‫د افغانستان اسالمي جمهوري دولت‬

‫د علومو اکاډمي‬
‫د اطالعاتو او عامه اړيكو رياست‬

‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 931۹‬هـ ل‬ ‫ډاکټر محمد عيل ديناخېل‬

 ‫د خپرندوی یادښت‬

‫«سوات» د پښتونخوا په شامل ختيځه څنډه کې پرته یوه ښکلې لرغونې او تاریخي‬
‫س یمه ده او د ختيځ سويزرلېنډ بلل كېږي‪ ،‬چې د پېښور او مردان شامل ته د مالکنډ له‬
‫غاښي رسه ګډه پوله جوړوي‪ .‬که یې تاریخي شالید ته وګورو‪ ،‬نو لرغونتیا یې له میالده څو‬
‫پېړۍ وړاندې زمانو ته ريس‪ .‬مقدوين سکندر چې له اوسني کونړ څخه د افغانانو د مقاومت‬
‫او کلکې مقابلې په نتیجه کې په تېښته د چمرکنډ پر الر له پښتونخوا څخه هند ته روان‬
‫شو‪ ،‬نو د ‪۷۲۳‬ق‪ .‬م کال شاوخوا د یوروګوس (اوسنۍ پنجکوړې) له سیندګي پورې ووت‪ ،‬د‬
‫کوز سوات درې ته ننوت او (اساګونا) یا سواتیانو پښتني قبیلې له سختې جګړې او مقابلې‬
‫رسه مخامخ شو‪ ،‬دې سیمې تر سکندر وروسته د کوشانیانو‪ ،‬ساسانیانو او بودایانو‪ ،‬په‬
‫ځانګړې توګه د هندي راجاګانو د واکمنۍ د دورو بیالبېل یرغلونه او تاړاکونه هم ولیدل‪.‬‬
‫وايي د هندي راجاګانو وروستی واکمن(راجاګرا) د سوات د بګرام غره ملرخاته ته‬
‫یوه ټينګه او كلكه کال جوړه کړې وه‪ ،‬چې په هغه پسې سلطان محمود غزنوي هغه مهال‬
‫چې هند ته د اسالم د ساېڅيل دین د خاراوي په موخه روانېده نورغازي پیرخوشاب په نوم‬
‫یو پیاوړی پښتون رسلښکر یې له هندوانو څخه د سوات د نیولو لااره ولېږه‪ ،‬هندي راجا یې‬
‫کالبند او لویه سوبه د مسلامنانو په برخه شوه‪ ،‬هندوان وتښتېدل او پر ځای يې د پښتنو‬
‫(دله زاک) قبیله مېشت شوه‪ ،‬چې بیا وروسته په نهمه هجري پېړۍ کې یوه بله پښتني‬
‫قبیله (یوسفزي) د مغويل حکمرانانو د زور زیايت له امله له افغانستان څخه دغې سیمې ته‬
‫ور کډه شول‪ ،‬له دله زاکو پښتنو یې هغه ونیوله او پخاله پکې مېشت شول‪ ،‬چې تر ننه پکې‬
‫اويس‪ .‬مغويل واکمن بابر چې پر هندوستان یرغل کاوه په سوات کې یې له ملک شاه‬
‫منصور یوسفزي رسه خالوي وکړه او ددغه ځای د پښتنو لښکرو پر مټ یې په هندوستان‬
‫کې د لودي پښتنو حکومت رانسکور او پخاله د واک پر ګدۍ کېناست‪ .‬د انګرېزي‬
‫ښکېالک په زمانه کې‪ ،‬په ځانګړې توګه د ډیورنډ د تحمیيل کرښې له تېرېدو وروسته د‬
‫انګرېزي یرغلګرو تر ولکې الندې راغی‪ ،‬خو کور دننه خالواکي یې لرله او پر دوو برخو د‬
‫هند د لويې نیمې وچې له وېش وروسته هم تر ‪۹۱۹۱‬م کال پورې سیدعبدالجبار شاه‪ ،‬میا‬
‫عبدالودود او میاګل جهانزیب په ترتیب رسه د سیمه ییز حکومت (سوات ریاست) واکمنان‬
‫وو او بیا دغه حکومتويل په شامل مغريب صوبې(صوبه رسحد) کې مدغم او کور دننه‬
‫خالواک حیثیت یې ختم شو‪.‬‬
‫په هر صورت له دې پورته لنډو یادونو څخه دا څرګندېږي چې له ډېرو لرغونو زمانو د‬
‫تاریخ د په بهري كې د پښتونخوا دغه لرغونې ښکلې او سمسوره سیمه د خال جغرافیوي‬
‫موقعیت او سیايس سرتاتيژیک اهمیت له مخې د بېالبېلو دورو د مدنیتونو‪ ،‬تهذیبونو‪،‬‬
‫ثقافتونو د راټولېدو او له دې ځایه د خارېدو او په ټوله کې د علم‪ ،‬ادب او فرهنګ د روزنې‪،‬‬
‫پالنې‪ ،‬ودې او پرمختیا ټاټوبی او مرکز پاتې شوی‪ ،‬نو ځکه د ډېرو لرغونو زمانو د آثارو نښې‬
‫نښانې پکې اوس هم تر سرتګو کېږي‪ .‬ویالی شو چې د پښتونخوا سیايس تاریخ او د پښتو‬
‫ژبې او ادب عمومي تاریخ په دغه سیمه کې د رامنځته شویو ميل‪ ،‬سیايس او اديب ـ‬
‫فرهنګي غورځنګونو د ویاړلو ميل او سیايس مبارزو او اديب ـ فرهنګي آثارو او افکارو له‬
‫مطالعې او یادونې پرته نیمګړي ښکاري‪ .‬تر کومه چې خربه په پښتو ژبه او ادب پورې اړه‬
‫لري‪ ،‬د شیخ ميل دفرت‪ ،‬د خان کجو تاریخ‪ ،‬د اخون دروېزه مخزن االسالم او دده د نورو‬
‫الرویانو او پلویانو ډېر منظوم او منثور آثار او د خوشحال خان خټک سواتنامه او له میانور‬
‫رسه یې اديب او سیايس مناظرې ټولې د پښتونخوا په دغه سمسورې او ښکلې سیمې‬
‫(سوات) کې پنځېديل او رامنځته شوي دي او پر دې ټولو رسبېره د واکمنو حکومتونو په‬
‫دربار او دفرت کې د پښتو ژبې او پښتنو په اديب او سیايس تاریخ کې لومړی ځل د رسمي‬
‫کېدو او دفرتي کېدو ویاړ هم په ټولې لویې پښتونخوا کې دغلته د سیمه ییز حکومت‬
‫(سوات ریاست) په برخه شوی دی‪ .‬د سوات دې ټول علمي ـ فرهنګي‪ ،‬تاریخي‪ ،‬سیايس‬
‫اهمیت او ارزښت ته په کتو د پښتونخوا ځوان پیاوړي لیکوال او څېړونکي ښاغيل‬
‫محمدعيل دیناخيل په عالمه اقبال اوپن یونیورسټي کې د لوړو زده کړو پر مهال د خال‬
‫پي ایچ ډي تیزس لااره( د سوات پښتو ادب او ثقافت) موضوع د څېړنې لااره خوښه کړې‪،‬‬
‫د ښاغيل ډاکټر عبدالله جان عابد په الرښوونه یې په ‪۲۱۹۳‬م کال بشاړه او له یاد پوهنتون‬
‫څخه یې پرې د ‪ Ph .D‬لوړ علمي سند ترالسه کړی دی‪.‬‬
‫نوموړي خاله دغه څېړنیزه مقاله په دې الندې ترتیب په اوو څارکو(بابونو) کې‬
‫بشاړه کړې ده‪:‬‬
‫په لومړي باب(پېژندګلو) کې د موضوع په اهمیت‪ ،‬مربمیت‪ ،‬د څېړنې موخې او‬
‫هدف‪ ،‬پوښتنو‪ ،‬د بابوبو وېش‪ ،‬څېړندود(مېتود) او ‪ ...‬پر ښودنې رسبېره د تهذیب په لغوي‬
‫اصطالحي معنا‪ ،‬متدن او تهذیب‪ ،‬ثقافت یا کلچر او د هغو تر مینځ د اړیکو په باب لنډې‪،‬‬
‫خو جامع څرګندونې لري‪ .‬دویم باب د شالید (پس منظر) مطالعه ده چې پکې پر هغو آثارو‬
‫بحث او کره کتنه شوې چې د اړوندې موضوع په هکله د مخه خااره شوي دي‪ .‬درېیم باب‬
‫د سوات لنډ تاریخ او د جغرافیوي څرنګوايل پېژندنې ته ځانګړی شوی دی‪ .‬څلورم باب د‬
‫پښتنو په زمانه کې د سوات ادب او ثقافت (اول نه تر ‪۹۱۹۱‬م کال پورې) په سوات کې‬
‫پښتو او پښتانه‪ ،‬د پښتو ادب په ودې او پرمختیا او دغلته په رامنځته شویو اديب او تاریخي‬
‫آثارو‪ ،‬اديب غورځنګونو‪ ،‬پښتو پنځیديل وليس ادب‪ ،‬دودونو‪ ،‬عنعنو او نورو ډېرو اړوندو‬
‫موضوعاتو هر اړخیز بحثونه لري‪.‬‬
‫پنځم باب ته «د سوات په ریاستي دور کې (‪۹۱۹۱ -۹۱۹۱‬م) پښتو ادب» رسلیک‬
‫ورکړل شوی‪ ،‬چې پکې په دغه دوره کې د پښتو ژبې او ادب د ودې او پرمختیا بهیر‪ ،‬د‬
‫پنځیديل او رامنځته شوي نوي معارص ادب‪ ،‬آثارو او افکارو په رڼا کې په تحلیيل بڼه څېړل‬
‫شوی او د هغه وخت د ټولنیز نظم او نظام‪ ،‬دود‪ ،‬دستور پر څرنګوايل هم بحثونه شوي دي‪.‬‬
‫په شاږم باب کې چې د (سوات پښتو ادب او ثقافت د ریاست سوات ادغام او ټولنیز‬
‫بدلون) نومېږي‪ ،‬د پښتونخوا په دغه تاریخي سیمه کې د سیايس او ټولنیزو بدلونونو په رڼا‬
‫کې د پښتو د اوسني ادب او فرهنګي بهیر د ودې او پرمختیا څرنګوالی او څومره والی‪ ،‬د‬
‫ادب او فرهنګ او همدارنګه د ټولنیز ژوند په بیالبېلو برخو کې د تررسه شویو څېړنیزو او‬
‫تخلیقي علمي او عميل کارونو د بېلګو او مثالونو په ښودلو رسه په ښه علمي‪ ،‬اديب‬
‫اکاډمیکه بڼه ترشیح شوي دي‪ .‬په اووم باب کې د ټولو بابونو لنډيز‪ ،‬نچوړ او نتیجه راغلې‪.‬‬
‫په وړاندیزونو‪ ،‬ساارښتونو‪ ،‬ضمیمو او د اخځلیکونو په عمومي لیکلړ رسه دغه څېړنه پای ته‬
‫رسېدلې ده‪.‬‬
‫د ښاغيل ډاکټر محمد عيل دیناخیل څېړنیز اثر( د سوات د پښتو ادب او ثقافت‬
‫څېړنه) به نه یوازې دا چې د پښتو ژبې او ادبیاتو څېړونکو‪ ،‬استادانو او زده کړیاالنو ته د‬
‫خالو لیکنو ‪ ،‬څېړنو‪ ،‬زده کړو او اديب مطالعاتو تررسه کولو لااره ډېر ګټور مستند معلومات په‬
‫واک کې ورکړي‪ ،‬بلکې په عام ډول به د سوات د تاریخ‪ ،‬فرهنګ‪ ،‬ثقافت او د خلکو د ټولنیز‬
‫ژوند ژواک د پېژندنې او پرې پوهېدنې لااره تاریخ لیکونکو‪ ،‬برش پوهانو‪ ،‬ټولناوهانو‪،‬‬
‫لرغوناوهانو‪ ،‬سیاست والو او د پښتني کلتور او فولکور څېړونکو ته د یوې معتربې باوري‬
‫معلومايت رسچینې په توګه په کار وريش او د اړوندو موضوعاتو په برخه کې به د خالو‬
‫مطالعاتو او څېړنو لااره به نوې سوژې او غوره الرې چارې هم ومومي‪.‬‬
‫همدې علمي‪ ،‬اديب ـ فرهنګي ارزښت او اهمیت ته په کتو د افغانستان د علومو‬
‫اکاډمي دغه څېړنیز اثر خاروي‪ ،‬نو یې د کتنې او سمون چارې د خارونو د کمېسیون له‬
‫خوا د علومو اکاډمي علمي منيش ښاغيل څېړنوال رفیع الله نیازي ته وساارل شوې‪.‬‬
‫موږ له ښاغيل ډاکټر دیناخیل‪ ،‬چې دا اثر یې د چاپ لااره زموږ په واک کې راکړ او‬
‫له ښاغيل نیازي‪ ،‬چې دا اثر یې په وروستۍ کتنه او چاپ زیار خارېږي‪ ،‬منندوی یوو‪ ،‬دواړو‬
‫څېړونکو ته په علمي ـ فرهنګي چارو کې د البریالیتوبونو او غوره خدمتونو هیله کوو‪.‬‬
‫په درنښت‬
‫څېړناوه ډاکټر عبدالظاهر شکېب‬
‫د علومو اکاډمۍ رئیس‬
‫کابل‪ ،‬د تلې پنځه ویشتمه‪۹۷۱۱ ،‬ملریز کال‬
 ‫لیکلړ‬
‫مخ‬ ‫سليك‬
‫مننه ‪ ................................................................................................‬أ‬
‫د کتاب خالصه‪ ...................................................................................‬ه‬
‫لومړی باب‬
‫پېژندګلو‬
‫د موضوع اهميت ‪9 .............................................................................‬‬
‫د څېړنې پوښتنه ‪0 ..............................................................................‬‬
‫د تحقيق مقاصد ‪0 ..............................................................................‬‬
‫د ابواب بندۍ جواز ‪3 ...........................................................................‬‬
‫د بابونو وېش ‪3 ..................................................................................‬‬
‫د تحقيق طريقه ‪4 ...............................................................................‬‬
‫د تحقيق حدونه ‪0 ...............................................................................‬‬
‫د تهذيب لغوي معنی ‪6 .........................................................................‬‬
‫د تهذيب عنارص ‪0 ...............................................................................‬‬
‫متدن او تهذيب ‪0 ...............................................................................‬‬
‫ثقافت يا کلچر ‪92 ...............................................................................‬‬
‫د تهذيب او ثقافت اړيکي ‪90 ..................................................................‬‬
‫د بحث لنډيز ‪94 ................................................................................‬‬
‫حوالې ‪90 ............................................................................................‬‬
‫دويم باب‬
‫پسمنظري مطالعه‬
‫درېيم باب‬
‫د سوات لنډ تاريخ‬
‫د سوات مختلف نومونه ‪01 .....................................................................‬‬
‫د سوات محل وقوع او حدونه ‪30 ..............................................................‬‬
‫کوز سوات او بر سوات ‪30 ......................................................................‬‬
‫د سوات رقبه (مساحت) ‪31 ....................................................................‬‬
‫د سوات ابادي‪49 ...............................................................................‬‬
‫د سوات خلک‪ ،‬اصل نسل ‪43 .................................................................‬‬
‫د سوات زوړ تاريخ ‪46 ...........................................................................‬‬
‫په سوات کې مذهبونه ‪09 ......................................................................‬‬
‫د منر اوتار ‪09 ...................................................................................‬‬
‫بدهـ مت ‪09 .....................................................................................‬‬
‫هندو مت ‪03 ....................................................................................‬‬
‫اسالم ‪00 .........................................................................................‬‬
‫په سوات کې مختلف تهذيبونه ‪06 ............................................................‬‬
‫يوناين تهذيب ‪06 ...............................................................................‬‬
‫ايرانی تهذيب ‪07 ................................................................................‬‬
‫ګندهارا تهذيب ‪07 .............................................................................‬‬
‫دله زاک او سوات ‪00 ...........................................................................‬‬
‫د يوسفزو سوات ته راتګ ‪00 ...................................................................‬‬
‫د سوات اخون ‪69 ...............................................................................‬‬
‫شهزاده عبد الحنان او سوات ‪63 ..............................................................‬‬
‫شهزاده عبد الخالق او سوات ‪64 ..............................................................‬‬
‫په سوات کې لومړنی حکومت ‪64 .............................................................‬‬
‫دسوات د رياست تشکيل ‪56 ....................................................................‬‬
‫سيد عبد الجبار شاه (‪ )۹۱۱۹-۹۸۸۱‬او سوات ‪60 ..........................................‬‬
‫ميا ګل عبد الودود (‪ )۹۸۸۷-۹۱۳۹‬او رياست سوات ‪66 ...................................‬‬
‫ميا ګل محمد عبد الحق جهانزېب وليعهد منتخب کول ‪67 ................................‬‬
‫د انګريزانو رياست سوات تسليمول ‪67 .......................................................‬‬
‫ميا ګل محمد عبدالحق جهانزېب د سوات وايل کېدل ‪60 .................................‬‬
‫رياست سوات کې پښتو رسکاري ژبه ‪60 ......................................................‬‬
‫د رياست ادغام ‪73 ..............................................................................‬‬
‫د رياست سوات د ادغام وجوهات ‪74 .........................................................‬‬
‫د ادغام اثرات ‪70 ...............................................................................‬‬
‫حوالې ‪76 ............................................................................................‬‬
‫څلورم باب‬
‫د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د پښتو زمانه ‪07 .................................................................................‬‬
‫پښتو او پښتانه په سوات کې‪00 ...............................................................‬‬
‫نتيجه ‪920 ......................................................................................‬‬
‫د پښتو ژبې ترقي ‪920 .........................................................................‬‬
‫په سوات کې د پښتو ادب ارتقاء ‪927 .........................................................‬‬
‫رصاح ‪920 .......................................................................................‬‬
‫د شېخ ميل دفرت ‪920 ..........................................................................‬‬
‫تاريخ خان کجو ‪999 ...........................................................................‬‬
‫مخزن االسالم ‪990 .............................................................................‬‬
‫صحافت ‪990 ....................................................................................‬‬
‫په ادب کې د چاپېريال عکس ‪902 ...........................................................‬‬
‫اديب اسلوب او ژبه ‪902 ........................................................................‬‬
‫اديب اصناف ‪902 ...............................................................................‬‬
‫چار بيته ‪909 ....................................................................................‬‬
‫بدله ‪909 ........................................................................................‬‬
‫غزل ‪900 ........................................................................................‬‬
‫نظم ‪903 ........................................................................................‬‬
‫مخمس او رباعي ‪903 ..........................................................................‬‬
‫مرثيه ‪903 .......................................................................................‬‬
‫نورنامه ‪904 ......................................................................................‬‬
‫د الف نامو روايت ‪900 ..........................................................................‬‬
‫د ادب موضوعات ‪906 .........................................................................‬‬
‫بيت بازي او معمې ‪906 ........................................................................‬‬
‫روښاين مکتب او د سوات پښتو ادب ‪031 ....................................................‬‬
‫روښاين فکر‪932 ................................................................................‬‬
‫سوات ته د روښاين فکر راتګ ‪930 ............................................................‬‬
‫د اخوند دروېزه له پري روښان رسه مخالفت ‪933 ............................................‬‬
‫له اخوند دروېزه وروسته په سوات کې د روښانيانو خالف رد عمل ‪937 ....................‬‬
‫په سوات کې د پري روښان په باره کې د سوچ بدلون ‪949 ..................................‬‬
‫په فوکلور کې د تهذيب او ثقافت عکس ‪949 ................................................‬‬
‫شاعري او د عوامو عکس العمل ‪946 .........................................................‬‬
‫پر ادب د نورو ژبو اثرات ‪946 .................................................................‬‬
‫تصوف ‪947 ......................................................................................‬‬
‫په سوات کې د تصوف مروجې سلسلې ‪940 .................................................‬‬
‫پريان مريدان ‪902 ..............................................................................‬‬
‫مليان ‪900 .......................................................................................‬‬
‫خانان ملکان ‪904 ..............................................................................‬‬
‫قام پرستي (ذات پات) ‪906 ...................................................................‬‬
‫کار کسب او پېيش‪900 ........................................................................‬‬
‫کرکيله ‪900 .....................................................................................‬‬
‫څاروي ساتل ‪963 ..............................................................................‬‬
‫ښکار ‪963 .......................................................................................‬‬
‫مرجوڼا ‪960 .....................................................................................‬‬
‫دکاندار ‪966 .....................................................................................‬‬
‫حلوايئ ‪967 .....................................................................................‬‬
‫کالل ‪967 .......................................................................................‬‬
‫اينګر‪ ،‬زرګر‪ ،‬جوال ‪960 .........................................................................‬‬
‫شاخېل او خاکروب ‪961 .......................................................................‬‬
‫مشکار ‪961 ......................................................................................‬‬
‫سنيار‪ ،‬ډم‪ ،‬مريايث‪ ،‬پاړو ‪972 ..................................................................‬‬
‫د نورو کلتورونو ذکر ‪970 ......................................................................‬‬
‫زنار ‪970 .........................................................................................‬‬
‫رسم ستي ‪973 ..................................................................................‬‬
‫د راجاوت قرب ‪974 .............................................................................‬‬
‫جوګي ‪974 ......................................................................................‬‬
‫توهامت ‪970 ....................................................................................‬‬
‫تعليم حاصلول ‪970 ............................................................................‬‬
‫علم کيميا ‪971 ..................................................................................‬‬
‫علم نجوم ‪902 ..................................................................................‬‬
‫موسيقي ‪900 ...................................................................................‬‬
‫مادي فوکلور ‪900 ...............................................................................‬‬
‫کايل ‪900 .......................................................................................‬‬
‫وسلې او جنګي سامان ‪912 ...................................................................‬‬
‫عام مادي څيزونه ‪919 .........................................................................‬‬
‫تبۍ کاڼی ‪910 .................................................................................‬‬
‫سيکې يا روپۍ ‪916 ............................................................................‬‬
‫جامې ‪917 ......................................................................................‬‬
‫سالو ‪910 ........................................................................................‬‬
‫اتلس ‪910 .......................................................................................‬‬
‫کند ‪910 .........................................................................................‬‬
‫پګړۍ ‪911 ......................................................................................‬‬
‫شړۍ ‪022 .......................................................................................‬‬
‫پيزار ‪029 ........................................................................................‬‬
‫خوراک ‪020 .....................................................................................‬‬
‫د استوګنې ځايونه ‪020 ........................................................................‬‬
‫د واده رسم و رواج ‪020 .........................................................................‬‬
‫ولور ‪026 .........................................................................................‬‬
‫ديني ورور او د رس واک ‪026 ..................................................................‬‬
‫د غم رسم ورواج ‪027 ...........................................................................‬‬
‫قربونه ‪092 ......................................................................................‬‬
‫ټولنيز ژوند او پښتونويل ‪093 ..................................................................‬‬
‫بيامر پوښتنه ‪093 ..............................................................................‬‬
‫جرګه ‪093 .......................................................................................‬‬
‫مېلمه پالنه ‪094 ................................................................................‬‬
‫بدرګه ‪090 .......................................................................................‬‬
‫برمته ‪090 .......................................................................................‬‬
‫بدل ‪096 ........................................................................................‬‬
‫ټل او ډله ‪097 ..................................................................................‬‬
‫پچه يا خسڼی ‪097 .............................................................................‬‬
‫استسقا‪090 .....................................................................................‬‬
‫ګودر‪090 ........................................................................................‬‬
‫د ښځو ژوند ‪091 ................................................................................‬‬
‫لوبې‪ ،‬تفريح‪ ،‬اخرتونه‪ ،‬مېلې ‪002 .............................................................‬‬
‫د شېخ ميل وېش ‪000 .........................................................................‬‬
‫د شېخ ميل د وېش طريقه ‪000 ...............................................................‬‬
‫د شېخ ميل د وېش نقصانونه ‪003 ............................................................‬‬
‫د شېخ ميل د وېش فايدې ‪000 ...............................................................‬‬
‫معارشيت او اخالقې خرابيانې او سزاګانې ‪000 ..............................................‬‬
‫سزاګانې ‪007 ...................................................................................‬‬
‫عالج او دارو درمل ‪001 ........................................................................‬‬
‫حکومت ‪039 ....................................................................................‬‬
‫معيشت ‪033 ....................................................................................‬‬
‫قلنګ ‪034 .......................................................................................‬‬
‫مزد ‪030 .........................................................................................‬‬
‫د دې دور د ځينو ليکواالنو پېژندګلو ‪635 ....................................................‬‬
‫دوست محمد خان دوستی ‪036 ..............................................................‬‬
‫حسني ‪036 .....................................................................................‬‬
‫ميا کريم داد ‪044 ...............................................................................‬‬
‫ميا عبدالحليم ‪041 .............................................................................‬‬
‫ميا مصطفی محمد ‪041 .......................................................................‬‬
‫اخون قاسم پاپني خېل ‪002 ...................................................................‬‬
‫حافظ الاورۍ ‪009 .............................................................................‬‬
‫احمد دين طالب ‪000 ..........................................................................‬‬
‫ابراهيم ‪000 .....................................................................................‬‬
‫خريی ‪003 ......................................................................................‬‬
‫د بحث لنډيز ‪004 ..............................................................................‬‬
‫حوالې ‪006 ..........................................................................................‬‬
‫پينځم باب‬
‫په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫د ټولنیز (سامجي) بدلون دور ‪001 ...........................................................‬‬
‫د انګرېزانو حکومت او سوات ‪012 .............................................................‬‬
‫خدايي خدمتګار تحريک او سوات ‪019 ......................................................‬‬
‫سوات او متعلقات ‪016 .............................................................................‬‬
‫پښتو ژبه‪،‬ادب او رياست سوات ‪017 ..........................................................‬‬
‫انوار سهييل ‪011 ...............................................................................‬‬
‫تاريخ فرشته ‪011 ...............................................................................‬‬
‫فتاوى ودوديه ‪011 ..............................................................................‬‬
‫ميزان الرصف ‪011 ..............................................................................‬‬
‫د پښتو ژبې تدريس ‪320 .......................................................................‬‬
‫صحافت ‪323 ....................................................................................‬‬
‫ايلم رساله ‪323 ..................................................................................‬‬
‫خانداين منصوبه بندي رساله ‪323 ............................................................‬‬
‫جائزه رياست سوات ‪323 .......................................................................‬‬
‫سوات ډائجسټ ‪324 ...........................................................................‬‬
‫اديب اصناف ‪324 ...............................................................................‬‬
‫چاربيته ‪324 ....................................................................................‬‬
‫غزل ‪320 ........................................................................................‬‬
‫حمد ‪326 ........................................................................................‬‬
‫نعت ‪327 ........................................................................................‬‬
‫مثنوي ‪320 ......................................................................................‬‬
‫رباعي ‪321 ......................................................................................‬‬
‫مرثيه ‪321 .......................................................................................‬‬
‫داستان ‪399 ....................................................................................‬‬
‫منظومې مذهبي قييص ‪393 ..................................................................‬‬
‫نرثي ادب ‪394 ..................................................................................‬‬
‫سوانح عمري ‪390 ..............................................................................‬‬
‫ناول ‪390 ........................................................................................‬‬
‫ډرامه ‪390 .......................................................................................‬‬
‫اديب تنقيد ‪396 ................................................................................‬‬
‫ترجمې ‪396 .....................................................................................‬‬
‫د سوات قومي ترانه ‪397 .......................................................................‬‬
‫د سوات جشن او پښتو ادب ‪390 .............................................................‬‬
‫دجشن په ورځ د وايل مدح خواين ‪309 ......................................................‬‬
‫سوغات‪ :‬عبدالحليم اثر افغاين ‪309 ..........................................................‬‬
‫پت‪ :‬سمندر خان سمندر ‪309 .................................................................‬‬
‫دروېش باچا‪ :‬رشيد عيل دهقان ‪300 .........................................................‬‬
‫جهانزېبي مشاعرې ‪300 .......................................................................‬‬
‫مذهب ‪300 .....................................................................................‬‬
‫د رياست سوات ترقي ‪301 .....................................................................‬‬
‫پښتانه ‪339 ......................................................................................‬‬
‫ذات پات ‪330 ...................................................................................‬‬
‫وسله او پښتون ‪333 ............................................................................‬‬
‫تهذيب ‪330 .....................................................................................‬‬
‫مادي فوکلور ‪336 ...............................................................................‬‬
‫د واده رسم و رواج ‪336 .........................................................................‬‬
‫د غم رسم و رواج ‪330 ..........................................................................‬‬
‫د غلط رسم و رواج اصالح ‪342 ................................................................‬‬
‫دښمنۍ او نورې ټولنيزي خاميانې ‪344 ......................................................‬‬
‫توهم پرستي ‪340 ...............................................................................‬‬
‫دارو درمل او عالج ‪347 ........................................................................‬‬
‫عدالتي نظام ‪347 ..............................................................................‬‬
‫تعليمي نظام ‪340 ..............................................................................‬‬
‫جديديت او فېشن ‪341 ........................................................................‬‬
‫تفريح او مېلې ‪309 .............................................................................‬‬
‫د لوبو ميدانونه ‪300 ............................................................................‬‬
‫د ماشو مانو لوبې ‪306 .........................................................................‬‬
‫د ښځو ژوند ‪306 ................................................................................‬‬
‫د ښځو راهداري ‪300 ..........................................................................‬‬
‫مور او د ماشوم پالنه ‪300 ......................................................................‬‬
‫ټولنيز تعلقات ‪300 .............................................................................‬‬
‫حجره ‪301 .......................................................................................‬‬
‫جامعت ‪362 ....................................................................................‬‬
‫لنګر خانه ‪369 ..................................................................................‬‬
‫توري وران وېش ‪369 ...........................................................................‬‬
‫د توري وران وېش فايدې ‪363 ................................................................‬‬
‫ډله بازي ‪364 ...................................................................................‬‬
‫خان او ملک ‪367 ...............................................................................‬‬
‫عرش ‪360 ........................................................................................‬‬
‫جامه پيزار ‪361 .................................................................................‬‬
‫خوراک ‪372 .....................................................................................‬‬
‫صنعت او د ستکاري ‪372 ......................................................................‬‬
‫تجارت ‪379 ......................................................................................‬‬
‫د پښتو دور او د رياستي دور موازنه ‪370 ....................................................‬‬
‫پښتو او د پښتو دور ‪379 .......................................................................‬‬
‫د پښتو د دور تېارې‪373 .......................................................................‬‬
‫د پښتو وختونو کې وسله او د جنګ طريقې ‪377 ............................................‬‬
‫مرياته کول‪370 .................................................................................‬‬
‫سزاګانې ‪370 ...................................................................................‬‬
‫د پښتو په زمانه کې تو هم پرستي ‪371 .......................................................‬‬
‫د پښتو دور ځینې خوبيانې ‪302 ..............................................................‬‬
‫د سوات خوشنويسان ‪300 .....................................................................‬‬
‫د دې دور د ځینې ليکواالنو پېژندګلوي ‪301 ................................................‬‬
‫تاج محمد خان زېب رس ‪301 ..................................................................‬‬
‫حاجي عبدالحنان ‪301 ........................................................................‬‬
‫عبداللطيف شاهني ‪312 .......................................................................‬‬
‫رحمت الله استاد ‪319 .........................................................................‬‬
‫زرګر شاعر ‪310 .................................................................................‬‬
‫سيد عثامن طالب ‪310 ........................................................................‬‬
‫فضل الرحامن فيضان ‪311 ....................................................................‬‬
‫قايض دا دا ګل ‪311 ...........................................................................‬‬
‫قايض مصطفی جان ‪311 ......................................................................‬‬
‫محمد شريين حافظ ‪422 ......................................................................‬‬
‫مولوي مختيارالدين ‪422 .......................................................................‬‬
‫نور شايل (نور شاه عيل) جالوان ‪420 ........................................................‬‬
‫شېر مالک ‪420 .................................................................................‬‬
‫ملنګ عبدالغفار ‪423 ...........................................................................‬‬
‫سيف امللوک صديقي ‪423 ....................................................................‬‬
‫حليم رسحدي ‪424 .............................................................................‬‬
‫عبدالغني قصاب ‪424 ..........................................................................‬‬
‫د دې باب خالصه ‪420 .........................................................................‬‬
‫حوالې ‪427 ..........................................................................................‬‬
‫شپږم باب‬
‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د رياست سوات ادغام او ټولنيز بدلون ‪491 ..................................................‬‬
‫د رياست له ادغام وروسته د بدلون وجوهات ‪402 ...........................................‬‬
‫سوات او پاټا (‪409 .................................................................. ) PATA‬‬
‫اديب تحقيق ‪404 ...............................................................................‬‬
‫تذکره لیکنه‪404 ................................................................................‬‬
‫لغت لیکنه ‪406 .................................................................................‬‬
‫ناول لیکنه ‪407 .................................................................................‬‬
‫سفر نامې ‪407 ..................................................................................‬‬
‫ترجمې ‪407 .....................................................................................‬‬
‫منظوم تاريخونه ‪407 ...........................................................................‬‬
‫د ماشومانو ادب ‪400 ...........................................................................‬‬
‫ښځينه ليکواالنې ‪400 .........................................................................‬‬
‫اديب اصناف ‪400 ...............................................................................‬‬
‫غزل ‪400 ........................................................................................‬‬
‫تضمني ‪400 .....................................................................................‬‬
‫ازاد نظم ‪401 ....................................................................................‬‬
‫مرثيه ‪432 .......................................................................................‬‬
‫چاربيته ‪433 ....................................................................................‬‬
‫لوبه ‪433 .........................................................................................‬‬
‫رباعي ‪434 ......................................................................................‬‬
‫سندره ‪434 ......................................................................................‬‬
‫مناجات ‪434 ....................................................................................‬‬
‫منظوم خطونه ‪430 .............................................................................‬‬
‫زنداين ادب ‪430 ................................................................................‬‬
‫وليس ادب ‪437 .................................................................................‬‬
‫په شاعرۍ کې وليس رنګونه ‪430 .............................................................‬‬
‫داستانونه او قيصې ‪431 .......................................................................‬‬
‫د مشاعرو روايت ‪449 ...........................................................................‬‬
‫اديب ټولنې ‪449 ................................................................................‬‬
‫صحافت په سوات کې ‪443 ....................................................................‬‬
‫فلک سېر ‪443 ..................................................................................‬‬
‫رساج کوهستانی ‪444 ..........................................................................‬‬
‫پهول ‪444 .......................................................................................‬‬
‫بلديه ‪444 .......................................................................................‬‬
‫مرغزار ‪444 ......................................................................................‬‬
‫کوه سجن ‪444 ..................................................................................‬‬
‫سوات ‪444 ......................................................................................‬‬
‫اسالمي ادب‪440 ...............................................................................‬‬
‫پري مرشد ‪446 ...................................................................................‬‬
‫تصوف ‪447 ......................................................................................‬‬
‫د خيال ازادي او مساوات ‪441 ................................................................‬‬
‫لوښي او کايل پرتي ‪402 ......................................................................‬‬
‫لرغوين اثار ‪400 ................................................................................‬‬
‫د پښتنو نفاق ‪462 ..............................................................................‬‬
‫دود دستور او توهامت ‪469 ....................................................................‬‬
‫نشه یي توکي (منشيات) ‪463 .................................................................‬‬
‫له حکومتي ادارو نه فرياد ‪464 ................................................................‬‬
‫صحت او روغتونونه ‪460 ........................................................................‬‬
‫ځېلې بوټي ‪466 ................................................................................‬‬
‫مذهب او عقيده ‪466 ...........................................................................‬‬
‫زيارتونه ‪467 .....................................................................................‬‬
‫مذهبي تعليم ‪460 ..............................................................................‬‬
‫انګرېزي ژبه او جديد تعليم او سائنس ‪460 ..................................................‬‬
‫د مغريب تهذيب اثرات ‪472 ....................................................................‬‬
‫سياست ‪479 ....................................................................................‬‬
‫ډلې او سيايس پارټيانې ‪473 ..................................................................‬‬
‫خانان ملکان ‪473 ..............................................................................‬‬
‫مليان ‪474 .......................................................................................‬‬
‫هرن مندان او کسبګر ‪476 ....................................................................‬‬
‫مزدور ‪477 .......................................................................................‬‬
‫دهقان ‪470 .....................................................................................‬‬
‫اهنګر درزګر ‪470 ...............................................................................‬‬
‫زميدار ‪470 ......................................................................................‬‬
‫جوال ‪471 ........................................................................................‬‬
‫چميار ‪471 ......................................................................................‬‬
‫پراچه ‪471 .......................................................................................‬‬
‫کالل ‪402 .......................................................................................‬‬
‫څرخه مار ‪402 ..................................................................................‬‬
‫شاخېل ‪402 .....................................................................................‬‬
‫دکاندار ‪409 .....................................................................................‬‬
‫زرګر ‪409 ........................................................................................‬‬
‫شاونکی‪409 ....................................................................................‬‬
‫نايي ‪400 ........................................................................................‬‬
‫ډم ‪400 ......................... ................................ ................................‬‬
‫ډمه ‪400 .........................................................................................‬‬
‫لوبې‪404 ........................................................................................‬‬
‫د طالبانو اتڼ ‪406 ..............................................................................‬‬
‫ټوقامران ‪407 ...................................................................................‬‬
‫لطيف ټوقامر ‪407 ..............................................................................‬‬
‫رشب ګل ټوقامر ‪407 ...........................................................................‬‬
‫پښتو ژبه ‪407 ...................................................................................‬‬
‫پښتونويل ‪412 ..................................................................................‬‬
‫پېغور ‪410 .......................................................................................‬‬
‫ټولنيز ژوند ژواک ‪413 ..........................................................................‬‬
‫جرګه او حجره ‪413 .............................................................................‬‬
‫د خېر ښېګړې کليوال تنظيمونه‪414 .........................................................‬‬
‫ګودر‪410 ........................................................................................‬‬
‫په ټولنه کې د ښځو مقام ‪410 .................................................................‬‬
‫د واده رسمونه ‪417 .............................................................................‬‬
‫سهرې ‪410 ......................................................................................‬‬
‫د غم رسمونه ‪411 ..............................................................................‬‬
‫خراب رسمونه رواجونه ‪022 ....................................................................‬‬
‫اخرت ‪022 ........................................................................................‬‬
‫خوراک ‪022 .....................................................................................‬‬
‫لباس ‪029 .......................................................................................‬‬
‫مزدور کسان تحريک ‪020 ......................................................................‬‬
‫د سوات پر ادب د افغان جنګ اثرات ‪023 ...................................................‬‬
‫د دې باب خالصه ‪027 .........................................................................‬‬
‫حوالې ‪020 ..........................................................................................‬‬
‫اووم باب‬
‫په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يويشتمه پېړۍ او سوات ‪091 ..................................................................‬‬
‫پښتو ادب ‪009 ..................................................................................‬‬
‫پښتو افسانه ‪009 ...............................................................................‬‬
‫پښتو ناول ‪000 ..................................................................................‬‬
‫اديب تذکرې ‪000 ...............................................................................‬‬
‫د تصوف تذکرې)‪000 .................................................... (Hagiographies‬‬
‫نعتيه مجموعې ‪000 ............................................................................‬‬
‫د ماشومانو سندرې ‪003 .......................................................................‬‬
‫د ماشومانو لوبې ‪006 ..........................................................................‬‬
‫صحافتي ادب ‪007 .............................................................................‬‬
‫اديب ټولنې ‪000 ................................................................................‬‬
‫پښتو ژبه ‪000 ...................................................................................‬‬
‫د انګرېزۍ ژبې او ادب اثرات ‪032 ............................................................‬‬
‫د سائنس او ټيکنالوجي اثرات ‪039 ...........................................................‬‬
‫د نوي دور اثرات او ترقي ‪030 .................................................................‬‬
‫پښتونويل ‪036 ..................................................................................‬‬
‫د مېلمستيا اداب‪030 ..........................................................................‬‬
‫جرګه ‪031 .......................................................................................‬‬
‫د رواج پابنديانې ‪031 ..........................................................................‬‬
‫ارش ‪042 .........................................................................................‬‬
‫د سوات فنکاران ‪042 ..........................................................................‬‬
‫ګلزار بېګم ‪049 .................................................................................‬‬
‫مېرمن نګار سلطان ‪049 .......................................................................‬‬
‫د مغريب دنيا او د ‪ 99/1‬اثرات‪043 ...........................................................‬‬
‫افغان جنګ او د سوات پښتو ادب ‪040 ......................................................‬‬
‫د سوات د امن په بربادۍ وير وينا ‪002 .......................................................‬‬
‫د امن غږ ‪000 ...................................................................................‬‬
‫جنګي وسلې ‪062 ..............................................................................‬‬
‫سياست ‪069 ....................................................................................‬‬
‫توهامت ‪060 ....................................................................................‬‬
‫بد نظر‪060 ......................................................................................‬‬
‫کوډې ‪060 ......................................................................................‬‬
‫تعويذونه‪060 ....................................................................................‬‬
‫د اظهار پابندي ‪067 ...........................................................................‬‬
‫د ښځو ژوند ‪067 ................................................................................‬‬
‫د کيل او ښار ژوند ‪073 ........................................................................‬‬
‫مېلې ‪073 .......................................................................................‬‬
‫ګودر‪074 ........................................................................................‬‬
‫خان ‪074 ........................................................................................‬‬
‫کسبګر ‪070 .....................................................................................‬‬
‫ترقي پسند ادب ‪076 ...........................................................................‬‬
‫واده ‪070 ........................................................................................‬‬
‫د هلک په پيدائش خوشحايل ‪070 ...........................................................‬‬
‫د ماشوم سنت ‪071 ............................................................................‬‬
‫مړی او جنازه ‪071 ..............................................................................‬‬
‫جامه پيزار ‪071 .................................................................................‬‬
‫خوراک ‪002 .....................................................................................‬‬
‫د مهيانو ښکار ‪009 .............................................................................‬‬
‫فصلونه ‪009 .....................................................................................‬‬
‫د دې باب خالصه ‪003 .........................................................................‬‬
‫حوالې ‪686 .........................................................................................‬‬
‫اتم باب‬
‫خالصه‬
‫نتيجه ‪510 ..........................................................................................‬‬
‫وړانديزونه ‪513 .....................................................................................‬‬
‫ماخذونه (کتابيات) ‪516 ..........................................................................‬‬
‫ضميمې ‪537 .......................................................................................‬‬
 ‫مننه‬
‫په ‪۲۱۹۳‬م کال کې ما ته د عالمه اقبال اوپن يونيورسټۍ د پاکستاين ژبو له څانګې‬
‫څخه د ډاکټرېټ ډګري راکړل شوه‪ .‬زما د ډاکټرېټ د مقالې (تهيسېس) موضوع "د سوات‬
‫د پښتو ادب تهذيبي او ثقافتي مطالعه ‪ :‬اول نه تر ‪ ۲۱۹۲‬پورې" وه‪ .‬زما دا کتاب هم زما د‬
‫ډاکټرېټ په دغه مقاله مبني دی‪ .‬په دې مقاله کې له لږ و ډېر بدلون وروسته د اختصار په‬
‫خاطر ما د کتاب د نوم لااره د مقالې هغه رسخط هم بدل کړ او کتاب ته مې نوم "د سوات‬
‫ادب او ثقافت" غوره کړ‪ .‬دا يو تحقيقي کار و‪ ،‬چې له ما رسه پکې ځينو ادارو او افرادو‬
‫مرسته کړې‪ ،‬نو الزم ګڼم چې د هغو ادارو او افرادو مننه وکړم‪.‬‬
‫زه له هائېر ايجوکېشن کمېشن څخه مننه کوم چې ماته ېې زما د تحقيق په سلسله‬
‫کې د جرمني د برلني هومبولډ پوهنتون ته د تللو لااره سکالرشيپ راکړ‪ .‬په جرمني کې په‬
‫هومبولډ يونيورسټۍ کې د خال استاذ پروفېرس لوټس ژهاک هم مننه کوم‪ ،‬چې هغه ما ته‬
‫د يو وېزېټېنګ سکالر په حيث د هومبولډ يونيورسټۍ سنټرل ايشني سيمينار ته د راتګ‬
‫دعوت راکړ او په دغه دوران کې يې زما د مقالې د ځينو حصو ډېره په غور مطالعه او اصالح‬
‫وکړه‪ .‬د هائېر ايجوکېشن کمېشن يو ځل بيا هم مننه کوم چې ما ته يې د پي اېچ ډي په‬
‫دوران کې د روسيې سېنټ پيټرزبرګ پوهنتون ته په يو بني املليل کانفرنس کې د خالې‬
‫مقالې د وړاندې کولو لااره ټرېول ګرانټ منظور کړ‪.‬‬
‫د ښاغيل ډاکټر عبدالله جان عابد ډېر شکر ګزار يم‪ ،‬چې د هغوی په نګرانۍ کې ما‬
‫دا مقاله رس ته ورسوله‪ .‬د سوات د جهانزېب کالج د تاريخ څانګې پروفيرس ډاکټر سلطانِ‬
‫روم صېب يو جهان مننه کوم چې زما مقاله يې د کره کتنې په غرض ولوستله او د تحقيق په‬
‫موادو کې يې هم زما ډېره مرسته وکړه‪ .‬له دې عالوه چې چا له ما رسه د څېړنې په دې کار‬

‫أ‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کې څه نا څه مرسته کړې‪ ،‬د هغوی نومونه په ډېر درناوي او له ډېرې شکريې رسه‬
‫دلته ليکم‪ ،‬لکه‪ :‬ډاکټر عطش درانی‪ ،‬ډاکټر عبدالواجد تبسم‪ ،‬ضيا بلوچ‪ ،‬ډاکټر حاکم عيل‬
‫برړو‪ ،‬ډاکټر نورالبرص امن‪ ،‬ډاکټر سید ظفرالله بخشالی‪ ،‬ډاکټر عيل خېل درياب‪ ،‬پروفیرس‬
‫فضل سبحان (مټه کالج)‪ ،‬نورالبرص برص‪ ،‬حنيف قيس‪ ،‬فضل ريب راهي‪ ،‬ابراهيم شبنم‪،‬‬
‫نذير احمد بشريي‪ ،‬ډاکټر شاه خالد شاهي او د سوات د جهانزېب کالج الئربيري اسسټنټ‬
‫شاه وزير خان خاکي‪ .‬له شخيص کتابتونونو(الئربيريانو) عالوه چې له کومو کتابتونونو څخه‬
‫ما استفاده کړې‪ ،‬هغه دا دي‪ :‬سټېټ الئربيري برلن جرمني‪ ،‬هومبولډ يونيورسټي برلن‬
‫الئربېري‪ ،‬برټش الئربيري لندن‪ ،‬قائد اعظم يونيورسټي الئربيري اسالم اباد‪ ،‬ارکائيوز‬
‫الئربيري پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمۍ پېښور يونيورسټۍ الئربيري‪ ،‬پېښور يونيورسټي ايريا سټډي‬
‫سنټر الئربيري‪ ،‬عالمه اقبال اوپن يونيورسټۍ الئربيري‪ ،‬ګورمننټ ډګري کالج الهور‬
‫الئربيري‪،‬ګورمننټ پوسټ ګريجوېټ جهانزېب کالج سوات الئربيري‪،‬ګورمننټ پوسټ‬
‫ګريجوېټ کالج مټه سوات الئربيري‪ ،‬ميونسال کميټي مينګوره الئربېري‪ ،‬پبلک الئربېري‬
‫سوات او داسې نور‪ .‬د دغو ټولو کتابتونونو له عملې د زړه له تله مننه کوم‪ ،‬په ځانګړې توګه‬
‫د سوات د جهانزېب کالج د الئربيرين عيل اکرب صاحب ډېره مننه کوم‪ ،‬چې زما لااره يې د‬
‫کتابتون دروازې هر وخت پرانستې ساتلې دي‪ .‬د جهانزېب کالج د الئربېرۍ د اسسټنټ‬
‫خواجه سميع الله عرف طوطا هم ډېره مننه کوم چې هر وخت يې په روڼ تندي مرسته‬
‫کړې ده‪ .‬د ‪(TARC‬ټرايبل ايرياز ريرسچ سيل) ريکارډ کتلو کې د دغې ادارې يو چارواکي‬
‫لياقت عيل رارسه ډېر تعاون کړی دی‪ .‬د سوات ريکارډ روم او د خوازه خېلې د تحصيل د‬
‫ريکارډ عملې هم مرسته کړې‪ ،‬مننه ترې کوم‪ .‬د لندن په برټش الئربېرۍکې رارسه زما‬
‫ملګري ډاکټر شاه خالد شاهي او پروفيرس جېمز کېرون مرسته کړې‪ ،‬د هغوی هم مننه کوم‬
‫او د دې کتاب د ټايټل جوړولو لااره زه د محمد مجتبی هاميون صاحب هم منندوی یم‪.‬‬
‫له يوې باوري علمي او څېړنيزې ادارې څخه کتاب خارېدل ډېر لوی اعزاز وي‪ ،‬زه د‬
‫افغانستان د علومو اکېډمۍ د رئيس ښاغيل ډاکټر عبدالظاهر شکيب او د دغې اکېډمۍ د‬
‫نرشايت کمېشن له ټولو غړو مننه کوم چې زما د کتاب د چاپولو منظوري يې ورکړه‪ .‬د‬
‫څېړنوال رفيع الله نيازي هم ډېره مننه کوم چې د کمېشن له منظورۍ وروسته يې د کتاب‬
‫د خارولو اهتامم وکړ‪.‬‬

‫ب‬
‫مننه‬
‫زه خال مور او پالر ته الس په نامه په ډېر احرتام رسه دعا کوم چې الله دې ورته له‬
‫ښه صحت رسه ډېر عمر ورکړي‪ ،‬د هغوی پالنې او روزنې زه د دې جوګه کړم چې زه نن د‬
‫تعليم يافته خلکو په شامر کې راځم‪ .‬رسه له دې چې زما مور او پالر دواړه بې تعليمه دي‪،‬‬
‫خو زه ورته اعٰل تعليم يافته په دې وایم چې ماته يې د تعليم موقعه راکړه‪ ،‬زما لوړې زدکړې‬
‫زما د موروپالر يو ارمان و او زه نن ډېر خوشحاله يم چې د هغوی په ژوندانه د هغوی دغه‬
‫ارمان پوره شو‪ ،‬الله دې زما د موروپالر سېوری همېشه زما پر رس لري‪ .‬زما مرش ورور محمد‬
‫عمر او زما کرش ورور خيال محمد هم زما بوج له ما رسه واخسته او ما ته يې د مطالعې لااره‬
‫زيات وخت راکړ‪ ،‬الله دې يې تل خوشحاله لري‪ .‬زه د خالو خويندو او د کورنۍ د لويو وړو‬
‫مننه کوم چې په څه نه څه شکل يې له ما رسه مرسته کړې ده‪.‬‬
‫که زما د کورودانې ياسمني يب يب مينه او مرسته نه وای‪ ،‬نو زما پوره باور دی چې‬
‫دا کار د کېدلو نه و‪ ،‬ځکه چې زما د علمي ژوند ډېرې ستړې د هغې په مينه او مرسته کمې‬
‫شوې دي‪ ،‬هر وخت يې زما د مطالعې لااره يو پر سکون ماحول جوړ کړی او همدغه پر‬
‫سکون او مينه ناک ماحول زه د دې جوګه کړم چې خال کار مې رس ته ورساوه‪ ،‬د زړه له تله‬
‫ترې مننه کوم‪.‬‬
‫ډاکټر محمد عيل ديناخېل‬
‫پېښور پوهنتون‬
‫فروري ‪0202‬‬
‫‪alidinakhel@gmail.com‬‬

‫ج‬
 ‫د کتاب خالصه‬
‫(‪)Abstract‬‬
‫په تاريخي دستاويزاتو کې تر ټولو لومړی د سوات ذکر يوه يوناين تاريخاوه اريان‬
‫)‪ (Arrian‬کړی دی‪ .‬سکندر اعظم په ‪ ۷۲۳‬ق م کې سوات ته راغلی و‪ .‬د چيني سيالنيانو‬
‫له سفرنامو پته لګي چې دلته بدهـ مت ښه ترقي کړې وه او بيا وروسته هندومت د دې‬
‫عالقې مذهب و‪ .‬په يوولسمه پېړۍ(صدۍ)کې د محمود غزنوي لښکر د سوات زاړه‬
‫اوسېدونکي (ګوجر او کوهستاين) د سوات غرونو ته په تېښته مجبوره کړل‪ .‬د محمود‬
‫غزنوي د لښکر له حملو رسه دلته اسالم راغی او په همدغه وخت کې دلته په وړومبي ځل‬
‫پښتانه راغلل‪ .‬په شااړسمه پېړۍکې دلته يوسفزي پښتانه راغلل‪ ،‬له زړو سواتيانو څخه ېې‬
‫سوات قبضه کړ او قباييل ژوند ېې تېرولو‪ .‬د يوسفزو له راتګ رسه په سوات کې د پښتو ادب‬
‫په نظر راځي‪ .‬په‪۹۱۹۱‬م کال کې په سوات کې د يو منظم رياست بنياد کېښودل شو‪ .‬د‬
‫دې رياست رسکاري ژبه اول فاريس وه او د ‪۹۱۷۳‬م په جون کې پښتو د دې رياست‬
‫رسکاري او دفرتي ژبه وګرځول شوه‪ .‬د پښتو ادب کتابونه به د رياست په پېسو چاپېدل او‬
‫خلکو ته به ېې مفت ورکول‪ .‬دلته به په "جهانزېبي مشاعرو" کې د پښتونخوا شاعرانو برخه‬
‫اخسته او دا مشاعرې به په کتايب صورت کې چاپېدلې‪ .‬په ‪۹۱۹۱‬م کال کې دا رياست په‬
‫پاکستان کې ضم کړی شو‪ ،‬په پاکستان کې د رياست سوات له ضم کولو وروسته دلته يوه‬
‫ائيني او انتظامي خال جوړه شوه چې د هغې او څه نورو عواملو له کبله دلته ډېرې مسئلې‬
‫او تحريکونه پېدا شول او هر قسمه خلکو ته د اړي ګړي موقعه په الس ورغله‪ .‬د پښتنو له‬
‫راتګ وروسته که په دې تناظر کې مونږ وګورو نو د سوات په تاريخ کې مختلف دورونه په‬
‫نظر راځي‪ ،‬لکه له رياست وړاندې د پښتو دور‪ ،‬د رياست دور‪ ،‬له پاکستان رسه له ضم کېدو‬
‫وروسته دور او بيا د يوويشتمې پېړۍ د اړي ګړي دور او نور‪.‬‬

‫ه‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د سوات د تاريخ په دې ټولو دورونو کې په سوات کې پښتو ادب ښه ترقي کړې او د‬
‫هر دور د ادب له مطالعې څخه د هغه دور د تهذيبي او ثقافتي ځانګړتياوو او د ټولنيزو‬
‫(سامجي) بدلونونو پته تر ډېره حده لګي‪ .‬د سوات د تاريخ په دې مختلفو دورونو کې چې‬
‫کوم ټولنيز(سامجي)‪ ،‬تهذيبي او ثقافتي بدلونونه راغيل‪ ،‬د هغې اندازه هم د سوات له‬
‫پښتو ادب څخه لګي‪ ،‬چې په دې کتابکې پرې په تفصيل رسه بحث شوی دی‪.‬‬

‫و‬
 ‫لومړی باب‬
‫پېژندګلو‬

‫د موضوع اهميت‬
‫ټول ټولنيز (سامجي) علوم له انسان څخه چاپېره چوريل‪ ،‬په دې علومو کې د يوې‬
‫ټولنې اديب‪ ،‬تهذيبي او ثقافتي مطالعه او تجزيه ځکه د اهميت وړ وي‪ ،‬چې د يوې خاصې‬
‫عالقې د خلکو د ټولنيز ژوند په اړه مونږ ته ډېر څه په الس راځي‪ ،‬يعنې مونږ ته دا پته لګي‬
‫چې دې ټولنې په کوم رفتار ترقي کړې ده‪ .‬دلته د خيال ارتقاء درېدلې او که جاري پاتې‬
‫شوې ده‪ ،‬د دې ټولنې د خلکو دود دستور‪ ،‬تاريخ‪ ،‬سياست‪ ،‬معيشت‪ ،‬مذهب او نور ډېر‬
‫څيزونه مونږ ته په اسانه په نظر راځي‪ .‬د سوات د پښتو ادب او ثقافت دا موضوع په ډېرو‬
‫حوالو د اهميت وړ ده‪ ،‬په دې کې وړومبۍ خربه د سوات خال اديب‪،‬کلتوري‪ ،‬تاريخي‪،‬‬
‫جغرافيايي او ټولنيز(سامجي) اهميت دی‪ .‬سوات د تاريخ په هر دور کې د دنيا د پرمختللو‬
‫تهذيبونو يوه زانګو پاتې شوې‪ ،‬ځکه چې په سوات کې د ډېرو زړو تهذيبونو اثار په نظر‬
‫راځي‪ .‬د پښتو ادب په حواله که سوات ته وکتل يش‪ ،‬نو د پښتو ادب د ډېرو لرغونو اثارو‬
‫ذکر د سوات له يادولو پرته نيمګړی ښکاري‪ ،‬لکه د شيخ ميل دفرت او د اخون دروېزه مخزن‬
‫او داسې نور‪ .‬له دې عالوه سوات ته د پښتو په تاريخ کې دا اعزاز هم حاصل دی‪ ،‬چې په‬
‫وړومبي ځل پښتو دلته د رسکار او دربار ژبه وګرځول شوه او تر ډېره حده رسکاري خط و‬
‫کتابت به په پښتو کې کېده‪ ،9‬په نژدې کلونو کې په سوات کې مختلف تحريکونه راپورته‬
‫شوي وو چې د دې تحريکونو اثرات هم په ادب کې جوت ښکارېږي‪.‬‬
‫له دې وروسته بيا مختلفو دولتي او نا دولتي ادارو په دې خربو ډېرې څېړنې او‬
‫لټونونه کړي او د ځينو کارونو د اسبابو د لټولو کوښښ يې کړی دی‪ .‬په دې حواله بنيادي‬
‫خربه دا ده چې څوک په يوه خاص عالقه کې خاله څه نوې پالييس نافذ کول غواړي او يا‬

‫‪9‬د برتانوي حکومت او د پاکستان له حکومت رسه به خط کتابت په انګرېزۍ کې کېده‪ .‬د صحت ‪ ،‬تعليم او په ځينو‬
‫نورو ادارو (محمکو) کې به خط او کتابت په اردو او انګرېزۍ کې هم کېده‪.‬‬
‫‪9‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫څه غري معمويل حاالت قابو کول غواړي‪ ،‬نو هغوی غواړي چې د هاغه ځای د خلکو تاريخي‬
‫او ثقافتي حاالت معلوم کړي‪ ،‬له هغې وروسته د خلکو نفسيات‪ ،‬عادات او رسم ورواج معلوم‬
‫کړي او بيا د دغو خربو په رڼا کې خالې پاليسيانې جوړوي‪ ،‬نو بيا دغه پاليسيانې کاميابې‬
‫وي‪ ،‬خو که کله پالييس جوړوونکي د دغو خربو خيال ونه سايت نو الزمي خربه ده چې دغه‬
‫پالييس به په مشکله رسه عميل کېږي‪.‬‬
‫د يو قوم پر نفسياتو‪ ،‬رسم ورواج‪ ،‬تاريخ‪ ،‬تهذيب او ثقافت باندې د پوهېدلو لااره د‬
‫هغوی د ژبې او ادب مطالعه رضوري ده‪ ،‬ځکه چې تهذيب او ثقافت د ارتقاء له مختلفو‬
‫مرحلو څخه تېرېږي‪ ،‬نو يو اخري حد ته ريس‪.‬‬
‫د سوات د پښتو ادب او ثقافت څېړنه به نه رصف د پښتو ادبياتو د پوهانو او طالب‬
‫علامنو لااره ګټوره ثابته يش‪ ،‬بلکې د تاريخ‪ ،‬سياست‪ ،‬برشپوهنې‪ ،‬لرغوناوهنې او د نورو‬
‫برخو د پوهانو او زده کوونکو لااره به يقينا ً چې څه نه څه فايدې ولري‪.‬پر دې رسبېره به د‬
‫مختلفو پاليسيانو جوړوونکو لااره هم دا څېړنه ګټوره وي‪ ،‬ځکه چې د دې په رڼا کې به‬
‫هغوی د سوات د خلکو تاريخ‪ ،‬تهذيب‪ ،‬ثقافت او رسم و رواج ولويل او د هغوی لااره د ترقۍ‬
‫او سوکالۍ پاليسانې جوړې کړي‪.‬‬

‫د څېړنې پوښتنه‬
‫د دې څېړنې بنيادي پوښتنه (تحقيقي سوال) دا و‪ ،‬چې د سوات په تهذيب او‬
‫ثقافت کې د ارتقاء له مخې چې کوم بدلونونه راغيل‪ ،‬دغو بدلونونو پر ادب څنګه اثر کړی او‬
‫په ادب کې څومره ښکارېږي؟‬

‫د تحقيق مقاصد‬
‫د دې څېړنې د موضوع د چوڼ پر وخت دا الندينۍ موخې درلودې‪ ،‬چې د تحقيق‬
‫له رسته رسېدلو رسه حاصل شوې هم دي‪:‬‬
‫‪ .9‬د سوات د تهذيب او ثقافت تاريخي ارتقا معلومول‪.‬‬
‫‪ .0‬د سوات په پښتو ادب کې د تهذيب او ثقافت تجزيه کول‪.‬‬
‫‪ .3‬د سوات په تهذيب او ثقافت کې د بدلون د اسبابو جايزه اخستل‪.‬‬

‫‪0‬‬
‫لومړی باب ‪ /‬پېژندګلو‬
‫د ابواب بندۍ جواز‬
‫د سوات ټولنيز تنظيم ته چې کله وکتل يش‪ ،‬نو پته لګي چې سوات د تاريخ په‬
‫مختلفو دورونو کې په مختلفو ټولنيزو جوړښتونو کې پاتې شوی‪ ،‬په خصويص توګه چې له‬
‫کوم وخت څخه يوسفزي پښتانه سوات ته راغيل‪ ،‬نو له هغه وخت څخه تر دې دمه د سوات‬
‫ټولنيز او انتظامي تنظيم وخت پر وخت بدل شوی‪ ،‬لکه له شااړسمې پېړۍ څخه د‬
‫نولسمې پېړۍ تر لومړۍ نياميي پورې دلته د پښتنو قباييل نظام و او هېڅ قسمه منظم‬
‫حکومتي نظام نه و‪ .‬په دې دوران کې د مختلفو قبيلو د مرشانو او د مذهبي مرشانو اثر‬
‫رسوخ و‪ .‬له دې وروسته د شلمې پېړۍ په وړومبي دور کې دلته يو منظم رياست جوړ شو او‬
‫خواوشا پنځوس کاله وروسته دا رياست په يو لوی رياست (پاکستان) کې ضم کړی شو‪ ،‬خو‬
‫د سوات د رياست له ضم کېدلو وروسته بيا هم د څه اييني مسئلو له وجې سوات ته د‬
‫پاکستان ټول قوانني و نه غزېدل او د دې ائيني خال او د څه نورو عواملو له وجې وخت پر‬
‫وخت په سوات کې مختلف تحريکونه رشوع شو ل‪ .‬په يوويشتمه پېړۍکې د مقامي او بني‬
‫االقوامي سياست او د څه نورو عواملو اثرات پر سوات هم پرېوتل او د سوات په تاريخ کې يو‬
‫نوی باب رشوع شو‪ .‬په دې تناظر کې چې د سوات تاريخ ته وکتل يش‪ ،‬نو د هر دور خال‬
‫ځانګړي خصوصيا ت په نظر راځي او په هر دور کې په ټولنيز ژوند کې څه نه څه بدلون‬
‫راغلی دی‪ .‬په دې وجه هر دور يو بېل باب لري‪ ،‬چې تفصيل یې د ابواب بندۍ تر رسخط‬
‫الندې ورکړل شوی دی‪.‬‬

‫د بابونو وېش‬
‫دا کتاب په اتو بابونو وېشل شوی دی‪ ،‬په وړومبي باب کې د تهذيب او ثقافت‬
‫پېژندګلو شوې ده‪ ،‬دويم باب"پس منظري مطالعه" (لټرېچر ريويو) ده‪،‬په درېيم باب کې د‬
‫سوات لنډ تاريخ ليکل شوی‪ ،‬په څلورم باب کې د سوات د پښتو ادب د هغو مطبوعه موادو‬
‫تهذيبي او ثقافتي تجزيه شوې‪ ،‬د کومو تعلق چې له ابتداء واخله تر ‪۹۱۹۱‬م پورې و‪ .‬په‬
‫دې دور کې د پښتو ادب له ځينو داسې کتابونو څخه هم توضيحي مرسته اخستل شوې‪،‬‬
‫چې همعرص وو او يا سوات ته په نږدې عالقو کې ليکل شوي وو ‪ .‬دې دور ته په عام طور "د‬
‫پښتو دور" يا " د پښتو زمانه" ویل شوې ده‪ .‬په پينځم باب کې د هغو مطبوعه اديب موادو‬
‫څېړنه شوې‪ ،‬چې د رياست سوات په دور‪ ،‬يعنې له ‪۹۱۹۱‬م څخه تر‪۹۱۹۱‬م پورې ليکل‬
‫شوي وو‪ ،‬چې دا دور د "رياستي دور" په نامه ياد شوی دی‪ .‬په شاږم باب کې د سوات د‬
‫‪3‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پښتو ادب د هغو موادو تهذيبي او ثقافتي تجزيه شوې‪ ،‬چې د ‪۹۱۹۱‬او ‪۲۱۱۱‬م کلونو په‬
‫مينځ کې ليکل شوي وو‪ .‬په اووم باب کې د سوات د پښتو ادب هغه مواد شامل شوي‪ ،‬چې‬
‫له ‪ ۲۱۱۹‬څخه تر ‪۲۱۹۲‬م کلونو پورې ليکل شوي وو‪ ،‬دې دور ته "د يوويشتمې پېړۍ د‬
‫سوات پښتو ادب" ویل شوی دی‪ .‬داسې مواد چې ښکاره تعلق يې له يو دور رسه و‪ ،‬خو‬
‫چاپ شوي په بل دور کې وو نو هغه په خال متعلقه دور‪ ،‬يعنې د ليک په دور کې اېښودل‬
‫شوي دي‪ .‬اتم باب د دې تحقيق په خالصه مشتمل دی‪ .‬په دې کتاب کې د سوات د‬
‫رياست د زمانې ځينې هغه رسکاري حکمونه‪ ،‬چې په پښتو کې ليکل شوي د ضميمې تر‬
‫رسليک الندې شامل کړل شوي دي‪ .‬په دې کتاب کې ددغو حکمونو د شاملولو ډېر‬
‫وجوهات دي‪ ،‬په هغې کې يوه خربه دا ده چې دا حکمونه به د خلکو په ذايت کلېکشن کې‬
‫وي‪ ،‬خو په رسکاري ارکايېوز(ارشيفونو)کې نشته‪ ،‬نو دلته به په دې کتاب کې محفوظ يش‪.‬‬
‫دويم دا کتاب د سوات د پښتو ادب او ثقافت په باره کې دی او دا حکمونه هم د پښتو ژبې‪،‬‬
‫ادب او د سوات له ثقافت رسه تعلق لري‪.‬‬

‫د تحقيق طريقه‬
‫په دې تحقيق کې په اسايس ډول دستاويزي طريقه استعامل شوې او انټرويوګانې‬
‫هم پکې شوې دي‪ .‬په لومړۍ مرحله کې د سوات د پښتو ادب تقريبا ً ټول چاپ مواد‬
‫راجمع کړی شول‪ ،‬له دې وروسته د هر دور جال جال مواد تجزيه شول او په دغو موادو کې‬
‫تهذيبي او ثقافتي عنارص ولټول شول‪ .‬د هر دور په پښتو ادب کې د دغه دور خاص او‬
‫منفرد تهذيبي او ثقافتي عنارص هم په ګوته کړی شول‪ .‬له دې څخه د سوات د تهذيب او‬
‫ثقافت ارتقا په ډاګه شوه او دا پته هم ولګېده چې د سوات په پښتو ادب کې د سوات‬
‫تهذيب او ثقافت څومره په نظر راځي‪ .‬په ځينو بابونو کې د وليس ادب حوالې نقل کړی‬
‫شوې دي‪ ،‬چونکې د ځينو وليس اديب اصنافو د زمانې تعني ګران وي‪ ،‬خو په دې حواله دا‬
‫خربه مخې ته اېښودل شوې‪ ،‬چې دغه وليس ادبيات په کوم دور کې چاپ شوي دي‪ ،‬نو له‬
‫هغه دور رسه په تړيل باب کې يې حوالې ورکړل شوې دي؛ خو بيا هم يواځې د چاپ کېدلو‬
‫په زمانه ټوله خربه مبني نه وه‪ ،‬بلکې دا هم کتل شوي‪ ،‬چې په دغو وليس ادبياتو کې چې‬
‫کوم تهذيبي او ثقافتي عنارص ذکر شوي‪ ،‬هغه په دغه متعلقه دور کې اوس هم موجود دي‬
‫که‪ ،‬نه؟‬

‫‪4‬‬
‫لومړی باب ‪ /‬پېژندګلو‬
‫د دې څېړنې لااره د سوات د پښتو ادب مطبوع مواد ابتدايي مواد ګڼل شوي دي‪.‬‬
‫دغه رنګ د سوات د تاريخ کتابونه‪ ،‬مقالې او نور مواد د ثانوي موادو په حیث کتل شوي‬
‫دي‪ .‬د مرکو (انټرويوګانو) په ذريعه هم څه مواد الس ته راغيل دي‪ .‬له کتابونو عالوه په‬
‫ډايريانو کې د رياست سوات ريکارډ او د مختلفو ارکاييوز(ارشيفونو)له ريکارډ څخه هم‬
‫کايف مدد اخستل شوی او له مختلفو رسالو‪ ،‬تحقيقي مجلو او اخبارونو څخه هم کايف مواد‬
‫الس ته راغيل دي‪.‬‬
‫د پښتو له زړو کتابونو يا قلمي نسخو څخه چې کومې منونې اخستل شوي‪ ،‬د هغو‬
‫رسم الخط زوړ نه دی ساتلی شوی‪ ،‬بلکې په نوي رسم الخط کې ليکل شوي‪ ،‬خو په کوم‬
‫ځای کې چې خامخا د هغه زوړ رسم الخط منونه ورکول پکار وو‪ ،‬نو هلته زوړ رسم الخط‬
‫ليکل شوی دی‪.‬‬
‫په دې کتاب کې به په يو څو ځايونو کې پوره نظم يا غزل رانقل شوی وي‪ ،‬د دې‬
‫مهمه وجه دا وه چې اکرث دا ډول اديب منونې په نايابه نسخو کې وې‪ ،‬چې تر اوسه يې چا‬
‫په اديب حواله ذکر نه دی کړی‪ ،‬لکه له تفسري تېسري څخه د پښتو شاعرۍ منونې نقل کول‬
‫يا له فتاوي ودوديه څخه د پښتو شاعرۍ منونې نقل کول‪.‬‬
‫په دې کتاب کې د سوات د پښتو ادب په هر دور کې د ليکل شوي ادب تهذيبي او‬
‫ثقافتي تجزيه شوې‪ ،‬نو د تهذيب او ثقافت ډېر عنارص داسې دي چې په هر دور کې پکې‬
‫څه بدلون راغلی؛ خو نوم يې هم هغه دی نو ځکه په هر باب کې ځينې څنګزن (ذييل)‬
‫رسليکونه يو شان دي‪ ،‬که څه هم تر دغو څنګزنو (ذييل) عنوانونو الندې هغه بدلونونه ذکر‬
‫شوي‪ ،‬چې دغه ثقافتي عنارص یې له بل دور څخه مختلف کړي دي‪ .‬د ثقافت په ځينو‬
‫څنګزنو عنوانونو کې که په يو باب کې لږ بحث شوی وي او په بل کې ډېر‪ ،‬نو وجه به يې دا‬
‫وي چې د دغه مخصوص دور په ادب کې به پرې بحث لږ شوی وي‪ .‬کله کله د يوې خاصې‬
‫موضوع په اړه پرله پسې د شعرونو حوالې را نقل شوي‪ ،‬خو له طوالت څخه د بچ کېدلو په‬
‫خاطر پرې بحث نه دی شوی‪.‬‬

‫د تحقيق حدونه‬
‫د دې څېړنې حدونه او بريدونه بالکل په ډاګه دي‪ ،‬دا تحقيق د موجوده (‪۲۱۹۲‬م)‬
‫سوات ضلعې په زمکنيو حدونو کې دننه د پښتو ادب په چاپو موادو اډاڼه لري‪ .‬زماين‬
‫حدونه يې له پيل څخه تر ‪۲۱۹۲‬م کال پورې دی‪ ،‬يعنې په دې تحقيق کې د موجوده‬
‫‪0‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫سوات ضلعې په حدونو کې دننه د پښتو ادب د چاپو موادو تهذيبي او ثقافتي مطالعه شوې‬
‫ده‪ .‬هغه کتابونه چې په سوات کې ليکل شوي وي يا يې ترتيب او تدوين په سوات کې د‬
‫سوات ليکواالنو کړی وي په دې څېړنه کې شامل دي‪ .‬د نورو سيمو داسې ليکواالن چې په‬
‫سوات کې مېشت وي او دلته يې تخليق کړی وي‪ ،‬د هغوی کتابونه هم په دې مقاله‬
‫(کتاب)کې شامل دي‪ .‬دا خربه هم امکان لري چې د سوات د تهذيب او ثقافت په باره کې‬
‫نورې ډېرې داسې خربې وي چې په دې څېړنه کې به نه وي ذکر شوې‪ ،‬نو د هغې وجه دا‬
‫ده چې دا څېړنه د سوات د تهذيب او ثقافت ټوله احاطه نه کوي‪ ،‬بلکې په دې څېړنه کې د‬
‫هغو تهذيبي او ثقافتي عنارصو ذکر شوی‪ ،‬چې د سوات په پښتو ادب کې په نظر راتلل‪.‬‬
‫د دې اثر رسليک"د سوات پښتو ادب او ثقافت" دی‪ ،‬نو د دې کتاب له رسليک‬
‫څخه ښکاري چې په دې اثر کې به د سوات د پښتو ادب او ثقافت تجزيه کېږي‪ ،‬نو دا خربه‬
‫رضوري ده چې پر اصيل موضوع له بحث کولو وړاندې د موضوع ځينې مهم اصطالحات‬
‫تر بحث الندې راوستی يش‪ ،‬نو په دې باره کې دوه مهم اصطالحات تهذيب او ثقافت دي‪.‬‬

‫د تهذيب لغوي معنی‬

‫په مختلفو لغتونو کې د تهذيب مختلفې معنې ورکړل شوې دي‪ ،‬دلته د يو څو‬
‫لغتونو په حواله د تهذيب لغوي معنې څېړل شوې دي‪.‬‬
‫وارث رسهندي په "قاموس مرتادف"کې د تهذيب دا معنې ورکړې دي‪:‬‬
‫‪ .9‬اصالح‪ ،‬درستی‪ ،‬ا ٓراستگی‪ ،‬شاخ تراشی‬
‫‪9‬‬
‫‪ .0‬شايستگی‪ ،‬ثقافت‪ ،‬خوش اخالقی‪ ،‬متدن‪ ،‬آدمیت‪ ،‬پاکیزگی‪ ،‬صفائی‪ ،‬اہلیت‪ ،‬لیاقت‬
‫مولوي سيد احمد دهلوي په "فرهنګ آصفيه"کې د تهذيب تر اصطالح الندې‬
‫داسې ليکي‪ :‬تهذيب ‪ :‬ع ـ اسم مونث‬
‫‪ .۹‬ا ٓراستگی‪ ،‬صفائی‪ ،‬پاکی‪ ،‬درستی‬
‫‪0‬‬
‫‪ .۲‬شائستگی‪ ،‬خوش اخالقی‪ ،‬اہلیت‪ ،‬لیاقت‪ ،‬ا ٓدمیت‪ ،‬تربیت‪ ،‬انسانیت‪ ،‬رشافت‬
‫د پښتو په قاموس "درياب"کې يې د تهذيب تر رس ليک الندې دا ډول الفاظ ليکيل‬
‫دي‪( :‬اسم) متدن‪ ،‬ښه اخالق‪ ،‬سړيتوب ‪ ،‬شائستګي‪ ،‬انسانيت‪ ،‬د يوې معارشې د ژوند‬
‫‪3‬‬
‫تېرولو مروجه الرې چارې ‪ ،‬مادي ترقي (م ـ عريب)‬
‫له پورتنيو تعريفونو او معنو څخه چې کومې خربې مخې ته راغلې هغه دا دي‪:‬‬
‫تهذيب د عربۍ لفظ دی او د لفظ په قسمونو کې اسم دی او د جنس په لحاظ په عربۍ‬
‫‪6‬‬
‫لومړی باب ‪ /‬پېژندګلو‬
‫کې مونث دی‪ .‬په دې تعريفونو کې تهذيب د سړيتوب او شائستګۍ په معنو هم اخستل‬
‫شوی دی‪ .‬له دې عالوه وارث رسهندي د تهذيب په مرتادفاتو کې د ثقافت او متدن لفظونه‬
‫هم ليکيل دي‪ .‬په انګرېزۍ کې د تهذيب لااره د سيوياليزېشن لفظ استعامل شوی دی‪.‬‬
‫دسيوياليزېشن لفظ په لومړي ځل په ‪۹۳۱۲‬م کې يو فرانسوي ليکوال استعامل کړی دی‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫د تهذيب اصطالح په اردو تصنيفاتو کې په وړومبي ځل د" تذکرہ گلشن ہند" په ‪۹۲۱‬مخ‬
‫‪0‬‬
‫اشفاق احمد او محمد اکرب چغتايئ په "فرهنګ‬ ‫کې په‪ ۹۸۱۹‬م کې ليدل کېږي‪.‬‬
‫اصطالحات"کې د ‪ Civilization‬معنا مدنيت او متدن ليکلې ده‪ 6.‬محمداحمد سبزواري په‬
‫"اصطالحات عمرانيات"کې د سیويالیزېشن معنی متدن‪ ،‬تهذيب و متدن ليکلې ده‪ 7.‬د‬
‫سيويالیزېشن په باره کې ‪ J.B. Sykes‬وايي چې په سامجي ترقۍ کې لوړ مقام ته رسېدل‬
‫تهذيب دی‪ 0.‬د سيويالیزېشن تعريف "اکسفورډ اېډوانسډ لرنرز" ډکشرنۍ داسې کړی دی‪:‬‬
‫‪Civilization (9) A state of human society that is very‬‬
‫‪developed and organized. (0) a society, its culture and its way of‬‬
‫‪life during a particular period of time or in a particular part of the‬‬
‫‪world.1‬‬
‫ترجمه‪ :‬سيویالېزېشن (‪ )۹‬د انساين ټولنې ترقي يافته او منظم حالت‪ )۲( .‬په يو‬
‫خاص وخت کې د دنيا په يوه خاصه برخه کې يوه ټولنه او د هغې کلتور‪.‬‬
‫په حقيقت کې د ښار له جوړېدو رسه تهذيب پيداکېږي‪92Fernand Brandel.‬په‬
‫دې باره کې مخکې ليکي چې کله د ښار د ژوند ذکر کېږي‪ ،‬نو هلته سيوياليزېشن ټکی‬
‫استعاملول پکار دي او چې کوم ځای د کليوال ژوند بحث کېږي‪ ،‬نو هلته د کلچر ټکی‬
‫استعاملول پکار دي‪ .‬د هغه په خيال سيوياليزېشن د ترقي يافته کلچر يو ډول دی يا د‬
‫‪99‬‬
‫کلچر يو پرمختللی پړاو دی‪.‬‬
‫د تهذيب او ثقافت له يو بل رسه د ډېر نژدېوايل او د تهذيب د وسعت له وجې د‬
‫تهذيب داسې تعريف کول چې هر څه راګېر کړي‪ ،‬ډېر ګران کار دی ځکه خو لوی فلسفي‬
‫‪ Arnold Toynbee‬په خال دولس جلده کتاب )‪A Study of History (9134-9169‬‬
‫کې د تهذيب هېڅ تعريف نه دی کړی‪ 90.‬د تهذيب هر اړخيز او مخترص تعريف ځکه نه‬
‫کېږي چې تهذيب ډېره پراخه ملن لري‪93.‬او همدا وجه ده چې چا په دې مېدان کې کار‬
‫کړی‪ ،‬نو هر چا تهذيب ته خال تعريف ورکړی دی‪ 94.‬د دې پر ځای چې د تهذيب مختلف‬
‫تعريفونه راجمع کړو دا به ډېره ښه وي چې د تهذيب عنارص وپېژندل يش‪.‬‬
‫‪7‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د تهذيب عنارص‬
‫‪ Ruan Wei‬د تهذيب دا عنارص بيان کړي دي‪ :‬د تحرير باقاعده نظام‪ ،‬ادب‪ ،‬فنون‪،‬‬
‫موسيقي‪ ،‬عدالتي نظام‪ ،‬باقاعده سامجي او سيايس ادارې‪ ،‬فوځي نظام‪90.‬سبط حسن د‬
‫تهذيب مختلف مظاهر دا بيان کړي دي‪ :‬ژبه‪ ،‬االت او اوزار‪ ،‬د پیداوار طريقې‪ ،‬ټولنيزې‬
‫رشتې‪ ،‬استوګنه‪ ،‬فنون لطيفه‪ ،‬علم او ادب‪ ،‬فلسفه او حکمت‪ ،‬عقيدې او وهمونه‪ ،‬اخالق او‬
‫عادتونه‪ ،‬رسم و رواج‪ ،‬د عشق او د محبت سلوک او خانداين تعلقات او نور‪ 96.‬او په بل ځای‬
‫کې سبط حسن ليکي چې د دنيا هر يو نوی يا زوړ تهذيب له څلورو څيزونو څخه جوړ دی‪:‬‬
‫طبیعي حاالت‪ ،‬االت او اوزار‪ ،‬د فکر او د احساس نظاماو سامجي اقدار‪97.‬د ټولنيزو‬
‫ِ‬
‫سبط حسن وايي په يوه ټولنه کې چې د ټولنيز تړون‪ ،‬اخالقو‬ ‫(سامجي) اقدارو په باره کې‬
‫او عادتونو‪ ،‬د اوسېدلو د طور طريقو‪ ،‬د رسم او رواج‪ ،‬د حسن او جامل او د فن د اظهار لااره‬
‫چې کوم معيار عام وي هغې ته سامجي اقدار وایي‪90.‬ځينې سامجي اقدار خال دور ته‬
‫نژدې نژدې په ټولو تهذيبونو کې يو شان وي‪ ،‬لکه په کومو ورځو کې چې د غالمۍ رواج نه‬
‫و‪ ،‬نو جنګي قيديان به خلکو وژل او دا به هېڅ ناکاره کار نه ښکارېده‪ ،‬ځکه چې هغوی به‬
‫دوی ته ډوډۍ او جامې نه شوای ورکولی او بيا هم غالمي په ټولو تهذيبونو کې يو شان وه؛‬
‫تر دې چې د اخالقياتو لويو استاذانو اپالتون او ارسطو ته هم په دې کې څه عیب نه‬
‫ښکارېده‪ .‬د سامجي رشتو ځينې غیر پېداواري اقدار هم په ټولو تهذيبونو کې تقريبا ً يو‬
‫شان وي‪ ،‬لکه مېلمه پالنه‪ ،‬رحم ديل‪ ،‬انصاف‪ ،‬رښتيا ويل‪ ،‬له مظلوم رسه همدردي‪ ،‬د‬
‫عاملانو‪ ،‬فاضالنو او شاعرانو قدرکول‪ ،‬د سندرو اورېدلو شوق لرل‪ ،‬په واده ښادۍ کې‬
‫خوشحايل کول او په غم باندې افسوس کول او نور‪ .‬همدا راز ځینې اقدار د هرې ټولنې‬
‫انفرادي وي‪ ،‬لکه ځينې قومونه‪ ،‬چيندخان‪ ،‬ماران او خنزيران خوري او ځينې نور دغو‬
‫ځناورو ته الس وړاندې کول هم ښه نه ګڼي‪ .‬همدا شان د جامو او د ښايست معيار هم بېل‬
‫بېل وي‪ .‬سامجي اقدار په يو ځای والړ نه وي‪ ،‬بلکې بدلون هم پکې راځي‪ ،‬د ټولنيز ماحول‬
‫‪91‬‬
‫د بدلون اثر پر سامجي اقدارو باندې هم کېږي‪.‬‬

‫متدن او تهذيب‬
‫لکه څنګه چې مخکې وويل شول چې وارث رسهندي د تهذيب په مرتادفاتو کې د‬
‫متدن او ثقافت لفظونه هم ځای کړي‪ ،‬خو په همدغه لغت کې هغه د متدن تر لفظ الندې‬
‫داسې ليکي‪:‬‬
‫‪0‬‬
‫لومړی باب ‪ /‬پېژندګلو‬
‫متدن‪ :‬مدنیت‪ ،‬معارشت‪ ،‬طرز معارشت‪ ،‬شہری زندگی‪ ،‬شائستگی‪ ،‬تہذیب‪ 02.‬د‬
‫متدن په اړه مولوي محمد نري الحسن نري په "نور اللغات"کې ليکي‪ :‬متدن! (ع) (مذکر)‪،‬‬
‫بروزن تفعل‪ ،‬شهر ميں بودو باش کرنا‪ ،‬شهر کا انتظام کرنا‪ ،‬طرز معارشت رہنیسہنیی کا‬
‫‪09‬‬
‫انداز‪.‬‬
‫په پښتو لغت درياب کې د متدن په باره کې داسې ليکلی شوي دي‪ :‬متدن ‪( :‬اسم)‬
‫‪ -۹‬د يو ځای د اوسېدو طريقه‪ ،‬په ښار کې اوسېدنه‪ ،‬د معارشت طريقه ‪ ۲،‬ـ يو علم چې پکې‬
‫‪00‬‬
‫د معارشت اداب او طريقې ښودلی يش‪.‬‬
‫سيد انوار الحق په "اردو پشتو لغت"کې د متدن تر لفظ الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫متدن‪( :‬ع ـ مذ) په يو ځایکېله يو بل رسه د اوسېدو طريقه‪ ،‬د معارشت طرز (ع)‬
‫مدن‪ :‬په ښهر کې اوسېدل يا ښهر ته راتلل)‪ ،‬يو علم چې پکې د معارشت (د اوسېدو) اداب‬
‫‪03‬‬
‫او دود دستورښېيلی يش‪ ،‬شهريت (سوکس)‪.‬‬
‫د تهذيب او متدن له دې بحث څخه دا نتیجه راوځي چې تهذيب انسانيت او‬
‫شايستګۍ ته وايي او متدن په يو ځایله يو بل رسه د اوسېدو طورطريقې ته وايي‪.‬‬
‫لکه څنګه چې په دې لغتوتو کې ذکرشو چې تهذيب او متدن دواړه په اصل کې‬
‫عريب الفاظ دي‪ ،‬نو ځکه دا خربه ډېره رضوري ده چې د دې لفظونو اصيل او صحيح معنې‬
‫د عربۍ د لغت او اصولو په رڼا کې معلومې کړل يش‪ .‬په دې باره کې به لومړی تهذيب ته‬
‫راشو‪ :‬تهذيب مصدر دی‪ .‬د دې مايض فعل هذبدی اومضارع فعل ترېنه يهذب دی او‬
‫مهذب ترېنه فاعل جوړېږي‪ .‬هذب په عريب کې د ښاخ تراشۍ لااره استعاملېږي‪ ،‬لکه په‬
‫عربی کې وايي‪ :‬هذب فالن شجره‪ .‬هغه د ونې ښاخ ترايش وکړه او د ښاخ تراشيده ونې‬
‫لااره په عربۍ کې داسې ويلی يش‪ :‬هذه شجرة مهذبة‪ .‬دا رنګه له ونې څخه د بې رضورته‬
‫څانګو او ښاخونو لرې کولو عمل ته د تهذيب عمل وايي‪.‬‬
‫لکه څنګه چې له ونې څخه بې رضورته ښاخونه لرې کولو رسه په ونه کې ښکال او‬
‫تازګي پيدا کېږي او ډېر زر وده کوي‪ ،‬همدغه رنګ له انساين معارشې څخه خرابې خربې‬
‫او خرابو رسمونو او رواجونو لرې کولو رسه په انساين ژوند او ټولنه کې ښکال پيدا کېږي‪.‬‬
‫دغه وجه ده چې د ونې ښاخ تراشۍ او د انساين ټولنې ښاخ تراشۍ دواړو ته تهذيب ويل‬
‫کېږي‪ .‬اوس که مونږ د عريب ژبې د اصولو په تناظر کې متدن ته وګورو نو متدن باب تفعل‬
‫دی‪ ،‬يعنې متدن د تفعل په وزن دی‪ .‬په عريب کې د هر باب خال خصوصيات وي‪ ،‬لکه د‬

‫‪1‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫باب مفاعله مثالونه مقابله‪ ،‬مناظره‪ ،‬مقاتله او نور دي او د باب مفاعله خصوصيت دا دی‬
‫چې رشکت د جانبينو به پکې وي‪ ،‬يعنې لږ تر لږه به په دې کې له دواړو طرفونو څخه دوه‬
‫ارکان خامخا وي‪ .‬دغه شان باب افعال لکه انکار او ارصار کې به لږ تر لږه يو کس وي او د‬
‫باب تفعل خصوصيت دا دی چې په دې کې به تصنع وي‪ .‬د تصنع معنی يو څيز په تکليف‬
‫رسه حاصلول‪ ،‬نو ځکه متدن‪ ،‬تفعل او تکلف يو وزن يو باب او يو شان خصوصيات لري او د‬
‫متدن لفظي معنی ده په خال کوښښ ځان په اجتامعي ژوند کې شاملول‪ .‬باب تفعل د‬
‫فعيلة نه دی او د فعيلة هموزن مدينة دی چې وروسته ترې مدينه جوړه شوې او معنی يې‬
‫ښار يا مدين يا شهري ژوند دی‪ ،‬نو ځکه مونږ ویلی شو چې له فعيلة څخه تفعل شو‪ ،‬له‬
‫مدينه څخه متدن شو او د متدن مطلب شو د ښار زندګي‪.‬‬
‫د دې بحث په نچوړ کې مونږ د تهذيب او متدن فرق دا معلومولی شو چې کله‬
‫شايستګي‪ ،‬انسانيت او سړيتوب په يو کس کې ذايت طور موجود وي‪ ،‬نو دې ته تهذيب‬
‫وایي او چې کله دا خصوصيات په اجتامعي توګه موجود وي نو هغې ته متدن وایي‪ .‬د‬
‫تهذيب‪ ،‬متدن او ثقافت اصطالحات هغه وخت ډېر کړکېچ پيدا کړي کله چې د اردو‪ ،‬پښتو‬
‫او انګرېزۍ اصطالحاتو د مرتادفاتو لټولو کوښښ وکړی يش‪ .‬په انګرېزۍ کې کله‬
‫‪ Culture‬د تهذيب په معنی رايش او کله د ثقافت په معنی او دا رنګ ‪ Civilization‬کله د‬
‫متدن په معنی رايش او کله د تهذيب په معنی‪ .‬ژباوهانو او د لغاتو ماهرينو عام طور‬
‫‪ Civilization‬د تهذيب او متدن په معنو کې اخستی او د ثقافت لااره يې د‪ Culture‬لفظ‬
‫استعامل کړی دی‪ .‬په دې تحقيق کې به هم د سيوياليزېشن لااره تهذيب او د کلچر لااره‬
‫د ثقافت لفظونه کارول کېږي‪.‬‬

‫ثقافت يا کلچر‬
‫د کلچر وړومبی ښکاره او واضحه تعريف ‪ Sir Edward Tylor‬په ‪۹۸۳۹‬م کې داسې‬
‫کړی دی‪:‬‬
‫‪[Culture is] that complex whole which includes‬‬
‫‪knowledge, belief, art, law, morals, custom, and any other‬‬
‫‪capabilities and habits acquired by man as a member of society. 04‬‬

‫‪92‬‬
‫لومړی باب ‪ /‬پېژندګلو‬
‫ترجمه‪:‬کلتور هغه جامع يو والی دی چې په هغې کې علم‪ ،‬عقيده‪ ،‬فن‪ ،‬قانون‪،‬‬
‫اخالقيات‪ ،‬رواج او نور ټول هغه صالحيتونه او عادتونه شامل وي‪ ،‬چې انسان د ټولنې د يوه‬
‫غړي په حيث ترالسه کړي وي‪.‬‬
‫د کلچر خصوصيات ‪ Haviland‬او د هغه ملګرو دا بيان کړي دي‪ .‬کلچر زده کېږي‪،‬‬
‫رشيکېږي‪ ،‬دا په عالماتو اډاڼه لري او متحرک وي‪00.‬اردو انسايکلو پيډيا د ثقافت‬
‫)‪(Culture‬په باره کې ليکي چې دا عريب لفظ دی او د دې مطللب د يو قوم يا طبقې‬
‫تهذيب دی‪ ،‬ماهرينو د دې دا تعريف مقرر کړی دی‪ ":‬ثقافت د اکتسايب‪ ،‬ارادي يا د‬
‫شعوري طرز عمل نوم دی"په اکتسايب طرز عمل کې زمونږ هغه ټول عادتونه‪ ،‬کارونه‪،‬‬
‫سوچونه‪ ،‬رسمونه او قدرونه شامل دي‪ ،‬چې مونږ د يوې منظمې ټولنې يا د يو خاندان د يو‬
‫فرد په توګه غوره ګڼو‪ ،‬يا هغه په عمل کې راولو يا په هغوی د عمل کولو غوښتنه لرو‪ .‬د‬
‫يادونې وړ ده چې د ثقافت يو جامع او آخري تعريف تر ننه نه دی شوی‪06.‬په "فرهنګ‬
‫اصطالحات"کې يې د ‪ Culture‬معنی تهذيب‪ ،‬ثقافت او کلچر ليکلې ده‪ 07.‬په "قاموس‬
‫مرتادفات" کې وارث رس هندي د ثقافت معنی تهذيب‪ ،‬کلچر‪ ،‬عقل مندي او خرد مندي‬
‫ليکلې ده‪ 00.‬په "پښتو لغت درياب"کې د ثقافت په باره کې داسې ليکيل دي‪ ،‬ثقافت ‪:‬‬
‫اسم‪ ،‬واحد‪ ،‬مذکر‪ ،‬کلچر‪ ،‬کلتور‪ ،‬تهذيب او متدن‪"01 .‬فېروز اللغات عريب اردو"کې د ثقافة‬
‫معنی عقل و سمج‪ ،‬تعليم و تربيت او کلچر ليکلې ده‪"32.‬مصباح اللغات" د ثقافة معنی‬
‫‪39‬‬
‫زيرک و سبک و چاالک کېدل ليکلې ده‪.‬‬
‫‪ T.S. Eliot‬د کلچر د تعريف په باره کې وايي چې له کلچر څخه زما مراد هم هغه‬
‫دی کوم چې ترې د برشپوهنې پوهان اخيل‪ ،‬يعنې د خلکو د يوې خاصې ډلې په يو ځای‬
‫د ژوند تېرولو طريقې ته کلچر وايي‪30.‬محمد احمد سبزوازي په "اصطالحات عمرانيات"کې‬
‫د انګرېزي لفظ ‪ Culture‬د الندې ثقافت‪ ،‬تهذيب‪ ،‬متدن او کلچر الفاظ ليکيل‬
‫دي‪"33.‬اکسفورډ ايډوانسډ لرنرز ډکشرنۍ" د کلچر تعريف داسې کړی دی‪ :‬د يو خاص‬
‫ګروپ يا د يو ملک دود دستور‪ ،‬عقيدې‪ ،‬فنون‪ ،‬د ژوند طريقې او سامجي جوړښت ته کلچر‬
‫وايي‪34.‬په کلچر کې د انساين اعاملو هغه ټولې بنيادي ادارې لکه مذهب‪ ،‬سياست‪،‬‬
‫معيشت‪ ،‬فنون‪ ،‬ساينس‪ ،‬تعليم‪ ،‬ژبه او نور شامل دي‪30.‬يو فرد که په ټولنه کې په انفرادي‬
‫توګه يو کار کوي يا يو عادت لري‪ ،‬دې ته کلچر نه يش ویلی تر څو چې دا په ټولنه کې عام‬
‫نه وي‪36.‬ځينې کارونه‪ ،‬عادتونه او خربې داسې دي چې هغه زمونږ په ټولنه کې يو شان‬

‫‪99‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫وي‪ ،‬خو تعلق يې زمونږ د حسياتو يا جبلت رسه وي نو دغه هم په کلچر کې نه راځي‪ ،‬لکه‬
‫په کنځلو غصه کول او په وږي کېدلو خوراک خوړل او نور‪ 37.‬په وږي کېدلو خوراک رضورت‬
‫دی‪ .‬د رضورت يا ‪ need‬په باره کې ‪ Haviland‬وايي چې رضورت زده کېږي نه‪ ،‬خو هغه‬
‫طريقې زده کېږي په کومو چې مونږه رضورت دفع کولی شو‪30.‬لوږه د خوراک رضورت دی‬
‫او پخاله پيدا کېږي‪ ،‬خو د خوراک مختلفې طريقې او د پخيل مختلفې طريقې کلچر‬
‫دی‪31.‬د کلچر په خصوصياتو کې يو خصوصيت دا دی چې کلچر په ټولنه کې زده کېږي‪،‬‬
‫يعنې ‪ Culture is learned‬خو هر زده کړی کار هم کلچر نه وي‪ ،‬يعنې کوم کار چې په‬
‫‪42‬‬
‫مسلسل تربيت زده يش په هغه کار او ‪ enculturation‬کې فرق دی‪.‬‬
‫ډاکټر جميل جالبي وايي چې کلچر د هغه ذهني‪ ،‬مادي او خارجي طرز عمل د‬
‫اظهار نوم دی چې په باضابطه طريقه د يوې ټولنې په ټولو غړو کې يو شان موجود وي‪ .‬په‬
‫طرز عمل کې دا با ضابطګي د يوې ټولنې کلچر ظاهروي او همدا څيز مونږ ته د يوې‬
‫ټولنې او د بلې ټولنې توپري ښيي‪ 49.‬په ژوندي کلچر کې به د خيال ارتقا وي‪ 40‬او په مړ يا‬
‫ساکت کلچر کې به د خيال ارتقا نه وي‪ 43.‬د کلچر د زوال اسباب هم دا دي چې د خيال‬
‫ارتقا ودرېږي او د کلچر نظام رصف په ظاهري رسم ورواج پورې محدود يو عادت او رسم‬
‫پاتې يش‪ ،‬بيا يو عابد تسبيح په الس کې رشاب خانې او دګډا نڅا محفل ته روان وي خو دا‬
‫‪44‬‬
‫احساس ورته نه کېږي‪.‬‬

‫د تهذيب او ثقافت اړيکي‬

‫سبط حسن وايي چې د تهذيب تعلق له ظاهري څيزونو رسه دی‪ 40‬او د ثقافت‬
‫تعلق له هغو څيزونو رسه دی‪ ،‬چې زمونږ له ذهن رسه اړيکه لري‪ 46.‬تهذيب او ثقافت له يو‬
‫بل رسه ډېر ژور تعلق لري او دغه وجه ده چې د تهذيب په تعريف کې د ثقافت او د ثقافت‬
‫په تعريف کې د تهذيب ټکی استعامل شوی دی‪ .‬تهذيب او ثقافت په معنوي او تاريخي‬
‫اعتبار په يو بل کې دومره ګډ وډ شوي‪ ،‬چې جدا کول يې ډېر ګران کار دی‪47.‬تهذيب او‬
‫ثقافت اکرثو پوهانو په يوه معنی کې اخستي دي او د دویرت مينځ توپري يې مهم نه دی‬
‫ګڼلی‪40.‬د لوېديز اکرثو پوهانو چې کله د زوړ ټولنيز ژوند ذکر کړی هلته يې د کلچر لفظ‬
‫استعامل کړی او چې کله يې د نوي ټولنيز ژوند ذکر کړی‪ ،‬نو هلته يې د سيوياليزېشن‬
‫لفظ استعامل کړی دی‪41.‬که مونږ د تهذيب او ثقافت د مقام او مرتبې تعني کوو‪ ،‬نو‬
‫تهذيب له ثقافت څخه په لوړ مقام پروت دی او مونږ دا هم ویلی شو چې ثقافت د تهذيب‬
‫‪90‬‬
‫لومړی باب ‪ /‬پېژندګلو‬
‫بنياد دی او ثقافت د تهذيب لااره خام مواد پيدا کوي او تهذيب د ثقافت ترقي يافته شکل‬
‫دی‪ 02Christopher Dawson .‬وايي چې کله مونږ د يو ملک خربه کوو نو مونږ کلچر لفظ‬
‫استعاملوو‪ ،‬لکه د فرانس کلچر‪ ،‬د جرمني کلچر او د برتانيې کلچر‪ ،‬خو کله چې خربه د‬
‫تهذيب يش نو دې ټولو ته بيا مونږ مغريب تهذيب وايو او دغه شان دا ښکاره خربه ده چې‬
‫‪09‬‬
‫تهذيب له ثقافت‪ ،‬يعنې کلچر څخه په لوړ مقام پروت دی‪.‬‬
‫کلچر(ثقافت) په بنيادي طور د جرمني ژبې له لفظ ‪ Kultur‬څخه اخستل شوی او‬
‫تهذيب (سيویاليزېشن) د فرانسيي ژبې له لفظ ‪ Civilization‬څخه جوړ دی‪ .‬د کلچر او د‬
‫سيوياليزېشن د بحث دا مسئله له هغه وخت څخه رشوع شوه کله چې په اتلسمه عيسوي‬
‫پېړۍکې د جرمني په ټولو رياستونو کې رسکاري او د عزت ژبه فرانسيي وه او جرمني ژبه د‬
‫متوسطې طبقې ژبه وه او رسکاري رسپرستي ورته نه وه حاصله‪ ،‬خو کله چې په جرمني ژبه‬
‫کې د ‪ Geothe, Kant‬او ‪ Schiller‬تخليقات مخې ته راغلل نو هغه وخت په جرمني کې‬
‫فرانسيي ژبه او د هغې اصطالحات د طنز ښکار شول او له همدغه وخت څخه ‪ Culture‬او‬
‫‪ Civilization‬جدا جدا اصطالحات رامنځته شول‪ 00.‬په انګرېزي ژبه کې چې کله د جرمن‬
‫فناارو ترجمې شوي‪ ،‬نو په هغو کې د جرمن لفظ ‪ Kulture‬ترجمه ‪ Civilization‬شوې ده‪،‬‬
‫لکه د فرايډ ‪ Freud‬کتاب ‪ Unbehagen in der Kultur‬انګرېزي ترجمه د ‪Civilization‬‬
‫‪ and its Discontents‬په نوم شوې ده او دارنګه د ‪ Samuel Huntington‬کتاب ‪The‬‬
‫‪ Clash of Civilizations‬ترجمه په جرمن ژبه کې د ‪ Der Kampf der Kulturen‬په نامه‬
‫شوې ده‪ Huntington .‬پخاله هم په خال کتاب کې‪ Culture‬او ‪ Civilization‬په يوه‬
‫‪03‬‬
‫معنی کې استعامل کړي دي‪.‬‬
‫د تهذيب او ثقافت حدونه له يو بل څخه پورې راپورې وتيل او دغه وجه ده چې د‬
‫دوی په مينځ کې واضحه کرښه راښکل ډېر ګران کار دی‪04.‬ډاکټر جميل جالبي وايي چې‬
‫د "تهذيب" زور په خارجي څيزونو او د طرزعمل په هغه اظهار دی چې په هغې کې خوش‬
‫اخالقي‪ ،‬اطوار‪ ،‬ګفتار او کردار شامل دي او د "ثقافت" د لفظ زور په ذهني صفتونو باندې‬
‫‪00‬‬
‫دی په کومو کې چې په علومو او فنونو کې مهارت حاصلول او د ترقۍ صفات شامل دي‪.‬‬
‫ډاکټر جميل جالبي د تهذيب او ثقافت معنې يوځای کړي او د دوی لااره يې د "کلچر"‬
‫لفظ استعامل کړی دی‪ 06.‬ډېر ماهرين او پوهان پر سيوياليزېشن يا تهذيب باندې ډېرې‬
‫‪07‬‬
‫نيوکې کوي او وايي چې د تهذيب له راتلو رسه ثقافت ختمېږي‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د بحث لنډيز‬
‫په تېرو مخونو کې چې د تهذيب او ثقافت په حواله کوم بحث وشو له هغې څخه‬
‫مونږ دا څو خربې راويستلی شو‪:‬‬
‫‪ .9‬د تهذيب او متدن دواړو لااره د انګرېزۍ ژبې لفظ ‪ Civilization‬استعاملېږي‪،‬‬
‫متدن د لفظ تهذيب مرتادف هم استعاملېږي‪ ،‬چې په اصطالح کې د ښار له ژوند‬
‫رسه متعلق خربو اترو ته وايي‪.‬‬
‫‪ .0‬د ثقافت لااره د انګرېزۍ لفظ ‪ Culture‬استعامل شوی‪ ،‬خو ځينو ليکواالنو د‬
‫تهذيب لااره د کلچر لفظ استعامل کړی دی‪.‬‬
‫‪ .3‬تهذيب او ثقافت په يو بل کې دومره ننويت‪ ،‬چې له يو بل څخه يې جال کول ګران‬
‫دي‪ ،‬خو د دواړو تعلق له انساين ژوند او ټولنې رسه دی‪.‬‬
‫‪ .4‬د تهذيب او ثقافت تعريف د يو بل له ذکر پرته نه کېږي‪ ،‬ځکه پوهانو د تهذيب او‬
‫ثقافت په تعريف کې دواړه اصطالح ګانې استعامل کړي دي‪.‬‬
‫‪ .0‬اکرث پوهان په دې متفق دي چې د ثقافت پرمختللې بڼه تهذيب دی‪.‬‬
‫‪ .6‬د تهذيب او ثقافت ترکيبي توکي تقريبا ً يو شان دي‪ ،‬کله چې دا ترکيبي اجزاء د‬
‫ارتقاء په لومړنيو مرحلو کې وي‪ ،‬نو دا ثقافت دی او کله چې په پرمختللې بڼه کې‬
‫رايش نو بيا تهذيب يش‪.‬‬
‫‪ .7‬د ثقافت ترکيبي توکي په دا ډول دي‪ :‬ټولنيز نظام‪ ،‬رسمونه رواجونه‪ ،‬مذهب‪ ،‬ژبه‪،‬‬
‫فنون او ادب‪ ،‬طرز حکومت‪ ،‬معايش نظام‪.‬‬
‫‪ .0‬د تهذيب ترکيبي توکي په دې ډول دي‪:‬کرکيله‪ ،‬تحريري نظام‪ ،‬د پېشو وېش‪،‬‬
‫فنون او تعمريات ‪ ،‬ښار‪ ،‬ټولنيزه ګروه بندي او نور‪ .‬د تهذيب په ذييل اجزاوو کې دا‬
‫اجزا شامل دي‪ :‬سکه‪ ،‬مواصالت‪ ،‬تحريري ژبه‪ ،‬عدالتي نظام‪ ،‬لرغوين آثار‪ ،‬ادب او‬
‫د بيان انداز‪ ،‬د پياميش نظام‪ ،‬فلکيات او نور‪.‬‬

‫‪94‬‬
‫لومړی باب ‪ /‬پېژندګلو‬

‫حوالې‬

‫‪-9‬رسہندی‪ ،‬وارث‪( .‬مولف)‪ ،‬قاموس مرتادفات‪ ،‬الہور‪ ،‬اردو سائنس بورڈ‪ ،‬طبع اول‪ ،‬اگست‬
‫‪ ۷۲۳ ،۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ -0‬دہلوی‪ ،‬مولوی سید احمد‪( .‬مرتب)‪ ،‬فرہنگ ا ٓصفیہ (جلد اول‪ ،‬دوم)‪ ،‬الہور‪ ،‬سنگ میل‬
‫پبلیکیشنز‪ ،‬بار اول ‪ ۹۷۷ ،۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ -3‬قلندر مومند‪ ،‬فريد صحرايي‪( .‬مولفني)‪ ،‬پښتو لغت درياب‪ ،‬پېښور‪ ،‬اېن ـ ډبليو ـ اېف ـ پي‬
‫ټېکسټ بک بورډ‪ ،‬اول ايډيشن ‪ ۳۹۳ ،۹۱۱۷‬مخ‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪-Ruan, Wei, Civilization and Culture, International Review of‬‬
‫‪Social Sciences and Humanities, Vol. 1, No. 1 (1111),‬‬
‫‪p.4.available at www.irssh.com retrieved on 02021114.‬‬
‫‪-0‬حسن‪،‬سبط‪ .‬پاکستان میں تہذیب کا ارتقا‪ ،‬کراچی‪ ،‬مکتبہ دانیال‪ ،‬تیرہواں ایڈیشن‬
‫‪ ۹۸ ،۲۱۱۱/۹۱۳۱‬مخ‪.‬‬
‫‪-6‬احمد‪،‬اشفاقاور محمد اکرم چغتائی‪(.‬مرتبین) فرہنگ اصطالحات‪( ،‬جلد اول) (اے تا ڈی) الہور‪،‬‬
‫اردو سائنس بورڈ‪ ،‬طبع اول مئی ‪ ۷۸۱ ،۹۱۸۷‬مخ‪.‬‬
‫‪-7‬سبزواری‪ ،‬احمد‪ .‬اصطالحات عمرانیات‪ ،‬اسالم ا ٓباد‪ ،‬مقتدرہ قومی زبان‪ ۷۲ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫‪-The Concise Oxford Dictionary of Current English Edited by‬‬
‫‪J. B. Sykes, Oxford at the Clarendon Press, 1۹1121۹80,‬‬
‫‪p.171.‬‬
‫‪۹‬‬
‫‪-Oxford Advanced Learner’s Dictionary, 1111, p.111.‬‬
‫‪11‬‬
‫‪-Ruan, Wei, Civilization and Culture, International Review of‬‬
‫‪Social Sciences and Humanities, Vol. 1, No. 1 (1111),‬‬
‫‪.available at www.irssh.com retrieved on 02021114.8p.‬‬
‫‪11‬‬
‫‪-Ibid., p.8.‬‬
‫‪11‬‬
‫‪-Ibid., p.8.‬‬
‫‪1۳‬‬
‫‪-Ibid., p.۹.‬‬
‫‪14‬‬
‫‪-Ibid., p.11.‬‬
‫‪10‬‬
‫‪-Ibid., p.1.‬‬
‫‪-96‬حسن‪،‬سبط‪ .‬پاکستان میں تہذیب کا ارتقا‪ ،‬کراچی‪ ،‬مکتبہ دانیال‪ ،‬تیرہواں ایڈیشن‬
‫‪ ۹۳ ،۲۱۱۱/۹۱۳۱‬مخ‪.‬‬
‫‪-97‬همدغه اثر‪ ۲۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪90‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪-90‬همدغه اثر‪ ۷۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪-91‬همدغه اثر‪ ۷۷-۷۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪-02‬رسہندی‪ ،‬وارث‪( .‬مولف)‪ ،‬قاموس مرتادفات‪ ،‬الہور‪ ،‬اردو سائنس بورڈ‪ ،‬طبع اول‪ ،‬اگست‬
‫‪ ۷۹۷ ،۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪-09‬نیر‪،‬مولوی محمد نیرالحسن‪(.‬مولف)‪ ،‬نوراللغات‪(،‬حصہ دوم)‪ ،‬مقبول اکیڈمی‪،۹۱۸۸ ،‬‬
‫‪ ۲۲۱‬مخ‪.‬‬
‫‪-00‬قلندر مومند‪ ،‬فريد صحرايي‪( .‬مولفني)‪ ،‬پښتو لغت درياب‪ ،‬پېښور‪ ،‬اېن ـ ډبليو ـ اېف ـ‬
‫پي ټېکسټ بک بورډ‪ ،‬اول ايډيشن ‪ ۷۳۲ ،۹۱۱۷‬مخ‪.‬‬
‫‪-03‬انوارالحق‪ ،‬سید‪ .‬اردو پشتو لغت‪( ،‬جلد اول)‪ ،‬الہور‪ ،‬مرکزی اردو بورڈ‪ ،‬مئی ‪۹۲۱ ،۹۱۳۱‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪14‬‬
‫‪-Haviland, William A., Harald E. L. Prins, Dana Walrath,‬‬
‫‪Bunny Mcbride, Introduction to Anthropology, New Delhi,‬‬
‫‪Cengage Learning Private Limited, 1117, p. 177‬‬
‫‪10‬‬
‫‪-Ibi., p.178‬‬
‫‪-06‬فیروز سنز اردو انسائیکلوپیڈیا‪ ،‬الہور‪ ،‬فیروز سنز ملیٹڈ‪ ۷۱۹ ،۹۱۸۷/۹۱۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪-07‬احمد‪ ،‬اشفاق اور محمد اکرم چغتائی‪( .‬مرتبین) فرہنگ اصطالحات‪( ،‬جلد اول) (اے تا‬
‫ڈی) الہور‪ ،‬اردو سائنس بورڈ‪ ،‬طبع اول مئی ‪ ۷۸۱ ،۹۱۸۷‬مخ‪.‬‬
‫‪-00‬رسہندی‪ ،‬وارث‪( .‬مولف)‪ ،‬قاموس مرتادفات‪ ،‬الہور‪ ،‬اردو سائنس بورڈ‪ ،‬طبع اول‪ ،‬اگست‬
‫‪ X ،۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪-01‬قلندر مومند‪ ،‬فريد صحرايي‪( .‬مولفني)‪ ،‬پښتو لغت درياب‪ ،‬پېښور‪ ،‬اېن ـ ډبليو ـ اېف ـ‬
‫پي ټېکسټ بک بورډ‪ ،‬اول ايډيشن ‪ ۷۷۹ ،۹۱۱۷‬مخ‪.‬‬
‫‪-32‬فیروز اللغات عربی اردو‪ ،‬الہور‪ ،‬فیروز سنز ملیٹڈ‪ ،‬س ن‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪-39‬بلیاوی‪ ،‬ابوالفضل موالنا عبدالحفیظ‪ .‬مصباح اللغات مکمل عربی اردو ڈکشرنی‪،‬‬
‫کراچی‪ ،‬مدینہ پبلشنگ کمانی‪ ،‬مارچ ‪۱۷ ،۹۱۸۲‬مخ‪.‬‬
‫‪۳1‬‬
‫‪-Paul Geyer, Prof. Dr., On the Dialectics of Culture and‬‬
‫‪Civilization in Critical Cultural Studies, p.4, downloaded from‬‬
‫‪www.‬‬ ‫‪Retrieved on 02021114‬‬
‫‪-33‬سبزواری‪ ،‬احمد‪ .‬اصطالحات عمرانیات‪ ،‬اسالم ا ٓباد‪ ،‬مقتدرہ قومی زبان‪۷۲ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪۳4‬‬
‫‪-Oxford Advanced Learner’s Dictionary, 1111, p.۳13‬‬
‫‪96‬‬
‫ پېژندګلو‬/ ‫لومړی باب‬

‫ طبع ششم‬،‫ نیشنل بک فاونڈیشن‬،‫ کراچی‬،‫ پاکستانی کلچر‬.‫ ڈاکٹر جمیل‬،‫جالبی‬-30

.‫مخ‬۷۷ ،۹۱۱۳/۹۱۸۹
.‫مخ‬۷۱ ،‫همدغه اثر‬-36
.‫مخ‬۷۱ ،‫همدغه اثر‬-37
۳8
-Haviland, William A., Harald E. L. Prins, Dana Walrath,
Bunny Mcbride, Introduction to Anthropology, New Delhi,
Cengage Learning Private Limited, 1117, p.178
‫ طبع ششم‬،‫ نیشنل بک فاونڈیشن‬،‫ کراچی‬،‫ پاکستانی کلچر‬.‫ ڈاکٹر جمیل‬،‫جالبی‬-31
.‫مخ‬۷۹ ،۹۱۱۳/۹۱۸۹
41
-Haviland, William A., Harald E. L. Prins, Dana Walrath,
Bunny Mcbride, Introduction to Anthropology, New Delhi,
Cengage Learning Private Limited, 1117, p.178
‫ طبع ششم‬،‫ نیشنل بک فاونڈیشن‬،‫ کراچی‬،‫ پاکستانی کلچر‬،‫ ڈاکٹر جمیل‬،‫جالبی‬-49
.‫مخ‬۷۳ ،۹۱۱۳/۹۱۸۹
.‫مخ‬۷۹ ،‫همدغه اثر‬-40
.‫مخ‬۷۳ ،‫همدغه اثر‬-43
.‫مخ‬۷۱ ،‫همدغه اثر‬-44
.‫مخ‬۷۹ ،‫همدغه اثر‬-40
.‫مخ‬۷۲ ،‫همدغه اثر‬-46
47
-Ruan, Wei, Civilization and Culture, International Review of
Social Sciences and Humanities, Vol. 1, No. 1 (1111),
.available at www.irssh.com retrieved on 02021114.1p.
48
-Ibid., p.4
4۹
-Ibid., p.0
01
-Ibid., p.0
01
-Ibid., pp. 0,3
01
-Ibid., p.3
0۳
-Paul Geyer, Prof. Dr., On the Dialectics of Culture and
Civilization in Critical Cultural Studies, p.4, downloaded from
www.romanistik.uni-bonn.de Retrieved on 02021114
04
-Ibid., p.۳

97
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫ طبع ششم‬،‫ نیشنل بک فاونڈیشن‬،‫ کراچی‬،‫ پاکستانی کلچر‬.‫ ڈاکٹر جمیل‬،‫جالبی‬-00

.‫مخ‬۷۲ ،۹۱۱۳/۹۱۸۹
.‫مخ‬۷۲ ،‫همدغه اثر‬-06
07
-Ruan, Wei, Civilization and Culture, International Review of
Social Sciences and Humanities, Vol. 1, No. 1 (1111),
p.7.available at www.irssh.com retrieved on 02021114.

90
 ‫دويم باب‬
‫پسمنظري مطالعه )‪(Literature Review‬‬

‫په مجموعي توګه د سوات پر پښتو ادب او ثقافت هېڅ ډول تحقيقي کار موجود نه‬
‫دی‪ ،‬خو د موضوع په ځينو اړخونو‪ ،‬يعنې د موضوع په جزياتو په اردو‪ ،‬پښتو‪ ،‬انګرېزي او‬
‫نورو ژبو کې څه نه څه ليکل شوي دي‪ .‬دا موضوع که مونږ په جزياتو ووېشو‪ ،‬نو دوه لويې‬
‫برخې به په نظر رايش‪ ،‬يعنې د سوات پښتو ادب او د سوات ثقافت‪.‬‬
‫دلته به اوس د هغو موادو جائزه اخلو چې د سوات د پښتو ادب په باره يا د سوات د‬
‫تهذيب او ثقافت په باره کې وي‪ .‬دا مواد هم دوه قسمه دي‪ ،‬يو د سوات اديب تاريخونه او‬
‫تذکرې يا د سوات له ادب رسه تړلې مقالې دي او دويم قسمه کتابونه او مواد د تاريخي‬
‫نوعيت دي‪ .‬له دې دويم قسم موادو څخه د سوات تاريخ‪ ،‬تهذيب او ثقافت په ډاګه کېږي‪.‬‬
‫اوس به لومړی دلته د سوات د اديب تاريخونو‪ ،‬تذکرو‪ ،‬تحريري مشاعرو او له دې رسه د تړلو‬
‫مقالو جایزه واخلو او بيا به د سوات د تاريخي کتابونو تجزيه وکړو‪.‬‬
‫د سوات د زړو شاعرانو د ژوند او کالم په باره کې معلومات مونږ ته د رحيم شاه رحيم‬
‫له يوې تذکرې "غټه خزانه" څخه په الس راځي‪ .‬دا تذکره اول ناچاپ وه او په ‪۲۱۹۱‬م کال‬
‫کې چاپ شوې ده‪ .‬د سوات په اديب تذکرو کې "واورينې څوکې" يوه مهمه تذکره ده‪ ،‬دا‬
‫تذکره هم رحيم شاه رحيم ليکلې او په ‪۹۱۸۹‬م کال کې چاپ شوې ده‪ .‬په دې تذکره کې‬
‫اکرث د هغو شاعرانو او ليکواالنو ذکر موندل کېږي‪ ،‬چې په هغه وخت کې ژوندي وو‪ .‬د يو‬
‫څو داسې شاعرانو ذکر پکې هم شته چې په هغه وخت کې وفات شوي وو‪ ،‬خو ډېر شاعران‬
‫او ليکواالن داسې هم وو چې په هغه وخت کې ژوندي وو‪ ،‬خو د هغوی ذکر پکې نشته‪ .‬په‬

‫‪91‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪۹۱۱۱‬م کې اخرت ملک او رحيم سيد خان د "لعلونه" په نوم يوه لنډه شان تذکره چاپ‬
‫کړې‪ ،‬چې د بر سوات د اکرثو شاعرانو پېژندګلو او د کالم منونې پکې مو جودې دي‪ .‬د‬
‫بريکوټ اديب ټولنې "د ايلم ګلونه" په نوم يوه تذکره چاپ کړې‪ ،‬چې د سوات د بريکوټ‬
‫تحصيل د اکرثو ليکواالنو لنډه پېژندګلو او د کالم منونې پکې شاملې دي‪ .‬دا تذکره په‬
‫‪۲۱۱۷‬م کال کې چاپ شوې ده‪ .‬په ‪۲۱۹۱‬م کې "د يوسفزو ګلونه" په نوم يوه مخترصه‬
‫تذکره د "يوسفزی پښتو اديب ټولنه" دېولۍ له خوا چاپ شوې ده‪ .‬په دې تذکره کې له‬
‫دېولۍ سيمې او له دغې ټولنې رسه د تعلق لرونکو شاعرانو پېژندګلو او د کالم منونې راغيل‬
‫دي‪ .‬له دې عالوه په خليجي ملکونو کې هم د پښتو ځينې تذکرې ليکل شوي‪ ،‬چې ځينې‬
‫پکې د سوات ليکواالنو مرتب کړي دي‪ ،‬دا ډول تذکرې هم د سوات د شاعرانو او ليکواالنو‬
‫ذکر لري‪ .‬په دې قسم تذکرو کې د سوات د مهرونېش خان صديقي تذکره "د صحرا‬
‫کاروان" او د سوات د محمد ګل منصور مرتب کړې تذکره "زما د لرې وطن ياره" او د پښتو‬
‫اديب غورځنګ سعودي عرب الرياض تذکره "د صحرا ونه" شاملې دي‪ .‬د قايض عبدالحليم‬
‫اثر افغاين په تذکره "تېر هېر شاعران" کې هم د سوات د محمد رشيف‪ ،‬حسین‪ ،‬خريي‪،‬‬
‫حميدالله او ځينو نورو شاعرانو ذکر را غلی دی‪.‬‬
‫په رياستي دور کې چې په سوات کې کومې مشاعرې کېدلې هغوی ته به يې‬
‫جهانزيبي مشاعرې ویلې‪ .‬دا مشاعرې به د جون پر پينځم او د دسمرب پر دولسم کېدلې‪ .‬د‬
‫جون پينځمه د سوات د وايل مياګل محمد عبدالحق جهانزېب د زېږېدو ورځ وه او د‬
‫‪۹۱۷۱‬م کال د دسمرب پر دولسمه نېټه د هغه تاجاويش شوې وه‪ .‬دا مشاعرې به چاپېدې‬
‫او د هغه وخت د ډېرو شاعرانو د کالمونو منونې مونږ ته له دغو جهانزيبي مشاعرو څخه په‬
‫الس راځي‪ .‬په دغو مشاعرو کې يو څو مشاعرې دا دي‪" :‬جهانزيبي مشاعره ‪ ۹۲‬دسمرب‬
‫‪" ،"۹۱۱۷‬جهانزيبي مشاعره ‪ ۱‬جون ‪" ، "۹۱۹۱‬جهانزيبي مشاعره ‪ ۱‬جون ‪ " ۹۱۹۸‬او‬
‫نورې‪ .‬په جهانزيبي مشاعرو کې د شاعرانو د کالم رنګ رسه له دې چې درباري دی او د‬
‫حکمران صفتونه يې کړي‪ ،‬خو له دې پرته دا ډېر مهم او تاريخي دستاويزي حيثيت هم‬
‫لري‪ ،‬ځکه چې د ډېرو شاعرانو ذکر مونږ ته رصف په دغو مشاعرو کې په الس راځي‪ .‬له‬
‫جهانزيبي مشاعرو عالوه ځينې نورې داسې مهمې مشاعرې هم چاپ شوي‪ ،‬چې د سوات‬
‫د اديب تاريخ پوره حصه يې خوندي کړې ده‪ .‬په دا ډول مشاعرو کې اهمه مشاعره د حافظ‬
‫الاورۍ د مزار مشاعره ده‪ .‬دا مشاعره د سوات پښتو اديب ټولنې تر سېوري الندې د حافظ‬

‫‪02‬‬
‫دويم باب‪ /‬پسمنظري مطالعه‬
‫الاوري پر مزار د ‪۹۱۳۹‬م کال د می پر ‪۲۷‬مه نېټه شوې وه او د سوات د ګڼو شاعرانو د‬
‫کالم منونې پکې موندل کېږي‪ .‬له دې عالوه حليم رسحدي او فيضان سوات د سوات‬
‫پښتو اديب ټولنې تر سېوري الندې وړې وړې مشاعرې چاپ کړي‪ ،‬لکه د شاه فيصل‬
‫مشاعره‪ ،‬د واده مشاعره او نورې‪ .‬په دې وړو وړو مشاعرو کې هم د داسې شاعرانو ذکر او د‬
‫کالم منونې خوندي دي‪ ،‬چې بل هېڅ ځای کې په الس نه راځي‪.‬‬
‫له دې اديب تاريخونو‪ ،‬تذکرو او مشاعرو څخه عالوه‪ ،‬د سوات د پښتو ادب متعلق‪ ،‬د‬
‫مختلفو ليکواالنو مقالې او مضمونونه هم په مختلفو کتابونو او رسالو کې چاپ شوي دي‪.‬‬
‫سحر يوسفزي د جهانزېب کالج په "ايلم" رساله کې يو مضمون "د سوات د شاعرۍ روایت"‬
‫تر رسليک الندې ليکلی دی‪ .‬دا مضمون د ايلم د ‪۹۱۱۱‬م کال د دسمرب په ګڼه کې چاپ‬
‫شوی دی‪ .‬د سوات د پښتو ادب په اړه له ټولو ډېر تحقيقي کار رحيم شاه رحيم کړی دی‪.‬‬
‫هغه وخت په وخت د پښتو اکېډمۍ پېښور يونيورسټۍ په "پښتو" رساله کې د سوات د ګڼ‬
‫شمېر زړو شاعرانو او ليکواالنو په باره کې تحقيقي مضمونونه او مقالې چاپ کړي دي‪ .‬د‬
‫رحيم شاه رحيم په دغو مقالو کې يو څو مهمې مقالې چې د پېښور يونيورسټۍ د پښتو‬
‫اکېډمۍ په "پښتو" رساله کې چاپ شوي‪ ،‬دا دي‪:‬‬
‫د سوات ورک شاعران (دويم ټوک)‪ ،‬جلد‪ ،۹۲:‬شامره‪(۱ :‬جواليی‪ )۹۱۸۱ :‬په دې‬
‫مقاله کې د سوات د يو عوامي شاعر خريي ذکر شوی دی‪ ،‬د خېري ذکر عبدالحليم اثر‬
‫افغاين په "تېر هېر شاعران" کې هم کړی دی‪.‬له ده عالوه په دې مقاله کې د عبدالصمد‬
‫حافظ الاوري پر ژوند او شاعرۍ هم بحث شوی دی‪ .‬د سوات ورک شاعران (درېیم ټوک)‬
‫جلد‪،۹۲:‬شامره‪(۹:‬جواليی‪ ،)۹۱۸۱ :‬په دې مقاله کې د سوات پر يو مشهور شاعر احمد‬
‫دين طالب باندې تفصييل او ډېر معلومايت ليکل شوي دي‪ .‬د سوات ورک شاعران (څلورم‬
‫ټوک) جلد‪،۹۲ :‬شامره‪( ۳:‬اګست‪ )۹۱۸۱:‬په دې مقله کې د مياکريم داد‪ ،‬ميا عبدالحليم‬
‫او مصطفى محمد پر ژوند او شاعرۍ خربې شوي دي‪ .‬د سوات ورک شاعران (پينځم ټوک)‬
‫جلد‪،۹۲ :‬شامره‪(۱ :‬اکتوبر‪ )۹۱۸۱ :‬په دې مقاله کې د اخون دروېزه د مکتب له درېو‬
‫شاعرانو ميا عبدالسالم‪ ،‬ميا عبدل‪ ،‬ميا قاسم عالوه په دوه نورو شاعرانو مريا او قلندر باندې‬
‫هم تحقيقي ليک شوی دی‪ .‬د سوات ورک شاعران (شاږم ټوک) جلد‪ ،۹۲:‬شامره‪۹۹:‬‬
‫(دسمرب‪ )۹۱۸۱:‬په دې مقاله کې د سوات د شلمې پېړۍ د وړومبي دور د يو صاحب‬
‫کتاب شاعر دوست محمد خان دوستي پر ژوند او فن خربې شوي دي‪ .‬د سوات ورک‬

‫‪09‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫شاعران (اووم ټوک)‪ ،‬جلد‪،۹۲ :‬شامره‪(۹۲:‬جنوري‪ )۹۱۸۱ :‬د سيد عثامن طالب‪ ،‬قايض دا‬
‫دا ګل او قايض مصطفى جان د ژوند او شاعرۍ په اړه ذکر په دې مقاله کې شوی دی‪ .‬د‬
‫سوات ورک شاعران (اووم ټوک) جلد‪،۹۷:‬شامره‪(۱:‬اکتوبر‪ )۹۱۸۹ :‬دا مقاله د سوات د دوو‬
‫مهمو شاعرانو قايض مصطفى جان او محمد اکرب ذکر لري‪ .‬محمد اکرب صاحب ديوان‬
‫شاعر دی چې د ده ديوان په وړومبي ځل محمد نواز طائر په برټش ميوزيم کې ليدلی دی‪.‬‬
‫د ده زمانه د ‪۹۳۸۱-۹۸۹۲‬م خوا و شا ده‪ .‬د محمد اکرب پر ژوند رحيم شاه رحيم يوه بله‬
‫مقاله "محمد اکرب څوک وو؟"تر رسليک الندې ليکلې‪ ،‬چې په پښتو رساله کې په جلد‪،۱ :‬‬
‫شامره‪( ۸:‬ستمرب‪)۹۱۳۳ :‬کې چاپ شوې ده‪ .‬د سوات د پښتو ادب په اړه د رحيم شاه‬
‫رحيم يو څو نورې مقالې دا دي‪ :‬سيد حسني‪ ،‬جلد‪،۹۸ :‬شامره‪( ۸:‬ستمرب‪،)۹۱۸۹ :‬‬
‫شفاهـي قيصې‪ ،‬جلد‪ ،۹۱:‬ړشامره‪( ۹:‬فروري‪ ،)۹۱۳۸:‬شفاهـي قيصې‪ ،‬جلد‪ ،۹۱:‬شامره‪۹:‬‬
‫(میء‪ ،)۹۱۳۸:‬د کانجو مياکريم داد‪ ،‬جلد‪،۹۱ :‬شامره‪(۷ :‬میء‪ ، )۹۱۳۸:‬د سوات اديب‬
‫تاج محمد خان زېب رس‪ ،‬جلد‪،۹۱ :‬شامره‪( ۹۱،۹۹:‬نومرب‪،‬دسمرب‪ ،)۹۱۳۸ :‬د سيدو غوث‬
‫په وخت کې د سوات معارشيت او سيايس حاالت‪،‬جلد‪،۹۷ :‬شامره‪(۲،۹:‬فروري‪ ،‬مارچ‬
‫‪ .)۹۱۸۲‬لکه څنګه چې مخکې ذکر شو چې محمد نواز طائر د محمد اکرب ديوان په برټش‬
‫ميوزيم کې موندلی دی‪ ،‬هغه پر ديوان اکرب باندې يوه مقاله ليکلې چې د "پښتو" په جلد‪:‬‬
‫‪،۱‬شامره‪( ،۲،۹:‬فروري‪ ،‬مارچ‪)۹۱۳۳ :‬کې چاپ شوې ده‪ .‬له دې عالوه د سوات د پښتو‬
‫ادب په باره کې په "پښتو" او نورو رسالو کې محمد پروېش شاهني‪ ،‬فضل الرحامن فيضان‪،‬‬
‫عزيز سهېل‪ ،‬نذير سوايت‪ ،‬عجب دين خټک‪ ،‬محمد نواز خټک او ځينو نورو خلکو هم په څه‬
‫نه څه حواله ليکل کړي دي‪ .‬دلته د سوات د پښتو ادب په حواله د شوي کار مخترص ذکر‬
‫وشو‪ ،‬اوس به د سوات د تاريخ متعلق د کتابو نو لنډه جايزه اخلو؛ ځکه چې په دغو کتابو نو‬
‫کې د سوات د تهذيب او ثقافت په حواله ډېر څه موندل کېدای يش‪.‬په دې کې به لومړی‬
‫د هغو کتابونو جايزه واخلو‪ ،‬چې په پښتو ژبه ليکل شوي دي‪".‬سوات نامه"‪ :‬خوشحال خان‬
‫خټک‪ ،‬خوشحال خان خټک په ‪ ۹۱۸۹‬هجري (‪۹۹۳۱‬ء) کې سوات ته راغلی و‪ ،‬نو هغه د‬
‫سوات د هغه وخت تاريخي‪ ،‬ټولنيز‪ ،‬مذهبي او ثقافتي حاالت په خاله منظومه سفرنامه کې‬
‫بيان کړي دي‪ .‬دا د هغه وخت د سوات پر حاالتو يو مهم کتاب دی‪ ،‬خو چونکې هغه د‬
‫سوات له خلکو څخ خفه تلی و‪ ،‬نو ځينې خربې يې مبالغه لري؛ ځکه خو رحيم شاه رحيم‬

‫‪00‬‬
‫دويم باب‪ /‬پسمنظري مطالعه‬
‫د خوشحال خان خټک د سوات نامې په جواب کې "سوات نامه جواب نامه" وليکله او په‬
‫ډېر وضاحت رسه يې د هغو مبالغو او مغالطو جواب او رڼاوی وکړ‪.‬‬
‫"تواريخ حافظ رحمت خاين" چې پري معظم شاه ليکلی دی‪ ،‬په دې کتاب کې‬
‫سوات ته د يوسفزو د راتګ او په هغه وخت کې د هغوی د ژوند ژواک متعلق ډېر معلومات‬
‫دي‪ .‬له دې امله چې دا کتاب هغه وخت ته نژدې ليکل شوی‪ ،‬نو ځکه يې ډېر معلومات‬
‫داسې دي چې په نورو کتابونو کې نه پيداکېږي‪ .‬دا کتاب په فاريس او پښتو کې ګډوډ‬
‫ليکل شوی دی‪ .‬د دې کتاب اولنی مصنف خواجو مليزی دی او د دې کتاب اولنی‬
‫نوم"تواريخ افاغنه" دی‪ .‬خواجو مليزی د خان کجو مصاحب و او د هغه له مرګ وروسته يې‬
‫دا کتاب د هغه په نوم منسوب کړ‪ .‬بيا وروسته حافظ رحمت خان ته دا کتاب د شاه جهان‬
‫پور د نواب خان بهادر خان غوريا خېل داودزي له کتاب خانې نه مېالو شو او د پري سباک‪،‬‬
‫پريمعظم شاه په ‪ ۹۹۸۹‬هـ (‪۹۳۹۳‬ء)کې د دې کتاب تاليف او تلخيص وکړ‪.‬‬
‫ِ‬
‫رياست سوات" د سيد عبدالغفور قاسمي‪ ،‬د رياست سوات پر تاريخ باندې په‬ ‫"تاريخِ‬
‫پښتو کې دا وړومبی کتاب دی‪ .‬دا کتاب په ‪۹۱۷۱‬م کال کې چاپ شوی دی‪ .‬په دې‬
‫کتاب کې د سوات او د پښتنو له تاريخ عالوه د سوات د خلکو د ژوند ژواک ځينې خربې‬
‫موندل کېدای يش؛ تر ‪۹۱۷۱‬م پورې د رياست سوات په حواله پکې هم کايف معلومات‬
‫درج دي‪" .‬عروج افغان "دوه جلدونه د تاج محمد خان زېب رس‪ ،‬دا دواړه جلدونه د سوات او‬
‫د پښتنو منظوم تاريخ دی‪ .‬پر وړومبي جلد يې‪۹۷۹۱‬م کال ليکل شوی او پر دويم جلد‬
‫باندې يې ‪۹۷۹۹‬هجري کال ليکل شوی‪ ،‬چې له‪ ۹۱۷۹‬عيسوي کال رسه برابر دی‪" .‬تاريخ‬
‫رياست سوات و سوانح حيات بانی رياست سوات حرضت مياګل ګل شهزاده عبدالودود‬
‫خان بادشاه صاحب "د محمد اصف خان‪ ،‬دا کتاب په‪ ۹۱۱۸‬م کال کې چاپ شوی او لکه‬
‫څنګه چې يې له نوم نه ظاهره ده‪ ،‬دا د ميا ګل عبدالودود سوانح دي چې محمد اصف‬
‫خان ته يې وييل دي‪ .‬د رياست سوات پر تاريخ په پښتو کې دا هم ډېر اهم کتاب دی‪ .‬په‬
‫دې کتاب کې هم د سوات د خلکو د ژوند د دود دستور په حواله ډېر معلومات دي‪ ،‬خو‬
‫چونکې د بادشاه خال سوانح دي‪ ،‬نو په ځينو خربو کې پکې مبالغې شوې دي‪" .‬نوی‬
‫سوات او شاه جهانزېب" څلور جلدونه د تاج محمد خان زېب رس ليکلی کتاب دی‪ .‬د دې‬
‫کتاب وړومبی جلد په ‪ ۹۷۳۱‬هجري کې تاليف شوی او د کتابت تاريخ پرې ‪۹۹-۱-۹۱۳۷‬‬
‫ليکل شوی دی‪ .‬پر دويم جلد باندې د تاليف تاريخ هم ‪۹۷۳۱‬هجري ليکل شوی او د‬

‫‪03‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کتابت تاريخ پرې ‪۹۳-۱-۹۱۳۷‬درج دی‪ .‬د درېيم جلد نوم "نوی سوات او د شاه جهانزېب‬
‫زمانه" دی‪ .‬د کتاب پر تندي يې مخامخ ‪ ۹۱۱۳‬ليکيل‪ ،‬خو په اخر کې يې د کتاب د مکمل‬
‫کېدو تاريخ ‪ ۹۷۸۱‬هجري ليکلی‪ ،‬چې له‪ ۹۱۹۱‬عيسوي رسه برابر دی‪ .‬پر څلورم جلد له‬
‫پاسه دا ليکل شوي دي " نوی سوات څلورم جلد د رياست د انضامم اعالن ‪ ۲۸‬جواليئ‬
‫‪ ."۹۱۹۱‬د دې کتاب کتابت فضل الرحامن فیضان کړی دی‪ ،‬د کتابت تاريخ پرې ‪۹۷‬‬
‫اپرېل ‪ ۹۱۳۱‬ليکل شوی دی‪".‬سوات د تاريخ په رڼا کې"‪ :‬عبدالحليم اثر افغاين‪ ،‬دا کتاب‬
‫د ‪۹۱۹۹‬م کال په دسمرب کې چاپ شوی دی‪ .‬په دې کتاب کې دسوات پر وجه تسميه‪ ،‬په‬
‫سوات کې د مختلفو تهذيبونو او د سوات پر اثار قدميه بحث شوی دی‪" .‬سوات "د نرصالله‬
‫خان نرص‪ ،‬دا کتاب په ‪۹۱۹۷‬م کې چاپ شوی دی‪ .‬په دې کتاب کې د سوات په محل‬
‫وقوع‪ ،‬قدريت تقسيم‪ ،‬د چيني سيالنيانو سوات ته راتګ‪ ،‬پښتانه او محمود غزنوي‪ ،‬د شيخ‬
‫ميل وېش‪ ،‬بايزيد انصاري‪ ،‬د سیدو غوث او د سوات پر نورو مذهبي او سيايس شخصياتو او‬
‫د رياست پر ترقۍ بحث شوی دی‪" .‬د رياست سوات تاريخي او ترقيايت جائزه"‪ :‬ډاکټر‬
‫عنایت الله‪ .‬دا ورکوټی کتاب دی چې په ‪۹۱۹۳‬م کې چاپ دی‪ .‬په دې کتاب کې د سوات‬
‫له لنډ تاريخ عالوه د رياست سوات د مختلفو محکمو د ترقۍ اعداد و شامر ورکړی شوي‬
‫دي‪" .‬تاريخ رياست سوات" رسنزېب خان سوايت‪ ،‬دا کتاب په ‪۹۱۸۷‬م کې چاپ شوی دی‪.‬‬
‫په دې کتاب کې د سوات د رياستي دور او د زوړ سوات تاريخ او نور معلومات شته‪،‬لکه د‬
‫رياست سوات رقبه او ابادي‪ ،‬د يوسفزو تاريخ‪ ،‬د سوات د مذهبي او قبایيل مرشانو ذکر او‬
‫نور پکې شوی دی‪".‬اخون صاحب سوات" ‪ :‬نرصالله خان نرص‪ ،‬دا کتاب د سيدو بابا د ژوند‬
‫په اړه زيات معلومات لري‪ ،‬د هغه وخت د سوات ټولنيزحاالت‪ ،‬د سيدو بابا د جنګونو او د‬
‫دغو جنګونو په باره کې ليکل شوې چاربېتې او داسې نور معلومات له دې کتاب څخه په‬
‫الس راځي‪ .‬په وړومبي ځل دا کتاب په ‪۹۱۱۱‬م کې چاپ شوی دی‪".‬ميلينئېم او کرزما د‬
‫سوات په پښتنو کې"‪ :‬ليک د ډاکټر اکرب اېس احمد‪ ،‬پښتو ترجمه د سيد تقويم الحق کاکا‬
‫خېل‪ .‬په دې کتاب کې د سوات پر تاريخ‪ ،‬په سوات کې د يوسفزو پر تاريخ او د سوات د‬
‫خلکو د ژوند ژواک په ډېرو اړخونو رڼا اچول شوې ده‪ .‬دا پښتو ترجمه په ‪۹۱۳۸‬م کال کې‬
‫چاپ شوې ده‪ .‬له دې عالوه "مياشتينۍ مجله پښتو" د سوات بابا جي منرب‪ :‬فروري‪ ،‬مارچ‪:‬‬
‫‪ ،۹۱۸۲‬دا خصو يص ګڼه د اخون عبدالغفور سيدو بابا متعلق ده‪ .‬په دغه تناظر کې په دې‬
‫ګڼه کې له ډېرو مقالو څخه د سيدو بابا د زمانې حاالت او د خلکو د ژوند ژواک پته لګي‪.‬‬

‫‪04‬‬
‫دويم باب‪ /‬پسمنظري مطالعه‬
‫مولوي نور محمد شاه عرف غوبه جان يو لنډ "منظوم تاريخ سوات" په ‪۹۱۱۷‬م کې ليکلی‬
‫دی‪" .‬د سوات ګلونه"‪ :‬محمد پروېش شاهني‪ ،‬په وړومبي ځل دا کتاب د‪ ۹۱۸۸‬م کال په‬
‫جوالیي کې چاپ شوی دی‪ .‬په دې کې مختلفې مقالې شاملې دي‪ ،‬لکه د سوات سني‪،‬‬
‫سکندر اعظم په سوات کې‪ ،‬سکندر او روښانه‪ ،‬محمود غزنوي په سوات کې‪ ،‬شیخ ميل‬
‫اعظم‪ ،‬د يب يب مبارکې واده‪ ،‬بېربل په سوات کې‪ ،‬خوشحال او سوات نامه او نور‪ .‬په‬
‫تاريخي لحاظ دا کتاب تېروتنې لري خو له اديب حيثيت څخه يې انکار نه يش کېدی‪.‬‬
‫"سوات د رسدرو وطن"‪ :‬محمد پروېش شاهني‪ ،‬دا کتاب په ‪۹۱۱۷‬م کې چاپ شوی دی‪ .‬په‬
‫دې کتاب کې پر دغو رسليکونو بحث شوی دی‪ ،‬سوات ـ پرون‪ :‬اريا‪ ،‬ايرانيان‪ ،‬يونانيان‪،‬‬
‫هندوان‪ ،‬بدهيان‪ ،‬يهوديان‪ ،‬مسلامنان‪ ،‬يوسفزي‪ ،‬خوشحال خان‪ ،‬رس اورل سټائن‪ ،‬اب و‬
‫هوا‪ ،‬د سوات سني پريزونه‪ ،‬د سوات پوزيشن‪ ،‬له سوات نه بهر پوزيشن‪ ،‬غزاګانې‪ ،‬سوات او‬
‫اسالم‪ ،‬د سوات علمي مقام‪ ،‬صحافتي او اديب مقام‪ ،‬رسکاري ژبه‪ ،‬وړومبۍ باچاهي‪ ،‬د‬
‫سوات قبيلې‪ ،‬وېش‪ ،‬خوراکونه‪ ،‬ارټ‪ ،‬ثقافتي مېلې‪ ،‬لوبې‪ ،‬اباديانې او طرز تعمري‪ ،‬بېن‬
‫االقوامي حيثيت‪،‬کانونه‪ ،‬سوما وطن‪ ،‬شات‪ ،‬ډنډونه‪ ،‬دودونه دستورونه‪ ،‬چرګ اګۍ او‬
‫څاوري‪ ،‬ځنګيل ځناور او مرغۍ‪ ،‬ځېلې بوټي‪ ،‬خاص لرګي او پيداوار‪ ،‬اثار قدميه‪ ،‬ډبرليکونه‬
‫ـسوات ـ نن ‪ :‬سني‪ ،‬اورونه او ښکارونه‪ ،‬د سوات ښارونه‪ ،‬سړکونه‪ ،‬زړې ابادۍ‪ ،‬د کلو نومونه‪،‬‬
‫سيالنيان او د سیل ځايونه‪ ،‬وليس ورثه‪ ،‬فن او فنکار‪ ،‬اثار قدميه ـسوات ـ سبا ‪ :‬سیالنيان‪،‬‬
‫سوانه‪ ،‬چرند پرند‪ ،‬ښکار‪ ،‬سني‪ ،‬يادګارونه‪ ،‬سويئ ګېس‪ ،‬پوهنتون وغېره‪ .‬دا کتاب د سوات‬
‫په تهذيب او ثقافت کايف معلومات لري‪" .‬ګل ورينې څوکې"‪ :‬محمد پروېش شاهني‪ ،‬دا‬
‫کتاب په ‪۹۱۸۱‬م کې چاپ شوی دی‪ .‬د سوات د تهذيب او ثقافت په حواله لږ ډېر‬
‫معلومات لري او دا مقالې پکې شاملې دي‪ :‬پښتو‪ ،‬بدهـ مت او پښتونخوا‪ ،‬ايلم د تاريخ په‬
‫رڼا کې‪ ،‬جونو رس‪ ،‬د سوات وړومبی جامعت‪ ،‬مالکنډ‪ ،‬د امبېلی غزا‪ ،‬د رېښمو الر‪ ،‬صحافت‬
‫په سوات کې‪ .‬د دې کتاب وروستۍ مقاله "صحافت په سوات کې" د سوات د اديب‬
‫صحافت په حواله کايف معلومات لري‪.‬‬
‫په اردو کې چې د سوات پر تاريخ‪ ،‬تهذيب او ثقافت کوم کتابونه ليکل شوي اوس به‬
‫د هغوی مخترصه جايزه واخلو‪" :‬ہدیہ ودودیہ"‪ :‬سيد عبدالغفور قاسمي‪ ،‬دا کتاب په ‪۹۱۷۹‬م‬
‫کې چاپ شوی دی‪ .‬په دې کتاب کې د يوسفزو د تاريخ او د رياست سوات د تعمري او‬
‫ترقۍ ذکر شوی دی‪" .‬رواجنامہ سوات"‪ :‬غالم حبيب خان‪ ،‬دا کتاب په اصل کې د رياست‬

‫‪00‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫سوات د قوانينو مجموعه ده‪ .‬دا کتاب د غالم حبيب خان سارنټنډنټ دفرت ډپټي کمشرن‬
‫سوات تاليف دی‪ .‬په وړومبي ځل د دې کتاب کتابت فضل الرحامن فيضان کړی دی‪ .‬د‬
‫کتابت تاريخ پرې د‪۹۱۳۷‬م کال د د سمرب ‪۷‬مه درج ده‪".‬ریاست سوات اور اس کا حکمران‬
‫میری ماضی اور حال کی ا ٓئینہ میں‪ :‬شاکر بونريي‪ ،‬پر دې کتاب اګر چې د اشاعت تاريخ‬
‫نه دی ليکل شوی‪ ،‬خو د کتاب له منت او واقعاتو څخه پته لګي چې دا کتاب د رياست‬
‫سوات په دور کې چاپ شوی دی‪ .‬په دې کتاب کې له رياستي دور څخه مخکې د پښتو د‬
‫دور او د رياستي دور لنډه شان موازنه شوې ده‪ .‬سوات سامجی جغرافیہ قبایلیت اور‬
‫جدیدیت کی درمیان‪ :‬مصنفني‪ :‬ډاکټر انعام الرحيم‪ ،‬ايلن ويارو‪ ،‬ترجمه فضل معبود‪ ،‬دا‬
‫کتاب هم د سوات د تاريخ او سامج متعلق معلومات لري‪ .‬په ‪ ۲۱۱۱‬م کې دا کتاب په اردو‬
‫کې له انګرېزۍ څخه ترجمه شوی دی‪ .‬انسانی حقوق اور ریاست سوات کا حکمران‪ :‬اخرت‬
‫عيل‪ ،‬دا کتاب په ‪۹۱۹۷‬م کې چاپ شوی دی‪ .‬په دې کتاب کې د سوات د مهمو ځايونو له‬
‫ذکر عالوه د رياست سوات د مختلفو محکمو د ترقۍ ذکر شوی دی‪ .‬تعارف سوات‪ :‬شېر‬
‫افضل خان بريکوټي‪ ،‬دا کتاب په ‪۹۱۱۱‬م کې چاپ شوی دی‪ .‬په دې کتاب کې د سوات‬
‫له تاريخ عالوه د رياست سوات د کارکردګۍ ستاینه شوې ده‪.‬له دغو کتابونو عالوه د‬
‫سوات ذکر په نورو کتابونو کې هم شوی‪ ،‬لکه مرشق کا سویٹزرلینڈ وادی سوات د محمد‬
‫پروېش شاهني‪ ،‬سیر صوات د حکيم حاجي محمد يوسف‪،‬کافرستان د محمود دانشور او‬
‫نور‪.‬‬
‫د سوات د تاريخ‪ ،‬تهذيب او ثقافت په حواله په انګرېزۍ ژبه کې هم ډېر کتابونه او‬
‫مقالې ليکل شوي‪ ،‬چې ځينې مهم کتابونه او مقالې پکې دا دي‪:‬‬
‫‪ Sultan-i-Rome, Swat State (9190-9161) From Genesis to Merger‬پـه‬
‫دې کتاب کې د سوات له تـاريخ عـالوه يـو بـاب د ‪ Socio-Cultural Dimensions‬پـه نـوم‬
‫شامل دی‪ .‬په دې باب کې د سوات د تهذيب او ثقافت په اړه په زړه پورې معلومات موجـود‬
‫دي ـ‪ Social Organization of Yusufzai Swat‬دا کتاب مخـدوم تصـدق احمـد ليکلـی او‬
‫په ‪۹۱۹۲‬م کې چاپ شوی دی‪ .‬د سوات پر تهذيب او ثقافت باندې دا بهرتين کتاب دی‪ .‬د‬
‫نورو کتابونو په نسبت د دې کتاب يو خصوصيت دا دی چې پـه دې کتـاب کـې د رياسـتي‬
‫دور او د پښتو د زمانې د سوات د حـاالتو موازنـه شـوې او پـه دې دواړو دورونـو کـې چـې د‬
‫سوات د ټولنې او د خلکو د ژوند په کوم اړخ کې هم څه بـدلون راغلـی‪ ،‬هغـه يـې پـه ډاګـه‬

‫‪06‬‬
‫دويم باب‪ /‬پسمنظري مطالعه‬
‫کړی دی‪ .‬ـ‪ A General Report on the Yusufzais‬دا کتـاب بيليـو ليکلـی او پـه وړومبـي‬
‫ځل په ‪۹۸۹۷‬م کې چاپ شوی دی‪ .‬له رياستي دور وړاندې د سوات پـه تـاريخ وغېـره ډېـر‬
‫کم کتابونه ليکل شوي دي‪ .‬په دې وجه په کومو کتابونو کې چې د هغه وخت حاالت ليکل‬
‫شوي وي‪ ،‬نو هغه کتابونه د ډېر اهميت وړ دي‪ ،‬په دغه وجه دا کتاب هم يو مهم کتاب دی‪.‬‬
‫د دې کتاب په پيـنځم بـاب ‪ Government and Customs‬کـې د يوسـفزو پـر ثقافـت ډېـر‬
‫معلومات موجـود دي‪ .‬د ای‪ .‬اېـچ ميـک مـوهن اوای‪.‬ډي‪ .‬جـی رمزیکتـاب ‪Tribes of Dir,‬‬
‫‪ Swat and Bajour together with UtmanKhel and Sam Ranizai‬هم ډېر مهم کتـاب‬
‫دی‪ .‬د دې کتاب پښتو ترجمه ډاکټر خالق زيار د "دا خاوره او دا خلک" په نامه کړې ده‪ .‬د‬
‫ســوات د تهــذيب او ثقافــت پــه اړه د ډاکټــر اکــرب اېــس احمــد کتــاب ‪Millinium and‬‬
‫‪ Charisma among Swat Pathans‬هم کايف مواد لري‪ .‬دا کتاب هم په پښتو کې ترجمـه‬
‫شـوی دی‪ .‬فريـډرک بارتهــ‪ Political Leadership among Swat Pathans‬نـومې کتـاب‬
‫ليکلی دی‪ ،‬چې د سوات پر تاريخ‪ ،‬تهذيب او ثقافت دا هم يو ښـه کتـاب دی‪ .‬دا کتـاب پـه‬
‫وړومبـي ځـل پـه ‪۹۱۱۱‬م کـې چـاپ شـوی دی ـ‪ Monograph on Swat state‬دا کتـاب‬
‫‪ W.R.Hay‬پـه ‪۹۱۷۷‬م کــې چـاپ کــړی دی‪ .‬دا کتــاب د رياسـت ســوات پـه حوالــه کــايف‬
‫معلومات لري‪An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the .‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those‬‬
‫)‪ valleys, Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 39 (No. 3, 9060‬د‬
‫مېجر راورټي دا مقاله په ‪۹۸۹۲‬م کې چاپ شوې ده ‪ .‬لکه څنګه چـې مخکـې وویـل شـول‪،‬‬
‫چې په دغه دور کې د سوات متعلق مواد لږ په الس راځي همدغه وجه ده چې دا مقاله ډېر‬
‫د قدر وړ معلومات لري په دې‪ .‬د مېجر راورټي په دې مقالـه کـې زيـات معلومـات او خـربې‬
‫داسې دي چې په نورو ماخذونو کې نشته نو ځکـه دا مقالـه ډېـر اهميـت لـري ـ ‪The Last‬‬
‫‪ Wali of Swat‬د وايل سوات سوانح دي‪ ،‬چې فرېډرک بارتهــ تـه ېـې ويلـی او هغـه لـيکيل‬
‫دي‪ .‬د رياست سوات په باره کـې تـرې ډېـر معلومـات حاصـلېدی يش ـ ‪The North-West‬‬
‫‪Frontier (KhyberPakhtunkhwa)Essays on History‬دا کتــاب ډاکټــر ســلطان روم‬
‫ليکلی دی‪ .‬د دې کتاب په درېـيم بـاب کـې پـه پښـتو او پښـتونولۍ تفصـييل بحـث شـوی‬
‫دی‪.‬له دې څخه د سوات د تهذيب او ثقافت په باره کې هم ډېر څه په الس راځي‪.‬‬

‫‪07‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫له دې عالوه د سوات په باره کې په نورو ډېرو کتابونو او مقالو کې هم څه نه څه‬
‫معلومات شته‪ ،‬خو د سوات پر تاريخ‪ ،‬تهذيب او ثقافت باندې مهم کتابونه همدا وو‪ ،‬چې‬
‫دلته یې ذکر وشو‪ .‬د پورتنيو ذکر شوو موادو له تجزيې وروسته دا خربه معلومه شوه چې په‬
‫مجموعي توګه "د سوات د پښتو ادب تهذيبي او ثقافتي تجزيه " تر اوسه چا نه ده کړې او‬
‫دا بالکل يوه نوې موضوع ده چې څېړلو ته اړتيا لري‪.‬‬

‫‪00‬‬
 ‫درېيم باب‬
‫د سوات لنډ تاريخ‬

‫د سوات مختلف نومونه‬

‫د تاريخ په کتابونو کې سوات په مختلفو وختونو کې په بېال بېلو نومونو ياد شوی او د‬
‫هـر نوم څه نه څه معنی هم ښودل شوې ده‪ .‬په تاريخي دستاويزاتو کې له ټولو لومړی د‬
‫سوات ذکر يو يوناين تاريخاوه آريان ‪ (Arrian)0‬کړی دی‪ 9.‬فاهيان په خاله سفرنامه کې‬
‫سوات د ‪ Su-hu-to‬په نوم ياد کړی دی‪ 0.‬د چني يو بل سيالين سوات د ‪ u-changna‬او‬
‫‪ udyana‬په نوم ياد کړی دی‪3.‬د ادهيانه معنی باغ ده او سوات ته د سوات د ښايست په‬
‫وجه باغ ویل شوي دي‪ .‬مغيل تاريخاوهانو دا سيمه د سواد په نوم ياده کړې ده‪ ،‬لکه په‬
‫ائني اکربي او تزک بابري کې ورته سواد ویل شوي دي‪ 4.‬په رګ وېد کې د سوات سيند د‬
‫سواستو‪ 0‬سويت‪ 6‬او سويتي‪ 7‬په نوم ذکر شوی دی‪ 0.‬د هندوستان ځينو تاريخاوهانو سوات‪،‬‬
‫صوات ليکلی دی‪1.‬په عام طور رسه په انګرېزيکې‪ Swat‬ليکل کېږي‪ ،‬خو مېجر راورټي‬
‫‪ Suwat‬ليکلی دی‪ 92.‬کله چې په ‪۹۱۹۱‬م کې د سوات رياست رامنځته شو‪ ،‬نو دغه وخت‬
‫دا رياست په رسکاري توګه په مختلفو نومونو ياد شوی‪ ،‬لکه يوسفزی رياست سوات‪ 99‬او‬
‫حکومت خداداد يوسفزی سوات‪ 90.‬چونکې په دې رياست کې يوسفزي ډېر اباد وو‪ ،‬نو ځکه‬
‫رياست ته د دوی په نوم نوم ورکړل شو‪ 93،‬خو دا خربه هم امکان لري چې باچا صيب به د‬
‫خالو سيايس مصلحتونو پر بنياد دا نوم ايښی وي‪ .‬په رياست کې د کوهستان هغه سيمې‬
‫هم شاملې وې‪ ،‬چې اوسېدونکي يې پښتانه‪ ،‬نه وو‪ ،‬نو ځکه د رياست نوم رياست سوات و‬

‫‪0‬‬
‫‪-Arrian of Nicomedia (c. 06/01 – c. after 946/962 AD. He is considered the best source on the‬‬
‫‪campaigns of Alexander the Great.‬‬

‫‪01‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫متعلقات کېښودل شو‪94.‬له پورتنيو نومونو عالوه دا سيمه د سوات په نوم ياده او مشهوره ده‪.‬‬
‫د دې نوم په باره کې مختلفو پوهانو خالې رايې ورکړي دي‪ .‬نواز طائر وايي چې سوات په‬
‫سنسکرت ژبه کې يو نېکمرغه ستوري ته وايي او دا په هندي علم نجوم کې په ديارلسم او‬
‫پينځلسم برج پورې منسوب دی‪ 90.‬کله چې برتانوي حکومت د ‪۹۱۲۹‬م کال د می پر‪۷‬مه‬
‫سوات د يو ازاد رياست په حيث ومنلو‪ ،‬نو د دې رياست رسکاري نوم رياست سوات‬
‫شو‪96.‬کله چې په سوات کې بدهـ مت په عروج باندې و‪ ،‬نو هغه وخت د سوات نوم ادهيانه‬
‫و او لکه څنګه چې مخکې وویل شول چې د ادهيانه معنی باغ ده او دا نوم په صحيح توګه‬
‫د هغه معنی عکايس کوي‪ ،‬همدغه وجه ده چې د سوات تشبيهه اکرث له سويټزرلېنډ رسه‬
‫شوې ده‪97.‬د سکندراعظم د دور تاريخاوهانو سوات د سوات د سيند‪ ،‬يعنې سواستو په نوم‬
‫ياد کړی دی‪ .‬سواستو لفظ له سويټا څخه وتلی‪ ،‬چې معنی ېې "ساني" ده‪ .‬د دې وجه دا‬
‫‪90‬‬
‫کېدی يش چې سوات ته دا نوم د سوات د سيند د ساينو اوبو په وجه ورکړل شوی وي‪.‬‬
‫څوک وايي چې سوات ته دا نوم د سواتيانو د قباييل نوم په نسبت ورکړل شوی دی‪91،‬خو‬
‫دا رايه صحيح ځکه نه ښکاري چې د تاريخ په اوږدو کې سوايت پښتانه د سواتيانو په نوم‬
‫نه‪ ،‬بلکې په نورو مختلفو نومونو لکه دهګان وغیره باندې ياد شوي او چې کله سوات ته‬
‫راغيل دي نو بيا په سواتيانو مشهور شوي دي‪ .‬عبدالحليم اثر افغاين ليکيل‪،‬چې سوات له‬
‫دوو لفظونو‪ ،‬يعنې "سو" او "ات" څخه مرکب دی‪" .‬سو" د رسيانۍ ژبې لفظ دی چې معنی‬
‫يې ملر ده او "ات" زمکې ته وا يي‪ ،‬نو د سوات معنی شوه د ملر زمکه‪ ،‬يعنې هغه زمکه چې‬
‫ملر ته يې نسبت کېږي‪ .‬د دې دوه توضيحات کېدای يش‪ ،‬يو دا چې په هغه زمانه کې‬
‫دلته د سورج ديوي عبادت کېده او يا د سوات زمکه د نورو کوهستاين عالقو په نسبت‬
‫‪02‬‬
‫د سوات د سيند د سواستو نوم په‬ ‫پراخه او کهوالو وه او د ملر رڼا پرې ښه لګېدلی شوه‪.‬‬
‫اړه اثر افغاين ليکي چې دا سيند په پخوانیو تاريخونو کې د ‪ Svati‬په نامه ياد شوی او‬
‫ميګاستس نومې مورخ په ‪ ۷۲۹‬قبل امليالدکې دا سيند د سواتس په نوم ياد کړی دی او‬
‫‪09‬‬
‫وکيل‬ ‫بطليموس په ‪ ۹۱۱‬قبل امليالد کې دا سيند د سواستوس په نوم ياد کړی دی‪.‬‬
‫حکيمزی د سوات د نوم او معنی په اړه وايي چې د تاريخ په لنډو کې د سوات نوم سواد يا‬
‫صواد راغلی دی‪ .‬په دې حواله که وکتل يش نو سواد د زړې هندۍ ژبې لفظ دی او معنی‬
‫يې ذايقه‪ ،‬خوشحايل او خوند رنګ ده‪ ،‬مطلب دا چې د خوندونو او د خوشحالو وطن‪ .‬د ژبو‬
‫د بدلون د اصولو پر بنسټ دال پر ت بدلېږي‪ ،‬چې له دې رسهله سواد څخه سوات جوړ‬

‫‪32‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫شوی دی‪ 00.‬د سوات د وجې تسميې په باره کې دا خربه هم کېږي چې سوات له اسود‬
‫څخه دی او اسود په عربۍ کې تور ته وايي او د سوات شني‪ ،‬ګڼ او ګور ځنګل له لرې‬
‫څخه د ډېر شني وايل له وجې تور ښکارېږي‪ ،‬نو ځکه ورته اسود ویل کېږي‪.‬له دې عالوه دا‬
‫هم ویل کېږي‪ ،‬چې سوات يا صوات د عربۍ له لفظ صوت څخه وتلی دی‪ ،‬چې معنی يې‬
‫اواز ده ځکه چې دلته له غرونو څخه اوازونه رامتبېږي او يا د شاې په وخت په خاموشۍ‬
‫کې د سوات د سيند اواز اورېدل کېږي‪ .‬د سوات د نوم رېښې له عريب ژبې رسه د لګولو دا‬
‫توضيحات صحيح نه ښکاري‪ ،‬ځکه چې پر سوات مسلامنان حمله کوونکي عرب نه وو او نه‬
‫هغوی په خال روزمره ژوند کې عريب استعاملوله‪ ،‬بلکې هغه افغانان وو او خاله ژبه يې‬
‫لرله‪ 03،‬خو دلته دا خربه هم د پام وړ ده چې د محمود غزنوي په دور کې چې دلته کوم‬
‫جامعت جوړ شوی و‪ ،‬نو د هغه جامعت تختۍ په عريب ژبه کې ليکل شوې ده‪ 04.‬اګر چې‬
‫د محمود غزنوي دغه لښکريان عربان نه‪ ،‬بلکې افغانان وو‪ .‬محمد اخرت هم وايي چې د لف ِظ‬
‫سوات ځېلې له عريب څخه راوتيل دي‪ .‬هغه وايي چې د سوايت قبيلې خلک د سکندر‬
‫ذوالقرنېن نسل دی او دا زاړه ايرانيان دي چې تاجک ورته ويل شوي دي‪.‬له اسالم وړاندې‬
‫دا خلک زرتشت (ګربي) وو‪ .‬له ساسانيانو وروسته په زابلستان د دوی حکو مت و او عربانو‬
‫د سيستان او خراسان له فتح کولو وروسته دلته د ساساين دور د مالګزارۍ نظام خال کړ‬
‫او دغه وجه وه چې دا ګربي دهقانان او بادشاهان د عريب په اصطالحاتو ښه پوه وو‪ .‬د‬
‫سامانيانو په دور کې دا خلک د بلخ‪ ،‬بدخشان او کونړ په عالقو کې اوسېدل او مسلامنان‬
‫شوي وو‪ .‬سلطان پکهل او سلطان بهرام چې کله لغامن‪ ،‬کونړ‪ ،‬ننګرهار‪ ،‬باجوړ‪ ،‬سوات‪،‬‬
‫بونېر‪ ،‬اشنغر او د پکهلۍ په عالقو خور د ګرب په نامه يو مملکت جوړ کړ‪ ،‬نو د سوات د‬
‫‪00‬‬
‫زرخېزۍ او قدريت اوبه خور په وجه يې د دې عالقې لااره د سواد اصطالح استعامل کړه‪.‬‬
‫په پخوانیو آثارو کې د سوات دوه نومونه ادهيانه او سواستو په نظر راځي‪ .‬په يو نوي تحقيق‬
‫کې ډاکټر عبد الرحامن د ادهيانه له معنی‪ ،‬يعنې باغ رسه اختالف لري‪ .‬هغه وايي چې‬
‫ادهيانه له ‪ Odis‬څخه وتلی لفظ دی او اوډېس د ګندهارا يوه شاهي قبيله وه‪ ،‬چې په ‪Ora‬‬
‫(اوډيګرام) کې اوسېدله‪ .‬داسې معلومېږي چې دا د سوات يوه مهمه قبيله وه نو ځکه د‬
‫‪06‬‬
‫ډاکټر محمد فاروق‬ ‫سوات ټوله وادي د دوی په نوم‪ ،‬يعنې ادهيانه رسه ياده شوې ده‪.‬‬
‫سواتی هم دا وايي چې پوهان اوس دا خربه کوي چې د ادهيانه معنی هغه ځای دی چرته‬
‫‪07‬‬
‫چې ادهيان )‪ (Udiyan‬اوسېدل‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د سوات محل وقوع او حدونه‬
‫د سوات پر محل وقوع او حدونو باندې له بحث کولو مخکې دا خربه په ډاګه کول‬
‫رضوري دي چې د سوات په حدونو کې په انتظامي ډول اکرث بدلونونه راغيل دي‪ .‬په‬
‫انتظامي او سيايس وجوهاتو د سوات په حد بندۍ کې د بدلون په وجه مونږ سوات په‬
‫دريوو دورونو کې وېشلی شو‪:‬‬
‫لومړی دور‪ :‬د رياست له جوړېدو مخکې‪،‬‬
‫دويم دور‪ :‬رياستي دور‪،‬‬
‫درېيم دور‪ :‬د رياست سوات په پاکستان کې له ضم کېدو وروسته دور‪،‬‬
‫رياست سوات چې نه و جوړ شوی‪ ،‬نو د سوات خال طبيعي زمکني حدونه وو او کله‬
‫چې رياست جوړ شو‪ ،‬نو په ځينو عالقو د سوات او د ګاونډيو رياستونو جنجال جوړ شو‪ ،‬نو‬
‫له دې وجې ځينې هغه عالقې چې د سوات طبيعي حصې وې له سوات څخه بېلې کړای‬
‫شوې او نورو رياستونو ته حواله کړل شوې‪ ،‬نو ځکه له دغو برخو څخه د سوات نوم ختم‬
‫کړی شو‪ .‬بل طرف ته د رياست سوات حکمرانانو د رياست حدونه ځينو نورو داسې عالقو‬
‫ته وغزول چې اول د وادي سوات حصې نه وې او له قبضه کولو وروسته پرې د رياست‬
‫سوات نوم ولګېده‪ .‬په دې حواله چې وکتل يش نو له طبيعي سوات څخه شامل طرف ته د‬
‫ادينزۍ عالقه او مغرب طرف ته له لنډاکي څخه تر قلنګۍ پورې دا عالقې جدا کړل شوي‬
‫دي‪ .‬د ادينزۍ عالقه په ‪۹۱۲۲‬م کې د يوې معاهدې پر بنياد په دير رياست کې شامله‬
‫‪00‬‬
‫او له لنډاکي څخه تر قلنګۍ پورې دا عالقې د انګرېزانو تر کنټرول الندې په‬ ‫شوه‪.‬‬
‫ماالکنډ پروټېکټډ ايريا (ماالکنډ ايجنسۍ) کې راغلې‪ 01،‬خو بل طرف ته په رياست سوات‬
‫کې د بونېر‪ ،‬کاڼا‪ ،‬غوربند او د اباسني کوهستان عالقې شاملې کړل شوې چې د رياست‬
‫حدونه وررسه ډېر پراخ کړل شول‪ 32.‬همدا ډول کله چې په ‪۹۱۹۱‬م کې د سوات رياست په‬
‫پاکستان کې ضم کړی شو‪ 39‬نو په رياست سوات کې شاملو ټولو عالقو ته د يوې ضلعې‬
‫درجه ورکړل شوه‪ ،‬چې بيا وروسته ترې په ‪۹۱۳۹‬م کې د اباسني کوهستان حصه جدا کړی‬
‫‪30‬‬
‫او کوهستان ځانله جدا ضلع جوړه کړی شوه‪ .‬په ‪۹۱۱۹‬م کې د بونېر عالقې له‬ ‫شوه‬
‫ضلع سوات څخه جدا کړل شوې او د بونېر په نوم يوه ضلع جوړه شوه‪ 33.‬او اخر ترېنه په‬
‫‪۹۱۱۱‬م کې د کاڼا غوربند عالقې هم جدا کړل شوې او د شانګله په نوم يوه ضلع ترې‬
‫‪34‬‬
‫اوس هغه سيمې کومې چې د رياست له جوړېدو وړاندې د سوات په نوم‬ ‫جوړه شوه‪.‬‬

‫‪30‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫يادېدې د سوات په نوم په يوه ضلع مشتمل پاتې شوې‪ ،‬خو په دې ضلع سوات کې د وادي‬
‫سوات هغه عالقې شاملې نه دي کومې چې د دير رياست او ماال کنډ ايجنسۍ ته ورکړل‬
‫شوې وې‪ ،‬لکه څنګه چې ذکر شو چې د سوات په طبيعي حدونو او بريدونو کې وخت پر‬
‫وخت بدلون راغلی‪ ،‬نو ځکه مونږ د سوات له نوم رسه درې قسمه الحقې لګولی شو‪ ،‬يعنې‬
‫وادي سوات‪ ،‬رياست سوات او ضلع سوات‪ .‬وادي سوات د رياست سوات له جوړېدو مخکې‬
‫د سوات قدريت حد بندۍ ته ويل کېږي‪ .‬په رياست سوات کې د رياست ټولې عالقې راځي‬
‫په کومو کې چې له وادي سوات رسه هغه عالقې هم شاملې دي چې د رياست حکمرانانو‬
‫قبضه کړې وې او د ضلع سوات حدونه هم درې ځله بدل کړل شوي‪ ،‬يعنې اول ترې‬
‫کوهستان بيا بونېر او بيا شانګله ضلعې جدا شوي او له ‪۹۱۱۱‬م څخه راپه دېخوا بيا د‬
‫سوات په حدونو کې څه بدلون نه دی راغلی‪ .‬اوس چې مونږ د سوات پر حد بندۍ بحث‬
‫کوو‪ ،‬نو لومړی به د وادي سوات حدونه معلوموو‪.‬له چيني سېالنيانو وروسته چې کوم مهم‬
‫سړی سوات ته راغلی او د سوات پر حدونو يې بحث کړی‪ ،‬نو هغه خوشحال خان خټک‬
‫دی‪ .‬هغه د سوات د رسحدونو په باره کې داسې وييل دي‪:‬‬
‫و شـــــــــامل و تــــــــــه يـــــــــی غــــــــــر بلورســــــــــتان دی‬
‫‪30‬‬
‫رشق کشــــــمري‪ ،‬غــــــرب يــــــی کابــــــل او بدخشــــــان دی‬
‫د چـــــــــرتال رس حـــــــــد د ســـــــــوات رسه قريـــــــــب دی‬
‫‪36‬‬
‫غــــــر او ســــــم يــــــې ابــــــادان جريــــــب جريــــــب دی‬
‫و چــــــــرتال و تــــــــه يــــــــی الر د کوهســــــــتان ځــــــــي‬
‫‪37‬‬
‫تــــــر چرتالــــــه پــــــه پينځــــــه ورځــــــې کــــــاروان ځــــــي‬
‫بلــــــــه الر چــــــــې د پــــــــټن ځــــــــي تــــــــر کاشــــــــغره‬
‫‪30‬‬
‫بلـــــــه الر کـــــــه پـــــــه مورنـــــــګ ځـــــــي لـــــــره بـــــــره‬
‫چرتال ته له سوات څخه دوه الرې تيل دي‪ ،‬يوه د دير په طرف ده او بله د سوات‬
‫کوهستان (کاالم) په طرف تلې ده‪ .‬د اکوړي او سوات تر مينځ خوشحال خان خټک دېرش‬
‫کروه فاصله ښودلې ده‪:‬‬
‫رسائـــــی لـــــه ســـــواته فاصـــــله لـــــري دېـــــرش کـــــروه‬
‫‪31‬‬
‫چـــــې ورکـــــوز يش تـــــر دريـــــا د ســـــوات تـــــر کـــــوه‬

‫خوشحال د وادي سوات اوږدوالی دېرش کروه خوا و شا بيانوي‪:‬‬

‫‪33‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫طـــــــــوالين دره تـــــــــر دېرشـــــــــو کروهـــــــــو ډېـــــــــره‬
‫‪42‬‬
‫عـــــرض يـــــې دوه کـــــروه يـــــا يـــــو يـــــا تېـــــرو بېـــــره‬
‫مېجر راورټي د وادي سوات اخري کلی پيا ښيي او له دې وړاندې د کوهستان د حد‬
‫د رشوع کېدو ذکر کوي‪49.‬چورړۍ [مدين] او تريات د اخوند کريم داد په وخت کې په‬
‫سوات کې شامل شوي دي ‪ 40.‬تواريخ حافظ رحمت خاين قبلې طرف ته سوات د ماال کنډ‬
‫تر غاښي پورې ښيي او جنوب طرف ته تر مورې کنډاو پورې‪ .‬په يو ځای کې داسې ليکي‬
‫‘درست سوات تر تور واله تر ترياته تر پنجکوړې تر نياکه‪ Mc Mohan43.‬د سوات کوهستان‬
‫د بريد په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫‪The upper portion of its valley and the drainage area of‬‬
‫‪its affluents as far as down as the village of Ain, near Baranial‬‬
‫‪[Bahrin], is known by general term of Swat Kohistan. The‬‬
‫‪ohistan are Torwals and Garhwis, who‬خ ‪inhabitants of Swat‬‬
‫‪are non Pathan races.44‬‬
‫ترجمه‪ :‬د دې وادۍ پاسنۍ حصه او د دې ابو د نکاسۍ عالقه براڼيال (بحرېن) ته‬
‫نژدې الندې د ائني تر کيل پورې‪ ،‬دې ته سوات کوهستان وايي‪ .‬د سوات کوهستان‬
‫اوسېدونکي توروايل او ګاوري دي چې پښتانه نه دي‪.‬‬
‫د سوات حدونه ملر پرېواته اړخ ته له ماال کنډ رسه لګېديل دي‪ .‬بټ خېله او ګېر‬
‫چاپېره عالقې چې په رياست سوات کې هم نه وې شاملې او اوس په ضلع سوات کې هم‬
‫نه دي شاملې‪ ،‬خو بټ خېله او مضافات يو وخت د وادي سوات حصه وه لکه څنګه چې د‬
‫پښتو يو شاعر عبدالعظيم صوايت (سوايت) وييل دي‪ .‬هغه په ‪ ۹۹۹۳‬هـ کې په ښار (بټ‬
‫خېله) کې پېدا شوی و او په قبيله راڼېزی و‪.‬‬

‫زه صــــــــــواتی عظــــــــــيم لــــــــــه اصــــــــــله راڼېــــــــــزی يــــــــــم‬

‫‪40‬‬
‫دروغ نشـــــــــــته دی پـــــــــــه دې کـــــــــــې وایـــــــــــم ســـــــــــچ‬

‫مطلب دا شو چې دی په قام راڼېزی و‪ ،‬خو صواتی يې ځان ته ځکه وايه‪ ،‬چې دغه‬
‫عالقې د سوات په نوم يادېدې او د وادي سوات په حدونو کې شامر وې‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫کوز سوات او بر سوات‬
‫سوات په طبيعي ډول په دوو حصو کې تقسيم دی‪ ،‬يعنې کوز سوات او بر سوات‪.‬‬
‫مېجر راورټي د سوات په لروبر دوه حصو کې د قدريت تقسيم په باره کې وايي چې له مانيار‬
‫څخه تر توته کان پورې کوز سوات دی او له مانيار څخه تر پيا پورې بر سوات دی‪ 46.‬د‬
‫سوات د مختلفو حصو او طبيعي تقسيم په باره کې د ‪ NWFP‬په اماريئيل ګزيټيرئ کې‬
‫داسې ليکل شوي دي‪:‬‬
‫‪Swat is divided into two distinct tracts: one, the Swat‬‬
‫‪Kohistan, or mountain country on the upper reaches of the‬‬
‫‪Swat river and its affluents as far south as Ain; and the other,‬‬
‫)‪Swat proper, which is further subdivided into Bar (Upper‬‬
‫‪and Kuz (Lower) Swat, the later extending from Landakai to‬‬
‫‪Kalangai, a few miles above the junction of the Swat and‬‬
‫‪Panjkora rivers.47‬‬
‫ترجمه‪ :‬سوات په دوه بېلو بېلو برخو وېشل شوی دی‪ .‬د سوات د سيند او له دې‬
‫رسه د نورو خوړونو اخري حصه د جنوب په طرف تر ائني پورې‪ ،‬دې غرنۍ سيمې ته سوات‬
‫کوهستان وايي او دوميه حصه خاص سوات دی چې دا بيا هم په دوه حصو کې‬
‫تقسيمېږي‪،‬چې بر سوات او کوز سوات ورته وايي‪ .‬په دې کې دا موخرالذکر د سوات او د‬
‫پنجکوړې له سيندونو څخه يو څو ميله لااسه له لنډاکي څخه تر قلنګۍ پورې خور شوی دی‪.‬‬
‫مېک موهن هم په خال رپورټ کې د کوز سوات حدونه تر قلنګي پورې ښوديل دي‪:‬‬
‫‪From the village of Ain commences Swat proper. The‬‬
‫‪upper portion from there down to the Landakai spur, five‬‬
‫‪miles above Chakdara, is known as Bar (Upper) Swat, while‬‬
‫‪the lower portion from Landakai downwards as far as the‬‬
‫‪village of Kalangai is called Kuz (Lower) Swat.40‬‬
‫ترجمه‪ :‬له آئني کيل څخه خاص سوات رشوع کېږي‪ ،‬بره حصه له دغه ځای څخه تر‬
‫لنډاکي پورې ده چې له چکدرې څخه پينځه ميله بره دی‪ ،‬دې حصې ته بر سوات ویل‬
‫کېږي او له لنډاکي څخه تر قلنګۍ پورې الندينۍ حصې ته کوز سوات وايي‪.‬‬

‫‪30‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ادينزۍ عالقه چې تر تاالش درې پورې رسېدلې ده‪ ،‬دا هم د وادي سوات حصه‬
‫وه‪ 41.‬د سوات سيند ښي اړخ ته د سوات حدونه تر بړنګولې پورې رسېديل ښودل شوي‬
‫دي‪ 02.‬لکه څنګه چې مخکې وویل شول چې د وادي سوات حدونه تر طوطه کان پورې‬
‫رسېديل او له طوطه کان مخکې‪ ،‬امتان خېل عالقه ده چې دا په وادي سوات کې حساب‬
‫ِ‬
‫رياست سوات حصه وه خو د رياست له جوړېدو وړاندې بونېر د وادي‬ ‫شوې نه ده‪ 09.‬بونېر د‬
‫سوات حصه نه وه‪ .‬دغه وجه ده چې راورټي بونېر له سوات څخه جدا يوه عالقه ذکر کړې‬
‫ده‪ 00.‬ماالکنډ ته فرنګيانو په ‪۹۸۱۱‬م کې د ايجنسۍ )‪ (Protected Area‬حيثيت ورکړ‪ .‬له‬
‫دې مخکې د ماالکنډ ځينې سيمې په وادي سوات کې شاملې وې‪ ،‬دغه وجه ده چې د‬
‫سوات او ماالکنډ يو تهذيبي پسمنظر دی‪ 03.‬بيليو د وادي سوات د حدونو په اړه داسې‬
‫ليکي‪:‬‬
‫‪The Swat valley is a rich and fertile strip of land between‬‬
‫‪the Ilam range and its extension westwards, as far as Hazarnao‬‬
‫‪on the south, and the Laram mountains, with its western and‬‬
‫‪eastern prolongations, the Kamrani and Munjai mountains, on‬‬
‫‪the north. Its eastern limit is at the ghorband peak and towards‬‬
‫‪the west at the Hatmankhail [utmankhail] hills and Bajawar.04‬‬
‫ترجمه‪ :‬د سوات وادي مغرب طرف ته د ايلم د سلسلې جنوب طرف ته د هزارنو او د‬
‫لړم غرونو په مينځ کې د زمکې يوه زرخېزه ټکړه ده‪ ،‬مغرب او مرشق طرف ته د کامرانۍ او‬
‫منجۍ غرنۍ سلسلې دي‪ ،‬مرشقي حد يې د غوربند څوکه ده او مغرب طرف ته يې امتان‬
‫خېل غرونه او د باجوړ عالقه پرته ده‪.‬‬
‫د وادي سوات د پلنوايل او اوږدوايل په باره کې بيليو وايي چې له يو رس څخه تر بل‬
‫رس پورې د سوات اوږدوالی تقريبا ً اويا ميله دی او په مينځ يا په کوالو ځای کې يې پلنوالی‬
‫تقريبا ً لس ميله دی‪ 00.‬لکه څنګه چې مخکې ویل شوي چې د سوات په طبيعي رسحدونو‬
‫کې وخت په وخت د انتظامي او سيايس حاالتو په وجه بدلونونه راوستل شوي؛ ځينې‬
‫عالقې په سوات کې شامل کړای شوي او ځينې له سوات څخه لرې کړی شوي دي‪ .‬کله‬
‫چې په ‪۹۱۹۱‬م کې سوات يو باقاعده رياست جوړ شو‪ ،‬نو د بونېر‪ ،‬کاڼا‪ ،‬غوربند او اباسني‬
‫کوهستان عالقې هم په سوات کې شاملې شوې‪ .‬دغه رنګ په ‪۹۱۲۲‬م کې د ادينزۍ عالقه‬

‫‪36‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫برتانوي حکومت د يوې معاهدې پر بنيادله سوات څخه جدا کړه او د دير نواب ته يې حواله‬
‫کړه‪ 06.‬په يو بل رپورټ کې د رياست سوات حدونه داسې ذکر شوي دي‪:‬‬
‫‪Swat State is bounded in the north by Gilgit Agency, in‬‬
‫‪the east by Mardan district and in the south by Dir State and‬‬
‫‪Malakand Protected area.07‬‬
‫ترجمه‪ :‬د سوات رياست د شامل له لوري د ګلګت ايجنسۍ له مرشق څخه د مردان‬
‫ضلعې له جنوب څخه د دير رياست او د ماالکنډ محفوظې عالقې راګېر کړی دی‪.‬‬
‫سيد عبدالغفور قاسمي ليکي چې د رياست سوات په مرشق کې اباسني‪ ،‬په مغرب‬
‫کې تهاڼه او د ادينزو عالقه‪ ،‬شامل کې د دير رياست او په جنوب کې د مردان ضلع او د‬
‫دربند رياست واقع دي‪00.‬په يوه زمانه کې د قلنګۍ له ترۍ څخه واخله تر مدين (چورړۍ)‬
‫پورې او د سهييل غرونو تر مينځ ټوله عالقه سوات ګڼل کېده‪ ،‬خو کله چې مياګل ګل‬
‫شهزاده عبدالودود رياست جوړ کړ‪ ،‬نو عالقايي حد بندي بدله شوه او بايېزی راڼېزی‬
‫ماالکنډ ايجنيس شوه‪ .‬ادينزی د دير په رياست کې شامل کړل شو او د ګوړې د غونډ او‬
‫لنډاکي له ګودر څخه په پورته سوات پاتې شو‪ 01.‬د رياست سوات د حدونو بريدونو په باره‬
‫کې‪ Georgr Getley‬داسې ليکي‪:‬‬
‫‪It is bordered on the North by Chitral State and Gilgit,‬‬
‫‪west by Dir state, on the South by the District of‬۔ ‪on the North‬‬
‫‪Mardan on the east by the District of Hazara and on the West‬‬
‫‪by Malakand Tribal Area of Pakistan. It runs 922 miles‬‬
‫‪fromNorth to South and 02 miles from East to West at its‬‬
‫‪longest and widest points, with a total area of 422 square‬‬
‫‪miles.62‬‬
‫ترجمه‪ :‬د دې په شامل کې د چرتال عالقه او ګلګت رسه بريدونه لګېديل دي‪ .‬په‬
‫شامل مغرب کې يې د دير رياست دی‪ .‬جنوب ته يې د مردان ضلع ده‪ .‬مرشق ته يې د‬
‫هزارې ضلع ده او مغرب طرف ته يې د ماالکنډ قباييل عالقه ده‪ .‬دا له شامل څخه جنوب‬
‫ته سل ميله او په پراخو ځايونو کې له مرشق څخه مغرب ته پنځوس ميله پراختيا لري او‬
‫ټوله رقبه يې څلور سوه مربع ميله ده‪.‬‬

‫‪37‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ايرانی سېالين محمود دانشور د رياست سوات د رقبې او حدونو په باره کې ليکي‬
‫ د سوات يو طرف ته دير او چرتال بل طرف ته د‬.‫چې د سوات رقبه څلور زره مربع ميله ده‬
69
‫د‬ .‫هزارې عالقه درېيم طرف ته اباسني او څلورم طرف ته مردان او ماالکنډ ايجنيس دي‬
‫رياست سوات د جغرافيايي حدونو او محل و قوع په باره کې مخدوم تصدق احمد داسې‬
:‫ليکي‬
Swat is situated almost in the extreme north of west
Pakistan (30‫ـ‬2N.Lat. and 70‫ـ‬30 E.lng.). it is a little over one
hundred miles to the north east of the ancient city of Peshawar,
and about two hundred miles south of the border of the
U.S.S.R. The river Indus forms its eastern boundary. The
Agency of Gilgit is situated to its north, and the State of Dir is
situated to its west; to its south lie the Malakand Pass and the
District of Mardan.60
30‫۔‬
۳۲‫ درجه عرض البلد او‬2‫ ۔‬۷۱ ‫ سوات د پاکستان مرشق طرف ته اخري په‬:‫ترجمه‬
‫ دا شامل مرشق طرف ته د پېښور له زوړ ښار څخه سل ميله‬.‫درجې طول البلد باندې پروت دی‬
‫ مرشقي‬.‫لرې پروت دی او د روس له رسحد څخه دوه سوه ميله جنوب طرف ته پروت دی‬
‫ مغرب طرف ته يې‬،‫ شامل طرف ته يې د ګلګت ايجنيس ده‬،‫رسحد يې له اباسني رسه لګېدلی‬
.‫ جنوب طرف ته يې د ماالکنډ غاښی او د مردان ضلع پراته دي‬،‫د دير رياست دی‬
‫په رياست سوات کې چې کومې عالقې شاملې دي د هغې په باره کې مخدوم‬
:‫تصدق احمد داسې ليکي‬
The actual position today is that the area lying south of
Landakai is not referred to as Swat. What is called Swat today
consists of (I) the valleys lying between Landakai and Kalam
and certain adjacent areas, (II) the valleys of Chamla and
Buner which are separated from the Swat valley by Mount
Ilam, (III) the mountainous region known as the Indus
Kohistan which is bounded by the river Indus on the one hand,

30
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫‪and the high hills situated to the east of Kalam on the other‬‬
‫‪hand, (IV) Kalam valley which territorially is not a part of‬‬
‫‪Swat State but is administered by the ruler (Wali) on behalf of‬‬
‫‪the Government of Pakistan.53‬‬
‫ترجمه‪ :‬نن سبا صحيح پوزيشن دا دی چې له لنډاکي څخه جنوب لور ته عالقې په‬
‫سوات کې نه شمېرل کېږي‪ ،‬کوم ته چې نن سبا سوات ویل کېږي‪ ،‬هغه په دې عالقو‬
‫مشتمل دی (‪ )۹‬د لنډاکي او کاالم په مينځ کې پرته وادي او وررسه تړلې عالقې‪ )۲( .‬د‬
‫چملې او د بونېر واديانې چې دا د سوات له درې څخه د ايلم غر بېلې کړې دي‪ )۷( .‬د‬
‫اباسني کوهستان غرنۍ عالقه چې يو طرف ته ترې اباسني دی او بل طرف ته ترې د کاالم‬
‫لوړ غرونه دي‪ )۷( .‬د کاالم وادي چې دا عالقه د سوات د رياست حصه نه ده‪ ،‬خو د‬
‫پاکستاين حکومت له طرف څخه دا د وايل د انتظام الندې عالقه ده‪.‬‬
‫د سوات رقبه (مساحت)‬
‫د سوات د رقبې‪ ،‬محل وقوع‪ ،‬حد بندۍ او قدريت تقسيم په باره کې نرصالله خان‬
‫نرص ليکيل‪ ،‬چې د سوات رقبه څلور زره مربع ميله ده‪ .‬قطب طرف ته ترې چرتال‪ ،‬سوېل‬
‫طرف ته مردان‪ ،‬قبلې ته د دير رياست او ملرخاته ته اباسني او د امب رياست پروت دی‪ .‬په‬
‫قدريت طور باندې سوات په درېو حصو کې تقسيم دی‪،‬کوهستان‪ ،‬بر سوات او کوز‬
‫سوات‪ 64.‬د سوات د رقبې او انتظامي يونټو په باره کې محمد عامل داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Swat valley consists of 0737 Km0 (estimated).‬‬
‫‪Politically it is the part of Malakand Division in NWFP [now‬‬
‫‪called Khyber Pakhtunkhwa], comprises of district Swat (Swat‬‬
‫‪Tehsil and Matta Tehsil), a part of Swat Ranizai ( a subdivision‬‬
‫‪of Malakand Protected Area) and small portion of Adinzai‬‬
‫‪(district Lower Dir).60‬‬
‫ترجمه‪ :‬د سوات وادي په ‪ ۱۳۷۳‬مربع کلوميټره مشتمله ده‪ .‬په سيايس لحاظ دا د‬
‫شاميل مغريب رسحدي صوبې (خيرب پښتونخوا) يوه حصه ده‪ .‬دا په ضلع سوات (سوات‬
‫تحصيل او مټه تحصيل)‪ ،‬د سوات راڼيزۍ يوه حصه (د ماالکنډ د محفوظې عالقې يو سب‬
‫ډويژن) او لږه حصه د ادينزۍ (ضلع کوز دير) باندې مشتمله ده‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د رياست سوات د رقبې په باره کې ډاکټر سلطان روم داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Swat State covered on area of approximately 4222‬‬
‫‪square miles, but according to the population census of‬‬
‫‪Pakistan 9170, it was 4790 square miles. The census of‬‬
‫‪Pakistan 9109, states the area of Swat state as 0134 square‬‬
‫‪miles and that of Kalam—the tract of Swat Kohistan which was‬‬
‫‪recognized as a tribal area by the Swat ruler in 9104, included‬‬
‫‪in the federation of Pakistan—000 square miles. Thus the total‬‬
‫‪area of both the recognized area of the State and that of Kalam‬‬
‫‪totals 3706 square miles.66‬‬
‫ترجمه‪ :‬د سوات رياست تقريبا ً په څلور زره مربع ميله عالقه باندې خور و‪ ،‬خو د‬
‫پاکستان د ‪۹۱۳۲‬م کال د رسشمېرنې مطابق دا رقبه ‪ ۷۳۹۱‬مربع ميل وه‪ .‬د پاکستان د‬
‫‪۹۱۱۹‬م کال د رسشمېرنې مطابق د سوات رياست رقبه ‪ ۲۱۷۷‬مربع ميله ده او کاالم چې‬
‫د سوات کوهستاين عالقه ده کومه چې د سوات وايل په ‪۹۱۱۷‬م کې قباييل عالقه تسليم‬
‫کړې وه او د پاکستان په وفاق کې شامله وه ‪ ،‬د دې رقبه ‪ ۸۲۲‬مربع ميل دهاو په دې ډول‬
‫د رياست سوات د منل شوې عالقې او د کاالم ټوله رقبه ‪ ۷۳۱۹‬مربع ميل جوړېږي‪.‬‬
‫لکه څنګه چې وړاندې ذکر شو چې کاالم د رياست سوات حصه نه وه او د پاکستان‬
‫له جوړېدو وروسته پاکستاين حکومت کاالم يوه قبایيل عالقه وګرځوله‪ .‬د کاالم په مسئله د‬
‫پاکستان د حکومت او د سوات رياست د تعلقاتو په باره کې ډاکټر سلطان روم ليکي‪ ،‬چې‬
‫کله د سوات رياست‪ ،‬کاالم د ‪۹۱۷۳‬م کال د اګست مياشتې د څوارلسم او پينځلسم په‬
‫شاه قبضه کړ‪ ،‬نو د دې له وجې د پاکستان د حکومت او د سوات د رياست په مينځ کې‬
‫تعلقات خراب شول او دا مسئله تر‪۹۱۱۷‬م کال پورې وه کله چې د‪۹۱۱۷‬م کال د فرورۍ‬
‫پر دولسمه نېټه د سوات حکمران له پاکستاين حکومت رسه د سوات وړومبی ائني السليک‬
‫کړ او د سوات کوهسستان (کاالم‪ ،‬اشو‪ ،‬اتروړ) د انتظام په باره کې يې يوه معاهده هم‬
‫‪67‬‬
‫السليک کړه‪.‬‬
‫خو کله چې د سوات رياست په پاکستان کې ضم شو او سوات يوه ضلع شوه‪ ،‬نو‬
‫‪60‬‬
‫کاالم بيا په ضلع سوات کې شامل کړی شو‪.‬‬

‫‪42‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫د سوات ابادي‬
‫د سوات ابادي د يوسفزو له راتګ وړاندې هم ډېره وه او واړه واړه کيل پکې ډېر وو‪.‬‬
‫خوشحال خان يې داسې ذکر کوي‪:‬‬
‫جــــــــې و هــــــــر ســــــــړي تــــــــه اوګــــــــورې نظــــــــر کــــــــړې‬
‫چــــــــــې تــــــــــر واړو پښــــــــــتنو يــــــــــې دي ډېــــــــــر کــــــــــيل‬
‫درې څلــــــــــور تکبــــــــــريه ووايــــــــــه تــــــــــرې تېــــــــــر شــــــــــه‬
‫‪61‬‬
‫د مــــــــــــــرده ا هــــــــــــــديرې دي دســــــــــــــوات کــــــــــــــيل‬
‫د ‪۹۸۱۸‬م کال له يو دستاويز څخه پته لګي چې هغه وخت د سوات ابادي څلور‬
‫لکه او څلوېښت زره وه‪ .‬په دې شمېره کې هندوان‪ ،‬پراچګان‪ ،‬سواتيان او نور نه وو‬
‫شامل‪ 72‬اېچ‪ .‬ډبليو بيليو په خال کتاب (مطبوعه ‪ )۹۸۹۷‬کې د سوات د ابادۍ په باره‬
‫کې ليکي چې دا وادې له کليو څخه ډکه ده‪ 79 .‬په امارييل ګزيټري نارت ويسټ فرنټري‬
‫پراونس(‪ )۹۱۱۹‬کې په ماالکنډ‪ ،‬دير‪ ،‬سوات او چرتال کې د ابادۍ شمېر ‪ ۸۹۲۸‬ورکړی‬
‫او بيا يې وررسه دا نوټ ليکلی دی‪:‬‬
‫‪The figures given are those of the troops in garrison,‬‬
‫‪camp-followers, civil establishments, and bazzar population at‬‬
‫‪different posts. No enumeration of tribal population was‬‬
‫‪attempted.70‬‬
‫ميک موهن په ‪۹۱۱۹‬م کې د کوز سوات او بر سوات ابادي يو نيم لک ليکلې‬
‫ده‪73.‬په تاريخ رياست سوات (مطبوعه ‪ )۹۱۷۱‬کې د رياست سوات ابادي تقريبا ً درې لکه‬
‫ليکل شوې ده‪ 74.‬تاج محمد خان زېب رس د خال کتاب "عروج افغان"په لومړۍ جلد‬
‫(مطبوعه ‪ )۹۱۷۹‬کې د سوات د ابادۍ په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫د هجـــــــــرت چـــــــــې ديـــــــــارلس ســـــــــوه شـــــــــاېته کالـــــــــه‬
‫وو پـــــــــــوره زيـــــــــــات و کـــــــــــم نـــــــــــه وو زمـــــــــــا اللـــــــــــه‬
‫نــــــــــور پــــــــــه حکـــــــــــم د ســــــــــلطان بلنــــــــــد همـــــــــــت‬
‫وشـــــــــــــــــه شـــــــــــــــــامر د نفـــــــــــــــــري د رياســـــــــــــــــت‬
‫پينځــــــــــه لکــــــــــه شــــــــــوه د ملــــــــــک نفــــــــــري شــــــــــامر‬
‫دا صــــــــحيح تعــــــــداد مــــــــې تــــــــا تــــــــه کــــــــړه اظهــــــــار‬

‫‪49‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫او يـــــــــــــو لـــــــــــــک هـــــــــــــم د کورونـــــــــــــو ابـــــــــــــادي ده‬
‫‪70‬‬
‫غــــــــــم د يــــــــــو ســــــــــړي اوس نشــــــــــته دی ښــــــــــادي ده‬
‫يو کتاب‪ 3‬چې په ‪۹۱۷۱‬م خوا و شا کې ليکل شوی‪ ،‬د هغه په څلوېښتم مخ کې د‬
‫رياست سوات د ابادۍ په باره کې داسې راغيل دي‪:‬‬
‫هغه نفوس چې د سوات د وايل تر ادارې الندې دی دوه نيم لکو ته‬
‫رسېږي‪ .‬د سوات وايل په هغه کتاب کې چې د سوات په باره کې يې ليکلی د‬
‫سوات نفوس د تخمني له رويه درې لکه تنه ښودلی‪ ،‬خو وليم بارتن دوه نيم لکه‬
‫‪76‬‬
‫ليکيل دي‪ ،‬خو د کومو طايفو شمېر چې معلوم دی‪ ،‬هغه دا دي‪:‬‬
‫نيکاي خېل‪ ۲۷۱۱۱ :‬تنه‬
‫شموزي ‪ ۷۱۱۱ :‬تنه‬
‫سيبوجني يا شاميزي ‪ ۹۲۱۱۱ :‬تنه‬
‫بابوزي ‪ ۲۷۱۱۱ :‬تنه‬
‫موسی خېل‪ ۷۱۱۱ :‬تنه‬
‫عزيخېل‪ ۷۱۱۱ :‬تنه‬
‫جنکي خېل‪ ۷۱۱۱ :‬تنه‬
‫ګوجر‪ ۷۱۱۱ :‬تنه‬
‫اجړ‪ ۲۱۱۱ :‬تنه‬
‫د سوات د غرونو خلک‪ ۲۱۱۱ :‬تنه‬
‫د اباسني د غرونو خلک‪ ۲۱۱۱۱ :‬تنه‬
‫د بونېر يوسفزي او مندڼ‪ ۲۱۱۱۱ :‬تنه‬
‫‪77‬‬
‫د چکېرس پښتانه‪۹۱۱۱۱:‬تنه‬
‫د ‪۹۱۱۹‬م د رسشمېرنې مطابق د رياست سوات ابادي ‪ ۱،۱۲،۱۱۱‬ده‪ 70.‬فريډرک‬
‫بارتهـ په ‪ ۹۱۱۹‬م کال کې په يوه مقاله کې په رياست سوات کې د پښتنو شمېر څلور نيم‬

‫‪3‬د دې کتاب وړومبي دېرش مخونه نشته نو له دې وجې يې د ليکوال او د ليک د زمانې پته نه لګي‪ .‬له اخري رس‬
‫څخه هم دا کتاب نيمګړی دی او په اخر کې چې کومه پاڼه موجود ده په هغې د صفحې منرب ‪ ۷۹۹‬دی‪ .‬د کتاب د‬
‫موادو او د منت له ځينو معلوماتو څخه پته لګي چې دا کتاب د‪ ۹۱۷۱‬په خواوشا کې په افغانستان کې ليکل شوی‬
‫دی‪.‬‬

‫‪40‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫لکه او د کوهستانيانو تقريبا ً دېرش زره ښودلی او بيا مخکې دا ليکي چې په دې عالقه کې‬
‫د ګوجرو د تعداد اندازه لګول ګران دي‪71.‬د مياګل عبدالودود د سوانح په انګرېزۍ ترجمه‬
‫کې دلته د سني حنفي مسلامنانو شمېره شاږ لکه ښودل شوې او په سوات او متعلقاتو کې‬
‫يې دوه سوه سيکهان او هندوان هم ښودل شوي دي‪ 02.‬د سوات د رياست ابادي محمد‬
‫نواز طائر شاږ لکه ښودلې ده‪ 09.‬ډاکټر عنايت الله په خال کتاب (مطبوعه ‪۹۱۹۳‬م) کې د‬
‫رياست سوات ابادي تقريبا ً اووه لکه ښودلې ده‪00.‬د ‪۹۱۳۲‬م کال د رسشمېرنې د رپورټ‬
‫مطابق د ضلع سوات ابادي ‪ 03.۱۷۱۷۷۷‬د ‪۹۱۱۸‬م کال د رسشمېرنې مطابق د سوات‬
‫‪04‬‬
‫ضلعې ابادي ‪ ۹،۲۷‬ميليونه ده‪.‬‬
‫د يادونې وړ ده چې کله د سوات د ابادۍ ارتقايئ ذکر کېږي‪ ،‬نو چې وخت په وخت‬
‫د سوات په حدونو او بريدونو کې کوم بدلونونه راغيل‪ ،‬هغه بايد په نظر کې وساتل يش‪ .‬د‬
‫سوات د حدونو او بريدونو بحث په دې باب کې په تېرو مخونو کې په تفصيل رس شوی دی‪.‬‬

‫د سوات خلک‪ ،‬اصل نسل‬

‫په سوات کې اکرثيت يوسفزي پښتانه اوسېږي‪ ،‬پر دوی رسبېره دلته ګوجر او‬
‫کوهستاين قومونه هم آباد دي‪ 00.‬بدرالحکيم حکيمزی د سوات د ګوجر قوم په باره کې‬
‫ليکي چې دوی د غرونو په ملنو کې اوسېږي او د دې وطن اصيل اوسېدونکي دي‪ .‬دوی د‬
‫راجاګريا رعايا وو او ژبه يې ګوجري ]ګوجرو[ ده‪ ،‬نن سبا ټول پښتو وايې او له اکرثو ګوجرو‬
‫هېره شوې ده‪ 06.‬هغه ګوجر چې ګډې بيزې سايت او ال تر اوسه کډې ګرځوي هغه اجړ يا‬
‫‪07‬‬
‫شاونکي بلل کېږي‪.‬‬
‫په سوات کې دګوجر قوم په اړه بډلف داسې ليکي‪:‬‬
‫‪A great number inhabit the upper part of the Dir and‬‬
‫‪Swat valleys, and few have found their way in to the Gilgit‬‬
‫‪valley. They all speak the dialect of Punjabi, peculiar to their‬‬
‫‪caste.00‬‬
‫ترجمه‪ :‬دوی په ګڼ شمېر د دير او سوات د واديانو په اوچتو عالقو کې اوسېږي او په‬
‫دوی کې څه خلک ګلګت وادۍ پلو ته تليل دي‪ .‬دوی ټول د پنجابۍ هغه يوه لهجه وايي‬
‫چې د دوی په نسل پورې مخصوص ده‪.‬‬
‫د سوات د ګوجر قوم په باره کې ډاکټر سلطان روم ليکي‪:‬‬
‫‪43‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫]‪A large numbers of Gujars are found through the [Swat‬‬
‫‪State areas. However, instead of their pervious nomadic life,‬‬
‫‪they are now settled and are to be found in almost all the‬‬
‫‪villages and towns, owning land and property. They have‬‬
‫‪become mainly cultivators but can be found in all walks of life.‬‬
‫‪A section of them, the Ajars, are still nomads.01‬‬
‫ترجمه‪ :‬ګوجر په زيات تعداد کې د رياست په عالقو کې موندل کېږي‪ ،‬خو د پخواين‬
‫خانه بدوشۍ ژوند په نسبت اوس دوی مقيم شوي او تقريبا ً په هر کيل او قصبه کې موندل‬
‫کېږي‪ ،‬زمکې او جايدادونه لري‪ .‬دوی زياتره کروندګر دي خو د ژوند په هره شعبه کې‬
‫مېالويږي‪ ،‬د دوی يوه ډله اجړ اوس هم خانه بدوش دي‪.‬‬
‫د يوسفزو له راتلو څخه وړاندې د سوات پر خاوره د ګوجرو قبضه وه‪ .‬په دې اړه بيليو‬
‫داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Gujars are a fine, healthy and athletic race, and in many‬‬
‫‪points resemble the Afghans amongst whom they dwell. They‬‬
‫‪are supposed to be the descendants of the possessors of the‬‬
‫‪country [Swat] previous to the arrival of the Afghans.12‬‬
‫ترجمه‪ :‬ګوجر يو ښه‪ ،‬صحت مند او تکړه نسل دی او په ډېرو خربو کې دوی له افغانانو‬
‫رسه يو شان دي د چا تر مينځ چې دوی اوسېږي‪ .‬د دوی په باره کې دا خيال دی چې دوی‬
‫د هغو خلکو اوالد دی کوم چې د افغانانو له راتلو وړاندې د دې ملک واکداران وو‪.‬‬
‫په دې باره کې مېجر راورټي داسې ليکي‪:‬‬
‫‪They [Gujjars] probably, are the remains of the‬‬
‫‪aboriginal people of these districts, who were conquered by‬‬
‫‪the Afghans when they first made their appearance.19‬‬
‫ترجمه‪ :‬غالبا ً دوی د دې عالقو د اصيل خلکو اوالد دی‪ ،‬کوم چې افغانانو هغه وخت‬
‫فتح کړي وو کله چې دوی اول ښکاره شو‪.‬‬
‫په سوات کوهستان کې اوسېدونکي کوهستاين په توروايل کوهستانو او ګاوري‬
‫کوهستانو باندې هم ياد شوي دي‪ 10.‬له دې عالوه په سوات کې د هندو او سکهـ برادرۍ‬

‫‪44‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫‪13‬‬
‫خلک‪ ،‬سوايت پښتانه‪ ،‬خټک‪ ،‬ترکاڼي‪ ،‬سيدان‪ ،‬مياګان‪ ،‬صاحب زادګان او نور هم شته‪.‬‬
‫مېجر راورټي له مينګورې رسه نژدې په شامييل نومې کيل کې د ډېرو هندوانو ذکر کړی‬
‫دی‪ 14.‬لکه څنګه چې مخکې ذکر شو چې ډېر پوهان وايي چې ګوجر د سوات زاړه خلک‬
‫دي‪ ،‬دغه رنګ ځينې پوهان دا خيال لري چې کوهستاين خلک د سوات زاړه او اصيل‬
‫اوسيدونکي دي‪ .‬فريډرک بارتهـ وايي چې کوهستاين بدهايان دي‪ 10‬کله چې يوسفزو‬
‫سوات قبضه کړ‪ ،‬نو کوهستاين يې په مرشقي سوات کې ځکه پرېښودل چې دا د اوسېدو‬
‫ځای نه و‪ ،‬يعنې غرونه وو‪ .‬په سوات کې د پښتنو او د کوهستانو د ‪ Culture Area‬او‬
‫‪ Natural Area‬باره کې فريډرک بارتهـ داسې ليکي‪:‬‬
‫‪From the purely synchronic point of view, the present‬‬
‫‪Pathan-Kohistani distribution presents a simple and static‬‬
‫‪picture of two ethnic groups representing two discrete culture‬‬
‫‪areas, and with a clear correspondence between these culture‬‬
‫‪areas and natural areas. Pathans in broad valleys with a hot‬‬
‫‪climate and scrub vegetation as against Kohistanis in high‬‬
‫‪mountains with a severe climate and coniferous forest cover. 16‬‬
‫پروفيرس محمد اخرت د مېجر راورټي له يو بيان څخه اندازه لګوي او وايي‪:‬‬
‫کوہستان سوات کی توروال (تور۔ا ٓل) اور گاوری قبائل جو بحرین سی‬
‫(گربی‪ ،‬مرتاوی‪ ،‬ممیالی) میں سی کسی ایک سی تعلق رکھتی ہیں۔ اور ان‬
‫تینوں تاجک قبیلوں کو صفت نسبتی کی اعتبار سی سواتی (سوادی) کہا گیا۔‬
‫‪17‬‬
‫کیونکہ ان کی اکرثیت مملکت سوات سی تعلق رکھتی تھی۔‬
‫ترجمه‪ :‬د سوات کوهستان توروايل او ګاوري قبيلې چې له ګربي‪ ،‬مرتاوي او‬
‫مميايل قبيلو څخه له يوې قبيلې رسه تعلق لري‪ ،‬د نسبتي صفت په اعتبار رسه دې درې‬
‫واړو تاجک قبيلو ته سوايت ویل شوي دي‪ ،‬ځکه چې د دوی اکرثيت له سوات رسه تعلق‬
‫لري‪.‬‬
‫په سوات کې د مختلفو خلکو په باره کې خوشحال خان داسې وايي‪:‬‬

‫خـــــــــــــربدار کلـــــــــــــه پـــــــــــــه ننـــــــــــــګ افغـــــــــــــاين دي‬

‫‪10‬‬
‫کشـــــــــــــــــمريي او پکـــــــــــــــــيل وال او لغـــــــــــــــــامين دي‬

‫‪40‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫له دې حوالو څخه دا پته لګي‪ ،‬په سوات کې چې په موجوده وخت کې په اکرثيت‬
‫کې کوم خلک اباد دي دا له درېو نسيل ډلو رسه تعلق لري‪ .‬دغه درې نسيل ډلې پښتانه‪،‬‬
‫کوهستاين او ګوجر دي‪ .‬د سوات د ابادۍ تر رسليک الندې چې په تېرو مخونو کې کوم‬
‫بحث وشو‪ ،‬نو مونږ ته رصف په دوو حوالو کې په سوات کې له پښتنو عالوه د سوات د‬
‫ګوجر قوم او کوهستاين قوم شمېره په الس راغله‪ .‬فريډرک بارتهـ (‪ )۹۱۱۹‬د کوهستانو‬
‫شمېره دېرش زره ښودلې او د ګوجر قوم د شمېرې په باره کې يې ليکيل چې د دې اندازه‬
‫لګول ګران دي‪ 11.‬زما په خيال په سوات کې د ګوجر قوم اندازه لګول ګران به ځکه وو چې‬
‫ګوجر په سوات کې په هر کيل‪ ،‬غر يا بانډه کې موجود دي او د دوی په مقابله کې د‬
‫کوهستاين قوم اندازه لګول ځکه اسان دي چې هغوی په يوه خاص دره‪ ،‬يعنې سوات‬
‫کوهستان کې اباد دي‪ .‬له فريډرک بارتهـ عالوه يو بل کتاب‪( 922‬تقريبا ً ‪۹۱۷۱‬مکې) د‬
‫ګوجرو او اجړو شمېره پينځه زره ښودلې ده؛ يو خو دا شمېره ډېره زړه ده او بل دا په اندازو‬
‫والړه ده‪ ،‬نو سړی پرې باور نه يش کوالی‪ ،‬ترکومې چې د صحيح شمېرې تعلق دی‪ ،‬نو دا‬
‫به هغه وخت مخې ته راځي چې کله په نسيل بنيادونو باندې رسشمېرنه ويش‪.‬‬

‫د سوات زوړ تاريخ‬

‫رسه له دې چې سوات ډېر زوړ تاريخ لري خو د زوړ تاريخ په اړه معلومات ډېر کم په‬
‫الس راځي‪ .‬په تاريخي دستاويزاتو کې چې د سوات ذکر موندل کېږي‪ ،‬نو په وړومبي ځل‬
‫يوناين تاريخاوه اريان )‪ (Arrian‬د سوات ذکر کړی دی‪929.‬له سکندر وړاندې راجه ارنس په‬
‫په ‪ ۷۷۷‬قبل امليالد کې د سوات حاکم و؛ تر اټک پورې په ټوله رسحدي سيمه د هغه‬
‫حکومت و‪ .‬دې راجه په سوات کې يوه زبردسته قال جوړه کړې وه چې هغه د سلطان‬
‫سکندر په الس فتح شوې ده‪ .‬سکندر د کونړ پر الر سوات ته داخل شو او د برې بانډۍ په‬
‫ګودر له سينده پورېوت او بيا د منګلور پر الر پنجاب ته الړه‪ .‬د سکندر د زمانې يادګار‬
‫څيزونه مشهور ماهر آثار قدميه رس اوريل سټائني په ‪۹۱۲۹‬م کې له منګلور مخکې په "رس‬
‫پټی" نومې يوه غر کې مونديل دي‪ 920.‬په ‪ ۷۲۳‬ق ـ م کې سکندر اعظم پر سوات حمله‬
‫کړې وه‪ .‬پر سوات د حملې لااره هغه د پنجکوړې پر سيند پورېوتلی و‪ 923.‬وايي چې دی په‬
‫رسکاڼيو‪ ،‬چمرکنډ او ناوګۍ تېر شو او د پنجکوړې له الرې چکدرې او د سوات ناوې ته‬
‫ورسېد‪924.‬له دې وروسته پر سوات چې د کوم خاندان د حکومت ذکر راځي هغه موريه‬
‫خاندان دی‪ .‬په ‪ ۷۲۹‬ق ـ م کې چندر ګات موريه د حکومت واګې په الس کې‬
‫‪46‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫واخستې‪ 920.‬ګزيټرئ کې داسې ليکل شوي دي‪:‬‬
‫‪The first historical mention of these countries is made by‬‬
‫‪Arrian, who records that in 302 B.C. Alexander lead his army‬‬
‫‪through Kunar, Bajaur, Swat and Buner; but his successor,‬‬
‫‪Seleucus, twenty years later made over these territories to‬‬
‫‪Chandragupta. The inhabitants were in those days of Indian‬‬
‫‪origin, Buddhism being the prevailing religion, and they‬‬
‫‪remained thus almost undisturbed under their own kings until‬‬
‫‪the fifteenth century. They were the ancestors of the non‬‬
‫‪Pathan tribes, e.g. Gujars, Torwals, Garhwis &c., who are‬۔‬
‫‪now confined to Bashkar of Dir and Swat kohistan.926‬‬
‫ترجمه‪ :‬د دې عالقو وړومبی ذکر اريان کړی دی‪ ،‬هغه ليکيل چې په ‪ ۷۲۱‬ق‪ -‬م کې‬
‫د سکندر اعظم په مرشۍ کې د هغه فوځ د کونړ‪ ،‬باجوړ‪ ،‬سوات او بونېر پر الر راغی‪ ،‬خو له‬
‫هغه وروسته راتلونکي حکمران سيليو کس شل کاله وروسته دا عالقې چندرګاتا ته ورکړې‪.‬‬
‫په هغه دور کې د دې عالقو اوسېدونکي هندوستاين اصل نسل واال وو‪ .‬بدمت د دې عالقو‬
‫مروج مذهب و او دا خلک د خالو بادشاهانو ما تحت تر پينځلسمې پېړۍ پورې په ارام‬
‫اوسېدل‪ .‬دا د ناپښتنو قبيلو‪ ،‬لکه ګوجرو‪ ،‬تورواليانو او ګاوريانو پالر نيکه وو‪ .‬دا قامونه اوس‬
‫د دير په بشکار عالقې او د سوات په کوهستان پورې محدود دي‪.‬‬
‫په موريه خاندان کې اشوک هم پر سوات حکومت کړی دی‪ .‬اشوک د چندر ګات‬
‫ملسی و‪ .‬اګر چې د ده د حکومت په باره کې ډېر لږ معلومات په الس راځي‪ ،‬خو د تاريخ‬
‫کتابونو دا دور د اشوک په نوم ياد کړی دی‪ .‬د اشوک دور د سوات په تاريخ کې يو مهم موړ‬
‫دی ځکه چې هغه بدهـ مذهب نه رصف اختيار کړ‪ ،‬بلکې په سوات کې يې دې مذهب ته‬
‫ډېره ترقي هم ورکړه‪ 927.‬دا زمکه د بدهـ مذهب د ودې او ترقۍ لااره ډېره زرخېزه ثابته شوه‬
‫او بدهـ مت نه يواځې په سوات‪ ،‬بلکې له سوات څخه بهر هم ښه ترقي وکړه‪ .‬په پينځمه‬
‫ميالدي پېړۍ (‪ ۷۱۷‬ء(کې يو چيني سيالنی فاهيان سوات ته راغلی و‪ ،‬هغه دلته د بدهـ‬
‫مت د خانقاګانو ذکر کړی دی‪ 920.‬فاهيان په سوات کې د پينځه سوه عبادت خانو ذکر‬
‫کړی دی‪ 921.‬دغه رنګ تقريبا ً يو سل پينځلس کاله وروسته يو بل چيني سيالين سنګ يون‬

‫‪47‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫هم دلته د بدهـ مت د زور شور ذکر کوي او وايي چې د دې ځای باچا د بدهـ مت په اصولو‬
‫ سنګ‬992.‫ نو ځکه په هر طرف د بدهـ مذهب زور شور دی‬،‫په سختۍ رسه عمل درامد کوي‬
‫ ده په خاله سفرنامه کې ليکيل‬.‫ م کې د کافرستان پر الر سوات ته راغلی دی‬۱۹۱ ‫يون په‬
‫ په عبادت خانو کې دومره زيات ناقوس غږ ېږي‬،‫چې په سوات کې بدهـ مذهب په عروج دی‬
‫ دی وايي چې د سو ټو پو ټو سيند په غاړه ډېرې عبادت‬.‫چې اسامن يې په رس اخستی وي‬
‫ سوات رسسبز او اباد ملک دی او د اوسېدونکو ګزاره يې په مالدارۍ او کرکيلې‬.‫خانې دي‬
:‫ پروفيرس ټوچي سوات ته د بدهـ مذهب د راتګ او ترقۍ په باره کې داسې ليکي‬999.‫ده‬
With the progressive advance of Buddhism towards the
North ‫۔‬west, the law spread so widely in Uddiyana, and the
monasteries there were so prosperous that the Bhaisagyavastu
of the vinaya of the Mulasarvastivadins includes several Swat
localities in the peregrination to the North ‫۔‬west made by the
Buddha who flew there in the company of Vajrapani.990
‫ په هغه وخت‬.‫ م کې هيون سانګ دې عالقې ته راغلی دی‬۹۷۱ ‫له دې وروسته په‬
:‫ هغه د دې ځای د خلکو په باره کې داسې ليکي‬،‫کې بدهـ مت دلته په زوال و‬
The people are soft and effeminate in disposition are
somewhat sly and crafty. They love learning yet have no
application. They practice the art of using charms (religious
sentences as charms) their clothing is white cotton, and they
wear little else. Their language, though different in some
points, yet greatly resembles that of India. Their written
characters and their rules of etiquette are also of a mixed
character as before. They greatly reverence the law of Buddha
and are believers in the Great Vehicle.993
‫ خو بيا هم چاالک او مکار‬،‫ خلک يې د نرم مزاج او طبيعيت مالکان دي‬:‫ترجمه‬
‫ دوی د‬.‫ دوی کوډې او جادو هم کوي‬.‫ دوی د زدکړې شوق لري خو عمل پرې نه کوي‬.‫دي‬
‫ د دوی ژبه‬.‫کاټن ساينې جامې اغوندي او له دې عالوه نورې جامې ډېرې کمې اغوندي‬

40
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫اګرچې په ځينو خربو کې بدله ده خو تر ډېره حده د انډيا له ژبې رسه سمون خوري‪ .‬د‬
‫دوی ليکدود او عادات او اداب هم ګډوډ خصوصيات لري‪ .‬دوی د بدها د قوانينو ډېر‬
‫احرتام کوي او د لوی وهيکل منونکي دي‪.‬‬
‫په سوات کې د بدهـ مت د زوال په باره کې هيون سانګ داسې ليکي‪:‬‬
‫‪tu, there are some‬۔ ‪su‬۔ ‪fa‬۔ ‪po‬۔ ‪On both sides of the river Su‬‬
‫‪9422 old Sangharamas [Monasteries]. They are now generally‬‬
‫‪waste and desolate; formerly there were some 90222 priests in‬‬
‫‪them, but now gradually they have become less, till now there are‬‬
‫‪very few.994‬‬
‫ترجمه‪ :‬د سوپو پا سوتو سيند په دواړه طرفونو تقريبا ً څوارلس سوه زړې خانقاګانې‬
‫دي‪ ،‬اوس په عمومي توګه دا شړې او خوشې پرتې دي‪ ،‬خو مخکې په دې کې تقريبا ً اتلس‬
‫زره پادريان وو او اوس دا ورو ورو کم شوي او په موجوده وخت کې رصف يو څو پاتې دي‪.‬‬
‫د بدهـ مت له زوال وروسته دې راهبانو جادو طرف ته توجه وکړه او د وخت له‬
‫تېرېدو رسه په پوره عالقه کې جادو عام شو‪ 990.‬په سوات کې چې د هند يونان او هند توران‬
‫کومې سيکې په الس راغيل دي له هغې دا پته لګي چې دا عالقه يا خو نېغ په نېغه د هند‬
‫يوناين حکمرانانو په قبضه کې وه او يا يې له هغوی رسه څه کلتوري او اقتصادي تعلقات‬
‫پاتې شوي دي‪ .‬د يادونې وړ ده چې هند يوناين هغو يوناين حکمرانانو ته ويل کېږي‪ ،‬چې‬
‫د موريه خاندان له زوال وروسته يې په مختلفو ځايونو کې خال حکومت قايم کړی و‪ .‬د‬
‫سوات وادي يو وخت د هندي يوناين مينندر په قبضه کې هم راغلې ده‪ ،‬بيا وروسته دا‬
‫سيمه يو بل ذييل حاکم لينټي مېکسس دويم ته حواله کړل شوه‪ .‬د مېنندر له مرګ‬
‫وروسته د هغه ښځه اګا تهوکليا د دې عالقې حکمرانه شوه‪ ،‬بيا هغې خال ځوی هم له‬
‫ځان رسه په اقتدار کې رشيک کړ‪ ،‬چې د اينټي مېکسس دویم طاقت ختم کړي چا چې‬
‫غزين ته نزدې په اراکوشيا کې د خالې ازادۍ اعالن کړی و‪ .‬د ډائيو ډوټس نور خالوان هم‬
‫وو ځکه خو هغه د خالې کورنۍ يو کس اول زايي لس د سوات ذييل باچا مقرر کړ‪ .‬هغه تر‬
‫ډېرې لږې مودې پورې دلته حکومت وکړ‪ ،‬خو ډېر زر د دويم اينټي مېکس له مرګ وروسته‬
‫په اراکوشيا دوباره د قبضې لااره هلته ولېږل شو‪ .‬له اول زايي لس وروسته د سوات په ذييل‬
‫بادشا هانو کې له ټولو څخه مشهور اپالوډوټس دی چا چې د ساکا رسدار مايوس بې دخله‬

‫‪41‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کړی و‪ .‬د اييل باال يوې بلې توراين قبيلې سايي هم پر سوات او چاپېره عالقو قبضه کړې‬
‫وه‪ .‬له ‪ ۹۱۱‬ق‪.‬م څخه فورا ً وروسته د هندوستان مشهور ساکا بادشاه مايوس په وادي‬
‫سوات او ګندهارا کې د هند يوناين بادشاهانو پېروي وکړه او اپالوډوټس يېله حکومته بې‬
‫دخله کړ‪ .‬د منځنۍ اسيا د يو کډوال نسل کُشان مرش کډ پيس اول د کابل تر سيند پورې‬
‫په ډېرو سيمو قبضه وکړه او خال حکومت يې پرې جوړ کړ‪ .‬دلته د دې خربې صحيح‬
‫اندازه لګول ګران دي چې ايا سوات هم د دې کُشان سلطنت حصه وه او يا دوی د خال‬
‫ازاد حيثيت په ځای ساتلو کې کامياب شوي وو‪ ،‬خو داسې معلومېږي چې د دې ځای‬
‫کمزورو بادشاهانو هم د کُشان اطاعت قبول کړی و‪ 996.‬په ‪۷۱‬م کې راجه کنشک يو مشهور‬
‫راجه تېر شوی‪ ،‬د دې راجه پر سوات‪ ،‬بونېر‪ ،‬کابل او بخارا قبضه وه‪ ،‬د ده پالزمېنه‬
‫(يايتخت) پېښور و‪ .‬دویم رام راجه دی‪ ،‬خدوخېل کې راين ګټ د رام راجه پالزمېنه وه‪ .‬بل‬
‫راجه وراټهـ دی‪ ،‬د ده دارالحکومت تخت بهايي و او پر سوات يې هم حکومت و‪ .‬بل راجه‬
‫بيټي دی‪ ،‬له سوات څخه تر اټک پورې د دې راجه قبضه وه‪ .‬د ده د حکومت زمانه ‪۲۱۱‬م‬
‫وه‪ .‬د راجه بيټي له مرګ وروسته د ده ځوی راجه هوډي حاکم شو‪ .‬د دې راجه په نوم په‬
‫سوات کې اوډيګرام نومې کلی اوس هم اباد دی او اخري راجه ګريا کافر دی‪ ،‬د ده صدر‬
‫مقام د اوډيګرام په خوا کې په غره کې و‪ .‬په دې غره کې ده يوه کال جوړه کړې وه‪ ،‬چې هغه‬
‫د پري خوشحال (خوشاب) په الس فتح شوه‪ .‬د پري خوشحال زيارت د دغه غره په بېخ کې‬
‫اوس هم شته‪ 997،‬خو په دې خربو کې اکرث مورخني دا وايي چې په هندو شاهيه کې د‬
‫راجه ګريا نوم نشته‪ ،‬تقريبا ً په ‪ ۳۷۱‬م کې کله چې په کابل کې د ترکي شاهي حکومت‬
‫رسحدونه د سيستان له رسحد څخه تر شاميل پنجاب پورې وغځول شول‪ ،‬نو په دې عمل‬
‫کې سوات هم د دې يوه حصه جوړه شوه‪ .‬په ‪ ۸۳۱‬م کې يعقوب بن لیث د ترکي حکومت‬
‫ختم کړ‪ .‬له دې وروسته د هندو شاهي خاندان حکومت جوړ شو او د وخت په تېرېدو رسه د‬
‫دې سلطنت حدونه غځېدل رشوع شول‪ .‬په دې دور کې د سوات په باره کې معلومات ډېر‬
‫کم دي‪ ،‬خو بيا هم د بريکوټ (سوات) په شامل کې په يوه غره کې د يو ډبرليک تعلق د‬
‫جی پال ديو له حکومتي دور رسه دی‪ .‬له دې ډبرليک څخه دا اندازه لګي چې د سوات‬
‫عالقه په څه نه څه شان د دې هندو شاهي حکومت د الندې رضور وه‪ .‬کله چې دا هندو‬
‫شاهي حکومت د محمود غزنوي د لښکريانو له السه ختم شو‪ ،‬نو سوات هم د دوی له‬
‫حملې څخه بچ پاتې نه شو او راجه جی پال ته يې ماتې ورکړه‪ .‬مسلامنانو تقريبا ً په ‪-۹۱۱۹‬‬

‫‪02‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫‪۹۱۱۲‬م کې پر سوات حمله وکړه او په اوډيګرام کې يې د هغه وخت د حکمران قال‬
‫‪990‬‬
‫محارصه کړه‪.‬‬

‫په سوات کې مذهبونه‬

‫سوات ډېر لرغونی تاريخ لري‪ ،‬دلته مختلف تهذيبونه راغيل دي‪ ،‬دغه وجه ده چې‬
‫مونږ په سوات کې مختلف مذهبونه وينو‪ .‬دلته به په سوات کې په مختلفو مذهبونو لنډ‬
‫بحث وکړو‪.‬‬

‫د منر اوتار‬
‫د سيتهېن قوم له ساکا قبيلې وروسته هم د دې قوم د يو چي قبيلې يو خاندان‬
‫کُشن يا کُشان اقتدار حاصل کړ‪ .‬دغه کُشان قبيلې په وړومبي رس کې د منر (سورج ديوي)‬
‫عبادت کاوه‪ ،‬خو کله چې دې ملکونو ته راغلل او بدهـ مذهب يې قبول کړ‪ ،‬نو د مهامتا‬
‫بدها داسې منونه بتان يې جوړ کړل چې په هغو کې د دوی د پخواين معبود (منر) عالمت‬
‫هم مو جود و‪ .‬همدغه وجه ده چې نن ورځ په ټولو هغو سيمو کې چې په زړو تاريخي‬
‫يادښتونو کې د ګندهارا په نوم يادېږي‪ ،‬رصف په همدې عالقو کې د مهامتا بدها چې‬
‫څومره بتان دي له هر يو بت د رس شا ته د مېچنې د پل په شان يوه غونډه هاله جوړه کړل‬
‫‪991‬‬
‫شوي وي او دغه دې خربې ته اشاره کوي چې دې خلکو مهامتا بدها د ملر اوتار ګڼلو‪.‬‬

‫بدهـ مت‬
‫د سوات په معلوم تاريخ کې چې دلته د کوم وړومبي مذهب ډېر اثار په نظر راځي‬
‫هغه بدهـ مت دی‪ .‬په پينځمه عيسوي پېړۍکې يو چيني سيالين ګر فاهيان د دې سيمې‬
‫د سيل لااره راغلی و او هغه وخت کې دلته بدهـ مذهب ښه په ترقۍ کې و‪ 902‬بيليو سوات‬
‫ته د بدهـ مت د راتګ په حواله داسې ليکي‪:‬‬
‫‪From the religious emblems found on these coins, it‬‬
‫‪would appear that Budhism [Buddhism] was not known in the‬‬
‫‪time of the Greeks; but during that of their successors, the‬‬
‫‪Bactrians and Scythians, it was in high favor, and flourished‬‬
‫‪with wonderful success, to judge from the multitude of their‬‬

‫‪09‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪religious establishments and idols the ruins of which still‬‬
‫‪exist.909‬‬
‫ترجمه‪ :‬پر سېکو باندې له موجودو مذهبي عالمتونو څخه دا پته لګي چې د‬
‫يونانيانو په وخت کې دلته بدهـ مت نه‪ ،‬خو د دوی د پېرشوانو بيکټرينز او سکيتهيانز په‬
‫وخت کې يې دلته حريانونکې ترقي وکړه‪ ،‬چې د دوی له مذهبي عامرتونو‪ ،‬بتانو او کنډراتو‬
‫څخه يې پته لګي کوم چې اوس هم موجود دي‪.‬‬
‫بدهـ مت په سوات کې د اشوک په وخت کې وده ومونده‪900.‬وايي چې اشوکا د خال‬
‫هېواد په شامل کې څلور لويې سټوپې ودانې کړې چې يوه يې د باالحصار پر غونډۍ پرته‬
‫وه‪903.‬پروفيرس ټوچي سوات ته د بدهـ مذهب د راتګ او ترقۍ په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫‪With the progressive advance of Buddhism towards the‬‬
‫‪North-west, the law spread so widely in Uddiyana, and the‬‬
‫‪monasteries there were so prosperous that the Bhaisagyavastu‬‬
‫‪of the vinaya of the Mulasarvastivadins includes several Swat‬‬
‫‪localities in the peregrination to the North-west made by the‬‬
‫‪Buddha who flew there in the company of Vajrapani.904‬‬
‫او دغه رنګ تقريبا ً په ‪ ۹۷۱‬عيسوي کې يو چيني سيالين هيون سانګ په دې‬
‫عالقه کې د بدهـ مت مذهب د زوال ذکر کوي‪ 900.‬په سوات کې د بدهـ مت د زوال په باره‬
‫کې هيون سانګ داسې ليکي‪:‬‬
‫‪On both sides of the river Su-po-fa-su-tu, there are some‬‬
‫‪9422 old Sangharamas [Monasteries]. They are now generally‬‬
‫‪waste and desolate; formerly there were some 90222 priests‬‬
‫‪in them, but now gradually they have become less, till now‬‬
‫‪there are very few.906‬‬
‫ترجمه‪ :‬د سوات د سيند په دواړه طرفونو تر څوارلس سوو پورې خانقاګانې وې‪ .‬دا‬
‫اوس په عمومي توګه بېکاره او شړې دي‪ ،‬پخوا په دې کې تقريبا ً اتلس زره راهبان وو خو‬
‫اوس ورو ورو کم شوي او په موجوده وخت کې د شامر يو څو تنه پاتې دي‪.‬‬
‫‪907‬‬
‫بدهـ مت په سوات کې په شااړسمه صدۍ کې د يوسفزو تر راتګ پورې موجود و‬

‫‪00‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫د وخت له تېرېدلو رسه د بدها له اقوالو څخه دوه لوی مذهبونه جوړ شول‪ ،‬اولنی مهايانه‬
‫يعنې لوی مذهب و‪ .‬دا مذهب د هند په شامل‪ ،‬تبت‪ ،‬چني او تر جاپانه پورې خاور شو‪،‬‬
‫چونکې دا په ډېره پراخه عالقه کې په مختلفو قومونو کې خاور شو‪ ،‬نو ځکه پکې ډېر بدلون‬
‫هم راغی‪ .‬د دې مذهب منونکو تبليغ ډېر غوره ګڼلو او دا يې ویل چې هر فرد د کل جز وي‬
‫چې هغه انسان نومېږي او بيا دغه انسان د هغه لوی کل جز وي‪ ،‬نو څوک چې له رش څخه‬
‫بچ کېدل غواړي ورته پکار دي چې له نورو بېل نه يش او کار په رشيکه وکړي‪ .‬د بدهـ مت‬
‫دويم قسم هينه يانا دی‪ ،‬د دې معنی ده وړوکی مذهب‪ .‬د دې منونکي په سوېيل هند کې‬
‫دي‪ ،‬دوی په انفرادي زيار تکيه کوي‪ .‬د دوی کتابونه زياتره په پايل ژبو کې ليکل شوي او د‬
‫‪900‬‬
‫مهايانه‪ ،‬يعنې لوی مذهب کتابونه په سنسکرت ژبه کې ليکل شوي دي‪.‬‬

‫هندو مت‬
‫د بدهـ مت له زوال وروسته سوات ته هندومت راغی‪ .‬پروفيرس ټوچي ليکي چې په‬
‫‪901‬‬
‫هيون سانګ دلته د هندوانو د لسو‬ ‫سوات کې د هندو يزم موجودګي يقيني ده‪.‬‬
‫مندرونو ذکر په دې الفاظو کوي‪:‬‬
‫‪There are about ten temples of Devas [Hindus], and a‬‬
‫‪mixed number of unbelievers who dwell in them. There are‬‬
‫‪four or five strong towns. The kings mostly reign at Mungali‬‬
‫‪(Mung-kie-li) as their capital.932‬‬
‫ترجمه‪:‬دلته د هندوانو تقريبا ً لس مندرونه دي او له له دوی رسه ډېر خلک بې دينه‬
‫هم اويس‪ ،‬دلته څلور پينځه مظبوطې قصبې دي‪ ،‬باچا زياتره په مونګايل کې اويس‪ ،‬چې د‬
‫دوی دارالخالفه ده‪.‬‬
‫پر دې سيمه د‪ ۸۳۱‬عيسوي خواوشا هندو شاهي خاندان خاله بادشاهي جوړه کړه‪.‬‬
‫دوی د اباسني پر غاړه په هنډ کې خال پايتخت جوړ کړ او هندو يزم د دې عالقې اوچت‬
‫مذهب شو‪ .‬هندو شاهانو لوی لوی مندرونه جوړ کړل او هغه يې له بتانو څخه ډک کړل‪ .‬د‬
‫دوی بادشاهي په افغانستان کې له جالل اباد نه واخله تر ملتان او کشمري پورې خوره‬
‫شوې وه‪ .‬جی پال د پنجاب حکمران و او هغه په نهمه عيسوي پېړۍکې له ترک شاهي‬
‫خاندان څخه د کابل سيند او د ګندهارا عالقې په زور واخستې‪939.‬د سوات په بريکوټ کې‬
‫کې په ‪۹۸۱۳‬م کې يو ډبرليک چې په سنسکرت او ديوناګري خط کې ليکل شوی‪ ،‬موندل‬
‫‪03‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫شوی دی‪ .‬دا ډبرليک اوس د الهور په ميوزيم کې دی‪ ،‬په دې ډبرليک يې داسې ليکيل‬
‫دي‪":‬د سرت حکمدار او تر ګردو شاهانو غټ لوی باچا رسي جيه پاله‪ 4‬ديوه په باچاهۍ‬
‫کې‪ 930 ".‬راجه جيه پاله له ګوجر قبيلې رسه تعلق لرلو‪933.‬په سوات کې د هندومت له نورو‬
‫نخو نښانو عالوه د ايلم غر هم دی‪ .‬په هندو يزم کې د دې غره د اهميت په باره کې ډاکټر‬
‫سلطان روم داسې ليکي‪:‬‬
‫‪After the Amar Nath Cave in Kashmir, Ram Takht in‬‬
‫‪Jogyanu Sar in Mount Ilam is considered the second sacred‬‬
‫‪place for the Hindus due to Rama’s spending some of his ban-‬‬
‫‪bas time here. Swat, therefore, possesses a sacred place of the‬‬
‫‪Hindus.934‬‬
‫ترجمه‪ :‬په کشمري کې له امرناتهـ غار څخه بعد‪ ،‬د ايلم غر په جوګيانو رس کې رام‬
‫تخت د هندوانو لااره دویم مقدس ځای دی‪ ،‬ځکه چې دلته راما د خال بن باس څه موده‬
‫تېره کړې ده‪ ،‬دغه وجه ده چې سوات د هندوانو لااره يو تقدس لري‪.‬‬
‫له اسالم څخه مخکې په دې سیمه کې براهمنيزم (هندومت) له دې عالقې څخه‬
‫بدهـ مت په تېزۍ رسه ختم کړ‪ .‬په دې اړه بيليو داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Brahminism continued steadily to increase, and soon‬‬
‫‪after entirely superseded Budhism [Buddhism], and‬‬
‫‪flourished unchecked for several centuries, till at length it was‬‬
‫‪suddenly swept away by the flood of Islam, under Mahmud‬‬
‫‪and his fanatic hordes, who rolled over this country in‬‬
‫‪irresistible waves of destruction on their way to the conquest‬‬
‫‪and conversion of India.930‬‬

‫‪ 4‬حبيبي ليکي چې دا جيه پال يا جېاال هغه کابلشاه دی‪ ،‬چې د پالر نوم يې بهيم ديوه و او د ‪ ۷۱۱‬هجري په شاو‬
‫خوا کې يې باچاهي کوله‪ .‬جېاال په ‪ ۷۷۱‬هجري مبطابق ‪ ۱۹۱‬م کال کې باچا شو او د العتبي په قول په ‪ ۷۱۷‬ق يې‬
‫ځان وسوځوه‪ .‬دغې کورنۍ د غزين له باچا امري سبکتګني رسه ډغرې ووهلې او کله چې له کابل نه بې کوره شو نو بيا‬
‫يې د اباسني په غاړه په هنډ کې دويم پايتخت جوړ کړ او له لغامنه تر پکلۍ پورې د سوات په شمول د دوی حکومت و‬
‫(حبيبي‪ ،‬د سواتنامې رسيزه‪ ۷ ،‬مخ)‬

‫‪04‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫ترجمه‪ :‬براهمنيزم په کرار کرار خورېده او بيا يې ډېر زر په مکمله توګه بد مت ختم‬
‫کړ او تر څو پېړيو پورې يې دلته ترقي وکړه‪ ،‬تر هغه پورې کله چې د محمود او د هغه د‬
‫فوځ له السه دی د اسالم سېالب په تېزۍ رسه جارو کړ‪ ،‬چا چې د خالو فتوحاتو او د‬
‫هندوستان د مذهب بدلولو په وخت کې دا عالقې د مزاحمت په سختو چاو کې راټولې‬
‫‪936‬‬
‫کړې او دلته تقريبا ً په ‪ ۹۱۱۷‬عيسوي کې د اسالم له السه هندو مت ختم شو‪.‬‬

‫اسالم‬
‫کله چې د محمود غزنوي لښکر پر سوات حمله وکړه‪ ،‬نو له دې عالقي څخه يې د‬
‫‪937‬‬
‫د‬ ‫هندو شاهي حکومت ختم کړ او په وړومبي ځل دلته د اسالم بېرغ ودرولی شو‬
‫سبکتګني له مرګ (‪۱۱۳‬م) وروسته محمود غزنوي پر تخت کېناست‪ ،‬فتوحات يې رشوع‬
‫کړل او د هغه فوځونه تر سوات پورې راورسېدل‪ ،‬نو د دوی له را تګ رسه دلته د اسالم رڼا‬
‫خوره شوه‪ .‬د سوات په اوډيګرام کې د راجه ګريا پر کال جنګ وشو او دا کال د محمود‬
‫غزنوي فوځيانو قبضه کړه‪ 930.‬د محمود غزنوي فوځيان په ‪۹۱۱۲-۹۱۱۹‬م کې سوات ته‬
‫راغيل‪ ،‬خو محمود غزنوي پخاله سوات ته نه دی راغلی‪ 931.‬د اوډيګرام د راجه ګريا د کال په‬
‫بېخ کې د غره په ملن کې د يو جومات نخښې موندل شوي دي‪ .‬دا جومات په ‪۹۱۷۸-۷۱‬‬
‫م کې جوړ شوی و‪ 942.‬دا په سوات کې وړومبی جومات دی‪ .‬د سوات خلک ټول سنيان وو‪،‬‬
‫لکه خوشحال خان چې وييل دي‪:‬‬
‫دا دوه نشــــته پــــه ســــوات کــــې څــــوک وايــــي يــــا عــــيل‬
‫‪949‬‬
‫الصـــــــــــــــالحون للـــــــــــــــه والصـــــــــــــــلحون يل‬
‫د سوات د رياست په وخت کې د سوات د خلکو د مذهب په اړه عبدالغفور قاسمي‬
‫په خال کتاب "هديه ودوديه" (مطبوعه ‪ )۹۱۷۹‬کې ليکي چې د رياست ټول خلک‬
‫‪940‬‬
‫تاج‬ ‫مسلامنان دي‪ .‬دوی اهل سنت والجامعت دي او د حنفي مسلک پريوان دي‪.‬‬
‫محمد خان زېب رس د خال کتاب عروج افغان په لومړی ټوک (مطبوعه ‪ )۹۱۷۹‬کې د‬
‫سوات د خلکو د مذهب په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫خالـــــــــــه ژبـــــــــــه پښـــــــــــتو وايـــــــــــي افغانـــــــــــان‬
‫پــــــه ټـــــــول ملـــــــک کــــــې دي ســـــــني مســـــــلامنان‬
‫دلتــــــــــــه نشــــــــــــته دی فرقــــــــــــې جامعتونــــــــــــه‬
‫د مـــــــــــذهب د جنـــــــــــګ جـــــــــــدل حکاېتونـــــــــــه‬
‫‪00‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د امـــــــــــري املـــــــــــومنني حکـــــــــــم دی صـــــــــــاف‬
‫مــــــذهبي چــــــې پيــــــدا ين کــــــړي څــــــوک خــــــالف‬
‫د شـــــــــيعه او احمـــــــــدي څـــــــــه لـــــــــرې بـــــــــرې‬
‫‪943‬‬
‫دلتـــــــــه نشـــــــــته د خـــــــــالف هغـــــــــه خـــــــــربې‬
‫په سوات رياست کې اکرثيت مسلامنان وو البته دلته هندوان او سيکهان هم وو‪ .‬د‬
‫مياګل عبدالودود د سوانح په انګرېزۍ ترجمه کې دلته د سني حنفي مسلامنانو شمېر‬
‫شاږ لکه ښودل شوی او په سوات او متعلقاتو کې یې دوه سوه سيکهان او هندوان هم‬
‫ښودل شوي دي‪ 944.‬په رياست سوات کې د خلکو د مذهب په باره کې د باچا صيب په‬
‫سوانح حيات کې محمد اصف خان داسې ليکي‪:‬‬
‫دا فخر سوات ته حاصل دی‪ ،‬چې د رياست سوات زمکه د فرقو نه‬
‫پاکه ده‪ .‬د رياست شاږ لکه خلک ټول سني مذهب دي‪ .‬سوات کې د‬
‫سوات صاحب د مقدس خاندان دا برکت دی چې دا وطن او وررسه‬
‫‪940‬‬
‫شامل نزدې وطنونه د فرقه بندۍ د لعنت نه خالص دي‪.‬‬
‫لکه څنګه چې مخکې وویل شول چې د سوات خلک سنيان دي او د حنفي مسلک‬
‫پريوان دي‪ .‬د رياست له ادغام وروسته دلته شيعه ګان هم له نورو عالقو څخه راغيل دي‪،‬‬
‫هندوان او سيکهان دلته له پخوا نه اباد دي او عيسايان (بنګيان) دلته د رياست له ادغام‬
‫‪0‬‬
‫وروسته راغيل دي‪.‬‬

‫په سوات کې مختلف تهذيبونه‬

‫لکه څنګه چې وړاندې ذکر شو چې مختلفو خلکو په مختلفو وختونو کې پر سوات‬
‫حملې او حکومتونه کړي دي‪ ،‬نو دغه وجه ده چې په سوات کې د مختلفو تهذيبونو اثرات‬
‫موندل کېږي‪.‬‬

‫يوناين تهذيب‬
‫په ‪ ۷۲۳‬ق م کې چې رومي سکندر د نورستان‪ ،‬لغامن‪ ،‬کونړ او باجوړ په الر سوات‬
‫ته راننوت‪ ،‬نو د سوات په مختلفو درو‪ ،‬غرونو او ميداين سيمو کې يې په جنګ جګړو ورځې‬

‫‪0‬ډاکټر سلطان روم زباين معلومات ۔ نېټه‪ 02 :‬دسمرب ‪0296‬‬

‫‪06‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫تېرې کړې‪ .‬په دغه دوران کې هغه يو څو ورځې د سوات په منګلور کيل کې هم پړاو نيولی‬
‫و‪ .‬د سوات د هغې زمانې راجه د دېرش زره پياده او دوه زره سورو لښکر رسه د سکندر‬
‫مقابله کړې وه‪ ،‬خو ماته يې وخوړه او بيا په دغه جنګ کې مړ هم شو‪ .‬د دې راجه نوم ارنس‬
‫ياد شوی‪ ،‬چې په ‪ ۷۷۷‬ق م کې حکمران شوی و‪ .‬يوناين تاريخاوه ‪ Megasthenes‬د‬
‫اباسني په غاړه د څلورو قبيلو ذکر کوي چې په هغې کې د اسا کينويئ قبيلې نه مراد د‬
‫هغې زمانې د سوات خلک دي‪ 946.‬شېر افضل خان بريکوټی ليکي چې يونانيانو په خالو‬
‫کتابونو کې د سوات نوم اساکينويئ ليکلی دی‪ .‬اسا کينويئ د سنسکرت له اسوا لفظ نه‬
‫اخستل شوې‪ ،‬چې معنی يې شهسوار ده‪ .‬بيا وروسته په قديم سنسکرت کې دا لفظ‬
‫اسواکا يا اسادکا ویل شوی‪ ،‬خو يونانيانو دا لفظ بدل کړ او له اسواکا نه يې اساکاين جوړ‬
‫کړ‪.‬له دې لفظ نه ددې عالقې د زړو اوسېدونکو د شهسوارۍ پته لګي‪ 947.‬د يونانيانو او‬
‫اساکيني )‪(Assakeuien‬دا جنګ د ‪[ Massaga‬منګلور] د مضبوطې کال مخې ته شوی و‪.‬‬
‫دا د سکندر په سوات کې وړومبی جنګ و‪940.‬له دې وروسته هغه د سوات په رياست بازيره‬
‫‪941‬‬
‫او اورا کې نور جنګونه وکړل‪.‬‬

‫ايرانی تهذيب‬
‫کله چې په ‪ ۹۱۱‬ق م کې په وادي سوات کې د اشوري خاندان حکومت پای ته‬
‫ورسېد‪ ،‬نو ور پسې سمدستي په دې عالقه د ايران د ميدين قوم حکومت راغی‪ .‬په دې زمکه‬
‫د خرسو د زمانې(‪ ۷۸۱‬ق م) کتيبې (ډبرليکونه) موندل شوي دي‪ .‬پانيني په ‪ ۷۷۳‬ق م کې‬
‫دلته د ميدين قوم وجود ښيي‪ .‬داسې ښکاري چې د يونانيانو تر راتلو (‪ ۷۲۳‬ق م) پورې‬
‫تقريبا ً درې سوه کاله په دې عالقو د ايرانيا نو اقتدار پاتې شوی دی‪ 902.‬دارايوش اعظم په‬
‫‪ ۱۲۹‬ق م کې د ايران واګې په خال الس کې وا خستې‪ .‬د ده په دور کې د منځنۍ او‬
‫مغريب اسيا ټولې صوبې په ايران کې د تورې په زور شاملې کړل شوې‪ .‬په دې دو ِر حکومت‬
‫کې په وړومبي ځل په تاريخ کې د سوات نوم راځي‪ .‬دې ايراين بادشاه رسحدي عالقې فتح‬
‫‪909‬‬
‫کړې او په دوه حصو کې يې تقسيم کړې‪ ،‬يوه حصه هغه ده چې اوس ورته سوات وايي‪.‬‬

‫ګندهارا تهذيب‬
‫لکه څنګه چې وړاندې ذکر شو چې اشوک او له هغه وروسته د کنشک په دو ِر‬
‫حکومت کې بدهـ مت په سوات کې په تېزۍ خاور شو‪ ،‬د سوات سيند په دواړه طرفونو‬

‫‪07‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫تقريبا ً‪ ۹۷۱۱‬عبادتخانې وې‪ .‬د بدهـ مذهب ځينې کالګانې او سټوپې اوس هم دلته‬
‫موجودې دي‪ ،‬لکه د بريکوټ په سيمه کې د شنګر دار او املوک درې سټوپې‪ .‬د بريکوټ‬
‫جنوب طرف ته د يوه غره په ملن کې دوه سټوپې دي‪ .‬له نجيګرام رسه خوا کې هم د‬
‫سټوپو او عبادت خانو نخښې پيداکېږي‪ .‬د تريات په مقام په يو ګټ کې د مهامتا بدهـ د‬
‫‪900‬‬
‫پښو نخښې هم دي‪ ،‬دا دواړه ګټې د بدهـ مت منونکو لااره ډېرې مهمې دي‪.‬‬

‫دله زاک او سوات‬

‫کله چې سوات ته د محمود غزنوي فوځيان راغلل‪ ،‬نو له هغوی رسه دلته نورې‬
‫ډېرې قبيلې هم راغلې او ابادې شوې‪ ،‬چې په هغو کې يوه قبيله دله زاک هم ده‪ .‬دغه‬
‫رنګ يوه بله قبيله دهګان هم سوات ته راغلل چې بيا وروسته په سواتيانو ياد شول‪ .‬سوايت‬
‫او دله زاک قبايل له يو بل رسه وران شول او دله زاک يې له سوات نه پېښور طرف ته‬
‫وشړل‪ .‬اصف خان وايي چې تر څلور سوه هجري سنې (‪ 9221‬م) پورې دا دواړه قبيلې په‬
‫ارام اوسېدې خو څه وخت وروسته پکې اختالف پيدا شو او سواتيانو دله زاک له سوات نه‬
‫وشړل‪ 903.‬عبدالغفور قاسمي وايي چې د ‪ ۷۱۲‬هـ (‪۹۱۹۹‬م) نه تر ‪ ۱۱۹‬هـ (‪۹۱۱۱‬م) پورې‬
‫پر سوات بونېر او نورو سيمو باندې دله زاکو حکومت وکړ‪ ،‬خو پر دوی باندې اوله حمله‬
‫خليل مهمندو وکړه او دویمه حمله پرې يوسفزو وکړه او دوی يې چچ هزارې ته وزغلول‪ .‬په‬
‫چچ هزاره کې دوی تاالن طوفان ګډ کړ اخر دا چې سلطان جهانګري په ‪ ۹۱۹۷‬هـ (‬
‫‪۹۹۱۱‬م) په دوی تباهي ګډه کړه او اکرث يې له کډو رسه دکن ته جال و طن کړل‪ .‬په دوی‬
‫کې يحی نومې ډېر بهادر سړی تېر شوی دی‪ ،‬دی له خال دوه زره لښکر رسه د سلطان‬
‫محمود غزنوي د سومنات په حمله کې رشيک و‪ 904.‬الله بخش يوسفي وايي چې مغلو به‬
‫دوی ته افغانان ویل خو نورو پښتنو قبيلو دوی پښتانه نه ګڼل‪ 900.‬د دوی د اصل نسل باره‬
‫کې‪ H.W Bellew‬ليکي‪ ،‬دا خربه واضحه نه ده چې دله زاک څوک دي‪ ،‬څوک دوی ته‬
‫ترکالڼي پښتانه وايي‪ ،‬خو پښتانه دوی له هندي نسل څخه ګڼي‪ 906.‬د محمود غزنوي له‬
‫فوځي حملې رسه په سوات کې د هندو شاهي سلسله ختمه شوه او دلته اسالم راغی‪.‬‬

‫د يوسفزو سوات ته راتګ‬

‫د يوسفزو سوات ته راتګ په باره کې مېجر راورټي داسې ليکي‪:‬‬
‫‪At length Shaykh Mali who was, by all accounts, the‬‬

‫‪00‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫‪chief of the tribe, and another of their great men, Malik‬‬
‫‪Ahmad, having consulted together, determined to effect the‬‬
‫‪conquest of Suwat, then held by a dynasty of kings who‬‬
‫‪claiming descent from Alexander of Macedon himself, had for‬‬
‫‪many centuries past, ruled over the regions lying between the‬‬
‫‪Kabul river and the mountain of Hindu Kush, as far east as the‬‬
‫‪Indus; together with the whole northern alpine Punjab, as far‬‬
‫‪east as the river Jehlum, the Hydaspes of the ancients.The‬‬
‫‪Yusufzis, accordingly, taking with them their wives and‬‬
‫‪families, invaded Suwat by the Malakand Pass, the scene of the‬‬
‫‪terrible defeat sustained by the troops of the emperor Akbar,‬‬
‫‪bal at the hands of the Yusufzis‬۔ ‪under his favourite, Raja Bir‬‬
‫‪in after years, and soon overran the whole of that pleasant‬‬
‫‪valley, which they finally subdued, together with the‬‬
‫‪surrounding districts of Buner, Bajawrr, and Panjkorah. 907‬‬
‫يوسفزي چې له افغانستان نه راغلل نو زيات په پېښور‪ ،‬اشنغر او د بګياړې د رود پر‬
‫غاړه دېره وو‪ 900.‬چونکې يوسفزي له افغانستان نه ډېر په بد حال راغيل وو‪ ،‬نو دلته به دوی‬
‫سوات ته مالګې او انډېري راوړل او په غله به يې بدلول‪ .‬په دې دوران کې د ملک احمد او‬
‫د سلطان اویس تعلق جوړ شو او سلطان اويس د ملک احمد له خور رسه واده وکړ‪901.‬له‬
‫دې وروسته د يوسفزو سوات طرف ته راغزېدل رشوع شول او چې کله مهورې ته راورسېدل‬
‫نو له سلطان اويس رسه وېره پيدا شوه او دا يې وویل چې يوسفزي د سوات د زوال سبب‬
‫جوړېدی يش‪962،‬نو مشاورينو يې ورته دا مشوره ورکړه چې له يوسفزو رسه رشته ختمول‬
‫غواړي چې دوی نور نه راځي‪ 969،‬نو سلطان اويس خاله يب يب په چاړه ووهله او په منګلور‬
‫کې يې دفن کړه‪ 960.‬ملک احمد خرب شو‪ ،‬خو له حکمته يې کار وا خست او رسه د سلو‬
‫غوايانو السنيوي ته راغی‪ 963.‬له ملک احمد رسه چې کوم ملګري السنيوې ته راغيل وو د‬
‫هغوی او د مري هنده (د سلطان اويس د فوځ مرش) په مينځ کې تاو تريخوالی پیدا شو او‬
‫مري هنده د هغوی ډېره بې عزيت وکړه‪ 964‬او دغو مېلمنو ته يې غله پر زمکه وغورزوله او چې‬

‫‪01‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کله ملک احمد بهر راووت او له دې قيصې خرب شو نو ملګرو ته يې ډاډ ورکړ او ورته يې‬
‫وویل چې دوی کرب وکړ‪ ،‬د سوات وريژې يې وغورځولې او مونږ راټولې کړې‪ ،‬انشاءالله‬
‫سوات له دوی الړ‪ ،‬ځکه چې دوی خاله کاسه پخاله واړوله‪ 960.‬دوی واپس شو او په سوات‬
‫د حملې بندوبست يې جوړ کړ‪ .‬سوات ته د راتلو دوه الرې وې يوه د مهورې پرغاښي وه چې‬
‫په هغې د مري هنده چوکۍ ناسته وه او بله الر د ماالکنډ پر غاښي وه چې په هغې د بادشاه‬
‫اويس او فرخ زاد تاڼه ناسته وه‪ 966.‬يوسفزو د ماالکنډ پر الر حمله وکړه او چې ښهر (بټ‬
‫خېله) يې الندې کړه او د سوات درېيمه حصه د دوی په ترصف کې راغله‪ ،‬نو چا چې به‬
‫اطاعت قبلولو هغه ته به يې امن ورکولو او دغه رنګ نور يوسفزي به پسې په کډو راتلل او‬
‫مېشت کېدل به‪ 967.‬دا شان په هر کيل کې يو څو کورونه به د يوسفزو وو نور به وررسه‬
‫سوايت اوسېدل او بيا په تاڼه کې د سلطان اويس د لښکر او د يوسفزو جنګ شو‪ ،‬په دې‬
‫جنګ کې سلطان اويس ماتې وخوړه او لښکر يې وتښتېده‪ .‬د يوسفزو لښکر ورپسې روان‬
‫شو‪ ،‬له ډېر هیبته سلطان اويس الر غلطه کړه او راپورې له لنډاکيه چې مقابل د ترهنګ‬
‫کلی دی‪ ،‬له لښکره جدا شو‪ ،‬په ترهنګ ورغی‪ ،‬له هغه ځای څخه سوې ګلۍ په غاښي‬
‫ورغی‪ ،‬له هغه دمغار ته ورغی او بيا له هغه ځای څخه منګلور ته ورغی‪ 960.‬په دې جنګ‬
‫کې د سوات ډېر لوی لوی امريان مړه شول‪ 961‬سلطان اويس په دې تېښته کې له وېرې‬
‫خالې د رسو زرو حلقې هم وغورځولې چې څوک يې ونه پېژين ځکه چې هغه وخت به‬
‫رصف بادشاه د رسو زرو حلقې اچولې‪972.‬له دې وروسته چې د يوسفزو او د سلطان د لښکر‬
‫کوم جنګ وشو‪ ،‬نو په هغې کې له يوسفزو څخه رصف يو کس کرميداد د مري هنده په‬
‫مقابله کې مړ شو او دوه برخې سوات د دوی په قبضه کې راغی او دغه شان په هر کيل‬
‫کې څو څو کډې د يوسفزو پرتې وې‪ 979.‬درېيمه برخه سوات چې له سلطان او ملک حسن‬
‫مرتاوي رسه و‪ ،‬هغه د سوېګلۍ له غاښي نه تر منګلوره پورې دا ملک د سلطان اويس و او د‬
‫شامېلې له غاښي نه تر لنډاکي او مهورې پورې دا ښېرازه او د اوبو د الندې عالقې له حسن‬
‫مرتاوي رسه وې او د يوسفزو ټول لښکر ورته ګېرچاپېره په ښار‪ ،‬تاڼه‪ ،‬چکدره او راموړه کې‬
‫پروت و‪970.‬له دې وروسته يوسفزو پر منګلور او ګېرچاپېره کلو باندې حملې وکړې او سلطان‬
‫اويس د منګلور په کال کې بند و‪ .‬دې دوران کې د يوسفزو ځينو هلکانو په تاالش حمله‬
‫وکړه او تاالش او درست سوات د دوی په قبضه کې راغی‪ 973.‬د يوسفزو پر سوات له قبضې‬
‫نه وروسته سواتيان له دې ځای نه پکهلۍ‪ ،‬االيئ او نندهياړ عالقو ته الړل‪ 974.‬يوسفزو په‬

‫‪62‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫دولس کاله کې پوره سوات قبضه کړی دی‪ 970.‬کله چې يوسفزو دا عالقه قبضه کړه نو د‬
‫شيخ ميل په مشوره په مفتوحه عالقو کې تقسيم شو‪976.‬له يوسفزو مخکې چې کوم خلک‬
‫دلته اوسېدل هغوی ته زاړه سواتيان ویل کېږي‪ .‬د سواتيانو قوم اګر چې په نسب کې په‬
‫پښتنو نه ورګډېږي خو کله چې دوی پښتو وايي او ټول رواجونه يې د پښتنو دي او له‬
‫پښتنو رسه ډېرګډ راګډ دي نو ځکه په پښتنو حساب دي‪ 977.‬دا سوايت د يوسفزو له قبضې‬
‫نه بېرته وتښتېدل‪ 970.‬په امته پېړۍکې دغو سواتيانو د سید جالل الدين په مرشۍ کې پر‬
‫پکهلۍ حمله وکړه‪ 971،‬په پکهلۍ کې د سلطان او دهګان متيز ختم شو‪ 902.‬سوات ته د‬
‫يوسفزو د راتګ د نېټې په باره کې‪ H.W. Bellew‬داسې ليکي‪:‬‬
‫‪In 9091 A.D, when Babur journeyed this way, their‬‬
‫‪limit included the lower half of Swat, and it was subsequent to‬‬
‫‪this that they spread into their present limits.909‬‬
‫ترجمه‪ :‬په ‪۹۱۹۱‬م کې چې کله بابر په دې الر سفر وکړ‪ ،‬هغه د کوز سوات تر‬
‫نياميي پورې محدود پاتې شو او له دې وروسته بيا هغه خال موجوده حدونو پورې وغزېدو‪.‬‬
‫الله بخش يوسفي وايي چې دا اندازه لګولی يش چې تر ‪ ۹۱۹۱‬پورې يوسفزو پر‬
‫مردان‪ ،‬دير او سوات خال اقتدار قائم کړی و‪ 900.‬په ‪ Imperial Gazetteer‬کې ليکيل چې‬
‫په شااړسمه پېړۍکې بونېر‪ ،‬کوز سوات او پنجکوړه د يوسفزو په قبضه کې وو‪903.‬ډاکټر اکرب‬
‫اېس احمد پر سوات د يوسفزو د قبضې نېټه ‪ ۹۱۲۱‬ښيي‪ 904.‬ډاکټر سلطان روم پر سوات د‬
‫يوسفزو د حملې نېټه د شااړسمې پېړۍ اولنۍ نياميي ښيي‪ 900.‬عبداالکرب خان اکرب وايي‬
‫چې پر سوات يوسفزو قبضه په ‪۹۱۹۸‬کې کړې او بندوبست وېش په ‪۹۱۷۱-۷۹‬کې شوی‬
‫دی‪906.‬له دې ټولو خربو وروسته مونږ دا ویالی شو چې يوسفزي سوات ته د ‪ ۹۱۹۱‬او‬
‫‪ ۹۱۷۱‬عيسوي په مينځ کې راغيل دي‪.‬‬

‫د سوات اخون‬
‫په سوات کې چې له پري بابا او اخون دروېزه بابا وروسته د کوم اهم او مقبول‬
‫شخصيت ذکر راځي هغه د سوات اخون دی‪ ،‬چې د سیدو بابا په نوم مشهور دی‪ .‬سیدو‬
‫بابا(عبدالغفور) د سوات شاميزو په عالقه جبړۍ نومې کيل کې په ‪۹۳۱۷‬م کې پيدا شو‪ ،‬د‬
‫پالر نوم يې عبدالواحد و‪ ،‬پښتون قام کې له صايف مومندو قبيلې رسه تعلق لري‪ 907.‬سیدو‬
‫بابا په مختلفو نومونو مشهور دی‪ ،‬لکه سوات صاحب‪ ،‬اخون صاحب سوات‪ ،‬د سیدو غوث‪،‬‬
‫‪69‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫اخون بيکي او نور‪H.W. Bellew 900‬د سیدو بابا د حسب نسب په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Abdul Ghafur, now known as Akhun Sahib, was born at‬‬
‫‪jabrai, a small shepherd's hamlet in Bar Swat, about the year‬‬
‫‪9714. His parents, of whome nothing certain appears to be‬‬
‫‪known, were poor and obscure people of the Gujar caste, but‬‬
‫‪according to some accounts, of the Tsapi caste, who are a‬‬
‫‪branch of the Mian fraternity, according to the saying of his‬‬
‫‪disciples and followers. The former would appear to be the‬‬
‫‪correct account, for all admit that Abdul Ghafur in his youth‬‬
‫‪was employed to tend cattle at graze.901‬‬
‫ترجمه‪ :‬عبدالغفور چې اوس د سوات د اخون په نوم يادېږي په ‪۹۳۱۷‬م کال کې په‬
‫بر سوات کې په جبړۍ نومې کيل کې د شاونکو په يوه وړه جونګړه کې پیدا شو‪ .‬د هغه مور‬
‫و پالر چې د هغوی په باره کې څه صحيح معلومات نشته د ګوجر قبيلې غريبانان او بې‬
‫نومه خلک وو‪ ،‬خو د هغه د شاګردانو او مريدانو د ځينو روایتونو پر بنياد دا صافيان وو چې‬
‫دا د مياګانو له شجرې رسه تعلق لري‪ .‬دا وړومبنۍ خربه زياته صحيح ښکاري ځکه ټول دا‬
‫مني چې عبدالغفور به په خال هلکوايل کې څاروي څرول‪.‬‬
‫د سید احمد بريلوي له مرګ وروسته د سوات اخون اهميت نور هم ډېر شو‪ ،‬په دې‬
‫باره کې اميارييل ګزيټري داسې ليکي‪:‬‬
‫‪The primacy then passed to Abdul Ghafur, the famous‬‬
‫‪Akhund, who established himself in 9030 at Saidu in Upper‬‬
‫‪Swat, where he lived until his death in 9077, the most‬‬
‫‪powerful man in the country. 912‬‬
‫ترجمه‪ :‬مرشي بزرګي بيا اخوند عبدالغفور ته پاتې شوه چا چې ځان په ‪۹۸۷۱‬کې‬
‫په بر سوات کې د سيدو په مقام مقيم کړی و او همدلته دی تر وفات يعنې تر ‪۹۸۳۳‬م‬
‫پورې اوسېده‪ .‬دی د دې عالقې له ټولو څخه ډېر با اختياره سړیو‪.‬‬
‫د سيدو بابا طبيعت له وړوکوايل نه پرهيزګارۍ طرف ته مایل و‪ .‬د کومې غوا پۍ به‬
‫يې چې څښلې‪ ،‬نو هغه به يې هم له پړي نيولې په دې خيال څروله چې هسې نه د بل چا‬

‫‪60‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫د پټي فصل يا واښه وخوري‪ 919.‬مېجر راورټي د سيدو بابا په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫‪He is learned in the whole of the usual sciences studied‬‬
‫‪by Muhammadans, to the necessary degree that his position in‬‬
‫‪religious matters demands, and has no concern in, or control‬‬
‫‪what soever, over the government of the valley, which is‬‬
‫‪entirely held by the different petty chieftains.910‬‬
‫ترجمه‪ :‬هغه په هغو ټولو علومو باندې تر دومره حده پوهه لرله څومره چې په مذهبي‬
‫معامالتو کې پکارېږي او کوم چې مسلامنان لويل او زده کوي يې‪ .‬دی د عالقې د حکومت‬
‫په معامالتو کې ګوتې نه وهي او نه پرې څه قابو لري دا اختيارات په مکمله توګه له وړو وړو‬
‫ملکانو رسه دي‪ .‬د سيدو بابا هم دا کرزمايت شخصيت و‪ ،‬چې بيا وروسته په سوات کې د‬
‫هغه ملسو د باچاهۍ په جوړولو کې لوی کردار ادا کړی دی‪.‬‬
‫په ‪۹۸۳۳‬م کې سيدو بابا وفات شو‪،‬له دوی څخه دوه ځامن پاتې شول د يوه نوم‬
‫عبد الحنان مياګل او د بل عبد الخالق مياګل و‪ ،‬دا دواړه ورونه په ميا ګالنو مشهور‬
‫‪913‬‬
‫شول‪.‬‬

‫شهزاده عبد الحنان او سوات‬

‫لکه څنګه چې وړاندې ذکر شو چې د سیدو بابا دوه ځامن وو‪ ،‬د يوه نوم عبدالحنان‬
‫و او د بل نوم عبدالخالق‪ .‬عبدالحنان په مرش مياګل مشهور و‪ ،‬د تورو ټوپکو‪ ،‬د اسونو او د‬
‫ښکارونو شوقي و‪ ،‬د ده دا خيال و چې د پالر له وفات وروسته په وطن کې د امن قایمولو‬
‫لااره فوځي طاقت رضوري دی‪ .‬د دې غرض لااره يې ډېر کوښښونه وکړل‪ ،‬خو کامياب نه‬
‫شو‪ .‬دی په ‪۹۸۸۳‬م کې وفات شو‪ .‬ده دوه ځامن عبدالرزاق املعروف سيد بادشاه او‬
‫عبدالواحد املعروف امري بادشاه خال يادګار پرېښودل‪ 914 .‬اميارييل ګزيټري ليکيل چې د‬
‫اخون سوات له وفات وروسته د ده ځوی د اقتدار ډېر کوښښ وکړ‪ ،‬خو خوند يې ونکړ او د‬
‫دير نواب يې سخت مخالفت وکړ‪ 910.‬ډاکټر سلطان روم ليکي چې په ‪۹۸۳۹‬م او ‪۹۸۳۱‬م‬
‫کې سيدو بابا د خال مرش ځوی ميا ګل عبد الحنان لااره د سوات د باچاهۍ د منصب‬
‫حاصولو کوښښونه کړي وو‪ ،‬خو ناکام شوی و‪ .‬هغه مخکې ليکي چې ميا ګل عبدالحنان‬
‫ټول عمر د سوات د حکمرانۍ لااره کوښښونه وکړل‪ ،‬خو د هغه دا خوب د پالر له مرګ‬
‫‪916‬‬
‫وروسته هم پوره نه شو‪.‬‬
‫‪63‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫شهزاده عبد الخالق او سوات‬
‫عبدالخالق د دنياوي جاه و جالل پرواه نه لرله او له اول نه يې د سیدو بابا د واليت‬
‫او خالفت منصب سنبال کړ‪ .‬د سیدو بابا خليفه ګان او مريدان يو ځل بيا سیدو رشيف ته‬
‫راروان شول‪ .‬دی په ‪۹۸۱۲‬م کې وفات شو‪ .‬دوه ځامن شهزاده عبدالودود او شهزاده‬
‫‪917‬‬
‫عبداملنان عرف شريين صاحب ترې پاتې شول‪.‬‬

