1

2
 ‫سيايس مکتبونه‬
‫ليکوال‪ :‬فرهاد داوري‬

‫د کتاب نوم‪:‬‬
‫فرهاد داوري‬ ‫ليکوال‪:‬‬
‫‪٥٤٥٥٢٠٠٠٧٠‬‬

‫‪3‬‬
 ‫‪farhad.dawari@gmail.com‬‬
‫مومند خپرندويه ټولنه – ننګرهار‬ ‫خپرندوی‪:‬‬
‫‪momand.books@gmail.com‬‬ ‫برېښناليک‪:‬‬
‫په خپله ليکوال‬ ‫کمپوز او پروف‪:‬‬
‫رحمن اهلل بهير‪٥٤٦٤٧٢٧٩٧٤‬‬ ‫ډېزاين چارې‪:‬‬
‫‪ ٧٢٦٠‬ل‪.‬‬ ‫چاپ کال‪:‬‬
‫‪( ٧٥٥٥‬يو زر)‬ ‫چاپشمېر‪:‬‬
‫لومړی‬ ‫چاپ وار‪:‬‬
‫مومند خپرندويې ټولنې تخنيکي څانګه‪ -‬ننګرهار‬ ‫چاپځی‪:‬‬

‫عبدالمجيد مومند کتاب پلورځی‪ ،‬مخاابراتو څلاور ېرې – جالل ببااد‪.‬‬

‫اړيکي‪٥٤٤٤٩٠٩٧٩٧ / ٥٤٥٥٩٠٩٧٩٧ :‬‬
‫يار کتاب پلاورځی‪ ،‬اساااززی مارکېاال ېنادينی پاوړ ( تلخوناه) جالل‬
‫بباد ښار‬
‫هلمند‪ :‬سيد جمال الدين افغان کتابپلورنځی‬
‫ګردېز‪ :‬علمي کتاب پلورنځی‪ ،‬حميد ګردېزي مارکيال‪.‬‬
‫پکتيکا (ښرنه)‪ :‬مجاهد کتاب پلورځی ‪ /‬کابل‪ :‬اصلح و افکار کتاب‬

‫‪4‬‬
5
 ‫ډالۍ‪:‬‬
‫مور جانې تاته!‬
‫چااې تااه مااې د ونااد لااومړۍ ښااوونکي يااې‪ ،‬سااتا تاار‬
‫سيوري ېندې ډاډه او ستا د دعاګانو په برکا‪ ،،‬تال د‬
‫وند له ستړياو خلصون مومم او د وناد پاه هار ډګار‬
‫کې د برياليتوب منزل ته رسېدلی يم‪.‬‬
‫[داوري]‬

‫‪6‬‬
‫د افغانستان په رسمي بو باندي ‪ ،‬په ځانګړې ډول په ملاي او رسامي‬
‫بي پښتو باندي د علماي اااارو ناه ناتون هغاه نيمګړتياا ده چاي زماون‬
‫علمي پلټونکي او زده کړياېن يې هره ورځ احساسوي‪ .‬نن ورځ ماون پاه‬
‫افغاني ټولنه کي دعلمي ااارو ليکلو او باړلو ته زياته اړتياا لارو‪ ،‬دا د‬
‫خوښااځ ځاااای دی‪ ،‬چااې اوغ پاااه افغانساااتان کااي علماااي پرمختګوناااه‬
‫نويدي‪ ،‬په هره برخه کي د علم پلټونکي او زده کړياېن نته‪ ،‬خو له بده‬
‫مرغااه مااون پااه خپلااو رساامي بااو باناادي داسااي علمااي مااواد نلاارو‪ ،‬چااې‬
‫زمون د زده کړياېنو او څيړنکو علمي تنده په خړوبه ني‪.‬‬
‫کااه څااه هاام پااه پښااتو ادب او نااورو برخااو کااي څااه ناڅااه کتابونااه ليکاال‬
‫ناويدي‪ ،‬خاو د سياسا‪ ،‬پاه اړه علماي او پاوهنيز کتابوناه ډيار کام لياادل‬
‫کي ي‪ ،‬له يوي خاوا ماون ډيار کام سياساتپوهان درلاودلي دي او لاه بلاي‬
‫خوا همدي سياستپوهانو د سياس‪ ،‬په اړه ډيري کمي ليکناي او علماي‬
‫مواد چمتو کړيدي‪ .‬نو دا تشه اوغ ډياره ماسوساي ي‪ ،‬لاه همادي کبلاه‬
‫بايااد دي تشااي تااه متااوجي نااي او د ډکولااو‬ ‫ځوانااان او علمااي انااخا‬
‫لپاره يې لستوڼې را ونغاړي‪ .‬دا مهمه نده چې يوازی بايد ليکني وني‪،‬‬
‫بلکااي کااه د نااورو بااو څخااه علمااي او ب ايااه مااواد را و باااړل نااي او پااه‬
‫افغاني بو باندي خپلو خلکو ته وړاندي ناي دا هام د علماي پرمختا‬
‫لپاره ډيره مرسته کوېی ني‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫زمااون سياسااتوال بايااد همداسااي سياسااي علمااي او پااوهنيز مااواد‬
‫ولولي او بيا د سياس‪ ،‬ډګر ته ور ودانګي تار څاو چاې سياساي پوهاه ناه‬
‫وي‪ ،‬تاار هغااو هاايت سياسااتوال نشااي کااوېی‪ ،‬چااې پااه مهمااو سياسااي‬
‫مسااايلو او دهغااو پااه اغيااز بانااد وپااوهي ي او يااا هاام د روانااو سياسااي‬
‫حاااېتو سااره ساام د هېااواد سياسااي خوځښاا‪ ،‬ماانچم کااړي‪ .‬تاار څااو چااې پااه‬
‫سياسااي ډګاار کااي علمااي چمتااوالی نااتون ونلااري‪ ،‬تاار هغااو بااه سياسااي‬
‫اعمال د ټولني لپاره اغيزناکه او موار ونه ګڼل ني‪.‬‬
‫دا چي زمون ځوان زده کړيال ښاغلي فرهااد داوري‪ ،‬د همادي تشاي د‬
‫ډکولو لپاره لستوڼې رانغښتي دي او په خپله ځوانه پوهه او علم باندي‬
‫يې د سياس‪ ،‬پاه اړه علماي ماواد چمتاو کاړي دي او خپلاو خلکاو تاه ياې‬
‫وړاناادي کړياادي‪ ،‬د سااتايني وړ دي‪ .‬ښاااغلي داوري تياار کااال پياااوړی‬
‫علمي اار (سياس‪ ،‬پوهنه) وليکله او خپلو خلکاو تاه ياې وړانادي کاړه‪،‬‬
‫په نوموړي کتاب کي د پياوړو ماخذونو څخه ګټه اخيستل ناوي وه او‬
‫ماااواد ياااې علماااي وه‪ ،‬لاااه همااادي کبلاااه د پوهنتونوناااو اساااتادانو‪ ،‬زده‬
‫کړياېنو او د سياسا‪ ،‬ميناه والاو لپااره غاوره کتااب وګڼال ناو‪ ،‬دا چاي‬
‫ښاغلي داوري اوغ بل همداسي علماي ااار (سياساي مکتبوناه) چمتاو‬
‫کاااړی دی‪ ،‬دا کتااااب ماااي ولوساااتک‪ ،‬پااادي کتااااب کاااي هااام ده د غاااوره‬
‫ماخذونو څخه ګټه اخيستي ده او ډير ضروري او ښاه ماواد ياې ځاای پار‬
‫ځای کړيدي‪.‬‬
‫دا کتاااب (سياسااي مکتبونااه) ښاااغلي داوري پاار دوو برخااو باناادي‬
‫ويشاالی دی‪ ،‬چااې پااه لااومړی برخااه کااي يااې پااه سياسااي مکتبونااو پااوري‬
‫اړوند مفاهيم او په دوهمه برخه کاي ياې د سالو پاه نااوخوا کاې لاوی او‬
‫واړه سياسي مکتبونه څيړلي دي‪ .‬د هر سياسي مکتب لپاره يې مناسابه‬

‫‪8‬‬
‫او د ضرورت په اندازه تشريح وړاندي کړيده او هم يې په ليکاوالی کاې‬
‫خپل ځان بي طرفه ااب‪ ،‬کړی دی‪ .‬زه دده دا ليکنه او څيړنه تايدوم او پاه‬
‫وند کي ورته د نورو برياوو او کاميابيو لپاره دعا کوم‪.‬‬
‫نو په پای کې زه ښاغلي داوري ته‪ ،‬ددي علمي اار د ليکلو او چاپولو‬
‫مبااارکي واياام او د سياساا‪ ،‬د زده کړياااېنو او څيړنکااو څخااه مااي هيلااه‬
‫داده‪ ،‬چې همدا کتاب ولولي او د سياسي مکتبونو په اړه علمي ذخياره‬
‫زياته کړي‪ .‬او هم د پوهنتونونو د ا ساتادانو څخاه ماي هيلاه ده چاې ددي‬
‫علمي اار څخه د درسي موادو د چمتو کولو لپاره ګټه واخلي‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫انسان که له ياوي خاوا ټاولنيز مخلاو دی ناو لاه بلاې خاوا ورتاه سياساي‬
‫مخلو هو ويلی نو‪ ،‬لکه څه ډول چې انسان له يوي خاوا لاه ټاولني ځاان‬
‫نشي بېلولی نو په همدي ډول انسان د سياس‪ ،‬له مهار څخه هام ځاان ناه‬
‫نااي ايسااتلی‪ ،‬انسااان کااه خپلااه پااه سياسااي ډګاار کااي داخاال نااه نااي نااو‬
‫هرورمرو پري د نورو له لورې سياس‪ ،‬چلول کي ي‪ ،‬په بله خبره د بال چاا‬
‫د سياسي اغيزې ېندي هرومرو راځي‪.‬‬
‫انسان نه يوازي دا چي د ټاولنيزوالي د ځاانګړنې لاه مخاي اړ دی چاې لاه‬
‫نورو انسانانو سره اړيکې ولري‪ ،‬بلکي د سياسي ځانګړنو لاه مخاي هام‬
‫يو انسان د بل انسان همکاري او مرستي ته اړتيا لري‪ ،‬ددي له پاره چې‬
‫يو سياسي چاپيريال او يا هم سياسي طبيع‪ ،‬په سمه ماناا ساره وپېوناو‬
‫نو اړ يو ترڅو د نړۍ د سياسي سيساتمونو او سياساي مکتبوناو پاه اړه‬
‫ېزمه پوهه ولر و دا پوهاه لاه ياوي خاوا ماون او تاساو د ناړۍ لاه سياساي‬
‫سيستمونو سره اننا کوي او له بلي خوا مون تاه پاه سياساي ډګار کاې د‬
‫ډير څه د کولو او د ډير څه د نه کولو تجربه را پياوړي کوي‪ .‬همدا ډول د‬
‫نااااړۍ د بېلبېلااااو سياسااااي مکتبونااااو‪ ،‬سياسااااي نچااااامونو‪ ،‬سياسااااي‬
‫سيستمونو او سياسي کړنلرو په اړه معلومات په حقيق‪ ،‬کاي ماون او‬
‫تاسو ته د نړۍ د عمومي پيوندني يوه دروازه خلصوي‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫ګران ورور فرهاد داوري چې تر اوسه د سياساي علوماو زده کړياال دی‪،‬‬
‫د سياس‪ ،‬او خپل مسلک په اړه يې پاه زړه پاوري علماي ګاموناه اوچا‪،‬‬
‫کااړي‪ ،‬داسااي علمااي او مساالکي ګامونااه چااې انسااان يااې دده د عم ار پااه‬
‫همزولااو کااي کمااي بېلګااي پيااداکولی نااي‪ .‬ښاااغلي داوري تياار کااال يااو‬
‫کتاب د (سياس‪ ،‬پوهنه) په نامه چاپ کړ‪ ،‬چاې د سياسا‪ ،‬د علام پاه اړه‬
‫بنسټيز معلومات يې پکې ځای پر ځای کړي وه‪ ،‬ډير ر د خلکو په مان‬
‫کااي مشااهوره نااو‪ ،‬سياساا‪ ،‬پوهنااه تاار اوسااه پااه زياااتو پوهنتونااو کااي د‬
‫تدريسي مضامون پاه څيار لوساتل کيا ي او هام د زيااتو علماي کتاابونو‬
‫لپاااره د غااوره علمااي او پياااوړي ماخااذ پااه بڼااه کااارول کي ا ي‪ .‬د سياسااي‬
‫علومو داسي زده کړيال او يا هم استاد دي ناه وي‪ ،‬چاې دا کتااب دي ناه‬
‫وي لوستی او يا هم ورڅخه خبر نه وي‪ ،‬دده همغه اار د علام پاه ډګار کاي‬
‫هغه ستره ېسته راوړنه وه‪ ،‬چې راتلونکي نسلونه به ورڅخه د تال لپااره‬
‫ګټه اخلي‪.‬‬
‫ښاغلی داوري تل زيار او زحما‪ ،‬کښالی ترڅاو د خپلاي پاوهي پاه ماال د‬
‫خپل ځوان نسل پام د سياسي ډګر ډيرو مهمو مساايلو تاه راواړوي چاي‬
‫مهمي بېلګاي ياې تيار کاال چااپ ناو ااار (سياسا‪ ،‬پوهناه) او بال همادا‬
‫چاپ نوې اار (سياسي مکتبونه) دي په کوم کي چې ورور داوري پوره‬
‫پوره ځان ستړی کړی او پدي کتاب کاي ياې د سياساي مکتبوناو پاه اړه‬
‫ېزم او د ا ستفادي وړ ماواد راټاول کاړي‪ .‬ښااغلی داوري پاه ډياره رواناه‬
‫بااه د سياسااي مکتبونااو پيويااده او سااخ‪ ،‬مسااايل د سياساا‪ ،‬د ډګاار‬
‫مينوالو او په ځاانګړې ډول د سياساي علوماو زده کړيااېنو تاه وړانادي‬
‫کړي‪ .‬زه د ښاغلي داوري دا هڅه او ګام په سياسي ډګر کاي او ددي ډګار‬
‫د زده کړيااااېنو لپااااره ياااوه ګټاااوره‪ ،‬سياساااي او پاااوهنيزه هڅاااه باااولم‪ ،‬د‬

‫‪11‬‬
‫سياسااي علومااو پااه ډګاار کااي د هااري داسااي پنځااونې او ېغ تااه راوړنااې‬
‫مثبا‪ ،‬او مااوار رول نفااي کيادلی نشااي‪ .‬هغااه هاام پداساي حااال کااي زمااون‬
‫ارزښااتونو او بنسااټونو پااه نااان زيااانمن نااوي زيااات چاااپي ااااار مااو د‬
‫جنګونااو د کرغيړنااې باال خااورا‪ ،‬نااوي دي‪ ،‬پااه ډياارو ځااايونو کااي مااو‬
‫پوهنيزه خل نتون لري‪ ،‬نو ددي خل د ډکولو لپاره هغاه هام پاه سياساي‬
‫ډګر کي دداسي علمي ااارو ليکل او خپرول له نکه پرته چاې اړيان او د‬
‫وخ‪ ،‬حاېتو غوښتنه ده‪.‬‬
‫زه له يوي خوا تاند‪ ،‬هڅاناد او پلټاونکي ځاوان فرهااد داوري ددي لاوی‬
‫کار له امله تودي مبارکځ وړاندي کوم او له بلي خوا د اهلل په لوی دربار‬
‫کي دده د ې زياتو برياوو په موخه ېسونه لپه کوم‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫سياس‪ ،‬او سياس‪ ،‬پوهناه (د سياسا‪ ،‬علام) د ټاولنيزو علوماو څاانګي‬
‫دي‪ ،‬لکااه څرنګااه چااي ټااولنيز علااوم د انسااانانو ټااولنيز کااړه وړه لااولي‪،‬‬
‫همداسي په سياس‪ ،‬پوهنه کي هم د انسانانو دکړو وړو او اعماالو ساره‬
‫سروکار دی‪ .‬د سياس‪ ،‬او سياسا‪ ،‬پاوهني تارمن تاوپير پادي کاي دی‪،‬‬
‫چې سياس‪ ،‬عملي بڼه لري‪ ،‬خو سياسا‪ ،‬پوهناه بياا تياوريکي او نچاري‬
‫بڼه لري‪ ،‬نو په تيوريکي لااظ د ټولني سياساي اعماال لوساتل‪ ،‬ماو د‬
‫ټولني په تګلرې باندي پوه کوي او هم زمو سره مرساته کاوي‪ ،‬تار څاو‬
‫دبشري تلنلرو څخه خبر سو‪.‬‬
‫سياساا‪ ،‬پوهنااه ډياار پااراع او وساايچ علاام دی‪ ،‬چااې سياسااي مکتبونااه د‬
‫همدي علم يوه مهمه او اړينه برخه ګڼل کي ي‪ .‬په سياساي مکتبوناو کاي‬
‫د حکومتونااو او سياساااي اياا يالو ېو پااار بېلبېلااو بڼاااو باناادي خباااري‬
‫کي ي‪ ،‬د هار مکتاب پيوندناه‪ ،‬ځاانګړني او بروناه لاولي‪ .‬ماو د سياساي‬
‫مکتبونو په لوستلو سره د سياسي تلنلرو او اي يالو يو پاه اهميا‪ ،‬او‬
‫اړينوالي باندي پوهي و او هم د بشري‪ ،‬د سياسي تاريخ ېساته راوړناې‬
‫او هڅي پيوندېی سو‪ .‬لکه څرنګه چي سياس‪ ،‬پوهنه د بشري بندونو د‬
‫په پايله کي رامنځته سويده‪ ،‬همداسي سياسي مکتبوناه هام‬ ‫پرمخت‬
‫د بشاااري‪ ،‬د سياساااي تااااريخ د پيااال ساااره سااام پيااال ساااوي دي‪ .‬سياساااي‬
‫مکتبونه په لومړيو کي د پوهانو او فيلساوفانو لخاوا د سياساي نچرياو‬
‫په بڼه څرګناد ساوي دي‪ ،‬وروساته د زيااتو پوهاانو لخاوا همادا سياساي‬
‫نچريااي پياااوړي سااوي دي او د وخاا‪ ،‬او کلونااو پااه تيرياادو سااره نااوري‬

‫‪13‬‬
‫نچريي هم ورګ ي سوي دي‪ ،‬چې بااېخره د سياسي مکتب په بڼاه پاخاه‬
‫ماااواد ورڅخاااه جاااوړ ساااوي دي‪ .‬کلاااه ناکلاااه ځيناااي سياساااي مکتبوناااه د‬
‫سياسي اي يالو يو په بڼه هم پاته ساوي دي‪ ،‬ياانې سياساي ايا يالو ي‬
‫زياتره وخ‪ ،‬تبليغاتي بڼه لري‪ ،‬د خلکو په من کي د غړو د راجلبولاو او‬
‫اغيز ښيندلو لپاره تبليغاتي نکل لري‪ ،‬خو سياسي مکتب بيا تار ډياره‬
‫بريده عملي بڼه لري‪ ،‬يانې د حکوم‪ ،‬واګی يې په ېغ کاي وي او عمال‬
‫سياسي زدرت پلی کوي‪.‬‬
‫د سياسااي مکتبونااو پااه اړه معلومااات زمااو لپاااره ډياار اړياان دي‪ ،‬لکااه‬
‫څرنګه چي د تيرو څو لسيزو راهيسي په افغانستان کاي سياساي اباات‬
‫نسته او تقريبا په هره لسيزه کي سياسي ر يم اوړي‪ ،‬له همدي کبله مو‬
‫بايد په بېلبېلو سياسي ر يمونو وپوهي و او په اړه ياې کاره معلوماات‬
‫ولرو‪ .‬ما هم د همدي تشي د ډکولو لپاره دا هڅه پيل کاړه چاې ماو باياد‬
‫په خپلي تاريخي او نړيوالي بي پښاتو کاي هام د سياساي مکتبوناو پاه‬
‫اړه تر ډيره بريده وسيچ او غوښين کتاب ولرو‪ ،‬نو کله چي مي دا وپتيله‬
‫په لومړيو کي مي د زياتو ليکواېنو‪ ،‬اساتادانو او علماي کادرونو ساره‬
‫مشوري وکړي‪ ،‬ټولو راتاه همادا تشاه پاه ګوتاه کاړه او کاار کولاو تاه ياې‬
‫پاار هماادي سياسااي مکتبونااو‬ ‫وهڅاولم‪ .‬مااا هاام د خپلااو درسااونو ترڅنا‬
‫باناادي کااار پياال کااړ‪ ،‬تقريبااا يااو ناايم کااال مخکااي مااي بشااپړ کااړ‪ ،‬خااو‬
‫متاسفانه چې زما د کمپيوټر د ځېنو ستونزو له امله د کتاب زياته برخاه‬
‫مي د ېسه ووتل‪ ،‬که څه هم د خپل کمپيوټر هارډيسک مي هندوساتان‬
‫ته واستوی خو بيا هم ټوله برخه مي ېسته رانغله‪ ،‬خو ما هام خپال هما‪،‬‬
‫د ېسه ورنکړ بيا ماي د ساره کاار پار پيال کاړ او بياا ماي بشاپړ کاړ‪ .‬ناو پار‬

‫‪14‬‬
‫همدي کتاب مي تقريبا دري نيم کاله کار کړی دی‪ ،‬چې ستاسو تر ګوتو‬
‫يې در ورسوم‪.‬‬
‫ما ډيره هڅه کړيده‪ ،‬چې پدي کتاب (سياساي مکتبوناه) کاي ټاول ماواد‬
‫کره او پياوړي وي‪ ،‬نو له همدي کبله مي د پيااوړو ماخاذونو څخاه ګټاه‬
‫اخيستي ده‪ .‬پدي کتاب کي می د هر مکتب په اړه لنا ه پيوندناه د اړتياا‬
‫تاار بريااده کړيااده‪ ،‬لکااه څرنګااه چااي د هاار مکتااب پااه اړه کتابونااه کتابونااه‬
‫ليکل کيدای سي‪ ،‬خاو ماا ياوازي د لوساتونکو لپااره د هار مکتاب لنا ه‬
‫پيوندنه وړاندي کړيده‪ .‬همدارنګه نونې ده چاي پادي کتااب کاي ځېناي‬
‫تخنيکااي سااتونزي هاام موجااودي وي‪ ،‬چااي لااه املااه يااې اوغ ې بخښاانه‬
‫غواړم‪.‬‬
‫ددي کتاااب د ليکلااو پاار مهااال زياااتو ملګاارو‪ ،‬اسااتادانو‪ ،‬ليکواېنااو او‬
‫نورو عل مي کدرونو مرساتي راساره کړيادي‪ ،‬چاې د ټولاو نوموناه ياادول‬
‫دلته نانونی دی‪ ،‬بيا هام زه د ټولاو دوساتانو او ملګارو څخاه چاي پادي‬
‫برخه کي يې د ماخذونو په پياداکولو کاي او ياا هام د کتااب د ليکلاو پار‬
‫مهال يې مشوري راکړي دي‪ ،‬نړۍ نړۍ مننه کوم‪.‬‬

‫‪15‬‬
16
‫انسان د خپل پيدايښ‪ ،‬سره سام د ټاولنيز وناد د پيليادو لپااره زياات‬
‫ګامونه اخيساتي دي‪ ،‬انساان د بشاري‪ ،‬پاه تااريخ کاي پاه خپلاه خوښاه د‬
‫يوازيتااوب ونااد نااه دی غااوره کااړی‪ ،‬بلکااي لااه پيلااه يااو دباال تاار څن ا‬
‫اوساايدل يااې غااوره ګڼلااي دي‪ .‬لااه هماادي کبلااه وياالی سااو‪ ،‬چااي انسااان‬
‫ټولنيز حيوان دی‪ .‬لکه څرنګه چې ټولنه نچم او زانون ته اړتيا لاري‪ ،‬چاې‬
‫بېله نچمه ټولنه خپلي چاري پر مخ نسي بېوېی همدارنګه په ټولناه کاي‬
‫د نچم راوستل سياساي پاوهي تاه اړتياا لاري‪ ،‬ناو ځکاه انساانانو د خپال‬
‫ونااد پااه دوران کااي د سياسااي ېرو چااارو پاار بنسااال انساااني ټااولنيزي‬
‫اړيکااي ټينګااي کړياادي او د سياساا‪ ،‬پااه کااارولو يااې پااه ټولنااه کااي نچاام‬
‫راوستک دی‪ ،‬له همدي کبله ځېناو پوهاانو لکاه ارسانو انساان سياساي‬
‫حيااوان بللاای دی‪ .‬نااو وياالی سااو‪ ،‬چااي سياساا‪ ،‬د ټااولنيز ونااد څخااه نااه‬
‫بېليااادونکی اړع دی‪ ،‬کاااه چياااري سياساااي پوهاااه ناااه وای ناااو د ټاااولني‬
‫او ټولنيز نچم به نه وای‪ ،‬که چيري د سياسي ېرو چاارو څخاه‬ ‫پرمخت‬
‫ګټاااه اخيساااتل ناااه وای ناااو اوسااانځ ناااړۍ باااه د کلاااي پاااه ناااان ناااه وای‪،‬‬
‫همدارنګه په بشري ټولنه کي د سياساي پاوهي لاه املاه وګاړې د ميناي‪،‬‬
‫ورورولځ او نچم تر چتر ېندي وند کوي‪.‬‬
‫له همادي کبلاه د سياساتپوهني لوساتل اړيناه ګڼال کيا ي‪ .‬پاه سياسا‪،‬‬
‫پوهنااه کااي مهمااه موضااوت د حکوماا‪ ،‬او دولاا‪ ،‬لوسااتنه ده‪ .‬د يااو ناامېر‬
‫پوهانو په بند د سياس‪ ،‬علام د دولا‪ ،‬څخاه پيليا ي او پار دولا‪ ،‬بانادي‬
‫ختمي ي‪ .‬نو دول‪ ،‬اوحکوم‪ ،‬د بشاري ټاولني ساتر اورګانوناه دي او پاه‬
‫ټولنه کي د نچم راوستلو مهم بنسټونه دي‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫د حکوم‪ ،‬لوساتنه باه ز ماو ساره دا مرساته وکاړي‪ ،‬چاي د سياسا‪ ،‬پاه‬
‫هسته او د ټولني د نچم راوستونکي اورګان په جوړښ‪ ،‬وپاوهي و‪ .‬لکاه‬
‫څرنګه چي سياسي مکتبونه د بېلبېلو حکومتونو سياسي اي يالو ۍ‬
‫او جوړښ‪ ،‬منالعه کوي‪ ،‬له همدي کبله د سياس‪ ،‬په علام کاي مهام دي‪.‬‬
‫ددي لپاره چي د سياسي مکتبونو پاه لوساتنه ښاه وپاوهي و‪ ،‬ناو ېنادي‬
‫ځېني اړين اصنلحات لولو‪:‬‬

‫‪۱‬‬
‫پاه پايلاه کاي رامنځتاه‬ ‫د سياس‪ ،‬علم د انسانانو د بندونو د پرمختا‬
‫د سياس‪،‬‬ ‫ترڅن‬ ‫سو ی دی‪ ،‬انسانانو د وند د نورو برخو د پرمخت‬
‫پااه پايلااه کااي‬ ‫وکااړ‪ ،‬چااي د هماادي پرمخت ا‬ ‫پااه علاام کااې هاام پرمخت ا‬
‫س ياس‪ ،‬د اناصاار څخاه راووتای او د هرچاا علام و ګرځېادی‪ .‬هرڅاومره‬
‫چااي سياسااي پوهااه پراخااه کياادل پااه همغااه اناادازه د خلکااو افکااارو او‬
‫نچرياااتو زيااات ارزښاا‪ ،‬پياادا کااوی‪ ،‬کلااه چپ اي پااه منځنيااو پيړيااو کااي‬
‫ډيموکراساي عملااي ډګاار تاه راووتاال‪ ،‬نااو عاماه افکااارو او خلکااو زيااات‬
‫ارزښ‪ ،‬پيداکړ؛ ځکه چي په ډيموکراسځ کاې ګونادونو هڅاه کاول چاي‬
‫پااه ټولنااه کااې خپاال ملتااړې ډياار کااړې او د ازادو ټاااکنو د ېرې سياسااي‬
‫وا‪ ،‬تر ېسه کړي‪.‬‬
‫سياس‪ ،‬ته په انګريزي باه کاي (‪ )Politics‬واياې چاي د يوناانې باي د‬
‫(‪ )Polis‬څخه اخيستل سوی دی او پوليس په يونانې به کې د ښار مانا‬
‫ورکوي‪ .‬د لرغونو يونانيانو لاه بناده سياسا‪ ،‬د ښاار اړوناده پوهاه ده‪ .‬پاه‬
‫لرغونې يونان کي هر ښاار د دولا‪ ،‬بڼاه درلاوده؛ نوځکاه دوی سياسا‪ ،‬د‬
‫ښار يا دول‪ ،‬د چارو پوهي ته وايه‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫د سياس‪ ،‬علم له ډيرو لرغونو زمانو څخاه پاه بېلبېلاو مانااوو کاارول‬
‫سااوی دی‪ ،‬يااو ناامېر پوهااان سياساا‪ ،‬د دولاا‪ ،‬د چااارو پااوهي تااه وايااې‪،‬‬
‫ځينې يې هغه پوهه ګڼې چي پربنساال ياې سياساي زادرت ېساته راځاي‪.‬‬
‫يانې د سياسي زدرت د ېسته راوړلو اړونده پوهه يې ګڼې‪ .‬په هر حال د‬
‫عربااې بااي سياساا‪ ،‬د انګرياازي بااې تاار (‪ )Politics‬پااه پراخااه مانااا سااره‬
‫کارول کي ي؛ ځکه چي د انګريزي بي (‪ )Politics‬يوازي د حکوما‪ ،‬او‬
‫دول‪ ،‬د چارو پوه ي تاه ويال کيا ي‪ ،‬پداساي حاال کاې چاي د عرباي باي‬
‫سياس‪ ،‬بيا د وندانه د ټولو چارو سره سروکار لري‪.‬‬
‫يو نامېر پوهاان دا علام د (سياسا‪ ،‬علام) باولې‪ ،‬بلاه ډلاه ياې (سياساي‬
‫علم) بولي‪ ،‬نور يې (سياساي علاوم) باولي‪ ،‬چاي ماو پاه راتلاونکي کاې‬
‫ددي هرڅه پر ځای يوازي (سياس‪ )،‬کاروو‪.‬‬

‫لکااه مخکااي چااي مااو ووياال يااو ناامېر پوهااان سياساا‪ ،‬پوهنااه يااوازي د‬
‫دول‪ ،‬او حکوم‪ ،‬د چارو پوهي تاه واياې‪ ،‬پداساي حاال کاي چاي دا ډول‬
‫تعريااااس د سياسااااتپوهني لپاااااره اوغ د منلااااو وړ ناااادی؛ ځکااااه چااااي‬
‫سياستپوهنه په ټولنه کاي غياري رسامي جوړښاتونه او سياساي سالو‪،‬‬
‫هم تار څېړناي ېنادي نيساي‪ .‬کاه څاه هام دولا‪ ،‬د سياساتپوهني بنساټيزه‬
‫موضوت ګڼل کي ي او سياستپوهنه د دول‪ ،‬سره ډير ساروکار لاري‪ ،‬خاو‬
‫سياستپوهنه يوازي په دول‪ ،‬پوري نسي تړل کيدای‪.‬‬
‫د يو نمېر پوهانو لکه کاتلين او دو ووناال پاه بناد سياسا‪ ،‬د انسااني‬
‫ټااولني جوړښاا‪ ،‬او سياسااي ونااد ترڅېړنااي ېناادي نيسااي او سياساا‪ ،‬د‬
‫ټولني د غړو تارمن د اړېکاو علام دی‪ .‬پادي تعريفوناو ساره د سياسا‪ ،‬د‬

‫‪19‬‬
‫علم ساحه ډيره پراخه کي ي او د بشري وناد ټاول اړخوناه د سياسا‪ ،‬تار‬
‫اغيز ېندي راځي‪.‬‬
‫ځېني نور پوهان بيا سياس‪ ،‬په زدرت او وا‪ ،‬پوري اړوند علام ګڼاې‪،‬‬
‫ددوی پااه بنااد سياساا‪ ،‬د زاادرت ېسااته راوړل‪ ،‬ساااتل او انتقااال تااه وياال‬
‫کي ي‪ .‬همدارنګه سياسا‪ ،‬د سياساي زادرت بنساال‪ ،‬سااحه‪ ،‬د کاارونې‬
‫ډول او سرچيني په ګوته کوي‪ .‬دکانون توجه په بند د سياس‪ ،‬علام هغاي‬
‫مبارزي ته ويل کي ي‪ ،‬چي موخاه ياې د وا‪ ،‬ېساته راوړل‪ ،‬سااتل‪ ،‬پلاي‬
‫کول‪،‬نفوذ کول او يا د نورو د نفوذ څخه مخنېوی کول دي‪ .‬خاو سياسا‪،‬‬
‫ته يوازي د سياسي وا‪ ،‬علم ويل هم تر نيوکو ېندي راغلای دی‪ ،‬بلکاي‬
‫زياتره پوهان پدي بند دي چي سياسي وا‪ ،‬د سياس‪ ،‬د علم د بنساټيزو‬
‫موضوعاتو څخه ګڼل کي ي او حتا ځيني پوهان وايې چي سياسي وا‪،‬‬
‫د سياس‪ ،‬د علم هسته ګڼل کي ي‪ ،‬خو سياس‪ ،‬سربېره پر وا‪ ،‬بانادي د‬
‫نورو موضوعاتو ساره هام ساروکار لاري او ياوازي د وا‪ ،‬او زادرت علام‬
‫نسو ورته ويلی‪.‬‬
‫په پای کي د سياس‪ ،‬د علم لپاره داسي تعرياس کاوېی ساو ((سياسا‪،‬‬
‫هغه سوله يياز ياا غياري ساوله يياز مشارتوب دی چاي د وګاړو تارمن پار‬
‫اړېکو‪ ،‬ډلو او ګونادونو‪ ،‬د هېاواد پاه دنناه کاې پار حکاومتي چاارو او د‬
‫دولتونو تر من پر اړېکو باندي واکمني لري))(‪.)1‬‬

‫‪ -1‬د سياس‪ ،‬لپاره بېلبېل تعريفونه نتون لري‪ ،‬ځيني سياستپوهان او سياستوال‬
‫په سياسي مباحثو کي (سياس‪ ،‬د ګټو لوبه بولي) يانې د سياس‪ ،‬موخه د خپلو ګټو‬
‫ساتل او ېسته راوړل دي‪ ،‬همدارنګه يو نمير نور پوهان بيا (سياس‪ ،‬د سياېنو لوبه‬
‫بولي) يانې سياس‪ ،‬د رزيبو او سيالو ډلو ترمن د لوبي نوم دي‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫همدارنګه د سياس‪ ،‬په اړه اسلمي پوهانو هم تعريفونه وړاندي کاړي‬
‫دي‪ ،‬چي په ېندي ډول يې د ځېنو يادونه کوو‪:‬‬
‫‪-٧‬اماام ماماادغزالي(رح)د سياساا‪ ،‬د پيونادني پااه اړه وايااې (سياساا‪ ،‬د‬
‫اهلل تعااالي د مخلااو اصاالح او هغااي ېري تااه ېرښااودنه ده‪ ،‬چااي د دنيااا‬
‫اواخاارت د خلصااون ېماال ګرځااي)‪ .‬همدارنګااه دی وايې(سياساا‪ ،‬هغااه‬
‫پوهاه او تادبير دی‪ ،‬چاي د وندانااه د وساايلواو د هغاو پار چارچاااپيره د‬
‫افرادواو ټاولني تار مان د ميناې‪ ،‬ياووالي او ياو لاه بال ساره د مرساتي د‬
‫پيداکيدو ېمل ګرځي)‪.‬‬
‫‪ -٠‬ابااان خلااادون(رح)د سياسااا‪ ،‬د پيونااادني پاااه اړه واياااې (حکومااا‪ ،‬او‬
‫سياس‪ ،‬د انسانانو د ساتني او د هغوی د ګټو د کفالا‪ ،‬او ضامان‪ ،‬ناوم‬
‫دی اودا ډول سياساا‪ ،‬د مځکااي پاارمخ باناادي د اهلل تعااالي پربناادګانود‬
‫هغااه نياباا‪ ،‬دی‪ .‬چااي پرانسااانانو باناادي د هغااه احکااام پلااي سااي)‪ .‬د دي‬
‫تعريااس څخااه داسااي جااا اخيسااتل کياا ي‪ ،‬چااي اساالمي سياساا‪ ،‬د‬
‫حکوم‪ ،‬اوسلنن‪ ،‬د هغي تلنلري سره سروکار لري‪ ،‬چاي لاه مخاي ياې‬
‫عامه ګټي بشپړي ي او د اهلل تعالي د بندګانو پاه حالا‪ ،‬کاي غاوره والای‬
‫پيداکوي‪.‬‬
‫‪ -٢‬علمااه ابااوالبقي حنفااي(رح)سياساا‪ ،‬داسااي تعريااس کااړی دی (هغااه‬
‫تلاااانلره‪ ،‬چااااي د انسااااان د ښاااايګڼي او غااااوره والااااي پااااه اړه د اوغ او‬
‫راتلونکي لپاره ضمان‪ ،‬وکړي د سياس‪ ،‬څخه عبارت دی)‪.‬‬
‫پااه پااای کااي د اساالمي پوهااانو د بناادونو پاار بنسااال سياساا‪ ،‬داسااي‬
‫تعريفوېی سو ((د اصالحي تادبېرونو ټاکال او د نچام او ترتياب پار ماخ‬
‫بېولااو تااه سياساا‪ ،‬وياال کي ا ي‪ .‬سياساا‪ ،‬يااو فاان او حکماا‪ ،‬دی‪ ،‬چااي د‬

‫‪21‬‬
‫حکوم‪ ،‬او رياس‪ ،‬نچم‪ ،‬ترتيب او ښايسته والای ياې موضاوت او مهماه‬
‫دنده ده))‪.‬‬
‫نو د پورتنيو اسلمي پوهانو د بندونو پر بنسال سياسا‪ ،‬چال‪ ،‬فرياب‪،‬‬
‫درواغ‪ ،‬مکر او جنګول ندي‪ ،‬بلکي سياس‪ ،‬د هغي پوهي ناوم دی‪ ،‬چاي‬
‫د خلکاااو تااارمن ميناااه‪ ،‬ورورولاااي او مابااا‪ ،‬منځتاااه راوړي‪ .‬ريښاااتني‬
‫سياستپوهان او سياستوال هغه دي چاي ښاه نچار‪ ،‬ريښاتينولي‪ ،‬تادبير‬
‫او ښه اخل ولري‪.‬‬

‫‪۲‬‬
‫سياسي مکتب د دول‪ ،‬په اړه نچرياتو او بندونو ته ويل کي ي‪ ،‬ياانې د‬
‫سياسي ټولني (دول‪ )،‬د سارچينو‪ ،‬موخاو‪ ،‬تلانلرو او بااېخره د هغاه د‬
‫غوره بڼي په اړه بندونو ته سياسي مکتب ويل کي ي‪ .‬لکاه څرنګاه چاې د‬
‫دول‪ ،‬مفهوم د زدرت ساره تړلای دی لاه همادي کبلاه سياساي مکتاب پار‬
‫دول‪ ،‬ساربيره د سياساي غورځنګوناو او زادرت لپااره هام ځېناي اصاول‬
‫لااري‪ ،‬چااې سياسااي مکتااب بيااا پاادي بڼااه د اي ا يالو ۍ بڼااه ځانتااه غااوره‬
‫کوي‪ .‬چې وروسته سياسي ګوندونه يې د پلي کولو لپاره غوښتنه کاوي‬
‫د بېلګااي پااه توګااه کااه چيااري د ليبرالياازم‪ ،‬فاناايزم او کمااونيزم سياسااي‬
‫مکتبونااو کااې د ټااولني د ساارچېني پااه اړه څيړنااه وکااړو‪ ،‬نااو دابااه ولياادل‬
‫سي‪ ،‬چې د ټولني د سرچېني په اړه ددوی تارمن ټکروناه ناتون لاري او‬
‫په عملي بڼه هم همدا ټکرونه پلي سويدي‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫سياسي مکتبوناه چاې پاه اوساني مفهاوم ساره ياې پيوناو د دوه ياا درې‬
‫پيړيو څخه زياته مخېنه نلري او د اروپاا د فکاري او ټاولنيزو انقلبوناو‬
‫څخه سرچېنه اخلي‪ .‬يانې په اروپا کې د رنساانس او ديناي ريفورميشان‬
‫په پايله کې د فکري او ټولنيزو خوځښتونو لپااره زميناه براباره ساول او‬
‫زيات فکري او سياسي غورځنګونه راپورته ساول‪ .‬د ياادونې وړ ده چاې‬
‫دا پااه دي مانااا نااده‪ ،‬چااې لااه دې څخااه مخکااي سياسااي خوځښااتونو او‬
‫غورځنګوناااو ناااتون ناااه درلاااودی‪ ،‬بلکاااي سياساااي تفکااار د ارسااانو او‬
‫افلطون راهيسي د لودي په فلسفه کې ځای کړل سوی دی‪ .‬همدارنګاه‬
‫لااه دي څخااه مخکااي هاام سياسااي غورځنګونااو او انقلبونااو تاار دينااي‬
‫سيوريو ېندي د نړۍ په ګوټ ګوټ کې ځانونه ښکاره کړيدي‪ .‬خو پادي‬
‫وروسااتيو پيړيااو کااې پ اه ځااانګړي ډول د فرانسااي د لااوی انقاالب څخااه‬
‫وروسته سياسي غورځنګونه د ځانګړو سياساي ايا يالو يو پار بنساال‬
‫راپورته سول‪.‬‬
‫د دول‪ ،‬او سياس‪ ،‬په اړه د بندونو ريښاي د لرغاوني يوناان د افلطاون‬
‫او ارسانو د بناادونو څخاه پيليا ي‪ ،‬چاې پااه فلسافه کااې ياې د سياساا‪ ،‬د‬
‫فلسفي په نامه ځای پر ځای کړيدي‪ .‬خو په هغه وخا‪ ،‬کاي د سياسا‪ ،‬پاه‬
‫اړه د پوهاانو خبارو ياوازي نچااري اړع درلاودی او هار فيلساوف او پااوه د‬
‫سياساا‪ ،‬پااه برخااه کااې بېلبېاال نچرونااه ورکااول‪ .‬د لرغااونې يونااان پااه‬
‫فيلسوفانو کي لومړی فيلسوف افلطاون و‪ ،‬چاې د حکوما‪ ،‬پاه اړه ياې‬
‫خيالي نچر ورکړی دی‪ ،‬خو وروسته ارسنو چې حکم‪ ،‬يې پار نچاري او‬
‫عملاااي بانااادي وويشااای او نچاااري حکمااا‪ ،‬ياااې پااار (اېهياااات‪ ،‬مننا ا ‪،‬‬

‫‪23‬‬
‫رياضيات) باندي وويشی او عملي حکم‪ ،‬يې پر (اخال او سياسا‪)،‬‬
‫باندي وويشی‪ ،‬نو په سياسي تفکر کې يې ډير اړين ګام واخيستی‪.‬‬
‫خااو پاادي وروسااتيو پيړيااو کااې زياااتو سياسااتپوهانو لکااه ماکياااولي‪،‬‬
‫روسااو‪ ،‬لياانن‪ ...‬او زي ااتو سياسااي غورځنګونااو او انقلبونااو د سياساا‪،‬‬
‫لورې ته بدلون ورکړ او زيات پرمختګونه يې رامنځتاه کاړل‪ .‬دا بنساټيز‬
‫لپااره د‬ ‫بدلون هغه وخ‪ ،‬رېښتني بڼه خپله کړه‪ ،‬چې د اروپا د پرمخت‬
‫عقل باوري او دنيوي ګامونه پورته سول او د اروپا د عرو لپااره ياې د‬
‫اېهياتو پار ځاای د عقال او فکار څخاه بنساټيز کاار واخيساتی‪ .‬پار عقال‬
‫بانادي بااور او عقلاي ګاموناه پاه ځاانګړي توګاه د باور وازي پاوړ لخاوا‬
‫جدي ونيول ساول او عملاي بڼاه ياې ورکاړه او دا اصال چاې (عقال بايادي‬
‫حکوم‪ ،‬وکړي) په اروپاا کاې ومنال ساو‪ .‬همدارنګاه هغاه سالننتونه او‬
‫ديکتاتورۍ چاې د ځاانګړيو امتياازاتو پار بنساال جاوړ ساوي وه‪ ،‬ړنا‬
‫سول او د عقلي حکوم‪ ،‬لپاره زمينه برابره سول‪.‬‬
‫پااه مخکااي وختونااو کااي د سياسااي مکتبونااو لخااوا هڅااه کياادل چااې‬
‫عاادال‪ ،‬او برابااري رامنځتااه کااړي او دداسااي حکومتونااو لپاااره ګامونااه‬
‫واخلي چې تر ډيره بريده عادل وي‪ ،‬خو ددوی د عدال‪ ،‬نوموړي فرضاي‬
‫زياتره وخ‪ ،‬پر ديني او مذهبي بنسټونو او ا رزښتونو باندي وېړې وي‬
‫او دوی زياتره وخ‪ ،‬د سالنن‪ ،‬او نااه د حقوزاو پاه ملتاړ بانادي خلاک‬
‫سياسي بهير ته اچول او په خلکو کې يې همدا ارزښتونه خپرول‪.‬‬

‫‪٢‬‬
‫د فلسفې هغاه برخاه چاي پاه سياسا‪ ،‬پاوري اړه و لاري او پاه هغاه کاي د‬
‫دولاا‪ ،‬اوحکوماا‪ ،‬پرمسااايلو د فلساافې اصااولو لااه مخااي بااا وسااي‬

‫‪24‬‬
‫سياسااي فلساافه بلاال کي ي‪.‬يااا پااه باال عبااارت سياسااي فلساافه د عقلنااي‬
‫څرګندونو اوبنسټيزو پوښتونو ‪ ،‬هغه چي د ټولني ‪ ،‬دول‪، ،‬هيوادولځ‬
‫‪ ،‬ټااولنيز وندانااه ‪ ،‬فااردي حقونااو ‪ ،‬د فاارد او ټااولني دناادي د يااو باال پااه‬
‫وړاناادي تاار غااور او څېړنااي ېناادي نيسااي سياسااي فلساافه ګڼاال کي ا ي‪.‬‬
‫سياسي فلسفه د زاانون ‪ ،‬عادال‪ ، ،‬زادرت ‪ ،‬او حکوما‪ ،‬څرګنادوی ده ‪.‬‬
‫سياسي فلسفه دې پوښتني ته چي [ حکوما‪ ] ،‬د کوماو کساانو حا دی‬
‫بنيادي ځواب وايي ‪ ،‬پاه داساي حاال کاي چاي سياساي علاوم لاه دې ډول‬
‫پوښااتونو سااره کااار نااه لااري بلکااي د سياسااي فلساافې لااه مخااي دغااور او‬
‫څېړنااي وړ وي‪ .‬پااه سياسااي فلساافه کااي دفاارد اړيکااه لااه دولاا‪ ،‬او ټااولني‬
‫سااره‪ ،‬د حکوماا‪ ،‬د ډولونااو پيوناادګلوي او هماادا ډول د سياساا‪ ،‬اړونااد‬
‫پوښتني منرح کي ي‪.‬‬
‫د سياسااي فلساافې ټااوليز هاادف اوموخااه د حکومتونااو د سياسااي او‬
‫ټولنيزو سازمانونو سپړنه او پيوندنه ده هغه که په تېر کي نتون درلاود‬
‫او يا اوغ نتون لري ‪ .‬يا په بله وينا د سياساي فلسافې موخاه د سياساي‬
‫سازمانونو د ارزښتونو ټاکل دي ځکاه ناو واياو چاي پاه سياساي فلسافه‬
‫کي د حکومتونو ډولونه او تعريفونه او په يوه وخ‪ ،‬کي د هغوی اړوناد‬
‫پوښتني وړاندي کي ي او ځوابونه يې ورته موندل کي ي‪.‬‬
‫دلته وايو چي( فلسفه) په ټاوليزه توګاه پاه علماي مساايلو کاي تفکار ‪،‬‬
‫ورليد‪ ،‬تفنن او پوهه ده هغه علم چي د انياؤ د بنساټونو او د هغاوی د‬
‫نتون له عللو څخه با کوي ‪ .‬خوسياسي فلسفه په سياساي اډاناه کاي‬
‫په پورتنيو عنصرونو را ګرځي ‪ ،‬ځيناي سياساي فيلساوفان سياسا‪ ،‬پار‬
‫ټولنه باندي د حکوم‪ ،‬کولو علم او پوهي ته وايي ځيني بيا پار انسااني‬
‫ټولنااو د حکوماا‪ ،‬کولااو فاان تااه سياساا‪ ،‬وايااي خااو پااه پورتنيااو دواړو‬

‫‪25‬‬
‫تعريفونو کي يو تړلی عنصر نتون لري چي هغه ( حکوم‪ ،‬او سياسا‪)،‬‬
‫دی‪.‬‬
‫(( سياساااي فلسااافه د فلسااافې ياااو څانګاااه ده چاااي د فلسااافې کلماااه ياااې‬
‫د[فلسااافي سياسااا‪ ]،‬د تګااالري اومعقاااول‪ 1‬بااا بياااانونکې ده ‪ ،‬هغاااه‬
‫تګلره چي هام پاه ټاوليز ډول اوهام د مساژلو ورو تاه کتناه کاوي لاه دې‬
‫اړخه د سياسي اصولو پېوندني ته [سياسي فلسفه] وايي‪ .2)).‬يا پاه بلاه‬
‫وينا سياسي فلسفه د سياسي چارو د ماهيا‪ ،‬او ارزښا‪ ،‬د فهام او در‪،‬‬
‫لپاره هڅه ده او د [سياساي فلسافې] موضاوت د سياساي عمال لاه هادف‬
‫سره تړلې ده ‪.‬‬
‫سياسااي فلساافه د سياسااي چااارو د ماهياا‪ ،‬پيوناادني لپاااره د ګمااان پاار‬
‫ځای د هغاوی اړوناد ويک کوښاک دی ‪ ،‬د دولا‪ ،‬ځاوا‪ ،‬اوجوړښا‪ ، ،‬د‬
‫دول‪ ،‬د رښتني نناخ‪ ،‬لپاره او له بله پلوه د هغه د ساتني اوتغيار لپااره‬
‫فکااري اوذهنااي فعالياا‪ ،‬دی هغااه چااي د سياسااي او ټااولنيزو سااتونزو او‬
‫ساااختيو د اواري پاااه موخاااه را مختاااه کياا ي ‪ 3.‬سياساااي فلسااافه ياااانې د‬
‫سياسااي انااد ځااانګړی ډول او هغااه تفکاار چااي انسااان ځااان د سياسااي‬
‫فلساااافې پااااه چااااارو کااااي بوختااااوي ‪ .‬لااااومړی پاااار سياساااا‪ ،‬باناااادي د‬
‫واکمنوحقايقو دکشس په موخه په تامل سره ګام پورته کوي ‪ ،‬پاه دوهام‬
‫زادم کاي سياساي حياات ‪ ،‬د فلسافي حياات لاه صاورت څخاه ګڼاي او پاه‬
‫ورستني کي دا چي سياسي فلسفه په ټوله کي دحقيقا‪ ،‬مونادلو پاه لټاه‬
‫کي ده ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪: Rational‬‬
‫‪2 :‬سيد مهدي سيديان ‪ ،‬روش نناسي فلسفه سياسي ‪ ٧٢٥٤،‬نمسي ‪ ٧ ،‬مخ‬
‫‪ : 3‬سيديان مخکني اار ‪ ٠،‬مخ ‪:‬‬

‫‪26‬‬
‫[ سياساي فلسافه] د سياساي او ټاولنيزو پيښاو انعکااغ دی هغاه چااي‬
‫هڅه يې کړې هغه ښکاره توجيه ‪ ،‬او تفسير کړي او د هار پېار معضالتو‬
‫او ساااتونزو تاااه تغيااار او سااامون ورکاااړي او يااا د هغاااوی لپااااره حااال ېره‬
‫ومومي‪ .‬د سياسي فلسفې رند او پراختياا د ټاولنيزو او سياساي چاارو‬
‫د پيښو د پايلي د سر ليک په توګه او د هغاوی انعکااغ پاه ذهان کاي د‬
‫متفکرانو ‪ ،‬پوهانو او د پوهانو او دتصاور دزاوي ځاوا‪ ،‬لرونکاي دي ‪،‬‬
‫بيلبيل انځورونه په بيلبيلو وختونو کي له بهرنځ نړۍ څخاه او ډول –‬
‫ډول سياسي فلسفې را منځته کوي ‪.‬‬
‫پاار سياساا‪ ،‬باناادي واکماان اصااول د سياسااي فلساافې پااه نااتون کااي‬
‫تاه‬ ‫رامنځته کي ي ‪ .‬ياا پاه بال ډول د سياساي وناد د کشاس لپااره تال‬
‫سياسي فلسفه ويل کي ي ‪ .‬د بيلګي په توګه ‪ :‬د حکوم‪ ،‬اړتيا ‪ ،‬د حااکم‬
‫ځااانګړني‪ ،‬د حکوماا‪ ،‬غااوره نمااونې‪ ،‬د حاااکم او وګااړو تاار ماان اړيکااه ‪،‬‬
‫عاادال‪ ،،‬ازادي‪ ،‬برابااري‪ ،‬حاا پلټنااه‪ ،‬او فضاايل‪ ،‬غوښااتنه د سياسااي‬
‫فلسفې له مسايلو څخه نمېرل کي ي ‪.‬‬
‫د هري ټولني سياسي فلسفه د هغه د سياسي نچام پر ارزښتونو بانادي‬
‫تکيه لري او سياسي فلسفه يې د سياسي نچام سپړونکې او د هار نچاام‬
‫د حقاني‪ ،‬بنسال جوړوي ‪ ،‬سياسي فلسفه د سياسي نچام ساپړونکې او‬
‫کي دوګړو لپاره په سياسي اډانه کي دزانچ ځواب‬ ‫ضامنه ده او په څن‬
‫موندونکې ده ‪.‬‬
‫سياسي فلسفه بايد په هستځ پېوندني سره پيال ساي تار څاو حکوما‪،‬‬
‫او زاادرت هسااتي د نااورو هسااتيو سااره د تااړاو پااه لرلااو سااره تاار غااور او‬
‫څېړني ېندي ونيول سي ‪.‬‬

‫‪27‬‬
 ‫په سياسي فلسفه کي بنسټيزي پوښتني په دې توګه دي ‪:‬‬
‫‪ : ٧‬ايا له لويه سره حکوم‪ ،‬نتون لري ؟‬
‫‪ : ٠‬له بره حکوم‪ ،‬څه نی دی ؟‬
‫‪ : ٢‬د حکوم‪ ،‬د نتون عل‪ ،‬څه نی دی ؟‬
‫‪ : ٧‬د حکوم‪ ،‬زلمرو تر کومه ځايه پوري دی ؟‬
‫‪ : ٠‬د حکوم‪ ،‬استقرار ( توان) او استمرار ( روان) پر کوم بنسال دی ؟‬
‫‪ : ٩‬په پای کي د حکوم‪ ،‬ډولونه کوم دي ؟‬
‫باياد وواياو چاي سياساي فلسافه ياانې لاه فلسافي ليادلوري د سياسا‪،‬‬
‫پېوندنه او په ټوليزه توګه ويلی سو چي سياسي فلسفه سياسا‪ ،‬تاه لاه‬
‫فيلسوفانه ليدلوري څخه له کتني عبارت ده ‪.‬‬
‫له بره پاه سياساي علام کاي هام پوښاتني پار دوه ډولاه دي ‪ ،‬د بېلګاي پاه‬
‫توګه ورځنځ پوښاتني ځاانګړي وخا‪ ،‬او ځاای تاه پاه کتاو ساره بيلبيال‬
‫ځوابونه مومي او هغه پوښتني رامنځته کي ي چي تل د ملتونو پاه مان‬
‫کي دفکر او اندونو پاه تااريخ کاي منارح وې ‪ ،‬ځکاه ناو واياو چاي همادا‬
‫[سياسي] فلسفه ده چي د سياس‪ ،‬د علم د بنسټيزو اوتلپااتو پوښاتونو‬
‫لپاره د ځواب موندلو په لټه کي ده‪.‬‬
‫حکوما‪ ،‬او پاه خپاال وار سياساي ساازماني ځااوا‪ ،‬او فرماان چلااونکي‬
‫سااااازمانونه هغااااه چااااي د ټااااولني د سياسااااي جوړښاااا‪ ،‬ساااااتونکي وي‬
‫‪1‬‬
‫ښکارندويي کوي‪.‬‬

‫‪ : 1‬فلسفه او سياس‪ ٢٥ ، ،‬مخ‬

‫‪28‬‬
‫په بنسټيزه توګه د نړۍ ټول حکومتونه د سياسي تاريخ لاه پيلاه بياا تار‬
‫نن پوري د يوه سيا سي مکتب ‪ ،‬نچاام ‪،‬تګالري او ليادلوري پار بنساال‬
‫را منځته سوي دي داچاي سياساي مکتبوناو پاه خپلاوکي لاه ياو بال ساره‬
‫توپير درلود ‪1،‬ځکه نو بې نامېره حکاومتي ډولوناه رامنځتاه ساول چاي‬
‫‪4‬‬
‫دې حکاااااااومتي ډولوناااااااو پاااااااه يوناااااااان‪ ، 2‬مصااااااار‪، 3‬باااااااين النهااااااارين‬
‫‪،‬اريانااا‪،5‬چااين‪،6‬روم‪،7‬هنااد‪ 8‬او نااورو کااي بياال – بياال ډولونااه درلااوده او‬
‫همداسي اسلم دساپيڅلي ديان پاه خپريادو ساره اسالمي سياسا‪ ،‬دی‬
‫چي دزران کريم او نبوي حديثو پربنسال جوړ او رامنځته سوی دی‪.‬‬
‫لکه څنګه چاي مخکاي ورتاه نغوتاه وساوه پاه سياساي فلسافه کاي هغاه‬
‫پوښااتني او مسااايل وړاناادي کي ا ي چااي د سياساا‪ ،‬او د يااوې ټااولني لااه‬
‫سياسي دستګاه سره تړاو ولري له دې نمېر څخاه ياو څاو ياې پاه ېنادي‬
‫توګه دي ‪:‬‬
‫الس ‪ :‬ايا له لويه سره دحکوم‪ ،‬نتون اړين دی؟‬
‫ب ‪ :‬که وي دحکوم‪ ،‬بنسال څه نی دی؟‬
‫‪ :‬ايااا انسااانان دحکوماا‪ ،‬دنااتون پرتااه لااه يااو باال سااره ونااد نااه سااي‬
‫کوېی؟‬

‫‪ : 1‬فلسفه او سياس‪ ،‬مخکني اار ‪ ٢٦ ،‬مخ‬

‫‪2‬‬
‫يوناني= ‪: Greece = Greek‬‬
‫‪3‬‬
‫‪: Egypt‬‬
‫‪4‬‬
‫په يوناني به کي ورته ميزوپوتاميا وايي =‪: Mesopotamia‬‬
‫‪5‬‬
‫‪: Arianna‬‬
‫‪6‬‬
‫‪: China‬‬
‫‪7‬‬
‫‪: Rome‬‬
‫‪8‬‬
‫‪: India‬‬
‫‪29‬‬
‫د ‪ :‬د دول‪ ،‬او حکوم‪ ،‬دځوا‪ ،‬بريدونه د ټولني پر وګړو تر کومه ځاياه‬
‫پوري وي؟‬
‫ر ‪ :‬ايا نونې ده چي په ټولناه کاي د وګاړو پار ټولاو چاارو څاار وساي‪ ،‬ياا‬
‫داچي ازادي ورته ورکړل سي ؟ خو دا ازادي بايد بريد ولري که نه ؟‬
‫غ ‪ :‬ايا ملي نورا ته را وړاندي سوي نماينده ګاان هغاه چاي ځانوناه وړ‬
‫بااولي هغااوی تااه دي رايااه ور کااړل سااي ‪،‬يااا داچااي درايااي ور کونکااو پااه‬
‫خوښه هرڅو‪ ،‬او هر ډول چي وي راياه ورکاړل ساي؟ او ناوري هام دې تاه‬
‫ورته پوښتني‪...‬‬
‫يو نمېر پوښتني چي له پخوا څخه دفيلساوفانو تار مان داخاتلف وړ‬
‫دي هغه داچي ‪ :‬فارد مهام دی کاه ټولناه ؟ اياا ټولناه دفارد لپااره رامنځتاه‬
‫ساوې او کااه فاارد دټااولني لپااره ؟ د کااوم يااو ګټااي تار هغااه باال وړاناادي او‬
‫مهمي دي ؟‪.‬‬
‫د دې ټولاااو پوښاااتونو ځاااواب د حکومتوناااو د بااايل بيلاااو مکتبوناااو‬
‫پربنسال سوي دي ‪.‬‬
‫د بيلګي په توګه د سوسياليستي‪ 1‬او کمونيستي‪ 2‬حکومتونو سياساي‬
‫فلسفه پر دې بنسال ده چي ټوليزي ګټاي پار فاردي ګټاو وړانادي دي خاو‬
‫پانګوالي او کپيټاليستي‪ 3‬نچام د سياسي فلسفې لاه مخاي فاردي ګټاي‬
‫‪4‬‬
‫تر ټولنيزو ګټو وړاندي بولي ‪.‬‬
‫د سياسااي فلساافې يااو بلااه پېولااې او بنسااټيزه پوښااتنه داده چااي کااوم‬
‫کسان بايد حکوم‪ ،‬وکړي ؟‬

‫‪1‬‬
‫‪: Socialism‬‬
‫‪2‬‬
‫‪: Communism‬‬
‫‪3‬‬
‫‪: Capitalism‬‬
‫‪ : 4‬فلسفه او سياس‪ ٧٥ ، ،‬مخ ‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫له ډيره وخته سياسي فيلسوفانو او سياسي مکتبوناو دې پوښاتني تاه‬
‫په توپيري ځوابونه ورکړي دي خوبيا هم دې پوښتني تاه هار ډول ځاواب‬
‫لااااه هااااري سياسااااي زاويااااې څخااااه د دولاااا‪ ،‬او حکوماااا‪ ،‬د نااااوي ډول‬
‫غوښتونکی وي‪.‬‬

‫سياس‪ ، ،‬د سياس‪ ،‬علم ‪ ،‬د سياساي ماديري‪ ،‬فان ‪ ،‬سياساي اندوناه ‪،‬‬
‫سياساااي اياا يالو ي ‪ ،‬سياساااي مکتبوناااو ‪ ،‬سياساااي تفکااار ‪ ،‬سياساااي‬
‫نچريې ‪ ،‬سياسي زاموسونه ‪ ،‬سياسي تاليل ‪ ،‬سياسي کالم ‪ ،‬سياساي‬
‫فلسفه او له دې ټولګي څخه د نورو مفاهيمو تعرياس او دزيقاه ساپړنه د‬
‫سياسي فلسفې دبا وړ موضوعاتو څخه نمېرل کي ي ‪.‬‬
‫د پورتنياااو وييوناااو (لغااااتونو) تااارمن تاااوپيرعلمي ځيرتياااا او وري‬
‫څېړني ته اړتيا لري ‪.‬‬
‫که فلسفه دنړۍ نمولځ او ټوليزو احوالو د وجود څخه با او تال‬
‫کول وي بيا نو د فلسفې ګټه او امره ‪ ،‬لوساتل او ټاوليز فيلساوفانه فکار‬
‫ښايي په در‪ ،‬او فهم‪ 1‬کي وي‪.‬‬
‫داچي فلسفه دکُلي احکامو او ارزښتونو لاه کليااتو ساره ساروکار لاري‬
‫کااوېي سااي چااي انسااان تااه ټااوليزه پوهااه او ځيرکااي ور وبخښااي ‪ ،‬ځکااه‬
‫فلسفې ته ور دانګل ‪،‬د ذهن باريک ليدنه او په ورځنياو سياساي چاارو‬
‫کي له غوړېدلي فکر سره جوخ‪ ،‬يون کوي‪.‬‬
‫سياسي فلسافه پاه دې هڅاه کاي ده تار څاو دعقلاي ليادلوري دسياسا‪،‬‬
‫بنسټيزو مباحثو ته کتنه وکړي او بل داچي سياسي فلسافه پاه دې هڅاه‬

‫‪1‬‬
‫‪: Perception‬‬
‫‪31‬‬
‫کااي ده تاار څااو دبرهاااني زياااغ د تګاالري لااه لااوري د سياسااي مسااايلو‬
‫سپړلو ته ور و دانګي‪.‬‬
‫د يادولو وړده هغه څه چي د سياس‪ ،‬د علم اوسياسي انادونو لاه مخاي‬
‫نتون لري ‪ ،‬د سياسي فلسفې له تګلري سره ډير توپير لري په دې من‬
‫کااي د سياسااي فلساافې د تګاالري پيوناادني لپاااره د سااپړني څرګناادي‬
‫تګلري دادي چي په ليدلورو او يا په ټوليزه توګه د [سياساي فلسافې]‬
‫فيلسوفانو او مفکرينو ته ور ودانګو‪ ،‬په دې برخه کي لا تار لا ه کاوېي‬
‫سو هغه په زماني مقنچ کي مشخص کړو ‪ .‬پاتاه دي ناه وي چاي سياساي‬
‫فلسافه پااه خپاال وار بياال د پلټنااي حيااات لااري او د سياسااي لياادلوري لااه‬
‫اړخه انساني هدفونه د نړۍ اړوناد ساو و کاي پاه خپلاه اناديزه او نچاري‬
‫اډانه کي لري‪.‬‬
‫د سياسي فلسفې ځانګړې مانا نن ورځ په هغه اندازه څرګناده ده چاي د‬
‫سياسي فلسفې له پيدايښته يانې د يونان له [اتن] څخه بيا تر نن پاوري‬
‫يې پايښا‪ ،‬او پرورښا‪ ،‬هرچاا تاه څرګناد دي ‪ .‬هرسياساي عمال ياا کړناه‬
‫دموجوده وضعي د تغير لپاره را من تاه کيا ي او ياا هام د هغاه د سااتلو‬
‫لپاره ‪ ،‬که هر کله د موجاوده وضاعي د سااتلو لپااره هيلاه او ميال ناتون‬
‫ولري ‪ ،‬منچور دادی چي تغيرات هم د غوره والي په لور رامنځته کيا ي‬
‫‪ ،‬ځکه ټولي سياسي کړني د (ښه) او( بد) څيزونو په ځواب سره هداي‪،‬‬
‫کي ي خاو د (ښاه) او(باد) د انځاور دېلا‪ ، ،‬پخپلاه دښاه او باد پاه هکلاه‬
‫غور کاول دي ‪ ،‬همادا پوهااوي دی چاي د خيار پاه لاور زماو ټاولي کړناي‬
‫هاااداي‪ ،‬کاااوي او دا پوهااااوی د داساااي ګماااان خصااال‪ ،‬لاااري چاااي ناااور د‬

‫‪32‬‬
‫پوښااتني وړ نااه وي خااو پااه هغااه اناادازه د (غااور) وړ ګرځااي چااي پوښااتنه‬
‫پارونکی وي‪. 1‬‬
‫دا وازعي‪ ،‬چي کاوېی ساو د هغاه څاه پاه اړه پوښاتنه وکاړو چاي ماو د‬
‫(ښه) او (باد) د انځاور پاه لاور هغاه چاي ناور د باا وړ ناه دي او د هغاو‬
‫تفکرونو لپاره چي نور ( حدغ او ګمان ) نه دی بلکه معرف‪ ،‬او پيوندناه‬
‫ده رهنمايي کوي ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ځکه نو ټاولي سياساي کړناي د پيونادني اومعرفا‪ ،‬پاه لاور د (خيار) او‬
‫(بې خيرۍ) لوری نه لري يانې هغه چي د ښه وند او ټاولني پېوندناه ياې‬
‫بولو ‪ ،‬ځکاه ((ښاه ټولناه پخپلاه د بشاپړ اونيکمرغاه سياسا‪ ،‬څرګنادوی‬
‫ده‪ )).‬که دا جه‪ ،‬لرونکی څرګند سي او انسانان وغواړي خپله څرګناده‬
‫موخه وپيوني ېغ ته راوړل يې نسب‪ ،‬ښه ټولني او وند ته ځاای پرځاای‬
‫تاارې [سياسااي فلساافه] څرګناادي ي ‪ ،‬د دې بېلګااه د سياسااي فلساافې تاار‬
‫سرليک ېندي ددې څرګندوی ده چي دا جزئي فعالي‪ ،‬اوکړنه له يو کُال‬
‫او ټااولګي څخااه ده ‪ ،‬يااانې د فلساافې يااو برخااه يااا پااه بلااه مانااا [سياسااي‬
‫فلسفه‪ ]3‬د فلسفې يو څانګه ده ‪.‬‬
‫د سياسي فلسفې په اصنلح کي د [فلسفې] کلماه د سياساي انادونو‬
‫د باا ا اوکړوناااو بياااانونکې ده همداساااي تګااالره چاااي ټاااول د پاااام وړ‬
‫موضوعات رانغاړي او هم يې لاه جارړي ساره سار اوکاار لري‪[.‬سياسا‪]،‬‬
‫هم د با وړ موضوت ده او هام د دې ځاانګړي او اړيان کاار ښاکارندوی‬
‫دی ‪.‬‬

‫‪ : 1‬ليو نتراوغ ‪ ،‬سياسي فلسفه ‪ ٧٩‬مخ ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪: Acquaintance‬‬
‫‪3‬‬
‫‪: Political philosophy‬‬

‫‪33‬‬
‫مخکي موهم ور ته نغوتاه وکاړه چاي [سياساي فلسافه] د هغاو مساايلو‬
‫اوتګلرو سره سروکار لري هغه چي ماناا اومفهاوم ياې د سياساي وناد‬
‫اړوند وي اود هغه موضوت بايد د سياسي عمل د غاي‪ ،‬اوهدف سره هم‬
‫غاړې وي ‪ ،‬د سياسي فلسفې د کاري او خباري مادار موخاه ټولاه بشاري‬
‫ټولنه وي ‪ ،‬لکه ‪ :‬خپلواکي ‪ ،‬ټولواکي (امپراتاوري)‪ ،‬حکوما‪ ،‬او ناوري‬
‫هغااه مااوخي چااي وکااوېی سااي بشاار د خپلااو سياسااي موخااو ټولااو لااوړو‬
‫پوړيو ته ورسوي ‪ [.‬سياساي فلسافه ] د فلسافې لاه هغاو څاانګو څخاه ده‬
‫چي د سياسي وند يانې غيري فلسفي وند او بشاري وناد ساره ډياري‬
‫ن دې اړيکي لري ‪.‬‬
‫(( سياساااي فلسااافه هڅاااه کاااوي ترڅاااو د سياساااي چاااارو د طبيعااا‪ 1،‬او‬
‫سياسي نچم ‪ ،‬ښه او بد دواړو باندي پوه سي ‪ )).‬سياسي فلسفه بايد لاه‬
‫سياسي [ اند ] څخه په ټوليزه توګه جل سي‪ .‬ليادل کيا ي چاي ډېار ځلاي‬
‫دواړه يو ډول انګېرل سوي دي ځيني ننونکي بيا تار دې انادازې پاوري‬
‫ور او کااا ه تللااي چااي حتااي سياسااي فلساافه يااې تاار پوښااتني ېناادي‬
‫راوسااتې ده ‪ ،‬دلتااه د سياسااي انااد څخااه منچااور پااه سياسااي تفکاار کااي‬
‫‪2‬‬
‫ورتيااا او يااا د هغااه اړونااد تفسااير وړاناادي کااول دي او د سياسااي انااد‬
‫(نچر) څخه مراد هر خيال ‪ ،‬مفهوم ‪،‬ډول او ياهر څرګند سياسي کار چي‬
‫د تفکاار پااه وخاا‪ ،‬کااي د هغااه اړونااد ذهاان پااه کااارلوي ي او د سياسااي‬
‫بنسااټونو اصااول تاار غااور ېناادي نيسااي ‪ )).‬ځکااه نااو وايااو چااي ‪ ((:‬هااره‬
‫سياسي فلسفه سياسي نچر دی ‪ ،‬هر سياساي[ نچار ] سياساي فلسافه ناه‬
‫ده ‪ )).‬د وازعيتونااو پربنسااال سياسااي نچاار نسااب‪ ،‬د ګمااان او معرفاا‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫‪: Nature‬‬
‫‪2‬‬
‫‪: Thought , mind, idea‬‬
‫‪34‬‬
‫بېلوالي ته بې تو پياره دی مګار سياساي فلسافه هغاه ويښاه هڅاه ده چاي‬
‫انعناف نه منونکې ده ‪ ،‬د معرف‪ ،‬پر ځاای کاول نساب‪ ،‬سياساي اصاولو‬
‫ته د ګمان پر ځای نسب‪ ،‬ناورو تاه‪ .‬سياساي نچار ممکان وناه غاواړي چاي‬
‫کوم نی بيله بيان او دفات له يو باور څخه ‪ ،‬بېله زمو منل سوو څيزونو‬
‫څخه يوه ځواکمنه اسنوره اوسي ‪ -‬خو – د سياساي فلسافې لپااره اړيناه‬
‫ده چي د خوځنده ويښتيا ‪ ،‬نسب‪ ،‬تاوپيري بااور ‪ ،‬اعتقااد اومعرفا‪ ،‬پاه‬
‫خوځښاا‪ ،‬راسااي او حرکاا‪ ،‬يااې وساااتل سااي يااو سياسااي ( نچااروال) چااي‬
‫فيلسوف هم نه دی په ځانګړي نچم اوسياس‪ ،‬کاي جاذبي ي او ياا د هغاه‬
‫سره تړل کي ي په داسي حال کي چي سياسي فيلسوف لاه بره لاه حقيقا‪،‬‬
‫سره تړلی دی ‪.‬‬
‫ځکااه نااو وايااو چااي سياسااي انااد سياسااي فلساافه نااه ده بلکااه د نااورو‬
‫تخليقي څيزونو نعر ‪ ،‬داستان ‪ ،‬مقررات اويانورو سره بې تاړاوه ناه ده ‪.‬‬
‫د سياسي فلسفې او سياسي کلم تر من هم توپير نتون لري ‪.‬‬
‫(( هاار حکوماا‪ ،‬د سياسااي فلساافې لرونکاای دی ‪ ،‬د حکوماا‪ ،‬د موخااو‬
‫با د سياسي فلسافې لاه اړيناو باثوناو څخاه دی‪(( .)).‬لکاه دسياساي‬
‫نچامونو ډولونه ‪ ،‬دهريوه ښې ګڼي اوبدګڼي د دوي موخي او همادا ډول‬
‫دخلکو حقونه دسياسي فلسفې ستن جوړوي ‪)).‬‬
‫پااه پښااتو بااه کااي (( سياسااي فلساافې ‪ ،‬دسياساا‪ ،‬فلساافه ‪ ،‬دسياساا‪،‬‬
‫دعلم فلسفه ‪ ،‬او دسياسي علومو فلسفه ‪ )) .‬په ځير ساره لاه يوبال څخاه‬
‫ناااه دي جلساااوي‪ .‬پاااه حقيقااا‪ ،‬کاااي سياساااي فلسااافه دسياساااي علوماااو‬
‫اوټولنپيوندني خلف يو تجربي علم ( نه )دی او موضوت يې هام تجرباي‬
‫تاليل نه دئ ‪.‬‬

‫‪35‬‬
‫سياسااي علاام د دولتونااو ‪ ،‬احزابااو ‪ ،‬نهااادونو ‪،‬سياسااي موسساااتو او‬
‫سياسااي ايا يالو يو ‪ ،‬وازعااي نااراينو باناادي رڼااا اچااوي او ټولنپوهنااه‬
‫لکه له نوم څخه چي يې څرګندي ي تجريبوي پيښي په ټاولنيز وناد کاي‬
‫تر څېړڼي ېندي نيسي‪ .‬خو[سياسي فلسفه] په سياسي علم کي د رواناو‬
‫پوښااتنو اوګروي ونااو اړونااد اساسااي او اصااولي پوښااتني ‪ ،‬لااه انساااني‬
‫اړخه اړيکه له تجربو او پيښو سره يو ېر موندنه ده همدا ډول دسياساي‬
‫‪1‬‬
‫فلسفې او اخلزو دفلسفې تر من هم ن دې اړيکي نتون لري ‪.‬‬

‫[د سياسي فلسفې] اړتيا حاضره او تل پاته ده په ځانګړې توګه هر کله‬

‫چي د نويو سياسي مسايلو (پوښتنو) د ځواب سره مخ کي و هغاه چاي د‬
‫دودياازو سياسااي مفاااهمو پااه ځااوا‪ ،‬يااې نااه سااو ځوابااوېي د سياسااي‬
‫فلسفې تر سرليک ېندي يې ځواب موماو ‪ .‬ويال کيا ي چاي پاه سياساي‬
‫فلسفه کي ېندنځ دوې اړيني پوښتني هم نتون لري ‪:‬‬
‫الس ‪ :‬څو‪ ،‬څه په ېغ راوړي ؟‬
‫ب ‪ :‬او څو‪ ،‬څه وينا لري ؟‬
‫لومړنځ پوښتنه ؛ د مادي ګټو د تاليل او همدا ډول د انسان د حقوزو‬
‫او ازادياو اړوناد ده ‪ ،‬دا چااي وګاړي پرکاوم بنسااال د ناتمنيو اوسياسااي‬
‫کااي د کومااو حقوزااو او ازاديااو‬ ‫خپلواکيااو لرونکااې سااي ؟ او پااه څن ا‬
‫لرونکاای وي ؟ کااوم ډول زااوانين دي چااي نااه يااوازي د نااتمنيو د سااپړلو‬
‫لپاره بلکه پرځوا‪ ، ،‬وا‪ ، ،‬حقوزو او ازاديو باندي څار وکړي ؟‬

‫‪ : 1‬حسن سهل ببادي ‪ ،‬مقاله ‪ ،‬ماهي‪ ،‬فلسفه سياسي ‪ ٩،‬مخ ‪.‬‬

‫‪36‬‬
‫دوهمه پوښتنه؛ هم د يو ډول ګټورو ساپړلو لپااره منارح کيا ي ‪ ،‬ياانې‬
‫سياسااي زاادرت[؟!] ‪ ،‬پااه باال عبااارت د [سياساا‪ ،‬فلساافه] او سياسااي‬
‫فيلسوف لپاره تل عادېنه (ويش او نتمني) او څه ډول د هغو حقاو او‬
‫ازادي چي وګړي ياې لاري او څاه نايان ناور باياد ولاري ؟ او بال دا چاي د‬
‫کومو ېرو او معيارونو پر بنسال بايد د نتمنځ څېړلاو او ساپړلو لپااره‬
‫په ټولنه کي څار او کار [ و ] سي ‪ .‬دا چااره اغلاب تال د ارزښا‪ ،‬وړ وه ؛ د‬
‫سياساي فلساافې غااوره ځانګړنااه او څرګنااده اړتيااا د سياسااي فلساافې لااه‬
‫‪1‬‬
‫مخي او د سياسي فلسفې په اډانه کي کي ي ‪.‬‬
‫پااه حقيقاا‪ ،‬کااي لکااه وړاناادي چااي ورتااه کتنااه وسااوه هاار حکوماا‪ ،‬د‬
‫ځااانګړي سياسااي فلساافې لرونکاای دی لااه ليبراليسااتي او کمونيسااتي‬
‫حکومتوناو څخااه نيااولې تاار جمهااوري اساالمي پااوري ‪ ،‬البتااه مااوخي او‬
‫اي يالونااه (نچريااې) د هاار سياسااي نچااام هغااه متفاااوت او بياال دي او دا‬
‫پخپله د يوه حکوم‪ ،‬پاه سااتنه کاي د ارزښاتناکو عواملاو څخاه نامېرل‬
‫کي ي ددې موضوت اړوند ځيني يې له اړينو هغو څخه دا دي ‪:‬‬
‫‪ : ٧‬هر حکوم‪ ،‬د سياسي فلسفې لرونکاي دی ؛ دې تاه پاه کتاو انقالب‬
‫هم د يوې سياساي فلسافې د دړي‪ -‬وړي کولاو پاه ماناا دی او ځاای ياې د‬
‫نوې سياسي فلسفه نيول دي ‪.‬‬
‫‪ : ٠‬د سياسي نچام‪ ،‬اعتدال او حيات د سياساي فلسافې پاه [وا‪ ]،‬کاي‬
‫دی ؛ پااه دې ډول چااي سياسااي فلساافه نچااام سااپړي طبعااا هاار څااومره دا‬
‫فلسفه غښتلې وي عمل يې هم زيات وي ‪.‬‬
‫‪ : ٢‬سياسي فلسفه د سياسي ارمانونو بيانونکې ده ؛ په دې ډول چي د‬
‫فعلي نچام پر توجيه د حکوم‪ ،‬د موخو وړانديز هام کاوي ‪ ،‬هادف ټااکي‬

‫‪ : 1‬جانټان ولس ‪ ،‬دسياسي فلسفې ګټي ‪ ٧٢ ، ٧٢٦٧ ،‬مخ ‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫او هاادف تااه د رسااېدو تګاالره بيااانوي ‪ ،‬پااه ټااوليزه توګااه کااه وغااواړو‬
‫سياسي فلسفه هغه هم پاه نالمه پېاړې کاي پاه ياوه عباارت کاي وپلټاو د‬
‫اوغ لپاره يوازي په دې طرحي بسنه کوو‪: 1‬‬
‫لکه څنګه چي په نلمه پېړۍ کي کلتوري وند تار ډېاره سياساي ساوی‬
‫دی ځکااه نااو [سياسااي فلساافه] هاام د هغااه نچااري او سياسااي فعالياا‪ ،‬د‬
‫تګلري سره ورته والی موندلی تر دې چاي دا يوناانوالی تار دې مهالاه‬
‫‪2‬‬
‫پوره بريالی هم (نه) دی‪.‬‬

‫د سياساي فيلساوفانو پاه اناد چاي سياساي فلسافه د سياساي تفکار پاه‬
‫مفهاوم (نااه) ده بلکاه د سياسااي فلسافې انااد‪،‬د سياسا‪ ،‬اړونااد ‪ ،‬د حکاام‬
‫اوامري‪ ، ،‬د فنرت اوماهي‪، ،‬د سپړني فهم ‪ ،‬اطاع‪ ،‬اوتبعي‪ ، ،‬اړتياا‬
‫او موخه ‪ ،‬دول‪ ،‬او ټولنه ‪ ،‬د دول‪ ،‬د نتون دېيل او دانساان د سياساي‬
‫وند د ساازماندهځ غاوره تګالره د وناد د اساساي موخاو د تاامين او‬
‫عدال‪ ،‬او همدا ډول د برابرۍ او ازادۍ پلوي او سپړونکې ده ‪.‬‬
‫د سياسي فلسافې لاه مکتبوناو څخاه هار ياو ياې بيال‪ -‬بيال پار پورتنياو‬
‫مسااايلو باناادي د خپلااي ځااانګړي سياسااي تګاالري پااه رڼااا کااي څېړنااي‬
‫اوڅرګندوني کړي دي‪: 3‬‬

‫‪ : 1‬مامد جواد نوروزي ‪ ،‬فلسفه سياس‪ ٧٢٤٤ ، ،‬لمريز‪ ٤ ،‬مخ ‪.‬‬

‫‪ : 2‬ډونال اټول زول ‪ ،‬دنلمي پېړۍ سياسي فلسفه ‪ ٧٢٥٤ ،‬لمريز‪ ٠ ،‬مخ ‪.‬‬
‫‪ : 3‬حسين بشيريه‪ ،‬بموزش دانش سياسي ‪،‬نشرنګاه معاصر‪،‬چاپ دوم ‪ ٧٤ ،٧٢٥٠‬مخ‬
‫‪:‬‬

‫‪38‬‬
‫د ارساانو پااه سياسااي فلساافه کااي پرعقلااي اسااتدېل تکيااه ‪ ،‬د توماااغ‬
‫هابز په سياسي فلسفه کي پرانتزاعي اومننقي استدېل تکياه ‪ ،‬د جاان‬
‫ې‪ ،‬په سياسي فلسافه کاي پرطبيعاي حقوزاو اوساليم عقال تکياه ‪،‬او د‬
‫(هګل) په سياساي فلسافه کاي ټاوليز عقال تکياه او ټينګاار د [سياساي‬
‫فلسفې ] له مهمو تګلرو څخه نمېرل کي ي ‪.‬‬
‫له بره سياسي فلسفه خپله دنده د انسان د سرښ‪ ،‬او فنرت د فرضياتو‬
‫پر بنسال پيلوي خو د انساان د فنارت اوسرښا‪ ،‬پار بايخ بناايي مسااله د‬
‫فيلسوفانو تر من يو واحد نچر ناتون ناه لاري هغاه چاي پاه ټولاه کاي پار‬
‫څلورو برخو راڅرخي ‪:‬‬
‫الس ‪ :‬ايا انسان په طبيعي ډول فرد پال او يا ټوليزپال دی ؟‬
‫ب ‪ :‬ايا انسان يو سياسي اومدني موجود دی او که نه ؟‬
‫‪ :‬ايااا انسااان طبعااا عقلنااي ازاد او عقلنااي موجااود دی اوکااه غيااري‬
‫عقلني او مجبور دی ؟‬
‫‪1‬‬
‫د ‪ :‬ايا انسان له بره کمال منونکی دی او که غيري ‪...‬؟‬
‫که د پورتنيو ليد لورو څخه د هر يوه مقدمات ومناو زاعادتا باياد هغاه‬
‫پااايلي چااي د دولاا‪ ،‬د ماهياا‪ ،‬دليااد لااوري پااه اړه دي‪ ،‬د سياسااي ونااد‬
‫نتايج ‪ ،‬موخي ‪ ،‬اطاع‪ ،‬اودېيل ومنو ‪ .‬خاو د سياساي فلسافې ياو اړيناه‬
‫پوښتنه د دول‪ ،‬د ماهي‪ ،‬څخه با دی ‪.‬‬
‫د دول‪ ،‬د ماهي‪ ،‬له تعبير څخه ‪ ،‬د سياسي وند د هدف تعبير د دول‪،‬‬
‫غوره بڼه د هغه د تګلري د مونادني ناراير رامنځتاه کاوي ‪ .‬پاه نهايا‪،‬‬
‫کاااي سياساااي فلسااافه د دولااا‪ ،‬د منشاااه اوماهيااا‪ ،‬د توصااايفي مساااايلو‬
‫‪،‬سياسي وند د موخاو ‪ ،‬ارزښاتونو او حکوما‪ ،‬د غاوره بڼاي ساره تاړاو‬

‫‪ : 1‬بشيريه مخکني اار ‪ ٧٥‬مخ ‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫لااري عاالوه پااردې انااد داچااي دولاا‪ ،‬پااه بنسااټيزه او بشااپړيزه حاصاال لااه‬
‫کورنځ څخه کلي(بانا ې) تاه ‪،‬پاه ښاار او مادني ټولناه کاي هام دي او ياا‬
‫داچااي د افاارادو تاار ماان مصاانوت ‪ ،‬ټااولنيز تااړون ‪،‬حاصاال او ښااکارنده‬
‫(پديده) ده ؟ خو هر يو بيا بيلي – بيلي څرګندوني او د سياساي فلسافې‬
‫د اساسي مساايلو ياانې ‪،‬بزادي ‪،‬اطاعا‪، ،‬مشاروعي‪،،‬حقو اوداساي‬
‫نور مخي ته وړي ‪.‬‬
‫د حکوم‪ ،‬په غاوره بڼاه کاي تاهمال پاه نهايا‪ ،‬کاي د سياساي فلسافې لاه‬
‫مهمو موضوعاتو څخه نمېرل کي ي ‪.‬د سياسي فيلسوفانو څخه هرياوه‬
‫د خپلوتعبيرونااو پاار بنسااال د غوښااتونکي مااوخي لپاااره د حکومتونااو د‬
‫بڼو د منلوبي‪ ،‬د اندازه ګيرۍ د معيار لپاره د پيدا کېدو په لټاه کاي وه‬
‫دبيلګي په توګه ‪:‬‬
‫‪ : ٧‬د افلطون په سيا فلسفه کي دحقايقو دمعرف‪ ،‬ميزان ‪.‬‬
‫‪ : ٠‬د ارساانو لااه سياسااي فلساافې څخااه د عامااه اصاالح ‪ ،‬دوسااتځ او‬
‫فضيل‪ ،‬د تامين ميزان ‪.‬‬
‫‪ : ٢‬د هابز پاه سياساي فلسافه کاي د نچام او امنيا‪ ،‬د تاامين ميازان او د‬
‫اکثرو خوښيو ميزان‪.‬‬
‫د مکتااب اصااال‪ ،‬د وګااړو ډيرکيااو تااه ‪ ،‬پااه ټااوليزه توګااه بايااد ووايااو د‬
‫سياسي فيلساوفانو د پاام وړ مهموبوختيااو او پاه ټولناه کاي د عادېناه‬
‫زانون او عدال‪ ،‬د رامنځته کېدو لپاره سپړني ‪ ،‬څېړني اوپلټني کولې‪.‬‬
‫د عدال‪ ،‬اړوند دسياسي فيلساوفانود اخاتلف ټکاي لاه درياو انادونو‬
‫اوتعبيرونو څخه سرچينه اخلي ‪:‬‬
‫الس ‪ :‬ځينو عدال‪ ،‬برابري باله ‪.‬‬

‫‪41‬‬
‫ب ‪ :‬ځينو وړتيا په پاام کاي نياول ‪ ،‬دعادال‪ ،‬لاه لومړنياو نارطونو څخاه‬
‫باله ‪.‬‬
‫‪ :‬يوناامېر پااه دې انااد وه چااي داړتياااو تااامين دعاادال‪ ،‬لااه ملکيتونااو‬
‫‪1‬‬
‫څخه دی ‪.‬‬

‫‪٧‬‬
‫حکوم‪ ،‬په اوسنی ماناساره د دولا‪ ،‬اجراياوي اورګاان تاه ويال کيا ي‪.‬‬
‫پداسي حال کې چي د نوې دول‪ ،‬له پيدايښا‪ ،‬څخاه مخکاي حکوما‪ ،‬د‬
‫ټولني يوازنی لوړ اورګان و‪ ،‬يانې په هياوادکې ټاول اجراياوي‪ ،‬زضاايي‬
‫او د زانون جوړوني چاري په حکوم‪ ،‬پوري اړوندي وي‪ .‬خاو کلاه چاي د‬
‫نوې دول‪ ،‬بند وړاندي سو او نوی دولا‪ ،‬هام پاه عملاي ډول جاوړ ساو ناو‬
‫حکوم‪ ،‬د دول‪ ،‬اجرايوي اورګان وګڼل سو‪ ،‬يانې حکوم‪ ،‬د دولا‪ ،‬ياو‬
‫جز سو‪ .‬نو د حکوم‪ ،‬د کارونو په اړه هم يبل بيال بندوناه وړانادي ساول‪.‬‬
‫همدارنګه حکوم‪ ،‬د پوهانو ترمن په ېندي مانااوو ساره کاارول ساوی‬
‫دی‪:‬‬
‫‪ – ٧‬مځکنځ حکوما‪ ،‬چاي د ځاانګړي وا‪ ،‬پاه لرلاو ساره د ياوي ټااکلي‬
‫مځکي پر خلکو باندي حکوم‪ ،‬کوي‪ ،‬او ټااکلي جغرافيااوي‪ ،‬سياساي‬
‫او حقااوزي اړخونااه لااري‪ .‬دا ډول حکوماا‪(( ،‬ټاااکلي رساامي بااه لااري‪ ،‬پاار‬
‫ټولو طبيعي سرچينو باندي اناصاري ازتصاد لري‪ ،‬بيرغ‪ ،‬ملاي سارود‬
‫او ځيني وختونه رسمي مذهب هم لري))‪ .‬دا ډول حال‪ ،‬حتاا پاه فادرالي‬
‫نچام کي هم ترسترګو کي ي‪ .‬حکوم‪ ،‬پدي ماناسره د اوسني دول‪ ،‬سره‬
‫يااو نااان کااارول کي ا ي او دولاا‪ ،‬د حکوماا‪ ،‬يااو اجرايااوي اورګااان ګڼاال‬

‫‪ : 1‬مخکني اار ‪ ٧٦‬مخ ‪.‬‬

‫‪41‬‬
‫کي ي‪ .‬د حکوم‪ ،‬دا ډول کاروناه او پيوندناه ياوازي د سياساي جغرافاي‬
‫پر بنسال باندي کي ي او د سياس‪ ،‬په علم کې هيت علمي ارزښ‪ ،‬نلري‪.‬‬
‫‪ – ٠‬حکوماا‪ ،‬د حکاام ورکولااو‪ ،‬د واکمنااځ کولااو او د ټااولني د کنټاارول‬
‫طريقي ته هم ويل سويدی‪ .‬د حکوم‪ ،‬دا ډول پيوندنه د وا‪ ،‬کارونې‪ ،‬د‬
‫حکومتي بنسټونود سياستونو کارونه‪ ،‬او د ټولنيزو ډلو ترمن اړيکاو‬
‫تااه اناااره کااوي‪ .‬حکوماا‪ ،‬پاادي ماناس اره سياسااي نچام‪/‬سياسااي ر ياام‬
‫يادي ي‪.‬‬
‫‪ – ٢‬حکومااا‪ ،‬د دولااا‪ ،‬د ګا ا و (بنساااټيزو) عناصااارو پاااه څيااار د ټولاااو‬
‫اجرايااوي اورګااانونو مجمااوعي تااه وياال کي ا ي‪ ،‬چااي همدغااه دوهمااه او‬
‫دريمه پيوندنه يي منل سوي ده‪ ،‬چي په دواړو حاېتو کاې د دولا‪ ،‬برخاه‬
‫ګڼل کي ي‪.‬‬
‫حکوم‪ ،‬بيلبيلي بڼي لري‪ ،‬خو لکاه څرنګاه چاي ليکاا‪ ،‬ويلاي دي ((د‬
‫حکوم‪ ،‬د منځته راوړلاو لپااره ياوازي د خلکاو اطاعا‪ ،‬مهام دی))‪ .‬پاه‬
‫اوسني وخ‪ ،‬کې د حکوم‪ ،‬نتون ډير اړيڼ دی او ټولاو منلای دی‪ ،‬حتاا‬
‫بنارنيسااتان چااي د سياسااي نچااام څخااه کرکااه کااوي بيااا هاام د حکوماا‪،‬‬
‫نتون مني خو دوی هڅه کوي چي د حکوم‪ ،‬د ظلم څخه خلاک وسااتي‬
‫او خلک په خپله خوښه بيله زوره هغه پرمخ بوزي‪.‬‬
‫حکومااا‪ ،‬د دولااا‪ ،‬اجراياااوي ځاااوا‪ ،‬دی‪ ،‬ياااانې د ټولاااو وزيراناااو او د‬
‫کابيني د ريس څخه عبارت دی‪ ،‬حکوما‪ ،‬پاه حقيقا‪ ،‬کاې د زوانيناو او‬
‫زضايي ځوا‪ ،‬د پريکړو پلي کول په غاړه لري‪.‬‬
‫د حکوم‪ ،‬لپاره بڼه او جوړښ‪ ،‬ډير اړين ندی‪ ،‬ياانې کلاه حکوما‪ ،‬ډيار‬
‫ساده وي او ل وزيران لري‪ ،‬خو کلاه بياا ډيار پيولای وي او زياات نامير‬
‫وزيران لري‪ .‬د حکوما‪ ،‬د ناتون لپااره دوه ناراير اړيان دي‪ ،‬لاومړی دا‬

‫‪42‬‬
‫چي حکوم‪ ،‬بايد په دول‪ ،‬کې د نچم‪ ،‬امني‪ ،‬او عدال‪ ،‬د ټينګولاو او د‬
‫زوانينو د پلي کولو وړتيا ولاري‪ .‬دوهام داچاي حکوما‪ ،‬باياد د ټاولني د‬
‫ډياارو وګااړو لخااوا د منلااو وړ وي او کااه د ډياارو وګااړو لپاااره د منلااو وړنااه‬
‫وي؛ نو بيا پدي حال‪ ،‬کې دي ډول حکوم‪ ،‬ته رښتنی حکوما‪ ،‬ناه ويال‬
‫کي ي‪.‬‬

‫د حکومتونو د ډلبنادۍ پاه اړه زيااتي هڅاي ساويدي‪ ،‬چاي دا هڅاي پاه‬
‫بيلبيلو درجو سره ارزښتناکي دي‪ .‬ځينو سياسي څيړونکو حکومتونه‬
‫د دول‪ ،‬په نان ډلبندي کړيادي‪ ،‬پداساي حاال کاې چاي دا ډلبنادي سامه‬
‫نده؛ ځکاه چاي دولا‪ ،‬څاوبڼي نلاري‪ .‬د ټولاو دولتوناو څرنګاوالی يوناان‬
‫دی‪ ،‬ټول دولتونه د بنساټيزو عناصارولکه نفاوغ‪ ،‬حکوما‪ ،،‬زلمارو او‬
‫واکمني لرونکي دي‪.‬‬
‫د نفوساااو او مسااااح‪ ،‬زيااااتوالی د دولااا‪ ،‬پاااه بڼاااي کاااې بااادلون نساااي‬
‫راوستلی‪ .‬ځيني وختونه بيا حکومتونه په ملي او نړيوالو امپراتورياو‬
‫باندي ډلبندي سويدي‪ .‬خو دا ډلبنادي هام د سياسا‪ ،‬پاه علام کاې زياات‬
‫ارزښ‪ ،‬نلري‪.‬‬
‫د حکومتونو ډلبنادي زيااتي ساتونزي لاري‪ .‬د ارسانو د وخا‪ ،‬لرغاوني‬
‫ډلبناادي هاام نيمګااړې ده‪ .‬د ارساانو د حکومتونااو ډلبناادي پاار پاچاااهی‪،‬‬
‫بريستوکراسی او پوليټی يا د دوی په فاسدو بڼو تيراني‪ ،‬اوليګارناي‬
‫او ډيموکراسی باندي‪ ،‬نن ورځ د منلو نده‪ .‬نن ورځ د حکوما‪ ،‬غاوره بڼاه‬
‫ډيموکراسي ده‪ ،‬پداسي حاال کاې چاي ارسانو ډيموکراساي د حکوما‪،‬‬
‫فاسده بڼه او د غلمانو‪ ،‬بي هنره او بي ګټي حکوم‪ ،‬ګڼلی دی‪.‬‬
‫جيمزهرينګټااون‪ ،‬نااتمني د حکومتونااو د ډلبناادی معيااار ګڼااي‪ ،‬ده پااه‬

‫‪43‬‬
‫‪٧٩٠٩‬م کااال کااي د (ازيااانوغ) پااه کتاااب کااې ويلااي دي‪ ،‬پااه ټولنااه کااې د‬
‫ناامتنی ياااا نفاااوذ ويشااال کيااادل چااي پاااه هاااره انااادازه وي‪ ،‬حکومااا‪ ،‬او‬
‫هيوادوالي هم په هغه کيفي‪ ،‬سره وي‪ .‬دی زياتوي(هرکله چي ياو وګاړی‬
‫په يوازي ځان د لويې مځکي خاوند وي او پاه هياواد کاې د ده د ماالونو‬
‫ساری نه وي‪ ،‬پدي حال‪ ،‬کې دی لوی خان ګڼال کيا ي‪ ...‬او د ده واکمناي‬
‫د منلقااي پاچاااهی پااه نامااه يااادي ي‪ .‬کااه چيااري يااو څااو نفااره يااا د اصاايلو‬
‫خلکو يوه کوچنی ډله د روحاني‪ ،‬ياا د زيااتي مځکاي پاه لرلاو ساره وا‪،‬‬
‫په ېغ کې ولري‪ ،‬نو د دوی حکوم‪ ،‬بريستوکراسي يا پاچااهي باه وي‪.‬‬
‫همدارنګااه کااه چيااري د ټولااو وګااړو تاارمن مځکااي او نااتمني يااو نااان‬
‫وويشاال سااي او هاايت وګااړی پاار باال باناادي لااوړوالی ونلااري‪ ،‬نااو دي ډول‬
‫حکومااا‪ ،‬تاااه د ګااا و ګټاااو حکومااا‪ ،‬ويااال کيااا ي)‪ .‬مونتساااکيو بياااا‬
‫حکومتونه پر لويو او کوچنيو باندي ويشلي دي‪ .‬د ده په بند (د کوچنيو‬
‫هيوادونو طبيعي خاصي‪ ،‬دا دی چي سياساي ر يام ياي جمهاوريتي بڼاه‬
‫لري يانې د جمهوري‪ ،‬په بڼه کنټرولي ي‪ .‬د متوسانو هيوادوناو طبيعاي‬
‫خاصي‪ ،‬دا دی چي وګړي د يوه پاچا تر واکمنای ېنادي وناد کاوي او د‬
‫لوی(پراخااه مځکااولرونکي) هيااواد طبيعااي خاصااي‪ ،‬بيااادا دی چااي تاار‬
‫امپراتوری ېندي مستبد واکمن پر هغه باندي حکوم‪ ،‬کوي)‪.‬‬
‫پااردي سااربيره ځينااي نااور پوهااان لکااه‪ :‬بلونشاالي‪ ،‬بااورګس‪ ،‬ماااريوت‪،‬‬
‫هاام د حکومتونااو پااه اړه ډلبناادي وړاناادي کااوي‪.‬‬ ‫ليکااا‪ ،‬او سااټران‬
‫بلونشلي د حکوم‪ ،‬څلاورم ډول ياانې تژوکراساي چاي پاه هغاه کاې ويال‬
‫کي ي‪ ،‬چاي واکمان د اهلل تعاالي د ارادي پار بنساال حکوما‪ ،‬کاوي يااهم‬
‫دی پخپله د خدای په بڼه واکمني پلي کوي‪ ،‬غوره ګڼي‪ .‬د تژوکراسی ياا‬
‫دين پالني فاسده بڼه(ب‪ ،‬پالنه) ده‪ .‬دي بند هم زيات ارزښا‪ ،‬پيادا نکاړ‪،‬‬

‫‪44‬‬
‫ځکه چي اوغ دين او سياس‪ ،‬ساره بيال ساوی دی‪ .‬باورګس‪ ،‬پاه ‪٧٥٦٩‬م‬
‫کي په خپل کتاب ( د سياس‪ ،‬علم او اساسي زاانون) کاې د حکومتوناو‬
‫لپاره جالبه ډلبندي وړانادي کاړه‪ .‬ده د حکومتوناو تارمن د تاوپير لپااره‬
‫څلور برونه وړاندي کړه‪ :‬لومړی‪ ،‬د دول‪ ،‬او حکوم‪ ،‬ترمن توپير ياا ياو‬
‫نااانتوالی‪ ،‬چااي د دي پاار بنسااال ده حکومتونااه پاار ټاااکنيز (انتخااابي)‬
‫يااسااتازولی (نمايناادګي) باناادي ډلبناادي کړياادي‪ ،‬دوهاام‪ ،‬د اجرايااوي‬
‫زااوي د دوري د څرنګااوالي پااه اړه‪ ،‬د دي پاار بنسااال ده‪ ،‬حکومتونااه پاار‬
‫مورواي او ټاکنيز باندي ويشالي دي‪ ،‬دريام‪ ،‬د جراياوي زاوي او مقنناي‬
‫زاوي تارمن د اړيکااو پار بنساال ده حکومتونااه پار رياساتي او پارلماااني‬
‫باندي ويشلي دي او څلورم د وا‪ ،‬د تمرکاز پار بنساال ده حکومتوناه پار‬
‫فاا رالي او مرکاازي باناادي ويشاالي دي‪ .‬کااه څااه هاام دا ډلبناادي د ځينااو‬
‫پوهاااانو لخوامنااال ساااويده‪ ،‬خاااو بياااا هااام سااامه ناااده؛ ځکاااه چاااي د هغاااو‬
‫حکومتونو په اړه چي غيري ډموکراټيک دي هيت نه وايي‪ .‬همدارنګه د‬
‫هغه ټولنيز پوړ په اړه چي وا‪ ،‬پلي کوي ياهم د دول‪ ،‬د موخو په اړوناد‬
‫روښانه بند نلري‪.‬‬
‫ماريوت‪ ،‬د حکومتوناو لپااره دري ګاوني ډلبنادي مناي‪ .‬د ده د ډلبنادی‬
‫لومړنی بنسال د حکوم‪ ،‬او ايالتونو ترمن د وا‪ ،‬او واکونو پر ويشال‬
‫کيدو باندي دی‪ .‬د ده په بند که چياري وا‪ ،‬پاه مرکاز کاې را غونا ساوی‬
‫وي او ايااالتي واحدونااه يااوازي د مرکااز لااه لااوري د ټاکاال سااوو واکونااه‬
‫لرونکي وي‪ ،‬نو دي ډول ته مرکازي (سااده) حکومتوناه ويال کيا ي‪ .‬خاو‬
‫که چيري د اساسي زاانون پار بنساال د مرکاز او اياالتونو تارمن واکوناه‬
‫ويشل سوي وي‪ ،‬دي ډول ته ف رالي حکوم‪ ،‬ويل کي ي‪ .‬د ده د ډلبندی‬
‫دوهم بنسال په يوه دول‪ ،‬کې د نارم ياا ساخ‪ ،‬اساساي زاانون ناتونوالی‬

‫‪45‬‬
‫دی‪ .‬د ده په بند که چيري يو حکوم‪ ،‬د ساخ‪ )1(،‬اساساي زاانون لرونکای‬
‫وي‪ ،‬ناااو د عاااادي زوانيناااو د جوړولاااو او اساساااي زاااانون د جوړولاااو او‬
‫اصلح کولو ترمن توپير ځانګړی سوی وي‪ .‬خو که چياري ياو حکوما‪،‬‬
‫د نرم اساسي زانون لرونکی وي‪ ،‬بيا د اساسي زانون او عاادي زوانيناو‬
‫د اصلح او جوړولو د مرجچ ترمن کوم توپير ناتون نلاري‪ ،‬ياانې مقنناه‬
‫زوه پر عادي زوانينو سربيره اساسي زانون هم اصلح کاوېی ساي‪ .‬د ده‬
‫د ډلبناادی درياام بنسااال پاچاااهی يااا رياسااتي‪ ،‬پارلماااني‪ ،‬کابينااه يااي او‬
‫استبدادي حکومتونه دي‪ .‬پادي ډلبنادی کاې د اجرياوي زاوي او مقنناي‬
‫زوي ترمن اړيکي معياردي‪ .‬که چيري اجرايوي زوه تر مقنني زوي لوړه‬
‫وي نو ديته اساتبدادي حکوما‪ ،‬ويال کيا ي‪ .‬کاه چياري اجراياوي زاوه د‬
‫مقننااي ز اوي سااره يونااان وا‪ ،‬ولااري‪ ،‬نااو ديتااه رياسااتي حکوماا‪ ،‬وياال‬
‫کياا ي‪ .‬او کاااه چياااري اجراياااوي زاااوه د مقنناااي زاااوي تاااابچ وي ناااو ديتاااه‬
‫پارلمااااني حکومااا‪ ،‬ويااال کيا ا ي‪ .‬د مااااريوت ډلبنااادي هااام د باااورګس د‬
‫ډلبندی په نان نيمګړتياوي لري‪.‬‬
‫ليکااا‪ ،،‬بيااا خپلااه د حکومتونااو ډلبناادي د موجااوده حکومتونااو څخااه‬

‫‪ - 1‬کله چي اساسي زانون دنورو عادي زوانينو په څيار دياوي مرجچ(مقنناه زاوه کاوېي‬
‫سي چي عاادي زاوانين او اساساي زاانون دواړه اصالح او جاوړکړي)‪ ،‬دي ډول تاه نارم‬
‫اساسي زانون ويل کي ي‪ ،‬چي دانګلستان او اسارائيل اساساي زاوانين پادي ډول دي‪.‬‬
‫خو که چيري داساسي زانون او عادي زوانينو اصلح دبيلوبيلو غونا و پاه غااړه وي‪،‬‬
‫دبييلګااي پااه توګااه پااه افغانسااتان کااې عااادي زااوانين دپارلمااان لااه لااوري جااوړي ي او‬
‫داساسي زانون جوړيادل او اصالح کاول بياا دلاويې جرګاي لاه ېري کيا ي‪ .‬دي ډول تاه‬
‫سخ‪ ،‬اساسي زانون ويل کي ي‪ .‬په نرم اساسي زاانون کاې دعاادي زوانيناو او اساساي‬
‫زانون ترمن هيت توپيرنسته خو په سخ‪ ،‬کې بيا اساسي زانون ترعاادي زوانيناو لاوړ‬
‫اوغوره ګڼل کي ي‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫پيلوي او د حکومتونو ټولي تاريخي بڼاي د خپلاي ډلبنادی څخاه باساي‪.‬‬
‫دی لااومړی حکومتونااه پااردوو ډلااو اسااتبدادي او ډموکراټيکااو باناادي‬
‫ويشي‪ .‬په استبدادي حکوم‪ ،‬کې تر ټولو زيات وا‪ ،‬د يوه نفار ساره وي‬
‫او بيله دي چي د خلکاو غوښاتنو تاه پاملرناه وکاړي‪ ،‬وا‪ ،‬چلاوي‪ .‬لاه بال‬
‫پلوه په ډموکراټيکو حکومتونو کې بيا د واکمن وا‪ ،‬د خلکو ساره وي‪.‬‬
‫دی ډموکراسي پر مادودي پاچاهځ او جمهوريتونو باندي ويشاي‪ .‬پاه‬
‫مادوده پاچاهځ (مشروطه ناهځ) کې پاچا د اساسي زانون پر بنسال‬
‫سلنن‪ ،‬کاوي‪ ،‬ريښاتنی وا‪ ،‬نلاري کاه څاه هام ټاول کاروناه د ده پاه ناماه‬
‫ساارته رسااي ي‪ .‬چااي ښااه بيلګااه يااي انګلسااتان دی‪ .‬پااه جمهااوري کااې بيااا‬
‫واکمن‪ ،‬په مساتقيم ياا غياري مساتقيم ډول د خلکاو لخاوا ټاکال کيا ي‪.‬‬
‫همدارنګه د دي دوو ډولونو څخه هار ياو کاوېی ساو چاي پاه فا رالي او‬
‫مرکزي حکومتونو باندي يي وويشو‪ .‬ليکا‪ ،،‬مرکزي دول‪ ،‬هغاه باولي‬
‫چي په هغه کاې واکمان ځاوا‪ ،‬پاه مرکاز کاې راټاول ساوی وي‪ ،‬ناوني ده‬
‫چي په مرکزي حکوم‪ ،‬کې سيمه ييز واحدونه هم موجودوي خو هغوتاه‬
‫د مرکز له لوري واکونه ټاکل کي ي‪ .‬لاه بال پلاوه فا رالي حکوما‪ ،‬چاي د‬
‫دولتونااو د يااوالي څخااه منځتااه راغلاای دی‪ ،‬خپاال ځينااي واکونااه همغااو‬
‫سيمه ييزو دولتونو ته سپاري‪ ،‬همدارنګه ناور ملاي واکوناه بياا د خپال‬
‫ځااان سااره ساااتي‪ .‬پاادي ډول حکومتونااو کااې د اساسااي زااانون پاار بنسااال‬
‫واکونه د مرکز او سيمه ييزو د ولتونو ترمن ويشل سويدي‪ .‬مرکازي او‬
‫فا ا رالي حکومتوناااه بياااا پااار پارلمااااني او غياااري پارلمااااني بانااادي د‬
‫اجرايااوي اومقننااي زااوي تاارمن د اړيکااو پاار بنسااال ويشاال کي ا ي‪ .‬پااه‬
‫پارلماااني حکوماا‪ ،‬کااې اجرايااه زااوه د مقننااي زااوي پاار وړاناادي باناادي‬
‫مسااولي‪ ،‬لااري‪ ،‬پداسااي حااال کااې چااي پااه غيااري پارلماني(رياسااتي)‬

‫‪47‬‬
‫حکوم‪ ،‬کې اجرايه زوه مقنني زوي ته مساولي‪ ،‬نلاري او د مقنناي زاوي‬
‫سره يو نان ځوا‪ ،‬لري‪.‬‬
‫که څه هم ليکا‪ ،‬د حکومتونو لپاره ښه ډلبندي وړاندي کړيده خاو بياا‬
‫هم تر نيوکو ېندي ده او سمه نده ګڼل سوي‪ .‬دی د نن ورځاي ارزښاتناکه‬
‫يو ګوندي او څو ګوندي حکومتونو ته هيت پاملرنه ناه کاوي‪ .‬ناايد د ده‬
‫دا ډلبناادي پااردي معيااار وي چااي ايااا دولاا‪ ،‬د وګااړو سياسااي او ماادني‬
‫خپلواکياو تاه مان دی او ياا هاام د مادني حقوزاو د سااتلو لپااره د زااانون‬
‫واکمني او د زضا ملتړ راجلبوي او کنه‪.‬‬
‫‪ ،‬دحکومتونود ډلبندي لپاره پنځه برونه وړاندي کاوي‪ ،‬چاي‬ ‫سټران‬
‫د هغاه پار بنساال کاوېی ساو‪ ،‬حکومتوناه د ناوې اساساي زاانون پار ماال‬
‫وويشو‪:‬‬
‫‪ . ٧‬د اساسي زانون پر بنسال د حکوم‪ ،‬څرنګاوالی‪ :‬دی د دي پار بنساال‬
‫حکومتونه پر مرکزي (ساده) او ف رالي باندي ويشي‪.‬‬
‫‪ . ٠‬خپله د اساسي زانون څرنګوالی‪ :‬يانې دا چي اساسي زاانون نارم دی‬
‫که سخ‪.،‬‬
‫‪ . ٢‬د مقنني زوي څرنګوالی‪ :‬پدي برخه کاې د ټااکنيز نچاام پاه اړه‪ ،‬چاي‬
‫وګااړي خپاال اسااتازي ټاااکي او هغااه بيااا نااور چااارواکي څاااري‪ ،‬اناااره‬
‫سويده‪.‬‬
‫‪ . ٧‬د اجرايوي زاوي څرنګاوالی‪ :‬ياانې دا چاي پارلمااني ده او کاه غياري‬
‫پارلماني(رياستي)‪.‬‬
‫‪ . ٠‬د زضااايي زااوي څرنګااوالی‪ :‬پاادي کااې ديتااه اناااره کي ا ي چااي بيااا د‬
‫اجراياااوي زاااوي د زاااانون تااار واکمناااي ېنااادي ده او کاااه د خپلوځاااانګړو‬

‫‪48‬‬
 ‫تګلرو او اداري حقوزو پر بنسال واکمني کوي کوي(‪.)1‬‬
‫دا ډلبندي تر زياته بريده د دول‪ ،‬په رسمي جوړښ‪ ،‬پوري اړه لاري او د‬
‫هغه موخي په ښه ډول نه څرګندوي‪ .‬همدارنګه د پوړونو او واکمنانو په‬
‫اړه ښه څرګند بند نلاري؛ ناو ځکاه دا ډلبنادي هام د ليکاا‪ ،‬د ډلبنادی پاه‬
‫نان نيمګړتياوي لري‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫سياسااي زاادرت د سياساا‪ ،‬پااوهني بنسااټيزه موضااوت ګڼاال کياا ي‪ ،‬د‬
‫سياسا‪ ،‬پااه هاره برخااه کااي د سياساي زاادرت موضاوت يااادي ي‪ ،‬نااو ددي‬
‫لپاره چې سياسي زدرت وپيونو لومړی به فردي زدرت وپيونو‪:‬‬

‫فردي زدرت هغه ځوا‪ ،‬او وا‪ ،‬دی‪ ،‬چې د نورو وګړو کړنې تار څاارني‬
‫ېندي راولي او د خپلو موخو تاابچ ياې ګرځاوي‪ ،‬ياانې فاردي زادرت ياو‬
‫فردي ځوا‪ ،‬دی‪ ،‬چې په ټولنه کاې يوڅاو‪ ،‬د ناورو وګاړو پار اعماالو او‬
‫کړنو برېسځ کاوي‪ .‬د زادرت پاه اړه پوهاانو بېلبېال پېوندوناه وړانادي‬
‫کړي دي‪ ،‬د بېلګي په توګه د (ګرين) په بند زدرت پاه سااده ډول د ناورو‬
‫د کنټرولولو هغه بله ده چي هرڅه ورڅخه وغوښتل سي هغه په عمل کي‬
‫وکړي او د (مورګنتا) په خبره دنورو پرذهنونو او کړونو باندي د انساان‬
‫واکمنتوب ته زدرت ويل کي ي‪ .‬همدارنګه پردوی سربيره نورو پوهاانو‬
‫بيااا زاادرت داسااي تعريااس کااړی دی ((د خپلااو موخااو او ګټااو پااه موخااه د‬
‫نورو وګړو پار کړناو اغياز ښاندل عباارت د زادرت څخاه دی‪ ،‬همدارنګاه‬
‫زاادرت د نااورو وګااړو پاار ارادو او کړونااو باناادي داسااي کنټاارول تااه وياال‬

‫‪٠٤٩-٠٩٤‬‬ ‫‪ - 1‬عبدالرحمن عالم‪ ،‬بنيادهاي علم سياس‪،،‬‬

‫‪49‬‬
‫کي ا ي چااي د خپلااو موخااو او ګټولپاااره وکااارول سااي))‪ .‬پااه پااای کااې د‬
‫زدرت لپاره څاه ناڅاه بشاپړ تعرياس پادي ډول کاوېی ساو(( زادرت هغاه‬
‫فکري او عملي ځوا‪ ،‬دی‪ ،‬چي خپلو منلوباو غوښاتونو او ناراينو تاه‬
‫عملي بڼه ورکوي))‪.‬‬

‫سياسي زدرت بيا په ټولنه کي د دولتاي پاليسايو او موخاو پلاي کولاو‬

‫ته ويل کي ي‪ ،‬يانې د هر ډول مقاوم‪ ،‬او خلف په نتون کي د دول‪ ،‬او‬
‫حکومااا‪ ،‬د موخاااو ېساااته راوړل عباااارت د سياساااي زااادرت څخاااه دی‪.‬‬
‫سياسي زدرت د ټولني په ټولو غړو پاوري اړه لاري‪ .‬زيااتره پوهاان پادي‬
‫بند دي‪ ،‬چي سياسي زدرت د ټولني د غړو په ګټه کارول کي ي‪ ،‬خاو کاه‬
‫عملي اړع ته يې وګورو تاريخ دداسي ډيرو پيښو ناهد دی‪ ،‬چي زيااتو‬
‫واکمنانو او لويو پاچاهانو سياساي زادرت ياوازي د خپال ځاان او خپال‬
‫ټيم د ګټو د ساتلو په موخه کارولی دی‪ ،‬نه د عامو خلکاو د ګټاو لپااره‪،‬‬
‫خو پر دي سربېره بيا زياتي داسي بېلګي هم نته‪ ،‬چي سياسي زدرت د‬
‫وګړو و سوکالی او هوسايني په موخه کارول نوی دی‪ .‬ناو ويالی ناو‪،‬‬
‫که چيري سياسي ر يم مشروعي‪ ،‬ولري او د خلکاو پاه خوښاه چااري تار‬
‫سره کوي‪ ،‬نو هغه وخ‪ ،‬سياساي زادرت تار زياتاه برياده د وګاړو پاه ګټاه‬
‫کارول کي ي‪.‬‬
‫دپورته پيوندونو څخه ېندي دري پايلي ترېسه کي ي‪:‬‬
‫لومړۍ وا‪ ،‬دخپلو ارادو په نورو باندي منل دي‪ ،‬دوهم وا‪ ،‬دواکمنو‬
‫اوامرمنونکو(تااابعينو) ت ارمن اړيکااه ده‪ ،‬درياام وا‪ ،‬پااه عامااه پريکااړو‬
‫کي ګ ون دی‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫وا‪ ،‬په بنساټيزه ماناا ساره دناورو پاه مخالفا‪ ،‬کاي دخپلاو غوښاتنو او‬
‫کړونو پلي کول دي‪ .‬وا‪ ،‬پر سياسي بهيرونو او دوګاړو پار کړناو بانادي‬
‫اغيز ښندي‪ ،‬خو داپه دي مانانده چي وا‪ ،‬تل پر زور او جبر بانادي وېړ‬
‫دی‪ ،‬امکان لاري چاي وا‪ ،‬دايماان‪ ،‬وفاادارۍ‪ ،‬عاادت او ګټاو پربنساال‬
‫وېړ وی‪ .‬وا‪ ،‬دنورو دکنټرول يوه اغيزناکه وسيله ده‪ .‬دسياس‪ ،‬علم پاه‬
‫عماومي ډول وا‪ ،‬تااه زياتااه پاملرناه لااري‪ .‬وا‪ ،‬ويشاال کياادونکی دی او‬
‫د(دال) په بناد کاه څاو‪ ،‬دوا‪ ،‬دوياش پاه اړه بشاپړ مالوماات ونلاري ناو‬
‫دهغه انسان پوهه دوا‪ ،‬دکارونې او ېساته راوړناي پاه اړه هام نيمګاړې‬
‫ده‪ .‬دسياسااا‪ ،‬دعلااام موخاااه داده چاااي دوا‪ ،‬دويشااال کيااادو انااادازه او‬
‫بنسټونه په ګوته کړي‪ ،‬او داوټاکي چاي دوا‪ ،‬کاارونکي کاوم کساان او‬
‫بنسااټونه دي‪ .‬دپورتااه پيوناادونو پااه پااام کااي نيولااو سااره دوا‪ ،‬بشااپړ‬
‫پيونااد(تعريس) پاادي ډول کااوو(وا‪ ،‬هغااه فکااري او عملااي ځااوا‪ ،‬دی‪،‬‬
‫چي خپلو منلوبو غوښتونو او نراينو ته عملي بڼه ورکوي)‪.‬‬

‫‪ :‬پاه هاره ټولناه کاي دوا‪ ،‬بيلبيال‬ ‫‪–٧‬‬

‫مرکزونه ساته لکاه دکاورنځ دمشار وا‪ ،،‬دنارک‪ ،‬دمشار وا‪ ...،‬خاو پاه‬
‫حقيق‪ ،‬کې داټول واکونه ديو بل وا‪ ،‬تاابچ دي‪ ،‬هغاه وا‪ ،‬ددولا‪ ،‬وا‪،‬‬
‫دی‪ .‬دول‪ ،‬دسياسي وا‪ ،‬په ماناپريوه هيواد باندي ترټولاو لاوړ واکمان‬
‫وا‪ ،‬دی‪ .‬همدارنګه سياسي وا‪ ،‬اخلزي مسولي‪ ،‬نلري بلکاي الزاماي‬
‫بڼه لري‪.‬‬
‫‪ :‬سياساااي وا‪ ،‬دټااولني دټولاااو غاااړو‬ ‫‪–٠‬‬
‫هڅي(فعاليتونه) په غي کي نيسي او هيڅو‪ ،‬نسي کوېی چي ددول‪،‬‬

‫‪51‬‬
‫دتابيعاا‪ ،‬څخااه جاال ونااد وکااړي‪ .‬دسياسااي وا‪ ،‬اغيااز دټااولني پرټولااو‬
‫اوساااايدونکو باناااادي سااااته‪ .‬ديااااادوني وړ ده چااااي سياسااااي وا‪ ،‬پااااه‬
‫ډموکراټيکاااو ټولنااااو او توتاااااليتر حکومتونااااو کاااي تااااوپير لااااري‪ .‬پااااه‬
‫ډموکراټيکو حکومتوناو کاي سياساي وا‪ ،‬ياوازي پار عماومي کاارونو‬
‫باناادي څارنااه کااوي او د وندانااه ځاني(خصوصااي) اړع دسياسااي وا‪،‬‬
‫دېسااوهني څخااه پااه اماان کااي وي‪ .‬پداسااي حااال کااي چااي پااه توتاااليتر‬
‫حکومتوناااوکي سياساااي وا‪ ،‬د وناااد دهااار اړع ساااره ساااروکار لاااري او‬
‫دانسانانو په ځاني(خصوصي) وند کي هم ېسوهنه کوي‪.‬‬
‫پااااه هاااار هيااااواد کااااي دوا‪ ،‬ټااااول‬ ‫‪–٢‬‬
‫څانګيز(فرعي) مرکزونه دسياسي وا‪ ،‬زي نده او تابچ دي‪ .‬پداسي حاال‬
‫کي چي سياسي وا‪ ،‬ريښتني او لوی دی او دبل انساني وا‪ ،‬تابچ ندی‬
‫او نه هم بل انساني واکي مرکز داوا‪ ،‬ورسپارلی دی‪.‬‬
‫سياسي وا‪ ،‬تال دخوځښا‪ ،‬پاه حالا‪ ،‬کاي‬ ‫‪–٧‬‬
‫دی او په عمل کي کارول کي ي‪ ،‬البته داپه دي مانا ندی چي نور ټاولنيز‬
‫واکونه نو تلپاتي او په عمل کي نه پلاي کيا ي‪ ،‬بلکاي زماو موخاه داده‬
‫چي دنورو واکونو پلاي کيادل دحااېتو او دېيلاو تاابچ دي‪ .‬پداساي حاال‬
‫کي چي سياسي وا‪ ،‬تل پلي کي ي او دهيت ډول حاېتو تابچ ندی‪.‬‬
‫پورتااه ځااانګړني دسياسااي وا‪ ،‬سااره نااه بيلياادونکي اړيکااي لااري او‬
‫سياسااي وا‪ ،‬پااه هماادغو ځااانګړنو باناادي پيوناادل کياا ي‪ ،‬خااو پااردي‬
‫سربيره يو نميرنورو پوهان دسياسي وا‪ ،‬لپاره ځيني ناوري ځاانګړني‬
‫هم په ګوته کړيدي‪ ،‬چي په ېندي ډول به يي ياونه وکړو‪:‬‬
‫دټاولنيز‬ ‫‪–٠‬‬
‫تړون دبند پربنسال ټولنيز وا‪ ،‬دټولني دټولو غړو په خوښه او دټولو په‬

‫‪52‬‬
‫چوپړ کي دی‪ ،‬سياساي وا‪ ،‬دنچام او امنيا‪ ،‬سااتل او دوګاړو دطبيعاي‬
‫حقوزو څخه دننګي مسولي‪ ،‬په غاړه لري‪ .‬داځانګړناه ياوازي دسياساي‬
‫وا‪ ،‬لپاااره کااارول کي ا ي او پااه ټولنااه کااي باال داسااي وا‪ ،‬نسااته‪ ،‬چااي‬
‫دټااااولني دټولااااو غااااړو پااااه خوښااااه او چااااوپړ کااااي وي نوځکااااه يااااوازي‬
‫همداسياسي وا‪ ،‬دټاولني دټولاو وګړوپاه ګټاه دی‪ .‬دياادوني وړ ده چاي‬
‫سياسي وا‪ ،‬تل په عملاي ډګار کاي دټولاو پاه ګټاه ناه کاارول کيا ي‪ ،‬پاه‬
‫تياارو وختونااو کااي ديکتاااتورانو‪ ،‬امپراتورانااو او اسااتبدادي ناااهانو‬
‫سياسااي وا‪ ،‬پااه ټولنااه کااي دظلاام او اسااتبداد ځنځياار ګرځااولی و‪ .‬پااه‬
‫اوسني وخ‪ ،‬کي هم سياساي وا‪ ،‬دناړۍ پاه ټولاو هيوادوناو کاي دټولاو‬
‫دګټو په موخه نه کارول کي ي او په زياتو هيوادونو کي دځانګړو کړياو‬
‫لخوا دهغو دګټو دساتلو په موخه کارول کي ي‪.‬‬
‫داجوتااه سااول چااي‬ ‫‪–٩‬‬
‫سياسي وا‪ ،‬په ټولنه کي ترنورو انساني واکونو لوړ دی‪ ،‬دټولاو وګاړو‬
‫په خوښه او چوپړ کي دی؛ نوځکه باياد ټاولنيزي او عاماه ماوخي ولاري‪.‬‬
‫خو ترننه په زياتو ټولناو کاي سياساي وا‪ ،‬ياوازي دواکمناي ډلاي دګټاو‬
‫دساتلو په موخه کارول سوی دی‪ .‬لکه څرنګه چي سياساي وا‪ ،‬دټاولني‬
‫سره تړاو لري نوځکه بايد ټولنيزي موخي هم ولري‪.‬‬
‫وا‪ ،‬تل دانسانانو پراړيکو باندي‬ ‫‪–٤‬‬
‫وېړ دی او سياسااي وا‪ ،‬بيااا دواکماان پااوړ او اولااس تاارمن پاار اړيکااو‬
‫باندي واکمني کوي‪ .‬دېسول په بناد وا‪ ،‬لرونکای ترناورو وګاړو د وناد‬
‫زياااتي اسااانتياوي او اختيااارات لااري‪ .‬دده پااه بناادديوه وګااړي وا‪ ،‬هغااه‬
‫وخ‪ ،‬ريښتنی دی چي دنورو وګاړو ساره پراړيکاو بانادي واکمان وي او‬
‫دهيوادونااو پااه ماان کااي ديااوه هيااواد وا‪ ،‬هغااه وخاا‪ ،‬ريښااتنی دی چااي‬

‫‪53‬‬
‫دنورو هيوادونو سره پراړيکو باندي واکمان وي‪ .‬داجوتاه ده چاي دوا‪،‬‬
‫کارول يونفري لوبه نده ياانې وا‪ ،‬هغاه وخا‪ ،‬پلاي کيادای ساي چاي ناور‬
‫يي پرځان باندي ومني‪.‬‬
‫‪ :‬دځيناو پوهاانو پاه بناد فاردي وا‪،‬‬ ‫‪–٥‬‬
‫نسبي او دځای تابچ دی او دوا‪ ،‬اړيکه دوخ‪ ،‬په تيريدو سره بادلي ي‪،‬‬
‫پداسي حاال کاي چاي سياساي وا‪ ،‬تال پاه ټولناه کاي ناتون لاري‪ ،‬ځکاه‬
‫دټولني نچم بيله سياسا‪ ،‬څخاه ناناونی دی او سياسا‪ ،‬بيلاه وا‪ ،‬څخاه‬
‫نانونی دی‪.‬‬
‫پااه ټولنااه کااي سياسااي وا‪ ،‬تاال‬ ‫‪–٦‬‬
‫دحکوم‪ ،،‬دول‪ ،‬او واکمن وګړو لخوا پلي کي ي‪ ،‬پداسي حال کي چي‬
‫نور واکونه هم سته چي هغه ځيني وختونه دځانګړو دېيلاو پرماال نساي‬
‫پلي کيدای‪.‬‬
‫همدارنګه پرپورتاه ځاانګړنو ساربيره د(رابارت دال او کاارل دويا ) پاه‬
‫بند وا‪ ،‬ځيني نوري ځانګړني هم لري‪:‬‬
‫‪ :‬پرنورو داغيز ښندل دوا‪،‬‬ ‫‪– ٧٥‬‬
‫دمهمااو ځانګړتياااوو څخااه دی‪ ،‬ټااولنيز‪-‬سياسااي ځواکونااه هغااه وخاا‪،‬‬
‫دوا‪ ،‬لرونکااي دي کلااه چااي وغااواړي دخپلااو غوښااتنو مناااب دنااورو‬
‫ټولنيزو‪-‬سياسي ځواکونو کړنو ته بدلون ورکړي‪.‬‬
‫سياسااي وا‪ ،‬داجرايااوي‬ ‫‪– ٧٧‬‬
‫ضمان‪ ،‬لرونکی دی او بيله دي څخه وا‪ ،‬ريښاتني بڼاه نساي خپلاوېی‪.‬‬
‫د(دال) په بناد پاه ټولناه کاي هار هغاه اورګاان چاي مجاازات ټااکي زياات‬
‫ارزښ‪ ،‬لري‪ ،‬په حقيق‪ ،‬کي حکوم‪ ،‬دنورو ټولنيزو‪-‬سياساي ځواکوناو‬
‫سره داتوپير لري چي حکوم‪ ،‬پروګاړو بانادي دساختو مجازاتودټااکلو‬

‫‪54‬‬
‫ح لري او کوېی سي چي دامجازات په ټولنه کي په مشروت او زاانوني‬
‫بڼااه سااره پلااي کااړي‪ .‬د(بااال) پااه بنااد مجااازات چااي هرڅااومره سااخ‪(،‬البته‬
‫دزانون په چوکاټ کي) وي په هغه اندازه سياسي وا‪ ،‬پياوړی او لاوی‬
‫دی‪.‬‬
‫‪ :‬وا‪ ،‬دځااانګړو او‬ ‫‪– ٧٠‬‬
‫مالوموموخو لپاره په کار اچول کي ي او بيله دي څخاه وا‪ ،‬باي اغيازي‬
‫دی‪ .‬د(کارل دوي ) په بند اراده بيله واکه بي اغيازي ده‪ .‬وا‪ ،‬هغاه وخا‪،‬‬
‫په سياسي‪-‬ټولنيز چاپيريال کي اغيزناکه دی کله چاي ټااکلي ماوخي او‬
‫غوښتني دهغه لپاره نتون ولري‪.‬‬

‫‪٩‬‬
‫سياسي بندونو د سياسي تفکر څخه سرچېنه اخيستي ده‪ ،‬هر سياساي‬
‫بند سياسي تفکر کيدای ساي خاو هار تفکار سياساي بناد نساي کيادای‪،‬‬
‫يوازي هغه تفکر او فکر کول چي د سياسي مسايلو په اړه وي‪ ،‬سياسي‬
‫بند ګڼل کيدای سي‪.‬‬
‫د فرانسوي ريمون بروون په بناد سياساي بناد د مننقاي موخاو د ټااکلو‬
‫لپاااره هڅااي کااوي‪ ،‬پااه سياسااي بنااد کااي مننقااي مااوخي بايااد د ټااولني د‬
‫ريښااتنو اړتياااوو پاار بنسااال وټاکاال سااي‪ .‬کلااه چااي د ټااولني بنسااټيزي‬
‫مننقااي (برهاااني) اړتياااووي وټاکاال سااوي‪ ،‬وروسااته د هغااو د ېسااته‬
‫راوړلو لپاره اړين وسايل په کار دي‪ ،‬همدارنګه ددي وسايلو د کاارولو‬
‫په ېره کي بايد د خلکو ملتړ هم د ځاان کاړل ساي‪ ،‬ناو ويالی ساو‪ ،‬چاې‬
‫سياسي بند دري فکټورونه لري‪:‬‬

‫‪55‬‬
‫الس‪ -‬موخي؛ د ټولني بنسټيزي موخي بايد وټاکل ساي‪ ،‬ددي موخاو د‬
‫ټاکلو لپاره بايد مننقي دېيل نتون ولري‪.‬‬
‫ب‪ -‬اړين وسايل؛ کله چې د ټولني بنساټيزي ماوخي د ځاانګړو مننقاي‬
‫دېيلاو پاار بنسااال وټاکاال سااولي‪ ،‬بياا ددي موخااو د ېسااته راوړلااو لپاااره‬
‫اړين او ېزم وسايل په کار دي‪.‬‬
‫‪ -‬د خلکو ملتړ؛ کله چي اړين وسايل د ټاکلو موخو د ېساته راوړلاو‬
‫لپاره وټاکل سول‪ ،‬نو په دريم پړاو کي دا اړينه ده‪ ،‬چاې نوماوړي ماوخي‬
‫او وسااايل د خلکااو (ټااولني) سااره نااريک کااړل سااي او پاادي اړه ددوی‬
‫ملتړ تر ېسه کړل سي؛ ځکاه چاې خلاک د همادي موخاو ېساته راوړلاو‬
‫لپاره زمينه برابروي‪.‬‬
‫سياسي بندونه تلپااني ناه وي‪ ،‬بلکاي د وخا‪ ،‬پاه تيريادو او د ټاولني د‬
‫غوښااتنو پااه باادلون سااره باادلون کااوي‪ ،‬لکااه څرنګااه چااې وګااړې تاال د‬
‫په حال کي دي او د وګړو کړه وړه تر زياتو ټولنيزو فکټورونو‬ ‫پرمخت‬
‫ېندي بدلون کوي‪ ،‬همداسي د ټولني غوښتني هم بدلون کوي‪ ،‬ناو ددي‬
‫سره سم سياسي بندونه او دريځونه هم بدلون کوي‪.‬‬
‫په سياسي بند کي دوه اړين موضوعات نتون لري‪:‬‬
‫(‪ -)٧‬ايقان (باوري کيدل)‪ :‬ايقان په سياسي بندونو کي د باوري کيادلو‬
‫او اعتماد کولو په مانا دی‪ ،‬کله چې سياسي بند ولوستل سي او د هغاه‬
‫ټول اړخونه تر نچر تير کړل سي‪ ،‬که چياري د ټاولني لپااره ګټاور وي‪ ،‬ناو‬
‫پر هغو باندي باور او اعتماد پيداکي ي او ايقان رامنځته کي ي‪.‬‬
‫(‪ -)٠‬تقاعد (ليري کول)‪ :‬په سياسي بندونو کي تقاعد هام ناتون لاري‪،‬‬
‫تقاعد د ليري کولو او له منځه وړلو په مانا دی‪ ،‬کله چاي د سياساي بناد‬
‫ټاول اړخونااو ولوسااتل ساي‪ ،‬کااه چيااري د ټااولني غوښاتنو تااه ځااواب ونااه‬

‫‪56‬‬
‫وايي او يا ځېني اړخونه يې د ټولني د غوښاتنو د ېساته راوړلاو پاه ېره‬
‫کي خن ونه جوړوي‪ ،‬نو هغه اړخونه يې ليري کيدای سي او دلته تقاعد‬
‫رامنځته کي ي‪.‬‬
‫سياسااي بنااد د بشاار (انسااان) د ذهاان‪ ،‬فکاار او مننا ېسااته راوړنااه ده‪،‬‬
‫لکه څرنګه چي انسانان د خپل راتلاونکي پاه اړه پوهاه نلاري‪ ،‬همداساي‬
‫سياسي بند هم د راتلونکي لپاره سم اټکال نساي کاوېی او تال د بادلون‬
‫په حال کي وي‪.‬‬
‫په ليبراليزم کي فرد‪ ،‬پوهه‪ ،‬عدال‪ ،‬او ځاني ملکي‪ ،‬اصل ګڼل کيدی‪،‬‬
‫خو د خپلو موخو د ېسته راوړلو لپاره د نا سمو وسايلو په کاارولو ساره‬
‫ددي ېمل سو‪ ،‬چې انارنيزم‪ ،‬فانايزم او سوساياليزم رامنځتاه ساول‪ .‬د‬
‫بېلګي پاه توګاه پاه ليبراليازم کاي پار دي بااور و‪ ،‬چاې پاه ازاد باازار کاي‬
‫مساااوات او برابااري پااه طبيعااي ډول نااتون لااري‪ ،‬پداسااي حااال کااي چااې‬
‫داسي نه وه او نه هم ده‪ .‬سربېره پار دي د وخا‪ ،‬پاه تيريادو ساره فانايزم‪،‬‬
‫انارنيزم او سوسياليزم له منځه وېړل خو ليبراليزم ې تار اوساه ونادی‬
‫پاته دی‪ ،‬ددي دليل دادی‪ ،‬چې ليبراېنو د وخ‪ ،‬په تيريدو سره د ټولني‬
‫غوښتني وپيونادلي او خپال تلانلرې تاه ياې بادلون ورکاړ‪ ،‬ياانې دوی د‬
‫وخ‪ ،‬سره سم ځان برابر کړ او خپلي ماوخي ياې د ټاولني د غوښاتنو ساره‬
‫سمي و ټاکلي‪.‬‬

‫‪٤‬‬
‫سياسي اي يالو ي د سياس‪ ،‬پوهني مهماه او اړيناه برخاه ده‪ .‬سياساي‬
‫اي يالو ي د دول‪ ،‬او نړۍ پاه اړه د غبرګونوناو او بنادونو څخاه عباارت‬
‫ده‪ ،‬چې د بېلبېلو ناعارونو لکاه ديناي‪ ،‬ماذهبي‪ ،‬سياساي‪ ،‬ازتصاادي‬

‫‪57‬‬
‫فرهنګااي‪ ...‬او نااورو څخااه ساارچېنه اخلااي‪ ،‬چااې ټااولني تااه د حقااايقو او‬
‫باورونو په ډول وړاندي کي ي‪ .‬د بېلګي په توګه د هټلر ناعار د (بلمااني‬
‫اريااايې نااواد غااوره والاای) و‪ ،‬د موسااوليني نااعار بيااا ( د ايټاليااا سااتر‬
‫مل‪ )،‬و‪ ،‬همدارنګه په افغانستان کاي ددي ناعار څخاه چاې (اسالم پاه‬
‫خنر کي دی) ډيره ګټه اخيستل کي ي‪.‬‬
‫د ايا ا يالو يو مشاااران لاااومړی د ټاااولني روان حااااېت منالعاااه کاااوي‪،‬‬
‫وروسااته خپاال نااعار ټاااکي‪ ،‬يااانې دوی د خلکااو غوښااتني او دريځونااو‬
‫لااااومړی پېونااااي وروسااااته د خلکااااو دملتااااړ او د خپلااااو ايااا يالو يو د‬
‫لپاره ناعار ټااکي‪ .‬دا ناعارونه کيادای ساي‪ ،‬چاې د نااامنځ‪،‬‬ ‫پرمخت‬
‫بيااوزلځ‪ ،‬سااوالګرۍ‪ ،‬ازتصااادي کمزورتيااا‪ ،‬سياسااي کااړکي او نااورو‬
‫زي نده وي‪.‬‬
‫په اي يالو ۍ کي زياتره وخ‪ ،‬ياو ځاواکمن تبليغااتي ټايم ناتون لاري‪،‬‬
‫چې د هغه ټيم موخي د خلکو رابلل وي‪ ،‬يانې د ځانګړو موضاوعاتو پاه‬
‫اړه د خلکااو رابللااو او جااذبولو لپاااره کااار کااوي؛ ځکااه چااي پااه سياسااي‬
‫اي ا يالو ۍ کااي باااور او ګروهااه ډيااره اړينااه ده‪ ،‬ترڅااو چااې باااور نااتون‬
‫ونلري‪ ،‬تر هغو سياسي اي يالو ي نسي پلي کيدای‪.‬‬

‫‪٥‬‬
‫سياساا‪ ،‬پوهنااه ډيااره پراخااه او پيولااي ده او ښاااخونه يااې ورځ تاار بلااي‬
‫زياتي ي‪ .‬د سياسي نچريي ورکول د سياس‪ ،‬پوهني نوې برخه ده‪ ،‬چې د‬
‫نلمي پيړۍ په وروستيو کي رامنځته ساويده‪ .‬سياساي نچرياه د ټاولني‬
‫حقاي او د سياسي باران د حل لپاره وړانديزونه کوي‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫د سياسي نچريي په ورکولو کي يوازي نيوکه او نکاي‪ ،‬نتون نلاري‪،‬‬
‫بلکي د سياسي نچري ورکولو اصل دادی‪ ،‬چې د ټاولني بااران روښاانه‬
‫کړي او د هغو د حل لپااره وړانديزوناه وکاړي‪ .‬ياانې لاه ياوي خاوا باياد د‬
‫ټااولني روانااي نيمګړتياااوي و پېوناادل سااي او لااه بلااي خااوا د هغااو لپاااره‬
‫ځانګړې د حل ېره وړانديز کړل سي‪.‬‬
‫د سياسي نچري په ورکولو کي دنده او موزس ندی مهام هار څاو‪ ،‬چاي‬
‫په هره دنده او موزس کي وي‪ ،‬کوېی سي‪ ،‬چې سياساي نچرياه ورکاړي‪.‬‬
‫يو نمېر خلک داسي دي‪ ،‬کله چي په دول‪ ،‬کي پر کومي چاوکی بانادي‬
‫کار کوي‪ ،‬پر دول‪ ،‬باندي نيوکه ناه کاوي‪ ،‬دوی نيمګړتيااوي او بااران‬
‫ويني خو پر هغو باندي نيوکي نه کوي‪ ،‬خو کلاه چاي د ځېناو ېملوناو لاه‬
‫امله د دولتي چوکځ څخه ليري کړل سي‪ ،‬بيا نو پر دول‪ ،‬باندي نياوکي‬
‫کوي‪ ،‬نيمګړتياوي په ګوته کوي او په اپوزيسيون کي ننوځي‪ ،‬چې دي‬
‫ډول خلکو ته سياسي نچريه ورکونکي نسي ويل کيدای‪.‬‬
‫د سياسي نچريي پاه ورکولاو کاي د اابااتي علوماو څخاه ګټاه اخيساتل‬
‫کي ا ي‪ ،‬يااانې مخکااي لااه دي‪ ،‬چااې سياسااي نچريااه ورکااول سااي نااو يااو‬
‫حقيق‪ ،‬هم بايد نتون ولري‪ ،‬چې هغه د زانوني منابعو پار بنساال اباوت‬
‫کړل سي‪.‬‬
‫د سياسي نچرياي ورکولاو اړتياا زيااتره وخا‪ ،‬پاه هغاه حالا‪ ،‬کاي پيادا‬
‫کي ي‪ ،‬کله چاې د دولا‪ ،‬نافاذه زاوانين هغاه کاه پاه هاره برخاه کاي وي‪ ،‬د‬
‫يوي ډلي خلکو او يا هم خپله د حکوم‪ ،‬لخوا تار پښاو ېنادي کاړل ساي‪.‬‬
‫پدي حال‪ ،‬کاي د سياساي نچاري پاه ورکولاو کاي مهام اصال د پرتلاي او‬
‫مقايساي دی‪،‬يااانې د دولا‪ ،‬کړنااي د زاانوني مااوادو ساره پرتلااه کيا ي‪ .‬د‬
‫بېلګي په توګه داسي ويل کي ي‪ ،‬چې د دولا‪ ،‬فلناي ماامور پاه فلناځ‬

‫‪59‬‬
‫اداره کي داسي وکړل پداسي حال کي چې د فلني زانون په فلنځ ماده‬
‫کي بيا دا ډول عمل داسي اټکل سوی دی(‪.)1‬‬
‫سياسي نچريه ورکونکي هغه وخ‪ ،‬د ستونزو بارانونو نننه او د هغو‬
‫لپاره وړانديزونه کوي‪ ،‬کله چي دوی د هغاه کاار کولاو مسا لي‪ ،‬نلاري‪،‬‬
‫يااانې د هغااو نيمګړتياااوو حاال دده پااه دناادي او مساا لي‪ ،‬پااوري تااړاو‬
‫ونلااري‪ ،‬خااو کااه چيااري د هغااو سااتونزو حاال دده د دناادي يااوه برخااه وي‪،‬‬
‫پداسي حال‪ ،‬کاي دی د سياساي نچرياي ورکولاو وا‪ ،‬نلاري‪ ،‬ځکاه چاې‬
‫هغه دده دنده ګڼل کي ي‪.‬‬

‫‪٦‬‬
‫سياسااااي افکااااار د سياسااااي بناااادونو‪ ،‬سياسااااي فلساااافي‪ ،‬سياسااااي‬
‫اي يالو ۍ‪ ،‬سياسي مکتب او سياسي نچريه ورکولاو زيربناا جاوړوي‪،‬‬
‫يانې‪:‬‬
‫الس‪ -‬که چيري عملي بڼه پيداکړي‪ ،‬په سياسي بندونو باندي بدلي ي؛‬
‫ب‪ -‬که چياري ياوازي پاه تياوريکي او نچاري ډول بانادي پاتاه ساي‪ ،‬پاه‬
‫سياسي فلسفي باندي بدلي ي؛‬
‫‪ -‬که چيري تبليغاتي‪ ،‬عقيدوي او باوري بڼه پيادا کاړي‪ ،‬پاه سياساي‬
‫اي يالو ۍ باندي بدلي ي‪.‬‬
‫د‪ -‬که چيري سياسي افکار د ستونزو د حل کولو لپاره د خبارو او بياان‬
‫په بڼه وکارول سي‪ ،‬نو د سياسي نچرياتو په ورکولو باندي بدلي ي‪.‬‬

‫‪ -1‬د کابل پوهنتون د حقوزو او سياسي علومو د پوهنځي ليکور نوټونه‪.‬‬

‫‪61‬‬
‫سياسااي افکااار پااه حقيقاا‪ ،‬د ټااولني د سااتونزو د حاال لپاااره سياسااي‬
‫طرحي دي‪ ،‬چې کله ناکلاه د لوياو بادلونونو او تغيراتاو ېمال ګرځيادلي‬
‫دي(‪.)1‬‬

‫‪ -1‬د کابل پوهنتون د حقوزو او سياسي علومو د پوهنځي ليکور نوټونه‪.‬‬

‫‪61‬‬
62
 ‫‪1‬‬

‫پاااه انګليساااي باااه کاااي (ابساااوليال) د بشاااپړ(منل ) پاااه ماناااا دی او‬

‫ابسااولوټيزم څخااه موخااه بشااپړ حکوماا‪ ،‬کااول دي‪ ،‬يااانې پاار يااوه ټولنااه‬
‫باندي د يوه تن هر ډول امر چلولو ته ابسولوټيزم ويل کيا ي‪ .‬همدارنګاه‬
‫ابسولوټيزم هغه نا پايه وا‪ ،‬ته هم ويل کي ي‪ ،‬چي هيت زاانوني‪ ،‬عُرفاي‬
‫او اخلزي ماادودي‪ ،‬ونلاري‪ ،‬دا اصانلح زياات وخا‪ ،‬د ديکتااتورۍ‬
‫سياسااي نچااام لپاااره کااارول کي ا ي‪ .‬د دي نچااام مشاار تااه ديکتاااتور وياال‬
‫کي ي او ديکتاتور هغه څو‪ ،‬دی‪ ،‬چي هره خبره يې زانون او وا‪ ،‬يې ناا‬
‫پايه وي‪.‬‬
‫د ابسولوټيزم د بندونو پر بنسال ددي نچاام د مشار حقاو او وا‪ ،‬کاوم‬
‫مادودي‪ ،‬نلري او حتا ځيني وختونه طبيع‪ ،‬او طبيعي حقو هم نسي‬
‫کوېی‪ ،‬چي د هغه د وا‪ ،‬کړۍ را لن ه کړي‪ .‬پدي نچام کي مشر د خلکاو‬
‫پر مالونو او د وند پر ټولو اړخوناو بانادي واکمان وي‪ .‬پاه (‪٧٠‬ز) پياړۍ‬
‫کي کله چي پاپ خپل ځان د يوه واکمن سياساي او روحااني سالنن‪ ،‬پاه‬
‫سر کي راوستک نو د ابساولوټيزم فرضاي ځاان ښاکاره کاړ‪ ،‬وروساته دي‬

‫‪1‬‬
‫‪- Absolutism‬‬
‫‪63‬‬
‫فرضاااي د بشاااپړ سااالنن‪( ،‬مونارنااايکل ابساااولوټيزم(‪ ))1‬پاااه بڼاااه ځاااان‬
‫وښااودی‪ .‬د پاااپ د ساالنن‪ ،‬ملتااړو بااه دده سياسااي او روحاااني حقااو د‬
‫الهي او اسماني حقوزاو پاه ناان ګڼال؛ نوځکاه باه ياې خلاک د هغاه امار‬
‫منلو ته را بلل‪.‬‬
‫ابسولوټيزم ځي ناي وختوناه د داساي حکوما‪ ،‬لپااره هام کاارول کيا ي‪،‬‬
‫چي د پراخه او بشپړ وا‪ ،‬څښتن وي‪ ،‬که څه هم هغه د يوه تن ياا څاو تناو‬
‫پااه ېغ کااي وي او يااا د ځينااو جوړښااتونو پااه ګا ون د يااوه واکماان لخااوا‬
‫اداره کي ي‪.‬‬
‫ابسااولوټيزم پااه (‪٠٥‬ز) پيااړۍ کااي د حکوماا‪ ،‬معمااولي بڼااه وه‪ ،‬چااي تاار‬
‫اوسه هم روا لري‪ .‬ابسولوټيزم د تاريخ په پاڼو کي په بيلبيلو بڼو ساره‬
‫ځااان ښااکاره کااړی دی او تاال يااې د ونااد پاار ټولااو اړخونااو باناادي بشااپړه‬
‫واکمني کړيده‪ .‬دي سياسي نچام د نړۍ په هر ګوټ کي زدم وهلی دی او‬
‫پلونااه يااې پااري ايښااي دي لکااه د ېتااين امريکااا نچااامي ديکتاااتوري‪ ،‬د‬
‫پخااااواني نااااوروي اتااااااد ديکتاااااتوري‪ ،‬پااااه لويديځااااه اروپااااا کااااي‬
‫ديکتاتورۍ او په افريقايې دولتونو کي ديکتااتورۍ ياې غاوره بيلګاي‬
‫دي‪ .‬ددي سياسي نچاام پلوياان د وا‪ ،‬پولاه ناه مناي او د حکوما‪ ،‬لپااره‬
‫پراخه وا‪ ،‬غواړي‪ .‬خو سربيره پار دي‪ ،‬ځيناي سياساتپوهانو ددي نچاام‬
‫لپاره بنسټيز عناصر وړاندي کاړي دي‪ ،‬چاي پاه ېنادي ډول باه وربانادي‬
‫لن ي خبري وکړو‪:‬‬

‫د ابسولوټيزم ټول ډولونه د وا‪ ،‬مرکزي‪ ،‬غواړي او پدي بند دي‪ ،‬چاي‬
‫وا‪ ،‬بايااد د پاچااا‪ ،‬ولسمشاار يااا لاااومړي وزياار پااه ېغ کااي وي‪ .‬پااادي‬

‫‪1‬‬
‫‪-Monarchical Absolutism‬‬
‫‪64‬‬
‫سياساي سيسااتم کااي واکمنااان دا هڅاه کااوي‪ ،‬چااي ماکمااي او د زااانون‬
‫ملتړي اداري لاه منځاه يوساي ياا د هار ډول ريښاتني وا‪ ،‬څخاه بغيار د‬
‫فعالي‪ ،‬اجازه ورکړي‪ ،‬د بيلګاي پاه توګاه پاه (‪٧٦٢٥‬ز) کاال کاي د الماان‬
‫پارلمان د نازي مشر هټلر د کابيني تر وا‪ ،‬ېندي و‪.‬‬
‫د ابسااولوټيزم پااه سياسااي نچااام کااي د اجرايااوي زااوي مشاار هاام کااوېی‬
‫سي‪ ،‬چي کلياوالي ناوراګاني او دحکوما‪ ،‬ناور څاانګيز ساازمانونه لاه‬
‫منځااه يوسااي اود ساايمه يياازو موضااوعاتو کنټاارول د حکوماا‪ ،‬پااه ېغ‬
‫ورکړي‪ .‬پدي حکوم‪ ،‬کي پوليس او نچامياان پاه بشاپړ ډول کنټارول او‬
‫وا‪ ،‬ياااې ماااادود کيا ا ي‪ .‬حکومااا‪ ،‬هڅاااه کاااوي‪ ،‬چاااي د را وېړو ساااوو‬
‫مخالفتونو د له منځه وړلو په موخه پال پوليس په کار واچوي‪ .‬د وا‪ ،‬د‬
‫مرکزي کولو د بند پلويان دا ادعا لري‪ ،‬چي دا تګلره کوېی ساي‪ ،‬چاي‬
‫ابسولوټيزم ته تر ډيموکراسځ ياا بال هار سياساي نچاام مشاروت او منال‬
‫سوي بڼه ورکړي‪.‬‬

‫د ابسولوټيزم سياسي نچاام هڅاه کاوي ترڅاو ټاولې ټاولنيزې ډلاي لکاه‬
‫سااوداګرې‪ ،‬کليسااا‪ ،‬د ځوانااانو ټااولني او دزده کااړي مرکزونااه پااه بشااپړ‬
‫ډول تر خپال وا‪ ،‬ېنادي راولاي‪ .‬حکوما‪ ،‬هڅاه کاوي‪ ،‬چاي دا ډول ډلاي‬
‫بيخي له منځه يوسي او يا هم د دولتاي مشارانو تار وا‪ ،‬ېنادي ماادود‬
‫فعالي‪ ،‬وکړي‪.‬‬
‫د ابسولوټيزم پلويان پادي بناد دي‪ ،‬چاي ددي ډلاو (بنساټونو) کنټارول‬
‫حکوم‪ ،‬ته دا چانس په ېغ ورکاوي‪ ،‬چاي ټولناه پاه بشاپړ ډول کنټارول‬
‫کااړي او د مخااالفتونو مخااه ونيسااي‪ .‬ځينااي وختونااه حکوماا‪ ،‬دي ډول‬

‫‪65‬‬
‫بنساااټونو تاااه پااادي موخاااه د فعاليااا‪ ،‬اجاااازه ورکاااوي‪ ،‬چاااي د حکومااا‪،‬‬
‫فعالي‪ ،‬او مشروت والی په تيوريکي بڼاه بياان کاړي او د خلکاو پاه مان‬
‫کي دا تبليغ وکړي‪ ،‬چي د حکوم‪ ،‬هره کړنه مشروعي‪ ،‬لاري‪ .‬خاو ځيناي‬
‫بيا ددي ډلو ملتړ پدي موخو کوي‪ ،‬ترڅو په اولس کي ملتاړ ځاواکمن‬
‫کااړي‪ ،‬يااانې د ولااس ريښااتنی ملتااړ د ځااان کااړي‪ ،‬د بيلګااي پااه توګااه تاار‬
‫(‪٧٦٦٥‬ز) کال پوري سهيلي افريقا د بپارټي (توکميز بيلتاون) تار اغياز‬
‫ېندي وه‪ ،‬څرنګه‪ ،‬چي سپين پوساتي لا وه او حکوما‪ ،‬هام ددي ل کياو‬
‫په ېغ کي و؛ نوځکه دوی د ټولنيزو بنسټونو تار ناا ودريادل ترڅاو پاه‬
‫ولس کي د حکوم‪ ،‬ريښي ټينګي وساتي‪.‬‬

‫د ابسولوټيزم سياسي ر يم خپلواکو ټولټاکنو ته اجازه نه ورکاوي او د‬

‫سياسي ګونادونو تارمن د وا‪ ،‬پار سار سايالځ ناه مناي‪ .‬ځيناي وختوناه‬
‫واکمني ډلې خپلې مخالفي ډلي د زانون په مااتولو بانادي تورناوي او د‬
‫هغااااو پاااار وړبناااادي د اپوزيساااايون درياا ا غااااوره کااااوي‪ ،‬خااااو ځينااااي‬
‫ابسولوټيسټي ر يمونه بياا د ګونادونو تارمن مخالفا‪ ،‬ناه غاواړي او د‬
‫ګوندونو څخه غواړي‪ ،‬چي د زور زياتې څخه ېغ واخلي او ياو دبال پار‬
‫وړبندي دي د اپوزيسيون دري نه غوره کوي‪ .‬پدي سياسي نچام کي تل‬
‫د ټولني کنټرول د واکمن ګوند يا حکومتي ګوند پاه ېغ کاي وي او بال‬
‫ګونااد نسااي کااوېی‪ ،‬چااي د وا‪ ،‬د ترېسااه کولااو پااه موخااه هڅااي وکااړي‪.‬‬
‫ځيناااي دا ډول ر يموناااه د ولساااي جرګاااي د څوکياااو د ډکولاااو پاااه موخاااه‬
‫سمبوليکي ټولټاکني تر سره کوي‪ ،‬خو خپل مخاالفين ناه پريا دي‪ ،‬چاي‬
‫دي څوکيو ته ېره پيداکړي او د مخنيوي لپاره يې ځيني ېري چاري پاه‬

‫‪66‬‬
‫کار اچوي لکه د مخالفو مشرانو نيول‪ ،‬د ټاکنو پيولی زانون او د ولس‬
‫پر رايه ورکونه باندي بشپړ کنټرول‪.‬‬

‫له تاريخي اړخه د ابسولوټيزم زياتو ر يمونو د ديکتاتورۍ بڼاه ځانتاه‬

‫غااوره کړيااده‪ ،‬خااو پااه (‪٠٥‬ز) پيااړۍ کااي دي ر يمونااو کوښااک وکااړ‪ ،‬چااي‬
‫ځانونه داسي وښک‪ ،‬چي د حکوم‪ ،‬په چارو کي ورسره د ولس نامتو او‬
‫ريښتنو استازو هم برخاه لرلاې ده او د ولاس د ريښاتنو اساتازو ملتاړ د‬
‫ځان ساره لاري‪ .‬دوی ځانوناه داساي ښاودل‪ ،‬چاي د ولاس پاه اساتازيتوب‬
‫باندي حکوم‪ ،‬کوي او خپله ټوله انر ي د ولس په خادم‪ ،‬کاي لګاوي د‬
‫بيلګي په توګه د پخواني نوروي اتااد حکوم‪ ،‬دا ادعا درلاوده‪ ،‬چاي‬
‫ددوی پالېسااي پاادي موخااه جااوړه سااويده‪ ،‬چااي پااه خپلااو خلکااو کااي‬
‫مساااوات او برابااري راولااي‪ ،‬خااو پااه حقيقاا‪ ،‬کااي ددي ر ياام وا‪ ،‬يااوي‬
‫کوچنځ ډلې چي د کمونيس‪ ،‬ګوند سره يې تړاو درلودی په ېغ کي و‪.‬‬
‫ديته ورته کله چي هټلر وا‪ ،‬ته ورسيدی نو دا ادعا يې وکاړه‪ ،‬چاي دده‬
‫پالېسي د جرمينانو د هوسايني او سوکالی لپااره جاوړه ساويده‪ ،‬ځيناي‬
‫ابسولوټيزمي ر يمونه غاواړي‪ ،‬چاي د ډيموکراساځ پاه بڼاه کاي ځانوناه‬
‫ښکاره کړي؛ نوځکه (ناکااره او غياري ولساواکې ټااکنې) ترساره کاوي‪.‬‬
‫پااادې ټااااکنو کاااي دوی عاماااه راياااه (دولاااس راياااه) کنټرولاااوي او راياااه‬
‫ورکااونکې خپلااي خوښااې تااه نااه پري ا دي‪ .‬حتااا ځېنااي وخاا‪ ،‬داسااي هاام‬
‫سويدي‪ ،‬چي د ټااکنو تارمخ د دولا‪ ،‬مشاران پريکاړه کاوي او ټااکنې پاه‬
‫سمبوليکه بڼه ترسره کوي‪.‬‬

