştir. Diamonyuo fosfat bütün

 - 203 -

bitkiler için kullanılabildiği gibi terkibindeki fosfor Azot oralının yaklaşık

olarak 3*1 oranında olması dolayısı ile geçit bölgelerdeki ve Orta Anadolu kuru

şartlarımdaki hububat ziraatı için bilhassa çok uygun bir gübredir»

Azotlu gübrelere gelinoej yurdun çeşitli bölgelerinde yapılan

araştırmalar göstermiştir ki genenllikle amonyum sülfat, amonyum nitrat ($ 31

26 N V© % 2! N) ve üre gibi azot kasnakları arasında mahsulü artırt» yönünden
önemli fark yoktur. Bu sebeple beher ünite azot fiyatı ucuz olan ve nakliye ko¬

la lığı bakımından tenörü yüksek olanlar tercih edilmelidir, Böyle bir tereikte

rutubet ve fiziki yapı gibi unsurların ayrıca gozönünde bulundurulacağı tabiidir,

Azotlu gübreler arasında fazla bir farkın bulunmadığı seklindeki bu genel hükme

rağmen aşağıdaki husuların gozönünde bulundurulması gerekmektedir.

1. Çay bitkisi için tercihan amonyum sülfat verilmelidir. Bu¬

lunmadığı hallerde üre ve kuvvetli asit reaksiyonlu topraklarda amonyum nitrat

kullanilabllir.

2. Çeltik ziraatinde amonyum sülfat kullanılmalı, bulunmazsa

ikinci teroih üre olmalıdır.

3. Üre tercihan yağışlı bölgelerde kullanılmalıdır. Geçit ve

kurak bölgelerde de kullanılabilir. Sonbaharda kullanıldığı gibi ilk bahar veya

yaz aylarındaki azot takviyeleri içinde verilebilir. Kurak bölgelerde yağışlar¬

dan önce ve toprağa gömülmek suretiyle tatbik edildiği takdirde zayiat asgariye

indirilmekte ve bu şekilde muvaffakiyetle -kailV™-1/inini jg».

4» Gerekli eğitim safhası ikmal edilip, teşkilât kurulduğu tak¬

dirde gaz veya sıvı halinde Amonyak*da ekseri hallerde kullanabilir.

 - 204 -
TABLO 2 1

BÖLGELER İTİBARİYLE TİCARET GÜBRESİ İHTİYAÇ TAHMİNLERİ

(SAP BESİN MADDESİ 1000 TON)

1 972 19 7 7 198 2

BÖLGELER
N
25 V N P 0
'2 5 *2° N P 0
25 V
I ORTA KUZEY 53.2 57.5 0.54 95.4 89.1 0.84 135.5 125.3 2.08

II EGE 71.3 50.9 4-56 100,3 71.6 6.49 124.0 SO.o 10.18

III MARMARA 45.4 43.0 0.69 76.5 62.6 1.51 89.6 73.5 2.29

IV AKDENİZ 95.5 59.4 6.62 131.4 98.9 6.46 161.8 117.7 9.16

V KUZEY DOĞU 7.7 7.5 0.02 16,4 14.0 0.13 24.3 21.8 0.18

VI GÜNEY DOĞU 23.5 24.8 0.01 43.1 40.6 0.18 66.2 61.5 0.89

VII KARADENİZ 53.8 35.5 0.18 79.2 50.5 0.50 102.2 69.0 O.85

VIII ORTA DOĞU 13.7 20.1 0.12 30.5 34.4 0.14 45.1 50.1 0.22

IX ORTA GÜNEY 45.5 53.0 0.12 81.2 79.6 0.13 117.8 117.9 0.31

TOPLAM 414.5 361,7 12.86 654.5 541.3 16.38 866.5 726.3 26.16
 •» 20;} —

TABLO; 2

PROJEKSİYONU YAPILAR GÜBRE IR'KTARLARIIÎIN

BÖLC-ELEI ÎB İSABET EDER YÜZDELSRİ

19 7 2 19 7 7 19 8 2

BÖLGELER IT
P2°5 K2° N
P2°5 V
İT P 0
25 V

ORTA IOJZET 12.8 15.9 4.2 14.6 16.5 5.1 15.6 17.2 8.0

EGE 17.2 14.1 35.5 15 4 13.2 39.6 14.3 12.4 38. J

IIARIIARA 11.9 11.8 5.4 11.7 11.6 9.2 10.4 10.1 8. 3

aydsiûz 23.0 19.2 51.5 20.0 18.3 39.4 18.7 15.2 35. •’

KUZEY DOĞU 1.9 2.1 0.1 2.5 2.6 0.8 2.8 3. : 0.7

GÜ1TEY DOĞU 5.7 5.9 0.1 5.7 7.5 1.1 7.6 8.3 0
J • •

KARABETTİ Z 13.0 9.6 1.4 12.0 9.3 3.1 11.8 9.:') J •

ORTA DOĞU 3.3 5.5 0.9 4.7 6.4 0.9 5.2 5.? 0.3

ORTA GÜÎTET 11.2 14.5 0.9 12.4 14.5 0.8 13.6 16.: 1.2
 - 206 -

TABLO: 3

BİTKİ ÇEŞİTLERİ İTİBARİYLE GÜBRE İFTİYACI

TAHKİKLERİ

(SAF BEŞİK HADDESİ 1000 TOIT)

t 972 1977 1 982

BİTKİ CİNSİ
— -P2.°> -..V . P2°5 K2° V
N 11 ÎT P 0
2 S

HUBUBAT 276.9 259.3 -

445.4 367.2 594.6 487,4

BAKLİYAT 4,2 6,7 -

10,4 16,6 -
21,0 33,4 -

SINAİ BİTKİLERİ 76,7 58,5 4,4 110,2 92,0 1,4 121,4 101,2 2,2

MEYVELER 32,9 ‘ 18,2 4,6 52,4 31,0 9,2 77,7 49,6 15,7

SEBZELER 18,7 13,4 3,9 27,3 18,8 5,8 34,9 24,9 8,3

YEM BİTKİLERİ 3,2 5,6 -

3,7 15,6 -

16,9 30,4 -

Y E IC Ü İ T 4U,6 361,7 12,9 654,4 541,2 16,4 856,5 726,9 26,2

 - 207 -

TABLO 4

PROJEKSİYONU YAPILAN OÖBHB MİKTARLARININ BİTKİ

ÇEŞİTLERİNE İSABET EDEN YÜZ1ELERİ

1978 1977 1982

ÜİTKJ.

ÎT
?2*55 k2o N ? a
25 V N
P2°5
i:

HUBUBAT 67*3 n#T .

63,1 67*8 68,5 67,1

BAKLİYAT 1,0 1,9 —

1*6 3*1 —

2,4 4,6

SINAİ BİTKİLER 18,5 16,2 34*1 16,8 17*0 8*5 14,P 13,9 i

MEYY2LERV 7*9. 5*0 35 >7 Y 8,0 5*7 56,1 9,0 6,8 5?

101 BİTKİLERİ o, a 1*5 _

1*3 2/5* 2,0

SÜBZTîLKR 4,5 1*7 30,2 4*2 3*5 35,4 4,0 3,4 31

 - 207 -

TABLO 4

PROJEKSİYONU YAPILAN OttBBB MİKTARLARININ BİTKİ

ÇEŞİTLERİNE İSABET EDEN YtİZJELERİ

1972 1977
BİTKİ CİNSİ

N P^ K20 N P2#5

HUBT3BAT $7#J fl#f “ 68,1 67# 8

BAKLİYAT 1*0 1,9 - 1,6 3*1

SINAİ BİTKİLER 18*5 16,2 34*1 16,8 17*0 8,5

Mmffi' 7*9. 5*0 35*77 S,0 5 »7 56,1

YE! BİTKİLERİ 0,8 1,Ş -

SEBZELER 4*5 J# 7 3®# 2

 - 208 -

TABLO 5

BÖLGELER İTİBARİYLE 1972-02 YILLARI TİCARET GÜBRESİ

TALEP TAHMİNLHIİ
( SAF BİTKİ BESİN MADDESİ 1000 TON)

saf I II III IV V VI VII VIII IX

Yıllar Besin Orta Kuzey Güney Orta Orta Top! r.ı

Maddesi Kuzey Bge Marmara Akdeniz Doğu Doğu Karadeniz Doğu Güney
JC 53,2 71,3 49,4 95,5 7,7 23,5 53,8 13,7 46,5 414,6
69.4 361,'
1972 P2°5 57,5 50,9 43,0 7,5 24,8 35,5 20,1 53,0

V> o,î 4,6 0,7 6*6 - -

0,2 o,ı 0,1 12,

N 61,6 77,2 54,8 102,7 9,4 27,4 58/9 17,1 53,4 462,5
p2°5 63,8 55,0 46,9 75,9 8,8 28,0 38,5 23,0 58,3 397,6
1973

^0 0,1 5,0 0,9 6,6 - -

0,2 0,1 0,1 13,5

E 70,1 83,1 60,2 109,9 11,1 31,3 64,0 20,4 60,4 510,5
70,1 59,2 50,8 81,2 10,1 31,3 45,5 25,8 63,4 433,2
1974 25

V 0,7 5,3 1,0 6,6 0,1 0,1 0,3 0,1 0,1 14,3

N 70,5 89,0 65,7 117,0 12,9 35,3 69,0 23,8 67,3 550,5
76,5 63,3 54,8 87,1 11,4 34,3 44,5 28,7 69,0- 469,6
1975 r2°5
0,7 5,7 1,2 6,9 0,1 o,ı 0,4 0,1 0,1 14,9
V
N 07,0 94,9 7i,ı 124,2 14,6 39*2 74,1 27,1 74,3 606,5
02,8 67,5 58,7 93,0 12,7 37,4 47,5 31,5 74,8 50$,9
1976 ?2°5
K,0 0,8 6,1 1,4 6, 5 0,1 0,2 0,4 0,1 0,1 15,7
TABLO 5* in DBTfiM