‫په سوات کې لومړنی حکومت‬

‫سیدو بابا د سوات د خلکو په صالح د پري بابا په اوالد کې د ستهانې د سید زمان‬
‫شاه مليس سید اکربشاه ته دعوت ورکړ او په ‪۹۸۷۱‬م کې يې د سوات باچا کړ‪ .‬د سوات‬
‫په تاريخ کې د يو حکومت جوړېدل يوه مهمه واقعه ده‪ .‬د سوات خانان ملکان په خاله‬
‫ازادۍ وېرېديل وو ځکه چې انګرېزان د هغوی دروازې ته رارسېديل وو‪ ،‬ځکه هغوی جرګه‬
‫وکړه او سيد اکرب شاه يې خال بادشاه ومانه‪ .‬دی تر خال وفات يعنې د‪۹۸۱۳‬م کال د می‬
‫‪910‬‬
‫سید اکرب شاه سوات بونېر کې امن قائم کړ‪،‬‬ ‫تر ‪۹۹‬مې نېټې پورې د سوات باچا و‪.‬‬
‫رشعي نظام يې جاري کړ‪ ،‬بیت املال يې جوړ کړ او حرضت اخون صاحب سوات يې شیخ‬
‫‪911‬‬
‫االسالم مقرر کړ‪.‬‬

‫‪64‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬

‫دسوات د رياست تشکيل‬

‫سيد عبد الجبار شاه (‪ )۰۵۹۱-۰۸۸۱‬او سوات‬

‫په ‪۹۱۹۱‬م کې د سوات خلک چې د دير د نواب له ظلمونو نه ډېر تنګ شول‪ ،‬نو د‬
‫سنډاکۍ مال تر بېرغ الندې راجمع شول‪ .‬اول دوی غوښتل چې په مياګالنو کې يو کس‬
‫خال مرش کړي خو هغوی له يو بل رسه په حسد کې دومره ډوب وو چې دوی ته خاله د‬
‫‪022‬‬
‫نجات الر په هغوی کې نه ښکارېده او سم له واره يې سيد عبدالجبار شاه را اوغوښت‪.‬‬
‫سيد عبدالجبار شاه د سوات له باچا کېدو وروسته د سواتيانو د مرشانو يوه لويه جرګه سیدو‬
‫رشيف ته راوبلله‪ .‬د دغې جرګې په صالح مشوره يې د سوات لااره يوه نظام نامه جوړه‬
‫‪029‬‬
‫دی د‬ ‫کړه‪.‬له دې وروسته يې سنډاکۍ مال صاحب د سوات قايض القضاة مقرر کړ‪.‬‬
‫‪۹۱۹۱‬م کال د اپريل پر ‪۲۷‬مه باچا شو‪ 020.‬مياګل عبد الودود په خال سوانح کې ليکي‬
‫چې کوم وخت سيد عبد الجبار شاه باچا شو‪ ،‬نو په هغه وخت کې زما او زما د ورور ميا ګل‬
‫شريين جان له يو بل رسه تعلقات ډېر خراب وو‪ .‬زمونږ د دواړو جدا جدا ډلې وې‪ ،‬اصل کې‬
‫عبد الجبار شاه د شاميل سوات خلک‪ ،‬يعنې د سيند ښي طرف خلکو بادشاه کړی و‪ ،‬نو د‬
‫بابوزي عالقې او نورو خلکو چې دا متاشه وليده نو دوی هم تګ راتګ رشوع کړل‪ ،‬حتی‬
‫چې زما شريين هم وررسه مالقات وکړ‪ ،‬نو په دې دوران کې ما د ميا ګل عبدالودود او‬
‫شريين خالو کې صلح وکړه او د خالو ډلو خلکو ته يې وویل چې له يو بل رسه جوړ شئ‪.‬په‬
‫دې خربه خلک له دوی نه خفه شول او څه کسان د عبد الجبار شاه څنګ ته الړل‪ ،‬نو ميا‬
‫ګالنو پر هغوی حمله وکړه او بيا عبد الجبار شاه د هغوی په مرسته پر ميا ګالنو حمله وکړه‬
‫او دوی يې له سوات څخه وويستل‪ .‬دوی په دير کې دلبار نومې کيل ته الړل چرته چې د‬
‫مياګالنو خال دو ترونه وو‪ 023.‬سيد عبد الغفور قاسمي د عبد الجبار شاه په باره کې ليکي‬
‫چې د هغه په الس کې له ښه تقرير او صفا تحرير نه عالوه نور هېڅ هم نه وو‪ ،‬خو د سوات‬
‫قوم له ده رسه ډېره مرسته وکړه او په خالو ټوپکو کارتوسو وررسه نوکران شول‪ 024‬اګر چې‬
‫سيد عبد الجبار شاه بادشاه و‪ ،‬خو د رياست حقيقي بانيان مولوي احمد جان عرف‬
‫سنډاکۍ مال ‪ ،‬ماسم خان او د هغه ورور حبيب خان شاميزی وو‪ 020.‬په ‪۹۱۹۳‬م کې سيد‬
‫عبد الجبار شاه له حکومت څخه معزول کړل شو‪ .‬په دې باره کې ډاکټر محمود احمد غازي‬
‫د سيد عبدالجبار شاه د پسمرګي چاپ شوي کتاب "کتاب العربة" په ديباچه کې ليکي‬

‫‪60‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چې د انګرېزانو سازشونو او د خالوانو دوکو هغه کار ته نه پرېښوده‪ 026.‬سيد عبد الغفور‬
‫قاسمي ليکي چې د هغه حکومت ځکه ختم شو‪ ،‬چې هغه خال خالوان په سوات کې په‬
‫اعلی عهدو مقرر کړي وو او نه يواځې دا چې هغه قاديانی و‪ ،‬بلکې د قادياين مشن يو‬
‫رسګرم کارکن و‪ 027.‬تاج محمد خان زېب رس وايي چې د هغه د معزول کولو وجه هم د هغه‬
‫دغه د قاديانيت نظريات وه‪ ،‬په دې اړه هغه داسې ليکي‪:‬‬
‫يـــــــــــــــــو مـــــــــــــــــال شـــــــــــــــــولو وارد د هندوســـــــــــــــــتانه‬
‫دا مــــــــــــــــال د مــــــــــــــــا مــــــــــــــــډېرۍ وه واوره مانــــــــــــــــه‬
‫چــــــــې ای خلقــــــــو ستاســــــــو شــــــــاه خــــــــو قاديــــــــانی دی‬
‫دا احـــــــــوال معلـــــــــوم ټـــــــــول مـــــــــا تـــــــــه پخـــــــــوانی دی‬
‫چــــــــــې مــــــــــال د ســــــــــنډاکۍ پــــــــــرې خــــــــــربدار شــــــــــه‬
‫‪020‬‬
‫مخـــــــــالف هغـــــــــه د شـــــــــاه عبـــــــــد الجبـــــــــار شـــــــــه‬
‫بهر حال لکه څنګه چې مخکې وویل شول د عبدالجبار شاه په بادشاه کېدو او‬
‫معزول کېدو دواړو کې د سنډاکۍ مال لوی کردار و‪ .‬سنډاکۍ مال له هغه رسه تعلق ځکه‬
‫خراب شو‪ ،‬چې هغه د انګرېزانو طرفداري کوله‪ .‬سيد عبدالجبار شاه د سوات د ټولو کورنيو‬
‫او بېروين مسئلو حل په دې يوه خربه کې ليده‪ ،‬چې سوات دې انګرېزانو ته حواله يش‪ .‬د‬
‫دې حاالتو په رڼا کې د بر سوات د خلکو يوه جرګه د نلو په قال کې د ‪۹۱۹۳‬م کال د‬
‫ستمرب مياشتې پر دوميه نېټه د اتوار پر ورځ راوبلل شوه چې د سوات د مستقبل د بادشاه‬
‫په باره کې فيصله وکړي او همدغې جرګې سيد عبدالجبار شاه ته دا پېغام ولېږه‪ ،‬چې د‬
‫‪021‬‬
‫سوات خلکو ته نور د هغه د خدمت رضورت نشته‪.‬‬

‫ميا ګل عبد الودود (‪ )۰۸۸۱-۰۵۹۰‬او رياست سوات‬

‫د عبدالجبار شاه له معزول کولو وروسته ميا ګل عبدالودود ته په خالو مقاصدو کې‬
‫کاميايب حاصلول اسان شول‪ ،‬يعنې هغه دا غوښتل چې د سوات يو روحاين او سيايس‬
‫مرش جوړ يش‪ .‬دغه وخت کې ده ته ميدان خايل و او رصف د ده يو معارض و د دير نواب‪،‬‬
‫خو هغه هم په جندول کې په خالو نورو مسلو کې نښتی و او دارنګ د ‪۹۱۹۳‬م کال د‬
‫ستمرب مياشتې په دوميه هفته کې مياګل عبدالودود ته د کبل په ګراونډ کې د بادشاهۍ‬
‫‪092‬‬
‫پګړۍ پر رس شوه‪.‬‬

‫‪66‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫مياګل عبدالودود (عرف باچا صاحب) چې د سوات حکمران شو‪ ،‬نو سمدستي ورته‬
‫په ‪۹۱۹۸‬م کې د دير نواب پر سوات حمله وکړه‪ .‬هغه د دير د نواب د فوځ د مقابلې لااره‬
‫خال کرش ورور شريين شهزاده ولېږه‪ ،‬هغه ډېر په نره وجنګېده‪ ،‬خو اخر وفات شو‪ .‬په‬
‫‪۹۱۹۱‬م کې د دير نواب ته بادشاه صاحب سخت شکست ورکړ او د ادينزۍ عالقه يې‬
‫قبضه کړه‪ ،‬چې بيا وروسته فرنګيانو په ‪۹۱۲۲‬م کې د مياګل عبدالودود او د دير نواب تر‬
‫مينځ صلحه وکړه او دا عالقه يې د دير نواب ته ورکړه‪ .‬د دير له خطرو چې ميا ګل‬
‫عبدالودود فارغ شو‪ ،‬نو اباسني کوهستان عالقي يې فتحه کړې او په ‪۹۱۲۲‬م کې يې بونېر‬
‫هم قبضه کړ‪ W.R. Hay099.‬ليکيل‪ ،‬چې بونېر يې د ‪۹۱۲۷‬م کال په می کې قبضه کړی‬
‫‪090‬‬
‫دی‪.‬‬

‫ميا ګل محمد عبد الحق جهانزېب وليعهد منتخب کول‬

‫د مياګل محمد عبدالحق د وليعهد منتخب کولو په باره کې‪ W.R Hay‬ليکي چې د‬
‫بونېر له فتح کولو فورا ً بعد هغه د ‪۹۱۲۷‬م کال په مئي کې په سيدورشيف کې يو دربار‬
‫راوبللو او خال مرش ځوی مياګل جهانزېب ېې خال وليعهد خوښ کړ‪ .‬په دغه وخت کې‬
‫هغه له برتانوي حکومت رسه د خالې وفادارۍ او له بالشويزم څخه د بېزارۍ اظهار هم وکړ‬
‫او پوليټيکل ايجنټ ته يې وليکل چې هغه د "فرمانرواء يوسفزي" لقب اختيار کړی‪093‬او د‬
‫‪094‬‬
‫‪۹۱۷۷‬م په مئي کې برتانوي حکومت جهانزېب ولیعهد تسليم کړ‪.‬‬

‫د انګريزانو رياست سوات تسليمول‬

‫برتانوي حکومت په ‪۹۱۲۹‬م کې رياست سوات تسليم کړ‪.‬په دې باره کې ‪W.R.‬‬
‫‪ Hay‬ليکي چې اخر کار دا تجويز وړاندې کړل شو‪ ،‬چې عبدالودود دې بادشاه تسليم کړی‬
‫يش او همدغسې وشوه او د هغه لااره يې د کال لس زره روپۍ معاوضه هم مقرر کړه‪ .‬دا‬
‫معاوضه د هغې معاهدې په بدل کې وه په کومه کې چې له نورو خربو نه عالوه دا خربه هم‬
‫وه چې دی به د برتانوي حکومت وفادار وي او په اخره کې په دې خربه هم فيصله وشوه‬
‫چې د ده لقب به بادشاه نه وي‪ ،‬يا به وايل او يا به حکمران وي ځکه چې د بادشاه لقب‬
‫رصف د برتانيې د حکمران لااره خاص دی‪090.‬جيمز ـ ډبليو ساېن ليکي چې د رياست په‬
‫تسليمولو کې يو رشط دا و چې وايل به د قانون مفرورانو ته په خال رياست کې پنا نه‬
‫ورکوي‪ 096.‬مياګل عبد الودود يو وهبي قائد ‪ Charismatic leader‬تعريف ته دومره نزدې و‪،‬‬

‫‪67‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫څومره چې کېدی شوه او په دې کې کامياب شو چې په ‪۹۱۲۹‬م کې انګرېزانو د سوات‬
‫‪097‬‬
‫وايل ومنلو‪.‬‬

‫ميا ګل محمد عبدالحق جهانزېب د سوات وايل کېدل‬

‫لکه څنګه چې مخکې ویل شوي چې مياګل عبدالودود د ‪۹۱۲۷‬م کال د می پر‬
‫‪۲۹‬مه يو دربار منعقد کړ او مياګل جهانزېب يې وليعهد مقرر کړ او د ‪۹۱۷۷‬م کال د می پر‬
‫‪ ۹۱‬مه انګرېز حکومت مياګل جهانزېب په رسکاري توګه وليعهد ومنلو‪ .‬څه ورځې وروسته‬
‫باچا صيب له وليعهد نه بد ظنه شو او په ‪۹۱۷۱‬م کې يې له هغه نه اختيارات واخستل او‬
‫پينځه کاله بعد يې د صوبايي ګورنر په مفاهمتي کوښښ بيا بحال کړ‪ .‬مياګل جهانزېب د‬
‫دې کشيدګۍ وجه د وزيرانو سازش بيانوي‪ .‬وزيران چې کله د خالو مفاداتو په تحفظ کې‬
‫ناکام شول‪ ،‬نو د‪۹۱۷۷‬م کال په اکتوبر کې له سوات نه ووتل‪ .‬د ‪۹۱۷۱‬م کال د دسمرب پر‬
‫‪۹۲‬مه مياګل عبدالودود د خال ځوی په حق کې له تاج و تخت نه الس په رس شو او مياګل‬
‫جهانزېب نوی وايل شو‪090.‬مياګل عبدالودودله حکومت څخه د دستربدارۍ دوه وجې‬
‫ښيي‪ ،‬هغه وایي چې زما د علم حاصلولو شوق و او دويم ما غوښتل چې د سوات د خلکو‬
‫اخالقي اصالح وکړم‪ 091.‬مياګل جهانزېب وايي چې له ما رسه د پالر محبت و‪ ،‬نو ځکه يې‬
‫زه وايل کړم او دا يې ويل چې ما ته يې حکومت په ‪۹۱۷۱‬م کې راکاوه‪ ،‬خو حاالت ښه نه‬
‫‪002‬‬
‫وو‪.‬‬

‫رياست سوات کې پښتو سکاري ژبه‬

‫د پښتو په تاريخ کې سوات هغه رياست و چرته چې پښتو ته رسکاري رسپرستي‬
‫مېالو شوه او پښتو رسکاري ژبه وګرځول شوه‪ .‬په دې باره کې مياګل عبدالودود داسې‬
‫وايي‪:‬‬
‫"زه چې د سوات حکمران شوم نو بيا څه موده پس زه په دې نتېجه‬
‫ورسېدم چې هرې عالقې او هر قام لااره خاله ژبه خالول ښه وي‪ .‬خالې‬
‫ژبې او خال تهذيب ته په ساک نظر کتل د پرېويت غالم ذهن کار دی او‬
‫له خال قومي وقار او قومي غريت رسه دښمني کول دي‪ ،‬نو ما د خال‬
‫رياست دفرتي او عدالتي ژبه پښتو مقرر کړه‪ ،‬رسکاري فارمونه‪ ،‬اسټامونه‪،‬‬
‫‪009‬‬
‫رجسټرونه‪ ،‬کتابونه دا هر څه مې پښتو کې چاپ کړل"‬

‫‪60‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫مياګل عبدالودود په‪۹۱۹۳‬م کې د سوات حکمران منتخب شوی و او پښتو د‬
‫رسکاري او دفرتي ژبې په حيثيت په ‪۹۱۷۳‬م کې په نظر راځي‪ .‬په دې حواله چې کله د‬
‫رياست سوات رسکاري ريکارډ ولټول شو‪ ،‬نو رجسټر منرب‪ :۹‬بيع نامه جات‪ ،‬رهن نامه جات‪،‬‬
‫نکاح نامه جات‪ ،‬اقرار نامه جات‪ :‬از مورخه ‪۲۹‬جنوري ‪ ۹۱۷۱‬تا ‪ ۹۱۷۲-۱۲-۲۱‬د دې‬
‫‪000‬‬
‫کتاب منرب‪ ۷ :‬بیعه نامه ‪ ،‬نکاح نامه تحصيل‬ ‫رجسټر ټولې انټريانې په فارسۍ کې دي‪.‬‬
‫خوازه خېله از ‪ ۱۷-۱۱-۹۱۷۷‬تا ‪۹۷-۱۷-۹۱۷۹‬په دې کتاب کې هم ټول اندراجات په‬
‫فارسۍ کې شوي دي ‪ 003.‬رجسټر منرب ‪ :۹۱۹‬رجسټر اندراج فيصله جات تحصيل مټه از‬
‫‪ ۹۱۷۱-۹-۹‬تا ‪۹۱۷۷- ۱-۹‬په دې رجسټر کې له ‪۹۱۷۳-۱۹-۱۱‬پورې ‪ ۱۱‬فیصلې په‬
‫فارسۍکې ليک دي او سلم منرب فيصله چې په ‪۹۱۷۳-۱۹-۲۹‬ليک ده دا او له دې نه تر‬
‫‪۹۱۷۷-۱-۲۳‬پورې ټولې فيصلې په پښتو کې ليک دي‪ 004.‬خوازه خېله تحصيل رجسټر‬
‫منرب ‪ :۹‬فيصله جات از ‪۹۱۷۱-۱۹-۱۸‬په دې رجسټر کې تر ‪۹۱۷۳ -۱۱ -۲۱‬پورې فارسې‬
‫ده‪.‬له ‪ ۷۳ -۱۹ -۹۹‬نه بعد فيصيل په پښتو کې ليکل شوې دي‪ .‬په دې رجسټر کې‬
‫وروستۍ فيصله په ‪ ۷۲ -۱۷ -۲۸‬په پښتو کې ليکل شوې ده‪ 000.‬رجسټر منرب ‪ ۷‬فيصله‬
‫جات فتح پور از ‪ -۷۷ -۳ -۱‬تا ‪ ۷۹ -۷ -۹‬دا ټولې فيصلې په پښتو ژبه کې ليکل شوې‬
‫دي‪ 006.‬رجسټر منرب ‪ ۱‬کتاب اندراج رهن نامه از ‪ ۱۹ -۷ -۲۷‬تا ‪ ۹۲-۷ -۲۹‬په پښتو کې‬
‫‪007‬‬
‫کتاب اقرارنامه‪ ،‬نکاح نامه تحصيل خوازه خېله له ‪ ۹۲ -۷ -۲۱‬تر ‪ ۳۷ -۹ -۹۲‬دا په‬ ‫دي‪.‬‬
‫‪000‬‬
‫کتاب منرب ‪ ۹۳‬کتاب فيصله جات نائب مشري بابوزي مورخه‬ ‫پښتو کې ليکل شوې دي‪.‬‬
‫‪ ۹۱ -۹ -۲۷‬تر ‪ ۳۱ ۹ -۹۷‬دا فېصلې هم پښتو کې ليکل شوې دي‪ 001.‬رجسټر منرب ‪۹۹‬‬
‫‪032‬‬
‫رهن نامه خوازه خېله ‪ ۹۱ -۱ -۲۳‬تر ‪ ۳۱ -۷-۲۱‬دې رجسټر کې هم پښتو ليک ده‪.‬‬
‫رجسټر منرب ‪ ۷۷‬فيصله جات بابوزي محکمه قضا له ‪ ۳۱-۸-۹‬څخه تر ‪ ۳۷-۲-۲۸‬پورې دا‬
‫هم په پښتو کې ليکل شوي دي‪ 039.‬رهن نامه تحصيل خوازه خېله له ‪ ۳۹ -۹ -۹‬څخه تر‬
‫‪ ۳۲ -۷ -۲۱‬ص ‪ ۹۹۱۱۹‬تر ‪ ۹۹۹۱۱‬پورې په پښتو کې ليکل شوي دي‪ 030.‬فېصله جات‬
‫تحصيل بابوزي له ‪ ۳۲ -۹-۹۷‬تر ‪ ۳۲ -۸-۹۱‬پورې په پښتو کې ليک دي‪ 033.‬رجسټر منرب‬
‫‪ :۹‬رجسټر بيع نامه فتح پور له ‪ ۳۷-۷-۲۸‬څخه تر ‪ ۳۷-۹-۹‬پورې‪ .‬رجسټر منرب ‪ :۹۱‬رجسټر‬
‫بيع نامه تحصيل خوازه خېله له ‪ ۳۷ -۱ -۲۷‬څخه تر ‪ ۳۷ -۹ -۲۱‬رجسټرمتسکات له ‪-۲۷‬‬
‫‪ ۳۷ -۱‬څخه تر ‪ ،۳۷ -۹ -۹۹‬رجسټر رهن نامه تحصيل خوازه خېله له ‪ ۳۷ -۱ -۲۷‬څخه تر‬
‫‪ ۳۷ -۹ -۹۲‬پورې دا ټول په پښتو کې ليکل شوي دي‪ 034.‬رجسټر منرب ‪ :۹‬اقرار نامه فتح‬

‫‪61‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پور له ‪ ۳۱-۱-۹‬څخه تر ‪ ۳۷-۹-۷‬له ‪ ۷۸۸۱۹‬مخ څخه تر ‪ ۷۸۱۱۱‬پورې په دې کې تر ‪-۹ -۷‬‬
‫‪۳۷‬پورې پښتو ده او په ‪۷۸۱۱۱‬منرب صفحه‪ ،‬يعنې اخري مخ متسک منرب ‪ ۸۳‬تاريخ ‪-۹-۷‬‬
‫‪030‬‬
‫بهي منرب ‪ ۹‬جلد منرب ‪ ۹‬خوازه خېله رجسټر خوازه خېله ضلع سوات‬ ‫‪ ۳۷‬په اردو کې دی‪.‬‬
‫‪036‬‬
‫له ‪ ۳۱ -۱ -۷۹‬څخه تر ‪ ۳۳- ۸ -۲۳‬پورې دا رجسټر ټول په اردو کې ليکل شوی دی‪.‬‬
‫په دې رجسټرو کې په يو رجسټر کې په وړمبي ځل ‪ ۹۱۷۳ /۱۹ /۹۹‬پښتو په نظر‬
‫راځي دغه رنګ په بل رجسټر کې په ‪ ۹۱۷۳/۱۹/۲۹‬کې په وړمبي ځل پښتو ليکل شوې او‬
‫له دې مخکې ټوله فاريس ده‪ ،‬نو پته لګي چې پښتو د ‪۹۱۷۳‬م کال له جون څخه په‬
‫رياست کې د رسکاري ژبې په حيث رشوع شوې وه‪ .‬دغه رنګ کله چې د پښتو د رسکاري‬
‫ژبې حيثيت ختمېږي او اردو رشوع کېږي‪ ،‬نو مونږ په يو رجسټر کې په ‪۹۱۳۷ - ۱۹ -۱۷‬‬
‫کې اردو وينو‪ ،‬دغه رنګ بل رجسټر چې د ‪ ۹۱۳۱ -۱۱ -۷۹‬څخه تر ‪۹۱۳۳ -۱۸ -۲۳‬‬
‫پورېدی دا ټول په اردو کې دی‪ ،‬نو پته لګي چې د ‪ ۹۱۳۷‬تر جون پورې پښتو رسکاري ژبه‬
‫وه او بيا اردو رشوع شوې ده‪.‬‬
‫په سوات کې پښتو ته د رسکاري ژبې حيثيت په ورکولو کې د چا تحريک کېدې يش‪،‬‬
‫په دې حواله دا ويل کېږي‪ ،‬چې دا مشوره باچا صیب ته د سوات د دېولۍ کيل ذولفقار ملک‬
‫ورکړې وه‪ .‬ذوالفقار ملک د باچا صیب نزدې ملګری او خفيه خرب رسان و‪ ،‬هغه باچا صيب ته‬
‫‪037‬‬
‫دا خرب ورکړ‪ ،‬چې په افغانستان کې پښتو رسکاري ژبه ګرځول شوې ده‪.‬‬
‫په رياست سوات کې پښتو ته د رسکاري او دفرتي ژبې مقام ورکولو تجويز د سوات‬
‫وايل ته په ‪۹۱۲۹‬م کې موالنا عبدالقادر هم ورکړی و‪ .‬موالنا عبدالقادر ليکي چې که‬
‫مياګل عبدالودود د تعليم ښه خدمت کول غواړي‪ ،‬نو پښتو به خاله قانوين او تعليمي ژبه‬
‫مقرر کړي او د خالو مدرسو نصاب به د پښتو په ژبه کې منظور کړي‪ .‬دی بيا وړاندې ليکي‬
‫چې که مياګل عبدالودود داسې وکړي نو اميد دی چې چرته په اخبار يا رساله کې د هز‬
‫مجسټي امري امان الله خان غازي محض په دې تعريف کېږي او نوم يې اخستی يش‪ ،‬نو‬
‫هلته به د دوی نوم وررسه ځلېږي‪ (.‬رسحد اکتوبر ‪۹۱۲۹‬م) ‪ 030‬په دې حواله عبدالرحمن‬
‫شباب "د فکر يون" په ديباچه کې ليکي چې دې خربې ته خو بنده حیران پاتې يش چې‬
‫دومره کم عمرۍ کې او د کالج په مست او نا تجربه کار ماحول کې يو طالب علم دومره رسا‬
‫او په صدو مخکې نظر لرونکی ذهن او نظر لري چې د سوات تعليمي رسګرمۍ ستايي او د‬
‫سوات وايل صاحب ته دا تجويز وړاندې کوي چې سوات به هله ترقي وکړې او وايل صاحب‬

‫‪72‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫به په اصيل معنو کې د خال ملک ښې ورځې ولیدی يش چې د ملک تعليمي او دفرتي‬
‫ژبه خاله مورنۍ ژبه پښتو وګرځوي‪ .‬بيا وړاندې عبدالرحامن شباب ليکي چې په سوات کې‬
‫‪031‬‬
‫تعليمي او دفرتي ژبه پښتو ګرځېدل هم د دغه نوخېزه هلک د فکر نتېجه ده‪.‬‬
‫او کله چې په سوات کې پښتو ته رسکاري رس پرستي حاصل شوه او دلته د پښتو‬
‫ژبې او ادب د ترقۍ انګازې جوړې شوې‪ ،‬نو موالنا عبدالقادر د سوات وايل ته په يو خط‬
‫کې ليکيل‪ ،‬چې دا امتياز او افتخار الله تعالی د سوات د رياست د چلوونکي خاندان په‬
‫برخه کې ليکلی و‪ ،‬چې پښتو په حيثيت د رسکاري ژبې هم په سوات کې ده‪ 042 ...‬په‬
‫‪049‬‬
‫پښتو ته‬ ‫افغانستان کې پښتو په لومړي ځل په ‪۹۱۷۹‬م کې رسکاري ژبه وګرځولې شوه‪.‬‬
‫د رسکاري ژبې حيثيت ورکولو امتياز د رياست سوات دی ځکه چې دلته يواځې پښتو‬
‫دفرتي ژبه وه او په افغانستان کې وررسه دري ژبه هم شامله وه‪040.‬پښتو چې کله په سوات‬
‫کې رسکاري ژبه شوه‪ ،‬نو په اردو سکرپټ کې به ليکل کېده او ساده او د اسانې ژبې د‬
‫استعاملولو حکم باچا کړی و‪ ،‬لکه د باچا صیب د سوانح په انګرېزۍ ترجمه کې چې ليکل‬
‫شوي دي‪:‬‬
‫‪On coming into authority, I declared Pashto to be the‬‬
‫‪official language of the State and adopted the Urdu script as‬‬
‫‪the style of writing. Special forms and registers were prepared‬‬
‫‪in Pashto for use in offices and courts. Both officials and the‬‬
‫‪public were directed to employ simple, every day language in‬‬
‫‪all their writings, and express themselves briefly and to the‬‬
‫‪point, especially avoiding lengthy salutations and adulatory‬‬
‫‪phrases. 043‬‬
‫ترجمه‪ :‬چې کله زه د اختيار خاوند شوم نو ما پښتو د سوات رسکاري ژبه وګرځوله او‬
‫د ليکدود لااره مې د اردو رسم الخط اختيار کړ‪ .‬په دفرتونو او په عدالتونو کې د استعامل‬
‫لااره خصويص فارمونه او رجسټرې مې په پښتو کې تيارې کړې‪ ،‬دواړو عوامو او خواصو ته‬
‫هدايات ورکړ شو‪ ،‬چې په خالو ليکونو کې دې ساده د روزمرې مطابق ژبه استعاملوي‪،‬‬
‫خاله مدعا دې په لنډو ټکو کې بيانوي او په خصويص توګه دې ځان له اوږدو القابو او‬
‫ادابو څخه وسايت‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫په خط يا درخواست کې د مخترص القاب او اداب ليکلو په باره کې مياګل جهانزېب‬
‫په ‪۹۱۹۱/۹۱/۷‬م کې يو حکم جاري کړی و "چې هر څوک په خط يا په درخواست کې‬
‫رسنامه ليکي نو هغه به هيچا ته (قبله و کعبه‪ ،‬قبله دو عامل) الفاظ نه ليکي‪ ،‬خواه که هغه‬
‫پالر ته ليکي يا بل لوی افرس ته‪ ،‬د هر مسلامن لااره قبله او کعبه شته‪ ،‬هغه کايف دي‪،‬‬
‫رصف جناب پوره دی‪ ،‬لکه (جناب وزير صاحب) يا (جناب مشري صاحب)‪ 044 .‬د سوات په‬
‫رواجنامه کې هم دا حکم ليکل شوی دی‪ 040 .‬دغه رنګ په يو بل حکم کې يې ليکيل‪ ،‬چې‬
‫هر رسکاري نوکر به اخبار يا رسايل ته د خوشامدانه تعريف‪ ،‬توصيف‪ ،‬مضمون نه ورکوي‪،‬‬
‫البته شاعر خال نظم يا شعرونه اخبار ته ورکولی يش‪ 046 .‬دا حکم په رواجنامه سوات کې‬
‫‪047‬‬
‫د پښتو د ځينو لفظونو د امال په باره کې يې دا حکم کړی دی‪:‬‬ ‫هم چاپ دی‪.‬‬
‫الندې الفاظ چې څوک ليکي‪ ،‬نو صحيح به ليکي‪،‬غلط به نه ليکي‪:‬‬
‫غلط‬ ‫صحيح‬
‫صېب‬ ‫صاحب‬
‫‪040‬‬
‫ماشوم‬ ‫معصوم‬
‫دا پاسني حکمونه د دې کتاب په ضميمو کې هم موجود دي‪.‬‬
‫پوهاند صديق الله رشتني ليکيل‪ ،‬چې هغه کله سوات ته تلی و‪ ،‬نو وايل ورته ووې‬
‫چې " زمونږ د رياست د کاروبار ژبه پښتو ده‪ ،‬خو پخوا فاريس وه‪ .‬دلته مونږ د پښتو ځينې‬
‫کتابونه هم چاپ کړي دي لکه د سوات د رياست تاريخ‪ ،‬فتاوي ودوديه‪ ،‬د انوار سهييل او د‬
‫فرشتې د تاريخ پښتو ترجمې‪ .‬هغه وړاندې ليکيل‪ ،‬چې ماته وویل شول چې په سوات کې‬
‫د سوات تاريخ او فتاوي ودوديه اول په اردو ليکيل وو‪ ،‬خو د خان عبدالغفار خان په وينا‬
‫دغه کتابونه په پښتو نرش شول‪ .‬وايي چې د سوات تاريخ اول تاج محمد زېب رس په اردو‬
‫برابر کړی و‪ ،‬سيد عبدالغفور قاسمي په پښتو واړوه‪ 041 .‬نرصالله خان نرص د رياست سوات‬
‫د حکمرانانو د ادب نوازۍ او د پښتو ژبې د خدمت په باره کې ليکي‪ ،‬لکه څنګه چې په‬
‫برصغري هند کې د دکن واليانو د اردو د اديبانو او شاعرانو حوصله افزايي کوله او اردو ژبه‬
‫يې په دغه حکمت عملۍ رسه رصف پنځه سوه کالو کې د ترقۍ معراج ته رسولې وه‪ ،‬دغه‬
‫رنګ وايل صاحب هم د هغو په نقش قدم قدم ايښی دی‪ .‬بيا وړاندې ليکي چې د دکن د‬
‫واليانو توجه رصف د اردو ژبې طرف ته وه او د سوات وايل له اردو ژبې رسه رسه پښتو ژبې‬
‫ته هم ترويج ورکوي‪ .‬د وايل په دغه اقدام نه يواځې په رياست کې ښه ښه شاعران او‬

‫‪70‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫اديبان د پښتو د ادب په اسامن لکه د ستورو وځلېدل‪ ،‬بلکې له سوات بهر هم ځينې‬
‫شاعران او اديبان د ګمنامۍ له وريځو څخه لکه ملر څرګند شول‪ .‬د سوات وايل به د‬
‫خالې سالګرې په ورځ يعنې د جون پر ‪ ۱‬مه نېټه به هر کال چراغان او خوشحالۍ کولې‪،‬‬
‫په دغه تقريب کې د صحافيانو‪ ،‬شاعرانو او اديبانو ډېر خاطر تواضع په دې غرض کېده‪،‬‬
‫چې نور خلک ترې عربت واخيل او د شاعر او اديب د قدر او منزلت مقام وپېژين‪002 .‬دغه‬
‫رنګ د دسمرب پر ‪ ۹۲‬مه نېټه به هم د سوات وايل مشاعرې کولې‪ ،‬دغه د هغه د تاج پوشۍ‬
‫ورځ وه او په دغو پروګرامونو کې به د ټولې پښتو نخوا شاعرانو برخه اخستله‪ 009‬او وايل‬
‫سوات به د ليکواالنو حوصله افزايي کوله‪ 000‬ځکه چې هغه يو ادب دوست انسان و‪003.‬د‬
‫سوات باچا نه رصف پښتو رسکاري ژبه ګرځولې وه‪ ،‬بلکې د پښتو کتابونه يې هم ډېر په‬
‫ښکيل ډول چاپول او خلکو ته به يې مفت ورکول‪ .‬په دې باره کې مياګل عبدالودود ليکيل‪،‬‬
‫چې په هغه زمانه کې د فرينګي پاچاهي وه‪ ،‬نو د پښتو خوارې تاوس چا کوه‪ .‬هغه وړاندې‬
‫دا هم ليکيل‪ ،‬چې له پښتو څخه د تعليم يافته پښتنو د بېزارۍ وجه هم دا ده چې يو خو‬
‫پښتو له رسکاري رس پرستۍ محرومه ده‪ ،‬بله دا چې د پښتو کتابونه او لټريچر په داسې بد‬
‫رنګې طريقې رسه چاپېږي چې هېڅ زړه راښکون نه لري‪ .‬په هغې زمانې کې به اکرث‬
‫هندوانو او سکهانو دوکاندارانو د تجارت لااره په خراب او کمزوري کاغذ د پښتو کتابونه‬
‫چاپول‪ .‬مياګل عبدالودود وايي دا رضوري وي چې په پښتو کې يو څو ښکيل او معياري‬
‫کتابونه چاپ يش او بيا خلکو ته مفت ورکړل يش‪ ،‬چې له پښتو رسه د خلکو دلچساي پيدا‬
‫‪004‬‬
‫يش او ذ هني فايده هم ترې حاصله يش‪.‬‬

‫د رياست ادغام‬
‫د هند له وېش مخکې په براعظم ګوټي کې درې قسمه عالقې شاملې وې )‪(i‬‬
‫‪000‬‬
‫کله چې د ‪۹۱۷۳‬م کال د‬ ‫برتانوي هند )‪ (ii‬قباييل عالقې )‪ (iii‬شاهي رياستونه‪.‬‬
‫اکست پر ‪ ۹۷‬مه نېټه پاکستان جوړ شو‪ ،‬نو د هغه وخت د سوات وايل مياګل عبدالودود د‬
‫پاکستان له حکومت رسه په يوه معاهده دستخط وکړ او د خارجه پاليسۍ دفاع او د‬
‫مواصالتو په محکمو کې يې اختيارات پاکستان ته ورکړل‪ 006،‬له دې وروسته د پاکستان‬
‫وفاقي حکومت د رياستونو په حکمرانانو دباو راوست‪ ،‬چې مرکزي حکومت ته نور اختيارات‬
‫ورکړي‪ .‬په دغه تناظر کې د سوات وايل مياګل جهان زېب په ‪۹۱۱۷‬م کې په ضمني‬
‫ضابطه الحاق دستخط وکړ او دغه رنګې د پاکستان قانون سازې اسمبلۍ ته نور اختيارات‬
‫‪73‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫حاصل شول‪ 007.‬د ‪۹۱۹۲‬م کال د آئني د ‪ ۲۲۷‬منرب دفعه په ‪ ۷‬کالز کې یې ليکيل دي‪:‬‬
‫‪The President may, at any time, by order, direct that the‬‬
‫‪whole or any part of a Trible Area shall cease to be a Tribal Area‬‬
‫‪and any such order may contain such incidental and‬‬
‫‪consequential provisions as may appear to the president to be‬‬
‫‪necessary and proper. Provided that before making any order‬‬
‫‪under clause, the president shall ascertain in such manner as he‬‬
‫‪considers approiate, the views of the people of the area‬‬
‫‪concerned, as represented in Jarga. 000‬‬
‫د ‪۹۱۹۲‬م په دې آئني کې له ‪ ۲۷۲‬دفعه الندې د امب‪ ،‬چرتال‪ ،‬دير او سوات‬
‫رياستونه په قباييل عالقو کې شامل کړی شوي دي‪ .‬چيف مارشل الء ايډمنسټريټر يحيي‬
‫خان د ‪۹۱۹۲‬م د آئني د ‪ ۲۷۷‬دفعه کالز منرب ‪ ۷‬الندې صداريت اختيارات استعامل کړل‬
‫او د ‪۹۱۹۱‬م کال د جوالی پر ‪ ۲۸‬مه نېټه يې په رياست سوات کې د انتظامي بدلونونو‬
‫‪001‬‬
‫اعالن وکړ‪ ،‬چې باقاعده نوټيفکيشن يې د ‪ ۹۱۹۱‬م د اګست پر ‪ ۹۱‬مه نېټه وشو‪.‬‬
‫د ادغام د دې ريګوليشن د سيکشن ‪ B‬مطابق د مالکنډ ډويژن د وړمبي کمشرن‬
‫تقرري د ‪۹۱۹۱‬م د اګست پر ‪۹۹‬مه نېټه وشوه‪ 062 ،‬د ده نوم سید منیرحسین و‪ 069 .‬د‬
‫مغريب پاکستان ګورنر د مالکنډ ډويژن کمشرن ته د وايل اختيارات ورکړل‪ 060.‬د ‪۹۱۹۱‬م‬
‫‪063‬‬
‫کال د اګست پر ‪۹۸‬مه نېټه محمد هاميون خان د سوات وړومبی ډپټي کمشرن مقرر شو‬
‫په دغه وخت کې چې کومې عالقې په سوات ضلع کې شاملې وې په هغې کې موجوده‬
‫بونېر‪ ،‬شانګله او له آباسني راپورې د کوهستان حصې هم شاملې وې‪ .‬په ‪۹۱۳۹‬م کې د‬
‫اباسني ښي طرف ته د کوهستان حصې له سوات څخه جدا کړی شوې او د کوهستان په‬
‫نامه ځانته يوه ضلع جوړه شوه‪ 064.‬دغه رنګ په ‪۹۱۱۹‬م کې د بونېر عالقې هم جدا کړل‬
‫شوې او ځانله بونېر ضلع جوړه کړی شوه ‪ 060‬او په ‪۹۱۱۱‬م کې د شانګلې عالقې جدا کړل‬
‫‪066‬‬
‫شوې او د شانګله په نوم يوه ضلع جوړه کړل شوه‪.‬‬

‫د رياست سوات د ادغام وجوهات‬

‫په پاکستان کې د رياست سوات د مدغم کولو لويې لويې وجې دا دي‪:‬‬
‫مطلق العنانيت‪ ،‬د ذمه وار مناينده حکومت نشتوالی‪ ،‬د معارشې د رسمايه دارو‬
‫‪74‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬
‫خلکو ناراضيتوب‪ ،‬د اصالحاتو مطالبه‪ ،‬د جامعت اسالمي کردار‪ ،‬سامجي او معارشيت‬
‫عوامل‪ ،‬د سياستوالو کردار‪ ،‬د پاکستان په سياست کې د بدلون کردار او ځيني نور عوامل‪.‬‬

‫د ادغام اثرات‬
‫د ادغام څه فايدې او څه نقصانونه مخې ته راغلل‪ ،‬لکه له ادغام رسه چې څنګه د‬
‫امريت خامته وشوه‪ ،‬نو خلکو ته د اظهار رای ازادي حاصل شوه‪ ،‬له دې مخکې د اظهار او‬
‫سيايس رسګرميو ازادي نه وه‪ .‬له ادغام وروسته مالزمتونه د اهليت پر بنياد مېالويږي او د‬
‫رياست په وخت کې دا ټولې خربې د حکمران په خوښه وې‪ .‬کله چې د ‪۹۱۹۱‬م کال د‬
‫جوالی پر ‪ ۲۸‬مه نېټه د ادغام اعالن وشو او وايل خال کار بند کړ‪ ،‬خو نوره انتظاميه نه وه‬
‫او باقاعده نوټيفيکشن د ‪۹۱۹۱‬م کال د اګست پر ‪ ۹۱‬مه نېټه وشو‪ ،‬نو په دې مينځ کې د‬
‫انتشار او بې يقينۍ صورتحال پيدا و‪ .‬د رياستي مالزمينو د نوکرو په مسئله کې ډېر‬
‫مشکالت راپېښ شول‪ ،‬نوې انتظاميه د خلکو د مسائلو په حل کولو کې ناکام راغله ځکه‬
‫چې د هغوی اختيارات هم محدود وو او وسائل هم نه وو‪ .‬غري سوايت خلک په سوات کې‬
‫اباد شول‪ ،‬چې دې هم ډېرې مسئلې جوړې شوې‪ .‬د زمکو او د جايدادونو مسئلې او‬
‫تنازعې ډېرې راپيدا شوې چې د دې د حل کولو لااره د شامل مغريب رسحدي صوبې‬
‫حکومت د ‪۹۱۳۱‬م په اکتوبر کې يو کمېشن مقرر کړ‪ ،‬چې د دې جګړو حالت معلوم‬
‫‪067‬‬
‫د ځنګلونو بې درېغه پرېکول رشوع شول‪ ،‬د انتظاميې لااره هم مشکالت پيدا‬ ‫کړي‬
‫شول‪ ،‬د تعليم معيار راوغورځېد‪ ،‬د ميلونو او کارخانو له بندېدو رسه معايش حالت خراب‬
‫شو‪ ،‬په عدالتي فيصلو کې مشکالت رامخې ته شول‪ .‬د رياست سوات له ادغام رسه ځينې‬
‫حاالت داسې هم رامخې ته شول‪ ،‬چې د هغې ډېرې خرابې نتېجې بيا وروسته د سوات‬
‫خلکو د ترهګرۍ په شکل کې وليدلې‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫حوالې‬
‫‪1‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪University Press, Second Impression 9001, p. 91.‬‬
‫‪ - 2‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ .‬تاريخ افغانستان بعد از اسالم‪ ،‬تهران (ايران)‪ ،‬دنياي کتاب‪۹۷۹۳ ،‬ل‪ ،‬م (‪ ۲۱ ،)۹۱۸۸‬مخ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪[Hiuen Tsiang], Chinese Accounts of India translated from the Chinese of Hiuen‬‬
‫‪Tsiang, translated and annotated by Samuel Beal, Vol. 9, new edn.(Calcutta: Susil‬‬
‫‪Gupta (India) Limited, 1111), p.199.‬‬
‫حيدر‪ ،‬مرزا نصريالدين(مرتجم)‪ .‬بابر نامه‪ ،‬تزک بابري‪ ،‬مصنف محمد ظهريالدين بابر‪ ،‬الهور‪،‬الفیصل نارشان و تاجران‬
‫کتب‪ ۲۳۷ ،۲۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪nd‬‬
‫‪Griffth, Ralph T.H., (Translater), The Hymns of the Regveda, 9 Edn., 1119, o. 313.‬‬
‫‪Also available on www.sacred-texts.com retrieved on 01-01-9013.‬‬
‫‪3‬ارشاد‪ ،‬اورنګزېب‪( ،‬ژباړن)‪ .‬افغانستان د تاريخ په رڼا کې‪ ،‬مصنف احمد عيل کهزاد‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش خارندويه ټولنه‪،‬‬
‫‪ ۷۹ ،۲۱۱۹‬مخ‪.‬‬
‫‪7‬حبيبي‪ ،‬پوهاند عبدلحی‪ .‬د افغانستان لنډ تاريخ (ژباړن محمد داود وفا)‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش کتابتون‪۹۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Griffth, Ralph T.H., (Translater), The Hymns of the Regveda, 9nd Edn., 1119, o. 313.‬‬
‫‪Also available on www.sacred-texts.com retrieved on 01-01-9013.‬‬
‫‪۹‬حرضوي‪ ،‬حکيم حاجي محمد يوسف‪ .‬سريصوات‪( ،‬حصه اول)‪ ،‬کلکته‪ ،‬منیجر آکثريات هند دواخانه‪ ،۹۱۷۷ ،‬رس‬
‫ورق‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys, Journal‬‬
‫)‪of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1199‬‬
‫‪11‬دانشور‪ ،‬محمود‪ .‬کافرستان اور چرتال‪ ،‬دير‪ ،‬سوات کى سياحت‪ ،‬الهورالفیصل نارشان و تاجران کتب‪/۲۱۱۹ ،‬‬
‫[‪ ۹۱۱، ]۹۱۱۷‬مخ‪.‬‬
‫خان‪ ،‬روشن خان‪ .‬يوسفزئ قوم کى رسگزشت‪ ،‬کراچى‪ ،‬روشن خان اينڈ کمانى‪ ۷۷۸ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫قاسمي‪ ،‬سید عبد الغفور‪ .‬تاريخ رياست سوات‪ ،‬پشاور‪ ،‬حميديه پرېس‪]۹۱۷۱[ ،‬‬
‫‪ 14‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬
‫شاه صاحب‪۲۷ ، ]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 15‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬درديال ناليدلے سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬منظور عام کتب خانه‪۹ ،۹۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 19‬خان‪ ،‬روشن خان‪ .‬يوسفزئ قوم کى رسگزشت‪ ،‬کراچى‪ ،‬روشن خان اينڈ کمانى‪ ۷۷۱ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪17‬‬
‫‪Malakand 1111-91: A Decade of Progress. Foreword by Muhammad Humayun‬‬
‫‪Khan, Political Agent malakand, n.p., n.d., p.3‬‬
‫‪11‬‬
‫‪Ibid., p.3‬‬
‫‪ 1۹‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬
‫شاه صاحب‪۷۳ ، ]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫افغاين‪ ،‬عبدالحليم اثر‪ .‬سوات د تاريخ په رڼا کښې‪ ،‬باجوړ‪ ،‬داراالشاعت‪۹۸ ، ]۹۱۹۹[ ،‬مخ‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫‪ 21‬همدغه اثر‪ ۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪ ،‬الهور‪ ،‬عکاظ پرنټرز‪ ۹۱ ، ۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬ ‫‪22‬‬

‫‪93‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪University Press, Second Impression 9001, p. 13.‬‬
‫‪76‬‬
‫ د سوات لنډ تاريخ‬/ ‫درېيم باب‬

93
Ibid., p. 113.
10
‫ رسحد اردو اکیڈمي اردو نگر‬،‫ایبٹ آباد‬،‫ تاجک سوايت و مملکت گرب تاريخ کے آئينه ميں‬.‫ پروفیرس‬،‫محمد اخرت‬
.‫مخ‬۹۷۹ ،۲۱۱۲ ،‫قلندر آباد‬
13
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, p. 13.
97
Ibid., p. 30.
91
Ibid., p. 11.
91
Ibid., p. 11.
.‫ مخ‬۱۹ ،۹۱۷۹ ،‫ مطبوعه سوداگر پريس‬،‫ برييل‬،‫ هديه ودوديه‬.‫ سيد عبدالغفور‬،‫ قاسمي‬۳1
31
Extraordinary issue Registered No. L7339, The Gazette of West Pakistan, Lahore,
Friday, August 11, 1191. No. 17 (3) 91. ( The Dir, Chitral and Swat (Administration)
Regulation, 1191) West Pakistan Regulation No. 1 0f 1191.
39
Constitution (Sixth Ammendment) Act, 1179 (Act LXXXIV of 1179)__recieved
assent of the president on 31 December 1179 and issued on 3th January 1177. “ Right
bank Indus Kohistan swparated from Swat District and Kohistan District created, with
effect from 1st )ctober 1179.”
33
Govt: of NWFP, Revenue Deoartment Notification No. 93101/ Rev-VI Dated 10-19-
1110.
33
Sultan-i-Rome, Forest Governance in Transition: From the Princely State of Swat,
and Kalam to the State of Pakistan. WP9/IP9 working Paper No.1, 9001, p.31.
‫ مرکزي خوشحال اديب‬،‫ اکوړه خټک‬،‫ همېش خليل‬:‫ تحقيق او سمون‬،‫ مقدمه‬،‫ سوات نامه‬.‫ خوشحال خان‬،‫خټک‬
.‫مخ‬۷۸ ، ۹۱۸۹ ،‫و ثقافتي جرګه‬
.‫ مخ‬۱۹ ،‫ همدغه اثر‬36
.‫ مخ‬۱۹ ،‫ همدغه اثر‬37
.‫ مخ‬۱۲ ،‫ همدغه اثر‬38
.‫مخ‬۷۳ ،‫ همدغه اثر‬39
.‫مخ‬۷۸،‫ همدغه اثر‬40
31
Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the
source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys, Journal
of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1199)p.911.
39
Ibid., p.911.
.‫مخ‬۹۸۱ ،۹۱۸۳ /۹۱۳۹ ،‫ پښتو اکېډمي‬،‫ پېښور‬،‫ تواريخ حافظ رحمت خاين‬.‫ پري‬،‫ معظم شاه‬4۳
33
Mc Mahon, A.H., and Lt. D.G. Ramsay, Report on the tribes of Dir, Swat and Bajour
together with the Utmankhel and Sam Ranizai, Peshawar, Saeed Book Bank,
1111/1101, pp.3,3.
.‫مخ‬۲۱ ،۹۱۱۱ ،‫ اداره اشاعت رسحد‬،‫ پېښور‬،‫ ديوان عبدالعظيم‬.‫عبدالعظيم‬
39
Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the
source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys, Journal
of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1199), p.993.
37
Imperial Gazetteer Provincial series North-West Frontier Province, Lahore, Sang-e-
Meel Publications, 9009, pp. 919, 917.
31
Mc Mahon, A.H., and Lt. D.G. Ramsay, Report on the tribes of Dir, Swat and Bajour
together with the Utmankhel and Sam Ranizai, Peshawar, Saeed Book Bank,

77
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

1111/1101, p.3.
31
Ibid., p.3.
10
Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the source
of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys, Journal of the
Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1199), p.997.
11
Ibid., p.970.
19
Ibid., p.970.
13
Malakand 1111-91: A Decade of Progress. Foreword by Muhammad Humayun Khan,
Political Agent Malakand, n.p., n.d., p.9.
13
Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel
Publications, 9001/1193, pp.37,31.
11
Ibid.,31
19
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, p. 11.
17
Malakand 1111-91: A Decade of Progress. Foreword by Muhammad Humayun
Khan, Political Agent Malakand, n.p., n.d., pp.3,1.
.‫ مخونه‬۹۹۱-۹۱۱ ،]۹۱۷۱[ ،‫ حميديه پرېس‬،‫ پشاور‬،‫ تاريخ رياست سوات‬.‫ سيد عبد الغفور‬،‫قاسمي‬
.‫مخ‬۳ ،۹۱۹۱ ،‫ منظور عام کتب خانه‬،‫ پېښور‬،‫ درديال ناليدلے سوات‬.‫ محمد نواز‬،‫ طائر‬59
90
Getley, George, Swat: Switzerland of the East, 1193, p.11.
31
۲۱۱۹ ،‫ الفیصل نارشان و تاجران کتب‬،‫ الهور‬،‫ سوات کى سياحت‬،‫ دير‬،‫ کافرستان اور چرتال‬.‫ محمود‬،‫دانشور‬
.‫ مخ‬۹۱۲ ]۹۱۱۷[
99
Ahmad, Makhdum Tasadduq, Social Organization of Yusufzai Swat, Lahore, Punjab
University Press, 1199, p.3.
93
Ibid., p.3.
.‫ مخ‬۱ ، ۹۱۹۷ ،‫ عظيم پبلشنگ هاوس‬،‫ پېښور‬،‫ سوات‬.‫ نرصالله خان‬،‫ نرص‬64
65
Alam, Muhammad, Swat Valley, Mingora, Shoaib Sons Publishers, 9001, p.19.
99
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, p. 19.
97
Ibid., p. 111.
91
Sultan-i-Rome, Crises and Reconciliation in Swat, Pakistaniaat: A Journal of Pakistan
Studies, American Association of Pakistan Studies, Vol. 3, No. 1 (9011), pp 13,11.
ِ
‫ اداره‬،‫ پېښور‬،‫کليات خوسحال خان خټک مقدمه او رشح له دوست محمد خان کامل نه‬ .‫ خوشحال خان‬،‫ خټک‬69
ِ
.‫مخ‬۱۲۱ ، ۹۱۹۱ ‫ دويم ځل‬،‫اشاعت رسحد‬
71
Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the source
of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys, Journal of the
Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1199), p.991
71
Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel Publications,
9001/1193, p.31
71
Imperial Gazetteer Provincial series North-West Frontier Province, Lahore, Sang-e-
Meel Publications, 9009/1101, p. 13
7۳
Mc Mahon, A.H., and Lt. D.G. Ramsay, Report on the tribes of Dir, Swat and Bajour
together with the Utmankhel and Sam Ranizai, Peshawar, Saeed Book Bank,
1111/1101, pp.3,1

70
‫ د سوات لنډ تاريخ‬/ ‫درېيم باب‬

.‫مخ‬۹۹۱ ،]۹۱۷۱[ ،‫ حميديه پرېس‬،‫ پشاور‬،‫ تاريخ رياست سوات‬.‫ سید عبد الغفور‬،‫قاسمي‬74
.‫ مخ‬۷۳۲ ،۹۱۷۹ ، )‫ عروج افغان (جلد اول‬.‫ تاج محمد خان‬،‫زېب رس‬70
‫ خو پته لګي چې له دې وروسته به نورې پاڼې‬،‫ دی‬۷۹۹ ‫يو کتاب چې اولني دېرش مخونه نه لري او اخري مخ يې‬76
.‫ په خواوشا کې په افغانستان کې چاپ شوی دی‬۹۱۷۱ ‫ اندازه ترې معلومېږي چې دا کتاب د‬.‫هم وې‬
‫ خو پته لګي چې له دې وروسته به نورې پاڼې‬،‫ دی‬۷۹۹ ‫يو کتاب چې اولني دېرش مخونه نه لري او اخري مخ يې‬77
.‫ خواوشا په افغانستان کې چاپ شوی دی‬۹۱۷۱ ‫ اندازه ترې معلومېږي چې دا کتاب د‬.‫هم وې‬
.‫ مخ‬۹۹ ،۹۱۱۹ ،‫ سٹوڈنٹس بکڈپو‬،‫ مينگوره‬،‫ ارمغانِ سوات‬،‫مظفر حسین ماسٹر‬78
71
Barth, Fredrik, Ecologic Relationships of Ethnic Groups in Swat, North Pakistan,
American Anthropologist, New Series. Vol: 11, No: 9 (December: 1119), p.1071
10
Hussain, Ashruf Altaf (Translator), The Story of Swat as told by the Founder Miangul
Abdul Wadud Badshah Sahib to Muhammad Asif Khan, 1199, ‘Appendices, p. XXVI
.‫ مخونه‬۷-۷ ،۹۱۹۱ ،‫ منظور عام کتب خانه‬،‫ پېښور‬،‫ درديال ناليدلے سوات‬.‫ محمد نواز‬،‫ طائر‬81
.‫مخ‬۳ ،۹۱۹۳ ،‫ د سوات د وېښ زملو له خوا‬،‫ سوات‬،‫ د رياست سوات تاريخي او ترقيايت جائزه‬.‫ ډاکټر‬،‫عنایت الله‬82
8۳
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
1University Press, Second Impression 9001, p. 9
84
Alam, Muhammad, Swat Valley, Mingora, Shoaib Sons Publishers, 9001, p.191
.‫ مخ‬۷۷۷ ،‫ نیو دارالکتاب‬،‫ پشاور‬،‫ مصنف جیمز۔ڈبلیو۔ ساین‬،‫ (مرتجم) پختون رس زمین‬.‫انجینرئ‬،‫ سید وہاب‬،‫ برق‬80
.‫مخ‬۷۱ ، ۲۱۱۳ ،‫ عکاظ پرنټرز‬،‫ الهور‬،‫ د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‬،‫ وکيل‬،‫حکيمزے‬
86

.‫مخ‬۷۲، ‫ همدغه اثر‬87

88
Biddulph, Major J., Tribes of Hindookoosh, Lahore, Ali Kamran Publishers,
1171/1110, p.30.
11
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, p.90.
10
Bellew, H.W., A General report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel Publications,
9001/1193, p.119
11
Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the
source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys, Journal
of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1199), p973.
.‫ مخونه‬۲۳-۲۹ ، ۲۱۱۳ ،‫ عکاظ پرنټرز‬،‫ الهور‬،‫ د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‬.‫ وکيل‬،‫حکيمزے‬92
۹۳
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, p.90.
۹4
Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the source
of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys, Journal of the
Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1199), p937.
۹0
Barth, Fredrik, Political Leadership Among Swati Pathans, London, The Athlone
Press, 1111, p. 1
19
Barth, Fredrik, Ecologic Relationships of Ethnic Groups in Swat, North Pakistan,
American Anthropologist, New Series, Vol. 11, No.9, (Dec. 1119) p.1019.
.‫ مخ‬۷۸۷ ،۲۱۱۲ ،‫ تاجک سواتی و مملکت گرب تاریخ کے ا ٓیینے میں‬.‫ پروفیرس‬،‫محمد اخرت‬۹7
۹8
‫ مرکزي خوشحال اديب و‬،‫ اکوړه خټک‬،‫ همېش خليل‬:‫ تحقيق او سمون‬،‫ مقدمه‬،‫ سوات نامه‬.‫ خوشحال خان‬،‫خټک‬
.‫ مخ‬۷۸ ،۹۱۸۹ ،‫ثقافتي جرګه‬
11
Barth, Fredrik, Ecologic Relationships of Ethnic Groups in Swat, North Pakistan,
71
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

American Anthropologist, New Series. Vol: 11, No: 9 (December: 1119), p.1071
‫ خو پته لګي چې له دې وروسته به نورې پاڼې‬،‫ دی‬۷۹۹ ‫يو کتاب چې اولني دېرش مخونه نه لري او اخري مخ يې‬100
.‫ خواوشا په افغانستان کې چاپ شوی دی‬۹۱۷۱ ‫ اندازه ترې معلومېږي چې دا کتاب د‬.‫هم وې‬
101
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, p. 91.
.‫ مخ‬۹۳ ،]۹۱۷۱[ ،‫ حميديه پرېس‬،‫ پشاور‬،‫ تاريخ رياست سوات‬.‫ سيد عبد الغفور‬،‫ قاسمي‬111
103
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, p. 91.
.‫مخ‬۷۳ ،۹۱۱۱ ،‫ دانش کتابتون‬،‫ پېښور‬،)‫ د افغانستان لنډ تاريخ (ژباړن محمد داود وفا‬.‫ عبدلحی‬،‫حبيبي‬114
101
Ibid., p. 99.
109
Imperial Gazetteer Provincial series North-West Frontier Province, Lahore, Sang-e-
Meel Publications, 9009/1101, pp. 917.
107
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, p. 99.
101
Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel
Publications, 9001/1193, p. 17.
.‫مخ‬۹ ، ۹۱۹۷ ،‫ عظيم پبلشنگ هاوس‬،‫ پېښور‬،‫ سوات‬،‫ نرصالله خان‬،‫ نرص‬11۹
111
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, p. 99.
111
.‫مخ‬۳ ، ۹۱۹۷ ،‫ عظيم پبلشنگ هاوس‬،‫ پېښور‬،‫ سوات‬،‫ نرصالله خان‬،‫نرص‬
119
Tucci, Giuseppe, On Swat: Historical and Archaeological notes, Islamabad, Quaid-i-
Azam University, 9013, p.97.
113
[Hiuen Tsiang], Chinese Accounts of India translated from the Chinese of Hiuen
Tsiang, translated and annotated by Samuel Beal, Vol. 9, new edn.(Calcutta: Susil
Gupta (India) Limited, 1111), p.197.
113
Ibid., p.197.
111
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, p. 93.
119
Ibid., pp. 99,93.
.‫ مخونه‬۹۱-۹۸ ،]۹۱۷۱[ ،‫ حميديه پرېس‬،‫ پشاور‬،‫ تاريخ رياست سوات‬.‫ سید عبد الغفور‬،‫ قاسمي‬117
118
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, pp. 93,93.
.‫مخ‬۷۱ ]۹۱۹۹[ ،‫ داراالشاعت‬،‫ باجوړ‬،‫ سوات د تاريخ په رڼا کښې‬.‫ عبدالحليم اثر‬،‫ افغاين‬11۹
120
Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel Publications,
2001, p.57
111
Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel Publications,
2001, p. 57
111
Sultan-i-Rome, Religious Perspective of Pre-Muslim Swat, Pakistan, Islamabad,
Quaid-i-Azam University, Journal of Asian Civilizations, Vol. ۳0, No. 1 (December,
1111), p. 111
.‫ مخ‬۱۲ ،۹۱۱۱ ،‫ دانش کتابتون‬،‫ پېښور‬،)‫ د افغانستان لنډ تاريخ (ژباړن محمد داود وفا‬،‫ عبدالحی‬،‫حبيبي‬11۳
193
Tucci, Giuseppe, On Swat: Historical and Archaeological notes, Islamabad, Quaid-i-
Azam University, 9013, p.97.
125
[Hiuen Tsiang], Chinese Accounts of India translated from the Chinese of Hiuen

02
‫ د سوات لنډ تاريخ‬/ ‫درېيم باب‬

Tsiang, translated and annotated by Samuel Beal, Vol. 2, new edn.(Calcutta: Susil Gupta
(India) Limited, 1958), p.167
199
[Hiuen Tsiang], Chinese Accounts of India translated from the Chinese of Hiuen
Tsiang, translated and annotated by Samuel Beal, Vol. 9, new edn.(Calcutta: Susil
Gupta (India) Limited, 1111), p.197.
117
Sultan-i-Rome, Religious Perspective of Pre-Muslim Swat, Pakistan, Islamabad,
Quaid-i-Azam University, Journal of Asian Civilizations, Vol. ۳0, No. 1 (December,
1171111), p.
.‫ مخونه‬۱۱-۱۷ ،۹۱۱۱ ،‫ دانش کتابتون‬،‫ پېښور‬،)‫ د افغانستان لنډ تاريخ (ژباړن محمد داود وفا‬،‫ عبدالحی‬،‫حبيبي‬118
11۹
Sultan-i-Rome, Religious Perspective of Pre-Muslim Swat, Pakistan, Islamabad,
Quaid-i-Azam University, Journal of Asian Civilizations, Vol. ۳0, No. 1 (December,
1171111), p.
1۳1
[Hiuen Tsiang], Chinese Accounts of India translated from the Chinese of Hiuen
Tsiang, translated and annotated by Samuel Beal, Vol. 2, new edn.(Calcutta: Susil Gupta
(India) Limited, 1958), pp. 167-168
،‫ ڈاکٹر انعام الرحیم‬:‫ مصنفین‬،‫ فضل معبود (مرتجم) سوات سامجی جغرافیہ قبائیلیت اور جدیدیت کے درمیان‬1۳1
.‫ مخ‬۸۹ ،۲۱۱۱ ،‫ حجرہ‬،‫ سوات‬،‫ایلن ویارو‬
:‫ مخ‬،‫ د سوات نامې رسيزه‬،‫ عبدالحی‬،‫ حبيبي‬1۳1
, retrieved on 13-11-www.alamahabibi.com/pdfs/A_Book_da 020swatbamee020sareza.pdf4
2016
1۳۳
Vidya Prakash Tyagi, Martial Races of Undivided India, Delhi, Kalpaz Publications,
111۹, p. 1۳1.
1۳4
Sultan-i-Rome, Religious Perspective of Pre-Muslim Swat, Pakistan, Islamabad,
Quaid-i-Azam University, Journal of Asian Civilizations, Vol. ۳0, No. 1 (December,
۹111111), p.
1۳0
Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel Publications,
2001, p. 59
1۳3
Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel Publications,
2001, p. 59
137
Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, 2009, p.24
.‫ مخونه‬۹۳-۹۹ ، ۲۱۹۹ ، EPS ،‫ مينګوره‬،‫ سواستو‬،‫ شهباز محمد‬138
1۳۹
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, p. 93.
130
Khan, Muhammad Nazir, A Ghaznavid Historical Inscription from Udigram, Swat,
East in West, Vol. 31, No. 1/3 (September 1111), p. 113.
‫ اداره‬،‫ پېښور‬،‫ مقدمه او رشحه له دوست محمد خان کامل نه‬،‫ کليات خوشحال خان خټک‬.‫ خوشحال خان‬،‫ خټک‬141
.‫مخ‬۱۲۱ ،۹۱۹۱ ،‫ دوېم ځل‬،‫اشاعت رسحد‬
.‫ مخ‬۱۲ ،۹۱۷۹ ،‫ سوداگر پریس پیش گلی‬،‫ بریلی‬،‫ ہدیہ ودودیہ‬.‫ سید عبدالغفور‬،‫ اسمی‬141
.‫ مخ‬۷۳۲ ،۹۱۷۹ ، )‫ عروج افغان (جلد اول‬.‫ تاج محمد خان‬،‫ زېب رس‬14۳
144
Hussain, Ashruf Altaf (Translator), The Story of Swat as told by the Founder Miangul
Abdul Wadud Badshah Sahib to Muhammad Asif Khan, 1۹31, ‘Appendices, p. XXVI
‫ تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت مياګل ګل شهزاده باچا‬.‫ محمد اصف‬،‫ خان‬140

09
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫صاحب‪ ۱۱۱ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬

‫افغاين‪ ،‬عبدالحليم اثر‪ .‬سوات د تاريخ په رڼا کښې‪ ،‬باجوړ‪ ،‬داراالشاعت‪ ۷۱-۲۱ ، ]۹۱۹۹[ ،‬مخونه‪.‬‬
‫ِ‬
‫تعارف سوات‪ ،‬کراچي‪ ،‬لیگ ها وس‪ ۹۹ ،۹۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬ ‫بريکوټی‪ ،‬شېر افضل خان‪.‬‬
‫‪ 131‬يوسفي‪ ،‬الله بخش‪ ،‬يوسف زئے‪ .‬کراچي‪ ،‬محمد عيل ايجوکيشنل سوسائٹي‪۹۹۱ ،۹۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 131‬همدغه اثر‪ ۹۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 101‬افغاين‪ ،‬عبدالحليم اثر‪ .‬سوات د تاريخ په رڼا کښې‪ ،‬باجوړ‪ ،‬داراالشاعت‪ ۷۷ ، ]۹۱۹۹[ ،‬مخ‪.‬‬
‫ِ‬
‫تعارف سوات‪ ،‬کراچي‪ ،‬لیگ ها وس‪ ۹۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬ ‫‪ 101‬بريکو ٹي‪ ،‬شیر افضل خان‪.‬‬
‫‪ 119‬همدغه اثر‪ ۹۲ ،۹۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 10۳‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ .‬تاري خ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬
‫شاه صاحب‪۷۲ ، ]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 154‬قاسمي‪ ،‬سيد عبد الغفور‪ .‬تاريخ رياست سوات‪ ،‬پشاور‪ ،‬حميديه پرېس‪ ۲۲-۲۹ ،]۹۱۷۱[ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪100‬يوسفي‪ ،‬الله بخش‪ ،‬يوسف زئے‪ .‬کراچي‪ ،‬محمد عيل ايجوکیشنل سوسائٹی‪ ۳۳ ،۹۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪119‬‬
‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel‬‬
‫‪Publications, 9001/1193, p. 91.‬‬
‫‪107‬‬
‫‪Ibid., pp.999,997.‬‬
‫‪108‬معظم شاه‪ ،‬پري‪ .‬تواريخ حافظ رحمت خاين‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۷ ،۹۱۸۳ /۹۱۳۹،‬مخ‪.‬‬
‫‪10۹‬‬
‫خان‪ ،‬روشن خان‪ .‬ملکه سوات‪ ،‬کراچى‪ ،‬روشن خان اینڈ کمانى‪۹۷ ،۹۱۸۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 131‬معظم شاه‪ ،‬پري‪ .‬تواريخ حافظ رحمت خاين‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۱ ،۹۱۸۳،۹۱۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 161‬همدغه اثر‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 162‬همدغه اثر‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 163‬همدغه اثر‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 164‬همدغه اثر‪۹۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 165‬همدغه اثر‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 166‬همدغه اثر‪ ۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 167‬همدغه اثر‪۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪168‬همدغه اثر ‪۳۲‬مخ‪.‬‬
‫‪ 169‬همدغه اثر‪ ۳۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 170‬همدغه اثر‪۳۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 171‬همدغه اثر‪ ،‬مخ‪76 :‬‬
‫‪ 172‬همدغه اثر‪ ۳۳- ۳۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 173‬همدغه اثر‪ ۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 174‬قاسمي‪ ،‬سيد عبدالغفور‪ .‬هديه ودوديه‪ ،‬برييل‪ ،‬مطبوعه سوداگر پريس‪ ۹۷ ،۹۱۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 175‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬
‫شاه صاحب‪۷۹ ، ]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 176‬قاسمي‪ ،‬سېد عبد الغفور‪ .‬تاريخ رياست سوات‪ ،‬پشاور‪ ،‬حميديه پرېس‪۲۱ ،]۹۱۷۱[ ،‬مخ‪.‬‬
‫خان‪ ،‬حافظ رحمت‪ .‬خال صة االنساب ‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډ مي‪۹۷۳ ،۹۱۳۷ ،‬مخ‪.‬‬ ‫‪177‬‬

‫‪00‬‬
‫ د سوات لنډ تاريخ‬/ ‫درېيم باب‬

171
Barth, Fredrik, Political Leadership among Swat Pathans, London, University of
London The Athlone Press, 1111, p.7.
17۹
.‫ مخ‬۲۱۹ ،۲۱۹۹ ،‫ پورب اکادمي‬،‫ اسالم اباد‬،‫ کتاب العربة‬.‫ سید عبدالجبار شاه‬،‫ستهانوي‬
‫ رسحد اردو اکیڈمي اردو نگر‬،‫ ایبٹ آباد‬،‫ تاجک سوايت و مملکت گرب تاريخ کے آئينه ميں‬.‫ پروفیرس‬،‫ محمد اخرت‬110
.‫ مخ‬۹۹ ،۲۱۱۲ ،‫قلندر آباد‬
111
Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel
Publications, 9001/1193, p.91.

.‫ مخ‬۲۲۹ ،۹۱۹۱ ،‫ محمد عيل ايجوکیشنل سوسائٹی‬،‫ کراچي‬،‫ يوسف زئے‬.‫ الله بخش‬،‫يوسفي‬181
18۳
Imperial Gazetteer Provincial series North-West Frontier Province, Lahore, Sang-e-
Meel Publications, 9009, p. 919.
‫ مصنف ډاکټر اکرب اېس‬،‫ ميلينيم او کرزما د سوات په پښتنو کښې‬.)‫ (مرتجم‬،‫ محمد تقويم الحق‬،‫ کاکا خېل‬184
.‫مخ‬۹۹ ، ۹۱۳۸ ،‫ بشتو اکېډمي‬،‫ بېښور‬،‫احمد‬
180
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
.1University Press, Second Impression 9001, p.
.‫مخ‬۷۸ ،]۹۱۹۹[ ،‫ اداره اشاعت رس حد‬،‫ پېښور‬،‫ روښانيان د مغلو تاريکيان‬.‫ عبداالکرب خان‬،‫ اکرب‬183
‫ تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬.‫ محمد آصف‬،‫ خان‬187
.‫مخ‬۳۹ ، ]۹۱۱۸[ ،‫شاه صاحب‬
.‫مخ‬۷۱ ،]۹۱۷۱[ ،‫ حميديه پرېس‬،‫ پشاور‬،‫ تاريخ رياست سوات‬.‫ سيد عبد الغفور‬،‫ قاسمي‬188
111
Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel
.109Publications, 9001/1193, p.
1۹1
Imperial Gazetteer Provincial series North-West Frontier Province, Lahore, Sang-e-
911Meel Publications, 9009, p.
.‫مخ‬۱ ،۹۱۳۸ /۹۱۱۱ ،‫ تعليمي اداره کرمياوره‬،‫ پشاور‬،‫ اخون صاحب سوات‬.‫ نرصالله خان‬،‫ نرص‬191
1۹1
Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the
source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys, Journal
.931,939of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1199), pp.
.‫مخ‬۲۸ ،۹۱۹۷ ،‫ عظيم پبلشنگ هاوس‬،‫ پېښور‬،‫ سوات‬.‫ نرصالله خان‬،‫ نرص‬193
.‫مخ‬۹۱ ،]۹۱۷۱[ ،‫ حميديه پرېس‬،‫ پشاور‬،‫ تاريخ رياست سوات‬.‫ سيد عبد الغفور‬،‫ قاسمي‬194
1۹0
Imperial Gazetteer Provincial series North-West Frontier Province, Lahore, Sang-e-
911Meel Publications, 9009, p.
1۹3
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
.9University Press, Second Impression 9001, p.
.‫ مخونه‬۷۹ ،۷۱ ،۹۱۷۹ ،‫ مطبوعه سوداگر پريس‬،‫ برييل‬،‫ هديه ودوديه‬.‫ سيد عبدالغفور‬،‫ قاسمي‬1۹7
1۹8
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
.91University Press, Second Impression 9001, p.
.‫مخ‬۲۸ ،۹۱۳۸ /۹۱۱۱ ،‫ تعليمي اداره کرمياوره‬،‫ پشاور‬،‫ اخون صاحب سوات‬.‫ نرصالله خان‬،‫ نرص‬199
900
Hay, Major, W.R., Monograph on Swat State, Simla, Government of India Press,
1133, p.3.
.‫مخ‬۷۹ ، ۹۱۹ ،‫ عظيم پبلشنگ هاوس‬،‫ پېښور‬،‫ سوات‬.‫ نرصالله خان‬،‫ نرص‬201
111
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford

03
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪University Press, Second Impression 9001, p. 19.‬‬

‫‪ 203‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬
‫شاه صاحب‪ ۲۲۷-۲۲ ، ]۹۱۱۸[ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 204‬قاسمي‪ ،‬سيد عبد الغفور‪ ،‬تاريخ رياست سوات‪ ،‬پشاور‪ ،‬حميديه پرېس‪ ۸۳-۸۹ ،]۹۱۷۱[ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪110‬‬
‫خان‪ ،‬روشن خان‪ .‬يوسفزئ قوم کى رسگزشت‪ ،‬کراچى‪ ،‬روشن خان اينڈ کمانى‪ ۷۷۳ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 113‬غازي‪ ،‬محمود احمد‪ ،‬ڈاکٹر‪ .‬پیش لفظ (مشمولہ) کتاب العربۃ‪ ،‬مصنف سید عبدالجبار شاہ ستھانوی‪ ،‬اسالم اباد‪،‬‬
‫پورب اکادمی‪ ۹۱ ،۲۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 117‬قاسمي‪ ،‬سيد عبدالغفور‪ .‬هديه ودوديه‪ ،‬برييل‪ ،‬مطبوعه سوداگر پريس‪ ۷۲،۷۷ ،۹۱۷۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 208‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان جلد اول‪ ۹۷۹۱ ،‬هـ ‪ ۹۱۷،۹۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪11۹‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪10University Press, Second Impression 9001, pp.‬‬
‫‪111‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪University Press, Second Impression 9001, pp. 17,11.‬‬
‫‪ 211‬نرص‪ ،‬نرصالله خان‪ .‬سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬عظيم پبلشنگ هاوس‪ ۷۷،۷۱ ، ۷۹۱۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪111‬‬
‫‪Hay, Major, W.R., Monograph on Swat State, Simla, Government of India Press,‬‬
‫‪1133, p.13.‬‬
‫‪913‬‬
‫‪Ibid., p.13.‬‬
‫‪913‬‬
‫‪Ibid., p.11.‬‬
‫‪911‬‬
‫‪Ibid., p.13.‬‬
‫‪113‬برق‪ ،‬سید وہاب‪،‬انجینرئ‪(.‬مرتجم) پختون رس زمین‪ ،‬مصنف جیمز۔ڈبلیو۔ ساین‪ ،‬پشاور‪ ،‬نیو دارالکتاب‪ ۲۷۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪217‬کاکا خېل‪ ،‬محمد تقويم الحق‪( .‬مرتجم)‪ ،‬ميلينيم او کرزما د سوات په پښتنو کښې‪ ،‬پېښور‪ ،‬پلتو اکېډمي‪،۹۱۳۸ ،‬‬
‫‪۷۱‬مخ‪.‬‬
‫‪118‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪.100,101University Press, Second Impression 9001, pp.‬‬
‫خان‪ ،‬محمد آصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬
‫‪219‬‬

‫شاه صاحب‪۷۳۱ ، ]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪111‬‬
‫‪Barth, Fredrik, The Last Wali of Swat: An Autobiography as told to Fredrik Barth,‬‬
‫‪London, 1111, reprint, Bangkok: White Orchid Press, 1111, p. 109.‬‬
‫‪221‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬
‫شاه صاحب‪۷۱۳ ، ]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 222‬ډسټرکټ ريکارډ روم سوات‬
‫‪ 223‬سوات سټېټ ريکارډ‪ ،‬تحصيل خوازه خېله‬
‫‪ 224‬ډسټرکټ ريکارډ روم سوات‬
‫‪ 225‬سوات سټېټ ريکارډ‪ ،‬تحصيل خوازه خېله‬
‫‪ 226‬سوات سټېټ ريکارډ‪ ،‬تحصيل خوازه خېله‬
‫‪ 227‬سوات سټېټ ريکارډ‪ ،‬تحصيل خوازه خېله‬
‫سوات سټېټ ريکارډ‪ ،‬تحصيل خوازه خېله‬
‫‪228‬‬

‫‪ 229‬ډسټرکټ ريکارډ روم سوات‬

‫‪04‬‬
‫درېيم باب ‪ /‬د سوات لنډ تاريخ‬

‫‪ 230‬سوات سټېټ ريکارډ‪ ،‬تحصيل خوازه خېله‬

‫‪ 231‬ډسټرکټ ريکارډ روم سوات‬
‫‪ 232‬سوات سټېټ ريکارډ‪ ،‬تحصيل خوازه خېله‬
‫‪ 233‬ډسټرکټ ريکارډ روم سوات‬
‫‪ 234‬سوات سټېټ ريکارډ‪ ،‬تحصيل خوازه خېله‬
‫‪ 235‬سوات سټېټ ريکارډ‪ ،‬تحصيل خوازه خېله‬
‫‪ 236‬سوات سټېټ ريکارډ‪ ،‬تحصيل خوازه خېله‬
‫‪1۳7‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪University Press, Second Impression 9001, p.993.‬‬
‫عبدالقادر‪ ،‬موالنا‪ ،‬د فکر يون‪ :‬د موالنا عبدالقادر د مضمونونو مجموعه‪ ،‬راغونډوونکی عبدالرحمن شباب‪ ،‬پېښور‪،‬‬ ‫‪238‬‬

‫يونيورسټي بک ايجنيس‪۲۸ ،۹۱۱۳ /۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬

‫شباب‪ ،‬عبدالرحمن‪( .‬ديباچه)‪ ،‬د فکر يون‪ :‬د موالنا عبدالقادر د مضمونونو مجموعه‪ ،‬راغونډونکے عبدالرحمن‬ ‫‪239‬‬

‫شباب‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ۳،۸ ،۹۱۱۳ /۹۱۹۷ ،‬مخونه‪.‬‬

‫‪ 240‬خټک‪ ،‬پردل‪( .‬مولف)‪ ،‬د موالنا عبدالقادر خطونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۲۹۸ ،۹۱۸۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 241‬خټک‪ ،‬راجويل شاه‪ ،‬ډاکټر‪ ،‬روهالوجي‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪۷۱ ،۲۱۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪141‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪University Press, Second Impression 9001, p.993.‬‬
‫‪14۳‬‬
‫‪Hussain, Ashruf Altaf, The Story of Swat as told by the Founder: Miangul Abdul‬‬
‫‪Wadud Badshah Sahib to Muhammad Asaf Khan, n.p., 1199, p.117.‬‬
‫‪ 244‬حکمنامه‪ ،‬حکمران رياست سوات‪ ،‬تاريخ‪.۹۱۹۱ /۹۱ /۷ :‬‬
‫‪ 140‬خان‪ ،‬غالم حبیب‪( .‬مرتب)‪ ،‬رواجنامہ سوات‪ ،‬سوات پرنٹنگ پریس‪ ۲۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 246‬حکمنامه‪ ،‬حکمران رياست سوات‪ ،‬تاريخ‪.۹۱۹۱ /۹۲ /۹۸ :‬‬
‫‪ 147‬خان‪ ،‬غالم حبیب‪( ،‬مرتب)‪ ،‬رواجنامہ سوات‪ ،‬سوات پرنٹنگ پریس‪ ۲۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 248‬حکمنامه‪ ،‬حکمران رياست سوات‪ ،‬تاريخ‪9 .۹۱۹۱ /۹۲ /۷۱ :‬‬
‫‪249‬رښتني‪ ،‬صديق الله‪ .‬د پښتو تاريکي سيمينار‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ۸۲،۸۷ ،۹۱۸۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 250‬نرص‪ ،‬نرصالله خان‪ ،‬سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬عظيم پبلشنگ هاوس‪۷۷ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 251‬دهقان‪ ،‬رشيد عيل او ارشف دراين‪ ،‬دروېش باچا‪ ،‬پېښور‪ ،‬منظور عام پريس‪ ،‬س ن‪۷۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 252‬همدغه اثر ‪۷۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 253‬همدغه اثر ‪ ۱۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 254‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ ،‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬
‫شاه صاحب‪ ۲۱۳،۲۱۸، ]۹۱۱۸[ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 100‬سلطان روم‪ ،‬ڈاکٹر‪ .‬پاٹا کی ا ٓئینی حیثیت کا قضیہ‪ ،‬روزنامہ ا ٓذادی‪ ،‬سوات‪ ،‬جنوری ‪.۲۱۹۹ ،۹‬‬
‫‪103‬‬
‫‪Copy of the Instrument of Accession executed by the ruler of Swat, on 3 November‬‬
‫‪1137, and accepted by M.A Jinnah, Governor-General, Pakistan, on 93 November‬‬
‫‪1137, TARC, S.No. 13/Swat, F.No. 107-Swat State.‬‬
‫‪917‬‬
‫‪Supplementary Instrument of Accession, Schedule, Part-I, in TARC, Book No. 11, p.‬‬
‫‪3.‬‬
‫‪911‬‬
‫‪The Constitution of Islamic Republic of Pakistan( as modified upto the 91th February‬‬

‫‪00‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

1191), Government of Pakistan, Ministary of Law and Parliamentary Affairs (Law

Division) p. 111
911
Extraordinary issue Registered No. L7339, The Gazette of West Pakistan, Lahore,
Friday, August 11, 1191. No. 17 (3) 91. ( The Dir, Chitral and Swat (Administration)
Regulation, 1191) West Pakistan Regulation No. 1 0f 1191.
990
Notification No. SO/VII-1-73/91 Dated: 19 August 1191.
،‫ شعیب سنز پبلرشز‬،‫ مینگورہ‬،‫مصنف ڈاکٹر سلطان روم‬،۹۱۹۱ ‫ تا‬۹۱۹۱ :‫ ریاست سوات‬.)‫ فواد احمد (مرتجم‬131
.‫ مخ‬۲۱۱ ،۲۱۹۷
131
Notification No. SO/VII-1-73/91 Dated: 19 August 1191.
993
Honour Board in the DCO [DC] office Swat, (Seen on 11 May 9011)
recieved —993Constitution (Sixth Ammendment) Act, 1179 (Act LXXXIV of 1179)
assent of the president on 31 December 1179 and issued on 3th January 1177. “ Right
bank Indus Kohistan separated from Swat District and Kohistan District created, with
effect from 1st )ctober 1179.”
991
Govt: of NWFP, Revenue Deoartment Notification No. 93101/ Rev-VI Dated 10-19-
1110.
999
Sultan-i-Rome, Forest Governance in Transition: From the Princely State of Swat,
and Kalam to the State of Pakistan. WP9/IP9 working Paper No.1, 9001, p.31.
997
Sultan-i-Rome, Swat State (1111-1191) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, Second Impression 9001, p.301

06
 ‫څلورم باب‬
‫د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫(له پيله تر‪0106‬پورې)‬

‫د پښتو زمانه‬
‫له کله نه چې يوسفزي سوات ته راغلل‪ ،‬نو تر ‪۹۱۹۱‬م پورې دوی دلته يو منظم‬
‫حکومت جوړ نه کړ‪ ،‬د قباييل رواياتو الندې يې ژوند تېروه‪ ،‬چې بيا په ‪۹۱۹۱‬م کې يو‬
‫باقاعده حکومت او رياست جوړ شو‪ .‬د يوسفزو سوات ته له راتګ وروسته او له ‪۹۱۹۱‬م‬
‫څخه مخکې دا دور د تاريخ په کتابونو کې"د پښتو دور"او"د پښتو زمانه" په نوم ياد شوی‬
‫دی‪ .‬د پښتو دور مطلب دا دی چې دلته څه حکومتي قوانني نه وو‪ ،‬خو خلکو به د‬
‫پښتونولۍ د قانون الندې ژوند تېروه‪ .‬د مياګل عبدالودود په سوانح حيات کې محمد آصف‬
‫خان په دې باره کې ليکي چې له ‪۹۱۹۱‬م څخه مخکې چې د سوات په قباييل وطن کې‬
‫منظم حکومت او نور څه تنظيم نه و‪ ،‬نو دغې زماين ته به د پښتو زمانه ويل کېده‪ .‬دا زمانه‬
‫يو ډول د خود رسۍ زمانه وه‪ ،‬د سوات پښتانه له تعليم رسه هم نااشنا وو او له نورې‬
‫پښتونخوا څخه ګوښې لرې اوسېدل‪ ،‬نو په دې وجه دلته د پښتو زمانه څه داسې وه چې له‬
‫پښتو رسه يې ډېر مطابقت نه و‪9 .‬دلته د پښتو زمانه يو منفي مفهوم لري‪ ،‬يعنې ضد او‬
‫دښمني‪ .‬پر سوات له رياستي دور نه مخکې به سواتيانو هم په يو بل پسې همېشه تورې‬
‫‪6‬‬
‫راويستلې وې‪.‬‬
‫په سوات کې د پښتو زمانې په اړه وکيل حکيمزی ليکي‪ ،‬چې له ‪۹۱۹۱‬م نه مخکې‬

‫‪07‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دور ته د پښتو زمانه ویل کېږې‪ .‬د پښتو زمانه داسې وه چې هېڅ قانون نه و‪ ،‬په هره سيمه‬
‫په هر کيل او محلت کې بېلې بېلې خانۍ ملکۍ وې‪ .‬د هرې سيمې او د خانانو ملکانو د‬
‫خال طبيعت رسه سم قانون و‪ ،‬عام ولس د خال مال او ځان واک نه لرلو‪ ،‬د کمزوري مال‬
‫او عزت وررسه د مال خوله او فتوه به هم د زورور په الس کې وه"‪ 3.‬دلته دا خربه هم ياد‬
‫ساتل پکار دي چې دا قسمه حاالت ټول په ټوله نه وو خو په ځينو ځايونو او عالقو کې به‬
‫دا قسمه حاالت موجود و‪.‬‬

‫پښتو او پښتانه په سوات کې‬

‫د سوات د پښتو ادب له تهذيبي او ثقافتي تجزيې مخکې دا الزمي ده چې معلومه‬
‫کړل يش دلته پښتو ژبه له کوم وخت راهيسې رشوع شوې ده‪ ،‬نو ځکه اول به سوات ته د‬
‫پښتنو په راتګ او دلته د پښتو ژبې په ارتقاء بحث وکړل يش‪.‬‬
‫که د نړۍ تاريخ ته و کتل يش‪ ،‬نو د څه نه څه وجوهاتو په وجه قامونه له يو ملک يا‬
‫يوې عالقې نه بل مل ک يا بلې عالقې ته منتقل شوي او بيا د هغه ځای پاخه اوسېدونکي‬
‫شوي دي‪ ،‬لکه اريا قومونه له منځنۍ اسيا څخه جنويب اسيا ته راغيل او په جنويب اسيا‬
‫کې هم مختلف قومونه په داخيل طور له يوې سيمې څخه بلې ته منتقل شوي دي‪ .‬په دې‬
‫تناظر کې که مونږ سوات ته وګورو نو دلته هم د تاريخ په مختلفو دورونو کې مختلف قومونه‬
‫تيل راغيل دي‪ .‬د هر قوم خال دود دستور‪ ،‬رسم و رواج او خاله ژبه وه‪ .‬د ځينو قومونو دلته‬
‫د مېشت کېدو پته مونږ ته يا د تاريخ له پاڼو او يا دلته له موجودو ډبرليکونو يا نورو لرغونو‬
‫اثارو څخه لګي‪ .‬د تاريخ په پاڼو کې چې پر سوات د حملې يا قبضې کوم وړومبی معلوم‬
‫ذکر راځي هغه د سکندراعظم دی‪ ،‬کوم چې په ‪ ۷۲۳‬ق م کې سوات ته راغلی و‪ 4.‬د‬
‫يونانيانو له زوال او په ‪ ۷۲۹‬قبل مسيح کې د چندرګات موريه په اقتدار کې له راتلو رسه په‬
‫دې عالقه کې د موريه خاندان عروج رشوع شو‪ 0‬په پينځمه عيسوي پېړۍ کې يو چيني‬
‫سيالين فاهيان د دې عالقي د سيل لااره راغلی و او هغه وخت کې دلته بدهـ مذهب ښه‬
‫په ترقۍ کې و ‪ 6‬او دغه رنګ تقريبا ً په ‪ ۹۷۱‬ميالدي کې يو بل چيني سيالين هيون‬
‫سانګ په دې عالقه کې د بدهـ مت مذهب د زوال ذکر کوي‪ 7.‬د بدهـ مت له زوال وروسته‬
‫دلته هندومت زور وموند او اخر کار د محمود غزنوي لښکر پر سوات حمله وکړه‪ ،‬له دې‬
‫‪0‬‬
‫عالقې يې د هندو شاهي حکومت ختم کړ او په وړومبي ځل دلته د اسالم بیرغ ودرول شو‬
‫په اوډيګرام کې د محمود غزنوي د وخت يو زوړ جومات هم معلوم شوی او د دغه‬
‫‪00‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫جومات يو ډبرليک هم په الس راغلی دی‪ 1،‬له دې ډبرليک څخه د دې جومات د لرغونتوب‬
‫پته لګي‪ .‬پر دې کتيبه باندې ‪ ۷۷۱‬هجري ليکل شوي دي‪ 92.‬لکه څنګه چې مخکې ذکر‬
‫شو چې د دې خربې څه واضحه ثبوتونه په الس نه دي راغيل چې محمود غزنوي د سوات‬
‫د حملې پر وخت له لښکر رسه پخاله موجود و او که نه؟ همدغه وجه ده چې مونږ هم دا‬
‫په يقني رسه نه شو ويلی چې محمود غزنوي پخاله سوات ته راغلی دی‪ .‬د محمود غزنوي د‬
‫لښکر له حملې مخکې مونږ ته په سوات کې د پښتو ژبې صحيح ثبوتونه په الس نه راځي‪،‬‬
‫خو محمود غزنوي هم نيم ترک او نيم پښتون يادېږې‪ 99.‬اګر چې د پښتو يوه ټاه خلک د‬
‫سند په توګه وړاندې کوي او له هغې نه دا ثابتوي چې په سوات کې د بدهـ مذهب په وخت‬
‫کې هم پښتو ژبه ویل کېده‪ ،‬خو د دې خربې څه قوي ثبوتونه او دليلونه نشته‪ ،‬ټاه دا ده ‪:‬‬
‫ساوږمېه کــــــــــــړنګ وهه راخېژه‬
‫‪90‬‬
‫يار مې د ګلو لو کوي ګوتې ريبينه‬
‫دا ټاه داسې هم ویل شوې ده‪:‬‬
‫يه ساوږمۍ! رسه وهـــــــــــه راخېژه‬
‫‪93‬‬
‫يار مې د ګلو لو کوي ګوتې ريبينه‬
‫په سوات کې د جونو رس په نامه يوه څوکه ده‪ ،‬د هغې په باره کې دا روايت مشهور‬
‫دی چې دلته به د سوما بوټي کېدل او د ارياو په زمانه کې به د شاې جينکو د دغو بوټو لو‬
‫کولو او بيا به ترې خاص قسمه مرشوب جوړول او بيا به يې د خالو دېوتاګانو عبادت کولو او‬
‫داسې وایي چې په دې ټاه کې هم دغه بوټي او دغه رسم (عبادت) طرف ته اشاره شوې‬
‫ده‪ .‬په پښتنو کې خو اوس دا روايت نشته نو ځکه ماهرين وايي چې دا د بدهـ مت د زمانې‬
‫روايت و‪ ،‬چې بيا وروسته پښتنو د اسالم له قبلولو رسه هغه هر څه بالکل هېر کړل‪ 94 .‬د دې‬
‫ټاې په تناظر کې که په غور وکتل يش نو د پښتنو د رسم ورواج او دود دستور ډېرې خربې‬
‫له آريايانو رسه سمون خوري‪90.‬محمد نواز طائر د سوما يا د هوما د بوټي د رس په باره کې‬
‫ليکي چې دا رشبت له اېشېدلو وريژو نه جوړېده‪ .‬د اصل سوم رس د تيارولو لااره به دا‬
‫اهتامم کېده‪ ،‬چې د ساوږمۍ په رڼا کې به د ښه سريت پېغلو دا بوټی راټول کړ او د‬
‫قربانۍ ځای ته به يې په بره په ګډانو راوړ‪ ،‬بيا به يې په روانو اوبو کې ووينځه او په سوچه‬
‫پيو کې به يې غوپه کړ‪ ،‬له دې نه پس به کوتره کړی شو او چې رس يا اوبه به ترې راوويستل‬
‫شوې نو شات به يې وررسه ګډ کړل او بامبړانو به د يو خاص رسم په ذريعه دې ته تربک و‬

‫‪01‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫بخښلو او بيا به دېوتاګانو ته د اور په وساطت د نذر په دود پېش کړی شو‪96.‬محمد نواز طائر‬
‫د سوما د رس تړون له سوات رسه څه دا رنګې بيانوي‪:‬‬
‫د سوما‪ ،‬شاتو يا ګبني او د وريژو د هغه رسرسي يا رس چې عامو‬
‫خلکو به په هغه زما نه کې استعاملولو‪ ،‬تړون د سوات له عالقې رسه ډېر‬
‫کلک او پخوانی دی‪ .‬وريژې او ګبني اوس هم په ډېر زيات مقدار کې‬
‫دلته پیدا کيږې او اومه‪ ،‬سوما‪ ،‬څربولی‪ ،‬برړه‪ ،‬موه‪ ،‬هوما يا د دې نوم‬
‫دغه بوټی کېدی يش چې په پخوانۍ زمانه کې په ټول سوات کې عموماً‬
‫او د تريات په خواوشا او جونو رس کې خصوصا ً ډېر عام و او اوس هم‬
‫موندل کېږي‪ .‬په دې سبب د جونو رس د پېغلو ګډا ممکنه ده چې د رګ‬
‫ويدا له زمانې رايس د دې ځای دستور و او دغه لوړ رس ته هم د دې‬
‫‪97‬‬
‫کبله د جونو رسه نوم ورکړل شوی و "ـ‬
‫په دې ټاه کې رسه له دې چې د آريايانو يا د بدهـ مذهب څه اثار ښکاري خو دلته‬
‫د بدهـ مذهب چې کوم ډبرليکونه يا نور تحريري اثار په الس راغيل‪ ،‬په هغو کې د پښتو‬
‫هېڅ نخښې نښانې نشته‪ .‬په باقاعده توګه چې په سوات کې د پښتنو ذکر د تاريخ په پاڼو‬
‫کې په نظر راځي نو هغه د يوسفزو دور دی‪.‬‬
‫لکه څنګه چې مخکې ويل شوي‪ ،‬چې د محمود غزنوي لښکرو د يوولسمې عيسوي‬
‫صدۍ په رشوع کې پر سوات حمله کړې وه او په همدغه وخت کې نورې افغان قبيلې هم‬
‫سوات ته راغيل وې او دلته مېشتې شوي وې چې د سوايت پښتنو په نوم پېژندې‬
‫يش‪90.‬فرېډرک بارتهـ وايي چې پښتانه سوات ته له ‪ ۹۱۱۱‬عيسوي واخله تر ‪۹۹۱۱‬‬
‫عيسوي پورې په مختلفو دورونو کې راغيل دي‪91.‬د يوسفزو له راتګ نه مخکې چې سوات‬
‫کې د کومو پښتنو قبيلو ذکر کېږي هغه دله زاک او سوايت دي‪ ،‬دا خربه به روښانه کېږي‪،‬‬
‫چې دا خلک په رښتيا هم پښتانه وو که‪ ،‬نه؟ ځکه چې مختلفو مورخينو دوی ناپښتانه‬
‫حساب کړي دي‪ .‬له دې سايناوي نه به دا خربه ډېره په ډاګه يش چې سوات ته د پښتنو‬
‫راتګ کله شوی او دلته په باقاعده توګه د پښتو ژيب اغاز کله شوی دی‪ .‬اول مونږ ګورو چې‬
‫دله زاک څوک دي ـ م ـ ج "سيال" مومند د دله زاکو په باره کې ليکي چې دله زاک‬
‫لومړين پښتانه دي چې دوی پېښور ته راغيل او د پېښور په عالقه د اباسيند تر غاړې‬
‫استوګن وو‪ .‬ويل کېږي‪ ،‬چې دوی دې عالقې ته د هندو شاهانو په زمانه کې راغيل وو او‬

‫‪12‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫قبضه يې کړې وه‪ .‬له سلطان محمود غزنوي رسه پر هند د حملو په وخت کې د هغه په‬
‫فوځ او لښکر کې هم دوی ګډون کړی دی‪ 02.‬په تزک بابري کې هم دوی ته دله زاک افغان‬
‫ویلی شوي دي‪ 09.‬له دې پته ولګېده چې دله زاک نسالً پښتانه دي‪ .‬اوس به دا ګورو چې‬
‫دوی سوات ته کله راغيل دي‪ ،‬په دې اړه سيد عبدالغفور قاسمي ليکي چې له ‪۱۱۹‬‬
‫هجري‪ ،‬يعنې تر ‪ ۹۱۱۱‬م پورې په دې عالقو د دله زاکو قبضه وه‪.‬‬
‫په سوات کې د دله زاکو د آبادېدو او بيا له سوات څخه د شړلو په هکله محمد اصف‬
‫خان ليکي چې له محمود غزنوي وروسته په سوات کې دله زاک او سوايت اباد شول‪ .‬تر‬
‫څلور سوه هجري پورې خو دا دواړه قبيلې په قالره اوسېدې خو اخر پکې اختالف پيدا شو‪،‬‬
‫‪00‬‬
‫سواتيانو دله زاک له سوات نه وشړل او هغوی د پېښور او مردان په عالقو کې اباد شول‪.‬‬
‫سید عبدالغفور قاسمي په تاريخ رياست سوات کې پر سوات د دله زاکو د حکومت په باره‬
‫کې ليکي چې له ‪۷۱۲‬هـ نه تر ‪ ۱۱۹‬هـ پورې پر سوات‪ ،‬بونېر او نورو سيمو باندې د دله‬
‫زاکو حکومت و‪ 03.‬يوسفزو پر دله زاکو حمله وکړه او د سيمې ټوله عالقه يې له دوي نه‬
‫واخسته او دوی چچ هزارې ته پورې وتل‪ 04.‬يوسفزي چې له افغانستان نه پېښور ته راغلل‪،‬‬
‫نو دله زاکو له دوی رسه ډېر ښه سلوک وکړ او دوی ته يې د ګوزارې لااره زمکې هم ورکړې‪،‬‬
‫خو څه وخت وروسته دله زاکو د يوسفزيو تنګول رشوع کړل‪ ،‬نو ملک احمد د خال مدد‬
‫لااره له محمد زيو رسه صالح وکړه او پر دله زاکو يې حمله وکړه او دا رنګ دله زاکو شکست‬
‫‪00‬‬
‫له دې نه وروسته د دله‬ ‫وخوړ او په سوات کې يې له سلطان اويس رسه پناه واخسته‪.‬‬
‫زاکو پښې نه دي ټينګې شوي او د دوی اکرث کډې هندوستان ته هم تيل دي‪ 06.‬په سوات‬
‫کې له دله زاکو نه وروسته چې کوم خلک په تاريخي لحاظ د ذکر وړ دي هغه سواتيان‬
‫دي‪ .‬په يوولسمه عيسوي صدۍ کې د دې عالقې خلک په اسالم مرشف شول‪ ،‬د يوسفزي‬
‫قام له راتلو نه مخکې دلته د االيئ سواتيان آباد وو‪07،‬د دوی اصل نسل او د ژبې په باره کې‬
‫به د مختلفو پوهانو نظريات وړاندې کړل يش‪ .‬د سواتيانو د اصل نسل په باره کې سيد‬
‫عبدالجبار شاه په کتاب العربه کې ليکي چې دوی هم د بني ارسائيلو په شان رسمونه او‬
‫عادتونه لري کوم چې د پښتنو هم دي‪ ،‬نو پته لګي چې دا پښتانه دي‪00.‬د سواتيانو په باره‬
‫کې پروفیرس محمد اخرت داسې ليکي‪:‬‬

‫‪19‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫قبیلہ سوايت کی لوگ اسکندر ذوالقرنین (کورش کبیر= سائرس)‬
‫کی نسل سی ہونی کی سبب قدیم ایرانی ہیں جن کو تاجک لکھا گیا‬
‫ہی۔مدنیت کی اعتبار سی قبل از اسالم یہ لوگ زردشتی (گربی) تھی۔‬
‫ساسانیوں کی دور میں زابلستان (سجستان) پر ان کی حکومت تھی۔۔۔۔‬
‫چونکہ عربوں نی سیستان اور خراسان کی فتح کی بعد ساسانی دور کی‬
‫نظام مالگزاری کو اپنایا تھا اس لئی یہ گربی دہاقین وسالطین عربی‬
‫اصطالحات کی استعامل سی بھی خوب واقف تھی۔ سامانیوں کی دور‬
‫میں یہ لوگ بلخ‪ ،‬بدخشاں اور کنڑ کی عالقوں میں آباد تھی اور مسلامن‬
‫ہوچکی تھی۔ سلطان پکھل اور سلطان بہرم نی جب لغامن‪ ،‬کنڑ‪ ،‬ننگرہار‪،‬‬
‫باجوڑ‪ ،‬سوات‪ ،‬بنیر‪ ،‬اشنغر‪ ،‬اور پکھلی کی عالقوں پر مشتمل مملکت گرب‬
‫کا قیام کیا تو گو یا سوات کو اس کی زرخیزی اور قدرتی آبااشی کی لحاظ‬
‫‪01‬‬
‫سی عربی اصطالح سواد کا نام دیاگیا۔‬
‫ترجمه‪ :‬د سوايت قبيلې خلک د سکندر ذوالقرنین له نسل رسه تعلق لري او په دې‬
‫وجه دا زاړه ايرانيان دي‪ ،‬چې په تاريخي کتابونو کې د تاجک په نوم ياد شوي دي‪ .‬په‬
‫ټولنيزه توګه له اسالم نه وړاندې دا خلک زرتشت وو‪ ،‬په ساساين دور کې پر زابلستان د‬
‫دوی حکومت و‪ ،‬عربو د سيستان او خراسان له فتح کولو نه بعد د ساساين دور د مالګزارۍ‬
‫نظام خال کړی و او دغه وجه وه چې دا ګربي دهقانان او بادشاهان د عربۍ په اصطالحاتو‬
‫ښه پوهېدل‪ .‬په ساساين دور کې دا خلک په بلخ ‪ ،‬کونړ او د بدخشان په عالقو کې اباد وو‬
‫او مسلامنان شوي وو‪ .‬سلطان پکهل او سلطان بهرام چې کله د لغامن‪ ،‬کونړ‪ ،‬ننګرهار‪،‬‬
‫باجوړ‪ ،‬سوات‪ ،‬بونېر‪ ،‬اشنغر او د پکهلۍ په عالقو باندې مشتمل د ګرب مملکت جوړ کړ‪ ،‬نو‬
‫سوات ته د دې ځای د قدريت زرخېزۍ او اوبه خور په وجه د عربۍ نوم سواد ورکړ‪ .‬د‬
‫سواتيانو په باره کې ملز داسې ليکي‪:‬‬
‫‪The Swatis are not pure Pathan tribe, but are believed to be of‬‬
‫‪Indian origin. They originally occupied the territory between the‬‬
‫‪Hydaspes and Jallalabad; but were gradually driven out by Afghan‬‬
‫‪tribes, and the Yusufzais deprived them of Swat and Buner; they‬‬
‫‪accordingly crossed the Indus and settled at Alahi, Nandihar, Tikri,‬‬
‫‪&c., during the sixteenth century.32‬‬

‫‪10‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ترجمه‪ :‬سواتيان اصيل پښتانه نه دي‪ ،‬دا يقني کېږي چې د دوی اصل له‬
‫هندوستان څخه دی‪ .‬په بنيادي توګه باندې دوی د هيډاساس او جالل اباد ترمينځ عالقه‬
‫قبضه کړې وه‪ ،‬خو ورو ورو پښتنو قبيلو دوی وشړل او يوسفزيو دوی له سوات او بونېر نه‬
‫محروم کړل‪ .‬په دې طريقه دوی له اباسني پورې وتل او په شااړسمه صدۍ کې په االيي‪،‬‬
‫نندياړ او ټيکرۍ او نورو سيمو کې اباد شول‪.‬‬
‫تواريخ حافظ رحمت خاين دهګان او سوايت په يو نوم په دې لفظونو يادوي‪:‬‬
‫"مريهنده مذکور چې امري نامي د ده وه د مهوری پر غاښي تاڼه کړې وه او شاه اویس او‬
‫فرخ زاد چې دا دواړه يې هم نامدار امريان وو او په ذات دهګان سوايت وو‪ ،‬د مالکنډ په‬
‫غاښې کې تاڼه کړې وه‪ 39.‬تواريخ حافظ رحمت خاين ليکي چې د يوسفزيو پر سوات د‬
‫‪30‬‬
‫حملې په وخت کې په تاالش کې دهګان کافران وو‪.‬‬
‫تواريخ حافظ رحمت خاين ليکي چې مرتاوي ځان يوسفزي ګڼي حاالنکې دوی‬
‫سوايت دي‪".‬او معلومه دې وي چې مرتاوي په سواتيو کې يو لوی تومن دی‪ ،‬په امالت په‬
‫شجاعت تر سواتيو ځان بهرت ګڼي او د مرتاويو تاريخ دانان وايي چې مرتاوي په ذات‬
‫يوسفزي دي‪33.‬ډاکټر محمد حنيف د مرتاويو او دهګان وغیره په باره کې د تواريخ حافظ‬
‫رحمت خاين د له پاسني بيان په رشح کې ليکي چې ممکنه ده چې مرتاوي د نورو‬
‫سواتيانو په نسبت زيات بهادر وي‪ ،‬خو تر کومې چې د اصالت (اصل نسل) تعلق دی‪ ،‬نو په‬
‫دې کې څه حقيقت نه ښکاري‪ ،‬ځکه چې په اصل خو دوی يو خلک دي او د جهانګريي له‬
‫سلطانانو رسه تړون لري‪ ،‬ځکه که "دودال" د سلطان پکهل د مليس داود سلطان اوالد دینو‬
‫مرتاوي هم د دغه سلطان پکهل (د دوميي ښځې مسامة يب يب بيګم) د مرش زوی "مرتا"‬
‫اوالد دی او په دغه نسبت د مرتاوو په نوم شهرت لري‪ .‬غالبا ً دغه وجه ده چې پروفیرس‬
‫‪34‬‬
‫نصريالدين هم سواتيان او مرتاوي دوه جدا جدا قبيلې ګڼيل دي‪.‬‬
‫پروفیرس نصريالدين سوايت (دهګان) او جهانګريي سلطانان هم بېل بېل ولسونه‬
‫ګڼي او وايي چې په دوی کې يو رعايا او بل بااليي طبقه وه‪ .‬تاريخ د دې خيال ترديد کوي‬
‫ځکه چې ټول سواتيان (دهګان) د سلطان پکهل بن سلطان جهانګري بن سلطان کهجامن‬
‫نسل دی او د دوی ټولې قبيلې يعني مرتاوي‪ ،‬مميايل‪ ،‬ګربي‪ ،‬دشيارزي‪ ،‬ديرشايي‪،‬‬
‫ارغشايل‪ ،‬ملکال‪ ،‬رنايل‪ ،‬پنجول‪ ،‬پنجمريايل‪ ،‬دودال‪ ،‬منداريي‪ ،‬کاندرايي‪ ،‬سريايي‪ ،‬بيګال‪،‬‬
‫‪30‬‬
‫عيل شريي‪ ،‬خان خېل‪ ،‬اشلور‪ ،‬ديشوار‪ ،‬باجوړي‪ ،‬رباطي او نور له يو نسل رسه تعلق لري‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دهګان په مختلفو وختونو کې د تاريخ په پاڼو کې د ديګان‪ ،‬دهګان‪ ،‬دهکان‪،‬‬
‫دهقان‪ ،‬ديهقان او د هوار په نومونو ذکر شوي دي‪ ،‬دغه نومونه يا خو د تلفظ او مخارجو د‬
‫ردوبدل نتېجه ده او يا د سکونت د ځايونو په اعتبار رسه مشهور دي او همدغه وجه ده چې‬
‫په پښتونخوا کې د دوی څه خلک که په ګربو مشهور دي‪ ،‬نو څه په "لغامنو" يادېږي‪ ،‬څه‬
‫ورته که "رباطي" وايي‪ ،‬نو څه د باجوړو‪ ،‬شلامنو او سواتو په نوم شهرت لري‪ .‬د مثال په توګه‬
‫کوم دهګان چې د کرمې د سيند په غاړه د ترياه په مضافاتو کې په شلامن نومې ځای کې‬
‫اوسېدل او بيا وروسته په اشنغر کې آباد شول‪ ،‬نو خلکو به ورته شلامين ويل او په تاريخ کې‬
‫هم په دغه نوم ياد پاتې دي‪36.‬پري معظم شاه هم د اشنغر شلامين دهګان حسابوي‪ ،‬په دې‬
‫اړه هغه داسې وايي‪:‬‬
‫ګويند چې په دغه وخت کې اشنغر د دله زاکو نه و‪ ،‬په کې‬
‫شلامن وو او شلامين په ذات از جمله قوم دهګان دي‪ ،‬له شلامنه له‬
‫کړمانه چې له توابعه د ترياه دي راغيل دي‪ .‬اصل وطن يې شلامن‬
‫کړمان دی ځکه دوی په شلامنو منسوب دي القصه اشنغر په هغه وخت‬
‫د شلامنو وو‪ ،‬شلامنو خوړ او سلطان پکهل چې د سوات سلطان و د هغه‬
‫‪37‬‬
‫رعيت وو‪.‬‬
‫د سواتيانو د مختلفو قبيلو په باره کې محمد اخرت داسې ليکي‪:‬‬
‫سواتی دراصل تین شاخوں پر مشتمل ہیں‪ ،‬گربی‪ ،‬مرتاوی اور‬
‫ممیالی اور یہ تینوں شاخیں تاجک ہیں۔ ان میں گربی حکمران طبقہ‬
‫تھا جبکہ مرتاوی ممیالی دہگان تھی دیگان اور دهگان کی کم از کم‬
‫حیثیت رئیس کی ہوتی تھی اور حکمران طبقہ کی بعد یہ دورسی‬
‫درجہ کا با اختیار اور رئیس طبقہ تھا ان کی حیثیت بی زمین کا‬
‫‪30‬‬
‫شتکاروں جیسی نہ تھی جیسا کہ بعض لوگوں نی تصور کیا ہی۔‬
‫ترجمه‪ :‬سوايت په اصل کې په درېو ښاخونو مشتمل دي‪ .‬دا درې ښاخونه ګربي‪،‬‬
‫مرتاوي او مميايل دي او دا درې واړه تاجک دي‪ .‬په دوی کې ګربي حکمرانه طبقه وه او‬
‫مرتاوي او مميايل ديګان وو‪ ،‬د ديګان لږ تر لږه حيثيت به د رئيس برابر و او په حکمرانې‬
‫طبقې پسې دوی با اختياره او مالداره طبقه وه‪ ،‬د دوی حيثيت د بې زمکو دهقانانو په شان‬
‫نه و‪ ،‬کوم چې د عامو خلکو خيال دی‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫محمداصف خان وايي هغه سواتيان چې نن سبا د اباسني پورې غاړې د االيي په‬
‫عالقه کې اباد دي او اکرث تورې جامې اغوندي او يوسفزو له سوات نه شړيل‪ ،‬دوی پښتانه‬
‫دي‪ ،‬ژبه يې هم پښتو ده‪ ،‬په تهذيبي لحاظ رسه هم پښتانه دي‪ ،‬نو د دې لااره دا خربه‬
‫غلطه ده چې دا تاجک دي‪ 31.‬راج ويل شاه خټک په خال کتاب روهالوجي کې د پښتنو د‬
‫مشهورو قبيلو نومونه ورکړي دي‪ ،‬په دوی کې سوايت قبيله هم شامله ده‪42.‬د سواتيانو په‬
‫باره کې حافظ رحمت خان په خالصة االنصاب کې ليکي چې د سواتيانو قوم اګر چې په‬
‫نسب کې په پښتنو نه ورګډېږي‪ ،‬خو له دې امله چې دوی پښتو وايي او ټول رواجونه يې د‬
‫پښتنو دي او له پښتنو رسه ډېر ګډ را ګډ دي ځکه په پښتنو حساب دي او د دوی په ذېل‬
‫کې راوړل کېږي‪ .‬وايي چې سوايت قوم له ډېر پخوا راهييس په سوات او باجوړ کې اباد وو‪،‬‬
‫خو کله چې د يوسفزو غلبه شوه او ټوله سيمه يې واخيسته‪ ،‬نو بيا يې سوات ته مخه شوه او‬
‫له سواتيانو رسه يې ډېر جنګونه وشول او هغوی يې له هغه ملک نه پاڅول او ويې شړل او‬
‫پخاله پر سوات قابض شول‪ .‬سواتيان له هغه ځايه پکلۍ ته پورې وتل دا عالقه د يوسفزو د‬
‫وطن او د کشمري تر مينځ پرته ده‪ ،‬دا قوم اوس هم په دغه سيمه اباد دی‪ .‬دوی درې ډلې‬
‫دي‪ ،‬يو ګربي خلک د سلطان اويس په اوالد کې دي او سلطان اوېس‪ ،‬سلطان بهرام‬
‫‪،‬سلطان پکهل او سلطان جهانګري ټول په وار وار د سوات سلطانان تېر شوي او دوی ته‬
‫جهانګريي سلطانان هم ويل کېږي‪ .‬دوي د اصل نه تاجک دي او پاتې نور ګډوډ قومونه‪.‬‬
‫ګربي ولس په دي وجه په ګربي نوم مشهور شوی‪ ،‬چې په باجوړ کې ګربنومې يوه ودانۍ‬
‫ده چې دوی به پکې اوسېدل‪،‬نو د دغه ځای په مناسبت دوی ته يوسفزي ګربي وايي‪ ،‬خو‬
‫هغه څوک چې ځان ته مرتاوي وايي د هغوی دا دعوى ده چې د دوی نيکونه د يوې واقعې‬
‫له کبله له يوسفزو نه په هغه وخت کې بېل شوي‪ ،‬کله چې يوسفزي ال په ګاړه نو شکي کې‬
‫اباد وو‪ .‬دوی له هغه ځايه سوات ته راغيل وو او په سوات کې ټيکاو شوي وو او مرتاويان د‬
‫هغوی اوالد دی‪ ،‬خو د دوی دا قول تحقيق طلب دی او موميال چې ظاهرا ً يو خېل‬
‫حسابېږي په اصل کې د دهګانو او نورو د ډېرو خېلو نو مجموعه ده‪ ،‬خو کله چې د دوی‬
‫لږ لږ کورونو رسه يو ځای شوي‪ ،‬له دې کبله په يو خېل حسابېږي او دوی په خالو کې هم‬
‫ګڼ خېلونه دي‪ 49.‬ګريرسن هم وايي چې دا پښتانه نه دي‪:‬‬
‫‪The original inhabitants of Swat, who were dispossessed by‬‬
‫‪the Yusufzais, and who are now, under the name of Swatis, settled‬‬
‫‪in the British District of Hazara, speak Pashto, although they are‬‬
‫‪10‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪not of Afghan origin, and have none of the distinctive marks of‬‬
‫‪the race.40‬‬
‫ترجمه‪ :‬د سوات اصيل اوسېدونکي د چا نه چې يوسفزو د سوات قبضه اخستې وه‪،‬‬
‫نن سبا د برتانوي حکومت تر انتظام الندې په هزاره ضلع کې اوسېږي‪ ،‬پښتو ژبه وايي او د‬
‫سواتيانو په نوم يادېږي‪ ،‬خو دوی نه د افغان له نسل نه دي او نه د افغان نسل څه نخښې‬
‫نخانې لري‪.‬‬
‫لکه څنګه چې بره ذکر شول حافظ رحمت خان وايي چې دا تاجک دي‪ .‬اوس ګورو‬
‫چې تاجک څوک دي‪ ،‬د تاجکو په باره کې محمد اخرت خان د مېجر بيليو د کتاب ‪Races‬‬
‫‪ of Afganistan‬په حواله ليکي‪:‬‬
‫تاجک جسی عام طور پر فارسی وان بھی کہا جاتاہی کافی‬
‫تعداد میں افغانستان کی (مختلف عالقوں) میں پھیلی ہوئی باشندی‬
‫ہیں۔ اور یہ دیگر افغانوں سی زبان‪ ،‬داخل نظام‪ ،‬عادات اور رسم ورواج‬
‫میں مختلف ہیں۔ یہ افغانستان کی قدیم ایرانی باشندوں کی منائندی‬
‫(پس ماندگان) ہیں جس طرح کہ افغان قدیم ہندوستانی باشندوں کی‬
‫‪43‬‬
‫منائندگان ہیں۔‬
‫ترجمه‪ :‬تاجک‪ ،‬چا ته چې په عمومي توګه فاريس بان هم ویيل يش په ګڼ شمېر‬
‫کې د افغانستان په مختلفو عالقو کې اوسېږي او دا له نورو افغانانو نه په ژبه او رسم و رواج‬
‫کې مختلف دي‪ .‬دا د افغانستان د زړو ايراين اوسيدونکو منايندګان دي‪ ،‬لکه څنګه چې‬
‫افغانان د زړو هندوستاين اوسېدونکو منایندګان دي‪ .‬مېجر راورټي چې په سوات کې د‬
‫اخونخېل ذکر کوي نو وايي چې دا د اخوند دروېزه اوالد دی او دا تاجک دي افغان نه دي‪.‬‬
‫په دې اړه راورټي داسې وايي‪:‬‬
‫‪Beyond the bounds of Upper Suwat are the Akhund-Khels,‬‬
‫‪the descendants of Akhund Darwezah, who are Tajiks, that is to‬‬
‫‪say, are not Afghans.44‬‬
‫ترجمه‪ :‬د بر سوات له بريدونو نه اخوا اخوند خېل اوسېږي‪ ،‬چې د اخوند دروېزه‬
‫اوالد دی او تاجک دي او مونږ دا ویيل شو چې دا افغانان‪ ،‬يعنې پښتانه نه دي‪:‬‬
‫ډاکټر سلطان روم د سواتيانو په باره کې دايس ليکي‪:‬‬

‫‪16‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪The Swatis are those Pukhtuns who had occupied and‬‬
‫‪inhabited the Swat valley for centuries, prior to their expulsion‬‬
‫‪and the subsequent occupation of Swat by the Yusufzai in the‬‬
‫‪sixteenth century. However, it is noteworthy that in a recent study‬‬
‫‪Muhammad Akhtar has questioned the ethnicity of these Swatis‬‬
‫‪as Pukhtuns. He is of the opinion that these Swatis were Gabris by‬‬
‫‪religion and Tajak by origin. He has been successful by proving‬‬
‫‪his hypothesis to the extent that these Swatis were Gabris by‬‬
‫‪religion prior to their conversion to Islam. But, as for his‬‬
‫‪contention about their Tajak origin is concerned, he fails to prove‬‬
‫‪his claim.40‬‬
‫ترجمه‪ :‬سواتيان هغه پښتانه دي چا چې سوات قبضه کړی و او په شااړسمه صدۍ‬
‫کې د دوی د ويستلو او بيا د يوسفزو پر سوات له قبضې نه وړاندې دوی دلته له پېړو‬
‫راهييس اوسېدل‪ .‬دا خربه د يادونې وړ ده چې په يوه اوسنۍ څېړنه کې محمد اخرت د دوی‬
‫د پښتون نسل نه د کېدو په باره کې سوال راپورته کړی دی‪ .‬د هغه دا رايه ده چې دا‬
‫سواتيان د مذهب له مخې ګربيان او نسالً تاجک دي‪ .‬پخاله په دې مفروضه ثابتولو کې‬
‫هغه کامياب شوی هم دی چې دا سواتيان د اسالم له قبلولو نه وړاندې ګربيان وو‪ ،‬خو تر‬
‫کومې پورې چې د دوی د تاجک نسل رسه د تعلق خربه ده‪ ،‬نو د دې په ثابتولو کې ناکام‬
‫شوی دی‪ .‬ډاکټر سلطان روم په خال بل کتاب کې هم دا خلک د سوايت پښتنو په نوم ياد‬
‫کړي دي‪ ،‬هغه وايي‪:‬‬
‫‪After the occupation of the valley by the Muslims, people‬‬
‫‪from different Afghan tribes also settled in Swat and came to be‬‬
‫‪known as Swati Pukhtuns.46‬‬
‫ترجمه‪ :‬پر وادي سوات د مسلامنانو له قبضې نه وروسته د مختلفو افغانو قبيلو خلک‬
‫په سوات کې مېشت شول او د سوايت پښتنو په نوم وپېژندل شول‪.‬‬
‫تر دې ځایه خو مونږ د سواتيانو د نسل په باره کې خربې وکړې‪ ،‬اوس دا ګورو چې‬
‫يوسفزي سوات ته کله راغيل او زاړه سواتيان له سوات نه کله او ولې تليل دي؟ سوات ته د‬
‫يوسفزو د راتګ څه صحيح نېټه نه ده معلومه‪ ،‬مختلفو محققينو مختلفې خربې کړي دي‪،‬‬

‫‪17‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫مېجر راورټي داسې وايي‪:‬‬
‫‪When the Yusufzi tribe had effected the conquest of the‬‬
‫‪Samah or plain of the Yusufzis, as it is now termed, lying along‬‬
‫‪the northern bank of the Kabul river, from its junction with the‬‬
‫‪united-rivers of Panjkora ad Suwat, until it empties itself into the‬‬
‫‪Indus near Attak,—from the Dilazak tribe, about the year H. 096,‬‬
‫‪(A.D 9493), they remained quiet for some time.47‬‬
‫عبداالکرب خان اکرب ليکي چې پر سوات باندې يوسفزو قبضه په ‪۹۱۹۸‬م کې کړې‬
‫‪40‬‬
‫محمد نواز طائر ليکي چې د‬ ‫وه او ‪ ۹۱۷۱ -۷۹‬کې د وېش بندوسبت شوی و‪.‬‬
‫څوارلسمې صدۍ په خوا و شا کې يوسفزي دلته اباد شوي دي‪ 41.‬ډاکټر سلطان روم سوات‬
‫ته د يوسفزو د راتګ په اړه داسې ليکي‪:‬‬
‫‪They failed the defensive meassures of the Swatis and‬‬
‫‪occupied Lower Swat by the first quarter of the sixteenth‬‬
‫‪century.02‬‬
‫ترجمه‪ :‬هغوی د سواتيانو د مدافعت اقدامات ناکام کړل او د شااړسمې صدۍ په‬
‫وړومبۍ څلورمه کې يې کوز سوات قبضه کړ‪.‬‬
‫فريډرک بارتهـ وايي چې پښتانه سوات ته له ‪۹۱۱۹‬ميالدي کال نه تر ‪۹۹۱۱‬‬
‫ميالدي پورې راغيل دي‪ 09.‬بيليو سوات ته د يوسفزو د راتګ نېټه دا رنګ بيانوي‪:‬‬
‫‪In the time of Babur, who first came to Kabul in 9024‬‬
‫‪A.D., the whole of the Peshawar district had already been‬‬
‫‪colonized by different Afghan tribes; and, on his second visit,‬‬
‫‪fourteen years later, he found the Yusufzais had spread well into‬‬
‫‪Swat.00‬‬
‫ترجمه‪ :‬د بابر په زمانه کې څوک چې په وړومبي ځل په ‪ ۹۱۱۷‬کې کابل ته راغی‪،‬‬
‫نو د پېښور ټوله ضلع له مخکې نه مختلفو پښتنو قبيلو خاله کالونۍ جوړه کړې وه او‬
‫پينځلس کاله وروسته هغه په خال دويم سفر کې وليدل چې يوسفزي په ټول سوات کې‬
‫خواره شوي وو‪.‬‬
‫له دې ټولو خربو نه پته لګي يوسفزي چې اول له افغانستان نه راغلل‪ ،‬نو په پېښور‬

‫‪10‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫او خواو شا عالقو کې اباد شول او بيا د شااړسمې پېړۍ په دوميه لسيزه کې سوات ته‬
‫راغيل دي‪ .‬يوسفزو سوات ته د راتګ په وخت کې چونکې دلته سواتيان اباد وو‪ ،‬نو د‬
‫يوسفزو او سواتيانو په مينځ کې جنګونه رشوع شول‪ .‬په دې باره کې محمد اخرت داسې‬
‫ليکي‪:‬‬
‫بابر بادشاہ نی باجوڑ کی گربی سلطان حیدرعلی سی قلعہ گرب‬
‫فتح کیا اور یوسف زئیوں نی سوات کی آخری حکمران سلطان اویس‬
‫(جو گربی سواتی تھا) سی سوات کا عالقہ فتح کیا ۔سلطان اویس فرار‬
‫ہوکر نیاگ درہ میں چالگیا جب کہ دیگر تاجک سواتی جن میں‬
‫(گربی‪ ،‬مرتاوی‪ ،‬ممیالی‪ )،‬شامل تھی اور ان کو دہگان بھی کها جاتاتھا‬
‫ان مفتوح عالقوں سی نکل گئی۔ یہ سواتی سوات کی شامل مرشقی‬
‫دروں میں اپنی ہم نسبوں کی پاس جاکر مقیم ہوگئی تھی کیونکہ‬
‫یوسف زئیوں نی پہاڑی دروں کی رہنی والی سوایتوں سی کوئی تعرض‬
‫نہیں کیا تھا مگر کچھ عرصہ بعد آبادی کی اضافی اور عالقی کی تنگی‬
‫نی ان سواتیوں کونئی مسکن کی تالش پر مجبور کردیا۔ جن کی باعث‬
‫دریائی سندھ کوتھا کوٹ کی قریب عبور کرکی انہوں نی پکھلی پر‬
‫‪03‬‬
‫قبضہ کرلیا۔‬
‫ترجمه‪ :‬بابر بادشاه د باجوړ له ګربي سلطان حيدر عيل نه د ګرب قلعه فتح کړه او‬
‫يوسفزو د سوات له اخري بادشاه سلطان اویس نه د سوات عالقه فتح کړه‪ .‬سلطان اویس‬
‫نياک درې ته وتښتېد او نور تاجک سوايت چې په هغوی کې ګربي‪ ،‬مرتاوي او مميايل‬
‫شامل وو او دوی ته دهګان هم وايي‪ ،‬دوی له دې فتحه شوو عالقو څخه ووتل‪ .‬دا سواتيان‬
‫د سوات په شامل مرشقي درو کې له خالو نسبيانو رسه مقيم شول‪ ،‬ځکه چې يوسفزو د‬
‫سوات په غرنيو درو کې اوسيدونکيو سواتيانو ته هېڅ هم نه ویل‪ ،‬خو څه وخت وروسته د‬
‫ابادۍ د زياتوايل او د اوسېدو د ځای د تنګوايل له وجې دا سواتيان د نوي مسکن په تالش‬
‫کولو مجبور شول او په دې وجه دوی له تهاکوټ رسه نزدې په اباسني پورې وتل او په‬
‫پکهلۍ يې قبضه وکړه‪ .‬له سوات نه تر شړل کېدو وروسته هم ډېر سوايت د سوات په غرونو‬
‫کې اباد وو‪ ،‬په دې باره کې محمد اخرت داسې ليکي‪:‬‬

‫‪11‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫سوات سی حکومت کی خامتہ کی بعد تقریبا ً ایک سوبیس سال‬
‫تک سواتی سوات کی پہاڑي دروںمیں بی رسوسامانی کی حالت میں‬
‫زندگی برس کرتی رہی ۔اس دوران سلطان اویس اور اس کی اوالد درہ‬
‫نہاگ میں کفاروں کی درمیان پھر سی صاحب اقتدار حکمران رہی۔‬
‫االئی باال کی سواتی بھی ازاد حیثیت میں رہتی تھی مگر سواتیوں کی‬
‫‪04‬‬
‫اکرثیت ابھی تک سوات میں رعیت کی طور پر موجود تھی۔‬
‫کله چې يوسفزي سوات ته اول راتلل‪ ،‬نو دوی په کليو کې له سواتيانو رسه يو ځای‬
‫اوسېدل‪ ،‬ځکه د دوی ژبه او ناسته پاسته يو شان شوه‪ .‬په دې باره کې پري معظم شاه‬
‫داسې ليکي‪:‬‬
‫ګويند چې يوسف زي چې ښهر الندې کړ‪ ،‬درميه بخره د سوات‬
‫په ترصف راغی‪ ،‬نور يوسف زي ورپسې په کډو راتلل‪ .‬ځای په ځای په‬
‫درميه بخره سوات مېشتېدل اور رعايا د سوات خلقو ته دالسه ورکوله‪.‬‬
‫واړه راتلل پخالو مواضعو له دوی رسه ابادېدل‪ ،‬په دا شان رسه په هر‬
‫‪00‬‬
‫کيل کې به يو څو کوره يوسفزي وو‪ ،‬نور به وررسه سوايت اوسېدل‪".‬‬
‫داسې معلومېږي چې بابر باچا ته به له سواتيانو نه څه خطره وه‪ ،‬نو هغه يوسفزيو ته‬
‫وویل چې سوات ته به د االيي خلک نه راځي‪ .‬دا خربه تزک بابري داسې ليکي‪:‬‬
‫تیئویں تاریخ کو یوسف زئیوں کا رسدار ملک شاہ منصور‪ ،‬چند‬
‫دورسی رسداروں کی ساتھ حارض خدمت ہوا۔ ان میں سی ہر ایک کو‬
‫خلعت ہائی فاخرہ سی نوازا اور بڑی احرتام کی ساتھ رخصت کیا اور‬
‫انہیں سمجھایا کہ الوہیہ باال ‪6‬کا کوئی آدمی سوات کی معامالت میں‬
‫‪06‬‬
‫دخیل نہ ہو۔‬

‫‪ 6‬د رشيد اخرت ندوي د تزک بابري ترجمه کې ډېرې غلطيانې دي او بيا محمد اخرت چې په خال کتاب کې د دې‬
‫ترجمې حوالې له نور وضاحت رسه بيان کړي‪ ،‬نو هغه پکې نوره هم غلطي کړې ده‪ .‬الوهيه باال په اصل کې د سوات‬
‫ابوهه کلی دی‪ ،‬چې ترجمه کوونکيو ترې االيي باال جوړه کړې ده‪ ،‬په اصل کې په دغه وخت کې د بابر تعلقات له‬
‫سواتیانو رسه ډېر ښه وو او هم په دغه وجه يې له يوسفزو رسه په معاهده کې دا رشط کېښود‪ ،‬چې يوسفزي به له‬
‫ابوهې نه په بره سوات باندې څه تعرض نه کوي‪ ،‬ځکه چې تر دغه وخت پورې يوسفزو رصف د هغه وخت کوز سوات‬
‫اخستی و او له ابوهې نه په بره د زړو سواتيانو سلطان اوېس او سلطان جهانګري حکومت و‪( .‬په مننه د ډاکټر سلطان‬
‫روم)‬

‫‪922‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ترجمه‪ :‬په دېرشم تاريخ د يوسفزو رسدار ملک شاه منصور له څو نورو رسدارانو رسه‬
‫په خدمت کې حارض شو‪ .‬دوی ټولو ته شاهي لباس ورکړل شو او په ډېر قدر او عزت رسه‬
‫رخصت کړل شول او هغوی په دې خربه پوهه کړل شول چې د الوهيه باال هېڅ يو تن ته به‬
‫د سوات په معامالتو کې د دخل اجازت نه وي‪.‬‬
‫کوم خلک چې زړو سواتيانو ته پښتانه نه وايي‪ ،‬نو هغوی د ثبوت په طور د تواريخ‬
‫حافظ رحمت خاين دا بيان وړاندې کوي‪:‬‬
‫در آن وقت سالطین سوات وغیرہ مردم جہانگیر یہ زبان گربی‬
‫می گفتند ورعا یائی سوات زبان یا دری می گفتند و درآن وقت اہل‬
‫‪07‬‬
‫سوات بہ ہمیں دو زبان تکلم می کردند۔"‬
‫ترجمه‪ :‬په هغه وخت کې د سوات سلطانانو او نورو جهانګريي خلکو په ګربي ژبه‬
‫کې خربې کولې او عامو خلکو به په دري ژبه خربې کولې او په هغه وخت کې د سوات‬
‫خلک په دوه ژبو پوهېدل‪.‬‬
‫خو کله چې يوسفزو پر سوات حمله وکړه او کرميداد ابن عثامن الياس زي ابازي‬
‫مريهندا د سلطان په صف کې وليد‪ ،‬نو په فارسۍ يې ورته نعره وکړه‪ ،‬چې "ای مري هندا!‬
‫اگر مرد هستي وخيال جنگ داري بيا که من حارضم" او تواريخ حافظ رحمت خاين مخکې‬
‫‪00‬‬
‫ليکي ـ "ودرآن وقت مردم يوسف زي از کابل تازه امد بودند۔ فاريس خوب مي گفتند ـ"‬
‫نو له دې نه پته لګي چې د دغو زړو سواتيانو دري يا فاريس ژبه ویل څه نا اشنا‬
‫خربه نه وه‪ ،‬ځکه چې دوی له افغانستان څخه راغيل وو چرته چې له پښتو رسه رسه دري‬
‫ژبه هم ویل کېده‪ .‬لکه څنګه چې د تواريخ حافظ رحمت خاين له پاسني بيان څخه ښکاره‬
‫ده‪ ،‬چې يوسفزي چې اول اول له کابل نه راغيل وو‪ ،‬نو فاريس به يې ویله‪ .‬مېجر راورټي زړو‬
‫سواتيانو (ګربي‪ ،‬مرتاوي‪ ،‬مميايل) ته تاجک وايي او د دوي د ژبو په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫‪These Tajiks spoke two languages or dialects, the Gibari‬‬
‫‪and the Dari, the former being spoken by the tribe of that name‬‬
‫‪and the latter by the other two tribes of Mutrawi and Mumiali. 01‬‬
‫ترجمه‪ :‬دې تاجکو به دوه ژبې ویلې‪ ،‬ګربي او دري‪ .‬په دې کې به ګربي ژبه ګربيانو‬
‫ویله او دري ژبه به مرتاويو او ممياليو ویله‪ ،‬لکه څنګه چې مخکې ذکر شو چې زړو سواتيانو‬
‫به يا دري (دري) او ګربي ژبې ویلې‪ .‬د ګربي ژبې په باره کې محمد اخرت داسې ليکي‪:‬‬

‫‪929‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫گربی لہجہ گرب کو بھی کہتی ہیں اور یہ او ستا اور ژند کی زبان‬
‫ہی۔ ژند پہلوی میں لکھی گئی تھی چونکہ سواتی ذوالقرنین کی اوالد‬
‫سی ہونی کی ساتھ ساتھ زردشت کی مذہب کی بھی قائل تھی اس‬
‫لئی انہوں نی اپنی مدنیت کی ساتھ ساتھ اپنی زبان کو بھی برقرار‬
‫رکھا ۔جو قدیم بولیاں )‪ (Dialects‬بدخشان‪ ،‬واخان‪ ،‬کنٹر وغیرہ میں‬
‫بولی جاتی ہیں جن کو بیلبو )‪ (Bellew‬نی پہلوی زبان سی مشتق قرار‬
‫دیا ہی دراصل یہی گربی لہجہ ہی جس کی ترقی یافتہ شکل دری‬
‫‪62‬‬
‫ہی۔‬
‫ترجمه‪ :‬ګربي لهجه ګرب ته هم وايي او دا د اوستا او ژند ژبه ده‪ .‬ژند په پهلوي کې‬
‫هم ليکل شوې وه‪ ،‬چونکې سواتيان د ذوالقرنېن له اوالد رسه رسه د زرتشت د اوالد کېدو‬
‫هم قاېل وو‪ ،‬نو دغه وجه ده چې دوی له خال ټولنيز ژوند رسه رسه خاله ژبه هم باقي‬
‫وساتله‪ .‬کومې زړې ژبې يا لهجې چې په بدخشان‪ ،‬واخان‪ ،‬کونړ او نورو سيمو کې ویل‬
‫کېدې‪ ،‬کومې چې د بيليو د خيال مطابق له پهلوي ژبې څخه راويت په اصل کې دا ګربي‬
‫لهجه ده چې د هغې ترقي يافته شکل دري دی‪.‬‬

‫نتيجه‬
‫د دې بحث نچوړ دا دی چې د محمود غزنوي له لښکر رسه چې کومې قبيلې راغلې‬
‫وې د هغوی تعلق که له هر نسل رسه و‪ ،‬خو کله چې دوی پښتو ژبه ویله او ټول رواجونه يې‬
‫د پښتنو په شان دي او له پښتنو رسه ډېر ګډراګډ دي‪ ،‬نو ځکه په پښتنو حساب دي‪ 69‬او له‬
‫دې نه دا پته ولګېده چې د يوولسمې عيسوي صدۍ په رشوع کې سوات ته پښتانه راغيل‬
‫او دلته د پښتو ژبې رشوع شوې ده‪.‬‬

‫د پښتو ژبې ترقي‬

‫د سوات د پښتو ادب د وړومبي دور تاريخي شاليد ته که مونږ وګورو‪ ،‬نو رصف سوات‬
‫د مغلو له مستقيمې قبضې نه ازاد و او د براعظم ګوټي او نورې پښتونخوا په زياتو برخو‬
‫مغل قابض وو او د هغوی ټوله توجه فارسۍ طرف ته وه او دغه وجه وه چې د فارسۍ اثرات‬
‫په سوات هم ډېر زور شوي وو‪ ،‬خو بيا هم د دې سيمې ليکوالو له پښتو ژبې رسه مينه لرلې‬
‫او له پښتو ژبې رسه د هغوی د مينې دا اظهار د هغوی په کتابونو کې په نظر راځي او لوی‬

‫‪920‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ثبوت يې دا دی چې هغوی مونږ ته د پښتو دا قيمتي اديب رسمايه پرېښې ده‪ .‬له دې نه‬
‫پته لګي چې د هغه وخت ليکواالنو د پښتو ژبې رضورت او اهميت محسوس کړی و او د‬
‫دې ژبې د ترقۍ لااره يې شعوري کوښښونه کول‪ .‬د دې ليکواالنو له کتابونو نه دا ښکاره‬
‫ده‪ ،‬چې هغوی پښتو ژبې ته څومره ارزښت ورکړی دی‪ .‬په دې اړه به اول مونږ له مخزن نه‬
‫هغه حوالې واخلو په کومو کې چې د پښتو ژبې د رضورت‪ ،‬اهميت او له دې ژبې رسه د‬
‫مينې ذکر شوی دی‪.‬‬
‫‪60‬‬
‫‪ .9‬په خوږوه افغاين ژبه هم د نظم په جوړونه‪.‬‬
‫‪63‬‬
‫‪ .0‬امايل کتاب يې روغ کړ‪ -‬ته په دا بيان باور کړه چې په لفظ د افغاين دی‪.‬‬
‫‪64‬‬
‫‪ .3‬اوس د زړه په غوږو واوره دا بيان چې افغانې دی‪ -‬عريب يې په پښتو کړ‪.‬‬
‫‪60‬‬
‫‪ .4‬دا کتاب مې عريب و‪ -‬رحم اوکړه ای څښتنه په هغه کس چې يې پښتو کړ‪.‬‬
‫‪ .0‬دروېزه چې اجتهاد په علم اوکړه ـ عريب يې پښتنو لره پښتو کړه ـ نور غم غرض يې نه وه‬
‫‪66‬‬
‫مګر دا چې په نېکانو کې ياديږي‪.‬‬
‫‪67‬‬
‫‪ .6‬دا کتاب مې عريب وه ـ د نبي صفت کړی محمد بوصريي دی ـ فقري ځني پښتو کړ‪.‬‬
‫‪60‬‬
‫‪ .7‬دروېزه چې عقائد په پښتو ووې شفقت يې وه په لوئی په هلک په ازاد په بنده و پښتنو‪.‬‬
‫‪ .0‬عقيده د امام محمد شامي په عربۍ وه ـ دروېزه بنده پښتو کړه ـ بل هر مومن دې‬
‫‪61‬‬
‫ايزده کړي چې اميان يې پرې قوي يش له کامله‪.‬‬
‫‪ .1‬دروېزه بيان پښتو کړه له کتابه له حديثه بل هر چې مومنان دي په سينه او په ټټريې‬
‫‪72‬‬
‫کيږدينه‪.‬‬
‫‪ .92‬دروېزه کتاب پښتو کړـ بل واړه افغانان دې يې هم ياد کا چې فرقې د ګمراهانو دوي‬
‫‪79‬‬
‫زده کا هم اميان له دوي وژغوري‪.‬‬
‫‪ .99‬دا بيان که افغانې دی په دغه رنګ وئېلی عبدالله يافعي دی ـ په رساله مکيه کې يې‬
‫‪70‬‬
‫وغواړه که باور دې په پښتو ژبه نه کيږي‪.‬‬
‫‪ .90‬دروېزه بيان پښتو کړ‪ ،‬په فارس په عرب کې عاملان دي خال قام وته په خاله ژبه‬
‫‪73‬‬
‫وايئ‪ -‬ولې کم څوک پېدا شوي له افغانانو‪.‬‬
‫‪ .93‬دروېزه چې عريب پښتو کوينه دا يې واړه شفقت پر افغانان دی ـ هر چې دا بيان په‬
‫‪74‬‬
‫ياد کا افغانانو لره دا بيان متام دی‪.‬‬
‫‪ .94‬دا بيان يې دی په رشح مخترص کې په فارسۍ ژبه وئيلی ـ دي فقري ځنې پښتو کړه ـ‬

‫‪923‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫بله غاړه يش د دې عام افغانانو ـ خدائی په هره ژبه بوله عريب وي که فاريس وي که‬
‫هندي که افغاين ـ په هغه ژبه يې بوله چې دې زده وي دا اقوال د امامانوـ اوس اکرث‬
‫عامل دا وايي چې قرآن په عريب دی په ناحقه فرض واجب څوک پښتو کوينه‪ ،‬دوي په‬
‫دا وينا لغزيږي نه پوهيږي ـ دغه خوي د جاهالنو ـ دروېزه چې په پښتو ژبه بيان کا‬
‫غم يې د بوهله و افغانان دی ـ هر چې فرض او واجب زده کا دوي به نه يش د منکرو‬
‫کافرانو ـ دا فقري څه له پريانو منکر نه دی ـ ده دی الس ورلګولی که ازاد وي که بنده‬
‫‪70‬‬
‫وي چې سني وي پر جمله مسلامنانو‪.‬‬
‫‪ .90‬دروېزه چې څه بيان کا واړه دين د پاک نبي بيانوينه ـ پښتانه په بله ژبه نه پوهيږي ـ‬
‫ځکه دی يې په پښتو ژبه وروښېينه ـ واړه دين د پاک نبي بيانومه ـ و پوهيږئ‬
‫‪76‬‬
‫مومنانو‪ ،‬د دې پاک نبي له دينه په دا خاله ژبه پوهه شئ افغانانو‪.‬‬
‫د اخون دروېزه له مخزن نه چې کومې بره ذکر شوې حوالې اخستل شوي‪ ،‬د دې بار‬
‫بار ذکر نه د پښتو ژبې په هغه وخت کې د اهميت او رضورت او ترقۍ اندازه لګېدلی يش‪.‬‬
‫هغه پښتو ژبه کله کله په افغاين نوم هم ياده کړې ده‪ .‬پښتانه په عريب يا فاريس نه پوهېدل‬
‫ځکه هغوی ته له عريب او فاريس نه د عقايدو او د اميانياتو بنيادي خربې پښتو ته ترجمه‬
‫کول رضوري وو‪ .‬د اخون دروېزه له پښتنو رسه ډېره مينه وه چې هغه د فاريس او عريب‬
‫کتابونه د دوی لااره ترجمه کړل او د دې ميني برمال اظهار يې کړی دی‪ .‬يوه خربه دا هم‬
‫په ډاګه شوه چې په هغه وخت کې په پښتو کې په کتابونه د خلکو اعتبار کم و‪ ،‬ځکه خو‬
‫اخون دروېزه وايي چې که په پښتو دې اعتبار نه وي‪ ،‬نو په بله ژبه کې يې وګوره او اصل‬
‫ماخذ طرف ته رجوع وکړه‪ .‬له دې خربې نه د اخون دروېزه د ترجمې د فن او مهارت اندازه‬
‫هم لګي ځکه خو هغه دومره په اعتامد رسه وايي چې که څه شک دې وي‪ ،‬نو اصل ماخذ‬
‫ته رجوع کولی شې‪.‬‬
‫اخون دروېزه ته دا احساس و لکه څنګ چې د فاريس او عريب عاملان خالو خلکو ته‬
‫په خاله ژبه تعليم ورکوي دغه شان مونږ ته هم پښتنو ته په پښتو کې تعليم ورکول پکار دي‪.‬‬
‫اخون کرميداد‪ 7‬هم په خاله الف نامه کې ځای پر ځای د پښتو ژبې ذکر کړی دی‪:‬‬

‫‪ 7‬ميا کريم داد د اخون دروېزه مرش زو‪‎‬ی دی‪ .‬ميا کريم داد د تاريخ او ادب په کتابونو کې په مختلفو نومونو ياد شوی‪،‬‬
‫لکه اخون کريم داد‪ ،‬کريم داد شهيد‪ ،‬عبدالکريم او شهيد بابا‪( .‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬د کانجو ميا کريم داد‪ ،‬مشموله‪،‬‬
‫مياشتيزه پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۱ :‬شامره‪( ،۷ :‬مئي ‪ ،)۹۱۳۸‬مخ‪ )۲۲ :‬۔ خالصة‬
‫البحر نومې کتاب کې ورته "محقق افغان" ویيل شوي دي ـ (حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ ،‬پښتانۀ شعراء (اوله حصه)‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫‪924‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د پـــــــــــــــريۍ شــــــــرطــــــــــــــــــــــــــــــــــــونه ډېـــــــــــــــر دي‬
‫‪77‬‬
‫پــــــــــه دا افغــــــــــاين ګفتــــــــــار کــــــــــې نــــــــــه ځــــــــــائيږي‬

‫کـــــــــــــــرميداده تــــــــه څــــــــه بــــــــې بــــــــاطنو نــــــــه يــــــــې‬

‫چــــــــې پـــــــــه پښـــــــــتو ژبــــــــه دې پوهـــــــــه خلقـــــــــه کـــــــــا‬
‫هـــــر څـــــوک فاتحـــــه پســـــې و کـــــاڼئ د هغـــــې ســـــاعت دپـــــاره‬
‫‪70‬‬
‫کـــــه پـــــه ورســـــتۍ ســـــاه وم قبولـــــه غـــــــــــــړ غــــــــــړه کـــــا‬
‫او عبدالحليم هم د پښتو ژبې ذکر کوي‪:‬‬
‫واورئ يـــــــــــارانو دا بيـــــــــــان يـــــــــــې پـــــــــــه فارســـــــــــۍ وه‬
‫‪71‬‬
‫پــــــــه پښـــــــــتو ژبـــــــــه د حلـــــــــيم د خلـــــــــې ګفتـــــــــار يش‬
‫په فوائد رشيعت کې اخون قاسم پاپني خېل د پريبابا‪ ،‬اخون دروېزه بابا او اخون‬
‫کريم داد په باره کې داسې ليکي‪":‬څه کامل يې برکت شه ـ عامل زيات اهل سنت شه ـ په‬
‫‪02‬‬
‫پښتو يې دين بيان کړه ـ ګوښې ګوښې يې عيان کړه ـ د پښتون عذر يې ورک کۀ‪".‬‬
‫دوست محمد خان دوستی هم له فارسۍ نه د پښتو د ترجمې په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫دا رنــــــــــــګ نقــــــــــــل پــــــــــــه فارســــــــــــۍ و ای صــــــــــــاحبه‬
‫دوســــــــــت محمــــــــــد تــــــــــرې رابهــــــــــر کــــــــــړه عجائبــــــــــه‬
‫کــــــــــه څــــــــــوک وکانــــــــــدي پــــــــــه دا رنګــــــــــه پوښــــــــــتنه‬
‫څــــــــــه غــــــــــرض و چــــــــــې بهــــــــــردې کــــــــــړه ښــــــــــادمنه‬
‫زه دوســـــــــــــــتی ورکـــــــــــــــوم دا ځـــــــــــــــواب ای دلـــــــــــــــه‬
‫‪09‬‬
‫چـــــــــــې خـــــــــــرب تـــــــــــرې افغانـــــــــــان يش د حاصـــــــــــله‬
‫بل ځای کې داسې وايي ‪:‬‬
‫اوس رشوع پـــــــــــه حـــــــــــديثونو ښـــــــــــه کـــــــــــــره هــــــــــــم‬
‫پـــــــــه پښـــــــــتو ژبـــــــــه کــــــــــــــــــــــوم معنـــــــــو رسه هـــــــــم‬

‫يونيورسټي بک ايجنيس‪ ،‬مخ‪ )۱۸ :‬۔ کريم داد د بونېر په عالقه سالرزي کې پېدا شوی دی‪(.‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬غټه‬
‫خزانه (ناچاپه)‪ ،‬مخ‪ ) ۷ :‬۔ د ده د پېدايش نېټه ‪ ۱۹۱‬هـ مبطابق ‪ ۹۱۱۳‬عيسوي ښودل شوې ده‪( .‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬د‬
‫کانجو ميا کريم داد‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتيزه پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۱ :‬شامره‪( ،۷ :‬مئي‬
‫‪ ،)۹۱۳۸‬مخ‪ )۲۲ :‬رحيم شاه رحيم په خال ناچاپه کتاب "غټه خزانه" کښې د ده د پېدايش نېټه ‪ ۱۳۱‬هـ مبطابق‬
‫‪ ۹۱۹۲‬عيسوي ليکلې ده‪ (.‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬غټه خزانه (ناچاپه)‪ ،‬مخ‪)۷ :‬‬
‫‪920‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫معنــــــــــــــې وي د دې حــــــــــــــــديثو فــــــــــــــاريس ژبــــــــــــــه‬
‫افغانــــــــــان نــــــــــه وو خــــــــــربدار هــــــــــېڅ لــــــــــه مطلبــــــــــه‬
‫زه پښــــــــــــتو ورتــــــــــــه ليکــــــــــــــــــم دا رنــــــــــــګ بيــــــــــــان‬
‫‪00‬‬
‫چــــــــې خــــــــرب يش پــــــــه کــــــــل حــــــــال يــــــــې افغانــــــــان‬

‫دا حــــــــــــــــــــديث ویلــــــــــــــــــــی دی دوســــــــــــــــــــت د ودود‬

‫‪03‬‬
‫زه بيـــــــــــان درتـــــــــــه پښـــــــــــتو کــــــــــــــــــــــــوم فـــــــــــزود‬

‫در خالصــــــــــــــــــــة الحقــــــــــــــــــــائق کــــــــــــــــــــې دي راوړي‬

‫‪04‬‬
‫مـــــــــا پـــــــــه دا رنګـــــــــه دي تاتـــــــــه پښـــــــــتو کــــــــــــــړي‬

‫چـــــــې ســـــــودا مـــــــې ځـــــــان لـــــــه جـــــــوړه کـــــــړه کاملـــــــه‬

‫فــــــــــــاريس معنــــــــــــا مــــــــــــې زر پښــــــــــــتوته راوســــــــــــتله‬
‫لـــــــه فـــــــــــــارسۍ نـــــــه پـــــــه پښـــــــتو شولــــــــــــــه اســـــــانه‬
‫‪00‬‬
‫کـــــه پـــــرې عمـــــل کـــــړئ پـــــه اخـــــر بـــــه شـــــئ شـــــادانه‬
‫لــــــــــه اســــــــــتاد مــــــــــې اور ېــــــــــدل دی بــــــــــل تقريــــــــــر‬
‫‪06‬‬
‫پــــــــــه پښــــــــــتو ژبــــــــــه مــــــــــې کــــــــــــړی دی تحريــــــــــر‬

‫پېغمــــــــــــرب دا هســــــــــــې شــــــــــــان دي فــــــــــــــــــــــــرماييل‬

‫‪07‬‬
‫غــــــــوږ پــــــــرې کيــــــــږدئ مــــــــا پښــــــــتو درتــــــــه لــــــــيکيل‬

‫دا بيـــــــــــان پـــــــــــه فـــــــــــــــــــارسۍ ژبـــــــــــه و مشـــــــــــــــکل‬

‫هــــــــر افغــــــــان پــــــــه دې کــــــــې و بــــــــې قــــــــال وقيــــــــل‬
‫چـــــــې دوســـــــتي بيـــــــا مونـــــــد توفيـــــــق لـــــــه پاکـــــــه ربـــــــه‬
‫لــــــه فارســــــۍ نــــــه يــــــې کـــــــــــړه بهــــــر پــــــه پښــــــتو ژبــــــه‬
‫لـــــه فارســــــۍ نــــــه يــــــې پــــــه پښــــــتو کــــــــــــړ ډېــــــر اســــــان‬
‫‪00‬‬
‫کـــــړي بـــــه عمـــــل پـــــرې چـــــې څـــــوک وي ښـــــه مســـــلامن‬

‫‪926‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د دوست محمد خان دوستي له دې شعرونو نه هم د پښتو ژبې رضورت او اهميت په‬
‫ډاګه شو او پته ولګېده چې له فاريس او عريب نه ترجمې ځکه کېدې‪ ،‬چې پښتانه په نورو‬
‫ژبو نه پوهېدل‪ ،‬خو لکه څنګه چې وړاندې د تواريخ حافظ رحمت خاين په حواله ذکر‬
‫شول‪ ،‬چې يوسفزي چې اول اول له کابل نه راغيل وو‪ ،‬نو فاريس به يې ویله‪ ،‬نو دلته سوال‬
‫دا پيدا کېږي چې دوی په فاريس پوهېدل‪ ،‬نو بيا له فاريس نه پښتو ته د ترجمو رضورت‬
‫ولې پېښ شو؟ دلته دوه خربې امکان لري‪ ،‬يو دا چې کېدی يش دوی د علمي خربو‬
‫صحيح وضاحت باندې په فارسی کې نه پوهېدل‪ ،‬دوميه دا خربه هم کېدی يش چې ټول‬
‫يوسفزي به په فاريس نه پوهېدل‪ ،‬خو لږ لږ به پوهېدل‪ ،‬نو ځکه له فاريس نه کتابونه پښتو‬
‫ته ترجمه کېدل‪.‬‬

‫په سوات کې د پښتو ادب ارتقاء‬

‫سوات ته د پښتو او پښتنو د راتګ له بحث نه پته ولګېده چې سوات ته پښتو ژبه د‬
‫يوولسمې صدۍ په رشوع کې د پښتنو له راتګ رسه راغلې ده‪ .‬اوس به دا وګورو چې د‬
‫پښتو تحريري ادب په سوات کې له کوم وخت نه په نظر راځي‪ ،‬په مجموعي توګه خو د‬
‫سوات علمي او اديب روايت دلته له موجودو ډبرليکونو او لرغونو تاريخونونه څخه معلومېږي‪.‬‬
‫په دې حواله "د سوات نامې رسيزه" کې عالمه عبدالحی حبيبي ليکيل‪ ،‬چې د سوات په‬
‫بريکوټ کې په ‪۹۸۱۳‬م کې يو ډبرليک په سنسکرت او ديوناګري خط کې ليکلی په الس‬
‫راغلی دی‪ .‬دا ډبرليک اوس د الهور په ميوزيم کې دی‪ .‬په دې ډبرليک يې داسې ليکيل‬
‫دي‪":‬د سرت حکمدار او تر ګردو شاهانو غټ لوی باچا رسي جيه پاله‪ 0‬ديوه په باچاهۍ‬
‫‪01‬‬
‫په سوات کې د دې ډول ډبرليکونو په باره کې محمد پروېش شاهني ليکي‬ ‫کې‪".‬‬
‫چې‪":‬دغه ډبرليکونه د رسحد انګرېز ګورنر ډين فرينګي په منظم ډول په ډېر قيمت د‬
‫عبداملنان نومي سړي په پوهه او مرشۍ کې له دې ځايونونه وويستل او په ډېر لوی شمېر‬
‫کې يې د فرينګيانو وطن ته يوړل‪ 12".‬په زړو تاريخونو کې د دې خاورې د علمي او اديب‬

‫‪ 0‬حبيبي ليکي چې دا جيه پال يا جېاال هغه کابلشاه دی‪ ،‬چې د پالر نوم يې بهيم ديوه و او د ‪ ۷۱۱۱‬هجري په شاو‬
‫خوا کې يې باچاهي کوله‪ .‬جېاال په ‪ ۷۷۱‬هجري مبطابق ‪۱۹۱‬م کال کې باچا شو او د العتبي په قول په ‪ ۷۱۷‬ق يې‬
‫ځان وسوځوه‪ .‬دغې کورنۍ د غزين له باچا امري سبکتګني رسه ډغرې ووهلې او کله چې له کابل نه بې کوره شول‪ ،‬نو‬
‫بيا يې د اباسني په غاړه په هنډ کې دويم پايتخت جوړ کړ او له لغامنه تر پکلۍ پورې د سوات په شمول د دوی‬
‫حکومت و‪( .‬حبيبي‪ ،‬د سواتنامې رسيزه‪ ،‬مخ‪)۷ :‬‬
‫‪927‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫اهميت په باره کې پروېش شاهني وايي چې"د دې خاورې علمي او تعليمي حيثيت د تبت‬
‫‪19‬‬
‫او چني د زايرينو له سفرنامو نه په اسانه ظاهريږي"‬

‫رصاح‬
‫کله چې مونږ په سوات کې د سوات علمي‪ ،‬تحريري او اديب روايت ګورو‪ ،‬نو اول‬
‫چې د کوم کتاب ذکر د سوات او يوسفزو پښتنو په حواله راځي هغه "رصاح" دی‪ .‬مېجر‬
‫راورټي د خالې پښتو ډکشرنۍ په ديباچه کې چې کله په ‪۹۷۹۳‬م کې د شېخ ميل د کتاب‬
‫ذکر کوي نو بيا ورپسې داسې ليکي‪:‬‬
‫‪It must not for a moment be inferred that previous to this‬‬
‫‪there was no Pushto Literature. On the contrary, Akhund‬‬
‫‪Darwezah mentions in his work entitled “Tazkirat-ul-‬‬
‫‪Abrar”,[Tazkirat-ul-Abrar wal Ashrar] written in Persian, that in‬‬
‫”‪ “the pure‬رصاح ‪his time there was a celebrated book entitled‬‬
‫‪which had been in the possession of the yusufzis for some‬‬
‫‪centuries past and was ever held in great veneration by the tribe.10‬‬

‫افضل خان خټک په تاريخ مرصع کې د اخون دروېزه په حواله وايي چې ‘اکرب باچا‬
‫د هندوستان نه کشمري روان شه د يوسفزي مالحظه يې په خاطر کې وه ۔ په دې وخت کې‬
‫ميا عييس‪ 1‬د يوسفزو رسدارانو ته وليکل چې که تاسو ما له د مال شاه خاين د کتب خانې‬
‫‪13‬‬
‫نه رصاح کتاب راواستوئ نو زه به ستاسو دا ملک د اکرب باچا نه خالص کړم‪.‬‬
‫بل اهم کتاب د شېخ ميل دفرت دی‪.‬‬

‫د شېخ ميل دفرت‬

‫له رصاح نه عالوه چې د کوم کتاب ذکر د سوات په حواله ټولو تاريخونو کړی دی‬
‫هغه "د شېخ ميل دفرت" دی‪ .‬د شېخ ميل دفرت او د پښتو د اديب روایت په باره کېرابرټ‬
‫پېنزل داسې ليکي‪:‬‬

‫‪ 1‬شاه عييس (ميا عييس) د سند د بکوله ساداتو څخه يو زاهد و‪ ،‬چې په اټک کې اوسېده‪ ( .‬د خوشحال بابا کليات‪،‬‬
‫سمونه‪ ،‬مقدمه‪ ،‬حاشيې‪،‬ترشيحات او فرهنګ د پروفېرس ډاکټر يارمحمد مغموم خټک‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک‬
‫ايجنيس‪ ،۲۱۹۹ ،‬مخ‪۹۷۷۷ :‬‬
‫‪920‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪The first use of Pashto as a literary language is‬‬
‫‪believed to have been in the fifteenth century when Shekh‬‬
‫‪[Shaikh] Mali wrote his account of the conquest of Swat.14‬‬
‫خوشحال خان خټک چې کله سوات ته راغلی و‪ ،‬نو هغه هم د دې کتاب ذکر کړی‬
‫دی‪ ،‬ځکه هغه په خال کليات کې يو ځای کې داسې وايي‪:‬‬
‫دوه کـــــاره دي پـــــه ســـــوات کـــــې کـــــه خفـــــي دي کـــــه جـــــيل‬
‫‪10‬‬
‫مخــــــــــــــزن د دروېـــــــزه دی يـــــــا دفـــــــرت د شـــــــېخ مـــــــيل‬
‫د خوشحال خان خټک دا شعر په ‪Confidential, Gazetteer of North-West‬‬
‫‪Frontier, from Bajaur and Indus Kohistan on the North to the Mari hills on‬‬
‫‪ the South‬په څلورم جلد ‪ ۹۸۹۱‬مخ کې داسې ليکل شوی دی‪:‬‬
‫پــــــــه ســــــــوات کــــــــې دي دادوه کفـــــــــــــــــــــــــــره جــــــــيل‬
‫يـــــــو مخـــــــزن د دروېـــــــزه دی بـــــــل دفـــــــرت د شـــــــېخ مـــــــيل‬
‫په جرمني کې د پښتو د شاعرانو د کالم د مجمع االشعار‪ 92‬په نوم يوه قلمي نسخه ده‬
‫د هغې د دويم جلد په ‪ ۲۷۲‬مخ کې د "شعر معاند" تر رسخط الندې دا شعر ورکړی دی‪:‬‬
‫پـــه صـــوات کـــې دي دوه کفـــره يـــو خفـــي دی بـــل جـــيل‬
‫يــــو مخــــزن د دروېــــزه دی بــــل دفــــرت د شــــېخ مــــيل‬
‫له دې شعر نه وروسته يې په ‪ ۲۷۷‬مخ ای "رد از اکرب اخوند زاده" تر رس خط الندې‬
‫يو کالم ورکړی دی چې اولني دوه شعرونه يې دا دي‪:‬‬
‫پــــــه ســــــوات کــــــې دوه کتابــــــه دي يــــــو فــــــرع بــــــل اصــــــيل‬
‫يـــــــو مخـــــــزن د دروېـــــــزه دی بـــــــل قـــــــران نـــــــور جــــــــيل‬
‫څـــــوک چـــــې لـــــه دې دواړو مخـــــالف ځـــــي پـــــه دنيـــــا کـــــې‬
‫د قـــــــارون پـــــــه دود پـــــــرې ډک شـــــــو د دوزخ جـــــــور تـــــــيل‬
‫په همدغه مخ کې د اکرب اخوند زاده د يو بل کالم دا دوه شعرونه هم له دې موضوع‬
‫رسه تعلق لري‪:‬‬

‫‪ 92‬ديناخېل‪ ،‬ډاکټر محمد عيل‪ .‬په جرمني کې د پښتو يوه قلمي نسخه"مجمع االشعار‪ ،‬مقاله مشموله شاږمياشتينۍ‬
‫پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬پېښور پوهنتون‪ ،‬جلد‪ ،۷۱ :‬شمېره‪( ۹۱۹ :‬جنوري‪ ،‬جون‪)۲۱۹۹‬‬

‫‪921‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پـــــه ســـــوات کـــــې دي دوه کفـــــره يـــــو خفـــــي دی بـــــل جـــــيل‬
‫يــــــــو رســــــــوم باطلــــــــه دي بــــــــل دفــــــــرت شــــــــېخ مــــــــيل‬
‫څـــــوک چـــــې مخـــــالف ځـــــي لـــــه قرانـــــه تـــــرې توبـــــه شـــــه‬
‫لــــــــــــــــيس ملــــــــــــــــن اعلــــــــــــــــم الخلــــــــــــــــف و ال يل‬
‫پـــــري خـــــو مـــــې قـــــران دی لـــــه رســـــومو مـــــې توبـــــه شـــــه‬
‫مثـــــل د لـــــوی حــــــوض دی چـــــې تـــــور تــــــن کـــــه صــــــيقيل‬
‫ديـــــن لـــــه خدايـــــه راغـــــی پـــــه قـــــران کـــــې رابيـــــان شـــــۀ‬
‫دا لــــــــه حقــــــــه دينــــــــه نــــــــه جــــــــزي دي نــــــــه کــــــــيل‬
‫"دفرت شېخ ميل" د ګريرسن په خيال د سوات د پښتو وړومبی کتاب دی‪ ،‬خو هغه‬
‫وايي چې په الس نه دی راغلی‪ ،‬په دې اړه د هغه الفاظ دا دي‪:‬‬
‫‪Pashto has a fairly copious literature, partly original and‬‬
‫‪partly translated. The first book written in the language is said to‬‬
‫‪be a history of the conquests of Swat by the Yusufzais, but no copy‬‬
‫‪of it is known to exist.16‬‬
‫ترجمه‪ :‬په پښتو کې ښه ډېر ادب موجود دی‪ ،‬په دې کې څه ترجمه شوی او څه‬
‫اصيل دی‪ .‬په دې ژبه کې ویلی يش چې وړومبی کتاب د يوسفزو د سوات د فتح کولو په‬
‫باره کې دی‪ ،‬خو د دې کتاب يو نقل هم موجود نه دی‪ .‬مېجر راورټي په ‪۹۸۱۸‬م کې‬
‫سوات ته يو قندهاری د "دفرت شېخ ميل" په لټون پسې رالېږلی و‪ ،‬هغه ټول سوات وکتلو‪،‬‬
‫خو دا کتاب ورته په الس ورنغی‪ ،‬خو په واپسۍ کې ورته چا دومره خربه وکړه چې دا کتاب د‬
‫شاکوټ له مياغالم محمد رسه دی‪ ،‬خو د دغه کيل د امن و امان د خرابو حاالتو له وجې‬
‫‪17‬‬
‫د مېجر راورټي د ‪۹۸۱۸‬م له ليکل شوې مقالې خو دا پته‬ ‫دی دغه کيل ته الړ نه شو‪.‬‬
‫ولګېده چې دا کتاب هغه په هغه وخت کې نه و موندلی‪ ،‬خو بيا وروسته د هغه د پښتو‬
‫ډکشرنۍ د ديباچې له بيان نه داسې پته لګي چې دا کتاب هغه وروسته موندلی دی‪ .‬د‬
‫خالې پښتو ډکشرنۍ په ديباچه کې په دې اړه هغه داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Shaykh Mali, Yusufzi, in A.D 9497, wrote the “History of‬‬
‫‪his tribe and their conquests in the Peshawar valley, and in the‬‬
‫‪Samah or plain on the northern bank of the Landdaey sind or Kabul‬‬
‫‪River.” This is the earliest work I have been able to discover.10‬‬

‫‪992‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ترجمه‪ :‬شېخ ميل يوسفزي په ‪۹۷۹۳‬م کې د خالې قبيلې تاريخ او د هغوی په‬
‫ذريعه د پېښور د وادۍ او د لنډي سيند يا د کابل سيند شامل طرف ته د سمې يا ميداين‬
‫عالقې د فتح کولو تاريخ وليکله‪ ،‬دا په اولنو کتابونو کې دی د کوم چې زه د موندلو جوګه‬
‫شوم‪.‬‬
‫نرصالله خان نرص وايي چې د "شېخ ميل دفرت نوموړي مسترشق مېجر راورټي‬
‫موندلی او په ‪۹۸۱۱‬م کې يې د پښتو ګرامر په ديباچه کې د دې کتاب د کتابت تاريخ‬
‫‪۹۷۹۳‬م لیکلی دی‪ 11.‬عبداالکرب خان د شېخ ميل د وېش او بندوبست تاريخ ‪۹۱۷۱‬م‬
‫ليکلی دی‪ 922.‬د دفرت شېخ ميل د ليکلو کوم تاريخونه چې دې بره ليکواالنو ذکر کړي‪ ،‬نو‬
‫له هغې نه دا پته لګي چې که دا يو داسې کتاب وي چې په هغه کې د قبضه کړی شوو‬
‫زمکو د وېش او د حساب کتاب ذکر وي‪ ،‬نو دا کتاب به له ليکل شوي کال يا وخت نه‬
‫وروسته ليکل شوی وي‪ ،‬ځکه چې په دې وخت کې يوسفزي په جنګونو او فتوحاتو کې لګيا‬
‫وو او وېش ال نه و شوی‪.‬‬

‫تاريخ خان کجو‬

‫يو بل م هم کتاب چې د هغه ذکر د سوات په حواله راځي هغه "تاريخ خان کجو"‬
‫دی‪ .‬د دې کتاب په باره کې مېجر راورټي ليکي چې دا کتاب خان کجو راڼېزي‪ 99‬په‬
‫‪۹۷۱۷‬م کې ليکلی دی‪ 929.‬د دې کتاب په باره کې مېجر راورټي نور تفصيل داسې بيان‬
‫کړی دی‪:‬‬
‫‪The history of the Yusufzis and the account of the conquest of Suwat, I‬‬
‫‪have found in work in the Library of the India House; written however in a most‬‬
‫‪r was an Afghan; and he goes‬ه‪strange manner in Pashto and Persian. The auth‬‬
‫‪on to relate in Persian and then all at once breaks into Pushto and vice versa.920‬‬

‫‪ 99‬د کجو خان اصيل نوم خان احمد خان و‪ .‬دی د خال وخت د ټولو نه لوی ملک و‪ ،‬د سوات په خواو شا کې اوس هم‬
‫راڼيزي نومې يو قوم اباد دی‪ .‬کجو خان د راڼيزي له مشهور خېل ازي خېلو رسه تعلق لري‪ .‬ويېلی يش چې د دې‬
‫کورنۍ په دغه عالقه کې ډېر نوم خور و‪ .‬کجو خان له شېخ ميل نه پس په پښتنو کې ډېر ياد سړی و‪ .‬د حيات افغاين‬
‫مصنف ليکي چې خان کجو د شېر شاه معارص و‪ ( .‬رضا‪ ،‬محمد افضل‪ ،‬د پښتو د نرث تاريخ‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک‬
‫ايجنيس‪ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪)۹۹۸ :‬‬

‫‪999‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ترجمه‪ :‬ما د يوسـفزو او د سـوات د فـتح کولـو تـاريخ پـه انـډيا هـاوس کتـابتون کـې‬
‫بياموند‪ .‬دا په يو عجيبه انداز کـې پـه پښـتو او فـاريس کـې ليکـل شـوی دی‪ ،‬د دې کتـاب‬
‫ليکوال يو افغان و او هغه په فاريس کې بيان کوي او بيا ناڅاپي پښتو ته واوړي او دغه رنګ‬
‫بيا فارسی ته‪.‬‬
‫دا کتاب چې په فاريس او پښتو ګډوډ ليکل شـوی‪ ،‬پـه اصـل کـې د "تـاريخ افاغنـه"‬
‫تلخيص دی چې د "تاريخ خان کجو" په نـوم يـادېږي‪ .‬پـه دې بـاره کـې محمـد نـواز طـائر‬
‫ليکي چې"د اصل مسودې‪ ،‬يعنې تواريخ آفاعنه د مصنف نوم خواجو مليزی و‪ .‬دغه مسـوده‬
‫لکه چې د تواريخ خان کجو په نوم هم شهرت لري‪ .‬خواجو مورخ د خان کجو په مصـاحبينو‬
‫کې و او پخاله يوسفزی و‪ ،‬چې د خان کجو له وفات وروسته هم ژوندی و او دا کتاب چـې د‬
‫خان کجو د وفات ذکر هم لري داسې ښکاري لکه چـې د هغـه لـه وفـات نـه پـس د هغـه د‬
‫يادګار په طور ليکل شوی او هغه ته منسوب کړی شوی وي‪923 .‬موجوده وخت کې دا کتاب‬
‫د تواريخ حافظ رحمت خاين په نوم د پري سباک کيل پري معظم شاه مرتب کـړی دی‪ .‬هغـه‬
‫ليکي چـې حـافظ رحمـت خـان تـه دا کتـاب د شـاه جهـان پـور د نـواب خـان بهـادر خـان‬
‫غورياخېل داودزي له کتب خانې نه راستولی شوی و‪ 924.‬ددې کتاب وړومبی مولف خواجـو‬
‫‪920‬‬
‫مليزی دی او هغه دا کتاب د تواريخ آفاغنه په نوم تقريبا ً په ‪۹۹۲۷‬م کې ليکلی دی‪.‬‬

‫مخزن االسالم‬
‫د سوات په پښتو ادب کې وړومبی معلوم او موجود کتاب مخزن االسالم دی‪ .‬د‬
‫مخزن دوباره ترتيب او تدوين د اخون دروېزه اوالد په سوات کې کړی دی‪ ،‬دغه وجه ده چې‬
‫د سوات پر پښتو ادب د دې کتاب ډېر ژور اثرات مرتب شوي دي‪ ،‬ځکه د سوات په پښتو‬
‫ادب کې دې کتاب ته ډېر اهميت حاصل دی‪ .‬د دې وجوهاتو په بنا د هغه وخت نقادانو او‬
‫مورخينو مخزن ته د سوات کتاب ویلی دی‪ ،‬لکه خوشحال خان خټک چې وايي‪:‬‬
‫ســـــوات کـــــې اونــــــييس ســـــکون‬ ‫کــــــه ژونــــــدی يش افالطــــــون‬
‫کتابونـــــــــــــــــــه د فنـــــــــــــــــــون‬ ‫اکوزيـــــــو تـــــــه بيـــــــان کـــــــا‬
‫پـــــــه پښـــــــتو کانـــــــدي مـــــــوزون‬ ‫هدايــــــــــــــه کفايــــــــــــــه دواړه‬
‫‪926‬‬
‫مخـــــــزن ښـــــــۀ دی د اخـــــــون‬ ‫دوي بـــه وايـــي چـــې دا څـــه دي‬

‫‪990‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خوشحال خان خټک په يو بل ځای کې داسې وايي‪:‬‬
‫مخـــــــــــزن د دروېـــــــــــزه د ميـــــــــــانور شـــــــــــيخي پـــــــــــريي‬
‫الثالـــــــــث بــــــــــالخېر د حمـــــــــــــــــــــزه خــــــــــانې مــــــــــريي‬
‫دا درې تــــو کــــه ډېــــر قــــدر ډېــــر عــــزت لــــري پــــه ســــوات کــــې‬
‫‪927‬‬
‫و خــــدای وتــــه ښــــکاره دي ويــــل نــــه شـــــــــــــي پــــه ځــــريي‬
‫او د مخزن ذکر بل ځای داسې کوي‪:‬‬
‫دوه کــــــاره دي پــــــه ســــــوات کــــــې کــــــه خفــــــي دي جــــــيل‬
‫‪920‬‬
‫مخــــــــــــــــــزن د دروېــــــزه دی يــــــا دفــــــرت د شــــــېخ مــــــيل‬
‫د اخون دروېزه د مخزن په باره کې مېجر راورټي داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Akhund Darwezah, wrote his “Makhzan Pushto”, in‬‬
‫‪refutation of the tenets of the Roshanian sect of schismatics,‬‬
‫‪promulgated by its founder Bayzid Ansari.921‬‬
‫ترجمه‪ :‬اخون دروېزه خال د پښتو مخزن د روښاين فرقې د عقيدې په رد کې وليکه‪،‬‬
‫کومه عقيده چې د دې ډلې باين بايزيد خوروله‪.‬‬
‫د مخزن االسالم په باره کې ګيرئسن داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Most renowned work, an unparalleled treasury of‬‬
‫‪invective, is the Makhzan-e-Islam, in which he attacked the‬‬
‫‪heresies of Bayazed.992‬‬
‫ترجمه‪ :‬مخزن اسالم ډېر زيات مشهور کتاب دی چې د بدو ردو يوه بې مثاله خزانه‬
‫ده په کوم کې چې د بايزيد انصاري په بدعت او الحاد حملې شوي دي‪.‬‬
‫خوشحال خان خټک په "سوات نامه" کې د مخزن په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫يــــــــو کتـــــــــاب دی دروېـــــــــزه رسه جـــــــــوړ کــــــــــــــــــــــــــړی‬
‫چــــــې د ســــــوات خلــــــق يــــــې لــــــه علمــــــه دی مــــــوړ کــــــړی‬
‫نــــــــا معقــــــــول مجهــــــــول بيــــــــان پکــــــــې بــــــــې ځايــــــــه‬
‫پکــــــــې بــــــــد د ســــــــيد وايــــــــه يزيــــــــد ســــــــــــــــتا يــــــــه‬
‫دا احـــــــوال بــــــــه پـــــــه بــــــــل فصـــــــل کــــــــې ښــــــــکاره يش‬
‫پــــــــه مطلــــــــب نظــــــــر لــــــــــــــــــــرم چــــــــې درښــــــــکاره يش‬
‫نــــــــا ګهانــــــــه چــــــــې زمـــــــــــــــــا پــــــــه نظــــــــر کېــــــــوت‬
‫‪993‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پــــــــه دا حــــــــرف پــــــــه دا ويــــــــل مــــــــې نظــــــــر پرېــــــــوت‬
‫چــــــــې لعنــــــــت بــــــــه پــــــــه يزيــــــــد هغــــــــــــــــــه واينــــــــه‬
‫‪999‬‬
‫چـــــــې پـــــــه رفـــــــض کـــــــې غـــــــره بـــــــې حـــــــده وينـــــــه‬

‫چـــــــا بـــــــه وي چـــــــې دا اخـــــــون زمـــــــونږ امــــــــــــــــــام دی‬

‫درســـــــت مخـــــــزن پـــــــرې نـــــــازل شـــــــوی پـــــــه الهـــــــام دی‬
‫پــــــــه مخــــــــزن بانــــــــدې چــــــــې بــــــــد وايــــــــي کــــــــافردی‬
‫‪990‬‬
‫د کافـــــــــــــــــــــــر قتـــــــــل پـــــــــه رشعـــــــــه معتـــــــــرب دی‬

‫دروېـــــــــزه چـــــــــې بيـــــــــان کـــــــــړی خاـــــــــل کتـــــــــاب دی‬

‫نــــــــــوم ئــــــــــی مخــــــــــــزن اال رسار کــــــــــړی جنــــــــــاب دی‬
‫هـــــــــر بيـــــــــان يـــــــــې نـــــــــاموزون‪ ،‬مجهـــــــــول‪ ،‬بېرنګـــــــــه‬
‫‪993‬‬
‫خـــــــايل يـــــــا تولـــــــــــــــــه دانشـــــــه لـــــــه فـــــــــــــــــرهنګه‬
‫د اخون دروېزه او د هغه د کتاب مخزن په سوات کې د مقبوليت په باره کې‬
‫خوشحال يو بل ځای کې داسې وايي‪:‬‬
‫د درســــــــــــــت ســــــــــــــوات د مــــــــــــــــاليانو دا رضــــــــــــــا ده‬
‫‪994‬‬
‫چــــــــې قبــــــــول دې کــــــــه دا کــــــــار فايــــــــده هــــــــم دا ده‬
‫يوســـــــــــفزيه چـــــــــــې نيـــــــــــولی ملـــــــــــک د ســـــــــــوات دی‬
‫‪990‬‬
‫دا همــــــــــــه د دروېــــــــــــزه دعـــــــــــــــــــــــا دعــــــــــــوات دی‬
‫د مخزن د موضوعاتو ( ‪ ) Contents‬باره کې خوشحال داسې وايي‪:‬‬
‫قصـــــــــــــــيده د بوصـــــــــــــــريي ترجمـــــــــــــــــــه کـــــــــــــــړې‬
‫عـــــــــــريب يـــــــــــې تـــــــــــر پښـــــــــــتو مضـــــــــــحکه کـــــــــــړې‬
‫هــــــــر هــــــــر بېــــــــت د قصــــــــيدې چــــــــې در مرجــــــــان دی‬
‫پــــــــــــه پښــــــــــــتو کــــــــــــې تــــــــــــر ور بشــــــــــــوال ارزان دی‬
‫معـــــــــــــــــــــامد ازري ترجمـــــــــــــــــــــــــــــــه کـــــــــــــــــــــړې‬
‫تصـــــــــــوف يـــــــــــې و عـــــــــــامل وتـــــــــــه نـــــــــــو مـــــــــــړې‬
‫ترجمــــــــــه د شـــــــــــاه نــــــــــارص يـــــــــــو څــــــــــوا شـــــــــــکاله‬

‫‪994‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫و عــــــــــامل تــــــــــه جــــــــــوړه کــــــــــــــــــــړې لــــــــــه مقالــــــــــه‬
‫مســــــــئلې يــــــــې نظــــــــــــــــــم کــــــــړې پــــــــه پښــــــــتو دي‬
‫درتــــــــه څــــــــه وايــــــــم چــــــــې څــــــــه دي؟ د لوســــــــتو دي؟‬
‫پــــــــه دا هســـــــــــې شــــــــان کتــــــــاب يــــــــې مباهــــــــات دی‬
‫‪996‬‬
‫د جــــــــــامي ترهفــــــــــت اورنــــــــــګ ورتــــــــــه ناويــــــــــات دی‬

‫هــــــــر ســــــــړی چــــــــې پــــــــه مخــــــــزن بانــــــــدې څــــــــه وايئ‬

‫‪997‬‬
‫پــــــــه دنيــــــــا کــــــــې ترســــــــاعته بــــــــه څــــــــوک پــــــــايئ‬

‫دروېـــــــــزه نـــــــــه مجتهــــــــــــــــــد دی نـــــــــه امـــــــــــــــــــام دی‬

‫‪990‬‬
‫دی هـــــم خـــــام تاســـــو هـــــم خـــــام مخـــــزن هـــــم خـــــام دی‬
‫د مخزن ترتيب او تدوين چې په اخري ځل مصطفى محمد کړی دی‪ ،‬نو په دې کې‬
‫د کريم داد شهيد‪ ،‬ميامصطفی محمد او عبدالحليم الف نامې او د کالم نورې منونې ورکړل‬
‫شوې دي‪ .‬له دې نه وړاندې د مخزن ترتيب او تدوين په سوات کې د اخون دروېزه زوی‬
‫عبدالکريم کړی و‪ .‬په دې باره کې سيدتقويم الحق کاکا خېل ليکيل‪ ،‬چې د هغه درې ډېر‬
‫مشهور کتابونه مخزن االسالم‪ ،‬ارشاد الطالبني او تذکرة االبرار واالرشار د ‪۹۱۹۲‬هـ‬
‫(‪۹۹۱۷‬م) کال او ‪۹۱۲۹‬هـ (‪۹۹۹۲‬م) کال تر مينځ ليکل شوي دي‪ .‬د ارشاد املريدين‬
‫متعلق هم دغه اندازه ده‪ .‬دا ټول کتابونه د هغه مرش زوی عبدالکريم چې په کرميداد هم‬
‫پېژندی يش دوباره مرتب کړي او عام کړي او په هر يوه کې يې څه نه څه اضافه هم کړې‬
‫ده‪991.‬ډورن په خال انتخاب کې د اخون دروېزه د "مخزن" څه حصه ورکړې او هغه دا هم‬
‫ویيل‪ ،‬چې له هغه رسه چې د مخزن کومه قلمي نسخه ده هغه د اخوند دروېزه زوی‬
‫عبدالکريم په ‪۹۱۷۹‬هـ (‪۹۹۱۱‬م) کې ليکلې ده"‪ 902.‬مخزن په ټوله پښتونخوا په ځانګړي‬
‫ډول د سوات په سيمه کې اهميت حاصل کړی و‪ 909.‬تقويم الحق کاکا خېل بل ځای د‬
‫کريم داد په باره کې ليکي چې عبدالکريم (کريم داد) د اخوند صاحب مرش ځوی و او د‬
‫هغه ټول کتابونه يې مرتب کړي او خواره کړي دې‪900.‬مخزن االسالم اخري ځل مصطفي‬
‫محمد د‪۹۹۹۲‬هـ د محرم په ‪۹۲‬مه (‪۹۳۱۱‬م) کال کې مرتب کړی او د کريم داد او‬
‫عبدالحليم الف نامې او څه عبارتونه يې ور زيات کړي دي‪ .‬وروسته همدغه نسخه خلکو‬

‫‪990‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫نقل کړې او طباعت ته راغلې ده‪ .‬مصطفی محمد د ميا نور محمد زو‪‎‬ی او د کريم داد‬
‫ملسی و‪ 903‬د مخزن االسالم اخري ځل کتابت او ترتيب په اسالم پور (سوات) کې شوی‬
‫دی‪ 904‬د مخزن دوه حصې دي‪ ،‬يوه علمي او بله اديب‪ ،‬دا رنګ د ده علمي مقام جدا دی او‬
‫اديب مقام جدا‪900.‬د مخزن د اسلوب او موضوعاتو په باره کې سيد تقويم الحق کاکاخېل‬
‫ليکي چې مخزن االسالم د پښتو يو او يواځينی دريس کتاب دی‪ .‬تر ډېرې مودې غر په‬
‫سمه د پښتونخوا په هر کور او هر جامعت کې دا کتاب لوستل کېده‪ .‬د دې الف نامې به‬
‫ماليانو په خطبو‪ ،‬مرشانو په وظيفو او ځوانانو په حجرو کې ويلې او د دې په مسئلو به‬
‫قاضيانو فيصلې ورکولې‪ .‬د مخزن ژبه درنه ده او مضامني يې ګران دي‪ .‬وروسته په پښتو‬
‫کې ډېر اسان او خواږه علمي کتابونه وليکل شول خو کوم قبوليت چې خدای پاک مخزن‬
‫ته ورکړی و هغوی ته نصيب نه شو او کوم اعتبار چې پښتنو په مخزن کړی و‪ ،‬په هغو‬
‫کتابونو يې ونکړی شو ‪906‬مخزن په مسجع او مقفي نرث کې ليکل شوی دی‪.‬‬
‫د هغه وخت يو بل مهم کتاب فوائدالرشيعت و‪ .‬مخزن او فوائدالرشيعت دواړه دريس‬
‫‪907‬‬
‫اخون قاسم پاپني خېل (پيدائش‪۹۹۷۱‬م) خال کتاب فوائد رشيعت په‬ ‫کتابونه وو‪.‬‬
‫‪ ۹۱۳۹‬هـ کې ليکلی دی‪900.‬د مخزن االسالم په شان فوائد رشيعت هم په مسجع او مقفي‬
‫نرث کې ليکل شوی دی‪.‬‬
‫د دغه وخت په مهمو شخصياتو کې يو پري بابا هم و‪ .‬پري بابا هم يو کتاب ليکلی و‪،‬‬
‫خو په الس نه دی راغلی‪ .‬په دې باره کې سيد عبدالجبار شاه ستهانوي داسې ليکي‪:‬‬
‫میں نی غالبا ً ‪9014‬ء میں آپ کی ماذون اخوند جی صاحب کی اوالد‬
‫اخوند خیالن تر بیلہ میں سی ایک ‪02‬سالہ معمر بزرگ عامل کو عمداً‬
‫جاکر دیکھتا تھا جن کا نام اصحاب الدین بابا تھا۔ میں نی اس سی‬
‫اپنی اس مقصد کا ذکر کیا کہ آیا حرضت سید علی ترمذی قدس رسہ‬
‫کی کوئی اپنی تصنیف آپ کی نظر سی گذری ہییا نہیں اور آپ نی‬
‫کسی سی سنا بھی ہی یا نہیں کہ حرضت کی کوئی اپنی تصنیف‬
‫کتاب ہی یا نہیں ۔تو اس نی مجھ کو جوابا ً کہا کہ جب میں نو عمری‬
‫میں طالب علم تھا اور پشاور کی مساجد میں جا بجا درسوں میں تعلیم‬
‫حاصل کررہاتھا ان دنوں شہر پشاور کی نزدیک موضع چمکنی میں‬
‫ایک متمول سوداگر رہتاتھا۔ اس کی پاس ایک کتاب سیدعلی ترمذی‬

‫‪996‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫علیہ الرحمتہ کی تصنیف اور آپ کی اپنی لکھی ہوئی میں نی دیکھی‬
‫تھی جو اس کی نزدیک متام دولت ہی اور جائیداد سی زیادہ محبوب‬
‫متاع تھی وہ بطور تربک اس کو اپنی سینی پر رکھ رات کو سویا کرتاتھا‬
‫‪901‬‬
‫اور کسی کو ہاتھ لگنی نہ دیا کرتاتھا۔‬
‫د دې ادبې روايت په لړۍ کې د اخوند مياداد (‪ ) ۹۹۹۸-۹۱۱۱‬ديوان هم شامل‬
‫دی‪ 932.‬د اخوند عبدالغفور (سیدو بابا) په ادارت کې به له سوات نه د اسالم ‪/‬الجهاد په نوم‬
‫يو اخبار‪ 90‬هم شائع کېده‪ ،‬چې د پښتو اديب صفحات به پکې هم وو او د سيدو بابا د خال‬
‫يو تصنيف ذکر هم ځينو تاريخاوهانو کړی دی‪ .‬وايي چې سيدو بابا په پښتو کې د مثنوي‬
‫په څېر د مناجات يو کتاب ليکلی دی‪939.‬نرص الله خان نرص ليکيل‪ ،‬چي دا کتاب الچاپ‬
‫شوی نه دی او د لندن په عجائب خانه کې يې قلمي نسخه پرته ده‪ 930.‬د برټش ميوزيم د‬
‫چاپ کتابونو په يو فهرست کې د "مناجات صاحب صوات" تر رس خط الندې په اتم مخ د‬
‫يو چاپ کتاب ذکر موجود دی‪ ،‬چې په انګرېزۍ کې يې ورته ليکيل‪ ،‬چې دا يو نظم دی د‬
‫صاحب سوات په مدح کې‪ .‬د دې د چاپ کال يې ‪۹۸۸۷‬م ليکلی دی‪ .‬په اتلسم مخ هم د‬
‫"مناجات صاحب صوات" تر رسخط الندې د يو چاپ کتاب ذکر موجود دی چې د چاپ‬
‫کال يې ‪۹۸۸۷‬م لیک دی‪ .‬دې کتاب ته يې هم ليکيل چې دا د عبدالغفور په مدح کې يو‬
‫نظم دی‪ 933.‬له دې نه دا پته لګي چې دا کتاب سيدو بابا نه دی ليکلی‪ ،‬بلکې د هغه په‬
‫صفت او ستاينه کې مناجات ليکل شوی دی‪ .‬د محمد اکرب (مالبابا) (‪)۹۳۸۱ -۹۸۹۲‬‬
‫قلمي ديوان په برټش ميوزيم لندن کې د مرشقي څانګي په کېټالګ منرب ‪ ۷۲۷۱‬باندې‬
‫محفوظ پروت دی‪ .‬دا ديوان په ‪۹۸۸۹‬م کې يو مشهور مسترشق ډارمسټيټر په مينګوره کې‬
‫د محمد اکرب د يو مليس ډاک قايض صيب نه وړی و او د ‪۹۸۱۹‬م کال د اپريل پر ‪۹۹‬مه‬
‫له ډارمسټېټر نه د برټش ميوزيم د کتاب خانې لااره اخستل شوی دی‪ 934.‬مېجر راورټي په‬
‫‪۹۸۱۸‬م کې يو قندهاری سوات ته د "دفرت شېخ ميل" په لټون پيس رالېږلی و‪ ،‬هغه چې له‬
‫تاڼې نه د مانيار او اوډيګرام تر کليو پورې کوم کتابونه ليديل دي‪ ،‬د هغې په باره کې يې‬
‫داسې ليکيل دي‪:‬‬

‫‪ 90‬د دې اخبار مختلف نومونه ذکر شوي‪ ،‬لکه الجهاد‪ ،‬االسالم‪ ،‬اسالم او نور‪ .‬نور تفصيل په دې باب کې د صحافت د‬
‫رس خط الندې موجود دی‪.‬‬

‫‪997‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪I examined the whole of the Pashto books of the villages‬‬
‫‪between this and Tarrnah [Thana], which were chiefly on‬‬
‫‪theology; but at Waddigram I found three others—the poem of‬‬
‫‪Yusuf and Zalikha by Abd-ul-kadir [Qadir] khan and the poems‬‬
‫‪of Shahai Dali, and Adam and Durkhanai, by Sadar Khan his‬‬
‫‪brother.930‬‬
‫ترجمه‪ :‬ما د دې کيل او د تاڼې په مينځ کې د پښتو ټول کتابونه وکتل‪ .‬دا کتابونه‬
‫زياتره له مذهبي موضوعاتو رسه متعلق وو‪ ،‬خو په اوډيګرام کې ما درې نور کتابونه پيدا‬
‫کړل‪ ،‬په دې کې يو د عبدالقادر خان ليکلی د يوسف زليخا منظوم داستان و او د شهۍ‬
‫ديل قيصه وه او بل د عبدالقادر خان د ورور ليکلې د ادم خان درخانۍ قيصه وه‪.‬‬
‫په منګلور کيل کې چې هغه د پښتو کوم کتابونه وليدل د هغې په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫]‪I examined all the Pashto books in this village [Minglawar‬‬
‫‪which I could get hold of, but they were all on divinity, and not one‬‬
‫‪with which you are not acquainted; such as Makhzan-ul-‬‬
‫‪Islam,Fawa’id-ush-Sharri’ah, Jannat-i-Fardous, Durr-i-Majlais etc.936‬‬
‫ترجمه‪ :‬ما په دې کيل کې د پښتو د ټولو کتابونو جايزه واخسته‪ ،‬دا ما اخستای‬
‫شول‪ ،‬خو دا ټول له مذهب رسه متعلق وو او داسې يو کتاب پکې نه و‪ ،‬چې ته وررسه واقف‬
‫نه وې‪ ،‬لکه مخزن االسالم‪ ،‬فوايد رشيعت‪ ،‬جنت فردوس‪ ،‬درمجالس او نور‪.‬‬
‫مېجر راورټي چې د سوات په مختلفو کليو کې د پښتو روماين داستانونه‪ ،‬اديب‬
‫کتابونه او نور مذهبي کتابونه ذکر کړي‪ ،‬نو له دې نه دا پته لګي چې دسوات خلک له پښتو‬
‫ادب رسه له اول نه ډېره مينه لري او د پښتو ادب په ترقۍ کې د سوات ډېر الس دی‪.‬‬

‫صحافت‬
‫په دې دور کې د باقاعده صحافت پوره پته نه لګي‪ ،‬البته په دې دور کې رصف د يو‬
‫اخبار ذکر موجود دی او دا اخبار په مختلفو نومونو ياد شوی دی‪ ،‬په دې نومونو کې اسالم‪،‬‬
‫االسالم‪ ،‬الجهاد او نور نومونه شامل دي‪ .‬وایي چې د دې اخبار بنيادي مقصد خلک د‬
‫فرينګيانو له ناکاره ارادو نه خربول او هغوی جهاد ته تيارول وو‪ .‬عمر عامر په خال کتاب ‪A‬‬
‫‪History of Press in N.W.F.P‬کې د دې اخبار په باره کې ليکي‪ ،‬چې الحاج غالم غوث‬

‫‪990‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫صحرايي له ‪۹۸۱۳‬کال نه مخکې د پښتو د يو اخبار حواله ورکړې ده‪ ،‬د دې اخبار نوم هغه‬
‫"اسالم" ياد کړی دی‪ .‬وايي چې دا اخبار سرت روحاين الرښود اخوند عبدالغفور(سيدو بابا)‬
‫‪937‬‬
‫په ‪۹۸۱۷‬م کې رشوع کړی و او د دې اخبار ايډيټر د هغه مريد عبدالغفار پشاوري و‪.‬‬
‫اجمل ملک ليکيل‪ ،‬چې په پښتونخوا کې د پښتو صحافت رشوع له الجهاد اخبار نه شوې‪،‬‬
‫چې د سوات د عبدالغفور په ادارت کې به چاپ کېده‪ 930.‬هاميون هام ليکي چې دا يوه‬
‫‪931‬‬
‫د دې‬ ‫نيم اديب جريده د "اسالم" په نوم په ‪۹۸۱۷‬م کې سيدو بابا رشوع کړې وه‪.‬‬
‫‪942‬‬
‫جريدې اشاعت به په خفيه طريقه کېده او د دې ټول خرچ به سيدو بابا پخاله کولو‪.‬‬
‫وايي چې دا اخبار سيدو بابا د فرنګيانو خالف جاري کړی و‪ 949.‬شمس الرحامن شمس په‬
‫خال کتاب پوئټس اف ماالکنډ کې د دې اخبار په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Al-Jihad, a Pashto daily which was to be supervised by‬‬
‫‪Abdul Ghafoor, Wali of Swat, and edited by Abdul Ghaffar‬‬
‫‪Peshawari of Toroo, Mardan district was the beginning of‬‬
‫‪journalism in the area before partition. The paper was being‬‬
‫‪printed on a spices called Halwa Press. The paper had great‬‬
‫‪journalistic value.940‬‬
‫عثامن شاه ليکي چې د سيد احمد شهيد د جهاد د تحريک په دوران کې به د‬
‫"الجهاد" په نوم د پښتو د يو مخ اخبار شائع کېدلو‪ .‬د ضلع مردان د طورو کيل عبدالغفار‬
‫پشاوري به دا اخبار مرتب کولو او د سوات عبدالغفور عرف سيدو بابا به د دې اخبار ادارت‬
‫‪943‬‬
‫عبدالله جان عابد په خال کتاب کې ليکي چې په ‪۹۸۱۷‬م کې حرضت‬ ‫کولو‪.‬‬
‫‪944‬‬
‫عبدالغفور سيدو بابا يوه مياشتينۍ ديني او نيم اديب رساله د "اسالم" په نوم ويستله‪.‬‬
‫محمد پروېش شاهني ليکي چې په ‪۹۸۹۷‬م کې به له سيدو رشيف نه د عبدالغفور په‬
‫‪940‬‬
‫ادارت کې د الجهاد په نوم اخبار چاپ کېده‪.‬‬
‫له دې ټولو حوالو نه دا پته لګي چې دا اخبار په مختلفو نومونو ياد شوی دی‪ ،‬په دې نومونو‬
‫کې الجهاد‪ ،‬اسالم‪ ،‬االسالم نومونه مشهور دي‪ .‬د دې اخبار د رشوع کېدلو په نېټه کې هم اختالف‬
‫موجود دی‪ ،‬خو زياتو کتابونو ‪۹۸۱۷‬م ليکلی دی‪ .‬د ژبې په باره کې هم مختلفې رايې دي څوک‬
‫وايې چې دا د فارسۍ اخبار و‪ ،‬خو د پښتو صفحه پکې موجوده وه او څوک وايي چې دا د پښتو‬
‫اخبار و‪ .‬په ورکړل شوو حوالو کې دا خربه هم مخې ته راغله چې دا ورځااڼه وه که هفته وار يا‬
‫مياشتينی اخبار و‪ .‬په دې ټولو خربو کې اختالف موجود دی او که د هغه وخت د خلکو تعليمي‬

‫‪991‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫رشح مونږ وګورو نو بيا به هم يو سوال پيدا کېږي چې ايا په هغه وخت کې دومره لوستونکي وو چې‬
‫د هغوی لااره د اخبار رضورت پېښ شو؟ له دې ټولو متضادو بيانونو او پوښتنو نه اهمه خربه دا ده‬
‫چې کومې حوالې په الس راځي په هغوی کې يوه حواله هم داسې معتربه نشته چې دا اخبار چا‬
‫ليدلی وي‪ .‬د سوات پر صحافت باندې کار کوونکی يو څېړنکار ليکي چې ما د دې اخبار په لټون‬
‫کې ډېرې کتاب خانې او د ارکائېوز ريکارډونه او فائلونه وکتل خو دا اخبار په الس رانغی‪ 946،‬خو د‬
‫دې ټولو خربو باوجود چې دومره ذکر يې شوی او حوالې پرې موجودې دي‪ ،‬نو د دې اخبار د وجود‬
‫نه انکار نه يش کېدی او دا امکان شته چې چرته نه چرته به يوه کاپي په الس رايش‪.‬‬

‫په ادب کې د چاپېريال عکس‬

‫د دې دور ځينې کتابونه داسې دي چې د چاپېريال پوره عکس پکې ښکاري او‬
‫ځينې کتابونه د چاپېريال عکس ډېر تت تت لري‪ .‬په دې اړه بدرالحکيم حکيمزی وايي‬
‫چې ‪ ":‬د چاپېريال او ټولنې د څېرې را پېژندلو لااره د دروېزه او کريم داد کالمونه په پوره‬
‫‪947‬‬
‫او بل ځای کې داسې‬ ‫معلوماتو سمبال دي او د ميا داد هغه بيخي تشباڼی دی‪".‬‬
‫ليکي‪":‬دروېزه او کريم داد د خالو شعري زېږونو په جولۍ کې ګڼ شمېر موضوع ګانې را‬
‫نغښتي دي‪ ،‬ولې له بلې خوا ميا داد د عرفان او معرفت د حال او قال له تذکرو نه عالوه په‬
‫‪940‬‬
‫کومه بله موضوع نه دی غږېدلی‪".‬‬

‫اديب اسلوب او ژبه‬

‫په اديب ژبه د نورو ژبو اثرات ډېر واضح او صفا ښکاري‪ .‬په خصويص توګه په پښتو کې‬
‫د فاريس او عريب امېزش ډېر شوی دی‪ .‬د اخوند دروېزه او د کريم داد الف نامې د هغه وخت‬
‫د ادب غوره منونې دي‪ .‬د کريم داد الف نامه په علمي اعتبار رسه ډېره درنه او ادبې اعتبار‬
‫رسه ډېره خوږه ده‪ .‬د علم او ادب داسې مناسب او متناسب امېزش ډېر کم موندی يش‪ .‬د‬
‫دې اکرث اشعار د پښتو په ادبيات عاليه کې د شمېرلو قابل دي‪ ،‬خصوصا ً کومو اشعارو کې‬
‫‪941‬‬
‫چې د مينې او سوز د جذبې شدت او د خفيف بحر ترنم رسه يو ځای شوی دی‪.‬‬

‫اديب اصناف‬
‫په دې دور کې مهم ادبې اصناف چاربيته‪ ،‬بدله‪ ،‬غزل‪ ،‬مرثيه‪ ،‬قصيده‪ ،‬مناجات او‬
‫نور د ذکر وړ دي‪.‬‬

‫‪902‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چار بيته‬
‫د سوات د پښتو ادب په اولني دور کې د چاربېتې صنف ډېره ترقي کړې وه او دا‬
‫ترقي د شلمې پېړۍ تر اولو شلو کلونو پورې وه‪ .‬رحيم شاه رحيم د دې دور د شاعر احمد‬
‫دين طالب د چاربيتو په باره کې ليکي چې احمد دين چې څه وخت په سوات کې داخل‬
‫شو هغه وخت په سوات کې د چار بیتې دور دوره وه او غزل ته چا خاص توجه نه ورکوله‪.‬‬
‫احمد دين هم په لږه موده کې په دې فن کې دومره نوم پيدا کړ‪ ،‬چې د خال وخت لوی‬
‫استاذ وګڼل شو‪ 902 .‬د ديوان اکرب د اصنافو په باره کې محمد نواز طائر ليکي چې په دې‬
‫‪909‬‬
‫د سوات شاعران دوه‬ ‫کې غزلونه‪ ،‬قصيدې‪ ،‬چاربيتې‪ ،‬مناجات او معمې شاميل دي‪.‬‬
‫‪900‬‬
‫قسمونو کې وېشل شوي دي‪ ،‬يو د عوامي چاربیتي شاعران دي او بل کالسيکي شاعران‪.‬‬

‫بدله‬
‫دا هم د پښتو ادب يو زوړ او وليس صنف دی‪ .‬حسین په خال ديوان کې د بدلې‬
‫ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫چــــــــې مــــــــې واوريــــــــده پــــــــه غــــــــوږ د عشــــــــق بدلــــــــه‬
‫‪903‬‬
‫پـــــــه هېبـــــــت مـــــــې څهـــــــــــــــــــره واوښـــــــته پـــــــه بلـــــــه‬
‫اخــــــــــون نفــــــــــل د ارشاق پــــــــــه مينــــــــــه هېــــــــــر کــــــــــړه‬
‫‪904‬‬
‫الس پـــــــــــــــــۀ غــــــــــــــــــــــوږو دي والړ وايئ بـــــــــــــــــدلې‬
‫د محمد اکرب په دې شعر کې هم د "بدلې" لفظ راوړل شوی دی‪:‬‬
‫مطـــــــرب بـــــــدلې پـــــــه رسود وايـــــــي ســــــــــــــــــــرود غـــــــږ وي‬
‫‪900‬‬
‫رســــول د مينــــې پــــرې مېلمــــه وس يــــې غمــــژن لــــه بــــويل‬
‫په مخزن کې د بدلې ذکر په دې الندې جملو کې راغلی دی‪:‬‬
‫‪ .9‬دا بدلې دي برحقې چې قران د طريقت دی‪.‬‬
‫‪ .0‬دوی عمر په بدلو هم په کفر ګمراهۍ کې تريوينه‪.‬‬
‫‪906‬‬
‫‪ .3‬دوی د ګمراهانو شعر د قرآن په ځای نيولی ـ دوی عمر په دا بيهوده خربو په بدلو تېروينه‪.‬‬
‫‪ .4‬هم له بې هوده خربو چې نور څوک به پرې وخاندي يا بهتان وي يا پېغور وي يا‬
‫‪907‬‬
‫بدلې چې له زلفو وي له خاله‪.‬‬
‫د پښتو ادباوهان بدله د مثنوي بدل شکل ګڼي‪ ،‬خو په مثنوي کې له عشقيه‬

‫‪909‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫مضامينو نه عالوه مذهبي موضوعات ډېر زيات دي‪ ،‬بلکي د مثنوي رشوع هم له مذهبي‬
‫موضوعاتو څخه شوې او بيا پکې وروسته د عشق و محبت رومانوي داستانونه هم ليکل‬
‫شوي دي‪ ،‬خو دا خربه چې بدله د مثنوي بدل شکل دی‪ ،‬يا بدله او مثنوي يوشی دی‪،‬‬
‫صحيح نه ده‪ .‬د بدلې او د مثنوي هېئت که يو وي خو د موضوعاتو په لحاظ په بدله کې‬
‫رصف او رصف عشقيه مضامني بيان شوي وي‪ ،‬لکه اخوند دروېزه چې وايي‪" :‬يا بدلې چې‬
‫له زلفو وي له خاله"‪ .‬له دې نه پته لګي چې دا يو داسې صنف و‪ ،‬چې رصف د عشق و‬
‫محبت مجازي خربې پکې کېدلی شوې‪ ،‬ځکه د هغه وخت مذهبي خلکو لکه اخوند دروېزه‬
‫او نورو ډېرو خلکو دې صنف ته په ښه نظر نه دي کتيل‪ .‬د بدلې په باره کې له پورتنيو او‬
‫نورو شعرونو نه هم دا پته لګي چې بدله رصف د عشقيه مضامينو يو صنف و‪.‬‬

‫غزل‬
‫بدله او چاربيته د دغه وخت د وليس شاعرۍ مهم توکي وو‪ ،‬خو لوستو شاعرانو د غزل په ترقۍ‬
‫کې هم کردار لوبولی دی‪ .‬اخون مياداد ځای پر ځای په خال ديوان کې د غزل ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫ماســــــــــــتاله مينــــــــــــې محبتــــــــــــه غزلونــــــــــــه وويــــــــــــل‬
‫‪900‬‬
‫هغـــــــــــــه بلبلــــــــه د ســــــــحر شــــــــريين زبانــــــــه نــــــــه ده‬

‫پـــــــه زړه مـــــــې ســـــــتا د مينـــــــې اور بليـــــــږي چغـــــــې وهـــــــم‬

‫‪901‬‬
‫او غزلونـــــــــه ســـــــــتا لـــــــــه مينـــــــــې محبـــــــــت کومـــــــــه‬

‫غزلـــــــــــــــــــــــــــونه د سلــــــــــوک پـــــــه پښـــــــتو در پئــــــــييل‬

‫‪962‬‬
‫د ميــــــاداد ګــــــوهر پــــــه خلقــــــو کــــــې پريشــــــانه شــــــوي‬

‫او ميـــــاداد چـــــې دا غــــــــزل کـــــړه د ســـــاقي لـــــه پيـــــالې وڅښـــــه‬

‫‪969‬‬
‫کـــه د عشـــق لـــه پيـــالې وڅښـــې د ســـلوک پـــه الر بـــه ښـــيوزې‬
‫غزلونـــــــه مـــــــې د عشـــــــق پـــــــه خلقـــــــــــــو خـــــــواره شـــــــول‬
‫‪960‬‬
‫نــــــا بــــــالغ بانــــــدې د عشــــــق قــــــدر قيمــــــت چــــــرې دی‬
‫حسین د خال غزل تعريف داسې کوي‪:‬‬
‫د خـــــــــنت نـــــــــافې خوشـــــــــبو يـــــــــه شـــــــــوې حســـــــــېنه‬
‫‪963‬‬
‫پـــــــــه دا الرې ســـــــــتا غـــــــــزل ال چـــــــــي لــــــــــــــونګ الړ‬

‫‪900‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫نظم‬
‫د دې دور په پښتو ادب کې له نورو اصنافو رسه رسه د نطم صنف هم ډېر موندل‬
‫کېږي‪ .‬د دوست محمد خان دوستي د کتاب "ګنجة الګوهري" د اصنافو په باره کې‬
‫بدرالحکيم حکيمزی ليکي چې ګنجة الګوهري رس تر پايه د نظم په اډاڼه والړ دی‪ .‬د ده‬
‫موضوع ګانې هغه که ديني ښوونې مناجات‪ ،‬نورنامه يا حکايتونه دي‪ ،‬ټول د نظم په بڼه‬
‫ليکل شوي دي‪ .‬د يو ښه نظم لااره ټول لوازمات په ټول کتاب کې په نظر راځي‪ .‬د‬
‫‪964‬‬
‫قصيدې‪ ،‬مثنوي او نورو توکو جوړښت يې له روايت رسه سم پاللی او سنجولی دی‪".‬‬

‫مخمس او رباعي‬
‫له نورو اديب اصنافو نه عالوه د دې دور په شاعرۍ کې مخمس او رباعي هم په نظر راځي‪،‬‬
‫لکه د حسین په ديوان کې دوه مخسامت او يو څو رباعيانې هم شاملې دي‪ ،‬نورې غزلې دي‪.‬‬

‫مرثيه‬
‫د سوات د پښتو ادب په موضوعي اصنافو کې مرثيې يا د وير سندرې هم ډېرې‬
‫ليدل کېږي‪ .‬په مخزن کې هم ځای پر ځای د وير د سندرو ذکر شوی دی‪ ،‬لکه دا شعرونه‪:‬‬
‫عزيــــــــــــزان بــــــــــــه دی د ويــــــــــــر ســــــــــــندرې وايــــــــــــي‬
‫‪960‬‬
‫کفـــــن لـــــره بـــــه دې زيرمـــــه د بېســـــتي يـــــا د چوتـــــار کـــــا‬

‫ای کمبختـــــــــانو تاســـــــــــــــــــو ويـــــــــر کـــــــــاڼئ د خارســـــــــ‬

‫چـــــې هيڅـــــوک بـــــه پـــــاتې نـــــه يش پـــــه دې فـــــاين نـــــړۍ‬
‫يـــــو پنـــــد بـــــه درتـــــه وايـــــم کـــــــــــــــه يـــــې نغــــــــــــــــــوږئ‬
‫دا دوه چــــــارې مــــــه کـــــــاڼئ يــــــو د ويـــــــر بــــــل د مرشـــــــکۍ‬
‫پـــــــــــــــه دا دوه اوازه خـــــــــــــــدای لعنـــــــــــــــت ويلـــــــــــــــی‬
‫‪966‬‬
‫يـــــــــــو د رسود بـــــــــــل د ويـــــــــــر پـــــــــــه خوشـــــــــــحالۍ‬
‫سکـــــــــــــــه تــــا بــــه د لــــــــــــــرګي د پاســــــــــــــــــــــــه وړينــــه‬
‫‪967‬‬
‫او عــــورتې خوينــــدې مينــــدې بــــه دې ويــــر کــــا پــــۀ رستــــورې‬
‫د حافظ الاوري په ديوان کې هم مرثيې موجود دي‪ ،‬د مياکريم داد شهيد په مرګ‬
‫هغه داسې وايي‪:‬‬

‫‪903‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يـــــــــو عـــــــــامل وې بـــــــــل شـــــــــهيد شـــــــــوې‬
‫عجيبــــــــــــه در فــــــــــــــــــــــــــريد شــــــــــــوې‬
‫د کــــــــــــــانجو ميــــــــــــــا کــــــــــــــــــــريم داده‬
‫‪960‬‬
‫مــــــــــــــــــانيولی ملـــــــــــــــــــن ســــــــــتا ده‬
‫د مرثيې روايت په سوات کې ډېر مضبوط دی‪ .‬په راتلونکو بابونو کې به هم د سوات‬
‫د پښتو اديب روايت په نورو دورونو کې يادونه ويش‪.‬‬

‫نورنامه‬
‫د سوات د پښتو ادب په اول دور کې نورنامې هم ليکل شوي دي‪ .‬دوست محمد‬
‫خان دوستي د نورنامې فضيلتونه داسې بيانوي‪:‬‬
‫چـــــې رشوع مـــــې نـــــور نامـــــه کـــــړه ای يـــــارانو‬
‫رس تــــر پايــــه مــــې پټــــۍ کـــــــــــــــــــړله يودمــــه‬
‫هســــــې شــــــانته زه خوشــــــحاله شــــــوم کثــــــري‬
‫لکـــــه ګــــل چــــې وي تــــازه پــــر لــــــــــه شــــبنمه‬
‫اوس پـــــه دا رنـــــګ خاصـــــيت پـــــه ښـــــه ترتيـــــب‬
‫پــــــه تصــــــديق رسه د دې کتــــــاب ليکمـــــــــــــه‬
‫اول دا چــــې څــــوک د مــــرګ پــــه تبــــه پريــــوځي‬
‫نـــــور نامـــــه ورکـــــره وي پرتـــــه محکمــــــــــــــــــه‬
‫چـــــې مالئېکـــــه ورکـــــره ځـــــي قـــــبض دپـــــاره‬
‫رڼــــــا وي د نــــــور اسمـــــــــــــــانه رسه سمــــــــــه‬
‫مالئېکــــه بــــه وايئ چــــې زه نــــه پــــوهېږم خدايــــه‬
‫چـــې دا څـــه شـــغلې راخېـــژي لــــــــــــه دې چمـــه‬
‫چــــې ســــتا نــــور دی کــــه نــــه بلــــه رڼــــا ســــاينه‬
‫مــــا خــــرب کـــــــــــړه ای د کــــل اشــــياء حکيمــــه‬
‫رب بــــــه وايــــــي زمــــــا نــــــور نــــــه دی ملکــــــه‬
‫دا رڼـــــــا د نـــــــور نـــــــامې ده مکــــــــــــــــــــرمه‬
‫دا ســـــړی کـــــه اوس هـــــر څـــــو دی ګنـــــاه ګـــــار‬
‫نــــور د دې پــــه مـــــــخ ګنــــاه يــــې ټــــول بخښــــمه‬
‫‪904‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫بــل دويــم داســــــــې شــان دی خـــــــــــــــــاصيت‬
‫چــې نورنامــه ســايت څــوک ځــان لــه ښــه همدمــه‬
‫کــــه پــــه لښــــکر بانــــدې روان يش جنــــګ دپــــاره‬
‫ســــالمت بــــه رايش کــــــــــــور تــــه روغ بــــې غمــــه‬
‫کـــه پـــه شـــيبو ګــــــــــولۍ وريـــږي بـــې حســـابه‬
‫خـــدائی بــــه ئــــې واړه جوســـه وســــايت لــــه خمــــه‬
‫بــــــل درېــــــم خاصــــــيت وايــــــم داســــــې وروره‬
‫کـــــه څـــــوک وايـــــي نورنامـــــه لـــــه خالـــــه فمـــــه‬
‫نـــور د دغـــه کـــس پـــه کـــــــور کـــې تـــر قيامتـــه‬
‫‪961‬‬
‫هـــيڅ جوســـه بـــه خـــاورې نـــه يش زيـــات وکمـــه‬
‫پــه دې شــعرونو کــې چــې د نورنــامې کــوم فضــيلتونه بيــان شــوي‪ ،‬لــه دې نــه د‬
‫نورن ـامو د مضــبوط روای ـت پتــه لګــي‪ .‬د دې فض ـيلتونو پــه وجــه پــه ســوات کــې نورنــامې‬
‫ليکلو ډېره ترقي کړې وه او په هر کور کې مختلف قسمه نورنامې به موجود وې‪.‬‬

‫د الف نامو روايت‬

‫د سوات د اولني دور په پښتو ادب کې د الف نامو هم يو مظبوط روایت پاتې شوی دی‪.‬‬
‫د دې روایت رشوع د اخوند دروېزه له الف نامې څخه شوې ده‪ ،‬بيا وروسته د اخوند کريم داد‬
‫الف نامه هم ډېره مشهوره ده‪ .‬د اخوند دروېزه خال کالم الف نامه ده ځکه مخزن د اکرثو نورو‬
‫کتابونو ترجمه ده‪ .‬دا الف نامه په نظم کې ليکل شوې ده‪ .‬د هر حرف قطعه د بل نه جدا ده‪،‬‬
‫داسې معلومېږي چې په بيت کې د يو شعر کمی يا زياتی په هغه زمانه کې څه عيب نه ګڼل‬
‫کېده‪ ،‬که دا عیب ترې وباسو نو د الف نامې اشعار د ښو ښو اشعارو رسه څنګ په څنګ‬
‫کېښوی يش‪ .‬په دې الف نامه کې اخون دروېزه خال صوفيانه مسلک ته اشارې کړي او ګڼې‬
‫نازکې مسئلې يې چېړيل دي‪ 972.‬د کريم داد الف نامه په علمي اعتبار رسه ډېره درنه او اديب‬
‫اعتبار رسه ډېره خوږه ده‪ .‬د علم او ادب داسې مناسب او متناسب امېزش ډېر کم موندلی‬
‫يش‪ .‬د دې اکرث اشعار د پښتو په عايل ادبياتو کې د شمېرلو قابل دي‪ ،‬خصوصا ً کومو اشعارو‬
‫‪979‬‬
‫کې چې د مينې سوز او د جذبې شدت او د خفيف بحر ترنم رسه يو ځای شوی دی‪.‬‬

‫‪900‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د ادب موضوعات‬
‫په اصل کې ادب د ټولنې عکايس کوي‪ .‬د خلکو ټولنيز ژوند ژواک په ادب کې په‬
‫نظر راځي او دغه رنګ کومو خربو ته چې په ټولنيز ژوند کې ډېر ارزښت ورکولی يش هغه‬
‫په ادب کې هم بار بار راځي‪ .‬په دې حواله که مونږ وګورو نو د سوات د پښتو ادب په دې‬
‫دور کې د سامج له عکس رسه رسه غالبې موضوع ګانې مذهبي خربې دي‪ ،‬ځکه مونږ د‬
‫دې دور په ادب کې د پیغمربانو او صحابه کرامو قيصې او نورې دينې مسئلې او موضوعات‬
‫زيات وينو‪ .‬مخزن او فوائدالرشيعت خو په فضائلو او مسائلو ډېر بحثونه کړي دي‪ .‬دغه رنګ‬
‫ګنجة الګوهري او ديوان احمد دين طالب کې د پېغمرب پاک او د صحابه کرامو د ژوند‬
‫واقعات بيان شوي‪ ،‬چې په هغې کې اکرث واقعات د حديث يا د اسالمي تاريخ په کتابونو‬
‫کې نشته‪ .‬تصوف هم د دې دور په ادب کې خالې ځېلې مظبوطې کړې دي‪ .‬د اخون‬
‫دروېزه او اخون کريم داد په الف نامو کې د تصوف باريکې مسئلې څېړل شوې دي‪،‬د‬
‫اخون مياداد ديوان هم له تصوف نه ډک دی‪.‬‬

‫بيت بازي او مع ّمې‬

‫د دې دور د پښتو ادب له مطالعې او تجزيې نه پته لګي چې په دغه وخت کې به‬
‫زياتره وليس شاعرانو له يو بل رسه د شعر و شاعرۍ مقابلې هم کولې‪ .‬رحيم شاه رحيم‬
‫ليکي چې د بيت بازۍ او د شعر و شاعرۍ مقابلې به زياتره وليس شاعرانو کولې‪ 970.‬د دې‬
‫بيت بازۍلااره به اکرث عوامي شاعرانو د يو بل چاربېتې هم پټولې او په خال کرس به يې‬
‫ویلې‪ .‬وليس شاعر احمد دين طالب په يو شعر کې دې اديب غال ته داسې اشاره کړي ده‪:‬‬
‫احمـــــــد دينـــــــه ســـــــتا اشـــــــعار بـــــــه خلقـــــــو پـــــــټ کـــــــړه‬
‫‪973‬‬
‫خــــــو پټيــــــږي نــــــه اوښــــــان د چـــــــــــــــــــــــا پــــــه بــــــډه‬
‫او د بيت بازۍ دې مقابلو ته احمد دين طالب د شعر جنګ ویلی او د شاعرانه تعيل‬
‫اظهار يې په دي شعر کې کړی دی‪:‬‬

‫چــــــــې لــــــــــــــــــرمه حــــــــــــــربه د شــــــــعر جنــــــــګ کــــــــې‬

‫‪974‬‬
‫بـــــل څـــــوک نـــــه يـــــم احمـــــد ديـــــن طالـــــب منيـــــب يـــــم‬
‫او بيا چا به چې پردي اشعار پټول هغوی ته يې داسې چېلنج هم ورکړی دی‪:‬‬
‫پــــــــه پــــــــردو چـــــــــــــــــــار بېتــــــــو کرســــــــ وايــــــــې چــــــــوره‬

‫‪906‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ګــــــــپ شــــــــايانو تــــــــه د پکــــــــې کــــــــوې چــــــــې شــــــــېريم‬
‫پــــه مجلــــس کــــې بــــه ســــم نــــه شــــې ســــوال جــــواب کـــــې‬
‫راشـــــه ســـــاينه بشـــــــــــــــــــــــره اونيســـــه افــــــــــــــــتاب تـــــه‬
‫کــــــــه پــــــــه غــــــــوږ دې د طالــــــــب د خلــــــــې لغــــــــات يش‬
‫‪970‬‬
‫چـــــــــې خجـــــــــل پـــــــــرې صومعـــــــــــــه د ســـــــــومنات يش‬
‫عبدالعظيم صواتی اګر چې وليس شاعر نه دی‪ ،‬خو هغه هم له شاعرانو رسه د شعر‬
‫و شاعرۍ د مقابلې په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫کــــــــه ژونــــــــدی شــــــــوم د هجـــــــــــــــــــــــــــران داوره بــــــــچ‬
‫پـــــرې بـــــه نـــــه ږدم شاعـــــــــــــــران پـــــه صـــــوات پـــــه چـــــچ‬
‫خــــــــدای دې ورک هغــــــــه اشــــــــعار کانــــــــدې بــــــــې مينــــــــه‬
‫‪976‬‬
‫چــــــې بــــــه کانــــــدي مطـــــــــــــــــــــــــــربان وربانــــــدې نــــــچ‬
‫او دغه رنګ د شاعرانو د الجوابه کولو لااره به دوی معمې هم ویلې‪ .‬د محمد اکرب‬
‫يوه معمه دلته وړاندې کوو‪:‬‬
‫ماليـــــــــده لـــــــــــــــې د چنـــــــــدڼ ونـــــــــه درازه‬
‫د بـــــــــاغوان پـــــــــه بـــــــــاغ والړه ده ښـــــــــېرازه‬
‫د دې ونــــــې څلــــــور ښاښــــــه ګــــــورې څــــــانګې‬
‫د دې بـــــاغ پـــــه همـــــــــه ونـــــو کـــــې ممتـــــازه‬
‫د دې بـــاغ يـــې تريســـو ديـــارلس خـــدمت ګـــار وي‬
‫زيــــات وکـــــــــــــــم ورپکــــې شــــته دی لــــه اغــــازه‬
‫پـــه دا بــــاغ کــــې يــــو صــــندوق د دې بــــاغوان دی‬
‫دا قـــــدرت دیــــــه قـــــــــــــــــــادره بـــــې نيــــــازه‬
‫د دې بـــاغ باغـــــــــــوان خـــرب پـــه دا صـــندوق دی‬
‫چـــې درســـت ډک دی لـــه څـــو خاصـــه لـــه څـــورازه‬
‫و خاصـــــانو تـــــه يـــــې حـــــــال د صـــــندوق اووې‬
‫در مرجـــــان ورپکـــــې شـــــته هـــــوږه لـــــه پيـــــازه‬
‫هـــر يـــو تـــو کـــی يـــې خـــايل لـــه نفعـــې نـــه دی‬
‫متــــــامــــــــــي يـــــوه غنچـــــه ده ســـــاړدې بـــــازه‬

‫‪907‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د چنـــــدڼ پـــــه خوشـــــبو يـــــۍ متـــــامي پـــــردی‬
‫د صـــــــورت نقشـــــــه يـــــــې ده نـــــــادره ســـــــازه‬
‫د چنـــــــــدڼ هغـــــــــه ښـــــــــاخونه څلـــــــــور واړه‬
‫پـــــه څلـــــور جـــــو يـــــه لـــــوئيږي پـــــر طنـــــازه‬
‫بــــاز هامئــــی شــــهباز کــــه ناســــته پــــه دا ونــــه‬
‫نـــــه خفـــــاش کارغـــــه ټـــــاس لـــــــــــــه غليـــــوازه‬
‫ښـــاماران تـــرې جــــــــــارو تـــيل پـــېچ در پـــېچ دي‬
‫ځــــای پــــرې نشــــته د سوســــامر غونــــدې بــــېلامزه‬
‫دغـــــه درې جويـــــه ولـــــې پـــــه درې طـــــرف دي‬
‫څلــــــــــورم دی لـــــــــــــــوی دريــــــــــاب در و درازه‬
‫دا دريـــــــاب د غـــــــره لـــــــه وېخـــــــه دی وتلـــــــی‬
‫دا خـــــربه خـالـــــــــي نـــــه ده لـــــه مجـــــــــــــازه‬
‫دا تحقيــــــــــق زده د ريښــــــــــتونو رس پرېکــــــــــړو‬
‫رس پـــــه دا دريـــــاب غوټـــــه لـــــــــــره ســـــــــربازه‬
‫چــــې پــــه تشــــه دعــــــــوه رس وهـــــــې لــــه کــــاڼو‬
‫لـــــه نيـــــاز منـــــودې غـــــرض نشـــــته بـــــې نيـــــازه‬
‫کــــه د رس پــــه لېکــــه نــــه يــــې جــــان لــــه ورشــــه‬
‫پــــــه کــــــــــــــوتره بانــــــدې رسبائېلــــــه شــــــهبازه‬
‫دا بيــــان مشــــکله چــــــــــــــار ده يــــو ګــــــــــــرانه‬
‫درســــت جهــــان يــــې رس ســــني دی لــــه انګــــازه‬
‫کـــه معنـــي يـــې واکـــربو تـــه چــــــــــــــــــــا اووې‬
‫‪977‬‬
‫رسفـــــراز دي يش دا يـــــم د شـــــاه لــــــــــــه رازه‬
‫غالبا ً چې په دې معمه کې د ځينو الفاظو مطالب دا کېدی يش باغوان الله تعال‪ ،‬باغ دين‬
‫اسالم ‪ ،‬د چندڼ ونه حرضت محمد‪ ،‬څلور ښاخونه څلور خليفه ګان‪ ،‬خدمتګار د غزوه بدر‪۷۹۷‬‬
‫مجاهدين‪ ،‬او نور صحابه کرام‪ ،‬صندوق قرآن کريم ـ څلور جويه د فقهې څلور مسلکونه‪ ،‬ښاماران‬
‫‪970‬‬
‫علامئی دين او اهل رشيعت ‪ ،‬رښتونې رس پرېکړي عاشقان د دين متني شهدائی عظام‪.‬‬
‫د سوات يو بل شاعر خريي په يوه موقعه دا معمه ویلې وه‪:‬‬

‫‪900‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫څلـــــــور مـــــــې خالـــــــه ايښـــــــي پينځـــــــه ټيکـــــــي ګرځـــــــوم‬
‫شــــــاږ بــــــه ګلونــــــه بــــــه وربــــــل ورتــــــه قطــــــار کـــــــــــــړمه‬
‫‪971‬‬
‫مـــــــــــــــــــوذي بـــــــــــــــــــه خـــــــــــــــــــوار کړمـــــــــــــــــــه‬
‫وايي چې خريي وړاندې ال نور شعرونه ویيل نه وو‪ ،‬چې په هغه محفل کې ناست يو‬
‫موالنا پرې اعرتاض وکړ‪ ،‬ورته يې وویل چې دا څه په خرافاتو اخته يې‪ .‬د دې په ځای د‬
‫خدای رسول صفت او ثنا ولې نه وايې‪ .‬خريي په جواب کې ورته وویل چې په دې کې يوه‬
‫خربه هم د رشعې خالف نشته دا خو ما دين بيان کړ‪ ،‬خو ته پرې نه پوهېږې‪ .‬خريي‬
‫وضاحت وکړ چې د څلور خاله نه مراد څلور مذهبونه دي‪ .‬پينځه ټيکي پينځه مونځونه دي‪.‬‬
‫شاږ ګلونه شاږ کلمو ته اشاره ده او د موذي نه مراد شيطان دی‪902.‬د احمد دين طالب‬
‫معمې هم ډېرې مشهورې دي‪ ،‬خو جواب معلومول يې کايف ګران دي‪،‬لکه دا معمې‪:‬‬
‫درســــــــته ورځــــــــې بــــــــې لفظــــــــــي کلمــــــــــــــــــــــې وايئ‬
‫کــــــه شاعــــــــر يــــــې نــــــوم يــــــې او ښــــــايه فـــــــي الحــــــــــــال‬
‫راتــــــــــه دوو کســــــــــانو اووې دلـــــــــــــــــــــــــــــــــــربا يــــــــــې‬
‫زمــــــــونږ دوه ښــــــــځې راضــــــــې کــــــــړه اوکـــــــــــــړه خيــــــــال‬
‫ښـــــــځو و وې مـــــــونږ يـــــــې ميانـــــــدې يـــــــو نېـــــــک رائـــــــې‬
‫دغــــــــــه دواړه دي ځـــــــــامــــــــــــــن زمـــــــــــــــــونږه خيــــــــــال‬
‫تاســـــــــــف د احمــــــــــــد ديـــــــــــن طالــــــــــــب ســــــــــــبق دی‬
‫د ګبـــــــــــني نـــــــــــه دې شـــــــــــريين د مـــــــــــخ عـــــــــــرق دی‬
‫د ســـــــــــــالم پـــــــــــــه پـــــــــــــاڼو پرېوتـــــــــــــل ګردونـــــــــــــه‬
‫‪909‬‬
‫د نباتونـــــــــــــــه دې عـــــــــــــــدم کـــــــــــــــړل قندونـــــــــــــــه‬
‫او په يوې بلې چاربيته کې داسې وايي‪:‬‬
‫طالب احمد دين وايي جواب راکړه که شاعر ېې‬
‫خربه ده باريکـــــــه‬
‫ځامن دوه خاوندان د خالې مور شو مسافر ېې‬
‫‪900‬‬
‫په توره شاه تاريکه‪.‬‬
‫د معمو يا اړونو فوکلوري روايت هم ډېر زوړ دی‪ .‬په پښتنه ټولنه کې ماشومان هم دا‬
‫شان منظوم او منثور اړونه يا معمې وايي‪.‬‬

‫‪901‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫روښاين مکتب او د سوات پښتو ادب‬

‫روښاين فکر‬
‫بايزيد انصاري چې په پريروښان مشهور و د روښاين تحريک مرش و‪ .‬له کاڼي ګرم نه‬
‫تر سوات باجوړ پورې د هغه مريدان موجود وو‪ 903.‬بايزيد انصاري د وحدت الوجود د نظريې‬
‫قايل و‪ .‬د پري روښان سوچ او فکر او د هغه د تصوف فلسفه يو بېل مکتب دی چې په‬
‫روښاين مکتب يادېږي‪ .‬په دې مکتب کې ډېر د اوچتې پايې شاعران او اديبان تېر شوي‪،‬‬
‫لکه مرزا خان انصاري‪ ،‬ارزاين خويشکی‪ ،‬دولت لواڼی او نور‪ .‬پري روښان په دې خربه زور‬
‫ورکولو چې بيعت رصف له کامل پري نه پکار دی‪ .‬د کامل پري په الس د بيعت تاکيد د پري‬
‫روښان مريد ارزاين هم کړی دی‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬
‫راشــــــــــه فهــــــــــم پــــــــــر مــــــــــوال کــــــــــړه‬
‫کــــــــــــه مــــــــــــريي وړې لــــــــــــه امــــــــــــريه‬
‫نـــــــــن مقصـــــــــود پـــــــــر تـــــــــا حـــــــــرام دی‬
‫څــــــــــو ور نــــــــــه يشــــــــــې تــــــــــر پــــــــــريه‬
‫دا کامـــــــــــــــل د حــــــــــــــــق وزيــــــــــــــــر دی‬
‫‪904‬‬
‫بـــــــــاد شـــــــــاه نـــــــــه وي بـــــــــې وزيـــــــــره‬
‫او بيا په بل ځای کې داسې ليکي‪:‬‬
‫تـــــــــــــه کامـــــــــــــل لـــــــــــــره وردرومـــــــــــــه‬
‫د کامــــــــــــــــل مونــــــــــــــــده ده کمــــــــــــــــه‬
‫د کامــــــــــــل پــــــــــــه صــــــــــــحبت اوســــــــــــه‬
‫تـــــــا بـــــــه خـــــــالص کانـــــــدي لـــــــه غمـــــــه‬
‫ده څخــــــــــــــــــــــــه اب حيــــــــــــــــــــــــات دی‬
‫هـــــــــم دی جـــــــــام لـــــــــري لـــــــــه جمـــــــــه‬
‫د ده دل لــــــــــــــــــــــوح محفــــــــــــــــــــــوظ دی‬
‫‪900‬‬
‫خولــــــــه ېــــــــې نــــــــون دی لــــــــه قلمــــــــه‬
‫لکه څنګه چې وړاندې ذکر شول چې پري روښان د وحدت الوجود د نظريې قايل و‬
‫او همدغه وجه ده‪ ،‬پر ده چې کوم اعرتاضات شوي‪ ،‬يو پکې دا هم دی‪ .‬په دې باره کې‬

‫‪932‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫عبدالقدوس قاسمي ليکي چې‪:‬‬
‫بايزيد د خال مسلک ووم مقام وحدت بيانوي او دا هاغه مقام يادوي‬
‫چې بنده خاله هستي ورکه کړي او د خدای په هستۍ کې مدغم يش‪ .‬دا‬
‫خربه د بايزيد څه نوې نه ده‪ ،‬د وحدت الوجود قایل متصوفني په اسالم کې د‬
‫‪906‬‬
‫پخوا رايس موجود وو‪.‬‬
‫بيا مخکې حافظ عبدالقدوس قاسمي د پري روښان د وحدت الوجود په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫په کوم دور کې چې بايزيد وخت تېر کړی و‪ ،‬په دې دور کې په هند‬
‫کې د وحدت الوجود فلسفه د هند په مسلامنانو صوفيانو کې ډېره مقبوله وه‪،‬‬
‫خو د دې فلسفې متيز د هندوانو د ويدانت فلسفې نه کول مشکل وو او‬
‫حقيقت دا دی چې دا فلسفه د اسالم خاله فلسفه نۀ ده؛ ځکه د بايزيد نه څه‬
‫موده پس د جهانګري په دور کې مجدد الف ثاين شیخ احمد رسهندي د دې‬
‫فلسفې ترديد وکړ او په کلکه رسه يې ووې چې دا فلسفه له اسالم رسه سمون‬
‫نه خوري‪ .‬مجدد صاحب د وحدت الوجود په مقابله کې د وحدت الشهود‬
‫‪907‬‬
‫فلسفه بيان کړه‪.‬‬
‫د پري روښان د تصوف د سلسلې مطابق که يو طرف ته کامل پري وي نو بل طرف ته‬
‫ناقص پري وي‪ .‬د پري روښان په مسلک کې له ناقص پري نه د بېعت نه اخستلو سخت تاکيد‬
‫شوی دی‪ .‬ارزاين هم په خاله شاعرۍ کې له ناقص پري نه د ځان ساتلو وينا کړې ده‪.‬‬
‫ای زمـــــــــــــــــا د ديـــــــــــــــــن شـــــــــــــــــجاعه‬
‫نـــــــــــــن ګټـــــــــــــه د ديـــــــــــــن متاعـــــــــــــه‬
‫د نـــــــــــاقص پـــــــــــس روي مـــــــــــه کـــــــــــړه‬
‫‪900‬‬
‫د کامــــــــــــل شــــــــــــه پــــــــــــه اطاعــــــــــــه‬
‫او بيا بل ځای کې داسې وايي‪:‬‬
‫دا وېنـــــــــــــــــا ده لـــــــــــــــــه مخلصـــــــــــــــــه‬
‫پرهېـــــــــــــز اوکـــــــــــــړه لـــــــــــــه حرصـــــــــــــه‬
‫د کامــــــــــل پــــــــــه امــــــــــر چــــــــــار کــــــــــړه‬
‫لـــــــــــــرې اوســــــــــــــه لــــــــــــــه ناقصــــــــــــــه‬
‫نــــــــــــــــاقص د ديــــــــــــــــن غلګــــــــــــــــی دی‬
‫‪901‬‬
‫څـــــــــه فاېـــــــــده د ديـــــــــن لـــــــــه لصـــــــــه‬

‫‪939‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د ځينو تصويف‪ ،‬مذهبي‪ ،‬سيايس او نظريايت اختالفونو له وجې د بايزيد مخالفني را‬
‫مينځ ته شول او د بايزيد د تحريک په مقابله کې يو بل تحريک هم رشوع شو‪.‬‬

‫سوات ته د روښاين فکر راتګ‬

‫د بايزيد د حلقه اثر په باره کې نرصالله خان ليکي چې د اکرب بادشاه د حکومت په‬
‫زمانه کې بايزيد انصاري چې په پري روښان او پري تاريک مشهور و‪ ،‬په وزيرستان‪ ،‬ترياه‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬دير‪ ،‬باجوړ او سوات کې په مذهبي او سيايس رنګ کې اقتدار حاصل کړ او د خالو‬
‫مريدانو او عقيدت مندانو يې باقاعده مسلح لښکر جوړ کړ‪ 912.‬دا هم ویل کېږي چې بايزيد‬
‫او اخوند دروېزه په سوات کې هم مناظرې کړي دي‪ ،‬لکه عبدالغفور قاسمي چې ليکيل‪،‬‬
‫چې يو وخت کې اخوند دروېزه له سوات نه بهر و‪ ،‬نو بايزيد سوات ته راغی او اخونددروېزه‬
‫هم په ده پسې سوات ته راغی‪ .‬بايزيد وویل چې ما ته خال کرامات ظاهر کړه او دا يې ورته‬
‫وویل چې صبا د کاټيلۍ [مينګورې رسه خوا کې د يو ځای نوم دی] په خوا کې د اوبو‬
‫چينه به يا ته راوباسې او يا زه او بيا يې د شاې په شګو کې مشکونه پټ کړل او چې صبا‬
‫يې هغه مشکونه په يو شل ووهل او اوبه ترې راووتې‪ ،‬نو د بايزيد مريدان ډېر زيات‬
‫خوشحال شول‪ .‬اخون دروېزه خلک د ده له مکر نه خرب کړل او بيا يې دوه رکعته نفل وکړل‬
‫او د صفا اوبو يوه چينه الله پاک پيدا کړه‪ .‬د بايزيد د مکر نه چې خلک خرب شول نو دی بيا‬
‫‪919‬‬
‫د سوات نه پيښور ته راغی‪.‬‬
‫سوات ته د پري روښان د اثراتو راخورېدو په باره کې محمد اصف خان ليکي چې‬
‫کله په ‪۹۱۸۱‬م کې د اکرب فوځ د راجه مان سنګ په مرشۍ کې کابل ته روان وو‪ ،‬نو په دې‬
‫فوج له يو طرف نه يوسفزو او له بل طرف نه د پري روښان لښکرو حمله وکړه او د شاهي فوځ‬
‫اته زره فوځيان مړه شول‪ .‬په دغه وخت کې اکرب باچا د پري روښان خالف د کاروايۍ فيصله‬
‫وکړه‪ .‬په همدغه زمانه کې د سوات او بونېر عالقې د پري روښان تر اثر الندې وې‪ ،‬نو ځکه‬
‫اکرب دا اراده وکړه چې اوس د تورې په زور دا عالقې اخستل پکار دي‪ 910.‬امارييل ګزيټري‬
‫هم په يوسفزو کې د روښانيانو له السه د اړي ګړي ذکر کړی دی‪ .‬يوسفزو چې سوات قبضه‬
‫کړ‪ ،‬نو بيا دلته امن و امان راغی او ټولو خلکو د امن او خوشحالۍ ژوند تېرولو‪ ،‬خو يو ځل‬
‫بيا هغه وخت شخړې او مسئلې پېښې شوې کله چې روښاين تحريک دلته اثر پيدا کړ‪ .‬په‬
‫دې باره کې‪Imperial Gazetteer‬داسې ليکي‪:‬‬

‫‪930‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪Such degree of peace as obtains amongst independent‬‬
‫‪pathan tribes was enjoyed by the Yusfazai and their neighbours,‬‬
‫‪until a fruitful cause of dissension arose in Dir in the person of a‬‬
‫‪religious reformer named Bazid, Called by his adherents the Pir-i-‬‬
‫‪Roshan, Whose chief opponent was Akhund Darweza Baba, the‬‬
‫‪historian of the Yusfazai.913‬‬
‫ډاکټر سلطان روم په دې حواله د عبدالالکربخان اکرب‪ ،‬نرصالله خان نرص‪،‬‬
‫عبدالغفور قاسمي‪ ،‬محمد اصف خان او د امارييل ګزيټري له وينا رسه اتفاق نه کوي او دا نه‬
‫مني چې په سوات کې د روښانيانو دومره ډېر اثرات وو چې د هغوی د اثر ختمولو لااره‬
‫مغلو پر سوات لښکرې وکړې‪ .‬هغه خال دريځ داسې وړاندې کوي‪:‬‬
‫‪The contention and belief that Akbar’s forces proceeded to‬‬
‫‪Swat against the Roshniyahs seems to have no relevance. Neither‬‬
‫‪Bayazid Ansari nor, afterwards, the Roshniyahs, gained support‬‬
‫‪in Swat.914‬‬
‫ترجمه‪ :‬دا خيال چې د اکرب باچا فوځ د روښانيانو خالف سوات ته راغلی و‪ ،‬له يو بل‬
‫رسه څه تعلق نه لري‪ .‬بايزيد انصاري او له هغه پس نورو روښانيانو په سوات کې هېڅ‬
‫قسمه حامیت حاصل نه کړی شو‪.‬‬
‫کله چې مونږ د دې ټولو حوالو جایزه واخلو نو مونږ دا قياس کوالی شو چې که په‬
‫سوات کې د روښانيانو اثرات دومره زيات نه وو چې مغلو د هغې له وجې دلته خال لښکر‬
‫راولېږه‪ ،‬خو د روښانيانو لوی مخالفني چې د سوات او خواو شا نه وو‪ ،‬نو رضور به دلته د‬
‫هغه څه نه څه اثر و‪.‬‬

‫د اخوند دروېزه له پري روښان سه مخالفت‬

‫د پري روښان زيات مخالفت به له سوات نه کېده‪ .‬د ده لوی معارض او مخالف اخون‬
‫دروېزه و‪ .‬اخوند دروېزه له سوات نه د پري روښان خالف تحريک رشوع کړ او په دې سلسله کې‬
‫يې د پري روښان د خیرالبيان د اثر ختمولو لااره مخزن االسالم وليکلو او په دې طريقه يې د‬
‫سوات خلک متاثره کړل‪ 910.‬په هغه وخت کې په سوات او ګېر چاپېره نورو عالقو کې د مختلفو‬
‫خلکو د اثراتو په باره کې محمد عبدالقدوس قاسمي د خیر البيان په مقدمه کې داسې ليکي‪:‬‬

‫‪933‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫داسې معلوميږي چې پري بابا په بونېر کې و او اخوند دروېزه صاحب به‬
‫خال اثر په سوات کې قايم کړی و‪ .‬د شیخ عمر اثر رسوخ په سمه و‪ ،‬حمزه‬
‫خان که د تاڼې د خانانو نيکه وي نو دی به ځکه د يوسفزو رسه نه وي ملګری‬
‫شوی چې هم به يې خال زور ليدو او هم به د اخوند دروېزه صاحب د تبليغ په‬
‫‪916‬‬
‫وجه د روشانيانو د ګمراهۍ قابل و‪.‬‬
‫محمد اصف خان په سوات کې د اخوند دروېزه د اثراتو په باره کې ليکي چې د يو‬
‫مذهبي عامل په حيث اخوند دروېزه په سوات کې ډېر کار کړی دی‪ .‬د ديني مدرسو طالبانو‬
‫ته چې په سوات او نورو عالقو کې خلک ډوډۍ ورکوي دا طريقه اخوند دروېزه متعارف کړې‬
‫وه‪ 917.‬اخون دروېزه د سيد عيل ترمذي (پري بابا) شاګرد و‪ ،‬په تذکرة االبرار و االرشار او په‬
‫مخزن االسالم کې يې بايزيد انصاري د پري روښان پر ځای په پري تاريک ياد کړی دی‪ .‬د‬
‫دروېزه استاد حاجي مال محمد زنګي د پري روښان نوم په پري تاريک بدل کړ‪ 910 .‬په دې‬
‫باره کې زيب رس داسې وايي‪:‬‬
‫ده تـــــــــــــه پـــــــــــــري تاريـــــــــــــک ويلـــــــــــــی پښـــــــــــــتنو وه‬
‫پښــــــــــــــــتانه ده ډېــــــــــــــــر وژيل پــــــــــــــــه کينــــــــــــــــو وو‬
‫دی اکـــــــــــــــــرب او پښـــــــــــــــــتنو لـــــــــــــــــره افـــــــــــــــــت وه‬
‫‪911‬‬
‫دهــــــــــــر يــــــــــــو علتــــــــــــه جــــــــــــوړ د ده صــــــــــــورت وه‬
‫سي ف الرحامن مسعود ليکي چې په بايزيد انصاري باندې د پري تاريک نوم په‬
‫شهباز ګړه کې اېښودل شوی و‪ ،‬خو تر اګرې پورې يې انګازې وکړې‪ 022.‬اخوند دروېزه د پري‬
‫پري روښان په باره کې دومره زيات نفرت لرلو چې د دوی قتل کولو ته يې هم روا وييل وو‪،‬‬
‫لکه چې وايي‪:‬‬
‫اوس زمونږ په زمانه کې لکه دا کوک تاريک پېدا شۀ‪ .‬دا خربې يې‬
‫انشاء کړې ولې ډېر افغانان يې وياسته له دينه‪ .‬د دوي خون دی مباح شوی‪.‬‬
‫نبي هسې دي وئېيل چې په مرګ يې رسفه مه کاڼئ امته هر چې زما دين‬
‫‪029‬‬
‫بدلوينه‪.‬‬
‫اخوند دروېزه دا هم وايي چې په دې زمانه کې هر قسمه ګمراهان پيدا شوي‪ ،‬خو‬
‫پري تاريک په دې ټولو کې زيات دی‪ 020‬او دا ورته هم وايي چې دی له خدايي د الرې غل‬
‫دی‪ 023.‬وايي چې ده ځان ته پري روښان لقب کېښودو او ما د خال استاذ په حکم ده ته‬
‫پري تاريک نوم ورکړو‪ .‬وايي چې د ده د السه ډېر خلق دوزخيان شو چې زيات پکې افغانان‬

‫‪934‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دي‪ 024.‬د اخون دروېزه او پري بابا په هشتنګر کې د پري روښان رسه يوه مناظره اوشوه‪ 020.‬د‬
‫اخوند دروېزه او پري روښان شخړې ته چا سيايس شخړه ویيل ده او چا ورته مذهبي‪ .‬په دې‬
‫اړه سيف الرحامن مسعود دا خيال لري چې دا په مکمله توګه يوه سيايس مسئله وه او‬
‫اخوند دروېزه د مغلو په سازش د پري روښان خالف لګيا و‪ .‬په دې اړه نور هغه داسې ليکي‪:‬‬
‫لنډه دا چې څه چې مغولو ليکيل دي اخوند دروېزه وئېيل دي او څه‬
‫چې اخوند دروېزه وئېيل دي مغولو ليکيل دي دغه ځکه چې اخوند دروېزه د‬
‫پري بابا او پري بابا د مغولو ترجامين کوله او بايده هم داسې وو ځکه چې اکرب‬
‫باچا د تيمور منسی او پري بابا يې خورېې وۀ چې دا دواړه تيموريان کيږي او دا‬
‫‪026‬‬
‫دواړه د ېوې ګوتې غمي وو‪.‬‬
‫سيف الرحامن مسعود ليکي چې بايزيد يو سيايس عمل ته الس اچولی و‪ ،‬کوم چې‬
‫د ازادۍ انقالب و او د سيايس عمل عکس العمل هم سيايس وي‪ .‬له دې نه هغه دا ثابتول‬
‫غواړي چې له بايزيد رسه د اخوند دروېزه جنګ مذهبي نه‪ ،‬بلکې سيايس و او دی دا هم‬
‫واي ي چې د پري بابا او اخوند دروېزه بابا د عکس العمل منطقي نتېجه هم دا وه چې د‬
‫مغولو د حکومت د قامئولو لااره يې کار او انتظار کولو او دا کوښښ يې کولو چې روهستان‬
‫او په خصويص توګه سوات او بونېر د مغولو په الس کېږدي ځکه چې د مخکې نه دلته کې‬
‫د بابر درې واړه حملې بې اثره شوې وې‪ 027.‬تقويم الحق کاکا خېل د مخزن په مقدمه کې‬
‫ليکيل‪ ،‬چې د اخوند دروېزه له مغلو رسه څه تعلق نه و‪ ،‬ځکه چې کله مغلو پر سوات او‬
‫بونېر حملې کولې‪ ،‬نو هغوی اخوند دروېزه نه پېژنده‪ .‬د دې خربې په جواب کې سېف‬
‫الرحامن مسعود داسې ليکي‪:‬‬
‫حقيقت دا دی چې هر کله چې نوبت دې ته راورسېدلو چې د اکرب‬
‫لښکرې دلته رايش او سوات او بونېر په زور او د فوځ په درنو تلفاتو الندې کړي‬
‫نو اخوند دروېزه به خود هم مغولو نۀ پېژندۀ ځکه چې دۀ او پري يې د دري‬
‫څلوېښتو کالو په موده کې دلته د مغولو د حکومت د قيام د پاره الره هواره نۀ‬
‫کړی شوه خو که اخوند دروېزه يې پېژندلو هم نو په ده يې هم لکه د زېن خان‬
‫‪020‬‬
‫کوکه او حکيم ابوالفتح په شان سرتګې پټې کړې‪.‬‬
‫کوم وخت کې چې اخوند دروېزه له سوات نه بهر و‪ ،‬نو په دغه وخت کې پري روښان‬
‫‪021‬‬
‫لکه زېب رس چې وايي‪:‬‬ ‫سوات ته راغی‪.‬‬

‫‪930‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د اخونــــــــــه بازيــــــــــد تنــــــــــګ شــــــــــو بــــــــــې حســــــــــابه‬
‫پــــــــــه تېښــــــــــته ســــــــــوات تــــــــــه راغــــــــــی ای احبابــــــــــه‬
‫دلتــــــــه هــــــــم بازيــــــــد پېــــــــدا شــــــــهرت عظــــــــيم کــــــــړه‬
‫پښــــــــــــتنو د بازيــــــــــــد ډېــــــــــــر ادب تعظــــــــــــيم کــــــــــــړه‬
‫د هــــــــر ځــــــــای خلــــــــق راتلـــــــــه د بازيــــــــد لــــــــور تـــــــــه‬
‫د بازيــــــــــد نــــــــــوم مشــــــــــهور شــــــــــه ښــــــــــکته پورتــــــــــه‬
‫ده پـــــه ســـــوات کـــــې هـــــم ښـــــکاره کـــــړې خالـــــې نخښـــــې‬
‫د بـــــــــدعت نخښـــــــــې يـــــــــې خلقـــــــــو کړلـــــــــې خوښـــــــــې‬
‫اخونــــــــــــد خــــــــــــرب د ده پــــــــــــه دې احــــــــــــوال شــــــــــــۀ‬
‫چـــــــــې ســـــــــوات د تـــــــــاريکي پـــــــــه الس پـــــــــاېامل شـــــــــه‬
‫اخونــــــــد هــــــــم پــــــــه ســــــــوات کــــــــې کېښــــــــوده قــــــــدم‬
‫شــــــــــــــه اخونــــــــــــــد د بازيــــــــــــــد د پــــــــــــــاره غــــــــــــــم‬
‫د ســـــــــــوات خلـــــــــــق دوه فرقـــــــــــې شـــــــــــو رس تـــــــــــر رسه‬
‫‪092‬‬
‫يــــــــــــو اخونــــــــــــد او بــــــــــــل بازيــــــــــــد ای بــــــــــــرادره‬
‫له اخوند دروېزه نه عالوه د هغه ورور مال اصغر هم د پري روښان خالف مبارزه کې‬
‫پېش پېش و‪ .‬په دې اړه هغه داسې ليکي‪:‬‬
‫واورئ يـــــــــــارانو نبـــــــــــي ناســـــــــــت پـــــــــــر جامعـــــــــــت وه‬
‫جربائيــــل وه پـــــرې راغلـــــی لـــــه ښـــــه خدايـــــه پـــــرې رحمـــــت وه‬
‫ده وې دا دی جربايېـــــــــل راغـــــــــی يـــــــــارانو لـــــــــه خدايـــــــــه‬
‫چــې زمـــا پونســـو کالـــه تېـــر يش امـــت مـــې بـــه يش دري اويـــا ځايـــه‬
‫ګمراهــان پــه رنګــا رنــګ دي دا تاريــک پــه ګمراهــۍ کــې ډېــر قــوي دی‬
‫خاــــل دليــــل يــــې جربايېــــل کــــړ عکــــس مــــن هغــــه د نبــــي دی‬
‫ای د ښــــــــه خــــــــدای بنــــــــدګانو د نبــــــــي د ديــــــــن رهــــــــربو‬
‫دا تاريـــک قل اـــه ټنګـــه شـــوه پـــرې د پاســـه چـــاپ يـــې وواهـــه د زرو‬
‫دا تاريــــــــــک چــــــــــې مــــــــــونځ کــــــــــا اودس نــــــــــه کــــــــــا‬
‫دغـــه بـــه يـــې هـــم نـــه کـــړ ځکـــه دا خلـــق پـــرې بـــاور نـــه کــــا‬
‫تاريکـــــــــــــــــــــــه چـــــــــــــــــــــــار دې شـــــــــــــــــــــــيطاين ده‬

‫‪936‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫لـــــوی نقصـــــان دې دغـــــه چـــــې لـــــه عاملـــــانو دې دښـــــمني ده‬
‫ای خوکـــــــه ملعونـــــــه لـــــــه عاملـــــــانو دښـــــــمني مـــــــه کـــــــړه‬
‫جلـــب د عاملـــانو اونيســـه عاملـــان بـــه دې پـــه روغـــه الر رســـيده کـــا‬
‫دا تاريــــــــــــــک يــــــــــــــو لعنتــــــــــــــي دی او ملعــــــــــــــون دی‬
‫لـــــه ديـــــداره يـــــې منکـــــر دی پـــــه ناحقـــــه يـــــې ژونـــــدون دی‬
‫خـــــود روي کـــــړې مـــــه کـــــړه پـــــه غضـــــب بـــــه ګرفتـــــار شـــــې‬
‫ای تاريکــــــــــــــــــه نــــــــــــــــــا متامــــــــــــــــــه ملعونــــــــــــــــــه‬
‫‪099‬‬
‫غــــوچ څــــه ســــحر دې وکــــړ چــــې مريــــدي دې کــــړي نجونــــه‬
‫پروفیرس ډاکټر يار محمد مغموم د بايزيد انصاري او د اخون دروېزه د اختالفاتو په‬
‫باره کې ليکي چې اخون دروېزه د بايزيد انصاري معارص او د هغه سخت مخالف و‪ .‬که څه‬
‫هم بايزيد (پري روښان ) د خالې غري معمويل صوفيانه عقيدې په وجه له مخکې نه نوم خور‬
‫کړی و‪ ،‬خو د اخون دروېزه د مخالفت په وجه د هغه په اديب ‪ ،‬مذهبي او سيايس شهرت‬
‫کې نوره هم اضافه وشوه‪ .‬پري روښان چې د خال غري معمويل شخصيت او عقايدو په بنياد‬
‫په معارشه کې کوم اثر خور کړی وه اخون دروېزه د دغه اثر د ختمولو د پاره خالې ټولې‬
‫مذهبي او سيايس تجربې وازمایلې ـ اخون دروېزه د اسالمي فقهې په حقله د علم لرلو او د‬
‫خال غېر م تنازعه شخصيت په وجه د راسخې عقيدې لرونکيو تر مينځه د عزت مقام لرلو ـ‬
‫‪090‬‬
‫نو ځکه د بايزيد د عقايدو د غندلو د پاره دۀ يوه ډله پېدا کړې وه ‪.‬‬

‫له اخوند دروېزه وروسته په سوات کې د روښانيانو خالف رد عمل‬

‫لکه څنګه چې پښتو ادب ته په مجموعي توګه د روښاين او دروېزه مکتب شخړې‬
‫فايده رسولې ده دغه رنګې په سوات کې د پښتو ادب په وده کې د دې تحريک هم الس‬
‫دی‪ .‬اخون دروېزه چې کله د خريالبيان په جواب کې مخرن االسالم وليکه‪ ،‬نو دې کتاب په‬
‫ټوله پښتونخوا او په خصويص توګه په سوات کې د يو معترب علمي او دريس کتاب ځای‬
‫بياموند او د سوات خلکو له دي کتاب رسه ډېره مينه لرله او د دروېزه مکتب په نوم باندې‬
‫دلته ډېر ليکواالن او شاعران پيدا شول‪ .‬په دروېزه مکتب کې د اخوند دروېزه اوالد او اخوند‬
‫قاسم پاپني خېل او نور شامل وو‪ .‬له مخزن االسالم رسه چې د خلکو کومه مينه وه هغه د‬
‫خوشحال خان خټک له دې شعرونو څخه څرګندېږي‪:‬‬

‫‪937‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کــــــــــــــــه ژونــــــــــــــــدی يش افالطــــــــــــــــون‬
‫ســـــــــــوات کـــــــــــې اونييســـــــــــ ســـــــــــکون‬
‫اکوزيــــــــــــــو تــــــــــــــه بيــــــــــــــان کــــــــــــــا‬
‫کتابونــــــــــــــــــــــــــــــه د فنــــــــــــــــــــــــــــــون‬
‫هدايــــــــــــــــــــــــــــه کفايــــــــــــــــــــــــــــه دواړه‬
‫پــــــــــــه پښــــــــــــتو کانــــــــــــدي مــــــــــــوزون‬
‫دوی بــــــــــه وايــــــــــي چــــــــــې دا څــــــــــه دي‬
‫‪093‬‬
‫مخـــــــــــــــزن ښـــــــــــــــۀ دی د اخـــــــــــــــون‬
‫او په يو بل ځای کې خوشحال خان خټک داسې وايي‪:‬‬
‫مخـــــــــرن د دروېـــــــــزه د ميـــــــــا نـــــــــور شـــــــــېخي پـــــــــريي‬
‫الثالـــــــــث بــــــــــا الخېــــــــــر د حمــــــــــزه خــــــــــاين مــــــــــريي‬
‫دا درې توکــــه ډېــــر قــــدر ډېــــر عــــزت لــــري پــــه ســــوات کــــې‬
‫‪094‬‬
‫و خــــــدای وتــــــه ښــــــکاره دي ویــــــل نــــــه يش پــــــه ځــــــريي‬
‫او په بل ځای کې داسې وايي‪:‬‬
‫دوه کـــــاره دي پـــــه ســـــوات کـــــې کـــــه خفـــــي دي کـــــه جـــــيل‬
‫‪090‬‬
‫مخــــــــزن د دروېــــــــزه دی يــــــــا دفــــــــرت د شــــــــېخ مــــــــيل‬
‫لکه څنګه چې وړاندې ذکر شول‪ ،‬چې د بايزيد روښان مخالفت له سوات نه رشوع‬
‫شوی و‪ ،‬نو همدغه وجه ده چې د اخوند دروېزه او د هغه له اوالد وروسته هم د سوات په‬
‫تاريخ کې پري روښان په ښه نوم نه دی ياد شوی‪ .‬عبدالغفور قاسمي په تاريخ رياست سوات‬
‫کې د پري روښان په باره کې ليکيل چې د کاڼي ګرم په ارمړو کې عبدالله نومې يو سړی و‪.‬‬
‫د هغه ځوی بازيد چې بيا په تاريکي مشهور شو يو ځل د اسونو د سوداګرۍ لااره سمرقند‬
‫ته تلی و‪ ،‬اسونه يې واخستل او بيا هندوستان ته راغی او له مال سلیامن کالنجري نه يې‬
‫طريقه وکړه او د هغه د تناسخ د عقايدو قايل شو او بيا يې د هغه د فاسدې عقيدې تبليغ‬
‫‪096‬‬
‫رشوع کړ‪.‬‬
‫قاسمي په بل ځای کې د ده په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫غرض دا چې د رشيعت په مخالفت او د اسالم د احکامو په توهني کې د پوره‬
‫حصه اخستې وه‪ .‬مريدان يې هم ښه ازاد شو او اعالنيه فسق و فجور د ده په‬

‫‪930‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪097‬‬
‫مريدانو کې رشوع شو‪.‬‬
‫يو بل ځای کې داسې ليکي‪:‬‬
‫حرضت اخوند دروېزه چې په دغه زمانه کې يو زبردست عامل باعمل وه‪.‬‬
‫مېدان ته راغی پري تاريک پړ شه‪ ،‬اخوند دروېزه ورته ډېر نصيحت وکړ لېکن په‬
‫دې مردود باندې هيڅ اثر او نه شه‪ .‬ده ځانله د شوکامرو‪ ،‬لونډانو او بدمعاشانو‬
‫‪090‬‬
‫يوه زبردسته ډله پېدا کړه او د هشتنګر نه سوات ته راغی‪.‬‬

‫بل ځای داسې ليکي‪:‬‬

‫د ده نه پس د ده ځامنو هم څه بلوې کړې وې‪ ،‬ليکن هغوی هم د‬
‫پښتنو د السه تباه شو‪ .‬د اخوند دروېزه برکت وه چې دا ناپاک جامعت تباه شو‬
‫‪091‬‬
‫او د هغوی عقايد اخوند صاحب د خلکو د زړونو نه وويستل‪.‬‬
‫د پري روښان د ځامنو په باره کې اخوند دروېزه ليکي چې‪ ":‬د تاريک پينځه ځامن‬
‫وو شېخ عمر‪ ،‬نورالدين‪ ،‬خريالدين‪ ،‬کامل الدين‪ ،‬جالل الدين او بيا مخکې ليکي چې کله‬
‫‪661‬‬
‫پري تاريک په دوزخ شو يعنې مړ شو‪ ،‬نو شیخ عمر په جهان غږ وکړ چې زه بادشاه شوم‪.‬‬
‫احمد دين طالب چې پينځه دېرش کاله يې په سوات کې تېر کړي وو او د شاعرۍ زياته‬
‫برخه يې له سوات رسه تعلق لري هغه پري تاريک او د هغه مريدان په يو شعر کې داسې‬
‫يادوي‪:‬‬
‫پـــــــه دا څـــــــه کـــــــه پـــــــه خلـــــــه نـــــــرم لکـــــــه مــــــــــوم وي‬
‫‪009‬‬
‫پـــــــــــه زړه ســـــــــــخت وي هـــــــــــر مريـــــــــــد د تـــــــــــاريکي‬
‫د پري روښان (بايزيد انصاري) په باره کې حليم رسحدي ليکي چې د هغه مذهبي‬
‫عقيده د وخت علامء حق له رشعې خالف ګڼله او بيا وړاندې ليکي چې بايزيد که په حقه‬
‫وی‪ ،‬نو دوی به کامياب شوي وو‪ ،‬ځکه چې حق چرته هم نه ناکامه کېږي‪ .‬پري بابا او د هغه‬
‫مريد اخون دروېزه د تاريکي خالف مال وتړله او د مناظرو او معارضو نه خربه تر تورې‬
‫ورسېده‪ .‬بايزيد شکست وخوړه او د يوسفزو د سيمې نه د روښاين تحريک ځېلې‬
‫اوختې‪000.‬په موزير نامه کې زېب رس د پري تاريک په باره کې ليکي چې ابتداء کې هغه‬
‫برزګي ديانت او امانت اختيار کړه او همېشه به په مزکه رو رو او پياده ګرځېده‪ ،‬چې ميږی‬
‫ازار نه يش او بيا چې د دولت او طاقت خاوند شه نو د مسلامنو په سينو او رسونو ئی اسونه‬
‫زغلول رشوع کړه‪003.‬بايزيد سوات ته راغلی و او دلته يې هم ډېر مقبوليت حاصل کړی و‪،‬‬

‫‪931‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خو بيا چې اخون خرب شو‪ ،‬نو له دې ځای نه بيا هغه الړه‪ ،‬لکه چې زېب رس وايي‪:‬‬
‫او اخــــــــــون اوکــــــــــړه اعــــــــــالن چــــــــــې زه ګــــــــــواه ېــــــــــم‬
‫د بايزيــــــــد پــــــــه حــــــــال خــــــــرب زه خــــــــوا مخــــــــواه يــــــــم‬
‫بايزيــــــــــد تــــــــــه بــــــــــه هــــــــــر چاروشــــــــــن ضــــــــــمري وې‬
‫جــــــــــاهالنو بــــــــــه هــــــــــم ده تــــــــــه پــــــــــري کبــــــــــري وې‬
‫اخـــــــــون خـــــــــوښ کـــــــــړه تـــــــــاريکي‪ 93‬د بايزيـــــــــد نـــــــــام‬
‫د دې نـــــــــوم وشـــــــــه شـــــــــهرت پـــــــــه خـــــــــاص و عـــــــــام‬
‫لــــــــه اخونــــــــه بايزيــــــــد تنــــــــګ شــــــــه بــــــــې حســــــــابه‬
‫او پـــــــــه تېختـــــــــه ســـــــــوات تـــــــــه راغـــــــــی ای احبابـــــــــه‬
‫دلتــــــــه هــــــــم بايزيــــــــد پېــــــــدا شــــــــهرت عظــــــــيم کــــــــړۀ‬
‫پښــــــــــــتنو د بايزيــــــــــــد ډېــــــــــــرادب تعظــــــــــــيم کــــــــــــړه‬
‫لـــــــه هـــــــر ځـــــــایی خلـــــــق راتلـــــــه د بايزيـــــــد کـــــــور تـــــــه‬
‫د بايزيــــــــــد نــــــــــوم مشــــــــــهور شــــــــــه ښــــــــــکته پورتــــــــــه‬
‫ده پـــــه ســـــوات کـــــې هـــــم ښـــــکاره کـــــړې خالـــــې نخښـــــې‬
‫دبـــــــــدعت نخښـــــــــې ېـــــــــې خلقـــــــــو کړلـــــــــې خوښـــــــــې‬
‫اخــــــــــــون خــــــــــــرب دده پــــــــــــه دې احــــــــــــوال شــــــــــــه‬
‫چـــــــــې ســـــــــوات د تـــــــــاريکي پـــــــــه الس پـــــــــاېامل شـــــــــه‬
‫اخــــــــون هــــــــم پــــــــه ســــــــوات کــــــــې کېښــــــــوده قــــــــدم‬
‫‪004‬‬
‫شـــــــــه اخـــــــــون هـــــــــم دبـــــــــايز يـــــــــد د پـــــــــاره غـــــــــم‬

‫د ســـوات د پښـــتو اديب تـــاريخ د نولســـمې او شـــلمې پېـــړۍ لـــه دې حوالـــو نـــه‬
‫پتــه لګــي چــې تــر دغــه وخــت پــورې د بايزيــد خــالف د خلک ـو او ليکواالنــو پــه زړه کــې‬
‫نفــرت موجــود و‪ .‬کــه پــه دې مــونږه قيــاس وکــړو نــو پتــه لګــي چــې د اخونــد دروېــزه او‬
‫بايزيد انصاري په ژوندانه به د سوات د خلکو د بايزيد په باره کې ډېر نفرت و‪.‬‬