‫‪67‬‬
 ‫‪1‬‬

‫دبپارټي ا اصاانلح دبيلتااون اوجلوالااي پااه مانااا ده‪،‬يااانې د زااومي او‬

‫توکميز بېلتون پر بنسال د زومونو او ولسونو بېلوالي تاه ويال کيا ي‪ .‬د‬
‫بپارټياادي سياساا‪ ،‬لااه مخااي ولسااونه بايااد پاار پوړونااو او ډلااو باناادي‬
‫وويشل سي‪ ،‬چې غوره پوړ او ډله د نورو څخاه پاه امتياازاتو کاي غاوره‬
‫والی لاري‪ .‬لکاه د ناازي بلماان سياسا‪ ،‬چاې د غياري برياايې زوموناو پار‬
‫وړاندي يې ېره‪ ،‬يااهم لکاه پاه امريکاا کاي چاې د ساپين پوساتو او تاور‬
‫پوستو ترمن چې بېلتون نتون درلودی او يا هم لکه پاه ساويلي افريقاا‬
‫کي د تور پوستو پر وړاندي د نوموړي حکوم‪ ،‬سياس‪ ،‬او دري (‪.)2‬‬
‫دا اصنلح په( ‪ ٧٦٧٥‬ز) کاال کاي د ساويلي افريقاا د ملاي ګوناد لخاوا‬
‫سياس‪ ،‬ته وردننه سول او په همدي وخ‪ ،‬کاي د ساويلي افريقاا تاوکميز‬
‫تبعيضه نچام ته وکارول سول‪ .‬دغه نچام پاه ساويلي افريقاا کاي د ساپين‬
‫پوستو او تور پوستو ترمن د تاوپير پربنساال حکوما‪ ،‬کاوی او ساپين‬
‫پوستوته چي د ټولني يو پر پنځه برخه يي جوړول‪ ،‬دا وا‪ ،‬ورکاوی چاي‬
‫د ټول هېواد د زدرت واګی په ېغ کي واخلاي او د هېاواد زياات خلاک‬

‫‪1‬‬
‫‪Apartheid‬‬
‫‪.٧٥٦‬‬ ‫‪ -2‬داريوش بنوري‪ ،‬دانشنامه سياسي‪،‬‬

‫‪68‬‬
‫چي سپين پوستي ندي ښکيل‪ ،‬کړي‪ .‬همدارنګه دغاه اصانلح د هغاه‬
‫او دمهالاه پاالن لپاااره چااي موخااه ياي د نااوادي تااوپير پربنسااال د ساايمو‬
‫بيلتون دی‪،‬هم کارول کي ي‪.‬‬
‫په سويلي افريقا کي د بپارټي د واکمنی په وخ‪ ،‬کي د ساپين پوساتو‬
‫ټولناااو هااايت ډول سياساااي او کااااري ماااادودي‪ ،‬ناااه درلاااودی‪ ،‬دوی پاااه‬
‫خپلواکاااه توګاااه پريکاااړي کاااولي اوهڅاااه ياااي کاااول چاااي دي ټولناااو تاااه‬
‫تورپوستان ېره پيدانکړي‪ .‬همدارنګه د فابريکو مشرانو هم هڅاه کاول‬
‫چي تورپوستوته ل معاش ورکړي او دوی په ټيټو پوړونو کي وساتي‪.‬‬
‫د سويلي افريقاا حکوما‪ ،‬د تاوکميز بيلتاون لپااره زيااتي ېري پاه کاار‬
‫واچااولي‪ ،‬د بيلګااي پااه توګااه د سااپين پوسااتو لپاااره پااه کااار او صاانعتي‬
‫نااوي زاوانين وضاچ سااول‪ ،‬د افريقاياانو وناد پااه‬ ‫چاارو کاي د پرمختا‬
‫ټاااکلو مځکااو اوساايمو کااي مااادود سااو چااي د هېااواد ‪ ٧٢۱‬ساالنه يااي‬
‫جااوړول‪ ،‬د سااپين پوسااتو او تااور پوسااتو تاارمن جنسااي اړېکااي او واده‬
‫کول غيري زانوني اعلن سول‪ ،‬د تورپوستانو څخه د رايي ورکولو حا‬
‫واخيسااتل سااواو د ټولااو افريقايااانو څخااه وغوښااتل سااول چااي ښاااري‬
‫ساايمو تااه د دننااه کياادو او درياادو پااه وخاا‪ ،‬کااي بايااد اجااازه واخلااي‪.‬‬
‫تورپوستي يوازي پاه خپلاو ماادودو سايمو کاي د څاه ناڅاه سياساي او‬
‫ازتصادي حقوزو څخه برخمن وه(‪.)1‬‬
‫د توکميزبيلتون پر سياس‪ ،‬باندي زيااتي نياوکي وساولي‪ ،‬همدارنګاه‬
‫دا ډول سياس‪ ،‬په امريکا کي هم پلي کيدی او پاه عاماه تفاريح ځاايونو‬
‫کي باه پرلوياو تختاو بانادي ليکال ساوي وه چاي ياوازي ساپين پوساتان‬
‫کوېی سي چي وردننه سي‪ ،‬تور پوستانو ته د غلمانو پاه ساترګه کتال‬

‫‪٠٥-٠٤‬‬ ‫‪ -1‬فرنيد ازبال‪ ،‬مکتب های سياسي‪،‬‬

‫‪69‬‬
‫کيده او ترزياته وخته پوري يي سياسي حقو ناه درلاودل‪ .‬تاور پوساتي‬
‫نسوه کوېی چي د جمهوري رياس‪ ،‬چوکځ ته نوماند سي او ځيناي ناور‬
‫مادوديتونه وه‪ ،‬خو د امريکا په تااريخ کاي د تاور پوساتي باار‪ ،‬اوماا‬
‫ولسمشر کيدل لومړۍ پيښه ده‪ .‬دا سياس‪ ،‬په ځينو نورو هېوادونو کي‬
‫د اولسونو لخوا د نوادي‪ ،‬زومي‪ ،‬بني او سمتي توپير لپاره هام کاارول‬
‫کي ي‪.‬‬

‫‪71‬‬
 ‫‪1‬‬

‫دا فلسفه د لرغوني يوناني نامتو فيلسوف (اپيکور) تاه منساو بيا ي‪،‬‬
‫چي په (‪ ٠٤٥-٢٧٠‬دزي ديز کال څخاه مخکاي) ياې خپلاه ښاونځی پاه اتان‬
‫کي پرانيستل‪ ،‬چي تر څو پيړيو پاوري پاتاه ساول‪ .‬دده فلسافه د لرغوناو‬
‫يونانيااانو د څلااورو بنسااټيزو مکتبونااو د ډلااي څخااه ګڼاال کي ا ي‪ ،‬چااي د‬
‫فلسفي برونه (اصول) يې په ېندي ډول دي‪:‬‬
‫‪ . ٧‬دا مکتااب د مادياا‪ ،‬ملتااړی دی او د ماټرياااليزم پاار برونااو باناادي‬
‫باوري دی‪.‬‬
‫‪ .٠‬انسان دوسته دی او بشر ته په نيکه سترګه ګوري‪.‬‬
‫‪ .٢‬د الااد او کفر پلوی دی او دخدای ( ) څخه منکر دی‪.‬‬
‫‪ .٧‬د تکامل (پياوړتيا) پر برونو باندي وېړ دی‪.‬‬
‫همدارنګه د اپيکوريانيزم سياسي ګروهي (عقايد) په ېندي ډول دي‪:‬‬
‫‪ ) ٧‬د اپيکوريانيزم مکتب ټولنه او ټولنيز وناد د ځااني ګټاو پربنساال‬
‫باندي پېوني او وايې که چيري مو د يوي ټولني غړي ساو ناو پادي کاي‬
‫مو خپله ځاني ګټه زيااتوېی ساو‪ .‬ټولناه او دولا‪ ،‬ماو د دښامن د خنار‬

‫(‪)1‬‬
‫‪- Epicurianism‬‬

‫‪71‬‬
‫څخااه ساااتي‪ ،‬او کااه داسااي ورځ راغلااه‪ ،‬چااي ټااولني او دولاا‪ ،‬دا دناادي‬
‫نسوي پلي کوېی نو غوره داده‪ ،‬چي غړيتوب يې پري دو‪.‬‬
‫پاار‬ ‫‪ )٠‬دي مکتااب عاادال‪ ،،‬زااانون او ټااولنيز حقااو د ذهنااي پرمخت ا‬
‫بنسال پيوندلي دي او د هغوی لپاره بهرنی نتون نه مني‪ .‬همدارنګه ښاه‬
‫او بد اص نلحات د تړون د برونو پر بنسال پيونې‪ ،‬يانې (ښه) هغاه دی‪،‬‬
‫چي خلک د هغه پر ښه والي باندي يوالی ولري او ټول وګړي يې د (ښه)‬
‫په نوم وپېوني او ددي پر وړبنادي بياا د (باد) پاه ناماه ټاول هغاه څاه دي‪،‬‬
‫چي ټولو وګړو يې پار بادوالي بانادي ياوالی کاړی وي او د (باد) پاه ناماه‬
‫يې وپېوني‪.‬‬
‫‪ )٢‬زانون د هغو برونو ټولګه باولي‪ ،‬چاي د ياوې ټاولني غاړو پاه ياوالې‬
‫سره منلی وي او د هغه په چاو کااټ کاي خپال وناد تاه دوام ورکاوي‪ .‬کاه‬
‫چيري خلک پدي وپوهي ي‪ ،‬چاي دا بروناه ناور د خلکاو او ټاولني لپااره‬
‫ګټور ندي نو کوېی سي‪ ،‬چي هغه ماات او لغاوه ياې اعالن کاړي‪ ،‬پادي‬
‫نرط‪ ،‬چي د زانون د ماتولو د سزا څخه ځانونه خوندي و ساتي‪.‬‬
‫‪ )٧‬تقوي د خوښځ او سوکالځ په ساتلو کي ده ( ناه پاه علام کاي داساي‬
‫لکه ارسنو او افلطون‪ ،‬چي ويلي دي)‪.‬‬
‫‪ )٠‬برابااري‪ ،‬سااوکالي‪ ،‬منځنااځ تګاالره او ورورولااې د ونااد تاار ټولااو‬
‫غوره ېره ده او د نهرت‪ ،‬زياتوب او افراط څخه بايد پاه هرڅاه کاي ډډه‬
‫وکړو‪.‬‬
‫‪ )٩‬ورورولااې او د نيشاانليزم پاار وړبناادي تګاالره‪ :‬د بشاار ټااول وګااړي يااو‬
‫دباال سااره وړونااه دي او هاايت ولااس پاار باال ولااس باناادي غااوراوی نلااري‬
‫(اپيکور د ښځو او غلمانو د حقوزو پلوي کوي او د عمومي روزناي او‬
‫د انسان دوستځ د خوځښ‪ ،‬غوښتونکی دی)‪.‬‬

‫‪72‬‬
‫‪ )٤‬ليريااوالی او ګوښااه تااوب‪ :‬اپيکااور د ګوښااه تااوب تګاالره د انسااان‬
‫لپاااره غااوره بااولي او پااه دي باااور دی‪ ،‬چااي پااه ټااولنيز ون کااي ګ ا ون د‬
‫انسان د سوکالی ېمل نه ګرځي‪ ،‬واکمن او پوه ساړی باياد د عماومي او‬
‫دولتي بوختياوو او د مس لي‪ ،‬منلو څخه ډډه وکړي‪.‬‬
‫‪ )٥‬فردي‪ :،‬دی وايې چي د وند تر ټولو غوره ېره د فردي‪ ،‬تاابچ کيادل‬
‫او د وګااړو پاار يوازيتااوب باناادي باااور‪ ،‬ځاااني ګټااو تااه غااوراوی او نااورو‬
‫وګااړو تااه هيلااه نااه درلااودل دي‪ .‬هاار وګااړی بايااد خپاال ځااان يااوه وساايله‬
‫وګرځوي او د خپل وند بسنه وکړي‪ ،‬نه داچي د ټولني پواسانه د خپال‬
‫وند ېره غوره کړي‪.‬‬
‫د اپيکوريانيزم مکتب د روڼ بندو ځان غوښتنه هم نومول کيا ي‪ ،‬چاي‬
‫پدي سياسي مکتب کي روڼ بندان ځان غوښتنه او ځاني ګټي پلټي‪.‬‬
‫د اپيکور مادي او انسان دوستي فلسافه پادي وروساتيو پيړياو کاي د‬
‫ګرګو‪-‬رومن (د لرغوني يوناان او روم ترکياب تاه ويال کيا ي) د ټاولني د‬
‫‪ ،‬د ښځو او غلمانو د موزيع‪ ،‬په لوړولو او انساان دوساتځ‬ ‫پرمخت‬
‫کي اغيزناکه تمام سول‪.‬‬ ‫او عمومي روزني په غورځن‬
‫د اپيکاااور څخاااه وروساااته دده ځاااای ناساااتی لوکرسااايوغ (‪ ٦٩-٠٠‬د‬
‫زي ديااز څخااه مخکااي)‪ ،‬چااي د روم نااامتو ناااعر او فيلسااوف و‪ ،‬وټاکاال‬
‫سااو‪ .‬دده څخااه نااپ ټوکااه د نااعرونو‪ ،‬فزيااک‪ ،‬ارواپااوهني او اخلزااو‬
‫کتابونه پاته سول‪ ،‬چي د اپيکور د مکتب تر اغيز ېندي يې ليکلي وه‪.1‬‬

‫‪٤-٠‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهال الدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٧٧ ،‬ش‪،‬‬

‫‪73‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د اتوريتارياااانيزم سياساااي مکتاااب د ان ويا ا واليزم (وګړپاااالني) پااار‬

‫وړبندي منځته راغلی دی‪ ،‬يانې د حکوما‪ ،‬هغاه فلسافي او سيساتم تاه‬
‫ويل کي ي‪ ،‬چي وګړيزي(فردي) خپلواکځ په عملي او تيوريکي بڼه پاه‬
‫بشپړ ډول د حکوم‪ ،‬تر وا‪ ،‬ېندي بولي‪ .‬ددي ډول حکوما‪ ،‬وا‪ ،‬تال د‬
‫يااوي کااوچنځ ډلااې پااه ېغ کااي وي‪ ،‬چااې هغااه ډلااه ځانونااه د نومااوړي‬
‫حکوم‪ ،‬مشران بولې‪.‬‬
‫دا ډول حکوماا‪ ،‬د تاااريخ پااه بيلبيلااو پړاوونااو کااي پااه بيلبيلااو بڼااو‬
‫ښکاره سوی دی‪ ،‬چي ديکتاتوري يې يوه افراطي بڼه ده‪.‬‬
‫اتوريتاريانيزم د حکوم‪ ،‬داسي بڼه غواړي‪ ،‬چي د زانون پار بنساال ناه‬
‫وي جوړ سوی او خلکاو تاه مسا لي‪ ،‬و نلاري‪ ،‬بلکاي ددي ډول حکوما‪،‬‬
‫وا‪ ،‬بايااد يااوازي د يااوي کااوچنځ ډلااي يااا يااوه تاان پااه ېغ کااي وي‪ .‬ددي‬
‫حکوم‪ ،‬مشر د زانون پر وړاندي کوم مسا لي‪ ،‬نلاري او ناه هام د خلکاو‬
‫لخوا له واکه ليري کيدای سي‪ .‬په اتوريتاريانيزم ر يام کاي ګوندوناه او‬
‫د هغوی ترمن سيالې نتون نلري‪ ،‬هيت ډله نساي کاوېی‪ ،‬چاي د وا‪ ،‬د‬

‫‪1‬‬
‫‪Authoritarianism‬‬
‫‪74‬‬
‫ترېسه کولاو پاه موخاه سياساي هڅاي وکاړي او ياا هام د واکمان لپااره د‬
‫ټاکنو غوښتنه وکړي‪.‬‬

‫‪ . ٧‬ددي فلساافي بنسااال ايښااودونکي د لرغااوني يونااان فيلسااوفان لکااه‬

‫فيثاااغور ‪ ،‬ډموکريتااوغ‪ ،‬سااقراط‪ ،‬افلطااون او ارساانو دي‪ .‬ارساانو‬
‫داسي استدېل کاوه‪ ،‬چي کُل پر جز باندي لوی دی (جز د کُل تابچ دی)؛‬
‫نوځکه دول‪ ،‬پر وګړي لوی دی او وګړی ددول‪ ،‬تابچ دی‪.‬‬
‫‪ .٠‬سټايکيان (روازيان) بيا ملي دولا‪ ،‬ردوي او د نړياوال دولا‪ ،‬لپااره‬
‫يې بشپړ وا‪ ،‬غوښتک‪.‬‬
‫‪ .٢‬د منځنياو پيړياو فيلسااوفانو (د ‪ ٧‬پياړۍ څخاه پياال بياا تار رنسااانس‬
‫يااانې ‪ ٧٢‬او ‪٧٧‬ز پيااړۍ پااوري) پااه ځااانګړي ډول د سکالسااټيک مکتااب‬
‫پيروان ددي تلنلري ملتړي وه‪.‬‬
‫‪ .٧‬ان بااودن‪ ،‬چااي پااه خټااه فرانسااوی و پااه (‪٧٩‬ز) پيااړۍ کااي يااې ددي‬
‫فرضااي (د ساالنن‪ ،‬او دولاا‪ ،‬د وا‪ ،‬او واکمنااځ د بشااپړ حا ) پاار بنسااال‬
‫نوموړي فلسفه و سپړل او پياوړي ياې کاړل‪ .‬همدارنګاه ماکيااولي هام د‬
‫بشپړ وا‪ ،‬ملتړی و‪.‬‬
‫‪ .٠‬تومااااغ هاااابس پاااه (‪٧٤‬ز) پياااړۍ کاااي د واکمااان د اتاااوريټي (وا‪)،‬‬
‫ملتړی سو‪ ،‬په (‪٧٥‬ز) پيړۍ کي چي په وګړپاالني بانادي پيونادل ساوي‬
‫ده اتوريتاريانيزم په زياته کوه ملتړي نه درلودل‪.‬‬
‫‪ .٩‬په (‪٧٦‬ز) پيړۍ کي هګل‪ ،‬مارکس‪ ،‬انګلس‪ ،‬ېسال او نيواه ددولا‪،‬‬
‫د بشپړ وا‪ ،‬ملتړي سول‪.‬‬

‫‪75‬‬
‫‪ .٤‬په (‪٠٥‬ز) پيړۍ کي لينن او سټالين (دکمونيزم په موخه کي)‪ ،‬هيټلار‬
‫او موساااوليني (د فانااايزم پاااه موخاااه کاااي) د بشاااپړ وا‪ ،‬ملتاااړي وه او‬
‫دداسي وا‪ ،‬مشرتوب يې غوښک‪.‬‬

‫‪76‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ددي سياسااي مکتااب لااومړنی بنسااال ايښااودونکی (مارساال دوپااادو)‬

‫ايټالوي تژولو يس‪ ،‬دی‪ ،‬چي په (‪٧٢‬ز) کي په مارسيلو بانادي پيونادل‬
‫ساااوی و‪ .‬ددي لاااومړنې موخاااه داوه‪ ،‬چاااي روحااااني ځاااوا‪ ،‬د حکاااومتي‬
‫سياسااي کړنااو تاار کنټاارول او څااارني ېناادي پااه مسااتقيم او يااا غيااري‬
‫مستقيم ډول تعريس او مادود کړي‪.‬‬
‫په (‪٧٥‬ز) پيړۍ کي په بريټانيا کي د کيڼ ېسو مذهبي ډلو په ځاانګړي‬
‫ډول د (پرسبيتاريانيزم) پر وړاندي د خلکو پاه افکاارو کاي غبرګونوناه‬
‫را وپاريادل‪ ،‬چاي وروساته ياې د ارساټانيزم پاه مکتاب بانادي نااهرت و‬
‫موندی‪ ،‬ددي بندونو موخه داوه‪ ،‬چي کليسا بايد ددول‪ ،‬تر وا‪ ،‬ېندي‬
‫راساي او کليسااا باياد ددولاا‪ ،‬د واکمنااځ پاه چوکاااټ کاي هڅااي وکاړي‪.‬‬
‫ددې مکتب پيوندل سوی استازی انګريزی (جان سل ون) دی‪.‬‬
‫ددي سياسي مکتب او فلسفي لن يز پدي ډول دی‪:‬‬
‫اا مشروطي‪ ،‬او ټول زانوني ترتيبات يوازي د عمومي نچام او ټيکااو د‬
‫ساتلو په موخه دي او اسماني او الهي سرچينه نلري‪.‬‬
‫اا د پاچا وا‪ ،‬هغه دی‪ ،‬چي زانون ښودلی وي‪.‬‬

‫(‪)1‬‬
‫‪- Erastanism‬‬

‫‪77‬‬
 ‫اا حقو او زانون هغه دی‪ ،‬چي ماکمه د هغه د پلي کولو توان ولري‪.‬‬
‫اااا د کليساااګانو جااوړول او د روحااانيونو امتيااازات هغااه دي‪ ،‬چااي پااه‬
‫عُرف (دودونو) کي نتون ولري‪.‬‬
‫جان سل ون دول‪ ،‬او کليسا برابر د خپلو خبارو د موخاو ښاکار ګرځاول‬
‫او ويل يې سلنن‪ ،،‬کليسا او ديته ورته نور الهي حقو ياوازي د عاماه‬
‫ولس د تير ايستني بنسټونه ګرځيدلي دي او موخه يې د عواماو چپااول‬
‫او دهغو څخه د پيسو او وا‪ ،‬تر ېسه کول دي‪.‬‬
‫د ارسټانيزم مکتب د ېندي برخو څخه جوړ سوی دی‪:‬‬
‫الس‪ -‬اوټيليټه (پوليټي)‪ :‬چي د ګټي کولو فلسفه ده‪.‬‬
‫ب‪ -‬سکوېريزم‪ :‬د نړۍ او دنړۍ ښکاره چارو ته پاملرنه ده‪.‬‬
‫‪ -‬راسيوناليزم‪ :‬د عقل د غوراوي فلسفه ده‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د ارساانويې څخااه موخااه هغااه فلساافه ده‪ ،‬چااي د لرغااوني يونااان نااامتو‬
‫فيلسوف ارسنو ته منسوبي ي‪ .‬نوموړي د زي ديز کال څخه څلور پياړۍ‬
‫مخکي وند کاوه‪ ،‬دده فلسفه د لرغوني يونان د نامتو او پيونادل ساوو‬
‫مکتبونو له ډلي څخه ده‪ ،‬دده سياسي عقايد او بندونه پار ېنادي بروناو‬
‫باندي وېړ دي‪:‬‬

‫ارسااانو انساااان ياااو ټاااولنيز حياااوان ګڼاااې او واياااې‪ ،‬چاااي انساااان خپااال‬
‫ريښتنولي په خپله ټولنه کي او پخپل ډول (نوت) کي مومي‪ .‬لکه څرنګه‬
‫چي کُل پر جز باندي لوی دی نو دغسي ټولنه او دول‪ ،‬هم پار فارد بانادي‬
‫لااوړوالی لااري‪ ،‬سااربيره پااردي هاار وګااړی پااه ټولنااه کااي منځتااه راځااي‪،‬‬
‫پداسي حال کي چي نوموړي ټولنه دده د پيدايښ‪ ،‬څخه مخکاي ناتون‬
‫لري؛ نوځکه فرد د ټولني څخه نسي خپلواکه کيدای‪.‬‬

‫دولاا‪ ،‬تاار ټولااو لااوی بشااري سااازمان دی‪ ،‬چااي موخااه يااې د ښااه ونااد‬
‫برابرول دي‪ .‬که چيري دول‪ ،‬د وګړو لپاره سوکاله وند رامنځته نه کړي‬
‫نو هغه دول‪ ،‬مردود (نامشروت) دی‪ .‬؛‬

‫‪1‬‬
‫‪- Aristotelianism‬‬
‫‪79‬‬
‫د ارسنو پاه بناد د ياوه هېاواد وګاړي نساي کاوېی‪ ،‬چاي د حکوما‪ ،‬پاه‬
‫چارو کي ورګ سي‪.‬‬

‫وګړي په مساوي ډول سره ندي پيداسوي او ددوی پاه مان کاي غياري‬
‫مساوات يو طبيعي امر دی‪.‬‬

‫اساسااي زااانون بايااد د طبيعاا‪ ،‬او د ټااولني د غااړو د اړتياااوو سااره ساام‬
‫جوړسي او د وګړو طبيعي غيري مساوات بايد په نچار کاي ونياول ساي‪.‬‬
‫اساسي زانون بايد د وګړو حقو په هغه ځای کي چي سره مساوي وي‪،‬‬
‫مساااوي و پيونااي او پااه کااوم ځااای کااي‪ ،‬چاي سااره مساااوي نااه وي غيااري‬
‫مساوي وپيوني‪ .‬دده په بند غيري مسااوات عباارت دی د ځااني وړتياا‪،‬‬
‫اسااتعداد‪ ،‬ليازاا‪ ،‬او نااواد څخااه او ياااهم د زي دنااي لااه اړخااه د نسااب او‬
‫کورنځ څخه‪.‬‬

‫غلمااان خپلااوا‪ ،‬ناادي پياادا سااوي؛ نوځکااه غلمااي ددوی طبيعااي‬

‫ځانګړنه ده‪ ،‬يانې غلمي پر ح ده او د طبيع‪ ،‬سره جوړه ده‪ .‬د غلمانو‬
‫څخه بغير هر وګړۍ د يوه هېواد اوسيدونکی دی او دياوي ټاولني غاړی‬
‫پيدا سوی دی‪ .‬دده په بناد د ياوي ټاولني غاړی د ناړۍ د ناورو وګاړو ساره‬
‫اړيکې نسي نيولی؛ ځکه چي هر وګړي تاه د ناړۍ ناور خلاک د بهرنياانو‬

‫‪81‬‬
‫په بڼه دده د هېاواد او ټاولني څخاه بهار دي‪ .‬ارسانو دا هام زيااتوي‪ ،‬چاي‬
‫بهرنيان د غلمانو په نان دي او تر يونانيانو پاته خلک دي‪.‬‬

‫ارسنو ددري ډوله ښه حکومتونو يادونه کوي‪:‬‬

‫کاه چياري دا حکوما‪ ،‬فاساد او د‬
‫خپلي ېري څخه کو سو نو په تيراني (ديوه تان ظاالم حکوما‪ ) ،‬بانادي‬
‫بدلي ي‪.‬‬
‫کاه دا حکوما‪ ،‬فاساد او د ېري‬
‫واوړي نو په اليګارني (د نتمنو) په حکوم‪ ،‬باندي بدلي ي‪.‬‬
‫کااه دا حکوماا‪ ،‬فاسااد سااي نااو د‬
‫ډيموکراسځ (دعامو او بيوزلو خلکو) په حکوم‪ ،‬باندي بدلي ي‪.‬‬
‫پدي ډول سره ارسنو ډيموکراسي د پوليټي يوه فاسده بڼاه باولي‪ ،‬خاو‬
‫مونارناااي‪ ،‬اريستوکراساااي او پاااوليټي د حکومتوناااو څخاااه د ترکياااب‬
‫سوي حکوم‪ ،‬ملتړ کوي‪.‬‬
‫د ارسنو فلسفي وروسته د تااريخ پاه او ود کاي ک ليووناه پياداکړل‪،‬‬
‫چي د هغه له ډلي څخه د طبيعي ارسنوئيانو فلسافه ده‪ ،‬دوی د عقال او‬
‫الهام ترمن تو پير وکړ او دادواړه يې په خپل من کي سره بېل کړه‪.‬‬
‫(مارسل دوپادو) په (‪٧٢‬ز) پيړۍ کي تر ناورو دا مکتاب غاوره څيړلاځ‬
‫دی‪ ،‬چااي ددي مساالک پلويااانو تااه لااه ېري اوښااتونکي (اوروئيسااال)‬
‫وايې او مسلک ته يې (اوروئيزم) وايې‪.‬‬

‫‪81‬‬
 ‫‪1‬‬

‫داريستوکراسااااځ اصاااانلح ديوناااااني بااااي د(اريسااااتوغ(‪ ))2‬څخااااه‬

‫اخيستل سويده چي د غوره مانا ورکوي‪ .‬د لرغوني يونان زياتو پوهاانو‬
‫او فيلسااوفانو اريستوکراساااي د غاااوره ښاااارون و حکومااا‪ ،‬ګڼلااای دی‪.‬‬
‫ارسنو ليکلي (هغه حکوم‪ ،‬چي د يوي کوچنځ ډلي په ېغ کاي وي او‬
‫د ټااول اولااس ملتااړ ورسااره وي‪ ،‬د اريستوکراسااځ پااه نامااه يااادي ي‪،‬‬
‫کيدای سي چي دا کوچنځ ډله د ټولني د غوره خلکو څخاه وي او ياا هام‬
‫دا ډلاه د ټااولني لپااره غااوره نايان او ګټااي پاه ېغ راوړي)‪ .‬د (ګااارنر) د‬
‫تعريس پر بنسال (اريستوکراسي د حکوم‪ ،‬هغه بڼه ده‪ ،‬چي په هغه کاي‬
‫حکوماا‪ ،‬د څااو نفاارو پااه ېغ کااي وي)‪ .‬پااه دزي ا ډول وياالي سااو چااي‬
‫اريستوکراسي هغه حکوم‪ ،‬دی‪ ،‬چي په هغه کي د ښاريوه کوچنځ ډلاه‬
‫د هېواد د سياسا‪ ،‬مشارتوب کاوي‪ .‬د (يليناک) پاه بناد اريستوکراساي‬
‫هغااه حکوماا‪ ،‬دی‪ ،‬چااي پااه هغااه کااي د ځااانګړي پااوړ خلااک واکماان وي‪.‬‬
‫نوني ده چي اريستوکراسي د روحانيونو‪ ،‬انارافو‪ ،‬نچامياانو‪ ،‬مځکاه‬
‫والو‪ ،‬کسبګرو او يا د دوی د ترکيب څخه منځته راغلي وي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Aristocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Aristos‬‬
‫‪82‬‬
‫اريستوکراسااي ډيااري لرغااوني ريښااي لااري او د ماايلد څخااه مخکااي د‬
‫څلورمي پيړۍ څخاه بياا تار دوهماي پياړۍ پاوري واکمناه وه‪ .‬حتاا تار نان‬
‫ورځااي پااوري د انګلسااتان د مشاارانو پااه جرګااي کااي اريسااټوکراټيک‬
‫عناصر ترسترګو کي ي‪ .‬ارسنو‪ ،‬اريستوکراساي د حکوما‪ ،‬طبيعاي او‬
‫غوره بڼه ګڼلي او اوليګارني يي د اريستوکراسځ فاساده او نااوړه بڼاه‬
‫ګڼلااې ده‪ .‬يااانې اريستوکراسااي د څااونفرو غااوره او طبيعااي حکوماا‪ ،‬تااه‬
‫ويل کي ي او اوليګارني بيا د څو نفرو فاسد او ناوړه حکوم‪ ،‬تاه ويال‬
‫کيا ي‪ .‬روساو‪ ،‬بياا اريستوکراساي د درو ېرو څخاه ناوني باولي‪ ،‬يااانې‬
‫اريستوکراساي کياادای سااي چااي‪ ،‬طبيعاي‪ ،‬ټاااکنيزه او يااا مااورواي وي‪.‬‬
‫دده پااه بنااد طبيعااي اريستوکراسااي د هغااو خلکااو حکوماا‪ ،‬دی‪ ،‬چااي د‬
‫طبيعااي ځااوا‪ ،‬پربنسااال د مشاارتوب ترټولوغااوره کسااان وي‪ ،‬يااانې پااه‬
‫ټولنه کي يونمېر خلک په طبيعي ډول تر نورو د مشرتوب او ېرښاوني‬
‫غااااوره وړتيااااا لااااري‪ ،‬چااااي د هماااادي خلکااااو حکوماااا‪ ،‬تااااه طبيعااااي‬
‫اريستوکراسي ويل کيا ي‪ .‬ټااکنيزه اريستوکراساي بياا د ياوي کاوچنځ‬
‫ډلاااي حکومااا‪ ،‬دی‪ ،‬چاااي د خلکاااو لاااه لاااوري ټاکااال کيا ا ي‪ .‬او ماااورواي‬
‫اريستوکراسي بيا هغاه حکوما‪ ،‬دی چاي وا‪ ،‬ورتاه پاه ارااي ډول پاتاه‬
‫سوی وي‪.‬‬
‫همدارنګااه زياااتو نااورو پوهااانو هاام د اريستوکراسااځ لپاااره تعريفونااه‬
‫وړاندي کړيدي‪ ،‬خو د ټولو ګ ټکی دادی‪ ،‬چاي اريستوکراساي د ياوي‬
‫ډلي حکوم‪ ،‬دی‪ .‬نن ورځ اريستوکراساي د هغاي اوليګارنای ناوم دی‪،‬‬
‫چااي وا‪ ،‬د نااتمنو پااه ېغ کااي وي او دوی يااوازي د خپلااو ګټااو ساااتلو‬
‫لپاره کارکوي‪.‬‬

‫‪83‬‬
‫په ډيرو پخوا زماانو کاي د ېنادي ښايګڼو پار بنساال د اريستوکراساځ‬
‫څخه ګټه اخيستل کيده‪:‬‬
‫‪٧‬‬
‫د پخواوختونو څخه داسي ويل کي ي چاي اريستوکراساي د حکوما‪،‬‬
‫طبيعي بڼه ده‪ .‬که چيري په طبيعي توګاه ډيموکراساځ تاه وکتال ساي ناو‬
‫په ډيموکراسځ کي هم يوه ډله پر ټولني بانادي واکمناي کاوي‪ ،‬ياانې پاه‬
‫ډيموکراسااځ کااي يوګونااد وا‪ ،‬پااه ېغ کااي اخلااي او پاار اولااس باناادي‬
‫واکمني کوي‪ ،‬چي تر زياته بريده اريستوکراسځ ته ورته والی لاري‪ .‬نان‬
‫ورځ د انګلسااااتان پااااه مشاااارانو جرګااااي ( د لردانااااو مجلااااس) کااااي د‬
‫اريستوکراسځ بيلګي تر سترګو کي ي‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫احتياااااط او منځلرتااااوب د اريستورکراسااااځ د ښاااايګڼو څخااااه ده‪ .‬د‬
‫(مونتسااکيو) پااه خبااره د منځلرتااوب ځانګړنااه د اريستوکراسااځ روح‬
‫نااه غااواړي او نااوې‬ ‫دی‪ .‬اريستوکراسااي چټااک اوښااتون او پرمختاا‬
‫ابتکاااارات ناااه خوښاااوي‪ .‬همدارنګاااه اريستوکراساااي د احساسااااتو او‬
‫ابتکاااراتو سااره سااخته مخالفااه ده او د دي پاار وړاناادي ماافچااه کارانااه‬
‫دري لري‪ ،‬چي په همدي خاطر د ډيموکراسځ مخه هم نيسي‪.‬‬

‫پااه اريستوکراسااځ کااي د ماافچااه کارانااه او منځلرتااوب درياا ‪ ،‬د‬

‫حکومااااا‪ ،‬د اباااااات او ټينګښااااا‪ ،‬ياااااوازنی ېمااااال دی‪( .‬مونتساااااکيو)‬
‫منځلرتاااوب د اريستوکراساااځ هغاااه بنسااااټيزه ښااايګڼه باااولي‪ ،‬چااااي‬

‫‪84‬‬
‫اريستوکراسااااځ تااااه ابااااات او ټينګښاااا‪ ،‬ورکااااوي‪ .‬اريستوکراسااااي د‬
‫پاچااااهځ او اساااتبدادي حکومتوناااو پاااه څيااار نيمګړتيااااوي نلاااري او د‬
‫ډيموکراسااځ پااه څياار عااام خلااک د واکمنااځ د ټينګااو ځنځيرونااو څخااه‬
‫دي‪.‬‬ ‫خل‬

‫لکه مخکي چي مو وويل اريستوکراسي ماافچه کاره اومنځلره ده‪،‬‬

‫يااانې د پخوانيااو خلکااو ېرو او تلاانلرو تااه پااه اسااانځ سااره باادلون نااه‬
‫ورکوي‪ .‬نو ځکه اريستوکراسي د پخوانيو تجربو ساتونکي ده‪.‬‬

‫اريستوکراساااي د ډيموکراساااځ پاااه خااالف‪ ،‬چاااي کميااا‪ ،‬تاااه ارزښااا‪،‬‬

‫ورکوي‪ ،‬کيفي‪ ،‬ته ارزښ‪ ،‬ورکاوي‪ .‬اريستوکراساي د خلکاو نخصاي‪،‬‬
‫او د کار کيفي‪ ،‬ته ارزښ‪ ،‬ورکوي‪ .‬پر همدي بنساال پاه اريستوکراساځ‬
‫کي يوازي هوښيارو او پوه خلکو ته د واکمنتوب نراير برابري ي‪.‬‬

‫اريستوکراسااي د خپلااي واکمنااځ پااه وخاا‪ ،‬کااي پااه عملااي ډګاار کااي دا‬
‫وښودل چي د حکوم‪ ،‬کولو لپاره يو ښه ر يم ندی‪ ،‬نو ځکاه د خلکاو پاه‬
‫ماان کااي بااي ارزښااته سااول او خلکااو پريښااودل‪ .‬د ېناادي نيمګړتياااو پااه‬
‫يادولو سره ويلی سو چي اريستوکراسي د حکوما‪ ،‬کولاو يوښاه ر يام‬
‫ندی‪:‬‬

‫‪85‬‬
‫پااه اريستوکراسااځ کااي د وا‪ ،‬اناصااارمنځته راځااي او واکماان پااوړ‬
‫يوازي خپلي ډلي تاه ارزښا‪ ،‬ورکاوي‪ ،‬ياانې واکمان پاوړ هغاه خلکاو تاه‬
‫ارزښاا‪ ،‬ورکااوي چااي د دوی د ګټااو ساااتونکی وې او د دوی پاار ېر روان‬
‫وې‪ .‬بلکااي نااورو خلکوتااه ارزښاا‪ ،‬نااه ورکااوي‪ .‬اريسااتوکراټان د ټ اولني‬
‫عامه ګټي په نچر کي نه نيساي‪ ،‬د عاامو خلکاو د ښايګڼو او پار مختا‬
‫لپاااره پاليسااځ نلااري او يااوازي د خپلااو ګټااو ساااتونکې دي‪ .‬پاار هماادي‬
‫بنسال خپل ارزښ‪ ،‬د ېسه ورکوي او په پای کي په اوليګارناځ بانادي‬
‫بدلي ي‪.‬‬

‫اريستوکراسااي پرمنځلرتااوب او ماافچااه کااارو بناادونو باناادي باااور‬

‫لااااري‪ ،‬دا ډول بندونااااه د دي ېماااال ګرځااااي چااااي د ټااااولني پرمختيااااايي‬
‫روحيااه‬ ‫خوځښاا‪ ،‬لااه خن ا سااره مااخ کااړي او پااه ټولنااه کااي د پرمخت ا‬
‫کمزوري کړي‪ .‬د اريستوکراسځ دا دري ټولنه ناته پاتاه کاوي او نساي‬
‫سره هم غې سي‪.‬‬ ‫کوېی‪ ،‬چي د وخ‪ ،‬د غوښتنو او پرمخت‬

‫اريستوکراسي په لغوي لااظ د غوره خلکو حکوم‪ ،‬ته ويل کيا ي او‬
‫کااه مااو هاام دا ومنااو چااي پااه اريستوکراسااځ کااي غااوره خلااک واکمنااي‬
‫کوي‪ ،‬ناو ساتونزه دلتاه پياداکي ي چاي غاوره خلاک څاو‪ ،‬دي او څنګاه‬
‫ټاکل کي ي‪ .‬بيا غوره خلک هغاه دي چاي پاه لوياو کورنياو کاي زي يادلي‬
‫وي ياهم ښه نسب او خاندان ولري‪ ،‬ياهغه خلک دي چي زياتي ناتمنځ‬

‫‪86‬‬
‫او مځکي لاري‪ .‬ناوني ده چاي ياو څاو‪ ،‬د ښاه خانادان او نساب لرونکای‬
‫وي‪ ،‬خو د مشرتوب وړتيا نلري‪ ،‬يا هم يو څو‪ ،‬ښه نتمني لاري خاو بياا‬
‫هم نسي کوېی‪ ،‬چي د ټولني مشرتوب وکړي‪ .‬نو پدي ځاای کاي د غاوره‬
‫کسانو ټاکنه ستونزمنه ده‪ ،‬له همدي امله اريستوکراسي د ياوي نااوړي‬
‫ډلي په ېغ کي لوي ي او ډير ر په اوليګارنځ باندي بدلي ي‪.‬‬

‫اريستوکراسي د خلکو لپاره سياسي زده کړه ناه خوښاوي اودوی هايت‬
‫داسي پلن نلري‪ ،‬چي د هغه پربنسال خلک وکوېی ساي‪ ،‬چاي سياساي‬
‫پوهااه ترېسااه کااړي‪ .‬دوی د ډيموکراسااځ پااه نااان ټاااکني نلااري‪ ،‬چااي د‬
‫ټاکنيزو سياليو په تار کاي د خلکاو سياساي پوهاه زياتاه ساي او ناه هام‬
‫ګوندي سيستم لري‪ ،‬چي هرګوند خپلو غاړو د زيااتوالي لپااره سياساي‬
‫پلنونه لري او د خلکو په من کاي ياي خپاروي‪ .‬پاه اريستوکراساځ کاي‬
‫يوازي هغه وخ‪ ،‬د خلکو لپاره سياسي پوهه اړيناه ګڼال کيا ي کلاه چاي‬
‫په سياسي ډګر کي داخلي ي‪.‬‬

‫په اراي اريستوکراسځ کاي وا‪ ،‬پاه ارااي ډول د واکمان پاوړ زامنوتاه‬
‫لي دول کي ي‪ ،‬چي دا پخپله ياوه لوياه نيمګړتياا ده‪ ،‬د (ګاارنر) پاه خباره‬
‫استعداد او سياسي وړتيا هغه ځانګړني ندي‪ ،‬چي په اراي ډول د پالر‬
‫څخه زوی ته لي دول کي ي‪.‬‬

‫‪87‬‬
‫په اريستوکراسځ کي واکمن پوړ تل ځاان ښاودنه کاوي‪ ،‬ځاان تار ناورو‬
‫خلکو لوړ ګڼي او تل د ځان ستاينه خوښاوي‪ .‬دوی هغاو خلکاو تاه زياات‬
‫ارزښ‪ ،‬ورکوي چي په هر ځاای کاي د دوی ساتاينه وکاړي او پار حقيقا‪،‬‬
‫باناادي سااترګي پټااي کااړي‪ ،‬همدارنګااه دوی د اولااس د حقيقااي افکااارو‬
‫مخااه نيسااي او يااوازي د خپلااو ګټااو د ساااتلو اړونااد افکاروتااه درناااوی‬
‫کوي‪.1‬‬

‫‪ - 1‬فرهاد داوري‪ ،‬سياس‪ ،‬پوهنه‪ ،‬مخ ‪.٢٠٩-٢٠٢‬‬

‫‪88‬‬
 ‫‪1‬‬

‫داچې اهلل تعاالي دټولاو کائنااتو خاال ‪ ،‬مالاک ‪ ،‬تکاويني او تشاريعي‬

‫حاکم دی؛ نو دانسانانو دسوکالځ اوبهبود لپاره يې هر اړخيز ناامل او‬
‫کاماال نچاااام رالې لاای دی‪ ،‬تااار څاااو دانسااانانو دجساااماني‪ ،‬روحااااني او‬
‫ټااولنيزو ښااېګڼو انتچااام وکااړي‪ .‬څرنګااه چااې داساالم مبااار‪ ،‬دياان پاار‬
‫اسلمې عقيده څرخي ي او اسلمې عقيده اسلمې دول‪ ،‬ګڼال کيا ي؛‬
‫نو اسلم داسي يو بشپړ نچام دی چې د وندانه ټولو برخو تاه نااملې ي‪.‬‬
‫اسل م هم دول‪ ،‬دی هم وطن‪ ،‬هم حکوم‪ ،‬دی هم مل‪ ،،‬اخل ‪ ،‬زاوت او‬
‫رحم‪ ،،‬اسلم عدال‪ ،،‬اقاف‪ ،،‬کلتور‪ ،‬زانون‪ ،‬علم‪ ،‬رښتيني عقيده او‬
‫ښااه عبااادت دی‪ .‬اساالمي حکوماا‪ ،‬د ګاارده بشااري‪ ،‬لپاااره د اهلل تعااالي د‬
‫لااورې ټاکاال سااوی دی‪ ،‬ګاارده زااوانين او ېرښااوونې يااې اهلل تعااالي نااازل‬
‫کړيدې(‪.)2‬‬
‫اسلم يواځی رهبانې او تعبودي دين نه؛ بلکاي دټاول وناد ياو مکمال‬
‫نچام دی‪ .‬په اسلمې حکوم‪ ،‬کاي لاوړ ازتادار داهلل عزوجال ساره دی او‬
‫دزانون سارچينه ياې زرانکاريم او نباوی سان‪ ،‬دي‪ .‬پاه اسالمې حکوما‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Islamic Government.‬‬
‫‪ -2‬زاهدي احمدزی‪ ،‬د اسلمي حکوم‪ ،‬بنسټونه‪٧٢٥٤ ،‬ل‪ ،‬مخ ‪.٠‬‬

‫‪89‬‬
‫کي ميرااي اواستبدادې ظالمانه نچام هيت ځای نه لري؛ بلکې اسلمې‬
‫حکومااا‪ ،‬ياااو ناااورايې حکومااا‪ ،‬دی‪ .‬اسااالمي حکومااا‪ ،‬ددې لپااااره‬
‫او دظلاام او‬ ‫جااوړې ي چااې پرمځکااه د اهلل تعااالي عاادل او انصاااف ټينا‬
‫زور مخه ونيسي‪ .‬لاه همادي کبلاه اسالمي حکوما‪ ،‬هادايتګر حکوما‪،‬‬
‫دی نااه غ اارتګر ‪ ،‬داساالم رسااال‪ ،‬هااداي‪ ،‬دي نااه دمالياااتو جمااچ کااول‪،‬‬
‫اسلمي حکوم‪ ،‬دبېوزلو او مارومو وګړو دملتړ او ساتنې حکوما‪،‬‬
‫دی‪ ،‬داسااااي نااااه دی چااااې دنااااتمنو پااااه چااااوپړ کااااي بااااه وي؛ بلکااااې د‬
‫ديکتااااتورانو ‪ ،‬جاااابرانو او سرکښاااانو دازتااادار ګااادۍ رانساااکوروي ‪.‬‬
‫مسلمان ولسمشر او ټول دولتي چارواکي دخادای او ولاس پاه وړانادې‬
‫مس ل او مکلس دي‪ ،‬چې دځمکي پرمخ دخدای( ) اساماني زاانون نافاذ‬
‫کااړي‪ .‬دوی بااه تااار هغااه وختااه داطاعااا‪ ،‬وړ وي ‪،‬چااې د الهااي احکاااامو‬
‫اوزوانينو ته يي غاړه ايښودله او که کله هام د الهاي اوامارو او احکاامو‬
‫پاه ساارغړونه ېغ پاورې کااړي‪ ،‬بيااا ياې پااه مسالمانانو اطاعاا‪ ،‬نسااته او‬
‫ولااس ح ا لااري چااې د دولتااي چااارواکو سااره مااساابه وکااړي‪ .‬اساالمي‬
‫حکوم‪ ،‬دنا مسلمانول کيو دحقوزو ساتونکي دمذهبي ازاديو دتامين‬
‫او داخلزااي ارزښااتونو غوښااتونکی دی‪ .‬پااه خپلااه مځکااه او بياارون د‬
‫دول‪ ،‬او دښمن دواړو سره په جګړه او ساوله کاي اخلزاي معياروناه پاه‬
‫نچرکې نيسي‪.‬‬
‫په پای کي ويلی سو‪ ،‬چې اسلمي حکوم‪ ،‬داهلل تعاالی رحما‪ ،‬دی ‪،‬‬
‫اسلمي حکوما‪ ،‬دمسالمانانو دسااتني ياواځنې ذريعاه ده‪ ،‬همدارنګاه‬
‫زرانکريم دمسالمانانوڅخه غوښاتنه کاوي تار څاو پاه فکاري ‪ ،‬اخلزاي‪،‬‬
‫تهذيبي‪ ،‬تمدني او سياسي لااظ سره دح دين دبرېسي لپااره زربااني‬
‫ورکړي‪ .‬نو ددې لپاره چې د اسلمي حکوم‪ ،‬په اړوند بشاپړ معلوماات‬

‫‪91‬‬
 ‫وړاندي کړو‪ ،‬ېندي سکالوګانو ته نغوته کوو‪:‬‬

‫د اسلمي نچام پاه اړوناد پوهاانو بېلبېال بندوناه وړانادي کاړي‪ ،‬چاې‬
‫دهغي ډلي څخه پر ځينو يې رڼا اچوو‪:‬‬

‫ځيني پوهان وايي چې اسلمي نچام دمشروطه پاچاهځ ياوه ځاانګړې‬

‫بڼااه ده او ورتااه والااځ يااې دادی‪ ،‬چااې خليفااه هاام دټااول عماار لپاااره ټاکاال‬
‫کي ي او کوم ځانګړی اوټاکلی وخ‪ ،‬نلري او په مشاروطه پاچااهځ کاي‬
‫هم پاچا دټول عمر لپاره ټاکل کي ي‪ .‬همدارنګه د ورته والځ بال اړع ياې‬
‫دادی‪ ،‬چااې پااه مشااروطه ناااهي ر ياام کااي پارلمااان موجااود وي او پااه‬
‫اسلمي نچام کي هم نورا موجوده وي ناو پاه همادې اسااغ دغاه دواړه‬
‫نچامونه سره ورته والی لري‪.‬‬
‫ځيناي لويادي پوهاان واياي‪ ،‬چااې اسالم دارساتو کراساځ يااو ډول دی‬
‫اويا اسلم همداسي يونچام غواړي چې هلته زادرت دانارافو ياا ځيناي‬
‫مذهبي مشرانو سره وي لکه چې په ارستوکراسځ کاي زادرت دانارافو‬
‫او روحانيونو سره وي‪ .‬ځيني نور پوهان وايي چې اسالمي حکوما‪ ،‬ياو‬
‫ډول جمهوري حکوم‪ ،‬دی؛ دا ځکه چې پاه جمهاوري نچاام کاي جمهاور‬
‫ريژس دخلکو لخوا دټاکنو په تر کي ټاکال کيا ي او پاه اسالمي نچاام‬
‫کااي خليفااه د مساالمانانو بيعاا‪ ،‬تااه اړتيااا لااري او باال داچااې پااه دواړو‬
‫نچامونو کي نورا ځانګړی ارزښ‪ ،‬لري او نتون يې اړين دی‪.‬‬
‫ځيني نور پوهان بيا وايي‪ ،‬چې اسلمي نچاام کاوم ځاانګړې بڼاه نلاري‬
‫او نه هم دحکوم‪ ،‬د جوړښ‪ ،‬لپاره کوم ځاانګړې اصاول لاري؛ بلکاي هار‬
‫ډول حکوماا‪ ،‬چااې پکښااې حاااکم سااي همغااه ډول حکوماا‪ ،‬د اساالمي‬

‫‪91‬‬
‫حکوم‪ ،‬ډول دی‪ .‬البته پورته بندونو ته که پاه دزيا ډول ځيار ساو‪ ،‬ټاول‬
‫غيري ريښتني بندونه دي او وازيع‪ ،‬داسي نه دی؛ بلکي اسالم ځانتاه‬
‫ځانګړی سياسي نچام لري‪ ،‬چې پر ځواکمناو اصاولو او ټينګاو زوانيناو‬
‫وېړ دی‪ ،‬چااې پاادې اړه دلااودي پوهااانو د ډلااي څخااه ډاکتاار ناااخ‪،‬‬
‫داسااي وايااي ((اساالم يااو نچااام دی چااې زااانوني او سياسااي احکااامو تااه‬
‫نامل دی په لن ډول ويلي سو چې اسلم ديو کامل هر اړخياز نچاام ناوم‬
‫دی چااې دياان اوحکوماا‪ ،‬دواړو تااه ناااملې ي))‪ .‬اسااتاد مګدونالااد‬
‫وايي ((دلته په مدينه کي د اسلمي حکوما‪ ،‬دبنساال ډباره کښيښاودل‬
‫سااوه او داساالمي زااانون اصااول او اساسااات وټاکاال سااوه))‪ ،‬اسااتاد‬
‫اساتروامن هاام پادې اړه خپاال نچاار داساي څرګنااد وي‪ ،‬چاې اساالم يااو‬
‫سياسااي او دينااي حقيقاا‪ ،‬دی داځکااه چااې داساالم بنسااال ايښااودونکي‬
‫مامد صلی اهلل عليه وسلم حکيم سياسي ېرښود او پيغمبر دی‪.‬‬

‫رح‬
‫د اساالمي حکوماا‪ ،‬دټينګښاا‪ ،‬پااه اړونااد ناايخ اېساالم اباان تيميااه‬
‫ويلااي دي ((اساالمي حکوماا‪ ،‬او زعاماا‪ ،‬د دياان يااوه لويااه فريضااه ده او‬
‫جوړښاا‪ ،‬يااې واجااب دی حقيقاا‪ ،‬دادی چااې لااه هغااه نااه پرتااه دياان نسااي‬
‫زايمياادی))‪ .‬علمااه ابولشااکور سااالمي داسااي ويلااي دي(( خلفاا‪ ،‬اوا‬
‫مارت دنريع‪ ،‬په اساغ اابا‪ ،‬دی اوجوړښا‪ ،‬ياې پاه خلکاو واجاب دی‬
‫تر څو دخپل ځان لپاره يو نخص دحکمران په حي وګماري چاې دليال‬
‫يي زران ‪ ،‬سن‪ ،‬او اجمات ده))‪.‬‬
‫علمااه عاالو الاادين الاصااکفي (رح) فرمااايي ((دعااادل حکمااران ټاکاال‬
‫ددين مهمه فريضه ده همداعل‪ ،‬دی چې صاابو کرامو (رض)داميار ټاکال‬
‫د حضاارت مامااد صاالی اهلل عليااه وساالم دتاادفين څخااه تاار مخااه تاار سااره کااړل))‪.‬‬

‫‪92‬‬
‫ابوالاسن الماوردي د اسلمي حکوم‪ ،‬په اړه داساي واياي ((اسالمي‬
‫حکوم‪ ،‬يو ډول زيادت دی چې ددين پاه حفاظا‪ ،‬او د دنياا پاه سياسا‪،‬‬
‫بنا دی))‪.‬‬
‫علمااه ناااه ولااي اهلل ماااد دهلااوي ليکااي ((تاار زيامتااه پااورې پااه‬
‫مسلمانانوداکفايي فرض دی چاې داساي ياو خليفاه وټااکي چاې پاه هغاه‬
‫کی دخلف‪ ،‬نراير موجود وي))‪.‬‬
‫ناااو دپورتاااه بنااادونو څخاااه داساااي جاااوتي ي‪ ،‬چاااې د اسااالمي خلفااا‪،‬‬
‫جوړښ‪ ،‬اوټينګښ‪ ،‬يو ېزمي امار دی او دمسالمانانودابرو‪،‬حيثي‪ ،‬او‬
‫وزار دساتلو لپاره يواځني وسيله ګڼل کي ي‪ .‬دا چې خلف‪ ،‬ځانته ځناي‬
‫اصااول زواعااد او ځااانګړې بڼااي او ېرې لااري نوپااه ېناادې ډول پاارې رڼااا‬
‫اچوو‪:‬‬

‫ديني سياس‪ ،‬پوه اوستر مفکر سيد ابواې علی مودودي فرماايي چاې‬
‫((اسلمي خلف‪ ،‬ديني حکوم‪ ،‬دی اوياو ممتااز او ځاانګړي نچاام دی‪.‬‬
‫او يااا هاام د دياان او دنياااوي چااارو ساامبالول دنااريع‪ ،‬پااه چوکاااټ کااي‬
‫عبارت دخلف‪ ،‬څخه دی)) نو دموضاوت دښاه روښاانتيا لپااره دېنادې‬
‫جزياتو په ضمن کي خلف‪ ،‬تر با ېندې نيسو‪.‬‬

‫دخلف‪ ،‬دکلمي مانا وروستی يا بيا راتلوونکي نسل دی‪ .‬په زرانکريم‬
‫کي خلس په همدې مانا په (‪ )٠٠‬ځايونو کي راغلي دی لکه‪:‬‬
‫يَ ْعلَ ُم َما بَ ْينَ أَ ْي ِدي ِه ْم َو َما َخ ْلفَهُ ْم‪ .‬يانې اهلل ( ) پاوهې ي پاه هغاه څاه چاې ددوی‬

‫‪93‬‬
 ‫څخه مخکي وه اوهغه څه چې ددوي څخه وروسته راځي(‪.)1‬‬
‫څرنګه چې نائب دوخ‪ ،‬او رتباي پاه لاااظ دمناوب عناه ياانې دچاا چاې‬
‫نائب وي له هغاه ناه وروساته وي ناو پاه همادې اسااغ دخلفا‪ ،‬ماناا هام‬
‫نياب‪ ،‬دی او همدارنګه نيابتي حکوم‪ ،‬ته هم خلف‪ ،‬ويل کي ي‪.‬‬
‫اسلمي سياس‪ ،‬پوهاانو دخلفا‪ ،‬پاه اړه فناي تعريفاات کاړي دي چاې‬
‫څو نموني يې په لن ډول يادوو‪:‬‬
‫امام ابولاسان المااوردي (رح) فرماايي ((اسالمي حکوما‪ ،‬ددې لپااره‬
‫جوړې ي‪ ،‬چې داسلم دسپيڅلي دين دساتني او د دنيا دنچم اونس پاه‬
‫چلولااو کااي د حضاارت مامااد صاالی اهلل عليااه وساالم نياباا‪ ،‬وکااړي‪ .‬اباان عاباادين‬
‫نامي حنفاي (رح) واياي ((هغاه عماومي رياسا‪ ،‬چاې پاه ديناي اودنياا وي‬
‫چااارو کااي د حضاارت مامااد صاالی اهلل عليااه وساالم پااه نياباا‪ ،‬کااار کااوي عبااارت‬
‫دخلفاا‪ ،‬څخااه دی))‪ .‬ناااه ولااي اهلل دهلااوي ماااد فرمااايي ((خلفاا‪،‬‬
‫عبارت له هغه عمومي رياس‪ ،‬څخه دی چې عمل ددين دازاامي پاه لاور‬
‫متوجه وي) (‪.)2‬‬
‫دپورتاه تعريفااتو لنا يز دادی‪ ،‬چااې خلفا‪ ،‬هغاه عماومي رياساا‪ ،‬دی‬
‫چاااې د حضااارت ماماااد صااالی اهلل علياااه وسااالم پاااه نيابااا‪ ،‬کاااي دديااان کاااار کاااوي‬
‫همدارنګه دديناي اودنيااوي چاارو سامبالول دناريع‪ ،‬پاه چوکااټ کاي‬
‫عبارت دخلف‪ ،‬څخه دی‪.‬‬

‫‪ -1‬موېنا ګوهر الرحمن‪ ،‬باړن‪ :‬زريب الرحمن‪ ،‬اسلمي سياس‪ ،،‬پيغام نشراتي‬
‫مرکز‪ ٧٢٥٢ ،‬ها ش کال‪ .‬مخ ‪.٦٥‬‬
‫‪ -2‬د موېنا ګوهر الرحمن همدا اار‪ ،‬مخ ‪.٦٢‬‬

‫‪94‬‬
‫داچاې خلفا‪ ،‬دمسالمانانولپاره څاه حکام‬
‫لااري ټااول پوهااان لکااه اهاال ساان‪ ،‬او اهاال تشاايچ پاادې متفاا دي چااې‬
‫دمساالمانانو لپاااره داساالمي خلفاا‪ ،‬جااوړول دفاارض حکاام لااري‪ ،‬چااې‬
‫دفرضي‪ ،‬حکم يې په ېندې مبار‪ ،‬ايات ااب‪ ،‬دی‬
‫ُول َوأُولِي ْاْلَ ْم ِر ِم ْن ُك ْم فَإ ِ ْن‬ ‫َّللاَ َوأَ ِطيعُوا ال َّرس َ‬
‫يَا أَيُّهَا الَّ ِذينَ آ َمنُوا أَ ِطيعُوا َّ‬
‫اَّللِ َو ْاليَوْ ِم‬
‫ُول إِ ْن ُك ْنتُ ْم تُ ْؤ ِمنُونَ ِب َّ‬ ‫تَنَازَ ْعتُ ْم فِي َش ْي ٍء فَ ُر ُّدوهُ ِإلَى َّ‬
‫َّللاِ َوال َّرس ِ‬
‫ْاْل ِخ ِر َذلِكَ خَ ْي ٌر َوأَحْ َسنُ تَأْ ِو ً‬
‫يل‬
‫باااړه ‪ :‬ای مومنااانو داهلل او دهغااه درسااول او دهغااه دحاکمااانو طاعاا‪،‬‬
‫وکااړي‪ ،‬چااې لااه تاسااو څخااه داماار او وا‪ ،‬خاوناادان دي بيااا کااه ستاسااي‬
‫ترمن په کومه چاره کي نخړه پيښه سي نو هغه داهلل او رسول لاوري تاه‬
‫ماول کړي که تاسي په رښتيا سره په اهلل اودزيام‪ ،‬پاه ورځ ايماان لاري‬
‫همداکار يوه سمه طريقه ده اودعازب‪ ،‬په اعتبار هم غوره ده(‪.)1‬‬
‫امااام اباان جرياار د صاااابه کرامااو( رض ) اوتااابعينو څخااه د( اولااي اې ماار )‬
‫دتفسااير پااه اړه دوه بيانونااه رانقاال کااړي دي‪ .‬لااومړی داچااې دمساالمانانو‬
‫حکمرانااان اواميااران ترينااه مقصااددی او دهغااوي داطاعاا‪ ،‬کولااو حکاام‬
‫سوي دی‪ ،‬او دوهم داچاې اولای اېمار فقهاا او ديناي مشاران دي او پاه‬
‫اخر کي وايي غوره وينا دهغه خلکو ده چې وايي ددې څخه مقصاد امارا‬
‫او حکام دي(‪.)2‬‬
‫ناااو پاااه پايلاااه کاااي ويااالی ساااو‪ ،‬چاااي دخلفااا‪ ،‬جاااوړول فااارض دی‬
‫اومساالمانانوته اړينااه ده‪ ،‬چااې دخپلوچااارو داجاارا لپاااره داسااي امياار‬
‫وټاکي چې دخلف‪ ،‬او مشرتوب بشپړي ځانګړنې ولري‪.‬‬

‫‪ -1‬د موېنا ګوهر الرحمن همدا اار‪ ،‬مخ ‪.٧٥٧‬‬

‫‪ -2‬د موېنا ګوهر الرحمن همدا اار‪ ،‬مخ ‪.٧٥٠‬‬

‫‪95‬‬
‫حضرت مامد صلی اهلل عليه وسلم دخلف‪ ،‬په اړه مخکی له مخکی وينا کړي‬
‫ده‪ ،‬چې خلف‪ ،‬اسلمي حکوم‪ ،‬دی اوجوړول يې پر مسالمانانوېزمي‬
‫دي‪ .‬اسالمي حکوماا‪ ،‬تااه پاه فقااه او احاااديثو کاي بيلبياال نومونااه ذکاار‬
‫ساااوي دي خاااو دټولاااو مفهاااوم ياااو دی چاااې خلفااا‪ ،‬ورتاااه ويااال کيا ا ي‬
‫اوهمدايې نامتو نوم هم دی‪ .‬پدې اړه د حضرت مامد صلی اهلل عليه وسالم څخه‬
‫زيات احادي رانقل سوي دي چې په ېندې ډول پرې رڼا اچوو‪:‬‬
‫خلفا‪ ،‬دخادای ( ) رحما‪ ،‬دی‪ :‬دخذيفاه رضاي اهلل عناه څخاه روايا‪ ،‬دی چاې‬
‫حضرت مامد صلی اهلل عليه وسالم فرمايلي دي(( چاې ستاساي تارمن باه نباوت‬
‫تر هغه پاورې روان وي تار څاوچې خادای تعاالی غوښاتي وي اوکلاه چاې‬
‫خدای وغواړي پای ته باه ياې ورساوي ددې وروساته باه دنباوت پاه څيار‬
‫خلف‪ ،‬رامنځته سي تر څو چاې خادای غوښاتي وي هغاه باه موجاود وي‬
‫اوکله چې خادای وغاواړ ي پاای تاه باه ياې ورساوي اوبياا باه چيواونکې‬
‫پاچاهي جوړه سي اوتار هغاي باه دوام وکاړي چاې خاداې غوښاتي وي او‬
‫دابه هم پای ته ورسې ي او بياا باه دظلام او تشادد نااهي دوره پيال ساي‬
‫اوکله چې خدای وغواړي دابه هم پای ته ورسې ي او ددې نه وروسته به‬
‫صلی اهلل عليه وسلم‬
‫دنبوت په څير خلف‪ ،‬رامنځته سي)) او بيا حضرت مامد‬
‫چپ سو چې ددې حادي مباار‪ ،‬څخاه معلاومې ي هغاه حکوما‪ ،‬چاې د‬
‫ېره بانادې ناه ځاي هغاه باه ظاالم او‬ ‫حضرت ماماد صالی اهلل علياه وسالم پاه تا‬
‫غوڅوونکي حکوم‪ ،‬وي(‪.)1‬‬
‫)‬ ‫(‬
‫همااداراز د حضاارت ساافينه (رض) څخااه رواياا‪ ،‬دی‪ ،‬چااې رسااوال اهلل‬

‫‪ -1‬پوهندوی مامد نريس رحماني ‪ ،‬سياس‪ ،‬او ازتصاد د اسلم په رڼا کې‪ ،‬پيغام‬
‫خپرندويه ټولنه‪ ٧٢٥٢ ،‬ها ش کال‪.‬مخ ‪.٧٠٢-٧٠٠‬‬

‫‪96‬‬
‫فرماايي (( زمااا پااه اماا‪ ،‬کااي بااه د نبااوت پااه څېاار خلفاا‪ ،‬تاار دېرنااو کااالو‬
‫پورې وي‪ ،‬او له هغه وروسته به بادناهي رامنځته سي))(‪ .)1‬همدرانګه‬
‫خليفه به د زيام‪ ،‬په ورځ د عرش تر سيوري ېندې وي‪ ،‬نو په پايلاه کاي‬
‫د حضااارت ماماااد صااالی اهلل علياااه وسااالم د وينااااوو څخاااه د خلفااا‪ ،‬اباااوت ښاااه‬
‫ترسترګو کي ي‪.‬‬

‫اسلمي نچام د خپل جوړښ‪ ،‬لپاره ځينې مهم اصاول لاري‪ ،‬چاې د هغاو‬
‫پر بنساال اسالمي حکوما‪ ،‬رامنځتاه کيادای ساي‪ ،‬چاې پاه ېنادې ډول‬
‫پرې رڼا اچوو‪:‬‬

‫پااااه سياسااااي اصاااانلح کااااي پياااااوړی ځااااوا‪ ،‬يااااا بشااااپړ وا‪ ،‬تااااه‬
‫حاکمي‪(،‬واکمني) ويل کي ي‪ ،‬نو پر دې بنسال هغاه څاو‪ ،‬چاې اراده او‬
‫خوښااه يااې د زااانون ساارچينه وي‪ ،‬د ځااوا‪ ،‬خاونااد او لااوی واکماان ورتااه‬
‫ويل کي ي او د اسلمي حکومتي نچام او نرعي سياس‪ ،‬لاومړی اصال‬
‫دادی‪ ،‬چې حاکمي‪ ،‬او لوړ ازتدار د مخلوزاتو د څښتن ياو لاوی صاف‪،‬‬
‫دی او د زانون سرچينه انساني عقل نه‪ ،‬بلکې الهي وحې ده(‪.)2‬‬

‫‪ -1‬د مامد نريس رحماني‪ ،‬همدا اار‪ ،‬مخ ‪.٧٠٠‬‬

‫‪ =2‬د مامد نريس رحماني‪ ،‬همدا اار‪ ،‬مخ ‪.٧٦‬‬

‫‪97‬‬
‫د الهي حاکمي‪ ،‬ابوت د زربن‪ ،‬سنتو‪ ،‬راندينو خلفااوو د کاړنلرې‪ ،‬د‬
‫ام‪ ،‬د اجمات‪ ،‬عقل او زياغ ټولو څخه کي ي‪ ،‬چې په ېنادې ډول رڼااپر‬
‫اچوو‪:‬‬
‫د حاااکم ماخااذ حکاام دی‪ ،‬چ اې معنااا يااې پرېکااړه او فرمااان ورکااول دي‪،‬‬
‫همدرانګه هدف ورڅخه د امر او نهي زانون هم دی او نرعی حکام د اهلل‬
‫جاال جللااه هغااه فرمااان دی‪ ،‬چااې دهغااه پااه واساانه د بنااده ګااانو لپاااره ځينااې‬
‫افعال واجب يا مستاب ګرځول سوي دي او ځيناې ناور پارې حارام دي‪،‬‬
‫چې دغو الهي احکامو ته نرعی احکام او يا نريع‪ ،‬هم ويل کي ي‪ ،‬پاه‬
‫زااربن کااريم کااي د الهااي حاکمياا‪ ،‬او زااانون جااوړونې پااه اړه ګااڼ ناامېر‬
‫اياتونه راغلي دي‪ ،‬لکه چې اهلل سباانه وتعالی فرمايي‪:‬‬
‫َّللاُ فَأُولَئِكَ هُ ُم ْال َكافِرُونَ‬
‫َو َم ْن لَ ْم يَحْ ُك ْم بِ َما أَ ْنزَ َل َّ‬
‫باړه‪ (( :‬او کوم خلک چې د اهلل د نازل کړي زانون سره سمه فيصاله وناه‬
‫کړي‪ ،‬هم هغوی کافران دي)) په بل ځای کاي فرماايي (( هغاوی فاساقان‬
‫جال‬
‫دي )) او همدارنګه (( هغوی ظالمان دي))‪ . 1‬نو که چېرې څاو‪ ،‬د اهلل‬
‫جلله په حاکمي‪ ،‬او زانون ايمان ونه لري‪ ،‬هغه کاافردی او کاه څاو‪ ،‬پارې‬
‫ايمان هم ولري‪ ،‬ولې هغه نه عملي کوي‪ ،‬نو هغه عملاي کاافر دی‪ ،‬ناو لاه‬
‫دې ځايااه معلااومې ي‪ ،‬چااې د خاادای پااا‪ ،‬حاکمياا‪ ،‬او پااا‪ ،‬زااانون چااې‬
‫اساالمي دياان دی‪ ،‬د انسااان د فناارت او طبيعااي غوښااتنو سااره ساام هاار‬
‫اړخيز اصول‪ ،‬ناه بدلېادونکي‪ ،‬تلپااتې او د وناد د ټولاو اړخوناو لپااره‬
‫ېرښونې او زوانين لري‪ ،‬چې د انسان غوره کړناو او ځاانګړنو تاه وده او‬
‫پراختيا ورکوي‪ ،‬او په مادي او معنوي لااظ انسان هغه لوري ته سو‬
‫کااوي‪ ،‬چااې د انسااان د نااان سااره وړ او مناسااب وي‪ .‬نااو پااس انسااان بايااد‬

‫‪ -1‬د موېنا ګوهر الرحمن همغه اار‪ ،‬مخ ‪.٠٠٥-٠٧٤‬‬

‫‪98‬‬
‫يوازينی خال ‪ ،‬مالک او مقتدر ذات ته سر ټېال کړي او د هغه حاکمي‪،‬‬
‫او زاااانون پاااه وريااان تنااادي ومناااي او جهالااا‪ ،‬اوسرکااااښځ څخاااه ځاااان‬
‫و غااوري‪ ،‬ځکااه د طاااغوت څخااه انکااار د اهلل جاال جاال لااه د رالې لااي زااانون‬
‫عملي کول او د هغاه دحاکميا‪ ،‬منال دي‪ ،‬لکاه چاې اهلل ساباانه وتعاالی‬
‫فرمايي‪:‬‬
‫ك بِ ْالعُرْ َو ِة ْال ُو ْثقَى ََل ا ْن ِف َ‬
‫صا َم لَهَا‬ ‫فَ َم ْن يَ ْكفُرْ بِالطَّا ُغو ِ‬
‫ت َوي ُْؤ ِم ْن بِ َّ‬
‫اَّللِ فَقَ ِد ا ْستَ ْم َس َ‬
‫َّللاُ َس ِمي ٌع َعلِي ٌم (البقرة‪)۲٥٢ :‬‬ ‫َو َّ‬
‫باړه‪ (( :‬او هر څو‪ ،‬چې له طاغوت څخه منکر سو‪ ،‬په خدای يې ايماان‬
‫راووړ‪ ،‬ناااو پاااه تاقيا ا ساااره ياااې د خااادای پاااه ټينګاااې رساااځ منګاااولې‬
‫ولګااولې‪ ،‬چااې هېڅکلااه ناالېدونکې نااه ده او خاادای پااه هاار څااه پااوه او‬
‫اورېاادونکی دی ))(‪ .)1‬نااو لااه دې ځااای څخااه څرګنااده معلااومې ي‪ ،‬چااې د‬
‫حکام ورکولاو او زاانون جوړولااو وا‪ ،‬او اختياار دطااغوت لپااره ناادی؛‬
‫بلکې اعلی حاکمي‪ ،‬يوازې د اهلل تعالي لپاره دی اود مسالمانانو دپااره‬
‫اړين دی‪ ،‬چې د طاغوت د نچام له حاکميا‪ ،‬څخاه ځاان و غاوري؛ ځکاه‬
‫که چېرې مو د (رب) کليمې ته پاملرنه وکړو‪ ،‬نو په زاربن کاريم کاي ياې‬
‫درې ډولااه معنااا راغلااې‪ ،‬چ اې مالااک‪ ،‬پرودګااار‪ ،‬حاااکم او پادناااه ده او‬
‫مفسرين ددې معناګانو سپړنه داډول کوي‪( :‬رب) چې بېلګه يې تر ټولاو‬
‫لااوړه ده‪ ،‬حااااکم او پادنااااه دی او د هغاااه پاااه سااايادت او حاکميااا‪ ،‬کاااي‬
‫هېڅو‪ ،‬له هغه ساره مشاابه او برابار ناه دی‪ .‬د خپال مخلاو د حالا‪ ،‬ښاه‬
‫کوونکی دی او ټول هغاه نعمتوناه ياې چاې دوی تاه رالې لاي دي‪ ،‬د هغاه‬
‫مالک دی‪ ،‬چې په دې سره د الهي حاکميا‪ ،‬اباوت پاه ښاه توګاه کيادای‬

‫‪ -1‬ابو مامد ګل الرحمان حقاني‪ ،‬معرا اېسلم‪ ،‬مکتبه فاروزيه‪ ،‬ماله جنګي‪،‬‬
‫زصه خواني پېښور‪ .‬مخ ‪.٧٧٥-٧٢٦‬‬

‫‪99‬‬
 ‫سي(‪.)1‬‬
‫نو لن ه دا چی اسالمي حکوما‪ ،‬د خپال وا‪ ،‬او ازتادار خپال وناد او‬
‫فعال زوت‪ ،‬خپل مذهبي تشکيل او تنچايم او دخپلاې ښاېرازه بنادۍ پاه‬
‫لااااظ د لااوی عاارش د فرمااان روا حکوماا‪ ،‬دی‪ .‬چااې د لااوړ او برېسااي‬
‫حکوماا‪ ،‬پااه څياار د الهااي حکوماا‪ ،‬پااه نااوم ياااد سااوی دی‪ .‬نااو باااېخره‬
‫حکوم‪ ،‬يو لوړ رتبه الهي ح دی او د نړۍ د انسانانو په راټولېدو ساره‬
‫يوه ډېره ښه ټولنه منځته راوړي‪ .‬چې د خادای برېسای حکوما‪ ،‬پاه هغاه‬
‫باندې حکوم‪ ،‬کوي‪ ،‬چې دغاه حکوما‪ ،‬اهلل عزوجال ياو چاتاه ورکاولی‬
‫سي او بېرته يې ترې اخيستلی سي‪.‬‬

‫د اسلمي حکومتي نچام او د اسلمي سياس‪ ،‬دوهام اصال ناورا ده‪،‬‬

‫يااانې د اساالمي رياساا‪ ،‬مشاار بااه هاام د مساالمانانو د باااوري وکيلنااو د‬
‫تشکيل سوې نورا لخوا ټاکل کي ي او له ټاکلو څخه وروسته باه ټاولې‬
‫مهمااې او ارزښااتناکې پرېکااړې هاام ددې مجلااس لااه تايژااد نااه وروسااته‬
‫صورت نيسي‪ ،‬مسلمان سياستپوهان ناوراي‪ ،‬تاه اسالمي جمهوريا‪،‬‬
‫وايااي چااې دغلبااې او اکثرياا‪ ،‬پااه معنااا اسااتعمال سااوی دی‪ .‬د اساالمي‬
‫حکوم‪ ،‬نورا ته د نورا زربني اصنلح استعمالې ي‪ ،‬چې په لغ‪ ،‬کاي‬
‫د يااو ښااکلی او ښايسااته ناای رايسااتو تااه چااې پااه يااوې ماااددوده کااي‬
‫نغښتی وي نورا وايي(‪.)2‬او په اصنلح کاي ناورا د راياې ښاکاره کاول‬
‫دي‪ ،‬لکااه امااام راغااب اصاافهاني پااه دې اړه وايااي چااې د نااورا مفهااوم د‬

‫‪ -1‬د موېنا ګوهر الرحمن همغه اار‪ ،‬مخ ‪.٠٢٥-٠٠٠‬‬

‫‪ -2‬د موېنا ګوهر الرحمن همغه اار‪ ،‬مخ ‪.٠٤٢‬‬

‫‪111‬‬
‫رايو حاصلول دي‪ ،‬همدارنګه د ټولنې په افرادو کي هر فارد د خپال علام‬
‫او زابلي‪ ،‬سره سم خپله رايه او خياېت وړاندې کوي‪ ،‬نچريې ياو لاه بال‬
‫سره يو کيا ي او پاه پايلاه کا ي ياوه ښاه پرېکاړه منځتاه راځاي‪ ،‬ناو پاه دې‬
‫اساغ نورا د اسلمي حکوم‪ ،‬اړينه ځانګړنه ده‪ ،‬بلکې نورا په خپلاه‬
‫حکوم‪ ،‬دی‪ ،‬همدارنګه نورا د خدای عزوجل لخوا د کايژناتو ساردار‬
‫حضرت ماماد صالی اهلل علياه وسالم تاه حکام دی‪ ،‬او دا حکام د ناړۍ هغاه عچايم‬
‫الشاااان نړياااوال زاااوم لپااااره دی‪ ،‬چاااې د ساااتر عااارش څښاااتن لاااه لاااوري د‬
‫خيرالملاال خناااب ورکااړل سااوی دی‪ ،‬چااې پااه دې سااره دنااورا زانونياا‪،‬‬
‫رامنځتااه کي ا ي‪ .‬اساالمي زانونپوهااانو پااه روښااانه توګااه هغااه زااانوني‬
‫موخي چې د نورا څخه رامنځته کي ي داسې ښودلي دي‪:‬‬
‫الس‪ :‬عامه رايه يا ټولپوښتنه په نورا کي ښه څرګندې ي‪.‬‬
‫ب‪ :‬د نورا په پريکړو سره د عامه خلکو رايه ښه ډاډه کي ي‪.‬‬
‫‪ :‬د نورا پريکړه د ام‪ ،‬لپاره واجب التعميل ده‪.‬‬
‫د‪ :‬په نورا سره حکوم‪ ،‬ته ډېرې ښې ېرښوونې ېسته راځي‪.‬‬
‫ها‪ :‬په نورا سره د کړنو پايلي مثبتي وي‪.‬‬
‫لکه څرنګه چې په پورته ډول سره د نورا موخې ذکر سوې لاه دې څخاه‬
‫معلومې ي‪ ،‬چې نورا په اسلمي حکوم‪ ،‬کي خوراارزښ‪ ،‬لاري؛ ځکاه‬
‫کله چاې ياو پرمختللای حکوما‪ ،‬د خپال ولاس لپااره د امان‪ ،‬ټينګښا‪،،‬‬
‫نېکمرغځ‪ ،‬برې او سوکاله وناد غاواړي‪ ،‬د ناورا پاه پلاي کولاو ساره د‬
‫خپلااو سااتوتزو د حاال کولااو او د خپلااو فااردي او ټااولنيزو ګټااو پااه ېسااته‬
‫راوړلو ساره باري تاه رساې ي‪ ،‬لاه همادې کبلاه د اسالم ساپېڅلی نچاام د‬
‫نورا اصل ته زيات ارزښا‪ ،‬ورکاوي‪ ،‬د همادې ارزښا‪ ،‬لاه مخاې د زاربن‬
‫کريم يو سورت د نورا په ناوم نوماول ساوی دی‪ .‬لکاه چاې اهلل فرماايي‬

‫‪111‬‬
 ‫ااوهْ هُ ْم فِااي ْاْلَ ْما ِ‬
‫ار)) (( د دوی سااره پااه کااارو کااي مشااوره کااوه ))‪ .‬د‬ ‫(( َو َشا ِ‬
‫پورته‬
‫اي‪ ،‬په اړه مفسرين اساتدېل کاوي‪ ،‬چاې د ((ونااورهم)) کليماه د امار‬
‫صالی اهلل علياه‬
‫صيغه ده‪ ،‬د مشاورې حکام ورکاوي او دا حکام حضارت ماماد‬
‫وسالم تااه ځکاه ورکااړل سااوی چااې اماا‪ ،‬تاه د نااوراي‪ ،‬سلسااله اماناا‪ ،‬پاااتې‬
‫سي‪ ،‬تر څو راتلوونکي نسلونه د امري‪ ،‬په ېره وېړ نسي او د ناوراي‪،‬‬
‫او مستاکم اوسي‪ ،‬نو هر کله چې خادای‬ ‫په نرعی زاعده باندې ټېن‬
‫تعالی خپل پيغمبر حضرت مامد صلی اهلل عليه وسالم ته د خپلاو ملګارو ساره د‬
‫مشورې حکام ورکاوي‪ ،‬ناو د اسالمي حکوما‪ ،‬د ناورو حاکماانو پاه اړه‬
‫نورا تر ټولو ستره فريضه او و جيبه تشکيلوي‪ ،‬زربن کريم کي اهلل پا‪،‬‬
‫ذکاار‬ ‫پاه څنا‬ ‫د مشاورې اخيساتلو حکام د لمانځااه د ازاامې ساره څنا‬
‫کړی دی‪ ،‬داددې خبرې څرګند دليل دی‪ ،‬چې د نورا حکام د لمانځاه پاه‬
‫نان الهي فريضه اوغو حکم دی‪.‬‬
‫حضاارت مامااد صاالی اهلل عليااه وساالم د ارامااه او سااوکاله ونااد د تاار سااره کولااو‬
‫لپااااره درې نااايان ډېااار ارزښاااتناکه ښاااودلي دي‪ ،‬همدغاااه درې نااايان د‬
‫اسلمي رياس‪ ،‬او سالمې ټولنې بنسټيز نارطونه دي‪ ،‬چاې هغاه صاالح‬
‫زيادت‪ ،‬د غريبانو کفال‪ ،‬او نوراي‪ ،‬دی‪.‬‬
‫پااه نبااوي دور کااي نااورا خااورا او د تاااريخ لااري او هاام د اساالم د وخاا‪،‬‬
‫څخه د ناورا خاورا مهام مثالوناه موجاود دي‪ ،‬چاې د نماونې پاه ډول ياې‬
‫يوازې نومونه ذکر کوو‪ ،‬مثل د اذان ناورا‪ ،‬د بادر کبارا ناورا‪ ،‬د بادر د‬
‫بنديانو نورا‪ ،‬د احد نورا‪ ،‬د خناد ناورا‪ ،‬د افاک ناورا او د حاديبې‬
‫نورا او داسې نور‪...‬‬

‫‪112‬‬
‫د اسلمي حکوما‪ ،‬درېايم اصال عادال‪ ،،‬براباري او مسااوات دی‪ ،‬دا‬
‫ځکه چې د اسلم مبار‪ ،‬دين ټول بشري‪ ،‬د اهل پاه لاااظ پاه خپلاو کاي‬
‫سره مساوي بولي‪ ،‬يوازې د نېک عمل پاه کولاو ساره د دوی تار مان پاه‬
‫فضاايل‪ ،‬او بهتاارۍ زاياال دي‪ ،‬هماادا د اساالم مبااار‪ ،‬دياان دی‪ ،‬چااې د‬
‫برابرۍ او عدال‪ ،‬لاااظ ياې سااتلی دی‪ ،‬د بشار هاوا او هاوغ او نفساي‬
‫غوښتنې ددې اجازه نه ورکوي‪ ،‬چې خلک له خپل زاام‪ ،‬کاورنځ او ډلاې‬
‫سره برابر اوسي‪ ،‬ولې اسلم داسې اصول وضاعه کاړي‪ ،‬چاې انصااف او‬
‫صالی اهلل‬
‫برابري پکښي ساتل سوي وي‪ ،‬پاه همادې اسااغ حضارت ماماد‬
‫عليه وسلم فرمايي (( ټول خلک د منځې د غاښاونو پاه څېار دي او ياوازينی‬
‫معياار چاې دوی تااه فضايل‪ ،‬ورپااه برخاه کاوي‪ ،‬هغااه د الهاي احکااامو او‬
‫اوامرو تنبي او له ګناهونو څخه ځان سااتل دي )) ناور معياروناه لکاه‬
‫نواد‪ ،‬جنيس‪ ،،‬زام‪ ،‬جغرافيوي ماير‪ ،‬ټولنيز او ازتصادي حال‪ ،‬تاه د‬
‫تفو په لااظ په اسلم کي هېت ارزښ‪ ،‬ناه ساته‪ ،‬همادا علا‪ ،‬و‪ ،‬چاې د‬
‫اسلم د عدل نچام د اصاابو کرامو ترمن پاه اسالمي ټولناه کاي حااکم‬
‫وګرځېااده‪ ،‬لکااه حضاارت ابااوبکر صاادي رضاای اهلل تعااالی عنااه پااه خپلااه لااومړۍ‬
‫خنبااه کااي فرمااايي (( ای خلکااو! زه ستاسااې مشاار وټاکاال سااوم‪ ،‬خااو لااه‬
‫تاسې څخه غوره نه يم‪ ،‬که چېرته ماې پاه نېکاځ ېغ پاورې کاړ‪ ،‬ناو زماا‬
‫مرسته وکړئ او که ماې بادو تاه ازادام وکاړ‪ ،‬ناو زماا مخاه ونيساک‪ ،‬چاې‬
‫ددې څخه خپله د عدل‪ ،‬انصاف او برابرۍ هغه وازعي نکل راترسترګو‬
‫کي ي‪ ،‬چې عدل خپله د ح مناب پرېکړې ته وا ياي‪ ،‬ياانې د عادل ماناا‬
‫داده‪ ،‬چې هر چاته خپل ح ورسې ي‪ ،‬لکه امام راغاب اصافهاني داساې‬
‫فرمايي (( په مکافاتو کي د برابرۍ لااظ ساتل عدل دی‪ ،‬د نيکځ بدله‬
‫نېکي او د بادۍ بدلاه بادي ده‪ ))،‬ناو د اسالمي نچاام د ټينګښا‪ ،‬لپااره‬

‫‪113‬‬
‫عدال‪ ،‬يو ضروري او ېزمي امار دی‪ ،‬دا ځکاه چاې د زاانون پار وړانادې‬
‫دمساوات تنبي خلکو کاي خو ښاي پيادا کاوي او پاه خپلاو حقوزاو ياې‬
‫ډاډه ګرځوي او د خپل حکوم‪ ،‬د بقا احساغ يې وندی کي ي او دهغه‬
‫څخااه پااه دفااات کولااو کااي ځااان نااه سااپموي‪ ،‬هغااه دولتونااه چااې عاادل او‬
‫انصاف چلوي‪ ،‬د پاتې کيدو وړ دي‪ ،‬که څه هم کافر دي او هغه دولتوناه‬
‫چااې پااه ظلاام ېغ پااورې کااوي‪ ،‬د پايښاا‪ ،‬وړ نااه دي‪ ،‬کااه څااه هاام ښااايي‬
‫مسلمان اوسي‪.‬‬

‫دولاا‪ ،‬لااه موجودياا‪ ،‬او د حاکمااه نچااام د عاادل او‬ ‫د يااو اساالمي ټينا‬
‫انصاااااف او د وخاااا‪ ،‬د اوامااااراؤ د طاعاااا‪ ،‬او د حاکمااااانو او راعياااا‪ ،‬د‬
‫نورايي نچام څخه پرته د ياو ساالم نچاام رامنځتاه کيادل د امکاان څخاه‬
‫څرګنادوي چاې پاه مسالمانانو بانادې د‬ ‫وتلې خبره ده‪ ،‬اسلمي نصاو‬
‫خپلو اميرانو او اسلمي اومراؤ طاع‪ ،‬او تابعداري فرض ده‪ ،‬لکه چاې‬
‫زربن کريم فرمايي‬
‫ُول َوأُولِي ْاْلَ ْم ِر ِم ْن ُك ْم‬
‫َّللاَ َوأَ ِطيعُوا ال َّرس َ‬
‫يَا أَيُّهَا الَّ ِذينَ آ َمنُوا أَ ِطيعُوا َّ‬
‫باړه‪ (( :‬ای م منانو! د اهلل تعالی او د هغه د رسول اطاعا‪ ،‬وکاړئ او د‬
‫هغو مشرانو اطاع‪ ،‬وکړئ چې د تاسې څخه دي)) پاه دې اياات کريماه‬
‫کي دخدای تعالی او حضرت مامد صالی اهلل علياه وسالم او د اسالمي ټاولنې د‬
‫چارواکو لکه خلفا ‪ ،‬اميران‪ ،‬زائدين‪ ،‬واليان‪ ،‬زاضيان‪ ،‬ريژسان او هار‬
‫هغه څو‪ ،‬چې هغوی ته د مسلمانانو کارونه سپارل کي ي‪ ،‬امر منال ياې‬
‫واجااب دي‪ ،‬د زااربن کااريم ېرښااوونې او هاادايات عملااي کااول د خاادای‬
‫طاع‪ ،‬دی‪ ،‬نبوي سن‪ ،‬په عملي وندانه کاي تنبيا او نباوي اومارو تاه‬

‫‪114‬‬
‫غاااړه ايښااودل د حضاارت مامااد صاالی اهلل عليااه وساالم طاعاا‪ ،‬دی‪ ،‬د اساالمي‬
‫دول‪ ،‬پر وړاندې د خلکو منښ‪ ،‬او طاع‪ ،‬بايد د خلکو په خوښه وي‪.‬‬
‫دارنګه حضرت مامد صالی اهلل علياه وسالم فرماايي (( هار چاا چاې زماا اطاعا‪،‬‬
‫وکړ‪ ،‬په يقيني ډول يې د اهلل اطاعا‪ ،‬وکاړ‪ ،‬او هار چاا چاې زماا نافرمااني‬
‫وکړه‪ ،‬نو بې نکه د اهلل عزوجل نافرماني يې وکړه‪ ،‬او هر چا چاې د اميار‬
‫اطاع‪ ،‬وکړ‪ ،‬په حقيق‪ ،‬کاي زماا اطاعا‪ ،‬ياې وکاړ او هار چاا چاې د اميار‬
‫څخه سارغړونه وکا ړه‪ ،‬ناو باې ناکه ياې لاه ماناه سار غړولای دی‪ )) .‬ددې‬
‫عل‪ ،‬څرګند دی‪ ،‬ځکه چې پيغمبر صلی اهلل عليه وسالم د الهي احکامو د تنبي‬
‫نماينااده دی‪ ،‬د هغااه هااره خبااره الهااي پيغااام دی او د الهااي پيغااام څخااه‬
‫اطاعا‪ ،‬د اهلل جاال جللاه د اماار منلااو تاه غاااړه ايښااودل دي‪ ،‬همدانګااه امياارد‬
‫حضرت مامد صلی اهلل عليه وسلم پر ځای سياسي مشاري کاوي‪ ،‬حضارت عمار‬
‫رضی اهلل تعالی عنه د اطاعا‪ ،‬او منلاو ارزښا‪ ،‬د خپلاې ويناا پاه تار کاي داساې‬
‫بيااان کااړی دی (( ې اساالم بلجماعااع وې جماعااع باال امياار وېامياار باال‬
‫طاعع )) د اسلم وجود له يو جماع‪ ،‬څخه پرته او جماع‪ ،‬له امير څخه‬
‫بغير او د امير امارت له طاع‪ ،‬نه پرته نساي رامنځتاه کيادای‪ ،‬ناو ددې‬
‫لپااره چاې پاه اسالمي اما‪ ،‬کاي اساتقرار امان‪ ،‬ساوکالي وي‪ ،‬اسالمي‬
‫نريع‪ ،‬له استثنايي تنګو حاېتو پرته تل مسالمانان د اميار اطاعا‪ ،‬تاه‬
‫رابللي دي‪.‬‬

‫د اسلم د سياسي نچام بل اصل وزارتوناه دي‪ ،‬د وزارتوناو جاوړول پاه‬
‫هغه وخ‪ ،‬کي د دول‪ ،‬رئيس ته روا دي‪ ،‬چې پخپله اماام د اما‪ ،‬د چاارو‬
‫له کولو څخه د ډيرو الي له امله عاجز وي‪ .‬د وزير ماناا ده‪ ،‬مرساتندويه‪،‬‬
‫ملتړکونکی‪ ،‬د بار او پيټاي وړونکای او پاه سياساي اصانلح کاي ياې‬

‫‪115‬‬
‫تعريااس داسااي دی (( وزياار هغااه نارينااه دی‪ ،‬چااې د دولاا‪ ،‬رئاايس يااې د د‬
‫ولتي چارو د پرمخ بيولو لپاره ټاکي تار څاو دده د او و څخاه باار ساپک‬
‫کړي او مرسته ورسره وکړي))‪.‬‬
‫د اسلمي سياسي نچام د وزير لپاره نرطونه‪:‬‬
‫ېندي نرطونه د اسلمي سياسي نچام د وزير لپاره ټاکل سويدي‪:‬‬
‫‪ -٧‬اساالم‪ -٠ ،‬بلااوغ‪ -٢ ،‬عقاال‪ -٧ ،‬نااارينتوب‪ -٠ ،‬حرياا‪ -٩ ،،‬علاام‪-٤ ،‬‬
‫عدال‪ -٥ ،،‬د دول‪ ،‬د اسرارو ساتونکی‪ -٦ ،‬اهليا‪ ،‬او کفائيا‪ .1،‬او ياو‬
‫نمېر نور هم ټاکل سوي دي‪.‬‬

‫د اسلمي حکوم‪ ،‬نپ م اصل زضا ده‪ ،‬زضاا ياوه عرباي کلماه ده‪ ،‬چاې‬
‫زياااتې ماناګااانې لااري‪ ،‬يااوه مانااا يااې حکاام کااول دي‪ .‬پااه اصاانلح کااي‬
‫فقهااااوو زضاااا داساااي تعرياااس کړياااده (( زضاااا د ناااخړو او اختلفوناااو‬
‫ختمولااو تااه وياال کياا ي‪ ،‬يااانې د ناارعي حکاام پاار بنسااال د نااخړو او‬
‫اختلفونو پايته رسولو ته ويل کي ي))‪.2‬‬

‫‪ - 1‬زاهدي احمدزی‪ ،‬د اسلمي حکوم‪ ،‬بنسټونه‪ ،‬مخ ‪.٧٢٥-٧٢٤‬‬

‫‪ - 2‬زاهدي احمدزی‪ ،‬د اسلمي حکوم‪ ،‬بنسټونه‪ ،‬مخ ‪.٧٧٥‬‬

‫‪116‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د امپرياااااليزم اصاااانلح د ېتينااااي بااااي د (امپريااااا(‪ ))2‬څخااااه‪ ،‬چااااي د‬

‫امپراتورۍ مانا ورکوي اخيساتل ساويده‪ .‬ناو امپريااليزم هغاه حکوما‪،‬‬
‫تااه وياال کي ا ي‪ ،‬چااي د لااوی امپراتااوری خاونااد وي يااانې پاار باال هېااواد‬
‫باندي د يوه هېواد هر ډول واکمني او برېسي د امپرياليزم څخه عبارت‬
‫دی‪ .‬ځينااي اساايايې ليکااواېن بيااا يااوازي پاار باال هېااواد باناادي سياسااي‬
‫واکمني امپرياليزم بولي‪ .‬يانې کلاه چاي ياو هېاواد د بال هېاواد سياساي‬
‫وا‪ ،‬د زور د ېري په ېغ کي واخلي‪ ،‬د هغاه هېاواد سياساي خپلاواکي‬
‫او ملااي واکمنااي لااه منځااه يوسااي او هېااواد يااې د خپاال هېااواد يااوه برخااه‬
‫وګڼااي دا ډول کړنااي تااه امپرياااليزم وياال کياا ي؛ نااو هغااه سياسااا‪ ،‬او‬
‫تلنلره‪ ،‬چي موخه يې د يوي لاوی امپراتاوری جاوړول وي او د هېاواد د‬
‫پولو څخه بهر وګړي تر خپل مرکزي حکوما‪ ،‬ېنادي راولاي امپريااليزم‬
‫دی‪.‬‬
‫کله چي يو حکوم‪ ،‬د يوي لوی امپراتوری جوړول پيل کړي او د خپلاو‬
‫پولو هاخوا زياتي مځکي‪ ،‬زبيلي او وګړي ترخپال وا‪ ،‬ېنادي راولاي‪،‬‬
‫دا يوه منل سوي خبره ده‪ ،‬چي بهرني وګړي پر خپل ځان پردی واکمن ناه‬

‫(‪)1‬‬
‫‪Imperialism‬‬
‫(‪)2‬‬
‫‪- Imperia‬‬

‫‪117‬‬
‫مني؛ نو ځکه د غبرګون ېمل ګرځي او امپرياليستي سياس‪ ،‬د وګاړو د‬
‫زياتو سرښندونو ېمل ګرځي‪ .‬پار همادي بنساال امپرياليساتي سياسا‪،‬‬
‫په اخلزي ډول نيمګړی پيوندل سوی دی‪.‬‬
‫د هر هېواد ښکاره يا پال سياسي‪ ،‬مالي‪ ،‬ازتصاادي‪ ،‬فناي او کلتاوري‬
‫هڅي په بل هېواد کي نوني ده‪ ،‬چي ځيني وختونه يوازي دوساتانه اړع‬
‫ولري او ځيني وختونه بيا د پردي هېواد د کنټرولولو موخي هم پکښاي‬
‫نغښتي وي(‪.)1‬‬

‫ياااو نااامېر پوهاااان پااادي بناااد دي‪ ،‬چاااي امپريااااليزم د سااارمايه دارۍ‬
‫وروستځ پړاو دی‪ ،‬چي د نولسمي پيړۍ د پای او د نلمي پيړۍ د پيال‬
‫څخه راپيلي ي‪ .‬لينن دامپرياليزم لپااره ېنادي پنځاه ځاانګړني پاه ګوتاه‬
‫کړي دي‪:‬‬
‫‪ – ٧‬د پااانګي او توليااد تمرکااز دي حااد تااه رسااي ي‪ ،‬چااي اناصااارات پااه‬
‫ازتصاد کي ټينګه برخه واخلي‪.‬‬
‫بانکي پانګي هم منځته راځي او د بانکي‬ ‫‪ -٠‬د صنعتي پانګي ترڅن‬
‫او صنعتي پانګو د يوالي له امله د مالي اوليګارني منځته راځي‪.‬‬
‫د پاانګي صاادرولو‬ ‫‪ -٢‬د صنعتي توکو او ماوادو د صاادرولو ترڅنا‬
‫ته زيات ارزښ‪ ،‬ورکول کي ي‪.‬‬
‫‪ -٧‬د پانګوالي اناصاراتو ترمن د نړۍ مځکي ويشل کي ي‪.‬‬

‫‪٠٥‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاوالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪ ،‬انتشارات ازبال ‪٧٢٧٧‬ل‪،‬‬

‫‪118‬‬
‫‪ -٠‬پانګواله هېوادونه د نړۍ د مځکو ويش پای ته رسوي او بيرته ياې‬
‫د سرڅخه پيلوي(‪.)1‬‬

‫د امپرياليزم په اړه د بېلبېلو پوهانو لخاوا بندوناه او نچرياات ورکاړل‬

‫سوي دي‪ ،‬چې په ټوليز ډول يې پر پخوانيو او اوسنيو باندي ويشو‪:‬‬

‫امپرياااليزم پخااوانځ سياسااي مکتااب دی او پااه اړه يااې زيااات بندونااه‬

‫پايلااه‬ ‫ناتون لااري‪ .‬يااوه ډلااه خلااک امپريااليزم د انسااان د بااې پايااه حاار‬
‫بولي؛ ځکه چي دا د انسان په خټه کي اخښل ساوي دي‪ ،‬چاي خپال وا‪،‬‬
‫پراخه او پرناورو بانادي خپلاه اراده وتپاي‪ .‬دا ډلاه پوهاان پادي بناد دي‪،‬‬
‫چي انسان بايد پار ناورو انساانانو بانادي خپال وا‪ ،‬وچلاوي او د خپلاي‬
‫واکمنااځ لمنااه پراخااه کااړي‪ .‬بلااه ډلااه پوهااان‪ ،‬چااي د هندوسااتان پخااواني‬
‫ليکاااواېن هااام پکښاااي ناااامل دي د امپريااااليزم بريااااليتوب د فاااوځي‬
‫سياساا‪ ،‬پايلااه ګڼااي‪ .‬دوی پاادي بنااد دي‪ ،‬چااي ساايال هېوادونااه بايااد د‬
‫فوځي او نچامي سياس‪ ،‬د ېري خپل سيال د ځان تابچ کاړي؛ ځکاه چاي‬
‫سياېن او د ښمنان يوازي د زور او ټکولو د ېري سولي ته غاړه ايا دي‪.‬‬
‫دا ډول عقايدو د پارسيانو( هغه خلک‪ ،‬چي د پاارغ خلايج پاه نااوخوا‬
‫کي يې وند کاوه) په من کي هم نتون درلود‪.‬‬
‫د ارسنو په بند يرغليزه (تيری کونکي) جګړه بايد يوازي د هغو وګړو‬
‫پاار وړاناادي وسااي‪ ،‬چااي د غلمااځ لپاااره پياادا سااوي وي‪ .‬يااانې ټولااوا‪،‬‬

‫‪٠٥-٧٦‬‬ ‫‪ -1‬امير نيک ائين‪ ،‬وا ه های سياسي و اجتماعي‪،‬‬

‫‪119‬‬
‫(امپراتور) يوازي بايد غلمان د فوځ او زور د ېري ترخپل وا‪ ،‬ېندي‬
‫راولي‪ .‬ارسنو بيله دي حال‪ ،‬څخه امپراتوري نه خوښول؛ ځکه چي د ده‬
‫پاااه بناااد امپراتاااوري د ښااااريانو اخااال فاسااادوي‪ .‬دی زيااااتوي‪ ،‬چاااي‬
‫امپراتوري د امپراتور هېواد د خپلواکځ لپاره هم خنر دی؛ ځکاه کلاه‪،‬‬
‫چي يو دول‪ ،‬د بل دول‪ ،‬د وګړو پار وړانادي ظلام او اساتبداد روا وګڼاي‬
‫نو د خپلو خلکو لپاره هم سوله او امني‪ ،‬نسي ساتلی‪.‬‬
‫د لرغوني يونان د امپراتورۍ په وروساتيو کاي فيلساوفانو د نړياوالي‬
‫ټااولني ارمااان د برابااری پاار بنسااال منځتااه راوړ او وروسااته يااې پااه بشاار‬
‫دوسااتځ باناادي خپاال ارمااان باادل کااړ‪ .‬خااو دا مفهااوم هيڅکلااه د لرغااوني‬
‫يونان په سياسي ډګر کاي پلاي ناه کاړای ساو‪ ،‬بلکاي وروساته د لرغاوني‬
‫روم دامپراتورۍ په واسنه د عمل ډګر ته راووتی‪.‬‬

‫د امپرياليزم دتااريخ پاه او دو کاي د امپريااليزم پاه بڼاي او مننا کاي‬

‫داسااي بندونااه منځتااه ناادي راغلااي‪ ،‬چااي پخااواني بناادونو تااه باادلون‬
‫ورکړي‪ ،‬بلکي نوو پوهانو پر پخوانيو بنادونو د ناراينو د غوښاتني او‬
‫جوړراتلني پربنسال نوې معلومات ور ډير کړي دي‪ .‬د امپرياليزم پاه اړه‬
‫د نوو پوهانو بندونه په ېندي برخو کي ډلبندي کوېی سو‪:‬‬

‫د امپرياااليزم پااه اړه دازتصااادي بناادونو پااه برخااه کااي لااومړی پوښااتنه‬
‫داسي منخته راځي‪ ،‬چي بيا امپرياليزم زيات لګښ‪ ،‬کاونکی دی؟ هغاه‬
‫څو‪ ،،‬چي دي پوښاتني تاه مثبا‪ ،‬ځاواب واياې هغاه پادي بناد دي‪ ،‬چاي‬

‫‪111‬‬
‫ټول انساني او مادي سرچيني د پانګي اچاوني لاه برکتاه منځتاه راغلاي‬
‫دي او پانګه اچونه بيا د امپرياليزم لاه برکتاه پيااوړي ساويده‪ .‬خاو ددي‬
‫مخالفه ډله بيا پدي بند دي‪ ،‬چې امپرياليزم د يوي کوچنځ ډلي پاه ګټاه‬
‫کار کوي خو په ټوليز ډول د ولس ګټي نسي خوندي کوېی‪ .‬که څاه هام د‬
‫امپرياليز م ملتړ کونکې دا سياسي مکتب پاه ازتصاادي برخاه کاي هام‬
‫ګټااور ګڼااي خااو پااه ريښااتني توګااه امپرياااليزم پااه ازتصااادي برخااه کااي‬
‫اناصاري واکمن دی‪ ،‬اناصارات په هره برخاه کاي ددولا‪ ،‬سياسا‪ ،‬او‬
‫ازتصاد په خپله غي ه کي نېسي او خپلاواکې سايالځ لاه منځاه وړي‪ .‬پار‬
‫ازتصااادي ونااد باناادي د اناصاااراتو واکمنتااوب د سياسااي ځااوا‪ ،‬د‬
‫زياتيدو سره مل زياتيادونکی دی‪ ،‬ترڅاو دولتاي دساتګاه ترخپال وا‪،‬‬
‫ېندي راولي او د خپلو ګټو په موخه يې وکاروي‪ .‬د اناصاراتو پدي لاړ‬
‫کي د اناصاري امپراتورانو وا‪ ،‬د ټولنيز وند هري برخي ته ور اوړي‪.‬‬

‫يو نمېر سياسي نخصيتونه لکه (ماکيااولي)‪( ،‬سرفرانساس بايکن)‬

‫او (اودلس هټلر) د بيلبيلو دېيلو پاه وړانادي کولاو ساره دي پاايلي تاه‬
‫رساايدلي دي‪ ،‬چااي امپرياااليزم د وګااړو د طبيعااي خوځښاا‪ ،‬او وناادون‬
‫لپاره اړيان دی‪ ،‬طبيعا‪ ،‬انساانان ټاول ياو ډول نادي پياداکړي؛ ناو ځکاه‬
‫هغه څو‪ ،،‬چي تر ناورو وګاړو د غاوره ځاانګړنو لرونکای دی د هغاه امار‬
‫مناال بايااد وسااي‪ .‬خااو مننقيااان بيااا دا ډول عقايااد او دېياال نااه منااي او‬
‫وايااې‪ ،‬چااي دا غيااري مننقااي دېياال دي ددي د ابااوت لپاااره داسااي کااوم‬
‫ځانګړی دليل نتون نلري‪.‬‬

‫‪111‬‬
‫د دي بنااد پلويااان پاادي باااور دي‪ ،‬چااي د ولسااونو تاارمن د نښاالونکو‬
‫کرښو کنټرول اړيان دی؛ ښاايی امنيتاي دېيال او ياا د پردياو هېوادوناو‬
‫ېسوهني ديته زمينه برابره کړي‪ ،‬چي ولسونه د ستراتيويکو چاارو او د‬
‫دولتونااو تاارمن د پولااو د ټاااکلو څخااه بااي برخااي سااي‪ .‬هغااه څااو‪ ،‬چااي د‬
‫امپرياليزم دا موخي او ارزښا‪ ،‬ناه مناي هغاه پادي بناد دي‪ ،‬چاي امنيا‪،‬‬
‫پدي ډول ېسته نه راځي‪ ،‬بلکي دا د نا امنيو ېمل ګرځي‪ ،‬دوی دا دليل‬
‫وړاندي کوي؛ کله چي د يوه هېواد وګړي د خپلو پولو څخه بهر پر نورو‬
‫وګړو باندي څارنه کوي‪ ،‬نو لومړی د هغو خلکو سره پاه ټکار کاي راځاي‬
‫او وروسته د نا امنيو ېمل ګرځي‪ .‬د امپرياليزم د امني‪ ،‬په اړوناد باا‬
‫کي دا هم ويل کي ي‪ ،‬کله چي پر ولسونو باندي تياری وساي ناو ولساونه‬
‫خپل ارزښ‪ ،‬او حيثي‪ ،‬په نچر کي نېسي او پر وړاندي يې کلکه مباارزه‬
‫کوي‪.‬‬

‫د دي بناااد پربنساااال امپريااااليزم داساااي وسااايله ده‪ ،‬چاااي د ظاااالمو او‬

‫زورورو حکومتونو څخه د ولساونو خپلاواکي ېساته راوړي او دا د دي‬
‫ېماال ګرځااي‪ ،‬چااي پاار يااوي ساايمي غااوره پرمختللاای او عصااري تماادن‬
‫وغوړي ي‪ .‬خو ددي بند مخالفه ډله پوهان بيا وايې‪ ،‬چي دا تاش پاه ناماه‬
‫تبليغات دي ترڅو امپرياليستان خپلي تلنلري ته مشروعي‪ ،‬ورکړي‪،‬‬
‫د خلکو ملتړ تار ېساه کاړي او د اخپلاه ياو ډول امپرياليساتي سياسا‪،‬‬
‫دی(‪.)1‬‬

‫‪٤٩ -٤٢‬‬ ‫‪ -1‬فرنيد ازبال‪ ،‬مکتب های سياسي‪ ،‬تهران‪ :‬چاپ سوم ‪، ٧٢٥٤‬‬

‫‪112‬‬
‫امپرياليزم د لرغوني يونان له وخته خپل تاريخ را پيلوي او د تاريخ په‬
‫بيلبيلو پړاوونو کي ياي بيلبيلاي بڼاي د ځاان کاړي دي‪ .‬د تااريخ پاه هار‬
‫پړاو کي يې دا هڅه کړيده‪ ،‬چي خپلاه پاملرناه او څارناه پار ناورو بانادي‬
‫جاري وساتي‪.‬‬
‫په زړې نړۍ کي امپريااليزم خپال ځاان د ډيارو غټاو امپراتورياو پاه بڼاه‬
‫څرګند کړی دی او تل يې د يو داسي چا تلانلره غاوره کړياده‪ ،‬چاي ځاان‬
‫يې د يو ماذهب ياا تمادن اساتازۍ ګڼلای او ناور خلاک ياې تار خپال وا‪،‬‬
‫ېناادي راوسااتي دي‪ ،‬چااي غااوره بيلګااه يااې د لرغااوني روم د مقاادوني‬
‫سکندر (‪ ٢٢٥‬مخکي ترزي ديز) لويه امپراتوري وه‪.‬‬
‫په منځنيو پيړياو کاي د اروپاا امپريااليزم(‪٧٤٠٥-٧٧٥٥‬ز) هام د ياادوني‬
‫وړ دی‪ ،‬چي يو پراخه غځيادلی ښاکيل‪ ،‬ياي رامنځتاه کاړ‪ .‬پادي وخا‪،‬‬
‫کي ددي پر ځای‪ ،‬چي يو هېواد نړۍ راغون ه کړي‪ ،‬بلکي څو هېوادونو‬
‫ېسونه سره ورکړه او يو ګ سياسي نفوذ يې د اسيا پر ساويل او ساويل‬
‫لويااديځو ساايمو او نااوې نااړۍ باناادي خپااور کااړ‪ .‬د امپرياااليزم مکتااب د‬
‫مرکانټااااليزم ددوکتوريناااو پرماااال چمتاااو ساااو هغاااه داساااي چاااي هاااري‬
‫امپراتورۍ هڅه کول‪ ،‬چي د خپلو ښکيلکونو ساوداګري پاه خپال ېغ‬
‫کي ونيسي او ګټي يې خپلو جيبونو ته واچوي‪.‬‬
‫د (‪٧٦‬ز) پيااړۍ پااه ماان کااي د امپرياااليزم د خپلااواکې سااوداګری (فااري‬
‫ټري (‪ ))1‬بڼي سر ښکاره کاړ‪ ،‬پادي وخا‪ ،‬کاي د امپريااليزم دي بڼاي روا‬
‫وموندی که څه هم مرکانټاليزم ورسره مخالف‪ ،‬څرګند کړ‪ .‬د امپريااليزم‬
‫وناد وکاړ‪ .‬څنګاه چاي (‪٧٦‬ز) پياړۍ‬ ‫د خپلواکې سوداګرۍ بڼاي ډيار لنا‬

‫‪1‬‬
‫‪- Free Trade‬‬
‫‪113‬‬
‫پااای تااه ورساايدل سمدسااتي اروپااايې هېوادونااو پ ار زياااتو اساايايي او‬
‫اروپايې هېوادونو خپال د زبيښاا‪ ،‬لاړۍ پيال کاړه‪ ،‬پاه اروپاا کاي ډيارو‬
‫هېوادوناااو پاااه ځاااانګړي ډول انګلساااتان د ځاااانګړو ډيپلومااااټيکو او‬
‫ازتصادي بنسټونو پار بنساال خپال د وا‪ ،‬پاولي پاه غياري زاانوني ډول‬
‫پراخاه کاړي او پاار خپلاو ښااکيلکي هېوادوناو بانادي پااه غياري زااانوني‬
‫ډول خپل امرونه ومنل‪.‬‬
‫د دوهمااي نړيااوالي جګااړي څخااه وروسااته د امپراتوريااو لماان راټولااه‬
‫سول‪ ،‬خو يوه نوې ازتصادي امپراتوري راڅرګنده سول‪ ،‬چي ښه بيلګاه‬
‫يي په اوسني وخ‪ ،‬کي پر دريمي نړۍ د امريکا د نفوذ خپريدل دي‪.‬‬
‫له تاريخي اړخه امپرياليزم د ېندي ېملونو پربنسال سر راپورته کاړی‬
‫دی‪:‬‬

‫امپرياليزم د ازتصادي اړتياوو پربنسال زيات غورځنګوناه کاړي دي‪،‬‬

‫غوښتنه داوه‪ ،‬چي نور هېوادونه تر خپل وا‪ ،‬او‬ ‫د ازتصادي غورځن‬
‫کنټرول ېندي راولي ترڅو خام مواد ېسته راوړي‪ ،‬د خپلو ساوداګريزو‬
‫توکو لپاره ازتصادي بازار پيدا کړي او خپال ازتصااد پيااوړی کاړي‪ .‬د‬
‫امپرياااليزم او کاپيټاااليزم زيااات ازتصااادي بنسااټونه د(مااارکس) پاار‬
‫بندونو وېړ دي‪.‬‬

‫په ناچارۍ سره ځيناي سياساي فشاارونه د امپريااليزم د خپريادو ېمال‬

‫سويدي‪ ،‬ترڅو د نورو هېوادونو سره د سايالځ پار بنساال خپال ځاوا‪،،‬‬
‫حيثي‪ ،،‬امني‪ ،‬او ډيپلوماټيکي ګټي پراخه کړي‪ .‬د همدي غوښتنو پار‬

‫‪114‬‬
‫بنسال په (‪ ٧٦‬ز) پيړۍ کي فرانساي غوښاتل‪ ،‬چاي پاه نړيوالاه کواه خپال‬
‫نتون او اغيز وساتي‪.‬‬

‫د امپرياااليزم د خپااراوي درياام ېماال فکااري خوځښاا‪ ،‬دی د دي بنااد پاار‬

‫بنسال د يوه هېواد سياساي‪ ،‬کلتاوري او ماذهبي وا‪ ،‬هام کيادای ساي‪،‬‬
‫چااي د امپرياااليزم مفکااوره را پيااداکړي‪ .‬يااو وخاا‪ ،‬د لااويې بريټانيااا يااو‬
‫امپراتااور پااادي موخاااه امپراتاااوري جاااوړول غوښاااتل‪ ،‬چاااي دا د ساااپين‬
‫پوستو دنده ده‪ ،‬چي د نړۍ په وروسته پاته خلکاو کاي تمادن وغاوړوي‪.‬‬
‫همدارنګه د هټلر تر مشرۍ ېندي د جرمني حکوم‪ ،‬هم پدي موخه نړۍ‬
‫نيول‪ ،‬چي د جرمني نواد او کلتور تر نورو غوره والای لاري‪ .‬د امريکاا دا‬
‫هيلااه‪ ،‬چااي( نااړۍ خپلواکااه وساااتي)‪ ،‬د پخااوانځ روسااي دا هيلااه‪ ،‬چااي‬
‫د(لويديځي اروپا او دريمي نړۍ خلک بايد خپلواکي ترېساه کاړي) دا‬
‫ټولي هيلي د امپرياليزم د فکري خوځښ‪ ،‬نموني دي‪.‬‬

‫ځيني وخ‪ ،‬امپرياليزم پداسي بڼه ساره منځتاه راځاي‪ ،‬چاي زبار ځاوا‪،‬‬
‫هېوادونه نه غواړي‪ ،‬چي د وا‪ ،‬لمن پراخه کړي‪ ،‬خو په سيمه کاي کلاه‪،‬‬
‫چي د کمزورو هېوادوناو سياساي حااېت ګا وډ ساي؛ ناو دا زبار ځاوا‪،‬‬
‫هېوادونه د سيمي د ټيکاو لپاره کمزوري هېوادونه تر خپل وا‪ ،‬ېندي‬
‫راولي‪ .‬په (‪٧٦‬ز) پيړۍ کي د هندوستان د هېواد د انګلستان لخاو نياول‬

‫‪115‬‬
‫او د منځنځ اسيا هېوادونه د روسي لخوا نيول د غبرګاوني امپريااليزم‬
‫پخوانځ بيلګي دي(‪.)1‬‬

‫(‪)1‬‬
‫‪- English Wikipedia‬‬

‫‪116‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د برش ويې (لغ‪ )،‬په يونانې باه کاي د حکوما‪ ،‬پاه ماناا دی‪ ،‬انارناي‬
‫بيا د برش سرچپه مانا لري او د بي حکومتځ (بي مشره) پاه مانااده ياا د‬
‫انارنيساتانو پاه بناد د ټاولنيزو باادبختيو څخاه د خلصاون پاه مانااا ده؛‬
‫ځکااه چااي د انارناايزم پااه مساالک کااي حکوماا‪ ،‬د ټااولنيزو باادبختيو‬
‫سرچينه ګڼل کي ي او هر سياساي وا‪ ،‬پاه ټولناه کاي د ظلام او اساتبداد‬
‫ېمل ګرځي؛ نو ځکه د دوی په بند د حکوم‪ ،‬او دول‪ ،‬نتون اړين ندی‪.‬‬
‫د دي سياسي مکتب ملتړي پدي بند دي‪ ،‬چي ټولنه بايد بيله حکومته‬
‫او زانون څخه خپلي چاري پر مخ باوزي‪ .‬همدارنګاه وګاړې کاوېی ساي‪،‬‬
‫چي د ټولنيزو تړونونو پار ماال ښاه مانچم وناد ولاري او کلاه چاي پاه ياوه‬
‫ټولنه کي ټولنيز تړونونه پلي سي نو پوليس‪ ،‬زندان‪ ،‬ماکمي او ځوا‪،‬‬
‫ته اړتيا نه پيداکي ي‪ .‬د دوی په ګروهه (عقيده) خلک کوېی سي‪ ،‬چاي‬
‫ېسااونه سااره ورکااړي او کارځايونااه‪ ،‬کرهڼااه‪ ،‬پلورنځايونااه او نااور اړياان‬
‫مرکزونه په خپلواکه توګه او په پوره هم غځ سره اداره کړي‪.‬‬
‫انارنيستان حکوم‪ ،‬يوازي د بې عادالتځ د لاه منځاه وړلاو لپااره څاه‬
‫ناڅه اړين ګڼي‪ ،‬نه د ټولنيز نچم د راوستلو لپاره‪ .‬د دوی په بند دولا‪ ،‬او‬
‫سياسي وا‪ ،‬د انساان نخصاي‪ ،‬تار پښاو ېنادي کاوي او د بشاري ودي‬

‫‪1‬‬
‫‪- Anarchism‬‬
‫‪117‬‬
‫خن ا ګرځااي‪ .‬دوی پاادي تمااه دي‪ ،‬چااي ټااول هغااه ټااولنيز تړونونااه‪ ،‬چااي د‬
‫سياسي وا‪ ،‬لپاره ېسليک سوي وي له منځه وېړ ساي او بيلاه دولتاي‬
‫ملتړ څخه عادل او برابر ټولنيز تړونونه منځته راساي‪ ،‬چاي ټاول وګاړي‬
‫يې په خپله خوښه ومني(‪.)1‬‬
‫د انارنيستانو په بند انسان ښه دی او په ذاتي ډول ښه پيداساوی دی‪.‬‬
‫کيدای سي‪ ،‬چي بيله حکومته پر هغه باندي باور وسي يال تار لا ه بيلاه‬
‫حکومته انسان د ډيرو ل و بدو کارونو ېمل سي‪ .‬انارنيساتان صانعتي‬
‫ټولنااه د وګااړو د ټااولنيز ونااد د نچاام لپاااره اغيزناکااه ګڼااي‪ ،‬دوی وايااې‬
‫(صنعتي ټولنه کوېی سي‪ ،‬چي د وګاړو تارمن د تړونوناو پار ماال ټولناه‬
‫اداره کړي‪ ،‬تر څو وګړي پاه خپلواکاه توګاه د سايمي‪ ،‬نااحيي‪ ،‬تخصاص‬
‫او يابلي رناتي پار بنساال ساره ياو ساي)‪ .‬پاه همادي ډول انارنيساتان د‬
‫ټااولني بنسااټيز باادلون غااواړي‪ .‬دوی پاادي بنااد دي‪ ،‬چااي مااالي او پااوړيز‬
‫امتياازات بايااد د وګااړو تارمن لغااوه سااي تاار څاو هغااو توپيرونااو تااه ېره‬
‫هواره سي‪ ،‬چي د نخصي‪ ،‬پر بنسال منځته راځاي او پاه خپلاه خوښاه د‬
‫خلکو په منځونو کي منل کي ي‪.‬‬
‫کاااه څاااه هااام زياااات انارنيساااتان ځانوناااه سوساليساااتان ګڼاااي‪ ،‬خاااو د‬
‫حکوم‪ ،،‬مقننې زوې يا په ټوليز ډول د سياسي وا‪ ،‬پاه ناه منلاو ساره د‬
‫ليبراېنااو‪ ،‬سوساليسااتانو او نااورو سااره تااوپير لااري‪ .‬انارنيسااتان ډياار‬
‫هڅاناااد دي او هڅاااه کاااوي‪ ،‬چاااي د خپلاااي عقيااادي د خپاااراوي لپااااره د‬
‫تبليغاتو‪ ،‬بيانيو‪ ،‬مچاهرو‪ ،‬اعتصاابونو او ناورو سياساي ېرو او هڅاو‬
‫څخه ګټه واخلي‪.‬‬

‫‪٢٢‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاوالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪ ،‬انتشارات ازبال ‪٧٢٧٧‬ل‪،‬‬

‫‪118‬‬
‫همدارنګه زيات وخ‪ ،‬انارنيستان ځانوناه انقلبياان هام باولي‪ ،‬خاو د‬
‫دوی په منځونو کي د تلنلرو د پلي کولو پر سر باندي يو نمېر بنسټيز‬
‫ټکرونه نتون لري‪ .‬يانې يونامېر انارنيساتان ساوله غوښاتونکې دي‪،‬‬
‫دا ډله کسان غواړي‪ ،‬چي خپلي هڅي د تشوي ‪ ،‬ساوله ييازو ېرو چاارو‬
‫او بيله تنادېري غبرګاون څخاه پلاي کاړي‪ .‬خاو بلاه ډلاه بياا غاواړي‪ ،‬چاي‬
‫خپلي هڅي د فوځي عملياتو او تندېرۍ په بڼه پلي کړي‪.‬‬
‫ياوه ډلااه انارنيسااتان پادي بنااد دي‪ ،‬چااي پااه ټولناه کااي بايااد د کااارګرو‬
‫ټولني رامنځتاه ساي‪ ،‬چاي دي ډلاي تاه (سان يکايې) انارنيساتان ويال‬
‫کي ي‪ ،‬د دوی په بند د کاارګرو دا ډلاي کاوېی ساي‪ ،‬چاي بيلاه دولتاه پاه‬
‫ټولنه کي نچم راولي او د يوي داسي ټولني لپاره مبارزه وکاړي‪ ،‬چاي پاه‬
‫صنفي ډول د کاارګرو لخاوا اداره کيا ي‪ .‬همدارنګاه کاارګر باياد د ټولاو‬
‫توليدي بنسټونو چوپړ پر خپله غاړه واخلي‪ ،‬تر څو د نخصاي مالکاانو‬
‫د ېسه ووځي او کاارګران باياد پخپلاه توليادي صانعتي موسساي اداره‬
‫کړي‪ .‬په هرکلې او ښارکښي بايد د سن يکايانو د استازو جرګي جاوړې‬
‫سي ترڅو د سيمي د سياس‪ ،‬پر بنسال ازتصادي هم غي رامنځته سي‪.‬‬
‫انارنيستان په هر ډول ټولنيزو نراينو کي د دولا‪ ،‬ناتون او ګونادي‬
‫مشرتوب نه مني‪ ،‬سره د دي چي د دول‪ ،‬نتون نه مناي د هار ډول ټاولنيز‬
‫او دينااي سااازمان پااه خاالف هاام دي‪ .‬دوی د دي دلياال پاار بنسااال‪ ،‬چااي‬
‫‪ ،‬ياوالي او د ملاي موخاو‬ ‫انسانان خپلاوا‪ ،‬دي؛ ناو د هار ډول غورځنا‬
‫لپاره د هڅو پر وړاندي دري ي او تار ډلياز کاار وګړيز(انفارادي) کاار تاه‬
‫غوره والی ورکوي‪.‬‬
‫انارنيستان سره د دي‪ ،‬چي دول‪ ،‬او سياسي وا‪ ،‬ناه مناي خاو بياا هام‬
‫بي نچمه ټولنه نه غواړي‪ .‬دوی د داسي نچام په لټه کي دي‪ ،‬چاي د وګاړو‬

‫‪119‬‬
‫خپلاواکي وسااتي او پاه ټولناه کاي نچاام راولاي‪ .‬د دوی پاه بناد انساان پااه‬
‫بنسټيز او ذاتي ډول خپلوا‪ ،‬پيدا سوی دی او باياد پاه ياوي داساي باي‬
‫زانونه او بي دولته ټولنه کي وند وکړي‪ ،‬چي خپلي خپلاواکځ وسااتي‪.‬‬
‫هاام‬ ‫سااربيره پااردي وګااړي پااه خپلواکااه ټولنااه کااي ازتصااادي پرمخت ا‬
‫کوېی سي‪ .‬همدارنګه هغه څه چي نن يې دول‪ ،‬په زور سرته رسوي هغه‬
‫وګااړي کااوېی سااي‪ ،‬چااي پااه خپلااه خوښااه ( پااه داوطلبانااه) توګااه ساارته‬
‫ورسوي‪ .‬انارنيستان ځيني فرعي څانګي هم لري خو ټوله د دول‪ ،‬په نه‬
‫نااااتون سااااره هم غااااي دي‪ .‬دوی د هاااار ډول دولاااا‪ ،‬پااااه خاااالف دي او‬
‫ډيموکراسي د اکثري‪ ،‬استبداد ګڼي(‪.)1‬‬

‫د انارنيزم د مکتب تاريخي ريښي د يونان ناامتو فيلساوف (زناو) تاه‬

‫رسي ي؛ ځکه نو دا مکتب د لرغونو سياسي مکتبونو څخه ګاڼلی ساو‬
‫او په لومړي ځل په لرغوني يونان کي د دي مکتب بندوناه څرګناد ساوي‬
‫دي‪ .‬انارناايزم پااه لومړيااو کااي د لرغااوني يونااان د فلساافي او سياسااي‬
‫مکتبونو څخاه ګڼال کيادی‪ ،‬خاو د مسايا‪ ،‬د پيال ساره سام د انارنايزم‬
‫بندونه او عقايد په هغه کي هم وبريښايدل‪ .‬همدارنګاه پاه معاصار وخا‪،‬‬
‫کي د انګلستان پاه (پروټساټانال) ماذهب کاي ياې هام ېره پياداکړه او د‬
‫نړۍ په ګوټ ګوټ کي د دي مذهب په کوچنيو ډلګيو کي د دي سياسي‬
‫مکتب بندونه او تلنلري خپري سولي‪.‬‬
‫پاااه (‪٧٥‬ز) پياااړۍ کاااي د انارنااايزم ګروهاااه (عقياااده) د دو فرانساااوي‬
‫ليکواېنو په واسانه‪ ،‬چاي (رابلاه) او (فنلاون) نوميادل وساپړل او بياان‬
‫سااول او روڼ بناادو تااه وروپيوناادل سااول‪ .‬د انارناايزم تاار ټولااو مهاام او‬

‫‪٩٥-٠٦‬‬ ‫‪ -1‬فرنيد ازبال‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٥٤ ،‬ش‪،‬‬

‫‪121‬‬
‫لومړنځ سپړنه (تفسير) يوه انګريزي ليکوال (ويليام ګادوين) پاه خپال‬
‫کتاب (د سياسي عدال‪ ،‬د برونو په اړه څيړنه) کي وړانادي کاړه‪ .‬کاه څاه‬
‫هم ګدوين پدي کتاب کي د انارنايزم اصانلح ناده کاارولي‪ ،‬خاو د باي‬
‫دولته ټولني څخه‪ ،‬چي د کوچنيو ټولنيزو جوړښتونو څخاه جاوړه ساوي‬
‫وي ملتړ يې کړی‪ ،‬چي پدي ټولنو کي به مال د هغه چا پاه برخاه کيا ي‪،‬‬
‫چي اړتيا ورته لاري‪ .‬د دي سياساي ساپړني اغيزناکاه ټکای داو‪ ،‬چاي پار‬
‫کارګرو او ګ کار باندي يې زيات ټينګار کړی دی(‪.)1‬‬
‫د انارنيزم د سياسي مسلک يو بل ستر مخکک‪ ،‬چي د نوې انارنيزم‬
‫د پاالر پااه نامااه هاام يااادي ي (جااوزوف پااروډن) دی‪ .‬د نولساامي پيااړۍ د‬
‫انارنيزم دوره د پروډن ترېرښونو ېندي په ساده بڼه څرګناده ساول‪ .‬دی‬
‫د انارنااايزم د پااالر پاااه ناماااه هااام وپيونااادل ساااو‪ .‬د فرانساااي پاااه هغاااه‬
‫سوسياليسااتي خوځښاا‪ ،‬کااي چااي پااه (‪٧٥٧٥‬ز) کااال کااي پاايک سااو ده‬
‫ډيري افراطي خپروني او هڅي د خلکو د (اواز) په نامه وکړي‪.‬‬
‫د (‪٧٦‬ز) پيړۍ په پای او د (‪٠٥‬ز) پيړۍ په سرکښي زيات نمېر افراطي‬
‫انارنيسااتي عقايااد پياادا سااول او د واکمنااانو او جنراېنااو د پټااو و نااو‬
‫(ترور) تلنلره يې ومنال‪ ،‬لاه همادي کبلاه وروساته د اولاس پاه باه دغاه‬
‫مسلک ته د اړودوړ او و نو مسلک وويل سو‪ .‬خو پاه حقيقا‪ ،‬کاي دغاه‬
‫سياسي تلنلره سرکښه او بي فلسفي تلنلره نده‪.‬‬
‫انارنيزم لاه سياساي او ازتصاادي اړخاه پار (سان يکاليزم) بانادي هام‬
‫اغيزښيندلی دی‪ ،‬چي يونامېر څيړونکاي ورتاه (اناارکو سان يکاليزم)‬
‫وايې‪ .‬د ځينو ليکواېنو په بند د روساي ناامتو نااعر (تولساتوي) هام د‬
‫انارنيزم تلنلره خوښول‪ ،‬خو د انارنيزم د تندېرۍ سره يې ناه لګيادل‪.‬‬

‫‪٩٧‬‬ ‫‪ -1‬فرنيد ازبال‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٥٤ ،‬ش‪،‬‬

‫‪121‬‬
‫خو سان يکاليزم بياا د انارنايزم تنادېري منلاې وه او د خپلاي پاليساځ‬
‫يوه برخه يې ګرځولي وه‪.‬‬
‫د انګلسااتان نااامتو فيلسااوف (هارولاا ېسااکي) پااه خپاال پلااوراليزم‬
‫فرضيه کي د اصلحاتو غوښتونکی و‪ .‬ده په ټوليز ډول د فردي‪ ،‬ساپړنه‬
‫وکړه او د ده دا سپړنه په مشروطه انارنيزم باندي وپيوندل سول‪.‬‬
‫د انارناايزم پااه تاااريخ کااي څااو واره انارنيسااتان او کمونيسااتان پااه‬
‫انقلبونو او کورنيو جګړو کي سره يو سوي دي‪ ،‬خو په پای کاي ياې پاه‬
‫د ښمنځ سره هغه يوالې ته د پای ټکای ايښای دی‪ .‬د بيلګاي پاه توګاه پاه‬
‫(‪٧٦٧٥‬ز) کاااال کاااي پاااه مساااکو کاااي د (تروتساااکي) پاااه امااار بانااادي د‬
‫انارنيسااتانو ټااول امرورکااونکي مرکزونااه تاار يرغاال ېناادي راغلااه او د‬
‫انارنيستانو ټولي هڅاي ياې لاه منځاه ياوړلي‪ .‬پاه (‪٢٦-٧٦٢٩‬ز) کلوناو‬
‫کي د اسپانيا په کورنيو جګړو کي انارنيستان او کمونيستان دواړه د‬
‫ښورښيانو پر وړاندي د (جنرال فرانسيسکو فرانکو) په ملتړ يوماوټې‬
‫سول او د اسپانيا د حکوم‪ ،‬څخه يې ملتړ وکړ‪ .‬خو پاه پاای کاي د دوی‬
‫پاه منځونااو کاي د ښاامنيو ساار راپورتاه کااړ او د انارنيساتانو پااه ټکولااو‬
‫باندي دا يوالی هم پای ته ورسيدی او د دي يوالي نه ناتون د فرانکاو د‬
‫برياليتوب لوی ېمل وګرځيدی‪.‬‬
‫کااه څااه هاام انارناايزم د سياسااي خوځښاا‪ ،‬لااه مخااي د ناالمي پيااړۍ پااه‬
‫نيمااايې کااي د پښااو څخااه ولوياادی‪ ،‬خااو د هغااه معنااوي اغيااز پااه غيااري‬
‫مساااتقيم ډول ساااره اداماااه پياااداکړه‪ .‬د (‪٧٦٠٥‬ز) کلوناااو پاااه پاااای کاااي‬
‫انارنيسااتانو د خپلااو عقاياادو د خپااراوي لپاااره د انساااني هڅااو ټااولي‬

‫‪122‬‬
‫برخي تر فشار ېندي راوستلي‪ ،‬چي پاه همادي وخا‪ ،‬کاي د پلاوراليزم د‬
‫پلويانو سره يې سياسي پيوستون پيداکړ(‪.)1‬‬

‫‪.٢٧-٢٢‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٧٧ ،‬ش‪،‬‬

‫‪123‬‬
 ‫‪1‬‬

‫انټرنيشنليزم هغه سياسي فرضايه او تلانلره ده‪ ،‬چاي غاواړي د ناړۍ د‬

‫نورو ولسونو په من کي دخپل ولس ګټي وساتي‪ ،‬دوی د هغو وګړو پاه‬
‫خلف دي‪ ،‬چي د نړۍ د ولساونو تارمن پاولي لاه منځاه وړي او ناړۍ پاه‬
‫کلي باندي بدلوي(‪.)2‬‬
‫د انټر نيشنليزم سياسي تلنلره د نيشنليزم پر وړاندي دريا لاري او د‬
‫نړيوال دول‪ ،‬د جوړيدو پر بندونو بانادي وېړه ده‪ .‬ددي سياساي مکتاب‬
‫پر بنسال ولساونه باياد پاه نړيوالاه کواه ساره همغااړې ساي ترڅاو د ټاول‬
‫بشري‪ ،‬ښيګڼي او سوکالی وساتل سي‪.‬‬
‫انټرنيشنلستان پادي بناد دي‪ ،‬چاي د ياو لاوی نړياوال دولا‪ ،‬باياد جاوړ‬
‫سي او د نړۍ ټول کوچني دولتونه به بيله دي‪ ،‬چي حقوزي نخصاي‪ ،‬او‬
‫يا هم خپلواکځ يې ترپښو ېندي سي‪ ،‬ددي لاوی دولا‪ ،‬غړيتاوب ولاري‬
‫او دا دول‪ ،‬به پر ټولو دولتونو باندي واکمن وي‪ .‬پدي وروستيو پيړياو‬
‫کااي د داډول دولاا‪ ،‬د جوړياادو لپاااره زيااات وړانديزونااه سااويدي‪ ،‬چااي‬
‫غوره بيلګه يې د ملګرو ملتونو سازمان او هم د ناټو تړون دی‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Internationalism.‬‬
‫وا ه های مکتبهای (سياسي‪ ،‬فرهنګي‪ ،‬مذهبي‪،‬‬ ‫‪ -2‬امير مسعود خدايار‪ ،‬فرهن‬
‫‪.٠٤‬‬ ‫فلسفي‪ ،‬هنري) انتشارات‪ :‬مامد حسن‪/‬کابل‪٧٢٩٤ ،‬ش‪،‬‬

‫‪124‬‬
‫انټرنيشنليستان د نړيوال دول‪ ،‬د جوړيدو لپاره داساي دليال وړانادي‬
‫کوي‪ ،‬چي ننځ نړۍ په يوه کلي باندي بدليادونکي ده او د ليا د د زيااتو‬
‫وسااايلو د نااتون لااه املااه د نااړۍ ولسااونه ډياار سااره نيااودي سااويدي‪ ،‬لااه‬
‫همدي کبله بايد د ټولو انسانانو لپاره هم يو نړيوال دولا‪ ،‬ناتون ولاري‪.‬‬
‫خو د انټرنيشنليستانو ددي ارمان په مخکي پراته خن ونه بيا تار اوساه‬
‫ډير پياوړي دي‪ ،‬دا خن ونه عبارت دي له‪ :‬په ولساونو کاي دملاي ګټاو د‬
‫پياوړتيااا روحيااه‪ ،‬سياسااي او ازتصااادي ګټااي او نچااامي غوښااتني‪ ،‬د‬
‫د تناساب نشاتوالی‪ ،‬ياانې د ناړۍ ياو نامېر‬ ‫نړۍ د ولساونو د پرمختا‬
‫ولسااونه زيااات پرمختللااي دي او ځينااي نااور يااې بيااا پااه علمااي ‪،‬فنااي‪،‬‬
‫ازتصااادي او صاانعتي برخااه کااي ډياار ناااته پاتااه دي او همدارنګااه پااه‬
‫نړيوالاااه کواااه د بيلبيلاااو سياساااي مکتبوناااو او فلسااافو ناااتون لکاااه د‬
‫ايټالياااااا‪ ،‬جرمناااااي او اساااااپانيا فانااااايزم‪ ،‬د امريکاااااا او انګلساااااتان‬
‫ډيموکراسي‪ ،‬دروسي کمونيزم‪ ...‬او داسي نور(‪.)1‬‬

‫د کااارګرانو انټرنيشاانليزم د (‪٧٦‬ز) پيااړۍ پااه پااای او د (‪٠٥‬ز) پيااړۍ پااه‬

‫لومړيو کي رامنځتاه ساو‪ .‬دا انټرنيشانليزم پاه نړيوالاه کواه د کاارګرانو‬
‫لخااوا د مارکساايزم پاار بنسااال راپورتااه سااو‪ .‬دا انټاار نيشاانليزم پااه درو‬
‫بيلبيلو پړاونو کي رامنځته سو‪ ،‬چي په ېندي ډول يې هر پاړاو پاه لنا‬
‫ډول لولو‪:‬‬

‫‪٢٠‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٧٧ ،‬کال‪،‬‬

‫‪125‬‬
‫د کااارګرانو لااومړی انټاار نيشاانليزم د کااارل مااارکس لخااوا پااه (‪ ٧٥٩٧‬د‬
‫سااپټامبر پاار ‪ ٠٥‬نيټااه) جااوړ سااو‪ .‬دا پداسااي حااال کااي جااوړ سااو‪ ،‬چااي‬
‫مارکس او انګلز د کلوناو راهيساي د کاارګرانو د انقالب او برياا دپااره‬
‫مبارزه کول‪ ،‬چي دا انټرنيشانليزم ددوی د مباارزي مهماه ېساته راوړناه‬
‫وه‪.‬‬
‫د (‪٧٦‬ز) پيړۍ په دوهمه نيمايې کاي پاانګوالې نچاام زياات پرمختا‬
‫ددي ېمل سو‪ ،‬چي کارګران ېسونه سره ورکړي او د‬ ‫وکړ‪ ،‬دا پرمخت‬
‫خپلو حقوزو د ساتني د پااره د پاانګوالې نچاام پار وړانادي مباارزه پيال‬
‫کړي‪ .‬همغه و‪ ،‬چي د کارګرانو د انټرنيشنليزم د پاره د مارکس او انګلاز‬
‫هڅاو دا پايلااه ورکااړه‪ ،‬چااي کااارګران سااره راټااول کااړي او د لااومړی پااړاو‬
‫بنسااال کښااې دي‪ ،‬ددي پااړاو اعلميااه مااارکس وليکاال‪ ،‬چااي پااه هماادي‬
‫پيړۍ کي په کارګري (پرولتاريايې) انقلب باندي بدل سو‪ ،‬چاي موخاه‬
‫يې د پانګوالې نچام نړول او د کارګرانو د نچام جوړول وه‪.‬‬
‫د کااارګرانو د انټرنيشاانليزم پااه هماادي لااومړی پااړاو کااي زيااات ناامېر‬
‫کارګري ګوندونه د نړۍ په بيلبيلو هېوادونو کاي ددي انټرنيشانليزم د‬
‫څانګو پاه بڼاه رامنځتاه ساول او د دوو (‪ )٠‬کلوناو څخاه پاه لا وخا‪ ،‬کاي‬
‫پنځه ويش‪ )٠٠( ،‬کاارګري ساازمانونه پاه اروپاا او پاه ناورو لوياو وچاو‬
‫کي رامنځته سول‪.‬‬
‫مااارکس د هماادي لااومړی پااړاو پااه ټااول وخاا‪ ،‬کااي د کااارګرانو د انټاار‬
‫نيشنليزم د عمومي نورا غړی و او د انګلز سره يوځای يې د باور وازي‬
‫پروړاندي سخته مبارزه کول‪.‬‬

‫‪126‬‬
‫د لومړی انټرنيشنليزم مهمي غون ي د (‪٧٥٩٩‬ز) کال څخه وروساته پاه‬
‫کال کي يوار په نيوا‪ ،‬لوزان‪ ،‬بروکسل او بازل ښارونو کي جوړيدلي‪.‬‬
‫په پاريس کي د کارګرانو د مبارزي د ماتي څخه وروسته د کارګرانو د‬
‫انټر نيشنليزم لومړی پړاو هم د خن ونو سره مخ ساو‪ ،‬همغاه و‪ ،‬چاي ناور‬
‫يې په اروپا کي د مرکز دپاره ځای نه و‪ ،‬له همدي کبله پاه (‪٧٥٤٠‬ز) کاال‬
‫کي داسي پريکړه وسوه‪ ،‬چي ددي انټرنيشنليزم مرکز باه نيوياار‪ ،‬ښاار‬
‫ته لي دول کي ي‪ ،‬چي په نيويار‪ ،‬کي د څلورو کلوناو څخاه وروساته پاه‬
‫رسمي ډول دا لومړی پړاو منال سو‪.‬‬

‫لکه مخکي‪ ،‬چي مو وويل د انټر نيشانليزم پاه لاومړې پاړاو کاي د ناړۍ‬
‫په ګوټ ګاوټ کاي د کاارګرانو ګوندوناه او ساازمانونه رامنځتاه ساول‪،‬‬
‫چي د مارکسيستي او سوسياليستي عقايدو پر بنسال يې هڅي کاولي‪.‬‬
‫کله چي د کارګرانو د انټرنيشنليزم لومړی پړاو په نيويار‪ ،‬کي پاای تاه‬
‫ورساايدی‪ ،‬د يوڅااه وخاا‪ ،‬دپاااره دوی سااره تياا‪ ،‬او پاار‪ ،‬سااول او ددوی‬
‫سازمانونو او ګوندونو پاه نړيوالاه کواه ېغ ناه و ساره ورکاړی‪ ،‬خاو پاه‬
‫(‪٧٥٥٦‬ز) کال کي ياوار بياا د ناړۍ سوسياليساتي ګوندوناه ساره راټاول‬
‫ساااول او پاااه پااااريس کاااي ياااې لوياااه غونا ا ه وکاااړه‪ ،‬چاااي د ناااړۍ ټولاااو‬
‫سوسياليستي ګوندونو پکښي ګ ون کړی و‪ .‬همغاه و‪ ،‬چاي ياو ځال بياا‬
‫يااااې د کااااارګرانو د انټرنيشاااانليزم لپاااااره بنسااااال کښېښااااودی او ددي‬
‫انټرنيشنليزم دوهم پړاو پيل سو‪.‬‬
‫د انټر نيشنليزم ددوهم پړاو مشري انګلز کاول او ناپ کاله ياې مشاري‬
‫پر غاړه وه‪ ،‬چي بنساال ياې پار مارکسيساتي عقايادو بانادي وېړ و‪ .‬دي‬

‫‪127‬‬
‫دوهاام پااړاو د نااړۍ د سوسياليسااتي ګوناادونو پااه پياوړتيااا کااي زياتااه‬
‫مرسته وکاړه او دناړۍ پاه ګاوټ ګاوټ کاي سوسياليساتي ګونادونو وده‬
‫وکړه‪.‬‬
‫څخاه وروساته ددي بنساال مشاري‬ ‫کله چاي انګلاز ماړ ساو‪ ،‬دده د مار‬
‫اپورچينيستانو په غاړه واخيستل‪ ،‬چاي کارار کارار ياې دي بنساال تاه د‬
‫بور وازی بندونه هم ورننويستل‪ .‬همغه و‪ ،‬چي د بور وازۍ د بندونو پاه‬
‫ننوتلو سره د دوهم انټر نيشنليزم هڅي او فعاليتوناه د ننګوناو ساره ماخ‬
‫سول او کرار سول‪ ،‬خو بيا هم يو نمېر ګوندونه لکه د روساي بلشاويک‬
‫ګوند مارکسيستي تلنلرو ته وفااداره پاتاه ساول او د اپورچينيساتانو‬
‫سااره يااې سااخته مبااارزه وکااړه‪ .‬هماادا مبااارزه ددي ېماال سااول‪ ،‬چااي پاادي‬
‫کااي دري ډولااه ډلااې رامنځتااه سااولي لکااه ښااځ ېسااي ډلااه‬ ‫غورځناا‬
‫(سوسااااايال نوئينساااااتان)‪ ،‬مااااانځلرې ډلاااااه او کااااايڼ ېساااااي ډلاااااه‬
‫(انټرنيشنليستان)‪.‬‬
‫لااومړی نړيوالااه جګااړه‪ ،‬د دوهاام انټرنيشاانليزم د مشاارانو خياناا‪ ،‬او د‬
‫د برونااو تاار پښااو ېناادي‬ ‫رفورميسااتانو د مشاارانو لخااوا ددي غورځنا‬
‫کول‪ ،‬ددي ېمل سول‪ ،‬چي دوهم انټرنيشنليزم وپانل ساي او پار زيااتو‬
‫ټولنو او ګوندونو باندي وويشل سي‪ .‬همغه و‪ ،‬چي په (‪٧٦٧٠‬ز) کال کاي‬
‫په سويس کي د انټرنيشنليزم ټولنه رامنځته سول‪ ،‬چي مشري ياې ليانن‬
‫کول‪ ،‬چي پاه پايلاه کاي ياې پاه (‪٧٦٧٤‬ز) کاال کاي د روساي لاوی انقالب‬
‫رامنځته کړ او د انقلب څخاه وروساته ياې د کماونيزم ناوم ځانتاه غاوره‬
‫کړ‪.‬‬

‫‪128‬‬
‫د انټرنيشاانليزم درياام پااړاو پااه کمونيسااتي انټاار نيشاانليزم باناادي هاام‬
‫پيوندل کي ي‪ ،‬چي د دوهم انټرنيشنليزم د پاته ساوو انقلباي ګونادونو‬
‫څخه جوړ ساو او د (‪٧٦٧٦‬ز) څخاه بياا تار (‪٧٦٧٢‬ز) کاال پاوري ياې دوام‬
‫وکړ‪ .‬ددي پړاو لاومړی غونا ه پاه (‪ )٧٦٧٦‬کاال کاي وساوه‪ ،‬چاي د ناړۍ د‬
‫ديرنو (‪ )٢٥‬هېوادوناو کمونيساتي ګونادونو برخاه پکښاي درلاوده‪ .‬کاه‬
‫څه هم ددي غون ي څخه مخکي د همدي کال د جون پر اتمه نيټه د ليانن‬
‫پااه مشااری د اتااو هېوادونااو پااه ګ ا ون جااوړه سااوي وه‪ ،‬چااي د نااړۍ ټااول‬
‫کارګري ګوندوناه ياې د وا‪ ،‬اخيساتلو تاه وهڅاول‪ ،‬خاو رسامي او لوياه‬
‫غوڼده يې د جون پر اتمه نيټه باندي وه(‪.)1‬‬

‫انټرنيشااانليزم ډياااري لرغاااوني ريښاااي لاااري‪ ،‬چاااي د لرغاااونې يوناااان د‬

‫فيلسوفانو او پوهانو لخوا ډيري اناري ورته سويدي‪ .‬د تاريخ پاه پااڼو‬
‫کي د انټر نيشنليزم لومړی نښي د لرغوني يونان د روازياانو فلسافي تاه‬
‫رسي ي‪ .‬د روازيانو نامتو مخکښانو (زنو) او (کريس يوغ) به ويال ((د‬
‫نړۍ وګړې د يوي نړيوالي ټاولني غاړي دي او همادي نړياوالي ټاولني تاه‬
‫مسولي‪ ،‬لري‪ ،‬ددي نړيوالي ټولني زوانين طبيعي زوانين دي‪ ،‬چي امار‬
‫منل يې اړين دی او دا نړيواله ټولنه پر ټولو وګړو باندي واکمنه ده))‪.‬‬
‫روازيان د نيشنليزم مخالس وه او ويل يې (( د هري ټولني زانون بايد د‬
‫بشري ټولني د عمومي زانون او طبيعي زانون سره ورتاه والای ولاري))‪.‬‬

‫‪٢٥-٠٩‬‬ ‫‪ -1‬اميرنيک ائين‪ ،‬وا ه های سياسي و اجتماعي‪،‬‬

‫‪129‬‬
‫دوی د بشري ټولني عمومي زاانون او طبيعاي زاانون تاه نړياوال زاوانين‬
‫ويل‪ .‬همدارنګه د نړيوال تابع‪ ،‬د اصنلح رامنځته کونکي هام دوی وه‬
‫او د يوه ځانګړې هېواد د تابعي‪ ،‬ساره مخاالس وه‪ ،‬ټاول خلاک ياې ياو د‬
‫بل وړونه او په حقوزو کي سره مساوي ګڼل‪.‬‬
‫پر روازياانو ساربيره اپيکورياانو هام د بشار د ورورګلاوۍ پار بر بانادي‬
‫باور درلودی‪ ،‬خو ددوی باور د روازيانو په څير افراطي نه و‪.‬‬
‫همدارنګااه سيساارو د زي ديااز کااال څخااه يااوه پيااړۍ مخکااې خلااک د‬
‫نړياااوالي ټاااولني غړيتاااوب تاااه راووبلااال‪ ،‬ده ددي دپااااره د (کامنولاااال)‬
‫ځانګړي اصنلح وکارول‪ .‬ده ويل خلک پاه حقوزاو‪ ،‬پوهاه او عقال کاي‬
‫سااره مساااوي دي‪ ،‬هاار وګااړی يااې ددوو ټولنااو لااومړی دولاا‪ ،‬او دوهاام‬
‫نړيوالااه ټااولني‪ ،‬غااړی بلاای‪ .‬همدارنګااه ده پااه يااوه وخاا‪ ،‬کااي وګااړي ددوه‬
‫ډوله زوانينو تابچ ګڼل‪ ،‬چي لومړی يې د دول‪ ،‬زانون او دوهم يي د نړۍ‬
‫زانون دی‪ ،‬ده د نړۍ زانون د دول‪ ،‬پر زانون باندي لاوړ ګڼای او د دولا‪،‬‬
‫زانون يې نيمګړی ګڼي‪.‬‬
‫په پنځمه زي ديزه پيړۍ کي (سان اګوساټن) پار نړياوال عادال‪ ،‬او نچام‬
‫باندي باور درلودی‪ ،‬چي هغه تاه ياې (د خادای اراده) ويال او خلاک ياې‬
‫ددي ډول نړيوال نچم منلو ته رابلل‪ .‬ده ويل نړيواله ټولنه پر دول‪ ،‬باندي‬
‫غوره ده او د دولتونو څخاه جاوړه ده‪ ،‬نړيوالاه ټولناه کُال ده او دولا‪ ،‬جاز‬
‫دی‪ .‬خلک بايد د دولتونو سره اړيکې ونکوي او د نړيوالې ټولني ساره‬
‫اړيکې پيداکړي همدارنګه د نړۍ ټول خلک سره وروڼه دي او په ساوله‬
‫کي بايد وند وکړي‪.‬‬
‫په منځنيو پيړيو کي کله چي پاپان پار اروپاا بانادي واکمان وه‪ ،‬خلاک‬
‫يې ديته نه پريښول‪ ،‬چاي د ناړۍ پاه اړه فکار وکاړي‪ ،‬دوی ياوازي خلاک‬

‫‪131‬‬
‫دخپلو امرونو په منلو باندي اړ کول‪ ،‬پدي وخ‪ ،‬په اروپاا کاي د جهالا‪،‬‬
‫توري تياري خپري وي‪ .‬خو کله چي د اسلم مباار‪ ،‬ديان پار ناړۍ بانادي‬
‫خپور سو‪ ،‬وګړي يې ورورولځ او يوالي ته راوبلال‪ ،‬د تااوتريخوالي پار‬
‫وړاندي يې ټينګه مبارزه وکړه او د نړۍ ټول مسلمانان ياې وروڼاه وبلال‪.‬‬
‫پدي وخ‪ ،‬کي د اسلمي انټرنيشنليزم لړۍ د نړۍ د اسلمي هېوادوناو‬
‫ترمن ټينګه سول او ټولو مسلمانانو ځانونه وروڼه بلل‪.‬‬
‫کله چاي پاه اروپاا کاي د پاپاانو د حکوما‪ ،‬پار وړانادي خلاک راپورتاه‬
‫ساول او ناور يااې ددوی د جهالا‪ ،‬تاار سايوري ېنادي ونااد نساو کااوېی‪،‬‬
‫پاادي وخاا‪ ،‬کااي يااو ناامېر پوهااانو او فيلس اوفانو تااه د خپلااو افکااارو او‬
‫بندونو د څرګندولو زمينه براباره ساول‪ .‬همغاه و‪ ،‬چاي پاه اولسامه پياړۍ‬
‫کي د زيات نمېر پوهانو لخوا د اروپا د ف ريشن د جوړولو دپااره لاوی‬
‫پلن جوړ سو‪ .‬همدارنګه په (‪٧٩٧٥‬ز) کاال کاي د نړيوالاو حقوزاو بنساال‬
‫کښېښودل سو او (کرونيوغ) په خپل کتاب کي د نړيوالو ساازمانونو‬
‫د جوړولو وړانديز وکړ‪.‬‬
‫په (‪ ٧٥‬ز) پياړۍ کاي پاه اروپاا کاي د واکوناو د برابروالاي پار اصال او د‬
‫ساالوو د يونااانته والااي پاار اصاال باناادي هااوکړه وسااول‪ .‬همدارنګااه پااه‬
‫همدي پيړۍ کي د خلکو د حقوزو اعلمياه د (د هار ولاس ګټاي د بشاري‬
‫عمومي ګټو تر اغيز ېندي) تر عنوان ېندي خپره ساول او زياات نامېر‬
‫پوهانو لکه کانال‪ ،‬هولبااع او ناورو د عماومي ساولي د سااتلو غوښاتنه‬
‫وکړه‪ .‬او په (‪٧٦‬ز) پيړۍ کي د مارکس هڅي او د کمونيزم پراختياا هام د‬
‫انټرنيشنليزم د جوړولو موخه درلوده(‪.)1‬‬

‫‪٢٦-٢٩‬‬ ‫‪ -1‬اميرنيک ائين‪ ،‬وا ه های سياسي و اجتماعي‪،‬‬

‫‪131‬‬
‫د نړيوالي ټولني د جوړيدو بندونه هغه وخ‪ ،‬دخلکو لخوا زيات ومنال‬
‫سااول‪ ،‬کلااه چااي پااه ناالمه پيااړۍ کااي لااومړی او دوهمااه نړيااوالي جګااړي‬
‫وسولي‪ ،‬دي جګړو بشري‪ ،‬تاه ډيار ماادي او ځااني زيانوناه ورساول او د‬
‫نااړۍ ټااول وګااړي يااې ديتااه اړ کااړل‪ ،‬چااي د يااوه داسااي اورګااان د جوړولااو‬
‫دپاره هڅي وکړي‪ ،‬چي پر ټولي ناړۍ بانادي واکمان وي او پريکاړي ياې‬
‫ټولو ته منلي وي‪ ،‬همغه و‪ ،‬چي د لومړی نړيوالي جګاړي څخاه وروساته‬
‫زيااات ناامېر دولتونااه د ملتونااو پاار ټااولني باناادي ساال سااول‪ .‬کلااه چااي د‬
‫ملتوناااو ټولناااه جاااوړه ساااول‪ ،‬ياااو نااامېر ځانپالاااه او وا‪ ،‬غوښاااتونکو‬
‫دولتونو هڅه کول‪ ،‬چي دا ټولنه تار خپال اغياز ېنادي راولاي‪ ،‬همغاه و‪،‬‬
‫چي ددوی ځانغوښتني او ځانپالني ډيار ر دا ټولناه د ناکاامځ ساره ماخ‬
‫کااړه او دوهمااي نړيااوالي جګااړي خااو بيخااي لااه منځااه يااوړل‪ .‬خااو کلااه چااي‬
‫دوهمه نړيواله جګړه تيره سول او يو ځل بيا بشري‪ ،‬ساتر ماالي او ځااني‬
‫زيانونه وليدل‪ ،‬دا ځل يې دداساي ټاولني دپااره ټينګاه ملوتاړل‪ ،‬چاي د‬
‫بنساااال ولاااري‪ .‬همغاااه و چاااي د‬ ‫ټولاااو وګاااړو لپااااره منلاااي وي او ټينا ا‬
‫(‪٧٦٧٠‬ز) کال د اکتوبر پر (‪ )٠٧‬نيټه د يو نمېر هېوادونو لخاوا ملګارو‬
‫ملتونااااو منشااااور ېسااااليک سااااو او اوغ د نااااړۍ زيااااات او کاااام (‪)٧٦٧‬‬
‫هېوادونه ياې غړيتاوب لاري‪ ،‬چاي پريکاړي ياې د ټولاو هېوادوناو لخاوا‬
‫دمنلو وړ دي او د نړيوالي سولي او ټيکاو د ساتلو غوره سرچينه ده‪.‬‬
‫د ملګرو ملتونو پر ټولني سربيره د انټرنيشنيليزم نوري بيلګاي هام تار‬
‫سترګو کي ي‪ ،‬چي غوره بيلګه ياې پاه لويادي کاي د نااټو ساازمان دی‪،‬‬
‫همدارنګاااه نااان ورځ پاااه نړيوالاااه کواااه پاااه سااالګونو ساااازمانونه د ناااړۍ‬
‫دهېوادونااو لخااوا جااوړ سااويدي‪ ،‬ترڅااو پااه نړيوالااه کوااه خپلااي ګټااي او‬
‫نړيواله سول او ټيکاو وساتي‪.‬‬

‫‪132‬‬
 ‫‪1‬‬

‫دا اصاانلح د ېتېنااي بااې څخااه اخيسااتل سااويده‪ ،‬چااي ددوو برخااو‬
‫لرونکااي ده‪ ،‬يااانې (انټاار) د ماان پااه مانااا او (ريګاانم) د عصاار‪ ،‬دورې‪،‬‬
‫پاچاهځ‪ ،‬واکمناځ او حکوما‪ ،‬پاه ماناا دی‪ .‬ناو انټار ريګانم (انټريناا) د‬
‫هغه واټن د سياسي سيستم لپاره کارول کي ي‪ ،‬چي ياو واکمان ياا پاچاا‬
‫وا‪ ،‬پرې دي او بل واکمان ياا پاچاا د وا‪ ،‬پار ګادۍ بانادي کښاېني؛ ناو‬
‫ددي زاړه او نوې پاچا ترمن چاي کاوم واټان دی‪ ،‬ددي سياساي سيساتم‬
‫لپاره د انټريګنم اصنلح کارول کي ي‪.‬‬
‫دا اصنلح پاه پارلماانې ډيموکراساځ کاي د حکوما‪ ،‬پاه ټاکناه کاي د‬
‫زاړه پارلمااان او نااوې پارلمااان د ټاااکنو تاارمن د واټاان لپ ااره هاام کااارول‬
‫کي ي(‪.)2‬‬
‫د انټر ريګنم حکوم‪( ،‬واټن) په ياو نامېر هېوادوناو لکاه انګلساتان‪،‬‬
‫کاناااډا‪ ،‬اسااتراليا او نااورو کااي ډياار کاام وي‪ ،‬خااو پااه يااو ناامېر نااورو‬
‫هېوادونو کي بيا زيات وي‪ .‬پدي واټن کي د انټر ريګنم حکوم‪ ،‬يوازي‬
‫د څارونکي او پالونکي په بڼه نتون لري‪ .‬د نړۍ په سياسي تاريخ کاي د‬
‫انټاار ريګاانم د حکوماا‪ ،‬زياااتي بيلګااي سااته‪ ،‬چااي يااو څااو يااې پاادي ډول‬