7 71 Saf 7X1 I vırıII IX III 17

KuzeyYıllar Besin
Cfiiney Orta Orta Otrta Toplam
Doğu Doğu Kuzey
Maddesi Karadeniz Doğu
Ese Marmara
GKiney Akdeniz

16,4 43,1 N 79,295,4 100,8

30,5 81,2 76,5 654,5131,4
14,0 197Î 40,6 P 0 50,509,1 71,6
34,4 79,6 62,6 541,3 98,9
2Ü5
o,ı 0,2 V 0,5 0,8 0,16,5 0,1 1,5 16,3 6,5
10,0 47,7 N 83,0
103,4 105,4
33,4 80,5 79,1 696,8137,5
15,5 1970 44,8 P 0 54,296,3 75,3
37,5 87,3 64,8 578,4102,7
25
0,1 0,3 V 0,6 1,1 0,27,2 0,2 1,7 '0£»4 7fO
19,6 52,3 N 88,4
114,4 36,3
110,1 95,0 81,7 739,2 143,6
17,1
1979
49,0 P2°S 103,6
57,9 79,0
40,.7 94,9 67,0 615,6 106,4
0,2 0,5 V 0,6 1,3 0,28,0 0,2 1,8 20,3 7,5

21,1 57*9 N 119,5

93,0 114,7
39,3 103,2 84,4 701,1 149,6
18,6
1980
53,1
P2°5 110,8
61,6 82,6
43,0 102,6 69,1 652,4 110,2

0,2 0,6 K2° 0,7 1,6 0,28,7 0,2 2,0 22,3 8,1
22,7 61,6 H a?.*
127,5 119,4 110,5 07,0
42,2 824,2 155,7
20,2 1981 57,3 P 0
2U5 65,3
118,1 06,3 110,2 71,3
47,0 689,6 113,9
0,2 0,8 V 0*8 1,8 0,29,4 0,3 2,1 24,2 8,5

24,3 66,2 N 102,2

135,5 124,0 117,8 89,6
45,1 866,5 161,8
21,8 61,5 P2°5 69,0
125,3 90,0 117,9 73,5
50,1 726,8 117,7

0,2 1982 0,9 k20 0,9 2,1 10,2

0,2 0# 2,3 26,3 9,2
 - 210 -

TABLO 6

BİTKİLER İTİBARİYLE 197a-S2 YILLARI TİCARET GÜBRESİ TALEP TAHMİHLHtİ

(SAF BİTKİ BERİM MADDESİ 1000 TON)

Saf
':.llar Sınai
Besin Yem Dit-
Bitkiler
Maddesi Hububat Baklagü Meyveler Sebzeler kilenio Yekûn

N 278,9 4,2 76,7 32,9 18,7 3,2 414.6

1972 p2®5 259,3 6,7 58,5 18,2 13,4 5,6 361.7

V
km mm
4*4 4,6 3,9 12,9
4 1 -
N 312,2 5,4 03,4 36,0 20,4 4,3 462,5
P 0
2W5 280,9 8,7 65,2 20,8 W, 5 7,6 397,7
1973
•a,- .*0 3,3 5,5 4,3 13,6

N 345,5 6,7 90,1 40,7 22,1 5,4 510,5

P 0 302,5 10,7 71,9 23,3 15,6 9,6 433,6
1974 2V5
KJ
- -
3,2 6,4 4,7 -
14,3

N 378,0 7,9 96,8 44,6 23,9 6,5 558,5

P2§5 324,0 12,6 78,6 25,9 16,6 11,6 459,3
mt
2,6 5,0
k2° 7,4 15, c
- - -

N 412,1 9,2 103,5 40,5 25,6 7,6 505,5

28,4 13,6
1976 P2°5 345,6 14,6 85,3 17,7 505,2

8,3 5,4
V 2,0 15,7
- M» -

N 445,4 10,4 110,2 52,4 2T*3 8,7 654,4

p2°5 367,2 16,6 92,0 31,0 18,8 15,6 541,2

1977
1,4 9,2 5,8 16,4
V
- - -

N 475,2 12,5 112,4 57,5 28,8 10,3 696,7

93,8 18,6
197C P2°5 391,2 20,0 34,7 20,0 57-,3

k20
- -

1,6 10,5 6,3 -

18,4

N 505,1 14,6 114,7 62,5 30,3 12,0 739,2

38,4 615,4
1979 y5 415,3 23,3 95,7 21,2 21,5

V>
- mm
1,7 11,8 6,8 -
20,3

N 534,9 16,8 116,9 67,6 31,7 13,6 781,5

652,7
1980 P2°5 439,3 26,7 97,5 42,2 22,5 24,5

1,9 13,3 7,3 22,3

K,°
- — —

N 564,8 18,9 119?2 72,6 33,4 15,3 82.', 2

P2°5 463,4 30,0 99,4 45,9 23,7 27,4 ü j |

L98I
K 0 mm mm
2,0 14,4 7,8 —
2;, 2
2
N 594,1 21,0 121,4 77,7 34,9 16,9 ,5
P 0 487,4 33,4 101,2 49, S 24,9 30,4 7 £-0 , ;
1982 25
 - 211 -

A- ÜRETİM VE YATIRIM BAKIMINDAN TEDBİR

VE TAVSİYELER

I- Üretimde Alınması Faydalı Tedbirler :

Yatırımların gerçekleştirilmesi içi* gerekli finansmanıj^amrkavele temin¬

leri paralelinde temin edilmesi zaruridir, Bunu* ilgili finansman
kaynakları kesin W1 «ağlam olarak tesbit edilmeli, tediye ve
*,r«lftrr^rler teminleri dahilijy^ tahakkuk ettirilmeli, yatırımın devamı
boyunca önceden, tdilen, bu konulardaki programların, değişikliklerle
aksatılmaması için de durum, hassasiyetle takip edilmelidir; Yine yatırın
safhasında çeşitli siparişler veya enerji ve hak madde temihi bakımından
İŞ taksimine iştirak etmiş olan Kuruluşların, Yatırımcı Kuruluşun terinin»
lerine riayet feden bir iş bitirme anlayışı dahilinde hizmet görmeleri
sağlanmalıdır.

Yerli liretimde özellikle fosforlu gübre imalâtında ambalaj, rutubet ve

benzeri hususlarda Dünya ve Türk standartları seviyesine ulaşılmalıdır»

I- Yatırımlarda alınması gerekli Tedbirler :

1) Yatırımlar yapılırken projelerin aceleye getirilmede* detaylı bir şe-

kilde hazırlanması gereklidir. Burada dikkatle etüd edilecek dört konu
şunlardır :

a) Piyasa etüdü talep tahlili ve projeksiyonu

b) Kapasite seçimi
o) Kuruluş yeri seçimi
d) Üretim metodu (prosesi)seçimi
2) Bir proje ihaleye çıkarken şu hususlara dikkat edilmelidir *
a) Açıkça anlaşılır bir şartname hazırlanmalı,
b) Şartnamede bilhassa teknik spesifikasyonlar, teklif verme süre*i ve
tarihi, tekliflerin tevdi şekli, sarih bir şekilde belirtilmelidir.
c) Mümkünse teklifler aynı format içinde istenmelidir.
d) Teklif alınacak firmalarda aranacak vasıflar tesbit edilmeli refe¬
rans listesi olmayan prosesleri denenmemiş firmalarda* teklif isten-
memelidir.

3) Tekliflerin değerlendirilmesi hem teknik ve hem de ekonomik yönden

yapılmalı, inoeleme komisyonunda çek yönlü ihtisas sahibi ve tecrü¬
beli kimseler bulunmalıdır. Teklifler yalnız fiat bakımında* seçilme™
meli, kullanılan proses ve elastikiyeti, ham madde ve yardımcı madde
sarfiyatları, termin plânı, senelik işletme süresi, yedek parça temi»
nindeki kolaylıklar, işletme zorluğu, bakım masrafları ve işçilik,
makina ve teçhizatın kalite ve cinsi, yardımcı tesisler, acil durum
makina ve teçhizatı, klima tesisatı, artıkların atılması, montaj, iş¬
letmeye alma ve eğitim yönünden proyeriteye göre sıralanarak, mevcud
olmayan noktalar üzerinde bir dengeleme yapıldıktan sonra seçimi yapıl¬
malıdır.
 - 212 -

a) Anlaşılmayan, eksik olan ve sistem bakımından farklı noktalar

için izahat istenir ve bildiler tamamlatılabilir.
b) Yerli malzeminin yabancı malzemeye oranı tesbit edilir.
o) Teslim müddeti^ malzeme garantileri ve kapasite garantileri
incelenir.

d) Ünite veya toplam fiatı ayrı ayrı cetvele geçirilir ve priyo-

riteye göre sıralanır. Burada yerli ve yabancı imalât kısımları
ayrı ayrı ele alınır. Ağırlık bedeli de belirtilir ve son ola¬
rak mamul madde istihsal maliyeti de hesaplanır.