‫‪ 93‬د اخوند دروېزه استاذ حاجي الحرمېن مال محمد چې په مال زنګي پاپيني مشهور و‪ ،‬د پري روښان نوم پري تاريک کېښودو ۔(‬
‫قاسمي‪ ،‬محمد عبدالقدوس‪( ،‬مقدمه) خېر البيان تصنيف د بايزيد انصاري‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،۹۱۹۳ ،‬مخ‪)۲۳ :‬‬

‫‪942‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫په سوات کې د پري روښان په باره کې د سوچ بدلون‬
‫له دې تاريخي حوالو پته لګي چې د اخوند دروېزه له زمانې راواخله او د رياست‬
‫سوات تر دور پورې په تاريخونو کې د پري روښان په باره کې ساکې ساورې ليکل شوي‪ ،‬خو‬
‫د وخت له تېرېدو رسه بيا د سوات د خلکو په سوچ کې هم بدلون راغلی دی‪ ،‬لکه د سوات‬
‫يو شاعر د "پري روښان" د رسخط الندې په يو نظم کې داسې ليکي‪:‬‬

‫د رش پـــــــه الره کـــــــې چـــــــې مـــــــړ يش دا شـــــــهيد وي د دوی‬

‫چــــــې وروڼــــــه وژين نــــــو هغــــــوي تــــــه يــــــې غازيــــــان وویــــــل‬
‫د محنـــــــت کشـــــــو هرنمنـــــــدو نـــــــوم پـــــــه بـــــــده اخـــــــيل‬
‫دوي د وطــــــــــن دې غاصــــــــــبانو تــــــــــه نېکــــــــــان وویــــــــــل‬
‫خلقـــــــــــه د کفـــــــــــر د فتـــــــــــوو بـــــــــــاران پـــــــــــرې اووروئ‬
‫‪000‬‬
‫روغــــــاين ځـــــــان تـــــــه د نـــــــن دور پـــــــري روښـــــــان وویـــــــل‬
‫او يو بل ځای کې د "بايزيد" د رسخط الندې په يو نظم کې داسې ليکي‪:‬‬
‫دوی بــــــــه ســــــــبا د بايزيــــــــد شــــــــان قايــــــــدان يــــــــادېږي‬
‫نــــــن چــــــې پــــــرې مــــــونږه د الحــــــاد‪ ،‬کفــــــر حکمونــــــه کــــــوو‬
‫همــــېش مــــو کــــړی دی افســــوس د حــــق شــــناس پــــه کــــردار‬
‫وروســـــــــتو پـــــــــه هغـــــــــه افسوســـــــــونو افسوســـــــــونه کـــــــــوو‬
‫چـــــــې نظـــــــام نـــــــه وي روغانيـــــــه انتظـــــــام بـــــــه وي خـــــــام‬
‫‪006‬‬
‫نــــــــــوې دنيــــــــــا تــــــــــه بــــــــــه زاړه حکایتونــــــــــه کــــــــــوو‬
‫د دې ټولو خربو نتېجه دا راووته چې د روښاين مکتب خالف تحريک له سوات نه‬
‫اخوند دروېزه رشوع کړی و‪ ،‬نو همدغه وجه ده چې د شلمې پېړۍ تر اخره دغه د مخالفت‬
‫جذبه د سوات په پښتو ادب او تاريخ کې په نظر راځي‪ ،‬البته په يويشتمه پېړۍ کې لږې‬
‫ډېرې دايس حوالې په الس راځي چې د پري روښان په باره کې د خلکو سوچ او فکر کې‬
‫بدلون راغلی دی‪.‬‬

‫په فوکلور کې د تهذيب او ثقافت عکس‬

‫فوکلور يا وليس ادب خو په حقيقت کې د زمان او د مکان له قید نه ازاد وي‪ ،‬خو بيا‬

‫‪949‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫هم په فوکلور کې د هر دور او هرې عالقې خاله برخه وي‪ .‬په پښتو فوکلور کې له ټولو‬
‫مشهور صنف پښتو ټاه ده‪ .‬ډېرې ټاې داسې موجود دي چې په هغې کې د سوات د‬
‫مخصوص تهذيب او ثقافت ذکر شوی دی‪ .‬دلته د بېلګې په توګه يو څو ټاې ذکر کېږي‪ ،‬په‬
‫کومو کې چې د سوات ذکر شوی يا د سوات د يوه کيل ذکر پکې شوی او يا له سوات رسه‬
‫د تعلق لرونکي يو بل څيز ذکر لري‪ ،‬لکه په سوات کې د پښتو په دور کې به ډېر قباييل‬
‫جنګونه کېدل‪ ،‬د دې جنګونو ذکر په دې ټاو کې شوی دی‪:‬‬
‫د پجي ګرام په پورې کس کې‬
‫‪007‬‬
‫په وينو رسه شول د جوارو مببلونه‬
‫د پجي ګرام ملک ته وايه‬
‫‪000‬‬
‫ډېرې دې کونډې کړې نور مه اخله ازارونه‬
‫د سوات خلک به د پريانو‪ ،‬وليانو او بابا ګانو قربونو ته تلل‪ ،‬په دې کې به زيات خلک‬
‫د پري بابا قرب ته تلل او د خالو مرادونو د تررسه کولو دعاګانې به ېې ترې غوښتلې‪ ،‬لکه په‬
‫دې ټاو کې يې چې ذکر شوی دی‪:‬‬
‫پورته زيارته رارسېږې‬
‫‪001‬‬
‫د سوات د رسه په غرض راغلی ېمه‬
‫د پري با با الرې دي سختې‬
‫‪032‬‬
‫د ګلو لختې زه پرې ستا د پاره ځمه‬
‫راځه چې پري بابا ته الړ شو‬
‫‪039‬‬
‫ډېر زورور دی سوال په الرې قبلوينه‬
‫راځه چې پري بابا ته الړ شو‬
‫‪030‬‬
‫سوال به پرې دواړه رسه کړو چې قبول شينه‬
‫جانانه ستا د زړه د پاره‬
‫‪033‬‬
‫پړی په غاړه د بونېر بابا له ځمه‬
‫اصل کې خو سوګند يا قسم د الله پاک په نوم رسه کېږي‪ ،‬خو له پري بابا رسه خلکو‬
‫دومره عقيدت لره‪ ،‬چې د هغه په نوم به يې سوګندونه هم کول‪ ،‬لکه په دې ټاه کې‪:‬‬
‫خال خو دې ما وران کړی نه دی‬
‫‪034‬‬
‫په پري بابا به درته اوخورم سوګندونه‬

‫‪940‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫او په پريانو کې د پري بابا يو خال مقام و‪ .‬د پري بابا په مقابله کې بل بابا يا پري چا‬
‫برداشت کولی هم نه شو‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬
‫پريه بابا په ډاګ يې وله‬
‫‪030‬‬
‫په تا تېرېږي دېوانه بابا له ځينه‬
‫زيارتونو ته به چې کله خلک تلل نو پراټې‪ ،‬ډوډۍ يا نور څه څيزونه به يې په قرب‬
‫کېښودل‪ ،‬لکه په دې ټاه کې چې ذکر شوي دي‪:‬‬
‫خلک زيارت له پراټې وړي‬
‫‪036‬‬
‫زه د اشنا د پاره غونډه ډوډۍ وړمه‬
‫چې څوک به بيامر و‪ ،‬نو هغه به د خال صحت د سوال کولو لااره هم پري بابا ته ته‪،‬‬
‫لکه چې وايي‪:‬‬
‫ويشتلی ما ېې روغ به نه شې‬
‫‪037‬‬
‫که د بونېره پورې وکړې زيارتونه‬
‫د سوات او د بونېر د خلکو حسن هم مشهور دی‪ ،‬لکه خوشحال خان خټک چې وايي‪:‬‬
‫د خوشحال خټک خو ښکلی مخ پکار دی‬
‫که د سوات که د پکلۍ که د بونېر وي‬
‫دغه شان په يوه ټاه کې راغيل دي‪:‬‬
‫د حسن ساری يې څوک نشته‬
‫‪030‬‬
‫که سوات بونېر ورپسې دواړه وغواړمه‬
‫او يا لکه دا ټاه‪:‬‬
‫دا سوات د رسو ګلو چمن دی‬
‫‪031‬‬
‫نه ترې وتی شم نه مې زړه صرب کوينه‬
‫او يا لکه دا ټاه‪:‬‬
‫د سوات بونېر مامڼې راوړه‬
‫‪042‬‬
‫نورې مامڼې ماله خوند نه راکوينه‬
‫د سوات په لوړو دنګو غرونو کې داسې بانډې دي‪ ،‬چې هلته د ګرمۍ په موسم کې مال‬
‫ساتونکي خلک ځي‪ .‬د دغو خلکو د ښايست او د دې بانډو ذکر هم په پښتو ټاو کې موندل‬
‫کېږي‪ ،‬لکه د ساني رس‪ ،‬درال او د سېدګۍ د بانډو ذکر چې په دې ټاو کې شوی دی‪:‬‬

‫‪943‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يار مې په لوړو غرونو خيژي‬
‫‪049‬‬
‫د رس شمله يې د ساني رس شامل وهينه‬
‫ديدن د ګټې په رس کېږده‬
‫‪040‬‬
‫زه د درال سېدګۍ له ځم در وا به ېې خلمه‬
‫د يار مې څه خوږې قيصې دي‬
‫‪043‬‬
‫چې د درال د الرې مل مې وې مئېنه‬
‫له ټاو عالوه د وليس ادب په نورو اصنافو کې هم د سوات د تهذيب او ثقافت عکس‬
‫موندل کېږي‪ ،‬لکه څنګه چې په دې باب کې د تصوف تر رس خط الندې په تفصيل رسه‬
‫ليکل شوي‪ ،‬چې په سوات کې د تصوف يو مضبوط روايت موجود و‪ .‬دا دومره مضبوط‬
‫روايت و چې په وليس ادب کې هم د دې اثرات ښکارېږي‪ ،‬لکه عنايت الرحامن "د سوات‬
‫پخوانۍ قيصې" نومې کتاب کې د سوات د مختلفو صوفيانو يعنې پري بابا‪ ،‬اخوند دروېزه‬
‫بابا او سيدو بابا د پريۍ او کراماتو متعلق وليس قيصې ليکيل دي‪" .‬د يو ناڅاپه مېلمه" تر‬
‫رسليک الندې په يوه قيصه کې ليکي چې د شاې يو نا اشنا سړی سوات سيدو رشيف ته د‬
‫سيدو بابا کوټګۍ کې په خال يو مخصوص کيفيت کې حارض شو او بيا غائب شو‪ .‬د‬
‫مريدانو په تاوس سيدو بابا وویل چې دا د سهوان رشيف شهباز قلندر و او هم په دغه وخت‬
‫چې کله مريدانو له هغه رسه د مالقات او له هغه نه د دعا غوښتلو خواهش ظاهر کړ‪ ،‬نو‬
‫سيدو بابا سرتګې پټې کړې او ويې ويل چې هغه د اټک رسه د اباسني نه پورې وتی‬
‫‪044‬‬
‫د پري بابا د يوه مليس ميا افضل بابا متعلق په يوه بله قيصه کې ليکي چې هغه په‬ ‫دی‪.‬‬
‫هندوستان کې د يو توپ مخې ته په دې يقني رسه ودرېده چې الله به زما حفاظت کوي او‬
‫چې کله توپ وډزولی شه نو هغه د ګولو په ځای اوبه وشيندلې او په دې خربه د هغه مريد‬
‫وویل چې زما پري ته د غسل رضورت و‪ 040.‬او د پري بابا او اخوند دروېزه بابا په يو روايت کې‬
‫ليکي چې اخوند دروېزه بابا د پري بابا نه د غوا په ښکر کې پټ شوی و او دغه رنګ پري بابا‬
‫‪046‬‬
‫د هغه نه د زمکې په ترخ کې پټ شوی و‪.‬‬
‫له ټاو او وليس کيسو عالوه ځينې متلونه داسې شته چې د سوات ذکر په څه نه څه‬
‫حواله لري او دغه رنګ مونږ ترې د سوات د تهذيب او ثقافت اندازه لګولی شو‪ ،‬لکه د‬
‫منونې په توګه دلته يو څو متلونه وړاندې کوو‪:‬‬
‫‪047‬‬
‫ادۍ په سمه پرتوګ يې په سوات‬

‫‪944‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪040‬‬
‫بر سوايت ته چې خان ووی او بونېروال ته پاچا نو نيم مرض يې ښه يش‪.‬‬
‫‪041‬‬
‫چې د سوات يې خوږ لکه شات يې‬
‫‪002‬‬
‫چې د سوات يې ډک له فسات يې‬
‫‪009‬‬
‫چې سوات خورې نو بد يې مه وايه‬
‫‪000‬‬
‫د سوات اوبه په الرې ځي او خلک يې بې الرې ځي‬
‫‪003‬‬
‫د سوات تبي کاڼی د سوات په پېتۍ کې غورځنګ وهي‬
‫‪004‬‬
‫د سوات خلک پردو غمونو وخوړل‬
‫‪000‬‬
‫د سوات خلک په جر مست دي‬
‫‪006‬‬
‫د سوات خلک زاړه شو خو په وريژو ماړه نه شو‬
‫‪007‬‬
‫د سوات ژرندې او د بونېر کندې‬
‫‪000‬‬
‫له سوات نه خو لېونی سای هم نه وځي‬
‫‪001‬‬
‫سوات تور دی خو موړ دی‬
‫‪062‬‬
‫سوات دی د مزو‪ ،‬راځئ پرې ملېزو‬
‫‪069‬‬
‫سوات موړ دی خو ساور دی‪ ،‬بونېر وږی دی خو غوړ دی‬
‫يو څو نور متلونه هم دي چې د سوات په ټولنه کې ډېر مشهور دي‪ ،‬اګر که په هغو‬
‫کې نېغ په نېغه د سوات ذکر نه دی شوی‪ ،‬خو د دې ټولنې خصوصيات پکې بيان شوي‬
‫دي‪ ،‬لکه د منونې په توګه دا متلونه‪:‬‬
‫‪060‬‬
‫چرګ خو يو مارغه دی چې چا ونيو د هغه دی‬
‫‪063‬‬
‫خدای خرب دی چې تره کافر دی‬
‫‪064‬‬
‫چې نن ساک يش سبا ورک يش‬
‫‪060‬‬
‫غر ننګ وخوړ دامان قلنګ وخوړ‬
‫‪066‬‬
‫نيستي پاکه بادشاهي ده‪ ،‬خو شته من يې له خونده خرب نه دي‬
‫‪067‬‬
‫پري نه الوځي مريدان يې الوځوي‬
‫د وليس ادب د مختلفو صنفونو له دې حوالو نه په اسانه اندازه لګېدلی يش چې د‬
‫سوات په وليس ادب کې د سوات تهذيب او ثقافت څومره خوندي او محفوظ پروت دی او‬
‫دا په مختلفو اړخونو څېړنو ته اړتيا لري‪.‬‬

‫‪940‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫شاعري او د عوامو عکس العمل‬
‫په شاعرۍ کې دوه قسمه جذبات زيات غالب وي‪ ،‬يا د حقيقي مينې جذبات وي او‬
‫يا د مجازي‪ .‬د مجازي مينې شاعري به عموما ً ډمانو له ټنګ ټکور رسه ويله‪ ،‬له دې وجې نه‬
‫شاعري يو قسم ته ډمتوب ګڼل کېده او چونکې ډم ته په پښتنه معارشه کې په ساک نظر‬
‫کتل کېږي‪ ،‬نو له دغې وجې نه به شاعرۍ ته هم په دروند نظر نه شو کتلی او ځکه به اکرثو‬
‫شاعرانو پټه شاعري کوله‪ .‬تواريخ حافظ رحمت خاين کې هم ذکر دي چې ډمانو به شاعري‬
‫د رسود رسه ویله‪ 060.‬احمد دين طالب هم په خالو شعرونو رشم محسوسوي‪:‬‬
‫قــــــــدردان کــــــــه مــــــــې هــــــــر څــــــــو د عشــــــــق ډېــــــــر دي‬
‫‪061‬‬
‫خــــــو لــــــرم زه احمــــــد ديــــــن پــــــه خاــــــل اشــــــعار عــــــار‬
‫عبدالعظيم صواتی هم دا خربه داسې کوي‪:‬‬
‫څــــــوک بــــــه څــــــه زمــــــــــــا لــــــه حالــــــه خــــــرب مـــــــــــــومي‬
‫چــــــې پــــــه غــــــال لــــــيکم لــــــه خلقــــــو خاــــــل اشــــــعار پــــــټ‬
‫چــــــې اګــــــاه دې څــــــوک پــــــه ځــــــان نــــــه کــــــړه هيڅکلــــــه‬
‫‪072‬‬
‫افـــــــــــــــــرين شـــــــه ای عظيمـــــــه ســـــــتا پـــــــه کارپـــــــټ‬
‫او په بل ځای کې دايس وايي‪:‬‬
‫پـــــــــــه نامـــــــــــــــه د شاعـــــــــــــــــــرۍ زه رشمېدلـــــــــــــــــــــم‬
‫‪079‬‬
‫ځــــــان مــــــې نــــــه ښــــــکاره کــــــا وه پــــــه ســــــاني ميــــــدان‬
‫مخدوم تصدق احمد ليکي چې د غټو کورنو خلکو به په ګډا او موسيقۍ کې برخه‬
‫نه اخسته ‪070.‬مطلب دا شو چې موسيقي يا ګډا نڅا د هر چا خوښه وه‪ ،‬خو د څه خاصو‬
‫ټولنيزو قدغنونو له وجې به ځينو خلکو په دې کې نېغ په نېغه حصه نه اخسته‪.‬‬

‫پر ادب د نورو ژبو اثرات‬

‫د سوات پر پښتو ادب زيات اثرات د فارسۍ او عربۍ دي‪ .‬له دې عالوه د هندۍ او‬
‫ګوجري [ګوجرو] ژبې اثرات هم لږ لږ شته‪ .‬د دې دور په پښتو ادب د عربۍ او فارسۍ‬
‫اثرات ډېر واضح دي‪ .‬د فوائد رشيعت منت رسه له دې چې په پښتو کې دی خو د نولسو‬
‫بابونو نومونه يې په فارسۍ کې ورکړي دي‪ .‬د دې دور شاعرانو د فارسۍ عربۍ او پښتو ژبو‬
‫په رشيکه شاعري هم کړې ده‪ .‬محمد اکرب يو غزل په پينځو ژبو کې ليکلی دی‪ ،‬د هغې په‬

‫‪946‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫باره کې محمد نواز طائر داسې ليکي‪:‬‬
‫غالبا چې د سوات اکرب وړومبی پښتون شاعر دی چې هم په يو غزل‬
‫کې يې د پينځو ژبو يعنې پښتو‪ ،‬عريب‪ ،‬فاريس‪ ،‬هندي او ګوجري ژبو لغات ډېر‬
‫په بې تکلفۍ رسه استعامل کړي دي او نه يواځې دا چې په عربۍ او فارسۍ‬
‫ژبه د عاملانه قدرت لرلو ثبوت يې ورکړی دی‪ ،‬بلکې دا يې هم ښکاره کړې ده‬
‫چې په دغه سيمه د هندۍ او ګوجرو ژبو کوم عام رواج وه د هغوی د زدکړې نه‬
‫يې هم ځان غافل کړی نه وه ‪ .‬دغه شان يې هم د خالې قادارالکالمۍ او‬
‫عاملانه تبحر ثبوت پريښی دی او هم يې د ژبو په حقله د پښتون وګړي رواېتي‬
‫‪073‬‬
‫روادرۍ مثال قايم کړی دی‪".‬‬
‫د سوات د پښتو ادب په وړومبي دور کې لکه څنګه چې وړاندې ذکر شو په پښتو‬
‫ژبه او ادب د فارسۍ‪ ،‬عربۍ‪ ،‬هندۍ او يا د ګوجرو ژبې اثرات وو‪ ،‬خو بيا په وروستنو دورونو‬
‫کې د فارسۍ‪ ،‬عربۍ‪ ،‬هندۍ او ګوجرو اثرات ډېر کم شوي يا ختم شوي دي او د دې پر‬
‫ځای د انګرېزۍ او اردو اثرات په نظر راځي چې په دغه اثراتو به په خالو متعلقه بابونو کې‬
‫بحث کولی يش‪.‬‬

‫تصوف‬
‫په پښتو ادب کې تصوف يوه زړه موضوع ده‪ .‬په پښتو ژبه کې روښانيانو د تصوف‬
‫لويه ذخريه پرېښودې ده‪ 074،‬خو له روښانيانو عالوه د دروېزه مکتب صوفيان او وليان هم‬
‫موجود دي‪ .‬د سوات په معلوم پښتو ادب کې د تصوف باريکې مسئلې او نکتې اخون‬
‫دروېزه په مخزن االسالم کې چېړيل دي‪ .‬اخون دروېزه چې د سلوک په الر روان شه او‬
‫پريبابا ورته د رشايطو د تلقني نه پس د ذکر تلقني رشوع کړ‪ ،‬نو د کامل پري په وجه يې په‬
‫ډېر لږ وخت کې ډېر څه وموندل‪ ،‬نو بيا ورته پري بابا وویل چې اوس د تصوف په علم کې‬
‫هم کوښښ وکړه چې خال اميان او د ډېرو نورو مسلامنانو اميانونه له زوال نه وساتې او‬
‫کمزوري مسلامنان د تشبيهـ او تعطيل نه بچ کړې او دا يې ورته هم وویل چې نن صبا ډېر‬
‫اهل هوا په دې علم کې فکر کوي‪.‬د دې علم په اشاراتو او عباراتو نه پوهېږي‪ ،‬نو د خدای‬
‫په پېژندو کې غلط يش‪ 070.‬ابراهيم‪ 94‬د تصوف رازونو طرف ته داسې اشارې کړي دي‪:‬‬

‫‪ 94‬ابراهيم د سوات د مشهور بزرګ پري پرنده صیب په اوالد کې تېر شوی دی ‪ .‬د اخون دروېزه د سبک په پريوکارانو کې‬
‫ښکلی ليکونکی دی ‪(.‬افضل رضا‪ ،‬پټ ستوري‪ ،‬مخ‪)۷۱۲ :‬‬

‫‪947‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چــــــــــې خــــــــــرب پــــــــــه ارسار نــــــــــه يش د هــــــــــو هــــــــــو‬
‫پـــــــــه هغـــــــــو ږيـــــــــرو د هـــــــــر چـــــــــا شـــــــــه تـــــــــو تـــــــــو‬
‫بـــــــــــــې افتابـــــــــــــه زره چــــــــــــــا ليـــــــــــــدلې نــــــــــــــه ده‬
‫‪076‬‬
‫ښــــــــــکاره وي د منــــــــــر پــــــــــه مــــــــــخ رس يــــــــــو يــــــــــو‬
‫په مخزن االسالم کې د اخون دروېزه د صوفيانه مسلک مسئلې څېړل شوې دي‪ ،‬دا‬
‫خربې هغه زيات تر په خالې الف نامه کې بيان کړي دي‪ .‬هغه د طريقت لااره رشيعت ډېر‬
‫الزم ګڼي‪ .‬هغه د تصوف لااره رشيعت او د سلسلې تسلسل الزمې ګڼي‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬
‫هــــر چــــې بــــې پــــريه پــــريي کــــا هــــم مريــــد مســــتقيم نــــه کــــا‬
‫د اميــــــان ســــــاينکی کــــــاروان يــــــې شــــــياطينو دی وهلــــــی‬
‫هغـــــه پـــــريدې پـــــريي کانـــــدي چـــــې پـــــه رشع مســـــتقيم وي‬
‫‪077‬‬
‫هــــــــــــــــم يــــې اذن الس پــــه الس لــــــــه نبــــي رخــــه راوړی‬
‫لــه اخونــد دروېــزه وروســته پــه ســوات کــې د تصــوف د مختلفــو سلســلو منــونکي‬
‫موجود وو او د خالو پريانو په سلسله به روان وو‪.‬‬

‫په سوات کې د تصوف مروجې سلسلې‬

‫له چشتيه سلسلې عالوه دلته يوه بله سلسله نقشبنديه هم موجوده وه‪ .‬د ميا کريم‬
‫داد زو‪‎‬ی او د اخوند دروېزه بابا منسی ميا نور محمد د خال پري شېخ ادم بنوري نه په الهور‬
‫کې په سلسله نقشبنديه کې بېعت کړی و‪ 070.‬مصطفی محمد چې د ميا کريم داد منسی‬
‫او د ميا نور محمد زوی وه هم د نقشبنديه طريقې يو کامل پري و‪ 071.‬د مصطفی محمد د‬
‫تصوف د عارفانه کالم څه منونه دلته وړاندې کولی يش‪:‬‬
‫د خاــل تــن ځينــي مســتور شــه‬ ‫هــــ هـــر دم واصـــل مرســـور شـــه‬
‫لـــۀ هـــر جملـــه غفلتـــه دور شـــه‬ ‫تــــه داېــــم ورتــــه حضــــور شــــه‬
‫په هر وخت کـې يـې محصـور شـه‬ ‫تــــــه داېــــــم رشيعتــــــي شــــــه‬
‫پــه طلــب کــې يــې چــور چــور شــه‬ ‫کــــه طلــــب کــــړې د مــــوال کــــړه‬
‫پــــه دا ونــــو کــــې کجهــــور شــــه‬ ‫طالبــــــــان بــــــــاردارې ونــــــــې‬
‫د عمــــل پــــه پــــاڼو ګــــور شــــه‬ ‫د عمــــــل ونــــــه کــــــړه نهالــــــه‬
‫‪002‬‬
‫د اثبـــات پـــه مېـــوه پـــور شـــه‬ ‫د حـــــق يـــــاد دزړۀ صـــــيقل دی‬

‫‪940‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ميا محمد قاسم چې د ميا عبدل کرش ورور و او د ميامصطفی ابن پري بابا ځوی و‪ ،‬د‬
‫چشتيه مسلک يو کامل بزرګ لوی عامل او پياوړی شاعر و‪ ،‬د ميا کريم داد په خاصو مريدانو‬
‫کې شامل وه‪ ،‬د تريات په جنګ کې چې کله ميا کريم داد ووژل شو نو ميا قاسم‪ 90‬د هغه‬
‫په جدايۍ کې د غم درد د ا شعرونه وويل‪:‬‬
‫ميـــــــا قاســـــــم چـــــــې پـــــــه خاـــــــل پـــــــري پســـــــې ژړا کـــــــا‬
‫د زړه وينــــــــــــې يــــــــــــې بهيــــــــــــږي د چشمــــــــــــــــــــــــــانو‬
‫د ده وينـــــــــــــــې دې و حـــــــــــــــورو تـــــــــــــــه حنـــــــــــــــا يش‬
‫‪009‬‬
‫مبــــــــــــــارک شــــــــــــــه شــــــــــــــهادت د شهـــــــــــــــــــيدانو‬
‫د سوات اخوند چې په سيدو بابا مشهور و او خال نوم يې عبدالغفور وه‪ ،‬د قادريه او‬
‫نقشبنديه سلسلې پريوکار و‪ 000،‬په طريقه قادريه کې د هغه استاذ حرضت صاحبزاده حافظ‬
‫محمد شعيب وه‪ .‬دی د صوابۍ ضلعې تور ډېري کيل اوسېدونکی و او دغه رنګ په طريقه‬
‫نقشبنديه کې هم د هغه پري صاحبزاده حافظ محمد شعيب و‪ 003‬د بشوڼۍ باباجي چې‬
‫خال نوم يې حافظ محمد صديق صيب و په ‪ ۹۹۱۸‬هجري کې د بونېر په بشوڼۍ نومي‬
‫ځای کې په حق رسېدلی او مزار يې هم هلته دی‪ .‬دی د تصوف د څلورو واړو طريقو‬
‫قادريه‪ ،‬چشتيه‪ ،‬نقشبنديه‪ ،‬سهرورديه‪ ،‬خليفه مجاز او پري طريقت و‪ .‬موالنا اخوند محمد‬
‫صيب د عمرزو د ده خليفه اکرب و‪ ،‬د چا په واسطه چې د سیدو غوث ته هم د قادري‬
‫سلسلې فيوضات رارسېديل وو‪ ،‬لکه څنګه چې وړاندې ذکر شوي‪ ،‬چې سیدو بابا د تور‬
‫ډيري د حافظ محمد شعيب نه فیض حاصل کړی و او حافظ محمد شعیب د عمرزو د‬
‫اخوند محمد خليفه اکرب و سيدو بابا د تور ډيري د حافظ شعيب خاص ماذون او خليفه‬
‫اکرب و‪ .‬د سيدو بابا د کوشش او همت په وجه سلسله عاليه قادريه په غفوريه باندې هم‬
‫‪004‬‬
‫شهرت لري‪.‬‬

‫‪90‬‬
‫ميا محمد قاسم د ميا عبدالوهاب کرش ورور‪ ،‬د ميا مصطفي محمد زو‪‎‬ی او د پري بابا منسی و‪ .‬دی د کال ‪۱۸۳‬‬
‫هجري خواو شا په بونېر پاچا کيل کې پېدا شوی و‪ .‬د ميا کريم داد له شهادت نه پس ميا قاسم د کافرو خالف د جهاد‬
‫جاري ساتلو په غرض د سوات کوهستان په شاګرام او پکهلۍ کليو کې ميشته شو ۔ ميا قاسم د کال ‪ ۹۱۳۸‬هجري‬
‫خواوشا د توروال په مقام په يوه غزا کې شهيد شو۔ (رحيم شاه رحيم‪ ،‬غټه خزانه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‪،۲۱۹۱ ،‬‬
‫مخ‪)۷۹،۷۱ :‬‬

‫‪941‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پريان مريدان‬
‫په سوات کې د پريانو د زور شور هم يو دور تېر شوی دی‪ .‬د دې عالقې د خلکو‬
‫نفسيات داسې وو چې پريي مريدي دلته ډېره په کاميابۍ رسه چلېده‪ ،‬ځکه د سوات په‬
‫پښتو ادب د پريۍ مريدۍ ډېر اثرات ښکاري‪ .‬دلته رنګارنګ پريان پيدا شوي او مختلفي‬
‫خربې يې خورې کړي دي‪ ،‬په دوی کې څه ښه او څه ناکاره پريان وو‪ .‬وايي چې پريبابا‬
‫ترمذ ته د تللو اراده وکړه نو مريدانو او عقيدت مندو ورته وویل چې په يوسفزو کې دوه پريان‬
‫پيدا شوي‪ ،‬چې خلک د پېغمرب د دين نه اړوي‪ ،‬يو د غلجو پري طيب دی او بل پري ويل‪.‬‬
‫دوی ټنګ ټکور او رسود حالل ګڼي او پريويل خو ځان ته خدای وايي نو پريبابا ته يې‬
‫وویل که تاسو د يوسفزو عالقې ته الړشئ نو دا خلق به د ګمراهۍ نه بچ يش‪ 000.‬اخون‬
‫دروېزه چې د هندوستان ن ه واپس شو نو خال استاد مال سنجر د پريبابا استانې ته ورسولو‪.‬‬
‫له مالقات نه پس يې ورته د خال زهدو هدايت او کشف وکرامت حال بيان کړه‪ .‬وايي چې‬
‫پري بابا په دې مسکی شه او ويې فرمايل چې د پښتنو کامل پري شوی يې خو ښه دې نه‬
‫دي کړي‪ ،‬ځکه چې بې د شېخ فاين يف الله د اجازت نه په رياضت کولو سړی ګمراهۍ ته‬
‫ريس‪ 006.‬د پريبابا د دې خربې نه هم د پښتنو د پري پرستۍ پته لګي‪ .‬په سوات کې د‬
‫پريبابا او اخون دروېزه د پريۍ مريدۍ يوه مضبوطه رشته پاتې شوې او دغه سلسله بيا د‬
‫اخون دروېزه اوالد جاري ساتيل ده‪ .‬د پريبابا او اخون دروېزه مخالفت له پري روښان رسه و‪،‬‬
‫نو ځکه د سوات په پښتو ادب کې د ښو او بدو پريانو ذکر راځي‪ .‬خوشحال بابا وايي‪:‬‬
‫هغــــــه وخــــــت چــــــې پريروښــــــان فســــــاد بنيــــــاد کــــــــــــــــړ‬
‫پښـــــــتنو ورســــــــــــــــــــــــره ټينـــــــګ کـــــــار د ارشـــــــاد کـــــــړ‬
‫پښـــــــتانه پـــــــه هغــــــــــــــــــــــــــــــــــــه دور پـــــــري پرســـــــت وو‬
‫‪007‬‬
‫څــــــوک مريــــــد د شــــــاه عييســــــ څــــــوک د رسمســــــت وو‬
‫احمد دين طالب د پري تاريک او د هغه مريدان په يو شعر کې داسې يادوي‪:‬‬
‫پـــــــه دا څـــــــه کـــــــه پـــــــه خلـــــــه نـــــــرم لکـــــــه مــــــــــوم وي‬
‫‪000‬‬
‫پـــــــــــه زړه ســـــــــــخت وي هـــــــــــر مريـــــــــــد د تـــــــــــاريکي‬
‫حافظ الاورۍ د جاهل پري په باره کې وايي‪:‬‬
‫جاهـــــــــــــــــــــل پـــــــري پـــــــه پـــــــريۍ مـــــــه نيســـــــه نادانـــــــه‬
‫نابينـــــــــا بـــــــــه پـــــــــېش رهــــــــــــــــــــــــــــرب د بينانـــــــــه يش‬

‫‪902‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫لــــــه نــــــاقص بــــــه مريــــــد څــــــه مــــــــــــــراد حاصــــــل کــــــه‬
‫منکـــــــو حـــــــې لـــــــه د بـــــــار ســـــــود لـــــــه صـــــــغري نـــــــه يش‬
‫رشعـــــــــه ورعـــــــــه ټينګـــــــــوه بـــــــــاور محکــــــــــــــــــم کـــــــــړه‬
‫‪001‬‬
‫د جنـــــــت يافـــــــت پـــــــه پرهېـــــــز دی پـــــــه پـــــــري نـــــــه يش‬
‫سوات کې د پريۍ مريدۍ په باره کې خوشحال خان وايي‪:‬‬
‫مبـــــــــتال پـــــــــه څـــــــــو څـــــــــو رنګـــــــــــــــــــــه پليـــــــــدي دي‬
‫‪012‬‬
‫مريـــــــــــــدي‪ 96‬دي‪ ،‬عنيـــــــــــــدي‪ 97‬دي‪ ،‬نديـــــــــــــدي‪ 90‬دي‬
‫د پري شاګرد ته مريد وايي او د ده کار ته مريدي وايي‪ ،‬لکه خوشحال په سوات نامه‬
‫کې يو بل ځای کې وايي‪:‬‬
‫مريـــــــــــدي يـــــــــــې پـــــــــــه کـــــــــــاله پـــــــــــه شـــــــــــجره ده‬
‫‪019‬‬
‫کــــــــــــــه پــــــــــــــريي مريــــــــــــــدي دا ده مســــــــــــــخره ده‬
‫په سوات کې د پريۍ مريدۍ ډېر اثرات وو او دغه اثرات په ادب کې ښه صفا ښکارېږي‪:‬‬

‫‪ 96‬مريد معنی په درياب لغت کې داسې شوې ده‪ :‬خواهش مند‪ ،‬ارزومند‪ ،‬ارزو لرونکی‪ ،‬منونکی‪ ،‬شاګرد‪ ،‬مرشد‪ ،‬فرمانربدار‬
‫(قلندر مومند‪ ،‬درياب لغت‪ :‬مخ‪ )۹۹۸۸ :‬لکه خوشحال چې په دي شعر کښې د مريد لفظ استعامل کړے دے ۔‬
‫څوک مريد د شاه عييس څوک د رسمست وو (سوات نامه شعر منرب ‪)۷۷۱‬‬ ‫پښتانه په هغه دور پري پرست وو‬
‫همېش خليل د سوات نامه په نوټونو کښې د مريدي معني نافرمان‪ ،‬ملعون او مردود کړې ده (سوات نامه مقدمه‬
‫تحقيق او سمون د همېش خليل مخ‪)۹۹۷ :‬‬
‫‪ 97‬همېش خليل په سوات نامه کې د عنيدي معني رسکش او جنګيايل کړې ده (سوات نامه مخ ‪ .)۹۹۷ :‬له دې رسه‬
‫يو بل نزدې لفظ عنادي هم دی چې معني يې ده عناد لرونکی‪ ،‬مخالف‪ ،‬دشمن (قلندر مومند‪ ،‬درياب لغت‪ ،‬مخ‪:‬‬
‫‪.)۱۷۱‬د خوشحال خان په يو بل شعر کې هم د عنيدي لفظ استعامل شوی دی‪.‬‬
‫د روښان بخره ورکزي او افريدي شول هغه خوښ په رهزنۍ په عنيدي شول (سوات نامه شعر منرب ‪)۷۷۹‬‬
‫په دي شعر کې د عنيدي د لفظ معني همېش خليل رسکيش او جنګجويي کړې ده ۔ (سوات نامه مخ منرب ‪)۹۷۹‬‬
‫‪ 90‬نديدي ناديده ته وايي‪ .‬د ناديده معني ده‪ :‬ناليدلی‪ ،‬وږ سرتګی‪ ،‬اروا وږی‪ ،‬اللچي‪ ،‬کم اصل‪ ،‬رذيل (قلندر مومند‪،‬‬
‫درياب لغت‪ ،‬مخ‪ )۹۲۳۲ :‬سوات نامه کې يو بل ځای خوشحال په يو شعر کښې درې ځايه د ناديده لفظ استعامل‬
‫کړی دی‪.‬‬
‫په هر کار کې نا هموار نا فهميده دي نا ديده دي‪ ،‬نا ديده دي‪ ،‬نا ديده دي (سوات نامه شعر منرب‪)۹۷۹ :‬‬

‫‪909‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫مليان‬
‫په سوات کې له پري رسه رسه دويم اهم کردار د مال دی‪ .‬دغه وجه ده چې د سوات‬
‫په پښتو ادب کې د مال د ژوند او کردار ذکر هم په نظر راځي او دا صحيح کردار هغه وخت‬
‫مخې ته رايش چې کله مال او پري د يو بل مخالف يش او يا مليان په مختلفو ډلو کې‬
‫تقسيم يش (لکه څنګه چې عموما ً وي) او بيا عوامو ته د يو بل حقيقت ښکاره کړي‪ ،‬نو‬
‫اديب‪ ،‬شاعر او قلمکار ته موقعه په الس وريش او دا حقيقتونه د قلم په ژبه کاغذ ته وسااري‬
‫او دراتلونکو خلکو لااره يې سنبال او خوندي کړي‪ .‬اوس ګورو چې د سوات په پښتو ادب‬
‫کې د مال ژوند او کردار څنګه پېش کړی شوی دی‪ .‬محمد اکرب (مال بابا) خو تر هغه وخته‬
‫مال ته مال نه وايي چې تر څو يې د عشق په مدرسه کې سبق نه وي ویلی‪:‬‬
‫څــــو دې ســــبق زمـــــا د عشــــق لـــــه مدرســــې او نـــــه يش‬
‫کــــه نــــور هــــزار علمــــه خاــــل يــــاد کــــړې مــــال بــــه نــــه شــــې‬
‫تـــــه چـــــې د ځـــــــــــان رسه داېـــــم خـــــوړونکی ســـــای ګرځـــــوې‬
‫زمــــا پــــه در کــــې بــــه دې ځــــای نــــه وي اشــــنا بــــه نــــه شــــې‬
‫کـــــه معـــــــــــرفت دې زمـــــا بيـــــا مونـــــد بيـــــا وځـــــان تـــــه ګـــــوره‬
‫ترتــــورو خــــــــــاورو بــــه خائســــته شــــې خامتــــا پــــه نــــه شــــې‬
‫څــــو پــــه شمشــــري د الالــــه اال اللــــه دې غلــــيم قتــــل نــــه کــــړې‬
‫‪010‬‬
‫دا تــه اکــرب بـــه مـــــــــــــدام لــــــــــــــر اوســې بــاال بـــه نــه شـــې‬
‫چې په يو کيل محله کې به څوک مړ شو‪ ،‬نو مال به ورته غسل ورکړ او بيا د مړي‬
‫جامې‪ ،‬پټکی او نور شيان به يې ځان ته يوړل‪ .‬اخون کريم داد په يو شعر کې دې طرف ته‬
‫داسې اشاره کړې ده‪:‬‬

‫هغـــــه مــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــرده شـــــوی چـــــې بـــــه تـــــاوينځي‬

‫‪013‬‬
‫زړه بــــه ښــــه ســــتا پــــه کمــــيس [قمــــيص] يــــا پــــه دســــتارکا‬
‫مال ته به خلکو د هغه د امامت او نورو ذمه وارو په بدل کې زکوة ورکاوه‪ ،‬لکه احمد‬
‫دين طالب چې وايي‪:‬‬
‫ميـــــــــــــا ماللـــــــــــــره خـــــــــــــريات زکـــــــــــــوة عـــــــــــــزت دی‬
‫‪014‬‬
‫پــــــــــه ســــــــــودا د ســــــــــوداګر هټيــــــــــوال خــــــــــوښ وي‬

‫‪900‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خوشحال خټک هم داسې وايي‪:‬‬
‫ماليـــــــــــان د ســـــــــــوات همـــــــــــه زکـــــــــــوة خـــــــــــواره دي‬
‫‪010‬‬
‫پــــــه دانــــــش‪ ،‬پــــــه ديــــــن‪ ،‬پــــــه علــــــم خــــــرب نــــــه دي‬
‫خوشحال خان وايي‪ ،‬چې شيخ او مال د سوات د خلکو مال په چل ول خوري‪:‬‬
‫يـــــا يـــــې شـــــېخ مـــــال پـــــه مکــــــــــــر پـــــه افســـــون خـــــوري‬
‫‪016‬‬
‫يـــــا يـــــې مـــــال پـــــه خاـــــل پـــــردي مګـــــر خـــــاتون خـــــوري‬
‫خوشحال وايي چې هر مال د يوسفزو صفت کوي اګر که هغه غل هم وي‪:‬‬
‫هــــــــــــر مــــــــــــال پــــــــــــه دا صــــــــــــحبت وررسه مــــــــــــل وي‬
‫‪017‬‬
‫پــــــــــه ثنــــــــــا د يوســــــــــفزيه وي کـــــــــــــــــه غــــــــــل وي‬
‫او بل ځای داسې وايي‪:‬‬
‫عاملــــــــــــــــــــــان يـــــــــــــې همګـــــــــــــي واړه سفيهــــــــــــــ دي‬
‫‪010‬‬
‫نـــــــــه عـــــــــامل او نـــــــــه فاضـــــــــل دي‪ ،‬نـــــــــه فقيهــــــــــ دي‬
‫پــــــــه مسجـــــــــــــــد راځــــــــي پينځــــــــه وختــــــــه آذان کــــــــا‬
‫‪011‬‬
‫چــــــــې زکــــــــوة رسســــــــايه نــــــــه وي مســــــــجد وران کــــــــا‬
‫د مـــــــــــرياث مالونـــــــــــه خـــــــــــوري لـــــــــــه ظاملـــــــــــــــــــانو‬
‫‪322‬‬
‫نـــــــــوم پـــــــــه ځـــــــــان بانـــــــــدې کېـــــــــږدي د عاملـــــــــانو‬
‫نــــــه يــــــې خــــــط وي نــــــه يــــــې لوســــــت همــــــه ټګــــــي کــــــا‬
‫‪329‬‬
‫تعويذونــــــــــه بــــــــــه کــــــــــــــــــــــــــــوي دروغ داري کــــــــــا‬
‫خوشحال خان خټک ته په سوات کې د مال له السه مشکالت پېښ شوي وو‪ ،‬نو‬
‫ځکه هغه په مال زيات بحث کړی دی‪ .‬په سوات کې به ميا‪ ،‬مال او ستانه دارو ته پښتنو‬
‫سېرۍ ورکولې‪ ،‬په دې باره کې خوشحال خان وايي‪:‬‬
‫کــــــوم مــــــال چــــــې د ميــــــا نــــــور پــــــه حکــــــــــــــــم درومــــــي‬
‫‪320‬‬
‫هـــــم هغـــــه د ســـــوات پـــــه ملـــــک کـــــې ســـــېرۍ مـــــومي‬
‫عبدالعظيم صواتی وايي چې که مال ته فیصله الړه يش‪ ،‬نو هغه هم په بډو رشوتونو‬
‫فيصله کوي‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬
‫مومنـــــــــانو زړونـــــــــه صـــــــــاف کـــــــــړئ لـــــــــــــــــــه نفاقـــــــــه‬
‫پــــــــه اخــــــــالص اوکــــــــړئ د خــــــــدای پــــــــه رضــــــــا صــــــــلح‬

‫‪903‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کــــــه تــــــه پړيــــــې تــــــا بــــــه وړکــــــړه کــــــه څــــــه ورکــــــړې‬
‫‪323‬‬
‫ماليــــــان کـــــــا پــــــه يـــــــو چـــــــرګ پــــــه حلـــــــــــوا صـــــــلح‬
‫د مال د کار او د هغه د اړې (معاوضه) په باره کې مخدوم تصدق احمد ليکي چې د‬
‫مال کار مذهبي تعليم حاصلول او د هغې ترشيح کول دي‪ .‬هغه د ورځې پينځه وخته بانګ‬
‫وايي‪ ،‬د امامتۍ مونځ ورکوي‪ ،‬نکاح او جنازه کوي‪.‬د دې په بدل کې هغه ته نقدې روپۍ يا‬
‫په هاړ مني غله دانه ورکولی يش‪ 324.‬مخدوم تصدق احمد وايي هر سړی مال‪ ،‬پري‪ ،‬اخوند يا‬
‫ستانه دار جوړيدی يش که هغه ږيره پرېږدي لږ علم حاصل کړي او يو څو کاله مسلسل په‬
‫‪320‬‬
‫پابندۍ د مذهب په اصولو عمل وکړي‪.‬‬

‫خانان ملکان‬
‫د سوات په معارشه کې له مذهبي خلکو‪ ،‬يعنـې پريانـو او مليـانو نـه عـالوه بـل اهـم‬
‫کردار د خانانو ملکانو پاتې شوی دی‪ .‬دغه وجه ده چې د سـوات پـه ادبيـاتو کـې د خانـانو‬
‫ملکانو د کړو وړو ډېرې حوايل موندل کېږي‪ ،‬په ځانګړي ډول د پښتو په زمانـه کـې د خـان‬
‫ملک کردار ډېر اهم پاتې شوی دی‪ .‬د سوات په ټولنه کـې د خـان د ټـولنيز مقـام انـدازه د‬
‫ميا کريم داد له دې شعر نه لګي‪:‬‬
‫ســـــــــــــــــاه نائـــــــــــــــــب ارواح ئـــــــــــــــــی خـــــــــــــــــان دی‬
‫‪326‬‬
‫پـــــــــــــــــــــاک اللـــــــــــــــــــــه د دوی بادشـــــــــــــــــــــاه دی‬
‫د سوات د يو بل شاعر خريي له دې شعر نه هم د خان د حیثيت اندازه کېږي‪:‬‬
‫خـــــــريی د هغـــــــه چـــــــا نـــــــوکر دی چـــــــې زوال نـــــــه لـــــــري‬
‫‪327‬‬
‫د نيمــــــې ورځــــــې نــــــوکري د خــــــان نــــــواب څــــــه کــــــووم‬
‫د خان ملک يا د قبيلې د رسدار او مرش به يو توغ و " د رسدارۍ توغ" اصطالح په‬
‫مخزن کې هم راغلې ده ‪320.‬دوست محمد خان دوستي هم توغ په دې شعر کې استعامل‬
‫کړی دی‪:‬‬
‫ابـــــــــراهيم تـــــــــه يـــــــــې ويـــــــــل څـــــــــوک يـــــــــې هلکـــــــــه‬
‫تــــــــه چــــــــې وايئ بــــــــت خانــــــــه بــــــــه کــــــــړم کســــــــکر‬
‫داســــــــــتا تــــــــــوغ لــــــــــه کومــــــــــه وخــــــــــوت د اســــــــــامنه‬
‫‪321‬‬
‫تــــــــه زمالــــــــه زور قــــــــــــــــــــــــــــوت نــــــــه يــــــــې خــــــــرب‬

‫‪904‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫محمد اکرب هم د خال وخت له خانانو نه په دې الفاظو رسه ټکوي‪:‬‬
‫چــــــــې خــــــــاين مــــــــريي د غلــــــــو شــــــــوه غــــــــاړه اوشــــــــوه‬
‫الرمــــــــې ټاــــــــه د درتلــــــــو شــــــــوه غــــــــــــــــــــاړه اوشــــــــوه‬
‫هغـــــــــه الره چـــــــــې خـــــــــايل لـــــــــه خريـــــــــز و خـــــــــار وه‬
‫‪392‬‬
‫اوس بردمـــــــــه لـــــــــه ازغـــــــــو شـــــــــوه غـــــــــاړه اوشـــــــــوه‬
‫او دوست محمد خان دوستی خاناتو ته نصيحت کوي چې ډېر ناز او غرور مه کوئ‪:‬‬
‫مــــــــــــــــــــــــه نــــــــازيږئ پــــــــه خــــــــانۍ پــــــــه بادشــــــــاهت‬
‫‪399‬‬
‫خــــــالص بــــــه نــــــه شــــــئ پــــــه دې بانــــــدې پــــــه قيامــــــت‬
‫خوشحال خان خټک د سوات د خانانو ملکانو په باره کې دا شعرونه ویيل دي ‪:‬‬
‫ملکـــــــــان شــــــــــېخان همـــــــــــــــــــــــــــــــه واړه رسه شــــــــــول‬
‫‪390‬‬
‫د خاــــــل لــــــوري ننــــــګ يــــــې واخســــــت مســــــخره شــــــول‬

‫ملکــــــــــــان پــــــــــــه ننــــــــــــګ د خاــــــــــــل لــــــــــــوري والړ وو‬

‫‪393‬‬
‫عاملـــــــــــان شـــــــــــېخان پـــــــــــه نـــــــــــور عضـــــــــــو والړ وو‬
‫ملکان د خلکو تر مينځ روغې جوړې هم کوي او مسئلې حل کوي‪:‬‬
‫چـــــــې دعـــــــوی د چـــــــا پـــــــه ميـــــــنځ کـــــــې يش بنيـــــــاده‬
‫‪394‬‬
‫ملکــــــــان يــــــــې رسه ژغــــــــوري لــــــــــــــــــــــــــــه فســــــــاده‬
‫خو خوشحال وايي‪ ،‬چې ملک انصاف نه کوي‪ ،‬خو فيصلې په اللچ کوي‪:‬‬
‫کـــــــــه مظلـــــــــوم چـــــــــرې ملـــــــــک وتـــــــــه داد خـــــــــواه يش‬
‫‪390‬‬
‫چـــــــــــــــــــــې يــــــــوه روپــــــــۍ بــــــــل ورکــــــــا روســــــــيايش‬
‫له چا رسه چې به ډله مضبوطه وه او ملګري به يې ډېر وو هغه به ملک جوړېده‪:‬‬
‫کــــــــار يــــــــې ځکــــــــــــــــه مســــــــخره حبطــــــــه ســــــــاک دی‬
‫‪396‬‬
‫څــــــوک چــــــې زيــــــات دی پــــــه تاــــــه هغــــــه ملــــــک دی‬
‫د خوشحال د تنقيد غيش د سوات په ملکانو هم تېز ورېدلې دي‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬
‫ملکــــــــــــــان د يوســــــــــــــفزيه لکـــــــــــــــــــــــــــه خرونــــــــــــــه‬
‫پـــــــــــه ګنـــــــــــدګۍ رسه لـــــــــــړيل خلـــــــــــــــــې رسونـــــــــــه‬
‫نـــــــه يـــــــې علــــــــــــــــم نـــــــه دانـــــــش نـــــــه فهـــــــم پوهـــــــه‬

‫‪900‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪397‬‬
‫خـــــــــــو دوســـــــــــتۍ د دروېـــــــــــزه بانـــــــــــدې انبوهـــــــــــه‬
‫ملکـــــــــــان خانـــــــــــان يـــــــــــې کـــــــــــــل واړه خـــــــــــران دي‬
‫‪390‬‬
‫عاملـــــــــــــان شـــــــــــــېخان يـــــــــــــې واړه جـــــــــــــاهالن دي‬
‫ايچ ـ ډبليو ـ بيليو ليکي چې ملک د قبيلې د مرش يا خان ماتحت وي‪ ،‬خاين او‬
‫ملکي په وراثت کې مېالويږي‪،‬خو په هغه صورت کې دا له وراثت نه ووځي چې کله د خانۍ‬
‫ملکۍ وارث ذهني يا جسامين مريض وي يا د هغه کردار په ټولنه کې داغدار وي‪ ،‬خو د‬
‫لوړې حوصلې او قابليت واله کس څوک هم دې مقام ته له رسېدو نه‪ ،‬نه يش منع کولی‪.‬‬
‫دوی به د خالې قبيلې يا ډلې د ښيګړي لااره کار کوي او د عام ولس د خواهشاتو خالف‬
‫څه فیصلې نه يش کولی‪391.‬ځينو خانانو ملکانو له خلکو رسه ډېر زيايت هم کول او له دوی‬
‫نه به يې په زور هر څه اخستل‪ .‬په دې اړه د مېجر راورټي رالېږلی قندهاری د سوات د‬
‫درشخېلې کيل د يو خان په باره کې ليکيل‪ ،‬چې دغه ملک له ما نه زما کاړې په زور‬
‫‪302‬‬
‫اخستل غوښتل او مال دا غوښتل چې زما په الس کې موجود کاغذونه وګوري‪.‬‬

‫قام پرستي (ذات پات)‬

‫په سوات کې اکرثيت پښتانه اوسېږي چې په خټه يوسفزي دي‪ ،‬چې بيا الندې ګڼ‬
‫شمېر خېلونه لري‪ .‬له دوی عالوه دلته کوهستاين‪ ،‬ګوجر‪ ،‬مياګان‪ ،‬سيدان‪ ،‬او نور هم ډېر‬
‫قامونه اوسېږي چې د هغوی ذکر په درېيم باب (د سوات لنډ تاريخ) کې شوی دی‪ .‬دلته به‬
‫مونږ د سوات په پښتو ادب کې د دې نسلونو او ذات پات په باره کې بحث کوو او دا به ګورو‬
‫چې په ادب کې يې دوی ته په کوم نظر کتيل دي‪.‬‬
‫اخون دروېزه په مخزن االسالم کې د قيامت د ورځې د بيان په سلسله کې ليکي‬
‫چې په هغه ورځ به د نسب پوښتنه نه وي او نه به دا تاوس کوي چې ته زو‪‎‬ی د چا يې او لور‬
‫د چايې‪ .‬په دغه ورځ به د عمل پوښتنه کېږي د هر چانه که څوک سید وي که عامل وي‪.‬‬
‫‪ 309‬همدغه خيال اخوند قاسم پاپني خېل وړاندې کړی دی‪ ،‬هغه وايي چې په قيامت به بې‬
‫عمله يو سړی په نسب نه خالصېږي او دلته د قرآن کريم يو آيت هم راوړي چې ترجمه يې‬
‫داده‪" :‬چې ارسافيل شاېلۍ پوک وهي نو بيا به د نسب پوښتنه نه وي‪ ".‬او په حديث کې‬
‫راغيل چې يو سړی په خال عمل خالص نه يش نو په نسب به نه خالسيږي‪،‬که سيدان‬
‫رشيف زاده ګان وي خو هغه به هم بغېر له عمله نه خالسيږي‪ 300.‬حافظ الاورۍ وايي چې‬
‫د چا اوالد بد کرداره وي‪ ،‬نو د هغه مور وپالر هم خلک په بدو يادوي‪:‬‬
‫‪906‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د نـــــــــا اهـــــــــــــــــــــل مـــــــــور و پـــــــــالر پـــــــــه بـــــــــدياديږي‬
‫‪303‬‬
‫چــــــې والــــــد يــــــې پــــــه نېــــــک نــــــام ملقــــــب نــــــه دی‬
‫پښتانه د قام پرستۍ قايل دي او په خال ذات او حسب نسب ډېر فخر کوي‪ 304.‬د‬
‫قام پرستۍ دا نخښې د عبدالعظيم صوايت په دې اشعارو کې ليدل کېږي‪:‬‬
‫د دنيــــــا نــــــاوې بــــــه بيــــــا پــــــه نکــــــاح نــــــه کـــــــــــــــــــړم‬
‫‪300‬‬
‫کـــــــه پښـــــــتون عبـــــــدالعظيم يـــــــم پـــــــه نســـــــب کـــــــې‬
‫پـــــــه ګفتـــــــه بـــــــه يـــــــې هـــــــر ګـــــــز بـــــــاور اونـــــــه کـــــــړم‬
‫‪306‬‬
‫کــــــــــه رښــــــــــتيا يــــــــــم چــــــــــرې ځــــــــــوی د پښــــــــــتانه‬
‫خو عبدالعظيم صواتی دا هم وايي‪:‬‬
‫مـــــــــا چــــــې کــــــړی خاــــــل نســــــب تــــــه اشــــــارت دی‬
‫هســــــــې نــــــــه چــــــــې مــــــــــــې غــــــــرض د عـــــــــــلويت دی‬
‫هــــــر چــــــې فخــــــر پــــــه خاــــــل اب پــــــه خاــــــل نســــــب کــــــا‬
‫محــــــــــــــــض دا د ســــــــــــــــفيهانو سفــــــــــــــــــــــــــــــاهت دی‬
‫رشافـــــــت حــــــــــــــرمت پـــــــه مـــــــال پـــــــه نســـــــب نـــــــه دی‬
‫پـــــــــــه اميــــــــــــــــــــــــــــــان د مومنـــــــــــانو رشافـــــــــــت دی‬
‫چـــــــې تغـــــــري تبـــــــديل کـــــــوي پـــــــه خاـــــــل نســـــــب کـــــــې‬
‫دغــــــــه کــــــــس پــــــــه نــــــــزد د رشعــــــــې مـــــــــــــــالمت دی‬
‫مجهــــــــــــول والــــــــی د نســــــــب چــــــــې بــــــــد شــــــــنيع دی‬
‫ځکــــــــه کــــــــړی ځــــــــای پــــــــه ځــــــــای مــــــــې داللــــــــت دی‬
‫اعتبـــــــار څـــــــــــــــــــوک پـــــــه مجهـــــــول نســـــــب نـــــــه کـــــــا‬
‫ډېرناکــــــــــــــــــــاره د نســــــــــــــــب مجهــــــــــــــــــــــــــــوليت دی‬
‫خـــــــدای مـــــــې اوســـــــاته لـــــــــــــــــــه کربلـــــــه لـــــــويۍ نـــــــه‬
‫‪307‬‬
‫پــــــــه اظهـــــــــــار کــــــــې مــــــــې بيــــــــان د حقيقــــــــت دی‬
‫احمد دين طالب د پښتون قام پرستۍ په اړه داسې وايي‪:‬‬
‫هــــــــر ســــــــړی بــــــــه پښــــــــتون ووايئ خاــــــــل ځــــــــان تــــــــه‬
‫لکـــــــه چتـــــــی بـــــــه پښـــــــي اونييســـــــ اسمــــــــــــــان تـــــــه‬
‫مګــــــــر کــــــــچ کلــــــــه د تشــــــــو شــــــــو ملــــــــــــــــــــوخيژي‬

‫‪907‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کـــــــه ورګـــــــډ يـــــــې منـــــــداڼو کـــــــــــــــړي درميـــــــان تـــــــه‬
‫پـــــــه دا څـــــــه شـــــــول کــــــــــه يـــــــې مـــــــخ د منـــــــزري دی‬
‫‪300‬‬
‫منــــــــزری نــــــــه شاکــــــــــــــوي د جنــــــــګ مېــــــــدان تــــــــه‬
‫د ذات پات په باره کې احمد دين طالب داسې وايي‪:‬‬
‫ديـــــــارۍ وعـــــــده کــــــــــــــــوي وفـــــــا پـــــــرې نـــــــه کـــــــړي‬
‫‪301‬‬
‫کـــــــــه پښـــــــــتون وي پـــــــــه صـــــــــفت د ســـــــــــامري يش‬
‫کـــــــه لقمــــــــــــان د زمـــــــانې وي پـــــــوخ بـــــــه نـــــــه کـــــــړي‬
‫‪332‬‬
‫د کـــــــــــــــــــــــــــــــم ذاتــــــــو د يــــــــارۍ پېونــــــــد کچــــــــه‬
‫پـــــــــه دولـــــــــت پـــــــــه محبـــــــــت کلـــــــــــــــــــــه خاليـــــــــږي‬
‫‪339‬‬
‫چــــــــې پـــــــــه ذات نــــــــۀ وي اصـــــــــل د پــــــــالر و مـــــــــوره‬
‫خو دلته بيا يو دم له نسب نه واوړي او خربه عمل ته راويل‪:‬‬
‫د عمــــــــــل تعـــــــــــــــريف دې وايــــــــــه نســــــــــب څــــــــــه دی‬
‫د دې بــــــــې مطلــــــــب لبــــــــاس نــــــــه مطلــــــــب څــــــــه دی‬
‫چـــــــــــې تصـــــــــــديق د چـــــــــــا د رشعـــــــــــې مخـــــــــــالف وي‬
‫‪330‬‬
‫بــــــــې اســــــــالمه عجــــــــم څــــــــۀ دی عــــــــرب څــــــــه دی‬

‫کار کسب او پېيش‬

‫د کر کروندې لااره د سوات زمکه ډېره زرخېزه ده‪ ،‬نو ځکه دلته له ټولو نه لويه پېشه‬
‫کرکيله ده‪ .‬له دې عالوه څاروي ساتل‪ ،‬دکانداري او تجارت کول‪ ،‬کواليل‪ ،‬رصايف‪،‬‬
‫(زرګري)‪ ،‬اينګري (اهنګري)‪ ،‬پراچه توب‪ ،‬طبابت او نور کسبونه هم خلک کوي‪ .‬ډمان هم‬
‫دلته شته چې د هغوی خاله يوه پېشه ده‪ ،‬چونکې کرکيله له ټولو لويه پېشه ده ځکه د‬
‫سوات په پښتو ادب کې د دې ذکر ډېر راځي‪:‬‬

‫کرکيله‬
‫د سوات د اتلسمې پېړۍ يو شاعر محمد اکرب په خال يو کالم کې د کرکيلې پوره‬
‫نقشه راښکلې ده‪:‬‬

‫‪900‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چــــــــــــــــــــې ميشـــــــته پـــــــه کوکـــــــارۍ وي قـــــــرار نـــــــه وي‬
‫همېشـــــــه لــــــــــــــــــــــــــــــــــــه اټـــــــو ســـــــټووزګار نـــــــه وي‬
‫پـــــــــه مـــــــــــوســــــــــــــــــــــم د شـــــــــاليزارو رسګشـــــــــته وي‬
‫هــــــــــــــــــــــر روزګــــــار يــــــې پــــــه تــــــرا د روز ګــــــار نــــــه وي‬
‫پـــــــــه ورځ وار د ابوکــــــــــــــــــــــه پـــــــــه چغهـــــــــــــــــــــــر وي‬
‫پـــــه شـــــاه څـــــوک وي چـــــې بـــــه غـــــم پـــــرې انبـــــار نـــــه وي‬
‫شــــــوګريې د شــــــاې کــــــوي پــــــه ملــــــک بــــــه ګــــــــــــــرځي‬
‫هـــــيڅ يـــــې پوهـــــه پـــــه خـــــــــــــــــريزونو پـــــه خـــــار نـــــه وي‬
‫لـــــــــــــــــــــــــــه خــــــــواږه اشــــــــنايې ســــــــرتګې نااشــــــــنا وي‬
‫د ابــــــو پــــــه وار يــــــې پوهـــــــــــــــــــــــــــــــه پــــــه يارنــــــه وي‬
‫يولـــــــه بلـــــــه رسه غـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــال د ابـــــــو کانـــــــدي‬
‫هــــــيڅ بــــــاور يــــــې پــــــه خاــــــل زوي او پــــــه پــــــالر نــــــه وي‬
‫کــــــــه ارشاف يــــــــې غـــــــــــــــــــــــــــــال کــــــــولې د ابــــــــو يش‬
‫دغــــــه غــــــالور تــــــه پــــــه فکــــــر کــــــې عــــــــــــــــــــار نــــــه وي‬
‫پــــــه حســــــاب چــــــې النــــــدې بانــــــدې يش لـــــــــــــــــــه بلــــــه‬
‫خــــــــوي خصــــــــلت يــــــــې د ارشاف د ســـــــــــــــردار نــــــــه وي‬
‫صـــــرب نـــــه کــــــــــــا پـــــه ويلـــــو پـــــه کنځلـــــــــــــــــــــــــــــــــو‬
‫د عـــــــــــــــــــــزيز رسه رټــــــــل کــــــــا راهــــــــــــــــــــدار نــــــــه وي‬
‫زر ازاره زر ښـــــــــــېرې پـــــــــــه ورځ کـــــــــــې اخـلـــــــــــــــــــــــــي‬
‫پـــــري مــــــــــــــــــــــــــــال يـــــې پـــــه وربشـــــه پـــــه کـــــار نـــــه وي‬
‫پـــــــه قربونـــــــو حـــــــــــــــــــــــالله کــــــــــــــــــــــــوي د پســـــــونو‬
‫تـــــه ګـــــامن پـــــرې مـــــــــــــــــــــه کـــــوه چـــــې مـــــردار نـــــه وي‬
‫چغهــــــر بــــــه د ګـــــــــــــــــــــــوجـــــــــــــــرو پــــــه قلنــــــګ کــــــا‬
‫بــــــې حـــــــــــــــــــــــــــــــرامو يــــــې بــــــل رنګــــــه وپارنــــــه وي‬
‫د کـــــــوټې قلنـــــــګ يـــــــې بيـــــــل د مــــــــــــــــــزکې بيـــــــل وي‬
‫بـــــې لــــــــــــــــه وېشــــــه يـــــې بـــــل رنــــــګ رسيکـــــار نــــــه وي‬
‫لـــــه هغــــــــــــــــــــــــــــو خلقـــــو پـــــه تېښـــــت ووځـــــه اکـــــربه‬

‫‪901‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪333‬‬
‫چـــــــــــــــــــــــې پـــــرواه يـــــې پـــــه غضـــــب د جبـــــار نـــــۀ وي‬
‫د اوړي پــه موســم کــې پــه اوبــو رشونــه کــول هــم يــوه داســې مســئله ده‪ ،‬چــې‬
‫شاعر ورته اشاره کړې ده‪ .‬رحامن بابا هم په دې په باره کې دا شعرونه ویيل د‪:‬‬
‫د ابــــــــــو پــــــــــه غــــــــــال چــــــــــې وريش نــــــــــه جــــــــــارووځي‬
‫کـــــــــــــــه ســـــــــــــــاکن د خانقـــــــــــــــاه او د محـــــــــــــــراب وي‬
‫د ابــــــــو پــــــــه وېــــــــش چــــــــې وريش انصــــــــاف نــــــــه کــــــــا‬
‫‪334‬‬
‫کـــــــــــه پـــــــــــه الس يـــــــــــې ورقونـــــــــــه د کتـــــــــــاب وي‬
‫د ســـوات پـــه ټولنـــه کـــې د اوبـــو پـــه وار او تقســـيم اکـــرث جنګونـــه کېـــږي او دا‬
‫سلسله له پخوانۍ زمانې راهييس راروانه ده‪ ،‬چې تر دې دمه دوام لري‪.‬‬
‫ايــچ ـ ډبليــو ـ بيليــو هــم واي ـي چــې د يوســفزو ټــول دارومــدار پــه څــاورو ســاتلو او‬
‫کرکيله باندې دی ‪ 330‬او بيا مخکې داسې ليکي ‪:‬‬
‫‪Since their arrival in these parts they have been a fixed‬‬
‫‪population, wholly devoted to the culture of the soil and the‬‬
‫‪tending of their cattle.336‬‬
‫ترجمه‪:‬دې عالقو ته د دوی له راتګ نه راپه دېخوا‪ ،‬د دوی د ابادۍ يو خاص تعداد‬
‫دی چې کرکيلې او څاروو ساتلو ته يې ځان وقف کړی دی‪.‬‬
‫خوشحال خان خټک په سوات کې د کرکيلې په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫پـــــه هـــــر کلـــــــي پـــــه هـــــر کـــــور کـــــې يـــــې ولـــــې ځـــــي‬
‫هــــــم يــــــې خــــــوري هــــــم يــــــې هرلــــــوري تــــــه غلــــــې ځــــــي‬
‫نــــه پــــرې الر شــــته نـــــه بــــل کــــار شـــــته نــــه بــــل ســـــود دی‬
‫‪337‬‬
‫خـــــو يـــــو کـــــنج ګوښـــــه لـــــه خلقــــــــــــــــــو غلـــــه بـــــود دی‬
‫او په بل ځای کې داسې وايي‪:‬‬
‫پــــــه درســــــت کــــــال يــــــې ګــــــوتې نــــــه خيــــــژي لــــــه کــــــاره‬
‫بـــــــــو تيمـــــــــــــــــــــــــــــــار دي د ابـــــــــو پـــــــــه شـــــــــاليزاره‬
‫يـــــــا د ســـــــوات خـــــــاورې ګنـــــــده پـــــــه کـــــــار دکشـــــــت دي‬
‫‪330‬‬
‫يالـــــــه ځايـــــــه يوسفــــــــــــــــــــــــــــزيه بـــــــد رسشـــــــت دي‬
‫د اخون کريم داد وراره عبدالحليم په خاله الف نامه کې هم د کرکيلې اصطالحات‬

‫‪962‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫استعامل کړي دي هغه وايي‪:‬‬
‫د شـــــــــــــــــــيطان قلبـــــــــــــــــــه ده ګــــــــــــــــــــــــــــــــــــــډه‬
‫د زړه پـــــــــــــر ملـــــــــــــک دغـــــــــــــه کـــــــــــــور خـــــــــــــوړي‬
‫د دنيــــــــــــــــــــــــــا وراســــــــــــــــــــــــــته تخمونــــــــــــــــــــــــــه‬
‫د زړه پټـــــــــــــــــــــــــــــــــــــي لـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــره راوړي‬
‫څــــــــــــــوک بــــــــــــــې رنګـــــــــــــــه دهقــــــــــــــاين کـــــــــــــــا‬
‫‪331‬‬
‫څــــــــــــوک ســــــــــــوال کانــــــــــــدي څــــــــــــوک لــــــــــــوړي‬
‫احمد دين طالب هم زميدار ته وايي چې د فصل په وخت کې ناراستي نه ده په کار‪:‬‬
‫چـــــــې د فکــــــــــــــر پـــــــه غلبېـــــــل خـــــــربه چـــــــاڼ کـــــــړم‬
‫د مطلـــــــــب پـــــــــه نخښـــــــــه هلـــــــــه کـــــــــړم ګزارسســـــــــت‬
‫سســـــــتي ښـــــــه ده خـــــــو تـــــــر خالــــــــــــه وختـــــــه ښـــــــائې‬
‫‪342‬‬
‫نــــــــه چــــــــې فصــــــــل نــــــــه غافــــــــل يش زميدارسســــــــت‬
‫او د دهقان د سستۍ ذکر محمد اکرب داسې کوي‪:‬‬
‫هغــــــــــــــــــــــــه کشــــــــت بــــــــه نــــــــه د الس نــــــــه دالره وي‬
‫‪349‬‬
‫چـــــــې دهقـــــــان يش پـــــــه موســـــــم د پشـــــــکال سســـــــت‬
‫حافظ الاورۍ هم ځای پر ځای د کرکيلې اصطالحات استعامل کړي دي‪ ،‬لکه دا‬
‫شعرونه‪:‬‬
‫جـــــــوړه يش رشـــــــه لکـــــــه ښـــــــه نـــــــاوې سهـــــــــــــــــــــم داره‬
‫‪340‬‬
‫ګـــــــډ پـــــــرې د قســـــــمت اوږی سمســـــــار د بيلتانـــــــه کـــــــا‬
‫ای پـــــه خـــــدای قبولـــــو ملـــــول بـــــال ځـــــام خوشـــــحال کـــــړئ‬
‫‪343‬‬
‫پــــروت لکـــــــــــــــــــــه خــــو شــــه يــــم د غمونــــو و ديــــاس تــــه‬
‫په دې پاسني شعر کې‪ ،‬خو شه د فصل د دانو وږي او دياس غوبل ته وايي‪:‬‬
‫کـــــر چـــــې دهقـــــان او کـــــه خـــــرمن ډک لـــــه غلـــــې واخـــــيل‬
‫‪344‬‬
‫نـــــه دی چـــــا اغســـــتی خــــــــــرمن بـــــې لـــــه جرثـــــه کشـــــته‬
‫عبدالعظيم صوايت هم په دې شعر کې د رشې لفظ استعامل کړی دی ‪:‬‬
‫کــــــــــه پــــــــــه زړه زمــــــــــا د غــــــــــم رشــــــــــې پرتــــــــــې وي‬
‫‪340‬‬
‫لــــــــــه رضوره مــــــــــې ريبــــــــــار تــــــــــه وخنــــــــــدل بيــــــــــا‬

‫‪969‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫عبدالعظيم صواتی د دهقان د سخت ژوند په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫دهقـــــــــان چـــــــــې رشـــــــــې پورتـــــــــه کـــــــــړي اوزګـــــــــار يش‬
‫هالـــــــــــه دوي د ديـــــــــــن وکــــــــــــارو تـــــــــــه بېــــــــــــدار يش‬
‫غوايـــــان مېښـــــې چـــــې پـــــه شـــــنو کـــــه پـــــه پرســـــيل کـــــې‬
‫څـــــه بـــــه مـــــونځ کـــــــــا چـــــې لـــــه ســـــوټو يـــــې روزګـــــار يش‬
‫دهقانـــــــان کـــــــه رسګـــــــــــــــــــــــــــــردان وي متـــــــام عمـــــــر‬
‫خــــــــو دادرې مياشــــــــتې بــــــــې حـــــــــــــده ناقـــــــــــــــــرار يش‬
‫کـــــــه دې ډېـــــــر يـــــــارو اشـــــــنايا کــــــــــــــــــه دې خاـــــــل وي‬
‫دې ايــــــام کــــــې نــــــه بــــــه خاــــــل نــــــه بــــــه دې يــــــار يش‬
‫ډېــــــر ســــــتومان يــــــې پــــــه دفــــــــــــــــــــــن پــــــه ښــــــخول وي‬
‫کــــــه يــــــې مــــــړه پــــــه دې ايــــــام کــــــې مــــــور و پــــــالر يش‬
‫کــــــه فــــــرض منـــــــــونځ يــــــې يش قضــــــا پــــــروا يــــــې نــــــه وي‬
‫زړه يــــــې چــــــــــــــوي چــــــې يــــــې قضــــــا د دنيــــــا کــــــار يش‬
‫مصــــــيبت لـــــــــــــــــــــــــه عبــــــادت نــــــه څــــــه کــــــم نــــــه دی‬
‫خـــــــدای يش يـــــــاد د ســـــــړي هلــــــــــــــه چـــــــې بـــــــيامر يش‬
‫چـــــــــې موصـــــــــوف پـــــــــه دې صفـــــــــــــــــــاتو دی عظيمـــــــــه‬
‫‪346‬‬
‫زمينـــــــدار ســـــــړی بـــــــه کلـــــــــــــــــــــــــــــه دنيـــــــا دار يش‬
‫مخدوم تصدق احمد په سوات کې د کرکيلې د حصه دار ‪ ،‬يعنې دهقان‪ ،‬برخي خور‬
‫او نورو په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Some of the Pakhtuns having small holdings cultivated the‬‬
‫‪land themselves. This was known as pakhpala karal. Others with‬‬
‫‪large holdings gave them to the dehqans and fakirs for‬‬
‫‪cultivation.347‬‬
‫ترجمه‪ :‬ځينې پښتانه چې لږ جايداد لري هغه زمکې پخاله کري‪ ،‬دې ته پخاله کرل‬
‫وايي او نور هغه پښتانه د چا چې زمکې ډېرې وي هغوی زمکې د کروندې لااره دهقانانو او‬
‫فقريانو ته ورکوي‪.‬‬
‫چې قلبه‪ ،‬تخم او نور د زمکې د مالک وي او رصف په فصل (غله) کې پينځمه حصه‬
‫دهقان ته مېالويږي دې ته دهقاين وايي او چې قلبه د دهقان وي او تخم نيم په دهقان‬
‫‪960‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫وي او محنت ټول دهقان کوي‪ ،‬نو په غله کې به نيمه اخيل‪ ،‬دي ته بيا برخط خور وايي‪،‬‬
‫يعنې زمکه په برخه يا په نيمه ورکول‪ .‬دغه رنګ د زمکې په عوض کې يو خاص مقدار د غلې‬
‫د زمکې مالک ته ورکول دې ته اجاره وايي‪ .‬که د زمکې مالک ته چې کومې نقدې پېسې‬
‫ورکړل يش هغې ته هم اجاره وايي‪ ،‬خو په عمومي توګه د زمکې په عوض کې د فصل په‬
‫حساب نغدو پېسو ورکولو ته قلنګ وايي‪.‬‬

‫څاروي ساتل‬
‫دلته خلک ګډې بيزې او غوا مېښې سايت‪ .‬ګډو بيزو ساتونکو ته شاونکی وايي‪.‬‬
‫اخون کريم داد په مړي د ژړا په ضمن کې په يو شعر کې شاۀ (شاون) او غوبه داسې‬
‫يادوي‪:‬‬
‫دی بـــــــــــــه پـــــــــــــه خرســـــــــــــور شـــــــــــــوی نـــــــــــــه ‪‎‬‬
‫وي‬
‫دوی بـــــــــه هســـــــــې وايئ فالنکــــــــــی ســـــــــور وه د نيلــــــــــۍ‬
‫دی بــــــــــــه شــــــــــــاه يــــــــــــا بــــــــــــه غــــــــــــو بــــــــــــه وي‬
‫‪340‬‬
‫دوی يــــــــــــــې ســــــــــــــتا يــــــــــــــې پــــــــــــــر ملکــــــــــــــۍ‬
‫حافظ الاورۍ په يو شعر کې شاون داسې يادوي‪:‬‬
‫زيـــان لـــه ديـــن د چـــارو ابلـــيس کانـــدي لـــه سســـت کـــارو‬
‫‪341‬‬
‫شـــــاون چـــــې تهـــــاون کـــــا رشمـــــخ وړي تـــــرې رمـــــې بـــــزي‬
‫محمد اکرب د بيزو کنډک په يو شعر کې داسې يادوي‪:‬‬
‫دا ســـــــتا لـــــــه دره بـــــــه پانــــــــه څمـــــــه د رس پـــــــه خطــــــــر‬
‫کــــــــــــه شــــــــــــاه جهــــــــــــان وررسه رايش امرګـــــــــــــان وررسه‬
‫د غـــــري اللـــــه مينـــــه بـــــه ســـــتا لـــــه مينـــــې يـــــو کلـــــه يش‬
‫‪302‬‬
‫چـــــــا بـــــــه کنـــــــډک د بـــــــزو ليـــــــدلی وي ګرګـــــــان وررسه‬
‫احمد دين طالب څه دا رنګ ګويا دی‪:‬‬
‫او چــــــــه مېخــــــــه بــــــــه شــــــــوده چــــــــرې درنــــــــه کــــــــړي‬
‫‪309‬‬
‫خالصــــــــــــوې پــــــــــــرې څلــــــــــــه بــــــــــــار د پنــــــــــــدانې‬

‫ښکار‬
‫په سوات کې قدريت ځنګلونه‪ ،‬خوړونه او د سوات مشهور سيند موجود دي‪ .‬د دغو‬
‫‪963‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫قدريت جغرافيايي عواملو په وجه سوات د ښکار لااره په هر دور کې مشهور پاتې شوی دی‪.‬‬
‫دلته له هر قسمه مارغانو نه واخله تر ځنګيل ځناورو او مهيانو پورې ښکار خلک کوي‪.‬‬
‫خوشحال خټک وايي‪:‬‬
‫درې څيزونــــــــــه مــــــــــې د ســــــــــوات د زړه پــــــــــه يــــــــــاد وو‬
‫نـــــــور يـــــــې هـــــــر څـــــــه پـــــــه حســـــــاب وماتـــــــه بـــــــاد وو‬
‫يـــــــــو ســـــــــخران چـــــــــې پـــــــــه حضـــــــــور د واده کـــــــــار دی‬
‫‪300‬‬
‫بـــــــل هـــــــوا تـــــــر نـــــــرګس زار درېـــــــم يـــــــې ښـــــــکار دی‬
‫د ښکار لااره ښکاري داسې جامې اغوندي‪ ،‬چې د ښکار د ځناورو د رنګ په شان‬
‫وي چې د ښکار ځناور تري تښتي نه‪ .‬د ښکار دې لباس طرف ته د کريم داد په دې شعر‬
‫کې اشاره شوې ده‪:‬‬

‫عاشــــــــــــــــــق صــــــــــــــــــيدوه شــــــــــــــــــاه صــــــــــــــــــياد وه‬

‫‪303‬‬
‫دګـــــــر ګـــــــون لبـــــــاس يـــــــې واغوســـــــت ورپســـــــې شـــــــۀ‬
‫ښکاريان د ښکار لااره ښکاري سايان هم سايت‪ .‬احمد دين طالب په يو شعر کې د‬
‫ښکاري ساي ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫د بـــــــــــې مهربـــــــــــې وفــــــــــــا کـــــــــــم اصـــــــــــل يــــــــــــار‬
‫دی مثـــــــــال د هغـــــــــه ســـــــــاي چـــــــــې کـــــــــوي ښـــــــــکار‬
‫کـــــــه د ښـــــــکار صـــــــفت يـــــــې وي خلـــــــق يـــــــې ســـــــتايئ‬
‫‪304‬‬
‫چــــــې کوټــــــه يش نــــــه يــــــې مــــــرګ وي نــــــه يــــــې مــــــار‬
‫د سوات د ښکار په باره کې بل ځای خوشحال خان داسې وايي‪:‬‬
‫کـــــه بـــــل ښـــــکار د ســـــوات پـــــه ملـــــک کـــــې پـــــه مقـــــدار دی‬
‫پـــــــه هـــــــر لـــــــوري يـــــــې تـــــــل دل د زرکـــــــو ښـــــــکار دی‬
‫مرغــــــــــاو يــــــــــه يــــــــــې د ســــــــــيند تــــــــــررسو پاشــــــــــته‬
‫د نـــــــــــا اهلـــــــــــو د ټوپکـــــــــــو پـــــــــــري غوغـــــــــــا شـــــــــــته‬
‫هـــــــــم ګـــــــــاوزې‪ ،‬بيـــــــــزې‪ ،‬رسژې هـــــــــم کوتـــــــــاه پـــــــــائ‬
‫‪300‬‬
‫امـــــــا ورکـــــــې کـــــــړې تـــــــو پچيـــــــانو څـــــــه بـــــــه وائـــــــې‬

‫‪964‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫مرجوڼا‬
‫د سمندر غوطه خور يا غواص ته مرجوڼا وایي‪ ،‬دی په سمندر کې غوپې وهي او‬
‫ملغلرې راوبايس ‪ .‬اخون مياداد په دې شعرونو کې د مرجوڼا يا دونه کړې ده‪:‬‬

‫هغـــــــــه زړه دريـــــــــاب (د درو) عـــــــــارف يـــــــــې مرجوڼـــــــــا دی‬

‫‪306‬‬
‫او هغـــــــه لـــــــه دريابـــــــه در غـــــــواص راوړه پـــــــه نـــــــن ورځ‬

‫هغـــــه دې طالـــــب مرجوڼـــــا چـــــې پـــــه دريـــــاب غوټـــــه کـــــړه‬

‫‪307‬‬
‫ځکـــــــه لـــــــه صـــــــدف يـــــــې راوښـــــــکه ســـــــاينه ملغلـــــــره‬

‫در د دريــــــاب دي خونــــــدي شــــــوي د کامــــــل پــــــه زړه کــــــې‬

‫‪300‬‬
‫او مرجوڼــــــــــــا در وکــــــــــــاږي لــــــــــــه هــــــــــــره نفســــــــــــه‬

‫زه مرجوڼـــــــــــا د زړه لـــــــــــه بحـــــــــــردر ولعـــــــــــل وکـــــــــــاږم‬

‫‪301‬‬
‫د توحيـــــــــد پـــــــــه دريـــــــــاب ډوب در و ګـــــــــوهر وينمـــــــــه‬

‫او هغـــــــــه دا زړه دريـــــــــاب او عـــــــــارف يـــــــــې مرجوڼـــــــــا دی‬

‫‪362‬‬
‫لــــــــــــه دريابــــــــــــه راوکــــــــــــاږي مرجوڼــــــــــــا درونــــــــــــه‬

‫مرجوڼــــــــا يــــــــې او د نفــــــــس پــــــــه وياســــــــته در وکــــــــاږي‬

‫‪369‬‬
‫پــــــــه قيمــــــــت يــــــــې د ثــــــــواب در و ګــــــــوهر نــــــــه ريس‬

‫زه مرجوڼـــــــــــا د زړه لـــــــــــه بحـــــــــــره درلعـــــــــــل وکـــــــــــاږم‬

‫‪360‬‬
‫او هـــــر غـــــواص يـــــې وښـــــکی نـــــه يش لـــــه بحـــــار چـــــرې‬

‫مرجوڼـــــــــا چـــــــــې د توحيـــــــــد لـــــــــه بحـــــــــره در وکـــــــــاږي‬

‫‪363‬‬
‫در لـــــه قــــــدره بـــــه بادشــــــا نـــــور بــــــه اکـــــرث نــــــه وينــــــي‬

‫‪960‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د زړه لـــــــــــه موجـــــــــــه راوکـــــــــــاږم ســـــــــــاينې ملغلـــــــــــرې‬
‫‪364‬‬
‫غـــــــه مرجوڼـــــــا بـــــــه لـــــــه دريابـــــــه چـــــــې راوړې نـــــــه وي‬
‫اخون دروېزه هم په مخزن کې مرجوڼا د عالمت په طور استعامل کړی دی‪ ،‬وايي‬
‫‪360‬‬
‫چې د دروېزه خربې در دي هغه مرجوڼا به يې وکاږي چې په حق وي پوهېدلی‪.‬‬

‫دکاندار‬
‫دکانداري يا تجارت هم يوه مهمه پېشه ده‪ .‬دکان ته هټۍ هم ویلی يش او دغه رنګ‬
‫دکاندار ته هټيوال وايي‪ .‬د سوات په پښتو ادب کې د دکاندارۍ ذکر هم موندل کېږي‪.‬‬
‫احمد دين طالب وایي چې ياري او دکانداري دواړه نه کېږي‪:‬‬
‫اول مـــــــــــــــــه کـــــــــــــــــړه د دنيـــــــــــــــــا دکانـــــــــــــــــداري‬
‫او کـــــــــه کـــــــــړې نـــــــــو د هېچـــــــــا مـــــــــه کـــــــــړه يـــــــــاري‬
‫کــــــــــــــــه يــــــــــــــــاري دکانــــــــــــــــداري دواړه کيــــــــــــــــدلې‬
‫‪366‬‬
‫د هــــــــــــر چابــــــــــــه شــــــــــــنډه مېخــــــــــــه وه بــــــــــــاري‬
‫او د هټيوال يا دکاندار ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫ميــــــــــا مــــــــــال لــــــــــره خــــــــــريات زکــــــــــوة عــــــــــزت دی‬
‫‪367‬‬
‫پــــــــــه ســــــــــودا د ســــــــــوداګر هټيــــــــــوال خــــــــــوښ وي‬
‫عبدالعظيم صواتی هټ يا هټۍ داسې يادوي‪:‬‬
‫د نېــــــــک خــــــــو يــــــــو پــــــــه دکــــــــان عــــــــامل رادرومــــــــي‬
‫‪360‬‬
‫پـــــــه څنـــــــګ درومـــــــي د بـــــــدخويو خلـــــــق لـــــــه هـــــــټ‬
‫خوشحال خټک هم د سوات د تجارت او دکاندارۍ يادونه داسې کړې ده‪:‬‬
‫پـــــــــــول پيســـــــــــه پکـــــــــــې د واړو ديـــــــــــن مـــــــــــذهب ده‬
‫اندېشـــــــــــه يـــــــــــې خـــــــــــود د ســـــــــــيم او د ذهـــــــــــب ده‬
‫چــــــــې يــــــــوه پېســــــــه پــــــــه څــــــــه نوعــــــــه دوه کيــــــــږي‬
‫‪361‬‬
‫هـــــــم هغـــــــه کـــــــا‪ ،‬هـــــــېڅ پـــــــه بلـــــــه نـــــــه پـــــــوهيږي‬

‫بــــــــائيزي ئــــــــې روزګــــــــار کانــــــــدي چــــــــې ســــــــياالن دي‬

‫‪372‬‬
‫خواجــــــــوزي يــــــــې نــــــــور څــــــــه نــــــــه دي بقــــــــاالن دي‬
‫بڼيا دکاندار ته وايي خو هغه دکاندار يا هغه کس چې په سود روپۍ ورکوي هغه ته‬

‫‪966‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫هم بڼيا وايي‪ .‬د سوات په پښتو ادب کې د بڼيا لفظ هم استعامل شوی دی‪ ،‬لکه په دې‬
‫شعر کې‪:‬‬
‫کرنېــــــــــــل قــــــــــــرض روپــــــــــــۍ واغســــــــــــتې لــــــــــــس زره‬
‫‪379‬‬
‫د بڼيـــــــــــا نـــــــــــه پـــــــــــه نېټـــــــــــه تـــــــــــر مـــــــــــازيګره‬

‫له دې حوالو نه په سوات کې د بڼيا او د سود د قرضو اندازه لګي‪.‬‬

‫حلوايئ‬
‫د سوات په پښتو ادب کې چې د پېشو ذکر کېږې‪ ،‬نو حلوايئ پکې هم ياد شوی‬
‫دی‪،‬لکه دا شعر‪:‬‬
‫زړونـــــــــه بـــــــــې لـــــــــه رسولبـــــــــانو پېنـــــــــډه نـــــــــه کـــــــــا‬
‫‪370‬‬
‫د مچــــــــــــانو ټولــــــــــــه تــــــــــــل پــــــــــــه حلــــــــــــوايئ وي‬
‫چوهاړی‪ ،‬حجام او دړوايي هم په دې شعرونو کې ياد شوي دي‪:‬‬
‫ســـــــتا قبـــــــول بــــــــه کـــــــل شــــــــاهان بـــــــا ال نشــــــــني يش‬
‫‪373‬‬
‫چوهـــــــــــاړی وي کـــــــــــه حجـــــــــــام کـــــــــــه دړوايـــــــــــي‬
‫پــه شــاعرۍ کــې لــه دې حوالــو نــه د ســوات د تهــذيب يافتــه ټــولنې پتــه لګــي پــه‬
‫کومه کي چې له هرې پېشې او شعبې رسه تړيل خلک موجود وو‪.‬‬

‫کالل‬
‫هغه کاريګر چې له خټو خاورو نه لوښي جوړوي هغه ته کالل وايي‪ .‬په سوات کې دا‬
‫پېشه خال يو زوړ تاريخ او روايت لري‪ ،‬په ځينو کليو کې خو د دې پېشې خلکو باقاعده د يو‬
‫نسب شکل اختيار کړی دی‪ .‬ميا داد په دې شعرونو کې د کالل ذکر کړی دی‪:‬‬
‫کاللـــه ده شـــهۍ کاللـــه ده لـــه ځنـــې خـــوښ پـــه چـــا ماللـــه ده‬
‫‪374‬‬
‫ځينـــې رغيـــږي ځينـــې مـــاتيږي خلـــق لوښـــي محبوبـــه کاللـــه ده‬

‫زړه مــــــــې پجــــــــه ده د اوم خــــــــام لوښــــــــو اومــــــــه پرتــــــــه ده‬

‫‪370‬‬
‫د عشـــــق پـــــه اور يـــــې پخـــــوم اوس يـــــې کـــــالل زۀ شـــــومه‬
‫کله چې يو کالل له خاورې نه لوښي جوړوي‪ ،‬نو دا له مختلفو مرحلو نه تېرېږي‪.‬‬

‫‪967‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دوست محمد خان دوستی د کالل د لوښو جوړولو مختلفې مرحلې داسې بيانوي‪:‬‬
‫پــــــه نــــــن ورځ کــــــې بــــــه خــــــو شــــــته يش دغــــــه خــــــاوره‬
‫ســــــــــــبانۍ ورځ کــــــــــــې بــــــــــــه تــــــــــــريش تــــــــــــه واوره‬
‫پــــــــــه درېمــــــــــه ورځ بــــــــــه جــــــــــوړه کــــــــــړم ای ځوانــــــــــه‬
‫بيـــــــا بـــــــه يـــــــي وچـــــــه کـــــــړم پـــــــه ســـــــوري واوره مانـــــــه‬
‫څلورمـــــــــه ورځ بـــــــــه يـــــــــې وچـــــــــه کـــــــــړم پـــــــــه منـــــــــر‬
‫د هغــــــــــــه پــــــــــــورې چــــــــــــې يش ښــــــــــــه مــــــــــــازيګر‬
‫پـــــــــه پينځمـــــــــه ورځ بـــــــــه کـــــــــړم تـــــــــرې اور چـــــــــاپېره‬
‫د ماښـــــــــــــامه بـــــــــــــه پکـــــــــــــې وي زمـــــــــــــا شـــــــــــــېره‬
‫چـــــــــې ښـــــــــه رسه يش پـــــــــه اتـــــــــش بانـــــــــدې احبابـــــــــه‬
‫نـــــــــــور بـــــــــــه ورشـــــــــــمه پجـــــــــــې تـــــــــــه د شـــــــــــتابه‬
‫پــــــــــــه تــــــــــــادۍ رسه راوابــــــــــــه يــــــــــــې خلــــــــــــم د اوره‬
‫‪376‬‬
‫پــــــــه شــــــــاږم ســــــــحر بــــــــه يــــــــې در وړمــــــــه ای وروره‬
‫د کالل ذکر د احمد دين طالب په دې شعرونو کې هم شوی دی‪:‬‬
‫لعــــــــل جــــــــام يــــــــې د رسولبــــــــو راپــــــــه خلــــــــې کــــــــړه‬
‫‪377‬‬
‫منـــــــــت څـــــــــه لـــــــــه د کـــــــــالل د کنـــــــــډويل کـــــــــړم‬

‫احمـــــــــد دينـــــــــه خلـــــــــق دې ډېـــــــــر ناپوهـــــــــه بـــــــــولې‬

‫‪370‬‬
‫ځـــــــان ناپوهـــــــه ســـــــوداګر کـــــــړه کـــــــالل نـــــــه شـــــــې‬
‫د احمــد ديــن طالــب لــه دې شــعر نــه پتــه لګــي‪ ،‬چــې کــالالن پــه خاــل کاروبــار‬
‫کــې ډېــر پــوه وو او دغــه شــان د خالــو مصــنوعاتو پــه تجــارت کــې هــم ښــه هوښــيار او‬
‫چاالک وو‪.‬‬

‫اينګر‪ ،‬زرګر‪ ،‬جوال‬

‫‪371‬‬
‫په فوائد رشيعت کې هم د يو څو پېشو ذکر شوی دی‪ ،‬لکه رصايف‪ ،‬جوهر کيش‬
‫جوال‪ 302‬او نورې‪ .‬حافظ الاورۍ په يو شعر کې د اهنګر (حداد) او رصاف (زرګر) ذکر داسې‬
‫کوي‪:‬‬

‫‪960‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫در ګــــــوهر بالــــــه شــــــوم اوس مــــــې قــــــدر قيمــــــت ورک شــــــه‬
‫‪309‬‬
‫نشــــــته جوهريــــــان ګيلــــــه بــــــه څــــــه کــــــړم لــــــه حــــــداده‬
‫په دې لااسني شعر کې دې متل ته هم اشاره شوې ده "د زرو قدر په زرګرو هسې‬
‫نه چې په اينګرو دروزګروـ" د رصاف يا زرګر ذکر احمد دين طالب په يو شعر کې داسې‬
‫کوي‪:‬‬
‫د رســـــــــمي پاســـــــــې بېټـــــــــۍ پـــــــــه فـــــــــرق پـــــــــوهيږي‬
‫‪300‬‬
‫رصافـــــــــان چـــــــــې پـــــــــه مخـــــــــک اوينـــــــــي ګـــــــــاس‬
‫پـــه دې شـــعر کـــ ي هـــم د رصافـــانو د قابليـــت او پـــه خاـــل هـــرن او کســـب کـــې‬
‫مهارت او قابليت ته اشاره شوې ده چې دوی په معمويل فرق هم پوهېږي‪.‬‬

‫شاخېل او خاکروب‬
‫لکه د نورو پېشو په شان خاکروب او شاخېل پېشې هم په سوات کې موجودې وې‪،‬‬
‫ځکه يې د سوات په پښتو ادب کې حوالې موندل کېږي‪ .‬احمد دين طالب د شاخېل او د‬
‫خاکروب يادونه داسې کوي‪:‬‬
‫بـــــــــــــې وفـــــــــــــا معشـــــــــــــوقې کلـــــــــــــه واده کيـــــــــــــږي‬
‫‪303‬‬
‫د شــــــــــــــاخېل پښــــــــــــــتنه اوکــــــــــــــړه د خــــــــــــــاکروب‬
‫حسېن په خالو شعرونو کې د شاخېل يادونه داسې کړې ده‪:‬‬
‫پــــــه تــــــش خــــــوراک يــــــې تســــــيل زمــــــا د زړه نــــــه کيــــــږي‬
‫‪304‬‬
‫شــــاخېل د هجــــر ورتــــه پــــروت دی پــــه تســــمو وخکــــو کــــې‬
‫ښــــــــــــه خصــــــــــــلت د شــــــــــــاخېل لويــــــــــــه مرتبــــــــــــه ده‬
‫‪300‬‬
‫څــــــــــــه پکــــــــــــار دی رزالــــــــــــه عــــــــــــايل نســــــــــــب‬
‫لــه دې اخــري شــعر نــه دا پتــه لګــي چــې مختلفــو پېشــو او کســبونو تــه هــم پــه‬
‫ســاک نظــر کتــل کې ـږي او خــربه تــر دې حــده رســېدلې‪ ،‬لکــه څنګــه چــې وړانــدې ذکــر‬
‫شول‪ ،‬چې ځينې پېشې له يو خاص نسب يا نسل رسه تړل شوې دي‪.‬‬

‫مشکار‬
‫څوک چې بازان سايت هغه ته مشکار وايي‪ .‬محمد اکرب په يو شعر کې د مشکار لفظ‬
‫داسې استعامل کړی دی‪:‬‬
‫‪961‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د مشــــــــــکار پــــــــــه منګولــــــــــه کلــــــــــه قــــــــــرار کانــــــــــدي‬
‫‪306‬‬
‫هغـــــــه بـــــــاز چـــــــې وي پـــــــه خيـــــــال کـــــــې وهنـــــــدی‬

‫سنيار‪ ،‬ډم‪ ،‬مريايث‪ ،‬پاړو‬

‫د سنيار‪ ،‬ډم‪ ،‬مريايث‪ ،‬پاړو‪ ،‬کسبګر او نورو ذکر په الندينو شعرونو کې شوی دی‪:‬‬
‫احمد دين طالب د سنيار ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫چــــــــې د عقــــــــل يــــــــې کنــــــــډه پــــــــه رس کــــــــې نــــــــه وي‬
‫‪307‬‬
‫تخمينــــــــــي مــــــــــوزون د داســــــــــې ســــــــــنيار نــــــــــه يش‬
‫احمد دين طالب د ډم‪ ،‬پاړو او کسبګر ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫مــــــــاګامن پــــــــه تاکــــــــاوه چــــــــې تــــــــه پښــــــــتون يــــــــې‬
‫‪300‬‬
‫تــــــــه پــــــــه مثــــــــل مــــــــريايث د تــــــــرياه خوســــــــت يــــــــې‬
‫په دې شعرونو کې هم په پښتون کېدلو يو فخر ښکارېږي او نورو پېشو ته په ساک‬
‫نظر کتل شوي دي‪ .‬حسېن د ډم ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫ســـــــــتا د مينـــــــــې ربـــــــــاب ډم پـــــــــه ورانـــــــــه کېښـــــــــود‬
‫‪301‬‬
‫پــــــه نغمــــــو يــــــې چــــــاک ګريبــــــان شوســــــا لکــــــان ګــــــډ‬
‫احمد دين طالب د پاړو ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫چـــــــې پـــــــه څنـــــــګ کـــــــې دې پـــــــاړو د وصـــــــال نشـــــــته‬
‫‪312‬‬
‫د بېلتــــــــــــون ډنــــــــــــډارې څــــــــــــه لــــــــــــه پــــــــــــاروې‬

‫ال دې دم د چرمښـــــــــــــــــکۍ زده کـــــــــــــــــړی نـــــــــــــــــه دی‬

‫‪319‬‬
‫وړانـــــــدې الس نـــــــه کـــــــړې د مـــــــار لـــــــړم مســـــــکن تـــــــه‬
‫حسني د پاړو ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫هــــــــــيڅ ارام يــــــــــې د پــــــــــاړو پــــــــــه منــــــــــرت نــــــــــه يش‬
‫‪310‬‬
‫هـــــــپ څـــــــوک ســـــــتا د تــــــــورو زلفـــــــو ښـــــــامار کــــــــړه‬
‫احمد دين طالب د کسبګر ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫کســــــــب ګــــــــر چــــــــې د متــــــــام کــــــــيل خــــــــدمت کــــــــړي‬
‫‪313‬‬
‫د متــــــــام کــــــــيل خــــــــادم مــــــــه ســــــــاته جنــــــــګ لــــــــه‬

‫‪972‬‬
‫ د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬/ ‫څلورم باب‬
‫م نه مخکې د کسبګر په باره کې‬۹۱۹۱ ‫ يعنې له‬،‫د رياست سوات له اول وخت‬
:‫مخدوم تصدق احمد داسې ليکي‬
The term Kasabgars may be translated as artisans.
However, all artisans were not Kasbgars. This term was applied to
the nai (barber), the ainger (blacksmith), the tarkan (carpenter),
kakhai(Person who guards the village fields), though the mochi
(shoe maker), the teli (oil presser), the jola (weaver) also existed
but were not included in the group of kasabgars. The difference
between those artisans who were known as Kasabgars, and those
who were not known so, lay in their relationship to the Pakhtuns.
The kasabgars migrated with the Pakhtuns to their new homes
after every wesh, the Pakhtuns on the other hand did not employ
any other Kasabgars. Payment for their professional services was
not made in cash but either a piece of land was given to them or a
fixed share in the harvest per plough was given to them twice a
year. The teli, the mochai, the jola did not attach themelves to any
group of Pakhtuns and worked independently, though the
protection of some Khan or the Malak was a necessity. There were
no qasahis (butchers) dhobis (washerman) and darzi (tailor).
Women washed and stitched in the homes.314
‫ د‬.‫ خو ټول هرنمندان کسبګر نه وو‬،‫ د کسبګر ترجمه هرنمند کېدلی يش‬:‫ترجمه‬
‫ کومو‬.‫ تېيل او جوال باندې کېده‬،‫ موچي‬،‫ کخي‬،‫ ترکاڼ‬،‫دې اصطالح اطالق به په نايي‬
‫هرنمندانو ته چې کسبګر ویلی يش او کومو ته چې نه يش ویلی د دې دواړو فرق له پښتنو‬
‫ کسبګر به د پښتنو په نوي وېش کې له هغوی رسه منتقل‬.‫رسه د دوی د تعلق په بنياد و‬
‫ د دوی د خدماتو په صله کې به دوی ته‬.‫کېده او دغه رنګ پښتنو به نوي کسبګر نه نيول‬
‫ يا به د زمکې يوه حصه ورکول کېده او يا به د فصل په حساب‬،‫نغدې روپۍ نه شوې ورکولې‬
‫ موچي او جوال به ځان د پښتنو له يوې خاص‬،‫ تېيل‬.‫په کال کې دوه ځله غله ورکول کېده‬
.‫ اګرچې د يو خان يا ملک تحفظ به ورله پکار و‬.‫ بلکي ازاد کار به يې کوه‬،‫ډلې رسه نه تړه‬
‫ يعنې کسبګر هغه‬.‫ ښځو به جامې وينځلې او ګنډلې‬،‫ دهوبيان او درزيان به نه وو‬،‫قصابان‬

979
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫هرنمندان وو چې خال کار کسب به يې ځان ته ازاد کولو او کومو هرنمندانو چې به ځان په‬
‫يوې ډلې پورې وتړه‪ ،‬نو هغوی ته به پيسې نه شوې ورکولی او ورته به يې کسبګر وايه‪.‬‬

‫د نورو کلتورونو ذکر‬

‫لکه څنګه چې په درېيم باب کې په سوات کې د نورو کلتورونو او تهذيبونو ذکر‬
‫شوی دی‪ ،‬نو دا معلومېږي چې اګر که دغه تهذيبونه څه وخت وروسته ختم شوي‪ ،‬خو د‬
‫هغو اثرات ال اوس هم باقي دي؛ دغه وجه ده چې د سوات د پښتو ادب د وړومبي دور په‬
‫کتابونو کې د پښتنو له کلتور نه بهر د ځينو نورو کلتورونو هم حوالې موندل کېږي‪،‬لکه دا‪:‬‬

‫زنار‬
‫د هندوانو له مرۍ نه چې کوم تار تاو وي هغې ته زنار وايي او د عيسايانو يا د‬
‫مجوسيانو له مال نه چې کوم زنځري تړل شوی وي هغې ته هم زنار وايي‪ .‬په دې شعرونو کې‬
‫د زنار ذکر شوی دی‪:‬‬
‫کــــــــه رقيــــــــب دی خــــــــوار هنــــــــدو زنــــــــار پــــــــه غــــــــاړه‬
‫‪310‬‬
‫خـــــــدای زمـــــــا پـــــــه ځـــــــان پښـــــــتون کـــــــه الغيـــــــاث‬
‫پــــــه هــــــر ځــــــای چــــــې عشــــــق نغمــــــه پــــــه رښــــــتيا او کــــــا‬
‫‪316‬‬
‫هنـــــــــدوان او شـــــــــلوي لـــــــــه شـــــــــوقه زنـــــــــا رونـــــــــه‬
‫د ميا داد په دې شعرونو کې زنار ذکر شوی دی‪:‬‬
‫پــــــه خاــــــل کــــــرم رسه مــــــې وڅکــــــوه خاــــــل درګــــــاه تــــــه‬
‫‪317‬‬
‫او د ميــــــا داد پــــــه غــــــاړه خاــــــل ګنــــــاه زنــــــار مــــــه کــــــوه‬

‫دا د ظــــــــــاهر خرقــــــــــه دې عــــــــــېن د دينــــــــــدار وينمــــــــــه‬

‫‪310‬‬
‫د خرقــــــــې النـــــــــدې پـــــــــه غــــــــاړه دې زنـــــــــار وينمـــــــــه‬
‫د ميا کريم داد په يو شعر کې زنار داسې ياد شوی دی‪:‬‬
‫بــــــت پرســــــت تــــــه پــــــه بــــــت کــــــې مــــــخ څرګنــــــد کــــــا‬
‫‪311‬‬
‫لــــــــه هنـــــــــدو رسه و پــــــــار کـــــــــا پــــــــه زنـــــــــار کـــــــــې‬
‫او عبدالحليم د زنار ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫دغــــــــــه پســــــــــه دغــــــــــه فرښــــــــــته بــــــــــه و قهريــــــــــږي‬

‫‪970‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چـــــــــــې تـــــــــــه بـــــــــــدي ولـــــــــــې نـــــــــــه ښــــــــــــکوينه‬
‫د قيامــــــــــــت چــــــــــــارې دې نــــــــــــه بــــــــــــاور کېدنــــــــــــه‬
‫‪422‬‬
‫دغــــه پســــه بــــه بــــدي وښــــکي چــــې پــــه غــــاړه يــــې زنــــار يش‬
‫په فوائد رشيعت کې اخون قاسم پاپني خېل ليکي‪ ،‬چې که څوک بې رضورته په مال‬
‫زنار تړي‪ ،‬نو کافر کېږي ‪ 429.‬احمد دين طالب د زنار ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫يقــــــــني نــــــــه دی چــــــــې اســــــــالم تــــــــه غــــــــاړه کيــــــــږدي‬
‫‪420‬‬
‫چــــــــــې تــــــــــر غــــــــــاړه کــــــــــړي زنــــــــــار د دې دنيــــــــــا‬
‫دوست محمد خان دوستی زنار داسې يادوي ‪:‬‬
‫رس تـــــــــــور رس لـــــــــــه کـــــــــــوره راغلـــــــــــه پـــــــــــه تلـــــــــــوار‬
‫‪423‬‬
‫د خليــــــــــل پــــــــــه مينــــــــــه يــــــــــې وشــــــــــالوه زنــــــــــار‬

‫څــــــــــــــوک پــــــــــــــه دنيــــــــــــــا کــــــــــــــې زناکــــــــــــــار وي‬

‫‪424‬‬
‫بـــــــــــــاطن پـــــــــــــه پـــــــــــــروت ورتـــــــــــــه زنـــــــــــــار وي‬

‫رسم ستي‬
‫د ستي رسم د هندوانو يو مشهور رسم و‪ ،‬په کوم کې چې به يوه ښځه د خال خاوند‬
‫په مرګ له هغه رسه ژوندۍ سوځول کېده‪ .‬د هندوانو د دې مشهور رسم يادونه مياداد‬
‫داسې کوي‪:‬‬
‫د ســـــــتي اختيـــــــار وګـــــــوره وېـــــــره نـــــــه کانـــــــدي لـــــــه اوره‬
‫چــــې لـــــه يـــــاره رسه اوســـــوه بـــــل څــــه نـــــه وينـــــې بـــــې يـــــاره‬
‫دې ســــتۍ خېلـــــه چــــاره اوکـــــړه زړه يــــې و دود تـــــه ځــــار کـــــړه‬
‫‪420‬‬
‫کــــل مقصــــود بــــه دې حاصــــل يش کــــه خــــرب شــــې لــــه ارساره‬
‫او بل ځای داسې وايي‪:‬‬
‫او هغـــــــه ســـــــتۍ پتـــــــۍ ژونـــــــدۍ وه لـــــــه يـــــــار اوســـــــوه‬
‫‪426‬‬
‫او تــــــه بــــــې پتــــــه هنــــــدوګی بريتــــــه لــــــه نــــــارګر ځــــــې‬
‫حسېن د رسم ستي ذکر داسې کوي‪:‬‬

‫‪973‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫آفـــــــــــرين پـــــــــــه لـــــــــــوی همـــــــــــت د ســـــــــــتي بويـــــــــــه‬
‫‪427‬‬
‫غـــــــــورزوي يـــــــــې رسو ملبـــــــــو تـــــــــه د اشـــــــــنا پـــــــــت‬
‫حافظ الاورۍ داسې وايي‪:‬‬
‫بـــــــــــد روشـــــــــــه ســـــــــــتۍ ځکـــــــــــه شـــــــــــوه نامـــــــــــداره‬
‫‪420‬‬
‫چــــــې ونــــــار تــــــه نــــــازک تــــــن د يــــــار پــــــه پــــــت ږدي‬
‫عبدالعظيم صواتی دا رسم داسې يادوي‪:‬‬
‫د ســــــــتۍ پـــــــــه شــــــــان بـــــــــه ســــــــوزم رس تـــــــــر پايـــــــــه‬
‫‪421‬‬
‫چـــــې تـــــازه مـــــې کـــــړه خاـــــل ځـــــان وتـــــه نـــــريان بيـــــا‬

‫پــــــه رخســــــار کــــــه تــــــورې زلفــــــې ګــــــال ګــــــويت کــــــړې‬

‫‪492‬‬
‫عاشـــــــــقان بـــــــــه د ســـــــــتۍ پـــــــــه دور ســـــــــتي کـــــــــړې‬

‫کـــــــــه صـــــــــورت يـــــــــې د ســـــــــتۍ پـــــــــه دود ســـــــــتي يش‬

‫‪499‬‬
‫پــــــــرې بــــــــه نــــــــه ږدي عاشــــــــقان د عشــــــــق ســــــــبق‬

‫د راجپوت قرب‬
‫د هندو قرب يا د راجاوت قرب خلک په عامو خربو کې د مثال په توګه کاروي‪ .‬حافظ‬
‫الاورۍ د رجاوات قرب داسې يادوي‪:‬‬
‫قـــــــرب د راجاـــــــوت وي ســـــــاني اهـــــــک روښـــــــانه بريښـــــــي‬
‫‪490‬‬
‫لـــږ چـــې يـــې لـــږ ســـېر کـــړم ايـــرې شـــوې وي پـــه ميـــان کـــې‬
‫مطلـب دا چــې هنــدو خـو ســېزلی يش‪ ،‬خــو کـه د يادګــار پــه توګـه ورتـه چرتــه قــرب‬
‫جــوړ کــړي‪ ،‬نــو پــه هغــه قــرب کــې د هغــه الش ن ـه وي‪ .‬لــه دې نــه دا مطلــب هــم راوځــي‬
‫چې په ظاهري صورت ښکلی وي‪ ،‬خو دننه پکې څه نه وي‪.‬‬

‫جوګي‬
‫د سحر‪ ،‬جادو او جوګ روايت په سوات کې له زمانې راهييس موجود دی‪ ،‬چينيانو‬
‫هم په خالو سفرنامو کي په سوات کې د جادو ذکر کړی دی‪ .‬د جوګي ذکر مياداد داسې‬
‫کوي‪:‬‬
‫‪974‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫غــــــه هــــــر چــــــې وښ کــــــړي ښــــــاماران هغــــــه بــــــه رغيــــــږي‬
‫‪493‬‬
‫زه د جوګيـــــانو جـــــړۍ خورمـــــه چـــــې ښـــــا مـــــار لـــــره ځـــــم‬
‫جړۍ يو بوټی دی چې د تنې رنګ او شکل يې د مار په شان برګ برګ وي‪ ،‬د دغه‬
‫بوټي په اړه دا ويل کېږي‪ ،‬چې دا بوټی څوک وخوري‪ ،‬نو د مار ذهر پرې اثر نه کوي‪:‬‬
‫احمد دين طالب داسې وايي ‪:‬‬
‫د جوګيـــــــــانو تــــــــــرو يتيــــــــــانو عمـــــــــل سســــــــــت شــــــــــه‬
‫‪494‬‬
‫عاملـــــــــــان يـــــــــــې وو ديـــــــــــدن پســـــــــــې شــــــــــــبکور‬
‫دلته که مونږ وګورو‪ ،‬نو په ادب کې که د بل کلتور ذکر راغلی‪ ،‬نو هغه د هندومت‬
‫دی‪ ،‬دا ځکه چې دلته په بدهـ مت پسې هندو مت راغلی و او په هندو مت پسې اسالم‬
‫راغلی دی‪ ،‬يعنې اسالمي کلچر ته نزدې که کوم کلچر و‪ ،‬نو هغه هندو مت و‪ ،‬نو ځکه پر‬
‫ادب د هندو مت اثرات ښکاري‪.‬‬

‫توهامت‬
‫په هغو خربو يقني ساتل چې د هغې څه حقيقت نه وي دې ته توهامت يا توهم‬
‫پرستي وايي‪ .‬د سوات د پښتو ادب په وړومبي دور کې هم د ځينو توهامتو ذکر موندل‬
‫کېږي‪ ،‬لکه احمد دين طالب وګورئ‪:‬‬
‫پـــــــــــــــه لســـــــــــــــم پـــــــــــــــه څلـــــــــــــــورم د محـــــــــــــــرم‬
‫نــــــــوی کــــــــار نــــــــه کــــــــړې رشوع نــــــــه راځــــــــي ســــــــم‬
‫د صـــــــــــــــفر اول دويـــــــــــــــم تـــــــــــــــاريخ ســـــــــــــــاېره دي‬
‫د اول ربيــــــــــــــــع دويــــــــــــــــم درېــــــــــــــــم دی خــــــــــــــــم‬
‫د ثـــــــــــــــاين ربيـــــــــــــــع اول او پينځلســـــــــــــــم کـــــــــــــــې‬
‫پـــــــــه رشوع د نـــــــــوي کـــــــــار کـــــــــې جـــــــــوړ يش غـــــــــم‬
‫د اول جـــــــــــــــامد لســـــــــــــــم کـــــــــــــــه پينځلســـــــــــــــم دی‬
‫ځـــــــان ســـــــاته تـــــــرې کـــــــړه يقـــــــني زمـــــــا پـــــــه فهـــــــم‬
‫د ثـــــــــــاين جـــــــــــامد دويـــــــــــم پـــــــــــه څلـــــــــــورم کـــــــــــې‬
‫نـــــــــوي کـــــــــار وتـــــــــه چـــــــــې وانـــــــــه خلـــــــــې قـــــــــدم‬
‫د رجـــــــــــــــــــــــب يولســـــــــــــــــــــــم دولســـــــــــــــــــــــم دواړه‬

‫‪970‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د شــــــــــعبان پــــــــــه څلــــــــــورم شــــــــــاږم کــــــــــې هـــــــــــم‬
‫پـــــــه رمضــــــــان کــــــــې فــــــــال کــــــــوه درېــــــــم اتــــــــم نــــــــه‬
‫د شـــــــــــــوال ووم اتـــــــــــــم نـــــــــــــه دی پـــــــــــــه نهـــــــــــــم‬
‫ذوالقعــــــــده کــــــــې د دويــــــــم درېــــــــم نــــــــه خــــــــوف کــــــــړه‬
‫بـــــــــــې شـــــــــــبهې ورتـــــــــــه ســـــــــــاېره وايـــــــــــي عـــــــــــامل‬
‫پــــــــــه شــــــــــاږم شــــــــــلم تــــــــــاريخ د ذوالحجــــــــــې کــــــــــې‬
‫منحـــــــــــــــويس ګهړيـــــــــــــــال غږيـــــــــــــــږي دم پـــــــــــــــه دم‬
‫دي منحوســـــــــې دا څلرييشـــــــــت ورځـــــــــي کـــــــــال کـــــــــې‬
‫‪490‬‬
‫احمــــــد ديــــــن طالــــــب چــــــې ليــــــک کــــــړې پــــــه قلــــــم‬
‫په کال کې له دې څلرييشتو ورځو عالوه ځينې خلک په هفته کې هم ځينې ورځې‬
‫ساېرې ګڼي او په هغه ورځ څه نوی کار رشوع کول يا په سفر روانېدل ښه نه ګڼي‪ .‬د ازار يا‬
‫نظر او د هغې د عالج په باره کې دوست محمد دوستی داسې ليکي‪:‬‬
‫او د شـــــاه چـــــې پـــــرې مـــــرض شـــــوال بـــــې شـــــانه‬
‫دا ازار بــــــــــه وي يــــــــــا نظــــــــــر ديــــــــــو انســــــــــانه‬
‫چـــــې پـــــه ازار يش څـــــوک مـــــريض يـــــا پـــــه نظـــــر‬
‫نـــــــور پـــــــه هغـــــــه د چـــــــا دارونـــــــه کـــــــړي اثـــــــر‬
‫بـــــې لـــــه دې نـــــه راتـــــه نـــــور څـــــه نـــــه ښـــــکاريږي‬
‫چــــــــې مــــــــرض د بادشــــــــاه دا رنګــــــــه زيــــــــاتيږي‬
‫اوس کــــــــه خوښــــــــه وي کــــــــوه دا هســــــــې کــــــــار‬
‫چــــــې زيــــــارت لــــــه يــــــې چرتــــــه وړلوپــــــه تلــــــوار‬
‫کرامـــــــــــــت د اوليـــــــــــــاا دي ښـــــــــــــه حـــــــــــــق‬
‫‪496‬‬
‫شــــک تـــــه مــــه کـــــوه پــــه دا کـــــې هــــېڅ مطلـــــق‬
‫له دې شـعرونو نـه پتـه لګـي چـې کلـه بـه پـه چـا بـد نظـر اولګېـدلو‪ ،‬نـو د عـالج يـا‬
‫د بــد طڼــر د اثــر د زایلولــو لاــاره بــه يــې زيــارت تــه وړه‪ .‬د نظــر د عــالج لاــاره خلــک‬
‫ساېلني لوګی کوي‪ .‬په دې باره کې احمد دين طالب داسې وايي‪:‬‬
‫ســـــــــــــاېلنی زمـــــــــــــا د صـــــــــــــرب پکـــــــــــــې ســـــــــــــوزي‬
‫‪497‬‬
‫د مجمـــــــــر غونـــــــــدې پـــــــــه زړه کـــــــــې انګـــــــــار ويـــــــــنم‬

‫‪976‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫حسېن داسې وايي‪:‬‬
‫شــــــــــــني لــــــــــــوګی د ســــــــــــايلنو راڅخــــــــــــه خيــــــــــــژي‬
‫‪490‬‬
‫اچــــــــولی يـــــــــې ډېــــــــر ځلـــــــــه يــــــــم مجمـــــــــر تـــــــــه‬
‫ښــــــه چــــــې ســــــتا پــــــه څېــــــر برشــــــ پــــــه جهــــــان نشــــــته‬
‫‪491‬‬
‫رب دې مـــــــــا درتـــــــــه لـــــــــوګی کـــــــــړه لکـــــــــه ســـــــــاند‬
‫دوست محمد خان دوستی د ګبني په باره کې په يو واقعه کې داسې ليکي‪:‬‬
‫چــــــــې دا ســـــــــرتګې زمـــــــــا و چــــــــې يش ښـــــــــې پـــــــــاکې‬
‫ای زبابــــــــه کــــــــه د څښــــــــو کــــــــار کــــــــې چــــــــاالک يــــــــې‬
‫نــــــــــور مګــــــــــس لــــــــــه دې خــــــــــربې کــــــــــړو انکــــــــــار‬
‫زرمچــــــــــــــۍ تــــــــــــــه امــــــــــــــر وکــــــــــــــړه کردګــــــــــــــار‬
‫د حرضـــــــــــــت دا اوښـــــــــــــه وڅټـــــــــــــه پـــــــــــــه مينـــــــــــــه‬
‫زه بــــــــه ســــــــتا روزي کــــــــړم تــــــــل (ښــــــــه) لــــــــه ګبينــــــــه‬
‫هــــــــم بــــــــه ســــــــتا کړمــــــــه خــــــــوراک همېشــــــــه ګــــــــل‬
‫او د ده بــــــــــه کــــــــــړم بــــــــــې منــــــــــازه پليــــــــــت غــــــــــول‬
‫چــــــــــــې خربلـــــــــــــه دې احوالــــــــــــه شـــــــــــــه مګـــــــــــــس‬
‫پـــــــه انکـــــــار خاـــــــل شـــــــه پښـــــــېامنه يـــــــو پـــــــه لـــــــس‬
‫اوس منګــــــــــــــولې همــــــــــــــېش مــــــــــــــروړي ترقيامــــــــــــــت‬
‫‪402‬‬
‫د حرضـــــــــت اوښـــــــــې پســـــــــې پـــــــــه هـــــــــر ســـــــــاعت‬
‫د يوسفزو د توهم پرستۍ په باره کې بيليو داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Their superstition is incredulous and has no limits. Miracles,‬‬
‫‪charms and omens are believed in as a matter of course. An‬‬
‫‪inordinate reverence for saints and the religious classes generally is‬‬
‫‪universal, and their absurdly impossible and contradictory dicta are‬‬
‫‪received and acted on with eager credulity. The ziarat or “sacred‬‬
‫‪shrine” is habitually resorted to by all classes and both sexes. At these‬‬
‫‪the devotees confess their Sins and implore forgiveness, unburden‬‬
‫‪their hearts of all manner of secret desires, and beseech favours, all in‬‬
‫‪the full belief of a sure hearing and answer.409‬‬

‫‪977‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ترجمه‪ :‬د دوی توهامت د يقني کولو قابل نه دي‪ ،‬په عمومي توګه دوی په معجزو‪،‬‬
‫جادو او فالونو باندې يقني سايت‪ .‬له وليانو او مذهبي ډلې رسه عقيدت عام دی او د هغوی‬
‫بيهوده‪ ،‬ناممکنه او متضاد حکمونه اوري او ډېر په شوق او يقني رسه پرې عمل کوي‪ .‬زيارت‬
‫ته د هر کالس خلک نارينه او زنانه په باقاعدګۍ رسه ځي‪ .‬دلته کې عقيدت مندان د خالو‬
‫ګناهونو اعرتاف کوي او د مغفرت سوالونه کوي‪ .‬دوی د خال زړه د پټو رازونو بوج دلته‬
‫ساک کړي او د رحم طلب کوي او د ټولو دا پخه عقيده وي چې دا سوالونه اورېدل کېږي‬
‫او جواب ېې هم ورکول کېږي‪.‬‬
‫د توهامتو په سلسله کې ښځې له سړو نه ډېرې وړاندې دي‪ ،‬ښځې ښېرې هم‬
‫ډېرې کوي او په توهامتو يقني هم ډېر سايت‪ .‬ده ښېرو او ساېره والې په باره کې حسېن‬
‫وايي‪:‬‬
‫لېــــــــــدی نــــــــــه يش نــــــــــام نشــــــــــان د هغــــــــــو خونــــــــــو‬
‫چــــــــــــې وهلــــــــــــې مظلومــــــــــــانو پــــــــــــه ښــــــــــــېرو دي‬
‫بـــــــــــې غمـــــــــــي پـــــــــــه عاشـــــــــــقانو نـــــــــــاروا شـــــــــــوه‬
‫‪400‬‬
‫نصـــــــــــــېبونه کـــــــــــــاږه کـــــــــــــيڼ د دې ســـــــــــــاېرو دي‬
‫څومره چې تعليم او پوهه زياتيږي‪ ،‬نو دا قسمه توهامت کمېږي‪ .‬دا قسمه توهامت‬
‫په کليوالو او بې تعليمه خلکو کې نسبتا ً د ښار له خلکو نه زيات وي‪.‬‬

‫تعليم حاصلول‬
‫د دې دور د ادب له مطالعي نه دا معلومېږي چې وړومبۍ زدکړې به خلکو په کور‬
‫کې له مور و پالر يا نيا نېکه نه کولې‪ ،‬يعنې بنيادي د عقيدې خربې‪ ،‬کلمه او مونځ به يې‬
‫په کور کې له مرشانو نه زده کول‪ ،‬په خصويص توګه مونځ به په کور کې ماشومانو ته د‬
‫ماسخوتن په وخت نيا زده کولو‪ ،‬کوم طرف ته چې په دې شعر کې خوشحال خان اشاره‬
‫کړې ده‪:‬‬
‫الغـــــــــــرض چـــــــــــې يـــــــــــې خـــــــــــربه کـــــــــــړه اغـــــــــــازه‬
‫‪403‬‬
‫ډېــــــــــر يــــــــــې وويــــــــــل د خالــــــــــې نيالــــــــــه منــــــــــازه‬
‫له دې وروسته به باقاعده زدکړې د جومات له مال نه کېدلې‪ ،‬لکه څنګه چې اخوند‬
‫دروېزه وايي چې مال مرصاحمد راته په تختۍ حروف تهجي وليکل‪ 404،‬چې څوک به تصوف‬

‫‪970‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ته تلل نو هغوی به "جام جهان منائی" کتاب ویلو‪ 400.‬بيليو د يو ماشوم د تعليم په باره کې‬
‫داسې ليکي‪:‬‬
‫‪After circumcision, the young yusafzai is taught his creed‬‬
‫‪and the ordinary forms of prayer, and is instructed in the‬‬
‫‪principal tenets and observances of the Mahommdan religion; and‬‬
‫‪this, with but few exceptions, is all the education he receives.406‬‬
‫ترجمه‪ :‬له ختنه کولو وروسته يوسفزي ماشوم ته بنيادي عقيده‪ ،‬دعاګانې او مونځونه‬
‫ښودل کېږي‪ .‬بنيادي عقېدې او د محمدي مذهب د پابندۍ هدايات ورته کوي او له ډېرو‬
‫کمو خلکو عالوه د زياتو لااره دا ټول تعليم دی‪ .‬د علمي تحصيالتو د لوازماتو ذکر د‬
‫عبدالحليم په دې اشعارو کې موندل کېږي‪:‬‬
‫دغــــــــــــــه پســــــــــــــه دا مــــــــــــــړده ورتــــــــــــــه وايــــــــــــــي‬
‫چــــــــــې مشــــــــــواڼۍ تــــــــــوري قلــــــــــم راڅخــــــــــه نشــــــــــته‬
‫نـــــه مـــــې ګـــــوتې دي پـــــه الس کـــــې چـــــې يـــــې چـــــاپ کـــــړم‬
‫‪407‬‬
‫دا مـــــــــــــــــــــــړده پکـــــــــــــــــــــــې حصـــــــــــــــــــــــار يش‬
‫د مهر لااره به د ګوتۍ چاپ استعاملولی شو‪ ،‬هغې طرف پکې هم اشاره شوې ده‪.‬‬

‫علم کيميا‬
‫د سوات په پښتو ادب کې د مختلفو علومو حوالې او ذکر موندل کېږي‪ ،‬لکه د‬
‫سوات د پښتو ادب په وړومبي دور کې د علم کيميا ذکر داسې شوی دی‪:‬‬
‫دا وصــــــــــــــــــــــــــــــــــــــال دی د خوبــــــــــــــــــــــــــــــــــــــانو‬
‫‪400‬‬
‫يــــــــــــــــــــــــا دولـــــــــــــــــــــــــت دی د کيميـــــــــــــــــــــــــا‬
‫د کيميا ذکر احمد دين طالب داسې کوي‪:‬‬
‫کــــــــــه لعــــــــــاب د الشــــــــــوړې راولــــــــــې خيــــــــــال کــــــــــې‬
‫د دريـــــــــاب نـــــــــه بـــــــــه آب راوړې پـــــــــه غربـــــــــال کـــــــــې‬
‫نشــــــــادر رسکــــــــه کــــــــې بــــــــېض څــــــــه ورځــــــــې کېــــــــده‬
‫کــــــه يــــــې بيــــــا يــــــې د بوتــــــل پــــــه تنــــــګ جــــــوال کــــــې‬
‫پټکــــــــــړي نــــــــــيال طوطــــــــــا نشــــــــــادر خلــــــــــط کــــــــــړه‬
‫کـــــــه دې نيـــــــت وي د آهـــــــن پـــــــه خـــــــط و خـــــــال کـــــــې‬

‫‪971‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫اول خــــــــــط د مــــــــــون د مــــــــــوم پــــــــــه آهــــــــــن اوکــــــــــړه‬
‫نـــــــور آهـــــــن اوســـــــاته پـــــــټ د مـــــــوم پـــــــه جـــــــال کـــــــې‬
‫جلــــــوترې کــــــې کــــــه ســــــيامب يــــــو ســــــاعت لعــــــل کــــــړې‬
‫يش مســــــکه بــــــه ســــــياه رنــــــګ پــــــه هاغــــــه حــــــال کــــــې‬
‫احمــــــــد ديــــــــن درتــــــــه يــــــــو څــــــــو خــــــــربې اوکــــــــړي‬
‫‪401‬‬
‫هـــــيڅ شــــــک نشــــــته د طالــــــب پـــــه قيــــــل و قــــــال کــــــې‬
‫بل ځای د کيميا ګر ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫هـــــــــر کســـــــــبه اســـــــــباب د کســـــــــب تـــــــــه محتـــــــــاج وي‬
‫‪432‬‬
‫بادشـــــــاهان د کيميـــــــا ګــــــــر پـــــــه کـــــــامل خــــــــوښ وي‬
‫دوست محمد خان دوستی د کيميا په باره کې وايي‪:‬‬
‫کـــــــــــه د دنيـــــــــــا کيميـــــــــــا دې زده شـــــــــــوله دوســـــــــــتيه‬
‫‪439‬‬
‫د حرضــــــــت ديــــــــن تــــــــل کــــــــوه دا ســــــــتا کيميــــــــا ده‬
‫حافظ الاورۍ د علم کيميا ذکر داسې کړی دی‪:‬‬
‫غـــــــواړم نظرستاســـــــو چـــــــې کيميـــــــا ســـــــنګ فــــــــارس دی‬
‫‪430‬‬
‫زر بـــــــه يش کـــــــه اوګـــــــورئ و اوســـــــانې رصـــــــاص تـــــــه‬
‫پـــه دې شـــعرونو کـــې د مختلفـــو کيميـــايي اجـــزاوو او د کيميـــايي مرکبـــاتو ذکـــر‬
‫راغلی دی‪.‬‬

‫علم نجوم‬
‫په فوائد رشيعتکې د منر مختلف برجونه‪ ،‬لکه برج رسطان‪ ،‬اسد‪ ،‬سنبله‪ ،‬حمل‪ ،‬ثور‪،‬‬
‫‪433‬‬
‫جوزا‪ ،‬ميزان‪ ،‬اقرب‪ ،‬قوس‪ ،‬زحل‪ ،‬زهرا‪ ،‬مريخ وغېره ياد شوي دي‪.‬‬
‫حافظ الاورۍ هم د مختلفو ستورو خصوصيات ذکر کړي دي‪:‬‬
‫د ګــــــردون ګــــــردش مــــــې راســــــت لــــــه زيســــــته نــــــه شــــــه‬
‫زر يـــــــــــــې اوويســـــــــــــتم د وصـــــــــــــل لـــــــــــــه ايوانـــــــــــــه‬
‫لـــــــــه قمـــــــــر مـــــــــې مـــــــــروت مـــــــــدام بيانـــــــــه مونـــــــــد‬
‫عطــــــــــــــارد پــــــــــــــه عطانــــــــــــــه کړمــــــــــــــه شــــــــــــــادانه‬
‫زهــــــــرې زهــــــــر زقــــــــوم راکــــــــړل زبــــــــون حــــــــال شــــــــوم‬

‫‪902‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پــــــــه انــــــــدوه مــــــــې چنــــــــګ بــــــــربط وهــــــــي خندانــــــــه‬
‫لــــــــه خورشــــــــېدله شــــــــېده هــــــــېڅ اســــــــوده نــــــــه شــــــــوم‬
‫يــــــو خــــــردل ســــــود يــــــې رانــــــه کــــــړه بــــــې لــــــه زيانــــــه‬
‫لــــــــه مــــــــريخ لــــــــه رخــــــــه نــــــــه شــــــــوم فــــــــراخ دســــــــته‬
‫تنــــــګ دســــــتي مــــــې پــــــه هــــــر حــــــال شــــــوه بــــــې کرانــــــه‬
‫مشــــــــرتي پــــــــه مشــــــــت کــــــــې قنــــــــدتري رانــــــــه کــــــــړه‬
‫کـــــــــه مـــــــــې طمـــــــــع وه لـــــــــه لطفـــــــــه لـــــــــه احســـــــــانه‬
‫راتـــــــــه نـــــــــه کـــــــــړه زحـــــــــل حـــــــــل د فـــــــــرخ غوټـــــــــه‬
‫ال يــــــــې ســــــــخته کــــــــړه لـــــــــه بغضــــــــه لــــــــه عدوانـــــــــه‬
‫پارينــــــــــه زړه مــــــــــې پروينــــــــــو دوختــــــــــه نــــــــــه کــــــــــړۀ‬
‫تلــــــــو تــــــــول زمــــــــا خفيــــــــف کــــــــړه لــــــــه هــــــــر چانــــــــه‬
‫فرقـــــــدينو نـــــــه کـــــــړم خـــــــالص لـــــــه غـــــــم لـــــــه دينـــــــه‬
‫زړه افګـــــــــــــار پـــــــــــــه فراقـــــــــــــت ديـــــــــــــده ګريانـــــــــــــه‬
‫مظبـــــــــوط مـــــــــزی د متکـــــــــني مـــــــــې ګسســـــــــته شـــــــــۀ‬
‫پيونـــــــــد نـــــــــا خـــــــــيل لـــــــــه عيوقـــــــــه لـــــــــه کيوانـــــــــه‬
‫ســـــــــــياره مـــــــــــې غمګســـــــــــارا يـــــــــــاران نـــــــــــه شـــــــــــوه‬
‫پـــــــــه وصـــــــــال يـــــــــې رسور نـــــــــه کـــــــــړم لـــــــــه جانانـــــــــه‬
‫ثوابـــــــت مـــــــې ثابـــــــت نـــــــه شـــــــه پـــــــه غربـــــــت کـــــــې‬
‫بــــــــې فروغــــــــه يــــــــې کــــــــړم لــــــــه بخــــــــت د چراغدانــــــــه‬
‫کواکبـــــــــــــو مکـــــــــــــب پړمخـــــــــــــې ارتـــــــــــــاا کـــــــــــــړم‬
‫لکــــــــــــه اولــــــــــــويږي راکــــــــــــب د اس لــــــــــــه شــــــــــــانۀ‬
‫ســــــــام ســــــــم نــــــــه کــــــــړه زمــــــــا ســــــــهم هــــــــدف تــــــــه‬
‫پـــــــــــه ســـــــــــتم يـــــــــــې خميـــــــــــده کـــــــــــړم ترکامنـــــــــــه‬
‫پـــــــــــــه مخلـــــــــــــوق اعتامدمـــــــــــــه کـــــــــــــوه حافظـــــــــــــه‬
‫‪434‬‬
‫مـــــــــــــدد غـــــــــــــواړه لـــــــــــــه خالقـــــــــــــه مســـــــــــــتعانه‬
‫په دې شعرونو کې حافظ الاورۍ د دې خربې کوښښ کړی‪ ،‬چې څوک په ستورو او‬
‫د ستورو په فال يقني سايت‪ ،‬نو دا غلط کار کوي او دا ستوري يو مخلوق دی او دا انسان ته‬

‫‪909‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫هېڅ ګټه يا تاوان نه يش رسولی‪ ،‬انسان ته رصف له يو الله نه مدد غوښتل پکار دي‪.‬‬
‫احمد دين طالب هم په يو شعر کې زهره او مريخ داسې يادوي ‪:‬‬
‫وزرونـــــــــــــــــــــه د اميـــــــــــــــــــــان د مارغـــــــــــــــــــــه دوه دي‬
‫‪430‬‬
‫د يــــــــــــو مثــــــــــــل دی زهــــــــــــره د بــــــــــــل مــــــــــــريخ‬
‫عبدالعظيم صواتی هم د فالنامې او ستورو ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫فالنامـــــــــه چـــــــــې مـــــــــې د عشـــــــــق مالحظـــــــــه کـــــــــړه‬
‫‪436‬‬
‫پــــــه نصــــــيب مــــــې شــــــه مــــــريخ‪ ،‬طــــــالع‪ ،‬زحــــــل بيــــــا‬
‫بل ځای داسې وايي‪:‬‬
‫همېشــــــــــه يــــــــــې بخــــــــــت بېــــــــــدار لــــــــــرې خاونــــــــــده‬
‫‪437‬‬
‫مشـــــــرتي يـــــــې پـــــــه مطلـــــــع کـــــــې د زحـــــــل کـــــــړې‬
‫خو د نجوميانو په خربو د يقني کولو په باره کې اخوند قاسم پاپني خېل وايي که‬
‫څوک په دې يقني وکړي هغه سړی مطلق کافر دی او بيا وايي که څوک د نجومي نه تاوس‬
‫کوي او عمل پرې کوي نو څلوېښت ورځې به يې [عبادت] نه قبليږي‪ 430 .‬په پينځم باب‬
‫يعنې د سوات د رياستي دور په پښتو ادب کې هم د ستورو او د علم نجوم حوالې ذکر دي‪.‬‬

‫موسيقي‬
‫موسيقي په څه نه څه شکل کې په هر تهذيب او کلتور کې موندل کېږي او د سوات‬
‫د پښتو ادب په هر دور کې هم د موسيقۍ ذکر په څه نه څه حواله موندل کېږي‪ .‬د سوات‬
‫پښتو ادب په وړومبي دور کې چې د موسيقۍ د کومو االتو نومونه موندل کېږي هغه دا‬
‫دي‪ :‬چنګ‪ ،‬رباب‪ ،‬ډمامه‪ ،‬نفيل‪ ،‬رسنا‪ ،‬شاېلۍ او نور‪ ،‬له دې عالوه د دې دور په کتابونو‬
‫کې د موسيقۍ او رسود د حرام وايل په باره کې هم حوالې موندل کېږي‪ .‬د موسيقۍ په‬
‫باره کې په مخزن االسالم کې د موسيقۍ ذکر داسې شوی دی‪.‬‬
‫‪ .9‬لکه رسود وي يا شاېلۍ يا آواز به يې څوک اوري يا به رقص کا په دوی دغه فعل د‬
‫‪431‬‬
‫شېطان‪.‬‬
‫‪ .0‬درېم مذهب د شمراخي کا فرانو دي ناروا رواکوينه ـ دوی وايي د هغو چې له ښۀ‬
‫خدايه اشنايي شوه امرنهي څه لره په ځائی کوينه ـ هم هسې هر آواز چې وي د‬
‫‪442‬‬
‫دف ياد شاېلۍ هم له چنګه له ربابه دغه ساي ئې اورېده رواکوينه‪.‬‬

‫‪900‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫اخون کريم داد په يو شعر کې داسې وايي‪:‬‬
‫هـــــم دا بـــــد اواز نـــــه اورې هـــــم د بـــــد پـــــه لـــــوري نـــــه ځـــــي‬
‫‪449‬‬
‫لکـــه رسود څـــوک غږوينــــه‪ ،‬لـــوبې يـــا رسود کــــا پـــه واده کــــې‬
‫او په بل ځای کې داسې وايي‪":‬غوږ نګاه کړه له جمله بده آوازه لکه د چنګ ياد‬
‫رباب ياد شاېلۍ وي" ‪ 440.‬کريم داد په يو شعر کې د رسود په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫پـــــــــــــــه دا دوه اواز خـــــــــــــــدائی لعنـــــــــــــــت وئېلـــــــــــــــی‬
‫‪443‬‬
‫يـــــــــــو د رسود بـــــــــــل د ويـــــــــــر پـــــــــــر خوشـــــــــــحالۍ‬
‫د سامع يا د موسيقۍ اورېدو په باره کې فوائد رشيعت ليکي چې "مشائخ صوفيا که‬
‫ا سامع ته مباح وايئ دا به هغه صوفيان وي چې به د نفساين خواهشاتو خايل وي ـ دوی‬
‫به د تقوى په ښائست ښائسته وي اوسامع ته به محتاج وي‪ .‬د دوی مثال هغه داسې‬
‫بيانوي لکه يو بيامر چې دارو ته محتاج وي‪ .‬هغه وړاندې د جنید بغدادي روایت نقل کړی‬
‫دی او وايي چې که څوک يو سړی ويني چې طالب د سامع وي نو پوهه شئ چې په دې‬
‫کې به د فساد اثر وي‪444.‬د چنګ‪ ،‬رباب او د موسيقۍ د نورو االتو نومونه د عالمت په طور‬
‫په دې شعرونو کې موندل کېږي‪:‬‬
‫د هجــــــــران پــــــــه شــــــــاه ربــــــــاب و ځــــــــان تــــــــه کېــــــــږدم‬
‫‪440‬‬
‫ســــــــــتا غمونـــــــــــه تېــــــــــروم پـــــــــــه ترانــــــــــه کـــــــــــې‬

‫تـــــه مهـــــی د دغـــــه رود يـــــې کـــــه شـــــينوا پـــــه دا رسود يـــــې‬
‫‪446‬‬
‫او د دريـــــاب جړجــــــوړۍ اوره چنــــــګ چغانــــــه مــــــه پوښــــــتنه‬

‫زه عاشـــــــق چـــــــې ســـــــتا د عشـــــــق رشاب اوتـــــــاب غـــــــواړم‬

‫‪447‬‬
‫وررسه يــــــــــې کــــــــــل رسود چنــــــــــګ وربــــــــــاب غــــــــــواړم‬

‫هغــــــه چنــــــګ ربــــــاب مجلــــــس مــــــې پــــــه خلــــــوت دننــــــه‬

‫‪440‬‬
‫بـــــــريون جامعـــــــت کـــــــې عبـــــــادت کـــــــوم رشاب چـــــــرې‬

‫‪903‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دا رسود مجلــــــــــس حــــــــــرام دی پــــــــــه څلــــــــــور مذهبــــــــــه‬
‫‪441‬‬
‫زه مئــــــېن ســــــتا د ربــــــاب پــــــه دوه تــــــاري شــــــوی يـــــــم‬

‫غـــــــه عاشـــــــق لکـــــــه لـــــــولی پـــــــه نڅـــــــا ګـــــــډ د ذکـــــــر‬

‫‪402‬‬
‫زه يـــــــــــې دور ډمامـــــــــــه نفيـــــــــــل ســـــــــــورنا وينمـــــــــــه‬

‫احمد دين طالب په خال ديوان کې د االت موسيقۍ ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫د يــــــــــــــار غــــــــــــــم مــــــــــــــې ژړوي لکــــــــــــــه ربــــــــــــــاب‬
‫‪409‬‬
‫نــــــه پــــــه وېخــــــه مــــــې قــــــرار شــــــته نــــــه پــــــه خــــــواب‬

‫تـــــار پـــــه تـــــار کـــــړه زړه درمنـــــد ربـــــاب پـــــه عشـــــق کـــــې‬
‫‪400‬‬
‫فريـــــاد نـــــه کـــــړي چـــــې پـــــه زړه نـــــه وي دردمنـــــد څـــــوک‬

‫د ربــــــــــــــاب د رسينــــــــــــــدې وهــــــــــــــل يــــــــــــــې زده وي‬

‫نــــــــــــــه پــــــــــــــوهيږي د قــــــــــــــرآن پــــــــــــــه پرانســــــــــــــتو‬
‫پـــــــــه ســـــــــکول د موســـــــــيقۍ کـــــــــې شـــــــــاګردي کـــــــــړي‬
‫‪403‬‬
‫ميـــــــــــا مـــــــــــال وتـــــــــــه څـــــــــــوک وايـــــــــــي نتـــــــــــو‬

‫احمــــــــــد دينــــــــــه پــــــــــرې ناپوهــــــــــه نــــــــــه پــــــــــوهيږي‬

‫‪404‬‬
‫کـــــــــــه کوټــــــــــــه وي د ربــــــــــــاب د پاســــــــــــه تــــــــــــاريو‬

‫چاــــــــه خولــــــــه لکــــــــه املــــــــاس هــــــــرن ښــــــــکاره کــــــــړه‬

‫‪400‬‬
‫ميــــــــــنځ خـــــــــــايل ښـــــــــــکاري د ډول پـــــــــــه ډزېـــــــــــدو‬

‫چـــــــې پـــــــه کـــــــور کـــــــې د دشـــــــمن دې غـــــــم غږيـــــــږي‬

‫‪406‬‬
‫پــــــه محفــــــل د خوشــــــحالۍ کــــــې ټنــــــګ او نــــــه کــــــړې‬

‫‪904‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫رسودګـــــــــــر چـــــــــــې د رسود مجلـــــــــــس آغـــــــــــاز کـــــــــــړي‬
‫‪407‬‬
‫ورپســـــــــې د جامعـــــــــت نـــــــــه مـــــــــونځ ګـــــــــذار ځـــــــــي‬

‫لـــه دې نـــرثي او شـــعري حوالـــو نـــه دا معلومـــه شـــوه چـــې د دې دور ليکـــواالن‬
‫مــذهبي خل ـک وو او د هغــوی پــه خيــال موســيقي جــایزه ن ـه وه او دا يــې ښ ـه ن ـه ګڼلــه‪،‬‬
‫خـــو بـــاوجود د دې هغـــوی پـــه خالـــو شـــعرونو کـــې د مثـــالونو او تشـــبيهاتو لاـــاره د‬
‫موسيقۍ د ټولو االتو نومونه کارويل دي‪.‬‬

‫مادي فوکلور‬
‫زمونږ د ثقافت هغه څيزونه چې په مادي شکل کې موندل کېږي د هغوی ذکر هم د‬
‫سوات د ادب په دې دور کې په نظر راځي‪ .‬په دې کې زېورات‪ ،‬يعنې کايل پرتي‪ ،‬وسلې او‬
‫نور عام څيزونه شامل دي‪.‬‬

‫کايل‬
‫کله چې يوسفزي سوات ته راغلل نو هغه وخت کې به سړو هم د رسو زرو يا ساينو‬
‫زرو حلقې په غوږ کولې‪ ،‬په دې باره کې تواريخ حافظ رحمت خاين کې ليکي چې د سوات‬
‫د ټولو سلطانانو دا دستور و‪ ،‬چې هر څوک به سلطان و‪ ،‬نو د رسو حلقې به يې په غوږ کې‬
‫پرتې وې او د بل چا دا قدرت نه و چې د رسو زرو حلقې يې په غوږ کولې‪ ،‬نورو نامدارانو به‬
‫د ساينو زرو حلقې په غوږ کولې‪ .‬کله چې اول اول کې يوسفزي سوات ته راغلل نو د رسو‬
‫زرو حلقې به يې په غوږ کولې کومې به چې د کشمرييانو په دود ورژلې منقشې به وې‪،‬‬
‫خصوصا ً په مندڼو کې به زيايت بهزاد خېلو صدوزو په غوږ کولې او په يوسف نامه زياتې‬
‫اکوزيو خصوصا ً اماخېلو موليزيو به په غوږ کولې‪ 400.‬تواريخ حافظ رحمت خاين بل ځای‬
‫ليکي چې محمود بن شاهان يوسفزي د تاالش له يو کس رسه په جنګ شۀ او هغه يې مړ‬
‫کړ او د ساينو زرو دوه حلقې يې په غوږ وې هغه يې ترې وکښلې وايئ خستلې‪ 401.‬د بابر‬
‫بادشاه څنګ ته چې ملک احمد او يو ښائسته رسودي هلک ادو‪ ،‬آفغانستان ته تيل وو‪ ،‬نو‬
‫بادشاه ادوله د رسو زرو دوه حلقې د غوږو ورکړې وې‪ 462.‬له دې نه عالوه د دې دور په ادب‬
‫کې د زنانو د ډېرو زېوراتو ذکر هم موندل کېږي‪ ،‬لکه مياکريم داد د غاړې هميل (اميل)‬
‫داسې يادوي‪:‬‬

‫‪900‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يـــــــــــــو هميـــــــــــــل يـــــــــــــې کـــــــــــــړه پـــــــــــــه غـــــــــــــاړه‬
‫‪469‬‬
‫رنګــــــــــــــــــار نــــــــــــــــــګ بــــــــــــــــــازۍ کانــــــــــــــــــدي‬
‫کــــــــــــــه يــــــــــــــو حــــــــــــــرف دې ځنــــــــــــــې پرېښــــــــــــــو‬
‫‪460‬‬
‫دا همېـــــــــل ئـــــــــې ځبلـــــــــه ترمـــــــــې ترمـــــــــې تللـــــــــی‬
‫محمد اکرب په يو شعر کې د همېل ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫د شـــــاه همېـــــل شـــــه ترمـــــې ترمـــــې د خاـــــل يـــــار لـــــه الســـــه‬
‫‪463‬‬
‫اوس يــــې ساڼيســــ غښــــتيل دي بيــــا يــــې ســــفنت لــــه بــــويل‬
‫همېل او هار په يوه معنی کې راځي‪ .‬کريم داد په يو بل شعر کې هار داسې‬
‫استعاملوي‪:‬‬
‫کـــــــــــــــــــــــــــل اشـــــــــــــــــــــــــــياء د درمنـــــــــــــــــــــــــــي‬
‫‪464‬‬
‫کرميـــــــداد بنـــــــده مشـــــــکڼه ســـــــتا پـــــــه هـــــــار کـــــــې‬
‫نته يا نتکۍ د ښځينه وو د پوزې يو کالی دی‪ ،‬د دې ذکر داسې شوی دی‪:‬‬
‫عاشــــــــــــق د شــــــــــــاه د نتــــــــــــې پــــــــــــريو ښــــــــــــون دی‬
‫‪460‬‬
‫چــــــې تــــــل پــــــروت دی پــــــردا ســــــاينو شــــــونډو بانــــــدې‬

‫جانــــــــــــــان مــــــــــــــې د نتــــــــــــــي پــــــــــــــريوزه شــــــــــــــه‬

‫‪466‬‬
‫چــــــــــې مــــــــــې تــــــــــل پــــــــــه شــــــــــونډو اولګيــــــــــږي‬
‫هغـــــــــــــه د رسونتـــــــــــــه يـــــــــــــې ده زيـــــــــــــړ مـــــــــــــزری‬
‫‪467‬‬
‫غـــــــــه لااســـــــــه پـــــــــه شـــــــــونډو پـــــــــروت شـــــــــريانه ده‬

‫تــــــــر پلــــــــوئې مــــــــخ څرګنــــــــد کــــــــړه عاشــــــــقانو وتــــــــه‬

‫‪460‬‬
‫او زيـــــــــــړه نتـــــــــــه برېښـــــــــــوي څرګنـــــــــــدول لــــــــــــره‬

‫د دې شــــــــــــــــــاه پــــــــــــــــــه پــــــــــــــــــوزه نــــــــــــــــــت ده‬

‫‪461‬‬
‫پکـــــــــــــــې پـــــــــــــــروت ســـــــــــــــاينکی الجـــــــــــــــرب دی‬
‫له نتې عالوه د پوزې په کالو کې چارګل او پېزوان هم دي‪ .‬مياداد د چارګل او‬
‫پېزوان ذکر داسې کوي‪:‬‬

‫‪906‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫راځــــــــه الس د الســــــــه ونيســــــــو خــــــــدائی رولــــــــه درومــــــــو‬
‫‪472‬‬
‫چارګــــل پېــــزوان يــــې الــــوول خــــوارو خــــوړلی درې لــــه مــــا‬
‫د بېرســـــــــ تـــــــــر ګلـــــــــه چـــــــــار وتـــــــــيل رسه ازغـــــــــي دي‬
‫‪479‬‬
‫ځکــــــــه بلبــــــــل چغــــــــار کانــــــــدي لــــــــه دغــــــــه رقيبــــــــه‬

‫پـــــــــه رنـــــــــګ زيـــــــــړۍ زيـــــــــرۍ تـــــــــر زيـــــــــړو ګلـــــــــو‬

‫‪470‬‬
‫ښائيســــــــــــــــته تــــــــــــــــر زيړولــــــــــــــــه پېزوانــــــــــــــــه ده‬

‫پــــــــــــــــــــــــه پينځــــــــــــــــــــــــه کــــــــــــــــــــــــروړې روغ دی‬

‫‪473‬‬
‫پېــــــــــــــــــــــــزوان ښائســــــــــــــــــــــــته تــــــــــــــــــــــــر واړه‬
‫حافظ الاورۍ پېزوان داسې يادوي‪:‬‬
‫جهـــــــان مـــــــالق دی د ســـــــاني مخـــــــو خائســـــــته هغـــــــه ده‬
‫‪474‬‬
‫چــــې لــــه اغيـــــاره ســــاينه خلــــه ســـــورکی پېــــزوان اوســـــايت‬

‫رسه ملبــــــــــــه مــــــــــــې لــــــــــــه ګوګلــــــــــــه يش چــــــــــــاپېره‬

‫‪470‬‬
‫چـــــــې ســـــــورکی پېـــــــزوان پـــــــه پـــــــوزه ســـــــنياري کـــــــا‬

‫پــــــــــه حنــــــــــا منګــــــــــولې رسې شــــــــــونډې پــــــــــه پــــــــــاڼو‬

‫‪476‬‬
‫پـــــه ســـــوندر بـــــه ســـــور پېـــــزوان وي مـــــونږ بـــــه نـــــه يـــــو‬
‫عبدالعظيم صواتی د پېزوان ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫د پېـــــــــــــزوان د خـــــــــــــال و خـــــــــــــط لـــــــــــــه تصـــــــــــــوره‬
‫‪477‬‬
‫مســــــــتغرق پــــــــه عبــــــــادت د ســــــــبحان خــــــــوښ يــــــــم‬
‫محمد اکرب د پېزوان او نتې ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫تـــــــه چـــــــې پـــــــه پـــــــوزه د رسونتـــــــه کـــــــړې پېـــــــزوان وررسه‬
‫‪470‬‬
‫پـــــــه ســـــــېب د زنـــــــې پســـــــخول کـــــــړې زنخـــــــدان وررسه‬

‫‪907‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کــــــه د پېــــــزوان د نتــــــې الل دې پــــــه دبــــــيل کــــــې نــــــه وي‬
‫‪471‬‬
‫زمـــــــــا بـــــــــازار لـــــــــره راځـــــــــه لـــــــــوی او واړه او پېـــــــــره‬
‫پسول د ښځو د غاړې يو زېور دی‪ ،‬د هغې ذکر خوشحال خان په سوات نامه کې‬
‫داسې کوي‪:‬‬
‫د جهـــــــــــــــان عيبونـــــــــــــــه واړه رسه ټـــــــــــــــول کـــــــــــــــړه‬
‫‪402‬‬
‫هغـــــــــــه واړه د همـــــــــــزه د غـــــــــــاړې پســـــــــــول کـــــــــــړه‬
‫او په بل ځای وايي‪:‬‬
‫نــــــه يــــــې قــــــول نــــــه يــــــې عهــــــد نــــــه يــــــې بــــــول شــــــته‬
‫‪409‬‬
‫خـــــــو د ديـــــــو رېـــــــش وفـــــــش‪ ،‬د ښـــــــځو پســـــــول شـــــــته‬
‫اخون مياداد هم پسول داسې يادوي‪:‬‬
‫د ذات مـــــــــخ تـــــــــه يـــــــــې څـــــــــوک کتلـــــــــی نـــــــــه يش‬
‫‪400‬‬
‫صـــــــــفت پــــــــــه پســــــــــالۀ خوښــــــــــه لــــــــــه ځانــــــــــه ده‬
‫مياکريم داد د ګوتۍ يا ګوتې ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫د ځــــوانۍ ګوتــــه مــــې مــــه باســــه لــــه الســــه پــــرې مئــــېن يــــم‬
‫‪403‬‬
‫هــــــــــــــم چرچــــــــــــــور پــــــــــــــه ځنکــــــــــــــدن يــــــــــــــم‬
‫يو بل زېور چې ښځې يې پښو ته اچوي هغې ته پانزېب وايي‪ ،‬دې ته خلخال هم‬
‫وايي‪ .‬حافظ الاورۍ يې ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫دوه پنــــــــــډۍ يــــــــــې ســــــــــاني بلــــــــــور يــــــــــا مرمــــــــــردي‬
‫‪404‬‬
‫دل اوېـــــــــــز اواز يـــــــــــې خيـــــــــــژي لـــــــــــه خلخالـــــــــــه‬
‫پېکړي هم د پښو يو زېور دی‪ ،‬محمد اکرب يې ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫زه د اخـــــــــرت پـــــــــه جونـــــــــو راغلمـــــــــه هـــــــــوس راغـــــــــی‬
‫‪400‬‬
‫ټيکونــــــــه بريښــــــــي شــــــــڼه هــــــــر د پېکــــــــړو خيــــــــژي‬
‫د رسو د ټيک ذکر حافظ الاورۍ داسې کوي‪:‬‬
‫د خيــــــــــوې اور بــــــــــل ئــــــــــې چرتجبــــــــــني تخــــــــــت دی‬
‫‪406‬‬
‫پـــــــــــرې د پاســـــــــــه د رسو ټيـــــــــــک قبـــــــــــه زري کـــــــــــا‬
‫حافظ الاورۍ د شهۍ د ټيک ذکر داسې کوي‪:‬‬

‫‪900‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پلوشــــــــې مــــــــې لــــــــه جوســــــــې نــــــــه پورتــــــــه درومــــــــي‬
‫‪407‬‬
‫د شــــــــهۍ د ســــــــاني جبــــــــني د ټيــــــــک غمــــــــی يــــــــم‬
‫احمد دين طالب په دې الندينو شعرونو کې موران‪ ،‬موندرۍ او دړۍ داسې يادوي‪:‬‬
‫قــــــــط دې پــــــــه کــــــــړۍ د رسو کــــــــړۍ او رسه مــــــــوران دي‬
‫‪400‬‬
‫زلفـــــــې دي جـــــــوړۍ کـــــــږي غـــــــړۍ لکـــــــه مـــــــاران دي‬

‫تېـــــــــرې مونـــــــــدرۍ دې پـــــــــه اوګـــــــــو وهـــــــــي ټالونـــــــــه‬

‫‪401‬‬
‫د شــــــــــنو طاطيــــــــــانو درپســــــــــې ګرځــــــــــي ســــــــــېلونه‬
‫ديوان حسېن کې په دې شعرونو کې د موندرو ذکر شوی دی‪:‬‬
‫چـــــــــې يــــــــــې اوســــــــــولو اوچ الم پـــــــــه غرغــــــــــرو کــــــــــې‬
‫‪412‬‬
‫هســــــــــې اور دی د اشــــــــــنا پــــــــــه رسومنــــــــــدرو کــــــــــې‬

‫بــــــــل زمــــــــا پــــــــه دود مټــــــــاک پــــــــه جهــــــــان نشــــــــته‬

‫‪419‬‬
‫چــــــــې جليــــــــا پــــــــه رسو ملبــــــــو د مندرونــــــــه شــــــــوم‬

‫چـــــــې الشـــــــه يـــــــې څـــــــوک پـــــــه زړه ســـــــهلی نـــــــه يش‬

‫‪410‬‬
‫لـــــــــــه لړمـــــــــــه کـــــــــــا تېـــــــــــرې د يـــــــــــار منـــــــــــدرۍ‬
‫احمددين طالب د دړۍ ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫زمـــــــــا دړۍ لـــــــــه زرګـــــــــران اصـــــــــيل دراب لټـــــــــوي‬
‫‪413‬‬
‫د زړه بــــــــورامې پکــــــــې هــــــــر وختــــــــې ګــــــــالب لټــــــــوي‬
‫حافظ الاورۍ د دړۍ يادونه داسې کوي‪:‬‬
‫ط طالقـــــــــــه کـــــــــــړه مکـــــــــــاره‬
‫دنيـــــــــــا نـــــــــــه ده وفـــــــــــاداره‬
‫شـــــــــوهر پريـــــــــږدي پـــــــــه ډاګ‬
‫يــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاره‬
‫بـــــــل تـــــــه نـــــــاوي يش نګـــــــاره‬
‫‪414‬‬
‫دړۍ ســـــــاينه ســـــــور ميـــــــزر‬

‫‪901‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫الس ونــدی چــې ورتــه الس خونــدی هــم وايــي د ښــځو يــو کــالی دی‪ ،‬چــې الس‬
‫ته يې اچوي‪ .‬حسېن يې په دې شعرونو کې داسې ذکر کوي‪:‬‬
‫هــــــالل خوشــــــی کــــــا نــــــور بــــــرېښ د غــــــره پــــــه څوکــــــه‬
‫‪410‬‬
‫وررسه بـــــــــه ســـــــــم د يـــــــــار الس ونـــــــــدی نـــــــــه کـــــــــړم‬

‫چــــــــــې هــــــــــالل ورتــــــــــه والړ پــــــــــه ټيټــــــــــه مــــــــــال دی‬

‫‪416‬‬
‫هســـــې بـــــرېښ دی ســـــتا د مــــــټ پـــــه الس ونـــــدي کــــــې‬

‫دا اوښــــــــــکلې تــــــــــورې راغلــــــــــې زمــــــــــا مــــــــــرګ لــــــــــه‬

‫‪417‬‬
‫کــــــــه بريښــــــــنا کــــــــا ســــــــتا پــــــــه مټــــــــو الس ونــــــــدي‬

‫وسلې او جنګي سامان‬

‫وسله ساتل د پښتنې سيمې د جغرافيايي حاالتو او د پښتنو د قباييل ژوند لااره‬
‫رضوري وو‪ ،‬ځکه د سوات په پښتو ادب کې د هغه وخت د وسلو او جنګي سامانونو ذکر‬
‫موندلی يش‪ .‬شاعرانو به اکرث د جنګونو قيصې هم په نظم کې ليکلې‪ ،‬لکه په دې دور کې‬
‫د ماالکنډ په مقام د انګرېزانو خالف د رستور فقري د جنګ منظومه قيصه اجون خان نومې‬
‫‪410‬‬
‫يو شاعر ليکلې وه‪ .‬اجون خان يو عوامي شاعر و او د رستور فقري لوی عقيدت مند و‪.‬‬
‫د احمد دين طالب په الندنيو شعرونو کې د مختلفو جنګي اوزارو نومونه راغيل دي‪،‬‬
‫لکه کرچ‪ ،‬مچوغڼه‪ ،‬منجنيق ايرانۍ توره او نور‪.‬‬
‫ای کاغــــــــــذه کــــــــــړه بادشــــــــــاه خــــــــــرب پــــــــــه حــــــــــال‬
‫‪411‬‬
‫يــــــــــو اشــــــــــنا رانــــــــــه کــــــــــرچ وړی پــــــــــه ســــــــــوال‬

‫کـــــــــــــــــه د زرو کټـــــــــــــــــوري غـــــــــــــــــواړم د زاڼـــــــــــــــــو‬

‫‪022‬‬
‫چــــــــا وېشــــــــتلی پــــــــه مچوغڼــــــــو افتــــــــاب کــــــــوم دی‬

‫د بېلتـــــــــون پـــــــــه رشمخـــــــــانو بـــــــــه دې مـــــــــات کـــــــــړي‬

‫‪029‬‬
‫نــــــــــــــــه ويريــــــــــــــــږي درنــــــــــــــــده د منجنيــــــــــــــــق‬

‫‪912‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پريــــــــــــوتيل يــــــــــــې بيانــــــــــــه دي پورتــــــــــــه شـــــــــــــوي‬
‫‪020‬‬
‫ســـــــــتا د زلفـــــــــو پـــــــــه څېرلـــــــــوړ منجنيـــــــــق نشـــــــــته‬

‫چـــــــــــې غـــــــــــالف د ايرانـــــــــــۍ تـــــــــــورې بـــــــــــدرنګ وي‬

‫‪023‬‬
‫پـــــــه دوميـــــــه ورځ يـــــــې ګـــــــوره چـــــــې بـــــــه زنـــــــګ وي‬
‫مېجر راورټي د سوات د خلکو د اهمو وسلو په ذکر کې لينده‪ ،‬غيش‪ ،‬تربونه او تورې‬
‫‪024‬‬
‫مياداد د ليندې او ناوک (غيش) ذکر داسې کوي‪:‬‬ ‫يادې کړي دي ‪.‬‬
‫هغـــــــــــه دا دواړه وروځـــــــــــې يـــــــــــې لينـــــــــــده څکـــــــــــولې‬
‫‪020‬‬
‫او تــــــور باڼــــــه يــــــې نــــــاوکي نقــــــش يــــــې خــــــال وليــــــدۀ‬

‫وروځــــــې يـــــــې لينـــــــده کـــــــړې تــــــور باڼـــــــه يـــــــې غيشـــــــ‬

‫‪026‬‬
‫پــــــــــــــــه ګــــــــــــــــوزار والړه تــــــــــــــــريو کامنــــــــــــــــه ده‬
‫پښتون اګر چې هر وخت وسله له ځان رسه ګرځوي‪ ،‬خو بې و جې چاته څه نه وایي‪.‬‬
‫پـــــــه منګـــــــول کـــــــې د پښـــــــتون کـــــــه تـــــــوره ډهـــــــال وي‬
‫‪027‬‬
‫داســــــــــــــې وايــــــــــــــه د ګــــــــــــــدا رسه کچکــــــــــــــول دی‬

‫د دې شــعر مطلــب دا دی چــې کــه څــوک لــه پښــتون رسه پــه الس کــې وســله‬
‫ووينــي‪ ،‬نــو د دې مطلــب دا هرګــز ن ـه دی چــې ګن ـې دی پــه حــاالت د جنــګ کــې دی‪،‬‬
‫خــو دا د دوی لــه کلتــور رسه دومــره تړلــې شــوې ده‪ ،‬چــې هــر وخــت يــې دوی لــه ځــان‬
‫رسه ګرځوي‪.‬‬

‫عام مادي څيزونه‬

‫له زېوراتو او وسلو عالوه د سوات په پښتو ادب کې د روزمره استعامل نور هم ډېر‬
‫څيزونه ذکر شوي دي‪ ،‬لکه خوشحال خان خټک په سوات نامه کې تالی او خانک داسې‬
‫ياد کړي دي‪:‬‬
‫د طــــــــــايل کــــــــــه درتــــــــــه وايــــــــــم يــــــــــو کــــــــــالی دی‬
‫‪020‬‬
‫ډک خانــــــــــــک دی د اوګــــــــــــرې کــــــــــــه ياتــــــــــــالی دی‬
‫اخون مياداد بتکی داسې يادوي‪:‬‬

‫‪919‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫او هغـــــــه دا دو بـــــــني بـــــــه يګانـــــــه واصـــــــل پـــــــه څـــــــه يش‬
‫‪021‬‬
‫څوکــــــــه يــــــــې رسبتکــــــــی تــــــــا لــــــــره دروړې نــــــــه ده‬
‫ميا کريم داد په يو شعر کې تنور داسې يادوي‪:‬‬
‫کـــــــــــــــــــل امکـــــــــــــــــــا د وچ واښـــــــــــــــــــه کـــــــــــــــــــړه‬
‫‪092‬‬
‫تــــــــــــــــــه د دې وښــــــــــــــــــو تنــــــــــــــــــور شــــــــــــــــــه‬
‫کريم داد په يو شعر کې د ډيوې ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫لکــــــــــه بلــــــــــه څــــــــــوک ډيــــــــــوه کانــــــــــدي د ورځــــــــــې‬
‫‪099‬‬
‫دغـــــــه نـــــــور يـــــــې نـــــــور فـــــــاين کانـــــــدي پـــــــر بلـــــــه‬
‫احمد دين طالب د تېلو د چراغ يا ډيوې ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫د نــــــــــــادار پــــــــــــه الس چــــــــــــراغ د تېلــــــــــــو نشــــــــــــته‬
‫‪090‬‬
‫کـــــــــــافوري شـــــــــــمع پـــــــــــه الس تـــــــــــوانګر راغـــــــــــی‬
‫حسېن د ډيوي ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫څـــــــو دې مينـــــــه پـــــــه ګـــــــاڼۍ کـــــــې شړشـــــــم نـــــــه کـــــــا‬
‫‪093‬‬
‫پــــــــه ډيــــــــوه بــــــــه دې روښــــــــانه عــــــــامل نــــــــه کــــــــا‬
‫لکه څنګه چې د احمد دين طالب په دې بره شعر کې ذکر شو چې "د نادار په الس‬
‫چراغ د تېلو نشته"‪ .‬د دې متبادل خلکو به ليتکي هم بلولو او له هغې نه به يې رڼا کوله‪ .‬د‬
‫سوات د خلکو د ليتکي يا شونټۍ بلولو په باره کې مېجر راورټي داسې ليکي‪:‬‬
‫‪The people of the more open parts of the valley are not well‬‬
‫‪off for fuel, hence the dry dung of cows is used instead; but where‬‬
‫‪the hills are near, and in their small lateral valleys, fuel is plentiful‬‬
‫‪enough. The pine is chiefly used for this purpose; and pine-slip‬‬
‫‪torches are generally used in place of lamps or candles; but shop-‬‬
‫‪keepers, and students, who have to read at night, burn oil. I was‬‬
‫‪rather surprised to see a primitive description of lantern in Suwat,‬‬
‫‪something on the plan of English ones, although, of course, not‬‬
‫‪copied from them.094‬‬
‫ترجمه‪ :‬د سوات د وادۍ د پراخو عالقو خلک په خشاک پوره نه دي‪ ،‬دغه وجه ده‬
‫چې د لرګو يا خشاک پر ځای هغوی وچ غوشان استعاملوي‪ ،‬خو کوم ځای کې چې غرونه‬
‫‪910‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫نزدې وي‪ ،‬نو هلته خشاک ډېر زيات وي‪ .‬د سوځولو لااره زيات د پيوچ لرګی استعاملېږي او‬
‫د ډيوو او شمعو پر ځای په عمومي توګه ليتکي استعاملېږي‪ ،‬خو دکانداران او طالب علامن‬
‫څوک چې د شاې کتابونه لويل هغوی تېل سيزي‪ .‬زه ډېر حريان شوم چې ما په سوات کې‬
‫د زوړ قسم يو الټېن وليده دا د انګرېزي الټېنونو په شان و‪ ،‬خو په حقيقت کې له هغوی نه‪،‬‬
‫نه وو نقل شوی‪.‬‬
‫خوشحال خان خټک هم په سوات کې د شونټو بلول او د هغو لوګي داسې يادکړي دي‪:‬‬
‫نــــــه يــــــې خــــــوان نــــــه درســــــتخوان نــــــه چــــــراغ دان شــــــه‬
‫درســــــــته شــــــــاه يــــــــې د شــــــــونټيو بــــــــدد خــــــــان شــــــــته‬
‫چــــــې پــــــه تېــــــل پــــــه دســــــرتخوان يــــــې څــــــه څرخيــــــژي‬
‫‪090‬‬
‫کــــــــه زردادر دي هــــــــم يــــــــې غوښــــــــې ابــــــــه کيــــــــږي‬
‫د ډيوې د اېښودلو لااره چې کوم څيز وي هغې ته ډيوټ وایي‪ .‬عبدالعظيم صوايت‬
‫ډيوټ داسې ياد کړی دی‪:‬‬
‫دا اميــــــــــــان دی پــــــــــــه مثــــــــــــال د تــــــــــــن غــــــــــــوړوالی‬
‫‪096‬‬
‫تــــــه پــــــرې غــــــوړ لکــــــه چــــــراغ النــــــدې ډيــــــوټ يــــــې‬
‫د لرګي يو خاص قسم صندوق چې په کور کې د غلې دانې د خوندي کولو لااره‬
‫استعاملېږي‪ ،‬هغې ته خمبه وايي او دغه رنګ د غلې د ذخريه کولو لااره کندوان هم‬
‫استعاملېږي‪ ،‬چې ذکر يې په دې شعرونو کې موندل کېږي‪:‬‬
‫کــــــــه دريــــــــاب پــــــــه غــــــــاړه کېنــــــــې ارساف مــــــــه کــــــــړه‬
‫کـــــــــــه دې ډکـــــــــــې يش خمبـــــــــــې دســـــــــــيم وزرنـــــــــــه‬
‫چـــــــــــې يـــــــــــې ګټـــــــــــه د پېســـــــــــې لګاوښـــــــــــت دوه وي‬
‫‪097‬‬
‫کــــــــه بادشــــــــاه وي النـــــــــدې کيــــــــږي د نــــــــوکر نـــــــــه‬
‫حسني د کندو ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫د غـــــــم کنـــــــدو يـــــــې مـــــــدام ډک وي د پېغـــــــور پـــــــه دانـــــــو‬
‫‪090‬‬
‫چـــــې مـــــوټۍ ډکـــــه لکـــــه کونـــــډه کـــــا د عشـــــق لـــــه وټ‬
‫د کندوانو ذکر خوشحال خان خټک په سوات نامه کې داسې کوي‪:‬‬
‫درســــــــــته خونــــــــــه يــــــــــې نيــــــــــولې پــــــــــه کنــــــــــدوانو‬
‫‪091‬‬
‫پـــــــــه ګنـــــــــده روزګـــــــــار بـــــــــدتر دي تـــــــــر هنـــــــــدوانو‬

‫‪913‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫په کور کې د استعاملېدونکو لوښو ذکر هم په دې اشعارو کې موندل کېږي‪.‬‬
‫خاورين بالټی يا پنډه اخون مياداد داسې يادوي‪:‬‬
‫لکــــــه پنــــــډه چــــــې پــــــه ســــــور اور پرتــــــه وي او وېشــــــيږي‬
‫‪002‬‬
‫پــــــه ظــــــاهر هغــــــه پنــــــډه ليــــــدی يش پــــــه اور ســــــوره ده‬

‫احمد دين طالب د لرګي کټوۍ‪ ،‬کنډولی‪ ،‬کڼاوې او لور (داس) په دې شعرونه کې يادوي‪:‬‬
‫د بـــــــــــاران د ابـــــــــــو خـــــــــــوړ تـــــــــــه ويـــــــــــړه نـــــــــــه وي‬
‫‪009‬‬
‫نـــــــــه پخيـــــــــږي د لرګـــــــــي کټـــــــــوۍ کـــــــــې څيـــــــــز‬

‫لعــــــــل جــــــــام يــــــــې د رسو لبــــــــو را پــــــــه خلــــــــې کــــــــړه‬

‫‪000‬‬
‫منـــــــــت څـــــــــۀ لـــــــــه د کـــــــــالل د کنـــــــــډويل کـــــــــړم‬
‫کڼـــــــاوې پـــــــه پښـــــــو کـــــــې نـــــــه ګـــــــرځم پـــــــه غرونـــــــو‬
‫‪003‬‬
‫کـــــه ارتـــــاو شـــــم بيـــــا مـــــې يـــــار تـــــه جـــــواب کـــــوم دی‬
‫څـــــــه فائـــــــده ده چـــــــې څـــــــوک تشـــــــې شـــــــوملې شـــــــاريب‬
‫‪004‬‬
‫يــــــــا چــــــــې لــــــــو لــــــــه يــــــــويس بــــــــې دنــــــــدانو داس‬
‫د توغ ذکر دوستی داسې کوي‪:‬‬
‫دا ســـــــــتا تـــــــــوغ لـــــــــه کومـــــــــه اوخـــــــــوت د اســـــــــامنه‬
‫‪000‬‬
‫تـــــــــه زمـــــــــا لـــــــــه زور قـــــــــوت نـــــــــۀ يـــــــــې خـــــــــرب‬
‫حافظ الاورۍ د بغرۍ ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫پـــــــه خاـــــــل ځـــــــای منانځنـــــــه غـــــــواړم نـــــــه يـــــــې مـــــــومم‬
‫‪006‬‬
‫لکــــــه چــــــرګ ټونګــــــه مــــــار نــــــه يــــــم پــــــه بغــــــرۍ کــــــې‬
‫د جرندې ذکر په دې شعرونو کې موندل کېږي‪:‬‬
‫هغـــــــه دانـــــــه چـــــــې اورســـــــيږي د هجـــــــران تـــــــر جرنـــــــدې‬
‫‪007‬‬
‫د غــــــــــــم د پلــــــــــــه النــــــــــــدې مېــــــــــــده اوړه اوړه رايش‬

‫د ممکــــــــــــــــــــــــن ژرنــــــــــــــــــــــــده دې ګرځــــــــــــــــــــــــي‬

‫‪000‬‬
‫د توحيــــــــــــــــــد تـــــــــــــــــــر ابـــــــــــــــــــو النـــــــــــــــــــدې‬

‫‪914‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دا فلــــــــــــــک لکــــــــــــــه آســــــــــــــيا رسونــــــــــــــه لــــــــــــــوين‬
‫‪001‬‬
‫دا د مــــــــرګ مــــــــېچن دانــــــــه نــــــــه پريــــــــږدي لــــــــواړه‬

‫احمــــــــــــد دينــــــــــــه د دانــــــــــــو الر ده پــــــــــــه جرنــــــــــــده‬

‫‪032‬‬
‫پــــــــــرې ورځــــــــــي کــــــــــه يــــــــــې هډونــــــــــه د لــــــــــوي‬
‫د لرګي يو لوښی چې ساو ته پکې خوراک ږدي دګ ورته وايي‪ ،‬حافظ الاورۍ يې‬
‫ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫مـــــــانج کـــــــړی جـــــــام يـــــــې اوګـــــــڼم د بادشـــــــاهانو الئـــــــق‬
‫‪039‬‬
‫چــــې يــــې تحقيــــق اوکــــړم د ســــاو د خــــوراک دګ اوخيــــژي‬
‫د ساي د تړلو لااره يو لرګی استعاملېږي‪ ،‬چې وېښ او رس ته يې لږه شان رسۍ‬
‫وي‪ ،‬دې ته کولنډ وايي‪ .‬وېښ او رس ته يې رسۍ او مينځ کې لرګی ځکه اچوي چې سای‬
‫دا رسۍ ونه خوري‪ ،‬په دې شعرونو کې د کولنډ ذکر راغلی دی‪:‬‬
‫پـــــــــه طلـــــــــب د خاـــــــــل مطلـــــــــوب سســـــــــته صـــــــــورت‬
‫‪030‬‬
‫د حســـــــــېن پــــــــــه غــــــــــاړه پــــــــــروت لکــــــــــه کولنــــــــــډ‬
‫د دنيــــــــــا پــــــــــه پليتــــــــــۍ دې ځــــــــــان پليــــــــــت کــــــــــه‬
‫‪033‬‬
‫د حــــــــرص کولنــــــــډ دې نــــــــه شــــــــليږي لــــــــه غــــــــاړې‬

‫تبۍ کاڼی‬
‫تبۍ کاڼی چې ورته تبي کاڼی هم وايي‪ ،‬دا يو داسې کاڼی وي چې کله څه ننګولی‬
‫وغېره به پخولی شو‪ ،‬نو دا کاڼی به ګرم کړی شو او بيا به يې کټوۍ ته وغورځولو‪ ،‬نو له دې‬
‫رسه به په کټوۍ کې هوګه او نرو څيزونه وسوځېدل او د ننګويل ذائقه به برابر شوه‪ .‬دا يو‬
‫متل هم دی چې د سوات تبي کاڼی د سوات په پیتۍ کې غورځنګ وهي‪.‬‬
‫په دې شعرونو کې د تبۍ کاڼي ذکر داسې راغلی دی‪:‬‬
‫غـــــوړ مـــــې د صـــــورت وربانـــــدې اوســـــو ســـــاور کـــــو دی شـــــوم‬
‫‪034‬‬
‫زړه مـــــې تبــــــۍ کــــــاڼی شــــــه د هجـــــر پــــــه نغــــــري کــــــې‬
‫تبــــــــــــۍ کــــــــــــاڼی مــــــــــــې د رس پکــــــــــــې لــــــــــــوغيږي‬
‫‪030‬‬
‫تـــــــــود دې هـــــــــر کلـــــــــه دلـــــــــربه ســـــــــتا نغـــــــــری وي‬

‫‪910‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دا يــو کــاڼی وي چــې اول ي ـې پــه اور کــې ګــرم کــړي او بيــا ي ـې لــه اور نــه رابهــر‬
‫کړي او پېتۍ او بل نګويل ته يې واچوي‪:‬‬

‫سيکې يا روپۍ‬
‫د روپو يا د سيکو لااره مختلف نومونه استعامل شوي‪ ،‬کوم چې په دې شعرونو کې‬
‫په نظر راځي‪:‬‬
‫نــــــــن خــــــــو ســــــــتا ــــــــن رائــــــــج دی نــــــــه رد کيــــــــږي‬
‫‪036‬‬
‫وېـــــــــره کـــــــــړم صـــــــــبا کاســـــــــد نـــــــــه يش رصاف تـــــــــه‬
‫احمـــــــد ديـــــــن طالبـــــــه هـــــــر ځـــــــای خاـــــــل وطـــــــن دی‬
‫‪037‬‬
‫چـــــــــې پـــــــــه الس کـــــــــې دې هـــــــــرنوي يـــــــــا فلـــــــــوس‬
‫څ‬

‫مخزن کې یې د روپو لااره د "ټنګې" لفظ استعامل کړی دی‪ ،‬لکه دا وګورئ‪".‬هسې‬
‫وايي که بادشاه سړی وبويل ټنګې ورکه ډېرې"‪ 030 .‬مخزن کې په يو بېت کې داسې وايي‪:‬‬
‫ای د ښـــــــــه خـــــــــدای بنـــــــــدګانو د نبـــــــــي د ديـــــــــن رهـــــــــربو‬
‫‪031‬‬
‫دا تاريــــک قلاــــه ټنګــــه شــــوه پــــرې د پاســــه چــــاپ يــــې وواهــــه د زرو‬
‫خوشحال خان په سوات نامه کې ټنګې داسې يادوي‪:‬‬
‫پــــــــه کــــــــم اصــــــــل پــــــــه بداصــــــــل نظــــــــر نــــــــه کــــــــا‬
‫‪042‬‬
‫د ټنګــــــــــو پــــــــــه اللــــــــــچ خــــــــــور او لــــــــــور واده کــــــــــا‬
‫د سيکې لااره کنجکه لفظ هم استعامل شوی دی‪:‬‬
‫پـــــــه جـــــــامو ســـــــاينو پګـــــــړو يـــــــې غلـــــــط نـــــــه شـــــــې‬
‫‪049‬‬
‫پـــــــــه کنجکـــــــــه نـــــــــه بـــــــــدليږي يـــــــــو لکـــــــــبس دي‬

‫مناســـــــــب دي چـــــــــې تـــــــــرجيح پـــــــــه رقيـــــــــب راکـــــــــړي‬

‫‪040‬‬
‫چــــــــــــــې قيمــــــــــــــت د ده فلســــــــــــــه زمــــــــــــــا درم دی‬

‫چـــــې بـــــه يـــــې مـــــخ د رسې پېســـــې نـــــه ليدپـــــه کـــــال کـــــې‬
‫‪043‬‬
‫اوس هغـــــــــــــــوي لـــــــــــــــره هـــــــــــــــزار درم راځـــــــــــــــي‬
‫محمد اکرب د دمړي ذکر هم کړی دی‪:‬‬
‫هغــــه شــــاهان چــــې غرونــــه غرونــــه پــــاس پــــه تخــــت ناســــت وي‬
‫‪044‬‬
‫خفيــــــف کــــــړه مينــــــې پــــــه ميــــــزان د دوه د مــــــړو خيــــــژي‬
‫‪916‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫جامې‬
‫لباس يا جامې د کلتور يوه مهمه برخه ده‪ .‬د يو قوم له لباس نه مونږ د هغوی د ډېرو‬
‫خربو اندازه هم کوالی شو‪ .‬د سوات په پښتو ادب کې د سوات د خلکو د جامو يا لباس ذکر‬
‫هم ډېر مېالويږي چې مونږ ترې په هغه وخت کې د مروج لباس اندازه لګولی شو‪ .‬د‬
‫يوسفزو د لباس په باره کې ايچ ـ ډبليوـ بيليو داسې ليکي‪:‬‬

‫‪Many wear clothes steeped in indigo to hide the dirt. The‬‬

‫‪ordinary dress consists of a loose frock or kamiz, and wide‬‬
‫‪trowsers, or partog, with a patka to wind round the head. All are‬‬
‫‪of coarse cotton cloth of home manufacture, and are frequently‬‬
‫‪worn, without a change, till in tatters: the dress of the chiefs and‬‬
‫‪well-to-do is of the same kind, but of better material, of English‬‬
‫‪manufacture. The dress of the women only differs from that of the‬‬
‫‪men in the substitution of the oranai or chequered sheet, for the‬‬
‫‪patka. This sheet is of the same material and pattern for the whole‬‬
‫‪tribe.040‬‬
‫ترجمه‪ :‬ځينې خلک کاړې اغوندي چې هغه په اسامين رنګ کې رنګ کړل شوې‬
‫وي چې د دوی خريی پرې پټ يش‪ .‬عام لباس په يو ارت کميس‪ ،‬په يو ارت پرتوګ او له‬
‫رس نه چاپېره په يو پټکي مشتمل وي‪ .‬دا ټولې کاړې د کاټن جوړې وي او کورين‬
‫مصنوعات دي او له بدلولو نه بغېر په مخه اغوستلی يش تر څو چې دا ټکړې ټکړې شوې‬
‫نه وي‪ .‬د ملکانو او د مالدارو خلکو لباس هم دا قسم وي‪ ،‬خو د هغوی خام مواد ښه وي‪،‬‬
‫يعنې د انګرېزي مصنوعاتو وي‪ .‬د ښځو لباس د سړو له لباس نه رصف په دې خربه مختلف‬
‫وي‪ ،‬چې په هغې کې د پټکي پر ځای څادر يا پړونی وي‪ .‬دا څادر د ټولې قبيلې په يو ډول‬
‫او له يو شان موادو نه جوړ وي‪.‬‬
‫د سوات د وړومبي دور په پښتو ادب کې د لباس د ذکر څه حوالې دا دي‪:‬‬

‫‪917‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫سالو‬
‫د سالو ذکر په النديني شعر کې راغلی دی‪:‬‬
‫چـــــــې پـــــــه ســــــــور ســـــــالو کـــــــې مــــــــخ پنـــــــاه کــــــــوي‬
‫‪046‬‬
‫دا پـــــــــــــه څـــــــــــــۀ زمـــــــــــــا د مـــــــــــــرګ بنـــــــــــــاکوي‬

‫اتلس‬
‫اتلس په دې شعر کې بيان شوی دی‪:‬‬
‫هـــــــــــــورې بـــــــــــــه پـــــــــــــر بـــــــــــــدانو ښـــــــــــــادي زوږوي‬
‫‪047‬‬
‫اوس څــــه شــــوکه څلورګــــاه خوبونــــه پرنهــــالۍ پــــه اتلــــس کــــا‬

‫خرقه‬
‫خرقه په الندينو شعرونو کې بيان شوې ده‪:‬‬
‫کــــه طلــــب زمــــا د خــــولې کــــړې پــــه ژړا بــــه ســــرتګې رسي کــــړې‬
‫‪040‬‬
‫د فقــــريۍ خرقــــه بــــه درکــــړم کــــه مــــرد يــــې وايــــې غونــــده‬

‫د فقــــــــــــــــريۍ دا خرقــــــــــــــــه يــــــــــــــــې خوښــــــــــــــــه ده‬

‫‪041‬‬
‫کمينــــــــــــۍ پګــــــــــــړي يــــــــــــې تــــــــــــر اســــــــــــامنه ده‬

‫دا د ظــــــــــاهر خرقــــــــــه دې عــــــــــني د دينــــــــــدار وينمــــــــــه‬

‫‪002‬‬
‫تـــــــر خرقـــــــې النـــــــدې پـــــــه غـــــــاړه دې زنـــــــار وينمـــــــه‬

‫کنــــــــد خرقــــــــه د رښــــــــتونو فقريانــــــــو نقــــــــش نشــــــــان دی‬

‫‪009‬‬
‫د عشــــــق ترخــــــه خــــــواږه رشاب صــــــويف د کندڅښــــــيل دي‬

‫کند‬
‫د کند ذکر په دې شعرونو کې راغلی دی‪:‬‬
‫دا فقـــــــــــــريي دا کمينـــــــــــــي د کاملـــــــــــــت جامـــــــــــــه ده‬
‫‪000‬‬
‫فقــــريي مــــې د ابــــراهيم آدهــــم کنــــد بيــــا مونــــد نــــن شــــاه‬

‫‪910‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دا د عشــــــــق ده پيالــــــــه مســــــــته دا راغلــــــــې لــــــــه الســــــــته‬
‫‪003‬‬
‫پــــه نــــور څــــۀ بــــه مونــــده نــــه يش بــــې د فقــــريۍ لــــه کنــــده‬

‫او د فقـــــــــريۍ کنـــــــــد ئـــــــــې بـــــــــې زرو زر کـــــــــې ويـــــــــنم‬

‫‪004‬‬
‫غــــــــــــه شــــــــــــها و عاشــــــــــــقانو و تــــــــــــه موســــــــــــېده‬

‫او کنـــــــــــد خرقـــــــــــه کچکـــــــــــول د فقريانـــــــــــو نخښـــــــــــه‬

‫‪000‬‬
‫او دا ســـــــالک پـــــــه ســـــــاني منـــــــر کـــــــې فقـــــــري شـــــــوی‬
‫په مخزن کې په دې شعرونو کې د "کند" لفظ استعامل شوی دی‪:‬‬
‫د فقريانــــــــــــو رسه راز کانــــــــــــد پــــــــــــه کنــــــــــــد کــــــــــــې‬
‫‪006‬‬
‫لــــــــه بادشــــــــاهانو رسه خــــــــوښ پــــــــه محــــــــال کــــــــې‬
‫عظيم صواتی وايي‪:‬‬
‫چـــــــــا مونـــــــــدلې ده پـــــــــه زوړ شـــــــــليدلې کنـــــــــد کـــــــــې‬
‫‪007‬‬
‫چـــــــــــــــا مونـــــــــــــــدلې پـــــــــــــــه لبـــــــــــــــاس زر زري ده‬
‫احمد دين طالب يې داسې يادوي‪:‬‬
‫د ملـــــــــوک پـــــــــه شـــــــــان مـــــــــې واغوســـــــــتل کندونـــــــــه‬
‫‪000‬‬
‫د نباتونـــــــــــــــه دې عـــــــــــــــدم کـــــــــــــــړل قندونـــــــــــــــه‬
‫دوست محمد خان دوستی داسې وايي‪:‬‬
‫کنـــــــــد کچکـــــــــول او پنـــــــــډيې واخيســـــــــتو فقـــــــــري شـــــــــه‬
‫‪001‬‬
‫يــــــــک تنهــــــــا پــــــــه الرې تلومــــــــل يــــــــې کبــــــــري شــــــــۀ‬

‫پګړۍ‬
‫پګړۍ يا پټکی چې د پښتنو د لباس يو مهم جز و‪ ،‬نن سبا ډېر کم شوی دی‪.‬‬
‫مياداد يې په الندينو شعرونو کې ذکر کړی دی‪:‬‬
‫د فقــــــــــــــــريۍ دا خرقــــــــــــــــه يــــــــــــــــې خوښــــــــــــــــه ده‬
‫‪062‬‬
‫کمينــــــــــــۍ پګــــــــــــړۍ يــــــــــــې تــــــــــــر اســــــــــــامنه ده‬

‫‪911‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫اشــــــــنا د فقــــــــريۍ پګــــــــړۍ مــــــــې تــــــــا پــــــــه رس کــــــــړه‬
‫‪069‬‬
‫اوس بادشــــــــاه د ســــــــمر قنــــــــد بخــــــــارې شــــــــوی يــــــــم‬

‫هغــــــــــــــه د دل ازارو الر و خــــــــــــــدائی تــــــــــــــه نشــــــــــــــته‬

‫‪060‬‬
‫څــــه شــــو الس کــــې يــــې تســــبيح مســــواک دســــتار وينمــــه‬

‫د فقـــــــريۍ پګـــــــړۍ پـــــــه رس کـــــــړه ميخـــــــانې لـــــــره ځـــــــه‬

‫لکـــــــه زاهـــــــد پـــــــه جامعـــــــت کـــــــې ريـــــــا کارمـــــــه کـــــــوه‬
‫د پـــــــري کاملـــــــه تلقـــــــني واخلـــــــه د زړه زنـــــــګ کـــــــړه لـــــــرې‬
‫‪063‬‬
‫کــــــه دې د زړه آئينــــــه زنــــــګ ده ســــــاني دســــــتارمه کــــــوه‬

‫د فقـــــــريۍ د کمينـــــــۍ پګـــــــړۍ مـــــــې تـــــــا پـــــــه رس کـــــــړه‬

‫‪064‬‬
‫او مــــــا ميــــــاداد پــــــه خاــــــل عمــــــل رسه ګټلــــــې نــــــه وه‬

‫د فقـــــــريۍ د کمينـــــــۍ پګـــــــړۍ مـــــــې تـــــــا پـــــــه رس کـــــــړه‬

‫‪060‬‬
‫او پـــــــه بڼـــــــو مـــــــې د چـــــــا الرې جـــــــارو کـــــــړې نـــــــه وې‬

‫شړۍ‬
‫د سوات شړۍ ډېرې مشهوري دي‪ ،‬دا شړۍ ډېر زوړ تاريخ هم لري‪ .‬پانيني په خال‬
‫کتاب کې ليکيل‪ ،‬چې د اودهيانه (سوات) شړۍ ډېرې مشهورې دي‪ .‬دا شړۍ د ‪Pandu-‬‬
‫‪ Kambala‬په نوم مشهورې دي‪066 .‬مېجر راورټي د سوات د شړیو ذکر داسې کړی دی ‪:‬‬
‫‪Scarfs called shalakai both white and black, are woven here‬‬
‫‪in great mumbers, which are exported for sale to Peshawar and‬‬
‫‪other parts.067‬‬
‫ترجمه‪ :‬دلته د ساني او تور رنګ څادرې او شړۍ په زيات تعداد رسه جوړېږي او دا‬
‫د خرڅ لااره پېښور او نورو عالقو ته لېږل کېږي‪.‬‬
‫اوس هم په اسالم پور کې مشهورې شړۍ جوړېږي‪ .‬د شړۍ ذکر محمد اکرب داسې کوي‪:‬‬
‫اکـــــربه ځـــــان پـــــه شـــــړۍ پـــــټ کـــــړه يـــــار دې بـــــويل ورځـــــه‬

‫‪022‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪060‬‬
‫بـــــــــاران شـــــــــيبې دی خړهـــــــــر د جړجـــــــــوړو خيـــــــــژي‬
‫حسني د شال‪ ،‬شړۍ او د مند (نيمسی يا ليمسی) ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫بادشـــــــــــاهي يـــــــــــې يش نصـــــــــــيب پـــــــــــه دواړه کونـــــــــــه‬
‫‪061‬‬
‫چــــــــې يکســــــــاں يش ورتــــــــه شــــــــال‪ ،‬شــــــــړۍ‪ ،‬منــــــــد‬
‫د بخمل د کاړې ذکر احمد دين طالب داسې کوي‪:‬‬
‫هلـــــــــــه کيـــــــــــږي اشـــــــــــنايئ چـــــــــــې دواړه ســـــــــــيال وي‬
‫‪072‬‬
‫غريــــــــــب بدښــــــــــکاري چـــــــــــې اغونــــــــــدي بخمـــــــــــل‬
‫او د شال ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫تــــــوره شــــــاه يش پــــــه قمــــــر چــــــې منــــــر تــــــرې پــــــټ يش‬
‫‪079‬‬
‫پـــــــټ پـــــــه شـــــــال يـــــــې د مـــــــخ منـــــــر راڅخـــــــه يـــــــوړو‬

‫شـــــــــــال شـــــــــــړۍ دواړه پـــــــــــه عقـــــــــــل پيژنـــــــــــدی يش‬

‫‪070‬‬
‫مګــــــــر ړونــــــــد تــــــــه څــــــــه شــــــــړۍ او څــــــــه شــــــــالونه‬

‫کلـــــــــــــــه جـــــــــــــــوړيږي د شـــــــــــــــړۍ رسه شـــــــــــــــالونه‬

‫‪073‬‬
‫د شــــــــــــنوطوطيانو درپســــــــــــې ګرځــــــــــــي ســــــــــــېلونه‬

‫لــه دې حوالــو نــه د هغــه وخــت د ســوات د خلکــو د لبــاس پتــه ولګېدلــه چــې‬
‫خلک ـو بــه کــوم قســم لبــاس اغوســتلو‪ .‬دا پتــه هــم ولګېدلــه چــې مالــدارانو‪ ،‬غريبانــانو او‬
‫ښځو او سړو به کوم قسم لباس اغوستلو‪.‬‬

‫پيزار‬
‫له جامو يا لباس نه عالوه په ادب کې د هغې زمانې د پېزار ذکر هم موندل کېږي‪.‬‬
‫حافظ الاورۍ د هغه وخت زرغونه کوښې په دې شعر کې يادې کړې دي‪ .‬زرغونه کوښې به‬
‫د اوچتې پايې د خلکو پېزار و‪ ،‬کوم ته چې پڼې وايي‪:‬‬
‫پــــــــــه خــــــــــاطر مــــــــــې د غــــــــــم ونــــــــــه زرغونــــــــــه يش‬
‫‪074‬‬
‫چـــــــې پـــــــه خاـــــــو زرغـــــــونې کوښـــــــې ســـــــنګاري کـــــــه‬
‫کڼاوې د لرګي يو قسم پېزار و‪ ،‬چې ګرځېدل به پکې ډېر ګران وو‪ ،‬خو په خټو کې‬

‫‪029‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫به خلکو په پښو کولې‪ .‬احمد دين طالب د کڼاوو ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫کڼـــــــاوې پـــــــه خاـــــــو کـــــــې نـــــــه ګـــــــرځم پـــــــه غرونـــــــو‬
‫‪070‬‬
‫کـــــه ارتـــــاو شـــــم بيـــــا مـــــې يـــــار تـــــه جـــــواب کـــــوم دی‬
‫د کڼــاوو پــه بــاره کــې دا يــو متــل هــم دی وايــي چــې کڼــاوې پــه خاــو کــړي او پــه‬
‫فضاګټ ګرځې‪ ،‬نو دا بې اجله مرګ دی‪.‬‬

‫خوراک‬
‫د سوات د پښتو ادب د وړومبي دور له تجزيې نه د هغه وخت د خلکو د خوراک‬
‫اندازه هم لګي‪ .‬د سوات د خلکو مشهور خوراک وريژې دي‪ ،‬ځکه خو دا متل مشهور دی‬
‫چې " د سوات خلک زاړه شو خو په وريژو ماړه نه شو‪076".‬عنوان الدين کاکا خېل هم په‬
‫سوات کې د شولو ذکر کړی دی‪:‬‬
‫ســــوات کــــې واخســــته زمــــه‬ ‫وريژې شولې هر قسمه‬
‫مـــــاش او مـــــونږ وررسه ســـــم‬ ‫هم جوار او هم غنم‬
‫‪077‬‬
‫لـــۀ وربشـــو خمبـــې تشـــې‬ ‫په کې نشته دی وربشې‬
‫د يوسفزو د خوراک په باره کې ايچ ـ ډبليوـ بيليو داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Their food is plain and wholesome, and almost entirely the‬‬
‫‪produce of their cattle and lands. Milk in its various forms, the‬‬
‫‪common cereals, vegetables, and meats, together with pot-herbs‬‬
‫‪and edible fruits that grow wild, constitute the diet of the mass of‬‬
‫‪the people. Sugar, and in some parts wild honey, is much used,‬‬
‫‪but spirits are quite unknown. Tea is very little used and only by‬‬
‫‪the rich, but coffee is not even known by name.070‬‬
‫ترجمه‪ :‬د دوی خوراک ساده او صحت بخش دی او تقريبا ً د دوی ټول خوراک د‬
‫دوی د څارویو او د زمکو پيداوار دي‪ .‬پۍ او د دې مختلف قسمونه‪ ،‬عامې غلې‪ ،‬غوښه‪،‬‬
‫ساګ او د خوراک مېوې کومې چې په صحرا کېږي دا د ټولو خلکو د خوراک اجزا دي‪.‬‬
‫چيني او په ځينو سيمو کې اصيل ګبني زيات استعاملېږي‪ ،‬خو رشاب بالکل څوک نه‬
‫پېژين‪ .‬چای ډېر کم استعاملېږي‪ ،‬رصف مالداره خلک يې استعاملوي او د کايف خو له رسه‬
‫څوک نوم هم نه پېژين‪.‬‬

‫‪020‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خوشحال خان د سوات د خلکو د خوراک په باره کې داسې وييل دي‪:‬‬
‫کـــــــــــه پـــــــــــه کـــــــــــور کـــــــــــې خزانـــــــــــې لـــــــــــري د زرو‬
‫‪071‬‬
‫بيــــــــا خــــــــواړه خــــــــوري پــــــــه شړشــــــــمو بــــــــه ډنــــــــربو‬
‫د سوات خلک اوګره هم ډېره خوښوي چې خوشحال خان خټک ورته اشارې کړي دي‪:‬‬
‫د طــــــــــايل کــــــــــه درتــــــــــه وايــــــــــم يــــــــــو کــــــــــالی دی‬
‫‪002‬‬
‫ډک خانـــــــــک دی د اوګـــــــــرې کـــــــــه يـــــــــا تـــــــــالی دی‬
‫د حـــــــــــــــرص ګېـــــــــــــــډه د ده وي هـــــــــــــــومره لويـــــــــــــــه‬
‫‪009‬‬
‫چـــــــې ســـــــوات پکـــــــې چمچـــــــه اوګـــــــره ده تـــــــو ېـــــــه‬
‫دروېــــــــــــــــزه د دوريــــــــــــــــزۍ اوګــــــــــــــــره خــــــــــــــــوړلې‬
‫‪000‬‬
‫پــــــــــــــــه دا مکريــــــــــــــــې حلــــــــــــــــوه رسه لړلــــــــــــــــې‬
‫د اوګرې په باره کې مېجر راورټي داسې ليکي‪:‬‬
‫‪In the morning the Suwatis breakfast on a dish called‬‬
‫‪aogrrah in Pashto, which in made by boiling rice to a dry state,‬‬
‫‪and then mixing buttermilk with it unitill it assumes the‬‬
‫‪consistence of porridge.003‬‬
‫ترجمه‪ :‬سحر کې سواتيان په يو قسم خوراک باندې ناشته کوي چې اوګره ورته ويل‬
‫کېږي‪ .‬دا داسې جوړېږي‪ ،‬چې د وچېدو تر حده وريژې وخوټکول يش بيا په دې کې کوچ‬
‫غوړي واچول يش تر دې چې دا د کهري په شان شکل اختيار کړي‪ .‬احمد دين طالب هم‬
‫په دې شعرونو کې مختلف خوراکونه ذکر کړي دي ‪:‬‬
‫اوګــــــــــــی خــــــــــــوښ وي هــــــــــــم د جــــــــــــوارو پرنينــــــــــــې‬
‫نــــــــــــــه پــــــــــــــه لعــــــــــــــل جــــــــــــــواهر و پشــــــــــــــمينې‬
‫کـــــــه پـــــــالو تـــــــږي لـــــــه ورکـــــــړې ســـــــود يـــــــې نـــــــه يش‬
‫بــــــــــــــې د خويخــــــــــــــو ابــــــــــــــو د چــــــــــــــا چينــــــــــــــې‬
‫پــــــــــه وصــــــــــال د معشــــــــــوقې عاشــــــــــق خوشــــــــــحال وي‬
‫‪004‬‬
‫خوشـــــــــحال نـــــــــه وي پـــــــــه حلـــــــــوا او پـــــــــه پرينـــــــــې‬
‫اخون قاسم پاپني خېل هم په فوائد رشيعت کې د حلوا ذکر کړی دی‪ 000 .‬دغه رنګ‬
‫د شوملو او کوچو ذکر هم په مختلفو شعرونو کې شوی دی‪ ،‬لکه د حافظ الاورۍ دا شعر‪:‬‬

‫‪023‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫مــــا خاــــل کــــام بيــــا نــــه مونــــد شــــوملې شــــاربم مســــکه نــــه وي‬
‫‪006‬‬
‫څـــــه کـــــړم نـــــور وګـــــړي کـــــه روزي يـــــې کـــــامراين شـــــوه‬
‫محمد اکرب شوملې‪ ،‬ګبني‪ ،‬غوړي او سبزيانې داسې يادوي‪:‬‬
‫چـــــــــې اثـــــــــر پـــــــــرې د رشابـــــــــو شـــــــــوملې نـــــــــه کـــــــــا‬
‫‪007‬‬
‫بــــــــې هــــــــوده لړلــــــــې خلــــــــې مېخــــــــواران ورک شــــــــه‬
‫د دلــــــــرب تــــــــر شــــــــينکي خــــــــال ځــــــــار شــــــــه اکــــــــربه‬
‫‪000‬‬
‫مـــــــوټ‪ ،‬مټـــــــر‪ ،‬لوبيـــــــا‪ ،‬چڼـــــــه لـــــــه مهـــــــو مـــــــو نګـــــــه‬
‫اکـــــرب زمــــــا پــــــه در مېلمــــــه دی نـــــان خــــــورش يــــــې نشــــــته‬
‫‪001‬‬
‫داللـــــــه ورشـــــــه ګبينـــــــه غـــــــوړي مـــــــا ســـــــته اوپېـــــــره‬

‫واړه د نفــــــس مـــــــراد دی او دې نـــــــه يش پــــــه هـــــــېڅ زمکـــــــه‬

‫‪012‬‬
‫بــــــرنج دی کــــــه حلــــــوا کــــــه پراټــــــې دي کــــــه اوچ کــــــاک‬
‫احمد دين طالب په دې شعرونو کې کوچ‪ ،‬شوملې‪ ،‬غوښت‪ ،‬شوتل‪ ،‬مالګه مصاله او‬
‫نور يادوي‪:‬‬
‫مګــــــــــر کلــــــــــه کــــــــــچ د تشــــــــــو شــــــــــوملو خيــــــــــژي‬
‫‪019‬‬
‫کـــــــــه ورګـــــــــډيې منـــــــــډاڼو کـــــــــړې درميـــــــــان تـــــــــه‬

‫غوښــــــت غلــــــه ده‪ ،‬مګــــــر ښــــــه زملــــــې يــــــې نــــــه خــــــوري‬

‫‪010‬‬
‫د ســــــــــــړي رسه خــــــــــــوي نــــــــــــه ښــــــــــــايئ د بيــــــــــــز‬
‫کلــــــه کلــــــه چــــــې بــــــه پــــــېښ شــــــوم مشــــــکومۍ کــــــې‬
‫‪013‬‬
‫راکــــــــــــول بــــــــــــه يــــــــــــې شــــــــــــوتل د مــــــــــــاهودال‬

‫زورور کلــــــــــــــــــــــه خاليــــــــــــــــــــــږي د کمــــــــــــــــــــــزوري‬

‫‪014‬‬
‫مګــــــــر بــــــــود کــــــــړي تــــــــرې څــــــــه مالګــــــــه مصــــــــاله‬
‫د سوات ګبني هم ډېر مشهور دی ځکه خو دا متل دی‪ " .‬هغه مچۍ د سوات دي‬
‫‪010‬‬
‫چې غول يې شات دي" مېجر راورټي هم د سوات د ګبني ذکر کړی دی‪.‬‬

‫‪024‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د استوګنې ځايونه‬
‫د جامې‪ ،‬پېزار او له خوراک نه عالوه له پښتو ادب نه د هغه وخت د خلکو د کورونو‬
‫او د استوګنې د ځايونو هم پته لګي‪ .‬د هغه وخت د سوات د خلکو د کورونو او د اوسېدو د‬
‫ځايونو په باره کې خوشحال خان وايي‪:‬‬
‫ولــــــــــې نــــــــــه دي ډېــــــــــر چــــــــــرکني لــــــــــري ځايونــــــــــه‬
‫آلـــــــــــــوده‪ ،‬ګنـــــــــــــده بـــــــــــــدبوۍ لکـــــــــــــه رسايونـــــــــــــه‬
‫څـــــــو ســـــــړي هـــــــومره يـــــــې ســـــــاي پـــــــه هـــــــره خونـــــــه‬
‫پــــــــه انګــــــــڼ کــــــــې يــــــــې چرګــــــــان ګرځــــــــي ســــــــلګونه‬
‫درســـــــــته خـــــــــو نـــــــــه يـــــــــې نيـــــــــويل پـــــــــه کنـــــــــدوانو‬
‫‪016‬‬
‫پـــــــــه ګنـــــــــده روزګـــــــــار بـــــــــدتر دي تـــــــــر هنـــــــــدوانو‬
‫د يوسفزو د کورونو او د اوسېدو د ځايونو په باره کې بيليو دايس وايي‪:‬‬
‫‪Their dwellings are mean mud and lath cabins, full of vermin and foul air,‬‬
‫‪and surrounded by cesspools and heaps of every kind of filth.017‬‬
‫ترجمه‪ :‬د دوی کورونه له خټې او د لرګي له پټيو نه جوړ وي‪ ،‬چې له ورګو ساګو او بد‬
‫بوی نه ډک وي او له دې نه ګېر چاپېره د ګنده اوبو ډنډونه او د هر قسمه ګندګۍ ډېري وي‪:‬‬
‫بل ځای خوشحال وايي چې د سوات په هر کور کې ولې بهېږي‪:‬‬
‫پــــــه هــــــر کــــــيل پــــــه هــــــر کــــــور کــــــې يــــــې ولــــــې ځــــــي‬
‫‪010‬‬
‫هــــم يــــې خــــوري هــــم يــــې هــــر لــــوري تــــه غلــــې ځــــي‬
‫حافظ الاورۍ د وښو د کوټو ذکر هم کړی دی ‪:‬‬

‫پـــــــــاتې لـــــــــه شـــــــــاهانو محلونـــــــــه حـــــــــويلۍ شـــــــــوې‬

‫‪011‬‬
‫پــــــــاتې لــــــــه خوارانــــــــو د وښــــــــو کــــــــوټې جــــــــونګړي‬
‫لــه دې حوالــو نــه پتــه لګــي چــې پــه هغــه وخــت کــې د ســوات د خلک ـو کورونــه‬
‫کچه وو او د صفايۍ يې هم څه ښه انتظام نه و‪.‬‬

‫د واده رسم و رواج‬

‫د واده‪ ،‬ښادۍ د رسم و رواج په باره کې معلومات هم د سوات په پښتو ادب کې په‬
‫نظر راځي‪:‬‬

‫‪020‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ولور‬
‫په واده کې د جينۍ د رس چې به کوم مال اخستل کېده‪ ،‬هغې ته به يې ولور ویلو‪.‬‬
‫په دې شعرونو کې د ولور ذکر راغلی دی‪:‬‬
‫او د عاشــــــــــــــــــــــقانو رس يــــــــــــــــــــــې ولــــــــــــــــــــــور دی‬
‫‪622‬‬
‫پـــــــــــه رسمونـــــــــــده يش څـــــــــــه رنـــــــــــګ ارزانـــــــــــه ده‬
‫دا د رښـــــــــتوين عاشـــــــــق رس زمـــــــــا د خـــــــــولې ولـــــــــور دی‬
‫‪629‬‬
‫هـــــر چـــــې خاـــــل رس پريکـــــوي هغـــــه خريـــــدار لـــــره ځـــــم‬

‫ديني ورور او د س واک‬

‫کله چې د يوې جينۍ نکاح کېږي‪ ،‬نو نکاح ته به هغه پخاله نه مخامخ کېده‪ ،‬بلکې‬
‫د هغې له طرف نه به يو خالوان د هغې وکالت کاوه‪ .‬له وکالت کولو نه اول به هغه له ناوې‬
‫نه د وکالت اجازت اخسته‪ ،‬دې اجازت ته "د رسواک اخستل" وايي او څوک چې د رسواک‬
‫واخيل هغه ته ديني ورور وايي‪ .‬دوست محمد خان په دې شعرونو کې دې طرف ته داسې‬
‫اشاره کړې ده‪:‬‬
‫د بادشـــــــــــــــاه د ښـــــــــــــــځې و يـــــــــــــــو دينـــــــــــــــي ورور‬
‫نــــــــــور هغــــــــــه تــــــــــه بادشــــــــــاه وویــــــــــل يف الفــــــــــور‬
‫ورشــــــــــــه واخلــــــــــــه تــــــــــــه د ښــــــــــــځې نــــــــــــه وس واک‬
‫چــــــــې نکــــــــاح مــــــــې دوبــــــــاره اوکــــــــړي ښــــــــه پــــــــاک‬
‫پــــــــــس لــــــــــه هغــــــــــه دينــــــــــي ورور الړ پــــــــــه لغــــــــــت‬
‫خــــــــــاص محــــــــــل تــــــــــه د بادشــــــــــاه هغــــــــــه ســــــــــاعت‬
‫زر يب يب تـــــــــه يـــــــــې ويـــــــــل واک راکـــــــــړه د خاـــــــــل الس‬
‫چــــــــــې نکــــــــــاح دې کــــــــــړي وس نــــــــــوی ســــــــــم د الس‬
‫چـــــــــــــې دې ورور يب يب خـــــــــــــرب کـــــــــــــړه د دې کـــــــــــــار‬
‫نـــــــــور دا هـــــــــم پښــــــــــېامنه وه پـــــــــه خاـــــــــل ګفتــــــــــار‬
‫دې يب يب ورتـــــــــــــــه نـــــــــــــــور وویـــــــــــــــل زر پـــــــــــــــه زر‬
‫‪620‬‬
‫مـــــــــــــا واک تالـــــــــــــه دې درکـــــــــــــړی د خاــــــــــــــل رس‬

‫دغــه د رس واک چــې بــه چــا واخســت او د يــوې جينــۍ دينــي ورور بــه جــوړ ش ـو‪،‬‬

‫‪026‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫نــو ده بــه بيــا ټــول عمــر د دغــې جينــۍ داســې خيــال ســاته‪ ،‬لکــه د خالــې خــور او د‬
‫خوشحالو په موقعه لکـه د اخـرت او شـوقدر بـه يـې دغـې دينـي خـور تـه څـه نـه څـه برخـه‬
‫رضور ورکوله‪.‬‬

‫د غم رسم ورواج‬
‫دوست محمد خان دوستی د مړي په کفن او جسم باندې د مختلفو دعاګانو ليکلو‬
‫په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫دا د عاکــــــــــــــــــــــه چــــــــــــــــــــــا ای وروره اوليکلــــــــــــــــــــــه‬
‫پـــــــــــه کفـــــــــــن د پاســـــــــــه وايـــــــــــم بـــــــــــې تحملـــــــــــه‬
‫هـــــــــــــم آيـــــــــــــات ښـــــــــــــه وررسه ای زمـــــــــــــا جانـــــــــــــه‬
‫زر يـــــــــــې اوليکـــــــــــل يـــــــــــارانو لـــــــــــه ښـــــــــــه شـــــــــــانه‬
‫خـــــــدای بـــــــه خـــــــالص کـــــــړي لـــــــه عـــــــذاب د ګورســـــــتان‬
‫‪623‬‬
‫د دې دعـــــــــــــا پـــــــــــــه برکـــــــــــــت هغـــــــــــــه زمـــــــــــــان‬
‫او بل ځای داسې وايي‪:‬‬
‫او بـــــــــــــل دا د عاکـــــــــــــه چـــــــــــــا ای زمـــــــــــــا يـــــــــــــاره‬
‫پـــــــــــه کفـــــــــــن ښـــــــــــه اوليکلـــــــــــه بـــــــــــر خـــــــــــورداره‬
‫لـــــــــه ده ورک بـــــــــه کـــــــــړي عـــــــــذاب لـــــــــه ګورســـــــــتان‬
‫پــــــــــــه خاــــــــــــل فضــــــــــــل رسه هغــــــــــــه دم ســــــــــــبحان‬
‫يــــــــــــــــــــا کــــــــــــــــــــريم العفــــــــــــــــــــو ذالعــــــــــــــــــــدل‬
‫‪624‬‬
‫انـــــــــــت الـــــــــــذي لـــــــــــک عـــــــــــدل کـــــــــــل شـــــــــــئ‬
‫او د مړي د سينې له پاسه د دعا ليکلو په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫بــــــــــــل دا زده کــــــــــــړئ يــــــــــــارانو اوس لــــــــــــه مانــــــــــــه‬
‫کـــــــه پـــــــه ترتيـــــــب پـــــــه ســـــــينه چـــــــا د مـــــــړي جانـــــــه‬
‫تســـــــــــــــميه يـــــــــــــــې اوليکلـــــــــــــــه پـــــــــــــــه هـــــــــــــــرن‬
‫هـــــــــم پـــــــــه وچـــــــــويل يـــــــــې تحريـــــــــر کـــــــــړه برابـــــــــر‬
‫خـــــــــــدای بـــــــــــه دور کانـــــــــــدي د ګـــــــــــور واړه عـــــــــــذاب‬
‫‪620‬‬
‫لـــــــه مـــــــرده نـــــــه پـــــــه خاـــــــل فضـــــــل پـــــــه شـــــــتاب‬

‫‪027‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫اګر چې دوست محمد خان دوستي د مړي په وجود د دعاګانو د ليکلو فضایل بيان‬
‫کړي‪ ،‬خو په سوات کې داسې روایت ما پيدا نه کړ‪ ،‬چې خلکو مړو ته په وجود دعاګانې‬
‫ليکيل وي‪ .‬مړي پسې د ژړا په باره کې دوستی داسې وايي‪:‬‬
‫اوس بيـــــــــــــــــــــان کـــــــــــــــــــــړم د ژړا واورئ يـــــــــــــــــــــارانو‬
‫کـــــــه څـــــــوک ژړا کـــــــړي پـــــــه مـــــــرده پســـــــې دوســـــــتانو‬
‫يــــــــــا مــــــــــور مــــــــــړه يش يــــــــــا پــــــــــالر يــــــــــا بــــــــــرادر‬
‫يـــــــــــا ځـــــــــــوی يـــــــــــې خلقـــــــــــه مـــــــــــړ يش معتـــــــــــرب‬
‫هغـــــــــــــه کـــــــــــــس چـــــــــــــې ژړا کـــــــــــــوي پـــــــــــــه زوره‬
‫نـــــــور مخلـــــــوق يـــــــې پـــــــه غـــــــوږ اوري لـــــــه هـــــــر لـــــــوره‬
‫طعــــــــــــام مــــــــــــه لېــــــــــــږده د دوي کــــــــــــره ای يــــــــــــاره‬
‫‪626‬‬
‫کـــــــــــــه يرېـــــــــــــږې لـــــــــــــه عذابـــــــــــــه د قهـــــــــــــاره‬
‫مړي پسې چې ښځې ژاړي د هغې په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫پيغمــــــــــــرب دې بيــــــــــــا د هســــــــــــې شــــــــــــان ویــــــــــــيل‬
‫مــــــــــا پخالــــــــــه پــــــــــه کتــــــــــاب کــــــــــې دي ليــــــــــديل‬
‫چـــــــــې هـــــــــېڅ ښـــــــــځې لـــــــــه روانـــــــــه دي ای جانـــــــــه‬
‫پــــــــــــه غــــــــــــم کــــــــــــې رس رستــــــــــــورول واوره زمانــــــــــــه‬
‫هــــــــــــم وښــــــــــــکل د رس وېښــــــــــــته ای زمــــــــــــا يــــــــــــاره‬
‫‪627‬‬
‫روا نـــــــــه دي پـــــــــه هـــــــــېڅ غـــــــــم کـــــــــې برخـــــــــورداره‬
‫څ‬

‫او په بل ځای داسې وايي‪:‬‬

‫دغــــــــه ښـــــــــځه چـــــــــې ويـــــــــر کانـــــــــدي لـــــــــه دهانـــــــــه‬
‫يش لــــــــــه خدايــــــــــه پــــــــــه دا ويــــــــــر دا بــــــــــې فرمانــــــــــه‬
‫درتـــــــــه وايـــــــــم هـــــــــم لـــــــــه کـــــــــل فرښـــــــــته ګـــــــــانو‬
‫بــــــــــــــــې فرمانــــــــــــــــه بــــــــــــــــه يش دا واورئ يــــــــــــــــارانو‬
‫هــــــــــم بــــــــــې فرمانــــــــــه يش لــــــــــه کلــــــــــو پېغمــــــــــربو‬
‫چــــــــــــې دا پــــــــــــه اوچــــــــــــت اواز کــــــــــــوي ژړا دلــــــــــــربو‬
‫کـــــــــه پـــــــــه پټـــــــــه ښـــــــــځه زړه کـــــــــې نـــــــــور ژړيـــــــــږي‬
‫پټــــــــې اوښــــــــې پــــــــه ګريــــــــوان کــــــــې تــــــــرې بهيــــــــږي‬

‫‪020‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پــــــــه کــــــــې هــــــــېڅ نشــــــــته دی بــــــــاک ای زمــــــــا اللــــــــه‬
‫‪620‬‬
‫درتــــــــــه وايــــــــــم خــــــــــرب شــــــــــه لــــــــــه دې مقالــــــــــه‬
‫اخون کريم داد په غم کې د ښځو د ژړا نقشه داسې راښکلې ده‪:‬‬
‫څـــــــه بـــــــه درتـــــــه وايـــــــم د عـــــــور تينولـــــــه کـــــــم بختـــــــۍ‬
‫يــــو نــــامراد ســــړی چــــې مــــړ يش دوی بــــه ويلــــه وکــــاچي راځــــئ‬
‫فالنکــــــــــی مــــــــــړ شــــــــــه مــــــــــونږ بــــــــــه ويــــــــــر کــــــــــړو‬
‫و تزنــــې جــــامې وکــــاږئ خارســــ پــــه ښــــو جــــامو بــــه جــــوړوئ‬
‫لکـــــــــــــــــــه دوی خارســـــــــــــــــــ ښـــــــــــــــــــځو کـــــــــــــــــــا‬
‫پــــــر لــــــه پســــــې بــــــه يش روانــــــې دوی پــــــه مثــــــل د لــــــړۍ‬
‫چـــــې د مـــــړده پـــــه غـــــويل وريش خاـــــل اواز بـــــه رسنـــــده کـــــا‬
‫پــــــه نڅــــــا بــــــه يش ورګــــــډې پــــــه معنــــــي لکــــــه لــــــولۍ‬
‫دوي شـــــني ګـــــرې يش روانـــــې شـــــني ګـــــرې بـــــه ښـــــېوه کـــــا‬
‫زيــــــــــات پــــــــــر دنيــــــــــا لــــــــــه کــــــــــم پــــــــــر پوښــــــــــتۍ‬
‫تېـــــــــرې بـــــــــه يـــــــــو وبلتـــــــــه کانـــــــــدي شـــــــــني ګـــــــــرې‬
‫چـــــــــــــــې پـــــــــــــــه ويـــــــــــــــر کومـــــــــــــــه مړنــــــــــــــــۍ‬
‫يــــــــو بــــــــه لــــــــه ژړا رخــــــــه وي سســــــــته دوی بــــــــه وايــــــــي‬
‫چـــــــې تـــــــر اوســـــــه تـــــــا ژړا نـــــــه زده کولـــــــه ای خرګـــــــۍ‬
‫دا بــــــــــې هــــــــــوده عمــــــــــر دې پــــــــــه چرتــــــــــه تــــــــــرياوۀ‬
‫ای يـــــــــــــــــــــــــا وې خـــــــــــــــــــــــــوارې کـــــــــــــــــــــــــوهۍ‬
‫هغــــــــــه ويرژلــــــــــې کــــــــــه هــــــــــر څــــــــــو وي صــــــــــربناکه‬
‫د دوی لــــــه شــــــامته بــــــه يش تــــــر خاونــــــد پــــــورې حصــــــۍ‬
‫هغــــــــــه عزيــــــــــزان چــــــــــې بــــــــــه د دوی صــــــــــوتونه اوري‬
‫خــــــدای پــــــر دوی بــــــه يش ناراضــــــه د اللــــــه د نــــــا شــــــکرتۍ‬
‫دوی بــــــــــــــه وايــــــــــــــي ويرژلــــــــــــــې د ادي وخــــــــــــــت دی‬
‫‪621‬‬
‫کـــــه بـــــه ژاړې دا دې وخـــــت دی هـــــم برمنـــــډه کـــــړه څـــــړۍ‬
‫لکه څنګه چې مخکې د دوست محمد دوستي په حواله ذکر شو چې که په غم‬
‫څوک ژاړي نو هغوی ته د غم روټۍ وړل نه دي پکار‪ .‬په دې باره کې اخون قاسم پاپني‬

‫‪021‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خېل وايي چې که په غمجنو کې نوحه ګره ښځه نه وي‪ ،‬نو دوی ته طعام رسول مستحب‬
‫دي‪ ،‬چې ژړا کاندي په زوره‪ ،‬چې د رشعي حکم نه وي‪ ،‬لکه رسور چې په ورځ د غم کې د‬
‫امري حمزه عيال لره طعام وروستولی‪،‬که په دوی کې نوحه ګره ښځه وي چې ژړا او ويرونه‬
‫‪692‬‬
‫کوي نو بيا د طعام وراستول ناروا دي چې په ګناه باندې مدد دی‪.‬‬

‫قربونه‬
‫د قرب دوه قسمونه دي يو شامي او بل لحد‪ .‬فوائد رشيعت کې ليکيل چې که زمکه‬
‫نرمه نه وي او لحد پکې جوړېږي نو د شامي نه د لحد کول بهرت دي‪ 699.‬کله چې مړی په‬
‫قرب کې وساارل يش نو د هغه په قرب يو شني ډکی نهلولی يش‪ .‬په دې باره کې دوست‬
‫محمد خان داسې وايي‪:‬‬
‫بـــــــل چـــــــې څـــــــوک ډکـــــــی پـــــــه قـــــــرب کـــــــړي نهـــــــل‬
‫د خــــــــــــالق پــــــــــــه فضــــــــــــل شــــــــــــني يش مکمــــــــــــل‬
‫دا شـــــــــــــني ډکـــــــــــــی ثنـــــــــــــا وايـــــــــــــي د خاونـــــــــــــد‬
‫د قيامــــــــــت دورځــــــــــې پــــــــــورې پــــــــــه ښــــــــــه خونــــــــــد‬
‫دا ثــــــــــواب ښــــــــــه بــــــــــې حســــــــــاب د مــــــــــرده وينــــــــــه‬
‫د اشــــــــــنا ســــــــــړي پــــــــــه شــــــــــان ملګــــــــــری وينــــــــــه‬
‫چــــــــې څــــــــوک اوکــــــــاږي لــــــــه قــــــــربه ډکــــــــی شــــــــني‬
‫بيـــــــــــــا ثنـــــــــــــا نـــــــــــــه وايـــــــــــــي د رب العـــــــــــــاملني‬
‫لکــــــه ســــــړی چــــــې پــــــه مــــــرګ مــــــړيش کــــــام نــــــا کــــــام‬
‫نــــــــــور کــــــــــولی دی لــــــــــه خلــــــــــې نــــــــــه يش کــــــــــالم‬
‫هســـــــــې شـــــــــان تـــــــــه يش دا شـــــــــني ډکـــــــــی مـــــــــامت‬
‫حمـــــــــد د خـــــــــدای نـــــــــه يش ويلـــــــــی کـــــــــم و زيـــــــــات‬
‫نـــــــــــــــاروا دي ای مخلوقـــــــــــــــه دا دې نـــــــــــــــه کـــــــــــــــا‬
‫‪690‬‬
‫کـــــــــــه وکـــــــــــاږي بدبـــــــــــه وکـــــــــــا بدبـــــــــــه وکـــــــــــا‬
‫په سوات کې د ستا نه دارو د مقربو ډېر احرتام کېږي او له هغوی نه ونې هېڅ څوک‬
‫هم نه پرېکوي‪ .‬د دې وجه مخدوم تصدق احمد داسې بيانوي‪:‬‬
‫‪It was also thought that the stanadars were able to exercise‬‬
‫‪their powers after death. The testimony of this may be seen in‬‬

‫‪092‬‬
‫ د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬/ ‫څلورم باب‬
large groves of ancient olive trees here and there which stand in
contrast to the barren naked hills. Evidently, the reason why the
groves have escaped the ravages of the axe lies in the fact that
within them are the graves of saints to which men and women
came every Thursday for favours. The trees and shrubs in the
vicinity of the groves are not molested lest wrath of the saint
should befall the “Sinner”.693
‫ دا هم يو خيال و چې ستانه دار له مرګ وروسته هم د خالو اختياراتو‬:‫ترجمه‬
‫ کومې‬،‫ د دې په ثبوت کې مونږ د خونانو زړې او غټې ونې ليدلی شو‬.‫استعامل کولی يش‬
‫ په ظاهري توګه د دې خربې وجه چې ايا‬.‫چې د لغړو غرونو په مقابله کې دلته والړې دي‬
‫ دا وجه په دې حقيقت کې پرته ده چې‬،‫دا ګڼ ځنګلونه له ترب نه څنګه محفوظ پاتې شوي‬
‫دلته د پريانو او وليانو قربونه دي چې د هر زيارت په ورځ سړي او ښځې له هغوی نه د‬
‫ د دې قربونو ونې او بوټي ځکه نه يش خرابولی چې هسې نه‬.‫سوال کولو لااره دلته راځي‬
.‫د دې وليانو او پريانو غصه په دې ګناه کوونکو باندې پرېوځي‬
:‫مېجر راورټي په سوات کې د عامو مقربو په باره کې داسې ليکي‬
The Afghan tribe, like all Muhammadans, have a great
respect for the last resting-plces of their own dead, at least; but the
Suwatis seem to feel little compunction or respect on this head. I
have already mentioned that the strip of land lying between the
villages and the rise of the mountains, is set apart for the
cultivation of wheat and barely, and that, in that land also, their
burying grounds are situated. After a few years they allow these
fields to lie fallow for some time and plough up all the burying
grounds, and, in future bury the dead in the fallow land! This
may be consequent on the small quanitity of land available for
purposes of agriculture; but still, it appears a very horrible
custom.694
‫ خو‬،‫ پښتانه د نورو مسلامنانو په شان د خالو مړو د مقربو ډېر خيال سايت‬:‫ترجمه‬
،‫ لکه څنګه چې ما وړاندې ذکر کړي‬،‫په دې باره کې سواتيان کم درناوی او عزت ورکوي‬

099
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چې د زمکې هغه ټکړه چې هغه د دوو کليو يا د غرونو په مينځ کې پرته وي هغه د غنمو او‬
‫د وربشو دکرکيلې لااره بيله کړی شوې وي او په دغه زمکه کې د دوی مقربې هم وي‪ ،‬يو‬
‫څو کاله وروسته دوی دا زمکې د څه وخت لااره شړې پرېږدي او بيا دا ټوله د مقربې زمکه‬
‫ېوې کړي او بيا په راتلونکي کې مړي په شاړه زمکه کې سااري‪ .‬د دې دا وجه هم کېدی‬
‫يش چې دلته د کروندې زمکه کمه ده‪ ،‬خو بيا هم دا ډېر د وېرې قابل رواج دی‪.‬‬
‫د دې يوه وجه دا هم کېدي يش چې په سوات کې به د ګرځنده وېش له وجې‬
‫خلکو د يو بل د مقربو احرتام نه کولو‪ .‬د وليانو او پريانو قربونو ته به خلک تلل او له دې نه‬
‫عالوه به د اخرت‪ ،‬شوقدر او په نورو خاصو موقعو خلک د مړو قربونو ته تلل‪ .‬د مړو قربونو ته د‬
‫تلو لااره د خاصو ورځو تذکره دوست محمد خان دوستی داسې کوي‪:‬‬
‫مردګـــــــــــــــــانو تــــــــــــــــــه د تلـــــــــــــــــو دپــــــــــــــــــاره وروره‬
‫يــــــــــو څـــــــــــو ورځــــــــــې مقـــــــــــرر دي راشــــــــــه ګـــــــــــوره‬
‫اول شــــــــــــــــنبه بلــــــــــــــــه دوميــــــــــــــــه دو شــــــــــــــــنبه ده‬
‫هـــــــــــم درېمـــــــــــه ښائســـــــــــته ښـــــــــــکلې پانجشـــــــــــنبه ده‬
‫د جمعــــــــــــــــې ورځ څلــــــــــــــــور مــــــــــــــــه ده افضــــــــــــــــله‬
‫اوس وختونــــــــــــــــه درتــــــــــــــــه ښــــــــــــــــاميه ای دلــــــــــــــــه‬
‫چــــــــــــــــــــې ورځ رايش جمعــــــــــــــــــــه واوره مومنــــــــــــــــــــه‬
‫ځــــــــه مــــــــرده ګـــــــــانو لــــــــره پـــــــــس لــــــــه ماســـــــــاخينه‬
‫چـــــــــــې ورځ رايش خاصـــــــــــه شـــــــــــنبه زمـــــــــــا جانـــــــــــه‬
‫زر دمنـــــــــــــر پـــــــــــــه ختـــــــــــــو ځـــــــــــــه واوره زمانـــــــــــــه‬
‫هــــــــــــــم چــــــــــــــې ورځ د دوشــــــــــــــنبې رايش اظهــــــــــــــاره‬
‫د غرمـــــــــې پـــــــــه وخـــــــــت دې ځـــــــــي ای زمـــــــــا يـــــــــاره‬
‫چـــــــــــې ورځ رايش درتـــــــــــه وايـــــــــــم پنجشـــــــــــنبه هـــــــــــم‬
‫‪690‬‬
‫ځـــــي دې قـــــرب لـــــه پـــــه څاښـــــت وخـــــت کـــــې کـــــره هـــــم‬
‫کله چې څوک قرب ته الړ يش او د هغه قرب په واسطه څه سوال کوي‪ ،‬نو د سوال له‬
‫کولو نه اول چې کوم لوازمات پوره کول پکار وي د هغې په باره کې دوست محمد خان‬
‫دوستی داسې وايي‪:‬‬

‫‪090‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کـــــــــــه طلـــــــــــب کانـــــــــــدي څـــــــــــوک وروره د زيـــــــــــارت‬
‫اول دې وکـــــــــــــــړي دوه رکعاتـــــــــــــــه پـــــــــــــــه عـــــــــــــــزت‬
‫ثـــــــــــــواب دې وبخښـــــــــــــي پـــــــــــــه روح د ويل بانـــــــــــــدې‬
‫پـــــــــس لـــــــــه هغـــــــــه دې ويل تـــــــــه ورتلـــــــــل کانـــــــــدي‬
‫ثـــــــــــــواب وليـــــــــــــږي د نفلـــــــــــــو پـــــــــــــاک ســـــــــــــبحان‬
‫‪696‬‬
‫هغــــــــــــــه ويل تــــــــــــــه دا ســــــــــــــړی چــــــــــــــې وي روان‬
‫او بيا چې کله له نفلونو کولو نه پس د هغه ويل يا نېک سړي قرب ته وريش او څه‬
‫سوال يا دعا کوي نو داسې به وايي‪:‬‬
‫زه اوس ســـــــوال ســـــــتا پـــــــه روضـــــــه کـــــــوم لـــــــه خدايـــــــه‬
‫تـــــــه هـــــــم ســـــــوال زمـــــــونږ دپـــــــاره کـــــــړه نېـــــــک رايـــــــه‬
‫چــــــــې حاصــــــــل کــــــــړي خــــــــدای زمــــــــا د زړه مقصــــــــود‬
‫‪697‬‬
‫چــــــې بريتــــــه ســــــتانه ځمــــــه کــــــور تــــــه ښــــــه خوشــــــنود‬

‫ټولنيز ژوند او پښتونويل‬

‫په يوه ټولنه کې يو ځای اوسېدل او له يو بل رسه غم ښادي او کلی کلويغي کولو ته‬
‫ټولنيز ژوند وايي‪.‬د پښتنو د ټولنيز ژوند څه اهمې خربې دا دي‪:‬‬

‫بيامر پوښتنه‬
‫د بيامر پوښتنه کول‪ ،‬هغه ته تسيل ورکول او د هغه ډاډګرينه کول پښتانه الزمي‬
‫‪690‬‬
‫ګڼي‪ ،‬ځکه چې اسالم هم د دې خربې تاکيد کوي ‪.‬‬

‫جرګه‬
‫جرګه په پښتني ټولنه (سامج) کې د انتظاميې او د عدليې د دواړو کردار ادا کوي‪.‬‬
‫دا د پښتونولۍ يو اهم جز دی ځکه يې په ادب کې ډېرې حوالې موندل کېږي‪.‬‬
‫حافظ الاورۍ په يو شعر کې جرګه داسې يادوي‪:‬‬
‫کــــــــــوم يــــــــــوه بـــــــــــه د ځــــــــــان برخــــــــــه خوښـــــــــــوله‬
‫‪691‬‬
‫پـــــــه جرګـــــــه کـــــــه هغـــــــه وېـــــــش وی عـــــــايل شـــــــانه‬
‫احمددين طالب د جرګې ذکر داسې کوي‪:‬‬

‫‪093‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کــــــــور چــــــــې وران يش پــــــــه جرګــــــــه د کــــــــور رغيــــــــږي‬
‫‪602‬‬
‫اغېړلـــــــــی خـــــــــالص د بـــــــــل پـــــــــه دنبـــــــــال نـــــــــه يش‬
‫د پښتونولۍ خال څه خصوصيات دي چې په هغې کې مېلمه دوستي‪ ،‬بدرګه‪ ،‬بدل‬
‫او نور هم شامل دي‪ .‬د پښتونولۍ د دې عنارصو ذکر الندې کولی يش‪.‬‬

‫مېلمه پالنه‬
‫مېلمه پالنه د پښتنو يو ښکاره صفت دی‪ .‬دغه وجه ده چې دا د پښتو او پښتونولۍ‬
‫يو اهم جز ګڼل کېږي‪ .‬پښتانه مېلمه ته همېشه لااره ښه خوراکونه ورکوي او بيا د مېلمنو‬
‫په مينځ کې هم توپري موجود وي‪ ،‬چې د يو مېلمه په نسبت د بل قسم مېلمه زيات خيال‬
‫ساتل کېږي‪ ،‬لکه د لرې ځای مېلمه او د نزدې مېلمه او نور‪.‬‬
‫د نيــــــــــازبني مېلمــــــــــه مــــــــــدام غوښــــــــــې خــــــــــوراک وي‬
‫‪609‬‬
‫کـــــــه ســـــــتا غـــــــم مـــــــې د خـــــــوږ زړه بـــــــوټۍ خـــــــوړلې‬
‫د مېلمه او مېلمه پالنۍ په حواله د احمد دين طالب يو څو اشعار وړاندې کولی يش‪:‬‬
‫چــــــــــــې مېلمــــــــــــه درنــــــــــــه ډوډۍ غــــــــــــواړي پتــــــــــــريه‬
‫‪600‬‬
‫پــــــه مهلــــــت يــــــې يـــــــو ســــــاعت نــــــه کــــــړې خمـــــــريه‬

‫چـــــــې پـــــــه کـــــــور کـــــــې د چـــــــا چـــــــرګ پـــــــالو پخيـــــــږي‬

‫‪603‬‬
‫مېلامنـــــــه يـــــــې نـــــــه خـــــــورې خـــــــس د کبـــــــل کـــــــر ش‬

‫ورتــــــــه خانــــــــده چــــــــې مېلمــــــــه نــــــــه نــــــــه خالصــــــــيږې‬

‫‪604‬‬
‫لـــــــــــه اولـــــــــــه يش رمضـــــــــــان پســـــــــــې اخـــــــــــرت يش‬
‫دوست محمد خان دوستی د مېلمه پالنې په باره کې په يوه واقعه کې داسې ذکر کوي‪:‬‬
‫پـــــــري ویـــــــل چـــــــې ورتـــــــه نـــــــه کـــــــړې جبـــــــني بـــــــوټ‬
‫نــــــــــور پــــــــــه دا جبــــــــــني وي بــــــــــد د غــــــــــوړو ګــــــــــوټ‬
‫د وربشـــــــــــــــــو ډوډۍ ورکـــــــــــــــــړه پـــــــــــــــــه ټقالـــــــــــــــــه‬
‫تـــــــــــل هغـــــــــــه تـــــــــــه دا نعمـــــــــــت دی زمـــــــــــا اللـــــــــــه‬
‫د مېلمـــــــــــــــــــه دی دا تعظـــــــــــــــــــيم ای زمـــــــــــــــــــا وروره‬

‫‪094‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫لکـــــــــه مـــــــــا چـــــــــې بيـــــــــان اوکـــــــــړه ورتـــــــــه ګـــــــــوره‬
‫ټــــــــول عــــــــامل کــــــــړه پــــــــاک خــــــــالق تاتــــــــه محتــــــــاج‬
‫پـــــــــــه هـــــــــــر يـــــــــــو ويل د پاســـــــــــه ســـــــــــتا خـــــــــــراج‬
‫نــــــــور پــــــــه څــــــــه بــــــــه د مېلمــــــــه وي مهامنــــــــې هــــــــم‬
‫ځــــــــــــواب راکــــــــــــړه زه د دې يــــــــــــم ارمــــــــــــاين هــــــــــــم‬
‫ده ویـــــــــــــل تـــــــــــــه پـــــــــــــرې اول واخلـــــــــــــه ســـــــــــــالم‬
‫پــــــــــــــس لــــــــــــــه هغــــــــــــــه وررسه اوکــــــــــــــړه کــــــــــــــالم‬
‫بيـــــــــا تـــــــــه ســـــــــت اوکـــــــــړه مېلمـــــــــه تـــــــــه د نعمـــــــــت‬
‫‪600‬‬
‫نــــــــور يــــــــې کــــــــور تــــــــه زر روان کــــــــړه پــــــــه عــــــــزت‬
‫هر سړی وايي چې ما د مېلمه قدر وکړی‪ ،‬خو په غريب سړي چې کله مېلمه رايش‪،‬‬
‫نو هغه ځکه وارخطايش چې هغه کامحقه قدر نه يش کولی‪ .‬قايض غالم رباين په يو شعر‬
‫کې دې طرف ته داسې اشاره کړې ده‪:‬‬
‫رنــــــــګ مــــــــې زيــــــــړ وار مــــــــې خطــــــــا دی بيلتانــــــــه تــــــــه‬
‫‪606‬‬
‫لکـــــــه خـــــــوار ســـــــړی چـــــــې ګـــــــوري ميلامنـــــــه تـــــــه‬

‫بدرګه‬
‫د قافلې د حفاظت لااره او يا چا ته د عزت ورکولو لااره چې کوم کسان ځي‪ ،‬هغې‬
‫ته بدرګه وايي‪ .‬مياداد د بدرګې لفظ په دې شعر کې ذکر کړی دی‪:‬‬
‫بيــــــا هغــــــه څــــــوک بــــــدخواهان بــــــه زمــــــا څــــــه وکانــــــدي‬
‫‪607‬‬
‫بدرګـــــــــــــــه رارسه تاغونـــــــــــــــدې اللـــــــــــــــه لرمـــــــــــــــه‬
‫بدرګــه پــه هغــه وخــت کــې ډېــره عامــه او اهمــه وه کلــه چــې ب ـه د ســفر پــه دوران‬
‫کـې د ډاکـې کولــو خطـره وه‪ ،‬نــو خلکـو بـه خاــل مېلامنـه د خاــل کـيل لـه حــدودو نـه پــه‬
‫امن ويستل غوښتل نو بدرګه به يې وررسه ملګرې کړه‪.‬‬

‫برمته‬
‫کله چې د يو کس په بل کس قرض وي او هغه يې ورکولو ته تيار نه وي‪ ،‬نو د پور‬
‫خاوند له پوروړي نه څاروي يا سړي په برمته کې بيايي او تر هغه وخته يې نه ورکوي ترڅو‬
‫چې د ده قرض نه وي ورکړی شوی‪ .‬له برمتو نه ډېرې جګړې هم پېښيږي خو زياتې برمتې‬
‫‪090‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫بيا د جرګو مرکو په ذريعه فيصله کيږي‪ 600.‬کله کله به پښتنو د حکومتونو نه هم برامتې‬
‫کولې‪ ،‬په پټه به د حکومت حدونو ته واوړېدل او نر يا ښځه چې څه به يې په الس راغلل‬
‫برامته به يې کړل‪ ،‬سبا ته به يې بيا اظهار وکړو او د دې برمتې په ذريعه به يې خال بنديان‬
‫خالسول‪ 601.‬په ‪۹۸۳۱‬کې په سوات کې د سوات اخوند چې په سيدو بابا مشهور وه هغه د‬
‫‪632‬‬
‫برامتې خالف فتوه ورکړه او د دې د وجې سواتيانو برامته بنده کړه‪.‬‬

‫بدل‬
‫بدل هم د پښتونولۍ يو اهم توکی ګڼل کېږي‪ .‬بدل دوه معنې لري يوه معنا يې دا‬
‫ده چې که څوک له چا رسه ښېګړه وکړي نو د دغې ښېګړې په جواب کې نېکي کول هم‬
‫بدل دی او دويم قسم يې د دښمنۍ دی‪ ،‬يعنې که چا له چا رسه بد وکړل‪ ،‬نو هغه کس به‬
‫د خالو بدو د بدل اخستلو کوښښ کوي‪ .‬دوستی په اسالمي نقطه نظر رسه د بدل ذکر‬
‫داسې کوي‪:‬‬
‫نــــــــــور پــــــــــه دا رنــــــــــګ حکــــــــــم دی د پــــــــــاک غفــــــــــور‬
‫چـــــــې پــــــــه حــــــــر بانــــــــدې بــــــــه وژنــــــــئ تاســــــــو حــــــــر‬
‫او پـــــــــــه عبـــــــــــد بانـــــــــــدې وژنـــــــــــئ عبـــــــــــد تـــــــــــل‬
‫هســــــــې نــــــــه چــــــــې بــــــــه قصــــــــاص اخلــــــــئ د بــــــــل‬
‫او پــــــــــه ښــــــــــځه وژنــــــــــئ ښــــــــــځه نــــــــــور همــــــــــېش‬
‫دا دی امــــــــر پــــــــه کــــــــې مــــــــه کــــــــړئ کــــــــم وبــــــــېش‬
‫تاســــــــو ټــــــــول ځــــــــئ د دې امــــــــر نــــــــه پــــــــه عکــــــــس‬
‫هســـــــــې شـــــــــان تـــــــــه ای مخلوقـــــــــه کړمـــــــــه بحـــــــــث‬
‫چـــــــــې يـــــــــوتن بـــــــــه پـــــــــه ټـــــــــرب کـــــــــې وي قاتـــــــــل‬
‫د قصـــــــــــاص حکـــــــــــم پـــــــــــرې وي د پـــــــــــاک جليـــــــــــل‬
‫تاســـــــــــو مړيـــــــــــې بـــــــــــې تقصـــــــــــريه کـــــــــــړئ پـــــــــــدر‬
‫‪639‬‬
‫يـــــــا يـــــــې ورور بـــــــې ګنـــــــاه مـــــــړ کـــــــړئ يـــــــا پرســـــــ‬
‫دلته په سوات کې به د قاتل پر ځای بل وژل کېده‪ ،‬لکه خوشحال چې وايي‪:‬‬
‫لـــــــه قاتلـــــــه ځـــــــان غلـــــــط کـــــــا پـــــــه قصـــــــاص کـــــــې‬
‫‪630‬‬
‫د مقتـــــــول پـــــــه ځـــــــای بـــــــل ووژين پـــــــه خـــــــاص کـــــــې‬

‫‪096‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د يـــو د غلطـــۍ ســـزا بـــل تـــه ورکـــول نـــه دي پکـــار او ددې لاـــاره دې پښـــتنو‬
‫ليکواالنو په هغه زمانه کې کوښښونه کړي دي‪:‬‬

‫ټل او ډله‬
‫د سوات په ټولنيز ژوند کې د ټل او ډلې ډېر اهميت و‪ .‬د هر خان‪ ،‬ملک او د تاې د‬
‫مرش به ځان ځان ته ډله وه‪ .‬د سوات په سامجي تنظيم کې د دې ډلو ډېر اهميت و‪ ،‬په‬
‫ګرځنده وېش او نورو ټولنيزو معامالتو کې د ټل او د ډلې خال اهميت پاتې شوی دی‪.‬‬
‫احمد دين طالب د ټل او ډلې ذکر په دې شعر کې کوي‪:‬‬
‫نــــــــــــه دې چــــــــــــا رسه الفــــــــــــت نــــــــــــه معرفــــــــــــت وه‬
‫‪633‬‬
‫نــــــــــه دې ډلــــــــــه وه نــــــــــه ټــــــــــل پــــــــــه دې دنيــــــــــا‬
‫ټــل او ډلــه د رياســت لــه ختمېــدو‪ ،‬يعن ـې پــه پاکســتان کــې لــه ضــم کيــدلو رسه‬
‫بيــا کمــزورې شــوه او د دې اهميــت هــم ورو ورو خــتم ش ـو‪ .‬بيــا د رياســت لــه انضــامم نــه‬
‫بعد د ټل او د ډلې پر ځای سيايس جامعتونه جوړ شول‪.‬‬

‫پچه يا خسڼی‬
‫په سوات کې د زمکو د وېش او د نورو مهمو خربو د فیصلې کولو په موقع به خسڼی‬
‫اچول کېده‪ .‬خسڼي ته هسک هم ویلی يش‪ ،‬لکه خوشحال خان چې وايي‪:‬‬
‫کــــــال پــــــه کــــــال د ملــــــک پــــــه هســــــک کانــــــدي باختونــــــه‬
‫‪634‬‬
‫بـــــــې لښـــــــکرو پـــــــه خاـــــــل ځـــــــان کانـــــــدي تاختونـــــــه‬
‫د مياداد په دې شعرونو کې "پچه" ذکر شوې ده‪:‬‬
‫او هغـــــــه څـــــــوک عاملـــــــان څـــــــوک دروېشـــــــان ليـــــــده يش‬
‫‪630‬‬
‫او ميـــــــــاداد لـــــــــه ميانـــــــــه واچولـــــــــه خالـــــــــه پچـــــــــه‬

‫هغـــــــه تـــــــا برخـــــــې د قســـــــمت پـــــــه ارواحـــــــان وېشـــــــلې‬

‫‪636‬‬
‫او د ميـــــــاداد پـــــــه نـــــــام ختلـــــــې د دولـــــــت قرعـــــــه ده‬

‫کــــــه زه شــــــها خالــــــه پـــــــه تــــــا بانــــــدې مېينــــــه نـــــــه وی‬

‫‪637‬‬
‫دا د دولــــــت پچــــــه بــــــه ســــــتا پــــــه نــــــوم ختلــــــې نــــــه وه‬

‫‪097‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پچــه يــا خســڼی اچــول پــه ډېــرو موقعــو خل ـک کــوي او پــه خصــويص توګــه کلــه‬
‫چـې څـوک يـو څيـز تقســيموي‪ ،‬نـو بيـا دا ډېـر کـارول کېــږي‪ .‬د شـېخ مـيل د زمکـو وېــش‬
‫بــه هــم پــه خســڼي کېــدل او خل ـک ه ـم دې تــه تيــار وي چــې پــه خســڼي څــه فيصــله‬
‫وشوه‪ ،‬نو هغه به بيا ټول مني‪.‬‬

‫استسقا‬
‫کله چې ډېر وخت سوکړه يش او باران نه وي‪ ،‬نو خلک له الله تعالی نه دعا غواړي‬
‫او د باران طلب کوي‪ ،‬دې عمل ته استسقا وايي‪ .‬محمد اکرب په يو شعر کې استسقا داسې‬
‫يادوي‪:‬‬
‫استســـــــــــــقا لـــــــــــــره بـــــــــــــريون درومـــــــــــــه اکـــــــــــــربه‬
‫‪630‬‬
‫کوکـــــــــارۍ شـــــــــوه اوچـــــــــه کلکـــــــــه بـــــــــاران نشـــــــــته‬
‫د اوږدې ســوکړې لــه وجــې چــې کلــه بارانونــه ن ـه کې ـږي‪ ،‬نــو کلــه کلــه ماشــومان‬
‫هــم خاــل يــو دود کــوي‪ .‬هغــه داســې وي چــې مخونــه تــور کــړي پــه چــم محلــت کــې‬
‫وګرځــي او لــه خلکـو نــه غــوړي‪ ،‬اوړه‪،‬ګــوړه‪ ،‬چينــي او نــور راجمــع کــړي او بيــا تــرې حلــوه‬
‫پخه کړي او په خالو کـې يـې تقسـيم کـړي‪ .‬پـه دې موقعـه کلـه پـه مقـربه کـې پـه قربونـو‬
‫اوبه هم واړوي‪ .‬دې عمل ته تورمخی وايي‪.‬‬

‫ګودر‬
‫په پښتو ادب کې د ګودر له ذکر رسه روماين احساسات رالړزيګي‪ .‬د ګودر د اهميت‬
‫اندازه له ګودر رسه تړلې له فوکلوري ادبياتو نه لګي‪ .‬له وليس ادب نه عالوه په تحريري‬
‫ادب کې هم د ګودر ذکر ډېر موندل کېږي‪ .‬د سوات يو شاعر خريی په يوه چار بيته کې‬
‫ګودر داسې يادوي‪:‬‬
‫د مشـــــــغولګۍ طـــــــرف تـــــــه وخـــــــت د مـــــــازيګر ښـــــــايه يش‬
‫عاشـــــــــــــــــــــــقه نيســـــــــــــــــــــــه دواړه الرې ورتـــــــــــــــــــــــه‬
‫هغـــــه درنـــــه ورلـــــه ورځـــــي چـــــې پـــــرې ګـــــودر خائســـــته يش‬
‫څـــــــــــــه حاجـــــــــــــت نشـــــــــــــته دريبـــــــــــــارې ورتـــــــــــــه‬
‫‪631‬‬
‫خرياللــــــــــه خانــــــــــه کــــــــــه روئيــــــــــداد يــــــــــې ورتــــــــــه‬
‫اګــر چــې پــه ګــودر د پېغلــو جونــو مالقاتونــه کېــږي‪ ،‬پــه مختلفــو امــورو بحثونــه‬
‫‪090‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کــوي او زملــي هــم د ګــودر پــه طــرف د مالقــات لاــاره ســرتګې پــه الر ناســت وي‪ ،‬خــو د‬
‫دې دومــره رومانيــت بــاوجود د ګــودر هــم څــه خاــل اصــول وي چــې ټــول پښــتانه يــې‬
‫مني‪.‬‬

‫د ښځو ژوند‬
‫د سوات د دې دور په پښتو ادب کې د ښځو د ژوند په باره کې هم کايف معلومات‬
‫په الس راځي او له دغو معلوماتو نه د هغه وخت په ټولنه کې د ښځو د مقام‪ ،‬مرتبې او د‬
‫هغوی د ژوند پته لګي‪.‬‬
‫خوشحال خټک د سوات دخلکو په باره کې وايي چې دوی د ښځو تابعداري کوي او‬
‫د ښځو غالمان دي‪ .‬د دې نه پته لګي چې د هغه دور په ټولنه کې ښځو ته يو ښه مقام‬
‫حاصل و‪ ،‬لکه دا شعر‪:‬‬
‫خـــــــــــــربدار کلـــــــــــــه پـــــــــــــه رشم پـــــــــــــه کـــــــــــــرم دي‬
‫همګـــــــــــــــي عبدالزوجـــــــــــــــه عبدالـــــــــــــــدر هـــــــــــــــم دي‬
‫هــــــم يــــــې کــــــرب هــــــم يــــــې حکــــــم هــــــم يــــــې نــــــاز وړي‬
‫‪642‬‬
‫پـــــــه هـــــــر څـــــــه کـــــــې د عورتـــــــو ســـــــاز ناســـــــاز وړي‬
‫د هغه وخت د سوات د يوسفزو دا يو رسم هم و‪ ،‬چې د لور خور پر رس به يې پېسې‬
‫هم اخستې چې ورته د رس مال وایي‪ ،‬لکه خوشحال چې وايي‪:‬‬
‫ســــــــــېوايئ بــــــــــډې د لــــــــــور چــــــــــې لوڼــــــــــه پلــــــــــوري‬
‫پــــــــه دا څــــــــو توکــــــــه کــــــــې غــــــــرق دي مــــــــخ تــــــــوري‬
‫پــــــــه کــــــــم اصــــــــل پــــــــه بداصــــــــل نظــــــــر نــــــــه کــــــــا‬
‫‪649‬‬
‫د ټنګــــــــــو پــــــــــه اللــــــــــچ خــــــــــور او لــــــــــور واده کــــــــــا‬
‫دا خربه خو صحيح ده چې د لور يا خور پر رس به يې روپۍ اخستې‪ ،‬خو دا هغه شان‬
‫خرڅول نه وو لکه چې يې عام طور ګڼلی يش ځکه چې دغه اخستی مال به يې بيا د لور يا‬
‫خور په واده لګوه‪ ،‬ځان ته به يې نه خوړه او دغه شان به د جينۍ واده په موروپالر بوج نه و‪،‬‬
‫بلکې دا به د هلک په کور واال و‪.‬‬
‫د چا د غم په موقعه به ښځې د غم کور ته تللې او هلته به يې وير وينا کوله‪ .‬اخون کريم‬
‫داد د چا د مرګ په موقع د ښځو راجمع کېدل او وير وينا کولو ته ډېر بدګوري او داسې وايي‪:‬‬

‫‪091‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫رســـــول هســـــې دي ويـــــيل د عورتينـــــو فاتحـــــه ده مـــــا بخښـــــلې‬
‫‪640‬‬
‫ولـــې دا مـــرده او ژونـــدي بـــه مـــې نـــا حـــق رشمـــوئ عـــذابوئ‬
‫په سوات کې به ښځو ته په مرياث کې حصه نه ورکول کېده‪ ،‬په دې باره کې‬
‫خوشحال داسې وايي‪:‬‬
‫د بابـــــــــــا د مــــــــــــال يــــــــــــواځې مــــــــــــرياث خــــــــــــور دي‬
‫‪643‬‬
‫نـــــه پـــــه تـــــرور دي نـــــه پـــــه مـــــور دي نـــــه پـــــه خـــــور دي‬
‫دا هم يوه عامه خربه ده چې د ښځو عقل کم وي او له دوی نه مشوره اخستل نه وي‬
‫پکار او نه د دوی خربه اورېدل پکار دي‪ ،‬لکه حافظ الاورۍ چې وايي‪:‬‬
‫د زنــــــــــــــانو وينامــــــــــــــه اوره کــــــــــــــه دانــــــــــــــا يــــــــــــــې‬
‫‪644‬‬
‫چـــــــــې خـــــــــربه يـــــــــې بـــــــــې خېـــــــــره خرســـــــــاين ده‬
‫ج‬

‫پــه مجمــوعي توګــه کــه مــونږ وګــورو نــو د ســوات پــه پښــتنه ټولنــه کــې ښــځو تــه‬
‫ډېره ازادي وه او ډېر حقونه يې ورته مېالوېدل‪.‬‬

‫لوبې‪ ،‬تفريح‪ ،‬اخرتونه‪ ،‬مېلې‬

‫د سوات د وړومبي دور له ادب نه د دې دور د خلکو د لوبو‪ ،‬تفريح‪ ،‬اخرتونو او د‬
‫مېلو د حاالتو پته لګي‪ .‬په سوات کې به د مردکو لوبه کېدله‪ ،‬خوشحال خان ورته په دې‬
‫شعرونو کې اشاره کړې ده‪:‬‬
‫څــــــــو ژونــــــــدی يــــــــم وابــــــــه نــــــــه وړم لــــــــه دې هــــــــوډه‬
‫‪640‬‬
‫مـــــــــرد کـــــــــي پـــــــــه وار وار وريش عـــــــــن تـــــــــر کـــــــــوډه‬

‫نــــــــــه مردانــــــــــو غونــــــــــدې مــــــــــوخې شــــــــــهنکي کــــــــــا‬

‫‪646‬‬
‫ســـــــــاينو ږيـــــــــرو رسه ټـــــــــول يش مـــــــــرد کـــــــــي کـــــــــا‬
‫عبدالعظيم صواتی د غوزانو او د غونډوسکي لوبې په شعر کې يادوي ‪:‬‬
‫خاـــــــــــل همزولـــــــــــی وررسه نـــــــــــه کانـــــــــــدي لـــــــــــوبې‬
‫‪647‬‬
‫نـــــــه غونډوســـــــکی نـــــــه غـــــــوزان د مـــــــرګ لـــــــه الســـــــه‬
‫حافظ الاورۍ په دې شعرونو کې د شطرنج يادونه کړې ده‪:‬‬

‫‪002‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د شــــــــــطرنج الئــــــــــق بــــــــــه هلــــــــــه شــــــــــې حافظــــــــــه‬
‫کــــــــــه د ګلــــــــــو هــــــــــار ســــــــــامل يوســــــــــې خوبالــــــــــه‬
‫د شــــــــــــطرنج اشــــــــــــنايې يــــــــــــو دی غــــــــــــوره کــــــــــــړی‬
‫‪640‬‬
‫پــــــــه لبــــــــاس د خلــــــــې د هــــــــر چــــــــا دلــــــــربي کــــــــا‬
‫اخرتونه په کال کې دوه دي يو لوی اخرت او بل وړوکی‪ .‬د دې اخرتونو په باره کې‬
‫ميا کريم داد داسې وايي‪:‬‬
‫نـــــــور عـــــــامل پـــــــه کـــــــال کـــــــې دوه ځلـــــــه اخـــــــرت کـــــــا‬
‫‪641‬‬
‫کــــريم داد بنــــده پــــه هــــر نفــــس کــــې دوه اخــــرته کانــــدي‬
‫د اخرتونو په موقعه د جينکو د سیل ذکر محمد اکرب داسې کوي‪:‬‬
‫زه د اخـــــــــرت پـــــــــه جونـــــــــو را غلمـــــــــه هـــــــــوس راغـــــــــی‬
‫‪602‬‬
‫ټيکونـــــــــــه بريښـــــــــــي شـــــــــــڼهر د پېکـــــــــــړو خيـــــــــــژي‬

‫د اخــــــــرت جونــــــــه ســــــــېالنۍ د زملــــــــو زړونــــــــه راکــــــــاږي‬

‫‪609‬‬
‫پـــــه مشـــــک عنـــــرب ملـــــوث کـــــا چمـــــن کـــــه مرغـــــزاری را‬
‫د اخرت په شان د شوقدر موقعه هم د خلکو لااره د خوشحالۍ يوه موقعه وي‪.‬‬
‫مياداد يې داسې ذکر کوي‪:‬‬
‫هــــــره شـــــــاه پــــــه ماشـــــــوقدر هــــــره ورځ پـــــــه مــــــا اخـــــــرت‬
‫‪600‬‬
‫هغـــه چـــې مـــې د عشـــق د ميوجـــام ګـــوټ کـــړه پـــه نـــن ورځ‬
‫او په بل ځای کې وايي‪:‬‬
‫هـــــــــــــره شـــــــــــــاه پـــــــــــــه ماشـــــــــــــوقدر‬
‫هــــــــــــره ورځ پــــــــــــه مــــــــــــا اخــــــــــــرت دی‬
‫ســـــــــــــکه ځـــــــــــــار لـــــــــــــه غـــــــــــــافالنو‬
‫‪603‬‬
‫يــــــــــې اخـــــــــــرت پـــــــــــه کـــــــــــالو رس دی‬
‫د دې لويــو خوشــحاليانو لــه موقعــو نــه عــالوه پــه مقــامي توګــه نــورې هــم داســې‬
‫وړې وړې د خوشــحاليو مــوقعې وې پــه کومــو بــه چــې د ســوات خل ـک رايــو ځــای کېــدل‬
‫او خوشحاليانې به يې کولې‪.‬‬

‫‪009‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د شېخ ميل وېش‬
‫يوسفزي چې کله د پينځلسمې پېړۍ په اخري څلورمه حصه کې له کابل نه راغلل‬
‫او په مختلفو عالقو يې قبضې وکړې‪ ،‬نو د دوی يو مرش شیخ ميل دا مقبوضه عالقې په‬
‫مختلفو قبيلو عاريض طور ووېشلې او دا عاريض وېش به پينځه‪ ،‬اووه يا لس کاله بعد‬
‫بدلېده‪ ،‬ځکه چې دا زمکې بعضې شړې‪ ،‬بعيض فصلدارې‪ ،‬بعيض د اوبو الندې او بعيض‬
‫باراين وې‪ ،‬نو چې ټول خلک يو شان مستفيد يش ځکه به په خسڼې ګرځنده وېش کېده‪.‬‬
‫د شیخ ميل دا عاريض وېش د سوات د حکمران ميا ګل عبد الودود په دور کې ختم شو‪.‬‬

‫د شېخ ميل د وېش طريقه‬

‫د شيخ ميل د وېش د طريقې په باره کې مېجر راورټي ليکيل‪ ،‬چې شيخ ميل د ټول‬
‫سوات او بونېر يوه رسوې وکړه او ټوله عالقه يې د کورنۍ د افرادو په حساب رسه د مندڼ او‬
‫يوسف په اوالد ووېشله‪ ،‬خو څه حصه يې په نورو درېو ډلو د وېشـلو لاـاره بـاقي پرېښـوده‪ .‬د‬
‫دې ډلو نومونه کابيل‪ ،‬لغامين او ننګرهاري وو‪ ،‬خو دا افغانان (پښتانه) نه وو‪ .‬کومه حصه به‬
‫چې پښتنو ته ورکړل شوه هغې ته به يې دفرت ویلو او کومه حصه چې به مليـانو‪ ،‬سـیدانو يـا‬
‫نورو خلکو ته ورکړل شوه هغې ته به يې سېرۍ ویله‪ .‬شیخ ميل وړومبی سوات په دوه حصـو‬
‫کې تقسيم کړ‪ .‬کومه حصه چې د شامل او مغرب د غرونو او د سني د ښي طـرف پـه ميـنځ‬
‫کې پرته وه دې ته يې د ملدې نوم ورکړ‪ .‬کومه زمکـه چـې د سـني ګـس اړخ او د جنـوب او‬
‫مرشق غرونو په مينځ کې وه دې له يې د وچې نوم ورکړ‪ .‬ملده حصه د بړنګولې نه تر لنـډي‬
‫پورې وه‪ ،‬داپه اوږدوايل شاېته ميله ده او وچه حصه د توته کـان نـه د پيـا پـورې وه دا دري‬
‫شاېته ميله ده‪ ،‬پلن والی د دواړه حصو ځای په ځای مختلف دی‪ 604 .‬لـه توتـه کـان نـه تـر‬
‫تاڼې پورې دا عالقه يې راڼيزو له ورکړه‪ .‬د تاڼې نـه د مانيـار پـورې دا عالقـه يـې سـوليزو لـه‬
‫ورکړه‪ ،‬د مانيار نه چارباغ پورې دا عالقه يې بابوزو له ورکړه‪ ،‬د بابوزو نه مخکې متوړيزي دي‬
‫او د متوړيزو نه مخکې د خونه پورې خازي خېل دي او د خونه نه د پيا پـورې جانـک خېـل‬
‫دي او دغه رنګ په ملده حصه کې د بړانګـولې نـه د رامـوړې پـورې خـادکزي او ابـازي دي‬
‫چې يو ځای اوسيږي‪ .‬د رامـوړې نـه د اوچ پـورې ادينـزي دي‪ ،‬د اوچ نـه د سـوېګلۍ پـورې‬
‫شموزي دي‪ ،‬د سوېګلۍ نه د ننګولۍ پورې نيکاي خېل او د نيکاي خېل نه د لنډي پـورې‬
‫‪600‬‬
‫سيبوجني دي‪.‬‬
‫عبدالحی حبيبي ليکي چې د شيخ ميل په دفرت کې ټولـه زمکـه پـه شـاږو تاـو وېشـلې‬
‫‪000‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫شوې وه‪ .‬د يوسفزو تاه (د شاميل مردان سمه او سوات)‪ ،‬د محمد زو تاـه (اشـنغر‪ ،‬چارسـده)‪ ،‬د‬
‫ګګياڼو تاه (دوابه‪ ،‬باجوړ‪ ،‬چارمنګ)‪ ،‬د داودزو تاه (کلااڼۍ‪ ،‬بګياړۍ)‪ ،‬د مومنـدو تاـه (د پېښـور‬
‫شامل غريب پلو تر جنوب غريب پورې) ۔ دغه شاږ تاې هـره يـوه پـه دوتـر‪ ،‬برخـه‪ ،‬پټـي وېشـلی‬
‫کېده او د هر سړي برخه په پټي‪ ،‬يعنې کرونده او زراعتي زمکه کې ونډ بللې کېده او د څـاروو د‬
‫‪606‬‬
‫څر ځای به ورشو وه‪ ،‬د کيل جرګې به دغه ونډ او ورشو د خسڼي په ذريعه ټاکل‪.‬‬
‫په دې وېش کې به د يوسفزو برخې ته دفرت يا دوتر ویل کېده او ستانه دارو يا‬
‫مليانو وغريه ته به يې چې کومه زمکه ورکړه يا به يې خان ملک ته رسيزه پاتې کړه هغې ته‬
‫به يې سېرۍ ویله‪ ،‬خوشحال په دې شعر کې سېرۍ يادوي‪:‬‬
‫کـــــــوم مـــــــال چـــــــې د ميـــــــا نـــــــور پـــــــه حکـــــــم درومـــــــي‬
‫‪607‬‬
‫هـــــم هغـــــه د ســـــوات پـــــه ملـــــک کـــــې ســـــېرۍ مـــــومي‬
‫حسېن هم د سېرۍ او دوتر يادونه داسې کوي‪:‬‬
‫د بـــــــرين فريـــــــاد مـــــــې ګرځـــــــي پکـــــــې دوه ســـــــوه قلبـــــــې‬
‫‪600‬‬
‫زاهـــــــد دې اوکـــــــه متاشـــــــاز مـــــــا د عشـــــــق ســـــــېرو تـــــــه‬
‫د تــــــــــن کــــــــــډه بــــــــــه حســــــــــېن پســــــــــې راکــــــــــاږم‬
‫‪601‬‬
‫چــــــــې وطــــــــن تــــــــه مــــــــې د عشــــــــق د زړه دوتــــــــر الړ‬
‫اوس بــــــــه کــــــــوم وطــــــــن تــــــــه کــــــــډه د زړه بيــــــــا يــــــــم‬
‫‪662‬‬
‫چــــــــې دوتــــــــر مــــــــې شــــــــه د مينــــــــې شــــــــېخ مــــــــيل‬
‫د سېرۍ په باره کې عبدالحی حبيبي ليکي چې په هره برخه کې به يو څه زراعتي‬
‫زمکه د سېرۍ په نامه د وېش نه بيله اېښودی کېده‪ ،‬دا برخه به د دغه حصې واله په رشيکه‬
‫کرله او پيداوار به يې د کيل د عامو ګټو په کار کې لګولی شه‪ ،‬لکه د جومات خرچ‪ ،‬د کيل‬
‫د هلکانو د تعليم کارونه او هم د کيل د ډم د کورنۍ خرڅ چې کار يې ډول وهل‪ ،‬خلق‬
‫خربول وو او هم به له دغه سېرۍ څخه د کيل د حجرې او د مېلمنو د خسامنې د پاره خرڅ‬
‫‪669‬‬
‫کېده‪.‬‬