‫‪1‬‬
‫‪- Interregnum.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- English Social Wikipedia.‬‬
‫‪133‬‬
‫پيونااو ‪ :‬پااه چااين کااي د زي ديااز کااال څخااه ‪ ٠٥٩-٠٥٠‬کلونااو پااه ماان کااي د‬
‫(زاااين) امپراتاااور د مااار څخاااه وروساااته انټااار ريګااانم رامنځتاااه ساااو‪،‬‬
‫همدارنګه د لومبارډو په ناهي نچام کي د(‪)٠٥٠-٠٤٠‬کلوناو پاوري د‬
‫انټرريګنم حکوم‪ ،‬رامنځته سو‪.‬‬
‫په يو نمېر سلننتونو لکه د انګلستان په سلنن‪ ،‬کاي د انټار ريګانم د‬
‫له منځه وړلو په موخه دا ډول اصول نتون لري (د پاچا يااملکي د مار‬
‫څخاه وروساته سمدساتي ددوی ځااای ناساتی ددوی ميارا خااور دی)‪،‬‬
‫چي پدي سره کيدای سي‪ ،‬چي تر زياته بريده د انټار ريګانم مخاه ونياول‬
‫سااي‪ .‬پااادي سااالننتونو کاااي د پاچاااا ياااا ملکاااي د مااار څخاااه وروساااته‬
‫سمدسااتي ددوی مياارا خااور د يوناامېر دودياازو مراساامو پربنسااال د‬
‫پاچاهځ پر چوکځ باندي کښېنول کي ي‪.‬‬
‫په يو نمېر ناورو هېوادوناو کاي لکاه د پولينا ‪-‬ليتوانياا پاه ګا و ګټاو‬
‫هېوادونو کي بيا پاچا د ټاکنو د ېري ټاکل کي ي‪ ،‬پادي هېوادوناو کاي‬
‫د انټر ريګنم دوره زياته وي‪ ،‬خو پدي وخ‪ ،‬کي د پولينا ساتر پاادري د‬
‫انټر ريګنم مشرتوب په غاړه اخلي او د واکمن پاچا پاه څيار زاانون پلای‬
‫کوي(‪.)1‬‬
‫انټر ريګنم يوازي په سياسي چوکيو کي نه رامنځتاه کيا ي‪ ،‬بلکاي پاه‬
‫مذهبي‪ ،‬کلتوري‪ ،‬ازتصاادي او ناورو برخاو کاي هام د انټار ريګانم دوره‬
‫رامنځته کي ي‪ ،‬دبېلګي په توګه کله چي د عيسويانو پاپ ماړ ساي‪ ،‬ناو‬
‫تاار هغااه مهالااه‪ ،‬چااي د پاااپ ټاااکونکې ډلااي لخااوا چااي نااوی پاااپ ټاکاال‬
‫کي ي‪ ،‬تر هغه په مذهبي څوکځ کي د انټر ريګانم دوره رامنځتاه کيا ي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪English Social Wikipedia.‬‬
‫‪134‬‬
 ‫‪1‬‬

‫دا اصاانلح پااه اوسااني وخاا‪ ،‬کااي د سياساا‪ ،‬او ازتصااادپه ډګار کااي د‬
‫زيااات ارزښاا‪ ،‬لرونکااي ده‪ ،‬ددي تلاانلري بنسااال وګااړ پالنااه ده‪ ،‬چااي د‬
‫ټولنپالني په خلف منځته راغلي ده‪ .‬ددي فلسفي پربنسال هر څو‪ ،‬ح‬
‫لري‪ ،‬چي د خپل ځان لپاره فکر او کار وکړي او هرڅو‪ ،‬د خپلاو ګټاو او‬
‫ښااېګڼو تاار ټولااو غااوره زاضااي دی‪ .‬پااه ټااوليزه توګااه وګړپالنااه (نااخص‬
‫پالنه) د ټولني پرځای وګړو ته زيات ارزښ‪ ،‬ورکوي او وګړی د بنسټيز‬
‫واحد په څير پېوناي‪ .‬ددي تلانلري پربنساال کاه چياري د وګاړې ګټاي او‬
‫وګړيزه خپلواکي په ټولنه کي وساتل سي؛ نو دا به ددي ېمل ساي‪ ،‬چاي‬
‫ټااولنيزي ګټااي پخپلااه وساااتل سااي‪ .‬د وګړپااالني فلساافه دوګااړو د ځاااني‬
‫نتمنځ او ګټو ساتل ډيار اړيان ګڼاي او پاه ازتصاادي او ټاولنيزو چاارو‬
‫کااي د حکوماا‪ ،‬د ېسااوهني مخااه نيسااي‪ .‬يااوازي پااه هغااه حالاا‪ ،‬کااي د‬
‫حکوم‪ ،‬ېساوهنه روا ګڼاي چاي د وګاړو د خپلواکياو د سااتلو پاه موخاه‬
‫وي‪.‬‬
‫د ان وي ا واليزم اصاانلح تاار ډيااره بريااده د ليبرالياازم سااره ورتااه والاای‬
‫لري‪ ،‬چي دا دواړي اصنلحګاني پر وګړيز ارزښ‪ ،‬باندي راڅرخي‪ .‬خو‬

‫(‪)1‬‬
‫‪- Individualism‬‬

‫‪135‬‬
‫د ليبرالياازم د بنااد پاار بنسااال وګړياازه خپلااواکي بايااد د دولاا‪ ،‬تاار څااارني‬
‫ېندي وي‪ .‬خو ان وي واليزم بياا د وګاړو پار خپلسارو خپلواکياو بانادي‬
‫ټينګار کوي‪.‬‬
‫نان ورځ د وګړياازو خپلواکياو برونااو د ياوي ځااانګړي فلسافي بڼااه غااوره‬
‫کااړي ده‪ ،‬چااي د انسااانانو طبيعااي ارزښاا‪ ،‬او د سياسااي‪ ،‬ازتصااادي‪،‬‬
‫ټولنيزو او مذهبي نچامونو پر وړانادي د انساانانو تلانلره څياړي‪ ،‬چاي‬
‫ددي ډول فلساافي سيسااتم ارزښاا‪ ،‬کااوېی سااو پااه ېناادي درو ټکااو کااي‬
‫څرګند کړو‪:‬‬
‫الااس‪ -‬ټااول ارزښااتونه د انسااان چاااپيره راڅرخااي‪ ،‬پاادي مانااا‪ ،‬چااي ټااول‬
‫ارزښتونه د انسانانو لخوا تجربه ساويدي (خاو دانساانانو لخاوا منځتاه‬
‫ندي راغلي)‪.‬‬
‫ب‪ -‬فرد په خپل نفس کي يو ځانګړی ارزښ‪ ،‬او پيدايښ‪ ،‬دی او ټولنه‬
‫يوازي د وګړو د غوښتنو او موخو د پوره کولو بله ده‪.‬‬
‫‪ -‬ټول وګړي له اخلزي اړخه برابر دي‪ ،‬چي دا مفهاوم پادي جملاه کاي‬
‫ښه تر سترګو کي ي (( هيت انسان بايد د بل انسان څخه د خپلي ښاېګڼي‬
‫په موخه ګټه وانخلي))‪.‬‬
‫ان وي واليسااتي بندونااه پاار انساااني طبيعاا‪ ،‬باناادي وېړ دي‪ ،‬او هڅااه‬
‫يې داده‪ ،‬چي بالغ انسان ته هغه ګټي او خپلواکځ‪ ،‬چي طبيع‪ ،‬ورکاړي‬
‫دي ېسته راوړي‪ .‬همدارنګه هر وګړی دا دنده لري‪ ،‬چي خپلاي ماوخي و‬
‫ټاکي او د هغو په ېسته راوړنه کي زيار وباسي‪.‬‬
‫د وګړيزو خپلواکيو برونه د نورو وګاړو ارزښا‪ ،‬او درنښا‪ ،‬تاه پاه کتاو‬
‫سره د يو ځانګړي امر بڼه لري‪ .‬د وګړي د خپلواکيو بروناه پار وګاړو د هار‬
‫ډول واکمنتوب او اختياراتو سره مخالف‪ ،‬لري که څاه هام دا کنټارول او‬

‫‪136‬‬
 ‫څارنااااه ددولاااا‪ ،‬لخااااوا رامنځتااااه کيااا ي‪ .‬ان وياا ا واليزم د پرمختاا ا‬
‫وړاندوينه کوي او ورته د ارزښ‪ ،‬پاه ساترګه ګاوري‪ .‬همدارنګاه د وګاړو‬
‫په حقوزو کي توپير‪ ،‬سيالي او لوړوالی او کښته والی مني او دا هرڅاه‬
‫د وګړو د موخو د ېسته راوړلو وسايل ګڼي‪.‬‬
‫ان وياا واليزم د ليباارال ډيموکراسااځ‪ ،‬د حکوماا‪ ،‬دځااانګړې بڼااي او‬
‫دوګاااړو پاااه وناااد کاااي دناااه ېساااوهني د سياسااا‪ ،‬غوښاااتونکی دی‪ .‬پا اه‬
‫ان وي واليزم کي د وګاړو د افراطاي خپلواکياو ملتاړ کاونکي انارناي‬
‫پلوه عقايد لري‪ ،‬خو زيات پدي باور دي‪ ،‬چي حکوم‪ ،‬بايد د انساانانو‬
‫په وند کاي ډياره کماه ېساوهنه وکاړي او ياوازي خپال وا‪ ،‬د زاانون پار‬
‫ساتنه او د ټوليز نچم په رامنځته کولو کي را لن کړي‪ .‬همدارنګه وګړې‬
‫د نااورو پاااه کاااارونوکي د خپلساااري ېساااوهني حاا نلاااري او باياااد هغاااو‬
‫تړونونو ته‪ ،‬چي په خپله خوښه رامنځته ساوي وي‪ ،‬درنااوی وساي‪ .‬ټاول‬
‫وګړې بايد يو برابر امکانات ولري‪ ،‬چي ددول‪ ،‬د هڅو د ځېنو پټو ېرو‬
‫چارو او د وګړو پر عقايدو د نفوذ پر بنسال کنټرول او وټاکل سي‪.‬‬

‫د ان وي ا واليزم رامنځتااه کااونکي د زي ديااز کااال څخااه څلااور او پنځااه‬

‫پياړۍ مخکاي سوفساتايې (سوفيساا‪ )،‬فيلساوفان دي‪ ،‬دوی پادي بنااد‬
‫کااړې او د‬ ‫وه‪ ،‬چااي وګااړی کااوېی سااي د ټااولني د بنااد څخااه ځااان خاال‬
‫ټولني پر روانو حاېتو باندي نياوکي وکاړي‪ .‬دوی د وګاړي خپلاواکې تار‬
‫هرڅه ارزښتناکه ګڼي‪ .‬ساقراط هام ويال‪ ،‬چاي د وګړپاالني تلانلره غاوره‬
‫ده‪ ،‬خو بايد د دول‪ ،‬تر زانون او څارني ېندي تر سره سي‪ .‬اپيکور هم دا‬
‫عقيده منلي وه دده په بند وګړی د ټاولني بنساال دی او ناه ياوازي داچاي‬

‫‪137‬‬
‫ټولنااه څااانګيز(فرعي) اړع لااري‪ ،‬بلکااي ددي لپاااره‪ ،‬چااي وګااړی خپلااه‬
‫خپلواکي او پيوندنه تر ېسه کړي نو تر ډيره بريده د سياس‪ ،‬پريښاودلو‬
‫او د ځان پوره والي ته هڅول کي ي‪ .‬همدارنګه د اپيکور په بناد عادال‪،‬‬
‫د تړون ياا کنوانسايون پار ماال ټينګښا‪ ،‬پيادا کاوي او د هغاه پايښا‪ ،‬د‬
‫وګړي ملتړ ته اړتيا لري‪.‬‬
‫د اپيکور افکار د لرغوني روم او ارسنو څخه وروسته په پراخاه کواه‬
‫ومناال سااول‪ ،‬خ او د خلکااو پاار افکااارو د روازيونااو مکتااب تاار وګړپااالني‬
‫زياته واکمني پيداکړه‪ .‬روازيونو يو برابار اخلزاي بناد وړانادي کاړ‪ ،‬ناو‬
‫ځکه روازيون پاه ناړۍ کاي د بشاپړ عادال‪ ،‬غوښاتونکي وه او د طبيعاي‬
‫عاادال‪ ،‬يااا طبيعااي زااانون پلااي کياادل يااې د دولاا‪ ،‬طبيعااي دنااده ګڼاال‪.‬‬
‫روازيونو د بشپړ عدال‪ ،‬او د وګړو د خپلواکيو پار بنساال د اپيکاور پاه‬
‫بشپړ ان وي واليزم کي زيات سمون راوستی‪.‬‬
‫مسيا‪ ،،‬چي بنسال يې د يهودي‪ ،‬پر پخوانيو بنادونو وېړ دی‪ ،‬ودي‬
‫فلسفي ته يي پر فارد بانادي بشاپړ بااور هام دنناه کاړ‪ ،‬چاي دا پاه لرغوناو‬
‫يونانيانو کي نه و‪.‬‬
‫که څه هم ان وي واليزم د لرغاوني روم د امپراتاورۍ پاه وخا‪ ،‬کاي لاوړ‬
‫ارزښاا‪ ،‬درلااودی‪ ،‬خااو پااه منځنيااو پيړيااو کااي يوڅااه کماازوری سااو‪ .‬پااه‬
‫لومړنيو پيړيو کي ان وي واليزم يو مرکزي‪ ،‬درلودی او ورځ تر بلې ياې‬
‫دولااا‪ ،‬وا‪ ،‬مونااادی ناااو پااادي وخااا‪ ،‬کاااي د فياااوډاليزم سياساااي ټولناااه‬
‫کمزوري سول او د ان وي واليزم د نوې وند لپاره ياې ېره هاواره کاړل‪،‬‬
‫دا ېره ډيااره پيولااي وه او د ونااد نااوې بڼااي يااې د نااوې روحااي پاار بنسااال‬
‫توپير وموند‪ ،‬چي پر نفس او فردي خپلواکځ باندي يې باور و‪.‬‬

‫‪138‬‬
‫د ان وياا واليزم د تاااريخي ناااليد څخااه داسااي څرګناادي ي‪ ،‬چااي پااه‬
‫انګلسااتان کااي يااې بشااپړتيا حالاا‪ ،‬تاار سااره کااړی دی‪ .‬داځکااه‪ ،‬چااي پااه‬
‫انګلستان کي د کاتوليک مذهب کمازوری و او د لرغاوني روم ساره ياې‬
‫اړيکي سستي وي‪ ،‬پدي وخ‪ ،‬کي د انګلساتان امنيتاي حالا‪ ،‬سام و او‬
‫ټولنه په ارام حال‪ ،‬کاي وه‪ ،‬چاي هار وګاړي پاه اساانځ ساره کاوېی ساول‬
‫خپلاي غوښااتني او بندونااه د ټولاو پااه مااخ کاي وړاناادي کااړي‪ .‬د اولساامي‬
‫پيړۍ په نيمايې کي (توماغ هابس) د اپيکوري فلسافي او عقيادي پار‬
‫بنسااال ان ويا واليزم وړاناادي کااړ‪ ،‬چااي پااه سياسااي برخااه کااي د ظلاام او‬
‫استبداد ملتړی و‪ .‬دده هم مهالي (جان ليل برن) د ازتصاادي مسااوات‬
‫بند دنوې ډموکراټيکي فلسفي پار بنساال وړانادي کاړ او ټينګاار ياې پار‬
‫دي و‪ ،‬چي ټول وګړي يو نان طبيعي سياسي حقو لري‪.‬‬
‫دا بندونااه د (جااان ې‪ )،‬لخااوا پااه همغااه پيااړۍ کااي ډلبناادي سااول او پااه‬
‫اتلسمه پيړۍ کي يې په لوياه بريټانياا‪ ،‬نامالي امريکاا او فرانساي کاي‬
‫ملتړي پيداکړه‪ .‬په همدي وخا‪ ،‬کاي د فرانساي لاوی انقالب پاه زيااتو‬
‫ملي احساساتو باندي بدرګه سو‪ ،‬ترڅو د فردي خپلواکيو بروناه بياا پاه‬
‫بريټانياااا کاااي د (ادم سااامي‪( ،)،‬جرماااي بنتاااام) او ددوی د پيرواناااو د‬
‫سياسااي او ازتصااادي بناادونو پربنسااال پااه نولساامه پيااړۍ کااي د نااوې‬
‫ان وي واليزم بڼه غوره کړه(‪.)1‬‬

‫‪.٧٢-٧٠‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٧٧ ،‬ش‪،‬‬

‫‪139‬‬
 ‫‪1‬‬

‫انوکراسااي هغااه سياسااي ر ياام دی‪ ،‬چااې سياسااي زاادرت پااه دولتااي‬
‫بنسټونو او اورګانونو کي نه وي‪ ،‬بلکي په غياري دولتاي بنساټونو کاي‬
‫ويشل ساوی وي‪ .‬ياانې سياساي زادرت د ټاولني د مخکښاانو ياا ولساي‬
‫مشاارانو پااه ېسااونو کااي وي‪ ،‬چااې تاال د سااياليو او رزاباا‪ ،‬لپاااره هماادا‬
‫زدرت کاروي‪.‬‬
‫د دي ډول حکوم‪ ،‬بېلګي په افريقا کي د ساوماليا‪ ،‬کينياا او زمباابيو‬
‫په هېوادونو کي ليدل کيا ي‪ .‬انوکراساي د تيوکراساځ او ډيموکراساځ‬
‫ترمن سياسي ر يم دی‪ ،‬يانې نه بشپړه ډيموکراساي ده او ناه هام بشاپړه‬
‫تيوکراسي ده‪ ،‬بلکي د همدي دواړو سياسي ر يمونو ترمن دري لري‪.‬‬
‫انوکراسااي د حکومتونااو پااه ډلبناادۍ کااي د هغااو حکومتونااو د جملااي‬
‫څخه ګڼل کي ي‪ ،‬چې ناه د ډيموکراساځ حاد تاه رسايدلی وي او ناه هام د‬
‫تيوکراسځ په پړاو کي وي‪ .‬يانې پدي حکوم‪ ،‬هغه اصول او بروناه چاې‬
‫پاااه ډيموکراټياااک نچاااام کاااي پلاااي کيا ا ي‪ ،‬ناااه پلاااي کيا ا ي او ناااه هااام د‬
‫تيوکراسځ اصول او برونه پکښي په بشپړ ډول پلي کي ي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Anocracy.‬‬
‫‪141‬‬
‫انوکراساااځ د ساااړي جګاااړې څخاااه وروساااته پاااه نړيوالاااه کواااه ډياااري‬
‫سويدي‪ ،‬پدي ر يم کي ټاکلی او پياوړی سياسي زدرت نتون نلاري او‬
‫نه هم ااب‪ ،‬ازتصادي سيستم نتون لري‪.‬‬

‫‪141‬‬
 ‫‪1‬‬

‫اوکلوکراسي د دوو يوناني کلمو څخه جوړه سويده‪ ،‬چې (اوکلوغ(‪))2‬‬

‫د رزيل‪ ،‬احم او فاس په مانا ده او کراسي دحکوم‪ ،‬او زدرت په مانا‬
‫ده‪ .‬نو اوکلوکراسي د هغو خلکو حکوما‪ ،‬تاه ويال کيا ي‪ ،‬چاې د زور او‬
‫تشدد د ېرې وا‪ ،‬ته رسيدل غواړي او بېله رزالته او حمازته بال څاه ناه‬
‫کوي‪ ،‬يانې د ټولني لپاره کار نه کاوي‪ ،‬بلکاي ياوازي د منفاورو کاارونو‬
‫لپاره سياسي زدرت په ېغ کي اخيستل غاواړي‪ .‬اوکلوکراساي زيااتره‬
‫وخ‪ ،‬د موبو کراسځ سره په ورته ډول کارول کي ي‪.‬‬
‫کله چې ډيموکراسي خپل ارزښ‪ ،‬د ېسه ورکړي او بي فرهنګه سي ناو‬
‫پااادي ډول ر يااام بانااادي بااادلي ي‪ ،‬پاااه لرغاااونې يوناااان کاااي کلاااه چاااې‬
‫ډيموکراسځ خپل ارزښ‪ ،‬د ېسه ورکړ‪ ،‬نو دا ډول احم خلک پر ټولناه‬
‫باندي واکمن سول او د اجرايي جرګو کړني کمزوري سولي‪ .‬پاه بتان کاي‬
‫چااااي سياسااااي زاااادرت ددي ډول خلکااااو ېسااااته ولوياااادی‪ ،‬نااااو د بتاااان‬
‫ډيموکراسځ زيات زيان وليدی‪ ،‬زياتره پوهاان‪ ،‬فيلساوفان‪ ،‬هنرمنادان‬

‫‪1‬‬
‫‪-Ochlocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Oclos‬‬
‫‪142‬‬
‫او نور پوه خلک ازار سول او يا هم د بتن څخه وناړل ساول‪ .‬همادا حالا‪،‬‬
‫و‪ ،‬چې سقراط ماکمه سو او د نکران زهر يي وچيښل‪.‬‬
‫په لرغاوني يوناان کاي حکومتوناه پار(( ښاه)) او ((باد)) بانادي ويشال‬
‫سوي وه‪ ،‬ښه حکومتونه يې هغو ته ويل چاي کړناې ياې د ټاولني پاه خيار‬
‫وي او د عمومي ګټاو سااتونکي وه‪ ،‬خاو باد حکومتوناه ياې بياا هغاو تاه‬
‫ويال چاي کړنااې ياې يااوازي د ياوي ډلاي او يااو کاس پااه ګټاه وي‪ ،‬بلکااي د‬
‫عمومي ګټو او ارزښتونو سااتونکي ناه وه‪ ،‬ناو اوکلوکراساي هام د بادو‬
‫حکومتونو څخه وه‪ ،‬چې احم او رزيل خلک به پر سر د زدرت ساول او‬
‫بيا به يې د حکوم‪ ،‬کړني يوازي ددوی په ګټه تر سره کولي‪.‬‬
‫ددي ډول حکوم‪ ،‬پر بنسال ډيرکيو نسوه کاوېی‪ ،‬چاې د عوامفريباانو‬
‫او احمقااانو پاار وړاناادي راپورتااه سااي او هغااه د واکااه و غورځااوي او هاام‬
‫زياتره کړناې د ل کياو پاه خوښاه ترساره کيادي‪ ،‬ياانې د ډيموکراساځ پاه‬
‫خلف ډيرکيو کم وا‪ ،‬او ل کيو ډير وا‪ ،‬درلودی(‪.)1‬‬
‫زياتره اوکلوکراټيک حکومتونه لن مهاله وه‪ ،‬زياتره وخ‪ ،‬کله چې پاه‬
‫واکماان ډياار ظااالم و او اسااتبدادي واکمنااي يااې پلااي کااول‪ ،‬نااو د ټااولني‬
‫خلک به راپورته سول او دی باه ياې د پښاو وغورځاوی‪ ،‬خاو کلاه چاې باه‬
‫وا‪ ،‬عوامو ته په ېغ ورغلی نو داسي کړناې باه ياې کاولي چاې د عاماه‬
‫ګټو په خلف وي‪ ،‬خو وروسته به يې بيا هم همدا ډله د پښاو وغورځاول‬
‫او وا‪ ،‬بااه ساام واکماان تااه ورکااول سااو‪ ،‬نااو اوکلوکراټيااک حکومتونااو‬
‫زياتره وخ‪ ،‬کم حکوم‪ ،‬کړی دی‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫)انګريزي ټولنيز پوهنغون ( ‪English Social wikipeia.‬‬

‫‪143‬‬
 ‫‪1‬‬

‫اليګارني د څو نفرو حکوم‪ ،‬ته ويل کي ي‪ ،‬د دي حکوم‪ ،‬وا‪ ،‬د څو‬
‫نفاارو پااه ېغ کااي وي اودا نفاار وا‪ ،‬او حکوماا‪ ،‬د خپلااو ګټااو او موخااو‬
‫لپااره کااروي‪ .‬افلطاون د دي حکوماا‪ ،‬پاه اړه واياي اليګارناي (د څااو‬
‫نفرو حکوم‪ )،‬هغه وخ‪ ،‬پيداکي ي چاي سااتونکي ياي د ماال پاه ناو‬
‫وي‪ ،‬دا ډول حکوم‪ ،‬هم تموکراسځ ته ورتاه دی امااد ياوه مشار پرځاای‬
‫څو تنه مشاران لاري‪ ،‬ياانې د ښااري دولا‪ ،‬مشارتابه د ياوه داساي ماديره‬
‫هيژااات لااه لااوري ماان تااه راغلاای وي‪ ،‬چااي هغااوی د خپلااو مااالونو او‬
‫نتمنيو د ډيرولو او ساتلو پاه هڅاه کاي وي ‪ .‬ارسانو بياا اليګارناي د‬
‫څو بدو او ناوړو انخاصو حکوم‪ ،‬ته وايی‪ ،‬د ارسنو ددي تعبير څخه‬
‫معلااومي ي چااي اليګارنااي دارستوکراسااځ (داناارافو حکوماا‪ )،‬يااو‬
‫افراطي نکل دی او تموکراسځ( د نتمنو حکوم‪ )،‬ته ورته دی‪.‬‬
‫د پخوانيااو اليګارنااي حکومتونااو څخااه دا معلااومي ي‪ ،‬چااي د وا‪،‬‬
‫واګااي بااه تاال د ټااولني د ځااانګړو پوړونااو او ډلااو پااه ېغ کااي وي لکااه ‪:‬‬
‫مذهبي کړۍ‪ ،‬د غوره نواده خلکو ډلي‪ ،‬سرمايه دارانو او د ځانګړو باو‬
‫خلکااو‪ ،‬دوی بااه هاام هغااه څااو‪ ،‬پااه خپاال وا‪ ،‬کااي راګا ول چااي د پورتااه‬

‫‪1‬‬
‫‪- Oligarchy.‬‬
‫‪144‬‬
‫رناااتو څخاااه باااه د ياااوي پربنساااال ياااې د دوی ساااره اړيکاااي درلاااودلي‪.‬‬
‫همدارنګه دي کوچنځ ډلي به تال وا‪ ،‬د خپلاو ګټاو لپااره کااروی ترڅاو‬
‫خپاال نفااوذ او کنټاارول پااه ټولنااه کااي وساااتي‪ ،‬نوځکااه ځينااو پوهااانو دا‬
‫حکوم‪ ،‬د ناکارو او بدو خلکو حکوم‪ ،‬ګڼلی دی‪ .‬په اليګارناځ کاي د‬
‫خلکااو حقوزااو تااه درناااوی نااه کياادی‪ ،‬يااوازي د واکمنااې کااوچنځ ډلااي‬
‫حقوزو او ارزښ‪ ،‬ته درناوی کيدی او بي‪ ،‬الماال باه ددوی ترکورنياو او‬
‫خپلوانو زرباني کيدی‪.‬‬
‫دا يوه تکراري او عامه مفکوره ده چي د حکوم‪ ،‬اخرنځ تاليال د څاو‬
‫نفرو پر وا‪ ،‬باندي خلصه کي ي‪ ،‬که په ټولنه کاي حکوما‪ ،‬رسامي بڼاه‬
‫ولااري‪ ،‬يااا د ساالنان تاار وا‪ ،‬ېناادي حکوماا‪ ،‬وي او يااا هاام د ديکتاااتور‬
‫حکوم‪ ،‬وي خو بايد د ټولني اصالي او حقيقاي څاار د ناتمنو خلکاو پاه‬
‫ېغ کي وي‪ .‬پاه همادي اسااغ ماارکس او انګلاز کاپيټااليزم (د ناتمنو‬
‫حکوم‪ )،‬اليګارنځ ته ورته حکوم‪ ،‬بولي او دوی پادي بناد دي‪ ،‬چاي‬
‫په کاپيټاليزم کي اصلي څارنه د نتمنو خلکو وي‪ ،‬او نتمن هڅه کاوي‬
‫تر څو د خپلو ګټو د ساتلو په موخه په حکوم‪ ،‬کي يوه اجرايوي کميتاه‬
‫جوړه کړي‪ .‬همدارنګه يوه ايټالوي ساساتپوه ( ېګيټاانو موساکا ) هام‬
‫د حکوم‪ ،‬اليګارني کنټرول منلی دی او دی پدي بند دی‪ ،‬چي واکمنه‬
‫ډلااه تاال غااواړي پااه ټولنااه کااي اليګارناايک کنټاارول ولااري‪( .‬ويلفري ا و‬
‫فريټاو) فرانساوي سياساتپوه هام پاه خپلاو دوکتوريناو کاي د څااونفرو د‬
‫حکوماا‪ ،‬پاااه اړه بندوناااه ورکاااړي دي او دا مفکاااوره ياااي پيااااوړي کاااړه‪،‬‬
‫(فريټو) واياي چاي دا د معاصاري ناړۍ غوښاتنه ده چاي د وا‪ ،‬بنساټونه‬
‫بايد د څو نفرو ترمن وويشل سي‪ ،‬خو مارکس او انګلز بيا د څو پوه او‬
‫ه وښايارانو کمونساتانو واکمناي پاار ټولناه غاواړي او وايااي چاي پاه يااوه‬

‫‪145‬‬
‫ګااارګره ټولنااه کااي بايااد وا‪ ،‬د څااو کمونسااتانو پااه ېغ کااي وي ترڅااو د‬
‫ټولني چاري کنټرول کړي‪.‬‬
‫(‪)1‬‬
‫کاي‬ ‫د اليګارنځ معاصره کارونه په د اليګارنځ اوسپنيز زاانون‬
‫څرګناادي ي‪ ،‬دا زااانون يااا څيړنياازه رساااله د جرمنااي ټولنپااوه ( راباارت‬
‫مايکااال ) لخاااوا پااادي موخاااه وضاااچ ساااوه ترڅاااو سياساااي ګوندوناااه او‬
‫سوداګريزي ټولني مرکزي‪ ،‬ماافچه کاري او يو موټي سي‪( .‬مايکال) د‬
‫اګاليتاريانو (هغه ډله خلک چي پادي بناد دي چاي د ټولاو خلکاو حقاو‬
‫سره مسااوي دي) او راډيکالياانو (هغاه ډلاه چاي پاه سياساي چاارو کاي‬
‫بدلون غواړي) پر وړاندي دري غاوره کاړی دی او واياي چاي هاره ټولناه‬
‫بايد يوه مرکزي زوه ولري‪ ،‬پدي مرکزي زاوي کاي باياد وا‪ ،‬د څاو نفارو‬
‫پااه ېغ کااي وي ترڅااو د يااوه اورګااان (ټااولني) چاااري پااه ښااه توګااه اداره‬
‫سي‪ ،‬پدي ډول سيساتم کاي هرڅاه باياد د ياوي اجرائياوي کميټاي لخاوا‬
‫ترسره سي او د يوه سازمان يا ټولني د وندي پاتي کيدو لپاره بايد يوه‬
‫امرکوونکي منبچ وجود ولري‪ ،‬ترڅو نوموړي ټولنه يا سازمان د بهرنياو‬
‫او کورنيو ننګونو څخه خوندي وسااتي‪ .‬کاه څاه هام پادي وروساتيو کاي‬
‫ځينو ليکواېنو غوښتل چي د (مايکل) د اليګارنځ د اوسپنيز زاانون‬
‫څيړنيزه رساله په حقوزي‪ ،‬مذهبي او نورو برخو کي پراخه کاړي خاو دي‬
‫رسالي تر اوسه نړيواله بڼه نده خپله کړي‪.‬‬
‫نايد دا هم مبالغه نه وي چي ټول حکومتوناه پاه اصال کاي اليګارناي‬
‫(د څونفرو حکومتوناه) دي‪ ،‬خاو پاه حقيقا‪ ،‬کاي ټاول ساازمانونه پاردي‬
‫ټينګار کوي ترڅو د حکوم‪ ،‬لپاره د وا‪ ،‬مرکزي هسته رامن ته کاړي‪،‬‬
‫هغه داسي چي په م رکزي هساته کاي باه څاو نفاره وا‪ ،‬اداره کاوي‪ .‬د ناوو‬

‫‪1‬‬
‫‪-Iron Law of Oligarchy‬‬
‫‪146‬‬
‫سياسي او ټولنيزو څيړنو پربنسال دوا‪ ،‬او څار منابچ بيل بيلاي ښاودل‬
‫سااويدي‪،‬او د څااارنو او واکمنااو ډلااو تاارمن يااي توپيرونااه راماان تااه‬
‫کړيدي‪.‬‬

‫‪147‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ايتنوکراسي د حکوم‪ ،‬هغه ډول دی‪ ،‬چي وا‪ ،‬يوازي د يوي ځاانګړې‬
‫زومي ډلي د استازو په ېغ کي وي‪ .‬په ايتنوکراسځ کي بېلاه دي‪ ،‬چاي‬
‫په هېواد کي د موجوده زومونو تناسب په نچر کي ونيول سي‪ ،‬حکوم‪،‬‬
‫او حکومتي چوکځ يوازي يو زوم پاه ېغ کاي اخلاي او همادا ياو زاوم د‬
‫هېواد پر نورو زومونو باندي وا‪ ،‬پلی کوي‪ ،‬چاي زيااتې پريکاړې هام د‬
‫همدي زوم په ګټه باندي کي ي‪.‬‬
‫د حکوم‪ ،‬پدي بڼه کي د ل کيو سره ظلام کيا ي او د تبعاير پار بنساال‬
‫ورسره چلن کي ي‪ ،‬د ل کيو حقو تر پښاو ېنادي کيا ي‪ ،‬دوی تار زياات‬
‫فشار ېندي وند کوي او د بشري حقوزو څخه بې برخي کي ي‪ .‬خو ددي‬
‫پر وړاندي بيا هغاه زاوم او ډلاه چاي وا‪ ،‬پاه ېغ کاي لاري د هار اړخېازو‬
‫حقوزو څخه برخمن وي‪.‬‬
‫د ايتنوکراسځ د سياسي ر يم بنسال همداسي د ځاانګړو ډلاو پار ګټاو‬
‫باندي وېړ دی‪ ،‬چي د زومي‪ ،‬بناي‪ ،‬ماذهبي او ناورو رناتو پربنساال د‬

‫‪1‬‬
‫‪- Ethnocracy.‬‬
‫‪148‬‬
‫يوي ډلي ګټي سااتل کيا ي او حکوما‪ ،‬ياوازي د واکمان پاوړ د ګټاو پار‬
‫ساتلو باندي اړ ګڼل کي ي‪.‬‬
‫د ايتنوکراټيک حکوم‪ ،‬بنسټيزه تلنلره د هغه وا‪ ،‬ساتل دي‪ ،‬چي د‬
‫يااوي ځااانګړي ډلااي پااه ېغ کااي وي‪ .‬ايتنوکراټيااک حکومتونااه د خپلااو‬
‫واکمنيو پر بنسال بيلبيلي بڼاي لرلاي همدارنګاه د دوی حقاوزي بنساال‬
‫هم پر دي وېړ دی‪ ،‬چي د واکمنې ډلاي وا‪ ،‬او ګټاي وسااتي‪ .‬ناونې ده‪،‬‬
‫چي دا ډول حکومتونه په ځيناو حااېتو او برخاو کاي د زياات تبعاير او‬
‫زور څخااه کااار واخلااي او پااه ځينااو حاااېتو کااي بيااا د کمااو دا ډول کړونااو‬
‫څخااه کااار واخلااي‪ ،‬چااي دا ډول کړنااي او تلاانلري د دوی پااه موخااو او‬
‫جوړښ‪ ،‬پوري اړه لري‪.‬‬
‫د دي ډول سياسي ر يم بيلګي په بشري تااريخ کاي زيااتې ليادل کيا ي‬
‫او په اوسنيو وختونو کي هم يونمېر سياساي ر يموناه د ايتنوکراساځ‬
‫پر بنسال وېړ دي‪ ،‬د بيلګي په توګه پاه اسارايلو کاي د يهاودي ملياانو‬
‫ايتنوکراسي نتون لري‪ ،‬چي دوی پاه خپلاه ملاي ټرميناالو ۍ کاي ورتاه‬
‫(زومي ډيموکراسي) کاروي‪ .‬په (‪٠٥٧٥‬ز) کاال کاي (ګااډوين لياوي(‪ ))1‬پاه‬
‫خپاال يااوه وړانااديز کااي‪ ،‬چااي د (يهااودو د وفااادارۍ سااوګند) پااه نامااه‬
‫يادياادی دا خبااره وکااړه‪ ،‬چااي (ناان ورځ ياااد لاارئ‪ ،‬دا هغااه ورځ ده‪ ،‬چااي‬
‫اسرايل خپل کرکټر او تلنلره بدلوي او له دي څخه وروساته باه ماو پاه‬
‫يااوه ايتنوکراټيااک‪ ،‬تيوکراټيااک‪ ،‬نيشنليساا‪ ،‬او نااوادي هېااواد کااي‬
‫اوسي و)‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Gideon Levy.‬‬
‫‪149‬‬
‫دا ډول اي يالو ي پر اسارايلو ساربيره پاه ليتوياا‪ ،‬ليتوانياا‪ ،‬ماليزياا‪،‬‬
‫افريقااا‪ ،‬يوګاناادا او د کاناااډا د (کيوبيااک(‪ ))1‬پااه ايالاا‪ ،‬کااي هاام نااتون‬
‫لري(‪.)2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Quebec.‬‬
‫‪2‬‬
‫(د ‪( and Britanica Encyclopedia‬انګليسي پوهنغون )‪- English Wikipedia‬‬
‫انګلستان دايرة المعارف)‬

‫‪151‬‬
 ‫‪1‬‬

‫اېزو کراسي د لرغونې يوناني باې څخاه اخيساتل ساوي اصانلح ده‪،‬‬
‫چي ددو برخو لرونکي ده‪،‬لومړی (اېزو) د مسااوي‪ ،‬برابار او يوناان پاه‬
‫ماناده او دوهم (کراسي) د وا‪ ،‬يا واکمنی په ماناده؛ نو اېزو کراساي د‬
‫حکوماا‪ ،‬هغااه ډول دی‪ ،‬چااي پااه ټولااو برخااو کااي د وګااړو لپاااره د يونااان‬
‫وا‪ ،‬او حقوزو غوښتنه کوي‪.‬‬
‫اېاازو کراسااي د وګااړو لپاااره د ټااولني پااه هااره برخااه هغااه کااه سياسااي‪،‬‬
‫ازتصاااادي‪ ،‬ټاااولنيزه ياااا بلاااه وي مسااااوي حقاااو او وا‪ ،‬غاااواړي‪ ،‬پاااه‬
‫ځااانګړي توګااه پااه سياساا‪ ،‬کااي خااو د وګااړو لپاااره تاال يااو ناان سياسااي‬
‫ځوا‪ ،‬غواړي‪ .‬ددي سياساي سيساتم د پلوياانو پاه بناد وګاړو تاه باياد د‬
‫حقوزو څخه نيولي بيا تر سياسي وا‪ ،‬پاوري مسااوات ورکاړل ساي‪ ،‬دا‬
‫سياسي مکتب د وګړو ترمن هيت ډول تو پير نه مني‪.‬‬
‫اېزو کراسي د خپلو ادعاوو او ارمانونو د پوره کولو لپاره دوه اړخېازه‬
‫تلانلره يااانې ليباارال حقاو او ډيموکراټيکااه واکمنااي ټاااکلې ده او ددي‬
‫دواړو تلنلرو ملتړ کوي‪ .‬همدارنګه د اېزو کراسځ د سياسي واکمنځ‬

‫‪1‬‬
‫‪- Isocracy‬‬
‫‪151‬‬
‫او جوړښ‪ ،‬تاريخ ته په کتو سره‪ ،‬د ځانې ملکي‪ ،‬او د ملکي‪ ،‬د طبيعاي‬
‫بڼو دواړو ملتړ کوي‪.‬‬
‫سربيره پردي اېزوکراسي د ډيموکراسځ هغه تلانلره‪ ،‬چاي حکوما‪ ،‬د‬
‫عامااه خلکااو تاار نيوکااو ېناادي راولااې‪ ،‬نااه منااي بلکااي د اساسااي زااانون‬
‫پربنسااال اېزوکراسااي د دي ډول نيوکااو مخااه نيسااي او د عامااه خلکااو د‬
‫ېسوهنو څخه د حکوم‪ ،‬ساتنه کوي‪ .‬اېزو کراساي دا ډول سااتنه پاه هار‬
‫اړع کي کوي‪ ،‬يانې د عامه واکمنځ ساحه په عامه کاړۍ کاي او د ځااني‬
‫(نخصي) واکمنځ ساحه په ځانې کړۍ کي مادودوي‪.‬‬
‫اېااازو کراساااي پاااه عقيااادوي او تااار ياااو برياااده پاااه سياساااي اړع کاااي د‬
‫سيکوېريزم پلوې کوي او سياساي ر يام ياې پار جمهوريا‪ ،‬بانادي وېړ‬
‫دی‪ ،‬خو د وګړو ترمن د جنسي ياا ناوادي تاوپير پار بنادونو بانادي بااور‬
‫نلري‪ ،‬لکه مخکي چي مو اناره وکړه‪ ،‬اېزو کراسي په ټولاو برخاو کاي د‬
‫وګړو ترمن مساوات او ددوی لپاره د مسااوي حقوزاو غوښاتونکې ده‪.‬‬
‫همدارنګه اېزو کراساځ د خپال عملاې سياسا‪ ،‬پاه وخا‪ ،‬کاي د فادرالي‬
‫سياسي ر يم ملتړ کاوه او دوه اړخېزه ازتصادي سيستم يي لرلو‪ .‬ددې‬
‫سياسااي سيسااتم پلويااانو وياال‪ ،‬چااي پااوليس او پااوځ د واکمنااځ مااال‬
‫(بازو) دی‪ .‬پردي سربيره اېزوکراسځ د عامه سولې پر ټينګښا‪ ،‬بانادي‬
‫زيات ټينګار کاوه او د عامه دفاات او بيړناې حالا‪ ،‬پاه وخا‪ ،‬کاي ياې پار‬
‫مليشو (سيمه ييزو) پوليسو باندي هم باور درلودی‪.‬‬
‫اېزو کراسي د خپل ځاانګړي جوړښا‪ ،‬پاه لرلاو ساره‪ ،‬ددي ېمال ساول‪،‬‬
‫چااي پااه را وروسااته کااي د معاصاارو ليبرالياازم‪ ،‬سوسااياليزم او فاناايزم‬
‫بناادونو تخاام وکاارې او ددې سياسااي مکتبونااو پياوړتيااا تااه ېره هااواره‬
‫کړې‪.‬‬

‫‪152‬‬
‫د تاريخ په پاڼو کي ددي اصنلح لومړنی کارونکی (ساي ني سامي‪)،‬‬
‫دی‪ ،‬چي په (‪٧٥٧٠‬ز) کال کي يې دا اصنلح وکارول‪ .‬ده ددي اصنلح‬
‫پاه کااارونې سااره خپلااو ټولاو مخااالفينو تااه د ټااولني پاه ټولااو برخااو کااي د‬
‫مساوي واکمنځ سپارښتنه وکړه‪ ،‬که څه هم (سمي‪ )،‬په خپلو خبرو کي‬
‫دا وېلي دي‪ ،‬چي ځوانان باياد تار زړو خلکاو زياات واکوناه ونلاري‪ ،‬خاو‬
‫بيا هم ده خپل ټول پلويان د ښځو په ملتړ د رايو راټولولاو تاه وهڅاول؛‬
‫ځکه چي ښځي په هغه وخ‪ ،‬کي د ټيال پوړ په توګه پيوندل کي دلې‪.‬‬
‫د (سمي‪ )،‬څخه وروسته ددي اصنلح بل کارونکی (ګرنال الن) دی‪،‬‬
‫چې د کارګرانو د خپلوا‪ ،‬ګوند (ټولني) د جوړيدو پر مهاال ياې د ټولاو‬
‫ښاريانو لپاره برابر حقو وغوښتل‪.‬‬
‫کااه د ليبرالياازم‪ ،‬مارکسيسااتي سوسااياليزم او يااو ناامېر نااورو د ګ ا و‬
‫هڅااو ټولنااو تاااريخ تااه وکتاال سااي نااو دوی دا غوښااتنه کااوي‪ ،‬چااي (م او‬
‫دخلکو پر ځوا‪ ،‬باندي بااور لارو؛ ناو د هغاه حکوما‪ ،‬ملتاړ کاوو‪ ،‬چاي‬
‫دخلکااو لخااوا‪ ،‬پرخلکااو باناادي د خلکااو لپاااره وي) دا ډول مساااوات‬
‫پخپله د اېزو کراسځ مانا ورکوي‪.‬‬
‫د اېزو کراسځ ملتړې د نړۍ په ګوټ ګوټ کي تر ساترګو کيا ي‪ ،‬چاي‬
‫غوره بيلګي يي په اسټراليا کي د اېزوکراسځ نبکه او په کاناډا کاي د‬
‫اېزوکراټيک ګوند و‪ ،‬چي تر يو وخته پوري يي فعالي‪ ،‬کاوه(‪.)1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-English Social Wikipedia.‬‬
‫‪153‬‬
 ‫‪1‬‬

‫اي ياليزم د رياليزم د مکتب پر وړاندي باندي دی‪ ،‬کوم خلاک‪ ،‬چاي د‬
‫اي ياليزم عقيده لري هغو ته اي ياليستان ويل کي ي‪ .‬په سياساي چاارو‬
‫کي د اي ياليستانو عقيده پر دي وېړه ده‪ ،‬چي سياس‪ ،‬بايد د انسانا د‬
‫خيال(اي يال) پر بنسال وټاکل سي‪.‬‬
‫ډيرۍ فيلسوفان په خيالي او اي يالي عالم کي ددولتونو او هېوادونو‬
‫د ډول او څرنګوالې په اړه غيدلي او وړانديزونه يې وړاندي کاړي دي‪.‬‬
‫او هوسااايني کااړنلره جوړيااده‪،‬‬ ‫ددوی پااه ذهاان کااي د بشاار د پرمخت ا‬
‫دبېلګي په توګه افلطون د لرغوني يونان فيلساوف‪ ،‬سان اګوساټين او‬
‫توماغ مور په خپلو ليکنو کي اي يالي او خيالي ټاولني او حکومتوناه‬
‫جوړ او انځور کړي دي‪.‬‬
‫د افلطاون د (جمهورياا‪ ،)،‬د ساان اګوساټين د (نااړۍ ښااار)‪ ،‬د توماااغ‬
‫مااور د(يوتوپيااا) کتابونااه د يااادولو وړ دي‪ .‬همداسااي فااارابي مساالمان‬
‫فيلسوف د (مديني فاضلي) طرحه وړاندي کړيده‪.‬‬
‫د ډيرو اي ياليستانو اندونه په خپل ذات کي د بشر د مادي او معناوي‬
‫ښيګڼو او خير لپاره ويل سوي وه‪ ،‬خو هغه اندوناه او وړانديزوناه‪ ،‬چاي‬

‫(‪)1‬‬
‫‪- Idealism‬‬

‫‪154‬‬
‫د ډيااارو عواملاااو لاااه کبلاااه چاااي د پاچاهاااانو‪ ،‬ديکتااااتورانو‪ ،‬د هغاااوی‬
‫کورنيو‪ ،‬غټو مامورينو‪ ،‬لويو نتمنو او يا د کوم ځاانګړي ګوناد د ګټاو‬
‫پر وړاندي دريدل‪ ،‬يا داچي د ټولني د ذهني‪ ،،‬عرف او عاداتو ساره ياې‬
‫سمون نه درلود په هغه وخ‪ ،‬کي نسوای پلي کيدای(‪.)1‬‬

‫‪ -1‬مامد نادر ايوبي‪ ،‬سياسي نچريات‪ ، ٧٧٠٦ ،‬مخ ‪.٠٩٤‬‬

‫‪155‬‬
 ‫‪1‬‬

‫بانکوکراسي د انګليساي او يونااني باي ددوو وياو څخاه جاوړه ساوي‬

‫اصنلح ده‪ ،‬چي بانکي حکوم‪ ،‬يا دبانکونو حکوما‪ ،‬تاه ويال کيا ي‪،‬‬
‫ديته په يونانې به کي ترافيزوکراسي هم ويل کي ي‪ ،‬چي (ترافيازو) پاه‬
‫يونانې به کي د بانک او کراسي د حکوم‪ ،‬په ماناا ده‪ .‬دا ډول سياساي‬
‫ر يم د بانکونو تروا‪ ،‬او اغيز ېندي وي‪ ،‬همدارنګه هغه ټولناه چاي پاه‬
‫هغااه کااي مااالي زوانينااو وا‪ ،‬پااه ېغ کااي اخيسااتک وي هغااي تااه هاام‬
‫بانکوکراسي ويل کي ي‪.‬‬
‫د بانکوکراسااځ لااومړی کااارونکی دانګلسااتان د پارلمااان غااړی ويلاايم‬
‫فوېرټون (‪٧٥٥٥-٧٤٠٧‬ز) دی‪ ،‬چي ده په (‪٧٤٤٦‬ز) کال کاي د پارلمااني‬
‫مبااارزي پاار مهااال دا سااکالو روښااانه کااړ‪ ،‬چااي د انګلسااتان د بانااک د‬
‫اناصاااار پاااه اړه هڅاااي تااار هغاااه ډياااري اړيناااي دي‪ ،‬چاااي د فرانساااي او‬
‫انګلستان ترمن د جګړې لپاره کي ي‪.‬‬
‫د امريکا يو سناتور رابرت جاي واکار پاه (‪٧٥٧٥‬ز) کاال کاي دامريکاا د‬
‫بانک لخوا پر کاغاذي پيساو بانادي نياوکي وکاړي او داساي ياې اټکال‬
‫کاړه‪ ،‬چاي دا پيساي بااه د امريکاا د وګاړو حقاو تاار پښاو ېنادي کااړي او‬
‫بانکوکراسااځ تااه بااه ېره هااواره کااړي‪ ،‬همدارنګااه دا بااه تاار هغااه ډياار‬

‫‪1‬‬
‫‪Bankocracy.‬‬
‫‪156‬‬
‫خنرناکاه وي‪ ،‬کاوم چاي بشااپړو او ظاالمو پاچااهيو پااه خپلاو ټولناو کااي‬
‫زيان اړولی دی‪.‬‬
‫د بانکوکراسااځ اصاانلح د مااارکس لخااوا هاام کااارول سااويده‪ ،‬چااي‬
‫مااارکس زياااتره وخاا‪ ،‬دا اصاانلح د مااالي کاپيټاااليزم لپاااره کااارول‪،‬‬
‫همدارنګااه د ځينااو نړيوالااو ورناليسااتانو لخااوا بيااا دا اصاانلح زيااات‬
‫وخ‪ ،‬د نړيوال مالي باران پر مهال باندي کارول کي ي‪.‬‬

‫‪157‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د بيوريوکراسي اصنلح د دوو ويو(لغااتو) څخاه جاوړه ساويده‪ ،‬چاي‬

‫(بيوريو(‪ ) )2‬د ميز او دفتر پاه ماناا ده او (کراساي) دوا‪ ،‬او حکوما‪ ،‬پاه‬
‫مانااا دی‪ ،‬نااو بيوريوکراسااي هغااه سياسااي او اداري سيسااتم تااه وياال‬
‫کي ي‪ ،‬چي يو ګڼ نمېر مامورين تار ساختو او دزيقاو زوانيناو ېنادي د‬
‫معلوماتو په راغون ولو او اداري کارونو باندي بوخ‪ ،‬وي او مامورين‬
‫اړ دي‪ ،‬چي يوازي تر هغو زوانينو ېندي کار وکړي‪ ،‬چاي ددوی لپااره د‬
‫لوړو مقاماتو لخوا ټاکل سوي وي(‪.)3‬‬
‫بيوريوکراسي هغه سياسي او اداري سيساتم تاه ويال کيا ي‪ ،‬چاي ياوه‬
‫ډله ناټاکل سوي مامورين تر ټاکلو زوانينو ېندي کاار کاوي او دوی پار‬
‫ټولنااه باناادي وا‪ ،‬پلاای کااوي او دخپلااو زوانينااو سااره ساام چلنااد کااوي‪.‬‬
‫بيوروکراسااي هغااه حکوماا‪ ،‬تااه هاام وياال کياا ي‪ ،‬کااوم چااي د کوچنيااو‬
‫دفترونو‪ ،‬ادارو او کارګرو ډلو څخه جوړ وي‪.‬‬
‫پااه بيوروکراسااځ کااي ټااول مااادي او بشااري وسااايل د اداري د موخااو د‬
‫ېسته راوړلو په موخاه پاه مانچم ډول کاارول کيا ي او هڅاه کيا ي‪ ،‬چاي‬

‫‪1‬‬
‫‪-Bureaucracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Bureau.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-Cambridge Dictionary.‬‬
‫‪158‬‬
‫سي‪ .‬هګل‪ ،‬بيوروکراسي د دولا‪،‬‬ ‫اداري څارنه او نچم په ښه ډول ټين‬
‫روح ګڼې او مارکس بيوروکراسي د فشار د بلي په څير ګڼې چي واکمان‬
‫پااااوړ يااااې د خپاااال وا‪ ،‬د پايښاااا‪ ،‬لپاااااره کاااااروي‪ .‬ماااااکس وباااار‪ ،‬بيااااا‬
‫بيوروکراسي هغي دستګاه تاه واياې‪ ،‬چاي د ټااکلو زوانيناو او زواعادو‬
‫پر بنسال وېړه وي او د کارګرانو اړيکې يو دبل سره د ټااکلو اصاولو پار‬
‫بنسال اداره کي ي‪ ،‬چاي پاه اوسانې وخا‪ ،‬کاي د سياساي‪ ،‬ازتصاادي او‬
‫نورو موخو د ېسته راوړلو لپااره ډياره اغيزمناه ګڼال کيا ي‪ .‬همدارنګاه‬
‫دی وايې په بيوروکراسځ کي مامورين بايد خپل ځان په اداري کي حل‬
‫کااړي‪ ،‬يااانې يااوازي د اداري د موخااو د ېسااته راوړلااو لپاااره کااار وکااړي‪.‬‬
‫پدي نچام کي وا‪ ،‬د لوړي خوا څخه د امرونو په بڼه پر کښتو مامورينو‬
‫باندي پلی کي ي(‪.)1‬‬
‫بيوروکراسي کوېی سي‪ ،‬چي په هره ټولنه کي حکومتي وا‪ ،‬د ټولني‬
‫د ګټااو پااه موخااه و کاااروي او بشااري ځااوا‪ ،‬تاار ټاااکلو زواعاادو ېناادي‬
‫کنټرول کړي‪ .‬خو داسي هم کيدای سي‪ ،‬چي د ټاولني د ګټاو پار وړانادي‬
‫دري ونيسي او تخريبي بڼه واخلي‪ .‬خو بيورو کراسي کيدای سي‪ ،‬چاي‬
‫د ولس او دول‪ ،‬ترمن د پل په څير کار وکړي‪ ،‬لکاه څرنګاه چاي ولاس د‬
‫بي لبيلو ډلاو څخاه جاوړ دی او هاره ډلاه ځانتاه ځاانګړې ګټاي لاري‪ ،‬چاي‬
‫دولااا‪ ،‬هااام د همااادغو ډلاااو د ګټاااو پااار سااااتلو مکلاااس دی‪ ،‬ناااو ځکاااه‬
‫بيوروکراسي تر ټاکلو زواعدو ېندي همدا ګټي ساتې‪.‬‬
‫داچي بيروکراسي د ولس ګټي ساتي او کاه ياوازي د واکمان پاوړ ګټاي‬
‫ساااتي‪ ،‬پاادي اړه د هګاال او مااارکس د بناادونو تاارمن ټکاار نااتون لااري‪،‬‬
‫هګل پدي بند دی چي بيوروکراسي د ولس د بېلبېلو ډلو ګټي پاه ملاي‬

‫‪٤٢‬‬ ‫علوم سياسي‪،‬‬ ‫‪ -1‬مينو افشاري راد و علي ازا بخشي‪ ،‬فرهن‬

‫‪159‬‬
‫ګټو بانادي بادلوي او همادا ملاي ګټاي سااتي‪ ،‬خاو ماارکس بياا دا خباره‬
‫ردوي او وايې‪ ،‬چي بيوروکراسي يوازي د واکمن پوړ د ګټو سااتونکې‬
‫ده‪.‬‬
‫په بند بيوروکراسي يوه داسي وسايله ده‪،‬‬ ‫د امريکايې ټولنپوه جوبر‬
‫چااي واکماان پااوړ د خپلااو ګټااو د ساااتلو پااه مخااه کښااته پااوړ کنټاارول او‬
‫څاري‪ .‬د هغو څيړنکو په بند چي بيوروکراسځ ته په مثبا‪ ،‬نچار ګاوري‪،‬‬
‫بيوروکراسي داسي نچام دی‪ ،‬چي په هغه کي ټاول کاارکونکي پاه مانچم‬
‫ډول ترتيااب سااوي وي او د اداري د موخااو د ېسااته راوړلااو لپاااره کااار‬
‫کوي‪.‬‬
‫د ماکس وبر په بند بيوروکراسي ېندي ځانګړتياوي لري‪:‬‬
‫‪-٧‬پاااه بيوروکراټيکاااه اداره کااااي کاروناااه د ماااامورينو د تخصااااص او‬
‫مسلک پر بنسال ويشل کي ي‪.‬‬
‫‪ -٠‬د کارکونکو او مامورينو تارمن اړيکاې د ټااکلو زواعادو پربنساال‬
‫وي‪.‬‬
‫‪ -٢‬د اداري فعاليتونه د ليکلو مقرراتو او امرونو پربنسال اجرا کي ي‪.‬‬
‫‪ -٧‬د هاار کااارکونکې فعالياا‪ ،‬د اداري منناا پربنسااال نااه د نخصااي‬
‫منن پر بنسال سارته رساي ي‪ ،‬ياانې پاه اداري کاارونو کاي د ماامورينو‬
‫نخصي بندونو ته ارزښ‪ ،‬نه ورکول کي ي‪.‬‬
‫‪ -٠‬وړتيا او تخصاص د ماامورينو د ګماارلو او لاوړوالې ياوازنی ېمال‬
‫وي(‪.)1‬‬
‫کلااه چااي بيوروکراسااي د ولااس ګټااي پااه نچاار کااي ونااه نيسااي او يااوازي‬
‫دواکمن پوړ د ګټو لپاره کار وکاړي‪ ،‬ناو ديتاه بياا (بياوروکراټيزم) ويال‬

‫‪٧٧٥-٧٢٥‬‬ ‫سياسي برش‪،‬‬ ‫‪ -1‬غلمرضا علي بابايي‪ ،‬فرهن‬

‫‪161‬‬
‫کي ا ي‪ ،‬يااانې کلااه چااي اداري تشااريفات د افااراط تاار بريااده ورسااي ي او‬
‫حکوماا‪ ،‬د خلکااو افکااارو او غوښااتنو تااه پاملرنااه ونااه کااړي نااو ديتااه‬
‫بيوروکراټيزم ويل کي ي‪ .‬په بيوروکراټيزم کي حکوم‪ ،‬د داسي ډلي پاه‬
‫ېغ کي وي‪ ،‬چي د خلکو په من کي ځای نلري او يوازي د خپال وا‪ ،‬د‬
‫ساااتلو پااه موخااه ماانچم اداري تشااکيلت لااري او ټولنااه پااه ماانچم ډول‬
‫کنټرولوي‪.‬‬
‫ديته ورته په بيوروکراټيزم کي هرڅه يوازي د کاغاذونو پار ماخ بانادي‬
‫اجرا کي ي او په عمل کي هيت هام ناه وي‪ ،‬همدارنګاه د کاغاذونو پارمخ‬
‫باندي ډير څاه ساوي وي خاو پاه عملاي ډګار کاي هايت ناه وي اجارا ساوي‪.‬‬

‫‪161‬‬
 ‫‪1‬‬

‫پاتريارني د يونانې بي د (پاتر) يانې پلر او (ارني) ياانې حکوما‪،‬‬

‫څخه جوړه سويده او هغي سياسي او ټاولنيزي تلانلرې تاه ويال کيا ي‪،‬‬
‫چي وا‪ ،‬د نارينه وو‪ ،‬په ځاانګړې توګاه د پالر پاه ېغ کاي وي او پالر‬
‫په کاورنځ او سياساي برخاه دواړو کاي بشاپړ وا‪ ،‬پاه ېغ کاي لاري‪ .‬پاه‬
‫پښتو به کي پاټريارنځ ته (پلرواکي يا پلرواکمني) هم ويلی سو‪.‬‬
‫پاټريارني هغه سياسي ر يم ته هم ويل کي ي‪ ،‬چي ټاول وا‪ ،‬ياوازي د‬
‫بااالغو نارينااه وو پااه ېغ کااي وي‪ ،‬يااانې وا‪ ،‬يااوازي نارينااه وګااړې پاار‬
‫ټولني باندي پلی کوي(‪.)2‬‬
‫پلرواکي نه يوازي په سياسي برخه کي نتون لري‪ ،‬بلکي پاه ټاولنيزو‬
‫او په ځانګړې توګه په کورنيو کي زياته پلي کي ي‪ ،‬همدارنګاه د دولا‪،‬‬
‫د پيدايښا‪ ،‬پااه اړه هام د پلرواکاای بنااد د زياات ارزښاا‪ ،‬وړ دی‪ ،‬زياااتره‬
‫پوهااان پاادي بنااد دي‪ ،‬چااي لااومړنی ټااولني پلرواکااي وي او پاالر پااه‬
‫طبيعي ډول د کاورنځ‪ ،‬زبيلاي او کالن رمشار و‪ .‬پاه پلرواکای بانادي د‬

‫‪1‬‬
‫‪-Patriarchy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- English Social Wikipedia.‬‬
‫‪162‬‬
‫ښي پوهېدني لپاره به د دول‪ ،‬په اړه د پلرواکی بناد هام پاه لنا ډول تار‬
‫څيړني ېندي ونيسو‪:‬‬

‫ددي بنااد پربنسااال دولاا‪ ،‬د کورنيااو د طبيعااي پراختيااا څخااه زي ياادلی‬
‫دی‪ ،‬چي په هغه کي نسل په نارينه انسانانو پوري اړوناد ګڼال کيادی او‬
‫زوړ يااا د زيااات عماار خاونااد ناار بااه منل ا وا‪ ،‬درلااودی‪ .‬لااومړنی ټااولنيز‬
‫واحد کاورنځ وه‪ .‬د (ماک بياور) پاه بناد پاه ټولاو کورنياو کاي اړيکاي او‬
‫واکونااه موجااود وه چااي د حکوماا‪ ،‬د جوړښاا‪ ،‬ېماال وګرځياادل‪ .‬د هغااه‬
‫اړتيااوو پار بنساال چاي کااورنځ جاوړه ساوي وه‪ ،‬همغاو اړتيااوو يااو ډول‬
‫مقررات او زواعد هم زي ولي وه‪ .‬په کورنځ کي مخکي لاه مخکاي څخاه‬
‫حکوماا‪ ،‬پااه کااوچنی بڼااه سااره نااتون درلااودی‪( .‬هنااري ماااين) د لرغونااو‬
‫رومي‪ ،‬سلوي او هندو زوانينو د څيړنو څخه وروسته داسي وايي چي‬
‫په لومړنيو ټولنو کي د کورنيو تر ټولو زوړ سړي منل وا‪ ،‬درلاودی او‬
‫او وناااد وا‪ ،‬ياااي هااام درلاااودی‪ .‬دده د‬ ‫د اوېدوناااو او غلماااانو د مااار‬
‫(لرغونی زانون) پاه کتااب کاي راغلاي دي((پاه کاورنځ کاي ترټولاو زاړه‬
‫سړي د کورنی پر ټولو غړو بانادي منلا وا‪ ،‬درلاودی‪ .‬دی ناه ياوازي د‬
‫کااورنځ د نااتمنځ مالااک و بلکااي د خپلااو اوېدونااو د ارادو وا‪ ،‬هاام‬
‫ورسره و))‪ .‬کله چي به يي زامنو ودونه کول نو په طبيعاي توګاه ساره ياي‬
‫کااورنځ پراخااه کيااادلي‪ ،‬خااو د لاااومړنځ کااورنځ د رئااايس واکمنااي باااه‬
‫سره باه دده وا‪ ،‬دده د نسال‬ ‫ټولونسلونو منل‪ .‬د کورنځ د رئيس په مر‬
‫تر ټولو زاړه نر ته لي ديدی‪.‬‬

‫‪163‬‬
‫د هغو کورنيو زياتوالی چاي د ياوه رئايس تاروا‪ ،‬ېنادي وي د زبيلاو د‬
‫پيداکياادو ېماال وګرځياادی‪ .‬د وخاا‪ ،‬پااه تيرياادو سااره بااه د يااوي زبيلااي‬
‫زيات غړي د هغي زبيلاي څخاه بيال ساول او پاه ناورو مځکاو کاي باه ياي‬
‫واړول‪ ،‬چااي دا بيلااوالی د نااورو کوچنيااو زبيلااو د زي ياادو ېماال سااو‪ .‬دا‬
‫زبيلي چي د ويني پر بنسال يي اړيکي سره لرلي‪ ،‬د ګ و موخاو لپااره او‬
‫په ځانګړي ډول د بهرني د ښمن د يرغل پرمهال به سره ياو کيادلي او پاه‬
‫ګ ه باه ياي د فاات کاول‪ ،‬چاي دي کاار پخپلاه د دوی د ياوالي او ګا وا‪،‬‬
‫څرګندويي کول‪ .‬وروسته د دي زبيلو غړي سره يوځای سول او يوه لوياه‬
‫سياسي ټولنه (دول‪ )،‬يي منځته راوړ‪ .‬د (ماين) پاه بناد ((کاورنځ غاوره‬
‫ټولنااه ده چااي د هغاای تااړون د کااورنځ پااه نارينااه مشاار پااوري اړونااد و‪ .‬د‬
‫کااورنځ پااه پراختيااا سااره نسااب او خاناادان منځتااه راغلاای‪ .‬همدارنګااه د‬
‫کورنيو پراختيا زبيلي منځته راوړي او د زبيلو په لويوالي ساره د ګا و‬
‫ګټو ټولنه[دول‪ ]،‬جوړ سو))‪ .‬دده په بند پاه لومړنياو ټولناو کاي ټولناه د‬
‫وګااړو مجموعااه نااه وه بلک اي د کورنيااو مجموعااه وه او د ټااولني بنسااټيز‬
‫واحد هم کورنځ وه‪.‬‬
‫پدي وروستيو وختونو کي فرانسوي حقوزپاوه (دوګاي) د پلواکای د‬
‫بند څخه ملتړ وکړ‪ .‬دده په خبره((د کورنځ پالر طبيعاي رئايس دی او د‬
‫دولا‪ ،‬واکمنااان د کورنياو د هماادي مشااران تار وا‪ ،‬ېناادي دي‪ .‬لرغااوني‬
‫ښارونه يوازي د کورنيو مجموعه وه چي پاه هغاه کاي وا‪ ،‬د کاورنځ پاه‬
‫پلر پوري اړوندو))‪ .‬د دول‪ ،‬د پلرواکی بند د درياو فرضايو پربنساال‬
‫وېړدی‪:‬‬
‫‪ – ٧‬په لومړنيو ټولنو کي واده په تلپاتي بڼه د پلروالای پار بنساال منال‬
‫سوی و‪.‬‬

‫‪164‬‬
‫‪ – ٠‬د نساال زياااتوالی يااوازي د نارينااه خلکااو لااه لااوري ترسااره کياادی او‬
‫هيت ښځينه اوېد د نسل په زياتوالي کي نه ګڼل کيدی‪.‬‬
‫‪ – ٢‬د کااورنځ ټااول وا‪ ،‬د کااورنځ د نارينااه مشاار پااه ېغ کااي و چااي پاار‬
‫نورو غړوباندي يي منل وا‪ ،‬درلودی‪.‬‬
‫(هنري ماين) د خپل بند څخاه پاه ملتاړ کاي د عبرانياانو‪ ،‬يونانياانو او‬
‫روميانو د کورنيو تاريخ ته ګوته نيسي‪ .‬دده په بند په عبري کورنيو کاي‬
‫تر ټولاو زاړه ساړي د کاورنځ پار غاړو بانادي اساتبدادي وا‪ ،‬چلاوی‪ .‬پاه‬
‫نورو ټولناو کاي هام د کورنياو وا‪ ،‬د زړو خلکاو پاه ېساونو کاي و‪ .‬پادي‬
‫ډول دی په لومړنيو ټولنو کي د پلرواکی د بند لپاره د ناريناه اوېدوناو‬
‫خوښونه‪ ،‬تلپاتی واده او د پلر د وا‪ ،‬ځانګړني پاه ګوتاه کاوي او پادي‬
‫بند دی چي د کورنيو د پراختيا په پايله کي مادني ټولناه منځتاه راغلاي‬
‫ده او د کورنيو رئيس د پاچا په بڼه څرګندسو‪.‬‬
‫د پلرواکی بند د بيلبيلو اړخوناو څخاه تار نياوکي ېنادي راغلای دی‪.‬‬
‫مکلنااان‪ ،‬مورګااان او جاانکس چااي د لومړنيااو ټولنااو پااه اړه يااي لوسااتني‬
‫کړيدي‪ ،‬دي پايلي ته رسيدلي دي چي (هنري ماين) د دي بند لپاره هيت‬
‫تاريخي دليل نلري‪ .‬د دوی په بند په لومړنيو ټولنو کي د کورنياو وا‪ ،‬د‬
‫پلر يا د کورنځ د مشر نارينه په ېغ کي نه و‪ ،‬بلکي مورواکي کورنځ‬
‫چاااي کاااورنی اړيکاااي ياااې د ماااور پااار بنساااال څرګنديااادلي‪ ،‬د لومړنياااو‬
‫ټولنوبنسټيز واحدونه وه‪ .‬دا ځکه چي په لومړنيو ټولنو کاي د څومړوناو‬
‫روا نتون درلودی‪ ،‬نسب د مور لخوا ټاکل کيدی او پلرنځ نساب باه‬
‫د اټکل او ګمان له ېري ټاکل کيدی‪ .‬د ښځو لخاوا باه د ناريناه اوېدوناو‬
‫د نسل ټاکل د ډيرو ستونزو او نيمګړتياوو سره مخ و‪ .‬همدارنګه داسي‬
‫هم ويل سويدي‪ ،‬لکه ماين‪ ،‬چي وايي د کورنياو بدليادل پاه طاايفو او د‬

‫‪165‬‬
‫طايفو بدليدل په زبيلوباندي کاوم تااريخي اباوت نلاري‪ .‬د (جانکس) پاه‬
‫بنااد د لومړنيااو ټولنااو بنسااټيز واحااد زبيلااه وه نااه کااورنځ‪ .‬هااره زبيلااه پاار‬
‫طايفو ويشل سوي وه او طايفي بيا د خانادانونو څخاه جاوړي ساوي وي‬
‫او خاندانونااه بيااا د کورنيااو څخااه جوړسااوي وه‪ .‬همدارنګااه پااه لومړنيااو‬
‫ټولنو کي واده هم په تلپاتي بڼه نه و‪.‬‬
‫که څه هم د دول‪ ،‬د پلرواکی پر بند باندي نيوکي سوي دي خو بيا ياي‬
‫هم د دول‪ ،‬په پياوړتيا او تکامل کي اغيزمن رول لوبولی دی‪ .‬ددي بناد‬
‫پلويان پردي باور دي چي په هره کورنځ کي ځاواکمن او کمازوري غاړي‬
‫نتون لري‪ ،‬نولکه څرنګه چي په کورنځ کاي پلرځاواکمن دی‪ ،‬نوځکاه‬
‫پرخپلو اوېدونو او د کورنځ پر غړوباندي واکمن هم دی(‪.)1‬‬

‫‪.٧٦٠-٧٥٦‬‬ ‫‪ -1‬فرهاد داوري‪ ،‬سياس‪ ،‬پوهنه‪٧٢٦٧ ،‬ل‪،‬‬

‫‪166‬‬
 ‫‪1‬‬

‫پارټيکراسي هغه سياسي سيستم ته ويل کي ي‪ ،‬چې سياسي زدرت د‬

‫يوه يا څو سياسي ګوندونو په ېغ کي وي‪ .‬پدي سيساتم کاي خلاک پاه‬
‫ګوندونو کي سره منچم سوي وي او د سياساي زادرت پار سار د سياساي‬
‫ګونااادونو تااارمن سااايالځ کيااا ي(‪ .)2‬پاااه پارټيکراساااځ بانااادي د ښاااي‬
‫پوهېدني لپاره ګوندي نچامونه په لن ډول لولو‪:‬‬

‫پااه بيلبيلااو هيوادونااوکي بيلبياال ګوناادي نچامونااه لکااه څوګوناادي‪،‬‬

‫دوه ګوندي او يوګوندي سته‪ ،‬چي هريو به په ېندي ډول ولولو‪:‬‬
‫‪٧‬‬
‫د اروپا د لويي وچي په هيوادونو کي څوګوندي نچامونه روا دي‪ .‬پاه‬
‫فرانسااه کااي يااو وخاا‪ ،‬دا ډول نچااام موجااود و او د ګوناادونو ناامير يااي‬
‫نلو(‪ )٠٥‬ته رسيدی‪ .‬همدارنګه په بلمان‪ ،‬ايټاليا او ساويس کاي هام څاو‬
‫ګونادي نچااامونو نااتون لااري‪ .‬پاه ټااوليز ډول پااه څوګوناادي نچااامونوکي‬
‫کابينه(وزيران) په ائتلفي بڼاه ټاکال کيا ي‪ ،‬ځکاه چاي هايت ګوندنساي‬
‫کوېی‪ ،‬چي اکثري‪ ،‬ترېسه کړي‪ .‬بلکي څو ګوندونه يا څاو ډلاي ېساونه‬

‫‪1‬‬
‫‪- Particracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- English Wikipedia ( article under the content of Particracy).‬‬
‫‪167‬‬
‫سره ورکوي چي اکثري‪ ،‬په ېغ راوړي‪ .‬پر همدي بنسال دا ډول ګوندي‬
‫حکومتونااه پااه هغوګوناادونو او ډلااو پااوري تړلااي دي‪ ،‬چااي د ائااتلف او‬
‫يوالي د ېري وکوېی سي‪ ،‬اکثري‪ ،‬په ېغ راوړي‪ .‬کاه چياري ګوندوناه‬
‫او بااباته وي‪ ،‬خو‬ ‫همداسي خپل يوالی وساتي نو حکوم‪ ،‬به هم ټين‬
‫که چيري د ګوندونو يوالی له منځه وېړی نو بل حکوم‪ ،‬به په نوې بڼاي‬
‫ساره منځتااه راسااي‪ .‬پادي ډول حکومتونااو کااي هار وزياار ځااان راتلااونکی‬
‫لومړی وزير ګڼي‪.‬‬

‫سربيره پردي چي څو ګوندي نچام خپل ارزښ‪ ،‬د ېسه ورکړی دی‪ ،‬خو‬
‫بيا هام د ځېناو ښاېګڼو لرونکای دی‪ .‬پاه حقيقا‪ ،‬کاي د دوه ګونادي نچاام‬
‫بدګڼي د څوګوندي نچام ښيګڼي دي‪ :‬د دي نچام يوه ښايګڼه دا ده چاي د‬
‫حکوم‪ ،‬د ديکتاتورۍ او استبداد مخه نيسي‪ ،‬يانې کله چاي حکوما‪،‬‬
‫په ائتلفي بڼه د څو ګوندونو څخه جوړسوی وي‪ ،‬نو پدي وخا‪ ،‬کاي پاه‬
‫ديکتاتور او استبدادي حکوما‪ ،‬بانادي نساي بدليادای‪ .‬همدارنګاه پاه‬
‫څو ګوندي نچام کاي د وګاړو د ټااکلو سااحه پراخاه ده‪ .‬کاه چياري پاه ياوه‬
‫هيااواد کااي څااو ګوندونااه نااتون ولااري‪ ،‬نااو د بيلبيلااو ډلااو‪ ،‬پوړونااو او‬
‫اړخونو ګټي ساتل کي ي؛ ځکه چي هار ګوناد د ياوي ډلاي او ياو پاوړ پاه‬
‫اساتازيتوب کااار کاوي او د هغااو ګټاي ساااتي‪ .‬همدارنګاه وګااړي کااوېی‬
‫سي چي خپله پيوندنه وسااتي او هار ګونادچي ياي زړه وغاواړي پاه هغاه‬
‫کي نمولي‪ ،‬اخيستلي سي‪.‬‬

‫‪168‬‬
‫پر پورته ښايګڼو ساربيره څاو ګونادي نچاموناه تار زيااتو نيوکاو ېنادي‬
‫راغلااي دي‪ .‬څااو ګوناادي نچااام د هيااواد مقننااه زااوه د اړودوړ او د سيسااو‬
‫سره مخ کوي‪ ،‬په څو ګوندي نچام کي د حکوم‪ ،‬باي ابااتي تال موجاوده‬
‫وي‪ ،‬يانې کله چي کابينه د څوګونادونو تار اداري ېنادي کاارکوي‪،‬نو د‬
‫دي ېمل ګرځي‪ ،‬چي حکوم‪ ،‬کمزوری او بي اباته ساي‪ ،‬د حکوما‪ ،‬باي‬
‫اباااتي د حکوماا‪ ،‬پاار کاااري ميکااانيزم باناادي اغيزښااندي او د حکوماا‪،‬‬
‫کړني د ننګونو سره مخ کوي‪ .‬که چيري په يوه هيواد کي زياات ګوندوناه‬
‫نتون ولري او هايت ياو ونساي کاوېی‪ ،‬چاي اکثريا‪ ،‬تار ېساه کاړي‪ ،‬ناو‬
‫پدي وخ‪ ،‬کي سالم اپوزيسيون چي د پارلماني ډيموکراسځ لپاره ډيار‬
‫اړين دی‪ ،‬نسي کاوېی چاي فعاليا‪ ،‬وکاړي‪ .‬همدارنګاه حکوما‪ ،‬د وا‪،‬‬
‫غوښتونکو ډلو ترمن ويشل کي ي او حکوما‪ ،‬پاه خپلوکړناو کاي پاتاه‬
‫راځي‪.‬‬

‫دوه ګوندي نچام لومړی په انګلستان کي څرګند سو‪ .‬په انګلستان کي‬
‫‪ ،‬وروساته ليبارال اوماافچاه‬ ‫د کورنيو جګړو پر وخ‪ ،‬د تاوري او ويا‬
‫کااار او اوغ د کااارګر او ماافچااه کارګوناادونو تاااريخ تااه پااه کتااو سااره‬
‫داسي معلومي ي چي د دي ډول نچام لومړنځ ريښاي پاه انګلساتان کاي‬
‫دي‪ .‬په دوه ګونادي نچاام کاي ساربيره پاردي چاي د دوګونادونو څخاه ياو‬
‫ګوند وا‪ ،‬په ېغ کي اخلي‪ ،‬ځيني کوچني ائتلفوناه اوډلاي هام ناتون‬
‫لااري‪ ،‬د بيلګااي پااه توګااه پااه انګلسااتان کااي پاار ګااارګر او ماافچااه کااار‬
‫ګوندونو سربيره ليبرال ګوناد هام ناتون لاري‪ ،‬خاو پاه ولساي جرګاه کاي‬

‫‪169‬‬
‫دومااره ارزښاا‪ ،‬نلااري‪ .‬د امريکااا پااه متاااده اياااېتو کااي ډموکراټااان او‬
‫جمهوري‪ ،‬غوښتونکي دوه اصلي ګوندونه دي‪ ،‬چي د امريکا حکوما‪،‬‬
‫ور باندي وېړدی‪ ،‬پداسي حال کي چاي ځيناي ناور کاوچني ګوندوناه او‬
‫ډلي هم سته چي دومره ارزښ‪ ،‬نلري‪.‬‬

‫په دوه ګوندي نچام کي کابينه(وزيران) د هغه ګوند څخه ټاکل کيا ي‪،‬‬
‫چي اکثري‪ ،‬يي ګټلای وي‪ ،‬پار همادي بنساال کابيناه (حکوما‪ )،‬بااباتاه‬
‫کي ي او د هيواد سياسا‪ ،‬دوام او ټينګښا‪ ،‬پياداکوي‪ .‬پاه حقيقا‪ ،‬کاي‬
‫ډموکراټيک حکوم‪ ،‬منځتاه راځاي او مخاالس ګوناد هام ځاانګړی رول‬
‫لوبوي‪( .‬ېسکي) د دوه ګونادي نچاام ښايګڼي پاه ښاه ډول رالنا ي کاړي‬
‫دي (د خلکااو لخااواد اسااتازي حکوماا‪ ،‬د ټاااکلو لپاااره دوه ګوناادي نچااام‬
‫غوره ېرده‪ .‬دا نچام حکوم‪ ،‬پدي باندي تواناوي چاي خپال سياسا‪ ،‬پاه‬
‫زااانوني بڼااه څرګناادکړي او د ناکامااه کياادو اغياازي يااي پااه ښااکاره ډول‬
‫ووينااي‪ .‬دوه ګوناادي نچااام ډياار ر خپاال ځااای ناسااتی حکوماا‪ ،‬منځتااه‬
‫راوړي)‪.‬‬

‫د دوه ګونااادي نچاااام نيمګړتيااااوي پااادي ډول دي‪ :‬دوه ګونااادي نچاااام د‬
‫مقنني زوي ارزښ‪ ،‬کموي او اجرايه زوه پر هغي بانادي واکمناه کيا ي‪،‬‬
‫د رايه ورکونکو ټاکنه يوازي پاه دوه ګونادونو پاوري تاړل کيا ي‪ ،‬ټولناه‬
‫پر دووګوندونو باندي ويشل کي ي او دا دوه ګوندونه نسي کوېي چاي‬
‫د ټولني د ټولو پوړونو او اړخونو ګټي وساتي‪ ،‬په دوه ګوندي نچام کاي‬

‫‪171‬‬
‫د مشااار ټاکااال د ليازااا‪ ،‬او اساااتعداد پااار بنساااال ناااه کيااا ي‪ ،‬بلکاااي د‬
‫ښواړيکو‪ ،‬درنښ‪ ،‬او نورو ارزښتونو پر بنسال کي ي‪ ،‬چي دا پخپله يو‬
‫بي ارزښته ټاکنه ده‪.‬‬

‫يو ګوندي نچام (د ګوندونو ګ ه ټلواله) پاه هغاو هيوادوناو کاي ناتون‬
‫لااااري‪ ،‬چااااي د کمونيسااااتي اياا ا يالو ۍ لرونکااااي وي‪ .‬سوسياليسااااتي‬
‫نوروي اتااد يوازنی هيواد و چي د کمونيس‪ ،‬واکمان ګوناد پاه وخا‪،‬‬
‫کي ياي ياو ګونادي نچاام وټااکی‪ .‬کمونيسا‪ ،‬ګوناد د ټولاو ساازمانونو د‬
‫ېرښود هسته وګڼل سول او هام د کاارګرانو او خواريکښاانو د مخاکک‬
‫ېرښااود پااه بڼااه يااي کارکاااوه‪ .‬پاار هماادي بنسااال د دي ډول نچااام تاااريخي‬
‫ريښه په نلمه پيړۍ کي نتون لاري‪ ،‬چاي د لاومړۍ ځال لپااره د سارمايه‬
‫داري او بور وازي پوړ پر وړاندي د مبارزي په تار کاي څرګناد ساو‪ .‬پاه‬
‫روساايه کااي د کمونيساا‪ ،‬ګونااد لااومړنی ېرښااود او مشاار (لياانن) و‪ ،‬ده‬
‫يوکتاب د (څه بايد وکړو!) په نامه وليکی چي د کمونيس‪ ،‬ګوناد تخام‬
‫يي په روسيه کي وکری‪ .‬د ده څخه وروساته (ساټالين) وا‪ ،‬پاه ېغ کاي‬
‫واخيسااتی او د ده پااه وخاا‪ ،‬کااي د اساسااي زااانون او زانونياا‪ ،‬پااه لااوري‬
‫ګامونه واخيستل سول‪( .‬سټالين) ويل (ياوازي د پرولتارياا کمونيسا‪،‬‬
‫ګوند د دول‪ ،‬او د پرولتاريا ديکتاتورۍ مشرتوب په ېغ کي لاري‪ ،‬او‬
‫نه غواړي چي په همدي مشرتوب کاي د ناورو ساره ګ ساي)‪ .‬همدارنګاه‬
‫چاااين‪ ،‬يوګوسااالويا‪ ،‬چکسااالواکيا‪ ،‬لهساااتان (پولينااا )‪ ،‬رومااااني‪،‬‬
‫بلغارياا اا‪ ،‬مجارسااااتان او يااااو ناااامير نااااورو هيوادونااااو يااااو ګوناااادي‬
‫سوسياليسااتي نچااام (د ګوناادونو ګ ا ه ټلوالااه) د کمونيساا‪ ،‬ګونااد پااه‬

‫‪171‬‬
‫مشرتوب باندي ومنل‪ .‬د لومړۍ نړيوالي جګړي څخه وروساته ايټالياا‪،‬‬
‫ترکااي‪ ،‬بلمااان‪ ،‬اسااپانيا‪ ،‬پرتقااال او يوناامير نااورو هيوادونااو هاام يااو‬
‫ګوندي نچام ومنی‪.‬‬
‫يو ګوندي نچام د ډموکراساځ ساره بنساټيز او ايا يالو يک توپيروناه‬
‫لري‪ ،‬خو د دوه ګوندي او څو ګوندي نچامونوساره دوماره تاوپيرنلري‪ .‬د‬
‫ډموکراسځ بنسټيز ارزښ‪ ،‬يانې سياسي سيالي په يو ګوندي نچام کي‬
‫نسااته او هاام پااه ځينااو يوګوناادي نچااامونوکي يااوازي يااوه ګونااد تااه د‬
‫فعالياا‪ ،‬اجااازه ورکااول سااويده او نااورو ګوندونااه پااه زااانوني بڼااه نسااي‬
‫کااوېی‪ ،‬چااي فعالياا‪ ،‬وکااړي او يااا هاام د سياسااي وا‪ ،‬لپاااره خپلواکااه‬
‫سياسي سيالي وکاړي‪ .‬پار همادي بنساال ياو ګونادي نچاام خپال ساياېن‬
‫ته کوي او يايي هم له منځه وړي‪.‬‬ ‫څن‬
‫د ناااوروي د کمونيسااا‪ ،‬ګوناااد‪ ،‬چاااي د ياااو ګونااادي نچاااام بنساااال ياااي‬
‫کښېښااودی د (لياانن) پاار افکااارو او تلانلرو باناادي وېړ و‪ .‬کلااه چااي پااه‬
‫نوروي کي کمونيسا‪ ،‬ګوناد برياالی ساو او وا‪ ،‬ياي پاه خپال ېغ کاي‬
‫واخيسااتی نااو د دي دلياال پاار بنسااال يااي د نااوروي پاار پااوړيزي ټااولني‬
‫يوازي واکمني په ېغ کي واخيستل‪ ،‬چاي د کمونيسا‪ ،‬ګوناد د ټاولني‬
‫د اکثرياا‪ ،‬غااړو څخااه جااوړ و او بايااد يااوازي پاار ټولنااه باناادي حکوم ا‪،‬‬
‫وکړي ترڅو پوړيزه ټولنه په ناا پاوړيزي ټاولني بانادي واړوي‪ .‬پار همادي‬
‫بنسااال د نااوروي د کمونيساا‪ ،‬ګوندپااه( ‪٧٦٧٤‬ز) کااال کااي جوړسااو او‬
‫زياتو نورو هيوادونو يي په تقليد سره پيروي کول‪.‬‬
‫پر يو ګوندي نچام باندي زياتي نيوکي ساته‪ ،‬چاي پاه ېنادي ډول ياي د‬
‫يو څو يادونه کوو‪:‬‬

‫‪172‬‬
‫‪ :‬د ګوندونو پاه جوړښا‪ ،‬او بنساال کاي سايالي او رزابا‪ ،‬ناتون‬
‫لري‪ .‬پداسي حال کي چي پاه ياو ګونادي نچاام کاي اي يالو يکاه سايالي‬
‫نااتون نلااري‪ ،‬يااانې د سياسااي وا‪ ،‬د ېسااته راوړلااو لپاااره د ګوناادونو‬
‫ترمن د ډموکراټيک حکوم‪ ،‬په څير خپلواکه سيالي نتون نلاري‪ ،‬کاه‬
‫څااه هاام د ګونااد پااه دننااه کااي څااه ناڅااه ساايالي نااتون ولااري‪ ،‬خااو هغااه د‬
‫ډموکراسځ د سياليو په څير ندي‪.‬‬
‫‪ :‬د ګوندونو مهمه دنده داده چي‪ ،‬لومړی د سياسي وا‪ ،‬د ېساته‬
‫راوړلاو لپااره غااوره مشار او نوماناد وټاااکي او وروساته د سياسااي وا‪،‬‬
‫لپاره سوله ييز هڅي پيل کړي او دا وا‪ ،‬بيله اړودوړاو زورزياتي څخاه‬
‫په ېغ راوړي‪ .‬پداسي حال کي چي په يو ګوندي نچاام کاي وا‪ ،‬ياوازي‬
‫د يوه ګوند په ېغ کي وي او د هغه ګوند پاه مان کاي واکمناان بادلي ي‬
‫او بلي ډلي ته وا‪ ،‬نه ساپاري‪ ،‬ناو ځکاه پادي ډول نچاام کاي وا‪ ،‬ساوله‬
‫ييااازه بڼاااه نلاااري او بااااېخره دا نچاااام پاااه کودتاګاااانواو انقلبونوبانااادي‬
‫بدلي ي‪.‬‬
‫په پای کي بايد ووايو چي يو ګوندي نچام د جوړښ‪ ،‬له مخي ناه بلکاي‬
‫د واکمنتوب لاه مخاي د ويشالو وړتياا لاري‪ .‬ځيناي ياو ګونادي نچاموناه‬
‫داسي وي چي وا‪ ،‬يوازي د يوه ګوند په ېغ کي وي او نور ګوندوناه د‬
‫زانون له مخي د فعالي‪ ،‬اجازه نلري‪ ،‬خو ځيني ياو ګونادي نچاموناه بياا‬
‫داسي وي چي نور ګوندونه د فعالي‪ ،‬اجاازه لاري خاو پاه عملاي توګاه دا‬
‫چانس نسي تر ېسه کوېی چاي وا‪ ،‬پاه ېغ کاي واخلاي؛ ځکاه چاي ياو‬
‫ګوند د ټولني پر سياسي وند باندي بشپړه واکمناي لاري‪ .‬خاو پاه ځيناو‬
‫نورو حاېتو کي بيا داساي وي چاي ګوندوناه پاه مسااوي ډول د فعاليا‪،‬‬
‫او سيالځ اجازه لري خو يو ګوند تر مخکي کي ي او د زيات وخ‪ ،‬لپاره‬

‫‪173‬‬
‫پاار ټااولني باناادي واکمنااي کااوي‪ .‬د بيلګااي پااه توګااه پااه سااوئ ن کااي د‬
‫سوسيال ډموکراټ ګونداو په هندوستان کي د کنګاري ګوناد دی‪ ،‬چاي‬
‫د زياتو وختونو راهيسي د وا‪ ،‬پر ګدۍ بانادي ناسا‪ ،‬دي‪ .‬د ياوه ګوناد‬
‫دا ډول واکمني نسو کوېی چي غيري ډموکراټيکه يي وبولو؛ ځکه چي‬
‫دا ګونااد ځااواکمن دی او د خپاال ځااوا‪ ،‬پاار بنسااال د وختونااو راهيسااي‬
‫واکمني کوي‪ .‬همدارنګاه دي ګونادونو د ډموکراټيکاو ېرو چاارو څخاه‬
‫ګټااه اخيسااتي ده او د زااانون پاار بنسااال وا‪ ،‬تااه رساايدلي دي او داډول‬
‫واکمني هيڅکلاه غياري ډموکراټيکاه ناده بلکاي ډموکراټيکاه واکمناي‬
‫ده(‪.)1‬‬

‫دا جوته ده چي د سياسي ګوندونو نتون د نوې ډموکراټيک حکوم‪،‬‬

‫لپااااره اړيااان دی‪ .‬ګوندوناااه د ډموکراساااځ د ملتيااار دی‪ .‬همدارنګاااه د‬
‫ګوناادونو بنسااټيزه دنااده د وا‪ ،‬لپاااره سااوله يياازه مبااارزه او د ملااي ګټااو‬
‫ساااتل دي‪ ،‬دا هاام غااوره خبااره ده چااي وا‪ ،‬پااه سااوله يياازډول د خپلواکااو‬
‫سياليو په پايله کي د يوي ډلي څخه بلي ډلي ته انتقال ساي‪ .‬پاه عماومي‬
‫ډول کوېی سو‪ ،‬چي د ګوندي نچام ښيګڼي او بدګڼي پدي ډول په ګوته‬
‫کړو‪:‬‬

‫ګوندي نچاام خلاک سياساي بهيروناو تاه اچاوي او د سياساي زادرت د‬

‫ېساااته راوړلاااو لپااااره هساااتي جاااوړوي‪ ،‬ترڅاااو د همااادي هساااتو د ېري‬

‫‪٧٠٥-٧٧٥‬‬ ‫‪- 1‬دول‪ ،‬دولتيار‪ ،‬بموزش دانش سياسي‪،‬‬

‫‪174‬‬
‫سياسي زدرت ېسته راوړي او پر ټولني يي پلای کاړي‪ ،‬پاه ټاوليز ډول د‬
‫ګوندي نچام ښېګڼې عبارت دي له‪:‬‬
‫اا د سياسي ګوندونو نتون د انسان د طبيع‪ ،‬سره هم غي ده؛‬
‫اا د ډموکراسځ بريا يوازي په سياسي ګوندونوکي ده؛‬
‫اا هيوادونه د اړودوړ څخه راګرځوي؛‬
‫اا د خپلسرو زوانينو مخه نيسي؛‬
‫اا ګوند د اجرايوي زوي استبداد مهاروي؛‬
‫اا د مقنني زوي ارزښ‪ ،‬زياتوي؛‬
‫اا ټاکني اسانه کوي؛‬
‫اا د حکوم‪ ،‬د اورګانونو ترمن هم غي منځته راوړي؛‬
‫اا پوړيز حکوم‪ ،‬د خلکو په حکوم‪ ،‬باندي بدلي ي؛‬
‫اا پوهه بشپړ ارزښ‪ ،‬پيداکوي؛‬
‫اا او د ډسپلين روحيه رواجي ي‪.‬‬

‫پر پورته ټولو ښيګڼو سربيره زياتو پوهانو سياسي ګوندونه تر نيوکاو‬
‫ېندي راوستي دي‪ ،‬په عمومي ډول ګوندي نچام تر ډيرو ټينګاو نيوکاو‬
‫ېندي راغلی دی‪( .‬روساو) پادي بناد و پاه هغاه هياواد کاي چاي سياساي‬
‫ګوندونه فعاله وي‪ ،‬عامه افکار نسي کوېی چي په ښاه ډول وغاوړي ي‪.‬‬
‫په ېندي ډول پر ګوندي نچام باندي نيوکي راټولوو‪:‬‬
‫‪ . ٧‬د عمااومي افکااارو لااه مخااي سياسااي ګوندونااه د ټااولني د بيلتااون او‬
‫نفا ېمل ګرځيدلي دي‪ ،‬نه د يوالي او ملي تړون ېمل؛‬

‫‪175‬‬
‫‪ . ٠‬سياسي ګوندونه د وا‪ ،‬د ېسته راوړلو په وخ‪ ،‬کي اخلزاي بروناه‬
‫تر پښوېندي کوي؛‬
‫‪ . ٢‬ټاکلي پروګرامونه او داساي ريښاتني تلانلرې چاي وکاوېی ساي د‬
‫ټولني ازتصادي‪ ،‬ټولنيزي او کلتوري ستونزي حل کړي‪ ،‬نه لري؛‬
‫‪ . ٧‬پخپلااه پااه ځاااني او ډلااه ييااز فساااد کااي ډوب دي‪ ،‬او د ګونااد د غااړو‬
‫ترمن د مالي فساد او ناوړه ګټي اخيستني له امله پر ګوندونو د خلکاو‬
‫باور کم سوی دی؛‬
‫‪ .٠‬د خل کااو پاار وړاناادي يااي خپاال نخصااي‪ ،‬د ېسااه ورکااړی دی او د‬
‫ټاکنيزو سياليو په وخ‪ ،‬کي د بازارمونادني پاه ناان د خلکاو د ملتاړ د‬
‫پيداکولو لپاره هڅي کوي؛‬
‫‪ .٩‬ګوندي مشرتوب خپل مابوبي‪ ،‬د ېسه ورکړی دی‪ ،‬ځکاه چاي دوی‬
‫يوازي د ځاني ګټو په لټه کي دي؛‬
‫همدارنګه زياتي نوري نيوکي هم سته چي په ېندي ډول يي لولو‪:‬‬
‫اا سياسي ګوندونه په ټولنه کي ډله او ډل بازي رواجوي؛‬
‫اا د ګوند د مخالفو وګړو استعداد ته درناوی نه کوي؛‬
‫اا د ګوند ګټي تر ولسي ګټو لوړي ګڼل کي ي؛‬
‫اا رياکاري او دوه مخي نوره هم زياتوي؛‬
‫اا فردي‪ ،‬او د انسان پيوندنه کم ارزښته کوي؛‬
‫نچره کوي؛‬ ‫اا غړي تن‬
‫اا په پای کي د ځاني ګټو په ېغ کي لوي ي؛‬
‫اا خلک نيمګړي سياسي پوهه ترېسه کوي؛‬
‫اا پر سيمه ييز وند باندي سرچپه اغيز لري؛‬
‫اا حکوم‪ ،‬بي اباته کوي؛‬

‫‪176‬‬
 ‫اا لن مهاله ټولنيز‪-‬سياسي جوړښ‪ ،‬دی؛‬
‫(‪)1‬‬
‫اا د هغو اړتياوو د پوره کولو لپاره چي پرغاړه يي لري‪ ،‬کمزوری دی ‪.‬‬
‫دا ټولي هغه نياوکي وي‪ ،‬چاي د ګوناد د پيدايښا‪ ،‬څخاه بيااتر اوساه د‬
‫نيوکه کونکو تارمن موجاودي وي‪ ،‬خاو کيادای ساي چاي ځيناي نياوکي‬
‫يي د حقيق‪ ،‬څخه ليري وي‪.‬‬

‫‪٧٧٧-٧٥٥‬‬ ‫‪ -1‬دول‪ ،‬دولتيار‪ ،‬بموزش دانش سياسي‪،‬‬

‫‪177‬‬
 ‫‪1‬‬

‫پانارچيزم داسي سياسي فلسفه ده‪ ،‬چې هار وګاړې تاه دا حا ورکاوي‪،‬‬
‫په کوم حکوما‪ ،‬او سياساي ټاولني کاي چاې ګا ون کاوي‪ ،‬کاوېی ساي‪،‬‬
‫پدي سياسي فلسفه کي وګاړو تاه زياات وا‪ ،‬او اختياار ورکاول کيا ي‪،‬‬
‫حتا کوېی سي‪ ،‬چې د هر حکوم‪ ،‬غړيتوب واخلي‪ .‬وګړې کوېی ساي‪،‬‬
‫چې د غړيتوب لپاره د حکوم‪ ،‬ټاکنه په خپله خوښه وکړي‪ ،‬ناه د زور او‬
‫اکراه له ېرې‪.‬‬
‫د پانارچځ اصنلح د بلجيمي ازتصاد پوه پودټ لخوا په ‪٧٥٩٥‬ز کاال‬
‫کي په هغي مقالي کی نشر سوه‪ ،‬چې د (پانارچيزم) تر عنوان ېندي ياې‬
‫ليکلي وه‪ .‬وروسته د پانارچځ اصنلح د پانارچيزم څخاه پاه بېلاه ماناا‬
‫باندي وکارول سول‪ ،‬يانې ددي دوو اصانلحاتو د تعرياس او پيونادني‬
‫تر من زيات توپير موجود سو‪.‬‬
‫پودت د ازاد ازتصاد پلوی وه او په ازتصادي سيستم کاي ياې د ليساه‬
‫فير فرضي ملتړ کاوه‪ ،‬دده په بند د دولتونو ترمن ازادي سيالځ ديتاه‬
‫زمينه برابروي‪ ،‬چې دوی د خپلو ځاانونو لپااره سيساتمونه وټااکي‪ ،‬کاه‬
‫چياري د دولتوناو تارمن ازادي سايالځ نااتون ولاري‪ ،‬ناو دوی پاه خپلااه‬

‫‪1‬‬
‫‪-Panarchism‬‬
‫‪178‬‬
‫خوښه کوېی سي‪ ،‬چاې د خپلاو موخاو د ېساته راوړلاو او بريااوو لپااره‬
‫ځااانګړې سيسااتمونه وټاااکي‪ .‬کلااه چااې دولتونااه د خپلااو موخااو د ېسااته‬
‫راوړلو لپاره په خپلواکه توګه مباارزه کاوي‪ ،‬ناو پادي وخا‪ ،‬کاي کاوېی‬
‫سي‪ ،‬چې د ځان لپاره داسي غوره سيستم وټاکي چې د همغاي ټاولني او‬
‫موخاااو ساااره ورتاااه والااای ولاااري‪ ،‬همدارنګاااه ددي ډول د سيساااتمونو د‬
‫کارونې په ډول بانادي هام همغاه دولا‪ ،‬ښاه پاوهي ي او د کاار ډول ياې د‬
‫همغه دول‪ ،‬لخوا ټاکل کي ي‪.‬‬
‫همدارنګااه ډيوي ا اياام هااارټ ليکااي‪ ،‬چااې دولاا‪ ،‬کااوېی سااي چااې پااه‬
‫سياسااي کليسااا باناادي باادل سااي او د خپلااو غااړو پااه اړه د عاادال‪ ،‬او‬
‫زضاوت پريکړه هم کوېی سي‪ ،‬ياانې دولا‪ ،‬پادي برخاه کاي بشاپړ وا‪،‬‬
‫او صلحي‪ ،‬لري‪ ،‬چې د خپلو ټاکلو غړو په اړه پريکړه وکړي‪.‬‬
‫نو په پای کي ويلی سو‪ ،‬چې پانارچيزم له ياوي خاوا وګاړو تاه دا وا‪،‬‬
‫او اختيار ورکوي‪ ،‬چې په خپله خوښه د ځان لپاره حکوم‪ ،‬وټااکي‪ ،‬هار‬
‫حکومااا‪ ،‬چاااي دده حقاااو او ازادۍ سااااتلی ساااي‪ ،‬د همغاااه حکومااا‪،‬‬
‫تابعي‪ ،‬تر ېس ه کوېی سي او لاه بلاي خاوا حکومتوناو تاه پاه ازتصاادي‬
‫برخو کي د ازادو سياليو اجازه ورکوي‪ ،‬چې په پايله کي هار حکوما‪ ،‬د‬
‫ځان لپاره ځانګړی ازتصادي سيستم ټاکلی سي‪.‬‬
‫د پاناارچيزم بندوناه پادي وروساتيو کاي د ځېناو ان وي اوليسااتانو او‬
‫سوسيالستانو لخوا منل سوي دي(‪.)1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪English Wikipedia (article under the content of Panarchism).‬‬
‫‪179‬‬
 ‫‪1‬‬

‫دا اصاانلح د يوناااني بااي د ‪ πάν‬او ‪ ισοκρατία‬څخااه اخيسااتل‬

‫سويده‪ ،‬چې د مساوي يا برابر حکوم‪ ،‬په مانا ده(‪ .)2‬نو پانټيسوکراساي‬
‫هغه ټولنيز او سياسي ساازمان تاه ويال کيا ي‪ ،‬چاې ټاول وګاړې پکښاي‬
‫مساوي ون ه لري‪ ،‬ياپه بل عباارت هغاه حکوما‪ ،‬تاه ويال کيا ي‪ ،‬چاې د‬
‫ټولااو وګااړو لپاااره برابااار امتيااازات او مکلفيتونااه وي‪ .‬پاادي سياساااي‬
‫مکتب کاي د ټولاو وګاړو لپااره مسااوي چانساونه ناتون لاري او د ټولاو‬
‫وګړو د وند کوه هم مساوي وي‪ ،‬يو پر بال بانادي لاوړوالی نلاري او ناه‬
‫هاام يااو پاار باال باناادي د ځااانګړې امتياااز او مقااام لااه اړخااه د غااوره والااي‬
‫غوښتنه کوېی سي(‪.)3‬‬
‫دا اصنلح په ‪٧٤٦٠‬ز کال کي د دوو انګريزي نااعرانو او روڼ بنادانو‬
‫کاليريج(‪ )4‬او ساتي(‪ )5‬لخوا د داسي ټولني لپاره د ياو خياال او تصاور پاه‬
‫بڼه وړاندي سول‪ ،‬چاې د ټولاو لپااره براباره واکمناي او امار منال موجاود‬
‫وي‪ .‬پااه لومړيااو کااي دا خيااالي طرحااه د نومااوړو دوو ناااعرانو لخااوا پااه‬

‫‪1‬‬
‫‪Pantisocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪- English Wikipedia ( article under the content of Pantisocracy‬‬
‫‪ -3‬علي ازا بخشي‪ ،‬مينو افشاري راد‪ ،‬فرهن علوم سياسی‪.٧٥٥ ،‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Samuel Taylor Coleridge.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪- Robert Southey‬‬
‫‪181‬‬
‫امريکا کي د سسکيهنا د سيند پر غاړه باندي د دول‪ ،‬د جوړيدو لپااره‬
‫وړاندي سوي وه‪ ،‬خو وروسته د ساتي لخوا د ځېنو د ېيلو لخاوا والاس‬
‫ته انتقال سول‪.‬‬
‫نوموړو دوو تنو د حکوم‪ ،‬د روانو کړنو او سياستونو څخه سارټکوی‬
‫او ويل يې چې حکوم‪ ،‬يوازي د غلمځ د ټينګښ‪ ،‬او د ځانې ملکيا‪،‬‬
‫د ډيروالااي لپاااره کااار کااوي‪ ،‬نوځکااه بايااد داسااي حکوماا‪ ،‬او سياسااي‬
‫ټولنااه رامنځتااه سااي‪ ،‬چااې د ټولااو لپاااره براباار کااار وکااړې او ټولااو تااه پااه‬
‫مساوي ډول حقو او امتيازات ورکړي‪ .‬له همدي کبله پانټيسوکراسي‬
‫بايد پلي سي چې د خلکو لپاره مساوي او برابر خدمات وړاندي کړي‪.‬‬
‫د دي سياسي ټولني د جوړيدو لپاره په لومړياو کاي کااليريج او سااتي‬
‫دوه اصااله وړاناادي کااړل‪ .‬لااومړی پانټيسوکراسااي (د ټولااو لپاااره براباار‬
‫حکوم‪ ،)،‬دوهم اساپيټيريزم(‪( )1‬اناتراکي ياا ګا ملکيا‪ .)،‬دا طرحاه د‬
‫داسي يوي کوچنځ ټولني لپاره جوړه سوي وه‪ ،‬چاې ټولاو وګاړو ياې زده‬
‫کړه کړي وي او ټول وګړې که خان وي که کارګر باياد خپال ملکيتوناه او‬
‫نااتمنځ د عامااه ګټااو لپاااره حکوماا‪ ،‬تااه ور وسااپاري‪ .‬همدارنګااه ددي‬
‫حکوم‪ ،‬د چارو وا‪ ،‬هم د زانونپوهانو او علمي انخاصاو پاه ېغ کاي‬
‫وي او پريکړي بايد د برابر او مساوي اصل پر بنسال وسي‪.‬‬
‫کاليريج داسي خيال او تصاور کااوه‪ ،‬چاې پانټيسوکراساي باه د خلکاو‬
‫کاام کااړي‪ .‬سااربيره پااردي کاااليريج او ساااتي دواړو داسااي‬ ‫تاارمن حاار‬
‫خيال کاوه‪ ،‬چې په انګلستان کي د مستريح وند لپاره زميناه مسااعده‬
‫کړي او خلک به په ورځ کي يوازي دوه يا دري سااعته کاار کاوي او ناور‬
‫وند به په ميلو او چړچو تيروي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Aspheterism‬‬
‫‪181‬‬
‫همدارنګاااه پانټيسوکراساااي ناااه ياااوازي د فاااردي وناااد د ساااوکالی او‬
‫ارامااځ لپاااره طرحااي درلااودي بلکااي دوی غوښااتل چااي د انګلسااتان پااه‬
‫حال‪ ،‬کي هم بدلون راولي‪.‬‬
‫پانټيسوکراسي د نورو ايوتوپياايي ټولناو پاه ناان خياالي او تصاوري‬
‫طرحه ده‪ ،‬چې د کاليريج او ساتي لخوا وړانادي ساول‪ ،‬خاو ددي طرحاي‬
‫ريښي د افلطون د جمهوري کتاب په عاماه ملکيا‪ ،‬پاه فرضايه کاي‪ ،‬د‬
‫توماغ مور په ايوتوپيا کتاب‪ ،‬د فرانسيس باکون په نيو اتلنتايس او‬
‫نورو کتابونو او فرضيو کي ليدېی سو‪.‬‬
‫په ‪٧٤٦٢‬ز کال کي کاليريج پاه امريکاا کاي د يوتوپياا د ټاولني جاوړول‬
‫تصور کړه‪ ،‬وروسته اکسفورډ ته وېړی هلته يې ساتي چاې زده کاونکی‬
‫او نااااعر و‪ ،‬وليااادی د هغا اه ساااره ياااې د زيااااتو خبااارو او باثوناااو څخاااه‬
‫وروسااته د پانټيسوکراسااځ طرحااه او پاالن جااوړکړی‪ .‬وروسااته دوی د‬
‫زياااتو خباارو او مباااحثو لپاااره د پانټيسوکراسااځ د ټااولني د جوړياادو‬
‫وړانديز وکړ او زيات نور ملګري يې پيداکړه(‪.)1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- English Wikipedia ( article under the content of Pantisocracy).‬‬
‫‪182‬‬
 ‫‪1‬‬

‫پسي فيزم داسي سياسي سيسټم دی‪ ،‬چي سولي تاه پار جګاړې بانادي‬
‫لوړوالی او غوراوی ورکوي او خلک د جګړې د مخنېوي لپاره هڅاوي‪.‬‬
‫ددي سياسااي تلاانلري د پلويااانو پااه بنااد ټااولې نړيااوالي نااخړي بايااد د‬
‫خبرو د ېرې حل سي‪ ،‬هر ډول سياسي او ازتصاادي جګاړې باياد ورکاې‬
‫سااي او خلااک بايااد د سااوله يياازو او علمااي ېرو څخااه خپلااو موخااو تااه‬
‫ورسي ي‪.‬‬
‫پسااي فياازم د جګااړې او تاااوتريخوالي ضااد مفکااوره ده‪ ،‬ددي سياسااي‬
‫مفکوري غورځنګونه کله کله په انفرادي ډول د خلکو لخاوا او کلاه کلاه‬
‫بيا په ډليزه توګه د لويو ډلو لخاوا رامنځتاه کيا ي‪ .‬دا ډول مفکاوري پاه‬
‫ټوليز ډول په هغو سيمو کي راپورته کي ي‪ ،‬کومي سيمي چاي د جګاړي‬
‫سوي وي او د جګاړي پاه زياان بانادي‬ ‫او تاوتريخوالي څخه ډير په تن‬
‫پوهېدلې وي‪.‬‬
‫دا فلسفه پار فضالي‪ ،،‬الهاي حقوزاو‪ ،‬ټاولنيزو او ازتصاادي همکااريو‬
‫باناادي وېړه ده‪ ،‬پاار دي سااربيره ددي فلساافي ځااانګړې موخااه د جګااړې‬

‫‪1‬‬
‫‪- Pacifism.‬‬
‫‪183‬‬
‫مخنېاوی دی‪ .‬ددې فلسافي لپاااره ځېناي اروناه ښااودل ساوي دي‪،‬چاي پااه‬
‫ېندي ډول يې لن ه يادونه کوو‪:‬‬
‫الس‪ -‬د وند په ټولو برخو کي بايد سوله ييزه فضا خپره سي‪.‬‬
‫ب‪ -‬خپلواکي ازتصادي سيالځ بايد رامنځته سي‪.‬‬
‫‪ -‬يوه واکمنه ټولنه بايد رامنځته سي‪.‬‬
‫د‪ -‬د بهرنځ ېسوهني مخه بايد ونيول سي‪.‬‬
‫ددي سياسي مکتب ملتړې د يوه هېاواد پاه چاارو کاي د بال هېاواد او‬
‫ډلې ېسوهنه نه مني او دهغوی مخنېوی غواړي‪ .‬همدارنګه د جګړې په‬
‫وخاا‪ ،‬کااي د دوو هېوادونااو تاارمن د منځګړېتااوب‪ ،‬روغااې جااوړي او د‬
‫ماکمي د ېرې حل غواړي‪ .‬دا فلسفه د تاريخ په او دو کي د ځېناو روڼ‬
‫بندو په مغزو کي پاته سويده او عملي ډګر ته نده راوتلې‪ ،‬خاو ياوازي د‬
‫(‪٠٥‬ز) پيړۍ په پيل کي دخپلې ځوانځ امر ته رسيدلې ده‪.‬‬
‫د پيسي فيزم د ډولونو څخه يو هم بشاپړ پساي فيازم دی‪ ،‬دا ډول پساي‬
‫فيااازم پاااه ټاااوليز ډول د جګاااړې ضاااد درېا ا لاااري‪ ،‬هااايت ډول جګاااړه او‬
‫تاوتريخوالی نه مني او پردي ټينګار کوي‪ ،‬چي د يوه انسان وناد باياد‬
‫د بل انسان په ېغ وانه خيستل سي‪ .‬د بشپړ پسي فيازم ملتاړې زيااتره‬
‫مذهبي کړۍ او غړي دي‪ ،‬دوی پدي بند دي‪ ،‬چي مو کوېی سو‪ ،‬چي د‬
‫ميني او عدم تشدُد د تلنلرو له ېري خلاک ساوله يياز وناد تاه راماات‬
‫کړو او دخلکو په منځونو کي د جګړې په اړه نفرت را وپاروو‪.‬‬
‫دا ډول عقايد د مذهبي کړيو پاه نااليد کاي زياتاه او ده مخېناه لاري د‬
‫بيلګي په توګه د بوديزم‪ ،‬عېسوي‪ ،‬او کنفوسيوغ پلويانو د جګړې پار‬
‫وړاندي مبارزه کړياده‪ .‬پاه بشاپړ پيساي فيازم کاي پاردي ټينګاار کيا ي‪،‬‬
‫چي سيالي بايد د اخلزي چلن او استدېل پار بنساال وساي ناه د جګاړې‬

‫‪184‬‬
‫او تاوتريخوالي پر بنسال‪ .‬دوی خلکو ته دا سپارښتنه کوي‪ ،‬چي خپلاې‬
‫ټااولنيزي نااخړي د اخلزااي او انساااني چلاان پاار بنسااال حاال کااړي‪ .‬ددي‬
‫څااانګې معاصاار ملتااړ کااونکي د نچااامي ځااوا‪ ،‬پاار وړاناادي روحااي او‬
‫وجداني وا‪ ،‬ته غوراوی ورکوي‪.‬‬
‫پسااي فياازم لااه تاااريخي اړخااه تاار نااورو سياسااي مکتبونااو زياتااه او ده‬
‫مخېنه لري‪ ،‬په لرغونو ټولنو کي جګړې د خلکو ترمن ياو ډول مشاروت‬
‫بڼه د ځان کړي وه او د جګړې د ېري برياليتوب دخلکو په عامه افکارو‬
‫کااي مناال سااوی و‪ ،‬خااو دي جګااړې د خلکااو پاار ونااد باناادي ډياار منفااي‬
‫اغيزي ښيندلی و او خلکو ته په ډير لوی زياان تماميدلاه‪ ،‬جګاړې باه پاه‬
‫هري ټولني کي وند د سختو ګواښونو او ننګونو سره مخ کړ‪ .‬لاه همادي‬
‫کبلااه د جګااړې پاار وړاناادي ډياار ر د نااړۍ پااه ګااوټ ګااوټ کااي د خلکااو‬
‫غبرګونونااه را وپارياادل او ډياار ر يااې پاار وړاناادي مبااارزه پياال کااړه‪ .‬دا‬
‫مبارزه تر زياته بريده په علمي ډول وه او پوهاانو د جګاړې د زياانونو پاه‬
‫اړه بيلبياال بندونااه ورکااړه‪ ،‬چااي د هماادي بناادونو لااه املااه د پسااي فياازم‬
‫سياسي او ټولنيز خوځښ‪ ،‬رامنځته سو‪ .‬د دي ډلې پوهاانو څخاه چاي د‬
‫يې رامنځته کړ يو هم د بودايزم د ماذهب پوهاان‬ ‫پسي فيسال غورځن‬
‫وه‪ .‬د بااودايزم مااذهب مشاار خپلااو ټولااو پيروانااو تااه ووياال‪ ،‬چااي د نااورو‬
‫انسااااانانو پاااار وړبناااادي د جګااااړې او تاااااوتريخوالي څخااااه ډډه وکااااړی‪.‬‬
‫همدارنګه ددي مذهب ياو بال ناامتو مشار (اناوکا پاچاا) د زي دياز کاال‬
‫څخااه دري پيااړۍ مخکااي خلااک د جګااړې څخااه منعااه کړياادي‪ ،‬خااو ده د‬
‫فکري جګړي ملتړ کااوه‪ .‬ددي ماذهب پلوياانو ونساوه کاوېی‪ ،‬چاي پاه‬
‫خپل وخ‪ ،‬کاي ددوی تار نفاوذ ېنادي سايمو کاي مشاران د جګاړي څخاه‬
‫منعه کړي‪.‬‬

‫‪185‬‬
‫خو د جګړې د مخنېوي لپاره غوره ېرښوني او بنسټيز اصول د اسالم‬
‫پااه مبااار‪ ،‬دياان کااي پااه ښااه ډول نااتون لااري‪ ،‬د اساالم مبااار‪ ،‬دياان د‬
‫مسلمانانو ترمن هيت ډول جګړه او نخړه نه غواړي او مسالمانانو تاه د‬
‫ورورګلوی او ميني وند غواړي‪ .‬د اسلم په مبار‪ ،‬دين کي وينه توينه‬
‫او پر ناحقه د مسلمان و نه ډيره غندل سويده‪ ،‬يانې که يو مسلمان د بال‬
‫مسلمان وينه پر ناحقه باندي توی کړي يانې مړ يې کړي هغه دومره لوی‬
‫مجرم ګڼل کي ي‪ ،‬لکه ټوله نړۍ چي يې و لاي وي او ددي پاه مقابال کاي‬
‫څخاه و غاوري بياا دوماره مکافاات‬ ‫که يو مسالمان بال مسالمان د مار‬
‫څخه غورلي وي‪ .‬نو ويلی‬ ‫ورکول کي ي‪ ،‬لکه ټوله نړۍ چي يې د مر‬
‫سااو‪ ،‬چااي د اساالم پااه مبااار‪ ،‬دياان کااي دجګااړي او تاااوتريخوالي پاار‬
‫وړاندي ډير غوره او منلي اصول نتون لري‪.‬‬
‫په لرغونو زمانو کي د پسي فيزم مفکوره يوازي د ځينو روڼ بندو ساره‬
‫په خيالونو او بندونو کي پاته سويده او عملي ډګر ته ناده راوتلاي‪ ،‬چاي‬
‫مهمه بيلګه يې د لرغاوني يوناان د ساولي وړاناديز و‪ ،‬چاي روازياانو هام‬
‫پکښي ګ ون درلودی‪ ،‬دوی انفرادي سولي ته زيات ارزښ‪ ،‬ورکوی او‬
‫تر انفرادي سولي وروسته ياې ډلاه ييازه ساوله غوښاتل‪ .‬پاه لرغاوني روم‬
‫کي سوله د سلننتونو ترمن د تړونليک پر بنسال رامنځته کيادل‪ ،‬چاي‬
‫دي تړونليااک بااه د دوی تاارمن د دوه اړخياازه درناااوي او عادېنااه ېرې‬
‫نراير برابر کړل‪ .‬دا تړونليک باه ياوازي د پرمختللاو هېوادوناو تارمن‬
‫ېسليک کيدی او يوازي په متمدني نړۍ کي د پلي کيدو وړ و‪.‬‬
‫په پسي فيزم پوري اړوند بندونه پاه تااريخ پاه بيلبيلاو پړاووناو کاي د‬
‫خلکااو پااه فکرونااو کااي پياادا سااويدي‪ ،‬خااو تاار (‪٧٦‬ز) پيااړۍ پااوري يااې د‬
‫عمل جامه نده ور اغوستي‪.‬‬

‫‪186‬‬
‫د جګااړې د مخنېااوي لپاااره معاصااري هڅااي د منځنيااو پيړيااو د پايتااه‬
‫رسيدو څخه وروسته د ولسونو د وا‪ ،‬ساره سامي پيال ساوي‪ .‬پاه (‪٧٧‬ز)‬
‫پيړۍ کاي (ډاناال) د نړياوالي امپراتاورۍ څخاه د جګاړې د مخنېاوي پاه‬
‫اړوند غوښتنه وکړه‪ .‬په (‪٧٠‬ز) پيړۍ کي د بوميا پاچا د نړياوال پارلماان‬
‫د جوړولااو غوښااتنه وکااړه‪ ،‬پااه (‪٧٩‬ز) پيااړۍ کااي د فرانسااي پاچااا څلااورم‬
‫هناري هام ديتاه ورتااه غوښاتنه وکاړه‪ ،‬پاه (‪٧٤‬ز) پيااړۍ کاي ياوه انګرياازي‬
‫ليکوال د اروپا د اوسنځ او راتلونکي سولي په اړه ياوه مقالاه وليکال‪،‬‬
‫او په (‪٧٥‬ز) پيړۍ کي فرانسوي ليکوال (چارلس ايرني کاساټل) خلاک‬
‫د تلپاتي سولي د ساتني لپاره راووبلل‪.‬‬
‫له تاريخي اړخه لومړنی سوله ييزه ټولنه د امريکا په نيويار‪ ،‬ښار کي‬
‫د يوه سوداګر (ډيوي لو جا ) لخوا په (‪٧٥٧٠‬ز) کاال کاي جاوړه ساوه او‬
‫بلااااه ټولنااااه د (نوحااااه ورسيسااااټر) لخااااوا پااااه هماااادي کااااال کااااي پااااه‬
‫(مساکوسيټس) کي رامنځته سول‪ .‬دا دواړي ټولني د امريکا يې پساي‬
‫فيسال (ويليم لي ) لخوا په (‪٧٥٠٥‬ز) کال کي د امريکاا د ساولي ټاولني‬
‫سااره همغاااړي سااوي‪ .‬لااه دي څخااه وروسااته د سااولي نااوري ټااولني پاادي‬
‫وروستيو پيړيو کي په اروپا کي هم جوړي سوي‪.‬‬
‫په (‪ ٧٥٧٥‬ز) کال کاي ياوه امريکاايې بپاوه (اليهاو بورياال) د نړياوالي‬
‫وروګلوۍ د ټولني بنسال کښيښودی‪ ،‬دي نړيوالي ټولني خپلي څانګي‬
‫ځېنو هېوادونو لکه انګلستان‪ ،‬فرانساي او هالنا تاه هام وغځاولي‪ .‬دي‬
‫ټولني په لومړياو کاي د جګاړې د مخنياوي لپااره کاوم ځاانګړی پالن ناه‬
‫درلودی‪ ،‬خو کله چي دي ټولني ته د امريکا په کورنياو جګاړو کاي زياان‬
‫ورسيدی وروسته ددي ټولني غاړو د خپال ياوالي لپااره هڅاه وکاړه او د‬
‫غلمځ پر وړاندي يې مبارزه پيل کړه‪.‬‬

‫‪187‬‬
‫د (‪ ٧٦‬ز) پيړۍ تر پايه پوري زياتي نوي ټولني او ډلاي پاه نړيوالاه کواه‬
‫رامنځته سولي لکه د کارګرو نړيواله ټولنه‪ ،‬چي د کارګرانو پر وړاندي‬
‫يااې د تاااوتريخوالي او جګااړي د مخنېااو ي لپاااره هلااي ځلااي کااولي او د‬
‫نړيوالي سولي اداره‪ ،‬چي موخه يې د بيلبيلو هېوادونو تارمن د ساوله‬
‫يياازو هڅااو هم غااي کااول وه‪ ،‬ترڅااو داسااي غون ا ي او ټااولني رامنځتااه‬
‫کااړي‪ ،‬چااي سااوله وساااتي او د جګااړي پاار وړاناادي مبااارزه پياال کااړي‪.‬‬
‫همدارنګه دوی سولي ته د خلکو د هڅولو لپاره د نوبل د سولي نړيواله‬
‫جااايزه هاام وټاکاال‪ .‬خااو د سااويلي افريقااا جګااړي‪ ،‬د امريکااا او اسااپانيا‬
‫جګااړو او پااه ځااانګړي توګااه لااومړی نړيااوالي جګااړي د سااولي دا ټااول‬
‫غورځنګونه له منځه يوړل‪.‬‬
‫په معاصره نړۍ کاي هام د پساي فيساتانو هڅاي د ياادونې وړ دي‪ ،‬کلاه‬
‫چي لومړی نړيواله جګړه پای ته ورسايدل ناو پساي فيساتانو د نړياوالي‬
‫سولي او ټوليز ټيکاو لپاره ليڅي را ونغښتلي‪ ،‬ددوی د هڅاو پاه پايلاه‬
‫کااي د اولسااونو (ملتونااو) ټولنااه رامنځتااه سااول خااو دا ټولنااه د نړيااوالي‬
‫سااولي پااه راوسااتلو او د جګااړې پااه مخنېااوي کااي پاتااه راغلااه‪ .‬کلااه چااي‬
‫دوهمه نړيوالاه جګاړه ې رواناه وه او د ناړۍ اولساونه ناور د جګاړي څخاه‬
‫ډياار سااتړي سااوي وه هغااه وخاا‪ ،‬ې د ملګاارو ملتونااو د ټااولني د جوړياادو‬
‫لپاره ه څي پيل سوي ترڅو په نړيواله کوه د جګاړې مخنېاوی وکاړي او‬
‫سوله وساتي‪ .‬پدي وخ‪ ،‬کي په نړيوالاه کواه ځيناي کاوچني ساازمانونه‬
‫هاام رامنځتااه سااول ترڅااو سااوله وساااتي‪ ،‬خااو د دوهمااي نړيااوالي جګااړي‬
‫څخه وروسته هغاه ساتر ېمال‪ ،‬چاي د پساي فيازم بندوناه ياې پاه نړيوالاه‬
‫کوه د عمل ډګر ته ورسول هغاه د بټاومي وسالو پياوړتياا وه‪ .‬کلاه چاي د‬
‫نړۍ په ګوټ ګوټ کي د بټاومي وسالو تولياد زياات ساو‪ ،‬ناو پاه نړيوالاه‬

‫‪188‬‬
‫کوه يو لړ تړونونه رامنځته سول‪ ،‬ترڅو ددي وسلو مخنېوی وکړي او د‬
‫سولي ريښي ټينګي کړي‪.‬‬

‫‪189‬‬
 ‫‪1‬‬

‫پلتااونيزم د افلطااون مکتااب او فلساافي تااه وياال کيا ي‪ ،‬چااي پااه خپاال‬
‫جمهااوري کتاااب کااي يااي يادونااه کړيااده‪ .‬افلطااون پاادي کتاااب کااي د‬
‫ميتافزيک د علومو د فلسفي او سياس‪ ،‬په اړه خباري کړيادي‪ ،‬چاي پاه‬
‫ېندي ډول به دده سياسي ارونه په لن ډول ولولو‪:‬‬

‫د دولااا‪ ،‬وا‪ ،‬د هااار هېاااواد د وګاااړو د اطاعااا‪ ،‬پاااه انااادازه دی‪ ،‬ياااانې‬
‫هرڅومره چي وګړي د دولا‪ ،‬زاوانين او امروناه ومناي پاه هغاه انادازه باه‬
‫دول‪ ،‬واکمن وي‪.‬‬

‫د دولا‪ ،‬عاادال‪ ،‬يااوازي د وا‪ ،‬پااه ساااتلو پااوري اړونااد دی‪ .‬همدارنګااه‬
‫عدال‪ ،‬په ټولنيز نچم پوري اړه لري‪ ،‬چي د هار هېاواد د وګاړو‪ ،‬وخا‪ ،‬او‬
‫ځای تابچ دی‪.‬‬

‫هر انسان په دول‪ ،‬کي په يوي کوچنځ ټاولني پاوري اړوناد دی‪ ،‬چاي د‬
‫هغااي ټااولني د هوياا‪ ،‬پاار بنسااال ونااد کااوي‪ .‬هاار وګااړی پااه خپلااي هماادي‬

‫‪1‬‬
‫‪-Platonism.‬‬
‫‪191‬‬
‫کوچنځ ټولني پوري اړوند دی‪ ،‬ناه پاه نړياوالي او ياابلي ټاولني پاوري‪،‬‬
‫خو د دول‪ ،‬د زوانينو تابچ دی‪.‬‬

‫جګااړه د حکوماا‪ ،‬د زي ياادو ېماال دی او حکوماا‪ ،‬د دولاا‪ ،‬بنسااال دی‪.‬‬
‫بېله جګړې څخه د انسان زرياه وده نسي کاوېی‪ ،‬کاه څاه هام جګاړه ښاه‬
‫نده خو نونې ده‪ .‬جګړه د اړتياو او غوښتنو له امله منځته راځي‪.‬‬

‫د دول‪ ،‬د جوړيدو د پاره يوازي (‪ )1()٠٥٧٥‬کورنځ اړيني دي‪.‬‬

‫د نااړۍ ټااول هېوادونااه بايااد يااو د باال څخااه بېاال وه اوسااي او پااه خپلااو‬
‫منځوناو کاي هايت ډول تمااغ ونلاري‪ ،‬چاي پاه همادي ډول باه د يرغال او‬
‫ټکر مخه ونيول سي(‪.)2‬‬

‫‪ -1‬افلطون (‪ )٠٥٧٥‬عدد د يوه څخه بيا تر اوو پوري د ضرب د حاصل څخه په ېغ‬
‫راوړی دی‪.‬‬
‫‪.٩٧-٩٥‬‬ ‫‪ -2‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٧٧ ،‬ش‪،‬‬

‫‪191‬‬
 ‫‪1‬‬

‫هغه حکوم‪ ،‬چي د نتمنوپه واسنه پرمخ بيول کيا ي او دوا‪ ،‬حادود‬
‫د نتمنيو پار بنساال ټاکال ساوي وي‪ ،‬عباارت د پلوټوکراساي څخاه ده‪،‬‬
‫کياادای سااي دي ډول حکوماا‪ ،‬تااه د نااتمنو حکوماا‪ ،‬هاام ووياال ساي‪ ،‬دا‬
‫اصنلح ځيني وختونه د ټولني د نتمن پاوړ لپااره هام کاارول کيا ي‪ ،‬د‬
‫پلوټوکراسځ او اليګارنځ ګ و اصنلحاتو ته پلوټارني ويل کيا ي‪.‬‬
‫د پلوټوکراسځ اصنلح د معاصري يوناني بي اوښتځ لغ‪ ،‬دی‪ ،‬چاي‬
‫د پخواني يوناني بي د (پلوټوغ‪ )2‬ناتمني او (کراټاوغ‪ )3‬خلکاو څخاه‬
‫اخيستل سويدی‪ .‬يانې د نتمنو خلکو حکوم‪.،‬‬
‫د پلوټوکراسځ اصنلح په دوو مفهومونو سره کاارول کيا ي‪ :‬ياوه ياي‬
‫تااااريخي کاروناااه او بلاااه ياااي معاصاااره سياساااي کاروناااه ده‪ ،‬د تااااريخي‬
‫کاااروني پاار بنسااال يااو حکوماا‪ ،‬بايااد د اليګارنااځ پااه واساانه کنټاارول‬
‫ساي‪ ،‬لکااه د روم جمهورياا‪ ،،‬د يونااان ښاااري دولتونااه‪ ،‬د ايټاليااا ښاااري‬
‫دولتونه يا د سوداګرو جمهوري‪ ،‬او د جاپان امپراتوري او داسي نور‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Plutocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Ploutos‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Kratos‬‬
‫‪192‬‬
‫چاي‬ ‫د وګړو د مساوي حقو او د دوی د رايو د مساويوالي غورځنا‬
‫پااه( ‪٠٥‬م) پيااړۍ کااي ماان تااه راغلااي‪ ،‬ددي ترمخااه د ټولااو وګااړو رايااي‬
‫مساوي نه وي‪ ،‬پاه ځيناو هېوادوناو کاي داساي سيساتم موجاود و‪ ،‬چاي‬
‫ب ا ايو خلکااو ترغريب او خلکااو زياااتي رايااي درلااودي‪ ،‬د يااوي فااابريکې‬
‫خاونااد نااايد( ‪) ٠٥٥٥‬رايااي درلااودي پداسااي حااال کااي چااي يااوه عااادي‬
‫کارکونکې به يوه رايه درلوده‪ ،‬او که چيري به يو څاو‪ ،‬ډيار غرياب و ناو‬
‫هغه به درايي ورکولو ح نه درلودی‪.‬‬
‫د پلوټوکراسااځ معاصااره بيلګااه د لناادن ښااار دی (د لناادن ټااول ښااار نااه‬
‫بلکې د لندن د ښار هغه پخوانځ ښاري بڼه) پدي ځای کاي ياو ځاانګړۍ‬
‫ټاکنيز سيستم موجود و‪ .‬ددي ځای زيات رايه ورکونکې به د ساوداګرو‬
‫استازي وه او يابه هم هغه خلاک وه چاي زياات ملکيتوناه ياي درلاودل‪.‬د‬
‫دي ښااار پخااوانځ ټاااکنيز سيسااتم غيااري مساااويانه و يااانې دخااان او د‬
‫غريب درايو ارزښ‪ ،‬توپير درلودي‪.‬‬
‫د پلوټوکراساااځ پاااه معاصاااره دوره کاااي ناااتمنو ل کياااو د خپااال وا‪ ،‬د‬
‫سااااتلو پاااه موخاااه زيااااتي ېري چااااري وکاااارولي‪ ،‬زيااااترو لوياااديځو‬
‫ډيموکراسيو ګوندونه او داسي بنسټونه رامن ته کړل‪ ،‬چي پاه هغاوکې‬
‫عامااه خلکااو هاام کااوېی سااول چااي غړيتااوب يااې ترېسااه کااړي‪ .‬دوی بااه د‬
‫خپلو ګوندونو د غړو څخه د پيسو په راټولولو سره خپل سياس‪ ،‬پارمخ‬
‫بيوی‪ ،‬چي دا پيسي به په مستقيم ډول د وګړو لخوا ورکول کيدي او يا‬
‫هم د اتااديو لخاوا باه تادياه کيادلي‪ .‬د پيساو دا ډول ورکاړه د دي ېمال‬
‫سول چي د نتمنو او غريبو ترمن ليري واټن رالن کړي هغه داسي چاي‬
‫د غړو د پيسو ورکړو به د خانانو لپااره ياو ډول د دوساتځ او انا يوالځ‬
‫او کاميااابی‬ ‫فضاا راماان تاه کااول او دوی باه د حکوماا‪ ،‬د ښاه پرمختا‬

‫‪193‬‬
‫لپاره ساره راغون يادل‪ .‬وروساته باه بساپنه ورکوونکاو پار نومانادانو او‬
‫خپلاو اسااتازو بانادي يااو ډول نارطونه کښېښااول‪ ،‬چاي کااه چياري تاسااو‬
‫زمااو غوښااتني پااوره کااړی نااو مااو بااه تاسااو تااه خپلااي پيسااي درکااړو او‬
‫ستاسو ملتړ به وکړو‪ ،‬دي حال‪ ،‬تر هغه وخته پاوري دوام وکاړ ترکوماه‬
‫چااي (دکوي ا پاارو کااو‪)1‬تااړون راماان تااه سااو‪ ،‬دا تااړون د سياسااتوالو او‬
‫بسپنه ورکوونکو ترمن يو حقاوزي تاړون و چاي ددي پربنساال د بساپنه‬
‫ورکوونکو حقاو او ددوی د غوښاتنو څخاه ياي مال تاړ کااوه‪ .‬لايکن پاه‬
‫ځينو وختونو کي به نتمنو سياستوالو خپال کمپااين پاه خپلاه سارمايه‬
‫پرمخ بيوه‪ .‬زياتو اتااديو او بسپنه ورکونکو هڅه کول چي د بسپني په‬
‫ورکولو سره د خپلو استازو او سياساتوالو ساره اړيکاې ښاي او ټينګاي‬
‫وساتي‪ ،‬همدارنګه د رسنيو ټولنو به هم هڅه کاول چاي عاماه نچروناه او‬
‫حساسيتونه راټول کړي او د سياستوالو سره ياي ناريک کاړي‪ .‬د وخا‪،‬‬
‫پااه تيرياادو کلااه چااي نخصااي سااکتور وده وکااړه نااو د بسااپنه ورکااونکې‬
‫سيسااتم څااه ناڅااه ګ ا وډ سااو باااېخره د وخاا‪ ،‬پااه تيريدوسااره دا حالاا‪،‬‬
‫اصلح سو‪ ،‬او دا ډول پريکړه وسوه چاي د ټااکنيز کمپااين پيساي باياد‬
‫نخصي ورکړل سي چي دي ډول سيستم ته روڼ ټاکنيز سيستم هام ويال‬
‫کيده(‪.)2‬‬
‫پلوټوکراسي (د نتمنوحکوم‪ )،‬د نتمنځ پار بنساال د خلکاو اړيکاې‬
‫تنچيموي‪ ،‬په دولتي چارو کي هغه څو‪ ،‬ګا ون کاوېی ساي‪ ،‬چاي ډياره‬
‫نتمني ولري‪ ،‬لکه مخکې چي مو وويل ترزياته وخته پوري هغه چاچي‬
‫پيسي نه درلودي د رايي ورکولو ح يي نه درلودی‪ .‬دا حکوم‪ ،‬د وګړو‬

‫‪1‬‬
‫‪-quid pro quo‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- English Wikipedia‬‬
‫‪194‬‬
‫معنوي ارزښ‪ ،‬ته نه ګاوري ياوازي هغاه څاو‪ ،‬د زياات ارزښا‪ ،‬لرونکاې‬
‫دي چي تر نورو يي زياته سرمايه لرل‪ .‬يانې پدي حکوم‪ ،‬کاي د خلکاو د‬
‫ارزښ‪ ،‬معيار سرمايه او نتمني ده‪ .‬پداسي حال کي چي په ټولناه کاي د‬
‫خلکو د ښه والي او ارزښ‪ ،‬معيار يوازي نتمني نسي کيدای‪.‬‬

‫‪195‬‬
 ‫‪1‬‬

‫پلوراليزم (د ډيرو مسلک) هغو بندونو ته ويل کي ي‪ ،‬چي بنسال يې د‬

‫وګااړو پاار اړيکااو باناادي وېړ وي‪ .‬د دوی پااه بنااد هاار وګااړی د ټااولنيزو‪،‬‬
‫ازتصااادي او سياسااي اړيکااو څښااتن دی او حکوماا‪ ،‬بايااد د وګااړو دا‬
‫اړيکااې پااه پااام کااي ونيسااي‪ .‬دوی دولاا‪ ،‬تااه دا سپارښااتنه کااوي‪ ،‬چااي د‬
‫بيلبيلو ګوندونو‪ ،‬وګړو او کړيو عقايد او غوښاتني باياد وپيوناي او د‬
‫هغوی په درناوي کي تر خپله وسه کوښک وکړي‪ .‬د دي مکتب پر بنسال‬
‫وګړی بايد يوازي په سياس‪ ،‬او دول‪ ،‬پوري ونه تړل سي‪ ،‬بلکاي وګاړی‬
‫د ازتصادي‪ ،‬مذهبي او نورو برخو سره هم علزي لري؛ نو دول‪ ،‬باياد د‬
‫ټااولني پااه سياسااي چااارو کااي دا ټااولي علزااي او غوښااتني پااه پااام کااي‬
‫ونيسي‪.‬‬
‫(‪)2‬‬
‫د پلااوراليزم مساالک د مااونيزم پاار وړاناادي دري ا لااري‪ ،‬د مااونيزم د‬
‫مساالک د يااوي فرضااي پاار بنسااال دولاا‪ ،‬د واکمنااځ حاا لااري او ټااول‬
‫موسسااات او وګااړي بايااد د دولاا‪ ،‬نااتون ومنااي او امرونااو تااه يااې غاااړه‬
‫کښي دي‪ .‬پداسي حال کي‪ ،‬چي پلوراليزم ددي فرضاي پار وړانادي وېړ‬

‫‪1‬‬
‫‪- Pluralism‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Monism‬‬
‫‪196‬‬
‫دی او دول‪ ،‬ته د وګړو په اړيکو کي د ېسوهني حا ناه ورکاوي او هام د‬
‫هغو په ساتنه کي دول‪ ،‬ته سپارښتنه کوي‪.‬‬
‫د پلوراليزم د برونو پربنسال په هره ټولناه کاي باياد حکاومتي ځاوا‪ ،‬د‬
‫ټااولني د مااذهبي‪ ،‬ټااولنيزو او ازتصااادي بنسااټونو تاارمن وويشاال سااي‪.‬‬
‫ددي عقياادي پلويااان پاادي بنااد دي‪ ،‬چااي دا ټااولنيز بنسااټونه هغااومره‬
‫ارزښاا‪ ،‬لااري لکااه څااومره چااي دولاا‪ ،‬يااې لااري او ځينااي بنسااټونه خااو تاار‬
‫دول‪ ،‬هم ارزښتناکه دي لکه کليسا؛ ځکه چي دا ډول بنساټونه وفااداره‬
‫او برونو تاه ساپارل ساوي غاړي لاري‪ ،‬ناو پاردي بنساال دا بنساټونه باياد‬
‫ځااانګړی وا‪ ،‬او حکوماا‪ ،‬ولااري‪ .‬ددي عقيااادي پلويااان پاار درو برخاااو‬
‫باندي ويشل سوي دي‪:‬‬
‫الس‪ -‬افراطيان‪ :‬دا ډله ټولنيز بنسټونه پر دول‪ ،‬باندي لوړ ګڼي‪.‬‬
‫ب‪ -‬تفرينيان‪ :‬دا ډله ټولنيز بنسټونه ددول‪ ،‬تابچ ګڼي‪.‬‬
‫‪ -‬منځلري‪ :‬دا ډله دول‪ ،‬او ټولنيز بنسټونه مساوي ګڼي‪.‬‬
‫پورتني عقايد په پخوانيو فلسفو کي د (سيسرو) او (سان اګوساټين)‬
‫په بندونو کي زيات تر سترګو کي ي‪ ،‬خو دي ډول عقايدو د مونتسکيو‬
‫په وخ‪ ،‬کي بنسټيزه وده وکړه او وروسته د امريکا د خپلاواکځ څخاه د‬
‫اساسااي زااانون بنسااال ايښااودونکو دا بندونااه پاار پښااو ودرول‪ ،‬چااي ناان‬
‫ورځ دا بندونه په امريکا کي تر بل هر هېواد زيات منل سويدي؛ نوځکه‬
‫پااه امريکااا کااي ټااولنيزو بنسااټونو ودي او خپلااواکځ تااه زياتااه پاملرنااه‬
‫سويده‪.‬‬

‫‪197‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ارسنو د حکومتوناو پاه ډلبنادۍ کاي پاوليټي د حکومتوناو غاوره بڼاه‬

‫ګڼلې ده‪ ،‬دده په بند معتدله ډيموکراسي يا هغه حکوم‪ ،‬چاي د منځناي‬
‫پوړ لخوا د ټولو وګړو په ګټه باندي اداره کي ي عبارت د پاوليټي څخاه‬
‫ده‪ .‬همدارنګه دی پوليټي د ډيموکرسځ پر مختللې او غاوره بڼاه باولي‪،‬‬
‫پداسي حال کي چي ډيموکراسي بيا د بېوزلو او فقيرو خلکاو حکوما‪،‬‬
‫بولي او د حکوم‪ ،‬فاسده بڼه يې ګڼي‪.‬‬
‫ارسنو د حکومتونو په ډلبندۍ کي د حکومتونو غاوره بڼاې پاچااهي‪،‬‬
‫اريستوکراسااي او پااوليټي ګڼااي او ددي حکومتونااو فاساادي بڼااي بيااا‬
‫تېراناااي‪ ،‬اوليګارناااي او ډيموکراساااي باااولي‪ .‬دده پاااه اناااد کاااه چياااري‬
‫حکوم‪ ،‬د بېوزلو‪ ،‬بي هنره او نا پوه خلکو پاه ېغ کاي ولاوي ي هغاه تاه‬
‫ډيموکراسي او که چيري د منځني پوړ لخوا د ټولني د ټولاو پوړوناو پاه‬
‫ګټه اداره سي هغه ته بيا پوليټي ويل کي ي‪.‬‬
‫ناه و کاړی‬ ‫د ارسنو په وخ‪ ،‬کي ډيموکراسځ دوماره وده او پرمختا‬
‫کياادای سااي‪ ،‬چااي د ناان ورځااي ډيموکراسااي د ارساانو پااوليټي وبولااو؛‬
‫ځکه چي نن ډيموکراسي يوازي د ټاولني د بېوزلاو خلکاو لخاوا ناه اداره‬

‫‪1‬‬
‫‪- Polity.‬‬
‫‪198‬‬
‫کي ي‪ ،‬بلکي د ټولني ټول پوړونه په سياسي چارو کاي برخاه لاري او هار‬
‫وګړی چي د دول‪ ،‬تابعيا‪ ،‬ولاري او زاانوني مواناچ ونلاري کاوېی ساي‪،‬‬
‫چي رايه ورکړي او خپل سياسي مشر وټاکي(‪.)1‬‬

‫‪ -1‬د عبدالرسول بيات او دکتربهاالدين پازرګا کتابونه‪.‬‬

‫‪199‬‬
 ‫‪1‬‬

‫هغااه دولاا‪ ،‬چااي چاااري يااې د زضااايي او زااانوني اورګااانونو د ېرې نااه‬
‫بلکااي‪ ،‬د پټااو او ښااکاره پوليسااي اورګااانونو د ېرې ساارته رسااي ي‪ ،‬دا‬
‫اصنلح زياتره وخ‪ ،‬د د يکتااتوريو لپااره کاارول کيا ي‪ ،‬چاي پاه هغاو‬
‫کاي پاوليس پاه پاال ياا ښااکاره ډول د دولتاي چاارو کنټارول او څارناه پااه‬
‫غاړه لري‪ .‬پادي دولا‪ ،‬کاي پاوليس د ټاولني پار ټولاو برخاو بانادي بشاپړ‬
‫کنټرول لري‪ ،‬يانې پوليس د وګاړو پار سياساي‪ ،‬ازتصاادي‪ ،‬ټاولنيزو او‬
‫نورو برخو باندي څارنه کوي‪.‬‬
‫د پوليسي دول‪ ،‬اصنلح د لومړی ځل د پاره پاه (‪٧٥٠٧‬ز) کاال کاي پاه‬
‫اسټراليا کي د ملي پوليسو د ځوا‪ ،‬لپاره وکارول سول‪ .‬چي وروساته د‬
‫‪ ٧٦‬او ‪ ٠٥‬پيړيو په دوران کي د زياتو حکومتونو لپاره کارول کيدل‪.‬‬
‫همدارنګااه پاادي سياسااي ر ياام کااي‪ ،‬چااي بنسااال يااې پاار ديکتاااتوری‬
‫باندي وېړ دی‪ ،‬د دول‪ ،‬مخالفين د پوليسو لخوا نيول کي ي او ياوازي‬
‫د هماادي سياسااي ناخوښااځ لااه املااه زناادانونو تااه لياا دول کياا ي‪ .‬پااه‬
‫پوليسي دولا‪ ،‬کاي د زاانون واکمناي کمازوري ده او د اجراياوي ځاوا‪،‬‬
‫هره کړنه د زانون په بڼه ګڼل کي ي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Police State.‬‬
‫‪211‬‬
‫پااه دي دولاا‪ ،‬کااي د پوليسااو پاار رول باناادي زيااات ټينګااار کي ا ي او د‬
‫پوليسو څارنه او کنټارول ډيار اړيان ګڼال کيا ي‪ ،‬همدارنګاه پاوليس پاه‬
‫کااور دننااه او بهاار کااي د دولاا‪ ،‬پاار چااارو باناادي بشااپړه څارنااه لااري‪ ،‬چااي‬
‫زياتره وخ‪ ،‬په بهرنيو چارو کي هم په پال او يا ښکاره ډول رول لري‪.‬‬
‫کااه څااه هاام د پوليسااي دولاا‪ ،‬اصاانلح زياااتره وخاا‪ ،‬ديکتاااتوريو تااه‬
‫کارول کي ي‪ ،‬خو کله چي په ټولنه کي د پوليسو رول اړين وګڼل ساي او‬
‫پااوليس د دولاا‪ ،‬چااارې پااه خپلااه غاااړه واخلااي‪ ،‬بيااا هغااه حالاا‪ ،‬تااه هاام‬
‫پوليسي دول‪ ،‬اصانلح کاارول کيا ي‪ .‬خاو زيااتره وخا‪ ،‬د ديکتااتوري‬
‫ر يمونااو لپاااره کااارول کي ا ي‪ ،‬لکااه پااه سااويلي افريقااا کااي د بپارټيااد د‬
‫سياس‪ ،‬پر مهال چي د سويلي افريقا حکوم‪ ،‬د پوليسو پار رول بانادي‬
‫زياااات ټينګاااار کااااوه‪ ،‬ترڅاااو ساااپين پوساااتي پااار سااار د زااادرت ساااي او‬
‫تورپوستي د دول‪ ،‬واکه ليري وساتي‪ ،‬يا لکه د جرمناي ناازي حکوما‪،‬‬
‫چي د نفوغ کنټرول د پوليسو په ېغ کي و‪ ،‬چي دي حکوم‪ ،‬د لومړی‬
‫نړيوالي جګړې څخه وروسته په جرمني کي وا‪ ،‬تار ېساه کاړ‪ ،‬او ياا هام‬
‫لکه د نوروي اتااد او کيوبا حکومتونه‪.‬‬
‫خو په انګريزي به کي د پوليسي دولا‪ ،‬اصانلح هغاه وخا‪ ،‬وکاارول‬
‫سول‪ ،‬کله چي په بلماان کاي ناازي ګوناد وا‪ ،‬پاه ېغ کاي واخيساتی او‬
‫ټولې دولتي چارې په بشپړ ډول د پوليسو ېسته ولويدلي‪.1‬‬

‫علوم سياسي‪.‬‬ ‫‪ -1‬انګريزي پوهنغون او فرهن‬

‫‪211‬‬
 ‫‪1‬‬

‫پولي کراسي د دوو يوناني کلمو څخه ترکيب سويده‪ ،‬چې (پاولي(‪ ))2‬د‬
‫زيات او کراسي د حکوم‪ ،‬او زدرت پاه ماناا ده‪ ،‬ناو پاولي کراساي هغاه‬
‫حکوماا‪ ،‬تااه وياال کي ا ي‪ ،‬چااې زيااات ګوندونااه او ډلااي پااه حکوماا‪ ،‬کااي‬
‫ناملي وي او ددوی ګټي يو د بل سره مختلفي وي‪.‬‬
‫پااولي کراسااځ تااه پوليارنااي هاام وياال کي ا ي‪ ،‬دا د مونااو کراسااځ پاار‬
‫وړاندي هغه سياسي ر يم دی‪ ،‬چې وا‪ ،‬د يوه نفري يا يوي ډلي پر ځای‬
‫د زياتو ډلو په ېغ کي وي او ددوی ترمن زياتره وخ‪ ،‬د ګټاو ټکار وي‪.‬‬
‫د اوسنځ نړۍ زياتره سياسي ر يمونه پاولي کاراټ دي‪ ،‬ځکاه نان ورځ د‬
‫نړۍ په هر ګوټ کي وا‪ ،‬د زياتو سياسي ډلو ترمن ويشل ساوی دی او‬
‫هم د حکوم‪ ،‬په دنناه کاي د وا‪ ،‬د ويشالو لپااره زياات بنساټونه ناتون‬
‫لااري‪ ،‬د بېلګااي پااه توګااه ناان ورځ پااه هاار دولاا‪ ،‬کااي پارلمااان‪ ،‬ګوندونااه‪،‬‬
‫اتااااديي او نااور هغااه بنسااټونه نااتون لااري‪ ،‬چااې د سياسااي زاادرت يااوه‬
‫برخه پلي کوي‪.3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Polycracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Poly.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪English Social wikipeidia.‬‬
‫‪212‬‬
‫په پولي کراساځ کاي زيااتي سياساي ډلاي هڅاه کاوي‪ ،‬چاې د بېلبېلاو‬
‫ېرو څخه په ګټناي سياساي زادرت ېساته راوړي او مقابال لاوري تاه پاه‬
‫سياس ي ډول مااتي ورکاړي‪ ،‬د بېلګاي پاه توګاه پاه پوليکراټياک دولا‪،‬‬
‫کي سياسي ګوندونه‪ ،‬زاومي جوړښاتونه‪ ،‬پارلمااني بنساټونه او داساي‬
‫نور هغه څه دي‪ ،‬چې د سياسي زدرت د ېسته راوړلو پر سر يو دبل سره‬
‫مبااارزه کااوي او د بېلبېلااو ېرو‪ ،‬لکااه رساانځ‪ ،‬سااپورټي مافلونااو او‬
‫اتلنو‪ ،‬ټولنو او فشار ډ لاو څخاه پاه ګټناه غاواړي‪ ،‬چاې خپلاو موخاو تاه‬
‫ورسي ي‪.‬‬
‫ددي ډول سياسي ر يمونو بېلګي په اوسانځ ناړۍ کاي زيااتي دي‪ ،‬نان‬
‫ورځ د نااړۍ پااه زياااترو سياسااي ر يمونااو کااي د سياسااي زاادرت پاار ساار‬
‫باندي داسي مبارزه روانه ده او زياتي سياسي ډلي نتون لاري‪ ،‬چاې ياو‬
‫دبل په مقابال کاي د زيااتو ېرو څخاه ګټناه کاوي‪ ،‬ترڅاو خپلاو موخاو تاه‬
‫ځانونااه ورسااوي‪ .‬خااو نااوني ده‪ ،‬چااې داسااي زاادرت بيااا د نخصااي ګټااو‬
‫لپاااره وکااارول سااي او د ملااي ګټااو او ولسااي ښااېګڼو لپاااره کاام وکااارول‬
‫سي‪ ،‬ځکه چې دا ډول زادرت زيااتره وخا‪ ،‬د خپلاو ساياېنو د ټکولاو او‬
‫کمزوري کولو په موخه ېسته راوړل کي ي‪ ،‬خاو کاه چياري دا زادرت پاه‬
‫مثبته توګه د ولسي ښېګڼو او ملاي ګټاو لپااره و کاارول ساي او سايالي‬
‫ډلي هم د خپلو سياليو مرکزي ټکی ملي ګټي او ملي خادم‪ ،‬وټااکي پاه‬
‫هغه وخ‪ ،‬کي بيا دا ډول سياسي ر يم د ولس په خير دی‪.‬‬

‫‪213‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ددي سياسي سيستم بنسال ايښودنکی ناامتو ايټاالوی سکالساټيک‬

‫فيلسوف توماغ داکوين (‪٧٠٠٠-٧٠٤٢‬ز) دی‪ ،‬نوموړړی د لرغاوني روم‬
‫د کاتوليک کليسا ياو پيونادل ساوی فعاال و‪ .‬ده د ارسانو او اګوساټين‬
‫فلساافي سااره ګ ا ي کااړي او وروسااته يااې دي ګ ا ي فلساافي د تاميساا‪،‬‬
‫(ټاميزم) په نامه نهرت ومونادی‪ ،‬څرنګاه‪ ،‬چاي دا فلسافه د تومااغ پاه‬
‫واسنه رامنځته ساوي وه؛ نوځکاه ددي مسالک ناوم هام ده منساوبي ي‪.‬‬
‫پاادي مساالک کااي د توماااغ د سياسااي عقاياادو ارونااه پااه ېناادي ډول‬
‫سپړو‪:‬‬
‫‪ . ٧‬انسان سياسي او ټولنيز موجود دی‪.‬‬
‫‪ . ٠‬ددول‪ ،‬يوازنځ موخه د ټولني د ښيګڼو او ګټاو سااتنه ده او ددولا‪،‬‬
‫تاار ساايوري ېناادي دا ټااوليز يااوالی ددښاامن څخااه پااه ساااتنه کااي ګټااوره‬
‫تمامي ي‪.‬‬
‫‪ .٢‬د حکوم‪ ،‬پيل د اهلل تعالی د لورې دی‪.‬‬
‫‪ . ٧‬حکوم‪ ،‬بايد پر خپلو خلکو باندي ظلم ونکاړي او د حکوما‪ ،‬مشار‬
‫بايد ظالم نه وي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Thomism‬‬
‫‪214‬‬
‫‪ .٠‬د حکوم‪ ،‬غوره بڼه مونارني (سلنن‪ )،‬دی پدي نرط‪ ،‬چاي زاانون‬
‫مرکزي رول ولري‪.‬‬
‫‪ .٩‬د حکومااا‪ ،‬پااار وړبنااادي باياااد د خلکاااو لخاااوا پااااڅون ونساااي او پاااه‬
‫حکوم‪ ،‬کي هر ډول بدلون بايد د زانوني‪ ،‬حقوزي او زضاايې اروناو پار‬
‫بنسال راسي؛ ځکه چي د حکوم‪ ،‬پيال الهاي او اساماني دی‪ .‬کاه چياري‬
‫يو وګړی خپل حقو د حکوم‪ ،‬څخه د زانوني او حقاوزي ېرو چاارو پاه‬
‫واسنه وانخلي نو حکوم‪ ،‬دي خدای ته پري دي‪.‬‬
‫‪ .٤‬کليسا پر دول‪ ،‬باندي لوړوالی لري او ددول‪ ،‬رئايس بايا د کليساا‬
‫د رئيس د امرونو منونکی وي‪.‬‬
‫‪ .٥‬په طبيع‪ ،‬کي فنري حقو يا د عالم زاانون او الهاي حکما‪ ،‬ناتون‬
‫لري‪ ،‬چي ټول عالم پر همغه مدار باندي را څرخاي او پادي فناري زاانون‬
‫کي د بشر ښيګڼه‪ ،‬هوساينه او د نر څخه را ګرځول ناتون لاري‪ ،‬چاي دا‬
‫د بشر تر وا‪ ،‬لوړه خبره ده‪.‬‬
‫‪ .٦‬جګړه پر ح ده‪ ،‬خو پاه جګاړه کاي درواغ‪ ،‬مناه مااتول او دښاځو او‬
‫کوچنيانو و نه منعه ده‪.‬‬
‫ددي سياسي مکتب پر بنسال انسان ټاولنيز او سياساي موجاود دی او‬
‫د دولاا‪ ،‬دنااده د ټااولني د ګټااو ساااتل دي‪ ،‬همدارنګااه د دولاا‪ ،‬منشااا او‬
‫سرچېنه د اهلل تعالي له خوا څخه ده‪ .‬ددي سياسي مکتب ملتړي دولا‪،‬‬
‫ته دا اجاازه ناه ورکاوي چاې د خپلاو وګاړو او ولاس پار وړانادي د ظلام او‬
‫ستم څخه کار واخلي‪ ،‬بلکي دول‪ ،‬بايد تر ډيره برياده هڅاه وکاړي‪ ،‬چاې‬
‫ملي ګټي وساتي او ولس ته په هره برخه کي اسانتياوي رامنځته کاړي‪،‬‬
‫ددوی په بند د حکومتونو په غوره ر يام کاي ياو هام سالننتي ر يام دی‪،‬‬
‫چې کوېی سي‪ ،‬د خلکو ګټي او د ټولني ښېګڼي وسااتي‪ ،‬ناو سالننتي‬

‫‪215‬‬
‫ر يم بايد پر ټولن باندي پلی سي‪ .‬خو پار دي ساربيره دا سياساي مکتاب‬
‫بيا د دولا‪ ،‬لپااره ځېناي ناراير هام ټااکي‪ ،‬ياانې دوی واياې چاې دولا‪،‬‬
‫بايد دزانون پر بنسال په ټولنه کي واکمني وکړي او زانون باياد مرکازي‬
‫رول ولااري‪ ،‬همدارنګااه کليسااا بايااد پاار دولاا‪ ،‬باناادي لااوړوالی ولااري‪،‬‬
‫وګړي بايد د زانوني حکوم‪ ،‬پر وړاندي نورش او غبرګون ونکړي‪ ،‬پر‬
‫دي سربېره دوی جګړه پر ح ګڼې او د جګړې ټول اصول او زواعد باياد‬
‫د روم د کاتوليک کليسا د اصولو او اوامرو پر بنسال وي(‪.)1‬‬

‫‪.٧٥٥‬‬ ‫سياسي برش‪،‬‬ ‫‪ -1‬غلمرضا علی بابايی‪ ،‬فرهن‬

‫‪216‬‬
 ‫‪1‬‬

‫تيراني د ظلم او زور حکوم‪ ،‬ته ويال کيا ي‪ ،‬پاه تيراناي کاي ناه ياوازي‬
‫واکمنان سياسي وا‪ ،‬په ېغ کي لري‪ ،‬بلکي د وګړو پر روحي او ماالي‬
‫برخه باندي هام واکمان وي‪ ،‬دوی د خلکاو ټاول ماال او ناتمني پاه خپلاو‬
‫ېسونو کي نيسي‪ .‬پادي سياساي سيساتم کاي وا‪ ،‬د ياوه ياا څاو تناو پاه‬
‫ېغ کي وي‪ ،‬چي د زور اوظلم پر بنسال وا‪ ،‬پلی کوي‪.‬‬
‫د تيراني پلويان پدي بند دي‪ ،‬چي وګړې بايد داساي و بيارول ساي چاي‬
‫ساری يې نه وي‪ ،‬او ددي بياري او تارغ پار بنساال باياد دوی اطاعا‪ ،‬او‬
‫امر منلو تاه اړ ايساتل ساي‪ .‬دا سياساي تلانلره د لرغاوني يوناان دور تاه‬
‫رسي ي او په هغه وخ‪ ،‬کي د ډيرو فيلسوفانو او سياستوالو لخوا منال‬
‫سوي وه‪ ،‬خاو اوغ پاه ډيموکراټيکاه ناړۍ کاي پلوياان نلاري‪ ،‬لاه همادي‬
‫کبله اوغ روا نلاري‪ .‬نان ورځ تيراناي د ياوه سياساي مکتاب پاه څيار ناه‬
‫بلکي د ځيني حکومتونو لپاره د ځانګړنې په بڼه کارول کي ي‪.‬‬
‫تيرانااي تااه ورتااه بلااه اصاانلح تيرانيساايد(‪ )2‬ده‪ ،‬چااي دا اصاانلح بيااا د‬
‫و نااو او زتاال لپاااره کااارول کياا ي‪ ،‬يااانې پاادي باناادي باااور او عقيااده‬