4) Özet olarak bu teklifin makina ve teçhizat maliyeti, yıllık, amor»

tisman yükleri, enerji, su, yakıt gibi maddelerin sarfiyat faik¬
ları, montaj ve imalât sırasında işçilik farkları, inşaat, montdj
teslim süre farklarının doğurduğu munzam yükler, işletme süresinde
kullanılacak işçilik munzam yükleri, bir cetvelde toplanacak ve
nihaî mukayese yapılacaktır. Bunun sonucu ihalenin verileceği filo¬
ma tayin edilecektir;

'y) Montaj âıraSlnda> İşletmede çalışacak mühendis ve teknisyenlerin

staj Veya kurs görmesi, bu elemanların işletme başladıktan sonra
da hyftı yerlerde istihdam edilmesinin büyük önemi ve faydası vardır#

6) Fabrikalarda çalışan teknik veya İdarî personele, üzerindeki so¬

rumluluklara, fabrikada çalışma şartlarına, bölgenin mahrumiyetine
ve personelin evsafına göre uygun bir personel rejimi güdülmeli-
dir. Yüksek Yatırım gerektiren bu tesislerin tecrübesiz elemanla¬
rın elinde kalmasına müsaade edilmemelidir.
 - 215 -

B- PAZARLAMADA ALINMASI GEFEICLİ TEDBİRLER

1963 - 1970 yıllarını kapsayan uygulama döneminde, pazarlamanın aksayan

yönleri "Pazarlamanın mevcut durumu" bölümünde belirtilmiştir.

Müteakip senelerde ve 3. beş yıllık kalkınma plânı döneminde uygulanman*,

faydalı görülen pazarlama sistemi bu bölümde ele alınarak mevcut uyg4*»
lamada görülen aksaklıkların giderilmesi ve yeniden alınması gereken
tedbirler olarak incelenmiştir.

Kalite ve miktar olarak yeterli gübrenin tedarik edilmesi, tedarik edilen

gübrelerin zamanında tüketim bölgelerinde bulundurulması, üreticinin
satmalma gücüne uygun ve dağıtıcı ku-ruluşları da hizmetten alakoymayacak
düzenli fiatlarla gübrenin çiftçiye intikali ve dolayısile uygulamadan,
tüketim hedeflerinin paralelinde netice alınması tavsiyelere esas olmuştur.

Tedbirler :

I . Tedarik ve dağıtımda yer alacak kuruluşlar;

II . Stok fazlalıklarını önleme;

III . Yurt içi üretimden satmalma;

IV . İthal;

V . İkmâl (Nakliye ve depolama) ;

VI . Finansman;

VII . Fiat;

VIII. Tanıtma;

IX . Tüketim hedeflerini gerçekleştirme;

X . Koordinasyon ve kontrol bölümleri olarak ayrı ayrı ele alınmıştır*

i* Tedarik ve Dağıtımda yer alaeak Kurulunla» :

Mevcut durum bölümünde belirtilen aksaklıkların devamını önleme

bakımından, gübre tedarik ve dağıtımında yer alacak kuruluşla
rın aşağıda teşdit edilen esaslara göre seçilmesi faydalı görül*»
müştür.

l) Tedarik ve dağıtımda; çiftçi hizmetini yapmakla yükümlü olan,

gübre üretiminde sanayici olarak yer alan, tarımsal üreti
min birinci derecede değerlendirilmesinde görev alan, çiftçi
ile müşterek veya münhasıran gübre tedarik ve dağıtımı için
Türkiye çapında veya bölgesel bir organizasyonun içinde bu
lunan ve bu organizasyonu merkezi birlikler haline getiren
özel sektör ile Devlet Sektörü yer almalıdır.
 - 216 -

2) Gübre tedarik ve dağıtımında yer alacak kuruluşlar çiftçi ile

olan ilişkiler bakımından 1. maddede belirtilen nitelikte olsa
dahi, her yıl ilgili makamlara beyanda bulunacağı bölgesel
veya yurt çapındaki faaliyet sahasında ilçe seviyesinde kendi
öz teşkilâtını kurmamış veya aynı yerlerde hizmetin yürütül¬
mesi için çiftçi teşekkülleri, diğer kuruluşlar ve özel kişi¬
lerle ikinci derecede teşkilâtlanmamış ise ithalât yapma ve
yerli üretimden nlübayaa Sure t ile 1. kademodfe gübre tedarik ve
dağıtımında yer almamalıdır,

3) San^y iciler de, ytıkârıda belirtilen t-eş kilâ^l anma esasına ria¬
yet etmek, alt yapıda kendisihe bâğli satıcılar ile dağıtıma
dâhil kürüluşlaı* dişmdaki kişi ve teşekküllere gübre satma»
niâk şartiyie yıllık üretimden kendilerine bırakılacak bir
kontenjan dahilinde pazarlamaya iştirak etmelidir.

§) Gübre tedarik ve dağıtımında yer alacak kuruluşların yaygın bir

öz teşkilâtı bulunmasa dahi, koordinasyonu sağlayacak ve uygu¬
lamada kontrolü yapacak Makamlara karşı, sorumlu olacak rkc-
zi bir pazarlama ür.itesi kurmuş olması zorunlu kılınmalı -ir.

5) Yıllık programlar gereğince ithalden ve yerli fabrikalardan

mubayaa suretiyle tedarik ettiği gübreleri yukarıda belirtilen
teşkilâtları dışında dağıtan, Tarım Bakanlığınca tesbit edi¬
len il hedeflerinden hisselerine düşen miktardaki gübreleri,
tedarik ettikleri halde, belirttikleri faaliyet çevrelerinde
bulundurmayan, tesbit ve ilân edilen fiatlar dışında gübre
satan Koordinasyon ve kontrol mercilerine karşı sorumluluk gö#»
termeyen ve bu hususlara riayet etmeyen alt yapıdaki distri-
bütörlerile ilişkilerini kesmeyenlere ertesi yıl tedarik ve da»
ğıtım görevi kesinlikle verilmemelidir.

2i Stok Fazlalıklarını önleme Tedbirleri

Mevcut durum raporunun, stok bölümü tetkikinden de anlaşılacağı

üzere, 1963 - 1970 uygulamasında, bir ileriki yıla devreden stok
miktarları ortalama olarak Azotla Gübrede plân hedefinin % 12'si
ve Fosforlu gübrede de % 22!si civarındadır.
Bir ileriki yılın ilkbahar dönemi gübre ihtiyacının karşılanması
için fiili tedarikin % 10'u civarında bir stokun devri zaruri
görülmektedir. Bu yüzdenin üstünde kalan stokların fazlalık ola¬
rak kabul edilmesi ve tedbirlerin buna göre uygulanması faydalı
olacaktır.

Bu konudaki tıkanıklık, esas olarak stok fazlalıklarından ileri

gelmektedir. Giderilmesini temin bakımından; finansman tedarikin¬
deki güçlük ve gecikmelerin önlenmesi dolayısıyla öngörü.' * a it¬
halâtın kullanma mevsimine yetiştirilmesi, çiftçi krtdılendiril-
mesindeki problemlerin halli ve yerli üretimden programa göre
lâzım gelen mubayaanın dağıtıcı kuruluşlar tarafından zamanında
yapılmasını engelleyen sebeplerin ortadan kaldırılması gerektir.
 - 217 "

3h Yerli Üretimden mübayaa tedbirleri :

1) Yerli üretimin gittikçe artması, buna paralel olarak artacak
finansman ihtiyaoının karşılanması, üretimin Devlet Sektörü
ile özel sektör elinde bulunması ve bu iki sektörün ayrı sta¬
tüye bağlı olması ve benzeri sebepler; Dağıtıma dahil bütün
kuruluşların yerli üretimden mübayaa suretiyle tedarikte bu¬
lunmasını zsrunlu kılmaktadır.

2) Het kuruluşun yıllık olanak yerli üretimden aldığı Azotlu güb¬

re miktarı yıllık üretimin % de kaçını teşkil ediyorsa, fos-
foblu gübreyide bu orantıda alması mecburi kılınmalıdır. Keza
fosforlu gübreyi almak istiyorsa Azotlu gübre hisseside yuka¬
rıda belirtilen orantıda olmalıdır.

3) Yıllık üretimden, her yıl arttırılacak bir kontenjan dahilinde

Sanayiciye satış hissesi bırakılmalı ve azotlu - Fosforlu nis-
betleri ile değişik yerlerdeki fabrikalardan alınacak miktar¬
ları yukarıdaki esaslara göre tesbit edilmelidir.

4) Sanayici kontenjanıda dahil, her kuruluşun yıllık gübre tah¬

sisi 12 aylık bir termin programına bağlı olarak ve kuruluş¬
ların % de hisseleri nisbetinde aylık olarak teslim ve tesel¬
lüm olunmalıdır.

5) Yurdun iç bölgelerindeki gübre sıkıntısını gidermek ve fabri¬

kalar çevresinde yapılan maksatlı stoklara mani olma h~kımın-
dan, tedarik ve dağıtımda yer alacak kuruluşların yurt içi
fabrikalardan mübayaa suretiyle tedarik ettikleri gübreleri,
alt yapıdaki distribütörün ilçe seviyesindeki deposuna tes¬
lim mecburiyeti mutlaka şart koşulmalıdır. Bunun dışında;

6) Ambalaj kifayetsizliğinden dolayı meydana gelen hasarları

karşılamak üzere ithalatta olduğu gibi, Sanayiciler gübre s?.-
tışmda $ 1-3 nisbetinde dağıtıcı kuruluşlara boş ambalaj mal-»
zemesi vermeli ve bunun için bir bedel talep etmelidir. (Azot¬
luda % 1, Fosforluda % 2-3)

7) Keza Sanayiciler, anlaşmalarda tesbit edilen rutubet derece¬

sinden daha yüksek rutubetli gübre verdikleri taktirde, dağı¬
tımda meydana gelecek tartı noksanlıkları nispetinde dağıtı¬
cılara ikmalen gübre vermelidir,.