‫د شېخ ميل د وېش نقصانونه‬

‫شيخ ميل د وخت او د حاالتو مطابق ګرځنده وېش غوره کړی و‪ ،‬خو د تهذيب او متـدن‬
‫د ترقۍ په الر کې دا ګرځنده وېش يو غټ خنډ و او تر څو پورې چې دا نه و ختم شـوی‪ ،‬نـو پـه‬

‫‪003‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫سوات کې تهذيب او متدن په صحيح معنو کې ترقي نه شوه کولی‪ .‬خوشحال خان خټک چـې‬
‫په اوولسمه عيسوي پېړۍ کې سوات ته راغلی و هغه هم د دې وېش نقصانونه او خرابې نتېجې‬
‫بيان کړي دي‪ .‬هغه د دې خراب نظام له وجې نه يوسفزو ته په ساک نظر ګـوري او وايـي چـې‬
‫دوی کال په کال په خسڼي له خال جايداد نه ځان محرومه کوي او دغه رنګ دوی پخاله بغیـر‬
‫د څه طاقت له استعامل نه پر ځان حمله کوي‪ ،‬هغه وايي‪:‬‬
‫کــــــال پــــــه کــــــال د ملــــــک پــــــه هســــــک کانــــــدي باختونــــــه‬
‫‪660‬‬
‫بـــــــې لښـــــــکرو پـــــــه خاـــــــل ځـــــــان کانـــــــدي تاختونـــــــه‬
‫د پښتنو د بار بار وېش په باره کې محمد اکرب داسې وايي‪:‬‬
‫د کـــــــوټې قلنـــــــګ يـــــــې بيـــــــل د مــــــــــــــــــزکې بيـــــــل وي‬
‫‪663‬‬
‫بـــــې لــــــــــــــــه وېشـــــه يـــــې بـــــل رنـــــګ رسيکـــــار نـــــه وي‬
‫عنوان الدين کاکاخېل‪ 91‬د دې وېش نقصانونه داسې بيانوي‪:‬‬
‫خو مخلوق يـې دی دروېـزه‬ ‫د سوات زمکه ده زرخېزه‬
‫يــــو د بــــل رسه جنګونــــه‬ ‫دوي مدام کوي وېشـونه‬
‫‪664‬‬
‫چې سېلونه پکې کيـږي‬ ‫ځکــه ښــۀ نــه ابــاديږي‬

‫تاج محمد خان زېب رس د شیخ ميل د ګرځنده وېش نقصانونه داسې بيانوي‪:‬‬
‫دا اولــــــــــــس بــــــــــــه همېشــــــــــــه کــــــــــــډه پــــــــــــه رس وه‬
‫لــــــــس پينځــــــــه کالــــــــه بــــــــه وېــــــــش هــــــــم مقــــــــرر وه‬
‫دا رشيـــــــــــف قـــــــــــام د پښـــــــــــتون خانـــــــــــه بـــــــــــدوش وه‬
‫د غــــــــه کــــــــار کــــــــه نــــــــه د عقــــــــل نــــــــه د هــــــــوش وه‬
‫کـــــــــال د وېـــــــــش هـــــــــم کـــــــــال د قحـــــــــط د تنګـــــــــۍ وه‬
‫هـــــــــر ســـــــــړی پوهـــــــــه پـــــــــه خالـــــــــه بـــــــــد رنګـــــــــۍ وه‬
‫ســــــــتا نــــــــه داربــــــــه وو مقــــــــيم پــــــــه خاــــــــل مکـــــــــان‬
‫وو د دوي بـــــــــــــــــــــه مېلامنـــــــــــــــــــــه دا افغانـــــــــــــــــــــان‬

‫‪ 91‬د عنوان الدين کاکا خېل دا کالم په "د پښتونخوا د شعر هار و بهار" کې د " حال د ملک د صوات ابيات د عنوان‬
‫الدين کاکاخېل واقعه ‪ ۹۸‬ماه مارچ ‪ ۹۸۸۲‬عيسوي" رسخط الندې درج دي‪.‬‬

‫‪004‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پـــــــه دې قـــــــام کـــــــې چـــــــې تـــــــر کومـــــــه دا غضـــــــب وه‬
‫‪660‬‬
‫دا ابـــــــــاد وطـــــــــن بـــــــــر بـــــــــاد پـــــــــه دې ســـــــــبب وه‬
‫په يو بل ځای کې تاج محمد خان زېب رس د دې وېش د نقصانونو په باره کې ليکي‬
‫چې د ملک په عام تعمري او ترقۍ کې لوی بنديز واريز تقسيم و‪ ،‬ولې چې هېڅ چا خالې‬
‫مقبوضه زمکې يا د اوسېدو مکان ته خال قرار ګاه وئيلی نه شه او عجيبه خربه دا وه چې د‬
‫قومي رواياتو په وجه دغه غلط عادت هم د هر چا خوښ وه او هېڅ چا هم د دي خالف آواز‬
‫‪666‬‬
‫پورته کړی نه وه‪.‬‬

‫د شېخ ميل د وېش فايدې‬

‫شيخ ميل ډېر هوښيار سړی و او د پښتنو د جنګونو هغه ته پته وه‪ ،‬نو هغه په دې‬
‫وجه ګرځنده وېش يا واريز وېش خوښ کړ‪ ،‬چې کله چا ته ښه او چا ته خرابه زمکه وريس‪،‬‬
‫نو د دې خربې احتامل شته چې دا قبایل په خالو کې جنګونه رشوع کړي‪ 667.‬د مياګل‬
‫عبدالودود باچا صيب په وخت کې دا ګرځنده وېش په توري وران وېش کې بدل شو چې د‬
‫هغې تفصيل په پينځم باب کې موجود دی‪.‬‬

‫معارشيت او اخالقې خرابيانې او سزاګانې‬

‫د سوات په خلکو کې چې کومي معارشيت او اخالقې کمزوريانې موجود وې د هغې‬
‫ذکر هم د سوات د هغه دور په پښتو ادب کې په نظر راځي‪ ،‬ځينو خرابيانو ته خوشحال‬
‫خان خټک اشاره کړې ده‪ ،‬لکه د خانه جنګۍ په باره کې وايي‪:‬‬
‫دا الڅــــــــــــــــه دي ځنــــــــــــــــي نــــــــــــــــور قباحتونــــــــــــــــه‬
‫‪660‬‬
‫کــــــــــور پــــــــــه کــــــــــور رسه اختــــــــــه پــــــــــه شــــــــــدتونه‬

‫کــــــــور پــــــــه کــــــــور کنــــــــدي کنــــــــدي رسه بــــــــدنيت دي‬

‫‪661‬‬
‫بـــــــې هـــــــوده لـــــــه ځايـــــــه خـــــــوښ بـــــــې برکـــــــت دي‬

‫کـــــــــــــه پـــــــــــــاليز د خټکيـــــــــــــو څـــــــــــــوک ودان کـــــــــــــا‬

‫‪672‬‬
‫پخېـــــــدو تـــــــه يـــــــې پـــــــرې نـــــــږدي زريـــــــې وران کـــــــا‬
‫د پښتنو د خانه جنګۍ ذکر عبدالعظيم صوايت هم داسې کړی دی‪:‬‬

‫‪000‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫اوس زمـــــــــونږ پـــــــــه زمانـــــــــه کـــــــــې دو رنګـــــــــي شـــــــــوه‬
‫‪679‬‬
‫کـــــــور پـــــــه کـــــــور د پښـــــــتنو خانـــــــه جنګـــــــي شـــــــوه‬
‫په پښتنو کې علم او پوهه نه وه او بې عمله او جاهل وو‪ 670.‬د هغه وخت د سوات‬
‫خلکو دهاړې کولې او په مال دولت به يې خال مخالفني وژل او مال دولت به يې ترې‬
‫راوړلو‪ 673 .‬کله چې به يې دهاړه کوله نو په دهاړه کې به يې ماشومان هم وژل‪ ،‬دې ته به‬
‫يې "مرياته کول" ویل‪ .‬عبدالعظيم صواتی هم په يوه دهاړه کې خالې نيا له دښمنانو نه بچ‬
‫کړی و او نور اهل وعيال يې مړه وو‪ ،‬هغه وايي‪:‬‬
‫خاـــــــــل زمـــــــــا د پـــــــــالر نېکونـــــــــو وطـــــــــن صـــــــــوات دی‬
‫دوی پــــــــــــه خېــــــــــــل کــــــــــــې راڼېــــــــــــزي وو دلربايــــــــــــه‬
‫لــــــــــــه د ښــــــــــــنۍ د دښــــــــــــمنانو ابــــــــــــۍ خالــــــــــــې‬
‫ربــــــــــوده کړمــــــــــه لــــــــــه صــــــــــواته تــــــــــر دې ځايــــــــــه‬
‫پــــــــــالر زمــــــــــا يــــــــــې کــــــــــړ شــــــــــهيد دې مفســــــــــدانو‬
‫‪674‬‬
‫دوي ســـــــتي شـــــــه پـــــــه اتـــــــش کـــــــې رس تـــــــر پايـــــــه‬
‫په پښتنو کې ضد هم ډېر دی کله داسې هم وايي له فالنې رسه جنت ته هم نه ځم‬
‫اوکه ته قبله شې تاته نه ګورم وغېره‪670 .‬دوست محمد خان دوستی يو څو خرابيانې داسې‬
‫په ګوته کوي‪:‬‬
‫د ډمــــــــــــــانو بــــــــــــــه عــــــــــــــزت کــــــــــــــوي کثــــــــــــــري‬
‫عاملـــــــــــانو نـــــــــــه بـــــــــــه تختـــــــــــي بـــــــــــې تـــــــــــاخري‬
‫لواطـــــــــــــت بـــــــــــــه يش هـــــــــــــم ډېـــــــــــــر د هلکـــــــــــــانو‬
‫مينــــــې نــــــه بــــــه کــــــړي هــــــېڅ څــــــوک لــــــه خاــــــل زنــــــانو‬
‫بـــــــې بـــــــاکي بـــــــه هـــــــم کـــــــړي ښـــــــځي رابـــــــر څېـــــــره‬
‫‪676‬‬
‫پــــــه هــــــر ځــــــای کــــــې بــــــه دوی ګرځــــــي د حــــــد تېــــــره‬
‫او په بل ځای کې داسې وايي‪:‬‬
‫پــــــــــــه دې دهــــــــــــر کــــــــــــې ای وروره بــــــــــــې عــــــــــــدد‬
‫خلــــــــــق اوليــــــــــده پــــــــــه ســــــــــرتګو دوســــــــــت محمــــــــــد‬
‫يـــــــــــو مـــــــــــرده لـــــــــــه جـــــــــــوړوي بـــــــــــه ګورســـــــــــتان‬
‫هـــــــــم بـــــــــه کـــــــــړي خنـــــــــدا هـــــــــوس پـــــــــه هغـــــــــه آن‬

‫‪006‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫بيـــــــــا پـــــــــه بلـــــــــه ورځ مـــــــــړی تـــــــــرې بـــــــــل کـــــــــس‬
‫زمـــــــــــا وروره چـــــــــــې وي خـــــــــــاص د هغـــــــــــه مجلـــــــــــس‬
‫نــــــــــور هغــــــــــه لــــــــــه قــــــــــرب کنــــــــــې وي خوشــــــــــحاله‬
‫دا پــــــــــروا يــــــــــې زړه کــــــــــې نــــــــــه وي زمــــــــــا اللــــــــــه‬
‫چــــــې بــــــه درنــــــګ ســــــاعت لــــــه مــــــونږ ورپســــــې درومــــــو‬
‫‪677‬‬
‫دا پيالـــــــــه بـــــــــه د کشـــــــــش مـــــــــونږه هـــــــــم شـــــــــومو‬
‫نشه د انساين ټولنې لااره يو نقصاين څيز دی‪ ،‬خو په پښتنو کې هم ځينې خلک‬
‫ځينې نشه یيز څيزونه استعاملوي‪ .‬په دې نشه يیزو څيزونو کې بنګ او چيلم ډېر مشهور‬
‫دي‪ ،‬چې ذکر يې په ادب کې مېالويږي‪ ،‬لکه مياداد چيلم داسې يادوي‪:‬‬
‫زه چــــــــــې لــــــــــه تــــــــــاوه دا تــــــــــاوده آهونــــــــــه نغــــــــــرم‬
‫‪670‬‬
‫دننـــــــــه زړه مـــــــــې د چـــــــــيلم پـــــــــه دود قـــــــــړا کـــــــــا‬
‫دوست محمد خان دوستی د چيلم په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫کــــــه څــــــوک لــــــوګی د چــــــيلم څښــــــې پــــــه ښــــــه هــــــوس‬
‫همېشـــــــــــه يـــــــــــې وي عـــــــــــادت دا رنـــــــــــګ نجــــــــــــس‬
‫لکــــــــــــه وينــــــــــــې چــــــــــــې څښــــــــــــي وروره د خنزيــــــــــــر‬
‫‪671‬‬
‫هــــــــم يـــــــــې غوښـــــــــې وررسه خــــــــوري بـــــــــې تـــــــــاخري‬
‫احمد دين طالب د بنګو د نشې ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫احمــــــــــد ديــــــــــن نشــــــــــې د عشــــــــــق هــــــــــواګري کــــــــــړه‬
‫‪602‬‬
‫بــــــــدګامن پــــــــرې د نشــــــــې د بنــــــــګ اونــــــــه کــــــــړې‬
‫پــه پښــتو ادبيــاتو کــې د مختلفــو نشــه يــي توکــو ذکــر راغلـی دی‪ ،‬اګــر چــې دومــره‬
‫پتــه تــرې لګــي چــې دا څيزونــه د ســوات پــه ټولنــه کــې موجــود وو‪ ،‬خــو ډېــر کلــه د نشــه‬
‫يــي څيزونــو نومونــه د عالمــاتو پــه توګــه هــم اســتعامل شــوي دي‪ ،‬لکــه پــه شــاعرۍ کــې د‬
‫رشابو ذکر او نور‪.‬‬

‫سزاګانې‬
‫په هغه زمانه کې د مختلفو ټولنيزو جرمونو په وجه به مختلف قسمه سزاګانې ورکول‬
‫کېدې‪ ،‬چې ځينو ته پکې په ادب کې اشارې شوي دي‪ ،‬لکه مخ تورول ‪ .‬مياداد وايي‪:‬‬

‫‪007‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫زه چــــــې يــــــم خــــــوښ زه يــــــم خوشــــــحاله لــــــه خاــــــل يــــــاره‬
‫‪609‬‬
‫چـــــــــې زمـــــــــا د بـــــــــدخواهانو مخونـــــــــه تـــــــــور کـــــــــړه‬
‫څ‬

‫عبدالعظيم وايي‪:‬‬
‫مـــــخ مـــــې دی تـــــور هـــــر دو طـــــرف د معصـــــيت پـــــه تبـــــۍ‬
‫‪600‬‬
‫پــــه خاــــل کــــرم رسه يــــې ســــاني مهــــني صــــفا کــــړې ربــــه‬

‫ربــــــــه ســــــــتا پــــــــه در والړ يــــــــم حــــــــريان تــــــــور مــــــــخ‬

‫‪603‬‬
‫د ګنــــــــــا پــــــــــه اور اولــــــــــوی بريــــــــــان تــــــــــور مــــــــــخ‬

‫لکـــــه څـــــوک چـــــې پـــــه خـــــره ســـــور وي مـــــخ يـــــې تـــــور وي‬
‫‪604‬‬
‫د وړو د لويــــــــــــــو خلقـــــــــــــــو پســــــــــــــې شـــــــــــــــور وي‬
‫احمد دين طالب وايي‪:‬‬
‫مـــــــا وې تـــــــه بـــــــه مـــــــخ زمـــــــا پـــــــه جهـــــــان روڼ کـــــــړې‬
‫‪600‬‬
‫مختـــــــــــورن دې کـــــــــــړم د غـــــــــــم پـــــــــــه تهمتونـــــــــــو‬

‫احمـــــــد ديـــــــن يـــــــې يـــــــار اشـــــــنا تـــــــه مختـــــــورن کـــــــړه‬

‫‪606‬‬
‫دا بـــــــــې رشمـــــــــه بـــــــــې حيـــــــــا فرزنـــــــــد د چـــــــــا دی‬
‫مخ تورول د يو خاص جرم سزا وه‪ ،‬يعنې کله چې به څوک په زنا کې وليدل شول‪ ،‬نو‬
‫د هغوی لااره به د مخ د تورولو سزا وه‪.‬‬
‫د خالې غلطۍ د معافۍ لااره به مجرم پړی پر غاړه کړ او معافۍ غوښتلو ته به تللو‪.‬‬
‫حافظ الاورۍ په دې شعر کې دې خربې ته اشاره کړې ده‪:‬‬
‫هـــــم شـــــفاعت بـــــه يـــــې نبـــــي کـــــا پـــــه لـــــويۍ پـــــه تعظـــــيم‬
‫‪607‬‬
‫پـــــړی پـــــه غـــــاړه چـــــې هنـــــوز يـــــې واســـــتان تـــــه راغـــــی‬
‫او د پړي په غاړه کولو رسه د "واښه په خوله کولو" خربه هم کېږي‪ .‬له دې نه مطلب‬
‫ډېره زياته عاجزي ښکاره کول دي‪ ،‬لکه په دې شعر کې چې ورته اشاره شوې ده‪:‬‬
‫مختــــــــورن الس پــــــــه نامــــــــه واښــــــــه پــــــــه خولــــــــه يــــــــم‬
‫‪600‬‬
‫درلـــــــــــــه درغلـــــــــــــم جانانـــــــــــــه کـــــــــــــه قبليـــــــــــــږم‬

‫‪000‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دې تــه ننــواتې هــم وايــي‪ .‬کلــه چــې څــوک يــو جــرم وکــړي او بيــا د خاــل جــرم‬
‫اعــرتاف کــوي او معــايف غــواړي‪ ،‬نــو هغــه قــران پــه الس يــا د خاــل کــور لــه ښــځو رسه‬
‫ننواتې ورځي او بيا د ننواتې اصول هم دا دي چې د دغه مجرم ننواتې به قبلوي‪.‬‬

‫عالج او دارو درمل‬

‫په سوات کې د پښتو په دور کې به د يو بيامر عالج په څاښتونو تعويذونو‪ ،‬دم درود يا‬
‫زيارت او پري ته په بوتللو کېده‪ .‬له دې عالوه به په ځېلو بوټو رسه هم عالج کېده‪ .‬دې ټولو‬
‫خربو ته په ادب کې اشارې شوي دي‪ .‬خوشحال خټک په سوات نامه کې داسې وايي‪:‬‬
‫نــــــه يــــــې خــــــط وي نــــــه يــــــې لوســــــت همــــــه ټګــــــي کــــــا‬
‫تعويذونــــــــــــــــه بــــــــــــــــه کــــــــــــــــوي دروغ داري کــــــــــــــــا‬
‫پـــــــــه نـــــــــاروغ يـــــــــې خـــــــــويش ال زياتـــــــــه تـــــــــر روغ يش‬
‫څاښــــــــت تعويــــــــذ دعــــــــا هېکــــــــل کــــــــې پــــــــه دروغ يش‬
‫ال رنځـــــــــــور غريـــــــــــب صـــــــــــحت نـــــــــــه وي مونـــــــــــدلی‬
‫چــــــــــــې اخــــــــــــون وي اخســــــــــــتو تــــــــــــه ورنيــــــــــــولی‬
‫کــــــه پــــــه ورکــــــړه کــــــې بــــــه درنــــــګ او څــــــه تعطيــــــل وي‬
‫پــــــــه غوغــــــــا پــــــــه شــــــــور و رشيــــــــې قــــــــال و قيــــــــل وي‬
‫چـــــــــې زمـــــــــا پـــــــــه خلقـــــــــو قـــــــــدر قيمـــــــــت نشـــــــــته‬
‫د رنځــــــــــور مــــــــــې بــــــــــې تعويــــــــــذه صــــــــــحت نشــــــــــته‬
‫چــــــــې رنځــــــــور لــــــــه رنځــــــــه روغ يش راتــــــــه شــــــــا کــــــــا‬
‫‪601‬‬
‫نـــــــور بـــــــه بيـــــــا زمـــــــا تعويـــــــذ د چـــــــا پـــــــه مالکـــــــا‬
‫او د جعيل طبيبانو ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫کـــــه پــــــه مکـــــر څــــــوک خاـــــل ځــــــان پکـــــې طبيــــــب کــــــا‬
‫‪612‬‬
‫څــــــوک بــــــه نــــــه وي چــــــې ښــــــکاره د ده تکــــــذيب کــــــا‬
‫د ځينو دارو درملو ذکر په ادب کې موندل کېږي‪ ،‬لکه کورکامن‪ ،‬سونډ‪ ،‬مرچ جړۍ او نور‪.‬‬
‫هغـــــــه دا دردمنـــــــد مـــــــې واړه پـــــــه ګوګـــــــل کـــــــې زړه دی‬
‫‪619‬‬
‫او دا کــــــورکامن دې ســــــيايل نـــــــه کــــــا د ســــــونډ مرچـــــــه‬

‫‪001‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چــــــې د ښــــــامار قاتلــــــه ذهــــــر هــــــېڅ اثــــــر پــــــرې نــــــه کــــــا‬
‫‪610‬‬
‫او دې ميــــــــاداد جــــــــړۍ خــــــــوړلې د ايلــــــــم د غــــــــره ده‬

‫غــــه هــــر چــــې وښ کــــړي ښــــا مــــاران هغــــه پــــه ځــــه رغيــــږي‬
‫‪613‬‬
‫زه د جوګيــــــانو جــــــړۍ خورمــــــه چــــــې ښــــــامار لــــــره ځــــــم‬
‫د جړۍ ذکر عبدالحليم په مخزن کې هم کړی دی‪:‬‬
‫لکـــــــــــه نيـــــــــــل مـــــــــــار چـــــــــــې څـــــــــــوک وخـــــــــــوري‬
‫‪614‬‬
‫نــــــــــــــه پــــــــــــــرې دم کــــــــــــــار کانــــــــــــــه جــــــــــــــړۍ‬

‫هــــيڅ جــــړۍ افســــون او دم پــــرې اثرنــــه کــــا چــــې زه روغ شــــم‬

‫‪610‬‬
‫مګــــر وويــــنم هغــــه يــــار چــــې مــــې زړګــــی پســــې غــــوڅيږي‬
‫څ‬

‫محمد اکرب د جړۍ ذکر داسې کوي‪:‬‬

‫د زلفـــــو مـــــار کـــــه هـــــزار خشـــــه پـــــه مـــــا اوکـــــه څـــــه شـــــو‬
‫‪616‬‬
‫کـــه لـــب جـــړۍ پـــه خولـــه کـــې راکـــړې ســـاني دنـــدان وررسه‬
‫مار لړم وغیره چې څوک وچيچي نو بيا يې هوده کوي‪ .‬احمد دين طالب د هوده‬
‫دار ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫کـــــه هــــــر څـــــو مــــــې ټـــــول جهــــــان ورپســـــې چــــــاڼ کــــــړه‬
‫‪617‬‬
‫بيــــــــا مــــــــې نــــــــه مونــــــــد هــــــــوده دار د تــــــــورو زلفــــــــو‬
‫او د پاړو ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫چـــــــې پـــــــه څنـــــــګ کـــــــې دې پـــــــاړو د وصـــــــال نشـــــــته‬
‫‪610‬‬
‫د بېلتــــــــــــون ډنــــــــــــډارې څــــــــــــه لــــــــــــه پــــــــــــاره وې‬
‫کلــــه چــــې د بــــدن پــــه يــــوه حصــــه ولګــــي او دردمنــــده يش‪ ،‬نــــو‬
‫بيـــا دغـــه دردمنـــد ځـــای تـــه پـــه کـــاڼي ټکـــور ورکـــوي‪ .‬احمـــد ديـــن طالـــب‬
‫يې داسې يادونه کوي‪:‬‬
‫تــــــــه چـــــــــې کــــــــاڼی اور کـــــــــې ږدې د ځــــــــان ټکورلـــــــــه‬
‫‪611‬‬
‫پــــــــــه بــــــــــدل د هغــــــــــه کــــــــــاڼي ازار نــــــــــه شــــــــــې‬
‫دوست محمد خان دوستی وايي‪ ،‬چې د ازار يا نظر د اثر عالج رصف زيارت ته په‬

‫‪032‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫وړلو کې دی‪:‬‬
‫او د شــــــــاه چــــــــې پــــــــرې مــــــــرض شــــــــولو بــــــــې شــــــــانه‬
‫دا ازار بـــــــــــــه وي يـــــــــــــا نظـــــــــــــر د يـــــــــــــو انســـــــــــــانه‬
‫چـــــــې پـــــــه ازار يـــــــې څـــــــوک مـــــــريض يـــــــا پـــــــه نظـــــــر‬
‫نـــــــــور پـــــــــه هغـــــــــه د چـــــــــا دارونـــــــــه کـــــــــړي اثـــــــــر‬
‫بـــــــې لـــــــه دې نـــــــه راتـــــــه نـــــــور څـــــــه نـــــــه ښـــــــکاريږي‬
‫چـــــــــــې مـــــــــــرض د بادشـــــــــــاه دا رنـــــــــــګ زيـــــــــــاتيږي‬
‫اوس کـــــــــــه خوښـــــــــــه وي کـــــــــــوو دا هســـــــــــې کـــــــــــار‬
‫چـــــــې زيـــــــارت لـــــــه يـــــــې چرتـــــــه اوړلـــــــو پـــــــه تلـــــــوار‬
‫کرامـــــــــــــــــت د اوليـــــــــــــــــاو دي ښـــــــــــــــــه حـــــــــــــــــق‬
‫‪722‬‬
‫شـــــــک تـــــــه مـــــــه کـــــــوه پـــــــه دا کـــــــې هـــــــېڅ مطلـــــــق‬
‫دوايانې به يې له پنساريانو نه اخستې‪ ،‬لکه حسني چې وايي‪:‬‬
‫چــــــــــې اســــــــــاه د خــــــــــوږ و زړونــــــــــو پــــــــــرې رغيــــــــــږي‬
‫‪729‬‬
‫مونــــــــــــــدې نــــــــــــــه يش دا دارو پــــــــــــــه پنســــــــــــــاري‬
‫پــه پښــتو ادب کــې د مختلفــو بــيامرو او د هغــوی د عــالج ذکــر مونــدل کېــږي‪.‬‬
‫لــه دې مثــالونو نــه پتــه ولګېدلــه چــې پــه هغــه زمانــه کــې بــه پــه ســوات کــې د مختلفــو‬
‫بــيامرو عــالج يــا پــه دارو درملــو کېــده او يــا بــه پــه دم درود او د بابــا ګــانو د مزارونــو پــه‬
‫زيارت کولو‪.‬‬

‫حکومت‬
‫د سوات د ادبې روايت په وړومبي دور کې د تاريخ او ادب له پاڼو نه پته لګي‪ ،‬چې‬
‫دلته يو باقاعده او منظم حکومت نه دی جوړ شوی‪ ،‬لکه دوست محمد خان دوستی چې‬
‫وايي‪:‬‬
‫او بــــــــــل دا کــــــــــه څــــــــــوک زمــــــــــا اوکــــــــــړي تاــــــــــوس‬
‫ولـــــــــې د شـــــــــاه صـــــــــفت دې رانـــــــــه وړه لســـــــــان کـــــــــې‬
‫وجـــــــــــه څـــــــــــه وه کـــــــــــل احـــــــــــوال راتـــــــــــه ووايـــــــــــه‬
‫زه د دې خــــــــــــربې ميــــــــــــه پــــــــــــه ارمــــــــــــان کــــــــــــې‬

‫‪039‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫زه ځـــــــــــــواب ورلـــــــــــــه ورکومـــــــــــــه پـــــــــــــه دا رنـــــــــــــګ‬
‫ای ســــــــائله چــــــــې زمــــــــا نـــــــــه يــــــــې پرســــــــان کـــــــــې‬
‫چـــــــــــې دا کتـــــــــــاب کـــــــــــړو مـــــــــــا رشوع واوره ســـــــــــائله‬
‫نـــــــــه و مســـــــــلم عـــــــــادل بادشـــــــــاه هغـــــــــه دوران کـــــــــې‬
‫مګــــــــــــــــر دا چــــــــــــــــې بادشــــــــــــــــاهې د نصــــــــــــــــارا وه‬
‫مــــــــــا د کفــــــــــر صــــــــــفت نــــــــــه راوړ دهــــــــــان کــــــــــې‬
‫ځکـــــــه کتـــــــاب کـــــــې مـــــــې د شـــــــاه صـــــــفت ونـــــــه کـــــــړۀ‬
‫‪720‬‬
‫چــــــې د کــــــافر صــــــفت عــــــذاب دی هغــــــه جهــــــان کــــــې‬
‫له دې نه هم پته لګي چې په دغه وخت کې دلته څه حکومت نه و‪ .‬البته له سوات‬
‫نه بهر د نصاراو (انګرېزانو) بادشاهي وه‪ .‬يوسفزو د مغلو حکومت نه منلو ځکه خوشحال‬
‫وايي‪:‬‬
‫زه نــــــــــــو کــــــــــــر ووم يوســــــــــــفز يــــــــــــه روګــــــــــــردان وو‬
‫‪723‬‬
‫ځکــــــــــــه ورغلــــــــــــه ترســــــــــــواته زمــــــــــــا ګــــــــــــران وو‬
‫او په بل ځای کې وايي‪:‬‬
‫هــــــــر هــــــــر ځــــــــای د ســــــــوات د ملــــــــک ملوکانـــــــــه دی‬
‫‪724‬‬
‫بـــــــــــې رسداره بـــــــــــې حاکمـــــــــــه کـــــــــــوه خانـــــــــــه دی‬
‫چــې دلتــه څــه حکومــت نــه و‪ ،‬نــو پــه دې خلکــو څــه ټــېکس وغــريه هــم نــه وو‪،‬‬
‫ځکه خوشحال وايي‪:‬‬
‫نـــــــــه پـــــــــرې حکـــــــــم نـــــــــه و چـــــــــا څـــــــــه ورکوينـــــــــه‬
‫‪720‬‬
‫واړه ځـــــــان لـــــــره ګټـــــــي پـــــــه ځـــــــان يـــــــې خورينـــــــه‬
‫له دې ټولو خربو نه پته لګي چې د دير‪ ،‬سوات او بونېر خلکو دهيل يا کابل ته‬
‫ټيکس نه دی ورکړی او دوی هېڅ کله هم د بهرنۍ عملدارۍ ماتحت نه دي پاتې شوي‪.‬‬
‫‪ 726‬په سوات کې د سيد اکرب شاه د حکومت د ناکامۍ په وجوهاتو کې يوه وجه دا هم وه‬
‫چې د سوات خلک د حکومت د پابنديانو نه نا اشنا وو ځکه چې دلته چرې حکومت نه وه‬
‫پاتې شوی‪ ،‬ځکه دوی د خالې مرضۍ ازادانه ژوند تېرول غوښتل او د سيداکرب شاه د ځوی‬
‫‪727‬‬
‫مبارک شاه د حکومت د جوړولو هڅه ناکامه شوه‪.‬‬
‫پري بابا چې کله د بايزيد انصاري له مقبوليت نه خرب شه‪ ،‬نو ويې ویل په پښتنو‬

‫‪030‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫مضبوطه بال نازله شوه خيال مې نه يش چې ورکه يش‪ ،‬ځکه چې په دې حدودو کې د‬
‫اسالم بادشاه نشته‪ .‬د دين وضاحت علامء کوي او د دين طاقت په امريانو وي‪ 720 .‬محمد‬
‫اکرب په يو شعر کې دا وايي چې دلته حکومت او عدالت نشته‪:‬‬
‫د ظاملــــــــانو پــــــــه مــــــــا بانــــــــدې انبــــــــوه پــــــــه څــــــــه ده‬
‫‪721‬‬
‫د زمــــــانې ملــــــک يــــــې مــــــل شــــــه عــــــدالت نــــــه لــــــري‬
‫دلته حکومت او باقاعده قوانني نه وو او فیصلې به د رواج مطابق کېدلې‪.‬رواج د يوې‬
‫خربې عام کېدلو او شهرت موندلو ته وايي‪ ،‬يعنې چې يوه خربه دومره عامه يش او دومره‬
‫شهرت ومومي چې هر سړی يې بيا بې دليله مني‪ .‬د عظيم صوايت له دې شعرونو نه د رواج‬
‫په مفهوم سړی پوهېدی يش‪:‬‬
‫پـــــــــــــــــــــــه رواج د اوليـــــــــــــــــــــــاو زور کميـــــــــــــــــــــــږي‬
‫د اخفـــــــــــــا مرتبـــــــــــــه ښـــــــــــــه ده لـــــــــــــه شـــــــــــــهرته‬
‫پـــــــــــه رواج او پـــــــــــه شــــــــــــهرت چـــــــــــې رضر مــــــــــــومي‬
‫‪792‬‬
‫بزرګـــــــــــان دي اکـــــــــــرث پـــــــــــټ لـــــــــــه دې جهتـــــــــــه‬
‫او په بل ځای کې وايي‪:‬‬
‫پـــــــــــــــــــــه رواج پســـــــــــــــــــــې روان واړه عـــــــــــــــــــــامل دی‬
‫‪799‬‬
‫فـــــــــــرق کـــــــــــولی يش هـــــــــــېڅ دتـــــــــــور و ســـــــــــاني‬
‫اخون قاسم پاپني خېل هغه رسم ورواج ته ډېر بدګوري کوم چې د اسالمي رشيعت‬
‫‪790‬‬
‫مخالف وي‪.‬‬
‫په سوات کې وخت پر وخت د حکومت جوړولو هڅې شوي‪ ،‬خو د دې هر څه‬
‫باوجود دلته په دغه دور کې يو منظم رياست او حکومت نه دی جوړ شوی‪ .‬په وړومبي ځل‬
‫په سوات کې منظم او باقاعده رياست په ‪۹۱۹۱‬م کال کې جوړ شوی دی د کوم تفصيل‬
‫چې په ورپسې باب کې راروان دی او څه ذکر يې په درېیم باب کې شوی دی‪.‬‬

‫معيشت‬
‫د يو قوم معيشت د هغوی پر تهذيب او ثقافت اثر غورزوي او دغه رنګ د يو قوم تهذيب او‬
‫ثقافت د هغوی پر معيشت هم اثر پرېبايس‪ .‬د سوات له ادب‪ ،‬تهذيب او ثقافت نه د هغه وخت د‬
‫سوات د خلکو د معيشت پته په اسانه لګي‪ .‬د سوات د خلکو د معيشت په باره کې خوشحال وايي‪:‬‬

‫‪033‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫آســــــــــوده پــــــــــه مــــــــــال و ملــــــــــک پــــــــــه زردينــــــــــار دي‬
‫‪793‬‬
‫د دنيــــــــا روزګـــــــــار يــــــــې نـــــــــه زده بــــــــد روزګـــــــــار دي‬
‫او محمد اکرب وايي‪:‬‬
‫چـــــــــې ميشـــــــــته پـــــــــه کوکـــــــــارۍ وي قـــــــــرار نـــــــــه وي‬
‫همېشـــــــــــــه لـــــــــــــه اټوســـــــــــــټو وزګـــــــــــــار نـــــــــــــه وي‬
‫پـــــــــــــــه موســـــــــــــــم د شـــــــــــــــاليزارو رسګشـــــــــــــــته وي‬
‫‪794‬‬
‫هـــــــر روزګـــــــار يـــــــې پـــــــه طـــــــرح د روزګـــــــار نـــــــه وي‬
‫لــه دې لــږو حوالــو نــه هــم مــونږ پــه اســانه دا معلومــولی شــو‪ ،‬چــې د ســوات خلـک‬
‫ډېــر خــواري کښ وو او زيــات دارومــدار يــې پــه کرکيلــه و‪ .‬دوی تجــارت هــم کولــو او پــه‬
‫هغه وخت کې دوی ښه خوشحاله ژوند تېرولو‪.‬‬

‫قلنګ‬
‫د کروندې ل ااره د چا زمکه داسې استعاملول چې د زمکې مالک ته د زمکې په بدل‬
‫کې نغدې پيسې ورکول کېږي‪ ،‬دې ته قلنګ يا اجاره وايي‪ .‬قلنګ او اجاره په عمومي توګه‬
‫په يوه معنی کې راځي او که فرق ته يې وګورو نو فرق يې دا دی چې قلنګ په اصل کې د‬
‫زمکې مالک ته نه خو حکمران ته ورکولی يش‪ ،‬خو دا اصطالح د کور وغېره د کرايه لااره‬
‫هم استعامل شوې ده‪ .‬د قلنګ ذکر مختلفو شاعرانو داسې کړی دی‪:‬‬
‫والړيــــــــږي د عشــــــــق ســــــــود مــــــــدام لــــــــه يــــــــار نــــــــه‬
‫‪790‬‬
‫ورکومــــــــــــه رس او مــــــــــــال پــــــــــــه قلنــــــــــــګ ســــــــــــتا‬

‫تــــــــــن خرابــــــــــه لــــــــــه جملــــــــــه افتــــــــــه خــــــــــالص وي‬

‫‪796‬‬
‫پــــــــــه ابــــــــــاده زمکــــــــــه تــــــــــل د چــــــــــا قلنــــــــــګ وي‬

‫چـــــــې پـــــــردۍ دوتـــــــرې خـــــــورې قلنـــــــګ يـــــــې ورکـــــــړه‬

‫‪797‬‬
‫ګنــــــــــــي مــــــــــــه شــــــــــــړه څــــــــــــاوري د بــــــــــــل د وډ‬

‫راشـــــه تـــــه رس لـــــه بادشـــــاه مـــــه اخلـــــه قلنـــــګ قبـــــول کـــــړه‬

‫‪790‬‬
‫دا چــــــې مــــــخ روڼــــــی تــــــر بادشــــــاه ورشــــــې ای قلنــــــدره‬

‫‪034‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د کـــــــــوټې قلنـــــــــګ يـــــــــې بيـــــــــل د مزکـــــــــې بيـــــــــل وي‬
‫‪791‬‬
‫بــــــې لــــــه وېشــــــه يــــــې بــــــل رنــــــګ رسيکــــــار نــــــه وي‬

‫بادشـــــــــــاهان کلـــــــــــه قلنـــــــــــګ د ملنـــــــــــګ غـــــــــــواړي‬

‫‪702‬‬
‫يــــــــــار زمــــــــــا نــــــــــه رسومــــــــــال غــــــــــواړي خــــــــــراج‬
‫د استعامل لااره له چا نه يو څيز راخستل او د هغې قيمت له چا رسه اېښودل او بيا‬
‫له استعامل نه وروسته دغه څيز واپس کول او هغه قيمت واپس اخستلو ته ګاڼه وايي‪ .‬دا‬
‫قيمت صحيح قيمت نه وي‪ ،‬بلکې له دغه څيز نه پيسې زياتې هم کېدی يش او کمې هم‪.‬‬
‫احمد دين طالب د ګاڼې ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫پـــــــــه هـــــــــرن بـــــــــه رسو مـــــــــال درنـــــــــه ګاڼـــــــــه کـــــــــړي‬
‫‪709‬‬
‫چــــــــــې دې نــــــــــه زده د لبــــــــــاس جــــــــــواري پرېــــــــــږده‬

‫د قلنــګ او د ګــاڼې د دې مکــرر ذکــر نــه دا پتــه لګــي چــې پــه هغــه زمانــه کــې بــه‬
‫خلکو زمکې په قلنګ او په ګاڼه ورکولې‪.‬‬

‫مزد‬
‫په ژرنده د دانو اوړه کولو معاوضه چې د ژرندې مالک اخيل هغې ته مزد يا مز وايي‪.‬‬
‫عام طور د محنت معاوضې ته هم مزد وايي‪ .‬مياداد يې داسې ذکر کوي‪:‬‬
‫او صــــوفيان چــــې رشاب وڅښــــي د عمــــل څــــريۍ کــــا څـــــريې‬
‫‪700‬‬
‫عابــــــد چــــــې بنــــــدګي کانــــــدي د جنــــــت د مــــــزد دپــــــاره‬

‫چـــــــــې پـــــــــه خـــــــــدای مئـــــــــني دی هغـــــــــه واصـــــــــل دی‬

‫‪703‬‬
‫د عشـــــــــق رشاب دې ورکـــــــــړل ويړيـــــــــا بـــــــــې مـــــــــزده‬

‫تــــــه بنــــــدګي لکــــــه ګــــــدای پــــــه رشط د مــــــزد مــــــه کــــــوه‬

‫‪704‬‬
‫کــــــرم تــــــه يــــــې ګــــــوره پــــــه عمــــــل اعتبــــــار مــــــه کــــــوه‬
‫د دې دور د ادب لـــه مطـــالعې نـــه د دې دور ډېـــر تهـــذيبي او ثقـــافتي اړخونـــه پـــه‬
‫ډاګه شول‪ ،‬خـو ډېـرې خـربې داسـې هـم شـته چـې د سـوات لـه کلتـور رسه تعلـق لـري‪ ،‬خـو‬
‫بيا هم په ادب کې واضح نه دي‪ ،‬ځکه چې په دې دور کې مطبوع ادب ډېر کم دی‪:‬‬
‫‪030‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫د دې دور د ځينو ليکواالنو پېژندګلو‬

‫دوست محمد خان دوستی‬

‫دوست محمد خان د بر سوات د مټې عالقې د خرېړۍ نومې کيل اوسېدونکی‬
‫و‪( .‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬د سوات ورک شاعران (شاږم ټوک)‪ ،‬مقاله مشموله مياشتينۍ پښتو‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ،۹۹ :‬دسمرب ‪ ،)۹۱۸۱‬مخ‪ .)۷۸ :‬د دوستي په باره کې بدرالحکيم‬
‫حکيمزی ليکي چې د دوست محمد خان دوستي د ژوند په حقله يوازې "د بر سوات تاريخ"‬
‫يوه لنډه خربتيا راکوي‪...‬له دې نه پرته يې کوم بل دستاويز کې ذکر نشته‪ .‬کوم لږ ډېر‬
‫معلومات چې تر السه کېږي هغه ټول په ټوله د دوستي په خالوانو پورې اړه‬
‫لري‪(".‬حکيمزی‪ ،‬بدرالحکيم‪ ،‬ګنجةالګوهري‪ ،‬مصنف دوست محمد خان دوستی‪ ،‬سمونه او‬
‫څېړنه بدرالحکيم حکيمزی‪ ،‬سوات‪ ،‬مشال پختو ټولنه‪ ،۲۱۹۷ ،‬مخ‪ )۹۹ :‬له دې نه مخکې‬
‫رحيم شاه رحيم په يوه مقاله کې د دوستي ذکر کړی و‪ ،‬خو داسې معلومېږي چې د‬
‫بدرالحکيم حکيمزي له نظره دغه مقاله نه ده تېره شوې‪ .‬د دوست محمد خان د پالر نوم‬
‫امري محمد خان و‪ .‬د نيکه نوم يې حيات خان او د مرش نيکه نوم يې قمر الدين و دی د‬
‫سوات شاميزو په اغل نومې کيل کې په ‪۹۸۳۱‬کال کې زېږېدلی و‪ .‬د پينځه کم شايته‬
‫کالو په عمر کې په کال ‪ ۹۱۷۱‬کې وفات شوی دی‪ .‬دوست محمد خان د پښتو شعرونو يو‬
‫ضخيم کتاب پرېښی دی‪ .‬د ده د شعري مجموعې نوم ګنجت الګوهري دی‪ .‬په دې‬
‫مجموعه کې څلور زره او درې نيم سوه شعرونه دي‪،‬دا کتاب ده په ‪۹۷‬ربيع الثاين ‪۹۷۷۲‬‬
‫هجري کې رس ته رسولی دی‪( .‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬د سوات ورک شاعران (شاږم ټوک)‪،‬‬
‫مقاله مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ،۹۹ :‬دسمرب ‪ ،)۹۱۸۱‬مخ‪ )۷۱ ،۷۸:‬دا‬
‫کتاب په ‪ ۲۱۹۷‬کال کې د بدرالحکيم حکيمزي په ترتيب او تدوين رسه چاپ شوی دی)‬

‫حسني‬
‫کوم ديوان چې همېش خليل په ‪۹۱۱۸‬م کال کې چاپ کړی دی‪ ،‬دغه ديوان هم د‬
‫سوات د دې حسني دی‪ .‬دا حسني په خال ديوان کې پخاله وايي‪:‬‬
‫په معنى کې ستا خاکروب حلقه بګوش ېم‬
‫ګني ملک مې دی پکلۍ استوګنه سوات‬

‫‪036‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫حسني د مغل بادشاه اورنګزېب هم عرص و‪ .‬حسین د رحامن بابا د مکتب شاعر دی‬
‫او لکه د حميد بابا نازک خيال او موشګاف دی‪ .‬په ديوان کې يې د پښتون کلتور هنداره‬
‫وړاندې کړی ده‪ .‬د مېلمه دوستۍ‪ ،‬جرګې‪ ،‬دستار او تره تربور وغېره ذکر يې په دې مقاله‬
‫کې رسه له مثالونو بيان شوی دی‪ .‬حسین يو عام کليوال قبایيل سړی و او د عامو خلکو د‬
‫روزمرې او محاورې ژبه يې استعامل کړی ده‪ .‬په خال کالم کې يې له کرکيلې رسه تړيل‬
‫الفاظ لکه سرتي‪ ،‬قلبه‪ ،‬هل پېره او نور استعامل کړي دي‪.‬کومو څېړنکارانو چې د حسین‬
‫تعلق د هزارې د عالقې پکلۍ او ملکاور رسه ښودلی دی نو دغه رایه هم د غور قابله ده او‬
‫نورې څېړنې ته اړتيا لري‪.‬‬
‫شجره نسب‬
‫د پري بابا د ځوی ميا مصطفى دوه بيبيانې وې‪ .‬له مرشې يب يب نه يې يو ځوی ميا‬
‫عبدالله و‪ ،‬چې په ميا عبدل مشهور و‪ .‬د دوېمې يب يب نه يې دوه ځامن وو‪ ،‬د يو نوم ميا‬
‫قاسم او د دويم نوم ميا حسن وه‪ .‬د ميا حسن د يو ځوی نوم حسین وه‪ .‬دی د خال سيادت‬
‫په وجه خال نوم سید حسین ليکي‪ 700.‬د ده شجره نسب مخکې داسې بيانيږي‪ ،‬د پري بابا‬
‫دوه ځامن وو‪ ،‬سيد عبدالله او سيد مصطفى محمد (‪ )۹۹۹۱—۹۱۹۷‬د سيد مصطفى‬
‫محمد قرب په کونړ کې دی‪ 706.‬سيد عبدالله اول وفات شوی وه‪ 707.‬د سيد مصطفى محمد‬
‫دوه بيبيانې وې‪ ،‬له مرشې يب يب نه يې يو ځوی ميا عبدالله وه چې په ميا عبدل مشهور‬
‫دی او قرب يې په شلبانډۍ بونېر کې دی‪ .‬له کرشې يب يب نه يې دوه ځامن وو‪ ،‬د يو نوم‬
‫ميا قاسم او د بل نوم ميا حسن وه‪ .‬د ميا قاسم قرب په پري کيل کې دی او د ميا حسن قرب‬
‫په کوکړۍ کې دی‪ .‬د ميا حسن څلور ځامن وو اول سيد يوسف وه‪ ،‬چې په ميا شیخ بابا‬
‫مشهور دی او قرب يې په جهان اباد منګلور کې دی‪ .‬دويم سيد نادان‪ ،‬د ده اوالد نه وه او‬
‫قرب يې په کوکړۍ کې دی‪ .‬دريم سيد ميا جي‪ ،‬د ده هم اوالد نه وه او قرب يې په غاليګي‬
‫کې دی‪ .‬څلورم سيد حسین وه‪ ،‬د ده قرب په امازو شهباز ګړه کې دی‪ .‬د سيد حسني شاږ‬
‫ځامن وو‪ ،‬نومونه يې دادي‪ :‬سید ابدال‪ ،‬سید اياز‪ ،‬سید بياض‪ ،‬سید غازي شاه‪ ،‬سید کريم‬
‫شاه‪ ،‬سید واصل الدين‪ 700.‬د سيد حسین مرش ځوی سید ابدال د تريات په غزا کې په‬
‫‪ ۹۱۳۲‬هـ کې عېن په زمليتوب کې شهيد شوی و‪ .‬د ده قرب د خال نيکه ميا حسن بابا د‬
‫مزار په چاردېوارۍ کې دننه په کوکړۍ کيل کې دی‪ .‬سید حسېن د سید ابدال په فراق‬
‫کې ډېره درد ناکه مرثيه ليکلې ده‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬

‫‪037‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫های افسوس ارمان ارمان دی زما دله‬
‫راته ووايه چې رابه شې بيا کله‬
‫هغه وار د سېد ابدال د پګړۍ تېر شه‬
‫‪701‬‬
‫چې جرګه به د سېدانو پرې کېدله‬
‫د سيد ابدال د يو ځوی نوم مياګل الل وه د هغه قرب په دمغار‪732‬کې دی‪ .‬د ميا ګل‬
‫الل د يو ځوی نوم سید جالل وه چې په ګالوچ کې اوسېده او قرب يې په کاال کيل‪739‬کې‬
‫دی‪ 730.‬د حسین مور په ماشوموايل کې مړه شوه او د ده پالنه د ده ترور وکړه‪ .‬د خال‬
‫يتيموايل ذکر يې په دې شعرونو کې کړی دی‪:‬‬
‫بې له مينې چې حسین يې خوار خسته کړه‬
‫‪733‬‬
‫ګڼه ميندې ښه سايت يتيم زوزاد‬
‫په لباس مينې‪ 734‬هلک مور مړی خال کړم‬
‫‪730‬‬
‫زه کمبخت د شنې مزرۍ په يت لګيا شوم‬
‫او په يو بل شعر کې دخال يتيم وايل ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫د يتيم په دود لوئېږي زيړ زبېخلی‬
‫‪736‬‬
‫چې رودلی يې تی د مينې د مور نه وي‬
‫او د ده پالنه د ده ترور وکړه‪ ،‬لکه په دې شعر کې يې چې ياده کړې ده‪:‬‬
‫چې ئې په اوچو تو ساتلی يم هلک مور مړی‬
‫‪737‬‬
‫ځم چې تعظيم اوکړم د مينې مهربانې ترور ته‬
‫اديب تخليقات‬
‫د حسین له شجره نسب وروسته به اوس مونږه د حسین د اديب تخليقاتو طرف ته‬
‫راځو‪ .‬په دې باره کې عبدالحی حبيبي د پښتو ادبياتو په تاريخ کې ليکي‪ ،‬چې حسین د"‬
‫خالصة االسالم" په نوم يو کتاب په پښتو کې ترجمه کړی دی چې طرز يې د اخون دروېزه‬
‫د مخزن اسالم په شان دی او بيا دا هم وايي چې سيد حسېن د "جنګنامه حسین"‬
‫ليکونکی دی‪ 730.‬عبدالحليم اثر افغاين ليکي چې د ده کتاب د اتياو کالو د يو مرش سید‬
‫عبدالخالق رسه دی او هغه وايي چې دا کتاب زمونږ په خاندان کې زما د والدې صاحبې د‬
‫تره په قلمي ذخريه کښی وه‪ .‬د دغه تره نوم ېې سيد حبيب وه او د ‪ ۹۲۱۱‬هجري په‬
‫خواوشا کې ژوندی وه‪ .‬د دې مطلب دا شه چې سید حبيب ته د خال مرش نيکه ميا قاسم‬

‫‪030‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د وراره سيد حسني قلمي تاليف په مرياث کې پاتې دی‪ 731.‬د حسین ديوان د ښاغيل‬
‫همېش خليل په رسيزه او اهتامم په کال ‪ ۹۱۱۸‬کې په پېښور کې چاپ شوی دی‪ .‬دا‬
‫قلمي نسخه د پېښور د اديب ټولنې د کتب خانې نه همېش خليل اخستی وه‪ 742.‬حسین‬
‫که هر څومره کتابونه ليکيل وي خو موجود يې يف الحال دا يو ديوان دی‪ .‬د دې ديوان‬
‫چاپې پاڼې پينځه سوو ته رسېږي او په اخر کې يې يو څو ټاې هم راغيل دي‪ 749.‬ښاغلی‬
‫اثر افغاين د جنګنامه حسین ليکونکی سيد حسني او دغه ديوان واله حسېن يو ګڼي خو‬
‫صديق الله رشتني وايي چې دا قياس سم نه ښکاري او وايي چې اثر صاحب سید حسېن د‬
‫ميا حسن ځوی او د ميا مصطفى منسی بويل چې هغه د سیدعيل ترمذي پري بابا ځوی وه‪.‬‬
‫د زمانې په لحاظ په دواړو کې فرق ډېر دی‪ .‬حسېن په ‪ ۹۹۹۸‬کې ساني ګريی وه چې د‬
‫سید حسین د پالر ميا حسن هم زمانه ښکاريږي‪ .‬بله خربه دا ده چې سید حسېن د‬
‫جنګنامې په اشعارو کې خال تخلص "سید" راوړی دی او کله سید حسین هم ليکي او‬
‫حال دا دی چې دې حسېن په خال ټول ديوان کې د سید تخلص په يو ځای کې نه دی‬
‫راوړی‪ 740.‬صديق الله رشتني په خال يو بل کتاب "اديب او تاريخي سمونې" کې ليکي چې‬
‫دا ديوان د حسین دی او د سيد حسین نه دی‪ 743.‬رحيم شاه رحيم ليکي چې د هغه دوه‬
‫قلمي نسخې اوس هم په ګهړي امازو (مردان) کښی يو د هغه د منسو او بل د کفور خېلو‬
‫خانانو رسه پرتې دي‪744 .‬داسې معلومېږي چې د حسني ديوان هغه په خال ژوند مرتب‬
‫کړی و‪ .‬دا النديني شعرونه د دې خربې پخلی کوي‪:‬‬
‫د زړه موج يې لکه سيند و رس ته اوخوت‬
‫‪740‬‬
‫همېشه حسېن لري په الس ديوان لوند‬
‫او يا لکه دا شعر‪:‬‬
‫سوز په سوز راباندې پورې سوزان شعر کۀ‬
‫‪746‬‬
‫رسې ملبې مې نن بليږي په ديوان کې‬
‫د سيد حسني کوم ديوان چې همېش خليل صاحب چاپ کړی دی‪،‬د ديوان دا‬
‫قلمي نسخه د مردان نه تر السه شوې ده‪ 747.‬دا ديوان په وړومبي ځل د همېش خليل په‬
‫ترتيب او تدوين رسه په ‪ ۹۱۱۸‬کې چاپ شوی دی‪ .‬هغه د دغه ديوان په ديباچه کې ليکي‬
‫چې پادري هيوز چې په "کليد افغاين" کې د کوم حسین ذکر کړی دی او دوه غزلونه یې‬
‫ورله د منونې ورکړي دي‪ .‬دا ديوان د کليد افغاين د دغه حسین ديوان نه دی‪740.‬صديق‬

‫‪031‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫الله رښتني هم داسې ليکي چې پادري هيوز په کليد افغاين کې کوم دوه غزلونه راوړي‬
‫دي دغه غزلونه د حسین په ديوان کې نشته نو معلومېږي چې حسین او سید حسین دواړه‬
‫جدا جدا شاعران وو‪ 741.‬رشتني وايي چې پادري هيوز چې د کوم حسین شاعر ذکر کړی‬
‫دی دغه حسین د صوابۍ د عالقې شاه منصور اوسېدونکی وه‪ .‬عبدالحی حبيبي ليکي‬
‫چې د حسین د ژوند حاالت چا ته پوره نه دي معلوم خو پادري هيوز يې په "کليد افغاين‪،‬‬
‫کې ذکر کړی دی‪ 702،‬خو اوس پته ولګېده چې د کليد افغاين حسین بل دی‪.‬‬
‫پيدايش او د ژوند زمانه‬
‫اوس به وړاندې مونږه د حسین د پېدايش او د هغه د زمانې په باره کې ګورو چې ده‬
‫له کومې زمانې رسه تعلق لرلو‪ .‬سید حسین د بونېر په پاچا کيل کې د ‪ ۹۱۱۱‬هجري‬
‫خواوشا پېدا شه او تر ډېرې مودې پورې د بونېر په ملک پور نومې کيل کې اوسېده‪ 709.‬د‬
‫مغل بادشاه اورنګزېب د مرګ په وخت يعنې ‪ ۹۹۹۸‬هجري کې حسین د پنځوسو کالو و‪،‬‬
‫نو په دغه حساب که مونږه وګورو نو په دغه حساب ‪ ۹۱۹۸‬هجري د حسېن د زېږون نېټه‬
‫جوړېږي‪.‬‬
‫د ملک پور ذکر په يو شعر کې داسې کوي‪:‬‬
‫چې پېدا شوې پکې ستا ماللې سرتګې‬
‫‪700‬‬
‫ځکه پاتې له حسېنه ملک پور شۀ‬
‫د حسېن د تعليم او ززدکړو په باره کې مختلف روايات موجود دي‪ .‬داسې ویلې يش‬
‫چې حسین خالې ورومبۍ زدکړې د پري بابا په مدرسه عاليه کې وکړې او د نور علم د پاره‬
‫د هندوستان دهيل او دکن عالقو ته الړه‪ 703.‬په خالو اشعارو کې د هند او د دکن ذکر‬
‫داسې کوي‪:‬‬
‫په رضا مې زړه په زړه له ياره واخست‬
‫که ميشته زه په دکن او يا په هند ېم‬
‫يا لکه دا شعر‪:‬‬
‫ال به څرګند د ښکيل مخ په مخه رايش کله‬
‫‪700‬‬
‫د تورو زلفو په ډونډ‪ 704‬تلم په هندوستان اوختم‬
‫او يا لکه دا شعر‪:‬‬
‫واړه عشق دي چې سړی جهان ګشته کا‬

‫‪042‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪706‬‬
‫په اسانه به څوک پرېږدي خال وطن‬
‫بل ځای د وطن د پرېښودلو ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫بې وصلته دې ژوندون راباندې ګران وه‬
‫‪707‬‬
‫ستا ماللو سرتګو ورک کړم له وطنه‬
‫په دې شعرونو کې د وطن د پرېښودلو او د هندوستان له ذکر کولو نه دا پته لګي‬
‫چې حسین دا وطن پرېښودلی و او په هندوستان کې يې وخت تېر کړی و‪ .‬سید حسین د‬
‫اورنګ زېب مغيل بادشاه د زمانې شاعر دی‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬
‫دغه تخت وه د دونهې چې ملنګ واغست‬
‫‪700‬‬
‫که مسند د هندوستان وه اورنګ واغست‬
‫او يا لکه دا شعر‪:‬‬
‫لکه چې زه ستا د کوڅې په خاورو فخر کوم‬
‫‪701‬‬
‫هومره لويئ د هندوستان په تخت اورنګ نه کاندي‬
‫او بل ځای داسې وايي‪:‬‬
‫دا په قېنج ډکه نوې پېغله مې له څنګه الړه‬
‫‪762‬‬
‫که بادشاهي د هندوستان وه د اورنګه الړه‬
‫او بل ځای داسې وايي‪:‬‬
‫چې پرون د هندوستان د تخت بادشاه وه‬
‫‪769‬‬
‫نن ئې لور زمانې اوټومبه په مال کې‬
‫اورنګزېب په ‪ ۹۹۹۸‬هجري کې وفات شوی دی‪ .‬په دغه وخت کې حسین د‬
‫پنځوسو کالو ساني ګريی و‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬
‫اوس په ساينه ګريه څه رنګ ترې توبه کړم‬
‫‪760‬‬
‫ميه عشق رسه اشنا په حيوانۍ کې‬
‫او يا لکه دا شعر‪:‬‬
‫کج کردار يم کج ګفتاره پټې سرتګې‬
‫‪763‬‬
‫ساينه ګريه غاښ وتيل هوښيار نه شوم‬
‫‪764‬‬
‫په دې حساب د سید حسین د زېږون نېټه‪ ۹۱۹۸‬هجري ټاکل کېږي‪.‬‬
‫دحسېن د اوسېدلو سيمه‬

‫‪049‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫له ټولو نه مهمه پوښتنه چې د دې مقالې په مرکزي پوښتنو کې کې يوه پوښتنه ده‪،‬‬
‫هغه دا ده چې حسین د کوم ځای و او په کومو کومو ځايونو کې يې ژوند کړی و او د ژوند‬
‫زياته برخه يې په کوم ځای کې تېره کړې ده‪ .‬په دې باره کې پوهاند صديق الله رشتني‬
‫ليکي چې حسی ن د اباسني نه پورې غاړې د کشمري او تينول تر مينځ سيمه کې د پکلۍ‬
‫(ملک پور) نومې کيل اوسېدونکی و‪ ،‬خوپه دي اړه يو بل قول دا دی کوم وخت چې د ميا‬
‫حسن مرش ورور ميا قاسم د ميا نور محمد په وينا سوات کوهستان ته د اسالم د تبليغ لااره‬
‫د ډوما کافرو رسه په مدين شاګرام او پکهلۍ کې ميشته وه‪ ،‬نو سید حسین هم په خال تره‬
‫پسې د بونېر نه پکهلۍ ته الړ شۀ‪ .‬پکهلۍ د سوات پخواين بادشاه سلطان پکهل په نوم د‬
‫‪760‬‬
‫سيد حسني ډېره زمانه په‬ ‫کوهستان په عالقه کې د مدين رسه نزدې يو کلی دی‪.‬‬
‫پکهلۍ (سوات) کې د خال تره ميا قاسم د تربيت او صحبت الندې اوسېده‪ 766.‬رحيم شاه‬
‫رحيم وايي کوم ديوان چې همېش خليل چاپ کړی دی دا هم د سوات د دې حسین‬
‫ديوان دی او مخکې زياتوي چې قايض عبدالحليم اثر او همېش خليل صېب چې د دې‬
‫پکهلۍ نه مراد د هزارې پکهلۍ اخستې ده نو د دې وجه دا ده چې هغوی ته د سوات د‬
‫پکهلۍ پته نه وه‪ 767.‬کله چې سید حسین د پکلۍ (مدين‪ ،‬سوات) نه کوکړۍ ته راغی نو دا‬
‫شعر يې وويلو‪:‬‬
‫په معنى کې ستا خاکروب حلقه بګوش ېم‬
‫ګني ملک مې دی پکلۍ استوګنه سوات‬
‫په دې اړه داسې ویل کېږي چې هغه وخت کې به يې پکلۍ ته سوات ځکه نه ویلو‬
‫چې پکلۍ‪ ،‬مدين‪ ،‬شاګرام او تريات د سوات په طبيعي جغرافيايي حدونو کې نه راتله‪ ،‬لکه‬
‫څنګه چې راورټي ویيل چې د پيا نه په بره کوهستان په سوات کې نه راځي‪760.‬راورټي وايي‬
‫چې چورړۍ ‪[761‬مدين] او تريات د شيخ ميل په وخت کې نه دي قبضه شوي‪ ،‬بلکې يو نيم‬
‫سل کاله وروستو د اخون کريم داد په وخت کې د سوات کوهستان د کافرو نه اخستي‬
‫‪772‬‬
‫شوي دي‪.‬‬
‫حسني چې کله زملی شو‪ ،‬نو د ترور له لور رسه يې مينه پېدا شوه او د دې مينې د‬
‫زياتېدو له وجې سوات ته الړه‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬
‫په معنى کې ستا خاکروب حلقه بګوش ېم‬
‫‪779‬‬
‫ګني ملک مې دی پکلۍ استوګنه سوات‬

‫‪040‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خو رحيم شاه رحيم وايي چې دا ملک پور د پکلۍ (هزاره) ملک پور نه دی‪ ،‬بلکې د‬
‫بونېر ملک پور دی او په دې شعر کې چې کومه پکلۍ ياده شوې ده دا نوم د هزارې د‬
‫پکلۍ نه‪ ،‬بلکې د سوات پکلۍ ده‪ .‬وايي چې څه وخت د ميا حسن مرش ورور ميا قاسم‬
‫سوات کوهستان ته د اسالم د تبليغ لااره راغی نو سید حسین هم په خال تره پسې له‬
‫بونېر نه پکلۍ (سوات‪ ،‬مدين) ته الړه‪ .‬د سوات کوهستان د تريات په غزا کې چې کله ميا‬
‫کريم داد شهيد شو‪ ،‬نو له ميا نور محمد او ميا قاسم رسه سید حسني هم په ډېرو جنګونو‬
‫کې برخه واخسته‪ .‬دغه وجه ده چې دی د سید حسین غازي په نوم هم يادېږي‪ .‬ميا قاسم‬
‫په سوات کوهستان کې نوو مسلامنانو ته د اسالمي تعليامتو درس ورکولو لااره ډېره موده په‬
‫سوات کوهستان کې اوسېده او څه وخت وروسته ميا قاسم پري کيل ته راغی او سید حسین‬
‫يې په پکلۍ (مدين) کې پاتې کړه او بيا څه وخت وروسته سيد حسین د مدين له (پکلۍ)‬
‫نه سيدو رشيف رسه نزدې کوکړۍ نومې کيل ته الړه‪ .‬په کوکړۍ کې د سيد حسني پالر ميا‬
‫حسن اوسېده‪ ،‬دی څه وخت وروسته د مرادان د امازو ګړۍ د خلکو په دعوت هلته الړه‪.‬‬
‫عبدالحليم اثر افغاين ليکي چې سيد حسني د رياست سوات له مرکزي مقام سيدو‬
‫رشيف رسه متصل مغرب طرف ته کوکړۍ نومې کيل کې اوسېده او له دغه ځای نه په هغه‬
‫زمانه کې د امازي قبيلې مرشانو په جرګه بوته او د مردان مرشق طرف ته په مشهور کيل‬
‫ګړهي دولت زي کې اباد شو‪ ،‬همدلته وفات شو او زيارت يې هم په دې کيل کې دی‪.‬‬
‫وفات‬
‫چې کله دی امازو ګړۍ ته الړه‪ ،‬نو د(‪۹۳۹۳‬م) ‪ ۹۹۷۱‬هجري خواو شا هم هلته‬
‫وفات شوی دی‪ .‬قرب يې په امازو ګړۍ کې د خوړ پر غاړه شهباز ګړې ته نزدې په لږه فاصله‬
‫پروت دی او په سيد حسني بابا يادېږي‪ 770.‬سيد عبدالجبار شاه وايي چې د سيد حسني‬
‫‪773‬‬
‫قرب سيدو رشيف ته نزدې دی‪.‬‬
‫اوالد‬
‫د حسین د شاږو ځامنو نومونه دا دي‪ :‬سيد ابدال‪ ،‬سيد اياز‪ ،‬سيد بياض‪ ،‬سيد‬
‫‪774‬‬
‫داسې هم ويلی يش چې د سید حسین‬ ‫غازي شاه‪ ،‬سيد کريم شاه‪ ،‬سيد واصل الدين‬
‫څه اوالد په سوات او څه د سمې په اسامعيله (صوابۍ) او زېده کې اوسېږي او دا هم وايي‬
‫چې سيد قاسم او سيد حسني او د دوی اوالد د سوات کوهستان په جهاد کې حصه‬
‫اخستې ده‪ 770.‬د حسین له مرګ وروسته د ده اوالد په خواو شا عالقو کې خور شو چې په‬

‫‪043‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ګړهي دولت زي تحصيل مردان‪ ،‬اسامعيله‪ ،‬نذر‪ ،‬زېده او هنډ تحصيل صوابۍ کې اباد دي‬
‫او نور اوالد يې په رياست سوات کې خاص په قمرب کې دی‪ .‬د رياست سوات د وايل‬
‫صاحب ماما ګان چې په الال ګانو مشهور دي هغه هم د دې سيد حسني په اوالد کې‬
‫دي‪ 776.‬رحيم شاه رحيم ليکي چې کله دی په ګړهي امازو کې وفات شو نو د ده له مرګ نه‬
‫وروسته د ده څه اوالد سوات ته الړل او په سوات کې په قمرب‪ ،‬ډهېرۍ‪ ،‬دمغار‪ ،‬کاال کيل‪،‬‬
‫ګالوچ او شلهڼ کې اباد شول‪ .‬د سيد حسني د يو ځوی سيد ابدال قرب په کوکړۍ کې دی‪.‬‬
‫د سید ابدال د يو ځوی نوم ميا ګل الل دی او د ده قرب په دمغار کې دی‪ .‬د ميا ګل الل د‬
‫‪777‬‬
‫ځوی سيد جالل قرب په کاال کيل کې دی‪.‬‬

‫ميا کريم داد‬

‫ميا کريم داد د اخون دروېزه مرش ځوی دی‪ .‬ميا کريم داد د تاريخ او ادب په کتابونو‬
‫کې په مختلفو نومونو ياد شوی دی لکه اخون کريم داد‪ ،‬کريم داد شهيد ‪ ،‬عبدالکريم او‬
‫شهيد بابا‪ 770.‬خالصة البحر نومې کتاب کې ورته "محقق افغان" ویل شوي دي‪771.‬کريم‬
‫داد د بونېر په عالقه سالرزي کې پېدا شوی دی‪ 702.‬د ده د پېدائش نېټه ‪ ۱۹۱‬هـ مبطابق‬
‫‪ ۹۱۱۳‬عيسوي ښودلې شوې ده‪ 709.‬رحيم شاه رحيم په خال ناچاپ کتاب "غټه خزانه"‬
‫کې د ده د پېدايش نېټه ‪ ۱۳۱‬هـ مبطابق ‪ ۹۱۹۲‬عيسوي ليکلې ده‪700.‬دی د لسو کالو په‬
‫عمر کې د پري بابا په مدرسه عاليه پاچا کيل کې د دين د زدکړې د پاره کېښنولی شه‪ .‬په‬
‫ماشوموايل کې ورته پري بابا دعا وکړه او د علم منزلونه يې ډېر په تېزۍ رسه رس کړل‪ ،‬چې‬
‫کله هلکوايل ته ورسېده‪ ،‬نو د نور علم د پاره هندوستان ته الړه‪ .‬په هندوستان کې دی په‬
‫دهيل‪ ،‬اجمېر رشيف او اګره کې پاتې شه‪ 703.‬په خال يو غزل کې د هندوستان د سفر حال‬
‫حال داسې بيا نوي‪:‬‬
‫دا دنيا ده د هندوانو در ئې پرېږده چې هندوان ئې تېره کا په متاشه کې‬
‫زيات د هند خلق چار پائی دی [که پوهېږې] له چارپايه مه ګډېږه په شامره‬
‫‪704‬‬
‫کې کرميداد چې دا بيان کړ لۀ چارپايو رسه بند وه په اګره کې‬
‫کله چې دی په هندوستان کې و‪ ،‬نو د يو بزرګ په وينا ده د خال پالر مرشد کامل‬
‫پريبابا ته ځان راورسولو او د هغه په الس يې بيعت وکړ او د هغه په خاصو مريدانو کې شامر‬
‫شو‪ .‬پري بابا به د نورو مريدانو په نسبت ده طرف ته د لطف و کرم نظر زيات و‪ .‬ميا کريم داد‬

‫‪044‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يې هم په خالو شعرونو کې ځای پر ځای د خال پري په نامه ستاينه کړې ده‪ .‬په يو ځای‬
‫کې ورته د عقيدت پېرزوینې داسې وړاندې کوي‪:‬‬
‫دا ګفتـــار د غواصـــانو شـــېخ عـــيل غونـــدې غـــواص د تـــا بائـــده دی‬
‫دی غواص صاحب د در دی رس بـازل هـرن د ده دی کـريم داد چـې څـه‬
‫‪700‬‬
‫وئيــــــږي رحــــــم شــــــوی د خاــــــل پــــــالر مــــــدام پــــــه ده دی‬
‫رحيم شاه رحيم دا شعرونه داسې ليکيل دي‪:‬‬
‫دی غواص صاحب د در دی رس بازل هرن د ده دی د کريم په لبو باندې‬
‫‪706‬‬
‫جام شريين کوثر د ده دی کريم داد چې څه وئيږي د شفقت نظر د دۀ دی‬
‫په بل ځای کې خال پري سید عيل ترمذي ته د عقيدت پېرزونې داسې وړاندې کوي‪:‬‬
‫مدعي که باور نه کړي مالمت دی چې حديث د پاک رسول‬
‫زما برهان دی چې زه الله په وحدت يو وو ولې وس مې د‬
‫صورت حجاب تر ميان دی اوس انسان لره بائده دي هر‬
‫انسان چې څه انسان دی کيل رس د خال الله کا که تحقيق‬
‫د حق جريان دی اوس دا هومره خو دې زده کا چې بې رسه‬
‫صورت وران دی که پر رس ورپوهېږې ای عارفه دا صورت دی‬
‫هم په دا ولې ودان دی هر سالک چې په دا هسې رس عارف‬
‫شۀ ځان ئې تن شۀ تن ئې ځان دی په دا رس کې يوه ګرانه‬
‫دقيقه ده ولې شېخ سېد عيل پکې چالن دی که په دا دقيقه‬
‫‪707‬‬
‫پوئ ئې لرې مه ځه رشيعت او طريقت عېن عرفان دی‬
‫کريم داد د خال پالر او د پري بابا دواړو ذکر داسې کوي‪ ،‬لکه له دواړو نه يې چې د‬
‫سلوک مرسته اخستې وي‪،‬شايد چې الس نيوه يې د خال پالر نه کړي وي او پري بابا د هغه‬
‫په واسطه خال پري ګڼي‪700.‬ميا کريم داد د چشتيه سلسلې پريوکار و‪ ،‬لکه چې پخاله وايي‪:‬‬
‫‪701‬‬
‫کريم داد به څه پرواه کا چې دائم ئې د چشتيانو بدرګه ده‬
‫د هغه په مريدانو کې خاص طور د هغه خال دوه ځامن ميا دولت او ميا نور محمد‪،‬‬
‫دوه ورېرونه ميا عبدالسالم او ميا عبدالحليم‪ ،‬د پري بابا درې مليس ميا عبدالوهاب او ميا‬
‫قاسم او ميا حسن خال يو خورائی ميا الله داد چشتي او ميا قاسم پاپني خېل او د پښتو‬
‫لوئی شاعر رحامن بابا د ذکر وړ دي‪712.‬اخون کريم داد چې کله د هندستان نه راغی او د‬

‫‪040‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پري بابا مريدي او شاګردي ئې رشوع کړه نو د هغه وررسه هم ډېره مينه پیدا شوه او خاله‬
‫کرشه لور يب يب شاهان ئې هم ورته په نکاح کړه‪ 719.‬رحيم شاه رحيم په يو بل ځای کې د‬
‫ده د يب يب نوم بيبي عاشيه ليکلی دی‪710.‬د ميا کريم داد دوه ځامن وو‪ ،‬د مرش ځوی نوم‬
‫يې ميا دولت او د کرش نوم ميا نور محمد و‪ ،‬دا دواړه ډېر عاملان‪ ،‬فاضالن او سالکان وو‪ ،‬د‬
‫دې دواړو وروڼو قربونه د سوات د اسالم پور کيل په مقربه کې دي‪ 713.‬د ميا کريم داد يوه‬
‫لور هم وه چې د هغې نوم نورالنساء و‪ ،‬دا د بونېر د بشوڼۍ کيل په اخون محمد صديق‬
‫واده وه‪ 714.‬د ميا کريم داد او د هغه د اوالد شجره داسې بيان شوې ده‪:‬‬
‫د اخون دروېزه څلور ځامن‪ :‬ميا کريم داد‪ ،‬عبدالله‪ ،‬پاينده محمد‪ ،‬ميا عبدالخالق‬
‫د عبدالله دوه ځامن‪ :‬ميا عبدالحليم او ميا عبدالسالم‬
‫د ميا کريم داد دوه ځامن‪ :‬ميا دولت‪ ،‬ميا نور محمد‬
‫د ميا نور محمد درې ځامن‪ :‬غالم مصطفى محمد‪ ،‬نثار محمد‪ ،‬ميا احمد‬
‫د ميا دولت درې ځامن‪ :‬ميا عبد الرسول‪ ،‬ميا حافظ‪ ،‬ميا فاروق‬
‫د ميا فاروق دوه ځامن‪ :‬زين العابدين‪ ،‬ابوبکر‬
‫‪710‬‬
‫د ابوبکر درې ځامن‪ :‬ميا شاه ګدا‪/‬ميا شاه ايران‪ ،‬ساني ګريی بابا‪ ،‬ميا شا درغان‬
‫د ميا کريم داد د تصنيفاتو او تاليفاتو په باره کې رحيم شاه رحيم ليکي چې ده په‬
‫فارسۍ او پښتو کې ګڼ کتابونه ليکيل دي‪ .‬يو مستند کتاب يې "تحفة الخانيه" او يو‬
‫وړوکی کتاب يې د "مسائل النساء" په نوم ليکلی دی‪ .‬په دې کتاب کې ده د ښځو د پاره‬
‫فقهي مسایل راجمع کړي دي‪ .‬په تصف کې يې "رشح جام جهان منا" په فارسۍ او‬
‫"کلامت الوفيات" يې په پښتو کې ليکيل دي‪ .‬د ده غټه کارنامه د خال پالر اخون دروېزه د‬
‫‪716‬‬
‫ده د‬ ‫تصنيف " مخزن االسالم" د خالو اضافو او تصحيح رسه دوباره مرتب کول دي‪.‬‬
‫وخت د تقاضو مطابق په مخزن االسالم کې د مانځه سبق‪ ،‬د عقائدو څه ټوټې‪،‬د يو دوو‬
‫اياتونو تفسري‪ ،‬د آمنت باالله ترجمه‪ ،‬د جنازې مونځ او د څه فقهي مسائلو اضافه کړې ده ـ‬
‫دا اضافې ځيني د اخون دروېزه په شان په نرث مسجع کې دي او د اخون دروېزه په سبک‬
‫کې ليکل شوي دي او ځيني وړې وړې مسلسلې قطعې يا دوه بيتيزې دي‪ 717.‬د کريم داد‬
‫په دې اضافو کې يوه د هغه خاله الف نامه هم ده‪ .‬دا يې د اخون دروېزه په شان په هر‬
‫حرف بېله بېله قطعه ليکلې ده او خال صوفيانه مسلک يې پکې بيان کړی دی‪710 .‬له دې‬
‫ټولو نه اهم د ده د پښتو ديوان دی چې اوس ناياب دی‪ 711.‬د فارسۍ خطونو مجموعه او د‬

‫‪046‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يو څو عريب کتابونو رشحې يې موندلی يش‪ .‬د تحفة الخاين او فقه کريم داد په نامه د‬
‫کتابونو يې رصف نومونه رارسېديل دي خو چا ليديل نه دي‪ 022.‬د ده د کالم يوه نسخه په‬
‫مينګوره کې د ده مليس عبدالرشيد مرتب کړې ده‪ .‬په دې کې د مونځ مکمله منظوم‬
‫ترجمه‪ ،‬الف نامه او په وړو لويو بحرونو کې ځينې نورې غزلې شاملې دي‪.‬‬
‫اخون کريم داد اکرث وينا د خال پالر په شان هغه د "خريالبيان" په طرز کړې ده‪،‬‬
‫خو له دې نه عالوه يې عرويض قسم شعرونه هم وييل دي‪ 029.‬د ده ټوله شاعري د خدای‬
‫پاک او د رسول په مينه کې رنګ او د معرفت يوه بېش بها خزانه ده‪ .‬د عشق حقيقي سوز او‬
‫د معرفت ساز د هغه کالم له دومره خوزوالی او لطف ورکړی دی چې د لوستونکي يې په بيا‬
‫بيا لوستو تنده نه ماتيږي‪ 020.‬د منونې په توګه يې دا شعرونه پېش کولی يش‪:‬‬
‫نا ګها شها يواځې ننداره کا چـې د دې رحـم پـرې اويش و هغـو‬
‫وته ساينکي دندان ښکاره کا له بادشـاهانو رسه ناسـته پـاس پـر‬
‫تخت ده له ګدايـه رسه ګرځـي دروېـزه کـا لـه عابـد رسه والړه پـر‬
‫مانځه ده له بنګيانو رسه خارس خامره کا له عاقله رسه ناسـته ده‬
‫خاموشه له کم عقله رسه ګر ځي مسخره کا له رنځوره رسه ناسته‬
‫ده بېداره له غافله رسه خوب په غړ غړه کا له هندوانو رسه ناسـته‬
‫‪023‬‬
‫پــــه بــــازار ده لــــه حاجيــــانو رسه يــــون پــــه بخــــاره کــــا‬
‫د دوی کورنۍ له نظم نه زيات شهرت په نرث کې لري‪ 024.‬لکه چې وړاندي ذکر شوي‬
‫شوي دي کريم داد په نرث کې هم کتابونه ليکيل‪ ،‬خو له بده مرغه زيات پکې ورک دي‪ .‬په‬
‫‪ ۱۱۹‬هـ (‪۹۱۸۷‬م)کې د پري بابا له وفات نه پس چې کله په ‪ ۱۱۱‬هـ (‪۸۹۹۱‬م) کې د اکرب‬
‫بادشاه لښکرې په سوات او بونېر راخورې شوې او تباهي يې رشوع کړه‪ ،‬نو لکه د نورو خلقو‬
‫غوندې ميا کريم داد هم در په ديکې او د بې رسوسامانۍ په حاالت کې د خال پالر رسه‬
‫په کال ‪ ۱۱۳‬هـ (‪۹۱۸۸‬م) کې پېښور ښار ته په جال وطنۍ مجبوره شه‪020.‬کريم داد چې‬
‫کله پېښور ته جال وطن شه نو دولس کاله يې په پېښور کې تېر کړه او دولس کاله پس چې‬
‫قالره قالري شوه نو بيا واپس يوسفزو ته راغی‪ .‬څه زمانه يې د دير په سجادي نومې کيل‬
‫کې تېره کړه او بيا د سوات د نيکاي خېلو عالقې کانجو کيل ته راغی‪ .‬دلته يې د درس و‬
‫تدريس او علم و عرفان سلسله رشوع کړه‪ 026.‬رحيم شاه رحيم په يو بل ځای کې ليکي چې‬

‫‪047‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د مغلو په دې چااو کې ميا کريم داد د بونېر نه اسالم پور (سوات)‪ ،‬هشنغر او له هغه ځای‬
‫‪027‬‬
‫نه واپس بيا سوات ته راغی‪.‬‬
‫په کانجو کې چې کله ده د درس وتدريس کار رشوع کړه نو په ګېر چاپېره عالقو يې‬
‫هم نظر لرلو‪ .‬هغه وخت کې د سوات کوهستان خلک ال مسلامنان شوي نه وو‪ ،‬ده د دغو‬
‫خلکو خالف د جهاد اعالن وکړ او له نورو ملګرو رسه د تريات (مدين) په عالقه کې د کفارو‬
‫لښکر ته مخامخ شه‪ .‬د شاې د کفارو يو مخرب دې په خاله مورچه کې په مانځه والړ شهيد‬
‫کړ‪ .‬په دې جنګ کې د ده يو وراره ميا عبدالحليم چې د ده مريد هم و‪ ،‬د دېرشو کالو په‬
‫عمر کې شهيد شه‪ .‬دا د شوال مياشتې نهم تاريخ او د هجري سن يو زر نهه پنځوستم‬
‫‪020‬‬
‫د ده د وفات نېټه رحامن عيل په تذکره علامء هند کې ‪ ۹۱۳۲‬هـ‬ ‫(‪ ۹۱۱۱‬هـ) کال و‪.‬‬
‫(‪۹۹۹۹‬م) ليکلې ده‪ 021.‬سيد تقويم الحق کاکا خېل هم د ده د وفات نېټه ‪ ۹۱۳۲‬هـ‬
‫ليکلې ده‪ 092.‬په يو بل ځای کې رحيم شاه رحيم د ده د وفات تاريخ ‪ ۹۱۳۲‬هـ ليکلی‬
‫دی‪099.‬چونکې په تريات کې دی شهيد شوی و‪ ،‬نو هلته د ده د شهادت په ځای د ده‬
‫يادګاري روضه اباده ده‪ .‬د تريات او ګېرچاپېره عالقو د قبضه کولو او په دې جنګ کې د ده‬
‫د وفات کېدلو په اړه ميجر راورټي داسې ليکي‪:‬‬
‫‪It appears that the whole of Suwat, as far north as Pia,‬‬
‫‪was conquered in Shaykh Mali’s time; but these few villages‬‬
‫‪just referred to,[Chur-rrai (Madyan) and Tirataey], were‬‬
‫‪acquired from the Kafirs (as all people are termed by the‬‬
‫‪Afghans, who are not of the same faith as themselves) about‬‬
‫‪a hundred and fifty years after, in the time of Akhund Karun‬‬
‫‪Dad [Karim Dad], son of Akhund Darwezah. At the capture‬‬
‫‪of Tirataey Karun Dad [Karim Dad] lost his life. 090‬‬
‫د ده اصيل روضه په کانجو سوات کې ده‪ 093.‬مېجر راورټي وايي د تريات خلک دا‬
‫دعوه کوي چې د ميا کريم داد الش له دوی رسه دی او قرب يې هم په تريات کې دی او کله‬
‫چې دوی ته وویل شول‪ ،‬چې د کانجو خلک خو وايي چې د هغه له مرګ نه وروسته هغه‬
‫خال کيل کانجو ته وړل شوی دی او هلته دفن دی‪ ،‬نو د دې په جواب کې د تريات خلک‬

‫‪040‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫وايي چې مونږ له هغوی نه دا الش راپټ کړی او بيا مو دلته په تريات کې ساارلی دی‪ .‬په‬
‫دې خربو مېجر راورټي خاله تبرصه داسې کوي‪:‬‬
‫‪All such statements as these are solely for their own interested‬‬
‫‪purposes, in order to enable them to peel off the skin and flesh of poor‬‬
‫‪people, in the shape of offrings at the shrines.094‬‬
‫چونکې دی په کانجو کې اوسېده او روضه يې هم په کانجو کې ده‪ ،‬نو له دې وجې‬
‫د کانجو د شهيد بابا په نوم هم ياد شوی دی‪ .‬اخون ميا داد د ده ذکر داسې کړی دی‪:‬‬
‫د اخون دعا ده تر سوات قالته دا ننګ اوکړه ای‬
‫‪090‬‬
‫کانجو کې کانجو نام د هستۍ غوث اقدره‬
‫د مياں کريم داد شهيد په مرګ حافظ الاورۍ داسې وايي‪:‬‬
‫يو عامل وې بل شهيد شوې عجيبه در فريد شوې‬
‫‪096‬‬
‫د کــانجو ميــاں کــريم داده مــانيولی ملــن ســتا ده‬
‫د ميا کريم داد ژوند او اديب خدمات د پښتو ادب په تاريخ کې ډېر اهميت لري‪ .‬پر‬
‫پښتو ادب د هغه اثرات ښه ښکاره دي او په پښتو ادب د هغه ډېر احسانات دي‪ .‬هغه په‬
‫نظم او نرث دواړو کې ليکل کړي دي‪ .‬په بنيادي توګه د هغه شاعرانه تخليقات له تصوف‬
‫رسه تعلق لري‪ ،‬خو د ژوند له هرې شعبې رسه د تعلق لرونکو د دلچساۍ سامان د هغه په‬
‫اديب تخليقاتو کې موندل کېږي‪.‬‬

‫ميا عبدالحليم‬
‫ميا عبدالحليم د کريم داد شهيد وراره او د عبدالله زوی دی او د اخوند دروېزه بابا‬
‫ملسی دی‪ .‬د اخوند دروېزه په اوالد کې له ميا کريم داد نه پس ميا عبدالحليم يو پياوړی‬
‫‪097‬‬
‫شاعر تېر شوی دی‪ .‬د ميا عبدالحليم څه ملحقات په مخزن کې شامل دي‪.‬‬

‫ميا مصطفی محمد‬

‫د ميا مصطفی محمد خال نوم نثار احمد و‪ .‬ميا مصطفی د ده قلمي نوم و‪ ،‬خو په‬
‫عوامو کې نه چا په نثار احمد نوم پېژنده او نه په ميا مصطفی نوم يادېده‪ .‬په عامو خاصو‬
‫کې په مياجيو يا ميانجو بابا مشهور دی‪ .‬دی د ‪ ۹۱۱۷‬هجري خواو شا د سوات په سالماور‬
‫کيل کې د ميا نور محمد ابن ميا کريم داد کره زېږېدلی و‪ .‬دی د نقشبنديه طريقې يو‬
‫‪041‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کامل پري و‪ ،‬د عمر زياته برخه يې په خال کيل سالماور کې تېره شوې ده او همدلته د‬
‫‪ ۹۹۷۷‬هجري کال خواو شا وفات شوی دی‪ .‬قرب يې د خال پالر ميا نور محمد له قرب رسه‬
‫‪090‬‬
‫خوا کې ملر خاته الس ته دی‪ ،‬په ميا جو بابا يادېږي‪.‬‬

‫اخون قاسم پاپني خېل‬

‫د اخوند قاسم پوره نوم ميا اخوند محمد قاسم و‪ .‬د کال ‪ ۹۱۷۹‬هجري‪ ،‬مطابق‬
‫‪ ۹۹۷۱‬عيسوي خواو شا په سوات سيدو رشيف کې پيدا شوی و‪ .‬د پالر نوم يې اخوند‬
‫محمد صديق او د نيکه نوم يې محمد رشيف و‪ .‬له پاپيني مياګانو رسه د تعلق لرلو په سبب‬
‫يې له نوم رسه لفظ پاپني خېل ليکل کېږي‪(.‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬غټه خزانه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب‬
‫سنز پبلرشز اينډ بک سيلرز‪ ،۲۱۹۱ ،‬مخ‪ .)۹۱ :‬د اخوند قاسم دوه وروڼه نور هم وو‪ ،‬دی په‬
‫درېو واړو وروڼو کې مرش و‪ .‬دی په سيدو رشيف کې له خال پالر او ترونو رسه يو ځای‬
‫اوسېده‪ .‬په دغه زمانه کې د اخوند دروېزه بابا مرش زو‪‎‬ی اخوند کريم داد د سوات په کانجو‬
‫کيل کې اوسېده او د علم او د عرفان دبدبه او شهرت يې په هر طرف خور و‪ .‬اخوند قاسم‬
‫پاپني خېل د شااړسو کالو په عمر کې د ميا کريم داد په حلقه کې شامل شو‪ ،‬تقريبا ً لس‬
‫کاله يې ترې د ظاهري او باطني علومو فیض حاصل کړ‪ .‬په کال ‪ ۹۱۳۲‬هجري کې چې‬
‫کله ميا کريم داد د تريات په غزا کې د ډوما کافرو له السه شهيد شو‪ ،‬نو ميا قاسم پاپني‬
‫خېل له کانجو نه د دغې عالقې يو بل کيل ته‪ ،‬چې وروسته بيا د هغه په وجه په اخون کيل‬
‫مشهور شو ‪ ،‬راغی‪ .‬ميا قاسم تر وفاته پورې په اخون کيل کې استوګن و‪ ،‬قرب يې هم دلته‬
‫دی د وفات کال يې نه دی معلوم‪( .‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬غټه خزانه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز‬
‫پبلرشز اينډ بک سيلرز‪ ،۲۱۹۱ ،‬مخ‪ )۹۹:‬ميا قاسم پاپني خېل لوی صويف‪ ،‬بزرګ‪ ،‬عامل‪،‬‬
‫فاضل‪ ،‬د باطني علومو خاوند او د خال وخت يو صويف شاعر و‪ .‬د فوايد الرشيعت او فوايد‬
‫املومنني په نوم يې دوه کتابونه په پښتو کې ليکيل دي‪ .‬د پښتو شعرونو يو ديوان يې هم‬
‫لرلو خو اوس ناياب دی‪ .‬فوايد الرشيعت په ‪ ۹۱۳۹‬هجري کې د تريات له جنګ نه څلور‬
‫کاله پس ليکل شوی دی‪ .‬هغه اګر چې د ميا کريم داد شهيد شاګرد او مريد و‪ ،‬خو په‬
‫خال کالم کې يې له ميا کريم داد نه عالوه د اخوند دروېزه بابا او پري بابا رسه هم ډېر‬
‫‪091‬‬
‫د اخوند قاسم د کتاب "فوايد الرشيعت" يوه قلمي نسخه د‬ ‫عقيدت ښکاره کړی دی‪.‬‬
‫جرمني په برلن ښار کې په يو کتابتون کې موجوده ده‪ .‬داکتاب په ‪ ۹۱۳۹‬هـ خواو شا ليکل‬
‫شوی دی‪ .‬په وړومبي ځل په ‪ ۹۸۳۱‬کې چاپ شوی دی‪ .‬په ‪ ۹۱۹۱‬کې پښتو اکيډمۍ‬
‫‪002‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پېښور يونيورسټۍ دا کتاب چاپ کړی دی‪ .‬په دې کتاب کې له مخترص الهدايه نه د‬
‫اسالمي فقهې احکام راخستل شوي‪ ،‬چې په هغې کې د رشيعت احکام‪ ،‬د اسالم ارکان‪ ،‬د‬
‫اميان رشطونه‪ ،‬د ژبې څلور خاميانې‪ ،‬د الله ذکر‪ ،‬د مرشانو حقونه‪ ،‬د ښځو حقونه‪ ،‬د قران‬
‫فضائل‪ ،‬د درود رشيف فضايل‪ ،‬د مسواک فايدې‪،‬د غسل فايدې او نور ليکل شوي دي‪ .‬دا‬
‫کتاب د مخزن د اسلوب په طرز ليکل شوی دی‪ ،‬په پښتونخوا کې دې کتاب ته هم د‬
‫مخزن په شان مقبوليت مېالو شوی دی‪( .‬نسيم‪ ،‬پروفېرس ډاکټر عارف‪ ،‬فهرست مخطوطات‬
‫پشتو اکيډمي‪ ،‬پشاور‪ ،‬پشتو اکيډمي‪ ،۲۱۹۹ ،‬مخ‪ )۱۷۱ :‬افضل رضا ليکيل چې دا کتاب‬
‫په ‪ ۹۱۳۲‬هـ خواوشا ليکل شوی دی‪( .‬رضا‪ ،‬محمد افضل‪ ،‬د پښتو د نرث تاريخ‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫يونيورسټي بک ايجنيس‪ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪ )۲۱۷ :‬د دې کتاب په اکرثو نسخو کې د بابونو‬
‫شمېره دوه اتيا دی‪( .‬هېواد مل‪ ،‬زملی‪ ،‬د پښتو د نرث اته سوه کاله‪ ،‬الهور‪ ،‬ملت پرنټرز‪،‬‬
‫‪ ،۹۱۱۹‬مخ‪ .)۸۲ :‬د دې کتاب په تاليف کې اخوند قاسم پاپني خېل له ډېرو کتابونو نه‬
‫استفاده کړې‪ ،‬چې پکې د ځينو ماخذونو نومونه دا دي ‪ :‬احيا العلوم‪ ،‬مشکوت املصابيح‪،‬‬
‫مطالب املومنني‪ ،‬صحيح بخاري‪ ،‬تفسري مدارک‪ ،‬تفسري زاهدي‪ ،‬تفسري الکشاف‪ ،‬تفسري‬
‫حسيني‪ ،‬تفسري يعقوب چرخي‪ ،‬ذخريت امللوک‪ ،‬تنبيه الغافلني‪ ،‬رساله قدسيه‪،‬‬
‫ارشاداملريدين‪ ،‬رشعت االسالم‪ ،‬انيس الواعظني‪ ،‬کيميای سعادت‪ ،‬تذکرت االوليا‪ ،‬نفحات‬
‫االنس‪ ،‬فتاوي قايض خان‪ ،‬خزانت الفتاوي‪ ،‬فتاوي غرايب او نور‪(.‬هېواد مل‪ ،‬زملی‪ ،‬د پښتو‬
‫د نرث اته سوه کاله‪ ،‬الهور‪ ،‬ملت پرنټرز‪ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪)۹۱۷ ،۹۱۷ :‬‬

‫حافظ الپورۍ‬
‫د حافظ الاورۍ خال نوم عبدالصمد و‪ .‬په ‪ ۹۹۱۱‬هجري کال مبطابق ‪۹۳۷۹‬‬
‫عيسوي کې پېدا شوی و‪ .‬د پيدايش ځای يې د موجوده شانګلې ضلعې الاورۍ نومې کلی‬
‫دی‪ .‬په قوم مندڼ يوسفزی دی‪ .‬د حافظ الاورۍ خال پلرنی وطن د هشنغر عالقې د‬
‫امتانزو نومې کلی دی‪ .‬له خالو تربورانو رسه د دښمنۍ له وجې د حافظ مرشان د غوربند‬
‫عالقې ته راغيل وو‪ .‬د حفظ قران لااره حافظ د سوات د عزيخېل عالقې خوازه خيلې ته‬
‫راغلی و‪ .‬په خوازه خېله کې له ابتدايي علم نه پس د مردان او پېښور په عالقو هم‬
‫ګرحېدلی دی‪ .‬په ‪ ۹۲۲۹‬هجري کې د درې کم اويا کالو په عمر کې وفات شوی دی‪ .‬مزار‬
‫مبارک يې د الاورۍ په مقام د خوړ پر غاړه دی‪ .‬د حافظ الاورۍ دوه ځامن او يوه لور وه‪ ،‬د‬
‫مرش ځوی نوم يې محمد وصال او د کرش ځوی نوم يې محمد اوليا و‪ ،‬د يب يب نوم يې‬
‫‪009‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫مهره وه‪ .‬د محمد اوليا او محمد وصال قربونه د حافظ الاورۍ له مزار رسه جخت منر خاته‬
‫طرف ته واقع دي‪( .‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬د سوات ورک شاعران‪ ،‬دويم ټوک‪ ،‬مشموله مياشتنۍ‬
‫پښتو‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۱ :‬جون ‪ ،)۹۱۸۱‬مخ‪)۷۱،۷۸ :‬‬

‫احمد دين طالب‬

‫احمد دين طالب په ‪۹۸۱۱‬م کال کې د هشنغر له امتانزو کيل رسه متصل نوي‬
‫کيل کې پيدا شوی و‪ .‬د پالر نوم يې رساج الدين و‪ .‬دوی په قوم پريچ خېل پښتانه وو‪.‬‬
‫احمد دين طالب د عمر زياته برخه په سوات کې تېره شوې ده‪ ،‬هغه د پينځه کم څلوېښتو‬
‫کالو په عمر کې سوات ته راغلی و او د اوياوو کالو په عمر کې له سوات نه بېرته تلی و‪ .‬هر‬
‫څو که احمد دين طالب په هشنغر کې پيدا شوی او لوی شوی دی‪ ،‬خو شاعري يې له‬
‫سوات رسه تعلق لري او هم په سوات کې د احمد دين شاعرۍ ته شهرت حاصل دی‪ ،‬نو‬
‫ځکه يې مونږ د سوات په شاعرانو کې شمېرو‪ .‬محمد اصف خان وايي چې خلک هم د‬
‫سوات وو چې د احمد دين د شاعرانه جامليايت حس د بېدار ساتلو باعث وو‪ ،‬لکه احمد‬
‫دين طالب چې وايي‪:‬‬
‫زه طالـــــب احمــــــد ديـــــن ځکــــــه ســــــوات کـــــې خــــــوښ ېــــــم‬
‫چـــــــــــې وطــــــــــــن د ښـــــــــــاپېرو مــــــــــــې دی مونــــــــــــدلی‬
‫او بـــــــــــــــــل ځـــــــــــــــــای کـــــــــــــــــې داســـــــــــــــــې واي‪:‬‬
‫مينګــــــــــــوره کــــــــــــې شــــــــــــاګرد عبدالحميــــــــــــد مــــــــــــې‬
‫کــــــــــړي ښــــــــــکاره بــــــــــه دی زمــــــــــا شــــــــــعر و کــــــــــامل‬

‫په ‪۹۱۷۷‬م کال کې د پينځه اويا کالو په عمر وفات شوی دی‪ .‬قرب يې د مردان‬
‫شهيدانو بازار رسه نزدې د بنجاري بابا په مقربه کې دی‪( .‬رحيم شاه ‪ ،‬د سوات ورک‬
‫شاعران درېم ټوک‪ ،‬مياشتنۍ پښتو جلد ‪ ،۹۲‬شامره ‪( ۹‬جواليي ‪ ،۹۱۸۱‬مخ‪)۷۱ :‬‬

‫ابراهيم‬
‫ابراهيم د سوات د مشهور بزرګ پري پرنده صیب په اوالد کې تېر شوی دی او د‬
‫‪002‬‬
‫اخون دروېزه د سبک په پريوکارانو کې ښکلی ليکونکی دی‪.‬‬

‫‪000‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خريی‬
‫خريالله خان چې په خريي مشهور و په قام نعمت خيل و‪ ،‬چې د زبرخيل ښاخ دی‬
‫او زبرخېل په عائشه خېل ورګډېږي او عائشه خېل د نيکبي خېل يو ښاخ دی‪ .‬د بر سوات‬
‫په چاچو ډهېرۍ کې اوسېده‪ .‬نن ورځ د چاچو ډهېرۍ نوم بدل شوی او په شاډهېرۍ‬
‫يادېږي‪ .‬خريالله خان په خالو شعرونو کې خیری تخلص استعامل کړی دی‪ .‬د سوات په‬
‫شاعرانو کې يې شهرت لرلو‪ ،‬تقريبا ً د پنځوسو کالو په عمر کې په ‪ ۹۱۱۸‬کې په حق‬
‫رسېدلی دی‪( .‬اثر‪ ،‬قايض عبدالحليم‪ ،‬تېر هېر شاعران‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪ )۲۹۸ :‬د ده د يوې معمه چاربېتې رس رحيم شاه داسې ليکلی‬
‫دی‪:‬‬
‫څلور مې خاله ايښي پينځه ټيکې ګرځوم‬
‫‪009‬‬
‫شاږ به ګلونه په وربل ورته قطار کړمه موزي به خوار کړمه ۔‬

‫‪003‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫د بحث لنډيز‬
‫په سوات کې په وړومبي ځل د پښتنو راتګ د محمود غزنوي پر سوات له حملو رسه‬
‫شوی دی‪ .‬د محمود غزنوي په لښکر کې ځينې پښتنې قبيلې هم وې چې بيا وروسته په‬
‫سوات کې ابادې شوې‪ .‬له دوی نه په سوات کې په با قاعده توګه د پښتو ژبې رشوع وشوه‪.‬‬
‫تر څو پورې چې د پښتو ادب تعلق دی نو په سوات کې د پښتو ادب اولنی معلوم او موجود‬
‫کتاب "مخزن االسالم" دی‪ .‬د سوات د پښتو ادب په وړومبي دور کې‪ ،‬يعنې تر ‪۹۱۹۱‬م‬
‫پورې دلته منظم حکومت نه و‪ .‬دلته به خلکو د خالې مرضۍ او د قبايلۍ رسم ورواج الندې‬
‫ژوند تېرولو‪ ،‬چې پکې جهالت او دښمنۍ ډېرې وي‪ ،‬ځکه دې دور ته د پښتو دور وايي‪،‬‬
‫دلته د پښتو مطلب ضد‪ ،‬جهالت او دښمني ده‪.‬‬
‫د دې دور د ادب ډېره حصه په مذهبي موضوعاتو اډاڼه لري‪ ،‬په دې دور کې نيم‬
‫اديب او نيم مذهبي کتابونه ليکل شوي دي‪ .‬په دې دور کې عام طور باندې نرث مقفي او‬
‫مسجع ليکل شوی دی‪ .‬پر پښتو ژبه او ادب د عربۍ او د فارسۍ اثرات زيات ښکاري‪ .‬په‬
‫شاعرۍ کې د تصوف رنګ غالب دی او د تصوف نازکې مسئلې يې چېړلې دي‪ .‬د شاعرۍ‬
‫په وزن بحر کې کمی ليدلی يش‪ .‬په دې دور کې د شعروشاعرۍ مقابلې هم کېدلې‪ ،‬دا‬
‫مقابلې به ډېرې د وليس شاعرانو يا چاربېتي شاعرانو تر مينځه کېدلې‪.‬‬
‫په تحريري ادب کې غزل‪ ،‬مثنوي او د نظم صنفونه زيات اهم وو‪ .‬د دې دور په‬
‫ادب کې مرثيې هم ليکلل شوي دي‪ ،‬وليس شاعرانو چاربېتې ليکيل‪ ،‬چې د دغه دور له‬
‫غزلو نه ډېرې خوندورې او چستې دي‪ .‬په دې دور کې له عربۍ او فارسۍ نه ترجمې په‬
‫نظم او نرث دواړو کې شوي دي‪ ،‬لکه په مخزن او ګنجة الګوهري کې د ترجمې حصه زياته‬
‫ده‪ .‬د دې دور په ادب کې اسالمي او د پند و نصيحت خربې زياتې دي‪.‬‬
‫د دې دور په ادب کې د ټولنې عکس ډېر تت موجود دی‪ ،‬خو بيا هم د دې دور په‬
‫پښتو ادب کې د دغه وخت د خلکو د خوراک څښاک‪ ،‬جامه پيزار‪ ،‬استوګنې‪ ،‬دغم ښادۍ‬
‫رسم ورواج‪ ،‬لوبو‪ ،‬تفريح‪ ،‬اخرتونو‪ ،‬معارشيت خرابيانو او سزاګانو او نورو ذکر موندل کېږي‪،‬‬
‫چې سړی ترې د هغه وخت د خلکو د ژوند د معيار او تهذيب او ثقافت اندازه په اسانه‬
‫لګولی يش‪ .‬په دې دور کې که د سوات د خلکو د ژوند معيار په سمه کې د اوسېدونکو‬
‫يوسفزو د ژوند د معيار برابر نه دی‪ ،‬د هغې وجه دا ده چې هلته د مغلو او بياد انګريزانو‬
‫منظم حکومتونه پاتې شوي او خلکو د يو باقاعده نظام الندې ژوند تېر کړی دی‪ 000‬او دلته‬
‫‪004‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يو قبایيل نظام و او ټولنيز اړي ګړي او جنګونه زيات وو‪ ،‬نو ټولنيزه ترقي د سمې په نسبت‬
‫ځکه کمه ده‪.‬‬
‫د دغه وخت د خلکو ژوند زياتره له کرکيلې رسه تړلی و‪ ،‬نو ځکه په ادب کې د‬
‫کرکيلې اصطالحات او حوالې زياتې موندل کېږي‪.‬‬
‫د دې دور په ادب کې د انګرېز او د مغل خالف ذکر او د پري روښان خالف ذکر او‬
‫نور موندل کېږي‪ .‬په دې دور کې د پريانو ذکر په ادب کې ډېر موندل کېږي‪ ،‬د ګرځنده يا‬
‫واريز وېش‪ ،‬جرګې او نورو ذکر هم په ادب کې راځي‪ .‬د پښتونولۍ ځينې ځانګړنې‪ ،‬لکه‬
‫ميلمستيا‪ ،‬بدل‪ ،‬بدرګه او نور هم په ادب کې موندل کېږي‪ .‬د دې دور په ادب کې د خان‬
‫ملک او د مال د کردار ذکر هم ډېر شوی دی‪ .‬د هغه وخت مختلفې پېشې اود طبقاتې نظام‬
‫ذکر پکې هم موندل کېږي‪ ،‬د ښځو د ژوند حاالت ترې هم معلومېږي‪.‬‬
‫ددې دور په ادب کې د هغه وخت د مدرسو د نصاب او درسې کتابونو ذکر هم‬
‫موندلی يش‪ ،‬په نورو علومو کې د علم نجوم‪ ،‬فلکيات‪ ،‬کيميا‪ ،‬تاريخ او اثار قدميه حوالې‬
‫موندلی يش‪ .‬د ښځو د مختلف قسمه زيوراتو ذکر هم پکې شته‪ ،‬د مختلف قسمه وسلو او د‬
‫جنګ د سامان اندازه هم د دې دور له ادب نه معلومېږي‪.‬‬
‫د دې دور په پښتو ادب کې د هندومت حوالې هم موندل کېږي‪ .‬دې دور کې‬
‫مطبوعه کتابونه ډېر کم وو‪ .‬د دې دور ځينې نور اهم تهذيبي او ثقافتي خصوصيات دا دي‪:‬‬
‫په ټولنه کې د خان ملک اثر رسوخ زيات وو‪ ،‬خلک ډېر زيات وهم پرست وو‪ ،‬له پريانو‪،‬‬
‫باباګانو او زيارتونو رسه خلکو ډېر عقيدت لرلو‪ ،‬خلکو به د خالو حاجتونو د پوره کولو‬
‫سوالونه له پريانو باباګانو نه کول او بيامران به يې هم د عالج لااره زيارتونو ته بوتلل‪.‬‬
‫خاوندانو به د ښځو خيال ډېر ساته‪ ،‬خو په مرياث کې به د ښځو حصه نه وه او د لور خور د‬
‫واده په موقعه به د دوی "د رس مال" هم اخستل کېده‪ .‬د ګرځنده وېش په وجه د خلکو‬
‫ژوند ډېر پسامنده و او د ډلو پرو زور هم ډېر و‪.‬‬

‫‪000‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫حوالې‬

‫ تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت مياګل ګل شهزاده عبدالودود‬.‫ محمد اصف‬،‫ خان‬1
.‫ مخونه‬۲۱۹،۲۱۲،]۹۱۱۸[ ،‫خان بادشاه صاحب‬
Sultan-i-Rome, Swat: A Critical Analysis, New Delhi, Institute of Peace and Conflict 2
Studies, New Delhi India, IPCS Research Paper No. 18, (January 2009), p. 6.
.‫مخ‬۲۲۳ ،۲۱۱۳ ،‫ د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‬.‫ وکيل‬،‫ حکيمزی‬3
Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford 4
21University Press, 2009, p.
22Ibid., p. 5
6
Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel Publications,
2001, p.57
7
[Hiuen Tsiang], Chinese Accounts of India translated from the Chinese of Hiuen Tsiang,
translated and annotated by Samuel Beal, Vol. 2, new edn.(Calcutta: Susil Gupta (India)
Limited, 1958), p.167
Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford 8
University Press, 2009, p.24
9
Khan, Muhammad Nazir, A Ghaznavid Historical Inscription from Udegram, Swat, East
and West, Vol. 35, No. 1/3 (September 1985), p.153
10
Ibid., p.163
.‫مخ‬۷۷ ،۲۱۹۲ ،‫ پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‬،‫ پېښور‬،‫ روهالوجي‬.‫ ډاکټر‬،‫ راج ويل شاه‬،‫ خټک‬11
, Peshawar, InterLit Foundation, 2004, p.33‫ساوږميه کړنګ وهه راخېژه‬12Enevoldsen, Jens,
.‫مخ‬۹۹۱ ،۹۱۹۱ ،‫ منظور عام کتب خانه‬،‫ پېښور‬،‫ درديال ناليدلی سوات‬.‫ محمد نواز‬،‫ طائر‬13
, Peshawar, InterLit Foundation, 2004, p.ix‫ساوږميه کړنګوهه راخېژه‬14Enevoldsen, Jens,
15
Ibid.,pp. vii, viii
.‫مخونه‬۹۹۱،۹۹۹ ،۹۱۹۱ ،‫ منظور عام کتب خانه‬،‫ پېښور‬،‫ درديال نا ليدلے سوات‬.‫ محمد نواز‬،‫طائر‬
16

.‫ مخ‬۹۹۳،‫ همدغه اثر‬97

18
Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford
University Press, 2009, p.24
19
Barth, Fredrik, Ecologic Relationships of Ethnic Groups in Swat, North Pakistan,
American Anthropologist, New Series, Vol. 58, No. 6 (Dec. 1956), p. 1079
:‫ مخ‬،۹۱۸۹ ،‫ يونيورسټي بک ايجنيس‬،‫ پېښور‬،‫ د پښتنو قبيلو شجرې‬.‫ م ـ ج سيال‬،‫ مومند‬20
:‫ ص‬،۹۱۸۳ ،‫ سنگ میل پبلی کیشنز‬،‫ الہور‬،‫ مصنف مرزا ظہیرالدین بابر‬،‫ تزک بابری‬،)‫ (مرتجم‬،‫ رشید اخرت‬،‫ ندوی‬21
.۹۱۱
‫ تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬.‫ محمد آصف‬،‫ خان‬22
.‫ مخ‬۷۲، ]۹۱۱۸[ ،‫شاه صاحب‬
.‫مخ‬۲۹ ،]۹۱۷۱[ ،‫ حميديه پرېس‬،‫ پشاور‬،‫ تاريخ رياست سوات‬.‫ سيد عبد الغفور‬،‫ قاسمي‬23
.‫مخ‬۲۹ ،]‫ همدغه اثر‬24
،۹۱۷۹ ،‫ مطبوعه سوداگرپریس پیش گلی چڑھائی نیب‬،‫ برييل‬،‫ هديه ودوديه‬.‫ سید عبدالغفور‬،‫قاسمي‬ 25

۹۲،۹۷،:‫ص‬

006
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel Publications, 26‬‬
‫‪662001, p.‬‬
‫‪ 27‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬درديال نا ليدلے سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬منظور عام کتب خانه‪۳ ،۹۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 28‬ستهانوي‪،‬سید عبدالجبار شاه‪ .‬کتاب العربة‪ ،‬اسالم اباد‪ ،‬پورب اکادمي‪ ۲۹۱، ۲۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫محمد اخرت‪ ،‬پروفیرس‪ .‬تاجک سوايت و مملکت گرب تاريخ کے آئينه میں‪،‬ایبٹ اباد‪ ،‬رسحد اردو اکیڈمي اردو نگر‬ ‫‪29‬‬

‫قلندر آباد‪ ۹۷۹ ، ۲۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪30‬‬
‫‪Mills, Woosnam, The Pathan Revolts in North West India, Lahore, Sang-E-Meel‬‬
‫‪Publications, 1979, p71‬‬
‫‪31‬معظم شاه‪ ،‬پري‪ .‬تواريخ حافظ رحمت خاين‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۹ ،۹۱۸۳/۹۱۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪32‬همدغه اثر ‪۳۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪33‬همدغه اثر‪ ۳۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 34‬نصريالدين‪ ،‬پروفېرس‪ .‬دهګان مشموله مياشتنۍ مجله پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬دسمرب ‪ ۸،۹۱۳۱‬مخ‪.‬‬

‫محمد حنيف‪ ،‬ډاکټر‪ .‬دهګا ن او د هغوي پس ميظر‪ ،‬مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬ ‫‪35‬‬

‫جلد‪ ،93 :‬شامره‪( ،99 :‬دسمرب ‪۹۳ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬

‫‪ 36‬همدغه اثر ‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪37‬معظم شاه‪ ،‬پري‪ .‬تواريخ حافظ رحمت خاين‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ۷۹، ۹۱۸۳/۹۱۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪38‬محمد اخرت‪ ،‬پروفیرس‪ .‬تاجک سوايت و مملکت گرب تاريخ کے آئينه میں‪ ،‬ایبٹ آباد‪ ،‬رسحد اردو اکیڈمي اردو نگر‬
‫قلندر آباد‪۷۸۲ ،۲۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 39‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬
‫شاه صاحب‪ ۳۹ ،۳۱ ، ]۹۱۱۸[ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 40‬خټک‪ ،‬راج ويل شاه‪ ،‬ډاکټر‪ .‬روهالوجي‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪۲۹ ،۲۱۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫خان‪ ،‬حافظ رحمت‪( .‬مولف)‪ ،‬خالصة االنساب (مرتجمني) محمد نواز طائر او مولوي فضل ودود)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو‬
‫‪41‬‬

‫اکيډمي‪ ۹۷۳،۹۷۸ ،۹۱۳۷ ،‬مخونه‪.‬‬

‫‪Grieron, G.A., Linguistic Survey of Pakistan Vol.III, Aryan Family, Pashto, 42‬‬
‫‪Ormuri/Barjista, Balachi, Chalhah (Being Vol:X Linguistic Survey of India), Lahore,‬‬
‫‪Accurate Printers, P. 10.‬‬
‫‪ 43‬محمد اخرت‪ ،‬پروفیرس‪ .‬تاجک سوايت و مملکت گرب تاريخ کے آئينه میں‪،‬ایبٹ آباد‪ ،‬رسحد اردو اکیڈمي اردو نگر‬
‫قلندر آباد‪ ۹۱۷ ،۲۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪44‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the source‬‬
‫‪of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys, Journal of the‬‬
‫‪270Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p.‬‬
‫‪45‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, The North-West Frontier (Khyber Pakhtunkhwa) Essays on History,‬‬
‫‪Karachi, Oxford University Press, 2013, p.35‬‬
‫‪46‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪University Press, 2009, p.24‬‬
‫‪47‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the source‬‬
‫‪of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys, Journal of the‬‬
‫‪Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p.266‬‬

‫‪007‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 48‬اکرب‪ ،‬عبداالکرب خان‪ .‬روښانيان د مغلو تاريکيان‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد [‪۷۸ ،]۹۱۹۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 49‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬درديال نا ليدلے سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬منظور عام کتب خانه‪۳ ،۹۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪50‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪24University Press, 2009, p.‬‬
‫‪51‬‬
‫‪Barth, Fredrik, Ecologic Relationships of Ethnic Groups in Swat, North Pakistan,‬‬
‫‪1079American Anthropologist, New Series, Vol. 58, No. 6 (Dec. 1956), p.‬‬
‫‪52‬‬
‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel Publications,‬‬
‫‪642001, p.‬‬
‫‪13‬محمد اخرت‪ ،‬پروفیرس‪ .‬تاجک سوايت و مملکت گرب تاريخ کے آئينه ميں‪ ،‬ایبٹ آباد‪ ،‬رسحد اردو اکیڈمي اردو نگر‬
‫قلندر آباد‪ ۹۲ ،۲۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 13‬همدغه اثر‪ ۷۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 55‬معظم شاه‪ ،‬پري‪ .‬تواريخ حافظ رحمت خاين‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ۳۹،۳۲ ، ۹۱۸۳/۹۱۳۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 56‬ندوی‪ ،‬رشید اخرت‪( .‬مرتجم)‪ ،‬تزک بابری‪ ،‬مصنف مرزا ظہیرالدین بابر‪ ،‬الہور‪ ،‬سنگ میل پبلی کیشنز‪۹۹۷ ،۹۱۸۳ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ 57‬معظم شاه‪ ،‬پري‪ .‬تواريخ حافظ رحمت خاين‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۹ ، ۹۱۸۳ /۹۱۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 58‬همدغه اثر ‪۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪59‬‬ ‫‪nd‬‬
‫‪Raverty, Henry George, Notes on Afghanistan and Baluchistan, 2 edn. In Pakistan‬‬
‫‪Quetta, Nisa Traders, 1982, pp. 277,278‬‬
‫‪ 60‬محمد اخرت‪ ،‬پروفیرس‪ .‬تاجک سوايت و مملک ت گرب تاريخ کے آئينه ميں‪ ،‬ایبٹ آباد‪ ،‬رسحد اردو اکیڈمي اردو نگر‬
‫قلندر آباد‪ ۹۱۳ ،۹۱۹ ،۲۱۱۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫خان‪ ،‬حافظ رحمت‪( .‬مولف)‪ ،‬خالصة االنساب (مرتجمني) محمد نواز طائر او مولوي فضل ودود)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو‬ ‫‪61‬‬

‫اکيډمي‪۹۷۳ ،۹۱۳۷ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪ 62‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪/۹۱۹۱ ،‬‬
‫‪ ۸ ،۹۱۸۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 63‬همدغه اثر ‪ ۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 64‬همدغه اثر ‪ ۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 65‬همدغه اثر ‪ ۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 66‬همدغه اثر ‪ ۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 67‬همدغه اثر ‪ ۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 68‬همدغه اثر ‪۷۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 69‬هم دغه اثر ‪ ،‬مخ‪07:‬‬
‫‪ 72‬همدغه اثر ‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 79‬همدغه اثر ‪۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 70‬همدغه اثر ‪۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 73‬همدغه اثر ‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 74‬همدغه اثر ‪۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 70‬همدغه اثر ‪ ۹۱۱ ،۹۱۸ ،‬مخونه‪.‬‬

‫‪000‬‬
‫ د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬/ ‫څلورم باب‬

.‫مخ‬۹۷۹ ، ‫ همدغه اثر‬76

.‫مخ‬۹۱۹ ، ‫ همدغه اثر‬77
.‫مخ‬۹۱۱ ، ‫ همدغه اثر‬70
.‫مخ‬۲۹۱ ، ‫ همدغه اثر‬71
.‫ مخ‬۷ ،‫ رحمن ګل پبلرشز‬،‫ پېښور‬،‫ فوائدالرشيعت‬.‫ اخون قاسم‬،‫ پاپني خېل‬80
،‫ مشال پښتو ټولنه‬،‫ سوات‬،‫ سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‬،‫ ګنجةالګوهري‬.‫ دوست محمد خان‬،‫دوستي‬ 81

.‫ مخ‬۲۷۸ ،۲۱۹۷
.‫ مخ‬۷۱۸ ، ‫ همدغه اثر‬82
.‫مخ‬۷۲۲ ، ‫ همدغه اثر‬03
.‫مخ‬۷۲۷ ، ‫ همدغه اثر‬04
.‫مخ‬۷۱۱ ، ‫ همدغه اثر‬00
.‫مخ‬۲۱۳ ، ‫ همدغه اثر‬06
.‫مخ‬۷۹۱ ، ‫ همدغه اثر‬07
.‫مخ‬۷۷۱ ، ‫ همدغه اثر‬00
:‫ مخ‬،‫ د سوات نامې رسيزه‬،‫ عبدالحی‬،‫حبيبي‬8۹
, retrieved on 13-11-www.alamahabibi.com/pdfs/A_Book_da 020swatbamee020sareza.pdf4
2016

.‫مخ‬۹۷۷ ،۹۱۸۱ ‫ فروري‬،‫ شعېب سنز پبلرشز بک سيلرز‬،‫ مينګوره‬،‫ ګل ورينې څوکې‬.‫ محمد پروېش‬،‫ شاهني‬90
.‫مخ‬۹۷۷ ، ‫ همدغه اثر‬91
Raverty, H.G., A Dictionary of the Upshot, Pushto or Language of the Afghans; with 92
remarks on the originality of the language, Peshawar, Saeed Book Bank and
Subscription Agency, 1901/1982, pp. ix,x
‫ يونيورسټي‬،‫ پېښور‬،‫ تصحيح او نوټونه له دوست محمد خان کامل مومند‬،‫ مقابله‬،‫ تاريخ مرصع‬.‫ خټک افضل خان‬۹۳
.‫مخ‬۲۷۱ ،۹۱۹۳ ‫ اول ځل‬،‫بک ايجنيس‬
۹4
Penzl, Herbert, A Grammar of Pashto: A Descriptive Study of the Dialect of Kandahar
Afghanistan, Washington DC, American Council of Learned Societies, 1۹00, p. 4
‫ اداره‬،‫ پېښور‬،‫ مقدمه او رشحه له دوست محمد خان کامل نه‬،‫ کليات خوشحال خان خټک‬.‫ خوشحال خان‬،‫ خټک‬95
.‫مخ‬۱۲۱ ، ۹۱۹۱ ‫ دويم ځل‬،‫اشاعت رسحد‬
96
Grierson, G.A., Linguistic Survey of Pakistan, Vol. II, Aryan Family, Pashto-
Ormuri/Bargista-Baluchi-Chalhah (Being Vol. X Linguistic Survey of India), Lahore,
Accurate Printers, p.10
97
Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the source
of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys, Journal of the
Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), pp. 260,259
98
Ibid.,p. ix
.‫مخ‬۹۹ ، ۹۱۹۷ ،‫ عظيم پبلشنګ هاوس‬،‫ پېښور‬،‫ سوات‬.‫ نرصالله خان‬،‫نرص‬
99

.‫مخ‬۷۳ ،]۹۱۹۹[ ،‫ اداره اشاعت رس حد‬،‫ پېښور‬،‫ روښانيان د مغلو تاريکيان‬،‫ عبداالکرب خان‬،‫ اکرب‬100

001
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪101‬‬
‫;‪Raverty, H.G., A Dictionary of the Upshot, Pushto or Language of the Afghans‬‬
‫‪with remarks on the originality of the language, Peshawar, Saeed Book Bank and‬‬
‫‪Subscription Agency, 1901/1982, pp.x‬‬
‫‪102‬‬
‫‪Ibid., p.261‬‬
‫‪ 103‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪( .‬ديباچه)‪ ،‬تواريخ حافظ رحمت خاين‪ ،‬مصنف پري معظم شاه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬پېښور‬
‫يونيورسټي‪ ۱ ،۷ ، ۹۱۸۳ /۹۱۳۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 104‬همدغه اثر ‪ ۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 920‬همدغه اثر ‪ ۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 106‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬ارمغان خوشحال رسه د مقدمې د مياسېد رسول رسا‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪،‬‬
‫‪ ۳۹۹ ، ۲۱۱۱ /۹۱۹۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 107‬همدغه اثر ‪ ۹۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 108‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬کليات خوشحال خان خټک‪ ،‬مقدمه او رشحه له دوست محمد خان کامل نه‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫اداره اشاعت رسحد‪ ،‬دویم ځل‪ ۱۲۱ ، ۹۱۹ ۱‬مخ‪.‬‬
‫‪109‬‬
‫;‪Raverty, H.G., A Dictionary of the Upshot, Pushto or Language of the Afghans‬‬
‫‪with remarks on the originality of the language, Peshawar, Saeed Book Bank and‬‬
‫‪Subscription Agency, 1901/1982, p.x‬‬
‫‪110‬‬
‫‪Grierson, G.A., Linguistic Survey of Pakistan, Vol. II, Aryan Family, Pashto-‬‬
‫‪Ormuri/Bargista-Baluchi-Chalhah (Being Vol. X Linguistic Survey of India), Lahore,‬‬
‫‪Accurate Printers, p.10‬‬
‫‪ 111‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪۳۲ ، ۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪112‬همدغه اثر ‪ ۳۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 993‬همدغه اثر ‪ ۳۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 994‬همدغه اثر ‪ ۳۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 990‬همدغه اثر ‪ ۸۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 996‬همدغه اثر ‪ ۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 997‬همدغه اثر ‪ ۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 990‬همدغه اثر ‪۳۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪119‬کاکا خېل‪ ،‬سيد تقويم الحق‪( .‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪ ، ۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬لح مخ‪.‬‬
‫‪ 120‬همدغه اثر ‪ ،‬لح مخ‪.‬‬
‫طائر‪ ،‬محمد نواز‪( .‬نحمده)‪ ،‬مشموله مخزن‪ ،‬مصنف اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬ ‫‪121‬‬

‫‪ ۱ ، ۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪122‬کاکا خېل‪ ،‬سيد تقويم الحق‪( .‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‬
‫‪ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱،‬عا‪ ،‬عب مخ‪.‬‬

‫‪062‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 123‬همدغه اثر ‪ ،‬عط مخ‪.‬‬

‫‪ 124‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪ ۲۹۹ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 125‬کاکاخېل‪ ،‬سيد تقويم الحق‪( .‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‬
‫‪ ،۹۱۸۳ / ۹۱۹۱،‬عط‪ ،‬فا مخ‪.‬‬
‫‪ 126‬همدغه اثر ‪ ،‬ا مخ‪.‬‬
‫‪ 127‬شاه‪ ،‬صفدر عيل‪ ،‬سید‪(.‬مرتجم)‪ ،‬روهي ادب‪ ،‬مصنف محمد نواز طائر‪ ،‬پشاور‪ ،‬پشتو اکیڈمي‪، ۲۱۱۱ /۹۱۸۳،‬‬
‫‪ ۷۷‬مخ‪.‬‬
‫‪ 128‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (ناچاپه)‪۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫ستهانوي‪ ،‬سید عبدالجبار شاه‪ .‬کتاب العربۃ‪ :‬صوبه رسحد و افغانستان کي چار سو ساله تاريخ ‪ ۹۱۱۱‬تا‬ ‫‪129‬‬

‫‪( ۹۱۱۱‬جلد اول)‪ ،‬اسالم اباد‪ ،‬پورب اکادمي‪ ۹۱ ،۲۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪ 130‬مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،۲۱۹۹ ،‬‬
‫‪۲۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 131‬نرص‪ ،‬نرصالله خان‪ .‬اخون صاحب سوات‪ ،‬پشاور‪ ،‬تعليمي اداره کرمياوره‪ ۳۷ ،۹۱۳۸ /۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫همدغه اثر‪ ۳۷ ،‬مخ‪.‬‬ ‫‪132‬‬

‫‪1۳۳‬‬
‫‪Blumhardt, J.F.,Catalogues of the Hindi, Panjabi, Sindhi and Pushtu printed‬‬
‫‪books in the Library of the British Museum, London, Longman, Greens and Co.,‬‬
‫‪18۹۳, p.8 (Catalogue of Pushtu Books).‬‬
‫‪134‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (ناچاپ)‪ ۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪135‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), pp.240,241‬‬
‫‪136‬‬
‫‪Ibid., p.248‬‬
‫‪1۳7‬‬
‫‪Amer, Omar, A History of Press in N.W.F.P, Peshawar, Freelance Publications, p.‬‬
‫‪81‬‬
‫‪131‬ملک‪،‬اجمل‪ .‬صحافت صوبہ رسحد میں‪ ،‬اکتوبر ‪ ۹۷۱ ،۹۱۸۱‬مخ‪.‬‬
‫‪1۳۹‬هاميون هام‪ .‬په رسحدي صوبه کښې د صحافتي او اديب مجلو روايت‪ ۲۷ ،۲۲ ، ۲۱۱۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪141‬‬
‫‪Amer, Omar, A History of Press in N.W.F.P, Peshawar, Freelance Publications,‬‬
‫‪3۳p.‬‬
‫‪ 141‬پشتو صحافت مقاله مشموله صوبه رسحد پر پهيل لساين و ثقافتي کانفرنس کے مقاالت‪ ،‬پشتو اکيډمي‪،‬‬
‫‪۹۸۳ ،۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪141‬‬
‫‪Shams, Shamsur Rahman, The Poets of Malakand, n.d., n.p., p. 26‬‬
‫‪ 14۳‬کاٹلنگ‪ ،‬عثامن شاه‪ .‬صوبه رسحد میں اديب صحافت‪ ،‬پشاور‪ ،‬يونيورسٹی پبلرشز‪ ۲۸ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 144‬عابد‪ ،‬عبدالله جان‪ .‬پشتو زبان و ادب کي مخترص تاريخ‪ ،‬پشاور‪ ،‬يونيورسټي پبلرشز‪۷۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 140‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬ګل ورينې څوکې‪ ،‬سوات‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪۹۱۳ ،۹۱۸۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪069‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪139‬‬
‫‪Yousafzai, Journalism in Swat (Unpublished M.A. Thesis), Department of‬‬
‫‪Journalism and Mass Communication, University of Peshawar, Session: 1111-111۳,‬‬
‫‪p. -۳‬‬
‫‪ 147‬حکيمزے‪ ،‬بدرالحکيم‪ .‬په دروې زه مکتب کښې د اخون ميا داد مقام‪ ،‬مشموله د اخون ميا داد ديوان سمونه او‬
‫څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪،‬اداره نرشاملعارف‪۹۷ ، ۲۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 148‬همدغه اثر ‪۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫کاکاخېل‪ ،‬سيد محمدتقويم الحق‪(.‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف‪ :‬اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‬ ‫‪149‬‬

‫يونيورسټي ‪ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱،‬عز مخ‪.‬‬

‫رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (درېم ټوک)‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‬ ‫‪150‬‬

‫يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۹ :‬جواليئ ‪۷۱ ،)۹۱۸۱‬مخ‪.‬‬

‫طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬ ‫‪151‬‬

‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ،۲۹ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۱۹ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 152‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (دویم ټوک)‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۱ :‬جون ‪۷۹ ،)۹۱۸۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 153‬حسېن‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪ ۲۱۱،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 904‬همدغه اثر ‪ ۷۸۲،‬مخ‪.‬‬
‫‪155‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۳۱ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 156‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪۹۷ ، ۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 157‬همدغه اثر ‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 158‬مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،۲۱۹۹ ،‬‬
‫‪۱۸‬مخ‪.‬‬
‫‪ 159‬همدغه اثر ‪۹۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 962‬همدغه اثر ‪۹۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 969‬همدغه اثر ‪۹۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 960‬همدغه اثر ‪۹۸۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪163‬حسني‪ ،‬ديوان حسني ‪(.‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪ ۹۱۱ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 164‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬سوات‪ ،‬مشال پښتو ټولنه‪،‬‬
‫‪ ۹۱ ،۲۱۹۷‬مخ‪.‬‬
‫‪ 165‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪۹۸۳ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 166‬همدغه اثر ‪۹۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 967‬همدغه اثر ‪۲۱۹ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪060‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 168‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 169‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬سوات‪ ،‬مشال پښتو ټولنه‪،‬‬
‫‪ ۱۷۸،۱۷۱ ،۲۱۹۷‬مخونه‪.‬‬
‫‪170‬کاکاخېل‪ ،‬سيد محمدتقويم الحق‪(.‬مقدمه)‪،‬مخزن‪ ،‬مصنف‪:‬اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪،‬پښتو اکېډمي پېښور‬
‫يونيورسټي ‪ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱،‬سز‪ ،‬سح‪ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 171‬همدغه اثر ‪ ،‬عز مخ‪.‬‬
‫رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (دوېم ټوک)‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‬ ‫‪172‬‬

‫يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۱ :‬جون ‪۷۹ ،)۹۱۸۱‬مخ‪.‬‬

‫‪ 173‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪۷۷ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫نوټ‪ :‬د احمد دين طالب ديوان د هغه شاګرد عبدالحميد په ‪ ۹۱۱۹‬کې د سوات نه چاپ کړ‪ .‬دا نسخه‬
‫عبدالحميد ته په ‪ ۹۱۹۸‬کې په الس ورغلې وه ـ د ده د شاعرۍ د تهذيبي او ثقافتي مطالعې نه پته لګي چې دا‬
‫د رياستي دور نه مخکې ليکلې شوې ده نو ځکه دې مونږ د پښتو د دور په ادب کښې شامل کړ ـ (حواله‪ :‬د‬
‫سوات ورک شاعران‪ ،‬درېم ټوک‪۲۳ ،‬مخ)‬
‫‪ 174‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪۹۲۸ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 175‬همدغه اثر ‪۲۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 176‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪۲۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬ ‫‪177‬‬

‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪(۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۳۷،۳۱ ،)۹۱۳۳‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 178‬همدغه اثر ‪۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (دويم ټوک)‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‬ ‫‪179‬‬

‫يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۱ :‬جون ‪۷۱ ،)۹۱۸۱‬مخ‪.‬‬

‫‪ 180‬همدغه اثر‪ ۷۹ ،۷۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 181‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪ ۲۹۱،۲۹۹ ،۹۱۱۳ ،‬مخونه‪ .‬مخ‪.‬‬
‫‪ 182‬همدغه اثر ‪ ۲۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 183‬اکرب‪ ،‬عبداالکرب خان‪ .‬روښانيان د مغلو تاريکيان‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رس حد‪۹۷ ،]۹۱۹۹[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 184‬خويشکی‪ ،‬ارزاين‪ .‬د ارزاين خويشکي کليات‪ ،‬سمونه او څېړنه ډاکټر پروېز مهجور خوېشکے‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو‬
‫اکيډمي پېښور يونيورسټي‪۹۲۱ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 185‬خويشکی‪ ،‬ارزاين‪ .‬د ارزاين خويشک ي کليات‪ ،‬سمونه او څېړنه ډاکټر پروېز مهجور خوېشکے‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو‬
‫اکيډمي پېښور يونيورسټي‪ ۹۲۱،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪063‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 183‬قاسمي‪ ،‬محمد عبدالقدوس‪( .‬مقدمه)‪ ،‬خريالبيان‪ ،‬تصنيف د بايزيد انصاري‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪،۹۱۹۳،‬‬
‫‪ ۸۲‬مخ‪.‬‬
‫‪ 187‬همدغه اثر‪ ۸۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪188‬خويشکی‪ ،‬ارزاين‪ .‬د ارزاين خويشکي کليات‪ ،‬سمونه او څېړنه ډاکټر پروېز مهجور خوېشکے‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو‬
‫اکيډمي پېښور يونيورسټي‪۹۲۹ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪189‬همدغه اثر‪ ۹۲۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 190‬نرص‪ ،‬نرصالله خان‪ .‬سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬عظيم پبلشنگ هاوس‪ ۹۱ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 191‬قاسمي‪ ،‬سید عبد الغفور‪ .‬تاريخ رياست سوات‪ ،‬پشاور‪ ،‬حميديه پرېس‪ ۷۷،۷۱ ،]۹۱۷۱[ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪192‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان‬
‫باد شاه صاحب‪ ۱۱ ، ]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪193‬‬
‫‪Imperial Gazetteer Provincial series North-West Frontier Province, Lahore, Sang-‬‬
‫‪. 8e-Meel Publications, 2002, p. 21‬‬
‫‪194‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Dr. Mughuls and Swat, Historicus, , Karachi, Pakistan Historical‬‬
‫‪Society, Vol. L, No. 4, p.41.‬‬
‫‪195‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان‬
‫باد شاه صاحب‪ ۱۸ ، ]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪196‬قاسمي‪ ،‬محمد عبدالقدوس‪( .‬مقدمه)‪ ،‬خیرالبيان‪ ،‬تصنيف د بايزيد انصاري‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪،۹۱۹۳ ،‬‬
‫‪۷۷‬مخ‪.‬‬
‫‪917‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود‬
‫خان باد شاه صاحب‪۱۱ ، ]۸۹۱۱[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 910‬کاکا خېل‪ ،‬سید تقويم الحق‪(.‬مقدمه) مخزن‪ ،‬مصنف اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪،۹۱۸۳ /۹۱۹۱ ،‬‬
‫کب مخ‪.‬‬
‫‪ 911‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلددویم)‪۹۱۹ ،]۹۱۷۲[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪022‬مسعود‪ ،‬سیف الرحامن‪ .‬پري روښان او روښاين انقالب‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪۹۳۱ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪029‬دروېزه‪ ،‬اخون‪ .‬مخزن االسالم‪ ،‬مقدمه د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪، ۹۱۸۳ /۹۱۹۱ ،‬‬
‫‪ ۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪020‬همدغه اثر‪ ۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪023‬همدغه اثر‪ ۹۲۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪024‬همدغه اثر‪ ۹۷۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 020‬کاکا خېل‪ ،‬سید تقويم الحق‪( .‬مقدمه) مخزن‪ ،‬مصنف اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪،۹۱۸۳ /۹۱۹۱ ،‬‬
‫لهـ مخ‪.‬‬
‫‪026‬مسعود‪ ،‬سیف الرحامن‪ .‬پري روښان او روښاين انقالب‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪۹۳۹ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪027‬همدغه اثر‪ ۹۳۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪020‬همدغه اثر‪ ۹۳۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪064‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪021‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان جلد اول‪۹۷۹۱ ،‬هجري‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪092‬همدغه اثر‪ ۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪099‬دروېزه‪ ،‬اخون‪ .‬مخزن االسالم‪ ،‬مقدمه د سید تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪/۹۱۹۱ ،‬‬
‫‪،۹۱۸۳‬مخ‪ ۹۷۳ :‬مخ‪.‬‬

‫‪090‬خټک ‪ ،‬يار محمد مغموم‪ .‬پروفيرس‪ ،‬ډاکټر‪ ،‬روښانيان او پښتو ادب‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ۱۱۳ ،۲۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 093‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬کليات خوشحال خان خټک‪ ،‬مقدمه او رشحه له دوست محمد خان کامل نه‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫اداره اشاعت رسحد‪ ،‬دويم ځل‪ ۳۹۹ ، ۹۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 094‬همدغه اثر‪۹۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 090‬همدغه اثر‪۱۲۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 096‬قاسمي‪ ،‬سید عبد الغفور‪ .‬تاريخ رياست سوات‪ ،‬پشاور‪ ،‬حميديه پرېس‪۷۲ ،]۹۱۷۱[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 097‬همدغه اثر‪ ۷۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 090‬همدغه اثر‪ ۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 091‬همدغه اثر‪ ۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 002‬دروېزه‪ ،‬اخون‪ .‬مخزن االسالم‪ ،‬مقدمه د سيد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪،۹۱۸۳ /۹۱۹۱،‬‬
‫‪۹۷۷‬مخ‪.‬‬
‫‪ 009‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪۹۸۹ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬رسحدي‪ ،‬حليم‪ .‬شجره نسب حافظ خېل سیدان‪ ۷۳،۷۸ ،۲۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 003‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬موزير نامه‪ ،۷ ،۲ ،۹۱۷۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 004‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪ ۹۹ ،۹۱ ،]۹۱۷۹[،‬مخونه‪.‬‬
‫‪000‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬ځورېديل احساسات‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۱۷ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪006‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬نوې نغمه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۷۹۲ ،۲۱۱۹ /۹۱۱۲،‬مخ‪.‬‬
‫‪007‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬درديال ناليدلے سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬منظور عام کتب خانه‪ ۳ ،۹۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬همدغه اثر‪ ۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪001‬همدغه اثر ‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪032‬همدغه اثر ‪ ۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪039‬همدغه اثر ‪ ۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪030‬همدغه اثر ‪ ۷۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪033‬همدغه اثر ‪ ۷۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪034‬همدغه اثر ‪ ۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪030‬همدغه اثر ‪ ۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪036‬همدغه اثر ‪ ۷۹ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪060‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪037‬همدغه اثر ‪ ۱۷،‬مخ‪.‬‬

‫‪030‬همدغه اثر ‪۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪031‬همدغه اثر ‪ ۹۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪042‬همدغه اثر ‪ ۲۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪049‬همدغه اثر ‪۹۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪040‬همدغه اثر ‪۹۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪043‬همدغه اثر ‪۲۹۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪044‬عنایت الرحامن‪ .‬د سوات پخوانۍ قيصې (اوله حصه)‪ ،‬روم‪۷ ،۹۱۹۸ ،IsMEO ،‬مخ‪.‬‬
‫‪040‬همدغه اثر ‪ ۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪046‬همدغه اثر ‪ ۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪047‬سلطان روم‪ ،‬ډاکټر‪ .‬متلونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪۹۳ ،۲۱۹۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪040‬همدغه اثر ‪۲۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪041‬همدغه اثر ‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪002‬همدغه اثر ‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪009‬همدغه اثر ‪۹۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬همدغه اثر ‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪003‬همدغه اثر ‪ ۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪004‬همدغه اثر ‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬همدغه اثر ‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪006‬همدغه اثر ‪ ۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪007‬همدغه اثر ‪ ۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬همدغه اثر ‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪001‬همدغه اثر ‪۹۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪062‬همدغه اثر ‪۹۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪069‬همدغه اثر ‪۹۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪060‬کاکا خېل‪ ،‬سيد محمد تقويم الحق‪( .‬مرتجم) ميلينيم او کرزما د سوات په پښتنو کښې‪ ،‬مصنف ډاکټر اکرب‬
‫اېس احمد‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،‬پېښور يو نيورسټي‪۷۸ ،۹۱۳۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪063‬همدغه اثر‪ ۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪064‬همدغه اثر‪ ۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪060‬همدغه اثر‪ ۹۲۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪066‬همدغه اثر‪ ۹۷۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪067‬همدغه اثر‪ ۹۳۹ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪066‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪060‬‬
‫شاه‪ ،‬پري معظم‪ .‬تواريخ حافظ رحمت خاين‪ .‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يو نيورسټي‪،۹۱۸۳ /۹۱۹۱،‬‬
‫‪۹۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 061‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪ ۱۱ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 072‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪۹۳ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 079‬همدغه اثر ‪۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪272‬‬
‫‪Ahmad, Makhdum Tasadduq, Social Organization of Yusufzai Swat: A Study in‬‬
‫‪36Social Change, Lahore, Punjab University, 1962, p‬‬
‫‪ 273‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪۳۹ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪074‬مومند‪ ،‬دوست محمد خان کامل‪ .‬رحامن بابا‪ :‬تاريخي‪ ،‬علمي او اديب جاج‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪،‬‬
‫‪۹۲۹ ،۹۱۱۸‬مخ‪.‬‬

‫‪ 070‬کاکاخېل‪ ،‬سيد محمدتقويم الحق‪( .‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف ‪ :‬اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱ ،‬يهـ مخ‪.‬‬
‫‪076‬رضا‪ ،‬محمد افضل‪ ،‬پروفېرس‪ .‬پټ ستوري‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪۷۱۸ ،۹۱۸۷ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪ 077‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سي د تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪ ۸۲ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 070‬افغاين‪ ،‬ابوالعطا مولوي عبدالبصري نعامين حنفي‪ .‬د تصوف ځالنده ستوري خزينت االوليا‪ ،‬سوات‪ ،‬حق ميډيا‬
‫رسوسز‪۹۲۳ ،۲۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 071‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪ ۱۱ ،۲۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 002‬همدغه اثر‪ ۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 009‬رحيم‪،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (پينځم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتنۍ پښتو‪،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۱ :‬اکتوبر ‪۷۱ ،)۹۱۸۱‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬‬
‫حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ ،‬د سوات نامې رسيزه‪ ،‬مخ‪۲۸ :‬‬
‫‪, retrieved on www.alamahabibi.com/pdfs/A_Book_da020swatbamee020sareza.pdf‬‬
‫‪13-11-2016‬‬
‫‪283‬غريب ابادي‪ ،‬عبدالروف شاه‪ .‬د سوات بابا جي (مقاله مشموله) مياشتينۍ مجله پښتو‪ ،‬د سوات بابا جي منرب‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۷ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪۹۸ ،)۹۱۸۲‬مخ‪.‬‬
‫‪ 004‬افغاين‪ ،‬ابوالعطا مولوي عبدالبصري نعامين حنفي‪ .‬د تصوف ځالنده ستوري خزينت االوليا‪ ،‬سوات‪ ،‬حق ميډيا‬
‫رسوسز‪ ۹۱۱ ،۹۱۷ ،۲۱۱۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪000‬‬
‫کاکاخېل‪ ،‬سيد محمدتقويم الحق‪( .‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف‪ :‬اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱ ،‬يا مخ‪.‬‬

‫‪067‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 006‬همدغه اثر ‪ ،‬يج‪ ،‬يد مخ‪.‬‬

‫‪007‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪۱۹ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪۹۸۹ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 001‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪ ۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 012‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪۹۷ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪019‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪۱۱ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 010‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪(،۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۳۹ ،۳۱ ،)۹۱۳۳‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 013‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سي د تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‬
‫‪۹۸۳ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 014‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪۹۱۱ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 010‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪۳۳ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 016‬همدغه اثر ‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 017‬همدغه اثر ‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪010‬همدغه اثر ‪۹۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 011‬همدغه اثر ‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 322‬همدغه اثر ‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪329‬همدغه اثر ‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 320‬همدغه اثر ‪۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 323‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪۲۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪304‬‬
‫‪Ahmad, Makhdum Tasadduq, Social Organization of Yusufzai Swat: A Study in‬‬
‫‪37Social Change, Lahore, Punjab University, 1962, p.‬‬
‫‪36305Ibid., p.‬‬
‫‪ 306‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سی د تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪۹۱۳ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 327‬اثر‪ ،‬قايض عبدالحليم‪ .‬تېر هېر شاعران‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬اپرېل ‪ ۲۹۸،۲۹۱ ،۹۱۹۷‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 320‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪ ۲۷ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬

‫‪060‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪321‬‬
‫دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬سوات‪ ،‬مشال پښتو‬
‫ټولنه‪ ۱۸ ،۲۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 392‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۱۱ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪399‬‬
‫دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬سوات‪ ،‬مشال پښتو‬
‫ټولنه‪ ۲۹۸ ، ۲۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 390‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪ ۹۱۸۹،۳۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 393‬همدغه اثر ‪۳۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 394‬همدغه اثر ‪ ۳۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 390‬همدغه اثر ‪۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 396‬همدغه اثر ‪۹۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 397‬همدغه اثر ‪ ۳۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 390‬همدغه اثر ‪۹۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪319‬‬
‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel‬‬
‫‪203Publications, 2001, p.‬‬
‫‪320‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪256Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p.‬‬
‫‪ 321‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪۹۷۱ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 300‬پاپني خېل‪ ،‬اخون قاسم‪ .‬فوائدالرشيعت‪ ،‬پېښور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 303‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪ ۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪324‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪271Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p.‬‬
‫‪ 325‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪ ۱۷ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 306‬همدغه اثر ‪ ۳۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 307‬همدغه اثر ‪ ۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 300‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪۲۸ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪301‬همدغه اثر ‪۹۸۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 332‬همدغه اثر ‪ ۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 339‬همدغه اثر ‪ ۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 330‬همدغه اثر ‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪061‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 333‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۱۳ ،۱۱ ،)۹۱۳۳‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 334‬رحامن بابا ديوان قلمي نسخه کتبه صالح محمد پشاوري‪ ،‬نسخه منرب ‪ ، ms.or.oct.0922‬مملوکه سټاټس‬
‫بيبليوتيک برلن جرمني ‪ ،‬مخ ‪900A‬‬
‫‪335‬‬
‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel‬‬
‫‪191Publications, 2001, p.‬‬
‫‪192336Ibid., p.‬‬
‫‪ 337‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪۷۸ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 330‬همدغه اثر ‪۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 331‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سي د تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪ ۹۱۳ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 342‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪ ۲۷ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪349‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪۹۹،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 340‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 343‬همدغه اثر ‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 344‬همدغه اثر ‪۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 340‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪ ۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 346‬همدغه اثر ‪۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪347‬‬
‫‪Ahmad, Makhdum Tasadduq, Social Organization of Yusufzai Swat: A Study in‬‬
‫‪27Social Change, Lahore, Punjab University, 1962, p.‬‬
‫‪ 348‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سي د تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪ ۹۱۱ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 341‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 302‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪۹۱ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 309‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪۹۱۱ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 300‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪۷۳ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 303‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪۹۱۷ ، ۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬

‫‪072‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 304‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪۷۱ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 300‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪ ۱۹ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪306‬‬
‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪۸۳ ،۲۱۹۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 307‬همدغه اثر ‪۹۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 300‬همدغه اثر ‪۹۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 301‬همدغه اثر ‪۹۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 362‬همدغه اثر ‪۹۷۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 369‬همدغه اثر ‪۹۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 360‬همدغه اثر ‪۹۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 363‬همدغه اثر ‪۹۸۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 364‬همدغه اثر ‪۹۸۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 360‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪ ۱۱ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 366‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪۹۸۷ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 367‬همدغه اثر ‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪360‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪۹۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 361‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪۹۲ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 372‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪ ۱۱ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 379‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪ ۱۱ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 370‬حسېن‪ ،‬ديوان حسېن‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۷۱۱،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪373‬همدغه اثر ‪۷۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪374‬‬
‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪۱۷ ،۲۱۹۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 370‬همدغه اثر ‪۹۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪376‬‬
‫دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬سوات‪ ،‬مشال پښتو‬
‫ټولنه‪ ۲۱۹ ،۲۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪079‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 377‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي‬
‫بک ايجنيس‪۹۹۱ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪370‬همدغه اثر ‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 371‬پاپني خېل‪ ،‬اخون قاسم‪ .‬فوائدالرشيعت‪ ،‬پېښور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 302‬همدغه اثر ‪۷۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 309‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۲۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 300‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪۳۹ ،۹۱۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 303‬همدغه اثر ‪۹۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 304‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۲۹۱،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 300‬همدغه اثر ‪۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 306‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪(۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪۳۱ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪307‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۱۸ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 300‬همدغه اثر ‪۹۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪301‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۹۲۱،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 312‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۳۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 319‬همدغه اثر ‪۲۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 310‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۹۷۷،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 313‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪394‬‬
‫‪Ahmad, Makhdum Tasadduq, Social Organization of Yusufzai Swat: A Study in‬‬
‫‪Social Change, Lahore, Punjab University, 1962, pp.14,15‬‬
‫‪395‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۳۱،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪316‬همدغه اثر ‪ ۷۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪317‬‬
‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪۹۱۱ ،۲۱۹۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 310‬همدغه اثر ‪۹۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 311‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪ ۹۸۹ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 422‬همدغه اثر ‪۲۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 429‬پاپني خېل‪ ،‬اخون قاسم‪ .‬فوائدالرشيعت‪ ،‬پېښور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪ ۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 420‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪423‬‬
‫دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬سوات‪ ،‬مشال پښتو‬
‫ټولنه‪ ۳۹ ،۲۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 424‬همدغه اثر ‪ ۷۹۹ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪070‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪420‬‬
‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪ ۳۱ ،۲۱۹۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 426‬همدغه اثر ‪۹۹۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪427‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪ ۱۱،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 420‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسني چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪ ۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 421‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪ ۷ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 492‬همدغه اثر ‪۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 499‬همدغه اثر ‪ ۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 490‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسني چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪ ۳۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪493‬‬
‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪۹۲۸ ،۲۱۹۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 494‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 490‬همدغه اثر ‪ ۹۲۹،۹۲۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 496‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ۹۸۷ ،۹۸۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 497‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۲۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪490‬حسني‪ ،‬ديوان حسین‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪ ۳۷ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪491‬همدغه اثر ‪۹۱۹،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 402‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ۷۱۹،‬مخ‪.‬‬
‫‪421‬‬
‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel‬‬
‫‪217Publications, 2001, p.‬‬
‫‪422‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪۷۲۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 403‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪ ۸۹ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 404‬کاکاخېل‪ ،‬سيد محمدتقويم الحق‪( .‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف ‪ :‬اخون دروېزه‪ ،‬ح مخ‪.‬‬
‫‪ 400‬همدغه اثر ‪ ،‬یهـ مخ‪.‬‬
‫‪426‬‬
‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel‬‬
‫‪226Publications, 2001, p.‬‬
‫‪ 427‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۲۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪400‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۹۲،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 401‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 432‬همدغه اثر‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 439‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 430‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 433‬پاپني خېل‪ ،‬اخون قاسم‪ .‬فوائدالرشيعت‪ ،‬پېښور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪۱۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪073‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 434‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 430‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۷۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 436‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪ ۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 437‬همدغه اثر‪ ۷۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 430‬پاپني خېل‪ ،‬اخون قاسم‪ .‬فوائدالرشيعت‪ ،‬پېښور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪۷۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 431‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 442‬همدغه اثر ‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 449‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ۹۳۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 440‬همدغه اثر ‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 443‬همدغه اثر ‪۹۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 444‬پاپني خېل‪ ،‬اخون قاسم‪ .‬فوائدالرشيعت‪ ،‬پېښور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪ ۹۱۸،۹۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪440‬حسني‪ ،‬ديوان حسین‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۲۹۳ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪446‬‬
‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪۸۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 447‬همدغه اثر ‪۹۲۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 440‬همدغه اثر ‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 441‬همدغه اثر ‪۹۷۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 402‬همدغه اثر ‪۹۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 409‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۹۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 400‬همدغه اثر ‪۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 403‬همدغه اثر ‪۹۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 404‬همدغه اثر ‪۹۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 400‬همدغه اثر ‪ ۹۷۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 406‬همدغه اثر ‪۹۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 407‬همدغه اثر ‪۹۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 400‬معظم شاه‪ ،‬پري‪ .‬تواريخ حافظ رحمت خاين‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ۳۷،۳۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 401‬همدغه اثر ‪۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 462‬همدغه اثر ‪ ۸۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 469‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 460‬همدغه اثر ‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 463‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪۹۱ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 464‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ۹۸۲،‬مخ‪.‬‬

‫‪074‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 460‬همدغه اثر ‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪ 466‬همدغه اثر ‪۹۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪467‬‬
‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪۱۳ ،۲۱۹۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 460‬همدغه اثر ‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 461‬همدغه اثر ‪۹۸۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 472‬همدغه اثر ‪ ۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 479‬همدغه اثر ‪ ۸۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 470‬همدغه اثر ‪ ۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 473‬همدغه اثر ‪۹۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 474‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 470‬همدغه اثر ‪۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 476‬همدغه اثر ‪۹۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 477‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪۹۳ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 470‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪۹۷ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 471‬همدغه اثر ‪۹۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 402‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪۹۳ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 409‬همدغه اثر ‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪400‬‬
‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪ ۱۱،۱۹ ،۲۱۹۹‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 403‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سيد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي ‪۲۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 404‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 400‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪۹۹ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 406‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 407‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪۹۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 400‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪۲۲۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 401‬همدغه اثر ‪۲۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪412‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۲۹۸ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪419‬همدغه اثر ‪۲۹۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪410‬همدغه اثر ‪۷۹۸ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪070‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 413‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۲۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 414‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪410‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۷۲۱ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪416‬همدغه اثر ‪۲۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪417‬همدغه اثر ‪۷۲۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪410‬صابر‪ ،‬محمد شفيع‪ .‬تاريخ صوبه رسحد‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪.۹۱۸۹ ،‬‬
‫‪ 411‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۹۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 022‬همدغه اثر ‪۹۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 029‬همدغه اثر ‪ ۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪020‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۷۱۲ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 023‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪504‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪251Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p.‬‬
‫‪ 505‬مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪ ۱۲،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 026‬همدغه اثر ‪۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 027‬طالب‪ ،‬احمد دين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب‪ :‬الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۹۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 020‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪۹۳ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪021‬‬
‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪۱۸‬مخ‪.‬‬
‫‪ 092‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۱۸ ،۹۱۸۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 099‬همدغه اثر ‪۹۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 090‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۹۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 093‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۲۹۱ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪514‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), pp.277,276‬‬
‫‪ 515‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪۹۹ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 096‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪ ۹۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 097‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۹۷۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪090‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪(.‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪ ۳۳،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 091‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪ ۱۱ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪076‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 002‬مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪۱۲ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ 009‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۹۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬همدغه اثر ‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 003‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۹۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 004‬همدغه اثر ‪ ،۳۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 006‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۲۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 007‬همدغه اثر ‪ ۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سيد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 001‬همدغه اثر ‪۹۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 032‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 039‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪030‬حسین‪ ،‬ديوان حسین‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۹۲۹ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪033‬همدغه اثر ‪۹۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪034‬همدغه اثر ‪ ۲۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪030‬همدغه اثر ‪۷۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 036‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۳۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 037‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 030‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سي د تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪۹۱۹ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 031‬همدغه اثر‪ ۹۷۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 042‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪ ۹۱ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 049‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪ ۸۲ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 040‬همدغه اثر ‪ ۸۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 043‬همدغه اثر ‪ ۸۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 044‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ،۲۹ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪۹۱ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪545‬‬
‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel‬‬
‫‪215Publications, 2001, p.‬‬
‫‪ 546‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 047‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۳۹ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪077‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 040‬مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪۱۹،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ 041‬همدغه اثر ‪۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 002‬همدغه اثر ‪۹۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 009‬همدغه اثر ‪۹۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬همدغه اثر ‪ ۸۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 003‬همدغه اثر ‪ ۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 004‬همدغه اثر ‪۹۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬همدغه اثر ‪۹۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 006‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 007‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪۲۳ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪۲۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 001‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪۳۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 062‬مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪۱۱ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ 069‬همدغه اثر ‪۹۷۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 060‬همدغه اثر ‪۹۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪063‬همدغه اثر ‪۹۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 064‬همدغه اثر ‪۹۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 060‬همدغه اثر ‪۹۸۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪066‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ ،‬د سوات نامې رسيزه‪ ۹،‬مخ‪.‬‬
‫‪, retrieved on www.alamahabibi.com/pdfs/A_Book_da020swatbamee020sareza.pdf‬‬
‫‪13-11-2016‬‬
‫‪567‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪.250 Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p.‬‬
‫‪ 568‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۹۹ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 061‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۹۱۷ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 072‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۹۲،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 079‬همدغه اثر ‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 070‬همدغه اثر ‪۹۷۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 073‬همدغه اثر ‪۲۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 074‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۹ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪070‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 070‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۱۸،‬مخ‪.‬‬
‫‪576‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪University Press, 2009, p.18.‬‬
‫‪ 077‬ډارمسټيټر‪ ،‬جيمز‪ .‬د پښتونخوا د شعر هار وبهار‪ ،‬کابل‪ ،‬پښتو ټولنه‪( ،‬درېيم چاپ)‪۷۲ ،۹۱۳۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪578‬‬
‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel‬‬
‫‪Publications, 2001, pp.214,215‬‬
‫‪ 579‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪۹۱ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 002‬همدغه اثر ‪۹۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 009‬همدغه اثر ‪۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬همدغه اثر ‪۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪583‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪275Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p.‬‬
‫‪ 584‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۳۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬پاپني خېل‪ ،‬اخون قاسم‪ .‬فوائدالرشيعت‪ ،‬پېښور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪۲۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 006‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۲۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 007‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۱۱ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬همدغه اثر ‪ ۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 001‬همدغه اثر ‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 012‬همدغه اثر ‪۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 019‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪۲۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 010‬همدغه اثر ‪۹۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 013‬همدغه اثر ‪۹۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 014‬همدغه اثر ‪۹۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪595‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪250Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p.‬‬
‫‪ 596‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪ ۱۱ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪597‬‬
‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel‬‬
‫‪214 Publications, 2001, p‬‬
‫‪ 598‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ۷۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 011‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪071‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪622‬‬
‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪۱۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 629‬همدغه اثر ‪۹۲۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 620‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ۲۱۷ ،۲۱۲،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 623‬همدغه اثر ‪۷۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 624‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ۲۱۲،۲۱۷،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 620‬همدغه اثر ‪۷۸۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 626‬همدغه اثر ‪۷۸۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 627‬همدغه اثر ‪۷۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 620‬همدغه اثر ‪۷۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 621‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 692‬پاپني خېل‪ ،‬اخون قاسم‪ .‬فوائدالرشيعت‪ ،‬پېښور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪۹۳۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 699‬همدغه اثر ‪۹۳۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 690‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ۷۳۱،۷۸۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪613‬‬
‫‪Ahmad, Makhdum Tasadduq, Social Organization of Yusufzai Swat: A Study in‬‬
‫‪Social Change, Lahore, Punjab University, 1962, p.39‬‬
‫‪614‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p.265.‬‬
‫‪ 615‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ۷۳۲،۷۳۷،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 696‬همدغه اثر ‪۷۳۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 697‬همدغه اثر ‪۷۳۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 690‬پاپني خېل‪ ،‬اخون قاسم‪ .‬فوائدالرشيعت‪ ،‬پېښور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪۹۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 691‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 602‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 609‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۷۸۲ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 600‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۱۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 603‬همدغه اثر ‪ ۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 604‬همدغه اثر ‪۹۸۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 600‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ۷۷۱ ،۷۷۱،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 606‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬محمد اکرب څوک وۀ ؟‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتيزه پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪:‬‬
‫‪( ،۸‬ستمرب ‪۷۱ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪607‬‬
‫مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره‬ ‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون‬
‫نرشاملعارف‪۹۷۸،‬مخ‪.‬‬

‫‪002‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪600‬رښتني‪ ،‬صديق الله‪ .‬پښتني الرښود‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ۷۷،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪601‬خادم‪ ،‬قيام الدين‪ .‬پښتونويل‪۷۱ ،۹۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪632‬نرص‪ ،‬نرصالله خان‪ .‬اخون صاحب سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬تعليمي اداره پبلرشز کريم پوره‪۹۱ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 639‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ۷۱۱،۷۱۹،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 630‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ۹۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 633‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۹۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 634‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ۱۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 630‬مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪۸۸،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪636‬همدغه اثر ‪۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 637‬همدغه اثر ‪۹۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 630‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ،۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۱۱ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 631‬اثر‪ ،‬قايض عبدالحليم‪ .‬تېر هېر شاعران‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬اپرېل ‪۲۹۱ ،۹۱۹۷‬مخ‪.‬‬
‫‪ 642‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ۱۱،۹۱،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 649‬همدغه اثر ‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 640‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 643‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪۹۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 644‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 640‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 646‬همدغه اثر ‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 647‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪۷۳ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 640‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 641‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 602‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪۹۹ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 609‬همدغه اثر ‪۳۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 600‬مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪۸۳ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ 603‬همدغه اثر ‪۹۸۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪304‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. ۳1 (No. ۳, 1831), p. 137‬‬

‫‪009‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪300‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. ۳1 (No. ۳, 1831), p. 138‬‬
‫‪ 303‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ .‬د سوات نامې رسيزه‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪www.alamahabibi.com/pdfs/A_Book_da011swatbamee011sareza.pdf retrieved‬‬
‫‪on 1121121113‬‬

‫‪ 657‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 600‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۱ ۷،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪601‬همدغه اثر ‪۹۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪662‬همدغه اثر ‪۷۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪669‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ .‬د سوات نامې رسيزه‪ ،‬مخ‪:‬‬
‫‪www.alamahabibi.com/pdfs/A_Book_da011swatbamee011sareza.pdf 11‬‬
‫‪retrieved on 1121121113‬‬
‫‪ 662‬همدغه اثر ‪ ۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 663‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۱۳ ،۱۱ ،)۹۱۳۳‬مخونه‪.‬‬
‫‪664‬ډارمسټيټر‪ ،‬جيمز‪ .‬د پښتونخوا د شعر هار وبهار‪ ،‬کابل‪ ،‬پښتو تولنه‪( ،‬درېم چاپ)‪۷۲ ،۹۱۳۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 660‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۲۱۷ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 666‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلد دويم)‪ ۹۷۳۱،‬هـ ‪ ۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪337‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. ۳1 (No. ۳, 1831), p. 171‬‬
‫‪ 668‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪661‬همدغه اثر ‪۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪672‬همدغه اثر ‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 679‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪۳۸ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 670‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪،۹۱ ،۱۸ ،۱۷ ،‬‬
‫‪ ۹۱۲ ،۹۷۱ ،۹۲۱ ،۹۱۱ ،۹۱۸‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 673‬معظم شاه‪ ،‬پري‪ .‬تواريخ حافظ رحمت خاين‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ۹۱۷ ،۸۱ ،۷۸ ،۹۱۸۳ /۹۱۳۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 674‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪۹۱۷ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 670‬پاپني خېل‪ ،‬اخون قاسم‪ .‬فوائدالرشيعت‪ ،‬پېښور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 676‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪۲۱۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 677‬همدغه اثر ‪۲۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪670‬‬
‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪۹۹۸‬مخ‪.‬‬

‫‪000‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 671‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪۷۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 602‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۹۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 609‬مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪۹۷۸ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ 600‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪۳ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 603‬همدغه اثر ‪۲۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 604‬همدغه اثر ‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 600‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪۹۷۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 606‬همدغه اثر ‪۹۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 607‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسني چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۹۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 600‬حسني‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۷۲۳،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 601‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ۹۱،۳۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 612‬همدغه اثر ‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪619‬‬
‫مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره‬ ‫مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون‬
‫نرشاملعارف‪۸۸،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 610‬همدغه اثر ‪۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 613‬همدغه اثر ‪۹۲۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 614‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سید تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 610‬همدغه اثر ‪۲۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 616‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪۹۷ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 617‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۹۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 610‬همدغه اثر ‪۹۳۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 611‬همدغه اثر ‪۹۳۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪722‬‬
‫دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬سوات‪۹۸۷،۹۸۷ ،‬‬
‫مخونه‪.‬‬
‫‪ 729‬حسین‪ ،‬ديوان حسني‪( .‬مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪۷۲۹ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 720‬دوستي‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 723‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ۷۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 724‬همدغه اثر ‪۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 720‬همدغه اثر ‪۹۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪706‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Mughuls and Swat, Historicus, Karachi, Journal of Pakistan‬‬
‫‪Historical Society Karachi, Vol. L, No. 4, pp. 44,45.‬‬

‫‪003‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪707‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪University Press, 2009, p.38‬‬
‫‪708‬کاکا خېل‪ ،‬سيد محمدتقويم الحق‪( .‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف ‪ :‬اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬ک مخ‪.‬‬
‫‪ 721‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۳۹ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 792‬صواتے [سواتے]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪ ۹۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 799‬همدغه اثر ‪ ۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 790‬پاپني خېل‪ ،‬اخون قاسم‪ .‬فوائدالرشيعت‪ ،‬پېښور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪۲۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 793‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪.‬سوات نامه رسه د مقدمې تحقيق او سمون د همېش خليل‪۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 794‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۱۱ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪790‬حسني‪ ،‬ديوان حسني (مرتب‪ :‬همېش خليل)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪ ۳،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪796‬همدغه اثر ‪۷۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 797‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 790‬مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪۹۱۷،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ 791‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزيم لندن کښې يو ناياب پښتو ديوان ديوان اکرب‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۹،۲ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪ ۱ ۳،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 702‬طالب‪ ،‬احمددين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ :‬ترتيب الئق ذاده الئق او محمد اقبال حريان‪ ۷۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 709‬همدغه اثر ‪ ۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 700‬مياداد‪ ،‬اخون‪ .‬د اخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪۳۱ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ 703‬همدغه اثر ‪۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 704‬همدغه اثر ‪۹۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 700‬اثر‪ ،‬قايض عبدالحليم‪ .‬تېر هېر شاعران‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪۷۷ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪706‬ستهانوي‪ ،‬عبدالجبار شاه‪ .،‬کتاب العربة‪ ،‬اسالم اباد‪ ،‬پورب اکادمي‪ ۲۷۲ ،۲۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪707‬همدغه اثر‪ ۲۷۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪700‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (غیر مطبوع)‪۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪701‬همدغه اثر‪ ۷۸،۷۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 732‬دمغار د سوات کبل تحصيل يو کلے دے‬
‫‪ 739‬ګالوچ او کاال کلے د سوات د کبل تحصيل دوه کيل دي ۔‬
‫‪730‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬سید حسني ‪ ،‬مقاله مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،‬جلد‪ ،۹۸ :‬شامره‪،۸ :‬‬
‫(ستمرب ‪۲۷ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪733‬حسین‪ .‬ديوان حسین‪ ،‬مرتبه همېش خليل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس‪ ۹۱۷ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪004‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 734‬لبايس مينه يعني ظاهري مينه په کومه کښې چې د زړۀ مينه او اخالص نۀ وي شامل‬
‫‪730‬حسین‪ .‬ديوان حسین‪ ،‬مرتبه همېش خليل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس‪۷۱۳ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪736‬همدغه اثر‪۷۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪737‬همدغه اثر ‪ ۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪730‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬سيد حسني ‪ ،‬مقاله مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،‬جلد‪ ،۹۸ :‬شامره‪،۸ :‬‬
‫(ستمرب ‪۲۷ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 731‬اثر‪ ،‬قايض عبدالحليم‪ .‬تېر هېر شاعران‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ۷۷،۷۱ ،۹۱۹۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 742‬رشتني‪ ،‬صديق الله‪ .‬پياوړي شاعران‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪۷۱ ،۹۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪749‬همدغه اثر ‪ ۷۹،۷۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪740‬همدغه اثر ‪۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪743‬رشتني‪ ،‬صديق الله‪ .‬اديب او تاريخي سمونې‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ۸۹ ،۹۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 744‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬غټه خزانه (غیر مطبوع)‪ ۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪740‬حسني‪ ،‬ديوان حسین‪ .‬مرتبه همېش خليل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس‪۹۲۷ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪746‬همدغه اثر ‪۲۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪747‬همېش خليل‪( .‬مرتب)‪( ،‬پس منظر) ديوان حسېن‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس‪ ،۹۱۱۸ ،‬ط مخ‪.‬‬
‫‪ 740‬همېش خليل‪( .‬مرتب)‪( ،‬خاکه) ديوان حسېن‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس‪،۹۱۱۸ ،‬هـ مخ‪.‬‬
‫‪ 741‬رشتني‪ ،‬صديق الله‪ .‬پياوړي شاعران‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪۷۷ ،۹۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪702‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ .‬پښتانه شعراء‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 709‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬سيد حسني‪ ،‬مقاله مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،‬جلد‪ ،۹۸ :‬شامره‪،۸ :‬‬
‫(ستمرب ‪۲۲ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪700‬حسني‪ .‬ديوان حسېن‪ ،‬مرتبه همېش خليل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس‪۹۱۷ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪703‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (غیر مطبوع)‪۷۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 704‬لټون‬
‫‪700‬حسین‪ .‬ديوان حسېن‪ ،‬مرتبه همېش خليل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس‪۷۹۷ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪706‬همدغه اثر ‪۷۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪707‬همدغه اثر ‪۷۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪700‬همدغه اثر ‪ ۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫همدغه اثر ‪۹۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪762‬همدغه اثر ‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪769‬همدغه اثر ‪۲۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪760‬همدغه اثر ‪۲۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪763‬همدغه اثر ‪۷۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 764‬رشتني‪ ،‬صديق الله‪ .‬پياوړي شاعران‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪۷۹ ،۹۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪000‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪760‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬سید حسین‪ ،‬مقاله مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،‬جلد‪ ،۹۸ :‬شامره‪،۸ :‬‬
‫(ستمرب ‪۲۷ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪766‬همدغه اثر ‪۲۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪767‬همدغه اثر ‪۲۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪768‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p. 263.‬‬
‫‪ 73۹‬د مدين زوړ نوم چورړۍ و‪ ،‬کوم چې د سوات د رياست حکمران‪ ،‬مياګل عبدالودود د چورړۍ پر ځای په‬
‫مدين بدل کړ‪.‬‬
‫‪770‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p. 263.‬‬
‫‪ 771‬حسین‪ .‬ديوان حسني‪ ،‬مرتبه همېش خليل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس‪۱۸ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪770‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬سېد حسني ‪ ،‬مقاله مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،‬جلد‪ ،۹۸ :‬شامره‪،۸ :‬‬
‫(ستمرب ‪۲۷ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪773‬ستهانوي‪ ،‬عبدالجبار شاه‪ .‬کتاب العربة‪ ،‬اسالم اباد‪ ،‬پورب اکادمي‪ ۹۷۷ ،۲۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪774‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (غر مطبوع)‪۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪770‬ستهانوي‪ ،‬عبدالجبار شاه‪ .‬کتاب العربة‪ ،‬اسالم اباد‪ ،‬پورب اکادمي‪۲۷۷ ،۲۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 776‬اثر‪ ،‬قايض عبدالحليم‪ .‬تېر هېر شاعران‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪۷۱ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 777‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬سيد حسني‪ ،‬مقاله مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،‬جلد‪ ،۹۸ :‬شامره‪،۸ :‬‬
‫(ستمرب ‪۲۷ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 770‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د کانجو ميا کريم داد‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتيزه پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۱ :‬شامره‪( ،۷ :‬مئي ‪۲۲ ،)۹۱۳۸‬مخ‪.‬‬
‫‪771‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ .‬پښتانه شعراء (اوله حصه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪702‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (ناچاپ)‪۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 709‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د کانجو ميا کر يم داد‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتيزه پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۱ :‬شامره‪( ،۷ :‬مئي ‪۲۲ ،)۹۱۳۸‬مخ‪.‬‬
‫‪700‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (ناچاپ)‪۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪703‬همدغه اثر‪ ۷،۱‬مخونه‪.‬‬
‫‪704‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سيد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 700‬همدغه اثر‪ ۹۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪706‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (ناچاپه)‪ ۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪707‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪700‬کاکاخېل‪ ،‬سيد محمدتقويم الحق‪( .‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف ‪ :‬اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‬
‫يونيورسټي ‪ ،۹۱۸۳ /۹۱۹۱ ،‬عد مخ‪.‬‬

‫‪006‬‬
‫څلورم باب ‪ /‬د پښتو په زمانه کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪701‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪۹۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪712‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (څلورم ټوک)‪،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ،۳ :‬اګست ‪۷۱ ،)۹۱۸۱‬مخ‪.‬‬
‫‪719‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (ناچاپ)‪ ۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪710‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د کانجو ميا کريم داد‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتيزه پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۱ :‬شامره‪( ،۷ :‬مئي ‪۲۷ ،)۹۱۳۸‬مخ‪.‬‬
‫‪713‬همدغه اثر‪ ،‬جلد‪ ،۹۱ :‬شامره‪( ،۷ :‬مئي ‪۲۱ ،)۹۱۳۸‬مخ‪.‬‬
‫‪714‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬غټه خزانه (ناچاپ)‪۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪710‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (پينځم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‬
‫پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲:‬شامره‪( ۱ :‬اکتوبر ‪۷۷ ،)۹۱۸۱‬مخ‪.‬‬
‫‪716‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د کانجو ميا کريم داد‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتيزه پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۱ :‬شامره‪( ،۷ :‬مئي ‪۲۹ ،)۹۱۳۸‬مخ‪.‬‬
‫‪717‬کاکاخېل‪ ،‬سيد محمدتقويم الحق‪( .‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف ‪ :‬اخون دروېزه‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬عب مخ‪.‬‬
‫‪710‬همدغه اثر‪ ،‬عج مخ‪.‬‬
‫‪ 711‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د کانجو ميا کريم داد‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتيزه پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۱ :‬شامره‪( ،۷ :‬مئي ‪۲۹ ،)۹۱۳۸‬مخ‪.‬‬
‫‪022‬کاکاخېل‪ ،‬سيد محمدتقويم الحق‪( .‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف ‪ :‬اخون دروېزه‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬عب مخ‪.‬‬
‫‪029‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ .‬پښتانه شعراء (اوله حصه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪020‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (څلورم ټوک)‪،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ،۳ :‬اګست ‪۷۱ ،)۹۱۸۱‬مخ‪.‬‬
‫‪023‬دروېزه‪،‬اخون‪ .‬مخزن رسه د مقدمې د سېد تقويم الحق کاکا خېل‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‪ ۹۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪024‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ .‬پښتانه شعراء (اوله حصه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪020‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (ناچاپ)‪ ۹ ،۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪026‬همدغه اثر‪ ۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪027‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (څلورم ټوک)‪،‬مشموله‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ،۳ :‬اګست ‪۷۱ ،)۹۱۸۱‬مخ‪.‬‬
‫‪020‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د کانجو ميا کريم داد‪ ،‬مشموله‪ ،‬مياشتيزه پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۱ :‬شامره‪( ،۷ :‬مئي ‪ ۲۷،۲۱ ،)۹۱۳۸‬مخونه‪.‬‬
‫‪021‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ .‬پښتانه شعراء (اوله حصه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪092‬کاکاخېل‪ ،‬سيد محمد تقويم الحق‪( .‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف ‪ :‬اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬عب مخ‪.‬‬
‫‪099‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬غټه خزانه (ناچاپ)‪ ۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪812‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p.251.‬‬

‫‪007‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪813‬ستهانوي‪ ،‬سېد عبدالجبار شاه‪ ،‬کتاب العربة‪ ،‬اسالم اباد‪ ،‬پورب اکادمي‪ ،0299 ،‬ص‪033 :‬‬
‫‪814‬‬
‫‪Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the Kohistan to the‬‬
‫‪source of the Suwat River with an account of the tribes inhabiting those valleys,‬‬
‫‪Journal of the Asiatic Society (Calcutta) Vol. 31 (No. 3, 1862), p.251,252‬‬
‫‪815‬ميايداد‪ ،‬اخون‪ ،‬داخون مياي داد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزے‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪۹۱۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 096‬ديوان حافظ الاورۍ رسه د رشحې د ابو حسېن چندا خوري‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪097‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران‪ ،‬څلورم ټوک‪ ،‬مشموله مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،‬جلد‪:‬‬
‫‪ ،۹۲‬شامره‪( ۳ :‬اګست‪۷۱ ،)۹۱۸۱ :‬مخ)‬
‫‪090‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه‪ ۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪091‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بک سيلرز‪ ۹ ۲،۲۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 002‬افضل رضا‪ ،‬پټ ستوري‪۷۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪009‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران دويم ټوک‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ،۱ :‬جون ‪۷۱ ،)۹۱۸۱‬مخ)‬

‫‪811‬‬
‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel‬‬
‫‪Publications, 1111, pp.117,118‬‬

‫‪000‬‬
 ‫پينځم باب‬
‫په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫(‪) 0106-0151‬‬

‫د ټولنیز (سامجي) بدلون دور‬

‫کله چې سيد عبدالجبار شاه په ‪۹۱۹۱‬م کې په باقاعده توګه د رياست سوات‬
‫بادشاه شو‪ ،‬نو له دې رسه د سوات د رياست بنياد په رسمي توګه کېښودل شو او بيا‬
‫مياګل عبدالودود په ‪۹۱۹۳‬م کې د سوات بادشاه غوره کړی شو او په ‪۹۱۷۱‬م کې هغه‬
‫خال ځوی مياګل جهانزېب ته اقتدار وسااره او دغه رنګ تر ‪۹۱۹۱‬م پورې هغه د سوات‬
‫وايل پاتې شو‪ ،‬نو په دې دور کې د سوات په ټولنيز ژوند کې ډېر بدلون په نظر راځي‪ .‬د‬
‫سوات په تاريخ او په تېره د پښتو ژبې او ادب په تاريخ کې دا دور ډېرې ځانګړتياوې لري‪ .‬د‬
‫مياګل عبدالودود او مياګل جهانزېب په دور کې چې په سوات کې کوم بدلون راغلی< د‬
‫هغې په باره کې ډاکټر سلطان روم داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Both of them slowly and gradually altered the centuries old‬‬
‫‪social organization and introduced drastic changes. Although‬‬
‫‪autocrat, they evolved government machinenry and mechanism‬‬
‫‪that not only controlled but also served the people; provided‬‬
‫‪quick disposal of the disputes and cases; standard civic amenities‬‬
‫‪like education, health care and communication system; and‬‬
‫‪ensured peace, security and order. These changed the outlook‬‬
‫‪behaviour and temperament of the people, and obliterated the‬‬
‫‪tribal ingredients of the society.9‬‬

‫‪001‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ترجمه‪ :‬دغو دواړو له پېړو راهييس زوړ ټولنيز تنظيم په قالره قالره بدل کړ او غټ‬
‫بدلونونه ېې متعارف کړل‪ .‬اګر چې دوی مطلق العنان وو خو بيا هم دوی حکومتي مشيرني‬
‫او طريقه کار وضع کړل‪ ،‬چې له هغې رسه نه رصف خلک قابو شول‪ ،‬بلکې د خلکو خدمت‬
‫هم وشو‪ .‬د تنازعو فيصلې به زر تر رسه کېدلې‪ ،‬خلکو ته بنيادي ټولنيز حقونه لکه د تعليم‪،‬‬
‫صحت او د مواصالتو نظام ورکړل شو‪ ،‬د خلکو امن و امان او تحفظ يقيني کړی شو‪ ،‬دې‬
‫خربو د خلکو مزاج او رويه بدله کړه او د ټولنې قباييل عنارص ختم شول‪.‬‬
‫د پښتو دور کې به ډېرې جګړې کېدې‪ ،‬خو د رياست په دور کې دې حاالتو کې کايف‬
‫بدلون راغی‪ .‬دا بدلون د سوات د حکمرانانو په وجه راغی چا چې د سوات ټولنيز تنظيم او د‬
‫خلکو رويې بدلې کړې‪ 0.‬د پښتو د دور او د رياستي دور موازنه چې کله وکړل يش‪ ،‬نو پته لګي‬
‫چې د رياستي دور له رشوع کېدو رسه د يوسفزو په وطن يو نوی دور رشوع شو‪ ،‬د پښتو دور زاړه‬
‫رواجونه‪ ،‬ډلې پرې او وېشونه ختم شول‪ .‬له رياستي دور نه وړاندې واريز يا ګرځنده وېش و‪ ،‬له‬
‫باقاعده حکومت رسه توري وران وېش جوړ شو‪ .‬د حکومت او د توري وران وېش فايدې دا وې‬
‫چې خلک په ځای شول او له کډو ګرځولو نه خالص شول‪ .‬د حکومت د وېرې له وجي نه‬
‫قتلونه او شوکې ډاکې هم ختمې يا کمې شوې او امن و امان شو‪ ،‬اګر چې دغه وخت څه‬
‫ليکلی قانون نه و‪ ،‬خو بيا هم څه نيمچه غوندې رشيعت و‪ ،‬قاضيان ناست وو په هر تحصيل کې‬
‫يې تحصيلداران‪ ،‬حاکامن کېنول‪ .‬د يوې انې په درخواست به په دوه ورځو کې فيصيل کېدلې‪،‬‬
‫هايئ کورټ بادشاه يا وايل صيب پخاله و‪ .‬په تش درخواست به اپيل وشو او هغوی به زر فيصله‬
‫وکړه‪ .‬ټولې نه‪ ،‬خو زياتره به په انصاف فيصلې کېدلې‪ ،‬ټولې فیصلې‪ ،‬ان د ښځو فیصلې به هم‬
‫حکمرانانو په خال طبعيته کولې‪ ،‬خو دغه به زياتره د پښتو له رواج او رشيعت رسه برابرې وې‪.‬په‬
‫يو وخت درې قسمه قانون چلېده‪ ،‬د پښتو جرګه او رواج و‪ ،‬رشيعت او قاضيان وو‪ ،‬بلخوا‬
‫‪3‬‬
‫حکمران او د هغه خال طبعيت او مريض وه‪.‬‬

‫د انګرېزانو حکومت او سوات‬

‫په ‪۹۱۹۱‬م کې د رياست سوات له بنياد اېښودو رسه عبدالجبار شاه د رياست‬
‫بادشاه شو او په ‪۹۱۹۳‬م کې مياګل عبدالودود باچا شو‪ ،‬خو رياست په صحيح معنو کې‬
‫ترقي له هغه وخت نه رشوع کړه‪ ،‬له کله نه چې دا رياست انګرېزانو تسليم کړ‪ .‬کله چې د‬
‫سنډاکۍ مال د انګرېز حکومت خالف د جهاد اعالن وکړ‪ ،‬نو د هغه وخت د رسحد انګرېز‬
‫حکومت پر سوات تجاريت څيزونه بند کړل‪ .‬په دې باره کې تاج محمد زېب رس داسې وايي‪:‬‬
‫‪012‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫د رسحـــــــــد حکومـــــــــت بنـــــــــد د ســـــــــوات اولـــــــــس کـــــــــه‬
‫دې اولـــــس تـــــه يـــــی غـــــم پـــــېښ هـــــم يـــــو پـــــه لـــــس کـــــه‬
‫مالګــــــــــه ټــــــــــوکی او هــــــــــم نــــــــــور متــــــــــام اســــــــــباب‬
‫‪4‬‬
‫ســـــــوات تـــــــه بنـــــــد هـــــــم هغـــــــه دم شـــــــو پـــــــه شـــــــتاب‬
‫د ‪۹۱۲۹‬م کال د می پر ‪۷‬مه نېټه چيف کمشرن سيدو رشيف ته راغی او يو دربار ېې‬
‫‪0‬‬
‫ولګولو او مياګل عبدالودود ېې په باقاعده توګه د سوات وايل ومنلو‪.‬‬

‫خدايي خدمتګار تحريک او سوات‬

‫سرت قام پرست الرښود عبدالغفار خان چې په باچا خان مشهور دی‪ ،‬هغه د پښتنو د‬
‫اصالح لااره د انجمن اصالح افاغنه‪ 6‬په نوم يو تنظيم جوړ کړ‪ .‬د انجمن اصالح االفاغنه په‬
‫باره کې خليق صيب داسې ليکي‪:‬‬
‫امتـــــــــانزو کـــــــــې چـــــــــې جـــــــــوړ شـــــــــوی انجمـــــــــن وه‬
‫او مقصــــــــد يــــــــې لــــــــوی خــــــــدمت د خاــــــــل وطــــــــن وه‬
‫هغــــــــه هــــــــم وه پــــــــه دې کــــــــال‪02‬کــــــــې بنــــــــا شــــــــوی‬
‫د انګرېـــــــــــــــــز د پـــــــــــــــــاره دا وه بـــــــــــــــــال شـــــــــــــــــوی‬
‫دا مرکـــــــــــــــــــــــز وه د وطـــــــــــــــــــــــن د حريـــــــــــــــــــــــت‬
‫د پښــــــــــــتون قــــــــــــام ده بــــــــــــدل کــــــــــــړو ذهنيــــــــــــت‬
‫پـــــــــه صـــــــــوبه کـــــــــې ډېـــــــــر د دې مرکـــــــــز ښـــــــــاخونه‬
‫لکــــــــــه جــــــــــال وو خــــــــــواره شــــــــــوي پــــــــــه ســــــــــوونو‬
‫وه بـــــــــــــــاين د دې تحريـــــــــــــــک فخـــــــــــــــر افغـــــــــــــــان‬
‫وررسه ملګــــــــــــــــــــــري نــــــــــــــــــــــور وو مخلصــــــــــــــــــــــان‬
‫احمــــــــــــد شــــــــــــاه‪ ،‬عبداللــــــــــــه شــــــــــــاه‪ ،‬عبــــــــــــداالکرب‬
‫‪7‬‬
‫وررسه محمــــــــــــــــد اکــــــــــــــــرب‪ ،‬اکــــــــــــــــرم‪ ،‬جعفــــــــــــــــر‬

‫‪ 02‬خليق صيب چې په ‪۹۱۲۹‬م کال کې د عدم تعاون د رس خط الندې د کومو واقعاتو ذکر کوي هم په هغه واقعاتو‬
‫کې د انجمن اصالح افاغنه ذکر کوي‪.‬‬

‫‪019‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫او بيا وروسته يې په ‪ ۹۱۲۱‬کال کې‪ 0‬د خدايي خدمتګار په نوم يو تحريک رشوع‬
‫کړ‪ .‬له دې تحريک رسه په پښتو ادب کې نوي رجحانات پيدا شول او پښتو ادب په دې دور‬
‫کې ډېره وده هم وکړه‪ .‬کله چې مونږ د سوات د رياستي دور تاريخ ګورو‪ ،‬نو پته لګي چې په‬
‫رياستي دور کې په سوات کې دې تحريک ته په ښه سرتګه نه دي کتل شوي‪ ،‬بلکې د دې‬
‫تحريک باين هم په رسکاري تاريخ کې په ښو لفظونو نه دی ياد شوی‪ ،‬لکه زېب رس چې‬
‫وايي‪:‬‬
‫د مـــــــري جعفـــــــر او د صـــــــادق قيصـــــــې الهېـــــــرې نـــــــه دي‬
‫خاــــــل بــــــدانجام تــــــه فکــــــر ولــــــې دا غــــــدار نــــــه لــــــري‬
‫چــــــــې د نفــــــــاق تخــــــــم کــــــــري د اتفــــــــاق پــــــــه مزکــــــــه‬
‫طمــــــع د خــــــري دې خــــــان صــــــاحب عبــــــدالغفار نــــــه لــــــري‬
‫زرده چــــــــې اومــــــــومي شکســــــــت د هندوســــــــتان فوځونــــــــه‬
‫‪1‬‬
‫هنـــــــــدو طاقـــــــــت د پښـــــــــتنو د يـــــــــو ګزارنـــــــــه لـــــــــري‬
‫د باچا خان تحريک ته هم د سوات رياستي حکمرانانو په ښه نظر نه دي کتيل او په‬
‫سوات کې په يو دکان کې د "پښتون" رسالې په موندلو هغه دکاندار‪ 09‬مړ کړی هم وه‪ 92‬د‬
‫"پښتون" رسالې په باره کې خليق صيب داسې ليکي‪:‬‬
‫رســـــــــــــــاله چـــــــــــــــې مياشـــــــــــــــتنۍ وه د پښـــــــــــــــتون‬
‫د دې کـــــــال‪ 00‬نـــــــه شـــــــوه جـــــــاري پـــــــه ښـــــــه مضـــــــمون‬
‫چلــــــــــــــــــــونکی د دې خــــــــــــــــــــان عبــــــــــــــــــــدالغفار وه‬
‫او خــــــــــــــادم صــــــــــــــاحب د دې دويــــــــــــــم واکــــــــــــــدار وه‬
‫دې خـــــــــدمت د وطـــــــــن اوکـــــــــړو پـــــــــه ښـــــــــه شـــــــــان‬
‫‪99‬‬
‫هېــــــــر بــــــــه نــــــــه کــــــــړي پښــــــــتانه دغــــــــه احســــــــان‬

‫‪09‬‬
‫د دې دکاندار نوم رېفول استاذ و‪ .‬د ده په سوات کې د کتابونو اولنز دکان و‪ .‬دز د ماسټر مظفر حسژن پالر و‪،‬‬
‫ماسټر مظفر حسېن د رياست سوات په دور کې يو کتاب هم ليکلی دی‪.‬‬

‫‪00‬خليق صيب چې د کال ‪ 9100‬د رس خط الندې د کومو واقعاتو ذکر کوي په هغې کې د پښتون رسالې ذکر هم‬
‫کوي‪.‬‬

‫‪010‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫د هغه وخت حکومت "پښتون" رساله تقسيمېدو ته هم نه پرېښوده‪ ،‬په خصويص‬
‫توګه د ډاکخانو مرشانو ته دا ویل شوي وو چې په ډاکخانه به دا رساله نه تقسيموئ او کله‬
‫چې د حکومت له دې راز نه باچا خان خرب شو نو هغه ګاندهي ته وویل او هغه په خال‬
‫اخبار کې په دې خربه ليکل وکړل‪ ،‬نو بيا حکومت دا پابندي ختمه کړه‪ 90 .‬د انجمن اصالح‬
‫افاغنه او خدايي خدمتګار تحريک او د سوات د رياست د حکمرانانو په پاليسيانو کې له‬
‫نورو خربو عالوه يوه رشيکه خويب دا وه چې دواړو د پښتو ژبې د ترقۍ لااره کار کولو او‬
‫همدغه وجه ده چې پښتو د سوات د دربار ژبه ګرځېدلې وه‪ ،‬په سوات کې به د پښتو‬
‫کتابونه چاپ کېدل‪ ،‬د دې کتابونو په باره کې پوهاند صديق الله رشتني صيب د ميا ګل‬
‫عبدالودود د خولې بيان کې ليکي چې‪:‬‬
‫مونږ د سوات تاريخ او فتاوي ودوديه اول په اردو ليکيل وو خو خان عبدالغفار‬
‫خان چې دلته راغلی و هغه ما ته وویل چې ښايي دغه کتابونه په پښتو نرش‬
‫يش‪ ،‬نو بيا ما په پښتو هم خااره کړل‪ .‬وايي چې د سوات تاريخ اول تاج محمد‬
‫زېب رس په اردو برابر کړی و بيا سيد عبدالغفور قاسمي په پښتو واړوه او هغه د‬
‫‪93‬‬
‫مخه کتابونه هم ده په پښتو کړي دي‪.‬‬
‫د سوات په تاريخونو کې چې کله هم د پښتو ژبې د دفرتي کېدلو يا په سوات کې د‬
‫پښتو کتابونو د چاپ خربه راغلې‪ ،‬نو د باچا خان څه ذکر پکې نشته‪ .‬بله خربه دا ده چې د‬
‫سوات په اړه وړومبی تاريخ سيد عبدالغفور قاسمي په پښتو کې ليکلی‪ ،‬چې په ‪۹۱۷۱‬م‬
‫کې چاپ شوی دی‪ .‬په دې کتاب کې دا خربه نشته چې د دې نه اول تاج محمد خان زېب‬
‫رس په اردو کې هم تاريخ ليکلی دی‪ ،‬البته له دې نه مخکې په ‪۹۱۷۹‬م کې سيد عبدالغفور‬
‫قاسمي د "هديه ودوديه" په نوم يو کتاب د سوات د تاريخ په باره کې ليکلی دی‪ ،‬د هغه‬
‫کتاب په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫ما په دې وجوهاتو يو کتاب "هديه ودوديه" په اردو ژبه کې تاليف کړی دی‪،‬‬
‫ليکن د عامو خاصو پښتنو وروڼو د فايدې او د معلوموتو د پاره "تاريخ سوات" او‬
‫د هغوی د امريانو مخترص حاالت متعلق مې دا کتاب په پښتو ژبه کې وليکه‪.‬‬
‫د عبدالغفور قاسمي دا کتاب" تاريخ سوات" چې په ‪۹۱۷۱‬م کې چاپ شوی دی‪،‬‬
‫په دې کې ځای پر ځای له تاج محمد خان زېب رس منظوم تاريخي واقعات هم درج دي‪.‬‬
‫له دې نه عالوه تاج محمد خان زېب رس په دوه جلدو کې د سوات منظوم تاريخ په پښتو‬
‫کې ليکلی‪ ،‬چې په وړومبي جلد ‪۹۷۹۱‬هجري ليکل شوي او په دويم جلد ‪ ۹۷۹۹‬هجري‬

‫‪013‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫مبطابق ‪ ۹۱۷۹‬عيسوي ليکل شوي‪ ،‬خو په دې کتاب کې هم يو ځای دا نشته چې دا‬
‫کتاب اول په اردو کې و‪ ،‬نو له دې نه پته لګي چې د دې کتابونو په پښتو کې په ليکلو کې‬
‫د باچا خان څه الس نه و او بله خربه دا ده چې که د باچا خان په خوله مياګل عبدالودود د‬
‫تاج محمد خان زېب رس د اردو ليکلی تاريخ په پښتو کې ترجمه کولو‪ ،‬نو بيا د زېب رس په‬
‫ليکل شوي تاريخ کې ولې باچا خان ته په ښه نظر نه دي کتل شوي‪.‬‬
‫له دې خربو نه پته لګي د سوات په رياست کې چې په هغه دور کې کوم ادب مخې‬
‫ته راغلی دی په هغې کې د خدايي خدمتګار تحريک اثرات يا ذکر د نشت برابر دي‪ .‬له‬
‫دې حقيقت نه انکار نه يش کېدی‪ ،‬چې د دومره لوی تحريک اثر نه سوات څنګه محفوظ‬
‫پاتې شو‪ ،‬خو تر کومه پورې چې د مطبوعه ادب تعلق دی‪ ،‬نو د دې تحريک ذکر پکې لکه‬
‫چې وړاندې وویل شول د نشت برابر دی‪ ،‬کېدی يش ځينو خلکو د دې تحريک د اثر‬
‫الندې څه داسې ليکل کړي وي چې هغه د سوات د رياست له پاليسيانو رسه د سمون نه‬
‫خوړلو په وجه په هغه وخت کې نه وي چاپ شوي‪ ،‬خو مونږ رصف د عبداللطيف شاهني په‬
‫شاعرۍ کې د باچاخان (عبدالغفار خان) ستاينه وينو‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬
‫پښــــتون پخــــوا خــــو داســــې نــــه وه خدايــــه څــــه پــــرې اوشــــو‬
‫پـــــــــه ســـــــــاينه ږيـــــــــره ننګيـــــــــايل فخـــــــــر افغـــــــــان اوژړل‬
‫بــــــې پتــــــه تــــــا خــــــو هــــــډو پــــــت د پښــــــتو او نــــــه پــــــالو‬
‫‪94‬‬
‫پــــــــه دې لــــــــوی غــــــــم د پښــــــــتونخوا بلوچســــــــتان اوژړل‬
‫او دارنګې په خال بل يو نظم "رسې نخښې" کې د فخر افغان يادونه داسې کوي‪:‬‬
‫فخـــــــــــــر افغـــــــــــــان پـــــــــــــورې خنـــــــــــــديل دي تـــــــــــــا‬
‫دغــــــــــــه دې ډېــــــــــــر د ســــــــــــاکو کــــــــــــار کــــــــــــړی دی‬
‫پـــــــــه کـــــــــارنومو بانـــــــــدې قايـــــــــل يـــــــــې نـــــــــه شـــــــــوې‬
‫د حقيقــــــــــــــــت نــــــــــــــــه دې انکــــــــــــــــار کــــــــــــــــړی دی‬
‫دښــــــــــــمن قايـــــــــــــل دی پــــــــــــه غـــــــــــــريت د هغـــــــــــــه‬
‫‪90‬‬
‫د ده پــــــــــــه تــــــــــــوره يــــــــــــې اقــــــــــــرار کـــــــــــــړی دی‬
‫او بيا وړاندې داسې وايي‪:‬‬
‫د دې وطـــــــــــــــــــــــن د جوړېـــــــــــــــــــــــدو د پـــــــــــــــــــــــاره‬
‫زمـــــــــــــــــونږ پلرونـــــــــــــــــو دي وهـــــــــــــــــل خـــــــــــــــــوړيل‬

‫‪014‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫تاســــــــــو خــــــــــو ناســــــــــت وئ پــــــــــه بنګلــــــــــو دننــــــــــه‬
‫مـــــــــــونږه جېلونـــــــــــه يـــــــــــو پـــــــــــه ســـــــــــل خـــــــــــوړيل‬
‫تاســـــــــــو پـــــــــــه کومـــــــــــه خولـــــــــــه خـــــــــــربې کـــــــــــوئ‬
‫‪96‬‬
‫تاســــــــــو کــــــــــوم غيشــــــــــ پــــــــــه ګوګــــــــــل خــــــــــوړيل‬

‫د سوات د رياست په دور کې چې کوم کتابونه چاپ شوي‪ ،‬په هغو کې د اکرثو‬
‫کتابونو تړون يا خو د وايل سوات له نوم رسه شوی او يا پکې د وايل مدحې په څه نه څه‬
‫قسم موجود دي‪ ،‬خو د عبداللطيف شاهني "شغلې" يو داسې کتاب دی چې په رياستي‬
‫دور کې چاپ شوی‪ ،‬خو نه يې تړون د وايل په نوم شوی او نه پکې د وايل صفت شوی دی‪.‬‬
‫په دې کتاب کې د شاهني صيب له پښتون نيشنلزم نه عالوه د ترقي پسند ادب منونې په‬
‫نظر راځي او د ځايل ولس اواز پکې موجود دی‪ .‬د خانۍ او د خانيزم خالف خربې پکې‬
‫شوي دي‪ ،‬دا هغه موضوعات دي چې د رياستي دور په ادب کې کم مېالويږي‪.‬‬
‫لکه چې وايي‪:‬‬
‫په "تش تور خان " نومې نظم کې په خان داسې طنز کوي‪:‬‬
‫چــــــــــې ســــــــــودا د کاســــــــــريې کــــــــــولی نــــــــــه شــــــــــم‬
‫‪97‬‬
‫تــــــش تــــــور خــــــان کــــــه پــــــه بــــــازار راغلــــــم نــــــو څــــــه‬
‫او په بل ځای کې د خان د جرب او غصب يادونه داسې کوي‪:‬‬
‫تنـــګ شـــوم پـــه دنيـــا کـــې دا بـــه پـــاتې کـــړم ســـتا خـــان تـــه زه‬
‫‪90‬‬
‫نيــــت مــــې دی نــــن کــــړی چــــې درځمــــه ســــتا جهــــان تــــه زه‬
‫او غريبان چې د مالدارو د کومو ظلمونو ښکار دي هغوی ته داسې اشاره کوي‪:‬‬
‫وينــــــــې څښــــــــي زمــــــــا پــــــــه غوښــــــــو کــــــــوي لــــــــوبې‬
‫‪91‬‬
‫زه غريــــــــــــــب دې د مالــــــــــــــدارو کرونــــــــــــــده کــــــــــــــړم‬
‫او د دهقان د محنت او خوارۍ اعرتاف په خال يو نظم "دهقان" کې په دې لفظونو کوي‪:‬‬
‫آفـــــرين ســـــتا پـــــه همـــــت شـــــه شاباشـــــی ســـــتا پـــــه مړانـــــه‬
‫‪02‬‬
‫د خاـــــل قـــــام خيـــــال دررسه دی لـــــه تـــــا زار شـــــمه دهقانـــــه‬
‫دا او داسې ګڼ شمېر نور ترقي پسندانه موضوعات د شاهني صیب د شاعرۍ‬
‫خاصه ده او دا قسمه خياالت او موضوعات مونږ د خدايي خدمتګار تحريک د اثر الندې په‬
‫تخليق شوي ادب کې وينو‪.‬‬

‫‪010‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دلته دا خربه ياد ساتل پکار دي چې د پاکستان تر جوړېدو پورې‪ ،‬يعنې چې کله‬
‫پورې د سوات د رياست د حکمرانانو له برتانوي حکومت رسه دا معاهده وه چې څوک هم د‬
‫انګرېز خالف وي نو د سوات په خاوره به ورته اجازت نه ورکول کېږي‪ ،‬نو خدايي خدمتګار‬
‫خو د انګرېزانو خالف وو نو ځکه د سوات له حکمرانانو رسه يې تعلق ښه نه دی پاتې شوی‪،‬‬
‫البته چې کله برتانوي تسلط ختم شو‪ ،‬نو بيا باچا خان او غني خان سوات ته راغيل‪ ،‬چې‬
‫کله د ون يونټ خربه کېدله او په دغه سلسله کې باچا خان سوات ته راتلو‪ ،‬نو د مغريب‬
‫پاکستان ګورنر امري محمد خان په هغه وخت کې د سوات وايل ته دا وييل وو چې باچا‬
‫خان چې سوات ته په دې سلسله کې دريش نو تاسو يې خيال وساتئ او ملګرتيا يې‬
‫وکړئ‪ 03.‬غني خان د سوات د باچا مياګل عبدالودود د سوانح ليکلو اراده هم کړې وه او په‬
‫دې سلسله کې يې د هغه انټرويوګانې هم کړې وې‪ 04.‬له دې نه پته ولګېده چې د پاکستان‬
‫له جوړېدو نه مخکې د خدايي خدمتګار او د رياست سوات د حکمرانانو تعلق ښه نه و او له‬
‫رياستي دور نه وروسته يې تعلق برابر و‪ .‬دغه وجه هم کېدی يش چې د عبداللطيف شاهني‬
‫په کتاب کې مونږ د باچا خان ستاينه وينو او د تاج محمد خان زېب رس په کتاب کې يې‬
‫مونږ په بدو لفظونو ياد وينو‪.‬‬

‫سوات او متعلقات‬
‫مياګل عبدالودود د وخت په تېريدو رسه د سوات ګېر چاپېر عالقې هم قبضه او په‬
‫سوات کې يې شاملې کړې‪ ،‬نو له دې وجې نه هغه په رسکاري کاغذونو کې د رياست نوم‬
‫"رياست سوات او متعلقات" وليکه‪ .‬دې ته يوسفزي رياست هم ویل شوی دی‪ ،‬خو د سوات‬

‫‪03‬‬
‫د باچا خان د ون يونټ په سلسله کې سوات ته د راتګ دا خربه ما ته ډاکټر سلطا روم په جهانزېب کالج کې د‬
‫‪۲۱۹۹‬م کال د دسمرب پر ‪ ۲۱‬مه نېټه وکړه او دا يې وویل چې دا معلومات ماته د باچا صيب سوانح ليکونکي محمد‬
‫اصف خان راکړي وو‪.‬‬

‫‪ 04‬دا خربه هم ډاکټر سلطان روم د اصف خان له خولې وکړه چې غني خان ما پورې خندا کوله چې زه درباري سوانح‬
‫نګار يم‪ ،‬نو چې کله يې پخاله د باچا صيب د سوانح لااره انټرويوګانې رشوع کړې‪ ،‬نو د هغه وخت د جمعيت علام‬
‫پاکستان (نوراين ګروپ) يو ليډر عبدالستار نيازي ورته پېغور ورکړ‪ ،‬چې په نورو پورې چې تا په کوم کار خندا کوله هغه‬
‫کار دې پخاله رشوع کړ‪ ،‬نو بيا هغه د دغه سوانح ليکلو نه قالر شو‪.‬‬

‫‪016‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫او متعلقات نوم د سوات په رسکاري او غري رسکاري کاغذونو او کتابونو کې ډېر په نظر راځي‬
‫دلته يې يو څو مثالونه وړاندې کوو‪:‬‬
‫پــــــــــه تفصــــــــــيل دې يش ښــــــــــکاره ټــــــــــول اصــــــــــالحات‬
‫‪09‬‬
‫دا خـــــــــــــدمت دی هـــــــــــــم د ســـــــــــــوات متعلقـــــــــــــات‬

‫نــــــــــــه د ســــــــــــوات متعلقــــــــــــات د قــــــــــــوم محــــــــــــزون‬

‫‪00‬‬
‫څــــــــه صــــــــحيح حــــــــاالت مونــــــــدې يش نــــــــن پــــــــرون‬

‫د زېب رس په کتاب نوی سوات او شاه جهانزېب" جلد اول کې هم سوات او‬
‫متعلقات ذکر شوي‪ 03‬او د دې کتاب په دويم جلد کې يې ذکر راغلی دی‪ 04‬او په افغاين‬
‫‪00‬‬
‫ديوان زېب رس کې يې د سوات متعلقات په نوم يو پوره نظم هم شامل دی‪.‬‬

‫پښتو ژبه‪،‬ادب او رياست سوات‬

‫سوات هغه واحد رياست و‪ ،‬چرته چې پښتو رسکاري ژبه وه‪ .‬د رياست د وخت يو‬
‫ليکوال زېب رس ليکي چې د رياست دفرتي ژ به خاله مورنۍ پښتو ده‪ ،‬متام دفرتي او‬
‫معاماليت احکام په پښتو ژبه ليکلی يش‪ ،‬د مقدمو اندراج‪ ،‬عريضې‪ ،‬سټامپ او متسکات‬
‫وغیره ټول په پښتو کې ليکل کېږي‪ .‬سيد عبدالجبار شاه هم کوښښ کړی و‪ ،‬چې د هغو‬
‫شاعرانو او ليکواالنو مايل مرسته وکړي کومو چې د هغه تعريفونه کول‪ .‬په دې سلسله کې د‬
‫شموزو محمود نومې يو شاعر د هغه قصيده ليکلې وه نو هغه ورته په شعر پسې د دوه څټې‬
‫غلې برات مقرر کړی وه‪06.‬شاه عبدالودود په خال دوران کې په رياستي دفرتونو کې د‬
‫فاريس ژبې پر ځای پښتو ته رواج ورکړ او نور ېې هم د پښتو ژبې د ترقۍلااره الرې چارې‬
‫ولټولې‪ .‬د تاريخ هندوستان او انوار سهييل په پښتو ژبه کې ترجمې هم د ده په حکم‬
‫وليکل شوې او د ده په هداياتو فتاوي ودوديه هم وليکل شوه‪ ،‬چې يو جلد يې په معامالتو‬
‫او بل په عباداتو مشتمل دی‪ .‬د سوات متعلقات تاريخونه په نظم او نرث کې ليکل شوي‬
‫دي‪ .‬شاه جهان زېب د پښتو ژبې ترقۍ طرف ته په خاص طور متوجه و او د قومي ليکوالو‬
‫او اديبانو قدر او عزت به يې کولو‪ ،‬د خالې مورنۍ ژبې د دفرتي کېدو فایدې دا شوې چې‬
‫په عدالتونو کې د وکيالنو د پېش کېدو رضورت نه و‪ ،‬هر چا به خال مايف الضمري ظاهر‬
‫ويلی شو او خاله مقدمه به يې چلولی شوه او همدا وجه وه چې په سوات کې به مقدمو څه‬
‫‪017‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پيچيده صورت نه اختيارولو‪ 07.‬تاج محمد خان زېب رس دا حاالت په نظم کې داسې‬
‫بيانوي‪:‬‬
‫اول ژبــــــــــــــــه د فارســــــــــــــــۍ هــــــــــــــــم دفــــــــــــــــرتي وه‬
‫عــــــــــامو خلقــــــــــو لــــــــــه هــــــــــم دا لويــــــــــه خــــــــــواري وه‬
‫اوس پښــــــــــــتو دفــــــــــــرتي ژبــــــــــــه کــــــــــــړه ســــــــــــلطان‬
‫شـــــــــــــه د عـــــــــــــامو خلقـــــــــــــو دا مشـــــــــــــکل اســـــــــــــان‬
‫پــــــــه پښــــــــتو تــــــــاريخ تصــــــــنيف هــــــــم شــــــــه د ســــــــوات‬
‫شــــــــه دې قــــــــام وتــــــــه معلــــــــوم هــــــــم خاــــــــل حــــــــاالت‬

‫د پښـــــــــــــــــــــــــــــــتو د ادب دور د کـــــــــــــــــــــــــــــــامل دی‬

‫‪00‬‬
‫چـــــــــې ســـــــــلطان د پښـــــــــتنو دا نېـــــــــک خصـــــــــال دی‬
‫مياګل عبدالودود په خال سوانح کې د مورنۍ ژبې پښتو په باره کې وايي‪:‬‬
‫له پښتو ژبې رسه زما د دلچساۍ مطلب دا نه دی چې زه ګني د نورو‬
‫ژبو د اهميت او ترقۍ نه انکار کوم خو رصف دومره خربه ده چې پښتو زمونږ‬
‫خاله مورنۍ او عالقايئ ژبه ده نو بيا د پښتو رسه مينه يو قدريت امر دی‪ .‬زه‬
‫چې د سوات حکمران شوم نو بيا څه موده پس زه په دې نتيجې ورسېدم چې‬
‫هرې عالقې او هر قام د پاره خاله ژبه خالول ښه وي‪ ،‬خالې ژيب او خال‬
‫تهذيب ته په ساک نظر کتل د پرېويت غالم ذهن کار دی او له خال قومي‬
‫وقار او قومي غريت رسه دشمني کول دي نو ما د خال رياست د فرتي او‬
‫عدالتي ژبه پښتو مقرره کړه‪ ،‬رسکاري فارمونه‪ ،‬اسټامونه‪ ،‬رجسټرونه‪ ،‬کتابونه دا‬
‫هر څه مې پښتو کې چاپ کړل‪ .‬دې کې شک نشته چې د پښتو ژيب خالولو‬
‫کې مونږ ته ډېرې اسانۍ او ډېرې فائدې حاصلې شوې‪ .‬د دې نه عالوه ما څه‬
‫کتابونه هم پښتو کې چاپ کړل‪ ،‬هغې زمانه کې د فرينګي بادشاهي وه نو د‬
‫پښتو خوارې تاوس چا کوه‪ ،‬ما زړه کې سوچ وکړ چې د پښتو نه د تعليم يافته‬
‫پښتنو د بېزارۍ وجه هم دا ده چې يو خو پښتو د رسکاري رس پرستۍ نه‬
‫محرومه ده بله دا چي د پښتو کتابونه او لټرېچر په دايس بدرنګه طريقه چاپ‬
‫کېږي چه هېڅ دلکيش نه لري‪ .‬هغې زمانې کې به اکرث هندوانو او سيکهانو‬
‫دکاندارانو د تجارت دپاره په ډېر ناکاره کاغذ د پښتو کتابونه چاپ کول نو‬
‫مارضوري اوګڼله چې پښتو کې يو څو ښکيل او معياري کتابونه چاپ کړم او‬
‫‪010‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫بيايې په خلقو مفت وېش کړم چې پښتو رسه د خلقو د لچيس پيدا يش او‬
‫‪01‬‬
‫ذهني فائده هم ترې حاصله يش ـ‬
‫بيا په دې سلسله کې چې کوم کتابونه چاپ شوي‪ ،‬په هغو کې قابل ذکر کتابونه دا‬
‫الندې دي‪:‬‬

‫انوار سهييل‬
‫دا يو مشهور کتاب دی چې د دې پښتو ترجمه د باچا صیب په وينا وکړل شوه‪ ،‬بيا‬
‫په واليتي کاغذ په ښکيل خط او خايسته جلد بندۍ رسه شايع شو‪ .‬ددې کتاب په زرګونو‬
‫جلدونه چاپ شوي وو‪.‬‬

‫تاريخ فرشته‬
‫دا د هندوستان مشهور تاريخ دی‪ ،‬دا هم په دوو ضخيمو جلدونو کې همدغسې په‬
‫اعلی طريقه د زرګونو په تعداد په پښتو کې ترجمه شوی او چاپ شوی دی‪.‬‬

‫ى ودوديه‬
‫فتاو ٰ‬
‫د رياست سوات له طرف نه په پښتو ژبه کې دا ډېر مهم کتاب پېش شوی دی‪ .‬دا‬
‫کتاب ډېر کار امد مفيد او مقبول ثابت شوی دی‪ ،‬اوله حصه کې د اسالمي فقهې احکامات‬
‫دي‪ ،‬دوميه حصه ېې له قضا رسه تعلق لري‪ .‬دا کتابونه هم دغسې په اعيل طريقه چاپ‬
‫شوي دي‪ .‬دا کتاب هم په هغه کتابونو کې شامل دی کوم چې به مفت وېشل کېدل‪ ،‬فتاوه‬
‫ودوديه حصه اول جلد دويم محمد اصف خان له پښتو نه اردو ته په ‪۹۱۹۱‬م کال کې‬
‫ترجمه کړې ده‪.‬‬

‫ميزان الرصف‬
‫د طالبانو لااره د ګردانونو يو کتاب دی‪ ،‬دا هم د رياست سوات په دور کې چاپ‬
‫شوی او په طالبانو به مفت تقسيمېده‪.‬‬
‫د دې کتابونو د چاپ او تقسيم په باره کې مياګل عبدالودود په خال سوانح کې‬
‫ليکيل‪ ،‬چې دا ټول کتابونه به له چاپ کولو نه وروسته خلکو ته مفت ورکول کېدل‪ .‬هغه‬
‫وړاندې وايي چې د تقسيم دا سلسله ال تر اوسه جاري ده‪ .‬فتاوي پکې دوه زره جلدونه دويم‬

‫‪011‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ځل چاپ شو‪ .‬اکرث د حکمرانۍ مرصوفيت داسې وي چې سړی پکې هر وخت ذهني‬
‫مرصوف وي بله دا چې ځينې نور وجوهات هم داسې وي چې سړی مجبور يش هغه څه‬
‫چې يې زړه غواړي هغه هم نه يش کولی‪ .‬بيا د وخت او د عمر تقاضې داسې هم پېښې‬
‫يش چې له انسان رسه د اختياره مجبور غوندې پايت يش‪ ،‬ګنې له کتابونو رسه زما ډېره‬
‫مينه شته او زه غواړم چې د علم ادب او د خالې ژبې زيات نه زيات خدمت مې کړی وی او‬
‫اومې کړی‪ ،‬خو لکه څنګه چې ما وویل اکرث داسې هم وي‪ ،‬زما لااره اوس دا احساس هم د‬
‫شکر او د خوشحالۍ باعث دی چې د پښتو ژبې له خدمت نه بالکل محروم نه يم پاتې‪ ،‬د‬
‫‪32‬‬
‫خالې مورنۍ او عالقايئ ژبې ترويج او ترقۍ کې د خدمت څه حصه خو مې اخستي ده‪.‬‬
‫موالنا عبدالقادر په خال يو خط کې وايل سوات ته ليکيل‪ ،‬چي تاسو د اوس نه د قامي‬
‫تعليمي کمېشن د هغه رپورټ په سفارش د رياست سوات په حدودو کې دننه عمالً اقدام‬
‫وکړئ په کوم کې چې کمېشن دا ویيل چې تر پينځم جامعت دې ذريعه تعليم په هره‬
‫عالقه کې په مورنۍ ژبه کې وي‪ ،‬د دې لااره دا رضوري ده چې تر پينځمه پوري دي د هر‬
‫مضمون ژبه د اردو نه پښتو يش‪ 39.‬په دغه خط کې موالنا عبدالقادر وړاندې ليکي چې دا‬
‫افتخار الله تعالی د سوات د رياست د چلونکي خاندان په برخه کې ليکلی و‪ ،‬چې پښتو په‬
‫حيثيت د رسکاري ژبې هم په سوات کې ده‪ .‬کابل چې ډېرې لوړې دعوې کوي او د‬
‫پښتونستان ساندې وايي تش په توره دعوې کوي حقيقي امتياز خو د رياست سوات حق‬
‫‪30‬‬
‫دی نه د کابليانو‪.‬‬
‫د رياست په شاعرانو کې د سيف امللوک صديقي انداغ کتاب د پېښور يونيورسټۍ د‬
‫پښتو په نصاب کې شامل وه‪ 33.‬سوات کې پښتو ژبې ته د دفرتي ژبې د حيثيت مېالوېدو‬
‫او په دې ژبه کې د تاليف او تصنيف په باره کې زېب رس وايي‪:‬‬
‫پـــــــــــــــــه غـــــــــــــــــرض د اســـــــــــــــــانۍ د هرافغـــــــــــــــــان‬
‫کــــــــــــړه پښــــــــــــتو دفــــــــــــرتي ژبــــــــــــه دې ســــــــــــلطان‬
‫د دې قــــــــــــــــام د ترقــــــــــــــــۍ پــــــــــــــــه دې مطلــــــــــــــــب‬
‫د پښـــــــــــــــــتو ترقـــــــــــــــــي غـــــــــــــــــواړي روز وشـــــــــــــــــب‬
‫پــــــــــه پښــــــــــتو کــــــــــې سلســــــــــله هــــــــــم د تصــــــــــنيف‬
‫اوس رشوع شـــــــــــــوه پـــــــــــــه دوران د شـــــــــــــاه رشيـــــــــــــف‬
‫پـــــــــه دې ملـــــــــک کـــــــــې هـــــــــم فقـــــــــط دې حکمـــــــــران‬

‫‪322‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫د پښــــــــــــتو تصــــــــــــنيف تــــــــــــاليف اوکــــــــــــړه فرمــــــــــــان‬
‫د پښـــــــــــــتو يـــــــــــــو مســــــــــــــتند نـــــــــــــه وه کتــــــــــــــاب‬
‫‪34‬‬
‫چـــــــــې قـــــــــومي تـــــــــاريخ هـــــــــم وي هغـــــــــه حســـــــــاب‬
‫تاج محمد خان زېب رس د قامونو ترقي او مورنۍ ژبه الزم او ملزوم ګڼي‪ .‬هغه وايي‬
‫حقيقي ترقي هله حاصلېږي چي د روح طاقت‪ ،‬دزړه د استقامت د ذهن او خيال د‬
‫پاکيزګۍ او د فکر د صفايۍ سامان موجود وي‪ ،‬قوم خود کفيل‪ ،‬ژبه خاله‪ ،‬روايات خال‪،‬‬
‫عادتونه خصلتونه او ملکي دستور خال وي‪ .‬هغه دا هم وييل چې دا د رشم ځای دی او‬
‫خال ځان او خالې ژبې ته ساک کتل دي چې يو پښتون له بل پښتون رسه په پښتو کې‬
‫خربې نه کوي‪ ،‬که له دې نه مطلب خاله پوهه‪ ،‬علم او لويي ظاهرول وي نو دا نه لويي ده‬
‫او نه پوهه‪ ،‬بلکې ځان ساکول‪ ،‬قوم ورکول او قومي ژبې ته د حقارت په نظر کتل دي‪.‬که‬
‫څوک ځان ته پښتون وايي نو خربې دې په پښتو ژبه کوي‪ ،‬ليکل لوستل دې په پښتو‬
‫کوي‪ .‬زېب رس په پښتو ژبه په خط ليکلو هم تاکيد کوي‪ ،‬په دې اړه هغه وايي چې څوک‬
‫پښتون ورورته خط ليکي نو په پردو ژبو کې د خط د ليکلو رضورت څۀ وي که د نورو قومونو‬
‫ژبې په دي خيال زده کوي چې خالې ژيب او ادب ته پري ترقي ورکړي او د عام قوم د‬
‫اصالح او فايدې کار ترې واخيل نو دا خو يو مبارک او نېک کار دی‪ ،‬نه چې خال قوم او‬
‫خالې ژبې ته پرې نقصان ورسوي او د نفرت او حقارت په نظر ورته وګوري‪ .‬هغه وړاندې‬
‫وايي چې انګرېزانو قريب قريب په نيمې دنيا حکومت حاصل کړی و‪ ،‬خو د هېڅ قوم ژبې او‬
‫ادب ته يې په خاله ژبه او ادب اهميت ورنکړ‪ ،‬بلکې د نورو قومونو ادب او ژبې یې هم د‬
‫خالې ژبې غالم وساتلې او خاله ژبه يې ډېره عزت منده او اوچته کړه‪ ،‬چې د ټولې دنيا‬
‫قومونه ورته محتاج دي او که ديو ملک انګرېزي سيايس اقتدار ختم يش خو بيا هم د‬
‫انګرېزۍ ژبې اقتدار باقي وي او قوم ورته د کايف حده پوري حاجت مند وي‪ .‬زه په دعوې‬
‫رسه دا خربه ویلی شم که د پښتو پوهان پښتو ژبه اوچته کړي او د پښتو وسيع ترويج او‬
‫ترقۍته مخه کړي نو پښتون قوم به وررسه هم سم دم اوچت يش او که د غري قومونو د ژبو‬
‫محتاجي ورکه يش نو بيا به پښتون له زمانې د نوې فتحې‪ ،‬نوې خوشحالۍ او نوې ترقۍ‬
‫نوی بشارت ورکړي‪ .‬هغه د ټول قوم نه دا وعده اخيل او وايي چې راشئ مونږ دا وعده وکړو‬
‫چې پښتو به لولو‪ ،‬پښتو به ليکو‪ ،‬د پښتو د ليکوالو به قدر او عزت کوو او له نورو ژبو رسه به‬
‫رصف دومره قدرې تلعق ساتو چې زمونږ د قوم د فائدې دپاره ورته څومره رضورت وي يا تري‬

‫‪329‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د څه حده پوري قومي فايده حاصليږي‪ .‬د هغه په خيال پوهه او مهذب قامونه بيشک د‬
‫نورو قومونو په ژبو کې په ليکيل شوي علمونو هم ځان پوهه کوي خو رصف په دی غرض‬
‫چې خال قوم او خالې ژيب ته فائده ورسوي‪30.‬پښتو ژبې ته د رسکاري حيثيت ورکولو په‬
‫باره کې تفصييل ذکر په درېیم باب کې شوی دی‪.‬‬

‫د پښتو ژبې تدريس‬

‫د ‪۹۱۷۳‬م کال له جون مخکې دلته عدالتي او رسکاري ژبه فاريس وه‪ ،‬خو له کوم‬
‫وخت نه چې دلته پښتو رسکاري ژبه شوه نو بيا هم تدريس په نورو ژبو کې کېده‪ .‬د ميډيم‬
‫آف انسټرکشن په باره کې ډاکټر سلطان روم داسې ليکي‪:‬‬
‫‪The medium of instruction in educational institutions in the‬‬
‫‪state, however, was not Pukhto but was the one taught in British‬‬
‫‪India and later in Pakistan, as the educational institutions were‬‬
‫‪affiliatied there and the curriculum was also the same as in the‬‬
‫‪rest of the country. Neverthless, all Swatis educated in these‬‬
‫‪institutions were fluent in reading and writing Pukhtu36‬‬
‫ترجمه‪ :‬بيا هم د رياست په تعليمي ادارو کې پښتو د درس و تدريس ژبه نه وه‪ ،‬خو‬
‫هغه ژبه به وه کومه چې د برتانوي هند يا بيا وروسته د پاکستان وه‪ ،‬ځکه چې د تعليمي‬
‫ادارو الحاق هلته شوی و او نصاب به هم هغه و کوم چې په نور ملک کې و‪ ،‬خو د دې‬
‫باوجود ټول سواتيان چې په دې تعليمي ادارو کې به يې سبق ويلو هغوی به پښتو په روانۍ‬
‫ویلی او ليکلی شوه‪ .‬د سوات په رياست کې به په سکولونو کې له نورو مضامينو رسه رسه‬
‫پښتو هم يو مضمون و‪ ،‬چې ښودلی به شه‪ ،‬په دې باره کې د هغه دور په يو کتاب کې‬
‫داسې ليکل شوي دي‪:‬‬
‫په سوات کې دوه پنځوس ابتدايئ او څلور متوسطه مکتبونه او يو هايئ‬
‫سکول شته‪ .‬د متوسطو مکتبونو نصاب يې تاريخ‪ ،‬جغرافيه‪ ،‬انشاء‪ ،‬ادب‪ ،‬علم‬
‫‪37‬‬
‫االشياء‪ ،‬حساب‪ ،‬عريب‪ ،‬فاريس‪ ،‬پښتو او انګريزي دي‪.‬‬
‫جهانزېب کالج په ‪۹۱۱۲‬م کې جوړ شوی او څه وخت وروسته پکې پښتو د يوولسم‬
‫دولسم په سطحه دا ختياري مضمون په حيث ښودل کېده او داسې معلومېږي چې تر‬
‫‪۹۱۹۱‬م کال پورې پښتو ته په ډګري کالسونو کې د ويلو اجازت نه و‪ .‬د جهانزېب کالج د‬

‫‪320‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫ايلم رسالې د ‪۹۱۹۱‬م د دسمرب په ګڼه کې د پښتو برخې مدير په دې حواله په اداريه کې‬
‫داسې ليکي چې تر اوسه پورې په دې کالج کې پښتو د يو اختياري مضمون په حيث رصف‬
‫‪30‬‬
‫د دولسم جامعته پورې د اخستو اجازت وه‪ ،‬د ډګري په کالسونو کې په دې پابندي وه‪.‬‬

‫صحافت‬
‫په دې دور کې چې مونږ په سوات کې د صحافت ارتقاء ته ګورو نو هېڅ قسمه اخبار‬
‫په دې دور کې نه دی چاپ شوی‪ ،‬البته په دې دور کې يو څو رسالې چاپ شوي‪ ،‬چې د‬
‫هغو تفصيل داسې دی‪:‬‬

‫ايلم رساله‬
‫په باقاعده توګه چې په سوات کې وړومبۍ کومه رساله په الس راځي هغه د‬
‫جهانزېب کالج علمي او اديب مجله "ايلم" ده ـ دا رساله په ‪۹۱۱۸‬م کال کې رشوع شوې‬
‫ده‪ 31‬او تر دې دمه جاري ده‪.‬‬

‫خانداين منصوبه بندي رساله‬

‫په سوات کې په ‪۹۱۹۹‬کې د فيميل پالننګ ډياارټمنټ نه به د صحت د معلوماتو‬
‫‪42‬‬
‫متعلق يوه رساله چاپ کېدله‪ ،‬د دې ايډيټر ګل نواب خان و‪.‬‬

‫جائزه رياست سوات‬

‫وايل سوات د سوات د رياست د ترقۍ نه د عوامو د خربولو لااره په ‪ ۹۱۹۳‬کال کې‬
‫د سوات نه يوه رساله د جائزه رياست سوات په نوم رشوع کړې وه‪ .‬د دې رسالې وړومبۍ‬
‫ګڼه په اردو ژبه کې چاپ ده‪ ،‬په ټائټل مخ يې ورله "رياست سوات تاريخي و ترقيايت جائزه"‬
‫ليکيل دي او دا د دفرت اطالعات رياست سوات سيدو رشيف له اړخه چاپ شوې ده‪ .‬د دې‬
‫رسالې په بېک ټائټل يې پهيل اشاعت جون ‪۹۱۹۳‬ليکلی دی‪ .‬د دې رسالې په باره کې‬
‫‪49‬‬
‫ويلی يش چې دا به په اردو او پښتو دواړو ژبو کې چاپ کېدله‪.‬‬

‫‪323‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫سوات ډائجسټ‬
‫په ذايت توګه د سوات په رياستي دور کې د صحافت رشوع فضل خالق ماډرن کړې‬
‫وه‪ .‬هغه په ‪۹۱۹۸‬م کال کې د سوات نه د سوات ډائجسټ په نوم يوه مياشتيزه او معياري‬
‫‪40‬‬
‫دا رساله به په اردو ژبه کې چاپ کېدله او وايي چې د مايل مشکالتو په‬ ‫رساله ويستله‪.‬‬
‫وجه دا بيا بنده کړی شوه‪ .‬وايل سوات د هېڅ قسمه رسالې يا اخبار اجازت نه ورکولو خو د‬
‫دې رسالې په الر کې يې هېڅ قسمه رکاوټ نه و پيداکړی‪ ،‬بعضې خلق دا وايي چې د دې‬
‫رسالې اخراجات به وايل سوات برداشت کول او دا يې د خالو خاصو مقاصدو دپاره چاپ‬
‫‪43‬‬
‫کوله‪ .‬په دې رساله کې به اديب او تاريخي مضامني هم چاپ کېدل‪.‬‬

‫اديب اصناف‬
‫د سوات د رياستي دور په پښتو ادب کې چې کوم اديب صنفونه موندل کېږي‪ ،‬هغه‬
‫دا دي‪:‬‬

‫چاربيته‬
‫چار بيته د وليس ادب يو مقبول صنف و‪ .‬دې صنف ډېره ترقي کړې وه‪ ،‬خو له‬
‫بدقسمتۍ نه چار بيتي شاعران اکرث نالوستي وو نو ځکه د هغوی دا قيمتي ملغلرې سمبال‬
‫شوې نه دي‪ .‬د دغه وخت د يو چاربيتي شاعر سيد عثامن طالب‪ 00‬او د هغه وخت د‬
‫چاربېتو په باره کې رحيم شاه رحيم ليکي چې سيد عثامن طالب په داسې ماحول کې‬
‫سرتګې غړولې وې چې په سوات کې هر طرف ته د عوامي چاربيتي شاعرانو د مقابلو او‬
‫معرکو بازار ګرم و‪ .‬د سيد عثامن طالب پر شاعرۍ هم د چاربيتي شاعرانو اثرات پرېويت‬

‫‪ 00‬سيد عثامن طالب د سوات په ګدا کوټ نومې کيل کې په ‪۹۸۱۱‬م کې پېدا شوی و‪ .‬دی د ګدا کوټ بابا منسی وه‬
‫څوک چې له اصله سيد و او د بېرې خوشاب نه ګدا کوټ ته په ميشته راغلی و‪( .‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬د سوات ورک‬
‫شاعران (ووم ټوک )‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪۹۲ :‬‬
‫(‪۹۱۸۹‬جنوري)‪۷۱ ،‬مخ)‪ .‬سيد عثامن طالب په ‪ ۹۱۹۲‬م کال کې د دوه اويا کالو په عمر کې وفات شوی دی‪ .‬قرب ئې‬
‫په مينګوره کې دی‪( .‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬د سوات ورک شاعران (ووم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو‬
‫اکيډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪۹۱۸۹( ۹۲ :‬جنوري)‪۱۱ ،‬مخ) د ده د ديوان د قلمي نسخې په باره کې‬
‫حنيف خليل ليکي چې په دې کې درې سوه او پنځوس مخونه دي او دا په ‪۹۱۹۷‬م کال کې ليکل شوې ده‪(.‬اے‬
‫کيټالګ اف پشتو مينوسکرياټس‪۱۸ ،‬مخ)‬

‫‪324‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫وو‪ ،‬دغه وجه وه چې که يو خوا سيد عثامن طالب د کالسيکي شاعرانو په تتبع کې د‬
‫شاعرۍ بنيادي صنف خال کړی و‪ ،‬نو بل اړخ ته يې د چاربېتې په ميدان کې نه رصف پوره‬
‫کار کړی و‪ ،‬بلکې په دغو مقابلو کې يې عميل حصه هم اخستې وه‪ .‬د دې قسم مقابلو په‬
‫لړ کې هغه د خال وخت شاعرانو ته څنګه پتون ټاوي‪:‬‬
‫کـــــــه شـــــــاعر يـــــــې مخـــــــامخ شـــــــه پـــــــه میـــــــدان کـــــــې‬
‫‪44‬‬
‫ســـــــــــيد عـــــــــــثامن طالـــــــــــب دې پېـــــــــــژين منـــــــــــاف‬
‫د عبداللطيف شاهني په کتاب شغلې کې هم چاربيتې شته‪ 40‬او له دې نه عالوه په‬
‫سوات کې د نورو ډېرو ليکواالنو چاربېتې هم موندلی يش‪ ،‬خو اکرث ناچاپ دي‪.‬‬

‫غزل‬
‫لکه څنګه چې په ټوله پښتونخوا کې په پښتو ادب کې غزل مقبول او مشهور دی‬
‫دغه رنګ د سوات په رياستي ادب کې هم غزل د شاعرۍ يو مقبول صنف پاتې شوی دی‪،‬‬
‫په غزل کې مختلف موضوعات ځای کړی شوي دی‪ ،‬قايض عبداللطيف ګالوچي د خال‬
‫تفسري "تفسري تيسري" د دويم جلد په درېيم مخ دا الندينی حمديه "غزل" ليکلی دی‪:‬‬
‫اللـــــــــه پـــــــــاک زمـــــــــونږ رحـــــــــيم او هـــــــــم رحـــــــــامن دی‬
‫د ده لــــــــوی قــــــــدرت تــــــــه کــــــــل مخلــــــــوق حیــــــــران دی‬
‫دعـــــــــدم نـــــــــه يـــــــــی کـــــــــل اشـــــــــياء پيـــــــــدا کـــــــــړه‬
‫يـــــــه تســــــــبيح رسه يـــــــی هــــــــر يـــــــو شــــــــی ګويــــــــان دی‬
‫دا مخلــــــوق چــــــې يــــــی پــــــه خاــــــل قــــــدرت پيــــــدا کــــــه‬
‫معــــــــــــزز يــــــــــــې پــــــــــــه دا واړو کــــــــــــې انســــــــــــان دی‬
‫لکــــــــــه فــــــــــرش يــــــــــې ښــــــــــکته زمکــــــــــه غــــــــــوړولې‬
‫بنـــــــا کـــــــړی يـــــــې پـــــــرې پـــــــاس چـــــــت د اســـــــامن دی‬
‫لـــــوی يـــــې ذات لـــــوی يـــــې حکمـــــت لـــــوی يـــــې قـــــدرت دی‬
‫ال يعــــــــــــــد ال يحيصــــــــــــــ د ده لــــــــــــــوی شــــــــــــــان دی‬
‫ورتـــــــــــه زمکـــــــــــه ده پرتـــــــــــه پـــــــــــه ډېـــــــــــر خشـــــــــــوع‬
‫پـــــــاس اســـــــامن يـــــــې پـــــــه فرمـــــــان کـــــــې رسګـــــــردان دی‬
‫دا عظمـــــــــــــت او دا جــــــــــــــالل د ده پـــــــــــــټ نــــــــــــــه دی‬
‫لکـــــــه منـــــــر ســـــــاوږ مـــــــۍ هـــــــر چـــــــا ورتـــــــه عيـــــــان دی‬
‫‪320‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چــــــــــې زمــــــــــونږه ارسه نشـــــــــــته بــــــــــې لــــــــــه دنـــــــــــه‬
‫دم پـــــــــه دم يـــــــــی قـــــــــايض ځکـــــــــه ثنـــــــــا خـــــــــوان دی‬
‫شـــــــــکر شـــــــــکر چـــــــــې يـــــــــې مـــــــــونږ تـــــــــه رالېږلـــــــــی‬
‫پـــــــــاک حبيـــــــــب خاـــــــــل محمـــــــــد اخـــــــــر زمـــــــــان دی‬
‫بيـــــــــا يـــــــــې امـــــــــر پـــــــــه صـــــــــلوة دی راتـــــــــه کـــــــــړی‬
‫‪46‬‬
‫راشـــــــــــه او ګـــــــــــوره نـــــــــــازل پـــــــــــه دې قـــــــــــران دی‬
‫د غزل صنف د سوات د ادب په دې دور کې ډېر زيات په نظر راځي‪ .‬کله چې مونږ‬
‫د دې اديب صنف موازنه له وړومبي دور رسه کوو‪ ،‬نو په دې دور کې پکې نوې نوې تجربې‬
‫هم په نظر راځي‪.‬‬

‫حمد‬
‫حمد هم د سوات د دې دور په اديب اصنافو کې يو اهم صنف دی‪ .‬په ډېرو کتابونو‬
‫کې حمد موندلی يش‪ .‬يو حمد دلته وړاندې کوو‪:‬‬
‫حمــــــــــــــد واميــــــــــــــه د هغــــــــــــــه پــــــــــــــاک احــــــــــــــد‬
‫چــــــــــــــــې صــــــــــــــــمد دی مل يلــــــــــــــــد ومل يولــــــــــــــــد‬
‫کـــــــــل اشـــــــــياء يـــــــــې پـــــــــه تســـــــــبيح رسه ګويـــــــــا دي‬
‫کــــــــه ســــــــفيل کــــــــه علــــــــوي څــــــــوک پــــــــه ســــــــام دی‬
‫ثنــــــــا خــــــــوان يــــــــې دي ملــــــــک څــــــــوک پــــــــه رکــــــــوع‬
‫څــــــــوک پراتــــــــه دي پــــــــه ســــــــجود پــــــــه ډېــــــــر خشــــــــوع‬
‫بعيضـــــــــــــ وايـــــــــــــي د ده ذکـــــــــــــر پـــــــــــــه قيـــــــــــــام‬
‫غفلـــــــــــت نـــــــــــه کـــــــــــوي پـــــــــــه ذکـــــــــــر باالـــــــــــدوام‬
‫اســـــــــــامنونه يـــــــــــې پيـــــــــــدا کـــــــــــړه پـــــــــــه قـــــــــــدرت‬
‫عـــــــرش لــــــــه يـــــــې ورکــــــــړه پـــــــه دا واړو کــــــــې عظمــــــــت‬
‫څرنـــــــګ مزکـــــــه يـــــــې پيـــــــدا پـــــــه ډېـــــــر زينـــــــت کـــــــړه‬
‫څـــــــه ملـــــــده او څـــــــه يـــــــې وچـــــــه پـــــــه حکمـــــــت کـــــــړه‬
‫ابـــــــــــه یـــــــــــې کـــــــــــړه د حيوانـــــــــــاتو بعضـــــــــــو کـــــــــــور‬
‫بعيضــــــــــ کانــــــــــدي پــــــــــه وچــــــــــو بــــــــــه زوږ او شــــــــــور‬

‫‪326‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫کلـــــــــــه کـــــــــــړي پيـــــــــــدا بهـــــــــــار کلـــــــــــه خـــــــــــزان‬
‫اوړی ژمـــــــــــــــی راويل پـــــــــــــــه خاـــــــــــــــل خاـــــــــــــــل ان‬
‫حـــــــــــرياين ده د ده داســـــــــــې لـــــــــــوی قـــــــــــدرت تـــــــــــه‬
‫پــــــه هــــــر کــــــار کــــــې د ده داســــــې لــــــویی طاقــــــت تــــــه‬
‫کــــــــه هــــــــر څــــــــو قلــــــــم دوات کاتــــــــب پــــــــه الس کــــــــا‬
‫کلـــــــه ځـــــــان بـــــــه پـــــــه ثنـــــــا د ده کـــــــې پـــــــاس کـــــــا‬
‫بلکــــــــــــې فيــــــــــــل بــــــــــــه وي هــــــــــــر دم ايل اال بــــــــــــد‬
‫کـــــــــه هـــــــــر څـــــــــو وايـــــــــي ثنـــــــــا د پـــــــــاک صـــــــــمد‬
‫نـــــــــــو بايـــــــــــده دي چـــــــــــې اوس وايـــــــــــو مـــــــــــونږ درود‬
‫‪47‬‬
‫پــــــــه هغــــــــه ذات چــــــــې مخلــــــــوق کــــــــې دی مســــــــعود‬
‫له دې نه عالوه نور هم په ډېرو کتابونو کې د حمد منونې موندل کېږي‪.‬‬

‫نعت‬
‫د نعت روايت هم د سوات په پښتو ادب کې موجود دی‪ .‬دلته د منونې لااره دا يو‬
‫نعت وړاندې کوو‪:‬‬
‫محمــــــــــد دی هــــــــــم احمــــــــــد دی هــــــــــم محمــــــــــود دی‬
‫پـــــــه قـــــــران کښـــــــی ډېـــــــر ســـــــتائېلی پـــــــاک معبـــــــود دی‬
‫مــــــــــولی ده وتــــــــــه خطــــــــــاب کــــــــــه پــــــــــه لــــــــــوالک‬
‫لــــــه ډېــــــر حــــــب نــــــه يــــــې کــــــه دی پــــــاس پــــــه افــــــالک‬
‫خــــــــداي خالــــــــه يــــــــې د ده پــــــــه مــــــــخ ظــــــــاهر کــــــــړه‬
‫مرتبــــــــــه د ده يــــــــــې خلقــــــــــو تــــــــــه ظــــــــــاهر کــــــــــړه‬
‫عاشــــــــــــقان يــــــــــــې د ديــــــــــــدن د ده نبيــــــــــــان کــــــــــــړه‬
‫غالمــــــــــــان ئــــــــــــی د ديــــــــــــدن د ده وليــــــــــــان کــــــــــــړه‬
‫ورلــــــــــه يــــــــــې ورکــــــــــړه لــــــــــوی مقــــــــــام د شــــــــــفاعت‬
‫ګنهګــــــــــار چــــــــــې خالصــــــــــوي بــــــــــه پــــــــــه قيامــــــــــت‬
‫پـــــــــــه نامـــــــــــه د ده يـــــــــــې کـــــــــــړه حـــــــــــوض کـــــــــــوثر‬
‫چــــــــې ســــــــېراب پــــــــرې مومنــــــــان کــــــــه پــــــــه محرشــــــــ‬
‫درود دې وي پـــــــــــــــــــــه ال پـــــــــــــــــــــه اصـــــــــــــــــــــحابانو‬
‫‪327‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ورپســــــــــــــــې دې وي پــــــــــــــــه ټولــــــــــــــــو تابعــــــــــــــــانو‬
‫پـــــــــــــــــريوي د دې نېکـــــــــــــــــانو ربـــــــــــــــــه راکـــــــــــــــــړه‬
‫لـــــــــــه زوالـــــــــــه د اميـــــــــــان پـــــــــــه امـــــــــــان مـــــــــــاکړه‬
‫تـــــــــو ښـــــــــه نـــــــــه لـــــــــرم مـــــــــرګ راغـــــــــی عنقريـــــــــب‬
‫‪40‬‬
‫شـــــــــفاعت د پـــــــــاک حرضـــــــــت مـــــــــې کـــــــــړه نصـــــــــيب‬
‫د سوات د پښتو ادب په دې دور کې په ډېرو مطبوعه کتابونو کې نعتونه موندلی‬
‫‪41‬‬
‫يش‪ ،‬په دې دور کې يو بل چاپ کتاب د جنت حوره کې هم ډېر نعتونه راغيل دي‪.‬‬

‫مثنوي‬
‫په تفسري تيسري کې ځای پر ځای د مثنوي تر رسخط الندې اشعار موندل کېږي‪،‬‬
‫لکه دا شعرونه‪:‬‬
‫چـــــــې پـــــــه زړه يـــــــې وي يـــــــوه پـــــــه خولـــــــه يـــــــې بلـــــــه‬
‫منــــــــــــــــافق دی پــــــــــــــــه کتــــــــــــــــاب رسه ای دلــــــــــــــــه‬
‫کـــــــــه پـــــــــه ژبـــــــــه کـــــــــه اقـــــــــرار پـــــــــه زړه منکـــــــــر وي‬
‫خـــــــــــدای پـــــــــــوهيږي ولـــــــــــې رشع تـــــــــــه کـــــــــــافر وي‬
‫کــــــــه انکــــــــار کــــــــه هــــــــم پــــــــه زړه هــــــــم پــــــــه زبــــــــان‬
‫دی کــــــــــــــــافر دی راشــــــــــــــــه اوګــــــــــــــــوره قــــــــــــــــران‬
‫چــــــــې پــــــــه زړه کــــــــې وي عاشــــــــق د خــــــــدای رســــــــول‬
‫هــــــــم پــــــــه ژبــــــــه يــــــــې کــــــــا کــــــــل احکــــــــام قبــــــــول‬
‫دی مــــــــــــــــــــومن دی مســــــــــــــــــــتحق د جنتونــــــــــــــــــــو‬
‫پــــــــه امـــــــــان بـــــــــه يـــــــــې کـــــــــړه مـــــــــويل د زخمتونـــــــــو‬
‫ربــــــــه خــــــــتم مــــــــې پــــــــه خــــــــري او پــــــــه اميــــــــان کــــــــا‬
‫‪02‬‬
‫لـــــــه غارتـــــــه د شـــــــيطان نـــــــه مـــــــې پـــــــه امـــــــان کـــــــا‬
‫د مثنــوي صــنف اګرچــې پــه دې دور کــې دومــره عــام نــه دی‪ ،‬خــو بيــا يــې هــم‬
‫منونې په الس راځي‪:‬‬

‫‪320‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫رباعي‬
‫د دې دور په اديب اصنافو کې رباعي هم يو مهم صنف دی‪ .‬د منونې لااره دا‬
‫الندينۍ دوه رباعيانې وړاندې کولی يش‪:‬‬
‫ماتـــــــــــــه کړلـــــــــــــه مـــــــــــــې بېـــــــــــــړۍ د مســـــــــــــکينانو‬
‫چـــــــــــــــې ور نيشـــــــــــــــ دا پـــــــــــــــه الس د غاصـــــــــــــــبانو‬
‫مــــــــات اســــــــباب چــــــــې وي پــــــــه الس کــــــــې د مالــــــــک‬
‫ډېــــــــــــــــر بهــــــــــــــــرت دی د قبضــــــــــــــــې د ظاملــــــــــــــــانو‬
‫بعيضــــــــــــ کــــــــــــار د دښــــــــــــمنۍ وي پــــــــــــه ظــــــــــــاهر‬
‫ډېــــــــر خفګــــــــان تــــــــرې عــــــــار ضــــــــيږي پــــــــه خــــــــاطر‬
‫پـــــــــه حکمــــــــــت کــــــــــې د قـــــــــدير هغــــــــــه فائــــــــــده وي‬
‫‪09‬‬
‫نېـــــــــــک عـــــــــــوض تـــــــــــه دې مـــــــــــومن اويس نـــــــــــاظر‬
‫پــه تفســري تېســري ک ـې دا قســمه رباعيــانې ډېــرې ورکــړل شــوي دي‪ .‬د دې ټولــو‬
‫رباعيانو موضوعات مذهبي او ديني دي‪.‬‬

‫مرثيه‬
‫د رياستي دور په پښتو ادب کې مرثېې هم شته چې ځينې مرثيې پکې ډېرې‬
‫زياتې مشهورې شوي دي‪ ،‬لکه د سيف امللوک صديقي دا غزل منا مرثيه ډېره مشهوره ده‪:‬‬
‫زه انتظـــــــــــــــــار کومـــــــــــــــــه ســـــــــــــــــتا د ســـــــــــــــــرتګو‬
‫ويل پنـــــــــــــاه شـــــــــــــوې تـــــــــــــه زمـــــــــــــا د ســـــــــــــرتګو‬
‫چـــــــــــې پـــــــــــه ګلونــــــــــــو د دنيـــــــــــا کـــــــــــړم نظــــــــــــر‬
‫مثـــــــــــــال مـــــــــــــې نشـــــــــــــته د اشـــــــــــــنا د ســـــــــــــرتګو‬
‫کــــــــــه پــــــــــه ســــــــــلګو ميــــــــــه يــــــــــواځې نــــــــــه يــــــــــم‬
‫اوښــــــــــــکې بهيــــــــــــږي د هـــــــــــــر چــــــــــــا د ســـــــــــــرتګو‬

‫څـــــــومره ښائســـــــت چـــــــې ســـــــتا پـــــــه ســـــــتوګو کـــــــې وه‬

‫نشــــــــــــــــــــــته نــــــــــــــــــــــرګس او د الال د ســــــــــــــــــــــرتګو‬
‫هـــــــــــــــر چاتـــــــــــــــه ګورمـــــــــــــــه دنيـــــــــــــــا لټـــــــــــــــوم‬
‫نشـــــــــــــته هغـــــــــــــه چرتـــــــــــــه خنـــــــــــــدا د ســـــــــــــرتګو‬

‫‪321‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫صــــــــــــديقي خــــــــــــوښ دی پــــــــــــه خلــــــــــــوت د دنيــــــــــــا‬
‫‪00‬‬
‫چرتــــــــــــه بــــــــــــه پــــــــــــټ يش د دنيــــــــــــا د ســــــــــــرتګو‬
‫دا مرثيه سيف امللوک صديقي د خال يو دوست محمد کرم په مرګ ويلې وه‪.‬‬
‫فيضان‪ 06‬سوات د محمد کرم په مرګ دا شعر ويلی دی ‪:‬‬
‫الړ محمـــــــد کـــــــرم د ګلـــــــو لختـــــــه د عقبـــــــي پـــــــه لـــــــور‬
‫‪03‬‬
‫نشــــــته نازېــــــدل خلقــــــه پــــــه دې دنيــــــا فــــــاين بانــــــدې‬
‫شېرمحمد مینوش د سيف امللوک صديقي د مرثيو په باره کې ليکي چې د‬
‫صديقي ټول کالم د وفادارۍ نتېجه ده نو ځکه يوه مرثيه ده‪ .‬که چرې دا د چا د حق ګزارۍ‬
‫نتېجه وې نو دا به د قصيدو مجموعه وه خو دا د يو محبت يادګار دی چې د اشنا مينه پرې‬
‫ماتوي‪ 04.‬تاج محمد خان زېب رس هم د خال ځوانيمرګ ځوی محمد رشيف په غم کې‬
‫مرثيې ليکيل دي‪ .‬د يو ې مرثيي څو شعرونه دا دي‪:‬‬
‫بيــــــا نــــــازل شــــــوی پــــــه چمــــــن د غــــــم خــــــزان دی زمــــــا‬
‫بيـــــا هـــــم پـــــه کـــــور بانـــــدې نـــــازل د غـــــم طوفـــــان دی زمـــــا‬
‫ســــرتګې زمــــا چــــې د وصــــال پــــه شــــب کــــې بنــــدې شــــولې‬
‫څـــــــه عجيبـــــــه ده چـــــــې اوس ســـــــتاليده ارمـــــــان دی زمـــــــا‬
‫رحامنـــــه اوس بـــــه پـــــه کـــــوم ځـــــای کـــــې اقامـــــت نيســـــمه‬

‫فیضان په ‪ ۹۱۲۹‬کې په عامل ګنج کې پیدا شوی و‪ .‬د دخ خال نوم فضل الرحامن و‪ ،‬د پالر نوم يې عبدالرحامن و او‬
‫د نيکه نوم يې شيخ حبيب الله و‪ .‬په قوم ټکريا خېل و‪ .‬د پينځلسو کالو په عمر کې ئې د نعتونو وړومبی کتاب "نوبهار‬
‫مدينه" ليکلی و‪ .‬په مردان (جامل ګړهۍ) او شامنصور کې يې زدکړې کړې وې‪ ،‬په نوښار (چوکي درب) کې به د شاه‬
‫افضل استاذ په جامعت کې اوسېده او د خوشنويسۍ فن يې د هغه نه زده کولو‪ .‬په رياستي دور کې وايل سوات مرزا‬
‫واخسته‪ ،‬څه وخت وروسته د ځينو خلکو په سازش دی له نوکرۍ نه وويستی شو او په ‪۹۱۱۱‬م کال کې پېښور ته الړ‬
‫شه‪ .‬په پېښور کې له راحت زاخييل رسه دېره شو‪ .‬په دغه وخت کې د جهاد او افغان اخبارونو کاتب خاص مقرر شو‪.‬‬
‫څه وخت وروستۀ چې کله وايل صېب تحقيقات وکړ‪ ،‬نو په ‪ ۹۱۱۹‬کې يې دی دوباره سوات ته راوسته او وايل صيب په‬
‫خال دفرت کې مرزا ولګولو‪ .‬د خادم محمد اکرب او بادشاه ګل نيازي په مشوره يې فېضان تخلص خوښ کړ‪ .‬له دې نه‬
‫وړاندې د دۀ تخلص طالب و‪ ،‬بې شامره کتابونه يې کتابت کړي او په يو شمېر کتابونو ئې مقدمې ليکيل دي‪(.‬دا‬
‫معلومات د فیضان د مرش ځوی شمس االقبال شمس نه تر السه شو)‬

‫‪392‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫‪00‬‬
‫ښـــــاښ هغـــــه پريکـــــړی شـــــه هلتـــــه کـــــې مکـــــان دی زمـــــا‬
‫د وايل سوات کرش ورور مياګل فضل قادر شاه روم عین په ځوانۍ کې په اسالميه‬
‫کالج کې د سبق دوران کې له دې فانې دنيا رخصت شو‪ .‬د هغه مرثيه زېب رس ليکلې ده‪،‬‬
‫يو څو شعرونه يې دا دي‪:‬‬
‫دويــــــــــــــــم ځــــــــــــــــوی د ســــــــــــــــلطان وه شــــــــــــــــاه روم‬
‫چــــــــــــې ســــــــــــفرله دنيـــــــــــــا کــــــــــــړی دی مرحـــــــــــــوم‬
‫شـــــــــــــهزاده فضـــــــــــــل قـــــــــــــادر شـــــــــــــاه روم نـــــــــــــوم‬
‫دغـــــــــــــه نـــــــــــــوم د ده هـــــــــــــر چاتـــــــــــــه وه معلـــــــــــــوم‬
‫د ده عمـــــــــــــر هرګـــــــــــــز اونـــــــــــــه کـــــــــــــړه وفـــــــــــــاهم‬
‫چـــــــــا وفـــــــــا مونـــــــــدلې نـــــــــه ده پـــــــــه دنيـــــــــا هـــــــــم‬
‫وولــــــــــــــــس کالــــــــــــــــه د ده عمــــــــــــــــر مخترصــــــــــــــــ وه‬
‫ال طالـــــــــــــــــــــب دی د کـــــــــــــــــــــالج د پېښـــــــــــــــــــــور وه‬
‫بيـــــــــا هـــــــــم دی پـــــــــه پېښـــــــــور کـــــــــې شـــــــــه وفـــــــــات‬
‫څــــــــــــه فــــــــــــاين دی د فــــــــــــانۍ د نيــــــــــــا حيــــــــــــات‬
‫د جمعـــــــــــې شـــــــــــاه وه د بزرګـــــــــــې مياشـــــــــــت اولـــــــــــه‬
‫ديـــــــــارلس ســـــــــوه څلوېښـــــــــت ســـــــــن د هجـــــــــر دلـــــــــه‬
‫لـــــــــــه دنيـــــــــــا چـــــــــــې دې ســـــــــــفري وکـــــــــــه ســـــــــــفر‬
‫‪06‬‬
‫څــــــــــــه بــــــــــــاور دی پــــــــــــه دې عمــــــــــــر مخترصــــــــــــ‬

‫د سوات د پښتو ادب په هر دور کې د مرثيو روایت موندل کېږي‪ ،‬په چاپ ادب کې‬
‫په دې دور کې هم ډېرې مرثيې موجود دي‪.‬‬

‫داستان‬
‫د سوات د رياستي دور په پښتو ادب کې د داستان ګويۍ منونې هم شته‪ .‬مولوي‬
‫مختيار الدين‪ 07‬د فلېل خان او نسيم جان په نوم يوه قيصه ليکلې ده‪ .‬د دې قيصې په باره‬

‫‪ 07‬مولوي مختيارالدين د منر خاته طرف ته د کوکارۍ په دره کې په دنګرام نوي کيل کې په ‪ 9124‬کال کې زېږېدلی‬
‫و‪ 07.‬مختيار الدين په ‪ ۹۷۱۱‬هـ (‪ ۹۱۷۱‬ء) " د فلېل خان او نسيم جان" په نوم د پښتو يو منظوم روماين داستان ليکلی‬
‫و‪ .‬دا د ښاپېرو‪ ،‬ديوانو او شهزادګانو يوه ډېره خوندوره قيصه وه‪ .‬دا قيصه په ‪ ۲۱۹‬مخونو مشتمله وه او په قلمي شکل‬
‫‪399‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کې رحيم شاه رحيم ليکي چې مختيار الدين په ‪۹۷۱۱‬هـ کې د" فلېل خان او نسيم جان"‬
‫په نوم د پښتو يو منظوم روماين داستان ليکلی دی‪ .‬دا د خاپېرو‪ ،‬ديوانو او شهزاد ګانو يوه‬
‫ډېره خوندوره او ارټسټک قيصه ده‪ .‬دا قيصه په ‪ ۲۱۹‬صفحاتو مشتمله ده او التر اوسه پورې‬
‫په قلمي شکل کې په مينګوره کې د مختيار الدين د يو ځوی ښاغيل صالح الدين‪ 00‬رسه‬
‫ده‪ .‬د دې قيصې په اخر کې مصنف د خال کور کيل او د قيصې د تصيف په اړه دا رنګ‬
‫اظهار کړی دی‪:‬‬

‫کې په مينګوره کې د هغه د ځوی صالح الدين رسه وه ‪ 07‬خو بيا دغه قلمي نسخه د صالح الدين دلې په کور کې‬
‫‪07‬‬
‫د قيصې په اخر کې مصنف د خال کور‬ ‫سوځولې شوې وه‪ 07.‬د دې قيصې يو نقل رحيم شاه رحيم حاصل کړی و‬
‫کيل او د قيصې د تصنيف په اړه داسې وايي‪:‬‬
‫يويشـــــــــــــــتمه د روژې وه پـــــــــــــــه ښـــــــــــــــۀ شـــــــــــــــان‬
‫خــــــــــتم شــــــــــوه قيصــــــــــه پــــــــــه فضــــــــــل د منــــــــــان‬
‫قيصــــــــه خالصــــــــه د فلېــــــــل د نســــــــيم جــــــــان شــــــــوه‬
‫راوي ډېــــــــــــر پــــــــــــه مينــــــــــــه کــــــــــــړے دی بيــــــــــــان‬
‫دا قيصـــــــــــــــه مـــــــــــــــې اورېـــــــــــــــدلې د اســـــــــــــــتاذ وه‬
‫څــــــــــه ليــــــــــدلې پــــــــــه کتــــــــــاب مــــــــــې وه عيــــــــــان‬
‫پــــــه يــــــو مــــــزي مــــــې ســــــفته کــــــړه دې کتــــــاب کښــــــې‬
‫کـــــــــم و زيـــــــــات بـــــــــه پکښـــــــــې وي ميـــــــــه انســـــــــان‬
‫کــــــه څــــــوک کلــــــی مــــــې پوښــــــتي اصــــــيل دنګــــــرام دی‬
‫يـــــــــــــم حـــــــــــــاالً پـــــــــــــه مينګـــــــــــــوره درخشـــــــــــــان‬
‫تېــــــــره ســــــــو يــــــــو کــــــــم شــــــــاېته ســــــــن هجــــــــري وه‬
‫خــــــــالص داســــــــتان شــــــــۀ د فلېــــــــل د نســــــــيم جــــــــان‬
‫مخـــــــــره نـــــــــوم مختيـــــــــار الـــــــــدين زمـــــــــا يـــــــــاديږي‬
‫پـــــالر مـــــې اېښـــــی پـــــه طفـــــيل کښـــــې خـــــوش الحــــــان‬
‫(رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬د سوات ورک شاعران (ووم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۹۲ :‬جنوري ‪ ۱۲ ،)۹۱۸۹‬مخ)‬
‫‪00‬‬
‫صالح الدين‪ ،‬محمد‪ (،‬تاريخ پیدايش‪،۹۱۷۹-۷-۹ :‬حاجي بابا‪ ،‬مينګوره‪ ،‬د مولوي مختيار الدين ځوی دی‪ .‬له‬
‫پرامئري سکول نه ريټائرډ استاد دی‪ .‬مينګوره قلندر مارکيټ د صالح الدين د جم سټون دکان) انټرويو‪ ۲۱ :‬جنوري‬
‫‪ . ۲۱۹۱‬دی واي ي چې دغه قلمي نسخه د هغه ښځې هغه وخت سوزولې ده کله چې په کور ښې د اور بلولو لااره وچ‬
‫لرګي نه وو ‪ .‬هغې شنو لرګو ته په اسانۍ رسه د اور لګولو لااره دا قلمي نسخه استعامل کړه‪ .‬هغې وویل چې دا خو‬
‫ماته يو زوړ او بېکاره کتاب ښکارېده نو ځکه مې وسېزه‪.‬‬

‫‪390‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫يــــــــــــو يشــــــــــــتمه د روژې وه پـــــــــــــه ښــــــــــــع شـــــــــــــان‬
‫خـــــــــــتم شـــــــــــوه قيصـــــــــــه پـــــــــــه فضـــــــــــل د منـــــــــــان‬
‫قيصـــــــــه خالصـــــــــه د فلېـــــــــل د نســـــــــيم جـــــــــان شـــــــــوه‬
‫راوي ډېـــــــــــــر پـــــــــــــه مينـــــــــــــه کـــــــــــــړی دی بيـــــــــــــان‬
‫دا قيصـــــــــــــــه مـــــــــــــــې اورېـــــــــــــــدلې د اســـــــــــــــتاذ وه‬
‫څـــــــــــه ليـــــــــــدلې پـــــــــــه کتـــــــــــاب مـــــــــــې وه عيـــــــــــان‬
‫پـــــــه يـــــــو مـــــــزي مـــــــې ســـــــفته کـــــــړه دې کتـــــــاب کـــــــې‬
‫کــــــــــم و زيــــــــــات بــــــــــه پکــــــــــې وي ميــــــــــه انســــــــــان‬
‫کـــــــه څـــــــوک کلـــــــی مـــــــې يښـــــــتي اصـــــــل د نګـــــــرام دی‬
‫يـــــــــــــــــم حاالًپـــــــــــــــــه مينګـــــــــــــــــوره در خشـــــــــــــــــان‬
‫تېــــــــره ســــــــو يــــــــو کــــــــم شــــــــاېته ســــــــن هجــــــــري وه‬
‫خـــــــــالص داســـــــــتان شـــــــــه د فلېـــــــــل د نســـــــــيم جـــــــــان‬
‫وروره نــــــــــــوم مختيــــــــــــار الــــــــــــدين زمــــــــــــا يــــــــــــاديږي‬
‫‪07‬‬
‫پالرمـــــــي ايخـــــــی پـــــــه طفلـــــــۍ کـــــــې خـــــــوش الحـــــــان‬
‫ملنګ عبدالغفار د شهزاده ګلشن او يب يب هارون قيصه ليکلې ده‪ .‬دا قيصه په‬
‫‪ ۹۱۱۱‬کې د خورشید عامل پريس الهور نه چاپ شوې ده‪ 00.‬له منظومو داستانونو عالوه "د‬
‫سوات زړې قيصې" په نوم يو کتاب د سوات ميوزيم د هغه وخت ډايريکټر عنایت الرحامن‬
‫ليکلی دی‪ .‬دا کتاب د اټيل په مرسته چاپ شوی دی‪ .‬په دې کتاب کې د سوات زړې‬
‫قيصې په پښتو او انګرېزۍ دواړو ژبو کې ليکل شوي دي‪ .‬دا کتاب دوه جلدونه لري‬
‫وړومبی جلد يې ‪۹۱۹۸‬ء کې چاپ دی‪.‬‬

‫منظومې مذهبي قييص‬

‫له داستانونو عالوه منظومې مذهبي قيصې هم په سوات کې ليکل شوې دي‪ .‬د‬
‫يوې قيصې رس خط پکې دا دی "د حرضت موسی رسه د يو فقري په بيابان کې مالقات‬
‫کېدل يوه رښتينې عربت ناکه قيصه"‪ 01 .‬يوه بله منظومه قيصه د دی رس خط الندې ليک‬
‫ده" د يو رشتيني عاشق مينه چې خال مال او جان يې د رسول کريم په مينه کې قربان‬
‫کړل‪ ،‬د وزارت عهده يې ترک کړه او د يو لېوين په شان مدينې پاکې ته د براع د ملک نه‬
‫‪62‬‬
‫راروان شه"‬
‫‪393‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫نثي ادب‬
‫په رياستي دور کې مونږ ته دوه قسمه نرث په نظر راځي‪ ،‬يو قسم زوړ نرث دی‪ ،‬چې د‬
‫مخزن او فوائدالرشيعت نرث ته په ګرانوايل کې نزدې دی او دا مسجع او مقفی نرث دی‪ .‬دا‬
‫قسمه نرث يا د تاريخي او نيم اديب کتابونو‪ ،‬د ترجمو او يا د کتابونو د ديبا چو په شکل کې‬
‫مېالويږي‪.‬‬
‫او بل قسم نوی نرث دی چې هغه روان او ساده نرث دی‪ ،‬محاوره او روزمره يې د سوات‬
‫د يوسفزۍ لهجې دي‪ ،‬ژبه يې اسانه او د عربۍ‪ ،‬فارسۍ استعامل پکې نشته‪ ،‬دا قسم نرث‬
‫په ناولونو او نورو اديب کتابونو کې ليکل شوی دی‪.‬‬
‫د رياستي دور د زوړ نرث څه منونې دلته وړاندي کوو‪:‬‬
‫پس له دې نه وايئ فقري قايض عبداللطيف ګالوچي مولدا ً او البټوي‬
‫مسکنا ً او حنفي مذهب او جېالين منسب چې هر کله اجل پۀ علوموکې علوم‬
‫ديني او رشعي دي او بيا بهرت پۀ دوي کې علم تفسري چې تبني دی د معانيو د‬
‫قران چې کتاب منزل معجز دی د قاد [قادر] سبحان پۀ محمد اخر زمان‬
‫‪69‬‬
‫باندي ـ‬
‫دا ال ندينۍ نرثي منونه مقفي او مسجع ده او لکه د مخزن رنګ لري‪:‬‬
‫وايم حمد و ثنا بې شامرـ د هغه قادر کردګار ـ چې راوبايس د کتم د‬
‫عدم نه مېدان د ظهورته پۀ وار وارـ رسه دارنګارنګ ګل وخار ـ د عامل پۀ قدرت‬
‫جباري رسه يو عجب ګلزارـ بيا دايس خالق پاک چې يې پېدا کۀ د خاک ادم ـ‬
‫او پۀ ټول مخلوق يې کۀ اوالد د دۀ مکرم ـ او بيا پۀ مينځ له دوي کې يې څوک‬
‫پۀ رسالت او څوک پۀ مکاملت او څوک پۀ خلت او څوک پۀ محبت او څوک پۀ‬
‫داسې نورو نورو مرتبورسه کړل معظم ـ سبحان الله داسې لوئی ذات دی چې‬
‫‪60‬‬
‫مخلوقات د زمکې اود سموت پۀ تسبيح لۀ ده کې کل ژبې دي لکه خار ـ"‬
‫د نرث يوه بله منونه دا ده‪:‬‬
‫پــس د حمــد او د درود وايئ بنــده ضــعيف عــايص ايس قــايض محمــد‬
‫عبداللطيف جالوجې هر کله تحريرکۀ دې فقري پـۀ فعـل د فيـاض خبـري قـدير رسه‬
‫جلد اول د دې تفسري نـو پـۀ الـتامس د بعيضـ دوسـتانو رسه يـې رشوع اوکـړه پـۀ‬
‫جلد اخري کې پۀ تو فيق د رب عليم بصري رسه او اميـد وار دی لـه دنـه د اختتـام او‬
‫د لو سـتونکو د دې تفسـرينه د دعـا پـۀ اخـالص او پـۀ کوشـش تـام رسه چـې راتـه‬
‫‪63‬‬
‫نصيب کړي موالرشبت د مرام پۀ وخت د نزع او پۀ سخت ساعت کې د قيام ـ"‬

‫‪394‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫په دې دور کې چې په نورو کومو نرثي اصنافو کې ليکل شوي هغه سوانح عمري‪،‬‬
‫ناول ‪ ،‬ډرامه‪ ،‬افسانه‪ ،‬اديب تنقيد او نور دي‪.‬‬

‫سوانح عمري‬
‫محمد آصف خان د سوات تاريخ او د مياګل عبدالودود(باچا صاحب) سوانح حيات د‬
‫" تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت مياګل ګل شهزاده‬
‫عبدالودود خان بادشاه صيب" په نامه ليکلی دی‪ .‬دا کتاب په ‪۹۱۱۸‬م کې چاپ دی‪ .‬حليم‬
‫رسحدي په ‪۹۱۹۳‬م کې د سوات د مشهور شاعر فيضان سوات مخترص سوانح ليکلې او له‬
‫دې نه عالوه حليم رسحدي د ډهېرۍ باباجي سوانح هم ليکلې ده‪ .‬عبدالغفور قاسمي د‬
‫"اعليحرضت حکمران رياست سوات کی سوانح حيات" په اردو کې هم ليکلی دی‪.‬‬

‫ناول‬
‫په سوات کې په رياستي دور کې د پښتو دوه ناولونه ليکل شوي دي‪ .‬دا دواړه‬
‫ناولونه شېرمحمد شېر ليکيل دي‪ .‬په دې کې وړومبی ناول "نوی ژوند" او دويم ناول "لوظ"‬
‫دی‪ .‬دا دواړه ناولونه په ترتيب رسه په ‪۹۱۹۷‬م او ‪۹۱۹۹‬م کې ليکل شوي دي‪ .‬له دې‬
‫عالوه چې په سوات کې نور کوم ناولونه ليکل شوي‪ ،‬هغه له رياستي دور نه وروسته ليکل‬
‫شوي‪ ،‬چې ذکر به يې په ورپسې باب کې رايش‪.‬‬

‫ډرامه‬
‫په رياستي دور کې د سټېج ډرامو هم يو روايت موجود دی‪ .‬په جهانزېب کالج کې‬
‫په باقاعده توګه يو ډرامېټک کلب مو جود و‪ .‬د دې کلب د سيوري الندې ډېرې يادګاري‬
‫ډرامې سټېج شوې وې‪ .‬په دې کې په ‪ ۹۱۱۳‬کال او په ‪ ۹۱۱۸‬کې د وايل سوات د‬
‫تاجاوشۍ د جشن په موقعه دوه يادګاري ډرامې هم شاملې دي‪ 64.‬د ډرامې د فن او‬
‫تکنيک د پوخوايل لااره وخت پر وخت تنقيدي مضمونونه هم ليکل شوي دي‪ .‬د ډرامې د‬
‫وخت په باره کې د دې قسمه تنقيدي مضامينو په باره کې سحر يوسفزی دايس ليکي‪:‬‬
‫"د دی نه زما مطلب دا وه چې په سوات کې د خوشحالۍ په‬
‫موقعه کومې ډرامې سټېج کيږي په هغو کې دې د فن خدمت ته هم پام‬