‫‪1‬‬
‫‪- Tyrany.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Tyrannicide.‬‬
‫‪217‬‬
‫درلودل‪ ،‬چي ظالم واکمنان او نور وګړي بايد پاه پاال ډول تارور او وو ل‬
‫سي‪ .‬دا اصنلح د تزاري روساي ياو لاوړ پاوړي چاارواکي د لاومړې ځال‬
‫لپاره و کارول‪ ،‬چي وروسته يې سياسي روا پيداکړ او پاه مساکو کاي‬
‫د امريکا لوی سفير (ويلياام بللياال) پاه خپال کتااب کاي ددي اصانلح‬
‫لپاااره يااو ځااانګړی بڅرکاای بېاال کااړی دی‪ .‬پاادي کتاااب کااي د نومااوړي‬
‫روسي چارواکي د خولي څخه ليکل سوي دي‪ ،‬چاي (د اساتبداد او ظلام‬
‫مزا يوازي د تروريزم او زور و ني پربنسال معتدل کيدای سي)(‪.)1‬‬
‫لکاه مخکاي چاې ماو وويال پاه تيراناي کاي وا‪ ،‬د ياوه ظاالم او مساتبد‬
‫پاچا په ېغ کي وي او پر ټولني باندي د زورزياتي واکمني پلاي کاوي‪،‬‬
‫د افلطون په بند تيراني هغه وخ‪ ،‬منځتاه راځاي کلاه چاې ډيموکراساي‬
‫خپل ارزښ‪ ،‬د ېسه ورکړي او ډيموکراسي ناوړه بڼه ځانته غاوره کاړي‪،‬‬
‫يانې کله چې ډيموکراسي د لويدو په حال کي وي بيا ناو تيراناي منځتاه‬
‫راځي چې په پايله کي يو ظالم او مستبد نخص وا‪ ،‬په ېغ کاي اخلاي‬
‫او د ټولني ټول اړخونه د زور او ظلم پر بنسال کنټرولوي‪.‬‬
‫د بشر په تاريخ کي زياتره واکمناان پاه لومړياو کاي ملاي مشاران وي او‬
‫ملاي ګټااو تااه ماان وي‪ ،‬خااو کلااه چااي وا‪ ،‬تااه ورسااي ي او وا‪ ،‬پاار ټولنااه‬
‫باندي پلاي کاوي‪ ،‬بياانو ظاالم او مساتبد مشاران ځېناي جاوړ ساي‪ .‬ياانې‬
‫دوی د ټاااولني د اړودوړ او کشمکشاااونو د لاااه منځاااه وړلاااو پاااه موخاااه‬
‫استبداد او ظلم ته مخه کړي‪ .‬افلطون د هر ظالم حکوم‪ ،‬لپاره لومړنی‬
‫ځانګړنااه داسااي ټاااکلي ده‪ ،‬چااې کلااه حکوماا‪ ،‬نخصااي سااي او سياسااي‬
‫زدرت د نخصي ګټو لپاره وکارول سي نو د ظلم او استبداد بنساال هام‬
‫ايښاااودل کيا ا ي‪ .‬دده پاااه بناااد پداساااي حکومااا‪ ،‬کاااي ټاااول واکوناااه او‬

‫علوم سياسي‪.‬‬ ‫وا ه ها و فرهن‬ ‫‪ -1‬فرهن‬

‫‪218‬‬
‫اختيارات د يوه نفر په ېغ کي وي او دده اراده معيار ګڼال کيا ي‪ ،‬چاې‬
‫پر ټولنه باندي هر ډول واکمني کوي‪ ،‬کوم زانوني ماادودي‪ ،‬ناتون ناه‬
‫ورته لاري‪ .‬همدارنګاه افلطاون د ظاالم حکوما‪ ،‬لپااره دوهماه ځانګړناه‬
‫داسي ټاکي چې ظالم حکوم‪ ،‬خپال ځاان پاه خپلاه تبااه کاوي‪ ،‬ياانې کلاه‬
‫چې وا‪ ،‬د يوه ظالم او مساتبد ناخص پاه ېغ کاي ولويادی‪ ،‬ناو هغاه د‬
‫خپاال سياسااي زاادرت د پايښاا‪ ،‬لپاااره پااه ټولنااه کااي ټااول مخکښااان‪،‬‬
‫له منځه وړي‪ ،‬ياانې پاه ټاوليز ډول‬ ‫پوهان‪ ،‬روڼ بندان او علمي انخا‬
‫هغه وګړې چې دی يې خپل سياېن بولي او د خپل سياسي زادرت لپااره‬
‫يې خنار ګڼاي لاه منځاه وړي‪ ،‬چاې پاه پايلاه کاي وا‪ ،‬نااپوهو او ناا اهلاه‬
‫کسااانو تااه ورکااول کي ا ي‪ ،‬چااې د هېااواد چاااري کماازوري کي ا ي او ټااول‬
‫هېواد د جهال‪ ،‬او ناپوهځ په کنادي کاي لاوي ي‪ ،‬چاې دا پخپلاه د خپال‬
‫ځان تباه کول دي‪.‬‬
‫د ظااالم حکوماا‪ ،‬مشاار د خپاال حکوماا‪ ،‬د نيمګړتياااوو د‬ ‫ددي ترڅنا‬
‫پټولو لپاره او د خلکاو د غولولاو لپااره تال بهرنياو جګاړو تاه وردانګاي‬
‫ترڅو د خلکو افکار د بهرنيو جګړو پر لوري ور مات کړي او د حکوم‪،‬‬
‫نيمګړتياووي او ستونزي يې له ياده ووځي(‪.)1‬‬

‫‪.٩٦٥-٩٦٤‬‬ ‫علوم سياسی‪،‬‬ ‫‪ -1‬مينو ا فشاري راد و علی ازا بخشی‪ ،‬فرهن‬

‫‪219‬‬
 ‫‪1‬‬

‫تيوکراسي د يوناني بي د دو کلمو څخه جوړه سويده‪ ،‬چي (تياوغ(‪))2‬‬

‫د خدای او (کراټين(‪ ))3‬د حکوم‪ ،‬يا واکمنځ مانا لري‪ .‬ناو تيوکراساي د‬
‫خدای د حکوم‪ ،‬په مانا کارول کي ي‪.‬‬
‫د تيوکراسااځ پااه سياسااي ر ياام کااي د حکوماا‪ ،‬لااوړ پااوړي مشااران او‬
‫رسمي مامورين په ټوليز ډول روحانې مشاران او ماذهبي مخکښاان وي‬
‫او پر وګړو بانادي سياسا‪ ،‬او ماذهب دواړه د ياوي سارچيني څخاه پلاي‬
‫کيا ي‪ .‬پاادي سياسااي ر ياام کااي سياساا‪ ،‬او مااذهب سااره ګ ا وي پااه يااوه‬
‫وخ‪ ،‬کي چارواکي هم مذهبي چاري سرته رساوي او هام سياساي چااري‬
‫پااه حقيقاا‪ ،‬کااي دوی همداسياسااي چاااري د يااو ناامېر مااذهبي او دينااي‬
‫تلانلرو پار بنساال پلاي کاوي‪ .‬دي ډول حکوما‪ ،‬تاه ځيناي وخا‪ ،‬ماذهبي‬

‫‪1‬‬
‫‪- Theocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Theos.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Kratein.‬‬
‫‪211‬‬
‫حکوماا‪ ،‬هاام وياال کياا ي او تاال وا‪ ،‬د هغااه چااا پااه ېغ کااي وي چااي‬
‫سپيڅلي(‪ )1‬کارونه تر سره کوي‪.‬‬
‫ددي سياساااي مکتاااب بنساااټيز بناااد او پاليساااې داده‪ ،‬چاااي اهلل تعاااالي‬
‫پخپلااه د حکوماا‪ ،‬چاااري پاارمخ بيااايې او د وا‪ ،‬يااوازنځ ساارچينه اهلل‬
‫تعالی دی‪ .‬اهلل تعالي وا‪ ،‬د مځکي پرمخ پاپانو تاه ساپارلی دی‪ ،‬ترڅاو‬
‫د اهلل تعالي پ ه استازيتوب پار وګاړو بانادي وا‪ ،‬پلای کاړي او وګاړو تاه‬
‫ېرښوني وکړي‪ .‬له همدي کبله پدي سياسي ر يم کي پاپان داسي ادعاا‬
‫کااوي‪ ،‬چااي اهلل تعااالي مااو تااه وا‪ ،‬سااپارلی دی او مااو د انسااانانو د‬
‫ېرښااونو او څااارلو مس ا لي‪ ،‬پااه غاااړه لاارو‪ .‬نوځکااه دوی خپاال سياسااي‬
‫مکتب ته تيوکراسي (دخدای حکوم‪ )،‬وايې‪.‬‬
‫تيوکراسااي يااو لااړ اداري لااړۍ لااري‪ ،‬چااي د مااذهبي زواعاادو پاار بنسااال‬
‫اداره کي ي او دوه بنسټونه لري‪ ،‬چي يو يې دول‪ ،‬او بل ياې ماذهب دی‪.‬‬
‫له همدي کبله تيوکراسي نه يوازي پر وګړو باندي سياسي واکمني لري‬
‫بلکي مذهبي او ټولنيزه واکمناي هام لاري او وګاړي پاه هاره برخاه کاي تار‬
‫خپل اغيز او وا‪ ،‬ېندي راولي‪.‬‬
‫تيوکراسااي پاار مااذهبي او اخلزااي زواعاادو باناادي وېړه ده او د نااورو‬
‫سيکولر سياسي ر يمونو سره زيات تاوپير لاري‪ ،‬همدارنګاه دوی پادي‬
‫بند دي‪ ،‬چي پاچا د اهلل تعالي د لوري سااتل کيا ي او اهلل تعاالي د پاچاا‬
‫سره د سياساي چاارو پاه سارته رساولو کاي مرساته کاوي‪ .‬دوی پادي بناد‬
‫دي‪ ،‬که چا د پاچا پر وړبندي پاڅون وکړ او يا ياې د پاچاا ساره مخالفا‪،‬‬

‫‪ -1‬پدي سياسي ر يم کي سپيڅلي کارونه ديني کارونو ته ويل کي ي او مذهبي‬

‫مخکښان ځکه دسياستوالو دنده اجرا کوي‪ ،‬چي دوی سپيڅلي خلک دي او‬
‫سپيڅلي کارونه تر سره کوي‪.‬‬

‫‪211‬‬
‫وکړ دابه پادي ماناا وي‪ ،‬چاي دوی د اهلل تعاالی ساره مخالفا‪ ،‬کاوي؛ ناو‬
‫ځکااه دوی د وګااړو سااپيڅلوالی او پاااکي د خپاال پاچااا پااه اطاعاا‪ ،‬او‬
‫امرمنني کي ګڼي‪.‬‬
‫دا اصاانلح پااه لااومړي ځاال د (جوزپااوغ فليااويس(‪ ))1‬لخااوا د لرغااوني‬
‫اسرايلي حکوم‪ ،‬د بڼي د پيوندني لپااره و کاارول ساول‪ .‬فلياويس پادي‬
‫بند و‪ ،‬کلاه چاي لرغوناو يونانياانو د حکوما‪ ،‬دري بڼاي لکاه مونارناي‪،‬‬
‫اريستوکراسي او انارني و پيوندلې پدي وخ‪ ،‬کي په اسارايلو کاي ياو‬
‫بل ډول سياسي ر يم واکمن و‪ ،‬چي د يونانيانو د سياسي ر يموناو ساره‬
‫يااې بشاااپړ تاااوپير درلاااودی‪ ،‬دا سياسااي ر يااام تيوکراساااي وه‪ ،‬چاااي پااار‬
‫اسرايلو باند اهلل تعالي او د هغه زوانينو واکمنې درلاوده‪ .‬د فلياويس دا‬
‫ډول بندونه د تيوکراسځ په وخ‪ ،‬کي منل کيدل او کله چي په اروپا کي‬
‫د روښااانتيا دوره راغلااه پااه ځااانګړي توګااه کلااه چااي د هګاال بندونااه و‬
‫غوړياادل دا ډول بناادونو خپاال ارزښاا‪ ،‬دېسااه ورکااړ او نااور د خلکااو پااه‬
‫عامه افکارو کي نه منل کيدل‪.‬‬
‫د فليويس څخه وروسته د تيوکراسځ لپاره لاومړی انګليساي تعرياس‬
‫پااه (‪٧٩٠٠‬ز) کااال کااي پاادي ډول وړاناادي سااو (تيوکراسااي د پاپااانو هغااه‬
‫حکوماا‪ ،‬دی‪ ،‬چااي دالهااي زوانينااو څخااه الهااام اخلااي)‪ .‬همدارنګااه باال‬
‫تعريس په (‪٧٥٠٠‬ز) کال کي داسي وسو (د هغه مال ياا ماذهبي مخاکک‬
‫حکوم‪ ،‬چي سياسي وا‪ ،‬په ښه مهاارت ساره اداره کاوي د تيوکراساځ‬
‫پااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااه نامااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااه يااااااااااااااااااااااااااااااااااااااااادي ي)(‪.)2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Josephus Flavius.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- English Social Wikipedea and Encarta.‬‬
‫‪212‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د ټکنوکراسااځ اصاانلح د لرغااوني يوناااني بااي د دو ويااو څخااه جااوړه‬

‫سويده‪ ،‬چاي (ټکناي(‪ ))2‬دهنار‪ ،‬فان‪ ،‬او کساب پاه ماناا ده ا و (کراساي) د‬
‫وا‪ ،‬او حکوماا‪ ،‬پااه مانااا ده‪ ،‬نااو ټکنوکراسااي هغااه حکوماا‪ ،‬دی‪ ،‬چااي‬
‫وا‪ ،‬د مسااالکي خلکااااو پااااه ېغ کااااي وي‪ ،‬خاااو پااااه عامااااه مانااااا سااااره‬
‫ټکنوکراسي هغه حکوم‪ ،‬ته ويال کيا ي‪ ،‬چاي وا‪ ،‬د ساينساپوهانو او‬
‫انجينراناااااو پاااااه ېغ کاااااي وي‪ .‬د حکومتوناااااو پااااادي ډول کاااااي وا‪ ،‬د‬
‫سياستپوهانو او ازتصادپوهانو پر ځای د ساينسپوهانو او انجينراناو‬
‫په ېسونو کي وي او د ټولنيزو ساتونزو د حال پاه موخاه سااينس کاارول‬
‫کيا ي‪ .‬پاه ټکنوکراسااځ کاي واکمنااان پاه هااره برخاه کااي د خپلاي وړتيااا‪،‬‬
‫پوهي او تجربي پربنسال ټاکل کي ي‪.‬‬
‫ټکنوکراسي پاه حقيقا‪ ،‬کاي د هغاه وړاناديز لپااره وکاارول ساول‪ ،‬کلاه‬
‫سره ساينسپوهانو داسي وړانديز وکړ‪ ،‬چاي‬ ‫چي د ساينس په پرمخت‬
‫د سياساا‪ ،،‬ازتصاااد او نااورو ټااولنيزو علومااو پاار ځااای بايااد د ساااينس‬
‫څخه د ټولنيزو ستونزو دهوارۍ لپاره ګټنه واخيستل سي‪ .‬نو له همادي‬
‫کبلااه سايساانپوهانو د بشااري ټااولني د چااارو پااه کنټاارول کااي اخلزااي‬

‫‪1‬‬
‫‪-Technocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Tekhne.‬‬
‫‪213‬‬
‫معيارونه او سياسي او فلسفي اصول تر پښاو ېنادي کاول وغوښاتل او‬
‫هرڅه يې د ساينس په وا‪ ،‬کي ورکول وغوښتل‪.‬‬
‫په ټکنوکراسځ کي زياته تکيه پر صنعتي او ساينسي وساايلو بانادي‬
‫کي ي‪ ،‬دوی د صنعتي سرچينو او نتمنيو پر بنسال د هېواد راتلاونکی‬
‫انځااوروي‪ .‬همدارنګااه دوی د ډيموکراسااځ پاار خاالف پااه هاار بساا‪ ،‬کااي‬
‫چارواکي د خپلو وړتياوو او تجربې پر بنسال ټاکې ‪.‬‬
‫يو نمېر پوهان ټکنوکراسي د ميريټوکراساځ‪ ،‬ساره چاې وا‪ ،‬د پوهاو‬
‫او با استعداده خلکو په ېسونو کي وي‪ ،‬سره ياو ناان ګڼاې‪ ،‬خاو ځيناي‬
‫نور بيا وايې‪ ،‬چاي ټکنوکراساي ياو ډول ساينساي اوليګارناي ده‪ ،‬چاي‬
‫وا‪ ،‬د ساينسااپوهانو د يااوي ډلااي سااره وي‪ .‬د ټکنوکراسااځ اصاانلح د‬
‫هغې اداري لپاره هم کارول کيا ي‪ ،‬چاي وا‪ ،‬د تجرباه کاارو او مسالکي‬
‫انخاصو په ېسونو کي وي‪ ،‬همدارنګه د (ټکنوکراټيک) اصنلح هم‬
‫د هغه حکوم‪ ،‬د پاره کارول کي ي‪ ،‬په کوم کي‪ ،‬چي لوړرتباه چاارواکي‬
‫لکااه وزيااران پااه ټاااکنيز ډول نااه وي‪ ،‬بلکااي د خپلااو تجربااو او مساالکي‬
‫پوهي پر بنسال ټاکل سوي وي‪.‬‬
‫ټکنوکراسي هغه ته هم ويل کيا ي‪ ،‬چاي د داساي وزيار ياا ولسمشار پار‬
‫ځااای‪ ،‬چااي هغااه ټاااکنيز وي‪ ،‬انتصااابي څااو‪ ،‬وټاکاال سااي‪ ،‬يااانې پاار‬
‫انتخابي چوکځ باندي د انتصابي نخص ټاکلو ته هم ټکنوکراسي ويل‬
‫کي ي‪.‬‬
‫خو په ټاوليز ډول ټيکنوکراساي سياساي زادرت د هغاه چاا پاه ېغ کاي‬
‫ورکوي‪ ،‬چې د فن يا مسلک خاوند وي‪ ،‬تر څو د هغه مسلک پار بنساال‬
‫سياسي زدرت په ټولنه کي پلی کړي‪ ،‬له همدي کبله پدي سياسي ر يام‬
‫کااي د واکمنااانو پااه ټاکنااه کااي مساالک او فاان تااه زياتااه پاملرنااه کي ا ي‪.‬‬

‫‪214‬‬
‫همدارنګه ديته ورته يوه بله اصنلح د ټکنوکراټيزم ده‪ ،‬ددي اصنلح‬
‫پر بنسال د دولا‪ ،‬واګاي باياد د متخصصاينو پاه ېغ کاي ورکاول ساي‪،‬‬
‫ترڅو د دول‪ ،‬دستګاه اابته پاتاه ساي او دولتاي چااري پاه اابا‪ ،‬ډول پار‬
‫مخ وېړي سي(‪.)1‬‬

‫د ټکنوکراساااځ اصااانلح ياااوه کاليفورنياااايي انجينااار (ويلااايم هناااري‬

‫سمي‪ )،‬په (‪٧٦٧٦‬ز) کال کي د هغه حکوم‪ ،‬لپاره وکارول‪ ،‬پاه کاوم کاي‬
‫چي وا‪ ،‬د انجينرانو او ساينسپوهانو په ېسونو کاي وي‪ .‬کاه څاه هام دا‬
‫اصنلح تر مخه څو واره په بېلبېلو بڼو سره کارول سويده‪ .‬خاو سامي‪،‬‬
‫په همدي کاال کاي پاه خپلاي ياوي مقاالي کاي روښاانه کاړل او د صانعتي‬
‫ډيموکراسااځ لپاااره يااې و کااارول‪ .‬د ساامي‪ ،‬پااه بنااد ټکنوکراسااي مانااا د‬
‫تخنيکي خلکو په ېغ باندي حکوم‪ ،‬ورکول ‪ ،‬يانې هغه حکوم‪ ،‬چاي‬
‫پر تخنيک باندي وېړ وي عبارت د ټکنوکراسځ څخه دی‪.‬‬
‫د ټکنوکراسځ د غوړيدو څخاه مخکاي هام ديتاه ورتاه بندوناه د زيااتو‬
‫پوهاااانو لخاااوا ورکاااول ساااوي وه‪ ،‬د بېلګاااي پاااه توګاااه سوسياليسااا‪،‬‬
‫تيولو يساا‪ ،‬سااان ساايمون هاام پاادي بنااد و‪ ،‬چااي د حکوماا‪ ،‬چاااري بايااد‬
‫ساينساااپوهانو تاااه وروساااپارل ساااي‪ .‬ديتاااه ورتاااه ناااورو سوسياليساااتي‬
‫پوهااانو هاام داسااي بندونااه ورکړياادي‪ ،‬چااي وا‪ ،‬بايااد ساينسااپوهانو تااه‬
‫ورکااول سااي او داسااي حکوماا‪ ،‬بايااد د ټااولني ټااول تولياادات تاار خپلااي‬
‫ولکي ېندي راولې‪.‬‬

‫‪.٧٥٤‬‬ ‫وا ه های مکتبها‪،‬‬ ‫‪-1‬امير مسعود خدايار‪ ،‬فرهن‬

‫‪215‬‬
‫ټکنوکراټان زياتره ظالم وي او د ساينسي ېرو څخه ټولنيزي ساتونزي‬
‫حلاااوي‪ ،‬دوی پاااه ټاااولنيزو موضاااوعاتو کاااي عقلاااي دېيااال ناااه مناااي‪ .‬د‬
‫ټکنوکراسځ معاصره بېلګه پاه پخاوانې ناوروي اتاااد کاي د بر نياس‬
‫دوره ده‪ ،‬چااااي پااااه (‪٧٦٦٩‬ز) کااااال کااااي د (پوليااااال بااااورو‪ ٥٦۱ )1‬غااااړي‬
‫انجينران وه‪.‬‬
‫په اروپا کي هم بېلبېل ټکنوکراټيک حکومتوناه رامنځتاه ساويدي‪،‬‬
‫چاااي د (‪٧٦٦٥‬ز) کاااال راپاااديخوا پاااه ايټالياااا کاااي څاااو ټکنوکراټياااک‬
‫حکومتوناااو واګااای پاااه ېغ کاااي اخيساااتک دی او پاااه ځاااانګړې بڼاااه د‬
‫ازتصادي بارانونو پرمهال خو زياتره لوړ پاوړي چاارواکي پاه مسالکي‬
‫ډول په ا نتصابي بڼه ټاکل کي ي(‪.)2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Politburo.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- English Social Wikipedia and Britanica Encyclopedia.‬‬
‫‪216‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ټيمارني د يوناني بي د (ټايم يا ټيمه(‪ ))2‬څخه اخيستل سويده‪ ،‬چي د‬

‫عزت‪ ،‬نرف او ابرو په مانا ده‪ .‬دا اصنلح د لومړي ځل د پاره افلطون‬
‫په خپل کتاب (جمهوري‪ )،‬کي د هغه حکوم‪ ،‬دپاره کارولې ده‪ ،‬چي په‬
‫هغه کي وا‪ ،‬د هغو خلکو په ېغ کي وي‪ ،‬چي يوازي د نرف‪ ،‬عزت او‬
‫وياړ د پاره کار کوي نه د زضاوت‪ ،‬عدال‪ ،‬او ناورو د پااره‪ .‬دا اصانلح‬
‫مسالمان عااالم فااارابي د (کرامتاي ښااار) پااه بڼاه کااارولې ده‪ .‬افلطااون دا‬
‫اصنلح د لرغونې سپارتي حکوم‪ ،‬د پاره کارولې ده او ټيمارناي ياې‬
‫د سااپارتي حکوماا‪ ،‬يااوه ځانګړنااه بللااي ده‪ ،‬پااه حقيقاا‪ ،‬کااي د افلطااون‬
‫خيالي ټيمارني هم د سپارتي حکوم‪ ،‬سره ورته والی لري‪.‬‬
‫پااه سااپارت کااي يااوه ډلااه خلااک د (هلااوت) پااه نامااه پااه کاار کيلااه باناادي‬
‫بوخ‪ ،‬وه‪ ،‬چي يوازي د خپلو سپارتي مشرانو په چاوپړ کاي وه او د هايت‬
‫ډول حقوزااو څخااه باارخمن نااه وه‪ .‬پااه ټااوليز ډول سااپارتيانو داسااي ونااد‬
‫ټاااکلی و‪ ،‬چااي د دښاامن څخااه بايااد دفااات وسااي او وګړياازي سااوکالی‬
‫خوناادي سااي او پاادي بنااد وه‪ ،‬چااي وګړياازي خپلااواکځ يااوازي د د ښاامن‬
‫څخه د ښې دفات په پايله کي خوندي کيدای سي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Timarchy or Timocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Time.‬‬
‫‪217‬‬
 ‫‪1‬‬

‫جمهوري‪ ،‬د حکوما‪ ،‬هغاه ډول دي چاي پاه هغاه کاي ددولا‪ ،‬رئايس پاه‬
‫اراي ډول نه وي ټاکل سوي بلکي د خلکو د عمومي رايو پربنسال ټاکال‬
‫سوي وي‪ .‬په جمهوري‪ ،‬کاي د دولا‪ ،‬د رئايس د مشارتوب دوره معلوماه‬
‫وي او د خلکو لخوا په مستقيم او يا غيري مستقيم ډول ټاکل کي ي‪ .‬په‬
‫عااام مفهااوم جمهورياا‪ ،‬هغااه حکوماا‪ ،‬تااه وياالي سااو چااي د عمااومي‬
‫غوښاااتنو پااار بنساااال وېړ وي(‪ .)2‬جمهوريااا‪ ،‬زيااااتره وخااا‪ ،‬پارلمااااانې‬
‫ډيموکراټيااک ر ياام تااه وياال کيا ي‪ -‬کااه څااه هاام پااه ځينااو هېوادونااو کااي‬
‫سربېره پر دي چي جمهوري ر يم لري خو پارلمانې ډيموکراسي پکښاي‬
‫نه رعايتي ي‪.‬‬
‫د لرغوني روم او يونان جمهوريتونه د اوسني جمهوريتونو سره زياات‬
‫تاوپير لااري‪ .‬د لرغاوني يونااان جمهوريا‪ ،‬د زياااتو پوهاانو او فيلسااوفانو‬
‫لخااوا مناال سااوی و او واکمنااان يااوازي د اناارافو او لااوړو پوړونااو څخااه‬
‫ټاکل کيدل‪.‬‬
‫اوساانځ جمهورياا‪ ،‬د يااوه هېااواد هغااه حکوماا‪ ،‬تااه وياال کي ا ي‪ ،‬چااي‬
‫ډيموکراسااي او يااا هاام غيااري ساالننتي ديکتاااتوري وي‪ .‬جمهورياا‪ ،‬د‬

‫‪1‬‬
‫‪-Republic‬‬
‫‪ :2‬فرنيد ازبال‪ ،‬مکتب های سياسی‪ ،‬انتشارات‪ :‬سبکباران‪ ،‬چاپ ‪٥٠ ،٧٢٥٤‬‬

‫‪218‬‬
‫ډيموکراسځ په مانا ندی‪ ،‬بلکي داسي ياو ر يام دی چاي د واکمان وا‪،‬‬
‫مادودوي او ګوندونو او پارلمان ته د فعالي‪ ،‬اجازه ورکوي(‪.)1‬‬
‫په جمهوري حکومتونو کي وا‪ ،‬د خلکو لخوا په مستقيم او يا غياري‬
‫مستقيم ډول اداره کي ي او دولتي جوړښ‪ ،‬يي د سلننتي او پادنااهي‬
‫په څير نه وي‪ .‬جمهوري حکومتونه کيداي سي چي پر درو برخووويشو‪:‬‬
‫الس‪ -‬لويدي ډيموکراټيک جمهوريتونه؛ چي ريښي يي د اتلسمي او‬
‫نولسمي پيړيو د انقلبونو څخه سرچينه اخلي او بل هغاه هېوادوناه دې‬
‫چې د جمهوري‪ ،‬سياسي ر يام ياي وروساته منلاي وي‪ ،‬پادي هېوادوناو‬
‫کي د سياسي ګوندونو او رسنيو ازادي موجوده ده‪.‬‬
‫ب‪ -‬هغه هېوادونه چي رسما جمهوري نومول کي ي ليکن پاه عمال کاي‬
‫نچامي او پوليسي ر يمونه پر دوي حکوم‪ ،‬کوي‪.‬‬
‫‪ -‬نوي ډيموکراټيک جمهوريتوناه؛ دا پاه اروپاا او ختيځاه اسايا کاي‬
‫موجاااود دي چاااي رسااامي ناااوم يي(پرولتارياااا دکتااااتوري) ده او پاااه دي‬
‫هېوادونو کي يو ګوندي حکومتونه موجود دي(‪.)2‬‬
‫کله ناکله د ياو نامېر ناورو حکومتوناو لپااره هام د جمهاوري اصانلح‬
‫کارول کي ي‪ ،‬چي په ېندي ډول يې د ځينو يادونه کوو‪:‬‬
‫الس‪ -‬انرافي جمهوري‪ :،‬دا هغه جمهوري‪ ،‬دی چي واکمن پوړ ياوازي‬
‫د انرافو څخه ټاکل کي ي‪ .‬خو که چيري د وګړو ترمن دا امتيااز ناه وي‬
‫هغه ته ډيموکراټيک جمهوري‪ ،‬يا ملي جمهوري‪ ،‬ويل کي ي‪.‬‬
‫ب‪ -‬د واسااني جمهورياا‪ :،‬دا هغااه جمهورياا‪ ،‬دی چااي اولااس د خپلااو‬
‫ځانګړو استازو په واسنه د واکمنځ ح اعمال کوي‪.‬‬

‫‪٠٧٠‬‬ ‫سياسي برش‪،‬‬ ‫‪ -1‬غلمر ضا علي بابايې‪ ،‬فرهن‬

‫‪٤٧-٤٢‬‬ ‫‪ :2‬بشير اخګر‪ ،‬دموکراسي‪ ٠٥٥٥ ،‬کال‪،‬‬

‫‪219‬‬
‫‪ -‬بي واسني جمهوري‪ :،‬دا هغه جمهوري‪ ،‬دي چاي اولاس بېلاه خپلاو‬
‫استازو څخه د واکمنځ ح (د زانون جاوړول‪ ،‬د لوړپاوړو چاارواکو لکاه‬
‫وزيران او نورو ټاکني‪ ،‬پر حکومتي چارو څارنه‪ )...‬اعمال کوي‪.‬‬
‫د‪ -‬ساالننتي جمهورياا‪ :،‬پاادي ډول ر ياام کااي د جمهااور رئاايس د ماار‬
‫څخه وروسته لکه په سلننتي نچام کي دده زوی دده ځاای ناساتی ټاکال‬
‫کي ي‪ .‬لک ه په سوريه کي چي د حافظ اساد څخاه وروساته دده زوی بشار‬
‫اېسد دده ځای ناستی و ګڼل سو(‪.)1‬‬

‫‪٠٧٢‬‬ ‫سياسي برش‪،‬‬ ‫‪ -1‬غلمرضا علي بابايی‪ ،‬فرهن‬

‫‪221‬‬
 ‫‪1‬‬

‫جنيوکراساااي د دوو وياااو څخاااه جاااوړه ده‪ ،‬چاااې (جېااانس(‪ ))2‬د نابغاااه او‬
‫کراسي د حکوم‪ ،‬يا واکمنځ په مانا ده‪ ،‬نو جنيوکراسي هغاه حکوما‪،‬‬
‫ته ويل کي ي‪ ،‬چې وا‪ ،‬د نابغه ګانو په ېغ کي وي‪.‬‬
‫په جنيوکراسځ کي هغه خلک د حکوم‪ ،‬کولو لپاره ټاکل کي ي‪ ،‬چاې‬
‫يا نابغه وي او ياا هام د هياواد د ساتونزو د حال لپااره ځاانګړي وړتياا او‬
‫اسااتعداد ولااري‪ .‬د جنيوکراسااځ ټاااکني د ليباارال ډيموکراسااځ د ټاااکنو‬
‫سره توپير لاري‪ ،‬پاه ليبارال ډيموکراساځ کاي د خلکاو حکوما‪ ،‬کونکاو‬
‫استعدا د او هوښيارتيا ته دومره پاملرناه ناه کيا ي‪ ،‬ياوازي هغاه خلاک‬
‫حکوم‪ ،‬کوي‪ ،‬چې د ولس د اکثري‪ ،‬ملتړ ولري او د ولاس لخاوا ټاکال‬
‫سوي وي‪ ،‬خو په جنيوکراسځ کي بيا د حکوم‪ ،‬کولو لپاره هغاه خلاک‬
‫ټاکل کي ي‪ ،‬چې د ښي وړتيا او نبوغ خاوندان وي‪.‬‬
‫جنيوکراسي د ډيموکراسځ پر ټاکنيز بهير باندي نيوکه کوي‪ ،‬چاې پاه‬
‫ډيموکراسځ کي خلاک احساسااتي کيا ي او د مهماو سياساي مساايلو‬
‫پااه اړه د خلکااو د احساساااتو څخااه ګټااه اخيسااتل کي ا ي‪ ،‬ددوی پااه بنااد‬
‫سياسي مسايل ډير مهم دي خلک بايد ياوازي د احساسااتو او جاذباتو‬

‫‪1‬‬
‫‪- Geniocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Genius.‬‬
‫‪221‬‬
‫پر بنساال پريکاړه ونکاړې بلکاي پادي برخاه کاي ور فکار پکاار دی‪ ،‬لاه‬
‫همدي کبلاه جينوکراساي د ډيموکراساځ ټااکنيز بهيار تار نيوکاو ېنادي‬
‫راولي‪ .‬له همدي کبله جنيوکراسي ليبرال ډيموکراساي د مي يوکراساځ‬
‫يوه بڼه بولي‪.‬‬
‫د جنيوکراسځ ځېني بندونه د نړياوال حکوما‪ ،‬ملتاړ کاوي‪ ،‬ددوی پاه‬
‫بنااد د دولتونااو سيسااتمونه بايااد د نړيااوال معيااار سااره براباار سااي‪ ،‬يااانې‬
‫دولتونااه بايااد پااه خپلااو سياسااي‪ ،‬ازتصااادي او نااورو برخااو کااي باادلون‬
‫راولي او په ټولنه کي بشري حقو او ټولنيز عدال‪ ،‬وساتي‪.‬‬
‫جنيوکراسي پر اوسني ټاکنيزو سيستمونو باندي نياوکي کاوي‪ ،‬دوی‬
‫وايې چې اوسنځ ټاکنيز بهير په ټولنه کي د خلکو ترمن تبعير کوي‪،‬‬
‫يانې په ټااکنو کاي ساخ‪ ،‬ناراير ددي ېمال ګرځاي چاې د ټاولني ځېناي‬
‫افراد رايو ورکولو څخه بي برخي پاته سي‪ ،‬په ټاکنو کي داساي ناراير‬
‫ټاکاال سااوي دي‪ ،‬چااې مانااوم‪ ،‬غياار حاضاار‪ ،‬بنااديان او نااور خلااک نسااي‬
‫کوېی چې رايه ورکړي‪ ،‬پداسي حال کي چي رايه د وګړې ح دی او هار‬
‫وګړی د رايي ورکولو ح لري‪.‬‬
‫په جنيوکراسځ کي د حکوم‪ ،‬کونکاو اساتعداد (اي زياو) او عااطفي‬
‫دواړو تااه ارزښاا‪ ،‬ورکااول کي ا ي‪ ،‬حکوماا‪ ،‬کااونکي بايااد لااومړی د ښااه‬
‫وړتيا او استعداد خاوندان وي او دوهم بايد غوره بشري عاطفه ولري‪،‬‬
‫تر څو د ټولني د ټولو وګړو په مان کاي د بشاري عااطفي پار بنساال چلان‬
‫وکړي(‪.)1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪English Wikipedea.‬‬
‫‪222‬‬
 ‫‪1‬‬

‫جيرنټوکراسااي ي او داسااي سياسااي ر ياام دی‪ ،‬چااي وا‪ ،‬زړو خلکااو يااا‬
‫مشرانو ته ورکوي او په ټولنه کي هغاه چاتاه زياات وا‪ ،‬ورکاول کيا ي‪،‬‬
‫چي ترنورو يې عمر زيات وي‪ .‬پدي سياسي ر يم کي واکمن پاوړ د عمار‬
‫پر بنسال ټاکل کي ي‪ ،‬نه د ځانې وړتيا پربنسال‪.‬‬
‫په جيرنټوکراساځ کاي د وګاړو ځاانې تجرباو تاه زياات ارزښا‪ ،‬ورکاول‬
‫کي ي او د زيات عمر خلک په ټولنه کي د خپل ځانګړې نفاوذ پار بنساال‬
‫ځااانګړی وا‪ ،‬لاااري او ددوی سپارښاااتني پاااه زاااانوني بڼاااه منااال کياا ي‪.‬‬
‫همدارنګه په ټولنه کي زياات وخا‪ ،‬د دا ډول زړو خلکاو ېرښاونو تاه پاه‬
‫ډير درنښ‪ ،‬کتل کي ي او په زياتو چارو کي ددوی مشاوري اړيناي ګڼال‬
‫کي ي‪ .‬کاه څاه هام زياات وخا‪ ،‬دا ډول مشاران پاه رسامي بساتونو کاي ناه‬
‫ګمارل کي ي خو ددوی د ځانګړي نفوذ پر بنسال ځانګړی وا‪ ،‬لري‪.‬‬
‫جيرنټوکراسي زيات وخ‪ ،‬په کمونيستي ټولناو او حکومتوناو کاي تار‬
‫سترګو کي ي‪ .‬پدي ډول ټولنو کي د يو چاا ځاانې زيااتي تجرباي تاه کتال‬
‫کي ي او هغه څو‪ ،‬چي تار ناورو پاه وناد کاي زياتاه تجرباه ولاري هغاه د‬

‫‪1‬‬
‫‪-Gerontocracy.‬‬
‫‪223‬‬
‫ځااااانګړي درنښاااا‪ ،‬او وا‪ ،‬لرونکاااای دی‪ .‬همدرانګااااه پااااه سياسااااي او‬
‫حکومتي برخه کي هغه څو‪ ،‬پر يوي چوکځ بانادي ګماارل کيا ي‪ ،‬چاي‬
‫پدي برخه او اړونده رنته کي تر نورو زياته تجربه ولري او زياات وخا‪،‬‬
‫يااې کااار کااړی وي‪ .‬د بيلګااي پااه توګااه د چااين د کمونيساا‪ ،‬ګونااد د (ايااال‬
‫انکارټلس(‪ ))1‬په وخا‪ ،‬کاي دا ار (اصال) روا و‪ ،‬چاي د اتياا (‪ )٥٥‬کلناو‬
‫خلکو ډلې به د اويا(‪ )٤٥‬کلنو خلکو ډله راغوښتل‪ ،‬ترڅاو د ناپيته(‪)٩٥‬‬
‫کلنو مامورينو د تقاعد په اړه پريکړه وکاړي‪ .‬د همادي ګوناد مشار (مااو‬
‫زي ين ‪ ،)2‬چي کله مړ ساو د دوه اتياا (‪ )٥٠‬کاالو و او کلاه چاي (ډينا‬
‫(‪ ))3‬وا‪ ،‬تاار ېسااه کااړ پاادي وخاا‪ ،‬کااي نااوي (‪ )٦٥‬کلنااځ تااه‬ ‫زياوپين ا‬
‫رسيدلی و‪.‬‬
‫جيرنټوکراسي پاه هغاو هېوادوناو کاي هام روا ده‪ ،‬چاي سياساي وا‪،‬‬
‫يااې د تيوکراسااځ پاار بنسااال وېړ وي‪ ،‬يااانې وا‪ ،‬د مااذهبي مشاارانو پااه‬
‫ېسونو کي وي لکه په ايران او واتيکان کي‪ .‬په ايران کاي کلاه چاي لاوی‬
‫مااذهبي مشاار پارلمااان تااه نومکنااد کي ا ي نااو عماار يااې بايااد د پنځااه اويااا‬
‫کلونو څخه کم نه وي‪.4‬‬
‫همدارنګه په ډيموکراسځ کي هم همدا ډول نښي تار ساترګو کيا ي‪ ،‬د‬
‫بيلګي په توګه په امريکاا کاي د مشارانو جرګاي زياات غاړې د ډيار عمار‬
‫لرونکښي وي همدارنګه په افغانستان کي هم د مشارانو جرګاي غاړې د‬
‫ډير عمر خاوندان دي‪ .‬په زيات ټولناو کاي پاه ځاانګړي ډول د حقاوزي او‬
‫زانون جوړوني د برخي غړې د زيات عمر لرونکې خلک ټاکل کي ي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Eight Incartals.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Mao Zedang.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Deng Xiaoping.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Encarta and Wikipedea.‬‬
‫‪224‬‬
‫کاااه چياااري د افغانساااتان کلتاااوري ارزښاااتونو تاااه وکتااال ساااي‪ ،‬ناااو د‬
‫جيرنټوکراسځ زياتي نښي پکښي تر سترګو کيا ي‪ ،‬د بيلګاي پاه توګاه‬
‫په جرګو او مرکو کي هغه څو‪ ،‬مشار ټاکال کيا ي‪ ،‬چاي تار ناورو ساپين‬
‫يری وي او زيات عمر ولري لکه د افغانساتان پاه لوياه جرګاه کاي مشار‬
‫سړی د جرګي مشر کي ي‪ ،‬همدارنګه په ټاولنيز وناد کاي هام تار ناورو د‬
‫زيااات عماار لرونکااي تاان تااه درنښاا‪ ،‬کي ا ي او زيااات وخاا‪ ،‬پااه مرکااو او‬
‫پريکړو کي دداسي تن خبره منل کي ي‪.‬‬

‫‪225‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د خير ښيګڼې دول‪ ،‬اند پر دي وېړ دی‪ ،‬چي دول‪ ،‬د وګاړو دساوکالځ‬
‫او دهغااوی تاارمن د هم غااځ د راوسااتلو لپاااره دی‪ .‬نااو د خياار ښاايګڼي‬
‫او سااوکالې ده‪ ،‬چااي ټااولې‬ ‫دولاا‪ ،‬موخااه د وګااړو هوساااينه‪ ،‬پرمخت ا‬
‫هڅااي يااې د عمااومي ښاايګڼو لپاااره دي‪( .‬کااول) ليکلااي (د خيرښاايګڼې‬
‫دول‪ ،‬هغه ټولنه ده‪ ،‬چي په هغه کاي لا ترلا ه د ټولاو وګاړو د وناد کواه‬
‫ښه او د وند اسانتياوي يې زياتي وي)‪( .‬ارتونلزينګر) د خير ښيګڼې‬
‫دول‪ ،‬داسي تعريس کړ دی ((هغه نچام‪ ،‬چي پاه هغاه کاي حکوما‪ ،‬ديتاه‬
‫من وي‪ ،‬چي د وګړو لپاره کار‪ ،‬عايد‪ ،‬زده کړه‪ ،‬مرساتي‪ ،‬ټاولنيز اباات‬
‫او د اوسيدو لپاره نراير برابر کړي))‪ .‬د (هربرټ لهمن) په اند ((د خير‬
‫ښيګڼې دول‪ ،‬هغه دی‪ ،‬چي پاه هغاه کاي وګاړي پاه خپلواکاه توګاه خپال‬
‫اساااتعدادونه روزلااای او ښاااکاره کاااوېی ساااي‪ ،‬د ساااتونزو او خنا ا ونو‬
‫پروړاندي بېله دي‪ ،‬چي وبيري ي مبارزه کوېی سي او د هر ډول نوادي‪،‬‬
‫وي))‪ .‬د (کن‪ )،‬په خباره‬ ‫زومي‪ ،‬مذهبي او نورو تبعيضونو څخه خل‬
‫((د خير ښېګڼي دول‪ ،‬هغاه دی‪ ،‬چاي د خپلاو خلکاو لپااره پراخاه ټاولنيز‬
‫چوپړونه چمتو کوي))‪ .‬د (ابرهام) په بااور ((د خيار ښايګڼي دولا‪ ،‬هغاه‬

‫‪1‬‬
‫‪- Welfare State.‬‬
‫‪226‬‬
‫ټولنه ده‪ ،‬چي په هغه کي دولتي وا‪ ،‬د عادي کار د ازتصادي ځوا‪ ،‬پار‬
‫بنسال په سنجول سوي بڼه پلی سي او لا تار لا ه ددي جوګاه ساي‪ ،‬چاي د‬
‫ټولو وګړو لپاره ټاکلي نتمني او عايد چمتو کړي))‪.‬‬
‫(مارنال) د خير ښېګڼې دول‪ ،‬ځانګړنې دوه اړخيزه بولي‪ ،‬د يوي خاوا‬
‫د خيرښااېګڼې دولاا‪ ،‬وګړپالااه دی او د بلااي خااوا ټولپالااه دی‪ ،‬دا پااه دي‬
‫مانااا‪ ،‬چااي د خياار ښااېګڼي دولاا‪ ،‬لااومړی د وګااړي ملتااړ کااوي‪ ،‬چااي هاار‬
‫وګااړی خپلااو غوښااتونو او هيلااو تااه ورسااي ي او لااه باال پلااوه د ټولااو او‬
‫عمومي ګټو د پااره کاار کاوي‪ ،‬چاي هغاه د هار وګاړي د ځاانې ګټاو څخاه‬
‫لوړي دي‪.‬‬
‫(پي‪ ،‬تژونس) پدي بند و‪ ،‬چي د خيار ښايګڼي دولا‪ ،‬د ټاولني ناوې بڼاه‬
‫ده‪ ،‬چي د ليبرالي او سوسياليستي دولتونو سره توپير لري‪ .‬خو کاوېی‬
‫سو‪ ،‬چي د يو نمېر ځانګړنو پر بنسال لکه ډيموکرټيکاو او لاه دي املاه‬
‫چي پار ټولپاالني بانادي بااور لاري کمونيساتي او فانيساتي ياې وګڼاو‪.‬‬
‫ياااانې تژاااونس هااام د مارناااال پاااه څيااار د خيااار ښاااېګڼې دولااا‪ ،‬نيماااه‬
‫سوسياليسي او ليبراليستي ګڼي‪.‬‬
‫د پورته پيوندونو څخه داسي پايله تر ېسه کي ي‪ ،‬چاي د خيار ښاېګڼي‬
‫دول‪ ،‬ېندي ځانګړنې لري‪:‬‬
‫‪ – ٧‬په خير ښيګڼې دول‪ ،‬کي (وګړی) ماوري ځای لري؛‬
‫‪ -٠‬د خپلو خلکو دپاره بيله کاوم ناوادي‪ ،‬عقيادوي‪ ،‬زاومي‪ ...‬توپيروناو‬
‫څخه ل ترل ه د وند کولو اسانتيا او چانسونه چمتو کوي؛‬
‫‪ -٢‬پراخه ټولنيز چوپړونه د خپلو خلکو لپاره چمتو کوي؛‬
‫‪ -٧‬د خپل ټول اولس د پاره برابر سړي سر عايد ټاکي؛‬

‫‪227‬‬
‫په اوسنيو پيړيو کي د خير ښېګڼې دول‪ ،‬زيات ګرانښ‪ ،‬تر ېسه کاړی‬
‫دی‪ .‬يو نمېر ناته پاتاه ډيموکراسايو او ماخ پار ودي هېوادوناو همادا د‬
‫تلنلره ټااکلي ده‪ .‬پار همادي بنساال‬ ‫خير ښېګڼې دول‪ ،‬د خپل پرمخت‬
‫(برنول ا تااوينبي) د اوساانيو پيړيااو نااامتو تاااريخپوه داسااي وړاندوينااه‬
‫کړيده‪ ،‬چي ((د اوغ څخه دري پيړۍ وروسته به هم نلمه پيړۍ د خلکو‬
‫پااه يااادونو کااي پاتااه وي هغااه ددي لااه املااه نااه‪ ،‬چااي پااه ناالمه پيااړۍ کااي‬
‫جګااړي‪ ،‬و نااي او جرمونااه وسااول‪ ،‬بلکااې ددي لااه املااه چااي دا پيااړۍ پااه‬
‫تاريخ کي لومړنځ دوره وه‪ ،‬چي خلکو ددي جرات پيداکړ‪ ،‬چي ددي پاه‬
‫او تماادن څخااه د ټااول بشااري‪،‬‬ ‫اړه فکاار وکااړي‪ ،‬چااي د اوسااني پرمختا‬
‫لپاره ګټه اخيستل نونې ده))‪.‬‬

‫د خير ښېګڼې دول‪ ،‬نه يوازي ملتړی دی‪ ،‬بلکې پر ټولو هغاو کاارونو‬
‫بانادي ټينګااار کااوي‪ ،‬چااي ټااولګټي وي او د عامااه خلکااو د سااوکالځ او‬
‫ښيګڼو دپاره کي ي‪ .‬د خير ښېګڼې دول‪ ،‬د پوليس په څير پاه ټولناه کاي‬
‫رول نه لوبوي‪ ،‬بلکې د يوه فزيکپوه‪ ،‬انجينر‪ ،‬رنځپوه او ښونکې په بڼاه‬
‫چوپړونه کوي‪.‬‬

‫‪ . ٧‬د کورني اړودوړ او بهرني يرغل پر وړاندي دملي واکمنځ ساتنه؛‬

‫‪ .٠‬د ټيکاو د ټينګښ‪ ،،‬د ملي واکمناځ د سااتني او د خلکاو د ملتاړ د‬
‫زياتوالي په موخه د زوانينو پلي کول؛‬

‫‪228‬‬
 ‫‪ .٢‬د يو نمير بنسټونو لکه کورنځ او نتمنځ ساتنه؛‬
‫‪ .٧‬د اړيکنيزو وسايلو تنچيم‪ ،‬د ساختمانونو جوړول او د ېرو سااتنه‪،‬‬
‫او د عايداتو په اندازه د مخابراتي چوپړونو چمتوکول؛‬
‫‪ .٠‬په بازارونو او مارکيټونو کي تنچيم‪:‬؛‬
‫‪ .٩‬د نورو دولتونو سره د ډيپلوماټيکو اړيکو ساتل؛‬
‫‪ .٤‬د مالياتو راټولونه او د سرغړونکو د پاره د مجازاتو ټاکل؛‬

‫نوې د خير ښاېګڼې دولتوناه خپلاه دناده ياوازي د ماليااتو راټولوناه ناه‬
‫ګڼي‪ ،‬بلکې ټولنيزي سوکالځ هم پياوړي کوي‪( .‬رابون) د خيار ښاېګڼې‬
‫دول‪ ،‬د سوکالځ د کار ډول پاه اړوناد داساي بناد ورکاړی دی(( تار ناورو‬
‫ټولو چوپړونو ټولنيز عامه چوپړونه ډير اړين دي؛ ځکه چي دا چوپړونه‬
‫د ټااااولني د ټولااااو وګااااړو د پاااااره دي))‪ .‬دا ډول دولاااا‪ ،‬د سااااوکالځ او‬
‫هوسايني په بڼه ېندي چوپړونه سرته رسوي‪:‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٧‬‬
‫لکه څرنګه چي وويل سول د خير ښېګڼې دول‪ ،‬د وګړو د نخصايتونو‬
‫د هم غځ د پاره کاار کاوي‪ .‬دا دولا‪ ،‬ياا حکوما‪ ،‬ټولاو وګاړو تاه پاه ياوه‬
‫ساااترګه ګاااوري او د ټولاااو وګاااړو د پااااره برابااار چوپړوناااه او چانساااونه‬
‫پااه ېر کااي هاايت ډول خن ونااه نااه مناال‬ ‫چمتوکااوي او ددوی د پرمخت ا‬
‫کي ا ي‪ .‬همدارنګااه د کماازورو خلکااو د چااوپړو د پاااره هاام زياتااه پاملرنااه‬
‫کوي‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٠‬‬
‫ټاااول وګاااړې دا وا‪ ،‬لاااري چاااي د بنساااټيزو خپلواکياااو لکاااه د عقيااادي‬
‫خپلواکي‪ ،‬دخبرو خپلوکې او نورو خپلواکيو څخاه پاه براباره توګاه ګټاه‬

‫‪229‬‬
‫واخلي‪ ،‬د دا ډول خپلواکيو څخه په برابره توګه ګټه اخيستل ددي ېمل‬
‫ګرځااي‪ ،‬چااي عامااه زضاااوتونه او کړنااي د عمااومي ګټااو د پاااره پااه کااار‬
‫واچول سي‪.‬‬
‫د خير ښېګڼې دول‪ ،‬عمومي کار ډول په ېندي ډول را لن وېی سو‪:‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٧‬‬
‫دا ډول دول‪ ،‬د وګړو د روغتيا د پاره مخکې له مخکې کوټلي ګاموناه‬
‫اخلي‪ ،‬ورځ تر بلي داخبره روښانه کي ي‪ ،‬چي روغ او سالم وګاړو کاوېی‬
‫سي‪ ،‬چي خپل دول‪ ،‬او ټولني ته په ښه ډول چوپړ وکړي‪ .‬له همادي کبلاه‬
‫د روغتياااا وزياااران هڅاااه کاااوي‪ ،‬چاااي د نااااروغيو او ميکروبوناااو مخاااه‬
‫ونيسي او پر وړاندي يې سخته مبارزه وکړي‪ .‬همدارنګه دا دول‪ ،‬پادي‬
‫هڅه کي هم دی‪ ،‬چي د درونو کاارونو او ناورو ېرو څخاه وګاړو تاه زياان‬
‫ونه رسي ي؛ نو ځکه د مانومانو پر کار ګمارل نه مني او په زاانوني بڼاه‬
‫د کوچنيانو کارونه يې منچ کړي دي‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٠‬‬
‫د خير ښېګڼې دول‪ ،‬هڅه کوي‪ ،‬چي زده کاړه او پوهاه د ټولاو وګاړو پاه‬
‫ېغ کي ورکړي او هر وګړی بايد د پوهي د ېسته راوړلاو چاانس ولاري‪.‬‬
‫پدي دول‪ ،‬کي پوهه يوازي د نتمنو کورنيو په وا‪ ،‬کاي ناده‪ .‬پاه ټاوليز‬
‫ډول ټااول وګااړي د لومړنيااو زده کااړو څخااه باارخمن کيا ي‪ ،‬خااو لااوړي زده‬
‫کااړي بيااا هغااه څااو‪ ،‬کااوېی سااي‪ ،‬چااي فکااري چمتااووالی ورتااه ولااري‪.‬‬
‫همدارنګاااه وړ او ېيقاااو کساااانو تاااه د بهرنياااو هېوادوناااو د زده کااااړي‬
‫چانسونه ورکول کي ي‪ ،‬ترڅو په ښه ډول زده کړه ترېسه کړي‪.‬‬
‫دا خبره نن ټولو ته منلاې ده‪ ،‬چاي بېلاه پاوهي او علام څخاه وګاړي نااته‬
‫پاته کي ي او ددوی نخصي‪ ،‬نور هم کمازوری کيا ي‪ .‬لاه همادي کبلاه د‬

‫‪231‬‬
‫خياار ښااېګڼې دولاا‪ ،‬د هېااواد د ښااونې او روزنااې د نچااام د پاااره داسااي‬
‫زواعد او تلانلري ټااکلي دي‪ ،‬چاي ټاول وګاړي پاه پاوهي او علام بانادي‬
‫سمبال سي‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٢‬‬
‫که چياري د وګاړو ازتصاادي حالا‪ ،‬پيااوړی نساي‪ ،‬ناو د خيار ښاېګڼې‬
‫دول‪ ،‬به په يو خيال او خوب باندي بدل سي‪ .‬په ټولنه کي باياد د ناتمنو‬
‫او بيوزلو ترمن توپيرونه له منځه وېړ سي او د ټولو وګړو د پااره باياد‬
‫د اوسيد لو ځای‪ ،‬خاوراکې تاوکي‪ ،‬لبااغ او ناور چمتاو ساي‪ .‬بياوزلي او‬
‫فقر باياد لاه منځاه وېړ ساي‪ .‬د (راباون) پاه خباره ((د خيار ښاېګڼې دولا‪،‬‬
‫بنسټيزه موخه د بيوزلځ د منځه وړل دي او هر دولا‪ ،،‬چاي د بياوزلځ د‬
‫له منځه وړلو توان ولري او دا کار نکوي‪ ،‬دا دول‪ ،‬د خير ښېګڼې دول‪،‬‬
‫په څير نه ګڼل ک يا ي))‪ .‬همدارنګاه بيکااري باياد د منځاه ياوړل ساي‪ ،‬د‬
‫کااارکولو ساااعتونه تاار يوبريااده راکاام سااي او د کااارګرانو معاااش هاام پااه‬
‫مناسبه اندازه وټاکل سي‪ ،‬د نتمنو او سودا ګرو لخوا بايد د کارګرانو‬
‫د پااوړ زبيښااا‪ ،‬لااه منځااه وېړ سااي او د ل کيااو اسااتراح‪ ،‬او د ډيرکيااو‬
‫خواري هم بايد پای ومومي‪( .‬هاکرغ) د خير ښاېګڼې دولا‪ ،‬د کاار ډول‬
‫په اړه وايې ((د خيار ښاېګڼې دولا‪ ،‬د سوساياليزم او کاپيټااليزم تارمن‬
‫ځای نيولی دی))‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٧‬‬
‫د مناسبو ټاولنيزو چوپړونو(خادمتونو) نارط د خيار ښاېګڼې دولا‪ ،‬د‬
‫بنسټيزو موخو او تلانلرو څخاه دی‪ .‬لوياديځو هېوادوناو دا نارط پلای‬
‫کړی دی او بيلګاي ياې وړانادي کاړي دي‪ .‬فرانساه او الماان د هغاو لوياو‬
‫هېوادونو څخه دي‪ ،‬چي دولتاي زده کاړه او پياوړتياا ياې پلاي کړياده او‬

‫‪231‬‬
‫انګلسااتان د هغااو خياار ښااېګڼو دولتونااو څخااه دی چااي ملااي بيمااه يااې‬
‫اجباري کړيده‪ ،‬دا بيمه د هغو بيوزلو او بيکارو خلکو د پاره ده‪ ،‬چي په‬
‫انګلستان کي اوسي ي‪.‬‬
‫کاړی دی‬ ‫نن ورځ د خير ښېګڼې دول‪ ،‬په نړيواله کوه زياات پرمختا‬
‫يې هنر‪ ،‬ادبياتو‪ ،‬فن او لوبو ته زياته پراختياا‬ ‫او دعلم او پوهي ترڅن‬
‫د ملتاړي دناده پاه‬ ‫ورکړيده‪ .‬د خير ښېګڼې دول‪ ،‬نه يوازي د پرمختا‬
‫غاړه لري‪ ،‬بلکې پخپله د روغتيا‪ ،‬ښوونې‪ ،‬ټيکاو او نچام پاه ټينګښا‪،‬‬
‫کي رغنده رول لري‪ .‬د خير ښېګڼې دول‪ ،‬بنسټيره دنده داده‪ ،‬چي وګاړي‬
‫د ريښتنو خپلواکيو څخه برخمن کړي‪.‬‬
‫د خيار ښااېګڼې دولاا‪ ،‬د هڅااو پاار وړاناادي يااو ناامېر خن ونااه هاام سااته د‬
‫بېلګااي پااه توګااه د ملااي توليااد د کوااي کمښاا‪ ،،‬د نفوسااو زياااتوالی‪ ،‬د‬
‫مالياتو پر وخ‪ ،‬نه ورکول او دبشپړ ملتړ نه نتون‪.‬‬
‫يو نمېر خلکو پر خير ښېګڼې دول‪ ،‬باندي نيوکې هام کړيادي‪ ،‬ددوی‬
‫پاه انااد د خياار ښاېګڼې دولاا‪ ،‬د بېوزلااو هېوادوناو د پاااره مناسااب ناادی؛‬
‫ځکه چي ددول‪ ،‬او حکوم‪ ،‬د پاره ډير لګښ‪ ،‬کوي(‪.)1‬‬

‫‪٢٥٥-٢٤٩‬‬ ‫‪ -1‬عبدالرحمن عالم‪ ،‬بنيادهای علم سياس‪،،‬‬

‫‪232‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ديارني د يوناني باي د دوو کلماو څخاه جاوړه ساويده‪ ،‬چاي (دی(‪ ))2‬د‬
‫دوو او (ارني(‪ ))3‬دحکوم‪ ،‬ماناالري‪ .‬نوديارناي هغاه سياساي ر يام تاه‬
‫ويل کي ي‪ ،‬چي د پريکړو او امرچلولو دوي مرجچ ولري‪ ،‬چي هره مرجاچ‬
‫د وا‪ ،‬د پلي کولو او حکوم‪ ،‬کولو ح لري‪.‬‬
‫په سياسي عُرف کي ديارني د مشتر‪ ،‬حکوم‪ ،‬په مانا کارول کي ي‪.‬‬
‫ديارناي د لاومړې ځاال لپااره د انګلساتان پااه امپراتاوری کاي و کااارول‬
‫سول‪ ،‬پدي مانا چي دول‪ ،‬د يوه زلمرو د اداري لپاره هغاه پار دوو برخاو‬
‫باندي ويشی‪ ،‬چي يوه برخه باه ياې د هغاو واکمناانو لخاوا اداره کيادی‪،‬‬
‫چي د سلننتي مقاماتو لخوا به ټاکل کيدی او د پارلمان پار وړانادي باه‬
‫يې مس لي‪ ،‬درلودی او بله برخه به د وزيراناو لخاوا اداره کيادل‪ ،‬چاي د‬
‫مقنني زوي لخوا به ځای ورتاه ټاکال کيادی او خپلاي اړونادي اداري تاه‬
‫يې مس لي‪ ،‬درلودی(‪.)4‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Diarchy‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Di‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-Archy‬‬
‫‪.٠٦٩‬‬ ‫سياسي برش‪،‬‬ ‫‪ -4‬غلم رضا علی بابايی‪ ،‬فرهن‬

‫‪233‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ديکتاااتوري د ېتينااي بااي د ديکتااي د کلمااي فاعاال اساام دي‪ ،‬چااي پااه‬
‫لغوي لااظ دديکتاتور څخه منلب ديکته کوونکی يانې امر کوونکی‬
‫دی او احکااام او زااوانين خلکااو تااه ديکتااه کااوي‪ ،‬خااو پااه عامااه ماناااا‬
‫ديکتاري هغه نچام ته ويل کي ي چي وا‪ ،‬پاه بشاپړه توګاه د ياوه نفار پاه‬
‫ېغ کي وي‪ ،‬دا وا‪ ،‬هيت زانوني او حقوزي پوله نلري‪ ،‬ديکتااتور بياا‬
‫هغاه چااا تااه وياال کيا ي چااي پار يااوه هېااواد يااا ټولنااه باناادي د بشااپړ وا‪،‬‬
‫څښتن وي‪ ،‬کيدای سي چي ديکتاتور د نوموړې هېاواد د سرنونا‪ ،‬پاه‬
‫اړه هر ډول پريکړه وکړي يانې ديکتاتور زاانون‪ ،‬خلکاو او ياابلي مرجاچ‬
‫ته مسولي‪ ،‬نلري‪.‬‬
‫هام ناتون‬ ‫ديکتاتورۍ د لرغوني روم او يونان پاه ښاکري دولتوناو‬
‫درلودی‪ .‬په لرغوني يونان کي منل وا‪( ،‬سينيسينتاتوغ) ته ورکول‬
‫سوی و‪ ،‬ترڅودول‪ ،‬د باران او اړودوړ څخه و غاوري‪ .‬پادي وخا‪ ،‬کاي‬
‫دده څخاااه هااارډول زاااانوني بنديزوناااه اوځنځيروناااه لياااري ساااوي وه‪ .‬پاااه‬

‫‪1‬‬
‫‪Dictatorship‬‬
‫‪234‬‬
‫لرغوني روم کي د سوې‪ ،‬وليوغ‪ ،‬سزار اواوګوسټوغ ديکتاتورۍ د‬
‫ياااادوني وړدي‪ .‬پاااه انګلساااتان کاااي (کراماااول) پاااه ريښاااتني ډول ياااو‬
‫ديکتاااتور و‪ .‬همدارنګااه ناااپليون چااي فرانسااي تااه يااي غورنااه ورکااړه‬
‫لومړنځ مُ رن ديکتاتور دی‪.‬‬
‫پااه ځااانګړي ډول د لااومړی نړيااوالې جګااړي څخااه‬ ‫پااه ناالمه پيااړۍ‬
‫وروساااته ديکتااااتوريو پراختياپياااداکړه‪ .‬پاااه ناااوروي اتاااااد کاااي د‬
‫پرولتارياديکتاتوري په( ‪٧٦٧٤‬ز) کال کي ټيڼګه سول او په ترکياې‬
‫کمااال اتاااتور‪ ،‬دديکتاااتور پااه څياار څرګندسااو‪ .‬پااه اسااپانيا‪ ،‬پرتقااال‬
‫اوڅونورو هېوادوناو کاي دولتاي ديکتاتوريااني ټينګاي ساولې‪ ،‬خاو د‬
‫بلمان اوايټالياد ديکتاتوريانو په پرتله کم ارزښته وي‪ .‬پاه نالمه پياړۍ‬
‫کااي دري ډولااه ديکتاتوريااانې څرګناادې سااوي‪ )٧ :‬پااه بلمااان‪ ،‬ايټاليااا‪،‬‬
‫اسااپانيااو پرتقااال کااي فانيسااتې ديکتاااتورۍ‪ )٠ ،‬د اساايا‪ ،‬افريقااا او‬
‫ېتين امريکا په ځينو برخو کي نچامي ديکتاتورۍ او‪ )٢ ،‬په ناوروي‬
‫اتااد او چين کي ګوندي ديکتاتورۍ‪.‬‬
‫د ديکتاتورۍ په اړه زياتوپوهان بندونه ورکړيدي‪ .‬د (فورډ) په بند ((د‬
‫دول‪ ،‬د مشر لخوا تر زانون لوړوا‪ ،‬په ېغ کاي اخيساتل ديکتااتوري‬
‫ده)‪ .‬د (الفرډکوبااان) پااه خبااره ديکتاااتوري يااونفري حکوماا‪ ،‬دی‪ ،‬چااي‬
‫وا‪ ،‬يااې پااه اراااي ډول ېسااته نااه وي راوړی‪ ،‬بلکااي د زور‪ ،‬خوښااځ او‬
‫يااابلي ېري څخااه يااي ترېسااه کااړی وي‪ .‬ديکتاااتورد بشااپړي واکمنااځ‬
‫لرونکاای دی‪ ،‬يااانې ټااول سياسااي وا‪ ،‬د ده د ارادي څخااه زي ا ي او وا‪،‬‬
‫يې نامادوده دی‪ .‬همدارنګه ديکتاتور په خپله خوښاه فرماان ورکاوي‪،‬‬
‫نه د زانون پر بنسال‪ .‬د ديکتاتور وا‪ ،‬د هيت ځوا‪ ،‬اړوند (تاابچ) نادی؛‬
‫ځکه چي دا تابعا‪ ،‬بياا دده د وا‪ ،‬د بشاپړوالي ساره سامون ناه خاوري‪ .‬د‬

‫‪235‬‬
‫(کوبااااان) د څيړنااااي څخااااه داسااااي څرګناااادي ي‪ ،‬چااااي د يااااوه نااااخص‬
‫ديکتااااتوري دا ځاااانګړني لاااري‪ )٧ :‬د ياااوه نفااار واکمناااي ده‪ )٠ ،‬د زور‪،‬‬
‫خوښځ ياادواړو پار بنساال ده‪ )٢،‬بال هايت ځاوا‪ ،‬تاه مساوله ناده‪ )٧ ،‬د‬
‫ديکتاتور واکونه او صلحيتونه بشپړ دي‪ )٠ ،‬بيله زاانون څخاه فرماان‬
‫ورکوي او ‪ )٩‬د ديکتاتور د واکمنځ دوره ټااکلي ناده‪ .‬دا ډول ځاانګړني‬
‫د نااااپليون او اتااااتور‪ ،‬پاااه ديکتااااتوريو کاااي څرګنااادي ي‪ .‬خاااو ناااوې‬
‫ديکتاتوري د ګوندپه ملتړ پوري تړلي دي‪.‬‬
‫نااوي ديکتاتورياااني د لااومړی نړيااوالي جګااړي څخااه وروسااته د ملااي‬
‫انقلبونااو پااه وخاا‪ ،‬کااي څرګناادي سااوي‪ .‬دي جګااړي دا بنااد بااي ارزښااته‬
‫کړی و‪ ،‬چي ډيموکراسي سوله ټينګوېی سي‪ .‬د (مک ايور) په خباره (د‬
‫اروپاد جګړي باران پر هغو هېوادونو چي د ډيموکراسځ پاه برخاه کاي‬
‫باااي تجرباااي وه‪ ،‬ډيااار ر ديکتااااتوري واکمناااه کاااړه)‪ .‬پااادي وخااا‪ ،‬کاااي‬
‫پاه‬ ‫ډيموکراسيو د بيارغونو‪ ،‬د بيکاريو په له منځاه وړلاو او پرمختا‬
‫برخه کي زيات کار ونکړ او پاته راغلې‪ .‬همدرانګه پارلمان هام د فسااد‬
‫يوه حجره وګڼل سول‪ .‬پاه عماومي ډول د ناوې ديکتااتورۍ ځاانګړني پاه‬
‫ېندي ډول پيوندېی سو‪:‬‬

‫ديکتاتوري‪ ،‬که څه هم پر ټولنه د ديکتاتور لخاوا خپلساری امار چلاول‬

‫دي‪ ،‬خو بيا هم د يو نمېر ځانګړنو لرونکی نچام دی‪ ،‬ددي ځاانګړنو پار‬
‫بنسال د بشر په تاريخ کي وا‪ ،‬ته رسيدلی دی‪:‬‬
‫‪٧‬‬
‫نااااوې ديکتاااااتوري د توتاااااليتر د حکوماااا‪ ،‬د ټينګښاااا‪ ،‬او واکماااان‬
‫کيدوېمل سوه‪ .‬لکه په لرغوني يونان کي چي د دولا‪ ،‬او ټاولني تارمن‬

‫‪236‬‬
‫توپير ناه کيادی‪ ،‬همدارنکاه پاه نوياو ديکتااتوريو کاي هام د دي دواړو‬
‫ترمن توپير نه کيدی او دوی د ټولنيز وند د ټولو اړخوناو د تنچيمولاو‬
‫مسولي‪ ،‬د ځان ګڼی‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫د زور پار کااروني بانادي بااور‬ ‫نوې ديکتاتوري په کوردننه او بهار‬
‫لري‪ .‬ناو ځکاه هټلار او موساوليني د جګاړي ېره وټاکال او داساي باه ياې‬
‫ويل‪ ،‬چي(جګړه پر نر باندي داسي ده لکاه د ښاځي لپااره چاي مورکيادل‬
‫اړينه ده)‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫ناااوې ديکتااااتوري د ياااوه ګونااادپر واکمناااځ بانااادي بااااور لاااري اوپاااه‬
‫ناخوښځ او مخالف‪ ،‬باندي سرنه ګرځوي‪.‬‬
‫‪٧‬‬
‫توتاليتر حکوم‪ ،‬وا‪ ،‬اناصااروي‪ .‬دوی د ياوي باي‪ ،‬تاوکم‪ ،‬ماذهب‬
‫او يوې ډلي ټينګه پيروي کوي‪ .‬همدارنګه پر خپل ازتصادي پوره والي‬
‫باندي باور لري او ځيني وختونه تر نورو د ښه والي په فکرونو کي وي‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫نوې ديکتاتوري د مځکي پر پراخاوالي بانادي بااور لاري‪ .‬همدارنګاه‬
‫سوله غوښتنه نه مني او د دوی په بند انټرنيشنليزم يوفريب دی‪.‬‬

‫هغه ځواکمنتياوي او توانايی چاي د ناوې ديکتااتورۍ لپااره پاه ګوتاه‬

‫سوي دي په ېندي ډول دي‪:‬‬

‫‪237‬‬
 ‫‪٧‬‬
‫په عمومي ډول ديکتاتورياني د کار وړ او پياوړۍ حکوما‪ ،‬جاوړوي‪.‬‬
‫د دوی په بندديکتاتورياني خپل وخ‪ ،‬پربي ماناخبرو بانادي ناه تياروي‬
‫اوپااه فااوري ډول عماال کااوي‪ .‬موسااوليني بااه وياال (زماکااار عماال دی‪ ،‬نااه‬
‫خبري کول)‪ .‬هټلر هم پر عمل باندي باور درلودی‪ .‬ليانن او ساټالين هام د‬
‫روسي لپاره کاروکړاو په ډيرل وخ‪ ،‬کي ياي روسايه د ناړۍ يوپيااوړۍ‬
‫ځوا‪ ،‬وګرځول‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫ديکتاتورياااني د فااوري پريکااړي او چټااک غبرګااون پربنسااال کااوېی‬
‫ساااي‪ ،‬چاااي ټولنيزجوړښاااتونه د خنااار څخاااه وسااااتي‪ .‬هټلااار پاااه ډياااري‬
‫ځواکمنتيا سره د بلماان ازتصااد د بااران څخاه و غاوری‪ .‬پداساي حاال‬
‫کااي چااي ډيموکراټيااک حکومتونااه نسااي کااوېی چااي د پيښااو پااه اړه‬
‫چټک غبرګون وښک؛ ځکه چي دوی زيات وخ‪ ،‬په خبرو باندي تيروي‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫موسااوليني او هټلاار خپاال نااواد او هېااواد تاار نااورو لااوړ ګڼاای‪ ،‬د هماادي‬
‫نعارونو پر بنسال يي په اروپا کي ډير لوی واکونه ترېسه کړل‪.‬‬
‫‪٧‬‬
‫ديکتااااتورۍ پاااردي برونوبانااادي بااااور لاااري‪ ،‬چاااي هرڅاااو‪ ،‬د هېاااواد‬
‫مشرتوب پاه ېغ کاي نساي اخيساتلی‪ .‬بلکاي ياوه کاوچنځ هوښاياره‬
‫ډله کوېی سي چي د هېواد مشرتوب په ېغ کي واخلي‪ .‬د دوی پاه بناد‬
‫ټااول اولااس بايااد هماادي هوښااياري ډلااي اماار ومنااي او يااوازي د دوی پااه‬
‫ېرښونوباندي وند وکړي‪.‬‬

‫‪238‬‬
 ‫‪٠‬‬
‫د‬ ‫ديکتاتوري ر يمونه ازتصادي بريااو اغيزناکه هراړخيز پرمختا‬
‫خپلو هېوادونو لپاره ساتي‪ .‬په ايټالياا کاي د موساوليني پاه وخا‪ ،‬کاي‬
‫بوديجه بااباته سول او د ازتصادي پرمختيا لپااره کاار وساو‪ .‬پاه الماان‬
‫ياي منځتاه‬ ‫کي هټلر حکومتي فساد له منځه يوړ او هراړخيزپرمختا‬
‫راوړ‪.‬‬

‫ديکتاتوري پر پورتنيو ښايګڼو ساربيره زيااتي نيمګړتيااوي هام لاري‪،‬‬

‫چي په ېندي ډول به يي يادونه وکړو‪:‬‬
‫‪٧‬‬
‫کااه څااه هاام ديکتاااتوري ځااواکمن حکوماا‪ ،‬منځتااه راوړي او د خلکااو‬
‫لپاره ازتصادي ټيکاو(امني‪ )،‬ساتي‪ ،‬خو دا خلکو ته په ډياره لاوړه بياه‬
‫تمامي ي‪ .‬پدي کي دوګاړو نخصاي‪ ،‬خرابيا ي‪ ،‬د بياان د خپلواکياو او‬
‫ټااولنيزو خوځښااتونو مخااه نيااول کي ا ي‪( .‬هټلاار) رساانځ خفااه کااړي او د‬
‫خلکو اواز يي بند کړ‪ .‬همدرانګاه موساوليني د خلکاو پار ارواوو بانادي‬
‫حکوم‪ ،‬کوی‪ .‬پدي ډول ر يم کي د خلکو فردي ابتکارله منځاه ځاي او‬
‫د انسان پياوړې روحيه کمزوري کي ي‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫په اوسنې وخ‪ ،‬کي دولا‪ ،‬د خلکاو د هوساايني او ښايګڼي ياوه بلاه ده‬
‫او د خلکو لپاره کارکوي‪ .‬پداسي حال کي چي په ديکتااتورۍ کاي بياا‬
‫دولاا‪ ،‬د ځااانګړو موخااو لپاااره کااارول کي ا ي او د يااوي الااي پااه بڼااه ګڼاال‬
‫کياا ي‪ .‬نوځکاااه وګاااړي د دولااا‪ ،‬د موخاااو پاااه ېره کاااي زربااااني ي او پاااه‬

‫‪239‬‬
‫ديکتاتورۍ کي وګړي يوازي د وا‪ ،‬د پراخوالې او ساتلو لپاره ناتون‬
‫لري‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫ديکتاتوري د زور ېر نيسي او د زورزياتي د ېري وا‪ ،‬ته رسي ي؛ نو‬
‫ځکه د زور او وا‪ ،‬له ېري ساتل کي ي‪ .‬د (دوبنوا) په بند ناوني ده چاي‬
‫ديکتاتوري د خوښځ له ېري هم منځته راسي‪،‬خو د خلکاو د ټکولاو او‬
‫کرارولو وروسته بيرتاه پار زور بانادي دريا ي‪ .‬ديکتااتور ډيار باي رحماه‬
‫دی او په ډير ظلم د خپلو مخالفينو پر وړاندي عمل کوي‪.‬‬
‫‪٧‬‬
‫ديکتاااتوران د لويااوالې او ځانښااودني پاار سياساا‪ ،‬باناادي باااور لااري‪.‬‬
‫دوی خپل وطنوال په مر باندي تهديدوي‪ .‬د دوی دا ډول کارونه د دي‬
‫ښکاروندی دې‪ ،‬چي د خپلو خلکو پروا نلري او ياوازي خپلاو موخاو تاه‬
‫ځان رسول غواړي‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫ديکتاتوران خپل ځانونه ډير لوی ګڼي او کله چي دوی خبري کوي‪ ،‬ناو‬
‫د خلکو خولي بايد وازي نسي‪ .‬دوی د خلکو سره د پسو د رماي پاه ناان‬
‫چلاان کااوي‪ .‬خلااک هاام يوپااه باال پسااي بااي احساسااه کي ا ي‪ .‬همدرانګااه‬
‫ديکتاتوري عامه افکار او د ټولني معناوي وناد لاه منځاه وړي‪ .‬خلاک‬
‫پدي پوهي ي چي که هرڅومره زيار وباسي‪ ،‬خو بيااهم کااريي د ساتايلو‬
‫ندی‪.‬‬
‫‪٩‬‬
‫ننځ وخ‪ ،‬د نړيوالو اړيکو او پراخو تماسونو وخا‪ ،‬دي‪ ،‬ناړۍ پاه کلاي‬
‫باناادي بدلياادونکي ده‪ ،‬د نااړۍ ټااول وګااړي غااواړي چااي پااه يااوه نړيوالااه‬

‫‪241‬‬
‫ټولنه کي وندوکړي‪ ،‬په خپلومنځونو کي ګ ي اړيکې ولاري او ېغ‬
‫تاار غاااړي وه اوسااي ي‪ .‬پداسااي حااال کااي چااي ديکتاااتوري پاار بشااپړي‬
‫واکمنځ باندي باور لري او نه غواړي چي نړۍ پاه ياوه کلاي بانادي بدلاه‬
‫سي‪ ،‬دوی په ځيناو وختوناو کاي داساي سياساتونه پلاي کاوي‪ ،‬چاي پاه‬
‫بشپړ ډول د انټرنيشنليزم سره مخالس وي‪ ،‬د بيلګي په توګاه هټلرپادي‬
‫بند و چي د بلماان تاوکم تار ناورو توکمناو لاوړوالی لاري‪ ،‬ناو باياد د ناړۍ‬
‫ټاااول وګاااړي د الماااان د خلکاااو تااار واکمناااځ ېنااادي راساااي‪ .‬همدارنګاااه‬
‫ديکتاتوران پدي اند دي چي انټرنيشنليزم وګړي تيرباسي‪ ،‬چي مو باه‬
‫خپل ټکرونه د ساولي او خبارو د ېري حال کاړو او انټرنيشانليزم ياوډول‬
‫ټګماري او فريب دی‪ .‬ديکتاتوري سوله ييزي ېري چاري هم فريب ګڼي‬
‫او سااولي تااه ګروهااه (عقيااده) نلااري‪ ،‬نوځکااه دوی د جګااړي او وينااي‬
‫تويولاااو ېره غاااوره ګڼاااې همدارنګاااه دوی نړيوالوحقوزاااو او نړيوالاااو‬
‫سازمانونوته هم عقيده نلري‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫ديکتااتوران بشاپړ وا‪ ،‬غااواړي او هرهغاه څاو‪ ،‬چااي دده ساره ساايالي‬
‫کوي‪ ،‬هغه له منځه وړي‪ .‬ديکتاتور داسي واکمني غواړي چي دی هرڅه‬
‫وايه هغه منل کي ي‪ .‬بايد هيڅو‪ ،‬دده د نيمګړتياو پر وړاندي راپورتاه‬
‫نسي‪ ،‬پر همدي بنسال ديکتاتور هرهغه څو‪ ،‬چي د ځان لپاره ياي خنار‬
‫ګڼي له منځاه وړي‪ .‬دا کاار ددي ېمال ګرځاي چاي کلاه دی مړساي ناو دده‬
‫ځااای ناسااتی داسااي څااو‪ ،‬سااي چااي د واکمنااځ وړتيااانلري؛ نوځکااه‬
‫ديکتاااتوري زيااات وخاا‪ ،‬د ديکتاااتور پاه مړينااي سااره مااړي کيا ي او لااه‬
‫منځه ځي‪.‬‬

‫‪241‬‬
 ‫‪٥‬‬
‫سااتي‪ ،‬د ديکتااتور تال‬ ‫ديکتاتور خپل حکوم‪ ،‬د توري په زور ټين‬
‫توره پاه ېغ کاي وي او د مخاالفينو سارونه غوڅاوي‪ .‬پداساي حاال کاي‬
‫چاااي هيڅکلاااه حکومااا‪ ،‬ټينګښااا‪ ،‬پاااه تاااوري ساااره ناااه کيااا ي‪ .‬ناااوو‬
‫ډيموکراټيکو حکومتونو ښودلې ده چي د حکوما‪ ،‬ټينګښا‪ ،‬ياوازي د‬
‫خلکو پاه ملتاړ ساره کيا ي او د خلکاو ملتاړ د تاوري اووحشا‪ ،‬د ېري‬
‫نسي خپليدای‪ .‬پر همدي بنسال د ديکتاتورۍ ابات تر هغه وخته پاورې‬
‫وي ترڅو چي د ديکتاتور توره پر مځکه باندي غورځي ي(‪.)1‬‬
‫د بشااار د نااااورينو ډ‪ ،‬تااااريخ د ديکتااااتورانو او د هغاااو د کورنياااو او‬
‫ملګااارو د ظلااام‪ ،‬اساااتبداد او تيرياااو څخاااه ډ‪ ،‬دی‪ ،‬پاچاهاااان زيااااتره‬
‫ديکتاتوران وه‪ ،‬ملکونه يې پاه خوښاه ياا پاه زور ساره ويشالي وه‪ ،‬ټولاو‬
‫خلکو نرو او ښځو لکه نوکران په پټو سترګو اجبارا د دوی امرونه منل‪.‬‬
‫پااه پخوانيااو وختونااو کااي ديکتاااتوران مرسااته کااوونکي وه‪ ،‬دوی پااه‬
‫نچامي برخه کي هغه وخ‪ ،‬راښکاره کيدل‪ ،‬کله چي باه هېاواد د کاورنې‬
‫يا بهرنې بااران ساره ماخ ساو‪ ،‬ناو پاه همادي ډول ساره ديکتااتوران باه د‬
‫بشپړ وا‪ ،‬څخه برخمن سول او په زور او وا‪ ،‬سره باه د نوماوړي بااران‬
‫مخ ته ورغلل‪ .‬دي ډول ديکتاتورانو ته به ياي اجراياوي ديکتااتوران هام‬
‫وياال‪ .‬دوی بااه نااپ ميانااتي وا‪ ،‬پااه ېغ کااي اخيسااتی او وا‪ ،‬بااه يااي‬
‫مادود و‪ .‬خاو ناوو ديکتااتورانو بياا بشاپړ وا‪ ،‬پاه ېغ کاي اخيساتی‬
‫دی‪ ،‬هغه داسي کله چي به د يوه چانس له مخي وا‪ ،‬پاه ېغ ورغلای ناو‬
‫دوی بااه د هغااه چااانس څخااه پااه ګټااه اخيسااتني وا‪ ،‬پااه خپاال ېغ کااي‬
‫وساااتی او د هاار ډول وا‪ ،‬او زور څښااتنان بااه سااول؛ نااو ځکااه بااه يااي پاار‬

‫‪٠٥٥-٠٥٧‬‬ ‫‪ -1‬عبدالرحمن عالم‪ ،‬بنياد های علم سياس‪ ،،‬نلم چاپ‪،‬‬

‫‪242‬‬
‫ټولنااااه باناااادي اسااااتبدادي وا‪ ،‬چلااااوی‪ ،‬دي اوساااانيو ديکتاااااتوريو د‬
‫پخوانيو ديکتاتوريو سره يو څه ورته والی درلودی‪،‬د بيلګاي پاه توګاه‬
‫موسوليني او هټلر پدي پلمه وا‪ ،‬په ېغ کي واخيستی‪ ،‬چي د خلکاو‬
‫حقاااااو وسااااااتي خاااااو دوی د وا‪ ،‬څخاااااه نااااااوړه اساااااتفاده وکاااااړه او‬
‫ډيموکراټيک موسسات يي د خپل استبدادي پاليسځ زرباني کړه‪.‬‬
‫مساااااااتبدو پاچاهاااااااانو‪ ،‬وا‪ ،‬چلونکاااااااو‪ ،‬ديکتااااااااتورانو او ناااااااورو‬
‫بشاااپړوواکمنانو تااار مختلفاااو نوموناااو او القاااابو ېنااادي لکاااه (پاچاااا‪،‬‬
‫ساالنان‪ ،‬ناهنشااا‪ ،‬امياار‪ ،‬امپراتااور اونااورو) د مياارا ‪ ،‬جنګااي زوتااو‪،‬‬
‫نچااامي ډلااو‪ ،‬ناايناني تاادبيرو‪ ،‬د ح ا نااه پيوناادونو ظااالمو خپلوانااو او‬
‫ملګرو او دسيسو په واسنه په وطنو کي لوړ مقامونه اناغال کاړي وه‪،‬‬
‫د خلکو وند‪ ،‬خپلواکي‪ ،‬حيثي‪ ،‬او نتمنځ يي پاه بساانځ ساره غصاب‬
‫او له منځه وړای سوای؛ ځکه چي د ټولني هار غاړي او کاورنځ د دوی د‬
‫نچاااامي ‪ ،‬اداري او سياساااي واکوناااو پاااه ماااخ کاااي بشاااپړ باااي دفاااات او‬
‫ځانګړي وو‪ ،‬د ټولني او افرادو زضا‪ ،‬نورا او حقو د باي جلاوه ظاالمو‬
‫پاچهانو (ديکتاتورانو) په سلنه کي وه‪.‬‬
‫د نړۍ ختي او لويدي تاريخونه د هغو په کرغيړنو‪ ،‬مساتبدانه‪ ،‬غيار‬
‫حقوزي او غير زانوني امرونو‪ ،‬پريکړو‪ ،‬نفسي او ناهواني اعماالو ډ‪،‬‬
‫دی‪ .‬دا مسااتبد پاچهااان او د هغااو کااورنځ او ملګااري تاار عااادي غلااو‪،‬‬
‫زاتلنو او ېرو نيوونکو هم خنرناکه وه‪ ،‬نه و الهي زانون‪ ،‬نه د طبيعا‪،‬‬
‫زانون او نه يي و بشري زوانينو ته ارزښ‪ ،‬ورکاوه‪ ،‬د مځکي پر مخ ياي‬
‫بشري ټولني د ناوړو ټولنيزو نااجوړيو چاي تار سارطان‪ ،‬سال او اوباا هام‬

‫‪243‬‬
‫وي اختاه کاړل‪ ،‬چاي د روغتياا لپااره ياې‬ ‫او خنرنا‬ ‫بدتره‪ ،‬و ون‬
‫(‪)1‬‬
‫وروزني ته پيړۍ پيړۍ وخ‪ ،‬په کار دی ‪.‬‬

‫‪ -1‬مامدنادرايوبي(کندهاری)‪ ،‬سياسي نچريات‪ ،‬دوهم چاپ ‪ ٧٧٠٦‬هجري زمري‬

‫کال‪ ،‬مخ ‪٠٤٠-٠٤٧‬‬

‫‪244‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د ډسااپوټيزم اصاانلح د يوناااني بااي د (ډيسااپوټس(‪ ))2‬څخااه اخيسااتل‬

‫ساااويده‪ ،‬چاااي خپلساااري او ظاااالم پاچاااا او واکمااان تاااه ويااال کيا ا ي‪ .‬ناااو‬
‫ډسااپوټيزم هاام د حکوماا‪ ،‬هغااي بڼااي تااه وياال کي ا ي‪ ،‬چااي وا‪ ،‬د يااوي‬
‫کوچنځ هستي په ېغ کي وي او د دي هستي وا‪ ،‬بشپړ وي‪ .‬دا هسته‬
‫کيدای سي‪ ،‬چي يو نفري وي لکه اټوکراسي او هم کيدای سي‪ ،‬چي يوه‬
‫ډله وي لکه اليګارني‪ .‬نو پاه لنا ډول د ډساپوټيزم اصانلح د ظاالم او‬
‫استبدادي حکوم‪ ،‬مانا ورکوي هغه که يونفري يا څونفري وي‪.‬‬
‫دا اصنلح په لومړي ځل د مصر د واکمنانو لپاره و کارول ساول‪ ،‬چاي‬
‫د هغو نامادوده او پياوړی وا‪ ،‬يې ښودی‪ .‬په ټوليز ډول ډسپوټيزم په‬
‫بيلبيلاو ماناااوو ساره کااارول ساوی دی‪ ،‬کلااه د ياوه زااومي ياا ساايمه ييااز‬
‫مشر د ناپايه وا‪ ،‬لپار کارو ل کي ي او کله هم د امپراتو او پاچا د وا‪،‬‬
‫لپاره کارول کي ي‪ ،‬له همدي کبله يو ځانګړی او ټولمنلی تعرياس نلاري‪.‬‬
‫خو په ټوليز ډول ډسپوټ هغه واکمن تاه ويال کيا ي‪ ،‬چاي خپال وا‪ ،‬پاه‬
‫منفااي ډول يااانې د خپلااو خلکااو د بيرولااو او ټکولااو لپاااره کاااروي او پاار‬

‫‪1‬‬
‫‪- Despotism.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Despotes.‬‬
‫‪245‬‬
‫خپلو خلکو باندي د ظلام پار بنساال وېړ حکوما‪ ،‬چلاوي‪ ،‬ناو پادي ماناا‬
‫سره ډسپوټيزم تيراني او ديکتاتوري حکومتونوته نيودي کي ي‪.‬‬
‫د ډسپوټيزم لرغونې مخېني ته پاه کتاو ساره هغاه حکوما‪ ،‬و‪ ،‬چاي ياوه‬
‫ظااالم او مسااتبد تاان بااه د حکوماا‪ ،‬واګاای پااه ېغ کااي درلااودی‪ ،‬چااي د‬
‫بشري تمدن په لومړنيو وختونو کي پاه همادي ډول ساره کاارول کيادی‪.‬‬
‫خو نن ورځ ډسپوټيزم د تيراني سره په يوه مانا کارول کي ي‪ ،‬ياانې وا‪،‬‬
‫په زور او اخناري بڼه پلاي کولاو تاه ډساپوټيزم ويال کيا ي‪ .‬يااهم ځيناي‬
‫وختونه د ابسولوټيزم او ديکتاتورۍ (هغه حکومتونه دي‪ ،‬چي واکمان‬
‫په بشپړ ډول خپل وا‪ ،‬پر ټولنه باندي پلي کوي او د هيت ډول زاانون او‬
‫مقام له لوري دده وا‪ ،‬مادود نه وي) په بڼه هم کارول کي ي‪.‬‬
‫د دي سياسي سيساتم د پلوياانو لکاه مونتساکيو پاه اناد ډساپوټيزم د‬
‫لوياااو هېوادوناااو لپااااره وړ سياساااي سيساااتم دی‪ ،‬لکاااه څرنګاااه چاااي‬
‫جمهوري‪ ،‬د کوچنيو هېوادونو او مونارني د منځنياو هېوادوناو لپااره‬
‫وړ سياسااي سيسااتمونه دي همداسااي ډسااپوټيزم هاام د لويااو هېوادونااو‬
‫لپااااره وړ سياساااي سيساااتم دی‪ .‬همدارنګااااه د مونتساااکيو پاااه انااااد د‬
‫مونارنی او ډساپوټيزم تارمن تاوپير پادي کاي دی‪ ،‬چاي پاه مونارنای‬
‫کي ياو لاړ زاوانين ناتون لاري خاو پاه ډساپوټيزم کاي هايت ډول زاوانين‬
‫نتون نلري او د واکمن هره خبره زانون او هره کړنه يې زانوني ده(‪.)1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- English Social Wikipedia.‬‬
‫‪246‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ډيمارنااي د دوو يوناااني کلمااو څخااه جااوړه سااويده چااې (ډيمااوغ) د‬

‫خلکااو او (ارنااين) د حکوماا‪ ،‬او واکمنااځ پااه مانااا دي او ډيمارنااي تااه‬
‫لوټوکراسي هام ويال کيا ي‪ ،‬دا هغاه سياساي ر يام دی‪ ،‬چاې واکمناان د‬
‫خلکو د من څخه د پوي اچوني پاه بڼاه پاه ناا څاپاه ډول ټاکال کيا ي‪ .‬ناو‬
‫هغه ډله واکمنان چي د خلکو د من څخاه د پواي اچاوني پاه بڼاه و ټاکال‬
‫سول‪ ،‬هغو ته بيا د (سياس‪ ،‬زاضيان)‪( ،‬د عادېنه ښااريانو پالوی) او‬
‫يا هم ( د اجماات کنفارانس) ويال کيا ي‪ .‬دا ډول واکمناان بياا د حکوما‪،‬‬
‫ټولي پريکړي کوي او سياسي بهير پر مخ بيا يي‪.‬‬
‫ډيمارني له تيوريکي اړخه د ډيموکراسځ سره زيات ورته والی لاري‪،‬‬
‫همدارنګه په ډيمارنځ کي د واکمنانو ټاکنه ډير اسانه وي خاو کيادای‬
‫سااي‪ ،‬چااې دا ډول ټاکنااه حکوماا‪ ،‬د فاسااد کياادو لااوري تااه بااوزي‪ .‬هغااه‬
‫کساان چاې د پواي اچااوني پار بنساال ټاکال کيا ي او سياساي زادرت پااه‬
‫ېغ ورکول کي ي‪ ،‬زياتره وخ‪ ،‬نونې ده چې دوی ددي وړتيا ونلري او‬
‫دوی ونسي کوېی چي سياساي زادرت د ټاولني د ګټاو د ېساته راوړلاو‬
‫لپاره و کاروي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Demarchy.‬‬
‫‪247‬‬
‫دا ډول پوه اچونه د لرغوني يونان او بتن څخه سرچېنه اخلي‪ ،‬کله چاې‬
‫پاه لرغاوني يوناان کاي ډيموکراساي واکمناه وه‪ ،‬ناو زيااتره وختوناه بااه د‬
‫لوړو حکومتي چوکيو لپاره کسان د ټاکنو پر ځای د پوي اچوني په بڼاه‬
‫ټاکل کيدل‪ .‬په لرغوني يونان کي مستقيمه ډيموکراسي واکمناه وه‪ ،‬ناو‬
‫کله چې به د خلکو لويي غون ي را وبلل سولي‪ ،‬نو د هغو د من څخه باه‬
‫يااې د ځېنااو حکااومتي پوسااټونو لپاااره خلااک د پوااي اچااوني لااه ېرې‬
‫ټاکل‪ ،‬پداسي غون و کي کوښک کيدی چې خلک ګ ون وکړي او هغو‬
‫خلکو چاې ددي غونا و د ګا ون څخاه ياې ډډه کاول هغاو تاه ياې احمقاان‬
‫ويل‪.‬‬
‫د ډيمارنا اځ اصااانلح د لاااومړي ځااال لپااااره پاااه ‪٧٦٥٠‬ز کاااال کاااي د‬
‫اساااتراليايي فيلساااوف جاااان باااورنهم لخاااوا د ګروپاااي او د ډلاااو ټپلاااو‬
‫ډيموکراسځ لپاره وکارول سول‪ .‬دده په بند ډيمارناي هغاه حکوما‪ ،‬تاه‬
‫ويل کي ي‪ ،‬چې واکمنان د پوي اچوني پر بنسال پاه ناڅااپي بڼاه وټاکال‬
‫ساااي او بيلاااه سياساااي نچاماااه او بيروکراساااځ څخاااه واکمناااي وکاااړي‪.‬‬
‫همدارنګاااه پاااه اتاااريش کاااي د سياساااي او ازتصاااادي علوماااو اساااتاد‬
‫فرياااادريش اګوساااا‪ ،‬فااااون هايااااک (‪٧٥٦٦-٧٦٦٠‬ز) بيااااا ډيمارنااااي د‬
‫ډيموکراسځ پر ځاای وړاناديز کاړه‪ .‬ددي پاوه ډيمارناي پار دوو اصاولو‬
‫وېړه ده‪ ،‬لومړی زانون چې د ټولني د روانو حاېتو ېرښودونکی دی او‬
‫باال د حکااومتي چااارو ېرښااود چااي روانااو حکااومتي چااارو تااه ترتيااب‬
‫ورکااوي‪ .‬دا پورتااه دواړه اصااول بايااد د دوو جرګااو لخااوا ترتيااب سااي‪،‬‬
‫لومړی د زانونګذارۍ جرګه ده چې د خلکو سياساي حقاو تضامينوي‪،‬‬
‫د ښځو او نارينه وو څخه چې عمرونه يي د څلويښتو او پنځوسو کلونو‬
‫په ناوخوا کاي وي د پنځلساو کلوناو لپااره د خلکاو لخاوا ټاکال کيا ي‪.‬‬

‫‪248‬‬
‫دده په بند هر فرد يوازي يوار کوېی سي‪ ،‬چې په وند کي رايه ورکاړي‪.‬‬
‫دوهمااه حکااومتي جرګااه ده‪ ،‬چااې د اوساانيو پارلمااانونو پااه څياار عماال‬
‫کوېی سي‪ .‬د استازو په ټاکناه کاي باياد هغاه څاو‪ ،‬وټاکال ساي‪ ،‬چاې د‬
‫دول‪ ،‬غړی او يا ددول‪ ،‬څخه مرسته اخيستونکی نه وي(‪.)1‬‬

‫‪٧٤٥‬‬ ‫علوم سياسي‪،‬‬ ‫‪ -1‬علي ازا بخشي‪ ،‬مينو افشاري راد‪ ،‬فرهن‬

‫‪249‬‬
 ‫‪1‬‬

‫پااااه پښااااتو کااااي د ډيموکراساا اځ معااااادل لغاااا‪( ،‬ولسااااواکې ) ده‪ ،‬د‬

‫ډيموکراسااځ لغاا‪ ،‬ددو يوناااني کليمااو څخااه ترکيااب سااوی دی‪ ،‬چااي‬
‫(ډيماااوغ(‪ ))2‬د خلکاااو او (کراټااااوغ(‪ ))3‬د حکومااا‪ ،‬پااااه ماناااا دی‪ ،‬نااااو‬
‫ډيموکراسااي د خلکااو د حکوماا‪ ،‬مانااا ورکااوي او هغااه حکوماا‪ ،‬چااي د‬
‫خلکااو لخااوا پرخلکاو باناادي کيا ي عبااارت د ډيموکراسااځ څخااه دی‪ .‬د‬
‫ډيموکراسااځ پااه سياسااي ر ياام کااي حکوماا‪ ،‬پااه خپلااه کااړنلره کااي د‬
‫خلکو اندونه او د ټولني بنسټيزي اړتياوي د خلکو په غوښاتنه او اراده‬
‫سره پلې کوي‪ .‬ډيموکراسې ډيره لرغاوني تااريخي مخيناه لاري‪ ،‬چاي پاه‬
‫زيااات پړاوونااه وهلااي دي‪ ،‬د‬ ‫خپاال تاااريخي ونااد کااي يااې د پرمخت ا‬
‫ډيموکراسځ په تاريخي وند کي زياتو پوهاانو هڅاه کړياده چاي د دي‬
‫سياسااي ايا يالو ۍ لپاااره پيوناادني وړاناادي کااړي‪ ،‬خااو تاار ټولااو نااامتو‬
‫پيوندنه يي داسي سويده ((هغه حکوما‪ ،‬چاي د خلکاو لخاوا‪ ،‬پار خلکاو‬
‫بانااادي‪ ،‬د خلکاااو لپااااره کيااا ي عباااارت د ډيموکراساااځ څخاااه دی))‪.‬‬

‫(‪)1‬‬
‫‪-Democracy‬‬
‫(‪)2‬‬
‫‪-Demos‬‬
‫(‪)3‬‬
‫‪- Kratos‬‬

‫‪251‬‬
‫همدارنګااه د ډيموکراسااځ يااو لااړ نااوري پيوناادني هاام سااويدي‪ ،‬چااي پااه‬
‫ېندي ډول يي رالن وېی سو‪:‬‬
‫‪ .٧‬ډيموکراسي د حکوم‪ ،‬هغه بڼه ده چاي اصالي وا‪ ،‬خلکاو تاه ساپارل‬
‫ساااوی وي او دا وا‪ ،‬پاااه مساااتقيم ډول د خلکاااو لخاااوا او ياااا د دوی د‬
‫استازو لخوا اجراکي ي‪.‬‬
‫‪ .٠‬ډيموکراسااي د تاااريخ پااه او دو کااي د خپلااواکځ پااه اړه د خلکااو د‬
‫فکرونااو‪ ،‬انااادونو او اصاااولو مجموعاااه ده‪ ،‬چاااي د تااااريخ پاااه بيلبيلاااو‬
‫پړاوونو کي يي د يوه سياسي ر يم بڼه غوره کړيده‪.‬‬
‫‪ .٢‬ډيموکراسي په لن ډول داسي تعريس کيدای سي‪ ،‬ټول هغه مسايل‬
‫چي د خلکو پر وند اغيز کوي په هغو کي خلکو ته د ګ ون ح ورکول‬
‫عبااااارت د ډيموکراسااااځ څخااااه ده‪ ،‬د ډيمااااو کراسااااځ خاااالف ټکااااځ‬
‫استبداد دی‪ ،‬چي په هغه کي خلک د هېواد په سياسي بهيرکې او د‬
‫راتلونکي په اړه د پريکړو ح نلري‪ .‬پدي پيوند(تعريس) کي مهم ټکی‬
‫دادی‪ ،‬چي حکوم‪ ،‬په خلکو پوري اړه لري نه دا چي خلک پاه حکوما‪،‬‬
‫پوري اړه ولري‪ ،‬نو ددي پيوند پر بنسال حکوم‪ ،‬د خلکاو پاه چاوپړ کاي‬
‫دی او د موجودياا‪ ،‬فلساافه يااي پاادي کااي ده چااي د خلکااو د غوښااتنو‬
‫استازيتوب او خدم‪ ،‬وکړي‪.‬‬
‫‪ .٧‬ډيموکراسااي يااو داسااي حکوماا‪ ،‬دی‪ ،‬چااي د خلکااو لخااوا پاار خلکااو‬
‫باندي اجراکي ي‪ ،‬ياانې خلاک د خپلاو ځاانونو پاه اړه پريکاړي کاوي‪ ،‬د‬
‫خپلي خوښي نچاام رامنځتاه کاوي او پاه خپلاه خوښاه حکوما‪ ،‬کاون‬
‫ټاکي‪ .‬او د حکوما‪ ،‬کوونکاو لپااره د وا‪ ،‬د اساتعمال ټااکلي سااحه پاه‬
‫د همغي ټاکلي ساحي څخه تياری‬ ‫ېغ کي ورکوي او حکوم‪ ،‬کون‬
‫نسي کوېی‪.‬‬

‫‪251‬‬
‫‪ .٠‬ځينو څيړونکو ډيموکراسي د حکوم‪ ،‬يوه بڼه او ځيناو بياا د دولا‪،‬‬
‫بڼه ګڼلي ده او ځيناو بياا د ياوي پراخاي ټاولنيزي فلسافي پاه بڼاه معرفاي‬
‫کړيده‪ ،‬چي د ټولني پر سياسي مسايلو سربيره ازتصاادي‪ ،‬ټاولنيزي او‬
‫هم تنچيموي‪.‬‬ ‫کلتوري اړي‬
‫د ډيموکراسځ په سياسي ر يم کي د خلکو خوښه او اراده په نچر کاي‬
‫نيااول کي ا ي او د خلکااو لخااوا د وا‪ ،‬کنټاارول او اداره ترسااره کي ا ي‪ .‬پااه‬
‫ډيموکراسځ کي په عمومي ډول څلور بنسټيز عناصر د يادوني وړدي‪:‬‬

‫د وا‪ ،‬د ېسته راوړلو لپااره ډيموکراساي يوخپلاوا‪ ،‬سايالي کاونکی‬

‫د خلکااو لخااوا د خپلواکااو او‬ ‫سيسااتم دی‪ ،‬يااانې د حکوماا‪ ،‬چاااروا‬
‫عادېنه ټاکنو د ېري ټاکل کي ي‪ .‬په ډيموکراسځ کاي ريښاتنځ وا‪ ،‬د‬
‫خلکو سره دی او د ټاکنو د ېري وا‪ ،‬د دوی استازو ته لي ل کي ي‪ ،‬چي‬
‫دا وا‪ ،‬د حکوم‪ ،‬او استازو لپاره لن مهالاه بڼاه لاري‪ .‬پاه ډيموکراساځ‬
‫کي هر وګړۍ ح لري چي پار خپلاو اساتازو او حکوما‪ ،‬بانادي نياو‬
‫وکاړي‪ .‬ټاااکني د زااانون پار بنسااال پااه معلااوم وخا‪ ،‬کااي ترسااره کيا ي‪ ،‬د‬
‫او عادل هژي‪ ،‬وټاکال ساي ترڅاو د‬ ‫ټاکنو لپاره بايد بي طرفه‪ ،‬مسل‬
‫ټولو نوماندانو او ګوندونو ترمن عادېنه چلند وکاړي‪ .‬همدارنګاه ټاول‬
‫نوماندان بايد خپل پلنونه خلکو ته روښانه کړي‪ .‬ددي لپاره چي ټاکني‬
‫پااه روڼ او ناافاف ډول تاار سااره سااي نااو بايااد يااو ناامير بهرنااې او کااورنې‬
‫څارونکې موجود وي ترڅو ټاکنيز سيستم لاه ناودي وګاوري او هام باياد‬
‫په هېواد کي يوزضا يي اورګان موجود وي تر څو په ټاکنو کي درغلي‬
‫او فساد وڅيړي‪.‬‬

‫‪252‬‬
‫د ډيموکراسځ په سياسي ر يم کي د خلکو مهام رول دادی‪ ،‬چاي دوی‬
‫برخو کي فعاله ګ ون وکړي‪ .‬ټاول وګاړي حا لاري‬ ‫په سياسي او مل‬
‫چااي د خپلااو سياسااي مشاارانو د کړونااو او د موجااوده موضااوعاتو څخااه‬
‫ځانونه خبر کړي‪ ،‬او د دوی پاه ټاکناه کاي باياد خلاک د ډيار دزا‪ ،‬څخاه‬
‫کار واخلي‪ .‬د خلکو فعال ګ ون يوازي په دي مانا ندی‪ ،‬چي خلک باياد‬
‫هاار وګااړۍ ح ا لااري چااي پااه ټاااکنيزو کمپاااينونو‪،‬‬ ‫رايااه ورکااړي باال‬
‫سياسي ګوندونو او سازمانونو کي برخه واخلي‪ ،‬ياا د نومانادانو څخاه‬
‫ملتړ اعلن کړې او ياهم خپال ځاان نوماناد کاړي‪ .‬پاه ډيموکراساځ کاي‬
‫ټول وګاړي مسااوي حقاو لاري‪ ،‬ناو ځکاه ښاځي هام کاوېي ساي چاي پاه‬
‫برخو کي د نارينه وو په نان برخه واخلي‪.‬‬ ‫سياسي او مل‬

‫پااه ډيموکراسااځ کااي د ټااولني هاار وګااړی ځانتااه ځااانګړي او مشااخص‬

‫حقو لري‪ ،‬چي د نړيوالو عمومي حقوزو پر بنساال تضامين ساويدې او‬
‫دول‪ ،‬مکلس ګڼل کي ي چي د هغو حقوزو سااتنه وکاړي‪ .‬د وګاړو حقاو‬
‫عبارت دي له‪ :‬د بياان خپلاواکي‪ ،‬د فکار او عقيادي خپلاواکي‪ ،‬سياساي‬
‫تاه د نوماناد کيادلو‬ ‫حقو لکه د راياي ورکولاو حقاو ‪ ،‬دولتاي چاو‬
‫حقااااو ‪ ،‬د ګوناااادونو او ټولنااااو د جوړولااااو حقااااو او داسااااي نااااور‪ .‬پااااه‬
‫ډيموکراسځ کي وګړو ته د زانون پر بنساال حقاو او وجاياب ځاانګړي‬
‫سويدي او د زانون په چوکاټ کي هر وګاړی د خپلاو حقوزاو د غوښاتلو‬
‫دعوه کوېی سي‪.‬‬

‫‪253‬‬
‫د ډيموکراساااځ پاااه سياساااي ر يااام کاااي زاااانون د حکومااا‪ ،‬د کړوناااو‬
‫ېرښونکی دی او د حکوم‪ ،‬اساسي تګلره د زاانون پار بنساال روښاانه‬
‫نيول سويدي او بيلاه‬ ‫کي ي‪ .‬په زانون کي د ټولو وګړو حقو په نچر‬
‫کوم توپيره ټول وګړي د زانون پر وړاندي يو نان حقو او وجايب لري‪.‬‬

‫ډيموکراسااي پااه عمااومي ډول پاار دروو څااانګو ويشاال سااويده‪،‬يانې‬

‫مستقيمه‪ ،‬غيري مستقيمه او نيمه مساتقيمه ياا نيماه غياري مساتقيمه‬
‫ډيموکراسي چي هره څانګه به يي په ېندي ډول واضح کړو‪:‬‬

‫مستقيمه ډيموکراسي هغه ده‪ ،‬چي ټول وګړي پکښي يو رکم په عامه‬
‫ګ ون وکړي‪ ،‬دا ډول ډيموکراسي يوازي په کوچنياو ټولناو‬ ‫پريکړو‬
‫کي ممکنه ده د بيلګي په توګه په يو سياسي يا ټولنيز سازمان کاي‪ ،‬ياا‬
‫پااه زااومي او ساايمه يياازه نااورا کااي‪ ،‬او يااا د کااارګرانو پااه يااوه کااوچني‬
‫کارځای کي‪ ،‬چي ټول غړي وکوېی سي په اساانځ ساره راغونا ساي او‬
‫پر موضوعاتو باندي با وکړي او وروسته ياي تائياد او ياا رد کاړي‪ .‬د‬
‫مسااااتقيمي ډيموکراسااااځ غااااوره نمونااااه پخااااوانځ يونااااان دی اويااااا د‬
‫ډيموکراسځ اولنځ ناکل دی‪ .‬پخوانياو يونانياانو وکاوېی ساول‪ ،‬چاي‬
‫مستقيمه ډيموکراسي د خلکو د عمومي راټوليدني پر مال عملاي کاړي‬
‫او په هره راټوليدنه کي به د خلکو نمير د (‪) ٠٥٥٥‬څخه تر( ‪) ٩٥٥٥‬پوري‬
‫و‪ .‬دا ډول ډيموکراسي په بتن (لرغوني يوناان) کاي مان تاه راغلاه او پاه‬
‫هغااه کااي ټولااو ښاااري اوساايدونکو بغياار لااه ښااځو او غلمااانو څخااه پااه‬
‫مستقيم ډول په سياسي فعاليتونو او د زوانينو په جوړولاو کاي ګا ون‬

‫‪254‬‬
‫کاوه‪ .‬د روم جمهوري‪ ،‬هم د ډيموکراسځ سره اننايي درلوده اوهلته هم‬
‫د ډيموکراسځ ځيناي برخاي پلاي کيادلي خاو کلاه چاي امپراتاوري پيادا‬
‫سول‪ ،‬ډيموکراسي له منځه وېړل‪.‬‬
‫په مستقيمه ډيموکراسځ کي ټول خلاک باياد ساره را غونا ساي او د‬
‫زانون په جوړولوباندي لګيا سي او ياو نامير خلاک پاه لن مهالاه توګاه‬
‫ساار ه د خلکااو لخااوا د چااارو د اجاارا لپاااره مسااول وټاکاال سااي‪ .‬دا ډول‬
‫ډيموکراسي په کوچنيو او کم نفوسه ټولنو کاي پلاي کيادای ساي او پاه‬
‫لويو ټولنو کي يي پلي کول نانوني ښاکاري‪ ،‬پاه اوساني وخا‪ ،‬کاي دا‬
‫ډول ډيموکراسااي نسااته او يااوازي پااه سااويس کااي دري ښااارونه دا ډول‬
‫ډيموکراسي لري‪ .‬د سويس په دي ښارونو کي په کاال کاي ياوار غونا ه‬
‫په هر ښار کي جوړي ي او خلک د هرښار د زوانينو پاه تصاويبولو پيال‬
‫ټاکي‪.‬‬ ‫کوي او هم د ښار اجرايوي او زضايي چاروا‬
‫مستقيمه ډيموکراسي په اوسني وخ‪ ،‬کي د ټولپوښاتني (رفرانا وم)‬
‫پااه واساانه پااه ځينااو هېوادونااو کااي ترسااره کياا ي‪ ،‬دا ډيموکراسااي د‬
‫لااومړۍ نړيااوالي جګااړي څخااه وروسااته يااو ځاال بيااا راښااکاره سااول خااو‬
‫يوازي په نوروي اتااد کي څه ناڅه عملي سول يانې د نوروي اتاااد‬
‫د اساسي زاانون پار اسااغ عاالي ناورا باه د زاانون اړوناد مساايلو تاه د‬
‫ټولپوښتني له ېري رسيده ګي کول‪.‬‬

‫‪٠٠٥‬‬ ‫‪ :‬بشير اخګر‪ ،‬دموکراسي‪٠٥٥٥ ،‬کال‪،‬‬

‫‪ ‬عبدالرحمن عالم‪ ،‬بنياد های علم سياس‪ ،،‬انتشارات‪ :‬نشر نی‪ ،‬چاپ بيستم‬
‫‪٢٥٥‬‬ ‫‪ ٧٢٥٥‬ه‪ ،‬ش‪،‬‬

‫‪255‬‬
‫کوماااه ډيموکراساااي چاااي نااان ورځ پاااه ناااړۍ کاااي روا لاااري د غياااري‬
‫مستقمي(استازولځ) ډيموکراسځ په نوم ياادي ي‪ ،‬پادي ډيموکراساي‬
‫او‬ ‫کي د خپلواکو او عادېنه ټااکنو د ېري خلاک خپال اساتازي ټاا‬
‫وروساته پااه مقننااه زااوه کااي د اکثرياا‪ ،‬راياه پااه نچاار کااي نيااول کيا ي‪ .‬د‬
‫غيري مستقمي ډيموکراسځ اصول دادي‪:‬‬
‫الااس‪ :‬ازادي ټاااکني ترسااره کي ا ي‪ ،‬چااي پااه هغااه کااي ټااول وګااړي رايااي‬
‫ورکاوي‪ ،‬او د ګونادونو نومانادان کاه د واکمناځ مخاالس او ياا ملتااړي‬
‫وي د خلکو څخه په پال ډول رايه تر ېسه کوي‪.‬‬
‫ب‪ :‬دا ډول ټاکني خلکو ته د بريا چانس په ېغ ورکوي ياانې ټااکني پاه‬
‫يااو ګونااد يااا کانديااد پااوري مااادودي نااه وي او کااه چيااري اولااس حاااکم‬
‫بااه حکوماا‪ ،‬هغااه چاتااه‬ ‫چااارواکو تااه رايااه ورنکااړي نااو دا چاااروا‬
‫پري دي‪ ،‬څو‪ ،‬چي د حکوم‪ ،‬کولو وړتيا ولري‪.‬‬
‫‪ :‬د خلکو استازي کوېی سي‪ ،‬چي د دول‪ ،‬د سياس‪ ،‬په اړه او هام پاه‬
‫ازتصادي‪ ،‬ټولنيزي‪ ،‬کلتوري او نچامي برخو کي رايه ورکړي او يا يي‬
‫رد کړي‪.‬‬
‫داچي نان ورځ بشاري ټاولني زيااتي پراخاي ساويدي او دا امکاان نلاري‬
‫چي د يوه هېواد ټول وګړي دي په يوه ځاي او يوه وخا‪ ،‬کاي ساره راټاول‬
‫سي نو ځکه نن ورځ غيري مستقيمه ډيموکراسي منل سويده‪.‬‬

‫داډول ډيموکراسااي د لااومړی او دوهاام ډول ډيموکراساايو څخااه جااوړه‬

‫سااويده‪ ،‬يااانې پاادي کااي هاام د مسااتقيمي ډيموکراساای او هاام د غيااري‬
‫مسااااتقيمي ډيموکراساااای نښااااي لياااادل کياا ا ي‪ .‬پااااه نيمااااه مسااااتقيمه‬

‫‪256‬‬
‫ډيموکراسی کي سياسي وا‪ ،‬په دوو موازي بڼو ساره پلای کيا ي ياانې‬
‫هاام د خلکااو لخااوا پااه مسااتقيم ډول او هاام د دوی د اسااتازو لخااوا پلاای‬
‫کي ي‪ .‬پدي ډيموکراسی کي د اولس رايه پردوه ډوله اخيستل کي ي‪:‬‬
‫الس‪ -‬په مستقيم ډول د ولس د ګ ون پر بنساال؛ دا ډول راياه اخيساتنه‬
‫زيات وخ‪ ،‬د زاانون جاوړني پرمهاال اخيساتل کيا ي چاي بياا هام پاردوه‬
‫ډوله ده‪:‬‬
‫‪ . ٧‬ځيني وختونه خلاک دا ېزم وګڼاي چاي پاه ياوه سااحه کاي زاانون تاه‬
‫اړتيا ليادل کيا ي‪ ،‬ناو خلاک راټاولي ي چاي د دولا‪ ،‬پاه ځاانګړي ډول د‬
‫پارلمان څخه غوښتنه وکړي چي د همغي ساحي لپاره زانون جوړکړي‪.‬‬
‫‪ .٠‬کله کله بيا پاه ياوه سااحه کاي ولاس نيمګړتياا وويناي‪ ،‬ناو دوی حا‬
‫لااري چااي د هغااي ساااحي لپاااره د زااانون خاکااه او مسااوده جااوړه کااړي او‬
‫مرجچ ته وړاندي کړي‪.‬‬ ‫پارلمان يابلي صلحي‪ ،‬لرون‬
‫ب‪ -‬د رفرن م (ټولپوښتني) پر بنسال؛ د رفران م اصنلح د (مراجعاه)‬
‫کولااو پااه ماناااده‪ .‬نااو رفران ا م هغااه تګاالره ده چااي د هغااه پااه واساانه پااه‬
‫مستقيم ډول خلکاو تاه مراجعاه وکاړي او د دوی عقاياد معلاوم کاړي‪ .‬ياا‬
‫هغه تلنلره چي د خلکو دري د روان سياسي بهير يا زانون جوړوني پاه‬
‫اړه معلوم کړي‪ .‬د (باورګس) پاه خباره (پاه رفرانا م کاي راياه ورکاون‬
‫يااي کړيااده‬ ‫کااوېی سااي چااي د زااانون جوړونکااو هغااه کړنااه چااي مااخ‬
‫ردکړي)‪.‬‬
‫د رفرن ا م (ټولپوښااتني) اصاانلح د لااومړي ځاال لپاااره پااه نپاړلساامه‬
‫پيااړۍ کااي پااه سااويس کااي د هېااواد د مهمااو مسااايلو پااه اړه د خلکااو د‬
‫اندونو د معلومولو لپاره وکارول ساول‪ .‬همدارنګاه د اساساي زاانون پاه‬
‫اړه ددي اصنلح کارول لاومړی پاه امريکاا او وروساته پاه ساويس کاي‬

‫‪257‬‬
‫روا سول‪ .‬خو د عادي زوانينو په اړه د ټولپوښتني څخاه ګټاه اخيساتل‬
‫ې تراوسه پدي دواړو هېوادونو کي نوې خبره ده‪.‬‬
‫رفرناا م دوه ډولاااه دی‪ )٧:‬اجبااااري يااااحتمي او ‪ )٠‬اختيااااري ياټااااکنيز‪.‬‬
‫لاه دي‬ ‫رفرن م هغه وخ‪ ،‬اجباري ګڼل کي ي‪ ،‬کله چي ټول زوانين مخ‬
‫څخه چاي پاه زوانيناو بانادي بادل ساي لاومړی باياد د خلکاو لخاوا رد ياا‬
‫ومنل سي‪ .‬اجباري رفرن م د ډيموکراټيک ر يام ښاکارندوی دی‪ ،‬ځکاه‬
‫له دي څخاه چاي زاوانين جوړساي د خلکاو لخاوا باياد ومنال‬ ‫چي مخ‬
‫پااه اساسااي زااانون‬ ‫سااي يااا هاام رد کاړل سااي‪ .‬پااه سااويس او اسااټراليا‬
‫پوري اړوند د ټولو رفورمونو لپاره د اجباري رفرن م څخه کاراخيساتل‬
‫کيا ا ي‪ .‬د ساااويس پاااه يونااامير ښاااارونو (کاااانتونونو) کاااي د معماااولي‬
‫ېياوپه اړه ې د اجباري رفرن م څخه کاراخيستل کي ي‪.‬‬
‫خو هرکله چي د مقنني زوي لخوا د تصويب سوي زانون لپاره يونامير‬
‫ښارون ي غوښتنه وکړي او هغاه زاانون خلکاو تاه د انادونو د اخيساتلو‬
‫لپاااره وسااپارل سااي ديتااه (اختياااري رفرنا م) وايااي‪ .‬کااه چيااري ډيرکيااو‬
‫وګړو هغه ته مثبته رايه ورکړه نو په زانون باندي بدليادېی ساي خاو کاه‬
‫چيااري يااې منفااي رايااه ورکااړه بيااانو د مقننااي زااوي پريکااړه بااي ارزښااته‬
‫کياا ي‪ .‬پاااه ساااويس کاااي ديااارش زره (‪ )٢٥٥٥٥‬ښاااارون ي او يااااهم د اتاااو‬
‫ښارونو مقنني زوي دا ډول غوښتنه کوېی سي‪ ،‬خو دا غوښتنه يي هغاه‬
‫وخاا‪ ،‬مناال کي ا ي کلااه چااي د سااويس فاادرالي غون ا ه يااي پااه بيړنااځ بڼااه‬
‫اعلن کړي‪.‬‬
‫) داساي پاه ګوتاه کړيادي‪ :‬لاومړی‪ ،‬رفرنا م د‬ ‫د رفرن م ګټاي (ساټران‬
‫مقنني زوي نيمګړتياوي اصلح کوېی سي‪ ،‬يانې که چياري مقنناه زاوه‬
‫پرفساد اوښتي وه او ياهم يې د خپلو واکوناو څخاه پښاي غځاولي وي‪،‬‬

‫‪258‬‬
‫نو د رفرن م د ېري اصلح کيادای ساي‪ .‬دوهام‪ ،‬د ټاکال ساوو اساتازو و‬
‫ټينګي ي‪ ،‬او دريم‪ ،‬رفرن م ښک چي هرهغه‬ ‫ټاکونکو ترمن ښي اړي‬
‫زانون چي د عامه افکارو سره په ټکار کاي وي باياد هيڅکلاه ېساليک‬
‫نسي‪.‬‬
‫همدارنګه د رفرن م نيمګړتيااوي بياپادي ډول پاه ګوتاه کاوېی ساو‪ :‬د‬
‫مقنني زوي دري او وا‪ ،‬نيمګاړی کاوي‪ ،‬هغاو خلکاو تاه وا‪ ،‬ورکاوي‪،‬‬
‫چااي د رايااې ورکولااو پااه وخاا‪ ،‬کااي د فکرکولااواو پااوهي څخااه د کااار‬
‫اخيستني لپاره نراير نه وي ورته چمتو او خلک نسي کوېی‪ ،‬چاي پاه‬
‫ښااه ډول خپاال اندونااه څرګناادکړي‪ ،‬هغااه خلااک چااي پااه رفرنا م کااي يااې‬
‫ګ ون زيات وخ‪ ،‬کم وي‪ ،‬اړين او بنساټيز موضاوعات بيلاه کاوم دليلاه‬
‫دي‪ ،‬له اخلزي اړخه هم کومه ګټه‬ ‫ځن ي ي‪ ،‬چي د زيات تاوان لرون‬
‫نلري‪ ،‬د خلکو ګ ون زيات وخ‪ ،‬منفاي اغيازي لاري ناه مثبتاي‪ ،‬ګونادي‬
‫نچااام کماازوری کااوي‪ ،‬د خلکااو ريښااتنی فکاار نسااي ترېسااه کياادای‪ ،‬د‬
‫لګښته ډکه ېر ده او د پراخو هېوادونو لپاره نانوني ده(‪.)1‬‬
‫د دوهمي نړيوالي جګړي څخه وروساته او د ساړي جګاړي پاه پيال کاي‬
‫دوه ډوله ډيموکراسيو د خلکو په من کي ځاي درلود‪:‬‬
‫الس ‪ :‬ليبرال ډيموکراساي ‪ :‬دا ډول ډيموکراساي پاه غرباي هېوادوناو او‬
‫په ځانګړي ډول په سرمايه داري نچامونو کي روا وه‪.‬‬
‫ب‪ :‬راډيکااال ډيموکراسااي‪ :‬دا ډول ډيموکراسااي پااه ختيځااه اروپااا او د‬
‫سوسياليستي هېوادونو په نچامونو کي موجوده وه‪.‬‬

‫‪٢٧٥-٢٧٤‬‬ ‫‪ -1‬عبدالرحمن عالم‪ ،‬بنيادهای علم سياس‪ ،،‬نلم چاپ ‪ ٧٢٥٥‬کال‪،‬‬

‫‪259‬‬
‫د سااړي جګااړي څخااه وروسااته د ډيموکراساای نااور ډولونااه هاام ماان تااه‬
‫راغلاال يااانې ډيموکراسااي پااه مختلفااو بڼااو سااره د هېوادونااو سياسااي‬
‫نچامونو او اي الو يو ته ور ننوتل‪ .‬چي په ېندي ډول يي يادونه کوو‪:‬‬
‫‪٧‬‬
‫لکه څرنګه چي ډيموکراسي بيله اساسي زاانون څخاه امکاان نلاري ناو‬
‫ځکااه ځينااو هېوادونااو ډيموکراسااي پااه خپلااو سياسااي يمونااو کااي د‬
‫مشروطي ډيموکراسي پاه بڼاه د منلا العناان ديکتااتوري نچاامونو پار‬
‫ځاي وکارول‪ .‬د بلي خاوا د اساساي زاانون پاه جوړښا‪ ،‬کاي باياد ېنادي‬
‫دري عامله نتون ولري‪:‬‬
‫الس‪ :‬د خلکو سياسي او ازتصادي فکري ملتړ‪.‬‬
‫ب‪ :‬تاريخي تجربي‪.‬‬
‫‪ :‬د اساسي زانون د تدوين نراير‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫سوساايال ډيموکراسااي د سوسياليسااتي او کااارګري خوځښااتونو يااوه‬
‫څانګااه ده او دوی ډيموکراسااي د ټااولنيزو اصاالح کوونکااو اصااولو پاار‬
‫بنسااال منااي ‪ ،‬نااه دا چااي پااه ټولنااه کااي انقاالب او اوښااتون راولااي‪ .‬د‬
‫سوساايال ډيموکراسااځ اصاانلح هغااه وخاا‪ ،‬وکااارول سااول کلااه‪ ،‬چااي د‬
‫روسااي د کمونيساا‪ ،‬ګونااد نومااول کياادی‪ ،‬او دا اصاانلح د دي ګونااد د‬
‫ځااانګړي مفهااوم لپاااره کااارول کيااده‪ .‬د (‪ ٧٦٧٤‬ز) د لااوی انقاالب څخااه‬
‫وروسااته سوساايال ډيموکراسااي د کمونيسااتي ګوناادونو‪ ،‬کمااونيزم او‬
‫کيڼ اړخه سيوسياليساتي ګونادونو پار وړانادي ودريادل او د مانځلره‬
‫سوسياليزم بڼه يي غوره کاړه‪ .‬سوسايوال ډيموکراساي د سوسياليساتي‬

‫‪261‬‬
‫خوځښتونو هغه څانګه ده چاي د دولا‪ ،‬ډيموکراټياک جوړښا‪ ،‬مناي او‬
‫ټولنيز بدلونونه د اصلحاتو او ريفورم د ېري غواړي‪.‬‬
‫د روسي د (‪٧٦٧٤‬ز) کال د انقلب څخه وروسته سوسيال ډيموکراساي‬
‫او انقلبااي کمااونيزم سااره جاال سااول او پااه ځينااو برخااو کااي يااو د باال پاار‬
‫وړانادي ودريادل‪ ،‬د دوهمااي نړياوالې جګاړي څخااه وروساته سوسايوال‬
‫ډيموکراسي لويديځي اروپاا تاه هام ننوتال خاو پاه ختيځاه اروپاا کاي د‬
‫ماتي سره مخ سول‪ .‬سوسيال ډيموکراسي د سارمايه داری او خصوصاي‬
‫ملکي‪ ،‬سره په خلف کاي ده او هام سوسايال ډيموکراساي د اناترا‬
‫ده همدارنګااااه سوساااايال ډيموکراسااااي پاااار‬ ‫ملکياااا‪ ،‬غوښااااتون‬
‫سوسياليستي اصولو بانادي بااورلري‪ .‬سوسايال ډيموکراساي د ټاولني‬
‫دولا‪ ،‬باياد د‬ ‫پر ټولاو برخاو بانادي د دولا‪ ،‬واکمناي ناه غاواړي بال‬
‫افرادو په خصوصي وناد کاي مداخلاه ونکاړي او هام ځيناي خصوصاي‬
‫ملکيتونااه هاام بايااد د ټااولني وګااړو تااه ورکااول سااي د بيلګااي پااه توګااه د‬
‫کرهڼي‪ ،‬ېسي صنايعو‪ ،‬سوداګری او سپکو صنايعو په برخه کاي باياد‬
‫د افرادو سره مرسته او همکاري وسي ترڅو په توليداتو کي زيااتوالی‬
‫راسي او د خلکو وند سم سي‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫پااه ليباارال ډيموکراسااځ کااي د خلکااو د حقوزااو مساااوات پااه نچاار کااي‬
‫نيول سويدی او د ټولني د ټولو وګړو حقاو پاه سياساي‪ ،‬ازتصاادي او‬
‫زضااايي برخااو کااي مسااوي غااواړي‪ ،‬خااو د ليباارال ډيموکراسااځ ځينااي‬
‫مخاالفين بياا واياي چاي ليباارال ډيموکراساي پاه ازتصاادي برخاه کااي د‬
‫خلکااو حقااو تاار پښااو ېناادي کااوي او مساااوات پااه نچاار کااي نااه نيسااي‪.‬‬
‫(کااارل مااارکس) ليباارال ډيموکراسااي د بااور وازۍ دکتاااتوري ګڼلااي ده‪.‬‬

‫‪261‬‬
‫اوغ دا ادعا کي ي چي ازتصادي ليبراليزم د ډيموکراسځ سره پاه ګا ه‬
‫د نورو اي يالو يو سره د مبارزي پاه ډګار کاي برياالی ساوی‪ ،‬پاه ليبارال‬
‫ډيموکراسی کي تر ډيره بريده وا‪ ،‬پر ازتصادي توان باندي راګرځاي‪،‬‬
‫او پااه ليباارال ډيموکراسااځ کااي د وا‪ ،‬د ېسااته راوړلااو او ساااتلو لپاااره‬
‫ازتصاد مهم نرط ګڼل کي ي‪.‬‬
‫‪٧‬‬
‫د وا‪ ،‬جريااااان تااااه اچااااول پااااه مسااااتقيم ډول ساااااده کااااار ناااادی او پااااه‬
‫اوسنيوټولنو کاي د نفوساو د زيااتوالي لاه املاه ناناونی دی‪ ،‬او د وا‪،‬‬
‫عملي کول په غيري مستقيم ډول سره دا عيب لري که چيري اساتازو پاه‬
‫صايح ډول سره خپلي دندي ترسره نکړي نو خلک بيا د هغاو ناتون پاه‬
‫پارلمان کي نسي زغملی او ولس مجبور دی‪ ،‬چي د دوی واکمناځ تاه‬
‫د پاااای ټکااای کښېښاا دي‪ .‬پاااه ځيناااو ډيموکراټيکاااو نچاااامونو کاااي پاااه‬
‫مسااتقيم او غيااري مسااقتيم ډول سااره پاار مااخ بيااول کي ا ي او دري د حاال‬
‫ېري پکښااااې نااااتون لااااري (د زااااانون وضااااچ کااااول پااااه مسااااتقيم ډول‪،‬‬
‫ټولپوښتنه او د استازيتوب لغوه کول) چي ددي دريو ېرو په واسانه د‬
‫وا‪ ،‬عملي کول په مساتقيم او غياري مساتقيم ډول ساره صاورت نيساي‬
‫چي ديته مختلنه ډيموکراسي وايي‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫د ملي ډيموکراسځ اصنلح د نلمي پيړۍ په نپ مه لسيزه کاي مان‬
‫ده چااااي د ملااااي‬ ‫تااااه راغلااااي‪ ،‬او د يااااوه داسااااي ر ياااام غوښااااتون‬
‫ټلااوالي پااه واساانه راماان تااه سااوي وي‪ ،‬چااي پااه دي‬ ‫ډيمااوکراټي‬
‫ټلاااوالي کاااي باااه د کاااارګرو‪ ،‬کرونااادګرو‪ ،‬کوچنياااو‬ ‫ډيماااوکراټي‬
‫بور وازياااااو او روڼ بنااااادو پوړوناااااو اساااااتازي موجاااااود وي‪ .‬د ملاااااي‬

‫‪262‬‬
‫ډيموکراسځ ځانګړني دادي چاي باياد د سارمايه داري بلاو‪ ،‬ساره هايت‬
‫ونلاري‪،‬‬ ‫تړاو ونلري او هم د امپراليزم سره بايد هيت ازتصاادي اړي‬
‫همدارنګه مترزي سياسي ګوندوناه باياد پاه ټولناه کاي خپلاوا‪ ،‬وي‪ .‬د‬
‫ملي ډيموکراسځ سياسي ر يم بنسټيزي ريښي د ملي مترزي ګوندونو‬
‫په مرامنامو کي تر سترګو کي ي‪.‬‬
‫‪٩‬‬
‫د انقلبي ډيموکراسځ اصنلح پخوا د هغو روساي انقلبيوناو لپااره‬
‫کارول کيده چي د تزاري روسي پار ضاد ياي مباارزه کاول‪ ،‬او وروساته د‬
‫هغو انقلبي او ملي غورځنګوناو او نخصايتونو لپااره وکاارول ساول‪،‬‬
‫چي په امريکاايي‪ ،‬افريقاايي او ېتاين امريکاا کاي ياي دامپرياليساتي‬
‫سياساا‪ ،‬ضااد مبااارزه کااول‪ .‬انقلبااي ډيموکراسااي د کروناادګرو‪ ،‬علمااي‬
‫طبقااي‪ ،‬ښاااري بور وازيااو او ملااي روناانفکرانو د سياساا‪ ،‬څخااه ملتااړ‬
‫کاوه‪ ،‬او دوی ټول د سارمايه داري‪ ،‬فژاوډاليزم او استعمار(ښاکيل‪)،‬‬
‫پر وړاندي سره متاد سوي وه‪ .‬د انقلباي ډيموکراساځ بنساټيز اندوناه‬
‫عبارت دي‪ :‬د علمي سوسياليزم اندوناه او کلتاوري ارزښاتونه‪ ،‬ماذهبي‬
‫عقايااد او روڼ بناادو پخاااواني ازتصااادي او سياسااي اندوناااه او د دوی‬
‫ناسيوناليسيتي غوښتني‪.‬‬

‫‪٧‬‬
‫پارلمان په هغو سياسي نچامونو کي چي د خلکو په رايه ټاکال کيا ي‬
‫يوه ځانګړي بڼه ده‪ ،‬پارلمان د خلکو د استازو څخه جوړ سوی دی‪ ،‬چاي‬
‫دا استازي د خلکو لخوا د چارو د پر مخ بيولو پاه موخاه ټاکال کيا ي او‬
‫تر يوي ځانګړي مودي پوري کار کوي‪ .‬پر ډيموکراټيکو اصاولو بانادي‬

‫‪263‬‬
‫وېړ سياسي نچامونه په خپل جوړښ‪ ،‬کي د زواوو بيلتاون لاري او هاره‬
‫زوه د وا‪ ،‬يوه برخه عملي کوي‪ ،‬چي ددي دري ګونو زواوو څخه يوه هم‬
‫مقننه زوه (پارلمان) ده‪ ،‬چي اساسي دناده ياي د زوانيناو تصاويبول او د‬
‫حکوماا‪ ،‬پاار کړونااو باناادي څارنااه کااول دي‪ .‬حکوماا‪( ،‬اجرايااه زااوه) د‬
‫پارلمان (د خلکو کور) د پريکاړو درنااوی کاوي او پارلماان دا حا لاري‬
‫چي د حکوم‪ ،‬څخه پوښتنه وکړي اوکابينه استيضاح کاړي‪ .‬د پارلماان‬
‫نتون د دي ېمل ګرځي چي وا‪ ،‬د تمرکز څخه وساتي او موجوده نچاام‬
‫په دکتاتوري باندي بدل نسي‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫د ډيموکراټيکااو دولتونااو پااه اساسااي زوانينااو کااي د ټااولني د وګااړو د‬
‫حقوزو او ازاديو د ساتني لپاره ېندي زواعد او اصول نتون لري‪:‬‬
‫؛ خلاک هغاه وخا‪ ،‬کاوېی ساي چاي پار خپال ځاان‬
‫باندي حکوم‪ ،‬وکړي کله چي حاکم وا‪ ،‬په دوی پوري اړه ولري‪ ،‬ياانې‬
‫د خلکو تر وا‪ ،‬بايد لوړ وا‪ ،‬نتون ونلري او هم د دوی د راتلاونکي پاه‬
‫اړه بيله دوی څخاه بال څاو‪ ،‬پريکاړه ونکاړي‪ .‬کلاه چاي وا‪ ،‬د خلکاو پاه‬
‫ېغ کي نه وي ناو هرڅاو‪ ،‬کاوېی ساي‪ ،‬چاي وا‪ ،‬د زورد ېري غصاب‬
‫کااړي او پرخلکااو باناادي اسااتبداد وکااړي او کلااه چااي پاار ټولنااه باناادي‬
‫استبدادي حکوم‪ ،‬حاکم وي‪ ،‬د خلکو حقاو او ازادۍ تار پښاو ېنادي‬
‫کيا ي او د اساتبداد کوونکااو غوښاتني او امروناه پااه ټولناه کاي عملااي‬
‫کي ي‪.‬‬
‫؛ د حکوم‪ ،‬واکمني بايد د خلکو د اساسي‬
‫خوښيو او رضاي‪ ،‬پر بنسال وي‪ ،‬چي دا ډول حکوم‪ ،‬ياوازي د مشاروت‬
‫اوزانوني ېري نونی دی او د خلکو ملتاړ تال د مشاروت حکوما‪ ،‬ساره‬

‫‪264‬‬
‫وي‪ .‬هغااه حکوماا‪ ،‬چااي د جګااړو اونچااامي کودتاګااانو لااه ېري ماان تااه‬
‫راغلاای وي‪ ،‬د خلکااو رښااتيني رضاااي‪ ،‬نسااي تاار ېسااه کااوېی او نااه هاام‬
‫مشروعي‪ ،‬پيادا کاوېی ساي‪ .‬هغاه حکوما‪ ،‬چاي د خلکاو د رضااي‪ ،‬پار‬
‫خلف من ته راځي هغاه پاه حقيقا‪ ،‬کاي د ټاولني د وګاړو د سياساي او‬
‫مدني حقوزو غصاب کاونکی دی‪ .‬نوځکاه ولساوا‪ ،‬حکوما‪ ،‬د خلکاو د‬
‫رضاي‪ ،‬پر اصل باندي تکيه لري او په دي حال‪ ،‬کي حکوما‪ ،‬د خلکاو‬
‫ملتړ څخه برخمن وي‪.‬‬ ‫د ټين‬
‫تر څو چي وا‪ ،‬د خلکو ېغ ته ونه لوي ي تر هغه به د خلکاو د رضااي‪،‬‬
‫اصل ته درنااوی ناناونی وي‪ ،‬کاه چياري حکوما‪ ،‬د خلکاو د رضااي‪ ،‬د‬
‫اصل پر اساغ نه وي نو د هغه چا د رضاي‪ ،‬پر اساغ به وي‪ ،‬څو‪ ،‬چاي‬
‫د زور او توپک د ېري وا‪ ،‬ته رسيدلی دي‪ .‬په عمومي ډول دکتااتوري‬
‫او اسااتبدادي حکومتونااه د خلکااو د رضاااي‪ ،‬اصاال نااه مراعتااوي او پااه‬
‫خپل جوړښ‪ ،‬کي د خلکو ارادي او حقو په نچر کي نه نيسي‪.‬‬
‫؛ ولسواکه واکمناي د ټاولني د اکثريا‪،‬‬
‫وګړو د رايو او رضااي‪ ،‬پار بنساال مان تاه راځاي‪ ،‬او د وا‪ ،‬چااري هغاه‬
‫څو‪ ،‬په ېغ کي اخلي چي د خلکو د اکثري‪ ،‬رايه او ملتړ ورسره وي‪.‬‬
‫په ولسواکی کي د اکثري‪ ،‬حکوم‪ ،‬ته د خلکو حکوم‪ ،‬ويال کيا ي او‬
‫د اکثري‪ ،‬حکوم‪ ،‬هغه وخ‪ ،‬من تاه راځاي کلاه چاي د ټاولني هار وګاړی‬
‫بيله کوم توپيره د رايي ورکولو ح ولري‪ ،‬هغاه څاو‪ ،‬چاي وا‪ ،‬تاه ځاان‬
‫رسوي هغه بايد د خلکو په من کي ځای ولري او د زيااتو خلکاو ملتاړ‬
‫ورسره وي‪.‬‬

‫‪265‬‬
‫؛ د ولسواکو دولتونو اساسي زوانين چي پاه‬
‫حقيقاا‪ ،‬کااي د خلکااو د حقوزااو ساااتندويه دې‪ ،‬حکوماا‪ ،‬اکثرياا‪ ،‬تااه‬
‫ورسپاري‪ ،‬ليکن د ل کيو د حقوزو ساتنه هم کوي‪.‬‬
‫؛ ولسوا‪ ،‬سياسي نچامونه د بشر د حقوزاو د سااتني‬
‫او درناوي ضمان‪ ،‬کاوي‪ .‬د بشار حقاو عباارت دي لاه‪ :‬د بياان ازادي‪ ،‬د‬
‫فکاار او عقياادي ازادي‪ ،‬د رساانيو ازادي‪ ،‬د ټولنااو او اتااااديو جوړولااو‬
‫ازادي او د هر ډول زومي‪ ،‬مذهبي او بني تعصبونو له منځه وړل‪.‬‬
‫او عادېناه ټااکني پاه حقيقا‪،‬‬ ‫؛ خپلاوا‬
‫کي وا‪ ،‬د خلکو ېسته اچوي او واکمنځ ته مشروعي‪ ،‬ورکوي‪ .‬خلک‬
‫ياوازي د عادېنااه او ازادو ټاااکنو د ېري کااوېی سااي چااي خپاال سياسااي‬
‫ح ا وکاااروي او سياسااي وا‪ ،‬ېس اته راوړي‪ .‬خلااک چااي حاااکم وا‪ ،‬پااه‬
‫ېغ کااي لااري کااوېی سااي‪ ،‬چااي د ازادو ټاااکنو د ېري د حکوماا‪ ،‬پااه‬
‫جوړښاا‪ ،‬کااي باادلون راولااي او د خپلااو منځااو څخااه حکوماا‪ ،‬کااوونکي‬
‫وټاکي‪.‬‬
‫؛ د ولسوا‪ ،‬حکوم‪ ،‬اساسي زاانون د‬
‫هر وګړي حقو د ټولني د يو انسان په حي او د يوي کورنځ د غاړي پاه‬
‫حي ساتي‪ .‬اساسي زانون د انسانانو تر من د مساوات پار اصال تکياه‬
‫لري او په ټولنه کي د هر ډول بني‪ ،‬مذهبي‪ ،‬نوادي‪ ،‬جنساي او زبيلاوي‬
‫توپير مخنيوی کوي‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫زوانين د بشري ټولني د ودي او تکامل سره سم من ته راغلاي دي او د‬
‫هري ټولني لپاره ځانګړي زوانين د تاريخ په او دو کي وضچ سوي دي‪.‬‬

‫‪266‬‬
‫د هري ټولني د زوانينو څخاه دا جاوتي ي چاي ټولناه پاه کاوم ټاولنيز پاوړ‬
‫کي ځای لري او د کوم سياسي ر يم څخه پيروي کوي‪.‬‬
‫ډيموکراسااي هاام داسااي سياسااي نچااام دی‪ ،‬چااي عملااي تګاالره يااي د‬
‫زانون پر بنسال ټاکل کي ي‪ ،‬په ډيموکراسځ کي زوانين د خلکاو لخاوا‬
‫جوړي ي او وروسته يي د عملاي کولاو څارناه هام د خلکاو او اساتازو پاه‬
‫غاړه وي‪ .‬پر دي بنسال پاه ډيموکراساځ کاي د سياساي وا‪ ،‬لپااره دري‬
‫اصله په نچر کي نيول کي ي‪:‬‬
‫الااااس‪ :‬د خلکااااو وا‪ ،،‬ب‪ -‬د زااااانون وا‪ - ،،‬حکوماااا‪ ،‬د خلکااااو پااااه‬
‫استازيتوب او د زانون مناب عمل کوي‪.‬‬
‫په سياس‪ ،‬کي يوه اصنلح ده چي وايي خپله خلاک پاه زاانون پاوري‬
‫وتااړۍ ترڅااو ازاد ونااد وکااړي‪ .‬دلتااه خلااک پااه هغااو زوانينااو پااوري تااړل‬
‫کيا ي‪ ،‬کااوم چااي د دوي پااه واساانه جااوړ سااوي وي او هغااه زااوانين چااي‬
‫خلکو جوړ کړي دي هغه د دوی غوښتنو ته هام ځاواب وياونکي وي‪ .‬پاه‬
‫ډيموکراسځ سياسي نچام کي يوازي خلک د زاانون د وضاچ کولاو حا‬
‫لري او په اساتبدادي او دکتااتوري سياساي ر يموناو کاي خلاک د دي‬
‫ح څخه بي برخي وي‪.‬‬
‫په لن ډول ويلی سو‪ ،‬چي زانون د ټولاو بنساټيزو زواعادو او اصاولو‬
‫مجموعااه ده چااي د واکمنااځ پااه چوکاااټ کااي د وا‪ ،‬پاار بنسااال اړيکااې‬
‫تنچيمااوي نوځکااه زااانون يااوه هسااته ده چااي اماار کااونکي او ېرښااونکي‬
‫اصول لري‪.‬‬
‫‪٧‬‬
‫جمهوري‪ ،‬د حکوم‪ ،‬هغه ډول دی‪ ،‬چي په هغه کي د دولا‪ ،‬رئايس پاه‬
‫اراااي ډول نااه وي ټاکاال سااوی بلکااي د خلکااو د عمااومي رايااو پاار بنسااال‬

‫‪267‬‬
‫ټاکاال سااوی وي‪ .‬پااه جمهورياا‪ ،‬کااي د دولاا‪ ،‬د رئاايس د مشاارتوب دوره‬
‫معلومه وي او د خلکو لخوا په مستقيم او يا غياري مساتقيم ډول ټاکال‬
‫کي ا ي‪ .‬پااه عااام مفهااوم جمهورياا‪ ،‬هغااه حکوماا‪ ،‬تااه وياالی سااو‪ ،‬چااي د‬
‫عمومي غوښتنو پر بنسال وېړ وي‪ .1‬په جمهاوري حکومتوناو کاي وا‪،‬‬
‫د خلکااو لخاااوا پااه مساااتقيم او ياااا غيااري مساااتقيم ډول اداره کياا ي او‬
‫دولتااي جوړښاا‪ ،‬يااي د ساالننتي او پادناااهي پااه څياار نااه وي‪ .‬جمهااوري‬
‫حکومتونه کيدای سي چي پر درو برخو يي تقسيم کړو‪:‬‬
‫الاس‪ -‬غرباي ډيموکراټيااک جمهوريتوناه چاي ريښااي ياي د اتلساامي او‬
‫نولسمي پيړيو د انقلبونو څخه سرچينه اخلي او بل هغاه هېوادوناه دې‬
‫چې د جمهوري‪ ،‬سياسي ر يام ياي وروساته منلای وي‪ ،‬پادي هېوادوناو‬
‫کي د سياسي ګوندونو او رسنيو ازادي موجوده ده‪.‬‬
‫ب‪ -‬هغه هېوادونه چي رسما جمهوري نومول کي ي ليکن پاه عمال کاي‬
‫نچامي او پوليسي ر يمونه پر دوی حکوم‪ ،‬کوي‪.‬‬
‫‪ -‬نوې ډيموکراټيک جمهوريتوناه؛ دا پاه اروپاا او ختيځاه اسايا کاي‬
‫موجااود دي چااي رساامي نااوم يي(پرولتاريااا دکتاااتوري) دي او پااه دي‬
‫هېوادونو کي يو ګوندي حکومتونه موجود دي‪.2‬‬
‫)‪:‬‬ ‫‪٠‬‬
‫د سياسي خپلواکيو د ساتلو لپاره او د وا‪ ،‬د تمرکز د مخنياوي لپااره‬
‫ېزمه ده چاي دولا‪ ،‬پار درو بنساټيزو څاانګو بانادي وويشال ساي لکاه‪،‬‬
‫اجرايه څانګه‪ ،‬مقننه څانګه او زضايه څانګه‪ .‬په دول‪ ،‬کاي هاره څانګاه‬
‫د وا‪ ،‬يااوه برخااه عملااي کااوي او پااه خپلااه برخااه کااي ځااانګړي دناادي او‬

‫‪٥٠‬‬ ‫‪ :1‬فرنيد ازبال ‪،‬مکتب های سياسی‪ ،‬انتشارات‪ :‬سبکباران‪ ،‬چاپ ‪،٧٢٥٤‬‬
‫‪٤٧-٤٢‬‬ ‫‪ :2‬بشير اخګر‪ ،‬ډيموکراسي‪٠٥٥٥ ، ،‬کال‪،‬‬

‫‪268‬‬
‫مسوليتونه لري‪ ،‬ېزمه داده چي هره څانګه بايد د بلي څاانګي پاه دنادو‬
‫او مسااوليتونو کااي ېسااوهنه ونکااړي او کياادای سااي‪ ،‬چااي د اساسااي‬
‫زانون پر بنسال يوه څانګه د بلي څانګي د کارونو څارنه وکاړي‪ .‬د دولا‪،‬‬
‫په دري ګونو زواوو(څانګو) کي د هاري زاوي کاارکوونکي ازاد دي او‬
‫هيت يو کارکونکی نسي کاوېی‪ ،‬چاي پاه ياوه وخا‪ ،‬کاي پاه دوو زاواوو‬
‫کي کار وکړي‪ .‬پر همدي بنسال يوه زاوه د بلاي زاوي څارناه او کنټارول د‬
‫اساسي زانون پر بنسال کوېی ساي او هايت څانګاه نساي کاوېی‪ ،‬چاي د‬
‫دول‪ ،‬ټول وا‪ ،‬په خپل ېغ کي واخلي‪.‬‬
‫پورتني نچريه د زواوو د بيلتون(د دري ګونو زاواوو) پاه ناوم ياادي ي‪،‬‬
‫چااي د لااومړۍ ځاال لپاااره پااه اتلساامه پيااړۍ کااي د (مونتسااکيو) لخااوا‬
‫روښاانه ساول‪ .‬دا نچرياه مونتساکيو پاه خپال ناامتو ااار(روح القاوانين)‬
‫کي وړانادي کړياده چاي بنساال ياي د وا‪ ،‬پار کنټارول او د اساتبداد پار‬
‫مخنيوي وېړ دی‪.‬‬
‫‪٩‬‬
‫پااه سياسااي فلساافه کااي د ماادني ټااولني پيدايښاا‪ ،‬پااه لرغااوني يونااان‬
‫پااوري تااړل کيا ي او تاار ناان ورځااي پااوري يااي بيلبياال تاااريخي پړاوونااه‬
‫وهلي دي‪ .‬پاه انګليساي کاي مادني ټاولني تاه (سايول سوساايټي‪)1‬ويال‬
‫کي ا ي‪ ،‬چااي د ارساانو د (پوليټيااک کونينيااا) سااره يونااان مانااا لااري‪.‬‬
‫ارسنو(پوليټيک کونينيا‪ )2‬هغي ټولني ته ويل چاي د ټولاو پار مختللاو‬
‫انسانانو پواسنه رامن ته ساوي وي تار څاو د ښااري وناد غوښاتني او‬
‫اړتياوي پوره کړي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Civil Society‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Politike Koinenia‬‬
‫‪269‬‬
‫د ځينو پوهانو په بند مدني ټولنه هڅه کوي ترڅو حاکم نچام د سياسي‬
‫ټولنو (سياسي ګوندونه‪ ،‬بنسټونه‪ ،‬ټولني‪ ،‬ډلاي‪ )...‬پاه واسانه تار خپال‬
‫اغيااز ېناادي راولااي‪ .‬يااا پااه باال عبااارت دا پوهااانو د ټولااو هغااو خپلواکااو‬
‫ټولنااو مجمااوعي تااه ماادني ټولنااه وايااي کااوم چااي د خلکااو او حکوماا‪،‬‬
‫تاارمن زاارار لااري‪ .‬ماادني ټولنااه پااه سياسااي ادبياااتو کااي د پياال څخااه تاار‬
‫اوسااه پااه باايل بيلااو ماناااوو سااره کااارول سااويده‪ .‬د بيلګااي پااه توګااه (بدم‬
‫سمي‪ )،‬مدني ټولنه پر ازتصادي ماور باندي تعريفاوي او (هګال) بياا‬
‫مااادني ټولناااه د کاااورنځ او دولااا‪ ،‬تااارمن ګڼاااي‪ .‬مااادني ټولناااه د ېنااادي‬
‫ځانګړنو درلودونکي ده‪:‬‬
‫‪ :٧‬مدني ټولنه عامه ده نه خاصه‪.‬‬
‫‪ :٠‬مدني ټولنه تر دول‪ ،‬لوړه نده‪ ،‬بلکي د دول‪ ،‬يوه برخه ده‪.‬‬
‫‪ :٢‬ماادني ټولنااه د زياااتو کوچنيااو ټولنااو لکااه‪ :‬ازادي رساانځ‪ ،‬کلتااوري‬
‫ټولني او‪ ...‬څخه جوړه ده‪.‬‬
‫‪ :٧‬مدني ټولنه بيلبيلي دندي لري لکه‪ :‬د حکوما‪ ،‬د وا‪ ،‬ماادودول‪،‬‬
‫د ډيموکراسااځ پراخااوالی‪ ،‬د سياسااي ګوناادونو زااوي کااول او د بشااري‬
‫حقوزواو ازادو رسنيو څخه ملتړ کول‪.‬‬
‫‪ :٠‬په مادني ټولناه کاي د ټاولنيزو او ازتصاادي اصالحاتو پاه موخاه د‬
‫معلوماتو راغون ول او ويشل اړين ګڼل کي ي‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫ټولنيز تړون په حقيق‪ ،‬کي د فرانسوي ليکوال ( ان ا‪ ،‬روسو) د يوه‬
‫مهم اار نوم دی‪ ،‬خو د روسو څخه مخکي هابز او ې‪ ،‬هم د ټاولنيزتړون‬
‫پااه اړه څرګناادوني لااري‪ .‬خااو روسااو پااه دي کتاااب کااي داسااي نچريااه‬
‫ورکړيده‪ ،‬چي هر سياساي ر يام باياد د خلکاو د ازادي ماوافقي او تاړون‬

‫‪271‬‬
‫په پايله کي من ته راسي‪ .‬د ټولنيز تاړون اصانلح داساي ماناا ورکاوي‬
‫چي انسانان د هېواد د اوسني حال‪ ،‬په اړوند يو د بل ساره پيوناد دي او‬
‫د ټولنيز تړون سره سم مدني ټولنه او دول‪ ،‬من ته راغلی دی‪.‬‬
‫د ټاااولنيز تاااړون اناااد د دولااا‪ ،‬د سياساااي فلسااافي بنساااال بياااانوي او د‬
‫پاچاهانو د الهي وا‪ ،‬د اصل پار ځاای د خلکاو د رضااي‪ ،‬د اصال چاي د‬
‫عدال‪ ،‬او ډيموکراټيک زانون پر بنس‪ ،‬وېړ وي ملتړ کوي‪.‬‬
‫‪٥‬‬
‫د زياتو سياستپوهانو په بناد د بشار حقاو د رنساانس د دوري ېساته‬
‫راوړنه ده او مخکي د دي څخه د ډيموکراسي دا اصل نه وموجود‪ ،‬خاو‬
‫د بشر حقو د ډيموکراسي د اساسي اصولو څخه ګڼل کي ي‪.‬‬
‫د بشاار حقااو د ټولااو هغااو انساااني حقوزااو مجموعااه ده‪ ،‬چااي وګااړي د‬
‫انساني‪ ،‬پر اساغ د هغه څخه برخمن دي‪ .‬دا اصنلح په اولسمه پياړۍ‬
‫کي د سياس‪ ،‬ډګر ته داخل سول او د طبيعي حقوزو ځاي ئاي ونياوي‪ .‬د‬
‫بشر حقو داساي فلسافه ده چاي د باا موضاوعات ياي هغاه غوښاتني‬
‫دي چاااي د طبيعااا‪ ،‬او د انسااااني ذات څخاااه را وېړي ساااوي وي‪ ،‬ياااانې‬
‫انسااان بايااد د هاار ډول تعقيااب او زور زياااتي څخااه خوناادي وي او هاام پااه‬
‫وند کي بايد خپله ازادي ولري‪ .‬په عين حال کي د بشر حقو د انساان‬
‫لپاااره منلقااه او بااي زانونااه ازادي نااه خوښااوي او انسااان پااه دي مکلااس‬
‫ګڼاي‪ ،‬چاي د ټااولني او ناورو وګاړو پاار وړانادي باياد خپاال وجاياب ساارته‬
‫ورسااوي‪ .‬پااه هماادي اساااغ د ملګاارو ملتونااو سااازمان د بشاار حقوزااو‬
‫اعلميه په (د‪٧٦٠٥‬م کال دډسمبر پر ‪ )٧٥‬په تصويب ورسول‪.‬‬

‫‪271‬‬
 ‫‪٦‬‬
‫په حکوم‪ ،‬کي د خلکو غيري مستقيم ګ ون تاه د اساتازيتوب اصال‬
‫د خلکاو لخاوا پاه‬ ‫وايي‪ .‬په ډيموکراسي کي ټاول لاوړ پاوړي چااروا‬
‫مستقيم ډول نه ټاکل کي ي بلکي د هغو د ټاکلو استازو لخوا هم ټاکال‬
‫کي ي‪.‬‬
‫‪٧٥‬‬
‫د ډيموکراسي پاه سياساي فلسافه کاي اساساي اصال د خلکاو لخاوا د‬
‫سياسي حاکيم‪ ،‬منل او د حکوم‪ ،‬د زوانينو او مقرراتاو اطاعا‪ ،‬کاول‬
‫دي‪ .‬د همدي اصل پر بنسال د حکوم‪ ،‬مشروعي‪ ،‬باياد ريښاتني وي او‬
‫د عامه خلکو لخوا د نچام منلو ته مشروعي‪ ،‬ويل کي ي‪ .‬د ياوه نچاام پاه‬
‫منلو کي د عامه خلکو رضاي‪ ،‬څرګنادي ي او رضااي‪ ،‬پار دوه ډولاه دي‬
‫چي يو يي مستقيم او بل يي غيري مستقيم دي‪ .‬غيري مستقيم رضااي‪،‬‬
‫د ټاااکنيز سيسااتم پاار اساااغ د سياسااي واکمنااي څخااه د خلکااو خوښااي‬
‫معلوماوي او د مسااتقيم رضااي‪ ،‬پااه اړه زياااتو پوهاانو نچريااات ورکااړي‬
‫دي‪ ،‬جان ې‪ ،‬پدي بند دي هغه څو‪ ،‬چي په يوه هېواد کاي اوساي ي او‬
‫هغه هېواد نه پري دي همدارنګه د هغه هېواد زاوانين او زواعاد مناي دا‬
‫پخپله د مستقيم رضاي‪ ،‬مانا لري‪.‬‬
‫‪٧٧‬‬
‫د ولسواکو حکومتونو د بنسټيزو اصولو څخه يو هم د مساوات اصال‬
‫دی د مساوات مفهوم دا دی‪ ،‬چاي انساانان پاه خپلاو منځوناو کاي هايت‬
‫کوم توپير نلري‪ ،‬د خپل ذاتي ارزښ‪ ،‬پر بنسال يو نان دې ‪ ،‬د زاانون پار‬
‫وړاندي کوم توپير نلري او بايد بشپړه ازادې ولري يانې هر وګاړی باياد‬
‫خپلااي ازادۍ لکااه د بيااان او عقياادي ازادي‪ ،‬سياسااي حقااو (د رايااي‬