Ayrıca ;

8) Yerli üretimden alacağı gübreler için Sanayici ile anlaşmaya

varmayan dağıtıcıya ithal müsaadesi verilmemelidir.

9) Üreticiler Türk Standartlarına uygun evsafta gübre üretmeli¬

dirler.

Yeni projelerde gübre çeşitleri seçiminde iklim, toprak, t

nolojik ve ekonomik şartlar gözönünde bulundurulmalıdır.
 - 218 -

İl) Gittikçe artan ye*li üretimde naklice ve «tok imkânlarının da

dikkat nazara alınarak yüksek tenörlü gübre imalâtı hızlandı»
rılmalıdır.

12) Yıllık programların tahakkukunda engelleme payı büyük fllan

fabrika arızalan konusunda Sanayicinin imkânlar nisbetinde
tedbirli bulundurulmalıdır,

13) Fabrikalardaki yükleme kapasiteleri yükseltilmelidir.

14) Dağıtıcı kuruluşların tedarik ve finansman imkânlarını yerli
üretim lehine kullanmaları tavsiyeye değer görülmüştür,

4* İthalâtta Alınmanı Faydalı Tedbirler i

İthalâtta karşılaşılan güçlüklerin ve meveuubahis olan tıkanıklı!*»

larm giderilmesi, esas olarak ilgili ithalâtı* yılı içerisinde
temin edilmesine ve bunun için de gerekli finansmanın zamanında
karşılanmasına bağlı bulunmaktadır.

Bunun yanı sıra, ithalât için gerekli ön hazırlıkların öngörülen

iki aylık zaman dahilinde bitirilmesi için imkânlar yaratılmalıda*^
İthalâtın kuruluş tarafından yapılması; ç»ğu zaman aleyhten*
•lan değişik mübayaa fiatlarına, çoğunluk banka kaynaklarını zor*
ladığından finansman tedarikinde sıkıntılara, ithalâtın fiat,
ambalaj ve benzeri hususlarda tercih edilir durumda görülmesi do*
layısile ithalâtı erken yapanın gübreyi ihtiyaç mahallerine götür*
meden müşteriyi bulduğu yerde satmasına, gübrenin değişik fiatlart*
el değiştirmesine, yerli üretimden gübre alınmamasına, programla•
rın aksamamasına ve kontrol ile murakebenifi zorlaşmasına sebep
olduğu bir gerçsktir.

Bu sakıncaları önlemek maksadile azotlu ve fosforlu gübrelerin;

1) Tedarik ve dağıtıma dahil kuruluş ve sanayicilerin iştiraki

ile kurulacak bir birlik tarafından yapılması,

2) Sanayici de dahil, ithalâtın, tedarik ve dağıtıma dahil kuru*

luşlardan biri tarafından yapılması,veya

3) Bir kaç ana kuruluş tarafından yapılması düşünülmekte olan

hususlardır. Anoak; bunlardan hangisinin finansman bakımından
sıkıntısı tevlit etmiyeceği, zamanında tedarik bakımından fay*
dalı olacağı, fiat teşeJ külünde ve yerli Sanayi ile olan iliş*
kilerde ne yolda netice vereceği, dağıtımda aksaklık yaratıp
yaratmıyacağı inceden inceye tetkike muhtaç görüldüğünüm f o¬
nunun ilgili makam ve kuruluşların iştirakile biran ev, *-1 t»
kike alınması."! faydalı görülmüştür.

4) Bu günkü uygulamadan alınması gereken tedbirler aşağıda

gösterilmiştir :
 - 215 ~

a) Potasyumlu ve Kompoze gübrelerin ithal yolu ile tedarik

edilmesi ve ilçeler seviyesine kadar olaa üst yapıdaki
dağıtımı bugün olduğu gibi dağıtımda yer alan kuruluşlar
ile özel sektör tarafında» yapılmalıdır,

b) İthalât, dağıtıma dahil kuruluşlara tevzi edildiği taktirde

azot ve fosforlu gübrelerdeki hisseler yerli üretimden ya¬
pılan mübayaâ ile orantılı OlmalidıJİ

o) Talep ilduğu taktirde Sanayicinin de ithal hissesi azotlu

ve fosforlu da yerli üretimde» kendisime bırakılan konten¬
jan oranında olmalıdır»

d) İthal edilen gübrelerin ihtiyaç mahallerine götürülmesini

sağlamak ve liman çevrelerinde gübre birikimini önlemek
maksadile tedarikçilerin ithal ettiği, gübreyi alt yapıdaki
distribütöre ilçe seviyesindeki deposunda teslim etmesi
mecburiyeti mutlaka kabul edilmelidi#*

5* Nakliye;

\) Gübre tedarik ve dağıtımında yer alan kuruluşlar, maliyetle»

rini düşürme bakımından bir rekabet sistemi içerisinde çalış»
mak zorunda bulunduklarına göre, Devlet Sektörünün Denisaşırı
nakliyeyi Denizcilik Bankası Deniz Nakliyatı Şirketine yaptım»
maşı mecburiyeti kaldırılmalıdır. Ancak;
Teklif toplamada bu Şirket diğer tekliflerle başabaş veya daha
düşük fiat verdiği taktirde tercih edilmelidir.

Î^JDemiryolu nakliyatında vuku bulan tıkanıklıkları kısmend* olsa

telâfi etmek için dağıtıcı kuruluşlar, 3'er aylık devreler ha»
ünde Devlet Demir Yollarına termin programı vermek suretiyle
adı geçen kuruluşun hazırlıklı bulunmasına yardımcı olmalıdır,

}) Gittikçe artması tabii olan gübre tüketim hedeflerinin gerçek»

leşmesi için hizmetin en azından İlçeler seviyesine kadar indi»
rilmesi gerekmektedir» İlçeler seviyesindeki dağıtım yerlerini»
çoğunluğuna d» Demiryolu ulaşamadığından, kara yolu nakliyatı
gübre taşımasını» ağırlığımı çekecektir.

Böyle bir durumda vukuu muhtemel fiat artışlarımı frenleme ve

ikmâl aksaklıklarını kısmen telâfi etme bakımından gübre teda»
rik ve dağıtımında yer alacak kuruluşların kendi bünyelerinde
gerekli tedbirleri alması sağlanmalıdır.

Dağıtımı* Taraycllari yanında Demiryollarınca da yüksek seviye¬

de yapılması imkânları sağlanmalıdır»

Fiat Durumunda Alınması Faydalı Tedbirle» ;

Yurtiçi üretimde gübrelerin fabrika satış fiatîari devamlı olarak

maliyet fiatlarının altında seyrederek, amadaki farkın hâzinece
karşılanması lâzım gelmektedir. Bu zararın bir seviyeye kadar olea
 220 -

dahi önlenmesi bakımından; Tesislerin tam kapasitede çalışma*

lan için gerekli ihtiyaçların temininde azamî kolaylık sağlan¬
ması, Tesislerin vasfına uygun ham madde tedarikine ilgili diğe?
Kuruluşlarca gereken önemin verilmesi, yedek parça ve ambalaj
malzemesinin de gümrükten muaf tutulması gübrelerin fabrika ma¬
liyetlerini düşüreceği cihetle, mevzuubahis zararın da azalmasını
temin yönünden, büyük önem taşımaktadır.

Satış zararını arttıran unsurlardan biri de Kuruluşların sermaye

yetersizliğidir. Bu sebeple yabanci kaynaklara ödenen faiz önem¬
li bir meblağa ulaşmaktadır. Gübre ticari maliyetinin düşürülme#
Sİ bakımında*! Kuruluş sermayelerihiH uygult âcvİyeîfeJre çıkarıl*
ması gerektir.

Gübre fiatları ile ürün fiatları ilişkisine dayandırılan, çift*

çinin satmalma gücüne uygun olan ve dağıtıcıyı zarar endişeni
ile karşı karşıya bırakmayan bir fiat uygulaması, tüketim he¬
deflerinin gerçekleşmesinde birinci derecede etkili olan bir
faktördür.

Bu ilkeye paralel olarak 1960-1970 yılları arasında birincisi

10.4.1962 tarihinde, İkincisi 11.4.1966 tarihinde, üçüncüsü
22.5.1967 tarihinde ve beşincisi de 25.9.1970 tarihinde olmak
üzere gübre fiatları beş kez yeniden ayarlanarak ilân edilmişti#^
1963 yılında uygulanan fiatjar ile 1J70 parakeade«İ satlf
lan mukayese edilirse 1963 fiatlarına nazaran 197® de A.S. ve
21* lık A.F. fiatlamnm kilogramında 3 kuruş düşük olduğu,
26'lık A.H. fiatlarının aynı seviyede kaldığı, toz ve granüi©
simple S.F. fiatlarında 1 kuruş, Triple S.F. fiatında da 5 kufuf
bir artış olduğu görülür. Buna karşılık; yerli üründen yapılan
mubayaalarda A.S. fiatında 3 kuruş, 21*İlk A.N. fiatında £ kuruş*
26*lık A.TC. fiatında 3,5 kuruş artış olmuştur. Tez ve granül©
S.F. fiatında 13 kuruş ve triple süper fosfat fiatında 22 kuruş
artış olmuştur.

ithalâtta gümrük dış kapısına kaua* fiat teşekkülünde yer ala|>

FOB fiat,

Dış Sigorta,
Dış Havlun,
Ekspertiz,
Fiat tescil harcı,
Gümrük komisyonu,

Gümrük içi indirme bindirme, masraflarından başka yerli ürün

ve ithal malı gübrelerin parakendeci satış fiatları teşekkülünü*!
Turt içi yükleme,
Sigorta,
Taşıma ve ambarlama,
Fire ve maniplasyon,
Oepg kira, amortisman ve onarımları,
 - 221 -

Yangın Sigortası,
Zaruri aktarma masrafları,
Gübre tanıtma masrafları,
Satıcı ve temsilci komisyonları,
Finansman masrafları ve personel masraflarının gübre hisselerine
düşen miktarları gibi çok çeşitli maliyet unsurları yer almakta
ve bu masraflar bir evvelki yıla nazaran gittikçe yükselmektedir.