‫‪390‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫وکړی يش نو د ادب په میدان کې به د سوات د لوري يو ناشونی کار‬
‫‪60‬‬
‫ويش‪.‬‬
‫سيف امللوک صديقي په پښتو کې درې ډرامې‪ ،‬پيغور‪ ،‬ګټه بېالد او زرابه ليکلې‬
‫وې او د جشن سوات په موقعه يې سټېج کړې هم وې خو افسوس چې دا شائع شوې نه‬
‫وې"‪66‬په رسالو کې وخت په وخت د پښتو ډرامې هم ليکل شوي دي‪ ،‬لکه د جهانزېب کالج‬
‫د ايلم رسالې د ‪ ۹۱۹۲‬په ګڼه کې محمد هاميون د "جذبات" په نوم يوه ډرامه ليکلې‪ 67‬او‬
‫داسې نورې ليکلې ډرامې هم موندل کېږي‪.‬‬

‫اديب تنقيد‬
‫د تخليقي ادب د ودي او پرمختګ د پاره تنقيد يا تنقيدي ادب الزمي څيز دی‪.‬‬
‫دغه وجه ده چې په سوات کې په رياستي دور کې ليکواالنو تنقيد ته هم پاملرنه کړي ده‪.‬‬
‫‪60‬‬
‫په دې لړ کې د تنقيد د ټولو نه اهم کتاب د سحر يوسفزي"ادب څه دی" دی‪ .‬د افسانې‬
‫او د ډرامې‪61‬د فن متعلق هم ډېر ښه ښه تنقيدي مضامني ليکل شوي دي‪ .‬له دې عالوه د‬
‫نظم او نرث د کتابونو په مقدمو او ديباچو کې هم ډېر تنقيدي مضامني ليکل شوي دي‪.‬‬

‫ترجمې‬
‫د رياست په وخت کې د ډېرو مهمو کتابونو پښتو کې ترجمې شوي‪ ،‬چې پکې د‬
‫قران پاک د پښتو ترجمه او تفسري د قايض عبداللطيف ګالوچي او د انوار سهييل او تاريخ‬
‫فرشته ترجمې سيد عبدالغفور قاسمي کړي دي‪ .‬د انوار سهييل د ترجمې په باره کې سيد‬
‫عبدالغفور قاسمي داسې وايي‪:‬‬
‫"د دې عظيم الشان کتاب ترجمې په څو څو واره په مختلفو ژبو کې‬
‫شوي دي مونږ به د دې ترجمو يو شجره دلته پېش کړو تاسو ته به دهغې‬
‫نه د دې کتاب د اهميت پته اولګي هم دغه وجوهات وو چې اعيل‬
‫حرضت باچا صيب حکمران د سوات د دې کتاب په پښتو ترجمه زه‬
‫مامور کړم‪ ،‬ما دا کتاب د فارسۍ نه په پښتو دا عيل حرضت مياګل ګل‬
‫‪72‬‬
‫شهزاده بادشاه صيب په حکم ترجمه کړه‪".‬‬
‫د باچا صیب د علمي قدردانۍ او ترجمو په باره کې عبدالغفور قاسمي مخکې‬
‫داسې ليکي‪:‬‬

‫‪396‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫د سوات د بادشاه صيب د علمي قدردانۍ انداره د دې نه اولګوئ چې دوی په‬
‫هر علم کې د يو اهم کتاب د ترجمې مکمل بندوبست کړی دی‪ ،‬څه کتابونه‬
‫خو ترجمه شوي دي او چاپ شوي دي او څه ترجمه کيږي‪ .‬بادشاه صيب دا‬
‫‪79‬‬
‫يو داسې يادګار په دنيا پر پښود چې تر قيامته به ياديږي‪.‬‬
‫د پښتو له ترجمو عالوه د سوات تاريخونه د محمد آصف خان او د عبدالغفور‬
‫قاسمي په انګرېزۍ کې هم ترجمه شوي دي‪ .‬دغه رنګ په اردو کې هم د کتابونو ترجمط‬
‫شوي او له اردو نه پښتو ته هم کتابونه ترجمه شوي دي‪.‬‬

‫د سوات قومي ترانه‬

‫د رياست سوات خاله جنډه او مونوګرام‪ 70‬موجود دي‪ .‬له دې عالوه د رياست سوات‬
‫‪73‬‬
‫خاله قومي ترانه هم وه کومه چې سمندر خان سمندر د وايل سوات په وينا ليکلې وه‪.‬‬
‫سمندر خان سمندر د پښتو يو کثري التصانيف شاعر دی‪ ،‬ده ته د ملک الشعرا خطاب هم‬
‫ورکړی شوی و‪ 74‬او د دې ترانې دهن هم هغه تيار کړی وه‪70‬څوک وايي چې دهن د اول نه‬
‫موجود وه‪ ،‬خو هغه ورته د الفاظو جامه واغوستوله‪76 .‬د دې ترانې ذکر سمندر خان سمندر‬
‫‪77‬‬
‫"لوګېدلی ژوند" کې سمندر‬ ‫په خال يو ناچاپ کتاب "لوګېدلی ژوند" کې کړی دی‪.‬‬
‫خان سمندر د خال هاغه عشق قيصه کړې ده په کوم کې چې هغه د رياست سوات د‬
‫کوهستان عالقې د ګربال کيل په يو هلک دالور ميېن شوی و‪ 70‬په پينځم جون چې به کله‬
‫رياستي فوج وايل سوات ته سالمي کوله نو دا ترانه به غږېده‪ 71.‬په رياستي دور کې په‬
‫سکولونو يا کالجونو کې دا ترانه په اسمبلۍ کې نه ده غږول شوې‪ 02.‬فضل رازق شهاب‬
‫وايي چې دا ترانه ما په وړومبي ځل په ‪ ۹۱۹۷‬يا ‪ ۹۱۹۱‬کې په تحريري شکل کې ليدلې‬
‫وه‪ 09.‬له کايف تالش وروسته دا ترانه ما ته له امجد عيل سحاب‪ 00‬نه په الس راغله‪ ،‬ترانه دا‬
‫ده‪:‬‬

‫‪397‬‬

‫کـــــــــــل ثنـــــــــــا ربـــــــــــه ســـــــــــتا‬
‫دا زمـــــــــــــــــــونږ التجـــــــــــــــــــا ده‬
‫تـــر حيـــات ســـوات زيـــات کـــړې لـــه دې‬
‫لــــه دې نــــه يــــو پــــه ســــل ګــــل ګــــل‬
‫بـــــــــــاد شـــــــــــاه مـــــــــــو لـــــــــــرې‬
‫لــــــــــرې دنيــــــــــا څــــــــــو ابــــــــــاده‬
‫دا زمـــــــــــــــــــونږ التجـــــــــــــــــــا ده‬
‫وي امـــــام قـــــام تـــــام دې خوشـــــحال‬
‫خوشــــــحال دې وي تــــــل تــــــل تــــــل‬
‫کـــــــــل ثنــــــــــا ربـــــــــه ســــــــــتا ده‬
‫دا زمانږ التجا ده‬
‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کــــــــــل ثنــــــــــا ربــــــــــه ســــــــــتا‬
‫ربنــــــــــــــــــــا دا دعــــــــــــــــــــا ده‬
‫تــر حيــات ســوات زيــات کــړې ل ـه دې‬
‫لـــه دې نـــه يـــو پـــه ســـل ګـــل ګـــل‬
‫بادشـــــــــــــاه مـــــــــــــو لـــــــــــــرې‬
‫لــــــــرې دنيـــــــــا څـــــــــو ابـــــــــاده‬
‫ربنــــــــــــــــــــا دا دعــــــــــــــــــــا ده‬
‫وي امــــام قــــام تــــام دې خوشــــحال‬
‫خوشـــــحال دې وي تـــــل تـــــل تـــــل‬
‫کــــــــل ثنــــــــا ربــــــــه ســــــــتا ده‬
‫ربنــــــــــــــــــــا دا دعــــــــــــــــــــا ده‬

‫کله چې د سوات رياست په پاکستان کې ضم کړی شو‪ ،‬نو وررسه دا ترانه هم له‬
‫خلکو نه هېره شوه او بيا به خلکو د پاکستان ترانه ويله‪.‬‬

‫د سوات جشن او پښتو ادب‬

‫مياګل عبدالودو (باچا صیب) د ‪۹۱۷۱‬م کال د دسمرب پر ‪۹۲‬مه خال ځوی مياګل‬
‫عبدالحق جهانزېب ته د سوات د رياست اقتدار حواله کړ او لکه څنګه چې مخکې ویل‬
‫شوي دي بيا به هر کال د دسمرب پر ‪۹۲‬مه د سوات د وايل د تاجاوشۍ جشن منانځل‬
‫کېده‪ .‬د وايل سوات د تا جاوشۍ د جشن د يادګارې ورځې په موقعه به د ټولې پښتونخوا‬
‫شاعران او اديبان په سوات کې راجمع کېدل او د جشن په مناسبت به يوه مشاعره کېدله‬
‫چې هغې ته به يې جهانزېبي مشاعره ويله‪ .‬اګر چې په دې موقعه به رصف د وايل سوات‬
‫مدحې او صفتونه کېدل خو بيا هم د سوات په پښتو ادب د داسې موقعو ښه اثرات رضور‬
‫پرطويت دي‪ ،‬ځکه چې له دې رسه د شاعرانو او اديبانو حوصله افزايئ به کېدله او په نتېجه‬
‫کې به يې د سوات پښتو ادب ترقي کوله‪ .‬څه وخت وروسته د موسمي حاالتو د بدلون په‬
‫‪03‬‬
‫پينځم جون د وايل سوات د پيدائش ورځ‬ ‫وجه به د سوات جشن په پينځم جون کېدلو‪.‬‬
‫وه‪ .‬د دولسم دسمرب او پينځم جون ورځې د رياست سوات په ادبې تاريخ کې ډېر اهميت‬
‫لري‪ .‬دولسم دسمرب ته ليکواالنو قومي اخرت هم ویلی دی‪ .‬په دې اړه زېب رس ليکي چې‬
‫‪390‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫په دولسمه ورځ د دسمرب مياشتې دې خوش قسمت حکمران ته د حکومت مبارکي ورکړې‬
‫شوې ده‪ .‬اوس دا د قومي اخرت ورځ ده او کال په کال په ډېر شان شوکت رسه منانځلی‬
‫يش‪ .‬په دغه ورځ د رياستي ولس د اخرت په شان د خوشحالو مجلسونه به کېدل او ټول‬
‫ملک به لکه د ناوې په نوي نوي زينتونو رسه اراسته شوی و‪ .‬اخباراتو به د جهانزېب د‬
‫کارنامو متعلق خاص خاص منربونه چاپ کول او خواصو به د شاه د عمر دارازۍ د پاره‬
‫مناسب خیراتونه کول‪ 04.‬لکه څنګه چې وړاندې ذکر شوي دي تاج محمد زېب رس دې‬
‫ورځې ته قومي اخرت ویيل او د دې قومي اخرت قومي ترانه يې ليکلې ده‪ ،‬چې يو څو اشعار‬
‫يې دا دي‪:‬‬
‫دا بـــــــــــاره دســـــــــــمرب قـــــــــــومي اخـــــــــــرت د پښـــــــــــتنو دی‬
‫تـــــــاريخ دا پـــــــه دنيـــــــا زمـــــــونږ د لـــــــو يـــــــو افســـــــانو دی‬
‫نـــــن کېښناســـــته غـــــازي ملـــــت پـــــه تخـــــت هـــــم د اقبـــــال‬
‫ټــــــول قــــــوم د يوســــــفزو هــــــم پــــــه دې ورځ شــــــه خوشــــــحال‬
‫رحـــــــامن دروازې بريتـــــــه پـــــــه دې قـــــــام کـــــــړې د رحمـــــــت‬
‫نصـــــيب د ســـــوات بـــــونېر شـــــه پـــــه عـــــزت کـــــې بـــــل غـــــريت‬
‫نــــــه غــــــم شــــــته نــــــه ســــــتم شــــــته روښــــــنايي ده د انصــــــاف‬
‫دنيـــــــــــا د جهانزېـــــــــــب د انصـــــــــــاف اوکـــــــــــړه اعـــــــــــرتاف‬
‫روښــــــانه ملــــــک د ده د انصــــــاف عــــــدل پــــــه افتــــــاب شــــــه‬
‫دښـــــمن د قـــــوم او ملـــــک د خاـــــل شـــــامته اوس خـــــراب شـــــه‬
‫ای قومــــــــــــه دا دوران الئــــــــــــق د ډېــــــــــــر وشــــــــــــکرانو دی‬
‫‪00‬‬
‫تــــــــاريخ دا پــــــــه دنيــــــــا زمــــــــونږ د لويــــــــو افســــــــانو دی‬
‫لکه څنګه چې مخکې وویل شول چې د موسمي حاالتو د خرابۍ په وجه دا جشن د‬
‫دسمرب ‪۹۲‬مې پر ځای د جون ‪ ۱‬مې ته بدل شو او بيا به د جون ‪ ۱‬مه د سوات د تاريخ يوه‬
‫مهمه ورځ وه‪ .‬د دې ورځې اهميت شاعران داسې بيانوي‪:‬‬
‫پيــــــــــنځم د جــــــــــون تــــــــــاريخ وه اوصــــــــــدۍ وه نولســــــــــمه‬
‫قـــــــدرت لـــــــه رحـــــــم وراغـــــــی د ســـــــوات پـــــــه دې حالـــــــت‬
‫اســـــــامن کـــــــې مالئـــــــک وخندېـــــــدلو هـــــــم يوبـــــــل تـــــــه‬
‫چــــې رحـــــيم خــــدای مهربـــــان شـــــولو د ســــوات پـــــه مملکـــــت‬

‫‪391‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يـــــو بـــــل تـــــه فرشـــــتو ووئيـــــل د ســـــوات نصـــــيب بيـــــدار شـــــه‬
‫‪06‬‬
‫پيـــدا چـــې نـــن پـــه ســـوات کـــې جهانزېـــب عـــايل وقـــار شـــه‬
‫او په بل ځای کې داسې وايي‪:‬‬
‫تــــاريخ د پيــــنځم جــــون وه چــــې تقــــدير د ســــوات بــــدل شــــه‬
‫فخـــــــر د ملـــــــت شـــــــه جهانزېـــــــب عـــــــايل وقـــــــار ثابـــــــت‬
‫لــــــــږې ورځــــــــې پــــــــس د فرشــــــــتو وينــــــــا پــــــــوره شــــــــوله‬
‫‪07‬‬
‫ځکــــه عبــــدالحق چــــې شــــه د ســــوات د قــــوم معــــامر ثابــــت‬
‫په بل ځای کې داسې ليکي‪:‬‬
‫ځکـــــــه دا تـــــــاريخ د ســـــــوات تـــــــاريخ کـــــــې اهميـــــــت لـــــــري‬
‫ځکـــــــه دې تـــــــاريخ رسه نـــــــن هـــــــر څـــــــوک عقيـــــــدت لـــــــري‬
‫پـــــه دا ورځ پيـــــدا شـــــه چــــــې د ســـــوات هغـــــه عظـــــيم انســــــان‬
‫قــــــــــوم رسه خاــــــــــل لکــــــــــه اوالد چــــــــــې محبــــــــــت لــــــــــري‬
‫پيــــنځم جــــون د ســــوات تــــاريخ کــــې لــــري ډېريــــو بختــــور تــــاريخ‬
‫‪00‬‬
‫ډېــــر د ســــوات پــــه حــــق کــــې مبــــارک دی ‪ ،‬دې لــــه هــــر تــــاريخ‬
‫د پينځم جون په باره کې عبدالحليم اثر افغاين دايس ليکي‪:‬‬
‫د رياست سوات روښانه منر د سوات د عروج او ترقۍ د تهذيبي‪،‬‬
‫متدين‪ ،‬معايش او معارشيت رس لوړۍ روح روان اعيل حرضت مياګل عبدالحق‬
‫شهرېار جهانزېب خان صېب وايل رياست سوات او متعلقات په تاريخ ‪ ۱‬جون‬
‫‪۹۱۱۸‬م دې دنيا ته ترشيف راوړی وه ـ د غه مبارکه ورځ د سوات د ملک او قوم‬
‫دواړو د پاره د نېک بختۍ او سعادت ځالنده ورځ وه ـ ددې ورځې نه د سوات د‬
‫عروج او ترقۍ يو نوی دور رشوع شه ـ او واقعاتو او حقائقو ثابته کړه چې دا‬
‫بختوره ورځ په هر لحاظ رسه تاريخي وه ـ د دې مبارکې او تاريخي ورځې په ياد‬
‫کې په رياست سوات او متعلقات کې او په ټول پاکستان د اعيل حرضت وايل‬
‫صېب په حضور کې د خراج عقېدت پېش کولو پپ طور د ښادۍ او خوشحالۍ‬
‫‪01‬‬
‫جشن او کليزه کولې يش‪.‬‬
‫په دولسم دسمرب او پينځم جون چې به کومې مشاعرې کېدلې په دې مشاعرو کې‬
‫به له سوات نه د بهر عالقو شاعرانو هم ډېر په خوشحالۍ برخه اخستله‪ .‬دا مشاعرې به بيا‬
‫په کتايب شکل چاپ کېدلې‪ ،‬چې جهانزېبي مشاعرې به یې ورته ويلې‪.‬‬

‫‪302‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫دجشن په ورځ د وايل مدح خواين‬
‫لکه څنګه چې مخکې ذکر شو د دسمرب پر ‪۹۲‬مه او د جون پر ‪ ۱‬مه به د وايل د‬
‫جشن په موقعه شاعرانو او ليکواالنو وايل سوات ته منظوم او منثور عقیدت پېش کولو‪.‬‬
‫کومې مشاعرې چې به په دې موقعه وشوې هغه به د جهانزېبي مشاعرو په نوم چاپ‬
‫کېدلې‪ .‬په سوات کې له مشاعرو عالوه به په دې ورځ له سوات نه بهر شاعرانو ليکواالنو د‬
‫وايل سوات په عقيدت کې د نظم او نرث کتابونه هم چاپول او هغه ته به يې په دې ورځ‬
‫پېش کول‪ .‬په هغې کې يو څوکتابونه دا دي‪:‬‬

‫سوغات ‪ :‬عبدالحليم اثر افغاين‬

‫سوغات‪ :‬دا د عبدالحليم اثر افغاين کتاب دی‪ .‬دا کتاب هغه د ‪ ۱‬جون په موقعه د‬
‫وايل سوات په خدمت کې پېش کړی دی‪ .‬په دې کتاب کې هغه داسې ليکې‪:‬‬
‫د دې مبارکې او تاريخي ورځې په ياد کې په رياست سوات او متعلقات‬
‫کې د اعيل حرضت وايل صېب په حضور کې د خراج عقېدت پېش کولو په‬
‫طور د ښادۍ او خوشحالۍ جشن او کليزه کولې يش مونږه هم د داراال شاعت‬
‫باجوړ قبائېيل عالقه مالکنډ ايجنسۍ پاکستان د مطبوعاتو په سلسلسه کې دا‬
‫‪ ۹۲‬منرب کتاب د "سوغات" په نوم رسه د اعيل حرضت وايل صېب خلدالله‬
‫ملکه په حضور کې د عقېدت نذرانه پېش کوو ـ په دې مجموعه کې د ملک د‬
‫‪12‬‬
‫مشهورو اديبانو او شاعرانو د کالم انتخاب درج کړی شوی دی‪.‬‬

‫پت‪ :‬سمندر خان سمندر‬

‫پت‪ :‬دا کتاب د بدرښو سمندر ليکلی دی‪ ،‬په دې کتاب کې هغه له وايل سوات رسه‬
‫د خال تعلق او مينې محبت ذکر کړی دی؟ د دې کتاب په رس ورق يې دا شعرونه ليکيل‬
‫دي‪:‬‬
‫د فقـــــــــــــري او د بادشـــــــــــــاه تـــــــــــــر مينځـــــــــــــه پـــــــــــــت‬
‫دا پـــــــــــــــه دواړو دی دلـــــــــــــــوی اللـــــــــــــــه رحمـــــــــــــــت‬
‫زر‪،‬لعلونـــــــــــــــه‪ ،‬جـــــــــــــــواهر فـــــــــــــــاين دولـــــــــــــــت دی‬
‫‪19‬‬
‫چـــــــــې وي تـــــــــل بـــــــــاقي‪ ،‬دی پـــــــــت هغـــــــــه دولـــــــــت‬

‫‪309‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دروېش باچا‪ :‬رشيد عيل دهقان‬
‫دروېش باچا‪ :‬دا کتاب رشيد عيل دهقان او ارشف دراين ليکلی دی‪ .‬دا ټول کتاب‬
‫د وايل سوات په مدح او عقیدت مشتمل دی‪ ،‬دا نرثي کتاب دی‪ ،‬د کتاب تړون يې د ګران‬
‫شهزاده وليعهد په نوم کړی دی‪ .‬په دې کتاب کې د جشن سوات د دستورې په باره کې‬
‫داسې ليکل شوي دي‪:‬‬
‫مونږ هر کال د حضور د جشن په دې مبارکه دستوره کې په څه نه څه‬
‫رنګ رشکت کوو او له خاله جانبه د حضور رسه د خال عقېدت اظهار هم کوو ـ‬
‫خو د دې باوجود هم مونږ هر کال دا محسوسوو چې مونږ د هغو په حقله‬
‫‪10‬‬
‫الهيڅ نه دي وئييل او ال ډېر څه ليکل پاتې دي‪".‬‬
‫د سوات د جشن په موقعه د جهانزېب کالج د ايلم رسالې هم خصويص منربې‬
‫ويستل شوي دي‪ .‬له دې عالوه د ملک له نورو حصو نه د رسالو خصويص منربونه شائع‬
‫شوي دي‪ ،‬لکه د وايل سوات د نهه شاېتمې دستورې په موقعه د "مجلس پښتون رياست‬
‫سوات" کراچۍ نه د "مجله سوات" په نوم خصويص منرب شائع شوی دی‪ .‬له سوات نه بهر‬
‫او په سوات کې دننه د ډېرو کتابونو تړون هم د وايل سوات له نوم رسه شوی دی‪ .‬په دې‬
‫کتابونو کې د شېرمحمد شېر ناولونه‪ ،‬نوی ژوند او لوظ‪ ،‬د تاج محمد خان زيب رس کتابونه‪،‬‬
‫د سيف امللوک صديقي کتابونه او نور شامل دي‪.‬‬

‫جهانزېبي مشاعرې‬
‫دا مشاعرې طرحي او غري طرحي دواړه قسمه شوي دي‪ .‬د ‪۹۱۱۷‬م کال د دسمرب‬
‫د ‪۹۲‬مې د جهانزېبي مشاعرې لااره څلور طرحې منتخب شوې وې‪ ،‬هغه دا دي‪:‬‬
‫‪13‬‬
‫‪ .9‬يو زه يواځې نه يم چې په دې ميه خوشحاله‬
‫‪14‬‬
‫‪ .0‬طوطيان په ګلستان کې په خندا کېناسته جمع‬
‫‪10‬‬
‫‪ .3‬هر سړي موندلې لويه برخه ستا د السه ده‬
‫‪16‬‬
‫‪ .4‬دروغ نه دي رښتيا دي په رښتيا که دې يقني يش‬
‫د ‪۹۱۹۱‬م کال د جون د ‪ ۱‬مې د جهانزېبي مشاعرې طرح داسې وه"ختلی قوم‬
‫يش د پستۍ نه خو رهرب غواړي‪ 17".‬د ‪۹۱۹۹‬م کال د جون د ‪ ۱‬مې د جهانزېبي مشاعرې‬
‫دوه طرحي مرصعې دا دي‪:‬‬

‫‪300‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫نور درله څه اوکړي چې پرې ستا مينه پېدا يش‬ ‫‪.1‬‬
‫‪10‬‬
‫الړ شه هغه ځای ته چې پرې تل بهار ليدی يش‬ ‫‪.9‬‬
‫د جهانزېبي مشاعرو او د وايل صيب په عقيدت کې له ليکل شوو کتابونو عالوه په‬
‫ځينو نورو کتابونو کې هم د وايل سوات مدح خواين موندل کېږي‪ ،‬لکه تفسري تيسېر او‬
‫فتاوي ودوديه کې د وايل سوات او باچا صيب د مدح خوانۍ منونې الندې ورکړل شوې‬
‫دي‪ .‬د تفسري تيسري د مصنف ځوی محمد صالح چې په دويم ځل يې دا تفسري چاپ کړی‬
‫دی هغه په ديبا چه کې داسې ليکي‪:‬‬
‫نـــو ځکـــه مـــې تحفـــه کـــه هغـــه ذات تـــه چـــې بـــاين د حکومـــت دی‬
‫پــــه ســـــوات کــــې رائـــــج کــــړی ده انصـــــاف پــــه ډېـــــر جـــــرات دی‬
‫يـــــــو داســـــــې وخـــــــت راغلـــــــی وه پـــــــه ســـــــوات د جهالـــــــت‬
‫چـــــــــې پېشـــــــــه د خـــــــــونريزۍ وه همېشـــــــــه د دوی عـــــــــادت‬
‫چـــــــې نـــــــور د هـــــــدايت پکـــــــې ســـــــيدو بابـــــــا پيـــــــدا شـــــــه‬
‫‪11‬‬
‫نـــــــو شـــــــاه د ظلـــــــم الړه زر پـــــــه دوی بانـــــــدې صـــــــبا شـــــــه‬
‫او بيا مخکې ليکي چې د ‪۹۱۷۱‬م کال د دسمرب په دولسم تاريخ کې د سوات او د‬
‫ملحقاتو ټول مرشان (باچا صيب)راجمع کړل او د پاکستان وزيراعظم لياقت عيل خان‬
‫مرحوم په مخکې يې د حکومت عاليه ټول اختيارات خال فرزند عقلمند محمد عبدالحق‬
‫جهانزېب خان ته حواله کړل چې هغه اليق او فايق د زمانې خالې دی او موصوف دی په‬
‫هغو صفاتو رسه چې د طالوت بادشاه د حقدارۍ لااره خدای پاک په قرا ن رشيف کې بيان‬
‫کړي دي‪ ،‬چي صفت د علم او جسم دی نو ځکه وايي دا فقري ‪:‬‬
‫دی پــــــه علــــــم او پــــــه جســــــم کــــــې بــــــې مثلــــــه عاليشــــــانه‬
‫پــــه سياســــت اوشــــجاعت کښــــې ډېــــر اوچــــت دی د هــــر چانــــه‬
‫ځکــــــــه حوالــــــــه شــــــــه حکومــــــــت دوی تــــــــه د ســـــــــوات‬
‫د طرفـــــه د بادشــــــاه نـــــه هــــــم پــــــه حـــــال کښــــــې دحيــــــات‬
‫د ډېـــــــــرې هوښـــــــــيارۍ پـــــــــه وجـــــــــه نـــــــــور اوځلېـــــــــدلو‬
‫شــــــــهرت يــــــــې تــــــــر افاقــــــــه تېــــــــز د بــــــــرق اورســــــــېدلو‬
‫نـــــــن چـــــــي دا زېـــــــب و زينـــــــت د ســـــــوات نصـــــــيب شـــــــه‬
‫دا پــــــــه دې چــــــــې حکمـــــــــران يــــــــې جهانزېــــــــب شـــــــــه‬

‫‪303‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دی مونــــــــــدلی يــــــــــې شــــــــــهرت پــــــــــه هــــــــــر وطــــــــــن‬
‫پـــــــــــــــه ســـــــــــــــواتيانو دی رحمـــــــــــــــت د ذواملـــــــــــــــنن‬
‫چـــــــې د ســـــــوات نـــــــه يــــــــې جـــــــوړ کـــــــړی دی چمــــــــن‬
‫متاشـــــــــــــې لـــــــــــــه يـــــــــــــې راز غـــــــــــــيل مـــــــــــــرد و زن‬
‫شــــــــکر دا چــــــــې خــــــــدای ورکــــــــړی لــــــــوی دبــــــــدب دی‬
‫‪922‬‬
‫پـــــــــــه وايل ســـــــــــوات رسه مشـــــــــــهور دده لقــــــــــــب دی‬
‫د فتاوي ودوديه مصنف محمد ابراهيم بازار ګوي د وايل صيب د نوم معمه داسې‬
‫ويلې ده‪:‬‬
‫رس د عيـــــــب يـــــــې د زمـــــــني پـــــــه رس قلـــــــم کـــــــړه متـــــــام‬
‫‪929‬‬
‫جهـــــــان مخـــــــې لـــــــه الړ شـــــــه پـــــــه تعظـــــــيم و ســـــــالم‬
‫او بيا له دې وړاندې د وايل صیب په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫عــــــــــامل کــــــــــه منــــــــــور رخ تابــــــــــان د جهــــــــــان زېــــــــــب‬
‫ځکــــــــــه ټــــــــــول جهــــــــــان دی ثنــــــــــاخوان د جهانزېــــــــــب‬
‫ښــــــــــــــائيږي چــــــــــــــې تحريــــــــــــــر پــــــــــــــه آب زررسه يش‬
‫هــــــــر هــــــــر کــــــــردار او هــــــــر فرمــــــــان د جهــــــــان زېــــــــب‬
‫اســـــــباب د ترقـــــــۍ يـــــــې فـــــــراهم کـــــــړه لـــــــه هـــــــرجنس‬
‫اقبــــــــال د ترقــــــــۍ شـــــــــه پــــــــه دوران د جهــــــــان زېـــــــــب‬
‫دا عــــــــــــــدل دا انصــــــــــــــاف او دا امــــــــــــــن دا امــــــــــــــان‬
‫حقــــــــا چــــــــې کرامــــــــت دی منايــــــــان د جهــــــــان زېــــــــب‬
‫کــــــه د عيــــــب پــــــه ســــــرتګه ځــــــې جهــــــان پــــــره کـــــــړې‬
‫پيـــــــدا بـــــــه نـــــــه کـــــــړې هـــــــم پـــــــه شـــــــان د جهانزېـــــــب‬
‫اللـــــــه دې پـــــــه کونينـــــــو کـــــــې دائـــــــم لـــــــري عظمـــــــت‬
‫او تــــــــل دې مقتــــــــدر لــــــــري خانــــــــدان د جهــــــــان زېــــــــب‬
‫ابـــــراهيم پـــــه دې چمـــــن کـــــې نـــــه تنهـــــا دی لـــــب کشـــــا‬
‫‪920‬‬
‫لــــه هــــر طــــرف نــــه بلــــبالن دي غزلخــــوان د جهــــان زېــــب‬
‫لــه دې حوالــو نــه پتــه لګــي چــې پــه ســوات کــې ټــول د قلــم خاونــدان پــه هغــه‬
‫زمانــه ک ـې د حکمــران مــدح خــوان وو‪ ،‬پــه هــر قســمه لټرېچــر کــې بــه د وايل تعريفونــه‬

‫‪304‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫کېــدل‪ ،‬تــر دې چــې پــه مــذهبي موضــوعاتو مشــتمل کتــابونو‪ ،‬لکــه فتــاوی ودوديــه او‬
‫تفسري تېسري کې هم د حکمران صفتونه شوي دي‪.‬‬

‫مذهب‬
‫په يوولسمه صدۍ کې د محمود غزنوي له حملو رسه دلته اسالم راغی‪ .‬د سوات‬
‫خلک زيات خلک سني مسلامنان دي‪ .‬دلته د نورو فرقو او ډلو خلک ډېر کم دي نو ځکه‬
‫دلته مذهبي فرقه واريت او اختالفات ډېرکم ښکاري‪ .‬رسه د ډېرو پيچيده مسئلو او نا‬
‫هموارو حاالتو دلته مذهبي جګړې نشته‪ .‬په هغه زمانه کې به د سوات حکمران محمد‬
‫عبدالحق جهانزېب مذهبي جګړې نه خوښولې او د دې د مخ نيوي به يې هر ممکن‬
‫کوشش کولو‪ ،‬لکه څنګه چې وړاندې ذکر شول د مذهبي جګړو د نشتوايل بله وجه دا ده‬
‫چې دلته ټول اولس د يو مسلک اهل سنت والجامعت رسه تعلق لري هم دغه وجه ده چې‬
‫دلته د مذهبي مناظر و‪ ،‬جګړو او د مذهب په نوم د نعرې کمې دي‪923.‬د مذهبي يووايل په‬
‫باره کې په عروج افغان کې تاج محمد زېب رس دايس وايي‪:‬‬
‫خالــــــــــــــه ژبــــــــــــــه پښــــــــــــــتو وایــــــــــــــي افغانــــــــــــــان‬
‫پـــــــــه ټـــــــــول ملـــــــــک کـــــــــې دي ســـــــــني مســـــــــلامنان‬
‫دلتــــــــــــــــه نشــــــــــــــــته دی فرقــــــــــــــــې جامعتونــــــــــــــــه‬
‫د مـــــــــــــــذهب د جنـــــــــــــــګ جـــــــــــــــدل حکايتونـــــــــــــــه‬
‫د امــــــــــــــــري املــــــــــــــــومنني حکــــــــــــــــم دی صــــــــــــــــاف‬
‫مــــــــذهبي چــــــــې پیــــــــدا نــــــــه کــــــــړي څــــــــوک خــــــــالف‬
‫د شـــــــــــــيعه او احمـــــــــــــدي څـــــــــــــه لـــــــــــــرې لـــــــــــــرې‬
‫‪924‬‬
‫دلتــــــــــــه نشــــــــــــته د خــــــــــــالف هغــــــــــــه خــــــــــــربي‬
‫د ساېڅيل پيغمرب او د صحابه کرامو په باره کې زېب رس دايس وايي‪:‬‬
‫د نبــــــــــــي ټــــــــــــول اصــــــــــــحاب ســــــــــــتاره ګــــــــــــان دي‬
‫چـــــــې پـــــــه صـــــــدق دوی د خاـــــــل خـــــــدای بنـــــــدګان دي‬
‫کــــــــــه صــــــــــديق شــــــــــيخ العتيــــــــــق دی کــــــــــه عمــــــــــر‬
‫کــــــــــه عــــــــــثامن ابــــــــــن عفــــــــــان دی کــــــــــه حيــــــــــدر‬
‫پــــــــــه اخــــــــــالص دوی د نبــــــــــي کــــــــــړی خــــــــــدمت دی‬
‫د جنـــــــــــــت نعمـــــــــــــت پـــــــــــــه دوی د رب رحمـــــــــــــت دی‬
‫‪300‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پـــــــــــه هغـــــــــــو خلقـــــــــــو د رب فضـــــــــــل احســـــــــــان دی‬
‫چــــــــــا ليــــــــــدلی چــــــــــې نبــــــــــي اخــــــــــر زمــــــــــان دی‬
‫بيــــــــا پــــــــه صــــــــدق يــــــــې هــــــــم کــــــــړی اطاعــــــــت وي‬
‫پـــــــه هـــــــر وخـــــــت الئـــــــق هـــــــم دوی د هـــــــر نعمـــــــت وي‬
‫هــــــــــم پــــــــــه آل او پــــــــــه عيــــــــــال د پــــــــــاک رســــــــــول‬
‫چــــــــــې هــــــــــر يــــــــــو دی پــــــــــه درګــــــــــاه د رب قبــــــــــول‬
‫پــــــــــه هــــــــــر دم دې هــــــــــم زمــــــــــا صــــــــــلوة ســــــــــالم وي‬
‫دا ســـــــالم دې هـــــــم پـــــــه صـــــــبح هـــــــم پـــــــه شــــــــام وي‬
‫د زېــــــــب رس پــــــــه رس کــــــــه درونــــــــد بــــــــار د ګنــــــــاه دی‬
‫‪920‬‬
‫پـــــــــــه محرشـــــــــــ شـــــــــــفيع د ده رســـــــــــول اللـــــــــــه دی‬
‫کله چې د رياست سوات باين سيد عبدالجبار شاه د عقېدې متعلق د سوات خلکو‬
‫ته دا خربه معلومه شوه‪ ،‬چې هغه له قادياين يا الهوري فرقې رسه تلعق لري‪ ،‬نو هغه يې د‬
‫سوات له بادشاهۍ نه معزول کړ‪ .‬په دې حواله زېب رس دايس وايي‪:‬‬
‫يـــــــــــــــــو مـــــــــــــــــال شـــــــــــــــــولو وارد د هندوســـــــــــــــــتانه‬
‫دا مـــــــــــــــال د مـــــــــــــــام ډېـــــــــــــــرۍ وه واوره جانـــــــــــــــه‬
‫دا مــــــــــال چــــــــــې دلتــــــــــه راغــــــــــی کــــــــــوم ســــــــــاعت‬
‫پــــــــــه دی ملــــــــــک کــــــــــې هغــــــــــه اوکــــــــــه دا شــــــــــهرت‬
‫چـــــــې ای خلقـــــــو ســـــــتا ســـــــو شـــــــاه خـــــــو قاديـــــــانی دی‬
‫دا احـــــــــــوال معلـــــــــــوم ټـــــــــــول ماتـــــــــــه پخـــــــــــوانی دی‬
‫چــــــــې مــــــــال د ســــــــنډا کــــــــۍ پــــــــرې خــــــــرب دار شــــــــه‬
‫مخــــــــــــالف هغــــــــــــه دشـــــــــــــاه عبــــــــــــدالجبار شـــــــــــــه‬
‫قاديــــــــــاين يــــــــــوه فرقــــــــــه ده پــــــــــه پنجــــــــــاب کــــــــــې‬
‫ماليـــــــــــدلی دا احـــــــــــوال دی پـــــــــــه کتـــــــــــاب کښـــــــــــی‬
‫دوی مــــــــــريزا غــــــــــالم احمــــــــــد تــــــــــه نبــــــــــي وايــــــــــي‬
‫پـــــــــه دې لـــــــــوی عـــــــــزت عظمـــــــــت رسه يـــــــــې ســـــــــتايي‬
‫فرقــــــــــه بلــــــــــه هــــــــــم پــــــــــه دوی کــــــــــې ده مشــــــــــهوره‬
‫الهــــــــــــوري فرقــــــــــــه چــــــــــــې دغــــــــــــه ده مــــــــــــذکوره‬

‫‪306‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫دوی هــــــــــم وايــــــــــي چــــــــــې مــــــــــرزا يــــــــــو مجتهــــــــــد وه‬
‫هــــــــــم مصــــــــــلح د زمــــــــــا نــــــــــې او هــــــــــم زاهــــــــــد وه‬
‫دا فرقـــــــــــــــې دواړه بـــــــــــــــاطلې پـــــــــــــــه رشـــــــــــــــتيا دي‬
‫دوی منلـــــــــــــــې دعـــــــــــــــوې پـــــــــــــــوچې د مـــــــــــــــرزا دي‬
‫عقيـــــــــــــــــده د الهـــــــــــــــــوري فرقـــــــــــــــــې متامـــــــــــــــــه‬
‫وه د شــــــــــــــاه عبــــــــــــــدالجبار ای نېــــــــــــــک فرجامــــــــــــــه‬
‫کــــــم ا و زيــــــات کــــــه پــــــه عمــــــل کــــــې د افغــــــان شــــــته‬
‫خــــــــــو پــــــــــه خــــــــــتم نبــــــــــوت د ده اميــــــــــان شــــــــــته‬
‫دوی خـــــــــالف پـــــــــه دوی کـــــــــې نـــــــــه منـــــــــي خـــــــــربه‬
‫پــــــــــــه يــــــــــــو دم شــــــــــــو مخــــــــــــالف دوی رستــــــــــــر رسه‬
‫ســــــــــنډا کــــــــــۍ مــــــــــال هــــــــــم او کــــــــــه دا اعـــــــــــالن‬
‫چـــــــــــې هرګـــــــــــز دا بادشـــــــــــاه نـــــــــــه دی مســـــــــــلامن‬
‫دی معـــــــــــزول کړلـــــــــــه دې قـــــــــــام پـــــــــــه مصـــــــــــلحت‬
‫هـــــــــم د نلـــــــــود قـــــــــال نـــــــــه يـــــــــې کـــــــــه رخصـــــــــت‬
‫ســــــــالمت تــــــــر ســــــــتهانې پــــــــورې پــــــــه ځــــــــان شــــــــه‬
‫‪926‬‬
‫پــــــــه درې کالــــــــه کــــــــې هــــــــم تېــــــــر د ده دوران شــــــــه‬
‫د جامعت اسالمي خالف هم رياستي حکمرانانو سخته رويه لرله او د دې جامت‬
‫خالف هم ډېر لټرېحر شائع شوی دی‪ 927‬او همدغه وجه ده چې د رياست سوات په انضامم‬
‫کې هم د دې جامعت کردار مهم دی‪ .‬د جامعت اسالمي په باره کې تاج محمد زېب رس‬
‫ليکي چې اوس که د اسالمي جامعت په نوم مودودي طبقه د اسالم په نوم په زوړ قراين‬
‫اسالم کې د خالې منشاء مطابق نوی جامعت جوړوي نو په دې هر څوک پوه دي چې د‬
‫هغوی اصل غرض او مقصد د اسالم خدمت نه دی‪ ،،‬بلکې د خال امارت قيام دی‪ .‬زېب رس‬
‫بيا وړاندې ليکيل‪ ،‬چې دوی خال مرش ته خادم اسالم نه بلکې امري جامعت اسالم وايي او‬
‫په حکومت کې د متوازي حکومت بنياد ږدي او دغه امريان د ملک په مختلفو خطو کې‬
‫مقرروي او د بیت املال په نامه د ساده لوحو مسلامنو په جېبونو ډاکې غورزوي‪ ،‬خو د‬
‫رياست عوام په اسالم کې د بيل اسالم خربې نه اوري او نه يې منلو ته تيار دي او دلته د‬
‫دغه جامعت افراد په ډېر زور شور رسه سعې او کوښښ کوي مګر زياته کاميايب نه‬

‫‪307‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫حاصلوي‪،‬کوم کسان چې د نظام مخالف او د هغه وخت د شاهي اقتدار نه مطمنئ نه وو‪،‬‬
‫هغوی به خفيه او اعالنيه د دوی امداد او حاميت کولو او د سيايس فائدو د حاصلولو په‬
‫خيال به يې د دوی په کارونو کې سهولت پيدا کولو‪ .‬زېب رس وايي دا جامعت او د جامعت‬
‫افراد د ملک د غري مطمنئ افرادو چې سيايس او مايل فائدې حاصلوي او هغوی ته شنه‬
‫باغونه ښکاره کوي‪ ،‬دوی خو په خوله دا وايي چې مونږ صالحانو له په خال جامعت کې‬
‫ځای ورکوو خو حقيقت داسې نه دی‪ ،‬دلته وررسه د ملک ظاملان او خاينان رشيک دي او‬
‫د هغوی په تعاون کې زياته دلچساي اخيل‪ .‬که دوی هر څومره د اسالم د خدمت دعوې‬
‫کوي مګر اولس دې دا خربه ياده ولري چې دوی د لستوڼي ماران دي او د دوی مقصد په‬
‫‪920‬‬
‫مسلامنانو کې د اختالف پيدا کولو او د سيم وزر جمع کول دي‪.‬‬
‫په رياست سوات کې د جامعت اسالمي خالف د پروپېګنډې لااره په پښتو شعر او‬
‫نرث کې ډېر پمفلټونه ليکل شوي دي‪ ،‬يو پمفلټ چې "يب استاد عامل" نومېږي‪ ،‬شېر سوايت‬
‫ليکلی دی‪ .‬دا پمفلټ شل مخونه لري‪،‬په اول مخ يې دا شعر ليکل شوی دی‪:‬‬
‫غـــــال د مـــــذهب نـــــه چـــــې کـــــوي مـــــا دايس چـــــور اوليـــــده‬
‫‪921‬‬
‫ابـــــواال عــــــيل مــــــې پــــــه اچهـــــره کــــــې د الهــــــور اوليــــــده‬
‫يو بل پمفلټ"د غیرت چغه" چې له ايډورډز کالج پېښور نه اخرت سوايت ليکلی دی‪.‬‬
‫په يو ځای کې هغه دايس ليکي‪:‬‬
‫هر کس توره تر مال وه‬ ‫غزا چې د کشمري وه عامل ټول په واوېال وه‬
‫وې نه دی دا جهاد په دې وينا چې بر مال وه رصف دا ابواالعيل وه‬
‫‪992‬‬
‫د قام دښمن ته ګوره‬ ‫اوس ته اوکړه انصاف څه ده فائده د داسې چوره‬
‫په يو بل پمفلټ کې دايس ليکل شوي دي‪:‬‬
‫دا څــــــوک دي چــــــې د ديــــــن او د اميانــــــه بــــــې بهــــــرې دي‬
‫پـــــه دې صـــــفا مـــــذهب کـــــې پـــــېچ و خـــــم څـــــوک جـــــوړوي‬
‫دا دي هـــــــم مـــــــو دوديـــــــان ابـــــــواال عـــــــيل د دوی رسدار دی‬
‫‪999‬‬
‫خــــــــدمت لــــــــه د دجــــــــال د ده لښــــــــکر واړه تيــــــــار دی‬
‫شېر يو بل پمفلټ ليکلی دی"د مودودي په نوم" په اول مخ يې دا شعر ليکلی دی‪:‬‬
‫هســــــــــې پــــــــــه ژبــــــــــه زوتــــــــــوي د رشيعــــــــــت خــــــــــربې‬
‫‪990‬‬
‫مـــــــــونږ تـــــــــه معلـــــــــومې دي داســـــــــتا د رشارت خـــــــــربې‬

‫‪300‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫خو له دې ټولو خربو نه دا پته لګي چې د جامعت اسالمي خالف او اختالف دلته‬
‫هم يو سيايس رنګ لرلو ځکه چې مذهبي اختالفات د دوی په مينځ کې دومره نشته اوکوم‬
‫اختالفات چې مذهبي رنګ لري هغه چا تر بحث الندې راوستي هم نه دي‪ ،‬خو رصف په‬
‫سيايس خربو بحث شوی دی‪.‬‬

‫د رياست سوات ترقي‬

‫د سوات په پښتو ادب کې د سوات د ترقۍ ذکر او حوالې ډېرې موندل کېږي‪ .‬د‬
‫سوات يو شاعر فيضان د سوات د ترقۍ نقشه په دې ډول بيان کړې ده‪:‬‬
‫ای زمـــــــــــــــونږه حکمرانـــــــــــــــه عجيبـــــــــــــــه دې حکومــــــــــــــــت دی‬
‫ډېــــــر شــــــکرونه خــــــو پــــــه دې دي چــــــې د ســــــوات پــــــه رياســــــت دی‬
‫داســــــــې ډېــــــــر رياســــــــتونه ګېــــــــر جــــــــاپېره چــــــــې موجــــــــود دي‬
‫دا ښـــــکاره ده ټـــــول مخلـــــوق تـــــه چـــــې د ســـــوات لـــــوی فضـــــيلت دی‬
‫ښــــــه لــــــوی ســــــيند پکــــــې بهېــــــږي ښــــــې ولــــــې پکــــــې جــــــاري دي‬
‫هـــــم بـــــا غونـــــه پهکـــــې شـــــته دی تـــــه بـــــه وايـــــې جـــــوړ جنـــــت دی‬
‫هـــــــم پـــــــه هـــــــره عالقـــــــه کـــــــې تحصـــــــيلدار او يـــــــا حـــــــاکم وي‬
‫فيصــــــــلې د قــــــــوم کــــــــول يــــــــې پــــــــه انصــــــــاف رسه عــــــــادت دی‬
‫هـــــم پـــــه هـــــره محکمـــــه کـــــې قـــــايض ناســـــت وي مفتـــــي هـــــم وي‬
‫بــــــــل څـــــــــه رســــــــم رواج نشـــــــــته فقــــــــط کـــــــــار د رشيعـــــــــت دی‬
‫هـــــم ســـــکولونه دي جـــــوړ شـــــوي ځـــــای پـــــه ځـــــای کـــــيل پـــــه کـــــيل‬
‫د تعلــــــيم پــــــه حصــــــولۍ کــــــې دلچســــــاي د هــــــر چــــــا نيــــــت دی‬
‫د وطـــــــن باشـــــــندګان هـــــــم ټـــــــول اکـــــــرث تعلـــــــيم يافتـــــــه شـــــــو‬
‫د تعلــــــيم پــــــه سلســــــله کــــــې پــــــه وطــــــن کــــــې ډېــــــر وســــــعت دی‬
‫جهــــان زېــــب نــــومې کــــالج هــــم خوشــــنام پــــه ســــوات کــــې شــــته دی‬
‫پېراســـــــــته هـــــــــم اراســـــــــته دی مـــــــــزين دی خـــــــــوب صـــــــــورت دی‬
‫د دينــــــــي تعلــــــــيم د پــــــــاره ســــــــوات کــــــــې دوه دارالعلــــــــوم شــــــــته‬
‫پـــــه ســـــيدو رشيـــــف کـــــې شـــــته دی بـــــل چاربـــــاغ کـــــې عـــــامرت دی‬
‫دا يــــــــــو فعــــــــــل بهــــــــــرتين دی د اســــــــــالفو يــــــــــو تقليــــــــــد دی‬
‫نـــــــور مفـــــــاد ټـــــــول دنيـــــــاوي دي دا د ښـــــــکيل ديـــــــن خـــــــدمت دی‬
‫‪301‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ســــــوات کــــــې شــــــته هســـــــتاالونه ښــــــه عــــــالج د مــــــريض کيـــــــږي‬
‫د ډاک تــــــار سلســــــله هــــــم يــــــې د ســــــوات خلقــــــو لــــــه راحــــــت دی‬
‫هــــــم اکــــــرث پــــــه رياســــــت کــــــې د بجلــــــۍ جــــــال دی خــــــور شــــــوی‬
‫پــــــــه رڼــــــــا بانــــــــدې روښــــــــانه هــــــــر يــــــــو ښــــــــکلې عــــــــامرت دی‬
‫ســــوات کــــې ډېــــر فــــوځ جنګــــي شــــته هــــر ســــااهي ډېــــر بهــــادر دی‬
‫هــــــم ســــــااهي هــــــر يــــــو قــــــاميز دی چــــــې پــــــېښ شــــــوی رضورت دی‬
‫اســــــــلحې د جنــــــــګ دي ډېــــــــرې مشــــــــينو نــــــــه هــــــــم توپونــــــــه‬
‫کارخــــــانې شــــــته د کــــــارتو ســــــو منــــــرب جیـــــــ ذېــــــډ يــــــې زينــــــت دی‬
‫نيـــــــغ ســـــــړ کونـــــــه مزيدارشـــــــته چـــــــې الرۍ مـــــــوټرې ځـــــــي پـــــــرې‬
‫‪993‬‬
‫ونـــــــــې ښـــــــــکلې ســـــــــايه دارې د ســـــــــړک لااســـــــــه چـــــــــت دی‬
‫د کوهستان سړک چې په ‪۹۷۹۱‬هـ کې جوړ شوی‪ ،‬د هغې په باره کې تاج محمد‬
‫زېب رس داسې وايي‪:‬‬
‫پــــــــــه دې کــــــــــال کــــــــــې پــــــــــه زمــــــــــان د شــــــــــهريار‬
‫نـــــــــــوی ســـــــــــړک کوهســـــــــــتان تـــــــــــه شـــــــــــه تيـــــــــــار‬
‫دا مشــــــــــــــکل کــــــــــــــار پــــــــــــــه دوران د دې ســــــــــــــلطان‬
‫تــــــــــر پــــــــــوره حــــــــــده شــــــــــه خــــــــــتم نــــــــــن زمــــــــــان‬
‫او رسدار احمــــــــــــــــد عــــــــــــــــيل د شــــــــــــــــاه وزيــــــــــــــــر‬
‫‪994‬‬
‫انتظــــــــــــــــام اوکــــــــــــــــه د ســــــــــــــــړک د تعمــــــــــــــــري‬
‫د ترقۍ په منصوبو کې د صحت مد په دريم منرب ساتلی شوی وه‪ .‬په ‪۹۱۷۳‬کال کې‬
‫په رياست کې درې هساتالونه وو او په ‪۹۱۹۳‬کال کې ‪۹۳‬هساتالونه تيار وو‪ 990.‬په ترقيايت‬
‫کارونو کې ډېره توجه تعليم ته ورکړی شوې وه‪ .‬په ‪۹۱۹۳‬کې په رياست سوات کې د‬
‫‪996‬‬
‫پرامئري‪ ،‬لوئر مډل او مډل سکولونو نه عالوه يو ډګري کالج او دېرش هايئ سکولونه وو‪.‬‬
‫د رياستي فوج په باره کې زېب رس دايس وايي‪:‬‬
‫د ســـــــــــلطان فـــــــــــوځ هـــــــــــم ټـــــــــــول دی دولـــــــــــس زره‬
‫پـــــــــه حســـــــــاب کـــــــــه ښـــــــــه ځـــــــــان پوهـــــــــه بـــــــــرادره‬
‫او پـــــــــه هـــــــــر يـــــــــو پلـــــــــټن کـــــــــې يـــــــــو افرســـــــــ دی‬
‫‪997‬‬
‫هـــــــــر افرســـــــــ د شـــــــــاه الئـــــــــق هـــــــــم د بـــــــــاور دی‬

‫‪332‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫پښتانه‬
‫د پښتو له وليس او تحريري ادب نه د پښتنو د شناخت او د پښتنو په خال قوميت د‬
‫فخر بې شامره مثالونه په الس راځي‪ .‬د رياست سوات په پښتو ادب کې د پښتون قوم د‬
‫شان او شوکت او د دوی د نورو نفسيايت خربو په باره کې هم ډېر معلومات په الس راځي‪.‬‬
‫عبداللطيف شاهني‪" ،‬د پښتون شان" تر رس خط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫نـــــوم د اســـــالفو بـــــه د منـــــر پـــــه شـــــان اظهـــــار پرېـــــږ دمـــــه‬
‫شـــــان د پښـــــتون بـــــه دې دنيـــــا تـــــه يـــــو يادګـــــار پرېـــــږ دمـــــه‬
‫کـــــه يـــــو طـــــرف تـــــه وي رسه زربـــــل خـــــوا زنـــــګ شـــــوې تـــــوره‬
‫کلــــــه کېــــــدی يش چــــــې زر وا خلمــــــه تلــــــوار پرېــــــږ دمــــــه‬
‫د غزنــــــــــوي همــــــــــت رڼــــــــــا کړلــــــــــه تيــــــــــاره د کفــــــــــر‬
‫دا رنـــــګ بـــــه زه پـــــه ټـــــول جهـــــان بانـــــدې کـــــردار پرېږدمـــــه‬
‫چــــــې جرګــــــه راغلــــــه د هنــــــدوانو د محمــــــود مخــــــې لــــــه‬
‫غـــــازي ويـــــل څـــــه رنـــــګ پـــــه ځـــــان د پېغـــــور بـــــار پرېږدمـــــه‬
‫مـــــات يـــــې بتـــــان د ســـــومنات کـــــړه خـــــاص د اللـــــه دپـــــاره‬
‫وينــــــا يــــــې دا وه چــــــې يــــــو نــــــوم د کــــــردار پرېــــــږ دمــــــه‬
‫نقشــــــــــې بــــــــــه زه تــــــــــازه کــــــــــوم د مرشــــــــــانو خالــــــــــو‬
‫نـــــــه دي جـــــــائز چـــــــې وصـــــــيت دمـــــــور وپـــــــالر پرېږدمـــــــه‬
‫پښــــــتنې مــــــور چــــــې مالــــــه پــــــۍ د خالــــــو تــــــو را کــــــول‬
‫نــــــو زه بــــــه څنــــــګ د پښــــــتون وايل دغــــــه الر پرېــــــږ دمــــــه‬
‫جفـــــــــا کيشـــــــــ‪ ،‬دالوري نـــــــــر تـــــــــوب جامـــــــــه ده زمـــــــــا‬
‫نــــــو داغ بــــــه ولــــــې پــــــه زړګــــــي د خاــــــل ديــــــار پريږدمــــــه‬
‫زمــــــا شــــــاهني کــــــردار بـــــــه ولــــــې بلنــــــد نــــــه وه خلقـــــــه‬
‫‪990‬‬
‫د ترقـــــــۍ منـــــــزل طـــــــی کـــــــوم د پســـــــتۍ الر پرېږدمـــــــه‬
‫د پښتنو په پښتو او پښتونولۍ د فخر په باره کې شاهني دايس وايي‪:‬‬
‫زه د پښـــــــتو پـــــــه نشـــــــه مســـــــت ميـــــــه رشاب څـــــــه کـــــــوم‬
‫د تصــــــــور مطـــــــــا لعــــــــه کـــــــــوم کتــــــــاب څـــــــــه کـــــــــوم‬
‫زمـــــــــا شـــــــــمله د پښـــــــــتو جګـــــــــه ده المـــــــــړاوې نـــــــــه ده‬

‫‪339‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪991‬‬
‫خالـــــې مـــــاڼۍ د نګــــــې لرمـــــه د بـــــل بــــــاب څـــــه کــــــوم‬

‫او د پښتون په بده ورځ بيا دايس ګويا دی‪:‬‬

‫چــــــې درپــــــه در بــــــه يش پښــــــتون ماتــــــه معلومــــــه نــــــه وه‬
‫زمـــــــونږه حـــــــال بـــــــه يش زبـــــــون ماتـــــــه معلومـــــــه نـــــــه وه‬
‫کـــــــه زه خـــــــرب وی چـــــــې تقـــــــدير بـــــــه کنـــــــاره وي زمـــــــونږ‬
‫د کــــــم بختــــــۍ پــــــه وجــــــه بنــــــد بــــــه ســــــتاره وي زمــــــونږ‬
‫مــــــونږ بــــــه تــــــرې کــــــړی وه بېلتــــــون ماتــــــه معلومــــــه نــــــه وه‬
‫‪902‬‬
‫چــــــې درپــــــه دربــــــه يش پښــــــتون ماتــــــه معلومــــــه نــــــه وه‬

‫د سوات له پښتو ادب نه د پښتنو نفسيات په ګوته کېږي‪ ،‬دوی اکرث ضد کوي او بيا‬
‫دغه خال ضد ته پښتو وايي او له هغه خربې نه‪ ،‬نه اوړي‪ 909.‬د پښتون وفاداري هم ډېره‬
‫مشهوره ده خو په رياستي دور کې د دوی په دې وفادرۍ کې هم کمی راغلی دی لکه‬
‫څنګه چې زېب رس وايي چې پښتون وفادار مشهور دی او د دې ولس بيا دا وصف د خاص‬
‫تعريف الئق وه‪ ،‬خو داسې معلومېږي چې د دې ولس دغه روايتي تعريف اوس اوس مخ په‬
‫‪900‬‬
‫کمي دی‪.‬‬

‫ذات پات‬
‫پښتانه ځان له نورو قامونو نه اوچت او ممتاز ګڼي‪ .‬د پښتو په دور کې او په رياستي‬
‫دور کې دلته په ټولنه کې به د يو کس د مقام او مرتبې تعني به د هغه د زمکې په بنياد و او‬
‫چې کوم پښتون به په سوات کې د دفرتي زمکې مالک نه وه او زمکه به يې چرته خرڅه کړه‬
‫او دکانداري يا څه بل څه کسب کار به يې رشوع کړ‪ ،‬نو هغه ته به بيا پښتون نه ويل کېده‬
‫او داسې کسان به د مرشانو په کار او بيګار کولو هم مجبور او مامور وو‪ 903.‬حسب نسب او‬
‫خانداين ذات پات په هر ځای کې د نظر الندې وه‪ ،‬لکه په فوځ کې به هم د لوی خاندان‬
‫خلک بهريت کېدل‪ ،‬لکه زېب رس چې وايي‪:‬‬
‫ده تــــــــرجيح ورکــــــــړه پــــــــه فــــــــوځ کــــــــې افغــــــــان لــــــــه‬
‫‪904‬‬
‫ده لــــــــــــويي ورکــــــــــــړه د لويــــــــــــو خانــــــــــــدان لــــــــــــه‬
‫د استاذانو په تقررۍ کې د حسب نسب د خيال ساتلو مشوره وايل سوات ته موالنا‬
‫عبدالقادر هم ورکړې وه‪ 900.‬دلته نايانو ته رسکاري ښې نوکرۍ رصف په دې وجه نه ورکول‬
‫‪330‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫کېدلې چې هغوی نسالً کمزوري وو‪ 906.‬ډم‪ ،‬نايي او هر قسم کسبګر ته به په سوات کې په‬
‫ساک نظر کتلی شو‪ .‬د دې نه عالوه ګوجر او کوهستاين قامونو ته هم برابر انصاف نه دی‬
‫ورکړی شوی‪ .‬دلته به د اجړو نه د بيزو عرش اخستی کېده‪907.‬ګوجر په ټول سوات کې هر‬
‫ځای موجود دي خو د سوات په غرئيزو عالقو او سوات کوهستان کې په اکرثيت دي‪ .‬د‬
‫ګربال د ګوجرو په باره کې فيضان داسې ليکيل دي‪:‬‬
‫ګـــــــربال بلـــــــه دره ده چـــــــې عـــــــامل يـــــــې دی شـــــــوړ پـــــــوړ‬
‫‪900‬‬
‫ګـــــــوجران او اجـــــــړان دي لـــــــېکن دي پـــــــه دولـــــــت مـــــــوړ‬
‫په موزير نامه کې د زېب رس له دې شعر او داسې نورو شعرونو نه پته لګي چې دلته‬
‫د هرنمندانو او د عامو پښتنو تر مينځه ډېر فرق و‪ .‬په دې شعرونو کې زېب رس معزول‬
‫وزيرانو ته مخاطب دی‪:‬‬
‫تابـــــــــه وې پښـــــــــتون د نـــــــــوکرۍ اهليـــــــــت نـــــــــه لـــــــــري‬
‫‪901‬‬
‫دوی لکـــــــه د ډم صـــــــدق اخـــــــالق اهميـــــــت نـــــــه لـــــــري‬
‫د سوات په ټولنه کې پښتانه‪ ،‬ستانه دار‪ ،‬ګوجر او کوهستاين او کسبګر اوسېدل او‬
‫له هر يو رسه بېله بېله رويه ساتل کېده‪.‬‬

‫وسله او پښتون‬
‫پښتانه له وسلې رسه ډېره مينه لري او وسيل ته د ځوان زېور وايي‪ .‬په دې اړه د‬
‫عبداللطيف شاهني دا نظم "د ځوان زېور" د کتلو وړ دی‪:‬‬
‫تـــــوره ډال زېـــــور دی د ځـــــوان بـــــې تـــــورې ننګيـــــال نـــــه دی‬
‫رس چـــې يـــې جبـــني پـــرې نـــه وي هغـــه خـــو څـــه خـــال نـــه دی‬
‫ورک شــــه جينـــــۍ مخـــــی چـــــې اشـــــنا د تېـــــغ تفنـــــګ نـــــه وي‬
‫نـــــه وايـــــم پښـــــتون ورتـــــه پښـــــتو ويـــــل څـــــه ســـــوال نـــــه دی‬
‫هغـــــه شـــــاه زملـــــی دی چـــــې وســـــله د غـــــاړې هـــــار ګڼـــــي‬
‫نـــــه ګـــــڼم هغـــــه چـــــې پـــــه وســـــله بانـــــدې ســـــنهبال نـــــه دی‬
‫خونـــــد کـــــوي د ځـــــوان رسه د ننـــــګ نـــــاموس د پـــــاره مـــــرګ‬
‫ننــــګ نــــاموس چــــې نــــه لــــري هغــــه غيــــور او ســــيال نــــه دی‬
‫قـــــــــــــدر د وســـــــــــــلې وي د وطـــــــــــــن د ننګيـــــــــــــايل رسه‬

‫‪333‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫شــــــنې فــــــوالدي تــــــورې لــــــه پيــــــدا الس د شــــــغال نــــــه دی‬
‫شـــــال د مجاهـــــد پـــــه اوګـــــو خونـــــد کـــــوي پـــــه وينـــــو رنـــــګ‬
‫ســــور چــــې د شــــهيد پــــه وينــــو نــــه وي هغــــه شــــال نــــه دی‬
‫نــــــه مــــــنم پښــــــتون نــــــه يــــــې مړانــــــه نــــــه يــــــې زور مــــــنم‬
‫څـــــو چـــــې دا جهـــــان يـــــې د هېبتـــــه پـــــه زلـــــزال نـــــه دی‬
‫خــــــــاورې دې ځــــــــواين يش بــــــــل زېــــــــور دې يش تــــــــاال واال‬
‫ورک دې هغــــه ځــــوان يش چــــې پــــه نــــام وطــــن مــــالل نــــه دی‬
‫ای شـــــاهينه ځـــــوان خـــــو چـــــې نـــــر ښـــــکاري پـــــه وســـــله رسه‬
‫‪932‬‬
‫بـــې تـــورې ځـــوان درونـــد د زنانـــه نـــه پـــه هـــېڅ حـــال نـــه دی‬
‫د سوات په پښتو ادب کې له تورې ډال نه عالوه د غوګني‪ ،‬چهرېدار‪ ،‬دوه نله‬
‫‪939‬‬
‫د مچوغنو د جنګ حوالې هم موندلی‬ ‫چهريدار‪ ،‬جرمنۍ طامنچې وغیره ذکر راځي‪.‬‬
‫يش‪ 930‬او کوم وخت کې چې د سوات خلکو له تورې ټوپک او وسلې رسه مينه وه‪ ،‬نو د‬
‫هغوی به د قلم مينه څه پاتې شوې وه‪ ،‬لکه چې زېب رس وايي‪:‬‬
‫هغـــــــــــه وخـــــــــــت د يـــــــــــو ســـــــــــفزو متـــــــــــام رغبـــــــــــت‬
‫وه مائــــــــــــل تـــــــــــــوري ټوپـــــــــــــک تـــــــــــــه هرســـــــــــــاعت‬
‫او د ســــــــــــــــوات ټــــــــــــــــولې طبقــــــــــــــــې د امريانــــــــــــــــو‬
‫وې مائــــــــــل تــــــــــورې ټوپــــــــــک تــــــــــه هــــــــــر زمــــــــــان‬
‫د هـــــــــــــــــر چـــــــــــــــــا د حفاظـــــــــــــــــت دارو مـــــــــــــــــدار‬
‫خــــــــــــاص پــــــــــــه دې وه چــــــــــــې پخالــــــــــــه وه بيــــــــــــدار‬
‫بــــــــــې وســــــــــيل د هــــــــــر چــــــــــا عمــــــــــر د تکليــــــــــف وه‬
‫‪933‬‬
‫خـــــــــــتم کـــــــــــړې تعلـــــــــــيم ځکـــــــــــه دې رشيـــــــــــف وه‬
‫خو چې کله په سوات کې امن وامان راغی او حکومت جوړ شو‪ ،‬نو بيا حکومت له‬
‫خلکو نه وسلې راجمع کړې‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬
‫بيــــــــــا د قــــــــــام مرشــــــــــان جمــــــــــع کــــــــــړه ســــــــــلطان‬
‫چـــــــــــې قـــــــــــائم دی اوس د ملـــــــــــک امـــــــــــن وامـــــــــــان‬
‫د دښــــــــــــــمن د حملــــــــــــــو اوس نشــــــــــــــته دی وېــــــــــــــره‬
‫د وســـــــــــلو ســـــــــــاتل هـــــــــــر ګزنـــــــــــه دي اوس غـــــــــــوره‬

‫‪334‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫حکومـــــــــــــــت ستاســـــــــــــــو د امـــــــــــــــن ذمـــــــــــــــه وار دی‬
‫دا وســـــــــلې ستاســـــــــو اوس ستاســـــــــو پـــــــــه رس بـــــــــار دی‬
‫دا وســـــــــلې ضـــــــــبط پـــــــــه حکـــــــــم د ســـــــــلطان شـــــــــوې‬
‫‪934‬‬
‫پـــــــــه غـــــــــرض هـــــــــم دا د امـــــــــن د امـــــــــان شـــــــــوې‬
‫د يو هلک د زملي توب اندازه به د دې نه لګولی شوه چې هغه به ټوپک په اوږه‬
‫ټينګولی شه‪ 930.‬پښتون چې به الس نيوي ته تللو نو هم به يې وسله له ځان رسه ګرځوله او‬
‫‪936‬‬
‫دا به يې ويل چې تشه اوږه بده ښکاري‪.‬‬

‫تهذيب‬
‫د سوات وايل د مرشق او د مغرب د دواړو له تهذيبونو نه خرب و او دغه وجه وه چې‬
‫په سوات کې د رياستي عروج په وخت کې تهذيب ډېر پرمختګ کړی و‪.‬‬
‫د مرشــــــــــــق او د مغــــــــــــرب هــــــــــــر تهــــــــــــذيب غــــــــــــوره‬
‫‪937‬‬
‫جهانزېــــــــــــــب دی حاصــــــــــــــل کــــــــــــــړی بــــــــــــــرادره‬
‫د سوات د ترقي يافته تهذيب په باره کې حبيب الرحمن حبيب داسې وايي‪:‬‬
‫ــــــــذيب‬
‫ً‬ ‫چرتـــــــــه ســـــــــوات چرتـــــــــه ســـــــــواتيان چرتـــــــــه تهـ‬
‫چرتـــــــه دا وطـــــــن ســـــــاک ورک چـــــــې روښـــــــان تـــــــا کـــــــړه‬
‫مالئــــــــک شــــــــه دعــــــــا ګــــــــو دې پــــــــه اســــــــامن کــــــــې‬
‫‪930‬‬
‫پــــــه خائســــــت چــــــې جوړلــــــه زمکــــــې اســــــامن تــــــا کــــــړه‬
‫د سوات د تهذيب په باره کې عجب خان قرييش داسې وايي‪:‬‬
‫تهـــــــذيب او نـــــــه شـــــــعور وه نـــــــه اصـــــــول د زنـــــــدګۍ څـــــــه‬
‫خـــــــو بـــــــې مهـــــــار اوښـــــــان وو پـــــــه کګـــــــو وګـــــــو روان وو‬
‫کميــــــاب کــــــل رضوريــــــات د زنــــــدګۍ پــــــه دې وطــــــن کــــــې‬
‫‪931‬‬
‫حـــــال دا وۀ چـــــې د ســـــوات خلـــــق د مـــــالګې پـــــه ارمـــــان وو‬
‫په حقيقت کې سوات يو زوړ تاريخي او تهذيبي حيثيت لري‪ ،‬دلته د مختلفو‬
‫مذهبونو او تهذيبونو خلک پاتې شوي دي‪ ،‬د سوات زمکې د مختلفو تهذيبونو عروج او زوال‬
‫ليدلی دی‪ .‬په شااړسمه پېړۍ کې سوات ته د پښتنو له راتګ رسه دلته قباييل ژوند رشوع‬
‫شو او بيا په شلمه پېړۍ کې دلته د يو حکومت بنياد کېښودل شو‪ .‬اوس که مونږ وګورو نو‬

‫‪330‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫په قباييل دورکې ټولنيزه ترقي دومره زياته نه ده شوې‪ ،‬د دې په مقابله کې چې کله يو‬
‫باقاعده حکومت دلته جوړ شوی‪ ،‬نو په هغه دور کې ترقي زياته شوې ده‪.‬‬

‫مادي فوکلور‬
‫د سوات په پښتو ادب کې د سوات د مادي فوکلور د ډېرو څيزونو ذکر موندل‬
‫کېږي‪ ،‬لکه په دې شعر کې د جغاول ذکر شوی دی‪:‬‬
‫ســــــتا مينــــــه تېــــــغ بنــــــدي زمــــــا د غــــــاړې جغــــــاول شــــــه‬
‫‪942‬‬
‫پـــــــه الس کـــــــه معشـــــــوقو رسه خنجـــــــر جـــــــدا جـــــــدا دی‬
‫د"نوی ژوند" ناول نه را اخستل شوي النديني اقتباس کې د ډېرو مادي او کلتوري‬
‫څيزونو نومونه راغيل دي ‪:‬‬
‫چې سالم يې وجار باسه نو درودونه او دعاګانې يې ولوستې بيا د تخته‬
‫پوش نه کوزه شوه او په سها پورې د زوړندې تختې نه يې رحېل او قران مجيد‬
‫را واخسته ـ يوه سيااره تالوت يې اوکه او بيا يې کالم پاک په کڅوړه کې‬
‫ونغښتلو په څو څو واره يې ښکل که او خال ځائی ته يې ورساوه ـ بيا يې د‬
‫څکي نه د مستو يخه کټوۍ راکوزه کړه ـ په چاټۍ کې يې واړوله د ګړونج نه يې‬
‫داوبو ډک سور منګی راکوز که خالې خواته يې کېښوده ـ څلور پينځه جامونه‬
‫يې ترينه ډک کړه او چاټۍ ته يې ور واړول ـ چاه او منداڼو ئی په درې رشطه‬
‫کنګال کړه ـ روګ يې پرې باندې که او په شوملو رشبلو يې رشوع کړه ـ چې پۍ‬
‫نري شو نو په کوچوټولولويېګوتې پورې کړې ـ پېړه ئی جوړوله او په چاټيګي‬
‫‪949‬‬
‫کې به يې اچوله ـ‬
‫په دې اقتباس کې د کلتور د دې مادي څيزونو ذکر وشه‪ :‬تخته پوش‪ ،‬سها‪،‬رحېل‪،‬‬
‫د قرآن مجيد تخته‪ ،‬د قران مجيد کڅوړه‪ ،‬څکی‪،‬کټوۍ‪ ،‬چاټۍ ـ ګړونج‪ ،‬منګی‪ ،‬جام‪ ،‬چاه‪،‬‬
‫‪940‬‬
‫منداڼو‪ ،‬روګ‪ ،‬چاټيګی وغېره‪ ،‬دغه رنګ د کټ کټکي ذکر هم راځي‪.‬‬

‫د واده رسم و رواج‬

‫د رياست سوات د پښتو ادب له مطالعې نه پته لګي چې دلته به کله کله داسې‬
‫هم وشوه چې د جينۍ د رشتې لوظ به په اورڼي کې کېده‪ ،‬يعنې چې کله به هغه پيدا شوه‬
‫نو د هغې د کوېژدن لوظ به له چا رسه وشه‪ 943‬او کله به داسې وشوه چې جينۍ به لږه لويه‬
‫شوه نو د هغې له قميص نه به يې لږه ټکړه پرېکړه او بس رشته به وشوه‪ 944.‬دلته به د هلک‬
‫‪336‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫او جينۍ نه تاوس نه کېده خو ودونه به د مور پالر يا نورو مرشانو په مرضۍ کولی شو‪ ،‬که د‬
‫هلک او جينۍ به يو بل خوښ وو او کنه‪ 940.‬او که مور و پالر به ورته يو ځای خوښ کړ او د‬
‫هلک به نه و خوښ نو هغه انکار نه شو کولی‪ ،‬ځکه چې انکار د پښتو په رواج کې يو غټ‬
‫رشم و‪946،‬او دا رواج منل او نه منل د چا د مرضۍ خربه نه وه‪ 947.‬په دې کې به اکرث داسې‬
‫هم وشوه چې هلک يا جينۍ چې د هغوی خربه به نه منل کېده هغوی به ځان مړ کړ‪ 940.‬د‬
‫جينۍ پالر به د لور د رس روپۍ‪ 01‬هم اخستې‪941.‬د واده په اوومه ورځ به چې جينۍ کله د‬
‫خال مور و پالر کور ته راتله نو دې رسم ته خاه ارته وايي‪902‬زېب رس د واده د رسمونو‬
‫رواجونو په باره کې دايس وايي‪:‬‬
‫جوړېـــــــــده بـــــــــه نـــــــــاوو جونـــــــــو لـــــــــه زېـــــــــور هـــــــــم‬
‫زرګرانــــــــو بــــــــه هــــــــم مــــــــس کــــــــړه ســــــــيم وزر هــــــــم‬
‫اوس رشعــــــــــــي مقــــــــــــدار د مهــــــــــــر مقــــــــــــرر شــــــــــــه‬
‫د رضره د کـــــــــــــــــالو خلـــــــــــــــــق خـــــــــــــــــرب شـــــــــــــــــه‬
‫د خـــــــــــــــــور لـــــــــــــــــور د خرڅولـــــــــــــــــو رشيعـــــــــــــــــت‬
‫پــــــــــــه هرحــــــــــــال کــــــــــــړی دی ســــــــــــخت مخالفــــــــــــت‬
‫ځکـــــــــه دې مصـــــــــلح دې قـــــــــام تـــــــــه وویـــــــــل دا هـــــــــم‬
‫چــــــــې پــــــــه کـــــــــار نــــــــه دی دا شـــــــــغل نــــــــاروا هـــــــــم‬
‫پــــــــه واده بــــــــه هــــــــم د ځــــــــوی يــــــــو بــــــــر بــــــــادي وه‬
‫بـــــر بـــــادۍ تـــــه بـــــه څـــــوک څـــــه وايـــــي چـــــې ښـــــادي وه‬
‫يــــــــو طــــــــرف تــــــــه بــــــــه د رقــــــــص مجلــــــــس ســــــــاز وه‬
‫بــــــــــل طــــــــــرف تــــــــــه بــــــــــه د قــــــــــرض دا انــــــــــداز وه‬
‫د واده بــــــــــــــه شــــــــــــــوې ورځــــــــــــــې درې څلــــــــــــــور وې‬
‫چـــــــــې غـــــــــوميې د قرضـــــــــدارو يـــــــــې پـــــــــه کـــــــــور وې‬
‫هغــــــــه ننــــــــګ او نــــــــام بــــــــه ټــــــــول د ده بــــــــال شــــــــوه‬
‫خېلخــــــــا نــــــــه بــــــــه پــــــــرې د ده هــــــــم مبــــــــتال شــــــــوه‬
‫اوس پــــــــــــــــــــــه حکــــــــــــــــــــــم دا مرياملــــــــــــــــــــــومنني‬

‫‪ 01‬دا روپۍ به يې بيا د لور په واده لګولې او دا رنګ د لور واده به په پالر بوج نه و‪.‬‬

‫‪337‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪909‬‬
‫د ښـــــــــادۍ د هـــــــــر يـــــــــو خـــــــــرڅ او شـــــــــه تعـــــــــني‬
‫او بيا د مهر او د رس د مال په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫د لـــــــــور خـــــــــور د مهـــــــــر د هـــــــــېڅ چانـــــــــه وه مطلـــــــــب‬
‫د رس د مـــــــــــــال اول بـــــــــــــه تقاضـــــــــــــه وه روز وشـــــــــــــب‬
‫د رس د مهــــــر زيــــــات وه بــــــل هــــــم نــــــور وو ډېــــــر رســــــمونه‬
‫نيوکـــــــــه وه‪ ،‬خـــــــــوړه وه‪ ،‬رصف کېـــــــــدل پـــــــــرې رقمونـــــــــه‬
‫جــــــــوړې او هــــــــم جــــــــامې او تلــــــــه راتلــــــــه او تويــــــــانې وې‬
‫د مـــــــال د زيـــــــان د پـــــــاره پـــــــه هـــــــر قســـــــمه بهـــــــانې وې‬
‫واده هـــــــــم پـــــــــه شـــــــــان شـــــــــوکت پـــــــــه ډول رسنـــــــــا وه‬
‫‪900‬‬
‫دا رســــــــــــم دوی تــــــــــــه پــــــــــــاتې د دادا او د نانــــــــــــا وه‬
‫د واده د رسمونو په باره کې تاج محمد زېب رس دا هم ليکي چي په دې ولس کې د‬
‫‪903‬‬
‫هندوستان يا د پاکستان په شان د جهيز طريقه بالکل نه وه او نه به چا دا مطالبه کوله‪.‬‬

‫د غم رسم و رواج‬
‫د سوات د پښتو ادب له تجزيې نه پته لګي چې دلته به خلکو د غم په موقعه کوم‬
‫قسمه رسمونه او رواجونه کول‪ .‬کله چې به څوک وفات شو نو د هغه په تعلق داروانو‪ ،‬رشته‬
‫دارانو پسې خرب ليږلی شو‪ .‬له غسل نه پس چې د مړي جنازه به ووتله نو چې څوک به په‬
‫جنازې پسې وتيل وو که د جنازې مونځ به يې کړی و او کنه په هغوی به نقدې د سقاط‬
‫پېسې وېشل کېدې‪ .‬مليانو به ځان زيات حقدار حسابولو‪ .‬که مرده به مقروض وه خو د يتيم‬
‫مال په بې رحمۍ رسه د هغه رسپرستانو لګولو او د غه به يې د ثواب کار ګڼلو‪ .‬د مياګل‬
‫جهان زېب حکومت په دې سلسله کې قابل قدر اقدامات کړي وو‪ ،‬خو دا مذموم رسمونه ال‬
‫ختم شوي نه وو‪ .‬د مرده د جنازې او د اولنۍ ورځې نه بعد به بيا ماښامونه‪،‬جمعې‪،‬‬
‫څلوېښتمه او تلني و‪ ،‬چې د ارساف حد ته ر سېديل وو‪ .‬اول په دې کې ډېر ارساف وه خو‬
‫بيا پکې کايف کمی راغلی و‪ ،‬چې د مړي تعلقداران نارينه زنانه به راغلل نو د مرده په کور‬
‫کې به دېره وو او د هغوی له تسلۍ او خوشحالۍ نه‪ ،‬بلکې د تکليف باعث به جوړېدل‪ .‬د‬
‫مرده خاندان به په خال غم و او بيا به هم هر وخت د دوی د پاره د خوراک څښاک په فکر‬
‫کې وه‪ .‬د چم محلې اولس به هم يو بل ته د باهمي همدردۍ په مروجه طريقې رسه روټۍ‬

‫‪330‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫کوله‪ ،‬دې ته په عرف کې د غم روټۍ وايي‪ .‬خال خالوانو کې نارينه به زر رخصتېدل خو‬
‫زنانو به اکرث ډېرې ايسارې وې‪904.‬د غم د ځينو رسمونو په باره کې زېب رس په يو بل ځای‬
‫کې دايس ليکي‪:‬‬
‫کـــــــه بـــــــه هيســـــــ ســـــــړی مړشـــــــه چـــــــې بـــــــې مـــــــال وه‬
‫دبـــــــــې مـــــــــال وارث بـــــــــه هـــــــــم د شـــــــــهرت خيـــــــــال وه‬
‫ياپــــــــه ســــــــود يــــــــا پــــــــه ســــــــلم بــــــــه ګــــــــور کفــــــــن وه‬
‫پــــــــــه ډېــــــــــر نــــــــــام او احــــــــــرتام بــــــــــه دی دفــــــــــن وه‬
‫پــــــــه اســــــــقاط کــــــــې بــــــــه وېشــــــــلی دا دولــــــــت شــــــــه‬
‫مـــــرګ الڅـــــه کـــــړې چـــــې بـــــه داپـــــرې لـــــوی افـــــت شـــــه‬
‫کــــــــــه د لــــــــــوګې ځنــــــــــي روح هــــــــــم د يتــــــــــيم تلــــــــــه‬
‫خــــــــو بــــــــه قــــــــرب لــــــــه د مــــــــړي پــــــــه تعظــــــــيم تلــــــــه‬
‫بيــــــــا هــــــــم شــــــــلمې څلوېښــــــــتمې هــــــــم جمعــــــــې وې‬
‫د هــــــــــــــــر چــــــــــــــــا د تبــــــــــــــــاهۍ د ا عالمــــــــــــــــې وې‬
‫بيــــــــــا بــــــــــه تلــــــــــني ورپســــــــــې هــــــــــم واغســــــــــته وار‬
‫مخـــــــــــــالف کـــــــــــــه د کتابـــــــــــــه وه دغـــــــــــــه کـــــــــــــار‬
‫بــــــل پــــــه غــــــم کــــــې بــــــه غوبــــــل د غــــــم پــــــه کــــــور وه‬
‫يـــــــــــو بـــــــــــه غـــــــــــم او بـــــــــــل عـــــــــــامل وررسه نـــــــــــور وه‬
‫د خالوانــــــــــــو فــــــــــــاتحې لــــــــــــه اوس راتلــــــــــــه شــــــــــــته‬
‫‪900‬‬
‫مګـــــــر بېرتــــــــه د دوی تلــــــــه پــــــــه هغــــــــه پلــــــــه شــــــــته‬
‫د غم په موقعه د غلطو رسمونو او فضول خرڅونو په باره کې زېب رس داسې ليکي‪:‬‬
‫يــــو خــــوا بــــه مــــړی پــــروت وه غــــم بــــه پــــېښ پــــه خامنــــان وه‬
‫بـــــل خـــــوا بـــــه د يـــــتم پـــــه مـــــال ګډشـــــوی بيـــــا تـــــاالن وه‬
‫پـــــه ســـــو د او پـــــه ســـــلم يـــــا پـــــه ګاڼـــــه بـــــه يـــــې راوړه مـــــال‬
‫پـــــه رســـــم د اســـــقاط بـــــه بيـــــا وېشـــــلی شـــــه فـــــی الحـــــال‬
‫ســــــيايل بــــــه د يــــــو بــــــل رسه هــــــر چــــــاکړه پــــــه دې رصف‬
‫کــــم خــــرچ بــــه هــــم هــــر چــــا پــــه خاــــل عــــزت ګڼلــــو حــــرف‬
‫راتلــــــه بــــــه هــــــم اســــــقاط تــــــه د خــــــريات غــــــري مســــــتحق‬

‫‪331‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دا رســـــم زيـــــات مهلـــــک چـــــې پـــــه دې ملـــــک کـــــې وه ســـــابق‬
‫پـــــه رس بـــــه هـــــم د مـــــړي هلتـــــه جـــــوړ رش او فســـــاد شــــــه‬
‫هــــــم مــــــال او هــــــم ثــــــواب بــــــه د مــــــرده دواړه بربــــــاد شــــــه‬
‫بيــــــا وې هــــــم قــــــط پــــــه قــــــط ووه جمعــــــي او ووه ماښــــــامه‬
‫بــــــاقي د يتــــــيم برخــــــه بــــــه پــــــه دې کــــــې شــــــوه متامــــــه‬
‫د پاســـــــــــــه څلوېښـــــــــــــتمه ورپســـــــــــــې وار وه د تلـــــــــــــني‬
‫‪906‬‬
‫دا ديــــــــن د پښــــــــتنو وه نــــــــه پــــــــوهېږم کــــــــه ســــــــادين‬
‫‪907‬‬
‫مړی چې به کله ښخ کړی شو نو بيا به يې د هغه قرب ته د قران مجيد سبق ويلو‪.‬‬
‫د مړي ماښامونو کې به اکرث د حلواګانو خرياتونه کېدل‪ ،‬دې ته به يې د حلوه خیرات وې او‬
‫يو بل خريات ته به يې لکي خريات وې‪ 900.‬په غم کې به خلکو عموما ً صفا جامې نه بلکې‬
‫‪901‬‬
‫بعضې خلکو به د غم په موقعه د مړي د خاندان والو رسه د‬ ‫خرينې جامې اغوستلې‬
‫مرستې دپاره نقدې روپۍ هم ورکولې‪ 962.‬خور لور چې به د سخر په کور مړه شوه نو د کفن‬
‫‪969‬‬
‫حق به يې د هغوی وه‪.‬‬

‫د غلط رسم و رواج اصالح‬

‫لکه څنګه چې وړاندې ذکر شو په سوات کې ځينې داسې رسمونه وو چې هغو د‬
‫ټولنې لااره د ناسور حيثيت لرلو‪ ،‬د رياست حکمرانانو د داسې قسمه رسمونو اصالح وکړه‪.‬‬
‫په دې اړه سيد عبدالغفور قاسمي ليکيل‪ ،‬چې د بادشاه صيب دا خواهش وه چې خال قوم‬
‫په اعلی تهذيب رسه نېک نام او په ارام کړي‪ .‬لکه څنګه چې وړاندې ذکر شول چې د غم په‬
‫موقعه به له لرې لرې نه خال خالوان راتلل‪ ،‬د غم خاوندانو او نورو عزيزانو به هغوی ته‬
‫ډوډۍ ورکوله او د هغوی دارو مدار کې به مرصوف وو‪ .‬له دې نه عالوه به د مړي وارثانو د‬
‫ځان نه زيات خرڅ په سقاط خريات کولو او په سود باندې به يې روپۍ اخستلې‪ .‬د يتيامنو‬
‫او کونډو نه به تاوس نه کېده‪ ،‬خو غرض دا وه چې نوم وشوی‪ .‬بادشاه صيب د دې رسمونو‬
‫اصالح وکړه او حکم يې جاري کړ چې کوم ځای کې څوک مړ يش د هغه چم خلک دې‬
‫ګور کفن او جنازه کې رشکت کوي د بهر نه دې خلک نه غونډېږي او څوک چې فاتحې ته‬
‫راځي نو زر دې رخصتيږي‪ ،‬د هغوی په ډوډۍ دې د هيچا خرڅونه نه کيږي‪ .‬که په مړي‬
‫پسې څوک د ثواب په خاطر څه وېشل غواړي نو دا دې د وارثانو د وس مطابق وي‪ ،‬د مړي‬
‫وارثان به د دې کارونو لااره قرض پېسې نه اخيل‪ .‬د ودونو په معامله کې چې کوم بې ځايه‬
‫‪342‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫خرڅونه کېدل يا د لور د رس مال چې به اخستی شه هغه بند شه‪ .‬د لور پالر هر څه چې‬
‫اخيل هغه به د لور مهر وي‪ .‬ټول رعيت يې درې طبقي کړل‪ ،‬اعلی‪ ،‬متوسط‪ ،‬ادن او د‬
‫هرې طبقې د مهر حدونه يي مقرر کړل‪ .‬د نکاحونو په معاملو کې به چې کومي مقدمې او‬
‫جګړې کېدلې هغه د نکاح نامو په اجراء د رسه ورکې شولې‪ ،‬د شب قدر اتش بازي په‬
‫رياست کې قانونا ً منع وه‪ .‬د اخرت درې څلور ورځې به هر کيل کې ډزې کېدلې‪ ،‬الرې به‬
‫بندې وې‪ ،‬واړه او لوی به پکې ژوبل شول‪ ،‬ميا ګل عبدالودود دا ناکاره رسم بند که او بيا به‬
‫اخرتې ښې د خوشحالۍ ورځې وې‪ ،‬نه بيا مرچوغڼې وې او نه د اخرتونو جنګونه‪ ،‬قالره‬
‫قالري وه‪960.‬د اخرت د دې جنګ جګړو په باره کې مياګل عبدالودود خال سوانح کې ليکي‬
‫چې سوات کې به خلکو په اخرتونو کې جنګونه کول‪ ،‬هرې عالقې کې او هر کيل کې چې‬
‫د اخرت مونځ به وشه‪ ،‬نو خلک به له کيل نه ووتل او د بل کيل له خلکو رسه به يې جنګ‬
‫رشوع که‪ .‬دا جنګونه به اکرث د مچوغڼو وو‪ ،‬خو کله کله به بيا د ټوپکو استعامل ته خربه‬
‫‪963‬‬
‫د اخرت د جنګونو په باره‬ ‫ورسېده او د اخرت په مبارکې ورځې به مرګونه او ژوبلې وشوې‪.‬‬
‫کې تاج محمد زېب رس وايي‪:‬‬
‫د اخــــــــــــــــــــــرتو ورځــــــــــــــــــــــې دي د ســــــــــــــــــــــعادت‬
‫د رحــــــــــــــامن پـــــــــــــــه مســــــــــــــلامن دی دا رحمـــــــــــــــت‬
‫خــــــــو افســــــــوس چــــــــې د دې قــــــــام هــــــــر يــــــــو اخــــــــرت‬
‫تېرېــــــــــده پــــــــــه جنــــــــــګ جــــــــــدل او هــــــــــم پــــــــــه رش‬
‫ښــــــــــې جــــــــــامې بــــــــــه کــــــــــړې برابــــــــــر دې نادانــــــــــانو‬
‫بيـــــــــــا بـــــــــــه الړه د اخـــــــــــرت جنـــــــــــګ لـــــــــــه يـــــــــــارانو‬
‫جنـــــــګ بـــــــه جـــــــوړ شـــــــه هـــــــم د يـــــــو کـــــــيل د بـــــــل‬
‫يـــــــــــــو د بـــــــــــــل رشم لـــــــــــــه جـــــــــــــوړ وه دا غوبـــــــــــــل‬
‫پــــــــــــه اول کــــــــــــې بــــــــــــه د ګټــــــــــــو دا جنګرېــــــــــــز وه‬
‫د رســــــــــتم پــــــــــه شــــــــــانې هــــــــــر ســــــــــړی رس تېــــــــــز وه‬
‫بيــــــــا بــــــــه جــــــــوړ شــــــــه جنــــــــګ د تــــــــورو د ټوپــــــــک‬
‫هــــــــــر ســــــــــړي بــــــــــه وه نيــــــــــولی میــــــــــدان کلــــــــــک‬
‫ډېـــــــر بـــــــه مـــــــړه او ډېـــــــر بـــــــه ژوبـــــــل افغانـــــــان شـــــــو‬
‫پــــــه ډېــــــر غــــــم کــــــې بــــــه اختــــــه ډېــــــر نادانــــــان شــــــو‬

‫‪349‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کــــــــه ســــــــحر بــــــــه چــــــــا جــــــــامې واغوســــــــتې ســــــــاينې‬
‫بيـــــــــا ماښـــــــــام لـــــــــه بـــــــــه پـــــــــه وينـــــــــو وې رنګينـــــــــې‬
‫لکــــــــــــه رســــــــــــم د ســــــــــــتي چــــــــــــې حرســــــــــــتناک وه‬
‫هســـــــــــې دا رســـــــــــم د جنـــــــــــګ د اخـــــــــــرت پـــــــــــاک وه‬
‫حــــــــــــرياين وه بيــــــــــــا هــــــــــــم ډېــــــــــــره پــــــــــــه دې راز‬
‫يـــــــــــــو عـــــــــــــامل د دې خـــــــــــــالف نـــــــــــــه کـــــــــــــړه اواز‬
‫او د ملـــــــــــــــک د هـــــــــــــــر يومرشـــــــــــــــ دا ســـــــــــــــيايل وه‬
‫د اخـــــــــرت پـــــــــه جنـــــــــګ يـــــــــې لويـــــــــه خوشـــــــــحايل وه‬
‫ال ډېــــــــر خلــــــــق اوس راځــــــــي هــــــــم پــــــــه نظــــــــر کــــــــې‬
‫چــــــې يــــــې خاــــــې دي مــــــاتې شــــــوې پــــــه اخــــــرت کــــــې‬
‫د چـــــــــا ســـــــــرتګې ړنـــــــــدې شـــــــــوي پـــــــــه ګـــــــــذار دي‬
‫هوښـــــــــــيارانو لـــــــــــه اوس دا کتـــــــــــل پـــــــــــه کـــــــــــار دي‬
‫کــــــــه ســــــــيدان او کــــــــه مــــــــالن کــــــــه عــــــــام اولــــــــس وه‬
‫خـــــــو د هـــــــر ســـــــړي هـــــــم دې جنـــــــګ تـــــــه هـــــــوس وه‬
‫نــــــــر او ښــــــــځې بــــــــه هــــــــم جمــــــــع تلــــــــه صــــــــحراله‬
‫بادشـــــــــاه زر قـــــــــانون کـــــــــړه جـــــــــوړ د قـــــــــوم حيالـــــــــه‬
‫دا خــــــــــــــــرت جنګونــــــــــــــــه منــــــــــــــــع رسارس شــــــــــــــــو‬
‫‪964‬‬
‫خـــــــاص او عـــــــام اوس پـــــــه فائـــــــدې د ديـــــــن خربشـــــــو‬
‫په دغه زمانه کې به جنګونه او فسادونه ډېر کېدل نو ځکه دا متل هم مشهور شوی‬
‫و‪ ،‬چې "د سوات وي ډک د فسات وي"‪ .‬په دې جنګونو کې به له مختلفو کليو نه د ځوانانو‬
‫ډلې جوړې شوې او له يو بل رسه به يې جنګ رشوع کړه ‪ 960‬د اخرتونو له جنګونو نه عالوه‬
‫به چې په يو کيل کې د دوو کسانو جنګ جوړ شو‪ ،‬نو نيم کلی به د يو په طرف شو او نيم د‬
‫بل او دغه شان به جنګ ډېر خطرناک شو‪ .‬ميا ګل عبدالودود وويل‪:‬‬
‫کـــــه پـــــه يـــــو کـــــيل کـــــې جـــــوړ هـــــم د چـــــا جنـــــګ يش‬
‫بيـــــــا دا نـــــــور کلـــــــی دې ټـــــــول ترينـــــــه پـــــــه څنـــــــګ يش‬
‫او کــــــــــــه چــــــــــــا هغــــــــــــو لــــــــــــه ورکړلــــــــــــو مــــــــــــدد‬
‫‪966‬‬
‫نـــــــــور بـــــــــه دوی کـــــــــوي د خاـــــــــل ځـــــــــان رسه بـــــــــد‬

‫‪340‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫او چې کله دا قانون نافذ شو‪ ،‬نو په دې قانون رسه ډېري جګړې ختمې شوې‪.‬‬
‫د رمضان په باره کې دا يو رسم د ميا ګل عبدالودود له وخت نه راروان و‪ ،‬چې په سيدو‬
‫رشيف کې به د ماښام د روژه ماتې اعالن د توپې په ډز کېده‪ 967‬خو بيا وروسته دا ختم شو‪،‬‬
‫دلته به اکرث په کيل کې يو غل ډاکو د مسافرو لوټ مار کولو او کله کله به داسې هم وشوه‬
‫چې د يو چا کور يا نور مال به يې په غال وسوځولو‪ .‬د غالګانو ډاکو او مال جايداد سېزلو د‬
‫مخنيوي لااره هم مياګل عبدالودود يو طريقه کار جوړ کړ‪ .‬په دې باره کې زېب رس وايي‪:‬‬
‫کــــــــه د کــــــــوم کــــــــيل پــــــــه خــــــــوا کــــــــې مســــــــافر الړ‬
‫پــــــــــــه دوکــــــــــــه او پــــــــــــه داړه تــــــــــــې مــــــــــــال او زر الړ‬
‫مســـــــافر بـــــــه هـــــــم قســـــــم خـــــــوري پـــــــه خاـــــــل مـــــــال‬
‫هغـــــــــه کلـــــــــی دې دا مـــــــــال ورکـــــــــړي فـــــــــی الحـــــــــال‬
‫يـــــــــا دې دا کلـــــــــی ښـــــــــکاره هغـــــــــه رهـــــــــزن کـــــــــړي‬
‫هســــــــې نــــــــه چــــــــې دا رهــــــــزن بــــــــدنام وطــــــــن کــــــــړي‬
‫دا قــــــــــــانون څــــــــــــه وه د امــــــــــــن يــــــــــــو پيغــــــــــــام وه‬
‫د پښـــــــــتون چـــــــــې اوچـــــــــت شـــــــــوی پـــــــــه دې نـــــــــام وه‬
‫اوس د امــــــــــــن پــــــــــــه لحــــــــــــاظ د ســــــــــــوات مثــــــــــــال‬
‫هرګــــــــــــز نشـــــــــــــته پــــــــــــه جهـــــــــــــان واوره احـــــــــــــوال‬
‫او کـــــــــه څـــــــــوک د شـــــــــاې څـــــــــه اوســـــــــيزي پـــــــــه اور‬
‫ال معلـــــــــوم هــــــــــېڅ چاتــــــــــه نــــــــــه وي غــــــــــل مختــــــــــور‬
‫بيــــــــا د ټــــــــول کــــــــيل بــــــــه دغــــــــه زيــــــــان رشيــــــــک وي‬
‫کـــــــه يـــــــو تـــــــن کـــــــړی دا کـــــــار پـــــــه شـــــــاه تاريـــــــک وي‬
‫اوس هـــــــر ګـــــــز څـــــــوک څـــــــه ســـــــېزلی پـــــــه اور نـــــــه يش‬
‫‪960‬‬
‫هســــــې نــــــه چــــــې تــــــاواين پــــــه خاــــــل کــــــور نــــــه يش‬
‫د فضول خرچۍ د رسم د مخنيوي په باره کې زېب رس داسې وايي‪:‬‬
‫شـــــــه تېـــــــر هغـــــــه دوران چـــــــې بـــــــه فضـــــــول وو دعوتونـــــــه‬
‫ډک جېـــــب بـــــه شـــــه خـــــايل ټـــــول بـــــه تالـــــه شـــــو دولتونـــــه‬
‫يـــــوازې خـــــو چـــــای نـــــه دی‪ ،‬چـــــرګ‪ ،‬اګـــــۍ او هـــــم کبـــــاب‬
‫هــــــم کېــــــک او هــــــم بســــــکټ وررسه نــــــور هســــــې اســــــباب‬

‫‪343‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دګــــريې يــــې برېــــت لــــوی دي هســــې نــــوم یــــې مخترصــــدی‬
‫‪961‬‬
‫دې قــــــام تــــــه لــــــه دي خرڅــــــه رســــــېدلی لــــــوی رضور دی‬
‫د مياګل جهانزېب له وخت نه مخکې به دکيل خانانو ملکانو د غريبانانو نه ډېر‬
‫بيګارونه اخستل‪ ،‬دا بيګارونه بيا بند کړل شو‪ .‬په دې باره کې زېب رس ليکي چې که په يو‬
‫کيل کې به يو خان يا ملک وه نو د کيل اوسېدونکي په دې مجبور وو چې د هغوی کار‬
‫بيګار به يې کولو‪ ،‬د هغوی په رضا به يې ناسته والړه کوله او د هغوی د حجرې مېلمنو ته به‬
‫يې کټ بسرته ورکوله‪ .‬هغوی ته به يې په خالو قلبو مزکې کرلې‪ ،‬د هغوی نهل بوزغيل‬
‫وغیره پرې تاوان وو او هېڅ چاته دا حق حاصل نه و‪ ،‬چې ځانله د څمالستو کېښناستو لااره‬
‫بېټک او ياحجره جوړه کړي‪ .‬د حجرې دړ‪ ،‬انډېری‪ ،‬تېل وغريه ورکول پرې هم الزم وو‪.‬‬
‫‪972‬‬
‫مياګل جهان زېب په حکمت او مدار د دې ټولو جابرانه رسمونو خامته وکړه‪.‬‬

‫دښمنۍ او نورې ټولنيزي خاميانې‬

‫د رياست سوات د پښتو ادب له مطالعې نه دهغه وخت د خلکو بعيض خرابياين او‬
‫خاميانې هم مخې ته راځي‪ ،‬لکه د ناحقې ګواهي‪979‬يب کاري او بې روزګاري‪970‬د اوبو په‬
‫وار جنګونه او نور‪ .‬تاج محمد زېب رس دې په باره کې دايس وايي‪:‬‬
‫پــــــه وار بــــــه د ابــــــو وه پــــــه هــــــر ځــــــای کــــــې خــــــونرېزي‬
‫تـــــــــاالن د مـــــــــال دولـــــــــت وه دا وه حـــــــــال د يوســـــــــفزي‬
‫يــــو ځــــای چــــې بــــه پــــه لوټــــه يــــا بــــه ګټــــه جــــوړ شــــه جنــــګ‬
‫د کــــــوز رسه تربــــــره بــــــه شــــــه ملــــــک پــــــه وينــــــو رنــــــګ‬
‫نـــــــه دا وه چـــــــې چـــــــا کـــــــړی وی تحقيـــــــق او يـــــــا اثبـــــــات‬
‫پـــــه ننـــــګ بـــــه هـــــم د پـــــړو هـــــر چـــــا فخرونـــــه کـــــول زيـــــات‬
‫ډنـــــــګ ډنـــــــګ کـــــــيل پـــــــه کـــــــيل بـــــــه وشـــــــوې نغـــــــاري‬
‫د ورور قتــــــــــل تــــــــــه ورور تيــــــــــار والړ وه هــــــــــر چــــــــــرې‬
‫ودان کـــــــيل بـــــــه يـــــــې وســـــــول د مســـــــجد ورک احـــــــرتام وه‬
‫انصــــــاف دې خلــــــق اوکــــــړي چــــــې دا کفــــــر کــــــه اســــــالم وه‬
‫رس تــــــو رې بــــــه شــــــوې ښــــــځې او واړه بــــــه يتــــــيامن شــــــو‬
‫پـــــه قتـــــل د مســـــلم بـــــه د خاـــــل رب ټـــــول غلـــــيامن شـــــو‬
‫ځوانــــــــان د پښــــــــتنو بــــــــه ټــــــــول پــــــــه وقــــــــت د بهــــــــار‬
‫‪344‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫د بغـــــــــض د فتنـــــــــو خـــــــــزان تـــــــــاال کـــــــــړه وار پـــــــــه وار‬
‫امکــــــان نــــــه وه دې ملــــــک تــــــه چــــــې راغلــــــی مســــــافر وی‬
‫بيــــــــا بريتــــــــه ســــــــالمت چــــــــې هغــــــــه وړی مــــــــال ورس وی‬
‫د يــــــو کــــــوره بــــــه بــــــل تــــــه چــــــې د چــــــا منکوحــــــه الړه‬
‫‪973‬‬
‫بيانــــــــه وه خاــــــــل خاونــــــــد هغــــــــه ليــــــــدلې عمــــــــر واړه‬
‫په دې قسمه خربو کې مبالغې هم ډېرې دي‪ ،‬لکه په پاسنو شعرونو کې په اخري‬
‫شعر کې چې کومه خربه شوې ده دا د منلو وړ نه ده‪ ،‬يعنې چې د چا منکوحه به د خال‬
‫کور نه بل کور ته الړه نو بيا به چا واپس نه ليده‪.‬‬
‫د دښمن دوست به يې هم خال دښمن حسابولو ‪ 974‬خو په دښمنۍ کې د يو بل‬
‫اوالد ته به يې څه نه ويل په خاصه توګه نابالغه اوالد‪ ،‬خو دا زړې خربې او په معمويل خربو‬
‫د شمني کول نوي نسل نه خوښو‪ 970.‬د يوسفزو د د ښمنيو په باره کې زېب رس داسې‬
‫وايي‪:‬‬
‫د دې قــــــــــام د يوســــــــــفزي چــــــــــې پرېشــــــــــان حــــــــــال وه‬
‫همېشـــــــــــــه کســـــــــــــب د دوی جنـــــــــــــګ و جـــــــــــــدال وه‬
‫د دوی شـــــــــــــــغل د يوبـــــــــــــــل وتـــــــــــــــل غـــــــــــــــارت وه‬
‫بــــــــــــــې امنــــــــــــــي او دښــــــــــــــمني د دوی عــــــــــــــادت وه‬
‫کــــــه پــــــه دوی کــــــې څــــــوک تېــــــر شــــــوي مصــــــلحان دي‬
‫‪976‬‬
‫ګمنـــــــــام شـــــــــوي پـــــــــه جـــــــــرات او پـــــــــه ارمـــــــــان دي‬
‫د سوات الرې بالکل ورانې وې او هم به پرې ټول عمر اوبه بهېدلې‪ ،‬ځکه خو دا متل‬
‫مشهور وه چې د سوات هر شی بې الرې دی خو اوبه يې په الرې دي‪ 977،‬چې د چا به‬
‫نارينه اوالد نه وه هغه ته به يې مريات ويلو‪ 970‬د سوات عامو خلکو به په کورونو کې ساي‬
‫‪971‬‬
‫ساتل خو د يو نيم نه عالوه د عامو مليانو په کورونو کې به ساي نه وو‪.‬‬

‫توهم پرستي‬
‫د سوات په خلکو کې توهم پرستي موجوده وه‪ ،‬بعضې وهمونه ډېر د پخوا نه را روان‬
‫وو او بعضې خربې د وخت تېريدو رسه بدلېدې‪ .‬دلته د نظر د بد اثر د مخ نيوي د پاره‬
‫ساېلني او نظر پاڼه لوګی کېدل‪ 902.‬د دې نه عالوه د نظر څاښتونه او تعويذونه هم کولی‬

‫‪340‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫شو‪ 909‬چې کله به چا ډېره خندا کوله نو دهغې رسه به يې دا بد فايل تړلې وه چې دې‬
‫پسې ډېر لوی غم راروان وي‪ 900.‬کله چې به څوک مړ شه نو د هغه په ماښامونو به د حلوه‬
‫خريات کولی شه‪ ،‬بعضط خلکو به بيا دغه حلوه نه خوښوله او ویل به يې چې شيطانان پرې‬
‫د مړي د غسل د ابو نه څاڅکي کوي‪ 903.‬ښځې به د خالو حاجتونو د غوښتلو او د مختلفو‬
‫‪904‬‬
‫طالب العلامنو به د‬ ‫مرضونو د دفع کولو د پاره زيارتونو ته تللې او سوالونه به يې کول‪.‬‬
‫شهيدانو د زيارتونو نه د پاس کېدو سوالونه کول‪ 900.‬د پخوا زمانې ولس د فهم په ځای د‬
‫وهم ښکار او پرستار وه او دغه وجه وه چې په ملک کې د پريانو او فقريانو کمی نه وه‪ .‬د‬
‫فال‪ ،‬تعويذ‪ ،‬زيارت‪ ،‬پريانو فقريانو د دعاګانو اهميت ډېر زيات وه او د وخت چاالکانو هم ډېر‬
‫په اسانۍ رسه په ولس کې خال اثر رسوخ پيدا کولی شه‪ .‬په رياستي دور کې د فال تعويذ‬
‫او نذرانو شکرانو بازار لږ سوړ شه البته قربپرستي په تېر د ستور بيا هم برابر جاري وه او‬
‫هېڅ کمی پکې نه وه راغلی‪ .‬بعضې داسې ناپوهان هم وو چې زيارتونه به يې حاجت روا‬
‫ګڼل او غري رشعي نامعقول سوالونه به يې ترې کول‪ ،‬خلکو به بعضې زيارتونه د بعضې‬
‫مرضونو د عالج د پاره په خاصه توګه طور مقرر کړي وو لکه مشهور حصار بابا د حصار‬
‫چکدرې او باچاګل بابا د دېولۍ يې د ننکو او مختلفو فاسدو دانو د عالج تهېکداران کړي‬
‫وو او بعضې زيارتونو له يې د بادو بابانوم ايښی وه‪ .‬دا ناپوهي د زنانو ډېره زياته وه‪906.‬کله‬
‫چې به په فصلونو مرض راغی نو د هغو د عالج لااره به يې شګې د مولې او کرلې‪ 907.‬د فال‬
‫او د نجوم ذکر هم د رياست سوات په ادب کې موندل کېږي‪ ،‬لکه دا شعر‪:‬‬
‫ســــــــــــــتا د ســــــــــــــتم پکــــــــــــــې جالونــــــــــــــه ګــــــــــــــورم‬
‫‪900‬‬
‫چــــــــــې پــــــــــه نجــــــــــوم بانــــــــــدې فالونــــــــــه ګــــــــــورم‬
‫د ستورو مختلفو اثراتو په باره کې د زېب رس دا شعر وګورئ‪:‬‬
‫د زهـــــرى او مشـــــرتي هـــــم کـــــه څـــــه نحـــــس ســـــعادت شـــــته‬
‫‪901‬‬
‫د زحــــــل او عطــــــاردهم کــــــه څــــــه بغــــــض محبــــــت شــــــته‬
‫پــه څلــورم بــاب کــې چــې پکــې د ســوات لــه رياســت نــه د اول دور د پښــتو ادب‬
‫تجزيــه شــوې ده پــه هغــې کــې د علــم نجــوم پــه اړه ډېــرې حــوالې پــه نظــر راځــي چــې‬
‫هلتــه پــه تفصــيل رسه موجــودې دي‪ .‬ځينــو خلکــو بــه پــه ورځــو او مياشــتو کــې هــم د‬
‫ساېره وايل او غوړوايل فالونه کتل‪.‬‬

‫‪346‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫دارو درمل او عالج‬
‫په رياست سوات کې د باقاعده هساتالونو د جوړېدو او د ډاکټرانو د عالج معالجې‬
‫نه مخکې د عالج روايتي طريقې وې لکه څنګه چې وړاندې ذکر شوي دي رنځوران به‬
‫زيارتونو او بابا ګانو ته تلل‪ ،‬په مليانو به يې تعويذونه او څاښتونه کول او هغوی ته به يې‬
‫‪912‬‬
‫اکرث به خلکو د بيامر د صحت مندۍ لااره خرياتونه هم‬ ‫نذرانې شکرانې ورکولې‪.‬‬
‫کول‪ 919،‬زياتره به يې ګونګړي پخول‪ 910.‬کله چې طبيبان او بيا وروسته ډاکټران راغلل نو‬
‫اول د مال او د طبيب يا د حکيم ورانه وه او يو بل يې بالکل نه منل‪ .‬مال به خلک څاښت‬
‫تعويذ او دم درود ته راښکل او حکيم او طبيب به خالو نسخو ته او چې کله ډاکټران راغلل‬
‫نو بيا دا درې واړه د يو بل حريفان شو‪ ،‬ډېرو خلکو به د ډاکټر پر ځای مال ته تر جيح‬
‫ورکوله‪913،‬دلته طبيبان هم هغه طبيبان وو چې هغه په هېڅ هم نه پوهېدل او د هغوی‬
‫نسخو به مريض ته د ګټې پر ځای ښه تاوان ورکولو‪ 914،‬ډېرو خلکو به کورين عالجونه هم‬
‫کول‪ ،‬لکه په تبه کې به يې شمکی اوټکولو او هغه به يې مريض ته ورکولو‪ 910،‬که ساي به‬
‫‪916‬‬
‫څوک زخمي کړ نو په زخم کې به يې ورته رانجه اچول‪.‬‬

‫عدالتي نظام‬
‫د رياست سوات د عدالتي نظام په باره کې زېب رس داسې وايي‪:‬‬
‫پــــــــــه هــــــــــر ځــــــــــای دور قــــــــــائم د عــــــــــدالت شــــــــــه‬
‫انصــــــــــــاف عــــــــــــدل تقويــــــــــــت د حکومــــــــــــت شــــــــــــه‬
‫د هــــــــــر چــــــــــا د پــــــــــاره شــــــــــته هــــــــــم دا اختيــــــــــار‬
‫چـــــې خاـــــل حـــــال هـــــم خاـــــل باچـــــا تـــــه کـــــړي اظهـــــار‬
‫او بادشــــــــــاه پــــــــــه عــــــــــدل فضــــــــــل پــــــــــه احســــــــــان‬
‫داد ريس مــــــــــــــــدام کــــــــــــــــوي د هــــــــــــــــر انســــــــــــــــان‬
‫پـــــــــه هـــــــــر ځـــــــــای کـــــــــې مقـــــــــرر تحصـــــــــيلداران دي‬
‫مرشـــــــــان يـــــــــې هـــــــــم د خاـــــــــل ځـــــــــای مرشـــــــــان دي‬
‫بــــــــل موجــــــــود پــــــــه محکمــــــــه کــــــــې بــــــــه قــــــــايض وي‬
‫د قـــــــــــايض پـــــــــــه فيصـــــــــــله بـــــــــــه ټـــــــــــول رايض وي‬
‫هــــــيڅ امکــــــان نشــــــته کــــــه جــــــوړه څــــــوک هيلــــــه کــــــړي‬
‫چــــــــې بــــــــه ماتــــــــه د قــــــــايض څــــــــوک فیصــــــــله کــــــــړي‬
‫‪347‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د قـــــــــــايض هـــــــــــم ډېـــــــــــر پـــــــــــه دې رسه وقـــــــــــار دی‬
‫هـــــــــــر قـــــــــــايض د حکومـــــــــــت وظيفـــــــــــه خـــــــــــوار دی‬
‫مقـــــــــــــرر پـــــــــــــه عالقـــــــــــــه يـــــــــــــو تحصـــــــــــــيلدار وي‬
‫او پــــــــــه ضــــــــــلع يــــــــــو حــــــــــاکم الئــــــــــق هوښــــــــــيار وي‬
‫پــــــــه حــــــــاکم بانــــــــدې حــــــــاکم د شــــــــاه وزيــــــــر شــــــــته‬
‫پــــــــــه وزيــــــــــر وزيـــــــــــراعظم هــــــــــم د امــــــــــري شـــــــــــته‬
‫دوی پـــــــــه غـــــــــور دادريس هـــــــــم دهـــــــــر چـــــــــا کـــــــــړي‬
‫نــــــــه څــــــــه کــــــــرب نــــــــه غــــــــرور او نــــــــه جفــــــــا کــــــــړي‬
‫نــــــــور هــــــــم هــــــــر قســــــــمه جګــــــــړو لــــــــره قــــــــانون دی‬
‫‪917‬‬
‫دا قـــــــــــــانون د عـــــــــــــدل فضـــــــــــــل رهنمـــــــــــــون دی‬
‫عبدالغفور قاسمي ليکيل‪ ،‬چې په رياست کې په فيصله‪ ،‬ډګرۍ‪ ،‬اپيل‪ ،‬د قرضې په‬
‫وصولۍ غرض په هېڅ معامله فيس نه يش اخستل کېدی‪ .‬هره معامله که لويه وي يا وړه‪،‬‬
‫ديواين وي يا فوجداري‪ ،‬د مدعي مدعا عليه يوه پيسه نه لګي اکرث په اوله پېشۍکې که نه‬
‫‪910‬‬
‫وي په دوميه خواه مخواه معامله غوڅيګي‪.‬‬

‫تعليمي نظام‬
‫په رياست کې اول اول د تعليم د ا حال و‪ ،‬چې که چرې د ميا ګل عبدالودود په نوم‬
‫به چرته خط راغی نو هغه خط به يې په الس د يو قاصد تهاڼې (ماالکنډ ايجنيس) ته ولېږلو‬
‫او قاصد به بيا د خط زباين ترشيح مياګل عبدالودود ته کوله‪911.‬په رياست سوات کې د‬
‫تعليم په باره کې سيد عبدالغور قاسمي ليکي چې د رياست په ابتدايي زمانه کې د علم د‬
‫حاصلو لو مکمل اتنظام مياګل عبدالودود رشوع که‪ .‬په هر کيل کې يو دوه عاملان داسې‬
‫وو چې هغوی د مذهب د اعيل تعليم مدرسان وو‪ .‬حکومت هاغه عاملانو ته باقاعده تنخواه‬
‫ورکوله‪ ،‬د هر جامعت امام ته حکم وه چې هغه دې د محلې ماشومانو ته مونځ‪ ،‬قران او د‬
‫دين رضوريات ښايي‪ ،‬مکتبونه او مدرسې يې هم جاري کړې وې چې متو سط تعليم په‬
‫هغې کې حاصلېدلو‪ .‬د اعلی تعليم د پاره به طالبعلامن د انګريزي عالقې کالجونو کې‬
‫داخيلېدل او رياست به د هغوی ټول خرچ په دې رشط برداشت کولو چې دوی به په‬
‫رياست کې پينځه کاله مالزمت کوي او رياست به دوی له معقوله تنخواه ورکوي‪ .‬په اول‬

‫‪340‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫دور کې د متوسط تعليم دپاره په سيدو رشيف کې يو انګرېزي مډل سکول وه‪ 022.‬ياده دې‬
‫وي چې دا د ‪۹۱۷۱‬م خربې دي کوم وخت کې چې جهانزېب کالج نه وه جوړشوی ‪.‬‬
‫زېب رس د رياست د تعليمي ترقۍ په حواله داسې ليکي‪:‬‬
‫او ابــــــــــــادې هــــــــــــم د علــــــــــــم مدرســــــــــــې شــــــــــــوې‬
‫د جـــــــامل کـــــــامل نصـــــــيب تـــــــرې نـــــــه حصـــــــې شـــــــوې‬
‫وظـــــــــــــــــــائف د علـــــــــــــــــــاما مقـــــــــــــــــــرر شـــــــــــــــــــو‬
‫‪029‬‬
‫مســــــــــتحق د هــــــــــر يــــــــــو قــــــــــدر هــــــــــرن ورشــــــــــو‬
‫کله چې دلته تعليمي ادارې جوړې شوې نو بيا هم د زنانو د تعليم طرف ته رحجان‬
‫کم وه او يوه پېغله جينۍ سکول ته لېږل به د رشم کار وه‪ 020‬د مذهبي تعليم د حاصلولو‬
‫دپاره په سيدورشيف کې يوه ديني مدرسه هم جوړه شوې وه‪023.‬په سکولونو او کالجونو کې‬
‫به له بنيادي ديني علومو نه عالوه رصف عرصي علوم زده کولی شول او ديني علوم به په‬
‫ديني مدرسو کې حاصلېدل‪ ،‬خو بيا هم وخت پر وخت داکوښښ شوی و‪ ،‬چې په سکولونو‬
‫کالجونو کې دې هم دا علوم شامل يش‪ ،‬لکه د تفسري تيسري په ديبا چه کې د مصنف‬
‫ځوی مولوي محمد صالح دايس ليکي‪:‬‬
‫که چرې حکومت عاليه د سوات په خاله محکمه تعليم کې د دويم‬
‫کالس نه تر آخره پورې تدريجا ً دي [تفسري تيرس] لره رواج ورکړي نو عام و‬
‫خاص به ترې فائده واخيل او د مصنف مرحوم د پاره به تر قيامته پورې باعث‬
‫خېر او حقيقي يادګار پاتې يش او د خالې پښتو ژبې قدر قيمت به هم اوکړی‬
‫‪024‬‬
‫يش‪.‬‬
‫په سوات کې په رياستي دور کې په تعليم کې ښه ترقي شوې وه‪ .‬د مياګل عبدالودود په‬
‫وخت کې په دې کار رشوع شو او بيا د مياګل جهانزېب په وخت کې په تعليمي ادارو کې‬
‫زياتوالی راغی او په سوات کې يې جهانزېب کالج هم جوړ کړ‪.‬‬

‫جديديت او فېشن‬
‫تهذيبي ارتقا فطري خربه ده‪ .‬د زمانې له بدلېدلو رسه د سوات خلک هم تعليم يافته‬
‫شول او د نورې دنيا له رسمونو رواجونو او فېشنونو نه خرب شول او د سوات په ټولنه کې هم‬
‫جديديت طرف ته يو بدلون رشوع شو‪ ،‬لکه څنګه چې دا فطري خربه ده چې په ټولنه کې‬
‫چې کله اول يو نوی څيز رايش نو هغه په اسانه نه قبلېږي همدغه شان په سوات کې‬

‫‪341‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫فېشن او جديديت د ډېرو خلکو خوښ نه و‪.‬کوم جديديت يا کوم فېشن چې عام شو نو د هغه‬
‫په باره کې ليکواالنو خال رد عمل داسې ښکاره کړی دی‪ .‬عبداللطيف شاهني د فېشن په‬
‫يلغار کې يوې ورکې پېغلې ته د "ټيډي پېغله" تر رسخط الندي داسې مخاطب دی‪:‬‬
‫تـــــــــه زمـــــــــا نظـــــــــر کـــــــــې دومـــــــــره ســـــــــاکه شـــــــــوې‬
‫خـــــــــــــــدايګو د ډېـــــــــــــــران د رس بڼکـــــــــــــــه شـــــــــــــــوې‬
‫خاـــــــــــــل مقـــــــــــــام دې او پېژنـــــــــــــه وېښـــــــــــــه شـــــــــــــه‬
‫ای د حـــــــــــــوا لـــــــــــــورې بـــــــــــــې درکـــــــــــــه شـــــــــــــوې‬
‫ســــــــــــتا پــــــــــــه ژوندانــــــــــــه کــــــــــــې مقصــــــــــــودونه دي‬
‫تــــــــــــه د خاــــــــــــل مقصــــــــــــد د الرې ورکــــــــــــه شــــــــــــوې‬
‫رشم حيــــــــــــــا تــــــــــــــا د ځانــــــــــــــه لــــــــــــــرې کــــــــــــــړه‬
‫نـــــــــه لـــــــــرې حيـــــــــا ســـــــــرتګو کـــــــــې کلکـــــــــه شـــــــــوې‬
‫څڼـــــــــې دې قينچـــــــــي کـــــــــړې څـــــــــادر لـــــــــرې شـــــــــه‬
‫‪020‬‬
‫تـــــــف لعنـــــــت پـــــــه تـــــــا شـــــــه يـــــــو کوتکـــــــه شـــــــوې‬
‫سيف امللوک صديقي په خال کتاب کې د "ټيډي" تر رس خط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫لرشـــــــــــه ليونيـــــــــــه اوس د ګنـــــــــــد خـــــــــــربې الړلـــــــــــې‬
‫ښـــــــه شـــــــوه د پـــــــړدې او قيـــــــدو بنـــــــد خـــــــربې الړلـــــــې‬
‫ګــــــرځم جګــــــه جګــــــه د حيــــــا حجــــــاب مــــــې لــــــرې کــــــه‬
‫مــــــــه وايــــــــه وا عظــــــــه ســــــــتا د پنــــــــد خــــــــربې الړلــــــــې‬
‫شــــــان تــــــه زمــــــا اوګــــــوره چــــــې څــــــومره ډول ناکــــــه يــــــم‬
‫څـــــــوک چـــــــې پټېـــــــده د هغـــــــه ژونـــــــد خـــــــربې الړلـــــــې‬
‫جــــــــــام او رصاحــــــــــې زمــــــــــا د شــــــــــونډو د ګردنــــــــــه زار‬
‫شــــــــاته شــــــــاته مــــــــه ګــــــــوره د هنــــــــد خــــــــربې الړلــــــــې‬
‫زه او ځـــــام دوســـــت بـــــه د پکچـــــر ليـــــدو لـــــه ځـــــان لـــــه ځـــــو‬
‫کلــــــب تــــــه بــــــه بــــــل بيــــــا يــــــم د خاونــــــد خــــــربې الړلــــــې‬
‫وخـــــت بـــــدل شـــــه داســـــې صـــــديقي د ســـــړي وړانـــــدې ځـــــي‬
‫‪026‬‬
‫لــــــــوريې پکــــــــار نــــــــه ده د فرزنــــــــد خــــــــربې الړلــــــــې‬
‫په ايلم رساله کې نادرخان د ټيډي فېشن په باره کې داسې ليکي‪:‬‬

‫‪302‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫تعليم يافته زملي او پېغلې دا فېشن ډېر خوښوي ـ او هغه په دې ډېر‬
‫غټ فخر کوي‪ ،‬دې فېشن ته ټيډي فېشن وايي ـ لعنت دې يش په داسې لغړ‬
‫او سړي خور فېشن باندې د دې نه که سړی لنډیلغړ اوګرځي نو هېڅ فرق به‬
‫پکې نه وي ـ ولې چې په دې فېشن ايبل جامو کې د سړي هراندام بيل بيل‬
‫ښکاريږي او د وجود اتار او چړهاا يې واضحه په نظر راځي ـ که دې ته سړی د‬
‫ټيډي فېشن په ځائی د سړي خورو فېشن ووايي نو هېڅ کله به غلطه نه وي ـ‬
‫‪027‬‬
‫کوم چې د نوې زماين د خلقو خوښ فېشن دی‪.‬‬
‫له دې نه پته لګي چې په هغه دور کې چې د هلکانو او جينکو په لباس کې کوم‬
‫بدلون راغلی و‪ ،‬نو دغه فېشن د خلکو نه و خوښ شوی او ليکواالنو يا نېغ په نېغه او يا په‬
‫طنزيه انداز کې پر دغه فېشن نيوکې کړي دي‪.‬‬

‫تفريح او مېلې‬
‫چې کله په سوات کې د اخرتونو په موقعو د جهل مظاهرې او جنګونه ختم شول‪،‬‬
‫نو دا رضوري وه چې د اخرت په ورځ دې خلک په سيل او تفريح کې مرصوف يش‪ ،‬نو دې‬
‫غرض لااره مياګل عبدالودود له مينګورې نه دوه ميله لرې د سيند پر غاړه په يو میدان کې‬
‫د مېلې لګولو طريقه جاري کړه‪ .‬د سوات د اخرتونو دغه مېله بيا ډېره دلچساه هم ثابته‬
‫شوه‪ ،‬دې مېلې کې به د نورو کرتبونو نه عالوه نېزه بازي هم کېده‪ .‬د سوات خلکو ته بيا‬
‫مېلې ډېر خوند ورکړ‪ .‬دا مېله به په ورکوټي اخرت کې څلور او په لوی اخرت کې پينځه ورځې‬
‫جاري وه‪ .‬ورو ورو د سوات خلک د اخرت په خوشحالۍ او د اخرت په مقصد پوهه شول او‬
‫دغه رنګ د سوات د اخرت مېله ډېره مشهوره وه‪ .‬د پښتونخوا د هرې عالقې نه به په سوونو‬
‫خلک دې مېلې ته راتلل او په دې طريقه د پښتونوال ماحول دا مېله د قومي اتحاد‪ ،‬محبت‬
‫او د باهمي ميل جول يوه مفيده ذريعه ثابته شوه‪ .‬په دې مېله کې جواري يا مړزان جنګول‬
‫يا نور بيهوده کارونه منع وو‪ ،‬لنډه دا چې د سوات مېله د پښتون تهذيب يوه منونه وه‪ 020.‬د‬
‫دې مېلې په باره کې زېب رس داسې ليکي‪:‬‬
‫ده پــــــه ســـــــيند کــــــې ښـــــــه صــــــفا جـــــــوړه بنګلــــــه کـــــــړه‬
‫مقـــــــــــرر يـــــــــــې د اخـــــــــــرت هلتـــــــــــه مېلـــــــــــه کـــــــــــړه‬
‫ويل عهــــــــــــد جهــــــــــــان زېــــــــــــب صــــــــــــاحب وقــــــــــــار‬
‫د تفــــــــــريح ســــــــــامان کــــــــــه ټــــــــــول هلتــــــــــه تيــــــــــار‬

‫‪309‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ښـــــــــځې نـــــــــر هـــــــــم شـــــــــو جـــــــــدا د يـــــــــو د بلـــــــــه‬
‫دا فرمـــــــــــان دی هـــــــــــم د ســـــــــــوات د شـــــــــــاه افضـــــــــــله‬
‫د هـــــــــــــر قســـــــــــــم بيهـــــــــــــوده ټـــــــــــــول حرکـــــــــــــات‬
‫‪021‬‬
‫قانونـــــــــــا ً دي منـــــــــــع کـــــــــــړي شـــــــــــاه د ســـــــــــوات‬
‫د اخرت په موقعه د سوات د مېلې ذکر په يو بل ځای کې زېب رس داسې کوي‪:‬‬
‫اخــــــــرت بــــــــه نــــــــه يش مبــــــــارک پــــــــه مبــــــــارک ويلــــــــو‬
‫نـــــا مبـــــارک نقـــــش کـــــه تـــــا پـــــه خاـــــل دفـــــرت اېښـــــی دی‬
‫فضـــــــول رســـــــمونه تلـــــــه راتلـــــــه ګرځېـــــــده نـــــــه دي پکـــــــار‬
‫پــــه هــــر عظــــيم کــــار کــــې رحــــيم عظــــيم خطــــر اېښــــی دی‬
‫چــــــې پــــــه هــــــر وخــــــت تــــــالره بخــــــت او احــــــرتام درکــــــوي‬
‫هغـــــه پېغـــــام تالـــــه د ســـــوات بادشـــــاه نېـــــک نـــــام درکـــــوي‬
‫کـــــه زيـــــات غـــــرض دې د عرشـــــت وي نـــــو مېلـــــې لـــــه الړشـــــه‬
‫هلتـــــــه ســـــــامان يـــــــې د تفـــــــريح ټـــــــول رسارس اېښـــــــی دی‬
‫د جنـــــــګ جـــــــدل او د فتنـــــــو دور اوس پـــــــاتې نـــــــه شـــــــه‬
‫‪092‬‬
‫نظــــــــام د صــــــــلحې اوس د امــــــــن پېغمــــــــرب اېښــــــــی دی‬
‫وايي چې له دې نه اول به په کانجو کې د شهيد بابا په بڼ کې يوه مېله لګېده‪،‬‬
‫نارينه او زنانه دواړه طبقې به دغلته موجود وې او د قسام قسم قومي رسودونو مجلسونه به‬
‫ګرم وو‪ ،‬ډول رسنا به هر ځای غږ ېده‪ .‬سندر غاړي (چټيان طالبان) به په جوش خروش‬
‫ګډېدل او ملکي لوليانو به هم نڅاوې کولې او دا ولس به ترې چاپېره والړ وه‪ ،‬د واه واه‬
‫نعرې به اسامن ته رسېدې‪ ،‬ناڅاپه به نوي رسودګران په زوږ سوران د غلته راورسېدل او په‬
‫يو ځای کې به يې ټنګ ټکور جوړ کړ او چغې سورې به يې پورته کړي‪ ،‬نو دې ولس به دا‬
‫زاړه رسودګر يوازې پرځای پر ېښودل او په نوو پسې به الړل‪.‬‬
‫په شهيد بابا کې د محمد عبدالحق جهانزېب حکومت د نارينو د اجتامع بنديز کړی‬
‫وه‪ .‬نارينو او زنانو به په يوه اجتامع کې رشکت هېڅ کله نه شو کولی او بيا به د اخرت مېله له‬
‫سيند نه مينګورې طرف ته لګېده او قسم قسم متاشې به پکې موجود وې او د رياست نه‬
‫بهرخلک به ورت هم راتلل‪ 099.‬د مياګل عبدالحق جهانزېب پخاله هم د ستار اواز او ساز‬
‫خوښ وو او کله کله به د رسود مجلس کېده‪ ،‬خو د رسود دپاره تنخواه خواره رسودګر نه وو‬

‫‪300‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫مقرر شوي‪090.‬د مياګل عبدالودود مرش نيکه اخون عبدالغفور (سيدو بابا) يو ځل د متاشې‬
‫خالف فتوی ورکړې وه او دا يې وييل وو چې سوات کې به هېح څوک په ودونو يا نورو‬
‫خوشحالو متاشې نه کوي‪ ،‬له هغې ورځې نه بعد په ټول سوات ډمې ګډېده‪ ،‬مجلسونه او‬
‫داسې نورې متاشې بندې شوې وې‪ 32.‬دغه رنګ د چيلم څښل يې بند کړي وو‪ ،‬هېڅ چا‬
‫‪093‬‬
‫زېب رس ليکي چي دلته د رشاب خانو‪ 39‬او ناټک د نومه‬ ‫سوات کې چيلم نه شه څښلی‪.‬‬
‫څوک اشنا نه دي‪ 094.‬د ‪۹۱۱۸‬کال د وايل د يو حکم مطابق چې څوک د نشې په حالت‬
‫کې يا د رشاب څښلو په حالت کې په کوڅه يا بازار کې ونيولی شه نو پينځه سوه روپۍ‬
‫جرمانه به ورکوي او يوه مياشت به قيد کېږي‪090.‬د تهيټر په باره کې زېب رس په "متاشه"‬
‫نظم کې دايس مکامله بيان کړې ده‪:‬‬
‫يو يار بل ته‬
‫زنــــــده نــــــاچ دی پــــــه تهيټــــــر کــــــې راشــــــه وينــــــه اشــــــتهار‬
‫خـــــواه مخـــــواه بـــــه ځـــــو بېګالـــــه ځـــــان د وختـــــه کـــــړه تيـــــار‬
‫يـــــــو ســـــــاعت بـــــــه اول درومـــــــو د ارام مقـــــــام بـــــــه مومـــــــو‬
‫د عرشــــــت رشاب بــــــه شــــــو مــــــو پــــــه محفــــــل د ګــــــل نګــــــار‬
‫هغـــــــه ځـــــــای د خوشـــــــحالۍ دی د ســـــــياالنو د ســـــــيالۍ دی‬
‫دا مجلـــــس د نېـــــک فـــــالۍ دی هـــــم د عـــــيش هـــــم د وقـــــار‬
‫هغه بل يار‬
‫دا تـــــه څـــــه وايـــــې نادانـــــه بـــــس کـــــه بـــــس لـــــه دې بيـــــا نـــــه‬
‫دا خــــــــالف وه ســــــــتا د شــــــــانه تــــــــاچې او کــــــــړه دا ګفتــــــــار‬
‫هغـــــــه ځـــــــای د ضـــــــاللت دی ځـــــــای د غـــــــم او د ذلـــــــت دی‬
‫کـــــه دې ديـــــن کـــــه دې دولـــــت دی تابـــــه کـــــړي پـــــه دواړو خـــــوار‬
‫دا دښــــــمن ســــــتا د وطــــــن دی دا يــــــې مکــــــر دايــــــې فــــــن دی‬
‫دا خـــــــــزان ســـــــــتا د ګلشـــــــــن دی دا رص رص ســـــــــتاد ګلـــــــــزار‬
‫دا هــــم ســــتا د مــــرګ ښــــادي ده ســــتا د ملــــک هــــم بربــــادي ده‬

‫‪ 32‬وايي چې د دې فتوې باوجود هم ټول په ټوله دا متاشې نه وې بندې شوې‪.‬‬

‫‪ 39‬رشاب خانې خو نه وې البته د رشابو ټېکې به د وايل صېب په حکومت کې د رسکار په اجازت ورکولې کېدې‪.‬‬

‫‪303‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫صــــد افســــوس څــــه نــــا مــــرادي ده چــــې پــــرې تــــه شــــوې ګرفتــــار‬
‫دا طلســـــم ســـــتا د بنـــــد دی ســـــتا دشـــــمن لـــــوی دا نشـــــمند دی‬
‫څــــوک چــــې بنــــد پــــه دې کمنــــد دی بيــــا تــــل ګرځــــي رشمســــار‬
‫دا تــــــوهني ســــــتا د اســــــالم دی دا هــــــم رشم ســــــتا د قــــــام دی‬
‫دا هــــــم ډک د زهــــــرو جــــــام دی چــــــې بــــــه تــــــاکړي خــــــواروزار‬
‫دا دوران د انقــــــــــــالب دی انقــــــــــــالب خانــــــــــــه خــــــــــــراب دی‬
‫د هغــــو څــــه خــــورد وخــــواب دی چــــې پــــه بنــــد کــــې وي حصــــار‬
‫ســـتا کـــه خيـــال د خاـــل عـــزت وي هـــم دې حـــب د خاـــل ملـــت وي‬
‫ســــــتا بــــــه تــــــل عــــــادت ســــــنت وي د نبــــــي خــــــرياال بـــــــرار‬
‫د رس حــــــد ځنــــــي پيغــــــام تــــــل راځــــــي هــــــم ســــــتا پــــــه نــــــام‬
‫همـــــدردان هـــــم د اســـــالم صـــــد حرســـــت کـــــړي ســـــتا پـــــه کـــــار‬
‫پـــــــه افســــــــوس فرېـــــــب رسه ژاړه ســــــــتا د عـــــــيش زمانــــــــه الړه‬
‫‪096‬‬
‫چــــــــې دې الړه يــــــــاران واړه نــــــــن صــــــــبا دی ســــــــتا رفتــــــــار‬
‫خو ډاکټر سلطان روم ليکي چې رياست ډېر زر مغريب او سيکولر رنګ واخسته‪:‬‬
‫‪Swat State ‘became increasingly secular. It is singificant to‬‬
‫‪note that one of Abdul Wadud first moves on gaining real power‬‬
‫‪was to banish all religious mendicants form Swat.’ In Swat, unlike‬‬
‫‪in Dir, ‘the ruling family, while descended from a Sufi mystic, was‬‬
‫‪secularizing and westernizing as rapidly as possible as it solidified‬‬
‫‪its rule under British protection.’097‬‬
‫ترجمه‪ :‬د سوات رياست په تېزۍ رسه سيکولر جوړېده‪ ،‬دا خربه د يادولو وړ ده چې‬
‫کله عبدالودود ته حقيقي اختيارات مېالو شول‪ ،‬نو هغه ټول مذهبي ملنګان په سوات بند‬
‫کړل‪ .‬په سوات کې هم د دير د رياست په شان حکمرانه طبقه د يو صويف او ويل په اوالد‬
‫کې وه‪ ،‬خو دوی د برتانوي تحفظ الندې دې رياست ته په تېزۍ رسه مغريب رنګ ورکولو او‬
‫دا يې سيکولر کولو‪.‬‬
‫ډاکټرسلطان روم صيب مخکې ليکي چې د مياګل عبدالودود په وخت کې په‬
‫سېنام پابندي وه خو دا پابندي برقرار پاتې نه شوه او مياګل عبدالحق جهانزېب (وايل‬
‫سوات) د سېنامګانو د جوړولو اجازت ورکړ او تر ‪ ۹۱۹۱‬پورې دلته دوه سېنامګانې جوړې‬

‫‪304‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫شوې وې‪ ،‬يوه سوات سېنام او بله طارق سېنام‪090.‬د مياګل عبدالودود په وخت کې به‬
‫رشاب چا په ښکاره نه شو څښلی خو چې کله هغه د حکومت نه الس واخسته نو بيا حاالت‬
‫بدل شول‪ .‬اګر چې وايل صيب د مقامي رشاب جوړونکو نه تحريري ضامنتونه اخستي وو‬
‫چې بيا به رشاب نه جوړوي خو د بهر نه د رشابو راتګ موجود وه‪ .‬د دې به باقاعده ټهېکې‬
‫ورکول کېدې او د دې نه به رسکاري خزانې ته هم ګټه رسېده‪ 091.‬د فلمونو په هکله د‬
‫‪۹۱۹۱‬م په ايلم رساله کې زيدالله خان مستانه ليکي چې که فلم خراب څيز وی نو‬
‫حکومت به ورته دومره ترجيح نه ورکوله ځکه چې هر رس براه ملت دا غواړي چې د هغه‬
‫رعايا دې په معايش لحاظ رسه ښکلی او ارام ژوند تېر کړي‪ .‬هغه وړاندې ليکي چې په فلم‬
‫کتو کې دوه فايدې دي يو دا چې حکومت په فلم جوړوونکو باندې ټېکسونه لګوي او هغه‬
‫دولت د غريبانو مسکينانو د تعليم او نورو دايس ښېګړو په کار باندې لګوي‪،‬که چرې مونږ‬
‫فلم کتل پرېږدو نو حکومت ته چې د فلم نه کومه فایده حاصلېږي هغه به بنده يش او د‬
‫ملک په اقتصادي حالت کې به فرق رايش‪ .‬دويم دا چې د فلم کتو نه ښه تاثر پیداکېږي‬
‫خو په دې رشط چې فلم کتونکي له حد نه زيات فلمونه نه ګوري‪ ،‬ځکه چې په دايس کولو‬
‫رسه د ډېرو فلم کتونکو په اخالقو غلط اثر پرېوځي‪ ،‬د وخت او د پېسو نقصان دی‪ ،‬فلم د‬
‫تعليم ورکولو ښه ذريعه ده او د جهالت بېخ کني کوي او بله غټه فائده يې دا ده چې د‬
‫‪002‬‬
‫خلکو نه د زور زيايت احساس لرې کوي‪.‬‬

‫د لوبو ميدانونه‬
‫په رياست سوات کې له نورو لوبو نه عالوه د پولو او د ټينس ميدانونه هم وو‪ .‬په‬
‫دې اړه زېب رس داسې وايي‪:‬‬
‫د ســـــــــــــــېدو د مدرســـــــــــــــې چـــــــــــــــې عـــــــــــــــامرت دی‬
‫هغــــــــــه هــــــــــم الئــــــــــق د هــــــــــر قســــــــــمه صــــــــــفت دی‬
‫د پولــــــــــــــــــــــو او د ټېــــــــــــــــــــــنس ارت ميــــــــــــــــــــــدان‬
‫‪009‬‬
‫خــــــــاص پــــــــه خــــــــوا د مدرســــــــې کــــــــې دی عيــــــــان‬
‫د خلکــو د ســيل او تفــريح لاــاره مواقــع پــه مرکــزي ځــايونو کــې پيــدا کــول د‬
‫حکومت کار و‪.‬‬

‫‪300‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د ماشو مانو لوبې‬
‫د رياست سوات په پښتو ادب کې چې د ماشومانو د کومو لوبو ذکر راغلی دی‪ ،‬په‬
‫‪003‬‬
‫او نورې مشهورې لوبې دي‪.‬‬ ‫هغې کې غوزان‪ ،‬خرصالل‪ ،‬انګۍ‪ ،‬څايل مار‪ ،000‬باګه‬

‫د ښځو ژوند‬
‫د رياست سوات د پښتو ادب له تجزيې نه په سوات کې د ښځو د ژوند ژواک او د‬
‫هغوی د حقونو او ذمه واريانو اندازه په اسانه لګېدلی يش‪ .‬دا خربه په عام طور منلی يش‬
‫چې د ښځينه وو سرت مذهبا ً الزمي دی‪ ،‬خو په هغه زمانه کې به د ولس د متوسط او ادنی‬
‫طبقو ښځو د دې داسې خاص خيال نه ساته‪ ،‬اکرثو ښځو به په کليو او صحرا خال خال‬
‫کارونه کول‪ ،‬واښه لرګي به يې راوړل‪ ،‬ځنګل ته به تللې‪ ،‬په بازارونو کې به يې سود سودا‬
‫کوله او په دغه زمانه کې به د لويو او معتربو کورنو ښځې په کورونو کې ناستې وې‪ .‬د ښځو‬
‫د سرت په باره کې تاج محمد خان زېب رس داسې ليکي‪:‬‬
‫که سرت د مذهب په لحاظ کيږي نو په دې صورت کې خو د امري او‬
‫غريب سوال نه پی دا کيږي ـ اسالم زنانو ته د ګواهۍ ورکولو پوره پوره حق‬
‫ورکړی دی نو په کورونو کې دننه زنانه به خال شهادت ورکولو کې د خال دغه‬
‫اسالمي حقه څنګه فائده واخستی يش ـ اسالم په واضحو او صفا الفاظو کې دا‬
‫اعالن کوي چې سرت د عورت فرض دی مخ الس او خاې هرګز عورت نه دی‬
‫‪004‬‬
‫مګر دلته دالس او خاواو مخ پټول هم الزمي او رضوري دي‪.‬‬
‫په هغه وخت کې د ښځو د تعليم هم عام خلک په حق کې نه وو‪ ،‬بلکې خالف به‬
‫يې وو‪ .‬دلته د ښځو د تعليم ډېر کمی و او ښځو ته تعليم ورکول به په پښتو داغ ګڼل کېده‪،‬‬
‫دغه وجه وه چې يو شاعر داسې وايي‪:‬‬
‫ګـــــــوره د نـــــــورو خلقـــــــو ښـــــــځې پـــــــاس اســـــــامن لټـــــــوي‬
‫‪000‬‬
‫زمــــــــونږه ښــــــــځې پــــــــه دې زمکــــــــه باباګــــــــان لټــــــــوي‬
‫د ښځو د تعليم د رضورت او اهميت په باره کې نعمتي ليکي چې له دې خربې‬
‫څوک انکار نه يش کولی چې بې تعليمه ښځې ډېرې توهم پرستې او بيا ال پښتنې بې‬
‫تعليمه ښځې خو د نوکو څوکو رسه وهم وهم وي‪ .‬د دوی د وهمونو لرې کولو لااره ډېره‬
‫رضوري ده چې د ښځو د تعليم طرف ته توجه وکړی يش‪ ،‬وهم داسې ناکاره څيز دی چې د‬
‫ملک‪ ،‬قوم او دين درې واړو په حقله نقصان رسونکی دی‪ .‬په هرې کورنۍ کې قسم قسم‬

‫‪306‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫رسمونه رواجونه د تعليم د نشوايل په وجه موجود دي لکه پرييان‪ ،‬دېوان‪ ،‬تعويذ‪ ،‬منرت‪ ،‬په‬
‫قربونو سوال کول وغېره وغېره‪006.‬په هغه زمانه کې به پښتنو د ښځو د تعليم باره کې دا‬
‫شکايت کوي چې که لور خور تعليم وکړي نو هغه به فضول خرڅه يش‪ ،‬هغه به ازاده يش يا‬
‫هغه به بد چلنه يش او که اوس د کور ډيوه ده نو بيا به د محفل ډيوه يش‪ 007.‬تاج محمد‬
‫خان زېب رس هم وايي چې دا ولس د زنانو د تعليم طرف ته هېڅ خيال نه کوي اګر چې‬
‫وايل صيب د زنانو د تعليم دپاره يو څو سکولونه جوړ کړي وو خو دې د متام ولس د زنانو د‬
‫تعليم بندوبست نه شو کولی‪ .‬په هغه زمانه کې که سکولونه زيات هم وو خو د زنانو استاذانو‬
‫موندل ګران وو‪000.‬په ښځو د پردې قيد خو خامخا و‪ ،‬خو د دوی د سيل او تفريح لااره څه‬
‫انتظام نه و او دغه وجه وه چې دې حاالتو د ښځو په صحت هم ډېر خراب اثر غورځولی و‪،‬‬
‫کوم ته چې زېب رس داسې اشاره کړې ده‪:‬‬
‫د قي د او پردې دا جابرانه رسم اوس دې حد ته رسېدلی دی چې د‬
‫معتربوکورونو زنانه اوس په کم عمرۍ کې زړې معلوميږي او اکرثې غريبانې‬
‫بيامرانې وي ـ ولې چې دوي د همېشه د پاره د تازه هوا او نقل وحرکته‬
‫‪001‬‬
‫محرومې وي‪.‬‬
‫خو دلته دا خربه هم ياد ساتل پکار دي چې په زنانو دومره زياتې پابنديانې هم نه‬
‫وې د کومو تشبيهه چې زېب رس له قيد رسه ورکړې ده ځکه چې زنانه به بابا ګانو ته تللې‪،‬‬
‫ميلو ته به تللې او دغه رنګ پټو ته به هم تللې‪ .‬د ښځو د سزا په باره کې تاج محمد خان‬
‫زيب رس ليکيل‪ ،‬چې دې په باره کې دوه زړې طريقې رائج وې‪ ،‬ځينو خلکو چې له خالو‬
‫ښځو رسه په خربو اترو قدرې څوک وليد او يا د چا عيب ژن‪ ،‬دروغژن او دښمن په ملسون‬
‫به يې په خالو منکوحو شک پيدا شو نو په ډېره بې رحمۍ رسه به يې قتلوله او هېڅ‬
‫انصاف‪ ،‬تحقيق او تاوس به نه وه او بعضې کسان به داسې وو چې په فعل شنيع خالې‬
‫منکوحې په خالو سرتګو ويني او د رياستي عدالتونو په فيصلو به يې اکتفا وکړه‪ .‬زېب رس دا‬
‫هم ليکي چې عدالتونو خو به نارينو ته د قيد او جرمانې مناسب سزا ورکړه مګر د فاحشو‬
‫زنانو د سزا معقول انتظام نه وه او دا فاحشې زنانه به دحفاظت لااره خالو رشته دارانو ته‬
‫حواله کړی شوې‪ ،‬نو د دې نتېجه به دا وه چې د دې فاحشې زنانه خاوند په عدالتي فيصلو‬
‫صرب نه شه او د ښځې د ټول خاندان رسه به يې دشمني ساتله او د يو اوږد فساد سبب به‬
‫جوړ شه او دا په دې چې دغه زنانه به بيا چا کور ته راوستی نه شوه او د موهومې بدنامۍ‬

‫‪307‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫په خيال به يې ورته طالق هم نه شو ورکولی‪ ،‬د زنانه د نان نفقې انتظام به هم بيا نه وه نو‬
‫‪032‬‬
‫نورې مسئلې به ترې جوړې شوې‪.‬‬

‫د ښځو راهداري‬
‫چې کله جهانزېب د وزارت عظمی اختيارات په الس کې واخستل نو د ولس د‬
‫ناموس د حفاظت او د اغوا د وارداتو د مامنعت په غرض يې دا فرمان صادر که چې هېڅ‬
‫زنانه به بې د رسکاري تصديق او شناخت نامې نه د رياست نه بهر نه يش تلی او که تلل يې‬
‫رضوري وي‪ ،‬نو د خاوند‪ ،‬ورور او د پالر په ملګرتيا کې به ځي او په هر حال به وررسه‬
‫راهداري وي‪ .‬د دې فرمان په وجه د ولس د ناموس د کايف حده پورې حفاظت اوشه او د‬
‫ولس د ناموس د دښمنانو په الرو کې مشکالت پيدا شول‪039.‬په رياستي دور کې به ښځو ته‬
‫ته په مرياث کې حصه نه شوه ورکېدی‪ 030‬بعضې خربې داسې وې چې په هغو کې به د‬
‫زنانو ډېر خيال ساتلی شه لکه په جنګونو کې به په زنانو يا په ماشومانو ګوزار نه شو‬
‫کولی‪ 033.‬د زنانو د ګودر په الر نارينه سړي ته د تللو اجازت نه وه ‪ 034‬باچا صيب په خال‬
‫سوانح کې ليکي چې خوياندو‪ ،‬لوڼو او ښځو ته مې هغه حقوق ورکړل کوم چې هغوی ته‬
‫رشيعت ورکړي دي‪ 030‬خو په رياستي دور کې هم د رواج قانون نافذ وه او ښځو ته به په‬
‫مرياث کې حصه نه مېالوېده‪ .‬مياګل عبدالودود دعوه ځکه غلطه ده چې هغه ښځې د‬
‫وراثت له حق نه محرومې کړې وې او په مهر کې چې کومه زمکه به ښځې ته مېالوشوه نو د‬
‫‪036‬‬
‫هغې په ګاڼه يا خرڅ به هم پابندي وه‪.‬‬

‫مور او د ماشوم پالنه‬

‫قانته بېګم په خاله سفرنامه کې ليکي چې ما په سوات کې يوه عجيبه خربه دا‬
‫وليده چې د سوات د اعلی او متوسطې طبقې زنانه خالو بچو ته پۍ نه ورکوي بلکې دايانې‬
‫‪037‬‬
‫سايت‪.‬‬

‫ټولنيز تعلقات‬
‫د سوات خلکو به لکه د نورو پښتنو له يو بل رسه په ټولنيز ژوند کې مايل او جاين‬
‫مرسته کوله‪ ،‬دې ته په عام عرف کې ارش غوبل‪ ،‬غم ښادي او کلی کلوېغي وايي‪ .‬د باهمي‬
‫امداد چې کومې رشيفانه طريقې دې ولس اختيار کړې وې هغې د زباين جمع خرچ رسه‬

‫‪300‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫هېڅ تعلق نه لرلو‪ ،‬دې ولس رصف د عميل کار رسه کار وه‪ .‬د واده په موقعه به يې د خالو‬
‫تعلق دارانو رسه د وس مطابق امداد کولو چې د پښتنو په اصطالح کې به يې ورته جنج‬
‫ويلو‪ .‬دا رنګ د غم په موقعه به يې هم د غمژن مناسب امداد کولو‪ .‬د کيل کلويعۍ هم‬
‫مختلف رسمونه جاري وو او له يو بل رسه به يې په لو‪ ،‬ارش غوبل‪ ،‬ديوال‪ ،‬بلۍ‪ ،‬نهل‪ ،‬بزغيل‬
‫کې ملګر تيا کوله‪ 030.‬د ټولنې د مختلفو خلکو په دې تړون او اتفاق اتحاد کې د حجرې او‬
‫جامعت ډېر لوی کردار و‪.‬‬

‫حجره‬
‫حجره به د ټول کيل د مېلمنو يو رشيک ځای و‪ ،‬دا به دکيل د خان يا ملک د‬
‫نګرانۍ الندې چلېده‪ .‬پښتنو نارينو به په کور کې ډوډۍ نه خوړله خو په حجره کې به يې‬
‫ډوډۍ خوړله‪ 031.‬په رياستي دور کې د کيل د خان ملک د حجرې دړ‪ ،‬انډېری او تېل به د‬
‫دغه کيل غريبانانو خلکو په بيګار کې کول‪ ،‬د حجرې مېلمنو ته به هم هغوی کټ بسرته‬
‫راوړله او په يو وخت کې داسې هم وه چې هېڅ چاته دا حق حاصل نه و‪ ،‬چې ځانله يې د‬
‫څمالستو کېښناستو د پاره بېټک يا حجره جوړه کړې وی‪ 042‬او که چرې چا به جوړه کړه نو‬
‫هغه به ورته د کيل خان په نوکرانو باندې وسېزله‪049‬دا خربې د رياستي دور نه مخکې‬
‫عامې وې او ورسته دا ظلمونه کم شوي وو‪ .‬حجرې د ولس د زړو عزت مندو رواياتو نخښې‬
‫وې او د قومي مجلسونو او غونډو ځايونه وو خو افسوس چې دې عزت مندو رواياتو ډېر زر د‬
‫تاريخي داستانونو شکل اختيار کړ‪ ،‬نن پرون د قومي لويو حجرو اهميت پاتې نه دی‪ ،‬په‬
‫کومو حجرو چې د دې ولس عظمت قائم وه او دوی پرې هر وخت فخر کولی شو او د دې‬
‫په وجه د دې قوم رس تر اسامنه اوچت وه‪ ،‬ورو ورو خرابيدې‪ ،‬اوس اکرثو خلکو په خالو‬
‫دروازو کې بېټکونه جوړ کړه‪ ،‬ځان ځاين شوه‪ ،‬لويې قومي حجرې ورانې ويجاړې شوې او‬
‫کومې حجرې چې ال تر اوسه هم ابادې په نظر راځي د ورانو حجرو په مرثيه خوانۍ‬
‫مشغولې دي‪ .‬دغه بېټکونه هم مقفل پراته وي‪ ،‬دغه وجه ده چې اوس د خدايي مېلمنو په‬
‫کليو کې قدرونه کم‪ ،‬بلکې بالکل ختم شو‪ ،‬د چای او چيلم دورونه ختميږي او په کومو‬
‫رواياتو چې د پښتون نوم په عزت رسه يادېده اوس ورو ورو ختمېږي‪ 040.‬ابراهيم خان په يوه‬
‫افسانه کې د کيل د يوې زړې حجرې نقشه داسې بيان کړې ده‪:‬‬
‫يوه حجره ده چې په يوپوراباده ده ـ ديوالونه يې وران دي ـ په کمرو‬
‫باندې يې ورونه نشته ـ د روشندانونو په ځائی يې پکې په ديوالونو کې سوري‬

‫‪301‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کړي دي ـ په دننه کوټه کې رساپه مينځ کې يوه لوګي خانه ده ـ معلوميږي‬
‫داسې چې دلته کې نغری وه ـ د انګيټۍ پکې څه انتظام نه وه ـ د بهر ګېټ در‬
‫وازې يې دا سې جوړې دي لکه چې د ګېراج متبې وي ـ بلکې د ګېراج د‬
‫متبونه هم اخوا وې ـ ولې چې د دې حجرې دا اولنۍ متبې زماپه خيال د‬
‫سامل سلېار نه جوړې وې ـ يا خو په هغه زما نه کې سلېارارزان وو ياد حجرې‬
‫مالک د چا نه په زور اختيس وو ـ د حجرې د غويل نه يوې غاړې ته د چنار يوه‬
‫ونه والړه وه او هغې ته د دنګو دنګو خاويوکټ پروت وه ـ د کټ خاې دومره‬
‫‪043‬‬
‫پېړې وې چې دروزګر به ورله د سوري کولو لااره يو ګز سولی جوړکړی وي‪.‬‬
‫د وخت په تېرېدو رسه چې کله د خلکو مرصوفيات زيات شول‪ ،‬نو د رشيکو حجرو پر‬
‫ځای خلکو بېټکونو ته ترجيح ورکړه‪.‬‬

‫جامعت‬
‫له رياستي وخت نه مخکې او بيا د رياست په ابتداء کې د اکرثو جامعتونو حاالت‬
‫ډېر خراب وو‪ .‬خلکو به نسوار اخستل او د نسوارو پليدې الړې به يې د جامعت په نغري کې‬
‫توکلې‪ .‬د جامعت د دړ‪ ،‬بروزې‪ ،‬تېلو او انډېرو غورداري چانه کوله‪ .‬د ډېرو جامعتونو‬
‫منډوونه غورځېديل وو ځکه چې د ډېرو جامعتونو د خرچ دارومدار په قومي چندو وه او ډېر‬
‫کم داسې جامعتونه وو چې خالې سېرۍ به يې لرلې‪ .‬د ډېرو جامعتونو کوهي ناکاره شوي‬
‫وو او ولس يې امامان رخصت کړي وو‪ ،‬ځکه چې د امام اجرت د محلې په خلکو وه‪ .‬وايل‬
‫صيب په خال دور کې دا اعالن کړی وه چې د جامعتونو امامان هېڅ څوک بر طرف کولی‬
‫نه يش څو چې رشيعت اسالميه د امامت لااره غېر موزون کړی نه وي او دغه تحقيق به هم‬
‫بادشاه پخاله کوي‪ 044.‬زېب رس ليکيل چې په جامعتونو کې به طالبانو اتڼ کولو او سندرې‬
‫به يې پکې ويلې‪ ،‬اکرث جامعتونه او حجرې به شړ پراته وو‪ 040.‬باچا صيب په خال سوانح‬
‫کې ليکي چې له رياست نه اول ټول جامعتونه د خانانو د غلې انبارونه وو‪ .‬د فصل په وخت‬
‫به يې چې جامعت ته غله راوړه نو د خرو قچرو بارونه به يې د جامعت په منډا يا کوټې‬
‫‪046‬‬
‫تشول‪.‬‬

‫‪362‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫لنګر خانه‬
‫په سوات کې د ټولنيزې خېر ښېګړې په اهمو کارونو کې يو د سيدو بابا لنګر هم‬
‫وه‪ .‬د سيدو بابا لنګر به مياګل عبدالودود هم هغسې چلولو لکه څنګه چې مخکې وه‪ .‬هره‬
‫ورځ به د پينځو سو کسانو روټۍ پخېده او اکرث به زرو ته هم ورسېدل‪ 047.‬سيد عبدالغفور‬
‫قاسمي ليکيل چې د رياست لنګر خانه دييس‪ ،‬پردييس‪ ،‬وطني‪ ،‬غري وطني هر چا لااره به‬
‫‪040‬‬
‫د سيدو بابا د لنګر په باره کې نرص الله خان نرص ليکي چې د هغه د لنګر‬ ‫جاري وه‪.‬‬
‫انتظام د ګل احمد خليفه په الس کې وه‪ .‬د ورځې به يې پينځه سوه کسانو ته روټۍ‬
‫ورکوله‪ .‬د سيدو بابا لنګر کې به شاه ورځ دوه وخته روټۍ ورکېدی شوه‪ .‬په ژمي کې به يې‬
‫د ورځې اوګره او د شاې د جوارو‪ ،‬وربشو او غنمو روټۍ ورکوله‪ 041.‬د سنټرل جېل يو قيدي‬
‫د لنګر د روټۍ ذکر دايس کړی دی‪:‬‬
‫دا ســــــــتا غــــــــم کــــــــې مــــــــاه جبينــــــــې لنګــــــــري خــــــــورم‬
‫‪002‬‬
‫خــــــدای شــــــاهد دی څلــــــور غــــــټ څلــــــور نــــــري خــــــورم‬
‫دا نظم د جهانزېب کالج په ايلم رساله کې چاپ شوی و او د دې نظم په چاپ‬
‫کېدلو يې د ايلم رسالې د پښتو برخې ايډيټر سحر يوسفزی له نوکرۍ نه ويستلی و‪.‬‬

‫توري وران‪ 36‬وېش‬

‫د توري وران له وېش نه وړاندې چې په سوات کې د وېش کومه طريقه چلېده هغې‬
‫ته ګرځنده وېش يا واريز وېش وايي‪.‬‬
‫تاج محمد خان زېب رس د دغه وېش په باره کې داسې وايي‪:‬‬

‫‪ 30‬د مياګل عبدالودود په سوانخ حيات کې ليکوال محمد اصف خان دا لفظ توري ران ليکلی دی او په بريکټ کې‬
‫وررسه مستقل تقسيم اريض هم ليکلی دی‪( .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوت حرضت مياګل ګل‬
‫شهزاده عبدالودود خان باد شاه صاحب‪ ۷۹۲ ،۹۱۱۸ ،‬مخ)‪ .‬تاج محمد خان په عروج افغان جلد اول کې توري وران‬
‫وېش ليکلی دی ( ‪ ۲۱۷‬مخ)‪ .‬په درياب لغت کې د توري ګڼې معنې ليکل شوي دي ‪۲‬۔ کډه‪ ،‬د کور سامان‪۲ ،‬۔‬
‫سياهي ‪ ،‬تورکي‪ ،‬هغه تور رنګ چې خط پرې ليکلی يش (مرتوک) (قلندر مومند‪ ،‬درياب لغت ‪۷۸۱ ،‬مخ) په يو بل‬
‫پښتو لغت کې د توري معنا حرف‪ ،‬ټکي ليکل شوې ده (زاهد پښتو سيند‪۲۹۹ ،‬مخ)‬
‫په درياب لغت کی ې د توري وران معنا داسې ليکل شوې ده ‪ :‬خاله ټوله زمکه خرڅونکی چې نوم يې د مال له‬
‫کاغذاتو وران يش‪( .‬قلندر مومند‪ ،‬درياب لغت‪۲۸۱ ،‬مخ)‬
‫د توري وارن يا توري ران وېش متضاد ټکی ګرځنده وېش دی‪ .‬په توري وران وېش کې به زمکه په مستقله توګه د قبيلو‬
‫يا د خېلونو تر مينځه وېشلې شوه او دا به مستقل وېش و‪.‬‬
‫‪369‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دا اولــــــــــــس بــــــــــــه همېشــــــــــــه کــــــــــــډه پــــــــــــه رس وه‬
‫لــــــــس پينځــــــــه کالــــــــه بــــــــه وېــــــــش هــــــــم مقــــــــرر وه‬
‫دا رشيـــــــــــف قـــــــــــام د پښـــــــــــتون خانـــــــــــه بـــــــــــدوش وه‬
‫دغــــــــه کــــــــار کــــــــه نــــــــه د عقــــــــل نــــــــه د هــــــــوش وه‬
‫کـــــــــال د وېـــــــــش هـــــــــم کـــــــــال د قحـــــــــط د تنګـــــــــۍ وه‬
‫هــــــــــر ســــــــــړی پوهــــــــــه پــــــــــه خالــــــــــه بــــــــــدرنګۍ وه‬
‫ســــــــــتانه دار بــــــــــه وو مقــــــــــيم پــــــــــه خاــــــــــل مکــــــــــان‬
‫وو د دوی بـــــــــــــــــــــه مېلامنـــــــــــــــــــــه دا افغانـــــــــــــــــــــان‬
‫پـــــــه دې قـــــــوم کـــــــې چـــــــې تـــــــر کومـــــــه دا غضـــــــب وه‬
‫دا ابــــــــــــاد وطــــــــــــن بربــــــــــــاد پــــــــــــه دې ســــــــــــبب وه‬
‫ده عمـــــــــــري تقســـــــــــيم اوس اوکـــــــــــړو پـــــــــــه انصـــــــــــاف‬
‫هــــــــر ســــــــړي هــــــــم خاــــــــل دفــــــــرت واخســــــــته صــــــــاف‬
‫پـــــــــه عمـــــــــري تقســـــــــيم شـــــــــه فکـــــــــر ابـــــــــادو تـــــــــه‬
‫‪009‬‬
‫راشــــــــــه اوګــــــــــوره د قــــــــــام دغــــــــــه ښــــــــــادو تــــــــــه‬
‫توري وران وېش ته مستقل وېش يا عمري تقسيم هم وايي‪ .‬په دې ټاه کې هم د‬
‫توري وران اصطالح استعامل شوې ده‪:‬‬
‫که په رښتيا په ما مئېن يې‬
‫د ګودر غاړه توري وران واخله مئېنه‬
‫د شیخ ميل دا عاريض وېش د سوات د حکمران مياګل عبد الودود په دور کې ختم‬
‫شو‪ .‬مياګل عبدالودود په خال سوانح کې ليکيل‪ ،‬چې له څوارلسمې پېړۍ نه تر ‪۹۱۲۷‬م‬
‫پورې د رياست سوات په عالقو کې د پټو يعنې دوتر د وېش پاره د شيخ ميل په هغې‬
‫طريقې عمل جاري وه‪ ،‬کومې ته چې دفرت شيخ ميل وايي‪ .‬د وېش دا طريقه به عاريض او‬
‫ميعادي وه ‪ 000.‬دا عاريض وېش مياګل عبدالودود په توري وران وېش کې بدل کړ او هغه‬
‫دا خاله يوه کارنامه ښايي‪003.‬مياګل عبدالودود وايي چې ما دا اراده وکړه چې زه به خلک‬
‫له دې عذاب نه خالصوم‪ ،‬اګر چې هغه ته په دې وېش کې ډېر مشکالت وو ځکه چې له‬
‫هغه رسه نه پټواريان وو‪ ،‬نه پټوار خانې وې‪ ،‬نه د پياميش ماهرين او نه د پياميش االت وو‪،‬‬
‫خو بيا هم هغه د توري وران وېش بندوبست وکړ‪ .‬مختلفو عالقو کې براه راست د هغه په‬

‫‪360‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫نګرانۍ کې کار رشوع شو‪ .‬په دې وېش کې حکمران ته د پېښو مشکالتو اندازه له دې نه‬
‫لګېدی يش يوه دايس عالقه چې د هغې خلک د مالياتو له طريقو نه نا اشنا وي‪ ،‬مخکې نه‬
‫هم پکې څه خاص انتظام نه وي بيا هغې کې منصفانه وېش‪ ،‬هر سړی مطمنئ کول‪ ،‬خوږه‬
‫‪004‬‬
‫تاج محمد خان زېب رس د باچا صيب د دې‬ ‫ترخه بيلول دا ټول کارونه ډېر ګران وو‪.‬‬
‫کارنامې ستاينه داسې کوي‪:‬‬
‫لـــــــوی احســــــــان هــــــــم د ســــــــلطان عمــــــــري تقســــــــيم دی‬
‫‪000‬‬
‫دا احســـــــان پـــــــه خاـــــــل قـــــــام کـــــــړی دی کـــــــريم دی‬
‫او بل ځای کې زېب رس داسې ليکي‪:‬‬
‫ده عمـــــــــــري تقســـــــــــيم اوس اوکـــــــــــړه پـــــــــــه انصـــــــــــاف‬
‫‪006‬‬
‫هـــــــر ســـــــړي هـــــــم خاـــــــل د فـــــــرت وا خســـــــته صـــــــاف‬
‫په دې وېش کې داسې معلومېږي چې د رياست سوات ځينو وزيرانو هم بد عنوانۍ‬
‫کړي دي‪ ،‬لکه چې تاج محمد خان زېب رس ورته اشاره کړې ده‪:‬‬
‫تــــا چــــې د تقســــيم پــــه کــــال کــــوم کــــوم ظلمونــــه کــــړي دي‬
‫‪007‬‬
‫ســـــتا ظلـــــم ســـــتم پـــــه جهـــــان بيـــــل نومونـــــه کـــــړي دي‬
‫د باچا صيب په سوانح کې ليکل شوي‪ ،‬چې د وېش دا منصوبه په پينځو کالو کې‬
‫‪000‬‬
‫رسته رسېدلې وه‪.‬‬

‫د توري وران وېش فايدې‬

‫توري وران وېش چې وشه نو د زراعت‪ ،‬تجارت‪ ،‬تعمريات‪ ،‬دستکاري‪ ،‬باغباين او‬
‫دايس د نورو کارونو د ترقۍ په وجه د رياست د ترقۍالرې هوارې شوې‪001‬زېب رس د توري‬
‫وران وېش فايدې دا بيان کړي دي‪:‬‬
‫دا عمــــــــــــري وېــــــــــــش شــــــــــــه ســــــــــــبب د برکــــــــــــت‬
‫روز افـــــــــــــــزون شـــــــــــــــه د دې قـــــــــــــــام ارام راحـــــــــــــــت‬
‫د هـــــــــــر چـــــــــــا شـــــــــــوق پيـــــــــــدا د عـــــــــــامرت شـــــــــــه‬
‫‪062‬‬
‫پــــــــــه دې ښــــــــــکلو آبــــــــــادو وطــــــــــن جنــــــــــت شــــــــــه‬
‫د توري وران وېش د فايدو په باره کې په يو بل ځای کې زېب رس داسې ليکي‪:‬‬

‫‪363‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پـــــــــه عمـــــــــري تقســـــــــيم شـــــــــه فکـــــــــر ابـــــــــادو تـــــــــه‬
‫‪069‬‬
‫راشــــــــــه اوګــــــــــوره د قــــــــــام دغــــــــــه ښــــــــــاد وتــــــــــه‬
‫مطلب دا دی چې کله توري وران وېش نه و شوی‪ ،‬نو خلکو به اباديانې نه کولې‬
‫ځکه چې هغوی به په يو څو کالو کې بل کيل ته تلونکي وو‪ ،‬خو چې کله توري وران وېش‬
‫وشو‪ ،‬نو بيا د خلکو ابادو طرف ته توجه راوګرځېده‪.‬‬
‫مياګل عبدالودود (باچا صيب) د پښتو دور په باره کې په خال سوانح کې ليکيل‪،‬‬
‫چې کله به په يو جایداد تنازعه جوړه شوه‪ ،‬نو د هغې مطلب به هم دغه و چې فريقینو کې‬
‫به يو فريق ختم کېده او فاتح فريق به د جايداد مالک ګرځېده‪ .‬هغه زمانه کې د ملکيت د‬
‫حق خو د رسه سوال نه پيدا کېده بس خو دومره قدر خربه وه چې کله به د يو زوره ور په زړه‬
‫کې د حرص جذبات پيدا شول نو د کمزوري جايداد ته به ېې سرتګې خړې کړې‪ .‬تنازعه به‬
‫ېې جوړه کړه بيا به ېې جنګونه رشوع کړل نو چې کوم فريق به زورور ثابت شه او کمزوری‬
‫فريق به يې ختم کړ‪ ،‬نو په جايداد به يې غاصبانه قبضه‪ 33‬وکړه‪ ،‬هغه زمانه کې خو د‬
‫‪060‬‬
‫کمزورۍ مطلب مرګ وه‪.‬‬

‫ډله بازي‬
‫د سوات ټول ولس په دوو ډلو کې تقسيم و‪ .‬د دوی مرشان موريث او خانداين وو‪ ،‬په‬
‫هر کيل او محله کې د ډلو پرو باقاعده شاخونه وو‪ .‬د دوی اواز يو و او د ډلې د يوادين فرد‬
‫په اشاره به ټوله ډله د هغه هر قسم حاميت ته هر وخت تياره وه‪ .‬خواه که دغه حاميت به د‬

‫‪ 33‬مطلب دا دی چې د کمزورو نه به زورورو د هغوی د حصې دوتر (دفرت) يا په زور واخستو او يا به يې ترې په معمويل‬
‫قيمت واخستو او دغه رنګ به هغه د خال دفرت د ملکيت نه محرومه شو او بيا چې به کله د ګرځنده وېش وخت پوره‬
‫شو نو چا چې به خال دوتر يا خرڅ کړی و او يا به يې ترې په زور اخستی و‪ ،‬نو دی به د کسبګر يا د غېر دوتري په شان‬
‫له جاېداد نه محرومه شو او چا چې به دا حصه اخستې وه د هغه برخه به زياته شوه‪ .‬همدغه وجه ده چې د ځينو خلکو‬
‫جايدادونه ډېر دي او ځينې خلک بيخي محرومه کړی شوي دي‪ .‬ځينې خلک داسې هم وو چې د هغوی به په دفرت‬
‫کې حصه نه وه خو د بېعې به يې حصه واخسته نو دوی به بيا هم د دفرتيانو رسه د وېش په چکر کې شامل شول‪ ،‬خو‬
‫دا قسمه خلکو ته به يې بياج ګري ويل‪ ،‬ځکه خو دا خربه مشهوره ده چې کله دوتريان په خالو کې په څه خربه وران‬
‫يش‪ ،‬نو يو بل ته وايي چې زه درته څه بياج ګری ښکارېږم څه؟‬

‫‪364‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫حق او صداقت رسارس خالف وه او د لويې تباهۍ او بربادۍ باعث به ګرځېده‪ .‬د ډلو پرو په‬
‫زيايت کمي په قومي لروبر متام دارومدار موقوف و‪ .‬د ولس هره لره بره د تورې ټوپک په‬
‫طاقت وه‪ ،‬خو د وطن د ناموس خيال به له هر چا رسه هر وخت ملګری وه‪ .‬د دير او دربند د‬
‫‪063‬‬
‫نوابانو د زور او زيايت له وېرې دا ولس د مياګل عبدالودود په امارت متفق شوي وو‪.‬‬
‫د دې ډلو په وجه په سوات کې د حکومت جوړېدلو هم ډېر وخت واخسيت‪ ،‬ځکه‬
‫چې د هرې ډلې به خال باچا خوښ و‪ ،‬لکه زېب رس چې وييل دي‪:‬‬
‫چــــــــــې دا ملــــــــــک د ملېــــــــــزو ځنــــــــــي وزګــــــــــار شــــــــــه‬
‫نـــــــور دا قـــــــام د يـــــــو امـــــــري هـــــــم طلـــــــب ګـــــــار شـــــــه‬
‫مــــــــــــــــا اول دی ښــــــــــــــــکاره کــــــــــــــــړی دا کــــــــــــــــالم‬
‫چــــــــــــــې وې دوه پــــــــــــــرې مشــــــــــــــهورې د دې قــــــــــــــام‬
‫د دوی زړه پـــــــــــــه بادشـــــــــــــاهۍ هـــــــــــــم د مياګـــــــــــــل وه‬
‫خـــــــو دهـــــــرې پـــــــرې خـــــــوښ هـــــــم مياګـــــــل خاـــــــل وه‬
‫او ممکـــــــــــــــــــــن د دواړو کلـــــــــــــــــــــه حکومـــــــــــــــــــــت وه‬
‫‪064‬‬
‫لــــــــــوی مــــــــــانع د دې تجــــــــــويز هــــــــــم دا علــــــــــت وه‬
‫د دنيا هر ملک او هر قام کې ډله ډېر اهميت لري‪ .‬د قومونو تاريخ او سياست کې‬
‫ډله ډېر اهم کردار ادا کوي‪ .‬د اقتدار حصول وي او که د قام او د وطن د بهبود لااره‬
‫کوښښ وي‪ ،‬نو له مضبوطي ډلې پرته يو کار تررسه نه يش رسېدی‪ .‬د نن نه مخکې هم ډله‬
‫اهمه وه‪ ،‬نن هم د ډلې اهميت ظاهر دی‪ .‬د زمانې له ارتقايئ رفتار رسه رسه د يو يش نوم‬
‫يا طريقه کار بدليږي خو مفهوم او مقصد هم هغه وي کوم چې پخوانی وي‪ .‬نن زمانې کې‬
‫سيايس تنظيم او جامعت بندۍ هم د ډلې ترقي يافته شکلونه دي کله چې سوات قباييل‬
‫عالقه وه دلته پښتنو کې ډله ډېره اهمه وه‪ ،‬اول نه دا تنظيمي سلسله پښتنو کې داسې‬
‫راغلې ده چې په سوات کې همېشه دوه ډلې وې‪ .‬دا ډلې اګر چې د وطن اندروين حصو‬
‫کې بېلو بېلو عالقو کې په ذييل ښاخونو کې هم وېش وې‪ ،‬خو اخر کار به ټولو ډلو د دوو‬
‫غټو ډلو شکل اختيار کړ‪ .‬دا ډلې به د سوات د يوسفزو پښتنو اندروين خېلونو رسه هم‬
‫متعلق وې‪ ،‬هرې يوې عالقې مثالً بابوزي‪ ،‬شاميزي او نورو کې به د دوو معززو خانانو په‬
‫مرشۍ کې دوه ډلې همېشه قامي معاملو کې مرصوفې وې‪ .‬دې تنظيم هم بعينه داسې‬
‫نقشه لرله لکه د نن ورځې سيايس تنظيم‪ .‬د ډله بازۍ کار کې د ورکرانو او مرشانو لااره دا‬

‫‪360‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫رضوري وي چې هغوی پوهنده‪ ،‬خرب لوڅ او ښه مقراران وي‪ ،‬ولې چې ډله هم يو قسم‬
‫قومي او د قباييل پارليامن حيثيت لري‪ .‬ابتدا نه دا دستور راغلی چې د ډلې مرش يو داسې‬
‫معزز پښتون وي چې هم هغه ښه صاحب حيثيت وي او د ډيل د منايندګانو د اجتامع په‬
‫سلسله کې ټول اخراجات برداشت کولی يش‪ ،‬ځکه چي ډلې لکه د سيايس پارټو خلکو نه‬
‫چندې نه غواړي‪ .‬دا خو پښتونوال غوندې تظيم وي چې نسبتا ً زيات عوامي وي او چې کله‬
‫يوه دايس معامله ملکي پېښه يش چې يواځې د ډلې د مرش ليډر يې په اقتصادي لحاظ‬
‫متحمل کېدی نه يش‪ ،‬نو بيا رشيک تاوان هم کېږي‪ .‬عالوه له دې نه د ډلې مرش د خالې‬
‫ډلې د هر ممرب پښتون د ميلمستيا او د خاطر مدار هم ذمه وار وي‪ .‬قباييل دور کې به هر‬
‫وخت جنګونه وو نو د ډلو د کار کولو او تنظيم طريقې هم له يو بل نه مختلفې وې‪ .‬د ډلې‬
‫مرش همېشه د خالې ډلې د ترقۍ کوښښ کوي او د ډلې د خلکو د مفادو نګران به هم و‪.‬‬
‫د غم ښادۍ په معاملو کې له خال ډله ييز رسه امداد او تعاون کول به هم د هغه په فرائضو‬
‫کې اهم فرض وو او ډلې کې دننه د دوو کسانو يا د دوو فريقينو مابني کې د تنازعو فيصلې‬
‫کول د هغوی مينځ کې جوړه راوستل دا به هم د ډلې د مرش ذمه واري وه‪060.‬د ډلو په باره‬
‫کې باچا صيب په خال سوانح کې ليکيل چې په سوات کې د حکومت له جوړېدو نه پس‬
‫چې رو رو بيا امن قائم شو‪ ،‬تحصيلونه‪ ،‬عدالتونه او رشعي عدالتو نه قائم شول‪ ،‬فوځي‬
‫تنظيم جوړ شو‪ ،‬نو پخاله وررسه د ډلو تنظيمي سلسيل او د کار کولو طريقو کې تبدييل‬
‫راغله‪ ،‬خو په هر صورت په دې قبایيل رياست کې ډلې بيا هم هغه شان اهميت لرلو او بيا‬
‫چې ورو ورو د مرشانو ذهنونه دنيا پرستۍ ته مايل شول‪ ،‬نو د ډلې د مرشانو اقتصادي‬
‫حيثيت هم له تاوانونو نه محفوظ شو‪ ،‬خو د ډلې مرش به بيا هم د خالې ډلې د ترقۍ او د‬
‫فايدې لااره کار کولو او د مقدمو او د تنازعو په شکل کې به هغه د خالې ډلې يو وکيل و‪.‬‬
‫دا کوښښ به يې کولو چې د خالې ډلې ممرب فرد له هر نقصان نه بچ کړي‪ .‬د ډلو تنظيم‬
‫کې به رصف يوسفزي پښتانه شامل وو نور تجارت پېشه يا دستکار خلک به د خال کار‬
‫کسب په وجه داسې ډله بازو کې حصې نه شوی اخستی‪ ،‬خو بيا هم په ذهني لحاظ رسه‬
‫يوه نه يوه لور ته به وابسته وو‪ .‬د ډلې د ممربانو لااره به هم رضوري وه چې د خال مرش د‬
‫عزت او وقار خيال به سايت د هغه احرتام به کوي او د خالې ډلې وفادار به وي له بلې ډلې‬
‫رسه به تعلق نه سايت وغريه‪ 066.‬باچا صيب د ډلو هغه زوړ جوړښت او اثر رسوخ ډېر بدل‬
‫کړل او وايل صيب پکې بيا د خالې بلې ډلې جوړولو هلې ځلې وکړې‪.‬‬

‫‪366‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫خان او ملک‬
‫له ‪۹۱۹۱‬م نه مخکې ټول سوات د خانانو ګرفت کې و‪ .‬دې خلکو د باچا صيب‬
‫حکومت خو تسليم کړ‪ ،‬خو د دې نه خرب نه وو چې د حکومت جوړېدو نه پس به د حکومت‬
‫قانون منل هم وي‪ .‬دا خانان ملکان داسې خلک وو چې خال ځانونه يې د پښتو د هر قسم‬
‫پابندو نه ازاد شمېرل‪ .‬د حکومت له قاميېدو نه پس هغوی عرش خو منلی و خو برای نام‪،‬‬
‫حال دا وه چې د عرش وخت به راغی نو د يوې عالقې خان به خال سړي حارض کړل او د‬
‫خالو کاردارانو تنخواه به يې د باچا صيب نه حاصلوله‪ .‬باچا صيب وايي چې د سوات خانان‬
‫ډېر غاصبان وو او په غريبانانو يې ډېر ظلمونه کول او مالونه به يې ترې په زور قبضه کول‪ .‬د‬
‫شړونتيا په وخت کې په بر سوات کې د مياګل عبدالودود جايداد هم يوخان قبضه کړی وه‬
‫او بيا چې هغه د سوات حکمران شه بيا هم د هغه خان نه د خال جايداد اخستلو کې‬
‫کامياب نه شه حتی چې په حيثيت د حکمران سوات بيا چې کله هغه د توري ران وېش‬
‫قانون نافذ کړ نو بيا خال جائداد په الس وراغی‪067.‬باچا صيب په خال سوانح کې د هغه‬
‫وخت د خانانو او ملکانو د جهالت او ظلمونو ډېر مثالونه ورکړي دي‪ 060.‬کله چې رياست‬
‫جوړ شو او بيا وايل صيب حکمران شو‪ ،‬نو هغه به خاين ملکي په خاله مرضۍ خلکو ته‬
‫ورکوله او د رياست نه مخکې خاين ملکي وراثتي وه‪ ،‬لکه بيليو چې وايي‪:‬‬
‫‪These are governed by their own maliks, who in turn are‬‬
‫‪subordinate to the tribal chief, or Khan. Both these offices are‬‬
‫‪hereditary, except in the case of manifest incapacity from mental‬‬
‫‪imbecility or physical deformity, or from some objectionable‬‬
‫‪quality of temper or general conduct; but there is nothing to‬‬
‫‪prevent a man of courage and ability raising himself to the‬‬
‫‪position of either.061‬‬
‫ترجمه‪ :‬دا د خالو ملکانو په ذريعه چلېږي او هغوی د قباييل مرش يا خان ماتحت‬
‫وي‪ .‬دا دواړه عهدې وراثتي دي‪ ،‬خو په هغو حاالتو کې دا بيا وراثتي نه وي کله چې يو کس‬
‫د څه قسمه ذهني يا جسامين بيامرۍ ښکار وي يا د هغه په مزاج او کردار کې څه د‬
‫اعرتاض خربه وي‪ ،‬خو چې په يو سړي کې څه صالحيت او حوصله وي نو دې دواړو عهدو‬
‫ته په رسېدلو کې د هغه مخه څوک نه يش نيولی‪.‬‬

‫‪367‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د مياګل عبدالودود په وخت کې هم هغه شان خانانو ملکانو دا ظلمونه کول خو دا‬
‫به د هغه حاميانو کول او هغه به پرې سرتګې پټولې‪ .‬مياګل عبدالودود خلکو ته پخاله د‬
‫خانۍ ملکۍ ورکولو دا رواج جوړ کړی و‪.‬‬

‫عرش‬
‫په رياست کې به د خلکو نه د هغوی په زمکني امدن کې عرش اخستل کېده او له‬
‫زمکني امدن نه عالوه به د ګډو بيزو هم عرش اخستل کېده‪ .‬د عرش په باره کې زېب رس‬
‫دايس وايي‪:‬‬
‫لکــــــــــه فــــــــــرض چــــــــــې زکــــــــــوة پــــــــــه مســــــــــلامن دی‬
‫پـــــــه کـــــــوم جـــــــنس کـــــــې د لســـــــمې چـــــــې فرمـــــــان دی‬
‫جمــــــــع کيــــــــږي دا زکــــــــوة پــــــــه بيــــــــت املــــــــال کــــــــې‬
‫هــــــيڅ کمــــــی او زيــــــاتی نشــــــته پــــــه هــــــېڅ حــــــال کــــــې‬
‫د وطــــــــــــــــن د حفاظــــــــــــــــت چــــــــــــــــې افغانــــــــــــــــانو‬
‫کـــــــــوم يـــــــــو خـــــــــرڅ کـــــــــوه پـــــــــه خالـــــــــو نوکرانـــــــــو‬
‫او هغــــــــــــه مقــــــــــــدار معلــــــــــــوم هــــــــــــم د غلــــــــــــې وه‬
‫دا اولــــــــــــس پوهــــــــــــه پــــــــــــه دغــــــــــــه مســــــــــــئلې وه‬
‫اوس هغــــــــــــه غلـــــــــــــه هــــــــــــم اخـــــــــــــيل حکومـــــــــــــت‬
‫خـــــــــــاص پـــــــــــه خيـــــــــــال اوس د وطـــــــــــن د حفاظـــــــــــت‬
‫نـــــــــــو کـــــــــــران د حکومـــــــــــت د ملـــــــــــک اولـــــــــــس دی‬
‫دې خـــــــــدمت تـــــــــه د هـــــــــر پـــــــــو ســـــــــړي هـــــــــوس دی‬
‫بيــــــــــا هــــــــــم دوی دغــــــــــه غلــــــــــه اخــــــــــيل پخالــــــــــه‬
‫دکــــــــار تــــــــوس ټوپــــــــک زيــــــــان ورک شــــــــه زمــــــــا دلــــــــه‬
‫پـــــــــــه بيـــــــــــزو ګـــــــــــډو هـــــــــــم عرشـــــــــــ مقـــــــــــرر دی‬
‫پــــــــــــه رشعــــــــــــي مقــــــــــــدار دا حکــــــــــــم مقــــــــــــرر دی‬
‫غــــــــــرض دا چـــــــــــې وطــــــــــن وږی نـــــــــــه دی مـــــــــــوړ دی‬
‫‪072‬‬
‫يــــــو پــــــه ســــــل اوس د وطــــــن زېــــــب زينــــــت جــــــوړ دی‬

‫‪360‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫په شلمه پېړۍ کې په وړومبي ځل په سوات کې يو منظم رياست جوړ شو‪ ،‬نو ځکه‬
‫دې خلکو نه عرش اخستل هم رشوع شول‪ .‬کله چې دلته رياست نه و جوړ‪ ،‬نو دې خلکو‬
‫عرش نه ورکاوه‪ ،‬په دې باره کې بيليو ليکي‪:‬‬
‫‪None of the Yusufzais pay the ushr,or tith for the support‬‬
‫‪of the church [mosque], though its exaction has frequently been‬‬
‫‪attempted. Their objection is that by so doing, they woud‬‬
‫‪acknowledge themselves the subjection of a soverign, whereas it is‬‬
‫‪the glory of most of the tribe to boast of the independence they‬‬
‫‪maintain.079‬‬
‫ترجمه‪ :‬ټول يوسفزي د جامعت د مرستې لااره عرش يا لسمه نه ورکوي‪ ،‬اګر چې د‬
‫دې د اخستلو بار بار کوښښ شوی‪ .‬د هغوی اعرتاض دا دی چې په داسې کولو رسه به‬
‫دوی د يو مطلق العنان حاکم ماتحت يش حاالنکې دا د زياتو قبيلو شان دی او په دې‬
‫خربه فخر کوي چې دوی ازاد دي‪.‬‬

‫جامه پيزار‬
‫د سوات په پښتو ادب کې د سوات د خلکو د جامه پيزار ذکر هم موندلی يش‪،‬‬
‫البته د سوات په پښتو ادب کې د داسې قسمه جامې پيزار ذکر هم موندل کېږي‪ ،‬چې‬
‫هغه د سوات خلک نه استعاملوي او نور پښتانه يې استعاملوي‪ .‬د سوات د خلکو قامي‬
‫لباس هم هغه دی کوم چې له خيرب نه واخله تر چټا ګانګ پورې يو شان قابل عزت ګڼلی‬
‫يش او هر سړی يې خال لباس ګڼي‪ .‬په هغه زمانه کې د پښتنو عام لباس په دې اجزاوو‬
‫مشتمل وه‪ :‬ټوپۍ‪ ،‬قميص دپاسه شېرواين‪ ،‬کوټ‪ ،‬ساني پرتوګ‪ ،‬پاجامه او پښو کې څالۍ‪،‬‬
‫بوټان يا ګورګابۍ‪ ،‬خو څالۍ ياګورګابۍ وررسه ډېر سمون خوړلو‪ .‬داسې وايي چې دا لباس‬
‫ساده ارام ده و‪ ،‬له رعب ډک‪ ،‬دروند خوږ او حد درجه با وقار دی او بل طرف ته د اسالمي‬
‫رواياتو عین مطابق هم دی‪ .‬د پښتنو په عالقه کې به خلکو عموما ً ټول يو قسم جامط‬
‫اغوستلې چې په هغې کې به پټکی يا ټوپۍ کمیس پرتوګ‪ ،‬واسکټ‪ ،‬څالۍ او څادر شامل‬
‫وو‪ .‬مرشانو او ساني ږيرو به د ټوپۍ پر ځای ساني پټکی تړلو‪ .‬د پټکي د تړلو او سمولو د‬
‫ګرانوايل په وجه د ټوپۍ رواج عام شوی وه‪ .‬په ژمي کې به اکرثو خلکو ګرمې چرتالۍ ټوپۍ‬
‫په رسولې چې پکول ورته وايي او په اوړي کې به يې ساکې سواتۍ ټوپۍ په رسولې‪.‬‬

‫‪361‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫سواتۍ ټوپۍ به يا خو ساينې ساده وې او يا به طيله دارې وې‪ .‬مرشانو به دغه ساينې‬
‫ساده او هلکانو به طېله دارې ټوپۍ په رس ولې‪ .‬د پښتنو لباس کې له ټولو نه مهم څيز‬
‫پټکی او څادر و‪ .‬پټکی په روايتي نقطه نظر رسه او څادر د بې شمېره فايدو په وجه رسه ډېر‬
‫اهم وو‪ .‬څادر د پښتون د فېشن يوه امتيازي نخښه وه‪ ،‬له دې نه به دوی د چرتۍ‪،‬‬
‫برساتۍ‪ ،‬بالښت‪ ،‬پټکي او توليه په شان فايدې اوچتولې او د بوجۍ کار به يې ترې هم‬
‫اخستلو او هم تقريبا ً د دې څادر نه به د پښتون ټول خوی خصلت په ګوته کېدلو‪ 070.‬څنګه‬
‫چې مخکې ذکر شو چې ټوپۍ د پښتون د روايتي لباس يوه اهمه حصه وه او کله د ټوپۍ‬
‫په رس د اېښسودو له انداز نه هم د پښتون د نفسياتو عکايس کېږي‪ ،‬لکه دا شعر و ګورئ ‪،‬‬
‫چې د کږې ټوپۍ ذکر پکې شوی دی‪:‬‬
‫هـــــــر دم او هـــــــر قـــــــدم تـــــــه دی عـــــــروج د افغانـــــــا نـــــــو‬
‫‪073‬‬
‫پــــــه رس کګــــــه ټــــــوپۍ ځکــــــه د خيــــــال افغــــــان لــــــري‬
‫د پښتو په زمانه کې به د سوات غټو غټو خانانو ملکانو تور لباس ته زياته ترجيح‬
‫‪074‬‬
‫خو بيا په رياستي دور کې تور لباس عام نه و‪ .‬په رياستي دور کې چې کله‬ ‫ورکوله‬
‫مياګل جهانزېب وايل شو‪ ،‬نو په لباس کې کايف بدلون راغی او په هغه وخت کې کوټ‪،‬‬
‫پتلون‪ ،‬ټايي او نور دلته رشوع شول‪.‬‬

‫خوراک‬
‫له نورو خوراکونو نه عالوه د سوات وريژې ډېرې مشهورې وې‪ ،‬د وريژو نه عالوه غنم‬
‫او ژوار هم اهم خوراک وه‪ .‬د سوات د خلکو له وريژو رسه د مينې په باره کې دا متل هم‬
‫مشهور دی‪ ،‬وايي چې "د سوات خلک زاړه شو خو په وريژو ماړه نه شو" ‪070‬په وريژو کې بيا‬
‫ورژلې يا چوکاڼ‪076‬او د مېو وريژې‪ 077‬ډېرې مشهورې وې‪.‬‬

‫صنعت او د ستکاري‬
‫د سوات صنعت او دستکاري ډېره مشهوره وه‪ .‬د سوات په مختلفو کليو کې جوالګان‬
‫اوسېدل مثالً سالماور‪ ،‬مينګوره‪ ،‬منګلور‪ ،‬دېولۍ‪ ،‬درشخېله او نور‪ ،‬خو دا جوالګان اول‬
‫داسط وو چي د خمتا اوبدلو نه عالوه په نور څه نه پوهېدل‪ .‬د دوی هغه خمتا به هم داسې‬
‫وه چې سور به يې نيم ګز وه او مهينه به هم نه وه‪ ،‬نو په دې وجه خرڅيده به هم نه‪ .‬مياګل‬
‫عبدالودود د سوات له جوالګانو رسه ميټينګ وکړ او ورته يې وويل چې تاسو د خالې کاړې‬
‫‪372‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫سور زيات کړئ او چط کومه کاړه جوړه يش نو دا بيا ووينځئ چې مهينه يش‪ .‬چې جو‬
‫الګانو د هغه په دې وينا عمل رشوع کړ نو خلکو يې کاړه خوښه کړه‪ .‬بيا هغه دا کار کولو‬
‫چط دوی ته به يې د ګرمو کمبلو او څادرو منونې ورکولې او دوی به هم هغه شان کمبلې او‬
‫څادرې جوړولې‪ .‬د هغوی د حوصله افزائۍلااره به مياګل عبدالودود د هغوی جوړکړي‬
‫څيزونه به بیعه اخستل او هم په دې طريقه د سوات د جوالګانو کسب د ترقۍ په الر روان‬
‫شه‪ .‬نن صبا د سوات جو الګان د خال کسب استاذان دي‪ .‬د سوات څادر‪ ،‬شړۍ وغريه ډېر‬
‫ښه شهرت لري‪ 070.‬دغه رنګ د چارباغ طيله دارې ټوپۍ د صنعت په لحاظ په ټول سوات‬
‫‪071‬‬
‫کې ډېرې مشهورې وې او د ملکي اهم صنعت په طور به نورو عالقو ته لېږلی شوې‪.‬‬

‫تجارت‬
‫رياست سوات کې به په مينګوره کې د څاروو مېله هم لګېده‪ ،‬دې مېله کې د کچه‬
‫‪002‬‬
‫څرمنو‪ ،‬غوزانو‪ ،‬املوکو‪ ،‬څالو او رياستي پګړو ذخريې د خرڅ لااره هر وخت جمع وې‪.‬‬

‫د پښتو دور او د رياستي دور موازنه‬

‫له دې نه مخکې په څلورم باب کې د پښتو د دور د ادب تهذيبي او ثقافتي مطالعه‬
‫شوې ده‪ ،‬اوس به په دې باب کې د رياستي دور د پښتو ادب تهذيبي او ثقافتي مطالعه‬
‫کوو‪ .‬د دې دور د پښتو ادب په ځينو کتابونو کې د پښتو د دور او د رياستي دور موازنه هم‬
‫شوې ده‪ ،‬نو وړومبۍ دغه موازنه په لنډه توګه وړاندې کوو‪.‬‬

‫پښتو او د پښتو دور‬

‫له ‪۹۱۹۱‬نه مخکې چې د سوات قباييل وطن کې باقاعده او منظم حکومت نه وه نو‬
‫دغې زمانې ته به د پښتو زمانه ويلې شوه‪ 009.‬په اصل کې پښتو د عزت مرتادف يو داسې‬
‫قامي روح او جذبې ته ويل کېږي چې له پښتون قوميت رسه تړلې ده‪ .‬د پښتو پابندۍ کې‬
‫چې د پښتون قام لااره کوم اوصاف رضوري وو هغو کې څه دادي‪:‬‬
‫له خال قام او وطن رسه وفاداري او مينه کول‪.‬‬
‫د قومي او وطني فرايضو لااره هر قسمه مايل او جاين قرباين ورکول‪.‬‬
‫په هره مهمه قومي معامله کې جرګه کول‪.‬‬
‫په جرګې کې چې کومې فيصلې ويش د هغې پابندي او احرتام کول‪.‬‬

‫‪379‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫غرييت او غيور اوسېدل او خال ناموس باندې قربانېدل‪.‬‬
‫په ميدان جنګ کې بهادري او شجاعت کول‪.‬‬
‫د وعدې پابندي کول او د قول او اقرار پالنه کول‪.‬‬
‫دښمن هم چې کمزوری وي وررسه فيايض کول‪.‬‬
‫په ښځو الس نه اوچتول او د هر چا د رشم او ناموس خيال ساتل‪.‬‬
‫منک حاليل کول او منک حالل اوسېدل‪.‬‬
‫په دوستانه کې مخلص او صادق اوسېدل او د دوست په کار راتلل‪.‬‬
‫غم ښادۍ کې رشکت او امداد کول‪.‬‬
‫چغې ته سمدستي وتل‪.‬‬
‫د کونډو رنډو‪ ،‬کمزورو او ضعيفانو امداد کول‪.‬‬
‫د خال نغري او دروازې احرتام کول‪.‬‬
‫مېلمه دوستي کول‪.‬‬
‫فيايض او سخاوت کول‪.‬‬
‫پناه ورکول هغه ته چې پناه وغواړي خواه دښمن ولې نه وي‪.‬‬
‫د قومي اخوت او مساوات جذبه زړه کې بيداره ساتل‪.‬‬
‫حق ته حق ويل‪.‬‬
‫داسې نور هم ډېر امور دي چې د پښتو له ائني رسه تعلق لري او دغه اوصاف دي‬
‫چې پښتون پرې پښتون و‪ .‬هغه جذبه چې د دغو او صافو او قوانينو پابندۍ ته به يې‬
‫پښتانه پابند ساتل هغې ته به پښتو ويلې شوه‪ ،‬خو د زمانې رفتار او د هرې عالقې‬
‫جغرافيايي حاالت او له نورو قومونو رسه د ګډون او تګ راتګ په وجه داسې حاالت پيدا‬
‫شول چې د پښتون قام قومي وحدت هم قومونو او قبيلو کې تقسيم شو‪ .‬بېلو بېلو قبيلو‬
‫کې بېل بېل رسمونه او رواجونه جاري شول‪ ،‬خو بيا هم په هر ځای او هرې قبيلې کې د‬
‫پښتو نوم و او د پښتو د پابندۍ سلسله تقريبا ً هر ځای کې کمزورې شان شوه‪ .‬په سوات‬
‫کې هم د پښتو زمانې کې بيا پښتو او پښتونيت دواړو د يو وحشت او بربريت شکل اختيار‬
‫کړ‪ ،‬اګر چې د جرګې رواج وه او اوس هم شته‪ ،‬خو د پښتو هغه تعمريي فياضانه او نېک‬
‫روح څه ختم غوندې شو‪ ،‬خو بيا هم داسې بالکل ختم هم نه و‪ ،‬حاالت داسې شول چې د‬
‫ژوند انحصار په طاقت و او داسې خلک پکې د زور او د قوت خاوندان شول چې د هغوی‬

‫‪370‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫دهشت جابرانه وه‪ .‬ظلم زور ته مایل وو او هغوی رصف د خال قوت او اقتدار اللچيان وو‪،‬‬
‫خو رسه د مال دولت بيا هم د ژوند د لذتونو نه او د خوشحال ژوند تېرولو د طريقو نه ناشنا‬
‫وو‪ .‬نه ښه مکانات وو‪ ،‬نه جامه پيزار ښه وو او نه ښه خوراک وه‪ ،‬بس خو يو وحيش غوندې‬
‫‪000‬‬
‫دلته دا خربه ياد ساتل پکار دي چې د پښتو دور کوم ېرونکی تصوير چې دلته‬ ‫ژوند وه‪.‬‬
‫کومو ليکواالنو وړاندې کړی دی‪ ،‬ټول په ټوله صحيح نه ښکاري‪ .‬په تاريخ کې دا عامه خربه‬
‫ده چې هر حکمران او د هغه درباري ليکواالن د تېر دور ډېر بوږنونکی تصوير وړاندې کوي‬
‫او مقصد يې هم دا وي چې د کوم دور دوی صفتونه کول غواړي دا دور خلکو ته ډېر ښه‬
‫ښکاره يش او د وخت حاکامن او بادشاهان له داسې قسمه ليکواالنو نه خوشحاله يش‪.‬‬

‫د پښتو د دور تېارې‬

‫د پښتو په دور کې د خلکو له يو بل رسه دښمنۍ وې او د امن و امان حاالت خراب‬
‫وو‪ .‬تاج محمد خان زېب رس د پښتو د دور تورې تيارې څه ليديل او څه يې اورېديل دي‪،‬‬
‫هغه په دې باره کې ليکي چې سوات د محل وقوع په لحاظ هم دا سوات و‪ .‬د سوات همدا‬
‫اب وهوا او همدا اوچت ساني ښکيل غرونه وو ‪ ،‬هم دا سبزه زارونه وو خو هيچا ورته د عزت‬
‫په سرتګو کتيل نه وو‪،‬ځکه چې په سوات د ظلم او جهل دوره وه او سوات د بې پوهۍ او بې‬
‫فکرۍ کور و‪ .‬سوات د بې امنۍ او د يو بل د دښمنۍ قتل او غارت‪ ،‬فتنو او جهالت په وجه‬
‫بدنام وه‪ .‬دلته د ديني‪ ،‬ذهني او علمي رهربۍ هېڅ بندوبست نه و او نه د ولس ژوندون ته‬
‫امن حاصل و‪ .‬عزت‪ ،‬دولت‪ ،‬عصمت غرض هر څيز په خطره کې و او چې څوک بې ترسه‪،‬‬
‫ظامل خونکار‪ ،‬خونخوار او قوم ازاره و‪ ،‬نو هم دا قسم کسان به د عزت او وقعت خاوندان‬
‫ګڼلی شول‪ .‬د سوات دا ښکلې خطه چې اوس ورته د دنيا جنت ويلی يش‪ ،‬او په هر ملک‬
‫کې ستايلی يش‪ ،‬د دردناک عذاب بد ترين دوزخ و‪ ،‬چې دا ولس پکې په قسام قسم‬
‫عذابونو ګرفتار و‪ .‬دلته به په عالقه کې داسې يو سړی په مشکله پيداکېده‪ ،‬چې معمويل د‬
‫پښتو‪ ،‬فارسۍ يا د اردو خط يې لوستلی يا ليکلی شوی‪ .‬دلته د بهرنو مسافرو راتلل له‬
‫خطرې نه ډک وو‪ .‬دلته د مرغو په تور ساني د غرونو په دنګ چيت د بټ د نينو په وار به‬
‫ناڅاپه ټول ملک کې يو لوی فساد پورته شو‪ ،‬چې د صلحې به بيا هېڅ امکان په نظر نه راته‬
‫‪.‬داسې ورځ به ډېره کمه وه چې د دې ښکيل ملک په يو کيل کې به جنګ جدل واقع‬
‫شوی نه و‪ ،‬چې ټول ولس ته به پکې بالواسطه يا بالواسطه نقصان رضور رسېده او په دې‬
‫ښکيل ملک کې به هره ورځ مرګ ژوبلې کېدلې‪ .‬د قوم ښکيل ښکيل ځوانان به بې فايدې‬
‫‪373‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫او بې مقصده د فنا کوهي ته غورځېدل او دا ښکلی سوات يوه فسادخانه وه چې د انساين‬
‫روح پکې د چرګ هومره قدر قيمت هم نه وه‪ .‬دلته کې طوائف امللوکي وه‪ ،‬د هر کيل د بت‬
‫خانې بېل بېل خدايی وه او هغه به د کيل د تور ساني مالک او مختار مطلق و او همدغه د‬
‫باطل د حاميت مضبوط او قوي طاقتونه وو او عام ولس او غريبانان د دوی غالمان وو‪ .‬دلته‬
‫د رشيعت پر ځای مفسدانه طور او طريقې جاري وې‪ .‬زېب رس دا هم ليکيل دي چې کيل‬
‫په کيل به بې نکاح ښځې خلکو کېنولې وې او پردۍ منکوحې به يې اغوا کړې وې او دا‬
‫قسم کسانو ته به عام طور په ولس کې انډيواالن ويلې شول او د هغوی به ډېر دارو مدار‬
‫کېدې شه او د هغوی دغه فعل ته هېڅ چا بد نه شو ويلی او که داسې به وشو هم نو دکيل‬
‫مرشان به د انډيوال په طرف وو او د هغه به يې هر قسم ناجائز او ناروا حاميت کولو‪ .‬دلته به‬
‫د اخرتونو په مبارکو ورځو کې د ملانځه او خريات پر ځای د تورو‪ ،‬نېزو‪ ،‬تربونو او مچوغڼو او‬
‫ګټانو جنګونه وو او دا قومي خوشحايل به همېشه لااره د غم او بربادۍ باعث جوړېده‪.‬‬
‫دلته به د کوچيانو په شکل هر چا ته کډې په رس وې او لس لس کاله پس به بيا بيا د عامو‬
‫مزکو‪ ،‬کلو تاو وېشونه او تقسيمونه کېدل‪ .‬توري وران وېش د شاه عبدالودود په زمانه کې‬
‫ورک شو او ولس له دغه لوی مصيبت او افت نه خالص شو‪ .‬په دې ولس کې د فهم پر ځای‬
‫د وهم سکه جاري وه‪ .‬فهم ته فهم رسېدل مشکل وو‪ ،‬په دې ولس کې دا خربې مشهورې‬
‫شوې چې څه ورځې پس به په چرګانو کې ماران پيداکېږي‪ .‬د چرګو قيمت يوې انې ته‬
‫راکوز شو‪ .‬وايي چې يو وار په سوات کې دا افواه هم ګرمه شوه چې د شعبان (شوقدر) په‬
‫مياشت کې به مړي را ژوندي کېږي او دې ساده لوحو خلکو په دې خربو يقني راغلی و او‬
‫ډېرو قربونو ته د مړو خالوان په انتظار والړ وو‪ .‬يو ځل دا خربه مشهوره شوه چې په پري کيل‬
‫(بر سوات) کې تورڼکه مرغۍ خربې کوي او داسې کسان هم ډېر وو چې قسمونه يې‬
‫خوړل چې مونږه پخاله د تورڼکې خربې اورېديل دي‪ ،‬خلقې په دې خربو پسې راماتې وې‬
‫او حقيقت کې هېڅ هم نه وو‪ 003.‬سوداګر چې به په کوم کيل تېرېدل نو د هغه کيل خان‬
‫ملک به ېې په الره کې هرکيل ته ناست و‪ ،‬او پوره پوره اسباب به يی ترې قبضه کړ‪ .‬يو عام‬
‫سړي به ځان ته د خان له وېرې نه بېټک قدرې هم نو شو جوړولی‪ ،‬که چا به جوړ هم کړ‬
‫خو هغه به ورته شاې د شاې د خان نوکرانو وسېزلو‪ .‬د زمکې ښه ټوټه به خان يا ملک د‬
‫نشانچي‪ ،‬ناظر‪ ،‬پاله وان په بهانه ځانله قبضه کوله‪ .‬د کر کروندې حاالت ډېر خراب وو‪ ،‬اول‬
‫خو د غريب زميندار د فصل د ابه کېدو دپاره د ابو وار حاصلول ډېرګران وو‪ .‬ملک به ويل‬

‫‪374‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫چې د دوی ابه په اسامن کې دي او که چرې اسامن به هم بخل او کنجويس وکړه نو زمکې‬
‫به تخم او خوړ او که چرې باران به وشو نو ملک به غريب زميدار ته د غلې د سنبالښت‬
‫تکليف نه ورکولو‪ .‬د ملک صيب نوکرانو به شاې تر شاې درمن د خان کره راوړ‪ .‬هغه وخت‬
‫کې د سړکونو او الرو هېڅ انتظام نه و او پيزار به د خاو پر ځای د مسافر د رس زينت کيده‬
‫ولې چې ځای په ځای به ابه او جبې وې ځکه خو دا متل دی "د سوات اوبه په الرې ځي او‬
‫خلک يې بې الرې ځي " چې کله رياست جوړ شو‪ ،‬نو په رشوع کې د تعليم دا حال و‪ ،‬چې‬
‫که چرې د مياګل عبدالودود په نوم به چرته خط راغی نو هغه خط به يې تهاڼې (ماالکنډ)‬
‫ته وليګلو او قاصد به بيازباين ترشيح باچا صېب ته کوله ‪ .‬دارنګ که چرې بيامرې به پېښه‬
‫‪004‬‬
‫شوه نو د تهاڼې نه به حاکامن طبيان راغوښتل‪.‬‬
‫د رياست له جوړېدو نه اولنی دور چې د زور او زيايت ظلم جرب او د تريو دور وه‪ ،‬چې‬
‫عام طور ورته د پښتو دور ویلی يش د هغې باره کې عمر زاده داسې ليکي چې د رياست‬
‫سوات موجوده دورې ته که مونږ زرين دور د تاريخ په رڼا کې ووايو نو ناجايزه به نه وي‪ .‬دا‬
‫مقابله به مونږ د هغه زمانې رسه او کړو کوم وخت چې په سوات کې هېڅ يو حکومت نه و او‬
‫د دې له کبله د قام ژوند د څاروو نه په هېڅ حال کم نه وه ځکه چې نه تعليم وه او نه امن‪.‬‬
‫هغوی په هغه زمانې کې دا هم نه پېژندل چې علم څه ته وايي تهذيب او متدن ال د کومې‬
‫بال نوم دی‪ .‬د کوزې طبقې په خلکو به همېشه يو زورور سور و او د څاروو نه يې هم حال‬
‫خراب وه او تر دې چې د حجرې خدمت او چيلم هم په دوی باندې و‪ .‬د علم خو دلته نوم‬
‫هم نه وه‪ ،‬د جهالت اوږدې اوږدې تطرې په دې خاوره پرتې وې او يو سړي هم د دې نه بهر‬
‫ته د وتلو کوشش نه کولو‪،‬که څوک به د علم د زدکړې د پاره چرته بهر الړ نو هغه ته به‬
‫"روئيلی" [روهېلی‪ ]34‬ویلی شه او خلکو به ورته بدکتل او کرکه به يې ترې کوله‪ .‬چاپريه يوه‬
‫بدامني وه‪ ،‬ظلمونه او زيايت وو‪ ،‬د غريب په رس به د جهان ظلمونه کېدل‪ ،‬هغه ته چا بنيادم‬
‫وې؟ بلکې د غالمانو ډله وه‪ ،‬په کومو چې به دې خانانو مزې کولې‪ .‬خال کارونه به يې پرې‬
‫کول او چې کوم وخت به هغه له دوی د کار نه وزګارشو نو په هغو به يې په نورو کلو حملې‬
‫وکړې او کلو ته به يې اور ورته کړ‪ ،‬هر څه به يې ستي کړل‪ .‬که چا له دوی نه څه مخالفت‬

‫‪ 34‬هر هغه څوک چې هندوستان ته به د علم يا مزدورۍ لااره تلی و او بيا به واپس راغی هغه ته به يې رویلی يا روهېلی‬
‫ويلو ‪ .‬روهېلی پښتون ته هم ویلی يش لکه په دې شعر کې چې ذکر دی‪:‬ای روڼو ګوری خيال کوئ شته داسې‬
‫مرشان ‪/‬تنې يې روهېلۍ دي کارۍ د انګلستان (روغانے‪ ،‬ځورېديل احساسات‪۲۹ ،۹۱۱۱،‬مخ)‬

‫‪370‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يا مالتړ به کاوه‪ ،‬نو ټول به قتل کړی شو او عالقه به په وينو رنګ کړی شوه‪ .‬تجارت په هغه‬
‫زمانه کې څه وه خو لږ ډېر هندوانو به اخستل او خرڅول او هر يو شی به په څو څو چند‬
‫قيمت باندې خرڅېده دا موجوده د ارام او د عيش څيزونه کوم ځای وو‪ .‬د ډوګرو(ډګرا)‬
‫جامې‪ ،‬درنې درنې پڼې به وې‪ ،‬د خوراک به د ژوارو د سوکړک او د سبو(ساګو) نه زيات‬
‫هېڅ نه وو‪ .‬نه سړکونه وو‪ ،‬نه سکولونه وو‪ ،‬که چرته به څوک نا جوړه شه نو نيم طيب به ورته‬
‫راوستی شه او د هغه د السه به مړشه‪ .‬وايي چې په هغه زمانه کې په پښتنو کې مينه او‬
‫ورورويل ډېره کمه وه‪ ،‬ټول له يو بل رسه په دشمنو کې وو‪ .‬زېب رس ليکيل چې دين يو و‪،‬‬
‫مذهب يو و‪ ،‬قام يو و ولې دې خېلونو او بيا به تېره تېره خالو فائدو ترې ځناور جوړ کړي‬
‫وو‪ 000.‬خالو کې جنګونه کول‪ ،‬مرياتې کول او د دولت لااره خلک وژل د دوی کسب وه او د‬
‫سوات غوندې ښکيل وطن کې اوسېدل به په زور وو‪ .‬د سوات وطن کې د پښتو زمانه دا وه‬
‫چې بس يو باغيانه غوندې رسکش ژوند به خلکو تېرولو چې د هر قسم مذهبي‪ ،‬قومي او‬
‫رواجي‪ ،‬اخالقي پابندو نه ازاد وو بس د تورې او د ټوپک قانون جاري وه‪ .‬سوات کې به‬
‫همېشه قتلونه او خونريزۍ کېدلې‪ ،‬د ظلم او د تشدد دور دوره وه‪ ،‬داسې مرکزي حاکامنه‬
‫قوت يو هم نه وه چې خلک يې منع کړي وی‪ .‬د جابرو خانانو د ظلم دا حال وه چې د‬
‫هغوی زړونه د رحم او د انصاف د جذباتو نه بالکل خايل وو‪ .‬مېلمه چې به سوات ته چرته‬
‫راغی او لباس به يې لږ څه ښه غوندې وه نو د هغه لباس لااره به اکرث قتل شه‪ ،‬اګر چه‬
‫داسې کارونه عام نه وو خو کله کله شوي دي‪006.‬له رياست نه مخکې د سوات د ظلم او د‬
‫جرب په باره کې عجب خان قرييش دايس وايي‪:‬‬
‫ســــــــوات کــــــــې وې خــــــــورې تــــــــورې تيــــــــارې د جهالــــــــت‬
‫ســــــــيلۍ وې چلېــــــــدلې پــــــــه هــــــــر لــــــــوري د ظلمـــــــــت‬
‫نــــــه عــــــدل نــــــه انصــــــاف نــــــه داد خــــــواهي وه د مظلــــــوم‬
‫ســـــــــکه بـــــــــه چليدلـــــــــه دې وطـــــــــن کـــــــــې د طاقـــــــــت‬
‫کــــــــــږې وږې وې الرې جنــــــــــګ‪ ،‬جــــــــــدل او دښــــــــــمنۍ وې‬
‫ګـــــــــــــولۍ وې د ټوپکـــــــــــــو د خوارانـــــــــــــو ککـــــــــــــرۍ وې‬
‫پـــــــــــه زور خرابېـــــــــــدل بـــــــــــه د خورانـــــــــــو عصـــــــــــمتونه‬
‫لوټــــــــل پــــــــه رڼــــــــا ورځ بــــــــه شــــــــو د خلقــــــــو عزتونــــــــه‬
‫رســــــــوا اوبــــــــې عزتــــــــه دې وطــــــــن کــــــــې انســــــــانيت وه‬

‫‪376‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫پــــــه نــــــه قيصــــــو کېــــــدل بــــــه د يــــــو بــــــل رسه جنګونــــــه‬
‫دا ســــوات پــــه هغــــه وخــــت کــــې يــــو بــــد نــــام غونــــدې وطــــن وه‬
‫او جاړخســـــــته حالـــــــت کـــــــې د ســـــــيدو بابـــــــا ګلشـــــــن وه‬
‫تهـــــــذيب او نـــــــه شـــــــعور وه نـــــــه اصـــــــول د زنـــــــدګۍ څـــــــه‬
‫خـــــــو بـــــــې مهـــــــار اوښـــــــان وو پـــــــه کګـــــــو وګـــــــو روان وو‬
‫کميــــــاب کــــــل رضوريــــــات د زنــــــدګۍ پــــــه دې وطــــــن کــــــې‬
‫حـــــال دا وه چـــــې د ســـــوات خلـــــق د مـــــالګې پـــــه ارمـــــان وو‬
‫پخالــــــه کــــــې چينجــــــي لکــــــه اختــــــه مشــــــت و ګرېبــــــان وو‬
‫‪007‬‬
‫د جهــــــل پــــــه دريــــــاب کــــــې رسه غــــــرق واړه ســــــواتيان وو‬
‫د پښتو د زمانې د سوات د حاالتو په باره کې د فتاوي ودوديه مصنف محمد ابراهيم‬
‫بازارګوي ليکي چې بادشاه صيب دهغه کشمکش او اضطراب په زمانه کې د حکومت‬
‫سنګ بنياد‪ 30‬ايښی وه چې په هغه وخت کې د امن او اصالح نوم اخستل يو سنګني جرم‬
‫وه‪ .‬د خلکو حالت دا وو چې شاه او ورځ د باهمي جنګ وجدل او د حرب وقتال شغلې‬
‫اوچتېدې‪ .‬د ډاکه زنۍ‪ ،‬راهزنۍ او خونرېزۍ بازار ګرم وه‪ ،‬ظلم ستم‪ ،‬جرب تشدد‪ ،‬قبضه‬
‫غاصبانه‪ ،‬تحکم جابرانه‪ ،‬قتل وغارت‪ ،‬مغلوب قبايل د عالقې نه شړل‪ ،‬د خالې کوټې او پټي‬
‫نه محروم کول‪ ،‬نن دلته صبا هلته دارنګ دربدر خاک برسګرځېدل‪ ،‬نه د خدای او د رسول‬
‫د احکامو څه پرواه‪،‬نه د رشيعت لحاظ‪ ،‬نه سکون نه ارام نه ډاډ‪ ،‬نه اطيمنان هغه تباهي‬
‫بربادي چي االمان االمان‪ ،‬الغرض دهغه و خت انسانيت سوز او حرستناکو واقعاتو اورېدلو د‬
‫‪000‬‬
‫پاره هم يو سخت زړه او آهني ځيګريکار دی‪.‬‬

‫د پښتو وختونو کې وسله او د جنګ طريقې‬

‫د پښتو د دور د جنګونو او وسلو په باره کې باچا صيب په خال ژوند ليک کې‬
‫ليکيل‪ ،‬چې له ‪۹۱۹۱‬نه اول سوات کې رائفل او د طامنچې رواج عام شوی وه‪ .‬د جنګ‬
‫عامه وسله هم دغه ټوپک او طامنچې وې‪ .‬د وس خربه وه چا رسه به رائفل غوګني وه‪،‬‬
‫چارسه به چهرئيز وه‪ ،‬چا رسه به طامنچه وه‪ ،‬د چا وسله به انګرېزي وه‪ ،‬د چا به دييس وه‪،‬‬

‫‪ 30‬په حقيقت کښې باچا صېب د حکومت سنګ بنياد نه وه اېښی خو خلکو باچا کړی وه‪.‬‬

‫‪377‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خو دې کې شک نه وه چې دې ازاد قباييل ماحول کې انګرېزی غوګني (‪ )۷۱۷‬او جهازي‬
‫طامنچه قيمتي څيزونه وو‪ .‬د پښتو وخت کې د جنګ څه خاص اصول نه وو‪ ،‬جنګ کې به‬
‫سواره هم وو‪ ،‬د هر لښکر به خال نشان او ډمامې هم وې‪ ،‬اکرث به داسې يک دم بې تد بريه‬
‫‪001‬‬
‫غوندې جنګونه رشوع شول او کله به د خالو ذهني تد بريونو ماتحت جنګونه کېدل‪.‬‬

‫مرياته کول‬
‫د پښتو د زمانې په ظلمونو کې يو ډېر غیر انساين کار مرياته کول وو ‪.‬کوم خلق‬
‫چې د پښتون قوم د حاالتو نه خرب وي هغوی به يقينا ً دې نه هم خرب وي چې پښتنو کې د‬
‫مرياتې شوقيان هم ډېر وو‪ .‬د انسان د سنګدلۍ او دنياوي حرص ډېر مثالونه دي يو پکې‬
‫دا هم دی چې پښتنو کې ځيني ډېر داسې مثايل ظاملان وو‪ ،‬چې د جائداد د مرياث د‬
‫پاره به يې خال ورور عزيز قتلولو‪ ،‬سوات کې د رياست نه اول به هم دا قسمه مرياتې‬
‫‪012‬‬
‫کېديل‪.‬‬

‫سزاګانې‬
‫په سوات کې په ځينو ټولنيزو جرمونو به سزاګانې ورکول کېدې‪ .‬دا سزاګانې د پښتو‬
‫له زمانې نه راروانې وې او ځينې پکې د رياست په وړومبو ورځو کې هم چلېدلې‪ ،‬ځکه د‬
‫سوات په پښتو ادب کې د دغو سزاګانو ذکر موندل کېږي‪ ،‬لکه تاج محمد خان زېب رس‬
‫چې د سوات د وزيرانو خالف کوم کتاب ليکلی دی‪ ،‬په هغه کې يو ځای داسې ليکي‪:‬‬
‫هــــر ســــړی دی وږی کــــه التــــه مــــو زيــــره مــــوړ نــــه شــــوې‬
‫اور کــــه دې د ظلـــــم بلېـــــده خـــــو تــــه پـــــرې ســـــوړ نـــــه شـــــوې‬
‫ګــــرم بــــه ال اوس شــــې چــــې اور ســــتا پــــه کوربــــل شــــوی دی‬
‫‪019‬‬
‫تـــوره پـــه خـــره ســـوره ســـتا وجـــود پـــرې جـــل بـــل شـــوی دی‬
‫په هغه وخت کې مخ تورول او په خره سورول يوه سزا وه‪ .‬اکرث به داسې وشوه چې په‬
‫رسکې به يې ورته د چرګانو وزرې وټومبلې‪ ،‬لکه زېب رس چې بل ځای کې وزير ته وييل‬
‫دي‪:‬‬
‫تالـــــــه چـــــــې وزر پـــــــه رس کـــــــې کېـــــــږدي نغـــــــاره او کـــــــړي‬
‫‪010‬‬
‫تــــــور مــــــخ دې التــــــور کــــــړي دا دې قــــــدر دوبــــــاره اوکــــــړي‬
‫او په بل ځای کې يې د وزير لااره دا سزا تجويز کړې ده‪:‬‬
‫‪370‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫دا يــــې ده ســــزا چــــې شــــاه او ورځــــې پــــه خــــره ســــور ګرځــــي‬
‫‪013‬‬
‫زړه چـــــې د چـــــاتور وي مـــــخ دې هـــــم دهغـــــه تـــــور ګرځـــــي‬
‫محمد نواز طائر د "تواريخ حافظ رحمت خاين"په ديباچه کې د شيخ ميل د دور د‬
‫ځينو سزاګانو په باره کې ليکيل‪ ،‬چې د سزاګانو دې ضابطې ته به يې شيخ ميل ويل‪ .‬د‬
‫دې په ذريعه به هر کال د زبرګې په مياشت کې د ټول ولس اخالقي تطهري کېده‪ .‬د‬
‫محاسبې په وخت چې به کوم کسان په کوم جرم ماخوذ کړی شول هغو ته به د خال جرم‬
‫په تابني سزا ګانې ورکول کېدې‪ .‬په دې کې دا سزاګانې شاملې وې‪ ،‬په خر ډانګ کول‪ ،‬په‬
‫خره سورول‪ ،‬مخ تورول‪ ،‬رسخرېیل‪ ،‬په دورو وهل‪ ،‬سنګسارول وغريه‪ .‬د شيخ ميل دا‬
‫سزاګانې د پښتنو د هغه عامو رواجي سزاګانو‪ ،‬جرمانو او ناغو توغو نه بيخي مختلفې وې‬
‫کومې چې به پښتنو مرشانو خانانو يا د هغوی جرګې د حجرې‪ ،‬کيل او قام د رواج مطابق‬
‫‪014‬‬
‫ورکولې‪.‬‬

‫د پښتو په زمانه کې تو هم پرستي‬

‫لکه څنګه چې وړاندې ذکر شوي‪ ،‬چې د هغې زمانې ولس د فهم پر ځای د وهم‬
‫ښکار و‪ ،‬د فال‪ ،‬تعويذ‪ ،‬زيارت‪ ،‬پريانو فقريانو د دعاګانو اهميت ډېر زيات و او د وخت‬
‫چاالکانو به هم ډېر په اسانۍ رسه په ولس کې خال اثر رسوخ پيدا کولی شو‪ .‬مګر د دغه‬
‫اثر رسوخ فناه هم مشکله نه وه‪ ،‬ولې چې د ولس په دماغو د وهم حکمراين وه‪ .‬د ولس عام‬
‫خيال دا و چې پري فقري فوق البرش هستي وي او د لوی روحاين عظمت خاوند وي‪ .‬د‬
‫هغوی عام حيثيت د عامو ادم زادو نه مختلف وي نو چې کله به د هغوی څه معمويل‬
‫انساين کمزوري ښکاره شوه نو دا به يو تندر وه‪ ،‬چې د پري د اثر رسوخ کور به يې تباه وبرباد‬
‫کړ او بيا به يې پريي روشن ضمريي وه نه فقريي دستګريي‪ .‬په هغه زمانه کې بعضې‬
‫زيارتونه يې د بعضې مرضونو د عالج دپاره خاص طور مقرر کړي وو‪ ،‬لکه مشهور حصار بابا‬
‫(د حصار چکدرې) او پاچا ګل بابا (ديولۍ نېکاي خېل) د ننکو او مختلفو فاسدو دانو د‬
‫عالج ټېکداران کړي وو او په بعيض زيارتونو ېې د بادو بابا نوم ايښیوه‪ .‬داسې کسان هم‬
‫ليدی شوي دي‪ ،‬چې په ننکو بيامران وو او د زيارتونو په چارديوارۍ کې يې ساه ختلې‪ ،‬خو‬
‫د معتقدانو په اعتقاد کې يو ذره کمی هم نه دی راغلی او دايې ويل چې د دې رنځورانو‬
‫خوارانو اجل راغلی وه او نور يې ټوک په دنيا نه وه‪ ،‬ور نه تابه د بابا کرامت ليديل وو‪ ،‬دا‬
‫‪010‬‬
‫ناپوهي د زنانو د طبقو زياته برخه ده‪.‬‬
‫‪371‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د پښتو دور ځینې خوبيانې‬
‫لکه څنګه چې مخکې وویل شول چې د پښتو زمانه په وحشت او بربريت ياده شوې‪،‬‬
‫خو دا خربه سمه نه ده‪ ،‬اصل کې په وادي سوات مختلف دورونه راغيل دي او ډېرو غري‬
‫ملکي جابرانو او امريانو په دې ښکلې مزکه د قبضې کوښښ کړی او ځينې په کې عاريض‬
‫کامياب شوي هم دي مګر دې ولس غري اسالمي يا غري قومي تسلط برداشت کړی نه دی‬
‫او په خال همت او بهادرۍ يې بيا بيا ازادي حاصله کړې ده او کوم وخت چې د غري قومي‬
‫اقتدار خامته شوې ده نو دغه وخت ته يې د پښتو زمانه ويلې ده‪ ،‬يعنې د پښتون د‬
‫خالواکۍ او ازادۍ زمانه‪ ،‬خو په قالره قالره د کورنۍ فتنو او دشمنو په وجه دغې بدرنګ او‬
‫بد شکل اختيار کړی دی‪ .‬د پښتون دښمنانو‪ 36‬دغې زمانې ته د وحشت او بربريت نوم ورکه‬
‫او د پښتون خالف يې د بې متيزۍ طوفان پورته کړ او دا ځکه چې د پښتنو ازادي او‬
‫خالواکي د هېڅ چا خوښه شوې نه ده‪ .‬بې شکه چې دغه وخت جهالت عام و او د جهالت‬
‫‪016‬‬
‫په وجه خرابۍ هم زياتې وې ليکن د عام ولس خوبۍ هم کمې نه وې‪.‬‬
‫لکه څنګه چې وړاندې ذکر شوي چې د پښتو دور د يو تور دور په نوم ياد شوی‪ ،‬خو‬
‫د دې دور خالې خوبيانې او ښه صفتونه هم وو‪ ،‬ښه صفتونه او خوبيانې دا وې چې قوم په‬
‫مجموعي توګه مېلمه دوست او د هر قسم قربانو عادت و‪ .‬د خالو وعدو پابند وه ‪،‬عام‬
‫خياالت ډېر اوچت وو او د هر چا په زړه کې د اسالم له دښمنانو نه نفرت او کرکه موجود وه‪.‬‬

‫‪ 36‬د پښتو زمانې ته د وحشت او بربريت زمانه چې کومو ليکواالنو ویلې ده په هغوی کې له نورو نه عالوه تاج محمد‬
‫خان زېب رس پخاله هم شامل دی‪ ،‬چې د هغه د کتاب "نوے سوات او شاه جهانزېب جلد اول له ‪ ۷۱‬مخ نه تر ‪ ۷۷‬مخ‬
‫پورې حوالې په دې تېرو مخونو کې درج هم دي‪ .‬باچا صي ب په سوانح کې دې دور ته د وحشت او بربريت دور هم وېل‬
‫شوی دی د کوم ذکر چې وړاندې تېر شو‪ .‬د تفصېل لااره د باچا صيب سوانح د محمد اصف خان ليکلی کتابله‬
‫‪۲۱۹‬مخ نه تر ‪۲۱۹‬مخ پورې کتلی شئ‪ .‬دغه رنګ محمد ابراهيم بازارګوي د فتاوي ودوديه جلد اول مطبوعه ‪ ۹۱۱۲‬په‬
‫ديباچه کې په مخ ب هم د پښتو د دور ېرونکی تصوير وړاندې کړی دی‪ .‬دلته تاج محمد خان زېب رس پخاله ليکي‬
‫چې د پښتون دښمنانو دغه دور په خرابو لفظونو ياد کړی‪ ،‬نو د ټولو نه اول پښتون دښمن خو تاج محمد خان زېب رس‬
‫معلوميږي که د هغه د خيال مطابق د پښتون دښمنۍ پېامنه دغه وي او له هغه نه زيات بيا پښتون دښمن باچا صيب‬
‫معلومېږي ځکه هغه د دغې زمانې ډېرې خاميانې بيان کړي دي‪ .‬له دې ټولو خربو نه مونږ دا نتېجه راويستی شو چې‬
‫درباري ليکواالنو اول دا شعوري کوښښ وکړ چې د پښتو دور خلکو ته بد ښکاره کړي چې خلکو ته د رياستي دور قدر‬
‫معلوم يش‪.‬‬

‫‪302‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫عوام د مذهب په مذهب مئېن وو او بيا خاص طور دا وصف د شابايش الئق وه‪ ،‬چې په‬
‫کمزوري دښمن به يې الس نه پورته کولو او احسان به يې وررسه کولو او که خانداين‬
‫مخالف به و او مرګونه به يې ترې کړي وو خو معايف به يې ورکوله او څوک چې به د چا په‬
‫پناه کې و دهغه حفاظت به يې په په نره رسه کولو او که چا به په دې سلسله کې کوتاهي‬
‫اختيار کړه يا به يې کمزوري ښکاره کړه نو په نفرت به ورته کتلی شو‪ .‬دا د هغې زماين د‬
‫عام ولس د زړه فراخۍ عميل ثبوت وه‪ .‬په طبيعتونو کې تلخي او تيزي رضور وه خو چې څه‬
‫به يې ويل او کول د هغې به له دهوکې فرېب او بې اميانۍ رسه هېڅ تعلق نه وه‪ .‬د امانت‬
‫خيانت قومي اهانت ګڼلی شه او د لین دين سلسله به ډېره په امياندارۍ او صفايۍ رسه‬
‫‪017‬‬
‫جاري وه‪ .‬اقرار يې اقرار او انکار يې انکار وه‬
‫د پښتو په دور کې په سوات کې هوټلې نه وې د هر خان او ملک حجره هوټل وه‪،‬‬
‫چې دغلته هر وخت د اشنا او نا اشنا ميلمنو پالنه کېدله او مفت ورته هر څه تيار وو او د‬
‫هغوی د ارام به خاص خيال ساتلی شه‪ ،‬پخوا د هر چا رسه د بل د دار و مدار فکر وه‪010‬تاج‬
‫محمد خان زېب رس په خال کتاب"افغاين ديوان زېب رس" کې د "پخوا او وس" تر رس خط‬
‫ال ندې د زوړ سوات يعنې د پښتو د دور او د رياست سوات د ځينو خربو موازنه کوي او‬
‫ډېرې داسې خوبيانې په ګوته کوي چې پخوا موجود وې او اوس نشته‪:‬‬
‫دا بل راغی دوران‬ ‫پخوا صدق اخالص وه اوس لباس کوي ياران‬
‫هر کار د ارادت وه‬ ‫پخوا صدق همت او محبت او عقيدت وه‬
‫دا بل راغی دوران‬ ‫اوس کسب د هر چاشه چغيل کسب بهتان‬
‫بل مينه د خال قام وه‬ ‫پخوا مينه د دين او د مذهب او داسالم وه‬
‫اوس اخيل دين فروش دولت په دين او په اميان دا بل راغی دوران‬
‫هر کار وه د ثواب‬ ‫پخوا روحاين علم وه د رشعې د کتاب‬
‫دابل راغی دوران‬ ‫اوس اوکړه ترقي سائنس حکمت په نن زمان‬
‫دحاکم خاطر نواز وه‬ ‫پخوا به د حاکم او د محکوم دا امتياز وه‬
‫دا بل راغی دوران‬ ‫اوس ظلم دی زياتی دی د انصاف ورک شه نشان‬
‫د خوارو غمخواري وه‬ ‫پخوا به د يتيم او د محتاجو دلداري وه‬
‫دا بل راغی دوران‬ ‫اوس څکي د خوارو وينې لاې لاې ظاملان‬
‫مظلوم چې به کړه شور‬ ‫پخوا به اسامن زمکې په يو دم واخسته اور‬

‫‪309‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دا بل راغی دوران‬ ‫اوس زور شوه ګمراهي نشته اثر د آه فغان‬
‫قران د هر چا ياد وه‬ ‫پخوا دهر چافکر هم د ذکر د اوراد وه‬
‫دا بل راغی دوران‬ ‫اوس لويل فلسفه قانون په ځائی هم د قران‬
‫هر دم په هر ساعت‬ ‫پخوا په خال ناموس به هم هر چا کاوه غېرت‬
‫اوس هر څوک داليل د خور او لور کړي په خال ځان دا بل راغی دوران‬
‫دا فرق وه ظاهر‬ ‫پخوا به دشمني وه د مسلم او د کافر‬
‫دا بل راغی دوران‬ ‫اوس کاندي دښمني د مسلامن بل مسلامن‬
‫دا حکم د قديروه‬ ‫پخوا په معجزه د سليامن روان رسير وه‬
‫دا بل راغی دوران‬ ‫اوس پورته په هوا جهاز حکمت کړلو روان‬
‫نزدې وې که به لرې‬ ‫پخوا په معجزو به کاڼو بوټو کړې خربې‬
‫دا بل راغی دوران‬ ‫اوس اوسانې ګويا شوې د حکمت په امتحان‬
‫امري غريب پرور وه‬ ‫پخوا به نه حاجب نه چوکيدار د چا په در وه‬
‫دابل راغی دوران‬ ‫اوس نياز دی نذرانې دي د حاجب او د دربان‬
‫کامل جاه وجالل وه‬ ‫پخوا قدر د علم د ادب او د کامل وه‬
‫اوس مال دی چې کامل دی هم جالل دی د انسان دا بل راغی دوران‬
‫د بل هغه قسمت وه‬ ‫پخوا چې به زېب رسه د هرن قدر قيمت وه‬
‫‪011‬‬
‫دا بل راغی دوران‬ ‫اوس ناخيل په کونجکو ستا در او ستامر جان‬
‫د پخوا زمانې او د موجوده زمانې (يعنې د زېب رس د دې شعرونو د ليکلو د زمانې)‬
‫موازنه چې زېب رس په دې شعرونو کې کړې ده نو زياتې نيوکې يې د خلکو پر کردار او رويو‬
‫باندې کړي‪ ،‬خو ځينو ځايونو کې دا هم ښکاره دي چې د پخوا زمانې په نسبت د موجوده‬
‫دور حکمرانانو کې ظلم زياتی ډېر دی او انصاف دلته نشته‪ ،‬خو کله چې مونږ د زېب رس د‬
‫دې شعرونو موازنه د هغه بيان رسه وکړو کوم چې ده د پښتو دور په باره کې کړی دی‪ ،‬نو د يو‬
‫سړي په خربو کې د زمکې او د اسامن فرق ښکاري‪ ،‬يعنې په کوم وخت کې چې د رياستي‬
‫دور صفت کول غواړي او رياستي حکمرانان خوشحالول غواړي نو هغه وخت کې د پښتو دور‬
‫ته د تيارو او ظلم دور وايي او کله چې په موجوده دور کې د خلکو د رويو او کردار غندنه کوي‬
‫نو بيا د پښتو د دور د هر څيز ستاينه او صفتونه کوي‪ .‬له دې نه پته لګي چې د پښتو دور‬

‫‪300‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫دومره خراب هم نه و‪ ،‬لکه دې درباري ليکواالنو چې بيان کړی دی او بيا دوی چې کوم‬
‫صفتونه کړي دي نو دومره خوبيانې پکې هم نه وې خو د دې دواړو مينځ و مانه حاالت وو‪.‬‬
‫د پښتو په زمانه کې چې کومې تورې تيارې وې او بيا په رياستي دور کې رڼا ګانې‬
‫خورې شوې نو د دې دواړو دورونو موازنه تاج محمد زېب رس داسې کوي‪:‬‬
‫اوس هغـــــــــــــــــــــه دور د ظـــــــــــــــــــــامل د فتنـــــــــــــــــــــو الړ‬
‫د پښــــــــــــــــتون عمــــــــــــــــر زبــــــــــــــــون د دښــــــــــــــــمنو الړ‬
‫امرياملـــــــــــــــــــــــومنني مياګـــــــــــــــــــــــل صـــــــــــــــــــــــاحب‬
‫چـــــــــــــې دی ســـــــــــــيوری د رحمـــــــــــــت د رب واهـــــــــــــب‬
‫دی رحمـــــــــــــت رب راليږلـــــــــــــی پـــــــــــــه دی قـــــــــــــام دی‬
‫‪322‬‬
‫پــــــــــــــــــه پښــــــــــــــــــتون دور د عــــــــــــــــــېش او د ارام دی‬
‫زېب رس ليکي چې اوس د وهم پر ځای د فهم د تخريب پر ځای د تعمري او د جرب‬
‫کرب پر ځای د انصاف او احسان دوران دی‪ ،‬د قوم ذهني او متدين غرض متام حاالت بدل‬
‫شوي او نه يواځې په قوم بلکې د ملک په متامو مناظرو کې څرګند فرق راغلی دی‪ .‬د نوي‬
‫سوات هر سړی په سليقه او طريقه پوهه دی‪ ،‬خلک مهذب دي‪ ،‬مؤدب دي‪ ،‬د نوي سوات د‬
‫سيل او سياحت د دنيا سياحان او محققان ارزو مند دي‪ ،‬سوات دويم کشمري دی‪ ،‬دلته د‬
‫اسالمي قومي ورورولۍ سلسله قامئه ده‪ ،‬دلته د عقل او تدبري حکمراين ده‪ ،‬دلته رصف يو‬
‫مذهب‪ ،‬يو مسلک او د ولس يوه عقيده ده‪ ،‬دلته د يوې کعبې‪ ،‬يو قران او يو الله پرستار مو‬
‫جود دي‪ ،‬دلته د خلوص محبت او د اخالص رواج دی‪ ،‬دلته د هر قسم فسادونو او بغاوتونو‬
‫دروازې بندې دي‪ ،‬دلته د تعمري چرچې دي او د تخريب نشان ورک دی‪ ،‬دلته د غريبانو د‬
‫مدد د محتاجانو د حاجت رواېۍ‪ ،‬د بيامرانو د عالج‪ ،‬د مظلوم د دادرسۍ صالحانه او‬
‫‪329‬‬
‫رشيفانه نظام موجود دی‪ ،‬دلته د عوامو رسه شاهي رابطه د خلوص او محبت قامئه ده‬
‫په رياستي دور کې د ژوند په هره شعبه کې بدلون راغلی دی‪ .‬اول به پراچګانو په خرو‬
‫قچرو د تجارت سامان وړلو خو په رياست کې سړکونه جوړ شول او الرۍ موټرې به پرې‬
‫چلېدې‪ .‬باچا صيب توري وران وېش وکړ او خلک يې د کډو ګرځولو نه دمه کړل‪ .‬په رياست‬
‫کې کيل په کيل هساتالونه او شفاخانې جوړې شوې‪ ،‬چې به پکې قابالن سنديافته‬
‫ډاکټران موجود وو‪ 320.‬زېب رس ليکي چې پخوا به کورونه چوپړۍ وې‪ ،‬نن پرون د تېرې‬
‫زمانې د خان په کور کې دهقان هم اوسېدل نه خوښوي‪ .‬پخوا عام تلل راتلل پياده وو رصف‬

‫‪303‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ځينو مرشانو به د خالې سورلۍ لااره اسونه ساتل‪ ،‬اوس پياده ګرځېدل عار تصور کېږي او د‬
‫اسونو ځای موټرو او ټانګو نيولی دی او عوام هم پياده امدورفت نه کوي‪ .‬اوس وخت هم‬
‫قيمتي دی او خلک يې په قدر او قيمت پوهه شوي دي نو هر څوک ځان په جلدۍ رسه‬
‫منزل مقصود ته رسوي‪ ،‬پخوا به په پرتوګ او ساده قميص او تورو پڼو ولس خاله ګوزاره کوله‪،‬‬
‫اوس کوټ واسکټ‪ ،‬قميص‪ ،‬ټوپۍ‪ ،‬پتلون‪ ،‬جرابو‪ ،‬ټايئ او سويټر د هغه ساده لباس ځای‬
‫نيولی دی‪ .‬پخوا خوراک ساده طرز معارشت ساده وه او هر څوک د غريبانه ژوند رسه اشناوو‪،‬‬
‫د پړوکټونه او انډېري به استعاملېدل‪ ،‬اوس د پړو ځای نوارو ونيوۀه‪،‬خوراک مکلف شه‪ ،‬چای‬
‫بسکټ رواج ومونده او د ميز کرسۍ‪ ،‬قالني او د نوارو کټونه او کونچونه په سيالۍ رسه‬
‫استعاملېږي‪ 323 .‬د مياګل جهانزېب په دور کې چې سوات د ژوند په هره شعبه کې کومه‬
‫ترقي کړې وه د هغې موازنه له تېر دور رسه تاج محمد خان زېب رس داسې کړې ده‪:‬‬
‫هــــــــر څــــــــه د ملــــــــک بــــــــې الرې وو روان ابــــــــه پــــــــه الرې‬
‫د دينــــه ټــــول احــــوال د ملــــک معلــــوم کــــه کــــه هــــو ښــــيار يــــې‬
‫اوس هــــــر څـــــــه شــــــو پـــــــه الر ابــــــه د الرې شـــــــولې لـــــــرې‬
‫د ملـــــــک د تـــــــر قـــــــۍ جـــــــوړې شـــــــوې نـــــــوې دا خـــــــربې‬
‫اوس لويـــــــــه الر شـــــــــوه جـــــــــوړه د قـــــــــانون او د انصـــــــــاف‬
‫صــــد شــــکر چــــه پــــه ملــــک کــــې نشــــته ځــــای د هــــېڅ خــــالف‬
‫نــــــه بغــــــض نــــــه حســــــد شــــــته نــــــه د يــــــو بــــــل دښــــــمنۍ‬
‫يــــــاديږي لکــــــه خــــــوب قيصــــــې اوس مــــــونږ تــــــه پخــــــوانۍ‬
‫رحمــــــــت د رب نــــــــازل شــــــــه عــــــــدل فضــــــــل د ســــــــلطان‬
‫دا بـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــل راغـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــی دوران‬
‫نــــــــه هغــــــــه ظلــــــــم زور شــــــــته نــــــــه ســــــــتم او رشــــــــوتونه‬
‫رحـــــامن پـــــه ســـــوات بـــــونېر کـــــړل نـــــازل خاـــــل رحمتونـــــه‬
‫هــر خــوا ښــکلې بــاغچې دي چــې بلبــل پــرې خــوش خــواين کــړي‬
‫راعـــــــي پـــــــه رعايـــــــا عـــــــدل احســـــــان‪ ،‬مهربـــــــاين کـــــــړي‬
‫بـــــې شـــــکه جـــــوړ جنـــــت دی ســـــوات پـــــه امـــــن پـــــه امـــــان‬
‫دا بـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــل راغـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــی دوران‬
‫پخـــــــوا نـــــــه علـــــــم فـــــــن وه نـــــــه مکتـــــــب وه نـــــــه اســـــــتاد‬

‫‪304‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫يـــــــو کســـــــب وه چـــــــې يـــــــادوه او نامـــــــه يـــــــې وه فســـــــاد‬
‫ځــــــوامنرد وه هغــــــه څــــــوک چــــــې بــــــه قاتــــــل د مســــــلامن وه‬
‫رهــــــزن شــــــجاع بالــــــه شــــــه نــــــه څــــــه امــــــن نــــــه امــــــان وه‬
‫نـــــن علـــــم دی هـــــرن دی چـــــې پـــــرې فخـــــر کـــــړي افغـــــان‬
‫دا بـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــل راغـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــی دوران‬
‫پخــــــوا د عــــــدل نــــــوم چــــــا اخســــــتی نــــــه شــــــه پــــــه ژبــــــه‬
‫مظلـــــــوم پـــــــه غـــــــم اختـــــــه وه تـــــــل د ظلـــــــم د غضـــــــبه‬
‫کــــــه جــــــوړی محکمــــــې وې خــــــو انصــــــاف وه پــــــه رشــــــوت‬
‫کاميـــــاب بـــــه هغـــــه څـــــوک وه چـــــې پـــــه الس يـــــې وه دولـــــت‬
‫اوس عــــــدل دی کــــــرم دی هــــــم انصــــــاف دی هــــــم احســــــان‬
‫دا بـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــل راغـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــی دوران‬
‫پخــــــــوا دهوکــــــــه فريــــــــب‪ ،‬بــــــــې اميــــــــاين او نــــــــاپوهي وه‬
‫پـــــــه نـــــــوم اســـــــالم اســـــــالم وه مګـــــــر شـــــــغل ګمراهـــــــي وه‬
‫د قــــــــوم او هــــــــم د ملــــــــک د تبــــــــاهۍ وو ټــــــــول کارونــــــــه‬
‫هـــــــــر ځـــــــــای فقـــــــــط د زور ظلـــــــــم وو ګـــــــــرم بازارونـــــــــه‬
‫اوس صـــــــلح راســـــــت بـــــــازي ده زېـــــــب زينـــــــت د مســـــــلامن‬
‫دا بـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــل راغـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــی دوران‬
‫پخــــــــوا فــــــــرق ورک شــــــــوی هــــــــم د حــــــــق او د باطــــــــل وه‬
‫وه رشم علـــــــــــم حلـــــــــــم جهـــــــــــل فخـــــــــــر د جاهـــــــــــل وه‬
‫د جهـــــــل ټـــــــول رســـــــمونه وو جـــــــاري پـــــــه ټـــــــول وطـــــــن‬
‫دا بــــــــــــــاغ وه د بلبلــــــــــــــو ځــــــــــــــای د زاغ او د زغــــــــــــــن‬
‫اوس راغلـــــــه روشـــــــنايي حـــــــق غلبـــــــه اوکـــــــړه پـــــــه ځـــــــان‬
‫دا بـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــل راغـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــی دوران‬
‫پخـــــــــوا وريـــــــــځ خـــــــــوره وه پـــــــــه وطـــــــــن د پرېشـــــــــانۍ‬
‫خــــــــــواري او بــــــــــې کــــــــــاري او نــــــــــاداري او نــــــــــاتوانۍ‬
‫نــــــــه ســــــــود او نــــــــه ســــــــودا وه ســــــــوداګر وو خوارزبــــــــون‬
‫ډېــــــــــر فــــــــــرق دی ای خلقــــــــــه د دې نــــــــــن او د پــــــــــرون‬

‫‪300‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫اوس ورک شـــــــــه د خـــــــــوارۍ او بېکـــــــــارۍ نـــــــــام ونشـــــــــان‬
‫دا بـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــل راغـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــی دوران‬
‫پخــــــــوا الرې کــــــــږې وې د هــــــــر کــــــــوږ رفــــــــنت د پــــــــاره‬
‫مـــــو زيـــــر غوښـــــتې فائـــــدې وې خـــــاص د خاـــــل بـــــدن دپـــــاره‬
‫ټـــــول کـــــوږ قـــــانون جـــــاري وه پـــــه دې ملـــــک د پښـــــتنو کـــــې‬
‫دا قــــــوم غريــــــب اختــــــه وه يــــــو د بــــــل پــــــه دښــــــمنو کــــــې‬
‫اوس ســـــاز شـــــو صـــــاف ســـــړکونه قـــــانون جـــــوړ شـــــه د قـــــران‬
‫دا بـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــل راغـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــی دوران‬
‫پخــــــــوا پرېکيــــــــدې ونــــــــې داهــــــــم څــــــــومره نــــــــادانۍ وې‬
‫نقصـــــــان د مېـــــــوو ســـــــيورو وه د هـــــــر چـــــــا پريشـــــــانۍ وې‬
‫د خالـــــــې عارضـــــــې فائـــــــدې پـــــــه خيـــــــال بـــــــه وو تربونـــــــه‬
‫نـــــــادان بـــــــه پريکـــــــول پـــــــرې د خونـــــــه چنـــــــار رسونـــــــه‬
‫اوس جـــــرم دی کـــــه اوکـــــړي څـــــوک هـــــم دا قـــــومي نقصـــــان‬
‫دا بـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــل راغـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــی دوران‬
‫پخـــــــوا بـــــــه قـــــــران پـــــــروت وه خـــــــاص د پـــــــاره د قســـــــم‬
‫اګــــــــاه هــــــــېڅ پــــــــه معنــــــــي د قــــــــران نــــــــه وه يــــــــوادم‬
‫لــــــــه دی رنګــــــــه قســــــــمه جــــــــوړې شــــــــوې مســــــــخرې وې‬
‫پرتــــــې پــــــه پريشــــــان حــــــال هــــــم د قــــــران دا ســــــياارې وې‬
‫اوس حکـــــم دی چـــــې پـــــوه دې پـــــه معنـــــي يش هـــــر انســـــان‬
‫دا بـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــل راغـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــی دوران‬
‫اوس هــــر ځــــای پــــه هــــر ســــکول کــــې د قــــران کيــــږي تعلــــيم‬
‫پيــــــدا شــــــه پــــــه هــــــر زړه کــــــې د قــــــران قــــــدر عظـــــــيم‬
‫زېــــــــب رسه جهانزېــــــــب د جهــــــــان نقــــــــش کــــــــه بــــــــدل‬
‫رحمــــــــــت هــــــــــزار رحمــــــــــت دې وي پــــــــــه ده دمل يــــــــــزل‬
‫بـــــــاقي دې پـــــــه دې قـــــــام وي تـــــــل دا ســـــــېوری د رحـــــــامن‬
‫‪324‬‬
‫دابــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــل راغــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــی دوران‬

‫‪306‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫د زېب رس په دې اوږد نظم کې هغه په خصويص توګه د مياګل عبدالودود او بيا د‬
‫هغه د ځوی مياګل جهانزېب د باچاهۍ د دور موازنه کړې ده او بيا يې نسبتا ً د مياګل‬
‫جهانزېب ته ښه دور ویلی دی‪ .‬په يو څو ځايونو کې يې د هغه زمانې د وزيرانو‪ 37‬په ځينو‬
‫خربو هم نيوکې کړې دي‪ .‬حبيب الرحمن هم په يو نظم " پخوانی سوات او نن" کې د زوړ‬
‫او نوي دور موازنه داسې کړې ده‪:‬‬
‫وطــــــــــــن د ســــــــــــوات اوس دليــــــــــــدو قابــــــــــــل شــــــــــــه‬
‫هـــــــــــــم د تعريـــــــــــــف د اوريـــــــــــــدو قابـــــــــــــل شـــــــــــــه‬
‫شــــــــــــکر اوباســــــــــــئ د خــــــــــــدای پــــــــــــاک ســــــــــــواتيان‬
‫اوســــــــــنی ســــــــــوات د يــــــــــا دېــــــــــدو قابــــــــــل شـــــــــــه‬
‫دا هغــــــــــــه ســــــــــــوات چــــــــــــې د ظلمونــــــــــــو کــــــــــــور وه‬
‫زړه د هـــــــــــر چـــــــــــاد يـــــــــــو لـــــــــــه بلـــــــــــه تـــــــــــور وه‬
‫حــــــــــق او انصــــــــــاف نــــــــــه چرتــــــــــه چــــــــــا پبژنــــــــــده‬
‫شـــــــــــــــوکې ډاکـــــــــــــــې وې ډېـــــــــــــــرې ظلـــــــــــــــم زور وه‬
‫ګڼلــــــــــــــــی شــــــــــــــــه بــــــــــــــــه ورو دښــــــــــــــــمن د ورور‬
‫بـــــــــــل پـــــــــــه هـــــــــــر ځـــــــــــای کـــــــــــې وه د ظلـــــــــــم اور‬
‫داد خـــــــــــــــــواهي چـــــــــــــــــاد غريبـــــــــــــــــانو کړلـــــــــــــــــه‬
‫چـــــــــــــــــــــې د چـــــــــــــــــــــا زور وه ‪،‬وه د هـــــــــــــــــــــاغوکور‬
‫د خاـــــــــــــل پـــــــــــــردي وه امتيـــــــــــــاز چرتـــــــــــــه کـــــــــــــې‬
‫د ځــــــــــوی او پــــــــــالر وه نــــــــــاز نيــــــــــار چرتــــــــــه کــــــــــې‬
‫ژوبلـــــــــــــــــې مرګونـــــــــــــــــه وه پېشـــــــــــــــــه د وطـــــــــــــــــن‬
‫د داد رســــــــــــــــۍ کېــــــــــــــــده اواز چرتــــــــــــــــه کــــــــــــــــې‬
‫د خـــــــــــــــان ملـــــــــــــــک وه واک اختيـــــــــــــــارد کـــــــــــــــيل‬
‫کـــــــــــړه پښـــــــــــتون ميـــــــــــا مـــــــــــال بيګـــــــــــار دکـــــــــــيل‬

‫‪ 37‬زېب رس په خالو وړومبو کتابونو کې د سوات د دې وزيرانو ډېر صفتونه کړي دي خو چې کله د وزيرانو او د مياګل‬
‫عبدالودود په مينځ کې اختالف راغی او وزيران يې له سوات نه وويستل نو بيا زېب رس د هغوی په هجو کې يو کتاب‬
‫ليکلی دی چې نوم يې "موزيرنامه" دی‪ .‬داسې هم ویل کېږي چې مياګل عبدالودود په خال دور کې په دې کتاب‬
‫پابندي لګولې وه‪.‬‬

‫‪307‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خـــــــــان بـــــــــه حجـــــــــره کلـــــــــه بـــــــــه کـــــــــور جـــــــــوړاوه‬
‫کـــــــــولی خاـــــــــل نـــــــــه شـــــــــه چـــــــــا کـــــــــار دکـــــــــيل‬
‫هغــــــــه ســــــــړی بــــــــه وه نامــــــــدار پــــــــه ســــــــوات کــــــــې‬
‫چــــــې وه هغــــــه بــــــه لــــــوی خونخــــــوار پــــــه ســــــوات کــــــې‬
‫يـــــــــــــــا زمانـــــــــــــــه وه هغـــــــــــــــه يـــــــــــــــا نننـــــــــــــــۍ‬
‫چــــــې نشــــــته نــــــن څــــــوک ســــــتمګار پــــــه ســــــوات کــــــې‬
‫د غــــــــــــــــل رهــــــــــــــــزن وه د شــــــــــــــــوکامر زمانــــــــــــــــه‬
‫‪320‬‬
‫پـــــــــه يـــــــــو چـــــــــال نـــــــــه کـــــــــوي رفتـــــــــار زمانـــــــــه‬
‫د رياست نه په اولني دور کې او بيا د رياست په دور کې په سوات کې ډېر بدلونونه‬
‫په نظر راځي‪ .‬دا خو ښکاره خربه ده چې د رياست له جوړېدلو نه وړاندې دلته به خلکو د يو‬
‫قباييل نظام الندې ژوند تېرولو او د حکومت له راتلو رسه په ټولنه کې ډير بدلون راغی‪.‬‬

‫د سوات خوشنويسان‬
‫په دې دور کې په سوات کې ځينې خوشنويسان او کاتبان هم موجود وو کومو چې‬
‫به د پښتو د کتابونو کتابت کولو‪ .‬په دوی کې فيضان سوات‪ ،‬عزيز الرحامن تحصيلدار‪،‬‬
‫منيش ګل برخان او مهرالنسا بانو شامل دي‪.‬‬

‫‪300‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬

‫د دې دور د ځینې ليکواالنو پېژندګلوي‬

‫تاج محمد خان زېب س‬

‫د تاج محمد خان زېب رس د پالر نوم پري محمد خان و‪ ،‬دی د سوات د بره بانډۍ‬
‫کيل اوسېدونکی و‪ .‬زېب رس په ‪۹۲۱۸‬هجري مبطابق ‪۹۸۳۷‬عيسوي پيدا شوی و‪ .‬د‬
‫‪۹۱۸۹‬م کال د دسمرب پر ‪۲۱‬مه وفات شوی دی‪ .‬هغه په نظم او نرث دواړو کې ليکل کړي او‬
‫د ويل محمد طوفان او نورو شاعرانو له طرف نه ورته د ‪۹۱۱۹‬م کال د اکست پر ‪ ۲۷‬مه د "‬
‫فردويس سوات" لقب ورکړل شو‪ .‬مياګل عبدالودود هغه ته د "اديب سوات" لقب هم‬
‫ورکړی و‪ .‬هغه رسمي زدکړې نه وې کړی‪ ،‬خو په پښتو‪ ،‬فارسۍ‪ ،‬عربۍ او اردو ژبو پوهېده‪ .‬د‬
‫زېب رس چاپ او ناچاپ اثار دا دي‪:‬‬
‫عالمات قيامت‪ ،‬اصالحات سوات‪ ،‬مجموعه مضامني‪ ،‬افغاين ديوان زېب رس‪ ،‬د پښتو‬
‫خطبې‪ ،‬عروج افغان (څلور جلدونه)‪ ،‬مناسک حج (سفرنامه)‪ ،‬ديوان فاريس (ناچاپ)‪،‬‬
‫مجموعه خطوط زېب رس به زبان فاريس‪ ،‬انوار سهييل منظوم (ناچاپ)‪ ،‬تاريخ خلفا اربعه‬
‫منظوم (ناچاپ) ‪ ،‬نوی سوات (څلور جلدونه)‪ ،‬موزير نامه‪.‬‬
‫د سوات يو ليکوال محمد اصف خان د " رسګزشت فردويس سوات تاج محمد خان‬
‫زېب رس" په نوم يو کتاب مرتب کړی‪ ،‬چې د زېب رس د ژوند او اديب خدماتو ذکر لري‪.‬‬

‫حاجي عبدالحنان‬
‫حاجي عبدالحنان د مينګورې اوسېدونکی و‪".‬د جنت حوره" په نوم ېې يو کتاب له‬
‫يو بل مصنف محمد صالح مظلوم رسحدي رسه په رشيکه ليکلی دی‪ .‬د محمد صالح‬
‫مظلوم رسحدي له نوم رسه په کاتب له پاسه مقام هاتيان ليکلی دی‪ .‬په کتاب کې محمد‬
‫صالح مظلوم په يو شعر کې د خال کيل ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫چــــــــې تــــــــر څــــــــو پــــــــورې مظلــــــــوم پکــــــــې اوســــــــيږي‬
‫‪326‬‬
‫تــــــــــر هغــــــــــې پــــــــــورې ګلــــــــــزار بــــــــــه وي حصــــــــــار‬
‫په حاشيه کې يې ليکيل‪ ،‬چې حصار د مظلوم صاحب د کيل نوم دی‪ .‬دا کلی له‬
‫هاتيانو نه مرشق طرف ته لوند خوړ ته نزدې پروت دی‪ .‬د حاجي عبدالحنان صاحب له نوم‬
‫رسه مينګوره ليکل شوې ده‪ .‬په کتاب د چاپ کېدو نېټه نشته خو په کتاب د رياست سوات‬

‫‪301‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د ليکلو نه دا معلومېږي چې دا کتاب په رياستي دور کې چاپ شوی دی‪ .‬د دې کتاب‬
‫پبلرش حاجي عبدالحميد و محمد سعيد مالکان اسالم بک سټور بازار مينګوره رياست‬
‫سوات دی‪ .‬د دې کتاب کتابت عبدالودود خوشنويس کړی او د خورشيد عامل پريس الهور‬
‫نه چاپ دی‪ .‬وايي چې د حاجي عبدالحنان نيکونه د صوابۍ ډاګۍ نه راغيل وو‪ .‬د حاجي‬
‫عبدالحنان قرب په ډېرۍ مقربه مينګوره کې دی‪ .‬په مينګوره کې د ده يو منسی فضل برهان‬
‫وايي چې د ده يوه قلمي نسخه هم وه خو بې درکه شوې ده‪ 327.‬د حاجي عبدالحنان دوه‬
‫ځامن وو‪ ،‬يو فضل منان او بل فضل حنان‪ .‬د فضل منان دوه ځامن دي فضل برهان او‬
‫‪320‬‬
‫فضل غفران ‪.‬‬

‫عبداللطيف شاهني‬
‫مخکې له دې نه چې د شاهني په شاعرۍ کې د پښتني اقدارو جاج واخستی يش‬
‫دا خربه ډېره رضوري ګڼم چې د شاهني صيب د ژوند په باره کې لنډ شان ذکر وکړی يش‪.‬‬
‫‪321‬‬
‫نومې کيل کې د‬ ‫عبداللطيف شاهني په ‪۹۱۷۷‬کال کې د سوات په چينداخوره‬
‫صاحبزاده احمد جان په کور کې سرتګې وغړولې‪ .‬د شاهني صیب د نيکه نوم صاحبزاده‬
‫‪392‬‬
‫دوی وړومبۍ زدکړې د خال‬ ‫مدرار الله وه او د صاحبزادګانو له نسب رسه يې تعلق لرلو‪.‬‬
‫کيل په جامعت کې کړې وې او بيا يې تر څلورم جامعت پورې سبق د هندوستان په‬
‫ډييل ښارکې وویلو‪ .‬په دغه دوران کې دوی په چهټۍ پاکستان ته راغلل او بيا چې واپس‬
‫تلل نو داخلې بندې وې‪ ،‬نو دوی په همدرد دواخانه کې نوکري رشوع کړه‪ .‬اته انې به يې‬
‫ورت ه د يوې ورځې مزدوري ورکوله او بيا چې کله نوکري پخه شوه نو يويشت روپۍ يې د‬
‫مياشتې تنخواه مقرر شوه‪ .‬په ‪ ۹۱۷۳‬کال چې کله پاکستان جوړ شو نو دوی له ډييل نه‬
‫پاکستان ته راغلل او د دوی د وينا مطابق دا د دوی د ژوند يوه ترخه واقعه وه‪ .‬شاهني‬
‫صيب په ‪۹۱۱۸‬کال کې واده وکړو‪ ،‬الله پاک ورته شاږ زامن او درې لوڼه ورکړي دي‪ .‬د‬
‫هغوی د وينا تر مخه هغوی په هغه وخت کې شاعري رشوع کړې وه چې ال ږيره يې په مخ‬
‫نه وه راغلې‪ .‬دوی په مجلس پښتون رياست سوات کراچۍ نومې يوه ټولنه کې قومي‬
‫نظمونه ویل رشوع کړي وو‪ .‬دوی به له پېښور نه د يو وتونکي اخبار "مظلوم دنيا"کې قومي‬
‫نظمونه ليکل او دغه رنګ د خامنري هاليل اخبار ته به يې هم نظمونه لېکل‪ .‬د خال دور په‬
‫شاعرانو کې يې د نوښار عبدالله استاذ د خوښې شاعر و‪ .‬د دوی دوه شعري مجموعې چاپ‬
‫شوي دي‪ ،‬يوه شعري مجموعه يې د"شغلې" په نوم په ‪ ۹۱۹۱‬کال کې چاپ شوې ده او بله‬
‫‪312‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫مجموعه يې د"ستا نظر کې څنګه ښکارم" په نوم په ‪ ۲۱۹۹‬کال کې د سوات کبل د جان‬
‫کتاب کور له خوا چاپ شوې ده‪ .‬شاهني صيب په سوات کې د مختلفو اديب ټولنو غړی او‬
‫مرش هم پاتې شوی‪ ،‬چې پکې سوات اديب کاروان او پښتو اديب تړون کبل د يادولو وړ دي‪.‬‬
‫شاهني صيب د دوه زره شااړلسم کال د ستمرب پر دېرشمه له دې فاين دنيا نه د همېشه‬
‫لااره سرتګې پټې کړې‪،‬په ګور ېې نور شه‪.‬‬

‫رحمت الله استاد‬

‫رحمت الله استاد يو وليس شاعر و‪ ،‬د پالر نوم یې حبيب الله و‪ .‬رحمت الله استاد‬
‫په ‪۹۸۱۱‬م کې په سوات ګوګدره نومې کيل کې پيدا شوی و‪ .‬د راجه ګريا د لور متعلق يو‬
‫روايت او د پرييانو په باره کې يوه قيصه عنايت الرحامن په ‪۹۱۹۸‬م کې له رحمت الله‬
‫استاذ شاعر نه نقل کړې او ليکيل يې دي چې عمر يې پينځه شاېته کاله دی‪ ،‬نو په دې‬
‫حساب د هغه د پيدايښت کال ‪۹۱۱۷‬م معلومېږي‪ 399.‬د دښمنۍ په وجه اوډيګرام او بيا‬
‫وروسته مينګورې ته منتقل شو‪ .‬دی په ځوانۍ کې په انګريزي فوځ کې بريت شو‪ ،‬خو د‬
‫خال ازاد طبيعيت په وجه يې دا نوکري پرېښوده او بيا د څلوېښتو کالو په عمر د رياست‬
‫سوات په فوځ کې بريت شو‪ .‬په ‪۹۱۹۷‬م کې د حوالدار په حيثيت له فوځ نه ريټائرډ شو‪ .‬د‬
‫‪۹۱۹۱‬م کال د ستمرب په وړومبۍ نېټه وفات شو‪ ،‬قرب يې د مينګورې د حاجي بابا په مقربه‬
‫کې دی‪ .‬د ده د ژوند په باره کې نور معلو مات ما د ‪۲۱۹۷‬م کال د اکتوبر پر ‪ ۲۹‬مه په‬
‫روزنامه چاند سوات کې ليکيل دي‪ .‬د دويم نړيوال جنګ په باره کې د هغه يوه مشهوره‬
‫چاربيته دلته وړاندې کوو‪:‬‬
‫راپورته شه جــــــــــــــــــــرمن‬
‫دنيا شوه په لـــــــــــــــــــړزان‬
‫په کور کې د يورپينو داسې جنګ جـــــــــــــدل شه‬
‫کمزوری په کې دل شه‬
‫راپورته دا پارټي شوه‬
‫کافــــره کميټي شوه‬
‫نازيان بناوټي شوه‬
‫جــــــــرګه يې داسې وکـــــــــړله په ښار کې د برلن‬
‫راپورته شه جــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــرمن‬
‫‪319‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ګلربزه که هټلــــــــــــــــــــــــــر‬
‫رومل‪ 30‬و که املــــــــــــــــــــــــر‬
‫ګوئی رنګ‪ 31‬يې غټ کافـــــر‬
‫هر هاس او رمېنډراف وو په کې دواړه شیطانان‬
‫دنيا شوه په لـــــــــــــــــړزان‬
‫رومـــــــــــــــــــــل به شکايت‬
‫کولو هـــــــــــــــــــــــر ساعت‬
‫هټلر يې کــــــــــــــــــړو وچت‬
‫حمله يې په پولینډ‪ 42‬وکـــړه د سېلمې اور پرې بل شه‬
‫کمزوری په کې دل شه‬
‫حملــــــــــــــــــــه يې په پولينډ‬
‫رقم يې کـــــــــــــــــړو هر لينډ‬
‫‪49‬‬
‫چغــــــــــــــــــــل و چيمرب لني‬
‫وزير د انګــــــــــــــــــرېزانو په دې جنګ و رايض من‬
‫ورته شه جــــــــــــــــــرمن‬

‫وزير د انګــــــــــــــــــــــرېزانو‬
‫خوریی د جـــــــــــــــــرمنيانو‬
‫جوړ کـــــــړی يې نقصان و‬
‫مدد چې يې اونکــــــــــــــــــــړلو د سويډن په مېدان‬