‫‪272‬‬
‫ورکولو ح ‪ ،‬د وتي چوکيو ته د نوماند کيدلو ح ‪ )...‬ولري‪ .‬پاه سياساي‬
‫لااظ د انسانانو مساوات د زانونو پر وړانادي د دوی ياو ناانتي والاي‬
‫او د دوی د حقوزاااو او ازادياااو مسااااوات تاااه ويااال کيا ا ي‪ .‬دا مسا ااوات‬
‫کيدای سي د سياسي حدودو څخه بهر سي او د وند ناورو برخاو تاه هام‬
‫انتقااال سااي د بيلګااي پااه توګااه انسااانانو تااه پااه ازتصااادي‪ ،‬کلتااوري‪،‬‬
‫ټولنيزو او د زده کړو په برخه کي د فرصتونو مساوات او داسي نور‪.‬‬
‫‪٧٠‬‬
‫د‬ ‫لکااه څرنګااه چااي د وا‪ ،‬تمرکااز ديتااه زمينااه برابااروي چاي چاااروا‬
‫وا‪ ،‬څخه د نخصي ګټو لپاره کار واخلي‪ ،‬ناو د دي د مخنياوي لپااره د‬
‫خلکو د څارني او کنټرول پر بنسال کيدای سي چي د وا‪ ،‬د تمرکز څخه‬
‫مخنيااوۍ وکااړي او سياسااتوال ديتااه اړ کااړي چااي وا‪ ،‬د نخصااي ګټااو‬
‫پرځای د عامه ګټولپاره وکاروي‪.‬‬
‫‪٧٢‬‬
‫د خلکو واکمنتوب (واکمناي) پاه ډيموکراساځ کاي ياو بنساټيز اصال‬
‫دی او هغااه اساسااي تااوپير چااي ډيموکراسااي د نااورو سياسااي مکتبونااو‬
‫څخه بيلوي هغه د خلکو د واکمنتوب اصل دی‪ .‬د خلکاو واکمنتاوب پاه‬
‫دي مانااا دی‪ ،‬چااي حکومتونااه خپلااه بڼااه‪ ،‬موجودياا‪ ،‬او وا‪ ،‬د خلکااو د‬
‫او د خلکو په خوښه د حکوما‪ ،‬بڼاه‬ ‫عامه رضاي‪ ،‬پر بنسال باندي ټا‬
‫او د واکمنځ عناصر بدليدای سي‪.‬‬
‫‪٧٧‬‬
‫د ډليزو رسنيو ارزښ‪ ،‬نن ورځ دومره زيات ساوی دی‪ ،‬چاي د څلاورمي‬
‫زوي نوم ورباندي يادي ي او اغيز يي پر خلکو او دول‪ ،‬باندي زياات تار‬
‫سترګو کي ي‪ ،‬په ځينو سياسي ر يمونو کي پار رسانيو بانادي د دولا‪،‬‬

‫‪273‬‬
‫اغيز زيات وي او رسنځ يي کنټرول کړي وي خو په ځينو هېوادونو کاي‬
‫بيااا د دولاا‪ ،‬کنټاارول مااادود وي‪ .‬رساانځ پااه عمااومي ډول د دولاا‪ ،‬او‬
‫خلکو پر کړونو باندي کنټرول لري او په ډيموکراټيک نچام کي د بياان‬
‫د ازادۍ د اصل سره سم د زيات ارزښ‪ ،‬لرونکي دي‪.1‬‬

‫ډيموکراسځ په نړۍ کي زيات ګرانښ‪ ،‬او پراخوالی مونادلی‪ ،‬د ناړۍ‬

‫زياااتو پااار مختللااو هېوادوناااو ډيموکراسااي خوښاااه کړيااده او سياساااي‬
‫ر يمونه يي د ډيموکراسځ پربنسټونو وېړدي‪ .‬دا چي اوغ په نړۍ کاي‬
‫تر ټولو سياسي ر يمونو ډيموکراسي مخکي ده نو ددي سياساي ر يام‬
‫ځيني ښيګڼي به په لن ډول ولولو‪:‬‬
‫؛د حکومتوناو د پياوړتياا او‬ ‫‪٧‬‬
‫کمزورتيااا يااوه اړينااه ځانګړنااه د کااار کولااو وړتيااا ده‪ .‬د حکوماا‪ ،‬د کااار‬
‫کولو وړتيا په عادي او بيړنياو ناراينو کاي سانجول کيا ي‪ .‬ناو ويالی‬
‫سو‪ ،‬چي عمومي ټاکني‪ ،‬عمومي کنټرول او عمومي مساولي‪ ،‬هغاه څاه‬
‫دي چي د ډيموکراسی کاري وړتيا تر نورو نچامونو پيااوړي کاوي‪ .‬لکاه‬
‫څرنګه چي حکوم‪ ،‬د خلکو راياو تاه اړتياا لاري‪ ،‬نوځکاه د خلکاو لپااره‬
‫کارکوي او د هغو خوښي د ځان کوي‪.‬‬
‫؛ ډيموکراسااي يااوازنی‬ ‫‪٠‬‬
‫حکوم‪ ،‬دی چي وګړيزي خپلواکی او حقاو د اساساي زاانون پربنساال‬
‫ساتي‪( .‬جان سټوراټ ميل) د همدي ځانګړني پار بنساال د ډيموکراسای‬
‫څخه ملتړوکاړ‪ .‬د عقيادي او بياان خپلاواکي‪ ،‬رسانځ اوټاولني د مادني‬
‫حقوزااو اوخپلواکيااو ښااي بيلګااي دي‪ .‬ډيموکراسااي وګااړي تااه ارزښاا‪،‬‬

‫‪٧٧٥-٥٥‬‬ ‫‪ -1‬بشير اخګر‪ ،‬دموکراسي‪،‬‬

‫‪274‬‬
‫او‬ ‫ورکااوي او دی پاادي باناادي باااوري کااوي چااي د ټااولني پااه پرمخت ا‬
‫پياوړتيا کي به برخه ورکوي‪ .‬د (ېول) په خبره په ډيموکراساځ کاي باه‬
‫هاايت داسااي څااو‪ ،‬پيدانسااي چااي وايااي خبااره مااي اورياادونکي نلااري‪.‬‬
‫د(هرينشاااو) پااه خبااره ډيموکراسااي د هروګااړي سااره يااو عصاابي رنااته‬
‫نښلوي‪ ،‬چي دارنته دده او مرکز ترمن اړيکې ټينګاوي او د هروګاړي‬
‫بندونه د پاملرني وړګرځي‪.‬‬
‫؛ ډيموکراسااي پااه دواړو اړخونااو يااانې‬ ‫‪٢‬‬
‫ازتصااادي او سياسااي برخااو کااي د وګااړو مساااوات غااواړي او د رايااي‬
‫ح او لوړو چوکيو تاه د نوماناد کيادلو حا بيلاه‬ ‫ورکولو ح ‪ ،‬د نيو‬
‫کااوم بنااي‪ ،‬نااوادي او مااذهبي تااوپير او تبعااير څخااه منااي‪ .‬ځااانګړي‬
‫امتيازات نه مني‪ .‬په ازتصادي برخه کي برابري او ازتصاادي امنيا‪ ،‬د‬
‫وګړو لپاره چمتوکوي‪ .‬پاه ياوي ريښاتني ډيموکراساځ کاي هار څاو‪ ،‬د‬
‫وندد لومړنيو اړتياوو او امني‪ ،‬څخه برخمن دی‪.‬‬
‫؛ ډيموکراساي د خلکاو لپااره د عماومي زده‬ ‫‪٧‬‬
‫کړي زياته تجربه لاري‪ .‬ټااکنيزي سايالځ پاه حقيقا‪ ،‬کاي د خلکاو لپااره‬
‫سياسااي زده کااړه ده‪ .‬پااه عمااومي ټاااکنو يااا هاارو ټاااکنو کااي نوماناادان‬
‫عمومي مسايل سپړي او خلکو ته يي بياانوي‪ .‬د رواناو سياساي حااېتو‬
‫په اړه بشاپړ معلوماات د خلکاو تار غاو و پاوري رساي ي‪ .‬همدارنګاه پاه‬
‫سياسي ټولنو او ګونادونو کاي هام د ګونادونو لخاوا خپلاي تلانلري او‬
‫موخي خلکوته ښودل کي ي او پر رواناو حااېتو بانادي خباري کيا ي‪ .‬لاه‬
‫همادي ېرو څخاه خلکاو تاه سياساي پوهاه ورکاول کيا ي او د دوی رايااه‬
‫ورکول هم د دي ښکاروندی دی‪ ،‬چي خلکو د کاوم سياساتوال سياسا‪،‬‬
‫کړی دی‪ .‬دا ډول پوهه او ګ ون د خلکو فکري کوه لوړه بياايي او‬ ‫خو‬

‫‪275‬‬
‫خلااک د هېااواد پااه سياسااي حاااېتو باناادي پااوه کااوي‪ .‬د (بااورنس) پااه‬
‫خبره(ټول حکومتونه د زده کړي ياوه ېر لاري‪ ،‬خاو غاوره زده کاړه هغاه ده‬
‫چااي خپاال ځااان وپيونااي‪ ،‬او غااوره حکوماا‪ ،‬هغااه دی چااي پاار خپاال ځااان‬
‫باناادي حکوماا‪ ،‬وکااړي‪ ،‬چااي دا دواړي ځااانګړني پااه ډيموکراساای کااي‬
‫نتون لري)‪.‬‬
‫؛ ډيموکراسااي د وطاان پااالني او د‬ ‫‪٠‬‬
‫هېواد سره د ميني احساغ په خلکو کي پياوړی کاوي‪ .‬کلاه چاي خلکاو‬
‫تااه د اسااتازو د ټاااکلو چااانس پااه ېغ ورکااول کيا ي‪ ،‬خلااک داسااي فکاار‬
‫کااوي چااي پااه خپاال هېااواد کااي ارزښاا‪ ،‬لااري او دا هېااواد د دوی دی‪ .‬پااه‬
‫فرانسااويانو کااي تاار (‪٧٤٥٦‬ز)کااال پااوري د خپاال هېوادسااره د ميناااي‬
‫احساغ نه وروزل سوی‪.‬‬
‫؛ ډيموکراسي د انقلبونو څخه خوندي ده‪ ،‬ځکه‬ ‫‪٩‬‬
‫چاااي ډيموکراساااي د خبااارو اتااارو او ټااااکنو حکومااا‪ ،‬دی‪ ،‬کلاااه چاااي پاااه‬
‫ډيموکراسځ کي د حکوم‪ ،‬د کړنو څخه خلک ناخوښاه ساي ناو د راياو‬
‫پر بنسال کوېی سي چاي د حکوما‪ ،‬مشار لياري کاړي او بادلون پکښاې‬
‫راولي‪ ،‬نوځکه ديته اړتيا نه ليادل کيا ي چاي انقالب وکاړي اويااهم پاه‬
‫تاوتريخوالي باندي ېغ پوري کړي‪.‬‬
‫لپااره‬ ‫؛ ديکتاتوري هم نچم سااتي خاو د پرمختا‬ ‫‪٤‬‬
‫ېرنه هاواروي ياانې پاه خلکاو کاي بيلاه پرمختګاه نچام راولاي‪ .‬پداساي‬
‫حال کي چي ډيموکراسي د حکوم‪ ،‬ياوازنځ بڼاه ده‪ ،‬چاي پاه ټولناه کاي‬
‫ېرپرانياازي ترڅااو‬ ‫نچاام اوډسااپلين راولااي او د خلکااو لپاااره د پرمختا‬
‫خلک ښه او پرمختللی وند ولري‪.‬‬

‫‪276‬‬
‫؛ ډيموکراساي د خلکاو د ارزښا‪ ،‬پاه منلاو ساره پاه‬ ‫‪٥‬‬
‫خلکو کي ابتکار او استعداد تشويقوي اوهم په دوی کاي د مساولي‪،‬‬
‫حس پيداکوي‪ .‬د (ميل) په خبره (ډيموکراسي تار ناورو حکومتاو د ملاي‬
‫حس غاوره بڼاه منځتاه راوړي)‪ .‬همدارنګاه خلکوتاه د مادني او سياساي‬
‫حقوزو ورکول‪ ،‬پدي مانا دی‪ ،‬چي خلاک پاه ډيموکراسای کاي د زياات‬
‫ارزښ‪ ،‬لرونکي دي او په درنه سترګه ورته کتل کي ي‪ .‬په ډيموکراسځ‬
‫کااي خلااک ديتااه هڅااول کياا ي‪ ،‬چااي خپاال نخصاايتونه جااوړ کااړي او‬
‫وروسته نورو کارونو تاه ور ودانګاي‪ .‬د حکومتونوپاه هايت ډولوناو کاي‬
‫داسي حکوم‪ ،‬نسته چي ځان جوړونه دي په هغه کي دومره اسانه وي‪.‬‬
‫؛ ياوازي‬ ‫‪٦‬‬
‫د کارپوهاااانو او متخصصاااانو حکومااا‪ ،‬کاااافي نااادی‪ ،‬ناااوني ده چاااي‬
‫کارپوهان داسي طرحي د واکمناو پاه مغازو کاي ورکاړي چاي د خلکاو د‬
‫کلتور او ملي ارزښتونو ساره پاه خالف کاي وي‪ .‬زياات ديکتااتوري او‬
‫استبدادی ر يمونه د خپلو ريښو د ټينګولو لپااره ياوازي د کارپوهاانو‬
‫او متخصصااانو څخااه ګټااه اخلااي‪ .‬همدارنګااه پااه ډيموکراساای کااي د‬
‫کارپوهانو او متخصصانو بندونه اوريدل کي ي‪ ،‬خو ورستځ پريکړه د‬
‫خلکااو د اسااتازو پااه ېغ کااي ده‪ .‬د هاار وزارت کااارکونکي د ولاااس د‬
‫اساتازو لخااواد ټااکلو سااوو وزيراناو تاار څاارني ېناادي کااارکوي‪ .‬دا ډول‬
‫حال‪ ،‬ديته ېرپرانيزي چي خلک د کارپوهانو د بندونو او کارونو څخاه‬
‫ګټه واخلي‪ ،‬خو وروستځپريکړه د هغاو وزيراناو پاه ېغ کاي ده چاي د‬
‫خلکااود اسااتازو لخواټاکااال سااوي وي او د خلکااو پاااه اناادونو او ملاااي‬
‫ارزښاتونو بانادي پااوهي ي‪ .‬پادي وخا‪ ،‬کااي د ولاس او حکوما‪ ،‬تاارمن‬
‫ټينګي اړيکې منځته راځي‪.‬‬

‫‪277‬‬
‫سربيره پردي چي د ډيموکراسی ښيګڼي د زيات ارزښا‪ ،‬لرونکاي دي‬
‫او په نړيواله کواه نان ورځ ډيموکراساي ډيرګرانښا‪ ،‬لاري‪ ،‬خاو بيااهم د‬
‫يااااولړ سااااتونزو او نيمګړتياااااوو لرونکااااي ده‪ .‬چااااي پااااه ېناااادي ډول د‬
‫يوڅويادونه کوو‪:‬‬
‫؛ ارساانو‪ ،‬چااي د سياساا‪ ،‬د پاالر پااه نامااه‬ ‫‪٧‬‬
‫يااادي ي‪ ،‬ډيموکراسااي د حکوماا‪ ،‬فاساااده بڼااه بااولي‪ .‬د ده پااه بناااد دا د‬
‫بيوزلو‪ ،‬ناپوهو‪ ،‬ناته پاتو او خوار پوړحکوم‪ ،‬دی‪ .‬افلطاون چاي دده‬
‫ښوونکی و‪ ،‬ډيموکراسي د جهال‪ ،‬واکمني باولي‪ (.‬لککاي) ډيموکراساي‬
‫داسااي راپيونااي ((ډيموکراسااي د ناااپوهو‪ ،‬جاااهلو‪ ،‬بيوزلااو او ناااېيقو‬
‫حکوم‪ ،‬دی))‪ .‬په ډيموکراسی کي رايي نمارل کيا ي‪ ،‬تلال کيا ي ناه‪.‬‬
‫يااانې پااه ډيموکراساای کااي د پااوه او ناااپوه رايااي دواړي يونااان ارزښاا‪،‬‬
‫لري‪ .‬هغه څو‪ ،‬چي ليسانس‪ ،‬ماساټري او دوکتاورا لاري‪ ،‬د هغاه راياه د‬
‫يااو کليااوال بزګاار د رايااي سااره چااي هاايت پااه سياسااي چااارو باناادي نااه‬
‫پوهي ي‪ ،‬يو نان ارزښ‪ ،‬لري‪ .‬يانې په ډيموکراسای کاي د پاوه او نااپوه‬
‫ترمن توپيرنه کي ي‪ .‬پر همدي بنسال ناپوه خلک د نوماندانو پوهي تاه‬
‫نه ګوري‪ ،‬دوی هغه چاته رايه ورکوي چي د دوی د کلتور‪ ،‬بي‪ ،‬ماذهب‬
‫او رواجونااو پااه ارزښاا‪ ،‬باناادي پااوهي ي‪ ،‬دوی د نومانااد پااوهي تااه نااه‬
‫ګااوري‪ ،‬دوی ديتااه تااه پاملرنااه نااه کااوي‪ ،‬چااي نومانااد پااه سياسااي چااارو‬
‫پوهي ي او که يوازي په خبرو کولاو کاي تکاړه دی‪ .‬ناو پداساي حاال کاي‬
‫نوني ده چي پوه خلک نااته ساي او وا‪ ،‬ياوازي نااپوه او جاهال خلاک‬
‫پااه ېغ کااي واخلااي‪ .‬همدارنګااه د خلکااو هغااه اسااتازي چااي د کليااواو‬

‫‪278‬‬
‫بان و څخه راوتي وي‪ ،‬هغه تجرباه او پوهاه نلاري ناو ناايد حکوما‪ ،‬پار‬
‫منفي لوري باندي ګامونه واخلي‪.‬‬
‫؛ زياااتي نااوي ډيموکراسااځ‬ ‫‪٠‬‬
‫ساارمايه داري دي‪ .‬دا ډيموکراساای د نااتمنو د پااوړ څخااه ملتااړ کااوي‪ .‬د‬
‫توليد ټول وساايل د خلکاو پاه ېغ کاي ورکاول ساوي وي او د ټاولني د‬
‫هاام د عامااه خلکااو لخااوا برابريا ي‪ .‬نااو نااوني ده چااي دا‬ ‫اړتيااا وړ تااو‬
‫وسايل يوڅاو ناتمن وګاړي پاه خپلاو ېساونو کاي واخلاي‪ .‬او پاه غياري‬
‫مسااتقيم ډول حکوماا‪ ،‬تاار خپاال اغيزېناادي راولااي‪ .‬همدارنګااه نااتمن‬
‫وګړي رسنځ هم تر خپل اغيزېندي راولي ترڅاو د دوی ملتاړ وکاړي او‬
‫هم ګوندونو ته پيسي ورکوي چي د دوی په ګټه سياستونه پرمخ باوزي‪.‬‬
‫زيات سياستوال د نتمنو خلکو د ېسونو بلي دي‪( .‬بريس) (په سياس‪،‬‬
‫کااي د پيسااو ځااوا‪ )،‬تااه اناااره کااوي او وايااي چااي پيسااي د مقننااي او‬
‫اجرايااااي زااااوي د کااااارونو مخااااه خناا ا وي او ډيموکراسااااي فاساااادوي‪.‬‬
‫مارکسيسټانو د امريکا ډيموکراساي د (ډالارو ډيموکراساي) ګڼلاي ده‪.‬‬
‫(لينن) په سارمايه داري ډيموکراسای کاي د راياي ورکولاو د حا پاه اړه‬
‫داسي وايي(په پوړيزه ټولنه کي د رايي ورکولو پروسه غيري ريښاتني‬
‫ده‪ ،‬هغه څه چي ارزښا‪ ،‬لاري هغاه پيساه او سارمايه ده‪ .‬ياپاه بلاه ماناا پاه‬
‫ډيموکراساای کااي د حکوماا‪ ،‬ظاااهري بڼااه ډيموکراټيااک حکوماا‪ ،‬دی‪،‬‬
‫خو په حقيق‪ ،‬کي هغه د نتمنو حکوم‪ ،‬دی)‪ .‬د مارکسيسټانو پاه بناد‬
‫ريښتني ډيموکراسي هغه وخ‪ ،‬منځته راځي‪ ،‬کله چي سرمايه داري لاه‬
‫منځه وېړه سي او د ب ای او بيوزلو ترمن توپير نه وي‪.‬‬
‫؛ پر ډيموکراسای بانادي زياات نيوکاه‬ ‫‪٢‬‬
‫کونکي پدي بنددي چي په ډيموکراسی کي د ډيرکيو حکوما‪ ،‬ناتون‬

‫‪279‬‬
‫نلري‪ .‬ځيني وختونه هغه رايي چي واکمان ګوناد ياي پاه ېغ راوړي‪ ،‬تار‬
‫هغه کمي وي‪ ،‬کومي چاي مخاالس ګوناد ياي پاه ېغ راوړي‪ .‬ساربيره پار‬
‫هغه وا‪ ،‬څو واکمنان او هستي پلي کاوي‪ ،‬لکاه د دولا‪ ،‬مشار‪ ،‬د ګوناد‬
‫سياساي کميټاه او داسااي ناور‪ .‬پداسااي حاال کااي چاي د ګونااد ناور غااړي‬
‫يوازي د همدي څومشرانو پر ګامونو بانادي ګاموناه ايا دي‪( .‬ګاادوين)‬
‫ډيموکراساااي د چلباااازانو‪ ،‬ګونااادي فريبکاااارو مشااارانو او غولونکاااو‬
‫سياسااتوالو حکوماا‪ ،‬ګڼااي‪ .‬پاار ډيموکراساای باناادي يااو نيوکااه کااونکی‬
‫ډيموکراسااااااي (د سياسااااااتوالوحکوم‪ ،،‬د سياسااااااتوالو لخااااااو پاااااار‬
‫سياستوالو) باندي تعريفوي‪ .‬د (رابرټ ميشلز) پاه خباره (ډيموکراساي‬
‫د اوليګارناای د اوسااپنيز زااانون څخااه پيااروي کااوي)‪( .‬ميشاالز) چااي د‬
‫سياسي ټولنپوهني د مخکښانو څخه دی‪ ،‬په خپله ناامتو ليکناه کاي د‬
‫المان د سوسيال ډيموکراټ ګوند کورني سياس‪ ،‬او ګونادونو پاه اړه د‬
‫(اوليګارناای اوسااپنيززانون) اصاانلح کااارولي ده‪ .‬دا اصاانلح د ده د‬
‫ټوليزي مفکوري منځپانګه ده‪ ،‬چي دی ټول جوړښتونه که هغاه ټاولني‪،‬‬
‫ګوندونااه يااا نااور جوړښااتونه وي‪ ،‬پااه ذاتااي ډول غيااري ډيموکراټيااک‬
‫بولي‪ .‬د دي دليل دا دی چي په ټولنه کي د اغيزنا‪ ،‬عمل لپااره ساازمان‬
‫(جوړښاا‪ )،‬اړياان دی‪ ،‬چااي دا جوړښاا‪ ،‬ناچاااره پااه بوروکراساای باناادي‬
‫بدلي ي او په بوروکراسی کي هم وا‪ ،‬د څو نفرو په ېغ کاي لاوي ي‪ .‬د‬
‫ده پاه خبااره ډيموکراسااي بيلاه سااازمان څخااه پلااي کيادای نسااي نااو ځکااه‬
‫نيسااي‪ .‬پاار هماادي‬ ‫اوليګارنااي غوښااتونکي يااي پااه خپلااو منګلااو‬
‫بنسال هغه څو‪ ،‬چي د يوه جوړښ‪ ،‬په سر کي وي‪ ،‬هغاه حکوما‪ ،‬کاوي‬
‫او د ډيرکيو د حکوم‪ ،‬ادعا بي مانا ده‪.‬‬

‫‪281‬‬
‫؛ ډيموکراساي د‬ ‫‪٧‬‬
‫هېواد د ټولو برخو څخه د ټاکال ساوو اساتازو پار رول بانادي بااور لاري‪.‬‬
‫همدارنګه په يو نمير ټاکنيزو سيستمونو کي داساي وي‪ ،‬چاي پاه هاره‬
‫ټاکنيزه حوزه کي چي هر نوماند زيااتي راياي ترېساه کاړي هغاه برياالی‬
‫ګڼاال کيا ي‪ .‬خااو د ډيموکراساای دا ډول ټاااکني نيمګړتياااوي لااري‪ ،‬يااانې‬
‫نوموړی استازی نسي کوېی چي د خپلي سيمي هر اړخيز استازی ساي‬
‫او د وند د ټولو برخو استازيتوب نسي کوېی‪ ،‬دی يوازي کوېی ساي‬
‫چااي د خپاال پااوړ اسااتازی سااي‪ .‬يوحقوزپااوه څنګااه کااوېی سااي‪ ،‬چااي د‬
‫بزګرو‪ ،‬اهنګراناو‪ ،‬تخنيکاارانو او ناورو پوړوناو اساتازی ساي‪ .‬کيادای‬
‫سااي چااي نومااوړی اسااتازی د خپلااي ساايمي د خلکااو د وندانااه د ځينااو‬
‫برخو استازيتوب وکړي‪ ،‬خو د وند د ټولاو اړخوناو اساتازيتوب نساي‬
‫کوېی‪ .‬نوځکه ويلی سو چي وظيفاوي اساتازيتوب باياد د ويشاونکي‬
‫استازيتوب ځای ونيسي او د يوه پارلمان پر ځاای باياد څاو پارلمانوناه‬
‫جوړسااي‪ ،‬تاار څااو هرپارلمااان د خپاال ځااانګړي پااوړ څخااه اسااتازيتوب‬
‫وکړي‪.‬‬
‫؛ په ډيموکراساځ کاي پار‬ ‫‪٠‬‬
‫دي د رواغجن اصل باندي ټينګار کي ي‪ ،‬چي وګړي ټاول د حکوما‪ ،‬پاه‬
‫ټاکنه کاي يوناان برخاه اخيساتلی ساي‪ .‬د دي اصال پار بنساال د وګاړو‬
‫پوهه او ذهني پياوړتيا تر پښو ېندي کي ي‪ ،‬يوازي دوی د خلکو راياي‬
‫نميري‪ ،‬بلکي د هغه وزن او درنښ‪ ،‬ته نه ګوري‪ .‬پر همدي بنسال ټولاو‬
‫ته د سياستونو په ټاکنه کي يونان ح ورکول سوی دی او د يوه رايه د‬
‫بل تر رايي لوړوالی نلري‪ .‬دا ډول برابري د دي ېمل ګرځي چي حکوما‪،‬‬

‫‪281‬‬
‫د ناپوهو او نالوستو کسانو پاه ېساونو کاي ولاوي ي‪ ،‬چاي دا خپلاه زده‬
‫کړي او پوهي ته سپکاوی دی‪.‬‬
‫؛ پاار ډيموکراساای باناادي نيوکااه‬ ‫‪٩‬‬
‫کونکي داسي وايي چاي ډيموکراساي خلکاو تاه غياري ريښاتني مادني‬
‫زده کااړه ورښااک‪ .‬ټاااکنيزي ساايالځ يااوازي د وا‪ ،‬د ېسااته راوړلااو لپاااره‬
‫کمپاااااين دی‪ ،‬د خلکااااو څخااااه حقيقاااا‪ ،‬پټياا ا ي او يااااوازي خلکوتااااه د‬
‫رواغجني وعدي ورکاول کيا ي‪ .‬پادي ډول ساياليو کاي تيرايساتونکي‬
‫او چاېکاه خلاک پاه خپلاو غاوړو خبارو ساره خلاک تيرباساي او حقيقاا‪،‬‬
‫ورڅخه پټوي‪.‬‬
‫؛ وګاړي پاه عماومي ډول‬ ‫‪٤‬‬
‫سااره‬ ‫ماافچااه کارانااه تلاانلري لااري او د هېااواد د چټااک پاار مختاا‬
‫ناااه‬ ‫مخاااالس دي‪ .‬وګاااړي د هنااار‪ ،‬پاااوهي او ادب چټاااک او ر پرمختاا‬
‫غااواړي‪ ،‬دوی تاال خپاال لرغااوني او پخااواني ملااي ارزښااتونه ساااتي‪ .‬د‬
‫او تمادن چاي ډيموکراساي ياي راولاي‪،‬‬ ‫(بورنس) په خبره(هار پرمختا‬
‫منځنی او ټکنی وي)‪.‬‬
‫؛ ډيموکراساي لاه اخلزاي اړخاه د‬ ‫‪٥‬‬
‫خلکو د کمزورتيا ېمل ګرځي‪ .‬هغه فريبکاره او غياري ريښاتني سايالي‬
‫چي د ګوندونو ترمن د وا‪ ،‬پر سر باندي کي ي هغه نه يوازي د خلکو د‬
‫اخلزي نيمګړتيا ېمال ګرځاي بلکاي پاه ټولناه کاي فسااد هام زيااتوي‪.‬‬
‫ډيموکراسااي واکمنااان ديتااه هڅااوي چااي اخلزااي ارونااه تاار پښااو ېناادي‬
‫کړي‪.‬‬
‫؛ ډيموکراسي د خلکو ريښتني‬ ‫‪٦‬‬
‫لااااه منځااااه وړي او عقاااال بيځايااااه لګښااااتوي‪ .‬پااااه‬ ‫فکااااري خپلااااوا‬

‫‪282‬‬
‫ډيموکراټيکو ټولنو کي په ريښتني کارپوه او روڼ بندې باندي ملنا ي‬
‫وهل کي ي او خبره يي بي مانا ګڼل کي ي‪ ،‬يوازی هغاه کارپوهاان مختاه‬
‫کوي او د حکوم‪ ،‬نيمګړتياوي پټوي‪ .‬سقراط‬ ‫دي‪ ،‬چي بيځايه نيو‬
‫د خپلي ريښتنولی له امله د نکران د زهرو په څښلو باندي مجبور سو‪،‬‬
‫ګاندي د خپلي ريښتني مبارزي لاه املاه د ياوه متعصاب او نااپوه هنادي‬
‫لخااوا تاارور سااو او خااان غفارخان(پاچاخااان) د خپاال اولااس د حقوزااو د‬
‫غوښتلو او تاو تريخوالي پار وړانادي د مباارزي لاه املاه کلوناه کلوناه د‬
‫بند د تورو تمبو ناته غورځول سوی و‪.‬‬
‫؛ د وا‪ ،‬د ېسااته‬ ‫‪٧٥‬‬
‫راوړلو لپاره سيالځ د اولس پر وند اوهوسايني باندي زيان رساونکی‬
‫اغيزښندي‪ .‬اساتازي د راياو د ېساته راوړلاو پاه موخاه ياوازي پاه خپلاو‬
‫ټاکنيزو ساحو کي سيالځ کوي او پار ملاي ګټاو بانادي د خپلاي سايمي‬
‫ګټي لوړي ګڼي‪.‬‬
‫؛ داسي ويل کي ي چي ډيموکراسي د زيات‬ ‫‪٧٧‬‬
‫لګښ‪ ،‬کونکي حکوم‪ ،‬لرونکي ده‪ .‬حکوم‪ ،‬زياات لګښا‪ ،‬پار ټااکنو‬
‫او تبليغاااتو باناادي کااوي‪ .‬پااه نااتمنو هېوادونااو لکااه امريکااا کااي پااه‬
‫ميليونونو ډالر پر ولسمشرې او پارلمااني ټااکنو بانادي لګښا‪ ،‬کيا ي‪.‬‬
‫همدارنګه په مخ پر ودي هېوادونو کي هم همداسي لګښتونه کيا ي‪ .‬د‬
‫هغه پيسو څخه چاي پار ټااکنو او ناعارونو بانادي لګيا ي‪ ،‬کاوېی ساي‬
‫چي د ملي توليد په زياتوالي کي زياته ګټه واخلي‪.‬‬
‫؛ ډيموکراساي تار هغاه وختاه پاوري بااباتاه او‬ ‫‪٧٠‬‬
‫ټينګه ده‪ ،‬تار څاو چاي د خلکاو ملتاړ ورساره وي‪ .‬د عاماه خلکاو ذهنوناه‬
‫نااوني ده‪ ،‬چااي د حکوماا‪ ،‬پاار وړاناادي ډياار ر د ځينااو مخااالفينو لخااوا‬

‫‪283‬‬
‫وښااورول سااي‪ .‬زيااات ډيموکراټيااک حکومتونااه پااه ځااانګړي ډول څااو‬
‫ګوناادي نچامونااه پااه ناڅاااپي بڼااي سااره باادلون کااوي‪ .‬داسااي وياال کي ا ي‬
‫چي(فرانساااويان چاااي څاااومره ر خپااال کاااالي بااادلوي هغاااومره ر وزيااار‬
‫بادلوي)‪ .‬پااه فرانساي کااي د وزيار منځناای عمرنهاه ميانااتي دی‪( .‬هنااري‬
‫ماااين) پاادي انااد دی((کلااه چااي ډيموکراسااي غوړياادلي ده‪ ،‬د حکوماا‪،‬‬
‫ټولي بڼي له پخوا څخه نا امنه سويدي))‪.‬‬
‫؛ کله چي نتمن او سارمايه داره خلاک د‬ ‫‪٧٢‬‬
‫بيوزلو او سوالګرو خلکو پر وړاندي بانادي پاه ټااکنو کاي ودريا ي ناو‬
‫ټاااکني ګټااي‪ .‬همدارنګااه کلااه چااي پااه وا‪ ،‬کااي وي نااو داسااي زااوانين‬
‫جوړوي چي د دوی د نتمنيو په ګټه وي‪ .‬د نتمنو د پاوړ پاه ګټاه دا ډول‬
‫کړني د دي ېمل ګرځي چي په ټولنه کي پوړيزي مباارزي پيااوړي ساي‪.‬‬
‫ډيموکراسي د بيوزلو وګړو په من کي د ناخوښی تخام کاري او دا تخام‬
‫د دي ېمل ګرځي چي دا نقلبونو په څير پاڅون وسي‪.‬‬
‫؛ سياساي ګوندوناه د ډيموکراسای لپااره‬ ‫‪٧٧‬‬
‫اړين دي‪ .‬پداساي حاال کاي چاي سياساي ګوندوناه ډيار باد رول لوباوي‪،‬‬
‫يانې کله چي هر ګوند وا‪ ،‬ته ورسي ي‪ ،‬د بل ګوند هر ډول با اساتعداده‬
‫او وړ نخص ته د سياسي وا‪ ،‬يوه برخه پاه ېغ ناه ورکاوي‪ .‬دا تاور داغ‬
‫ساوی دی‪ ،‬ډيار ر د دي ېماال‬ ‫چاي د ډيموکراسای پار لمان باناادي ټينا‬
‫ګرځي چي د ډيموکراسی نچام له منځه يوسي‪ .‬د (بريس) په بند سياساي‬
‫ګوندونااه دوه مخااي او چاپلوسااي تشااويقوي او اخلزااي معيارونااه لااه‬
‫منځااه وړي‪( .‬ميشاالز) بيااا پاادي انااد دی چااي ګوندونااه د اوليګارنااای‬
‫اوسپنيز زانون پلی کاوي‪ ،‬ياانې مشاران پريکاړه کاوي او غاړي ياي ځاان‬
‫ورسپاري‪ .‬ګوندي سيالځ وګړي باي ېري کاوي‪ ،‬وګاړي اړ دي چاي د دو‬

‫‪284‬‬
‫ګو ندونو د نومانادانو څخاه ارومارو ياو وټااکي‪ .‬ياانې کاه دا دوه ياا دري‬
‫نوماناادان ناااوړه او ناېيقااه هاام وي‪ ،‬خااو وګااړي اړ دي چااي د دوی د ماان‬
‫څخه يو وټااکي‪ ،‬چاي دا خپلاه د راياي ورکولاو سيساتم باي ماناا کاوي‪ .‬د‬
‫يونمير پوهانو په اند ډيموکراسي د حکوم‪ ،‬هغاه بڼاه ده‪ ،‬چاي پساونو‬
‫ته د نپانه د ټاکلو ح ورکول کي ي او خلک بيا هم پسونه پاته کي ي‪.‬‬
‫؛ ډيموکراساي د دري ګوناو زاواوو پار بيلتاون او‬ ‫‪٧٠‬‬
‫جلوالاااي بانااادي بااااور لاااري‪ ،‬چاااي دا بيلتاااون د حکومااا‪ ،‬د پريکاااړو د‬
‫ځن يدو اوپيولتيا ېمل ګرځي‪ .‬هار کلاه چاي حکوما‪ ،‬د ياوه کاار پاه اړه‬
‫مشااوري پياال کړي‪،‬نااو پريکااړه يااي زيااات وخاا‪ ،‬وروسااته ېسااته راځااي‪.‬‬
‫پداسااي حااال کااي چااي پااه ديکتاااتوري او نااورو نچااامونو کااي بيااا وا‪،‬‬
‫يوالی لري اوهره پريکړه ډير ر کي ي‪.‬‬
‫(بريس) چي د نړۍ د ډيموکراسيو په اړه څيړنه کړيده‪ ،‬د ډيموکراسايو‬
‫نيمګړتياوي په ېنادي ډول پاه ګوتاه کاوي‪ )٧ :‬د پيساو وا‪ ،‬د مقنناي او‬
‫اجرايااي زااوي د کااارونو د مخنيااو ېماال ګرځااي‪ )٠ ،‬سياساا‪ ،‬د ګټااي د‬
‫ېسته راوړلو لپااره پاه ياوي الاي بانادي بادلي ي‪ )٢ ،‬د هېاواد د ټولاو د‬
‫کتورينوڅخه يونان ګټه نه اخيستل کي ي‪.‬‬
‫د ډيموکراسی نيمګړتياوو ته په کتو سره سړی داسي فکار کاوي‪ ،‬چاي‬
‫ډيموکراسي ې تر اوسه د پياوړتيا پولي ته نده رسيدلي‪.‬‬

‫د ډيموکراسځ مخېنه د بشر په تاريخ کي ډيري او دي ريښي لري‪ ،‬خو‬

‫پااه اوساانځ مانااا سااره د نولساامي او ناالمي پيړيااو ېسااته راوړنااه ده‪ ،‬پااه‬
‫همدي پيړيو کي د حکوم‪ ،‬په بڼه په اروپا‪ ،‬امريکا‪،‬اسيا او افريقا کاي‬
‫رامنځته سول‪.‬‬

‫‪285‬‬
‫که څه هم ولسواکي د سياساي فلسافي ډياره لرغاوني اصانلح ده‪ ،‬خاو‬
‫تراوسه يې خپل تازه والی د ېسه ندی ورکړی او حتا په ځېنو سيمو کي‬
‫تازه سياسي ډګر ته ورنناوتلي ده‪ .‬د ډيموکراساځ بهيار پاه اوسانځ ناړۍ‬
‫کي ډير ګرم دی او په هغو حکومتونو کي چي ددي ډول اصاولو ملتاړي‬
‫وي‪ ،‬ډياار ارزښاا‪ ،‬لااري‪ ،‬لااه هماادي کبلااه د ډيموکراسااځ اصاانلح پااه‬
‫سياسي فلسفه کي ډير ارزښ‪ ،‬لري‪.‬‬
‫څيړونکو او پوهانو د ډيموکراسځ تاريخ د لرغوني سومر پاه تااريخي‬
‫مخېناااه کاااي د زي دياااز کاااال څخاااه مخکاااي لټاااوي‪ ،‬دوی داساااي اساااناد‬
‫پيداکړيدي‪ ،‬چې د ډيموکراسځ ځېني نښي په لرغونو ټولنو کاي هام تار‬
‫سااترګو کي ا ي‪( .‬ياکوبساان) پااه خپاال کتاااب (د فلساافي څخ اه مخکنااځ‬
‫عصر) کي ليکاي ((د ساومر پاه لرغاوني ډيموکراساځ کاي لاوړ سياساي‬
‫زدرت د ښار د عماومي ټاولني پاه ېغ کاي و‪ ،‬چاي د ټولناو ازادو باالغو‬
‫وګړو څخه جوړه وه‪ .‬په ټوليز ډول د ښاار ټاول کاروناه د اداري ماامورينو‬
‫لخوا اداره کيدل‪ ،‬همدارنګه د ښاار ټاول مهام کاروناه هام د خلکاو لخاوا‬
‫سرته رسيدل‪.‬‬
‫يااو باال څيړونکاای د سپنساار پااه نامااه ليکااي ((د سااومر د ښااار عمااومي‬
‫غون ه چي تاريخي ارزښ‪ ،‬لري‪ ،‬د مشورو او مصالا‪ ،‬پار بنساال وېړه‬
‫وه‪ ...‬دي ښاري ټولني سياسي زادرت ماادودوی او داساي اصال ناتون‬
‫درلودی‪ ،‬ترڅو چي د ښاري ټولني لخوا کوم کار نه وي تاياد ساوی باياد‬
‫اجاارا نسااي‪ .‬سااومريانو دا کااار د فااردي واکمنااځ پاار وړاناادي د ښاااري‬
‫خپلواکځ ساتنه غوښتل‪.‬‬
‫د پورتاه څرګنادونو څخاه معلااومي ي‪ ،‬چاې ډيموکراساي خپال تاااريخ د‬
‫ډياارو لرغونااو زمااانو څخااه راپيلااوي‪ ،‬د سااومريانو څخااه وروسااته پااه‬

‫‪286‬‬
‫لرغااوني يونااان کااي هاام د ډيموکراسااځ لپاااره کااار سااويدی‪ ،‬پااه لرغااوني‬
‫يونان کي د زي دياز کاال څخاه مخکاي د افلطاون او ارسانو پاه انادونو‬
‫کي تر سترګو کي ي‪.‬‬
‫خااو هغااه ډيموکراسااي چااي مااو يااي پيونااو د نولساامي او ناالمي پيااړۍ‬
‫ېسته راوړناه ده‪ ،‬پاه اروپاا کاي د رنساانس څخاه وروساته ډيموکراساي‬
‫منچم نکل غوره کړ‪.‬‬
‫پااه لرغااوني يونااان کااي غيااري مسااتقيمه ډيموکراسااي پلااي کياادل‪ ،‬پااه‬
‫غيري مستقيمي ډيموکراسځ کي د مهمو سياسي موضوعاتو پاه اړه د‬
‫خلکو ښکاره نچرونه کتل کي ي‪ ،‬خلک په يوه ځای کي راټولي ي او بيا‬
‫د مهمو سياسي موضوعاتو په اړه نچر ورکوي‪ .‬په همغاو وختوناو کاي د‬
‫ښارونو نفاوغ کام و او کيادای ساول‪ ،‬چاې وګاړې پاه ياوه ځاای کاي ساره‬
‫راټول سي‪ .‬خو کله چي نفاوغ پار زياتيادو ساو بياا ناو د ياوه ښاار ياا ياوه‬
‫هېااواد د ټولااو خلکااو راټولااول نانااوني خبااره وه‪ ،‬لااه هماادي کبلااه غيااري‬
‫مسااتقيمه ډيموکراسااي پلااي کياادل‪ .‬نااو پااه اوساانيو وختونااو کااي غيااري‬
‫مسااتقيمه ډيموکراسااي پلااي کي ا ي او د نااړۍ زياااتره دولتونااه يااي پلااي‬
‫کوي‪.‬‬

‫په پارلماني ډيموکراسځ کي اپوزيسيون ډير اغيزناکاه رول لاري او د‬

‫واکمن ګوند د استبداد او خپلسري حکوما‪ ،‬مخاه نيساي‪ .‬اپوزيسايون‬
‫هڅه کوي چي د واکمن ګوند واکونه په خپال چوکااټ کاي وسااتي او د‬
‫سرغړوني په صاورت کاي ياي د خلکاو پاه مان بربنا کاړي‪ ،‬همدارنګاه‬
‫اپوزيساايون پااه حکوماا‪ ،‬کااي دننااه نيمګړتياااوو تااه ګوتااه نيسااي او پااه‬
‫حکوم‪ ،‬کي اصلحوالی منځته راوړي‪ .‬په پارلماني ډيموکراسځ کاي‬

‫‪287‬‬
‫مقننه زوه او اجرايه زوه د يوه ګوند تار اغياز ېنادي وي ياانې هغاه ګوناد‬
‫چي پاه پارلمااني ټااکنو کاي اکثريا‪ ،‬وګټاي ناو کابيناه هام د هغاه ګوناد‬
‫څخه ټاکل کي ي‪ ،‬خو کله چي د حکوم‪ ،‬داساي زاوانين مقنناي زاوي تاه‬
‫وړاناادي کااړي چااي هغااه د اولااس پااه زيااان او د واکمنااو پااه ګټااه وي‪ ،‬نااو‬
‫اپوزيسيون پدي وخ‪ ،‬کي د دي ډول زوانينو مخه نيسي او پر وړاندي‬
‫يي غبرګون ښک‪ .‬ساربيره پاردي کاه چياري اپوزيسايون پاه کابيناه کاي د‬
‫واکمن ګوند د وزيرانو کمزوري اونيمګړتياوي په ګوته کړي نو واکمان‬
‫ګوند نسي کوېی‪ ،‬چي خپلسری حکوم‪ ،‬وکړي‪ .‬د اپوزيسيون مشر هام‬
‫د واکمن لومړي وزير په نان او اپوزيسيون هم د واکمان حکوما‪ ،‬ځاای‬
‫ناستی دي او د حکوم‪ ،‬په نان دی‪.‬‬
‫په انګلستان کي د اپوزيسيون مشر د واکمني کاابيني د ياوه وزيار پاه‬
‫نان ارزښا‪ ،‬لاري او د ملاي خزاناي څخاه اپوزيسايون تاه حقاو او ونا ه‬
‫ورکااول کي ا ي‪ .‬پااه عمااومي ډول لااومړی وزياار پااه مهمااو کااارونو کااي د‬
‫اپوزيسيون د مشر سره مشوره کوي‪ .‬په لن ډول ويالی ساو‪ ،‬چاي ساالم‬
‫اپوزيسااايون د ډيموکراساااځ روح دی‪ ،‬او دا ډول اپوزيسااايون کاااوېی‬
‫سي‪ ،‬چي په ډيموکراسځ کي کاروکړي‪.‬‬
‫په رياستي ډيموکراسځ لکه امريکا کي هم اپوزيسيون کاوېی ساي‪،‬‬
‫چاااي د ولسمشااار د خپلسااارو پروازوناااو او کاااارونو مخاااه ونيساااي او د‬
‫ولسمشاار د اسااتبداد اوخپلساارۍ پاار وړاناادي مبااارزه وکااړي‪ .‬پاار هماادي‬
‫بنسال ويلی سو‪ ،‬چي که رياساتي ياا پارلمااني ډيموکراساي وي‪ ،‬بيلاه‬
‫اپوزيساايون څخااه ونااد نسااي کااوېی او هغااه وخاا‪ ،‬د حکوماا‪ ،‬مشاار د‬
‫ډيموکراټ مشر په توګاه کيادای ساي‪ ،‬چاي اپوزيسايون ياې د تاوري پاه‬
‫نان پر سر باندي راځوړند وي‪.‬‬

‫‪288‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د راډيکال وياې د (ريا يکس(‪ ))2‬څخاه اخيساتل ساويده‪ ،‬چاي ماناا ياې‬
‫ريښه او بنسال ده‪ ،‬نو راډيکاليزم د هغه سياسي مکتب نوم دی‪ ،‬چي په‬
‫سياسي او ټولنيزو چارو کي بنساټيز او ريښاوي بادلون غاواړي‪ .‬دا ډول‬
‫عقايااد پااه هغااو حاااېتو کااي ډياار جاادي وي‪ ،‬چااي ټولنااه دا ډول باادلون تااه‬
‫بنسټيزه اړتيا ولري‪ .‬د دي عقايد د پلويانو په اند د ټولني په هر اړخيزو‬
‫چارو کي بايد سمدستي او پريکړناده بادلون رامنځتاه کاړل ساي؛ ځکاه‬
‫چي په ټولنه کي اصلحاتو ته اړتيا لري او د وخ‪ ،‬په پام کي نيولو ساره‬
‫بايد دري غوره کړي‪.‬‬
‫پااه پراخااه مانااا سااره راډيکاااليزم د هغااو خلکااو تګاالره ده‪ ،‬چااي پااه هاار‬
‫اړخيزو چارو کي غو او بنساټيز بادلون غاواړي‪ .‬دا اصانلح د لاومړې‬
‫ځل لپاره په (‪٧٦‬ز) پيړۍ کي د انګريزي ليبراېناو لخاوا و کاارول ساول‪،‬‬
‫ددوی موخه داوه‪ ،‬چي کليسا باياد بنساټيز او ريښاتنی وا‪ ،‬ولاري او د‬
‫انرافو جرګي دي له منځاه وېړي ساي‪ .‬پاه ياو نامير اړخوناو کاي دوی د‬
‫سلنن‪ ،‬له منځه وړل هام غوښاتل‪ .‬د (‪٧٦‬ز) پياړۍ پاه پاای کاي جمهاوري‬

‫(‪)1‬‬
‫‪- Radicalism‬‬
‫(‪)2‬‬
‫‪-Radix‬‬

‫‪289‬‬
‫راډيکاليزم د انګريزانو په منځني پوړ (پاړکي) کي ځای پيادا کاړ او دا‬
‫اصنل د پرمختللې سياسي ليبراليزم په اړه وکارول سول‪ ،‬چي هغاه تاه‬
‫يې کيڼ اړخي ډله هم ويل‪.‬‬
‫د بور وازۍ راډيکااليزم اصانلح هام روا پياداکړ او د‬ ‫ددي ترڅن‬
‫داسي سياسي جوړښ‪ ،‬پاه اړه ياې اندوناه وړانادي کاړل‪ ،‬چاي خپال ټاول‬
‫ډموکراټيکې هڅي د سرمايه دارۍ دوران په چوکاټ کي سرته ورسوي‬
‫او دبور وازۍ پوړ دګټو ساتندويه وي‪.‬‬
‫د راډيکال (راډيکاليس‪ )،‬اصنلح د هغه چا لپاره کارول کي ي‪ ،‬چاي‬
‫د روانااو ټااولنيزو او سياسااي چااارو څخااه ساارټکې وي او پاادي برخااوکې‬
‫سمدستي او بنسټيز بدلون غواړي‪ .‬د راډيکال پاه اناد رواناو حااېتو تاه‬
‫بايد بدلون ورکړل سي او دا ټولنيزي چااري باياد تار دي هام ښاه ساي‪ .‬پاه‬
‫يوي ټولنه کي هغه چاته راډيکال ويل کي ي‪ ،‬چي دټاولنيزو‪ ،‬ازتصاادي‬
‫او سياسي حاېتو بنساټيزه اصالح غاواړي‪ .‬راډيکااېن پاه ټاوليز ډول د‬
‫بيوزله او ناتوانه پوړ په ملتړ د ناتمنو خلکاو او چاارواکو پار وړانادي‬
‫مبارزه کوي‪ .‬د نوې راډيکاليزم اصنلح لومړی په (‪٧٥‬ز) پياړۍ کاي پاه‬
‫فرانسه کي او وروسته په بريټانيا کي دود ساول او وروساته پاه امريکاا‬
‫کي (توماغ پاين) ددي اندونو څخه ملتړ وکړ‪.‬‬
‫په انګلستان کي ليبرال افراطيان چي د (جمز فاکس) تر مشاری ېنادي‬
‫يې هڅي کولي د راډيکال په نوم ياد سول‪ ،‬خو په امريکا کي نان ورځ دا‬
‫اصنلح د سوساليستانو او کمونيستانو لپااره کاارول کيا ي‪ .‬پداساي‬
‫حااااال کااااي چااااي پااااه اروپااااا کااااي دا اصاااانلح د اصاااالح غوښااااتونکو‬
‫(رفورميسټانو) لپاره کارول کيده او اصلح غوښتونکې په ټاوليز ډول‬
‫اعتاادال غوښااتونکې ليبراېنااو وه‪ ،‬چااي پااه منځنااي پااوړ پااوري يااې اړه‬

‫‪291‬‬
‫درلوده لکه د فرانسي راډيکال سوسياليس‪ ،‬ګوند او ياا د انګلساتان د‬
‫ليبرال ګوند‪.‬‬
‫دا اصاانلح ناان ورځ نااه يااوازي د سياساا‪ ،‬پااه ډګاار کااي کااارول کي ا ي‪،‬‬
‫د‬ ‫بلکې په زياتو سيمو کاي د افرطياانو لپااره هام کااري ي‪ .‬ددي ترڅنا‬
‫ډموکراټيااک راډيکاااليزم اصاانلح بيااا د افراطااي ډموکراساای لپاااره‬
‫ناوم دی‪ ،‬چاي پاه (‪٧٤‬ز) پياړۍ کاي پاه‬ ‫کارول کي ي‪ ،‬دا دهغاه غورځنا‬
‫انګلسااتان کااي رامنځتااه سااو او پااه پااای کااي د لولرانااو پااه ګونااد باناادي‬
‫وپيوندل سو‪.‬‬

‫‪291‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د رياااليزم د اصاانلح ريښااه د (رياال(‪ ))2‬څخااه اخيسااتل سااويده‪ ،‬چااي د‬

‫وازعي‪ ،‬او رښتيا مانا لري‪ .‬دا اصنلح په زيااتو برخاو کاي د ايا ياليزم‬
‫پر وړاندي کارول کي ي(‪ .)3‬رياليزم تل د وګړو ترمن ټاولنيزي اړېکاي او‬
‫سياسي تلنلري د وازعي‪ ،‬پر بنسال لولي‪ ،‬نه داساي چاي باياد ((داساي‬
‫وای))‪ .‬يانې په رياليزم کي هرهغه څه چي رښتيا وي او عملي بڼاه ولاري‬
‫منالعااه کيا ي‪ .‬د رياليسااتانو پااه بنااد سياسااي اړيکااي بايااد د رښااتيا پاار‬
‫بنسال ترسره سي‪ .‬دوی د خيال او خيالي سياسي وند ساره پاه ټکار کاي‬
‫دي‪ ،‬لااه هماادي کبلااه د اي ياليسااتانو خيالونااه او اي يالونااه د وازعياا‪،‬‬
‫څخه ليري ګڼي(‪.)4‬‬
‫پااه هناار‪ ،‬ادب او فلساافي کااي هاام کااارول‬ ‫رياااليزم د سياساا‪ ،‬ترڅن ا‬
‫کيا ا ي‪ ،‬چاااي پاااه ټولاااو برخاااو کاااي د رښاااتيا او وازعيااا‪ ،‬پلاااوي کاااوي‪.‬‬
‫سياستوال زيااتره وخا‪ ،‬هغاو خلکاو تاه رياليساتان وايې‪،‬چاي سياسا‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Realism.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Real.‬‬
‫وا ه ها‪٧٢٥٧،‬ش‪٠٥٦ ،‬‬ ‫‪ -3‬عبدالرسول بيات و جمچ نويسنده ګان‪ ،‬فرهن‬
‫‪٠٩٦‬‬ ‫علوم سياسی‪٧٢٥٩ ،‬ش‪،‬‬ ‫‪ -4‬علي ازابخشي و مينو افشاري راد‪ ،‬فرهن‬

‫‪292‬‬
‫يااوازي د وا‪ ،‬د ېسااته راوړلااو او ساااتلو پااه موخااه کاااروي‪ .‬پاار هماادي‬
‫بنسال رياليزم د ګټو په موخه کارول کي ي اوريښتنی کاار او عمال هغاه‬
‫دی‪ ،‬چي د ګټو دېسته راوړلو په موخه تر سره سي‪ ،‬چاي دا ډول تلانلره‬
‫پخپله د طبيعي زانون څخه سرچينه اخلي‪.‬‬
‫په معمولي ډول سياسي رياليساتان د خياالي سياساتوالو پار وړانادي‬
‫درياا لاااري او خياااالي سياساااتوال اخاال او الهاااي زاااوانين تااار وا‪ ،‬او‬
‫سياس‪ ،‬لوړ ګڼي(‪.)1‬‬
‫د رياليستانو په بند دول‪ ،‬د نړيوالو اړيکاو تار ټولاو مهام لوبغااړی دی‬
‫او نور حقوزي نخصيتونه پاه نړيوالاو اړيکاو کاي د دولتوناو تارمن پاه‬
‫چوکاټ کاي لاوبي ي‪ .‬ياو نامېر رياليساتان د بهرناي او کاورنې سياسا‪،‬‬
‫تاارمن پاار تااوپېر باناادي باااوري دي‪ ،‬ددوی پااه بنااد د بهرنااې او کااورني‬
‫سياساا‪ ،‬تاارمن تااوپير پاادي کااي دی‪ ،‬چااي بهرنااځ سياساا‪ ،‬د غيااري‬
‫ازتداري مرکز په حال‪ ،‬کي فعالي‪ ،‬کوي‪ ،‬پداسي حال کي چاي کاورنځ‬
‫سياس‪ ،‬بيا د ځانګړې کورني ازتدار پر بنسال د نچم پاه فضاا کاي عمال‬
‫کااوي‪ .‬همدارنګااه رياليسااتان د ټيکاااو پاار ټينګښاا‪ ،‬باناادي باااوري دي‪،‬‬
‫دوی وايااې کااه چيااري دولاا‪ ،‬د ټيکاااو او امنياا‪ ،‬پاار ټينګښاا‪ ،‬باناادي‬
‫برېسځ نسي نو هيت کار هم نساي کاوېی‪ .‬د همادي ناراينو پاه رڼاا کاي‬
‫نچاااامي ځاااوا‪ ،‬د ډيپلوماساااځ‪ ،‬بهرناااي سياسااا‪ ،‬او ملاااي امنيااا‪ ،‬پاااه‬
‫ټينګښ‪ ،‬کي اړين ګڼل کي ي‪ .‬همدارنګه د نچاامي ځاوا‪ ،‬او ازتصاادي‬
‫ځوا‪ ،‬په پرتلنې سره ازتصادي ځوا‪ ،‬د ملي امني‪ ،‬په ټينګښ‪ ،‬کي تار‬
‫نچامي ځوا‪ ،‬کم رول لري‪ .‬ددي بند پلويان داساي دليال وړانادي کاوي‪،‬‬
‫چي د تاريخ په او دو کي وګړې ځان غوښتونکي او ځانپاله پيدا ساوي‬

‫‪٠٦٧‬‬ ‫وا ه ها‪٧٢٥٧،‬ش‪،‬‬ ‫‪ -1‬عبدالرسول بيات و جمچ نويسنده ګان‪ ،‬فرهن‬

‫‪293‬‬
‫دي‪ ،‬نااو لااه هماادي کبلااه ددوی د ځانپااالني د مهااار کولولپاااره نچااامي‬
‫ځوا‪ ،‬اړين ګڼل کي ي‪.‬‬
‫د نړيوالې سولي او ټيکاو په اړه رياليستان داسي نچر لري‪ ،‬که چياري‬
‫نړيوالااو سااازمانونو او نړيوالااو حقوزااو ونسااوه کااوېی‪ ،‬چااي سااوله او‬
‫ټيکارو رامنځته کړې‪ ،‬نو دولتونه بايد خپال زدرتوناه راکام کاړي او پاه‬
‫نړيواله کوه بايد د دوی پاه زادرتونو کاي تاوازن راساي‪ ،‬چاي پار همادي‬
‫بنسااال سااوله او ټيکاااو رامنځتااه کياادای سااي‪ .‬د دوی پااه بنااد ددي ډول‬
‫نراينو د برابرولو لپاره هغه دولتوناه چاي خپلمنځای اتاااد لاري‪ ،‬ډيار‬
‫اغيزمن رول لري‪.‬‬
‫همدارنګه رياليستان تاريخ ته په ډيره ماافچه کارانه توګاه ګاوې او د‬
‫اوسااني سياساا‪ ،‬پاار ساااتني باناادي ټينګااار کااوي‪ .‬پاار دي سااربېره دوی‬
‫نړياااوال سياسااا‪ ،‬د ماااذاکري‪ ،‬ساااولې او خبااارو اتااارو صاااانه ګڼاااې او‬
‫ډيپلوماسي ددي د ابات لپاره غوره ېر ګڼل کي ي‪.‬‬

‫د رياليزم بنسټيز اصاول د دولا‪ ،‬مشارۍ‪،‬بقا او ځانياارۍ (ځاانواکځ)‬

‫باندي ويشلی سو‪:‬‬

‫د رياليزم پر بنسال د دول‪ ،‬مفهوم د زور د کارونې سره مل دی‪ ،‬چاي دا‬
‫اصل د ماکس وبر د نامتو تعريس څخاه پاه ښاه توګاه څرګنادي ي‪ .‬پار دي‬
‫بنسال دولا‪ ،‬پاه خپال زلمارو کاي د مشاروت وا‪ ،‬د کاارونې اناصاار تاه‬
‫ويل کي ي‪ .‬پدي حال‪ ،‬کي دول‪ ،‬د پياوړې ځوا‪ ،‬پاه لرلاو ساره پاه خپال‬
‫زلمرو کي زوانين پلي کوي‪ ،‬چي دا وا‪ ،‬دول‪ ،‬ته په ناليکلي بڼاه وګاړو‬
‫ورکړی دی يانې دا ډول تړون د وګاړو او دولا‪ ،‬تارمن پاه غياري ليکلاي‬

‫‪294‬‬
‫بڼې سره سوی دی‪ ،‬ترڅو دول‪ ،‬د زوانينو د پلي کولو او خپلو موخاو تاه‬
‫د رسيدلو لپاره پياوړی ځوا‪ ،‬ولري‪ .‬ددي يادونه بايد وکړو‪ ،‬چي پادي‬
‫ځای کي خپلواکې د امني‪ ،‬او ټيکاو په ټينګښ‪ ،‬سره حقيق‪ ،‬موندېی‬
‫سي‪ .‬يانې کله چي امني‪ ،‬او ټيکاو پياوړی سو‪ ،‬ناو مادنې ټولناه منځتاه‬
‫راځي خو د امني‪ ،‬په نه نتون کي هنر‪ ،‬کلتور او ټولنه خپله مانا د ېساه‬
‫ورکوي‪ .‬لاه همادي کبلاه د ريااليزم لاومړی ګاام د دولا‪ ،‬د کاورني زادرت‬
‫ترتيب او تنچيم دی‪.‬‬
‫دول‪ ،‬پاه کورنياو چاارو کاي د مرکازي ازتادار لرونکای دی او د بهرناې‬
‫سياس‪ ،‬په برخه کي بيا مرکزي ازتدار نتون نلري‪ .‬يانې په نړيواله کوه‬
‫داسي مرکزي ازتادار ناتون نلاري‪ ،‬چاي نړياوال سياسا‪ ،‬اداره کاړې‪ .‬لاه‬
‫همدي کبله پاه نړيوالاه صاانه کاي ددولتوناو تارمن د زادرتونو سايالې‬
‫نتون لري‪ ،‬چي کله ناکله د همدي زدرتونو په ټکر سره جګړې رامنځته‬
‫سره مخ کي ي‪.‬‬ ‫کي ي او نړيوال ټيکاو د ګوا‬

‫د ملي موخو د ېسته راوړلو لپاره پايښ‪( ،‬بقاا) اړيناه ګڼال کيا ي‪ .‬کلاه‬
‫ناکله دا ډول پايښ‪ ،‬د ملي زدرت د ېسته راوړلو لپاره وي او کله بياا د‬
‫خپلااې خپلااواکځ د ساااتنې لپاااره‪ .‬د هنااري کيسااينجر پااه بنااد د دولاا‪،‬‬
‫لااومړنې مساا ليتونه او مااوخي د دولاا‪ ،‬بقااا او پايښاا‪ ،‬ګڼاال کياا ي او‬
‫هيڅکله دول‪ ،‬نسي کوېی چي هغه په خنر کي واچاوي او ياا د هغاه پار‬
‫سر باندي معامله وکړي‪.‬‬

‫ددي اصل پر بنسال هيت دول‪ ،‬نسي کوېی‪ ،‬چي د بل دولا‪ ،‬پاه زور او‬
‫مال بانادي خپال پايښا‪ ،‬او بقاا وسااتي‪ .‬پاه نړيوالاه کواه د ياو ځاانګړې‬

‫‪295‬‬
‫نچام او مرکزي‪ ،‬په نه نتون سره دولتونه پاه نامعلوماه حالا‪ ،‬کاي وناد‬
‫کاوي‪ .‬خاو دولتوناه پاه خپلاو منځوناو کاي د ښاو اړيکاو او مانچم وناد د‬
‫کولو لپاره بايد خپلمنځې زدرتوناه ساره مسااوې کاړي‪ .‬همدارنګاه هغاه‬
‫لوی دولتونه چي په نړيواله کوه د زياتې ګټې ېسته راوړنکاې دي هغاه‬
‫په نړيوالو مسايلو کي زياته مرسته او همکارې نه کوي‪.‬‬
‫د رياليسااتانو پااه بنااد د ځانواکااه او ځانياااره دولتونااو تاارمن د زاادرت‬
‫مساااوي والاای رامنځتااه کي ا ي‪ ،‬کااه څااه هاام د زاادرتونو مساااوي والاای د‬
‫بااباته حال‪ ،‬ښکارندوی ندی خو کوېی سي‪ ،‬چاي جګاړې او ياا ساولي‬
‫پر مهال اغيزناکاه تماام ساي‪ .‬همدارنګاه رياليساتان پادي بناد دي‪ ،‬چاي‬
‫دولتونه کوېی سي‪ ،‬چي په ځاانګړو حااېتو کاي د همکااريو او مرساتو‬
‫زمينه برابره کړي‪ ،‬چي پدي برخاه کاي د ليبراېناو ساره پاه ياوه نچار دي‪،‬‬
‫خو په همدي وخ‪ ،‬کي بياا واياې چاي دا باه ډياره ساتونزمنه وي‪ ،‬چاي پاه‬
‫ځانواکه او ځانياره نچام کي د همکاريو لړۍ دوام وکړي‪.‬‬

‫رياليزم په ‪ ٧٦٥٥‬لسيزه کي د ختي او لويدي ترمن د سړې جګاړې پار‬

‫مهال يوه نوې دور ته ور ننوتځ او نوی وند ياې پيال کاړ‪ .‬نياو ريااليزم د‬
‫پخوانې رياليزم په نان دول‪ ،‬د نړيوال سياس‪ ،‬اصلي لوبغاړۍ ګڼاې‪ .‬د‬
‫نيو رياليزم مخکښانو کُنا‪ ،‬او التاز هڅاه وکاړه چاي نياو ريااليزم د ياوي‬
‫رسمي نچريي پر بنسال وپېوني‪.‬‬
‫نيو رياليزم ساربېره پار دي‪ ،‬چاي دملاي زادرت د مرکازي ازتادار پاه اړه‬
‫د نړياوال سياساا‪ ،‬تاليال هام کاوي او وايااې‬ ‫خباري کاوي‪ ،‬ددي ترڅنا‬
‫چي د نړيوال نچام جوړښ‪ ،‬د لوبې ډولونه او زواعد ټاکې‪.‬‬

‫‪296‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ريټارني د لرغوني يوناني بي ددو کلمو يانې (زاضي) او (واکمناي)‬

‫څخه جوړه سويده‪ ،‬چي مانا يې د زاضي واکمناي ده‪ .‬دا اصانلح د هغاه‬
‫سياسي ر يم لپاره کارول کي ي‪ ،‬چي زاضي پکښې واکمن وي او ياا تار‬
‫ډيره بريده وا‪ ،‬د زاضي په ېغ کي وي‪.‬‬
‫دا اصنلح د لومړې ځل لپاره په لرغاوني اسارايل کاي د (زاضايانو پاه‬
‫کتاب) کي و کارول سول او د زاضيانو حکوم‪ ،‬ته يې ريټارني وويال‪.‬‬
‫د دي ډول سياسي ر يم معاصري بيلګي پاه ساوماليا او ياو نامير ناورو‬
‫ټولنو کي تر سترګو کي ي‪ ،‬چي د سوماليا په سياسي ر يام کاي تار ډياره‬
‫بريااده زاضااي واکماان دی‪ .‬همدارنګااه کلااه ناکلااه دا اصاانلح اساالمي‬
‫سياسي ر يم تاه هام کاارول کيا ي‪ ،‬ځکاه چاي پاه اسالمي حکوما‪ ،‬کاي‬
‫نريع‪ ،‬واکمن وي او د بشپړ عدال‪ ،‬پر بنسال وا‪ ،‬پلی کي ي له همدي‬
‫کبله ماکمه او زاضي پکښې زيات وا‪ ،‬لري(‪.)2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Ritarchy.‬‬
‫‪2‬‬
‫(انګريزي ټولنيز پوهنغون ) ‪- English Social Wikipedea‬‬

‫‪297‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د زرغااون دولاا‪ ،‬فرضاايه د لااومړې ځاال دپاااره پااه (‪٠٥٥٧‬ز) کااال کااي د‬
‫استراليا د ملبورن پوهنتون د سياسي علومو د پوهنځی استادي اغلي‬
‫(رابين ايکرسلي(‪ ))2‬په خپال غياري افساانوي کتااب (زرغاون دولا‪))3(،‬‬
‫کي وړاندي کړه‪ ،‬چي ددي کتاب بنسټيزه موضاوت پار ډيموکراساځ او‬
‫واکمنځ باندي بياکتنه ده‪.‬‬
‫اغلاااي ايکرسااالي د زرغاااون دولااا‪( ،‬زرغاااون ډيموکراټياااک) دولااا‪ ،‬د‬
‫جوړيدو لپاره يوه (چاپيريالي انتقاادي سياساي) فرضايه وړانادي کاړه‪.‬‬
‫ايکرسلي زرغون دولا‪ ،‬هغاه سياساي رر يام (ډيموکراټياک حکوما‪)،‬‬
‫ته وايې‪ ،‬چي د زوانينو جوړښا‪ ،‬او ډيموکراټيکاه لاړۍ ياې د چاپيرياال‬
‫پوهني د ارونو پر بنسال وېړ وي‪ ،‬چي ديته چاپيريالي ډيموکراسي هام‬

‫‪1‬‬
‫‪- Green State.‬‬
‫‪ Robyn Eckersley -2‬د سياس‪ ،‬پوهني دوکتورا لري او اوغ د اساتراليا د ملباورن‬
‫پوهنتون د سياس‪ ،‬پوهني او ټولنپوهني د برخي مشاره ده‪ .‬دا پخاوا ياوه عاادي مادافچ‬
‫وکښاايله او پااه موناااش پوهنتااون کااي تاار ‪ ٠٥٥٧‬کااال پااوري مدريسااه وه‪ .‬دي د لويااديځي‬
‫استراليا او کمبريج په پوهنتونو کي زده کاړي کړيادي او د تازمانياا پاه پوهنتاون کاي‬
‫يااې دوکتاااورا اخيسااتي ده‪ .‬ايکرسااالي د سياسااي انااادونو پااه برخاااه کااي د چااااپيرالي‬
‫سياس‪ ،‬په رنته کي کار کوي‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Green State.‬‬
‫‪298‬‬
‫وايااې‪ .‬د زرغااون دولاا‪ ،‬انااد د ليباارال ډيموکراټيااک‪ ،‬خياار ښاايګڼي او‬
‫نيوليبرال دول‪ ،‬په نسب‪ ،‬تکاملي اند دی‪.‬‬
‫ايکرسلي ددي فرضي لپاره سياسي اندونه وړاندي کړيدي‪ ،‬خو ابوت‬
‫يې تر زياته بريده د چکپيريالي سياس‪ ،‬پر ارونو باندي وېړ دی(‪.)1‬‬

‫‪1‬‬
‫(انګليسي ټولنيز پوهنغون ) ‪- English Social wikipedea.‬‬

‫‪299‬‬
 ‫‪1‬‬

‫سانټراليزم د لغ‪ ،‬له اړخه د مرکزيا‪ ،‬پاه ماناا دی او پاه اصانلحي بڼاه‬
‫هغي تلانلرې تاه ويال کيا ي‪ ،‬چاي د حکوما‪ ،‬او دولا‪ ،‬ټاولي چااري پاه‬
‫مرکز پوري تړي او نه غواړي‪ ،‬چي حکوم‪ ،‬غياري مرکازي ياانې اياالتي‬
‫بڼه ولري‪ .‬دا اصنلح د پرونشيليزم پر وړاندي دري لري‪ ،‬پروينشاليزم‬
‫هغي تلنلرې تاه ويال کيا ي‪ ،‬چاي وا‪ ،‬د بېلبېلاو درجاو او ډلبنادۍ لاه‬
‫مخي د وېيتونو په وا‪ ،‬کي ورکوي‪.‬‬
‫پاه معاصاار تاااريخ کاي د سااانټراليزم غااوره بېلګاه د بلمااان هټلااري ر ياام‬
‫دی‪ ،‬چااي ايااالتي واکونااه پکااې ډياار کاام وه‪ .‬پاار بلمااان سااربېره د ايټاليااا‬
‫فانيستي ر يام هام پادي بناد و‪ ،‬چاي پروينشاليزم ناور زوړ ساوی دی او‬
‫بايد د سانټراليزم ملتړ وکړو‪.‬‬
‫همدارنګه سانټراليزم د ډسانټراليزم او ډپارټمانټاليزم پر وړاندي هام‬
‫دري لري‪ ،‬په ډساانټراليزم کاي پار دي بانادي ټينګاار کيا ي‪ ،‬چاي وا‪،‬‬
‫بايااد د مرکااز څخااه ايااالتونو او وېيتونااو تااه ورکااړل سااي او ايااالتي او‬
‫وېيتي سياسي ر يم بايد واکمان ساي‪ .‬همدارنګاه ډيپارټمانتااليزم بياا‬

‫‪1‬‬
‫‪-Centralism.‬‬
‫‪311‬‬
‫هغااه سياسااي ر ياام تااه وياال کيا ي‪ ،‬چااي هاار ايالاا‪ ،‬او ډيپارټمنااال تااه پااه‬
‫کورنيو چارو کي څه ناڅه خپلواکي ورکوي‪.‬‬
‫سانټراليزم پر حکوم‪ ،‬سربېره د ګونادونو د جوړښا‪ ،‬لپااره هام کاارول‬
‫کياا ا ي‪ ،‬چااااي دا ډول جوړښاااا‪ ،‬پااااه کااااارګري ګوناااادونو کااااي ډياااار تاااار‬
‫سترګوکي ي‪ ،‬چاي د ګوناد د مشار او سايمه ييازو جوړښاتونو تارمن پار‬
‫اړيکو او واکونو باندي با کوي‪ .‬هغه ګوندوناه چاي دارنګاه جوړښا‪،‬‬
‫لري‪ ،‬په هغو کاي ټاول سايمه ياز اورګانوناه مرکاز تاه راپاور ورکاوي او د‬
‫مرکز تابچ وي‪ .‬د ګوناد ټاولي سايمه ييازي څاانګي د مرکازي کميټاي امار‬
‫مني‪ .‬د مارکسيستانو په بند د پرولتارياا ديکتااتوري هام د ساانټراليزم‬
‫پر بنسال ټينګښ‪ ،‬مونادلی دی‪ .‬د ډيموکراټياک ساانټراليزم پار بنساال‬
‫هر ګوند بايد خپل عقايدو ته مرکزي‪ ،‬ورکاړي او سياسا‪ ،‬او مشارتوب‬
‫بايد د مرکز له لوري پلی سي(‪.)1‬‬

‫سياسي برش او مکتب های سياسي‪.‬‬ ‫‪ -1‬فرهن‬

‫‪311‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ستراتوکراسااي د يوناااني بااي د (سااتراتوغ(‪ ))2‬يااانې فااوځ او کراتااوغ‬

‫يانې حکوم‪ ،‬څخاه جاو ړه اصانلح ده‪ ،‬چاي هغاه سياساي ر يام تاه ويال‬
‫کي ي‪ ،‬چي د فوځي مشرانو او نچامي واکمنانو لخوا اداره کي ي‪.‬‬
‫د ستراتوکراسځ اصنلح د نچامي ديکتااتورۍ ساره تاوپير لاري‪ ،‬پاه‬
‫نچامي ديکتاتورۍ کي واکمني او حکوما‪ ،‬ياوازي تار نچاامي زوانيناو‬
‫ېندي اداره کي ي‪ ،‬خو په ستراتوکراسځ کي بيا دول‪ ،‬او فوځ دواړه په‬
‫کلتوري لااظ يو ګڼال کيا ي او ټاولې دولتاي چاوکځ د فاوځي مشارانو‬
‫لخوا نيول سوي وي‪ .‬همدارنګه پدي سياسي ر يم کي د فوځي سياساي‬
‫وا‪ ،‬ټينګښ‪ ،‬هم په زوانينو کي منل سوی وي او هم د ټاولني لخاوا ياې‬
‫ملتړ کيا ي‪ .‬دا اړيناه ناده‪ ،‬چاي ستراتوکراساي دي ارومارو اساتبدادي‬
‫حکوم‪ ،‬وي‪ ،‬بلکي نوني ده‪ ،‬چاي پار ډيموکراټيکاو ارزښاتونو بانادي‬
‫وېړ حکوم‪ ،‬وي او ياهم د ټولنيزو ستونزو د هاوارۍ پاه موخاه او هام د‬
‫خپلو موخو دېسته راوړلو لپاره د زور او وا‪ ،‬څخه ګټه واخلي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Stratocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Stratos.‬‬
‫‪312‬‬
‫له تاريخي اړخه د ستراتوکراسځ اصنلح په لرغوني يونان کي د روم‬
‫جمهوري‪ ،‬ته کارول کياده او وروساته د معاصارو امپراتورياو لپااره هام‬
‫کارول کيده‪ ،‬چاي د فاوځي او ملکاي دفتروناو تارمن ياې کاوم تاوپير او‬
‫واټن نتون نه درلودی‪ .‬پدي ډول امپراتوريو کي د حکوم‪ ،‬د چاارواکو‬
‫او تجرباه اړيناه ګڼال کياده او هغاه چاا باه وا‪ ،‬پاه‬ ‫لپاره فوځي پرمخت‬
‫ېغ کي اخيستی چي تار ناورو باه ياې غاوره فاوځي تجرباه او پرمختا‬
‫درلودی‪.‬‬
‫د ستراتوکراساااځ معاصاااره بيلګاااه د ميانماااار د ساااولي او پرمختا ا‬
‫نااورايې دولاا‪ ،‬دی‪ ،‬چااي د نااورو فااوځي ديکتاااتوريو سااره بشااپړ تااوپير‬
‫لري او تر زياته بريده پکښاي مادني زاوانين او مقنناه زاوه ځاواکمن دي‪.‬‬
‫خو د ‪ ٠٥٧٥‬کال څخه وروسته نچامي واکمنانو وا‪ ،‬په ېغ کي اخيستی‬
‫دی او په مقننه زوه کي يې ‪ ٠٠۱‬چوکځ د ځان کړي دي‪ ،‬تار څاو پاه بشاپړ‬
‫ډول دولتي چوکځ د نچامي پرسونل په ېغ کي ورکړي(‪.)1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- English Wikipedia and Britanica Encyclopedia.‬‬
‫‪313‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د (سټويک(‪ ))2‬لغوي مانا صبرناکه او زغم لرونکاې ده او ساټويکيزم د‬

‫صابر او زغام فلسافي تاه ويال کيا ي‪ .‬ځيناي وخا‪ ،‬دي فلسافي تاه د روا‬
‫(روازيانو) نوم هم کارول کي ي؛ دا ځکه يې روازيان بولي‪ ،‬چاي روا د‬
‫چترۍ (سايوان) په مانا دی او کلاه چاي باه دوی غونا ي جاوړولي ناو تار‬
‫رنګااه چتاارۍ ېناادي بااه کښېناسااتل او د (زنااو) تاار مشاارۍ ېناادي بااه يااې‬
‫غون ي جوړولې‪.‬‬
‫دا فلسفه د رومي کلتور د غوړيدو(‪ )3‬په وخ‪ ،‬کي د (زنو) لخاوا پاه بتان‬
‫کااي رامنځتااه ساااول‪ .‬دا سياسااي مکتااب د بتااان د څلااور لويااو سياساااي‬
‫مکتبونو د ډلي څخه و‪ ،‬چي پر زنو سربيره زيااتو ناورو فيلساوفانو کاار‬
‫پکښي کړی دی او پدي اړوند يې اندونه وړاندي کړيدي‪.‬‬
‫دا فلسااافه پاااه نړيوالاااه کواااه د زياااات ارزښااا‪ ،‬درلاااودونکي ده‪ ،‬د دي‬
‫اندونو پر بنسال انسان باياد د ياوي نړياوالي ټاولني غاړی وه اوساي او د‬
‫نړيااوالي ټااولني ټااول زااوانين او ارونااه پااه خپاال ونااد کااي پلااي کااړي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Stoicism‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Stoic‬‬
‫‪ -3‬د رومي کلتور د غوړيدو دوره د زي ديز کال څخه ‪ ٢٢٥‬کاله مخکې پيلي ي‪ ،‬بيا د‬
‫مقدوني سکندر تر مړيني پوري‪ ،‬يانې د زي ديز کال څخه ‪ ٢٥‬کاله مخکې پوري‪.‬‬

‫‪314‬‬
‫همدارنګااه دوی پاار نړيااوالي ټااولني باناادي طبيعااي حقااو او زااوانين‬
‫واکمن بولي او داسي دليل وړاندي کوي‪ ،‬چي د انسان د ټولنيز وناد د‬
‫نچم لپاره طبيعي زوانين نتون لري‪ ،‬دا طبيعاي زاوانين ټاول انساانان د‬
‫يااوي لااوی نړيااوالي ټااولني پااه چوکاااټ کااي اداره کااوي‪ .‬پاار دي سااربيره‬
‫انسانان بايد په ګ ه سره د نړيوالي ټولني په چارو کي برخه واخلي او د‬
‫انسانانو فکري ځواکونه بايد سره همغاړې سي ترڅو د چارو په تار ساره‬
‫کولو کي اغيزناکه تمام ساي‪ .‬دا فلسافه پار دي ساربيره ځيناي اروناه هام‬
‫لري‪ ،‬چي په ېندي ډول به ورباندي لن ي خبري وکړو‪:‬‬
‫‪–٧‬‬
‫تاار دي ار ېناادي سټويکښاايزم داسااي باااور لااري‪ ،‬چااي د وګااړو ګټااي پااه‬
‫نړيوالي ټولني کي نتون لري نه په ملي دول‪ ،‬کي‪ ،‬وګاړې باياد پاه ګا ه‬
‫د ونااد پااه ټولااو چااارو کااي ېسااونه سااره ورکااړي ترڅااو روانااې چاااري د‬
‫طبيعي حقوزو په چوکاټ کي سرته ورسوي او د وګړو پار وناد بانادي‬
‫بايد يوازي نړيواله ټولنه بر ېسي وه اوسي‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫خلااک پااه طبيعااي ډول د يااوي نړيااوالي ټااولني غوښااتونکي دي‪ ،‬دا د‬
‫کي وند ساره وکاړي او‬ ‫وګړو طبيعي غوښتنه ده‪ ،‬چي يو د بل په څن‬
‫ټول وګړي د کوچنيو دولتونو پر ځای د يوي عمومي ټولني غړيتوب تار‬
‫ېساه کااړي‪ .‬کلااه چااي وګااړي د يااوي عمااومي ټااولني غااړي سااي نااو د هغااي‬
‫ټااولني ټااول امرونااه او ارونااه منااي او د هغااه مناال پاار ځااان باناادي اړياان‬
‫ګرځوي‪.‬‬

‫‪315‬‬
 ‫‪٢‬‬
‫د وګړو ترمن هيت ذاتي توپير نسته‪ ،‬د ټولو حقو سره مساوي دي او‬
‫يو پر بل لوړوالی نلري‪ .‬ماال‪ ،‬مقاام‪ ،‬تاوکم او کلتاور د دي ېملوناه نساي‬
‫کياادای‪ ،‬چااي يااو انسااان پاار باال انسااان باناادي لااوړوالی او غااوره تااوب‬
‫پيداکړي‪ ،‬بلکي د وګړو طبيعي ارزښ‪ ،‬ته بايد درناوی وسي‪.‬‬
‫‪٧‬‬
‫د وګاااړو د ټولاااو ټولناااو (دولتوناااو) زاااوانين باياااد د نړياااوالي ټاااولني د‬
‫عمومي زاانون او طبيعاي زاانون ساره ورتاه والای ولاري‪ .‬همدارنګاه هاره‬
‫ټولنه بايد په خپلو چارو کي نړيوال ارونه (اصاول) پلاي کاړي او د خپال‬
‫جوړ کړي‪.‬‬ ‫وند ټول زوانين د طبيعي زانون په رڼا‬
‫‪٠‬‬
‫لکه پورته چي ماو يادوناه وکاړه روازياان څاانګيزي (فرعاي) ټاولني ناه‬
‫مني او يوازي د يوي نړيوالي ټولني د جوړيدو غوښتنه کوي‪.‬‬
‫‪٩‬‬
‫د انسان ارزښا‪ ،‬او درنااوی باياد څاو‪ ،‬د ماال‪ ،‬مقاام‪ ،‬تاوکم‪ ،‬نساب او‬
‫کلتور پربنسال ونکړي‪ ،‬بلکاي د انساان هغاه ارزښا‪ ،‬باياد ومنال ساي‪،‬‬
‫کاااوم چاااي طبيعااا‪ ،‬ورکاااړی وي‪ .‬انساااان ياااو ډيااار ارزښاااتناکه طبيعاااي‬
‫پيدايښ‪ ،‬دی‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫انسانان ټول د يوه توکم لرونکې دي‪ ،‬چي هغه پخپله د انسااني‪ ،‬تاوکم‬
‫دی‪ .‬په انسانانو کي توکميز توپيروناه نساته او دکاو چنياو ډلاو تاوکم د‬
‫ارزښ‪ ،‬وړ ندی‪.‬‬

‫‪316‬‬
 ‫‪٥‬‬
‫د نااړۍ هاار وګااړی‬ ‫تقااوا پااه کااوم پااوړ (طبقااي) پااوري اړه نلااري‪ ،‬باال‬
‫کااوېی سااي‪ ،‬چااي تقااوا لرونکاای او پرهيزګاااره وه اوسااي او د انسااان تاار‬
‫ټولو ښه تقوا ټولنيزي ښيګڼي دي‪ .‬ياانې هغاه انساان تقاوا لرونکای دی‪،‬‬
‫چي په ټولنه کي د خېر او ښيګڼي لپاره کار کوي‪.‬‬
‫‪٦‬‬
‫د لومړی دوري روازيان د اهلل تعالي د نتون څخه منکر وه او پدي اناد‬
‫وه‪ ،‬چي (العياذ بااهلل) اهلل تعالي نتون نلري‪.‬‬
‫‪٧٥‬‬
‫ماټرياليزم مادي‪ ،‬پالني او مادي فلسفي عقيده لرولو تاه ويال کيا ي‪،‬‬
‫وه‪.‬‬ ‫چي روازيان هم ددي ډول عقايدو لرون‬
‫‪٧٧‬‬
‫پوزي ټيوزم بيا هغه باورونو او عقايدو ته و يل کيا ي‪ ،‬چاي ياوازي پار‬
‫هغو نيانو باندي بااور درلاودل چاي پاه ېغ بانادي لماس او پاه ساترګو‬
‫وه‪.‬‬ ‫باندي وليدل سي‪ ،‬چي روازيان هم ددي ډول عقايدو لرون‬
‫‪٧٠‬‬
‫روازيان خپلو پيروانو ته د نااهيلی د لاه منځاه وړلاو سپارښاتنه کاوي‪،‬‬
‫يانې وګړي بايد ناهيلې نساي‪ .‬دوی واياې انساان باياد تال هڅاه وکاړي‪،‬‬
‫چي د خپل وند چاري په ښه ډول پر مخ بوزي او د سختيو پار وړانادي‪،‬‬
‫صبر‪ ،‬زغم او حوصله ولري‪.‬‬
‫‪٧٢‬‬
‫لکه پورته چي مو اناره وکړه روازيان طبيعي حقوزو ته عقيده لاري او‬
‫هغه د انسان پر وند باندي برېسي بولي‪.‬‬

‫‪317‬‬
‫دوی په ټوليز ډول په ټولنيز وند کي پوهه او علم غواړي او انسانانو‬
‫تااه دا وړانااديز کااوي‪ ،‬چااي خپلااي ټااولي چاااري بايااد د پااوهي او علاام پاار‬
‫بنسااال تاار سااره کااړي‪ .‬پااه مننقااي دېيلااو کااي دوی ځااواکمن اسااتدېل د‬
‫پوهي پار بنساال باولې‪ .‬همدارنګاه روازياان د ماديا‪ ،‬فلسافي تاه عقياده‬
‫لري او وايې‪ ،‬چي د نړۍ په طبيعاي زاانون کاي د انساانانو د کنټارول او‬
‫نچم لپاره ارونه (اصول) سته‪ .‬همدارنګه دا د وګړو طبيعي غوښاتنه ده‪،‬‬
‫چي د طبيع‪ ،‬د زانون تر سيوري ېندي وند وکړي‪.‬‬
‫دوی پار دي بااور دي‪ ،‬چاي پااه نړيوالاو چاارو کااي وګاړي باياد اخاال ‪،‬‬
‫دنده او عدال‪ ،‬وپيونې او هغه په خپل وند کي پلاي کاړي‪ .‬خلاک باياد‬
‫په اخلزي تلنلره کي د زړه ساواندی څخاه کاار وانخلاې او هرڅاه باياد‬
‫دخپلي دندي مناب د زانون په چوکاټ کي تر سره کړي‪.‬‬
‫روازيااااانو د اپيکوريااااانيزم د مکتااااب پاااار وړاناااادي درياا ا درلااااودی‪.‬‬
‫اپيکوريااااان پاااادي انااااد وه‪ ،‬چااااي د انسااااان خونااااالي او سااااوکالي پااااه‬
‫يوازيتوب کي ده او د نړيوالو چارو څخاه باياد ځانوناه و غاوري‪ .‬ياانې‬
‫اپيکوريانو د نړيوالي ټولني پر وړاندي دري درلودی‪.‬‬

‫‪318‬‬
 ‫‪1‬‬

‫سکالسااټيکيزم او سکالسااټيک (د مدرسااي خلااک) د هغااي ډلااي او‬

‫مسلک نوم دی‪ ،‬چي په منځنيو پيړيو کاي د عېساوي ماذهبي عقايادو‬
‫تاار اغيااز ېناادي راغلااي وه‪ ،‬د دوی اندونااه د دولاا‪ ،‬او انسااان پااه اړه د‬
‫کليسا د اندونو په کړۍ کي راګير وه‪ .‬يانې هغاه څاه چاي کليساا پاه ياوه‬
‫ټولنيز جوړښ‪ ،‬کي ارزښتمند بلل نو همغه د دوی د افکارو تګلره هام‬
‫وه‪ .‬د سکالسټيک ډيريو فيلساوفانو ياوازي مساياي ماذهب ساپړلی و‬
‫او پر ېندي درو ډلګيو باندي ويشل سويدي‪:‬‬
‫‪ :‬دا ډلګای پار دي بانادي بااوري‬ ‫‪2‬‬

‫ده‪ ،‬چااي کُاال ريښااتنی دی او جااز يااا غااړی غيااري ريښااتنی دی (د ارساانو‬
‫هغي فلسافي تاه ورتاه والای لاري چاي کُال ياې پار جاز بانادي لاوړ ګڼای)؛‬
‫نوځکه دول‪ ،‬ريښتنی او ارزښ‪ ،‬لري او خلک يوازي ددولا‪ ،‬د چاارو د‬
‫ترسره کولو لپاره دي او کوم ارزښ‪ ،‬نلري‪.‬‬
‫د دي ډلګی د ېرښونکو څخه يو هم (انسالم) دی‪ ،‬چاي پاه (‪٧٠‬ز) پياړۍ‬
‫کي يې وند کاوه او بل (اسکوټس اريګنا) دی‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Scholastic‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Realists‬‬

‫‪319‬‬
‫‪ :‬دي خلکااو بيااا د پااورتنځ ډلګاای پاار‬ ‫‪1‬‬

‫وړاندي (خلف) اند درلودی‪ ،‬يانې وګړي ريښتني دي او دول‪ ،‬ياوازي‬

‫تش په نامه ساره دی‪ ،‬ددي ډلګای ېرښاونکي عباارت دي لاه‪( :‬روسالن)‬
‫په (‪٧٢‬ز) پياړۍ کاي‪( ،‬ګياوم دوکاام) هام پاه (‪٧٢‬ز) پياړۍ کاي او (دناس‬
‫اسکوتس) په (‪٧٧‬ز) پيړۍ کي‪.‬‬
‫‪ :‬د دي ډلااې انااد د پورتنيااو‬ ‫‪2‬‬

‫دواړو ډلاو پااه مان کااي وازاچ دی‪ ،‬يااانې ټولناه (دولاا‪ )،‬او وګااړي دواړه‬
‫ارزښ‪ ،‬لري او پدي اند وه‪ ،‬چي وګړي وازيع‪ ،‬لري او ټولنه د انسان پاه‬
‫افکارو او ذهن کي يوه فرضايه ده‪ .‬د وګاړو پاه پيوندناه او ددوی تارمن‬
‫پااه اړيکااو کااي بايااد وګااړي او ټولنااه دواړه وپيوناادل سااي‪ .‬ددي ډلاااي‬
‫عباارت دي لاه‪( :‬ابالردو) پاه (‪٧٧‬ز) پياړۍ کاي او (تومااغ‬ ‫ېرښون‬
‫داکوين) په (‪٧٧‬ز) پيړۍ کي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Nominalists‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Conceptualists‬‬
‫‪311‬‬
 ‫‪1‬‬

‫په فرانساه کاي د کاارګرو ټولناو تاه سان يکاليزم ويال کيادی‪ ،‬چاي پاه‬
‫انګليسي کي ورته (ټري يونيون(‪ ))2‬وايې‪ .‬سان يکاليزم د ياوه سياساي‬
‫مکتب او د ياوه سياساي انقالب ناوم دی‪ .‬سان يکاليزم د سارمايه دارې‬
‫اناد پاار وړاناادي اناد دی‪ ،‬چااي د کااارګرانو د ډلاو پاار خپلواکښاايو باناادي‬
‫ټينګااار کااوي او د مسااتقيمي صاانعتي تلاانلري څخااه د کااا پيټاااليزم د‬
‫ړنګولااااو پااااه موخااااه ملتااااړ کااااوي‪ ،‬پااااردي بنسااااال سن يکاليسااااتان د‬
‫سوسياليساااتانو ساااره تاااوپير لاااري او سااان يکاليزم د سوساااياليزم او‬
‫انارنيزم په من کي جوړه راولاي‪ .‬موخاه ياې داده‪ ،‬چاي سن يکالساتان‬
‫لکه انارنيستان دول‪ ،‬په فناري (ذاتاي) ډول ردوي او دوی ددولا‪ ،‬تار‬
‫کنټاارول هغااه حکوماا‪ ،‬تااه غااوره والاای ورکااوي‪ ،‬کااوم چااي د کااارګرانو د‬
‫ټولنااو پربنسااال منځتااه راغلاای وي‪ .‬د سن يکاليسااتانو اداري جوړښاا‪،‬‬
‫خيالي او اي الي بڼه لري‪.‬‬
‫د ساان يکاليزم انااد پااه لااومړي ځاال د فرانسااي د کااارګرانو د ټولنااو د‬
‫مشرانو لخوا د نولسمي پيړۍ په پای کي رامنځته سو‪ ،‬د سن يکاليزم‬

‫(‪)1‬‬
‫‪- Syndicalism‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Trade Union‬‬
‫‪311‬‬
‫ساده مانا د(کارګرانو د ټولناو څخاه ملتاړ) کاول ده‪ .‬د سان يکاليزم خاو‬
‫ځښاا‪ ،‬د (‪٧٦٥٥‬ز) او (‪٧٦٧٧‬ز) کلونااو پااه ماان کااي پااه فرانسااي کااي وده‬
‫وکړه او پر ځينو نور هېوادونو لکه ايټالياا‪ ،‬اساپانيه او ېتيناي امريکاا‬
‫باندي يې اغيز وښندی‪.‬‬
‫د افراطاي او راډيکاال سونايال اناد‬ ‫سن يکاليستان په لومړي سر‬
‫وه‪ ،‬چاي خپاال عقايااد ياې د مااارکس څخاه اخيسااتي وه‪ ،‬خااو‬ ‫ورکاون‬
‫ددوی پاااااه اروناااااو کاااااي د ماااااارکس پااااار عقايااااادو ساااااربيره دناااااورو‬
‫سوسياليساااااتانو اندوناااااه هااااام ناااااامل ساااااوي وه‪ ،‬چاااااي (پاااااروډن) د‬
‫انارنيستانو مشر په سن يکاليزم کي بيلګه کيدای سي‪.‬‬
‫سن يکاليسااتانو د مااارکس انقلبااي عقيااده منلااي وه‪ ،‬خااو سااربيره پاار‬
‫هغااه لکااه انارنيسااتان ددولاا‪ ،‬لااه منځااه تلاال او لوياادل پااه بشااپړ ډول‬
‫غااواړي‪ ،‬چااي د مااارکس د عقاياادو سااره مخااالس دي؛ ځکااه مااارکس د‬
‫کارګرو د انقلب وروسته د سرمايه داري نچام د له منځه وړلو په موخه‬
‫د کارګرو يو ديکتاتوري حکوم‪ ،‬غاواړي او وروساته لاه دي برياا څخاه‬
‫دا لن مهالځ حکوم‪ ،‬هم له منځه وړل غواړي‪ .‬خو سن يکاليساتان بياا‬
‫فااورا حکوماا‪ ،‬لااه منځااه وړل غااواړي‪ .‬ددوی پااه ارونااو کااي کااارګران د‬
‫ټولني بنسال او د ملتيرګڼل سوي دي‪.‬‬
‫سن يکاليستان دا وړانديز کوي‪ ،‬چي د هر مسلک کارګران باياد ساره‬
‫راټول سي او ځانته تولني جاوړي کاړي ترڅاو د خپلاو ټاولنيزو‪ ،‬سياساي‬
‫او ازتصادي چارو کنټرول په ېغ کي واخلي او همدارنګاه د بيلبيلاو‬
‫مسلکو استازي باياد ساره را غونا ساي او ياوه ټولناه جاوړه کاړي ترڅاو‬
‫دهېواد په بهرني سياسا‪ ،‬پاوري اړونادي چااري اداره او کنټارول کاړي‪.‬‬
‫پدي ډول به تولنه او هېواد دددول‪ ،‬و جوړښ‪ ،‬ته اړتيک پيدا نکړي‪.‬‬

‫‪312‬‬
 ‫په فرانسي کي سن يکاليزم پر دوو برخو باندي ويشل سوی دی‪:‬‬
‫الس‪ -‬انقلبي سن يکاليزم‬
‫ب‪ -‬اصلح غوښتونکي سن يکاليزم‬
‫او په انګلستان کي يوازي انقلبي سن يکاليز پيروان درلودل‪.‬‬
‫سااان يکاليزم پاااه فرانساااه‪ ،‬ايټالياااا‪ ،‬جرمناااي او اساااپانيه کاااي زياااات‬
‫وکړ‪ ،‬خو د لومړۍ نړيوالي جګړي وروسته يې نفاوذ او هڅاي‬ ‫پرمخت‬
‫ل سوي او ډيرۍ سن يکاليستان د کمونيستي ګوندونو سره و مښتل‪.‬‬
‫د سن يکاليساااتان لاااومړنی ېرښاااود او ليکاااوال (جاااار ساااورل) دی‪،‬‬
‫نوموړي يو کتاب وليکاک او پاه هغاه کاي ياې د سان يکاليزم د مسالک‬
‫بشااپړه سااپړنه کړيااده‪ .‬د نومااوړي يااوه جملااه داده (هاار وخاا‪ ،‬چااي وا‪،‬‬
‫پيداکړئ او وکوېی سک ! ددول‪ ،‬زانون مات کړئ او تر پښو يې ېندي‬
‫کړی)(‪.)1‬‬
‫سن يکاليسااتانو خپاال عقايااد تاار ټولااو ټااولنيزو اناادونو بنسااټيز ګڼاال‪،‬‬
‫ددوی دا ادعاګاااني د ساان يکاليزم د ارونااو سااره ورتااه والاای لااري‪ .‬خااو د‬
‫ساان يکاليزم د بشااپړيز پااړاو پااه اړه چااي پااه (‪٧٦٥٥‬ز) کااال کااي سااورل د‬
‫ساان يکاليزم پااه نااامتو اااار(د تاااوتريخوالي پاار وړاناادي غبرګااون) کااي‬
‫څيړلي وه‪ ،‬ورته والی نه لري‪ .‬سورل سن يکاليزم ته افسانوي اندوناه ور‬
‫ننويستل‪ ،‬ترڅو کارګران بيله کوم مننقي دليل څخه انقالب تاه راکاش‬
‫کړي‪.‬‬
‫سن يکاليستانو خپل کاروناه د فرضايو او اروناو پار بنساال پيال کاړه‪،‬‬
‫چاي زيااات سوسياليسااتي فکاري مکتبونااه پااه هغاه کااي ننوتاال‪ ،‬دوی د‬
‫سرمايه داري ټولنو بي عدالتځ او غيري اخلزي بنسټونه روښاانه کاړل‬

‫‪ -1‬مامد نادر ايوبي‪ ،‬سياسي نچريات‪ ، ٧٧٠٦ ،‬مخ ‪.٠٩٥-٠٠٦‬‬

‫‪313‬‬
‫او ددوی په اند دا ټولني د زبيښا‪ ،‬پر بنسال وېړي دي‪ .‬دوی د مارکس‬
‫خيالي پوړيزم سيستم ومنی او هغاه ياې پاه منلاو دېيلاو ساره اباوت کاړ‪.‬‬
‫دوی دا هاام ومناال چااي د نااتمنو او مزدورانااو تاارمن ګ ا ي ګټااي نااتون‬
‫نلري او نه به هم نتون ولري‪ .‬نو پردي بنسال يې دا سوسياليساتي پايلاه‬
‫په ېغ راوړل‪ ،‬چي (ځاني ملکښي‪ ،‬بايد لاه منځاه ياوړل ساي او پرځاای‬
‫يااااااې عمااااااومي ملکښااااااي‪ ،‬پياااااااوړی سااااااي)‪ .‬د سوسياليسااااااتانو او‬
‫سن يکاليستانو ترمن د توپير ټکی دادی‪ ،‬چي سوسياليستان دولتي‬
‫ملکښي‪ ،‬او په دول‪ ،‬پاوري اد اړونادو ساازمانونو ملکښاي‪ ،‬غاواړي‪،‬‬
‫خاااااو سن يکاليساااااتان بياااااا د کاااااارګرانو او د کاااااارګرانو د ټولناااااو او‬
‫فدراسااايونونو مليکااا‪ ،‬غاااواړي‪ ،‬چاااي پخپلاااه د کاااارګرانو پاااه واسااانه‬
‫رامنځته سوی وي‪.‬‬
‫د سن يکاليستانو په اند پر صنع‪ ،‬باندي ددول‪ ،‬کنټارول د کاارګرانو‬
‫پااه زيااان دی‪ ،‬دوی داهاام زياااتوي‪ ،‬چااي دولاا‪ ،‬يااوازي دنااتمنو د ګټااو د‬
‫ساااتلو پااه موخااه رامنځتااه سااوی دی او ددولاا‪ ،‬پاار وړاناادي اجرايااوي‬
‫کميټه د نتمنو پوړ دی؛ نوځکه نتمن دخپلو ګټاو د سااتلو پاه موخاه د‬
‫کارګرانو سره دښمني لاري‪ .‬ددوی پاه اناد دولا‪ ،‬د نوښاتونو او صانعتي‬
‫پراختيااااا پوهااااه نلااااري او دولاااا‪ ،‬کااااه هرڅااااومره خياااار غوښااااتونکی‬
‫(سن يکاليسااتان دولاا‪ ،‬خياار غوښااتونکی نااه ګڼااي) هاام وي څارنااه او‬
‫کنټاارول يااې ظالمانااه او بااي ګټااي دی‪ .‬ددوی پااه انااد يااوازي د کااارګرانو‬
‫او د کار په موندنه کي‬ ‫څارنه او کنټرول کوېی سي چي د کار خپلوا‬
‫اسانتياوي راولي‪.‬‬
‫سن يکاليستان داسي يو ټولنيز سازمان غواړي‪ ،‬چاي ددوی پورتنياو‬
‫غوښاتنو تاه مثبا‪ ،‬ځاواب ووايااې او دوی پاه دي ټاولنيز ساازمان کااي د‬

‫‪314‬‬
‫سيمي سن يکاليستان يو ځانګړی يوالی غواړي‪ .‬دا ځانګړی ياوالی باه‬
‫د کار د سيمي د مرکز په واسنه (چي دنده يې کاار موندناه او د کاارګرو‬
‫د عم ومي هڅو کنټرول دی) د ناورو ډلاو ساره اړيکاې نيساي‪ .‬دا پاه هغاه‬
‫د هماادي (کااار مرکااز) د‬ ‫وخا‪ ،‬کااي نااوني ده‪ ،‬چاي ټااول توليااد کااون‬
‫ېري يو دبل سره اړيکې ونيسي‪ .‬د کار د مرکاز دا مشارتوب باه وکاوېی‬
‫سااي‪ ،‬چااي د خپلااي ساايمي ازتصااادي ځااوا‪ ،‬او اړتياااوي پااوره کااړي او‬
‫توليدي هم غيتوب رامنځته کړي‪ .‬څرنګه چي د کار ټول مرکزونه د ياوه‬
‫صنعتي سيستم سره اړيکې لري نو کوېی سي‪ ،‬چي مواد او نيان وارد‬
‫او صاااادر کاااړي‪ .‬ناااو پااادي ډول ساااره د کاپيټاليساااتي صااانع‪ ،‬ځاااای ياااو‬
‫ازتصاادي فدربسايون(يوالی) نيسااي او پاه پاای کااي ددولا‪ ،‬ناتون تااه‬
‫اړتيااا نااه لياادل کي ا ي‪ .‬پااه هماادي ډول ددي خيااالي ټااولني دوه اړخونااه د‬
‫يادولو وړ دي يو داچي لګښ‪ ،‬کونکی باه پاه ټاوليز څاار او کنټارول کاي‬
‫هيت ون ه نلري او بال داچاي ياو سايمه يياز صانعتي سيساتم پاه نچار کاي‬
‫نيول سوی دی‪.1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪( and Britanica‬انګريزي ټولنيز پوهنغون )‪- English Social Wikipedea‬‬
‫(د انګلستان دايرة المعارف) ‪Encyclopedea‬‬

‫‪315‬‬
 ‫‪1‬‬

‫مونارني(سلننتي حکوم‪ )،‬هغه سياسي نچام ته ويل کي ي‪ ،‬چي ياو‬

‫نفر دخپل وند ترپايه پر يوه هېواد باندي خپل وا‪ ،‬وچلوي‪ .‬يانې پادي‬
‫حکوماااا‪ ،‬کااااي تاااال وا‪ ،‬ديااااوه نفاااار پااااه ېغ کااااي وي چااااي هغااااه تااااه‬
‫پاچا(ساالنان) وياال کيا ي‪ ،‬او دده د ماار څخااه وروسااته وا‪ ،‬پااه اراااي‬
‫ډول د ده ځاااي ناسااتي تااه انتقااالي ي‪ .‬مونارنااي حکوماا‪ ،‬افلطااون او‬
‫ارسنو هم د حکومتونو په ډلبندی کي د حکوم‪ ،‬غوره بڼه بللي دي‪.‬‬
‫پاچاهي د حکوما‪ ،‬ډياره لرغاوني بڼاه ده‪ ،‬کاه څاه هام د ډيموکراسای پاه‬
‫پيدايښ‪ ،‬سره په نړۍ کي زياتي پاچاهځ سره وپانل سوي خاو بياا هام‬
‫په ځينو هېوادونو لکه انګلستان‪ ،‬بلويک‪ ،‬نااروي‪ ،‬نيپاال‪ ،‬عربساتان‪،‬‬
‫جاپاان او ځينونااورو هېوادونااو کااي ېتراوسااه پااوري هاام سااته‪ .‬پاچاااهي‬
‫کاااوېی سا او چاااي پااار‪)٧‬ماااورواي‪ )٠ ،‬ټااااکنيزي‪ )٢ ،‬اساااتبدادي او ‪)٧‬‬
‫مادوده يا دا ساسي زانون پر بنسال وويشو‪.‬‬
‫‪ . ٧‬مورواي پاچاهي‪ :‬ماورواي پاچااهي د حکوما‪ ،‬طبيعاي بڼاه ده‪ .‬پادي‬
‫ډول پاچاهي کي پاچا د ځای ناستي د زانون پر بنسال وا‪ ،‬تاه رساي ي‪.‬‬
‫يااانې د پاچاااد ماار څخااه وروسااته پااه معمااولي ډول د هغااه مشاار زوی د‬

‫‪1‬‬
‫‪-Monarchy.‬‬
‫‪316‬‬
‫وا‪ ،‬پاار ګاادی باناادي کښااېني‪ .‬دده دکښېناسااتو ډول د هغااه حکوماا‪،‬‬
‫اساسي زانون يانچامنامه يا بل هره زاعده چي وي ټاکي‪.‬‬
‫‪ .٠‬ټاکنيزه پاچاهي‪ :‬ټاکنيزه پاچاهي په لرغونو وختوناو پاوري اړه لاري‪.‬‬
‫د لرغوني روم او لهساتان لاومړني امپراتاوران ټاکال کيادل‪ .‬پاه منځنياو‬
‫پيړيو کي هم ټاکنيزه پاچاهي روا وه‪ .‬لکه پاه افغانساتان کاي چاي پاه‬
‫‪٧٤٧٤‬ز کال کي ستر ملاي مشار غاازي احمدنااه باباا پاه کنادهار کاي د‬
‫نيرسرع بابا په زيارت کي د يونمير زومي مشرانو لکه نورمامدخان‬
‫عليزی (ميرافغان)‪ ،‬حاجي جمال خان او يونمير نورو مخاورو مشارانو‬
‫له لوري وټاکل سو‪.‬‬
‫‪ . ٢‬ا ستبدادي پاچااهي‪ :‬دا ډول سالنن‪ ،‬هغاه ناا ماادوده وا‪ ،‬تاه ويال‬
‫کي ي چي ټوله وا‪ ،‬د پاچا پاه ېغ کاي وي او پار ټولناه بانادي هار ډول‬
‫اواماار چلااوي‪ .‬دا ډول وا‪ ،‬هاايت زااانوني‪ ،‬اخلزااي او عُرفااي مااادودي‪،‬‬
‫نلري او د دي ډول مشر ته ديکتاتور ويل کي ي چي هاره خباره ياي زاانون‬
‫او هر عمل يي زانوني دي‪ .‬پاه منلقاه سالنن‪ ،‬کاي د مشار (زمامادار) د‬
‫وا‪ ،‬لماان طبيعااي حقااو او طبيعاا‪ ،‬هاام نسااي مااادودوېي او مشاار د‬
‫خلکو پر مالونو او د وند پار ټولاو برخاو بانادي واکمان وي اساتبدادي‬
‫پاچاهي د حکوم‪ ،‬هغه ډول دی چي پاچا د حکوما‪ ،‬ريښاتنی مشار دی‬
‫او هرڅاه د ده پااه اراده او غوښاتنه باناادي ترسااره کيا ي‪ .‬څوارلساام لااويي‬
‫داسي ادعا کول چي(دول‪ ،‬زه يام‪ ،‬او د دولا‪ ،‬زاوانين زماا پاه ساينه کاي‬
‫دي)‪ .‬د بشر په تاريخ کي د استبدادي پاچاهی زياتي بيلګي ساته‪ .‬لکاه‬
‫د عثماني امپراتوری مشران‪ ،‬د پروغ پاچاهان او داسي نور چاي د دي‬
‫څخه زيااتي د لاومړی نړياوالي جګاړي څخاه وروساته لاه منځاه وېړي‪ .‬د‬
‫ډيموکراساای پااه پيدايښاا‪ ،‬سااره زياااتي اسااتبدادي پاچاااهی لااه منځااه‬

‫‪317‬‬
‫وېړي او يوازي د ګوتو په نامار ياو څاو ې تراوساه پاتاه دي‪ .‬چاي د هغاه‬
‫څخه هم څو په ‪ ٠٥٧٧‬کال کي د منځني ختي استبدادي پاچاهی له منځه‬
‫وېړي او پاچاهان يي يا وو ل او يا يي د ماکمي په لوري کش کړل‪.‬‬
‫‪ . ٧‬مشاااروطه(مادوده) پاچااااهي‪ :‬ماااادوده پاچااااهي چاااي هغاااي تاااه‬
‫مشروطه سلننتي نچاام هام ويال کيا ي‪ ،‬د حکوما‪ ،‬هغاه ډول دی چاي د‬
‫اساسي زانون پر بنسال يي واکوناه ماادود ساوي وي‪ .‬همدارنګاه پادي‬
‫ډول سياسي نچام کي د پاچا وا‪ ،‬مادود وي‪ ،‬دا نچام اساساي زاانون‬
‫لاري او پاه اساساي زاانون کاي د پاچاا واکوناه معلاوم ساوي وي‪ .‬د پاچاا‬
‫کي پارلمان (مقننه زوه) هم کار کوي‪ ،‬د هېواد په چارو او‬ ‫سره په څن‬
‫پريکړو کي برخه اخلي اوزوانين جوړوي‪ ،‬چي د دي زوانيناو پلاي کاول‬
‫پاچا د اجرائيوي زوي مشر ته سپاري‪ .‬په اوسني وخ‪ ،‬کي په مشاروطه‬
‫ساالنن‪ ،‬کااي د ناااه واکونااه بيخااي مااادود سااوي دي‪ ،‬پاادي وروسااتيو‬
‫اساسي زوانينو کي ناه يوازي د ملي سمبول په بڼاه ناسا‪ ،‬وي او د هار‬
‫ډول مساااولي‪ ،‬څخاااه خونااادي دي‪ ،‬ياااوازي کابيناااه او د کاااابيني مشااار‬
‫پارلمااان تااه مسااولي‪ ،‬لااري‪ .‬ځينااي وختونااه دا ډول نچااام خلااک پااه زور‬
‫راولي يانې خلک په زور باندي خپل حقو د پاچا څخه ترېسه کاوي او‬
‫اساسي زانون جوړي‪ ،‬خو په ځينو نورو وختونو کاي بياا پاچاا پاه خپلاه‬
‫خوښه بانادي دا ډول نچاام منځتاه راوړي او اساساي زاانون جاوړوي‪ .‬پار‬
‫همدي بنسال مشاروطه نااهي د اساساي زاانون پار بنساال جاوړي ي او د‬
‫جمهوري نچام سره يي توپير پدي کي دی چي په جمهاوري نچاام کاي د‬
‫دول‪ ،‬رئايس د خلکاو لخاوا ټاکال کيا ي او پاه مشاروطه نااهي کاي پاه‬
‫ارااااي ډول دی‪ .‬نااان ورځ پاااه اروپاااا‪ ،‬اسااايا او افريقاااا کاااي زياااات نااامير‬
‫پاچاهان پدي ډول دي‪.‬‬

‫‪318‬‬
‫لکااه څرنګااه چااي ووياال سااول پااه مشااروطه ناااهی کااي د پاچااا وا‪ ،‬د‬
‫اساسااي زااانون پاار بنسااال باناادي مااادودی سااوی وي‪ ،‬او ټاکاال سااوي‬
‫وزيران د ده پر ځای باندي کار کوي‪ .‬مشروطه نااهياني پاه انګلساتان‪،‬‬
‫بلويااک‪ ،‬ناااروي او يااو ناامير نااورو هېوادونااو کااي نااتون لااري‪ .‬دا ډول‬
‫پاچاهياني هم د ډيموکراسی ارزښاتونه پاه خپال غيا کاي لاري او هام د‬
‫اراااي پاچاااهی ارزښااتونه ساااتي‪ .‬د بيلګااي پااه توګااه پااه انګلسااتان کااي‬
‫تراوسه هم پاچا د دول‪ ،‬يوه برخه ګڼل کي ي‪ .‬تر اوساه هام پاچاتاه پاه ښاه‬
‫اوپاکااه سااترګه ګااوري‪ .‬پااه انګلسااتان کااي ناااه حا لااري‪ ،‬چااي يوڅااو‪،‬‬
‫تشوي کړي‪ ،‬ياهم اخنار ورکاړي او يااهم بال ديتاه ورتاه څاه وکاړي خاو‬
‫ددي څخه زيات څه نسي کوېی‪ .‬پاچاهيت ډول ريښاتنی ازتادار ناه پلاي‬
‫کوي‪ .‬ريښتنی واکمني وزيران پلي کوي‪ ،‬چاي د مقنناي زاوي د اکثريا‪،‬‬
‫ګوند څخه ټاکل کي ي او مقننه زوه په هارو څلاورو کلوناو کاي پار خپلاو‬
‫وزيرانو باندي بيا کتنه کوي‪ .‬پر همدي بنسال مشروطه ناهي خلکاو تاه‬
‫دا چانس ورکوي چي د حکوم‪ ،‬پاه چاارو کاي ېساوهنه وکاړي او خپال‬
‫مشران وټاکي‪ .‬په مشروطه ناهی کي ريښتني واکمني د خلکو په ېغ‬
‫کي ده‪.‬‬

‫په لرغونو وختونو کي استبدادي پاچاهي په هرځای کي واکمناه وه‪،‬‬

‫نو له همدي کبله ځيني ښيګڼي هم لري‪:‬‬
‫‪ . ٧‬د لومړنيوانسااانانو د ونااد لپاااره مناساابه وه‪ :‬لااومړني انسااانان بااي‬
‫تمدنه او بي رحمه وه‪ .‬يوازي هغاه باي رحماه ساړي کاراروېی ساول‪ ،‬چاي‬
‫وا‪ ،‬به يي د زور‪ ،‬ديني ياپه اراي ډول ترېسه کړ‪ .‬ده به ټولناه پاه نچام او‬

‫‪319‬‬
‫ډسااپلين کااي کااړه او اړودوړ بااه يااي لااه منځااه يااوړ‪ .‬د مياال پااه خبااره(د‬
‫وحشيانو په من کي استبداد د حکوم‪ ،‬کولو مشروت بڼه ده)‪.‬‬
‫‪ . ٠‬د عمل چمتوالی او ځواکمنتيا‪ :‬پاچاد خپلو سياستونو د پلي کولاو‬
‫لپاااره رايااو او بناادونو تااه اړتيااا نل ارل‪ .‬د ډيموکراساای پااه خاالف چااي پااه‬
‫سسااتی سااره کااارکوي او زيااات وخاا‪ ،‬پاار خباارو اتاارو باناادي تيااروي‪،‬‬
‫ديکتاتور کوېی سول چي ډير ر د پيښاو او ناراينو پار وړانادي عمال‬
‫وکړي‪.‬‬
‫‪ .٢‬د حکوم‪ ،‬ټينګښ‪ :،‬استبدادي پاچاهي د مقنني زاوي پاه غوښاتنه‬
‫او اندونو پوري تړلي نده‪ .‬همدارنګه د مخالفو رايو په کااروني ساره هام‬
‫د واکه ناه لاري کيا ي پار همادي بنساال د حکوما‪ ،‬بااباتاه او ټينګاه بڼاه‬
‫لري‪.‬‬
‫وه‬ ‫‪ . ٧‬سياسااتونه يااي تلپاااتي دي‪ :‬کلااه چااي حکوماا‪ ،‬بااباتااه او ټين ا‬
‫اوسي کوېی ساي چاي پاه دنناه او بهار کاي تلپااتي سياساتونه وچلاوي‪.‬‬
‫هغه بدلونونه چي په حکوم‪ ،‬کي راځاي لکاه د ډيموکراسای ده کيادای‬
‫يې هم بدلون راسي‪.‬‬ ‫سي چي په سياستونو‬
‫‪ . ٠‬ښه ټولنيز چوپړونه‪ :‬لکه څرنګه چي پاچا يو بي طرفاه ناخص دی او‬
‫د ده واکمني د خلکو په رايو پوري اړه نلري‪ ،‬يانې د کوم ګوناد او لاوري‬
‫لخوانه ټاکل کي ي‪ .‬نوځکه بيله کوم څه څخه د خلکاو لپااره کاارکوي او‬
‫د عامه ښيګڼو اوخير لپاره چوپړکوي‪.‬‬
‫‪ . ٩‬د استعدادونو پيوندنه‪ :‬لکه څرنګه چي پاچاهي په ګوندي سياسا‪،‬‬
‫پوري تړلي نده‪ ،‬کوېی سي چي د خپل اولس څخه غوره اساتعدادونه د‬
‫حکوم‪ ،‬د چارو د پر مخ بيولاو لپااره وټااکي‪ .‬پداساي حاال کاي چاي پاه‬

‫‪321‬‬
‫ګوندي ډيموکراسي کاي ولسمشار ياا لاومړی وزيار نساي کاوېی چاي د‬
‫خپل ګوند څخه بغير بل څو‪ ،‬وټاکي‪.‬‬
‫‪ :‬د پاچاهی پلويان داسي ادعاا کاوي‬ ‫‪ . ٤‬هر اړخيزه ازتصادي پرمخت‬
‫چااي د پاچاااهی تاار ساايوري ېناادي زيااات هېوادونااه رغااول سااويدي او د‬
‫غوره ځوا‪ ،‬لرونکي دي؛ دا ځکاه چاي پاچاهاان د هنار او کساب پلوياان‬
‫وه‪ .‬کااه چيااري د نکسااپير او اليزاباا‪ ،‬وخاا‪ ،‬تااه وګااورو نااو د پاچاااهی د‬
‫پلوياانو دا بنااد تاار زياتاه بريااده رښااتيا کيا ي‪ .‬پااه هغااه وخا‪ ،‬کااي پاچاااد‬
‫ورکاوی‪ .‬پاچاا د‬ ‫ځااني مالکيا‪ ،‬ملتړکااوه او صانع‪ ،‬تاه ياي پرمختا‬
‫خپلو خلکو په من کي داسي وند کوی لکه پلر چي د خپلو اوېدونو‬
‫په من کي وند کوي‪ .‬له همدي کبله ناه هڅه کول چي خپال وګاړي ښاه‬
‫لرونکااي يااي کااړي‪.‬‬ ‫ونااد تااه وهڅااوي او د ښااه ازتصااادي پرمختاا‬
‫ارسنو‪ ،‬ديوي هيوم او توماغ هابز هغه فيلسوفان وه چي د استبدادي‬
‫پاچاهی ملتړ يي کاوه‪.‬‬

‫د استبدادي پاچاهی زياتي ښيګڼي د هغاي د نيمګړتيااوو او زياانونو‬

‫پر وړاندي باندي بي مانادي‪:‬‬
‫‪ . ٧‬د پاچاهی ظلمونه‪ :‬ډيار کام پاچاهاان خيار غوښاتونکي او کاارګر وه‪.‬‬
‫تاااريخ د زياااتو فاساادو‪ ،‬بااي واکااه او ظااالمو ناااهانو د ظلمونااو او تااورو‬
‫حاېتو څخه ډ‪ ،‬دی‪ .‬زياات پاچاهاان د چلباازو او فريبکاارو وزيراناو او‬
‫ملکه وو د ېسونو بلي وي‪ .‬پاچا د واښه په څيار وناد درلاودی او زياات‬
‫وخ‪ ،‬يي پرخلکو باندي په ظلم او استبداد سره حکوم‪ ،‬کاوه‪.‬‬
‫‪ . ٠‬پر ځان د حکوم‪ ،‬مخنيوی‪ :‬ښه حکوم‪ ،‬هغه ندی چاي ځاان ورڅخاه‬
‫وساتل سي‪ ،‬يانې د حکوم‪ ،‬په چوکاټ کي يوازي عام اولس راسي او‬

‫‪321‬‬
‫خپاال ځااان ورڅخااه وه ايسااتل سااي‪ .‬بلکااي هغااه حکوماا‪ ،‬غااوره دی چااي‬
‫واکمااان او عاااام اولاااس تااار يوناااان زوانيناااو او زاعااادو ېنااادي وي‪ .‬خاااو‬
‫پاچاهي چي هرڅومره ښه سي بياهم پر ځان بانادي حکوما‪ ،‬ناه مناي‪ .‬پار‬
‫خپاال ځااان باناادي د حکوماا‪ ،‬مناال خلااک راويښااوي او ډيمااوکراټيکي‬
‫ټولني ته ېر هواري ي‪ ،‬پداسي حال کي چي پاچاهي پرخپل ځان بانادي‬
‫حکوم‪ ،‬نه مني او خلک له سياسي اړخه بيده ساتي‪.‬‬
‫‪ .٢‬د ځااای ناسااتي ناااوړه ټاکنااه‪ :‬د اراااي ناااهي يااوه نيمګړتيااا داده چااي‬
‫نوني ده د يوه پياوړي‪ ،‬پوه‪ ،‬سياستوال‪ ،‬هوښيار او پا‪ ،‬پاچا ځای يو‬
‫ناوړه‪ ،‬ټنبل‪ ،‬ناپوه او بي کار نخص ونيسي‪ .‬څوارلسم لويي خپال ځاای‬
‫پنځلسم لويي او نپاړلسم لويي ته وسپاری چي نه يوازي ناکاره او ټنل‬
‫وه بلکي ډير ظاالم هام وه‪ .‬همدارنګاه ساترملي مشار احمدنااه باباخپال‬
‫ځای تيمورناه ته وسپاری چي نه يوازي ناکاره و‪ ،‬بلکاي عيااش او باي‬
‫پروا نخص و‪ .‬پر همدي بنسال داساي معلاومي ي چاي د حکوما‪ ،‬پادي‬
‫ډول کي د ځای ناستي تاکنه په بخ‪ ،‬او چانس پوري اړه لري‪.‬‬
‫‪ . ٧‬د کمزوري پاچا زيانونه‪ :‬کله چي پاچا کمزوری وي او د خپلاو پوهاو‬
‫او هوښيارو وزيرانو مشورو ته هام غو ناه نيساي ناو دولا‪ ،‬تاه باه زياات‬
‫زيانونه ورسوي‪.‬‬
‫‪ . ٠‬د پاچاااهي حکوماا‪ ،‬نااا امنااي‪ :‬پاچاااهيت وخاا‪ ،‬د امنياا‪ ،‬احساااغ نااه‬
‫کوي‪ .‬دی تل د دسيسو او توطيو په نن ولو باندي بوخ‪ ،‬وي‪ .‬له همادي‬
‫کبله سياسي اختلفونه په وهلو او ټکولو باندي کراري ي‪ ،‬چي دا وهال‬
‫او ټکول ې نور هم مخالفتونه زياتوي‪.‬‬

‫‪322‬‬
‫‪ . ٩‬د نااااهانو امپرياليساااتي غوښاااتني‪ :‬زياااات نااااهان د زياااات وا‪،‬‬
‫غوښتونکي دي‪ ،‬نو دوی هڅه کاوي چاي د خپال وا‪ ،‬لمناه پراخاه کاړي‬
‫او ډيري مځکي تر خپل وا‪ ،‬ېندي راولي‪.‬‬

‫د پاچا(سلنان) په اړه پخواني بندونه دا وه چي ناه د خداي( ) د لوري‬

‫استازي ټاکل سويدي او ده تاه د حکوما‪ ،‬کولاو حا پاه مساتقيم ډول د‬
‫اهلل تعاالي د لاوري ورکاول سااويدي‪ .‬دا ډول نچرياات لاومړۍ د ختاي پااه‬
‫روحاني حکومتونو کي راپيداسول‪ .‬د اصلحاتو ددوري څخاه مخکاي‬
‫داسي فکار کيادي چاي پاچاا پاه ټولاو دنيااوي کاارونو کاي داهلل تعاالي‬
‫اساااتازی دي‪ ،‬خاااو د اصااالحاتو پاااه دوره کاااي پاااه ځاااانګړي ډول پاااه‬
‫پروټسااټانال هېوادونااو کااي پاچااا پااه مااذهبي او دينااي چااارو کااي هاام‬
‫ېسوهني پيل کړي‪ .‬پدي وخ‪ ،‬کي دوکتورين په دي بند وه چاي د پاچاا‬
‫وا‪ ،‬يوازي په دنياوي کارونو کاي ماادود نادي‪ ،‬بلکاي پاچاباياد پاه‬
‫هره برخه کي وا‪ ،‬ولري ځکاه چاي پاچاا ياوازي اهلل تعاالي تاه مساولي‪،‬‬
‫لري د بيلګاي پاه توګاه پاه ‪ ٧٠‬پياړۍ کاي کلاه چاي پااپ خپال ځاان د ياوه‬
‫واکماان سياسااي او روحاااني ساالنن‪ ،‬پااه ساار کااي راوساا‪ ،‬نااو د پاااپ د‬
‫ساالنن‪ ،‬ملتااړو بااه د ده سياسااي او روحاااني حقااو د الهااي او اسااماني‬
‫حقوزو په نان ګڼل‪،‬نوځکه به يي خلک د هغه اطاعا‪ ،‬تاه رابلال‪ .‬پاه ‪٧٤‬م‬
‫پياااړۍ کاااي د دي ډول دوکتوريناااو ملتاااړ انګريااازي رياليسااا‪ ،‬ډلاااي د‬
‫پارلماني حکوم‪ ،‬پر وړانادي وکاړ‪ ،‬ځکاه پارلمااني حکوما‪ ،‬ويال چاي‬
‫سياسي وا‪ ،‬بايد د خلکو د ارادو سره سم استعمال کړل سي‪.‬‬
‫د پاچا دالهي حقوزو د نچرياتو سره ځيني مخاالفين هام پيداساول چاي‬
‫ځيناااي ياااي عباااارت دي لاااه‪ :‬نااااعر او ليکاااوال جاااان ميلاااټن جمهوريااا‪،‬‬

‫‪323‬‬
‫غوښااااتونکي مشاااار الجيرنااااون سااااي ني او سياسااااي کااااارپوه جيمااااز‬
‫هااارينګټون ‪ .‬خااو د دي مخااالفينو پاار وړاناادي بيااا د دي فرضااي ځينااي‬
‫ملتړي هام وېړ وه لکاه ‪:‬انګريازي فيلساوف تومااغ هاابس‪ ،‬د فرانساي‬
‫پخواني مل کلوډيوغ سلماسيوغ او انګريازي سياساي ليکاوال سار‬
‫راباارت فيلماار‪ .‬دي وروسااتيو پوهااانو د پاچااا د الهااي حقوزااو د فرضااي‬
‫ملتړ وکړ او د مشروعي‪ ،‬په اړوند يي يو لړ نچريات هم ورکاړه‪ .‬خاو دي‬
‫نچرياتو په ‪٧٩٥٦‬م کال کي هغه وخ‪ ،‬خپل ارزښ‪ ،‬د ېسه ورکړ کله چي‬
‫دريم ويليام او دوهم ماري د يوه تړون په تر کي د حقوزو زانون ومني‪.‬‬

‫‪324‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د سوسياليزم لغ‪ ،‬د فرانسوي بي د (سونيل(‪ ))2‬څخه اخيستل ساوی‬

‫دی‪ ،‬چااي د ((ټااولنيز)) مانااا ورکااوي‪ .‬پخااوا سوسااياليزم د ټااولني ټااول‬
‫حيااااتي نااايان پاااه خپااال کنټااارول کاااي راوساااتي وه‪ ،‬چاااي پاااه هغاااه کاااي‬
‫ازتصااادي وسااايل هاام موجااود وه‪ ،‬مګاار اوغ سوس اياليزم د يااوه داسااي‬
‫ناااااوم دی‪ ،‬چاااااي موخاااااه ياااااي د ياااااوه‬ ‫سياساااااي نچاااااام او غورځنااااا‬
‫ټوليز(کولکټيااااس) سااااازمان جااااوړول دي‪ ،‬دا سااااازمان بااااه د دولاااا‪ ،‬د‬
‫مالکي‪ ،‬پر بنسال د وګړو ګټي سااتي ياانې ټاول ازتصاادي وساايل باه د‬
‫دولاا‪ ،‬پااه کنټاارول کااي وي ترڅااو عامااه ګټااي پااه ښااه ډول وساااتي‪ .‬پااه‬
‫سوسياليزم کي د ټولني ګټي په نچر کاي نياول کيا ي‪ ،‬پاه ټولناه کاي د‬
‫وګړو ازتصادي مساوات غواړي ناو ځکاه ازتصاادي وساايل دولا‪ ،‬پاه‬
‫خپل ېغ کي اخيستي وي‪.‬‬
‫سوسياليزم د توليد پر بنسټيزو وسايلو او د هغاي پاه مبادلاه بانادي د‬
‫ټولااو د ملکياا‪ ،‬ح ا او د کااارګر پااوړ او د هغااوی د متااادينو د سياسااي‬
‫ځوا‪ ،‬عملي کيدل غواړي‪ ،‬په سوسياليزم کي د ويش عملاي کيادل تار‬

‫‪1‬‬
‫‪Socialism‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Social‬‬
‫‪325‬‬
‫دي نااعار ېناادي راځااي چااي‪ :‬لااه هرچااا څخااه د هغااه د تااوان پااه اناادازه او‬
‫هرچاته د هغه د کار په اندازه(‪.)1‬‬
‫فرانساااوي عاااالم (دورکااايم) د سوساااياليزم تعرياااس داساااي کاااړی دی‬
‫(سوسااياليزم هغااه فرضااي دي‪ ،‬چااي ټااولي ازتصااادي چاااري پااه بشااپړ يااا‬
‫نيمګړي ډول د واکمن پوړ تر کنټرول ېندي راولي‪ ).‬په سوسياليزم کاي‬
‫ملاي ګټااي تار فااردي ګټاو لااوړي دي‪ ،‬فاارد پاه ټولنااه کاي داخاال ګڼااي او د‬
‫ټولني په خير کاي د فارد خيار هام ګڼاي‪ .‬د ټاولنيزو چاارو ځيناي پوهاان د‬
‫سوساااياليزم د پيونااادني پاااه اړه واياااي‪ :‬سوساااياليزم د خپااال ارزښااا‪ ،‬او‬
‫څخاه عباارت دی‪ ،‬چاي‬ ‫څرنګوالي له کبلاه د هغاي عقيادي او غورځنا‬
‫بنسااټيزه موخااه يااي د خلکااو پااه ګټااه د ټااولني د جوړښااتونو باادلون دی‪.‬‬
‫ځيني پوهان بيا وايي سوسياليزم هغي عقيدي ته ويل کي ي چي موخاه‬
‫يااي د انسااانانو تاار ماان د ريښااتني مساااوات او برابااري راوسااتل وي‪ .‬دا‬
‫ډول سوسياليستان د وګاړو مسااوات ياوازي پاه سياساي برخاه کاي ناه‬
‫ګڼي بلکي ازتصادي اړع هم باياد ولاري‪ .‬د سوساياليزم پيوندناه داساي‬
‫هم سويده( سوسياليزم د هغاي ازتصاادي ېري او طريقاي څخاه عباارت‬
‫دی‪ ،‬چاي ټاول د تولياد او وياش وساايلو مالکيا‪ ،‬هغاه کاه مصانوعي يااا‬
‫مالوناه ډيار‬ ‫طبعي وي‪ ،‬ټولني ته وساپاري‪ ،‬ترڅاو د ټاولني اساتهل‬
‫تولياد ساي او ملاي عايادات د خلکاو پاه مان کاي پاه عادېناه ډول ساره‬
‫هام لاه‬ ‫وويشل سي‪ .‬پداساي حاال کاي چاي د خلکاو ريښاتني خپلاوا‬
‫منځه وېړه نسي)‪ .‬يو فرانسوی عالم ((فليسين نااله)) د سوساياليزم د‬
‫پيوندني په اړه وايي ((سوسياليزم تاه ځيناي وخا‪ ،‬کولکټاويزم هام ويال‬

‫‪-1‬دسياسي اصنلحاتو زاموغ‪ ،‬باړن‪ :‬سيدعبداهلل پاچا‪ ،‬دانش خپرندويه ټولنه‬

‫‪٠٧٤‬‬ ‫‪،٧٢٥٧‬‬

‫‪326‬‬
‫کي ي‪ ،‬ځکه چي سوساليستان وايي چي دټاولنيزي مساژلي دحال لپااره‬
‫بايد په ټوليز ډول ازدام وسي او د نتمنی سرچېني بايد د ولس په ېغ‬
‫کي ورکول سي‪ .‬همدارنګه دوی بايد د ټول هېواد په نتمنی کي ياو لاه‬
‫بله ګ ون سره ولري))‪.‬‬
‫سوساياليزم د خپلااو اصاولو لااه مخاي کوښااک کاوي‪ ،‬چااي د‬ ‫اناترا‬
‫انسانانو ترمن مصنوعي اختلفات او توپيروناه لاه منځاه ياو ساي‪ ،‬پاه‬
‫ځانګړي ډول دا هڅه کوي چي ملکي‪ ،‬او تملک د خلکو پاه مان کاي د‬
‫نابرابرۍ ېمل ونه ګرځي‪ ،‬ځکه نو په ټولنه کي د نخصي ملکي‪ ،‬اصال‬
‫ردوي او ملکي‪ ،‬له فاردي ېساه باساي او ټاولني تاه ياي د هغاو د وناد د‬
‫ساامون لپاااره سااپاري‪ .‬د يااادوني وړ ده چااي دا ډول سوسااياليزم فااردي‬
‫ملکي‪ ،‬د انسانانو په من کي د بي عدالتځ مصنوعي اړع بولي‪ .‬فردي‬
‫ملکي‪ ،‬او د خلکو تر من مالي افراط او تفرير طبيعي امر نه بولي(‪.)1‬‬
‫د سوسااياليزم او کمااونيزم تاارمن تااوپير د سوسااياليزم پااه ېناادي دوو‬
‫ډولونو کي کوېی سو‪:‬‬

‫دا سوساااياليزم د‪ ٧٤‬مااايلدي پياااړۍ څخاااه بياااا تااار اوساااه انګلااايس تاااه‬
‫منسااوب دی‪ .‬پاااه ليباارال سوساااياليزم کاااي يااوازي د توليااادي وساااايلو‬
‫کنټرول غوښتل ساوی دی‪ ،‬مګار د توزياچ (وياش) د وساايلو کنټارول ناه‬
‫غواړي‪.‬‬

‫‪ -1‬فلسفه‪ ،‬م لس‪ :‬مامد نادر ايوبي(کندهاری)‪ ،‬صااف نشراتي م سسه‪-‬کوټه‪،‬‬

‫‪٩٢٧-٩٢٠‬‬ ‫دوهم چاپ ‪،٧٢٥٥‬‬

‫‪327‬‬
‫(دي ډول سوسااياليزم تااه روسااي سوسااياليزم هاام وياال کي ا ي)‪ ،‬پ ادي‬
‫سوسااياليزم کااي د توليااد او توزيااچ دواړو وسااايلو کنټرولااول غوښااتل‬
‫سويدي‪ ،‬پداسي حال کي چي په کماونيزم کاي هام د توزياچ او تولياد د‬
‫وساااايلو کنټااارول غوښاااتل ساااوی دی‪ .‬نوځکاااه د کماااونيزم او مارکساااي‬
‫سوسااياليزم (روسااي سوسااياليزم) تاارمن تااوپير نسااته مګاار د معتاادل‬
‫انګليسي سوسياليزم سره توپير لري‪.‬‬
‫د سوسياليزم پر پورتنيو ډولونو سربيره ځيني نور ډولونه هم سته چاي‬
‫په لن ډول ورته اناره کوو‪:‬‬
‫(‪ -)٧‬نوی سوسياليزم‪:‬‬
‫په عمومي ډول سره د معاصر سوسياليزم ډولونو تاه ناوی سوساياليزم‬
‫ويال کيا ي‪ ،‬دا سوساياليزم د پخااواني سوساياليزم ساره چاي د تولياادي‬
‫وسايلو کنټرول د دول‪ ،‬لخوا‪ ،‬نچريه نه وه پکښي موجوده تاوپير لاري‪.‬‬
‫داسي ګمان کي ي چي انګليساي رابارت اوون د دي سوساياليزم بنساال‬
‫ايښودونکی دی‪ ،‬رابرت اوون د يوي فاابريکي مشار ؤ‪ ،‬هغاه زاوانين او‬
‫لپاره وضاچ کاړي‬ ‫اوصول چي ده د خپلو کارګرانو د وندانه د پرمخت‬
‫وه‪ ،‬د دي ېمل سول چي دی د نوي سوساياليزم بنساال ايښاودنکی ساي‪.‬‬
‫مااارکس هاام خپاال ځينااي عقايااد د ده او ځينااي نااور يااي د سوسااياليزم د‬
‫مخکښانو د عقايدو څخه اخيستي وه‪.‬‬
‫(‪ -)٠‬تکاملي سوسياليزم‪:‬‬
‫دا اصاانلح بلماااني سوساايال ډيمااوکراټ ليکااونکي او سياسااتوال‬
‫((برنشټين)) وضچ کړه‪ .‬برنشټين په لندن کي د فابياانو تار اغياز ېنادي‬
‫راغاای‪ ،‬نااو ځکااه يااي د رويزيااونيزم (بياااکتني) موخااه خپلااه کااړه ترڅااو د‬

‫‪328‬‬
‫مارکسيزم مزا نرم کړي او د انقلبي اړع څخه يي اعتدالي او تکاملي‬
‫اړع تااه واړوي‪ .‬برنشااټين خپاال عقايااد پااه خپاال يااو نااامتو اار(تکاااملي‬
‫سوسياليزم) کي ذکر کړي دي‪ ،‬دا کتاب په ‪٧٥٦٦‬م کال کي په بلمااني‬
‫به باندي نشر سو(‪.)1‬‬
‫(‪ -)٢‬علمي سوسياليزم‪:‬‬
‫دا هغه سوسياليزم ته ويل کيدی‪ ،‬چي ټاولنيزي څيړناي ياي د ناواهدو‬
‫او ارزامو پر بنسال کولي‪ .‬يانې هرڅه يي د علماي او تجرباوي ېرو څخاه‬
‫په ېغ راوړل‪ .‬علمي سوسياليزم د مارکس او انګلس پر عقايدو باندي‬
‫وېړ دی‪ ،‬چي د با بنسټيز موضوعات يي دادي‪:‬‬
‫الس‪ -‬د سوسياليستي انقلبونو دنراينو څيړنه‪،‬‬
‫ب‪ -‬په سوسياليستي انقلبونو کاي د کاارګري ګوناد د ساتراتيويو او‬
‫تاکتيک تعينول‪،‬‬
‫‪ -‬د نوې سوسياليستي ټولني د جوړولو د ېرو چارو تعينول‪.‬‬
‫علمي سوسياليزم يوازي د يوي علمي رنتي په بڼه وده ونکړه‪ ،‬بلکاي‬
‫د کاااارګرو د ګوناااد د ياااوه پروګااارام پاااه بڼاااه ياااي هااام وده وکاااړه‪ .‬د علماااي‬
‫سوساااياليزم مهماااه ځانګړناااه داده چاااي ذهناااي فکتوروناااه د تااااريخ پاااه‬
‫جوړولو کي ارزښتنا‪ ،‬بولي‪.‬‬
‫علمي سوسياليزم دوه ډوله زوانين منالعه کوي‪:‬‬
‫الس‪ -‬هغه زوانين چاي سارمايه داري ټولناه د سوسياليساتي ټاولني پاه‬
‫لور کشوي لکه( په سارمايه داري ټولناو کاي د باور وازی پار وړانادي د‬

‫‪ -1‬مکتب های سياسی‪ ،‬م لس‪ :‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬ازانتشارات ازبال‪ ،‬چاپ‬
‫‪٧٧٧-٧٧٠‬‬ ‫سوم ‪،٧٢٧٧‬‬

‫‪329‬‬
‫پرولتاريا طبقاتي مبارزه‪ ،‬ملي ازادی بخښاونکي انقلبوناه او د خلکاو‬
‫ولسوا‪ ،‬انقلبونه)‬
‫ب‪ -‬د سوسياليسااتي ټااولني د جوړولااو او د سوسااياليزم د نړيوالتااوب‬
‫زاااوانين لکاااه( پاااه عمااال کاااي د پرولتارياااا ديکتااااتوری تنبيااا او د‬
‫سوسياليزم د زانوني کيدو وده)‪.‬‬
‫(‪ -)٧‬تخيلي سوسياليزم(دعلمي کمونيزم سرچينه)‪:‬‬
‫د تخيلی سوسياليزم لومړنی تيوري په انګلستان کي مان تاه راغلاه‪،‬‬
‫پداسي حال کي چي په انګلستان کي سرمايه داري نچاام خپال او تاه‬
‫رسيدلی ؤ‪ .‬د دي سوسياليزم بنساال ايښاودونکی تومااغ ماور(‪-٧٧٤٥‬‬
‫‪٧٠٢٠‬م) ؤ‪ .‬ده يو کتاب چي نوم يي (يوتوپيا) ؤ نشر کړ‪ ،‬يوتوپياا د دوو‬
‫يوناني کلمو څخاه ترکياب ساوی لغا‪ ،‬دی ‪ ،‬چاي (ياو) پاه ماناا د (ناه) او‬
‫تويوغ په مانا د (ځاای نياول ساوی) دی چاي ټاوليزه ماناا يي(هغاه ځاای‬
‫چي بهرنی وجود ونلري) ده‪ .‬دا کتاب پاه لماړۍ ځال پاه بلجايم کاي نشار‬
‫سو چي د دوو برخو درلودونکی ؤ‪ ،‬په لاومړۍ برخاه کاي د انګلساتان د‬
‫ټولنيز نچام او د کارګرو د خراب حال‪ ،‬څخه با کوي‪ ،‬په دوهمه برخه‬
‫کي توماغ ماور داساي جزياره تمثيلاوي چاي هلتاه خصوصاي مالکيا‪،‬‬
‫وجااود نلااري‪ ،‬او وياال کي ا ي چااي د دي جزيااري اوساايدونکي هاايت ډول‬
‫خصوصي مالکي‪ ،‬نه زبلوي‪ .‬همدارنګه داسي تصور کيا ي چاي هلتاه د‬
‫وګړو تر من هيت ډول تبعير نتون نلري‪ ،‬د ښاار او کلاي تارمن تضااد‬
‫له منځه تللی دی او هيت ډول جسمی او فکري توپير نتون نلري(‪.)1‬‬
‫(‪ -)٠‬فابيان سوسياليزم‪:‬‬

‫‪ -1‬سوسياليزم علمي برای پروګرام ماستري‪ ،‬عبدالبصير‪ ،‬طبچ نشرات انستيتوت‬

‫پيداګو ي‪ ،‬سال چاپ ‪ ٧٢٩٠‬ه‪ ،‬ش‪.‬‬

‫‪331‬‬
‫نوم دی‪ ،‬چاي پاه انګليساتان کاي د‬ ‫دا د هغه سوسياليستي غورځن‬
‫مارکس د افکارو تر اغيز ېندي من ته راغلای وه‪ ،‬مګار مارکساي نادي‬
‫او د يوي ټولنيزي فلسفي د جوړولو غوښتنه يي نده کړي‪ ،‬هغاه څاه چاي‬
‫د دوی د پااملرني وړ وه هغاه د فااابريکو او صانع‪ ،‬د اداره کولاو لپاااره د‬
‫يوه منچم سازمان من ته راوړل او د ګارګرو طبقو د وندانه د ښاه کولاو‬
‫پااه موخااه د سياسااي زاادرت اسااتعمال ؤ‪ .‬پااه ازتصااادي برخااه کااي ي اي د‬
‫ريکاردو د اجاري فرضيه او د هاانري جاور د مځکناي ارزښا‪ ،‬فرضايه‬
‫منلي وه اوويل يي‪:‬‬
‫‪ ‬پار مځکاو بانادي باياد زيااات مالياات وضاچ ساي‪ ،‬ترڅاو صاانع‪ ،‬او‬
‫فابريکي د مالياتو د زيد څخه خلصي سي‪.‬‬
‫‪ ‬د اناصاري ګټو د له منځه وړلو په وسيله باياد د ټولاو وګاړو لپااره‬
‫ازتصادي فرصتونه په مساوي ډول ورکول سي‪.‬‬
‫(‪ -)٩‬صنفي سوسياليزم‪:‬‬
‫د سوسااياليزم د دي ډول بنسااال پااه ‪٧٦٥٩‬م کااال کااي کښيښااول سااو‪ ،‬دا‬
‫د منځنيو پيړياو د صانفي نچاام د پلاي کولاو غوښاتونکی ؤ‪.‬د‬ ‫غورځن‬
‫دوی په بند ارزښتونه په ډليز ډول من ته راځاي‪ ،‬پداساي حاال کاي چاي‬
‫سرمايه داري يوازي د فردي ارزښ‪ ،‬پلوي کوي‪ .‬نو ځکه کارګري ټاولني‬
‫بايد په صنفي بڼه جوړي سي‪ ،‬صنايچ ملي سي او د دوی د مديرت لپاره‬
‫کار وساي‪ .‬د صانفي سوساياليزم او سوساياليزم تارمن ېنادي دوه ټکاي‬
‫مشتر‪ ،‬دي‪:‬‬
‫‪ ‬ارزښتونه په ټولنيز ډول دي نه په فردي ډول‪.‬‬
‫‪ ‬هااره م سسااه (کااه څااه هاام د نخصااي مالکياا‪ ،‬خاونااده وي) بايااد د‬
‫ټولنيزو ګټو پر بنسال يي کارونه وسنجول سي‪.‬‬

‫‪331‬‬
 ‫(‪ -)٤‬پارلمانټري سوسياليزم‪:‬‬
‫دا اصنلح ( ور ساورل)‪ ،‬چاي د سان يکاليزم د مکتاب د مخکښاانو‬
‫څخااه دی او د پارلماااني ډيموکراساای سااره پااه ټکاار کااي دی‪ ،‬پااه خپاال‬
‫اار(سااخ‪ ،‬غبرګااون) کااي اسااتعمال کااړي ده‪ .‬دی پااه سوسااياليزم کااي‬
‫ډيموکراساااي ناااه مناااي او هغاااه تاااه پارلماااانټري سوساااياليزم وايااااي‪،‬‬
‫همدارنګه دی په دي بند دی چي پارلمانټري سوسياليزم تل خپل ځان د‬
‫کارګرانو مالک ګڼي او د هغوی د نچم مس لي‪ ،‬د ځان بولي(‪.)1‬‬
‫(‪ -)٥‬انقلبي سوسياليزم‪:‬‬
‫د سوساااياليزم دا ډول د مارکسااايزم تقريباااا ټاااول اصاااول مناااي‪ ،‬مګااار د‬
‫کماااونيزم د ر يااام ټاااول ډولوناااه ردوي‪ .‬همدارنګاااه د کمونيسااام نړياااوال‬
‫ېرښود د روسي او يا بال ديتاه ورتاه هېاواد چاي د ګونادونو پاه سار کاي‬
‫وازچ وي نه مني او ټول مارکسيساتان چاي د ليانن او ساټالين پاه خالف‬
‫وه انقلباااااااي سوسياليساااااااتان ياااااااي بلااااااال‪ .‬د تروتساااااااکي‪ ،‬تيتاااااااو‪،‬‬
‫روزالوکزامبور‪ ،‬او جيلغ څخه نيولي بيا تر بيلبيلو ګروپونو چاي د‬
‫کمونيزم په وروستيو وختونو کي رامنځه ته سوي وه ټولاو تاه انقلباي‬
‫سوسياليستان ويل کي ي‪.‬‬
‫(‪ -)٦‬د خزندي سوسياليزم‪:‬‬
‫خصوصااي ازتصاااد تااه د دولاا‪ ،‬کاارار کاارار ېغ اچااوني تااه د خزناادي‬
‫سوسياليزم ويل کي ي‪ ،‬او پاه هغاو ټولناو کاي چاي دولا‪ ،‬پاه کارار ساره‬
‫ازتصادي م سسي ملي کاوي او د خصوصاي ازتصااد لمان راټولاوي او‬

‫‪ - -1‬مکتب های سياسی‪ ،‬م لس‪ :‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬ازانتشارات ازبال‪ ،‬چاپ‬
‫‪٧٧٩-٧٧٠‬‬ ‫سوم ‪،٧٢٧٧‬‬

‫‪332‬‬
‫پاار دولتااي ازتصااادي فعاااليتونو يااي ور اضااافه کااوي عبااارت د هماادي‬
‫سوسياليزم څخه دی‪.‬‬
‫(‪ -)٧٥‬مسياي سوسياليزم‪:‬‬
‫د دي اصاااانلح څخااااه موخااااه پااااه امريکااااا او انګلسااااتان کااااي هغااااه‬
‫غورځنګونه دي چي په ‪ ٧٥٥٥‬ميلدي کاال کاي پاه انګلساتان کاي پيال‬
‫غړي پرکارګري طبقي د لګيدلو ماروميتوناو پار‬ ‫سول‪ .‬د دي غورځن‬
‫وړانااادي راپورتاااه ساااول او غوښاااتل ياااي‪ ،‬چاااي د دي ماروماااي طبقاااي‬
‫سااوکالي د مساايا‪ ،‬پاار بنسااال تااامين سااي‪ .‬چااارلز کنګلااي او فردريااک‬
‫موريس د مسياي سوساياليزم دوه پيااوړي مباارز نخصايتونه وه‪ .‬دي‬
‫خپلااوا‪ ،‬کارځايونااه ماان تااه راوړه مګاار کامياب اه نسااوه‪ .‬دا‬ ‫غورځن ا‬
‫نچريه وروسته پاه کاومکي (مرساته کونکاو) غورځنګوناو کاي مناال‬
‫سول‪ .‬مسياي سوسياليزم د تخيلي سوسياليزم پر خلف خپل پالن پار‬
‫معلومو مذهبي زواعدو باندي پار ماخ بياول‪ .‬د دوهماي نړياوالي جګاړي‬
‫څخاااه وروساااته پاااه اروپاااا کاااي بيلبيااال ګوندوناااه جاااوړ ساااول چاااي‬
‫سوسياليسااتي غوښااتني يااي درلااودي او پااه بيلبيلااو بڼااو سااره يااي پاار‬
‫مساي‪ ،‬باندي اتکا درلوده‪.‬‬
‫(‪ -)٧٧‬اصلح غوښتونکی سوسياليزم‪:‬‬
‫دا ډول سوسياليزم پار غياري مارکسيساتي افکاارو بانادي وېړ دی‪ .‬د‬
‫دي نچريااااي ملتااااړي پااااه دي بنااااد دي چااااي کااااوېی سااااو‪ ،‬چااااي يااااوي‬
‫سوسياليستي ټولني تاه بيلاه دي چاي مارکسيساتي اصاول پاه نچار کاي‬
‫ونيسو‪ ،‬ورسي و‪ .‬دي ډلي ته اصالح غوښاتونکي ويال کياده‪ ،‬دوی پاه‬
‫دي بند وه‪ ،‬چي کوېی سو سرمايه داري ر يم د داخل څخه اصالح کاړو‬
‫او د سوساااياليزم پاااه لاااور ياااي وخوځاااوو‪ .‬ياااانې د سااارمايه داری څخاااه‬

‫‪333‬‬
‫سوسااياليزم تاااه پااه کااارار کاارار ساااره کااوېی ساااو چااي بيلاااه پرولتارياااا‬
‫ديکتاتوری څخه ځان ورسوو(‪.)1‬‬

‫د سوسااياليزم ټااول مساالکونه اصااوې د ټااولني پاار موجااوده جوړښااتونو‬

‫کاوي‪ ،‬او هغاه د ټاولني د ګټاي او خيار ضاد ګڼاي‪ .‬دوی د‬ ‫باندي نياو‬
‫ټولني د ازتصادي او سياسي جوړښتونو بدلون او اړونه غواړي‪ .‬ځيناي‬
‫د فااوري باادلون غوښااتونکي دي‪ ،‬ځينااي د ټااولني ټااول ټااولنيز‪ ،‬دينااي‪،‬‬
‫روحااي‪ ،‬سياسااي‪ ،‬ازتصااادي او نااور اړه لرونکااي موضااوعات ترکتنااي‬
‫ېندي نيسي او غواړي چي په ارامی او نسبتا او ده وخ‪ ،‬کي د ټاولني‬
‫موجااوده جوړښااتونه د انسااانانو د خېاار او ګټااو لااوري تااه تغياار وکااړي‪ .‬د‬
‫جګااااااړو‪ ،‬وينااااااو تويولااااااواو ماروميتونااااااو مخااااااالس دي‪ ،‬ځينااااااي‬
‫سوسياليستان وايي چي دوی دا ني‪ ،‬نه لري چي ملکيا‪ ،‬ايساته کاړي‪،‬‬
‫برعکس دوی تر نورو دا هيله ډيره لري چي هغه فردي ملکيا‪ ،‬پيداساي‬
‫چاااي بنساااال ياااي پااار نخصاااي کاااار وېړ وي‪ ،‬دوی واياااي چي(مشاااروت‬
‫مالکي‪ ،‬بايد د چورولو څخاه وسااتل ساي)‪ .‬همدارنګاه واياي چي(ټولاه‬
‫نااتمني او اااروت خصوصااا د غټااو مااالکينو ښااه نااه دی‪ ،‬ځکااه چااي دغااه‬
‫اروت د نخصي کار له کبله من ته نه دی راغلی)‪ .‬دوی وايي چي زماو‬
‫په ټولنه کي دوی بشپړي مخالفي ډلاي موجاودي وي چاي ياوه ډلاه بيلاه‬
‫دي څخه چي کار وکړي‪ ،‬يا يي کارکړی وي‪ ،‬د نتمنی څښاتنه وي‪ ،‬چاي‬
‫ب ايه ډله يې بولي‪ ،‬بله ډله کار کوي‪ .‬اماا نای ناه لاري او هيڅکلاه باه پاه‬

‫سياسی برش‪ ،‬غلمرضا علي بابايي‪ ،‬ازانتشارات انيان‪ ،‬چاپ دوم‬ ‫‪ -1‬فرهن‬
‫‪٢٠٧-٢٧٦‬‬ ‫‪،٧٢٥٧‬‬

‫‪334‬‬
‫دي نچااام کااي بااری ونااه مااومي چااي څااه وميناادي‪ ،‬دغااه ډلااه خو منااه يااا‬
‫زحم‪ ،‬کښه ډله باولي‪ ،‬همداساي سوسياليساتان واياي چاي پاه اوسانځ‬
‫ټولنااه کااي کااار يااوازي د مااالکينو پااه ګټااه ختمي ا ي‪ .‬ب ا ای چااي هرڅااه‬
‫غواړي هغه کوېی سي او په ډيار ښاه وناد کاي ډوب وي‪ ،‬مګار بيوزلاه‬
‫ډلااه مجبااوره ده چااي کااار وکااړي‪ .‬ځکااه چااي ناای نااه لااري او پااه کارپسااي‬
‫ګرځي‪ ،‬د ډيرو ربړونو وروساته‪ ،‬کاه کاوم کاار ورتاه پيداساي‪ ،‬هغاه باه د‬
‫هاام نااه وي‪ ،‬ېکاان مجبااورۍ څخااه بااه لکااه‬ ‫ربړونااو ډ‪ ،‬او دده بااه خااو‬
‫مانين کار وکړي‪ ،‬چي دغه کاار د ده بادن ساتومانه کاوي او روغتياايي‬
‫لااه منځااه وړي‪ .‬فهاام او نااعور يااي ل ا وي‪ ،‬خااو دی د دي ټولااو ربړونااو او‬
‫ستومانيو په مقابل کي دومره اجوره اخلاي چاي د ده او د ده د کاورنی د‬
‫وند کفاي‪ ،‬نه کوي‪ ،‬په ناوړو ځايو او کوټو کي وند کوي‪ ،‬بي سايکه‬
‫خواړه خوري او د هر هغه ني څخاه چاي وناد تاه سامون بخښاي مااروم‬
‫بيخاااي زيااااتي دي‪ ،‬واياااي چاااي لاااويي‬ ‫وي‪ .‬د سوسياليساااتانو نياااو‬
‫سوداګريزي او صانعتي موسساي وړې او متوساني م سساي لاه منځاه‬
‫وړي ځکااه چااي د لويااو سااوداګريزو او صاانايعو م سساااتو پااه وساايله‬
‫توليدات پاه کښاته زيما‪ ،‬عرضاه کيا ي او حتاي د همادي منلاب لپااره‬
‫متاده ډله جوړه کړي‪ ،‬چي و هغه ته (کارټل) وايي‪ ،‬د خپلو ګټو لپاره د‬
‫توليد رانيولو او خرڅولو فعاليتونه تنچيموي‪ .‬همداسي ځيني صنعتي‬
‫م سسي پاه ټاول هېاواد کاي د ياوه اټکال ساوي ناي‪ ،‬توليادول ځاان تاه‬
‫اناصاروي‪ .‬چي هغه ته (ترسال) وايي‪.‬‬
‫سوسياليستانو به ويل چاي کاه داساي پيښاه ساوي وای‪ ،‬چاي (هاوا) د‬
‫يوه نخص په تصرف کي راتلی نو به د هوا احتکار هم مان تاه راغلای‬
‫وای او نور خلک به يي خپل غلمان ګرځولي وای ځکه خلک اړ وه چاي‬

‫‪335‬‬
‫د خپل نفس د ساتني لپاره د هغه ماتکر څخاه هاوا رانيساي‪ ،‬کاه پخاوا‬
‫يو انسان د بل انسان غوښاي خاوړلي خاو اوغ زورور مساتقيا کمازوری‬
‫نه خوري بلکاي د هغاه د ربړوناو پايلاه خاوري‪ ،‬ياو سوسياليسا‪ ،‬چاي د‬
‫سرمايه داری نچام څخه پر سرټکول سوی ؤ‪ ،‬وايي چاي د تمادن د دوري‬
‫انسان خوړونکی د وحش‪ ،‬د دوري تر انساان خوړونکاو باي رحماه دي‪،‬‬
‫ځکه چي ډيري غوښي غواړي‪.‬‬
‫فرانسوي ازتصاد پوه (فلسين ناالي) د ياادي ساوې جملاي پاه تفساير‬
‫کي وايي چي په رښتيا هم د يوه کارګر د ياو کاال د کاار پايلاه د سارمايه‬
‫دار له لوري په يوه ګړي عيش او عشرت کي خرڅي ي‪.‬‬
‫سوساليسااتانو بااه وياال چااي پااه ساارمايه داري نچااام کااي ازتصااادي‬
‫بارانونااااه او اړودوړ موجااااود وي او د ټااااولني د طبقاااااتو تاااارمن نااااه‬
‫پخلکيدونکي روحيه تال جااري وي‪ .‬ځکاه چاي ياوه ډلاه د بلاي ډلاي پاه‬
‫کمزورتيا او بيوزلځ کي خپل زدرت او لاوړوالی ويناي‪ ،‬ياانې ګټاي پاه‬
‫دوو مخالفو زنبونو کي وازاچ ساوي دي کاه ياوه خاوا ډياره ګټاه ترېساه‬
‫کااړي هغااه بلااه خااوا هروماارو زيانمنااه کي ا ي‪ ،‬دغااه اخااتلف هيڅکلااه نااه‬
‫ورکيا ي‪ .‬ترڅااو چااي طبقااات ور‪ ،‬نااه سااي او ټااول خلااک د خپاال کااار پااه‬
‫وساايله د خپاال ونااد اړتياااوي ليااري نااه کااړي! نومااوړي فرانسااوی عااالم‬
‫کاوي‪ ،‬مګار‬ ‫وايي چي سوسياليستان د ټولناو عيبوناه واياي او نياو‬
‫کارل مارکس په دي اړه نچر لري چي‪(:‬د نړۍ د عيبونو پيوندنه کافي نده‬
‫باياااد د نياااا اليشاااه کاااړو!) سوسياليساااتان پااار نيشااانليزم چاااي د ولاااس‬
‫غوښتنه ده هام نيوکاه کاوي‪ ،‬او هغاه د سارمايه دارۍ پاه غيا کاي روزل‬
‫سوي چاري بولي‪.‬‬