Parakende satış fiatlarımn tesbitinde bir kâr payıda bırakılma¬

dığından dağıtıcıları zarar endişesi içinde bırakmıştır.

Polayısiyle gübrenin hakiki ihtiyaç mahallerine götürülmiyerek

fabrika ve liman çevrelerinde elden çıkarılması temayülü artmış
ve tüketim programları belirli bir şekilde aksamıştır,

l) Dağıtımda yer alan kuruluşların kendi öz teşkilâtı ile gübreyt

yurdun her tarafına götürmesinin imkânsızlığı dikkat nazara
alınarak ticari anlaşmalarla alt yapıda distribüsyonda yer al¬
ması gereken temsilci ve satıcılara verilecek komisyonları kar*
şılamak üzere bir marj bırakılmalıdır.

3ü) Gerek yerli üretimden FOB mübayaa fiatları, gerek parr.kcndoCJ

satış fiatları tavan seviyede tesbit edilmeli ve tedarikte 4nğl*
tıcı kuruluşlar, dağıtımda da çiftçi lehine daha düşük fiatl»
satış yapılması serbest olmalıdır.

3) Dağıtıma dahil birçok kuruluşun yurdun belirli çevresini kap*

sayan faaliyet sahası olacağı ve bu saha dışında çalışmak
miyecekleri gözönünde bulundurulursa, bu faaliyet sahaları 4ı*
şında kalacak olan ve genellikle yurt içi fabrikaları ile ithnî
limanlarının uzağında kalan iç bölgelere hizmetin götürülmeni
bir veya bir kaç kurulüş üzerinde kalacaktır. Bu taktirde do
sevk - nakil masrafları artacağından dağıtıcı kuruluş maliyetini^
tesbit edilen tavan fiatlarmı aşması, meydana gelen zarar dola*
yısiyle kuruluşu hizmetten alakoyması veya gübrenin tavan fi&t*
lar üstünde bir bedel ile çiftçiye intikal ettirilmesi neticeni#
ni meydana getirecektir.

Bu sakıncaların önlenmesini t-: in bakımından, bu gibi çevreler*

de dağıtıcı kuruluşu veya çiftçileri kapsayacak bir sübvansiyon
sisteminin tesbiti etüde alınmalıdır.

4) Bilindiği üzere yıllık yerli üretim, dağıtıcı kuruluşlar tara*

fından aylar üzerinden tesellüm edilmektedir. Yılın birinci ya*
nsında tesellüm edilen azotlu gübrelerden Ocak tesellümü ile
senenin ikinci yarısında tesellüm edilen Temmuz, Ağustos ve
Aralık tahsisleri satış sezonu olmadığı için stokta beki- mekte*
dir.

Ceza fosforlu gübrenin de yılın birinci yarısında tesrl'üm edi¬

len Ocak, Mayıs ve Haziran tahsisleri ile yılın ikinci yarısında
tesellüm edilen Temmuz, Ağustos ve Aralık tahsisleri stoka alin*
maktadır.
 - 222 -

Bu suretle bir dağıtıcı kuruluş yıl içinde tesellüm ettiği

azotlu gübrenin 4 aylığını ve fosforlu gübreninae o ^lığını
stok etmek mecburiyetindedir. Bu da dağıtıcıya küçümsenmiyeeeft
mali külfetler yüklemektedir.

Gübrenin bu aylarda tesellüm edilmemesi yerli fabrikaları

büyük bir stokla karşı karşıya bırakmakta ve üretimi aksat¬
maktadır.

Yukarıda belirtilen sakıncaları kısmen de olsa telâfi etmek içio

yerli üretimin, satış sezonu satış fiatları ile, ölü devre fiat*
lan ayrı ayrı olarak tesbit edilerek uygulanmaktadır,

7. Finansman î
1973 - 1977 yılları içih tahrtıih edilen tedaMk ve dağliito finan**
mattı tabid t l'de gösterilmişti!**
KiymfctlehdiJfme, uygulanmakta olan cari fiatlar ile üçüncü beş jrıl»
İlk dönem için tesbit edilen plân hedefleri gözönünde bulundurula¬
rak yapılmıştır.

Bilindiği üzere, 1962 yılında 6/951 sayılı kararname ile T.C, Ziraat
Bankası bünyesinde gübre tedarik ve dağıtımında kullanılmak üzere
150 milyon liralık bir gübre fonu tesisi öngörülmüştür, 19°4 yılında
6/2967 sayılı kararname ile bu fon 6j milyon lira ilâvesile 210
milyona ve aynı yıl bankanın 30 milyonluk katkısı ile 240 milyona
çıkarılmıştır. T.C. Ziraat Bankası 1965 yılında 60, 1966 yılında
150 ve 1967 yılında da 150 milyon katkıda bulunarak bu fonu 600 miî«
yon liraya çıkarmıştır. 1968 yılında 6/8677 sayılı kararname ile
338 milyon ilâvesi ile fonun 938 milyona çıkarılması ön görülmüştür*
1970 yılı uygulaması içinde, 2.029.000.000 liraya çıkarılmış ve
karşılanabilen miktarı 1.700.000.000 lira olmuştur,

31.12.1970 tarihi itibarile 854 milyonun çiftçi üzerinde bulunduğa

249 milyonun gübre olarak stoklarda bulunduğu, 249 milyonun ithal
ve yerli üründen mübayaa için ilgili kuruluşlarda bakiyesi olduğu
neticesine varılmıştır.

Buna karşılık 1971 uygulamasında 1.300.000,000 lira civarında bir

finansmana ihtiyaç olacağı tahmin edilmiştir.

Banka bütün imkânlarını kullandığı halde çiftçi üzerinden fona

dönüş oranın düşüklüğü, stokların kabarıklığı ve ilâve finansman
kaynaklarının kısırlığı dolayısile gübre fonu işlemek hale gelmiş¬
tir.

Bu durum önleme ve ileride vukuu muhtemel finansman sıkıntısını

kısmen de olsa giderme bakımından asarıHalci tedbirlerin alınmasında
fayda görülmüştür.
 - 223 -

1) Sorumlu merciler ile ilgili kuruluşların yetkililerinin iştiraki

ile yapılacak çalışmalar neticesinde imkân görüldüğü taktirde
tedarik kredilerinin kısmen veya tamamen dağıtıcı kuruluşlar
tarafından karşılanması ve .çiftçi kredilendirilmesinin şimdi
olduğu gibi T.C. Ziraat Bankasınca devam ettirilmesi,

2) Çiftçi kredilendirilmesinde fosforlu gübrelerden $ 10, ve Azot-

lu gübrelerden $ 25 peşinat alınmasına derhal geçilmesi ve uy-
gulamaİabdah alınacak neticelere gÖte bu peşihat yüzdelejri Üt** .
yıl müÜSLMip bir mikihrda artiirılmaiidihı
3) Banka mevzuatının icabı olmakla beraber gübre borcunu ödemeye^
çiftçiler ertesi sene kesinlikle gübre kredilerinden faydalnn-
dırılmamalıdır,

3. Tanıtma :

Mevcut durum bölümünde belirtildiği üzere gübrenin tanıtılması k©nu-

sunda her kuruluş kendi bünyesinde tanıtma ile ilgili faaliyetlerde
bulunmuş olmakla beraber bu hizmetin meırcut imkânlarla daha verimli
bir hale getirilmesi yerinde olacaktır.

Bu maksatla aşağıdaki tedbir alınmalıdır :

Kuruluşların, tanıtma mevzuunda müştereken veya münferiden ele ala«

cağı faaliyetler evvelâ, koordinasyon bölümünde kurulması zaruri
görülen "Gübre koordinasyon ve istişare kurulu"na götürülmeli, ku¬
rulun tavsiyeleri alındıktan sonra uygulamaya geçilmelidir.

Müşterek hizmetler için gerekli imkânlar, ilgili kuruluşların şynî

ve nakdî yardım iştirakleri ile sağlanmalıdır.

Bu suretle ele alınan konular belirmiş olacak, hizmetin aksak yen¬

leri giderilecek, işbirliği sağlanacak ve daha etkili bir faaliyet
gösterilmiş olacaktır,

9. Tüketim hedeflerinin gerçekleştirilesi ve stok kabarmalarını

önleme tedbirle»! ı

Tüketim hedeflerini* gerçekleşme durumu, yapılmakta olan uygulamada

aksaklık olup olmadığa ve ileriyi kapsayacak tüketim hedeflerinin
tesbiti bakımından önem taşımaktadır. Asıl finansman durumunu yara—
tan ve dağıtıcı kuruluşlara ağır mali külfetler yükleyen stok ka¬
barmalarının da tüketim ile yakından ilişkisi vardır.