‫‪ 30General Rommel‬د ۀټلر د ټېنکونو ماهر وه‪.‬‬

‫‪ 31Hermann Gӧring‬د جرمني هوايئ فوځ مرش و‪ .‬ده په ‪ ۹۸‬اګست ‪ ۹۱۷۱‬په انګلينډ وړومبۍ هوایي حمله وکړه‪.‬‬
‫‪42‬د دوي م جنګ عظيم رشوع د جرمني په پولينډ د حملې نه وشوه ۔ جرمني په اول ستمرب ‪ ۹۱۷۱‬په پولينډ اولنۍ‬
‫حمله وکړه او دغه رنګ په ‪ ۲۲‬ستمرب ئې دارالحکومت وارسا قبضه کړ‪ .‬په ‪ ۹۳‬ستمرب روس هم په پولينډ حمله اوکړه او‬
‫بيا د روس او جرمني په مينځ کې په ‪ ۲۱‬ستمرب د بارډر معاهده وشوه‪ .‬په دې وخت کې فرانس او برتانيه د پولېنډ‬
‫ملګري وو او د جرمني او روس اتحاد و‪.‬‬

‫‪ 49‬د جرمني خالف په وخت په اېکشن نه اخستلو د ده خالف خلک راپورته شول او په ‪ ۹۱‬مئي ‪ ۹۱۷۱‬د استعفي‬
‫ورکړه‪ .‬له چيمربلېن نه وروسته ونسټن چرچل وزير اعظم شو‪.‬‬
‫‪310‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫دنيا شوه په لـــــــــــــــړزان‬
‫‪40‬‬
‫سويډن او د ډمنارک‬
‫‪43‬‬
‫باچا ورک‬ ‫د ناروی‬
‫بېلجيم غريب يې ساک‬
‫اواز يې فرانس ته وکـــــــــــــړو تاته پاتې مې بدل شه‬
‫کمزوری په کې دل شه‬
‫کـــــــــــړو فرانس ته يې اواز‬
‫ښکاره يې کــــــــــــــــړلو راز‬
‫هټلر کــــــــــــــړو کومی واز‬
‫دېره شه مخــــــــــــــــــامـــــــــخ چې بندرګاه ته د لندن‬
‫راپورته شه جــــــــــــــــــرمن‬
‫لـــندن پسې جــــــــازونه‬
‫ورپورته کـــــــــــــړه نېزونه‬
‫پکې وو ډېر فوځــــــــــونه‬
‫ګــــــــــــــــولۍ به پرې د پاسه ورېدې لکــــــــــه باران‬
‫دنيا شوه په لــــــــــــــــــړزان‬
‫بـــــــــاران چـــــې ورېدو به‬
‫هـــــــــر څوک ترې يرېدو به‬
‫دنيــــــــــــــــا نه تېر ېدو به‬
‫واړه وو که زاړه وږي ماړه هــــــــــــــــــــر سړی جل شه‬
‫کمزوری په کې دل شه‬
‫هر چا به کــــــــــــړو فرياد‬
‫خال رب به يې کـــــــړو ياد‬
‫دشمن يې کـــــــــــړو برباد‬

‫‪40‬جرمني په ‪ ۱‬اپرېل ‪ ۹۱۷۱‬ډمنارک قبضه کړه‪.‬‬

‫‪43‬جرمني په ‪ ۹۱۷۱‬کې ناروې همقبضه کړ‪ .‬په ناروې کې نارويجني نازي پارټي وه‪ .‬د دې پارټۍ مرش ‪Major‬‬
‫‪ Quisling‬د هټلر رسه رابطې وې‪.‬‬
‫‪313‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يورپ نه شو روان شــــــــولـــــــــــو يونان د ده پسند‬
‫راپورته شه جـــــــــرمن‬
‫يونان‪44‬کې چې دېره شه‬
‫د کــــــريټ‪ 40‬په ننداره شه‬
‫خال زور ته چې غـــــره شه‬
‫ټېنکونه يې ورخالص کړلـــــو تباه يې کړل روسيان‬
‫دنيا شوه په لـــړزان‬
‫د روس رسه يې جنګ‬
‫ده جوړ کــــــــړو په څنګ‬
‫ميدان په وينو رنګ‬
‫‪46‬‬
‫داخل په سټالنګ راډ کې هر سړی وروستو اټکل شه‬
‫کمزوری په کې دل شه‬
‫اسټالن شه په قـــــــــــار‬
‫اوچت شه لکه مــــــــــــار‬
‫بيا يې دا و ګفتار‬

‫مدد دې رالــــــه راکــــــــــــــــړي نن برطانيه تورزن‬

‫راپورته شه جـــــــــرمن‬

‫برطـــــــــــانيه نهنګ‬
‫وچت شه په غورځنګ‬
‫تيــــــار شه په تفنګ‬
‫فوځـــــــــــــونه يې د هند کـــــــړلو ټول مرص ته روان‬
‫يا شوه په لـــــــــــړزان‬

‫‪44‬په ‪ ۲۷‬اپرېل ‪ ۹۱۷۹‬يونان جرمني ته رسنډر شه‪.‬‬

‫‪40‬په ميډيټريينني کې د يوې جزيرې نوم دی‪ .‬کله چې په ‪ ۲۷‬اپرېل ‪ ۹۱۷۹‬يونان رسينډر شه نو هلته موجود برتانوي‬
‫ځواکونه کريټ ته راغلل او د مياشتې نه په کمه موده کښې يې کريټ ‪ Crete‬هم خايل کړه او واپس شول‪.‬‬
‫‪46‬‬
‫‪9140‬‬
‫‪314‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫ټول فوځ اتم منـــــــــــرب‬
‫د جنګ شو مقــــــــــــرر‬
‫منټګمري کمـــــــــــانډر‬
‫طربوق او په سولــــم په بن غازي د غم غوبل سه‬
‫کمزوری په کې دل شه‬
‫طربوق او په سولــــــــــــــــــم‬
‫سااهيانو د عجـــــــــــــــــــــم‬
‫چـــــــــــــــــــې کېښودو قدم‬
‫طربيا او مراکــــــــــــــــو ترېنه قبضه کــــــــړو امريکن‬
‫راپورته شه جــــــــــــــرمن‬
‫طــــــــــــــربيا او ټېنوس‬
‫ورخالص يې کړو جاسوس‬
‫اربونه د فلــــــــــــــــوس‬
‫قامـــــــــــونه په دولت يې بغاوت کــــــــــــــــــړل د اڼان‬
‫دنيا شوه په لــــــــــــــــړزان‬
‫اټيل د جنګ محــــــــــــــاذ‬
‫دوه زره ميلـــــــــــــــــه ساز‬
‫پلـــــــن والـــــــــی يې دراز‬
‫په تېـښته باندې الړهغه ورځ لېټ مخکې مزل شه‬
‫کمزوری په کې دل شه‬
‫دوميه حملـــــــــــــــــه ياره‬
‫رسکار کـــــــــــــــــړله تياره‬
‫د فـــــــــــرنچ د ننګ د پاره‬
‫شاږ زره هـــــــــــــــوايي جــــــــــــــــازونه الړل په رفنت‬
‫راپورته شه جـــــــــــــــرمن‬
‫درې زره يې بحـــــــــــري وو‬
‫اواز يـــــــــــې د بـــــــري وو‬

‫‪310‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دا حکـــــــــــم رسکاري وو‬
‫افرس يې الېګزېنډر کمــــــــــــــــــــــــــانډر کاو کامن‬
‫دنيا شوه په لــــــــــــړزان‬
‫افرس يې لکــــــــه شېر‬
‫په الس کې يې شمشېر‬
‫دښمن يې کــــړو راګېر‬
‫د توپو د غړمبا نه په نارمنډه‪47‬کې زلـــــــــــــــــزل شه‬
‫کمزوری په کې دل شه‬
‫د توپو لــــــــــــــــــړايي وه‬
‫شاهــــــــــــ ــــانه بړايي وه‬
‫بېلجيم ته چــــړهــــــايي وه‬
‫مدد چې يې ورکـــــــــــــــــړی وو بادشاه د واشنګټن‬
‫راپورته شه جـــــــرمن‬
‫بادشاه شاږم جـــــــــــــارج‬
‫تعليــــــــم يې د کالــــــــج‬
‫دشمن يې کـــــــــــړو چارج‬
‫وسله يې کېښودلـــــــــــــــــه سالميان شو جــــــرمنيان‬
‫دنيا شوه په لــــــــــــړزان‬
‫کم اصل جـــــــــــــــرمنی و‬
‫کمــــــــــــــــزوری پخوانی و‬
‫جــــوړ کړی يې شيطانی و‬
‫يورپ په وزيرانو کې کامياب ځکه چرچـــــــل شه‬
‫کمزوری په کې دل شه‬
‫چرچـــــــل وزير اعظــــــــــــم‬
‫تاريخ يې کــــــــړو رقـــــــــــم‬
‫خرب شو ترې عالــــــــــــــــــم‬

‫‪47‬جون‪9144‬‬
‫‪316‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫ملکونه د ظامل څلور ټوټې کــــــــــــــــــړل چار مسکن‬
‫راپورته شه جـــــــــــرمن‬
‫ملکـــــــــــــــــــــونه د ظاليم‬
‫بيا دوي کړلـــــــــــــو تقسيم‬
‫الپته دی غليــــــــــــــم‬
‫مرشق محــــــــــــــــاذ د روس شو جنويب د فرانسيانو‬
‫دنيا شوه په لــــــــړزان‬
‫مغـــــــــــــــرب شه د رسکار‬
‫پوهېنده په هــــــــــر يو کار‬
‫دی ګــــــــــــرېټ فټن تيار‬
‫شامل يې امريکې ته حــــــــواله کــــړو د ده خال شه‬
‫کمزوری په کې دل شه‬
‫سن انيس سوه خـــــــــاص‬
‫پاس‬ ‫انتا ليس پرې د‬
‫مضبوط کـــــــــــــومه باث‬
‫د جنګ بنياد چـــــې کېښود په دنيا کې ګپ سان‬
‫راپورته شه جـــــــــرمن‬
‫دنيا کې جنګــــرېزي شوه‬
‫هرځای کې خونرېزي شوه‬
‫غالبه انګــــــــــــرېزي شوه‬
‫پنتاليس کې شــــو ختم ځکــــــــه ويم د جنګ بيان‬
‫دنيا شوه په لـــــــړزان‬
‫شاعر د مينګـــــــــــــــورې‬
‫کامل کــــــــــــــوي خربې‬
‫لغات يې ملغلــــــــــــــــرې‬
‫استاد رحمت الله وايي قالره هــــــــــــــــــر محفل شه‬
‫کمزوری په کې دل شه‬

‫‪317‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫زرګر شاعر‬
‫پروېش شاهني ليکي چې په ‪۹۱۷۱‬م کې د سوات په سيند کې يو طوفان راغلی و‪ ،‬چې‬
‫زيات زيان پکې د يو زرګر عبدالکريم استاذ شوی و‪ .‬د هغه په دغه تباهۍ يو بل زرګر چې‬
‫شاعر و څه دا رنګ وينا کړې ده‪:‬‬
‫زرګره ټينګ شه ورته درياب موجونه وهي‬
‫د اولس ټا [کذا] د ابو رس په کوهستان اولګېد‬
‫داسې طوفان اولګېد‬
‫د باڼيال تحصيلدار‬
‫په ښکته ووهلو تار‬
‫ساه ساالر شولو بيدار‬
‫وزير صيب خوشې کړه بنګله سيند وايي سندره ورته‬
‫ټينګ شه زرګره ورته‬
‫په سنګوټه به يش خالص‬
‫ماورته کړی دی قياس‬
‫خوله دې نغاړه سني د هيچا مالزې نه کوي‬
‫ډېرې ستېزې نه کوي‬
‫خوله دې بريته که وس‬
‫الس ورته ورته که وس‬
‫پېټی دې رس ته که وس‬
‫‪390‬‬
‫ټينګ شه زرګره ورته‬ ‫ځه سنګوټې له اماين پرېږده شولګره ورته‬

‫سيد عثامن طالب‬

‫سيد عثامن طالب د سوات په ګدا کوټ نومې کيل کې په‪۹۸۱۱‬م کال کې پيدا‬
‫شوی و‪ .‬دی د ګدا کوټ بابا منسی وه څوک چې د اصله سيد و او د بېرې خوشاب نه ګدا‬
‫کوټ ته په ميشته راغلی وه‪ 393.‬سيد عثامن طالب په‪۹۱۹۲‬م کال کې د دوه اويا کالو په‬
‫‪394‬‬
‫عمر وفات شوی دی‪ ،‬قرب يې په مينګوره کې دی‪.‬‬

‫‪310‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫فضل ال ّرحامن فيضان‬
‫فيضان په ‪۹۱۲۹‬م کې په عامل ګنج کې پيدا شوی و‪ .‬د ده خال نوم فضل الرحامن‬
‫‪390‬‬
‫و‪ ،‬د پالر نوم يې عبدالرحامن و او د نيکه نوم يې شیخ حبيب الله و‪ ،‬په قوم ټکرياخېل و‪.‬‬
‫د پينځلسو کالو په عمر کې ېې د نعتونو وړومبی کتاب "نوبهار مدينه" ليکلی و‪ .‬په مردان‬
‫(جامل ګړهۍ) او شامنصور کې يې زدکړې کړې وې‪ .‬په نوښار (چوکي درب) کې به د شاه‬
‫افضل استاذ په جامعت کې اوسېده او د خوشنويسۍ فن يې د هغه نه ايزده کولو‪ ،‬په‬
‫رياستي دور کې وايل سوات مرزا واخسته‪ ،‬څه وخت وروسته د ځينو خلکو په سازش دی له‬
‫نوکرۍ نه وويستل شو او په ‪۹۱۱۱‬کال کې پېښور ته الړه‪ .‬په پېښور کې له راحت زاخييل‬
‫رسه دېره شو‪ ،‬په دغه وخت کې د جهاد او افغان اخبارونو کاتب خاص مقرر شو‪ .‬څه وخت‬
‫وروسته چې کله وايل صيب تحقيقات وکړل‪ ،‬نو په ‪ ۹۱۱۹‬کې يې دی دوباره سوات ته‬
‫راوست او وايل صيب په خال دفرت کې مرزا ولګولو ‪ .‬د خادم محمد اکرب او بادشاه ګل‬
‫نيازي په مشوره يې فيضان تخلص خوښ کړ‪ ،‬له دې نه وړاندې د ده تخلص طالب و‪ .‬د بې‬
‫شامره کتابونو کتابت يې کړی او په يو شمېر کتابونو يې مقدمې ليکيل دي‪ .‬فيضان صيب‬
‫د ‪ ۹۱۸۳‬کال د اګست پر ‪۲۳‬مه وفات شوی دی‪ .‬د فيضان د کتابونو نومونه دا دي‪:‬‬
‫مجموعه الخطب کالن (‪ )۹۱۷۷‬ديوان فيضان (‪ ،)۹۱۱۸‬دريتيم (‪ ،)۹۱۹۲‬تحفه جهانزيبي‬
‫(‪ ،)۹۱۹۱‬قيصه د امري افضل (‪ ،)۹۱۳۱‬څلورګلونه (‪،)۹۱۸۹‬سيدو بابا (‪ ،)۹۱۸۹‬نوراين‬
‫شمع (‪ ،)۹۱۱۹‬ګلدسته حجاز (‪ ،)۹۱۷۲‬فراق‪ ،‬عريب پشتو بول چال‪ ،‬ګلزار تعويذات‬
‫(فاريس)‪ ،‬ګلزار تعويذات (پشتو) او نور‪.‬‬

‫قايض دا دا ګل‬
‫قايض دادا ګل د سوات په کوزه بانډۍ کې په ‪۹۸۳۱‬کې پيدا شوی و او په‬
‫‪۹۱۳۷‬کې د پينځه کم سلو کالو په عمر کې وفات شوی دی‪ .‬د ده خال نوم قايض محمد‬
‫‪396‬‬
‫د قلمي‬ ‫سيد بادشاه و‪ ،‬د پالر نوم يې قايض مريان احمد شاه و‪،‬په قوم اباخېل وه‪.‬‬
‫نسخې يو نقل يې زما په ذايت کتابتون کې محفوظ دی‪.‬‬

‫قايض مصطفی جان‬

‫قايض مصطفی جان په غاليګي کې په ‪۹۸۱۷‬کې زېږېدلی و‪ ،‬په څلورم د جواليئ‬
‫‪397‬‬
‫‪۹۱۳۱‬د خايل په ورځ وفات شه‬
‫‪311‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫محمد شريين حافظ‬
‫د محمد شريين حافظ نيکنی کلی د سوات ټال نومې کلی دی‪ .‬د شريين نيکه د‬
‫پېشې په لحاظ اينګر و‪ .‬دی د خال غربت له وجې له ټال نه کانجو ته راغلی و او دلته‬
‫مېشت شوی و‪ .‬شريين حافظ چې پوره نوم يې محمد شريين و دلته په کانجو کې په‬
‫‪۹۸۸۸‬کال کې پیدا شوی و‪ .‬دی د قران پاک حافظ هم و نو ځکه په شريين حافظ مشهور‬
‫شو‪ .‬د قران له حفظ کولو نه پس شريين حافظ نور ديني کتابونه څه په خال کيل کانجو او‬
‫څه په نورو عالقو کې وویل‪ .‬له حصول علم نه پس د ځوانۍ په عمر کې کلکتې ته الړ‪،‬‬
‫اتلس کاله هغه په هندوستان کې د علم تنده ماته کړه او وررسه يې امامتي هم کوله‪ .‬د‬
‫اتلسو کالو له اوږدې مسافرۍ نه بعد خال وطن ته واپس راغی‪ ،‬وطن ته د واپسۍ نه پس‬
‫شريين حافظ د سوات د نيکاي خېلو په عالقه بره بانډۍ کې استوګنه اختيار کړه‪ .‬دلته‬
‫هغه تر اخري عمره پورې په يو جامعت کې امامتي کوله او په ‪ ۹۱۱۸‬کال کې د اويا کالو‬
‫‪390‬‬
‫د محمد شريين حافظ قرب د بره بانډۍ‬ ‫په عمر کې هم په دې کيل کې وفات شه‪.‬‬
‫‪391‬‬
‫مرشق اړخ ته د ډهېرۍ بابا په مقربه کې دی‪.‬‬
‫شريين حافظ د خال وخت يو منل شوی چاربېتي شاعر و‪ ،‬اګر چې هغه ليک‬
‫لوست هم کولی شه خو هغه خال کالم په تحريري صورت کې نه دی محفوظ کړی‪ .‬د هغه‬
‫په وخت کې پښتو چاربيته په سوات کې د ارتقاء اخري منزلونو ته رسېدلې وه‪ .‬دغه وجه وه‬
‫چې شريين حافظ به له چاربېتې نه عالوه په بل صنف کې طبع ازمايئ نه کوله‪ .‬د محمد‬
‫شريين حافظ د کالم څه منونه ما په بره بانډۍ کې د مرين‪ 302‬نه ريکارډ کړي دي‪.‬‬

‫مولوي مختيارالدّ ين‬

‫مولوي مختيارالدين د منر خاته طرف ته د کوکارۍ په دره کې په دنګرام نوي کيل‬
‫کې په ‪ ۹۱۱۷‬کال کې زېږېدلی و‪ 309.‬مختيار الدين په ‪۹۷۱۱‬هـ (‪۹۱۷۱‬م) " د فلېل خان‬
‫او نسيم جان" په نوم د پښتو يو منظوم روماين داستان ليکلی و‪.‬دا د ښاپېرو‪ ،‬ديوانو او‬
‫شهزادګانو يوه ډېره خوندوره قيصه وه‪.‬دا قيصه په ‪ ۲۱۹‬مخونو مشتمله وه او په قلمي شکل‬
‫کې په مينګوره کې د هغه له ځوی صالح الدين رسه وه‪ 300‬خو بيا دغه قلمي نسخه د صالح‬

‫‪422‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫الدين دلې په کور کې سوځول شوې وه‪ 40.‬د دې قيصې يو نقل رحيم شاه رحيم حاصل‬
‫کړی وه‪ 303‬د قيصې په اخر کې مصنف د خال کور کيل او د قيصې د تصنيف په هلکه‬
‫داسې وايي‪:‬‬
‫يويشــــــــــــــــتمه د روژې وه پــــــــــــــــه ښــــــــــــــــه شــــــــــــــــان‬
‫خـــــــــــتم شـــــــــــوه قيصـــــــــــه پـــــــــــه فضـــــــــــل د منـــــــــــان‬
‫قيصـــــــــه خالصـــــــــه د فلېـــــــــل د نســـــــــيم جـــــــــان شـــــــــوه‬
‫راوي ډېـــــــــــــر پـــــــــــــه مينـــــــــــــه کـــــــــــــړی دی بيـــــــــــــان‬
‫دا قيصـــــــــــــــه مـــــــــــــــې اورېـــــــــــــــدلې د اســـــــــــــــتاذ وه‬
‫څـــــــــــه ليـــــــــــدلې پـــــــــــه کتـــــــــــاب مـــــــــــې وه عيـــــــــــان‬
‫پـــــــه يـــــــو مـــــــزي مـــــــې ســـــــفته کـــــــړه دې کتـــــــاب کـــــــې‬
‫کــــــــــم و زيــــــــــات بــــــــــه پکــــــــــې وي ميــــــــــه انســــــــــان‬
‫کـــــــه څـــــــوک کلـــــــی مـــــــې پوښـــــــتي اصـــــــيل دنګـــــــرام دی‬
‫يــــــــــــــم حــــــــــــــاالً پــــــــــــــه مينګــــــــــــــوره درخشــــــــــــــان‬
‫تېــــــــره ســــــــو يــــــــو کــــــــم شــــــــاېته ســــــــن هجــــــــري وه‬
‫خـــــــــالص داســـــــــتان شـــــــــه د فلېـــــــــل د نســـــــــيم جـــــــــان‬
‫مخــــــــــره نــــــــــوم مختيــــــــــار الــــــــــدين زمــــــــــا يــــــــــاديږي‬
‫‪304‬‬
‫پــــــالر مــــــې اېښــــــی پــــــه طفــــــيل کــــــې خــــــوش الحــــــان‬

‫‪40‬‬
‫صالح الدين‪ ،‬محمد‪ (،‬تاريخ پېدائش‪،۹۱۷۹-۷-۹ :‬حاجي بابا‪ ،‬مينګوره‪ ،‬د مولوي مختيارالدين ځوی دی‪ .‬د‬
‫پرامئري سکول نه ريټائرډ استاد دی‪ .‬مينګوره قلندر مارکيټ د صالح الدين د جم سټون دکان) انټرويو‪ ۲۱ :‬جنوري‬
‫‪.۲۱۹۱‬‬
‫دی وای ي چې دغه قلمي نسخه د هغه ښځې هغه وخت سوزولې ده کله چې په کور کې د اور بلولو لااره اوچ لرګي نه‬
‫وو‪ .‬هغې شنو لرګو ته په اسانۍ رسه د اور لګولو لااره دا قلمي نسخه استعامل کړه‪ .‬هغې وويل چې دا خو ماته يو زوړ‬
‫او بېکاره کتاب ښکارېده نو ځکه مې وسېزله‪.‬‬

‫‪429‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫نور شايل (نور شاه عيل) جالوان‬
‫نور شاه عيل جالوان د سوات د ګورتۍ کيل اوسېدونکی و‪ .‬ده د نيمبوال دميبوال‬
‫قيصه په يوه چاربيته کې بيان کړې ده‪ 300.‬د نيمبوال دميبوال په قيصه رصف يو کتاب ليکل‬
‫شوی دی‪ ،‬چې شل مخونه لري‪ .‬دا کتاب د نوښار مال نعمت الله د بدلې په رنګ کې‬
‫ليکلی دی او د منظور عام پريس نه چاپ شوی دی‪ .‬مال نعمت الله وايي چې ما دا قيصه‬
‫له فارسۍ نه په پښتو کې نظم کړې ده‪ .‬په وړومبي ځل د نورشايل ذکر جيمز ډارمسټېټر په‬
‫‪306‬‬
‫خال کتاب "د پښتونخوا د شعر هار و بهار" کې کړی دی‪.‬‬

‫شېر مالک‬
‫شېر مالک د سوات د بابوزو تحصيل په بلوګرام کيل کې په ‪۹۸۱۷‬کې پيدا شوی و‬
‫او په ‪۹۱۲۱‬کال کې د شاږيشتو کالو په عمر کې وفات شوی دی‪ .‬د هغه د پالر نوم بابری‬
‫و‪ .‬د يوسفزۍ د ذييل ښاخ جويل خېل رسه يې تعلق لرلو‪ .‬هغه د خال وخت مشهور‬
‫سندرې ويونکی او موسيقار هم و‪ .‬رباب به يې ډېر په مهارت رسه غږولو‪ .‬د شېرمالک ټوله‬
‫شاعري ضائع شوې ده او رصف يوه چاربيته يې موجوده ده‪ .‬په دې چاربيته کې هغه د دير‬
‫د نواب او د مياګل عبدالودود د ‪ ۹۱۹۸‬د هغه جنګ نقشه راښکلې ده په کوم جنګ کې‬
‫چې د مياګل عبدالودود ورور شريين جان وژل شوی و‪ .‬دا چاربيته په ‪۹۱۳۷‬کې محمد‬
‫جان لوهار له خالې مرشې خور نه ريکارډ کړې وه په هغه وخت کې د هغې عمر اتيا کاله و‪.‬‬
‫د چاربېتې څه حصه دلته نقل کوو‪:‬‬
‫ناڅاپه زوږ سوران شو‬
‫د څېلمې بابوزي پکې متام شو افرسان‬
‫رايض وه پرې رحامن‬
‫رايض وه پرې وهاب‬
‫زوږ راغی د نواب‬
‫چاپېره د قلعه نه د ټوپکو ډزهر شو‬
‫منر پرېوت مازيګر شو‬
‫منر پرېوتو ماښام‬
‫مخلوق شو ټول متام‬
‫خاونده په زړګي باندې مې غم د عمر خان شو‬
‫‪420‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫ناڅاپه زوږ سوران شو‬
‫غم شو په ما انبار‬
‫خايل شو ترې دربار‬
‫پوره په مړدۍ کمی يې وخوړ له تقديره‬
‫نواب راغی له ديره‬
‫پوره په توره خال و‬
‫شريين صاحب مياګل و‬
‫ښائسته د ګل غنچه وه په لحد شو بنديوان‬
‫‪307‬‬
‫رايض و پرې رحامن‬

‫ملنګ عبدالغفار‬
‫ملنګ عبدالغفار په منګلور کيل کې په ‪ ۹۸۷۲‬کال کې پيدا شو او په ‪ ۹۱۹۳‬کال‬
‫کې په اينګرو ډهېرۍ کې وفات شو او د شاهدرې په قربستان کې دفن کړی شه‪ .‬هغه د‬
‫‪300‬‬
‫فارسۍ نه يوه قيصه د شهزاده ګلشن په نوم پښتو ته ترجمه کړې وه‪.‬‬

‫سيف امللوک صديقي‬

‫صديقي د سوات د رياست دور په مشهورو شاعرانو کې شامر دی‪ .‬د صديقي د پالر‬
‫نوم قايض عزيزالرحامن و‪ .‬هغه د ‪۹۱۹۸‬کال د فرورۍ پر نهمه پيدا شوی و‪ .‬هغه له ودوديه‬
‫هايئ سکول نه اتم او د ګورمننټ هايئ سکول چارسدې هشنغر نه په ‪ ۹۱۷۱‬کې لسم‬
‫جامعت پاس کړلو‪ .‬د لسم جامعت پاس کولو نه وروسته يې د مياګل عبدالودود په دفرت کې‬
‫د کلرک په حيث نوکري رشوع کړله‪ .‬بيا تحصيلدار‪ ،‬حاکم‪ ،‬حاکم اعلی او په اخر کې د مشري‬
‫تر عهدې يې ترقي وکړه‪ .‬د ‪۹۱۳۱‬م کال د نومرب پر دوميه له نوکرۍ نه ريټائرډ شه‪ .‬د شاعرۍ‬
‫څلور کتابونه يې په خال ژوندانه چاپ کړي وو چې نومونه يې دا دي‪ :‬درد (‪ ،)۹۱۱۱‬پرهرونه‬
‫ټکورونه (‪ ،)۹۱۹۷‬انداغ (‪ ،)۹۱۹۱‬پئېيل زړونه (‪ )۹۱۳۹‬او يو کتاب يې پس مرګي د هغه‬
‫زامنو په ‪ ۲۱۹۹‬کال کې د "زۀ انتظار کومه ستا د سرتګو" په نوم چاپ کړی دی‪ .‬جهانزېبي‬
‫مشاعرې به د صديقي په نګرانۍ کې چاپ کېدلې‪ .‬هغه څه ډرامې هم ليکلی وې چې د‬
‫سوات د جشن په موقعه به سټېج کېدلې‪ .‬په هغې کې پېغور‪ ،‬ګټه بېالد‪ ،‬زرابه او شاه‬
‫رودشاملې دي‪ .‬صديقي د ‪۹۱۳۷‬کال د فرورۍ پر ‪ ۹۱‬مه وفات شوی دی‪.‬‬

‫‪423‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫حليم سحدي‬
‫سيد عبدالحميد شاه چې په حليم رسحدي مشهور دی‪ ،‬د پالر نوم يې سيد محمود‬
‫شاه دی‪ ،‬د ‪۹۱۷۷‬م کال د جون پر اتلسمه پيدا شوی دی‪ .‬په پښتو شاعرۍ او نرث کې يې‬
‫په مختلفو موضوعاتو لس کتابونه چاپ کړي او يو شمېر کتابونه يې چاپ ته تيار دي‪ .‬د‬
‫حافظ الاورۍ د ديوان ترتيب او تدوين يې هم کړی او چاپ کړی يې دی‪ .‬وړومبۍ کتابچه‬
‫يې په ‪۹۱۱۲‬م کې د "بخار عشق" په نوم چاپ کړې ده‪ .‬دويم کتابګوټی يې په ‪۹۱۹۱‬م‬
‫کې د وصال په نوم چاپ دی‪.‬‬

‫عبدالغني قصاب‬
‫عبدالغني قصاب لکه څنګه يې چې له نوم نه ظاهره ده د پېشې په لحاط قصاب و‬
‫او د مينګورې اوسېدونکی و‪ .‬هغه په ‪۹۱۲۷‬م کې پيدا شوی و‪ .‬د هغه دوه کتابونه چاپ‬
‫دي او څه ناچاپه ډائريانې يې له ما رسه موجودې دي‪.‬‬

‫‪424‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬

‫د دې باب خالصه‬
‫د سوات رياست په ‪۹۱۹۱‬م کې په وجود کې راغی‪ .‬اولنی بادشاه يې سيد‬
‫عبدالجبار شاه و چې تر ‪۹۱۹۳‬م پورې يې بادشاهي وکړه او بيا له بادشاهۍ نه معزول کړی‬
‫شو او په ‪۹۱۹۳‬م کې مياګل عبدالودود بادشاه شو‪ .‬په ‪۹۱۷۱‬م کې مياګل عبدالودود‬
‫بادشاهي خال زوی مياګل محمد عبدالحق ته پرېښوده او د رياست سوات په پاکستان کې‬
‫د ضم کېدو‪ ،‬يعنې تر ‪۹۱۹۱‬م پورې مياګل عبدالحق د رياست سوات وايل و‪ .‬دسوات د‬
‫رياست له جوړېدو نه مخکې دلته قباييل نظام چلېده او هغې زمانې ته به يې د پښتو زمانه‬
‫ويله‪.‬‬
‫د رياستي دور په ادب کې د پښتو د زمانې او د رياست سوات د وخت د حاالتو‬
‫تقابيل جائزه هم اخستل شوې ده‪ .‬په دې دور کې سوات کې يو باقاعده رياست جوړ شو او‬
‫حکومت په وجود کې راغی‪ .‬د حکومت مختلفې اداري او محکمې جوړې شوې‪ ،‬لکه‬
‫عدليه‪ ،‬تعليم‪ ،‬صحت او د فوځ او نورې محکمې‪.‬‬
‫دا حکومتي ترقي هم د دغه وخت په پښتو ادب کې ښکارېږي او له حکومت رسه‬
‫چې د خلکو په قباييل ژوند کې کوم بدلون راغلی و هغه هم په ادب کې په نظر راځي‪ .‬په‬
‫دې دور کې د پښتو ژبې او ادب د ترقۍ لااره غټ ګامونه پورته کړ شول چې پکې پښتو د‬
‫رياست رسکاري ژبه وګرځېده او دغه رنګ د پښتو ادب کتابونه هم حکومت په رياستي خرچ‬
‫چاپ کول رشوع شول‪ .‬د ليکواالنو او شاعرانو رسکاري رسپرستي او حوصله افزايئ رشوع‬
‫شوه او په رسکاري سطح د مشاعرو رواج په وجود کې راغی‪ ،‬دغه مشاعرې به په کتايب‬
‫صورت کې هم چاپ کېدلې‪ .‬په دې دور کې د پښتو ادب په مروجه ټولو نرثي او شعري‬
‫اصنافو کې تخليق شوی دی‪.‬په شاعرۍکې چاربيته‪ ،‬غزل‪ ،‬نظم‪ ،‬مثنوي‪ ،‬مرثيه او نور‬
‫صنفونه ډېر په نظر راځي‪ .‬په نرث کې ناول‪ ،‬ډرامه‪ ،‬افسانه‪ ،‬تنقيد‪ ،‬تحقيق‪ ،‬مضمون‪،‬‬
‫سفرنامه او نور ښکارېږي‪.‬له نورو ژبو هم مهم کتابونه دې دورکې پښتو ته ترجمه شوي دي‪.‬‬
‫د پښتو د زمانې د ځينو ناکاره رسمونو او رواجونو اصالح په دې دور کې شوې‪ ،‬چې‬
‫د خلکو په ژوند کې يې ارام او سکون راوست‪ .‬ددې دور په ادب کې شاعرانو او ليکواالنو له‬
‫خال وطن سوات رسه د مينې اظهار هم کړی دی‪ .‬د سوات له مينې نه عالوه د ټولې نړۍ‬
‫له مسلامنانو رسه د هغوی مينه هم د دې دور په ادب کې ښکارېږي‪.‬‬

‫‪420‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د دې دور په ادب کې د پښتو د تاريخي ميل اتالنو‪ ،‬شاعرانو او بادشاهانو تذکرې‬
‫هم شوي او له هغوی رسه يې خال عقيدت ښکاره کړی دی‪ .‬دلته د خلکو توهم پرستي هم‬
‫ښکاره کړی شوې ده‪ .‬د ګرځنده وېش د ختمېدو او د توري وران وېش په رواج کې له راتلو‬
‫رسه چې د خلکو په ټولنيز ژوند کوم ښه اثرات پرېويت د هغو ذکر او د توري وران وېش ذکر‬
‫هم د دې وخت په ادب کې په نظر راځي‪.‬‬
‫د پښتو د دور په نسبت دلته ډله بازي او د خانانو ملکانانو په سوچ فکر کې هم فرق‬
‫ښکارېږي‪ .‬د پښتو دور کې عرش رايج نه و او چې رياست جوړ شو نو خلکو عرش ورکول هم‬
‫رشوع کړل‪ .‬په دې دور کې صنعت او دستکارۍ ته هم رياستي فکر ګرځېدلی دی‪ .‬په دې‬
‫کې مهم صنعت د مقامي کاړې د جوړولو صنعت دی‪.‬‬
‫د اظهار خيال ډېره آزادي نه وه نو زياته شاعري او ليک درباري رنګ لري او د اقتدار‬
‫د خاوندانو د ژوند او د کارنامو ستاېنې پکې ډېري شوي دي‪ ،‬البته لږ لږ د زپلې طبقې ذکر‬
‫هم يو کس نيم په اشارو کنايو کې کړی دی‪.‬‬
‫د دې دور په ادب کې د مذهبي موضوعاتو دومره زور نشته څومره چې د پښتو دور‬
‫په ادب کې ليدی يش‪.‬‬
‫په دې دور کې رشيکې حجرې کمې شوې‪ ،‬د دوی ځای بيټکونو ونيوه‪ .‬د تعليم له‬
‫زياتېدو رسه نوی نسل د خانۍ ملکۍ او بيګارونو ته تيار نه وو‪ ،‬اګر چې په دې دور کې به د‬
‫خانانو ملکانو بيګار لږ لږکېده خو رسکاري بيګار جاري و‪ .‬دکانداري او کاروبار چې مخکې‬
‫به ورته د دفرت‪/‬دوتر خاوندانو په ښه سرتګه نه کتل اوس د خلکو دغو پېشو طرف ته فکر‬
‫شو‪.‬‬
‫د خلکو دسېل او تفريح لااره د مېلو انتظام په دې دور کې په نظر راځي‪ ،‬په دې‬
‫مېلو کې به ډمې پکې هم ګډېدې او اتڼ به پکې هم کېده‪.‬‬
‫په دې دور کې اګر چې بيا وروسته رياست کې هساتالونه جوړ شول او ډاکټران هم‬
‫راغلل خو خلک پريانو‪ ،‬باباګانو‪ ،‬زيارتونو ته د مختلفو بيامرو د عالج لااره تلل‪ .‬له دې نه‬
‫عالوه د عالج لااره به کورنۍ ځېلې بوټي هم استعاملېدل او له مال نه دم تعويذ او څاښتونه‬
‫به هم کېدل او لږ لږ به يې د حاکامنو نه هم عالجونه کول‪ .‬ډاکټرانو ته به ډېر کم خلک‬
‫تلل‪ ،‬اکرث به يې د بيامر د صحت يابۍ لااره خرياتونه کول‪.‬‬

‫‪426‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬
‫حوالې‬
‫‪1‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat A Critical Analysis, IPCS Research Papers, New Delhi, Institute‬‬
‫‪of Peace and Conflict Studies New Delhi, India, No. 18 (January 2009), p.9.‬‬
‫‪ 2‬همدغه اثر‪ ۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 3‬حکيمزے‪،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪ ۲۷۲،۲۷۷ ،۲۱۱۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 4‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۹۸۳ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪University Press, 2009, p.97.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Jan, Farhad, Prof., Khudai-Khidmatgar Movement in N.W.F.P, n.p., n.d., p. 37‬‬
‫‪ 7‬خليق‪ ،‬عبدالخالق‪ .‬زۀ او زما زمانه‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪ ،‬دويم ځل مارچ ‪۷۹ ،۹۱۳۷‬مخ‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫‪Jan, Farhad, Prof., Khudai-Khidmatgar Movement in N.W.F.P, n.p., n.d., p. 22‬‬
‫‪ 9‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬افغاين ديوان زېب رس‪۹۸ ،۹۱۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪137University Press, 2009, p.‬‬
‫‪11‬خليق‪ ،‬عبدالخالق‪ .‬زۀ او زما زمانه‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪90‬همدغه اثر‪ ۳۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪93‬رشتني‪ ،‬پوهاند صديق الله‪ .‬د پښتو تاريخي سيمينار‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ۸۷،۹۱۸۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪94‬شاهني‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬شغلې‪ ،‬کبل‪ ،‬جان کتاب کور‪۳۷ ،۲۱۹۱/۹۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪90‬همدغه اثر‪ ۳۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪96‬همدغه اثر‪۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪97‬همدغه اثر‪۹۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪90‬همدغه اثر‪ ۲۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪91‬همدغه اثر‪ ۲۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪02‬همدغه اثر‪ ۷۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪09‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۹۱ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 00‬همدغه اثر‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 03‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلداول)‪ ۹۷۳۱ ،‬هـ‪ ۹،۷۲،۱۷،۹۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 04‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلددويم)‪ ۹۷۳۱،‬هـ ‪ ۷۱ ،۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 00‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬افغاين ديوان زېب رس‪۹۳۱ ،۹۱۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 06‬شاهني‪ ،‬پروېش‪ .‬سي د عبدالجبار شاه ‪ ،‬مقاله مشموله‪ ،‬پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ،‬جلد‪:‬‬
‫‪ ،۸‬شامره‪( ۹۱ :‬نومرب ‪)۹۱۳۹‬‬
‫‪ 07‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلداول)‪۹۷۳۱ ،‬هـ‪ ۳۹ ،۳۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 00‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۷۳۷ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪01‬‬
‫خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت ميا ګل ګل شهزاده‬
‫عبدالودود خان بادشاه صاحب‪ ،]۹۱۱۸[ ،‬م‪ ۷۱۱-۷۱۳‬مخونه‪.‬‬
‫‪427‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 32‬همدغه اثر‪ ۷۱۱-۷۱۳،‬مخونه‪.‬‬

‫‪ 39‬خټک‪ ،‬پردل‪( .‬مولف)‪ ،‬د موالنا عبدالقادر خطونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ۲۹۳،۹۱۸۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 30‬همدغه اثر‪۲۹۸،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 33‬همدغه اثر‪۲۹۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 34‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلددويم)‪ ۹۱،۱ ،]۹۱۷۲[ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 30‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او د شاه جهانزېب زمانه‪(،‬دريم جلد)‪ ۷۳،۷۸ ،۹۱۱۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪36‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪224University Press, 2009, p.‬‬

‫‪37‬يو کتاب چې اولني دېرش مکونه نۀ لري او اخري مخ يې ‪ ۷۹۹‬دی‪ ،‬خو پته لګي چې له دې نه وروسته به نورې‬
‫پاڼې هم وې‪ .‬اندازه ترې معلوميږي چې دا کتاب د ‪ ۹۱۷۱‬خواوشا په افغانستان کې چاپ شوی دی‪.‬‬
‫‪ 30‬بخت مشال‪( .‬اداريه)‪ ،‬ايلم (پښتو برخه)‪ ،‬جهانزېب کالج‪ ،‬دسمرب ‪۷ ،۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪31‬دیناخیل‪ ،‬محمد عيل‪ .‬جہانزیب کالج کا ایلم رسالہ چند وضاحتیں‪ ،‬روزنامہ چاند‪ ،‬سوات‪ 92 ،‬نومرب ‪0293‬‬
‫‪41‬‬
‫‪Yousafzai, Rafiullah, Journalism in Swat, (M.A Thesis), Department of Journalism‬‬
‫‪and Mass Communication, University of Peshawar, Session: 1111-111۳, p. 1۹‬‬
‫‪41‬‬
‫‪Yousafzai, Rafiullah, Journalism in Swat, (M.A Thesis), Department of Journalism‬‬
‫‪and Mass Communication, University of Peshawar, Session: 1111-111۳, p. 1۹‬‬
‫‪42‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬ګل ورينې څوکې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪۹۱۱ ،۹۱۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪4۳‬‬
‫‪Yousafzai, Rafiullah, Journalism in Swat, (M.A Thesis), Department of Journalism‬‬
‫‪11and Mass Communication, University of Peshawar, Session: 1111-111۳, p.‬‬
‫‪ 44‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (ووم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتتنۍ پښتو‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ،۹۲ :‬جنوري ‪۷۱ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 40‬شاهني‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬شغلې‪۹۱۳ ،۹۲۱ ،۹۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪46‬‬
‫ګالوچي‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬التفسريالتيسري‪( ،‬جلد دويم)‪ ،‬نارش‪ :‬مولوي محمد صالح مقام و ډاکخانه رحيم اباد‬
‫تحصيل بابوزي ضلع سوات‪۷ ،۹۱۸۷/۹۱۲۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 47‬ګالوچي‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬التفسريالتيسري‪( ،‬جلد اول)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬نارش‪ :‬مولوي محمد صالح ‪۹ ،۹۱۸۷/۹۱۲۱ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ 40‬همدغه اثر‪ ۲ ،۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪41‬‬
‫رسحدي‪،‬محمد صالح مظلوم او حاجي عبدالحنان‪( .‬مصنفني)‪ ،‬د جنت حوره‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪،‬‬
‫‪۲۸‬مخ‪.‬‬
‫‪ 02‬ګالوچي‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬التفسريالتيسري‪( ،‬جلد اول)‪ ۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 09‬ګالوچي‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬التفسريالتيسري‪( ،‬جلد دويم)‪۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 00‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک‪ .‬درد‪ ،‬سوات‪۹۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 03‬همدغه اثر‪۹۳۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 04‬مينوش‪ ،‬شېر محمد‪( .‬ديباچه)‪ ،‬پرهرونه ټکورونه‪ ،‬سېف امللوک صديقي‪ ،‬رياست سوات‪۱ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪420‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬

‫‪ 00‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلددويم)‪ ۲۷ ،]۹۱۷۲[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 06‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪ ۷۹۱ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪07‬‬
‫رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (ووم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ،۹۲ :‬جنوري ‪ ۱۲ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪00‬خټک‪ ،‬راج ويل شاه‪ .‬د پښتو اديب تحريکونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪ ۱۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪01‬‬
‫رسحدي‪ ،‬محمد صالح مظلوم او حاجي عبدالحنان‪( .‬مصنفني)‪ ،‬د جنت حوره‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪،‬‬
‫‪۹۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 62‬همدغه اثر‪۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 69‬ګالوچي‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬التفسريالتيسري‪( ،‬جلد اول)‪۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 60‬ګالوچي‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬التفسريالتيسري‪( ،‬جلد دويم)‪ ۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 63‬همدغه اثر‪ ۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪64‬باچا‪ ،‬سيد محمد عيل شاه‪( .‬د کتاب د ليکونکي په حقله) مشموله زېږون مصنف قاسم رسحدي‪ ،‬مينګوره‪،‬‬
‫شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۹۷،۹۱ ،۲۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 60‬يوسفزی‪ ،‬سحر‪( .‬غوږ خو کېږده) [اداريه]‪ ،‬ايلم پښتو برخه‪ ،‬جهانزېب کالج سوات‪ ،‬دسمرب ‪.۹۱۹۱‬‬
‫‪ 66‬فضل ودود‪ .‬زمونږ داجي‪ ،‬مشموله‪ ،‬زۀ انتظار کومه ستا د سرتګو‪ ،‬کبل‪ ،‬جان کتاب کور‪ ۹۸،۲۱۹۹ ،‬مخ‪:‬‬
‫‪ 67‬هاميون‪ ،‬محمد‪ .‬جذبات (ډرامه) مشموله ‪ ،‬ايلم‪ ،‬جهانزېب کالج سوات‪ ۲۹ ،۹۱۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 60‬مياندمي‪ ،‬پائنده‪ .‬فن افسانه نګاري‪ ،‬ايلم‪ ،‬جهانزېب کالج سوات‪ ،‬مارچ ‪۹۷ ،۹۱۹۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 61‬يوسفزی‪ ،‬سحر‪ .‬پښتو ډرامه‪ ،‬ايلم‪ ،‬جهانزېب کالج سوات‪ ،‬دسمرب ‪ ۹۸ ،۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪72‬‬
‫ميا محمد‬ ‫قاسمي‪ ،‬ميا محمد عبدالغفور‪ .‬د دې کتاب اهميت‪ ،‬مشموله انوار سهييل‪ ،‬مرتجم‬
‫عبدالغفورقاسمي‪ ،‬سوات‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‪۹۳ ،۲۱۱۳/۹۱۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪79‬همدغه اثر‪۹۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪70‬کاکاخېل‪ ،‬سيد محمد تقويم الحق‪( .‬مرتجم)‪ ،‬ميلينيم او کرزما د سوات پۀ پښتنو کښې مصنځ‪ ،‬ډاکټر اکرب‬
‫اېس احمد‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪۷۷ ،۹۱۳۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪73‬شهاب‪ ،‬فضل رازق‪ .‬رياست سوات کا قومي ترانه (جواب آں غزل)‪ ،‬سوات‪ ،‬روزنامہ چاند ‪ ،‬جلد‪ ،۹۱ :‬شامرہ‪:‬‬
‫‪ ۷ ( ،۲۱۱‬نومرب ‪)۲۱۹۷‬‬
‫‪74‬سمندر‪ ،‬سمندر خان‪ .‬پت‪ ۹۹۱ ،۷۹ ،]۹۱۹۹[،‬مخونه‪.‬‬
‫ځينو کتابونو ليکلی چې سمندر خان سمندر ته د "ملک الشعراء" خطاب د سوات وايل ورکړی و‪ ،‬خو هغه په‬
‫خال کتاب "پت" کې ليکي چې دا خطاب ماته "پښتون جرګې" راکړی دی‪.‬‬
‫‪70‬صابر‪،‬سيد صابر شاهږ سمندر د بدرخو‪ ۷۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪76‬شہاب‪ ،‬فضل رازق‪ .‬ایک تھا بادشاہ‪ ،‬سوات‪ ،‬روزنامہ ازادی‪،‬جلد‪ ،۹۳ :‬شامرہ‪ ۹۱( ۲۹۷ :‬اکتوبر ‪)۲۱۹۹‬‬
‫‪77‬دیناخیل‪،‬محمد عيل‪.‬ریاست سوات کا قومی ترانہ‪ ،‬سوات‪ ،‬روزنامہ چاند‪ ،‬جلد‪،۹۱:‬شامرہ‪(۲۱۲:‬یکم نومرب‬
‫‪)۲۱۹۷‬‬
‫‪78‬‬
‫‪Rubina Abidin, The Literary Achievements of Samandar Khan Samnadar, (Ph.D‬‬
‫‪Thesis), Peshawar, Area Study Centre University of Peshawar, 1997, p.147‬‬
‫‪421‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 71‬شهاب‪ ،‬فضل رازق‪ .‬رياست سوات کا قومي ترانه (جواب آں غزل)‪ ،‬سوات‪ ،‬روزنامہ چاند ‪ ،‬جلد‪ ،۹۱ :‬شامرہ‪:‬‬
‫‪ ۷ ( ،۲۱۱‬نومرب ‪)۲۱۹۷‬‬
‫‪02‬دیناخیل‪ ،‬محمد علی‪ .‬ریاست سوات کا قومی ترانہ‪ ،‬سوات‪ ،‬روزنامہ چاند‪ ،‬جلد‪ ،92 :‬شامرہ‪. 010 :‬‬
‫‪09‬شهاب‪ ،‬فضل رازق‪ .‬رياست سوات کا قومي ترانه (جواب آں غزل)‪ ،‬سوات‪ ،‬روزنامہ چاند ‪ ،‬جلد‪ ،۹۱ :‬شامرہ‪:‬‬
‫‪ ۷ ( ،۲۱۱‬نومرب ‪)۲۱۹۷‬‬
‫‪ 00‬امجد عيل سحاب د سوات يو تکړه ليکوال دی او نن صبا د سوات د "روزنامه ازادي" د اداريت صفحې انچارج‬
‫مدير دی‪ .‬هغه ما ته ووي ل چې دا ترانه هغه ته د سوات د نوموړي شاعر‪ ،‬خوشنويس او د وايل سوات د دفرت‬
‫منيش فضل الرحامن فيضان له ځوی شمس االقبال شمس نه مېالو شوې ده‪ .‬دا ترانه په ښکيل خط ليکل شوې‬
‫او په کاغذ له پاسه ګس اړخ ته د رياست سوات مونو ګرام هم جوړ کړی شوی دی‪ .‬له خط نه داسې معلوميږي‬
‫لکه دا چې فیضان په خال قلم خوش خط ليکلی وي‪.‬‬
‫‪ 83‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬تحفه جهانزيبي املعروف به کالم فيضاين‪ ،‬پېښور‪ ،‬اسالمي کتب خانه‪۲ ،۹۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 04‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوی سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلداول)‪ ۹۷۳۱ ،‬هـ‪ ۹۹،۹۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 00‬همدغه اثر‪۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪06‬‬
‫قرييش‪ ،‬عجب خان‪ .‬يوم پيدائش د وايل سوات‪ ،‬ايلم‪ ،‬د جهانزېب کالج علمي او اديب مجله‪،۹۱۹۷ ،‬‬
‫‪۹۱۷‬مخ‪.‬‬
‫‪ 07‬همدغه اثر‪۹۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 00‬همدغه اثر‪ ۹۱۱ ،۹۱۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 01‬افغاين‪ ،‬عبدالحليم اثر‪ .‬سوغات‪ ،‬باجوړ‪ ،‬داراالشاعت‪ ۷،۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 12‬همدغه اثر‪۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 19‬سمندر‪ ،‬سمندر خان‪ .‬پت‪ ،‬پېښور‪۹ ،]۹۱۹۹[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 10‬دهقان‪ ،‬رشيد عيل او ارشف دراين‪ .‬دروېش باچا‪۷۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 13‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک‪( .‬مرتب) جهانزيبي مشاعره ‪ ۹۲‬دسمرب ‪ ،۹۱۱۷‬سوات‪ ،‬نارشان‪ :‬عبدالحمد و محمد‬
‫سعيد‪۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 14‬همدغه اثر‪۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 10‬همدغه اثر‪ ۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 16‬همدغه اثر‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 17‬جهانزيبي مشاعره ‪ ۱‬جون ‪۷ ،۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 10‬جهانزيبي مشاعره ‪ ۱‬جون ‪۱ ،۹۱۹۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 11‬محمد صالح‪ ،‬مولوي‪( .‬ديباچه) مشموله تفسري تيسري (جلد اول)‪،‬مصنف عبداللطيف ګالوچي‪،‬ا‪،‬ب مخونه‪.‬‬
‫‪ 922‬همدغه اثر‪ ،‬ب مخ‪.‬‬
‫‪ 929‬بازارګوي‪ ،‬محمد ابراهيم‪ .‬فتاوى ودوديه جلد اول (ديباچه)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬مکتبةالقران و الحديث‪ ،]۹۱۱۲[،‬ح‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ 920‬همدغه اثر‪ ،‬ط مخ‪.‬‬

‫‪492‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬

‫‪ 923‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلددويم)‪ ۳۱ ،]۹۱۷۲[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 924‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۷۳۲ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 920‬همدغه اثر‪ ۹،۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪926‬همدغه اثر‪ ۹۱۹ ،۹۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪107‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪279University Press, 2009, p.‬‬
‫‪ 108‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلددویم)‪ ۸۱ ،۳۱ ،]۹۱۷۲[ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 921‬سوايت‪ ،‬شېر‪ .‬بې استاد عامل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس‪ ۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪992‬سوايت‪ ،‬اخرت‪ .‬د غیرت چغه‪ ،‬پېښور‪ ،‬ايډورډز کالج‪ ۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 999‬فيض‪ ،‬فيض محمد خان‪ .‬دا څوک دي‪ ،‬سوات‪ ۹۹ ،۹۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 990‬شېر‪ ،‬د مودودي په نوم‪ ،‬پېښور‪،‬پبلک ارټ پريس‪۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 993‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬تحفه جهانزيبي املعروف به کالم فيضاين‪ ،‬پېښور‪ ،‬اسالمي کتب خانه‪۱-۹ ،۹۱۹۱ ،‬‬
‫مخونه‪.‬‬
‫‪ 994‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلددويم)‪۹۹۳ ،]۹۱۷۲[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 990‬عنايت الله‪ ،‬ډاکټر‪ .‬د رياست سوات تاريخي او ترقيايت جائزه‪،‬نارش‪ :‬د سوات وېښ زملو لۀ خوا‪۲۹ ،۲۱ ،‬‬
‫مخونه‪.‬‬
‫‪ 996‬همدغه اثر‪۲۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 997‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۲۸۱ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 990‬شاهني‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬شغلې‪ ۲،۲۲ ،۹۱۹۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪991‬همدغه اثر‪ ۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 902‬همدغه اثر‪۹۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 909‬شېر‪ ،‬شېر محمد خان‪ .‬نوے ژوند (ناول)‪ ۲۷۹ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 900‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلددويم)‪ ۹۷۳۱،‬هـ ‪۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 903‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او د شاه جهانزېب زمانه‪(،‬دریم جلد)‪ ۸۸ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 904‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۲۱۱ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 900‬خټک‪ ،‬پردل (مولف)‪ .‬د موالنا عبدالقادر خطونه‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور يونيورسټي‪۲۹۷ ،۹۱۸۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪906‬‬
‫ارج‪ ،‬محمد هراج‪ .‬مينګوره سوات‪[ ،‬د زېږون نېټه‪ ،]۹-۹۹-۹۱۷۱ :‬د جهانزېب کالج ريټائرډ پرنسال او د‬
‫انګرېزۍ پروفېرس‪( ،‬انټرويو‪)۹۱-۷-۲۱۹۹ :‬‬
‫‪ 907‬قاسمي‪ ،‬سید عبدالغفور‪ .‬تاريخ رياست سوات‪۹۱۷ ،]۹۱۷۱[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪900‬فیضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬ديوان فیضان سوات‪ ،‬سوات‪ ،‬افتخار بک سنټر‪۲۱۳ ،۲۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 901‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬موزير نامه‪ ۱ ،۹۱۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 932‬شاهني‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬شغلې‪ ۲۸ ،۲۳،۹۱۹۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 939‬شېر‪ ،‬شېر محمد خان‪ .‬نوے ژوند (ناول)‪ ۲۷۱ ،۲۷۹ ،۹۱۹۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 930‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬لوظ (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬ټرائبل پبلسټي‪ ۳۹ ،۹۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪499‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 933‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۹۹۱ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 934‬همدغه اثر‪ ۲۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 930‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬لوظ (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬ټرائبل پبلسټي‪ ۹۱ ،۹۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 936‬همدغه اثر‪ ۹۱۷ ،۱۸،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 937‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪ ۲۱۳ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪930‬‬
‫حبيب‪ ،‬حبيب الرحامن‪ .‬ګلستان تا کړۀ‪( ،‬نظم) مشموله‪ ،‬مجله سوات‪ ،‬کراچي‪ ،‬مجلس پښتون رياست‬
‫سوات‪۱[ ،‬جون ‪ ۸۲ ،]۹۱۹۳‬مخ‪.‬‬
‫‪931‬‬
‫قرييش‪ ،‬عجب خان‪ .‬يوم پيدائش د وايل سوات‪ ،‬ايلم‪ ،‬د جهانزېب کالج علمي او اديب مجله‪،۹۱۹۷ ،‬‬
‫‪۹۱۷‬مخ‪.‬‬
‫‪ 942‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک‪ .‬درد‪ ،‬سوات‪۹۱۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 949‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬نوے ژوند (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ۸،۱ ،۹۱۹۷،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 940‬همدغه اثر‪۹۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 943‬همدغه اثر‪ ۷۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 944‬همدغه اثر‪ ۹۱۷ ،۷۸ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 940‬شبنم‪ ،‬ابراهيم‪ .‬رواج (افسانه)‪( ،‬مشموله) مجله ايلم‪ ،‬جهانزېب کالج‪۹۹ ،۹۱۹۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 946‬همدغه اثر‪۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 947‬همدغه اثر‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 940‬همدغه اثر‪ ۹۸ ،۹۲،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 941‬خان‪ ،‬ابراهيم‪ .‬د کيل حجره‪( ،‬افسانه)‪ ،‬مشموله‪ ،‬ايلم‪ ،‬جهانزېب کالج‪۷۹ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 902‬همدغه اثر‪ ۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 909‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۲۷۷ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 900‬همدغه اثر‪ ۲۷۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 903‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او د شاه جهانزېب زمانه‪(،‬دريم جلد)‪۹۷ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 904‬همدغه اثر‪۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 900‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪ ۲۷۷ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 906‬همدغه اثر‪ ۲۷۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 907‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬نوے ژوند (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ۲۹۳ ،۹۱۹۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 900‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬لوظ (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬ټرائبل پبلسټي‪۷۲ ،۹۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 901‬همدغه اثر‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 962‬همدغه اثر‪۹۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 969‬همدغه اثر‪۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 960‬قاسمي‪ ،‬سيد عبدالغفور‪ .‬تاريخ رياست سوات‪ ۹۷۱ -۹۷۷ ،]۹۱۷۱[ ،‬مخونه‪.‬‬

‫‪490‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬

‫‪963‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت ميا ګل ګل شهزاده‬
‫عبدالودود خان بادشاه صاحب‪ ۲۸۱ ،]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 164‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪ ۲۷۱ ،۲۷۳ ،]۹۱۷۹[،‬مخونه‪.‬‬
‫‪165‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat A Critical Analysis, IPCS Research Papers, New Delhi,‬‬
‫‪Institute of Peace and Conflict Studies New Delhi, India, No. 18 (January 2009), p.7.‬‬
‫‪ 166‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۲۷۱ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 967‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلداول)‪ ۹۷۳۱ ،‬هـ‪ ۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 960‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪ ۲۷۳ ،۲۷۹،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 961‬همدغه اثر‪ ۲۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 972‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلداول)‪ ۲۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 979‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلددويم)‪ ۸،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 970‬همدغه اثر‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 973‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪ ۲۷۹ ،۲۷۱،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 974‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬نوے ژوند (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ۷۹ ،۹۱۹۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 970‬همدغه اثر‪ ۱۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 976‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪ ۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪977‬‬
‫خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت مياګل ګل شهزاده‬
‫عبدالودود خان بادشاه صاحب‪ ۲۳۷ ،]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 970‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬نوے ژوند (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ۷۲ ،۹۱۹۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 971‬همدغه اثر‪ ۱۹ ،۹۳ ،۹۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 902‬همدغه اثر‪ ۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 909‬همدغه اثر‪ ۲۹ ،۹۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 900‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬لوظ (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬ټرائبل پبلسټي‪ ۱۸ ،۷۳ ،۹۱۹۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 903‬همدغه اثر‪۷۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 904‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬نوے ژوند (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ۹۸۹ ،۹۷۸ ،۹۱۹۷،‬مخونه‪.‬‬
‫‪900‬همدغه اثر‪۹۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 906‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلددويم)‪ ۹۷۳۱،‬هـ ‪ ۹۹،۹۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 907‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او د شاه جهانزېب زمانه‪(،‬دريم جلد)‪ ۱۹ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪900‬‬
‫صديقي‪ ،‬سېف امللوک‪ .‬انداغ‪ ،‬پېښور‪ ،‬اسالمي کتب خانه‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 901‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬افغاين ديوان زېب رس‪ ۲۱ ،۹۱۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 912‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬نوے ژوند (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ۲۱ ،۹۱ ،۹۱۹۷،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 919‬همدغه اثر‪ ۱۳ ،۱۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 910‬همدغه اثر‪ ۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 913‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬لوظ (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬ټرائبل پبلسټي‪ ۲۷ ،۹۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪493‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 914‬همدغه اثر‪ ۱۹ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪ 910‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬نوے ژوند (ناول)‪ ،‬پېښور‪۹۱۹ ،۹۱۹۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 916‬همدغه اثر‪ ۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 917‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪ ۲۱۳ ،۲۱۹ ،]۹۱۷۹[،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 910‬قاسمي‪ ،‬سيد عبدالغفور‪ .‬تاريخ رياست سوات‪۹۷۱ ،]۹۱۷۱[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 911‬بدر‪ ،‬بحر کرم‪ .‬د سوات تاريخي پس منظر‪ ،‬ايلم‪ ،‬د جهانزېب کالج علمي او اديب مجله‪۹۹ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 022‬قاسمي‪ ،‬سيد عبدالغفور‪ .‬تاريخ رياست سوات‪۹۲۹ ،]۹۱۷۱[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 029‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۲۱۱ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 020‬همدغه اثر‪۹۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 023‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬افغاين ديوان زېب رس‪ ، ۹۱۷۱ ،‬ج مخ‪.‬‬
‫‪ 024‬محمد صالح‪ ،‬مولوي‪( .‬ديباچه) مشموله تفسري تيسري (جلد اول) الف مخ‪.‬‬
‫‪ 020‬شاهني‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬شغلې‪۹۷۹ ،۹۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 026‬صديقي‪ ،‬سیف امللوک‪ .‬انداغ‪ ،‬پېښور‪ ،‬اسالمي کتب خانه‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 027‬خان‪ ،‬نادر‪ .‬د ټيډي فېشن د السه (افسانه)‪ ،‬مشموله ايلم‪ ،‬جهانزېب کالج‪ ،‬مارچ ‪ ۱۱ ،۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 020‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت ميا ګل ګل شهزاده‬
‫عبدالودود خان ‪ ۲۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 021‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۲۷۱ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 092‬همدغه اثر‪۲۷۹،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 099‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلددویم)‪ ۹۷۳۱،‬هـ ‪ ۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 090‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلداول)‪ ۹۷۳۱ ،‬هـ‪۳۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 093‬نرص‪ ،‬نرصالله خان‪ .‬اخون صاحب سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬تعليمي اداره‪۹۱ ،۹۱۳۸/۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 094‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلداول)‪ ۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 090‬خان‪ ،‬غالم حبيب (مرتب)‪ .‬رواجنامه سوات‪ ،‬مينګوره سوات‪ ،‬سوات پرنټنګ پريس ‪ ، )۹۱۳۷( ،‬ص‪۸۳ :‬‬
‫‪ 096‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬افغاين ديوان زېب رس‪ ۹۱۱ ،۹۱۷ ،۹۱۷۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪217‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪251University Press, 2009, p.‬‬
‫‪252218Ibid., p.‬‬
‫‪252219Ibid., p.‬‬
‫‪ 220‬مستانه‪ ،‬ذېدالله خان‪ .‬سنېام او مختلف خياالت‪ ،‬مشموله‪ ،‬ايلم‪ ،‬جهانزېب کالج‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪،۹:‬‬
‫(دسمرب‪ ۱۱ ،)۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 009‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪ ۷۹۱ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬خان‪ ،‬ابراهيم‪ .‬د کيل حجره‪( ،‬افسانه)‪ ،‬مشموله‪ ،‬ايلم‪ ،‬جهانزېب کالج‪ ۷۱ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 003‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬لوظ (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬ټرائبل پبلسټي‪۹۱ ،۹۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 004‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلددويم)‪ ۹۷۳۱،‬هـ ‪ ۹۷ -۹۹ ،‬مخونه‪.‬‬

‫‪494‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬

‫‪ 000‬نعمتي‪ ،‬فضل رحمن‪ .‬د ښځو تعليم‪ ،‬ايلم ‪ ،‬جهانزېب کالج‪ ،‬جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ،۹:‬دسمرب ‪ ۸ ،)۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 006‬همدغه اثر‪۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪007‬همدغه اثر‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلددويم)‪ ۹۷۳۱،‬هـ ‪ ،‬م‪ ۹۷ -۹۹‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 001‬همدغه اثر‪ ۹۷ - ۹۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 032‬همدغه اثر‪ ۹۷ - ۹۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 039‬همدغه اثر‪ ۳۹،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 030‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬نوے ژوند (ناول)‪ ،‬پېښور‪۹۷۱ ،۹۱۹۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 033‬همدغه اثر‪ ۹۸۸،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 034‬همدغه اثر‪ ۷۱ ،۸ ،۳ ،۹ ،۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 030‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود‬
‫خان بادشاه صاحب‪۷۱۷ ،]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪236‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪251،250University Press, 2009, p.‬‬
‫‪ 237‬قانته بېګم‪ .‬زما سفرنامه‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ۷۸ ،]۹۱۳۹[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 030‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او د شاه جهانزېب زمانه‪(،‬دريم جلد)‪ ۷۷ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 031‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪،‬نوے ژوند (ناول)‪ ،‬پېښور‪۱۱ ،۹۱۹۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 042‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلداول)‪ ۹۷۳۱ ،‬هـ‪ ۲۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 049‬بدر‪ ،‬بحر کرم‪ .‬د سوات تاريخي پس منظر‪ ،‬ايلم‪ ،‬د جهانزېب کالج علمي او اديب مجله‪۹۷ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 040‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلددويم)‪ ۹۷۳۱،‬هـ ‪۷۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 043‬خان‪ ،‬ابراهيم‪ .‬د کيل حجره‪( ،‬افسانه)‪ ،‬مشموله‪ ،‬ايلم‪ ،‬جهانزېب کالج‪۷۱ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 044‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلددوېم)‪ ۹۷۳۱،‬هـ ‪ ۱۲ -۷۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 040‬همدغه اثر‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 046‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود‬
‫خان بادشاه صاحب‪ ۲۹۹ ،]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪047‬کاکا خېل‪ ،‬سيد محمد تقويم الحق‪( .‬مرتجم)‪ ،‬ميلينيم او کرزما د سوات پۀ پښتنو کښې مصنف‪ ،‬ډاکټر اکرب اېس‬
‫احمد‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪۹۱۷ ،۹۱۳۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 040‬قاسمي‪ ،‬سيد عبدالغفور‪ .‬تاريخ رياست سوات‪۹۷۱ ،]۹۱۷۱[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 041‬نرص‪ ،‬نرصالله خان‪ .‬اخون صاحب سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬تعليمي اداره‪۹۷ ،۹۱۳۸/۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 002‬شاه‪ ،‬ميامحمد عيل‪ .‬د سوات د سنټرل جېل د يو قيدي تاثرات‪ ،‬ايلم‪ ،‬جهانزېب کالج‪ ،‬دسمرب ‪ ۸۱ ،۹۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪009‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان جلد اول‪۱۸ ،۹۱۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬
‫شاه صاحب‪۷۹۲ ، ]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪003‬قاسمي‪ ،‬سيد عبدالغفور‪ .‬هديه ودوديه‪ ،‬برييل‪ ،‬مطبوعه سوداگر پريس‪ ۳۱،۳۹ ، ۹۱۷۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 004‬همدغه اثر‪ ۷۹۷ ،۷۹۷،‬مخونه‪.‬‬

‫‪490‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 000‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۲۱۷ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 006‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۲۱۷ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 007‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬موزير نامه‪ ۲۱ ،۹۱۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات ميا ګل ګل شهزاده عبدالودود خان باد‬
‫شاه صاحب‪ ۷۹۷ ، ]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 001‬همدغه اثر‪ ۷۹۷ ،۷۹۷،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 062‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلددوېم)‪ ۱۸ ،]۹۱۷۲[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 069‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۲۱۷ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 060‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت مياګل ګل شهزاده عبدالودود‬
‫خان بادشاه صاحب‪ ۹۱۷ ،]۹۱۱۸[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 063‬همدغه اثر‪ ۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 064‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۹۸۷ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 060‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت مياګل ګل شهزاده عبدالودود‬
‫خان بادشاه صاحب‪ ۹۸۸ -۹۸۹،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 066‬همدغه اثر‪ ۹۸۸،۹۸۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 067‬همدغه اثر‪ ۲۱۳ -۲۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 060‬همدغه اثر‪ ۲۳۲ ،۲۹۳ ،۲۹۹ ،۲۹۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪269‬‬
‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel Publications,‬‬
‫‪2001/1864, p.203.‬‬
‫‪ 270‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪ ۲۳۹ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪271‬‬
‫‪Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-Meel Publications,‬‬
‫‪2092001/1864, p.‬‬
‫نعمتي‪ ،‬فضل رحمن‪ .‬اوليس لباس‪ ،‬ايلم‪ ،‬جهانزېب کالج‪ ،‬جون ‪ ۷۷ ،۷۷ ،۹۱۹۸‬مخونه‪.‬‬
‫‪272‬‬

‫‪ 073‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬افغاين ديوان زېب رس‪ ۹۳ ،۹۱۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 074‬بدر‪ ،‬بحر کرم‪ .‬د سوات تاريخي پس منظر‪ ،‬ايلم‪ ،‬د جهانزېب کالج علمي او اديب مجله‪۹۷ ،۹۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪275‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat State (1915-1969) From Genesis to Merger, Karachi, Oxford‬‬
‫‪18University Press, 2009, p.‬‬
‫‪ 276‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ .‬نوے ژوند (ناول)‪ ،‬پېښور‪۹۹۱ ،۹۱۹۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 077‬همدغه اثر‪۹۷۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 070‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت مياګل ګل شهزاده عبدالودود‬
‫خان بادشاه صاحب‪ ۷۱۷ ،۷۱۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 071‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلداول)‪ ۹۷۳۱ ،‬هـ‪۹۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 002‬همدغه اثر‪ ۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 009‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت مياګل ګل شهزاده عبدالودود‬
‫خان بادشاه صاحب‪ ۲۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬همدغه اثر‪ ۲۱۹ -۲۱۹ ،‬مخونه‪.‬‬

‫‪496‬‬
‫پينځم باب ‪ /‬په رياستي دور کې د سوات پښتو ادب اوثقافت‬

‫‪ 003‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلداول)‪ ۹۷۳۱ ،‬هـ‪ ۷۷ -۷۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 004‬بدر‪ ،‬بحر کرم‪ .‬د سوات تاريخي پس منظر‪ ،‬ايلم‪ ،‬د جهانزېب کالج علمي او اديب مجله‪ ۹۱ ،۹۷ ،۹۱۹۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 000‬عمر زاده‪ .‬زمونږ موجوده ترقي دمايض پۀ رڼا کښې‪ ،‬ايلم‪ ،‬د جهانزېب کالج علمي او اديب مجله‪،‬جلد؛ ‪ ،۷‬منرب‪،۲ :‬‬
‫(دسمرب ‪ ۱۱ ،۷۱ ،)۹۱۹۱‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 006‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت مياګل ګل شهزاده عبدالودود‬
‫خان بادشاه صاحب‪ ۲۱۹ -۲۱۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 007‬قرييش‪ ،‬عجب خان‪ .‬يوم پيدائش د وايل سوات‪ ،‬ايلم‪ ،‬د جهانزېب کالج علمي او اديب مجله‪۹۱۲،۹۱۷ ،۹۱۹۷ ،‬‬
‫مخونه‪.‬‬
‫‪ 000‬بازارګوي‪ ،‬محمد ابراهيم‪( .‬ديباچه)‪ ،‬فتاوي ودوديه (جلد اول)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬مکتبه القران والحديث‪ ،۹۱۱۲ ،‬ب مخ‪.‬‬
‫‪ 001‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات حرضت مياګل ګل شهزاده عبدالودود‬
‫خان بادشاه صاحب‪ ۲۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 012‬همدغه اثر‪ ۲۹۷ ،۲۹۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 019‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬موزير نامه‪۹۱ ،۹۱۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 010‬همدغه اثر‪ ۲۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 013‬همدغه اثر‪ ۸۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 014‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪( .‬ديباچه)‪ ،‬تواريخ حافظ رحمت خاين‪ ،‬مولف پري معظم شاه‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪ ۷۹ - ۲۱ ،۹۱۸۳/۹۱۳۹‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 010‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلددويم)‪ ۹۷۳۱،‬هـ ‪ ۹۲ ،۹۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 016‬همدغه اثر‪ ۹۱ ،۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 017‬همدغه اثر‪ ۹۱ ،۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪010‬همدغه اثر‪ ۹۱ -۹۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 011‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬افغاين ديوان زېب رس‪ ۹۱۷ ،۹۱۷ ،۹۱۷۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 322‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان (جلد اول)‪۹۱ ،]۹۱۷۹[،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 329‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلداول)‪ ۹۷۳۱ ،‬هـ‪ ۷۹ -۷۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 320‬بدر‪ ،‬بحر کرم‪ .‬د سوات تاريخي پس منظر‪ ،‬ايلم‪ ،‬د جهانزېب کالج علمي او اديب مجله‪ ۹۳ ،۹۹ ،۹۱۹۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 323‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات او شاه جهانزېب‪( ،‬جلددويم)‪ ۹۷۳۱،‬هـ ‪ ۹۱ -۹۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 324‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬افغاين ديوان زېب رس‪ ۲۱۷ - ۲۱۱ ،۹۱۷۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 320‬حبيب‪ ،‬حبيب الرحامن‪ .‬پخوانے سوات او نن (نظم)‪ ،‬مشموله مجله سوات‪ ،‬کراچي‪ ،‬مجلس پختون رياست سوات‪،‬‬
‫‪ ۸۱ ،۸۷ ،۹۱۹۳‬مخونه‪.‬‬
‫‪326‬رسحدي‪ ،‬محمد صالح مظلوم او حاجي عبدالحنان‪ .‬د جنت حوره‪ ،‬مينګوره رياست سوات‪ ،‬اسالم بک سټور‪ ۲۹،‬مخ‪.‬‬
‫‪327‬‬
‫فضل برهان‪ (.‬تاريخ پيدائش‪، ۹۱۹۱:‬حاجي باباچوک مينګوره‪ ،‬دحاجي عبدالحنان منسی دی‪ .‬نيو فضل اينډ‬
‫کماني پېنټ اينډ هارډوئېر سټور حاجي بابا چوک مينګوره) انټرويو‪۲۱ :‬جنوري ‪.۲۱۹۱‬‬
‫‪320‬فضل برهان‪ (.‬تاريخ پيدائش‪،۹۱۹۱:‬حاجي باباچوک مينګوره‪ ،‬دحاجي عبدالحنان منسی دی‪ .‬نيو فضل اينډ‬
‫کماني پېنټ اينډ هارډوئېر سټور حاجي بابا چوک مينګوره) انټرويو‪ ۲۱ :‬جنوري ‪.۲۱۹۱‬‬
‫‪ 321‬چيندا خوره د کبل زوړ نوم دی‪ ،‬د سوات وايل دا نوم بدل کړو او کبل نوم يې ورته کېښوده‪.‬‬

‫‪497‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 392‬د شاهني د ژوند په باره کې دا ټول معلومات ما له هغوی نه په يوه انټرويو کې اخستي وو‪ .‬دا انټرويو ما له هغوی نه‬
‫په ‪۲۱۹۹‬کال د اپرېل مياشتې په څلورم تاريخ کړې وه ‪.‬په دې موقعه له ما رسه د کبل نقيب احمد جان هم و‪.‬‬
‫‪399‬عنايت الرحامن‪ .‬د سوات پخوانۍ قيصې (اوله حصه)‪ ،‬روم‪۱ ،۹۱۹۸ ،IsMEO ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 390‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬د سوات ګلونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۷۹ ،۷۱ ،۹۱۸۸ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 393‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (ووم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۹۲ :‬جنوري ‪۷۱ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪394‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (ووم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۹۲ :‬جنوري ‪ ۱۱ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪390‬د فيضان صيب د ژوند‪ ،‬تعليم‪،‬او قام نسب دا بنيادي معلومات د هغه له ځوي شمس االقبال شمس نه په ‪- ۲۱۹۹‬‬
‫‪۳-۷‬تر السه شو‪ .‬شمس صيب د فيضان مرش ځوی دی او تاريخ پيدايش يې ‪ ۲۹-۹۲- ۹۱۱۱‬دی‪.‬‬
‫‪396‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (ووم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۹۲ :‬جنوري ‪ ۱۱ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪397‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (ووم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۹۲ :‬جنوري ‪ ۱۷ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪390‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (ناچاپه)‪۲۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪391‬مرين‪(،‬عمر‪ ۳۱:‬کاله‪،‬بره بانډۍ‪ ،‬يو ساني ګريی سړی چې حافظ یې ليدلی وه‪ .‬د مرين حجره) انټرويو‪ ۹۹ :‬اپرېل‬
‫‪.۲۱۹۹‬‬
‫‪302‬د مرين نه د شريين حافظ کالم ما په ‪ ۹۷-۷-۲۱۹۹‬ريکارډ کړه او بيا مې وروسته وليکلو‪ .‬په دې موقعه له ما رسه د‬
‫کوزې بانډۍ يو شاعر عبدالواحد جلبيل هم وه‪ .‬مرين د اويا کالو يو ساني ږيری سړی وه او هغه ماته وویل چې دا کالم‬
‫ما په کراچۍ کې د شريين حافظ د يو شاګرد عبدالرحيم نه ياد کړی وه‪ .‬مرين وویل چې حافظ په دواړه سرتګو ړوند وه‬
‫او عبدالرحيم به الس نيولی ګرځولو او هغه به خال کالم ویلو او خلکو به وررسه مايل مرسته کوله‪.‬‬
‫‪309‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (ووم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪(۹۲ :‬جنوري ‪ ۱۹ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪300‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (اووم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۹۲ :‬جنوري ‪ ۱۲ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪303‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (اووم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۹۲ :‬جنوري ‪ ۱۲ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪304‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (اووم ټوک)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۲ :‬شامره‪( ۹۲ :‬جنوري ‪ ۱۲ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪300‬سهېل‪ ،‬فضل عزيز‪ .‬نيمبوال دميبوال‪ ،‬مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،‬جلد‪ ،۹۱ :‬شامره‪( ۸ :‬ستمرب ‪،)۹۱۸۹‬‬
‫‪۷۸‬مخ‪.‬‬
‫‪306‬ډارمسټېټر‪ ،‬جيمز‪ .‬د پښتونخوا د شعر هاروبهار‪ ،‬کابل‪ ،‬پښتو ټولنه‪ ،‬دریم چاپ ‪ ۹۲۷ ،۲۷ ،۹۱۳۳‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 307‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (ناچاپه)‪۹۸۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 300‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه (ناچاپه)‪ ۲۱۸ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪490‬‬
 ‫شپږم باب‬
‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫(‪)0151 – 6111‬‬

‫د رياست سوات ادغام او ټولنيز بدلون‬

‫لکه څنګه چې وړاندې ذکر شوي‪ ،‬چې په باقاعدن توګه رياست سوات په ‪۹۱۹۱‬م‬
‫کې په وجود کې راغلی و او د ‪۹۱۹۱‬م د جوالی پر ‪ ۲۸‬مه د سوات د رياست په پاکستان‬
‫کې د ضم کېدو اعالن وشو‪ 9،‬خو په باقاعده توګه د ‪۹۱۹۱‬م کال د اګست پر ‪ ۹۱‬مه ختم‬
‫کړی شو او د سوات په تاريخ کې له دغه وخت نه يو نوی باب رشوع شو‪ .‬د رياست سوات له‬
‫پاکستان رسه د انضامم له اعالن نه په سوات کې انتظامي‪ ،‬سيايس او ټولنيز بدلونونه‬
‫رشوع شول‪ .‬د رياست سوات په پاکستان کې له ضم کولو وروسته دلته چې کومه انتظامي‬
‫مشيرني راغله د هغوی د کار طريقه او نفسيات د دې خلکو لااره ډېر نا اشنا وو‪ .‬اول ټول‬
‫اختيارات د رياست دننه خال وو او له ضم کېدلو وروسته اختيارات يا له مرکز او يا له صوبې‬
‫رسه شول‪ .‬ترقيايت فنډونه هم له مرکز يا له صوبې رسه وو او د ترقيايت منصوبو د رس ته‬
‫رسولو طريقه کار هم بدل شو‪ .‬رياست خو په پاکستان کې ضم کړی شو خو د سوات چې‬
‫کوم خصويص قانوين حيثيت و‪ ،‬هغه برقرار پاتې شو او وررسه دلته عدالتي نظام هم بدل‬
‫شو‪ ،‬نو له دې رسه قانوين مشکالت او مسئلې پيدا شوې‪ ،‬د هغې نتيجه دا شوه چې‬
‫عدالتي فېصلو به ډېر زيات وخت اخسته او ډېرې پېسې به د خلکو په عدالتي فيصلو‬
‫لګېدلې‪ ،‬په دې باره کې سلطان روم داسې ليکي‪:‬‬
‫‪With bringing an end to Swat State by Government of‬‬
‫‪Pakistan, drastic changes occurred in all respects. A new and alien‬‬
‫‪491‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪administrative apparatus was brought, characterized by federal‬‬
‫‪and provincial centralization, bureaucratic mindset, red tape and‬‬
‫‪dilly-dally. Determining priorities, developmental schemes and‬‬
‫‪the allocation of funds were now made at the federal and‬‬
‫‪provincial levels and the implementation was done through the‬‬
‫‪bureaucratic hierarchy and chain which was a new and alien thing‬‬
‫‪for the people. Besides, the constitutional status of the area as a‬‬
‫‪tribal area was retained; and the judicial system and apparatus‬‬
‫‪was changed, which now was characterized by technicalities,‬‬
‫‪delay and high costs. All these proved some of the negative‬‬
‫‪results and outcomes of the merger of Swat State.0‬‬
‫ترجمه‪ :‬کله چې پاکستاين حکومت د سوات رياست په پاکستان کې ضم کړ‪ ،‬نو په‬
‫هر لحاظ ډېر بدلونونه رامخې ته شول‪ .‬يوه نوې او نا اشنا انتظامي مشيرني راوړل شوه‪ ،‬د‬
‫دې نوې انتظاميې خصوصيات دا وو چې اختيارات له صوبې يا مرکز رسه وو‪ ،‬افرس شاهي‬
‫وه‪ ،‬د کلرکانو له السه دفرتي مشکالت وو‪ .‬د ترجيحاتو تعني‪ ،‬ترقيايت منصوبې او د فنډ‬
‫تقسيم به اوس په مرکزي يا صوبايي سطح کېده او د دې نفاذ به د افرس شاهۍ په ذريعه‬
‫کېدلو چې دا د سوات د خلکو لااره ډېر نااشنا او عجيبه خربه وه‪ .‬بل طرف ته د دې عالقې‬
‫ائيني حيثيت د قباييل عالقې و‪ ،‬عدالتي نظام او مشيرني بدله شوه چې اوس په هغې کې‬
‫باريکيانې او لېټ کېدل وغريه رشوع شول‪ ،‬دې ټولو خربو دا ثابته کړه چې د رياست ضم‬
‫کېدلو منفي اثرات پيدا کړل‪ .‬دې (انتظامي او عدالتي مسئلو) د خلکو په ژوند ژواک ډېر‬
‫اثرات مرتب کړل او د خلکو په سوچ او فکر کې هم ډېر بدلون رشوع شو‪.‬‬

‫د رياست له ادغام وروسته د بدلون وجوهات‬

‫لکه څنګه چې مخکې ووېل شول‪ ،‬رياست سوات چې کله په پاکستان کې ضم‬
‫کړی شو‪ ،‬نو له دې وروسته دلته ډېر بدلونونه را مخې ته شول‪ ،‬لکه څنګه چې له رياست‬
‫نه مخکې د سوات خلکو د يو قباييل نظام الندې ژوند تېرولو او د حکومت د پابندو نه نا‬
‫اشنا وو او ناڅاپي پرې حکومت راغی او رياست جوړ شو‪ ،‬نو د دوی د ژوند په هر اړخ کې‬
‫بدلون راغی‪ ،‬همدغه ډول کله چې د سوات خلک له يو رياست او بادشاهت رسه عادت‬

‫‪402‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫شول او ناڅاپي دغه نظام مکمل بدل کړی شو‪ ،‬نو د سوات په ټولنيز ژوند کې له دې رسه‬
‫بيا بدلون رشوع شو‪ .‬د دې بدلونونو په شا د خلکو له خالو نفسيايت عواملو نه عالوه څه‬
‫قومي او څه بني االقوامي عوامل موجود وو‪ .‬په دې باره کې ډاکټر سلطان روم داسې ليکي‪:‬‬
‫‪The tribal structure and social organization underwent‬‬
‫‪great change under the Swat State, which further altered in the‬‬
‫;‪post-Swat State years due to a number of local and global factors‬‬
‫‪and hence the roles and structure of the society evaluated in the‬‬
‫‪anthropological and sociological studies in the 9102s but even‬‬
‫‪those carried out in the 9162s and 9172s did not portray the real‬‬
‫‪picture of 9112s and the first decade of the twenty first century.3‬‬
‫ترجمه‪ :‬د سوات په رياست کې په زوړ قباييل جوړښت او په ټولنيز تنظيم کې غټ‬
‫بدلونونه راغلل او د رياست سوات له ضم کېدلو نه په وروسته کلونو کې په دې کې د څه‬
‫سيمه ييزو او نړيوالو عواملو له کبله نور هم بدلون راغی او دغه وجه ده چې د برش پوهنې او‬
‫ټولناوهنې د علومو پوهانو د سوات د ټولنې د کردار او جوړښت کومې مطالعې او څېړنې په‬
‫‪ ۹۱۱۱‬يا ‪ ۹۱۹۱‬يا ‪۹۱۳۱‬م کلونو کې کړې وې‪ ،‬هغه څېړنې او مطالعې د ‪۹۱۱۱‬م کال د‬
‫لسمې يا د شلمې پېړۍ د وړومبۍ لسمې د سوات د ټولنې تصوير نه يش وړاندې کولی‪.‬‬

‫سوات او پاټا (‪) PATA‬‬

‫په پاکستان کې د سوات د رياست له ضم کولو رسه د سوات ځانګړی ائيني حيثيت‬
‫بحال پاتې کړی شو‪ ،‬چې وروسته د پاټا حصه شوه‪ .‬اوس ګورو چې د سوات د پاټا ائيني‬
‫حيثيت څه دی ‪ .‬سوات او تړلو نورو عالقو ته د پاټا حيثيت ورکولو په باره کې ډاکټر سلطان‬
‫روم داسې ليکي‪:‬‬
‫‪Under Article 062 of The Interim Constitution of the‬‬
‫‪Islamic‬‬ ‫‪Republic‬‬ ‫‪of‬‬ ‫‪Pakistan,‬‬ ‫‪9170,‬‬ ‫‪the‬‬ ‫‪Provincially‬‬
‫‪Administered Tribal Areas (PATA) were created; and the‬‬
‫‪‘districts of Chitral, Dir and Swat (which includes Kalam),‬‬
‫‪Malakand Protected Area, the Tribal Area adjoining Hazara‬‬
‫‪district and the former State of Amb’ of the Frontier Province were‬‬
‫‪made part of it.4‬‬

‫‪409‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ترجمه‪ :‬د پاکستان د اسالمي جمهوريت د ‪۹۱۳۲‬م کال د عبوري قانون د ‪۲۹۱‬‬
‫مادې الندې د صوبايي انتظام الندې قباييل عالقې‪ ،‬يعنې پاټا جوړه کړی شوه او د‬
‫رسحدي صوبې د سوات‪ ،‬چرتال او دير ضلعې (له کاالم رسه)‪ ،‬د ماالکنډ محفوظه عالقه‪ ،‬د‬
‫هزارې ضلعې رسه تړلې قباييل عالقې او د امب پخوانی رياست د دې حصه جوړه کړی‬
‫شوه‪.‬‬
‫لکه وړاندې چې ذکر شوي‪ ،‬چې سوات له رياست نه وړاندې يوه قباييل عالقه وه‪ ،‬د‬
‫رياست له جوړېدو رسه د دې ځای په ټولنيز تنظيم کې بدلون راغی‪ ،‬لکه ډاکټر سلطان‬
‫روم چې ليکيل دي‪:‬‬
‫‪The tribal social organization and setup of Swat was altered‬‬
‫‪drastically by the rulers of the state and hence, Swat as a tribal society,‬‬
‫‪receded into the background. The area’s constitutional status as a tribal‬‬
‫‪area however, is significant, as it makes the area constitutionally different‬‬
‫‪from the settled areas and also provides it a separate status. Since Swat is‬‬
‫‪part of the Provincially Administered Tribal Areas (PATA), it is crucial to‬‬
‫‪understand its constitutional status.6‬‬
‫ترجمه‪ :‬د سوات د رياست حکمرانانو د سوات په قباييل او ټولنيز جوړښت کې لوی‬
‫بدلون راوست او دغه رنګ د سوات قباييل ټولنه په شاليد کې پاتې شوه‪ .‬د دې عالقې‬
‫ائيني حيثيت کوم چې يو قباييل حيثيت دی دا هم ډېر اهميت لري‪ ،‬ځکه چې دې‬
‫حيثيت دا عالقه له نورو عالقو نه په اييني لحاظ رسه يوه جدا عالقه وګرځوله او يو جدا‬
‫حيثيت يي ورته ورکړ‪ .‬سوات چونکې د صوبايي حکومت تر انتظام الندې يوه قباييل عالقه‬
‫ده‪ ،‬نو ځکه د دې عالقې قانوين حيثيت پېژندل ډېر مهم دي‪ .‬د ‪ ۹۱۹۲‬د قانون د ‪۲۷۲‬‬
‫سيکشن الندې د امب‪ ،‬چرتال‪ ،‬دير او سوات رياستونه يوه قباييل عالقه وګرځول شوه او‬
‫صدر رسه دا اختيارات وو چې د مقامي خلکو په رضا هغه په دې قباييل حيثيت کې بدلون‬
‫راوستلی يش‪ ،‬لکه څنګه چې د ‪ ۹۱۹۲‬په قانون کې ليکيل دي‪:‬‬
‫‪The President may,at any time, by order, direct that the‬‬
‫‪whole or any part of a Tribal Area shall cease to be a Tribal Area‬‬
‫‪and any such order may contain such incidental and‬‬
‫‪consequential provisionsas may appear to the president to be‬‬

‫‪400‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫‪necessary and proper. Provided that before making any order‬‬
‫‪under clause, the president shall ascertain in such manner as he‬‬
‫‪considers appropriate, the viewsof the people of the area‬‬
‫‪concerned, as represented in Jarga.6‬‬
‫صدر خال هغه اختيارات استعامل کړل کوم چې وايل صيب په ‪۹۱۱۷‬کې د‬
‫سالمنټري انسټرومنټ اف ايکسيشن تحت د پاکستان قانون سازې ادارې ته ورکړي وو او د‬
‫سوات رياست يې په پاکستان کې ضم کړ‪ .‬د رياست له ادغام وروسته دلته پاټا ريګولېشن‬
‫جوړ کړی شو‪ 7.‬د پاټا ريګولېشن په باره کې يو شاعر داسې ليکي‪:‬‬
‫هــــــــــــــــــــر کلــــــه چــــــې رياســــــتونه شــــــو ادغـــــــــــــــــــام‬
‫ډېــــــر خوشحـــــــــــــــاله شــــــو پــــــه دغــــــه کــــــار عـــــــــــــــــوام‬
‫تبـــــــــدييل غوښـــــــــته انســـــــــان کـــــــــې بـــــــــل فطـــــــــرت دی‬
‫فکــــــر نــــــه کــــــړي بعيضــــــ وخــــــت کــــــې پــــــه انجـــــــــــــام‬
‫ليکـــــــــــــــــــن بيــــــا نــــــوی قـــــــــانون چــــــې دلتــــــه راغــــــی‬
‫دوی شـــــــو بيـــــــا زر حکـــــــــــــــــــــومت تـــــــه الس پـــــــه نـــــــام‬
‫دوی وې مـــــــــونږه يـــــــــو جاهـــــــــل‪ ،‬قـــــــــانون مشـــــــــکل دی‬
‫څـــــــــــــــه زمـــــــــــــــــونږ د پـــــــاره اوکــــــــــــــــــــړئ انتظـــــــام‬
‫حکومـــــــت هـــــــم پـــــــه درخواســـــــت يـــــــې غــــــــــور اوکـــــــړه‬
‫چــــــــــــــــــې خــــــــــربه جــــــــــــــــــــائز اوري دوی مــــــــــــــــدام‬
‫د پاټــــــا پــــــه نــــــوم قــــــــــــــانون يــــــې ورلــــــــــــــه جوړکــــــه‬
‫‪0‬‬
‫پـــــــــه جــــــــــــــــــرګه وي پکـــــــــې جـــــــــوړه د عـــــــــــــــــــــوام‬
‫او بيا څه وخت وروسته د ‪۹۱۱۱‬م کال د فرورۍ پر ‪ ۲۷‬مه د هايئ کورټ د يو‬
‫عدالتي حکم تر مخه په ماالکنډ ډويژن کې پاټا ريګوليشن کالعدم وګرځولی شو‪ 1.‬تر دې‬
‫ځای پورې مونږ هغه قانوين نکتې په ډاګه کړې د کومو پر بنسټ چې د سوات انضامم وشو‬
‫او يا د سوات بېل قانوين حيثيت و‪ .‬د سوات د انضامم او د يو بېل قانوين حيثيت د سوات‬
‫پر ټولنه اثرات او بدلون هم په ډاګه شو‪ ،‬اوس به مونږ د دې دور د اديب رجحاناتو طرف ته‬
‫راځو‪.‬‬

‫‪403‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫اديب تحقيق‬
‫د سوات د ادب پ ه دې دورکې مونږ ته پ ه اد ب کې د تحقيق رجحان پ ه‬
‫نظر راځي ‪ .‬پ ه دې وخت کې د مختلفو ديوانون و تدوين او د دوباره چاپ انتظام‬
‫وش و‪ .‬پ ه دې کې د احمد دين طالب ديوان او دحافظ الاورۍ ديوان شامل دي ‪.‬‬
‫د پښتو پ ه کالسيکي شاعرانو باندې هم پ ه دې دور کې د سوات څېړنکارانو‬
‫تحقيقي مقالې او کتابونه ليکيل ‪ ،‬لکه د شېرافضل خان بريکوټي د پښتو شعر و‬
‫ادب تاريخ ‪ ،‬دبدبه خوشحال‪ ، 92‬زمزمه رحامن‪ ،‬عندليب سوات حافظ الاوري‪،‬‬
‫‪99‬‬
‫او نور‪ .‬شېرا فضل خان بريکوټي له دې ذکر‬ ‫سخن طراز عبدالحميد مومند‬
‫شوو کتابونو عالوه پ ه اردو کې هم پ ه بايزيد انصاري ‪ ،‬پري بابا او اخوند دروېزه‬
‫يو يو کتاب ليکل ی د ی ‪ .‬رحيم شاه رحيم د سوات پ ه زړو شاعرانو او اديبانو‬
‫ډېرې مقالې ليکيل دي ‪ .‬پ ه دې شاعرانو او اديبانو کې د کانجو مياکريم داد‪،‬‬
‫محمد اکرب عرف مالب ابا‪ ،‬ميا عبدالحليم‪ ،‬مصطفى محمد‪ ،‬ميا عبدالس الم‪،‬‬
‫ميا ع بدل‪ ،‬ميا قاسم‪ ،‬احمد دين طالب‪ ،‬س ي د حسېن‪ ،‬دوست محمد خان‪ ،‬س ي د‬
‫عثامن طالب‪ ،‬قايض دادا ګل‪ ،‬مولوي مختيارالد ين ‪ ،‬قايض مصطفى جان او نور‬
‫شامل دي ‪ .‬د ځينو کتابونو ديباچې کومې چې پ ه دې دور کې ليکل شوي ‪،‬‬
‫هغه هم د تحقيقي مقالو برابرې دي ‪ .‬دغه ديباچې هم پ ه اديب تحقيق کې اهم‬
‫مقام لري ‪ ،‬لکه د انوار سهييل ديباچه‪ ،‬د احمد دين طالب د ديوان ديباچه‪ ،‬د‬
‫ديوان حافظ الاورۍ ديباچه او نور‪ .‬د پښتو ژبې او د پښتون قام د تاريخ پ ه‬
‫باره کې پ ه دې دور کې محمد پروېش شاهني هم ليکونه کړي ‪ ،‬اګر چې د هغه‬
‫ډېر ليکونه د اصالح قابل دي او ډېرې تاريخي تېروتنې لري خو بيا هم د نورو‬
‫څېړنکارانو ل ااره يوه الر پرانست ل شوې ده ‪.‬‬

‫تذکره لیکنه‬
‫په دې دور کې د اديب تحقيق په لړ کې يو شمېر تذکرې هم ليکل شوې دي‪ ،‬په دې‬
‫تذکرو کې د رحيم شاه رحيم تذکره "واورينې څوکې"‪ ،90‬د مهرونېش خان صديقي تذکره "د‬
‫صحرا کاروان"‪ 93‬او د اخرت ملک ملک او د رحيم سيد خان تذکره "لعلونه"‪ 94‬شامل دي‪ .‬له دې‬
‫عالوه ځينو شاعرانو په خالو نظمونو کې هم د ځينو شاعرانو ذکر کړی دی‪ ،‬چې مونږ ترې په‬
‫اسانۍ رسه د هغه دور د شاعرانو د مرتبې تعني کولی شو‪ ،‬لکه د منونې په ډول دا شعرونه‪:‬‬
‫‪404‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫حمـــــــــــــــــــــــــــــزه رهــــــــرب د نــــــــوي ژونــــــــد د کـــــــــــاروان‬
‫ختلـــــــی منـــــــــــــــــــــــــــــر دی پـــــــه اسمــــــــــــان د پښـــــــتو‬
‫يــــــــو خــــــــوا دی شــــــــمس بــــــــل خــــــــوا پرېشــــــــان والړ دی‬
‫د غــــــــــــــــــــــزل غــــــــــــــــــــــــرونه پـــــــه جهـــــــان د پښـــــــتو‬
‫هـــــــــــــــــــــــــــــر يـــــــو د خاـــــــل زړګـــــــي قطـــــــرې ورکـــــــوي‬
‫مهمنـــــــــد‪ ،‬صــــــــــــــــابر‪ ،‬خټـــــــــک‪ ،‬فيضــــــــــــــان د پښـــــــــتو‬
‫تــــــا چــــــې کـــــوڅــــــــــــــــــو کــــــې پــــــه رس کــــــاڼي خــــــوړل‬
‫‪90‬‬
‫ارمــــــــاين ســـــــــــــــــر دې شــــــــو ارمـــــــــــــــــــان د پښــــــــتو‬
‫او يا لکه دا دوه شعرونه‪:‬‬
‫دا يـــــــــــو حميـــــــــــد دی بـــــــــــل خوشـــــــــــحال يـــــــــــاديږي‬
‫عبدالـــــــــــــــــــــرحمن دی بـــــــــــــل اقبـــــــــــــال نـــــــــــــاميږي‬
‫کـــــــــــــــــــــــــــــــــــالم د واړو د ســـــــــــــــــــــــــــــــوزونو ډک دی‬
‫‪96‬‬
‫لــــــــــــــري چــــــــې څـــــــه جــــــــالل جمـــــــــــــال يــــــــاديږي‬
‫محمد نواز خټک د سوات او د چاپېره عالقو د يو څو شاعرانو ذکر په يو نظم کې‬
‫داسې کړی دی‪:‬‬
‫مېشته د سوات په سيمه پوهـــــان اويس شــاهني دی هــم رحــيم دی فيضــان اويس‬
‫طالــــب پکــــې عزيــــز د رحـــــامن اويس‬ ‫طائر دی که نسيم دی که سليـــــم دی‬
‫ميشــــــته د شــــــموزو پــــــه داالن اويس‬ ‫بيتونه د نذير هــــــــــــــم بې نظري دي‬
‫لوهــــار د مينګــــورې مــــې جــــان اويس‬ ‫هم اويس بخت محمد کوزه بانډۍ کې‬
‫ســــتي پــــه فــــن ادب هــــم امــــان اويس‬ ‫فطرت نقيب د فن دی په کوټکي کې‬
‫څوک له خدايه کړي طلب څوک د بنده نه شــــته ځنــــي پــــه ارسه د انســــان اويس‬
‫پـــه مينـــه کـــې ســـتي وي د نـــان اويس‬ ‫ستاينه د الدين چې په سخن کـــــــړي‬
‫ځالنـــــده د بـــــونېر پـــــه اســـــامن اويس‬ ‫د شمس په پلــــــــــــــشو ادب رڼا شه‬
‫صــديقي پـه فــن ادب کــې پـه شــان اويس‬ ‫زېب رس اديب د ســـوات د يادو وړ دی‬
‫پخالـــــه فناـــــاره کـــــې روښـــــان اويس‬ ‫ته خيال د صديقي انداغ کې ګـــــــوره‬
‫حکـــــيم پـــــه محبـــــت د منـــــان اويس‬ ‫داخــــــــــل په سلسله د دستګريۍ کې‬
‫شــېر زمــان مــاهر بــل شــېر پــه ليلــونۍ کــې دا زمــري د فــن ادب پــه میــدان اويس‬

‫‪400‬‬

‫مئــــېن پــــه پښــــتو ژبــــه پوهــــان اويس‬
‫رس څڼــــې د پښــــتو تــــه زمليــــان اويس‬
‫ډاکټر کوزه بانډۍ کې حکيم جان اويس‬
‫رديــــــف د قــــــافيو پــــــه دکــــــان اويس‬
‫دې فـــن کـــې د اللونـــو پـــه کـــان اويس‬
‫پــه عــزم کـــې مضــبوط پــه اميـــان اويس‬
‫مملکــت د فــــن کــې هســې تابــان اويس‬
‫د فــن ادب چمــن کــې رقصـــــــــان اويس‬
‫نــن خــوا کــې د حـــــــــورانو شــادان اويس‬
‫جنت کې دا حــــــــــــــافظ د قـران اويس‬
‫اشعار يې د هــــــــــــــر پوه په زبـان اويس‬
‫طـــــــــــــائر ويـل تــر څــو بــه پنهــان اويس‬
‫شته ستوري ګڼ دې په اسمــــــــان اويس‬
‫دی زوړ پــه تــن پــه فکــر کــې ځــوان اويس‬
‫‪97‬‬
‫د ســوات مــې پــه مغــزو کــې بيــان اويس‬
‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫مجبور د الاورۍ دی کـــــــه جانان دی‬
‫درخـــــــــ د پښتو ژبې بيا ژوندۍ شوه‬
‫خدمت چې د ملت په طبابت کړي‬
‫د فــــــــــــادب په لړ غني قصاب‬
‫نديم دی که کمــال کــه محبت دی‬
‫مئېن واړه پښتانه په پښــــــتو باندې‬
‫رسحدي په مينګــــــــــــوره کې حليم‬
‫اجميل د ارماين ذکـــــــــــر کــــــــوم‬
‫رحمت د مينګــــــورې پرې رحمت شه‬
‫حـــــافظ د الاورۍ به کلـــــه هېر يش‬
‫اکرب د کـــــوکارۍ چې نن مرحوم دی‬
‫لندن د پاڼو ځـــــــای کې اکرب پټ وه‬
‫معايف غــــــــواړم له نورو واقف نه يم‬
‫خټــک پــه يــو اويــا کــې قـــــــدم کېښــو‬
‫په اتيا د اکــــــــــتوبر اتم تاريخ دی‬

‫په دې نظم کې د سوات له ډېرو شاعرانو عالوه د بونېر او د شانګلې هم د يو څو تنو‬

‫شاعرانو ذکر شوی دی‪ .‬د سوات د ځينو کالسيکي شاعرانو ذکر يې هم کړی دی کوم چې‬
‫د دې ليک له زمانې نه ډېر وړاندې وفات شوي وو‪.‬‬

‫لغت لیکنه‬
‫د اديب ديوانونو له ترتيب او تدوين عالوه په دې دور کې د پښتو ژبې په لغتونو هم‬
‫کايف کار شوی دی‪ .‬دا کار د ديوانونو له رشحو او حاشيو عالوه د عريب ـ پښتو لغت "املنجد"‬
‫په شکل کې هم موجود دی‪ .‬د ديوانونو په رشح کې هم د پښتو د الفاظو ډېره ذخريه محفوظ‬
‫کړی شوې ده‪ .‬زياتې رشحې د حافظ الاورۍ د ديوان شوي دي‪ .‬په دې کې يوه رشحه ابو‬
‫حسېن چندا خوري بله رشحه قايض غفران الدين کوکارۍ او بله رشحه حليم رسحدي کړي‬
‫ده‪ .‬له دوی عالوه نورو خلکو هم د لغت نويسۍ په حواله په څه نه څه رنګ کې کار کړی‬
‫دی‪".‬املنجد" يو عريب ـ پښتو لغت دی‪ ،‬دا لغت مولوي ګل برخان سوايت ليکلی دی‪ .‬د‬
‫‪406‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫مولوي ګل برخان کنيت ابو حسني دی او د سوات چندا خوری (موجوده نوم يې کبل دی)‬
‫اوسېدونکی دی‪ ،‬ځکه د ده له نوم رسه چندا خوري هم ليکلی وي‪ .‬ابو حسېن چنداخوري د‬
‫ديوان حافظ الاورۍ رشح هم ليکلې ده‪ .‬املنجد لغت ‪ ۹۹۸۲‬مخونه لري‪.‬‬

‫ناول لیکنه‬
‫ناول يو جديد صنف دی چې د اردو او انګرېزۍ له الرې پښتو ته راغلی دی‪ .‬د سوات د‬
‫پښتو ادب په دې دور کې ناولونه هم ليکل شوي دي‪ .‬په دې دور کې چې کوم ناولونه ليکل‬
‫شوي دي هغه دا دي‪ :‬خواښې اينګور(‪ ،)۹۱۳۷‬د سيند په غاړه تږي (‪ ،)۹۱۸۳‬راجګڼه‬
‫(‪ ،)۹۱۸۱‬يب يب مبارکه (‪ ،)۹۱۱۹‬اجړه (‪ ،)۹۱۱۷‬د دشت لوط مسافر(‪ ،)۹۱۱۹‬تورونه‬
‫‪90‬‬
‫سازښتونه (‪ )۹۱۱۳‬وغريه‪ .‬په دې ناولونو کې "راجګڼه" د سوات وړومبی تاريخي ناول دی‪.‬‬

‫سفر نامې‬
‫په دې دور کې سفرنامې هم ليکل شوي دي چې ځينې په کتايب شکل او ځيې په‬
‫رسالو کې چاپ شوې دي‪ .‬په دې کې د تاج محمد خان زېب رس سفر نامه " زما د حج سفر‬
‫او مناسک د حج" دا په کتايب شکل په ‪۹۱۳۷‬م کال کې چاپ شوې ده‪ .‬فضل الرحمن‬
‫فيضان هم په پښتو رساله کې " زما د حج سفر" د رس خط الندې خاله سفرنامه ليکلې ده‪.‬‬

‫ترجمې‬
‫د سوات د پښتو ادب په دې دور کې له نورو ژبو نه پښتو ته ترجمې هم شوي دي ‪ .‬په دې کې الئق‬
‫زاده الئق د سيد سليم ګرديزي کتاب "میں نی کشمیر کو جلتی دیکھا" ترجمه د "اوښکې او ملبې"‪ 91‬په نوم‬
‫کړې ده‪ .‬سيد نارص عيل شاه د بېنظري بهټو د کتاب ترجمه " د ختيز ماللۍ" په نوم کړې ده‪ .‬رحيم شاه رحيم‬
‫د وليم ورډز ورتهـ د انګرېزۍ د يو مشهور نظم ‪ Solitary Reaper‬ترجمه د "تنها لوګرې"‪ 02‬په نوم کړې ده او دا‬
‫رنګ نورې ترجمې هم په دې دور کې په نظر راځي‪.‬‬

‫منظوم تاريخونه‬
‫د سوات تاريخ ځينو خلکو په منظوم ډول هم ليکلی دی‪ .‬په دې کې قيمت ګل‬
‫انقاليب د "ځلنده ستوري"‪ 09‬په نوم د سوات د ماما خېلو تاريخ ليکلی دی‪ ،‬دغه رنګ نور‬
‫محمد شاه عرف غوبه جان هم " منظوم تاريخ سوات"‪ 00‬ليکلی دی‪.‬‬

‫‪407‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د ماشومانو ادب‬
‫په دې دور کې د ماشومونو په ادب کې هم څه نه څه تخليق شوی دی‪ ،‬لکه د‬
‫جوان بخت اسري "چورلکونه" کتاب د ماشومانو په ادب مشتمل دی‪.‬‬

‫ښځينه ليکواالنې‬
‫د دې دور په ادب کې د ښځينه ليکواالنو منظوم تخليقات هم چاپ شوي دي‪ ،‬لکه‬
‫د کرشه بېګم "نيمګړی ژوند"‪ 03‬او "يادونه"‪ 04‬او نور‪.‬‬

‫اديب اصناف‬
‫د وخت په تېرېدو رسه په ځينو وليس اصنافو کې کمی راځي خو په تحريري ادب‬
‫کې په اصنافو کې اضافه ليدلی يش‪.‬‬
‫خــــــــــولې يــــــــــې ســــــــــاړدلې غــــــــــوټۍ پــــــــــاڼې کــــــــــوي‬
‫راغـــــــــــــی ســـــــــــــارلی پـــــــــــــه ګلســـــــــــــتان د پښـــــــــــــتو‬
‫پــــــــه هـــــــــر محفـــــــــل کـــــــــې يـــــــــې رس پورتـــــــــه کړلـــــــــو‬
‫‪00‬‬
‫نظم‪،‬غـــــــــــــــزل‪ ،‬ټاـــــــــــــــې داســـــــــــــــتان د پښـــــــــــــــتو‬
‫د پښتو ادب په مروجه تقريبا ً ټولو صنفونو په دې دور کې طبع ازمايي شوې ده‪ ،‬په‬
‫دې کې غزل‪ ،‬نظم‪ ،‬رباعي‪ ،‬قصيده‪ ،‬مرثيه او نور شامل دي‪.‬‬

‫غزل‬
‫د سوات د پښتو ادب په هر دور کې غزل د نورو صنفونو په نسبت زيات ليکل شوی‬
‫دی‪ ،‬بعيض خلک غزل ته رباعي وايي لکه د رحامن بابا غزلو ته اکرث مجلسيان رباعيانې‬
‫وايي‪ .‬په سوات کې د ميا سيد عمر ناصح يو کتاب د "سوی زړه"‪ 06‬په نامه چاپ دی‪ ،‬هغه د‬
‫هر غزل د پاسه غزل او رباعي دواړه ليکيل دي‪.‬‬

‫تضمني‬
‫په دې دور کې د تضمني منونې هم موندلی يش‪ .‬د خوشحال د شعر په دې مرصعه‬
‫" په ښکاره نعرې وهم چې خوله يې راکړه" د سيف امللوک صديقي د تضمني دا يو شعر‬
‫وړاندې کولی يش‪:‬‬

‫‪400‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫پــــــه نخــــــرو چــــــې خــــــوا لــــــه راغلــــــه رقيــــــب شــــــا کــــــړه‬
‫‪07‬‬
‫پــــــه ښــــــکاره نعــــــرې وهــــــم چــــــې خولــــــه يــــــې راکــــــړه‬
‫فضل الرحامن فيضان د رحامن بابا د کليزې مشاعرې په موقعه د هغه په دې شعر‬
‫تضمني کړی دی‪:‬‬
‫تـــــــــــل بـــــــــــه نـــــــــــه وي شـــــــــــګفته بـــــــــــازار د عمـــــــــــر‬
‫نــــــــــه بــــــــــه جــــــــــوړ وي همېشــــــــــه بهــــــــــار د عمــــــــــر‬
‫د فيضان د تضمني يو شعر دا دی‪:‬‬
‫مـــــــــــه نـــــــــــازېږه پـــــــــــه دې لنـــــــــــډ بـــــــــــازار د عمـــــــــــر‬
‫‪00‬‬
‫خـــــــــزان لــــــــــوټ کــــــــــړي اخــــــــــر دا بهــــــــــار د عمــــــــــر‬
‫شېر اکرب خان فکري د حافظ الاورۍ په يوه مرصعه تضمني کړی دی‪ .‬هغه مرصعه‬
‫دا ده‪:‬‬
‫"خزان زپلی عندليب وه ګلستان ته راغی"‬
‫په دې مرصعه د فکري د کالم دوه شعرونه دا دي‪:‬‬
‫پـــــــه کفريـــــــاتو کـــــــې وه غـــــــرق داراالمـــــــان تـــــــه راغـــــــی‬
‫خـــــــــزان زپلـــــــــی عنـــــــــدليب وه ګلســـــــــتان تـــــــــه راغـــــــــی‬
‫چــــې چــــا يــــې نــــوم اخســــتی نــــه شــــه د بــــد خــــوي پــــه وجــــه‬
‫‪01‬‬
‫نـــــــن د دعـــــــا د پـــــــاره خـــــــولې د مســـــــلامن تـــــــه راغـــــــی‬

‫ازاد نظم‬
‫په دې دور کې په پښتو ادب کې د جديديت نخښې په نظر راځي‪ .‬د مغريب ادب د‬
‫اثر الندې دلته په پښتو کې ازاد نظمونو ته هم وده مېالو شوې او د دې دور ډېرو شاعرانو د‬
‫ازاد نظم ښې تجربې کړي دي‪ .‬د ازاد نظم په ليکونکو شاعرانو کې د يو څو شاعرانو نومونه‬
‫دا دي‪ :‬اليق زاده اليق‪ ،‬عبدالسالم خالص‪ ،‬روح االمني ناياب‪ ،‬فضل محمود روښان او نور‪.‬‬
‫دلته د اليق زاده اليق يو ازاد نظم "سلګۍ" د منونې لااره وړاندې کولی يش‪:‬‬
‫تـــــــــــــــا چـــــــــــــــې ســـــــــــــــرتګې پټـــــــــــــــې کـــــــــــــــړې‬
‫د" شـــــــــــــــــــهيد بابـــــــــــــــــــا" مـــــــــــــــــــزار کـــــــــــــــــــې‬
‫وې خاموشــــــــــــــــــــــــــــــــــــــه شــــــــــــــــــــــــــــــــــــــان والړه‬

‫‪401‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫مــــــــــــــــــا دې غلــــــــــــــــــې متاشــــــــــــــــــې کــــــــــــــــــړې‬
‫پـــــــــــــه ســـــــــــــاني مـــــــــــــخ دې رڼـــــــــــــې اوښـــــــــــــکې‬
‫وې لـــــــــــــــــــــــــــړۍ لـــــــــــــــــــــــــــړۍ روانـــــــــــــــــــــــــــې‬
‫ګـــــــــــــــــــــــــــــــــــــاليب شـــــــــــــــــــــــــــــــــــــونډې دې رو رو‬
‫رپېــــــــــــــــــــــــــــدلې مــــــــــــــــــــــــــــا ليــــــــــــــــــــــــــــدلې‬
‫پوهېـــــــــــــــــــدم چــــــــــــــــــــې د مــــــــــــــــــــوال نــــــــــــــــــــه‬
‫پــــــــــــــــــه ســــــــــــــــــلګو کــــــــــــــــــې دې غــــــــــــــــــوختلم‬
‫‪32‬‬
‫پـــــــــــــــــــــــــه لېمـــــــــــــــــــــــــو دې ښـــــــــــــــــــــــــکلومل‬
‫د اليق زاده الیق د يو څو نورو ازاد نظمونو نومونه دا دي‪ :‬ماشوم‪ ،‬لېونتوب‪ ،‬کنډر‪،‬‬
‫تيندک‪ ،‬جواب‪ ،‬مينه‪ ،‬بت‪ ،‬يکه زار‪،‬جنت‪ ،‬خندا‪ ،‬خېرې‪ ،‬نظر‪ ،‬غېږ او نور‪ .‬د روح االمني‬
‫ناياب يو ازاد نظم "د پښتون زړه" د منونې لااره الندې ورکولی يش‪:‬‬
‫د پښـــــــــــــــــــتون زړه نـــــــــــــــــــه خـــــــــــــــــــرب يـــــــــــــــــــې‬
‫چـــــــــــــــــــې پښـــــــــــــــــــتو پکـــــــــــــــــــې پرتـــــــــــــــــــه ده‬
‫پـــــــــــــــــــــه مـــــــــــــــــــــودو مـــــــــــــــــــــودو يـــــــــــــــــــــارانو‬
‫پــــــــــــــــــــه مثــــــــــــــــــــال د هغــــــــــــــــــــه کــــــــــــــــــــاڼي‬
‫چـــــــــــــــې پـــــــــــــــه تـــــــــــــــل وي د ابـــــــــــــــو کـــــــــــــــې‬
‫د عمرونــــــــــــــــــــــــــو پــــــــــــــــــــــــــورې داســــــــــــــــــــــــــې‬
‫لکـــــــــــــــــه اوس وي چـــــــــــــــــا چـــــــــــــــــې اېښـــــــــــــــــی‬
‫نــــــــــــــــــــه زړيــــــــــــــــــــږي نــــــــــــــــــــه بــــــــــــــــــــدليږي‬
‫د اولـــــــــــــــــــــــــــه غونـــــــــــــــــــــــــــدې ســـــــــــــــــــــــــــخته‬
‫‪39‬‬
‫د اول غونــــــــــــــــــــــــــــــــــــــدې مټاکــــــــــــــــــــــــــــــــــــــه‬
‫عبدالسالم خالص هم ازاد نظمونه ليکيل دي‪ ،‬يو نظم "د خېرب په خوا"‪ 30‬يې ډېر زړه‬
‫راښکونکی دی‪ .‬فضل محمود روښان د ازاد نظمونو يو کتاب " لټون د پوهې"‪ 33‬ليکلی دی‪.‬‬
‫د دې کتاب د ټولو ازادو نظمونو ترجمې په انګرېزۍ ژبه کې هم شوي دي‪.‬‬

‫مرثيه‬
‫مرثيه د ادب په هر دور کې په نظر راځي‪ .‬د دې دور په ادب کې هم ډېرې مرثيې‬

‫‪432‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫موندل کېږي‪ ،‬د منونې لااره د يو څو مرثيو ذکر دلته کولی يش‪ .‬محمد جان لوهار د قائد‬
‫اعظم مرثيه ليکلی ده يو څو شعرونه يې دا دي‪:‬‬
‫نـــــــــن قائـــــــــداعظم فنـــــــــا شـــــــــه لـــــــــه دنيـــــــــا نـــــــــه‬
‫ژړيـــــــږي هـــــــر مســـــــلم د ده پـــــــه بـــــــې وختـــــــه رحلـــــــت‬
‫افســــــــــــــــــــــــــــــــــــــوس دې دا ســــــــــــــــــــــــــــــــــــــاعت‬
‫افســـــــوس دې ډېـــــــر ارمــــــــان جنـــــــاح صـــــــیب شــــــــه روان‬
‫‪34‬‬
‫پـــــــــــــــــــــــــــه لـــــــــــــــــــــــــــور د قربســـــــــــــــــــــــــــتان‬
‫کرشه بېګم چې د سوات د وايل مياګل جهانزېب کرشه يب يب وه هغې د وايل‬
‫سوات مرثيه داسې ليکلې ده‪.‬‬
‫يـــــــــــو کـــــــــــال دې بـــــــــــل د جـــــــــــدايۍ تېـــــــــــر شـــــــــــه‬
‫څـــــــــــه پـــــــــــه ژړا او پـــــــــــه ســـــــــــلګۍ تېـــــــــــر شـــــــــــه‬
‫د پاڅېــــــــــــــــــــــدو را پکــــــــــــــــــــــې دم نشــــــــــــــــــــــته دی‬
‫ډېـــــــــر مـــــــــې ژونـــــــــدون پـــــــــه مايوســـــــــۍ تېـــــــــر شـــــــــه‬
‫هېـــــــــر بـــــــــه مـــــــــې نـــــــــه شـــــــــې قدردانـــــــــه اشـــــــــنا‬
‫‪30‬‬
‫هســـــــې مـــــــې ژونـــــــد پـــــــه بـــــــې وســـــــۍ تېـــــــر شـــــــه‬
‫فيضان د دوست محمد خان کامل په مرګ يوه مرثيه ليکلې ده يو دوه شعرونه يې دا دي‪:‬‬
‫اخـــــر فنـــــا شـــــه لـــــه دنيـــــا دوســـــت محمـــــد خـــــان کامـــــل‬
‫د ده پـــــــه مـــــــرګ بانـــــــدې کـــــــوو مـــــــونږه ارمـــــــان کامـــــــل‬
‫د هــــــــرې ژبــــــــې پــــــــه ادب يــــــــې ښــــــــه عبــــــــور لرلــــــــو‬
‫‪36‬‬
‫داســـــــې دنيـــــــا کـــــــې کـــــــه پيښـــــــيږي اديبـــــــان کامـــــــل‬
‫سيف امللوک صديقي يوه مرثيه "د فضل ودود مور چاچي" د رس خط الندې ليکلې‬
‫ده‪ ،‬وړومبی شعر يې دا دی‪:‬‬
‫پــــــــــــــه ســــــــــــــفر الړې بــــــــــــــې زمــــــــــــــا نــــــــــــــه الړې‬
‫‪37‬‬
‫پـــــــــــــــــه حرســـــــــــــــــتونو د دنيـــــــــــــــــا نـــــــــــــــــه الړې‬
‫د دې مرثيې اخري بند دا دی‪:‬‬
‫د مـــــــــــــرګ پيالـــــــــــــه د هـــــــــــــر زنـــــــــــــده برخـــــــــــــه ده‬
‫پــــــه خاــــــل خاــــــل وخــــــت بــــــه يــــــې پــــــه دهــــــن کېــــــږدي‬

‫‪439‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د هـــــــــــر بهـــــــــــار انجـــــــــــام تـــــــــــه فکـــــــــــر اوکـــــــــــړئ‬
‫اخـــــــــــر خـــــــــــزان يـــــــــــې پـــــــــــه ګلشـــــــــــن کېـــــــــــږدي‬
‫د نـــــــــــــور جهـــــــــــــان او تـــــــــــــاج محـــــــــــــل قربونـــــــــــــه‬
‫جــــــــــدا جــــــــــدا چــــــــــې يــــــــــې څښــــــــــنت کېــــــــــږدي‬
‫پـــــــــوره خـــــــــدمت بـــــــــه پـــــــــه قســـــــــمت مـــــــــې نـــــــــه وه‬
‫څــــــــوک چــــــــې مجبــــــــور يش پــــــــرې قــــــــدغن کېــــــــږدي‬
‫د ودود مـــــــــــــور بـــــــــــــه زه اوس چـــــــــــــا تـــــــــــــه وايـــــــــــــم‬
‫‪30‬‬
‫د صـــــــــــــــديقي غونـــــــــــــــدې جليـــــــــــــــا نـــــــــــــــه الړې‬
‫فضل يزدان افتاب هم يوه مرثيه "مرثيه په حق کې د زهرا بېګم" ليکلې ده‪:‬‬
‫ســــــــتا جــــــــدائۍ کــــــــې رانـــــــــه پــــــــاتې کلــــــــی کـــــــــور‬
‫همـــــــــــېش ســـــــــــوزم پـــــــــــه اور د الســـــــــــه د هجـــــــــــران‬
‫قـــــــــــــــــــرب کـــــــــــــــــــې پرېـــــــــــــــــــوتې يـــــــــــــــــــواځې‬
‫بېلتــــــــــــون پــــــــــــه مــــــــــــا اوکــــــــــــړې نــــــــــــا ســــــــــــازې‬
‫ژونــــــد پــــــه دنيــــــا بانــــــدې مــــــې نــــــه تېريــــــږي نــــــور‪.....‬‬
‫زه د زهـــــــــــــــرا پـــــــــــــــۀ غـــــــــــــــم ســـــــــــــــتي يـــــــــــــــم‬
‫قـــــــــــــرب لـــــــــــــه تلـــــــــــــی يـــــــــــــې وختـــــــــــــي يـــــــــــــم‬
‫زړه صــــــــــربومه خــــــــــو د خــــــــــولې مــــــــــې خيــــــــــژي اور‪....‬‬
‫اللـــــــــــــــه زمـــــــــــــــا دې کـــــــــــــــړي پـــــــــــــــه نفـــــــــــــــع‬
‫زړګــــــــــــــی زمــــــــــــــا دې کــــــــــــــړي تــــــــــــــرې دفــــــــــــــع‬
‫‪31‬‬
‫د پـــــــالر پـــــــه غـــــــم بانـــــــدې ال پـــــــروت وومـــــــه نســـــــکور‬
‫روح االمني ناياب "د سلمى په مرګ" يوه مرثيه ليکلې ده‪ ،‬د دغې مرثيې دوه شعرونه دا دي‪:‬‬
‫پــــــــــــــه مــــــــــــــا راغلــــــــــــــی دی ماښــــــــــــــام خفــــــــــــــه‬
‫نــــــــــــــن رانــــــــــــــه تلــــــــــــــی دی ګلفــــــــــــــام خفــــــــــــــه‬
‫مــــــــــخ رانــــــــــه پــــــــــټ يــــــــــې کــــــــــړۀ او هــــــــــم اخــــــــــر‬
‫‪42‬‬
‫ماتـــــــــــــه يـــــــــــــې کـــــــــــــړی دی ســـــــــــــالم خفـــــــــــــه‬
‫حبيب الرحامن حبيب د خال پالر مرثيه ليکلې ده چې دوه شعرونه يې دا دي‪:‬‬
‫زمـــــــــــا والـــــــــــد بزرګـــــــــــوار د علـــــــــــم غـــــــــــر د دنيـــــــــــا‬

‫‪430‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫د ګـــــــالب ګـــــــل د ګـــــــل پـــــــه ورځ اوکـــــــړه ســـــــفر د دنيـــــــا‬
‫خـــــــــزان ظـــــــــامل د دســـــــــمرب پـــــــــه شاږيشـــــــــتم اورېـــــــــژو‬
‫‪49‬‬
‫وخـــــت ماســـــخوتن وه چـــــې د پورتـــــه کـــــړه بســـــرت د دنيـــــا‬
‫د عليګرامې اوسېدونکي احمد جان نشرت د تاج محمد خان زېب رس د ځوی محمد‬
‫رشيف مرثيه ليکلې ده‪ ،‬د منونې په توګه يو څو شعرونه وړاندې کولی يش‪:‬‬
‫راکــــــــوز شــــــــو د پــــــــروازه بيــــــــا مــــــــخ وهــــــــي طوطيــــــــان‬
‫محمــــد رشيـــــف خــــان کـــــړی انتقــــال پـــــه لــــور د ګـــــور ځـــــي‬
‫مخلـــــــــــــــوق پـــــــــــــــه هغـــــــــــــــه لـــــــــــــــور ځـــــــــــــــي‬
‫لونـــــــــد کـــــــــړی دی ګرېبـــــــــان بلبـــــــــل فصـــــــــيح زبـــــــــان‬
‫رسګنـــــــــــــــــــــــــــد شـــــــــــــــــــــــــــه دا خـــــــــــــــــــــــــــزان‬
‫ســــــــوه زيــــــــږي جهــــــــان واړه جهــــــــان ســــــــوز لــــــــه دې اوازه‬
‫‪40‬‬
‫راکـــــــــــــــــــــــــــوز شـــــــــــــــــــــــــــو د پـــــــــــــــــــــــــــروازه‬
‫او دغه رنګې نورې هم ډېرې مرثيې د سوات په پښتو ادب کې موندلی يش‪:‬‬

‫چاربيته‬
‫چاربېته اګر چې په دې دور کې د نورو شاعرانه صنفونو په نسبت کمه ليکلې شوې‪،‬‬
‫خو بيا هم د دې دور په ادب کې د چاربېتې منونې په نظر راځي‪ .‬ځينې چاربېتې سوچه‬
‫اسالمي موضوعات بيانوي لکه د ګل برش برش چاربېتې‪ ،‬د هغه په يوه چاربېته کې د جنت‬
‫د څلورو ولو بيان شوی دی‪ 43.‬دغه رنګ اسالمي تاريخي واقعات او نعتونه يې هم د چاربيتو‬
‫په شکل کې ليکيل دي‪ .‬له دې نه عالوه د روزي خان لېوين کتاب "اوښکې"‪ 44‬او د محمد‬
‫جان لوهار کتاب " ديوان محمد جان لوهار"‪40‬کې هم چاربېتې ليکل شوي دي‪.‬‬

‫لوبه‬
‫لوبې هم د پښتو ادب يو اهم صنف دی چې د سوات د پښتو ادب په دې دور کې يې منونې‬
‫موندلی يش‪ .‬د دې دور په کومو کتابونو کې چې لوبې موندلې يش په هغو کې يو څو کتابونه دا دي ـ‬
‫ستړې قافلې‪ 46،‬د حقيقت ګلونه‪ 47،‬د احساس ملن‪ 40،‬ديوان محمد جان لوهار‪ 41‬او نور‪.‬‬

‫‪433‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫رباعي‬
‫د دې دور په پښتو ادب کې رباعيانې هم موندلی يش‪ .‬فضل خالق فضل په خال‬
‫‪02‬‬
‫کتاب "احساسونه" کې رباعيانې ليکيل دي‪.‬‬

‫سندره‬
‫سندره هم د دې دور يو اهم صنف دی‪ .‬د اليق زاده اليق کتاب "وېښ خوبونه" کې د سندرو‬
‫ځانله جدا برخه ده‪ ،‬د دغه کتاب نه "د کيل مازيګر" په نوم د يوې سندرې يو څو شعرونه دا دي‪:‬‬
‫کــــــــــــه کراچــــــــــــۍ کــــــــــــې رنګينــــــــــــۍ ډېــــــــــــرې دي‬
‫شـــــــــــوخي ده ډېـــــــــــره هـــــــــــم مســـــــــــتۍ ډېـــــــــــرې دي‬
‫مـــــــــا تـــــــــه منګــــــــــی مـــــــــا تــــــــــه ګـــــــــودر يــــــــــاديږي‬
‫ماتــــــــــــــــــه د کــــــــــــــــــيل مــــــــــــــــــازيګر يــــــــــــــــــاديږي‬
‫زمـــــــــا پـــــــــه ســـــــــرت ګـــــــــو کـــــــــې غړيـــــــــږي مـــــــــدام‬
‫هـــــــــــا غـــــــــــه خـــــــــــاورين هاغـــــــــــه کچـــــــــــه کورونـــــــــــه‬
‫زمــــــــــــــا د خيــــــــــــــال نــــــــــــــه د وتلــــــــــــــو نــــــــــــــه دي‬
‫هاغـــــــــــــه خـــــــــــــواږه ســـــــــــــاده بـــــــــــــاده کورونـــــــــــــه‬
‫يـــــــــــــاران د ژونــــــــــــــد راتـــــــــــــه اکــــــــــــــرث يــــــــــــــاديږي‬
‫‪09‬‬
‫ماتـــــــــــــــــه د کـــــــــــــــــيل مـــــــــــــــــازيګر يـــــــــــــــــاديږي‬
‫سندرې د سوات د دې دور په اديب اصنافو کې يو اهم صنف دی‪.‬‬

‫مناجات‬
‫هغه نظم چې له الله پاک نه پکې سوال او دعا شوې وي ورته مناجات وېلی يش‪.‬‬
‫فضل يزدان افتاب يو مناجات "مناجات بدرګاه قايض الحاجات" ليکلی دی‪ ،‬د دې مناجات‬
‫دوه شعرونه د منونې په توګه دلته وړاندې کولی يش‪:‬‬
‫الس نيــــــــــويل مــــــــــو دي ربــــــــــه پــــــــــه دربــــــــــار ســــــــــتا‬
‫تــــــــه رحــــــــيم يــــــــې د رحمــــــــت يــــــــو امېــــــــدوار ســــــــتا‬
‫هــــــــم مــــــــو بــــــــچ کــــــــړې د شــــــــيطان د وسوســــــــو نــــــــه‬
‫‪00‬‬
‫بنـــــــــدګان يـــــــــو مـــــــــونږ عـــــــــاجزه ګناهګـــــــــار ســـــــــتا‬
‫د مناجات روايت د سوات په پښتو اديب روايت کې يو زوړ مقام لري‪.‬‬
‫‪434‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫منظوم خطونه‬
‫په دغه دور کې د پيغام رسولو لويه ذريعه خطونه وو‪ .‬اکرث به شاعرانو او اديبانو خلکو‬
‫ته منظوم خطونه هم لېږل چې ذکر يې په ادب کې په نظر راځي‪ ،‬لکه سيف امللوک‬
‫صديقي په ‪۹۱۳۱‬کې "د ژوند اخري ملګري" ته د خط جواب داسې ليکي‪:‬‬
‫ای زمــــــــا د زړګــــــــي رسه چــــــــې راورســــــــېدو ســــــــتا خــــــــط‬
‫‪03‬‬
‫مـــا د زړه پـــه ســـرتګو اوکـــوت ډېـــر پـــه مينـــه پـــه صـــحرا خـــط‬
‫او تره ته د يو خط په جواب کې داسې ليکي‪:‬‬
‫ډېــــــرې نېکــــــۍ دي د عــــــايل جنــــــاب بــــــه څنــــــګ اولــــــيکم‬
‫‪04‬‬
‫تــــره ســــتا د مينــــې د دې خــــط ځــــواب بــــه څنــــګ اولــــيکم‬

‫زنداين ادب‬
‫هغه ادب چې په جېلونو کې تخليق شوی وي ورته زنداين‪ 9‬ادب ویلی يش‪ .‬په دې‬
‫دور کې د زنداين ادب منونې هم په الس راځي‪ ،‬لکه د عبدالسالم خالص د يو زنداين غزل‬
‫دا شعرونه د منونې په توګه وړاندې کولی يش‪:‬‬
‫زړګيــــــه ډېــــــر زمــــــا پــــــه شــــــان دي زه يــــــواځې نــــــه يــــــم‬
‫پـــــه دې قفـــــس کـــــې څـــــه طوطيـــــان دي زه يـــــواځې نـــــه يـــــم‬
‫اګـــــــر کـــــــۀ ګېـــــــر نـــــــن د مفـــــــادو پجاريـــــــانو کـــــــې يـــــــم‬
‫څــــــــه خوښــــــــونکي د تــــــــاوان وي زه يــــــــواځې نــــــــه يــــــــم‬
‫ډېــــر راتـــــه وايـــــي ښـــــه بــــه دا وي چـــــې خولـــــه بنـــــده ســـــاتم‬
‫دلتـــــه خـــــو زيـــــات تـــــر بـــــې زبـــــان دي زه يـــــواځې نـــــه يـــــم‬
‫حوصـــله اوکــــړه ټــــول راغونــــډ کــــړه يــــو طوفــــان تــــرې جــــوړ کــــړه‬
‫‪00‬‬
‫دلتــــــه بــــــې شــــــامره مظلومــــــان دي زۀ يــــــواځې نــــــه يــــــم‬
‫د روزي خان لېوين دا يو نظم " د قطر په جېل کې" هم د زنداين ادب يوه منونه ده‪،‬‬
‫يو څو شعرونه يې دلته ليکلی يش‪:‬‬

‫‪9‬‬
‫په پښتو کې د زنداين ادب په روايت ډاکټر نورالبرص امن د پېښور پوهنتون له پښتو څانګې نه د ډاکټرېټ مقاله‬
‫ليکلې ده‪.‬‬

‫‪430‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دېوالونــــــــــــــــــــــه د زنــــــــــــــــــــــدان‬ ‫يخ بې مهره تور دېوان‬
‫زنــــــــګ وهــــــــيل شــــــــنه او ســــــــاني‬ ‫دا سنګني او تور مهني‬
‫دېوالونــــــــــــــــــــــه د زنــــــــــــــــــــــدان‬ ‫د مجرمو نګهبان‬
‫دا د ژمـــــــــــــي يخـــــــــــــې شـــــــــــــاې‬ ‫دا اوږدې اوږدې غرمې‬
‫دا د غـــــــــــــم تـــــــــــــورې چاـــــــــــــې‬ ‫دا اودې اودې نغمې‬
‫سرتګې خړې زړه پرېشان خـــــــــــــــــــامويش د قربســـــــــــــــــــتان‬
‫‪06‬‬
‫دېوالونــــــــــــــــــــه د زنــــــــــــــــــــدان‬ ‫دا زمونږ سوی ارمان‬
‫عبد القهار مخلص "د پنجرې طوطي" د رس خط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫د خاـــــل ســـــېل نـــــه شـــــوم جـــــدا چـــــې نـــــن اســـــري شـــــوم‬
‫د ملګــــــــرو نــــــــه شــــــــوم بيــــــــل پــــــــه دې زهــــــــري شــــــــوم‬
‫ټـــــــــول ملګـــــــــري مـــــــــې نـــــــــن ســـــــــېل د رسدرو کـــــــــړي‬
‫زه د بـــــــــل د الســـــــــه خورمـــــــــه چـــــــــې فقـــــــــري شــــــــــوم‬
‫پــــــــه پنجــــــــره کــــــــې يــــــــم راګېــــــــر وزر مــــــــې مــــــــات دي‬
‫بنـــــــديوان پـــــــه کـــــــوم ګنـــــــاه پـــــــه څـــــــه تقصـــــــري شـــــــوم‬
‫د دې ظلــــــــــــم ســــــــــــزا رب بــــــــــــه ورلــــــــــــه ورکــــــــــــړي‬
‫‪07‬‬
‫د چــــــــــا دام د رشارت کــــــــــې چــــــــــې زه ګېــــــــــر شــــــــــوم‬
‫او بل ځای کې "د جېل نغمه د جېل په ژبه کې" دا سې بيانوي‪:‬‬
‫زه خـــــــو ميـــــــه جېـــــــل د چـــــــا پـــــــه ژبـــــــه زه زنـــــــدان يـــــــم‬
‫زه يـــــــم هـــــــم جنـــــــت او هـــــــم دوزخ ډک د قيـــــــديان يــــــــم‬
‫مـــــا لـــــه د رب دوســـــت هـــــم پېغمـــــرب لکـــــه يوســـــف راځـــــي‬
‫زه هــــــم ميــــــه کــــــور د غــــــل رهــــــزن ډاکــــــو شــــــېطان يــــــم‬
‫مالــــــه چــــــې راځــــــي نــــــو وررسه خــــــو يــــــو ټکــــــټ وي تــــــل‬
‫څـــــوک ورتـــــه وارنـــــټ وايـــــي زه ټکـــــټ پـــــه دې حېـــــران يـــــم‬
‫دا وارنــــــټ ډاکــــــوان څــــــه حــــــاکامن څــــــه منصــــــفان ليکــــــي‬
‫څـــــــه وي حقيقـــــــت او ډېـــــــر دروغ زه پـــــــرې پرېشـــــــان يـــــــم‬
‫دا پــــــــه پړپــــــــړو د پوليســــــــانو او يــــــــا د حــــــــق وي جــــــــوړ‬
‫څــــه پــــه پېســــو جــــوړ وي څــــه وي ټيــــک پــــه دې ګويــــان يــــم‬

‫‪436‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫مـــــــــــا رسه دېـــــــــــره دا مېلامنـــــــــــه پـــــــــــه ټکټونـــــــــــو وي‬
‫چـــــــا رسه يـــــــم نـــــــرم چـــــــا تـــــــه تنـــــــدر د اســـــــامن يـــــــم‬
‫دوي زمــــــا نــــــه اوځــــــي کلــــــه بنــــــد پــــــه زنځريونــــــو کــــــې‬
‫څــــوک ځــــي هســــاتال تــــه څــــوک وئ زه صــــېب لــــه روان يــــم‬
‫څـــوک وئ زه تـــاريخ لـــه ځـــم او څـــوک دېـــوال پېشـــۍ لـــه ځـــي‬
‫ســـــــېل د پوليســـــــانو تـــــــرې چـــــــاپېر وي زۀ خنـــــــدان يـــــــم‬
‫دوي لکـــــــه د ګـــــــډو بيـــــــزو شـــــــامر پـــــــه دروازه کـــــــې يش‬
‫ورکــــــړي دوي پــــــوليس تــــــه زه خــــــرب هــــــم د دربــــــان يــــــم‬
‫دا يــــــو قافلــــــه بــــــس د اوښــــــانو جېــــــل نــــــه ځــــــي راځــــــي‬
‫‪00‬‬
‫دوي پـــــه دې حېـــــران وي چـــــې څـــــاروی کـــــه زه انســـــان يـــــم‬
‫او دا رنګې د سوات د پښتو ادب په دې دور کې د زنداين ادب منونې په الس‬
‫راځي‪ ،‬له دي نه مونږ ته د جېلونو د حاالت‪ ،‬د مختلفو مقدمو او نورو اندازه لګېدلی يش‪.‬‬

‫وليس ادب‬
‫په دې دور کې د وليس ادب په لړ کې هم د زيار وړ تحقيقي کار شوی دی‪ .‬د اټيل‬
‫د يو پراجېکټ په مايل مرسته د سوات پخوانۍ قيصې راجمع کړی شوي او په دوه جلدونو‬
‫کې چاپ شوي دي‪ .‬په دې کې وړومبی جلد په رياستي دور کې چاپ شوی دی او دوميه‬
‫حصه " د سوات پخوانۍ قيصې دوميه برخه‪ "01‬په نوم باندې په ‪۹۱۸۷‬کې چاپ شوې ده‪.‬‬
‫دا قيصې په پښتو او انګرېزۍ دواړو ژبو کې ليکل شوي دي‪ .‬د دې قيصو په دوميه برخه‬
‫کې مصنف په خال نوټ کې د دې قيصو د اهميت په باره کې ليکي چې يوه اهمه نکته‬
‫چې د دې قيصو له لوستو نه څرګنديږي هغه د ډېرو تهذيبونو اثر د سوات پر ثقافت دی‪.‬‬
‫مختلف بهرين نومونه چې په قيصو کې راځي لکه سياهوش‪ ،‬کېبب‪ ،‬کدمېر‪ ،‬لپ دک‪،‬‬
‫هيمل وغېره د دې حقيقت ثبوت دی‪ .‬بايد چې دې قيصو کې د پالر نه ځوی ته د رارسېدو‬
‫په دوران کې څه بديل راغيل وي‪ ،‬ولې بيا هم دې کې د رښتياٶ ګډون رضور شته‪ .‬دا‬
‫قيصې د سوات د پخوانيو مذهبونو‪ ،‬رسمونو او رواياتو يو دلچسپ پېوندي رخ پېش کوي او‬
‫نور هم دلچسپ دا چې سوات د بدهـ مت د وجرايانه څانګې ګړ وه‪ ،‬حقيقت کې د دې‬
‫قيصو يوه لويه برخه په دې خربه رڼا غورځوي او دې کې د دې عالقې د څېړنې د عاملانو‬
‫فاضالنو لااره ډېر معلومات دي‪ 62.‬د وليس ادب په حقله په رسالو کې وخت په وخت مقالې‬
‫‪437‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫هم چاپ شوي دي‪ ،‬لکه د محمد پروېش شاهني مقاله "ټاه"‪ 69‬د عزيز سهېل مقالې"کايل‬
‫پرتي او پښتو ادب (ټاه)"‪" ،60‬زمونږ اساطريي روايات نيمبوال دميبوال"‪ 63‬د رحيم شاه رحيم‬
‫شفاهي قيصې‪ ،64‬د محمد پروېش شاهني شفاهي قيصې‪ 60.‬له شفاهي قيصو نه عالوه په‬
‫وليس ادب کې په متلونو هم کار شوی دی‪ .‬په دې حقله د اخرت ملک اخرت کتاب "متلونه‬
‫په سوات کې‪ "66‬او "د پښتو متلونه"‪ 67‬د ذکر وړ دي‪ .‬په پښتو محاورو باندې هم خريالحکيم‬
‫حکيمزي يو کتاب "د پښتو محاورې"‪ 60‬ليکلی دی‪.‬‬

‫په شاعرۍ کې وليس رنګونه‬

‫د سوات د ځينو شاعرانو په شاعرۍ کې وليس رنګ ډېر ښکاره دی‪ .‬په دې شاعرانو‬
‫کې يو محمد حنيف قيس هم دی‪ .‬د قېس په شاعرۍ کې د وليس رنګونو په باره کې اليق‬
‫زاده الیق داسې ليکي‪:‬‬
‫وليس شاعري د يو قام د کلتور‪ ،‬ثقافت‪ ،‬مذهبي اقدارو او وليس رواياتو‬
‫ترجامين کوي‪ .‬د دې شاعرۍ هره مرصعه د کليوال ژوند په ښکال ګانو کې‬
‫الول کيږي‪ .‬که د واورينو څوکو واورين بادونه وي او که د خورو دشتو تاوده‬
‫بادونه‪ ،‬که په ګودرونو د پېغلو خندا ګانې وي او که په حجره کې د رباب او‬
‫منګي رسه د ځوانۍ ټاه‪ .‬که په پټي کې د ستړي زميدار په تندي راغلې خوله‬
‫وي او که د چا په وربل کې د ګلونو قطارونه‪ .‬دا هر څه د وليس شاعرۍ څڼه‬
‫سرتګه ده او عن تر دې چې زمونږ وليس روماين داستانونه د روايتي دښمنو او‬
‫‪61‬‬
‫تربګنو ذکر هم د روايتي شاعرۍ په ملن کې ځايوي‪.‬‬
‫د حنيف قيس له شاعرۍ نه د اوليس رنګونو يو څو منونې دلته ورکولی يش‪:‬‬
‫د ښـــــــــــار ملګـــــــــــرو راشـــــــــــئ وڅکـــــــــــئ مېـــــــــــوه د کلـــــــــــو‬
‫زمــــــونږ پــــــه کــــــيل کــــــې تــــــوريږي اينځــــــران پــــــه هــــــړ کــــــې‬
‫څنـــــګ بـــــه مـــــې ســـــتړی څنـــــګ ســـــتومان کـــــړي د غنمـــــو غوبـــــل‬
‫چــــــې پيــــــاز شــــــوملې ډوډۍ غرمــــــه راوړي جانــــــان پــــــه هــــــړ کــــــې‬
‫د فـــــــراق تــــــــاوکې د زغـــــــم غــــــــره کـــــــې واورې ويلــــــــې شــــــــولې‬
‫‪72‬‬
‫اوښــــکې مــــې راغلــــې لکــــه وي ســــني کــــې طوفــــان پــــه هــــړ کــــې‬
‫يو څو نور مثالونه يې دا دي‪:‬‬
‫پکـــــــې ګلونـــــــه ســـــــتا د يـــــــاد د مـــــــايض ماتـــــــه کټـــــــوۍ‬

‫‪430‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫دا بــــــــه تــــــــر عمــــــــره د ارمــــــــان پــــــــه دېوالــــــــه کېږدمــــــــه‬
‫تـــــور خـــــال تـــــرې لـــــرې کـــــړه د زلفـــــو تېـــــرې بـــــس دې کنـــــه‬
‫مــــړې! مــــخ دېخــــوا کــــړه خالونــــه چــــې پــــرې شــــنه کېږدمــــه‬
‫زمــــــــــا د تــــــــــره د تربــــــــــورۍ قيصــــــــــو دی زړه چــــــــــولی‬
‫‪79‬‬
‫ځکـــــــه پـــــــه مينـــــــه پـــــــه رس الس د خاـــــــل ورارۀ کېږدمـــــــه‬
‫له دې شعرونو نه د پښتون د تهذيب او ثقافت ښه واضح منظر په نظر راځي‪ ،‬لکه د‬
‫غنمو غوبل‪ ،‬پياز شوملې خوړل‪ ،‬په دېوالونو ماتې کټوۍ اېښودل او د تره تربور دښمني او‬
‫نوور د پښتني ماحول د يو کليوال ژوندخدوخال دي‪ .‬د روزي خان لېوين دا شعر هم وليس‬
‫او کليوال رنګ لري‪.‬‬
‫کــــــــــوچ د تشــــــــــو شــــــــــوملو کلــــــــــه چــــــــــا ويســــــــــتيل‬
‫‪70‬‬
‫منــــــــداڼو کــــــــه پکــــــــې تــــــــاو کــــــــړې کــــــــوز او پــــــــاس‬
‫په کلېو کې خلک څاروي سايت او دغه کوچ غوړي‪ ،‬پۍ‪ ،‬ماسته‪ ،‬شوملې او نور د‬
‫دوی خوراکونه دي‪ .‬دغه رنګ د کيل د ژوند د ځينو مادي څيزونو ذکر هم لري‪ ،‬لکه په دې‬
‫شعر کې د منداڼو ذکر چې شوی دی‪ .‬منداڼو د شوملو شاربلو لااره کارول کېږي‪.‬‬

‫داستانونه او قيصې‬
‫په دې دور کې د عشق او محبت داستانونه هم ليکل شوي دي‪ .‬دا عشقيه قيصې او‬
‫داستانونه په نظم او نرث دواړو کې ليکل شوي دي‪ .‬داسې قسم يوه قيصه فيضان د "څلور‬
‫ګلونه" په نوم په نرث کې ليکلې ده‪ .‬د دې قيصې په ديباچه کې فيضان ليکي چې دا قيصه‬
‫د اردو نه پښتو ته ترجمه کړی شوې ده‪ 73.‬بيا وروستو فيضان دا قيصه په نظم کې هم‬
‫ليکلې ده‪ .‬په نظم کې د دې قيصې نوم "يوه رنګينه افسانه څلور ګلونه" دی‪ .‬د دې‬
‫منظومې قيصې په رسيزه کې محمد اصف خان ليکي چې دا مخترص کتاب د پښتو‬
‫داستاين ادب کې يوه ښکلې اضافه ده‪ 74.‬له حمد و ثنا نه وروسته د دې قيصې رشوع‬
‫داسې کوي‪:‬‬
‫پـــــــس لـــــــــــــــــه دې نـــــــه يـــــــو قيصـــــــه وايـــــــم د مينـــــــې‬
‫کـــــــــه دې واورېـــــــــده بيـــــــــا خـــــــــورې بـــــــــه د زړه وينـــــــــې‬
‫دا قيصــــــــــه ډېــــــــــره درد ناکـــــــــــــــــه مـــــــــــــــــا وئېلــــــــــې‬

‫‪431‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫تــــــــا بــــــــه داســـــــــــــــــــې قيصــــــــه نــــــــه وي اورېدلـــــــــې‬
‫يـــــــــو بادشـــــــــاه د زمـــــــــــــــــــانې وه پـــــــــه دنيـــــــــا کـــــــــې‬
‫راشـــــــه کېنـــــــه غـــــــوږ مـــــــې کېـــــــږده پـــــــه وېنـــــــا کـــــــې‬
‫وه د دې بادشــــــــــــاه يــــــــــــو ښځــــــــــــــــــــــه حســــــــــــن داره‬
‫‪70‬‬
‫وه بادشـــــــــاه د دې پـــــــــه عشـــــــــق کـــــــــې نـــــــــا قـــــــــالره‬
‫شېر اکرب خان فکري د هارون الرشيد باد شاه د ځوی کیسه په نظم کې ليکلې‬
‫ده‪ .‬د دې کيسې رشوع يې داسې کړې ده‪:‬‬
‫يــــــــــو قيصــــــــــه مــــــــــــــــې اورېــــــــــدلې پــــــــــه دا شــــــــــان‬
‫ای سامعـــــــــــــــــــه ځـــــــــان خـــــــــرب کـــــــــه پـــــــــه بيـــــــــان‬
‫يــــــــــو بادشــــــــــاه بــــــــــه يادېــــــــــده هــــــــــــــــارون رشــــــــــيد‬
‫‪76‬‬
‫ډېـــــــــــر نېـــــــــــک خويـــــــــــه پرهېزګـــــــــــار وه مهربـــــــــــان‬
‫حبيب الرحامن حبيب هم په خال کتاب "د حبيب مينه" کې منظومې کيسې‬
‫ليکيل دي‪ ،‬د يوې کيسې رشوع داسې کوي‪:‬‬
‫عليـــــــــــــه ســـــــــــــــالم‬ ‫زمانـــــــــــــه کـــــــــــــې د مـــــــــــــو‬
‫وه يـــــــــو کـــــــــس يـــــــــوه يـــــــــې ښـــــــــځه يـــــــــو غـــــــــــالم‬
‫وو دا درې واړه بـــــــــــــــــــــر بنـــــــــــــــــــــډ وږي نهــــــــــــــــــــــــر‬
‫‪77‬‬
‫نــــــــــــا قــــــــــــرار وو واړه دوي پــــــــــــه صــــــــــــبح شــــــــــــام‬
‫او په بل ځای کې د هارون الرشيد باچا د يوې وينځې کيسه داسې بيانوي‪:‬‬
‫دی هــــــــــــارون رشـــــــــيد تېـــــــــر شـــــــــوی يـــــــــو کشـــــــــور‬
‫يــــــوه شـــــــاه خــــــوب نـــــــه ورتــــــه پاڅېـــــــد لــــــــــــه بســـــــرت‬
‫ګرځېـــــــــده ډېـــــــــر ســـــــــاعت غـــــــــويل د محـــــــــل کـــــــــې‬
‫بيـــــــــا کمـــــــــــــــــــرو تـــــــــه الړ د وينځـــــــــــــــــــــــو برابـــــــــر‬
‫يــــــــــوه وينځــــــــــه يــــــــــې اوليدلـــــــــــــــــــــــه چــــــــــې اوده وه‬
‫‪70‬‬
‫پـــــــــه دنيـــــــــا کـــــــــې منــــــــــــــــــونه وه د قمـــــــــــــــــــــــــر‬
‫او دغه رنګ کيسه د هارون الرشيد او ابو نواس شاعر يې هم په نظم کې ليکلې‬
‫ده‪ 71.‬له دې نه عالوه " قيصه د زيرکي د لور د هارون رشيد" يې هم په نظم کې ليکلې‬
‫ده‪ 02.‬عبدالقهار مخلص په خال کتاب "عربت نامه" کې هم منظوم کيسې ليکلې دي‪ ،‬لکه‬

‫‪442‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫کيسه د حرضت يوسف ‪ ،09‬کيسه د اصحاب کهف‪ ،00‬په جنګ احد کې يوه عربتناکه‬
‫‪04‬‬
‫او نورې‪.‬‬ ‫واقعه‪،03‬عدل جهانګريي‪ ،‬د قايض انصاف‪ ،‬د بې صربۍ انجام‪ ،‬اتفاق‬

‫د مشاعرو روايت‬
‫په رياستي دور کې چې کومې مشاعرې کېدلې هغه به د دربار تر سيوري الندې‬
‫کېدلې او بيا به په رسکاري خرچ چاپ کېدلې‪ .‬د سوات د رياست له انضامم نه بعد به هم‬
‫په ازاده توګه وړې وړې مشاعرې کېدلې او دا به چاپ کېدلې‪ .‬په دې کې يو څو مشاعرې‬
‫دا دي کومې چې په کتايب صورت کې چاپ شوي دي‪ ،‬مشاعره شاه فيصل‪ 00،‬مشاعره د‬
‫‪07‬‬
‫او‬ ‫عبدالغني قصاب د ځوی د واده‪ 06،‬مشاعره د نور محمد شاه د ځوی د پيدا کېدو‪،‬‬
‫‪00‬‬
‫نورې ‪ .‬په جهانزېب کالج کې به هم طرحي او غېر طرحي مشاعرې کېدلې‪.‬‬

‫اديب ټولنې‬
‫د رياست له ادغام نه وروسته په سوات کې اديب ټولنې هم په وجود کې راغلې چې د‬
‫ادب په وده او روزنه کې يې ډېر مهم کردار ولوبولو‪ .‬په سوات کې وړومبۍ اديب ټولنه د‬
‫"سوات اديب ټولنه مينګوره سوات" په نوم په ‪۹۱۳۲‬کال کې جوړه شوه‪ .‬د دې ټولنې وړومبۍ‬
‫غونډه د محمد جان لوهار په حجره کې شوې وه‪ .‬د دې ټولنې په بانيانو کې محمد جان‬
‫لوهار‪ ،‬فيضان‪ ،‬خانی قصاب‪ ،‬قوي خان غمګني‪ ،‬او رحيم شاه رحيم شامل دي‪ .‬د دې ټولنې‬
‫رسپرست محمد جان لوهار و‪ .‬صدر يې خانی قصاب‪ ،‬جرنل سيکرټري عبدالکامل کامل او‬
‫جاينټ سيکرټري رحيم شاه رحيم وه‪ .‬دې ټولنې د عيل خان هشتنغري او د احمد دين‬
‫طالب په ياد کې مشاعرې کړې وې‪ .‬د ‪ ۹۱۳۹‬م د می پر ‪۲۷‬مه د دې ټولنې تر سيوري‬
‫الندې د حافظ الاورۍ په مزار يوه درنه مشاعره هم کړې وه‪ .‬له دې نه عالوه دې ټولنې د‬
‫کريم داد شهيد او محمد اکرب په مزار هم طرحي مشاعرې کړې دي‪ 01.‬د ‪۹۱۸۷‬م کال د‬
‫اګست پر ‪۲۷‬مه د فضل رحامن فيضان‪ ،‬فضل محمود روښان‪ ،‬محمد امني امني‪ ،‬برهان‬
‫الدين حرست‪ ،‬بخت محمد بخت‪ ،‬فضل ريب راهي‪ ،‬حاجي شريين جالل‪ ،‬ماسټر عبدالکامل‬
‫کامل او شاه بخت منري استاد په کوښښونو"سوات اديب څانګه مينګوره" په وجود کې راغله‪.‬‬
‫د دې ټولنې وړومبي عهديداران دا دي‪ :‬رس پرست فضل رحامن فیضان‪ ،‬صدر فضل محمود‬
‫روښان‪ ،‬کرش صدر بخت محمد بخت‪ ،‬مرش سيکرت محمد امني امني‪ ،‬پريس سيکرت برهان‬
‫الدين حرست‪ 12.‬د سوات پښتو اديب ټولنې اغراض و مقاصد دا دي‪ :‬په سوات کې پښتو ادب‬

‫‪449‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ته وده ورکول او له پښتو ادب رسه د عام ولس مينه پيدا کول چې پښتو په خال ليک لوست‬
‫کې راويل‪ 19.‬په ‪۹۱۸۷‬کال کې يوه بله ټولنه د "مرکزي اسالمي اديب ټولنه سوات" په نوم د‬
‫طالعمند تنها په کوښښونو جوړه شوه‪ .‬په وړومبي ځل د دې ټولنې لااره دا النديني‬
‫عهدېداران منتخب شوي وو‪ :‬رسپرست حاجي طالعمند تنها‪ ،‬صدر شېر محمد شېر‪ ،‬مرش‬
‫سيکرت جهانګري خان‪ ،‬پريس سيکرت احمد حسېن نديم‪ 10.‬د عجب دين خټک په کوښښونو د‬
‫‪ ۹۱۸۱‬د اګست پر ‪ ۱‬مه د "پښتو اديب کاروان سوات" په نوم يوه ټولنه په وجود کې راغله‪ ،‬په‬
‫وړومي انتخاباتو کې دا النديني عهديداران منتخب شو‪ :‬رسپرست اعٰل او باين عجب دين‬
‫خټک‪ ،‬رس پرست سيف امللوک صديقي‪ ،‬صدر محمد شېر عيل خان کاتان‪ ،‬نائب صدر فضل‬
‫يزدان افتاب‪ ،‬مرش سيکرت عبداالحد شاه دروېش‪ ،‬پريس سيکرت ميا سېد عمر ناصح‪ ،‬خزانچي‬
‫امري عامل امري‪ 13.‬د محمد پروېش شاهني او د حبيب الرحامن افګار په کوښښونو د ‪ ۹۱۸۹‬په‬
‫نومرب کې "نوی تېغ پښتو اديب ټولنه سوات" په وجود کې راغله‪ .‬وړومبي انتخابات يې هم په‬
‫دغه کال وشول او دا النديني عهديداران يې منتخب کړل‪ :‬رس پرست محمد پروېش شاهني‪،‬‬
‫صدر حبيب الرحامن افګار‪ ،‬کرش صدر احمد زېب زېب‪ ،‬مرش سيکرت ظفر عيل ناز‪ ،‬کرش‬
‫سيکرت ميا خورشېد خورشېد‪ ،‬پريس سيکرت ګل رحامن ساغر‪ 14.‬د غالم محمد اکاونټ افرس‬
‫په کوښښ او زيار رسه په ‪۹۱۸۸‬کال کې"ايلم پښتو اديب ټولنه" جوړه شوه‪ .‬د ايلم پښتو اديب‬
‫ټولنې وړومبي عهدېداران دا دي‪ :‬رس پرست فضل ودود تحصيلدار‪ ،‬صدر غالم محمد‪ ،‬مرش‬
‫‪10‬‬
‫سيکرت رضا خان ابوها‪ ،‬پريس سيکرت غالم محمد‪.‬‬
‫په ‪۹۱۸۸‬کې د محمد اصف خان په رسپرستۍ کې "د ساهو ليکونکو مرکه سوات"‬
‫په نوم يوه ټولنه جوړه شوه‪ .‬د دې ټولنې نوم خادم حسېن کېښود‪ .‬فضل ريب راهي او‬
‫عثامن ولس يار هم د دې ټولنې غړي وو‪ 16.‬عبداللطيف شاهني په ‪۹۱۱۱‬کال کې په کبل‬
‫سوات کې د " پښتو اديب تړون" بنياد کېښود‪ 17.‬د ‪ ۹۱۱۹‬د جون پر ‪ ۲۸‬مه د سوات په‬
‫کوزه بانډۍ کيل کې طوطي جان باچا او بخت محمد بخت د "سحر پښتو اديب ټولنه‬
‫سوات" په نوم يوه ټولنه جوړه کړه‪ .‬د ټولنې مرشان او عهديداران دا دي‪ :‬رسپرست طوطي‬
‫جان باچا جي‪ ،‬صدر بخت محمد بخت‪ ،‬نائب صدر يحيى خان يحيى‪ ،‬مرش سيکرت‬
‫عبدالواحد جلبيل‪ ،‬رابطه سيکرت محمد خان‪ ،‬پريس سيکرت امري عامل امري‪ ،‬خزانچي محمد‬
‫رسول خان خانی‪ 10.‬په ‪ ۹۱۱‬کال کې په جهانزېب کالج سوات کې عثامن ولس يار او‬
‫محمد اقبال عيٰس خېل له نورو ملګرو رسه په رشيکه د "پښتو اديب څانګه" بنياد کېښود‪.‬‬

‫‪440‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫دې ټولنې هم ډېر اديب محفلونه جوړکړي وو‪ 11.‬په ‪۹۱۱۳‬کال کې په سوات کې "ننګيال‬
‫پښتو اديب ټولنه سوات" جوړه شوه‪ .‬حبيب الرحامن افګار د "پښتو اديب لښکر" په نوم هم‬
‫يوه ټولنه جوړه کړه‪ 922.‬په ‪۹۱۱۳‬کال کې په سېر سينۍ سوات کې د "نوی کول پښتو اديب‬
‫اديب سنګر" په نوم يوه ټولنه جوړه شوه‪ .‬په دې ټولنه کې حيدر شاه حېدر‪ ،‬نارص نسيم‬
‫يوسفزی‪ ،‬معظم شاه‪ ،‬امان الله امان‪ ،‬سيد قيوم او محمد شري عيل خان ثالث وغېره شامل‬
‫وو‪ 929.‬په مينګوره کې د "سوچه ليکوال" په نوم يو تنظيم عطاءالله جان‪ ،‬افتاب سارلی‪،‬‬
‫‪920‬‬
‫حنيف قېس‪ ،‬ضياءالدين يوسفزی‪ ،‬او عثامن ولس يار جوړ کړی و‪.‬‬

‫صحافت په سوات کې‬

‫په څلورم باب کې په سوات کې د صحافت پر رشوع بحث شوی دی‪ .‬په پينځم باب‬
‫کې د رياستي دور پر صحافت بحث شوی دی‪ .‬دلته به مونږ په دې دور کې د صحافت پر‬
‫ترقۍ خربې کوو‪ ،‬په دې دور کې وړومبی اخبار فلک سېر دی‪.‬‬

‫فلک سېر‬
‫په پاکستان کې د سوات د رياست له ضم کېدلو نه بعد سيد مياګل فروش د "فلک‬
‫سېر" په نوم يو اخبار په کال ‪۹۱۳۲‬کې رشوع کړ‪ .‬دا اخبار به په اردو او پښتو دواړو ژبو کې‬
‫چاپ کېدلو‪ 923.‬د پريس اينډ پبليکيشن ارډيننس ‪ ۹۱۹۷‬الندې د هفته وار فلک سېر اخبار‬
‫لااره په شلمه فرورۍ کال ‪۹۱۳۲‬کې ډيکلريېشن ورکړی شه‪ .‬د ‪ ۹۱۳۲‬په اپرېل کې د دې‬
‫اخبار وړومبۍ پرچه چاپ شوه‪ .‬د دې اخبار څلور مخونه به په اردو کې وو او دوه به په پښتو‬
‫کې وو‪ .‬پينځويشت پېسې د يوې پرچې قيمت وه او اته سوه پرچې رسکولېشن به کېدلو‪ .‬د‬
‫دې اخبار ټول اخراجات به مياګل فروش چيف ايډيټر پخاله برداشت کول‪ 924.‬رفيع الله‬
‫ليکي چې د سوات افضل خان الال او د وايل سوات د رقابت په وجه به دا اخبار د افضل‬
‫خان الال په سرتګو ځکه ښه نه لګېدلو چې مياګل فروش به په دې اخبار کې د وايل سوات‬
‫کارنامې ستايلې او کله چې افضل خان الال د اطالعاتو او ذراعت وزير شه نو هغه په دې‬
‫وجه دا اخبار بند کړه خو بيا وروستو دا اخبار ازاد شه‪ 920.‬د فلک سېر وړومبی ايډيټر سيد‬
‫‪926‬‬
‫د‬ ‫احمد حسني بخاري و‪ ،‬چې هغه به له پېښور نه خال اخبار نوائی رسحد هم چلولو‪.‬‬
‫‪ ۹۱۳۸‬تر دسمرب پورې د دې اخبار چيف ايډيټر مياګل فروش و او بيا هغه د خالې بيامرۍ‬
‫‪927‬‬
‫له وجې دا اخبار د خال يو نزدې ملګري احقر رسحدي زوی جاويد اخرت ته حواله کړو‪.‬‬

‫‪443‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ساج کوهستانی‬
‫دا رساله په ‪۹۱۳۷‬کال کې د مرضوف سالم په ادارت کې له مينګورې نه په دوه ژبو‬
‫‪920‬‬
‫اردو او پښتو کې چاپ کېدله‪.‬‬

‫پهول‬
‫دا مياشتينۍ رساله په ‪۹۱۳۱‬کال کې له مينګورې نه رشوع شوه‪ ،‬شمس فخري د‬
‫‪921‬‬
‫دې ايډيټر و‪.‬‬

‫بلديه‬
‫ميونسال کميټۍ مينګورې په ‪۹۱۳۸‬کال کې د بلديه په نوم يوه رساله چاپ کړه‪ .‬دا‬
‫رساله په اردو ژبه کې چاپ کېدله او په دې کې به د بلديې د ترقۍ په حواله خربې اترې‬
‫‪992‬‬
‫چاپ کېدلې‪.‬‬

‫مرغزار‬
‫له ګورمننټ ګرلز ډګري کالج مينګورې نه دا کليزه علمي او اديب رساله په ‪۹۱۳۸‬‬
‫کال کې رشوع شوې وه‪ .‬دا رساله په درېو ژبو اردو‪ ،‬پښتو او انګرېزۍ کې چاپ کېږي‪ .‬په‬
‫تعليمي ادارو کې د سوات د جهانزېب کالج د ايلم رسالې نه ورستو مرغزار دوميه رساله‬
‫‪999‬‬
‫ده‪.‬‬

‫کوه سجن‬
‫په ‪۹۱۸۹‬کې فضل ريب راهي او کريم جان مجاهد د "کوه سجن" په نوم يوه‬
‫مياشتينۍ رساله رشوع کړه‪ .‬دا رساله به په درېو ژبو اردو‪ ،‬پښتو او کوهستانۍ کې چاپ‬
‫کېدله‪ .‬د دې پينځه روپۍ قيمت و‪ .‬فضل ريب راهي به د دې کتابت پخاله کولو‪ 990.‬د دې‬
‫رسالې امتيازي خصوصيت دا دی چې په وړومبي ځل د سوات په اديب صحافت کې‬
‫کوهستاين ژبه په دې رساله کې په نظر راځي‪.‬‬

‫سوات‬
‫فضل ريب راهي او فضل محمود روښان د "سوات" په نوم يوه رساله په ‪۹۱۸۳‬کال‬

‫‪444‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫کې رشوع کړه‪ .‬دا رساله په اردو ژبه کې چاپ کېدله‪ .‬د دې پينځه ګڼې چاپ شوي دي‬
‫او بيا دا رساله بنده شوه‪.‬‬
‫له دې وروسته په ‪۹۱۸۳‬کې د محکمه سامجي بهبود له خوا يوه رساله سامجي‬
‫بهبود رشوع شوه‪ .‬دا به بغري د څه قيمت نه خلکو ته ورکولی شوه‪ .‬هم په دې کال د‬
‫پېراميډيکل انسټي ټيوټ سيدو رشيف له خوا د "کونال" په نوم يوه رساله رشوع شوه‪ .‬د‬
‫سوات سکاوټس له خوا "سوات سکاوټس" په نوم رساله په ‪۹۱۸۸‬کې چاپ شوه‪ .‬په‬
‫‪۹۱۸۸‬کال کې يو بل زملي انورعيل د "ګليکيس" په نوم يوه رساله په انګرېزۍ ژبه کې‬
‫ميدان ته راوويستله او د ‪ ۹۱۸۸‬د ستمرب پر ‪ ۹۱‬احسان الحق حقاين يو بل اخبار "صدائی‬
‫دل" له سوات نه رشوع کړ‪ .‬دا اخبار به اول دوه هفتې پس او بيا مياشت پس چاپ کېدلو‪.‬‬
‫د ‪ ۹۱۸۱‬د ستمرب په ‪ ۲۱‬ميا سيد عمر ناصح له سوات نه د صدای سوات په نوم هفته وار‬
‫اخبار رشوع کړ‪ .‬ممتاز احمد بونريي په ‪۹۱۸۱‬کې له سوات نه هفته وار اخبار صدای‬
‫ماالکنډ رشوع کړ‪ .‬د ‪ ۹۱۱۷‬د اګست په وړومبۍ ميا سيد عمر ناصح له سوات نه وړومبی‬
‫روزانه اخبار رشوع کړ‪ .‬په ‪۹۱۱۷‬کې سيد بدرزمان صبا د ماالکنډ ټامئز په نوم په اردو ژبه‬
‫کې يو اخبار رشوع کړ‪ .‬دا د ټول ماالکنډ ډويژن منائنده اخبار و‪ ،‬دا اخبار به هفته وار چاپ‬
‫کېدلو‪ ،‬په ‪۹۱۱۷‬کې برهان الدين حرست د "تړون" په نوم يوه پښتو رساله رشوع کړه‪ .‬د‬
‫سوات د پرائېوېټ سکولز مينيجمنټ ايسويس اېشن له خوا د سټېرز انټرنيشنل په نوم يوه‬
‫‪993‬‬
‫په وړومبي اګست کال‬ ‫رساله به چاپ کېدله‪ .‬د دې ايډيټر برهان الدين حرست و‪.‬‬
‫‪۹۱۱۷‬کې ميا سيد عمر ناصح له سوات نه روزنامه سالم رشوع کړه او لږه موده وروستو دا‬
‫بيا بند کړی شه‪ .‬په ‪ ۹۷‬اګست ‪ ۹۱۱۷‬له سوات نه د روزنامه شامل په نوم يو اخبار رشوع‬
‫شو‪ 994.‬په وړومبۍ جنورۍ ‪ ۹۱۱۱‬له سوات نه روزنامه ازادي اخبار رشوع شو‪ .‬ممتاز احمد‬
‫‪990‬‬
‫په وړومبي نومرب‬ ‫صادق د دې اخبار چيف ايډيټر و او صالح الدين د دې ايډيټر و‪.‬‬
‫‪ ۲۱۱۱‬کې له سوات نه د وادي سوات په نوم يو هفته وار اخبار رشوع شو‪ 996.‬په دې دور‬
‫کې د صحافت رسرسي جايزه وړاندې کړی شوه‪.‬‬

‫اسالمي ادب‬
‫د سوات د پښتو ادب د وړومبي دور موضوعات تقريبا ً ټول اسالمي دي‪ .‬بيا وروسته‬
‫ورو ورو د ادب په موضوعاتو کې وسعت راغلی‪ ،‬خو بيا هم په اسالمي موضوعاتو کتابونه‬
‫چاپ شوي دي‪ .‬په دې دور کې چې کوم کتابونه په اسالمي موضوعاتو چاپ دي په هغو‬
‫‪440‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کتابونو کې درې قسمه موضوع ګانې ډېرې زياتې دي‪ .‬په دې کې د حج سفرنامې او د حج‬
‫مناسک او د فضایلو متعلق کتابونه دي‪ ،‬لکه د تاج محمد خان زېب رس " زما د حج سفر او‬
‫‪990‬‬
‫مناسک د حج"‪ ،997‬او په پښتو رساله کې د فضل الرحمن فيضان ليک "زما د حج سفر"‬
‫او له دې نه عالوه پيغمربپاک ته د عقيدت پېرزونې وړاندې شوي دي او په تصوف هم‬
‫بحثونه شوي دي‪ .‬د پيغمرب پاک په سريت او ژوند باندې يو منظوم کتاب "محسن‬
‫انسانيت"‪ 991‬ليکل شوی دی‪ .‬د دې نه عالوه په دې دور کې چې کوم نعتيه کتابونه چاپ‬
‫شوي دي هغو کې څه اهم کتابونه دا دي‪ :‬صلو عليه و اله‪ ،902‬روحاين غذا‪ ،909‬ګلدسته‬
‫‪900‬‬
‫وغريه‪ .‬د‬ ‫حجاز نعتونه‪ ،900‬ګلشن هاشمي‪ ،903‬ګلستان مصطفى‪ ،904‬د عقيدت ګلونه‬
‫اسالمي اعاملو په فضيلتونو باندې هم کتابونه چاپ شوي دي‪ ،‬لکه د الحاج عبدالغني‬
‫منظوم کتاب چې نوم يې دی" ښکلی کتاب د بسم الله او الحمدلله فضيلتونه‪ ،906‬له دې نه‬
‫عالوه د حديثونو منظومې ترجمې او د اسامالحسنى منظوم فضيلتونه په "تازه ګلونه‪"907‬‬
‫کې موندلی يش‪.‬‬

‫پري مرشد‬
‫پــري او مرشــد د ســوات د پښــتو ادب پــه موضــوعاتو کــې يــوه موضــوع ده چــې پــه‬
‫څه نه څه حواله د هر دور په ادب کې په نظر راځي‪:‬‬
‫پـــــــــــــــريه بابـــــــــــــــا پـــــــــــــــه ډاګ يـــــــــــــــې ولـــــــــــــــه‬
‫‪900‬‬
‫پـــــــــه تـــــــــا ترييـــــــــږي دېوانـــــــــه بابـــــــــا لـــــــــه ځينـــــــــه‬

‫اګر که په دې دور کې کم دی خو بيا هم د پريۍ مريدۍ ذکر په څه نه څه شکل‬

‫کې موندلی يش‪ ،‬لکه د "پريمرشد" تر عنوان الندې دا نظم‪:‬‬
‫خو بيا ستا د ليدو طمع ده‬ ‫پريه زما درنه د خو طمع ده زما‬
‫چې بيا مې د درتلو طمع ده‬ ‫زاړه يادونه راته بيا ياديږي ولې‬
‫ده په خوشحالۍ د تېرېدو طمع ده‬ ‫د رجب وومه نه ده ستا وومه‬
‫ځکه مې ستا د خوښېدو طمع ده‬ ‫د پيدائش تاريخ هم دغه لرم‬
‫ستا فقريي خوښه وه بيا مې مونده تا ته د ښه نزدې کېدو طمع ده‬
‫‪901‬‬
‫زه شېر لرمه پري خواجه اجمريي ال مې د نورو څه موندو طمع ده‬
‫د دې دور په ادب کې مختلفو پريانو ته د عقيدت پېرزونې هم وړاندې شوي دي‪،‬‬

‫‪446‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫لکه يو شاعر خواجه غريب نواز داسې يادوي‪:‬‬
‫زه خــــــو غريــــــب ميــــــه خــــــو تــــــه غريــــــب نــــــواز يــــــادېږې‬
‫د بـــــــــــې ارسی غريبـــــــــــانو چـــــــــــې همـــــــــــراز يـــــــــــادېږې‬
‫زه دې پـــــه غـــــم د هـــــر غريـــــب کـــــې غـــــم رشيـــــک وينمـــــه‬
‫‪932‬‬
‫د غريبــــــــــانو د محفــــــــــل شــــــــــمع ګــــــــــداز يــــــــــادېږې‬
‫او مست قلندر داسې يادوي‪:‬‬
‫مســـــــــت وي قلنـــــــــدر د قلنـــــــــدرو نـــــــــه قربـــــــــان شـــــــــم‬
‫ډېــــــــــــــر وي زورور د زورورو نــــــــــــــه قربــــــــــــــان شــــــــــــــم‬
‫نــــه تــــرې څــــوک پټيــــږي نــــه تــــرې څــــوک څــــه پټــــولی يش‬
‫‪939‬‬
‫تېــــــز يــــــې وي نظــــــر دې تېــــــز نطــــــرو نــــــه قربــــــان شــــــم‬
‫خو داسې ليکواالن هم شته چې د دې پريۍ مريدۍ نه خالف دي او دا د ترقۍ په‬
‫الر کې يو خنډ ګڼي‪ ،‬لکه روغانی چې وايي‪:‬‬
‫زهـــــــر چـــــــې خـــــــواره شـــــــو د پـــــــريي پېشـــــــوائيت پکـــــــې‬
‫‪930‬‬
‫ډېــــر پــــه وړانــــدې تلــــی مســــلامن يــــې وروســــتو پــــاتی کــــړه‬
‫پــــه يــــو بــــل ځــــای کــــې روغــــانی پــــه پــــري مرشــــد داســــې تنقيــــد‬
‫کوي‪:‬‬
‫د پــــري مرشــــد پــــه رنــــګ کــــې خلــــق پــــه تيــــارو کــــې ســــايت‬
‫د انګرېزانــــــــو تـــــــــايل ســــــــټ شـــــــــيطانان ښــــــــه پېـــــــــژنم‬
‫ږيـــــرې اوږدې کـــــړي بيـــــا پـــــرې خلقـــــو لـــــه دوکـــــې ورکـــــوي‬
‫‪933‬‬
‫دا تــــــــش د ږيــــــــرې د تســــــــاو مســــــــلامن ښــــــــه پېــــــــژنم‬
‫د وخـــت پـــه تېرېـــدو لـــه پريانـــو مريـــدانو رسه دا عقيـــدت ورو ورو پـــه کمېـــدو‬
‫معلومېږي‪.‬‬

‫تصوف‬
‫په دې دور کې تصوف اګر چې نېغ په نېغه په ادب کې کم په نظر راځي خو بيا هم‬
‫د صوفيانو او پريانو په باره کې تذکرې ليکل شوي دي‪ .‬په دې کې "تذکره علامء کبار و‬
‫مشائخ عظام صوبه رس حد پاکستان"ډېره اهمه تذکره ده‪ 934.‬لږه لږه صوفيانه شاعري په‬

‫‪447‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دې دور کې د مختلفو شاعرانو په کالمونو کې موندلی يش‪ ،‬لکه شېر اکرب خان فکري په‬
‫خال کتاب "فکري خياالت" کې يوه برخه صوفيانه کالم ته مختص کړې ده‪ 930.‬په دې دور‬
‫کې په صوفيانو تنقيد هم شوی دی‪ ،‬لکه روغانی چې وايي‪:‬‬
‫کلـــــــــه کلـــــــــه کــــــــــوم ســـــــــتا د زړه خـــــــــربې صــــــــــويف‬
‫پـــــه نـــــور څـــــه نـــــه خـــــو فقـــــط ســـــتا د رش د يـــــرې صـــــويف‬
‫ده مجبـــــــوري چـــــــې درتـــــــه وايـــــــم راشـــــــه راشـــــــه نـــــــژدې‬
‫نـــــور خـــــو پـــــه زړه کـــــې درتـــــه وايـــــم لـــــرې لـــــرې صـــــويف‬
‫ســـــــتا پـــــــه خلکـــــــه کـــــــې بادشـــــــايئ د هالکـــــــو پټـــــــه ده‬
‫ســـــتا پـــــه تســـــاو کـــــې د تيمـــــور زغـــــيل لښـــــکرې صـــــويف‬
‫د شــــــــباهت نــــــــه خــــــــو دې څــــــــاڅي توقــــــــع د شــــــــفقت‬
‫تـــــــه پخـــــــوې د خاـــــــل غـــــــرض جـــــــادو منـــــــرتې صـــــــويف‬
‫دا تصــــــــوف چــــــــې پــــــــرې غاښــــــــونه د جــــــــابر ماتېــــــــدل‬
‫‪936‬‬
‫تـــــا پـــــرې تېـــــره کړلـــــې د داســـــې خلقـــــو ښـــــکرې صـــــويف‬
‫وخــت تېرېــدو رسه د تصــوف پــه بــاره کــې د خلکــو ســوچ کــې بــدلون راغلــی دی‪ ،‬لکــه‬
‫روغــانی د تصــوف پــه مقامــاتو کــې کامــل مقــام تــه رســېدل هلــه ګڼــي چــې ســړی د خاــل درد‬
‫په وجه د مخلوق دردونه ويني او له مخلوق رسه مينه وکړي‪:‬‬
‫د حرســــــت پــــــه مقامــــــات کــــــې د کامــــــل پــــــه مرتبــــــه شــــــو‬
‫لـــه خاـــل ځـــان يـــې مـــخ راســـتون شـــو پـــه طـــرف د مخلوقـــات‬
‫د خاــــــل درد پــــــه برکــــــت چــــــې د مخلــــــوق دردونــــــه وينــــــي‬
‫‪937‬‬
‫روغــــــــانی د خــــــــدای ويل دی شــــــــاعري يــــــــې کرامــــــــات‬
‫دوســت محمــد خــان کامــل هــم پــه تصــوف کــې د مخلــوق مينــه يــو بنيــادي خــربه‬
‫ګڼي‪ .‬پـه دې اړه هغـه د رحـامن بابـا پـه تصـوف کـې لـه انسـانيت رسه د مينـې پـه حوالـه‬
‫داسې ليکي‪:‬‬
‫د رحــامن بابــا پــه حيثيــت د صــويف د عظمــت راز پــه خــوږې او لــه‬
‫خــوږه ډکـــې شــاعرۍ کـــې د خـــدای او د هغــه د مخلـــوق رسه د بـــې‬
‫انتهــا مينــې او محبــت پــه اظهــار کــې دی ۔ او دا (خــدای او د هغــه د‬
‫مخلــوق رسه محبــت) د تصــوف داســې اصــول دي چــې مــذهب رسه‬

‫‪440‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫د مکمــل مطابقــت او د ډېــرې پــاکيزګۍ او عظمــت لــه کبلــه يــې پــه‬
‫‪930‬‬
‫حقه عام قبوليت موندلی دی‪.‬‬
‫لــه دې ټولــو خــربو مــونږ دې نتېج ـې تــه رســو چــې د ســوات د پښــتو ادب پــه دې‬
‫دور کــې د تصــوف پــه بــاره کــې تنقيــدي خيــاالت مخــې تــه راغــيل وو او د تصــوف پــه‬
‫مهمو خربو کې انسان دوستي شامله شوې وه‪.‬‬

‫د خيال ازادي او مساوات‬

‫د رياست له ادغام نه ورووسته ټول خلک د قانون په نظر کې برابر شول او خلکو ته‬
‫د خياالتو د اظهار ازادي مېالو شوه کومه چې د رياست د حکمرانانو په وخت کې خلکو ته‬
‫نه وه حاصله‪931.‬د سوات د رياست له ادغام نه بعد هم په غري جمهوري حکومتونو کې خلکو‬
‫خلکو ته د اظهار ازادي نه وه حاصله‪ ،‬لکه په "درانه بوټان" نومې نظم کې يو شاعر داسې‬
‫ليکي‪:‬‬
‫بيـــــــــا د توپـــــــــو خلـــــــــې د کـــــــــور پـــــــــه لـــــــــور شـــــــــوې‬
‫هــــــــــره کوڅــــــــــه کــــــــــې ســــــــــاډويب خــــــــــوره شــــــــــوه‬
‫ټولــــــــــــــه فضــــــــــــــا ســــــــــــــهم نيــــــــــــــولې ښــــــــــــــکاري‬
‫درانــــــــــه درانــــــــــه بوټــــــــــان منــــــــــډاو کــــــــــې ګرځــــــــــي‬
‫اوس بــــــــــــــه خــــــــــــــربې کنــــــــــــــايو کــــــــــــــې کــــــــــــــوو‬
‫اوس بـــــــــــــه ســـــــــــــندرې اشـــــــــــــارو کـــــــــــــې وايـــــــــــــو‬
‫د غالمــــــــــۍ پــــــــــه "نظــــــــــم و ضــــــــــبط" بــــــــــه ګرځــــــــــو‬
‫پـــــــــــه هتکـــــــــــړو بـــــــــــه خاـــــــــــل لفظونـــــــــــه تـــــــــــړو‬
‫بـــــــې واکـــــــه خلـــــــې بـــــــه مـــــــو پـــــــه واک کـــــــې ســـــــاتو‬
‫مـــــــورچې مـــــــو جـــــــوړې شـــــــوې د غـــــــويل ميـــــــنځ کـــــــې‬
‫بيــــــــــــــا ســــــــــــــنګينونه نغــــــــــــــري لــــــــــــــه راغلــــــــــــــه‬
‫‪942‬‬
‫د رسحــــــــــــــــــــدونو دې اللــــــــــــــــــــه مالــــــــــــــــــــک يش‬
‫خو بيا هم لکه څنګه چې په دې شعرونو کې بيان شوي دي‪ ،‬ليکواالنو په اشارو او‬
‫کنايو کې خربې کړي دي‪.‬‬

‫‪441‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫لوښي او کايل پرتي‬
‫په سوات کې استعاملېدونکي مختلف قسمه لوښي او کايل پرتي هم د دې دور په‬
‫ادب کې په نظر راځي‪ .‬په هغې کې څه لوښي او کايل پرتي دا ذکر شوي دي‪ .‬کټوۍ‪،‬‬
‫څمڅۍ‪ ،‬کونډۍ‪ ،‬کاسه‪ ،‬خانک‪ ،‬توڼۍ‪ ،‬خمبه‪ ،‬خمبګۍ‪ ،‬اټ‪ ،‬ګړونج‪ ،‬مشوګی‪ ،‬نغری‪،‬‬
‫کڼاوې‪ ،‬کټ‪ ،‬کټکی‪ ،‬پالنګ‪ ،‬ورونه‪ ،‬دروازې‪ ،‬متبګۍ‪ ،‬بنۍ‪ ،‬توره‪ ،‬غشی‪ ،‬شل‪ ،‬سول‪ ،‬ډال‪،‬‬
‫ټوپک‪ ،‬مچوغڼه‪ ،‬پېکړې‪ ،‬اوګۍ‪ ،‬چارګل‪ ،‬ډيډه‪ ،‬پېزوان‪ ،‬باهو‪ ،‬نتکۍ‪ ،‬بايئ‪ ،‬سېرۍ‪ ،‬مندرۍ‪،‬‬
‫‪949‬‬
‫پوڼ‪ ،‬ګوتۍ‪ ،‬وخی‪ ،‬موټکي‪ ،‬تعويذونه‪ ،‬ډيوټ‪ ،‬ډيوه‪ ،‬پڼې‪ ،‬کوپۍ‪ ،‬څالۍ‪ ،‬جغاول‪ ،‬وغريه‪.‬‬
‫د کالو ذکر په ټاو کې ډېر شوی دی‪ ،‬لکه دا ټاه‪:‬‬
‫د کــــــــــــــــــالو ډکــــــــــــــــــه پــــــــــــــــــرې راپريوځــــــــــــــــــه‬
‫کـــــــه پـــــــه شـــــــېربه تبـــــــه پـــــــروت وي جـــــــوړ بـــــــه شـــــــينه‬
‫ښځه خال کايل ډېر په احتياط سايت او خال ګور کفن يې ګڼي‪ ،‬خو چې کله‬
‫پښتون له دښمن رسه الس په الس يش‪ ،‬نو پښتنه ښځه داسې چغه وکړي‪:‬‬
‫دښـــــــــــمن پـــــــــــه رسو ګولـــــــــــو کـــــــــــې پـــــــــــټ کـــــــــــړه‬
‫‪940‬‬
‫کـــــه کـــــالتوس خـــــالص شـــــو لـــــونګني بـــــه ګاڼـــــه کړمـــــه‬
‫نته يا نتکۍ د پوزې يو کالی دی‪ ،‬يو شاعر يې داسې ذکر کوي‪:‬‬
‫چـــــــــې پـــــــــه تـــــــــوره پـــــــــه خنجـــــــــر پرېـــــــــويت نـــــــــه وو‬
‫‪943‬‬
‫پــــــــــــــــــه وړه نازکــــــــــــــــــه نتــــــــــــــــــه پرېوتــــــــــــــــــل‬
‫کايل زياتره د رسو زرو او د ساينو زرو استعامل شوي دي‪ ،‬لکه په دې ټاه کې د رسو‬
‫زرو د ګوتو ذکر شوی دی‪:‬‬
‫مالـــــــــــــــــه پينځـــــــــــــــــه ګـــــــــــــــــوتې د رسو کـــــــــــــــــړه‬
‫پــــــــــه دواړه الســــــــــه بــــــــــه دې کــــــــــور جــــــــــارو کومــــــــــه‬
‫د ثقافت او متدن له ارتقاء رسه په کالو کې هم د خال ذوق او شوق مطابق ترقي‬
‫شوې ده‪ ،‬کله چې د رسو زرو رواج عام نه و‪ ،‬نو زيات کايل به د ساينو زرو استعاملېدل او‬
‫چې کله د رسو زرو کايل عام شو نو اوګۍ‪ ،‬پېکړې‪ ،‬پانزېب‪ ،‬دواګۍ‪ ،‬جغاول او د مورانونو‬
‫رواج ختم شو‪ .‬اوس دغه کايل ډېر کم مېالويږي‪ ،‬د دې پر ځای د رسو زرو کايل کاناور‪،‬‬
‫جومر‪ ،‬ټيک‪ ،‬دړۍ‪ ،‬امېل او نيمکۍ راووتې دي‪ .‬د ساينو زرو له کالو نه عالوه به زنانو په‬
‫کميسونو د ساينو زرو پرتي او مرۍ په داسې انداز لګولې لکه چا چې په کميس د ساينو‬

‫‪402‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫زرو ګلکاري کړي وي‪ ،‬ان چې د کميس تڼۍ او بټنې به هم د ساينو زرو وې‪ .‬د ساينو زرو‬
‫په کالو کې له ټولو نه مهم کالی اوګۍ وه‪ ،‬اوګۍ به د غاړی کالی و‪ ،‬چې په نيمه دایره کې‬
‫به د پړي يا وندين په شان تاو راتاو وه‪،‬په دې ټاو کې د اوګۍ ذکر شوی دی‪:‬‬
‫اوګــــــــــــــــــــــــۍ د غــــــــــــــــــــــــاړې بنــــــــــــــــــــــــديوان دی‬
‫زه بنديوانــــــــــــــــه د اشــــــــــــــــنا د غــــــــــــــــاړې ميــــــــــــــــه‬
‫اوګـــــــــــــــــــۍ پـــــــــــــــــــه غـــــــــــــــــــاړه جينـــــــــــــــــــۍ الړه‬
‫پرېــــــــــږده چــــــــــې الړه مېلمنــــــــــه بــــــــــه د چــــــــــا وينــــــــــه‬
‫شـــــــــــال يـــــــــــې پـــــــــــه رس اوګـــــــــــۍ پـــــــــــه غــــــــــــاړه‬
‫ګــــــــــــــــودر تــــــــــــــــه الړه عاشــــــــــــــــقان رنځوروينــــــــــــــــه‬
‫ولـــــــــــــــې بـــــــــــــــه زه ورپســـــــــــــــې نـــــــــــــــه مـــــــــــــــرم‬
‫اوګـــــــــۍ پـــــــــه غـــــــــاړه مـــــــــازيګر ګـــــــــودر تـــــــــه ځينـــــــــه‬
‫يو قسم اوګۍ به د پړي په شان تاو راتاو وه او دننه به ډډه وه‪ ،‬لکه په دې ټاه کې‬
‫ورته اشاره شوې‪:‬‬
‫ډډه اوګــــــــــــــــــۍ غنــــــــــــــــــدل يــــــــــــــــــې غــــــــــــــــــاړه‬
‫زه د دالل نــــــــــــه پــــــــــــه نېســــــــــــتۍ راغلــــــــــــی ميــــــــــــه‬
‫په ډډه اوګۍ کې به زر کم لګېده‪ ،‬نو دا به اکرث غريبانانو خلکو جوړولې او مالداره‬
‫خلکو به کوټلې اوګۍ جوړولې‪.‬‬
‫اوګـــــــــــــــــــۍ کـــــــــــــــــــوټلې کـــــــــــــــــــړه زرګـــــــــــــــــــره‬
‫زه د څلـــــــــــــورو وروڼـــــــــــــو خـــــــــــــور يـــــــــــــم قدرمنـــــــــــــه‬
‫يو قسم اوګۍ به داسې وه چې هغه به تاو راتاو وه خو په مينځ کې به يې د چارګل‬
‫په شان ګل لګېدلی و‪ ،‬هغې ته به يې چارګل اوګۍ ویله‪:‬‬
‫مـــــــــور يـــــــــې پـــــــــه چـــــــــم کـــــــــې شـــــــــوملې غـــــــــواړي‬
‫لــــــــور يــــــــې چارګــــــــل اوګــــــــۍ پــــــــه غــــــــاړه ګرځوينــــــــه‬
‫يو بل قسم اوګۍ ته به يې شتۍ اوګۍ وې‪ ،‬دا به د ساوږمۍ په شان پلنه وه او ټوله‬
‫سينه به يې نيولې وه او په سينه به د امېل يا د بل کايل ځای نه و‪ ،‬لکه په دې ټاو کې چې‬
‫يې ذکر دی‪:‬‬

‫‪409‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫تـــــــــــــــــــور لـــــــــــــــــــونګني پـــــــــــــــــــه ژړا راغـــــــــــــــــــی‬
‫ســــــــاينه اوګــــــــۍ پــــــــه ســــــــينه ځــــــــای نــــــــه راکوينــــــــه‬
‫يــــــــــــــار مــــــــــــــې د غشــــــــــــــو جنــــــــــــــګ لــــــــــــــه الړه‬
‫زه بـــــــــه شـــــــــتۍ اوګـــــــــۍ د ډال پـــــــــه ځـــــــــای لېږمـــــــــه‬
‫له اوګۍ نه عالوه د غاړې په کالو کې جغاول‪ ،‬دواګۍ‪ ،‬امېل او تعويذ راځي‪ .‬جغاول‬
‫د ساينو زرو کالی دی چې له اوسني امېل رسه سمون خوري‪ ،‬خو په اوږدوايل کې له امېل‬
‫نه لنډ وي‪ ،‬ځکه خو وايي‪:‬‬
‫د جغــــــــــــــــــاول مــــــــــــــــــزی دې لنــــــــــــــــــډ کــــــــــــــــــړه‬
‫لکـــــــه ګـــــــواښ ګرنـــــــدی د ســـــــينې ميـــــــنځ لـــــــه راځينـــــــه‬
‫خـــــــــــــدای دې وړه پـــــــــــــه مرګـــــــــــــي مـــــــــــــړه کـــــــــــــړه‬
‫چـــــــې جغـــــــاول دې کرشـــــــې خـــــــور تـــــــه پـــــــاتې شـــــــينه‬
‫جغاول به عموما ً د مالدارو ښځو په غاړو وه‪ ،‬ځکه خو وایي‪:‬‬
‫کــــــــــــــه دې جغــــــــــــــاول پــــــــــــــه غــــــــــــــاړه نــــــــــــــه وی‬
‫د ملـــــــــک لـــــــــور بـــــــــه درتـــــــــه چـــــــــا ویـــــــــيل وونـــــــــه‬
‫دواګۍ د ساينو زرو واړه واړه تصويرونه وي چې په دوه مزو کې غربګ پييل شوي وي‬
‫او په مينځ کې يې پلنه غټه او ښکلې ګل کړې نامه وي‪ .‬د دواګو امېل ډېر اوږد وي‪ ،‬لکه‬
‫چې وايي‪:‬‬
‫د پرســـــــــــــــــــــــــيل د ســــــــــــــــــــــــــېله راغلــــــــــــــــــــــــــه‬
‫د دواګـــــــــــو امېـــــــــــل يـــــــــــې لګـــــــــــي پـــــــــــه ورانونـــــــــــو‬
‫د ســــــــــــــينې جــــــــــــــړق مــــــــــــــې ورلــــــــــــــه ورکــــــــــــــړه‬
‫د دواګــــــــــــو مــــــــــــې ورلــــــــــــه ويســــــــــــته کوشــــــــــــېرونه‬
‫تعويذ له رسو ساينو او زيړو نه جوړ وي‪ .‬دا يو پلن څلور ګوټه ډيب شانې وي‪ ،‬په دې‬
‫کې عموما ً خلک د پرييانو يا د نظر وغريه تعويذ هم بندوي‪ .‬دا هم ډېر خوند ناک کالی‬
‫دی‪ ،‬ځکه خو وايي‪:‬‬
‫د تعويـــــــــــــــــذګي مـــــــــــــــــزی دې لنـــــــــــــــــډ کـــــــــــــــــړه‬
‫پـــــــــــــــــه عاشـــــــــــــــــقانو دې زيـــــــــــــــــړی اولګونـــــــــــــــــه‬
‫مــــــــــــــا بــــــــــــــه د غــــــــــــــاړې تعويــــــــــــــذګی کــــــــــــــړې‬

‫‪400‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫عـــــــــامل بـــــــــه وايـــــــــي يـــــــــار پـــــــــه غـــــــــاړه ګرځوينـــــــــه‬
‫امېل د غاړې يو عام کالی دی چې له رسو زرو نه جوړېږي‪ ،‬ځينې پېغلې يې له‬
‫لونګو او رنګا رنګ مرو نه هم جوړوي‪:‬‬
‫امېـــــــــــــل د هــــــــــــــر چــــــــــــــارسه خونــــــــــــــد کــــــــــــــړي‬
‫زمـــــــــــا د يـــــــــــار پـــــــــــه ســـــــــــينه کـــــــــــړي اشـــــــــــارتونه‬
‫د پوزې په کالو کې پېزوان هم ډېر مشهور کالی دی‪ ،‬لکه په دې ټاو کې چې ياد شوی دی‪:‬‬
‫شـــــــــــونډې بـــــــــــه يـــــــــــې ولـــــــــــې پســـــــــــتې نـــــــــــه وي‬
‫چــــــــې د پېــــــــزوان ســــــــيوری پــــــــرې اوړی ژمــــــــې وينــــــــه‬
‫پـــــــــــه چـــــــــــيلم راغلـــــــــــه کـــــــــــش يـــــــــــې ورکـــــــــــړه‬
‫د لشـــــــــه دار پېـــــــــزوان يـــــــــې شـــــــــنه لـــــــــوخړه ځينـــــــــه‬
‫شـــــــــــــونډې مـــــــــــــې دې چـــــــــــــيلم تـــــــــــــه ورکـــــــــــــړې‬
‫دننـــــــــــه زړه مـــــــــــې د پېـــــــــــزوان مېـــــــــــرمن ســـــــــــيزينه‬
‫نتکۍ هم د پوزې يو کالی دی چې د پېزوان په څېر وي‪ ،‬خو لږه وړه وي‪ .‬دا د پوزې ګسې‬
‫ساېږمه کې اچول کېږي‪ ،‬دې ته د تار يا د زرو جلب وایي چې د اننګو د پاسه په غوږ پوری تړل‬
‫شوی وي‪.‬‬
‫نـــــــــــــــــن مــــــــــــــــــې د يـــــــــــــــــار د راتلــــــــــــــــــو ورځ ده‬
‫ځکـــــــــــه نتکـــــــــــۍ پـــــــــــه پـــــــــــوزه لکـــــــــــه ګرځومـــــــــــه‬
‫نتکــــــــــــــــــۍ دې لنــــــــــــــــــډه جلبــــــــــــــــــۍ کــــــــــــــــــړه‬
‫مالـــــــه پـــــــه الســـــــو کـــــــې راځـــــــي کســـــــکر بـــــــه شـــــــينه‬
‫نتکـــــــــــــــــــــــۍ دې رسه بڅـــــــــــــــــــــــري نـــــــــــــــــــــــويل‬
‫د چـــــــــا يــــــــــې وســـــــــوې بوســــــــــاړې د چـــــــــا ټوپونــــــــــه‬
‫مـــــــــــــــــــا ورتـــــــــــــــــــه نـــــــــــــــــــه وې رشمېدمـــــــــــــــــــه‬
‫د رسې نتکــــــــــــــۍ رسه پېــــــــــــــزوان مــــــــــــــزه کوينــــــــــــــه‬
‫چارګل هم د پوزې يو کالی دی چې عموما ً د ساينو زرو وي‪ .‬دا د مېخکي په شان‬
‫وي خو په جسامت کې له مېخکي نه غټ وي‪ .‬په دې کې ښکته څلور پرې وي او بره دنګ‬
‫وي او غمی پکې لګېدلی وي‪ ،‬لکه په دې ټاو کې چې يې یادونه شوې ده‪:‬‬

‫‪403‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ســـــــــــــــــتا د چارګـــــــــــــــــل څلـــــــــــــــــور پـــــــــــــــــرې دي‬
‫څلـــــــــور پـــــــــرې نـــــــــورې کـــــــــړه چـــــــــې زه دروخېژمـــــــــه‬
‫ســـــــــــتا د چارګـــــــــــل پـــــــــــه پـــــــــــرو غـــــــــــوڅ شـــــــــــوم‬
‫وړوکـــــــی لـــــــوی شـــــــوم جـــــــوړ مـــــــې نـــــــه شـــــــو پرهرونـــــــه‬
‫مېخکی هم د پوزې يو کالی دی‪ ،‬چې په جسامت کې له چارګل نه وړوکی وي‪ .‬دا‬
‫اکرث د رسو زرو جوړ وي‪ ،‬دا د چارګل ترقي يافته صورت دی‪.‬‬
‫ســـــــــــــــــــــــــــور مېخکيـــــــــــــــــــــــــــه بختـــــــــــــــــــــــــــوره‬
‫د پـــــــــــــــوزې رس دې پـــــــــــــــه دفـــــــــــــــرت اورســـــــــــــــېدنه‬
‫رسه مېخکــــــــــــــــــــــــي نــــــــــــــــــــــــرۍ دې پــــــــــــــــــــــــوزه‬
‫پـــــــــــه الرې رو ځـــــــــــه چـــــــــــې دې اوکـــــــــــړم ديدنونـــــــــــه‬
‫کله چې د ساينو زرو کايل عام وو‪ ،‬نو د رس په کالو کې موټکي او مورانونه به ښځو‬
‫ډېر په شوق استعاملول‪.‬‬
‫پـــــــــــــه مـــــــــــــا دې وار د ځـــــــــــــوانۍ تېـــــــــــــر کـــــــــــــړه‬
‫‪944‬‬
‫ســــــــــتا دې را نــــــــــه يش د دکــــــــــن نــــــــــه مورانونــــــــــه‬
‫دړۍ او ټيک د رس کايل دي‪ ،‬دړۍ د رس په وېښتو کې کلکه وي او ټيک په تندي ځانګي‪.‬‬
‫دا ټيـــــــــک دې پـــــــــاس پـــــــــه تنـــــــــدي خونـــــــــد کـــــــــړي‬
‫لکــــــــه ســــــــاوږمۍ چــــــــې پــــــــه اســــــــامن پړقــــــــا کوينــــــــه‬
‫ټيـــــــــــک پـــــــــــه تنـــــــــــدي چارګـــــــــــل پـــــــــــه پـــــــــــوزه‬
‫پــــــــه لنــــــــډه زنــــــــه دې شــــــــني خــــــــال مــــــــزه کوينــــــــه‬
‫ټيـــــــــــک پـــــــــــه تنـــــــــــدي پېـــــــــــزوان پـــــــــــه شـــــــــــونډو‬
‫اوګــــــــــۍ پــــــــــه غـــــــــــاړه د جينــــــــــۍ مــــــــــزه کوينـــــــــــه‬
‫ټيــــــــــــــک رالــــــــــــــه ښــــــــــــــه جــــــــــــــوړکړه زرګــــــــــــــره‬
‫نـــــــاموس بـــــــه ســـــــتا وي خونـــــــد بـــــــه مـــــــا رسه کوينـــــــه‬
‫ټيـــــــــــک پـــــــــــه تنـــــــــــدي پېـــــــــــزوان پـــــــــــه پـــــــــــوزه‬
‫‪940‬‬
‫ســـــــــــيکهان دې بـــــــــــوزه زه دې روغ لېـــــــــــونی کړمـــــــــــه‬
‫د ټيک پر ځای اوس د جومر رواج زياتيږي‪.‬‬

‫‪404‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫جـــــــــــومر يـــــــــــې پـــــــــــاس پـــــــــــه تنـــــــــــدي ځـــــــــــانګي‬
‫امېــــــــل پــــــــه غــــــــاړه ګرځــــــــوي رنځــــــــور يــــــــې کړمــــــــه‬
‫د غوږونو د کالو رواج په پښتنو کې ډېر زيات دی‪ ،‬لکه په تاريخ رحمت خاين کې یې‬
‫ذکر شوی و‪ ،‬چې نارينه وو به هم د رسو يا ساينو والۍ په غوږ کولې‪ .‬ماشومان او نارينه په‬
‫غوږونو کې بادرۍ او د رسو زرو مزي استعاملوي‪ .‬د غوږونو مشهور کايل دا دي‪ :‬مندرۍ‪،‬‬
‫بادرۍ‪ ،‬جونکۍ‪ ،‬لښتۍ‪ ،‬درونه‪ ،‬ډيډې ا و نور‪ .‬په دې ټولو کې لښتۍ ډېر زوړ کالی دی‪ ،‬دا‬
‫د چنار د ګل په شان غونډ اوږد او لشې لشې وي‪.‬‬
‫لښـــــــــــــــــــــــتۍ دې رسه بڅـــــــــــــــــــــــري نـــــــــــــــــــــــويل‬
‫زرګـــــــــــره نـــــــــــه يـــــــــــم چـــــــــــې بڅـــــــــــري ټولومـــــــــــه‬
‫پـــــــــــــــــــــــه تعويـــــــــــــــــــــــذونو کـــــــــــــــــــــــې دې اور دی‬
‫پــــــــه رسو لښــــــــتو کــــــــې دې انګــــــــار دی مــــــــا ســــــــيزينه‬
‫د غوږونو بل کالی بادرۍ دي‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬
‫پـــــــــــــــــــــــه بالښـــــــــــــــــــــــت رس رارسه مـــــــــــــــــــــــه ږده‬
‫زمــــــــــا پــــــــــه غــــــــــوږو دي بــــــــــادرۍ چيچــــــــــل کوينــــــــــه‬
‫موندرۍ هم د غوږونو يو کالی دی‪.‬‬
‫يــــــــــو مــــــــــې پېــــــــــزوان بــــــــــل مــــــــــې چارګــــــــــل دی‬
‫د لشــــــــــــه دارو منــــــــــــدرو زه پــــــــــــه طمــــــــــــع ميــــــــــــه‬
‫د غوږونو بل کالی ډيډې دي‪.‬‬
‫ډيــــــــــــــډو لــــــــــــــه غربګــــــــــــــې ټــــــــــــــالۍ ورکــــــــــــــړه‬
‫زمــــــــــا د ورور دنيــــــــــا بــــــــــه خــــــــــدای پــــــــــوره کوينــــــــــه‬
‫باهو هم يو زوړ کالی دی‪ ،‬دا د ساينو زرو يو پلن بنګړی وي او ښځې يې په الس کوي‪.‬‬
‫بــــــــــــــاهو پــــــــــــــه الس ګــــــــــــــوتې پــــــــــــــه ګوتــــــــــــــه‬
‫زرګــــــــــره ټولــــــــــه دې يــــــــــارۍ تــــــــــه جــــــــــوړه کړمــــــــــه‬
‫ميمــــــــــــــــــونې ورور تــــــــــــــــــه جــــــــــــــــــواب وکــــــــــــــــــړه‬
‫پــــــه صــــــندوقچي کــــــې مــــــې بــــــاهو دی زنــــــګ بــــــه شــــــينه‬
‫بـــــــــــاهو مـــــــــــې وه پـــــــــــه الس مـــــــــــې نـــــــــــه کـــــــــــړه‬
‫اوس بــــــــه د يــــــــار کــــــــيل تــــــــه ځــــــــم تــــــــش مړوندونــــــــه‬

‫‪400‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د الس بـــــــــــــــــــاهو مـــــــــــــــــــې ابـــــــــــــــــــو يـــــــــــــــــــوړو‬
‫پـــــــــــه غـــــــــــم رشيکـــــــــــه يـــــــــــاره نيســـــــــــه ګودرونـــــــــــه‬
‫د باهو د رواج له کمېدو رسه بيا بنګړي عام شوي دي‪ ،‬لکه په دې الندې ټاو کې‬
‫چې راغيل دي‪:‬‬
‫لېچـــــــــــې يـــــــــــې ډکـــــــــــې لـــــــــــه بنګـــــــــــړو کـــــــــــړې‬
‫پـــــــه ســـــــیل روانـــــــه شـــــــوه د يـــــــار ديـــــــدن تـــــــه ځينـــــــه‬
‫بنګـــــــړي مـــــــې ســـــــتا پـــــــه کـــــــټ کـــــــې مـــــــات شـــــــول‬
‫اوس نارينـــــــــــه شـــــــــــه راتـــــــــــه ډک کـــــــــــړه مړوندونـــــــــــه‬
‫پــــــــــــه خــــــــــــوب اوده مــــــــــــې ځکــــــــــــه وېښ کــــــــــــړې‬
‫يــــــــــــاره زمــــــــــــا د الس بنګــــــــــــړي راغــــــــــــيل دينــــــــــــه‬
‫خدايـــــــــه پـــــــــه پېغلـــــــــو کـــــــــې مـــــــــې پـــــــــټ کـــــــــړې‬
‫چــــــــې هــــــــر طــــــــرف تــــــــه د بنګــــــــړو رشنګــــــــا راځينــــــــه‬
‫بنګـــــــــــړي څـــــــــــه ښـــــــــــکته کـــــــــــړه څـــــــــــه پورتـــــــــــه‬
‫چــــــــــــې پــــــــــــه خــــــــــــايل مړونــــــــــــد دې رس ولګومــــــــــــه‬
‫دا نيمــــــــــــه شــــــــــــاه ده بنګــــــــــــړي شــــــــــــړنګ کــــــــــــړي‬
‫نـــــــــــــامړدې وتـــــــــــــړه بنګـــــــــــــړي پـــــــــــــه روميـــــــــــــالونو‬
‫کـــــــــــــــــور دې نـــــــــــــــــزدی کوڅـــــــــــــــــه دې لـــــــــــــــــرې‬
‫ســــــتا د بنګــــــړو رشنګــــــا مــــــې خــــــوب تــــــه نــــــه پرېږدينــــــه‬
‫الس خوندی(الس وندی) هم د بنګړو په شان د الس يو کالی دی‪ .‬دا له رنګا رنګ‬
‫مرو نه سازيږي او جينکۍ يې ډېره په مينه په الس کوي‪.‬‬
‫بنګـــــــــــړي د کـــــــــــټ پـــــــــــه غـــــــــــوټۍ مـــــــــــات کـــــــــــړه‬
‫زمــــــــونږ چمګــــــــي لــــــــه الس خونــــــــدي راغــــــــيل دينــــــــه‬
‫د پښو کالو ته پېکړه يا پانزېب وایي‪ .‬پېکړه د اوګۍ په شان تاو را تاو او په مينځ کې‬
‫ډډه وي‪ .‬د ډډې اوګۍ مينځ خايل وي او د پېکړې په مينځ کې وړې وړې ګيټۍ وي چې‬
‫له قدم اخستو رسه شړنګېږي‪ ،‬لکه په دې الندې ټاو کې چې يې ذکر شوی دی‪:‬‬
‫پـــــــــــــــــــه پېکـــــــــــــــــــړه کـــــــــــــــــــې اوبـــــــــــــــــــه راوړه‬
‫کــــــه تــــــږی نــــــه يــــــم ســــــتا د مينــــــې بــــــه يــــــې څښــــــمه‬

‫‪406‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫پـــــــــــــه بلـــــــــــــۍ رو ځـــــــــــــه پښـــــــــــــې دې پريوځـــــــــــــه‬
‫د پېکــــــــــــــــړو شــــــــــــــــڼا دې کلــــــــــــــــی خربوينــــــــــــــــه‬
‫د پېکــــــــــــــــــــــــــړو شــــــــــــــــــــــــــڼا راخيـــــــــــــــــــــــــــژي‬
‫راتــــــــــه ښــــــــــکاريږي جينکــــــــــۍ ابــــــــــو لــــــــــه ځينــــــــــه‬
‫پانزېب هم د پېکړو په شان د پښو يو کالی دی‪ ،‬دا د ساينو زرو يوه جالداره پټه وي‬
‫چې د پېکړو په شان په دواړو پښو کې استعاملېږي‪ ،‬لکه په دې ټاو کې چې وايي‪:‬‬
‫ســـــــــــور مېخکـــــــــــی پـــــــــــه پـــــــــــوزه ســـــــــــور کـــــــــــړه‬
‫پانزېـــــــب پـــــــه پښـــــــو کـــــــړه پـــــــه نـــــــاز کېـــــــده قدمونـــــــه‬
‫مالـــــــــــــــــــــــــه پانزېـــــــــــــــــــــــــب پېکـــــــــــــــــــــــــړه راوړه‬
‫چــــــــې پــــــــه همزولــــــــو کــــــــې ماللــــــــه ناســــــــته ميــــــــه‬
‫پېکـــــــــــــــــــړه راغلـــــــــــــــــــه پـــــــــــــــــــه ژړا شـــــــــــــــــــوه‬
‫‪946‬‬
‫مالـــــــه پانزېـــــــب پـــــــه پونـــــــده ځـــــــای نـــــــه راکوينـــــــه‬
‫په دې الندينو ټاو کې د ځينو لوښو او کالو پرتو نومونه راغيل دي‪:‬‬
‫رب دې زمـــــــــــــــــونږ د کـــــــــــــــــور کنـــــــــــــــــدو کـــــــــــــــــړه‬
‫چــــــې هــــــر ســــــاعت دې پــــــه مــــــورۍ کــــــې الس منډمــــــه‬
‫خلــــــــــــــــــک پېــــــــــــــــــزوان ګړنــــــــــــــــــدی بــــــــــــــــــويل‬
‫مـــــــــــا پـــــــــــه نتکـــــــــــۍ د قـــــــــــال بـــــــــــرج و نړونـــــــــــه‬
‫د پېشــــــــــــــــــمني اورونــــــــــــــــــه بــــــــــــــــــل شــــــــــــــــــول‬
‫ورتـــــــــــــه راکـــــــــــــوز شـــــــــــــو زنګېـــــــــــــديل پېزوانونـــــــــــــه‬
‫چراغـــــــــــــــــــه بلــــــــــــــــــــې ملبـــــــــــــــــــې وکــــــــــــــــــــړه‬
‫ورســـــــــتی ديـــــــــدن دی بيـــــــــا بـــــــــه نـــــــــه وي ديدنونـــــــــه‬
‫يــــــــار مــــــــې پــــــــه زېــــــــن کــــــــې راتــــــــه کــــــــوږ شــــــــه‬
‫‪947‬‬
‫د پڼــــــــــــو څــــــــــــوکې لګــــــــــــوم خلــــــــــــه ورکومــــــــــــه‬
‫د جامو وينځلو لااره به يو لرګی استعاملېده‪ ،‬دغه لرګي ته به يې سوباړی ويلو‪ .‬په‬
‫دې ټاه کې د سوباړي ذکر راغلی دی‪:‬‬
‫تــــــــــــه ګړنــــــــــــدی وې ځــــــــــــان دې خــــــــــــالص کــــــــــــړ‬
‫‪940‬‬
‫پــــــــــه مــــــــــا يــــــــــې وکــــــــــړل د ســــــــــوباړو ګوزارونــــــــــه‬

‫‪407‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د سوباړي ذکر روغانی داسې کوي‪:‬‬
‫پــــه مــــونږ د چــــا څــــه کــــار دی کــــه پــــه وړانــــدې ځــــو کــــه وروســــتو‬
‫د غوښــــې پــــه ځــــای دال خــــورو کــــه پالــــک پــــه ځــــای ورخــــاړی‬
‫د بـــــرش پـــــه ځـــــای مســـــواک کـــــه د قـــــالني پـــــه ځـــــای بـــــروزه‬
‫‪941‬‬
‫شــــيماو پــــه ځــــای شــــوملی ‪ ،‬کــــه د مشــــني پــــه ځــــای ســــوباړی‬
‫په سوات کې دا لوښي لرګي او کلتوري سامان په ورکېدو دی‪ ،‬ځکه چې د دې لااره‬
‫خلک د سوات په کليو او بانډو ګرځي او دا نعرې وهي چې "زاړه راکړئ‪ ،‬نوي واخلئ"‪ .‬په‬
‫دې طريقه دا زاړه څيزونه لکه د څرمنې زاړه کټکي او کټونه‪ ،‬ګلدارې املارۍ‪ ،‬ورونه‪،‬‬
‫درشلې‪ ،‬توڼۍ‪ ،‬خمبې‪ ،‬تخته پوشونه‪ ،‬د لرګو زاړه لوښي‪،‬کڼاوې‪ ،‬تورې‪ ،‬غيش‪ ،‬ليندې‪،‬‬
‫پټاقدارې ټوپکې‪ ،‬متاچې او داسې نور ډېر قيمتي تهذيبي او کلتوري څيزونه د ملک نه بهر‬
‫‪902‬‬
‫ويستلی کېږي‪.‬‬

‫لرغوين اثار‬
‫سوات د مختلفو تهذيبونو کور پاتې شوی دی‪ .‬د دغو تهذيبونو اثار په سوات کې‬
‫موجود وو‪ ،‬خو د وخت له تېرېدلو رسه دغه اثار ورو ورو په ورکېدو دي‪ .‬خوشحال خان چې‬
‫کوم وخت سوات ته راغلی و‪ ،‬نو هغه هم د سوات د لرغونو اثارو ذکر کړی دی‪ ،‬لکه په دې‬
‫شعرونو کې چې وايي‪:‬‬
‫پکــــــــې لــــــــويې منــــــــارې شــــــــته‪ ،‬بــــــــت خــــــــانې شــــــــته‬
‫‪909‬‬
‫لـــــــــــوی کوټونـــــــــــه حـــــــــــوېلۍ د زمـــــــــــانې شـــــــــــته‬

‫د ســـــــــوات پـــــــــه ملـــــــــک کـــــــــې روغـــــــــې حـــــــــوېلۍ دي‬

‫‪900‬‬
‫پـــــــــه هـــــــــر کـــــــــور کـــــــــې ګلعـــــــــذارې ســـــــــهېلۍ دي‬
‫لکه څنګه چې مخکې ویل شوي‪ ،‬سوات د بدهـ مت يو لوی مرکز پاتې شوی او د‬
‫بدهـ مت دغه اثار اوس هم په سوات کې موندل کېږي‪ .‬د دې لرغونو اثارو ذکر هم د سوات‬
‫په ادب کې موندلی يش‪،‬لکه په دې نظم کې چې وايي‪:‬‬
‫دا نړېـــــــــــــــدلې ســـــــــــــــټوپا‬
‫او قــــــط پــــــه قــــــط تختونــــــه‬

‫‪400‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫د لـــــــــوی فنکـــــــــارو ګوتـــــــــو‬
‫د ګټـــــــــو جـــــــــوړ نقشـــــــــونه‬
‫د بدهـــــــ مــــــت هــــــر پیغمــــــرب‬
‫بـــــــــه د دې نـــــــــور د کـــــــــوره‬
‫د محبــــــــــت پــــــــــه ربــــــــــاب‬
‫‪903‬‬
‫د امـــــن ســـــاز پورتـــــه کـــــو‬
‫او په سوات کې چې دا زاړه اثار په کومه طريقه برباد کړی شول د هغې په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫خـــــــــو د وختونـــــــــو اوګـــــــــو‬
‫درانـــــــــه رښـــــــــتيا د بـــــــــدها‬
‫تــــــر ډېــــــرې لــــــرې مــــــودې‬
‫د اوړلـــــــو تـــــــوان نـــــــه لـــــــره‬
‫نـــــو وخـــــت پـــــه ډډه واوښـــــت‬
‫ډېــــــــرې ابــــــــادې ســــــــټوپې‬
‫ښـــــکلې ښائســـــته بـــــت کـــــړې‬
‫د کاغــــــــــــــــذي ګلونــــــــــــــــو‬
‫پــــه "ګــــل کــــدو" بــــدل شــــوې‬
‫د "ادهيــــــــانې" بــــــــت کــــــــړه‬
‫د بـــــــــت کـــــــــړې کنـــــــــډرات‬
‫نــــن پــــه نـــــزدې ګاونــــډ کـــــې‬
‫د شـــــــنو پټـــــــو پـــــــه پولـــــــه‬
‫بــــــس د يــــــو الرې پــــــه حــــــد‬
‫غونــــــډی جومــــــات لــــــري اوس‬
‫او چــــــــې پينځــــــــه وختونــــــــه‬
‫د منــــــــــــــــارو د څوکــــــــــــــــو‬
‫د لــــــــوی اللــــــــه د وحــــــــدت‬
‫د محمــــــــــــــد د عظمــــــــــــــت‬
‫د رښــــــــتيا غــــــــږ پورتــــــــه يش‬

‫‪401‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫نــــــــــو د بــــــــــدها روح تــــــــــه‬
‫د زړه ســــــــــکون مــــــــــېالو يش‬
‫د تهـــــذيب مـــــات زنځـــــري تـــــه‬
‫نــــــــوی تــــــــړون مــــــــېالو يش‬
‫خـــــو ســـــنګ پـــــارې د بـــــدها‬
‫چــــا پــــه بــــازار خرڅــــې کــــړې‬
‫چــــــا پــــــه جنــــــون د مــــــذهب‬
‫تـــــــرې ســـــــرتګې اوويســـــــتلې‬
‫چــــــــا د غــــــــزا پــــــــه نامــــــــه‬
‫تـــــــرې پـــــــوزه ماتـــــــه کړلـــــــه‬
‫چـــــــا د جنـــــــت پـــــــه طمـــــــع‬
‫ورلــــــــه غوږونــــــــه پرېکــــــــړل‬
‫ګنـــــي بـــــدها بـــــه هـــــم نـــــن‬
‫دغـــــــــه رښـــــــــتيا د کـــــــــامل‬
‫دغــــــــه بازګشــــــــت د بــــــــالل‬
‫لکــــــــــه د ســــــــــاز اورېــــــــــده‬
‫د کـــــــــوم رښـــــــــتيا د پـــــــــاره‬
‫‪904‬‬
‫چـــې هغـــه ځـــان ملنـــګ کـــړه‬
‫د سوات په لرغونو اثارو له ټولو نه زيات کار د اټيل د لرغوناوهنې مشن کړی دی‪.‬‬

‫د پښتنو نفاق‬
‫د پښتنو د بې اتفاقۍ چغې نعرې د پښتو سرت شاعر خوشحال خان خټک هم ډېرې‬
‫وهيل‪ ،‬خو هېڅ اثر يې نه و کړی‪ .‬د پښتنو د نفاق په وجه چې پښتانه له کومو جنګونو او‬
‫نورو ټولنيزو شخړو رسه مخامخ دي د هغې په باره کې داسې ویل شوي دي‪:‬‬
‫چـــــــــې نـــــــــا توانـــــــــه د پښـــــــــتو د وحـــــــــدت جــــــــــړ وي‬
‫پښــــــــــتانه بــــــــــه تــــــــــل پــــــــــه رسو وينــــــــــو ککــــــــــړ وي‬
‫د پښـــــــتو د ننـــــــګ څـــــــادر چــــــــې پـــــــه رس نـــــــه کــــــــړي‬
‫‪900‬‬
‫لکــــــــــه مــــــــــړی بــــــــــې کفنــــــــــه پــــــــــروت لغــــــــــړ وي‬
‫‪462‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫د پښتنو نفاق په عمومي توګه په پښتو ادب کې ډېر ژړلی شوی او دغه وجه ده چې‬
‫د سوات په پښتو ادب کې هم دا مسئله په نظر راځي‪.‬‬

‫دود دستور او توهّامت‬

‫سوات ځان ته خال دود دستور لري‪ ،‬د دې ځای د خلکو له ځينو دودونو او وهمونو‬
‫نه دلته د زړو تهذيبونو پته لګي‪ .‬دا دودونه‪ ،‬دستورونه او وهمونه څه د مذهب په نوم او څه‬
‫د رواج په نوم اهميت لري‪ ،‬لکه د محرم مياشتې لسمه چې ورته په مقامي توګه اسان هم‬
‫ویلی يش‪ ،‬په قربونو اوبه اچول‪ ،‬قربونه نوي کول‪ ،‬په دغه ورځ ژړا کول‪ ،‬د خندا خوشحالۍ‬
‫نه ډډه کول‪ ،‬ګونګړي پخول او وېشل‪ ،‬خريات کول‪ ،‬د باران د نه کېدلو په وخت تور مخی‬
‫کول‪ ،‬په زنانه وو ملکوسکی غورزول‪ ،‬د غال په وخت کې سندان زوړندول‪ ،‬د ماشوم د‬
‫ناجوړتيا په وخت پۍ وېشل‪ ،‬د ماشوم د مرګ په وخت په ماشومانو پۍ وريژې خورول‪ ،‬د‬
‫ناجوړتيا په حالت کې کونځلې وېشل‪ ،‬د تبو د عالج لااره بوټي ويستل‪ ،‬د تور څادرختم‬
‫کول‪ ،‬د خربې يادولو لااره ګوته تړل يا د رومال يا د څادر وغريه يوې څوکې ته غوټه ورکول‪،‬‬
‫د غولونکي د عالج لااره سنت په ټوپۍکې ټکوهل‪ ،‬د هوږې پيل په غاړه کول‪ ،‬د پرييانو د‬
‫عالج لااره په ټوپۍاو غاړه تعويونه اچول‪ ،‬د وړوکي د رس الندې چاړه چاقو اېښودل‪ ،‬د‬
‫يارانې‪ ،‬محبت او کرکې لااره کوډې او تعويذونه کول‪ ،‬د دردونو د عالج لااره د ګډې ګوډی‬
‫اغوستل‪ ،‬د مختلفو سخا دانو لااره مختلف بوټي استعاملول‪ ،‬د نري رنځ لااره د رسو اوبه‬
‫څښل‪ ،‬يولسمې دولسمې کول‪ ،‬په شوقدر کې ليتکي ملبې لګول او پشوماړۍ ګوزارل‪ ،‬د‬
‫اخرتونو په ورځ او د هاړ په موسمونو د مرچوغڼو جنګونه کول‪ ،‬د وړوکي په سنتو ښادي کول‬
‫او پلو ته چای ډوډۍ ورکول‪ ،‬انډيوالې کېښنول او داسې ډېر وليس او مذهبي دودونه وو‬
‫چې څه ښه او څه ښه نه وو‪ .‬د نظر په وخت کې د الری خزلې راغونډول‪ ،‬د نظري سړي د‬
‫ښاو چاپي په چاقو وهل‪ ،‬د چيلم اوبه په ګوټونو کې نوستل‪ ،‬باباګان جاروکول‪ ،‬قرانونه‬
‫ډبول‪ ،‬په جامعت کې پېزار سمول‪ ،‬ايرې نوستل‪ ،‬تورې کټوۍ ورغړول وغريه‪ 906.‬د نظر لااره‬
‫نظر پاڼه هم لوګی کولی يش‪ .‬د نظر پاڼې د لوګي کولو ذکر په دې شعرونو کې شوی دی‪:‬‬
‫داســــــــې اوچ او ســــــــتغ شــــــــوې لکــــــــه اوچــــــــه بکياڼــــــــه‬
‫داســـــــې دې پـــــــاپۍ نـــــــرۍ نـــــــرۍ شـــــــوې لکـــــــه زاڼـــــــه‬
‫رنــــــګ دې د مــــــخ زيــــــړ ويــــــنم بــــــې توانــــــه راتــــــه ښــــــکارې‬
‫‪907‬‬
‫راشــــــه چــــــې لــــــوګی کړمــــــه زه تــــــا تــــــه نظــــــر پاڼــــــه‬
‫‪469‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫په سوات کې چې کوم نور توهامت يا ړندې عقيدې موندی يش په هغو کې څه دا‬
‫دي ‪ :‬سرتګه رپېدل‪ ،‬د پيشو مخ وينځل او نور او دا پکې هم ویلی يش چې نغری مه وهه‬
‫مېلامنه به ډېر يش‪ .‬غلبېل ته ترنګ مه ورکوه قرضې زياتېږي‪ .‬دلته د بال ګانو او ديوانو ذکر‬
‫هم موندلی يش‪ ،‬لکه وايي په شنه تړه کې بال ده سړی يې په مال وواهه‪ .‬د نازکۍ بابا او د‬
‫بکرو ګټ په مينځ کې ديوان د خاپېرو رسه جنګېدل او چې کله مچۍ د چا په رس وبڼېږي‪،‬‬
‫نو وايي مچۍ راغله په رس مې وبڼېده چې دا نن بيا څوک راروان دي‪ .‬د منګو ماتې غړۍ به‬
‫د بابا په مزار د موګو پوری په دې غرض تړلې کېدې چې مېښې ورکړي‪ .‬ميا قاسم او پري بابا‬
‫ته به خلک تلل او هلته به يې ځانګوټۍ په دې غرض ځنګوله چې ځوی ورکړي‪ ،‬که ځوی‬
‫به يې وشو خو صحيح وه خو که لور به يې وشوه نو بيا به يې ويل ميا قاسم بابا زما په حق‬
‫کې ویده دی‪ .‬دا هم يوه عقيده وه چې ګونګی او بګوه چې د کور په خوا کې نعرې وهي نو‬
‫د کور واله نه څوک مري‪ .‬د کار د رشوع کولو او د سفر باره کې به يې هم د ښو ورځو تعني‬
‫کولو ځکه چې بعضې ورځې ساېرې وې او په خرابه يعنې ساېره ورځ به له کوره نه راوتل‪ .‬د‬
‫نوي کال په شاه به وريژې په دې خيال پخول کېدې چې بيا به ټول کال وريژې خوري‪.‬‬
‫ورغوی خارښت کول‪ ،‬الس ته د مال راتللو عالمت ګڼل کېده‪ .‬د شکوڼ وزرې کور ته ځکه نه‬
‫راوړي چې د کور کلې جنګونه جوړېږي‪ ،‬چې څوک به په يو کار پسې روان و او تش منګی‬
‫به يې مخې ته راغی نو دا به يې ویل چې تش منګی مې مخې ته راغی نو ځکه مې کار و نه‬
‫شو‪ .‬دا به هم ویيل شو چې په فالنۍ ډېرۍ کې خزانه ده خو اووه رسی مار پرې پروت دی‪،‬‬
‫چې ماشوم خربې نه کوي نو وايي ميا باچا ورته راولئ چې په خوله کې ورته الړې تو کړي‪.‬‬
‫په ټک په ټک شهيدې باندې اوبه واړوئ چې باران ويش‪ ،‬چې هلک د چرګ رس وخوري نو‬
‫‪900‬‬
‫دا توهامت د قدريت منظرونو پورې هم تړل شوي‪ ،‬لکه د سوات‬ ‫د کور مرش مري‪.‬‬
‫کوهستان د يوې لويې ډنډې متعلق دا خربه هم مشهوره ده چې د څوارلسمې ساوږمۍ په‬
‫‪901‬‬
‫شاه په دې کې د رسو زرو کنډولی راښکاره کېږي‪.‬‬
‫د سوات يو شاعر فضل الرحمن فيضان په خال کتاب "ګلزار تعويذات" کې ليکي‬
‫بانګي چې اول بانګ مات کړي يا چرګه بانګ ووايي نو دا خروسنامه دې ورپسې وګوري‪،‬‬
‫که چرې د اتوار يا د چارشنبې په شاه يا ورځ يې ويلې وي نو هغه دې حالل کړي او خیرات‬
‫دې کړي چې خري يش ورته‪ .‬خروسنامه دا ده‪:‬‬

‫‪460‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫کــــــه پــــــه شــــــاه خــــــاص د شــــــنبې بــــــانګي چغــــــار کــــــړي‬
‫را بــــــــه يش پــــــــرې مېلامنــــــــه ځــــــــان دې تيــــــــار کــــــــړي‬
‫کــــــــه پــــــــه شــــــــاه د يکشــــــــنبې بــــــــانګي چغــــــــار کــــــــړي‬
‫نـــــو خاونـــــد بـــــه د کـــــور مـــــړ يش کـــــور بـــــه خـــــوار کـــــړي‬
‫کــــــــه پــــــــه شــــــــاه د دوشــــــــنبې بــــــــانګي چغــــــــار کــــــــړي‬
‫نېـــــک نـــــامي بـــــه يـــــې پـــــاک رب پـــــه هـــــر يـــــو کـــــار کـــــړي‬
‫کــــــه پــــــه شــــــاه د ســــــه شــــــنبې بــــــانګي چغــــــار کــــــړي‬
‫رب بـــــــه دوی تـــــــه نېـــــــک صـــــــالح فرزنـــــــد اظهـــــــار کـــــــړي‬
‫کــــــه پــــــه شــــــاه دچــــــار شــــــنبې بــــــانګي چغــــــار کــــــړي‬
‫نــــــو بېلتــــــون بــــــه کــــــار پــــــه هغــــــه کــــــور اختيــــــار کــــــړي‬
‫کــــــه پــــــه شــــــاه دپــــــانج شــــــنبې بــــــانګي چغــــــار کــــــړي‬
‫رب بـــــــــه دوی تـــــــــه خزانـــــــــې او مـــــــــال بســـــــــيار کـــــــــړي‬
‫کــــــــه پــــــــه شــــــــاه دجمعــــــــې بــــــــانګي چغــــــــار کــــــــړي‬
‫‪962‬‬
‫بنـــــــــد کارونـــــــــه بـــــــــه يـــــــــې ازاد پروردګـــــــــار کـــــــــړي‬
‫چې څوک به کله رخصتېدل او د دغه کور واال به د هغه لااره ښه فال نيولو‪ ،‬نو د‬
‫رخصت په وخت کې به يې ورپسې اوبه ګوزارلې او که د هغه نه به تنګ وو‪ ،‬نو ورپسې به يې‬
‫‪969‬‬
‫او داسې نور هم ګڼ توهامت دي چې د تحقيق وړ دي‪.‬‬ ‫ايرې ګوزارلې‬

‫نشه یي توکي (منشيات)‬

‫د سوات د دې دور په ادب کې په څه نه څه حواله د منشياتو ذکر هم راځي‪ ،‬لکه‬
‫په دې قطعه کې د بعضو نشه يي توکو د نقصانونو ذکر شوی دی‪:‬‬
‫نســــــــوارو مــــــــو معــــــــدو لــــــــه اوبــــــــه کــــــــړی دی طاقــــــــت‬
‫غاښـــــــــونو هـــــــــم د دوي د وجــــــــــې واخســـــــــتو رخصــــــــــت‬
‫ســـــــګرټ مـــــــو پړپوســـــــانو لـــــــه جـــــــوړ شـــــــوی دی افـــــــت‬
‫‪960‬‬
‫بنـــــګ‪ ،‬چـــــرس لکـــــه بـــــال مـــــو اختـــــه شـــــوې پـــــه صـــــحت‬
‫د يو نظم په دې بند کې هم د نشې د بدو اثراتو ذکر شوی دی‪:‬‬
‫هغــــــه نشــــــه چــــــې روغ حالــــــت او روغ صــــــحت خــــــتم کــــــړي‬

‫‪463‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ګويــــــا پــــــه بــــــل شــــــکل د کــــــار صــــــالحيت خــــــتم کــــــړي‬
‫دا د پـــــــوډرو پـــــــه لوګـــــــو بانـــــــدې زيـــــــړ شـــــــوي ځوانـــــــان‬
‫‪963‬‬
‫نشــــــــه د دوی د وجــــــــود نــــــــه حــــــــرارت خــــــــتم کــــــــړي‬
‫په دې شعر کې هم د نشه يي توکو نقصانونه په ګوته شوي دي‪:‬‬
‫درې څيــــــزه مــــــو خــــــوراک دي بنــــــګ ‪،‬خشــــــخاش او متــــــاکو‬
‫‪964‬‬
‫دنيــــا پــــه مخښــــې ځــــي مــــونږه پــــه وروســــتو وروســــتو ځــــو‬
‫د نشو پر ضد يو ليکوال داسې پېغام ورکوي‪:‬‬
‫ای د خـــــــدای ظاملـــــــه ولـــــــې زهـــــــر پـــــــه جهـــــــان کـــــــرې‬
‫ولـــــــــې متـــــــــاکوان کـــــــــرې ولـــــــــې متـــــــــاکوان کـــــــــرې‬
‫تـــــــا زمـــــــونږه شـــــــنې ســـــــبزيانې ټـــــــولې لتـــــــاړې کـــــــړې‬
‫تــــــــا زمــــــــونږه رسې خورمــــــــانۍ ټــــــــولې ويجــــــــاړې کــــــــړې‬
‫تـــــــا زمـــــــونږه نيـــــــازبينې مچـــــــۍ ټـــــــولې کټـــــــارې کـــــــړې‬
‫ای حـــــــرص راغســــــــتيه ولـــــــې دا فصــــــــل د زيـــــــان کــــــــرې‬
‫‪960‬‬
‫ولـــــــــې متـــــــــاکوان کـــــــــرې ولـــــــــې متـــــــــاکوان کـــــــــرې‬

‫نسوار د نشې د يو عام توکي په توګه استعاملېږي‪ ،‬د دې ذکر هم د سوات په پښتو‬
‫ادب کې موندل کېږي‪ ،‬لکه دا چې وايي‪:‬‬
‫پــــــــه کــــــــالس کــــــــې ناســــــــت ميــــــــه وزګــــــــار لوکــــــــوټې‬
‫‪966‬‬
‫راوړه نســــــــــــــــــــــــــــــــــــــوار لوکــــــــــــــــــــــــــــــــــــــوټې‬
‫د نسوارو په نقصاناتو او مرض اثراتو باندې هم اديب ليکونه موندل کېږي‪.‬‬

‫له حکومتي ادارو نه فرياد‬

‫په رياستي دور کې به حکومتي ادارو خال کار په صحيح طريقه کولو او په مختلفو‬
‫دفرتونو کې به خلکو ته ډېر مشکالت نه پېښېدل‪ ،‬خو چې کله رياست په پاکستان کې ضم‬
‫شو‪ ،‬نو خلکو د رسکاري دفرتونو له عملې نه هم رسونه ټکول رشوع کړل‪ ،‬نو ځکه د ټولنې‬
‫حساسې طبقې دا خربې په ادب کې محفوظ کړې‪ ،‬لکه د روغاين د "بابو صيب" د رس خط‬
‫الندې دا نطم وګورئ‪:‬‬

‫‪464‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫څـــــــه بـــــــې رحمـــــــه شـــــــان بـــــــال ده پـــــــه دفـــــــرت کـــــــې‬
‫پــــــه ســــــينه کــــــې څــــــه شــــــني ګــــــټ دی د بــــــابو صــــــيب‬
‫منږکـــــــــــــانو غونـــــــــــــدې خلـــــــــــــق پکـــــــــــــې نخـــــــــــــيل‬
‫دفــــــــرت نــــــــه دی خــــــــو يــــــــو لــــــــټ دی د بــــــــابو صــــــــيب‬
‫د رشـــــــــوت مـــــــــال پـــــــــرې وريـــــــــږي حـــــــــرام خـــــــــور دی‬
‫د غـــــــټ پـــــــيش پـــــــه شـــــــانتې څـــــــټ دی د بـــــــابو صـــــــيب‬
‫د افرســــــــــ او د بــــــــــابو صــــــــــيب رشيــــــــــک بېنــــــــــک دی‬
‫دا چــــــــې غــــــــاړه کــــــــې واســــــــکټ دی د بــــــــابو صــــــــيب‬
‫پتنګـــــــــان تـــــــــرې د ښايســـــــــت پـــــــــه وجـــــــــه تختـــــــــي‬
‫ټــــــــول انــــــــداز چــــــــې د ګونګــــــــټ دی د بــــــــابو صــــــــيب‬
‫پکـــــــــــــې زړونـــــــــــــه د عوامـــــــــــــو پـــــــــــــولۍ کېـــــــــــــږي‬
‫‪967‬‬
‫لګېـــــــــــدلی داســـــــــــې بـــــــــــټ دی د بـــــــــــابو صـــــــــــيب‬
‫او دا شان نورې هم ډېرې منونې په نظر راځي چې د مختلفو محکمو له واکدارانو نه‬
‫پکې ګيلې موندل کېږي‪.‬‬

‫صحت او روغتونونه‬
‫د رياست په وخت کې روغتونونه (اساتالونه) ښه برابر وو او د عالج معالجې‬
‫سهولتونه په رسکاري توګه عوامو ته موجود وو‪ ،‬خو د رياست له ادغام وروسته رسکاري‬
‫ادارې ګډې وډې شوې او کارکردګي يې ډېره متاثره شوه‪ ،‬لکه د اساتال په باره کې د رحيم‬
‫شاه رحيم دا يو څو شعرونه وړاندې کولی يش‪:‬‬
‫دا چــــې صــــفر يــــې حالــــت دی‬ ‫دا چې لوی يې عامرت دی‬
‫دا چــــې ټــــول پکــــې زحمــــت دی‬ ‫دا چې ورک پکې راحت دی‬
‫پکـــــې هـــــر چاتـــــه منـــــت دی‬ ‫دا چې ژوند پکې افت دی‬
‫نــــا ممکــــن پکــــې صــــحت دی‬ ‫چې بيخي پکې غفلت دی‬
‫د هـــــر څيـــــز پکـــــې قلـــــت دی‬ ‫د ابو پکې حاجت دی‬
‫پـــــــه ژړا پکــــــــې غربــــــــت دی‬ ‫په خندا پکې دولت دی‬
‫مصــــــــيبت دی مصــــــــيبت دی‬ ‫هم چالو پکې رشوت دی‬
‫‪960‬‬
‫بابوګــــــان پکــــــې څربيــــــږي‬ ‫داروګان پکې خرڅيږي‬
‫‪460‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يو بل شاعر "د مريض فرياد" تر رس خط الندې ليکي چې ډاکټر په رسکاري روغتون‬
‫(هساتال) کې مريضان نه ګوري‪ ،‬خو خال شخيص کلينیک ته راتلو ته يې اماده کوي‪:‬‬
‫مــــــا بانــــــدې اټيــــــک خــــــو يــــــو مــــــرض ښــــــه زورور اوکــــــه‬
‫الړم هســـــــاتال تـــــــه نـــــــو تاـــــــوس مـــــــې د ډاکټـــــــر اوکـــــــه‬
‫هلتـــــه يـــــو ســـــاعت پـــــس يـــــو ډاکټـــــر مـــــې پـــــه نظـــــر شـــــولو‬
‫اوشــــــــوه تســــــــيل پــــــــه د ګــــــــامن مــــــــې د دلــــــــرب اوکــــــــه‬
‫بيــــــا د چاــــــړايس نــــــه مــــــې تاــــــوس د مــــــال قــــــات اوکــــــه‬
‫صــــــيب نــــــه دی وزګــــــار دغــــــه اواز يــــــې دې نــــــوکر اوکــــــه‬
‫راشــــــه مــــــازيګر صــــــاحب بــــــه تــــــا هلتــــــه کــــــې اوګــــــوري‬
‫‪961‬‬
‫څـــــه بـــــه درلـــــه اويش کـــــه تـــــا درې ګهېنټـــــې ســـــفر اوکـــــه‬

‫د ســـوات د پښـــتو د دې دور ادب کـــې د رسکـــاري محکمـــو پـــه کـــارکردګۍ هـــم‬
‫دغــه شــان تنقيدونــه شــوي دي‪ .‬وجــه يــې دا وه چــې پــه رياســتي دور کــې بــه محکمــو‬
‫خاــل کــار پــه تېــزۍ رسه کولــو او وايل هــر وخــت پــه هــره محکم ـه نظــر ســاتلو او لــه دغــه‬
‫تېــز نظــام رسه عــادت شــوي خلــک ناڅــاپي د رشــوتونو او سفارشــونو پــه دام کــې راګېــر‬
‫شول‪ ،‬نو دغه وخت کې خلک مايوسه شول‪.‬‬

‫ځېلې بوټي‬
‫د سوات په غر او سمه کې را ټوکېديل ژوند بخښونکي ځېلې بوټي په ټول ملک کې‬
‫دومره مشهور وو چې له لرې لرې نه به پسې سنيا سيان او حکيامن راتلل او دا به يې وړل‪.‬‬
‫ځېلې بوټي راويستل او خرڅول هم د سوات د خلکو يو اهم تجارت و‪ ،‬د دې ځای ساګونه‬
‫او مرشوم لکه ګوجۍ‪ ،‬خرېړي‪ ،‬پمنکی‪ ،‬کونجی‪ ،‬الډوره‪ ،‬شال‪ ،‬سمچل او مکهڼ پت اهم‬
‫‪972‬‬
‫څيزونه دي‪.‬‬

‫مذهب او عقيده‬
‫د سوات خلک سني مسلامنان دي او له حنفي مذهب رسه تعلق لري‪ .‬له څلورو‬
‫خليفه ګانو رسه يو شان عقيدت لري‪ ،‬لکه د سوات د ادب د تېرو دورونو په شان په دې دور‬
‫کې هم څلور خليفه ګان په څلورو يارانو ياد شوي او په ادب کې يې ځای پرځای حوالې‬

‫‪466‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫موندلی يش‪ ،‬لکه دا النديني شعرونه وګورئ‪:‬‬
‫ايـــزده کـــړه خـــوي د صـــديق عمـــر عثامنـــه‬ ‫خوند سعادت په دنيا کړي له انسانه‬
‫هــــر يــــو عمــــل د ده لــــوی عبــــادت دی‬ ‫خوي د صديق‪ ،‬مثل حرضت دی‬
‫ايـــزده کـــړه خـــوي د صـــديق عمـــر عثامنـــه‬ ‫مئېن په دين د حبيب وه ډېر بې شانه‬
‫دويــــم عــــادل عمــــر ابــــن الخطــــاب دی‬ ‫مئېن په دين دی‪ ،‬د رب وهاب دی‬
‫ايـــزده کـــړه خـــوی د صـــديق عمـــر عثامنـــه‬ ‫په شجاعت کې عمر جوړ کړه له ځانه‬
‫مــــرد مېــــدان و اســــد‪ ،‬لکــــه حيــــدر شــــه‬ ‫په شجاعت کې حرضت عمر شه‬
‫‪979‬‬
‫ايزده کړه خوی د صديق عمر عثامنه‬ ‫شکر ګذار اوسه تل د رب منانه‬
‫په سوات کې مذهبي اختالفات ډېر کم دي خو بيا هم په رياستي دور کې د‬
‫مذهبي او سيايس اختالفاتو له وجې دلته د جامعت اسالمي د مرش مودودي خالف به‬
‫ډېرې پروپېګنډې کېدلې‪ ،‬ځکه چې د دغې ډلې خلک د رياست د ځينو پاليسيانو خالف‬
‫وو‪ ،‬خو کله چې رياست په پاکستان کې ضم شو نو د مودودي په باره کې هم دغه خربې‬
‫ورو ورو په کمېدو شوې او هغه په ښه نوم ياد کړی شو‪ ،‬لکه " د سید مودودي په ياد کې" د‬
‫ليکل شوي نظم دا يو څو کرښې د کتلو وړ دي‪:‬‬

‫د ګـــــــل پـــــــه شـــــــونډو پـــــــروت يـــــــې بلـــــــبالن دې يـــــــادوي‬

‫ســـــــــــــــیده محرتمـــــــــــــــه ګلســـــــــــــــتان دې يـــــــــــــــادوي‬
‫بــــــې شــــــکه چــــــې تــــــه الړې خــــــو فکرونــــــه دې حيــــــات دي‬
‫ژونــــــدي ســــــتا د ځوانــــــانو پــــــه ســــــينو کــــــې تعلــــــيامت دي‬
‫نـــــــــن خـــــــــوار او شکســـــــــته پرســـــــــتاران د ســـــــــومنات دي‬
‫ســـــــــتا هغـــــــــه بـــــــــت شـــــــــکنه کـــــــــاروان دې يـــــــــادوي‬
‫‪970‬‬
‫ســــــــــــــیده محرتمــــــــــــــه ګلســــــــــــــتان دې يــــــــــــــادوي‬
‫په مجموعي توګه په سوات کې سني مسلامنان دي‪ ،‬البته دلته د رياست له ادغام‬
‫نه بعد شيعه ګان هم راغيل دي‪.‬‬

‫زيارتونه‬
‫په دې دور کې به هم خلک باباګانو او زيارتونو ته تلل‪ ،‬خو په ادب کې يې ذکر کم‬
‫مېالوېږي‪ .‬په وليس ادب کې داسې حوالې په الس راځي‪ ،‬لکه دا ټاه‪:‬‬

‫‪467‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د لېـــــــــــــــــــونۍ حاجـــــــــــــــــــت پـــــــــــــــــــوره شـــــــــــــــــــو‬
‫‪973‬‬
‫پــــــــــــه الره ځــــــــــــي پــــــــــــه کــــــــــــاڼو ويل زيارتونــــــــــــه‬
‫د زيارتونو او باباګانو متعلق خربې د سوات د نورو دورونو په ادب کې هم موندل‬
‫کېږي او هم په دغه متعلقه بابونو کې پرې په تفصيل بحث شوی دی‪.‬‬

‫مذهبي تعليم‬
‫مذهبي تعليم به په جامعت او مدرسه کې ورکولی شو‪ .‬عام طور به د کليو ماشومان‬
‫د مذهبي ایزدکړو ل ااره سحر جامعتونو ته لېږل‪ ،‬که يو طرف ته د جامعتونو نه به سحر کې‬
‫د قران خوانۍ خواږه اوازونه راتلل نو بل پلو ته به سحر باندې د هر کور نه د قران د تالوت‬
‫اوازونه راتلل‪ .‬زنانو به قران خامخا ايزده کولو او وررسه به يې نورنامه‪ ،‬جنګ نامه او کيميای‬
‫سعادت لوستلو او دغه شان به يې د دې له برکته پښتو ژبه په ډېره اسانه رسه لوستلې شوه‪.‬‬
‫‪ 974‬د مذهبي زدکړو لااره چې کوم طالبان په جامعتونو يا مدرسو کې پاتې کېدل د هغوی‬
‫د خوراک په باره کې يو شاعر داسې ليکي‪:‬‬
‫نـــــــــــــــــن صـــــــــــــــــبا ډوډۍ غـــــــــــــــــواړي طالبـــــــــــــــــان‬
‫دا د ســــــــــــــوات بــــــــــــــونېر رواج دی شــــــــــــــم قربــــــــــــــان‬
‫د اخــــــــــــــون نــــــــــــــه رشوع شــــــــــــــوی دا دســــــــــــــتور دی‬
‫هــــــــر طالــــــــب پــــــــه دغــــــــه چــــــــړ بانــــــــدې مــــــــامور دی‬
‫د غټـــــــــــــانو بچـــــــــــــی اوکـــــــــــــړي ډېـــــــــــــر تعلـــــــــــــيم‬
‫‪970‬‬
‫د غريـــــــــــب بچـــــــــــی هيلـــــــــــه جـــــــــــوړ يش علـــــــــــيم‬
‫کوم ماشومان چې په ديني مدرسو کې سبق وايي‪ ،‬نو هغوی د روټۍ په وخت په‬
‫کيل او چم پره يش او ځان ته ډوډۍ راجمع کړي‪ ،‬دې ته وظيفې يا چړ ویلی يش‪.‬‬

‫انګرېزي ژبه او جديد تعليم او سائنس‬

‫د دې دور د تعليمي نظام او د انګرېزۍ ژبې په باره کې لږ ډېر ذکر په ادب کې‬
‫موندل کېږي‪ ،‬لکه دا النديني شعرونه‪:‬‬
‫انګريـــــــــــــــزي نـــــــــــــــه ده اوس مضـــــــــــــــمون الزمـــــــــــــــي‬
‫ژبـــــــــــــــــــــه د درس شـــــــــــــــــــــوله اردو د اســـــــــــــــــــــکول‬
‫بـــــــــــې انګرېـــــــــــزۍ يش پـــــــــــاس کـــــــــــولې ميټـــــــــــرک‬
‫‪460‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫څــــــــــومره اســــــــــان ښــــــــــه د تعلــــــــــيم شــــــــــه حصــــــــــول‬
‫ژبــــــــــــه د درس يــــــــــــې انګرېــــــــــــزي پــــــــــــاتې شــــــــــــوه‬
‫پبلــــــــــــــــک ســــــــــــــــکولونه اردو ګڼــــــــــــــــي فضــــــــــــــــول‬
‫غلـــــــــط چـــــــــې نـــــــــه شـــــــــې پـــــــــه نامـــــــــه د پبلـــــــــک‬
‫نــــــــــــه يش پبلــــــــــــک کــــــــــــې د غريبــــــــــــو شــــــــــــمول‬
‫ســــــــــــکول رسکــــــــــــاري شــــــــــــه د غريبــــــــــــو حصــــــــــــه‬
‫مــــــــــــنم ډېــــــــــــر ښــــــــــــه د حکومــــــــــــت دي اصــــــــــــول‬
‫خــــــــو چــــــــې پــــــــاس کــــــــړې انګرېــــــــزي يــــــــې نــــــــه وي‬
‫‪976‬‬
‫منعـــــــــــه کـــــــــــالج کـــــــــــې د هغـــــــــــوی وي دخـــــــــــول‬
‫د جديد تعليم د ودې لااره په سوات کې تعليمي ادارې جوړې شوې او د دې تعليم چې‬
‫په خلکو کوم اثرات مرتب شوي‪ ،‬هغه هم د دې دور په ادب کې ښکارېږي‪ ،‬لکه دا شعرونه‪:‬‬
‫د انګريـــــــــــــــــزي علـــــــــــــــــم شـــــــــــــــــوخي اوګـــــــــــــــــوره‬
‫ژبــــــــــــــه تېــــــــــــــره يــــــــــــــې د املاســــــــــــــه ويــــــــــــــنم‬
‫مېـــــــــــــړه بـــــــــــــه حکـــــــــــــم اوس د ښـــــــــــــځې منـــــــــــــي‬
‫ســــــــــتړې يــــــــــې ښــــــــــه د سرســــــــــه ساســــــــــه ويــــــــــنم‬
‫تعلـــــــــــــيم يافتـــــــــــــه ده بنګلـــــــــــــه بيلـــــــــــــه غـــــــــــــواړي‬
‫زړه يـــــــــــــې خـــــــــــــايل د هـــــــــــــر هراســـــــــــــه ويـــــــــــــنم‬
‫د خواښــــــــــــــــې ســــــــــــــــخر رسه نــــــــــــــــه جــــــــــــــــوړېږي‬
‫زړګـــــــــــــی د شـــــــــــــېر خـــــــــــــايل د آســـــــــــــه ويـــــــــــــنم‬
‫صـــــــــــدۍ شـــــــــــلمې څـــــــــــه دنيـــــــــــا ګرمـــــــــــه کـــــــــــړه‬
‫‪977‬‬
‫لـــــــــــــوغړن خلـــــــــــــق يـــــــــــــې د بړاســـــــــــــه ويـــــــــــــنم‬

‫پــه دې دور کــې چــونکې مغــريب دنيــا د ســائنس پــه وجــه ډېــره وړانــدې تلــې وه‪،‬‬
‫نو دغه حاالت زمونږ په ادب کې هم په نظر راځي‪ ،‬لکه دا شعرونه‪:‬‬
‫انګرېــــــز د قــــــوم دوســــــتۍ پــــــه برکــــــت بانــــــدې بــــــاال شــــــو‬
‫ايـــــټم نـــــه چـــــې اوزګـــــار شـــــو اوس مهـــــم يـــــې خاليـــــي دی‬
‫د ســــــائنس پــــــه چــــــاړه يــــــې رالــــــه ســــــرتګې دي ويســــــتلې‬
‫‪970‬‬
‫خوشــــــحاله ورتــــــه ناســــــت وو مــــــونږه وې کــــــه ســــــاليي دی‬

‫‪461‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يعنـې دلتــه شــاعر دا پيغــام ورکــول غــواړي چــې مــونږ ت ـه لــه يــو بــل رسه دوســتانه‬
‫تعلقــات جــوړول پکــار دي او لــه يــو بــل رسه بغــض او حســد پرېښــودل پکــار دي او دغــه‬
‫رنګ په اتفاق او اتحاد به مونږ په سائنس او ټيکنالوجۍ کې هم ترقي وکړو‪.‬‬

‫د مغريب تهذيب اثرات‬

‫د دې دور شاعرانو د مرشق او د مغرب د ځينو خربو موازنه هم کړې ده‪ ،‬لکه د شېر عيل‬
‫خان يو نظم چې "مرشق او مغرب" تر رس خط الندې ليکل شوی دی‪ ،‬يو څو شعرونه يې دا دي‪:‬‬
‫قـــــــــــابض ولـــــــــــې يهوديــــــــــــان پـــــــــــه فلســــــــــــطني دي‬
‫د دنيـــــــــــا مســـــــــــلامنان چـــــــــــې پـــــــــــرې غمګـــــــــــني دي‬
‫پــــــــــــه کشــــــــــــمري ولــــــــــــې قابضــــــــــــه هنوديــــــــــــان دي‬
‫مالکــــــــــــــــان ولــــــــــــــــې د دغــــــــــــــــې رسزمــــــــــــــــني دي‬
‫اســـــــــالم نشـــــــــته تـــــــــش پـــــــــه خولـــــــــه مســـــــــلامين ده‬
‫د اغيـــــــــــــارو ځکـــــــــــــه نـــــــــــــن زېـــــــــــــر نګـــــــــــــني دي‬
‫ښـــــــه تعلـــــــيم او ښـــــــه عـــــــالج لـــــــه ځـــــــي مغـــــــرب تـــــــه‬
‫پـــــــه هـــــــر کـــــــار کـــــــې يـــــــې ډېـــــــر ښـــــــه مقلـــــــدين دي‬
‫خــــــو غريـــــــب پـــــــه خېټـــــــه مـــــــوړ دی پـــــــه مغـــــــرب کـــــــې‬
‫اوږي ګرځـــــــــــــي غريبـــــــــــــان چـــــــــــــې مرشـــــــــــــقني دي‬
‫تقليـــــــــــد ولـــــــــــې د مغـــــــــــرب نـــــــــــه کـــــــــــوي دلتـــــــــــه‬
‫‪971‬‬
‫غړېـــــــــدونکې يـــــــــې دوه ســـــــــرتګې پـــــــــه جبـــــــــني دي‬
‫روغانی داسې ليکي‪:‬‬
‫انګرېــــــــز چــــــــې وېښ شــــــــه د ذلــــــــت د انتهــــــــا نــــــــه ووت‬
‫شـــــــولو ژونـــــــدی چـــــــې کلـــــــه ســـــــاه د کليســـــــا نـــــــه ووت‬
‫مســــلم بــــه هــــم پــــه ســــجده خــــدای تــــه پــــه مــــريخ پريــــوځي‬
‫‪902‬‬
‫کــــــه دا د ضــــــد تنــــــګ نظــــــرۍ خــــــوی د مــــــال نــــــه ووت‬
‫او بل ځای کې د فرينګي او د مسلامن په موازنه داسې طنز کوي‪:‬‬
‫ګـــــوره فرينګـــــي تـــــه چـــــې جهـــــان يـــــې وروســـــتو پـــــاتی کـــــړه‬
‫وابــــه ورې يــــو ځــــل چــــې کهکشــــان يــــې وروســــتو پــــاتې کــــړه‬

‫‪472‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫بــــل خــــوا مســــلامن هــــم ترقــــۍ کــــې چــــا نــــه کــــم نــــه دی‬
‫‪909‬‬
‫دومـــره نافرمـــان شــــه چـــې شــــيطان يـــې وروســــتو پـــاتې کــــره‬
‫دغه رنګ د نورو ډېرو حوالو نه پته لګي چې د سوات په پښتو ادب دا اثرات ښکاره دي‪.‬‬

‫سياست‬
‫د رياست سوات په دور کې دلته بادشاهي نظام و او چې کله د سوات رياست په‬
‫پاکستان کې ضم کړی شو‪ ،‬نو دلته خلکو ته سيايس ازادي هم مېالو شوه‪ .‬خلکو په‬
‫سياست کې برخه واخسته خو د وخت تېرېدو رسه رسه د دې سيايس ليډرانو نه هم د‬
‫خلکو زړه ستړی شو او اعتامد يې پرې ختم شو او د خلکو دا ردعمل د سوات په پښتو ادب‬
‫کې ښکاره دی‪ ،‬لکه د عبدالرحيم روغاين دا نظم "سيايس تاجران " وګورئ‪:‬‬

‫پــــــــه خلــــــــه د مينــــــــې محبــــــــت او ورورولــــــــۍ خـــــــــربې‬

‫زړه کــــــــې د کرکــــــــې د نفــــــــرت دلــــــــۍ دلــــــــۍ خــــــــربې‬
‫پـــــــه خولـــــــه نعـــــــرې د تحفـــــــظ‪ ،‬امـــــــن و امـــــــان‪ ،‬قـــــــراري‬
‫زړه کـــــــې د تـــــــوپ او مشـــــــني ګـــــــن او د ګـــــــولۍ خـــــــربې‬
‫پـــــټ پـــــه يـــــورپ کـــــې فرينګـــــۍ لـــــه څڼـــــه ســـــرتګه کـــــوي‬
‫ښــــــــــکاره د خـــــــــــوارې رس بـــــــــــربې کـــــــــــابلۍ خـــــــــــربې‬
‫پــــــه زړه کــــــې غــــــواړي فحــــــايش‪ ،‬بــــــې حيــــــايي د يــــــورپ‬
‫پــــــــه خولــــــــه د ننــــــــګ او د پښــــــــتو پښــــــــتونولۍ خــــــــربې‬
‫کـــــيل پـــــه کـــــيل دشـــــمنو کـــــې مـــــو خاـــــل یېـــــر لټـــــوي‬
‫زده کــــــــوي مــــــــونږ تــــــــه د جنګونــــــــو د ســــــــيالۍ خــــــــربې‬
‫د سياســـــــت پـــــــه مېلـــــــه ګـــــــاه کـــــــې ســـــــيايس تـــــــاجران‬
‫کـــــــــــوي د قـــــــــــوم د خرڅولـــــــــــو د بـــــــــــولۍ خـــــــــــربې‬
‫يـــــــو خـــــــوا د لـــــــوږې بـــــــيامرۍ نـــــــه دا مرګـــــــو د بچـــــــو‬
‫بـــــــــل خـــــــــوا د مېـــــــــو د مينـــــــــا او د پيـــــــــالۍ خـــــــــربې‬
‫ای روغانيـــــــــه شـــــــــاعري کـــــــــه پســـــــــې وقـــــــــف کړمـــــــــه‬
‫‪900‬‬
‫پــــــــوره بــــــــه نــــــــه يش د درغــــــــل د درغلــــــــۍ خــــــــربې‬
‫او په يو بل ځای کې داسې وایي‪:‬‬

‫‪479‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چــــې پــــه يــــو کــــال کــــې د کروړونــــو بنګلــــه جــــوړه نــــه کــــړم‬
‫د دې وطـــــــن د عمـــــــر خـــــــوار سياســـــــتدان بـــــــه نـــــــه يـــــــم‬
‫پــــــه ســــــټېج بــــــه غــــــټ غــــــټ تقريرونــــــه د ښــــــېګړې کــــــووم‬
‫کـــــه ښـــــاده ورځ رانـــــه چـــــا اوليـــــده نـــــو ځـــــوان بـــــه نـــــه يـــــم‬
‫چـــــــې د اولـــــــس پـــــــه رس ږلـــــــۍ غونـــــــدې او نـــــــه ورېـــــــږم‬
‫‪903‬‬
‫د خلقــــو خيــــال کــــې د رحمــــت هغــــه بــــاران بــــه نــــه يــــم‬
‫ساالر يوسفزی د "ليډران" په نامه په يو نظم کې داسې ليکي‪:‬‬
‫دا د قـــــــام وطـــــــن وفـــــــاداران پـــــــه مـــــــونږه څـــــــه کـــــــوي‬
‫اوګــــــوره دنيــــــا کــــــې ليـــــــډران پــــــه مــــــونږه څــــــه کـــــــوي‬
‫پېســــــو بانــــــدې يــــــې ښــــــه ډنــــــډه مــــــاران وي پیــــــدا کــــــړي‬
‫جلســــــو تــــــه يــــــې هــــــم ښــــــه مقــــــرران وي پیــــــدا کــــــړي‬
‫ســـــــندرو لـــــــه يـــــــې ډېـــــــر موســـــــيقاران وي پیـــــــدا کـــــــړي‬
‫شــــــعرونو لــــــه يــــــې هــــــم څــــــو شــــــاعران وي پیــــــدا کــــــړي‬
‫ټګـــــۍ لـــــه پـــــه پيســـــو يـــــي څـــــو حاجيـــــان وي پیـــــدا کـــــړي‬
‫اعتبـــــار لـــــره يـــــې غـــــټ غـــــټ مـــــال يـــــان وي پیـــــدا کـــــړي‬
‫چغـــــــو او نعـــــــرو لـــــــه يـــــــې جـــــــاهالن وي پیـــــــدا کـــــــړي‬
‫دعــــــا د پــــــاره دوی لــــــوی لــــــوی پــــــريان وي پیــــــدا کــــــړي‬
‫دا د دولــــــــت وږي چلبــــــــازان پــــــــه مــــــــونږه څــــــــه کــــــــوي‬
‫‪904‬‬
‫زمـــــونږ د وينـــــو تـــــږي ښـــــاماران پـــــه مـــــونږه څـــــه کـــــوي‬
‫رحيم شاه رحيم په "سيايس ليډر" نومې يو نظم کې څه داسې وايي‪:‬‬
‫نـــــه قـــــول يـــــې پـــــه ځـــــای وي نـــــه پـــــه ژبـــــه يـــــې بـــــاور وي‬
‫چـــــــې څـــــــومره دروغـــــــژن وي لـــــــوی زمـــــــونږ هغـــــــه ليـــــــډر وي‬
‫د تـــــول اصـــــول يـــــې نـــــه وي خالـــــه بېعـــــه چـــــې کـــــره کـــــړي‬
‫بيـــــــا نـــــــه ګـــــــوري پـــــــه بريتـــــــه پـــــــه مثـــــــال د ســـــــوداګر وي‬
‫نائېــــــک وي هــــــم ملــــــک وي خــــــو چــــــې جــــــوړ انتخابــــــات يش‬
‫بيـــــا ســـــتا پـــــه رضـــــا درومـــــي تـــــه ملـــــک يـــــې دی نـــــوکر وي‬
‫غــــوړي‪ ،‬ســــيمنټ‪ ،‬چينــــي کــــه پــــه کنټــــرول بانــــدې مونــــدی يش‬

‫‪470‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫‪900‬‬
‫کوټــــــــــــه د ده د پــــــــــــاره لويــــــــــــه خالــــــــــــه مقــــــــــــرر وي‬
‫ديدار يوسفزی د "ليډر" تر رس خط الندې د ليډر استحصايل سوچ داسې بيانوي‪:‬‬
‫د دې رسه مـــــې کـــــار نشـــــته کـــــه نـــــه خـــــورئ او کـــــه خـــــورئ‬
‫خـــو مالـــه بـــه يـــې ګـــورئ کـــه څـــوک مـــرئ او کـــه څـــوک چـــوئ‬
‫د ژونـــــد پـــــه فلســـــفه کـــــې مـــــې حـــــرام شـــــته نـــــه حـــــالل‬
‫‪906‬‬
‫"اخـــون لـــه خـــو چـــې پـــۍ وي کـــه د خـــرې وي کـــه د ســـاۍ"‬
‫چونکې په دې دور کې رياست په پاکستان کې مدغم شوی و او دلته سيايس‬
‫پارټيانې راغلې وې او خلک د دغو سيايس جامعتونو له ليډرانو نه مطمنئ نه وو‪ ،‬نو ځکه د‬
‫دې دور په ادب کې پر هغوی تنقيد په نظر راځي‪.‬‬

‫ډلې او سيايس پارټيانې‬

‫د سوات د رياست له ضم کېدلو وروسته دلته د ډلو پرو روايتي نظام بدل شو او د‬
‫روايتي ډلو پرو پر ځای سيايس پارټيانې رشوع شوې‪ .‬د سيايس پارټو د راتګ په باره کې‬
‫زېب رس ليکي چې په سوات کې د ډلو پرو د زوړ رواج پر ځای اوس د پارټۍ سسټم رائج‬
‫دی او مبونو دهامکو دلته هم خاله خرابه څهره ښکاره کړې ده او د خانانو د "زملي‬
‫‪907‬‬
‫پښتون" تنظيم د دې جرامئو د حکومت په نظر کې ذمه وار دی‪.‬‬

‫خانان ملکان‬
‫سوات د رياست له جوړېدو نه مخکې يوه قبایيل عالقه وه او دلته په ټولنه کې د‬
‫خانانو ملکانو ډېر کردار و‪ .‬د رياست له جوړېدو رسه په خانۍ ملکۍ کې لږه ډېره بديل خو‬
‫راغله خو دا څيز مکمل ختم نه شو او دغه رنګ د خانانو ملکانو اختيارات د رياست له‬
‫انضامم نه وروسته ډېر کم شول‪ .‬په سوات کې د خانانو ماجب هم ختم کړی شو‪ .‬په دې‬
‫باره کې محمد افضل خان په خال کتاب " پښتون قامي وحدت" کې داسې ليکي‪:‬‬
‫ضلع سوات کې د خانانو ملکانو چې زما د کورنۍ افراد هم پکې شامل‬
‫وو څه د پاسه پينځه لکه روپۍ د کال ماجب وه‪ .‬مونږ دا فيصله وکړه چې دغه‬
‫رقم به طالب علامنو ته د وظائفو په توګه ورکړی يش‪ ،‬دا به د هغه تعليمي‬
‫وظائفو نه عالوه وي کوم چې د دې ضلعې د سکولونو او کالجونو طالب علامنو‬
‫ته محکمه تعليم د وظائفو په توګه ورکوي‪ .‬د ضلعې خانانو او ملکانو يو غوبل‬