‫‪336‬‬
‫فرانسوي عالم (فلساين نااله) د سوساياليزم د تنبيقولاو پاه اړه واياي‬
‫چي(اوغ چي زماو ټاولي ماادي او مصانوعي نااجوړۍ د سارمايه داري‬
‫نچااام څخااه پيداسااويدي بايااد د دغااو ناااجوړيو د درملنااي لپاااره دغااه‬
‫ر يم(ساارمايه داري) لااه منځااه وېړه سااي‪ .‬هغااه خلااک چااي د انسااانانو د‬
‫وند د سامون لپااره کوښاک لاري او دا عال چاي باياد د سارمايه داری‬
‫نچام ايسته کړل سي‪ ،‬له نچره ليري غورځوي‪ .‬دوی نه پوهي ي ياا داچاي‬
‫درواغ وايي‪ ،‬په سوسياليستي نچام کي کار لوی اساغ بلال ساوی دی‬
‫او د کار په وسيله وند سمي ي‪ ،‬سوسياليستان وايي د دي لپاره چي د‬
‫ټولني ح ادا کړو يوازي د کار په وسيله دغه ح پار ځاای کيادېی ساي‬
‫او هم وايي چي د توليد په برخه کي سيالي او مساابقه کاول د ټاولني او‬
‫اخلزو له مخي تاواني کار دی‪ .‬انسانان يو د بل پر وړانادي باياد ازادام‬
‫او کار ونکړي بلکي يو د بل د مرستي لپاره کوښک وکړي‪.‬‬
‫پااه يااوه سوسياليسااتي ټولنااه کااي ټااول غااړي يااو د باال لپاااره کااارکوي‪.‬‬
‫سوسياليستان هيله لري چي د راتلونکي زماني خلک به کوښک وکړي‬
‫چي د توليد اوسنی نچام چي صايح ندی ايساته کاړي او د هغاه پرځاای‬
‫کړي چاي د مسااوات پار پاايو وېړوي‪ ،‬د دي‬ ‫داسي توليدي نچام ټين‬
‫لپاره چي توليدي انتچامات د لګښا‪ ،‬پار بنساال راوساتل ساي‪ ،‬باياد د‬
‫توليااد وسااايل د ممتااازي طبقااي څخااه واخيسااتل سااي او د ټااولني ټولااو‬
‫غړو ته دي ورکړي‪ .‬همداسي سوسياليستان هيله او عقيده لري چاي پاه‬
‫سوسيليستي نچام کي به ټول خلک کار کوي‪ .‬که څاه هام دا کاار‪ ،‬بادني‬
‫يا فکري وي! او ټول به د خپل کار د ماصول څخه ګټه اخلاي‪ ،‬ټاول باه د‬
‫وند ح لري د ټولني له پلوه به د ټولو کوچينيانو‪ ،‬سپين يارو‪ ،‬ساپين‬

‫‪337‬‬
‫سرو او ناروغو سره چي د دماغ او ځاان د کمازورۍ لاه کبلاه د کاار کولاو‬
‫توان نه لري‪ ،‬مرسته کي ي‪ ،‬ټول به ح لري چي ياو کارتاه وګماارل ساي‪،‬‬
‫ځکه چي توليد به د مصرف له مخي د دول‪ ،‬لاه لاوري تنچايم ساي‪ .‬يعناي‬
‫لومړۍ باه ډيار هغاه نايان چاي خلاک ورتاه اړتيااوي لاري تولياد ساي او‬
‫وروسااته بااه تجملااي ناايان د خلکااو د غوښااتونو سااره براباار د عاادال‪ ،‬او‬
‫مساوات له مخي توزيچ سي‪ ،‬د بلماان د نولسامي پياړۍ د لاومړی برخاي‬
‫نااامتو ناااعر (هاناادي هااين) وايااي چي(يااوه ورځ بااه را ورسااي ي چااي د‬
‫انساااانانو کوچنياااان باااه د کفايااا‪ ،‬پاااه انااادازه ډوډۍ او ځاااای ولاااري)‪.‬‬
‫سياليستان وايي چي په دغه ټولناه کاي باه کاروناه خلکوتاه ډيار رباړ او‬
‫زحماا‪ ،‬نااه ورکااوي او د مانااينونو پااه ذريعااه بااه کارونااه اسااانه سااي‪،‬‬
‫هرڅااو‪ ،‬بااه وخاا‪ ،‬او فرصاا‪ ،‬ولااري چااي د خپاال ليازاا‪ ،‬او غوښااتونو پاار‬
‫بنسال علمي‪ ،‬هناري‪ ،‬ادباي‪ ،‬فلسافي او ماذهبي منالعاات وکاړي‪ ،‬ټاول‬
‫به مسااوات‬ ‫غړي به يو ډول خپلوا‪ ،‬وي‪ ،‬چي په دغه ډول خپلوا‬
‫ولري د تمدن کلمه يوازي پر هغي ټاولني بانادي‬ ‫د عدال‪ ،‬او بشپړ رن‬
‫صاااد کاااوي چاااي هغاااه د سوساااياليزم پااار بنساااال جاااوړه ساااوي وي‪ ،‬د‬
‫سوسياليستانو يو پوه ( ان ورغ) په خپال ااار کاي چي(ناوی لښاکر)‬
‫نومي ي ليکلي دي چي (هيڅکله تردي نريفه هيله نسي موندل کيادای‬
‫چي يوه داسي ټولنه موجوده وي چي هلته (کار) سلنن‪ ،‬وکړي‪ ،‬هلته نه‬
‫استثمار(زبيښا‪ )،‬موجود وي او نه ظلم او زور چلول‪ ،‬په هغه ځای کي‬
‫بااه د ګااردو وګااړو کوښښااونه يااو د باال مکماال وي او ټااولنيز ملکياا‪ ،‬بااه د‬
‫فردي بشپړتيا بنسال وګرځي)‪.‬‬
‫د سوسياليسا اتانو هيلاااي ياااوازي د خپلاااو هېوادوناااو او ټولناااو لپااااره‬
‫د ناړۍ د‬ ‫ځانګړي نه دي بلکي دوی په سياساي او ازتصاادي چاارو‬

‫‪338‬‬
‫ټولوانسانانو د برابروالي اومساوات هيله لري‪ ،‬ملي‪ ،‬نوادي او مذهبي‬
‫اختلفات له منځه وړل غواړي‪.‬‬

‫دا چااااي څرنګااااه يااااوه ټولنااااه سوسياليسااااتي نچااااام تااااه ورسااااي ي پااااه‬
‫سوسياليسااتانو کااي د نچرياااتو او عقاياادو زيااات اختلفااات موجااود‬
‫دي‪ ،‬په دي توګه چي د هغوڅخه يوه ډله د عمومي انقالب پلاوي کاوي‪،‬‬
‫چي الماني کارل مارکس او ملګري ياي د نوماوړي نچرياي ملتاړي دي‪،‬‬
‫کارل مارکس يوازي دا نه وايې چي انقلب دي وسي بلکي هغه عقياده‬
‫لاااري چاااي د ا ډول انقااالب هااارو مااارو کيااادونکی دی‪ .‬دی واياااي چااااي‬
‫فيلسوفانو دا نړۍ په بيلبيلو تعبيرونو سره واضح کړياد‪ ،‬مګار اصالي‬
‫موخاه داده چاي دي ناړۍ تاه ياو ډول تغيار او بادلون ورکاړل ساي‪ ،‬د ده او‬
‫ملګرو نعار يي داوو چي‪(:‬د دنيا کارګرو سره يو سی!)‪.‬‬
‫مارکس او ملګرو يي سوسياليزم ته د رسيدو لپااره د کاارګرو انقالب‬
‫او د يوڅه وخ‪ ،‬لپااره د هغاو ديکتااتوری غوښاتل‪ ،‬دوی سارمايه داري‬
‫نچااام سااخ‪ ،‬غناادی او وايااي چااي‪ (:‬د ساارمايه داری نچااام ټولنااه پاار دوو‬
‫طبقو سرمايه دارانو او کارګرانو باندي ويشال ساويده‪ ،‬د ټاولني زياات‬
‫خلک اجيران کي ي او ورځ په ورځ د کاارګرانو پار وناد فقار او بياوزلي‬
‫زيااااتي ي‪ ،‬پداساااي حاااال کاااي چاااي سااارمايه داران ماااادود او د ډيااارو‬
‫نااااتمنيو څښااااتنان کياا ا ي‪ ،‬چااااي پااااه دي توګااااه د دوی تاااارمن لااااوی‬
‫توپيرموجااودي ي او پااه پايلااه کااي د کااارګرو د انقاالب ېماال کي ا ي)‪.‬‬
‫مارکسيستان وايي چي د کارګرو انقلب يوازي د سياسي زادرت د پاه‬
‫ېغ راوړلااو لپاااره نااه دی بلکااي غااواړي چااي د خلکااو او کااارګرانو او‬
‫بزګرانو د وند کوه لوړه کړي‪ ،‬اماا د انقالب لاومړنځ موخاه د سارمايه‬

‫‪339‬‬
‫داری نچااام نااړول او لاااه منځااه وړل دي‪ ،‬د مااارکس پاااه عقيااده تااااريخ د‬
‫طبقاتو ترمن د کشمکشونو او اړو دوړ څخه عبارت دی‪ ،‬نه د ولساونو‬
‫د جګااړو څخاااه‪ ،‬او تااااريخي پيښاااي د ازتصاااادي زااادرت اوزور ېنااادي‬
‫پيداسويدي(‪.)1‬‬

‫د سوسياليسااام مفهاااوم او روحياااه د مااايلد څخاااه ډيااار کلوناااه مخکاااي‬

‫پيداسوي ده‪ ،‬چي وروساته باه کلاه د روحاانينو او کلاه باه د مااديونو پاه‬
‫نچريااااتو کاااي ښاااکاره کيااادل‪ .‬د مااايلد څخاااه (‪ )٠‬پياااړۍ مخکاااي د‬
‫سوسياليزم مفهوم د سوفسنايانو په عقايدو کي ليدل کي ي‪( ،‬تراسي‬
‫مااارکوغ) د عاادال‪ ،‬پااه اړه د طعنااي پااه ډول وايي(عاادال‪ ،‬د زورورو د‬
‫ګټاو څخااه عبااارت دی‪ ،‬ځکاه چااي واکمنااه طبقاه پااه هاار هېاواد کااي هغااه‬
‫زااوانين وضااچ کااوي چااي د دوی پااه ګټااه وي)‪ .‬همداسااي (سااولون) د بتاان‬
‫(يونان) نامتو حقوزپوه د ميلڅخه (‪ )٠٠٥‬کاله مخکي د خلکو د وناد‬
‫د معيااار د لوړولااو نچريااه ورکړيااده‪ ،‬چااي بايااد کښااته طبقااه چااي د ډياارو‬
‫پورو اخيستلو له کبله د غلمځ پړاو ته رسيدلي ده د دغي لاومي څخاه‬
‫خلصه سي‪ .‬او وکوېی سي چي خپال وناد د صانع‪ ،‬او کاار پاه وسايله‬
‫پرمخ بوزي (سولون) ډير ويااړ کااوه چاي د ده نچرياات د بيوزلاه او خاان‬
‫ترمن تعاادل او مسااوات راولاي‪ .‬نوماوړي د ټاولنيزو خرابياو لاه کبلاه د‬
‫(بتاان د ښاااري دولاا‪ )،‬د خلکااو لااه لااوري د خرابيااو د ليااري کولااو لپاااره‬
‫وټاکل سو‪ ،‬وطبقاتي مبارزو او اړودوړ ته ځير ساو او دغاه مباارزي ياي‬
‫ېزمي وبللي‪ ،‬دی د ټولنيزو طبقاتي مبارزو په تر کاي د ټاولني تعاادل‬

‫‪-1‬سياسي نچريات‪ ،‬م لس‪ :‬مامدنادر ايوبي(کندهاری)‪ ،‬صااف نشراتي موسسه‬

‫‪٠٠٩-٠٠٥‬‬ ‫کوټه‪ ،‬دوهم چاپ ‪ ٧٧٠٦‬هجري زمري‪،‬‬

‫‪341‬‬
‫وينااي همداس اي يااو سوفساانايي فيلسااوف (اليااداماغ) د ماايلد څخااه‬
‫څلور پيړۍ دمخاه د ټاولني د طبقااتي افاراط او تفارير پاه اړه واياي(اهلل‬
‫تعااالی ټااول خلااک خپلااوا‪ ،‬پيااداکړي دي او طبيعاا‪ ،‬يااو هاام غاالم ناادی‬
‫پيداکړی)‪.‬‬
‫افلطون د بتن د ښاري دول‪ ،‬پخوانی يو ناني فيلساوف د مايلد څخاه‬
‫څلااااور پيااااړۍ مخکااااي نچريااااه ورکااااړي وه‪ ،‬چااااي دولتااااي مااااامورين‪،‬‬
‫کاارکونکي‪ ،‬ناوکران او لښااکر باياد نخصاي ملکياا‪ ،‬وناه لاري او حتااي‬
‫هغو ډلو د واده مخالس هم کاوی‪ .‬نوماوړی د بتان د هغاه وخا‪ ،‬د خلکاو د‬
‫طبقاتو ترمن د ازتصادي بشپړ توپير څخه ودي پايلي ته رسيدلی وو‪،‬‬
‫چي بايد پاه ټولناه کاي علا‪ ،‬العلال ور‪ ،‬ساي‪ ،‬څاو د خلکاو پاه عماومي‬
‫نچام کي عدال‪ ،‬او د اخلزاو ښاه والای راساي‪ .‬ځکاه ناو ده ويال چاي‪ (:‬د‬
‫مالو ملکي‪ ،‬بايد بشپړ لغوه سي)‪ .‬دی هم لکه يو سوسيليسا‪ ،‬د ټاولني‬
‫اړودوړ د هغااي ټااولني د طبقاااتي اختلفاااتو څخااه ګڼااي‪ ،‬چااي يااوي ډلااي‬
‫هرڅه درلودل او په بشپړ عيش کي وند کاوه‪ ،‬بلي ډلي هيت نه درلودل‬
‫پ ه ډير زحما‪ ،‬او رباړ اختاه وه‪ ،‬دی واياي چي(پاه هار ښاار کاي دوه ښااره‬
‫موجود دي‪ ،‬چي يو ښار د بيوزلو او بل ښار د ب ايانو دی او د دغاو دوو‬
‫ښارونو ترمن تل اع وډب جاري وي)‪.‬‬
‫د سوسياليسم مفهوم د لرغوني يونان د (نکاکينو) په فلسفه کاي هام‬
‫څرګنااد سااوی وو وبيوزلااو او کښااتي طبقااي تااه خناااب کياادی او د هغااو‬
‫ملتړ يي کاوه او پاه همادي نساب‪ ،‬ياي وموضاوعه زوانيناو‪ ،‬رساومو او‬
‫عااداتو تااه باد وياال‪ .‬همداساي د (کلبيونااو) د فلسافي د ډلااي د مشاارانو‪،‬‬
‫لکه (انتيس تنس) او (د يو جانس) په باارو کي د اي يالي سوساياليزم‬
‫او د انااتراکي‪ ،‬د ماهياا‪ ،‬وړانااديز سااوی دی‪ ،‬پااه دغااه انااتراکي‪ ،‬کااي‬

‫‪341‬‬
‫نخصي مالونه‪ ،‬واده او حکوم‪ ،‬دري واړه رد سوي دي او غوښاتل ياي‬
‫چي په ټولنه کي نخصي ملکيا‪ ،،‬واده کاول او حکوما‪ ،‬باياد موجاود‬
‫نه وي‪ ،‬همداسي د يونان د روازيونو فلسفي هم د نخصي ملکيا‪ ،‬ساره‬
‫رضاااي‪ ،‬نااه درلااودی‪ .‬دوی د ټااولي نااړۍ د خلکااو ورورولااي او مساااوات‬
‫غوښتل او د نړيوالتوب پلويان وه او مادي ته يي د اصال پاه نچار کتال‪،‬‬
‫يانې ماديون وه‪.‬‬
‫د مااايلد څخاااه لا ا وروساااته د روم ځيناااو فيلساااوفانو د سوساااياليزم د‬
‫(عاادال‪ ،‬او مساااوات) مفهومونااه د روحانياا‪ ،‬يااانې عيسااوي‪ ،‬پااه کااړۍ‬
‫کي تفسيرول‪ ،‬بشري او دولتي زوانين يي سپکول‪ ،‬چي د هغاي زمااني‬
‫روحاااني نخصااي‪( ،‬ساان اګوسااتن) د يااادولو وړ دی‪ ،‬چااي ده او نااورو د‬
‫مسيا‪ ،‬د دين پوهانو او روحاانينو‪ ،‬ملکيا‪ ،‬او مالوناه د نار او فسااد‬
‫سرچيني بللي وي‪.‬‬
‫د ماايلد څخااه پنځااه پيااړۍ دمخااه (کنفوساايوغ) د چااين نااامتو پااوه او‬
‫متفکر د دول‪ ،‬څخه غوښتنه کاوي چاي د کښاتي طبقاي د وناد وساايل‬
‫برابر کړي‪ ،‬نوموړی فيلسوف د انقلب په اړه وايي چاي‪ (:‬د انقالب حا‬
‫الهي سرچينه لري)‪ .‬همداسي نوموړی د مااليي او ګمرکااتو د ماصاول‬
‫د کنټرول او په ټولنه کي د تعادل د راوستو سپارښتنه کوي‪.1‬‬

‫‪ -1‬کنفوسيوغ (‪ ٧٤٦-٠٠٧‬ميلد څخه مخکي) د چين نامتو‪ ،‬عالم‪ ،‬معلم‪ ،‬فيلسوف‬

‫او سياسي نچريه ورکونکی و‪ .‬دده په بند هېواد بايد د لوی کور په څير وګڼل سي‪،‬‬
‫پاچا د نيک پلر او غم خوړونکي په څير پر هغه حکوم‪ ،‬کوي‪ .‬لکه څرنګه چې په‬
‫اسمان کي دوه لمرونه نتون نلري‪ ،‬همداسي په يوه هيواد کي هم بايد دوه پاچاهان‬
‫نتون ونلري او په کورنځ کي بيا پلر واکمن او پاچا دی‪ .‬د کنفوسيوغ په بند د‬
‫پاچاهځ ټول واکونه او زلمرو په پاچا پوري اړه لري‪ ،‬چې دي ډول پاچاهځ ته‬

‫‪342‬‬
‫د (انابب ټيسم) يا مسياي سوسياليسام‬ ‫د نپاړسمي پيړۍ په سر‬
‫کي ليادل کيا ي‪ ،‬چاي پاه الماان‪ ،‬ساويس او هالنا کاي دغاه‬ ‫غورځن‬
‫پيل ساو‪ ،‬وروساته ياي وناورو سايمو تاه ېره پياداکړل‪ ،‬دغاي‬ ‫غورځن‬
‫ډلي چي سوسياليستي افکار يي درلودل د دولتو اطاع‪ ،‬ياي نايناني‬
‫او مردود باله‪ .‬د مالکي‪ ،‬او واده کولاو کلاک مخاالفين وه او د دولتاود‬
‫زوانينااو بشااپړ لااه منځااه تلاال يااي غوښااتل‪ ،‬د څوارلساامي او پنځلساامي‬
‫پيړياو د خپلااواکځ او د سياساي مساااوات غوښاتلو افکااارو ازتصااادي‬
‫مساوات ته هم متوجاه کاړل‪ .‬د بيلګاي پاه توګاه داساي عقياده پيداساول‬
‫چاااي ټاااول خلاااک بايااااد مسااااوي او برابااار وي‪ .‬همداساااي د طبقاااااتو د‬
‫اختلفاتو په اړه باثونه کيدل‪ .‬ځکه چي هغه وخ‪ ،‬بزګران په ډيرو ربړو‬
‫اخته وه او مجبوره وه چي زيات ماليات ورکړي‪ ،‬په پای کاي د طبقااتي‬
‫اختلفاااتو اغياازي د (کااارګرو) او کااار امرکونکااو پااه منځااو کااي هاام‬
‫اختلفات زيات او د هغاو پيړياو پاه ادبيااتو کاي د بشاري مسااوات او‬
‫براباارۍ خياااېت ماانعکس سااول‪ .‬د بيلګااي پااه توګااه دا ډول جملااي وياال‬
‫کيدي‪:‬‬
‫نريفان او بزګران‪ ،‬لوی او واړه ټول عاجز او لو دي!‬
‫پدي ټوله لويه نړۍ کي ! انساني طبيع‪ ،‬يو دی! او په هغه کي ناک‬
‫نسته!‬
‫په نوموړو پيړيو کي ځينو عقيده درلودل چي مساياي ديان‪ ،‬د خلکاو‬
‫مساااوات او ورورولااې غااواړي‪ ،‬ځينااو عقيااده درلااودل چااي مساااوات د‬
‫مالو او نيانو د مساوات څخه پرته مساوات نه دی‪ .‬ځکه چي ناتمني د‬

‫پلرواکي پاچاهځ هم ويل کيدای سي‪ .‬دده په بند پاچا بايد د الهي واکمنځ پر بنسال‬
‫پاچاهي وکړي‪ ،‬يانې پاچا بايد اوامر او دستورات د اهلل تعالي څخه واخلي‪.‬‬

‫‪343‬‬
‫زدرت زي نده ده او زدرت يانې ظلم او پاردي عالوه ااروت او ناتمني د‬
‫رښااتيا او اماناا‪ ،‬لااه ېري هيڅکلااه ېسااته نااه راځااي‪ ،‬هاايت چانااتمني د‬
‫کوښک له ېري ېغ ته ناه ده راوساتي او ناه ياي راوړي‪ ،‬ټولاه ناتمني د‬
‫هغااو خلکااو د برخااو غصاابول دي چااي د با ايانو سااره يااي کوښااک او کااار‬
‫کړی دی‪ ،‬ب ايان د ناورو خلکاو د ماالو د مالکيا‪ ،‬لاه کبلاه ناتمن ساوي‬
‫دي‪ ،‬نااتمنو هغااه موجااود مالونااه چااي زحماا‪ ،‬کښااانو توليااد کااړي دي‪،‬‬
‫غلکړي دي ځکه نو د بزادۍ ميل دا غواړي چاي مځکاه د ټولاو پاه ګا ه‬
‫وسااتل ساي او هار څاو‪ ،‬خپال د‬ ‫وي او د هغو حاصالت پاه ګادامو‬
‫اړتياوو په اندازه د هغه څخه ګټه واخلاي‪ ،‬ټاول ساالم خلاک باياد کارتاه‬
‫وګمارل سي‪.‬‬
‫په اولسمه ميلدي پيړۍ کي په انګلستان کي د سوسياليستانو يوه‬
‫ډله راپورته سول‪ ،‬چي په ټولنه کي يي ازتصادي مسااوات غوښاتی‪ ،‬د‬
‫بيلګي په توګه دوی به ويل چي‪(:‬طبيع‪ ،‬مځکاه د عاامي خزاناي پاه ډول‬
‫بخښلي ده او ټول افراد ح لاري چاي د ځاان سااتني لپااره د دغاي عاامي‬
‫خزاني څخه ګټه واخلي)‪ .‬يا ياي ويال چي(هيڅاو‪ ،‬باياد د بال څښاتن او‬
‫مالاک نااه وي او مځکاه د ټولااو نارو او ښااځو لپااره ځااانګړي ده‪ ،‬چاي پااه‬
‫خپلاااواکځ ساااره پااار هغاااي وناااد وکاااړي)‪ .‬د انګلساااتان د هغاااي زمااااني‬
‫سوسياليسااتانو د ټااولني د ټولااو عيبونااو او ظلمونااو علتونااه نخصااي‬
‫ملکي‪ ،‬په ځانګړي ډول د مځکي ملکيا‪ ،‬بالاه دوی ويال چاي نخصاي‬
‫ملکي‪ ،‬د جګړو او وينو تويولو بنسټيز ېمال دی‪ ،‬نخصاي ملکيا‪ ،‬پاه‬
‫ساارچينه ده‪ ،‬يااوه ډلااه چااي‬ ‫خپاال ذات کااي د ناار‪ ،‬فساااد‪ ،‬ظلاام او حاار‬
‫بيوزله او بلاه ډلاه چاي ب اياه وي‪ ،‬ياوه ډلاه چاي د غلماانو پاه څيار وناد‬
‫کوي او بله ډله چي د هغو د کار ماصول په غل کولو ډير ښه وناد لاري‬

‫‪344‬‬
‫دغه ګرده د نخصي ملکي‪ ،‬موجودي‪ ،‬دی‪ .‬د نخصي ملکيا‪ ،‬پاه لغاوه‬
‫کولو سره ټولي بدۍ ورکي ي او ټولنه سمي ي‪.‬‬
‫د انګلستان ناامتو فيلساوف(جان ې‪ )،‬د طبيعاي حالا‪ ،‬پاه اړه واياي(‬
‫انسانان د طبيع‪ ،‬په حال‪ ،‬کي خپلوا‪ ،‬او مسااوي دي)‪ .‬د ماالو پاه اړه‬
‫وايي(اهلل تعالي مځکه انسانانو ته ورکړي ده او د انسانانو ونوت تاه ياي‬
‫په ګ ون سره پري ايښاي ده)‪ .‬بياا واياي (مالوناه پاه هغاه انادازه ماادود‬
‫دي چي يو نخص يي د خپل وند لپاره په کار اچوېی سي)‪.‬‬
‫پااه اتلساامه پيااړۍ کااي د فاارانس فيلسااوف(هولباع) پااه خپاال ت ا ليس د‬
‫(طبيعاا‪ ،‬نچااام) کاااي د سوساااياليزم د مفااااهيمو څخاااه غياا ي‪ ،‬ځيناااي‬
‫مفسرين وايي چي کارل مارکس د هغه د نچرياتو څخه استفاده کړي ده‪.‬‬
‫همدارنګااااه انګليسااااي فيلسااااوف (جااااان اسااااتورات مياااال) هاااام ځااااان‬
‫سوساااايالي‪ ،‬ياااااد کااااړی دی‪ ،‬ځکااااه چااااي مااااارکس يااااي ماټرياليساااا‪،‬‬
‫سوسياليسااا‪ ،‬ګڼلااای دی‪ .‬نوماااوړی فيلساااوف لاااه ياااوي لاااوري د فااارد د‬
‫خپلاواکځ پلاوي کااوي لاه بلااي لاوري د دولا‪ ،‬څخااه د ازتصاادي چااارو د‬
‫کنټرول هيله لاري‪ ،‬دی د تولياد پاه اړه د سارمايه داري نچاام ملتړکاوي‬
‫اما په توزيچ کي د سوسياليزم د مرام ملتړ سوی دی‪.‬‬
‫په فرانسه کي ځيني نامتو فيلسوفانو لکاه (روسو)‪(،‬مونتساکيو) او‬
‫(ولټر) هم په اتلسمه پيړۍ کي د ټولنيز عدال‪ ،‬او د انساانانو د حقوزاو‬
‫د پرځای کولو‪ ،‬ويناوي کړي او ليکلي دي‪ ،‬وروساته پاه نولسامه پياړۍ‬
‫کااي د مااارکس او انګلااز سوسياليسااتي فعاليتونااه ماان تااه راغلاال او د‬
‫ټولي نړۍ د کاارګرو اتاااد او انقالب ياي غوښا‪ .،‬پاه نالمه پياړۍ کاي‬
‫لينن او ملګرويي د مارکس او انګلز د نچرياتو مناب په روسايه کاي د‬

‫‪345‬‬
‫کااړ‪ ،‬اماااد اوياااوو کلااو وروسااته‬ ‫کمونيسااتي حکوماا‪ ،‬بنسااال ټيناا‬
‫نوموړی نچام د ناکامځ سره مخامخ سو او له منځه وېړی‪.‬‬
‫په نلمه پيړۍ کي ډير ګوندونه د سوساياليزم او سوسايل ډيماوکراټ‬
‫پاااه نوموناااو پيداساااول‪ ،‬چاااي د کاااارل ماااارکس او انګلاااز د سوساااياليزم‬
‫مخالس وه‪ ،‬دوی د کارګرو انقلب او ديکتاتوري ښه ناه بلال‪ ،‬پاه ځيناو‬
‫هېوادونااو کااي سوسااياليزم د مااذهب سااره يوځااای ترکيبااي ګوندونااه‬
‫پيداکړل‪ ،‬چي د مسياي سوسياليزم په نومو ونومول سول‪ ،‬همدارنګه‬
‫د وطندوساا‪ ،‬پااه نامااه چااي د (نيشاانليزم او سوسااياليزم) اخښاال سااوی‬
‫ترکيب دی نچريات مان تاه راغلال‪ ،‬د ماارکس او انګلاز سوسياليسام د‬
‫ديان او اخلزااو څخااه بهاار پااه دي عقيااده وو چااي هروماارو اوساانځ ټولنااه‬
‫خپل ځای يوي بلي سوسياليستي ټولني ته پري دي‪ .‬دوی پاه دي عقياده‬
‫وه چاي د تاااريخ اړتيااا د دي ايجاااب کااوي چااي هروماارو ر يااا پااه ځنا بااه‬
‫سرمايه داري نچام خپل ځان د سوسياليزم نچام ته پري دي‪.‬‬
‫ځيني ازتصادی او ټولنپوهان وايي چي د سوساليساتانو پاه ځاانګړي‬
‫ډول د مارکس او انګلز عقايدو پر سرمايه داري نچام هام اغياز وکاړ‪ ،‬دا‬
‫ځکه چي که دغه ډول نچريات نه وای من ته راغلاي سارمايه داري نچاام‬
‫به هيت کله اصلح سوی نه وای‪.‬‬

‫‪346‬‬
 ‫‪1‬‬

‫په يوناني به کي (سوفيسما او سوفيزا) د زده کاړي او پاوهي پاه ماناا‬

‫ده او (سوفوغ) بيا د عقل او علم په مانا دی‪ .‬سوفيس‪ ،‬د سقراط څخاه‬
‫مخکااي فيلسااوفان وه‪ ،‬چااي ددوی مکتااب او تلاانلري تااه سااوفيزم وياال‬
‫کيدی‪ .‬په لرغونې يونان کي عازل‪ ،‬فيلسوف‪ ،‬پوه او متفکار ناخص تاه‬
‫سوفيساا‪ ،‬وياال کياادی او د ښاااغلي او ماتاارم عنااوان پ اه څياار کااارول‬
‫کياادی‪ ،‬خااو کلااه چااي دا فلساافه د سااقراط او افلطااون لخااوا تاار نيوکااو‬
‫ېندي راغله بيا دي اصنلح خپله لومړنی مانا دېسه ورکړه او درنښ‪،‬‬
‫يې کم سو‪ ،‬چي وروسته د هغه چا دپاره دا اصانلح کاارول کياده‪ ،‬چاي‬
‫په خبرو کي د چال او فرياب پار بنساال پار خپال مقابال تان بانادي برېساه‬
‫سي‪ ،‬چي په همدي وخ‪ ،‬کي د سفسني اصنلح هم و کارول سول‪.‬‬
‫پر سوفيستانو بانادي د ساقراط او افلطاون نياوکي لاه دي اړخاه وي‪،‬‬
‫چي سوفيستانو به د علم او پوهي د زده کړي پاه بادل کاي د خلکاو څخاه‬
‫پيسي اخيستي‪ ،‬پداسي حال کي چي د افلطون او سقراط پاه بناد علام‬
‫مقدغ او سپيڅلی دی او هغه بايد د مادياتو په اخيستلو باندي ناولی‬
‫نسي‪ .‬يانې علم بايد د توکو په څيار د خرڅولاو او رانيولاو نای وناه ګڼال‬

‫‪1‬‬
‫‪Sophocracy or Sophism.‬‬
‫‪347‬‬
‫سي‪ .‬بلکي په وړيا توګاه باياد خلکاو تاه وروښاودل ساي او عاالم ناخص‬
‫بايد د خلکو په من کاي دپلاورونکي پاه څيار وناه ګڼال ساي‪ .‬همدارنګاه‬
‫سقراط چي باه کلاه چاتاه زده کاړه ورکاول‪ ،‬ناو ده باه ويال زه چاتاه علام او‬
‫پوهه نه ور زده کوم‪ ،‬بلکي په چا کي پال استعدادونه راويښوم‪.‬‬
‫سوفيسااتان پااه پاناالي او بېلااي بڼااي سااره خلکااو تااه د علاام پااه زده کااړه‬
‫بوخ‪ ،‬وه‪ ،‬چي د پيسو په مقابل کي يې خلکو ته علم ورزده کاوی‪ ،‬ياانې‬
‫د هغه وخ‪ ،‬معلمان او ښونکي وه‪ ،‬چي په ټوليز ډول يې ځانګړې ډله ناه‬
‫درلااوده‪ .‬ددوی مخااالفينو داسااي دلياال وايااه‪ ،‬چااي علاام هاام د نااتمنو او‬
‫انرافو په ېسونو کي لويدلی دی او بېوزله خلک به د علم څخه مااروم‬
‫او بې برخي پاته سي‪.‬‬
‫د يااااادونې وړ ده‪ ،‬چااااي د لرغااااوني يونااااان هغااااه فيلسااااوفان چااااي تاااار‬
‫سوفيسااتانو مخکااي وه‪ ،‬هغااو د طبيعاا‪ ،،‬سااتورو او دمځک اي د کااري‬
‫نورو موجوداتو په اړه څيړني کړيدي‪ ،‬يانې دوی انساان نادی څېړلای او‬
‫نااور غيااري انساااني موجااودات يااې څېړلااي دي‪ .‬وروسااته ددوی څخااه‬
‫همدغه سوفيستان وه‪ ،‬چي د غيري انساني موجوداتاو څخاه ياې خپلاي‬
‫څيړنې انسان ته متوجه کړي او انساني طبيعا‪ ،‬او انساانان ياې دخپلاي‬
‫څيړناااې موضاااوت وګڼا ال‪ .‬د زي دياااز کاااال څخاااه پنځاااه پياااړۍ مخکاااې د‬
‫سوفيستانو يو مخکک (پروتاګوراغ) پدي بند و‪ ،‬چي (انساان د ټولاو‬
‫نيانو مقياغ) دی‪.‬‬
‫د سقراط څخه مخکي سوفيستان دخپل وخا‪ ،‬او ټاولني روڼ بنادي‪ ،‬د‬
‫ښااه فکاار خاوناادان او پاار روانااو چااارو باناادي نيوکااه کااونکي وګااړې وه‪.‬‬
‫همدارنګه دوی د بشري تړونونو په خالف وه‪ .‬د زيااتو پوهاانو پاه بناد د‬
‫کلبيااون او نااکاکين فلساافو هاام د سوفيسااتانو څخااه ساارچينه اخيسااتي‬

‫‪348‬‬
‫ده‪ ،‬خو ناکاکين او کلبياون بياا دا فلسافه پاه افراطاي بڼاه واړول‪ ،‬پادي‬
‫فلسفي او سياسي تلانلري بانادي د ښاي پوهېادني لپااره باه کلبياون او‬
‫نکاکين هم په لن ډول روښانه کړو‪:‬‬

‫کلبيون او نکاکين په خپلو منځونو کاي دوماره ورتاه والای لاري‪ ،‬چاي‬
‫زيااات پوهااان يااې تااوپير نااه منااي‪ ،‬خااو ځينااي نااور پوهااان بيااا وايااې چااي‬
‫کلبيون او نکاکين په خپلو منځونو کي يو لړ توپيروناه لاري‪ .‬کاه چياري‬
‫وغااواړو‪ ،‬چااي د کلبيااون او نااکاکين تاارمن تااوپير پااه لنا ډول روښااانه‬
‫کړو نو ويلی سو‪ ،‬چي نکاکين تر کلبيون يوڅه نرم او معتدل دي‪ ،‬خاو‬
‫کلبيااون بيااا تاار نااکاکين يوڅااه افراطااي او سااختريزه دي؛ ځکااه چااي‬
‫نکاکين په طبيع‪ ،‬کي د ټولو نيانو په اړه ناک ښاودلی دی‪ ،‬پداساي‬
‫حال کي چي کلبيون بيا د ټولو نيانو څخه منکار ساوی دی‪ .‬لکاه څرنګاه‬
‫چي ددي دواړو فلسفو عناصر د سوفيزم د فلسفي څخه اخيساتل ساوي‬
‫دي‪ ،‬له همدي کبله کله ځينو پوهانو کلبيون ته نکاکين او يا نکاکينو‬
‫ته کلبيون کارولی دی او يا هم ددواړو د پاره يې سوفيزم کارولی دی‪.‬‬
‫دوی پااادي بناااد وه‪ ،‬چاااي (عاماااه خلاااک نااااپوه او احما ا دي او پاااوه او‬
‫واکمناان خلاک بياا نياک او د ښاه وناد خاونادان دي‪ ،‬همدارنګااه دوی‬
‫واکمنان او پوه خلک د دول‪ ،‬د زوانينو څخه خپلاوا‪ ،‬ګڼاي او هام پادي‬
‫بند دي‪ ،‬چي د واکمنانو لپاره ددول‪ ،‬هرکونج او ګوټ دخپل ځانې کاور‬
‫او ټاټوبې حيثي‪ ،‬لري) همدارنګه دوی وايې چي واکمن کاور‪ ،‬وطان او‬
‫هېواد ته اړتيا نلري او همدارنګه زانون او ښار ته هم اړتياا نلاري؛ ځکاه‬
‫چااي د هاار نااخص پاار هيااز او تقااوا دده لپاااره زااانون دی‪.‬دوی وايااې (ټااول‬
‫بشري موسسات او بنسټونه مصانوعي او مسااوي دي او پار واکمان او‬

‫‪349‬‬
‫پوه نخص باندي اغيز نسي ښيندېی‪ .‬يوازنی ريښتنی هياواد او ټولناه‬
‫هغه ده‪ ،‬چي د تابع‪ ،‬نرط يې پوهه او حکم‪ ،‬وي؛ ناو داساي هېاواد ناه‬
‫ټاااکلی ځااای او نااه هاام زااانون تااه اړتيااا لااري‪ .‬د نااړۍ ټااول پااوه کسااان‪ ،‬چااي‬
‫هرځای وي خپله د يوي ټولني حيثيا‪ ،‬لاري‪ ،‬چاي هغاه تاه (نړياوال ښاار)‬
‫وياالی سااو او واکماان نااخص د هماادي نړيااوال ښااار غااړی او تبعااه ګڼاال‬
‫کي ي(‪.)1‬‬

‫‪٧٠٢-٧٧٥‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٧٧ ،‬ش‪،‬‬

‫‪351‬‬
 ‫‪1‬‬

‫سيکولر په انګليسي او فرانسوي بو کاي د دنياايي (ياوازي هغاه څاه‬

‫چي ددي مادي نړۍ په چارو پوري اړوند وي) مانا لري‪ .‬دا اصانلح پاه‬
‫حقيقاا‪ ،‬کااي د ېتينااي بااي د ساايکولوم څخااه اخيسااتل سااويده‪ ،‬چااي د‬
‫دنياوي چارو په مانا ده‪ .‬سيکوېريزم په عامه مانا د ناړۍ پاالني ياانې د‬
‫دنياوي چارو د ترساره کولاو انادونو تاه ويال کيا ي؛ ناو ځکاه دا اندوناه‬
‫مااا ذهبي چااااري ناااه مناااي او د ماااذهب د ناااتون څخاااه انکاااار کاااوي‪ .‬د‬
‫سيکوېريزم د اصنلح پښتو مانا په (بي دينځ) سره کوېی سو‪ ،‬ياانې‬
‫ددين او مذهب سره هيت اړيکه نه درلودل او ياوازي د دنيااوي چاارو تار‬
‫سره کول‪ ،‬يا په بل عبارت سيکوېريزم يو داساي ټاولنيز خوځښا‪ ،‬دی‪،‬‬
‫چي موخه يې د ديني چارو څخه د خلکو اړول يانې خلک باياد دديان پار‬
‫ځای دنياوي چارو ته پاملرنه وکاړي‪ .‬د سايکوېريزم اصانلح د لاومړې‬
‫ځل لپاره په (‪٧٥٧٩‬ز) کال کي د جور ياکوب هاالي او‪ ،‬لخاوا وکاارول‬
‫سول‪ .‬ده سيکوېريزم داسي تعريس کړ(( هغه باور او عقيده‪ ،‬چي يوازي‬
‫ددي نړۍ پر چاارو او تجرباو بانادي وېړه وي))‪ .‬دی سوسياليسا‪ ،‬و او‬

‫‪1‬‬
‫‪- Secularism‬‬
‫‪351‬‬
‫او ښېګڼو لپاره‬ ‫پدي باور و‪ ،‬چي دول‪ ،‬بايد د وګړو د وند د پرمخت‬
‫کار وکړې نه د اخروي وند او ارواحو لپاره‪.‬‬
‫سيکوېريزم هيت ډول عبادات‪ ،‬روح او ايمان نه مني‪ ،‬ددي انادونو پار‬
‫بنسال يوازي يوه نړۍ نتون لري‪ ،‬هغه زماو د اوسايدني ناړۍ ده‪ ،‬دوی‬
‫پاار اخياارت او د انسااان پاار بيااا وناادي کياادو باناادي ايمااان نلااري‪ ،‬دوی‬
‫انسان يوازي پدي مکلس ګڼي‪ ،‬چي ددي ناړۍ کاروناه پاه سامه توګاه تار‬
‫سااره کااړي‪ .‬ساايکوېريزم هڅااه کااوي‪ ،‬چااي داسااي ټااولنيز ونااد رامنځتااه‬
‫کړي‪ ،‬چي ددين سره هيت اړيکه ونلري‪ ،‬دوی ديان د ټاولنيزو باد بختياو‬
‫ېمل بولي‪ .‬همدارنګه دوی سياس‪ ،‬او دين هم سره بيلوي او په سياسي‬
‫چارو کي د ديني ارونو پلي کول نه مني‪ .‬د سيکوېريزم يوه کوچنځ ډله‬
‫بيا دين مني او هغه يوازي په کليسا او د وګاړو پاه ځااني اعماالو پاوري‬
‫اړوند بولي‪.‬‬
‫د سيکوېريزم اندونه هغاه وخا‪ ،‬د خلکاو پاه منځوناو کاي پيداساول‪،‬‬
‫کله چي پاپانو(عيسوي مليانو) د حضرت عيسي (ت) د دين څخه نااوړه‬
‫ګټااه واخيسااتل‪ ،‬پاپااانو دياان د خپاال نفااوذ او وا‪ ،‬د ېسااته راوړلااو يااوه‬
‫وسيله وګرځول‪ .‬پاپ د دين د استازي په توګاه د خلکاو پار ټاولنيز وناد‬
‫باندي واکمن و‪ .‬سربيره پر ټولنيز وند باندي په سياسي چاارو کاي هام‬
‫ور ګ ساو او سياسا‪ ،‬ياې د کليساا تاابچ کاړ‪ ،‬پادي وخا‪ ،‬کاي سياساي‬
‫مشرانو د کليسا بشپړ تابع‪ ،‬کاوه او حتاا ځيناي وختوناه باه پااپ خپلاه‬
‫سياس‪ ،‬په ېغ کي اخيستک‪.‬‬
‫دا هغه وخ‪ ،‬و‪ ،‬چي اروپايان په تورو تيارو کي ډوب وه‪ ،‬عامو خلکو‬
‫د علم د ېسته راوړلو ح نه درلودی‪ ،‬په ټولناه کاي باه د خلکاو جرموناه‬
‫او ناوړه کارونه د پااپ لخاوا د څاو پيساو پاه بادل کاي بخښال کيادل او‬

‫‪352‬‬
‫هغه څو‪ ،‬چي به د پاپ پر وړاندي را پورته سو هغه ته باه د دو ع لياک‬
‫(پاڼه) ورکول کيدل او د پيساو پاه بادل کاي باه د جنا‪ ،‬کيلاي هام د پااپ‬
‫لخوا خرڅيدل‪.‬‬
‫دا ډول جهالا‪ ،‬او ناااپوهي تاار (‪٧٠‬ز) پيااړۍ پااوري روانااه وه او پااه پايلااه‬
‫کي خلک ددي ډول حال‪ ،‬څخه ډير زړه تنګي سول؛ نوځکه د بادلونونو‬
‫غوښااتنه کياادل‪ ،‬يااانې د باادلون لپاااره عينااي او ذهنااي نااراير براباار وه‪،‬‬
‫پدي وخ‪ ،‬کي په اروپايې ټولنه کي ځينو پوهانو د کليسا پار وړانادي‬
‫مبارزه پيل کړه‪ ،‬ددي ډلي څخه يو هم (مارتين لوتر)‪ ،‬لوتر په (‪٧٧٥٢‬ز)‬
‫کااال کااي پااه المااان کااي وزي ياادی او پااه اصاال کااي المااانی و‪ .‬دی پااه‬
‫(‪٧٠٧٧‬ز) کااال کااي روم تااه واسااتول سااو او پااه هغااه ځااای کااي يااې د پاااپ‬
‫غرور‪ ،‬جلل‪ ،‬لوړوالی او ناوړه اخل وليدل؛ نو ځکه پاه غوساه ساو او‬
‫کلااه چااي يااې د پاااپ ناااوړه کارونااه لکااه د پيسااو پااه باادل کااي د ګناااهونو‬
‫بخښل او د جن‪ ،‬د کيليانو خرڅول وليدل نو ديته اړ سو‪ ،‬چي د پااپ پار‬
‫وړاناادي مبااارزه پياال کااړي‪ .‬همغااه و‪ ،‬چااي د پاااپ پاار وړاناادي باناادي‬
‫ودرياادی او وياال يااې چااي يااوازي پاار انجياال او مساايح باناادي عقيااده‬
‫درلودل بسنه کوي نه د پاپ هره خبره منل‪ ،‬ده خلک ديته و هڅاول‪ ،‬چاي‬
‫يوازي پر خپل ديني کتاب او پيغمبر باندي بااور ولاري او د پااپ نااوړه‬
‫او ځانې خبري ونه مني؛ نوځکه د پاپ لخوا ده تاه تکفيرلياک واساتول‬
‫سو‪ ،‬دا تکفير ليک د لوتر لخوا د عامو خلکاو پاه ماخ کاي پاه ياوه لاوی‬
‫مياادان کااي وسااوځول سااو‪ .‬د لااوتر د مبااارزي يااوازنځ موخااه د خلکااو د‬
‫مذهب خپلواکي وه‪.‬‬
‫د لااوتر او نااورو پوهااانو هماادا مباارزي او د کليسااا پاار وړاناادي دريا د‬
‫سيکوېريزم مفکوري په اروپايې ټولني کي وزي ولي‪ .‬خلکود پااپ پار‬

‫‪353‬‬
‫وړاناادي دري ا غااوره کااړ او د دا ډول پوهااانو ملتااړ يااې کاااوه‪ .‬دا دوره د‬
‫رنسانس (بيازي يدني) په دوري بانادي هام پيونادل ساويده‪ ،‬پادي دوره‬
‫کي پر لوتر سر بيره نورو پوهانو هم د پااپ او کليساا پار وړانادي دريا‬
‫غوره کړ‪.‬‬

‫لکه څرنګه چي سيکوېريزم د دين او ماذهب ضاد دريا او فلسافه ده‪،‬‬

‫نو ځکه نايد زيات خلک پدي ناه وي خبار چاي سايکوېريزم لاومړی پاه‬
‫دينااي بڼااه کااي ځااان څرګنااد کااړ‪ .‬يااانې د ساايکوېريزم څخااه د لااومړي ځاال‬
‫لپااااره د کاتولياااک کليسا اا پاااه بېلبېلاااو برخاااو کاااي اساااتفاده وکاااړه‪ .‬د‬
‫ساايکوېريزم نښااي نښاااني لااومړی د عيسااويانو پااه کتاااب انجياال کااي‬
‫ښااکاره سااوي‪ ،‬پاادي کتاااب کااي داسااي راغلااي دي‪ ،‬چااې (( بايااد د پاچااا‬
‫کارونااه پاچااا او د خاادای کارونااه خاادای تااه وسااپارل سااي))‪ ،‬وروسااته‬
‫اګوسټين چې د مسيا‪ ،‬د سترو پوهانو څخه و دي خبري ته ياې داساي‬
‫سپړنه ورکړه‪ ،‬چې د دوو ښارونو يا نړيو تر من بايد توپير وساي‪ ،‬ياانې‬
‫ياو د (دنيااا ښااار) دی او باال د (خاادای ښاار) دی‪ .‬کااه څااه هاام اګوسااتين دا‬
‫خبره د خدای د زادرتونو د ښاودلو او د الهاي واکمناځ د ټينګولاو لپااره‬
‫وکړه‪ ،‬خاو ځېناو بنساټپالو بياا دا خباره د ساند پاه بڼاه وکاارول او داساي‬
‫ادعا يې کول‪ ،‬چې کليسا د دنياايې ښاار لپااره تشاکيلت دي او مادني‬
‫دولتونه بايد د کليسا ملتړ وکړي‪ ،‬خو ځېنو ناورو بياا چاې د سايکوېر‬
‫د خپلواکځ لپاره يې مبارزه کاول‪ ،‬داساي ادعاا ياې وکاړه‪ ،‬چاې د خادای‬
‫ښار د دنيا د ښار پر بنسال د ځانګړي ارزښ‪ ،‬څخه برخمن دی‪.‬‬
‫په منځنيو پيړيو کي په اروپا کي د ېتين باي سايکوېريس اصانلح‬
‫د ( اوسنځ زماني) لپاره کارول کيدل‪ ،‬خو په عمل کي هغاو روحاانيونو‬

‫‪354‬‬
‫ته هم کارول کيدل چې د رهباني‪ ،‬سوګند يې نه و ياد کړی‪ .‬دا روحانيون‬
‫چې د رهباني‪ ،‬پر ځای يې د دنيا کارونو ته مخه کړي وه‪ ،‬د سيکوېر په‬
‫نامااه يادياادل‪ .‬لکااه څرنګااه چااې دغااو افاارادو د رهبانياا‪ ،‬پاار ځااای د دنيااا‬
‫کارونو ته مخه کړي وه‪ ،‬له همدي کبله يې د اخلزياتو هغه معياار نساو‬
‫برابروېی‪ ،‬لکه د روحانيونو څخه چې هيله کيادل‪ .‬خاو هغاو روحاانيونو‬
‫چې د رهباني‪ ،‬ساوګند باه ياې يااد کاړی و‪ ،‬د اخلزيااتو هغاه معياار ياې‬
‫برابااوېی سااو‪ .‬لااه هماادي کبلااه پااه کليسااايې پوړبناادۍ کااي بااه يااو ناامېر‬
‫روحانيون د سيکوېر په نامه ياديدل‪.‬‬
‫ويلی سو‪ ،‬چې د کليسا په جوړښا‪ ،‬کاي د مسايا‪ ،‬لاه پيلاه د خاالص‬
‫دينااي او نااا خااالص دينااي نچااامونو تاارمن تااوپير نااتون درلااودی‪ ،‬چااې‬
‫همدي توپير وروسته د اېهيونو تارمن د ايماان او معرفا‪ ،‬پار بنساال د‬
‫بېلتون تخم ونيندی‪ .‬يانې ايمان او وحي په کليسا پوري وتاړل ساول او‬
‫معرف‪ ،‬چې د انساان د پاوهي ساره ياې تاړاو پياداکړ‪ ،‬د ايماان څخاه بېال‬
‫وګڼل سو‪ .‬ددي ډلي د پوهانو څخه اسکوتوغ او ويليام دي‪ ،‬چې ايمان‬
‫او معرف‪ ،‬يې بېال وګڼال او پاه پايلاه کاي ياې داساي وړاناديز وکاړ‪ ،‬چاې‬
‫ايمان او انساني پوهه سار ه پاه ټکار کاي دي‪ ،‬ناو باياد بېال و ګڼال ساي‪ .‬د‬
‫دوی په بند عقلي پوهه بايد پر مادي تجربو بانادي وېړه وي او انسااني‬
‫پوهاه پار څېړناه او تجربااه بانادي وېړه ده‪ .‬ياانې ايمااان نساي کاوېی چااې‬
‫عقل ته ېرښونه وکړي او عقل هم نسي کوېی چې د ايمان زيربنا سي‪.‬‬
‫همدا ېملوناه وه‪ ،‬چاې هغاو م باارزه کونکاو چاې ديان او دنياا ساره بېلاه‬
‫کړي‪ ،‬لومړی يې د سيکوېريزم ريښي په مساي‪ ،‬کاي پياداکړي او بياا‬
‫يې د همدي بېلتون لپاره بنسټيزه مبارزه وکړه‪ ،‬چاې د اروپاا د رنساانس‬

‫‪355‬‬
‫په دوره کي دي ډول بنادونو او بااورونو زياتاه پياوړتياا تار ېساه کاړه او‬
‫اوغ په اروپا کي ديني او دنياوي کارونه بېخي سره بېل دي‪.‬‬

‫پوهي و چې سيکوېريزم د دين ضد بندوناه دي‪ ،‬خاو پاه عاين حاال کاي‬
‫سياسااي‪ ،‬فرهنګااي او ټااولنيزه فلساافه هاام ګڼاال کي ا ي‪ .‬ساايکوېريزم پااه‬
‫فلسفي بڼه باياد د هغاه سايکوېريزم ساره بېال کاړو‪ ،‬چاې د بيا يا پاه بڼاه‬
‫لوستل کي ي‪.‬‬
‫د سيکوېريزم فلسفي د وند بېلبېلو اړخوناو تاه نارحه ورکړيدياده‪،‬‬
‫چااې زياااتره يااې ورتااه والاای سااره لااري‪ ،‬جااور ياااکوب هااالي او‪ ،‬چااې د‬
‫سااايکوېريزم د اصااانلح بنساااال ايښاااودونکی دی‪ ،‬پاااه خپااال کتااااب (‬
‫انګليسي سيکوېريزم) کي دا فلسفه داساي تعريفاوي‪ (( :‬سايکوېريزم‬
‫ددي نړۍ په چارو پوري اړوند نچام ته ويل کي ي‪ ،‬سايکوېريزم ياوازي‬
‫د انساني کړنو او اعمالو پر بنسال وېړ دی او ټول هغه کسان ددي ېري‬
‫پلويان دي‪ ،‬چې پر الهياتو باندي باور نلاري او ياا هام هغاه ناا معاين‪ ،‬ناا‬
‫کافي او غيري باوري ګڼې))‪ .‬همدارنګه امريکايې ازاد فکاره او وياناد‬
‫راباارت ګاارين اينګرسااول د ساايکوېريزم لپاااره داسااي تعريااس وړاناادي‬
‫کااوي (( ساايکوېريزم د انساااني‪ ،‬دياان دی‪ ،‬چااي ددي نااړۍ د چااارو سااره‬
‫سرو کار لري او په هر هغه څه کي چې د بشاري‪ ،‬ګټاه او خيار وي‪ ،‬د هغاه‬
‫سره تړاو لري‪ ،‬همدارنګه سيکوېريزم زمو پاملرناه ټولاو هغاو سايارو‬
‫او بنسااټونو تااه را اړوي‪ ،‬کااوم چااې د بشااري‪ ،‬ونااد ور باناادي وېړ دی‪،‬‬
‫يانې هر فرد ارزښاتمن دی‪ ،‬د فکاري خپلاواکځ لپااره بيانياه ده‪ ،‬کاار او‬
‫زحم‪ ،‬د منبر څخه غوره ګڼې‪ ،‬ياانې هغاه کساان چاې زحما‪ ،‬کاا ي هغاه‬
‫بايد ګټمن سي او هغه څو‪ ،‬چې تشي کيسي کوي هغاه باياد پاه ځنځيار‬

‫‪356‬‬
‫وتااړل سااي‪ ،‬همدارنګااه ساايکوېريزم د کليساااد خپلساارۍ پاار وړاناادي‬
‫اعتراض دی‪ ،‬او هم د هغه څه پر وړاندي اعتراض دی چې د بلي خياالي‬
‫نړۍ به تشو کيساو بانادي زماو دا رنګېناه ناړۍ تبااه کاوي‪ .‬لنا ه دا چاې‬
‫سيکوېريزم د همدي نړۍ د چارو لپاره هڅه کاوي‪ ،‬چاې تار څاو انسااني‬
‫ناړۍ رنګينااه او د انساانانو ونااد ښايساته کااړي))‪ .‬وير يلياوغ فاارم پااه‬
‫خپاال کتاااب (دينااي دايااره المعااارف) کااي وايااې (( ‪ ...‬ساايکوېريزم هڅااه‬
‫کوي‪ ،‬چې د انساني پوهي او د دين او دنياوي چارو د بېلتون پر بنساال‬
‫انساني او ټولنيز وند ته سازمان ورکړي‪ .‬سايکوېريزم ټاول انسااني او‬
‫ټااااولنيز فعاليتونااااه د انساااااني ونااااد د خياااار او ښااااېګڼي پااااه موخااااه‬
‫کنټرولوي))‪ .‬په پای کي برنارډ لوئيس د سيکوېريزم مفهوم پادي ډول‬
‫بيااانوي (( د ساايکوېريزم اصاانلح لااومړی ځاال پااه نولساامه پيااړۍ کااي‬
‫انګريزي بي ته ورننوتل او اي يالو يکاه بڼاه ياې درلاوده‪ .‬سايکوېريزم‬
‫لااومړی د هغااي پااوهي پااه بڼااه ځااان څرګنااد کااړ‪ ،‬چااې اخلزيااات بايااد د‬
‫عقلني پوهي پربنسال د انساني وند د ښېګڼي لپااره و کاارول ساي او‬
‫پااه خ ادای او بلااي نااړۍ پااوري اړونااد خبااري بايااد ورکااي سااي‪ .‬وروسااته‬
‫سيکوېريزم داسي وړانديز وکړ‪ ،‬چې د زده کړي عمومي بنساټونه باياد‬
‫سيکولر (غياري ديناي) ساي‪ .‬پاه نالمه پياړۍ کاي دا اصانلح باه پراخاه‬
‫مانااا سااره وکااارول سااول‪ ،‬چااې د دولاا‪ ،‬او دينااي بنسااټونو بېلتااون يااې‬
‫غوښتی))‪.‬‬
‫د پورتااه تعريفونااو پربنسااال وياالی سااو‪ ،‬چااې ساايکوېريزم يااوازي د‬
‫انسان دنياوي وند غواړي او پر اخروي وناد بانادي هايت بااور نلاري‪،‬‬
‫دا فلساافه د ا نسااان د ونااد چاااري د عقاال او انساااني پااوهي پربنسااال‬
‫تنچيمول غواړي‪ ،‬چې د اخلزياتو او الهياتو سره په ټکر کي دی‪.‬‬

‫‪357‬‬
‫د ساايکوېريزم فلساافه پااه سياسااي او ټااولنيزه برخااه کااي زياتااه مناارح‬
‫کيا ي او زياااتره وخاا‪ ،‬يااې ځانتااه ځااانګړی سياسااي خوځښاا‪ ،‬او بنسااال‬
‫جوړ کړی دی‪ .‬سيکوېريزم د تاريخ په او دو کي د ځاانګړي سياساي او‬
‫ټااولنيز جوړښاا‪ ،‬پااه بڼااه کلااه د ناتوراليسااال (طبيعاا‪ ،‬پالااه) او کلااه هاام د‬
‫ماترياليس‪( ،‬مادي‪ ،‬پاله) په بڼاه ځاان څرګناد کاړی دی‪ .‬د سايکوېريزم‬
‫زلماارو تاار دينااي زلماارو ور اوړي او د ېدينااي پااايو پاار بنسااال سياسااي‬
‫سازمان جوړوي‪.‬‬
‫په لرغونو وختونو کي په مساياي هېوادوناو کاي دولا‪ ،‬فاساد بنساال‬
‫ګڼل کيدی او دول‪ ،‬يي د فاسدو واکمنانو پاه چاوپړ کاي ګڼای چاي باياد‬
‫وګړي د خپلو اصلي دندو څخه د کليسا تابعي‪ ،‬ته راو ګرځوي‪ .‬ددي پار‬
‫خلف کليساا بياا هغاه ساپيڅلی بنساال ګڼال کيادی‪ ،‬چاي دولا‪ ،‬باياد د‬
‫هغااه تااابچ وي‪ ،‬کااه څااه هاام د دولاا‪ ،‬دنااده پااه ټولنااه کااي د عمااومي نچاام‬
‫راوستل دي خاو کليساا بياا تار ټولاو بنساټيزه دناده لاري هغاه د خلکاو د‬
‫ارواحااو او اخااروي ونااد مساا لي‪ ،‬دی‪ .‬خااو پااه منځنيااو پيړيااو کااي د‬
‫اېهيونو او فيلسوفانو ترمن د دول‪ ،‬پر سر د دېيلاو پاه وړانادي کولاو‬
‫سره دي بند څاه ناڅاه بادلون وکاړ‪ ،‬د بېلګاي پاه توګاه تومااغ اکوينااغ‬
‫داسااي اسااتدېل کاااوه‪ ،‬چااې دولاا‪ ،‬هاام د مځکااي پاارمخ د اهلل تعااالی د‬
‫اوامرو او ارادي د پلي کولو لپاره هڅاه کاوي‪ ،‬ياانې دولا‪ ،‬هڅاه کاوي‪،‬‬
‫چااې د خلکااو ونااد تااه داسااي نچاام ورکااړي‪ ،‬چااې دوی پااه ښااه ډول د اهلل‬
‫تعااالی اواماار ومنااي او داخااروي ونااد لپااااره کااار وکااړي‪ .‬کااه څااه هااام‬
‫اکويناغ دولا‪ ،‬د کليساا تاابچ وګڼای خاو د دولا‪ ،‬ناورو کړناو تاه ياې پاه‬
‫منفي نچر نه کتل‪ .‬همدارنګه په ايټاليا او د اروپا پاه ناورو سايمو کاي د‬

‫‪358‬‬
‫سااره دي نچاار نااور هاام باادلون وکااړ‪ ،‬پااه اروپااا کااي‬ ‫رنسااانس پااه راتاا‬
‫رنساااانس داساااي فکاااري انقااالب راوساااتی چاااې ټاااولي سااايمي ځېناااي‬
‫اغېزمني سوي‪ .‬په همدي وخ‪ ،‬کي ځېنو ليکواېنو لکه دانټه‪ ،‬پدي بند‬
‫وه‪ ،‬چااې واکمنااان کياادای سااي‪ ،‬چااې پااه هاايت نااي کااي کليسااا تااه اړتيااا‬
‫ونلري‪ .‬که څه هم دا بند د منځنيو پيړيو تار ورساتيو پاوري د ټولاو لخاوا‬
‫ونه منل سو‪ ،‬خو د وخ‪ ،‬په تيريدو سره ځېنو ليکواېنو لکاه ماکيااولي‬
‫ومنل او د خپلو فلسفو د اصولو په بڼه يې وګرځول‪.‬‬
‫پاااه منځنياااو پيړياااو کاااي د کليساااا او پروټساااټانال تااارمن د مسااايا‪،‬‬
‫داناااراف پاار ساار باناادي ټکاار راغلاای‪ ،‬چااې وروسااته د پاپااانو لپاااره دا‬
‫مبااارزه ډيااره مرګااوني تمامااه سااول او پااه خلکااو کااي د کليسااا او دولاا‪،‬‬
‫ترمن د بېلتون فکر پيدا سو‪ .‬له همدي کبله پاه مادني ټولناه کاي داساي‬
‫بنسټونو او اصولو ته اړتيا پيدا سول چې په بشپړ ډول د ديناي افکاارو‬
‫څخه پا‪ ،‬وي‪ .‬ځېني طبيعي حقوزاو تاه مان پاتاه ساول‪ ،‬لکاه روازياان‪،‬‬
‫ځېناي نااور بياا د مساايا‪ ،‬څخاه باال ډول تعبيار تااه مان پاتااه ساول‪ ،‬لکااه‬
‫ډئيزم‪ .‬د يادولو وړ ده چې په منځنياو پيړياو کاي فيلساوفانو د دولا‪ ،‬او‬
‫کليساترمن داسي بېلتون ندی راوستلی لکه په اوسني وخا‪ ،‬کاي چاې‬
‫نتون لري‪.‬‬
‫نو ويلی سو‪ ،‬چې کله اروپا د جهال‪ ،‬په تياره کي ډوبه وه او پاپاانو د‬
‫خپلو ګټو لپاره مسياي زده کړو تاه انااراف ورکاړی و‪ ،‬چاې پاه همادي‬
‫وخا‪ ،‬کاي يااو نامېر اروپااايې روڼ بنادي دي ټکااو تاه متوجااه ساول او پاار‬
‫وړاندي يې غبرګون وښودی‪ ،‬چې همغه وخته په خلکاو کاي د کليساا او‬
‫حکوم‪ ،‬د بېلتون افکار وزي يدل‪ .‬وروسته د ډيرو مبارزو څخه کله چې‬
‫رنسانس بريالی سو‪ ،‬د اروپاا پار سياساي اسامان بانادي د سايکوېريزم‬

‫‪359‬‬
‫سياسي خوځښ‪ ،‬هم را څرګند سو‪ ،‬چاې پادي وروساتيو کاي ياې ځاان د‬
‫فلسفي او سياسي مکتب په بڼه هم په خلکو منلی دی‪.‬‬

‫که څه هم سيکوېريزم او سيکوېريزيشن نودي اړيکاې ساره لاري‪ ،‬خاو‬

‫يو ندي‪ .‬ددوی تارمن تاوپير د هغاي پوښاتني پاه ځاواب کاي دی‪ ،‬چاې د‬
‫دياان رول پااه ټولنااه کااي څرګناادوي‪ ،‬يااانې ساايکوېريزم د دياان څخااه د‬
‫سياسي او ټاولنيزو چاارو خپلاواکي غاواړي‪ ،‬خاو داساي ناه واياې‪ ،‬چاې‬
‫دين په سياسي او ټولنيزو چارو کي هيت رول نلري‪ .‬خو سيکوېريزيشن‬
‫بيا په هايت ډول ديان پاه سياساي او ټاولنيزو چاارو کاي ناه مناي او بشاپړ‬
‫بېلتون يې غواړي‪ .‬نو ويلی سو چې سيکوېريزم د دين رول او ارزښا‪،‬‬
‫ته په نسبي ډول زايل دی‪ ،‬خو سيکوېريزيشن بياا پاه هايت ډول ديان ناه‬
‫مني‪.‬‬
‫همدارنګه دسيکوېريزم او سيکوېريزيشن ترمن بل توپير پدي کاي‬
‫دی‪ ،‬چې سيکوېريزم يوي موضوت ته په فلسفي بڼه ګوري او د فلسافي‬
‫اړخااه يااې روښااانه کااوي‪ ،‬پداسااي حااال کااي چااي سيکوېريزيشاان بيااا د‬
‫همدي فلسفي د پلي کولو لپاره هڅه ده‪ ،‬چې کله ناکله د زور پار کاروناه‬
‫هاام باااور لااري‪ .‬پااه ساايکوېريزه ټولنااه کااي د دينااي بنسااټونو اواز نااه مااړ‬
‫کي ي‪ ،‬بلکي کاوېی ساي‪ ،‬چاې پاه عماومي چاارو کاي خپال نچار څرګناد‬
‫کاااړي‪ ،‬خاااو ددوی ازتااادار او وا‪ ،‬ماا ادود وي او دولااا‪ ،‬ناااه ددوی پااار‬
‫وړاناادي دري ا لااري او نااه هاام ددوی پااه ملتااړ کااار کااوي‪ .‬بلکااي دينااي‬
‫بنسټونه د خپلواکو بنسټونو په بڼه ګڼل کي ي‪.‬‬

‫‪361‬‬
‫د دياان او دولاا‪ ،‬د بېلتااون بندونااه د لااومړي ځاال لپاااره د ليباارال پوهااانو‬
‫لخوا وړاندي سول‪.‬‬

‫سيکوېريزم يو نمېربنسټيز بندونه او برونه لري‪،‬چي د هغو پر بنساال‬

‫وندۍ پاته سوی دی‪ ،‬د سيکوېريزم دا بندونه په اروپا او امريکاا کاي‬
‫زيات منل سويدي‪ ،‬چي په ېندي ډول يې يادونه کوو‪:‬‬
‫‪۱‬‬
‫د سيکوېريزم لومړی بر دادی‪ ،‬چي اهلل تعالي‪ ،‬دين‪ ،‬پيغمر‪ ،‬مليکاې‬
‫او اسماني کتابونه نه مني‪ ،‬ددي تلنلري پلويان دين د وند د انااراف‬
‫او ک يدنې ېمل بولي‪ .‬خو يوه کوچنځ ډله بيا دين مناي او هغاه ياوازي د‬
‫وګااړو د ځااانې اعمااالو پااه څياار ګڼااي‪ ،‬دوی پاادي باااور دي‪ ،‬چااي دياان او‬
‫عبااادات بايااد يااوازي پااه کليسااا او عبادتځااايونو کااي تاار سااره سااي‪ ،‬نااه‬
‫داچي سياس‪ ،‬او حکوم‪ ،‬ته هم ورننوځي‪.‬‬
‫‪۲‬‬
‫دا بر د نيکوې ماکياولي د اندونو پار بنساال وېړ دی‪ ،‬ماکيااولي هام د‬
‫دين او سياس‪ ،‬د بيلوالي غوښتنه وکاړه‪ ،‬ماکيااولي پاه خپال ياو کتااب‬
‫کي ېندي درو ارونو ته اناره کړيده‪:‬‬
‫الااس‪ -‬انسااان پااه طبيعااي ډول ناار غوښااتونکی پيداسااوی دی او خياار‬
‫غوښااتنه دده د فناارت سااره مخالفااه ده؛ نوځکااه پاچااا بايااد د خلکااو پاار‬
‫ټولنيز وند باندي هر ډول واکمني ولري او پاچاا باياد د اساتبداد څخاه‬
‫کار واخلي‪.‬‬

‫‪361‬‬
‫ب‪ -‬دياان او سياساا‪ ،‬بايااد پااه بشااپړ ډول سااره بياال سااي او کليسااا بايااد‬
‫يوازي د خلکو انفرادي کړنې د دين د د اصولو پر بنسال بانادي کنټارول‬
‫کړي‪.‬‬
‫‪ -‬دول‪ ،‬بايد د خپلو موخاو د ېساته راوړلاو لپااره هار ډول وساايل پاه‬
‫کار واچوي‪.‬‬
‫د ماکياااولي پااه اناادونو کااي سيکوېريسااتي اندونااه هاام تاار سااترګو‬
‫کي ي‪ ،‬خو دده په وند کي دده انادونو تاه چاا پاملرناه وناه کاړه‪ ،‬خاو پاه‬
‫(‪۱۱‬ز) او (‪۱۱‬ز) پيړياااوکې دی د سااايکوېريزم بنساااال ايښاااودونکی و‬
‫ګڼل سو‪.‬‬
‫‪۳‬‬
‫کاړ‪ ،‬بياا‬ ‫کله چي اروپايانو د پاپانو د ظلم او جهال‪ ،‬څخاه ځاان خال‬
‫نو دوی يو نمېر مادي پرمختګوناه وکاړل او پاه صانع‪ ،،‬ټکناالو ۍ او‬
‫نورو ساينسي علومو کي يې پرمختګونه وکړل‪ ،‬له همدي کبله به دوی‬
‫ويل‪ ،‬چاي مااده پار معنويااتو برېساي ده‪ .‬دوی وويال کلاه چاي ماو ديان‬
‫وکړ نو هماغه و چې دوی وويال چاې اصالې‬ ‫پريښودی نو مو پرمخت‬
‫معياااار پاااه دنياااا کاااي د انساااانانو لااااااااپاره مادياااات دې او د انساااان د‬
‫پيدايښ‪ ،‬موخه هم په اصل کي دمادياتو په خاطر ده‪ ،‬دوی وويل کلاااااه‬
‫چې مو د ددين او معنوياتو په ېره روان ؤاو ټاول وناد ماو پاه کليساا‬
‫کي په عبادت تيراوه ماو لاه باد بختېاو‪ ،‬ورساته پااتې والاې او جهالا‪،‬‬
‫سره مخ ؤ ولې کله چې مو معانويات او دين پريښاود او د نياا ماو غاوره‬
‫کړه مو بريالي سولو او ازادې مو واخستله‪.‬‬

‫‪362‬‬
 ‫‪۴‬‬
‫پراګماااتيزم يااوه يونااانې کلمااه ده‪ ،‬چااي د عملپااالني مانااا لااري‪ ،‬يااانې‬
‫نغښتي وي‪ ،‬هغاه‬ ‫هرهغه څه چي عملي او تجربه سوی وي او ګټه پ‬
‫ته پراګماتيزم ويل کي ي‪ .‬سيکوېريستان پدي اند دي‪ ،‬چي هرهغاه څاه‬
‫نغښتي وي هغاه باياد‬ ‫چي انسانانو تجربه کړی وي او مادي ګټي پ‬
‫ومنااال ساااي‪ ،‬ځکاااه چاااي وګاااړي د ماديااااتو دپااااره پيداساااوي دي‪ .‬دوی‬
‫زياتوي‪ ،‬بشري‪ ،‬بايد خيالي او ايا يالي ياا کيساه يياز نايان وناه مناي‪،‬‬
‫وګړې بايد يوازي پر هرهغه څه باندي باور ولري‪ ،‬چي عملي اړع ولري‪.‬‬
‫‪۵‬‬
‫ليبرالياازم يااوه ېتينااي کلمااه ده‪ ،‬چااي د بزادۍ او خپلااواکځ مانااا لااري‪.‬‬
‫ليبراليزم په عامه مانا د هر هغه بنسال ياا ېمال پار وړانادي مباارزه کاول‬
‫ېندي راولي‪ ،‬يانې د وګړيازو ازادياو‬ ‫دي‪ ،‬چي وګړيزي ازادۍ تر ګوا‬
‫د ېسته راوړلو د پاره مبارزه کولو ته ويل کي ي‪ .‬نو پاه ازتصاادي چاارو‬
‫کي په نتمنځ او سوداګرۍ کي د دول‪ ،‬د ېساوهني مخاه نيساي او پاه‬
‫ديناي او ماذهبي چااارو کاي بيااا وګاړو تاه د دياان او ماذهب پااه ټااکلو کااي‬
‫خپلواکې ورکوي‪.‬‬
‫‪۶‬‬
‫سيکوېريساتان ټولااو دينوناو تااه پاه يااوه ساترګه ګااوري او ټاول مااردود‬
‫ګڼااي‪ ،‬دوی پااه نړيوالااه کوااه د دينونااو تاارمن يااوالی غااواړي او يااوازي‬
‫عيسوي‪ ،‬او يهودي‪ ،‬ته په نړيواله کوه رسامي‪ ،‬ورکاوي‪ ،‬همدارنګاه د‬
‫اسلم مبار‪ ،‬دين پر وړاندي دري لري‪.‬‬
‫پر ماکيااولي‪ ،‬لاوتر او ياو نامېر ناورو پوهاانو ساربيره ځيناو پوهاانو د‬
‫سيکوېريزم په اړوند اندونه ورکړيادي‪ ،‬د بيلګاي پاه توګاه (ديکاارټ)‬

‫‪363‬‬
‫فرانساااوي سااااينس پاااوه د انساااان عقااال او ذهااان د هااار ناااي خاااال او‬
‫پيااداکونکی ګڼلاای دی‪( .‬اساااا نيااوټن) انګرياازی ساااينس پااوه وايااې‬
‫کاينات هيت خال او پيداکونکی نلري‪ ،‬بلکي د يوڅاو طبيعاي زوانيناو‬
‫له مخي په خپله منځته راغلی دی‪( ،‬لوايور) فرانسوی ساينس پوه بيا د‬
‫ناااړۍ پااار تااال پااااتي کيااادو بانااادي بااااور لاااري او واياااې‪ ،‬چاااي مااااده ناااه‬
‫ازلي او ابدي ده يوازي خپله بڼاه پخپلاه بادلوي‪ ،‬خاو ناه‬ ‫ورکښيدون‬
‫ورکي ي‪ ،‬چي د نوموړي دغه اند د نړۍ په نه پاای تاه رسايدو او تلپااتي‬
‫کيدو باندي دېل‪ ،‬کوي‪( .‬فيور باع) المااني سااينس پاوه د اهلل تعاالي د‬
‫نتون څخه انکار کړی دی او ويلاي ياې دي ديان او ماذهب ياوازي لاوبي‬
‫او کم عقله خلکو ته دوکه ورکول دي‪ ،‬ددي پر ځاای باياد نړيوالاو چاارو‬
‫تااه مخااه کااړي‪( ،‬نيوااه) المااانی فيلسااوف وايااې‪ ،‬چااي ل اه ساااينس څخااه‬
‫اهلل تعالی نتون درلودی او (العياذ بااهلل) اوغ مړ ساوی دی او‬ ‫مخ‬
‫خپال مقاام يااې سااينس تاه پريښاای دی‪ ،‬ناو خلکاو تااه پاه کاار دي‪ ،‬چااي د‬
‫ساينس لمانځنه وکړي‪( ،‬ډاروين) انګريزی سااينس پاوه پادي اناد دی‪،‬‬
‫چي نړۍ ټوله پخپله پيداسويده او وايې ونادون د طبيعاي زوانيناو پار‬
‫مال منځتاه راغلای دی‪ ،‬دی د ونادون د پيدايښا‪ ،‬د ډول پاه اړه واياې‪،‬‬
‫چي لومړی يوه حجره وندی پيدا سوه‪ ،‬هغه بيا د خوځښا‪ ،‬او بشاپړتيا‬
‫(تکامل) حال‪ ،‬ته ورسيدل او د انساان بڼاه ياې غاوره کاړه‪ ،‬دی واياې پاه‬
‫يوه زمانه کي خود بخوده دمادي څخه وند من ته راغلای او کاينتاات‬
‫پيداسول‪ ،‬پدي خبرو کي د (ډاروين) موخه داده‪ ،‬چاي ټاول کاينتاات د‬
‫انسان په ګ ون د اهلل تعالي څخه پرته پخپله پيدا سويدي‪.‬‬
‫(پااال ساااټر) فرانسااوی ساااينس پااوه پاادي انااد دی‪ ،‬چااي انسااان تاار هغااه‬
‫پوري بشپړ او مکمل کيدای نسي‪ ،‬ترڅو پوري‪ ،‬چي د اهلل تعاالي‪ ،‬ديان‬

‫‪364‬‬
‫تر ېسه نکړي‪ .‬همدارنګاه (او پاي جاي ټاياال)‬ ‫او اخلزو څخه خپلوا‬
‫امريکايې ساينس پوه ويلي دي‪( ،‬په کايناتو کاي ريښاتنی وجاود مااده‬
‫ده‪ ،‬چي انسان نه ماده پيداکوېی سي او نه يې له منځه وړېی سي)‪.‬‬
‫چي مو اناره وکړه د سايکوېريزم اندوناه د خلکاو پاه مان‬ ‫لکه مخ‬
‫کااي هغااه وخاا‪ ،‬پياادا سااول‪ ،‬کلااه چااي خلکااو د پاااپ پ ار وړاناادي دري ا‬
‫ونيااوی‪ ،‬خااو د ساايکوېريزم سياسااي مکتااب پااه (‪٧٦‬ز) پيااړۍ کااي هغااه‬
‫وخاا‪ ،‬منچمااه بڼااه ونيااول‪ ،‬کلااه چااي د (هااولي او‪ )،‬تاار مشااری ېناادي‬
‫زر(‪ )٧٥٥٥‬اټيستان ( دخدای څخه منکر خلک) ساره راټاول ساول او ددي‬
‫مکتب بنسال يې کيښودی‪ .‬ددوی موخه داوه‪ ،‬چي د کليسا پار وړانادي‬
‫د نورو تاوتريخوالو او يرغلونومخنيوۍ وکاړي اوددوی پاه اناد د خپال‬
‫ځان لپاره يوه مثبته موخه چي ددنياوي چارو سمبالونه ده وټااکي‪ .‬دوی‬
‫وکړ خو پاه اوسانځ‬ ‫وروسته د (برادې) تر مشرۍ ېندي زيات پرمخت‬
‫وخاا‪ ،‬کااي هغااه څااو‪ ،‬دي ډلااي تااه ننااوځي‪ ،‬چااي د کليسااا او مااذهب پاار‬
‫وړاندي مبارزه کوي‪.‬‬

‫‪365‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ښاري‪-‬دولتونه په لرغوني يونان کي د زي ديزکاال څخاه څلاور او پنځاه‬

‫پيااړۍ مخکااي څرګنااد سااول‪ .‬د يونااان مځکااه د غرونااو او ساايندونو پااه‬
‫واسنه پردرو او ټاپوګاانو (جزيارو) بانادي ويشال ساويده‪ ،‬چاي همادي‬
‫ويشني د ښاري‪-‬دولتونو د جوړيدولپاره زميناه براباره کاړه‪ .‬يونانياانو د‬
‫ښاري‪-‬دول‪ ،‬لپاره د ((پوليس)) ويی(لغ‪ )،‬کااروی‪ .‬پاوليس پاه دزيقاه‬
‫ماناسره هغه دفاعي ځای ته ويل کيادی‪ ،‬چاي عااموخلکو باه د دښامن د‬
‫نودي کيدو په وخ‪ ،‬کي هلته پنا وړل‪ .‬پاه يوناان کاي هار ښاار د طبيعاي‬
‫خن ونو لاه املاه بيال وناد غاوره کاړ او د ځاان لپااره ياي ځاانګړي ټولناه‬
‫جوړه کړه‪.‬‬
‫د يونان د ښاري‪-‬دولتونو اندازه کاوچنځ وه‪ .‬د زي دياز کاال څخاه پنځاه‬
‫پيړۍ مخکي د (اتان) د اوسايدونکو نامير( ‪) ٧٧٦‬زره تنوتاه رسايدی‪،‬‬
‫چاااي د هغاااو څخاااه ياااي ياااوازي (‪ )٧٥‬زره اوسااايدونکي ښااااري وه‪ .‬د دي‬
‫ښاري‪-‬دولتونو زياات اوسايدونکي غلماان وه‪ .‬پاه (ساپارټ) کاي ياوه‬
‫ډله خلک د سرفانو (سيمه ييزو وګړو) په نامه اوسيدل چي ماليه به ياې‬

‫‪1‬‬
‫‪- City State.‬‬
‫‪366‬‬
‫ورکول‪ ،‬د رايې ورکولو ح يې نه درلودی او نچامي چوپړوناه باه هام پار‬
‫دوی وه‪ .‬په لرغوني يونان کي ښااري وناد انساان ويک او هوښايار کاړ‪.‬‬
‫يااې ګا ون وکااړ‪.‬‬ ‫ښااارون ي راپورتااه سااول او د حکوماا‪ ،‬پااه کااارونو‬
‫همدارنګه د وګړو په من کاي ياې د وطنپاالني روحياه پيااوړي کاړي وه‬
‫او د خلکااو ملتااړ يااې د ځااان کااړی و‪ .‬پااه يونااان کااي لرغااوني ښاااري‪-‬‬
‫دولتونه عبارت وه له‪ :‬بتن‪ ،‬سپارټ‪ ،‬کورينال‪ ،‬ارګوغ او تبس څخه‪.‬‬
‫که څه هم د لرغوني يونان ښاري‪-‬دولتوناود وګاړو د وناد لپااره زيااتي‬
‫اسااانتياوي برابااري کااړي او وګااړي يااې هوښاايار کااړه‪ ،‬خااو د يااو ناامير‬
‫ستونزو سره هام ېغ او ګرياوان وه‪ .‬ياانې د هار ښاار بيال وناد او د دوی‬
‫تاارمن د طبيعااي خن ا ونو نااتون د دي ېماال سااو‪ ،‬چااي يونااان يااو مااوټځ‬
‫دول‪ ،‬نسو او د دوی ترمن خپلمنځځ جګړي وسوي‪ ،‬چي پاه پايلاه کاي‬
‫او ډسااپلين لااه منځااه يااوړ‪ .‬کااه څااه هاام د‬ ‫دي جګااړو د ښااارونو پرمخت ا‬
‫ښارونو ترمن کمزوري کنف ريشنونه جوړسول‪ ،‬خوبياهم د لويدو ساره‬
‫مخ سول او د مقدوني او روم د خولو ګولي سول(‪.)1‬‬

‫‪.٠٠٥-٠٧٦‬‬ ‫‪ -1‬عبدالرحمن عالم‪ ،‬بنياد های علم سياس‪ ،،‬چاپ بيستم ‪،٧٢٤٥‬‬

‫‪367‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د صاهيونيزم اصاانلح د (صاهيون) د غااره څخاه خيسااتل ساويده‪ ،‬چااې‬

‫داوود(ت) هلته ښخ دی‪ .‬د صاهيون غار پاه اورنالم کاي دی‪ ،‬چاې وروساته‬
‫صااهيون د فلساانين د خاااوري لپاااره کااارول کياادی‪ ،‬لااه سياسااي اړخااه‬
‫صهيونيزم هغه نيشنليستي يهودي خوځښ‪ ،‬دی‪ ،‬چې په فلسانين کاي‬
‫د خپلواکه يهودي دول‪ ،‬د جوړولاو لپااره هلاي ځلاې کاوي‪ .‬صاهيونيزم د‬
‫يهااودي دياان د پيروانااو د يااوالي لپاااره کااار کااوي‪ ،‬چااې ددوی پااه بنااد‬
‫يهوديااان د فلساانين د خاااوري څخااه پااه تبعيااد سااوي بڼااه ونااد کااوي او‬
‫ددوی اصلي ټاټوبی اورنلم دی(‪.)2‬‬
‫کلااه چااې پااه ‪ ٤٥‬زي ديااز کااال کااي د روميااانو لخااوا اورناالم وران سااو‪،‬‬
‫يهوديان په ټوله نړۍ کي خپاره سول‪ ،‬خو بياا هام دوی خپلمنځاځ ديناي‬
‫او فرهنګااي يااوالی وساااتی او پااه نااورو ملتونااو کااي ورګ ا نسااول‪ .‬خااو د‬
‫تاريخ په او دو کاي ياې پاه مساياي دولتوناو کاي د ديناي ل کاي او کلاه‬
‫ناکله هم د ځپلي کوچنځ ناوادي ډلاي پاه بڼاه وناد کااوه‪ .‬لاه همادي کبلاه‬

‫‪1‬‬
‫‪Zionism.‬‬
‫وا ها‪ ،‬عبدالرسول بيات‪.٢٩٤ ،‬‬ ‫‪ -2‬فرهن‬

‫‪368‬‬
‫پيړۍ پيړۍ ددوی په زړوناو کاي د هغاي خااوري د ېساته راوړلاو ارماان‬
‫و‪ ،‬په کومي کي چي موسي (ت) ددوی رهبري کول(‪.)1‬‬
‫صاااهيونيزم د يهاااودي سااارمايه داراناااو څخاااه جاااوړ دی‪ ،‬چاااې اوغ د‬
‫فلسنين د نيولاو پاه ايا يالو ۍ بانادي بادل ساوی دی‪ ،‬پاه ‪٧٥٦٤‬ز کاال‬
‫کي د صهيونيزم نړيوال سازمان منځته راغلی‪ ،‬چې موخه ياې فلسانين‬
‫ته د ټولو يهوديانو ليا ل وه‪ .‬ددي نړياوال ساازمان ملتاړ نان ورځ د لوياو‬
‫نړيوالو نرکتونو لخوا کي ي‪ ،‬چې زيات ماالي ځاوا‪ ،‬لاري او پاه زيااتو‬
‫نړيوالو نرکتونو کي وڼدي لري‪ ،‬چې مرکز د امريکا پاه متااده ايااېتو‬
‫کي دی او د نړۍ تر ‪ ٩٥‬په زياتو دولتونو کي فعالي‪ ،‬کوي‪.‬‬
‫يهودي سارمايه داران د کلوناو راهيساي د نيشنليساتي احساسااتو او‬
‫ملي تعصبونو په راپارولو باندي بوخ‪ ،‬دي‪ ،‬ترڅو د صهيونيزم تار چتار‬
‫ېنادي امپرياليسااتي مبااارزه پياااوړي کااړي‪ .‬پااه ټااوليز ډول صااهيونيزم د‬
‫پراختيااا غوښااتني‪ ،‬نااواد پااالني او د ولسااونو تاارمن د نفااا د تخاام د‬
‫نيندلو لپاره کار کوي‪ .‬صاهيونيزم پاه ناړۍ کاي ياوازي يهاودي زاوم ياو‬
‫اسااتثنايې زااوم بااولي‪ ،‬چااې اهلل تعااالی يااې تاار نااا وېړ دی‪ .‬صااهيونيزم‬
‫يااوازي يااوه ايا يالو ي نااده‪ ،‬بلکااي د يهااودي سياسااتونو‪ ،‬سااازمانونو‪،‬‬
‫سياسااي تلاانلرو او بور وازيااو مجموعااه ده‪ ،‬چااې د جګااړه غوښااتونکي‬
‫تلنلرې پر بنسال خپلي موخي ېسته راوړي‪.‬‬

‫فلسنين ته په عبري کي د اسرائيلو مځکه ويل کيا ي‪ ،‬د يهودياانو پاه‬

‫بند فلسنين همغه موعودي مځکه ده‪ ،‬چې اهلل تعالی يې بناي اسارائيلو‬
‫ته د روکولو منه کړي وه‪ .‬کله چې د روميانو لخوا پاه ‪٤٥‬ز کاال کاي بيا‪،‬‬

‫‪.٠٠٩‬‬ ‫‪ -1‬دانشنامه سياسي‪ ،‬دبريوش انوري‪،‬‬

‫‪369‬‬
‫المقاادغ (اورناالم) وران سااو‪ ،‬يهوديااان پااه نااړۍ کااي خپاااره سااول او پااه‬
‫تي‪ ،‬او پر‪ ،‬ډول يې وند کااوه‪ ،‬زياات ازار ساول او ډېار وزورول ساول‪.‬‬
‫له همادي کبلاه ددوی پاه سارونو کاي د خپال اصالي ټااټوبي د بياا ېساته‬
‫راوړلو او نيولو فکر موجود و‪ ،‬او پدي برمان وه‪ ،‬چاې پاه فلسانين کاي‬
‫د يهودو ځواکمن حکوم‪ ،‬جوړ کړي‪ .‬دا فکر هغاه وخا‪ ،‬ې ګړنادۍ ساو‪،‬‬
‫کلااه چااې پااه نولساامه پيااړۍ کااي يهااودي خوځښااتونه منځتااه راغلااه او‬
‫يهودي يوالی نړيوال ارزښ‪ ،‬پيداکړ‪.‬‬
‫د صاااهيونيزم بنساااال ايښاااودونکی ياااو اتريشاااي ورځپاڼاااه ليکاااونکی‬
‫تژودور هکرتزل (‪ )٧٦٥٧-٧٥٩٥‬دی‪ .‬کله چې هرتازل د (يهاودو دولا‪ )1()،‬پاه‬
‫نامه کتاب وليکی پاه هغاه کاي ياې د ناړۍ يهاودو تاه پاه فلسانين کاي د‬
‫ملي يهودي دول‪ ،‬د جوړولو سپارښتنه وکاړه‪ .‬هرتازل صاهيونيزم د ياوي‬
‫مااذهبي اصاانلح څخااه پااه لااويې سياسااي تلاانلرې باناادي واړوی او پااه‬
‫فلساانين کااي د ملااي يهااودي دولاا‪ ،‬د جوړولااو پاار طرحااي باناادي يااې د‬
‫صااهيونيزم راتلااونکي مااوخي څرګناادي کااړی‪ .‬پااه حقيقاا‪ ،‬کااي هرتاازل پااه‬
‫فلسنين کاي د سايکولر دولا‪ ،‬غوښاتونکی و‪ .‬دده پاه بناد پار يهودياانو‬
‫باناادي د نړيوالااو فشااارونو پااه نااتون کااي دوی بايااد پااه فلساانين کااي د‬
‫يهودو ملي دول‪ ،‬ومني‪.‬‬
‫د صهيونيستانو لومړی کنګره د سوئيس د بال پاه ښاار کاي پاه ‪٧٥٦٤‬ز‬
‫کال کي جوړه سوه‪ .‬په نوموړي کنګره کي د صهيونيستانو هغاه هيلاه او‬
‫ارمااان چااي دوی پااه فلساانين کااي د يهااودي دولاا‪ ،‬د جوړياادو غوښااتنه‬
‫درلااااوده‪ ،‬رسااااما اعاااالن سااااو‪ .‬د نومااااوړي کنګااااري څخااااه وروسااااته د‬
‫صهيونيستانو او هرتزل مرکز د ويانا په ښار کي سو‪ ،‬چې تر ‪٧٦٥٧‬ز کاال‬

‫‪1‬‬
‫‪- Juden State.‬‬
‫‪371‬‬
‫پوري يې هر کال او له هغه څخه وروسته يې په هرو دوو کلونو کي ياوار‬
‫غون ه کول‪.‬‬
‫پدي وخ‪ ،‬کي صهونيستان د يهودياانو پاه مان کاي پاه ازليا‪ ،‬کاي وه‬
‫يانې ټولو يهوديانو ددوی ملتړ ناه کاوی بلکاي ياوازي د مرکازي اروپاا‬
‫او ختيځي اروپا ځېني يهوديانو يې ملتړ کاوی‪ .‬ناه ياوازي داچاي ټولاو‬
‫يهوديانو دصهيونيزم ملتړ نه کوی‪ ،‬بلکي په دوی کي د صهيونيزم پار‬
‫وړاناادي باال جريااان چااې (هسااکاې(‪ ))1‬نومياادی فعالياا‪ ،‬کااوی‪ ،‬ترڅااو د‬
‫چاي پاه‬ ‫صهونيزم مبارزه او کړني د ناکامځ سره ماخ کاړي‪ .‬دا غورځنا‬
‫‪ ٧٤‬او ‪ ٧٥‬پيړيو کي رامنځته سوی و‪ ،‬ددوی هڅاه داوه‪ ،‬چاې يهودياان د‬
‫له ډيره وخته د اروپايي کلتور څخه ليري کړل ساويد دي‪ ،‬ناو باياد هڅاه‬
‫وسي‪ ،‬چې دوی بيرته د لويدي د کلتور سره اننا سي او بيرته په اروپاا‬
‫غاړو هڅاه کاول چاي د‬ ‫کي منال کړل سي‪ .‬له همدي کبله ددي غورځن‬
‫زده کااړو پااه برخااه کااي غيااري دينااي يااا سيوکوېريسااتي افکااار يهااودي‬
‫هڅاي داوي‪ ،‬چاې‬ ‫ځوانانو ته تدريس کړي‪ .‬په ټوليز ډول ددي غورځن‬
‫يهودي کلتور د نوي او م رنو اصولو پر بنسال باندي جوړ کړي‪ .‬کاه څاه‬
‫هم هرتزل په اروپا يې ټولنه کي د يهودياانو ګ يادل اړيان ګڼال خاو پادي‬
‫بند و‪ ،‬چې په اروپايې ټولني کي د يهاودي ضاد بنادونو ناتون باه يهاود‬
‫خپلوا‪ ،‬نه کړي او يهوديان به ونسي کوېی چي خپلوا‪ ،‬کلتاور ولاري‪.‬‬
‫صهيونيستان د ل و نتمنو يهوديانو ملتړ د ځان ساره درلاودی‪ ،‬ددوی‬
‫نشاارات پااه نړيااوال بااو باناادي کياادل او پااه ډياارې هوښاايارۍ سااره يااي‬
‫ګامونه اخيستل له همدي امله برياليتوب ته ورسيدل‪.2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Haskala.‬‬
‫‪٢٤٥‬‬ ‫وا ه ها‪،‬‬ ‫‪ -2‬عبدلرسول بيات‪ ،‬فرهن‬

‫‪371‬‬
‫هرتاازل د خپاال پاالن د پلااي کياادو لپاااره لااومړی د عثماااني امپراتااوری‬
‫پاچا ت ه وړانديز وکړ‪ ،‬چې فلسنين دوی ته خوني کاړي او فلسانين تاه‬
‫ېره پرانيزي‪ .‬خو د عثماني امپراتوری پاچا د هغاه‬ ‫د يهوديانو د ورت‬
‫دا وړانديز ونه منی له همدي کبله هرتازل د انګلساتان ساره يوځاای ساو‪.‬‬
‫انګلستان صهونيستانو ته داسي وړانديز وکړ‪ ،‬چې په يوګانادا کاي باه‬
‫غيااري مسااکوني ساايمه ددوی د دولاا‪ ،‬د جوړياادولپاره وټاااکي‪ ،‬ددي‬
‫وړانديز سره ل صهيونيستان مواف سول‪ ،‬خو زياتو بيا دا وړانديز ونه‬
‫مناای او زياااتو يهوديااانو د يهااودي دولاا‪ ،‬د جوړياادو لپاااره د فلساانين‬
‫مځکه وغوښتل او پاه ‪٧٦٥٠‬ز کاال صهونيساتانو پاه خپلاه کنګاره کاي د‬
‫انګلستان دا وړانديز رد کړ‪.‬‬
‫هرتااازل پاااه ‪٧٦٥٧‬ز کاااال کاااي ماااړ ساااو‪ ،‬دده د مااار څخاااه وروساااته د‬
‫صهونيستانو مرکز کولن‪ ،‬د هغه څخه وروسته برلين او د هغه څخاه هام‬
‫وروساته لنادن تااه انتقاال سااو‪ .‬د لاومړی نړياوالي جګااړي څخاه مخکااي د‬
‫صهونيزم يوه کمه برخه د روسي او ختيځي اروپا د اوسيدونکو يهودو‬
‫تشکيلول‪ .‬دا پداسي حاال کاي وه ‪ ،‬چاې د صاهونيزم مشارتوب د بلمااني‬
‫او اتريشي يهوديانو په ېغ کي و‪ .‬صهونيساتانو زياتاه هڅاه وکاړه چاي‬
‫عبراني به او يهودي کلتور را وندي کړي‪ ،‬چاې پاه ډيار لنا وخا‪ ،‬کاي‬
‫خپلو موخو ته څه ناڅه ورسيدل‪.‬‬
‫په ‪٧٦٥٠‬ز کال کي د روسي د انقالب ناکاامي او پار يهودياانو بانادي د‬
‫تاازاري حکوماا‪ ،‬فشااارونه ددي ېماال سااول‪ ،‬چااې زيااات ناامير يهااودي‬
‫ځوانان فلسنين ته مهاجرت وکړي‪ .‬په ‪٧٦٧٧‬ز کال کي نوي زره يهوديان‬
‫پااه فلساانين کااي ميشااته وه او د درو زرو پااه ناااوخوا کااي يهوديااانو د‬

‫‪372‬‬
‫مهاجرو په کمپونو کي وناد کاوی‪ .‬نوماوړي يهودياان پاه ځاانګړي ډول‬
‫ک وال يهوديان د فرانسوي نتمن باروون لخوا حماي‪ ،‬کيدل‪.‬‬
‫د لااومړی نړيااوالي جګااړې پاار مهااال صااهونيزم ډياار پااه چټکااځ ساارره‬
‫پراختيااا وموناادل او د صااهونيزم مشاارتوب د هغااو روسااي يهوديااانو پااه‬
‫ېغ کااي ولوياادی‪ ،‬چااې پااه لناادن کااي اوساايدل‪ .‬پاادي وخاا‪ ،‬کااي جيمااز‬
‫وايزمن چي وروسته د اسرائيلو لومړی ولسمشر سو‪ ،‬زيااتي هلاي ځلاي‬
‫وکړي چې د انګلستان د حکوم‪ ،‬څخه په فلسنين کاي د يهاودو د ملاي‬
‫دولااا‪ ،‬د جوړيااادو مناااه واخلاااي‪ ،‬چاااې وروساااته پاااه ‪٧٦٧٤‬ز کاااال کاااي د‬
‫انګلستان د بهرنياو چاارو وزيار باالفور داساي اعلمياه خپاره کاړه‪ ،‬چاې‬
‫مو د فلسنين په خاوره کاي د يهاودو د ملاي دولا‪ ،‬د جوړيادو ملتاړي‬
‫يو‪ .‬دا اعلميه چي د (بالفور د اعلماي) پاه ناماه بانادي ناهرت لاري‪ ،‬د‬
‫اسرائيلو په نامه يې د دول‪ ،‬د جوړيدو لومړنی تخم وکری‪ .‬همدارنګه د‬
‫انګريزانو او عثماني امپراتوری ترمن جګړه د يهوديانو په ګټاه تماماه‬
‫سول‪ .‬د عثمامي امپراتوری لاه مااتي څخاه وروساته ټاول تار ېغ ېنادي‬
‫سيمي سره وپانل ساولي او د فلسانين سرپرساتي د انګلساتان ېساته‬
‫ولويدل‪ ،‬پر همدي بنسال د بالفور د منه وخ‪ ،‬راورسيدی‪ .‬لاه بلاي خاوا‬
‫انګريزانو په فلسانين کاي کا وال يهودياان خپلواکاه کاړه او د زده کاړو‬
‫مرکزونااه يااې ورتااه پرانيسااتل‪ .‬پااه ‪٧٦٠٠‬ز کااال کااي د پااه فلساانين کااي د‬
‫يهودو نمير ‪ ٧٥٥‬زرو نفرو ته رسايدی‪ .‬پاه ‪٧٦٢٢‬ز کاال کاي وه ‪ ٠٢٥‬زرو‬
‫نفرو ته ورسيدل‪ ،‬چي د فلسنين د ټول نفوغ ‪ ٠٥۱‬يې جوړول‪ .‬د هټلر تار‬
‫ښکاره کيادو پاوري د يهاودو مهاجرتوناه سُسا‪ ،‬وه‪ ،‬خاو کلاه چاي ناازي‬
‫حکوم‪ ،‬پر يهودو باندي فشار راوستک‪ ،‬وروسته د يهودو مهاجرتوناه‬
‫تيز سول‪.‬‬

‫‪373‬‬
‫بلای‪،‬‬ ‫عربانو چي په فلسنين کي د يهودو نتون يې د ځان لپاره ګوا‬
‫څو واره يې د ‪ ٧٦٠٦‬څخه تر ‪ ٧٦٢٦‬کلونو پوري نورنونه وکړل او خپل‬
‫اعتراضونه يې ښاکاره کاړل‪ ،‬چاې د انګرياز د حکوما‪ ،‬لپااره ياې زيااتي‬
‫سااتونزي هاام پيااداکړي‪ .‬د دوهمااي نړيااوالي جګااړې پاار مهااال صااهيونيزم‬
‫زيااات پلويااان پيااداکړه‪ .‬پااه ځااانګړي ډول د امريکااا نااتمنو يهوديااانو د‬
‫دوی څخااه زيااات ملت اړ وکااړ او د هغااه څخااه وروسااته د صااهونيزم ډياار‬
‫ملتړي سول‪ .‬صهونيستانو ددي لپاره چې په فلسانين کاي فتناه‬ ‫ټين‬
‫او فساد خپاره کړي نو يو تروريستي سازمان د ((هاګاناا)) پاه ناماه ياې‬
‫منځته راوړ‪.1‬‬
‫د دوهمي نړيوالي جګړي څخه وروسته چاې د مسالمانانو او يهودياانو‬
‫ترمن اختلفاات او تاه ورسايدل‪ ،‬ناو انګلساتان د فلسانين مساژله د‬
‫ملګرو ملتونو سازمان ته وسپارل او داسي وړانديز يې ورته وکاړ‪ ،‬چاې‬
‫د فلسانين پار خاااوره دي دوه دولتوناه يااو عرباي او باال يهاودي تشااکيل‬
‫سااي‪ .‬همدارنګااه بياا‪ ،‬المقاادغ دي د نړيااوال ښااار پااه بڼااه وټاکاال سااي‪ .‬د‬
‫ملګرو ملتونو سازمان دا وړاناديز ومنای او پادي اړه ياې پريکاړه لياک‬
‫صااادر کااړ‪ .‬کلااه چااې پااه ‪٧٦٧٥‬ز کااال کااي د ملګاارو ملتونااو سااازمان دا‬
‫پريکااړه ليااک صااادر کااړ‪ ،‬نااو د اساارائيلو دولاا‪ ،‬پااه چټکااځ سااره خپاال‬
‫کارونه پيال کاړل‪ ،‬چاې پاه پايلاه کاي د عرباو او اسارائېلو تارمن لاومړی‬
‫جګاړي پيال ساولي‪ .‬اسارائيليانو د دي جګاړو پار مهاال تار هغاي مځکااي‬
‫زياته برخه ونيول چې د ملګرو ملتونو په پريکړه لياک کاي ټاکال ساوي‬
‫وه او اتااه سااوه زره فلساانينيان يااې مهاااجر کااړل‪ .‬چااې پااه پايلااه کاااي د‬
‫اسرائيلو حکوم‪ ،‬د صهونيستانو د لومړی کنګاري څخاه پنځاوغ کاال‬

‫‪٢٤٧‬‬ ‫وا ه ها‪،‬‬ ‫‪1‬عبدلرسول بيات‪ ،‬فرهن‬

‫‪374‬‬
‫وروسته منځته راغلی او يهودياان خپال هغاه ارماان تاه ورسايدل چاې د‬
‫پيړيو پيړيو راهيسي يې د ځان سره درلودی‪.‬‬
‫په ټوليز ډول خپلاو موخاو تاه د رسايدو لپااره د‬ ‫صهونيستي غورځن‬
‫ترور‪ ،‬تاوتريخوالي او تبليغااتو پاه واسانه ورسايدی‪ .‬د صهونيساتانو‬
‫بانادي‬ ‫تروريستي سازمان د لومړيو څخه د مسلمانانو په ترور او مار‬
‫پيال وکااړ او دوی هڅاه کااول چااې د هاري ېرې ممکنااه وي‪ ،‬فلساانينيانو‬
‫وبيروي او دوی تهديد کړي‪.‬‬
‫د اسرائيلو د دول‪ ،‬د جوړيدو څخه وروسته د صاهونيزم ساازمان هڅاه‬
‫کول‪ ،‬چې د نړۍ يهوديان اسرائيلو ته د مهاجرت لپاره تشوي کړي‪ .‬خاو‬
‫زياتو يهوديانو د صهونيستانو دا نچريه چاې يهودياان چاې د اسارائيلو‬
‫څخه بهر وند کوي‪ ،‬تر ظلام او زور زيااتي ېنادي دي او ددوی عازت باه‬
‫هغه وخ‪ ،‬خوندي کي ي‪ ،‬کله چي اسرائيلو ته راسي‪ ،‬نه منل‪ .‬خاو زيااتو‬
‫تندرو او تيز ېرو يهوديانو بيا د اسارائيلو د حکوما‪ ،‬د جوړيادو لپااره‬
‫هلااي ځلااي پياال کااړي او غوښااتل يااې چااي د نياال تاار ساايند پااوي ددوی د‬
‫زلمرو حدود ورسي ي‪.1‬‬

‫‪.٢٤٠‬‬ ‫وا ه ها‪،‬‬ ‫‪ -1‬عبدلرسول بيات‪ ،‬فرهن‬

‫‪375‬‬
 ‫‪1‬‬

‫فابيااانيزم د يااوې سوسياليسااتي سياسااي تلاانلرې نااوم دی‪ ،‬چااي پااه‬

‫انګلسااتان کااي پااه (‪٧٥٥٧‬ز) کااال کااي د يااو ناامېر سوسياليسااتي روڼ‬
‫بنادو لخاوا رامنځتاه ساو‪ .‬دي سوسياليساتي روڼ بنادو هڅاه کاول‪ ،‬چااي‬
‫سوسااياليزم پااه منځنااي پااوړ کااي هاام روا کااړي او هاام سوسااياليزم د‬
‫انقلبي حال‪ ،‬څخه را وباسي او منځلريتوب ته يې راولي‪.‬‬
‫دوی هڅااه کااول‪ ،‬چااي سوسااياليزم د روڼ اناادو افکااارو تااه ورننباسااي؛‬
‫نوځکه دوی اکاډميکو څيړنو او تبليغاتو ته زيات ارزښ‪ ،‬ورکااوه او د‬
‫وه‪.2‬‬ ‫سوله ييز سوسياليزم غوښتون‬
‫ددي سياسي تلنلرې مخکښان (فرانک پودومور) او (اډوارډ پيز) و‬
‫او وروسته ياو نامېر ناور هام ورساره ملګارې ساول‪ ،‬چاي همادا سياساي‬
‫تلااانلره وروساااته د انګلساااتان د کاااارګر ګوناااد د جوړيااادو بنساااال هااام‬
‫وګرځېدل‪ .‬کله چي د انګلستان د کارګر ګوند جوړ سو د فابيانيزم ټولنه‬
‫د يوي څيړنېزي او تبليغاتې ټولني په بڼه د (فابيان ټولني) په ناماه پاتاه‬

‫‪1‬‬
‫‪- Fabianism.‬‬
‫وا ه های مکتبهای (سياسي‪ ،‬فرهنګي‪ ،‬مذهبي‪،‬‬ ‫‪ -2‬امير مسعود خدايار‪ ،‬فرهن‬
‫‪.٧٠٤‬‬ ‫فلسفي‪ ،‬هنر)‪ ،‬انتشارات‪ :‬مامد حسن‪/‬کابل‪٧٢٩٤ ،‬ش‪،‬‬

‫‪376‬‬
‫سول‪ ،‬چي پدي وخ‪ ،‬کي يې د مارکسايزم پار وړانادي ياو نامېر مقاالي‬
‫او رسالي نشر کړي او د دوی د عقايدو ارونه پدي ډول وه‪:‬‬
‫الس‪ -‬که چيري په ټولنه کي اصلحات راوساتل ساي‪ ،‬طبيعاي تکامال‬
‫خپله منځته راځاي او د کاارګر ازتصاادي حالا‪ ،‬پخپلاه ښاه کيا ي‪ ،‬چاي‬
‫هيت اړتيا انقلب او تاوتريخوالي ته نه پيدا کي ي‪.‬‬
‫ب‪ -‬د ټولني د پوړوناو تارمن اړودوړ او کشامکش د ټاولني پرمختا‬
‫ته اړتيا نلري(‪.)1‬‬
‫په فابيانيزم باندي د ښي پوهېدني دپاره به فابيان سوساياليزم پاه لنا‬
‫ډول ولولو‪:‬‬

‫نوم دی‪ ،‬چي پاه انګليساتان کاي د‬ ‫دا د هغه سوسياليستي غورځن‬
‫مارکس د افکارو تر اغيز ېندي من ته راغلاي وه‪ ،‬مګار مارکساي نادي‬
‫او د يوي ټولنيزي فلسفي د جوړولو غوښتنه يي نده کړي‪ ،‬هغاه څاه چاي‬
‫د دوی د پاملرني وړ وه هغاه د فاابريکو او صانع‪ ،‬د ا داره کولاو لپااره د‬
‫يوه منچم سازمان من ته راوړل او د ګارګرو طبقو د وندانه د ښاه کولاو‬
‫پااه موخااه د سياسااي زاادرت اسااتعمال ؤ‪ .‬پااه ازتصااادي برخااه کااي يااي د‬
‫ريکاردو د اجاري فرضيه او د هاانري جاور د مځکناي ارزښا‪ ،‬فرضايه‬
‫منلي وه اوويل يي‪:‬‬
‫‪ ‬پار مځکااو باناادي بايااد زيااات مالياات وضااچ سااي‪ ،‬تاار څااو صاانع‪ ،‬او‬
‫فابريکي د مالياتو د زيد څخه خلصي سي‪.‬‬
‫‪ ‬د اناصاري ګټو د له منځه وړلو پاه وسايله باياد د ټولاو وګاړو لپااره‬
‫ازتصادي فرصتونه په مساوي ډول ورکول سي‪.‬‬

‫‪.٧٠٠-٧٠٧‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٧٧ ،‬ش‪،‬‬

‫‪377‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د فانيزم کلمه د ېتيني بي د (فانيسمو(‪ ))2‬څخه اخيستل ساوي ده‪،‬‬

‫په لرغوني روم کي دا اصنلح هغاه تبار تاه اساتعماليده چاي د ياو څاو‬
‫به تړل کيدی او فاوځ باه د ځاوا‪ ،‬او وا‪ ،‬د نښاي‬ ‫لن و لرګيو په سر‬
‫په بڼه د ځان ساره وړی‪ .‬د فانايزم حکوما‪ ،‬د سياساي مکتاب پاه څيار د‬
‫(‪ ٧٦٠٠-٧٦٧٢‬ز) کلوناااو پاااه مااان کاااي د موساااوليني او هټلااار لخاااوا‬
‫رامنځتااه سااو‪ .‬د دي مکتااب لااومړنی مخااکک موسااوليني و چااي خپاال‬
‫اولس يي پر ځان پالني او مل‪ ،‬پالني باندي راټول کړ (‪.)3‬‬
‫د فاناايزم د اياا يالو ۍ د زي ياادو او پياړتياااا پااه اړه د دي مکتاااب د‬
‫چارواکو او ملتړ کوونکو ترمن هم غي موجوده وه‪ ،‬پاه فانايزم کاي‬
‫د يوي خوا د حکوم‪ ،‬څخه د خلکو ناخوښې په نچار کاي نياول ساويده‬
‫او د بلي خوا هڅه سويده ترڅو د سرمايه داري نچام بنسال تاه هام زياان‬
‫ونه رسي ي‪ .‬نوځکه د فانيزم مخکښاانو ياوازي د همادي ېري څخاه د‬

‫‪1‬‬
‫‪-Fascism.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Fascismo‬‬
‫سياسی برش‪ ،‬انتشارات انيان‪ ،‬چاپ دوم‪،٧٢٥٧‬‬ ‫‪ -3‬غلمرضاعلي بابايي‪ ،‬فرهن‬
‫‪٢٦٩‬‬

‫‪378‬‬
‫خلکو ناخوښک يو بهير ته واچولي او داسي خوځښ‪ ،‬يي ورکړترڅو ناه‬
‫يوازي دا چي د موجوده نچام لپاره خنر من ته را نه وړي بلکاي ګټاور‬
‫هم وي‪ .‬البته د دا ډول سياس‪ ،‬عملي کول هغه وخا‪ ،‬ممکان و تار څاو د‬
‫خلکو افکار پر ټولنيزو موضوعاتو او د ټاولني پار معناوي او سياساي‬
‫ارزښتونو بانادي راټاول کاړي‪ .‬د فانايزم پاه ايا يالو ۍ کاي بيلبيلاي‬
‫انګيزي موجودي دي چي په ېندي ډول يي د يو څو يادونه کوو‪:‬‬

‫د يومااااوټي ولااااس اياا ا يالو ي تاااال د پااااوړيزي ټااااولني پاااار ټکرونااااو‬

‫(تضادونو) باندي پرده اچوي او د واکمنې ډلاي ګټاي د خلکاو پاه مان‬
‫کي خوندي کوي‪ .‬دا ډول اي يالو ي په ټولاو ښاځ ېساو نچاامونو کاي‬
‫موجااوده وه ترڅااو ټااولنيزي اړيکااې ټينګااي کااړي او پااه ټولنااه کااي د‬
‫واکماان پااوړ ګټااي وساااتي‪ .‬پداسااي حااال کااي چااي فاناايزم بيااا ددي‬
‫اي يالو ۍ څخه په افراطي بڼه ګټه واخيستل‪.‬‬
‫که چيري په رښتيا ياو ولاس ياوه کاورنځ وي ناو د دوی سرنونا‪ ،‬ګا‬
‫دی او کله چي توليدي واحد هم د کارګر او کاار امرکاونکي تارمن پاه‬
‫همکاريو باندي وېړ وي‪ ،‬نو ټول خلک بايد يو د بال ملتاړ وکاړي او د‬
‫هر وګړي پر وړاندي جرم د ټول ولس پر وړانادي جارم ګڼال کيا ي‪ .‬اوغ‬
‫نو بنسټيزه پوښتنه داده چاي عماومي ګټاي باياد څاو‪ ،‬روښاانه کاړي؟‪.‬‬
‫که چيري ډيموکراسي واکمناه وي ناو هغاه د کښاته پاوړ خلکاو لپااره د‬
‫خبرو زمينه مساعدوي ترڅو خپلي ګټي وسااتي خاو کلاه چاي د زور او‬
‫ظلم حکوم‪ ،‬واکمن وي پدي وخ‪ ،‬کي خلکو ته د واکمان پاوړ ګټاي د‬
‫عمومي ګټو په نامه ور پيوندل کي ي‪.‬‬

‫‪379‬‬
‫نوځکاااه فانااايزم د ياااوي خاااوا پااار ياااو ماااوټي ولاااس ماافچاااه کاراناااه‬
‫ايا ا يالو ۍ او د بلاااي خاااوا پااار نيشااانليزم چاااي د فياااوډاليزم او بشاااپړ‬
‫(منل ) سلنن‪ ،‬پر وړاندي يي د بور وازۍ ملتړ کاوه‪ ،‬تکيه درلاوده‪.‬‬
‫نيشااانليزم ياااوه داساااي وسااايله وه‪ ،‬چاااي د دي پاااه واسااانه د فانااايزم‬
‫مخکښانو کوېی سول چي خپل ولس غال وښک او د دښمن پر وړاندي‬
‫يي يو موټی کړې‪ .‬په سياسا‪ ،‬کاي دا ډول کړناي د دي ښاکارندوی وې‬
‫چي خلک بيله کوم دليله د سياسي مشر تر مشرتوب ېندي سره راټاول‬
‫سي او د خپلو مشرانو پر هر ډول کړنو باندي امين ووايي‪.‬‬
‫په لومړيو کي نايد داسي فکار وساي چاي دا څنګاه امکاان لاري چاي‬
‫خلااک دي پاار يااوي داسااي اي ا يالو ۍ باناادي‪ ،‬چااي د عمااومي ګټااو پااه‬
‫خلف وي راټول سي‪ ،‬خاو دا هام باياد هياره نکاړو چاي سياساتوال ډيار‬
‫امکانات په ېغ کي لري تار څاو عاماه افکاارو تاه بادلون ورکاړي او د‬
‫خپلو ګټو د ساتلو په لوري يي وخوځوي‪ .‬د نيشانليزم مفکاوره تار ډياره‬
‫بريااده د انسااان د طبيعااي غوښااتنو سااره هم غااې ده‪ .‬پااه هغااو ټولنااو کااي‬
‫چي امني‪ ،‬او سوکالي نه وي او خلاک وغاواړي چاي د دښامن څخاه پاه‬
‫امن کي وند وکړي همدغه ېر يي تر ټولو غوره ده‪ .‬د دې ډول عقايدو‬
‫پر وړاندي د کاارګرو پوړوناو زياات مقاوما‪ ،‬وکاړ خاو باور وازي پاوړ‬
‫چي يو منځنی پوړ و‪ ،‬ډير ر ور تسليم سو‪.‬‬
‫د يوماااوټي ولاااس ناااعار ياااوازي وا‪ ،‬غوښاااتونکی پاااوړ ځانتاااه ناااه‬
‫راجلبوي‪ ،‬بلکي غواړي چي په ټولنه کي تبعير او ناور تضاادونه لاه‬
‫منځااه يوسااي‪ ،‬چااي دا پخپلااه يااوه بنسااټيزه انساااني غوښااتنه ده‪ .‬د يااوه‬
‫ولس داسي جوړول چي پاه هغاه کاي هايت ډول د ټاولنيز تاوپير فکار ناه‬
‫وي‪ ،‬دا پااه حقيقاا‪ ،‬کااي د سوسااياليزم لپاااره هاام يااوه بنسااټيزه پايااه ده‪.‬‬

‫‪381‬‬
‫فانيزم د همدي بر(اصل) څخه زياته ګټه واخيستل او ولس يي ډير ر‬
‫خپل لوري ته رامات کړ‪ ،‬نور نو ولس خپال سياساي مشاران ومنال او د‬
‫دوی د غوښتونو زربانې سو‪.‬‬
‫خو حکوم‪ ،‬بيا هغه ريښتني خلک چي رښاتيا هام د يوماوټي ولاس د‬
‫جوړولو په ارمان وه او په ريښاتنې توګاه ياي د ولاس د ياوالي غوښاتنه‬
‫کول‪ ،‬د ولس سره په دښمنځ باندي تورن کړل او له مخه يي لياري کاړل‪.‬‬
‫د يوموټي ولس اي يالو ي د نواد پالني په دوره کي او ته ورسايدل‪،‬‬
‫د ولااس پااه ماان کااي دا مفکااوره چااي د دوی نااواد نااه يااوازي د نااورو‬
‫نوادونو ساره تاوپير لاري بلکاي تار هغاو لاوړوالی هام لاري‪ ،‬د دي ېمال‬
‫سول چي ولس په غفل‪ ،‬کي واچوي او د ځان غوښتني روحياه پکښاې‬
‫وروزي‪ .‬د دي بندونو پلويانو هڅه کول چي د ټولني پاه ټولاو برخاو کاي‬
‫دا بند خپور کاړي او د ولاس پاه مان کاي ياوالی راولاې ترڅاو د وا‪ ،‬د‬
‫ناوړې کارونې څخه سترګي پټي سي او ولس د سياساتوالو پاه خوښاه‬
‫پااار هااار لاااوري بانااادي کشاااکول ساااي‪ ،‬همدارنګاااه د دي پرځااااي چاااي د‬
‫حکوم‪ ،‬سره مخالف‪ ،‬وکړي بهرنې دښمن ته پاملرنه وکړي‪.‬‬

‫د مشرتوب نچريه هم د يوموټې ولس د نچريي څخه سرچينه اخلي‪ ،‬دا‬

‫چي يو ماوټی ولاس جوړساي او پاه مشارتوب کاي کوماه ساتونزه وازاچ‬
‫نسي نو بايد مشرتوب د فرمان ورکونکي او فرماان اخيساتونکي پاه‬
‫بڼااه صااورت ونيسااي‪ .‬پااه عمااومي ډول پااه مشاارتوب کااي دي اصااولو‬
‫پايښ‪ ،‬وموندی‪ :‬په کورنځ کي د پالر وا‪ ،‬او مشارتوب‪ ،‬د زده کاړي‬
‫پااه چااارو کااي د ښااونکي مشاارتوب‪ ،‬پااه اداري کااي د لوړچاااروا‬

‫‪381‬‬
‫وا‪ ،،‬په ازتصاد کي د مالک وا‪ ،‬او فاوځ د ځاانګړي لاړۍ پار بنساال‬
‫لوړ پرکښته باندي مشر و‪.‬‬
‫په فانيزم کي واکمنانو بشپړ مشارتوب غوښاتځ‪ ،‬هټلار باه پاه خپلاو‬
‫د بشاااپړي واکمناااځ غوښاااتنه کاااول‪ ،‬د دوی پاااه بناااد هااار‬ ‫وينااااوو‬
‫فانيس‪ ،‬بايد د خپل حکوم‪ ،‬کړني د وطن لپاره خدم‪ ،‬او د هغو منل‬
‫پر ځان ېزمي وګڼي‪ .‬نو ځکه د ايټاليا د فانيسا‪ ،‬حکوما‪ ،‬د ځواناانو‬
‫نعار(باور‪ ،‬امرمنل او مبارزه)و‪ .‬په بلماان او ايټالياا کاي د فانيسا‪،‬‬
‫حکوم‪ ،‬د دي ډول اي يالو ۍ خپريادل د دي ېمال ساول چاي ازتصااد‬
‫او نور ټولنيز اړخونه هم ورڅخه اغيزمن سي او په ازتصادي چارو کي‬
‫به منځنځ پوړ هم د حکوم‪ ،‬همدا ډول نعارمني؛ ځکاه چاي حکوما‪،‬‬
‫به د دوی دفات د يوي خاوا د کاارګرو د ټولنو(سان يکا) څخاه او د بلاي‬
‫خوا د لويو نتمنو خلکو څخه کول اودوی پاه دي بناد وه چاي ماو باه د‬
‫همدي ځواکمن حکوم‪ ،‬په چوکاټ کي خپلي ګټي وساتو(‪.)1‬‬
‫فانيستان د انسانانو ترمن مساوات او برابري نه مني بلکي دوی د‬
‫لوړ نخصي‪ ،‬لمانځنه کوي او د دوی په بند د هغه درناوی بايد وسي‪،‬‬
‫نو ځکه د لوړ مشر امر په پټاو ساترګو مناي‪ .‬د دوی پاه بناد انساانان دي‬
‫نړۍ ته په زيات توپير سره راځي‪ ،‬د انسانانو استعدادونه او وړتياوي‬
‫مختلفاي دي‪ ،‬نوځکااه هغااه کسااان چاي پااه طبعااي ډول سااره د مشاارتوب‬
‫وړتيا لري د نورو خلکو څخه بيل سي او درناوی يي بايدوسي‪.‬‬
‫فانااايزم خپااال زياااات اصاااول د ناااورو پوهاااانو او مکتبوناااو څخاااه هااام‬
‫اخيستي دي‪ ،‬چې په ېندي ډول به د ځېنو يادونه وکړو‪:‬‬

‫‪- 1‬راين هاردکونل‪ ،‬فانيسم(مفر جامعه سرمايه داري ازباران) ترجمه‪ :‬منوچهر‬
‫‪٢٥-٠٠‬‬ ‫فکري ارناد‪، ،‬انتشارات توغ ‪،٧٢٠٥‬‬

‫‪382‬‬
‫الس‪ -‬د هګل د فلسفي څخه د نواد او ملي‪ ،‬ماده اخيستل سويده چاي‬
‫هټلر هم د همدي مادي سره خپله علزه څرګنده کړيده‪.‬‬
‫ب‪ -‬پااه ازتصااادي چااارو کااي د مااارکس د سوسااياليزم څخااه څااه ناڅااه‬
‫استفاده سويده‪ ،‬که څه هم هټلر د مارکس او مارکسيزم کلک دښمن و‬
‫خو سربيره پر هغه يي د کارګرو د اتاااديي او کاار امرکوونکاو تارمن‬
‫يو داسي ېره اختيار کړل چي سوسياليزم ته نيودي وه او هم يي تار ياوه‬
‫بريااده د انګلسااتان د سوسااياليزم څخااه اسااتفاده کااړي وه‪ .‬پااه دي توګااه‬
‫فانيزم د سوسياليزم روحيه هم پاللي ده‪.‬‬
‫‪ -‬د دولاا‪ ،‬پااه ځااانګړي وا‪ ،‬او پااه خپااال عماال کااي ناادت کاااول د‬
‫ماکياااولي د فلساافي څخااه اخيسااتل سااوي ده‪ ،‬ځکااه چااي ماکياااولي د‬
‫دول‪ ،‬د وا‪ ،‬څخه پرته نور هيت نه غوښتل او په دي نساب‪ ،‬ياي واکمان‬
‫ته د زيات وا‪ ،‬ورکولو صلحي‪ ،‬ورکاوه‪ ،‬تر څو وکوېی سي په پاوره‬
‫زړه خپلي موخي ته چي د دول‪ ،‬ازتدار او وا‪ ،‬دی ورسي ي‪.‬‬
‫د‪ -‬فانيزم د غيري عقلي فلسفي بنساال د ناوپنهاور‪ ،‬نيواه او هناري‬
‫برکسن څخه اخيستي ده او همداسي د خپلي فلسفي ځيني برخي يي د‬
‫نشنليزم او سن يکاليزم د فلسفو څخه اخيستي دي‪.‬‬
‫ها‪ -:‬د ليبراليزم او ډيموکراسځ د اصاولو مخاالس ياي د خپال مسالک‬
‫فانايزم کاړنلره وګرځاول‪ .‬ليبراليازم او ډيموکراساي ياي رد کاړل او پااه‬
‫هېواد کي يي د هغو مسلکو موجودي‪ ،‬د اړودوړ سرچينه وګڼل‪ .‬ځکه‬
‫چااي فاناايزم ټااول ټااولنيز موسسااات لکااه مااذهب‪ ،‬پوهنااه‪ ،‬اخاال او‬
‫ټولنيزي کړنلري د دول‪ ،‬تر سانسور ېندي غاواړي پاه دغاه ځااي کاي‬
‫هم د (ماکياولي) د افکارو څخه ګټه اخيستل سويده‪.‬‬
‫و‪ -:‬د دول‪ ،‬فلسفه د (هګل) د اي ياليزم څخه اخيستل سويده‪.‬‬

‫‪383‬‬
‫ز‪ -:‬د فانيزم د کړنلري په موادو کي نچامي وا‪ ،‬ډيار اړيان ارزښا‪،‬‬
‫لري‪ ،‬چي د (ماکياولي) او (هابس) د بندونو څخه سرچينه اخلي‪.‬‬
‫ح‪ -:‬د فانيزم د ټاکنو ډول د دول‪ ،‬د بشپړ وا‪ ،‬پر بنسال چي هغه هم د‬
‫ځينو هغو فيلسوفانو لکه (ماکياولي) او (هابس) او ناورو چاي بشاپړه‬
‫ديکتاااتوري يااي غوښااتل ترتيبااول وه‪ .‬د کااارګرانو‪ ،‬ساان يکا او کااار‬
‫امرکونکو زرکسه د فانيس‪ ،‬لويي غون ي ته ونومول ساول‪ .‬نوماوړي‬
‫غون ي د هغو د جملي څخه څلورسوه کسه وټاکل چاي پاه حقيقا‪ ،‬کاي‬
‫دغه استازي د فانيس‪ ،‬ګوند ټاکل سوي اساتازي وه او هغاه هام د ياو‬
‫ديکتاتور تر ېغ ېندي وه‪.‬‬
‫فانيزم د يوي نوې ايا يالو ۍ پاه بڼاه پادي وروساتيو کاي راڅرګناد‬
‫سوی دی او زياته تاريخي مخينه نلري‪ ،‬همدارنګاه د فانايزم عمال تار‬
‫تيااوري دمخااه څرګنااد سااوی دی‪ .‬فاناايزم د خپلااو اصااولو(برونو) پاار‬
‫بنسااال ځااان تاال ترتلااه ګڼاای‪ ،‬نوځکااه غااواړي چااي پاار ټااولي نااړۍ باناادي‬
‫حکوماا‪ ،‬وکااړي‪ .‬د فاناايزم ازتصااادي جوړښاا‪ ،‬د کمااونيزم پااه څياار د‬
‫دول‪ ،‬په سانسور کاي نادی‪ ،‬ياانې پاه فانايزم کاي ځااني ملکيتوناه د‬
‫منځه نه ځي او ټول توليدي وسايل په مستقيم ډول د دل‪ ،‬تار سانساور‬
‫ېندي نه راځي‪ .‬همدارنګه د فانيزم سياسي جوړښ‪ ،‬د ګوند پر بنسال‬
‫وېړ دی‪ ،‬خو څوګوندي نه دی او ياوازي د ياوه ګوناد حکوما‪ ،‬پکښاې‬
‫زانوني‪ ،‬لري‪ .‬په فانيزم کي د خپلواکو ګوندونو ترمن د وا‪ ،‬پار سار‬
‫باندي د ډيموکراسځ په څير ښکاره سيالي نه کي ي‪ ،‬بلکي هغه ګوند‬
‫حکوم‪ ،‬کوي کاوم چاي وا‪ ،‬ياي ېساته راوړی وي او د ګوناد مشار پاه‬
‫حقيق‪ ،‬کي د امپراتور (ټولوا‪ )،‬په بڼه حکوم‪ ،‬کوي‪ .‬په فانيزم کاي‬
‫او پارلماااني نچااام رد سااوی دی‪ ،‬بلکااي د يااوه‬ ‫ليبرالياازم‪ ،‬خپلااوا‬

‫‪384‬‬
‫ګونااد واکمنااي غااواړي او د ګونااد او حکوماا‪ ،‬تاارمن تااوپير نااه منااي‪.‬‬
‫همدارنګااه فاناايزم غااواړي چااي دولاا‪ ،‬يااي پااه خلکااو کااي بشااپړ نفااوذ‬
‫ولااري او د هغااو خوځښااتونه تاال د خپلااي نقشااي پاار بنسااال وساااتي‪،‬‬
‫فانيزم پر دي سربيره د خپلواکو رسنيو په خلف دی او غاواړي چاي د‬
‫رسنيو ټاولي خپروناي د دولا‪ ،‬د لاوري تار ېرښاونو او سانساور ېنادي‬
‫سي‪ .‬پاه فانايزم کاي د کاارګرو خپلواکاو ټولناو تاه پاه ښاه بناد ناه کتال‬
‫کي ي‪ ،‬بلکي هر څاه د ولاس او ناواد غوښاتني پاه تلاه تلال کيا ي‪ .‬کاه د‬
‫د ملي‪ ،‬او نواد (توکم) د ګټو سره سامون درلاود ښاه‬ ‫ګارګرو غورځن‬
‫دی او که سمون يي نه درلودی نو هغه له منځه وړل کي ي(‪.)1‬‬

‫د دوو نړيوالاااو جګاااړو پاااه مااان کاااي د فانيسااا‪ ،‬پاااه ناماااه زياااات‬
‫غورځنګونه په ايټاليا‪ ،‬المان او نورو اروپايي هېوادوناو کاي منځتاه‬
‫راغله‪ ،‬خو د هغاو د جملاي څخاه ياو څاو د ګوتاو پاه نامار غورځنګوناه‬
‫بريالي سول او وا‪ ،‬ته ورسيدل‪ ،‬داچي فانيزم پاه کوماو ناراينو کاي‬
‫پياوړی او بريالی کي ي په ېندي ډول به د يو څو يادونه وکړو‪:‬‬

‫د فانيزم تااريخي مخيناي تاه پاه کتاو ساره داساي انګيارل کيا ي چاي‬
‫فانيستي غورځنګونه په ټاولنيزو‪-‬ازتصاادي بارانوناو کاي پاه ډياره‬
‫پيل کړي‪ .‬کله چي‬ ‫اسانځ سره کوېی سي‪ ،‬خپل خوځښ‪ ،‬او غورځن‬
‫دا ډول بارانونه په ملي يا نړيواله کوه سر راپورته کړي نو فانايزم پاه‬
‫خلکو کي د ځای موندني لپااره ډيار وړ او منلاي اصاول لاري او ډيار ر‬

‫‪ -1‬مامد نادر ايوبي(کندهاری)‪ ،‬سياسي نچريات‪ ،‬صااف نشراتي موسسه‪-‬کوټه‬

‫‪٠٢٩-٠٢٢‬‬ ‫‪ ٧٧٠٦‬هجري زمري‪،‬‬

‫‪385‬‬
‫کوېی سي‪ ،‬چي وګړي د ځان په لوري راجلب کړي‪ .‬په المان او ايټالياا‬
‫کااي فاناايزم هغااه وخاا‪ ،‬پاار پښااو ودرياادی کلااه چااي نړيااوال ازتصااادي‬
‫بارانونااه پياال سااول‪ ،‬پاادي وخاا‪ ،‬کااي فاناايزم د ملااي ګټااو د پااالني‬
‫مفکااوره او نااور اصااول پااه خلکااو کااي خپاااره کااړل او ډياار ر د پياااوړي‬
‫په بڼه څرګند سو‪.‬‬ ‫غورځن‬
‫فانيستي غورځنګونه پر المان او ايټالياا ساربيره پاه ناورو اروپاايي‬
‫هېوادونو کي هم د نړيوال ازتصادي بارانونو په وخ‪ ،‬کي پيل ساول‬
‫د بيلګاااي پاااه توګاااه پاااه هالناا کاااي د (موسااارت)‪ ،‬پاااه بلوياااک کاااي د‬
‫(رکسيس‪ ،)،‬په فنلن کي د (ېپو)‪ ،‬همدارنګه په انګلستان‪ ،‬فرانسه‬
‫او نااورو اروپااايي هېوادونااو کااي د ملااي نيشنليساا‪ ،‬غورځنګونااو پااه‬
‫نومونو سره پيل سول او زيات يي وا‪ ،‬ته ورسايدل خاو د الماان د ملاي‬
‫نيشنليس‪ ،‬ګوند په څير بري ته وناه رسايدل‪ ،‬داچاي ولاي د الماان ملاي‬
‫نيشنليساا‪ ،‬ګونااد پااه لنا وخاا‪ ،‬کااي زيااات بااری وموناادی ېناادي دري‬
‫ېملونه يي د يادوني وړ دي‪:‬‬
‫‪ . ٧‬د بلماني ټولني تاريخي مخيني‪ -‬د اروپا د نورو صنعتي هېوادونو‬
‫سره په پرتليز ډول تاوپير درلاودی‪ ،‬او د دي لپااره غاوره وه چاي د ياوي‬
‫بشپړي ديکتااتورۍ ريښاي پکښاې ټينګاي ساي‪ .‬د بلماان باور وازي د‬
‫فرانسي او انګلستان د بور وازۍ پوړ په خالف د کلتاوري ارزښاتونو‬
‫او فانيساتي عقاياد ومناي‪ .‬دا‬ ‫پر بنساال ديتاه چمتاو و چاي زوروا‬
‫ټکی په ل ه اندازه په ايټاليا کي صد کوېی سي‪ .‬همدارنګاه د بلماان‬
‫ملي يوالی د لوړپوړ د لوري اعلن سو‪ ،‬نه دا چي د خلګو د مبارزي پار‬
‫بنسال ملي يوالي ته ېره هواره سول‪.‬‬

‫‪386‬‬
‫‪ . ٠‬د لومړی نړياوالي جګاړي څخاه د بلماان راوتناه‪ -‬چاي بلماان د ټاولي‬
‫اروپا د نيولو په موخاه پيال کاړي وه او تار( ‪٧٦٧٥‬ز) کاال پاوري پاه هاره‬
‫برخه کي ياي د برياا خبروناه خپااره وه‪ -‬ګټاونکی راووتای‪ ،‬خاو د ټاولي‬
‫اروپا د نيولو ارمان يي په سر کي پاته سو‪ .‬د همدي جګړي په پای کي‬
‫د بلمان بور وازي ډيموکراسي ونساوه کاوېی‪ ،‬چاي امنيا‪ ،‬وسااتي او‬
‫نړيوالي اړيکې ټينګي کړي نو ځکه د المان پر وړاندي ياو لاړ خن وناه‬
‫پراته وه‪ ،‬چي همدي خن ونو د دي لپاره ېره هواره کړه چاي فانيساتي‬
‫غورځنګونه پيل سول او د يو لړ نيشنلستي نعارونو په ويلاو ساره ياي‬
‫خلکااو تااه دا منااي ورکااولي چااي مااو بااه همداسااتونزي حاال کااړو او‬
‫نړيوالي واکمنځ ته به ورسي و‪ .‬نوځکه د لومړۍ نړياوالي جګاړي څخاه‬
‫پاته سوي ارمانونه او يو لړ غبرګونونه د دي ېمل سول چي فانيساتي‬
‫ته مخه ورکړي‪.‬‬ ‫غورځن‬
‫‪ . ٢‬په بلماان کاي د لاوی ازتصاادي بااران تار ناا پاتاه ساوي اغيازي؛‬
‫لومړی نړيواله جګړه چي بلماان زياتاه ونا ه پکښاې درلاوده د دي ېمال‬
‫سااول چااي زيااات ناامير صاانعتي هېوادونااه پااه ازتصااادي باااران کااي‬
‫راګيااار کاااړي‪ ،‬همدارنګاااه د دي جګاااړي څخاااه وروساااته الماااان هااام پاااه‬
‫ازتصااادي باااران کااي راګياار سااو‪ ،‬زياااتي مځکااي او مسااتعمري يااي‬
‫دېساه ووتلاي‪ ،‬د بااور وازۍ پاوړ هام دولاا‪ ،‬تاه د پاور ورکااوني لاه املااه‬
‫کمزوری سوی و‪ .‬لن ه داچي د بلمان ازتصادي بااران پاه مساتقيم ډول‬
‫سره ټولنيز وند تر اغيز ېندي راوستی و‪ .‬زياتو صانعتي هېوادوناو د‬
‫مستعمرو په چورولو سره خپل ازتصادي باران تر ډيره بريده کنټارول‬
‫کااړ‪ ،‬خااو المااان پاادي وخاا‪ ،‬کااي خپلااي زياااتي مسااتعمري هاام د ېسااه‬
‫ورکااړي وي‪ ،‬او د المااان ساارمايه داري پااوړ مجبااور و‪ ،‬چااي د کااارګرو‬

‫‪387‬‬
‫څخه په ګټي اخيستني سره خپل ازتصاد پر پښو ودروي‪ ،‬خاو دا د دي‬
‫ېمل سو چي په المان کي بياوزلي او ساوالګري زياتاه ساي او کاورنځ‬
‫اړودوړ رامنځته سي‪.‬‬

‫د فانيستي غورځنګونو تر پيليدو مخکي په بلمان او ايټاليا کاي د‬

‫سياستوالو ناوړه سياستونو نه يوازي سوالګري او بيوزلي زياتاه کاړه‬
‫بلکي د حکوم‪ ،‬پار وړانادي ياي د خلکاو زياات نامير غبرګونوناه هام‬
‫راوپارول‪ .‬پدي وخ‪ ،‬کي خلک د حکوما‪ ،‬د کړوناو څخاه ناخوښاه وه‪،‬‬
‫او پااه هااره برخااه کااي بااه يااي غبرګونونااه ښااودل‪ .‬پاادي وخاا‪ ،‬کااي داسااي‬
‫ته اړتيا وه چي د خلکو ناخوښي داسي ياوه بهيار تاه واچاوي‬ ‫غورځن‬
‫چي د حکوم‪ ،‬لپاره هم تر ډيري اندازي پاوري خنار ناه وي او د ټاولني‬
‫لپاره هم تر ډيره بريده ګټوره وي‪ .‬داساي اړتياا پاه الماان او ايټالياا کاي‬
‫ياي‬ ‫زياته تر سترګو کيدل‪ ،‬نو همادا ېمال و چاي فانيساتي غورځنا‬
‫پياال کااړ او د ملاا‪ ،‬پااالني پاار مفکااوري يااي خلااک راټااول کااړل ترڅااو د‬
‫واکماان پااوړ سياسااي تيروتنااي پټااي سااي او د خلکااو افکااار باال پلااو‬
‫واړوي(‪.)1‬‬

‫لکه څرنګاه چاي مخکاي وويال ساول د فانايزم کلماه د ېتيناي باي د‬
‫فانيمو (فانس) څخه اخيستل ساويده‪ ،‬دا کلماه پاه پخاواني روم کاي‬
‫د هغاه تباار لپااره کااارول کياده چااي يااوه نچاامي افساار باه د امپراتااور پااه‬
‫مخکااي راپوتااه کااوی او د هغااه د امپراتااورۍ د پياوړتيااا او تلپاااتي‬

‫‪- -1‬راين هاردکونل‪ ،‬فانيسم(مفر جامعه سرمايه داري ازباران) ترجمه‪ :‬منوچهر‬
‫‪٥٥-٠٦‬‬ ‫فکري ارناد‪،،‬انتشارات توغ ‪،٧٢٠٥‬‬

‫‪388‬‬
‫ک يدو نښه وه‪ .‬دا تبر د څاو لنا و تاړل ساوو لرګياو څخاه جاوړ ساوی و او‬
‫نچامي افسرانو به د وا‪ ،‬د نښي په توګه په رسمي مراسمو کي د ځاان‬
‫سااره لي ا دوی‪ ،‬داپااه حقيقاا‪ ،‬کااي دوی نااورو خلکااو تااه ورښااودل چااي‬
‫امپراتااور د زضاااوت او د نااورو خلکااو د ماکومولااو ح ا لااري‪ .‬دا نښااه‬
‫يوازي د رومي امپراتورۍ د وندي پاتي کيدو لپاره کارول کيده‪.‬‬
‫د فاناايزم نښااه د لرغااوني روم د امپراتااورۍ څخااه وروسااته زياتااه نااه‬
‫کارول کيده او زيات وخا‪ ،‬لاه پاماه غورځاول ساوي وه‪ ،‬خاو کلاه چاي د‬
‫لااومړی نړيااوالي جګااړي څخااه مخکااي پااه اروپااا کااي د موسااوليني پااه‬
‫پيل سو دا نښه ياو ځال بياا را ونادۍ ساول او دا پلاه‬ ‫مشری غورځن‬
‫پااه سياساااي مکتاااب باناادي بدلاااه ساااول‪ .‬موسااوليني هااام د ياااوي لاااوی‬
‫امپراتورۍ غوښتونکی و‪ ،‬خو د حاېتو مناب ياي د فانايزم پاه ناماه‬
‫يااو سياسااي مکتااب چااي د نااورو سياسااي اي ا يالو يو څخااه يااي زيااات‬
‫اصول راخيستي وه جوړ کړ‪ .‬موسوليني د فانيزم نښه هم وکاارول او د‬
‫څو لن و لرګيو څخ ه يي د لرغاوني روم پاه ناان تبار جاوړ کاړی و‪ ،‬خاو د‬
‫موسوليني تعبير بيا د همدي لن و لرګيو څخه بال ناان و‪ ،‬موساوليني‬
‫څو لرګي د هېواد د بيلبيلو برخاو نښاي ګڼلاي او دا ياي د ياوالي لپااره‬
‫سره يو ځای کړې وه چي هيت داسي ځوا‪ ،‬به پيدا نسي چي فانيستي‬
‫يوالی له منځه يوسي(‪.)1‬‬
‫د دو نړيوالااو جګااړو پااه ماان کااي د نااړۍ پااه هرګااوټ کااي انقلبااي‬
‫غورځنګونه راپورته سول‪ ،‬چي د سرمايه داري نچام او سوسياليستي‬
‫دواړو نچامونو سره يي مخالف‪ ،‬کاوه‪ .‬د دي جملي څخه يو هام فانايزم‬

‫‪ -1‬ريوارد جيمزبون بوزور ‪ ،‬ظهور وسقوط فانيسم ايتاليا دردوران‬

‫‪٧٤٧-٧٩٦‬‬ ‫موسوليني(‪ ،)٧٦٧٠-٧٦٧٠‬ترجمه علي اکبر عبدالرنيدي ‪،‬‬

‫‪389‬‬
‫و چي د لومړې ځل لپاره په( ‪٧٦٠٠‬ز) کال کي پاه ايټالياا کاي پيال ساو‬
‫او ډير ر د اروپا ټولو برخوته ورسيدی‪ ،‬خو المان بيا په ډياره افراطاي‬
‫بڼه سره پلی کړ‪ .‬د دوو نړيوالو جګړو ترمن فانيزم ډير پياوړی سو‪ ،‬د‬
‫يوي خوا نړيوال ازتصادي‪-‬ټولنيز بارانونه موجاود وه او د بلاي خاوا د‬
‫مځکني پراخوالي مفکوره د ملي ګټو پر بنسال بانادي زياتاه وده کاړي‬
‫وه‪ .‬د لومړی نړيوالي جګړي څخه وروسته په المان کي هټلر د فانايزم‬
‫تر ناعار ېنادي وا‪ ،‬تاه ورسايدی‪ ،‬چاي د ملا‪ ،‬پاالني او ځاان پاالني د‬
‫سياس‪ ،‬په څپو کي يي د مځکي د کُري پر ټولو برخو د واکمان کيادو‬
‫ني‪ ،‬وکړ‪ .‬نوځکه ياي دوهماي نړياوالې جګاړي تاه مال وتړلاه او د ټاولي‬
‫نړۍ سره وجنګيدی‪ ،‬چي په پايله کي ياي بشاري ناړۍ تاه لاوي نااورين‬
‫واړوی‪ .‬همدا د فانيزم پايله وه چي په مليونوناو انساانانو د څاو نااوړه‬
‫موخو لپاره خپلي ويني توی کړي او د ځاان غوښاتونکو مشارانو لپااره‬
‫يي ځانونه زرباني کړل‪ .‬فانيزم د دوهمي نړيوال جګاړي څخاه وروساته‬
‫د خلکااو پااه ماان کااي بيااا ځااای پياادانکړ او د خپاال غاارور دوره يااي د‬
‫انسانانو په و ني باندي پای ته ورسول‪.‬‬

‫‪391‬‬
 ‫‪1‬‬

‫فاکسيون د ګوند‪ ،‬پارټځ او حزب په مانا دی‪ ،‬چي د لومړي ځل د پااره‬

‫دا اصنلح د امريکا ولسمشر جاور وانانګټن د امريکاا د خپلاواکځ‬
‫پر مهال د ګوند پر ځای و کارول‪ .‬د فاکسيوناليزم پار بنساال باياد دولا‪،‬‬
‫او حکوم‪ ،‬د ګونادونو پار بنساال وېړوي او ګوندوناه باياد فعالاه ونا ه‬
‫ولري‪ ،‬چي ديته ګوندي سيستم هم ويلی سو‪.‬‬
‫په لرغونې يونان کي هم ګوندي سيستم منل سوی و او په بتن ښاار کاي‬
‫د ډيموکراسځ پرمهال ګوندونه اړين ګڼل کيدل او فاکسايوناليزم روا‬
‫درلودی‪ .‬نن ورځ په لويديځو هېوادوناو کاي فاکسايوناليزم د پارلمااني‬
‫ډيموکراسااځ يااوه برخااه ګڼاال کي ا ي‪ .‬پداسااي حااال کااي چااي فاناايزم او‬
‫کمونيزم‪ ،‬چي يو ګوندي سيستم لري فاکسيوناليزم ناه مناي؛ ځکاه چاي‬
‫فاکسايوناليزم پاار دوو يااا زياااتو ګونادونو باناادي باااور لااري او غااواړي‪،‬‬
‫چي سياسي وا‪ ،‬بايد د ګوندونو ترمن د سيالځ پر بنسال يو ګوناد پاه‬
‫ېغ کي واخلي‪ ،‬پداسي حال کي چي په فانيزم او کمونيزم کاي ياوازي‬

‫‪1‬‬
‫‪-Factionalism.‬‬
‫‪391‬‬
‫وا‪ ،‬د يوه ګوند په ېغ کي وي او هغاه ګوناد پاه ديکتاتوراناه بڼاه وا‪،‬‬
‫پلی کوي‪.‬‬
‫فاکسااايوناليزم د پلاااوراليزم ساااره تاااوپير لاااري‪ ،‬ځکاااه چاااي پلاااوراليزم‬
‫بيلبيلاااي سياساااي‪ ،‬ازتصاااادي‪ ،‬ټاااولنيزي او کلتاااوري ډلاااي غاااواړي‪،‬‬
‫پداس اي حااال کااي چااي فاکساايوناليزم بيااا يااوازي پااه سياسااي برخااه کااي‬
‫بېلبيل ګوندونه غواړي‪ .‬فاکسيوناليزم په هغو هېوادونو کاي پيااوړی‬
‫دی‪ ،‬چي سياسي ر يم يې څو ګوندي وي‪ ،‬کاه څاه هام پاه انګلساتان کاي‬
‫وا‪ ،‬د دوو پياااوړو ګوناادونو پااه ېغ کااي دی خااو فاکساايوناليزم يااې‬
‫کماازوری او منځنااځ دی‪ ،‬پداسااي حاال کااي چااي پااه فرانسااه کااي بيااا څااو‬
‫ګوناادي سيسااتم روا لااري او وا‪ ،‬د څااو ګوناادونو پااه ېسااونو کااي دی‪،‬‬
‫چي په فرانسي کي فاکسيوناليزم هم پياوړی دی(‪.)1‬‬

‫سياسي برش او مکتب های سياسي‪.‬‬ ‫‪ -1‬فرهن‬

‫‪392‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د فمينيزم اصنلح د ېتيني باي د (فميناا(‪ ))2‬څخاه اخيساتل ساويده‪،‬‬

‫چي د (ښځي‪ ،‬ميرمني او ياهم مون ) مانا لري‪ .‬دا اصنلح په انګرېزې‬
‫بااه کااي پااه دوو ماناااو سااره کااارول کي ا ي‪ ،‬لااومړی داچااي ښااځي بايااد د‬
‫نارينه وو سره ياو رکام سياساي‪ ،‬ازتصاادي‪ ،‬ټاولنيز او ناور چانساونه او‬
‫امکانات ولري او دوهمه مانا دا چي د فيمنيزم لاومړی ماناا پاه ټاولنيزو‬
‫او نورو بنسټونو کاي ځاای پار ځاای او ټينګاه کاړې‪ .‬ياانې پاه ټاولنيزو او‬
‫نورو برخو کي د ښځو د حقوزوېسته راوړلو ته فمينيزم ويل کي ي‪.‬‬
‫په فيمينيزم کي ټاولي هڅاي او هاناد پار دي ټکاي بانادي راڅرخاي چاې‬
‫څنګااه د ښااځو د ونااد د پياوړتيااا لپاااره مبااارزه وسااي او ښااځي بايااد د‬
‫نارينه سره پاه براباره توګاه د وناد کولاو چانساونه ولاري‪ .‬دا ډول بندوناه‬
‫ډيره لرغونې مخېنه لري‪ ،‬چاې لاومړنی بېلګاي ياې پاه لرغاوني يوناان او‬
‫په څيار راڅرګنديادل‬ ‫چين کي موندېی سو‪ .‬خو ښځي د منچم غورځن‬
‫او د ښونې او روزني څخه بشپړه ګټنه کول او په سياسي ا و ناورو برخاو‬
‫کااي فعالااه ونا ه لاارل د نولساامي پيااړۍ د فمينياازم د غورځنګونااو ېسااته‬

‫‪1‬‬
‫‪- Feminism.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Femina.‬‬
‫‪393‬‬
‫راوړنه ده‪ .‬پا ه نولسامه پياړۍ کاي داساي بندوناه را وپنځيادل چاې ښاځي‬
‫بايد د نارينه وو سره په مساوي ډول د وناد پاه ټولاو چاارو پاه ځاانګړې‬
‫توګه په سياساي برخاه کاي ونا ه ولاري‪ .‬همدارنګاه ښاځي باياد د ناريناه‬
‫ووسااره پااه مساااوي ډول د ټولااو هغااو حقوزااو څخااه چااې پااه زوانينااو کااي‬
‫ښودل سويدي برخمني سي لکه د رايې ح او داسي نور‪.‬‬

‫ډيره او ده مخېنه لري‪ ،‬چاي لرغاونې ريښاي ياي د‬ ‫د فمينيزم غورځن‬

‫د‬ ‫لرغوني يونان او مصار پاه تااريخو ناو کاي ليادل کيا ي‪ .‬دي غورځنا‬
‫تاريخ په لمنه کي څاو واره د ښاځو د سياساي حقوزاو غوښاتنه کړياده او‬
‫هڅاه ياې کړياده‪ ،‬چااي ښاځي د ناريناه ووساره پااه ټولاو برخاو کاي يونااان‬
‫ځانتاه ځاانګړې ساازمان‬ ‫راولي‪ .‬خو د تاريخ په او دو کي دي غورځنا‬
‫سوي بڼه نده تر ېسه کړې يوازي يې د نولسمي پيړۍ په نيمايي کاي څاه‬
‫هڅه‬ ‫ناڅه تشکيلت او سازمان پيداکړ او دي سازمان سوي غورځن‬
‫کااول‪ ،‬چااي د ښااځو لپاااره د نارينااه وو سااره براباار سياسااي حقااو او نااور‬
‫فرصتونه په ېغ راوړي‪ ،‬چي ديته د ښځو د ازادۍ لومړی پړاو هم ويال‬
‫کي ي‪ .‬پاه ېنادي ډول هڅاه کاوو‪ ،‬چاي د فمينيازم دري واړه غورځنګوناه‬
‫څه ناڅه روښانه کړو‪:‬‬

‫‪ ،‬چي د نولسمي پيړۍ د لومړيو څخاه پيال‬ ‫د فمينيزم لومړی غورځن‬

‫سوی و‪ ،‬بيا تر (‪٧٦٠٥‬ز) کال پوري و‪ ،‬چي پدي وخ‪ ،‬کي په امريکاا کاي‬
‫ښااځو تااه ځينااي حقااو ورکااول سااول‪ .‬سااربېره پااردي چااي دوی د ښااځو‬
‫زاااانوني او سياساااي حقاااو غوښاااتل‪ ،‬دوی د ښاااځو د راياااي ورکاااوني‬
‫مادودي‪ ،‬هم ليري کاوه او هڅه يې کول‪ ،‬چي د نارينه وو او ښځو باياد‬

‫‪394‬‬
‫برابري رايي وي‪ ،‬چي دا ډول بدلون دوی د ټولو جنساي تبعيضاونو د لاه‬
‫زيااات ټينګااار د ښااځو پاار‬ ‫منځااه وړلااو ېماال ګڼااک‪ .‬لااومړې غورځناا‬
‫سياسااي او ماادني حقوزااو باناادي کااوئ او ترزياتااه بريااده پاادي باناادي‬
‫وتوانيدل‪ ،‬چي دا حقو په نسبي ډول په ېغ راوړي‪.‬‬

‫تااه ورتااه و‪ .‬دا‬ ‫هاام لااومړې غورځن ا‬ ‫د ښااځو دازادۍ دوهاام غورځن ا‬
‫مشاري فرانساوي‬ ‫په ‪ ٤٥‬لسايزه کاي پيال ساو‪ .‬ددي غورځنا‬ ‫غورځن‬
‫ناعار داو‪ ،‬چاي ښاځي باياد د‬ ‫(سيمون دوبوار) کول‪ .‬د دوهم غورځنا‬
‫نارينااه وو سااره پااه ټولااو برخااو يااانې سياسااي‪ ،‬ازتصااادي‪ ،‬کلتااوري او‬
‫مدني کي مساوي وي‪.‬‬
‫وکااړ؛ نااو‬ ‫کلااه چااي پااه اروپااا او امريکااا کااي پانګوالااه نچااام پرمخت ا‬
‫کاري ځوا‪ ،‬ته زياته اړتيا وليدل سول او په بېلبېلو برخاو کاي د ښاځو‬
‫او نارينه وو په کار باندي ګمارل پېل ساول او زياات وګاړي پاه فاابريکو‬
‫او نورو برخو کي په کارباندي وګمارل سول‪ .‬همدارنګاه د ښاځو لپااره د‬
‫علاام او پااوهي د ترېسااه کولااو زياتااه زمينااه برابااره سااول‪ ،‬چااي پاار هماادي‬
‫بنسال باندي ښځو لوړو پوړوناو تاه ېره پياداکړه‪ .‬خاو پادي وخا‪ ،‬کاي د‬
‫ښځو سره تبعير او د نارينه وو سره نابرابر چلن کيدی‪.‬‬
‫ترزياته بريده د ښځو دحقوزو دېساته راوړناې‬ ‫د ښځو دوهم غورځن‬
‫او دتبعير د له منځه وړلو لپاره هلي ځلاي کاولې‪ .‬همدارنګاه د ښاځو د‬
‫بياااا هڅاااه کاااول‪ ،‬چاااي ښاااځي د ناريناااه وو‬ ‫ازادۍ راډيکاااال غورځنا ا‬
‫دواکمنااځ څخااه خلصااي کااړي او ناار او ښااځه بايااد پااه مساااوي بڼااه وي‪.‬‬
‫همدارنګه دوی د نارينه وو او ښځينه وو ترمن ېزمي درنښ‪ ،‬وړانادي‬
‫کااړ او پاادي بنااد وه چااي دناار او ښااځي تاارمن پااه طبيعااي ډول احتاارام او‬

‫‪395‬‬
 ‫درناوی نتون لري‪.‬‬
‫تر زياته برياده پاه يونامېر زوانيناو کاي بادلون‬ ‫د ښځو دوهم غورځن‬
‫راوستک او پدي هم وتوانيدل‪ ،‬چي هغه تبعير چي په کلتوروناو کاي د‬
‫ښځو پر وړاندي موجود و‪ ،‬تر ډيره بريده له منځه يوسي‪.‬‬
‫چااي د (‪ )٧٦٥٥‬کااال راپاااديخوا‬ ‫د ښااځو د خپلااواکځ درياام غورځناا‬
‫جريان لاري زياات نامېر سياساي‪ ،‬ازتصاادي او ناور حقاو ياې د ښاځو‬
‫لپاره په ېغ راوړي دي‪.1‬‬

‫که څه هام پاه فمينيازم کاي د ښاځو حقاو او د وناد پياوړتياا مااوري‬
‫موضوعات دي خو بيا هم په نړيواله کوه بېلبېلي فيمينيساتي ډلاي را‬
‫پورته سولي او په خپلو منځونو کي د يو نمېر توپيرونو پاه لرلاو ساره‪،‬‬
‫بېلبېاال فمينيسااتي غورځنګونااه پيداسااول‪ ،‬چااې پااه ېناادي ډول يااې د‬
‫ځېنو يادونه کوو‪:‬‬
‫‪٧‬‬
‫د فيمينياازم دي ډلااي د ليبرالااي فلساافي پاار بنسااال د کړنااو د بزادۍ او‬
‫رضاي‪ ،‬موضوعات يې خپل ماور وګڼل‪ .‬دوی د مور او ميرمني د هغاه‬
‫رول په اړه چې يوازي په کورنځ پوري اړوند ګڼال کيا ي‪ ،‬بدبېناه دي او‬
‫وايې چې د زوانينو په اصلح او د ټولني په سياسي او ټاولنيز جوړښا‪،‬‬
‫ته په بدلون ساره کيادای ساي‪ ،‬چاې ناريناه او ښاځېنه پاه براباره توګاه پاه‬
‫ټولنه کي ون ه ولري‪ .‬ددي بند پر بنساال روان سياساي او ټاولنيز حااېت‬
‫او بهير بايد اصلح سي‪ ،‬ترڅو فيمينيستي موخي تر ېسه کړل سي‪.‬‬

‫‪.٧٧٧-٧٧٥‬‬ ‫سياسي برش‪،‬‬ ‫‪ -1‬غلمرضاعلی بابايې‪ ،‬فرهن‬

‫‪396‬‬
 ‫‪٠‬‬
‫د دي بند پار بنساال ځاانې (خصوصاي) مالکيا‪ ،‬ددي ېمال ساوی‪ ،‬چاې‬
‫ښځي په کورونو کي بندياني ساي او هغاه وخا‪ ،‬ښاځي د کوروناو د بناد‬
‫څخااه خلصاايدای سااي‪ ،‬کلااه چااې خصوصااي مالکياا‪ ،‬او بااور وازي لااه‬
‫منځاه وېړه ساي‪ .‬ددي ډلاي پاه بناد د ښاځو د وناد د بادلون او ښاه والااي‬
‫لپاره بېله د ازتصادي سيساتم د بادلون څخاه بلاه چااره نساته‪ .‬ناو ښاځي‬
‫باياااد ددي ډول بااادلون لپااااره هڅاااي وکاااړي او د سااارمايه دارۍ نچاااام‬
‫جنسيتي مسايل بايد له منځه يوسي‪ .‬ددي ډلي د مهمو مخکښانو څخه‬
‫يو هم (رزالو ګزامبور‪ )،‬دی‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫دا ډله پدي بند ده‪ ،‬چاې پاه ټولناه کاي ټاول زاومي‪ ،‬ناوادي‪ ،‬ماذهبي‪ ،‬او‬
‫پااوړيز تبعيضااونه د جنسااي‪ ،‬پاار بنسااال وېړ دي‪ .‬ددوی پااه بنااد د ښااځو‬
‫کښااته والاای او خااواروالی نااه يااوازي پااه زوانينااو کااي‪ ،‬بلکااي د انساااني‬
‫وند په ټولو برخو کي ليدل کي ي او د انساني وند هيت برخاه د ناريناه‬
‫وو د واکمنی څخه خلصه نده‪ .‬دا ډلاه داساي ګروهمناده ده چاې بنساټيز‬
‫او اساسي ظل م او ساتم پار ښاځو بانادي دی او د تااريخ د حرکا‪ ،‬ماناين‬
‫پدي هڅه کي دی‪ ،‬چې ښځي بايد تر واکمنی ېندي راوستل سي‪.‬‬
‫د دي ډلي بنسټيزه تګلره د نارينه او ښاځېنه جنساونو تارمن د تاوپير‬
‫له منځه وړل دي‪ .‬زياتره راډيکاېن په دوه جنساځ(‪ )1‬کاي د ښاځو صافات‬
‫تاار نارينااه وو ارزښااتناکه ګڼااې‪ .‬همدارنګااه دوی دا هاام ردوي‪ ،‬چااې ښااځه‬
‫يوازي پاه کاور کاي ناساته وي او د بوياانو راوړل کاوي او ناريناه ډوډۍ‬
‫پياادا کااوي‪ .‬د راډيکااال فيمينياازم نااامتو مخکښااان ساايمون دوبااوار او‬