1963 - 1970 yıllarını kapsayan dönem içindeki uygulamada, 19o3

yılma nazaran 1970 te azotlu gübre tüketimi, % 500 ve fosforlu
giibre tüketimi de $ 300 civarında artmış bulunmaktadır. Gerek azot«
lu da, gerek fosforlu gübrede her yıl bir evvelki yıla nazaran
tüketim artış hızı da % 30 civarında olmuştur.
 - 224 -

Bu artışın gerçekleşmesinde ;

1) Gübrelemenin başlangıcında olmamız ve tüketim hedeflerinin bunun

paralelinde az oluşu;

2) Finansman tıkanıklıklarına kısmen sebebiyet veren stok artışla-»

rmın meydana gelmemiş olması ve çiftçi kredilendirilmesinin
başlangıç safhada oluşu ile bu kredilendirmeden fona dönüşteki
düşük oranının henüz başlamamış olması;
3) Tedarikte çoğunluk payının ithalâtla karşılanması ve ithal fiat*
larının, dağıtıcı kuruluşlar için kısmen de olsa oazip bulun¬
ması gibi hususlar etkili olmuştur.

Buna karşılık, dönem içinde bilhassa fosforlu gübrenin tüketiminde

plân hedeflerinin tahakkuk ettirilmediği, bu nedenle çoğu zaman
tedarikin öngörülen hedeflerin altına düşürüldüğü ve buna rağmen
bu çeşit gübrede plân hedefinin 70 2.2' si civarında stok terakümle*»
ri de olduğu bir gerçektir.

Bu aksamada ;

1) Baha ziyade ithal limanlarının çevresini teşkil eden sahil ku—

şaklarında kullanılan azotlu gübrelerin aksine olarak, fosfor¬
lu gübrenin iç bölgelere götürülmesi zaruretinin oluşu ve bu¬
nun istenen derecede yapılamamış olması,

2) Fosforlu gübreyi kullanan müstahışilin konu ile ilgili olarak

daha fazla eğitime muhtaç bulunması,

3) Aynı müstahsilin, ziraatini yaptığı bitki türlerinin sağladığı

gelir bakımından, azotlu gübre kullanan müstahsil darecesinde
satınalma gücüne sahip bulunmamaısı ve dolayısile gübreyi peşin
bedelle çoğrkez alamaması ve kredilendirmede de yerine getir¬
mesi gereken hususları sağlayamaması birinci derecede etkili
olmuştur.

Tukanda belirtilen hususlar, 3. beş yıllık plân döneminin tabii

olarak artması gereken plân hedefleri ve bundan böyle uygulan¬
ması öngörülen peşinat durumu gözönünde bulundurulursa alınacak
tedbirlerin titizlikle uygulanması gerekecektir.

Tüketim hedeflerini gerçekleştirme ve dolayısile stok kabarma¬

larını önleme bakımından teşkilâtlanma, ithal, yerli üretimden
mübayaa, fiat, finansman, araştırma ve çiftçi eğitimi ile fiat
bölümlerinde belirtilen tedbirlere ilâveten aşağıdaki hususla¬
rında gözönünde bulundurulması gerekmektedir.

l) Bilindiği üzere, gübrelemeden iyri netice alınması gübrenin

toprağa verilme tekniği ile yakımdan ilgili bulunmaktadır.
Bilhassa hububat ziraatında çifltçi geniş sahaların el ile
gübrelemesinden kaçınmaktadır* Kaçınılmasa dahi, gübrenin
 - 225 -

istenilen derinliğe verilememesi ve yeknesak bir gübrelemenin

her zaman yapılamaması, çiftçiyi gübre kullanmaktan alakoymak-
tadır, Bu hal gübre kullanımını geniş çapta engelleyen bir
durumdur. Gübre uygulamasının başlangıcından beri mibzer imalâ¬
tı ele alınmış olmakla beraber yıllık, imalâtın arttırılması,
kalite bakımından gerekli tashihlere gidilmesi, fiat bakımın¬
dan çiftçinin lehine gerekli hassasiyetin gösterilmesi ve mib¬
zer almak isteyen çiftçilere kredilendirmede öncelik tanınması
gübre tüketimine yardımcı olacaktır.

2) Gübre fiatlarının temel ürün fiatları ile olan ekonomik i1 iakisi

muhafaza edilmelidir.

3) Gübre satış şekillerinin çeşitli alternatifler üzerinden tesbiti

ve kredilendirmede formalitelerin basitleştirilmesi üzerinde
önemle durulmalıdır.

4) özellikle hububat ziraatı yapan ve gübre kullanımı gelişmemiş

olan çevrelerde, tedarik ile gübre üreten sanayicilerinde aynî
ve nakdî iştirakleriyle, çiftçi eğitimi çeşitli yönlerden e^e
alınmalı, bir program ve devamlılık dahilinde hızlandırıln-11-
dır.

5) Değişik topraklarda kullanılacak ve başlıca kültür b. t'.i1 eri

için gerekli olan gübrenin çeşit ve miktar olarak kullanılma¬
sını sağlamak amacı ile dağıtımın köye kadar ulaştırılması
üzerinde durulmalıdır.

6) Gübre tedarikinde finansman ile hizmeti tamamlayıcı diğer im¬

kânların zamanında sağlanması tüketime geniş çapta etkili ola¬
caktır,

7) Tarım Bakanlığı; çiftçinin gübre konusundaki eğitiminde Bölge,

İl, İlçe ve Köy gruplarına inen ve Köy gruplarında gübreleme
ve sulama pratisyenlerini kapsayan bir teşkilâtlanmaya yönel¬
melidir.

K«za tedarik ve dağıtımda yer alan kuruluşlar ile gübre üre¬

tenler bu paralelde teknik bir yayım sistemine yönelmelidir.

10 « Kpfrdinaayon ve Kontrol :

fıllık plân hedeflerine uygun bir tedarik ve dağıtımın yapılması,

fiat uygulamasının kontrolü, tedarikte ve çiftçi kredilendiril-
meşinde kullanılacak finansman imkânlarının sağlanması, ar-'-f- —a,
çiftçi eğitimi, nakliye ve benzeri hizmetlerle ilgili Hususlarda
işbirliği sağlanması ve uygulama neticesinde meydana gelecek ak¬
saklıkların zamanında giderilmesi bakımından sıkı bir koor-'r n"3-
yon ve kontrpla mutlaka ihtiyaç vardır.

Kuruluşların yüklendikleri sorumluluk, yetki ve görev belirtil¬

meli dağıtıcı kuruluşlar taahhüdlerinden ayrılmamalıdırlar.
 - 226 -

Sektörde görev alan Kuruluşların son derese fazla sayıda c'r-;.ı

nedeni ile etkili bir denetleme güçleşmektedir. Bu bakımdan, Sek¬
törle ilgili bütün gübre faaliyetleri ile Koordinasyon ve Kontrol
hizmetlerinin bir Kuruluşa tevdi edilmesi uygun olacaktır*

Bu maksatla aşağıda belirtilen tedbirlerin alınması faydalı görül¬

müştür :

1) Gübre uygulamasının sorumlu merci'i olan Tarım Bakanlığının

koordinatörlüğünde Maliye, Sanayi ve Ticaret Bakanlıkları ile
tedarik ve dağıtımda yer alan kuruluş ve sanayicilehin ve Ziraat
Bankası ile Devlet Plânlama Teşkilâtı ve Üniversitelerin işti¬
raki ile bir "Gübı*e istişare ve koordinasyon Kurulu*’ kurulmalı¬
dır.

2) Bu kurul üyeleri ilgili kuruluşların yetkili kişileri olmalıdır.

3) Teknisyenler seviyesinde değerlendirilecek yıllık uygulamalar,
bir ileriki yıl programları, yerli fabrikalardan mübayaa ve it¬
hal tedbirleri, finansman tedarik tedbirleri araştırma eğitim
tedbirleri ve kendisine düşen hizmetleri yapmayan kuruluşlara
uygulanacak işlemler evvelâ bu kurulda değerlendirilmelidir.

Keza, ilân edilecek yerli üretimden mübayaa ve tavan seviye¬

deki parakendeci fiatları bu kurulca tespit edilmelidir.

4) Gübre uygulaması ile ilgili prensip ve mevzuatın sık sık deriş¬

mesi çoğu zaman dağıtıcı kuruluşları teşkilâtlanma ve ■•'•tına
yapma bakımından mütereddit bırakmaktadır. Bu bakımdan yapıla¬
cak hizmetler ve bu hizmetlerin yürütülmesi için alınacak ted¬
birler bir yönetmelikle tesbit edilmeli ve zaruretler olmadıkça
5 yıllık bir uygulama dönemini kapsıyacak süreklilikte olmalıdır*
 - 227 -

11. SONUÇ :

1) Türkiye*de 1970’e kadar olan dönemde özellikle tedarikin % 50'den faz¬

lasının dış pazarlardan temin edilmesine karşılık bundan sonra iç üre¬
tim, ihtiyacın büyük kısmını karşılayacak ve ithalât oranı çok düşük
olacaktır. Bu itibarla 1970 1er dönemi Pazarlama tedbir ve çabalarının
önce kazanacağı bir dönem olacaktır.

2) 1972’de 3.845.000 ton olan hedef 1977 de 6 milyon ton olacağına göre
Kg’ı 50 krş. üzerinden finansman ihtiyacı 3 milyar T.L, civarında ola¬
caktır. Bunun, $ 30'unun yıl içinde bağlı kalacağı düşünülürse yıllık
ciro tutarı 4 milyar T.L. civarında olacaktır.

Bu güne kadar İ<> 80-90 civarında Devlet Sektöründen karşılanan finansma¬

nın artık donmakta olduğu, dolayısiyle çiftçi ve özel sektörden ilâve
kaynakların temininin icap ettiği tabii görülmektedir.