‫‪473‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫جوړ کړ خو چونکې فېصله صحيح وه ځکه نو زمونږ نه وروستو هم چا دغه‬
‫‪900‬‬
‫ماجبونه بحال نه کړل‪.‬‬
‫ساالر يوسفزی "د خان دنيا" نومې نظم کې د خان د ژوند يوه نقشه راښکلې او‬
‫وررسه يې د خان د کنډريانو او د نوکرانو ذکر هم په دې ډول کړی دی‪:‬‬
‫کـــــه دنيـــــا ده خـــــو د خـــــان ده هـــــر غريـــــب لـــــه د ارمـــــان ده‬
‫يش نقصان د خان په ګټه د هــــــــر خــــــــوار ګټــــــــه تــــــــاوان ده‬
‫خان بې غمه په صوفه کې د عوامـــــــــو پــــــــــه جوفـــــــــه کــــــــــې‬
‫يــــو مغــــرور اواز بــــه اوکــــړي رس کــــړي پورتــــه پــــه چرچــــه کــــې‬
‫ګالليه دلته راشه د هـــــــــــــر غـــــــــــــم دارو زمـــــــــــــا شـــــــــــــه‬
‫يره ډېر رشيف انسان دی بــــس هــــم دې کــــار کــــې لګيــــا شــــه‬
‫خوره او څښه دلته بې غمه پـــــــــوره ســـــــــاوره او کـــــــــه ســـــــــمه‬
‫دی بـــه خولـــه کـــړي ورتـــه چينګـــه يـــره خـــان! خـــو ســـتا منمـــه‬
‫نـــــــوکران وي ډېـــــــرې وينځـــــــې د خانـــــــانو محـــــــل وينځـــــــي‬
‫چې د خان مخې ته رايش وايئ لــــــر شــــــه درنــــــه بــــــني ځــــــي‬
‫څـــه لګيـــا وي پـــه پټـــو کـــې څـــه يـــې ناســـت وي پـــه اټـــو کـــې‬
‫خــــوار ګټــــي پــــه خالــــو وينــــو بنــــدوي يــــې خــــان پېټــــو کــــې‬
‫خالـــــــې پېغلـــــــې نـــــــاز پـــــــرورې لکـــــــه ســـــــتوري ځلقـــــــورې‬
‫خــــوړل څښــــل ارام يــــې کــــار وي ســــېل تــــه ځــــي لکــــه کــــونرتې‬
‫دا دنيــــا‪ ،‬جنــــت د خــــان دي کــــۀ دي حــــورې کــــۀ غلــــامن دي‬
‫‪901‬‬
‫د غريــــــب دلتــــــه دوزخ دی هــــــم يــــــې هلتــــــه لړمــــــان دي‬
‫د خانانو ملکانو په اختياراتو کې په هر وخت کې بدلون راغلی او دغه بدلون په ادب‬
‫کې منعکس شوی دی‪.‬‬

‫مليان‬
‫مال د ټولنې يو اهم کردار دی‪ ،‬ځکه يې د هر دور په ادب کې څه نه څه ذکر‬
‫موندلی يش‪ .‬د مليانو په باره کې يو شاعر د "بې علمه مال" تر رسخط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫پــــــــه ماليــــــــانو کــــــــې هــــــــر قســــــــمه صــــــــاحبان شــــــــته‬
‫څــــــوک پــــــه پــــــګ بانــــــدې مــــــال څــــــوک فاضــــــالن شــــــته‬
‫‪474‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫پـــــــه نـــــــرۍ خـــــــربه ديـــــــن نـــــــه څـــــــوک ايســـــــتل کـــــــړي‬
‫د بــــــــې علمـــــــــه مــــــــال تـــــــــل دغــــــــه پهچـــــــــان شـــــــــته‬
‫د علـــــــــيم پـــــــــه نـــــــــوم بـــــــــس يـــــــــو اللـــــــــه مـــــــــنم زه‬
‫چـــــــی يـــــــې علـــــــم بـــــــې محـــــــيط او بـــــــې پايـــــــان شـــــــته‬
‫انســـــــــاين علـــــــــم بـــــــــه خـــــــــود بخـــــــــود محـــــــــدود وي‬
‫خـــــــو بيـــــــا هـــــــم د عـــــــامل ځـــــــان ځانلـــــــه ميـــــــزان شـــــــته‬
‫څــــــوک پــــــه پــــــګ بانــــــدې مــــــال څــــــوک پــــــه شــــــمله وي‬
‫نـــــــــه يـــــــــې فکـــــــــر د ســـــــــند يـــــــــا امتحـــــــــان شـــــــــته‬
‫چــــــــې څــــــــوک مــــــــړ يش دی شــــــــکرونه پــــــــرې اوبــــــــايس‬
‫هــــــــــــــر اول کــــــــــــــې جنــــــــــــــازې تــــــــــــــه دی روان يش‬
‫جنــــــــــازه کــــــــــې پــــــــــوره فنــــــــــډ د پيســــــــــو غــــــــــواړي‬
‫چـــــــې وي کمـــــــې نـــــــو بيـــــــا تـــــــل د ده خفګـــــــان شـــــــته‬
‫درې ماښــــــــــامه هــــــــــم دی دطــــــــــګ د حلــــــــــوا غــــــــــواړي‬
‫پـــــــــه اردل کـــــــــې يـــــــــې ټـــــــــولی د صـــــــــابياقان شـــــــــته‬
‫څلوېښــــــــــتمه جمعــــــــــې هــــــــــم يــــــــــې خوشــــــــــحايل وي‬
‫‪912‬‬
‫د بــــــــې علمــــــــه مــــــــال دغــــــــه رنــــــــګ ګــــــــذران شــــــــته‬
‫يو شاعر د مليانو او پريانو قسمونه بيانوي او پر ناکاره مليانو او پريانو داسې تنقيد کوي‪:‬‬
‫د اللــــــــه مليــــــــان جــــــــدا دي د حلــــــــوا مليــــــــان جــــــــدا دي‬
‫‪919‬‬
‫قــــــدويس پــــــريان جــــــدا دي مجــــــويس پــــــريان جــــــدا دي‬
‫د مال د ژوند ټول دارومدار به هم د غم ښادۍ په دغو پژسو او خوراکونو کې و‪ .‬د غم‬
‫په موقعه به مال له هر چا نه زيات خال ځان د اسقاط حقدار ګڼلو‪ ،‬دا رنګې په خرياتونو کې‬
‫به هم د مال حصه له هر چا نه ښه کېدله‪.‬‬
‫روغانی د ترقي پسندۍ په الر کې درې قسمه خلک روکاوټ ګڼي‪ ،‬هغه وايي‪:‬‬
‫خــــــان دی کــــــه مــــــال دی کــــــه پــــــريان دي پورتــــــه ښــــــکته‬
‫‪910‬‬
‫ســــــــتا نـــــــــه مـــــــــرور دي دغـــــــــه درې ســـــــــار طاقتـــــــــه‬
‫او په بل يو ځای کې دا خربه داسې کوي‪:‬‬

‫‪470‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خــــــــــــان پــــــــــــه يــــــــــــوه مــــــــــــال پــــــــــــه بلــــــــــــه اوږه‬
‫پـــــــــري مـــــــــې پـــــــــه مـــــــــال بانـــــــــدې پرلـــــــــت وهلـــــــــی‬
‫زه لـــــــــــــږه ځانلـــــــــــــه ډېـــــــــــــره دوی لـــــــــــــه ګـــــــــــــټم‬
‫‪913‬‬
‫کلـــــــــــــه ســـــــــــــتار کلـــــــــــــه ډانـــــــــــــډت وهلـــــــــــــی‬
‫د خــان‪ ،‬مــال او پــري مريــد پــه بــاره کــې اول خلک ـو ډېــر عقيــدت لــره‪ ،‬خــو د وخــت‬
‫له تېرېدو رسه دا رويه بدله شوه‪.‬‬

‫هرن مندان او کسبګر‬

‫د سوات په خلکو کې د تاريخ په هر دور کې لوی لوی فنکاران او هرنمندان تېر‬
‫شوي‪ ،‬محمد پروېش شاهني ليکي چې دغو خلکو په مذهبي جوش خروش رسه ګټې ته‪،‬‬
‫لرګي ته‪ ،‬وړۍ ته‪ ،‬ټوکي ته‪ ،‬څرمن ته‪ ،‬پيتل ته او د ونې پټ ته يوه فصيحه ژبه ورکړې وه‬
‫چې هر ليدونکي ته به يې خال تاريخ او خاله قيصه په ډېر روان مټ اوروله‪ .‬يواځې دا نه‬
‫چې دغه خلک دومره لوی فنکاران وو او خلک به دلته راتلل او په دوی به يې دغه کنده‬
‫کاري‪ ،‬ګلکاري او فنکاري کوله او له ځان رسه به يې دغه فن پارې خالو لرې لرې هېوادونو‬
‫ته وړلې‪ ،‬بلکې يو وخت داسې راغی چې نه يواځې له دې ځايه مذهبي کتابونه او مذهبي‬
‫تربکات به وړی شول‪ ،‬بلکې وررسه يې له دې ځايه عاملان‪ ،‬پوهان‪ ،‬مسرتيان‪ ،‬انجينريان‪،‬‬
‫ګيلکاران ان مزدوران يې بوتلل چې هلته ورته مذهبي عبادت خانې او خانقاګانې جوړې‬
‫کړي او د دهرم چل ورته وښايي‪ ،‬دغه وجه ده چې د سوات د فن ښکال او عکس نن هم د‬
‫تبت‪ ،‬لداخ‪ ،‬چني او جاپان په فنونو کې له ورايه په نظر راځي‪ .‬پروېش شاهني بيا وړاندې‬
‫ليکي چې دغه ارټ چې په لرګي‪ ،‬ګټه‪ ،‬ټوکي او وړۍ کې دی دومره ژور او غوره فنکاري ده‬
‫چې نن د يورپ خلک په دغه باندې تحقيق ته ناست دی‪ .‬د سوات د سالماور شړۍ او‬
‫کمبلې ډېرې مشهورې دي‪ 914.‬د سوات فن او فنکاري په زوال ده ځکه چې وليس بې‬
‫غورۍ دغه شتمني اوچته کړه نو شاته هغه فنکاران او هرنمندان چې له لرګي‪ ،‬څرمنې‪،‬‬
‫ټوکي‪ ،‬وړۍ‪ ،‬کاغذ او رسو ساينو به يې دغه ثقافتي څيزونه جوړول‪ ،‬نو هغه هم بې کاره او‬
‫بې روزګاره شول‪ ،‬ځکه چې بې قدري زور شوه او هر وطني او وليس څيز ساک او بې قدره‬
‫‪910‬‬
‫شه او دغه فنکاران د دغې نادرې فنکارۍ نه الس په رس شول‪.‬‬
‫يو وخت و چې د سوات په سامجي ژوند کې د ذات پات او کسبونو نفرت ډېر په‬
‫شدت رسه موجود و‪ ،‬اګر چې له بدليدونکو حاالتو رسه دغه متيز ورو ورو ختمېږي‪ 916،‬لکه‬
‫‪476‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫يو شاعر چې د کار کسب عظمت بيانوي‪ ،‬نو داسې وايي‪:‬‬
‫د انســـــان مقـــــام کـــــه غـــــواړې امتـــــي د هغـــــه ځـــــوان شـــــه‬
‫‪917‬‬
‫چـــې مـــوچي دی هـــم درزي دی هـــم مـــزدور دی هـــم ســـلطان‬
‫زمکه او جايداد د سوات په ټولنه کې د عزت لااره يو بنيادي څيز و او چا چې به‬
‫زمکه نه لرله‪ ،‬نو که هغه به پښتون هم و‪ ،‬خو چا به پښتون نه حسابوه‪ ،‬خو د وخت په‬
‫تېرېدلو رسه په دې سوچ کې هم بدلون راغی‪ ،‬لکه يو شاعر چې وايي‪:‬‬
‫بنيــــــــــــــادم دې روڼــــــــــــــه خويانــــــــــــــدې دي جنابــــــــــــــه‬
‫کـــــــــه پـــــــــه برخـــــــــه يـــــــــې کـــــــــوټې او پټـــــــــي نشـــــــــته‬
‫ځــــــان تــــــه مــــــه وايــــــه اصــــــيل بــــــل تــــــه کــــــم اصــــــل‬
‫‪910‬‬
‫پــــــــــــه قصــــــــــــه کــــــــــــې د ادم پرکټــــــــــــي نشــــــــــــته‬
‫پخاله به هم پېشه ورو له يو بل رسه تعصب ساتلو‪ ،‬لکه دا شعرونه چې يې ظاهروي‪:‬‬
‫وايــــــي ترکــــــاڼ شــــــکر دی ربــــــه چــــــې اينګــــــر نــــــه ميــــــه‬
‫اينګــــــر وئ ښــــــه ده چــــــې اينګــــــر ميــــــه مــــــال نــــــه ميــــــه‬
‫مـــــــال وئ نـــــــه يـــــــم زه نـــــــايي ‪ ،‬نـــــــايي وئ ډم نـــــــه ميـــــــه‬
‫‪911‬‬
‫ډم زر خولـــــه ورانـــــه کـــــړي او وايـــــي چـــــې جـــــوال نـــــه ميـــــه‬
‫د دې دور په ادب کې هم په ټولنه کې د مختلفو کسبګرو‪ ،‬پېشه ورو او هرنمندانو‬
‫ذکر مېالوېږي‪ ،‬چې په هغې کې څه دا الندې ورکولی يش‪:‬‬

‫مزدور‬
‫ازل کــــــې پيــــــدا شــــــوی کــــــم نصــــــيبه چــــــې مــــــزدور ميــــــه‬
‫ځکــــــه خــــــو خولــــــو کــــــې تــــــر بــــــرت يــــــم پــــــه رضور ميــــــه‬
‫نـــــه لـــــرم څـــــه حـــــق پـــــه ملـــــک کـــــې نـــــه مـــــې وي اختيـــــار‬
‫زه محرومــــــــــه شــــــــــوی د دنيــــــــــا د عــــــــــېش رسور ميــــــــــه‬
‫‪022‬‬
‫ځکـــــــــــــــــــه چـــــــــــــــــــې مـــــــــــــــــــزدور ميـــــــــــــــــــه‬
‫د مزدور په باره کې په يو نظم "مزدور" کې يو شاعر داسې وايي‪:‬‬
‫لويـــــــــه ســـــــــخته دې اېخلـــــــــې پـــــــــه خاـــــــــل ځـــــــــان ده‬
‫ســــــــــــتا دا ســــــــــــتړې رســــــــــــېدلې پــــــــــــه جهــــــــــــان ده‬

‫‪477‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫بــــــــــې ارزۍ کـــــــــــې دې د ژونــــــــــد ورځـــــــــــې تېريـــــــــــږي‬
‫‪029‬‬
‫روزي ګرانـــــــــــه مقـــــــــــرر ســـــــــــتا پـــــــــــه اســـــــــــامن ده‬

‫دهقان‬
‫په دې شعرونو کې د دهقان د ژوند نقشه راښکلی شوې ده‪:‬‬
‫زه يــــــم در پــــــه در خــــــاورې پــــــه رس خــــــو زه دهقــــــان ميــــــه‬
‫زه غريـــــب تـــــل ســـــتړی کـــــم نصـــــيبه چـــــې پـــــه ځـــــان ميـــــه‬
‫کــــــړي کنځــــــل نائــــــک راتــــــه زه چينګــــــه خلــــــه والړ ميــــــه‬
‫کــــاش نــــه وی پيــــدا پــــه خاــــل ژونــــدون بانــــدې ســــتومان ميــــه‬
‫‪020‬‬
‫ځکـــــــــــــــــــه چـــــــــــــــــــې دهقـــــــــــــــــــان ميـــــــــــــــــــه‬

‫اهنګر درزګر‬
‫لــه اوســانې نــه د کرکيلــې او نــور اوزار جــوړونکي تــه اهنګــر (اينګــر) يــا درزګــر‬
‫وايــي‪ .‬اينګــر تــه پــه عمــومي توګــه نقــدې پيســې نـه ورکــول کېــږي‪ ،‬خـو پــه کــال کــې دوه‬
‫ځله له فصـل نـه ورتـه پـه يـو خـاص مقـدار کـې غلـه ورکـول کېـږي‪ .‬اينګـر درزګـر د خاـل‬
‫ځان په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫زه مــــــزدور د هـــــــر چـــــــا يـــــــم هنګــــــر کـــــــه درزګـــــــر ميـــــــه‬
‫د کـــــيل د هـــــر يـــــو ســـــړي هـــــم يـــــو شـــــانله نـــــوکر ميــــــه‬
‫څــــــه چــــــې راتــــــه وايــــــي نــــــو انکــــــار کــــــولی نــــــه شــــــمه‬
‫کســــــب نــــــه ســــــېوا هــــــم کتــــــه کــــــړی لکــــــه خــــــر ميــــــه‬
‫‪023‬‬
‫ځکـــــــــــــــــــه چـــــــــــــــــــې هنګـــــــــــــــــــر ميـــــــــــــــــــه‬

‫زميدار‬
‫حــــــال تــــــه زمــــــا ګــــــوره چــــــې شــــــاه ورځ زه نــــــاقرار ميــــــه‬
‫زه ميـــــــه غوايـــــــه د زمکـــــــې دې کـــــــار لـــــــه تيـــــــار ميـــــــه‬
‫خلقـــــــــــــو رسه فکـــــــــــــر دی د خاـــــــــــــل اســـــــــــــباب د ډول‬
‫زه د کــــــــــر للــــــــــون او د نهــــــــــل کلــــــــــه وزګــــــــــار ميــــــــــه‬
‫‪024‬‬
‫ځکـــــــــــــــــــــــــــه زميـــــــــــــــــــــــــــدار ميـــــــــــــــــــــــــــه‬

‫‪470‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫جوال‬
‫له وړۍ نه شړۍ ‪ ،‬څادرې او ساده قسم کاړې جوړونکي کاريګر ته جوال وايي‪ .‬د‬
‫جوال په باره کې شاعر داسې وايي‪:‬‬
‫کــــار مــــې نشــــته چــــا کــــې زه خاــــل کــــار کړمــــه جــــوال ميــــه‬
‫الس ســــــــنګ فــــــــارس لــــــــرم پخالــــــــه زه کيميــــــــا ميــــــــه‬
‫خاـــــــــل کســـــــــب کومـــــــــه مـــــــــزدوري ګـــــــــټم حاللـــــــــه زه‬
‫بــــل څــــه کــــار مــــې نشــــته پــــه دې خاــــل هــــرن لګيــــا ميــــه‬
‫‪020‬‬
‫ځکـــــــــــــــــــه چـــــــــــــــــــې جـــــــــــــــــــوال ميـــــــــــــــــــه‬

‫چميار‬
‫عــام طــور لــه څرمنــې نــه پيــزار جــوړوونکي او پيــزار مرمــت کــوونکي تــه چميــار‬
‫وايــي‪ .‬د دې پېشــې خلک ـو هــم د يــو باقاعــده نســل شــکل اختيــار کــړی او اوس خل ـک د‬
‫دې پېشې خلک د نسب په حواله هم چمياران ګڼي‪.‬‬
‫کـــړې کـــه تـــه تاـــوس چـــې تـــه يـــې څـــوک نـــو زه چميـــار ميـــه‬
‫کــــــړې کــــــه رانــــــه طمــــــع شــــــنډه ونــــــه د ســــــاېدار ميــــــه‬
‫تـــــــــا رسه چـــــــــې لـــــــــوظ اوکـــــــــړم رصف رخصـــــــــتوم دې زه‬
‫کـــــار راتـــــه ډېـــــر زيـــــات دی خفـــــه کېـــــږه مـــــه ناچـــــار ميـــــه‬
‫‪026‬‬
‫ځکـــــــــــــــــــه چـــــــــــــــــــې چميـــــــــــــــــــار ميـــــــــــــــــــه‬

‫پراچه‬
‫پ ـر خــرو‪ ،‬قچــرو او اســونو بانــدې د خــوراک ســامان او نــور پيټــي لــه يــو ځــای نــه بــل‬
‫ځــای تــه وړونکــي تــه پراچــه وايــي‪ .‬دوی عمومــا ً بــارګري ځنــاور ســايت او لــه زمکــو نــه غلــې‬
‫دانې کورونو ته خلکو ته په کرايه باندې وړي‪ ،‬د پراچه په باره کې شاعر داسې وايي‪:‬‬
‫نــــــه پېژنــــــې مــــــا کــــــه تــــــه پــــــه ذات نــــــو پراچــــــه ميــــــه‬
‫خاـــــــل او د پـــــــردي د پـــــــاره يـــــــو شـــــــانله ســـــــوانچه ميـــــــه‬
‫ســـــود چـــــې پکـــــې نـــــه وي هرګـــــز زه هغـــــه کـــــار نـــــه کـــــوم‬
‫مــــال مــــې ديــــن اميــــان دی زه پــــرې ځکــــه پــــه چرچــــه ميــــه‬
‫‪027‬‬
‫ځکــــــــــــــــــــــــــــه پراچــــــــــــــــــــــــــــه ميــــــــــــــــــــــــــــه‬
‫‪471‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دلته هم دا واضح شوه چې دا پېشې خلکو د دې پېشه ور خلکو نسب هم ګرځولی وه‪.‬‬

‫کالل‬
‫له خاورو نه لوښي جوړوونکي کاريګر ته کالل وايي‪:‬‬
‫فکـــــــر راتـــــــه اوکـــــــړه زه خاونـــــــد د لـــــــوی کـــــــامل ميـــــــه‬
‫خــــــــاورې زر کومــــــــه وجــــــــه دا ده چــــــــې کــــــــوالل ميــــــــه‬
‫رس مــــــې ښــــــکته کــــــړی وي هــــــم کــــــار کــــــوم هــــــم فکــــــر‬
‫نـــور مـــې خاـــل قســـمت دی کـــه نېـــک يـــم کـــه بـــد حـــال ميـــه‬
‫‪020‬‬
‫ځکـــــــــــــــــــه چـــــــــــــــــــې کـــــــــــــــــــوالل ميـــــــــــــــــــه‬

‫څرخه مار‬
‫د کاــړو يــا جــامو ګنــډلو واال تــه هــم څرخــي مــار وايــي او درزي هــم ورتــه ويلــی‬
‫يش‪ .‬پــه عــام طــور څرخــي مــاران لــه وړۍ نــه تارونــه جــوړوي او بيــا تــرې شــړۍ‪ ،‬کوټونــه‬
‫او نور شيان جوړوي‪:‬‬
‫خاــــــل کــــــوم زه کســــــب هــــــم خــــــربې څرخــــــه مــــــار ميــــــه‬
‫کــــوټ واســــکټ قمــــيص پرتــــوګ جوړومــــه ښــــه هوښــــيار ميــــه‬
‫کســـــب پـــــه روپـــــو کـــــوم دانـــــې نـــــه اخلمـــــه پـــــس لـــــه دې‬
‫تـــــا تـــــه کـــــه زوړ خـــــوار ښـــــکارم مګـــــر زه اوس مالـــــدار ميـــــه‬
‫‪021‬‬
‫ځکـــــــــــــــــــه څرخـــــــــــــــــــه مـــــــــــــــــــار ميـــــــــــــــــــه‬

‫شاخېل‬
‫شاخېل د ټولنې اهم کسبګر وي‪ ،‬خو په ټولنه کې دوی ته همېشه په ساک نظر‬
‫‪092‬‬
‫کتلی يش‪ ،‬د دوی هېڅ قدر نه کېږي او يو سړي ته شاخېل ويل د کنځلو برابر دي‪.‬‬
‫کســـــب مـــــې د پـــــالر نيکــــــه دی زه پـــــه ذات شـــــاخېل ميــــــه‬
‫کـــار کـــه زمـــا ســـخا دی مـــا تـــه ښـــه ښـــکاري پـــرې ښـــکېل ميـــه‬
‫څـــــــه اوکړمـــــــه زه چـــــــې پيـــــــدا شـــــــوی زه غريـــــــب ميـــــــه‬
‫نـــــــه کـــــــوم کـــــــه دا نـــــــو بـــــــې روزګـــــــاره او ذليـــــــل ميـــــــه‬
‫‪099‬‬
‫ځکــــــــــــــــــه چــــــــــــــــــې شــــــــــــــــــاخېل ميــــــــــــــــــه‬

‫‪402‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫دکاندار‬
‫د مختلفــو څيزونــو خرڅــوونکي تــه دکانــدار وايــي‪ .‬دی يــواځې مختلــف خــوراکي‬
‫او د روزمــره ژونــد څيزونــه نــه خرڅــوي‪ ،‬بلکــې ځينــې څيزونــه لکــه لرګــي او غلــه اخــيل‬
‫هم او د هغې په بدل کې يا نقدې پېسې ورکوي او يو پرې بيا نور څيزونه‪.‬‬
‫کـــــــــار د تجـــــــــارت کومـــــــــه خلقـــــــــه دکانـــــــــدار ميـــــــــه‬
‫مـــــا تـــــه پــــــه پښـــــتو کــــــې بـــــازاري وايــــــي هوښـــــيار ميــــــه‬
‫کـــار مـــې پـــه چـــا نشـــته زه مـــدام پـــه خاـــل ســـود خـــوښ ميـــه‬
‫ناســـــت لکـــــه پيشـــــو منـــــږک نيـــــوو تـــــه زه پـــــه څـــــار ميـــــه‬
‫‪090‬‬
‫ځکـــــــــــــــــــــــــــه دکانـــــــــــــــــــــــــــدار ميـــــــــــــــــــــــــــه‬

‫زرګر‬
‫لــه رسو زرو يــا ســاينو زرو نــه مختلــف قســمه کــايل جــوړوونکي کــاريګر تــه زرګــر‬
‫وايـي‪ .‬ښــکاره خــربه ده چــې د زرګــر کــار لــه زرو رسه دی کــوم چــې پــه قيمــت ګــران وي‪،‬‬
‫نو دا خلک اکرث مالداران وي او همېشه په خاله ګټه نظر سايت‪.‬‬
‫هــــــــر قســــــــم کــــــــايل جوړومــــــــه زه رصاف زرګــــــــر ميــــــــه‬
‫بـــــل نـــــه چـــــې زر اخلـــــم کـــــم يـــــې اخلـــــم داســـــې نـــــر ميـــــه‬
‫خاــــــل زر چــــــې ورکومــــــه پــــــه پــــــوره ورتــــــه حســــــاب کړمــــــه‬
‫هــــــم پـــــــرې رغاوڼـــــــه لااســـــــه داســـــــې کيميـــــــاګر ميـــــــه‬
‫‪093‬‬
‫ځکـــــــــــــــــــه چـــــــــــــــــــې زرګـــــــــــــــــــر ميـــــــــــــــــــه‬

‫شپونکی‬
‫کوم خلک چې ګډې بيزې سايت هغوی ته شاونکي وايي‪ .‬د دوی لوی واړه د ګډو‬
‫بيزو په ساتنه کې مرصوف وي‪ .‬له دوی رسه د ګډو بيزو په کنډک کې ساي هم وي او د‬
‫سفر په دوران کې دوی د خال رضورت سامان په مال پورې تړيل وي او روان وي او نور د‬
‫رضورت سامان له ځان رسه په خرو يا ټټوانو هم وړي‪ ،‬پخوا به ټټوان وو او اوس خره‪ ،‬د دوی‬
‫د څمالستو لااره چې کومه تواليي وي هغې ته لیمڅی وایي چې د ګډو له وړیو نه جوړ‬
‫وي‪ 094.‬شاونکي په اوړي کې خال مالونه د سوات يخو عالقو ته راويل او په ژمي کې د‬
‫سمې ګرمو عالقو ته ځي‪ 090.‬شاونکي ډېر سخت ژوند تېروي خو د دې باوجود دوی کې‬
‫‪409‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ډېر زيات سخاوت او مېلمه دوستي وي‪ .‬يو ليکوال وایي چې کله د سوات په غرونو کې که‬
‫‪096‬‬
‫د دوی مېلمستيا وکتلی يش نو ډېر لوی لوی پښتانه د سړي نه هېر يش‪.‬‬

‫نايي‬
‫د نايي مختلف کارونه وي چې په هغو کې رس سنت هم شامل دي‪ .‬ده ته ډم هم‬
‫ویلی يش‪ .‬په وړومبي دور کې به نايي د خانانو په دېرو کې د کټ بسرتې وغیره خدمتونه‬
‫‪097‬‬
‫هم کول‪.‬‬

‫ډم‬
‫په پښتني ټولنه کې د ډم ډېر اهميت دی‪ ،‬د ډم په باره کې يو شاعر داسې وايي‪:‬‬
‫يـــــار مـــــې نـــــه دی يـــــو‪ ،‬نـــــه د چـــــا يـــــار ميـــــه زه ډم ميـــــه‬
‫څـــوک کـــه راتـــه ســـاک ګـــوري پـــه څـــه لـــه چـــا نـــه کـــم ميـــه‬
‫اووايـــــــه زمـــــــا غونـــــــدې فېشـــــــن بـــــــه ال د چـــــــا وي بـــــــل‬
‫واميــــــه رښــــــتيا چــــــې زه ښــــــادمن پــــــه ښــــــادۍ غــــــم ميــــــه‬
‫‪090‬‬
‫ځکـــــــــــــــــــــــــه چـــــــــــــــــــــــــې زه ډم ميـــــــــــــــــــــــــه‬

‫ډمه‬
‫د نورو خلکو خوشحالولو او خندولو لااره خال ژوند وقف کوونکې ډمې ته په پښتنه‬
‫ټولنه کې د عزت په نظر نه يش کتلی‪ ،‬خو د ټولنې حساسه طبقه شاعران د ډمې د ژوند‬
‫هر اړخ ته ګوري او په هر حالت کې د دې مجبوريانې تر نظر الندې سايت‪ .‬د ډمې په باره‬
‫کې د مختلفو شاعرانو عکس العمل دلته بيانولی يش‪:‬‬
‫روح االمني ناياب په يو نظم "ډمه" کې داسې ليکي‪:‬‬
‫دا چـــــې هـــــره شـــــاه ګـــــډيږي دا چـــــې هـــــره شـــــاه خرڅيـــــږي‬
‫دا پـــــــه خالـــــــه ارتـــــــاويږي خـــــــو د نـــــــورو دمـــــــه کيـــــــږي‬
‫کـــه مـــونږ ټـــول يـــو روڼـــه خوينـــدې يـــا پـــالران يـــو يـــا يـــو مينـــدې‬
‫دا پــــــه ډمــــــه چــــــې يــــــاديږي زمــــــا فکــــــر نــــــه رســـــــيږي‬
‫کــــه يــــې ورور دی باجــــه مــــار دی کــــه شــــمبو دی د دې پــــالر دی‬
‫کــــه د ديــــن ورور دی نــــو يــــار دی مرمــــه دا ال څنګــــه کــــار دی‬

‫‪400‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫‪091‬‬
‫يا د دې هم څوک پېدا که يــــــــا خالقــــــــه! دا پنــــــــاه کــــــــه‬
‫عبدالجميل يوسفزی د ډمې په باره کې د "رنډۍ" تر رسخط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫دا هغـــــــه بلبلـــــــې دي چـــــــې هـــــــر چاتـــــــه خنـــــــدا کـــــــړي‬
‫هيڅـــــوک تـــــرې خفـــــه نـــــه شـــــو د هـــــر ســـــړي رضـــــا کـــــړي‬
‫څـــــــه ښـــــــکلې يـــــــې الره ده او څـــــــه ښـــــــکلی خـــــــدمت دی‬
‫نـــــــه چرتـــــــه کـــــــې زور غـــــــواړي او نـــــــه چرتـــــــه منـــــــت دی‬
‫بــــــس خــــــو د دولــــــت پــــــه مخکــــــې حــــــورې بــــــې حســــــابه‬
‫ډېــــــــــرې رحمــــــــــدلې زړه ســــــــــېزونکې بــــــــــې حجابــــــــــه‬
‫دا د لــــــــــوی ادم منســــــــــۍ بــــــــــس دې لــــــــــره پيــــــــــدا ده؟‬
‫دې دنيـــــــا خوشـــــــحاله کـــــــړه خوشـــــــحاله پـــــــرې دنيـــــــا ده‬
‫وي د هـــــــر چـــــــا غېـــــــږه کـــــــې د هـــــــر چـــــــا دلـــــــر بـــــــا ده‬
‫خو‪:‬‬
‫ای ښـــــــــکلې نيـــــــــازبينې د دې ټـــــــــول جهانـــــــــه ښـــــــــکلې‬
‫تــــــــا ولــــــــې دا پــــــــاک پــــــــاک اندامونــــــــه کــــــــړه ښــــــــځلې‬
‫تـــــــــا ولـــــــــې د خـــــــــدای هغـــــــــه ســـــــــازونه او ســـــــــوزونه‬
‫څنګــــــــه بيعـــــــــه کــــــــړي دي او اخلـــــــــې پــــــــرې نوټونـــــــــه‬
‫نـــــــــــه دي دغـــــــــــه شـــــــــــونډې اننګـــــــــــي د خرڅولـــــــــــو‬
‫‪002‬‬
‫نـــــــــــه دي پـــــــــــه بـــــــــــازار د ګرځولـــــــــــو او وېشـــــــــــلو‬
‫ساالر يوسفزی د ډمې ذکر په يوه قطعه کې داسې کوي‪:‬‬
‫لکـــــــه د ډمـــــــې پـــــــه میـــــــدان کـــــــې چورلکونـــــــه وهـــــــم‬
‫د غـــــــم نوټونـــــــه راوريـــــــږي د هـــــــر خـــــــوا نـــــــه پـــــــه مـــــــا‬
‫نــــــوې ځــــــواين ســــــاقي جانــــــان د شــــــني ســــــاريل دنيــــــاګۍ‬
‫‪009‬‬
‫مــــــا خالولــــــه خــــــو غربتــــــه! تــــــا کــــــړه ورانــــــه پــــــه مــــــا‬
‫رحيم شاه رحيم په "ډمه" نظم کې داسې ليکي‪:‬‬
‫د ډمـــــــې ژونـــــــد دی يـــــــو ازغـــــــی د نـــــــورو الس غوڅـــــــوي‬
‫د ګېـــــــډې اور ورتـــــــه اســـــــتوګنه پـــــــه نېـــــــران جـــــــوړه کـــــــړه‬
‫دا هــــــم يــــــو خــــــور ده يــــــوه لــــــور ده يــــــوه نــــــږور ده د چــــــا‬

‫‪403‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫معــــــــارشې د دې نــــــــه ډمــــــــه د ميــــــــدان جــــــــوړه کــــــــړه‬
‫څـــــــومره عظيمـــــــه مجبـــــــوري ده څـــــــومره لويـــــــه خـــــــواري‬
‫پـــــه خالـــــو ښـــــاو بانـــــدې چـــــې کلـــــه ګنګروګـــــان تـــــړي دا‬
‫دغــــــــــــه همــــــــــــه واړه د دې د ناچــــــــــــارۍ چــــــــــــارې دي‬
‫چــــې د پــــردو خلقــــو پــــه مــــخ کــــې خاــــل زلفــــان ســــاړي دا‬
‫کــــه د ډوډۍ او د ژونــــدون ســــوال يــــې پــــه ميــــنځ کــــې نــــه وې‬
‫پــــــه ځــــــان يــــــې ټيټــــــې ســــــورې نــــــه وې د جهــــــان پېــــــرزو‬
‫دلتـــــــه بنـــــــديانو تـــــــه رســـــــوا هلتـــــــه د خـــــــدای مجرمـــــــه‬
‫‪000‬‬
‫دا بـــــــده ورځ د ســــــــړي کلــــــــه وي پــــــــه ځــــــــان پېــــــــر زو‬
‫تر دې ځايه پورې چې د کومو کسبګرو او پېشه ورو په باره کې منظوم خياالت‬
‫وړاندې شول له دې نه د دې ټولو کسبګرو د کار کسب‪ ،‬معيشت‪ ،‬سوچ‪ ،‬نفسياتو او په ټولنه‬
‫کې د دوی د مقام او حيثيت اندازه په اسانه لګېدلی يش‪.‬‬

‫لوبې‬
‫په سوات کې د ماشومانو مختلف قسمه لوبې موجود دي‪ .‬په دې کې د هلکانو‬
‫لوبې جدا وي او د جينکو لوبې جدا وي او بعضې لوبې داسې وي چې د هلکانو او د‬
‫جينکو رشيکې وي‪ .‬د جينکو په لوبو کې مريګاټ‪ ،‬ټکو‪ ،‬چيندخ او غوچسکی وغريه‬
‫مشهورې لوبې دي‪ 003.‬د هلکانو په لوبو کې پټ پټونی‪ ،‬انګۍ‪ ،‬خوټه بکرۍ‪ ،‬رګی‪ ،‬کسی‪،‬‬
‫بېرې‪ ،‬قوړنګان‪ ،‬ټوپۍ‪ ،‬شاجولۍ‪ ،‬عيل خن خانی‪ ،‬تويت غوبا ډبلۍ‪ ،‬کرښۍ‪ ،‬غوزان‪ ،‬موسۍ‪،‬‬
‫قوتی‪ ،‬باګه‪ ،‬اډی‪ ،‬الچه‪ ،‬اماړا ککی‪ ،‬شا پني پينکی او ګوتۍ وغېره شاملې دي ـ‪ 004‬ډاکټر‬
‫ديدار يوسفزی "زما لوبې" تر رس خط الندې د ماشومانو د لوبو په باره کې داسې ليکي‪:‬‬

‫مـــــــــا تـــــــــه دي يـــــــــادې نـــــــــن هـــــــــم خالـــــــــې لـــــــــوبې‬

‫د ماشـــــــــــــــوم وايل ښـــــــــــــــکلې ښـــــــــــــــکلې لـــــــــــــــوبې‬
‫چـــــــــــــې بـــــــــــــه د خـــــــــــــاورو کـــــــــــــوټې وڅڅېـــــــــــــدې‬
‫مـــــــــونږ بـــــــــه پـــــــــه جمـــــــــع صـــــــــخا ګـــــــــوډۍ کـــــــــولې‬
‫چــــــــې اوچــــــــه زمکــــــــه شــــــــني اســــــــامن بــــــــه شــــــــولو‬

‫‪404‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫ځــــــــای پــــــــه ځــــــــای مــــــــونږ بــــــــه کرښــــــــينۍ کــــــــولې‬
‫مـــــــــا تـــــــــه دي يـــــــــادې نـــــــــن هـــــــــم خالـــــــــې لـــــــــوبې‬
‫د ماشـــــــــــــــوم وايل ښـــــــــــــــکلې ښـــــــــــــــکلې لـــــــــــــــوبې‬
‫د کـــــــــــيل غـــــــــــټ ډاګ تـــــــــــه بـــــــــــه راغلـــــــــــو کلـــــــــــه‬
‫يــــــــــــــو تــــــــــــــن راوړی بــــــــــــــه اماــــــــــــــړا ککــــــــــــــی وه‬
‫وېـــــــــــش بـــــــــــه مـــــــــــو اوکـــــــــــړه د مالنـــــــــــو پـــــــــــوره‬
‫د وېشـــــــــــــه پـــــــــــــاتې بـــــــــــــه زمـــــــــــــونږ څکـــــــــــــی وه‬
‫مـــــــــا تـــــــــه دي يـــــــــادې نـــــــــن هـــــــــم خالـــــــــې لـــــــــوبې‬
‫د ماشـــــــــــــــوم وايل ښـــــــــــــــکلې ښـــــــــــــــکلې لـــــــــــــــوبې‬
‫څـــــــــــايل مـــــــــــار هـــــــــــم پکـــــــــــې يـــــــــــوه لوبـــــــــــه وه‬
‫څالــــــــۍ بــــــــه مــــــــونږ مــــــــوګي تــــــــه غونــــــــډې کړلــــــــې‬
‫يــــــــــــــو بــــــــــــــه وه پــــــــــــــړی د مــــــــــــــوګي نيــــــــــــــولی‬
‫بـــــــل بـــــــه ويشـــــــتې او بيـــــــا بـــــــه يـــــــې منـــــــډې کړلـــــــې‬
‫مـــــــــا تـــــــــه دي يـــــــــادې نـــــــــن هـــــــــم خالـــــــــې لـــــــــوبې‬
‫د ماشـــــــــــــــوم وايل ښـــــــــــــــکلې ښـــــــــــــــکلې لـــــــــــــــوبې‬
‫اړنــــــــــــــګ دوړنــــــــــــــګ پکــــــــــــــې بــــــــــــــال لوبــــــــــــــه وه‬
‫بربــــــــــــــــه چابــــــــــــــــک وو او د ښــــــــــــــــاو ګړنــــــــــــــــدی‬
‫د کرښــــــــې بريــــــــد بــــــــه يــــــــې تــــــــر مينځــــــــه وه تــــــــل‬
‫د الس پــــــــــه ملــــــــــس بــــــــــه شــــــــــولو مــــــــــړ را ژونــــــــــدی‬
‫مـــــــــا تـــــــــه دي يـــــــــادې نـــــــــن هـــــــــم خالـــــــــې لـــــــــوبې‬
‫د ماشـــــــــــــــوم وايل ښـــــــــــــــکلې ښـــــــــــــــکلې لـــــــــــــــوبې‬
‫کــــــــودري مــــــــات بــــــــه مــــــــو راغونــــــــډ کــــــــړل ځانلــــــــه‬
‫کــــــــــور بــــــــــه مــــــــــو بيــــــــــا د دې څــــــــــوکۍ کــــــــــولې‬
‫شــــــنډک بــــــه نــــــال کــــــړه مــــــونږ يــــــو ځــــــای پــــــه زمکــــــه‬
‫د دې پـــــــــــــه رس بـــــــــــــه مـــــــــــــو موســـــــــــــۍ کـــــــــــــولې‬
‫مـــــــــا تـــــــــه دي يـــــــــادې نـــــــــن هـــــــــم خالـــــــــې لـــــــــوبې‬
‫د ماشـــــــــــــــوم وايل ښـــــــــــــــکلې ښـــــــــــــــکلې لـــــــــــــــوبې‬

‫‪400‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پــــــــــــــټ پټېــــــــــــــده پکــــــــــــــې د پــــــــــــــټ پټــــــــــــــوين‬
‫پـــــــــټ پـــــــــټ تـــــــــازه ښـــــــــکاري کـــــــــه زوړ شـــــــــولو دی‬
‫پـــــــــټ بـــــــــه يـــــــــو راغـــــــــی د ســـــــــوڼي غـــــــــاړې لـــــــــه‬
‫پــــــــــټ بــــــــــه ناڅاپــــــــــه پکــــــــــې ســــــــــوڼ شــــــــــولو دی‬
‫مـــــــــا تـــــــــه دي يـــــــــادې نـــــــــن هـــــــــم خالـــــــــې لـــــــــوبې‬
‫د ماشـــــــــــــــوم وايل ښـــــــــــــــکلې ښـــــــــــــــکلې لـــــــــــــــوبې‬
‫ګـــــــــــوره نـــــــــــن دلتـــــــــــه هغـــــــــــه لـــــــــــوبې نشـــــــــــته‬
‫تــــــــــل چــــــــــې زمــــــــــا او ســــــــــتا پــــــــــه زړه ښــــــــــخې وې‬
‫زمــــــــــونږ دا لــــــــــوبې کــــــــــه هــــــــــر څنګــــــــــه چــــــــــې وې‬
‫اخــــــــــــــــر زمــــــــــــــــونږ د ثقافــــــــــــــــت نخښــــــــــــــــې وې‬
‫مـــــــــا تـــــــــه دي يـــــــــادې نـــــــــن هـــــــــم خالـــــــــې لـــــــــوبې‬
‫‪000‬‬
‫د ماشــــــــــــــوم وايل ښــــــــــــــکلې ښــــــــــــــکلې لــــــــــــــوبې‬
‫په دې نظم کې نه يوازې د ماشومانو د ځينو لوبو نومونه ذکر شوي‪ ،‬بلکې د دغو‬
‫لوبو طريقه کار هم پکې بيان شوی دی‪ .‬په سوات کې د ماشومانو په لوبو کې عالقايي‬
‫تنوع په نظر راځي‪ ،‬کله کله په يوه عالقه کې د يوې لوبې يو نوم وي‪ ،‬خو بيا دغه لوبه په بله‬
‫عالقه کې په بل نوم يادېږي‪.‬کله کله پکې د کردارونو نومونه لږ له يو بل نه بدل وي‪.‬‬

‫د طالبانو اتڼ‬
‫د طالبانو د اتڼ په باره کې فضل محمود روښان ليکيل‪ ،‬چې په سوات‪ ،‬دير او باجوړ‬
‫کې به طالبانو لکه د ماليانو ساينې جامې اغوستلې‪ .‬دوی ديني تعليم حاصلوي ځکه ورته‬
‫طالبان وايي‪ ،‬يعنې د تعليم او علم طلب کوونکي‪ .‬پخوا به دوی کله کله په ترنګ کې راغلل‬
‫او په جامعتونو کې به يې اتڼ واچوه‪ ،‬د جامعت بروزې به پاس په برګو کې بانډه شوې‪ .‬د‬
‫طالبانو په دې اتڼ کې به ډول رسنا نه وه‪ ،‬خو البته تربګۍ به وې او د هغې نه به يې ساز‬
‫ويسته اول به پکې دوه څلور کسانو د اتڼ مخصوص شعرونه په خواږه اواز وویل‪ ،‬ځينو به‬
‫پکې السونه پړقول او په خوله باندې به يې باقاعده ډولکی وهلو‪ .‬د رباب اوازونه به يې د‬
‫خولې نه ويستل او پاتې طالبان به د دايرې په شکل کې ګډېدل‪ .‬د چټي طالبانو اتڼ د‬
‫‪006‬‬
‫د طالبونو د اتڼ متعلق‬ ‫پښتونخوا د سوات دير باجوړ د قديم تاريخ رسه ژور تعلق لري‪.‬‬
‫‪007‬‬
‫دا متل مشهور دی چې "د طالبانو اتڼ دی ګډيږي شا په شا او پړق له مينځ له راځي"‬
‫‪406‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫ټوقامران‬
‫په سوات کې دوه ټوقامران(خندوونکي) ډېر مشهور وو‪ .‬د يو نوم رشپ ګل او د بل‬
‫نوم لطيف ټوقامر و‪.‬‬

‫لطيف ټوقامر‬
‫د لطيف ټوقامر پ اړه وکيل حکيمزی ليکي چې لطيف د سيبوجني د جورې کيل‬
‫اوسېدونکی و‪ .‬د هغه په حقله مشهوره ده چې ډېر ډاګيز او ټوقي سړی وه‪ ،‬هغه به چې کله‬
‫نائکانو د چا کره په سوال جواب اولېګلو او يا به هسې د چا مېلمه شه نو ډوډۍ ته به يې‬
‫فکر کولو‪ .‬که چا به ورله ښه ډوډۍ ورکړه نو ده به ویل لطيفه! ته هېڅ سړی نه يې خو دا‬
‫کوربه ډېر ښه سړی دی او که چا به يې ښه دارو مدار اونه کړه نو بيا به يې ځان ته ویل‬
‫لطيفه! مه خفه کېږه ته ډېر دروند او ښه سړی يې خو دا کوربه ډېر بې خونده ساک او بې‬
‫‪000‬‬
‫غېرته دی‪ ،‬ځکه يې ستا قدر او نه کړه‬

‫رشب ګل ټوقامر‬
‫رشب ګل د سوات ډېر مشهور ټوقامر تېر شوی دی‪ .‬اول په کاالکوټ کې اوسېده او‬
‫بيا وروستو دکاالکوټ نه الړ‪ .‬د ده په باره کې دا هم وايي چې دی د فتح پور وه‪ .‬دی د‬
‫سوات د باچا صيب تنخواه خور ټوقامر وه‪ ،‬نو ځکه ورته باچايئ ټوقامر يا شاهي ټوقامر هم‬
‫وايي‪ .‬د رشب ګل ډېرې ټوقې او قيصې مشهورې دي‪001.‬اګر چې حقيقت نه لري خو‬
‫بعضې خلکو ليکيل دي چې د سوات د اباسني کوهستان په قبضه کولو کې هم د رشب‬
‫ګل ډېر لوی الس وه‪ ،‬وايي چې د کوهستانو په يوه جرګه کې دی کوهستانو ته د هغوی په‬
‫شکل کې مخاطب شه چې دا جنګ مونږ نه شو ګټلی نو مونږ له د سوات د باچا صيب رسه‬
‫روغه پکار ده او بيا هغه کوهستاين د ده په قيادت کې د وزير صيب او باچا صيب رسه مېالو‬
‫‪032‬‬
‫شول او اخر کې پته اولګېده چې دا کوهستانی ملک نه وه بلکې رشب ګل وه‪.‬‬

‫پښتو ژبه‬
‫لکه څنګه چې مخکې ذکر شو چې د دې دور په ادب کې د پښتنې خاورې ذکر‬
‫شوی دی‪ ،‬همدغه رنګ د دې دور په ادب کې د پښتو ژبې ذکر هم شوی دی‪" ،‬د پښتو په‬
‫نوم" نومې يو نظم يو څو کرښې دا دي‪:‬‬

‫‪407‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ای زمــــــــــــا ژبــــــــــــې ای زمــــــــــــا د خانــــــــــــدان ژبــــــــــــې‬
‫تـــــــــــا ليـــــــــــدل غـــــــــــواړم پـــــــــــه اســـــــــــامن ژبــــــــــــې‬
‫ســــــتا پــــــه ملــــــن کــــــې پــــــه کــــــرثت رسه هــــــريې وينمــــــه‬
‫در و ګـــــــــوهر دې د رحـــــــــامن بابـــــــــا مرصـــــــــعې وينمـــــــــه‬
‫د خوشــــــحال خــــــان خــــــواږه شــــــعرونه بــــــې نــــــاغې وينمــــــه‬
‫تــــــل ځلنــــــده بــــــه دې ســــــايت تــــــا ســــــتا شــــــاعران ژبــــــې‬
‫‪039‬‬
‫تـــــــــــا ليـــــــــــدل غـــــــــــواړم پـــــــــــه اســـــــــــامن ژبـــــــــــې‬
‫په دې دور کې د پښتو ژبې د رسکاري حيثيت په ختمېدو باندې خلکو په پښتو کې‬
‫خال درخواستونه او نور ليکل هم پرېښودل او دغه وجه ده چې پښتو ژبه رو رو ساکېدو‬
‫طرف ته روانه وه ‪ ،‬لکه يو شاعر چې وايي‪:‬‬
‫درنــــــه پښــــــتو پښــــــتنو داســــــې حــــــد لــــــه ســــــاکه کړلــــــه‬
‫چــــــې پــــــه پښــــــتو ژبــــــه عــــــريض د چــــــا قبولــــــه نــــــه ده‬
‫مـــــــور پـــــــه پښـــــــتو ژبـــــــه بچـــــــو تـــــــه دعاګـــــــانې کـــــــوي‬
‫‪030‬‬
‫شـــــــايد پـــــــه دې وجـــــــه د مـــــــور دعـــــــا قبولـــــــه نـــــــه ده‬
‫له پښتو رسه مينه لرونکي ليکواالن دا هم وايي چې که مونږه د پښتو په روح ځان‬
‫پوهه کړو نو ترقي او کامراين به بيا زمونږ په پښو کې پرته وي‪ .‬د اغيارو ژبې ايزده کول ښه‬
‫کار دی او د علم رسه تعلق لري او علم حاصلول په هر مسلامن فرض دي‪ ،‬ليکن خاله‬
‫مورنۍ ژبه شاته غورځول او پردۍ ژبې په خال ځان او ذهن حاوي کول د غالمۍ سبب‬
‫‪033‬‬
‫خو دا خربه هم د يادونې وړ ده " چې څوک پښتو اوخوړل او چا پښتو‬ ‫جوړيږي‪،‬‬
‫‪034‬‬
‫اوخوړه"‬
‫يو بل شاعر د پښتو ژبې په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫دا کــــــــــه ماتــــــــــه ده خــــــــــوږه نــــــــــو هســــــــــې نــــــــــه ده‬
‫بــــــې لــــــه دې نــــــه مــــــې نــــــور څــــــه دي پــــــه هســــــتۍکې‬
‫پــــــــه ځــــــــانګو کــــــــې زه پــــــــه دې يــــــــم للــــــــو شــــــــوی‬
‫‪030‬‬
‫لکــــــه مــــــور مــــــې اشــــــنا شــــــوې پــــــه ســــــېزنۍ کــــــې‬
‫ډاکټر ديدار په يو بل ځای کې پښتو ژبې ته د عقيدت پېرزوینې داسې وړاندې کوي‪:‬‬

‫‪400‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫تـــــــــــــــه د ګلرنګـــــــــــــــه پرســـــــــــــــلو ژبـــــــــــــــه يـــــــــــــــې‬
‫تـــــــــــــه د خائســـــــــــــت او د جرګـــــــــــــو ژبـــــــــــــه يـــــــــــــې‬
‫تـــــــــــا ورلـــــــــــه مينـــــــــــه د خاـــــــــــل ځانـــــــــــه ورکـــــــــــړه‬
‫تــــــــــــــــــه د ادم او د درخــــــــــــــــــو ژبــــــــــــــــــه يــــــــــــــــــې‬
‫ســــــــــتا پــــــــــه يــــــــــو ټکــــــــــي د حيــــــــــا نــــــــــه رسه يش‬
‫‪036‬‬
‫تــــــــــــــه د لــــــــــــــيٰل د اننګــــــــــــــو ژبــــــــــــــه يــــــــــــــې‬
‫حبيب الرحمن حبيب د ژبې اهميت داسې بيانوي‪:‬‬
‫چـــــې ژونـــــدۍ وي د چـــــا ژبـــــه هغـــــه قـــــام ژونـــــدی او لـــــوړ دی‬
‫چـــې يش مـــړه د کـــوم قـــام ژبــــه‪ ،‬کـــه ژونـــدی وي هغـــه مــــړ دی‬
‫ترقــــــــي کــــــــه تنــــــــزل دی دي پــــــــه ژبــــــــه کــــــــې دا دواړه‬
‫‪037‬‬
‫خالــــه ژبــــه چــــې پــــرې نــــه ږدې‪ ،‬خالــــه ژبــــه تېــــغ لــــوړ دی‬
‫رحيم شاه رحيم پښتو ته د عقيدت پېرزونې داسې وړاندې کوي‪:‬‬
‫ای د پـــــــــامري پـــــــــه لـــــــــوړو زمکـــــــــو زېږېـــــــــدلې پښـــــــــتو‬
‫د نومــــــــــــــــوړو ننګيــــــــــــــــالو د رسبــــــــــــــــازانو ژبــــــــــــــــې‬
‫اوســـــــتا خـــــــور د اريـــــــا لـــــــور د درونـــــــد پـــــــړوين مېـــــــرمن‬
‫‪030‬‬
‫د غیــــــــــريت پښــــــــــتون شــــــــــملې د رسبــــــــــازانو ژبــــــــــې‬
‫له پښتو ژبې رسه د سوات د پښتنو د دې مينې په وجه پښتو ادب په سوات کې‬
‫ډېره ترقي کړې ده او په نظم او نرث کې ډېر تخليقات نن زمونږ مخې ته پراته دي‪ ،‬خو بيا‬
‫هم پښتو ته چې څومره توجه ورکول پکار وو هغه و نه شوه او ډېر خلک داسې هم شته چې‬
‫پښتو ژبه نه يش لوستی‪ .‬دا احساس د يو شاعر په ژبه طنزيه انداز کې داسې بيان شوی‬
‫دی‪:‬‬
‫څــــه فضــــول کـــــار دی چــــې خــــربې پـــــه پښــــتو کــــې لـــــيکم‬
‫مـــــا تـــــه ال چـــــا وې چـــــې شـــــعرونه پـــــه پښـــــتو کـــــې ليکـــــه‬
‫پښـــــــتانه نـــــــن هـــــــم د پښـــــــتو ژبـــــــه لوســـــــتلی نـــــــه يش‬
‫‪031‬‬
‫مشـــــوره دا شـــــوه چـــــې ليکـــــې نـــــو پـــــه اردو کـــــې ليکـــــه‬
‫د پښتو ژبې د زوال ډېر اسباب دي چې شاعرانو په دې خربو وير وينا کړې ده‪ ،‬دلته‬
‫يوه خربه د قدر وړ ده چې که په سوات کې د پښتو رسکاري رسپرستي ختمه هم شوه‪ ،‬خو‬

‫‪401‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د سوات د ليکواالنو او شاعرانو جذبه دومره ده چې په پښتو کې اديب تخليقات ښه په تېزۍ‬
‫رسه روان دي‪ ،‬چې د پښتو ژبې او ادب جولۍ ډکوي‪.‬‬

‫پښتونويل‬
‫پښتو چې له ژبې رسه رسه د يو ضابطه حيات نوم هم دی‪ ،‬د پښتو يا پښتونولۍ‬
‫خال خصوصيات دي چې پکې مېلمستيا‪ ،‬غريت‪ ،‬بدل‪ ،‬پنا‪ ،‬ننواتې‪ ،‬جرګه او نور شامل‬
‫دي‪ .‬ننواتې يا منت ته خلک ملن غوړول يا جولۍ غوړول هم وايي‪ ،‬لکه په دې شعرونو کې‬
‫د ملن ذکر داسې شوی دی‪:‬‬
‫تــــــه چــــــې د منــــــت زارۍ هــــــر چــــــا تــــــه غــــــوړوې ملــــــن‬
‫دا دې د کروړونــــــــــو ملــــــــــن کړلــــــــــه د پيســــــــــې ملــــــــــن‬
‫دې د قـــــــدر وړ ملـــــــن تـــــــه ســـــــاک نظـــــــر پکـــــــار نـــــــه دی‬
‫‪042‬‬
‫هــــر چــــا خالــــې ســــرتګې وچــــې کــــړې دي پــــه دې ملــــن‬
‫ځينې خلک په ناحقه ټينګ ودرېدل او ضد کولو ته پښتو وايي‪،‬لکه د "فالنی خان"‬
‫نومې نظم دا دوه شعرونه وګورئ‪:‬‬
‫کــــه مــــې خاــــل ورور تــــه جــــواب پرېښــــوده افغــــان بــــه نــــه يــــم‬
‫ورور کـــــه مـــــې ورور کـــــړه دا مـــــې واوره مســـــلامن بـــــه نـــــه يـــــم‬
‫پـــــــه خلـــــــه بـــــــه چغـــــــې د پښـــــــتو پښـــــــتونولۍ وهمـــــــه‬
‫‪049‬‬
‫کــــه د پښــــتو خــــدمت مــــې اوکــــړه فالنــــې خــــان بــــه نــــه يــــم‬
‫د پښتو او پښتونولۍ چې کوم ساېڅيل صفات دي هغه ورو ورو ختمېږي‪ ،‬لکه يو‬
‫شاعر وايي‪:‬‬
‫دينـــــــــــداري دوســـــــــــتي پښـــــــــــتو غېـــــــــــرت لوظونـــــــــــه‬
‫پښـــــــــــــــتنو پرېښـــــــــــــــودل خويونـــــــــــــــه د اســـــــــــــــالف‬
‫د خلــــــــــــــــوص مينــــــــــــــــې وفــــــــــــــــا وختونــــــــــــــــه الړل‬
‫‪040‬‬
‫د چــــــــا نشــــــــته دې يــــــــو بــــــــل تــــــــه تنــــــــدی صــــــــاف‬
‫د پښتنو يو بل صفت بدل دی‪ ،‬که څوک وررسه زور ظلم وکړي نو د هغې بدل هم نه‬
‫هېروي او که څوک وررسه ښه وکړي‪ ،‬نو د هغې بدل هم ګرځوي‪ ،‬لکه د "بدل" تر رس خط‬
‫الندې دا شعرونه هم دغه مفهوم په ګوته کوي‪:‬‬

‫‪412‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫تـــــا کـــــه اظهـــــار پـــــه مـــــا د مينـــــې هـــــر ســـــاعت کـــــړی دی‬
‫مــــــــا هــــــــم عمــــــــل د پښــــــــتنو پــــــــه روايــــــــت کــــــــړی دی‬
‫ماتــــــه مېــــــرې دې هــــــم خــــــوږې د ګلــــــدرو پــــــه شــــــان دي‬
‫‪043‬‬
‫مـــــا د ازغـــــو دې هـــــم د ګـــــل غونـــــدې صـــــفت کـــــړی دی‬
‫په پښتنه ټولنه کې د مينې محبت اظهار هم په ډاګه نه يش کولی؛ په زړه چې هر‬
‫څه تېريږي خو په خوله غږ نه يش کولی‪ .‬دا قسمه احساسات په دې نظم "پښتو" کې بيان‬
‫شوي دي‪:‬‬
‫تـــــــه د همزولـــــــو رسه ناســـــــته د خنـــــــدا نـــــــه شـــــــنه يـــــــې‬
‫څــــــوک دې پــــــه زلفــــــو بــــــې اختيــــــاره اوشــــــيندي ګلونــــــه‬
‫تـــــه د حيـــــا نـــــه تکـــــه رسه شـــــې خـــــو څـــــه غـــــږ نـــــه کـــــوې‬
‫پــــــــه ســــــــاني رخســــــــار دې الــــــــول يش الــــــــواين رنګونــــــــه‬
‫زمــــــا نامــــــه دې خلــــــې تــــــه رايش اخســــــتل يــــــې غــــــواړې‬
‫‪044‬‬
‫ولـــــــې "پښـــــــتو" دې پـــــــه احســـــــاس اولګـــــــوي چکونـــــــه‬
‫په پښتنه ټولنه کې يوه پښتنه پېغله په پرده کې برکتي‪ ،‬ښايسته او حياداره‬
‫ښکارېږي‪ ،‬دا حيا او ښکال د رحيم شاه رحيم د يو نظم "پښتو" په دې بندونو کې ښکارېږي‪:‬‬
‫هاغــــــه درنــــــه پښــــــتنه پېغلــــــه مــــــې پــــــه څنــــــګ تېرېــــــده‬
‫چـــــــا چـــــــې د ژونـــــــد د فلســـــــفې نـــــــه خـــــــربدار کړمـــــــه زه‬
‫رس نــــه تـــــر پښــــو پـــــورې وه پټـــــه پــــه يـــــو نــــوي شـــــان کـــــې‬
‫هغـــــــه پـــــــړدې هغـــــــه حيـــــــا يـــــــې نـــــــا قـــــــرار کړمـــــــه زه‬
‫تـــــــا بـــــــه ويـــــــل چـــــــې دا پړونـــــــی چـــــــا ګنـــــــډلی پـــــــورې‬
‫پکـــــې دوه ســـــرتګې ښـــــکارېدې نظـــــر يـــــې ښـــــخ پـــــه زمکـــــه‬
‫د نــــــازو قيــــــنج او خرامــــــان د قيـــــــد و بنــــــد نــــــه خالصـــــــه‬
‫د چـــا پېـــر چـــل نـــه بـــې پـــرواه وه پـــه خاـــل ځـــان کـــې ورکـــه‬
‫درنــــــــــه درنـــــــــــه برکتـــــــــــي ټولـــــــــــه حيـــــــــــا حيـــــــــــا وه‬
‫ثقــــــــــافتونو يــــــــــې عظمــــــــــت تــــــــــه ســــــــــالمونه کــــــــــول‬
‫دا د فطــــــــــرت د تقاضــــــــــو يــــــــــوه ســــــــــاتونکې جينــــــــــۍ‬
‫‪040‬‬
‫او فرشـــــــــتو د دې عصـــــــــمت تـــــــــه ســـــــــالمونه کـــــــــول‬

‫‪419‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫يـواځې دا خـربه کــايف نـه ده چـې څــوک پښـتو ژبـه وايـي‪ ،‬نـو هغـه بــه د پښـتو پــه‬
‫معيــار پــوره وي‪ .‬پښــتو ژبــه ویــل ځانلــه څيــز دی او پښــتو کــول او پــه پښــتو پوهېــدل‬
‫ځانله خربه ده‪ ،‬لکه شاعر چې وايي‪:‬‬
‫پــــــــــــه لحــــــــــــاظ د وزن ټــــــــــــول خلــــــــــــق درانــــــــــــه دي‬
‫د احســـــــــــاس غېـــــــــــرت او پـــــــــــوهې درانـــــــــــه ګـــــــــــورم‬
‫پښـــــــــــــتو ژيب پښـــــــــــــتانه خـــــــــــــو پـــــــــــــه دلـــــــــــــو دي‬
‫‪046‬‬
‫انقــــــــــــالب لــــــــــــه د پښــــــــــــتو پښــــــــــــتانه ګــــــــــــورم‬
‫د پښتونولۍ مختلف عنارص د دې دور په ادب کې موندلی يش‪ ،‬يوه خربه د يادونې‬
‫وړ ده چې د پښتونولۍ پر ځای په ادب کې او د عامو خلکو په خربو کې د پښتو لفظ‬
‫کارولی يش‪ ،‬لکه خلک وايي فالنی په پښتو نه پوهېږي يا داسې وايي چې پښتو يې رسته‬
‫ورسوله‪ ،‬پښتو يې وکړه او داسې نور‪.‬‬

‫پېغور‬
‫پېغور هم د پښتنو او پښتونولۍ يو توکی دی‪ ،‬اګر چې له پېغوره ډېرې مسئلې‬
‫پيداکېږي‪ ،‬خو خلک بيا هم يو بل ته پېغورونه ورکوي‪.‬د دې دور په ادب کې يې ذکر په دې‬
‫شعرونو کې راغلی دی‪:‬‬
‫هــــــم پــــــه چــــــم ګاونــــــډ کــــــې راتــــــه شــــــور جــــــوړ شــــــه‬
‫‪047‬‬
‫بــــــــل ســــــــتا انتظــــــــار راتــــــــه پېغــــــــور جــــــــوړ شــــــــه‬
‫او بل ځای داسې وایي‪:‬‬
‫نـــــــه يـــــــار مـــــــې لېـــــــونی وه او نـــــــه زه هـــــــوس پرســـــــت ووم‬
‫‪040‬‬
‫خـــــــو ليـــــــک وه د تقـــــــدير دا د پېغـــــــور خـــــــربه نـــــــه ده‬
‫پېغور د ډېـرو خـربو لاـاره يـو لـوی محـرک وي‪ ،‬کلـه کلـه بـه د پېغـور لـه وجـې ډېـر‬
‫ظلمونــه هــم کېــدل خــو د پېغــور فايــده دا وه چــې لــه دې رسه بــه خلــک يــو کــار تــه‬
‫هڅېدل هم‪ .‬د وخت په تېرېدو رسه د پېغور اثر هم ختمېږي‪ ،‬لکه شاعر چې وايي‪:‬‬
‫پــــــه رشم اورشمېــــــږه هغــــــه څــــــوک چــــــې پــــــرې پــــــوهېږي‬
‫‪041‬‬
‫بــــې رشمــــو تــــه څــــه رشم څــــه پېغــــور چــــې رښــــتيا وائــــم‬
‫پــه مجمــوعي توګــه کــه وکتــل يش نــو پېغــور ورکــول پــه پښــتنو کــې ښ ـه ن ـه يش‬

‫‪410‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫ګڼلی اګر چـې پښـتانه يـې کـوي خـو لـه دې عمـل نـه پـه ټولنـه کـې دښـمنۍ او مسـئلې‬
‫پيدا کېږي‪ ،‬نو ځکه له دې نه خلک د بچ کېدلو کوښښ کوي‪.‬‬

‫ټولنيز ژوند ژواک‬

‫ځينې خربې چې په ټولنه کې ورو ورو کمېږي‪ ،‬ليکواالنو ته د هغوی د کمي‬
‫احساس هم شوی دی‪ ،‬لکه دا شعرونه د ټولنيز ژوند ژواک ځينې داسې مهمې خربې په‬
‫ګوته کوي‪ ،‬چې يا ختمې شوي او يا ختمېدو طرف ته روانې دي‪:‬‬
‫نـــــــه بــــــــه بيـــــــا پېغلــــــــې ټــــــــولګي اوځـــــــي پټــــــــو تــــــــه‬
‫نـــــــــه بـــــــــه بيـــــــــا پـــــــــه مېـــــــــرو جـــــــــوړ يش پرســـــــــتان‬
‫نــــــــــــــــه بــــــــــــــــه بيــــــــــــــــا د لوپټـــــــــــــــــو دور دوره يش‬
‫نــــــــــه بــــــــــه پېغلــــــــــې يش درخــــــــــو او ګــــــــــل خوبــــــــــان‬
‫نـــــــــه بـــــــــه بيـــــــــا پـــــــــه حيـــــــــا مـــــــــړه مـــــــــامونۍ رايش‬
‫‪002‬‬
‫نــــــــــه بــــــــــه بيــــــــــا د شــــــــــېر عاملــــــــــه يش قربــــــــــان‬
‫د وخت په تېرېدو رسه په ټولنيز ژوند کې چې کوم بدلون راغلی د هغې زيات اثرات‬
‫د ښځو پر ژوند پرېويت دي‪ ،‬ځکه چې ګودرونه ختم شول‪ ،‬د ښځو د سېل سااټې مېلې او‬
‫زيارتونو ته تلل هم ختم شول‪ ،‬البته بازارونو ته تلل زيات شول‪.‬‬

‫جرګه او حجره‬
‫جرګه او حجره د پښتنو مهم خصوصيات دي‪ ،‬د مسئلو او شخړو حل کولو لااره د‬
‫پښتنو د رواج مطابق د مرشانو راجمع کېدل او پر يوه مسئله باندې بحث کول او هغه په پر‬
‫امن طريقې رسه حل کولو ته جرګه وايي‪ .‬حجره د کيل د رشيکې مېلمه خانې ته وايي‪ ،‬اګر‬
‫چې کله کله دا د کيل د خان ملک ذايت جاګري وي خو فايده ترې ټول اخيل‪ .‬په حجره کې‬
‫له جرګو نه عالوه هم مرشان ناست وي او د کيل او قبيلې پر مسئلو بحثونه کوي‪ ،‬کرشان‬
‫هم د مرشانو ترڅنګ په حجره کې کېني چې له مرشانو نه د هوښيارتيا خربې زده کړي او‬
‫د هغوی له تجربو نه استفاده وکړي‪ .‬خوشحال خان خټک وايي‪:‬‬
‫بــــــې جرګــــــې نــــــه بــــــه هــــــېڅ کــــــار پــــــه الس وانخــــــيل‬
‫چـــــــــــــې خـــــــــــــرب وي د جرګـــــــــــــې پـــــــــــــه برکـــــــــــــت‬
‫جرګه او حجره د پښتنو امتيازي خصوصيات دي‪ .‬د دې دور په ادب کې د دې ذکر‬
‫‪413‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫په مختلفو ډولونو موندلی يش‪ ،‬لکه دا قطعه‪:‬‬
‫هســـــــکه پــــــــه هــــــــر ځــــــــای ســــــــايت شــــــــمله د پښــــــــتنو‬
‫څنګــــــــــه بــــــــــه زه نــــــــــه ســــــــــاتم شــــــــــمله د پښــــــــــتنو‬
‫تـــــــــږي د رسو وينـــــــــو کـــــــــړي قائـــــــــل پـــــــــه ورورلـــــــــۍ‬
‫‪009‬‬
‫څـــــــــومره لـــــــــوړ مقـــــــــام لـــــــــري جرګـــــــــه د پښـــــــــتنو‬
‫د حجرې د اهميت او بيا د حجرې له زوال رسه چې په اجتامعيت کې کوم زوال‬
‫پيدا شو د هغې په باره کې محمد افضل خان الال داسې ليکي‪:‬‬
‫د پښتنو اکرثې ادارې په اجتامعيت والړې وې او فيصلې يې د جرګې‬
‫له الرې کېدې‪ ،‬د قام قبيلې مرش خان او ملک به د جرګې له لوري په قامي‬
‫اتفاق رسه ټاکلی کېده‪ ،‬د مرش مهامن خانه او د فيصلو ځای چې په حجره‬
‫يادېږي به د ټول کيل يا کم از کم د ټولې محلې رشيکه حجره وه‪ ،‬د دې‬
‫حجرې خرڅ اخراجات او د خانۍ ملکۍ د تحفظ د پاره به ټول قام رشيک‬
‫‪000‬‬
‫جائداد مختص کولو‪.‬‬
‫يو بل ځای کې افضل خان الال د جر ګې د اهميت په باره کې وايي چې زمونږ د ټولو‬
‫خالمنځي اختالفاتو ختمولو الر جرګه ده‪ .‬پښتون قام د خالې هرې مسئلې حل د جرګې د الرې‬
‫لټولی دی ان تر دې چې خال بادشاهان يې هم په جرګه منتخب کړي دي‪003.‬د جرګې فيصله‬
‫به چرته هم نه شوه ماتېدلې‪ ،‬خو د وخت په تېرېدو رسه د پښتون لوظ او جرګه هم ورو ورو‬
‫کمزوري کېدل‪ ،‬لکه شاعر چې وايي‪:‬‬
‫نــــــه اتيــــــا دســــــتخطه نــــــه يــــــو لــــــوظ د پښــــــتون زملــــــي‬
‫نـــــــن هغـــــــه چرچـــــــه يـــــــې د وعـــــــدو تلـــــــې راغلــــــــې ده‬
‫ډېـــــــر کـــــــوه احتيـــــــاط حســـــــن پرســـــــته روغانيـــــــه نـــــــن‬
‫‪004‬‬
‫ځکـــــــــه زمانـــــــــه خـــــــــو د جرګـــــــــو تلـــــــــې راغلـــــــــې ده‬
‫د جرګې خال اصول او طريقه کار په پښتونولۍ کې هر چا ته معلوم دی‪ ،‬چې کله د دوو‬
‫فريقو تر مينځ څه مسئله را پيدا يش نو دواړه فريقه د دغې ستونزې د حل کولو لااره جرګې ته‬
‫مکمل اختيار ورکوي او بيا دواړه فريقه د دې پابند وي چې د جرګې فيصله به مني‪.‬‬

‫د خېر ښېګړې کليوال تنظيمونه‬

‫په پښتنو کې د غم ښادۍ او کيل کلوېغۍ اصطالحات د دوی د ټولنيزې مرستې‬

‫‪414‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫غامزي کوي‪ .‬د غم ښادۍ په موقعه له يو بل رسه مرسته کول خو د پښتونولۍ په بنيادي‬
‫اوصافو کې راځي خو په دې سلسله کې منظم تنظيمونه په سوات کې د رياست له ادغام‬
‫نه وروسته په وجود کې راغيل دي‪ .‬په دې باره کې "ادهيانه ټوډی"رساله په خاله اداريه‬
‫کې داسې ليکي‪ ":‬د کليوالو تنظيمونو تاريخ په سوات او ګېرچاپېر کې ډېر لنډ دی‪ ،‬د دې‬
‫وجه يواځې د وايل سوات نه وه خو د سيمې خال سامجي جوړخت هم وه‪ ،‬د سوات نه‬
‫‪000‬‬
‫سوشل ويلفېر محکمې رسه وړومبی کليوال تنظيم )‪ (CBO‬په ‪ ۹۱۳۳‬کې رجسټر شه‪.‬‬

‫ګودر‬
‫ګودر د کليوال ژوند يو مهم جز دی‪ ،‬دلته د کيل پېغلې د اوبو وړلو لااره راځي او دا‬
‫ځای د جينکو د سېل او تفريح يو مقام وي‪ .‬په پښتو ټاه کې ګودر ډېر ذکر شوی او په‬
‫تحريري ادب کې هم د ګودر ډېرې حوالې موندلی يش‪ ،‬د منونې په توګه دا يو شعر‪:‬‬
‫تــــــــــــــــــا تــــــــــــــــــه د ګــــــــــــــــــودر الرې څارمــــــــــــــــــه زه‬
‫‪006‬‬
‫راشــــــــــــــه مــــــــــــــازيګر دی ای شــــــــــــــريين اشــــــــــــــنا‬
‫خو لکه څنګه چې وړاندې ذکر شول د وخت په تېرېدو رسه ګودرونه په کمېدو دي‬
‫او له دې رسه ډېر بدلون راغی‪.‬‬

‫په ټولنه کې د ښځو مقام‬

‫پښتانه د هلک په پيدايش ډېر خوشحاله وي او د جينۍ په پيدا کېدلو خفه‬
‫کېږي‪ 007.‬په دې باره کې محمد اصف خان ليکي چې د پښتنو وطن کې هم بعضې عالقو‬
‫کې د لوڼو پيدائش د خلقو د پاره د خفګان باعث وه‪ .‬د چا کره چې به لور پيدا شوه نو خلق‬
‫به پرې خوشحاله نه وو‪ ،‬خو اوس د خلقو فطرت بدليږي اوس خو لوڼو ته هم خلق اوالد‬
‫‪000‬‬
‫د ماشوم د پيدا کېدو نه‬ ‫وايي او تعليم ورله ورکوي او ښه تربيت او پالنه يې کوي‪.‬‬
‫څلوېښت ورځې بعد د ماشوم مور د څلوېښتۍ غسل کوي چې ورته د څلوېښتۍ اودس هم‬
‫‪001‬‬
‫په ټولنه کې چې له ښځو رسه کوم زياتی کېږي او هغوی ته د هغوی برابر حقونه‬ ‫وايي‪.‬‬
‫نه ورکول کېږي د هغې په باره کې هم د دې دور په ادب کې څه نه څه اواز پورته شوی‬
‫دی‪ ،‬لکه دا نظم " ای زما د وطن پېغلې" د دې نظم يو څو شعرونه دا دي‪:‬‬
‫پــــه ژونــــدون کــــې دا زينــــت دی‬ ‫ستا په رس جهان جنت دی‬
‫ســــــتا خمــــــري د محبـــــــت دی‬ ‫ستا د السه هر راحت دی‬
‫‪410‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ســــتا پــــه غــــاړه هــــر ذلــــت دی‬ ‫خو ستا عمر مصيبت دی‬
‫ستا دردونه چې راياد کړم نو غوټو ته کتی نه شم‬
‫ای زما د وطن پېغلې ستا سلګو ته کتی نه شم‬
‫کـــــې د صـــــدو رايس ســـــوزېږې‬ ‫د رسمونو په تنور‬
‫شـــــــــــان خـــــــــــر څېـــــــــــږې‬ ‫نذرانې د رواياتو د ډنګرو‬
‫بــــــــې درېغــــــــه حاللېــــــــږې‬ ‫په چړو د رواجونو څه‬
‫بـــــې حيـــــا يـــــې کـــــه ژړېـــــږې‬ ‫ستا فرياد بې وفايي ده‬
‫د حيا او د وفا دې فلسفو ته کتی نه شم‬
‫ای زما د وطن پېغلې ستا سلګو ته کتی نه شم‬
‫نـــه دې حـــق څـــه د اظهـــار شـــته‬ ‫نه دې زړه نه دې ضمري شته‬
‫ســـــــفر او نـــــــه دې الر شـــــــته‬ ‫ابتدا نه انتها ستا نه‬
‫نــه دې واک نــه دې اختيــار شــته‬ ‫يوه وينځه يې نور څه يې‬
‫څـــه خـــو حـــد د دې ايثـــار شـــته‬ ‫په هر ځایی ته قربانېږی‬
‫په ملدو سرتګو کې پټو دې ګيلو ته کتی نه شم‬
‫‪062‬‬
‫ای زما د وطن پېغلې ستا سلګو ته کتی نه شم‬
‫دا شعري بيان دی نو ارو مرو به مبالغې هم وي پکې خو بيا هم په ټولنه کې له‬
‫ښځو رسه د امتيازي سلوک اندازه ترې کېدلی يش‪ .‬د غريت په نوم د ښځو د قتل خالف‬
‫هم په دې دور کې اواز پورته شوی دی‪ .‬په دې اړه يو شاعر د ‪ Honour Killing‬تر رس خط‬
‫الندې په يو نظم کې داسې ليکي‪:‬‬
‫نــــــــــن بيـــــــــــا نفـــــــــــرت خـــــــــــور شـــــــــــه‬
‫مئېنـــــــــــــــــــــــــــان اوبوګنېـــــــــــــــــــــــــــدل‬
‫ماشـــــــــــــــــــــــــــومان او يرېـــــــــــــــــــــــــــدل‬
‫نــــــــــن بيــــــــــا دهشــــــــــت خــــــــــور شــــــــــه‬
‫کائنــــــــــــــــــــــــــــات اولړزېــــــــــــــــــــــــــــدل‬
‫فضـــــــــــــا شـــــــــــــوه وينـــــــــــــې وينـــــــــــــې‬
‫مرغـــــــــــان ګـــــــــــونګي ګـــــــــــونګي شـــــــــــو‬
‫وروڼــــــــــــــه اوس خوينــــــــــــــدې خالــــــــــــــې‬

‫‪416‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫رخصــــــــــــتوي څــــــــــــه پــــــــــــه "شــــــــــــان"‬
‫دي پــــــــــــــــه جهيــــــــــــــــز کــــــــــــــــې روان‬
‫د پــــــــــــــــــالنګونو پــــــــــــــــــه ځــــــــــــــــــای‬
‫د جنـــــــــــــــــــــــــــــازې کټونــــــــــــــــــــــــــــــه‬
‫د مـــــــــــــــــــــــــــامتونو جـــــــــــــــــــــــــــنج دی‬
‫ســــــــــــــــــامان د وينــــــــــــــــــو اوشــــــــــــــــــه‬
‫نــــــــن بيــــــــا زمــــــــونږ پــــــــه ښــــــــار کــــــــې‬
‫بـــــــــــــــــــاران د وينـــــــــــــــــــو اوشـــــــــــــــــــه‬
‫د يـــــــــــــــــــو قابيـــــــــــــــــــل الســـــــــــــــــــونه‬
‫د يـــــــــــــــــــو قاتـــــــــــــــــــل الســـــــــــــــــــونه‬
‫د ورور پــــــــــــــــه وينــــــــــــــــو رسه شــــــــــــــــو‬
‫‪069‬‬
‫د خـــــــــــور پـــــــــــه وينـــــــــــو رسه شـــــــــــو‬
‫د عرصي تعليم يا د نوي دور د فېشن له وجې چې د ښځو په ژوند کوم اثرات‬
‫پرېويت‪ ،‬د هغې تصوير کيش په دې نظم کې شوې ده‪:‬‬
‫ښځه نن ښه تنګ لباسه وينم رسخـي پـوډر پـرې ال د پاسـه ويـنم‬
‫پاتې پرده د جهالت نخښه شوه تلونکې يـې ښـار کـې بـې وسواسـه ويـنم‬
‫ادم لغــړ کــړه پــه جنــت کــې شــيطان بــې پردګــي د ده د الســه ويــنم‬
‫‪060‬‬
‫عرياين ښه ده شوه حصه د فېشن څومره ابليس موقعـه شناسـه ويـنم‬
‫يو هلک د خالې مور يا پالر په مخکې د خالې چنغلې نوم نه يش اخستې او دا نوم‬
‫اخستل يو رشم ګڼلی يش‪ .‬دغه رنګ په اول وخت کې خال ماشومان هم په غېږ کې نه‬
‫يش اخستی‪،‬کومه جينۍ چې کوم هلک له وغوښتلې يش نو د واده نه مخکې هغه د هغه‬
‫‪063‬‬
‫هلک نه پټيږي او هغه ته مخامخ نه يش راتلی‪.‬‬

‫د واده رسمونه‬
‫د پښتنو ځينې رسمونه ډېر ناکاره دي چې پخاله ترې هم ډېر خلک تنګ دي خو د‬
‫خالصېدو چل ورله نه ورځي‪ .‬په دې رسمونو کې د واده بعضې رسمونه هم شامل دي لکه د‬
‫هلک او جينۍ د رشتې په موقعه د دواړو د رضامندۍ تاوس نه کوي خو مرشان پخاله‬

‫‪417‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪060‬‬
‫مرضۍ دا رشته جوړوي‪ 064.‬هلک او جينۍ که په خاله مرضۍ واده وکړه نو دا جرم دی‪.‬‬
‫د واده ځينې رسمونه دا دي‪ :‬د جيني د واده په وخت کې د هلک له پالر نه د کيل او د پلو‬
‫د خلکو د ډوډۍ لااره پيسې اخستل‪ ،‬د نکاح په وخت کې له جينۍ نه اختيار اخستل‪،‬‬
‫دغه اختيار او واک په وس رسه نه ورکول او تر نيمې شاې پورې دغه واک ته کېناستل‪ ،‬په‬
‫جينۍ پسې په اوومه ورځ اوومه وړل‪ ،‬جنجيان په ګټو او غوشانو ويشتل او په هغوی پسې‬
‫چغې وهل‪ ،‬هغوی ته رشط اېښودل او تر څو چې به دغه رشط پوره شوی نه و ډولۍ نه‬
‫ورکول‪ ،‬د کوژدنې له ډوډۍ نه وروسته السونه نه وينځل‪ ،‬بلکې په ټوکي پاکول‪ ،‬واده شوې‬
‫جينۍ په اخرت شوقدر کور ته راوستل او مياشت نيمه بريته نه لېږل‪ ،‬وړوکې جينۍ د اينګور‬
‫په ځای د نيولو لااره د هغې ملن څريول وغريه وغريه داسې رسمونه وو چې څه ورو ورو‬
‫کمېږي او څه ال اوس هم موجود دي‪ 066.‬په پښتنو کې دا يو رسم هم موجود دی چې د لور‬
‫له واده رسه پالر د لور کور ته نه ځي‪ 067.‬له دې نه عالوه د واده نور رسمونه او رواجونه هم په‬
‫پښتو ادب کې موندلی يش‪ .‬د واده د څه نورو رسمونو رواجونو په باره کې يو شاعر داسې وايي‪:‬‬
‫خلقــــــــــو لېــــــــــونی کړمــــــــــه ځــــــــــامنو لــــــــــه واده کــــــــــوم‬
‫دا مـــــــې اراده ده چـــــــی بـــــــې شـــــــانه يـــــــې ســـــــاده کـــــــوم‬
‫ورځـــــې څـــــو چـــــې تېـــــرې شـــــوې د خلقـــــو وېـــــرې واخســـــتم‬
‫داســــــــــې د خــــــــــريات پکــــــــــې اوس ځکــــــــــه اراده کــــــــــوم‬
‫ورځـــــې څـــــو چـــــې تېـــــرې شـــــوې نـــــو بيـــــا فکرونـــــو واخســـــتم‬
‫خــــــوري بــــــه هــــــر ســــــړی بيــــــا د خــــــربې اعــــــاده کــــــوم‬
‫غوښـــــې لـــــه څـــــاروي بـــــه اخلـــــم لـــــږې وريـــــژې څـــــو بـــــورۍ‬
‫خاــــــل بــــــه مــــــې مېلمــــــه وي ټــــــول د قرضــــــه افــــــاده کــــــوم‬
‫شــــــکر دی مــــــاړه شــــــو ټــــــول اللــــــه بــــــچ د خفګانــــــه کــــــړم‬
‫اوس بـــــــه د دنيـــــــا روزګـــــــار د پـــــــور پـــــــه لبـــــــاده کـــــــوم‬
‫قـــــــرض قـــــــرض خواهـــــــه غـــــــواړي شـــــــېره چرتـــــــه وتښـــــــتم‬
‫‪060‬‬
‫ســـــود د خفـــــه زړه بـــــه پـــــه ســـــاقي جـــــام و بـــــاده کـــــوم‬

‫سهرې‬
‫شاعران د خالو خالوانو يا د يارانو دوستانو د واده په موقعه خاص نظمونه هم ليکي‬
‫چې په اديب اصطالح کې ورته سهرې وايي‪ .‬له دې نظمونو نه هم د واده د ځينو رسمونو او‬
‫‪410‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫رواجونو پته لګي‪ .‬د واده په موقعه دا قسمه نظمونه په انګرېزۍ کې هم ليکل شوي دي‪ .‬په‬
‫انګرېزۍ کې ورته ‪ Prothalamion‬وايي‪ .‬د مثال په توګه د روح االمني ناياب يو نظم " د‬
‫نارص په واده" وړاندې کولی يش‪:‬‬
‫ګلونــــــــــه د ډولــــــــــۍ دې پــــــــــه رسو شــــــــــونډو ښــــــــــکلومه‬
‫زه الرې د ډولـــــــــــۍ دې پـــــــــــه بڼـــــــــــو جـــــــــــارو کومـــــــــــه‬
‫نــــــــــن هغــــــــــه شــــــــــو تــــــــــررسه د مــــــــــودو وو ارمانونــــــــــه‬
‫چــــــــــې لـــــــــــرې د وطنـــــــــــه زړګـــــــــــی ورو ورو خندومـــــــــــه‬
‫زه هغـــــــــــــه د جهلـــــــــــــم او د کوهـــــــــــــاټ واړه يادونـــــــــــــه‬
‫ربــــــــــاب د تصــــــــــور کــــــــــې ښــــــــــه بــــــــــې واره غږومــــــــــه‬
‫پــــــــــــه زړه مــــــــــــې راوريــــــــــــږي د يــــــــــــارانو محفلونــــــــــــه‬
‫ال نــــــور بــــــې صــــــربه کيــــــږي چــــــې زړه څــــــومره صــــــربومه‬
‫ډيــــــــــوې پــــــــــه تنهــــــــــائۍ کــــــــــې د يــــــــــادونو بلومــــــــــه‬
‫‪061‬‬
‫نايابــــــــه! کــــــــه د ســــــــرتګو نــــــــه د اوښــــــــکو څڅومــــــــه‬
‫محمد جان لوهار د ډاکټر احمد هالل د واده په موقعه چې کومه څهره [سهره]‬
‫ليکلې ده‪ ،‬د هغې يو څو شعرونه دا دي‪:‬‬
‫مبـــــــــارک تاتـــــــــه دې واده احمـــــــــد هاللـــــــــه! کـــــــــړي رب‬
‫تاســـــو دې دواړه پـــــه يـــــو بـــــل بانـــــدې خوشـــــحاله کـــــړي رب‬
‫ســــــــــتا والــــــــــدينو تــــــــــه زه هــــــــــم مبارکبــــــــــاد ورکــــــــــوم‬
‫‪072‬‬
‫هغــــوی دې هــــر وخــــت پـــــه امــــان د هــــر زوالــــه کـــــړي رب‬

‫د واده ســهرې يــو باقاعــده اديب صــنف ګرځېــدلی او بيــا چــې کــومې ســهرې د‬
‫واده په موقعه راجمع يش‪ ،‬نو د کتاب په صورت کې بيا چاپ کېږي‪.‬‬

‫د غم رسمونه‬
‫د مړي د غم په وخت کې به په بعضې عالقو کې بعضې خلقو دا قسمه رسمونه کول‪ .‬په‬
‫مړي پسې ډېر اسقاطونه کول‪ ،‬ګوړه صابن او پيسې وېشل‪ ،‬ماښامونه‪ ،‬جمعې‪ ،‬څلوېښتمې او‬
‫تلينونه کول‪،‬د مړو اخرتونه کول‪ ،‬د مړي د ملبولو په ځای درې ورځې ډيوه يا رڼا بلول‪ 079.‬خلک‬
‫‪070‬‬
‫دا کوښښ کوي چې د خال خاندان مړي ټول په يوه مقربه کې دفن کړي‪.‬‬

‫‪411‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خراب رسمونه رواجونه‬
‫ځينې رسمونه او رواجونه داسې وي چې د ټولو خلکو په پښو کې لکه د بېړۍ‬
‫لګېديل وي‪ .‬له داسې قسمه رسمونو رواجونو نه خالصېدل ډېر وخت او کړاو غواړي ځکه دا‬
‫له پېړو راهييس په ټولنه کې مضبوطې ځېلې لري‪ .‬په دې شعرونو کې د دا قسمه "سخا"‬
‫رسمونو ذکر شوی دی‪:‬‬
‫ســــــــــــتا يادونــــــــــــه رانــــــــــــه تــــــــــــاو دي ای صـــــــــــــنمه‬
‫رسه اورونـــــــــــــــه رانــــــــــــــــه تـــــــــــــــاو دي ای صــــــــــــــــنمه‬
‫د پښــــــــتون زړګــــــــي نــــــــه ګــــــــف ويســــــــتلی نــــــــه شــــــــم‬
‫‪073‬‬
‫ســـــــــــخا رســـــــــــمونه رانـــــــــــه تـــــــــــاو دي ای صـــــــــــنمه‬
‫ځينې ټولنيز رسمونه داسې دي چې هغوی په انسان د اظهار پابندي هم لګولې ده‬
‫او د کومو خربو اظهار چې په رواج کې منع وي نو د هغې اظهار بيا څوک نه يش کولی‪.‬‬

‫اخرت‬
‫لکه څنګه چې مخکې په تفصيل رسه ذکر شوي‪ ،‬چې د پښتو په زمانه کې به د‬
‫اخرتونو په موقعه جنګونه او د جهل مظاهرې کېدلې‪ ،‬اوس دې دور کې خلق د اخرت په‬
‫‪074‬‬
‫او دا رنګه اوس‬ ‫ورځ لوی واړه نوې جامې اغوندي او د اخرت مونځ له تياريانې کوي‬
‫اخرتونه د جنګونو پر ځای د خوشحالو ورځې وي‪.‬‬

‫خوراک‬
‫د سوات په اهمو خوراکونو کې وريژې ډېر اهميت لري‪ .‬بيا په سبو (ساګو) کې ګډې‬
‫وريژې هم پخوي چې په سوات کې ورته چوکاڼ او ورژلې وايي‪ 070.‬چوکاڼ ورته د سوات د سني‬
‫د ښي طرف خلک وايي او ورژلې ورته د سوات د سني د ګس طرف خلک وايي‪ .‬له دې نه عالوه‬
‫د سوات د عام ولس اهم خوراکونه دا دي‪ :‬وچه حلوا‪ ،‬ملده حلوا‪ ،‬ګاډېره ډوډۍ‪ ،‬پراټه‪ ،‬د وريژو‬
‫پراټه‪ ،‬لنګري‪ ،‬بټې‪ ،‬شموخې‪ ،‬ماتې وريژې‪ ،‬کمودې‪ ،‬شنې وريژې‪ ،‬کوپرې وريژې‪ ،‬مۍ وريژې‪،‬‬
‫ورتې وريژې‪ ،‬دل‪ ،‬غونذاخي‪ ،‬ککوړي‪ ،‬تېل پخي‪ ،‬دروېش‪ ،‬مېچې‪ ،‬لېټۍ‪ ،‬د شوملو کړي‪ ،‬پيتي‪،‬‬
‫الوڼ‪ ،‬جګې‪ ،‬بګوړه‪ ،‬مټر‪ ،‬خرېړی‪ ،‬شلوم‪ ،‬خوږ کدو‪ ،‬ګونګړي‪ ،‬پۍ‪ ،‬غوړي‪ ،‬ماسته‪ ،‬شوملې او‬
‫ساګ وغريه‪ 076.‬په دې کې دا ځينې څيزونه لکه شموخې وغريه د هغه وخت خوراک و کله چې‬
‫غله کمه وه او دا زيات څيزونه خو نن سبا هم خوړل کېږي‪.‬‬
‫‪022‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫لباس‬
‫د سوات په روايتي لباس‪ ،‬يعنې جامه کې چې کوم بدلون ليدل شوی‪ ،‬نو هغه په‬
‫ادب کې هم ښکاره دی‪:‬‬
‫خـــــــــــــــــــوار پښـــــــــــــــــــتون ترقـــــــــــــــــــي اوکـــــــــــــــــــړه‬
‫نــــــــــــــوی کــــــــــــــوټ پتلــــــــــــــون يــــــــــــــې واغوســــــــــــــت‬
‫خاـــــــــــل تهـــــــــــذيب ژبـــــــــــه يـــــــــــې هېـــــــــــر کـــــــــــړه‬
‫‪077‬‬
‫څـــــــــــــه د خـــــــــــــرو جنـــــــــــــون يـــــــــــــې واغوســـــــــــــت‬
‫ګګرې د لباس يو قسم دی چې په دې قطعه کې يې ذکر شوی دی‪.‬‬
‫پـــــــه ديـــــــن او پـــــــه پښـــــــتو پـــــــه روايـــــــاتو کـــــــوي ويـــــــاړ‬
‫حـــــاالت تـــــه چـــــې يـــــې ګـــــورې کـــــوټ بوټـــــان يـــــې د کبـــــاړ‬
‫چـــــــې دا اورمـــــــه خدايـــــــه زړه مـــــــې رو رو ويـــــــيل کيـــــــږي‬
‫ګګـــــــرې‪ 0‬بـــــــه رالـــــــه راوړي نـــــــن داجـــــــي مېلـــــــې تـــــــه الړ‬
‫کوټ پتلون د سوات د خلکو عام لباس نه دی‪ ،‬په پبلک سکولونو کې کوټ پتلون د‬
‫يونيفارم په حيث طالب علامن اغوندي‪ ،‬عام لباس کميس پرتوګ دی‪ ،‬خو په کومو خلکو‬
‫چې بهرين اثرات وي نو هغوی بيا کوټ پتلون اغوندي‪.‬‬
‫ګور لباس دلته د نېکانو او ښو خلکو يو عالمت ګڼل کېږي‪ ،‬خو د وخت په تېرېدو‬
‫رسه دغه لباس هم بدنام کړی شو او بيا هغه خلک کوم چې به په ظاهري لباس نېکان‬
‫ښکارېدل هغوی به د خلکو د دوکه کولو تدبريونه جوړول‪ ،‬نو ځکه بيا په دغه ګور لباس هم‬
‫تنقيد شوی دی‪ ،‬لکه دا شعرونه‪:‬‬
‫پـــــه ګـــــور لبـــــاس دانـــــه دانـــــه ږيـــــرو يـــــې تېـــــر نـــــه ووځـــــئ‬
‫‪070‬‬
‫پـــــه دوی کـــــې داســـــې بزرګـــــان دي چـــــې پـــــوډر خرڅـــــوي‬
‫خلکــه هــم د ګــور لبــاس يــو قســم دی چــې د بزرګــۍ عالمــت دی‪ .‬پــه اړه داســې‬
‫تنقيد شوی دی‪:‬‬
‫ســـــــتا پـــــــه خلکـــــــه کـــــــې بادشـــــــايئ د هالکـــــــو پټـــــــه ده‬
‫‪071‬‬
‫ســـــتا پـــــه تســـــاو کـــــې د تيمـــــور زغـــــيل لښـــــکرې صـــــويف‬

‫‪ 0‬په کتاب کې يې د ګګرې معني " د فرينګيانو زړې جامې" ليکلې ده‪ .‬ګګرې يو قسم له ګور لباس دی او زنانه يې‬
‫اغوندي‪.‬‬
‫‪029‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫لــه دې شــعري منونــو نــه انــدازه لګــي چــې دلتــه کــوم قســمه لبــاس مــروج و‪ ،‬کــوم‬
‫قسمه بـدلون پـه لبـاس کـې راغلـی او دغـه بـدلون ولـې راغلـی دی‪ .‬بلـه دا هـم پتـه لګـي‬
‫چې په ټولنه کې کوم قسمه لباس ته په ښه نظر کتل کېږي‪.‬‬

‫مزدور کسان تحريک‬

‫په سوات کې د کار بيګار سلسله ډېر له پخوا نه راروانه وه‪ .‬له ګوجرو نه عالوه د کيل‬
‫په پښتنو او نورو خلکو به هم بيګار کېده‪ .‬د کيل خلک به زياتره يوسفزي او مياګان وو خو‬
‫رسه د دې د بل يوسفزي بادار بيګار به يې کاوه‪ .‬په مياګانو د رياست رسکاري بيګار وه‪ ،‬خو‬
‫د خانانو ملکانو بيګار پرې ياد نه وه‪ .‬د کيل والو بيګار بيا وايل صيب په ‪ ۹۱۹۱‬کې منع‬
‫کړه‪ 002.‬له دې بيګار نه ګوجر ډېر تنګ شوي وو او کله چې ذوالفقار عيل بهټو دا بيګار غري‬
‫قانوين وګرځوه او د بيګار له ختمولو رسه يې د زميدارو او کنډريانو بې دخيل هم منعه کړه‬
‫او دې خربې ته يو پوکې د افضل بنګښ کسان پارټۍ هم ورکړه او د مودو رايس دې‬
‫مظلومانو د ظامل او د غري ظامل فرق و نه کړ‪ ،‬خو د چا په ولقه کې چې څه وو په هغه يې‬
‫مالکانه قبضه وکړه او له دې نه د کسان تحريک بنياد ونښته‪ .‬په بعضې ځايونو کې ګوجرو‬
‫ګټه او په بعضې ځايونو کې يې تاوان وکړ او د دې تحريک په وجه تقريبا ً اتيا يف صده خلق‬
‫د کار بيګار نه خالص شو‪ 009.‬د کسان تحريک په باره کې زېب رس داسې ليکي‪:‬‬
‫د ذوالفقار عيل حکومت يو قانون جوړ کړی دی چې د چازرعي جائداد‬
‫زيات وي نو بې پېسو به ترې ضبط کيږي او دا قانون د اسالم نه خالف‬
‫دی‪ ،‬خو مصيبت يو بل غېر رشعي حکم دی چې بې دخيل به نه کيږي‬
‫که د چا رسه په اجاره د چا مزکه‪ ،‬دکان يا مکان وي نو د هغوی د بې‬
‫دخلۍ وېره ورکه شوه‪ ،‬نو هغوی اوس مالکانو له خال حق هم نه ورکوي‪.‬‬
‫د جائداد خاوندان خواران شول او بې جائداده يو دم امريان مالداران‬
‫شول‪ ،‬د وارداتو زور شور قتلونه کيږي اورونه لګي‪ ،‬يوه عامه حېراين او اله‬
‫‪000‬‬
‫ګوله پيدا شوې ده‪.‬‬
‫د مزدور کسان تحريک په باره کې عبدالخالق خليق داسې ليکي‪:‬‬
‫د مـــــــــــــــزدور کســـــــــــــــان تحريـــــــــــــــک اونيـــــــــــــــوو زور‬
‫فايــــــــــده نــــــــــه کــــــــــړه د خانــــــــــانو د خــــــــــولې شــــــــــور‬
‫ډېــــــــــرې زمکــــــــــې يــــــــــې قبضــــــــــه کــــــــــړې د خانــــــــــانو‬
‫‪020‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫دور تېـــــــــــــر شـــــــــــــو د بـــــــــــــې رحمـــــــــــــه جـــــــــــــابرانو‬
‫افضــــــــــل خــــــــــان بــــــــــنګش وکيــــــــــل د دوی ليــــــــــډر دی‬
‫پـــــــه خاـــــــل کـــــــار کـــــــې ډېـــــــر مـــــــاهر او ښـــــــه زړه ور دی‬
‫کـــــــــــــه خانـــــــــــــانو وعـــــــــــــده اوکـــــــــــــړه د انصـــــــــــــاف‬
‫چـــــــــې نــــــــــادار بـــــــــه هــــــــــم ګڼـــــــــي د ملــــــــــک ارشاف‬
‫د محنــــــــــــت حــــــــــــق اومنــــــــــــئ د محنــــــــــــت کــــــــــــارو‬
‫بيـــــــــا زيـــــــــاتی او ظلـــــــــم نـــــــــه کـــــــــوي پـــــــــه خـــــــــوارو‬
‫نـــــــــو بایـــــــــد چـــــــــې محنـــــــــت کـــــــــار يش پـــــــــه قـــــــــالر‬
‫مالکــــــــــــــانو تــــــــــــــه نــــــــــــــور نــــــــــــــه ورکــــــــــــــئ ازار‬
‫او جـــــــــــــــــايز حـــــــــــــــــق اومنـــــــــــــــــي د مالکـــــــــــــــــانو‬
‫‪003‬‬
‫ملســــــــــــــه نــــــــــــــه اوري د ورانکــــــــــــــارو شــــــــــــــيطانانو‬
‫دا تحريک له اپرېل ‪ ۹۱۹۸‬نه رشوع شوی وه‪ .‬د افضل بنګش نه عالوه د دې‬
‫تحريک دوه نور کارکنان هم د ذکر قابل دي‪ ،‬د يو نوم زيارت ګل او د بل نوم کامرېډ عباد‬
‫خان وه‪ ،‬کامرېډ عباد خان د پريپايي اوسېدونکی وه او ډېر پخوا د کريت کسان کارکن‬
‫وه‪ 004‬په سوات کې مزدور کسان تحريک هغه وخت شورع شو کله چې پاکستاين حکومت د‬
‫سوات رياست په پاکستان کې ضم کړ‪ ،‬نو يو طرف ته هغه خلک چې د رياستي جرب او‬
‫بيګار ښکار وو هغوی داسې قسمه تحريکونو ته ډېر خوشحاله وو‪ ،‬خو بل طرف ته کوم‬
‫جاګريدار خلک چې له داسې قسمه تحريکونو نه په څه نه څه طريقه متاثره کېدل نو هغوی‬
‫د داسې تحريکونو مخالفت وکړ‪ ،‬نو د سوات په ادب کې هم دا دواړه قسمه اثرات په نظر‬
‫راځي او د دې دواړه قسمه ليکواالنو د ليک حوالې بره ورکړل شوې دي‪.‬‬

‫د سوات پر ادب د افغان جنګ اثرات‬

‫د سوات په پښتو ادب کې د مختلفو جنګونو اثار په نظر راځي‪ ،‬لکه دا نظم د افغان‬
‫جنګ ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫تــــــــــو پونــــــــــه راکټونــــــــــه رسې ګــــــــــولۍ او رسه مبــــــــــان‬
‫وريــــــــږي پــــــــه جــــــــونګړو لــــــــه افغانــــــــه پــــــــه افغــــــــان‬
‫کــــــه ســــــيل کــــــوې نــــــو ورشــــــه متاشــــــه د قيامــــــت اوکــــــړه‬
‫چـــــــــې اووينـــــــــې کـــــــــانې پـــــــــه انســـــــــانانو د انســـــــــان‬
‫‪023‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫قـــــــدم پـــــــه قـــــــدم شـــــــته قصـــــــاب خـــــــانې د بنيـــــــادمو‬
‫نـــــــه خـــــــتم بنيـــــــادم شـــــــو نـــــــه شـــــــو ســـــــتړي قصـــــــابان‬
‫کــــه يــــو خــــوا يــــې پــــه کــــور د اور لــــوګي ملبــــې خــــورې دي‬
‫نـــــــو بـــــــل خـــــــوا يـــــــې باغونـــــــه ځنګلونـــــــه شـــــــو طوفـــــــان‬
‫کـــــه يـــــو خـــــوا يـــــې د علـــــم ذخـــــريې پـــــه اور ســـــتي شـــــوې‬
‫نـــــو بـــــل خـــــوا يـــــې پـــــه مـــــال او پـــــه زر ګـــــډ شـــــولو تـــــاالن‬
‫کـــــه يـــــو خـــــوا د ســـــاني ګـــــريو د زملـــــو وينـــــې پرتـــــې دي‬
‫نــــــو بــــــل خــــــوا تــــــه پراتــــــه دي ټکــــــړې شــــــوي معصــــــومان‬
‫د داســــــې مظلومــــــانو حــــــال پــــــه څــــــه ټکــــــو بيــــــان کــــــړم‬
‫‪000‬‬
‫د چـــــا پـــــه حـــــال چـــــې اوښـــــکې تويـــــوي نـــــن دښـــــمنان‬
‫په جنګ کې د افغانستان د تباهۍ يو منظر د سوات يو شاعر داسې بيانوي‪:‬‬
‫د هـــــــــــرات د معرفـــــــــــت ډيـــــــــــوې نـــــــــــن مـــــــــــړې دي‬
‫د لــــــــــــــــوګر د بــــــــــــــــاغيچو اوچــــــــــــــــې مڼــــــــــــــــې دي‬
‫کـــــــــوه دامــــــــــن کــــــــــې تـــــــــاال شــــــــــوي انګــــــــــوران دي‬
‫کېلـــــــــه ګـــــــــۍ کـــــــــې خربـــــــــوزې پـــــــــه وينـــــــــو رسې دي‬

‫د خنجــــــــــــان مېلــــــــــــه مرياتـــــــــــــه نــــــــــــن پرتـــــــــــــه ده‬

‫د بــــــــــــــارودو پــــــــــــــه لوګــــــــــــــو کــــــــــــــې ابتــــــــــــــه ده‬
‫تاشـــــــــقرغان کـــــــــې اينځـــــــــران پـــــــــه ملبـــــــــو ســــــــــوي‬
‫د پنجشــــــــــــېر چمــــــــــــن کــــــــــــې جــــــــــــوړه اديــــــــــــره ده‬

‫د پښـــــــــتون د نـــــــــاموس کـــــــــور دې ټـــــــــول تـــــــــاال کـــــــــړه‬

‫چـــــــې پـــــــه جنـــــــګ کـــــــې اموختـــــــه دې لـــــــوی واړه کـــــــړه‬
‫د هلمنــــــــــد پېغلــــــــــې رستـــــــــــورې دي نــــــــــن ناســـــــــــتې‬
‫پــــــــه پــــــــردو خــــــــاورو خېمــــــــو کــــــــې دې وراتــــــــه کــــــــړه‬

‫چــــــــې د پــــــــت او د پښــــــــتو شــــــــملې يــــــــې وې دنګــــــــې‬

‫چــــــــــې ســــــــــاتلې مېلمنــــــــــو لــــــــــه ګــــــــــډې لنګــــــــــې‬

‫‪024‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬
‫د غــــــــــريت پــــــــــه کارنــــــــــامو يــــــــــې عــــــــــامل خــــــــــرب وه‬
‫بــــــــل هېــــــــواد کــــــــې پــــــــرې ترييــــــــږي ورځــــــــې تنګــــــــې‬

‫د کابـــــل ښـــــار دې کنـــــډر کـــــړه پـــــه هـــــوس د اقتـــــدار کـــــې‬

‫پــــه کونتــــون کــــې شــــولې ســــرتې چنغلــــې پــــه انتظــــار کــــې‬
‫اوچــــــې شــــــونډې زيــــــړ مخونــــــه پښــــــې ابلــــــه پښــــــې دي‬
‫د خـــــريات نـــــوړۍ تـــــه ناســـــتې پښـــــتنې دي پـــــه قطـــــار کـــــې‬

‫د زرغـــــــــونې پـــــــــه چـــــــــاچو کـــــــــې ازغـــــــــي ښـــــــــخ دي‬

‫ظاملــــــــان يــــــــې پــــــــه کــــــــړاو تــــــــر اوســــــــه خــــــــوښ دي‬
‫پــــــــــه نيــــــــــازبينو ګوتــــــــــو پــــــــــاڼې کــــــــــړي راغونــــــــــډې‬
‫د خشـــــــاک پـــــــه غـــــــم کـــــــې ګرځـــــــي ژمـــــــي يـــــــخ دي‬
‫د زپـــــــــــيل قـــــــــــام بـــــــــــه څـــــــــــوک د زړه ملهـــــــــــم يش‬
‫چــــــې د صــــــلحې پــــــه خــــــربو کــــــې يــــــې پــــــه غــــــم يش‬
‫څـــــــــــومره لويـــــــــــه خوشـــــــــــحايل بـــــــــــه وي عمرانــــــــــــه‬
‫‪006‬‬
‫کـــــــــه افغـــــــــان د کـــــــــږې الرې نـــــــــه پـــــــــه ســـــــــم يش‬
‫عبدالجميل يوسفزی د "غازي" تر رس خط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫تــــــا د بــــــل پــــــه رس بانــــــدې غــــــوميې دي جــــــوړې کــــــړي‬
‫تــــــــا مــــــــدام قومونــــــــه دي يــــــــو بــــــــل کــــــــې جنګــــــــويل‬
‫ســـــــــتا د جهـــــــــاد يـــــــــاره څـــــــــه عجيبـــــــــه طريقـــــــــه ده‬
‫نــــــــه پــــــــوهېږم ســــــــتا رسه شــــــــيطان کــــــــه امريکــــــــه ده‬
‫تــــــه لکــــــه د شــــــني زمــــــري يــــــو وخــــــت کــــــې وغرېــــــږې‬
‫بيــــا د پــــريي ځــــوی شــــې پــــه دوربــــني کــــې نــــه ښــــکارېږې‬
‫بــــــل چــــــې چرتــــــه ګــــــرم کــــــړې پخالــــــه غلــــــی کېښــــــنې‬
‫نــــــر يــــــې خــــــو هلــــــه چــــــې تــــــه کمــــــزورې چرتــــــه وينــــــې‬
‫خـــــــــــو يـــــــــــاره دا زمـــــــــــا يـــــــــــوه خـــــــــــربه لـــــــــــږه واوره‬
‫ســــــتا نــــــه ډالــــــر هېــــــر کړلــــــو اســــــالم او خالــــــه خــــــاوره‬
‫دا جهـــــــاد دی يـــــــاره چـــــــې اول يـــــــې کـــــــړې پـــــــه ځـــــــان‬

‫‪020‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫بيــــــا پــــــه کــــــور او بيــــــا پــــــه کــــــيل او بيــــــا پــــــه پاکســــــتان‬
‫دا چــــــې تــــــه د خاــــــل طرفــــــه هــــــر څــــــه برابــــــر کــــــړې‬
‫‪007‬‬
‫هلـــــــه بـــــــه قيصـــــــې بيـــــــا د غیـــــــرت د لروبـــــــر کـــــــړې‬
‫د افغان وطن د سوکالۍ او د ازادۍ ذکر هم د دې دور په ادب کې موندلی يش‪ .‬په دې دور کې‬
‫افغانستان په جنګي شخړو کې بوخت و‪ ،‬نو ځکه د دې دور په پښتو ادب کې د افغانستان د جنګ او د‬
‫ازادۍ ذکر په نظر راځي‪ .‬د "مجاهد دعا" تر رسخط الندې د ليکل شوي يو نظم دا څو کرښې وګورئ‪:‬‬
‫زر زمـــــــونږ د ننـــــــګ او د وفـــــــا وطـــــــن اذاد کـــــــړې ای ربـــــــه زمـــــــا‬
‫بيـــــا بـــــې کـــــوره شـــــوي افغانـــــان دلتـــــه ابـــــاد کـــــړې ای ربـــــه زمـــــا‬
‫دا د ننګيـــــــــــــــــالو مســـــــــــــــــلامنانو پښـــــــــــــــــتنو زمکـــــــــــــــــه‬
‫دا د ابـــــــــــــدايل او بـــــــــــــت شـــــــــــــکنه غزنـــــــــــــوي وطـــــــــــــن‬
‫الړه نخښـــــــــــــــــانه د نـــــــــــــــــوي دور د بتـــــــــــــــــانو شـــــــــــــــــوه‬
‫دا د غريتونــــــــــــــــــو وفاګـــــــــــــــــــانو او حيـــــــــــــــــــا زمکـــــــــــــــــــه‬
‫پــــــــــــاتې اثاثــــــــــــه د بــــــــــــې غريتــــــــــــو ملحــــــــــــدانو شــــــــــــوه‬
‫تــــه ېــــې خــــواروزار کــــړې پــــه نصــــيب کــــې بــــېالد کــــړې ای ربــــه زمــــا‬
‫‪000‬‬
‫بيــــا بــــې کــــوره شــــوي افغانــــان دلتــــه ابــــاد کــــړې ای ربــــه زمــــا‬
‫جوان بخت اسري په خال يو نظم "افغان مجاهد ته" کې داسې ليکي‪:‬‬
‫زولنـــــــــــــې د غالمـــــــــــــۍ دې د پښـــــــــــــو پـــــــــــــرې کـــــــــــــړه‬
‫د پتنـــــــــګ غونـــــــــدې پـــــــــه شـــــــــمع ځـــــــــان ايـــــــــرې کـــــــــړه‬
‫يــــــــــا ټاــــــــــوس شــــــــــه پــــــــــه مــــــــــرداره بانــــــــــدې کېښــــــــــنه‬
‫يـــــــــــــا شـــــــــــــاهني شـــــــــــــه خاـــــــــــــل وزر ارې ارې کـــــــــــــړه‬
‫يـــــــا غــــــــانټول شــــــــه چــــــــې د پښــــــــو النــــــــدې ميــــــــده شــــــــې‬
‫يــــــــــا الال شــــــــــه رسې مېــــــــــرې پــــــــــه وينــــــــــو رسې کــــــــــړه‬
‫يــــــــا غــــــــازي شــــــــه پــــــــه جهــــــــان کــــــــې رسخــــــــرو اوســــــــه‬
‫يــــــــــا شــــــــــهيد شــــــــــه خالــــــــــې ډکــــــــــې اديــــــــــرې کــــــــــړه‬
‫يـــــــــا عـــــــــيل شـــــــــه فـــــــــوالدي تـــــــــوره تـــــــــر مـــــــــال کـــــــــړه‬
‫‪001‬‬
‫يــــــــا زنــــــــان شــــــــه د تنبــــــــې شــــــــا تــــــــه خېــــــــرې کــــــــړه‬

‫د سوات پر پښتو ادب د افغانستان د جنگ ډېر اثرات په نظر راځي‪.‬‬

‫‪026‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬

‫د دې باب خالصه‬
‫د سوات د رياست په پاکستان کې د ضم کېدلو اعالن د ‪۹۱۹۱‬م کال د جواليي پر‬
‫‪ ۲۸‬مه نېټه وشو او باقاعده اعالميه يې د ‪۹۱۹۱‬م کال د اګست پر پينځلسمه باندې جاري‬
‫شوه‪ .‬د رياست له انضامم رسه د سوات په ټولنه کې ډېر بدلون راغی‪ .‬د رياست سوات په‬
‫دور کې د هېڅ قسمه اديب ټولنو جوړولو اجازت نه و‪ .‬د رياست له انضامم نه وروسته دا‬
‫پابندي ختمه شوه او مختلفې اديب ټولنې په وجود کې راغلې‪ ،‬چې د هغې په وجه په اديب‬
‫موضوعاتو کې پراختيا او وسعت پيدا شو او خلکو ته په ازادۍ د سوچ کولو موقعه په الس‬
‫ورغله‪ ،‬لکه څنګه چې مخکې ويل شوي وو چې عامو خلکو ته په اخبار يا رساله کې په ليک‬
‫پابندي وه‪ ،‬اوس دغه پابندي هم ختمه شوه‪ .‬ډلې پرې ختمې شوې او د هغې پر ځای‬
‫سيايس پارټيانې راغلې‪ .‬سياستدانان د خلکو په خدمت کې ناکام شول او عام ولس له‬
‫سيايس ليډرانو نه رس ټکولو‪ .‬په دې دور کې په اديب تحقيق کې هم کار شوی دی‪ ،‬اديب‬
‫تذکرې ليکل شوي دي‪ ،‬د پښتو ادب ډېرو نرثي اصنافو په دې دور کې په سوات کې ترقي‬
‫کړې ده‪ ،‬لکه ناول‪ ،‬ډرامه‪ ،‬سفرنامه او نور‪ .‬په ازاده توګه اديب صحافت هم په دې دور کې‬
‫رشوع شوی دی‪ ،‬په دې دور کې د خيال د اظهار ازادي خلکو ته مېالو شوه‪ ،‬نو له حکومتي‬
‫ادارو نه فرياد او ګيلې هم په ادب کې په نظر راځي‪ .‬د جديد تعليم په وجه په خيال او‬
‫سوچ کې پراختيا پيدا شوه او په اديب موضوعاتو کې هم ډېر تنوع ليدی يش‪ .‬د خانانو‬
‫ملکانو اثر اګر چې ډېر کم شوی خو بيا هم لږ لږ په ادب کې د دې عکايس شوې ده‪ .‬د‬
‫ماشومانو د لوبو ذکر هم په ادب کې موندلی يش‪ .‬د دې دور په ادب کې د سوات د خلکو‬
‫له سوات رسه د مينې رسه رسه د پښتو ژبې او پښتونخوا رسه مينه هم ښکارېږي‪ .‬د سوات د‬
‫دې دور پر ادب د افغان جنګ اثرات هم جوت دي‪ .‬په مذهبي شخصياتو او صوفيانو وليانو‬
‫ليکونه هم شوي دي‪ ،‬د صوفيانو او پريانو تذکرې هم ليکل شوي دي‪ .‬په دې دور کې په‬
‫ادب کې د غم ښادۍ رسمونه‪ ،‬دودونه دستورونه‪ ،‬توهامت او جرګه حجره هم ذکر شوي‬
‫دي‪ ،‬په دې دور کې چې کوم مذهبي‪ ،‬سيايس او وليس تحريکونه راپورته شوي وو د هغوی‬
‫اثرات هم په ادب ښکارېږي‪.‬‬

‫‪027‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫حوالې‬
‫‪1‬‬
‫‪Extraordinary issue Registered No. L7332, The Gazette of West Pakistan,‬‬
‫‪Lahore, Friday, August 15, 1969. No. 17 (4) 69. ( The Dir, Chitral and Swat‬‬
‫‪(Administration) Regulation, 1969) West Pakistan Regulation No. 1 0f 1969.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat A Critical Analysis, New Delhi, Institute of Peace and‬‬
‫‪Conflict Studies New Delhi India, IPCS Research Papers 18, January 2009, p.1.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, ‘The Class War’ Dimension of the Swat Crisis, Historicus,‬‬
‫‪Karachi, Pakistan Historical Society, Vol. LXIII, No. 1 (January-March 2015),‬‬
‫‪p.67.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat A Critical Analysis, New Delhi, Institute of Peace and‬‬
‫‪Conflict Studies New Delhi India, IPCS Research Papers 18, January 2009, p.9.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪Ibid., p. 8.‬‬
‫‪The Constitution of the Islamic Republic of Pakistan (as modified upto the 28th‬‬
‫‪6‬‬

‫‪February 1965), Govt: of Pakistan, Ministry of Law & Parliamentary Affairs‬‬

‫‪(Law Division), p.111.‬‬
‫حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪۲۱۱۳ ،‬م‪۲۷۳ ،‬مخ‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪0‬مخلص‪ ،‬عبدالقهار‪ .‬عربت نامه‪ ،‬پېښور‪ ،‬اکادمي افکار‪ ۹۳۱ ، ۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 1‬حکيمزے‪ ،‬وکيل د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪۲۱۱۳ ،‬م‪۲۷۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 92‬بريکوټی‪ ،‬شېر افضل خان‪ .‬دبدبه خوشحال د خوشحال خان خټک پۀ کالم يو نظر‪ ،‬کراچۍ‪ ،‬آفرين خان‬
‫آف ابوها‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ 99‬بريکوټی‪ .‬سخن طراز عبدالحميد مومندر‪ ،‬کراچۍ‪ ،‬آفرين خان آف ابوها‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ 90‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬واورينې څوکې‪.۹۱۸۹ ،‬‬
‫‪ 93‬صديقي‪ ،‬مهرونېش خان‪ .‬د صحرا کاروان‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ 94‬ملک‪ ،‬اخرت ملک او رحيم سيد خان‪ .‬لعلونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪90‬لېونے‪ ،‬روزي خان‪ .‬اوښکې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪ ۹۸۱ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪96‬خان‪ ،‬شېر عيل‪ .‬د قافلې جرس‪ ۷۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪97‬خټک‪ ،‬محمد نواز‪ .‬سوات کښې‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،‬جلد‪ ،۹۷ :‬شامره‪،۲ :‬‬
‫(مارچ ‪۲۱ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 90‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬راجګڼه (ناول)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اداره سواتيالوجي‪ ۹۱ ،۹۱۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 91‬الئق‪ ،‬الءق زاده‪( .‬مرتجم)‪ ،‬اوښکې او ملبې‪ ،‬اسالم اباد‪ ،‬د اذاد جمو او کشمري کونسل‪۹ ،‬‬
‫‪02‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غرڅنۍ‪۳۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪09‬انقاليب‪ ،‬قيمت ګل‪ .‬ځلنده ستوري (دسوات د ماما خېلو خانانو منظوم تاريخ)‪،‬درشخېله سوات‪.۹۱۱۸ ،‬‬
‫‪00‬شاه‪ ،‬مولوي نور محمد عرف غوبه جان‪ .‬منظوم تاريخ سوات‪]۹۱۱۷[ ،‬ځ‬
‫‪ 03‬کرشه بېګم‪ .‬نيمګړے ژوند‪ ،‬سېدو رشيف‪ ،‬رائل کېماس‪۲۱۱۱ ،‬م‪.‬‬

‫‪020‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬

‫‪04‬كرشه بېګم‪ .‬يب زېډ‪ ،‬يادونه‪۲۱۱۸ ،‬م‪.‬‬

‫‪00‬لېونے‪ ،‬روزي خان‪ .‬اوښکې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪۹۱۱۹ ،‬م‪۹۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪06‬ناصح‪ ،‬ميا سيد عمر‪ .‬سوے زړۀ‪ ،‬س ن‬
‫‪ 07‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک‪ .‬زۀ انتظار کومه ستا د سرتګو‪ ،‬کبل سوات‪ ،‬جان کتاب کور‪۲۱۹۹ ،‬م‪ ،۷۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪00‬فیضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬د رحامن بابا د کليزې مشاعرې پۀ موقعه‪( ،‬تضمني)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،‬جلد‪ ،۹۱ :‬شامر‪( ۳ :‬اګست ‪۲۷ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪01‬فکري‪ ،‬شېر اکرب خان‪ .‬فکري خياالت اوله حصه‪۹۱۱ ،۹۱۸۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 32‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬ګيلې‪۳۱ ،۲۱۹۷/۹۱۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪39‬ناياب‪ ،‬روح االمني‪ .‬شبې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۸۸ ،۹۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 30‬خالص‪ ،‬عبدالسالم‪ .‬د شوخ قلم ناشنا خربې‪ ۱۸ ،۹۱۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 33‬روښان‪ ،‬فضل محمود‪ .‬لټون د پوهې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ 34‬لوهار‪ ،‬محمد جان‪ .‬ديوان محمد جان لوهار‪۲۱ ،۹۱۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 30‬کرشه بېګم‪ .‬نيمګړے ژوند‪ ،‬سوات‪ ،‬رائل کېماس سيدو رشيف‪۹ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪،‬‬ ‫‪36‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬دوست محمد خان کامل (نظم)‪( ،‬مشموله)‬
‫پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۷ :‬شامره‪(۷،۱ :‬مي جون‪۷۹ ،)۹۱۸۹‬مخ‪.‬‬
‫‪37‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک‪ .‬زۀ انتظار کومه ستا د سرتګو‪ ،‬کبل سوات‪ ،‬جان کتاب کور‪۱۷ ،۲۱۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪30‬همدغه اثر‪ ۹۱۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 31‬افتاب‪ ،‬ف ـ ى‪ ،‬د احساس پۀ ملبو‪۹۲۸ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 42‬ناياب‪ ،‬روح االمني‪ .‬شبې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۳۸ ،۹۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 49‬حبيب‪ ،‬حبيب الرحمن‪ .‬د حبيب مينه‪۹۲ ،۹۱۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 40‬خان‪ ،‬محمدآصف‪ .‬رس ګذشت فردويس سوات تاج محمد خان زېب رس‪۲۹۸ ،۹۱۳۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 43‬برش‪ ،‬ګل برش‪ .‬د حقيقت ګلونه‪۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 44‬لېونے‪ ،‬روزي خان‪ .‬اوښکې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪۹۳۷ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪40‬لوهار‪ ،‬محمد جان‪ .‬ديوان محمد جان لوهار‪۷۷-۹۹ ،۹۱۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 46‬ظاهر‪ ،‬شهر يار‪ .‬ستړې قافلې‪ ،‬مټه‪ ،‬الال اينډ حبيب ملنګ بکسيلرز‪۹۹۳،۹۲۱،۹۲۱،۹۲۹ ،]۹۱۱۱[ ،‬‬
‫مخونه‪.‬‬
‫‪47‬برش‪ ،‬ګل برش‪ .‬د حقيقت ګلونه‪ ۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪40‬درياب‪ ،‬بخت زر‪ .‬د احساس ملن‪ ۷۷ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪41‬لوهار‪ ،‬محمد جان‪ .‬ديوان محمد جان لوهار‪.۹۱۳۹ ،‬‬
‫‪02‬فضل‪ ،‬فضل خالق‪ .‬احساس ونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۱۱ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 09‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬وېښ خوبونه‪۳۳ ،۲۱۹۷/۹۱۸۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪00‬افتاب‪ ،‬ف ـ ي‪ ،‬ګلستان مصطفى‪ ۹۹،۹۸۱،۹۱۸ ،۲۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪021‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪ 03‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک‪ .‬زۀ انتظار کومه ستا د سرتګو‪ ۷۸ ،‬مخ‪.‬‬

‫نوټ‪ :‬سيف امللوک صديقي د ‪۹۱۹۸‬م کال د فرورۍ پر ‪ ۱‬مه پيدا شوی و او د ‪۹۱۱۱‬م کال د فرورۍ پر‬
‫‪۱‬مه وفات شوی دي‪ .‬د هغه دا کتاب د هغه له مرګ وروسته چاپ شوی‪ ،‬يعنې په ‪ ۲۱۹۹‬کې چاپ شوی‪،‬‬
‫خو شاعري پکې د هغه دور ده‪ ،‬نو ځکه دا کتاب له ‪ ۲۱۱۱‬نه په مخکيني دور کې اېښودی شوی دی‪.‬‬
‫‪ 04‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک‪ .‬زۀ انتظار کومه ستا د سرتګو‪ ۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪00‬خالص‪ ،‬عبدالسالم‪ .‬د شوخ قلم ناشنا خربې‪ ۱۷ ،۹۱۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 06‬لېونے‪ ،‬روزي خان‪ .‬اوښکې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪۹۹۱ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪07‬مخلص‪ ،‬عبدالقهار‪ .‬عربت نامه‪ ،‬پېښور‪ ،‬اکادمي افکار‪۷۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪00‬همدغه اثر‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 01‬عنايت الرحمن‪ .‬د سوات پخوانۍ قيصې‪ ،‬دوميه برخه‪ ،‬پېښور‪.۹۱۸۷ ،‬‬
‫‪ 62‬همدغه اثر‪ ۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 69‬شاهـني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬ټاه‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۱ :‬شامره‪(۷:‬اپرېل‪:‬‬
‫‪۷۲ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪ 60‬عزيز سهـېل‪ .‬کايل پرتي او پښتو ادب (ټاه)‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۱ :‬‬
‫شامره ‪(۹۹ :‬دسمرب‪ ۷۲ ،)۹۱۳۳ :‬مخ‪.‬‬
‫‪63‬‬
‫عزيز سهـېل‪ .‬نيمبوال دميبوال‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪:‬‬
‫‪،۹۱‬شامره‪(۸:‬ستمرب‪۷۱ ،)۹۱۳۸ :‬مخ‪.‬‬
‫‪64‬‬
‫مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪:‬‬ ‫رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬شفاهـي قيصې‪( ،‬مشموله)‬
‫‪،۹۱‬شامره‪(۷:‬میء‪ ۱۷ ،)۹۱۳۸ :‬مخ‪.‬‬
‫‪60‬‬
‫شاهـني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬شفاهـي قيصې‪(،‬مشموله)\مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۱ :‬‬
‫شامره ‪ (۹:‬جواليی‪ ۷۷ ،)۹۱۳۳ :‬مخ‪.‬‬
‫‪ 66‬اخرت‪ ،‬اخرت ملک‪ .‬متلونه پۀ سوات کښې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ 67‬اخرت‪ ،‬اخرتملك‪ ،‬د پښتومتلونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز ‪.۹۱۱۳ ،‬‬
‫‪ 60‬حکيمزي‪ ،‬وکيل خريالحکيم‪ .‬د پښتو محاورې‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪61‬‬
‫الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬د محمد حنيف قي س پۀ شاعرۍ کښې اوليس رنګونه‪ ،‬مشموله مرغزار (غزل) ليک د‬
‫محمد حنيف قېس‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز بکسيلرز‪۹۲ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 72‬قيس‪ ،‬محمد حنيف‪ .‬مرغزار‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز بکسيلرز‪ ۲۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 79‬همدغه اثر‪ ۲۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 70‬لېونے‪ ،‬روزي خان‪ .‬اوښکې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪ ۱ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 73‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬څلور ګلونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬مکتبه رحامن سنز‪ ۷ ،۹۱۳۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪092‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬

‫‪74‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬رسيزه‪ ،‬يوه رنګينه افسانه څلور ګلونه‪،‬مصنف فضل الرحامن فيضان‪ ،‬سيدو رشيف‬
‫فيضان منزل‪ ۸ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪70‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬يوه رنګينه افسانه څلور ګلونه‪ ،‬سېدو رشيف فیضان منزل‪ ۱،۹۱،۹۱۸۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪76‬فکري‪ ،‬شېر اکرب خان‪ .‬فکري خياالت اوله حصه‪ ۹۹۱،۹۱۸۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 77‬حبيب‪ ،‬حبيب الرحمن‪ .‬د حبيب مينه‪۹۱۹ ،۹۱۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪70‬همدغه اثر‪۹۲۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪71‬همدغه اثر‪۹۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪02‬همدغه اثر‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪09‬مخلص‪ ،‬عبدالقهار‪ .‬عربت نامه‪ ،‬پېښور‪ ،‬اکادمي افکار‪۲۹۸ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪00‬همدغه اثر‪۲۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪03‬همدغه اثر‪ ۲۷۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪04‬همدغه اثر‪ ۲۹۱ ،۲۹۳ ،۲۹۱ ،۲۹۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 00‬مشاعره شاه فيصل سلسله منرب ‪ ،۲‬مينګوره سوات‪ ،‬رحامن سنز‪.۹۱۳۱ ،‬‬
‫‪ 06‬مشاعره د عبدالغني قصاب د ځوی د واده سلسله منرب ‪ ،۷‬سوات‪ ،‬مکتبه رحامن سنز‪.۹۱۳۱ ،‬‬
‫‪ 07‬مشاعره سلسله منرب ‪ ، ۹‬د نور محمد شاه عرف غوبه جان صاحب د اوډيګرام د فرځند د پيدا کېدو پۀ‬
‫خوشحالۍ کښې‪ ،‬مرتب‪ :‬فيضان‪ ،‬سوات‪ ،‬مکتبه رحامن سنز‪]۹۱۳۷[ ،‬‬
‫‪ 00‬لوهار‪ ،‬محمد جان‪ .‬ديوان محمد جان لوهار‪ ۹۹۲ ،۹۱۸،۹۱۱ ،۹۱۹ ،۹۱۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 01‬خليل‪ ،‬محمد جاوېد‪ .‬پۀ صوبه رسحد کښې د مختلفو پښتو اديب ټولنو او جرګو تنظيمونه او د هغوي کار‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪ ۲۱۱،۲۱۹ ،۹۱۱۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪12‬همدغه اثر‪ ۷۱۹ ،۷۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 19‬صابر‪ ،‬سيد صابر شاه‪ .‬د رڼاګانو محفلونه (د اديب جرګو مرکو تاريخ)‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪،‬‬
‫‪ ۲۳۱ ،۹۱۱۷‬مخ‪.‬‬
‫‪ 10‬همدغه اثر‪ ۲۱۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 13‬همدغه اثر‪ ۷۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪14‬خليل‪ ،‬محمد جاوېد‪ .‬پۀ صوبه رسحد کښې د مختلفو پښتو اديب ټولنو او جرګو تنظيمونه او د هغوي کار‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪ ۷۹۷ ،۹۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪10‬همدغه اثر‪ ۷۹۱ ،۷۹۸ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪16‬دیناخیل‪ ،‬محمد عيل‪ .‬سوات کی ادبی تنظیمیں‪ ،‬مشمولہ‪ ،‬روزنامہ چاند‪ ،‬سوات‪ ،‬جلد‪ ،۹ :‬شامرہ‪،۹ :‬‬
‫(‪ ۲۹‬دسمرب ‪)۲۱۹۷‬‬
‫‪17‬همدغه اثر‪.‬‬
‫‪10‬صابر‪ ،‬سيد صابر شاه‪ .‬د رڼاګانو محفلونه (د اديب جرګو مرکو تاريخ)‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪،‬‬
‫‪۷۱۸ ،۹۱۱۷‬مخ‪.‬‬

‫‪099‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪11‬دیناخیل‪ ،‬محمد عيل‪ .‬س وات کی ادبی تنظیمیں‪ ،‬مشمولہ‪ ،‬روزنامہ چاند‪ ،‬سوات‪ ،‬جلد‪ ،۹۹ :‬شامرہ‪،۹ :‬‬
‫(‪ ۲۹‬دسمرب ‪)۲۱۹۷‬‬
‫‪922‬همدغه اثر‪.‬‬
‫‪929‬همدغه اثر‪.‬‬
‫‪920‬همدغه اثر‪.‬‬
‫‪923‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬ګل ورينې څوکې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۱۸ ،۹۱۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪114‬‬
‫‪Yousafzai, Rafiullah, Journalism in Swat, (M.A. Thesis), Department of‬‬
‫‪Journalism and Mass Communication, University of Peshawar, Session: 1111-‬‬
‫‪111۳, p. ۳۳‬‬
‫‪4110Ibid., p. ۳‬‬
‫‪0113Ibid., p. ۳‬‬
‫‪0117Ibid., p. ۳‬‬
‫‪11118Ibid., p.‬‬
‫‪1111۹Ibid., p.‬‬
‫‪11111Ibid., p.‬‬
‫‪11111Ibid., p.‬‬
‫‪11111Ibid., p.‬‬
‫‪11-1311۳Ibid., p.‬‬
‫‪۳۹,41114Ibid., p‬‬
‫‪41 110Ibid., p‬‬
‫‪41 113Ibid., p‬‬
‫‪ 997‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬زما د حج سفر او مناسک د حج‪ ،‬سوات‪]۹۱۳۷[ ،‬‬
‫‪ 990‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬زما د حج سفر‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۹ :‬‬
‫شامره‪( ۷:‬میء‪)۹۱۸۷ :‬‬
‫‪991‬جهان ‪،‬جهانګري‪ .‬محسن انسانيت (حرضت محمد)‪]۹۱۱۲[ ،‬‬
‫‪ 902‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬صلو عليه واله‪ ،‬پېښور‪ ،‬تاج کتب خانه‪]۹۱۸۱[ ،‬‬
‫‪ 909‬عزيز‪ ،‬عزيزالرحمن‪ .‬روح اين غذا‪ ،‬پېښور‪ ،‬مکتبه روضة القرآن‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ 900‬فيضان‪ ،‬فضل الرحمن‪ .‬ګلدسته حجاز نعتونه‪ ،‬پېلور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪.‬‬
‫‪ 903‬قصاب‪ ،‬عبدالغني‪ .‬ګلشن هاشمي‪.‬‬
‫‪ 904‬افتاب‪ ،‬ف ـ ي‪ ،‬ګلستان مصطفى‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ 900‬چميار‪ ،‬جان محمد‪.‬د عقيدت ګلونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬مکتبه سيفيه‪.۹۱۸۷ ،‬‬
‫‪ 906‬عبدالغني‪ ،‬الحاج‪ .‬ښکلے کتاب د بسم الله او الحمدلله فضيلتونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬حاجي کتب خانه‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ 907‬اصالح‪ ،‬صالح الدين‪ .‬تازه ګلونه‪.۹۱۱۸ ،‬‬
‫‪900‬شاهـني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬ټاه‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۱ :‬شامره‪(۷:‬اپرېل‪:‬‬
‫‪۷۲ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪090‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬

‫‪901‬خان‪ ،‬شېر عيل‪ .‬د قافلې جرس‪ ۱۷ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪ 932‬همدغه اثر‪۳۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪939‬همدغه اثر‪۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪930‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬نوې نغمه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪ ۱۲ ،۲۱۱۹/۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪933‬همدغه اثر ‪۷۷۲‬مخ‪.‬‬
‫‪ 934‬عبدالرشيد‪ ،‬ميا‪ .‬تذکره علامء کبار و مشائخ عظام صوبه رس حد پاکستان‪ ،‬مدين سوات‪ ،‬مکتبه غوثيه‪.‬‬
‫‪930‬فکري‪ ،‬شېر اکرب خان‪ .‬فکري خياالت اوله حصه‪ ۹۹۱ -۹۷۹ ،۹۱۸۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪936‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬نوې نغمه‪۲۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪937‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬ځورېديل احساسات‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪ ۱۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪930‬مومند‪ ،‬دوست محمد خان کامل‪ .‬رحامن بابا‪ :‬تاريخي‪ ،‬علمي او اديب جاج‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪،‬‬
‫‪۹۱۱ ،۹۱۱۸‬مخ‪.‬‬
‫‪931‬احمد فواد‪ ،‬پروفیرس‪( .‬مرتجم) ریاست سوات (‪ ) ۹۱۹۱-۹۱۹۱‬مصنف ‪ ،‬ډاکټر سلطان روم‪ ،،‬سوات ‪،‬‬
‫شعیب سنز پبلرشز اینڈ بکسیلرز‪ ۲۷۱ ،۲۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪942‬يوسفزے‪ ،‬ضياء الدين‪ .‬خو مينه تل ژوندون وي‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‪ ۱۳ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪949‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬سوات د رسدرو وطن‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۸۱ ،۹۱۱۷ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪940‬شاهـني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬ټاه‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۱ :‬شامره‪(۷:‬اپرېل‪:‬‬
‫‪ ۷۷ ،)۹۱۳۳‬مخ‪.‬‬
‫‪943‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬نوې نغمه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪۹۹۲ ،۲۱۱۹/۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 944‬عزيز سهېل‪ ،‬کايل پرتي او پښتو ادب (مقاله)‪ ،‬مشموله مياشتينۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪ ،‬جلد‪،۱:‬‬
‫شامره ‪( ۹۹:‬دسمرب ‪ ۷۳ -۷۷ )۹۱۳۳‬مخونه‪.‬‬
‫‪940‬همدغه اثر‪ ۷۸ ،۷۳ ،‬مخونه‪.‬مخ‪.‬‬
‫‪946‬همدغه اثر‪ ۷۹ -۷۸،‬مخونه‪.‬‬
‫‪947‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬سوات د رسدرو وطن‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۸۹،۸۲ ،۹۱۱۷ ،‬‬
‫مخونه‪ .‬مخ‪.‬‬
‫‪940‬همدغه اثر‪ ۸۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪941‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬نوې نغمه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪۹۹ ،۲۱۱۹/۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 902‬عمران‪ ،‬محمد‪ .‬د کلتور سوداګر او اوده اولس‪ ،‬ادهيانه ټوډے‪ ،‬سوات‪ ،EPS ،‬جلد‪ ،۳ :‬ګڼه‪( ،۷ :‬اکتوبر ـ‬
‫دسمرب ‪ ۲۹ ،)۲۱۱۱‬مخ‪.‬‬
‫‪909‬‬
‫خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه‪ ،‬مقدمه تحقيق او سمون د همېش خليل‪ ،‬اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي‬
‫خوشحال اديب و ثقافتي جرګه‪ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪۷۱:‬‬
‫‪ 900‬همدغه اثر‪ ۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪093‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪903‬يوسفزے‪ ،‬ضياء الدين‪ .‬خو مينه تل ژوندون وي‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‪۹۲۹ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪904‬همدغه اثر‪ ۹۷۹ -۹۲۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 900‬لېونے‪ ،‬روزي خان‪ .‬اوښکې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪ ۳ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪906‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬سوات د رسدرو وطن‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۱۷ ،۹۱۱۷ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪907‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬ژوندے وزر‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪۹۳۲ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 900‬عنايت الله‪ ،‬رسدار‪ .‬ړندې عقيدې‪ ،‬مشموله ايلم ‪ ،‬جهانزېب کالج سوات‪ ۷۱-۷۷ ،۹۱۳۹-۳۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪901‬فضل معبود‪ .‬د ساني رس پۀ لور‪ ،‬ادهيانه ټوډے‪ ،‬سوات‪ ،EPS ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ،۲ :‬جون ‪،)۹۱۱۸‬‬
‫‪۹۸‬مخ‪.‬‬
‫‪ 962‬فيضان‪ ،‬فضل الرحمن‪ .‬ګلزار تعويذات‪ ،‬پېښور‪ ،‬زېب آرټ پبلرشز‪۹۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪969‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬خواښې اينګور (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬د دانش خارندوېې ټولنې تخنيکي څانګه‪،‬‬
‫‪ ۸۲ ،۲۱۱۷/۹۱۳۷‬مخ‪.‬‬
‫‪ 960‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬ځورېديل احساسات‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۷۸ ،۹۱۱۱ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪963‬حارض‪ ،‬بخت حارض‪ .‬زيړې پاڼې‪ ،‬سوات‪ ،‬افغان اکيډمي‪۹۲۹ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 964‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬ځورېديل احساسات‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۷۸ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪960‬محمد عمران‪ ،‬پروفېرس‪ .‬چاپېرچل‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۷۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 966‬خاکسار‪ ،‬عبدالغفار‪ ،‬نسوار او نسواري‪ ،‬ايلم‪ ،‬سوات‪ ،‬جهانزېب کالج‪۷۷ ،۹۱۳۱ -۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 967‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬ځورېديل احساسات‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۲۱۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 960‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غرڅنۍ‪۹۲۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪961‬مخلص‪ ،‬عبدالقهار‪ .‬عربت نامه‪ ،‬پېښور‪ ،‬اکادمي افکار‪۹۹۷ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪972‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬سوات د رسدرو وطن‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۱۹ ،۹۱۱۷ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ 979‬فکري‪ ،‬شېر اکرب خان‪ .‬فکري خياالت اوله حصه‪ ۸۸ ،۸۳ ،۹۱۸۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪970‬خالص‪ ،‬عبدالسالم‪ .‬د شوخ قلم ناشنا خربې‪ ۷۱ ،۹۱۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 973‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬پښتانۀ او يويشتمه پېړۍ‪ ،‬منګلور‪ ،‬شاهني سنز‪ ۹۱ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪974‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬سوات د رسدرو وطن‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪- ۱۷ ،۹۱۱۷ ،‬‬
‫‪۱۱‬مخونه‪.‬‬
‫‪970‬شاه‪ ،‬مولوي نور محمد عرف غوبه جان‪ .‬منظوم تاريخ سوات‪۷۷ ،]۹۱۱۷[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪976‬خان‪ ،‬شېر عيل‪ .‬د قافلې جرس‪ ۷۱۷ ،۷۱۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪977‬همدغه اثر‪۷۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪970‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬ځورېديل احساسات‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪۷۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪094‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬

‫‪971‬همدغه اثر‪ ۷۳ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪902‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬نوې نغمه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪ ۱۱ ،۲۱۱۹/۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪909‬همدغه اثر‪ ۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 900‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬ځورېديل احساسات‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 903‬همدغه اثر‪ ۲۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪904‬يوسفزے‪ ،‬ساالر‪ .‬تاال جانان‪ ۸۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪900‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غرڅنۍ‪ ۹۱۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪906‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬راښکيل غيش‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪۹۱۲ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 907‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات څلورم جلد د رياست د انضامم اعالن ‪ ۲۸‬جواليئ ‪[،۹۱۹۱‬‬
‫‪۹۷ ،]۹۱۳۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 900‬خان‪ ،‬محمد افضل‪ .‬پښتون قامي وحدت‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتونخوا پبيل کېشنز‪۹۱ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪901‬يوسفزے‪ ،‬ساالر‪ ،‬تاال جانان‪ ۹۹۸،۹۹۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪912‬مخلص‪ ،‬عبدالقهار‪ .‬عربت نامه‪ ،‬پېښور‪ ،‬اکادمي افکار‪ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪:‬‬
‫‪919‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬نوې نغمه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪ ۱۷ ،۲۱۱۹/۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪910‬همدغه اثر‪۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪913‬همدغه اثر‪۹۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪914‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬سوات د رسدرو وطن‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪،۷۱ ،۹۱۱۷ ،‬‬
‫‪ ۷۹‬مخونه‪.‬‬
‫‪910‬همدغه اثر‪ ۸۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 916‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غرڅنۍ‪ ۸۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪917‬همدغه اثر‪۲۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪910‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ ،‬ځورېديل احساسات‪ ۹،‬مخ‪.‬‬
‫‪911‬همدغه اثر‪ ۸۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪022‬حبيب‪ ،‬حبيب الرحمن‪ .‬د حبيب مينه‪ ۷۹۱ ،۹۱۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪029‬محمد عمران‪ ،‬پروفبرس‪ .‬چاپېرچل‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪020‬حبيب‪ ،‬حبيب الرحمن‪ .‬د حبيب مينه‪ ۷۹۱ ،۹۱۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪023‬همدغه اثر‪ ۷۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪024‬همدغه اثر‪ ۷۲۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪020‬همدغه اثر‪ ۷۲۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪026‬همدغه اثر‪ ۷۲۲،‬مخ‪.‬‬
‫‪027‬همدغه اثر‪۷۲۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪020‬همدغه اثر‪۷۲۷ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪090‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪021‬همدغه اثر‪۷۲۷ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪092‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬خواښې اينګور (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬د دانش خارندوېې ټولنې تخنيکي څانګه‪،‬‬
‫‪۲۱ ،۲۱۱۷/۹۱۳۷‬مخ‪.‬‬
‫‪099‬حبيب‪ ،‬حبيب الرحمن‪ .‬د حبيب مينه‪۷۲۷ ،۹۱۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪090‬همدغه اثر‪۷۲۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪093‬همدغه اثر‪۷۲۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 094‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم‪ .‬اجړه (ناول)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬افغان اکېډمي‪۱ ،۹۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 090‬خورشي د (مرتجم)‪ ،‬زۀ يو شاونکے يم‪ ،‬مشموله‪ ،‬ادهيانه ټوډے‪ ،‬سوات ‪ ،EPS ،‬جلد‪ ،۱ :‬ګڼه‪( ،۷ :‬ستمرب‬
‫‪۲۹ ،)۹۱۱۸‬مخ‪.‬‬
‫‪ 096‬فضل معبود‪ .‬د ساني رس پۀ لور‪ ،‬ادهيانه ټوډے‪ ،‬سوات‪ ،EPS ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ،۲ :‬جون ‪،)۹۱۱۸‬‬
‫‪۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪ 097‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬خواښې اينګور (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬د دانش خارندوېې ټولنې تخنيکي څانګه‪،‬‬
‫‪۹ ،۲۱۱۷/۹۱۳۷‬مخ‪.‬‬
‫‪090‬حبيب‪ ،‬حبيب الرحمن‪ .‬د حبيب مينه‪۷۲۲ ،۹۱۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪091‬ناياب‪ ،‬روح االمني‪ .‬شبې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۸۹،۸۲ ،۹۱۱۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 002‬يوسفزے‪ ،‬عبدالجميل‪ .‬جنون‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۹۱،۹۹ ،۹۱۱۸ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ 009‬يوسفزے‪ ،‬ساالر‪ .‬تاال جانان‪۲۲ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غرڅنۍ‪ ۸۱،۸۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪003‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪.‬سوات د رسدرو وطن‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪،۷۲ ،۹۱۱۷ ،‬‬
‫‪ ۷۷‬مخونه‪.‬‬
‫‪004‬همدغه اثر‪۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬ژوندے وزر‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪ ۳۷ -۳۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪006‬روښان‪ ،‬فضل محمود‪ .‬د پښتنو موسيقي‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۸۳،۸۸ ،۹۱۱۲ ،‬‬
‫مخونه‪.‬‬
‫‪007‬سلطان روم‪ ،‬ډاکټر‪ .‬متلونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪۹۱۳ ،۲۱۹۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬حکيمزے‪ ،‬خريالحکيم‪ .‬د مېږو کوټګۍ‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪ ۸۱،۱۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪001‬حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪ ۷۲۱ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪032‬روښان‪ ،‬فضل محمود‪ .‬رشپ ګل‪ ،‬مشموله‪ ،‬درې مياشتنۍ مينه‪ ،‬سوات‪ ،‬جلد‪ ،۲ :‬ګڼه‪( ۹ :‬اپرېل‪ ،‬مئي‪،‬‬
‫جون ‪ ۲۷ ،۲۲ ،)۲۱۱۳‬مخونه‪.‬‬
‫‪039‬خالص‪ ،‬عبدالسالم‪ .‬د شوخ قلم ناشنا خربې‪ ۷۲ ،۹۱۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪030‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬ځورېديل احساسات‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪۹۲ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 033‬روښان‪ ،‬فضل محمود‪ .‬آدم او فلسفي‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۷ ،۹۱۸۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪096‬‬
‫شاږم باب ‪ /‬د سوات پښتوادب او ثقافت‬

‫‪ 034‬خان‪ ،‬پاءنده محمد‪ .‬د دشت لوط مسافر (ناول)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪،۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪۹۷‬مخ‪.‬‬
‫‪ 030‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬راښکيل غيش‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪ ۱۱ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪036‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬ژوندے وزر‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪۹۸۳ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪037‬حبيب‪ ،‬حبيب الرحمن‪ .‬د حبيب مينه‪۲۷۸ ،۹۱۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪030‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غرڅنۍ‪۹۱۲ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪031‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬نوې نغمه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪۹۱۹ ،۲۱۱۹/۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪042‬همدغه اثر‪۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 049‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬ځورېديل احساسات‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۲۱۲ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪040‬لېونے‪ ،‬روزي خان‪ .‬تېغونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۹۳ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪043‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬راښکيل غيش‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪۹۲۲ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪044‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬ستا پۀ نوم‪۹۹۹ ،۲۱۹۷/۹۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪040‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غرڅنۍ‪ ۳۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪046‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬ځورېديل احساسات‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪۲۹ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 047‬وهاب‪ ،‬فضل وهاب‪ .‬د بېلتون سلګۍ‪ ۷۱ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪040‬همدغه اثر‪ ۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪041‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬نوې نغمه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪۹۱ ،۲۱۱۹/۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 002‬لېونے‪ ،‬روزي خان‪ .‬اوښکې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪ ۹۱۸ ،۹۱۳ ،۹۱۱۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪009‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬ژوندے وزر‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪۹۳۱ ، ۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬خان‪ ،‬محمد افضل‪ .‬پښتون قامي وحدت‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتونخوا پبيل کېشنز‪ ۹۳،۹۸ ،۹۱۱۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪003‬خان‪ ،‬محمد افضل‪ .‬قامي جرګه‪ ،‬پېښور‪ ،‬د دانش خارندوئې ټولنې تخنيکي څانګه‪۷۳ -۷۱ ،۲۱۱۱ ،‬‬
‫مخونه‪.‬‬
‫‪004‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬نوې نغمه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪ ۷۹۹ ،۲۱۱۹/۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬اداريه‪ ،‬ادهيانه ټوډے‪ .‬سوات‪ ،EPS ،‬جلد‪ ،۱ :‬شامره‪( ۲ :‬جون ‪۲۲ ،)۹۱۱۸‬مخ‪.‬‬
‫‪006‬کسکر‪ ،‬سکندر حيات‪ .‬پرهرونه‪ ،‬سوات‪ ،‬افغان اکېډمي‪۱۲ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪007‬‬
‫شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ ،‬خواښې اينګور (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬د دانش خارندوېې ټولنې تخنيکي څانګه‪،‬‬
‫‪ ۱،۳ ،۲۱۱۷/۹۱۳۷‬مخونه‪.‬‬
‫‪000‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬رسيزه‪ ،‬يوه رنګينه افسانه څلور ګلونه‪،‬مصنف فضل الرحامن فېضان ‪ ،‬سيدو رشيف‬
‫فيضان منزل‪ ۱ ،۹۱۸۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪001‬‬
‫شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ ،‬خواښې اينګور (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬د دانش خارندوېې ټولنې تخنيکي څانګه‪،‬‬
‫‪ ۱۹ ،۲۱۱۷/۹۱۳۷‬مخ‪.‬‬
‫‪062‬خالص‪ ،‬عبدالسالم‪ .‬د شوخ قلم ناشنا خربې‪۷۳ ،۹۱۸۱ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪097‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪069‬يوسفزے‪ ،‬ضياء الدين‪ .‬خو مينه تل ژوندون وي‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‪۹۱۹ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪060‬خان‪ ،‬شېر عيل‪ .‬د قافلې جرس‪ ۷۷۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪063‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬خواښې اينګور (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬د دانش خارندوېې ټولنې تخنيکي څانګه‪،‬‬
‫‪۹۱۳ ،۲۱۱۷/۹۱۳۷‬مخ‪.‬‬
‫‪ 064‬همدغه اثر‪ ۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪060‬همدغه اثر‪۹۳۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪066‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪.‬سوات د رسدرو وطن‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۱۷،۱۷ ،۹۱۱۷ ،‬‬
‫مخونه‪.‬‬
‫‪ 067‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬يب يب مبارکه (ناول)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬افغان اکېډمي‪۲۳۱ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪060‬خان‪ ،‬شېر عيل‪ .‬د قافلې جرس‪ ۲۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 061‬ناياب‪ ،‬روح االمني‪ .‬شبې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۳۷ ،۹۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪072‬لوهار‪ ،‬محمد جان‪ .‬ديوان محمد جان لوهار‪۹۹۸ ،۹۱۳۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪079‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬سوات د رسدرو وطن‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۱۷ ،۹۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 070‬حکيمزے‪ ،‬خريالحکيم‪ ،‬د سيند پۀ غاړه تږي (ناول)‪ ۷ ،۹۱۸۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪073‬وهاب‪ ،‬فضل وهاب‪ .‬د مينې سورے‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۲۲ ،۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 074‬حکيمزے‪ ،‬بدرالحکيم‪ .‬تورونه سازښتونه‪( ،‬ناول)‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪۹۷ ،۹۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪070‬‬
‫شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬خواښې اينګور (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬د دانش خارندوېې ټولنې تخنيکي څانګه‪،‬‬
‫‪۹۹۷ ،۲۱۱۷/۹۱۳۷‬مخ‪.‬‬
‫‪076‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪.‬سوات د رسدرو وطن‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۷۱ ،۹۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪077‬يوسفزے‪ ،‬عبدالجميل‪ .‬جنون‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۷۹ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪070‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬نوې نغمه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪ ۲۷۱ ،۲۱۱۹/۹۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪071‬همدغه اثر‪۲۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 002‬حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪ ۲۲۲ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪009‬همدغه اثر‪ ۲۲۹ ،۲۲۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪000‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوے سوات څلورم جلد د رياست د انضامم اعالن ‪ ۲۸‬جواليئ ‪،]۹۱۳۱ [،۹۱۹۱‬‬
‫‪۹۷‬مخ‪.‬‬
‫‪003‬خليق‪ ،‬عبدالخالق‪ .‬زۀ او زما زمانه‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪ ،‬دويم ځل مارچ ‪۹۱۹ ،۹۱۳۷‬مخ‪.‬‬
‫‪004‬همدغه اثر ‪۹۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 000‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬ځورېديل احساسات‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۲۳۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪006‬محمد عمران‪ ،‬پروفېرس‪ .‬چاپېرچل‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۱۷،۱۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪007‬يوسفزے‪ ،‬عبدالجميل‪ .‬جنون‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۷ ،۹۱۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬خالص‪ ،‬عبدالسالم‪ .‬د شوخ قلم ناشنا خربې‪۹۹ ،۹۱۸۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 001‬اسري‪ ،‬جوان بخت‪ .‬نوے غږ‪۹۱۸ ،۹۱۸۳ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪090‬‬
 ‫اووم باب‬
‫په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫(‪)6106-6110‬‬

‫يويشتمه پېړۍ او سوات‬

‫لکه څنګه چې مخکې ويل شوي چې د سوات په تاريخ کې وخت پر وخت داسې‬
‫خربې او حاالت راغيل‪ ،‬چې د سوات په تاريخ کې يې يو نوی باب پرانستی دی‪ .‬دغه رنګ‬
‫د يويشتمې پېړۍ په رشوع کې چې کله امريکا پر افغانستان حمله وکړه نو د دې اثرات پر‬
‫سوات هم پرېوتل او دلته د ژوند هره برخه له دې حاالتو نه په څه نه څه طريقه متاثره شوه‪،‬‬
‫دغه وجه ده چې د سوات ادب هم په څه نه څه شکل د دې حاالتو په وجه اغېزمن شو‪ .‬د‬
‫افغانستان د خرابو حاالتو پر سوات د اثر پرېوتلو په باره کې ډاکټر سلطان روم داسې ليکي‪:‬‬
‫‪And when in the backdrop of the 1/99 (0229) incidents in‬‬
‫‪US, Pakistan backtracked from the support of the Afghan Taliban‬‬
‫‪under the US pressure, Afghan Taliban’s Pakistani supporters and‬‬
‫‪counterparts (now called Pakistani Taliban) resented this U-turn‬‬
‫‪and owed to fight against the US and its allies.9‬‬
‫ترجمه‪ :‬کله چې په امريکا کې د ‪۲۱۱۹‬م کال د ‪ ۱/۹۹‬له حادثې وروسته پاکستان‬
‫د امريکا د حکومت د دباو له وجې د افغان طالبانو له مرستې نه واپس شو‪ ،‬نو د افغان‬
‫طالبانو پاکستاين مرستياالن (چې اوس ورته پاکستاين طالبان وايي) په دې واپس کېدلو‬
‫خفه شول او د امريکا او د هغې د مرستياالنو خالف يې جنګ رشوع کړ‪.‬‬

‫‪091‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫په دغه وخت کې سوات يو طرف ته د افغانستان له حاالتو او بل طرف ته له‬
‫پاکستاين طالبانو نه ډېر اغېزمن شو او يويشتمې پېړۍ د سوات په تاريخ کې يو نوی باب‬
‫ دغه وجه ده چې د دې دور ادب هم له وړاندينو دورونو نه ځينې مختلف‬.‫پرانستی شو‬
‫ لکه څنګه چې ذکر شو د ځينو نړيوالو او ځينو مقامي حاالتو له وجې د‬،‫خصوصيات لري‬
‫ د سوات د حاالتو‬.‫دې پېړۍ له رشوع نه سوات پخاله هم د ترهګرۍ او اړي ګړي ښکار شو‬
:‫د خرابېدو وجوهات ډاکټر سلطان روم داسې بيانوي‬
The people not only saw to the state period with nostalgia
but also aspired for a positive change; especially in the judicial
system and apparatus. With the passage of time some other
factors—like the Afghan and Kashmir jihad, activities of Tahrik
Nifaz-e-Shariat-e-Muhammadi (TNSM), vested interests of
different elements and mafias, failure of the successive
governments to in spirit implement the Islamic laws per the
demand of TNSM and their own promises, and the intelligence
agencies—worked in their own ways. All these culminated into
the upsurge of 0227, the Pakistani security forces action and so-
called operation, bringing destruction to Swat, its inhabitants and
institutions. At reaching to agreements between the provincial
government and TNSM (in April 0220) and the provincial
government and the Swati Taliban headed by Fazlullah (in May
0220), the prospects for a durable peace emerged. However,
shortly after the situation again became volatile, each side blaming
the other for not honouring the agreements. These brought further
miseries to the land, institutions and people of Swat.0
‫ بلکې د يو مثبت بدلون‬،‫ خلکو نه يواځې په رياستي دور پسې ارمان کولو‬:‫ترجمه‬
‫ د وخت تېرېدو رسه‬.‫ په خصويص توګه په عدالتي نظام او مشيرنۍ کې‬،‫ارزو يې هم لرله‬
‫ د تحريک نفاذ رشيعت محمدي‬،‫څه نور عوامل لکه د افغانستان او د کشمري جهاد‬
‫ د تحريک نفاذ رشيعت محمدي او‬،‫ د مختلفو عنارصو او مافياګونو پټ مقاصد‬،‫رسګرميانې‬
‫د حکومت د وعدې مطابق په حقيقي معنو کې د اسالمي نظام په نفاذ کې د حکومت‬

002
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫مسلسل ناکامي او استخبارايت ادارو په خاله طريقه کار وکړ او د دې ټولو عواملو په نتيجه‬
‫کې د ‪ ۲۱۱۳‬حاالت مخې ته راغلل‪ .‬د پاکستاين امنيتي ځواکونو کاروايي او تش په نوم‬
‫فوځي اپرېشن سوات ته‪ ،‬د دې ځای خلکو او د دې ځای ادارو ته تباهي راوستله‪ .‬د‬
‫صوبايي حکومت او تحريک نفاذ رشيعت محمدي د ‪۲۱۱۸‬م کال په اپرېل کې يوې‬
‫معاهدې ته رسېدلو او د صوبايي حکومت او د فضل الله په قيادت کې د سوايت طالبانو په‬
‫مينځ کې د ‪۲۱۱۱‬م کال په می کې شوې معاهدې په سوات کې د يو پايدار امن امکانات‬
‫پيدا کړل‪ ،‬خو له دې وروسته ډېر زرحاالت نور هم خراب شول‪ .‬هر فريق په بل د معاهدې د‬
‫احرتام نه کولو تورونه ولګول‪ ،‬له دې وجې د سوات په خاوره‪ ،‬خلکو او ادارو نور مصيبتونه‬
‫راغلل‪.‬‬
‫لکه څنګه چې مخکې ذکر شوي‪ ،‬چې د ‪۹۱۹۲‬کال په ائني کې سوات ته د قباييل‬
‫عالقې حيثيت ورکړل شو‪ ،‬چې وروسته هم برقرار وساتلی شو‪ .‬د سوات د دې قباييل‬
‫حيثيت برقرار ساتلو له وجې دلته په ‪ ۲۱۱۳ ، ۹۱۱۷‬او ‪ ۲۱۱۸‬کې د امن و امان حاالت‬
‫خراب شول او خلک د نظام د بدلون لااره راپورته شول او بيا وروسته وقتي طور طالبان هم‬
‫دلته کامياب شول‪ 3.‬په يويشتمه پېړۍکې د سوات د حاالتو خرابېدو او د دې په وجوهاتو د‬
‫ځان پوه کولو لااره له نورو خربو عالوه د سوات په دې خربه پوهېدل هم الزمي دي چې‬
‫‪4‬‬
‫سوات د پاټا يوه حصه ده‪.‬‬

‫پښتو ادب‬
‫په دې دور کې پښتو ادب ښه ترقي کړې د‪ ،‬د ادب په هر يو صنف کې څه نه څه‬
‫ليکل شوي دي‪ .‬په دې دور کې نوي نوي اصطالحات په ادب کې په نظر راځي‪ ،‬په دې‬
‫دور کې په ادب نړيوال اثرات هم ښکاره دي‪ .‬له دې عالوه د دې دور په پښتو ادب کې د‬
‫سائنس او ټيکنالوجۍ اثرات هم د نورو دورونو په نسبت ښکاره په نظر راځي‪.‬‬

‫پښتو افسانه‬
‫په دې دور کې په مختلفو رسالو کې له خورو ورو افسانو عالوه د افسانو مجموعې‬
‫هم چاپ شوي دي‪ .‬په دې دور کې چې د افسانو کومې مجموعې چاپ شوي دي په هغو‬
‫‪0‬‬
‫کې يو څو مجموعې دا دي‪ :‬تغمې‪ ،0‬دا مزی غوڅول غواړي‪ ،6‬شليديل تارونه‪ ،7‬ماته ائينه‪.‬‬
‫په دې ټولو افسانو کې د دې دور عکايس شوې ده‪.‬‬

‫‪009‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پښتو ناول‬
‫په سوات کې د پښتو ناول رشوع له رياستي دور نه شوې او بيا وروسته په هر دور‬
‫کې ناولونه ليکل شوي دي‪ .‬په دې دورکې چې د پښتو کوم ناولونه ليکلی شوي‪ ،‬هغه دا‬
‫دي‪ :‬الله او بهګوان‪ ،1‬سکندر اعظم ‪ ،92‬ګاللۍ‪" 99،‬کوربانۀ خيالونه"‪ .‬دا ناولونه تاريخي او‬
‫سيايس پسمنظر لري‪" .‬کوربانه خيالونه" يو ساينيس رنګ لري‪ ،‬دا کتاب هم د ناول بڼه‬
‫‪90‬‬
‫لري‪ ،‬خو د روايتي ناول په هيئت کې نه دی ليکل شوی‪.‬‬

‫اديب تذکرې‬
‫په اديب تاريخ ليکنې او تحقيق کې هم په دې دور کې کار شوی دی‪ .‬په دې دور‬
‫کې چې کومې اديب تذکرې د سوات د شاعرانو او ليکواالنو ليکل شوي‪ ،‬هغه دا دي‪":‬د‬
‫يوسفزو ګلونه"‪" ،93‬دصحرا ونه"‪" ،94‬زما د لرې وطن ياره"‪" ،90‬د ايلم ګلونه"‪ .96‬په دې تذکرو‬
‫کې "د صحرا ونه" او "زما د لرې وطن ياره" هغه تذکرې دي چې په عريب ملکونو کې ليکل‬
‫شوي‪ ،‬د سوات اديبانو ليکيل او د سوات د ليکواالنو او شاعرانو ذکر لري‪.‬‬

‫د تص ّوف تذکرې)‪(Hagiographies‬‬
‫د تصوف په اهمو تذکرو کې "د تصوف ځالنده ستوري خزينةاالولياء" شامله ده‪.97‬‬
‫په دې کتاب کې د ټولې پښتونخوا د صوفيانو او وليانو ذکر موندل کېږي‪.‬‬

‫نعتيه مجموعې‬
‫که له اول دور نه وکتلی يش نو د سوات پر ادب د مذهب ښکاره اثرات په نظر‬
‫راځي‪ .‬د اولني دور ادب خو زيات مذهبي رنګ لري او بيا وروسته په نورو دورونو کې هم په‬
‫ادب د مذهب رنګ په څه نه څه شکل کې په نظر راځي‪ ،‬لکه د سوات د پښتو ادب په دې‬
‫دور کې د نعتونو مجموعې هم ليکل شوي دي‪ .‬د نعتونو د يو څو کتابونو نومونه دا دي‪:‬‬
‫نوي نعتونه‪ ،90‬جلوې‪،91‬ائی ګنبد خرضى‪ ،02‬راز ونياز‪ ،09‬و رفعنا لک ذکرک‪ ،00‬ګډ وډ‬
‫‪03‬‬
‫او نور‪ .‬دا خو هغه مجموعې شوې چې ټول په ټوله په نعتونو مشتملې دي‪ ،‬خو له‬ ‫لعلونه‬
‫دې نه عالوه په نورو کتابونو کې هم نعتونه ليکل شوي دي‪.‬‬

‫‪000‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د ماشومانو سندرې‬
‫د دنيا په هره ژبه کې د ماشومانو سندرې موجودې دي چې په ادب کې ورته د‬
‫ماشومانو صوتونه هم وايي‪ .‬دا سندرې د هر ماشوم د ژوند ملګرې وي او هر ماشوم دا په‬
‫خاله ماشومتيا کې اوري‪ .‬ماشومان دا زده کوي او دغه رنګ له يو نه بل ته او له بل نه بل‬
‫ته پاتې کېږي‪ .‬ميندو‪ ،‬دايئ ګانو او قالروونکو هم په دغه جوړ دا زده کړې دي‪ 04.‬د‬
‫ماشومانو په دې سندرو کې ډېر يو شانوالی وي خو بيا هم د يوې عالقې او د بلې عالقې د‬
‫ماشومانو په سندرو او صوتونو کې لږ لږ فرق رضور وي‪ .‬ډاکټر ديدار يوسفزي د "زرغون‬
‫زيري"‪ 00‬په نامه د ماشومانو لااره نظمونه هم ليکيل دي‪ .‬شاه وزير خان خاکي د سوات د‬
‫ماشونانو يو څو صوتونه ليکيل دي‪ 06،‬چې په هغې کې دا النديني صوتونه په سوات کې‬
‫ډېر مشهور دي او د سوات د هر کيل ماشومان ترې ښه خرب دي‪ ،‬چې کله باران زيات يش‬
‫او د باران د ودرېدو سوال ماشومان کوي‪ ،‬نو دې صوت ته "شني" وايي او دغه صوت‬
‫ماشومان داسې وايي‪:‬‬
‫يــــــــــا خدايــــــــــه شــــــــــني يــــــــــې کــــــــــړې‬
‫د شــــــــني غوايــــــــه پتــــــــون يــــــــې کــــــــړې‬
‫شـــني کـــاڼی رارتـــاو شـــه خانـــک دوړې دوړې الړه‬
‫يــــو پــــه متبګــــۍ راغــــی بــــل پــــه تنــــاره راغــــی‬
‫يــــــــــــو تــــــــــــه مــــــــــــې ډوډۍ واچولــــــــــــه‬
‫بــــل تــــه مــــې وې کــــورې شــــه تــــو تــــو اال هــــو‬
‫خدايــــــــــــه ځــــــــــــوی ورلــــــــــــه ورکــــــــــــړې‬
‫پـــه غـــوړو يـــې غـــوړوي‪ ،‬پـــه شـــودو يـــې ملبـــوي‬
‫قـــــــــــــران تـــــــــــــه يـــــــــــــې کېښـــــــــــــنوي‬
‫د رېښــــــمو پــــــه ټــــــاټۍ کــــــې يــــــې ځنګــــــوي‬
‫بـــــــــــې بـــــــــــې خـــــــــــري يـــــــــــا جـــــــــــواب‬
‫په دې طريقه به دوی ته د هر کور ښځينه وو اوړه يا دانې ورکولې او دا به دوی بيا يو‬
‫ځای حلوا پخه کړه او په رشيکه به يې وخوړه‪ ،‬چې د کوم کور واال به اوالد نه و‪ ،‬نو هغوی ته‬
‫به يې پکې د اوالد دعا وکړه او هغوی به نور هم په مينه اوړه يا دانې ورکړې‪.‬‬
‫د روژې په مياشت کې به ماشومانو کوټې ته روژه ماتې وخېژوله او چې بانګ به يې‬

‫‪003‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ووې‪ ،‬نو دا چغې به يې وهلې‪.‬‬
‫بانـــــــــــــــګ يـــــــــــــــې ووې روژه مـــــــــــــــاتې‬
‫خــــــــــــــــــانی راغلــــــــــــــــــی ننــــــــــــــــــواتې‬
‫ږيــــــره يــــــې خرېلــــــې برېــــــت يــــــې پــــــاتې‬
‫د طالبــــــــانو ســــــــړې ډوډۍ مرياتــــــــې پــــــــاتې‬
‫چې ماشومانو به اوښان په الره وليدل‪ ،‬نو دا نعرې به يې وهلې‪:‬‬
‫اوښـــــــــــــــــــه اوښـــــــــــــــــــه ډانګـــــــــــــــــــه‬
‫لويـــــــــــــــــــــــــــــه دې غړانګـــــــــــــــــــــــــــــه‬
‫پــــــــــه بېــــــــــره کــــــــــې ټــــــــــال واچــــــــــوه‬
‫ســـــــــــــبا بېګـــــــــــــا پـــــــــــــرې ځانګـــــــــــــه‬
‫چې کله د غوايانو پر ځای د يوې کولو لااره ټرېکټر وليدی شو‪ ،‬نو ماشومانو به دا‬
‫نعرې وهلې‪:‬‬
‫هغـــــــــــــــــه دی ټرېکټـــــــــــــــــر راغـــــــــــــــــی‬
‫غـــــــــــــــــــټ کونـــــــــــــــــــاټور راغـــــــــــــــــــی‬
‫پـــــــــــېچ پکـــــــــــې تـــــــــــاويږي راتـــــــــــاويږي‬
‫د خانـــــــــــــــــــــــــانو پکـــــــــــــــــــــــــې زور دی‬
‫دا څنګـــــــــــــــــــــــــــه الهـــــــــــــــــــــــــــور دی‬
‫چې چا به رس کټا کړ‪ ،‬نو هغه ته به يې داسې ويل‪:‬‬
‫اېــــــــــــــــــــــــــک دو تــــــــــــــــــــــــــني‬
‫کټــــــــــــــــــــــا رسی دو متــــــــــــــــــــــني‬
‫يا به يې داسې ويل‪:‬‬
‫کټــــــــــــــــــــا کــــــــــــــــــــټ دی پــــــــــــــــــــه کوټــــــــــــــــــــه‬
‫ســـــــــــــــحر راپاڅـــــــــــــــه مـــــــــــــــور تـــــــــــــــه وايـــــــــــــــه‬
‫مالـــــــــــــــــــــــــــــه غـــــــــــــــــــــــــــــوړه پراټـــــــــــــــــــــــــــــه‬
‫چې د چا په مخ کې به د ننکو يا د نورو ناروغيو له السه ټکي ټکي جوړ شوي وو‪ ،‬نو‬
‫ماشومانو به ورته داسې وې‪:‬‬

‫‪004‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ټيکــــــــــــــــی ټيکــــــــــــــــی مــــــــــــــــخ‬
‫هســــــــــــــاتال تــــــــــــــه مخــــــــــــــامخ‬
‫چــــــــــا ويشــــــــــتلی پــــــــــه ټوپــــــــــک‬
‫چې د چا سرتګې به شنې وې‪ ،‬نو هغه ته به يې داسې ويل‪:‬‬
‫شــــــــــــــــني ټغــــــــــــــــه پټوټغــــــــــــــــه‬
‫د نســـــــــــــــــــــــوارو کتوليـــــــــــــــــــــــه‬
‫د پـــــــــــــــــري بابـــــــــــــــــا نوليـــــــــــــــــه‬
‫د پينځه شاږو کالو په عمر کې به چې د کوم ماشوم غاښونه ووتل‪ ،‬نو نورو ماشومانو‬
‫به ورته داسې ويل‪:‬‬
‫کنډاســـــــــــــــــه غـــــــــــــــــور پنډاســـــــــــــــــه‬
‫انــــــــــــډې خــــــــــــوره انــــــــــــډې اوباســــــــــــه‬
‫د ســــــــيند پــــــــه پــــــــورې غــــــــاړه کېښــــــــنه‬
‫مړدکــــــــــــــــــي راپــــــــــــــــــورې باســــــــــــــــــه‬
‫کـــــــــــه يـــــــــــو درنـــــــــــه خطـــــــــــا شـــــــــــه‬
‫خولـــــــــــــــه دې چينګـــــــــــــــه راوباســـــــــــــــه‬
‫خويندو چې به خال وروڼه په غېږ کې واخستل او د هغوی د خندولو کوښښ به يې‬
‫کاوه‪ ،‬نو د هغوی په وجود به يې ګوتې اېښودلې او دا به يې ويل‪:‬‬
‫دا پـــــــــــــــــــــــۍ دي دا ژېـــــــــــــــــــــــژې دي‬
‫دا غـــــــــــــــــــــوړي دي دا ماســـــــــــــــــــــته دي‬
‫دا شــــــــــــــــوده دي دا بــــــــــــــــه خــــــــــــــــورو‬
‫دا بـــــــه ږدو‪ ،‬دا بـــــــه جـــــــامت لـــــــه ورکـــــــوو‬
‫دا بـــــــــــــه مېلمـــــــــــــه لـــــــــــــه ورکـــــــــــــوو‬
‫دا بــــــــــــــه توتــــــــــــــو تــــــــــــــه اچــــــــــــــوو‬
‫غـــــل‪ ،‬غـــــل راغـــــی دلتـــــه يـــــې شـــــاه شـــــوه‬
‫غـــــل‪ ،‬غـــــل راغـــــی دلتـــــه يـــــې شـــــاه شـــــوه‬
‫تخ‪،‬تخ‪،‬تخ‪،‬تخ‪،‬تــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــخ‬
‫او په دې طريقه به يې ماشوم وتخنولو او هغه به وخندل‪.‬‬

‫‪000‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کله به چې په کوټه جينکو السونه ورکړه او سندرې به يې ويلې‪ ،‬نو داسې به يې وې‪:‬‬
‫هغـــــــــــــــــــــــــه دي ملخـــــــــــــــــــــــــوزې دي‬
‫لـــــــــــــــــويې لـــــــــــــــــويې ښـــــــــــــــــځې دي‬
‫يـــــــــــــــــــوه پکـــــــــــــــــــې پـــــــــــــــــــردۍ ده‬
‫نـــــــــورې ټـــــــــولې زمـــــــــا د ورور ښـــــــــځې دي‬
‫له دې لوبو او صوتونو عالوه د ماشومانو په صوتونو کې منظوم اړونه هم شامل دي‪،‬‬
‫لکه دا‪:‬‬
‫درې چتـــــــــــــــــــــــــــه بنګلـــــــــــــــــــــــــــه ده‬
‫پــــــــــــه يــــــــــــوه ســــــــــــتنه راټينګــــــــــــه ده‬
‫خولـــــــــــــــه دې ولـــــــــــــــې چينګـــــــــــــــه ده‬
‫څـــــــــــــــــــــــــــــه يش (شـــــــــــــــــــــــــــــوتل)‬
‫او يا لکه دا اړ‪:‬‬
‫کـــــــــــــږه وږه پــــــــــــــه غـــــــــــــره ختــــــــــــــه‬
‫ازغـــــــی يـــــــې تـــــــريخ مېـــــــوه يـــــــې خـــــــوږه‬
‫څـــــــــــــــــــــــــــــه يش (مچـــــــــــــــــــــــــــــۍ)‬
‫او د ماشومانو داسې نور هم بې شامره صوتونه دي‪ ،‬چې د پښتو ادب پوهانو پرې‬
‫وخت پر وخت تحقيقي کتابونه ليکيل دي‪:‬‬

‫د ماشومانو لوبې‬
‫پخوا به هلکانو پټ پټونی‪ ،‬سخی ګوډی‪ ،‬کبډې‪ ،‬غوزان‪ ،‬ټيکان‪ ،‬انګۍ‪ ،‬شاټوپۍ‪ ،‬اپړا‬
‫ککی‪ ،‬څايل مار او پرځول او نور کول‪ ،‬اوس فوټبال‪ ،‬واليبال او کرکټ زيات شوي‪ ،‬نو دا‬
‫لوبې ډېرې کمېږي‪ .‬جينکو به پټ پټونی‪ ،‬مريګاټي‪،‬څيندخ‪ ،‬بهاګه او د لېنزکو لوبې کولې‪.‬‬
‫د ټي وي او موبايل راتګ او بيا په تېره تېره سوشل ميډيا هم د دې لوبو په ورکولو کې لوی‬
‫کردار دی‪ .‬له دې نه عالوه په حجرو بېټکونو کې کريم بورډ‪ ،‬تاش ‪ ،‬شطرنج‪ ،‬لډو او چکه هم‬
‫لږ لږ کېږي‪ 07.‬د يو څو لوبو ذکر په دې شعرونو کې شوی دی‪:‬‬
‫چــــــــــــــې ډبلــــــــــــــۍ او پــــــــــــــټ پټــــــــــــــوين بــــــــــــــه وو‬
‫د مـــــــــــريه ډبلـــــــــــۍ هغـــــــــــه مـــــــــــل نـــــــــــه ويـــــــــــنم‬

‫‪006‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چــــــــــې بــــــــــه ګــــــــــوتۍ د نيمــــــــــې شــــــــــاې پــــــــــورې وه‬
‫‪00‬‬
‫د څــــــــــايل مــــــــــار هغــــــــــه ويشــــــــــتل نــــــــــه ويــــــــــنم‬
‫او يو بل شعر کې داسې وايي‪:‬‬
‫ســـــــړه روټـــــــۍ خـــــــوراک شـــــــوملو‪ ،‬پيـــــــازو او ګـــــــوړې رسه‬
‫‪01‬‬
‫هغـــــه مريګـــــاټ‪ ،‬هغـــــه چينـــــدخ‪ ،‬هغـــــه ګنـــــډل نـــــه ويـــــنم‬
‫د څو نورو لوبو ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫هغـــــــــه دودونـــــــــه د نېنزکـــــــــو کـــــــــوټګۍ چـــــــــې بـــــــــه وې‬
‫هغــــــه پــــــوليس ډاکــــــو پــــــه لوبــــــو کــــــې نيــــــول نــــــه ويــــــنم‬
‫هغـــــــه بتخـــــــې د يـــــــو بـــــــل پـــــــه اوږو ســـــــواره ګرځېـــــــدل‬
‫‪32‬‬
‫هغـــــــه د پټـــــــو ســـــــرتګو لـــــــوبې ګرځېـــــــدل نـــــــه ويـــــــنم‬

‫صحافتي ادب‬
‫د سوات پر صحافتي ادب په څلورم باب کې لږ ذکر او په پينځم او شاږم باب کې په‬
‫تفصيل خربې شوې دي‪ ،‬چې له دغو دورونو رسه متعلق وې‪ .‬په دې دور کې د صحافتي‬
‫ادب ذکر به په دې باب کې کولی يش‪ .‬روزنامه سالم چې په ‪ ۹۱۱۷‬کال کې له رشوع‬
‫کېدو نه وروسته بيا بنده کړل شوې وه هغه په ‪ ۲۱۱۹‬کال کې بيا رشوع شوه‪ .‬عيل حرضت‬
‫‪39‬‬
‫باچا د دې اخبار چيف ايډيټر و او ميا سيد عمر ناصح د دې ايګزيکټيو ايډيټر وه‪.‬‬
‫په دې دور کې هم په سوات کې د پښتو ډېرې رسالې چاپ شوې دي‪ .‬په دې کې‬
‫ځينې داسې رسالې دي چې د مخکې نه چاپ کېدې‪ ،‬لکه د جهانزېب کالج علمي او اديب‬
‫رساله ايلم‪ ،‬د ګرلز کالج مينګورې رساله مرغزار‪ ،‬د چاپرييال ساتنې ټولنې رساله "ادهيانه‬
‫ټوډی"‪ ،‬او نور په وړومبو بابونو کې د دوی ذکر شوی دی‪ .‬له ‪ ۲۱۱۹‬نه را په دېخوا چې د‬
‫پښتو کومې رسالې چاپ شوي په هغو کې دا رسالې شاملې دي‪ :‬د مټې کالج ميګزين‬
‫"ماندور" د پرائېوېټ سکولز مېنېجمنټ ايسويس اېشن تحصيل بابوزي رساله "سباون"‪ ،‬د‬
‫اېس پي اېس کالج سوات کليزه اديب مجله "دي ايګلټ"‪ ،‬له مينګورې نه وتونکې يوه‬
‫معياري رساله "مينه"‪ ،‬د ګورمننټ ډګري کالج مينګورې رساله "ادهيانه"‪ ،‬د پښتو اديب رڼا‬
‫الرياض سعودي عرب نه د سوات د ليکواالنو رساله "رڼا" د ايم پي اېس کالج رساله‬
‫"فضاګټ" او نورې‪.‬‬

‫‪007‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫اديب ټولنې‬
‫لکه څنګه چې وړاندې ذکر شوي‪ ،‬چې د رياست له ادغام وروسته وخت پر وخت‬
‫مختلفو اديبانو او شاعرانو اديب ټولنې جوړې کړې‪ .‬دغه سلسله له ‪ ۲۱۱۹‬کال نه را په‬
‫دېخوا هم جاري ساتل شوې ده‪ .‬په ‪ ۲۱۱۹‬کال کې د ډاکټر ديدار يوسفزي په رسپرستۍ‬
‫کې په کاال کيل کې "چنار پښتو اديب ټولنه " جوړه شوه او په همدغه کال ‪ ۲۱۱۹‬کې په‬
‫دېولۍ کې د "يوسفزي پښتو اديب ټولنه" جوړه شوه‪ .‬د دې رسپرست اعٰل حاجي محمود‬
‫خان محمود و او باقي عهديداران يې دا دي‪ :‬صدر معراج الدين سنګني‪ ،‬نائب صدر رسدار‬
‫عامل ساتر‪ ،‬سينرئ نائب صدر محمد اقبال مخلص‪ ،‬جرنل سيکرټري اکرب زېب مجذوب‪،‬‬
‫رابطه سيکرټري طاهر شاه حرست‪ ،‬ډپټي جرنل سيکرټري محمد الياس ثاقب‪ ،‬فنانس‬
‫سيکرټري سعيد عيل شاه سعيد‪ ،‬ـ په مټه کې د "سوات اديب الوت" په نوم هم يو فعال‬
‫تنظيم کار کوي‪ .‬په درشخېله کې "مشال پښتو اديب ټولنه" کار کوي‪ ،‬په سخره کې "روڼ‬
‫سحر اديب ټولنه" جوړه شوې ده‪ .‬په ‪ ۲۱۹۱‬کال کې په خوازه خېله کې "دستار اديب‬
‫ټولنه" محمد ساجد ساجد او رفيع الله جوړه کړې ده‪ .‬په ‪ ۲۱۹۲‬کال کې په سېر سينۍ‬
‫کې "دوکټ پښتو اديب ټولنه" سکندر شاه سکندر‪ ،‬نارص نسيم يوسفزي‪ ،‬محمد شېرعيل‬
‫خان ثالث‪ ،‬عيل خان او احمد شاه عقاب جوړه کړې ده‪ .‬د تحصيل خوازه خېلې په يو کيل‬
‫شالاني کې محمد عيل ديناخېل‪ ،‬فضل تواب خاکسار‪ ،‬جاوېد ارشف پرهر‪ ،‬حبيب احمد‬
‫حبيب‪ ،‬عمر عامل خالص او محمد انور کرال د "ادهيانه اديب او کلتوري ټولنه شالاني‬
‫‪30‬‬
‫سوات" بنياد کېښوده‬

‫پښتو ژبه‬
‫لکه څنګه چې په وړاندې بابونو کې ویل شوي‪ ،‬چې سوات هغه وړومبی رياست دی‬
‫چرته چې يواځې پښتو رسکاري ژبه وه‪ .‬همدغه وجه ده چې په سوات کې د پښتو ژبې د‬
‫ترقۍ او پرمختګ لااره ډېرې هلې ځلې کېږي‪ .‬دلته د مورنو ژبو د نړيوالې ورځ په موقعه د‬
‫پښتو ژبې د پرمختګ لااره صالح ګانې او مشورې هم کېږي او پوهان د دې ژبې د ودې‬
‫‪33‬‬
‫لااره خال تجويزونه وړاندې کوي‪.‬‬
‫يو شاعر په يو نظم کې پښتو‪ ،‬پښتنو ته داسې مخاطب کړې ده‪:‬‬
‫راځـــــــــئ زمـــــــــا غېـــــــــږې تـــــــــه ټـــــــــول جمـــــــــع شـــــــــئ‬
‫زه ستاســـــــــــــو پـــــــــــــت ستاســـــــــــــو ښـــــــــــــېګړه ميـــــــــــــه‬
‫‪000‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫زه ستاســــــــــــو ننــــــــــــګ ستاســــــــــــو وفــــــــــــا يــــــــــــادېږم‬
‫زه هغــــــــــــه تــــــــــــوره يــــــــــــم هــــــــــــم هغــــــــــــه تــــــــــــوره‬
‫چــــــــې هــــــــم ميـــــــــدان ګټــــــــي هـــــــــم ننــــــــګ کـــــــــوي‬
‫چــــــــې هــــــــم جهــــــــان ګټــــــــي هــــــــم جنــــــــګ کــــــــوي‬
‫زه ستاســــــــــــــو مــــــــــــــور ميــــــــــــــه مــــــــــــــا اوپېژنــــــــــــــئ‬
‫‪34‬‬
‫زه ستاســـــــــــــو کـــــــــــــور ميـــــــــــــه مـــــــــــــا اوپېژنـــــــــــــئ‬
‫يو بل شاعر د پښتو ژبې په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫ســـــــاک ورتـــــــه کتـــــــی نـــــــه شـــــــم زمـــــــا د بابـــــــا ژبـــــــه ده‬
‫‪30‬‬
‫دا ژبــــــــه پښــــــــتو کــــــــه زمــــــــا ژبــــــــه ده ســــــــتا ژبــــــــه ده‬
‫فضل عظيم عظيم د سوات سيمې زده کونکو ماشومانو ته د پښتو ژبې په باره کې‬
‫دا سې وايي‪:‬‬
‫د ســــــــــوات د ســــــــــيمې غــــــــــرييت او ننګيــــــــــالو بچــــــــــوړو‬
‫د پـــــــــالر او مـــــــــور د پښـــــــــتنې غېـــــــــږ ګاللـــــــــو بچـــــــــوړو‬
‫پــــــه پــــــردو ژبــــــو خالــــــه ژبــــــه پښــــــتو هېــــــره نــــــه کــــــړئ‬
‫‪36‬‬
‫دغـــــــــه غوښـــــــــتنه درنـــــــــه کړمـــــــــه پوهيـــــــــالو بچـــــــــوړو‬
‫د پښتو په حيثيت د مورنۍ ژبې اهميت داسې بيان شوی دی‪:‬‬
‫پښـــــــتو زمـــــــا د خـــــــوږې مـــــــور د خلـــــــې خـــــــوږه ژبـــــــه ده‬
‫دا زه پـــــــــه دې بانـــــــــدې د دې مقـــــــــام اوچـــــــــت ګڼمـــــــــه؟‬
‫نـــــه نـــــه يـــــارانو تاســـــو ټـــــول زمـــــا نـــــه ښـــــه پوهـــــه يـــــئ‬
‫د مــــــورنۍ ژبــــــې پــــــه هــــــر ځــــــای کــــــې مقــــــام اوچــــــت وي‬
‫مــــــونږه يــــــو ټــــــول مســــــلامنان مــــــونږه پــــــرې فخــــــر کــــــوو‬
‫چــــې زمــــونږ ديــــن کــــې هــــم د مــــور د ژبــــې حــــق ډېــــر دی‬
‫ځکــــــــه چــــــــې ټــــــــولې صــــــــحيفې او کتابونــــــــه د خــــــــدای‬
‫کــــه نـــــازل شــــوي دي نـــــو بــــس هـــــم پــــه هغـــــې ژبــــه کـــــې‬
‫‪37‬‬
‫کومــــــــه د وخــــــــت د پيغمــــــــرب چــــــــې مــــــــورنۍ ژبــــــــه وه‬
‫د مورنۍ ژبې پښتو په باره کې يو بل شاعر داسې وايي‪:‬‬

‫‪001‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫نشــــــــــته پــــــــــه خلــــــــــه کــــــــــې د ريــــــــــا ژبــــــــــه مــــــــــې‬
‫چــــــــــې بــــــــــه ګــــــــــونګۍ يش د صــــــــــدا ژبــــــــــه مــــــــــې‬
‫تـــــــــل بـــــــــه اظهـــــــــار پـــــــــرې ډانـــــــــګ پئېلـــــــــی کـــــــــوم‬
‫‪30‬‬
‫ال خـــــــــــــو ژونـــــــــــــدۍ ده د بابـــــــــــــا ژبـــــــــــــه مـــــــــــــې‬
‫د پښتو ژبې او د پښتون تهذيب قدر نه کوونکو په باره کې يو شاعر داسې جذبات لري‪:‬‬
‫وايـــــــــي پښـــــــــتو خـــــــــو زمـــــــــا شـــــــــک پيـــــــــدا شـــــــــه‬
‫دا زېــــــــــــــــــږويل پښــــــــــــــــــتنو بــــــــــــــــــه نــــــــــــــــــه وي‬
‫هــــــــــر يــــــــــو انــــــــــداز د فرنګــــــــــي يــــــــــې خــــــــــوښ دی‬
‫څنګــــــــــــــه بچــــــــــــــي د فرنګــــــــــــــو بــــــــــــــه نــــــــــــــه وي‬
‫د خالـــــــــــې ژبـــــــــــې هـــــــــــډو قـــــــــــدر نـــــــــــه کـــــــــــړي‬
‫پـــــــــه ســـــــــاک نظـــــــــر ګـــــــــوري پښـــــــــتو ژبـــــــــې تـــــــــه‬
‫اوس کـــــــــــړي هغـــــــــــه پـــــــــــه خالـــــــــــه ژبـــــــــــه فخـــــــــــر‬
‫‪31‬‬
‫چـــــــــــــې کړېـــــــــــــدل د پښـــــــــــــتنو ژبـــــــــــــې تـــــــــــــه‬
‫له پښتو رسه مينه يو بل ليکوال داسې څرګندوي‪:‬‬
‫ويلـــــــو کـــــــې پښـــــــتو هـــــــم پـــــــه ليکلـــــــو کـــــــې پښـــــــتو‬
‫‪42‬‬
‫مـــــــزه ده ســـــــتا د نـــــــوم پـــــــه اخســـــــتلو کـــــــې پښـــــــتو‬
‫دغه شاعران‪ ،‬ليکواالن دي چې هر وخت يې د پښتو خربه کړې‪ ،‬دا ژبه يې ژوندۍ‬
‫ساتلې او په هر مقام يې ورته درناوی ورکړی دی‪.‬‬

‫د انګرېزۍ ژبې او ادب اثرات‬

‫د دې دور پر ادب د انګرېزۍ ژبې او ادب اثرات هم په نظر راځي‪ ،‬لکه اخرت حسني‬
‫اخرت د انګرېزۍ د يو نظم ‪ What a wonderful world‬منظومه ترجمه د " څه ښکلې دنيا‬
‫‪49‬‬
‫بل ځای کې يې يو نظم "تقدير" د انګرېزۍ د يو متل د‬ ‫ده" تر رسخط الندې کړې ده‪.‬‬
‫اثر الندې ليکلی دی‪ ،‬هغه متل دا دی‪There are many slips, between the cup and :‬‬
‫‪the lips.‬ـ د دې نظم دوه شعرونه دا دي‪:‬‬
‫دا زمــــــــــــــــــا الس کــــــــــــــــــې چــــــــــــــــــې وينــــــــــــــــــې‬
‫خـــــــــــــــــدای خـــــــــــــــــرب د چـــــــــــــــــا قســـــــــــــــــمت دی‬

‫‪032‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د دې الس او خلــــــــــــــــــــــې تــــــــــــــــــــــر مينځــــــــــــــــــــــه‬
‫‪40‬‬
‫هــــــــــــــــــــــــم يــــــــــــــــــــــــو اوږد مســــــــــــــــــــــــافت دی‬
‫د يو بل نظم رسخط يې په انګرېزۍ کې ورکړی دی‪Sonnet Composed Upon .‬‬
‫‪44‬‬
‫يو بل شاعر او‬ ‫‪ “Life”43‬او دغه رنګ د يو بل لنډ نظم نوم ‪ Seasons of the year‬دی‪.‬‬
‫ليکوال فضل رازق شهاب هم د خالو اکرثو ازادو نظمونو رسخطونه په انګرېزۍکې ورکړي‪ ،‬لکه‬
‫د منونې په توګه دا نظمونه ‪،Exoneration40 :‬او بل نظم ‪ Infinity46‬له دې نه عالوه د نورو‬
‫پښتو ازادو نظمونو رسخطونه يې دا دي چې په انګرېزۍ کې یې ليکل شوي دي‪Open :‬‬
‫‪ .Secret, Et Tu Brutus, Quagmire, Last Episode, Wall of Tears, Leave me alone‬د‬
‫سوات په پښتو ادب کې دا وړومبۍ تجربه ده چې د ازاد نظم رسخط په پښتو کې وي‪.‬‬

‫د سائنس او ټيکنالوجي اثرات‬

‫د دې دور پر ادب او ثقافت د ساينس او ټيکنالوجۍ اثرات هم ښکارېږي‪ ،‬چې د دې‬
‫دور په ادب کې هم په نظر راځي‪ ،‬لکه د مثال په توګه د "موبايل" ذکر يې داسې کړی دی‪:‬‬
‫تـــــــــــــــــــــــا د دې دور ســـــــــــــــــــــــهولت اوګـــــــــــــــــــــــڼم‬
‫کــــــــــــه دې د وخــــــــــــت لــــــــــــوی مصــــــــــــيبت اوګــــــــــــڼم‬
‫درتـــــــــــــه ضـــــــــــــياع د مـــــــــــــال او وخـــــــــــــت اوايـــــــــــــم‬
‫کنــــــــــــــــــــــه د ژونــــــــــــــــــــــد دې رضورت اوګــــــــــــــــــــــڼم‬
‫الســـــــــو کـــــــــې تـــــــــه د هـــــــــر يـــــــــو تـــــــــن رسه يـــــــــې‬
‫د وړو لويـــــــــــــــــــــــو مـــــــــــــــــــــــرد و زن رسه يـــــــــــــــــــــــې‬
‫ورلـــــــــــه کـــــــــــه چـــــــــــل او طريقـــــــــــه نـــــــــــه ورځـــــــــــي‬
‫تـــــــــه يـــــــــې ســـــــــاتلی پـــــــــه ډېـــــــــر فـــــــــن رسه يـــــــــې‬
‫څـــــــوک دې رينـــــــګ ټـــــــونز څـــــــوک تصـــــــويرونه خوښـــــــئ‬
‫څـــــــــوک دې نغمــــــــــې څــــــــــوک دې ګېمونــــــــــه خوښــــــــــئ‬
‫مــــــــــــاډلې څــــــــــــوک دې نــــــــــــوې نــــــــــــوې غــــــــــــواړي‬
‫‪47‬‬
‫څـــــــــــــــــوک دې اوږده اوږده بحثونـــــــــــــــــه خوښـــــــــــــــــئ‬
‫يو بل شاعر د موبايل نقصان په دې هايکو کې داسې بيانوي‪:‬‬

‫‪039‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ســـــــــمه بـــــــــال مـــــــــې ده پـــــــــه جېـــــــــب کـــــــــې پرتـــــــــه‬
‫څــــــــــومره پيســــــــــې چــــــــــې پــــــــــه موبايــــــــــل خــــــــــوروم‬
‫‪40‬‬
‫دومــــــــره پيســــــــې خــــــــو زه پــــــــه خېټــــــــه نــــــــه خــــــــورم‬
‫چې کله په ټيليفون کې‪ CLI‬ولګېده‪ ،‬نو د هغې په باره کې يو شاعر په يو ازاد نظم‬
‫کې داسې ليکي‪:‬‬
‫ټيليفـــــــــــــــون چـــــــــــــــې پـــــــــــــــه کړنګـــــــــــــــا شـــــــــــــــه‬
‫ريســـــــــــــــيور بـــــــــــــــه مـــــــــــــــې اوچـــــــــــــــت کـــــــــــــــړه‬
‫يـــــــــــــــــــو رېښـــــــــــــــــــمني اواز بـــــــــــــــــــه راغـــــــــــــــــــی‬
‫زمــــــــــــــــــــا زړه بــــــــــــــــــــه پــــــــــــــــــــه درزا شــــــــــــــــــــه‬
‫ټــــــــــــــول مــــــــــــــاحول بــــــــــــــه رس او ســــــــــــــاز شــــــــــــــه‬
‫خــــــــــــــــو يــــــــــــــــو نــــــــــــــــوې بــــــــــــــــال راغلــــــــــــــــه‬
‫ټيليفــــــــــــــــــــون کــــــــــــــــــــولی نــــــــــــــــــــه شــــــــــــــــــــو‬
‫يـــــــــــــار تـــــــــــــه يـــــــــــــار ويلـــــــــــــی نـــــــــــــه شـــــــــــــو‬
‫‪41‬‬
‫‪ CLI‬مـــــــــــــــــــــــــــو رقيـــــــــــــــــــــــــــب شـــــــــــــــــــــــــــه‬
‫له ساينس او ټيکنالوجي رسه د سوځولو ګيس پيدا شوی‪ ،‬چې ډېر اهم څيز دی‪ .‬د‬
‫ګېس له راتلو رسه چې په کليوال ژوند کې کوم بدلون راځي د هغې نقشه يو شاعر داسې‬
‫پېش کړې ده‪:‬‬
‫د خشـــــــــاک پنـــــــــډ يـــــــــې اوس پـــــــــه رس نـــــــــه ښـــــــــکاري‬
‫پـــــــــــه دېوالـــــــــــه څايـــــــــــاکې هـــــــــــم نـــــــــــه تاـــــــــــي‬
‫‪02‬‬
‫چــــــــا وې چــــــــې کــــــــيل تــــــــه يــــــــې ګــــــــېس ورســــــــېد‬
‫دغه رنګ د نوو نوو ايجاداتو او د ساينس او ټيکنالوجۍ بلها مثالونه د دې دور په‬
‫ادب کې موندل کېږي‪ ،‬چې ترې په اسانه دا اندازه لګېدلی يش چې د دې دور پر تهذيب‬
‫او ثقافت باندې د ساينس او ټيکنالوجۍ اثرات پرېويت دي‪.‬‬

‫د نوي دور اثرات او ترقي‬

‫انساين ترقي د ارتقاء له مرحلو نه تېر وتلې او د جديديت شکل يې اختيار کړی دی‪ .‬يو‬
‫وخت انسان په قباييل طريقه ژوند کولو‪ ،‬د قباييل دور متعلق شېر عامل خان داسې ليکي‪:‬‬

‫‪030‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چااوونــــــــــه هــــــــــم داړې بــــــــــه پــــــــــه يــــــــــو بــــــــــل وې‬
‫يـــــــــــوه ورځ بـــــــــــه د دوی نـــــــــــه وه دا بـــــــــــه تـــــــــــل وې‬
‫يــــا بــــه مــــړه شــــو يــــا بــــه يــــې هــــر څــــه ټــــيس ټاــــاس کــــړل‬
‫چــــــې بــــــه يــــــې غيشــــــ ښــــــه تېــــــره لکــــــه املــــــاس کــــــړل‬
‫قبايــــــــــل پــــــــــه دې مــــــــــرض کــــــــــې مبــــــــــتال شــــــــــو‬
‫اختـــــــــــــه واړه د جنګونـــــــــــــو پـــــــــــــه بـــــــــــــال شـــــــــــــو‬
‫د انـــــــــــــا مســـــــــــــئله هـــــــــــــم وررسه مـــــــــــــل شـــــــــــــوه‬
‫بيـــــا پـــــه جنـــــګ کـــــې بهـــــادري ښـــــه يـــــو پـــــه ســـــل شـــــوه‬
‫د نـــــــــامې پـــــــــه نامـــــــــه ځـــــــــان بـــــــــه يـــــــــې قتلولـــــــــو‬
‫دا پښــــــــــتو وه چــــــــــې پــــــــــه شــــــــــا نــــــــــه ګرځېــــــــــدلو‬
‫څـــــــوک چـــــــې مخکـــــــې رســـــــېدو د جنـــــــګ ميـــــــدان تـــــــه‬
‫قبيلـــــــــې بـــــــــه بيـــــــــا کتلـــــــــو دغـــــــــه ځـــــــــوان تـــــــــه‬
‫پېغلــــــــې جونــــــــه بــــــــه هــــــــم تلــــــــې ورپســــــــې شــــــــاته‬
‫‪09‬‬
‫چرتــــــــــه را نيشــــــــــ زملــــــــــي زمــــــــــونږ پــــــــــه ماتــــــــــه‬
‫او له قباييل دور نه چې انسان ووته‪ ،‬نو ډېره ترقي يې وکړه او د جديديت په دور کې‬
‫داخل شو‪ .‬د جديديت په باره کې فضل خالق فضل داسې ليکي‪:‬‬
‫د اخـــــــــر وخـــــــــت نخښـــــــــانې چـــــــــې شـــــــــوې بيـــــــــان‬
‫نصـــــــــــــيحت تـــــــــــــه د مـــــــــــــال شـــــــــــــومه حـــــــــــــريان‬
‫ګرځـــــــي ښـــــــځې پـــــــه ښـــــــکاره مـــــــخ پـــــــه بـــــــازار کـــــــې‬
‫ور پســــــــــــې بــــــــــــه لېونيــــــــــــان وي ډېــــــــــــر ځوانــــــــــــان‬
‫مـــــــــال دولـــــــــت او د پيســـــــــې قـــــــــدر بـــــــــه ډېـــــــــر وي‬
‫ورک بــــــــــــــه فــــــــــــــرق يش د انســــــــــــــان او د حيــــــــــــــوان‬
‫ديـــــــــــن اميـــــــــــان او د حيـــــــــــا وجـــــــــــود بـــــــــــه ورک يش‬
‫فحــــــــــايش بــــــــــه يش خــــــــــوره پــــــــــه ټــــــــــول جهــــــــــان‬
‫د نېکــــــــــانو پــــــــــه ټــــــــــولګي کــــــــــې بــــــــــه کمــــــــــی وي‬
‫هــــــــــر يــــــــــو تــــــــــن بــــــــــه وي ملګــــــــــری د شــــــــــيطان‬
‫بــــــــــــاوجود بــــــــــــه د ډېــــــــــــر علــــــــــــم ګمراهــــــــــــان وي‬

‫‪033‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪00‬‬
‫د اســــــــــالم مــــــــــذاق بــــــــــه کــــــــــړي ټــــــــــول کــــــــــافران‬
‫له نوي دور رسه خلک په معايش توګه نسبتا ً ښه شوي‪ ،‬لکه هاليل چې وايي‪:‬‬
‫نـــــــــن هغـــــــــو خلقـــــــــو پـــــــــه غـــــــــوږ کړلـــــــــې والـــــــــۍ‬
‫چــــــــې کــــــــول بــــــــه يــــــــې خدمتونــــــــه پــــــــه ســــــــيالۍ‬
‫پوالوونــــــــــه نــــــــــن د هغــــــــــه چــــــــــا خــــــــــوراک شــــــــــول‬
‫چــــــــــــې خــــــــــــوړې بــــــــــــه يــــــــــــې ډوډو رسه مــــــــــــولۍ‬
‫تېلــــــــــه دارې ټــــــــــوپۍ هغــــــــــه چــــــــــا پــــــــــه رس کــــــــــړې‬
‫چـــــــــــــې پـــــــــــــه رس يـــــــــــــې وو زخمونـــــــــــــه د ږلـــــــــــــۍ‬
‫د رسو خښـــــــــــتو او ســـــــــــيمټو يـــــــــــې مکـــــــــــان شـــــــــــه‬
‫چــــــــــې بــــــــــه نــــــــــه وه د ســــــــــاېرکي د خــــــــــوار بلــــــــــۍ‬
‫چـــــــــې ګـــــــــزران بـــــــــه يـــــــــې کولـــــــــو پـــــــــه وربشـــــــــو‬
‫نــــــــــــــــن ټرکونــــــــــــــــه د دانــــــــــــــــو ډک ډک چلــــــــــــــــئ‬
‫قمقمـــــــــــې ورتـــــــــــه بليـــــــــــږي پـــــــــــه محـــــــــــل کـــــــــــې‬
‫‪03‬‬
‫چـــــــې بـــــــه نـــــــه مونـــــــدل غريـــــــب تېـــــــل يـــــــو پلـــــــۍ‬
‫خو له نوي دور رسه رسه انسان خال ډېر کلتوري او ثقافتي روايات وبايلل‪ .‬دغه وجه‬
‫ده چې ځينو ليکواالنو "نوی دور" غندلی هم دی‪.‬‬
‫د نــــــــــوي دور تقاضــــــــــو رالــــــــــه ګــــــــــودر تالــــــــــه کــــــــــړه‬
‫دې رواجونــــــــــو د ښــــــــــکال ډک مــــــــــازيګر تالــــــــــه کــــــــــړه‬
‫څـــــــه خوشـــــــحالۍ وې خنـــــــدا ګـــــــانې او ســـــــيالۍ د جونـــــــو‬
‫کـــــــور لـــــــه راغلـــــــو ابـــــــو دوی لـــــــه دا اخـــــــرت تالـــــــه کـــــــړه‬
‫پــــــه ديــــــدن ماتــــــه بــــــه شــــــوه تنــــــده د زملــــــو او پېغلــــــو‬
‫وخــــــــت د نشــــــــو او متاشــــــــو ډک ســــــــمندر تالــــــــه کــــــــړه‬
‫هـــــــم بـــــــه ســـــــېلونه وو‪ ،‬چکـــــــر وه هـــــــم بـــــــه اوشـــــــو ورزش‬
‫د ژونـــــد رفتـــــار دغـــــه هـــــر څـــــه ډېـــــر پـــــه هـــــرن تالـــــه کـــــړه‬
‫بــــل پــــه ســــاريل کــــې بــــه پټــــو تــــه جونــــه ســــاګو لــــه تلــــې‬
‫د نــــــــن حــــــــاالتو د ســــــــارلو هغــــــــه اثــــــــر تالــــــــه کــــــــړه‬
‫پــــه شــــنو پټــــو کــــې بــــه شــــنې ســــاينې لــــوپټې ښــــکارېدې‬

‫‪034‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د بـــــــازار ســـــــاګو د مئـــــــېن‪ ،‬د ســـــــود نظـــــــر تالـــــــه کـــــــړه‬
‫نــــــه د مرغــــــو شــــــور او چغــــــار شــــــته نــــــه خــــــوږې ســــــندرې‬
‫‪04‬‬
‫د مــــال اللــــچ مــــو دنــــګ چنــــار او لــــوی نخــــرت تالــــه کــــړه‬
‫د نوي دور له اسانتياوو رسه ځينې څيزونه له ژوند نه داسې الړ يش چې د هغوی په‬
‫تللو ژوند ډېر پيکه يش‪ ،‬ځکه خو ثاقب وايي‪:‬‬
‫چرتــــــه پــــــه نلکــــــو کــــــې دې ابــــــه کــــــيل تــــــه را نــــــه يش‬
‫‪00‬‬
‫چرتــــــه دې منګــــــی زمــــــا د يــــــار د رس نــــــه کــــــوز نــــــه يش‬
‫ګودر د پښتو په وليس صنف ټاه کې هم ډېر ياد شوی دی‪ ،‬لکه دا ټاې‪:‬‬
‫جانانـــــــــــــــه مـــــــــــــــرم نـــــــــــــــه پـــــــــــــــاتې کېـــــــــــــــږم‬
‫‪06‬‬
‫لېونــــــــــو ســــــــــرتګو پــــــــــه ګــــــــــودر خــــــــــوړلی ميــــــــــه‬
‫د ګــــــــــــــــــــــــودر هــــــــــــــــــــــــر بــــــــــــــــــــــــوټی دارو دی‬
‫‪07‬‬
‫هـــــــــر مـــــــــازيګر پـــــــــرې جـــــــــونې ســـــــــرتګې لګوينـــــــــه‬
‫لکه وړاندې چې ذکر شو چې په ثقافت کې چې کوم بدلون راغلی‪ ،‬هغه ځينو خلکو‬
‫غندلی او ځينو ليکواالنو په دې بدلون "ساندې" هم ويلې دي‪ ،‬لکه چې وايي‪:‬‬
‫ورانــــــــــې حجــــــــــرې شــــــــــوې وران د کــــــــــيل ګودرونــــــــــه‬
‫خــــــــــــــدای خــــــــــــــرب ولــــــــــــــې داســــــــــــــې اوشــــــــــــــو‬
‫نشـــــــــــــته مېلـــــــــــــې او نـــــــــــــه د پېغلـــــــــــــو اتڼونـــــــــــــه‬
‫خــــــــــــــدای خــــــــــــــرب ولــــــــــــــې داســــــــــــــې اوشــــــــــــــو‬
‫نـــــــــــه مېخکـــــــــــي شـــــــــــته نـــــــــــه پېـــــــــــزوان شـــــــــــته‬
‫نــــــــــــــه پېکــــــــــــــړې نــــــــــــــه باهوګــــــــــــــان شــــــــــــــته‬
‫نـــــــــــــــــه د چارګـــــــــــــــــل هاغـــــــــــــــــه دوران شـــــــــــــــــته‬
‫نــــــــــــــــه اورېــــــــــــــــدی يش د پــــــــــــــــازېبو اوازونــــــــــــــــه‬
‫خــــــــــــــدای خــــــــــــــرب ولــــــــــــــې داســــــــــــــې اوشــــــــــــــو‬
‫نــــــــــه هاغــــــــــه بــــــــــام شــــــــــته نــــــــــه بلــــــــــۍ شــــــــــته‬
‫د جونـــــــــــو ټېـــــــــــل شـــــــــــته نـــــــــــه ســـــــــــيالۍ شـــــــــــته‬
‫نــــــــــــه پــــــــــــټ پټــــــــــــوڼي نــــــــــــه انګــــــــــــۍ شــــــــــــته‬
‫نــــــــه خاــــــــل مئــــــــېن تــــــــه څــــــــوک کــــــــوي اشــــــــارتونه‬

‫‪030‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خــــــــــــــدای خــــــــــــــرب ولــــــــــــــې داســــــــــــــې اوشــــــــــــــو‬
‫ورکـــــــــــــــه پښـــــــــــــــتو ورکـــــــــــــــه حيـــــــــــــــا شـــــــــــــــوه‬
‫مينـــــــــــــــه عنقـــــــــــــــا ورکـــــــــــــــه وفـــــــــــــــا شـــــــــــــــوه‬
‫دا څــــــــــــــه دنيــــــــــــــا وه څــــــــــــــه دنيــــــــــــــا شــــــــــــــوه‬
‫پـــــــــــه چغـــــــــــو جـــــــــــاړم يادومـــــــــــه تېـــــــــــر وختونـــــــــــه‬
‫خــــــــــــــدای خــــــــــــــرب ولــــــــــــــې داســــــــــــــې اوشــــــــــــــو‬
‫اوس نــــــــــه محفــــــــــل شــــــــــته نــــــــــه يــــــــــاران شــــــــــته‬
‫نـــــــــه چرتـــــــــه جـــــــــان شـــــــــته نـــــــــه جانـــــــــان شـــــــــته‬
‫نـــــــــــــه څـــــــــــــوک د مينـــــــــــــې صـــــــــــــادقان شـــــــــــــته‬
‫الئقـــــــــــــــــه بـــــــــــــــــل د نفرتونـــــــــــــــــو دي اورونـــــــــــــــــه‬
‫‪00‬‬
‫خـــــــــــــدای خـــــــــــــرب ولـــــــــــــې داســـــــــــــې اوشـــــــــــــو‬
‫له يوې ورځې نه بلې ورځې ته په ساينس او ټيکنالوجۍ کې ترقي کېږي‪ ،‬نوي نوي‬
‫ايجادات کېږي‪ ،‬د انسانانو په ژوند کې د السو خاو محنت کمېږي‪ ،‬دا ټول عوامل د انسان‬
‫د ژوند په هر اړخ اثرات پرېبايس‪.‬که د سوات د تاريخ تېرو دورونو ته مونږ وګورو او بيا يې له‬
‫يويشتمې پېړۍ رسه موازنه وکړو‪ ،‬نو مونږ ته په اسانه په نظر راځي چې دا دور په ډېرو حوالو‬
‫له تېرو دورونو نه بدل دی‪.‬‬

‫پښتونويل‬
‫له ژبې نه عالوه پښتو د پښتنو د ضابطه حيات نوم هم دی‪ ،‬د دغه پښتو په باره کې‬
‫يو شاعر داسې وايي‪:‬‬
‫پښــــــــــــــتو د يــــــــــــــو بــــــــــــــل د عــــــــــــــزت نــــــــــــــوم دی‬
‫د ورورولـــــــــــــــــــــــۍ د محبـــــــــــــــــــــــت نـــــــــــــــــــــــوم دی‬
‫پښــــــــــــــــتو د زړونــــــــــــــــو د وحــــــــــــــــدت نــــــــــــــــوم دی‬
‫پښــــــــــــتو پښــــــــــــتو ده ډېــــــــــــر اوچــــــــــــت نــــــــــــوم دی‬
‫د هــــــــــــــــــر ســــــــــــــــــتم خــــــــــــــــــالف اواز پښــــــــــــــــــتو‬
‫خـــــــــــــودي پښـــــــــــــتو‪ ،‬د نفـــــــــــــس اعـــــــــــــزاز پښـــــــــــــتو‬
‫د محبــــــــــــــــــت د نغمــــــــــــــــــو ســــــــــــــــــاز پښــــــــــــــــــتو‬

‫‪036‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪01‬‬
‫پښــــــــــــــــتو د رحــــــــــــــــم د شــــــــــــــــفقت نــــــــــــــــوم دی‬
‫د دې پښتو او غريت په باره کې يو بل شاعر داسې وايي‪:‬‬
‫پښــــــتو غــــــريت پښــــــتو حيــــــا پښــــــتو عــــــزت تــــــه وايــــــي‬
‫‪62‬‬
‫پښـــــتو راحـــــت پښـــــتو خـــــدمت پښـــــتو جـــــرات تـــــه وايـــــي‬
‫د وخت له تېرېدو رسه پښتو او پښتونويل ورو ورو په کمېدو دي‪ ،‬لکه يو شاعر چې وايي‪:‬‬
‫پخـــــــوا ديـــــــن غـــــــريت پښـــــــتو وه پـــــــه هـــــــر چـــــــا کـــــــې‬
‫‪69‬‬
‫دا درې واړه اوس ختمېــــــــــــــــــــــــــــږي د دنيــــــــــــــــــــــــــــا‬
‫ډېر خلک خال نا حق ضد ته هم پښتو وايي‪ ،‬خو دغه پښتو نه وي‪ ،‬لکه يو شاعر چې وايي‪:‬‬
‫تـــــــه چـــــــې څـــــــه تـــــــه پښـــــــتو وايـــــــې دا پښـــــــتو نـــــــه ده‬
‫‪60‬‬
‫تــــــــه چــــــــې کومــــــــه ارزو غــــــــواړې د غوښــــــــتو نــــــــه ده‬
‫پښتو يا پښتونويل ډېر ښه اوصاف لري او که پر دغه الر سړی روان يش‪ ،‬نو بې ځايه‬
‫به نه وي که داسې ووايو چې د دين په الر به هم سم روان يش‪ .‬دغه وجه ده چې ډېر‬
‫پښتانه پښتو د دين او اميان مرتادف ګڼي‪:‬‬
‫دا مــــــــې ديــــــــن دا مــــــــې پښــــــــتو دا مــــــــې اميــــــــان دی‬
‫‪63‬‬
‫پــــــټ پــــــه پټــــــه بانــــــدې هــــــيچ چــــــا تــــــه دام نــــــه ږدم‬
‫پښتو چې د کومو الزمي توکو غوښتنه کوي‪ ،‬هغه دا دي‪:‬‬
‫پښــــــــــــــتو حيــــــــــــــا پښــــــــــــــتو غــــــــــــــريت غــــــــــــــواړي‬
‫پښــــــــــــــــتو ادب خاـــــــــــــــــل ثقافـــــــــــــــــت غـــــــــــــــــواړي‬
‫پښـــــــــــــــــتو اميـــــــــــــــــان او صـــــــــــــــــداقت غـــــــــــــــــواړي‬
‫پښـــــــــــــتو وحـــــــــــــدت يـــــــــــــو جمعيـــــــــــــت غـــــــــــــواړي‬
‫يـــــــــه پښـــــــــتنو پښـــــــــتو پـــــــــه ســـــــــوال نـــــــــه کيـــــــــږي‬
‫پښــــــــــتو ټوپــــــــــک قتــــــــــل وغــــــــــارت خــــــــــو نــــــــــه دی‬
‫پښــــــــــــتو دروغ د بــــــــــــل غيبــــــــــــت خــــــــــــو نــــــــــــه دی‬
‫خــــــــوړل د بــــــــل حــــــــق څــــــــه غــــــــريت خــــــــو نــــــــه دی‬
‫د خــــــــــان ملــــــــــک څــــــــــه فضــــــــــيلت خــــــــــو نــــــــــه دی‬
‫‪64‬‬
‫يــــــــه پښــــــــتنو پښــــــــتو پـــــــــه ســــــــوال نــــــــه کيـــــــــږي‬
‫لکه څنګه چې وړاندې ذکر شول چې ځينو خلکو پښتو او پښتونويل يو خاص ضد او‬

‫‪037‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ناحق غريت ته ويلی دی‪ ،‬پوه او تعليم يافته پښتانه د دغه قسم پښتونوايل خالف دي‪ ،‬لکه‬
‫هاليل چې وايي‪:‬‬
‫مــــــــا خاــــــــل پښــــــــتونوالی پخــــــــوا اور تــــــــه غــــــــورزولی دی‬
‫څــــــوک خــــــو دې دا ووئ چــــــې اثــــــر يــــــې مــــــا ليــــــدلی دی‬
‫پتــــــه وه کــــــره چــــــې پښــــــتونوالی څــــــه اثــــــر نــــــه کــــــړي‬
‫ځکـــــــه پـــــــرې مـــــــا اور ښـــــــه پـــــــه اخـــــــالص ورلګـــــــولی دی‬
‫زه د پښــــــــتونوايل پــــــــه مطلــــــــب ال پوهــــــــه نــــــــه وومــــــــه‬
‫ښـــــــه اوشـــــــو چـــــــې مـــــــا پـــــــه اور د مينـــــــې ســـــــوزولی دی‬
‫ښـــــه شـــــوه چـــــې ســـــتي شـــــه پښـــــتونوالی زمـــــا تېـــــر پخـــــوا‬
‫‪60‬‬
‫مـــــــا د پښـــــــتونوايل غـــــــرض ډېـــــــر مخکـــــــې بـــــــایللی دی‬
‫د هاليل د کتاب په ديباچه کې جميل احمد ليکي چې هاليل خال پښتونوالی په‬
‫علم قربان کړه‪ .‬له دې نه دا واضحه شوه چې علم حاصلول هم پښتنو د خال شان خالف‬
‫‪66‬‬
‫کار ګڼلو او دا د مليانو کار وه‪.‬‬

‫د مېلمستيا اداب‬
‫لکه څنګه چې ويل شوي چې په پښتو او پښتونولۍ کې مېلمستيا يو بنيادي توکی‬
‫دی‪ ،‬همدغه وجه ده چې په ادب کې هم د مېلمستيا ذکر ډېر ډېر راځي‪ .‬په دې الندينو‬
‫شعرونو کې د مېلمستيا د ادابو خربه بيان شوې ده‪:‬‬
‫دا نصـــــــــيحت واوره پـــــــــه تيـــــــــاره مېلمـــــــــه کېـــــــــږه مـــــــــه‬
‫بـــــل کـــــه درلـــــه رايش ځـــــان خـــــرب کـــــړه تـــــرې پټېـــــږه مـــــه‬
‫کلـــــه چـــــې مېلمـــــه ناســـــت وي تـــــه قهـــــر غصـــــه مـــــه کـــــوه‬
‫دا خـــــــــــربه واوره د مېلمـــــــــــه مخکـــــــــــې قـــــــــــارېږه مـــــــــــه‬
‫مــــــه کــــــوه اظهــــــار د مېلمــــــه مخکــــــې د تنګســــــيا خالــــــې‬
‫کـــــور تـــــه چـــــې داخـــــل شـــــې زر راځـــــه ډېـــــر ايســـــارېږه مـــــه‬
‫چــــــا لــــــه چــــــې ورځــــــې ناوختــــــه مــــــه ځــــــه تنګــــــول دي دا‬
‫وازميــــه خاــــل دوســــت مګــــر پــــه دوســــت ســــتومانه کېــــږه مــــه‬
‫ټينــــــګ شــــــه پــــــه دوســــــتۍ کــــــې دا زمــــــا خــــــربه اومنــــــه‬
‫‪67‬‬
‫يــــــو شــــــانې رفتــــــار کــــــړه هــــــاليل ګــــــورې بــــــدلېږه مــــــۀ‬
‫‪030‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫لــه مېلمــه نــه پټېــدل‪ ،‬د مېلمــه پــه مخکــې قارېــدل‪ ،‬د مېلمــه پــه موجــودګۍ کــې پــه کــور‬
‫کـې ډېــر وخــت تېــرول‪ ،‬د مېلمــه مخکـې د خالــې تنګســيا ذکــر کــول‪ ،‬د چـا پــه کــور کــې ناوختــه‬
‫مېلمه کېدل دا صفتونه ښه صفتونه نه دي او د پښتو د مېلمستيا د اصولو خالف دي‪.‬‬

‫جرګه‬
‫جرګه د پښتنو يو زوړ روايت دی او د دې ذکر د هر دور په ادب کې په څه نه څه‬
‫ډول موندلی يش‪ .‬په جرګه باندې خلک روغې کوي او د نورو ډېرو مسئلو حل په جرګه‬
‫راوبايس‪،‬الئق زاده الئق د "جرګه" د رس خط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫د رقيــــــــــــب څــــــــــــه مجــــــــــــال او څــــــــــــه همــــــــــــت دی‬
‫د زړګــــــــــي رسه چــــــــــې جــــــــــدا بــــــــــه مــــــــــو کــــــــــړي‬
‫راځــــــــــــــــه چــــــــــــــــې دواړه رسه روغــــــــــــــــه اوکــــــــــــــــړو‬
‫‪60‬‬
‫زمـــــــونږه څـــــــوک دي چـــــــې پخـــــــال بـــــــه مـــــــو کـــــــړي‬
‫جرګه د پښتنو يو قسم ته پارليامن دی‪ ،‬په دې کې د پښتنو پر ټولنيزو مسئلو بحث‬
‫کېږي او د هغو حل لټول کېږي‪.‬‬

‫د رواج پابنديانې‬
‫ځينې رواجونه او رسمونه داسې دي چې پر خلکو يې مختلفې پابنديانې لګويل‬
‫دي‪ ،‬اګر چې په شخيص توګه خلک غواړي دا کارونه وکړي‪ ،‬خو رواج او ټولنه اجازت نه‬
‫ورکوي‪ ،‬اګر چې داسې ډېر رواجونه د ترقۍ په الر کې خنډ هم دي‪ ،‬خو يو دم وتل ترې ډېر‬
‫ګران دي‪ ،‬لکه ديدار يوسفزی چې وايي‪:‬‬
‫يــــــــو مــــــــې رواج د خالــــــــې خــــــــاورې د دې الرې خنــــــــډ وه‬
‫‪61‬‬
‫بـــــل بــــــې ســــــمته وه مــــــزل‪ ،‬ګنــــــي منــــــزل مــــــې لنــــــډ وه‬
‫او يا لکه بل شاعر چې وايي‪:‬‬
‫راځــــــــه چــــــــې دواړه نــــــــن د دې دنيــــــــا پــــــــه الره الړ شــــــــو‬
‫‪72‬‬
‫رواج رارسه ولـــــــــــې د دنيـــــــــــا کـــــــــــولی نـــــــــــه شـــــــــــې‬
‫ډېر خلک خو د دې رواجونو په شور زوږ کې په ژوند د رسه پوه نه يش او همېشه د‬
‫ذهني دباو ښکار وي‪،‬لکه يو شاعر چې وايي‪:‬‬

‫‪031‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫نــــــه پــــــه رواج نــــــه پــــــه تهــــــذيب د ســــــامج پوهــــــه شــــــومه‬
‫بـــــــــــس يــــــــــــوه چغــــــــــــه يــــــــــــم ټاــــــــــــه نيمګــــــــــــړې‬
‫نــــــه د خاــــــل ځــــــان نــــــه د اولــــــس پــــــه رواج پوهــــــه شــــــومه‬
‫‪79‬‬
‫بـــــــــــس يـــــــــــوه چغـــــــــــه يـــــــــــم ټاـــــــــــه نيمګـــــــــــړې‬
‫ځينې خلک په مينه محبت کې دومره لېوين يش چې له رواج نه ووځي‪ ،‬اګر که‬
‫دغه خلک خال ضمري په هر څه مطمن کوي‪ ،‬خو ټولنه دوی نه مني‪ ،‬لکه شاعر چې وايي‬
‫چې مينه له رواج نه ډېره لوړه ده‪:‬‬
‫چـــــــــــې زړه مئـــــــــــېن يش رواجونـــــــــــه څـــــــــــه کـــــــــــړي‬
‫‪70‬‬
‫خـــــــــايل ګوګـــــــــل يش نـــــــــو غمونـــــــــه څـــــــــه کـــــــــړي‬
‫رواج ډېـــر زورور ټـــولنيز دبـــاو دی‪ .‬د رواج مخـــې تـــه خلـــک کلـــه کلـــه مـــذهبي‬
‫خــربې هــم پرېــږدي‪ ،‬هــر وخــت خلــک د رواج پابنــد وي‪ ،‬ځکــه خــو متــل دی چــې لــه‬
‫کــيل ووځــه خــو لــه نرخــه مــه ووځــه‪ .‬کــوم خلـک چــې د يــوې خــاص عالقــې رواج نـه يش‬
‫کولی‪ ،‬نو بيا کوښښ کوي چې له هغې عالقې نه ووځي‪.‬‬

‫ارش‬
‫د سوات په کليوالو عالقو کې د ارش غوبل او کيل کلوېغۍ اصطالح ډېره عامه ده‪ .‬په رشيکه‬
‫کار کولو ته ارش وايي‪ ،‬عموما ً خلکو به نهل‪ ،‬لو‪ ،‬غوبل‪،‬واښه رېبل‪ ،‬جوار ټکول‪،‬خټې ګټې کول‪ ،‬کوټو‬
‫ته خاورې خېژول او دغسې نور کارونه به يې په بدل او ارش له يو بل رسه کول‪ .‬د مالداره خلکو ارشې‬
‫به د هغوی کنډريانو کولې چې هغوی به بې د بدل نه دا کارونه د بيګار په توګه کول‪ .‬د ټرېکټرو او‬
‫‪73‬‬
‫تهرېرشو د راتګ او د زمکو له مسلسل تقسيم رسه اوس ارشې ډېرې کمې شوي دي‪.‬‬

‫د سوات فنکاران‬
‫په سوات کې د هر فن فنکاران موجود دي‪ ،‬د موسيقۍ په مېدان کې هم د دې‬
‫ځای يو خال مقام دی‪ .‬په سوات کې خو ډېر فنکاران او فنکارانې دي‪ ،‬خو د ډېرو کمو‬
‫فنکارانو په ژوند ليکل شوي دي‪ .‬الئق زاده الئق د پښتونخوا په ګڼ شمېر فنکارانو ليکل‬
‫کړي دي‪ ،‬د سوات د فنکارانو په حقله هغه ليکي چې په دغو فنکارانو کې د سوات د‬
‫منځني دور ګلناز‪ ،‬شهناز‪ ،‬عقل مينه‪ ،‬معشوق سلطان‪ ،‬شکيله ناز او نورې ډېری شاملې‬
‫دي‪ ،‬خو مشهورې پکې ګلزار بېګم او مېرمن نګار سلطان دي‪.‬‬
‫‪042‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ګلزار بېګم‬
‫په وړومبي دور کې چې کومه سندر غاړې ډېره مشهوره وه هغه ګلزار بېګم وه‪ ،‬د‬
‫هغې دا سندره ډېره مشهوره وه "اور په سالو واچوه"‪ .‬په نورو مشهورو سندرو کې يې "زما‬
‫جانانه ظلمونه کوه"‪" ،‬رېباره ورشه يار ته وايه" او" سرتګې تورومه همزولو" شاملې دي‪ .‬د‬
‫ګلزار بېګم د خاوند نوم اول خان و‪ ،‬چې کله ګلزار بېګم په لر و بر کې مشهوره شوه نو بيا‬
‫پېښور ته الړه‪ .‬پېښور ته تګ د هغې لااره ښه ثابت نه شه ځکه چې په يو مجلس کې چې‬
‫کله ډزې شوې نو د ګلزار بېګم پکې سرتګه اولګېده او په ټکي ړنده شوه‪ .‬ګلزار بېګم په‬
‫ډبګرۍ کې اوسېده‪ ،‬هغې د ريډيو پاکستان د وړومبي دور په پروګرامونو کې هم برخه‬
‫اخستې وه‪ ،‬خو د نورو سندر غاړو په شان د هغې زمزمې ژوندۍ پاتې نه شوې او د پيدائش‬
‫‪74‬‬
‫او د مرګ نېټې يې هم معلومې نه دي‪.‬‬

‫مېرمن نګار سلطان‬

‫د مېرمن نګار سلطان په ژوند او فن ښاغيل الئق زاده الئق څېړنه کړې ده‪ .‬د هغه د‬
‫څېړنې تر مخه مېرمن نګار سلطان د سوات په بېدره نومې کيل کې په ‪۹۱۷۳‬کال کې پيدا‬
‫شوې وه‪ .‬د هغې د پالر نوم شموزی و‪ .‬د نګار سلطان دوه ترونه وو‪ ،‬د يو نوم محمد جان و او‬
‫د بل احمد جان‪ .‬دوی نګار سلطان له ځان رسه مردان ته راوسته‪ ،‬په مردان کې له مخکې‬
‫نه د هغې تروريانې ميشته وې او سندرې به يې ويلې‪ .‬په دغو ورځو کې د مردان د موسيقۍ‬
‫دنيا ښه اباده وه‪ ،‬د صربالنساء‪ ،‬مهرالنساء او چشتي چمن جان نه پس دلته د باچا زرين‬
‫جان‪ ،‬کشور سلطان او قمرو جان د فن هر خوا ته شور و‪ .‬د نګار سلطان پالر د موسيقۍ له‬
‫دنيا رسه هېڅ عالقه نه لرله او چې کله خرب شو چې نګار سلطان د فن دنيا ته داخله شوې‬
‫ده نو ډېر خفه شو‪ ،‬خو هېڅ يې نه شو کوالی ځکه چې د نګار سلطان د اواز زمزمې او د‬
‫ګنګروګانو رشنګا هر چا اورېدلې وه‪ .‬د دې خفګان له السه هغه کلی پرېښود او په داسې‬
‫الره الړ چې ال بيا يې د مړ او ژوندي هيڅ پته ونه لګېده‪ ،‬چې کله محمد جان او احمد جان‬
‫پوه شول چې اوس د مېرمن نګار سلطان د مينه والو شمېر زيات شو‪ ،‬نو هغوی دا کراچۍ‬
‫ته بوتله‪ .‬د نګار سلطان په سازيانو کې يو د صوابۍ د وړوکي الهور اوسېدونکی خاتم استاذ‬
‫هم و‪ .‬خاتم استاذ د نوموړو سندرغاړو شبنم‪ ،‬نورجهان او ناهيد اخرت پالر او د ماسټر عيل‬
‫حيدر سخر دی‪ .‬د ساز او اواز دغه اهنګونو د خاتم استاذ او د نګار سلطان زړونه هم يو بل‬
‫ته نزدې کړل او بيا هغه د خاتم استاذ د ژوند ملګرې شوه‪ .‬بيا هغوی له کراچۍ نه د بونېر‬
‫‪049‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫عالقې طوطالۍ ته راغلل او دلته د هغې وړومبی ماشوم ظاهر شاه پيدا شو‪ ،‬ظاهر شاه د‬
‫سندر غاړي طارق حسني شاه پالر دی‪ .‬څه وخت وروسته بيا له خاتم استاذ نه د هغې‬
‫جدايي وشوه او ترونو يې بيا حسن باز ته واده کړه او هغې د ريډيو پاکستان په پروګرامونو‬
‫کې هم برخه اخستل رشوع کړل‪ .‬له رېډيو پاکستان پېښور نه عالوه د الهور سنټرل‬
‫پروډکشن يونټ کې هم هغې د خال اواز زمزمې خوندي کړي دي‪ .‬د ‪ ۲۱۱۱‬په اپرېل کې‬
‫دې لويې فنکارې د همېشه لااره سرتګې پټې کړې‪ .‬د هغې مشهورې سندرې دا دي‪:‬‬
‫چې ښار ته ځې زما په تا باندې قلنګ دی‬
‫ماله د جالۍ لوپټه د ښاره راوړه‬
‫او هيڅ مناسب دررسه نه دي‬
‫‪70‬‬
‫زه دې د دره بې ګنا شړلې ميه‬
‫فنکار يا فنکاره عموما ً په پښتنه ټولنه کې د ډم او ډمه يا لولۍ په نومونو يادېږي او‬
‫خلک ورته په ساک نظر ګوري‪ .‬غني خان وييل چې د پښتنو فن خوښ وي خو فنکار ېې‬
‫بدي يش‪ .‬دغه وجه ده چې زمونږ په ټولنه کې د ډم او د ډمې عزت نه کېږي‪ ،‬خو ځينو‬
‫شاعرانو او ليکواالنو د دوی د ژوند ښه اړخونه او د دوی مجبوريانې په ګوته کړي او د‬
‫معارشې د عامو خلکو او د دوی د ژوند موازنه يې کړې ده‪،‬لکه دا نظم "لولۍ" په دې حواله‬
‫د کتلو وړ دی‪:‬‬
‫ډکـــــــه د خنـــــــدا زمـــــــا کـــــــوګۍ ده کـــــــه کتلـــــــی شـــــــې‬
‫زه پـــــه شـــــړنګا شـــــړنګ کـــــې د ګنګـــــرو چـــــې ګډېـــــده کـــــوم‬
‫زړه دې راتــــه ټينــــګ کــــړه کــــه درينجقــــې مــــې زغملــــی شــــې‬
‫زه پــــــــه کــــــــږو وروځــــــــو نــــــــرو شــــــــونډو موســــــــېده کــــــــوم‬
‫زه بــــه يــــې لکــــه شــــمع د خاــــل ځــــان پــــه ســــوځېدو کړمــــه‬
‫راشــــــئ هــــــر ســــــړی چــــــې دا محفــــــل پــــــه ګډېــــــدو کړمــــــه‬
‫دا زمـــــــــا ګـــــــــډا او کـــــــــه خنـــــــــدا ده خـــــــــو کنجـــــــــره ده‬
‫مـــــــــــا درلـــــــــــه راوړې د مســـــــــــتۍ يـــــــــــوه ســـــــــــندره ده‬
‫زه کـــــــه بـــــــې وفـــــــا ميـــــــه نـــــــو ستاســـــــو وفـــــــا کـــــــوم ده‬
‫نـــــه راځـــــي پـــــه الس نـــــه شـــــم ورتلـــــی د بـــــل پـــــه الس کـــــې‬
‫زه کـــــــه بـــــــې حيـــــــا ميـــــــه دنيـــــــا کـــــــې حيـــــــا کـــــــوم ده‬

‫‪040‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫نـــــــه ورکـــــــوم د مينـــــــې امانـــــــت د غـــــــم پـــــــه الس کـــــــې‬
‫مـــــا غـــــوه لـــــئ نـــــو ځکـــــه بـــــه دا ټـــــول پـــــه غولېـــــدو کړمـــــه‬
‫راشــــــئ هــــــر ســــــړی چــــــې دا محفــــــل پــــــه ګډېــــــدو کړمــــــه‬
‫ځـــــــان مـــــــې بـــــــازيګره کـــــــړه د نيـــــــل چـــــــې بـــــــازيګره ده‬
‫‪76‬‬
‫مــــــــــا درلـــــــــــه راوړې د مســـــــــــتۍ يـــــــــــوه ســـــــــــندره ده‬
‫داسې نورو شاعرانو او ليکواالنو د ډمې په مجبوريانو او د هغې د ژوند په کنډو کړمو‬
‫او نورو ستونزو رڼا اچولې ده‪ .‬د شاعرانو او ليکواالنو د ډمو په باره کې دا قسمه خياالت په‬
‫تېر باب کې هم نقل شوي دي‪.‬‬

‫د مغريب دنيا او د ‪ 00/1‬اثرات‬

‫د دوه زره وړومبي کال د ستمرب په يوولسم چې کله پر امريکا حملې وشوې‪ ،‬نو دې‬
‫حادثې د دنيا په سياست‪ ،‬معيشت غرض په هره شعبه اثر وکړ‪ .‬د دې اثرات په پاکستان او‬
‫بيا په پښتنو په خصويص توګه پرېوتل‪ .‬همدغه وجه ده چې د سوات په پښتو ادب کې د‬
‫دې واقعې او له دې نه وروسته د پيداکېدونکو حاالتو ذکر موندلی يش‪ .‬له دې نه عالوه د‬
‫سوات په پښتو ادب کې د مغريب ملکونو ذکر هم موندلی يش‪ .‬پر امريکا د يوولسم ستمرب‬
‫د حملو په باره کې ديدار يوسفزی داسې ليکي‪:‬‬
‫چـــــــــــــا وې عظيمـــــــــــــه ســـــــــــــانحه پېښـــــــــــــه شـــــــــــــوه‬
‫چــــــــــــا وې چــــــــــــې ســــــــــــتنې د تهــــــــــــذيب پرېــــــــــــوتې‬
‫چــــــــــــــا وې د ظلــــــــــــــم انتهــــــــــــــا اوشــــــــــــــوه نــــــــــــــن‬
‫چــــــــــا وې قيامــــــــــت راغــــــــــی دنيــــــــــا تبــــــــــاه شــــــــــوه‬
‫چـــــــــــــا وې انســـــــــــــان شـــــــــــــه خـــــــــــــونړی ځنـــــــــــــاور‬
‫چــــــــا وې چــــــــې مــــــــړه شــــــــو بــــــــې ګنــــــــاه انســــــــانان‬
‫چـــــــــــــــــــا وې د دې ظلـــــــــــــــــــم حســـــــــــــــــــاب دې اويش‬
‫‪77‬‬
‫مــــــــــــــا وې د هــــــــــــــر ظلــــــــــــــم حســــــــــــــاب دې اويش‬
‫رحيم شاه رحيم په خال يو نظم "لويو طاقتونو ته" کې داسې ليکي‪:‬‬
‫تــــل مــــو دا کوشــــش دی چــــې يــــو قــــام پــــه بــــل وهــــل غــــواړئ‬
‫څنګــــــه پــــــه دنيــــــا کــــــې تاســــــو امــــــن راوســــــتل غــــــواړئ‬

‫‪043‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ای پــــــه خولــــــه د امــــــن دعــــــوه ګــــــريو تاســــــو څــــــه کــــــوئ‬
‫دا مــــــــو پالييســــــــ ده کشــــــــالې ښــــــــه زيــــــــاتول غــــــــواړئ‬
‫يـــــــو خـــــــوا خـــــــو اواز د انســـــــاين همـــــــدردۍ ډېـــــــر کـــــــوئ‬
‫‪70‬‬
‫بــــل خــــوا دوه قامونـــــه پــــه يــــو بـــــل کــــې جنګــــول غـــــواړئ‬
‫نذير شموزي د امريکې د هغه وخت وزير خارجه "کسنجر" په باره کې داسې نظم‬
‫ليکل دی‪:‬‬
‫د هــــــــــــر چــــــــــــا د غــــــــــــم غمخــــــــــــوار دی کســــــــــــنجر‬
‫د هـــــــــــر چـــــــــــا بـــــــــــوج تـــــــــــه تيـــــــــــار دی کســـــــــــنجر‬
‫پــــــــــه يــــــــــو ځــــــــــای کلــــــــــه حصــــــــــار دی کســــــــــنجر‬
‫بـــــــــــس د خاـــــــــــل وطــــــــــــن روئبـــــــــــار دی کســــــــــــنجر‬
‫د پــــــــــريي پــــــــــه شــــــــــانې ګرځــــــــــي ګېــــــــــر چــــــــــاپېره‬
‫پــــــــه يــــــــو دم کــــــــې کــــــــړي دنيــــــــا لــــــــه قــــــــدم تېــــــــره‬
‫کســـــــــــــــنجر دی هـــــــــــــــم ډاکټـــــــــــــــر دی هـــــــــــــــم دوا‬
‫واه طاقتــــــــــــه ســــــــــــتا پــــــــــــه الس کــــــــــــې د شــــــــــــفا‬
‫چـــــــې یـــــــې څـــــــوک پـــــــه نصـــــــيحت نـــــــه کـــــــړي پـــــــرواه‬
‫پـــــــــــــه مـــــــــــــوذي مـــــــــــــرض هغـــــــــــــوی يش مبـــــــــــــتال‬
‫د نســـــــــخو ليکلـــــــــو کـــــــــار کـــــــــې ډېـــــــــر هوښـــــــــيار دی‬
‫کـــــــه څـــــــه بـــــــل څـــــــه تـــــــرې پيـــــــدا يش د رب کـــــــار دی‬
‫د کمــــــــــــــــزورو حاميــــــــــــــــت کــــــــــــــــړي کســــــــــــــــنجر‬
‫زورورو رسه پـــــــــــــــــــــــت کـــــــــــــــــــــــړي کســـــــــــــــــــــــنجر‬
‫مومنـــــــــــــانو نـــــــــــــه نفـــــــــــــرت کـــــــــــــړي کســـــــــــــنجر‬
‫‪71‬‬
‫او د عربــــــــــــــــو قيــــــــــــــــادت کــــــــــــــــړي کســــــــــــــــنجر‬
‫د هټلر ستاينه نذير شموزی داسې کوي‪:‬‬
‫يـــــــــــــو هټلـــــــــــــر وه نـــــــــــــر زملـــــــــــــی وه جرمنـــــــــــــی وه‬
‫دښــــــــــمنان يــــــــــې التــــــــــر اوســــــــــه کــــــــــړي غوغــــــــــا‬
‫کــــــــــه يهــــــــــود کــــــــــه نصــــــــــارى کــــــــــه مرشــــــــــکان وو‬
‫ناســـــــــــــــت پـــــــــــــــه څـــــــــــــــټ وه د همـــــــــــــــه واړو واه وا‬

‫‪044‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چــــــــــې ګرېــــــــــوان د ســــــــــتمګر پــــــــــاره پــــــــــاره کــــــــــړي‬
‫‪02‬‬
‫زار لـــــــــــه هغـــــــــــه شـــــــــــاه زملـــــــــــو شـــــــــــعر زمـــــــــــا‬
‫امري فياض د "امريکه او مسلامنان مرشان" تر رس خط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫څنګـــــه امريکــــــه ده چــــــې دا څـــــه جــــــادو پــــــه دې کــــــې دی‬
‫زړه د هـــــر رهـــــرب چـــــې ګـــــورې بـــــس پـــــه امريکـــــې کـــــې دی‬
‫دومـــــره خــــــو د خــــــدای نــــــه وېـــــره نشــــــته امريکــــــې نــــــه ده‬
‫‪09‬‬
‫هـــــر يـــــو شـــــېخ وېريـــــږي د يهـــــود پـــــه دبـــــدبې کـــــې دی‬

‫ساالر يوسفزی د اسامه بن الدن تعلق هم له امريکه رسه ښايئ او داسې يې يادوي‪:‬‬
‫زمـــــــــــــــــا د کـــــــــــــــــور د بربـــــــــــــــــادۍ ذمـــــــــــــــــه وار‬
‫"بــــــــــــن نيويــــــــــــارک" "بــــــــــــن لنــــــــــــدن" هــــــــــــم دی‬
‫دا دي ښـــــــــــــــکاره د ديـــــــــــــــن ملـــــــــــــــت دښـــــــــــــــمنان‬
‫‪00‬‬
‫پــــــــټ د اســــــــالم جامــــــــه کــــــــې بــــــــن الدن هــــــــم دی‬

‫افغان جنګ او د سوات پښتو ادب‬

‫خلقــــــــــــــــــه مببــــــــــــــــــار رابانــــــــــــــــــدې کيــــــــــــــــــږي‬
‫‪03‬‬
‫جانـــــــــان مـــــــــې ســـــــــرتګو کـــــــــې مبونـــــــــه ګرځوينـــــــــه‬
‫ټاه د وليس ادب يو اهم صنف دی‪ ،‬په ټاه کې د ټولنې او چاپېريال عکس ښکاره‬
‫په نظر راځي‪ .‬په ټولنه کې چې څه کېږي هغه مونږ ته په ټاه کې ښکاري‪ .‬له کله نه چې‬
‫پښتنه خاوره د جنګونو او مبونو په ضد کې راغلې ده‪ ،‬نو په وليس او تحريري ادب کې يې‬
‫هم دغه جنګي اثرات ښکاره دي‪ .‬د سوات په پښتو ادب کې د افغان جنګ ذکر په مختلفو‬
‫حوالو مېالويږي‪ .‬د امريکې له حملې نه وروسته د افغانستان تصوير داسې بيان شوی دی‪:‬‬
‫دی هـــــــــــــــر يـــــــــــــــو کـــــــــــــــور يـــــــــــــــې کنـــــــــــــــډر‬
‫هــــــــــــــــــــره حجـــــــــــــــــــــره یـــــــــــــــــــــې ورانـــــــــــــــــــــه‬
‫هــــــــــــــــر يــــــــــــــــو بــــــــــــــــازار يــــــــــــــــې ويــــــــــــــــران‬
‫هـــــــــــــــــــــره کوڅـــــــــــــــــــــه يـــــــــــــــــــــې ورانـــــــــــــــــــــه‬
‫هـــــــــــــــر يـــــــــــــــو تصـــــــــــــــوير يـــــــــــــــې څـــــــــــــــريې‬
‫هـــــــــــــــــــــره څهـــــــــــــــــــــره يـــــــــــــــــــــې ورانـــــــــــــــــــــه‬

‫‪040‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چــــــــــــــــــــــــــې دا د چــــــــــــــــــــــــــا وطــــــــــــــــــــــــــن دی‬
‫چــــــــــــــــــــــــــې دا د چــــــــــــــــــــــــــا وطــــــــــــــــــــــــــن دی‬
‫دي وار خطــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــا وارخطــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــا‬
‫او در پـــــــــــــــــــــــــــه در يـــــــــــــــــــــــــــې خلـــــــــــــــــــــــــــق‬
‫دي يرېــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــديل غونــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــدې‬
‫اوتـــــــــــــــــــــر اوتـــــــــــــــــــــر يـــــــــــــــــــــې خلـــــــــــــــــــــق‬
‫ګرځــــــــــــــــــي ښــــــــــــــــــاې ابلــــــــــــــــــه‪ ،‬رس تــــــــــــــــــور‬
‫کــــــــــــــــــــډه پــــــــــــــــــــه رس يــــــــــــــــــــې خلــــــــــــــــــــق‬
‫چــــــــــــــــــــــــــې دا د چــــــــــــــــــــــــــا وطــــــــــــــــــــــــــن دی‬
‫چــــــــــــــــــــــــــې دا د چــــــــــــــــــــــــــا وطــــــــــــــــــــــــــن دی‬
‫چــــــــــــــــــــې بربــــــــــــــــــــادي يــــــــــــــــــــې دنيــــــــــــــــــــا‬
‫پـــــــــــــــه ځـــــــــــــــان يـــــــــــــــو پـــــــــــــــور اېښـــــــــــــــی دی‬
‫چـــــــــــــــې هـــــــــــــــر الـــــــــــــــزام پـــــــــــــــرې نـــــــــــــــړۍ‬
‫پــــــــــــــــــــــــه وچ کلــــــــــــــــــــــــک زور اېښــــــــــــــــــــــــی دی‬
‫چــــــــــــــــــــــــې پــــــــــــــــــــــــرې "شــــــــــــــــــــــــداد" د "ارم"‬
‫د ورانــــــــــــــــــــــــــۍ تــــــــــــــــــــــــــور اېښــــــــــــــــــــــــــی دی‬
‫د ماشـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــومانو تنـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــې‬
‫پـــــــــــــــــــه ګولــــــــــــــــــــو غــــــــــــــــــــار پرتــــــــــــــــــــې دي‬
‫د شــــــــــــــــــــــــــــاه زملــــــــــــــــــــــــــــو ککــــــــــــــــــــــــــــرۍ‬
‫پـــــــــــــــــــــــــــه هـــــــــــــــــــــــــــره الر پرتـــــــــــــــــــــــــــې دي‬
‫د پېغلوکــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــو لـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــوپټې‬
‫بيخـــــــــــــــــــي تـــــــــــــــــــار تـــــــــــــــــــار پرتـــــــــــــــــــې دي‬
‫چــــــــــــــــــــــــــې دا د چــــــــــــــــــــــــــا وطــــــــــــــــــــــــــن دی‬
‫‪04‬‬
‫چـــــــــــــــــــــــــې دا د چـــــــــــــــــــــــــا وطـــــــــــــــــــــــــن دی‬
‫يو شاعر په دې ارمان دی چې د پښتنو دا وران کور به کله جوړېږي او هغه "د وران‬
‫کابل په نوم" داسې ليکي‪:‬‬

‫‪046‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کلــــــــه بــــــــه بريتــــــــه بيــــــــا ودان شــــــــې د افغــــــــان کــــــــوره‬
‫د پښــــــــــــتو وران کــــــــــــوره اللــــــــــــه دې مــــــــــــل شــــــــــــه‬
‫ســـــــتا چـــــــې دې وران تصـــــــوير تـــــــه ګـــــــورم نـــــــو ژړا رايش‬
‫پــــــــه ســــــــوو غرونــــــــو بــــــــه دې بيــــــــا چرتــــــــه ګيــــــــا رايش‬
‫پــــــــه ژړېــــــــدلو خلــــــــو بــــــــه بيــــــــا کلــــــــه خنــــــــدا رايش‬
‫ولــــــــې پــــــــه توپــــــــو تــــــــل نړېــــــــږې د افغــــــــان کــــــــوره‬
‫د پښــــــــــــتو وران کــــــــــــوره اللــــــــــــه دې مــــــــــــل شــــــــــــه‬
‫بچـــــــــــــــي دې الړه در پــــــــــــــــه در خـــــــــــــــواره شــــــــــــــــو‬
‫څـــــــوک پښـــــــې ابلـــــــه پښـــــــې او رستـــــــور رس خـــــــواره شـــــــو‬
‫څــــــــوک پــــــــه ســــــــحر څــــــــوک مــــــــازيګر خــــــــواره شــــــــو‬
‫د اســـــــتوګنې کلـــــــه بـــــــه جوګـــــــه شـــــــې د افغـــــــان کـــــــوره‬
‫‪00‬‬
‫د پښـــــــــــتو وران کـــــــــــوره اللـــــــــــه دې مـــــــــــل شــــــــــــه‬
‫محمد نذير شموزی په يو ازاد نظم کې داسې ليکي‪:‬‬
‫کـــــــــــــــــــــــــه روس کـــــــــــــــــــــــــه هندوســـــــــــــــــــــــــتان‬
‫غــــــــــــــــــــــــــــــاوره پــــــــــــــــــــــــــــــه افغــــــــــــــــــــــــــــــان‬
‫ســـــــــــــــزا بـــــــــــــــه يـــــــــــــــې پښـــــــــــــــتون خـــــــــــــــوري‬
‫غلطـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــي د پاکســــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــتان‬
‫وســــــــــــــــــــله لــــــــــــــــــــه کــــــــــــــــــــومې راغلــــــــــــــــــــه‬
‫لــــــــــــــــــــــــــــه چېرتــــــــــــــــــــــــــــه طالبــــــــــــــــــــــــــــان‬
‫عـــــــــــــــــــــــــــوام دي کـــــــــــــــــــــــــــه خـــــــــــــــــــــــــــواص‬
‫پــــــــــــــــــــه مـــــــــــــــــــــونږ شــــــــــــــــــــو ظاملـــــــــــــــــــــان‬
‫زمـــــــــــــــــــــا زمکـــــــــــــــــــــه تبـــــــــــــــــــــاه شـــــــــــــــــــــوه‬
‫خنــــــــــــــــــــــــــــدا کــــــــــــــــــــــــــــوي اســــــــــــــــــــــــــــامن‬
‫بــــــــــــــــــــس زه يــــــــــــــــــــې پــــــــــــــــــــه ژړا کــــــــــــــــــــړم‬
‫ګــــــــــــــــــــــــــــډا کــــــــــــــــــــــــــــړي غلــــــــــــــــــــــــــــيامن‬
‫زمـــــــــــــــــــــا مينـــــــــــــــــــــه خـــــــــــــــــــــر څيـــــــــــــــــــــږي‬
‫پېســــــــــــــــــــــــــې شــــــــــــــــــــــــــامري جانــــــــــــــــــــــــــان‬

‫‪047‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خاــــــــــــــــــــل خلــــــــــــــــــــق وژنــــــــــــــــــــو يـــــــــــــــــــــاره‬
‫‪06‬‬
‫مــــــــــــــــــــونږ ډېــــــــــــــــــــر يــــــــــــــــــــو غريتيــــــــــــــــــــان‬
‫په افغانستان د امريکې د وحشيانه مببارۍ په وخت کې ډاکټر ديدار يوسفزی د‬
‫"جرب" تر رس خط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫رانــــــه تــــــاو شــــــوي دي وحشــــــيان ســــــړي خــــــواره چــــــاپېره‬
‫پــــــــه هوســــــــناکو پنجــــــــو نــــــــويل مــــــــو مازغــــــــه چــــــــاپېره‬
‫پـــــــه شســـــــت يـــــــې نـــــــه دي د ځوانـــــــانو ککـــــــرۍ يـــــــواځې‬
‫وژين پــــــــه غــــــــويل کــــــــې زمــــــــونږه لــــــــوی واړه چــــــــاپېره‬
‫چــــــې دې دپاســــــه ورلــــــه هــــــم پــــــه الس کــــــې الس ورکــــــوو‬
‫ورلــــــه د خالــــــې بــــــې حســــــۍ څــــــومره احســــــاس ورکــــــوو‬
‫زمــــــــونږه پلونــــــــه پړاوونــــــــه يــــــــو پــــــــه ســــــــل ورانــــــــوي‬
‫هــــم مــــو اقــــدار هــــم مــــو اثــــار بــــس پــــه چــــل چــــل ورانــــوي‬
‫يــــــو خــــــوا شــــــهيد يــــــې کــــــړه جــــــامت د بــــــابري د وختــــــو‬
‫بــــــل خــــــوا زمــــــونږ قبلــــــه اول هــــــم پــــــه غوبــــــل ورانــــــوي‬
‫د دوی د الســــــــــه هــــــــــر دېــــــــــوال دی نړېــــــــــدلی زمــــــــــونږ‬
‫د دوی د الســـــــــه هـــــــــر ارمـــــــــان دی رورېـــــــــدلی زمـــــــــونږ‬
‫کلـــــــــه بغـــــــــداد د زور او ظلـــــــــم پـــــــــه يرغـــــــــل ورانـــــــــوي‬
‫کلـــــــه خرطـــــــوم ښـــــــاريه هســـــــې پـــــــه اټکـــــــل ورانـــــــوي‬
‫کلـــــــه يـــــــې نخښـــــــه ترياـــــــويل کلـــــــه يـــــــې چيچنيـــــــا وي‬
‫کلــــــــه زمــــــــونږ د بابــــــــا کــــــــور زمــــــــونږ کابــــــــل ورانــــــــوي‬
‫خـــــــو د نـــــــړۍ پـــــــه بټـــــــو ســـــــرتګو ال پـــــــردې پرتـــــــې دي‬
‫‪07‬‬
‫پــــه خولــــه يــــې مهــــر دی پــــه فکــــر يــــې پهــــرې پرتــــې دي‬
‫رحيم شاه رحيم د "افغان کشاله" تر رس خط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫مـــونږ کـــه يـــو خـــوا ګـــورو پړانـــګ دی او کـــه بـــل خـــوا ګـــورو ټانـــګ دی‬
‫پــــه دې ميــــنځ کــــې نــــور څــــه نشــــته پــــروت زمــــونږ پــــه اوګــــو ډانــــګ دی‬
‫چــــــا پــــــه غــــــوږ کــــــې راتــــــه وېلــــــی بــــــې اودســــــه مــــــال بانــــــګ دی‬
‫چـــــې انجـــــام رانـــــه نـــــن پـــــټ دی د ويتنـــــام کـــــه د هانـــــګ کانـــــګ دی‬

‫‪040‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پــــــه دې هســــــې نــــــازک وخــــــت کــــــې د شــــــاهني نظــــــر پيــــــدا کــــــړئ‬
‫پـــــــه ايـــــــران اورونـــــــه بـــــــل شـــــــو فلســـــــطني پـــــــه وينـــــــو ســـــــور دی‬
‫جرمنــــــــــي دوه ټــــــــــوټې ګــــــــــوره بنګلــــــــــه دېــــــــــش د زړه ناســــــــــور دی‬
‫د لبنــــــــان خــــــــو راتـــــــــه وايــــــــه اخــــــــر شـــــــــوی څــــــــه قصـــــــــور دی‬
‫پـــــــــه کشـــــــــمري د کشـــــــــمرييانو ژونـــــــــد اخـــــــــر ولـــــــــې تنـــــــــور دی‬
‫لــــــــــږ پــــــــــرواز د فکــــــــــر اوکــــــــــړئ د عقــــــــــاب وزر پيــــــــــدا کــــــــــړئ‬
‫امريکــــــــه روس تربــــــــوران دي دوی پــــــــه خالــــــــو کــــــــې ښــــــــه وران دي‬
‫پښـــــــــــتانه د دوی پـــــــــــه الس کـــــــــــې اخـــــــــــر ولـــــــــــې مـــــــــــړزان دي‬
‫تربــــــوري د دوی خالــــــه پــــــه خاــــــل ســــــود کــــــه پــــــه خاــــــل زيــــــان دي‬
‫‪00‬‬
‫خـــــــو پـــــــه غـــــــويل کـــــــې زمـــــــونږه ولـــــــې مشـــــــت او ګرېبـــــــان دي‬
‫رحيم شاه رحيم په يوه ميل نغمه کې افغان وطن داسې يادوي‪:‬‬
‫ګــــــران وطــــــن افغــــــان وطــــــن زمــــــونږ د زړه درمــــــان وطــــــن‬
‫‪01‬‬
‫تــــــل دې وي قربــــــان پــــــه تــــــا زمــــــونږه دل و جــــــان وطــــــن‬
‫بل ځای کې رحيم شاه رحيم د افغان ولس په نوم داسې پيغام ورکوي‪:‬‬
‫څـــــوارلس کالـــــه جنـــــګ مـــــو اوکـــــړه رس شـــــيندونکو افغانـــــانو‬
‫نــــــړۍ ستاســــــو زور تســــــليم کــــــړه مــــــاتی اوخــــــوړ غليامنــــــو‬
‫تاســـــو نـــــوی تـــــاريخ ســـــاز کـــــړه کشـــــيده پـــــه خالـــــو وينـــــو‬
‫يادګارونــــــه مــــــو قــــــائم کــــــړل پــــــه جهــــــان کــــــې بــــــاتورانو‬
‫ســـــيايس مصـــــلحت دا دی چـــــې اوس خاـــــل تعمـــــري پکـــــار دی‬
‫قـــــام بېشـــــکه زبـــــون حـــــال دی د دې قـــــام تـــــدبري پکـــــار دی‬
‫خاـــل ذايت اخـــتالف پرېـــږدئ پـــه قـــامي جذبـــه کـــې ورک شـــئ‬
‫‪12‬‬
‫مســــــتقبل حېــــــران والړ دی ورلــــــه بــــــل تقــــــدير پکــــــار دی‬
‫حکيم الله بريالی د افغان جنګ په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫دا خـــــــــــــوار وګـــــــــــــړي پـــــــــــــه کـــــــــــــوم تـــــــــــــور وژين‬
‫افغــــــــــان زملــــــــــي چــــــــــې کــــــــــور پــــــــــه کــــــــــور وژين‬
‫ملګــــــــــــــــرو څــــــــــــــــه رس شــــــــــــــــته د دې خــــــــــــــــربې‬
‫‪19‬‬
‫ورور پـــــــــــــــه مـــــــــــــــا وژين مـــــــــــــــا پـــــــــــــــه ورور وژين‬

‫‪041‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫او په بل ځای کې داسې وايي‪:‬‬
‫ککــــــــرۍ بايلمــــــــه مــــــــرياث د خاــــــــل تــــــــاريخ ټينګــــــــوم‬
‫خــــــــو د ډګــــــــر تېښــــــــته يادېږمــــــــه افغــــــــان نــــــــه کړمــــــــه‬
‫تــــــــر د هغــــــــې دې وي ارام د ســــــــوور غوښــــــــه پــــــــه مــــــــا‬
‫‪10‬‬
‫چـــــې د غلــــــيم پـــــه وينــــــو ســـــور افغانســــــتان نـــــه کړمــــــه‬
‫قيس په يوه هايکو کې افغان جنګ طرف ته داسې اشاره کړې ده‪:‬‬
‫چـــــــې کلـــــــه روس راغـــــــی پـــــــه روس مـــــــې خـــــــرڅ کـــــــړه‬
‫اوس پــــــــــه ډالــــــــــرو مــــــــــې بــــــــــدل کــــــــــړه افغــــــــــان‬
‫‪13‬‬
‫زه قــــــــام پرســــــــت يــــــــم کــــــــه قــــــــام خرڅــــــــه ميــــــــه‬
‫د سوات د شاعرانو او ليکواالنو له دې احساساتو نه پته لګي چې د افغانستان جنګ‬
‫د سوات پر پښتو ادب هم خال اثرات مرتب کړي دي‪.‬‬

‫د سوات د امن په بربادۍ وير وينا‬

‫اګر که د پښتو په وخت کې په سوات کې د امن و امان په حواله څه لږ ډېر اړی‬
‫ګړی و‪ ،‬خو بيا له رياستي دور نه د سوات د امن و امان حاالت ډېر ښه شوي وو او تر‬
‫‪ ۲۱۱۹‬پورې دا حاالت ښه برابر وو ‪ ،‬ځکه خو په ‪ ۲۱۱۹‬کې رحيم شاه رحيم په "سوات نامه‬
‫جواب نامه" کې داسې ليکي‪:‬‬
‫تــــــــــر ښايســــــــــت يــــــــــې ده قيصــــــــــه د امــــــــــن زياتــــــــــه‬
‫‪14‬‬
‫چـــــــــا ویـــــــــيل چـــــــــې ســـــــــوات ډک دی لـــــــــه فســـــــــاته‬
‫او بل ځای کې داسې وايي‪:‬‬
‫ســـــــــوات د امـــــــــن او راحـــــــــت يـــــــــو ښـــــــــه مثـــــــــال دی‬
‫‪10‬‬
‫پـــــــه ښايســـــــت د پښـــــــتونخوا کـــــــې د مـــــــخ خـــــــال دی‬
‫کله چې له ‪ ۲۱۱۳‬نه د سوات امن تاله ترغه کړی شو او له جنت وطن سوات نه د‬
‫بارودو ملبې پورته شوې‪ ،‬نو شاعرانو او ليکواالنو په دې حاالتو هم وير وينا کړې ده‪ .‬په دې‬
‫اړه صابر داسې وايي‪:‬‬
‫چينــې چنــار تــه پــه ژړا کــې وی ـل پــه ســوات کــې ولــې فســادونه اوشــو‬
‫ســتا پــه ګولــو تنــه ســورۍ ســورۍ ده زمــا پــه زړه کــې هــم غارونــه اوشــو‬

‫‪002‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چنار ويل دا د پردو پـه ملسـه خالـو د سـوات ښائسـت تـه اور پـورې کـړه‬
‫د سوات سـاده خلـق حېـران والړ وو چـې د ظـامل ځـامنو نـور پـورې کـړه‬
‫خانه جنګي يې مسلط کړه په دوی هم يې کړه مړه هم يې پرې تور پورې‬
‫‪16‬‬
‫کړه ۔ د سوات په ښکلې او پر امن خاوره چې نه کېده هغه کارونه اوشو‬
‫او بل ځای کې داسې وايي‪:‬‬
‫دا چـــــا میـــــدان جنـــــګ جـــــوړ کـــــړه زمـــــونږ د ښـــــکيل ســـــواته‬
‫زه چــــــا تــــــه قصــــــور اوکړمــــــه فــــــوجي تــــــه کــــــه مــــــال تــــــه‬
‫دا چــــــا د امــــــن ډکــــــه ســـــــيمه داســــــې جنــــــګ زده کـــــــړه‬
‫د ســــــوات پاکــــــه فضــــــا يــــــې پــــــه رنجکــــــو الــــــوده کــــــړه‬
‫‪17‬‬
‫دا چـــــــــا د ترقـــــــــۍ پايـــــــــه زمـــــــــونږه بوتلـــــــــه شـــــــــاته‬
‫په سوات چې د بارودو کوم اور بل شوی و‪ ،‬د هغې په باره کې يو شاعر په دې هايکو‬
‫کې داسې وايي‪:‬‬
‫څــــــــــــو بــــــــــــه دې ژاړو خــــــــــــوار نصــــــــــــيبه زمــــــــــــونږ‬
‫د چــــــــــــــــــا د تېلــــــــــــــــــو د چينــــــــــــــــــو د الســــــــــــــــــه‬
‫‪10‬‬
‫زمـــــــــــــــونږ د ســـــــــــــــوات پـــــــــــــــه واورو اور اولګېـــــــــــــــد‬
‫د سوات پرهرونه يو شاعر داسې يادوي‪:‬‬
‫ســــــــــواته دا ســــــــــتا غــــــــــم زه زغملــــــــــی نــــــــــه شــــــــــم‬
‫پرهـــــــــــر پرهـــــــــــر دې نـــــــــــور ليـــــــــــدلی نـــــــــــه شـــــــــــم‬
‫ســـــــــتا د ښايســـــــــت ســـــــــڼې چـــــــــې څـــــــــوک پرېکـــــــــوي‬
‫پـــــــــه دغـــــــــه صـــــــــف کـــــــــې ودرېـــــــــدلی نـــــــــه شـــــــــم‬
‫ســــــــــتا د جبــــــــــني نــــــــــه چــــــــــې خالونــــــــــه ورانــــــــــئ‬
‫‪11‬‬
‫ملبــــــــــه ملبــــــــــه شــــــــــم صــــــــــربېدلی نــــــــــه شــــــــــم‬
‫او بل ځای کې د سوات په باره کې داسې ټاې وايي‪:‬‬
‫ازار خــــــــــــــــــو نــــــــــــــــــه دی نظــــــــــــــــــر ښــــــــــــــــــکاري‬
‫ســــــواته پــــــه ســــــاني جبــــــني دې جــــــوړ شــــــولو جنګونــــــه‬
‫زړګـــــــــــــی مـــــــــــــې داســـــــــــــې اوس نـــــــــــــری شـــــــــــــه‬
‫ســـــــــــــواته چـــــــــــــې تـــــــــــــا زه يـــــــــــــادوم ژړا راځينـــــــــــــه‬