‫‪1‬‬
‫‪- anderoguny.‬‬
‫‪397‬‬
 ‫نوېمي‪ ،‬فايرستون دي‪.‬‬
‫‪٧‬‬
‫دا بند د مارکسيزم فيمينيزم او راډيکاال فيمينيازم د دوو بنادونو د ياو‬
‫ځاای کيادو څخاه منځتاه راغلای‪ .‬ددي ډلاي پاه بناد هام نرواکاه جنيساتي‬
‫نچام او هام پانګوالاه نچاام دواړو پار ښاځو بانادي د ظلام او ساتم زميناه‬
‫برابره کړياده‪ .‬ياانې د ښاځو د باي ارزښاته او بېواکاه کولاو لپااره لاه ياوي‬
‫خوا پانګواله نچام او لاه بلاي خاوا د ناريناه جانس واکمناي زميناه براباره‬
‫کړيده‪ ،‬نو ددي ظلم او ستم د له منځه وړلو لپاره نه يوازي بايد په ټولناه‬
‫کي ازتصادي نچام اصلح او سوسيال ازتصادي نچام پلی سي‪ ،‬بلکاي‬
‫په فرهنګي او کلتوري ارزښتونو کي هم بايد پار ښاځو بانادي د ظلام پار‬
‫وړاندي مبارزه وسي‪ .‬ددي بند نامتو مخکک هاي ي هارتمن دی(‪.)1‬‬

‫نن ورځ د فمينيزم په اړه بېلبېلو دريځونه ناتون لاري‪ ،‬ياو نامېر ددي‬
‫تلنلرې پر وړاندي باندي دري لري او ياو نامېر ناور بياا ددي تلانلرې‬
‫سااره موافقاا‪ ،‬لااري‪ .‬د يااادونې وړ ده‪ ،‬چااې فمينياازم د ښااځو او نارينااه وو‬
‫تارمن د تبعااير او تعصااب کواه راکمااه کااړه‪ ،‬د ښاځو سياسااي‪ -‬ټااولنيز‬
‫ګ ون يې زيات کړ‪ ،‬په ازتصادي برخه کي ښځه د مالکي‪ ،‬او خپلاواکی‬
‫برخمنه سول‪ ،‬په ازتصاادي‪ ،‬سياساي او ټاولنيزو چاارو کاي ياې د ښاځو‬
‫ګ ون په خلکو ومنی او د ښځو علمي‪ ،‬هنري او فرهنګاي ساويي ياې ور‬
‫لوړي کړي‪.‬‬
‫کااه څااه هاام فمينياازم پورتااه ېسااته راوړنااې درلااودلي دي‪ ،‬خااو د زياااتو‬
‫نيوکه کونکو لخوا تر نيوکو ېنادي راغلای دی‪ .‬د نيوکاه کونکاو پاه بناد‬

‫‪٧٢٧‬‬ ‫وا ه ها‪،‬‬ ‫‪ -1‬عبدلرسول بيات‪ ،‬فرهن‬

‫‪398‬‬
‫فمينيزم زيات نمېر نيمګړتياوي هم درلودلي دي چاې پاه ېنادي ډول د‬
‫يو څو يادونه کوو‪:‬‬
‫(‪ -)٧‬دي تلنلرې د کورنځ بنسال وپانی‪ ،‬غيري رسامي او ناا مشاروت‬
‫ودوناااه ياااې روا کاااړل‪ ،‬تکاااراري طلزوناااه او د ناااا مشاااروت بوياااانو‬
‫پيداکيدل ياې عاام کاړل او د کاورنځ هغاه رول چاې د ارامتياا او ساکون‬
‫لپاره ګڼل کيدی‪ ،‬له منځه يوړل او زياتي نوري اغيازي ياې هام پار ټولناه‬
‫باندي ونيندلي‪ .‬پورته ټول هغه ېملونه دي‪ ،‬چې د کورنځ بنسال يې له‬
‫منځه يوړ او کورنځ چې د ټولنيز واحد په بڼه ګڼل کيدل‪ ،‬له تباهځ ساره‬
‫مخ سول‪.‬‬
‫(‪ -)٠‬د اخلزي ارزښتونو څخه سرغړونه بل هغه ستر نااورين و‪ ،‬چاې د‬
‫اخلزااي فساااد او بااي بناادو باااري فاشااا او زنااا روا يااې منځتااه راوړ‪.‬‬
‫همدارنګه د سيکس تجارت او په تجارتي او سياسي برخو کي د ښاځو‬
‫‪ ،‬جساام او اواز څځااه ګټااه اخيسااتل باال هغااه سااپکاوی و‪ ،‬چااې د‬ ‫د رن ا‬
‫ښځو نخصي‪ ،‬ته کيدی‪.‬‬
‫(‪ -)٢‬که څه هم ښځو يو نمير حقو لکاه پاه سياساي او ټاولنيزو برخاو‬
‫کي ګ ون‪ ،‬د رايې ح او نورڅه ېسته راوړل خو ددي په مقابال کاي ياې‬
‫ډير نور څه لکه د مورولځ ارزښ‪ ،‬او داسي نور د ېسه ورکړل‪.‬‬
‫(‪ -)٧‬د فمينيزم د خپلو ټاکلو موخو د ېسته راوړلو په ېره کي ماته بال‬
‫موخي‬ ‫هغه خن و‪ ،‬چې ددي تلنلرې په مخ کي پروت و‪ .‬ددي غورځن‬
‫پاه لوياادي کااي د ښااځو لپاااره ازتصاادي خپلااواکي او پااه کااار کااي د ښااه‬
‫موزيس نيول‪ ،‬وي‪ ،‬چې اوغ هم ښځي خپلو موخاو تاه نادي رسايدلي او‬
‫دا د فمينياازم ماااتي وه‪ .‬کااه څااه هاام اوغ زيااات ناامير نړيااوال سااازمانونه‬
‫رامنځته سوي دي‪ ،‬خو بيا هم ښځو ازتصادي ځوا‪ ،‬ندی ترېسه کړی‪،‬‬

‫‪399‬‬
‫له يوي خوا ښځي خپلو موخو ته ونه رسيدلي له بلي خوا ياې پاه کاورنځ‬
‫کي چې کوم ارزښ‪ ،‬ددوی لپااره موجاود و‪ ،‬هغاه ياې هام لاه ېساه ورکاړ‪.‬‬
‫همدارنګه په سياساي‪ -‬ټاولنيزو برخاو کاي د ښاځو ګا ون هغاه ډول چاي‬
‫غوښاتی لاه هغااه ساره تاوپير لاري‪ ،‬چاې اوغ پااه‬ ‫فيمينيساتي غورځنا‬
‫لويدي کي پلی کي ي‪.‬‬
‫بل هغه زيان چې د ښځو او نارينه وو تارمن ياې د‬ ‫(‪ -)٠‬ددي غورځن‬
‫تبعااير او ټکاار پااه برخااه کااې رامنځتااه کااړل‪ ،‬هغااه زيااان و‪ ،‬چااې د ښااځو‬
‫لپاره يې بد عوازب پريښودل‪.‬‬
‫(‪ -)٩‬پااه کورنيااو کااي د مناادو بااي ارزښااته کياادل هغااه ضااربه وه‪ ،‬چااې د‬
‫نفوسو د کمښ‪ ،‬ېمل وګرځيدل او زيات لويدي هېوادونه هم د همادي‬
‫ضربي له امله د نفوسو د کمښ‪ ،‬سره مخ سول(‪.)1‬‬
‫خو په هر حال د فيمينيزم تلنلره د زياتو نورو اي يالو يو او مکتبوناو‬
‫څخااه اغيزناکااه سااويده‪ ،‬پااه ځااانګړي ډول د ليباارال او ساارمايه دارۍ د‬
‫فلساافو څخااه زياتااه اغيزناکااه سااويده‪ .‬همدرانګااه د ښااځو پاار وړاناادي‬
‫تاوتريخوالی او تبعير بايد له منځه يوړل سي او ښځو تاه خپال حقاو‬
‫اصاول داساي ټاکال ساويدي‪،‬‬ ‫ورکول سي‪ ،‬خو د فيمينيستي غورځن‬
‫چاااې زيااااتره وخااا‪ ،‬د ښاااځو لپااااره ساااتونزي پياااداکوي او د ناااړۍ ټاااول‬
‫هېوادونه نسي کوېی چې دا اصول ومني‪.‬‬

‫‪.٧٢٠-٧٢٧‬‬ ‫وا ه ها‪،‬‬ ‫‪ -1‬عبدلرسول بيات‪ ،‬فرهن‬

‫‪411‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د دي مکتب بنسال په (‪٧٥‬ز) پيړۍ کي په فرانسه کي د يو لړ پوهانو او‬

‫ليکواېنو لخاوا کښيښاول ساو‪ ،‬د دي مکتاب پياروان د طبيعاي مکتاب‬
‫غوښتونکي وه او پدي بند وه‪ ،‬چي د انسان د وند په هره برخه کي هغاه‬
‫که ټولنيزه‪ ،‬ازتصادي او ياهم سياسي وي‪ ،‬طبيعي زوانين نتون لاري‪،‬‬
‫چي روڼ بندي او پوه کسان کوېی سي‪ ،‬چي د خپلو څيړناو پاه لاړ کاي دا‬
‫زوانين کشس کړي او ټولني ته يې وړاندي کاړي‪ ،‬چاي دا د ټاولني لپااره‬
‫مهم او تاريخي خادم‪ ،‬دی‪ .‬دوي پار دي بااور درلاودی‪ ،‬چاي پاه طبيعاي‬
‫نچام او زوانين کي بايد ېسوهنه ونساي او دولتوناه باياد پاه ازتصاادي‬
‫چااارو کااي ېسااوهنه ونااه کااړي؛ ځکااه چااي هغااه زااوانين چااي دولاا‪ ،‬يااې د‬
‫ازتصادي چارو د کنټرول لپاره ټاکي‪ ،‬ناوني چاي د ازتصاادي سيساتم‬
‫طبيعي تلنلري ته اناراف ورکړي او د ټاولني پاه زياان تماام ساي‪ .‬ياانې‬
‫دول‪ ،‬بايد په هيت وخ‪ ،‬کي په ازتصادي چارو کاي ېساوهنه ونکاړي(‪.)2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Physiocracy.‬‬
‫‪.٧٧٠-٧٧٧‬‬ ‫سياسي برش‪٧٢٥٧ ،‬ش‪،‬‬ ‫‪ -2‬غلمرضا علي بابايي‪ ،‬فرهن‬

‫‪411‬‬
‫د دي تلاااااانلري مخااااااکک د فرانسااااااي ازتصاااااااد پااااااوه او رنځپااااااوه‬
‫(فرانسواکوسني) و‪ ،‬چي پدي اړه يې زيات کتابونه هم ليکلي دي‪.‬‬
‫د فيزيو کراټانو پاه بناد دا سامه خباره ده‪ ،‬چاي (درد) او (خوناد) د ټولاو‬
‫انساني کړنو سارچينه ده او د ځاانې ګټاو سااتنه د هار ټاولني زاانون ګڼال‬
‫کي ي‪ ،‬خو په هغو کي بايد مقننه زوه ېسوهنه ونکړې او مقننه زوه بايد‬
‫په ټولنه کي ازتصادي زوانين وضچ نکړي؛ ځکه چاي هار وګاړی د خپلاو‬
‫ګټاااو غاااوره زاضاااې دی‪ .‬د وګاااړې پااار هڅاااو او فعااااليتونو بانااادي باياااد‬
‫مادودي‪ ،‬وضچ نسي‪ .‬ازتصاادي زاوانين پاه ټولناه کاي پاه طبيعاي ډول‬
‫ناتون لاري او هغااه څاه چااي ښاه ګڼاال کيا ي‪ ،‬هغااه پاه ټولنااه کاي پياااوړي‬
‫کي ي او پرځای پاته کي ي‪.‬‬
‫دوی طبيعي زانون داسي تعريفوي(په ازتصادي چارو کاي د دولا‪ ،‬او‬
‫مقنني زوي نه ېسوهنه او هغاه طبيعا‪ ،‬تاه پريښاودل) پداساي حاال کاي‬
‫چااي يااو ناامېر نااور ملتااړې يااې بيااا داسااي تعريفااوي (د عاادال‪ ،‬لپاااره‬
‫مناسبي او سمي ماوازيني) تاه طبيعاي زاانون واياي‪ .‬د فيزيوکراټاانو دا‬
‫ډول تعريفونااه همغااه د ليسااه فياار د فرضااي پااه څياار ګڼاال کي ا ي او د دي‬
‫فرضي سره ډير ورته والی لري‪.‬‬
‫دوی پر پورته عقايدو سربېره د کرهڼي په اړه داسي بند درلاودی‪ ،‬چاي‬
‫هغه نتمني او عايد چي د کرهڼي او معادنو څخه ېساته راځاي باياد پار‬
‫هغو باندي ماليات وضچ نسي بلکي د مځکي او خاوري په انادازه باياد‬
‫مالياااات وضاااچ ساااي‪ .‬همدارنګاااه د ناااتمنځ د ويشاااني پاااه اړه دوی د‬
‫کاپيټاليزم ملتړي دي او بدم سامي‪ ،‬بياا پار دوی بانادي زيااتې نياوکي‬
‫کړيدي(‪.)1‬‬

‫‪.٧٢٦-٧٢٥‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٧٧ ،‬ش‪،‬‬

‫‪412‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د فيااوډاليزم(‪٧‬ويااي (لغاا‪ )،‬د انګليسااي بااي د (فيااوډ)‪ ٠‬څخااه اخيسااتل‬

‫سويده او مانايي هغه مځکه ده چي د يو لاړ ناراينو پار بنساال ياو چاتاه‬
‫ډالااځ کي ا ي‪ .‬پااه منځنيااو پيړيااو کااي فيوډاليټااه هغااه مځکااي تااه وياال‬
‫کيده‪ ،‬چي د پاچا لخوا به يو چاته د نچامي خدم‪ ،‬او يا نورو خادمتونو‬
‫د اجرا کولو په مقابل کي ورکول کيده‪ .‬په فيوډاليزم کي وا‪ ،‬د مځکه‬
‫والوپه ېغ کي و‪ ،‬دوی به د پاچا لخوا د مځکو خاوندان ساوي وه؛ ناو‬
‫ځکه يي د هغي سيمي د واکمن په توګه دنده ترساره کاول‪ .‬پادي ټاولنيز‪-‬‬
‫سياسي نچام کي به يوه اندازه مځکه د پاچا لخوا يو اناراف تاه ورکاول‬
‫کيده چي هغه ته به يي فيوډال وايه‪ ،‬فيوډال به هغه مځکه کروندګرو او‬
‫اجاره اخيستونکو ته ورکول‪ ،‬فيوډال باه د خپلاي سايمي ټاولي سياساي‬
‫او زضايي چاري پرمخ بيولې او د مځکي پر حاصالتو او د کرونادګرو‬
‫پر وند باندي پوره واکمن و‪ .‬فيوډال به د ناه پر وړاندي يو لړ دندي هم‬
‫درلودي‪ ،‬چي د هغي سيمي خلک به يي د عسکری چوپړ ته چمتوکاول‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Feodalism‬‬
‫‪٧‬‬
‫)دمځکه والو حکوم‪Feudalism(،‬‬
‫‪٠‬‬
‫‪Feod‬‬

‫‪413‬‬
‫د خپلي مځکي د حاصلتو يوه برخه به يي ناه ته ورکاول او فياوډال باه‬
‫د خپلو کروندګرو سره دا منه هم کول چي دوی به د هر ډول بهرني خنار‬
‫څخه خوندې ساتي‪.‬‬
‫فياوډال د خپلاي سايمي بشاپړ واکمان و‪ ،‬د پاچاا وا‪ ،‬باه کماازوری و او‬
‫تش په نامه به پاچا حکوم‪ ،‬کااوه ‪ ،‬پاچاا باه د خپال وا‪ ،‬سارچينه الهاي‬
‫حقو ګڼل او دا يي د ځان لپاره ځانګړي کړي وه‪ .‬فيوډاېنو بياا پاچاا تاه‬
‫د يو څاه انادازه خادماتو پاه وړ انادي کولاو ساره د واکمناځ ياوه برخاه پاه‬
‫خپلي سيمي کي عملي کول‪ ،‬په خپله سيمه کي باه د فياوډال هاره خباره‬
‫زانون او هره پريکړه به يي زانوني وه‪.‬‬
‫د فيااوډاليزم د نچااام د ماان تااه راتلااو عواماال د غلمااځ پااه دوره کااي د‬
‫و‪( ،‬کولون) يوه زيار ايساتونکی پاوړ و‪ ،‬چاي پاه‬ ‫(کولون) من ته رات‬
‫خپل زيار سره به يي د خلکو څخه مځکي اخيستلي او هغه به يي کرلي‪.‬‬
‫دا پوړ (طبقه) په غلمانو که نه راتلی بلکي د کروندګرو په بڼاه ياي کاار‬
‫کاااوه‪ .‬خااو سااره لااه دي دوی مکلااس وه‪ ،‬چااي يااوازي د اربابااانو مځکااي‬
‫وکااري‪ ،‬د حاصاالتو زياتااه برخااه او ماليااه دوی تااه ورکااړي او د اربابااانو‬
‫خاادم‪ ،‬هاام وکااړي‪ .‬دي کااار د غلمااانو د څښااتنانو ونااد ډياار ښااه کااړ او‬
‫وروسته يي زياتي مځکي ېسته راوړي‪ ،‬چي زيات عوايد باه ورتلال‪ .‬د‬
‫وخاا‪ ،‬پااه تيرياادو سااره د ازاد سااوو غلمااانو او کولااون څخااه يااوه هسااته‬
‫(ولس) من ته راغی چي په لويدي کي ورته (سرف) وايي‪.‬‬
‫په فياوډالي نچاام کاي ياو کام نامير خلاک د مځکاو خاونادان ساول او‬
‫زيات نمير يي ورڅخه مارومه پاته سول‪ ،‬فيوډاېنو د خپل ازتصاادي‬
‫وا‪ ،‬پااار بنساااال سياساااي وا‪ ،‬هااام ېساااته راوړ‪ ،‬مځکاااه والاااو باااه پااار‬
‫کروناادګرو باناادي زيااات ظلاام کاااوه او هغااه بااه يااي اسااتثمارول‪ .‬ځينااي‬

‫‪414‬‬
‫کروندګر يي و ېی سول‪ ،‬يادا چي د ل ي بي احتياطځ په مقابل کي باه‬
‫يااي د هغااه د باادن يااوه برخااه ورڅخااه پريکااوېی سااول‪ .‬فيوډاېنااو بااه د‬
‫کروندګرو پر ناموغ باندي ښکاره تجاوز کاوه او کرونادګرو باه د دوی‬
‫پاار وړاناادي د يااوي خبااري ح ا هاام نااه درلااودی‪ ،‬د کروناادګرو زاماان بااه د‬
‫پوهي او سواد څخه باي برخاي وه او ياوازي باه د فيوډاېناو زامناو پوهاه‬
‫ترې سه کوېی سول‪.‬د کرونادګر بواي باياد ياوازي د پالر کساب تعقياب‬
‫کړی وای‪.‬‬
‫پاااه فياااوډاليزم کاااي مځکاااه ياااوازنی توليااادي عامااال ګڼااال کياااده او‬
‫ازتصادي بنسال پر مځکاه وېړو‪ .‬ناو ځکاه بزګراناو او فيوډاېناو زياات‬
‫رول درلودی‪ ،‬کروندګر هغه خلاک وه چاي د فياوډال د خاوا باه د مځکاي‬
‫پرکار کولو بانادي ګماارل ساوي وه او فياوډال باه پار هغاه بانادي بشاپړه‬
‫واکمني درلوده‪ .‬ځيني وختونه به کروندګرو نسوه کوېی چاي د فياوډال‬
‫کړي‪ ،‬ځکه چي د ده وند ياوازي د فياوډال پاه‬ ‫د منګلوڅخه ځان خل‬
‫خدم‪ ،‬کي و او زيات وخ‪ ،‬به د فياوډال د خاوا پاوره وړی و؛ نوځکاه ده‬
‫د خپل پور په مقابل کي د فيوډاېنو خدم‪ ،‬کاوه‪ .‬کلاه کلاه باه کرونادګر‬
‫د خپل پور د خلصون لپاره په دي مجبوره کيدل‪ ،‬چي خپل زوی ياا لاور‬
‫کړي‪.‬‬ ‫فيوډال ته ورکړي او ځان ورڅخه خل‬
‫فيوډالي ازتصاد په حقيق‪ ،‬کي طبيعاي ازتصااد دی؛ ځکاه چاي دوی‬
‫يااوازي توليااد د مصاارف لپاااره کااوی او د دوی توليااد تبااادلوي ځانګړنااه‬
‫(خاصااي‪ )،‬درلااوده‪ .‬پااه منځنيااو پيړيااو کااي چااي پااه مځکااو کااي څااه‬
‫توليدياادل هغااه ټااول د فيااوډال د کااورنځ او دوسااتانو لپاااره پااه مصاارف‬
‫رساايدل‪ ،‬نااو ځکااه وياالی سااو‪ ،‬چااي د دوی ازتصااادي توليااد يااوازي‬
‫لګښتي (مصرفي) بڼه درلودل‪.‬‬

‫‪415‬‬
‫کله چي فيوډالي بندونو وده وکړه نو ورسره سم يو نمير نور اندوناه او‬
‫مفکوري هم پياوړې سول لکه‪ :‬انارافي‪ ،،‬اريستوکراساي او خپال زاوم‬
‫او کورنځ تر ناورو لاوړ ګڼال‪ .‬دا هرڅاه د فياوډاليزم د واکمناځ پاه دوران‬
‫کااي زيااات پياااوړي سااول او مااذهبي واکمنااي هاام د فيااوډاليزم د دوري‬
‫ېسته راوړنه ده‪.‬‬
‫او وبلاااه زياتاااه وه‪،‬‬ ‫پاااه فياااوډاليزم کاااي امنيااا‪ ،‬ناااه و‪ ،‬غااال‪ ،‬مااار‬
‫ډيموکراسااي نااه وه او د خلکااو لپاااره هاايت ازادۍ نااه وي موجااودي‪ .‬پاادي‬
‫نچام کي صنع‪ ،‬وده نسوه کوېی‪ ،‬د مځکوحاصلت کام وه ‪،‬ځکاه چاي‬
‫د ډيري مځکي به يو سړی مالک و‪ ،‬بزګرانو ته به ډير کام عاياد ورکاول‬
‫کيده او دوی هم د مځکي د عايد د زياتوالي لپاره خاصه علزه نه لرله‬
‫او کاارجبر ي بڼاه درلاوده‪ .‬ناو ځکاه د بزګراناو او مځکاه والاو تارمن ټکاار‬
‫رامن ته سواو د دي ېمال ساو چاي پاه منځنياو پيړياو کاي پاه ناړۍ کاي‬
‫زيات نميرد بزګراناو غورځنګوناه رامان تاه ساول‪ .‬فياوډاليزم پاه خپلاه‬
‫زرکلنه دوره کي د نړۍ زيات نمير هېوادوناه ترخپلاي واکمناځ ېنادي‬
‫راوستل او زمو په هېواد کاي هام (‪ )٧٠‬پياړۍ واکمان و‪ .‬فياوډاليزم پاه‬
‫ختي اولويادي کاي تقريباا يوناان و؛ ځکاه چاي د فياوډاليزم ياوازنځ‬
‫موخه د کروندګر په واسنه د مځکي څخه د توليد ېسته راوړل وه‪.‬‬

‫په فيوډاليزم کي دول‪(،‬پاچا) د مالکي‪ ،‬د لوړو حقوزاو څخاه بارخمن‬

‫و‪ ،‬نا ه د مځکو د مالکي‪ ،‬ح درلودی او نورو ته د هغه ډالاځ کاول هام‬
‫د ناه ح و‪ .‬پاچا به مځکه يو نخص(فيوډال) ته په بخشش ورکول‪ ،‬او‬
‫فيوډال به بيا کروندګرو او اجاره اخيستونکو ته په اجاره ورکول‪.‬‬

‫‪416‬‬
‫په لويدي کي به هغه چا ته فيوډال ويل کيدی‪ ،‬چي د پاچا لخوا به پاه‬
‫رسمي ډول د کومي مځکي خاوند ساو‪ ،‬فياوډال باه بياا هغاه مځکاي د‬
‫نورو خلکو تر من د يو لړ نراينو پر بنسال باندي ويشالي‪ ،‬چاي دا ناوو‬
‫مالکااانو تااه بااه (تااابعين) وياال کيااده‪ ،‬دوی هاام کااوېی سااول‪ ،‬چااي هغااه‬
‫مځکي نورو خلکو ته ور وويشي‪ .‬نو ځکه هر مځکه وال پرځان د کښته‬
‫مالک او د لوړ تابچ و‪ .‬د همدي ځايه څخه د فيوډالځ د مراتبو لړۍ پيال‬
‫سول‪ ،‬يانې ناه به د فيوډاېنو مشر او فيوډاېن به د تابعينو مشران وه‪.‬‬
‫پاااه ختااايخ کاااي پاااه ځاااانګړي ډول پاااه اسااالمي هېوادوناااو کاااي لکاااه‬
‫افغانستان‪ ،‬ايران او عرا کي چي تقريبا ګ ي ځانګړني يي درلودلي‪،‬‬
‫ناااه بشااپړ وا‪ ،‬درلااودی‪ ،‬چااي يااوه پراخ اه ساايمه لکااه وېياا‪ ،‬خپاال يااو‬
‫نچامي افسر‪ ،‬زومي مشر ياا رئايس تاه د ښاه خادمتونو پاه مقابال کاي د‬
‫ټاول عماار لپااره ورکااړي‪ .‬همدغاه نااخص باه دا دنااده درلاوده چااي د هغااي‬
‫مځکااي څخااه ماليااه راټولااه کااړي د هغااه يااوه برخااه د هغااي ساايمي پاار‬
‫عساااکرو مصااارف کاااړي او پاتاااه ياااي د دولااا‪ ،‬خزاناااي تاااه ورکاااړي‪ .‬خاااو‬
‫فيوډاېنو به د هغه دوه چنده ماليه راټولول او د خپلو نخصاي اړتيااوو‬
‫په پوره کولو سره يي مصرفول‪ .‬نو ځکه واکمني مرکزيا‪ ،‬ناه درلاودي او‬
‫په هره سيمه کي يو واکمن حکوم‪ ،‬کاوه‪ ،‬فيوډاېنو به د نااه خباري ناه‬
‫منلاااي او نااااه باااه هااام دوماااره زور ناااه درلاااودی‪ ،‬چاااي فياااوډاېن د واکاااه‬
‫وغورځوي‪ .‬په دي نچام کي د مرکزي حکوم‪ ،‬څخه د تيښتي مفکاوري‬
‫زياته وده کړي وه‪ ،‬فيوډاېنو به تل د ځان لپاره د خلصون ېره کتل‪ ،‬تار‬
‫سي‪ .‬هرڅومره چي به په ياوه هېاواد کاي‬ ‫څو د پاچا د اوامرو څخه خل‬
‫مرکزي دول‪ ،‬ځواکمن و په هغه اندازه به د هېاواد چااري منچماي وي او‬
‫فيااوډاېن بااه د مرکاازي حکوماا‪ ،‬تااابچ وه‪ ،‬خااو کااه چيااري د کااوم هېااواد‬

‫‪417‬‬
‫مرکزي حکوم‪ ،‬کمزوری و نو په همغه انادازه باه د هېاواد چااري ټکناځ‬
‫وي‪.‬‬
‫په ختي کي د مغلوپه دوره کي فيوډاېنو نه يوازي پر خپلاي مځکاي‬
‫او توليد باندي واکمني درلاوده بلکاي ټولاو هغاه خلکاو چاي د دوی پاه‬
‫مځکااو کااي بااه يااي کااار کاااوه هغااه هاام د دوی د مالکياا‪ ،‬يااوه برخااه وه او‬
‫دوی تاار ديرنااو کااالو پااوري نسااوه کااوېی چااي باال ځااای وېړ سااي‪ .‬يااانې‬
‫کروناادګرو د فيااوډال د نيمااه غلمااانو پااه بڼااه کااار کاااوه او کااه چيااري بااه‬
‫کروناادګر تاار دياارش کلنااځ خاادم‪ ،‬د مخااه وتښااتيدی نااو فيااوډال حاا‬
‫درلودی‪ ،‬چي هغه ونيسي او بيرته يي راولي‪.‬‬

‫زمو په هېواد کي هغه چاته فيوډال ويال کيادی‪ ،‬چاي خپال کرونادګر‬
‫به يي د غلمانو په څير کارول‪ ،‬او کروندګر باه ياي د مالکيا‪ ،‬ياوه برخاه‬
‫وه‪ .‬دوی د خپل کښ‪ ،‬او کروندي د پياوړتيا فکر نه درلودی ياوازي ياي‬
‫پرخپلو کروندګرو باندي ټينګار کاوه‪.‬‬
‫زمو په هېواد کي د فيوډاليزم ځاانګړی خاصاي‪ ،‬داو‪ ،‬چاي کرونادګر‬
‫به د مالک(خان) د ملکي‪ ،‬يوه برخه و‪ ،‬که څه هام دا خاصاي‪ ،‬د لويادي‬
‫د فيوډاليزم په څيرنه و خو بياا هام کاوم تاوپير ياي ناه ورساره درلاودی‪ .‬د‬
‫خااان او کروناادګر تاار ماان دا ډول اړيکااه د ازتصاااد پاار بنسااال وېړه وه‪،‬‬
‫يانې کروندګر به د خان ډيار پاوروړی و او کرونادګر باه د همادي پاور پاه‬
‫مقابل کي د خان چوپړ کاوه‪ ،‬تر څو چي باه ياي د خاان پاور ناه و ادا کاړی‬
‫تر هغه به کروندګر نسوه کوېی‪ ،‬چي بل ځای ته کا ه وکاړي‪ .‬کرونادګر د‬
‫خپل ځان د خلصون لپاره خپل زوی يا لور د پور په مقابال کاي خاان تاه‬
‫ورکول‪ ،‬او بيا به کروندګر بيواره تر مرګه پوري هغه ونه ليدی‪ ،‬خان باه‬

‫‪418‬‬
‫هاام د کروناادګر اوېد پاار نااورو خلکااو د خپاال پااور دوه برابااره پااه اناادازه‬
‫باندي خرڅوی خو کروندګر هيت هام نساوه ويالی‪ .‬همدارنګاه خاان باه د‬
‫کروناادګر پاار ناامتنځ باناادي پااه نيمګااړې (غيااري مسااتقيم) ډول سااره‬
‫واکماان و‪ ،‬يااانې کروناادګر نسااوه کااوېی‪ ،‬چااي خپاال ناايدي‪ ،‬غااوړي‪،‬‬
‫هګځ‪ ،‬اوړۍ يا بل څه بيله خاان څخاه پار بال چابانادي خار کاړي‪ .‬او هام‬
‫کروندګر نسوه کوېی‪ ،‬چي خپل لور د خاان د اجاازي پرتاه چاتاه ورکاړي‬
‫او يا د بل چا لور د خان د اجازي پرته خپل زوی ته وغواړي‪.‬‬
‫زماااو پاااه هېاااواد کاااي فياااوډاېن د لويااادي پاااه ناااان د ښاااکلو مااااڼيو‬
‫اوعصري وند په لټه کي نه وه‪ ،‬بلکي دوی پر خپلو کرونادګرو بانادي‬
‫ظلم او بيرحمي کول‪ ،‬زياتي ښاځي ياي کاولي او د کلاي پاه مان کاي ياي‬
‫وناااد کااااوه‪ .‬ياااا باااه هااام د دوی لاااوی ارماااان دا و‪ ،‬چاااي د زيااااتو مځکاااو‬
‫اوکروندګرو په لرلو سره په سيمه کي بل سيال ونلري‪.‬‬
‫زمو په هېواد کي د ااور تار کودتاا پاوري خاان‪ ،‬ملاک او اربااب لاوی‬
‫مځکه وال وه او فيوډاليزم ډياري ټينګاي ريښاي درلاودي‪ ،‬هماداېمل و‬
‫راپورتاه ساو او‬ ‫چي په افغانستان کي د کارګرانو او بزګرانو غورځن‬
‫د کارګرو په نامه يي انقلب وکړ‪.‬‬

‫پاااه اروپاااا کاااي د روم د امپراتاااوری د لويااادو څخاااه وروساااته د ملاااو‪،‬‬

‫الناوايفي حکوما‪ ،‬منځتاه راغلای‪ ،‬چاې هار هياواد پار ‪ ٢٥٥ ،٠٥٥‬او حتاا‬
‫‪ ٠٥٥‬برخو باندي ويشال ساوی و‪ ،‬چاي ديتاه فياوډاليزم ويال کيادی‪ .‬لکاه‬
‫څرنګه چي د فيوډاليزم اصنلح د (فاي) څخاه اخيساتل ساويده‪ ،‬چاې د‬
‫تافي او ډالځ په مانا ده‪ ،‬له همدي کبله په فيوډاليزم کي به د ناه لخوا‬

‫‪419‬‬
‫مځکااي ډالااځ کياادلي‪ ،‬پااه ټااوليز ډول پااه اروپااا کااي فيااوډاليزم پااه دوو‬
‫پړاوونو کي لولو‪:‬‬

‫د فيوډاليزم لومړی پړاو د ‪ ٠٥٥‬زي ديز کال څخه بيا تار ‪ ٥٥٥‬زي دياز کاال‬
‫پوري دوام لري‪ .‬پدي دوره کي فيوډاېنو پر جرمني‪ ،‬فرانسي‪ ،‬بلوياک‪،‬‬
‫هالن او هسپانيا باندي واکمني کول‪ .‬پدي وخ‪ ،‬کي فياوډاېن د زياات‬
‫سياسي‪ ،‬ازتصادي او نچامي ځوا‪ ،‬لرونکي وه‪ .‬بېله دي‪ ،‬چې ساکه باه‬
‫د پاچا په ناماه وهال کيادل ناور ټاول امکاناات ددوی پاه ېساونو کاي وه‪.‬‬
‫فيوډاېنااو سااربېره پاار سياسااي‪ ،‬ازتصااادي او نچااامي ځااوا‪ ،‬باناادي د‬
‫زضايي ځوا‪ ،‬لروکي هام وه‪ ،‬دوی زاضاي‪ ،‬څاارنوال او زنادان درلاودل‪.‬‬
‫په فيوډاليزم کي که به ماکماه ددوو اړخوناو تارمن وه نهاايي پريکاړي‬
‫ته نه وای رسيدلي نو دواړو اړخونو په خپلو منځونو کي جګړه کاول کاه‬
‫هر لوری بريالی سوی وای هغه لوری پر ح ګڼل کيادی‪ .‬پاه ټاوليز ډول د‬
‫فيوډاېنااو ازتصااادي زاادرت هغااو مځکااو جااوړوی چااي دوی ور باناادي‬
‫واکمن وه‪ ،‬يانې ددوی ازتصادي سرچېني هغه مځکاي وي‪ ،‬چاې د نااه‬
‫لخاوا باه دوی تاه ډالاځ کيادلي او دوی وربانادي واکمناي درلاودل‪ .‬هغااه‬
‫سيمي چي د فيوډاېنو تر واکمنځ ېندي وي هغو تاه باه فياوډال ناساتي‬
‫ياا اميار ناساتي مځکاي ويال کياادي‪ .‬زيااتره وخا‪ ،‬باه د فيوډاېناو لپاااره‬
‫لقبونه کارول کيدل چي د هغو د نومونو د مختاړو سره به کارول کيادل‪،‬‬
‫د بېلګي په توګه په فرانسي کي به (ديو‪( ،)،‬کين‪ )،‬او (کينتس) او په‬
‫انګلستان کي به بيا (ېرډ) او (ارل) کاارول کيادل‪ ،‬چاې دا زيااتره وخا‪،‬‬
‫ددوی د درنښ‪ ،‬لپاره د خلکو لخوا کارول کيدل‪.‬‬

‫‪411‬‬
‫د فيوډاليزم په وخا‪ ،‬کاي فرانساه د ‪ ٠٥‬څخاه تار ‪ ٩٥‬برخاو بانادي ويشال‬
‫سااوي وه‪ .‬د فيااوډاليزم پااه دوران کااي يااو ناامير افتخاااري جګااړه مااارانو‬
‫نتون درلودی‪ ،‬چې د نواليانو يا واساليانو په ناماه ياديادل‪ .‬ناواليان‬
‫به د فيوډاېنو خواته ورتلل ترڅو دوی استخدام کړي‪ ،‬کله چاي باه دوی‬
‫استخدام سول نو لومړی ډالځ چي د فيوډاېنو لخوا ورکول کيادل هغاه‬
‫مځکه وه‪ ،‬چې د (في) يانې ډالځ په بڼه ورکول کيدل‪ .‬د نواليانو مهماه‬
‫ځانګړتيا داوه‪ ،‬چې دوی فيوډاېناو تاه وفااداره پاتاه کيادل او دا ددوی‬
‫لپاره د نرم خبره وه‪ ،‬چې د خپلو فيوډانو څخه تيښته وکړي‪.‬‬

‫د فيوډاليزم دوهم پړاو د ‪٥٥٥‬ز کال څخاه بياا تار ‪٧٢٠٥‬ز کاال پاوري دی‪.‬‬
‫پاادي دوره کااي نااامتو فيااوډال (پااين) و‪ .‬پااين د نااورو فيوډاېنااو څخااه و‬
‫غوښتل چي يا دده سره ياو ځاای ساي او ياا هام دده پار وړانادي د جګاړې‬
‫ډګر ته راووزي‪ ،‬چې په پايله کي يو نامېر فيوډاېناو دده ملتاړ وکاړ او‬
‫يو نمېر نورو دده پر وړاندي جګړه پيل کړه‪ .‬پين د فرانسي څخه روم تاه‬
‫راغلی او هلته يي يوه پراخه ساحه ونيول چي په هغه ځاای کاي ياي لوياه‬
‫کليسا جوړه کړه او اوغ د واتيکان په نامه يادي ي‪.‬‬
‫د پين د مړيني څخه وروسته د هغه زوی (نارلماني) وا‪ ،‬ته ورسيدی‬
‫او د روم د امپراتااوری پااه ساارکي راغلاای‪ ،‬پااه هغااه وخاا‪ ،‬کااي د روم پااه‬
‫امپراتورۍ کي المان‪ ،‬فرانسه او د ايټاليا ځېناي برخاي نااملي وي‪ .‬کاه‬
‫څااه هاام نااارلماني او نااور نااواليان چااي نااارلماني اسااتخدام کااړي وه‪،‬‬
‫غيري مذهبي وه‪ ،‬خو بيا هم دوی د کليسا ساره سياساي زادرت ناريک‬
‫کړ‪.‬‬

‫‪411‬‬
‫د نارلماني څخه وروسته دده زوی (پرهيزګاره لوی يا سپيڅلي لاوی)‬
‫د وا‪ ،‬پاار ګاادۍ باناادي کښيناسااتک‪ .‬لکااه څرنګااه چااي دده دنامااه څخااه‬
‫معلومي ي دی يو مذهبي نخص و‪ ،‬ده کليسا تاه زياات سياساي زادرت‬
‫په ېغ کي ورکاړ‪ .‬دده پاه وخا‪ ،‬کاي اړودوړ او هار مار زياات ساو‪ ،‬ده‬
‫ټول غيري اخلزي کارونه بند کړل‪ ،‬تاردي برياده ده ساپيڅلتوب کاوی‪،‬‬
‫چې د خپل زصر ښځي يي ټولي کليسا ته واستولي‪.‬‬
‫پرهيزګاره لوی د خپل ځان او حکوم‪ ،‬لپاره مذهبي سالکاران وټاکال‬
‫او ددوی سااره بااه يااي ساالوي او مشااوري کااولي‪ ،‬همدارنګااه ټااولي هغااه‬
‫مځکااي چااي پااه جرمنااي کااي يااي ېسااته راوړي وي‪ ،‬هغااه يااي کليسااا تااه‬
‫وسپارلي او د کليسا مشرانو تاه ياي وويال چاي دا مځکاي ناواليانو تاه‬
‫ورکااړی او د هغااو څخااه ماليااه اخلاای‪ .‬پااه هماادي ډول سااره پااه اروپااا کااي‬
‫مذهبي فيوډاېن پر سر د زدرت سول او وا‪ ،‬يي په ېغ کي واخيستک‪.‬‬
‫د لوی پر هيزګار د مړيني څخه وروسته د هغه دري زامن د وا‪ ،‬د ېسته‬
‫راوړلو پر سر باندي په خپلو منځوناو کاي ساره ومښاتل او اروپاا ياي پاه‬
‫خپلو منځونو کي سره وويشل‪.‬‬
‫فيااوډالي نچااام تاار ‪ ٧٢٠٥‬ز کااال پااوري د اروپااا پاار زياااترو ساايمو باناادي‬
‫واکمن و او زياتره خلک يې تر خپلي واکمنځ ېندي راوستي وه‪.1‬‬

‫فيوډاليزم پر بشري ټولنه باندي د زرو کلونو پاه نااوخوا کاي واکمناي‬
‫کړيااده‪ ،‬لااه هماادي کبلااه يااې اغيااز د نااړۍ پااه ګااوټ ګاوټ کااي تاار سااترګو‬
‫کياادی‪ ،‬نااو ددي لپاااره چااې د فيااوډاليزم پااه مخېنااه باناادي پااوه سااو‪ ،‬پااه‬
‫ېندي ډول لن ه رڼا باندي اچوو‪:‬‬

‫‪ -1‬د کابل پوهنتون د حقوزو او سياسي علومو پوهنځی لکور نوټونه‪.‬‬

‫‪412‬‬
 ‫؛‬
‫د فيااوډاليزم ښااکاره تاااريخي نښااه کااوېی سااو‪ ،‬چااي پااه اتمااه ماايلدي‬
‫پيړۍ کي د فرانک د پاچا (کاارولين جياان‪)٧‬پاه دوره کاي پياداکړو‪ ،‬د‬
‫ده په دوره کي خلکو ته مځکي د يو لړ نراينو پاه نچار کاي نيولوساره‬
‫ډالځ سولي او د ډالاځ پاه وخا‪ ،‬کاي باه د خلکاو تارمن ځيناي تړونوناه‬
‫ېسااليک کياادل‪ ،‬چااي دي کااار پااه هغااه وخاا‪ ،‬کااي عمومياا‪ ،‬پيااداکړ او‬
‫وروسته يي د خان او بزګر ترمن پر اړيکو وېړ يو سيستم منځتاه راوړ‪.‬‬
‫کاااه څاااه هااام د دي نچاااام ځيناااي لرغاااوني نښاااي پاااه روم او جرمناااي کاااي‬
‫پيداسويدي خو پاه اتماه پياړۍ کاي د ياوه ټاولنيز‪ -‬سياساي مکتاب پاه‬
‫څير راښکاره سو‪.‬‬
‫او پراخه کيدو سره زياته وده وکاړه‬ ‫فيوډاليزم د فرانکانو په پرمخت‬
‫او د ايټالياااا ساااهيلي برخاااو او الماااان تاااه وغځيااادی‪ .‬وروساااته ختيځاااو‬
‫اسلمي مځکو ته وخوځيدی او زيات هېوادونه يي ترخپل اغيز ېنادي‬
‫راوستل‪ .‬اسپانياته فياوډاليزم ډيار ر فرانکاانو ورساوی خاو ياوازي پاه‬
‫سو او کله چي اسپانيا د مسلمانانو څخه ونيول‬ ‫ټين‬ ‫نمالي برخو‬
‫سول نو په ټوله اسپانيا کاي خپاور ساو‪ .‬فياوډاليزم پاه ډيار سارع‪ ،‬ساره‬
‫روان و او نااور ماناادانو هاام پااه خپلااه ټولنااه کااي د فيااوډاليزم سااازمانونه‬
‫جوړ کړل او د دوی سره يوځای په( ‪٧٥٩٩‬ز) کال کي انګلستان ته انتقاال‬
‫سو‪ .‬فيوډاليزم د انګلستان څخه سکاټلن او ايرلين ته انتقال سو‪.‬‬
‫فيوډاليزم پاه زيااتو هېوادوناو کاي خپال ناتون اباوت کاړ‪ ،‬خاو ځيناي‬
‫هېوادونااه هاام موجااود وه چااي فيااوډاليزم يااي ونااه مناای او بشااپړ ساالنن‪،‬‬
‫پکښااې واکماان سااولکه هالناا او بلويااک‪ .‬د اسياسااي نچااام پااه نهمااه‬

‫‪٧‬‬
‫‪Carolingian‬‬

‫‪413‬‬
‫يااي وکااړ او پااه‬ ‫ماايلدي پيااړۍ کااي زيااات پراخااه سااو او ډياار پرمخت ا‬
‫زياتو هېوادونو کاي ياي فياوډالي ساازمانونه مان تاه راوړل‪ .‬ځکاه چاي‬
‫پاچاااهي حکومتونااو د فيااوډاليزم لپاااره ډيااره ښااه زمينااه مساااعده کااول‪.‬‬
‫فيوډاېنو په لومړيو کاي د پاچااډير زادر کااوه خاو وروساته د خپلاوا‪،‬‬
‫کيدو په هيله سول‪ ،‬د لسامي مايلدي پياړۍ څخاه بياا تار دولسامي پياړ‬
‫وکااړ او د ټااولني پااه هااره برخااه کااي‬ ‫ۍپااوري فيااوډاليزم ډياار پرمخت ا‬
‫ترسترګو کيدی‪.‬‬
‫؛‬
‫فيوډاليزم د سياېنو د زواوو ترمن راغی‪ ،‬په ښارونو کاي ازتصاادي‬
‫روان و او ښاريانو هم د خپل ارزښ‪ ،‬لپااره ياوه زاوه رامان تاه‬ ‫پرمخت‬
‫کړه حتي په ځينو ځايونو کي ښاريانو د فيوډاېناو پاه وړانادي فوځوناه‬
‫يرغلوناه‬ ‫جوړ کړي وه‪ .‬د بلي خوا کليساا هام پار فياوډاليزم بانادي ټينا‬
‫پيل کړل؛ ځکه چي فيوډاېن غيري روحاني سوي وه او روحاني ارزښ‪،‬‬
‫ته يي په سمه سترګه نه کتل‪ .‬فياوډاليزم تار ديارلسامي پياړۍ پاوري ښاه‬
‫واکمني درلوده خو وروسته د ناړۍ پاه ګاوټ ګاوټ کاي ياي پار وړانادي‬
‫غبرګونونه راپورتاه ساول‪ .‬پاه ځاانګړي ډول پاه اروپاا کاي د رنساانس د‬
‫دوري په پيل کيدو سره فيوډاليزم کمزوري سو‪ ،‬انګلستان تار صانعتي‬
‫انقلب پوري يي ې دوام وکړ خو د فرانسي د لوی انقالب پاه راتلوساره‬
‫بيخي له منځه وېړی‪.‬‬

‫‪414‬‬
 ‫‪1‬‬

‫دا اصنلح د ېتيني بي د (کاپيټاليوم(‪ ))2‬څخه اخيستل سويده‪ ،‬چي‬

‫د سرمايي او نتمنی په مانا ده‪ .‬کاپيټاليزم ته په پښتو کي پانګوالاه او‬
‫په پاړسو کي سرمايه داري نچام هم ويل کيا ي‪ .‬پانګوالاه نچاام د مُا رن‬
‫وخ‪ ،‬ېسته راوړنه ده‪ ،‬چي ټول ازتصادي فعاليتونه د خلکو ېسونو تاه‬
‫ور اچوي او د ځانې ملکي‪ ،‬ملتړ کوي‪ .‬پدي سيستم کي ځاني ملکيا‪،‬‬
‫نتون لري او دازتصادي ازادو سياليو پربنسال د ګټو د ېساته راوړلاو‬
‫په موخه فعالي‪ ،‬کوي‪.‬‬
‫ساارمايه داري نچااام داسااي يااو سسااتم دي چااي پااه هغ اي کااي تولياادي‬
‫وسايل لکه مځکه ‪ ،‬فابريکي ‪ ،‬تصدي ‪ ،‬دوکانوناه ‪،‬کاروبااري اداري ‪،‬‬
‫او نااو ر تولياادي سااامان اې ت دخلکااو فااردي ملکياا‪ ،‬دي او انااخا‬
‫کوښااک کااوي چااي تولياادي وسااايل دزياااتو ګټااو دېسااته راوړلااو لپاااره‬
‫وکااااروي اوددي وا‪ ،‬لاااري چاااي دناااوري پاااانګي دېساااته راوړلولپااااره‬
‫دخپلووسايلو څخاه ګټاه واخلاي‪ .‬پدغاه سيساتم کاي دعرضاي اوتقاضاا‬
‫زوه په ازاده توګه په کاروړل کي ي اودازتصاادي بنساټيزو مساايلولکه‬

‫‪1‬‬
‫‪-Capitalism.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Capitellum.‬‬
‫‪415‬‬
‫څاااه توليدساااي ؟ دچالپااااره تولياااد ساااي ؟ کلاااه تولياااد ساااي؟ اوتولياااد‬
‫دم لدينو ترمن څرنګاه وويشال ساي؟ پاه سارمايه داري نچاام کاي دغاه‬
‫مسااايل دزيمتونااو دمکااانيزم لااه ېري حاال کيا ي يااانې پاادي ازتصااادي‬
‫نچااام کااي دعرضااي اوتقاضااايو ځااای والاای دزيمتونونچااام تعينااو ي‪.‬‬
‫دهرني زيم‪ ،‬په مارکيال کي دعرضاي اوتقاضاا پاه واسانه پاه ازاداناه‬
‫ډول ټاکاال کياا ي اودولاا‪ ،‬پااه ازتصااادي چاااروکي ېسااوهنه نااه کااوي‪.‬‬
‫دتوليد کونکو د سياليو پاه پايلاه کاي داجناساو زيمتوناه ټيټيا ي اوپاه‬
‫ښه کيفي‪ ،‬سره اجناغ بازار ته عرضه کي ي ‪.‬‬
‫کوېی سو چې سرمايه داري نچام په ېندي ډول تعريس کړو ‪:‬‬
‫ساارمايه داري نچااام داسااي يااو سيسااتم څخااه عبااارت دی چااي هغااه پااه‬
‫نخصااي ملکياا‪ ،‬باناادي وېړوي اوپاادي سيسااتم کااي تولياادي وسااايل‬
‫اوازتصادي فعاليتونه دنخصي ګټاي ېساته راوړلاو لپااره پاه کااروړل‬
‫کياا ا ي‪ .‬پااااه ننااااي وخاااا‪ ،‬کااااي پااااه امريکااااا‪ ،‬غربااااي اروپااوداسااااياپه‬
‫زياتروهيوادونوکي داسستم مرو دي‪.‬‬
‫دا سيستم چي د ازتصاد د بازار په نامه هم ياادي ي د صانعتي انقالب‬
‫(‪٧٥٠٥-٧٤٠٥‬ز) په وخ‪ ،‬کي پر لويديځه اروپا او امريکا باندي واکمان‬
‫سو او په کرار کرار سره د نړۍ نورو هېوادونو ته هم وخوځيدی‪.‬‬
‫د کاپيټاليزم اصنلح مارکسيستانو زياته وکارول او دوی په نړيواله‬
‫کوااه باناادي مشااهوره کااړه‪ ،‬دوی پاادي بنااد وه‪ ،‬چااي کاپيټاااليزم هغااه‬
‫ازتصاااادي سيساااتم دی‪ ،‬چاااي ځاااانې ملکيااا‪ ،‬د ازتصااااد او سياسااا‪ ،‬د‬
‫سرنوناا‪ ،‬ټاااکونکی دی‪ ،‬همدارنګااه ددوی پااه انااد پااه کاپيټاااليزم کااي‬
‫نااتمني پااوړ واکماان دی او نااتمن خپلااه نااتمني د کااارګرانو د کااار د‬
‫زبيښا‪ ،‬څخه ېسته راوړي‪.‬‬

‫‪416‬‬
‫له نچري اړخه کاپيټاليزم د معاصر وخ‪ ،‬ېسته راوړناه ده‪ ،‬پاه معاصار‬
‫وخ‪ ،‬کي وګړپالناه زياات ارزښا‪ ،‬لاري او کاپيتااليزم هام پاه ازتصاادي‬
‫برخه کي د وګړپالني ملتړ کوي‪ .‬ياانې کاپيټااليزم غاواړي‪ ،‬چاي وګاړی‬
‫بايااد ځاااني ملکياا‪ ،‬ولااري او د خپاال ملکياا‪ ،‬د زياااتوالي د پاااره هڅااه‬
‫وکړي‪ ،‬همدارنګه نه غواړي‪ ،‬چي دول‪ ،‬د ټولني په ازتصادي چارو کي‬
‫ېسوهنه وکړي‪.‬‬
‫لکااه څرنګااه چااي (ماااکس وباار) پاادي بنااد دی‪ ،‬چااي پااه ظاااهري بڼااه پااه‬
‫او دينااي‬ ‫منځنيااو پيړيااو کااي پااه اروپااا کااي د پروتسااټانال غورځناا‬
‫او پياوړتيا کي مهم رول ولوباوی‪.‬‬ ‫اصلحات د کاپيټاليزم په پرمخت‬
‫پروټيسټانال په مذهبي برخه کي د وګړپالني پر بندونو بانادي وېړ دی‪.‬‬
‫پروټسټانال دمسيا‪ ،‬هغاه بروناه‪ ،‬چاي خلکاو تاه ياې ځاانې ملکيا‪ ،‬ناه‬
‫ورکوی له منځه يوړل او وګړې ياې د ځاانې ملکيا‪ ،‬او ناتمنځ د ېساته‬
‫راوړلاااو لپااااره وهڅاااول‪ .‬دوی ناااتمني الهاااي ساااپيڅلتوب وګڼااال او د‬
‫نااتمنځ ېسااته راوړل يااې سااپيڅلي ېره وګڼاال‪ .‬همدارنګااه دولتونااه او‬
‫وګړې يې د ځانې ملکي‪ ،‬ملتړ ته وهڅول‪.‬‬
‫همدارنګه ليبراليزم هم د کاپيټاليزم سره اړېکي لري‪ ،‬کوېی سو‪ ،‬چي‬
‫کاپيټاليزم ته (ازتصادي ليبراليازم) هام وواياو‪ ،‬لاه همادي کبلاه ويالی‬
‫سااو‪ ،‬چاااي د ليبراليااازم فلساافه‪ ،‬ساااکوېريزم(پر دي بانااادي بااااور‪ ،‬چاااي‬
‫سياس‪ ،‬او دين بايد سره بېل سي) او ناور د کاپيټااليزم تار اغياز ېنادي‬
‫دي او ټينګي اړېکي ورسره لري‪ .‬پاه لنا ډول ويالی ساو چاي د اروپاا د‬
‫رنساااانس څخاااه وروساااته ازاد باااازار او کاپيټااااليزم پاااه نړيوالاااه کواااه‬
‫کړی دی‪.‬‬ ‫پرمخت‬

‫‪417‬‬
‫په کاپيټاليزم کي يوڅاه ښاه والای ساته چاي ماو ياي پاه ېنادي ډول پاه‬
‫ګوته کوو‪:‬‬

‫پ اه دې مانااا چ اې پ اه دې نچااام ک اې تولياادونکي د هاارډول توکااو پااه هااره‬

‫اندازه توليدولو کاي ازادي لاري او همدارنګاه لګښا‪ ،‬کاونکی د خپلاي‬
‫خوښاای سااره ساام د هاار ډول توکااو د اخيسااتلو لپاااره ازادي لااري پااه دوي‬
‫باندي د هيت لوري څخه بنديز او پابندي وجودنلري ‪.‬‬

‫کاپيټاليزم يو خودکاره نچام دي؛ ځکاه چاي د دي نچاام د چلولاو لپااره‬

‫هااايت حکومااا‪ ،‬ياااا مرکاااز تاااه اړتياااا نساااته د دي نچاااام د بريااااليتوب او‬
‫پااه خاااطر دولاا‪ ،‬هاايت پاالن نااه جااوړوي او يااواځي د زيمتونااو‬ ‫پرمختا‬
‫ميکانيزم پدي نچام کي مرکزي رول لوبوي د توکاو عرضاه او تقاضاا او‬
‫ازتصادي معاملت د زيمتونو له ېري پخپله ټاکل کي ي‪.‬‬

‫په کاپيټاليزم کي توليد کونکې د زياتي ګټي د ېسته راوړلو په موخه‬

‫د نوو اومُ رن وسايلو اوتکنالو ي څخه ګټه اخلي چي په پايله کي نوي‬
‫اخترعات رامنځته کي ي‪ .‬همدارنګاه تولياد کاونکې د مختلفاو توکاو د‬
‫توليد زيانونه پخپله غاړه اخلي چي په پايله کي د ازتصادي پرمختا‬
‫ېمل ګرځي‪.‬‬
‫‪:‬‬
‫په کاپيټاليزم کي وګړو ته د وسايلو د ځانې کارونې حا ورکاړل ساوي‬
‫دي ‪.‬همدارنګااه توليااد کااونکي د ازادي ساايالځ پربنسااال تااوکي او کاااې‬

‫‪418‬‬
‫توليدوي او هغه بيا مارکيال ته عرضه کوي‪ .‬د همدي خپلواکاو ساياليو‬
‫پر بنسال توليدکونکي هڅه کاوي‪ ،‬چاي توليادي وساايل پداساي ډول و‬
‫کاروې‪ ،‬چي توليدي لګښ‪ ،‬يې کم او کيفي‪ ،‬او کمي‪ ،‬يې زيات سي له‬
‫همدي کبله وسايل په نړيواله کوه په غوره توګه کارول کي ي‪.‬‬

‫پااه کاپيټاااليزم کااي دولاا‪ ،‬پااه ازتصااادي چااارو کااي ېسااوهنه نااه کااوي‪.‬‬
‫توليااد کااونکي هغااه تااوکي تولياادوي‪ ،‬چااي لګښاا‪ ،‬کااونکې يااې غااواړي‬
‫همدارنګااه لګښاا‪ ،‬کااونکي د لګښاا‪ ،‬پااه کولااو کااي هاام خپلااوا‪ ،‬دي او‬
‫توليد کونکي هغه توکي نه توليدوي‪ ،‬چاي لګښا‪ ،‬کاونکي اړتياا ورتاه‬
‫نلري‪ .‬نو پدي ډول دول‪ ،‬په ازتصادي چارو کي ېسوهنه نه کوي‪.‬‬

‫پااه دي سسااتم کااي ساارمايه داران‪ ،‬صاانع‪ ،‬کاااران‪ ،‬توليااد کااونکي او‬
‫سوداګر د ګټي د ېساته راوړلاو لپااره د هار ډول کاروباار ازادي لاري تار‬
‫څااو د خپاال ونااد کوااه لااوړه کااړي او د ماار څخااه وروسااته خپلااه ټولااه‬
‫نتمني خپلو واراانو تاه انتقاال کاړي‪ .‬پادي ډول د ګټاو د ېساته راوړلاو‬
‫عملااي تااه دوام ورکااوي او يااو څااه اناادازه ګټااه پااس انااداز کااوي او زيرمااه‬
‫سوي پانګه د نوي پانګي اچوني لپاره په کار اچوي ‪.‬‬

‫پااه کاپيټاااليزم کااي يااو ناامېر نيمګړتياااوي موجااودي دي چااي مااو يااي‬
‫ځيني په ېندي ډول را اخلو‪:‬‬

‫پدي نچام کي ځاانې ملکيا‪ ،‬او ناتمنې مرکازي رول لاري‪ ،‬ناتمن پاوړ‬
‫خپله نتمني‪ ،‬جايداد او سوداګرۍ ته تر انساني کراماتو زيات ارزښ‪،‬‬

‫‪419‬‬
‫ورکوي‪ .‬نتمن پوړ ياوازي هغاه کاار کاوي چاي زياتاه ګټاه ېساته راوړي‬
‫اوخپله سرمايه خوندي وساتي که څه هم انسااني حقاو تار پښاو ېنادي‬
‫کيا ي‪ .‬پداسااي ازتصااادي فعاااليتونو ېغ نااه پااوري کااوي چااي د ټااولني‬
‫سوکالي پکې موجوده وي بلکاي هادف ياي ياوازي د خپلاي ګټاي ېساته‬
‫راوړل وي‪.‬‬

‫پااه کاپيټاااليزم کااي لويااه نيمګړتيااا دا ده‪ ،‬چااي توليااد کااونکي د خپلااو‬
‫توکااو د خاارڅلو پااه موخااه پااه سااوداګريزو اعلناااتو باناادي ېغ پااوري‬
‫کاوي‪ ،‬چااي دغااه ټاول لګښااتونه د توکااو پاار بياو باناادي اچااول کيا ي او د‬
‫لګښ‪ ،‬کونکو څخه اخيستل کيا ي‪ .‬دغاه اعلناات ټاولني تاه هايت ګټاه‬
‫نلري‪ ،‬په زياته اندازه ملي نتمني ضايچ کي ي او ټولنه زيانمنه کي ي‪.‬‬

‫کاپيټاااليزم ټااوليزي (عمااومي) ګټااي پااه نچاار کااي نااه نيسااي‪ ،‬بلکااي د‬
‫دري ي‪ ،‬دغاه‬ ‫نتمن پوړ‪ ،‬چي توليدي وسايل په ېغ کي لري‪ ،‬تر څن‬
‫نتمن پوړ له يوي خوا خپلي پانګي اچوني ته پراختيا ورکوي او له بلې‬
‫خوا واړه واړه سوداګر او کاروباري کساان د ساودا ګاری لاه ډګاره باساي‬
‫او پدي توګه مارکيال تر خپل کنټرول ېندي راولي‪ ،‬چي په پايله کي پاه‬
‫احتکار باندي ېغ پوري کوي‪ ،‬چاي دا کاار د ټاولني پاه زياان تماامي ي‬
‫او پانګه او نتمني يوازي په يو څو ېسونو کي لوي ي‪.‬‬

‫په پانګوالي نچام کي د مزد په ټاکنه کي انساني عاطفه اوزړه سوي ناه‬
‫وي او په کارګر هم د عرضي اوتقاضا زانون جاري کيا ي او د کاارمزد د‬
‫توليد کونکي لخوا پخپله خوښه ټاکل کي ي ‪.‬‬

‫‪421‬‬
 ‫‪:‬‬
‫په پانګوال نچام کي صنع‪ ،،‬فابريکي او تصدي نرکتونه د پانګوالو‬
‫پااه ځااانې ملکياا‪ ،‬کااي وي‪ .‬همدارنګااه توليااد کااونکي د داسااي توکااو پااه‬
‫توليد کي سايالې کاوي‪ ،‬چاي د خلکاو مخاه ورتاه زياتاه وي او د توکاو د‬
‫توليااد لپاااره کااوم ماانچم پاالن نااه لااري ‪ .‬لااه هماادي کبلااه د توکااو عرضااه د‬
‫تقاضا په نسب‪ ،‬زياتي ي او توليد کاونکي د توکاو پاه زيرماه کولاو ېغ‬
‫پوري کوي‪ .‬کله چي کاې او توکي زيرمه سول‪ ،‬د کاليو زيمتونه کميا ي‬
‫او مولاادين توليااد کمااوي‪ ،‬چااي پااه پايلااه کااي بيکاااري رامنځتااه کيا ي‪،‬‬
‫او پياوړتياا لاه‬ ‫ازتصادي بُاران منځتاه راځاي او ازتصاادي پرمختا‬
‫منځه ځي ‪.‬‬

‫ساارمايه داري نچااام د دولاا‪ ،‬د غيرعادېنااه ويااش ساابب رځااي‪ ،‬يااانې‬
‫دولااا‪ ،‬د ماااادودو پاااانګوالو پاااه ېغ کاااي وي او هغاااوي پاااه صااانع‪،‬‬
‫‪،‬فااابريکو ‪،‬تصااديو او پانګااه منګااولي لګااوي‪ ،‬غريااب اسااتثماروي او‬
‫کارګران په کم مزد کارکولو تاه مجباوروي‪ .‬پاانګوال د خپلاي پاانګي پاه‬
‫کاراچولو سره نوره زياته نتمني ېسته راوړي او کارګران د کام مازد پاه‬
‫حاصاالولو سااره نااورهم غريااب کي ا ي چااې پااه پااای کااي د دولاا‪ ،‬پااه غياار‬
‫عادېنه ويش سره د ټولني سکون له منځه ځي ‪.‬‬

‫په سرمايه داري نچام کاي توليادي وساايل پاه مناسابه توګاه ناه کاارول‬
‫کي ي؛ ځکه چي توليد کونکې په عماومي توګاه هغاه تاوکي توليادوي‪،‬‬
‫چي زياته ګټاه ولاري اولاه همادي املاه د سارمايه داره پاوړ د خواهشااتو‬

‫‪421‬‬
‫مناب توکي لکه د عيش او عشرت سامان اېت توليدوي خو د بېوزلاه‬
‫پوړ د اړتيا وړ توکو توليد ټي‪ ،‬ساتي‪.‬‬
‫پداسي حال کي چي که د سرمايه داري پوړ لپااره د عايش او عشارت د‬
‫توکو د توليد پر ځای د بېوزله پوړ لپاره د اړتيا وړتوکي توليد سي؛ نو‬
‫په ټاوليز ډول باه پاه ارده ټولناه کاي د تولياد د عواملاو څخاه زياتاه ګټاه‬
‫واخيستل سي؛ ځکه د عايش او عشارت د پاوره کولاو پرځاای د وناد د‬
‫بنسټيزو اړتياوو پوره کول زياته ګټاه لاري‪ .‬خاو پادي نچاام کاي د تولياد‬
‫عواماال د اړينااو موخااو پرځااای د بااي ارزښااتنه او نااا اړينااه موخااو لپاااره‬
‫کارول کي ي‪.‬‬

‫په سرمايه داري نچام کاي فاردي ازادي وهماي بڼاه لاري ناه ريښاتني‪ ،‬د‬
‫بيلګي په ډول يو کارګر د خپل کار په ټاکنه کي ازادي نلري؛ ځکه ده تاه‬
‫په مناسب مزد کارنه پيداکي ي چي پدي صورت کي کارګر مجباورا پاه‬
‫ل مزد سره کارکوي ‪.‬‬

‫د کاپيټاليزم يو نمير ځانګړنې پدي ډول په ګوته کوېی سو‪:‬‬

‫‪٧‬‬
‫کاپيټاليزم ټول توليدي وساايل د خلکاو ېساونو تاه وراچاوي او ځاانې‬
‫ملکياا‪ ،‬او نااتمني پياااوړي کااوي‪ .‬کاپيټاااليزم د سوسااياليزم پاار خاالف‬
‫دولاا‪ ،‬تااه نااتمني نااه ورکااوي اونااه هاام پااه ازتصااادي چااارو کااي د دولاا‪،‬‬
‫ېسوهنه مني‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫په کاپيټاليٍزم کي د ازتصاد بازار پلی کي ي‪.‬‬

‫‪422‬‬
 ‫‪٢‬‬
‫د کاپيټاليزم څخه مخکي دورو کي ازتصاد سيمه ييز اړع درلاودی او‬
‫کورنيااو يااوازي هغااه څااه تولياادول‪ ،‬چااي هغااو تااه يااې اړتيااا درلااوده‪،‬‬
‫همدارنګه سيمه ييزو باازارونو تباادلوې بڼاه درلاوده‪ .‬پادي وخا‪ ،‬کاي د‬
‫کار وېشنه په سختځ سره معلوميدل او داسي روا و‪ ،‬چي هره کاورنځ‬
‫د خپلو لومړنيو اړتياوو د پوره کولو لپاره بايد بېلبېل کاروناه تار ساره‬
‫کړي‪ .‬خو کاپيټااليزم د (کاار د ويشاني) پار بنساال کاار تخصصاي کاړ او‬
‫تااوکي او کاااې د بااازار د غوښااتنو سااره ساام توليااد سااول‪ ،‬چااي د بااازار‬
‫غوښتنه او ا ړتيا خپلاه د تولياد د ميازان ټااکونکې ده‪ .‬همدارنګاه د بياو‬
‫ټاکنه هم د عرضي او تقاضا پر بنسال باندي کي ي‪.‬‬
‫‪٧‬‬
‫د توکو او نيانو په توليد کي خپلواکي او ازادي سيالځ د کاپيټاليزم‬
‫بلااه ځانګړنااه ده‪ ،‬د کاپيټ االيزم د ملتااړو پااه بنااد ازادي ساايالځ کااوېی‬
‫سي‪ ،‬چي توليد زيات کړي‪ ،‬د نيانو بيي کمي کړي او کيفي‪ ،‬ښه کاړي‪.‬‬
‫د کاپيټاليزم څخه مخکي دورو کي عُرف او عاداتو د توکو بيي ټااکلې‪.‬‬
‫په ازتصادي فعااليتونو کاي د خپلواکياو ناتون کاوېی ساي‪ ،‬چاي ((پاه‬
‫ازتصادي چارو کي د دول‪ ،‬ېسوهنه راکمه کړي))‪.‬‬

‫‪٠‬‬
‫سود هم د کاپيټاليزم يوه ځانګړنه ده‪ ،‬کاپيټاليزم تر هار بال ازتصاادي‬
‫سيسام زيااات د ساود او ګټااي زمينااه براباروي‪ .‬کاپيټاليسااتي ازتصاااد د‬
‫کاااار او ساااوداګری ازادي‪ ،‬د ناااتمنځ او ماااالونو ټيکااااو او ازادي او د‬
‫تړونو ازادۍ ساتي‪ ،‬چي دا پخپله د سود او ګټي د ېساته راوړلاو لپااره‬

‫‪423‬‬
‫غوره زمينه برابروي‪ .‬د کاپيټاليزم نوري ځانګړني به په تااريخي نااليد‬
‫او پړاوونو کي په ګوته کړو‪.‬‬

‫مرکانټااااليزم ياااا ساااوداګري د کاپيټااااليزم لاااومړی پاااړاو ګڼااال کيا ا ي‪.‬‬

‫مرکانټاليسااتان نړيااوال سااوداګر وه‪ ،‬چااي پااه (‪٧٠‬ز) پيااړۍ کااي راپورتااه‬
‫سااول او پااه (‪ ٧٤‬او ‪٧٥‬ز) پيړياااو کااي پااه اروپاااا او پااه ځااانګړې ډول پاااه‬
‫انګلسااتان کااي پياااوړي سااول‪ .‬البتااه پااه مرکانټاااليزم کااي د وګااړو تاار‬
‫ازتصاااادي پياوړتياااا د دولااا‪ ،‬ازتصاااادي ګټاااي او پياوړتياااا تاااه زياتاااه‬
‫پاملرنه کيدل‪ .‬مرکانټاليستي ازتصااد پار ساوداګری او تجاارت بانادي‬
‫وېړ دی‪.‬‬
‫له تاريخي اړخه اروپايان د رنسانس(بيازي يدني) څخه وروسته پادي‬
‫ورکاړي او پيااوړی ياې‬ ‫تکل کي سول‪ ،‬چي خپال ازتصااد تاه پرمختا‬
‫کړي‪ .‬پدي وخ‪ ،‬کي د ځينو ناوو مځکاو لکاه امريکاا او داساي ناورو پاه‬
‫کشس سره اروپايانو د طال‪ ،‬ساپين زر او داساي ناورو معاادنونو تاه ېر‬
‫پيداکړه‪ ،‬چي پدي سره ددوی ازتصادي حال‪ ،‬پياوړی ساو‪ ،‬چاي همادا‬
‫ازتصادي پياوړتيا ددي ېمال ساول‪ ،‬چاي اروپاياانو پاه خپلاو ماذهبي‪،‬‬
‫ازتصادي‪ ،‬سياسي او ټولنيزو برخو کي اصلحات راوستل‪.‬‬
‫مرکانټاليستانو زيمتي فلزات د ناتمنځ او ااروت ريښاتني سارچيني‬
‫وګڼلې او توليد او سوداګرې يې هام د همادي سارچينو د ېساته راوړلاو‬
‫په موخه تر ساره کاول‪ .‬ددوی پاه بناد ناتمني او ازتصاادي وا‪ ،‬د دولا‪،‬‬
‫سياساي وا‪ ،‬زيااتوي او د ناورو دولتوناو پاه نيولاو کاي دولا‪ ،‬پياااوړی‬
‫کااوي‪ .‬پااه مرکانټاليسااتي ازتصاااد کااي د توکااو بيااي او د کااارګرو ماازد د‬
‫دولااا‪ ،‬لخاااوا ټاکااال کيااادی‪ .‬پااادي وخااا‪ ،‬کاااي ناااتمنو وګاااړو د دولااا‪ ،‬د‬

‫‪424‬‬
‫سياسااتونو اوپياوړتيااا څخااه هاام ځااانې ګټااه پورتااه کااول او د دولتونااود‬
‫ملاي سياسااتونو ملتاړ يااې کااوه‪ ،‬چااي پاه پايلااه کاي يااې د کاپيټاااليزم د‬
‫پيدايښ‪ ،‬لومړنې نراير منځته راوړه‪ .‬همدارنګاه د ځاانګړې پيساي د‬
‫ازتصادي پراختيا منځته راوړه او دهغو زوانيناو‬ ‫سيستم منځته رات‬
‫په پيدايښ‪ ،‬کي يې مرسته وکړه‪ ،‬چي د کاپيټاليزم ملتړ يې کاوه‪.‬‬
‫د (‪٧٥‬ز) پيااړۍ د نمااايې څخااه وروسااته مرکانټاليسااتي (سااوداګريزې‬
‫ساارمايه دارۍ) خپاال ځااای وه (صاانعتي ساارمايه دارۍ) تااه پريښااودی‪.‬‬
‫پدي وخ‪ ،‬کي د پخوانيو ساوداګرو ځاای ناوو صانعتي ناتمنو ونياوی‪.‬‬
‫همدارنګااه پخوانيااو سااوداګريزو اعلناااتو او مقرراتااو خپاال ځااای نااوو‬
‫صنعتي سياليو او فعاليتونو ته پريښاودی‪ .‬پار دي ساربېره بانکادارۍ‪،‬‬
‫وکاااړ او کاغاااذي پيساااو د‬ ‫صااانعتي پراختياااا او فاااابريکو پرمختااا‬
‫پخوانيو زرينو او سپينو زرو پيسو ځای ونيوی‪.‬‬
‫کاپيټاليزم د (‪٠٥‬ز) پيړۍ راپديخوا يوه نوې پړاو تاه ورنناوتی دی او د‬
‫اروپا اوامريکا څخه يې د نړۍ نورو برخو ته هم ځان رسولی دی(‪.)1‬‬

‫‪٢٧٩-٢٧٢‬‬ ‫وا ه های‪،‬‬ ‫‪ -1‬عبدالرسول بيات و جمچ نويسنده ګان‪ ،‬فرهن‬

‫‪425‬‬
 ‫‪1‬‬

‫دي نچام ته صنفي حکوما‪ ،‬هام ويال کيا ي‪ ،‬پاه صانفي حکوما‪ ،‬کاي د‬
‫وا‪ ،‬زياته برخه د لويو نرکتونو او اتاااديو پاه ېغ کاي وي‪ .‬پاه ټاوليز‬
‫ډول د سياساااي وا‪ ،‬د پلاااي کولاااو سااااتري مراجاااچ لاااوی ناااارکتونه او‬
‫اتااديې وي‪.‬‬
‫پااه صاانفي حکوماا‪ ،‬کااي د حکوم ا‪ ،‬ازتصااادي او سياسااي پاليسااځ د‬
‫ساارمايه دارانااو او لويااو ناارکتونو لرونکااو لخااوا جااوړي ي‪ ،‬دوی هڅااه‬
‫کوي‪ ،‬چې د خپلو ازتصادي ځواکونو پر بنسال د ټولني سياسي زادرت‬
‫مهار کړي‪ ،‬له همدي کبله ازتصادي ځوا‪ ،‬تر سياسي ځوا‪ ،‬اړين ګڼال‬
‫کيا ي او زياااتره وخاا‪ ،‬سياساي زاادرت د ازتصااادي زادرت تااابچ وي‪ .‬پااه‬
‫صاانفي حکوماا‪ ،‬کااي د ډيموکراسااځ خاالف د خلکااو رايااو او ټاااکنو تااه‬
‫ارزښ‪ ،‬نه ورکول کي ي‪ ،‬بلکي لوی نرکتونه د ټولني سياسي زدرت په‬
‫ېغ کي اخلي‪ ،‬دا نرکتونه هڅه کوي‪ ،‬چې د اناصاراتو پر بنساال ناور‬
‫کوچني نرکتونه منال کړي او خپال ازتصاادي جارړي د ټاولني پاه هاره‬
‫برخه کي خپري کړي‪.2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Corporotocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- English Social Wikipedia.‬‬
‫‪426‬‬
‫په صنفي حکوم‪ ،‬کي ټولي سياسي چاري او د ټولني عمومي چاري د‬
‫نخصي ګټو پر بنسال پر مخ بياول کيا ي‪ .‬ځکاه چاي لاوی نارکتونه او د‬
‫نخصااي ګټااو اتااااديي تاال کوښااک کااوي‪ ،‬چااې پانګااه د پااانګي لپاااره‬
‫ولګااوي او د زياااتو ګټااو د ېسااته راوړلااو پااه موخااه ګامونااه واخلاااي‪،‬‬
‫همدارنګااه سياسااتوال او سياسااي کااړۍ هاام ددوی پااه خاادم‪ ،‬کااوي او‬
‫ټولي سياسي لوبي د لوی نرکتونو او اتااديو د موخو د ېسته راوړلو‬
‫لپاره کار کوي‪.‬‬
‫کارپوريټيزم‪:‬‬
‫دا هغااه ټااولنيز سااازمان دی‪ ،‬چااې وګااړې بايااد پااه يااوه صاانس يااا ګااروپ‬
‫پااوري تړلااي وي‪ ،‬دا صاانفونه د بېلبېلااو ځااانګړنو او برونااو پاار بنسااال‬
‫جااوړي ي‪ ،‬چااې د ګ ا و ګټااو وګااړې پااه يااوه صاانس کااي سااره راټااولي ي او‬
‫خپلي ګ ي موخي تعقيبوي‪.‬‬

‫‪427‬‬
 ‫‪1‬‬

‫دا سياسااي‪ ،‬فلساافي او مااذهبي تلاانلره پااه نپاړلساامه پيااړۍ کااي د‬

‫فرانسااي د رفااورمر ( ان کااالوين) تلاانلرې تااه وياال کي ا ي‪ ،‬کااالوين پااه‬
‫(‪ ٧٠٧٧‬ز) کال کي نوا ته د ماذهبي اصالحاتو پاه موخاه وبلال ساو‪ ،‬چاي‬
‫هلتااه يااې اصاالحات منځتااه راوړه او د نااوا پااه کليسااا کااي يااې غااوره‬
‫ډسپلين او نچم راوستک‪.‬‬
‫د کااالوين بندونااه وروسااته هالن ا ‪ ،‬سااکاټلن ‪ ،‬امريکااا او دنااړۍ نااورو‬
‫برخو ته ورسيدل‪ ،‬خو هلته يې بله بڼه واخيستل او د ده د اصالي بنادونو‬
‫ته يې بدلون ورکړ‪ ،‬چي همدابدلون دده د نهرت ېمل وګرځيدی‪.‬‬
‫د کالوينيزم لومړنيو بندونو د سياسي واکمنانو پار وړانادي پااڅون او‬
‫غبرګااون نااه خوښااوی او د ليبرالياازم پااه خاالف و‪ .‬همدارنګااه مشااروطه‬
‫حکومااا‪ ،‬او د اساااتازولځ حکومااا‪ ،‬ملتاااړ ياااې کااااوه‪ ،‬هرځاااای چاااي د‬
‫کااالوينيزم د برونااو پاار بنسااال حکوماا‪ ،‬جااوړ سااوی دی‪ ،‬نااو تيوکراسااي‬
‫حکوم‪ ،‬يې‪ ،‬چي د اليګارناي حکوما‪ ،‬ياو ډول و‪ ،‬منځتاه راوړی دی‪،‬‬
‫چي خلکو پکښې هيت ګ ون نه درلودی اوپاپانو پکښې د عاماه خلکاو‬
‫پر وړاندي پوړ جوړکړی دی‪ .‬يانې په ټوليز ډول زورواکاه‪ ،‬ارتجااعي او‬

‫‪1‬‬
‫‪- Calvinism.‬‬
‫‪428‬‬
‫استبدادي حکوما‪ ،‬ځيناي جاوړ ساوی دی‪ .‬خپلاه پاه ناوا کاي د کاالوين‬
‫حکوماا‪ ،‬او د امريکااا پااه (ماسانوسااتس) ايالاا‪ ،‬کااي د (پيوريتااانو)‬
‫حکوماا‪ ،‬چااي د کااالوينيزم د بناادونو پاار بنسااال جااوړ سااوی و‪ ،‬هاام هماادا‬
‫ځاااانګړنې ياااې لرلاااې‪ .‬خاااو ددي بااارعکس کالوينيساااتي کليسااااګانو پاااه‬
‫هالناا ‪ ،‬سااکاټلين او د امريکااا پااه ځينااو برخااو کااي د مقاوماا‪ ،‬د حاا‬
‫فرضيه خپره کړه‪.‬‬
‫کالوين د لوتر په څير پدي بند و‪ ،‬چي خلک بايد په پټو سترګو د خپال‬
‫دول‪ ،‬امرونه ومني‪ ،‬خو په کالوينيزم کي پردي ټکې باندي ټېنګاار وناه‬
‫سو‪ .‬همدارنګه کالوين پر ټاکنو باندي هم باور درلودی‪ ،‬دا پداسي حال‬
‫کي ده‪ ،‬چي له يوي خوا دی وګړو ته د سياساتوالو د ټااکني حا ورکاوي‬
‫او له بل پلوه خلک په پټو ساترګو د حکوما‪ ،‬ملتاړ تاه راباولي‪ ،‬چاي دا‬
‫پخپل ذات کي دوي متضادي او ټکر ېري دي‪.‬‬
‫کااالوينيزم پااه سااکاټلين کااي د اسااتازولځ حکوماا‪ ،‬د ځااانګړو برونااو‬
‫زي نده دی‪ ،‬چي د ارزښ‪ ،‬څخه خالي ندي‪ .‬کالوينيزم يوازي پار سالنن‪،‬‬
‫باندي نه و وېړ او د سلنن‪ ،‬لوري ته يې ميل ناه درلاودی‪ .‬کاالوين پادي‬
‫بند و‪ ،‬چي سياسي وا‪ ،‬بايد د روحانې وا‪ ،‬تابچ وي او روحانې ځاوا‪،‬‬
‫ته يې پر بدني ځوا‪ ،‬باندي لوړوالی ورکوی‪ .‬د کالوين سياسي افکاارو‬
‫او تلنلري زياتره انرافي (اريستوکراټيک) اړع درلودی‪.‬‬
‫پااااه فرانسااااي کااااي د کااااالوينيزم لپاااااره دوي اصاااانلحګاني يااااانې‬
‫(کالوينيسااا‪ )،‬او ( زوويااا‪ )،‬کاااارول کيااادلي‪ ،‬چاااي دواړو ياااوه ماناااا‬
‫ورکاااول‪ ،‬او دواړو د روحاااانې ځاااوا‪ ،‬د پياوړتياااا پاااه موخاااه دنياااوي او‬
‫جسمي وا‪ ،‬اړين ګڼک(‪.)1‬‬

‫‪.٧٧٩-٧٧٠‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسی‪٧٢٧٧ ،‬ش‪،‬‬

‫‪429‬‬
 ‫‪1‬‬

‫کلکټويزم ګ و هڅو او همکاريو ته ويال کيا ي‪ ،‬ياانې ټاولنيز سيساتم‬

‫بايااد د وګااړو د ګا و همکاااريو لخااوا کااابو سااي‪ ،‬ددي مکتااب پاار بنسااال‬
‫وګړي د ټولني څخه بهر ندي او د ټولني تر امر ېندي باياد وناد وکاړي‪.‬‬
‫همدارنګه د ټولني ټوليزي ګټي باياد تار وګړيازو او فاردي ګټاو مقادمي‬
‫وګڼل سي‪ .‬له همدي کبله د ټولني توليدي وسايل باياد د ټاولني پاه وا‪،‬‬
‫کي ورکول سي‪ ،‬نه د افرادو په ېغ کي چې د خپلو ځاني ګټو لپاره کاار‬
‫کوي‪.‬‬
‫دا سياساي بناد د لااومړي ځال لپاااره د وګاړ پاالني پاار وړانادي پااه (‪٧٥‬ز)‬
‫پيړۍ کي وکارول سو‪ .‬دا اندونه د وګړ پالني د اندونو پر وړاندي پيک‬
‫ساااوي دي‪ ،‬لکاااه څرنګاااه چاااي د و ګړپاااالني اندوناااه ځااااني حقوزاااو تاااه‬
‫لومړيتاااوب ورکاااوي او وګاااړی ټاااولنيز واحاااد ګڼاااي‪ ،‬خاااو د کلکټاااويزم‬
‫سياسي مکتب بيا د ټولني حقوزوته لومړيتوب ورکوي او فرد د ټاولني‬
‫غااړی ګڼاااي‪ .‬د کلکټاااويزم پاار بنساااال ټاااولنيزي چاااري باياااد د وګاااړو پاااه‬

‫(‪)1‬‬
‫‪- Collectivism‬‬

‫‪431‬‬
‫همکاريو او ګ و هلو ځلو د اتوريتاريانو(‪ )1‬او اساتبدادي ر يام تار وا‪،‬‬
‫ېندي ترسره سي‪.‬‬
‫کلکټويز د ټولني پر ټوليزو ګټاو بانادي د کماونيز او سوساياليزم ګا ه‬
‫څارنه غواړي‪ ،‬چې د ټولني ټوليزي ګټي د هر وګاړې پاه ګټاه دي او د هار‬
‫وګړې ګټي پکښي خوندي کي ي‪ .‬يوي خبري ته بايد اناره وسي‪ ،‬چې د‬
‫ټولني ټوليز ملکي‪ ،‬او ګټي ياوازي د دولا‪ ،‬ملکيا‪ ،‬او ګټاو تاه ناه ويال‬
‫کي ي‪ ،‬بلکي ټولو هغو ګټو ته ويال کيا ي‪ ،‬چاې د ټاولني پاه ټولاو وګاړو‬
‫پوري اړه ولري‪ .‬که څه هم د دول‪ ،‬مالکي‪ ،‬د ټولو وګړو مالکي‪ ،‬دی خو‬
‫دا د ټولني د ټولو ګټو او مالکي‪ ،‬يوه برخه ده‪.‬‬
‫د کلکټااويزم اصاانلح زيااات وخاا‪ ،‬د (توتاليتاريااانيزم) سااره يااو ډول‬
‫کارول کيا ي خاو دا دوهماه اصانلح تار کلکټاويزم پاه پراخاه ماناا ساره‬
‫کارول کي ي‪ .‬د کلکټويزم اندونه په لومړي ځل د روسو پاه ټاولنيز تاړون‬
‫او دهګل په ليکنو کي وموندل ساول‪ .‬د روساو پاه اناد فارد پاه ريښاتني‬
‫د ټاولني پاه غړيتاوب‬ ‫ډول د ټولني غړی دی او د فرد ريښتني خپلوا‬
‫کااي ده‪ ،‬روسااو زياااتوي چااي فاارد بايااد د خپلااو ګټااو د ساااتلو پااه موخااه‬
‫ټولني ته و سپارل سي‪ .‬پداساي حاال کاي چاي ټاولني تاه ساپارل کيادل د‬
‫وګړي د طبيعي غوښتنو په خلف ده‪ .‬روسو په عملي ډګر کي پدي اناد‬
‫دی‪ ،‬چااي ټااوليزه اراده د وګااړو پااه ډياارو رايااو باناادي ټاکاال کياادای سااي‪.‬‬
‫هګل په خپلاه سياساي فلسافه کاي د وګاړو ريښاتني خپلاواکځ ددولا‪،‬‬

‫‪ -1‬اتوريتاريانيزم هغي فلسفي او سيستم ته ويل کي ي‪ ،‬چي وګړيزي خپلواکځ په‬

‫تيوريکې او عملي بڼه په بشپړ ډول د حکوم‪ ،‬تر وا‪ ،‬ېندي بولي‪ .‬دا سياسي مکتب‬
‫پدي کتاب کي تر خپلوا‪ ،‬عنوان ېندي لوستل کي ي‪.‬‬

‫‪431‬‬
‫زوانيناو او دولتااي ساازمانونو تااه پاه سااپارل کيادو کااي ګڼاي‪ .‬د هګاال د‬
‫اندونو پر بنسال دول‪ ،‬د ټولنيزو اخلزو تر ټولو غوره ښکارندوی دی‪.‬‬
‫پااه ازتصااادي چ اارو کااي کلکټااويزم دولاا‪ ،‬پاار ټولااو تولياادي وسااايلو‬
‫بانااادي برېساااځ باااولي او موخاااه ياااې داده‪ ،‬چاااي دولااا‪ ،‬باياااد پااار ټولاااو‬
‫ازتصااادي چااارو باناادي کنټاارول پيااداکړي‪ .‬همدارنګااه کلکټااويزم پااه‬
‫ازتصااادي برخااه کااي د ليسااه فياار‪ ،‬کاپيټاااليزم او خپلواکااو سااوداګريو‬
‫سره په ټکر کي دی‪.‬‬
‫د کلکټاااويزم اصااانلح د سوسياليساااتانو د لاااومړی کنګاااري( ‪٧٥٩٦‬ز‬
‫کال) پر مهال روا پيداکړ او د سوسياليزم سره ياې ډياره ناودي اړيکاي‬
‫پيداکړي‪ .‬داسي فکر کي ي‪ ،‬چې په سوسياليزم کي د مارکس او فرودن‬
‫د سياسي مکتبونو تر من دا دريام سياساي مکتاب دی‪ ،‬چاې موخاه ياې‬
‫دداسي سوسياليزم يا کمونيزم ترتيبول وي‪ ،‬چاې بنساال ياې پار وا‪ ،‬او‬
‫زدرت نه وي وېړ‪ ،‬بلکي پر ټولنيزو همکاريو باندي وېړ وي‪.‬‬
‫پااه معاصااره نااړۍ کااي کلکټااويزم پاار څلااورو برخااو ويشاال سااوی دی‪:‬‬
‫لومړی‪ ،‬سوسيال ډموکراسي‪ ،‬دوهام‪ ،‬سوساياليزم‪ ،‬دريام‪ ،‬کماونيزم او‬
‫څلااااورم فاناااايزم ‪ ،‬ددي څلااااورو سيسااااتمونو څخااااه يااااوازي سوساااايال‬
‫ډموکراسي تر يوه بريده ګ ونيز (انتراکي) اړع لري‪.‬‬

‫‪432‬‬
 ‫‪1‬‬

‫دا اصاااانلح د لرغااااوني يوناااااني بااااي ددو کلمااااو ترکيااااب دی‪ ،‬چااااي‬
‫(کليپټااو(‪ ))2‬د غلاااه يااا غلاااو پااه ماناااا دی او (کراسااي(‪ ))3‬د حکومااا‪ ،‬ياااا‬
‫واکمنځ په ماناا ده‪ ،‬ناو پاه اصانلح کليپټوکراساي د غلاو حکوما‪ ،‬تاه‬
‫ويل کي ي‪.‬‬
‫کليپټوکراسي هغه سياسي ر يام دی‪ ،‬چاي واکمان پاوړ (حکوما‪ )،‬پاه‬
‫رناااوت او اخاااتلغ بانااادي بوخااا‪ ،‬وي او سياساااي وا‪ ،‬او ازتصاااادي‬
‫سرچيني ياوازي د خپلاو ځااني ناتمنيو د زيااتوالې لپااره کااروي‪ .‬پادي‬
‫سياسي ر يم کي د هېواد لپاره د زړه د اخلصه کار نه کي ي‪ ،‬بلکي هار‬
‫چارواکی يوازي د خپلو ګټو د زياتوالي لپاره د تير ايساتني‪ ،‬درواغاو‪،‬‬
‫چل‪ ،‬زور او نورو ېرو څخه واکمني کوي‪ .‬تل بي‪ ،‬الماال (ملاي ناتمني)‬
‫د واکمنو لخوا د ځانې نتمنځ په څير کارول کي ي‪.‬‬
‫کليپټوکراسي هغه وخ‪ ،‬څرګندي ي‪ ،‬کله چي واکمن پوړ په رنوت او‬
‫اختلغ(د ځانې ګټاو لپااره د دولتاي توکاو کاارول) بانادي بوخا‪ ،‬وي‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Kleptocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Klepto.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Cracy.‬‬

‫‪433‬‬
‫ددي سياسااي ر ياام نښااي زيااات وخاا‪ ،‬پااه ديکتاااتوري‪ ،‬اوليګارنااي‪،‬‬
‫نچامي او نورو اوټوکراټيکو او هغو حکومتونو کي تر سترګو کيا ي‪،‬‬
‫واکمنې وي‪.‬‬ ‫پ‬ ‫چي واسنه او ځانې اړي‬
‫په کليپټوکراسځ کي دولتي نتمنځ او د واکمنانو ځاني ناتمنيو تاه‬
‫په يوه سترګه کتل کي ي‪ ،‬يکنې واکمنان دولتي نتمنځ د ځااني ګټاو او‬
‫عيانيو لپاره هم کاروي‪.‬‬
‫يااو ناامير کليپټوکراټيااک واکمنااان هڅااه کااوي‪ ،‬چااي ملااي نااتمني د‬
‫بانکي حسابونو دېري خپلو ځاني حسابونو تاه پاه بهار کاي وليا دوي‪،‬‬
‫ترڅو د واکمنځ څخه وروسته يې و کاروي‪ ،‬چاي بيلګاي ياې پاه نړيوالاه‬
‫کوه زياتي دي‪ ،‬د بيلګي په توګه په جرمني کي په (‪٠٥٥٧‬ز) کاال کاي د‬
‫يوي موسسي لخوا د پيسو د لي د پاه اړه ياوه ساروي خپاره ساول‪ ،‬چاي د‬
‫اناادونيزيا پخاااواني ولسمشااار (سااوهارتو) د(‪)٢٠ -٧٠‬ملياااارده ډالااارو‬
‫پوري نتمني درلاوده‪ ،‬همدارنګاه د نايجرياا پخاواني ولسمشار (سااني‬
‫اباچا) د(‪)٠-٠‬مليارده ډالرو پوري نتمني درلوده‪ ،‬پردي ساربيره پادي‬
‫سروي کي د زياتو نورو ولسمشرانو نتمني هم ياده سويده‪.‬‬
‫د يوه بل راپور له مخي د فلسنين پخواني ولسمشر (ياسار عرفاات) د‬
‫(‪ )٧٥-٧‬مليااارده ډالاارو پااوري نااتمني درلااوده او د پاکسااتان ولسمشاار‬
‫(اصاس علااي زرداري) ياوازي د سااويس پااه باناک کااي دوه (‪ )٠‬مليااارده‬
‫ډالر لري‪.‬‬
‫کليپټوکراسااي پاه ټااوليز ډول پااه مااخ پاار ودي هېوادونااو کااي زياتااه تاار‬
‫سترګو کي ي؛ دا ځکه ‪،‬چي پدي هېوادونو کي پيساي زياات وخا‪ ،‬پار‬
‫داسي پرو و باندي لګاول کيا ي‪ ،‬چاي پاه دزيا ډول حسااب ورتاه کاول‬
‫نانوني وي او ياهم د عايداتو اندازه او لګښ‪ ،‬نامعلومه وي‪.‬‬

‫‪434‬‬
‫کليپټوکراسي سياسي ر يم پاه ټاوليز ډول د اولاس د وناد پار کواه او‬
‫دهېواد پر ازتصادي‪ ،‬سياسي او مادني حقوزاو بانادي ډيار منفاي اغياز‬
‫ښندي‪ .‬په هېواد کي د وګړو ترمن برابري لاه منځاه ځاي‪ ،‬عادال‪ ،‬نساي‬
‫ټينګيدېی‪ ،‬هرچاته خپل ح نه رسي ي او د بيوزلو او ب ايو ترمن ډير‬
‫واټن رامنځته کي ي‪ .‬پر دي سربېره په هېاواد کاي بهرناځ پانګاه اچوناه‬
‫ټکنااااځ کيااا ي‪ ،‬د کورنيااااو سااااوداګريزو توکااااو لپاااااره مارکښاااايال نااااه‬
‫پيداکي ي او بهرنځ سوداګري کمزوري کي ي‪.‬‬
‫په کليپټوکراسځ کي د هغو پيسو څخه‪ ،‬چي د هېاواد دوګاړو څخاه د‬
‫مالي په بڼه راټولي ي‪ ،‬ناوړه ګټه اخيساتل کيا ي او دواکمناانو د ځاانې‬
‫نتمنځ په بڼه کارول کي ي‪ ،‬لن ه داچي دکليپټوکراساځ سياساي نچاام‬
‫داسي جوړ سوی دی‪ ،‬چي د عامه اولس وند پاه هار اړخياز ډول ورځ تار‬
‫بلااي کماازورۍ کي ا ي او د ونااد کوااه يااي را ټيټياا ي‪ .‬يااوازي د يااو څااو‬
‫ډکي ي‪.‬‬ ‫چارواکو او واکمنانو جيبونه پ‬
‫کليپټورکراسځ ته ورته يو نمير نور اصنلحات هم کارول ساويدي‪،‬‬
‫د بيلګااي پااه توګااه د (نااارکو کليپټورکراسااځ‪ )1‬اصاانلح د هغااو غلااو‬
‫حکوم‪ ،‬ته ويل کي ي‪ ،‬چي د تارياکو او زاچا پار بنساال واکمناي پلاي‬
‫کوي‪ ،‬دا اصنلح د لومړي ځل لپاره د امريکا د بهرنياو چاارو دکميټاي‬
‫لخوا د پانامي د سياسي ر يم لپاره و کاارول ساول‪ .‬همدارنګاه د روساي‬
‫(ډانيل کيميج) لخاوا د (کښيرډوکراساځ(‪ ))2‬اصانلح کاارول ساويده‪،‬‬
‫هغه حکوم‪ ،‬ته ويال کيا ي‪ ،‬چاي موخاه ياې د ساوداګريزو توکاو ېساته‬
‫راوړل وي او هاااام د (کريماټيساااامينو کراسااااځ(‪ ))3‬اصاااانلح بيااااا هغااااه‬

‫‪1‬‬
‫‪-Narcokleptocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Kerdocracy.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- khrematisamenocracy.‬‬
‫‪435‬‬
‫حکوماا‪ ،‬تااه وياال کي ا ي‪ ،‬چااي د هېااواد سااوداګري د خپلااو ګټااو لپاااره‬
‫کاروي(‪.)1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- English Social Wikipedia.‬‬
‫‪436‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د کمونيزم اصنلح د ېتيني بي د (کماون(‪ ))2‬څخاه اخيساتل ساويده‪،‬‬

‫چي د ګ (انترا‪ )،‬مانا ورکوي‪ .‬کمونيزم ډير لوی سياساي مکتاب دی‬
‫چي د بشري‪ ،‬د پيدايښ‪ ،‬سره سم پيل سوی دی‪ ،‬پدي ټاولنيز‪-‬سياساي‬
‫نچام کي ټول مادي نيان د ټولني ګ ملکيا‪ ،‬ګڼال ساويدي او د ټاولني‬
‫هر غړی د (وړتيا) په اندازه کار کوي او د (اړتيا) پاه انادازه ددي ماادي‬
‫ناايانو څخااه ګټااه اخلااي‪ .‬کمااونيزم د وګااړو د نخصااي ساارمايي سااره پااه‬
‫خلف کي دی‪ ،‬او د ټاولني ټاول ازتصاادي وساايل د دولا‪ ،‬پاه ېغ کاي‬
‫اچوي‪ .‬نو ځکه کمونيستي ټولنه پوړيزه بڼاه نلاري‪ ،‬ياانې خاان او بيوزلاه‬
‫پکښااااي نسااااته او ټااااول يااااو ډول ونااااد لااااري‪ .‬همدارنګااااه د ټااااولنيزو‬
‫تضادونومخه هم ترډيره بريده نيول سويده‪.‬‬
‫کمونيزم ټولنيزه او سياسي اي يالو ي ده‪ ،‬چې د ټولني ټوله ناتمني د‬
‫خلکو ګ ملکي‪ ،‬ګڼې او ټول خلک په ازتصادي منابعو باندي ناريک‬
‫بولي‪ ،‬ياانې د کماونيزم څخاه موخاه د ټولاو ازتصاادي مناابعو( مځکاه‪،‬‬
‫توليدي وسايل‪ )...‬ملي کول دي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Communism‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Commune‬‬
‫‪437‬‬
‫د کمونيزم په اړه بندونه د بشر په تاريخ کي ډيري لرغونې ريښاي لاري‪،‬‬
‫د بېلګي پاه توګاه د افلطاون (خياالي ښاار)‪ ،‬د تومااغ ماور (اناتراکي‬
‫ټولنه) او د زياتو ناورو پوهاانو پاه بنادونو کاي د کماونيزم د ايا يالو ۍ‬
‫نښي نښاني ليدل کي ي‪ ،‬خو نوی کمونيزم بيا د کارل ماارکس د بنادونو‬
‫او تلنلرو پر بنسال رامنځته سو‪ ،‬چې د مارکس د بندونو څخه سارچېنه‬
‫اخلااي‪ .‬د مااارکس د بناادونو پاار بنسااال ټولنااه بايااد بااي پااوړه وي او د ګ ا‬
‫ملکي‪ ،‬پر بنسال خوځښ‪ ،‬وکړي‪.‬‬
‫له تاريخي اړخه کمونيزم د مارکسيزم څخه زياته مخېنه لاري‪ ،‬پداساي‬
‫حااال کااي چااې لومړنيااو انااتراکي مکتبونااو لکااه سوسااياليزم‪ ،‬هيڅکلااه‬
‫ځانونه کمونيستان نه بلل‪ ،‬که څه هم ددوی موخي کمونيساتي وي‪ ،‬خاو‬
‫د کمونيزم اصنلح يې نه کارول‪ .‬د کماون اصانلح د لاومړي ځال لپااره‬
‫په ‪٧٥٢٦‬ز کال کي په فرانسي وکاارول ساول او وروساته د رابارت اوون‬
‫پلوياااانو پاااه انګلساااتان کاااي هااام روا کاااړل(‪ .)1‬همدارنګاااه د کماااونيزم‬
‫اصنلح بيا په ‪٧٥٧٧‬ز کال کي وکارول سول‪.‬‬
‫پاار هماادي بنسااال مااارکس او انګلااز پااه ‪٧٥٧٥‬ز کااال کااي د کمونيساا‪،‬‬
‫مانيفيسااا‪ ،‬نشااار کاااړ‪ .‬نوماااوړی مانيفيسااا‪ ،‬د کمونيساااتانو د ټاااولني د‬
‫مرامنامي په بڼه وليکل سو‪.‬‬
‫کمونيزم پاه خپلاه تااريخي مخيناه کاي هڅاه کړياده چاي ټاولنيز غياري‬
‫مساااوات لااه منځااه يوسااي او د وګااړو لپاااره پااه مساااويانه ډول د ونااد‬
‫اسانتياوي برابري کړي‪ ،‬پدي ډول ټولنه کي هرڅاه د انساان او انسااني‬
‫ښاايګڼو لپاااره کي ا ی‪ .‬پااه کمااونيزم باناادي د ښااي پوهياادني لپاااره د هغااو‬

‫‪.٠٩٠‬‬ ‫‪ -1‬داريوش انوري‪ ،‬دانسنامه سياسی‪،‬‬

‫‪438‬‬
‫پوښتنو ځوابونه ترمنالعي ېندي نيسو کوم چاي د دي مکتاب پلوياانو‬
‫ورته موندلي دي‪:‬‬
‫کمونيزم د ټولنيز توليد زيااتوالی‬
‫پاار بنسااال‬ ‫او د کاااري کوااي لااوړوالی د علاام او فاان د چټااک پرمخت ا‬
‫منځتاااه راوړي‪ .‬انساااان پاااه معاصااارو او ځواکمناااو تکتيکوناااو بانااادي‬
‫سمبالوي‪ .‬پر طبيع‪ ،‬باندي د انساان واکمناي لاوړي کواي تاه رساوي او‬
‫هڅه کوي چي طبيعي ځواکونه په زياتاه انادازه د انساان تار وا‪ ،‬ېنادي‬
‫راسي‪ .‬ازتصادي سيستم په ښه ډول تنچيموي‪ ،‬همدارنګاه د طبيعاي او‬
‫مااادي نااتمنيو او انساااني ځااوا‪ ،‬څخااه پااه ښااه ډول د ټااولني د غااړو د‬
‫غوښتنو او اړتياو پربنسال ګټه اخلي‪.‬‬
‫د کمونيساتي تولياد موخاه د‬
‫او د ټولني د هار غاړي د غوښاتنو او اړتيااوو‬ ‫ټولني بيله ځن ه پرمخت‬
‫پربنسااال د مااادي نعمتونااو ويشاانه ده‪ .‬همدارنګااه ټااول مااادي نعمتونااه د‬
‫ټاولني هاار غااړي تااه د نخصااي لګښا‪ ،‬او تملااک لپاااره پااه بشااپړ ډول پااه‬
‫وا‪ ،‬کي ورکول کي ي‪.‬‬
‫پاه کمونيساتي ټولناه کاي‬
‫ټولنيز پوړونه نساته‪ ،‬ځکاه چاي پادي ټولناه کاي د ښااريانو او کليوالاو‬
‫ترمن هايت ډول ازتصاادي‪ ،‬ټاولنيز او د ونادکولو توپيروناه نساته‪ .‬پاه‬
‫کوي او د وند د اسانتيا لپاره‬ ‫هره اندازه چي توليد کونکي پرمخت‬
‫زيات وسايل چمتو کوي پاه همغاه انادازه کلای د ښااري کيادو پاه لاوري‬
‫کااوي‪ .‬د کمااونيزم د بريااا پااه وخاا‪ ،‬کااي بااه د خلکااو فکااري او‬ ‫پرمخت ا‬
‫بدني هڅي سره وګن ل سي او د خلکو د کلتوري او فني معلوماتو کوه‬

‫‪439‬‬
‫به لوړه سي‪ .‬پار همادي بنساال کماونيزم هڅاه کاوي چاي ټولناه د پاوړيزي‬
‫ويشني څخه و غوري او د وګړو ترمن مساوات راوړي‪.‬‬
‫د‬
‫کمونيزم په دوران کي په ټولنه کي د ټولو وګړو موزيعا‪ ،‬مسااوي دی‪.‬‬
‫همدارنګه د توليدي وسايلو ساره اړيکاي‪ ،‬د کاار او د نعمتوناو د وياش‬
‫پااه اړه هاام ټااول وګااړي تاار يااو ډول نااراينو ېناادي دي‪ .‬ټااول وګااړي بااه پااه‬
‫ټااولنيزو چااارو کااي فعااال‪ ،‬براباار او ازاد ګ ا ون کااوي‪ .‬د ټااولني او فاارد‬
‫ترمن به د ټولنيزو ګټو د ساتلو او د فردي نوښاتونو او اړتيااوو د پاوره‬
‫کولو پر سر هم غي رامنځته کي ي‪.‬‬
‫کمونيساتي ټولناه چاي‬
‫بنسااال يااي پاار پياااوړي کنټاارول سااوي ازتصااادي سيسااتم او پرمختللااي‬
‫توليد باندي وېړ دی‪ ،‬د کار کولو بڼي ته بدلون ورکوي خو هيڅکلاه باه‬
‫خلاااک د کاااارکولو څخاااه معااااف نکاااړي‪ .‬د دي ډول ټاااولني جوړښااا‪ ،‬باااه‬
‫هيڅکلااه د اړودوړ‪ ،‬خپلسااری او ځااان پااالني پااه لااور ونااه خااوځي ي‪ ،‬هاار‬
‫وګړی به د کاري ځوا‪ ،‬پربنسال په ټولنيزو چاارو کاي ګا ون کاوي‪ ،‬پاه‬
‫عمااومي ډول پااه فنااي وسااايلو سمبالښاا‪ ،‬او د عامااه پوهاااوي د کوااي‬
‫لوړوالی به په خلکو کي د کارکولو غوښتنه پياوړي کړي او خلک باه د‬
‫ټولني د ښيګڼي لپاره په داوطلبانه نکل سره کار وکړي‪ .‬د توليدي کاار‬
‫بنساااال پااار زور او جبربانااادي نااادی وېړبلکاااي د ټاااولنيزي دنااادي پااار‬
‫پوهيدلو او در‪ ،‬کولو باندي وېړ دی‪.‬‬
‫د کماونيزم پاه دوران‬
‫کااي ټااول اولسااونه هاار اړخياازي اړيکااي د ګا و ازتصااادي‪ ،‬سياسااي او‬
‫معنااوي ګټولپاااره د دوسااتځ او ورورولااځ پااه فضااا کااي ساارته رسااوي‪.‬‬

‫‪441‬‬
‫همدارنګه نړيوال کمونيزم بياا پاه نړيوالاه کواه د ولساونو او زوموناو د‬
‫يوالي پرځای د وګړو يوالی غواړي‪.‬‬
‫کماونيزم‬
‫يو داسي نچام دی چي پاه هغاه کاي د انساانانو طبيعاي اساتعدادونه او‬
‫غوره صفتونه په خپلوا‪ ،‬ډول سره غوړي ي‪ .‬همدارنګه ټولنيزي اړيکي‬
‫هاام د مااادي حسااابونو څخااه ساارچينه اخلااي او د مينااي او ريښااتنولځ‬
‫پربنسال صورت نيسي‪.‬‬
‫که چيري وغواړو چي کمونيزم په يوه ټوليز فورماول کاي تعرياس کاړو‬
‫نااو وياالی سااو چااي‪ :‬کمااونيزم يااو داسااي سياسااي نچااام دی چااي ټااولنيز‬
‫پوړونه له منځاه وړي‪ ،‬د خلکاو تارمن ګا ملکيا‪ ،‬منځاه تاه راوړي‪ ،‬پاه‬
‫ټولنه کي د ټولو غړو ترمن برابري پيداکوي چي په هغه کاي باه وګاړي‬
‫کوي او دا اصل چي(کاار د وړتياا پاه‬ ‫د علم او تخنيک پر مال پرمخت‬
‫اندازه او غوښتنه د اړتيا په اندازه )به پکښي پلاي کيا ي‪ .‬کمونيساتي‬
‫ټولنااه پااه بشااپړ ډول د خپلواکااو زحمتکښااانو او کااارګرو څخااه جااوړه‬
‫سويده‪ ،‬چي د ټولني ټولي چااري باه د ټاولني لخاوا‪ ،‬د ټاولني لپااره او د‬
‫ټولااو وګااړو د وناادنيو غوښااتنو او اړتياااوو پربنسااال صااورت نيسااي‪،‬‬
‫همدارنګه د هر وګړي کار او استعداد باه د ټاولي ټاولني پاه ګټاه کاارول‬
‫کي ي(‪.)1‬‬
‫پورته يادي سوي ځانګړني د کماونيزم د پلوياانو لخاوا پاه ګوتاه ساوي‬
‫دي‪ ،‬دا چي په رښتيا باه هام کماونيزم دا ماوخي ولاري دا باه کماونيزم پاه‬
‫خپل عملي ډګر کي ابوت کړي‪ ،‬پداسي حال کي چي کمونيزم پاه خپال‬
‫لومړني عملي ډګر کي پورته ټولي ځانګړني ندي پلي کړي‪..‬‬

‫‪٧٠٥ -٧٠٠‬‬ ‫‪ -1‬بئين‪ ،‬امير نيک‪ ،‬وا ه های سياسي واجتماعي‪،‬‬

‫‪441‬‬
‫کمااونيزم تااه پااه پښااتو کااي (ګ مااذهب) هاام وياال کي ا ي‪ ،‬دا سياسااي‬
‫مکتب ډيري لرغوني ريښي لاري‪ ،‬چاي پاه خپلاه ټولاه تااريخي دوره کاي‬
‫وکاړ‪ ،‬او پاه ځاانګړي ډول‬ ‫يي يوازي په ‪٧٦‬م پيړۍ کي زياات پرمختا‬
‫ياي پااه‪٧٥٧٥‬م کاال کااي زياتاه پراختيااا ومونادل‪ .‬د زياااتو پوهاانو پااه بنااد‬
‫ددي فکااري تګاالري تاااريخي ريښااي (زرياان دور) تااه رسااي ي او د هغااه‬
‫وخ‪ ،‬کمونيزم ته اي يالي کمونيزم هم ويل کيادی‪ ،‬د ايا يالي کماونيزم‬
‫په وخ‪ ،‬کي ټول نيان د ټولني ګ ملکي‪ ،‬ؤ او د ټولاو پاه وا‪ ،‬کاي وه‪.‬‬
‫د دي ډول کمونيزم مفهوم ډير پراخه ؤ چي يوازي په ازتصادي چاارو او‬
‫تو ليدي وسايلو پوري اړناد ناه ؤ‪ ،‬او حتاا د ښاځو او جنساي مساايلو پاه‬
‫اړه ې ګ اختيار موجود ؤ‪.‬‬
‫کمونيزم په نوې او پراخه مفهوم سره هغو عقايدو ته ويل کي ي‪ ،‬چي د‬
‫ټولني ټول وندني(حياتي) او توليدي وسايل د دول‪ ،‬لخاوا کنټرولاول‬
‫غواړي‪ .‬هغه کمونيزم چي په اوسني وخ‪ ،‬کي د نړۍ په ګوټ ګاوټ کاي‬
‫د خلکو پر خولو باندي يادي ي هغه مارکسيزم‪-‬کمونيزم دی‪ ،‬چي زيات‬
‫نچااامي اړع لااري‪ .‬د کمااونيزم دا ډول چااي د مااارکس د بناادونو تاار اغيااز‬
‫او د کمونيساتي ر يام ټينګښا‪ ،‬ياوازي د‬ ‫ېندي دی د خلکو پرمختا‬
‫نچاااامي زاااوي د ېري غاااواړي‪ .‬د کماااونيزم وروساااتځ بيلګاااه د ناااوروي‬
‫اتااد سياسي ر يم ؤ چي د مارکس د بندونو تر اغيز ېنادي جاوړ ساوی‬
‫ؤ‪ .‬د دي فلسااافي وروساااتځ پيااااوړي فيلساااوفان عباااارت دي لاااه‪ :‬کاااارل‬
‫مارکس‪ ،‬فريدريک انګلس‪ ،‬لينن او سټالين چي د کمونيزم د عملاي او‬
‫پلي کيدو په برخه کي ساتر اتال ګڼال کيا ي‪ .‬کماونيزم پاه لاومړۍ ځال د‬
‫عمل ډګر ته د روسانو لخوا راووتی‪ ،‬چي لويه امپراتوري يي جاوړه کاړه‬
‫او د ناړۍ زيااات هېوادوناه يااي تاار اغياز ېناادي راغلااه‪ .‬نان ورځ د نااړۍ پااه‬

‫‪442‬‬
‫زيات نمير هېوادونو کي کمونيستي ګوندوناه پاه پيااوړو او کمازورو‬
‫بڼو ساره ناتون لاري‪ ،‬چاي د ماارکس د بنادونو پلاوي کاوي او د پخاواني‬
‫نوروي اتااد په څير سوسياليستي ر يم غواړي‪ .‬پداسي حال کي چي‬
‫پاااه ياااو نااامير هېوادوناااو کاااي د کمونيساااتي ګونااادونو فعاليتوناااه د‬
‫زوانينو‪ ،‬کلتوري او ديني ارزښتونو په خلف ګڼل سويدي خاو بيااهم د‬
‫زياااتو ننګوونااو سااره سااره خپاال فعاليتونااه کااوي‪ .‬د لياانن او سااټالين د‬
‫واکمنيااو پرمهااال د نااړۍ د کمااونيزم هسااته مسااکو ؤ‪ ،‬چااي د نااړۍ ټااول‬
‫کمونيستي ګوندونه د مسکو تر اغيز ېندي وه‪ ،‬پدي وخا‪ ،‬کاي زياات‬
‫ناامير ګوناادونو د مااارکس د (نړيااوال انقاالب) نااعار د خپلااو ګوناادي‬
‫موخو څخاه لياري کاړ او د ليانن او ساټالين د افکاارو پلاوي ياي کاول ناو‬
‫ځکه دوی د وا‪ ،‬د ېساته راوړلاو لپااره بيلاه انقلباه ساوله ييازه مباارزه‬
‫پياال کااړه‪ ،‬لااومړۍ يااي څااو دولتااي څااوکځ او وزارتونااه پااه ېغ راوړل‬
‫وروسااته يااي مرکاازي وا‪ ،‬ترېسااه کااړ يااانې وا‪ ،‬تااه بيلااه انقاالب څخااه‬
‫ورسيدل‪ .‬کمونيستان پدي بند دي چي يو وخ‪ ،‬باه وا‪ ،‬تاه رساي ي او د‬
‫پخواني نوروي په څير به لويه امپراتوري جوړوي ‪.‬‬
‫څخاه وروساته د ناوروي اتاااد لوياه امپراتاوري پاه‬ ‫د سټالين د مر‬
‫ترتياااااب ساااااره ماااااالنکوف‪ ،‬بولګاااااانين او ګوربااااااچوف پاااااه ېغ کاااااي‬
‫واخيستل‪ ،‬د دوی پاه وخا‪ ،‬کاي د کماونيزم پاه بنساال کاي زياات لاوی‬
‫بدلونونه راغله‪ ،‬يانې هغه سختريزه بندونه چي د ساټالين پاه وخا‪ ،‬کاي‬
‫موجااود وه هغااه اصاالح سااول او کمااونيزم ناارم دري ا ځانتااه غااوره کااړ‪.‬‬
‫همدارنګه د ډيموکراسځ او کاپيټاليزم ساره ياي جاوړه وساوه‪ ،‬چاي دي‬
‫کار د نړۍ د نورو کمونيستي هېوادنو ساخ‪ ،‬غبرګونوناه را وپاارول‪ ،‬د‬
‫بيلګي په توګه چين پدي کار سره د روسي ساره پاه خالف کاي ساو او د‬

‫‪443‬‬
‫‪ ٧٦٩٧-٧٦٩٢‬کلوناااو پاااه وخااا‪ ،‬کاااي د چاااين او روساااي تااارمن ساااخته‬
‫اي يالو يکه زلمي مبارزه او يرغلونه پيل سول‪ .‬چين پادي وخا‪ ،‬کاي د‬
‫سټالين د بندونو او کمونيستي تګالري پلاوي کاول‪ ،‬پداساي حاال کاي‬
‫چي په روسيه کي د ساټالين د تګالري څخاه ماخ اړول ساوی ؤ‪ .‬دي اړو‬
‫دوړ زيااات وخاا‪ ،‬دوام پيااداکړ چااي د نااړۍ زيااات ناامير هېوادونااو بيااا د‬
‫ناااوروي اتاااااد ملتاااړ کااااوه‪ .‬پاااه روساااي کاااي د ناااوو ايااا يالو يکو‬
‫اصاالحاتو پااه وخاا‪ ،‬کااي د (پرولتاريااا ديکتاااتوري) يااي د کمااونيزم د‬
‫بنسټيزو موخو څخه ليري کړل او هغه يي د همغه وخ‪ ،‬سره مناسابه وناه‬
‫ګڼل‪ .‬همدارنګه نور زيات برونه چي لينن او سټالين منلاي وه لياري کاړل‬
‫او دوی پااادي بناااد وه چاااي ټاااول کاپيټاليساااتي هېوادوناااه لاااومړۍ پاااه‬
‫سوسياليزم او وروسته په کمونيزم باندي بدليدونکي دي‪.‬‬
‫‪٧٦‬‬

‫‪ – ٧‬د دي بند لمړنځ تاريخي ليکلي ريښي په لويدي کي د سوفيسا‪،‬‬

‫( سوفيسنايان د ميلد څخه ‪ ٠‬پيړۍ مخکي وه) لکه انتيفون‪ ،‬تراسي‬
‫ماکوغ او ګورګياغ په فلسفه کي ترسترګو کيا ي‪ .‬د بيلګاي پاه توګاه‬
‫تراسي ماکوغ د عدال‪ ،‬تعريس د طعني پاه بڼاه داساي کاوي (عادال‪ ،‬د‬
‫واکمن پوړ د ګټو څخه عبارت دی او واکمناه ډلاه ياوازي د خپلاو ګټاو د‬
‫ساتلو په موخه زوانين پلي کوي)‪.‬‬
‫‪ – ٠‬افلطااون پااه خپاال نااامتو کتاااب جمهورياا‪ ،‬کااي (د ماايلد څخااه ‪٧‬‬
‫پيااړۍ مخکښااي) د کمااونيزم پااه فرضاايه کااي د دولاا‪ ،‬د کااارکونکو او‬
‫مامورينو ترمن د واده کولو ح او ملکي‪ ،‬منعه اعلن کړی‪.‬‬

‫‪444‬‬
‫‪ – ٢‬د اپيکور (د ميلد څخه ‪ ٧‬او ‪ ٢‬پيړۍ مخکښي) او د ده د پلوياانو‬
‫په بندونو کي هم د دي فکر اغيزي ترسترګو کي ي‪.‬‬
‫‪ – ٧‬د نکاکين فلسفه هم په ښکاره ډول د پرولتاريا (د بيوزلاو پاوړ) د‬
‫حکوم‪ ،‬په څير بيوزلو خلکو ته د علم د زده کړي سپارښتنه کوي‪.‬‬
‫‪ – ٠‬د کلبيون د فلسفي مخکښانو چي انتيس تان او دياو ن وه‪ ،‬پخپال‬
‫فلسااافي کتااااب کاااي چاااي اوغ لاااه منځاااه تللااای دی‪ ،‬ياااوه کمونيساااتي‬
‫اي ا يالو ي طرحااه يااي وړاناادي کااړي وه چااي پااه هغااه کااي مااال‪ ،‬واده او‬
‫حکوم‪ ،‬دري سره لغوه اعلن سوي وه‪.‬‬
‫‪ – ٩‬د رومي او يوناني روازيانو په فلسافه کاي د مايلد څخاه وروساته‬
‫داسي انګيرل سويدي دي چي مال او ملکي‪ ،‬په ناړۍ کاي د انساانانو د‬
‫برابری مخنيوي کوي‪.‬‬
‫‪ – ٤‬د مسيا‪ ،‬په منځنيو پيړياو کاي ياوه ماذهبي ډلاه د سکالساټيک‬
‫چاي‬ ‫په نامه راپورته سول‪ ،‬دوی د عيسوي مذهب د هغه اصل په رڼا‬
‫مال د ټول عالم د فساد ريښه او د بادبختځ ېمال ګرځاي‪ ،‬داساي ويال(د‬
‫وناااد کولاااو لپااااره عاماااه ملکيااا‪ ،‬تااار نخصاااي ملکيااا‪ ،‬غاااوره دی‪ ،‬او‬
‫نخصي ملکي‪ ،‬طبيعي ندی نوځکه د انسان د بادبختځ ېمال ګرځاي)‪.‬‬
‫همدارنګاااه مااازد اخيساااتل د بياااوزلځ ېمااال ګرځاااي او بيوزلاااه خلاااک د‬
‫نتمنو د بنده ګانو په څير دي‪ ،‬نوځکه کوېی سو چي د انسانانو زيااتي‬
‫بدبختځ د نخصي ملکي‪ ،‬په له منځه وړلو سره له منځه يوسو‪.‬‬
‫‪ – ٥‬په ‪٧٩‬م پيړۍ کي د لوتر پاه زماناه کاي ياوه ماذهبي ډلاه د مساياي‬
‫کمونيزم(بنابپ ټيازم(‪ ) )1‬پاه ناماه منځتاه راغلاه‪ ،‬چاي ډيار رپاه ساويس‪،‬‬
‫هالن ‪ ،‬مراوي‪ ،‬بوهيميا او په ‪٧٥٤٧‬م کال کي د روساي څخاه د ساهيلي‬

‫‪1‬‬
‫‪- Anabeptism‬‬
‫‪445‬‬
‫د راډيکالي اصالحي ډلاي پاه‬ ‫امريکا داکوتا ته وغزيدل‪ .‬دي غورځن‬
‫ؤ‪ .‬پاه‬ ‫خوا کي ځای نيولی ؤ او خپلاه ياو راډيکاالي اصالحي غورځنا‬
‫همدي وخ‪ ،‬کاي ماارتين لاوتر چاي د ماذهبي اصالحاتو مشار ؤ‪ ،‬دا ياو‬
‫وګڼای‪ ،‬لاوتر د دي ساره ساخ‪ ،‬مخالفا‪ ،‬ښاکاره‬ ‫ډير خنرناکه غورځن‬
‫مااوخي د‬ ‫کااړ او هڅااه يااي کااول چااي مخااه يااي ونيسااي‪ .‬د دي غورځن ا‬
‫سوسياليستي او کمونيستي موخو په ناان وي او غاړي ياي پاه تيا‪ ،‬او‬
‫پاناالي بڼااي سااره وه‪ ،‬نوځکااه يااي يااو ماانچم پراخااه او مرکاازي جوړښاا‪،‬‬
‫منځتااه رانااه وړ‪ .‬مسااياي کمااونيزم مانااومانو تااه د تعميد(عيسااويان د‬
‫مانااوم د زي دنااي پاار مهااال مانااوم تااه غساال ورکااوي‪ ،‬چااي دا غساال د‬
‫تعميد د غسل په نامه يادي ي) د غسل د ورکولوپه خلف ؤ‪ ،‬د دوی پاه‬
‫بند کله چي څو‪ ،‬د بلوغ دوري تاه ورساي ي او بياا ياي د عيساوي‪ ،‬ديان‬
‫منی وروسته دي د تعميد غسل ورکول سي‪ .‬همدارنګاه دوی د ټاولنيزو‬
‫او ازتصااادي اصاالحاتو غوښااتونکي وه‪ .‬دوی پااه خپلااو منځونااو کااي‬
‫بيلبيل عقايد درلودل همدا ېمل ؤ‪ ،‬چي ياوالي تاه وناه رسايدل‪ .‬کاه څاه‬
‫هم دوی په ځينو اصولو کي ګا ي عقيادي درلاودي لکاه د هار فارد روح‬
‫بيلاه دي چاي بشاري ځانګړناه ياي پاه نچار کاي ونياول ساي اهلل تعاالي تااه‬
‫ځااواب ورکااونکی دی‪ .‬همدارنګااه دوی پاااه مساايا‪ ،‬کااي پاار ټينګاااي‬
‫ورورولځ باندي باوري وه‪ .‬خو بياهم د دوی تر من اختلفاات زياات وه‬
‫اوجوړښ‪ ،‬منځته رانه وړی‪.‬‬ ‫نو ځکه يي اغيزناکه غورځن‬
‫د مسااياي کمااونيزم د غااړو پااه ماان کااي د سااود اخيسااتل منعااه وه‪ ،‬د‬
‫سولي غوښتونکي وه او د خپلو افکارو د خپرولو لپاره ياي هڅاه کاول‪.‬‬
‫دوی سوګند نه يا ادوی او د دولا‪ ،‬اطاعا‪ ،‬ياي ياو نايناني عمال ګڼای‪،‬‬
‫دوی پااه هغااه وخاا‪ ،‬کااي د خپلااو کااارونو لااه مخااي د خلګااو د نفاارت وړ‬

‫‪446‬‬
‫وګرځيدل‪ .‬د دي ډلي د مخکښانو څخه يو هم ساکسوني کشيش (تماغ‬
‫مونزر) ؤ‪ ،‬چي د سوسياليستي هڅو په وسيله ياي زياات نامير پلوياان‬
‫پيداکړه او د ‪٧٠٠٠‬م کال د بزګرانو د جګاړي ساتر ېمال ؤ او د بزګراناو د‬
‫ماتي څخه وروسته ونيول سو او په دار باندي وځړول سو‪.‬‬
‫له دي څخه وروسته کمونيزم د زيااتو فيلساوفانو لکاه ماکيااولي‪ ،‬ان‬
‫بودن‪ ،‬جاان ساتورات ميال‪ ،‬جيماز هاارينګتون‪ ،‬روساو‪ ،‬مونتساکيو او‬
‫نااورو د پاااملرني وړ وګرځياادی‪ .‬خااو پااه ‪ ٧٦‬او ‪ ٠٥‬پيړيااو کااي مااارکس‪،‬‬
‫انګلس‪ ،‬ليپ نخ‪ ،،‬کائوتسکي‪ ،‬لينن او سټالين بيا دا فلسافه پاه ناوې‬
‫بڼه واړول او د نوې کمونيزم بنسال يي کښيښودی(‪.)1‬‬

‫‪.٧٠٩-٧٠٠‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بها الدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسی‪،‬‬

‫‪447‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د کنسرواټيزم اصنلح د انګليسي بي د (کنسرب(‪ ))2‬څخاه اخيساتل‬

‫ساااويده‪ ،‬چاااي د سااااتني‪ ،‬مااااافچي او خونااادي کولاااو پاااه ماناااا ده او‬
‫کنسرواټيزم بيا هغي تلنلري ته ويل کي ي‪ ،‬چاي د پخوانياو ارزښاتونو‬
‫پر ساتني او ماافچي باندي ټينګار کوي‪ ،‬په ټولنه کاي ناوې بدلونوناه‬
‫نه غواړي‪.‬‬ ‫او چټک پرمخت‬
‫د کنسروبټيزم اصنلح زيات وخ‪ ،‬د نوې سياسا‪ ،‬پار وړانادي بانادي‬
‫کااارول کيا ي‪ ،‬دا اصاانلح تاار نااوې سيسااتم د پخااواني او تجرباه سااوي‬
‫سيسااتم پلااوي کااوي‪ .‬ماافچااه کاااري پااه ټولنااه کااي چټااک باادلون نااه‬
‫غواړي‪ ،‬بلکي د پخواني کلتور او ارزښتونو ساتنه غاواړي‪ ،‬ددوی پاه‬
‫بند په ټولنه کي بايد هغه وخ‪ ،‬بدلون راسي کله چي عاماه افکاار ورتاه‬
‫چمتوسي او بدلون ته زياته اړتيا پيداسي‪ .‬ددوی ټينګار پار داساي ياوه‬
‫نچام بان دي دی‪ ،‬چي پخاوانځ تجرباه ساوی او د خلکاو پاه منځوناو کاي‬
‫منلی وي‪.‬‬
‫د دي مسلک پلويانو ته ماافچه کاران ويل کي ي‪ ،‬ماافچه کار تل له‬
‫سياسي اړخه د ټولو هغو ارزښتونو ساتنه غواړي‪ ،‬چاي د ولاس پاه مان‬

‫‪1‬‬
‫‪- Conservatism.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Conserve.‬‬
‫‪448‬‬
‫نه‬ ‫کي منلې وي‪ .‬دوی پر پخواني عُرف‪ ،‬دود او رواجونو باندي نيو‬
‫کااوي‪ ،‬بلکااي د هغااو درناااوی غااواړي‪ .‬پااردي سااربيره ماافچااه کاااران د‬
‫سلنن‪ ،‬او کليسا پلوي هم کاوي او ځيناي وخا‪ ،‬د نيشنليساتانو پاه بڼاه‬
‫ځانونه ښکاره کوي‪ ،‬ماافچه کاران پر ېندي برونو باندي ګروهه لري‪:‬‬
‫الااس‪ -‬کلتااوري ارزښاااتونه لکااه عُاارف‪ ،‬رواجوناااه‪ ،‬دودونااه‪ ...‬پاار ناااوو‬
‫پلنونو او طرحو باندي لوړ او ارزښتناکه دي‪.‬‬
‫ب‪ -‬پوړي جوړښ‪ ،‬تر وګړيز مساوات غوره دی‪.‬‬
‫‪ -‬او طبيعي زانون پر هغه زانون‪ ،‬چاي د انساان پاه ېغ بانادي جاوړی‬
‫سوی دی‪ ،‬غوره دی‪.‬‬
‫د کنسرواټيزم اصنلح لومړی ځل په فرانساه کاي د نااپليون د لويادو‬
‫څخااه وروسااته وکااارول سااول او د (‪٧٥٠٥‬ز) څخااه بيااا تاار(‪٧٥٢٥‬ز) کلونااو‬
‫پاوري د فرانسااي څخااه ختيځااي اروپااا او انګلسااتان تااه ولي ا دول سااول‪.‬‬
‫همدارنګااه پااه (‪٧٥٧٥‬ز) کااال کااي امريکااا تااه هاام ولي ا دول سااول‪ .‬پااردي‬
‫سااربيره دا اصاانلح پااه سياسااي بناادونو کااي ډياار لااوی تاااريخ لااري‪ ،‬پااه‬
‫منځنيو پيړيو کي د زانون ساتونکو او د ځانګړو ډلو ملتاړ کونکاو تاه‬
‫ماافچه کاران ويل کيدل‪ ،‬خو کله چي په (‪٧٦‬ز) پيړۍ کي په اروپا کي‬
‫د سياسااتوالو او ليکواېنااو لخااوا د ټااولنيز نچاام پااه موخااه يوسياسااي‬
‫رامنځته ساو‪ ،‬ناو پاه همادي وخا‪ ،‬کاي دوی غوښاتل‪ ،‬چاي د‬ ‫غورځن‬
‫لپااره پيادا کاړي‪ ،‬وروساته‬ ‫همدي مهال سره سم يو ناوم ددي غورځنا‬
‫ته د (ماافچه کار) يانې د پخوانې تمادن د ميارا او‬ ‫يې دي غورځن‬
‫د عدال‪ ،‬د برونو ساتندويه نوم ورکړ‪.‬‬
‫لکه پورته چي مو اناره وکړه کنسرواټيزم د پخواني تمدن د ساتلو پاه‬
‫اړه د ځااانګړو برونااو ټولګااه ده‪ ،‬دا بروناااه پااه بيلبيلااو هېوادونااو کاااي‬

‫‪449‬‬
‫بيلبيلي بڼي لري‪ ،‬پدي مانا‪ ،‬چي د ماافچه کاری بندونه په سالننتي‪،‬‬
‫ډيموکراټيکااو او اناارافي (اريسااتوکراټيکو) حکومتونااو کااي نااتون‬
‫لري؛ نوځکه ياې د هار حکوما‪ ،‬او سايمي اړوناد بروناه ياې د ځاان لپااره‬
‫غااوره کړياادي‪ .‬د بيلګااي پااه توګااه د پياارو ماافچااه کاااران د اسااتراليا د‬
‫ماافچه کارانو سره توپير لري‪.‬‬
‫ماافچااه کاااران تاال ځوانااان راډيکال(پااه ټولنااه کااي د هراړخيااز باادلون‬
‫غوښاااتونکي) باااولې او عاماااه خلاااک ماافچاااه کااااران ګڼاااي؛ نوځکاااه‬
‫راډيکاليزم د کنسارواټيزم پار وړانادي دريا لاري همدارنګاه د دوی پاه‬
‫بند د کليو او بان و اوسيدونکي تر ښاريانو ډير ماافچه کاران دي‪.‬‬
‫کنساارواټيزم د سوسااياليزم‪ ،‬انارناايزم او ليبرالياازم پاار وړاناادي کومااه‬
‫نړيوالااه طرحااه نلااري‪ ،‬بلکااي يااوازي دومااره وايااې‪ ،‬چااي سوسياليسااتي‬
‫موسسات بايد د هري سيمي او هېاواد د کلتاور او ملاي ارزښاتونو ساره‬
‫ساامون و خااوري؛ نااو ځکااه يااو ناامېر پوهااان پاادي بنااد دي‪ ،‬چااي دا يااوه‬
‫سياسي اي يالو ي نده‪ ،‬بلکي د پخوانيو ارزښتونو د سااتلو پاه موخاه‬
‫د وضچ سوو برونو ټولګه ده‪.‬‬
‫د کنسرواټيزم پخوانځ بڼه د انګريزي سياساتپوه (اي مونا باور‪ )،‬د‬
‫هڅو ېسته راوړنه ده‪ ،‬ده پاه (‪٧٤٦٥‬ز) کاال کاي د فرانساي د انقالب پاه‬
‫اړه غبرګون رد کړ او د فرانسي د انقلب د تلنلري پر ځای ياې ياو پاراع‬
‫ټااولنيز سياساا‪ ،‬رامنځتااه کااړ‪ .‬بااور‪ ،‬ټااولني تااه د يااوه ټااولنيز بنساا‪ ،‬پااه‬
‫سترګه کتل او ټول ناه ياې د دود‪ ،‬عُارف او روا پاه مرساته منچماه ساوي‬
‫ګڼل؛ نو ځکه دده په بند په هغي کي بايد بدلون رانسي‪ ،‬خو هغاه وخا‪،‬‬
‫بيا بدلون ناونی ګڼاي‪ ،‬کلاه چاي عماومي خوښايو ناتون پياداکړ‪ ،‬ياانې‬
‫عامااه افکااار د باادلون لپاااره چمتااو سااول‪ .‬همدارنګااه بااور‪ ،‬مساااوات‪،‬‬

‫‪451‬‬
‫بشپړ اساتازيتوب او بشاپړ وا‪ ،‬ناه مناي او نړيوالاه ټولناه او د اکثريا‪،‬‬
‫حکوم‪( ،‬ډيموکراسي) هم ردوي‪.‬‬

‫د زياااترو پوهااانو پااه بنااد ماافچااه کاااري سياسااي تلاانلره نااده‪ ،‬بلکااي‬
‫ټولنيز خوځښا‪ ،‬او نچام دی‪ .‬کاه څاه هام د ماافچاه کاارۍ لپااره د زيااتو‬
‫پوهانو لخوا اصاول ټاکال ساويدي‪ ،‬خاو دا اصاول پاه بېلبېلاو ټولناو او‬
‫ولسونو کي په بېلبېلو بڼو سره پلي کي ي‪ ،‬له همدي کبلاه ددي اصاولو‬
‫پر سر باندي اختلف نتون لري‪ .‬دا پدي مانا ده‪ ،‬چې د ماافچاه کاارۍ‬
‫د عقايااادو ريښاااي د سااالننتي‪ ،‬انااارافي او ډيموکراټيکاااو نچاااامونو د‬
‫ازتصادي سيستمونو تر اغيز ېندي پنځي ي‪.‬‬
‫ماافچه کاري د سوسياليزم‪ ،‬انارنيزم او ليبراليزم پر خالف پاه هايت‬
‫ټولنه کي د نړيوال سياسا‪ ،‬پاه اړه طرحاي ناه وړانادي کاوي‪ ،‬همدارنګاه‬
‫دوی سوسياليزم ته داسي سپارښتنه کوي‪ ،‬چې بايد په هره ټولناه کاي د‬
‫هغي ټولني د ملي ارزښتونو سره سم اصول پلي کړي‪ ،‬يانې سوساياليزم‬
‫بايااد پااه ټولااو ټولنااو او هېوادونااو کااي يااو نااان پلاای نسااي‪ .‬پااه لن ا ډول‬
‫ويلی سو‪ ،‬چې ماافچه کاري اي يالو يکه بڼه نلري‪ ،‬بلکاي د بااورونو‬
‫او ګروهو ټولګه ده‪ .‬که څاه هام دا ايا يالو ي ناه ده خاو بياا هام د پوهاانو‬
‫لخوا ورته ياو نامېر لاومړني اصاول ټاکال ساوي دي‪ ،‬دا لاومړني اصاول‬
‫زياااتره د امريکااايي او انګرياازي ماافچااه کااارو سياسااتوالو لخااوا مناال‬
‫سويدي او تر زياته برياده دوی پاه خپلاو سياساتونو کاي پلاي کاړي دي‪،‬‬
‫چې په ېندي ډول به يې لن ه يادونه وکړو‪:‬‬

‫‪451‬‬
 ‫‪٧‬‬
‫زياتره ماافچه کاران پدي بند دي‪ ،‬چې يو طبيعي زانون نتون لري او‬
‫هااره ټولنااه بايااد د همغااه طبيعااي زااانون سااره هم غااي وي‪ .‬نااوي ماافچااه‬
‫کاران د هغي ټولني ساتنه او دوام غواړي‪ ،‬چاې پاه هغاه کاي د انساانانو‬
‫کړني د طبيعي زانون سره هم غي وي او د انسانانو ټاول چلان د طبيعاي‬
‫زانون پر بنسال ټاکل سوی وي‪ .‬ددوی پاه بناد د انساانانو تارمن براباري‬
‫او مساوات د طبيعي زانون سره په خلف کي دی‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫ما افچه کااران پار زړو حقاوزي او اخلزاي زواعادو بانادي بااور لاري‪،‬‬
‫پااادي اړه ددوی دلياااال دادی‪ ،‬چاااي انسااااانان نااااه غاااواړي‪ ،‬چااااې لويااااو‬
‫پرمختګونااو او نوښااتونو تااه پااه زياتااه پيمانااه زړه ښااه کااړي‪ ،‬يااانې دوی‬
‫خپاال زوړ تماادن او زاړه اصااول پااه نااوو اصااولو باناادي ر نااه باادلوي‪،‬‬
‫همدارنګااه هاار څااومره چااې ټولنااه تاار زړو زواعاادو ېناادي وي‪ ،‬پااه هغااه‬
‫اندازه ټيکاو راتلی سي او ټولنه په ابات کي پاته کيدای سي‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫هره کړناه باياد پاه ډيار فکار او غاور ترساره ساي‪ ،‬هار ګاام چاې اخيساتل‬
‫کي ي بايد او دمهاله پايلي يې په پام کي ونياول ساي‪ ،‬هايت داساي ګاام‬
‫بايد وانه خيستل سي‪ ،‬چې لن مهاله او سرسرکي ګټو ته ياې پاام ساوی‬
‫وي‪ .‬ماافچه کار وايې‪ :‬زه هر کاار پاه ډيار عقال او فکار ساره کاوم او کلاه‬
‫چې يې پوره پايله له ډير سنجش څخه راوباسم بيا عمل کوم‪.‬‬
‫‪٧‬‬
‫او سوکالځ لپاره اړينه ده‪ ،‬چې بېلبېل پوړونه تر‬ ‫د ټولني د پرمخت‬
‫ازتصاادي نااراينو ېناادي نااتون ولااري‪ ،‬ددوی پاه بنااد پااه ټولنااه کااي نااا‬

‫‪452‬‬
‫مساوات طبيعي امار دی‪ ،‬لاه همادي کبلاه د ټولاو خلکاو ياو ناان ګڼال د‬
‫ټولني د لويدو ېمل ګرځي‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫ماافچااه کاااران پاادي بنااد دي‪ ،‬چااې انسااان پااه طبيعااي ډول د يااو ناامېر‬
‫نيمګړتياوو او خناوو لرونکی دی‪ ،‬نو دا چاې انساانان پاه طبيعاي ډول‬
‫نيمګړي پيادا ساويدي‪ ،‬لاه همادي کبلاه ټاولنيز نچام او اباات منځتاه ناه‬
‫راځي‪ .‬نو لکه څرنګه چاي انساان نيمګاړی پيادا ساوی دی‪ ،‬ځکاه باياد د‬
‫سم ټولنيز نچم او ابات هيله ونلرو او هغه وختاه څاه ناڅاه نچام رامنځتاه‬
‫او بدلونونه پاه ډيار دزا‪ ،‬او فکار‬ ‫کيدای سي‪ ،‬کله چې ټولنيز پرمخت‬
‫سااره وسااي‪ ،‬همدارنګااه بايااد هڅااه وسااي‪ ،‬چااې ټولنااه تاار پخااو او زړو‬
‫زواعاادو ېناادي ونااد وکااړي‪ ،‬ځکااه چااې هغااه زواعااد څااو واره ازموياال‬
‫سويدي او په ټولنه کي زيات تجربه سوي دي‪.‬‬
‫لکه څرنګه چاي سوسياليساتانو هڅاه کاول چاي پاه ټولناه کاي د کاارګر‬
‫پوړ ملتړ د ځان کړي‪ ،‬همداساي ماافچاه کااران هام هڅاه کاوي‪ ،‬چاې د‬
‫ټولني د منځني پوړ ملتړ خپال کاړي‪ .‬همدارنګاه ماافچاه کاارانو ډياره‬
‫هڅه کړياده‪ ،‬چاې ټينګاو ماذهبي عقايادو لرونکاو ډلاو ملتاړ هام د ځاان‬
‫کااړي‪ ،‬پااه ځااانګړې ډول دوی هڅااه کااول چااې دا ډول ډلااي د انااتراکي‬
‫نچامونو پر وړاندي را پورته کړي او ملتړ يې د ځان کړي(‪.)1‬‬
‫د نولساامي پ يااړۍ پااه پياال کااي بااېل بېاال ماافچااه کااار ګوندونااه پااه‬
‫بېلبېلااو نومونااو سااره پااه اروپااا کااي منځتااه راغلااه‪ .‬نااو پااه کنساارواټيزم‬
‫باناادي د ښااي پوهياادني لپاااره بااه دانګلسااتان ماافچااه کااار ګونااد او پااه‬
‫ماافچه کاري غورځنګونه په لن ډول ولولو‪:‬‬ ‫نوره اروپا‬

‫‪.٧٥٥-٧٥٠‬‬ ‫‪ -1‬فرنيد ازبال‪ ،‬مکتب های سياسی‪،‬‬

‫‪453‬‬
‫ماافچه کاري د انګلستان په سياسي ټولناه کاي ډياري ټينګاي ريښاي‬
‫لري‪ ،‬په انګلستان کي د ماافچه کاری کارونه د ‪ ٧٥-٧٥٢٠‬کلونو څخه‬
‫وروسته روا ساول‪ ،‬چاې د همغاه لومړياو څخاه دا تلانلره د انګلساتان‬
‫نامتو ګوند (توري) چې اوغ په ماافچه کار باندي يادي ي‪ ،‬خپلاه کاړه‬
‫او د ماافچه کارانه موخو په ټاکلو سره يې خوځښا‪ ،‬وکاړ‪ .‬د انګلساتان‬
‫پاااه سياساااي نچاااام کاااي ماافچاااه کاااار ګوناااد ډيااار لاااوی ګوناااد دی او د‬
‫انګلستان په سياسي بهيار کاي ډيار اغيازمن دی او حتاا زيااتره وختوناه‬
‫يې په نړيوال سياس‪ ،‬کي لوی بدلونونه راوساتي دي‪ ،‬دا ګوناد د زيااتو‬
‫نااامتو مخکښااانو پااه لرلااو سااره لکااه بډموناا باار‪ ،،‬کااالريج‪ ،‬پياال او‬
‫ډيزرائلي‪ ،‬د انګلستان په سياس‪ ،‬کي مهمه ون ه لري‪.1‬‬
‫دا ګوناااد د (‪٧٦‬ز) پياااړۍ پاااه نيماااايې کاااي د پارلمااااني ډيموکراټياااک‬
‫کاي را وټوکيادی او ياو لاړ ماوخي ياې د ځاان لپااره و‬ ‫حکوم‪ ،‬په څنا‬
‫ټاااکلي لکااه کاارار کاارار باادلون‪ ،‬ټااولنيز عاادال‪ ...،‬پااه (‪٠٥‬ز) پيااړۍ کااي‬
‫ماافچه کار ګوند د دول‪ ،‬کنټرول پر ازتصادي‪ ،‬روغتيايې او تعليمي‬
‫چارو باندي ومنک او ددوهمي نړياوالي جګاړي څخاه وروساته ماافچاه‬
‫کااارانو د ځينااو ځااانګړو صاانعتونو د عامااه کولااو ملتااړ وکااړ او د هغااو‬
‫کنټرول يې د کارګرانو د ټولناو دناده وبلال‪ ،‬خاو ياوازي د (‪٧٦٤٦‬ز) کاال‬
‫څخه را وروسته ماافچه کارانو د دول‪ ،‬پار کنټارول او دعاماه کولاو پار‬
‫تګلري باندي د سره کتنه وکړه‪.‬‬

‫‪.٠٦٥‬‬ ‫‪ -1‬داريوش بنوري‪ ،‬دانشنامه سياسی‪،‬‬

‫‪454‬‬
‫د اروپا په لويه وچاه کاي د ماافچاه کاارۍ ډيار غورځنګوناه رامنځتاه‬
‫سااويدي‪ ،‬خااو يااو يااې هاام د انګلسااتان د ماافچااه کااار ګونااد پااه نااان‬
‫جوړښ‪ ،،‬بندونه او غړي نلري او نه يي هم د انګلستان د ګوند په څيار د‬
‫کاااړی دی‪ .‬د اروپاااا‬ ‫پارلمااااني ډيموکراساااځ ساااره همغااااړی پرمختا ا‬
‫ماافچاه کاار غورځنګوناه د (‪٧٦‬ز) پياړۍ تار پاياه پاوري ډيموکراټيااک‬
‫برونااه نااه مناال‪ ،‬بلکااي دوی ددي پرځااای د پاچاااهځ( لکااه د فرانسااي د‬
‫‪٧٤٦٦‬ز څخه بيا تر ‪٧٥٧٥‬ز کلونو په من کي) او بشپړ حکوما‪( ،‬لکاه د‬
‫‪ ٧٤٦٦‬څخاااه تاااار ‪ ٧٥٧٧‬کلونااااو او ‪ ٧٥٠٧‬څخااااه تاااار ‪ ٧٥٤٥‬کلونااااو پااااوري‬
‫بناپارټيزم) ملتړ کوي‪ .‬سر بياره پاردي پاه اروپاا کاي د ماافچاه کاارۍ‬
‫ځيناااو غورځنګوناااو د اتوريتارياااانيزم (چاااي تااار ‪ ٧٦٤٠‬کالاااه پاااوري پاااه‬
‫اسپانيا کي وندۍ و) او توليتاريانيزم څخه ملتړ وکړ لکه په ايټاليا‬
‫کي فانيزم او په جرمني کي نازيزم‪ ،‬چي د ‪ ٧٦٠٥‬څخه بيا تر ‪ ٧٦٧٠‬کال‬
‫پوري يانې د دوهمي نړيوالي جګړي تر پايه پوري يې دوام وکړ‪.‬‬

‫‪455‬‬
 ‫‪1‬‬

‫کونسونينليزم يو داسي سياسي ر يام دی‪ ،‬چاي وا‪ ،‬پاه ټولناه کاي د‬
‫ټولو ډلو د ټاکلي اساتازي ډلاي پاه ېغ کاي وي‪ .‬دا ډلاه ناه ياوازي وا‪،‬‬
‫پلااي کااوي بلکااي پااه ټولنااه کااي د هاار ډول اختلفاااتو حاال د مشااورو پاار‬
‫بنسال سرته رساوي‪ .‬پاه ټاوليز ډول پاه کونسوناينليزم کاي وا‪ ،‬ويشال‬
‫سوی وي او ټولنه د مذهبي‪ ،‬زومي او ياهم بني رنتو پر بنساال ويشال‬
‫سوي وي‪ ،‬چي د هري رنتي استازي د خپل ارزښ‪ ،‬او ناتون پار بنساال‬
‫د وا‪ ،‬څخاه بارخمن وي‪ .‬همدارنګاه کونسوناينليزم د وا‪ ،‬د ناريکولو‬
‫يو سيستم ته هم ويل کي ي‪.‬‬
‫همدارنګه کونسونينليزم د کارپوريټيزم سره هم ورته والی لري‪ ،‬چاي‬
‫يو نمير پوهان او ليکوېن يې د کارپوريټيزم بڼه بولي او يو نامير ناور‬
‫پوهان بيا وايې چي ازتصادي کارپوريټيزم داسي جاوړ ساوی دی‪ ،‬چاي‬
‫پااه ټولنااه کااي د ازتصااادي ګټااو تاارمن ټکاار لااه منځااه وړي او دمشااوري‬
‫پربنسال دا هرڅه تنچيموي‪ ،‬پداسي حال کاي‪ ،‬چاي کونسوناينليزم بياا‬
‫پر زومي‪ ،‬مذهبي او ياهم بني رنتو باندي وېړ دی‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Consociationalism.‬‬
‫‪456‬‬
‫د کونسونااااااينليزم موخااااااه د حکوماااااا‪ ،،‬سياسااااااي وا‪ ،‬او داسااااااي‬
‫ډيموکراسااځ ټينګښاا‪ ،‬دی‪ ،‬چااي بيلااه مخااالفتونو او پاااڅونونو څخااه د‬
‫مشوري او ګ ون پربنسال وېړ وي‪ .‬له همدي کبله دوی په سياسي برخه‬
‫کي د مشوري او په ټولنه کي د ټولو ډلو د ګ ون تلانلره غاوره کړياده‪.‬‬
‫کله چي کونسونينليزم پر ماذهبي بنساټونو بانادي وېړ وي بياانو هغاه‬
‫ته (کنفيوناليزم(‪ ))1‬ويل کي ي لکه د ليبنان کونسونينليزم‪.‬‬
‫سياسااتپوهان د کونسونااينليزم دولاا‪ ،‬هغااه دولاا‪ ،‬تااه وايااې‪ ،‬چااي پااه‬
‫کوردننه کي پر زياتو مذهبي‪ ،‬زومي او ياهم بني رناتو بانادي ويشال‬
‫سوی وي او نه داچي وا‪ ،‬ديوه اکثري‪ ،‬په ېغ کي‪ ،‬په کونسوناينليزم‬
‫کي ددا ډول واکمنځ مخه نيول کيا ي؛ ځکاه چاي هار کاار او د سياساي‬
‫وا‪ ،‬پلي کول په مشوري باندي سرته رسي ي‪.‬‬
‫کونسونااينليزم لااومړی ځاال پااه اکاډميکااه بڼااه د سياسااتپوه (اريناا‬
‫ليپارټ(‪ ))2‬لخوا وڅيړل سو‪ .‬ليپارټ په خپلاه څيړناه کاي دوماره وکاړل‪،‬‬
‫چي ددي سياسي مکتب په اړه يې د سياستپوهانو بندوناه او څيړناي را‬
‫غونا ا ي کاااړي او (جاااان ماااک ګياااري(‪ ))3‬او (برينا ا ان اولياااري(‪ ))4‬بياااا د‬
‫(‪٧٦٧٤‬ز) کااال څخااه مخکااي دا سياسااي مکتااب چااي پااه نيدرلين ا کااي‬
‫منځته راغلی و‪ ،‬وڅيړئ‪.‬‬
‫ليپارټ هم په نيدرلين کي لرغوني تجربي وسپړلي او دايې څرګناده‬
‫کړه‪ ،‬چي په تيرو وختونو کي پدي سيمه کي زومي نخړو او يرغلوناو‬
‫نتون درلودی‪ ،‬له همدي کبله دا سياسي مکتب پلی کيادی‪ ،‬ترڅاو ددا‬

‫‪1‬‬
‫‪- Conffessionalism.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Arend Liphart.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- John McGarry.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Brendan O’Lerry.‬‬
‫‪457‬‬
‫ډول ناااوړو کړنااو مخااه ونيسااي پااه حقيقاا‪ ،‬کااي دي سياسااي تلاانلري د‬
‫سيمي د وګړو لپاره دزانون بڼه درلوده‪ .‬کونسونينليزم په نيدرلين کي‬
‫د (‪٧٦٧٤-٧٥٥٤‬ز) کلونااو پااوري عملااي بڼااه درلااوده‪ .‬د کونسونااينليزم‬
‫سياسي ر يم په وخ‪ ،‬کي نيدرلين پر څلورو سيمو لکاه کالوينيساال‪،‬‬
‫کاتوليااک‪ ،‬سوسياليساا‪ ،‬او ليباارال باناادي ويشاال ساااوی و‪ ،‬چااي تااار‬
‫(‪٧٦٧٤‬ز) کال پوري پکښي د رايو د اکثري‪ ،‬اصل هم نتون درلاودی‪ .‬د‬
‫ليپارټ په خبره په نيدرلين کي د کونسونينليزم پاه سياساي چوکااټ‬
‫کي زومي حکوم‪ ،‬پخپله د سايمي د اوسايدونکو تارمن ياو ډول تاړون‬
‫و‪ ،‬چاااي دا پخپلاااه د ډيموکراساااځ داباااات نښاااه هااام ده‪ .‬ناااو ليپاااارټ د‬
‫کونسونااينليزم سياسااي ر ياام د ډيموکراسااځ لپاااره هاام غااوره بااولي او‬
‫پخپلاااه کونسوناااينليزم د ياااو ډول ډيموکراساااځ لرونکااای ګڼاااي‪ .‬دی د‬
‫کونسونينليزم ډيموکراسځ لپاره ېندي څلور ځانګړنې په ګوته کوي‪:‬‬

‫د نيدرلينا خلااک د بيلااوالي او خپلمنځيااو نااخړو څخااه سااتړي سااوي‬

‫وه‪ ،‬له همدي کبله ټول زومونه سره يوځای سول ترڅو د ټولني پاه خوښاه‬
‫حکوم‪ ،‬وکړي او په ګ ه توګه د سل او مشوري پربنسال ملاي واکمناې‬
‫پلې کړي‪.‬‬

‫هره پريکړه به په دوه اړخيزي او څو اړخيزي هوکړي سره کيدل‪ ،‬د ټولو‬
‫زومونااو او ډلااو هااوکړه بااه د دود او رواجونااو پربنسااال تاار سااره کياادل‪.‬‬
‫اکثريا‪ ،‬نسااوه کاوېی‪ ،‬چااي يااوازي پاه خپلااه خوښاه وا‪ ،‬پلاای کااړي او د‬
‫ل کيو حقوزو ته پاملرنه ونه کړي‪ .‬له همدي کبله داسي هوکړه او تلنلره‬
‫موجوده وه‪ ،‬چي هر کار به په دوه اړخيزه هوکړه سره کيدی يانې ډيرکيو‬

‫‪458‬‬
‫او ل کيو به سره خوښه کړه بيا به يې يو کار کاوه‪ .‬که چياري ياوي ډلاي پاه‬
‫خپله خوښه يو کار کړی وای نو بلي ډلي هم کوېی سول‪ ،‬چي د هغاه کاار‬
‫په مخ کي خن جوړ کړي‪.‬‬

‫په سياسي او حکومتي برخه کي ګ ون به د هر زوم د نفوسو د انادازي‬

‫پربنسال و‪ ،‬هر زوم چي پاه هار انادازه پاه هېاواد کاي ناتون درلاودی پاه‬
‫همغه اندازه يې کوېی سول‪ ،‬چي دولتي چاوکځ د ځاان کاړي‪ .‬کاه چياري‬
‫به يوه زوم د هېواد د نفوسو ‪ ۱٢٥‬سلنه جوړول نو دوی کوېی سول‪ ،‬چاي‬
‫د دول‪ ،‬همدا ‪ ۱٢٥‬چوکځ د ځاان کاړي‪ .‬پاه ټاوليز ډول پاه سياساي چاارو‬
‫کي د ګ ون لپاره د وګړو ترمن تناسب نتون درلودی‪.‬‬

‫لکه څرنګه چي په ټولناه کاي د يوازيتاوب احسااغ پيداکيادل د هاري‬

‫ټااولني پااه کلتااوري او حقااوزي جوړښااتونو پااوري اړه لري‪،‬خااو پااه ټااوليز‬
‫ډول پاه کونسونااينليزم کااي ټولاو وګااړو تااه برابار سياسااي وا‪ ،‬ورکااول‬
‫کي ي او هيڅو‪ ،‬د يوازيتوب او بي کسځ حس نه کوي‪.‬‬

‫پاادي سياسااي ر ياام کااي حکوماا‪ ،‬او سياسااي بنسااټونه پااه ېناادي ډول‬
‫جوړي ي‪:‬‬
‫‪ – ٧‬ايتلفي کابينه جوړي ي‪ :‬اجرايه زوه د ډلو او زومونو تارمن ويشال‬
‫سوي وي‪ ،‬هڅه کي ي‪ ،‬چي په کابينه کي هر زوم ته ځای ورکاړل ساي لاه‬
‫همدي کبله ځيني وخ‪ ،‬دا ډول کابيني ډيري غټاي وي‪ .‬لکاه څرنګاه چاي‬
‫پااه نااورو برخااو کااي د زومونااو تاارمن ايااتلف نااتون لااري همداسااي پااه‬
‫اجرايه زوه کي هم زومونه ايتلف سره کوي او ګ حکوم‪ ،‬جوړوي‪ .‬پاه‬

‫‪459‬‬
‫کابينه کي د هر زوم وزير بېله دي‪ ،‬چي د پارلمان اکثري‪ ،‬تر ېساه کاړي‬
‫پر خپلي دندي باندي ګمارل کي ي‪.‬‬
‫‪ -٠‬د اجرايې او مقنني زوو ترمن په واکوناو کاي تاوازن ناتون لاري او‬
‫هيت يوه زوه پر بلي باندي د زيات وا‪ ،‬څښتنه نده‪.‬‬
‫‪ -٢‬دا ډول حکومتونااه پااه ټااوليز ډول فاادرالي او غيااري تمرکاازي دي؛‬
‫ځکااه چااي ساايمه ييااز زومونااه د پااام وړ خپلااواکځ لااري او ساايمه ييااز‬
‫حکومتونه هم فعاله وي‪.‬‬
‫‪ -٧‬مقننه زوه د دو څانګو لرونکې ده‪ :‬پدي سياسي ر يم کي مقننه زوه‬
‫پر دوو څانګو باندي ويشل سويده‪ ،‬چي يوه څانګه باه ملاي ګټاي سااتي‬
‫او بله څانګه به سيمه ييزي ګټي ساتي‪.‬‬
‫‪ -٠‬سياسي وا‪ ،‬د ټولاو زوموناو او ډلاو تارمن ويشال ساوی وي او پاه‬
‫تناسبي ډول د هر زوم اساتازو تاه پاه حکوما‪ ،‬کاي د ګا ون حا ورکاول‬
‫کي ي‪.‬‬
‫‪ -٩‬داسااي تنچاايم سااوي او ماانچم ټااولنيز ګروپونااه ل ارې‪ ،‬چااي د ل کيااو‬
‫استازيتوب کوي او ددوی د حقوزو څخه دفات کوي‪.‬‬
‫او منچم زانون نتون لري‪ ،‬چي حکوم‪ ،‬ته هيڅکله دا‬ ‫‪ -٤‬داسي ټين‬
‫وا‪ ،‬نااه ورکااوي‪ ،‬چااي د ل کيااو د اجااازي پرتااه پااه زااانون کااي باادلون او‬
‫تعديل راولي‪.‬‬
‫‪ -٥‬پااه زضااايې چااارو کااي ل کيااو تااه دا وا‪ ،‬ورکااول سااوی وي‪ ،‬چااي‬
‫زضااايې چاااري وڅاااري او پااه کومااه برخااه کااي‪ ،‬چااي د دوی پااه بنااد بااي‬
‫عدالتي کي ي بېله کوم زيد او بيري څخه کوېی سي‪ ،‬چاي ماکماي تاه‬
‫نکاي‪ ،‬وکړي او د اصلح غوښتنه يې وکړي‪.‬‬