3) Yukarıda zikredilen hedefleri gerçekleştirmek ve bu arada gerf'Ti fi¬

nansman kaynaklarını sağlamak için 3. Beş yıllık plân döneminde şu
esasların uygulanması faydalı görülmektedir,

a- Bu konudaki devlet politikasının ilgililere uzun vadeli yatırım ve

teşebbüs kaabiliyetini vermesi lâzımdır.

b- Kuruluşların plân hedeflerine göre çalışabilmeleri için uygulama be¬

lirli prensipler altında fakat serbestçe yapılmalıdır.

c- Tesbit edilen hedeflere zamanında erişebilmek için eğitim hizmetle¬

rine ve özellikle henüz bu gübreleri az kullanan bölgelerde fayda¬
sını göstererek talebi artırıcı yöndeki çalışmalara önem ve hız
verilmelidir.

d- İlgili kuruluşların fonksiyon ve hizmetlerini yukarıdaki esaslar

üzerinden devlet koordine etmelidir*

4) 3. Beş yıllık plân döneminde pazarlama prensipleri aşağıda özetlendiği

gibi olmalıdır.

a- Hizmetin genişliği ve önemi göz önüne- alınarak çiftçiye gübreyi

intikal ettirecek kuruluşların hizmetleri birbirini tamamlar şekilde
yapması sağlanmalıdır.

b~ Üretici kuruluşlar da satış sorumluluğuna iştirak etmelidir.

c- Dağıtım, Devlet Kuruluşları ile organizeli özel sektör kurul ..şiarını

içine alacak ve integral bir tarzda çalışacak durumda olr?.' 1

d- Bütün pazarlayıcı kuruluşlar çiftçiye teknik hizmet getürr. ‘irdir.

5) Yukarıda işaret olunduğu üzere gerekli mali kaynağı temin için :

a- Devlet imkânları, çiftçi imkânları ve Özel Teşebbüs imkânları bu
konuda birbirini tamamlayıcı olmalıdır.

b- Devlet kaynakları geri kalmış bölgelere öncelikle hasredilmeli ve,

c- Gelişmiş olan Bölgelerde çiftçi daha ziyade özel sektör imkânla¬

rından faydalandırılmalıdır.
 - 228 -

6) Finansman ve stok problemlerini çözmek maksadiyle fiatlar :

a- Peşin mübayalarda tenzilli,

b- Mevsime göre değişik,

c- Büyük parti halinde olan satışlarda indirimli ve

d- Perakende fiatlar sadece tavan seviyede tesbit edilmelidir.

7) Geçmiş dönemdeki sübvansiyon güçlük ve problemlerini çözmek için belir»

li sınır üstüne çıkan dağıtım masraflarını,

a- Ya Devlet Kuruluşlarına, yahut çiftçiye sübvanse edecek sİ3tem

geliştirilmelidir.

b- Önümüzdeki dönemde hububat bölgesine akacak kin^yevi gübre »iktn^

ve bedelinin yıllık tüketimin asgari % 50 si civarında olacağı
tahmin olunduğundan sübvansiyonun daha çek erta, doğu ve güney»
doğu bölgelerinde olacağı buralarda ise devlet kuruluşlarının
esas hizmeti yürüteceği düşünülerek süUvansiyonun bu bölgelerde
olacağı tabii görülmektedir.

8) Programın işbirliği esasları içinde ve verimli bir şekilde yürütül»

meşini temin için koordinasyon, Tarım Bakanlığı Koordinatörlüğünde
bir kurul tarafından yapılmalı ve bu kurula;

İlgili Bakanlık (Tarım, Ticaret, Maliye, Sanayii)'ler,

Dağıtıcı Devlet Kuruluşları ve
Dağıtıma dahil özel Teşebbüs kuruluşlarının temsilcileri iştirak
etmelidir.
 * -

I97£'*l?32 Vıllan Gübre Tüket ira Projaks iyonuna

Sere Dolacak Finansman ihtiyacı

KullanılaOcdc Asotlu Gübre Kullanılacak Fosforlu

A»oti» Gübre Fabrik Satış fesforlu güb- gübre fab-
Miktarı #21N fiatı $2İN Tubv-rı re miktarı ■ rika satış
Tutarı Genel Toplam
Yıllar olarak TON TL/Ton *• T.L. #16-18 P2»5 fia.#16-18
T.L. T.L.
olarak TON
P205 TI^Ton

1972 1.974.300 480 947.664.000 2.009.400 40© 803.760.000 1.751.424.000

1973 2.202.400 480 1.057.152.000 2.203.300 400 881.320.000 1.938.872.000
1973 2.431.000 480 1.166.880.000 2.395.600 400 958.240.000 2.125.120.000
1975 2.659.500 48O 1.276.560.000 2.592.200 400 1.036.880.000 2.313.440.000

1976 2.888.100 480 1.386.288.000 2.788.300 400 1.115.320.000 2.501.608.000

1977 3.166-700 480 1.520.016.000 3.007.200 400 1.202.880.000 2.722.896.000
.1978 3.318.100 480 1.592.688.000 3.213.300 400 1.285.320.000 2.878.008.000
1979 3.52O.OOO 480 1.689.600.000 3.420.000 400 i.368.000.000 3.057.600.000
1980 3.722.900 480 1.786.992.000 3.624.400 400 I.449.76O.OOO 3. 236 . 7 52 . 000
198i 3.924.800 48O I.883.9O4.OOO 3.831.100 400 1.532.440.000 3.416.344:000
1982 4.126.200 480 1.980.576.000 4.038.300 400 1.615.320.000 3.595.896.000

NOT : 1- Hesaplanan finansman ihtiyaçlarına nakliye yükleme boşaltma sigorta, depolama vs. masraflar
ilâve edilmemiştir.

2- Finansman ihtiyaçlarının karşılanmasında T.C. Ziraat Bankası Gübre Fonu ile TZDK ve TKK nm
dışındaki bütün kuruluşlar kendi kaynaklarını kullanacaklardır. Ayrıca TZDK ve TKK nında
kendi imkânlarından katmaları tabiidir.
 - 230 -

VII. Araştırma, öğretim, Yayım

Mevcut durum bölümünde de değinildiği üzere gübrenin tekniğe en uygun

bir şekilde kullanılarak azami randımanın alınmasını sağlamak bakımından
çeşitli kuruluşlarca yapılan araştırmalar, bu Kuruluşların gübre ile 11»
gileri oranında değildir. Değişik kuruluşlar arasında bu konulardaki
koordinasyon ve yetersizdir. Üst seviyelerdeki çalışmaların tatbikata
intikali umulan ölçüde •lamamaktadır. Dünya ölçülerine göre gübre araş»
tırma ve yayım faaliyetleri için gübre bedelinin $ 3'ü kadar bir mas-»
rafın yapılması gerekirken biz de bu oran $ 1 civarında bulunmaktadır#
Gübre teknolojisi, öğretim, araştırma, yayım,kullanım faaliyetleri ile
ilgili olarak çalıştırılan teknik elemanlarda gerek sayı ve gerekse ka»
lite bakımından dünya standartlarının genellikle altında bulunmaktadır*

Bütün bu nedenlerle yetersiz dahi olsa gübre öğretim, araştırma ve yayım

hizmetleri için harcanan para, emek ve çabalardan tam yararlanılması da
mümkün olamamaktadır.

Bu eksikliklerin giderilmesi için aşağıdaki hususların gerçekleşmesine

ihtiyaç görülmektedir.

1- Fakülte üstü eğitimle, gübre araştırmalarında, gübre eğitiminde ve

hatta yayımı yönetiminde görev alacak teknik elemanların nitelik¬
leri yükseltilmelidir.

2- Gübre öğretim, araştırma ve yayım hizmetlerinin gübre ile iştigal eden

Kuruluşların özelliklerine göre adil bir dağılım içinde iyi bir iş»
birliği halinde yürütülmelidir.

3- Dünya standartlarına yakın bir ölçüde teknik eleman adet ve kalitesi»

nin, bu faaliyetlerde kullanılacak ödenek, alet ve vasıta ihtiyacı»
nm karşılanmasıdır,

4- Fakülte, çeşitli ziraat okulları ve eğitim merkezlerinde üretimde

en fazla etkisi olan toprak, gübre ve su gibi gelişim faktörlerine
önemleri oranında eğitim programlarında yer verilmektedir.

5- Gübre araştırma, öğretim ve yayım faaliyetlerine paralel olarak güb¬

renin; tanıtım, reklâm ve demonstrasyon işlerinin de iyi bir işbir¬
liği halinde yürütülmesi lâzımdır.

6- Türkiye’de gübre ile ilgili tüm hizmetler değişik Bakanlıklara b"ğlı

Kuruluşlarca yürütülmektedir. Bu nedenle gerekli işbirliği ve koor¬
dinasyonun sağlanmasında çoğu kez güçlük çekilmektedir. Keza araş¬
tırma ve tatbikat arasındaki açıklık teşkilât yetersizliği nedenile
bir türlü kapatılamamaktadır. Bilhassa tabanda köy seviyesinde tek¬
nisyen faaliyeti yok denecek kadar yetersizdir. Aynı nedenlerle
araştırma, öğretim, eğitim ve yayımın Şeker Şirketinde olduğu gibi
aynı istikamette kanalize edilmesi de mümkün olamamaktadır. Bu dar
boğazların giderilmesi için, gübreyi bütün yönleri ile ele alan
 - 231 -

Bakanlıklar arası sorumluluk ve daimilik arşeden yetkili bir istişare

ve koordinasyon kurulunun teşkiline şiddetle ihtiyaç duyulmaktadır»
Kurulun bhşar^bi aşağıda gösterilen şeffla’dâ tasarlanalı bir orşahizaey|-
huh geliştirilmesi ile orantılı olarak artacaktır. Kuruİ bir genel
sekreter tarafından temsil edilmeli ve cari harcamalarım kar'-ılamak
üzere bir fon ihdas edilmelidir.