‫‪009‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پـــــــــــــه تـــــــــــــا مئـــــــــــــېن پـــــــــــــه تـــــــــــــا بـــــــــــــه ژاړم‬
‫‪922‬‬
‫ســـــــواته کـــــــه ســـــــتا پـــــــه رس مـــــــې دار تـــــــه خېژوينـــــــه‬
‫شهر يار ظاهر "د سوات ناوې تر رسخط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫دا چــــــې د ښايســــــت پــــــه ګلســــــتان کــــــې بــــــې مثالــــــه وه‬
‫دا چــــــــې پــــــــه خېــــــــوه کــــــــې د ســــــــياالنو رسه ســــــــياله وه‬
‫دا چـــــــې د ګلونـــــــو پـــــــه جـــــــامو کـــــــې بـــــــه ســـــــنباله وه‬
‫يـــــــــا لکـــــــــه پـــــــــري د پرســـــــــتان بـــــــــدري جاملـــــــــه وه‬
‫نـــــــن هغـــــــه د ســـــــوات نـــــــاوې خـــــــزان مرياتـــــــه کـــــــړې ده‬
‫مــــــال ورلــــــه حــــــاالتو پــــــه ځــــــوانۍ کــــــې ماتــــــه کــــــړې ده‬
‫دا چــــــې لکــــــه څانګــــــه د ســــــاريل پــــــه رنــــــګ رنګينــــــه وه‬
‫ګـــــــل غـــــــاړه غنـــــــدل د خوشـــــــبو ډکـــــــه ګـــــــل ورينـــــــه وه‬
‫جـــــــوړه د فطـــــــرت د فـــــــن پـــــــه ګوتـــــــو ښـــــــه حســـــــينه وه‬
‫وړ وه د ســــــــــتاينې زار شــــــــــم ټولــــــــــه مينــــــــــه مينــــــــــه وه‬
‫کيـــــــږي نـــــــن زمــــــــا د هغـــــــې نــــــــاوې پـــــــه وربــــــــل ډزې‬
‫دا لکــــــــه دشــــــــمن کــــــــوي زمــــــــا پــــــــه دې ګوګــــــــل ډزې‬
‫نښــــــتې وې د نــــــاوې پــــــه اوربــــــل مــــــې د لښــــــکرو جنــــــګ‬
‫غېـــــږ تـــــه يـــــې د امـــــن‪ ،‬خدايـــــه راوړو جنـــــګ بـــــربو جنـــــګ‬
‫تــــــــــود دی د بــــــــــارودو او د توپــــــــــو د مــــــــــاټرو جنــــــــــګ‬
‫نـــــــــه ختميـــــــــږي اوس دا د ځنګـــــــــل د ځنـــــــــاورو جنـــــــــګ‬
‫نــــــــن مــــــــې حيــــــــا داره د پښــــــــتو نــــــــاوې رس تــــــــوره ده‬
‫‪929‬‬
‫وختــــه ســــتا د الســــه پــــه دې شــــته کــــور کــــې بــــې کــــوره ده‬
‫يو بل شاعر په سوات د بل شوي اور ذکر داسې کوي‪:‬‬
‫درتــــــه ال جــــــوړ نــــــه يــــــم دلــــــربه او خنــــــدلی نــــــه شــــــم‬
‫د ښـــــــــــــکال ګـــــــــــــانو پـــــــــــــه ســـــــــــــوات اور بليـــــــــــــږي‬
‫زه دې ال غـــــــاړې لـــــــه امېـــــــل د ګـــــــل راوړلـــــــی نـــــــه شـــــــم‬
‫د ښـــــــــــــکال ګـــــــــــــانو پـــــــــــــه ســـــــــــــوات اور بليـــــــــــــږي‬
‫د چينــــــــو شــــــــور د ابشــــــــارونو نغمــــــــې بنــــــــدې شــــــــولې‬

‫‪000‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د محبـــــــــــــــــت ســـــــــــــــــندرې څنـــــــــــــــــګ ووايـــــــــــــــــم‬
‫د هـــــــــر ارمـــــــــان د بهـــــــــارونو نغمـــــــــې بنـــــــــدې شـــــــــولې‬
‫زه د ښـــــــــــــــــکال غزلـــــــــــــــــې څنـــــــــــــــــګ ووايـــــــــــــــــم‬
‫جانانــــــه خاــــــل وطــــــن جانــــــان مــــــې هېرولــــــی نــــــه شــــــم‬
‫‪920‬‬
‫د ښــــــــــــکال ګــــــــــــانو پــــــــــــه ســــــــــــوات اور بليــــــــــــږي‬
‫محمد الياس ثاقب "د سوات حاالت" تر رسخط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫خنــــــدا مــــــو ورکــــــه ده د هــــــر کــــــور نــــــه ويرونــــــه خيــــــژي‬
‫قــــــــــــالری نشــــــــــــته د توپونــــــــــــو اوازونــــــــــــه خيــــــــــــژي‬
‫خـــــوب بـــــه مـــــو څنـــــګ اويش چـــــې دا رنګـــــې ډزونـــــه خيـــــژي‬
‫د يــــــــو يــــــــو ډز رسه خــــــــالص د خلقــــــــو زړونــــــــه خيــــــــژي‬
‫څــــــوک د ملبــــــو نــــــه د الشــــــونو پــــــه ويســــــتو ســــــتړي شــــــو‬
‫څــــــوک مقــــــربو کــــــې پــــــه قربونــــــو کنســــــتو ســــــتړي شــــــو‬
‫څــــــوک جنــــــازو تــــــه د نيتونــــــو پــــــه لوســــــتو ســــــتړي شــــــو‬
‫خــــــو هغــــــه کلــــــه د مــــــارټرو پــــــه ويشــــــتو ســــــتړي شــــــو‬
‫يــــو وئ حیــــران يــــم چــــې دا ولــــې پــــه رکشــــه کــــې مــــړ دی‬
‫بـــــل وئ کرفيـــــو نـــــه خـــــرب نـــــه وه پـــــه دهوکـــــه کـــــې مـــــړ دی‬
‫څــــوک وئ هــــيڅ پتــــه راتــــه نشــــته چــــې پــــه څــــه کــــې مــــړ دی‬
‫‪923‬‬
‫څــــوک وئ فالنـــــی دې پېژنــــده پـــــه دهامکــــه کـــــې مـــــړ دی‬
‫محمد ګل منصور د سوات د جنګ منظر نامه داسې بيانوي‪:‬‬
‫چـــــې مـــــې پـــــه زمکـــــه لـــــوپټې د خالـــــو خويانـــــدو ليـــــدې‬
‫زمانــــــــــــــــه هــــــــــــــــر څــــــــــــــــه هېــــــــــــــــر شــــــــــــــــو‬
‫چـــــې ماشـــــومان بـــــه مـــــې د وېـــــرې نـــــه نختـــــل پښـــــو پـــــورې‬
‫زمانــــــــــــــــه هــــــــــــــــر څــــــــــــــــه هېــــــــــــــــر شــــــــــــــــو‬
‫چـــــــې مـــــــې مـــــــزار پـــــــه مقـــــــربه کـــــــې د بابـــــــا ورانېـــــــده‬
‫زمانــــــــــــــــه هــــــــــــــــر څــــــــــــــــه هېــــــــــــــــر شــــــــــــــــو‬
‫چــــــې مــــــې د خــــــاورې د شــــــنو ونــــــو نــــــه ملبــــــې ختلــــــې‬
‫زمانــــــــــــــــه هــــــــــــــــر څــــــــــــــــه هېــــــــــــــــر شــــــــــــــــو‬

‫‪003‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چــــــې مرشــــــانو مــــــې نيــــــولې وې شــــــملې پــــــه تــــــرخ کــــــې‬
‫زمانــــــــــــــــه هــــــــــــــــر څــــــــــــــــه هېــــــــــــــــر شــــــــــــــــو‬
‫چــــــــې د انســــــــان د عظمتونــــــــو قتــــــــل ګــــــــاه ګرمــــــــه وه‬
‫زمانــــــــــــــــه هــــــــــــــــر څــــــــــــــــه هېــــــــــــــــر شــــــــــــــــو‬
‫د لـــــــوی اخـــــــرت قربـــــــاين هـــــــم پـــــــه انســـــــانانو کېـــــــده‬
‫‪924‬‬
‫زمانـــــــــــــــه هـــــــــــــــر څـــــــــــــــه هېـــــــــــــــر شـــــــــــــــو‬
‫او کله چې د سوات خلک له سوات نه وويستلی شول‪ ،‬نو دغه منظر يو شاعر داسې‬
‫بيان کړی دی‪:‬‬
‫وختونـــــــــــو څـــــــــــه څـــــــــــه راتـــــــــــه اونـــــــــــه ښـــــــــــودل‬
‫چـــــــــــــې مـــــــــــــې واړه وروڼـــــــــــــه د کـــــــــــــيل وتـــــــــــــل‬
‫متبــــــــــــــــوان يــــــــــــــــې واخســــــــــــــــتل د ځانــــــــــــــــه رسه‬
‫هغـــــــــــــوی لـــــــــــــه کـــــــــــــيل چرتـــــــــــــه ويت نـــــــــــــه وو‬
‫هغـــــــــــو پـــــــــــه بلـــــــــــه لهجـــــــــــه څـــــــــــه پوهېـــــــــــدل‬
‫هغــــــــــوی خــــــــــو مــــــــــا نــــــــــازک نيــــــــــازبني ســــــــــاتيل‬
‫هغــــــــوی خــــــــو تــــــــل مســــــــتۍ کــــــــې ژونــــــــد کــــــــړی وه‬
‫هغــــــــو خــــــــو تــــــــل يــــــــو نــــــــا جــــــــائزه ضــــــــد هــــــــم‬
‫پــــــــــــــه مــــــــــــــا منلــــــــــــــی وه‪ ،‬منلــــــــــــــی مــــــــــــــې وه‬
‫لکـــــــــــه پـــــــــــه پـــــــــــاڼو کـــــــــــې ګـــــــــــالن چـــــــــــې اويس‬
‫داســــــــــې مــــــــــې غېــــــــــږه کــــــــــې ســــــــــاتيل مــــــــــدام‬
‫نـــــــــن هغـــــــــو بـــــــــل کـــــــــيل کـــــــــې شـــــــــاې کـــــــــولې‬
‫پـــــــــه نااشـــــــــنا خلقـــــــــو نـــــــــا اشـــــــــنا کـــــــــيل کـــــــــې‬
‫هغــــــــــــو پــــــــــــه وېــــــــــــره وېــــــــــــره ژونــــــــــــد تېــــــــــــروه‬
‫هيڅــــــــــوک يــــــــــې نــــــــــه وو د تاــــــــــوس هلتــــــــــه کــــــــــې‬
‫خـــــــــري دی پـــــــــه دې هـــــــــر څـــــــــه خفـــــــــه نـــــــــه ميـــــــــه‬
‫وخـــــت بـــــه هـــــم تېـــــر يش دا هـــــر څـــــه بـــــه هـــــم هېـــــر يش‬
‫خـــــــــــــو زه بـــــــــــــه دا خـــــــــــــربه څنـــــــــــــګ هېـــــــــــــره وم‬
‫چــــــــــې وړو وروڼــــــــــو پــــــــــه متبوانــــــــــو کــــــــــې مــــــــــې‬

‫‪004‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پـــــــه کـــــــوم يـــــــو کـــــــيل کـــــــې څـــــــو شـــــــاې کـــــــړي دي‬
‫‪920‬‬
‫هغــــــــــه يــــــــــو کلــــــــــی د خــــــــــوږ دوســــــــــت وه زمــــــــــا‬
‫تاريخ دا ښيي چې يو ځل د سوات خلک د اکرب باچا د فوځ له السه هم بې کوره‬
‫شوي وو او ډېر يوسفزي له سوات نه پېښور او الندې عالقو ته راغيل وو چې په دې کې‬
‫اخوند دروېزه هم شامل و‪ .‬په دې کې څه يوسفزي او نور خلک دولس کاله بعد سوات ته‬
‫واپس الړل او بعضې خلک په پېښور کې پاتې شول‪ 926.‬رضا خان رضا د سوات د خرابو‬
‫حاالتو په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫د وخــــــت خــــــدايانو ســــــتا اولــــــس کــــــړه پــــــه وتــــــو مجبــــــوره‬
‫چــــــــــــــــــې خاــــــــــــــــــل کورونــــــــــــــــــه پرېــــــــــــــــــږدي‬
‫کـــــــړه يـــــــې پـــــــه ډېـــــــرو لـــــــوږو تنـــــــدو ژړېـــــــدو مجبـــــــوره‬
‫چــــــــــــــــــې خاــــــــــــــــــل کورونــــــــــــــــــه پرېــــــــــــــــــږدي‬
‫پــــــه څــــــو څــــــو رنګــــــه ســــــتا ازمېښــــــت او امتحــــــان کېــــــده‬
‫‪927‬‬
‫ســــــــــــــــــواته چــــــــــــــــــا هــــــــــــــــــيڅ اونــــــــــــــــــه وې‬
‫د سوات په جنګي حاالتو کې د سوات د خلکو کډوال کېدل يوه لويه امليه وه‪ ،‬نو‬
‫ځکه يې پر ادب باندې هم اثرات په نظر راځي‪ ،‬د سوات د کډوالو باره کې ډېرې ټاې هم‬
‫خلکو وييل دي‪ ،‬لکه د مثال په توګه دا ټاې‪:‬‬
‫د ماالکنـــــــــــــــــډ پـــــــــــــــــه رس نعـــــــــــــــــرې شـــــــــــــــــوې‬
‫د ســـــــــــــــوات پـــــــــــــــه رسو ګلونـــــــــــــــو اور اولګېدنـــــــــــــــه‬
‫پـــــــــــــــــــــــــه ماالکنـــــــــــــــــــــــــډ کـــــــــــــــــــــــــډې رااوړي‬
‫د درګــــــــــــۍ خلــــــــــــق ورتــــــــــــه اوښــــــــــــکې تويوينــــــــــــه‬
‫د ماالکنـــــــــــــــــــــــــډ پـــــــــــــــــــــــــه دنګــــــــــــــــــــــــــو الرو‬
‫‪920‬‬
‫پښـــــــــــتنې پېغلـــــــــــې پيـــــــــــدل ځـــــــــــي ژړا کوينـــــــــــه‬
‫د سوات د خلکو د بې وسۍ او د سوات پر خلکو چې کوم ظلمونه شوي‪ ،‬د هغوی‬
‫يادونه په يو بل نظم کې داسې شوې ده‪:‬‬
‫پــــه مــــونږ څــــوک څــــه کــــوي زيــــايت يــــو مــــونږ تــــه څــــه پتــــه وه‬
‫ګــــــوره! دا څــــــومره لېــــــوين يــــــو مــــــونږ تــــــه څــــــه پتــــــه وه‬
‫پـــــه مـــــونږ ګـــــولۍ راورېـــــدې چـــــا مـــــو تاـــــوس نـــــه کـــــا وه‬

‫‪000‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پـــــه مـــــونږ کـــــوټې راغورځېـــــدې چـــــا مـــــو تاـــــوس نـــــا کـــــاوه‬
‫د هــــيچ چــــا خاــــل نــــه يــــو پــــردي يــــو مــــونږ تــــه څــــه پتــــه وه‬
‫پـــــه جنـــــګ مئـــــېن څــــــوک وو او څـــــوک بدنامېـــــده ورپکــــــې‬
‫ګنــــــــاه د چــــــــا وه او دا څــــــــوک نيــــــــوی کېــــــــده ورپکــــــــې‬
‫قـــــــاتالن څـــــــوک وو او دا څـــــــوک قتـــــــل کېـــــــده ور پکـــــــې‬
‫داســـــې پـــــه نخښـــــه د ښـــــکاري يـــــو مـــــونږ تـــــه څـــــه پتـــــه وه‬
‫اوس بــــــه يـــــــې څنګـــــــه هېـــــــروو زهـــــــر څکـــــــيل دي مـــــــونږ‬
‫رستـــــــور رسونـــــــه پښـــــــتنې خويانـــــــدې ليـــــــديل دي مـــــــونږ‬
‫حــــــــالل مالونــــــــه د کلونــــــــو چــــــــې بــــــــايليل دي مــــــــونږ‬
‫څـــــه انســـــانان نـــــه يـــــو څـــــاروي يـــــو مـــــونږ تـــــه څـــــه پتـــــه وه‬
‫زمـــــــــا واړه واړه بچـــــــــي يـــــــــې معـــــــــاف کـــــــــړي نـــــــــه دي‬
‫روغ خــــــــو پرېږده‪،‬لېــــــــوين يــــــــې معــــــــاف کــــــــړي نــــــــه دي‬
‫انســـــانان هـــــم خیـــــر دی څـــــاروي يـــــې معـــــاف کـــــړي نـــــه دي‬
‫منصـــــوره! ګـــــرم يـــــو افغـــــاين يـــــو مـــــونږ تـــــه څـــــه پتـــــه وه‬
‫‪921‬‬
‫ګــــــوره! دا څــــــومره لېــــــوين يــــــو مــــــونږ تــــــه څــــــه پتــــــه وه‬
‫يو بل شاعر داسې وايي‪:‬‬
‫دا چــــــا ټــــــوټې ټــــــوټې کســــــکر کســــــکر کــــــړه زمــــــا ســــــوات‬
‫دا چـــــــا د امـــــــن غېـــــــږ نـــــــه رابهـــــــر کـــــــړه زمـــــــا ســـــــوات‬
‫شــــــوې ډېــــــرې پېغلــــــې کونــــــډې او بچــــــي يتيامنــــــان شــــــول‬
‫ډېـــــر خلـــــق بـــــې درکـــــه شـــــول د ډېـــــرو کـــــيل وران شـــــول‬
‫د ډېــــرو غېــــږ خــــايل شــــوه ډېــــر پــــه ژونــــد پــــورې حــــريان شــــول‬
‫خاــــــل ورور مــــــې ورور د ورور رسه پــــــه رش کــــــړه زمــــــا ســــــوات‬
‫دا چـــــــا د امـــــــن غېـــــــږ نـــــــه رابهـــــــر کـــــــړه زمـــــــا ســـــــوات‬
‫بــــس ســــم يــــو قيامــــت جــــوړ وه پــــه هــــر لــــور جــــوړه غوغــــا وه‬
‫رسې اوښـــــــــــــکې بهېـــــــــــــدلې واوېـــــــــــــال وه واوېـــــــــــــال وه‬
‫د ســــوات ښــــکلې غېــــږه څــــه وه خــــو بــــس ســــمه کــــر بــــال وه‬
‫دا چــــا پــــه لــــوی ســــازش د جنــــګ ســــنګر کــــړه زمــــا ســــوات‬

‫‪006‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫دا چـــــــا د امـــــــن غېـــــــږ نـــــــه رابهـــــــر کـــــــړه زمـــــــا ســـــــوات‬
‫د غېــــــر د اوره بــــــچ نــــــه شــــــه دهقــــــان وه کــــــه مــــــزدور وه‬
‫نــــو څنــــګ بــــه بــــچ کېــــدل چــــې دا خاــــل کــــور ورتــــه تنــــور وه‬
‫پـــــه هـــــر برشـــــ تکليـــــف وه صـــــحت يـــــاب وه کـــــه معـــــذور وه‬
‫دا چـــــــا د وينـــــــو اوښـــــــکو ســـــــمندر کـــــــړه زمـــــــا ســـــــوات‬
‫دا چـــــــا د امـــــــن غېـــــــږ نـــــــه رابهـــــــر کـــــــړه زمـــــــا ســـــــوات‬
‫ســــــــکولونه‪ ،‬مدرســــــــې او مکتبونــــــــه زمــــــــونږ ړنــــــــګ شــــــــو‬
‫ورشـــــــې او ګلـــــــدرې پټـــــــي فصـــــــلونه زمـــــــونږ ړنـــــــګ شـــــــو‬
‫چينــــې او حجــــرې څــــه چــــې خاــــل کورونــــه زمــــونږ ړنــــګ شــــو‬
‫دا چــــــا پــــــه هــــــر انــــــدام پرهــــــر پرهــــــر کــــــړه زمــــــا ســــــوات‬
‫دا چـــــــا د امـــــــن غېـــــــږ نـــــــه رابهـــــــر کـــــــړه زمـــــــا ســـــــوات‬
‫څــــــادر يــــــې د حيــــــا کــــــوز کــــــړه زمــــــونږ د خــــــور د رس نــــــه‬
‫محتـــــاج يـــــې پښـــــتانه کـــــړل د بـــــل درتـــــه د خاـــــل در نـــــه‬
‫هغــــــه يــــــې در پــــــه در کــــــړل چــــــې وتــــــيل نــــــه وو د ور نــــــه‬
‫دا چــــــا د ســــــوات د ســــــيمې در پــــــه در کــــــړه زمــــــا ســــــوات‬
‫‪992‬‬
‫دا چــــــا د امــــــن غېــــــږ نــــــه رابهــــــر کــــــړه زمــــــا ســــــوات‬
‫له سوات نه د حسن او د امن په رخصتېدو يو بل ليکوال داسې فرياد کوي‪:‬‬
‫ای ســـــــواته ســـــــتا د حســـــــن ښـــــــکال ګـــــــانې چرتـــــــه الړې‬
‫خـــــــــــوږې د امـــــــــــن ډکـــــــــــې هواګـــــــــــانې چرتـــــــــــه الړې‬
‫پـــــه غرونـــــو پـــــه ســـــمونو دې ښايســـــته شـــــني څـــــادر خـــــور وه‬
‫د حســـــــن ښـــــــکال ډک هـــــــره حجـــــــره‪ ،‬جامعـــــــت او کـــــــور وه‬
‫د ســــوات د امــــن غــــږ خــــور پــــه نــــړۍ کــــې لــــور پــــه لــــور وه‬
‫تيــــــــارې شــــــــوې د بــــــــارودو رڼــــــــا ګــــــــانې چرتــــــــه الړې‬
‫‪999‬‬
‫ای ســــــواته ســـــــتا د حســــــن ښـــــــکال ګــــــانې چرتـــــــه الړې‬
‫د سوات په مثايل امن کې چې کله ناڅاپي خلکو دا ظلمونه او زيايت وليدل‪ ،‬نو‬
‫ظاهره خربه ده چې هغوی به خال دغه فرهاد کولو‪ .‬د يادونې وړ ده چې ډېر ليکواالن‬
‫داسې هم شته چې هغوی د سوات د دغه وخت د ظلمونو هغه اصيل ذمه واران هم نېغ په‬

‫‪007‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫نېغه په ګوته کړي‪ ،‬خو د څه مجبوريو له کبله هغوی خال ليکونه ال تر اوسه نه دي چاپ‬
‫کړي‪ ،‬هيله لرو چې ډېر زر به د سوات د ليکواالنو په ليکونو کې دغه ټولې خربې ښکاره‬
‫يش او ټول قام به په دې خربه پوه يش چې په سوات کې دا لوبه چا ګرمه کړې وه او د دې‬
‫په شا مقاصد څه وو‪.‬‬

‫د امن غږ‬
‫کله چې د سوات خلکو د جنګ اور په خالو سرتګو وليد او خال ځانونه او مالونه يې‬
‫پکې وبايلل‪ ،‬نو هغوی د جنګ د تباکاريانو نه ډېر تنګ شو او د امن لااره يې چغې وهل‬
‫رشوع کړه‪ .‬د امن په باره کې يو ليکوال د "امن" تر رس خط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫د قلـــــــم ژبـــــــه مـــــــې مـــــــدام امـــــــن لـــــــه غېـــــــږه ورکـــــــوي‬
‫مـــــــا محبـــــــت تـــــــه پخـــــــري راغلـــــــی هـــــــر کلـــــــی ويلـــــــی‬
‫هغــــــه اولــــــس د ګلســــــتان پــــــه غېــــــږ کــــــې ژونــــــد تېــــــروي‬
‫‪990‬‬
‫چــــې يــــې د خــــاورې نــــه يــــو جنــــګ او بــــل نفــــرت شــــړلی‬
‫د امن په باره کې د ضياءالدين يوسفزي د يو نظم "امن تينګ ساتل جهاد دی" نه‬
‫يو دوه بندونه دا دي‪:‬‬
‫امن ژوند دی امن ساز دی‬
‫امن مينه ده‪ ،‬ښکال ده‬
‫امـــــــــن غرونـــــــــه د نخـــــــــرتو‬ ‫امن سېــــل دی د کونتــــــــرو‬
‫امـــــــن رنـــــــګ دی د ګـــــــودرو‬ ‫امن خوند دی د ګور ګــــــــورو‬
‫امــــــن ترنــــــګ دی د ســــــندرو‬ ‫امن شـړنګ دی د پانزېبـــــــــو‬
‫د خوشـــــــبو ډکـــــــه فضـــــــا ده‬ ‫امن ګل ګل سمـــــــــــې غرونه‬
‫امـــــــن مينـــــــه ده‪ ،‬ښـــــــکال ده‬ ‫امن ژوند دی امن ســـــــاز دی‬
‫جنــــــګ د کرکــــــې نتېجــــــه ده‬ ‫جنګ فتنه ده وسوســـــــــه ده‬
‫جنـــــګ د وېـــــرې اندېښـــــنه ده‬ ‫د خال سيوري نه به تختــــــې‬
‫جنــــګ يــــو تکــــه تــــوره شــــاه ده‬ ‫په رڼا پسې به ړوند شــــــــــې‬
‫جنـــــګ پـــــه خالـــــه مســـــئله ده‬ ‫جنګ هيڅ حل د شخړو نه دی‬
‫جنــــــګ هغــــــه تــــــوره بــــــال ده‬ ‫د انســــــــــــــان په وينو پايئ‬
‫امن ژوند دی امن ساز دی‬
‫‪000‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪993‬‬
‫امن مينه ده‪ ،‬ښکال ده‬
‫يو بل شاعر "د امن قاتل" تر رس خط الندې داسې وايي‪:‬‬
‫قاتـــــــل د امـــــــن مـــــــې د امـــــــن پـــــــه نـــــــوم قتـــــــل کـــــــوي‬
‫زمـــــــــــا ارمـــــــــــان قتلـــــــــــوي زمـــــــــــا احســـــــــــاس قتلـــــــــــوي‬
‫دا قـــــــــــاتالن دي ظاملـــــــــــان مـــــــــــې ماشـــــــــــومان قتلـــــــــــوي‬
‫دا څنـــــــ ګ د امـــــــن پيـــــــامرب دي! امـــــــن څـــــــه تـــــــه وايـــــــي؟‬
‫امــــن دې تــــه وايــــي چــــې مــــې د پېغلــــو د رسونــــو لــــوپټې والــــوتې‬
‫چـــــــې مـــــــې د مينـــــــدو ګرېوانونـــــــه د حيـــــــا څـــــــريې شـــــــول‬
‫پکـــــــې الســـــــونه پـــــــه نکريـــــــزو رسه پـــــــه وينـــــــو رسه شـــــــول‬
‫هاغـــــــه مســـــــکا د شـــــــونډو الړلـــــــه ســـــــلګۍ پـــــــرې راغلـــــــې‬
‫زه دې تـــــــــــــــــــــه امـــــــــــــــــــــن نـــــــــــــــــــــه ويـــــــــــــــــــــم‬
‫زه دې تـــــــــــــــــــــه صـــــــــــــــــــــلح نـــــــــــــــــــــه ويـــــــــــــــــــــم‬
‫زه دې تـــــــــــــــــــــه مينـــــــــــــــــــــه نـــــــــــــــــــــه ويـــــــــــــــــــــم‬
‫ورتـــــــــــــــــه رهـــــــــــــــــرب هـــــــــــــــــم نـــــــــــــــــه ويـــــــــــــــــم‬
‫ورتــــــــــــــه خــــــــــــــري خــــــــــــــوا هــــــــــــــم نــــــــــــــه ويــــــــــــــم‬
‫ورتــــــــــــــــه غمخــــــــــــــــوار هــــــــــــــــم نــــــــــــــــه ويــــــــــــــــم‬
‫‪994‬‬
‫ورتــــــــــــــــه خــــــــــــــــوددار هــــــــــــــــم نــــــــــــــــه ويــــــــــــــــم‬
‫قاسم رسحدي د امن په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫امـــــــن د امـــــــن پـــــــه مېـــــــز يـــــــا پـــــــه مېـــــــدان د امـــــــن‬
‫جـــــــوړ کـــــــه داســـــــتان د امـــــــن‪ ،‬واخلـــــــه ســـــــامان د امـــــــن‬
‫دنيـــــا مـــــه ځـــــان لـــــه ګڼـــــه‪ ،‬دنيـــــا نـــــه ځـــــان لـــــه ګـــــڼم‬
‫پــــــه حــــــق مــــــاموره تــــــه يــــــې‪ ،‬پــــــه حــــــق مــــــاموره زه يــــــم‬
‫د افريقـــــــــې نـــــــــه واخلـــــــــه تـــــــــر بدخشـــــــــان د امـــــــــن‬
‫امـــــــن د امـــــــن پـــــــه مېـــــــز يـــــــا پـــــــه ميـــــــدان د امـــــــن‬
‫کـــــه ســـــتا نـــــه امـــــن غـــــواړم‪ ،‬تـــــا لـــــه بـــــه امـــــن درکـــــړم‬
‫کــــــه مــــــا نــــــه امــــــن غــــــواړې‪ ،‬راکــــــوې امــــــن بــــــه تــــــه‬
‫نشــــــته دی بــــــل ځـــــــای داســــــې‪ ،‬چرتـــــــه دکــــــان د امـــــــن‬

‫‪001‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪990‬‬
‫امـــــــن د امـــــــن پـــــــه مېـــــــز يـــــــا پـــــــه ميـــــــدان د امـــــــن‬
‫قيس د "جنګ" تر رسخط الندې د امن تصور داسې وړاندې کوي‪:‬‬
‫نــــــــن مــــــــې د خاــــــــل ماشــــــــوم ګــــــــل ګــــــــل بچــــــــوړي‬
‫پـــــــــه دې خـــــــــربه زړګـــــــــی تـــــــــخ مـــــــــخ شـــــــــه چـــــــــې‬
‫هغــــــــــــــه پــــــــــــــه نرمــــــــــــــه او معصــــــــــــــومه ژبــــــــــــــه‬
‫څـــــــــه عجيبـــــــــه شـــــــــان ســـــــــوال زمـــــــــا نـــــــــه وکـــــــــړه‬
‫پــــــــــه مـــــــــــايې غـــــــــــونی زيــــــــــګ زيـــــــــــګ اودرولـــــــــــو‬
‫زمــــــــــــــا احســــــــــــــاس يــــــــــــــې بيــــــــــــــا راولــــــــــــــړزاو‬
‫هغــــــــه خــــــــو ډېــــــــر پــــــــه معصــــــــوم تــــــــوب کــــــــې اووې‬
‫دادا تـــــــــــه مالـــــــــــه يـــــــــــو ټوپـــــــــــک خـــــــــــو واخلـــــــــــه‬
‫بيـــــــــا مـــــــــا تـــــــــه ګـــــــــوره چـــــــــې زه څـــــــــه کوومـــــــــه‬
‫‪996‬‬
‫د اغيــــــــــــار رس کــــــــــــې ابــــــــــــه څښــــــــــــمه کنــــــــــــه‬
‫په دغه نظم کې هغه دغه ماشوم ته د ټوپک پر ځای د قلم د اوچتولو خربه کوي او‬
‫په دې يې پوه کوي چې دا زمانه د قلم د جنګ ده نه د ټوپک د جنګ او کله چې څوک د‬
‫قلم جنګ وګټي نو ټوله دنيا بيا له هغه نه امن غواړي‪:‬‬
‫تــــــــــــــه د قلــــــــــــــم پــــــــــــــه دې وړوکــــــــــــــي ژبــــــــــــــه‬
‫د ارتقــــــــــــــا دغــــــــــــــه جنــــــــــــــګ اوګټــــــــــــــې نــــــــــــــو‬
‫بيــــــا کــــــه تــــــه هــــــر څــــــو نــــــوم د جنــــــګ اخلــــــې خــــــو‬
‫‪997‬‬
‫دنيــــــــا بــــــــه ټولــــــــه ســــــــتا نــــــــه "امــــــــن" غــــــــواړي‬
‫د سوات د دې دور په پښتو ادب کې د امن موضوع د شاعرۍ اهمه موضوع ده او په‬
‫دې موضوع شاعرانو په مختلفو اصنافو کې ليکل کړي او دنيا ته يې دا پېغام رسولی چې‬
‫مونږ امن پسند خلک يوو او مونږ امن غواړو‪ .‬دا کوښښ يې هم کړی چې په مونږه چې د‬
‫دهشت ګردۍ او ترهګرۍ دا کوم لېبل لګول شوی‪ ،‬دا زمونږ د کلتور او رواياتو خالف دی‪.‬‬

‫جنګي وسلې‬
‫د سوات د پښتو ادب له تجزيې نه د هر دور د وسلو اندازه ولګېدله‪ ،‬له دې نه دا پته‬
‫هم ولګېدله چې په نړيواله توګه کومې نوې وسلې متعارف کېږي هغه د دې ځای په ادب‬

‫‪062‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کې هم په څه نه څه شکل کې په نظر راځي‪ .‬د دې دور په ادب کې د جديد دور د جنګي‬
‫وسلو ذکر هم موندلی يش‪ .‬د ايټمي دهامکو په باره کې يو شاعر داسې وايي‪:‬‬
‫خلـــــــــک خوشـــــــــحالېږي پاکســـــــــتان دهامکـــــــــې اوکړلـــــــــې‬
‫چـــــا د چـــــا پـــــه ملســـــه چـــــا پـــــه ځـــــان دهامکـــــې اوکړلـــــې‬
‫دا څــــــه دهامکــــــې دي مــــــونږه هــــــر وخــــــت ډزېــــــديل يــــــو‬
‫‪990‬‬
‫مــــونږ پــــه دې ډرامــــو کــــې کــــال پــــه کــــالې لوبېــــديل يــــو‬
‫د بم په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫مـــــونږه بـــــم نـــــه! مـــــونږه خالـــــې خېټـــــې لـــــه ډوډۍ غـــــواړو‬
‫‪991‬‬
‫يـــــــا خـــــــو جـــــــوړ ســـــــمه خامتـــــــه د زنـــــــدګۍ غـــــــواړو‬
‫او د مسايلو د زياتېدو وجه يو شاعر د وسلو زغل ښايي‪:‬‬
‫چرتـــــــــه غـــــــــوري ميزائېـــــــــل څـــــــــه پرتهـــــــــوي ميزائېـــــــــل‬
‫‪902‬‬
‫داســـــــې پـــــــه چـــــــل ول کـــــــې مـــــــو زيـــــــاتوي مســـــــائېل‬
‫له دې طنزيه شعرونو نه هم پته لګي چې د سوات خلک امن غواړي او په هېڅ‬
‫صورت هم جنګونو او جديدو وسلو ته خوشحالېږي نه‪ .‬د دې وجه دا ده چې د سوات خلک‬
‫په دې پوه شول چې دا وسلې زمونږه مسئلې حل کوي نه‪ ،‬بلکې ال يې زياتوي‪ .‬بله خربه دا‬
‫ده چې د سوات خلک پخاله د دې خطرناکو جنګي وسلو ښکار شوي دي ځکه هغوی د هر‬
‫قسمه وسلو د زغل خالف دي‪.‬‬

‫سياست‬
‫په دې دور کې چې د سوات خلکو کوم تکليفونه او مشکالت وليدل او په دې حاالتو‬
‫کې ډېرو کمو سيايس مرشانو د سوات له خلکو رسه غمرازي کړې ده‪ ،‬نو همدغه وجه ده‬
‫چې د سوات د خلکو د سياست‪ ،‬سيايس پارټيو او سيايس مرشانو نه بې زاري د دې دور په‬
‫پښتو ادب کې په نظر راځي‪ .‬د دې دور په پښتو ادب کې سياست او سيايس ليډرانو ته په‬
‫ښه نظر نه دي کتل شوي‪ .‬برکت عيل برکت د ليډر د احساس په باره کې په دی هايکو کې‬
‫داسې وايي‪:‬‬
‫نــــــــــــوم د احســــــــــــاس چــــــــــــې د ليــــــــــــډر نــــــــــــه واورم‬
‫يش زمــــــــــا ټــــــــــول وجــــــــــود بــــــــــې حســــــــــه غونــــــــــدې‬

‫‪069‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪909‬‬
‫چــــــــې څنــــــــګ قصــــــــاب رسه شــــــــه غــــــــم د څــــــــاروي‬
‫په سياست کې په اظهار خيال د پابندۍ په باره کې صابر داسې وايي‪:‬‬
‫خــــــولې بنــــــدول پــــــه زور د خلقــــــو سياســــــت خــــــو نــــــه دی‬
‫‪900‬‬
‫ده بــــــدمعايش‪ ،‬بــــــد معــــــايش جمهوريــــــت خــــــو نــــــه دی‬
‫يو بل ځای کې صابر احمد د "سياست نامه" تر رسخط الندې د سياست په باره کې‬
‫داسې ليکي‪:‬‬
‫سياســـــت څـــــه دی خـــــو دهوکـــــه فرېـــــب کـــــول دي دروغ ویـــــل دي‬
‫‪903‬‬
‫دروغ ویـــــل دي خـــــو ویـــــل یـــــې لـــــږ پـــــه چـــــل دي دروغ ویـــــل دي‬
‫رحيم شاه رحيم د سياست او سيايس ليډرانو په باره کې داسې ليکي‪:‬‬
‫سياســـــت چـــــې د دهوکـــــو شـــــه حکومـــــت د دهامکـــــو شـــــه‬
‫د دې دواړو د عذابـــــــــه ملـــــــــک د ګوتـــــــــو د لکـــــــــو شـــــــــه‬
‫لـــــــــــوی منصـــــــــــب د وزارت وه د عـــــــــــزت او د خـــــــــــدمت وه‬
‫وزيـــر خاـــل فـــرائض هېـــر کـــړل بوخـــت پـــه شـــوکو او ډاکـــو شـــه‬
‫کـــــه ډېـــــر ښـــــه سياســـــتدان وه غـــــټ يـــــې نـــــوم او خانـــــدان وه‬
‫د ازمېښــــــت مقــــــام چــــــې راغــــــی د پيشــــــاړو د خــــــاکو شــــــه‬
‫افـــــــرين پـــــــه اســـــــمبلو کـــــــې پـــــــه خرڅـــــــون د ممربانـــــــو‬
‫‪904‬‬
‫کــــه مضــــبوط لکــــه فــــوالد وه ارتــــاو هلتــــه پــــه پوکــــو شــــه‬
‫عبدالقهارمخلص ووټر ته د هغه اهميت او مقام داسې ښيي‪:‬‬
‫ګـــــــوره ای ووټـــــــره د اعـــــــٰل نـــــــه چـــــــې ادن نـــــــه شـــــــې‬
‫تــــه حکومــــت ســــاز يــــې هســــې نــــه چــــې وارخطــــا نــــه شــــې‬
‫دا نـــــــاظم ممـــــــرب وزيـــــــر او صـــــــدر تـــــــا جـــــــوړ کـــــــړي دي‬
‫پـــــام کـــــوه چـــــې تـــــه د حيثيـــــت خاـــــل نـــــا اشـــــنا نـــــه شـــــې‬
‫تــــــا تــــــه دا مالــــــدار حــــــرام خــــــواره د اللــــــچ تــــــال نييســــــ‬
‫هســـــې نـــــه چـــــې تـــــه د ګنـــــده خلقـــــو رسه ســـــخا نـــــه شـــــې‬
‫دغـــــــه منـــــــافق خـــــــو اليکشـــــــن پـــــــورې دوســـــــتي ســـــــايت‬
‫‪900‬‬
‫تـــــــه د منـــــــافقو خـــــــود غرضـــــــو هـــــــم نـــــــوا نـــــــه شـــــــې‬
‫د موجوده سيايس نظام په باره کې رحيم شاه داسې ليکي‪:‬‬

‫‪060‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫څــــــــــــه قــــــــــــانون څــــــــــــه سياســــــــــــت‬
‫څـــــــــــــه وطـــــــــــــن څـــــــــــــه حکومـــــــــــــت‬
‫اســــــــــــــــمبلۍ پکــــــــــــــــې جــــــــــــــــوړيږي‬
‫بيـــــــــــــا ســـــــــــــاعت لـــــــــــــره مـــــــــــــاتيږي‬
‫ممــــــــــــــــربان پکــــــــــــــــې خرڅيــــــــــــــــږي‬
‫ليـــــــــــــــــډران پکـــــــــــــــــې بـــــــــــــــــدليږي‬
‫نــــــــــه ټــــــــــاکلی څــــــــــه ائــــــــــني شــــــــــته‬
‫نـــــــــه متيـــــــــز د تـــــــــور او ســـــــــاني شـــــــــته‬
‫تـــــــــــش پـــــــــــه نـــــــــــوم جمهوريـــــــــــت دی‬
‫‪906‬‬
‫شــــــــا تــــــــه پــــــــټ تــــــــرې امريــــــــت دی‬
‫له سيايس ليډرانو نه د خلکو د اعتامد لرې کيدلو غټه وجه همدا ده چې دې خلکو‬
‫د ذايت مفادو او اللچ لااره قوم په تيارو کې پرېښود او خاله يې په هر ځای کې خالو مفادو‬
‫ته ترجيح ورکړه‪ .‬بله خربه دا ده هغه جمهوريت په کوم چې اصيل طاقت د عوامو په الس‬
‫کې وي هغه جمهوريت نشته‪ ،‬اګر که په ظاهره جمهوريت ښکاري خو په حقيقت کې يې په‬
‫شا امريت والړ دی‪ .‬په سيايس ليډرانو د اعتامد د ختمېدلو په باره کې قیس داسې وايي‪:‬‬
‫پـــــه رهربانـــــو مـــــو نـــــور ځـــــای د بـــــاور پـــــاتې نـــــه شـــــه‬
‫مــــونږ بــــه پــــه يــــو رنــــګ کــــې ليــــدل هغــــه بــــه نــــور اوخاتــــه‬
‫اخـــــر مـــــو ســـــاني ســـــاني د انصـــــاف کرســـــۍ تـــــه اوخېـــــژول‬
‫‪907‬‬
‫نتېجــــــه دا شــــــوه دوی د تــــــورو نــــــه هــــــم تــــــور اوخاتــــــه‬
‫نذير شموزي "پاکستاين رهرب ته" داسې وايي‪:‬‬
‫د غريــــــــــــــــب اوښــــــــــــــــکې خــــــــــــــــولې‬
‫فريادونــــــــــــــــــه‪ ،‬شــــــــــــــــــور‪ ،‬نــــــــــــــــــالې‬
‫نتېجــــــــــــــــــه یــــــــــــــــــې د غاصــــــــــــــــــب‬
‫د رشاب ډکــــــــــــــــــــــــــې پيــــــــــــــــــــــــــالې‬
‫دې احســــــــاس مــــــــې پــــــــه ســــــــينه کــــــــې‬
‫جــــــــــــــــوړې کــــــــــــــــړې دي چهــــــــــــــــالې‬
‫مــــــــا د خټــــــــو کــــــــور جــــــــوړ نــــــــه کــــــــړه‬

‫‪063‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫تـــــــــــــا ودانـــــــــــــې کـــــــــــــړې بنګلـــــــــــــې‬
‫مــــــونږ وې ملــــــک بــــــه ټــــــول اوچــــــت کــــــړې‬
‫‪900‬‬
‫خالـــــــــــــــه خېټـــــــــــــــه رصف پـــــــــــــــالې‬
‫امري فياض پريخېل "اوسنی سياست" داسې بيانوي‪:‬‬
‫دا وطــــــــــــــن زمــــــــــــــونږ وطــــــــــــــن دی دا رښــــــــــــــتيا ده‬
‫نـــــــــــــن اغيـــــــــــــارو جـــــــــــــوړه کـــــــــــــړې واوېـــــــــــــال ده‬
‫څـــــــــــــوک رښـــــــــــــتيا او څـــــــــــــوک دروغ رارسه کانـــــــــــــدي‬
‫پښـــــــــــتونخوا کـــــــــــې د کانګرســـــــــــو چغـــــــــــه بيـــــــــــا ده‬
‫دا وطــــــــن چــــــــې چــــــــا جــــــــوړ کــــــــړی دی خــــــــرب يــــــــم‬
‫چــــــــــــې ورکــــــــــــړې قربــــــــــــاين ورپکــــــــــــې چــــــــــــا ده‬
‫څـــــــــوک پښـــــــــتون او پنجـــــــــابی بلـــــــــوچ ســـــــــندهی يش‬
‫مهـــــــــــــــــاجر هندوســـــــــــــــــتانی بلـــــــــــــــــه بـــــــــــــــــال ده‬
‫پـــــــــه دې ملـــــــــک کـــــــــې نخښـــــــــانې د اســـــــــالم نشـــــــــته‬
‫‪901‬‬
‫دا خـــــــــــو ډلـــــــــــه د فـــــــــــوځي رسکـــــــــــار صـــــــــــفا ده‬
‫د ووټ په وخت کې د سيايس خلکو حاالت داسې بيانوي‪:‬‬
‫چـــــې پـــــه ووټونـــــو کـــــې د هـــــر يـــــو تـــــن پـــــه پښـــــو پرېـــــوتې‬
‫اوس خـــــو ممـــــربه ســـــتا رسه بـــــې رخـــــي خونـــــد نـــــه کـــــوي‬
‫چـــــــــې يش ووټونـــــــــه چينـــــــــدخان د پشـــــــــکال پيـــــــــدا يش‬
‫‪932‬‬
‫فياضــــــه دغــــــه موســــــمي مرشــــــي خونــــــد نــــــه کـــــــوي‬
‫او بل ځای کې داسې وايي‪:‬‬
‫بيـــــــا د ووټونـــــــو زمانـــــــه شـــــــوه مـــــــداريان ښـــــــکاره شـــــــو‬
‫‪939‬‬
‫بيـــــــا لېـــــــوين او ســـــــاېلني پـــــــه دې کوڅـــــــه تېريـــــــږي‬
‫او " د ووټ غل" تر رس خط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫بيــــــــــــا انتخــــــــــــاب دی ليــــــــــــډران پيــــــــــــدا شــــــــــــول‬
‫بيـــــــــــــا د غريبـــــــــــــو همـــــــــــــدردان پيـــــــــــــدا شـــــــــــــول‬
‫خدايــــــــــــه مــــــــــــونږ څــــــــــــه اوکــــــــــــړو ذرې ذرې شــــــــــــو‬
‫‪930‬‬
‫بيــــــــــا مــــــــــو د وچـــــــــــې مرشــــــــــان پيــــــــــدا شـــــــــــو‬

‫‪064‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫لنډه دا چې له سيايس ليډرانو نه خلکو ډېر زيات رس ټکولی او د دوی منافقت يې‬
‫هر ځای په ډاګه کړی دی‪ .‬په دې دور کې لکه څنګه چې وړاندې ذکر شول چې خلکو‬
‫باندې ډېرې سختې راغلې او سيايس خلکو يې مرسته و نه کړه‪ ،‬بلکې ډېر تش په نوم‬
‫سيايس خلک خو هم د سوات د خلکو په دې عذابولو کې رشيک هم وو‪ ،‬همدغه وجوهات‬
‫دي چې د سوات د خلکو پر سياست او سيايس ليډرانو باندې اعتامد ختم شوی دی‪.‬‬

‫توهّامت‬
‫توهم پرستي د پښتو ادب په هر دور کې موندی يش‪ ،‬دغه رنګ په دې دور کې هم‬
‫توهم پرستي په ادب کې ليدی يش‪ .‬مثالونه يې دا الندې ورکړل شوي دي‪.‬‬

‫بد نظر‬
‫پر يو ښايسته انسان يا بل يو څيز د بد نظر د اثر د مخنيوي مختلفې طريقې دي‪،‬‬
‫لکه د نظر نه يو څيز پټ ساتل يا ورته تعويذ په غاړه کول او نور‪ .‬په دې شعر کې هم د بد‬
‫نظر ذکر شوی دی‪:‬‬
‫نــــــــــــه لګــــــــــــي نظــــــــــــر د بــــــــــــد نظــــــــــــرو پــــــــــــرې‬
‫‪933‬‬
‫پـــــــــــټ مـــــــــــې کېنـــــــــــولی د زړه تـــــــــــل کـــــــــــې دی‬

‫کوډې‬
‫د دې دور په ادب کې د کوډو ذکر هم موندلی يش‪ ،‬کوډې جادو منرت او نورو ته‬
‫ويلې يش‪ .‬په دې ټاه کې د کوډو د مرۍ ذکر شوی دی‪:‬‬
‫ســــــــــــــــــرتګې دې بــــــــــــــــــې اثــــــــــــــــــره نــــــــــــــــــه دي‬
‫‪934‬‬
‫لکـــــــــه د کـــــــــوډو مـــــــــرۍ برګـــــــــې برګـــــــــې دينـــــــــه‬

‫تعويذونه‬
‫الئق زاده الئق په يو ازاد نظم "تعويذ" کې د تعويذ په باره کې داسې وايي‪:‬‬
‫زمـــــــــــــــا پـــــــــــــــه غـــــــــــــــاړه تعويـــــــــــــــذ‬
‫ســــــــــــــتا د غــــــــــــــرور پــــــــــــــه نامــــــــــــــه‬
‫"هاغـــــــــــــــــــه مـــــــــــــــــــال" ليکلـــــــــــــــــــی‬

‫‪060‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چـــــــې ماشـــــــوم تـــــــوب کـــــــې بـــــــه مـــــــونږ‬
‫وررسه ناســــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــت وو دواړه‬
‫تـــــــــــــــا بـــــــــــــــه ســـــــــــــــبق ويلـــــــــــــــو‬
‫مــــــــــا بــــــــــه دې مــــــــــخ تــــــــــه کتــــــــــل‬
‫مــــــــــــــــــــال بــــــــــــــــــــه زه وهلــــــــــــــــــــم‬
‫تــــــــــــــا بــــــــــــــه خنــــــــــــــدل راپــــــــــــــورې‬
‫زمـــــــــــــا پـــــــــــــه غـــــــــــــوږو کـــــــــــــې اوس‬
‫هاغــــــــــــــــــه خنــــــــــــــــــدا پرتــــــــــــــــــه ده‬
‫تـــــــــــــا د ځـــــــــــــوانۍ پـــــــــــــه درشـــــــــــــل‬
‫ايلــــــــــــــــــه قــــــــــــــــــدم اېښــــــــــــــــــی دی‬
‫ســــــــــــبق لــــــــــــه نــــــــــــه راځــــــــــــې اوس‬
‫زمــــــــــــــا بــــــــــــــې صــــــــــــــربه زړګــــــــــــــی‬
‫هــــــــــــــډو قــــــــــــــرار نــــــــــــــه کــــــــــــــوي‬
‫زه يــــــــــــــو تعويــــــــــــــذ پــــــــــــــه غــــــــــــــاړه‬
‫ســـــــــــــتا پـــــــــــــه لټـــــــــــــون ګرځمـــــــــــــه‬
‫دغـــــــــــــــــــــه بـــــــــــــــــــــاور لرمـــــــــــــــــــــه‬
‫چــــــــې ســــــــتا غــــــــرور بــــــــه يــــــــو ځــــــــل‬
‫دغـــــــــــــــــــه تعويـــــــــــــــــــذ مـــــــــــــــــــاتوي‬
‫ځکـــــــــــــه پـــــــــــــه دې پوهـــــــــــــه يـــــــــــــم‬
‫دا عقيـــــــــــــــــــــــــــــــده لرمـــــــــــــــــــــــــــــــه‬
‫مــــــــــال کــــــــــه "هــــــــــر څــــــــــه" کــــــــــوي‬
‫‪930‬‬
‫ولـــــــــــــــــې دروغ نـــــــــــــــــه وايـــــــــــــــــي‬
‫د سوات په خاوره د کوډو تعويذونو او د جادو اثرات د دې دور په ادب کې هم په‬
‫نظر راځي‪ .‬جادو او کوډې په هندوانو کې هم شته نو له دې وجې ډېر خلک دا څيز په دې‬
‫خاوره د هندویزم يوه اثر ګڼي‪ ،‬لکه څنګه چې د تاريخ نه هم په ډاګه دي چې په سوات د‬
‫هندو شاهي حکومت تر کايف وخته پورې موجود و‪.‬‬

‫‪066‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د اظهار پابندي‬
‫په دې دور کې هم ځينو خلکو د خالو خياالتو اظهار په ډاګه نه دی کړی‪ ،‬ځکه چې‬
‫هغوی څه نه څه مجبوريانو پابند کړي وو‪ .‬يو ليکوال د "پابندي" تر رس خط الندې داسې‬
‫اظهار کوي‪:‬‬
‫هــــــــيڅ نــــــــه شــــــــم ويلــــــــی پــــــــه ويلــــــــو پابنــــــــدي ده‬
‫‪936‬‬
‫خـــــــوار تـــــــه پـــــــه قـــــــدم پورتـــــــه کولـــــــو پابنـــــــدي ده‬
‫له ‪ ۲۱۱۳‬نه را په دېخوا چې په سوات کې کوم خراب حاالت رامخې ته کړی شوي‬
‫وو په دغه دوران کې هم ځينو طاقتونو خلک په ازادۍ رسه د خيال اظهار ته نه دي‬
‫پرېښودي او که چا څه لږ ډېر اظهار کړی هم دی نو هغوی ته ډېر ګران پرېوتی دی‪.‬‬

‫د ښځو ژوند‬
‫په دې دور کې د ښځو د ژوند او د حاالتو په حواله څه نه څه په ادب کې په نظر‬
‫راځي او د ښځو په حقله په سوچ فکر کې هم بدلون ښکاري‪ .‬فضل محمود روښان د يو څو‬
‫پښتنو مېرمنو په کارنامو مشتمل يو کتاب "رسه پښتنه په شنو جامو کې"‪ 937‬هم ليکلی دی‪.‬‬
‫په پښتنه ټولنه کې يو ډېر خراب رسم د سورې و چې په دښمنۍ کې به يې لور خور ورکوله‬
‫او روغه به يې وکړه‪ .‬دا رسم ديدار يوسفزي په يو نظم "سوره" کې غندلی دی‪ .‬د دغه نظم يو‬
‫څو شعرونه دا دي‪:‬‬
‫د ادم ځــــــــــامن بــــــــــاال دي د هــــــــــر رنګــــــــــه بندشــــــــــونو‬
‫د حـــــــوا مجبـــــــوره لـــــــور يـــــــم ځکـــــــه ښـــــــکار د نفرتونـــــــو‬
‫چــــــــې اوبــــــــه مــــــــدام بهيــــــــږي پــــــــه کمــــــــزورو ورخونــــــــو‬
‫د ژونــــدون پــــه دې مېلـــــه کــــې پـــــه ويړيــــا بېعـــــه خــــر څېـــــږم‬
‫چــــــې روانــــــه يــــــم لــــــه کــــــوره‪ ،‬د رواج ســــــولۍ تــــــه خېــــــژم‬
‫چـــــــا تړلـــــــې خويانـــــــدې لوڼـــــــه‪ ،‬د انـــــــا پـــــــه زنځريونـــــــو‬
‫چــــــا د کــــــور عــــــزت بــــــايللی‪ ،‬د ژونــــــدون پــــــه خواهشــــــونو‬
‫چـــــــا د عمـــــــر نـــــــازويل‪ ،‬قربـــــــان کـــــــړي پـــــــه رســـــــمونو‬
‫پــــــــه منکــــــــره روايــــــــاتو‪ ،‬څــــــــو څــــــــو ځلــــــــه قربــــــــانېږم‬
‫چــــــې روانــــــه يــــــم لــــــه کــــــوره‪ ،‬د رواج ســــــولۍ تــــــه خېــــــژم‬

‫‪067‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫څــــو بــــه کيــــږي پــــه جرګــــو کــــې‪ ،‬وېــــش زمــــونږ د تقــــديرونو‬
‫څـــــــو پـــــــه نـــــــوم بـــــــه د واده ځـــــــي‪ ،‬جنـــــــازې د ارمـــــــانونو‬
‫‪930‬‬
‫څــــــو بــــــه ځــــــانګي نصــــــيبونه‪ ،‬پــــــه صــــــليب د رواجونــــــو‬
‫پښتانه د لور په پيداکېدلو خفه کېږي او د زوی په پيدايښت خوشحالېږي او بيا زوی‬
‫ته د لور په نسبت زياته توجه ورکوي‪ ،‬ځکه خو يوه لور له خال پالر نه داسې ګيله کوي‪:‬‬
‫تـــــه زمـــــا ابـــــو يـــــې خـــــو زه ســـــتا نـــــه ګيلـــــه منـــــه ميـــــه‬
‫نـــــــن يـــــــې درتـــــــه واميـــــــه چـــــــې ولـــــــې زه غمژنـــــــه ميـــــــه‬
‫زمـــــا پـــــه پيـــــدائش بانـــــدې خفـــــه شـــــوې او زهـــــري شـــــولې‬
‫کلـــــه بـــــه غصـــــه شـــــوې او غصـــــې نـــــه بـــــه بـــــاهر شـــــولې‬
‫تــــا زمــــا ورورکــــی پــــه انګلــــش ســــکول کــــې داخــــل کــــړی دی‬
‫‪931‬‬
‫تـــــا خاـــــل مســـــتقبل دغـــــې طـــــرف تـــــه مائـــــل کـــــړی دی‬
‫قاسم رسحدي په پښتنه معارشه کې د ښځو د حاالتو عکايس په يو نظم "د ادم لور"‬
‫کې داسې کړې ده‪:‬‬
‫زه د ادم لـــــــــور يـــــــــم د دنيـــــــــا زېـــــــــب و زينـــــــــت ميـــــــــه‬
‫دلتــــــه کــــــې راحــــــت ميــــــه او هلتــــــه کــــــې جنــــــت ميــــــه‬
‫زه نـــــــــــوم د طاقـــــــــــت بهـــــــــــادرۍ او د غـــــــــــريت ميـــــــــــه‬
‫ګـــــــل ميـــــــه‪ ،‬ازغـــــــی ميـــــــه هـــــــم پاڼـــــــه د راحـــــــت ميـــــــه‬
‫وخــــــت او رواجونــــــو پــــــه پنجــــــرو کــــــې بنــــــدي کــــــړې يــــــم‬
‫ظلـــــــــم او زيـــــــــاتو زه د حـــــــــاالتو ژرنـــــــــده کـــــــــړې يـــــــــم‬
‫زه يــــــــوه خاموشــــــــه خــــــــامويش يــــــــم د صــــــــحرا هســــــــې‬
‫ښـــــکاري مـــــې پـــــه شـــــونډو د حرســـــت ډکـــــه خنـــــدا هســـــې‬
‫ژونــــــــد هســــــــې د رســــــــم پــــــــه تــــــــريو کــــــــې تېرومــــــــه زه‬
‫ميـــــــه پـــــــه تـــــــريو کـــــــې خـــــــو رڼـــــــا تـــــــل خورومـــــــه زه‬
‫زه هـــــم يـــــو طاقـــــت يـــــم خـــــو تړلـــــی بنـــــد پـــــه بنـــــد ميـــــه‬
‫څـــــــه اوکړمـــــــه ربـــــــه زه مجبـــــــور پـــــــه دغـــــــه ژونـــــــد ميـــــــه‬
‫مــــــــــــا پيغمــــــــــــربان او اوليــــــــــــا هــــــــــــم زېــــــــــــږويل دي‬
‫مـــــا ډېــــــر شـــــهيدان پــــــه خالــــــه غېـــــږ کــــــې ځنګــــــويل دي‬

‫‪060‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫مـــــــــا همـــــــــېش ورکـــــــــړې قربـــــــــاين انســـــــــانيت لـــــــــه ده‬
‫وينــــــه څــــــه؟ چــــــې مــــــا مينــــــه ورکــــــړې شــــــجاعت لــــــه ده‬
‫بيــــــــا هــــــــم زمــــــــا ژونــــــــد د رواجونــــــــو زولنــــــــو کــــــــې دی‬
‫‪942‬‬
‫رصف زمــــــا حــــــق زمــــــا د ديــــــن پــــــه ســــــياارو کــــــې دی‬
‫له ځينو رواجونو نه وتل خو واقعي د سړو لااره هم ګران وي‪ ،‬خو په ښځو د رواج‬
‫ډېرې پابنديانې پرتې دي‪ ،‬لکه مختيار بېګم چې وايي‪:‬‬
‫زه د رواج د وېــــــــــــــــرې نــــــــــــــــه شــــــــــــــــم درتلــــــــــــــــی‬
‫‪949‬‬
‫ســـــــــتا د خـــــــــاطره مـــــــــې ټـــــــــول چـــــــــم پرېښـــــــــوده‬
‫په ښځو د شعر و ادب پابنديانې هم وې او که چا به پټ په پټه څه وليکل نو هغه به‬
‫يې بيا هم ضايع کول چې کورواال ترې خرب نه يش‪ .‬که د چا په کور کې مور يا ښځې به‬
‫شاعري کوله نو سړو به دا د رشم خربه ګڼله او د بل چا په مخکې به يې د دې ذکر نه‬
‫کولو‪ 940.‬عبداللطيف شاهني "د مرشق پېغله" تر رسخط الندې د مرشق پېغله د مغرب له‬
‫پېغلې نه داسې غوره کوي‪:‬‬
‫مغـــــــــــرب هغســـــــــــې الډوب دی پـــــــــــه تيـــــــــــارو کـــــــــــې‬
‫د مرشــــــــــــــــقه نــــــــــــــــور ختلــــــــــــــــی دی صــــــــــــــــبا دی‬
‫د مغــــــــــــــرب پېغلــــــــــــــه اوده ده ســــــــــــــتړې ســــــــــــــتړې‬
‫د مرشـــــــــــق د پېغلـــــــــــې خـــــــــــوب خنـــــــــــدا خنـــــــــــدا دی‬
‫ټــــــول مغــــــرب بــــــه يــــــې پــــــه يــــــو قــــــدم قربــــــان کــــــړم‬
‫د مرشــــــــــــق د پېغلــــــــــــې ژونــــــــــــد حيــــــــــــا حيــــــــــــا دی‬
‫زه شــــــــاهني بــــــــه فخــــــــر ولــــــــې پــــــــه دې نــــــــه کــــــــړم‬
‫‪943‬‬
‫چــــــــې ســــــــاتلی يــــــــې نــــــــاموس د خاــــــــل بابــــــــا دی‬
‫د زنانه وو د پردې او برقعې په رس کولو ذکر قيس په دې هايکو کې داسې کوي‪:‬‬
‫بورقـــــــــــــه کـــــــــــــې پټـــــــــــــه ده د پونـــــــــــــدو پـــــــــــــورې‬
‫خــــــــــدای خــــــــــرب تــــــــــوره او کــــــــــه ســــــــــاينه بــــــــــه وي‬
‫‪944‬‬
‫دې تجســـــــــــس کـــــــــــې يـــــــــــې ښـــــــــــکال پټـــــــــــه ده‬
‫موالنا امري رحامن "د زنانه وو بې سرتي" داسې بيانوي‪:‬‬
‫بــــــې دينــــــي ډېــــــره شــــــوه د کــــــور ښــــــځې بهــــــر اوځــــــي‬

‫‪061‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ښـــــــــې رڼـــــــــا ســـــــــحر اوځـــــــــي دا څنګـــــــــه اميـــــــــان دی‬
‫پـــــــــــــــــــه رڼـــــــــــــــــــا ورځ اوځـــــــــــــــــــي د کـــــــــــــــــــوره‬
‫اکــــــــــــــــــــــــرث پــــــــــــــــــــــــه رس وي دا رستــــــــــــــــــــــــوره‬
‫چغــــــــــــــــــې خنــــــــــــــــــدا کــــــــــــــــــړي دا پــــــــــــــــــه زوره‬
‫اوبــــــه بهانــــــه کــــــړي دا پــــــه نيــــــت خــــــو د چکــــــر اوځــــــي‬
‫ښـــــــــې رڼـــــــــا ســـــــــحر اوځـــــــــي دا څنګـــــــــه اميـــــــــان دی‬
‫څـــــــــــوک بـــــــــــه بهانـــــــــــه کـــــــــــړي ځـــــــــــان لـــــــــــه اور‬
‫ګشـــــــــــــــتونه کـــــــــــــــړي د هـــــــــــــــر يـــــــــــــــو کـــــــــــــــور‬
‫هـــــــــــــــر يـــــــــــــــو ســـــــــــــــړي تـــــــــــــــه وايـــــــــــــــي ورور‬
‫خاونـــــد يـــــې مالســـــت وي دا تـــــرې پټـــــه پـــــه هـــــرن اوځـــــي‬
‫ښـــــــــې رڼـــــــــا ســـــــــحر اوځـــــــــي دا څنګـــــــــه اميـــــــــان دی‬
‫يــــــــــــــا کــــــــــــــه يش غــــــــــــــم ښــــــــــــــادي د کــــــــــــــيل‬
‫بيــــــــــــــا بــــــــــــــه دا ټــــــــــــــولې ښــــــــــــــځې زغــــــــــــــيل‬
‫هلتـــــــــــــــه ســـــــــــــــړي د هـــــــــــــــر يـــــــــــــــو کـــــــــــــــيل‬
‫بهانــــــه يــــــې غــــــم وي دا پــــــه زړه کــــــې پــــــه اخــــــرت اوځــــــي‬
‫ښـــــــــې رڼـــــــــا ســـــــــحر اوځـــــــــي دا څنګـــــــــه اميـــــــــان دی‬
‫څـــــــــــوک بـــــــــــه بابـــــــــــا ځانلـــــــــــه بهانـــــــــــه کـــــــــــړي‬
‫خـــــــــــــــرب بـــــــــــــــه ټـــــــــــــــولې زنانـــــــــــــــه کـــــــــــــــړي‬
‫نــــــــــــــرۍ جــــــــــــــامې رس بــــــــــــــه شــــــــــــــانه کــــــــــــــړي‬
‫دا يش رخصــــــــت‪ ،‬پــــــــه ســــــــړي ټولــــــــه ورځ نهــــــــر اوځــــــــي‬
‫ښـــــــــې رڼـــــــــا ســـــــــحر اوځـــــــــي دا څنګـــــــــه اميـــــــــان دی‬
‫يــــــــــــــا چــــــــــــــې اخــــــــــــــرت رانــــــــــــــزدې کيـــــــــــــــږي‬
‫ښـــــــــــــــــځې جـــــــــــــــــامو تـــــــــــــــــه خوشـــــــــــــــــحاليږي‬
‫خالـــــــــــــــو ســـــــــــــــړو تـــــــــــــــه بـــــــــــــــه قـــــــــــــــاريږي‬
‫جــــــامې زړې دي څنــــــګ پــــــه مــــــا بــــــه دا اخــــــرت اوځـــــــي‬
‫‪940‬‬
‫ښــــــــې رڼــــــــا ســــــــحر اوځــــــــي دا څنګــــــــه اميــــــــان دی‬
‫په سوات مينګوره ښار کې د جينکو د ګرځېدو په باره کې فضل خالق فضل داسې ليکي‪:‬‬

‫‪072‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ښــــــــــــــــکلی د ســــــــــــــــوات چينــــــــــــــــه بــــــــــــــــازار دی‬
‫پکـــــــــــــــــــې ســـــــــــــــــــېلونه خونـــــــــــــــــــد کـــــــــــــــــــوي‬
‫د جينکـــــــــــــــــــــــــو پکـــــــــــــــــــــــــې يلغـــــــــــــــــــــــــار دی‬
‫ســــــــــــــاني يــــــــــــــې رنګونــــــــــــــه خونــــــــــــــد کــــــــــــــوي‬
‫قطــــــــــــــــــار قطــــــــــــــــــار جينکــــــــــــــــــۍ راغلــــــــــــــــــې‬
‫پــــــــــــــــــه هــــــــــــــــــره الر جينکــــــــــــــــــۍ راغلــــــــــــــــــې‬
‫دا د بـــــــــــــــــــــــــازار جينکـــــــــــــــــــــــــۍ راغلـــــــــــــــــــــــــې‬
‫چــــــــــــال د هــــــــــــويس ســــــــــــور يــــــــــــې رخســــــــــــار دی‬
‫رسه څادرونـــــــــــــــــــــــــه خونـــــــــــــــــــــــــد کـــــــــــــــــــــــــوي‬
‫څـــــــــــــــوک ســـــــــــــــودا ګـــــــــــــــانو لـــــــــــــــه راغلـــــــــــــــې‬
‫څــــــــــــــــــوک خنــــــــــــــــــداګانو لــــــــــــــــــه راغلــــــــــــــــــې‬
‫څــــــــــــــوک خاــــــــــــــل يــــــــــــــارانو لــــــــــــــه راغلــــــــــــــې‬
‫ديـــــــــــــــــــدن پـــــــــــــــــــه هـــــــــــــــــــره يـــــــــــــــــــوه الر دی‬
‫دا بازارونــــــــــــــــــــــــــه خونــــــــــــــــــــــــــد کــــــــــــــــــــــــــوي‬
‫دا يـــــــــــــــــــــــــې ګنـــــــــــــــــــــــــاه ده د پالرانـــــــــــــــــــــــــو‬
‫د بـــــــــــــــــــــــــــې غريتـــــــــــــــــــــــــــه خاونـــــــــــــــــــــــــــدانو‬
‫د بــــــــــــــــــــــــــــې حيــــــــــــــــــــــــــــاو مرشــــــــــــــــــــــــــــانو‬
‫دا د فضـــــــــــــــــــــــل د خلـــــــــــــــــــــــې ګفتـــــــــــــــــــــــار دی‬
‫‪946‬‬
‫رښـــــــــــــــــتيا شـــــــــــــــــعرونه خونـــــــــــــــــد کـــــــــــــــــوي‬
‫قاري امري نواب په خال نظم "د فحاشۍ خالف" کې داسې ليکي‪:‬‬
‫پـــــــه کـــــــور د مســـــــلامن د فحاشـــــــۍ جـــــــوړې اډې شـــــــولې‬
‫څــــــــــــــه بــــــــــــــل شــــــــــــــانې نخــــــــــــــرې شــــــــــــــولې‬
‫تبـــاه يــــې شــــو اميــــان چـــې د وي يس آر چرچــــې خــــورې شــــولې‬
‫نـــــــــــــــو لـــــــــــــــرې يـــــــــــــــې برقعـــــــــــــــې شـــــــــــــــولې‬
‫نــــــور بربنــــــډ فوټــــــوان راځــــــي پــــــه اخبــــــاراتو رســــــالو کــــــې‬
‫جينکــــــــــــــــــــــــــۍ پکــــــــــــــــــــــــــې ګــــــــــــــــــــــــــډيږي‬
‫دا خــــــــــــــــــــل شــــــــــــــــــــو تبــــــــــــــــــــاه کيــــــــــــــــــــږي‬

‫‪079‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫پـــــه مـــــاحول او معـــــارشه کـــــې ډمګـــــريۍ چغـــــه خـــــوره شـــــوه‬
‫خرابــــــــــــــــــــــــــــه معــــــــــــــــــــــــــــارشه شــــــــــــــــــــــــــــوه‬
‫حيـــــــــا زمـــــــــونږ نـــــــــه الړه ډش انټينـــــــــا زمانـــــــــه شـــــــــوه‬
‫هـــــــــــــــر کـــــــــــــــور کـــــــــــــــې ډم خانـــــــــــــــه شـــــــــــــــوه‬
‫نــــو مخلــــوط تعلــــيم شــــو عــــام پــــه کــــالجونو يونيورســــټو کــــې‬
‫‪947‬‬
‫بـــــــــــــــــــې رشمـــــــــــــــــــه نـــــــــــــــــــه رشميـــــــــــــــــــږي‬
‫په دې شعرونو کې په اخبار‪ ،‬رساله‪ ،‬وي يس ار‪ ،‬ډش انټينا‪ ،‬مخلوط تعليم باندې‬
‫نيوکې شوي دي‪ .‬له دې نه پته لګي چې دلته په هر وخت کې يوه طبقه داسې موجوده‬
‫پاتې شوې‪ ،‬چې په هر قسمه ترقۍ يې تنقيد کړی دی‪ .‬د ټي وي د کتلو په باره کې داسې‬
‫وايي‪:‬‬
‫ټــــــــــي وي د هــــــــــر کــــــــــور مشــــــــــعله جــــــــــوړه شــــــــــوه‬
‫چـــــــــــــې پکـــــــــــــې فلـــــــــــــم ماشـــــــــــــومان ګـــــــــــــوري‬
‫اوالد رسه د والـــــــــــــــــــــــــــــــــدينو ناســـــــــــــــــــــــــــــــــت وي‬
‫ځوانــــــــــــان ال څــــــــــــه چــــــــــــې بوډاګــــــــــــان ګــــــــــــوري‬
‫چـــــــــــې پېغلـــــــــــې ناســـــــــــت وي زملـــــــــــي روڼـــــــــــو رسه‬
‫‪940‬‬
‫پکــــــــــــې بربنــــــــــــډ فحــــــــــــاش فوټــــــــــــوان ګــــــــــــوري‬
‫نذير شموزي د نن زمانې د پېغلې او د ميوند د ماللې موازنه داسې کړې ده‪:‬‬
‫پــــــه مکېــــــز مــــــې يــــــوه جــــــل تېــــــره شــــــوه خــــــوا کــــــې‬
‫مـــــــــــا تـــــــــــه يـــــــــــاده د مونـــــــــــدو ماللـــــــــــۍ شـــــــــــوه‬
‫چورلولـــــــــــه يـــــــــــې بټـــــــــــوه خالـــــــــــه هـــــــــــوا کـــــــــــې‬
‫رنګينــــــــه مــــــــې پــــــــه بــــــــريغ د ســــــــوچ نــــــــړۍ شــــــــوه‬
‫مـــــــــــــــا وې ای د قـــــــــــــــام خـــــــــــــــورلڼې واوره پنـــــــــــــــد‬
‫ســـــــــتا د شـــــــــونډو د لـــــــــپ ســـــــــټکو نشـــــــــته خونـــــــــد‬
‫ســــــــــــتا د وينــــــــــــې هغــــــــــــه رنــــــــــــګ د قــــــــــــدر وړ دی‬
‫چـــــــــــې عظمـــــــــــت د پښـــــــــــتنو تـــــــــــرې يش څرګنـــــــــــد‬
‫هـــــــــــا غـــــــــــه اوګـــــــــــوره نـــــــــــزدې و قنـــــــــــدهار تـــــــــــه‬
‫پــــــــــروت ملنــــــــــه کــــــــــې د غــــــــــره ښــــــــــکاري ميونــــــــــد‬

‫‪070‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ماللــــــــــــــــۍ د ننــــــــــــــــګ بــــــــــــــــريغ پــــــــــــــــه الس والړه‬
‫د وطـــــــــــــن زملـــــــــــــو تـــــــــــــه راز ښـــــــــــــايي د ژونـــــــــــــد‬
‫تـــــــــل ابـــــــــاد بـــــــــه پښـــــــــتانه وي پـــــــــه دنيـــــــــا کـــــــــې‬
‫دا ثبــــــــــوت مــــــــــې د ميونــــــــــد يــــــــــوه جينــــــــــۍ شــــــــــوه‬
‫پــــــه مکېــــــز مــــــې يــــــوه جــــــل تېــــــره شــــــوه خــــــوا کــــــې‬
‫‪941‬‬
‫مــــــــــا تــــــــــه يــــــــــاده د ميونــــــــــدو ماللــــــــــۍ شــــــــــوه‬
‫ډاکټر امري فياض د "بې حيا معارشه" تر رس خط الندې داسې ليکي‪:‬‬
‫راشــــــــــــــه دا خلــــــــــــــق بــــــــــــــې وفــــــــــــــا اوګــــــــــــــوره‬
‫نيمــــــــــــــې بربنــــــــــــــډې بــــــــــــــې حيــــــــــــــا اوګــــــــــــــوره‬
‫تـــــــــــه پـــــــــــه ملکونـــــــــــو ګرځېـــــــــــدلی بـــــــــــه يـــــــــــې‬
‫‪902‬‬
‫راشــــــــــــــــه د حســــــــــــــــن دا دنيــــــــــــــــا اوګــــــــــــــــوره‬

‫د کيل او ښار ژوند‬

‫الئق زاده الئق د ښار له ژوند نه رس ټکوي او د کليوال ژوند ستاينه کوي‪:‬‬
‫دلتـــــــــه ګـــــــــودر نشـــــــــته د پېغلـــــــــو تنورونـــــــــه نشـــــــــته‬
‫دلتـــــــه کـــــــې مســـــــتې چينـــــــې نشـــــــته چنارونـــــــه نشـــــــته‬
‫دلتـــــــــه حجـــــــــرو کـــــــــې د يـــــــــارانو محفلونـــــــــه نشـــــــــته‬
‫دلتــــــه پيکــــــه مــــــازيګری دی ځــــــه چــــــې کــــــيل تــــــه ځــــــو‬
‫‪909‬‬
‫دلتــــه کــــې نــــه ســــړی ســــړی دی ځــــه چــــې کــــيل تــــه ځــــو‬
‫د کــيل او د ښــار د ژونــد د هــر يــو خالــې خالــې فايــدې او نقصــانونه شــته‪ .‬پــه‬
‫دې شــعرونو کــې شــاعر چــې کومــو څيزونــو تــه اشــاره کــړې ده هغــه تنــور‪ ،‬ګــودر‪ ،‬چينــې‪،‬‬
‫چينارونه‪ ،‬حجرې‪ ،‬محفلونه‪ ،‬د مازيګر سيلونه او نور دي‪.‬‬

‫مېلې‬
‫په بر سوات کې د يوې هفته وارې مېلې په باره کې وکيل حکيمزی وايي چې څه‬
‫خواوشا شل دويشت کاله پخوا دا مېله د مټې د بازار په مينځ کې رشوع شوې وه‪ .‬دا مېله‬
‫به د هرې چارشنبې په ورځ کېدله‪ ،‬اوس دا مېله د سمبټ او د مټې په مينځ کې د ملنګ‬
‫خوړ په غاړه کېږي‪ .‬په دې مېله کې به اول اول خلقو رصف څاروي خرڅول خو بيا پکې‬
‫‪073‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫سمه والو ټوکي او ګوړه خرڅول رشوع کړل‪ ،‬نن صبا دا مېلې د ښارونو د جمعه بازار يا مينه‬
‫بازار حيثيت لري‪ 900 .‬په سوات کې دوه ځايونه د "مېله ګاه" په نوم ياد دي‪ .‬په بره درشخېله‬
‫درشخېله کې يو بازار وررسه پلو په مېله ګاه مشهور دی‪ ،‬بل په کبل تحصيل کې د کوټلۍ‬
‫په خوا کې مېله ګاه نومې کلی ودان دی‪ 903.‬له دې زړو نومونو نه پته لګي چې په سوات‬
‫کې د مېلو يو زوړ تاريخ موجود دی‪ .‬نن صبا په مټه‪ ،‬خوازه خېله او مينګوره کې هفته وارې‬
‫مېلې لګي‪ .‬د خوازه خېلې مېله رصف د څاروو ده او دې نورو مېلو کې هر څه خرڅيږي‪.‬‬
‫دلته په دې مېلو کې چې کوم څيزونه خرڅيږي په هغې کې چرګان‪ ،‬تيرت‪ ،‬خړمتيان‪،‬ايلۍ‪،‬‬
‫کونرتې ‪ ،‬طوطيان‪ ،‬زاړه استعامل شوي کوټونه‪،‬بنينونه‪ ،‬بوټان‪ ،‬څالۍ‪ ،‬د پالسټکو هر قسمه‬
‫پېزار‪ ،‬مسالې‪ ،‬ټوکي‪ ،‬ګوړه‪ ،‬چای‪ ،‬لوښي‪ ،‬پيالې‪ ،‬د څاروو دارو‪ ،‬د بنيادمو د پاره د الرې‬
‫کوڅې د پنساريانو دارو‪ ،‬د زراعت سامان‪ ،‬سبزيانې‪ ،‬مېوې او د دوی بوزغيل وغريه شامل‬
‫‪904‬‬
‫دي‪ .‬فالګر او مداريان پکې هم ناست وي خال کرتبونه ښايئ‪.‬‬

‫ګودر‬
‫د وخت په تېرېدو رسه ګودرونه هم ختم شول‪ ،‬د ګودرونو په ختمېدو چې شاعرانو‬
‫کوم ماتم کړی دی د هغې منونې دا دي‪:‬‬
‫نــــــــه رنګــــــــني ګلونــــــــو نــــــــه د جونــــــــو پــــــــرې ســــــــيلونه‬
‫‪900‬‬
‫خـــــــــايل خـــــــــايل شـــــــــو زمـــــــــونږ د کـــــــــيل ګودرونـــــــــه‬
‫او يو بل شاعر داسې وايي‪:‬‬
‫پـــــــــــــه ګودرونــــــــــــــو او چينــــــــــــــو چــــــــــــــې بــــــــــــــه وو‬
‫‪906‬‬
‫اوس د منګــــــــــــو هغــــــــــــه غوبــــــــــــل نــــــــــــه ويــــــــــــنم‬
‫کلــه چــې هــر کــيل او کــور تــه د اوبــو نلکــې ورســېدلې‪ ،‬نــو بيــا ګــودر تــه د تللــو‬
‫رضورت پـــاتې نـــه شـــو‪ .‬د ګـــودر خالـــې فايـــدې وې او جينکـــۍ بـــه ګـــودر تـــه پـــه دې‬
‫خوشـحالېدلې چـې هلتـه بـه يــې لـه نـورو جينکـو رسه خـربې اتــرې کـولې‪ ،‬ګـودر تـه تلــل‬
‫به يو قسم ته د تفريح ذريعه وه‪.‬‬

‫خان‬
‫خــان او ملــک د پښــتني ټــولنې اهــم جــز وي‪ .‬دا پــه هــر دور کــې پــه څــه نــه څــه‬
‫شـکل کـې پـه نظـر راځـي‪ .‬پـه تېـرو دورونــو کـې هـم د خـان ذکـر او د خـان د کـردار ذکــر‬
‫‪074‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫شــوی دی‪ .‬لــه هغـو دورونــو رسه د مــوازنې لاــاره دلتــه هــم د خــان ذکــر پــه دې بــاب کــې‬
‫لټـوو چــې پتــه ولګـي چــې پــه مختلفـو دورونــو کــې د خـان پــه کــار کـردار او حيثيــت کــې‬
‫څه ډول بدلون راغلی دی‪ .‬د خان په باره کې قاسم رسحدي داسې ليکي‪:‬‬
‫منـــــــــــزری د ځنګـــــــــــل هلتـــــــــــه خـــــــــــان بهـــــــــــادر دی‬
‫خــــــــان زمــــــــونږ د کــــــــيل دلتــــــــه پــــــــه مــــــــونږ نــــــــر دی‬
‫پـــــــه عـــــــادت کـــــــې نـــــــه‪ ،‬خصـــــــلت کـــــــې رسه يـــــــو دي‬
‫منــــــــــــزری زمــــــــــــونږ د خانــــــــــــه ډېــــــــــــر بهــــــــــــرت دی‬
‫منـــــــــــزری چـــــــــــې خېټـــــــــــه ډکـــــــــــه کـــــــــــړي روان يش‬
‫زمــــــــونږ خــــــــان پــــــــه ډکــــــــه خېټــــــــه کــــــــې نهــــــــر دی‬
‫منــــــــــــزری چرتــــــــــــه د يــــــــــــخ ســــــــــــوري د النــــــــــــدې‬
‫ځـــــــان اوده کـــــــړي بـــــــس د هـــــــر څـــــــه بـــــــې خـــــــرب دی‬
‫منـــــــزری پـــــــه چـــــــا بـــــــې وجـــــــې حملـــــــه نـــــــه کـــــــړي‬
‫زمــــــــونږ خــــــــان دی چــــــــې هــــــــر وخــــــــت حملــــــــه اور دی‬
‫منـــــــــــــــــــــزری د ضـــــــــــــــــــــابطو رسه پابنـــــــــــــــــــــد دی‬
‫‪907‬‬
‫ضــــــــــابطې دلتــــــــــه د خــــــــــان د خاــــــــــو ټــــــــــوکر دی‬
‫د سوات په معارشه کې خان او ملک داسې کردارونه دي چې له اول نه په نظر‬
‫راځي خو ورو ورو د دوی په کار او اختيار کې کمی هم په نظر راځي‪ .‬په دې دور کې که د‬
‫خان ذکر راځي خو هومره اهميت يې نه دی پاتې کوم چې په وړومبو دورونو کې و‪.‬‬

‫کسبګر‬
‫پراچه‪ ،‬نايي‪ ،‬اينګر‪ ،‬ترکاڼ‪ ،‬جالوان‪ ،‬زرګر او وغريه ته کسبګر ويلی يش‪.‬کسبګر دوه‬
‫قسمه وي‪ ،‬يو قسم کسبګر له پخوا راهييس د خلکو خدمت په يوه ټوټه زمکه يا په دانو‬
‫کوي‪ ،‬لکه جالوان‪ ،‬اينګر‪ ،‬نايي‪ ،‬غوبه‪ ،‬پراچه‪ ،‬داروغه‪ ،‬دهويب‪ ،‬ابو وړی او وغريه‪ .‬دويم قسم‬
‫هغه کسبګر دي چې د خلکو خدمت په دانو يا په زمکه نه کوي خو د خدمت په بدله کې‬
‫نقدې پيسې اخيل‪ ،‬لکه زرګر‪ ،‬تييل‪ ،‬درزي‪ ،‬ننداف‪ ،‬جوال‪ ،‬ډبګر‪ ،‬مسني ګر‪ ،‬کوالل‪ ،‬شاخېل‬
‫وغريه‪ .‬ډبګر‪ ،‬ننداف‪ ،‬شاخېل‪ ،‬داروغه‪ ،‬دهويب‪ ،‬غوبه‪ ،‬ابو وړی او کخی اوس نشته‪ .‬دغه‬
‫کسبګرو ته سوشل ګروپس ویل کېږي‪ .‬دوی له يوې وينې رسه تعلق نه لري او د قبيلې‬
‫لوازمات نه يش پوره کولی او په تعداد کې کم وي نو ځکه د قبيلې په تعريف کې نه‬
‫‪070‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫راځي‪ 900.‬مياګان‪ ،‬پري زادګان‪ ،‬صاحبزادګان‪ ،‬اخون زادګان او ماليان هم سوشل ګروپس‬
‫دي خو قبيلې نه دي‪ .‬هر څوک ميا مال‪ ،‬پري زاده ‪ ،‬اخون زاده‪ ،‬صاحبزاده او کسبګر‬
‫جوړېدی يش‪ .‬د سوات تاريخ د دې خربې ګواه دی چې دلته ډېر يوسفزي د دوتر په‬
‫خالسېدو غېر پښتانه شوي او کسبګر شوي دي‪ .‬دغسې ډېر غري يوسفزي په مالدارۍ‪ ،‬په‬
‫دوتر اغستو او د پښتنو رسه په خالوۍ يوسفزي پښتانه شوي دي‪ .‬دغه خلک نه يواځې د‬
‫کورنو او د افرادو په شکل کې پښتانه شوي دي‪ ،‬بلکې لوی لوی خېلونه لکه سيبوجني کې‬
‫دوه غټ خېلونه‪ ،‬په حسن خېل‪ ،‬نکره دين خېل کې دوه خېلونه او په مامت خېل کې يو‬
‫‪901‬‬
‫خېل غېر يوسفزي وصيل يوسفزي شوي دي‪.‬‬

‫ترقي پسند ادب‬

‫د رياستي دور د ادب پر ضد د دې دور ادب ترقي پسند دی او د معارشې د هرې‬
‫طبقې خربه يې په څه نه څه رنګ کې کړې ده‪ ،‬لکه په دې نظم کې د يوې ماشومې‬
‫شاونکۍ په باره کې يو شاعر داسې ليکي‪:‬‬
‫دا وړه اکـــــــــــــــه پکـــــــــــــــه ناســـــــــــــــته شـــــــــــــــاونکۍ ده‬
‫کــــــــه ســــــــاتلې پــــــــه صــــــــحرا کــــــــې چــــــــا هوســــــــۍ ده‬
‫راتـــــــــــــه ښـــــــــــــکاري د دې غرونـــــــــــــو شـــــــــــــهزادګۍ ده‬
‫يـــــــــــــا د باغـــــــــــــه شـــــــــــــوکولې چـــــــــــــا غـــــــــــــوټۍ ده‬
‫خــــــــدای خـــــــــرب چـــــــــې دا د کـــــــــوم بـــــــــوډا منســـــــــۍ ده‬
‫د خاـــــــــــــــل مـــــــــــــــور د ارمـــــــــــــــانونو دنيـــــــــــــــاګۍ ده‬
‫د جهانـــــــــــــــــه نـــــــــــــــــا خـــــــــــــــــربه ال کمکـــــــــــــــــۍ ده‬
‫رڼـــــــــــايي ورځينـــــــــــي خيـــــــــــژي جـــــــــــوړ ســـــــــــاوږمۍ ده‬
‫پــــــــــه دې غرونــــــــــو کــــــــــې مــــــــــې اوليــــــــــده يــــــــــواځې‬
‫لکــــــــــه ګــــــــــل ځانلــــــــــه والړ وي پــــــــــه صــــــــــحرا کــــــــــې‬
‫د خاــــــــل ژونــــــــد د شــــــــب و روز نــــــــه خــــــــرب نــــــــه شــــــــوه‬
‫چــــــــې څــــــــه کيــــــــږي څــــــــه روان دي پــــــــه دنيــــــــا کــــــــې‬
‫دا دی وخـــــــــــــــــــت د دې د لوبـــــــــــــــــــو خنـــــــــــــــــــداګانو‬
‫غــــــــم د کــــــــور ورتــــــــه پــــــــه غــــــــاړه مجبــــــــورۍ کــــــــړې‬
‫د دې ورځــــــــــــــــــــې د ســــــــــــــــــــبق د مدرســــــــــــــــــــو دي‬
‫‪076‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ترېنــــــــــــه پـــــــــــــاتې داخــــــــــــربې غريبـــــــــــــۍ کـــــــــــــړې‬
‫ډېـــــــــرې جونـــــــــه ماشـــــــــومان پـــــــــه پښـــــــــتونخوا کـــــــــې‬
‫ژونـــــــــــد د غـــــــــــم او د خـــــــــــوارۍ تېـــــــــــروي داســــــــــــې‬
‫څــــــــــو بــــــــــه حــــــــــال وي دا زمــــــــــا د قــــــــــام د لوڼــــــــــو‬
‫‪962‬‬
‫زمانـــــــــه بـــــــــه يـــــــــې تـــــــــر څـــــــــو زېـــــــــروي داســـــــــې‬
‫يو بل شاعر په دې هايکو کې د يوې غريبې پېغلې ستړي او سخت ژوند ته داسې‬
‫اشاره کړې ده‪:‬‬
‫څـــــــــاروي دې رس وخـــــــــوري ورشـــــــــو تـــــــــه مـــــــــه ځـــــــــه‬
‫واورې وريــــــــــــــــــــــږي ده يخنــــــــــــــــــــــي لېــــــــــــــــــــــونۍ‬
‫‪969‬‬
‫يــــــــا مــــــــې شــــــــړۍ واخلــــــــه نــــــــاجوړه بــــــــه شــــــــې‬
‫د مزدور په باره کې رحيم داسې ليکي‪:‬‬
‫پـــــــــــــــه دنيـــــــــــــــا کـــــــــــــــې کـــــــــــــــه ښـــــــــــــــکال ده‬
‫کـــــــــــــــــــه څـــــــــــــــــــه حســـــــــــــــــــن او ځـــــــــــــــــــال ده‬
‫وداين ده کــــــــــــــــــــــــــــــــــــــه ښــــــــــــــــــــــــــــــــــــــادي ده‬
‫کـــــــــــــــــــه ايجـــــــــــــــــــاد کـــــــــــــــــــه ابـــــــــــــــــــادي ده‬
‫کــــــــــــــــــــــــــه زمــــــــــــــــــــــــــا او ســــــــــــــــــــــــــتا ارام دی‬
‫يــــــــــــــــــا د ژونــــــــــــــــــد دا ټــــــــــــــــــول نظــــــــــــــــــام دی‬
‫کارخـــــــــــــــــــــــانې دي کـــــــــــــــــــــــه تعمـــــــــــــــــــــــري دی‬
‫دا نهرونــــــــــــــــــــــــــه کــــــــــــــــــــــــــه بهــــــــــــــــــــــــــري دی‬
‫خوراکونــــــــــــــــــــــــــه کــــــــــــــــــــــــــه غلــــــــــــــــــــــــــې دي‬
‫کـــــــــــــــــــه کورونـــــــــــــــــــه يـــــــــــــــــــا محلـــــــــــــــــــې دي‬
‫کـــــــــــــــــــه يـــــــــــــــــــو ښـــــــــــــــــــکلی عـــــــــــــــــــامرت دی‬
‫يــــــــــــــــــا د هــــــــــــــــــر قســــــــــــــــــمه راحـــــــــــــــــــت دی‬
‫د دې ټولـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــو نعمتونـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــو‬
‫د دې عــــــــــــــــــــــــــــــــــــــيش او عرشــــــــــــــــــــــــــــــــــــــتونو‬
‫پــــــــــــــــــه شــــــــــــــــــا الس د يــــــــــــــــــو مــــــــــــــــــزدور دی‬
‫‪960‬‬
‫خـــــــــــــــــو پخالـــــــــــــــــه ډېـــــــــــــــــر مجبـــــــــــــــــور دی‬

‫‪077‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د سوات په پښتو ادب کې په ارتقايئ انداز مونږ ته پته لګي چې ورو ورو د معارشيت‬
‫مسايلو او د عامو خلکو د مسايلو ذکر پکې په نظر راځي‪ .‬په خصويص توګه د رياستي دور‬
‫په ادب کې دا قسمه موضوعات د نشت برابر دي‪.‬‬

‫واده‬
‫د واده د رسمونو ذکر په وړومبو بابونو کې هم شوی‪ ،‬خو د دې دور په ادب کې هم د‬
‫واده بعضې رسمونه ياد شوي دي‪ .‬اول په غوښتانه کې چې د جينۍ پالر يا مور له کومې‬
‫روپۍ ورکوي هغې ته ګل وايي‪ .‬له دې نه وروسته د هلک کورواال به په ګڼه د جينۍ کور ته‬
‫الړل او هلته به يې خوړل څښل وکړل‪ ،‬دې ته به يې خوړه ويله‪ .‬بيا د واده نېټه وټاکلی يش‪،‬‬
‫پخوا به يې "اوږی سېر يا تويانه" او د "جينۍ د رس پيسې" هم اخستې او دې عمل ته به‬
‫ېې "پرېکون" ويلو‪ .‬پخوا به له واده نه يوه ورځ مخکې د هلک له کور نه د واده سامان لکه‬
‫کټ‪ ،‬کرسۍ او نور لوښي لرګي به د جينۍ کور ته په دې غرض اوړلی کېدل چې صبا پرې‬
‫د واده جنج درون ښکاره يش‪ .‬ياده دې وي چې دا ټول څيزونه به د هلک کورواال اخستيل‬
‫وو‪ .‬اول اول دلته کې د جهيز او داج هيڅ رواج نه وه خو اوس موجود دی‪ .‬پخوا به واده په‬
‫ډولۍ کې اوړی شه‪ ،‬نايئ به خال "جلب" غوښته او د ناوې د رخصتۍ په وخت به د "نغري‬
‫د برې غاړې" مطالبه کېدله‪ .‬په ډولۍ پسې به په الرې ډول رسنا غږولی شول‪ .‬پخوا به د‬
‫واده په موقعه د چم ګاونډ او کلوېغۍ خلکو د واده کورواال ته چای ډوډۍ کوله‪ .‬نن صبا‬
‫نکاح يا مخکې شوې وي او يا د واده په ورځ د هلک يا د جينۍ په کور کې ويش‪ .‬د واده په‬
‫اوومه ورځ به جينۍ يوې ورځې له د پالر کور ته تلله‪ ،‬دې ته به يې "وومه" ويله او د ځان‬
‫رسه چې به يې د خوراک څه څيزونه اوړل‪ ،‬نو دې ته به يې "خونی" ويلو‪ .‬څه ورځې وروستو‬
‫به جينۍ د خاوند د کور نه د پالر کره تله او هلته به يې يو څو ورځې تېرولې‪ ،‬دې ته به يې‬
‫"خاه ارته" ويله‪ .‬د واده نه پس په وړومبي ځل د هلک او جينۍ مېالوېدلو ته به يې‬
‫"ساخته" ويله‪ .‬نن صبا چې کوم بدلون راغلی دی هغه په "پرېکون" کې دی‪ ،‬چې د‬
‫پرېکون النجه اوس نشته‪ .‬البته "د واده نېټه" د دواړو کورنو په مشوره ټاکلی يش‪ ،‬جهيز او‬
‫‪963‬‬
‫داج نن صبا ډېر عام شوی دی‪.‬‬

‫د هلک په پيدائش خوشحايل‬

‫پخوا به د هلک په کېدلو ډمامه کېدله‪ ،‬نايي ته به د خالو نائکانو خال خالوان او‬

‫‪070‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ياران دوستان معلوم وو‪ ،‬نو هغه به د هر چا په دروازه کې ډمامه وهله او دا به يې هم وې‬
‫چې د فالين ځوی شوی دی‪ .‬اوس د هلک په کېدلو څوک ډمامې نه وهي خو که څوک‬
‫‪964‬‬
‫خرب يش نو امبارکۍ له وريش‪.‬‬

‫د ماشوم سنت‬
‫پخوا به د هلک په سنتو هم ښادي کېدله‪ ،‬نايي به ډېر خوشحاله و‪ ،‬ځکه د هغه به‬
‫څه سامان لکه پياله‪ ،‬کنډولی‪ ،‬سلور‪ ،‬بړسنت تواليي او جوړه جامې په الس ورغلې‪ .‬د ماشوم‬
‫د سنت کولو په موقعه به ډمې هم ګډېدې‪ ،‬لکه يو شاعر چې وايي‪:‬‬
‫واده ســــــــــنت کــــــــــې چــــــــــې بــــــــــه ډمــــــــــې راغلــــــــــې‬
‫‪960‬‬
‫هغــــــــــه ربــــــــــاب‪ ،‬ســــــــــتار‪ ،‬متبــــــــــل نــــــــــه ويــــــــــنم‬
‫‪966‬‬
‫اوس خلک ماشوم په وړوکوايل په هساتال کې سنت کړي او څوک هډو خرب نه يش‪.‬‬

‫مړی او جنازه‬
‫پخوا به د مړي ماښامونه‪ ،‬جمعې‪ ،‬درېمې او تلينونه ډېر په اهتامم رسه کېدل‪ ،‬خو‬
‫اوس دې کې بدلون راغلی دی‪ .‬خلک د مړو ماښامونه او جمعې نه کوي او له درېمې‬
‫ورځې نه پس خريات کوي‪ .‬د چا د مرګ اعالن په ګرځنده الوډ سايکرو او يا په جامعتونو‬
‫کې ويش‪ ،‬بيا د کيل خلک خاله چاري‪ ،‬کشۍ او بېلچه واخيل او قرب وکني او جنازه ويش‪،‬‬
‫پخوا به په جنازه کې ډېر کم خلک والړ وو او نور به شاته والړ وو او جنازه به يې نه کوله خو‬
‫نن صبا ټول خلک په جنازه ودريږي‪ 967.‬بعضې خلک له جنازې نه اول يا وروسته اسقاط‬
‫هم ورکوي‪ .‬دا اسقاط په حارضه جمع کې هر سړي ته د دېرشو روپو نه واخله تر سلو روپو‬
‫پورې ورکوي‪ .‬تر درېو ورځو پورې د چم ګاونډ خلک د غم کورواال ته ډوډۍ کوي او د هغوی‬
‫د ټولو مېلمنو انتظام د چم ګاونډ خلک پخاله کوي‪ 960.‬اول به يې په اسقاط کې ګوړه او‬
‫صابن هم ورکوه‪.‬‬

‫جامه پيزار‬
‫په ژوند د نوي دور د ترقۍ اثرات د خلکو په جامه پيزار کې هم په نظر راځي‪ ،‬لکه‬
‫څنګه چې يې په دې شعرونو کې اظهار شوی دی‪:‬‬

‫‪071‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د پرتــــــــــــــــوګ رسه ټــــــــــــــــايي تړلــــــــــــــــې ګرځــــــــــــــــي‬
‫مـــــــا پـــــــه ســـــــوات کـــــــې داســـــــې خلـــــــق اوليـــــــد يـــــــاره‬
‫داســــــــــــــې وايــــــــــــــي دا يــــــــــــــې شــــــــــــــغل د "وايل" وه‬
‫‪961‬‬
‫ځکــــــــه دوی پــــــــرې عاشــــــــقان شــــــــو بــــــــې اختيــــــــاره‬
‫پخوا به مرشانو ساني لټي (پټکی) تړلو او پڼې به يې په پښو کولې او د هلکانو به‬
‫تېله دارې يا ساده ټوپۍ پر رس وې‪ ،‬خو اوس دغه درې واړه څيزونه په نظر نه راځي‪ ،‬زياتره‬
‫خلک رستور ګرځي او د مرشانو نرۍ ټوپۍ پر رسوي او په ژمي کې ډېر کم خلک پکول پر‬
‫رسکوي‪ .‬پټکی يا دستار د پښتون د شان يوه نخښه ده‪ ،‬دا د مرشۍ لااره د عالمت په توګه‬
‫هم استعامليږي‪ .‬خوشحال خان هم وييل دي‪:‬‬
‫چــــــــــــــــــې دســــــــــــــــــتار تــــــــــــــــــړي هــــــــــــــــــزار دي‬
‫د دســـــــــــــــــتار ســـــــــــــــــړي پـــــــــــــــــه شـــــــــــــــــامر دي‬
‫پټکی د علميت يوه نخښه هم پاتې شوې‪ ،‬خو د وخت په تېرېدو رسه خلکو پټکی‬
‫هسې پر رس يوې چريړې تړلو ته ووې‪ .‬او رنګ د پټکي وقار ختم شه‪ .‬محمد ګل منصور په‬
‫دې هايکو کې پټکی داسې ياد کړی دی‪:‬‬
‫هســــــــــې پــــــــــه رس بانــــــــــدې چــــــــــريړه مــــــــــه تــــــــــړه‬
‫کـــــــــه دې "پټکـــــــــی" خـــــــــوښ وي نـــــــــو دومـــــــــره وهـــــــــه‬
‫‪972‬‬
‫چـــــــــــې دې بالښـــــــــــت تـــــــــــه رضورت نـــــــــــه راځـــــــــــي‬
‫په اوړي د څرمنو ساکې څالۍ او غريبان د پالسټکو چال يا څالۍ او په ژمي کې د‬
‫څرمنې يا د پالسټکو بوټان د جرابو رسه په خاو کوي‪ .‬په ژمي کې زياتره خلک څادر‪ ،‬بالوز‪،‬‬
‫‪979‬‬
‫جريس او کوټ اغوندي‪ .‬د شړۍ رواج ختم شوی دی‪.‬‬

‫خوراک‬
‫پخوا د سوات د خلکو زيات خوراک وريژې وې ځکه خو دا متل مشهور دی چې "‬
‫سواتی زوړ يش خو په وريژو موړ نه يش"‪ .‬له دې نه عالوه به يې د اوربشو ډوډۍ هم‬
‫پخولې‪ ،‬د شوملو مستو نه عالوه به په اينګولو کې د باتينګڼو کړي او سابه وو‪ ،‬اوس ټول‬
‫خلک سحر چای ډوډۍ خوري‪ .‬غريبانان د بېګا نه پاتې د جوارو يا د غنمو سړه ډوډۍ‬
‫خوري او مالداران په سحر کې پراټه خوري‪ .‬غرمه ټول خلک زياتره د غنمو ډوډۍ خوري او‬

‫‪002‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫وررسه سبزي‪ ،‬غوښه يا بل څه اينګولی وي‪ .‬ماښام د سيند د غاړې خلک زياتره وريژې‬
‫پخوي او د درو خلک د غنمو يا د ژوارو ډوډۍ خوري‪ .‬وربشې خو اوس د رسه څوک خوري‬
‫نه او د جوارو د ډوډۍ رواج هم کم شوی دی‪ .‬د څاروو د کموايل په وجه شوملې ماسته هم‬
‫کم شوي دي خو د دې په ځای خلک سبزيانې‪ ،‬غوښې او نورو اينګويل خوري‪ .‬د چای‬
‫استعامل ډېر عام دی‪ 970.‬له دې نه عالوه شوملې‪ ،‬پياز‪ ،‬ګوړه‪ ،‬پيتي‪ ،‬دال او نور څيزونه هم‬
‫د سوات د خلکو په خوراک کې شامل دي او په دې الندينو شعرونو کې يې ذکر شوی دی‪.‬‬
‫ســـــــړه روټـــــــۍ خـــــــوراک شـــــــوملو‪ ،‬پيـــــــازو او ګـــــــوړې رسه‬
‫‪973‬‬
‫هغـــــه مريګـــــاټ‪ ،‬هغـــــه چينـــــدخ‪ ،‬هغـــــه ګنـــــډل نـــــه ويـــــنم‬
‫پيتي او دال په دې شعر کې ذکر شوي دي‪:‬‬
‫هغــــــه پيتــــــي او دال پــــــه جمــــــع چــــــې خــــــوړل بــــــه مــــــونږه‬
‫‪974‬‬
‫هغـــــــه روټـــــــۍ اوس رشاکـــــــت رسه خـــــــوړل نـــــــه ويـــــــنم‬
‫د سوات په ثقافتي ارتقا کې د خوراکونو ارتقايي سفر هم شامل دی او دلته هم‬
‫مختلف قسمه خوراکونه په هوټلو کې پخولی يش‪ ،‬خو په دې شعرونو او حوالو کې چې کوم‬
‫خوراکونه ذکر شول دا د عامو خلکو خوراکونه دي او دا د سوات خال کلتوري خوراکونه‬
‫دي‪.‬‬

‫د مهيانو ښکار‬
‫د سوات سيند او وررسه خوا او شا ته واړه واړه خوړونه د مهيانو د ښکار د پاره ډېر‬
‫مشهور دي‪ ،‬خو اوس خلکو د مهيانو ښکار په غري قانوين طريقه رشوع کړی دی او مهيانو‬
‫ته د بجلۍ کرنټونه ورکوي او په دې طريقه مهيان ډېر کم شوي دي‪ .‬د مهيانو په ښکار کې‬
‫د ظلم زيايت طرف ته د خلکو توجه راګرځولو باره کې هم ليکواالنو کوشش کړی دی‪ .‬په‬
‫دې حقله يوه کتابچه "ما ته غوږ شئ"‪ 970‬په نوم هم چاپ شوې‪ ،‬چې خلکو ته پکې د مهيانو‬
‫مهيانو د ښکار په باره کې د بيدارۍ خربې شوي دي‪.‬‬

‫فصلونه‬
‫د سوات مشهور فصلونه غنم‪ ،‬جوار او وريژې دي‪ .‬نن صبا د اوبو الندې زياتره او څه‬
‫نه څه د وچوبې زمکې هم د هر قسمه مېوه دارو ونو بوټو نه ډکې دي‪ .‬هر ځای د مڼو‪،‬‬
‫املوکو‪ ،‬الوچو‪ ،‬خوبانو او شلتاالنو باغونه دي‪ .‬له دې نه عالوه په غري مېوه دارو ونو کې‬
‫‪009‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫ساېردار‪ ،‬شنډۍ‪ ،‬کيکر او ګريي وغريه شامل دي‪ .‬د دې باغونو له وجې نه د شولو‪ ،‬جوارو‬
‫او غنمو پيداوار کم شوی دی‪ .‬په سبزو کې پياز‪ ،‬ټامټر‪ ،‬اوږه‪ ،‬تور باتينګڼ‪،‬بېنډۍ‪ ،‬مولۍ‪،‬‬
‫الو‪ ،‬ټېار‪ ،‬مټر‪ ،‬کدوان‪ ،‬کولت‪ ،‬او تورۍ کرېلې هم کري‪ .‬دلته به په يو وخت کې خلکو ګني‬
‫او مالوچ هم کرل‪ .‬مالوچ به يې په ارش راټولول او د خلکو کره به څرخې لګېدلې وې په‬
‫هغې به يې ترې تارونه جوړول او بيا به جوالګانو خلکو ته د رضورت نور څيزونه ترې جوړول‪.‬‬
‫شولې به خلکو ټکولې خو اوس د شولو لااره مشينان را اووتل‪ ،‬ګني او مالوچ اوس په سوات‬
‫کې نشته‪ 976.‬د سوات په تاريخ کې دا دور هم ډېر اهميت لري ځکه چې په دې دور کې د‬
‫سوات خلک له ډېرو ستونزو رسه مخامخ شول او سوات د ډېرو وجوهاتو په بنا د ټولې نړۍ‬
‫د توجه مرکز وګرځېده‪.‬‬

‫‪000‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫د دې باب خالصه‬
‫د يويشتمې پېړۍ په رشوع کېدو چې په نړيوال سياست‪ ،‬مواصالتو‪ ،‬ساينس‬
‫ټيکنالوجي او نورو حاالتو کې کوم بدلون راغی نو د دغه بدلون څه نه څه اثرات د سوات په‬
‫پښتو ادب او ثقافت هم پرېوتل‪.‬‬
‫په دې دور کې د سوات په پښتو ادب کې افسانې او ناولونه د تېر شوو دورونو په‬
‫نسبت زيات ليکل شوي‪ ،‬خو د ډرامې صنف په دې دور کې هيڅ ترقي نه ده کړې‪ .‬د اديب‬
‫تحقيق په لړ کې د شاعرانو ‪ ،‬اديبانو او د صوفيانو او وليانو تذکرې ليکل شوي دي‪ .‬د‬
‫ماشومانو صوتونه او د ماشومانو لوبې هم په ادب کې څه نه څه ښکاري‪ .‬په ادب کې‬
‫اسالمي موضوعات دومره ډېر نه دي البته د نعتونو مجموعې کايف ليکل شوي او په ځينو‬
‫مذهبي موضوعاتو ځانله جدا کتابونه ليکل شوي دي‪.‬‬
‫په دې دور کې صحافتي ادب هم ډېر پرمختګ کړی او د پښتو نوې نوې رسالې‬
‫مينځ ته راغلې دي‪ .‬په اديب اصنافو کې غزل‪ ،‬نظم‪ ،‬ازاد نظم‪ ،‬چاربيته‪ ،‬سندره‪ ،‬لوبه‪ ،‬مرثيه‬
‫او نور ليکل شوي دي‪ .‬نوی جاپاين صنف "هايکو" چې پښتو ته راغلی‪ ،‬په دې دور کې يې‬
‫په سوات کې هم ترقي کړې ده‪ .‬د فرانسوي ژبې يو نوی صنف "درېواله" په دې دور کې په‬
‫وړومبي ځل په پښتو ادب کې متعارف شوی دی‪ .‬د دې دور پر ادب د انګرېزۍ ژبې او ادب‬
‫او د انفارمېشن ټيکنالوجي ښکاره اثرات پرېوتيل دي‪ .‬د مغريب ملکونو اثرات او د جديديت‬
‫اثرات په ادب او کلتور ښکاره شوي دي‪ .‬پښتو‪ ،‬پښتونويل‪ ،‬پښتو ژبه‪ ،‬له سوات او پښتونخوا‬
‫رسه مينه هم په دې دور کې ښکارېږي‪.‬‬
‫د سوات د ښځينه سندرغاړو ذکر په ادب کې موندل کېږي‪ .‬د يوولسم ستمرب او د‬
‫افغان جنګ اثرات هم د سوات پر ادب شوي دي‪ .‬په ادب کې د سوات پر خرابو حاالتو وير‬
‫وينا شوې او د امن په رضورت زور ورکړی شوی دی‪ .‬د دې دور په ادب کې د کشمري او‬
‫فلسطني په باره کې هم شاعرانو او ليکواالنو د خالو خياالتو اظهار کړی دی‪ ،‬لکه د تېر دور‬
‫په شان په دې دور کې هم له سياست او سيايس ليډرانو نه د نفرت اظهار شوی دی او د‬
‫انقالب چغه وهل شوې ده‪.‬‬
‫په توهامتو کې د بد نظر او کوډو تعويذونو ذکر شوی دی‪ .‬په ټولنه د ماډرنيزم او د‬
‫ټي وي او ډش اثراتو او په خصويص توګه د ښځو په ازاد ګرځېدو او د هغوی په فېشن ډېرې‬
‫نيوکې شوي دي‪ .‬د ټولنې د مختلفو طبقو‪ ،‬يعنې د خان‪ ،‬مزدور او کسبګر ذکر په ادب کې‬
‫‪003‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫شوی دی‪ .‬د غم ښادۍ رسم و رواج‪ ،‬خوراک‪ ،‬فصلونه‪ ،‬جامه پيزار‪ ،‬کيل کلوېغۍ‪ ،‬ارش‬
‫غوبل‪ ،‬د مېلو او نورو بحث هم د دې دور د ادب موضوعات دي‪ .‬په دې دور کې د تېرو‬
‫دورونو په نسبت د واده په رسمونو کې کايف بدلون ښکاري‪ ،‬لنډه خربه دا چې د دې دور‬
‫په تهذيب او ثقافت کې چې څومره بدلون يا ترقي راغلې ده نو هغه تر ډېره حده په ادب‬
‫کې ښکارېږي‪.‬‬

‫‪004‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫حوالې‬
‫‪1‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Crises and Reconciliation in Swat, Pakistaniaat: A Journal of Pakistan‬‬
‫‪Studies, Vol. 3, No. 1 (2011), p. 60 available at www.Pakistaniaat.org/article/viewarticle/7969‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Sultan-i-Rome, Swat A Critical Analysis, New Delhi, Institute of Peace and Conflict‬‬
‫‪Studies New Delhi India, IPCS Research Papers 18, January 2009, p.2.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Ibid., p.11.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Ibid., p. 8.‬‬
‫‪5‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬تغمې (افسانې)‪.۲۱۱۲ ،‬‬
‫‪6‬حکيمزے‪ ،‬بدرالحکيم‪ .‬دا مزے غوڅول غواړي‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪7‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬شليديل تارونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬ډايريکټورېټ آف کلچر خېرب پښتونخوا‪.۲۱۹۲ ،‬‬
‫‪0‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .،‬ماته آئينه (د افسانو مجموعه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪1‬خان‪ ،‬پائنده محمد‪ .‬الله او بهګوان (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬باګرام پښتو اديب جرګه‪.۲۱۱۲ ،‬‬
‫‪92‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬سکندر اعظم‪ ،‬مينګوره‪ ،‬افغان اکېډمي‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪99‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم‪ .‬ګاللۍ (ناول)‪،‬پېښور‪ ،‬دانش خارندويه ټولنه‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪90‬روغانے‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬کوربانه خيالونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۷ ،۲۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪93‬د يوسفزو ګ لونه‪ ،‬دېولۍ‪ ،‬يوسفزۍ پښتو اديب ټولنه دېولۍ سوات‪.۲۱۹۱ ،‬‬
‫‪94‬حيدر‪ ،‬غالم حيدر‪ .‬د صحرا ونه سعودي عرب‪ ،‬پښتو اديب غورځنګ الرياض‪.۲۱۱۷ ،‬‬
‫‪ 90‬منصور‪ ،‬محمد ګل‪ .‬زما د لرې وطن ياره‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪.۲۱۱۸،‬‬
‫‪ 96‬د ايلم ګلونه‪ ،‬بريکوټ‪ ،‬ايلم پښتو اديب ټولنه بريکوټ سوات‪.۲۱۱۷ ،‬‬
‫‪97‬‬
‫افغاين‪ ،‬ابوالعطاء مولوي عبدالبصري نعامين حنفي‪ .‬د تصوف ځالنده ستوري خزينةاالولياء‪ ،‬مينګوره‪ ،‬حق ميډيا‬
‫رسوسز‪.۲۱۱۲ ،‬‬
‫‪90‬قيس‪ ،‬محمد حنيف‪ .‬نوي نعتونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬زېب آرټ پبلرشز‪.‬‬
‫‪ 91‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬جلوې (نعتيه مجموعه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۲۱۱۷ ،‬‬
‫‪02‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬ائے ګنبد خرضى‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪09‬الئق ‪ ،‬الئق زاده‪ .‬رازونياز (نعتيه مجموعه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬ميالد هاوس‪.۲۱۹۹ ،‬‬
‫‪00‬فاين‪ ،‬عبدالجميل‪ .‬و رفعنا لک ذکرک‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪.۲۱۹۷،‬‬
‫‪03‬طالب‪ ،‬عزيزالرحامن عزيز‪ .‬ګډ وډ لعلونه‪.۲۱۹۷ ،‬‬
‫‪04‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬پروفېرس‪ ،‬په پښتو کښې د ماشومانو سندرې او صوتونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪،‬‬
‫‪۹۳ ،۹۱۸۸‬مخ‪.‬‬
‫‪00‬يوسفزے‪،‬ډاکټر ديدار‪ .‬زرغون زېري (د ماشو مانو نظمونه) ‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۲۱۱۹ ،‬‬
‫‪06‬خاکي‪ ،‬شاه وزير خان‪ .‬د سوات لرغون ې لوبې‪ ،‬مشموله‪ ،‬درے مياشتنۍ مينه‪ ،‬سوات‪ ،‬وړومبے جلد‪ ،‬دوېمه شامره‪،‬‬
‫(کال ‪ ۳۲ ،)۲۱۱۷‬مخ‪.‬‬
‫‪07‬حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪۲۸۷ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪00‬نادان‪ ،‬محمد اقبال‪ .‬تيندكونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‪ ،‬جون ‪۲۳ ،۲۱۱۹‬مخ‪.‬‬
‫‪01‬همدغه اثر‪ ۲۸،‬مخ‪.‬‬
‫‪000‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪32‬همدغه اثر‪ ۲۸،‬مخ‪.‬‬

‫‪۳1‬‬
‫‪Yousafzai, Rafiullah, Journalism in Swat, (M.A. Thesis), Department of Journalism and‬‬
‫‪41Mass Communication, University of Peshawar, Session: 1111-111۳, p‬‬
‫‪32‬دیناخیل‪ ،‬محمد عيل‪ .‬سوات کی ادبی تنظیمیں‪ ،‬مشمولہ‪ ،‬روزنامہ چاند‪ ،‬سوات‪ ،‬جلد‪ ،۹۹ :‬شامرہ‪ ۲۹( ،۹ :‬دسمرب‬
‫‪)۲۱۹۷‬‬
‫‪33‬دېولۍ‪ ،‬ابراهيم‪ .‬د مورنو ژبو عاملي ورځ پښتو او پښتانه‪ ،‬مسموله‪ ،‬درې مياشتنۍ مينه‪ ،‬سوات‪ ،‬جلد‪ ،۹ :‬ګڼه‪۷ :‬‬
‫(مارچ ‪ ۸۹ ،)۲۱۱۱‬مخ‪.‬‬
‫‪34‬ګلرنګزے‪ ،‬حميد اقبال‪ .‬پاڅون او خالصون‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۱۸ ،۲۱۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪30‬رضا‪ ،‬محمد رضا خان‪ .‬ژوند په رېګزار‪۹۷۹ ،۲۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪36‬عظيم‪ ،‬فضل عظيم‪ .‬د سوات د سيمې زدوکونکو ماشومانو ته (نظم) مشموله‪ ،‬درې مياشتنۍ مينه‪ ،‬سوات‪ ،‬جلد‪،۹ :‬‬
‫شامره‪( ،۹ :‬اکتوبر‪ ،‬نومرب‪ ،‬دسمرب ‪۷۱ ،)۲۱۱۷‬مخ‪.‬‬
‫‪37‬قيس‪ ،‬حنيف‪ .‬بله شونټۍ‪ .‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۱۲ ،۲۱۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪30‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬تاله مېدان‪ .‬مينګوره‪ ،‬ګرافکس ورلډ‪ ۸۷ ،۲۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪31‬منصور‪ ،‬محمد ګل‪ .‬مونږ خو دواړه لېوين يو‪۷۸ ،۲۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪42‬ثاقب‪ ،‬محمد الياس‪ .‬د مرن په څريه‪ ،‬کبل سوات‪ ،‬جان کتاب کور‪۹۷۱ ،۲۱۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 49‬اخرت‪ ،‬اخرت حسني‪ .‬ژوندي سازونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۱۸ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪40‬همدغه اثر‪ ۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪43‬همدغه اثر‪ ۸۹،‬مخ‪.‬‬
‫‪44‬همدغه اثر‪ ۹۲۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 40‬پريخېل‪ ،‬ډاکټر امري فياض او فضل رازق شهاب‪ .‬يو طرز دوه خيالونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪ ۷۱ ، ۲۱۱۳‬مخ‪.‬‬
‫‪46‬همدغه اثر‪۹۲۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪47‬اخرت‪ ،‬اخرت حسني‪ .‬ژوندي سازونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۷۳ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪40‬منصور‪ ،‬محمد ګل‪ .‬اوس بنګړي چاله واخلم‪۷۸ ،۲۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪41‬شاه‪ ،‬سيد افضل‪ .‬يس اېل آيئ (نظم)‪ ،‬مشموله‪ ،‬درې مياشتنۍ مينه‪ ،‬سوات‪ ،‬جلد‪ ،۹ :‬ګڼه‪( ،۷ :‬جون ‪،)۲۱۱۱‬‬
‫‪۷۹‬مخ‪.‬‬
‫‪02‬ساجد‪ ،‬شريزاده‪ .‬چغه‪ ،‬فروری ‪۹۹ ،۲۱۱۱‬مخ‪.‬‬
‫‪09‬خان‪ ،‬شېر عامل‪ .‬انسان د سفر په الره‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۹۱۷ ،۹۱۲ ،۲۱۱۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪00‬فضل‪ ،‬فضل خالق‪ .‬پرخه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۹۳،۹۸ ،۲۱۱۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪03‬هاليل‪ ،‬مولوي محمد اکرم‪ .‬د منزل نخښې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۱۱ ،۲۱۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪04‬برکت‪ ،‬برکت عيل‪ .‬مات وزرونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۹۹۱ ،۹۹۷،۲۱۱۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪00‬ثاقب‪ ،‬محمد الياس‪ .‬د مرن په څريه‪ ،‬کبل سوات‪ ،‬جان کتاب کور‪۹۱ ،۲۱۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪06‬خاکي‪ ،‬شاه وزير خان‪ .‬په ټاه کښې د سرتګو هر اړخيز جاج‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۸ ،۲۱۹۲ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪07‬همدغه اثر‪ ۲۳ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪006‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪00‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬لېونتوب‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش کتابتون‪ ۹۲۱ ،۹۲۷ ،۲۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪01‬شموزے‪ ،‬محمد نذير‪ .‬د احساس اوازونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۲۳ ،۲۱۹۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪62‬ننګيالے‪ ،‬جمعه دوست‪ .‬ننګيالے‪ ۱۸ ،۲۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪69‬حرست‪ ،‬طاهر شاه‪ .‬ديوان حرست‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشزاينډ بکسيلرز‪۷۹ ،۲۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪60‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬شبنم په ګلو‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش خارندويه ټولنه‪ ،‬مئ ‪ ۳ ،۲۱۱۷‬مخ‪.‬‬
‫‪ 63‬بريالے‪ ،‬حکيم الله‪ .‬زرغون فکرونه‪۹۱ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪64‬ګل رنګزۍ‪ ،‬حميد اقبال‪ .‬نوے ساز نوې نغمه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۱ ،۹۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪60‬هاليل‪ ،‬مولوي محمد اکرم‪ .‬د منزل نخښې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۸۱ ،۲۱۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪66‬جميل احمد‪ ،‬خادم‪( .‬پېشند ګلو)‪ ،‬مشموله د منزل نخښې‪ ،‬مصنف مولوي محمد اکرم هاليل‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز‬
‫پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۲ ،۲۱۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪67‬هاليل‪ ،‬مولوي محمد اکرم‪ .‬د منزل نخښې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۳۱ ،۲۱۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪60‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬لېونتوب‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش کتابتون‪ ۷۹ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪61‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬تاله مېدان‪ .‬مينګوره‪ ،‬ګرافکس ورلډ‪ ۷۸ ،۲۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪72‬محمود حاجی‪ .‬چنار چې ګل شی‪ ۷۱ ،]۲۱۱۹[ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪79‬دولت خېل‪ ،‬بخت زر درياب‪ .‬موج‪ ،‬سعودي عرب‪ ،‬پښتو اديب رڼا الرياض‪۹۷۹ ،۲۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪70‬يوسفزے‪ ،‬محمد ابراهيم شبنم‪ .‬د اشاړي ګل‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۳۱ ،۲۱۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪73‬حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪ ۲۸۱ ،۲۳۱ ،۲۱۱۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪74‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬فنکار نه مري‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪ ۲۱۱،۲۹۱ ،۲۱۹۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪70‬همدغه اثر ‪ ۲۱۱ -۲۱۱‬مخونه‪.‬‬
‫‪76‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک‪ .‬زۀ انتظار کومه ستا د سرتګو‪ ،‬کبل‪ ،‬جان کتاب کور‪ ۲۸ ،۲۳ ،۲۱۹۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪77‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬تاله مېدان‪ .‬مينګوره‪ ،‬ګرافکس ورلډ‪ ۹۱ ،۲۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪70‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬زلزلې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۲۱ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪71‬شموزے‪ ،‬محمد نذير‪ .‬د احساس اوازونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۱۸،۱۱ ،۲۱۹۱،‬مخونه‪.‬‬
‫‪02‬همدغه اثر‪۹۳۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪09‬پريخېل‪ ،‬ډاکټر امري فياض‪ .‬ژوندي خيالونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۷۲ ،۲۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪00‬يوسفزے‪ ،‬ساالر‪ .‬په ساندو کښې سندرې‪ ۱۱ ،۲۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪03‬خاکي‪ ،‬شاه وزير خان‪ .‬په ټاه کښې د سرتګو هر اړخيز جاج‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪،۲۱۹۲ ،‬‬
‫‪۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪04‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬تاله ميدان‪ .‬مينګوره‪ ،‬ګرافکس ورلډ‪ ۹۲۹ ،۲۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪00‬دلګري‪ ،‬شري بهادرخان‪ .‬خوره دېوال‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‪ ۹۷۲ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪06‬شموزے‪ ،‬محمد نذير‪ .‬د احساس اوازونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۲۱۱ ،۲۱۸ ،۲۱۹۱،‬مخونه‪.‬‬
‫‪07‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬تاله مېدان‪ .‬مينګوره‪ ،‬ګرافکس ورلډ‪ ۹۹۹ ،۹۹۱ ،۲۱۱۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪00‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬زلزلې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۷۱ ،۷۸ ، ،۲۱۱۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪01‬همدغه اثر‪۱۸ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪007‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪12‬همدغه اثر‪۹۹۸ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪19‬بريالے‪ ،‬حکيم الله‪ .‬زرغون فکرونه‪ ۹۲ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪10‬همدغه اثر‪ ۲۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪13‬قيس‪ ،‬حنيف‪ .‬بله شونټۍ‪ .‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۷۷ ،۲۱۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪14‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬سوات نامه جواب نامه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۲۷ ،۲۱۱۹،‬مخ‪.‬‬
‫‪10‬همدغه اثر‪ ۲۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪16‬صابر‪ ،‬صابر احمد‪ .‬ساني رښتيا‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنزپبلرشز اينډ بلسيلرز‪ ۲۹۸ ،۲۱۹۲،‬مخ‪.‬‬
‫‪17‬همدغه اثر‪ ۲۲۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪10‬ساجد‪ ،‬شريزاده‪ .‬چغه‪ ،‬فروری ‪ ۱۲ ،۲۱۱۱‬مخ‪.‬‬
‫‪11‬ننګيالے‪ ،‬جمعه دوست‪ .‬سوات پرهر پرهر‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز ‪ ،‬جنوری ‪۹۲ ،۲۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪922‬همدغه اثر‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 929‬ظاهر‪ ،‬شهريار‪ .‬تا نۀ وې چې ګل راوړه‪ ،‬تاڼه‪ ،‬تاڼه اديب ټولنه‪ ۲۹ ،۲۱ ،۲۱۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪920‬دولت خېل‪ ،‬بخت زر درياب‪ .‬موج‪ ،‬سعودي عرب‪ ،‬پښتو اديب رڼا الرياض‪۹۳۱ ،۲۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪923‬ثاقب‪ ،‬محمد الياس‪ .‬د مرن په څريه‪ ،‬کبل سوات‪ ،‬جان کتاب کور‪ ۹۷۱ ،۹۷۷ ،۲۱۹۲ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪924‬منصور‪ ،‬محمد ګل‪ .‬اوس بنګړي چاله واخلم‪ ۸۱ ،۸۷ ،۲۱۹۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪920‬همدغه اثر‪ ۱۸ ،۱۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪926‬کاکا خېل‪ ،‬سيد محمدتقويم الحق‪( .‬مقدمه)‪ ،‬مخزن‪ ،‬مصنف‪ :‬اخون دروېزه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪،۹۱۸۳/۹۱۹۱ ،‬ل مخ‪.‬‬
‫‪927‬رضا‪ ،‬محمد رضا خان‪ .‬سواته چا هيڅ اونۀ وې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۲۷ ،۲۷ ،۲۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪920‬ننګيالے‪ ،‬جمعه دوست‪ .‬سوات پرهر پرهر‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز ‪ ،‬جنوری ‪۹۷ ،۲۱۹۱‬مخ‪.‬‬
‫‪921‬منصور‪ ،‬محمد ګل‪ .‬اوس بنګړي چاله واخلم‪۹۹ ،۲۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ 992‬نادان‪ ،‬محمد اقبال‪ .‬ستړے ژوند‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۹۱۱ -۹۱۳ ،۲۱۹۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪999‬برکت‪ ،‬برکت عيل‪ .‬مات وزرونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۲۱۹ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪990‬دولت خېل‪ ،‬بخت زر درياب‪ ،‬موج‪ ،‬سعودي عرب‪ ،‬پښتو اديب رڼا الرياض‪۹۲۷ ،۲۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪993‬يوسفزے‪ ،‬ضياءالدين‪ .‬امن ټين ګ ساتل جهاد دے (نظم)‪ ،‬مشموله‪ ،‬درې مياشتنۍ مينه‪ ،‬سوات‪ ،‬جلد‪ ،۲ :‬ګڼه‪۹ :‬‬
‫(اپرېل ـ جون ‪۱۸ ،)۲۱۱۳‬مخ‪.‬‬
‫‪994‬دولت خېل‪ ،‬بخت زر درياب‪ .‬موج‪ ،‬سعودي عرب‪ ،‬پښتو اديب رڼا الرياض‪۹۹۷ ،۲۱۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪990‬رسحدي‪ ،‬قاسم‪ .‬زېږون‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۷۳ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪996‬قيس‪ ،‬حنيف‪ .‬بله شونټۍ‪ .‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۷۹ ،۲۱۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪997‬همدغه اثر‪۷۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪990‬بريکوټي‪ ،‬حاجي محمد ابراهيم‪ .‬رسې سکروټې‪ ،‬کراچۍ‪ ،‬سوات پښتو اديب ګلونه‪۹۱۲ ،۲۱۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪991‬همدغه اثر‪۹۱۷،‬مخ‪.‬‬
‫‪902‬همدغه اثر‪۹۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪909‬برکت‪ ،‬برکت عيل‪ .‬مات وزرونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۲۷۷ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪000‬‬
‫اووم باب ‪ /‬په يويشتمه پېړۍ کې د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪900‬صابر‪ ،‬صابر احمد‪ .‬ساني رښتيا‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنزپبلرشز اينډ بلسيلرز‪۹۹۱ ،۲۱۹۲،‬مخ‪.‬‬
‫‪903‬همدغه اثر‪۹۹۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪904‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬زلزلې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۱۸ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪900‬مخلص‪ ،‬عبدالقهار‪ .‬د حق چغه‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي پبلرشز‪۷۱۳ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪906‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬زلزلې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۱۲،۱۷ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪907‬قيس‪ ،‬حنيف‪ .‬بله شونټۍ‪ .‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۲۷ ،۲۱۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪900‬شموزے‪ ،‬محمد نذير‪ .‬د احساس اوازونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۲۹۳ ،۲۱۹۱،‬مخ‪.‬‬
‫‪901‬پريخېل‪ ،‬ډاکټر امري فياض‪ .‬ژوندي خيالونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۲۹ ،۲۱ ،۲۱۱۹ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪932‬همدغه اثر‪۷۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪939‬همدغه اثر‪ ۱۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪930‬همدغه اثر‪۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪933‬کسکر‪ ،‬سکندر حيات‪ .‬ګله ګرے‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۱ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪934‬خاکي‪ ،‬شاه وزير خان‪ .‬په ټاه کښ ې د سرتګو هر اړخيز جاج‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪،۲۱۹۲ ،‬‬
‫‪۷۱‬مخ‪.‬‬
‫‪930‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬لېونتوب‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش کتابتون‪ ۹۱۹ ،۹۱۱ ،۲۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪936‬بريالے‪ ،‬حکيم الله‪ .‬زرغون فکرونه‪ ۷۲ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪937‬روښان‪ ،‬فضل محمود‪ .‬رسه پښته په شنو جامو كښې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬ګرافكس ورلډ‪.۲۱۱۳ ،‬‬
‫‪930‬يوسفزے‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬تاله ميدان‪ .‬مينګوره‪ ،‬ګرافکس ورلډ‪۹۹ ،۲۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪931‬منري‪ ،‬تاج منري‪ .‬ژوندے احساس‪ ،‬مينګوره‪ ،‬حق ميډيا رسوسز‪۹۹ ،۲۱۱۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪942‬رسحدي‪ ،‬قاسم‪ .‬زېږون‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۲۹۹ -۲۱۹ ،۲۱۱۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪949‬بېګم‪ ،‬مختيار‪ .‬د ارمان چغه‪۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪940‬همدغه اثر‪۹۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪943‬شاهني‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬اوګوره ته ماته ستا نظر کښې څنګه ښکارم‪ ،‬کبل‪ ،‬جان کتاب کور‪۹۱۷ ،۹۱۷ ،۲۱۹۹ ،‬‬
‫مخونه‪.‬‬
‫‪944‬قيس‪ ،‬حنيف‪ .‬بله شونټۍ‪ .‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۱۱ ،۲۱۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪940‬اسالماوري‪ ،‬موالنا امري رحامن قادري‪ .‬د ملغلرو کان (ديوان امري رحامن)‪ ،‬اسالم پور سوات‪ ،‬حاجي محمد ظاهر‬
‫جيولرز اينډ سنز‪۹۷۳ ،۲۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪946‬فضل‪ ،‬فضل خالق‪ .‬پرخه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۲۹ ،۲۱ ،۲۱۱۷ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪947‬امري نواب‪ ،‬قاري‪ .‬د وخت چغه (انقاليب نظمونه)‪ ۸ ،۲۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪940‬همدغه اثر‪۲۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪941‬شموزے‪ ،‬محمد نذير‪ .‬د احساس اوازونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۹۷۹ ،۹۷۱ ،۲۱۹۱،‬مخونه‪.‬‬
‫‪902‬پريخېل‪ ،‬ډاکټر امري فياض‪ .‬ژوندي خيالونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪ ۳۹ ،۲۱۱۹ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪909‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬تۀ به ما يادوې‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪۹۳۱ ،۲۱۹۲ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪900‬حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ ،‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪۲۸۲ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪903‬حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ .‬دغه زمونږ کلے دے‪۹۱۸ ،۲۱۱۷ ،‬مخ‪.‬‬

‫‪001‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪904‬حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪۲۸۷ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪900‬دلګري‪ ،‬شري بهادرخان‪ .‬خوره دېوال‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‪ ۹۷۱،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪906‬نادان‪ ،‬محمد اقبال‪ .‬تيندكونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز‪ ،‬جون ‪ ۲۹ ،۲۱۱۹‬مخ‪.‬‬
‫‪907‬رسحدي‪ ،‬قاسم‪ .‬زېږون‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۲۹ ،۲۱۱۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪900‬حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪۹۸۲ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪901‬همدغه اثر‪۹۸۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪962‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬زلزلې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۱۷ ،۹۱۷ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪969‬قيس‪ ،‬حنيف‪ .‬بله شونټۍ‪ .‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۱۹ ،۲۱۱۳،‬مخ‪.‬‬
‫‪960‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬زلزلې‪ ۷۸،۷۱ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪963‬حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪ ۲۹۲ - ۲۱۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪964‬همدغه اثر‪۲۹۷ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪960‬نادان‪ ،‬محمد اقبال‪ .‬تيندكونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‪ ،‬جون ‪ ۲۳ ،۲۱۱۹‬مخ‪.‬‬
‫‪ 966‬حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ ،‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪967‬همدغه اثر‪ ۲۹۱ -۲۹۳ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪960‬ديناخېل‪ ،‬محمد عيل‪ .‬د سوات د غرئيزو عالقو د غم رسم و رواج‪ ،‬مشموله‪ ،‬درې مياشتيني مشال‪ ،‬تخت بهايئ‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹ :‬ګڼه‪( ۹ :‬مئي جون جواليئ ‪۷۸ ،)۲۱۹۲‬مخ‪.‬‬
‫‪961‬شموزے‪ ،‬محمد نذير‪ .‬مينه او غمونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز اينډ بکسيلرز‪۹۸۸ ،۲۱۹۲،‬مخ‪.‬‬
‫‪972‬منصور‪ ،‬محمد ګل‪ .‬اوس بنګړي چاله واخلم‪۹۲۱ ،۲۱۹۱ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪979‬حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪۲۱۹ ،۲۱۱۳ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪970‬همدغه اثر‪ ۲۳۹ ،۲۳۱،‬مخونه‪.‬‬
‫‪973‬نادان‪ ،‬محمد اقبال‪ .‬تيندكونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‪ ،‬جون ‪۲۸ ،۲۱۱۹‬مخ‪.‬‬
‫‪974‬همدغه اثر‪۲۸ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪970‬يوسفزے‪ ،‬ضياءالدين‪ .‬ماته غوږ شئ‪ ،‬سوات‪ ،‬پرائېوېټ سکول مينېجمنټ ايسويس اېشن‪.۲۱۱۷ ،‬‬
‫‪976‬حکيمزے‪ ،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪ ۲۳۷ ،۲۳۷ ،۲۱۱۳ ،‬مخونه‪.‬‬

‫‪012‬‬
 ‫اتم باب‬
‫خالصه‬

‫په تاريخي دستاويزاتو کې له ټولو نه اول د سوات ذکر يو يوناين تاريخاوه اريان‬
‫)‪ (Arrian‬کړی دی‪ .‬د چني يو سيالين هيون سانګ سوات د ‪ u-chang-na‬او ‪ Udyana‬په‬
‫نوم ياد کړی دی‪ .‬په رګ وېد کې سوات د سواستو په نوم ياد شوی دی‪ .‬په ‪ ۷۲۳‬ق ـ م کې‬
‫سکندر اعظم پر سوات حمله کړې وه‪ .‬له سکندر نه وړاندې راجه ارنس په ‪ ۷۷۷‬قبل مسيح‬
‫کې د سوات حاکم و‪ .‬د يونانيانو له زوال نه بعد په ‪ ۷۲۹‬ق‪ .‬م کې دلته چندر ګات موريه په‬
‫اقتدار کې راغی‪ .‬د اشوکا په دور کې بدهـ مت سوات ته راغی او ښه ترقي يې وکړه‪ .‬اشوکا‬
‫د چندر ګات موريه ملسی و‪ ،‬فاهيان په ‪ ۷۱۷‬عيسوي کې په سوات کې د بدهـ مت د‬
‫عروج ذکر کړی‪ ،‬خو په ‪ ۹۷۱‬عيسوي کې چې کله هيون سانګ راغلی‪ ،‬نو بدهـ مت بيا په‬
‫زوال و‪ .‬د منځنۍ اسيا يوې کډوالې قبيلې کشان هم په سوات کې حکومت کړی دی‪ .‬په‬
‫‪ ۳۷۱‬عيسوي کې سوات له ترکي شاهي رسه تړل شوی و‪ ،‬له دې نه وروسته په سوات کې‬
‫د هندو شاهي دور و‪ ،‬چې د محمود غزنوي له حملو رسه پای ته ورسېد او وررسه دلته په‬
‫‪۹۱۱۹-۹۱۱۲‬کې د اسالم مذهب هم راغی‪.‬‬
‫له دې نه پته ولګېده چې سوات د مختلفو تهذيبونو کور پاتې شوی‪ ،‬چې پکې‬
‫مشهور تهذيبونه يوناين‪ ،‬هندو تهذيب‪ ،‬بدهـ تهذيب‪،‬ايراين تهذيب‪ ،‬اسالمي تهذيب او نور‬
‫دي‪ .‬لکه څنګه چې وړاندې وويل شول چې د محمود غزنوي لښکر په ‪ ۹۱۱۹-۹۱۱۲‬کې‬
‫پر سوات حمله وکړه او دلته يې د اسالم بريغ ښخ کړ او د سوات زاړه اوسېدونکي ګوجر او‬
‫کوهستاين يې د سوات غرونو ته په تېښته مجبور کړل‪ .‬د محمود غزنوي له لښکر رسه دلته‬
‫څه افغان قبيلې راغلې او په سوات کې ابادې شوې‪ .‬دا سوات ته د پښتنو اولنی معلوم‬
‫راتګ دی‪ ،‬په دې قبيلو کې له نورو نه عالوه دله زاک او دهګان مهمې قبيلې وې‪ .‬په دې‬

‫‪019‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫وخت کې چې په سوات کومو حکمرانانو حکومت کولو هغوی په تاريخ کې په جهانګريي‬
‫حکمرانانو ياد شوي دي‪ .‬په دوی کې اخري بادشاه سلطان اوېس و‪ .‬د سلطان اوېس په‬
‫دور کې د شااړسمې پېړۍ په اول کې يوسفزو پر سوات قبضه وکړه‪ .‬په دغه وخت کې د‬
‫سوات اوسېدونکي‪ ،‬يعنې دله زاک او دهګان (سوايت) زياتره د سوات له ميداين عالقو نه د‬
‫سوات غرونو ته او څه د االيي‪ ،‬بټګرام‪ ،‬هزارې او نورو عالقو طرف ته الړل‪ .‬په سوات کې د‬
‫پښتو ادب تحريري نخښې نښانې دلته د يوسفزو له راتګ نه وروسته په الس راځي‪ .‬د‬
‫روښاين تحريک او د بايزيد انصاري د کتاب خريالبيان پر ضد اخون دروېزه خال‬
‫کتاب"مخزن االسالم" وليکه‪ .‬د دې کتاب دوباره ترتيب او تدوين د اخون دروېزه اوالد په‬
‫سوات کې کړی دی‪ .‬د دې کتاب له ليکلو رسه په سوات کې د پښتو ادب دروازه پرانستل‬
‫شوه او دلته د علم او ادب يوه سلسله رشوع شوه‪ .‬پر سوات د يوسفزو له قبضې وروسته‬
‫شېخ ميل د سوات د زمکو ګرځنده وېش متعارف کړ او په خال دفرت کې يې خوندي کړ‪،‬‬
‫خو د هغه دغه دفرت ال تر اوسه نه دی موندل شوی‪ .‬دلته يوسفزو منظم حکومت جوړ نه‬
‫کړی شه او په يو قباييل طرز يې ژوند تېرولو‪ .‬دا دور د وروسته راتلونکو دورونو په نسبت‬
‫پسامنده او د جهالت دور و او د تاريخ په کتابونو کې ورته "د پښتو دور" ويلی شوی دی‪ .‬له‬
‫دښمن نه د بچ کولو او د خلکو په ژوند کې د ارام راوستلو په خاطر سيدو بابا دلته د‬
‫حکومت جوړولو هڅه وکړه او د پري بابا په اوالد کې يې يو کس سيد اکرب شاه د ستهاڼې نه‬
‫راوست او په ‪۹۸۷۱‬م کې يې د سوات باچاه کړ‪ .‬دا څه منظمه باچاهي نه وه‪ ،‬نو ځکه‬
‫کاميابه نه شوه او د ‪۹۸۱۳‬م کال د می پر ‪ ۹۹‬مه چې کله سيد اکرب شاه وفات شو‪ ،‬نو دغه‬
‫باچاهي هم ختمه شوه او له دې نه وروسته د ‪۹۱۹۱‬م کال د اپرېل پر ‪ ۲۷‬مه سيد‬
‫عبدالجبار شاه د رياست سوات باچاه مقرر کړی شو‪ .‬هغه د رياست بنيادي ډهانچه جوړه‬
‫کړه او بيا د ‪۹۱۹۳‬م کال د ستمرب پر دوميه دی له باچاهۍ نه معزول کړی شو او د‬
‫‪۹۱۹۳‬م کال د ستمرب په دوميه هفته کې مياګل عبدالودود د سوات باچاه شو او د‬
‫‪۹۱۷۱‬م کال د دسمرب پر دولسمه هغه خال زوی مياګل عبدالحق جهانزېب ته د سوات د‬
‫رياست واک اختيار ورکړ‪ .‬په ‪۹۱۹۱‬م کې د رياست سوات په پاکستان کې تر ادغام پورې‬
‫هغه د سوات وايل و‪ .‬کله چې انګرېزان ماالکنډ ته نه وو راغيل نو د وادي سوات حدونه د‬
‫طوطه کان (قلنګۍ) پورې غزېديل وو‪ .‬ښي طرف ته د دير عالقه وه‪ ،‬ګس طرف ته د کاڼا‬
‫غوربند او بونېر عالقې پرتې وې‪ .‬کله چې ماالکنډ ته انګرېزان راغلل‪ ،‬نو د لنډاکي نه تر‬

‫‪010‬‬
‫اتم باب ‪ /‬خالصه‬
‫قلنګۍ پورې دا عالقه يې په ماالکنډ ايجنسۍ کې شامله کړه او تر تاالش پورې د ادينزۍ‬
‫عالقه يې د يوې معاهدې الندې د دير نواب ته ورکړه‪ .‬د سوات بادشاه مياګل عبدالودود تر‬
‫اباسني کوهستان پورې دا عالقې او د بونېر عالقې قبضه کړې او په رياست سوات کې يې‬
‫شاملې کړې‪ .‬د ‪۹۱۹۱‬م کال د جوالی پر ‪۲۸‬مه چې کله د رياست سوات په پاکستان کې‬
‫د ضم کېدلو اعالن وشو او په باقاعده توګه د ‪۹۱۹۱‬م کال د اګس پر ‪۹۱‬مه په پاکستان‬
‫کې ضم شو‪ ،‬نو سوات د رياست پر ځای يوه انتظامي ضلع جوړه شوه چې د رياست په‬
‫حدونو مشتمله وه؛ بيا څه موده وروسته ترې د اباسني کوهستان‪ ،‬بونېر او د کاڼا غوربند‬
‫عالقې بيلې کړل شوې او ځان ځانله انتظامي ضلعې جوړې شوې او له لنډاکي نه تر‬
‫سوات کوهستان پورې د سني د ښۍ غاړې او ګسې غاړې عالقې د سوات په ضلع کې‬
‫پاتې شوې‪.‬‬
‫له پېړو راهييس له چليدونکي يو قباييل نظام نه وروسته د يو رياستي حکومت په‬
‫وجود کې له راتلو رسه د خلکو په ژوند ژواک او ټولنيز تنظيم کې ډېر بدلون راغی او دغه‬
‫رنګ تقريبا ً شاېته کاله يو رياستي حکومت وچلېده‪ ،‬چې قانون يې د پښتنو له رواج او د‬
‫رشيعت له امتزاج نه جوړ و‪ .‬د داسې رياستي انتظام ناڅاپي ختمېدل او د يو نا اشنا قانون‬
‫او انتظامي ډهانچې جوړېدو رسه دلته په ټولنه کې يو ځل بيا بدلون راغی‪ .‬د دې قانوين او‬
‫انتظامي بدلون او د څه نورو عواملو له کبله څه ټولنيزې ستونزې راپورته شوې او وررسه څه‬
‫تحريکونه را پيدا شول‪ .‬په دې کې يو اهم تحريک "تحريک نفاذ رشيعت محمدي" و‪ .‬کله‬
‫چې په ‪ ۲۱۱۹‬کې امريکا پر افغانستان حمله وکړه‪ ،‬نو د دې هم پر سوات ډېر اثرات‬
‫پرېوتل‪ .‬په ‪ ۲۱۱۳‬م کې دلته د طالبانو تحريک رشوع شو او سوات د ټولې دنيا د توجه‬
‫مرکز وګرځېد‪ ،‬له دې نه پته ولګېده چې د يوسفزو سوات ته له راتګ نه وروسته د سوات په‬
‫تاريخ کې څلور مهم دورونه راغيل دي‪.‬‬
‫اولنی دور "د پښتو دور" يادېږي چې له شااړسمی پېړۍ نه تر شلمې پېړۍ پورې‬
‫دی‪ ،‬دويم دور رياستي دور دی چې د شلمې پېړۍ له دوميې لسيزې نه تر اوومې لسيزې‬
‫پورې خور دی‪ ،‬درېيم دور د رياست سوات له ادغام نه د شلمې پېړۍ تر اختتام پورې دی‬
‫او څلورم دور له يويشتمې پېړۍ نه رشوع کېږي‪.‬‬
‫د دې هر دور د ادب له مطالعې نه د سوات د ثقافت د خدوخال او دلته د تهذيب‬
‫او ثقافت د ارتقاء پته لګېدلی يش‪.‬‬

‫‪013‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫تهذيب او ثقافت له يو بل رسه ډېر ژور تعلق لري‪ ،‬دغه وجه ده چې د تهذيب په‬
‫تعريف کې د ثقافت او د ثقافت په تعريف کې د تهذيب لفظ استعامل شوی او د تهذيب او‬
‫ثقافت تعريف له يو بل نه بغري نه دی شوی‪ ،‬ځکه چې د تهذيب او ثقافت حدونه له يو بل نه‬
‫پورې راپورې وتيل او د دوی په مينځ کې واضحه کرښه راښکل ګران کار دی‪ ،‬خو د دواړو‬
‫تعلق له انساين ژوند او ټولنې رسه دی‪ .‬ډاکټر جميل جالبي د تهذيب او ثقافت معنې يو‬
‫ځای کړي او د دوی لااره يې د "کلچر" لفظ استعامل کړی‪ ،‬چې عامه معنا يې ثقافت‬
‫کېدلی يش‪ ،‬ځکه د دې کتاب په رسليک کې رصف ثقافت لفظ وليکل شو‪ ،‬خو مراد ترې‬
‫نه تهذيب او ثقافت دواړه دي‪.‬‬
‫په سوات کې د پښتو ادب تحريري مواد "د پښتو دور" يعنې په شااړسمه پېړۍ کې‬
‫په الس راځي‪ .‬د دې دور اديب اسلوب او ژبه خالې ځانګړتياوې لري‪ .‬په ادب کې د نورو‬
‫ژبو او په خصويص توګه د عربۍ او فارسۍ اثرات ډېر دي‪ .‬د شاعرۍ په اديب اصنافو کې‬
‫چاربيته‪ ،‬بدله‪ ،‬غزل‪ ،‬مخمس‪ ،‬رباعي‪ ،‬مرثيه‪ ،‬نورنامه او نور په نظر راځي او دغه رنګ د الف‬
‫نامو باقاعده روايت په دې دور کې ليدلی يش‪ .‬په دې دور کې نرث ډېر کم دی او کوم چې‬
‫موجود دی هغه مقفى او مسجع نرث دی‪ .‬په دې دور کې په سوات کې له عام مذهبي نرث‬
‫نه عالوه نوي نرثي صنفونه‪ ،‬لکه ناول‪ ،‬افسانه‪ ،‬ډرامه‪ ،‬سفرنامه او نور په نظر نه راځي‪ .‬په‬
‫دې دور کې د شاعرۍ په باره کې د عوامو عکس العمل ښه نه و‪ ،‬شاعرۍ ته به يې په ښه‬
‫نظر نه کتل او دا به ورته د معارشې د اوچتې طبقې کار نه ښکارېده‪ ،‬بلکې دا به ورته د‬
‫ډمانو يا د عامو خلکو کار ښکارېده‪ .‬په دې دور کې به په سوات کې د بيت بازۍ مقابلې‬
‫هم کېدلې او شاعرانو به په شاعرۍ کې معمې هم ويلې‪ .‬په اديب صحافت کې په دې دور‬
‫کې د يو اخبار رصف ذکر موجود دی خو تر اوسه د دغه اخبار هېڅ منونه په الس نه ده‬
‫راغلې‪ .‬د دې دور په ادب کې د روښاين مکتب ذکر موندل کېږي‪ ،‬چې روښاين مکتب ته‬
‫پکې ښه نه دي کتل شوي‪ .‬تصوف هم د دې دور د ادب يوه ځانګړې موضوع ده‪ .‬د تصوف‬
‫د اثراتو له وجې د خلکو له پريانو‪ ،‬وليانو رسه عقيدت دومره زيات و‪ ،‬چې له مرګ نه پس د‬
‫دې قسمه خلکو له قربونو رسه به يې هم هغه عقيدت لره‪ .‬همدغه وجه ده چې خلکو به د‬
‫زيارتونو احرتام کولو او له زيارتونو نه به يې ونې نه وهلې‪ .‬په ادب کې د خلکو له عقيدې نه‬
‫عالوه د پريانو‪ ،‬مليانو او خانانو ملکانو ذکر راځي‪.‬د مختلفو پېشو‪ ،‬هرنونو او کارونو ذکر هم‬
‫په ادب کې شوی دی‪ .‬د علم کيميا‪ ،‬علم نجوم او د موسيقۍ حوالې پکې هم موندل‬

‫‪014‬‬
‫اتم باب ‪ /‬خالصه‬
‫کېږي‪ ،‬اګر چې موسيقۍ ته يې په ښه نظر نه دي کتيل‪ .‬د وسلو او سکو روپو نه عالوه د‬
‫مادي ثقافت د نورو ډېرو څيزونو ذکر په ادب کې شوی دی‪ .‬له دې نه عالوه د دې دور په‬
‫ادب کې د خلکو د جامې پېزار‪ ،‬استوګنې‪ ،‬د غم ښادۍ د رسمونو‪ ،‬پښتونولۍ‪ ،‬ټل‪ ،‬ډلې‪،‬‬
‫ګودر‪ ،‬د ښځو د ژوند‪ ،‬د اخرتونو‪ ،‬د مېلو او د زمکو د وېش په حواله معلومات موندل کېږي‪.‬‬
‫د زمکو د وېش چې کوم نظام په دې دور کې چلېده هغه ته به يې ګرځنده وېش يا واريز‬
‫وېش ويلو‪ .‬د ګرځنده وېش تر مخه به هر پينځه‪ ،‬اووه‪ ،‬نهه يا لس کاله بعد د خلکو زمکې‬
‫بدلېدلې‪ .‬د پښتونولۍ نور عنارص پر ځای وو خو د برامتې خالف سيدو بابا فتوه ورکړې وه‬
‫او له هغې نه وروسته به په سوات کې برامته نه کېدله‪ .‬د ډمو ګډولو‪ ،‬چيلم څښلو او د‬
‫موسيقۍ خالف فتوې هم په دې دور کې جاري کړی شوې وې‪ .‬په سوات کې د پښتو په‬
‫دور کې پر ښځو ډېرې پابنديانې نه وې‪ ،‬البته په مرياث کې به ښځو ته حصه نه ورکول‬
‫کېده‪ .‬د لور په واده به د هلک له کور واال نه روپۍ اخستل کېدې‪ ،‬اګر چې ټولې يا څه‬
‫روپۍ به د هغې په واده بيا پالر لګولې‪ .‬په دې دور کې به د کيل رشيکه حجره وه او د ځان‬
‫ځانله بېټکونو يا حجرو رواج نه و‪ .‬په دې دور کې به چې د اخرتونو په موقعه کومې د جهل‬
‫مظاهرې کېدلې د هغوی ذکر هم په پښتو ادب کې شوی دی‪ .‬خانانو‪ ،‬ملکانو به له کمزورو‬
‫او غريبانو خلکو نه بيګار اخسته‪ .‬په دې دور کې د عرش د راجمع کولو څه باقاعده نظام نه‬
‫و‪ ،‬ځکه چې په دې دور کې دلته حکومت نه و‪.‬‬
‫د سوات د پښتو ادب دويم دور ته رياستي دور ویل کېږي‪ .‬په ‪۹۱۹۱‬م کې سوات‬
‫ځانله يو جدا او ازاد رياست جوړ شو‪ ،‬چې خاله جنډه‪ ،‬مونوګرام او قومي ترانه يې لرل‪ .‬د‬
‫رياست له جوړېدو رسه دلته په ټولنيز تنظيم کې ډېر بدلون راغی‪ ،‬دلته حکومتي قالګانې‬
‫جوړې شوې‪ ،‬ښوونځي (سکولونه)‪ ،‬روغتونونه(هساتالونه) او ډاکخانې جوړې شوې‪ ،‬په دې‬
‫دور کې په وړومبي ځل عدليه‪ ،‬انتظاميه او نور په وجود کې راغلل‪ ،‬د رواج او رشيعت‬
‫مطابق باقاعده قوانني جوړ کړل شول‪ ،‬ټيليفون او بجيل سوات ته راوغزولی شول‪ .‬په دې‬
‫دور (‪ )۹۱۹۱-۹۱۹۱‬کې پښتو ژبې او ادب ته رسکاري رسپرستي مېالو شوه‪ .‬په دې دور‬
‫کې د ‪۹۱۷۳‬م کال په جون کې پښتو رسکاري ژبه وګرځېده‪ ،‬په رياستي دور کې به په‬
‫رسکاري خرچ د پښتو مهم تاريخي‪ ،‬مذهبي او اديب کتابونه چاپ کېدل او په خلکو به مفت‬
‫وېشل کېدل‪ .‬د دسمرب پر دولسمه او د جون پر پينځمه به د سوات د جشن په موقعه په‬
‫رسکاري رسپرستۍ کې مشاعرې کېدلې او له ټولې پښتونخوا نه به پکې شاعرانو رشکت‬

‫‪010‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫کولو‪ .‬دا مشاعرې به بيا په کتايب شکل کې چاپ کېدلې‪ ،‬د رياست حکمرانانو به د شاعرانو‬
‫او ليکواالنو هر قسمه حوصله افزايي کوله‪ .‬په رياستي دور کې په تعليمي ادارو کې د پښتو‬
‫ژبې تدريس هم کېده او پښتو به د سوات په تعليمي ادارو کې په حيث د يو مضمون هم‬
‫ښودل کېدله‪ ،‬چونکې ادب د دربار تر سيوري الندې و‪ ،‬نو ځکه پکې د حکمرانانو مدح‬
‫خواين زياته شوې ده‪ .‬په رياستي دور کې د صحافتي ادب باقاعده بنياد کېښودل شو‪ ،‬په‬
‫دې دور کې رسالې خو به چاپ کېدلې خو اخبار له سوات نه‪ ،‬نه دی چاپ شوی‪ .‬کومې‬
‫رسالې چې به چاپ کېدې نو پر هغو به هم نظر ساتلی شه او د حکمرانانو په پاليسيانو چا‬
‫هم تنقيد نه شو کوالی‪ .‬د دې دور په ادب کې په اوله کې د خدايي خدمتګار تحريک‬
‫خالف اشارې په نظر راځي خو کله چې برتانوي حکومت ختم او پاکستان جوړ شو‪ ،‬نو بيا د‬
‫سوات د رياست د حکمرانانو رويه د خدايي خدمتګار تحريک په باره کې نرمه ښکارېږي‪ .‬د‬
‫رياستي دور په رشوع کې په پښتو ادب کې د سوات د وزيرانو (حرضت عيل او احمد عيل)‬
‫ډېرې مدحې ویل شوي دي‪ ،‬خو کله چې وزيران له رياست نه وشړل شول‪ ،‬نو بيا په ادب‬
‫کې د هغوی کردار کيش په نظر راځي‪ .‬په دغه دور کې د وزيرانو په هجو کې "وزيرنامه" هم‬
‫ليکل شوې ده‪ .‬د حکمرانانو د مشاغلو ذکر هم په ادب کې شوی دی‪ .‬په دې دور کې د‬
‫خيال د اظهار ډېره ازادي نه وه‪ ،‬که چا د رياست د ځينو پاليسيانو خالف ليکل کړي هم وو‬
‫نو په هغه وخت کې يې چاپ کړي نه دي‪ .‬د دې دور په ادب کې د رياست سوات د ترقۍ‬
‫ستاېنې شوي دي‪ .‬د رياست سوات د برتانوي حکومت‪ ،‬د ګاونډيو رياستونو دير او امب او له‬
‫پاکستان رسه تعلق هم د دې دور په ادب کې ښکارېږي‪ .‬د دې دور ليکواالنو له سوات رسه‬
‫د خالې مينې اظهار هم په ادب کې کړی دی‪ .‬په ادب کې د قامي او ميل اتالنو‪ ،‬وليانو او‬
‫بابا ګانو ذکر هم موندلی يش‪ .‬په ادب کې د ذات پات‪ ،‬پښتو او پښتونولۍ ذکر هم شوی‬
‫دی‪ .‬له وسلې رسه د پښتنو د مينې او د مادي فوکلور حوالې هم ذکر شوي دي‪ .‬د پښتنو‬
‫له يو بل رسه د دښمنۍ او د توهم پرستۍ حوالې هم د رياستي دور په ادب کې ښکاري‪،‬‬
‫خو دا دښمنيانې او توهم پرستي د پښتو د دور په نسبت په رياستي دورکې کمه شوې ده‪.‬‬
‫د کومو کليو او ځايونو نومونه چې بې معنې وو او يا خوندور نه وو هغه رياستي حکمرانانو‬
‫بدل کړل‪ .‬د سيل او تفريح لااره د باقاعده مېلو انتظام وشو او د لوبو ميدانونه جوړ شول‪ .‬په‬
‫جامه پيزار کې فېشن او جديديت لږ لږ په دې دور کې ښکاري خو تنقيد پرې هم شوی‬
‫دی‪ .‬په عمومي توګه په دې دور کې د تېر دور په نسبت د ژوند معيار اوچت شوی په نظر‬

‫‪016‬‬
‫اتم باب ‪ /‬خالصه‬
‫راځي‪ .‬د ماشومانو د لوبو ذکر هم د دې دور په پښتو ادب کې موندل کېږي‪ .‬د ښځو په‬
‫ژوند او حقونو کې هم بدلون ښکاريږي‪ .‬که له رياست نه بهر به چا خاله زنانه هم بوتله نو‬
‫راهداري به يې کوله‪ ،‬ګني نو هسې به ورته اجازت نه و‪ .‬د دې دور په ادب کې د پښتو د‬
‫دور او د رياستي دور موازنه هم شوې ده‪ .‬د پښتو دور ته يې د تريو(جاهليت) دور ويلی او‬
‫د هغه وخت خرابيانې‪ ،‬لکه جنګونه کول‪ ،‬مرياتې کول‪ ،‬سزاګانې او توهم پرستي او نور يې‬
‫يواځې نه رصف په ګوته کړي‪ ،‬بلکې د رياستي دور د ښه ثابتولو لااره يې په دې موازنه کې‬
‫له مبالغو او مغالطو نه هم کار اخستی دی‪ .‬د پښتو دور کې چې د جامعتونو کوم خراب‬
‫حالت و‪ ،‬هغه هم دلته بيان شوی دی‪ .‬د پښتو دور کې به چا ځانله حجره نه شوه جوړولی‪،‬‬
‫خو په دې دور کې د ذايت حجرو او بېټکونو رواج رشوع شو او د رشيکې حجرې اهميت‬
‫ختم شو‪،‬کوم ته چې د دې دور په پښتو ادب کې اشارې شوي دي‪ .‬د سيدو بابا په وخت‬
‫کې چې کوم لنګر رشوع شوی و‪ ،‬هغه په دې وخت کې هم چلېده‪ .‬چونکې دلته يو‬
‫بادشاهي نظام و‪ ،‬نو سيايس پارټيانې نه وې خو د پښتو د دور په شان ډلې او ټلونه موجود‬
‫وو‪ ،‬خو بيا هم د دې ډلو اختيارات او اهميت ډېر کم شوی و‪ .‬د خان ملک په اختياراتو کې‬
‫چې د وخت له تېرېدو رسه کوم بدلون راغلی و‪ ،‬هغه په ادب کې ښکاره دی‪ .‬خاين ملکي‬
‫چې په تېر دور کې به مورويث وه دلته پکې دا بدلون راغی چې د بادشاه به څوک خوښ و‪،‬‬
‫نو هغه به يې ملک جوړولو‪ .‬په دې دور کې د خان ملک هغه اولنی زور کم شو‪ .‬خان به د‬
‫تاڼې تحصيل منډه وهله خو د تعليم له عام کېدلو رسه نوي تعليم يافته ځوانان د خانۍ‬
‫خالف وو او د خانۍ منلو ته تيار نه وو‪ .‬په دې دور کې د وړومبي دور په نسبت د ژوند معيار‬
‫اوچت شوی و‪ ،‬نو خاين ټينګول پکې هم ګران وو او دغه وجه ده چې خانانو په زمکو‬
‫خرڅولو رشوع وکړه او دغه زمکې کسبګرو او نورو غیردوتريانو خلکو واخستې‪ .‬په دې دور‬
‫کې په ټولنه کې په پېشو کې هم بدلون راغلی و او خلکو د پالر نيکه پېشې بدلې کړې‬
‫وې‪ ،‬اجاره داري او دکانداري وغیره به يې کوله‪ .‬دلته د صنعت‪ ،‬تجارت او دستکارۍ ودې او‬
‫ترقۍ ته حکمرانانو پخاله توجه ورکړه‪ .‬په عمومي توګه کسبګرو ته په ښه نظر نه دي کتل‬
‫شوي خو په دې دور کې باچا صيب د جوالګانو د حوصله افزايۍ لااره ډېر اقدامات کړي‬
‫وو‪ ،‬کوم بيګار چې به په اول دور کې کېدلو اوس په هغې کې رسکاري بيګار هم شامل‬
‫شوی و‪ ،‬يعنې په خلکو سړکونه جوړول او دفرتونو له سکاره (چارکول) وړل وغیره رياستي‬
‫بيګار و‪ ،‬کوم چې به غريبانانو خلکو کولو‪ .‬په دې دور کې به عرش د رياست حکمرانانو له‬

‫‪017‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خلکو نه په زور اخسته او د رياست په خزانه کې به جمع کېده‪ ،‬د جامعت د مال دانې او د‬
‫جامعت دړ په دې دور کې هم خلکو ورکول‪ .‬په دې دور کې د بدل په تصور کې هم کايف‬
‫بدلون راغلی و‪ ،‬ځکه چې په دې دور حکومت موجود و‪ ،‬نو د دښمنو بدل به حکومت‬
‫اخسته‪ ،‬خو بيا هم دا تصور ختم نه و او خلکو به خال بدل پخاله هم اخسته‪ .‬په اول دور‬
‫کې د موسيقۍ‪ ،‬د ډمو د ګډا او د چيلم خالف فتوې جاري شوې وې او په دې دور کې ګډا‬
‫ته رسکاري رسپرستي مېالو شوې وه‪ ،‬د رشابو د راوړلو به ټېکې ورکول کېدې‪ ،‬خو عامو‬
‫خلکو ته يې د استعامل اجازه نه و‪.‬‬
‫د سوات د پښتو ادب درېيم دور د سوات د رياست په پاکستان کې له ضم کېدلو‪،‬‬
‫يعنې له ‪ ۹۱۹۱‬نه رشوع کېږي او تر ‪۲۱۱۱‬م پورې رسېږي‪.‬کله چې رياست سوات په‬
‫پاکستان کې ضم کړی شو‪ ،‬نو پر ټولنه هم د دې ادغام څه ښه او څه خراب اثرات پرېوتل‪.‬‬
‫دلته چې کوم انتظامي او عدالتي نظام موجود و له هغې نه يو بدل نظام دلته راغی‪،‬‬
‫عدالتي نظام اول په رواج مبني و اوس د پاکستان قوانني الګو کېدل رشوع شول‪.‬‬
‫اول ټول انتظامي اختيارات د سوات له وايل رسه وو‪ ،‬نو فيصلې به زر زر کېدې اوس‬
‫اختيارات له صوبې او مرکز رسه شول‪ ،‬نو په فيصلو کې ځنډ پيدا شو او خلک له عدالتي‬
‫نظام نه ډېر ستړي وو‪ .‬د رياست له ادغام نه وروسته په رياست کې په وړومبي ځل ازادې‬
‫اديب ټولنې جوړې شوې‪ ،‬خلکو ته نسبتا ً د خيال د اظهار د ازادۍ موقعې په الس ورغلې او‬
‫هغه مواد يې هم چاپ کول رشوع کړل کوم يې چې د رياست په وخت کې له وېرې نه شو‬
‫چاپولی‪.‬‬
‫په اديب اسنافو کې په دې وخت کې د نعتونو مجموعې او تذکرې چاپ شوي دي‪،‬‬
‫له دې نه عالوه ناول‪ ،‬افسانه‪ ،‬سفرنامه‪ ،‬ترجمې‪ ،‬منظوم تاريخونه‪ ،‬د ماشومانو ادب او نور‬
‫هم چاپ شوي دي‪ .‬د صوفيانو او وليانو تذکرې هم ليکل شوې وې‪ ،‬د شاعرۍ تقريبا ً په‬
‫ټولو اديب اصنافو طبع ازمايي شوې ده‪.‬‬
‫په نوو اديب اصنافو کې په دې دور کې هايکو هم ترقي کړې ده‪ .‬په رياستي دور کې‬
‫چې د مشاعرو د چاپولو کوم روايت و‪ ،‬هغه دلته برقرار وساتل شو‪ ،‬خو فرق دا و چې هغه به‬
‫د رسکار په خرچ چاپ کېدې او د حکمرانانو صفتونه به يې بيانول‪.‬‬
‫اوس د دې مشاعرو نوعيت بدل و او اديب ټولنو او ليکواالنو به په خال خرچ چاپ‬
‫کولې‪ .‬په دې دور کې په سوات کې صحافت هم ښه ترقي وکړه او د صحافت له ترقۍ رسه‬

‫‪010‬‬
‫اتم باب ‪ /‬خالصه‬
‫پښتو ادب ته هم وده مېالو شوه‪ .‬په دې دور کې له رسالو نه عالوه له سوات نه اخبارونه‬
‫چاپ کېدل هم رشوع شول‪ .‬په دې دور کې د پريانو‪ ،‬بابا ګانو‪ ،‬وليانو او زيارتونو رسه اګر که‬
‫د خلکو په عقيدت کې لږ لږ کمی راغلی و‪ ،‬خو بيا هم دا څيزونه موجود وو‪.‬‬
‫له حکومتي ادارو نه د خلکو فرياد د دې دور په ادب کې په نظر راځي‪ .‬د دې دور‬
‫له پښتو ادب نه دا پته هم لګي چې خلکو به د عالج لااره د ځېلو بوټو وغیره استعامل‬
‫کولو‪ ،‬د خلکو د عقيدې او د مذهب په باره کې سوچ فکر هم هغه زوړ و‪ .‬په دې دور کې د‬
‫انګرېزۍ ژبې‪ ،‬جديد تعليم او د مغريب دنيا اثرات په ټولنه کې په نظر راځي‪ ،‬مخکې چې د‬
‫ډلو پرو او ټل کوم تصور و‪ ،‬هغه په دې دور کې په سيايس پارټيانو کې بدل شوی و‪.‬‬
‫په ټولنه کې مختلف هرنمندان او کسبګر موجود وو‪ .‬د ماشومانو او د لويو به خالې‬
‫خالې لوبې وې او طالبانو به اتڼ کاوه‪ ،‬خو د وخت له تېرېدو رسه بيا ختم شو‪ .‬د دې دور‬
‫په ادب کې له سوات‪ ،‬سوات سيند‪ ،‬پښتونخوا او د اباسني او پښتو ژبې رسه د مينې اظهار‬
‫شوی دی‪ .‬پښتو‪ ،‬پښتونويل‪ ،‬ټولنيز ژوند ژواک‪ ،‬د غم ښادۍ رسمونه‪ ،‬اخرت‪ ،‬شوقدر‪،‬‬
‫خوراک‪ ،‬جامه پيزار او د ښځو ژوند ژواک په ادب کې ليدلی يش‪ .‬د افغان جنګ اثرات هم‬
‫په ادب کې ښکاري‪ .‬په سوات کې چې په دې دور کې کوم تحريکونه راپورته شول‪ ،‬هغو هم‬
‫پر ادب ښکاره اثرات مرتب کړي دي‪.‬‬
‫د سوات د پښتو ادب څلورم دور له يويشتمې پېړۍ‪ ،‬يعنې له ‪۲۱۱۹‬م کال نه رشوع‬
‫کېږي‪ .‬د يويشتمې پېړۍ له رشوع رسه چې په نړيوال کچ کومې سيايس‪ ،‬ټولنيزې او‬
‫ثقافتي مسئلې او بدلونونه رامخې ته شول‪ ،‬هغو د سوات پر ادب‪ ،‬تهذيب او ثقافت هم اثر‬
‫وکړ‪ .‬د شاعرۍ او د نرث هغه ټول اصناف چې په شلمه پېړۍ کې وو‪ ،‬اوس هم هغه دي خو‬
‫د "درېواله" په نوم پکې د يو نوي فرانسيي صنف اضافه وشوه او په ازاد نظم کې هم نوې‬
‫تجربې وشوې‪ .‬د انګرېزۍ ژبې‪ ،‬د سائنس او ټيکنالوجۍ او د مغريب دنيا اثرات هم د دې‬
‫دور پر پښتو ادب شوي وو کوم چې د دې دور د سوات په ټولنه کې هم ښکارېږي‪ .‬پر ادب‬
‫او ټولنه د يوولسم ستمرب د پېښې اثرات هم په نظر راځي‪ .‬د انقالب نعرې سورې د انقاليب‬
‫نظمونو په شکل کې وهل شوي دي‪.‬‬
‫په دې دور کې په سوات کې د ترهګرۍ او د امن و امان د حاالتو په خرابېدو وير‬
‫وينا شوې او د امن لااره چغې وهل شوي‪ ،‬خو د خيال په اظهارد پابنديانو له وجې ځينو‬
‫عواملو ته اشارې شوي‪ ،‬خو په ښکاره يې ذکر ډېرو کمو کسانو کړی دی‪ .‬پښتو‪ ،‬پښتونويل‪،‬‬

‫‪011‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫د غم ښادۍ رسمونه رواجونه‪ ،‬سياست‪ ،‬توهامت‪ ،‬خان ‪ ،‬مال‪ ،‬مذهب‪ ،‬تبليغ‪ ،‬پريان‪ ،‬بابا‬
‫ګان‪ ،‬غم ښادي‪ ،‬خوراک‪ ،‬جامه پېزار‪ ،‬روزګار‪ ،‬کرکيله‪ ،‬فصلونه او نور د ادب په موضوعاتو‬
‫کې شامل دي‪.‬‬

‫‪622‬‬
 ‫نتيجه‬

‫د دې څېړنې تحقيقي سوال دا و‪ ،‬چې د سوات په تهذيب او ثقافت کې د ارتقاء‬

‫له مخې چې کوم بدلونونه راغيل‪ ،‬دغو بدلونونو پر ادب څنګه اثر کړی او په ادب کې‬
‫څومره ښکاره دي؟ د دې سوال د جواب معلومولو په خاطر چې تحقيق وشو‪ ،‬نو له هغې‬
‫نه دا نتیجه راووته چې د سوات د تهذيب او ثقافت ځينې خربې داسې دي چې د هر‬
‫دور په ادب کې شته‪ ،‬ځينې خصوصيات په يو دور کې شته او په بل کې نشته او ځينې‬
‫څيزونه داسې دي چې په هر دور کې موجود دي‪ ،‬خو په هغو کې څه نه څه بدلون يا‬
‫کمی زياتی راغلی او څه خصوصيات داسې هم شته چې له اول نه تر دې دمه په هر‬
‫دور کې موجود دي او هېڅ قسمه بدلون پکې نه دی راغلی‪ .‬له دې نه پته ولګېده چې‬
‫د سوات په تهذيب او ثقافت کې د ارتقاء په مختلفو دورونو کې بدلون راغلی دی‪.‬‬
‫له دې بدلون نه د خلکو د سوچ فکر او ټولنيزې ارتقاء اندازه هم ولګېده او په‬
‫مختلفو دورونو کې چې د سوات په تهذيب او ثقافت کې کوم بدلون راغلی‪ ،‬دې بدلون‬
‫پر ادب هم اثرات مرتب کړي دي‪.‬‬
‫دا اثرات په ادب کې د موضوعاتو او په اديب اصنافو کې د پراختيا او جدت په‬
‫شکل کې په نظر راځي‪ .‬د دغو اديب موضوعاتو له تجزيې نه د خلکو په سوچ فکر کې‬
‫راغلی بدلون هم په ډاګه شو او تر څو پورې چې په مختلفو دورونو کې د تهذيبي او‬
‫ثقافتي بدلون په ادب کې د عکاسۍ خربه ده‪ ،‬نو په ادب کې تر ډېره حده د دې بدلون‬
‫کله تت او کله صفا انځور په نظر راځي‪.‬‬
‫په نرثي اصنافو کې په افسانه‪ ،‬ناول او ډرامه او په شعري اصنافو کې په نظم کې‬
‫د ټولنې عکس تر ډېره حده صفا ښکارېږي او په نورو اصنافو کې نسبتاً تت تت‬
‫ښکارېږي‪.‬‬
‫البته د سوات د تهذيب او ثقافت ځينې اړخونه داسې هم شته چې په ادب کې‬
‫هر چا ته تر هغې پورې واضح نه ښکاري‪ ،‬تر څو چې د برشي لسانياتو د اصولو په رڼا‬
‫کې و نه کتلی يش‪ .‬له برشي لسانياتو نه عالوه د ادب تهذيبي او ثقافتي مطالعه ملټي‬
‫ډسياليرني اپروچ )‪ (Multi-disciplinary Approach‬هم غواړي‪ ،‬يعنې داسې څېړنه‬

‫‪629‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫چې پکې له ادبياتو رسه رسه پکې ټول ټولنيز علوم يعنې تاريخ‪ ،‬لسانيات‪ ،‬جغرافيه‪،‬‬
‫سامجي برشيات او سامجيات وغیره هم شامل وي او د ګڼ اړخيزې څېړنې د نشتوايل‬
‫يا د کمي له کبله دا خربه امکان لري چې محض له اديب تجزيي نه د تهذيب او ثقافت‬
‫ټول باريکات په ډاګه نه يش‪.‬‬

‫‪620‬‬
 ‫وړانديزونه‬

‫د دې تحقيقي کار په رڼا کې زه د ادب طالب علامنو‪ ،‬استاذانو‪ ،‬او څېړنکارانو‪ ،‬په‬
‫پوهنتونونو کې د ژبې‪ ،‬ادبياتو او کلتور څانګو مرشانو‪ ،‬رسکاري او غیر رسکاري ادارو ته دا‬
‫تجويزونه او سفارشونه وړاندې کوم‪:‬‬
‫‪ .9‬د سوات د پښتو ادب قلمي نسخې لټول او بيا محفوظ کول پکار دي‪.‬‬
‫‪ .0‬د سوات د رياستي دور چې څومره هم ريکارډ په رسکاري ريکارډ روم يا د مختلفو‬
‫تحصيلونو په دفرتو يا د خلکو په ذايت کتابتونونو کې موجود وي‪ ،‬دغه را يوځای‬
‫کول‪ ،‬ډيجيټاليزډ کول او په رسکاري توګه په ارکائېوز کې محفوظول پکار دي‪.‬‬
‫‪ .3‬د سوات د پښتو ادب د نايابو کتابونو د دوباره چاپ کولو انتظام پکار دی‪.‬‬
‫‪ .4‬تر څو پورې چې د سوات د پښتو ادب د تهذيبي او ثقافتي تجزيې خربه ده‪ ،‬نو له‬
‫اول نه تر ‪۲۱۹۲‬م کال پورې د مطبوعه ادب تهذيبي او ثقافتي تجزيه په دې‬
‫تحقيق کې وشوه‪ ،‬خو دا هم ممکنه ده چې ځينې کتابونه زما الس ته نه وي‬
‫راغيل او بيا وروسته پيدا يش‪ ،‬نو د هغو کتابونو تهذيبي او ثقافتي تجزيه ځانله‬
‫پکار ده‪.‬‬
‫‪ .0‬له ‪۲۱۹۲‬م نه وروسته چې کوم کتابونه چاپ شوي دي د هغې تهذيبي او ثقافتي‬
‫تجزيه او څېړنه هم پکار ده‪.‬‬
‫‪ .6‬د سوات د پښتو ادب د قلمي نسخو تهذيبي او ثقافتي تجزيه او څېړنه هم د‬
‫تحقيق وړ موضوع ده‪ ،‬بايد چې کار پرې وکړل يش‪.‬‬
‫‪ .7‬په مختلفو دورونو کې چې د فوکلور په حواله کوم مطبوعه مواد موجود وو‪ ،‬تر ډېره‬
‫حده د هغې تجزيه په دې څېړنه کې شوې‪ ،‬خو بيا هم فوکلوري ادبيات زيات غیر‬
‫مطبوع دي‪ ،‬نو دا ځان له يوه بېله موضوع جوړېدلی يش‪ ،‬چې د سوات فوکلوري‬
‫ادبيات راجمع کړل يش او بيا يې تهذيبي او ثقافتي جاج واخستل يش‪.‬‬
‫‪ .0‬په سوات کې له پښتنو نه عالوه د نورو ژبو‪ ،‬لکه ګوجري‪ ،‬توروايل‪ ،‬ګاوري‪،‬‬
‫اوشوجو‪ ،‬بدېيش‪ ،‬قشقاري او د نورو ويونکي خلک اوسېږي‪ ،‬د هغوی د ادب‪،‬‬
‫تاريخ او د تهذيب او ثقافت څېړنه هم پکار ده‪ .‬دې څېړنې ته په خصويص توګه په‬
‫دې نظر کتل پکار دي چې په سوات کې له پښتنو نه عالوه د نورو ژبو ويونکو‬

‫‪623‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫خلک و تهذيب او ثقافت د سوات د پښتنو په تهذيب او ثقافت او په پښتو ژبه څومره‬
‫اثر کړی او پښتو ژبې او پښتون ثقافت په دغه نورو ژبو او ثقافتونو څومره اثرات‬
‫کړي دي‪.‬‬
‫‪ .1‬په سوات کې د پښتو ژبې يوسفزۍ لهجه ویل کېږي‪ ،‬خو د سوات د خلکو په‬
‫لهجه کې د سمې د خلکو د يوسفزۍ لهجې په نسبت لږ ډېر بدلون ښکارېږي‪ .‬د‬
‫دې وجه د سوات مخصوص تاريخي‪ ،‬کلتوري‪ ،‬جغرافيايي او سيايس ځانګړتياوې‬
‫معلومېږي‪ ،‬خو د برشيايت لسانياتو )‪ (Anthropological Linguistics‬په رڼا کې‬
‫د سوات د يوسفزۍ لهجې مطالعه او تجزيه هم د تحقيق طلب موضوع ده‪.‬‬
‫‪ .92‬په سوات پوهنتون کې د سوات د ژبو او د سوات د تاريخ‪ ،‬تهذيب او ثقافت د‬
‫مطالعې او څېړنې لااره د سوات سټډي سنټر په نوم يو مرکز جوړول پکار دي‪.‬‬
‫‪ .99‬د سوات پر تهذيب او ثقافت باندې نړيوال کانفرنسونه کول پکار دي‪ ،‬چې د سوات‬
‫له مخصوص تهذيب او ثقافت نه خلک خرب يش‪.‬‬
‫‪ .90‬په سوات کې يو کلتوري ميوزيم جوړول پکار دي‪ ،‬چې په هغه کې په عمومي توګه‬
‫د سوات او په خصويص توګه د پښتون کلتور اثار سمبال يش‪.‬‬
‫‪ .93‬د تاريخ‪ ،‬ژبو او د سوشل ساينسز په شعبو کې پښتون کلچر په حيث د يو مضمون‬
‫شاملول پکار دي‪.‬‬
‫‪ .94‬د ژبې او ادبياتو مطالعه د ملټي ډساليرني اپروچ الندې له نورو ټولنيزو علومو رسه‬
‫په تړون کې پکار ده‪.‬‬

‫‪624‬‬
 ‫ماخذونه (کتابيات)‬
‫قلمي نسخې‬
‫‪ .9‬مجمع االشعار‪ ،‬قلمي نسخه منرب‪،Ms.orient.oct.9063 :‬سټاټس بيبليوتيک برلن‪،‬‬
‫جرمني‪.‬‬
‫‪ .0‬فوايد الرشيعت‪،‬قلمي نسخه منرب‪،Ms.orient.oct.9009 ،‬سټاټس بيبليوتيک‪،‬‬
‫‪،‬جرمني‪.‬‬
‫‪ .3‬مخزن اسالم‪ ،‬قلمي نسخه منرب ‪ ،Ms.or.fol 091‬سټاټس بيبليوتيک برلن‪،‬‬
‫جرمني‪.‬‬
‫پښتو کتابونه‬
‫‪ .4‬اثر‪،‬عبدالحليم‪ .‬سوغات‪ ،‬باجوړ‪ ،‬داراالشاعت‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .0‬اثر‪،‬عبدالحليم‪ .‬سوات د تاريخ په رڼا کې‪ ،‬باجوړ‪ ،‬داراالشاعت‪.۹۱۹۹ ،‬‬
‫‪ .6‬اثر‪،‬عبدالحليم‪ .‬تېرهېر شاعران‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪.۹۱۹۷ ،‬‬
‫‪ .7‬اثر‪،‬عبدالحليم‪ .‬پښتو ادب‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪ ۹۷۳۱ ،‬هجري‪.‬‬
‫‪ .0‬اخرت‪،‬اخرت ملک‪ .‬متلونه په سوات کې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‬
‫‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .1‬اخرت‪،‬اخرتملک‪ .‬د پښتومتلونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز ‪.۹۱۱۳ ،‬‬
‫‪ .92‬اخرت‪،‬اخرتملک اورحيم سيد خان‪ .‬لعلونه (تذکره) پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۱‬‬
‫‪ .99‬اخرت‪،‬اخرت حسني‪ .‬ژوندي سازونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪.۲۱۱۳ ،‬‬
‫‪ .90‬ارشاد‪ ،‬اورنګزېب‪( ،‬ژباړن) افغانستان د تاريخ په رڼا کې مصنف احمد عيل کهزاد‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬دانش خارندويه ټولنه‪.۲۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .93‬اسري‪،‬جوان بخت‪ .‬نوی غږ‪.۹۱۸۳ ،‬‬
‫‪ .94‬اسري‪،‬جوان بخت‪ .‬د سحر په طمع‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .90‬اسري‪،‬جوان بخت‪ .‬چورلکونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب پبلرشز اېنډ بکسيلرز ‪.۹۱۱۲،‬‬
‫‪ .96‬اسالماوري‪ ،‬موالنا امري رحامن قادري‪ .‬د ملغلرو کان (ديوان امري رحامن)‪ ،‬اسالم‬
‫پور سوات‪ ،‬حاجي محمد ظاهر جيولرز اېنډ سنز‪.۲۱۱۹ ،‬‬

‫‪620‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪ .97‬اصالح‪،‬صالح الدين‪ .‬تازه ګلونه‪.۹۱۱۸ ،‬‬
‫‪ .90‬افتاب‪،‬فضل يزدان‪ .‬د احساس په ملبو‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز ‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .91‬افتاب‪،‬فضل يزدان‪ .‬ګلستان مصطفی‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز ‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .02‬افغاين‪،‬ابوالعطاء مولوي عبدالبصري نعامين حنفي‪ .‬د تصوف ځالنده ستوري‬
‫خزينةاالولياء‪ ،‬مينګوره‪ ،‬حق ميډيا رسوسز‪.۲۱۱۲ ،‬‬
‫‪ .09‬اکرب‪ ،‬عبد االکرب خان‪ .‬روښانيان د مغلو تاريکيان‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪.‬‬
‫‪ .00‬الاورۍ‪،‬حافظ‪ .‬ديوان حافظ الاورۍ او د هغې مثالی رشح د قاضی غفران الدين‬
‫کوکارۍ سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬اسالمی کتب خانه قصه خوانی‪ .‬پېښور‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .03‬الاورۍ‪ ،‬حافظ‪ .‬ديوان حافظ الاورۍ ‪ ،‬مدون‪ ،‬ابوحسني چنداخوري‪ ،‬اسالم بک‬
‫سټور مينګوره سوات‪ ،‬اپرېل ‪.۹۱۸۷‬‬
‫‪ .04‬الاورۍ‪،‬حافظ‪ .‬ديوان حافظ الاورۍ ‪ ،‬تحقيق و تاليف حليم رسحدي‪ ،‬افتخار بک‬
‫سنټر مينګوره سوات‪.۲۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .00‬امري نواب‪ ،‬قاري‪ .‬د وخت چغه (انقاليب نظمونه)‪.۲۱۱۷ ،‬‬
‫‪ .06‬انصاري‪ ،‬بايزيد‪ .‬خېرالبيان‪ ،‬ترتيب تدوين او حوايش د حافظ محمد عبدالقدوس‬
‫قاسمي او پېژندګلو د موالنا عبدالقادر‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډميی‪.۹۱۹۳،‬‬
‫ځلنده ستوري (دسوات د ماما خېلو خانانو منظوم‬ ‫‪ .07‬انقاليب‪ ،‬قيمت ګل‪.‬‬
‫تاريخ)‪،‬درشخېله سوات‪.۹۱۱۸ ،‬‬
‫‪ .00‬بازارګوي‪ ،‬محمد ابراهيم‪ .‬فتاوی ودوديه (جلداول ‪ :‬عبادات) مينګوره‪ ،‬اسالم بک‬
‫سټور‪.۹۱۱۲ ،‬‬
‫‪ .01‬بازارګوی‪ ،‬محمد ابراهيم‪ .‬فتاوی ودوديه (جلددوم‪ :‬معامالت) مينګوره‪ ،‬اسالم بک‬
‫سټور‪.۹۱۷۱ ،‬‬
‫‪ .32‬برکت‪ ،‬برکت عيل‪ .‬مات وزرونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز ‪ ،‬نومرب ‪.۲۱۱۳‬‬
‫‪ .39‬بريالی‪ ،‬حکيم الله‪ .‬زرغون فکرونه‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .30‬بريکوټي‪ ،‬حاجي محمد ابراهيم‪ .‬رسې سکروټې‪ ،‬کراچۍ‪ ،‬سوات پښتو اديب ګلونه‪.۲۱۹۲ ،‬‬
‫‪ .33‬بريکوټي‪ ،‬شېر افضل خان‪ .‬دبدبه خوشحال‪ ،‬افرين خان اف ابوها کراچی‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۱‬‬

‫‪626‬‬
‫ماخذونه‬
‫‪ .34‬بريکوټي‪ ،‬شېر افضل خان‪ .‬سخن طراز عبدالحميد‪ ،‬افرين خان اف ابوها‬
‫کراچی‪.۹۱۱۱،‬‬
‫‪ .30‬بريکوټي‪ ،‬شېر افضل خان‪ .‬زمزمه رحامن‪ ،‬افرين خان اف ابوها کراچی‪.۹۱۱۱،‬‬
‫‪ .36‬بريکوټی‪ ،‬شېرافضل خان‪ .‬د پښتو شعر و ادب تاريخ‪ ،‬افرين خان اف ابوها کراچی‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .37‬برش‪ ،‬ګل برش‪ .‬د حقيقت ګلونه‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .30‬مریم‪،‬بيبي‪ .‬د پښتو د نرث تاريخي او تنقيدي جائزه‪ ،‬پشاور‪ ،‬تاج کتب خانه‪،‬‬
‫‪.۹۱۸۹‬‬
‫‪ .31‬بېګم‪ ،‬مختيار‪ .‬د ارمان چغه‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .42‬بېدروال‪ ،‬محمد ابراهيم‪ .‬يادونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .49‬پاپني خېل‪،‬اخون قاسم‪ .‬فوائد الرشيعت(‪ ،)۹۹۷۱‬پشاور‪ ،‬رحامن ګل پبلرشز‪۹۱۳۹ [،‬هـ ]‬
‫‪ .40‬پريخېل‪ ،‬ډاکټر امري فياض‪ .‬ژوندي خيالونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۹‬‬
‫‪ .43‬پريخېل‪ ،‬ډاکټر امري فياض او فضل رازق شهاب‪ .‬يو طرز دوه خيالونه‪ ،‬مينګوره‪،‬‬
‫شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪.۲۱۱۳ ،‬‬
‫‪ .44‬تائب‪ ،‬حيدر عيل او محمد الياس ثاقب‪( .‬مرتبني) د يوسفزو ګلونه (تذکره) سوات‪،‬‬
‫يوسفزي اديب ټولنه ديولۍ‪.۲۱۹۱ ،‬‬
‫‪ .40‬ثاقب‪ ،‬محمد الياس‪ .‬د منر په څريه‪ ،‬کبل سوات‪ ،‬جان کتاب کور‪.۲۱۹۲ ،‬‬
‫‪ .46‬جان‪ ،‬نقيب احمد‪ .‬بله ډيوه بله شوه‪ ،‬کبل (سوات)‪ ،‬جان کتاب کور‪ ،‬اکتوبر‬
‫‪.۲۱۹۹‬‬
‫‪ .47‬جان‪ ،‬نقيب احمد‪ .‬تۀ د حسن انتها ئې زۀ د مينې‪ ،‬تاڼه اديب ټولنه‪.۲۱۱۳ ،‬‬
‫‪ .40‬جهان ‪،‬جهانګري‪ .‬محسن انسانيت (حرضت محمد)‪]۹۱۱۲[ ،‬‬
‫‪ .41‬جهانزيبي مشاعره ‪ ۱‬جون ‪.۹۱۹۱‬‬
‫‪ .02‬چميار‪ ،‬جان محمد‪ .‬د عقيدت ګلونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬مکتبه سيفيه‪.۹۱۸۷ ،‬‬
‫‪ .09‬چاريال‪ ،‬محمد اسحاق خان‪ .‬زورنې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .00‬حارض‪ ،‬بخت حارض‪ .‬زنځريونه په شلېدو دي‪ ،‬سوات‪ ،‬افغان اکيډمی‪.۹۱۱۸ ،‬‬
‫‪ .03‬حارض‪ ،‬بخت حارض‪ .‬زيړې پاڼې‪ ،‬سوات‪ ،‬افغان اکيډمي‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .04‬حبيب‪ ،‬حبيب الرحمن‪ .‬د حبيب مينه‪.۹۱۳۱ ،‬‬

‫‪627‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪ .00‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ .‬د پښتو ادبياتو تاريخ (جلد اول‪ ،‬دوم) پېښور‪ ،‬دانش خارندويه ټولنه‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۱‬‬
‫‪ .06‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ .‬پښتانۀ شعرا (اوله حصه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټی بک ايجنسی‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .07‬وفا‪ ،‬محمد داود‪( .‬ژباړن) ‪ ،‬د افغانستان لنډ تاريخ ‪ ،‬مصنف پوهاند عبدالحۍ‬
‫حبيبي‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش کتابتون‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .00‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪.‬سواتنامه د خوشحال خان خټک د عبدالحۍ حبيبي د رسيزې رسه‪،‬‬
‫افغانستان‪.‬‬
‫‪ .01‬حرست‪ ،‬طاهر شاه‪ .‬ديوان حرست‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشزاېنډ بکسيلرز‪.۲۱۱۷ ،‬‬
‫‪ .62‬حرست‪ ،‬برهان الدين‪ .‬پاټکي‪ ، ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز ‪،‬‬
‫‪.۹۱۸۸‬‬
‫‪ .69‬حسین‪ ،‬ديوان حسین‪(،‬مرتب) همېش خليل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس پېښور‪،‬‬
‫‪9100‬‬
‫‪ .60‬حکيمزی‪ ،‬وکيل‪ .‬د بر سوات تاريخ نسيل سيايس او سامجي جوړښت‪،‬سوات‪،‬‬
‫افغان نيشنل پارټي صوبه افغانيه پاکستان‪.۲۱۱۳ ،‬‬
‫‪ .63‬حکيمزی‪ ،‬خريالحکيم‪ .‬د سيند په غاړه تږي (ناول)‪.۹۱۸۳ ،‬‬
‫‪ .64‬حکيمزی‪ ،‬وکيل‪ .‬دغه زمونږ کلی دی‪.۲۱۱۷ ،‬‬
‫‪ .60‬حکيمزی‪ ،‬خريالحکيم‪ .‬پښتو محاورې‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .66‬حکيمزی‪ ،‬خريالحکيم‪ .‬د مېږو کوټګۍ‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .67‬حکيمزی‪ ،‬بدرالحکيم‪ .‬دامزی غوڅول غواړي (افسانې)‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .60‬حکيمزی‪ ،‬بدرالحکيم‪ .‬تورونه سازښتونه‪( ،‬ناول)‪ ،‬الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۳‬‬
‫‪ .61‬حیدر‪ ،‬غالم حيدر‪( .‬مرتب)‪ ،‬د صحرا ونه‪ :‬ګڼ شاعران‪ ،‬سعودي عربستان‪ ،‬پښتو‬
‫اديب غورځنګ الرياض سعودي عرب‪.۲۱۱۷ ،‬‬
‫‪ .72‬خاکي‪ ،‬شاه وزير خان‪ .‬په ټاه کې د سرتګو هر اړخيز جاج‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز‬
‫پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪.۲۱۹۲ ،‬‬
‫‪ .79‬خالص‪ ،‬عبدالسالم‪ .‬د شوخ قلم ناشنا خربې‪.۹۱۸۱ ،‬‬
‫‪ .70‬خادم‪ ،‬سعيد الله‪ .‬ژوند او جانان‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۲۱۱۹ ،‬‬

‫‪620‬‬
‫ماخذونه‬
‫‪ .73‬خادم‪ ،‬قيام الدين‪ .‬پښتونويل‪.۹۱۱۲ ،‬‬
‫‪ .74‬خان‪ ،‬شېر عامل‪ .‬انسان د سفر په الره‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۳‬‬
‫‪ .70‬خان‪ ،‬محمد افضل‪ .‬پښتون قامي وحدت‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتونخوا پبيل کېشنز‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .76‬خان‪ ،‬محمد افضل‪ .‬د منزل په لور‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخواد پوهنې دېره‪.۲۱۹۱ ،‬‬
‫‪ .77‬خان‪ ،‬محمد افضل‪ .‬د ډيورنډ کرښه‪ ،‬پېښور‪،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۲۱۱۷ ،‬‬
‫‪ .70‬خان‪ ،‬محمد افضل‪ .‬د پښتونخوا غږ‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۲۱۹۹ ،‬‬
‫‪ .71‬خان‪ ،‬محمد افضل‪ .‬قامي جرګه‪ ،‬پېښور‪ ،‬د دانش خارندويې ټولنې تخنيکي څانګه‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۱‬‬
‫‪ .02‬خان‪ ،‬محمدآصف‪ .‬رسګذشت فردويس سوات تاج محمد خان زېب رس‪.۹۱۳۲ ،‬‬
‫‪ .09‬خان‪ ،‬محمد اصف‪ .‬تاريخ رياست سوات و سوانح حيات باين رياست سوات‬
‫حرضت مياګل ګل شهزاده باچا صاحب‪.۹۱۱۸ ،‬‬
‫‪ .00‬خان‪ ،‬حافظ رحمت‪ .‬خال صة االنساب ‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪.۹۱۳۷ ،‬‬
‫‪ .03‬خان‪ ،‬پاینده محمد‪ .‬د دشت لوط مسافر (ناول)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشزاېنډ‬
‫بکسيلرز‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .04‬خان‪ ،‬پاینده محمد‪ .‬الله او بهګوان (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬باګرام پښتو اديب جرګه‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۲‬‬
‫‪ .00‬خان‪ ،‬شېرعلی‪ .‬د قافلې جرس‪ ،‬س ن‬
‫‪ .06‬خان‪ ،‬قايض عطا ءالله‪ .‬د پښتنو تاريخ‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ،‬درېېم ځل‬
‫‪.۲۱۹۲‬‬
‫‪ .07‬خټک افضل خان‪ .‬تاريخ مرصع‪ ،‬مقابله‪ ،‬تصحيح او نوټونه له دوست محمد خان‬
‫کامل مومند‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ،‬اول ځل ‪.۹۱۹۳‬‬
‫‪ .00‬خټک‪ ،‬يار محمد مغموم‪ .‬پروفېرس‪ ،‬ډاکټر‪ ،‬روښانيان او پښتو ادب‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪،‬‬
‫‪.۲۱۹۹‬‬
‫ِ‬
‫کليات خوشحال خان خټک مقدمه او رشح لۀ دوست‬ ‫‪ .01‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪.‬‬
‫ِ‬
‫اشاعت رسحد‪ ،‬دويم ځل ‪.۹۱۹۱‬‬ ‫محمد خان کامل نه ‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره‬

‫‪621‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪ .12‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬ارمغان خوشحال رسه د مقدمې د مياسېد رسول رسا‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪.۲۱۱۱/۹۱۹۳ ،‬‬
‫‪ .19‬خټک‪ ،‬خوشحال خان‪ .‬سوات نامه‪ ،‬مقدمه تحقيق او سمون د همېش خليل‪،‬‬
‫اکوړه خټک‪ ،‬مرکزي خوشحال اديب ا وثقافتي جرګه‪.۹۱۸۹ ،‬‬
‫‪ .10‬خټک‪ ،‬پردل‪( .‬مرتب) د موالنا عبدالقادر خطونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمی پېښور يونيورسټی‪،‬‬
‫‪.۹۱۸۷‬‬
‫‪ .13‬خټک‪ ،‬ډاکټر راج ويل شاه‪ .‬د پښتو اديب تحريکونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمی‪،‬‬
‫‪.۹۱۸۱‬‬
‫‪ .14‬خټک‪ ،‬راج ويل شاه‪ .‬ډاکټر‪ ،‬روهالوجي‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي‪.۲۱۹۲ ،‬‬
‫‪ .10‬خليق‪ ،‬عبدالخالق‪ .‬زۀ او زما زمانه‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪ ،‬دويم ځل مارچ ‪.۹۱۳۷‬‬
‫‪ .16‬خليل‪ ،‬محمد جاوېد‪ .‬په صوبه رسحد کې د مختلفو پښتو اديب ټولنو او جرګو‬
‫تنظيمونه او د هغوی کار‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمی پېښور يونيورسټي‪.۹۱۱۷ ،‬‬
‫‪ .17‬دروېزه‪ ،‬اخوند ‪ .‬مخزن‪ ،‬مقدمه د سېدمحمد تقويم الحق کاکاخېل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو‬
‫اکېډميی‪ ،‬اشاعت دوم ‪.۹۱۸۳ / ۹۱۹۱‬‬
‫‪ .10‬درياب‪ ،‬بخت زر‪ .‬د احساس ملن‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .11‬درياب‪ ،‬بخت زر‪ .‬موج‪ ،‬سعودي عرب‪ ،‬پښتو اديب رڼا الرياض‪.۲۱۹۷ ،‬‬
‫‪ .922‬دلګري‪ ،‬شېر بهادرخان‪ .‬خوره دېوال‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز ‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۳‬‬
‫‪ .929‬دوستی‪ ،‬دوست محمد خان‪ .‬ګنجةالګوهري‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم‬
‫حکيمزی‪.‬‬
‫‪ .920‬دهقان‪ ،‬رشيد عيل او ارشف دراين‪ .‬دروېش باچا‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .923‬ډارمسټټر‪ ،‬جم‪ .‬د پښتونخوا د شعر هار و بهار‪ ،‬کابل‪ ،‬پښتو ټولنه‪.۹۱۳۳ ،‬‬
‫‪ .924‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬يب يب مبارکه (ناول)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬افغان اکيډمی‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .920‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬سکندر اعظم (ناول)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬افغان اکېډمي‪۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .926‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬راجګڼه (ناول)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اداره سواتيالوجي‪.۹۱۸۱ ،‬‬
‫‪ .927‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬سوات نامه جواب نامه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ‬
‫بکسيلرز‪.۲۱۱۹،‬‬

‫‪692‬‬
‫ماخذونه‬
‫‪ .920‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬واورينې څوکې (تذکره)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬کتابستان سوات‪.۹۱۸۹ ،‬‬
‫‪ .921‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غرڅنۍ‪ ،‬پېښور‪ ،‬منظور عام پريس‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .992‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬زلزلې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪.۲۱۱۳ ،‬‬
‫‪ .999‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬غټه خزانه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۲۱۹۱‬‬
‫‪ .990‬رښتني‪ ،‬صديق الله‪ .‬اديب او تاريخي سمونې‪ ،‬پشاور‪ ،‬يونيورسټی بک ايجنيس‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۲‬‬
‫‪ .993‬رښتني‪ ،‬صديق الله‪ .‬د پښتو نرث هنداره‪ ،‬پشاور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .994‬رښتني‪ ،‬پوهاند صديق الله‪ .‬پياوړي شاعران‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۷‬‬
‫‪ .990‬رښتني‪ ،‬صديق الله‪ .‬پښتنی الر ښود‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .996‬رښتني‪ ،‬صديق الله‪ .‬د پښتو تاريخي سيمينار‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪،‬‬
‫‪.۹۱۸۳‬‬
‫‪ .997‬رښتني‪ ،‬صديق الله‪ .‬پښتنی الرښود‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .990‬رضا‪ ،‬محمد افضل‪ .‬پروفېرس‪ ،‬پټ ستوري‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور‬
‫يونيورسټي‪.۹۱۸۷ ،‬‬
‫‪ .991‬رضا‪،‬افضل‪ .‬د پښتو د نرث تاريخ‪ ،‬پشاور‪ ،‬عظيم پبلشنګ هااس‪.۹۱۹۸ ،‬‬
‫‪ .902‬رضا‪ ،‬محمد رضا خان‪ .‬سواته چا هيڅ اونۀ وې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ‬
‫بکسيلرز‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .909‬رضا‪ ،‬محمد رضا خان‪ .‬ژوند په رېګزار‪.۲۱۱۷ ،‬‬
‫‪ .900‬روښان‪ ،‬فضل محمود‪ .‬رسه پښته په شنو جامو کې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬ګرافکس ورلډ‪.۲۱۱۳ ،‬‬
‫‪ .903‬روښان‪ ،‬فضل محمود‪ .‬لټون د پوهې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۱‬‬
‫‪ .904‬روښان‪ ،‬فضل محمود‪ .‬آدم او فلسفي‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۹۱۸۱‬‬
‫‪ .900‬روښان‪ ،‬فضل محمود‪ .‬رڼې ملغلرې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز‪.۹۱۱۲ ،‬‬
‫‪ .906‬روښان‪ ،‬فضل محمود‪ .‬د پښتنو موسيقي‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز‪.۹۱۱۸ ،‬‬

‫‪699‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪ .907‬روغانی‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬کوربانه خيالونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪.۲۱۹۱ ،‬‬
‫‪ .900‬روغانی‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬ځورېديل احساسات‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۱‬‬
‫‪ .901‬روغانی‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬نوې نغمه‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .932‬روغانی‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬سندريز احساسات‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .939‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬زما د حج سفر او مناسک د حج‪ ،‬سوات‪] ۹۱۳۷[ ،‬‬
‫‪ .930‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوی سوات جلد اول‪ ۹۷۳۱ ،‬هـ (‪۹۱۱۱‬ء)‬
‫‪ .933‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوی سوات جلد دوم‪۹۱۱۳( ،‬ء)‬
‫‪ .934‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوی سوات جلد دريم‪۹۱۱۳( ،‬ء)‬
‫‪ .930‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬نوی سوات څلورم جلد د رياست د انضامم اعالن‬
‫‪ ۲۸‬جواليئ ‪]۹۱۳۱ [،۹۱۹۱‬‬
‫‪ .936‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان جلد اول‪۹۷۹۱ ،‬هـ (‪۹۱۷۹‬ء)‬
‫‪ .937‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬عروج افغان جلد دوم‪۹۷۹۹ ،‬هـ (‪۹۱۷۲‬ء)‬
‫‪ .930‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬افغاين ديوان زيب رس‪.۹۱۷۱ ،‬‬
‫‪ .931‬زېب رس‪ ،‬تاج محمد خان‪ .‬موزير نامه‪.۹۱۷۱ ،‬‬
‫‪ .942‬ساجد‪ ،‬شريزاده‪ .‬چغه‪ ،‬فروری ‪.۲۱۱۱‬‬
‫‪ .949‬سائر‪ ،‬فياض احمد‪ .‬سېد‪ ،‬لاه اوښکې‪ ،‬مارچ ‪.۲۱۱۱‬‬
‫‪ .940‬سحر‪ ،‬سجاد خان‪ .‬د سيند په غا ړه‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش خارندويه ټولنه‪.۲۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .943‬رسحدی‪ ،‬قاسم‪ .‬زېږون‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشزاېنډ بکسيلرز‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .944‬رسحدي‪ ،‬حليم‪ .‬سوانح عمري د فيضان سوات‪.۹۱۹۱ ،‬‬
‫‪ .940‬رسحدي‪ ،‬حليم‪ .‬د عمل ستوري‪ ،‬مينګوره‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .946‬رسحدي‪ ،‬حليم‪ .‬روحاين خزانه (د نبي کريم درې سوه معجزې)‪ ،‬پېښور‪ ،‬زېب آرټ‬
‫پبلرشز‪.۲۱۱۸ ،‬‬
‫‪ .947‬رسحدي‪ ،‬حليم‪ .‬د مکې مکرمې تاريخ او د حج عمرې رشعي طريقه‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫زېب آرټ پبلرشز‪]۲۱۱۷[،‬‬
‫‪ .940‬رسحدي‪ ،‬حليم‪ .‬شجره نسب حافظ خېل سېدان‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .941‬رسحدي‪ ،‬حليم‪ .‬سوانح ډهېرۍ بابا جي‪.۹۱۹۱ ،‬‬

‫‪690‬‬
‫ماخذونه‬
‫‪ .902‬رسحدي‪ ،‬محمد صالح مظلوم او حاجي عبدالحنان‪( .‬مصنفني)‪ ،‬د جنت حوره‪،‬‬
‫مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور سمندر‪ ،‬سمندر خان‪ .‬پت‪]۹۱۹۹[،‬‬
‫‪ .909‬سواتی‪ ،‬شېر‪ .‬بې استاد عامل‪ ،‬پېښور‪ ،‬پبلک ارټ پريس‪ ،‬سن‪.‬‬
‫‪ .900‬سواتی‪ ،‬اخرت‪ .‬د غېرت چغه‪ ،‬پېښور‪ ،‬ايډورډز کالج‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .903‬سواتی‪ ،‬رسنزيب خان‪ .‬تاريخ رياست سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬عظيم پبلشنګ هااس‪،‬‬
‫‪.۹۱۸۷‬‬
‫‪ .904‬سيف‪ ،‬سيف الله خان‪ .‬درمان‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۲۱۹۱‬‬
‫‪ .900‬شاه فيصل مشاعره‪ ،‬مينګوره‪ ،‬رحامن سنز‪.۹۱۳۱ ،‬‬
‫‪ .906‬شاهني‪ ،‬عبدالطيف‪ .‬شغلې‪.۹۱۹۱ ،‬‬
‫‪ .907‬شاهني‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬اوګوره ته ماته ستا نظر کې څنګه ښکارم‪ ،‬کبل‪ ،‬جان کتاب کور‪،‬‬
‫‪.۲۱۹۹‬‬
‫‪ .900‬شاهني‪ ،‬محمد پرويش‪ .‬د پښتونخوا ګلونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنزپبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۹۱۸۸‬‬
‫‪ .901‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬د سوات ګلونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنزپبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۹۱۸۸‬‬
‫‪ .962‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬سوات د رسدرو وطن‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنزپبلرشز اېنډ‬
‫بکسيلرز‪.۹۱۱۷،‬‬
‫‪ .969‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬ګل ورينې څوکې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنزپبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۹۱۸۱‬‬
‫‪ .960‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬پښتانه او يويشتمه پېړۍ‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شاهني سنز نشاط چوک‪،‬‬
‫نومرب ‪.۲۱۱۱‬‬
‫‪ .963‬شاه‪ ،‬مولوي نور محمد عرف غوبه جان‪ .‬منظوم تاريخ سوات‪]۹۱۱۷[ ،‬‬
‫‪ .964‬شاه‪ ،‬پري معظم‪ .‬تواريخ حافظ رحمت خاين ديباچه د محمد نواز طائر‪ ،‬پشاور‪،‬‬
‫پښتو اکيډمی‪ ،‬دويم چاپ‪.۹۱۸۳ / ۹۱۳۹ ،‬‬
‫‪ .960‬شباب‪ ،‬عبد الرحامن‪(.‬مرتب) د فکر يون‪ :‬د موالنا عبدالقادر د مضمونونو‬
‫مجموعه‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪ ،‬دويم ځل ‪.۹۱۱۳ /۹۱۹۷‬‬

‫‪693‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪ .966‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬د اشاړي ګل‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۳‬‬
‫‪ .967‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬شبنم په ګلو‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش خارندويه ټولنه‪ ،‬مئي‬
‫‪.۲۱۱۷‬‬
‫‪ .960‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬تغمې (افسانې) ‪.۲۱۱۲ ،‬‬
‫‪ .961‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬ګاللۍ (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش خارندويه ټولنه‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۱‬‬
‫‪ .972‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬اجړه (ناول)‪ ،‬مينګوره سوات‪ ،‬افغان اکيډمی‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۷‬‬
‫‪ .979‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪.‬خواښې اينګور (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش خاروندويه ټولنه‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۷ / ۹۱۳۷‬‬
‫‪ .970‬شموزی‪ ،‬محمد نذير‪ .‬د احساس اوازونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ‬
‫بکسيلرز‪.۲۱۹۱،‬‬
‫‪ .973‬شموزی‪ ،‬محمد نذير‪ .‬مينه او غمونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ‬
‫بکسيلرز‪.۲۱۹۲،‬‬
‫‪ .974‬شېر‪ ،‬شېر محمد‪ ،‬نوی ژوند (ناول)‪.۹۱۹۷ ،‬‬
‫‪ .970‬شېر‪ ،‬شېرمحمد‪ .‬لوظ (ناول)‪ ،‬پېښور‪ ،‬اسالمي کتب خانه‪.۹۱۹۹ ،‬‬
‫‪ .976‬شېر‪ ،‬د مودودي په نوم‪ ،‬پېښور‪،‬پبلک ارټ پريس‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .977‬صابر‪ ،‬صابر احمد‪ .‬ساني رښتيا‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنزپبلرشز اېنډ‬
‫بکسيلرز‪.۲۱۹۲،‬‬
‫‪ .970‬صابر‪ ،‬سيد صابرشاه‪ .‬د رڼاګانو محفلونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۷‬‬
‫‪ .971‬صابر‪،‬سید صابر شاه‪ .‬سمندر د بدرښو‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .902‬صديقی‪ ،‬مهرو نېش خان‪ .‬د صحرا کاروان (تذکره)‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .909‬صديقی‪ ،‬سيف امللوک‪ .‬پئييل زړونه‪.۹۱۳۲ ،‬‬
‫‪ .900‬صديقی‪ ،‬سيف امللکوک‪ .‬انداغ‪.۹۱۹۱،‬‬

‫‪694‬‬
‫ماخذونه‬
‫‪ .903‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک‪ .‬زۀ انتظار کومه ستا د سرتګو‪ ،‬کبل سوات‪ ،‬جان کتاب کور‪،‬‬
‫‪.۲۱۹۹‬‬
‫‪ .904‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک‪ .‬پرهرونه ټکورونه‪.۹۱۹۷ ،‬‬
‫‪ .900‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک‪ .‬درد‪.۹۱۱۷،‬‬
‫‪ .906‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک‪( .‬مرتب) جهانزيبي مشاعره ‪ ۹۲‬دسمرب ‪ ،۹۱۱۷‬سوات‪،‬‬
‫نارشان‪ :‬عبدالحمد و محمد سعيدمالکان اسالم بک سټور‬
‫‪ .907‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک (مرتب)‪ ،‬جهانزيبي مشاعره د ‪ ۱‬جون‪.۹۱۹۱‬‬
‫‪ .900‬صديقي‪ ،‬سيف امللوک (مرتب)‪ ،‬جهانزيبي مشاعره د ‪ ۱‬جون ‪.۹۱۹۸‬‬
‫‪ .901‬صواتی [سواتی]‪ ،‬عبدالعظيم‪ .‬ديوان عبدالعظيم‪ ،‬پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .912‬طالب‪ ،‬عزيزالرحامن عزيز‪ .‬ګډ وډ لعلونه‪.۲۱۹۷ ،‬‬
‫‪ .919‬طالب‪ ،‬عزيزالرحمن عزيز‪ .‬روحاين غذا (د نعتونو مجموعه) ‪.۹۱۱۱‬‬
‫‪ .910‬طالب‪ ،‬عزيزالرحمن عزيز‪ .‬خو ږ يار‪.۹۱۸۱ ،‬‬
‫‪ .913‬طالب‪ ،‬عزيزالرحامن‪ .‬چشامن محبوب‪.۲۱۹۲ ،‬‬
‫‪ .914‬طالب‪ ،‬احمد دين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ ،‬ترتيب الئق زاده الئق او محمد‬
‫اقبال حېران‪ ،‬پشاور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪.۹۱۱۳ ،‬‬
‫‪ .910‬طالب‪ ،‬احمد دين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ ،‬ترتيب او پېژندګلو محمد اصف‬
‫خان‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪.۹۱۳۱ ،‬‬
‫‪ .916‬طالب‪ ،‬احمد دين‪ .‬ديوان احمد دين طالب‪ ،‬ديباچه او حاشيه رحيم شاه‬
‫رحيم‪ ،‬مينګوره‪ ،‬اسالم بک سټور‪ ،‬څلورم ځل‪.۹۱۸۷ ،‬‬
‫‪ .917‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ ،‬درديال ناليدلی سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬منظور عام کتب خانه‪،‬‬
‫‪.۹۱۹۱‬‬
‫‪ .910‬طائر‪ ،‬محمد نواز‪ .‬پروفېرس‪ ،‬په پښتو کې د ماشومانو سندرې او صوتونه‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪.۹۱۸۸ ،‬‬
‫‪ .911‬طائر‪،‬محمدنواز‪ .‬پروفېرس‪ ،‬آدم خان ُدر خانۍ (يوه څېړنه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو‬
‫اکيډمي پېښور يونيورسټي‪.۹۱۸۹ ،‬‬
‫‪ .022‬طائر‪،‬محمدنواز او مولوي فضل ودود‪( .‬مرتجمني) خالصة االنساب مولف‬
‫حافظ رحمت خان‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکيډمي پېښور يونيورسټي‪.۹۱۳۷ ،‬‬

‫‪690‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪ .029‬ظاهر‪ ،‬شهر يار‪ .‬ستړې قافلې‪ ،‬مټه‪ ،‬الال اېنډ حبيب ملنګ بکسيلرز‪]۹۱۱۱[ ،‬‬
‫‪ .020‬ظاهر‪ ،‬شهريار‪ .‬تا نۀ وې چې ګل راوړه‪ ،‬تاڼه‪ ،‬تاڼه اديب ټولنه‪.۲۱۹۲ ،‬‬
‫‪ .023‬عبدالغفار‪ ،‬ملنګ‪ .‬قصه شهزاده ګلشن و بی بی هارون‪ ،‬خورشيد عامل پريس الهور‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۱‬‬
‫‪ .024‬عبدالرشيد‪ ،‬ميا‪ .‬تذکره علامء کبار و مشائخ عظام صوبه رس حد پاکستان‪،‬‬
‫مدين سوات‪ ،‬مکتبه غوثيه‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .020‬عمران‪ ،‬محمد‪ .‬چاپېرچل‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪.۹۱۱۱،‬‬
‫‪ .026‬عنايت الرحمن‪ .‬د سوات پخوانۍ قيصې (اوله حصه)‪ ،‬روم‪.۹۱۹۸ ،IsMEO ،‬‬
‫‪ .027‬عنايت الرحمن‪ .‬د سوات پخوانۍ قيصې (دوميه برخه) ‪.۹۱۸۷‬‬
‫‪ .020‬عنايت الله‪ ،‬ډاکټر‪ .‬د رياست سوات تاريخي او ترقيايت جائزه‪ ،‬سوات‪ ،‬د سوات‬
‫ويښ زملولهء خوا‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .021‬غمګني‪ ،‬محمد ارشف‪ .‬د هشنغرادب‪ ،‬چارسده‪ ،‬هشنغر پښتو ادبی ټولنه‪،‬‬
‫‪.۹۱۸۱‬‬
‫‪ .092‬فاين‪ ،‬عبدالجميل‪ .‬و رفعنا لک ذکرک‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ‬
‫بکسيلرز‪.۲۱۹۷،‬‬
‫‪ .099‬فضل‪ ،‬فضل خالق‪ .‬احساسونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۳‬‬
‫‪ .090‬فضل‪ ،‬فضل خالق‪ .‬پرخه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪.۲۱۱۷ ،‬‬
‫‪ .093‬فضل سبحان‪ ،‬ټکور‪ .‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز ‪.۲۱۱۳ ،‬‬
‫‪ .094‬فکري‪ ،‬شېر اکرب خان‪ .‬فکري خياالت اوله حصه‪.۹۱۸۲ ،‬‬
‫‪ .090‬فواد‪،‬احمد‪ .‬که ته راغلې زۀ به ګل شم‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۱‬‬
‫‪ .096‬فيض‪ ،‬فيض محمد خان‪ .‬دا څوک دي‪ ،‬سوات‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .097‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬ديوان فيضان‪ ،‬پشاور‪ ،‬تاجران کتب‪.۹۱۱۸ ،‬‬
‫‪ .090‬فيضان‪ ،‬فضل الرحمن‪ .‬ګلزار تعويذات‪ ،‬پېښور‪ ،‬زېب آرټ پبلرشز‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .091‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬دريتيم‪ ،‬پشاور‪ ،‬کتب خانه رحامنيه‪۹۷۸۲ ،‬هـ‬
‫‪ .002‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬تحفه جهانزيبي‪ ،‬پشاور‪ ،‬اسالميه کتب خانه‪.۹۱۹۱ ،‬‬

‫‪696‬‬
‫ماخذونه‬
‫‪ .009‬فيضان‪ .‬تاريخي واقعات او حاالت د سيدو بابا (نظم)‪ ،‬پشاور‪ ،‬زيب ارټ‬
‫پبلرشز‪.۹۱۸۹،‬‬
‫‪ .000‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬څلور ګلونه (نرث)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬مکتبه رحامن سنز‪،‬‬
‫‪.۹۱۳۱‬‬
‫‪ .003‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬يوه رنګينه افسانه څلورګلونه او زما د مرحومې يب يب‬
‫وصيت نامه (نظم)‪ ،‬سوات‪ ،‬فېضان منزل‪.۹۱۸۹ ،‬‬
‫‪ .004‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬نوراين شمع‪ ،‬پشاور‪ ،‬نوراين کتب خانه‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .000‬فیضان‪ ،‬ګلدسته حجاز‪ .‬پشاور‪ ،‬رحمن ګل پبلرشز‪،‬س ن‬
‫‪ .006‬فيضان‪( ،‬مرتب) مشاعره د حافظ الاورۍ په مزار‪.۹۱۳۹ ،‬‬
‫‪ .007‬فيضان ‪(،‬مرتب)‪،‬مشاعره سلسله منرب ‪ ،۹‬د نور محمد شاه عرف غوبه جان صاحب د‬
‫اوډيګرام د فرځند د پېدا کېدو په خوشحالۍ کې‪ ،‬سوات‪ ،‬مکتبه رحامن سنز‪]۹۱۳۷[ ،‬‬
‫‪ .000‬قاسمي‪ ،‬ميا محمد عبدالغفور‪( .‬مرتجم) انوار سهييل‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز‬
‫پبلرشزاېنډ بکسيلرز‪ ،‬څلورم چاپ ‪.۲۱۱۸ /۹۱۱۷‬‬
‫‪ .001‬قاسمي‪ ،‬ميا محمد عبدالغفور‪( .‬مرتجم) تاريخ هندوستان‪ ۹۷۹۹ ،‬هـ‬
‫‪ .032‬قاسمي‪ ،‬سيد عبدالغفور‪ .‬تاريخ سوات‪.۹۱۷۱ ،‬‬
‫‪ .039‬قانته بېګم‪ .‬زما سفرنامه‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪]۹۱۳۹[ ،‬‬
‫‪ .030‬قصاب‪ ،‬عبدالغني‪ ،‬ګلشن هاشمي‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .033‬قصاب‪ ،‬عبدالغني‪ .‬ښکلی کتاب د بسم الله او الحمد الله فضيلتونه‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .034‬قيس‪ ،‬محمد حنيف‪ .‬نوي نعتونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬زېب آرټ پبلرشز‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .030‬قيس‪ ،‬حنيف‪ .‬زاره چاودي منزلونه‪،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .036‬قيس‪ ،‬حنيف‪ .‬مرغزار‪ ، ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .037‬قيس‪ ،‬حنيف‪ .‬بله شونټۍ‪ .‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪.۲۱۱۳،‬‬
‫‪ .030‬کاکا خېل‪ ،‬محمد تقويم الحق‪( .‬مرتجم)‪ ،‬ميلينيم او کرزما د سوات په پښتنو‬
‫کې‪ ،‬مصنف ډاکټر اکرب اېس احمد‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪.۹۱۳۸ ،‬‬
‫‪ .031‬کسکر‪،‬سکندرحيات‪ .‬پرهرونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬افغان اکيډمي‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .042‬کسکر‪،‬سکندر حيات‪ .‬ګله ګری‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشزاېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۱‬‬

‫‪697‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪ .049‬کسکر‪،‬سکندرحيات‪ .‬پاڼ رېژ‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشزاېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۱‬‬
‫‪ .040‬کسکر‪،‬سکندر حيات‪ .‬کسکر‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۱‬‬
‫‪ .043‬کرشه بېګم‪ ،‬يب زېډ‪ .‬نيمګړی ژوند‪ ،‬سیدو رشيف‪ ،‬رائل کېماس‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .044‬کرشه بېګم‪،‬يب زېډ‪ ،‬يادونه‪.۲۱۱۸ ،‬‬
‫‪ .040‬ګالوچي‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬التفسريالتيسري‪( ،‬جلد اول)‪ ،‬مينګوره‪ ،‬نارش‪ :‬مولوي‬
‫محمد صالح ‪۹۱۸۷/۹۱۲۱ ،‬‬
‫‪ .046‬ګالوچي‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬التفسريالتيسري‪( ،‬جلد دويم)‪ ،‬نارش‪ :‬مولوي محمد‬
‫صالح مقام و ډاکخانه رحيم اباد تحصيل بابوزي ضلع سوات‪.۹۱۸۷/۹۱۲۱،‬‬
‫‪ .047‬ګل رنګزۍ‪ ،‬حميد اقبال‪ .‬د ژوند سندرې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۷‬‬
‫‪ .040‬ګلرنګزۍ‪ ،‬حميد اقبال‪ .‬نوی ساز نوې نغمه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۱‬‬
‫‪ .041‬الېق‪ ،‬الېق زاده‪ .‬ستا په نوم‪ ،‬پېښور‪ ،‬نوراين کتاب خانه‪.۹۱۱۷ ،‬‬
‫‪ .002‬الئق ‪ ،‬الئق زاده‪ .‬رازونياز (نعتيه مجموعه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬ميالد هاوس‪.۲۱۹۹ ،‬‬
‫‪ .009‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬لېونتوب‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش کتابتون‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .000‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬مشکڼې‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۲۱۱۲ ،‬‬
‫‪ .003‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬تۀ به ما يادوې‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۲۱۹۲ ،‬‬
‫‪ .004‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬فنکار نه مري‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۲۱۹۹ ،‬‬
‫‪ .000‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬وېښ خوبونه‪.۲۱۹۷/۹۱۸۲ ،‬‬
‫‪ .006‬الئق ‪ ،‬الئق زاده‪ .‬شليديل تارونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬ډايريکټورېټ آف کلچر خېرب پښتونخوا‪،‬‬
‫‪.۲۱۹۲‬‬
‫‪ .007‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬ماته آئينه (د افسانو مجموعه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې‬
‫دېره‪.۲۱۱۱/ ۹۱۱۱،‬‬
‫‪ .000‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬صلو عليه واله‪ ،‬پېښور‪ ،‬تاج کتب خانه‪]۹۱۸۱[ ،‬‬
‫‪ .001‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬ائی ګنبد خرضى‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪.۲۱۱۱ ،‬‬

‫‪690‬‬
‫ماخذونه‬
‫‪ .062‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬تورې سرتګې‪،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .069‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬ګيلې‪.۲۱۹۷/۹۱۳۱ ،‬‬
‫‪ .060‬الئق‪ ،‬الئق زاده‪ .‬جلوې( نعتيه مجموعه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش کتابتون‪۲۱۱۷،‬‬
‫‪ .063‬لوهار‪ ،‬محمد جان‪ .‬ديوان محمدجان لوهار‪.۹۱۳۹ ،‬‬
‫‪ .064‬لېونی‪ ،‬روزي خان‪ .‬اوښکې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز بکسيلرز‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .060‬لېونی‪ ،‬روزي خان‪ .‬تېغونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .066‬محمد‪ ،‬شهباز‪ .‬سواستو‪ ،‬مينګوره‪.۲۱۹۹ ، EPS ،‬‬
‫‪ .067‬محمود حاجی‪ .‬چنار چې ګل يش‪]۲۱۱۹[ ،‬‬
‫‪ .060‬مخلص‪ ،‬عبدالقهار‪ .‬د حق چغه‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي پبلرشز‪.۲۱۱۳ ،‬‬
‫‪ .061‬مخلص‪ ،‬عبد القهار‪ .‬عربت نامه‪ ،‬پېښور‪ ،‬تاج کتب خانه‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .072‬مسعود‪ ،‬سيف الرحامن‪ .‬پري روښان او روښاين انقالب‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک‬
‫ايجنيس‪.۹۱۱۸ ،‬‬
‫‪ .079‬مشاعره د عبدالغني قصاب د ځوي د واده سلسله منرب ‪ ،۷‬سوات‪ ،‬مکتبه رحامن سنز‪،‬‬
‫‪.۹۱۳۱‬‬
‫‪ .070‬مشاعره شاه فيصل سلسله منرب ‪ ،۲‬مينګوره سوات‪ ،‬رحامن سنز‪.۹۱۳۱ ،‬‬
‫‪ .073‬ملک‪،‬اخرت ملک او رحيم سېد خان‪ .‬لعلونه‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۱‬‬
‫‪ .074‬منصور‪ ،‬محمد ګل‪ .‬مونږ خو دواړه لېوين يو‪.۲۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .070‬منصور‪ ،‬محمد ګل‪(.‬مولف)‪ ،‬زما دلرې وطن ياره‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‬
‫اېنډ بکسيلرز‪.۲۱۱۸،‬‬
‫‪ .076‬منصور‪ ،‬محمدګل‪ .‬اوس بنګړي چاله واخلم‪.۲۱۹۱،‬‬
‫‪ .077‬منري‪ ،‬تاج منري‪ .‬ژوندی احساس‪ ،‬مينګوره‪ ،‬حق ميډيا رسوسز‪.۲۱۱۲ ،‬‬
‫‪ .070‬مومند‪ ،‬دوست محمد خان کامل‪ .‬رحامن بابا‪ :‬تاريخي‪ ،‬علمي او اديب جاج‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬اداره اشاعت رسحد‪.۹۱۱۸ ،‬‬
‫‪ .071‬مومند‪ ،‬م ـ ج سيال‪ ،‬د پښتنو قبيلو شجرې‪ ،‬پېښور‪ ،‬يونيورسټي بک ايجنيس‪.۹۱۸۹ ،‬‬
‫‪ .002‬مياداد‪،‬اخون‪ ،‬داخون مياداد ديوان‪ ،‬سمونه او څېړنه بدرالحکيم حکيمزی‪،‬‬
‫الهور‪ ،‬اداره نرشاملعارف ‪.۲۱۹۹ ،‬‬

‫‪691‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪ .009‬نادان‪ ،‬محمد اقبال‪ .‬ستړی ژوند‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪.۲۱۹۷ ،‬‬
‫‪ .000‬نادان‪ ،‬محمد اقبال‪ .‬تيندکونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز ‪ ،‬جون‬
‫‪.۲۱۱۹‬‬
‫‪ .003‬ناصح‪ ،‬ميا سېد عمر‪ ،‬سوی زړۀ‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .004‬ناياب‪ ،‬روح االمني‪ .‬شبې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪.۹۱۱۲ ،‬‬
‫‪ .000‬نديم‪ ،‬احمد حسېن‪ ،‬غزل غزل جانان‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز‪.۲۱۹۲ ،‬‬
‫‪ .006‬ننګيالی‪،‬جمعه دوست‪.‬سوات پرهر پرهر‪ ،‬مينګوره‪،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ‬
‫بکسيلرز‪،‬جنوري ‪.۲۱۹۱‬‬
‫‪ .007‬ننګيالی‪ ،‬جمعه دوست‪ .‬ننګيالی‪.۲۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .000‬نرص‪ ،‬نرصالله خان‪ .‬اخون صاحب سوات‪ ،‬پېښور‪ ،‬تعليمي اداره پبلرشز کريم پوره‪،‬‬
‫‪.۹۱۹۷‬‬
‫‪ .001‬نرص‪ ،‬نرصالله خان‪ .‬سوات‪ ،‬پشاور‪ ،‬عظيم پبلشنګ هااس‪.۹۱۹۷ ،‬‬
‫‪ .012‬نعيم‪ ،‬هدايت الله‪ .‬ډاکټر‪ ،‬ديواين مقدمه د حافظ الاورۍ ژوند او شاعري‪،‬‬
‫پشاور‪ ،‬پښتو اديب جرګه‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .019‬نيازی‪ ،‬شهسوار سنګروال‪ .‬د پښتو ادبياتو معارصتاريخ‪ ،‬پشاور‪ ،‬دانش کتب خانه‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۳‬‬
‫‪ .010‬وفا‪ ،‬محمد داود‪( .‬ژباړن) ‪ ،‬د افغانستان لنډ تاريخ ‪ ،‬مصنف پوهاند عبدالحۍ‬
‫حبيبي‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش کتابتون‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .013‬وهاب‪ ،‬فضل وهاب‪ .‬د بېلتون سلګۍ‪ ،‬مارچ ‪.۲۱۱۱‬‬
‫‪ .014‬وهاب‪ ،‬فضل وهاب‪ .‬د مينې سوری‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۹‬‬
‫‪ .010‬وهاب‪ ،‬فضل وهاب‪ .‬په وير لړلی چم‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .016‬هاليل‪ ،‬توريايل‪ .‬پېښور‪ ،‬مکتبه جمهوريت هاليل منزل ګلبهار‪]۹۱۹۹[ ،‬‬
‫‪ .017‬هاليل‪ ،‬مولوي محمد اکرم‪ .‬د منزل نخښې‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ‬
‫بکسيلرز‪.۲۱۱۳،‬‬
‫‪ .010‬هام‪ ،‬محمد هاميون‪ .‬ډاکټر‪ ،‬په رسحدي صوبه کې د صحافتي او اديب مجلو روايت‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۲‬‬

‫‪602‬‬
‫ماخذونه‬
‫‪ .011‬همدرد‪ ،‬فضل کريم‪ .‬اللونه خيالونه‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز ‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۸‬‬
‫‪ .322‬همېش خليل‪ ،‬نرصالله خان نرص‪ .‬پشاور‪ ،‬نرص اکيډمي‪ ،‬جهانګري پوره‪.۹۱۹۹ ،‬‬
‫‪ .329‬همېش خليل‪ .‬ورکه خزانه (دويم ټوک)‪ ،‬پېښور‪ ،‬دار التصنيف‪.۹۱۹۱ ،‬‬
‫‪ .320‬هېواد مل‪ ،‬زملی‪ .‬د پښتو نرث اته سوه کاله‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .323‬يوسفزی‪،‬سحر‪.‬ادب څه دی‪،‬مينګوره‪ ،‬شعيب سنز پبلرشز اېنډ بکسيلرز‪،‬درېيم‬
‫چاپ ‪.۹۱۹۳/۹۱۱۹‬‬
‫‪ .324‬يوسفزی‪،‬ډاکټرديدار‪ .‬تورې خاورې‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .320‬يوسفزی‪،‬ډاکټرديدار‪ .‬تاله مېدان‪ ،‬مينګوره‪ ،‬ګرافکس ورلډ‪.۲۱۱۲ ،‬‬
‫‪ .326‬يوسفزی‪،‬ډاکټرديدار‪ .‬زرغون زېري (دماشومانو نظمونه)‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې‬
‫دېره‪.۲۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .327‬يوسفزی‪،‬ډاکټرديدار‪ .‬نسکورې لاې‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .320‬يوسفزی‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬ژوندی وزر‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪ ،‬مارچ ‪.۹۱۱۱‬‬
‫‪ .321‬يوسفزی‪ ،‬ډاکټر ديدار‪ .‬راښکيل غيش‪ ،‬پېښور‪ ،‬د پښتونخوا د پوهنې دېره‪،‬‬
‫‪.۲۱۱‬‬
‫‪ .392‬يوسفزی‪ ،‬عبدالجميل‪ .‬جنون‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز پبلرشز‪.۹۱۱۸ ،‬‬
‫‪ .399‬يوسفزی‪ ،‬ضياء الدين‪ .‬خو مينه تل ژوندون وي‪ ،‬مينګوره‪ ،‬شعېب سنز پبلرشز‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .390‬يوسفزی‪ ،‬يوسف خان‪ .‬لږ خو راشه‪ ،‬کبل سوات‪ ،‬جان کتاب کور‪.۲۱۹۱ ،‬‬
‫‪ .393‬يوسفزی‪ ،‬ساالر‪ .‬په ساندو کې سندرې‪ ،‬پېښور‪ ،‬دانش خارندويه ټولنه‪.۲۱۱۷ ،‬‬
‫‪ .394‬يوسفزی‪ ،‬ساالر‪ .‬تاال جانان‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .390‬يونس‪ ،‬محمد يونس‪( .‬مرتب)‪ ،‬د ايلم ګلونه (تذکره)‪ ،‬بريکوټ‪ ،‬ايلم پښتو اديب ټولنه‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۷‬‬
‫فاريس کتابونه‬
‫‪ .396‬حبيبي‪ ،‬عبدالحی‪ ،‬تاريخ افغانستان بعد از اسالم‪ ،‬تهران (ايران)‪ ،‬دنياي‬
‫کتاب‪)۹۱۸۸( ۹۷۹۳ ،‬‬

‫‪609‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫تحقيقي مقالې په پښتو رسالو کې‬
‫‪ .397‬بدر‪ ،‬بحر کرم‪ .‬د سوات تاريخي پس منظر‪ ،‬ايلم‪ ،‬د جهانزېب کالج علمي او اديب‬
‫مجله‪.۹۱۹۷ ،‬‬
‫‪ .390‬خټک‪ ،‬محمد نواز‪ ،‬سوات کې‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫پښتواکېډمي‪ ،‬جلد ‪ ،۹۷:‬شامره ‪( ۲:‬مارچ‪)۹۱۸۹ :‬‬
‫‪ .391‬خټک‪،‬عجب دين‪ ،‬فضل الرحامن فېضان‪( .‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۹:‬شامره‪(۹:‬جواليی‪)۹۱۸۷:‬‬
‫‪ .302‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (دويم ټوک)‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ‬
‫پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۲:‬شامره‪(۱:‬جوالئی‪)۹۱۸۱ :‬‬
‫‪ .309‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (درېيم ټوک)‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ‬
‫پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۲:‬شامره‪(۹:‬جواليی‪)۹۱۸۱ :‬‬
‫‪ .300‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (څلورم ټوک)‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ‬
‫پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۲:‬شامره‪(۳:‬اګست‪)۹۱۸۱ :‬‬
‫‪ .303‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (پينځم ټوک)‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ‬
‫پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۲ :‬شامره‪(۱:‬اکتوبر‪)۹۱۸۱ :‬‬
‫‪ .304‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (شاږم ټوک)‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ‬
‫پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۲:‬شامره‪(۹۹:‬دسمرب‪)۹۱۸۱ :‬‬
‫‪ .300‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬د سېدو غوث په وخت کې د سوات معارشيت او سيايس‬
‫حاالت‪( ،‬مقاله مشموله)‪ ،‬مياشتنۍ مجله پښتو (د سوات باباجي منرب)‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫پښتو اکېډمي‪ ،‬جلد‪ ، ۹۷ :‬شامره‪( ۲،۹ :‬فروري‪ ،‬مارچ ‪)۹۱۸۲‬‬
‫‪ .306‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (اووم ټوک)‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ‬
‫پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۲:‬شامره‪(۹۲:‬جنوري‪)۹۱۸۹ :‬‬
‫‪ .307‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (اووم ټوک)‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ‬
‫پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۷:‬شامره‪(۱:‬اکتوبر‪)۹۱۸۹ :‬‬
‫‪ .300‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات ورک شاعران (اتم ټوک)‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ‬
‫پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۷:‬شامره‪(۹۱:‬نومرب‪)۹۱۸۹ :‬‬

‫‪600‬‬
‫ماخذونه‬
‫‪ .301‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬انساين جذبات او احساسا ت‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۱:‬شامره‪(۷:‬ميء‪)۹۱۳۳:‬‬
‫‪ .332‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬محمد اکرب څوک وۀ؟ (مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۱:‬شامره‪(۸:‬ستمرب‪)۹۱۳۳:‬‬
‫‪ .339‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬عالمه اقبال (مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫پښتواکېډمي‪ ،‬جلد ‪ ، ۱:‬شامره ‪( ۹۱،۱:‬اکتوبر‪،‬نومرب‪)۹۱۳۳:‬‬
‫مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪،‬‬ ‫‪ .330‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬سېد حسېن (مشموله)‬
‫پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪ ، ۹۸:‬شامره ‪( ۸:‬ستمرب‪)۹۱۸۹:‬‬
‫‪ .333‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬شفاهـي قيصې‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪ ،۹۱ :‬شامره ‪(۹:‬فروري‪)۹۱۳۸:‬‬
‫‪ .334‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬شفاهـي قيصې‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪ ،۹۱ :‬شامره ‪(۷:‬میء‪)۹۱۳۸ :‬‬
‫‪ .330‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د کانجو ميا کريم داد (مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۱ :‬شامره‪(۷:‬میء‪)۹۱۳۸:‬‬
‫‪ .336‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ .‬د سوات اديب تاج محمد خان زېب رس (مشموله)‬
‫مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۱ :‬شامره‪(۹۱،۹۹:‬نومرب‪،‬دسمرب‪:‬‬
‫‪)۹۱۳۸‬‬
‫مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪،‬‬ ‫‪ .337‬شاهـني‪ ،‬محمد پروېش‪ ،‬ټاه‪( ،‬مشموله)‬
‫پښتواکېډمي‪ ،‬جلد ‪ ،۱:‬شامره ‪( ۷:‬اپرېل‪)۹۱۳۳ :‬‬
‫‪ .330‬طائر‪،‬محمد نواز‪ .‬په برټش ميوزم لندن کې يو ناياب پښتو ديوان‪ :‬ديوان اکرب‪،‬‬
‫(مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۱ :‬شامره‪(۹،۲:‬فروري‪،‬‬
‫مارچ‪)۹۱۳۳ :‬‬
‫‪ .331‬عزيزسهـېل‪ .‬کايل پرتي او پښتو ادب (ټاه)‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد ‪،۱:‬شامره‪(۹۹:‬دسمرب‪)۹۱۳۳:‬‬
‫پېښور‪،‬‬ ‫پښتو‪،‬‬ ‫دميبوال‪(،‬مشموله)مياشتنۍ‬ ‫نيمبوال‬ ‫سهـېل‪.‬‬ ‫‪ .342‬عزيز‬
‫پښتواکېډمي‪،‬جلد ‪ ،۹۱:‬شامره ‪( ۸ :‬ستمرب‪)۹۱۳۸:‬‬

‫‪603‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪ .349‬عمر زاده‪ .‬زمونږ موجوده ترقي دمايض په رڼا کې‪ ،‬ايلم‪ ،‬د جهانزېب کالج‬
‫علمي او اديب مجله‪،‬جلد؛ ‪ ،۷‬منرب‪( ،۲ :‬دسمرب ‪)۹۱۹۱‬‬
‫‪ .340‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬د کار ملګري‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۱ :‬شامره ‪( ۳:‬اګست‪)۹۱۳۸ :‬‬
‫‪ .343‬فيضان‪ ،‬فضل الرحامن‪ .‬زما د حج سفر‪( ،‬مشموله) مياشتنۍ پښتو‪ ،‬پېښور‪،‬‬
‫پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪ ،۹۹ :‬شامره‪(۷:‬میء‪)۹۱۸۷ :‬‬
‫‪ .344‬قرييش‪ ،‬عجب خان‪ .‬يوم پيدائش د وايل سوات‪ ،‬ايلم‪ ،‬د جهانزېب کالج علمي‬
‫او اديب مجله‪.9163 ،‬‬
‫‪ .340‬محمد حنيف‪ .‬ډاکټر‪ ،‬دهګان او د هغوی تاريخي پس منظر‪ ،‬مياشتنۍ پښتو‪،‬‬
‫پېښور‪ ،‬پښتواکېډمي‪ ،‬جلد‪،۹۷:‬شامره‪(۹۹:‬دسمرب‪)۹۱۸۹ :‬‬
‫‪ .346‬نصريالدين‪،‬پروفېرس‪ .‬دهګان مشموله مياشتنۍ مجله پښتو‪ ،‬پېښور‪ ،‬پښتو اکېډمي‪،‬‬
‫دسمرب ‪.۹۱۳۱‬‬
‫پښتو ناچاپ کتابونه‬
‫‪ .347‬رحيم‪ ،‬رحيم شاه‪ ،‬غټــــــــــــه خــــــــــزانه‪.‬‬
‫پښتو لغات‬
‫‪ .340‬مومند‪ ،‬قلندر‪ ،‬فريد صحرايئ‪( .‬مولفني)‪ ،‬پښتو لغت درياب‪ ،‬پېښور‪ ،‬اېن ـ ډبليو‬
‫ـ اېف ـ پي ټېکسټ بک بورډ‪ ،‬اول ايډيشن ‪.۹۱۱۷‬‬
‫عريب پښتو لغت‬
‫‪ .341‬سواتی‪ ،‬مويل ګل بر خان‪ .‬املنجد عريب پښتو لغت‪ ،‬پېښور‪ ،‬تاج کماني مليټډ‪،‬‬
‫‪.۲۱۱۹‬‬
‫سکاري ريکارډ‬
‫‪ .302‬ډسټرکټ ريکارډ روم سوات‪.‬‬
‫‪ .309‬سوات سټېټ ريکارډ‪ ،‬تحصيل خوازه خېله‬
‫‪ .300‬ټرائبل ريرسچ سيل ريکارډ‪ ،‬پېښور‪.‬‬
‫‪ .303‬ارکائېوز ريکارډ‪ ،‬پېښور‪.‬‬
‫حکمنامې رياست سوات مملوکه محمد عيل ديناخېل‬
‫‪ .304‬حکمنامه‪ ،‬حکمران رياست سوات‪ ،‬تاريخ‪.۹۱۹۱/۹۱/۷:‬‬

‫‪604‬‬
‫ماخذونه‬
‫‪ .300‬حکمنامه‪ ،‬حکمران رياست سوات‪ ،‬تاريخ‪.۹۱۹۱ /۹۲ /۹۸ :‬‬
‫‪ .306‬حکمنامه‪ ،‬حکمران رياست سوات‪ ،‬تاريخ‪.۹۱۹۱ /۹۲ /۷۱ :‬‬
‫‪ .307‬حکمنامه‪ ،‬حکمران رياست سوات‪ ،‬تاريخ‪.۹۱۹۹ /۹۹ /۹۳:‬‬
‫‪ .300‬حکمنامه حکمران ریاست سوات‪ ،‬تاريخ‪.۹۱۹۱ /۹۱ /۸ :‬‬

‫مركې (انټرويوګانې)‬
‫‪ .301‬ارج‪ ،‬محمد هراج‪ .‬مينګوره سوات‪[ ،‬د زېږون نېټه‪ ،]۹۱۷۱ /۹۹/۹ :‬د جهانزېب‬
‫کالج ريټائرډ پرنسال او د انګرېزۍ پروفېرس‪( ،‬انټرويو‪)۲۱۹۹ /۷ /۹۱ :‬‬
‫‪ .362‬روغانی‪ ،‬عبدالرحيم‪ .‬سيدو رشيف سوات‪[ ،‬د زېږون نېټه‪ ،]۹۱۱۱ /۹ /۹۱ :‬د‬
‫سوات يو مشهور شاعر او نرث نګار‪( ،‬انټرويو‪)۲۱۹۹ /۷ /۹ :‬‬
‫‪ .369‬شاه‪ ،‬محبوب عيل‪ .‬اسالم اباد‪[ ،‬د زېږون نېټه‪ ،]۹۱۷۲ /۹۲/۹۱ :‬د سوات د‬
‫اولني بادشاه سېد عبدالجبار شاه ځوی‪ ،‬ريټائرډکرنل‪( ،‬انټرويو‪)۲۱۹۷ /۹ /۲۹ :‬‬
‫‪ .360‬شاهني‪ ،‬عبداللطيف‪ .‬کبل سوات‪[ ،‬د زېږون نېټه‪ ،]۹۱۷۷ :‬شاعر‪( ،‬انټرويو‪:‬‬
‫‪)۲۱۹۹/۷/۷‬‬
‫‪ .363‬شاهني‪ ،‬محمد پروېش‪ .‬منګلور سوات‪[ ،‬د زېږون نېټه‪،]۹۱۷۷/۹۱/۹۲ :‬‬
‫اديب‪ ،‬ليکوال‪( ،‬انټرويو‪)۲۱۹۹/۷/۱ :‬‬
‫‪ .364‬شبنم‪ ،‬محمد ابراهيم خان‪ .‬اشاړی سوات‪[ ،‬د زېږون نېټه‪،]۹۱۷۱ :‬شاعر‪ ،‬ناول‬
‫نګار‪( ،‬انټرويو‪)۲۱۹۹/۷/۷ :‬‬
‫‪ .360‬الئق‪ ،‬الئق‪ ،‬پېښور‪[ ،‬د زېږون نېټه‪،]۹۱۱۱/۹/۹۱ :‬د ريډيو پاکستان سينرئ‬
‫پروډيورس‪ ،‬شاعر‪ ،‬افسانه نګار‪ ،‬محقق‪( ،‬انټرويو‪)۲۱۹۷/۹/۲۱ :‬‬
‫‪ .366‬الال‪ ،‬محمد افضل خان‪ .‬درشخېله سوات‪[ ،‬د زېږون نېټه‪ ،]۹۱۷۹ :‬ليکوال او‬
‫قام پرست مرش‪( ،‬انټرويو‪) ۲۱۹۷/۹/۹:‬‬
‫اردو کتابونه‬
‫‪ .367‬اخرت علی‪ .‬انسانی حقوق اور ریاست سوات کا حکمران‪ ،‬الہور‪ ،‬مکتبہ املمتاز‪،‬‬
‫‪.۹۱۹۷‬‬
‫‪ .360‬بریکوٹی‪ ،‬شیر افضل خان‪ .‬موالنا اخون درویزہ‪ ،‬مینگورہ‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز‪،‬‬
‫‪.۲۱۹۱‬‬
‫‪ .361‬بریکوٹی‪ ،‬شیر افضل خان‪ .‬تعارف سوات‪ ،‬کراچی‪ ،‬لیگ ہااس‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪600‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫‪ .372‬بریکوٹی‪ ،‬شیر افضل خان‪ .‬بایزید انصاری‪ :‬پیر روخان‪ ،‬کراچی‪ ،‬افرین خان آف ابوہا‬
‫سوات‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .379‬بریکوٹی‪ ،‬شیر افضل خان ‪ .‬پیر بابا‪ ،‬مینگورہ‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز‪.۹۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .370‬بونیری‪ ،‬موالنا عتیق الرحامن‪ .‬یکی از علامئی دیوبند حرضت موالنا‬
‫عبداملجید املعروف بازارگوی مولوی صاحب اور ان کی خاندان کی حاالت‬
‫زندگی‪ ،‬سوات‪ ،‬فاران پرنٹنگ پریس‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .373‬بونیری‪ ،‬شاکر‪ ،‬ریاست سوات اور اس کا حکمران‪ ،‬میری ماضی اور حال کی آیئنی‬
‫میں‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .374‬جالبی‪ ،‬ڈاکٹر جمیل‪ .‬پاکستانی کلچر‪ ،‬کراچی‪ ،‬نیشنل بک فاوندیشن‪ ،‬طبع‬
‫ششم ‪.۹۱۱۳/۹۱۸۹‬‬
‫‪ .370‬حيدر‪ ،‬مرزا نصريالدين‪( .‬مرتجم)‪ ،‬بابر نامه‪ ،‬تزک بابري‪ ،‬مصنف محمد ظهريالدين‬
‫بابر‪ ،‬الهور‪،‬الفیصل نارشان و تاجران کتب‪.۲۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .376‬حرضوي‪ ،‬حکيم حاجي محمد يوسف‪ .‬سريصوات‪( ،‬حصه اول)‪ ،‬کلکته‪ ،‬منیجر‬
‫آکثريات هند دواخانه‪.۹۱۷۷ ،‬‬
‫‪ .377‬خان‪ ،‬روشن خان‪ ،‬يوسفزئ قوم کى رسگزشت‪ ،‬کراچى‪ ،‬روشن خان اينڈ‬
‫کمانى‪.۹۱۸۹ ،‬‬
‫‪ .370‬خان‪ ،‬غالم حبیب‪( ،‬مرتب)‪ ،‬رواجنامہ سوات‪ ،‬سوات پرنٹنگ پریس‪.‬‬
‫‪ .371‬خان‪ ،‬محمد آصف‪ ،‬رس گذشت فردوسئ سوات‪ :‬تاج محمد زیب رس‪ ،‬کبل‪،‬‬
‫تاج محمد زیب رس بانڈئ عالقہ کبل سوات‪.۹۱۳۲ ،‬‬
‫‪ .302‬دانشور‪ ،‬محمود‪ .‬کافرستان اور چرتال‪ ،‬دير‪ ،‬سوات کى سياحت‪ ،‬الهورالفیصل‬
‫نارشان و تاجران کتب‪]۹۱۱۷[ /۲۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .309‬دہلوی‪ ،‬مولوی سید احمد‪( ،‬مرتب)‪ ،‬فرہنگ ا ٓصفیہ (جلد اول‪ ،‬دوم)‪ ،‬الہور‪،‬‬
‫سنگ میل کیشنز‪ ،‬بار اول ‪.۹۱۸۹‬‬
‫‪ .300‬ستھانوی‪ ،‬عبدالجبار شاہ‪ ،‬سید‪ ،‬کتاب العربۃ‪ :‬صوبہ رسحد و آفغانستان کی‬
‫چار سو سالہ تاریخ‪ ،‬اسالم اباد‪ ،‬پورب اکادمی‪.۲۱۹۹ ،‬‬
‫‪ .303‬حسن‪،‬سبط‪ .‬پاکستان میں تہذیب کا ارتقا‪ ،‬کراچی‪ ،‬مکتبہ دانیال‪ ،‬تیرہواں‬
‫ایڈیشن ‪.۲۱۱۱ /۹۱۳۱‬‬

‫‪606‬‬
‫ماخذونه‬
‫‪ .304‬سواتی‪ ،‬رساج الدین‪ .‬رسگزشت سوات‪ ،‬الہور‪ ،‬الحمرا اکیڈمی‪.۹۱۳۱ ،‬‬
‫‪ .300‬شاه‪ ،‬صفدر عيل‪ ،‬سید‪( .‬مرتجم)‪ ،‬روهي ادب‪ ،‬مصنف محمد نواز طائر‪ ،‬پشاور‪،‬‬
‫پشتو اکیڈمي‪.۲۱۱۱/۹۱۸۳ ،‬‬
‫‪ .306‬عابد‪،‬عبداللہ جان‪ .‬پشتو زبان و ادب کی مخترص تاریخ‪ ،‬پشاور‪ ،‬یونیورسٹی‬
‫پبلرشز‪ ،‬طبع دوم‪.۲۱۹۹/۲۱۱۹‬‬
‫‪ .307‬عباسی‪ ،‬محمد مدنی‪ .‬پشتو زبان اور ادب کی تاریخ‪،‬الہور‪ ،‬مرکزی اردو بورڈ‪،‬‬
‫‪.۹۱۹۱‬‬
‫‪ .300‬فضل معبود‪( .‬مرتجم) سوات سامجی جغرافیہ قبائیلیت اور جدیدیت کی درمیان‪،‬‬
‫مصنفین‪ :‬ڈاکٹر انعام الرحیم‪ ،‬ایلن ویارو‪ ،‬سوات‪ ،‬حجرہ‪.۲۱۱۱ ،‬‬
‫‪ .301‬فواد احمد‪( .‬مرتجم)‪ ،‬ریاست سوات‪۹۱۹۱:‬تا ‪، ۹۱۹۱‬مصنف ڈاکٹر سلطان‬
‫روم‪ ،‬مینگورہ‪ ،‬شعیب سنز پبلرشز‪.۲۱۹۷ ،‬‬
‫‪ .312‬قاسمی‪ ،‬سید عبدالغفور‪ .‬ہدیہ ودودیہ‪ ،‬بریلی‪ ،‬سوداگر پریس پیش گلی‪،‬‬
‫‪.۹۱۷۹‬‬
‫‪ .319‬کاٹلنگ‪ ،‬عثامن شاہ‪ .‬صوبہ رسحد میں ادبی صحافت‪ ،‬پشاور‪ ،‬یونیورسٹی‬
‫پبلرشز‪.۲۱۱۳ ،‬‬
‫‪ .310‬محمد اخرت‪ ،‬پروفیرس‪ .‬تاجک سوايت و مملکت گرب تاريخ کی آئينه ميں‪،‬ایبٹ‬
‫آباد‪ ،‬رسحد اردو اکیڈمي اردو نگر قلندر آباد‪.۲۱۱۲ ،‬‬
‫‪ .313‬محمد عبداملا لک‪ ،‬مولوی‪ .‬شاہان گوجر‪ ،‬مطبوعہ مطبع معارف اعظم گڈہ‪،‬‬
‫‪.۹۱۷۷‬‬
‫‪ .314‬مظفرحسین‪ ،‬ماسٹر‪ .‬ارمغان سوات‪ ،‬مینگورہ‪ ،‬سٹوڈنٹس بک ڈپو‪.۹۱۱۹ ،‬‬
‫‪ .310‬ندوی‪ ،‬رشید اخرت‪( .‬مرتجم) تزک بابری‪ ،‬الہور‪ ،‬سنگ میل پبلی کیشنز‪،‬‬
‫‪.۹۱۸۳‬‬
‫‪ .316‬نیرئ‪ ،‬مولوی محمد نیرئالحسن‪( .‬مولف)‪ ،‬نوراللغات‪(،‬حصہ دوم)‪ ،‬مقبول‬
‫اکیڈمی‪.۹۱۸۸ ،‬‬
‫‪ .317‬يوسفي‪ ،‬الله بخش‪ ،‬يوسف زئی‪ .‬کراچي‪ ،‬محمد عيل ايجوکیشنل سوسائٹي‪،‬‬
‫‪.۹۱۹۱‬‬

‫‪607‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
‫اردو لغات او انسايکلوپيډيا‬
‫‪ .310‬احمد‪،‬اشفاق اور محمد اکرم چغتایی‪( .‬مرتبین) فرہنگ اصطالحات‪( ،‬جلد اول) (ای‬
‫تا ڈی) الہور‪ ،‬اردو سائنس بورڈ‪ ،‬طبع اول مئی ‪.۹۱۸۷‬‬
‫‪ .311‬انوارالحق‪ ،‬سید‪ .‬اردو پشتو لغت‪( ،‬جلد اول)‪ ،‬الہور‪ ،‬مرکزی اردو بورڈ‪،‬مئی‬
‫‪۹۱۳۱‬‬
‫‪ .422‬بلیاوی‪ ،‬ابوالفضل موالنا عبدالحفیظ‪ .‬مصباح اللغات مکمل عربی اردو‬
‫ڈکشرنی‪ ،‬کراچی‪ ،‬مدینہ پبلشنگ کمانی‪ ،‬مارچ ‪.۹۱۸۲‬‬
‫‪ .429‬رسہندی‪ ،‬وارث‪( .‬مولف)‪ ،‬قاموس مرتادفات‪ ،‬الہور‪ ،‬اردو سائنس بورڈ‪ ،‬طبع اول‪،‬‬
‫اگست ‪.۹۱۸۹‬‬
‫‪ .420‬سبزواری‪ ،‬احمد‪ .‬اصطالحات عمرانیات‪ ،‬اسالم آباد‪ ،‬مقتدرہ قومی زبان‪،‬‬
‫‪.۹۱۱۱‬‬
‫‪ .423‬فیروز اللغات عربی اردو‪ ،‬الہور‪ ،‬فیروز سنز ملیٹڈ‪ ،‬س ن‪.‬‬
‫‪ .424‬فیروز سنز اردو انسایکلوپیڈیا‪ ،‬الہور‪ ،‬فیروز سنز ملیٹڈ‪.۹۱۸۷/۹۱۹۲ ،‬‬
‫اردو اخبارات‬
‫‪ .420‬دیناخیل‪ ،‬محمد علی‪ .‬ریاست سوات کا قومی ترانہ‪ ،‬سوات‪ ،‬روزنامہ چاند‪ ،‬جلد‪:‬‬
‫‪ ،۹۱‬شامرہ‪( ۲۱۲ :‬یکم نومرب ‪)۲۱۹۷‬‬
‫‪ .426‬دیناخیل‪ ،‬محمد علی‪ .‬سوات کی ادبی تنظیمیں‪ ،‬مشمولہ‪ ،‬روزنامہ چاند‪ ،‬سوات‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۹ :‬شامرہ‪ ۲۹( ،۹ :‬دسمرب ‪)۲۱۹۷‬‬
‫‪ .427‬روخان‪ ،‬فضل محمود‪ ،‬قصہ حافظ الاورئ کی دیوان کا‪ ،‬روزنامہ ازادی‪ ،‬سوات‪۲۱ ،‬‬
‫اپریل ‪02929‬‬
‫‪ .420‬سلطان روم‪ ،‬ڈاکٹر‪ ،‬پاٹا کی آئینی حیثیت کا قضیہ‪ ،‬روزنامہ ازادی‪ ،‬سوات‪۹ ،‬‬
‫جنوری ‪.۲۱۹۹‬‬
‫‪ .421‬سلطان روم‪ .‬تحريک نفاذ رشيعت محمدي اور جمهوريت‪ ،‬روزنامه چاند‪ ،‬سوات‪،‬‬
‫جلد‪ ،۹۱ :‬شامره‪ ۷ ،۲۱۱ :‬نومرب‪.۲۱۹۷ ،‬‬
‫‪ .492‬شهاب‪ ،‬فضل رازق‪ .‬رياست سوات کا قومي ترانه (جواب آں غزل)‪ ،‬سوات‪ ،‬روزنامہ‬
‫چاند ‪ ،‬جلد‪ ،۹۱ :‬شامرہ‪ ۷ ( ،۲۱۱ :‬نومرب ‪)۲۱۹۷‬‬

‫‪600‬‬
‫ماخذونه‬
Sources in English
Notifications, Acts/Archives Files
499. Notification No. SO/VII-1-74/61 Dated: 96 August 9161.
490. Govt: of NWFP, Revenue Department Notification No. 03029/
Rev-VI Dated 92-90-9112.
493. Instrument of Accession executed by the ruler of Swat, on 3
November 9147, and accepted by M.A Jinnah, Governor-General,
Pakistan, on 04 November 9147, TARC, S.No. 94/Swat, F.No.
927-Swat State.
494. Supplementary Instrument of Accession, Schedule, Part-I, in
TARC, Book No. 90, p. 4.
490. Extraordinary issue Registered No. L7330, The Gazette of West
Pakistan, Lahore, Friday, August 90, 9161. No. 97 (4) 61. ( The
Dir, Chitral and Swat (Administration) Regulation, 9161) West
Pakistan Regulation No. 9 2f 9161.
496. Constitution (Sixth Amendment) Act, 9176 (Act LXXXIV of
9176)—received assent of the president on 39 December 9176 and
issued on 4th January 9177. “ Right bank Indus Kohistan separated
from Swat District and Kohistan District created, with effect from 9st
)October 9176.”
Unpublished Dissertation and Thesis
497. Muhammad Ali, Beginning and Evolution of Pashto Literature in
Swat State: (9190-9161), Department of Pakistan Languages,
Allama Iqbal Open University Islamabad, Session: 0299.
490. Yousafzai, Rafiullah, Journalism in Swat, Department of
Journalism and Mass Communication, University of Peshawar,
Session: 0220-0223.

601
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
Books in English
491. Ahmad, Makhdum Tasadduq, Social Organization of Yusufzai
Swat, Lahore, Punjab University Press, 9160
402. Ahmad, Akbar S., Millennium and Charisma Among Pathans: A
critical essay in social anthropology: London, Routledge & Kegan
Paul, 9176.
409. Alam, Muhammad, Swat Valley, Mingora, Shoaib Sons Publishers, 0220
400. Barth, Fredik, The Last Wali of Swat: An autobiography as told to
Fredrik Barth, London, 9100: Reprint, Bangkok: White Orchid
Press, 9110.
403. Barth, Fredrik, Political Leadership Among Swat Pathans,
University of London The Athlone Press, 9101.
404. Bellew, H.W., A General Report on the Yusufzais, Lahore, Sang-e-
Meel Publications, 0229.
400. Biddulph, Major J., Tribes of Hindookoosh, Lahore, Ali Kamran
Publishers, 9179/9002
406. Enevoldsen, Jens, ‫ساوږميه کړنګ وهه راخېژه‬, Peshawar, InterLit
Foundation, 0224
407. Getley, George, Swat: Switzerland of the East, n.p., 9163.
400. Griffth, Ralph T.H., (Translater), The Hymns of the Reg Veda, 0nd
Edn., 9016, o. 394. Also available on www.sacred-texts.com
retrieved on 21-20-0294.
401. Guruge, Ananda, Facets of Buddhism, Colombo, Swabhasha
Orakashakayo Ltd., 9167
432. Grierson, G.A., Linguistic Survey of Pakistan, Vol. II, Aryan
family, Pashto-Ormuri/Bargista-Baluchi-Chalah (Being Vol. X
Linguistic Survey of India), Lahore, Accurate Printers

632
‫ماخذونه‬
439. Hanif Khalil, A catalogue of Pashto Manuscripts in Pakistan,
Peshawar, University Publishers, 0221.
430. [Hiuen Tsiang], Chinese Accounts of India translated from the
Chinese of Hiuen Tsiang, translated and annotated by Samuel Beal,
Vol. 0, new edn.(Calcutta: Susil Gupta (India) Limited, 9100)
433. Hay, W.R., Monograph on Swat State, Simla, Government of
India Press, 9133.
434. Haviland, William A., Harald E. L. Prins, Dana Walrath, Bunny
Mcbride, Introduction to Anthropology, New Delhi, Cengage
Learning Private Limited, 0227
430. Hussain, Ashruf Altaf (translator), the Story of Swat as told by the
founder Miangul Abdul Wadud Badshah Sahib to Muhammad Asaf
Khan: written by Muhammad Asaf Khan, 9160.
436. Imperial Gazetteer of India: North-West Frontier Province,
Lahore, Sang-e-Meel Publications, 0220.
437. Khan, Muhammad Humayoon,( only the writer of the foreword
and the writer of the book is anonymous)Malakand: 9100-9160,
n.p., n.d.
430. Khattak, Khushal Khan, Swat Nama, edited and translated into
English by Dr. Shakeel Ahmad Preface by Dr. Rajwali Shah Khattak,
Peshawar, Pashto Academy, University of Peshawar, n.d.
431. Martin Montgomery, An Introduction to Language and Society
(3rd Edition), London & New York, Routledge, 0220/9106.
442. McMahon, A.H., & A.D.G. Ramsay, Report on the tribes of Dir,
Swat and Bajour together with the Utman- Khel and Sam Ranizai,
Peshawar, Saeed Book Bank, 9109/9129.

639
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
449. Pasha, Ahmad Shuja, Pakistan The Cultural Heritage, Lahore,
Sang-e-Meel Publications, 9117
440. Penzl, Herbert, A Grammar of Pashto: A Descriptive Study of the
Dialect of Kandahar Afghanistan, Washington DC, American
Council of Learned Societies, 9100
443. Qasmi, Haji Sayyed Muhammad Abdul Ghafoor, The History of
Swat, 9142.
444. Raverty, Henry George, Notes on Afghanistan and Baluchistan,
0nd edn. In Pakistan Quetta, Nisa Traders, 9100
440. Shams, Shamsur Rahman, The Poets of Malakand, n.p., n.d.
446. Sultan-i-Rome, Forests Governance in Transition: From the
Princely State of Swat, and Kalam to the State of Pakistan, NCCR
(North South), WP0/IP6 Working Paper No.1, 0220.
447. Sultan-i-Rome, The North-West Frontier (Khyber Pakhtunkhwa)
Essays on History, Karachi, Oxford University Press, 0293.
440. Sultan-i-Rome, Swat State (9190-9161) From Genesis to Merger,
Karachi, Oxford University Press, 0220.
441. Tucci, Giuseppe, On Swat: Historical and Archaeological notes,
Islamabad, Quaid-i-Azam University, 0293
402. The Constitution of the Islamic Republic of Pakistan (as modified
up to the 00th February 9160), Govt: of Pakistan, Ministry of Law &
Parliamentary Affairs (Law Division).
Journals in English
409. Ruan, Wei, Civilization and Culture, International Review of
Social Sciences and Humanities, Vol. 9, No. 9 (0299), p.0.
Available at www.irssh.com retrieved on 0/0/0294

630
‫ماخذونه‬
400. Barth, Fredrik, Ecologic Relationships of Ethnic Groups in Swat,
North Pakistan, American Anthropologist, New Series. Vol: 00, No:
6 (December: 9106)
403. Khan, Muhammad Nazir, A Ghaznavid Historical Inscription
from Udigram, Swat, East in West, Vol. 30, No. 9/3 (September
9100)
404. Raverty, H.G., An Account of Upper and Lower Suwat, and the
Kohistan, to the source of the Suwat River; with an account of the
tribes inhabiting those valleys., Journal of the Asiatic society
(Calcutta). Vol. 39 (9060).
400. Sultan-i-Rome, Alexander the Great and Swat, in Quarterly
Journal of the Pakistan Historical Society, vol. LXI, January-March,
0293.
406. Sultan-i-Rome, Abdul Ghaffur (Akhund) Saidu Baba of Swat:
Life, Career, and Role: in Quarterly Journal of the Pakistan Historical
Society Karachi, vol. xi, July 9110/part. III.
407. Sultan-i-Rome, Crises and Reconciliation in Swat in Pakistaniaat:
A Journal of Pakistan Studies, Vol. 3, No.9 (0299)
400. Sultan-i-Rome, Dr., Swat: A critical analysis, IPCS, research
paper, New Delhi, Institute of peace and conflict studies, New Delhi,
India, January 0221.
Dictionaries
401. The Concise Oxford Dictionary of Current English Edited by J. B.
Sykes, Oxford at the Clarendon Press, 9199/9100, p.972.
462. Oxford Advanced Learner’s Dictionary, 0220,
469. Barbara, Hanley, Concise English-pushto Dictionary, Lahore,
Malik Book Depot,9119

633
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬
460. Gray, Martin, A Dictionary of Literary Terms, England, Longman
York Press, 0nd edn., 9114/9104.
463. Qureshi, Bashir A., Kitabistan’s 09st Century Practical English-
English-Urdu Dictionary, Lahore, Azhar Publishers.
464. Oxford Advanced Learners Dictionary, New York, 6th Edn.,
0222.
460. Raverty, Captain H.G., A Dictionary of the Pukhtu, Pushto
Language of the Afghans with Remarks on the Originality of the
Language, Peshawar, Saeed Book Bank and Subscription Agency,
9100.
466. Urdu English Dictionary, Lahore, Ferozsons (Pvt) Ltd.
467. Raverty, Captain H.G., A Dictionary of the Pukhto, Pushto,
Language of the Afghans with remarks in the originality of the
language, Peshawar, Saeed Book Bank and Subscription Agency,
9100/9129
Encyclopedia
460. Academic American Encyclopedia, Vol. 0, 9102/9103

634
‫ماخذونه‬
‫د رياست سوات نقشه په مننه د ‪Dr. Urs Geiser‬‬

‫‪630‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪636‬‬
‫ضميمې‬

‫‪637‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪630‬‬
‫ضميمې‬

‫‪631‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪642‬‬
‫ضميمې‬

‫‪649‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪640‬‬
‫ضميمې‬

‫‪643‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪644‬‬
‫ضميمې‬

‫‪640‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪646‬‬
‫ضميمې‬

‫‪647‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪640‬‬
‫ضميمې‬

‫‪641‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪602‬‬
‫ضميمې‬

‫‪609‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪600‬‬
‫ضميمې‬

‫‪603‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪604‬‬
‫ضميمې‬

‫‪600‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪606‬‬
‫ضميمې‬

‫‪607‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪600‬‬
‫ضميمې‬

‫‪601‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪662‬‬
‫ضميمې‬

‫‪669‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪660‬‬
‫ضميمې‬

‫‪663‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪664‬‬
‫ضميمې‬

‫‪660‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪666‬‬
‫ضميمې‬

‫‪667‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪660‬‬
‫ضميمې‬

‫‪661‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪672‬‬
‫ضميمې‬

‫‪679‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪670‬‬
‫ضميمې‬

‫‪673‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪674‬‬
‫ضميمې‬

‫‪670‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪676‬‬
‫ضميمې‬

‫‪677‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪670‬‬
‫ضميمې‬

‫‪671‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪602‬‬
‫ضميمې‬

‫‪609‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪600‬‬
‫ضميمې‬

‫‪603‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪604‬‬
‫ضميمې‬

‫‪600‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪606‬‬
‫ضميمې‬

‫‪607‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪600‬‬
‫ضميمې‬

‫‪601‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪612‬‬
‫ضميمې‬

‫‪619‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪610‬‬
‫ضميمې‬

‫‪613‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪614‬‬
‫ضميمې‬

‫‪610‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪616‬‬
‫ضميمې‬

‫‪617‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪610‬‬
‫ضميمې‬

‫‪611‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪722‬‬
‫ضميمې‬

‫‪729‬‬
 ‫د سوات پښتو ادب او ثقافت‬

‫‪720‬‬
‫ضميمې‬

‫‪723‬‬