Kurulun görev yetki ve sorumlulukları bir talimatname ile tesbit edil-»

menidir* Değişik teşkilâtlarca yürütülen dağınık hizmetlerin bir < ,im
etüdü, planlanması, projelere bağlanması beş yıllık plânlar paralelin¬
de Kurul tarafından yapılmalıdır. Gübre ile ilgili sorunlar Kurul*da
çözümlenmelidir. Gübre Sanayii, Dağıtım Sistemi, Pazarlaması, Araştırma,
Eğitim ve Yayım Kararları paralelinde geliştirilmelidir,

GÜBRE İSTİŞARE VE KOORDİNASYON

KURULU

Genel Sekreter

Gübreleme Bölge Uzmanı

Gübreleme İl Uzmanı

Gübreleme tlçe Teknisyenleri

Oübrelemö ve Sulama
Ustaları
 232 -

Bölge Gübre ve Gübreleme Uzmanının

Görev Yetki ve Sorumlulukları

l- Bölgenin cins ve miktar bakımından gübre talebini ürünler, mevsimler

itibariyle tesbit etmek,

2~* Bölgede tüketilen gübre cins ve miktarlarını 3 aylık raporlar halinde

Genel Sekretere göndermek,

3- İller; Gübhe Uzmanlarının; eğitimini sağlamak;

4- Mahallen çözemfediği problemleri Genel Sekretere intikal ettirmek,

5- Bölgedeki diğel* ilgili Kuruluşlarca, işbirliği ve koordinasyonu sağlamak,

6- Gübre denemelerinin projelerini hazırlamak, kurulun kararını aldıktan
sonra uygulamasını sağlamak,

7- Bölgedeki gübre pazarlayıcı ve dağıtıcı kuruluş ve temsilcileri \ cntrol

etmek,

İl Teknik Ziraat Müdürlükleri ile Diğer Kuruluşlardaki

Toprak ve Gübre
Uzmanlarının Görevi

1- Bağlı olduğu ilin, çeşitli bitkilerine göre, üretim hedeflerine uygun

elarak gübre cins ve miktarlarını tesbit etmek, gübrenin uygun met<£İ
ve zamanda tatbikini sağlamak,

2- İlçelerdeki gübre teknisyenlerini yetiştirmek,

3- Toprak numunelerinin usulüne uygun ve temsil edici olarak alınıp, toprak
verimlilik lâboratuvarlarına şevkini sağlamak,

4- Lâboratuvarlardan gelen analiz sonuçlarına göre Bölge ve Bitki hususiyet¬

lerini de göz önünde bulundurarak gübreleme tavsiyelerinde bulunmak,

5- 'Gübre dağıtım ve kontrolünü yapmak,

6- (Gübre stok ve dağıtım merkezleri ile temas ederek ait olduğu ilin gübre
ihtîyaCinı, cins ve karışımını (Bu merkezlerde kurulacak gübre karışım
•tesislerinden - Bulk Blending) zamanında temin etmek,

7^ :Zifâât Bankası ve sair Kuruluşların; Gübre ve Kredi tahsislerinde kendi¬

lerine yardımcı olmak ve bu hususta etkili bir yetki ve sorumluluğa sa.ıip
■olmak,

8- İlifa toprak verimliliği konusundaki problemlerini bağlı olduğu Kuruluş

■vasıtasile Gübre Kuruluna iletmek,

9- kapılacak Gübre Denemelerini tatbik, takip ve sonuçlandırılmasını sağ¬

lamak.
 - 233 -

Tarım Teknisyenliğinde Görevlendirileeek

Gübreleme ve Sulama Teknisyeninin
Görev Yetki ve Sorumlulukları

1- İlçenin cins ve miktar bakımından gübre talebini tesbit etmek,

2- İlçede ürünler itibarile tüketilen, gübre cins ve miktarlarını $ aylık
liste ve raporları halinde İller gübre mütehassıslarına bildirisek,

3- Gübrelerie ve Sulama ustalarının eğitimini sağlartak,

4- Mahallen çözemediği problemleri İl ğübre fcüiehâssıaına intikal ettirmek,

5- İlçedeki diğer ilgili ünitelerle gerekli işbirliği ve koordinasyonu
sağlamak,

6- Gübre demanstrasyonlarını yapmak,

7- Gübre satıcılarını kontrol etmek, çözemediği çiftçi şikayetlerini XI

gübre mütehassısına iletmek,

8- Toprak numunelerini almak ve ustal-ara aldırtmak, bunları bağlı bulunduğu

lâboratuvara intikal ettirmek.

9- Önder çiftçiler için mahalli kuralar açmak,

10- Gübre, tarla günleri yapmak.
 - 234 -

Gübreleme ve Sulama

Ustalarının Görev - Yetki ve

Sorumlulukları

L- Haftanın 6 gününde Köy*de çiftçilerin yanında çalışmak, Gübreleme,

Sulama, Zirai mücadele, Tohumluk gibi konularda çiftçiye teknik bil»
giyi öğretmek ve bizzat tatbik etmek,

1- Haıftanın bir gününde ilçeye gelerek Gübreleme ve Sulama teknisyenine

Problemleri getirmek ve bir haftalık çalışma senuçlannı anlatmak,

i- Çiftçiler için tarla günlerini hazırlamak,

Giîbre demonstrasyonlarını izlemek,

Çiftçilerin tarımla ilgili sorunlarını tesbit etmek,

5- Köylerde örnek çalışmalar yapmak,

J- Köy envanterlerini yapmak,

 - 235 -

C~ GÜLSE SANAYİİ I-IAliüABDE TEMİN Il'TDE ÖNERİLEN Au.EB.

Bugüne kaçlar edinilen tecrübeler göstermiştir ki, ara

malar tesadüflerin seyrindedir. Keçiborlu kükürt cevher istihraç
ve işletmesi bunun için misaldir. Her seferinde cevherin-tükendi£i
zan edilmiş fakat tesadüfi damarlar bulunmuştur. Kükürt datıa^İhl»
bittiği yerde pirit görülmüş fakat etüd edilmemiştir.

Bu itibarla kükürt ve pirit aramalarının birlikte ve bi

limsel tarzda yapılmasında zaruret vardır.

Keçiborlu tecrübelerinden faydalanılmalıdır. Hadiselerin

izahı yapılmalı ve bir etüd arşivi tutulmalıdır. Aramalar 1İ.T.A.
ile Etibank'ın sıkı koordinasyonu ile yapılmalıdır.

Aramalarda dublikasyona mahal verilmemelidir. Keçiborlu'

da üç yıl evvel kapatılmış sondajlar yeniden aramaya tabi tutulmuş
tur .

Memleketimizin bugün için pirit ihtiyacı yılda 625*000

tondur, kükürt ve baca gazı imkanlarımız sınırlıdır. Bu nedenle
sülfürik asit ihtiyacımız ancak pirit esasına dayanan fabrikalar
dan karşılanabilecektir, -bu bakımdan pirit zuhurları çok sür'&tli
bir şekilde ele alınmalıdır, ^unun yanında Espiye etüdleri biran
evvel bitirilerek tesis safhasına geçilmelidir. Halen yurdumuzda
pirit esasında dayanan 5 sülfürik asit fabrikası kurulmaktadır.
Bunlardan :

1. Azot Sanayiinin Samsun sülfürik Asit îabrikası : ora •

tajı tamamlanmıştır, fılcla 215.000 ton asit üretecık
bu fabrikanın % ÜS S muhtevalı 165.000 ton pirite
ihtiyacı vardır. Eabrika bu yıl işletmeye açılacak
tır ve pirit ithal edilecektir.
 - 236 -

2. Akdeniz kompleksi Mersin sülfürik asit fabrikası

montajı tamamlanmıştır. Yılda 215*000 ton sülfürik
asit üretecek bu ünitenin de % 48 S muhtevalı
165*000 ton pirite ihtiyacı vardır. Tesis ölçü enlet*
leri montajını müteakip 1971 yılında işletmeye se¬
çecektir.

5. Bandırma sülfürik asit fabrikası montajı devam

etmektedir. Tesisin 1972 yılı içinde işletmeye
alınacağı tahmin edilmektedir. Yılda 120.000 ton
asit üretecek olan bu tesis için % 4-8 S muhtevalı
10G.000 ton pirite ihtiyaç vardır.

Gübre fabrikalarının İskenderun sülfürik asit fab¬

rikası projesi tahakkuk etmiştir. Yılda 230.000

ton sülfürik asit üretecek olan bu tesis 185.000
ton pirit sarfedecektir.

Yukar&aki durum muvacehesinde 1972 de 34-0*000 ton, 1973

de 500*000 ton, 1974- de 625-000 ton pirite ihtiyaç hasıl olacak¬
tır.

1962 de sadece sülfürik asit üretim talebinin pirit ile

karşılandığını düşünürsek 1.500.000 ton pirite ihtiyaç hasıl ola¬
caktır. Bu rakam pirit tezahürlerinin değerlendirilmesi mevzuunda
yeterli ikazı yapmaktadır.
631.83/.85(^60)(0^7.3)"1973/1977"
D36?
YEK NUMARASI : '
n.2,

YAZAR: DPT.

Kınnracal fi rupatr-î j