‫‪461‬‬
‫‪ -٦‬د زانون جوړوني په وخ‪ ،‬کي ل کياو تاه دا وا‪ ،‬ورکاول ساوی دی‪،‬‬
‫چي يا يې ملتړ وکړي او يايې هام مخاه ونيساي‪ ،‬چاي پادي برخاه کاي د‬
‫مستقيمي ډيموکراسځ زياتي نښي تر سترګو کي ي‪.‬‬
‫‪ -٧٥‬پر سياسي او حکومتي چارو سربېره په عامه فابريکو‪ ،‬نارکتونو‬
‫او کارونو کي هم د زومونو او ډلو ترمن تناسب نتون لري‪.‬‬
‫‪ – ٧٧‬د دول‪ ،‬لپااره باي لاوري او باي پاري مشار ټاکال کيا ي‪ ،‬چاي زياات‬
‫وخاا‪ ،‬پاچااا ددولاا‪ ،‬د مشاار پااه توګااه ټاکاال کيا ي‪ ،‬چااي يااوازي نمايشااي‬
‫چاي د ټااکنو څخاه‬ ‫کارونه سرته رسوي او يا هام داساي ولسمشار ټاا‬
‫(‪)1‬‬
‫وروسته دخپل زوم او يا ګوند سره اړيکي ونلوي ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- English Wikipedea and Britianica Encyclopedea.‬‬
‫‪461‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ېسپوڅي دول‪ ،‬تاه (غالم دولا‪ )،‬هام ويال کيا ي‪ ،‬او هغاه دولا‪ ،‬دی‪،‬‬
‫چااي نيمګااړې او ياااهم هاايت واکمنااي نلااري‪ ،‬بلکااي د ب ال دولاا‪ ،‬تاار وا‪،‬‬
‫ېندي وي‪ .‬دا ډول دول‪ ،‬بيرغ‪ ،‬ملي سارود او ناور نښاانونه لاري‪ ،‬خاو پاه‬
‫حقيق‪ ،‬کي د بل دول‪ ،‬تر وا‪ ،‬ېندي وي‪ .‬ېسپوڅي دول‪ ،‬ته ناخپلوا‪،‬‬
‫دول‪ ،‬هم ويل کي ي‪ ،‬چي هيت ډول خپلواکي نلري(‪.)2‬‬
‫ناخپلوا‪ ،‬دولتونه نيمګړې يااهم هايت واکمناي نلاري‪ .‬دا ډول دولتوناه‬
‫په يوه وخ‪ ،‬کي د خپلو کورنيو او بهرنيو چاارو پاه اړه بشاپړه خپلاواکي‬
‫نلااري‪ .‬ځينااي يااي کياادای سااي چااي کااورني خپلااواکي تاار يااو بريااده پااوري‬
‫ولري خو په بهرنيو چارو کي بيا خپلواکي نلري‪ .‬دا دولتوناه چاي ياوازي‬
‫په کورنيو چارو کي خپلواکي ولري خاو پاه بهرنياو چاارو کاي خپلاواکي‬
‫ونلري د خپلواکو هيوادونو په نامه نسو نومولی؛ ځکه چي واکمني ياي‬
‫نيمګړې ده‪ .‬ناخپلوا‪ ،‬دولتونه په ېندي ډول پرڅو برخو ويشلی سو‪:‬‬
‫‪٧‬‬
‫دا ډول دولتوناه هاايت واکمناي نلااري يااانې پاه دواړو کورنيااو او بهرنيااو‬
‫چارو کي د بل هيواد تر واکمنای ېنادي وي‪ .‬ښاکيلکي دولتوناه د ناړۍ‬

‫‪1‬‬
‫‪-Puppet State.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- English Social Wikipedia.‬‬
‫‪462‬‬
‫په سياسي تاريخ کي زيات تر سترګو کي ي‪ .‬دا دولتوناه داساي دي لکاه‬
‫مور چي پر ماناوم بانادي واکمناي کاوي‪ ،‬ياانې دا دولتوناه د ښاکيل‪،‬‬
‫کاونکي دولا‪ ،‬تار بشاپړ اغياز ېنادي وي‪ .‬ښاکيل‪ ،‬کاونکي دولتونااو د‬
‫ښکيلکي(مسااتعمره) دولتونااو د نيولااو لپاااره بيلبياال دېياال وړاناادي‬
‫کوي‪ .‬د بيلګي په توګه دوی وايي چي د ښکيلکي دولتونو وګړي ناته‬
‫پاته دي او نسي کوېی چي خپلي کورنځ اوبهرنځ چاري کنټرول کړي؛‬
‫نو ځکه د پرمختللو هيوادونو لخاوا تار ښاکيل‪ ،‬ېنادي راغلاي دي تار‬
‫څو مُ رن سي او په خپلو چارو باندي وپوهي ي‪ .‬پداسي حال کي چاي دا‬
‫ظاااهري دلياال دی‪ ،‬پااه حقيقاا‪ ،‬کااي داسااي نااده‪ .‬هغااه هيوادونااه چااي نااور‬
‫ښااااکيلکوي د دوی سااااره بيلبياااال پلنونااااه وي‪ .‬دوی غااااواړي چااااي‬
‫ښاااکيلکي دولتوناااه تااار زبيښا‪(،‬اساااتثمار) ېنااادي راولاااي او خپااال‬
‫ازتصادي پياوړتيا ترېسه کړي‪ .‬همدارنګه د تااريخ پاه پااڼو کاي زيااتو‬
‫پاچاهانو د ځااني غوښاتنو پار بنساال ناور دولتوناه تار خپال وا‪ ،‬ېنادي‬
‫راوستي دي‪.‬‬
‫دا دليل چي ناته پاته خلک بايد تر ښکيل‪ ،‬ېندي راوستل ساي‪ ،‬تار‬
‫څو مُ رن سي او د خپل هيواد کورنځ او بهرنځ چاري کنټرول کړي‪ ،‬پاه‬
‫اروپا کي زياتو امپراتوريو کارولی دی‪ .‬دوی به د خپل نواد خلک ناورو‬
‫هيوادونو ته ليا ل تار څاو د هغاو سياساي چااري کنټارول کاړي‪ ،‬د دوی د‬
‫نواد خلکو د هغه هيواد تر ناته پاتاه خلکاو زياات امتياازات لارل‪ .‬خاو د‬
‫دوهمي نړيوالي جګړي په ځاانګړي ډول د (‪٧٦٩٥‬ز) څخاه بياا د (‪٧٦٤٥‬ز)‬
‫کلونااو وروسااته کلااه چاااي د انګلسااتان‪ ،‬فرانسااي‪ ،‬بلويااک‪ ،‬هالناا او‬
‫پرتګال ښکيلکونه وپانال ساول‪ ،‬زياات نامير ناوې هيوادوناه منځتاه‬
‫راغله‪.‬‬

‫‪463‬‬
 ‫‪٠‬‬
‫تاار ملتااړ ېناادي دولتونااه هغااه دي چااي کااورنځ چاااري يااې ساايمه ياازو‬
‫واکمنانوته سپارل سوي وي او بهرنی چاري يې د بل هيواد پاه ېغ کاي‬
‫وي‪ .‬يانې دا ډول هيوادونه نيمګړې واکمني لري‪ ،‬په کورنياو چاارو کاي‬
‫تاار زياتااه بريااده خپلااوا‪ ،‬وي اوبهرناای سياساا‪ ،،‬د نااورو دولتون او سااره‬
‫اړيکي او نوري چاري يي د بل دول‪ ،‬تر وا‪ ،‬ېندي وي‪ .‬د دا ډول دولا‪،‬‬
‫لپاره د واکمن دول‪ ،‬له لوري ځانګړی اساتازی اساتول کيا ي تار څاو تار‬
‫ملتړ ېندي دول‪ ،‬چاري کنټرول کړي‪ .‬دا استازی کاوېی ساي چاي د تار‬
‫ملتړ ېنادي دولا‪ ،‬هغاه زاوانين چاي د واکمان دولا‪ ،‬د موخوپاه خالف‬
‫وي‪ ،‬لغااوه کااړي‪ .‬پااه معمااولي ډول د واکماان دولاا‪ ،‬لااه لااوري د ترملتااړ‬
‫ېندي دول‪ ،‬په دننه کي يو نچامي ځوا‪ ،‬ځاای پرځاای کاوي تار څاو د ده‬
‫دفااااعي او نچاااامي ماااوخي وسااااتي‪ .‬د زنااار‪ ،‬باااارين او متااااده عرباااي‬
‫اماااراتو دولتونااه د (‪٧٦٤٧‬ز) کااال څخااه مخکااي د انګلسااتان تاار ملتااړ‬
‫ېندي اداره کيدل‪.‬‬
‫که څه هم داسي تر سترګو کي ي چاي د دولتوناو دا ډول نااخپلواکي پاه‬
‫تيره پيړۍ کي له منځه تللي ده‪ ،‬خاو پاه ناوې بڼاه ساره د نالمي پياړۍ پاه‬
‫وروستځ لسيزه کي بياا څرګناده ساويده‪ .‬د بيلګاي پاه توګاه کاوېی ساو‬
‫چي د فارغ خليج د ساهيلي هيوادوناو لکاه کوياال‪ ،‬ساعودي عربساتان‬
‫او متاده عربي اماراتو اړيکي د امريکا سره وښيو‪ .‬نوموړو دولتونو د‬
‫امريکا سره د او دمهالو نچامي تړونونو په ېسليک کولو ساره ځانوناه‬
‫د امريکا تر ملتړ ېنادي راوساتي دي‪ ،‬تار څاو د بهرناي يرغال پاه وخا‪،‬‬
‫کي له دوی څخه دفات وکړي‪ .‬پرکويال باندي د عرا د يرغل پرمهاال پاه‬

‫‪464‬‬
‫کوياال کاي د امريکااا پاه مشاارۍ د ائتلفاي ځواکوناو نااتون دا پاه ګوتااه‬
‫کوي چي کويال په نوې بڼه د امريکا تر ملتړ ېندي دی‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫د دولتونااو دا ډول ساااتنه د ولسااونو (ملتونااو) د ټااولني د سرپرسااتی‬
‫(زيمومي‪ )،‬د بنسال پايله ده‪ .‬دا بنسال په( ‪٧٦٠٥‬ز) کال کي د ولساونو د‬
‫ټولني سره په يوه وخ‪ ،‬کي منځته راغلی‪ .‬د دي بنسال موخه دا وه چاي د‬
‫لومړۍ نړيوالي جګړي په پای کي چاي کاوم ښاکيل‪ ،‬کاونکي دولتوناه‬
‫وپاناال سااول د هغااو ښااکيلکي (مسااتعمره) دولتونااه د هغااه چاپااه ېغ‬
‫ورکړي چي په جګړه کي بريالي سويدي‪ .‬ياانې هغاه ښاکيلکي دولتوناه‬
‫چي د لومړۍ نړيوالي جګړي څخه مخکي د ځواکمناو دولتوناو تار وا‪،‬‬
‫ېندي وه او هغه ځواکمن دولتونه د لومړۍ نړيوالي جګړي په پايله کاي‬
‫وپانل ساول‪ ،‬ناو د هغاو ځواکمناو دولتوناو ښاکيلکي دولتوناه باياد د‬
‫هغااه چااا تاار سرپرسااتی ېناادي پاتااه سااي‪ ،‬کااوم چااي پااه لااومړۍ نړيااوالي‬
‫جګاااړي کاااي برياااالي ساااويدي‪ .‬همدارنګاااه د ملتوناااو ټاااولني د همااادغو‬
‫ښااکيلکي دولتونااو د وګااړو د ماادني حقوزااو او خپلواکيااو څخااه ساااتنه‬
‫کول‪ .‬سرپرسا‪ ،‬کاونکي دولتوناه اړ وه چاي د سرپرساتو دولتوناو پاه اړه‬
‫کلنااای رپاااورټ د ملتوناااو ټاااولني د سرپرساااتی کميساااون تاااه ورکاااړي‪ .‬د‬
‫ملتونااو ټااولني د سرپرسااتی کميسااون د سرپرسااتو هيوادونااو دحالاا‪،‬‬
‫څارنه کول که چيري سرپرس‪ ،‬کونکي دولتونه د هغو په چارو کاي پاتاه‬
‫راغلاي وای ناو د ملتوناو ټااولني همدغاه کميساون دا وا‪ ،‬درلاودی چااي‬
‫نوموړي دولتونه د بل هيواد ترسرپرستی ېندي کړي‪ .‬پداساي حاال کاي‬
‫چي دا ډول بدلون هيڅکله په عمل کي رانغلی او سرپرس‪ ،‬دولتوناه پاه‬

‫‪465‬‬
‫هر ډول حاېتو کي د سرپرس‪ ،‬کونکو دولتونو ترسرپرستی ېندي پاتاه‬
‫سول‪.‬‬
‫‪٧‬‬
‫د دوهمي نړيوالي جګړي څخه وروسته کله چاي پاه( ‪٧٦٧٠‬ز) کاال کاي‬
‫د ملګرو ملتونود ټولني بنساال کښېښاودل ساو‪ ،‬ناو د مخکناځ ملتوناو‬
‫ټولني د سرپرستی وا‪ ،‬هام د ملګارو ملتوناو ټاولني تاه ورکاول ساواو د‬
‫ملتونو ټولني سرپرس‪ ،‬هيوادونه (بيله سهيلي افريقاا او جاپاان څخاه)‬
‫د اماااانتي هيوادوناااو پاااه ناماااه ونوماااول ساااول‪ .‬هغاااه دولتوناااه چاااي تااار‬
‫سرپرستی ېندي وه او هغو خپله خپلواکي ترېسه کاړي ناه وه د اماانتي‬
‫مځکو په نامه سره ونومول سول‪.‬‬
‫د افريقا ساهيل لويديځاه سايمه چاي د بلماان د ښاکيلکي سايمو څخاه‬
‫وه‪ ،‬کلاه چااي د لااومړۍ نړيااوالي جګااړي پاه پايلااه کااي بلمااان مااات سااو او‬
‫ښااکيلکي دولتونااه يااي هاام د ېسااه ووتاال‪ ،‬نااو د اولسااونو د ټااولني د‬
‫پريکااړي پاار بنسااال د افريقااا د سااهيل لويااديځي ساايمي سرپرسااتي د‬
‫سهيلي افريقا د يوالي نوراته وسپارل ساول‪ .‬د ملتوناو ټاولني د همادي‬
‫پريکړي پر بنسال د سهيلي افريقا د يوالي نورا پادي بانادي مکلفاه وه‬
‫چي دا سيمه د همدي اوسيدونکو په ګټه اداره کړي‪ .‬وروسته د دوهمي‬
‫نړيوالي جګړي څخه کلاه چاي د ملګارو ملتوناو ټولناه د ملتوناو دټاولني‬
‫ځای ناساتي ساول‪ ،‬ټاول سرپرسا‪ ،‬دولتوناه د اماانتي دولتوناو پاه ناماه‬
‫سره ونومول سول‪ .‬يوازي د افريقا ساهيل لويديځاه سايمه پاه اساتثنايي‬
‫ډول پاته سول؛ ځکه چاي د ساهيلي افريقاا د ياوالي ناورا ناه ياوازي دي‬
‫سيمي ته خپلواکي نه ورکول بلکي د بپارټيد د سياس‪ ،‬د پلاي کولاو پار‬
‫بنسال يي هڅه کول چي د خپل هيواد يوه برخاه ياي وګرځاوي‪ .‬کلاه چاي د‬

‫‪466‬‬
‫ملګرو ملتونو ټولنه پدي کي ناتوانه سول چي د سهيلي افريقا د ياوالي‬
‫نااورا پاادي زااانچ کااړي چااي دي ساايمي تااه خپلااواکي ورکااړي‪ ،‬نااو پااه(‬
‫‪٧٦٩٩‬ز) کال کي يي هڅه وکړه چي د دي سيمي سرپرستي پر خپله غااړه‬
‫واخلااي او پاادي وخاا‪ ،‬کااي يااي يااوه نااورا هاام ورتااه وټاکلااه‪ .‬خااو سااهيلي‬
‫افريقا د دي نورا د غړو د دننه کيدو مخه ونيول او هغه يي پاه رسامي‪،‬‬
‫ونااه پيوناادل‪ .‬باااېخره پااه( ‪ )٧٦٦٥‬کااال کااي د دي ساايمي د ملااي سااواپو‬
‫پااه هڅااه او د ملګاارو ملتونااو پااه ملتااړ د ناميبيااا پااه نامااه‬ ‫غورځناا‬
‫خپلوا‪ ،‬دول‪ ،‬اعالن ساو او د ملګارو ملتوناو د خپلواکوهيوادوناو پاه‬
‫کتار کي نمار سو‪.‬‬
‫د کارولين‪ ،‬ماريانا او مارنال جزيري چي په برام سمندر کي موزيع‪،‬‬
‫لري‪ ،‬مخکي د جاپان تر سرپرستی ېندي وي‪ ،‬خو په( ‪٧٦٧٥‬ز) کال کي‬
‫د امانتي مځکوپه نامه د امريکا متاده اياېتو ته وسپارل سوي‪ .‬خو له‬
‫هغااه څخااه وروسااته د ملګاارو ملتونااو د امنياا‪ ،‬نااورا يااي سرپرسااتي پااه‬
‫غاړه واخيستل‪ .‬د دي جزيرو څخه د ماريانااجزيره پاه( ‪٧٦٥٩‬ز) کاال کاي‬
‫د يااوي ټولپوښااتني پاار بنسااال د امريکااا د ګا و ګټااو هيوادونااو پااه ډلااي‬
‫پوري وتړل سول‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫هغااه هيوادونااو چااي د دو بهرنيااو هيوادونااو لخااوا پااه ګ ا ه توکااه اداره‬
‫کياا ي د ګاا و دولتونااو پااه نامااه يااادي ي‪ ،‬چااي دي ډول دولتونااو تااه د‬
‫(کان ومينوم(‪) )1‬اصنلح هم کاارول کيا ي‪ .‬د بيلګاي پاه توګاه د بنادورا‬
‫هيواد چي د پيرنه په غرونو کي موزيعا‪ ،‬لاري د فرانساي او اساپانيا لاه‬
‫لوري په ګا ه توګاه اداره کيا ي‪ ،‬د توکاالو هياواد چاي پاه ازياانوغ کاي‬

‫‪1‬‬
‫‪- Condominium‬‬
‫‪467‬‬
‫موزيعاا‪ ،‬لااري د امريکااا او نااوې زيلنا لخااوا اداره کيا ي‪ ،‬د کااانتون او‬
‫ايندربري جزيري‪ ،‬چي د يلبرټ او اليس په جزيرو کاي موزيعا‪ ،‬لاري د‬
‫انګلستان او امريکا له لوريو اداره کي ي‪ .‬دا ټول هغه هيوادوناه وه چاي‬
‫د دوه دولتونااو لخااوا ورتااه ګا حکوم‪ ،‬جوړسااوی و او د هغااو لااه لوريااو‬
‫اداره کيدل(‪.)1‬‬

‫‪٠٦-٠٠‬‬ ‫‪ -1‬دکتردره ميرحيدر(مهاجراني)‪ ،‬مباني جغرافيای سياسی‪،‬‬

‫‪468‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ېئيااازم د لرغاااوني يونااااني باااي د (ېئاااوغ(‪ ))2‬څخاااه اخيساااتل ساااوي‬

‫اصنلح ده‪ ،‬چې د خلکو د ټولني يا يوه ډله خلکاو لپااره کاارول کيادل‪،‬‬
‫چې وروسته د سياسا ي مکتاب پاه بڼاه راڅرکناد ساو‪ .‬ېئيازم او ېئيساته‬
‫چااې د لرغااوني يونااانې بااي څخااه ريښااه اخلااي د نااړۍ نااورو بااو تااه هاام‬
‫ورننوتااال‪ ،‬چاااې اوغ مهاااال د ېئيااازم بنساااال د فرانساااي څخاااه پيلياا ي‪.‬‬
‫ېئيسته(‪ )3‬يوه فرانسوي اصنلح ده‪ ،‬چې په اولسمه پيړۍ کي سياساي‬
‫زاموغ او سياسي خبرو اترو تاه ورننوتال‪ .‬ېئيساته سياساي تلانلره او‬
‫مکتب دی‪ ،‬چې دين او دول‪ ،‬سره بېلوي‪ ،‬يانې دولا‪( ،‬عماومي حاوزه )‬
‫بايد د هيت دين پيروي ونکړي او لاه بلاه پلاوه ديان باياد پاه مادني ټولناه‬
‫کي هيت ډول سياسي وا‪ ،‬پلی نکړي‪.‬‬
‫د ېئياازم سياسااي خوځښاا‪ ،‬تااه ېئيزاساايون او دولاا‪ ،‬تااه يااې ېئيااک‬
‫(ېدينه) ويل کي ي‪ .‬ېئيزاسيون په لويديځو کااتوليکي هېوادوناو کاي‬
‫د کليساااا پااار وړانااادي دريا ا غاااوره کاااوي‪ ،‬پداساااي حاااال کاااي چاااې پاااه‬
‫پروټسټانال اروپايې دولتوناو کاي ېئياک‪ ،‬ېئيساته او ېئيزاسايون ناا‬

‫‪1‬‬
‫‪- Laicism.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Laos.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Laicite.‬‬
‫‪469‬‬
‫پېوانده دي‪ .‬که څه هم هغه دولتونه چاې ديان او دولا‪ ،‬ساره بېلاوي او پاه‬
‫دولتي چارو کي دين نه مني‪ ،‬سيکوېريزم ګڼل کي ي‪ ،‬خو سيکوېريزم‬
‫او ېئيزم که څه هم زيات ورته والی لري‪ ،‬بيا هم سره بېل دي‪.‬‬
‫همدارنګه ېئيازم د دولا‪ ،‬او مادني ټاولني تارمن هام بېلتاون غاواړي‪،‬‬
‫يااانې عمااومي حااوزه بايااد د خصوصااي حااوزي څخااه بېلااه وي‪ ،‬چااې دا د‬
‫ما رن عصاار مهاام بنسااال ګڼاال کيا ي‪ .‬د دولاا‪ ،‬او ماادني ټااولني بېلتااون د‬
‫ېئيااازم بنساااټيز نااارط دی‪ .‬لکاااه څرنګاااه چاااې پاااه منځنياااو پيړياااو کاااي‬
‫استبدادي نچامونه واکمن وه او مدني ټولنه په دول‪ ،‬کي اخښالي وه او‬
‫يا هم ډيره کمزوري وه‪ ،‬نو له همدي کبله د ېئيزم خوځښا‪ ،‬هام کمازروی‬
‫و‪.‬‬
‫ېئيزم دين دښمنه نادی‪ ،‬خاو پار دولا‪ ،‬بانادي د ديان واکمناي ناه مناي‪،‬‬
‫بلکااي دينااي او غيااري دينااي وګااړي‪ ،‬خوځښااتونه او نااوري ډلااي کااوېی‬
‫سي‪ ،‬چې د زانون پر بنسال فعالي‪ ،‬وکړي‪ .‬يانې ديني بنسټونه او وګاړې‬
‫د نورو وګړو په نان په ټولنيزو او سياسي برخاو کاي فعالاه ونا ه لارېی‬
‫سااي‪ ،‬خااو داسااي نسااي کياادای‪ ،‬چااې دينااي وګااړې پااه ټولنااه کااي ترنااورو‬
‫زيات امتيااز ولاري‪ ،‬بلکاي پاه عاادي ډول د ناورو وګاړو پاه څېار پاه هاره‬
‫برخه کي د زانون پر بنسال فعالي‪ ،‬کوېی سي‪.‬‬
‫د پورته څرګندونو څخه داسي پايله تر ېسه کي ي‪ ،‬چې ېئيزم د ېندي‬
‫دوو بنسټيزو نراينو لرونکی دی‪:‬‬
‫الااس‪ -‬دولاا‪ ،‬او دياان بايااد سااره بېاال وي‪ ،‬يااانې دولاا‪ ،‬بايااد د دياان د‬
‫منګولو څخه خپلواکه وي؛‬
‫ب‪ -‬دياان باي اد پااه ماادني ټولنااه کااي خپلواکااه وي‪ ،‬يااانې دياان بايااد بېلااه‬
‫سياسي واکه په مدني ټولنه کي خپلي ريښي وغځوي؛‬

‫‪471‬‬
‫د مارکس په بناد د ديان او دولا‪ ،‬بېلتاون ديان تاه د پاای ټکای ايښاودل‬
‫ناادي‪ ،‬بلکااي پااه ټولنااه کااي بېلااه سياسااي واکمنااځ څخااه د دياان د ريښااو‬
‫غځېدنه ده‪ .‬لکه څرنګه چې ېئيزم د ليبراليزم‪ ،‬روڼ بندی‪ ،‬ډيموکراټيزم‬
‫او ديني اصلحاتو د غورځنګونو پر مهال پياوړتيا مونادلي ده‪ ،‬خاو تار‬
‫ټولااو راډيکالااه بڼااه يااې د فرانسااي د لااوی انقاالب ‪٧٤٥٦‬ز پاار مهااال پااه‬
‫فرانسه کي د کليساا ضاد غورځنګوناو پاه بڼاه ښاکاره ساو‪ .‬خاو پاه ناورو‬
‫اروپايې هېوادونو کي ېئيزم نيمګړی او يا هم هيت نه و‪.‬‬

‫په منځنيو پيړيو کي‪ ،‬په ځانګړې ډول په اتلسمه او نولسمه پيړيو کي‬
‫د ((ټااولنيز تااړون)) بنااد ډياارۍ انسااانان د دولاا‪ ،‬او سياسااي ټااولني پااه‬
‫پيدايښا‪ ،‬باناادي پااوه کااړه او سياساي وا‪ ،‬يااې د خلکااو د ارادو زي نااده‬
‫وګڼی‪ ،‬چې په همدي وخ‪ ،‬کي زيااتو پوهاانو د دولا‪ ،‬د کړناو او رول پاه‬
‫اړه بېلبېل بندونه وړاندي کړيدي‪ ،‬چې پدي بندونو کي د ځېنو پوهانو‬
‫بندونااه د ېئياازم د سياسااي مکتااب پاار بنسااال هاام ښااکاره سااويدي‪ .‬پااه‬
‫اولسمه پيړۍ کي هاابز پاه خپال کتااب (لوياتاان) کاي د ټاولنيز تاړون او‬
‫دول‪ ،‬په اړه زيااتي څرګنادوني کاړي دي‪ .‬د هاابز د وناد پار مهاال ډيارۍ‬
‫ستونزي او نخړي د مسياي دين د بېلبېلو تفسيرونو پر سار راوېړي‬
‫سااوي وي‪ ،‬نااو ځکااه هااابز ددي نااخړو د حاال لپاااره ځااواکمن حکوماا‪،‬‬
‫وړانااديز کااوي‪ ،‬دده پااه بنااد داسااي حکوماا‪ ،‬بايااد نااتون ولااري‪ ،‬چااې د‬
‫انجيل غوره تفسير وکړي او بيا يې پر خلکاو بانادي پلاي کاړي‪ ،‬ترڅاو د‬
‫ساااو‪ ،‬چاااې د انجيااال د بېلبېلاااو‬ ‫ټاااولنيزو هغاااو نا اخړو څخاااه خااال‬
‫تفسيرونو څخه رامنځته سوي دي‪ .‬همدارنګه هابز حکوم‪ ،‬د کليسا او‬
‫روحانې بنسټونو د غلمځ څخه خلصوي او پياوړي دولا‪ ،‬د ټاولني د‬

‫‪471‬‬
‫ستونزو د حال لپااره اړيان ګڼاې‪ .‬کاه څاه هام هاابز هڅاه کاوي‪ ،‬چاې دولا‪،‬‬
‫((ېئيک)) وي‪ ،‬خو دی دول‪ ،‬ته دا اجازه ورکوي‪ ،‬چې ديان وساپړي او‬
‫بيا يې پر خلکو باندي پلی کړي‪ ،‬چې دا اصال د ېئيازم ساره پاه ټکار کاي‬
‫دی‪ .‬خااو بيااا هاام د هااابز ېئيسااته او ېئياازم نيمګااړې بڼااه لااري‪ ،‬خااو بشااپړ‬
‫ېئيسته نسو ورته ويلی‪.‬‬
‫يو بل انګريزی فيلسوف جان ې‪ ،،‬بيا په مذهبي او اعتقادي برخه کي‬
‫زور نه مني‪ ،‬دده په بند پادي برخاه کاي د زور کاروناه منفاي پاايلي لاري‪،‬‬
‫کااه څااه هاام ې‪ ،‬پااه ځېنااو برخااو کااي دولاا‪ ،‬تااه د زور کااارونې سپارښااتنه‬
‫کوي‪ ،‬خو په ديني او مذهبي برخه کاي دولا‪ ،‬د زور کاارونې څخاه منعاه‬
‫کوي‪ .‬د ې‪ ،‬په بند دين او سياس‪ ،‬ډيري ټېنګاي اړيکاې لاري‪ ،‬هيڅکلاه‬
‫داسي نسي کيدای چې دين او سياس‪ ،‬دي سره بېل سي‪ ،‬خو هڅاه باياد‬
‫وسي‪ ،‬چې د سياساي واکمناي د پلاي کولاو پار مهاال ديناي رول کام وي‪،‬‬
‫يانې ديني بنسټونه باياد سياساي نساي او دا بنساټونه باياد د دولا‪ ،‬پاه‬
‫کړنو کي ېسوهنه ونکړي‪ .‬ې‪ ،‬په خپل يوه ااار کاي ليکاي (( زماا پاه بناد‬
‫او ګټااو‬ ‫دولاا‪ ،‬يااوه انساااني ټولنااه ده‪ ،‬چااې موخااه يااې د ماادني پرمختا‬
‫ساتنه ده))‪ .‬لاه همادي کبلاه ې‪ ،‬دولا‪ ،‬د مادني چاارو لپااره باولي‪ ،‬ناه د‬
‫ديني چارو لپاره‪ ،‬که څه هام ې‪ ،‬دولا‪ ،‬او ديان ساره بېلاوي‪ ،‬خاو بياا هام‬
‫بشااپړ بېلتااون تااه ګروهمنااد ناادی‪ ،‬لااه هماادي کبلااه د ې‪ ،‬ېئيسااته هاام‬
‫نيمګړې ده‪.‬‬
‫يااو باال هالن ا ی فيلسااوف اسااپينوزا پااه اولساامه پيااړۍ کااي‪ ،‬د دياان او‬
‫دول‪ ،‬په اړه خپل بندونه وړاندي کړه‪ ،‬دده په بند وګړې کوېی سي‪ ،‬چې‬
‫په ازادانه ډول خپل معنوي وند وټاکي او هم دول‪ ،‬باياد د مشاروعي‪،‬‬
‫پاار بنسااال حرکاا‪ ،‬وکااړي‪ ،‬پااه ټولنااه کااي بايااد ټااول احکااام او فرمانونااه د‬

‫‪472‬‬
‫زانون سره سم پلي سي‪ ،‬دده په بند هغه وخ‪ ،‬حکوم‪ ،‬مشروعي‪ ،‬پيادا‬
‫کوي‪ ،‬کله چې زوانين د کوم فرد يا ډلي د غوښاتنو او ميال تاابچ ناه وي‪،‬‬
‫بلکي د ډيموکراټيکو اصولو پر بنسال الزامي بڼه ولري‪ .‬د اساپينوزا پاه‬
‫بند د دين او دول‪ ،‬ترمن بېلتون دوي وجي لري‪:‬‬
‫الس‪ -‬دول‪ ،‬بايد د دين‪ ،‬عقيدي‪ ،‬فکر او بيان ازاديو لپااره ناراير پاه‬
‫ټولنه کي چمتو کړي؛‬
‫ب‪ -‬د ټولني وګړې بايد د زوانينو څخه تابعي‪ ،‬وکړي‪ ،‬چاې دا تابعيا‪،‬‬
‫ددياان پاار بنسااال نااه‪ ،‬بلکااي د ډيموکراټيااک حاکمياا‪ ،‬د مشااروعي‪ ،‬پاار‬
‫بنسال بايد صورت ونيسي؛‬
‫اسپينوزا د دول‪ ،‬او دين ترمن بيلتون غواړي‪ ،‬دده په بند ديان باياد د‬
‫حقوزي او سياساي چوکااټ څخاه ووځاي‪ ،‬ديناي بنساټونه باياد ددولا‪،‬‬
‫سره ه يت اړيکاه ونلاري‪ ،‬ځکاه چاي دولا‪ ،‬ياو حقاوزي او سياساي بنساال‬
‫دی‪ ،‬چې د زوانينو او مدني زواعدو پر بنسال اداره کي ي‪ .‬دول‪ ،‬بايد د‬
‫زوانينو تر نا ودري ي او د ټولني په ټولو برخاو کاي زاوانين پلاي کاړي‪،‬‬
‫البته دا په دي مانا ناده چاې دولا‪ ،‬باياد پاه ديان کاي ېساوهنه وکاړي او‬
‫دينااي تلاانلري د خپلااو غوښااتنون سااره ساامي وټاااکي بلکااي دولاا‪ ،‬بايااد‬
‫ديني بنسټونه او زواعد پر خپل حال پري دي‪.1‬‬
‫روسو هم د ېئيزم په اړه بندونه ورکړي دي‪ ،‬روسو د ټولنيز تاړون د بناد‬
‫وړاندي کاونکی دی‪ ،‬چاې پادي برخاه کاي تار ناورو پوهاانو لکاه هاابز او‬
‫ې‪ ،،‬مخته تللی دی‪ ،‬دده په بند حاکميا‪ ،‬د خلکاو د ارادو زي ناده دی‪،‬‬
‫همادا خلاک دي‪ ،‬چاې د ټاولنيزتړون پار بنساال ياې حکوما‪ ،‬او سياساي‬
‫سااازمان رامنځتااه کااړی دی‪ ،‬کلااه چااې خلکااو خپلااي يااو ناامير ازادۍ او‬

‫‪.٧٧‬‬ ‫‪ -1‬رنيدان واي ‪ ،‬ېئيسته چيس‪،‬؟‪،‬‬

‫‪473‬‬
‫حقو د ېسه ورکړه او په ټولو يې دا پريکړه وکړه‪ ،‬چې حکوم‪ ،‬ته بايد‬
‫وا‪ ،‬ورکړل ساي‪ ،‬چاې پار ټولناه بانادي وا‪ ،‬پلای کاړي‪ ،‬لاه همغاه وخا‪،‬‬
‫حکوم ‪ ،‬رامنځته ساو او مشاروت وا‪ ،‬ياې تار ېساه کاړ‪ .‬روساو د ټاولنيز‬
‫تړون په اړه پراخه فلسفي بندونه ورکړي دي‪ ،‬خو هغه څه چې د ېئيزم په‬
‫برخه کي د ارزښ‪ ،‬وړ دي‪ ،‬هغه دادي‪ ،‬چې روسو په ټولنه کي هايت کاوم‬
‫ځانګړي فرد يا ډلي ته د ځاانګړې امتيااز غوښاتونکی ساوی نادی‪ ،‬دده‬
‫په بند د ټولني ټول وګړې‪ ،‬هغه کي مذهبي‪ ،‬بي دينه‪ ،‬کسبګر‪ ....‬وي سره‬
‫مساوي دي‪ ،‬چې همدا ټکی يې د ېئيازم پاه اړه د ارزښا‪ ،‬وړ دی‪ .‬روساو‬
‫په خپل ټولنيز تاړون کتااب کاي داساي ويلاي دي (( ټاولنيز تاړون د ټولاو‬
‫ښارون و ترمن په براباره توګاه منځتاه راغلای دی‪ ،‬لاه همادي کبلاه ټاول‬
‫وګااړې د زوانينااو پاار وړاناادي براباار او مساااوي حقااو لااري‪ ،‬نااو ځکااه د‬
‫حکوم‪ ،‬دري بايد داسي وي‪ ،‬چې د ټولو وګړو حقاو پاه مسااوي ډول‬
‫تامين کړي))‪.‬‬
‫د روسو په بند دول‪ ،‬او دين بايد ساره بېال کاړل ساي‪ ،‬ځکاه چاې هار ياو‬
‫ځانته ځانګړې غوښتني او موخي لري‪ ،‬که دوی دواړه سره ګ ساي‪ ،‬ناو‬
‫د دواړو لپاااره پااه زيااان باناادي تمااامي ي‪ ،‬د روسااو افکااار او نچريااات د‬
‫فرانسي د لوی انقلب پر مهاال پلاي ساول‪ ،‬چاې د اروپاا د روښاانتيا پاه‬
‫دوره کي يې زياات اغياز وښايندی‪ .‬روساو د واکمان زادرت لپااره نچاري‬
‫طرحه وړاندي کوي‪ ،‬چې واکمن زدرت باياد د زوانيناو پاه چوکااټ کاي‬
‫راګير سي‪ ،‬چې همدا زوانين يوازي د وګړو د عمومي ګټو سره سروکار‬
‫لري‪ .‬په دولتي ساحه کي هيت ديني زواعد د دول‪ ،‬لپاره اجباري کيدای‬
‫نسي‪.‬‬

‫‪474‬‬
‫که څه هم روسو په دولتي چارو کي د دين رول ناه مناي‪ ،‬خاو داساي ناده‬
‫چې روسو بيخي د دين د نتون سره مخالف‪ ،‬لري‪،‬بلکي روساو د ټاولني‬
‫لپاره د مدني دين وړانديز کوي‪ ،‬دی پاه ټولناه کاي د ديان رول ډيار اړيان‬
‫ګڼې(‪.)1‬‬
‫همدارنګااه د ېئياازم پااه اړه زياااتو نااورو پوهااانو لکااه کاناا‪ ،،‬هيګاال‪،‬‬
‫مارکس‪ ...‬هام بندوناه ورکاړي دي او پادي اړه ياې خپلاي څيړناې وړانادي‬
‫کړي دي‪.‬‬

‫زياااتره وخاا‪ ،‬د ليکواېنااو او پوهااانو لخااوا د دي دوو اصاانلحاتو پااه‬

‫کارونه کي تيروتنې راځي‪ ،‬ځېني ليکاواېن ددي‪ ،‬پرځااي چاې د ېئيازم‬
‫مفهاوم او مانااا وړاناادي کاړي د ساايکوېرېزم اصاانلحات کاااروي‪ .‬ددي‬
‫يااوه بلااه اصاانلح د ډيموکراټيااک حکوماا‪،‬‬ ‫دوو اصاانلحاتو ترڅن ا‬
‫اصنلح هم ده‪ ،‬چې ديته ورته مانا لري‪.‬‬
‫که څه هم سيکوېريزم او ېيزم ورته ماناوي لاري‪ ،‬خاو بياا هام پاه خپلاو‬
‫منځونو کي زيات توپيرونه هم لاري‪ ،‬ېئيازم دولا‪ ،‬او ديان ساره بېلاوي‪،‬‬
‫دولاا‪ ،‬تااه داسااي سپارښااتنه کااوي‪ ،‬چااې د پااه دينااي چااارو کااي ېسااوهنه‬
‫ونکړي‪ ،‬دين بايد په ديني بنسټونو کي مناصر سي‪ ،‬دين نساي کاوېی‬
‫چې په دولتي چارو کي ورګ سي‪ ،‬بلکي يوازي د خلکو په منځونو کي‬
‫بايد پاته سي‪ .‬همدارنګه له بل اړخه دين بايد پار ټاولني بانادي سياساي‬
‫واکمني ونکړي‪ ،‬دين او سياسا‪ ،‬ساره بېال دي‪ ،‬ناو ځکاه ېئيازم ديان او‬
‫دول‪ ،‬سره بېلول غواړي‪ ،‬پداسي حال کي چاې سايکوېريزم بياا ديان او‬
‫دول‪ ،‬دنيوي کاول غاواړي‪ ،‬د سيکوېريساتانو پاه بناد هار هغاه څاه چاي‬

‫‪.٠٥‬‬ ‫‪ -1‬نيدان واي ‪ ،‬ېئيسته چيس‪،‬؟‪،‬‬

‫‪475‬‬
‫ددين نړۍ لپاره وي‪ ،‬هغ ه باياد ومنال ساي‪ ،‬بلاه ناړۍ نساته او پار مبهماو‬
‫نيانو باندي بايد باور ونسي‪ .‬نو سايکوېريزم د ټاولني تادريجي تااول‬
‫د دنيوي اصولو پر بنسال غواړي‪ ،‬پداسي حال کاي چاي ېئيازم بياا ديان‬
‫ته د ارزښ‪ ،‬په سترګه ګوري‪ ،‬خو ددولا‪ ،‬او ديان تارمن ياوازي بېلتاون‬
‫غواړي‪.‬‬

‫‪476‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د ليب رالياااازم د لغاااا‪ ،‬مانااااا ازادي غوښااااتل دي‪ ،‬اود ېتينااااي بااااي د‬
‫(ليبريااد(‪ ))2‬څخااه اخيسااتل سااويده چااي مانااايي ازادي ده‪ .‬پااه اوساانی‬
‫انګليسي به کي ورته (ېيبرټي(‪ ))3‬وايي چاي د ازادۍ ماناا ورکاوي‪ .‬کاه‬
‫څه هم په انګليسي به کي(ېيبريټي) او(فري م(‪ ))4‬يوه مانا ورکاوي خاو‬
‫د دوی تاارمن يااو څااه تااوپير هاام نااتون لااري‪ ،‬يااانې کلااه چااي د ټااولنيزې‬
‫ازادۍ په اړه خبري کي ي نو د(ېيبريټي) اصنلح کاارول کيا ي او کلاه‬
‫چي پاه فلسافي کاي دازادۍ پاه اړه خباري کيا ي ناو د (فريا م) اصانلح‬
‫کارول کيا ي(‪ .)5‬ليبراليازم پار ازادۍ‪ ،‬د ازادۍ پار فلسافي او دازداۍ پار‬
‫باناادي ګروهااي (عقياادي) لرلااو تااه وايااي‪ ،‬کااه دا ګروهااه د‬ ‫غورځناا‬
‫حکوم‪ ،‬د سياس‪ ،‬د چلن په توګه وي او که د وګړيز او يا ټولنيز وند د‬

‫‪1‬‬
‫‪- Libralism .‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Libereth‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Liberty‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Freedom .‬‬
‫‪٠٥٩‬‬ ‫‪ : 5‬ډموکراسي‪ ،‬تاليس‪ :‬بشير اخګر‪،٠٥٥٥ ،‬‬

‫‪477‬‬
‫طرز او دود په توګه وي‪ .‬په دي سياساي مکتاب کاي د انساان د وناد پاه‬
‫هره برخه کي ازادي غوښتل کي ي(‪.)1‬‬
‫د وګړو د ازادياو غوښاتونکی‬ ‫د ليبراليزم سياسي فلسفه او غورځن‬
‫پاه حکوما‪ ،‬او ټولناه کاي داساي ېر غاواړي‬ ‫دی‪ ،‬د ليبر اليزم غورځنا‬
‫چي د هغه په واسنه د ټولني د غړو ازادي ترېساه او وسااتل ساي‪ .‬د دي‬
‫سياسي مکتب ټاوليزه ماناا د وګاړو د ازادياو غوښاتل دي خاو دا ازادي‬
‫بايد بشاپړه (منلقاه) ناه وي؛ ځکاه چاي هايت دولا‪ ،‬د خپلاو وګاړو لپااره‬
‫بشپړه ازادي نه خوښوي‪ .‬بلکي د وګړو لپاره بايد تار زياتاه برياده ازادي‬
‫ناااتون ولاااي‪ ،‬ياااانې وګاااړې باياااد فکاااري‪ ،‬عقيااادتي‪ ،‬د بياااان ازادي‪ ،‬د‬
‫ګوناااادونو د جوړښاااا‪ ،‬او غړيتااااوب ازادي‪ ،‬د کااااارکولو او د ناااايانو د‬
‫رانيولااو او خرڅولااو ازادي ولااري‪ .‬د ليبرالياازم پااه سياسااي مساالک کااي‬
‫ازادۍ تاااه تااار دي برياااده ارزښااا‪ ،‬ورکاااول ساااويدی چاااي کياادای ساااي د‬
‫ليبرالياازم اساسااي تګاالره او ټااوليزي هڅااي د ازادۍ د ترېسااه کولااو او‬
‫ساتلو په مانا سره وپيونو‪.‬‬
‫ليبراليزم د وګړو د ازاديو سرچينه طبيع‪ ،‬ګڼې يانې د وګړو د طبيعاي‬
‫ازديااو ساااتنه غااواړي‪ .‬د ليبرالياازم بنسااټيزه تګاالره طبيعااي او الهاااي‬
‫زوانين جوړوي‪ .‬د دي مکتب د پوهاانو پاه بناد انساان تاه عقال او نيکاي‬
‫ډالځ سويده او يوازي هغه ټولنه چي انسان پکښي زي يادلی دی د هغاه‬
‫نيکي او عقل فاسدوي‪ .‬د دوی پاه بناد روا ‪ ،‬رسام او ټاولنيز عادتوناه د‬
‫انسااان بنسااټيز دښاامن دی‪ .‬کااه چيااري د انسااانانو ېسااوهني د دي ېماال‬
‫کي ي چي په ټولنه کاي فسااد او نارارت پياداکي ي ناو غاوره خباره داده‬

‫‪ : 1‬دسياسي اصنلحاتو زاموغ‪ ،‬باړن‪ :‬سيد عبداهلل پاچا‪ ،‬دانش خپرندويه ټولنه‪،‬‬
‫‪٧٢٥‬‬ ‫چاپ ‪،٧٢٥٧‬‬

‫‪478‬‬
‫چااي هرڅااه پاار خپاال حااال پريښااودل سااي‪ ،‬دا ګروهااه د ليباارال پوهااانو‬
‫سوداګرو ته ورکړه چي ازاد بازار کيادای ساي د ازتصاادي غوښاتونو د‬
‫پوره کولو او نتمنيو د زياتولو لپاره ګټور تمام سي(‪.)1‬‬
‫د ليبرالياازم پاااه سياسااي فلسااافه کاااي حکوماا‪ ،‬نساااي کااوېی چاااي پاااه‬
‫ازتصااادي چااارو کااي ېسااوهنه وکااړي او يااا د ټااولني لپاااره ازتصااادي‬
‫تګلري وضچ کړي‪ ،‬او نه هم دول‪ ،‬کوېی سي چاي د وګاړو پار نخصاي‬
‫اړيکااو باناادي کنټاارول او څارنااه ولااري‪ ،‬بلکااي هاار نااخص ازاد دی چااي‬
‫خپلي اړيکې د چا سره په کومه اندازه ټينګوي‪ .‬په سياسي برخه کاي هام‬
‫دول‪ ،‬د خلکو ملتړ کوي خو خلاک د دولا‪ ،‬بشاپړ حاکميا‪ ،‬ناه غاواړي‬
‫او خپله ازادي ساتلی سي(‪.)2‬‬
‫ليبراليزم د رنساانس د دوري څخاه وروساته تار ټولاو ايا يالو يګانو د‬
‫زياتو ملتړکوونکو درلودونکي وه‪ ،‬دا به مبالغه ناه وي کاه وواياو چاي‬
‫م رنيزم يوازي د دي سياسي فلسفي د اخلزي او سياسي اصولو اماره‬
‫وي‪ .‬د م رنيزم هغه حاصل چي نن ورځ په فکري ساحه کاي موجاود دی‪،‬‬
‫د هماادي ليبرالياازم څخااه زي ياادلی دی‪ .‬دليبرالياازم دنچرياااتو بنسااال پاار‬
‫وګااړي باناادي راڅرخااي او ټااول هغااه رونااونه او تګاالري دي چااي دفاارد‬
‫دازادی دساتلو په موخه تر سره کي ي او ددي مکتب پيروانو ته (ازادي‬
‫غوښتونکي‪ -‬ليبرال) وايي‪ .‬ليبراليزم پاه پيال کاي دخاصاو ګونادونو او‬
‫پوړونااو لپاااره کااارول کيااده مګاار اوغ ديااوه سياسااي او فکاار مکتااب او‬

‫‪ : : 1‬مکتب های سياسی‪ ،‬نونته‪ :‬فرنيد ازبال‪ ،‬انتشارات‪ :‬سبکباران‪ ،‬چاپ ‪،٧٢٥٤‬‬
‫‪٧٤٥-٧٩٠‬‬
‫وا ه های مکتبهای سياسي‪ ،‬فرهنګي‪ ،‬مذهبي‪ ،‬فلسفي‪ ،‬هنري (ايسم)‪،‬‬ ‫‪ : 2‬فرهن‬
‫‪.٧٦٠‬‬ ‫ګرداورنده‪ :‬اميرمسعود خدايار‪ ،‬انتشارات مامد حسن‪ ،‬چاپ‪،٧٢٩٤‬‬

‫‪479‬‬
‫ېري په حيا پيونادل ساويدی چاي عماومي اوصاول ياي پاه ېنادي ډول‬
‫دي‪:‬‬
‫الس‪ :‬دفردي عقايدودازادانه بيانولو ارزښ‪.،‬‬
‫ب‪ -‬پر دي باور چي ازادانه عقايد دفرد او ټولني لپاره ګټور دي‪.‬‬
‫‪ -‬دهغو سياسي او ټولنيزو بنساټونو ملتاړ چاي پاه ازاداناه ډول ساره‬
‫دعقايدوښکاره کولو ته ريښتني بڼه ورکوي‪.‬‬
‫ليبراليازم پاه اولساامه او اتلسامه پيړيااو کاي پااه انګلساتان کااي مان تااه‬
‫راغلی او وروسته نوروهغاو ټولناو تاه چاي ازادي غوښاتونکي نچريااتو‬
‫پکښي وده کړي وه او ياهم دانګلستان څخه په تقلياد بانادي ياي ازادی‬
‫غوښااتونکي غورځنګونااه راماان تااه کااړي وه‪ ،‬انتقااال سااو‪ .‬دليبرالياازم‬
‫سياسي عقيده پر دوو نيانو باندي ډير ټينګار کوي‪:‬‬
‫الااس‪ :‬دخپلسااري او منلا زاادرت مخنيااوی او دزاادرت دټااولنيز کياادو‬
‫لپاره هڅي‪.‬‬
‫ب‪ -‬دنخصي عقايدو په ازاد ډول ښکاره کول‪.‬‬
‫دليبرالياازم لمړنااځ ټينګااار دادی چااي دخپلسري(اسااتبدادي) زاادرت‬
‫مخنيااوی وکااړي‪ ،‬او دسياسااي موخوڅخااه يااي هاام يااوه موخااه ددينااي‬
‫عقايدو ازادي ده‪ .‬په اروپاا کاي دليبراېناو دمباارزي پاه وخا‪ ،‬کاي دوی‬
‫ددين سره سخ‪ ،‬په ټکر کاي وه‪ ،‬او دروڼ بنادی مخکښاان هام ددي ډلاي‬
‫څخااه وه‪ ،‬دوی دديني(کليسااا) تاار خپلسااري زاادرت دعقاال حکوماا‪ ،‬تااه‬
‫لوړتوب ورکاو ه‪ .‬دوی په ځيناو وختوناو کاي پاه سياساي او مادني برخاو‬
‫کي دزانون څارنه او په ازتصادي برخه کي يي دازاد بازار غوښتنه کول‪.‬‬
‫همدارنګاااه دوی دفاااردي ازادی‪ ،‬دزااادرت دڅومرکزونو(پلاااوراليزم) او‬
‫سيمه ايزي او ډليزی ازاديو غوښتنه کول‪ .‬دليبراليزم دازادياو داصاولو‬

‫‪481‬‬
‫څخااه يااوه هاام دفعااالي ازادی نااتون دی‪ ،‬يعنااي فاارد بايااد دومااره ازادی‬
‫ولری چي په خپل ازاد توان او دعقيادي پاه ازاداناه بياانولو ساره دخپال‬
‫او اساانتياوي ېساته راوړي او ددي ېري څخاه دټاولي‬ ‫وند پرمختا‬
‫ټولني لپاره ګټور تمام سي‪.‬‬

‫‪481‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ليګاليزم د انګليساي باي د (ليګال(‪ ))2‬څخاه اخيساتل ساوی دی‪ ،‬چاي‬

‫مانا ياې زاانون‪ ،‬نارعي‪ ،‬او حقاو ده‪ ،‬پاه پراخاه ماناا ساره دا اصانلح‬
‫داساي يااو سياساي نچااام تااه ويال کيا ي‪ ،‬چااي هغاه د زااانوني‪ ،‬ناارعي او‬
‫حقااوزي ارونااو پربنسااال وېړ وي‪ .‬ددي سياسااي مکتااب وړانااديز دادی‪،‬‬
‫چي د وند پاه ټولاو چاارو کاي باياد زاانوني‪ ،‬زضاايې او حقاوزي اروناو‬
‫پلي کړل سي‪.‬‬
‫دا فلساافه د چااين فيلسااوفانو پاار پښااو ودرول‪ ،‬خااو ځينااي پوهااان بيااا‬
‫وايااې‪ ،‬چااي ددي فلساافي پااه اړه پااه لرغااوني روم کااي هاام اناادونو نااتون‬
‫درلاودی او دا ډلااه پوهاان دا فلساافه د لرغاوني روم د حکوماا‪ ،‬د اناادونو‬
‫ميرا بولي‪ .‬دا ډله پوهان پدي اند دي‪ ،‬چي د لرغوني روم پاه حکوما‪،‬‬
‫کااي هاام دا ارونااو وه‪ ،‬چااي وګااړو او دولتونااو پااه خپلااو منځونااو کااي د‬
‫حقوزي‪ ،‬زضايې او زانوني ارونو پربنسال اړيکې نياولي‪ .‬همدارنګاه دا‬
‫مکتب ټولې بشري اړيکې د زانون‪ ،‬حقوزو او زضا پربنسال غواړي‪.‬‬
‫د دولا‪ ،‬او وګاړو تاارمن د اړېکاو پااه اړوناد د ليګاااليزم مکتاب وايااې‪،‬‬
‫چاي دولاا‪ ،‬يااو زاانوني اورګااان دی؛ نااو دولاا‪ ،‬تاه ېزمااه ده‪ ،‬چااي د خپلااو‬

‫‪1‬‬
‫‪- Legalism‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Legal‬‬
‫‪482‬‬
‫حقوزي‪ ،‬زانوني او زضايې واکونو په چوکاټ کي واکمني وکاړي او پاه‬
‫ټولنيزو او اخلزي چارو کي بايد ېسوهني ونکړي‪.‬‬
‫لکااه څرنګااه‪ ،‬چااي مااو مخکااې اناااره وکااړه دليګاااليزم پااه فلساافه کااي‬
‫چنايانو زيات کار کاړی دی او دوماره ياې مشاهوره کړياده‪ ،‬چاي نان ورځ‬
‫ځيني پوهان پدي اند دي‪ ،‬چي دا يوازي چناايې فلسافه ده‪ .‬پادي فلسافه‬
‫کي چنايانو د زي يديز څخه (‪ )٠٠٧-٧٤٠‬مخکاې کاار کاړی دی او د هغاه‬
‫وخ‪ ،‬په استبدادي جګړو او اړودوړ کي يې نومياليتوب ته رساولي ده‪.‬‬
‫(‪ ))1‬اندوناه ور ګا ساول‪ ،‬ناو‬ ‫پدي فلسفه کي د چناايې فيلساوف (زونا‬
‫موړی فيلسوف پدي اند و‪ ،‬چي د انسان طبيعا‪ ،‬او ټاولنيز جوړښا‪ ،‬پاه‬
‫فنري ډول نيمګړی پيدا سوی دی؛ نوځکه ديته اړتيا ليدل کي ي‪ ،‬چاي‬
‫انسان خپل طبيع‪ ،‬په زانوني ډول سره کنټرول کړي‪.‬‬
‫دهمدي زانوني‪ ،‬حقوزي او زضايې اندونو پربنسال ليګاليزم وروسته‬
‫د يااوي داسااي سياسااي فلساافي بڼااه غااوره کااړه‪ ،‬چااي پااه ټولنااه کااي بايااد‬
‫زوا نين پلي سي او د ناوړو کړناو لپااره پاه نوماوړو زوانيناو کاي ساختي‬
‫ساازاګاني ځااای کااړل سااي‪ .‬ددي سياسااي مکتااب پاار بنسااال ټااولې ځااانې‬
‫خپلواکځ بايد په بشپړ ډول د دول‪ ،‬تر کنټارول او څاارني ېنادي راساي‬
‫او وګړي بايد خپل ټول فعاليتونه د دولا‪ ،‬د واکمناځ د ټينګښا‪ ،‬لپااره‬
‫ځانګړي کړي‪.‬‬
‫سااربيره نااورو چنااايې فيلسااوفانو لکااه‬ ‫پااه دي فلساافه کااي پاار زوناا‬
‫(‪( ،))2‬ليسي(‪ ))3‬او (هنفيزي ) هم کار وکړ‪.‬‬
‫(‪)4‬‬
‫يان‬ ‫(نان‬

‫‪1‬‬
‫‪-Xung‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Shang Yang‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Li Si‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Hanfeizi‬‬
‫‪483‬‬
‫نوموړو ليګاليستي فيلسوفانو ددي سياسي مکتب لپااره دري ټاوليز‬
‫وړانديزونه وکړل‪:‬‬
‫الس‪ -‬د زانون او حقوزو پراخه واکمني(فا(‪.))1‬‬
‫(‪))3‬‬ ‫ب‪ -‬د نچم راوستلو غاوره ېري(ناو(‪ ،))2‬ښاه مسا لي‪( ،‬زينګمينا‬
‫او ټيټي بيي (وازين(‪.))4‬‬
‫‪ -‬سياسي چاري په ښه مهارت سره سرته رسول (ني(‪.))5‬‬
‫د ليګاليساتانو پااه اناد انسااان پااه ذاتاي ډول ځانپالااه او کام عقلااه پياادا‬
‫سوی دی؛ نوځکه دولا‪ ،‬باياد د هغاو ټاولنيز همغااړيتوب پاه خپال ېغ‬
‫کااي واخلااي‪ .‬دولاا‪ ،‬بايااد ددوی پااه هنرونااو باناادي ونااه غااولي ي‪ ،‬بلکااې‬
‫دول‪ ،‬بايد هڅه وکړي‪ ،‬ترڅو ددوی د ټولنيز نچم لپاره خپل ټول زانوني‬
‫او حقوزي ارونه په دوی ومني‪.‬‬
‫ليګاليستان د حکوم‪ ،‬زانوني او حقاوزي سيساتم خوښاوي او واياې‪،‬‬
‫چااي حکوماا‪ ،‬بايااد د باادو کړنااو لپاااره جاازا او د ښااو کړنااو لپاااره ډالااځ و‬
‫ټاااکي‪ .‬همدارنګااه ټااول وګااړي بايااد د دولاا‪ ،‬او د واکماان د وا‪ ،‬د پراخااه‬
‫کيدو لپاره هلي ځلي وکړي‪ .‬دا سيستم په زورواکې ډول سره (زاين(‪ ))6‬د‬
‫چااين پااه کااورني سيسااتم کااي پلاای کااړ او د ليګاااليزم فلساافه يااې بدنامااه‬
‫کړه(‪.)7‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Fa‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Shu‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Xingming‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Wuxian‬‬
‫‪5‬‬
‫‪- Shi‬‬
‫‪6‬‬
‫‪-Qin‬‬
‫‪7‬‬
‫‪- English Wikipedia and English Encyclopedia.‬‬
‫‪484‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د ماټريارنی اصنلح د يونانې بي د دو کلماو څخاه ترکياب ساويده‪،‬‬

‫چي (ميټر(‪ ))2‬د مور او (ارچين(‪ ))3‬د حکوم‪ ،‬يا واکمنځ پاه ماناا دی‪ .‬ناو‬
‫ماټريارنااي د مااور يااا ښااځي د حکوماا‪ ،‬کولااو پااه مانااا ده‪ .‬پااه لن ا ډول‬
‫ويلی سو‪ ،‬چي ماټريارني د هغه سياسي مکتب نوم دی‪ ،‬چاي وا‪ ،‬پاه‬
‫سياسااي‪ ،‬اخلزااي او ټااولنيزو چااارو کااي مېناادو تااه سااپارل سااوی وي‪.‬‬
‫ماټريارنی ته په پښتو کي (مورواکي ياا مورمشاري) هام ويال کيادای‬
‫سي او دي ډول ټولني ته (جينوکراټيکه(‪ ))4‬ټولنه ويل کي ي‪.‬‬
‫د ماټريارني اصنلح د (پاټريارنی(‪ ))5‬د اصانلح پاه خالف کاارول‬
‫کي ي‪ ،‬چي پاټريارني د پلر حکوم‪ ،‬ته ويل کي ي‪ .‬په ماټريارنی کي‬
‫مور د کورنځ مشره وي او وا‪ ،‬ټول د مور په ېغ کي وي‪.‬‬
‫سربيره پردي ماټريارناي د هغاو ټولناو لپااره هام کاارول کيا ي‪ ،‬چاي د‬
‫ښځو وا‪ ،‬د نارينه وو د وا‪ ،‬ساره برابار ياا زياات وي همدارنګاه د هغاو‬
‫ټولنو لپاره هم کارول کي ي‪ ،‬چي د ټولني کلتوري او بنساټيز ارزښاتونه‬

‫‪1‬‬
‫‪- Matriarchy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Mater.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Archein.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Gynocratic.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪- Patriarchy.‬‬
‫‪485‬‬
‫د ښځو په ګټه وي او د ښځو ارزښا‪ ،‬پاه ملاي ارزښاتونو کاي ځاای کاړل‬
‫سااااوی و ي‪ .‬چااااي غااااوره بيلګااااه يااااې مارکسيسااااتي کلتااااور دی‪ ،‬پااااه‬
‫مارکسيستي کلتور کي ښځي د نارينه وو سره مسااوي دي او د تولياد‬
‫په پروسه کي دواړه يونان وڼده لري‪.‬‬
‫ماټريارني لاه سياساي اړخاه د هغاه وختاه راپيليا ي‪ ،‬کلاه چاي ښاځه د‬
‫ټولني هسته ګڼل کيدل او ټاول سياساي او ټاولنيز وا‪ ،‬د ښاځي پاه ېغ‬
‫کي و‪ ،‬په ټولنه کي به هغي ښځي واکمني کول‪ ،‬چي تر نورو مشاره وه‪،‬‬
‫په کورنځ کي هم مور او انا تر نورو غړو واکمني وي‪ ،‬د کاورنځ ناريناه‬
‫ته به ارزښ‪ ،‬نه ورکول کيده کله چي به انا وندۍ وه‪ ،‬نو ټول لمسيان او‬
‫زامن به پر انا باندي راټوليدل او کله چي به مور وندۍ وه بيا به نو ټاول‬
‫زامن پر مور باندي راټوليده‪ .‬همدارنګاه پاه ټاولنيز ډول ماټريارناي هام‬
‫په همدي ډول کارول کي ي او په کومو کورنيو کي چاي ښاځه تار ناريناه‬
‫واکمنه وي هغي ته ماټريارني ويل کي ي(‪.)1‬‬
‫لکه مخکي چي مو وويل‪ ،‬د ماټريارنی سره يوه بلاه ورتاه اصانلح د‬
‫جينوکراسي ده‪ .‬جينو کراسي هغه حکوم‪ ،‬او ټولني ته ويل کي ي‪ ،‬چاي‬
‫وا‪ ،‬پکښااااي د ښااااځي پااااه ېغ کااااي وي او ښااااځه واکمنااااه وي‪ ،‬خااااو‬
‫جينوکراسي د ماټريارنی سره يو څه توپير هم لري او د تو پير ټکای ياې‬
‫پدي کي دی‪ ،‬چاي پاه ماټريارنای کاي ياوازي وا‪ ،‬د ماور پاه ېغ کاي‬
‫وي او په جينوکراسی کي بيا وا‪ ،‬د ښځي په ېغ کي وي هغه که مور‬
‫وي او يا نه وي خو وا‪ ،‬پلای کاوي‪ .‬ياو نامير ليکاواېن جيناو کراساي د‬
‫يوي ښځي حکوم‪ ،‬او نور بيا د څو ښځو حکوم‪ ،‬ته وايی خو پاه ټاوليز‬

‫‪1‬‬
‫(انګليسي پوهنغون ) ‪-English Wikipedia‬‬

‫‪486‬‬
‫ډول هغه حکوم‪ ،‬چاي د ښاځو پاه ېغ کاي وي د جينوکراساځ پاه ناماه‬
‫يادي ي‪.‬‬
‫د (هيلن ډاينر(‪ ))1‬په خبره يو وخ‪ ،‬د نمالي افريقاا ښاځو سياساي وا‪،‬‬
‫په ېغ کي درلودی‪ ،‬چي ډياره ځواکمناه جينوکراساي پکښاي واکمناه‬
‫وه‪ .‬په جينوکراسځ کي پر ښځو باندي تکيه کي ي‪ ،‬چي د ښاځو تجرباو‬
‫تااه زيااات ارزښاا‪ ،‬ورکااول کي ا ي‪ .‬د (هيروديااال) پااه خبااره د ماټريارناای‬
‫اصنلح د لرغونې يونان په ليکواېناو پاوري اړه لاري‪ ،‬دده پاه خباره پاه‬
‫ډيرو لرغونو وختونو کي د يونان په سيمه کاي ښاځو وا‪ ،‬درلاودی‪ ،‬د‬
‫نارينه وو په نان به يې جامي اغوستلي او په جګړو کي به ياې د ناريناه‬
‫وو په نان ګ ون کاوه‪ .‬دی زيااتوي‪ ،‬ياوي پيغلاي انجلاځ پاه هغاه وخا‪،‬‬
‫واده کوی‪ ،‬کله چي به يې په جګړه کي يو نارينه مړ کړ(‪.)2‬‬
‫پرماټريارنی (مورواکی) باندي د زياتو پوهانو لخوا خبري ساويدي‪،‬‬
‫چي د دولا‪ ،‬پاه پيدايښا‪ ،‬کاي هام دا ډول اناد ګټاور ګڼال ساوی دی‪ .‬پاه‬
‫ېندي ډول يو نمېر پوهان د دول‪ ،‬په پيدايښ‪ ،‬کاي د ماورواکی د اناد‬
‫اغيزي په ګوته کوي‪:‬‬
‫مورګاان‪ ،‬مکلنااان او جاانکس د دولا‪ ،‬د مااورواکی د بنااد پلويااان دي او‬
‫پاادي بنااد دي چااي د لومړنيااو ټولنااو واحااد د پلرواکاای کااورنځ نااه وي‬
‫بلکي د مورواکی کورنځ وي‪ .‬کله چي يو سړی يوه يا څوښځي ولري نو‬
‫په اسانځ سره د هغه نسب په نوموړي نارينه پوري اړوند کيا ي‪ .‬خاو پاه‬
‫لومړنيو ټولنو کي څوميړيز سيساتم ياا داچاي ياوي ښاځي باه څاو مړوناه‬
‫لرل‪ ،‬روا و‪ .‬د دوی پاه بناد کلاه چاي څاوميړيز سيساتم موجاود وي ناو د‬

‫‪1‬‬
‫‪- Helen Diner.‬‬
‫‪2‬‬
‫(د انګلستان دايرة المعارف) ‪- Britanica Encyclopedia2012‬‬

‫‪487‬‬
‫ميړه او ميرمني ترمن اړيکې چنداني نه وي ګرمي‪ .‬په هغه وخ‪ ،‬کاي د‬
‫کورنيو پرځای د ډلاو تارمن سساتي او کمازوري اړيکاې موجاودي وي‬
‫چي د جنسي اړيکو ګ وډ اوبي زاعدي سيساتم ياي درلاودی‪ .‬پادي ډول‬
‫نچام کي دوستي د مور د خواڅخه وه ناه د پالر د خواڅخاه‪ .‬پاه لومړنياو‬
‫ټولنو کاي ماورنځ نساب پاه ريښاتني ډول ساره ترساترګو کيا ي پداساي‬
‫حال کي چي پلرنځ نسب يو ګمان او اټکل دی‪ .‬همدارنګه اوېدوناو باه‬
‫د مور په طايفي پوري اړه درلوده‪ .‬پدي وخا‪ ،‬کاي باه د پلروناو لپااره هام‬
‫بيلبيل مورني نسابونه موجاود وه‪ ،‬واده باه د هغاه چاساره کيادی چاي د‬
‫نوموړي ښځي د طايفي څخه بهر په بلي طايفي پوري به اړوندو‪.‬‬
‫د مورواکی د نچام ځانګړني په ېندي ډول دي‪:‬‬
‫‪ – ٧‬ډليااز ودونااه‪ -٠ ،‬دوسااتي د ښااځولخوا‪ -٢ ،‬يااواځي د ښااځو لخااوا د‬
‫کورنځ د مالکي‪ ،‬پراختيا او ‪ -٧‬د مورواکمني‪.‬‬
‫د مورواکی بند هم د پلرواکی پاه ناان د ډيارو پوهاان لخاوا تار نيوکاو‬
‫ېندي راغلی دی‪ .‬ويل سويدي چي د مورواکی بند د پلرواکی د بند پاه‬
‫څير تاريخي ريښتني ريښي نلري‪ .‬لکه څرنګه چي (مک بيور) ويلي دي‬
‫ښځه يوازي د انتقال ېمل سويده خو هيڅکله د وا‪ ،‬خاونده نده ساوي‪.‬‬
‫نواړينه نده چي وويل سي چي دول‪ ،‬د پلرواکی يا مورواکی د کورنياو‬
‫د پراختياااا څخاااه زي يااادلی دی‪ .‬لکاااه څرنګاااه چاااي (ګاااارنر) ويلاااي دي‬
‫((کورنځ د دول‪ ،‬سره په جوړښ‪ ،،‬بنساال او تګالري کاي زياات تاوپير‬
‫لري‪ ،‬داسي ريښتنی دليل نسته چي دول‪ ،‬دي د کورنځ د پراختيا څخه‬
‫زي ياادلی وي او يااا هاام يااو د باال سااره دي ټينګااي اړيکااې ولااري))‪ .‬پااه‬
‫کااورنځ کااي د پاالروا‪ ،‬پااه طبيعااي بڼااه دی‪ ،‬خااو پااه دولاا‪ ،‬کااي د وا‪،‬‬
‫ېسااته راوړل د ټاااکنو د ېري کياا ي‪ .‬تابعياا‪ ،‬د کااورنځ بنسااټيز بر دی‬

‫‪488‬‬
‫پداسي حال کي چي د دولا‪ ،‬بنساټيز بر بياا براباري ده‪ .‬ناو ځکاه دولا‪ ،‬د‬
‫کورنيو د پراختيا زي نده ګڼل غوره خبره نده(‪.)1‬‬

‫‪٧٤٦-٧٤٧‬‬ ‫‪ - 1‬عبدالرحمن عالم‪ ،‬بنيادهای علم سياس‪،،‬‬

‫‪489‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ماټرياليزم يا مادي‪ ،‬پالنه د ډيرو لرغونو سياسي مکتبوناو څخاه دی‪،‬‬

‫چي تاريخي ريښي يې لرغوني يونان ته رسي ي او پاردي بانادي عقياده‬
‫درلااودل دي‪ ،‬چااي يااوازي ماااده نااتون لااري او ماااده او طبيعاا‪ ،‬پاار روح‬
‫باندي لوړ دي‪ .‬روح او(العياذ با اهلل) هر هغه څاه چاي تار طبيعا‪ ،‬هااخوا‬
‫وي او فزيکي نتون ونلري لکه خدای‪ ،‬پرښاتي پيرياان‪ ...‬ناتون نلاري‪،‬‬
‫دا ډول ماټرياااليزم د (اټياازم) سااره يااو نااان دی‪ .‬د اټياازم مساالک پااردي‬
‫بانادي عقيااده لااري‪ ،‬چاي (العياااذ بااااهلل) اهلل تعاالي نااتون نلااري‪ .‬د دغااو‬
‫دوو مادي فلسفو په من کي د پايلي له مخي تاوپير نساته‪ ،‬ماټريااليزم‬
‫د مثبتي ېري څخه خوځښ‪ ،‬پيلوي او وايې‪ ،‬چي يوازي (مااده) ناتون‬
‫لري او ديته اړتيا نه ليدل کي ي‪ ،‬چي د ماادي پرتاه ناور نايان هام ومنال‬
‫سي‪ .‬خو اټيازم بياا د دي ماادي فلسافي منفاي خاوا نياولي ده‪ ،‬چاي واياې‬
‫(العياذ بااهلل) خدای نسته‪.‬‬
‫يونمير تاريخ پوهاان پادي اناد دي‪ ،‬چاي د لرغاوني يوناان د هارو لساو‬
‫تنو فيلسوفانو څخه نهه تنه يې ماديون وه‪ ،‬خو فيثااغور او افلطاون‬

‫(‪)1‬‬
‫‪- Materialism‬‬

‫‪491‬‬
‫بيا د روح نتون تاه بااوري وه او ساقراط هام د کائينااتو مالاک تاه غااړه‬
‫ايښي وه‪ .‬اپيکور او زنو هم پر روح باندي ايمان درلودی‪.‬‬
‫دي مادي افکارو تر هغه مهاله په څرګند ډول زيات نتون درلودی‪ ،‬تر‬
‫کله چاي د عيساوي‪ ،‬ديان خپريادی‪ ،‬کلاه چاي دا ديان خپاور ساو‪ ،‬ماادي‬
‫عقايااد تاار پردو(حجاااب) ېناادي سااول بيااا نااو چااا زړه نسااو کااوېی‪ ،‬چااي‬
‫ماټرياليستي عقايد څرګند کړي‪.‬‬
‫د فرانسي د لوی انقلب (‪٧٤٥٦‬ز) په فرص‪ ،‬کي د افکاارو خپلاوا‬
‫چي ديني افکار هم پکښي نامل وه‪ ،‬اعلن ساول‪ ،‬چاي پاه همادي تار‬
‫کي وګړو وکوېی ساول‪ ،‬چاي خپال افکاار او عقاياد پاه خپلواکاه توکاه‬
‫څرګند کړي؛ نو ځکه يو ځل بيا مادي افکارو تاه ېر پرانيساتل ساول او‬
‫وغوړيدل‪ .‬دا ډول افکار په نولسمه پيړۍ کاي بيخاي زياات ساول او پاه‬
‫زياتو ازتصادي‪ ،‬سياسي او ټولنيزو مسلکو کي يې ځای ونيوی‪.‬‬
‫پااااه هماااادي وخاااا‪ ،‬کااااي زيااااات ناااامير فيلسااااوفانو او پوهااااانو هاااام‬
‫ماټرياليستي افکاار څرګناد کاړل او ملتاړ ياې وکاړ‪ ،‬د بيلګاي پاه توګاه‬
‫(هابس) د خپلي مادي فلسفي بنسال داسي څرګندوي‪:‬‬
‫الااس‪ -‬هغااه ناايان‪ ،‬چااي د اجسااادو سااره تااړاو لااري هغااه تااه هندسااه‪،‬‬
‫ميخانيک او فزيک وايې‪.‬‬
‫ب‪ -‬هغااه چااي د روحياااتو سااره تااړاو لااري هغااه تااه فيزيولااو ي (د غااړو‬
‫دندي) وايې‪.‬‬
‫‪ -‬هغااه ناای چااي مصاانوعي نااتون ولااري هغااه د ټااولني يااا دولاا‪ ،‬څخااه‬
‫عبارت دی‪.‬‬
‫نومااااوړی فيلسااااوف ميخااااانيکي علاااا‪ ،‬او معلااااول‪ ،‬خوځښاااا‪ ،‬او د‬
‫خوځښ‪ ،‬زوانين يوازي د مځکي د خوځښ‪ ،‬مدار بولي‪.‬‬

‫‪491‬‬
‫(سټالين) د مادي او ماټرياليستي عقيدي پر بنسال وايې‪ ،‬چي مځکه‬
‫په لومړي سر کي د اور يوه ټوټه وه‪ ،‬کرار کرار ساړه ساول‪ ،‬حيواناات او‬
‫انسااانان پياادا سااول‪ ،‬چااي طبيعاا‪ ،‬پااه هماادي ډول بشااپړتيا موناادلي ده‪.‬‬
‫انسان او د هغه ټولنيز وند هم پر يوه حال بانادي پاتاه نساو‪ ،‬ياوه زماناه‬
‫وه‪ ،‬چي خلکاو باه د وحشا‪ ،‬پاه حاال کاي د کماونيزم روحياه پاه پاال ډول‬
‫پلي کول‪ .‬دا هغه وخ‪ ،‬و‪ ،‬چي انسانانو به د ځاني ځاوا‪ ،‬او مړتياا لپااره‬
‫ښاااکار کااااوه‪( .‬ساااټالين) د خپلاااي ويناااا پاااه تااار کاااي د ماااارکس دغاااه‬
‫غوناا ا لي(جملي) بيااااانوي‪ ،‬چااااي (د انسااااانانو نااااعور د دوی دنااااتون‬
‫ټاکونکی ندی‪ ،‬بلکي د دوی ټولنيز نتون د دوی نعور ټاکي)‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫د ډيالټيک اصنلح د فيلسوفانو په منځونو کي په بيلبيلاو مانااوو‬

‫سره کارول سويده‪ ،‬چي په ېندي ډول يې لن ه يادونه کوو‪:‬‬
‫(سقراط) دي اصنلح ته په ډيره لوړه مانا ګوري‪ ،‬د ده پاه اناد فلسافي‬
‫خبرو اترو ته ډيالټيک ويل کي ي‪ .‬فلسفي خبري هغه دي‪ ،‬چي د عقل او‬
‫منن تابچ وي‪ ،‬يانې هر منلب بايد په داسي الفااظو ساره څرګناد ساي‪،‬‬
‫چااي د عقاال او فکاار پاار بنسااال وي او د هغااه رد يااا مناال هاام بايااد د عقاال‪،‬‬
‫منن او دليل پربنساال وېړ وي‪( .‬افلطاون) بياا ددي اصانلح کاروناه‬
‫مادوده کړيده او يوازي يې مننقي کړنلري تاه ډيالټياک ويلای دی‪ .‬د‬
‫ده موخه داوه‪ ،‬چي د طبيع‪ ،‬ټول ااار بايد تر ياو ځاانګړي زاانون ېنادي‬
‫ډلبندي سي‪ ،‬ترڅو د ځانګړو اندونو او فرضيو په چوکااټ کاي وڅياړل‬
‫سي‪( .‬کان‪ )،‬بيا په خپله نوې فلسافه کاي د ډيالټياک اصانلح د هغاي‬

‫(‪)1‬‬
‫‪- Dialetic Materialism‬‬

‫‪492‬‬
‫فلسفي نوم ګڼلی‪ ،‬چي هغه ته ميتافزيک او انځور ويالی ساو‪( .‬هګال)‬
‫د (افلطون) په څير ډيالټياک مننقاي تګالره ګڼلای دی‪ .‬او (ماارکس)‬
‫هم ډيالټيک د (هګل) په څير کارولی دی‪ ،‬خو د توپير ټکای ياې دادی‪،‬‬
‫چاااي د (هګااال ډيالټياااک بي اليساااتي (خيالپالاااه) دی او د (ماااارکس)‬
‫ډيالټيک بيا ماټرياليستي (ماديتپاله) دی‪.‬‬
‫د پورتنيو فيلسوفانو د اندونو پربنساال ډيالټياک پاه لنا ډول داساي‬
‫پيوندېی سو (ډيالټيک هغو فلسفي خبرو اترو ته ويل کي ي‪ ،‬چاي ددو‬
‫يا څو تنو ترمن د پوښتني او ځواب پر بنسال وي)(‪.)1‬‬
‫د ډيالټيک ماټرياليزم اصنلح د لومړي ځال لپااره (کاارل ماارکس) د‬
‫(هګاال) د اي اليسااتي ډيالټيااک پاار وړاناادي منځتااه راوړه؛ نااو ځکااه د‬
‫ماااارکس ډيالټياااک تاااه ماټرياليساااتي ډيالټياااک ويااال کياا ي‪ .‬د هګااال‬
‫ډيالټيااک خيااالي بڼااه درلااوده‪ ،‬دي پااه عقياادوي بڼااه اي ياليساا‪ ،‬و‪ ،‬لااه‬
‫همدي کبله مارکس دده اي ياليزم ناه مناي‪ ،‬خاو ډياالټيکي ېره ياې بياا‬
‫مني‪ .‬هګل پاه ناړۍ کاي ياوه نړياوال عقال تاه مان دی‪ ،‬چاي دغاه نړياوال‬
‫څخه لوړ دی‪ .‬هغه وخ‪ ،،‬چي يوه ټولناه‬ ‫بشپړ عقل د بشر د فکر او هو‬
‫بله ټولنه له منځه وړي او يا پر هغه باندي يرغل کوي‪ ،‬دغه نړيوال بشپړ‬
‫عقل‪ ،‬چي يرغمل سوي ټولني ته ورکول سوی دی‪ ،‬بايد واکمناي ټاولني‬
‫ته وسپاري‪ .‬دغه بشپړ عقل په حقيق‪ ،‬کي د نړۍ خوځنده ځاوا‪ ،‬دی او‬
‫د نړۍ د نچاام څرخاونکی دی‪ .‬هګال پادي ډول د ناړۍ پار پيښاو بانادي د‬
‫طبيعاا‪ ،‬څخااه لااوړ عقاال او ځااوا‪ ،‬واکماان بااولي‪ ،‬چااي همدغااه د هګاال د‬
‫اي ياليزم بنسال ګڼل کي ي‪ .‬کارل مارکس ددغه طبيعا‪ ،‬هااخوا عقال او‬
‫ځوا‪ ،‬پر ځای ازتصادي او مادي ځوا‪ ،‬راولاي پاه دي برخاه کاي ليادل‬

‫‪٥٦-٥٥‬‬ ‫‪ --1‬فرنيد ازبال‪ ،‬مکتب های سياسي‪ ،‬تهران‪ :‬چاپ سوم ‪، ٧٢٥٤‬‬

‫‪493‬‬
‫کي ي‪ ،‬چي هګل نه يوازي د بشر په اړه بلکي د ټولې نړۍ د اوښاتونونو‬
‫پااه اړه و خوځښاا‪ ،‬ورکااونکي ځااوا‪ ،‬تااه ماان دی‪ ،‬خااو مااارکس پدغااه‬
‫فرص‪ ،‬کي د ټولې نړۍ پرځای د بشر د پيښو په اړه ازتصادي او ماادي‬
‫ځوا‪ ،‬ته په بنسټيز سبب من دی‪.‬‬
‫مارکس د هګل ډيالټيک الېشوي‪ ،‬هګل عقيده درلودل‪ ،‬چي د ناړۍ د‬
‫ټولو چارو په سر کي د ټکر زڼي نتون لري‪ ،‬يانې هره موخه او زضيه په‬
‫خپل نفس او ذات کي د ټکر ننفه لري او د هغه څخه نه بيليدونکي ده‪.‬‬
‫کارل مارکس د خپلو فلسفي عقايدو او څيړنو پر بنسال د هګال پورتاه‬
‫ټول نيان مني‪ ،‬خو ودغو ټولو ته ماټرياليستي يا د مادي‪ ،‬بڼاه ورکاوي‬
‫او د مادي‪ ،‬له ليدلوري ټولې پيښي‪ ،‬فکرونه او فرضي څياړي او لاولي‪.‬‬
‫مارکس تاريخ‪ ،‬پاوړيز يرغلوناه او ناورې ټاولنيزي پيښاي پار ازتصاادي‬
‫ځواکونو وېړ ازتصادي ځاوا‪ ،‬د بشاري تااريخ د ټولاو پيښاو بنساال او‬
‫سبب ګڼي‪ ،‬چي دغه تلنلره او فلسفه پاه بشاپړه توګاه د هګال د فلسافي‬
‫سره پاه ټکار کاي ده؛ ځکاه چاي هګال د ټولاو پيښاو او بشاري‪ ،‬خوځناده‬
‫روحي ځوا‪ ،‬بولي‪ ،‬چي په حقيق‪ ،‬کي ميتا فزيکي بڼه لري‪ ،‬په داساي‬
‫حااال کااي‪ ،‬چااي د مااارکس فلساافه پااه بشااپړ ډول د مادياا‪ ،‬پربنسااال وېړه‬
‫ده(‪.)1‬‬

‫‪ -1‬مامد نادر ايوبي‪ ،‬سياسي نچريات‪ ،‬مخ‪٧٦٥-٧٥٥‬‬

‫‪494‬‬
 ‫‪1‬‬

‫مارکسيزم د انسان د ټولنيز‪ -‬تاريخي وند د تاول او پر هغاه د زاانون‬

‫د واکمنتوب پاه اړه د المااني فيلساوف کاارل ماارکس (‪٧٥٥٢-٧٥٧٥‬ز)‬
‫او دده د نودي ملګري فريادريک انګلاز‪ ،‬چاي د ناوې کماونيزم د فرضاي‬
‫بنسال ايښودونکی هام ګ ڼال کيا ي‪ ،‬تلانلري او فلسافي تاه ويال کيا ي‪.‬‬
‫مارکسيزم په پراخه مانا فلسفي‪ -‬سياسي مکتب دی‪ ،‬چې د ماارکس او‬
‫انګلز د روسي ناګردانو پلخانوف او لينن لخوا يې ځېني خلوي ډکاي‬
‫سولي او د پراخه نچري سياسي مکتب په بڼاه را څرګناد ساو‪ .‬کاه څاه هام‬
‫ډيري هڅي سوي دي‪ ،‬چې د مارکس او لينن بندونه ساره بېال کاړي‪ ،‬خاو‬
‫بيا هم دا هڅي ناکامه سوي دي‪ ،‬ځکه چې د ماارکس او ليانن بندوناه پاه‬
‫ډيرو برخو کي سره ګن لې دي‪.‬‬
‫د مارکس او انګلز بندونه‪ ،‬د بلماني فيلسوفانو هيګال او فاوير بااع او‬
‫هاام د فرانسااي د سوسااياليزم چااې د فرانسااي د انقاالب څخااه وروسااته‬
‫منځته راغلی‪ ،‬تر اغيز ېندي سول‪ .‬همدارنګه په ازتصادي برخاه کاي د‬
‫انګريازي ازتصااد پاوه ريکاااردو د بنادونو تار اغيااز ېنادي راغلای‪ ،‬چااې‬

‫‪1‬‬
‫‪- Marxism.‬‬
‫‪495‬‬
‫ددي بناادونو پاااه ورګ ياادو ساااره د مااارکس او انګلاااز بناادونو پراختياااا‬
‫وموندل او زياتي خلوي يې ډکي سولي‪.‬‬
‫د مارکس په بند بشري تاريخ طبيعي دی‪ ،‬چې بنسال يې د انسانانو پار‬
‫ماااادي غوښاااتونو او ارزښاااتونو بانااادي وېړ دی‪ .‬دا اصااال د تااااريخي‬
‫ماټرياليزم د بنسال په بڼه هم ګڼل سوی دی(‪.)1‬‬
‫د مارکساايزم پيدايښاا‪ ،‬پااه بشااري‪ ،‬کااي سااتر ازتصااادي‪ ،‬سياسااي او‬
‫ټولنيز بدلونوناه راوساتل او زياات وګاړې ياې تار خپال مفکاوروي اغياز‬
‫ېندي کړل‪ .‬د مارکسيزم تلانلري داساي انقالب راوساتی چاې د ټاولني‬
‫کښته پوړ (کارګر پوړ) يې د ټولني واکمن پوړ کړ او هڅه يې کول چي د‬
‫ټااولني چااارې د هماادي ځپلااي او خااواريکک پااوړ پااه ېغ کااي ورکااړي‪ .‬د‬
‫مارکساايزم فلساافه نااه يااوازي د يااوي ټااولني پاار داخلااي جوړښاا‪ ،‬باناادي‬
‫راڅرخااي بلکااي دا يااو لااوی نااړۍ ليااد هاام دی‪ .‬ددي تلاانلرې بنساااټيزه‬
‫غوښتنه داده‪ ،‬چې د ټولني واګي د کارګر پوړ په ېغ ورکړي او ټولنه د‬
‫همدي کارګر د ېرښوونو پر بنسال اداره کړي(‪.)2‬‬
‫د مارکس په بند که څه هم سرمايه دارۍ نچام پاه نړيوالاه کواه د تولياد‬
‫او تکامال پاه‬ ‫غوره زمينه برابره کړيده‪ ،‬خو بيا هم د بشري‪ ،‬د پرمخت‬
‫ېره کااي لااوی خناا ګڼاال کياا ي‪ .‬ساارمايه داري د نااورو د فقياار کولااو او‬
‫کوي‪ ،‬ياانې پاه سارمايه دارۍ کاي د ناورو‬ ‫بيوزله کولو پر مال پرمخت‬
‫وګړو بېوزله کول او د کارګر پوړ تر پښو ېندي کاول ناتون لاري‪ ،‬چاې د‬
‫زبيښا‪ ،‬له ېرې د ټولني ياو کاوچنځ پاوړ زياتاه ناتمني پياداکوي‪ .‬دده‬
‫پااه بنااد کلااه چااې پرولتاريااا (کااارګرو) تااه وا‪ ،‬پااه ېغ ورکااړل سااي‪ ،‬نااو‬

‫‪.٠٦٥‬‬ ‫‪ -1‬داريوش انوري‪ ،‬دانشنامه سياسی‪،‬‬

‫‪.٧٩٠‬‬ ‫‪ -2‬اميرنيک بين‪ ،‬وا ه های سياسی و اجتماعي‪،‬‬

‫‪496‬‬
‫سرمايه داري نچام ساره پاناي او ټولناه د پاوړيزي بڼاي څخاه باساي‪ .‬دی‬
‫زياااتوي پااه ساارمايه داري نچااام کااي ټولنااه پاار پوړونااو باناادي ويشاال‬
‫ساويده‪ ،‬خاو کلاه چاې کاارګر وا‪ ،‬پاه ېغ کاي واخلاي ناو پاه ټاولني کاي‬
‫پوړوناه لاه منځااه وړي او ټاول وګااړي ياو نااان کاوي‪ .‬همدارنګااه کلاه چاي‬
‫کاارګر وا‪ ،‬پااه ېغ کااي واخلااي نااو پااه ټولنااه کااي هغااه حالاا‪ ،‬تااه چااي يااو‬
‫انسااان د باال انسااان څخااه ګټااه اخلااي او يااا د هغااو د کړنااو څخااه اسااتفاده‬
‫کااوي‪ ،‬لااه منځااه ځااي بلکااي د کااار وسااايل بااه د ټااولني د ټولااو وګااړو ګ ا‬
‫ملکي‪ ،‬وي او پخواني جبر به له منځه وېړسي‪.‬‬
‫په مارکسيزم کي د زبيښا‪ ،‬يا ګټې اخيستني مفهوم ډير ارزښ‪ ،‬لاري‪.‬‬
‫د مارکس په بند په ټولنيز توليد کي د مالکانو او کارګرو ترمن اړيکې‬
‫نتون لري‪ ،‬چي مالکان د زبيښاا‪ ،‬پار بنساال کاارګر د خپلاو ګټاو لپااره‬
‫کاروي‪ ،‬د کارګرو د کار امره د ناتمنو ېغ تاه لاوي ي‪ ،‬ناو ځکاه ويالی‬
‫سو‪ ،‬چې په پانګواله نچام کي د کارګرو زبيښا‪ ،‬نتون لري او مالکاان‬
‫ددوی د کاار او زحماا‪ ،‬امااره خاوري‪ .‬يااانې پاادي ډول نچاام کااي نااتمن او‬
‫مالکان د خپلو نتمنيو د ګټو پر بنسال زياته ونا ه اخلاي او کاارګرو تاه‬
‫کمه ون ه ورکاوي‪ ،‬همادا ېمال دی‪ ،‬چاې پاه ټولناه کاي د پوړوناو تارمن‬
‫ټکر او تضاد منځته راځي‪ ،‬چې همدي ته پوړي ټکر ويل کي ي‪.‬‬
‫مارکس د ټاولنيزو پوړوناو د ټکار پاه اړه ر او احساسااتي پريکاړي ناه‬
‫کااوي‪ ،‬بلکااي دی غااواړي‪ ،‬چااې ټااولنيز زااوانين کشااس کااړي او د علمااي‬
‫ېرې څخه ددي چاره ولټوي‪.‬‬

‫د دولاا‪ ،‬پااه اړه د هيګاال او مااارکس بندونااه خااورا زيااات ټکاار لااري‪ ،‬د‬
‫هيګل په بند دولا‪ ،‬د ټاولني د ملتيار دی او د نړياوال نچاام بنساال دی‪،‬‬

‫‪497‬‬
‫خو مارکس بياا دا خباره ناه مناي‪ ،‬دده پاه بناد دولا‪ ،‬د ټاولني د پوړوناو د‬
‫ټکرونااو او تضااادونو پااه پايلااه کااي رامنځتااه سااوی دی‪ ،‬چااې يااوازي د‬
‫واکماان پااوړ د ساالني او واکمنااځ د پايښاا‪ ،‬لپاااره کااار کااوي‪ .‬مااارکس‬
‫زيااااتوي‪ ،‬دولااا‪ ،‬د بېوزلاااو او کاااارګرو د زبيښاااا‪ ،‬لپااااره د ناااتمنو او‬
‫واکمنانو لپاره زوانين پلي کوي او توليدي وساايل ې ناور هام د ناتمنو‬
‫پااه ېسااونو کااي اچااوي‪ .‬د مااارکس پااه بنااد دولاا‪ ،‬د ټااولنيزو پوړونااو د‬
‫ټکرونو په پايله کي رامنځته سوی دی‪ ،‬چې يوازي د زور او جبر بنساال‬
‫ګڼاال کيا ي‪ ،‬ترڅااو د زور او جباار لااه ېري ماکااوم پااوړ نااور هاام وځپااي‪ .‬د‬
‫دولا‪ ،‬پااه هااره برخااه کااي د زادرت او وا‪ ،‬خبااره مناارح کيا ي‪ .‬دی د هغااو‬
‫پوهانو دا بندونه ردوي‪ ،‬چې واياې دولا‪ ،‬د ټاولنيز نچام سااتونکی دی‪،‬‬
‫بلکااي دده پااه بنااد دولاا‪ ،‬واکماان پااوړ تااه د ماکااوم پااوړ د ځپلااو لپاااره‬
‫وسايل چمتو کوي‪ ،‬ترڅو هغه ټکروناه چاې د پاوړيزو تضاادونو لاه املاه‬
‫منځته راغلي دي‪ ،‬د زور او جبر له ېرې د واکمن پوړ په ګټه ارام کړي‪.‬‬
‫مارکس د دول‪ ،‬پاه اړه د خپال بناد وروساتځ پايلاه داساي څرګنادوي‪،‬‬
‫چې دول‪ ،‬د پوړيز اړودوړ او ټکرونو په پايله کي رامنځته ساوی دی او‬
‫د واکمن پوړ لپاره د ماکاوم پاوړ د ځپلاو لپااره وسايله ګڼال کيا ي‪ ،‬ناو‬
‫ترڅو چي په ټولنه کي پوړونه نتون ولري‪ ،‬تر هغو به دول‪ ،‬هام وي‪ ،‬خاو‬
‫کله چي ټولنه د پوړونو څخه خلصه سي‪ ،‬بيا نو د دول‪ ،‬ناتون تاه هايت‬
‫اړتيا نه ليدل کي ي او وګړې به بياا پاه خپلاو منځوناو کاي دوساتانه او د‬
‫خپلي خوښي اړيکې ولري‪.‬‬
‫د مارکس اندونو پر کمونيزم باندي زيات اغيز وکړ‪ ،‬چي وروساته دده‬
‫تلنلره د (مارکساي کماونيزم) پاه ناماه ساره هام ونوماول ساول‪ .‬ماارکس‬

‫‪498‬‬
‫پدي تلنلره کي يو نمېر ارونه ټاکلي دي‪ ،‬چي پاه ېنادي ډول ياې لنا ه‬
‫يادونه کوو‪:‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٧‬‬
‫دا فلساافه ماټرياااليزم تااه ورتااه ده‪ ،‬چااې د ټااولي هسااتځ بنسااال (ماااده)‬
‫ګڼااې‪ ،‬ددي فلساافي پاار بنسااال پاادي نااړۍ کااي ټااول موجااودات مااادي‬
‫بنسټونه لري‪ ،‬چې د ډيالټيک زوانيناو تار سايوري ېنادي بادلون کاوي‪.‬‬
‫مارکس يوازي ډيالټياک د تااريخ او بشاري ټاولني ساره هم غاځ ګڼای‪،‬‬
‫خو انګلز بيا د ډيالټيک لمناه پراخاه کاړه او ټاول طبيعا‪ ،‬ياې پکښاي را‬
‫ونغښتځ‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٠‬‬
‫د مارکس په اند ازتصاادي توليادي سيساتم هغاه ياوازنځ مااور دی‪،‬‬
‫چااي ټااول اي ا يالو يکي جوړښااتونه او ټااولنيز بنسااټونه ور باناادي وېړ‬
‫دي‪.‬‬
‫)‪:‬‬ ‫‪٢‬‬
‫د مارکس په اند ټاولنيز اړودوړ د ماادي او ازتصاادي ېملوناو لاه املاه‬
‫دی‪ ،‬مااارکس پااه تاااريخ کااي وايې((بېلااه پااوړيزي جګااړې څخااه نړيااوال‬
‫نانونی دی‪ ،‬او هر ډول جګړه يا انقلب چي پاوړيزه‬ ‫بدلون او پرمخت‬
‫بڼه ونلري‪ ،‬بي ګټي دی))‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٧‬‬
‫مارکس وايې((د بشري تمدن په تکامل کي څو پړاوونه يو په بل پسي‬
‫راغلي دي‪ ،‬چي په هر پړاو کي د توکو يو ځانګړی توليادي او تباادلوي‬
‫سيستم منځته راغلی دی‪ ،‬چي انساني اړيکاې هام د همادي سيساتم پار‬
‫بنسال وېړي دي))‪.‬‬

‫‪499‬‬
 ‫‪٠‬‬
‫ماااارکس د جاااان ساااتوراټ ميااال او تومااااغ هيااال ګااارين پااار پخاااواني‬
‫سوسااياليزم باناادي بياکتنااه وکااړه او هغااه يااې اصاالح کااړ‪ ،‬چااي هماادا‬
‫اصاالح سااوی سوسااياليزم يااې نااوی سوسااياليزم و نومااوی‪ .‬دی وايااې‬
‫او نتمني يوازي د نتمنو په ېساونو کاي لاوي ي او د‬ ‫((توليدي تو‬
‫توکو د بيو د ټاکلو وا‪ ،‬هام ياوازي ناتمن او سارمايه داره لاري‪ ،‬دا کاار‬
‫ددي ېمل ګرځي‪ ،‬چي نتمني نوره هم د نتمنو په ېسونو کاي ولاوي ي‬
‫او بيوزله او کار ګر ناور هام بېوزلاه ساي))‪ ،‬دده پاه اناد د کاپيټااليزم دا‬
‫ځانګړنه ددوو امرونو ېمل ګرځي‪:‬‬
‫الس‪ -‬په بيساري او زياته کوه د توليد اندازه؛‬
‫ب‪-‬د اناصاراتو رامنځته کيدل؛‬
‫د ټااولني د يااوه‬ ‫ددي ځااانګړنې پاار بنسااال نااتمني او تولياادي تااو‬
‫کوچني پوړ په ېسونو کي لوي ي او ټولنه پار دوو پوړوناو (ناتمنو) او‬
‫پرولتاريا (کارګرو) باندي ويشل کيا ي‪ .‬زياات وګاړي بېوزلاه کيا ي او‬
‫ورځ تر بلي بېوزلي زياتې ي‪ .‬د نتمنو پوړ ورځ تربلاي کاوچنځ کيا ي او‬
‫نتمني يې زياتي ي‪ ،‬چي پاه پايلاه کاي د ناتمنو او بيوزلاو تارمن ټکار‬
‫منځته راځي او د پرولتاريا (کارګرو) په انقلب باندي بدلې ي‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٩‬‬
‫د مااارکس پااه انااد د پرولتاريااا (کااارګرانو) انقاالب پااه حقيقاا‪ ،‬کااي د‬
‫کارګرانو راويښيدل دي‪ ،‬دوی د سياسي وا‪ ،‬د پااره انقالب ناه کاوي‪،‬‬
‫بلکي د خپل وند د کوي د لوړوالي د پاره راپورته کي ي‪ .‬دده په اند د‬
‫پرولتاريا انقلب لومړی موخه بايد د ټولنيزو پوړوناو لکاه کاپيټااليزم‬
‫او بور وازۍ دمنځه وړل وي‪.‬‬

‫‪511‬‬
 ‫‪٤‬‬
‫د مااارکس پااه انااد د کااارګرانو د انقاالب څخااه وروسااته يااوه نااوې دوره‬
‫منځته راځي‪ ،‬چي هغه ته د (پرولتاريا ديکتاتوري) ويل کي ي‪ ،‬چاي دا‬
‫ديکتااااتوري د کاپيټااااليزم او ايااا يال تااارمن واټااان دی‪ .‬د پرولتارياااا‬
‫ديکتاااتورۍ څخااه وروسااته (بااې پااوړه ټولنااه) منځتااه راځااي‪ ،‬چااي ددي‬
‫ټولني په پيدايښ‪ ،‬سره پرولتاريا ديکتاتوري پخپله له منځه ځي‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٥‬‬
‫د مارکس په اند تاريخ د پوړونو (طبقو) تارمن د اړودوړ پاه پايلاه کاي‬
‫رامنځتااه کي ا ي‪ ،‬نااه د ولسااونو تاارمن د اړودوړ پااه تاار کااي‪ ،‬تاااريخي‬
‫پيښي تل د ازتصادي ځواکونو تار اغياز ېنادي رامنځتاه کيا ي او هغاه‬
‫ازتصادي اړيکې چي پوړونه سره نښلوي تار هغاو اړيکاو ډياري ټينګاي‬
‫دي‪ ،‬چااي د ولااس وګااړې سااره نښاالوي‪ .‬همدارنګااه انقلبونااه او تاااريخ د‬
‫پوړونو د کشمکش په تر کي منځته راځي‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٦‬‬
‫مااارکس ډيموکراساااي‪ ،‬ليبراليااازم او يوتيليتارياااانيزم د منځناااې پاااوړ‬
‫(بور وا) اي يالو ۍ بولي او هغه ردوي‪ .‬پدي اي يالو يو کي يو نمېر‬
‫دوديزي خپلواکځ لکه سياسي‪ ،‬د بيان او عقيادي خپلاواکي‪ ،‬د کاار او‬
‫او د ټااکنو خپلاواکځ غياري ريښاتني ګڼاي؛ ځکاه‬ ‫اوسيدلو خپلاوا‬
‫چي پر ازتصادي بنساټونو بانادي نادي وېړي‪ ،‬او دا خياالي او ګاونګي‬
‫بولي او په عمل کي دا خپلواکځ د غلمځ د پاره نوې فورمولونه ګڼاي‬
‫لااه هماادي کبلااه مااارکس د سياسااي انقاالب پااه خاالف دی؛ ځکااه چااي‬
‫ازتصادي ګټي د ځان سره نلري‪.‬‬

‫‪511‬‬
‫همدارنګااه مااارکس يااو ناامير نااور ارونااه هاام لااري‪ ،‬چااي د نااتمنو او‬
‫بور وازۍ سره په خلف کاي دی او ناتمن خلاک د بېوزلاو زبيښااکګر‬
‫ګڼااي‪ .‬سااربېره پااردي مااارکس د دولاا‪ ،‬پااه اړه هاام اندونااه ورکااړي دي او‬
‫دول‪ ،‬د پوړونو ترمن د کشامکش پايلاه باولي‪ ،‬دده پاه اناد دولا‪ ،‬تال د‬
‫واکمن پوړ ګټي ساتي او په کاپيټاليستي نچاامونو کاي دولا‪ ،‬ياوازي‬
‫د نتمنو د ګټو ساتونکی دی(‪.)1‬‬

‫د نولساامي پيااړۍ پااه وروسااتځ لساايزه کااي کااارګر پااوړ ډياار ر او پااه‬
‫چټکځ سره په اروپا کي د مارکس د بندونو تار اغياز ېنادي راغلای‪ .‬خاو‬
‫ډير ر د ښځ اړخو او کيڼ اړخو ترمن د مارکسيزم پر سر اختلف پيدا‬
‫سو‪ ،‬چې بااېخره په نړيواله کوه د کارګرو د پانل کيدو ېمل سو‪.‬‬
‫په روسيه کي د بلشويزم د پيدايښ‪ ،‬او برياليتوب سره سم مارکسيزم‬
‫پر دوو ښاخونو ترزي غوښتونکو او انقلبي باندي وويشل سو‪ ،‬تر زاي‬
‫وکاړ د‬ ‫غوښتونکی مارکسيزم چي په لويديځه اروپا کاي ياې پرمختا‬
‫ريزونيزم سره يوځای سو‪ ،‬چې باېخره د سوسياليزم اخلزي زواعدو ته‬
‫تساااليم ساااو او د مارکسااايزم څخاااه ياااي فاصاااله پياااداکړه‪ .‬خاااو انقلباااي‬
‫مارکسيزم‪ ،‬چې د کمونيزم ناوم ياې ځانتاه غاوره کاړ‪ ،‬د روساي بلشاويزم‬
‫لخوا نړيوال سو او په هغاو هېوادوناو کاي چاې د انقلبوناو لپااره زميناه‬
‫ياې وکاړ‪ ،‬ياانې انقلباي مارکسايزم پاه‬ ‫پکښی برابره وه‪ ،‬ډير پرمختا‬
‫وکړ‪.‬‬ ‫روسي او دريمه نړۍ کي زيات پرمخت‬
‫د مااارکس د مړينااي څخااه وروسااته مارکساايزم د يااوي اي ا يالو ۍ بڼااه‬
‫خپلااه کااړه‪ ،‬چااې زياااتره وخاا‪ ،‬يااې د مااذهبي او اوخااروي چااارو پاار ځااای‬

‫‪٧٥٠-٧٤٦‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٧٧ ،‬ل‪،‬‬

‫‪512‬‬
‫دنيااوي او مااادي چااارو تااه غااوره والاای ورکااوی‪ ،‬چااې علمااي اړع يااې د‬
‫ډيالټيک ماټرياليزم په مرسته بشپړ سو‪.‬‬

‫ليننياازم د مارکساايزم يااوه ځااانګړې بڼااه ده‪ ،‬چااي د روسااي د بلشااويکي‬

‫انقااالب مخاااکک (ليااانن) تاااه منساااوب دی‪ .‬کلاااه چاااي پاااه روسااايه کاااي‬
‫بلشاويکي انقالب وساو‪ ،‬ناو بنساال ياې د مارکسايزم پار انادونو بانادي‬
‫ودريدی له همدي کبله لينن په مارکسيزم کي د حاېتو او ځاای ساره پاه‬
‫هم غااځ يااو نااامېر اصاالحات او بدلونونااه راوساااتل‪ ،‬چااي همااادا دده‬
‫اصلحات وروسته په (مارکسيزم‪-‬ليننيزم) باندي ونومول سول‪.‬‬
‫لينن مارکسيزم ته خپل عقايد په دوو پړاوونو کي ور ننويساتلي دي‪،‬‬
‫چي لومړی پړاو يې د روسي د انقلب څخه مخکي و او دوهم پاړاو ياې‬
‫د انقلب څخه وروسته و‪:‬‬

‫لينن د روسي د انقلب څخه مخکي په بشپړ ډول د ماارکس د انادونو‬

‫او ډيالکټيک ملتړی و‪ ،‬دی د مارکس په نان پدي اند و‪ ،‬چي روسايه‬
‫ې تر اوسه د کارګري انقلب وړتيا نلري او د روسي نراير ې تر اوسه د‬
‫پرولتاريا د انقلب ندي‪ .‬لاه همادي کبلاه لاومړی باياد پاه روسايه کاي د‬
‫باااور وا انقااالب وساااي (لکاااه د فرانساااي انقااالب) او تااازاري بشاااپړ او‬
‫اسااتبدادي وا‪ ،‬بايااد د ډيموکراسااځ او منځنااي پااوړ پاار مشااروطي‪،‬‬
‫باندي وېړ وي‪ ،‬وروسته له دي‪ ،‬کله چي صانع‪ ،‬او فاابريکو پار مختياا‬
‫وکړه‪ ،‬د کارګرانو نمېر پر زياتيدو ساو او پاه کاارګرانو کاي پوهاه او د‬
‫وجدان ويښتوب پيدا سو بيا نو د پرولتاريا انقلب نونی دی‪.‬‬

‫‪513‬‬
‫د روسي د انقلب د پيل څخه وروساته کلاه چاي د (کرنساکي) ر يام را‬
‫وپرځيدی‪ ،‬تر دي وخته ې لينن په همدي اند بانادي و‪ ،‬خاو د هغاه ځاوان‬
‫ملګري دده سره په خلف کاي ساول او دده اناد ياې ناه منای‪ ،‬لا پاتاه و‪،‬‬
‫چي لينن د صاني څخه وه ايستل سي او د انقلب وا‪ ،‬دده ملګاري پاه‬
‫ېغ کاااي واخلاااي‪ ،‬لکاااه څرنګاااه چاااي ليااانن د حااااېتو او پيښاااو ښاااه‬
‫پيوندونکی و‪ ،‬نو ډير ر يې خپلو انادونو تاه بادلون ورکاړ او پاه ناڅاپاه‬
‫بڼه يې لومړی کارګري انقلب بېلاه باور وازي انقالب څخاه ومناک او د‬
‫هغااه مشاارتوب يااې پاار خپلااه غاااړه واخيسااتک‪ .‬لکااه څرنګااه چااي ده خپاال‬
‫اندونااه او عقايااد ډياار ر باادل کااړل نااو ځکااه يااې د مااارکس او انګلااز پااه‬
‫تګلره کي يو نامېر بدلونوناه راوساتل او خپال ناوی کتااب (دولا‪ ،‬او‬
‫انقلب) يې چاپ کړ‪.‬‬

‫‪ ٧‬لينن د مارکسايزم زياات نامېر اروناه بيځاياه ګڼاي او د ماارکس او‬

‫انګلز د فلسفي اصلح کول غواړي‪ .‬لينن مارکسيزم يوه مذهبي تلانلره‬
‫ګڼې‪ .‬د لينن مارکسايزم ياوه پريکړناده او عماومي تلانلره ده‪ .‬دده موخاه‬
‫داوه‪ ،‬چااي د انقاالب د پاااره ځااانګړي مساالکي انقلبااي ډلااه (انقاالب‬
‫چيااان) ورورزي‪ .‬لياانن پااه ېناادي فرضاايه کااي مارکساايزم تااه يااو ناامېر‬
‫زياتوني کړيدي‪:‬‬
‫الس‪ -‬د امپرياليستي جګړې فرضيه‪ :‬د لينن په اند دا جګړه پاه طبيعاي‬
‫بڼه د يو لړ اختلفاتو له امله رامنځته کي ي‪ ،‬چاي د ياوي کاپيټاليساتي‬
‫نخړي په بڼه ځان ښکاره کوي او موخه باه ياي د ماادي نعمتوناو ويشانه‬
‫وي‪ ،‬چي پدي پړاو کي کارګران هيت ډول ګټي نسي تر ېسه کوېی‪.‬‬

‫‪514‬‬
‫ب‪ -‬د امپرياليزم په پړاو کي د کمونيزم فرضيه‪ :‬ددي فرضي پار بنساال‬
‫کله چي کاپيټاليزم خپل وروستې پړاو ته ورسي ي او امپرياليستي بڼه‬
‫ځانته غوره کاړي‪ ،‬پادي وخا‪ ،‬کاي د پوړوناو تارمن اړودوړ او ټکروناه‬
‫رامنځتااه کيا ي‪ ،‬چااي پااه پايلااه کااي يااي کمااونيزم راپورتااه کيا ي‪ .‬پاادي‬
‫وخ‪ ،‬کي لکه څرنګه چاي د ناړۍ ټاول وګاړي د زبيښاا‪ ،‬او اناصااراتو‬
‫څخه زړه تنګي سوي وي نو د کمونيزم د پياوړتيا ېمل ګرځي‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٠‬‬
‫لينن د انقلبي فکر لرونکی و او د مارکسيزم انقلبي اړع ياې ونادۍ‬
‫کړ‪ .‬دی د انقلب د پاره دوه ارونه په ګوتاه کاوي‪( :‬لاومړی) د مارکسايزم‬
‫پر بنسال د ايا يال ياوالی‪( ،‬دوهام) تار ساخ‪ ،‬ګونادې ډساپلين ېنادي د‬
‫ماټريااال (مادياا‪ )،‬يااوالی‪ .‬لياانن د کاپيټاليساا‪ ،‬او بااور وازۍ پااوړ سااره‬
‫سخ‪ ،‬مخالس و او غوښتل يې چي هغه د پښو څخه وغورځوي‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٢‬‬
‫لينن د کمونيس‪ ،‬ګوند تاکتيک او تلنلره په ېندي ډول ټاکي‪:‬‬
‫‪ . ٧‬د ګوند دغړو نمېر بايد مادود او په يوي تنګي دايري کاي را ګيار‬
‫و؛‪.‬‬
‫‪ .٠‬پاااه ګوناااد کاااي د ګونااادي رازوناااو د سااااتلو پاااه اړوناااد باياااد ټيناا‬
‫ډيسپلين نتون ولري؛‬
‫‪ .٢‬ګونااد د روڼ اناادو او پوهااو کسااانو څخااه جااوړي ي او هغااه سااازمان‬
‫دی‪ ،‬چااي د پرولتاريااا پااه ملتااړ د وا‪ ،‬د ېسااته راوړلااو د پاااره مبااارزه‬
‫کوي؛‬
‫‪ .٧‬د لينن په اند په ګوند کاي باياد فکار او عمال دواړه کنټارول ساي لاه‬
‫همدي کبله د نرمو نيوکو سره هم غځ دی؛‬

‫‪515‬‬
‫‪ .٠‬ګوند‪ ،‬د پرولتاريا ديکتاتوري منځته راوړي او هغاه کنټرولاوي او‬
‫پرولتاريااا ديکتاااتوري د انقاالب او اي ا يال (بااي پااوړه ټااولني) تاارمن‬
‫زماني واټن کي واکمنه کي ي؛‬
‫‪ .٩‬لياانن د يااو ګوناادي سيسااتم پلااوی دی او پاادي انااد دی چااي بېلااه د‬
‫کمونيزم د ګوند څخه بايد بل ګوند نتون ونلري؛‬
‫‪:‬‬ ‫‪٧‬‬
‫د ده په اند هر ډول سياس‪ ،‬او ايا يالو ي باياد د ازتصاادي سيساتم د‬
‫ېري وټاکااال ساااي او ياااوازي ازتصاااادي تلااانلري باياااد د هغاااو پاااه اړه‬
‫پريکړي وکړي‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٠‬‬
‫ټولااو وګاړو تاه پااه مسااوي بڼااه‬ ‫د انقالب پاه لومړيااو کاي باياد تااو‬
‫وويشل سي خو وروسته به هرڅو‪ ،‬د خپل توان او ځوا‪ ،‬په اندازه کاار‬
‫ورکول کي ي‪.‬‬ ‫کوي او هغه ته به د هغه د اړتيا په اندازه دا تو‬
‫‪:‬‬ ‫‪٩‬‬
‫لياانن کولکټويساا‪ ،‬دی‪ ،‬يااانې وګړياازي ګټااې تاار ټااولنيزو ګټااو زرباااني‬
‫کوي او د وګړيزو خپلواکياو ساره پاه خالف کاي دی‪ .‬خاو تار ياوي کماي‬
‫اندازي پوري د رسنيو د نيوکو او خپلواکيو سره هم غځ دی‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٤‬‬
‫لياانن توتاليتاريانيساا‪ ،‬دی او پااه ازتصااادي چااارو کااي د حکوماا‪ ،‬د‬
‫ېسوهنو ملتړی دی‪.‬‬

‫‪516‬‬
 ‫‪:‬‬ ‫‪٥‬‬
‫لياانن پاادي انااد دی‪ ،‬چااي مااذهب د تارياااکو پااه نااان دی‪ ،‬چااي دوګااړو‬
‫اعصاب تباه کوي‪ ،‬د لينن دا خبره د مارکس د هغاي خباري ساره ياو ناان‬
‫ده‪ ،‬چې (دين د ملتونو اپيوم دی)‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٦‬‬
‫لينن دول‪ ،‬د ټولني د پوړونو د غيري سوله ييازو او دښامنيزو مباارزو‬
‫او يرغلونو پايله بولي‪ .‬د دول‪ ،‬نتون خپله دا اابتاه وي‪ ،‬چاي د پوړوناو‬
‫ترمن دښمني هيڅکله پای ته نه رساي ي او دوی هيڅکلاه جاوړ ناه ساره‬
‫راځااي‪ .‬دولاا‪ ،‬د پوړونااو د زبيښااا‪ ،‬الااه ده‪ ،‬چااي د ټااولني څخااه راپورتااه‬
‫سوی دی او ځان يې تر ټولني لوړ کړی دی‪.‬‬
‫‪:‬‬ ‫‪٧٥‬‬
‫لياانن د مااارکس ډيالکټيااک يااوازي د تاااريخي او ټااولنيزو لوسااتنو د‬
‫پاره ګټور ګڼي(‪.)1‬‬

‫لکه مخکاي چاي ماو وويال د ماارکس فلسافه لاومړی ليانن وساپړله او‬
‫زيات نمېر بدلونونه يې پکښي راوستل خو کلاه چاي ساټالين وا‪ ،‬پاه‬
‫ېغ کااي واخيسااتک ده هاام پااه خپاال نوباا‪ ،‬سااره د حاااېتو او دوخاا‪ ،‬د‬
‫غوښاااتنو ساااره سااام پاااه مارکسااايزم کاااي يونااامېر زيااااتوني او کماااوني‬
‫راوستلي‪ .‬که څه هم ده نه غوښتل‪ ،‬چي پاه خپال ناماه پاه مارکسايزم کاي‬
‫ېره وباسي خو بياا هام دده ېره د سياساي انادونو پاه تااريخ کاي دده پاه‬
‫نامااه (سااټالينزم) باناادي ونومااول سااول‪ .‬ده پااه ليننياازم‪-‬مارکساايزم کااي‬
‫زياااات نااامېر بدلونوناااه راوساااتل‪ ،‬چاااي مهااام ياااې د حکومااا‪ ،‬د کړناااو‬

‫‪٧٤٧-٧٩٤‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسی‪٧٢٧٧ ،‬ش‪،‬‬

‫‪517‬‬
‫تااااوتريخوالی او زيااااتوب دی‪ ،‬پااار دي ساااربيره ده ناااور بدلونوناااه هااام‬
‫راوستل‪ ،‬چي د ټولو لوستل يې پدي کتاب کي نانوني ده‪.‬‬

‫‪518‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ماکياوليزم د نيکولاو ماکيااولي‪ ،‬چاې ايټاالوی فيلساوف و‪ ،‬سياساي‬

‫تلنلري او ناړۍ لياد تاه ويال کيا ي‪ .‬د ماکيااوليزم سياساي تلانلري تاه‬
‫(ناااوی اساااتبداد) هااام ويااال کياا ي‪ ،‬دا تلااانلره د ايټاااالوي فيلساااوف او‬
‫سياسااتپوه ماکياااولي (‪٧٠٠٤-٧٧٩٦‬ز) ده‪ ،‬چااي دده لخااوا يااې ارونااه او‬
‫تګاالري ټاکاال سااويدي‪ .‬ده د حکوماا‪ ،‬او واکماان دپاااره د لااومړي ځاال‬
‫دپاره داسي اسبتدادي ارونه د مځکاي پار ماخ بانادي وضاچ کاړل‪ ،‬چاي‬
‫مخکااي يااې ساااری نااه و‪ .‬لااه هماادي کبلااه دده سياسااي تلاانلرې تااه (نااوی‬
‫استبداد) ويلی سو‪ ،‬چي په ېندي ډول يې را لن وو‪:‬‬
‫‪ . ٧‬دده د فلسفي موخه د ايټاليا دحکومتوناو داساي ياو کاول وه‪ ،‬چاي د‬
‫يې ساری نه ليدل کي ي‪.‬‬ ‫کليسا تابچ نه وي او په ټوله اروپا‬
‫‪ .٠‬دده ټااوليزمرام باادبيني (پسااي مياازم) دی او د بشااپړ ظااالم او مساابتد‬
‫حکوم‪ ،‬پلوي کوي‪.‬‬
‫‪ .٢‬د انسان طبيع‪ :،‬دی وايې ((انسان په ذاتي ډول سياسي موجود دی‬
‫او ذاتااا فاسااد او فنرتااا ځانپالااه او ناار خوښااونکی پياادا سااوی دی؛ نااو‬

‫‪1‬‬
‫‪- Machiavellism.‬‬
‫‪519‬‬
‫ځکااه د انسااان د ناار او ځانپااالني د مخنېااوي دپاااره بايااد بشااپړ ظااالم‬
‫حکوم‪ ،‬نتون ولري))‪.‬‬
‫‪ .٧‬واکمن او واکمني‪ :‬لکه څرنګه چي وګړي په ذاتي ډول ځانپاله او باد‬
‫پيداسويدي نو د واکمن کړني او خوځښ‪ ،‬بايد‪:‬‬
‫لومړی‪ -:‬د ځانپالني (اګويزم) طبيع‪ ،‬ولري؛‬
‫دوهاام‪ -:‬واکماان بايااد د باادبينی تلاانلره د ځااان د پاااره وټاااکي او خپلااي‬
‫کړني بايد تر دي بريده ظالماه او ساختي کاړي‪ ،‬چاي ناور سااری ونلاري؛‬
‫ځکااه چااي د انسااان طبيعاا‪ ،‬يرغليااز او ګټااه غوښااتونکی دی‪ ،‬دده تمااه‬
‫اناادازه او پولااه نلااري‪ ،‬تاال غااواړي‪ ،‬چااي خپاال مااال‪ ،‬مقااام او وا‪ ،‬زيااات‬
‫کااړي پداسااي حااال کااي چااي مالونااه پااه طبيعااي ډول مااادود دي؛ نااو لااه‬
‫همدي کبله د وګړو تارمن کشامکش او اړودوړ ددي ېمال ګرځاي‪ ،‬چاي‬
‫ټولنه د انارنيزم پر لوري وخوځي ي‪ .‬خو کاه چياري لاوړ ځاوا‪( ،‬دولا‪)،‬‬
‫ددي مخه ونيسي بيا به ناو پاه ټولناه کاي نچام رامنځتاه ساي‪ .‬ناو ويالی‬
‫سو‪ ،‬چي واکمن نه يوازي د دول‪ ،‬او هېواد ترکااڼ (معماار) دی بلکاي د‬
‫مذهب‪ ،‬ازتصاد او اخلزو معمار هم دی؛‬
‫(‪ )٠‬اخل او مذهب‪ :‬د ماکياولي په بند اخل ‪ ،‬ماذهب او ناور ټاولنيز‬
‫ارزښتونه د واکمن د ېغ بلاي دي‪ ،‬چاي د وا‪ ،‬د پايښا‪ ،‬او زيااتوالي د‬
‫پاره يې کاروي او دا بلي بايد په رسمي اداره کي عملي بڼه ونلري‪.‬‬
‫(‪ )٩‬حقااو او زااانون‪ :‬دا هاام د واکماان د ارادي زي نااده دي او د واکماان د‬
‫امر منال اړيناوي‪ ،‬خاو واکمان بياا د دي زوانيناو د سااحي څخاه بهار دی‪.‬‬
‫يااانې واکماان د زااانون څخااه لااوړ دی‪ ،‬کااوېی سااي چااي زااانون تااه باادلون‬
‫ورکړي او هرڅه چي وغواړي هغه کوېی سي‪.‬‬

‫‪511‬‬
‫(‪ )٤‬حکوم‪ :،‬د وګړو د کمزوری له امله رامنځته ساوی دی او وګاړې د‬
‫دي د پاااره چااي د نااورو وګااړو د يرغلونااو او برياادونو څخااه ځااان وساااتي‬
‫نودول‪ ،‬ته اړتيا لري‪.‬‬
‫(‪ )٥‬د حکومااا‪ ،‬تلااانلره‪ :‬واکمااان د وا‪ ،‬د ېساااته راوړلاااو‪ ،‬سااااتلو او‬
‫زياتولو د پاره ح لري‪ ،‬چاي د زور‪ ،‬فرياب‪ ،‬جنايا‪ ،،‬د مناي مااتولو او‬
‫ډول ډول ېرو څخاااه ګټاااه واخلاااي او د واکمااان د پااااره د وا‪ ،‬د سااااتلو‪،‬‬
‫زياتولو او ېسته راوړلو په برخه کي هيت ډول عمل منچ ندی پدي نارط‬
‫چي دا هرڅه په پال ډول تر ساره ساي او پاه ښاکاره بڼاه ساره واکمان پادي‬
‫تورونو باندي ککړ نسي‪.‬‬
‫(‪ )٦‬فوځ‪ :‬دول‪ ،‬بايد داسي بشپړ او پياوړی فوځ ولري‪ ،‬چي د ملي سار‬
‫ښندونکو څخه جوړ ساوی وي ناه د هغاو کساانو څخاه‪ ،‬چاي د معااش او‬
‫پيسو دپاره درول سوي وي‪ .‬فوځي او نچامي چوپړ بايد پر وګړو بانادي‬
‫د اوه کلنځ څخه بيا تر څلويښ‪ ،‬کلنځ پوري پلی سي‪.‬‬

‫‪511‬‬
 ‫‪1‬‬

‫مشروطي‪ ،‬هغي تلنلري او سياسي ليدلوري ته ويل کي ي‪ ،‬چي وا‪،‬‬

‫پااه خلکااو پااوري اړونااد (مشااروط) ګڼااي‪ .‬مشااروطي‪ ،‬د حکوماا‪ ،‬وا‪،‬‬
‫مادودوي او هڅه کوي‪ ،‬چي د حکوم‪ ،‬واکونه د اساسي زانون يا بلاې‬
‫ېري مادود کړې‪ ،‬همدارنګاه مشاروطي‪ ،‬غاواړي‪ ،‬چاي دخلکو‪،‬ډلاو‪،‬‬
‫ګوندونو او نورو پوړونو دحقوزاو دسااتني د پااره باياد ليکلای ساند او‬
‫زااانون نااتون ولااري او حکوماا‪ ،‬بايااد ددوی د حقوزااو دساااتني ضاامان‪،‬‬
‫وکړي‪.‬‬
‫مشروطي حکوم‪ ،‬نوني ده‪ ،‬چي جمهوري يا سلننتي وي‪ ،‬خو بايد د‬
‫اساسااي زااانون لااه ېرې يااې واکونااه مااادود وي‪ ،‬همدارنګااه کااه چيااري‬
‫واکمن پوړ په خپله دنده کي پاتې راغلی نو خلک دا تاوان او حا لاري‪،‬‬
‫چي د رايو له ېري او يا هم له نورو ېرو څخاه واکمان پاوړ لياري او وا‪،‬‬
‫نورو واکمنانو ته وسپاري(‪.)2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Constitutionalism.‬‬
‫‪ -2‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسی‪٧٢٧٧ ،‬ش‪.٧٠٥-٧٠٤ ،‬‬

‫‪512‬‬
‫د مشاااروطي‪ ،‬اصااانلح د ابساااولوټيزم پااار وړانااادي کاااارول کيا ا ي‪،‬‬
‫همدارنګه د لرغوني بتن حکوم‪ ،‬د ډيموکراسيو په کلونو کي مشاروط‬
‫و‪ .‬د مشاااروطي‪ ،‬غوښاااتنه پاااه افغانساااتان کاااي هااام زيااااتو روڼ بنااادو‪،‬‬
‫ليکواېنو‪ ،‬ورناليستانو او نورو پوهانو کړيده‪ ،‬چاي د افغانساتان پاه‬
‫تاااريخ کااي روښااانه ځااای لااري‪ .‬د مشااروطي‪ ،‬د ښااي روښااانتيا لپاااره د‬
‫افغانستان د مشاروطي‪ ،‬غورځنګوناه هام پاه لنا ډول تار څيړناې ېنادي‬
‫ونيسو‪:‬‬

‫پااه افغانسااتان کااي د مشااروطي‪ ،‬د غورځنګونااو څخااه مخکااي يااو لااړ‬
‫فکااري خوځښااتونه رامنځتااه سااول‪ ،‬چااي ددي نااوو مشااروطي فکرون او‬
‫سرچينه د سيد جمال الدين افغانې د عالي افکارو او نبوغ پايله وه‪ ،‬که‬
‫لاااومړنې خلاااک عبااادالروف خاااان‬ ‫څاااه هااام د مشاااروطي‪ ،‬د غورځنا ا‬
‫کندهاری (خااکي) او مامدسارور (واصاس) ګڼال ساويدي‪ ،‬خاو بياا هام‬
‫دوی د افغااانې د افکااارو تاار اغيااز ېناادي وه‪ .‬پااه افغانسااتان کااي د امياار‬
‫حبيب اهلل خان د واکمنځ پر مهال د عبدالروف خان کندهارې په مشرۍ‬
‫يوي ډلي د امير څخه د سرا اېخبار په نامه د پنځلس ورځناځ جريادي‬
‫د جوړيدو غوښتنه وکړه‪ ،‬چي امير هم ورسره ومنل او لومړی ګڼه يې پاه‬
‫(‪٧٠٥٧‬ل) کال کي چاپ سول‪ .‬سرا اېخبار د وخا‪ ،‬د روڼ بنادواو پوهاو‬
‫کساانو د راټوليادو او هم غاځ ېمال ساواود سارا اېخباار څخاه پنځااه‬
‫رامنځتااه سااو‪ ،‬چااي د‬ ‫کالااه وروسااته د مشااروطي‪ ،‬لااومړنی غورځناا‬
‫همدي سرا اېخبار مخکښانو يې مشري کول‪.‬‬

‫‪513‬‬
‫او خوځښااا‪ ،‬د انګريااازي‬ ‫دسااارا اېخباااار د ټاااولني فکاااري غورځناا‬
‫ښااکيل‪ ،‬لااه املااه د يوڅااه وخاا‪ ،‬لپاااره ودرياادی‪ ،‬خااو دوه ‪ ،‬دري کالااه‬
‫او‬ ‫وروسااته د مامااد ساارور خااان (واصااس) پااه مشاارۍ د يااوه غورځن ا‬
‫خوځښااا‪ ،‬پاااه بڼاااه راڅرګندساااو‪ ،‬چاااي ديتاااه پاااه تااااريخ کاااي (لاااومړی‬
‫مشروطي‪ )،‬وايې‪.‬‬
‫دلااومړې مشااروطي‪ ،‬مخکښااانو غوښااتل‪ ،‬چااي هېااواد يااې بايااد يااو لااړ‬
‫زوانين ولري او وا‪ ،‬هم د زوانينو پار بنساال پلای ساي‪ .‬همدارنګاه دوی‬
‫دوخااا‪ ،‬روڼ بنااادي وه او مترزاااي فکروناااه ياااې هااام درلاااوده‪ .‬دلاااومړې‬
‫مشروطي‪ ،‬مخکښانو پاه کابال کاي د حبيباي پاه ليساه کاي خپال افکاار‬
‫سره نريکول او دمشروطي‪ ،‬په اړه يې خپلي هڅي يو کاولې‪ .‬پاه حبيباي‬
‫غااړو ځااانګړې تشااکيلت‬ ‫ليسااه کااي د لااومړې مشااروطي‪ ،‬غورځناا‬
‫جوړکړل او په پر کوچنيو جرګو باندي ويشل سوي وه‪ ،‬چي هاري جرګاي‬
‫عماومي مشار‬ ‫به ځانته رئايس او منشاې درلاودی‪ ،‬خاو د ټاول غورځنا‬
‫مامد سرور خان (واصس) و‪.‬‬
‫ښاغلي واصس په (‪٧٢٠٤‬غ) کال کي د مهمانخاني په باغ کي‪ ،‬چاي پاه‬
‫هغه وخ‪ ،‬کي د حبيبي ليسي ښاونکي پکاې اوسايدل‪ ،‬ياوه لوياه غونا ه‬
‫جوړه کړه او د غون په پای کي يي يو ليک امير حبيب اهلل خان تاه پادي‬
‫ډول واستوئ‪:‬‬
‫((پااه ځينااو هېوادونااو کااي خلااک پااه زور او زهاار سااره حکوماا‪ ،‬ديتااه‬
‫اړباسي ترڅو اداري نچام د ولس د غوښاتنو تاابچ کاړې‪ ،‬او مشاروطه او‬
‫زااانونې بڼااه ورتااه ورکااړې‪ ،‬پااه ځېنااو نااورو هېوادونااو کااي بيااا روڼ بناادي‬
‫پاچا پاه خپال نوښا‪ ،‬او دخيار پاه نيا‪ ،‬ساره پاه هېاواد کاي د مشاروطي‪،‬‬

‫‪514‬‬
‫اصول او زاوانين نافاذوي‪ .‬ددي لپااره چاي سارا الملتاه والادين پاوه او‬
‫ترزاااي غوښاااتونکی پاچاااا دی‪ .‬لکاااه څرنګاااه چاااي د حرباااي او حبيباااي د‬
‫ښونځيو جوړول‪ ،‬د سرا اېخباار خپارول‪ ،‬دکتاابونو چااپول‪ ،‬دعصاري‬
‫منبعااي جاااوړول‪ ،‬دنااوو ودانياااو جاااوړول او داسااي ناااورد نااااهانه ذات‬
‫دمهربانی او پاملرنې د هېاواد دترزای او پرمختياا ښاکارندوی دی؛ ناو‬
‫هېله او ارزو کي ي‪ ،‬چي دهېواد دحکوم‪ ،‬روانې چاارې هام د مشاروطه‬
‫زوانينو پر بنسال ټينګي کړې‪ .‬تر څو د خپلسرو او اسالمي احکاامو پاه‬
‫خااالف زوانيناااو مخاااه ونياااول ساااي‪ .‬او خلاااک د زاااانون تااار واکمناااځ او‬
‫دمشروطي‪ ،‬تر نچام ېندي سوکاله وند ته ورني دي سي))‪.‬‬
‫په لومړيو کي امير حبياب اهلل خاان هام د مشاروطي‪ ،‬د بنادونو منلاو تاه‬
‫غاااړه ايښااي وه‪ ،‬خااو د يااو ناامېر درباااري مرتجعينااو لااه املااه امياار ددي‬
‫يااې سااره‬ ‫د مخکښااانو پااه و نااه ېغ پااوري کااړ او غورځن ا‬ ‫غورځن ا‬
‫وپانی‪.‬‬

‫مرامنامه ناده پاتاه ساوي‪ ،‬خاو‬ ‫که څه هم دلومړې مشروطي‪ ،‬غورځن‬

‫کله چي به نوی غړی دي ډلي ته ننوتی نو ېندي مادي يې په منلې ‪:‬‬
‫‪ . ٧‬د اسلم د اصولو او د زران عچيم الشان اطاعا‪ ،‬او د ټولاو اسالمي‬
‫احکامو منل‪.‬‬
‫‪ .٠‬دملاي حقوزاو د ېساته راوړلاو او د ملا‪ ،‬داساتازو تار نچار ېنادي‪ ،‬د‬
‫حکوماا‪ ،‬د ر ياام دمشااروطه کولااو‪ ،‬دملااي واکمناای او د زااانون دحکاام‬
‫دتامينولو لپاره دوامداره هڅه او کوښک‪.‬‬

‫‪515‬‬
‫‪ . ٢‬د وند دچارو په سموالي او د بدو او ناوړو عادتونو څخه پاه لياري‬
‫والي‪ ،‬او يا ورته پاه بادو ويلاو بانادي دخلکاو دتلقاين کولاو پاه ېره کاي‬
‫کوښک کول‪.‬‬
‫‪ .٧‬د افغانستان د ټولو زبېلو او زومونو ترمن ښه تفاهم او پخليناه او‬
‫د ملي يوالي ټينګښ‪.،‬‬
‫‪ .٠‬د سااولي او پخليناااي لااه ېرې دملااا‪ ،‬د اصاالح کولاااو پااه ېره کاااي‬
‫کوښک نه دوسلي او زور له ېري‪.‬‬
‫‪ .٩‬د خلکو د ويښولو د وسايلو‪ ،‬د رسنيو د ښونځيو او پوهني عامول‪.‬‬
‫‪ .٤‬دخلکااو د خپلواکااو ټاااکنو لااه ېرې دملااي نااورا د مجلااس (جرګااي)‬
‫جوړول‪.‬‬
‫‪ .٥‬د افغانستان د بزادۍ او سياسي خپلواکځ تر ېسه کول او د بهرنځ‬
‫نړۍ سره دسياسي او ازتصادي اړېکو پراختيا‪.‬‬
‫‪ .٦‬ټولنيز عدال‪ ،‬او دمساواتو د اصول ټينګښ‪.،‬‬
‫‪ .٧٥‬د صنع‪ ،‬پراختيا او د اوبو‪ ،‬بريښانا او ناورو سارچينو د ښاارونو او‬
‫نوو ودانيو جوړول‪.‬‬
‫پاه (‪ ) ٧٢٠٢‬کاال کاي د‬ ‫په ټاوليز ډول د مشاروطي‪ ،‬لاومړی غورځنا‬
‫ساارا اېخبااار پااه خپرياادو سااره پياال سااو او پااه (‪ ) ٧٢٠٤‬کااال کااي د دي‬
‫د يو نمېر مخکښانو په و نه سره پای ته ورسيدی‪.‬‬ ‫غورځن‬

‫وپانال‬ ‫کله چي په (‪ ) ٧٢٠٤‬کاال کاي د مشاروطي‪ ،‬لاومړی غورځنا‬

‫سو او مخکښان يې يا وو ل سول او يا هم تهديد ساول‪ ،‬خاو اغيازي ياې‬
‫ياې پيال‬ ‫پاتي سولي او دهغو مخکښانو بويانو‪ ،‬چي لومړې غورځن‬
‫کړی و‪ ،‬په خپلو زړونو کاي د خپلاو پلروناو او نيکوناو ارمانوناه وسااتل‬

‫‪516‬‬
‫او دوخ‪ ،‬او زمان په تيريدو يې د خپلاو پلروناو او نيکوناو ارماانونو تاه‬
‫پااه‬ ‫رساايدل د ځااانو لپاااره اړياان وګڼاال‪ .‬د مشااروطي‪ ،‬دوهاام غورځناا‬
‫(‪ ) ٧٢٠٦‬کال کي هغه وخ‪ ،‬پيل سو‪ ،‬کله چي علمه ماماود طارزي تاه‬
‫د سرا اېخبار د چاپولو بيا اجازه ورکړل ساول‪ ،‬علماه طارزې پاه خپال‬
‫ځوان او د نبوغه ډ‪ ،‬فکر سره يو ځل بيا د هېواد د روڼ بنادو او پوهاانو‬
‫د کاروان واګی په ېغ کي واخيساتک او د روڼ بنادی داساي غورځنا‬
‫يې رامنځته کړ‪ ،‬چي د هېواد په تاريخ کي زرين ځای لري‪.‬‬
‫د ګوند پاه ناان مانچم جوړښا‪،‬‬ ‫که څه هم د مشروطي‪ ،‬دوهم غورځن‬
‫ونااه موناادی‪ ،‬خااو د پااايلو او اغيااز لااه اړخااه د ډياار ارزښاا‪ ،‬وړ و‪ .‬دوهاام‬
‫مشااروطي‪ ،‬چااي د هڅانااده او زړه ورو ځوانااانو لخااوا پياال سااوی و‪ ،‬د‬
‫هېواد دچارو سرچينه يي پاکه کړه او د امير حبيب اهلل خان د مر څخاه‬
‫وروسته وا‪ ،‬غازي امان اهلل خان پاه ېغ کاي واخيساتک‪ ،‬چاي دهمادي‬
‫غړی و‪.‬‬ ‫غورځن‬
‫د غازي امان اهلل خاان د وا‪ ،‬تاه رسايدو ساره سام د لاومړې مشاروطي‪،‬‬
‫پرپښااو ودرياادی او دري‪ ،‬څلورکالااه يااې وا‪ ،‬پااه ېغ کااي‬ ‫غورځناا‬
‫واخيستک خو د خرابکارو او ناوړه عناصرو څخه پا‪ ،‬پاته نساو او ډيار‬
‫په من کي وښيندل سو‪.‬‬ ‫ر دخرابکارۍ ويروغ ددي غورځن‬

‫يااو ناامېر داسااي کارونااه وکااړل‪ ،‬چااي‬ ‫د مشااروطي‪ ،‬دوهاام غورځن ا‬

‫افغانان به تل په ويااړي او د افغانساتان تااريخ باه ياې هيڅکلاه د خپلاي‬
‫لمني څخه کښته نه کړي‪ ،‬ددوی ځيني کړناي پادي ډول پاه ګوتاه کاوېی‬
‫سو‪:‬‬

‫‪517‬‬
‫‪ . ٧‬د افغانستان د خپلواکځ د بېرتاه ېساته راوړلاو پاه ېره کاي مخکاي‬
‫کيدل او د انګريزي ښکيل‪ ،‬پر وړاندي دريدل؛‬
‫‪ . ٠‬دخپلااواکی د تاار ېسااه کولااو وروسااته‪ ،‬افغانسااتان نااړۍ تااه د يااوه‬
‫خپلوا‪ ،‬هېاواد پاه توګاه ور پېونادل‪ ،‬او دناړۍ د ناورو هېوادوناو ساره د‬
‫افغانستان د سياسي اړيکو ټينګول؛‬
‫‪ .٢‬په افغانستان کي د خلکو د بويانو لپاره دعاامي پاوهني او روزناي‬
‫رواجول‪ ،‬د ښونځيو او مدرسو جوړول‪ ،‬د جريدو خپرول او د بپاالني د‬
‫حس پياوړی کول؛‬
‫په دولتي دفترونو کي د دنادو د وېاش‪ ،‬دماالي غوښاتني د سيساتم پار‬
‫بنسااال د نااوو تشااکيلتو رامنځتااه کااول‪ ،‬د ګمرکونااو جااوړول او داسااي‬
‫نور(‪)1‬؛‬
‫دوهاام مشااروطي‪ ،‬د نااوو او مُا رن حکوماا‪ ،‬بنسااال کيښااودی او زيااات‬
‫نمېر نور چوپړونه يې وکړل(‪.)2‬‬

‫په افغانستان کي‪ ،‬د عبدالقيوم‬ ‫‪ -1‬پوهان عبدالای حبيبي‪ ،‬د مشروطي‪ ،‬غورځن‬
‫‪.٧٠٧-٧٠٥‬‬ ‫حکيمزي باړه‪،‬‬
‫‪ -2‬په افغانستان کي د مشروطي‪ ،‬د غورځنګونو په اړه د زياتو معلوماتو لپاره د‬
‫په افغانستان کي د عبدالاي حبيبي همدا اار ولولک‪.‬‬ ‫مشروطي‪ ،‬غورځن‬

‫‪518‬‬
 ‫‪1‬‬

‫موبوکراسي(دنارينه وو حکوما‪ )،‬د عاامو او باازاري خلکاو حکوما‪،‬‬

‫تااه وياال کي ا ي او هغااه مشاارتوب تااه هاام وياال کي ا ي‪ ،‬چااي د انقلبونااو‪،‬‬
‫تاااوتريخوالي او ښورښااونو پااه تاار کااي د ټااولني وا‪ ،‬او مشاارتوب د‬
‫عااامو او بااازاري خلکااو پااه ېسااونو کااي ولااوي ي‪ .‬همدارنګااه ناېيقااه او‬
‫بېوزله خلکو ته د ټولني د چارو سپارلو ته هم موبوکراسي ويل کي ي‪.‬‬
‫موبوکراسي زياتره وخ‪ ،‬د هغو خلکاو حکوما‪ ،‬تاه ويال کيا ي‪ ،‬چاې د‬
‫احساساااتو او جااذباتو تاار اغيااز ېناادي وي او د خپلااو موخااو د ېسااته‬
‫راوړلااو لپاااره د هاار ډول تشاادد او تاااوتريخوالي څخااه ګټنااه کااوي‪ .‬د دي‬
‫ډول حکوم‪ ،‬پر مهال وړ او اهل کار خلک د سياسي صاني څخاه وزي‬
‫او ځای يې نا ېيقه او ځانپاله وګړې نيسي‪ .‬کله ناکلاه پاه سياساي ټولناه‬
‫د‬ ‫کااي داسااي حالاا‪ ،‬او خاال رامنځتااه کيا ي‪ ،‬چااې پااه کااار پااوه انااخا‬
‫سياسي صاني څخاه لياري کيا ي او ځاای ياې داساي خلاک نيساي چاې‬
‫جاهل او نا ېيقه وي‪ .‬دا ډول خلک د سياسي بهير په سر کاي راځاي او د‬
‫سياسي تاريخ ځانګړې کړۍ جوړوي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Mobocracy.‬‬
‫‪519‬‬
‫مااو بوکراسااي پااه تاااريخي مخېنااه کااي د زياااتو پوهااانو او فيلسااوفانو‬
‫لخوا غندل ساويده‪ ،‬د بېلګاي پاه توګاه افلطاون د موبوکراساځ غندناه‬
‫کړيااده او هياارودت هاام پااه خپاال کتاااب کااي موبوکراسااي غناادلې ده‪ ،‬ده‬
‫ويلي دي((که څه هم ډيموکراسي د زانون پر وړاندي ټول وګړې ياو ناان‬
‫ګڼي‪ ،‬خو عيب يې دادی‪ ،‬چي ناوني ده پاه موبوکراساځ ياا د عواماو او‬
‫جاهلو په حکوم‪ ،‬باندي بدل سي يانې نوني ده‪ ،‬چاي پاه هغاه حکوما‪،‬‬
‫باندي بدل سي‪ ،‬چي ناېي او نا اهله کسان د کار کسان وګڼال ساي او د‬
‫ناپوهو حکوما‪ ،‬تاه د پوهاو او باا اساتعداده خلکاو پار حکوما‪ ،‬بانادي‬
‫لوړوالی ورکړي))(‪.)1‬‬

‫‪.٧٦٧-٧٦٥‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٧٧ ،‬ش‪،‬‬

‫‪521‬‬
 ‫‪1‬‬

‫مي يو کراسي د ټولني هغه حال‪ ،‬ته ويل کيا ي‪ ،‬چاي سياساي ر يام او‬
‫سياستوال د ټولني د کښته او منځني پوړ خلکو ته زياته پاملرناه کاوي‪.‬‬
‫ددا ډول ټاااولني سياسااا‪ ،‬تااار زياتاااه برياااده د ډيموکراټيکاااو انااادونو او‬
‫اي الو ۍ تر اغيز ېندي وي‪.‬‬
‫په مي يو کراسځ کي سياستوال تل هڅه کوي‪ ،‬چاي پاه خپلاو خبارو او‬
‫اناادونو کااي ډياار ساااده والاای راولااي‪ ،‬ترڅااو دعامااه خلکااو ساار ورباناادي‬
‫سااي او ددوی د پااوهي د کوااي پااه ان ادازي باناادي خبااري کااوي‪.‬‬ ‫خاال‬
‫همدارنګه سياستوال هڅه کوي‪ ،‬چي تار زياتاه برياده پاه خپلاو خبارو او‬
‫کړنو کي د ټولني د کښته پوړ د خلکو ګټي وساتي‪.‬‬
‫(‪)2‬‬
‫د روسي نااول ليکاونکی (الکسااندر سولونټيسان ) د معاصارو هغاو‬
‫پوهانو څخه دی‪ ،‬چاي د مي يوکراساځپه اړه ياې څرګنادوني کړيادي او‬
‫ترزياته بريده يې څرګندوني انتقادي بڼه لري(‪.)3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Mediocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Aleksandr Solzhenitsyn‬‬
‫‪3‬‬
‫(انګريزي ټولنيز پوهنغون ) ‪- English Social Wikipedea‬‬

‫‪521‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ميريټوکراساااي ددو کلماااو څخاااه ترکياااب ساااويده‪ ،‬چاااي (ميرياااال(‪ ))2‬د‬

‫لياز‪ ،،‬استعداد او وړتيا پاه ماناا او (کراساي) د حکوما‪ ،‬او واکمناځ‬
‫په مانا ده‪ .‬ميريټوکراسي د حکوم‪ ،‬هغه بڼاه ده‪ ،‬چاي د سياساي واکمان‬
‫پوړ په ټاکلو کي د هغو ځانې وړتيا‪ ،‬لياز‪ ،،‬پوهي او استعداد ته کتال‬
‫کي ي او واکمن ته وا‪ ،‬هم د همدغو ځانګړنو پربنسال ورکول کي ي‪.‬‬
‫ميريټوکراسي په انکارټا کي په دري مفهومونو کارول سويده‪:‬‬
‫‪٧‬‬
‫پدي مفهوم سره ميريټوکراسي هغه سياسي ر يام تاه ويال کيا ي‪ ،‬چاې‬
‫فرصتونه او ګټي د دوی د وړتيا او استعداد پر بنسال ويشل کي ي‪ ،‬ناه‬
‫هغوی ته د نتمنيو يا نورو ېرو پر بنسال‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫هغه ډله چاې خپال ځاانګړي موزيعا‪ ،‬او وا‪ ،‬ياې د پاوهي او وړتياا پار‬
‫بنسال ېسته راوړی وي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Miretocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Mirete.‬‬
‫‪522‬‬
 ‫‪٢‬‬
‫د هغااو پوهااانو او وړو کسااانو مشااري چااې د خپلااو ځااانګړو پوهااو پاار‬
‫بنسال يې تر ېسه کړي وي‪.‬‬
‫پااه ميريټوکراسااځ کااي د واکماان پااوړ پااه ټاااکلو کااي طبيعااي وړتيااا او‬
‫استعداد ته زياته پاملرنه کيا ي او د واکمان پاوړ د ټااکلو پاه وخا‪ ،‬کاي‬
‫زيااات وخاا‪ ،‬د هغااوی د ليازاا‪ ،‬کوااه (ای کيااو(‪ ))1‬معلااومي ي‪ .‬لااه هماادي‬
‫کاوېی ساي‪،‬‬ ‫کبله پدي سياسي سيستم کي هغه څو‪ ،‬زياات پرمختا‬
‫چي د خدای ورکړي ښه استعداد خاوند وي‪.‬‬
‫ميريټوکراسي په يوه بله او پراخاه ماناا ساره هغاه حکوما‪ ،‬تاه هام ويال‬
‫کي ا ي‪ ،‬چااي د ګټااو پاار بنسااال وېړ وي‪ ،‬يااکنې موخااه يااې د ټااولنيزو ګټااو‬
‫ېسته راوړل وي‪ .‬خو په بنسټيزه بڼه ميريټوکراسي هغه حکوم‪ ،‬ته ويل‬
‫کي ي‪ ،‬چي واکمن پوړ يې ټول د پوهي څخه برخمن وي‪.‬‬
‫په ميريټوکراسځ کي زيات وخ‪ ،‬د پوهانو ترمن پر استعداد او ړتياا‬
‫باندي خبري کي ي‪ ،‬يو نمير پوهان د وګړو پاوهي تاه ارزښا‪ ،‬ورکاوي‪،‬‬
‫خو نور بيا د خدای ورکاړي اساتعداد پلاوي کاوي‪ .‬د بيلګاي پاه توګاه پاه‬
‫) د اسااتعداد د پاااره داسااي فورم اول‬ ‫(‪٧٦٠٥‬ز) کااال کااي (مايکاال يان ا‬
‫وکاروی (هوښارتيا‪+‬هڅه= استعداد)‪ .‬په لرغونو وختونو کي ارسنو د‬
‫وګړو استعداد انرافي‪ ،‬او روحاني‪ ،‬ښودلی دی او په هغه وخ‪ ،‬کاي د‬
‫روحانينو حکوم‪ ،‬د ميريټوکراسځ په بڼه کار کوی‪.‬‬
‫ميريټوکراسي د (کنفوسايوغ) انادونو او تلانلرو تاه هام ويال کياده‪،‬‬
‫خاااو پاااه عملاااي ډول د زي دياااز کاااال څخاااه دوي پياااړۍ مخکاااې د (هاااين‬
‫ډيناسااټي) پااه وخاا‪ ،‬کااي پلااي سااول‪ .‬دا سياسااي تلاانلره د چااين څخااه‬

‫‪1‬‬
‫‪-IQ‬‬
‫‪523‬‬
‫هندوستان‪ ،‬انګلساتان‪ ،‬امريکاا او پادي وروساتيو پيړياو کاي د اروپاا‬
‫لوی وچي ته ننوتل‪ .‬ميريټوکراسي په اروپا کاي د روڼ انادی دوري ساره‬
‫ډيره پياوړتيا وکړه او وروسته يې ځای د روڼ اندی پړاو ته تسليم کړ‪.‬‬
‫د ميريټوکراسااځ نښااي او نمااوني پااه زياااتو اوساانيو سياسااي ر يمونااو‬
‫کي ليدل کي ي‪ ،‬د بيلګي په توګه په هر سياسي ر يم کاي د پوهنتاون او‬
‫ښاونځځ اساناد غوښاتل کيا ي بيااا پار حکاومتي چوکياو بانادي ګمااارل‬
‫کي ي‪ ،‬چي دا پخپله د ميريټوکراسځ د وخ‪ ،‬ارونه دي‪ .‬په زيات نامېر‬
‫سياسي ر يمونو کي که يو څو‪ ،‬هرڅاومره د ښاه اساتعداد خاوناد وي‪،‬‬
‫خو که چيري د لوړو زده کړو اسناد ونلري هغه پر لويه چاوکځ بانادي ناه‬
‫ګمارل کي ي(‪.)1‬‬
‫په ميريټوکراسځ کي زياتره وخا‪ ،‬خپلاوان او مليا‪ ،‬پالناه ناه ځااي ي‪،‬‬
‫بلکي د خلکو استعداد او لياز‪ ،‬ته کتل کي ي‪ ،‬هغاه کاه هرڅاو‪ ،‬او ياا‬
‫پااه هاار م لياا‪ ،‬پااوري تړلاای وي‪ .‬د يااوي خبااري يادونااه بايااد وکااړو چااې‬
‫ميريټوکراسااااي نااااه يااااوازي د حکوماااا‪ ،‬ډول دی‪ ،‬بلکااااي يااااوه پراخااااه‬
‫اي يالو ي ده‪ ،‬يانې ميريټوکراساي کيادای ساي‪ ،‬چاې پاه حکوما‪ ،‬کاي‬
‫هغه تلنلرې ته هم وويل سي‪ ،‬چې د خلکو د غوراوي لپاره په کار اچول‬
‫کيا ا ي‪ .‬کلاااه ناکلاااه د خلکاااو د اساااتعداد او پاااوهي د کواااي معلوماااول‬
‫ستونزمنه خبره ده‪ ،‬له همدي کبلاه ځېناي خلاک ددي څخاه غلار مفهاوم‬
‫اخلي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- English Social Wikipedia and Britanica Encyclopedea.‬‬
‫‪524‬‬
‫ميريټوکراساااي ناااه ياااوازي سياساااي مکتاااب دی بلکاااي ياااوه پراخاااه‬
‫اي ا يالو ي هاام ده‪ ،‬خااو ميريټوکراسااي د يااوه سياسااي مکتااب پااه څياار‬
‫ېندي ښېګڼي لري‪:‬‬
‫(‪ -)٧‬ميريټوکراسي عادېنه او د پوهي او استعداد پر بنسال حکوما‪،‬‬
‫جوړول غواړي‪ ،‬يانې پدي سياسي ر يم کي زوم‪ ،‬نواد‪ ،‬ماذهب او ناورو‬
‫ډلو ته ځانګړی امتياز او لوړوالی نه ورکاول کيا ي‪ ،‬بلکاي ټولاو خلکاو‬
‫ته د هغوی د لياز‪ ،‬او وړتيا پر بنسال چانس ورکول کي ي‪.‬‬
‫(‪ -)٠‬ميريټوکراسي په خلکو کي دخوځښ‪ ،‬فکر پيداکوي او خلکو ته‬
‫داسااي پوهاااوی ورکااوي‪ ،‬چااې بايااد د خپاال خاادای ورکااړي اسااتعداد او‬
‫لياز‪ ،‬څخاه پاه اعچماي توګاه ګټاه واخلاي‪ ،‬همدارنګاه پاه ټولناه کاي باا‬
‫استعداد او پوهو خلکو ته ځانګړې امتيازات او مکافات ورکوي‪.‬‬
‫(‪ -)٢‬پاه ميريټوکراسااځ کاي د ټااولني ېرښاونکي پوهااه او ېيا خلااک‬
‫او ېرښاااودني لپااااره د بااااا‬ ‫وي او حکومااا‪ ،‬هااام د ټاااولني د پرمختااا‬
‫اسااتعداده خلکااو پوهااه او ليازاا‪ ،‬پااه کااار اچااوي‪ .‬نااو داسااي ټولنااه چااې‬
‫مشري يې پوه او ېي خلاک کاوي ارومارو نساب‪ ،‬ديکتااتوري او ناورو‬
‫ر يمونو ته د خلکو هوساينه او سوکالي پکښي زياته وي‪.‬‬
‫(‪ -)٧‬ميريټوکراسي يو عادېنه نچام دی‪ ،‬يانې په ټولنه کي خلکو تاه د‬
‫هغو د پوهو او ليازتونو پر بنسال په مساوي ډول چانسونه او فرصتونه‬
‫ورکول کي ي‪ ،‬له همدي کبله ويلی سو‪ ،‬چې په دي نچاام کاي مسااوات‬
‫او عدال‪ ،‬په نچر کي نيول کي ي‪.‬‬

‫‪525‬‬
‫که څه هم ميريټوکراسي زيات نمېر ښيګڼې لري‪ ،‬خو زياتو پوهانو په‬
‫ځااانګړې توګااه سوسياليسااتي پوهااانو پاار دي سياسااي ر ياام باناادي پااه‬
‫ېندي ډول نيوکي کړيدي او ځېني بدګڼې يې په ګوته کړيدي‪:‬‬
‫(‪ -)٧‬ميريټوکراسي ټولنه له تهديد سره مخ کاوي‪ ،‬ياانې پادي سياساي‬
‫ر ياام کااي يااوازي خاادای ورکااړي اسااتعداد تااه لااوړوالی ورکااول کي ا ي‪،‬‬
‫بلکاي د وګاړو تارمن سايالي او رزابا‪ ،‬لاه منځاه وړل کيا ي او ټولناه پااه‬
‫جامد ډول پاته کي ي‪.‬‬
‫(‪ -)٠‬داسي ويل کي ي‪ ،‬چاې ميريټوکراساي عادېناه او مسااويانه ډول‬
‫عماال کااوي‪ ،‬پداسااي حااال کااي چااي داخبااره ساامه نااده‪ ،‬ځکااه چااې پااه‬
‫ميريټوکراسځ کي د خلکو ترمن د ا ستعداد او لياز‪ ،‬په اندازه توپير‬
‫ليدل کي ي او خلک د خپلو ا ساتعدادونو پاه انادازه لاوړوالی او کښاته‬
‫والی لري‪.‬‬
‫(‪ -)٢‬لکه څرنګاه چاې ميريټوکراساي د خلکاو برابارو اساتعدادونو تاه‬
‫ګروهه نلري‪ ،‬نو له همدي کبله په ټولنه کي برابرو او مساوي پايلو ته ناه‬
‫رسي ي‪.‬‬
‫(‪ -)٧‬همدارنګاااه سوسياليساااتان پااار ميريټوکراساااځ بانااادي زيااااتي‬
‫نيوکي کوي او واياې چاي دا سياساي ر يام پاه ټولناه کاي د ناا اعتادالځ‬
‫زمينه برابروي‪.‬‬

‫په ميريټوکراسځ کي د ماامورينو او کاارکونکو د ټااکلو لپااره ېنادي‬

‫ځېني ېرې په کار اچول کي ي‪:‬‬

‫‪526‬‬
 ‫‪٧‬‬
‫پدي کي د ماصالينو او پوهاو کساانو د ازمويلاو لپااره هغاه معياار او‬
‫سټن رډ په کار اچول کيا ي‪ ،‬چاې د امريکاا پاه پوهنتونوناو کاي کاارول‬
‫کي ي‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫دا هغه ازمويناه ده چاې د ماصالينو پوهاه او خبرتياا پاه ياوي ځاانګړي‬
‫موضوت کي څيړي‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫دا ډول ازموينااه د يااوه فاارد ځانګړتياااوي څيااړي‪ ،‬چااې خلااک پااه کومااه‬
‫اندازه طبيعي وړتيا او ځانګړتيا لري‪.‬‬

‫‪527‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ميګوکراسي هغه روحاني حکوم‪ ،‬ته ويال کيا ي‪ ،‬چاي وا‪ ،‬د جاادو‪،‬‬
‫کاوډو‪ ،‬تعويااذونو او نااورو چلونااو لااه ېري پلاای کيا ي‪ .‬دا ډول حکوماا‪،‬‬
‫زيااات وخاا‪ ،‬تيوکراټيااک حکوماا‪ ،‬تااه ورتااه وي‪ ،‬چااي د عقاال او فکاار‬
‫تيزوالی او د نورو د اطاع‪ ،‬لپاره د بېلبېلو چلونو پر کولو باندي بااور‬
‫لري(‪.)1‬‬
‫د حکوم‪ ،‬پدي بڼه کي د حکوم‪ ،‬کولو معياري اصول ناه پلاي کيا ي‪،‬‬
‫بلکي يوازي د جعلي او دوه مخيزو ېرو پار بنساال سياساي زادرت پلاي‬
‫کي ا ي‪ ،‬همدارنګااه هڅااه کي ا ي‪ ،‬چااې خلااک تياار ايسااتل سااي تاار څااو د‬
‫سياسي زدرت د پانلو او را پرځولو لپاره راپورته نسي‪ .‬پادي سياساي‬
‫سيسااتم کااي واکمنااان يااوازي د نخصااي او ځااانې ګټااو لپاااره د سياسااي‬
‫زدرت کارول غواړي‪ ،‬دوی د ملي ګټو لپاره دومره کار نکاوي‪ ،‬بلکاي د‬
‫نخصي ګټو د ېسته راوړلو لپاره د دول‪ ،‬ټولي منابچ کاروي‪.‬‬
‫همدارنګه په ميګوکراساځ کاي سياساي واکمناان ځانوناه لاه هار اړخاه‬
‫بشپړ ګڼې‪ ،‬دو ی د خلکاو پاه ماخ کاي داساي کاروناه کاوي‪ ،‬چاې پار دوی‬
‫باناادي د خلکااو عقيااده پيداسااي او د هېااواد د سااتونزو ريښااتني حاال‬

‫‪1‬‬
‫‪Megocracy.‬‬
‫‪528‬‬
 ‫کونکي يې وګڼې‪.‬‬
‫ددي ډول حکومتونااو بېلګااي پااه بشااري تاااريخ کااي زياااتې تاار سااترګو‬
‫کيا ي‪ ،‬پااه لومړيااو بشااري ټولنااو کااي زياااتره وخاا‪ ،‬سياسااي واکمنااانو د‬
‫جادو او نورو داسي ېرو څخ ه ګټاه اخيساتل چاې د خلکاو بااور پار ځاان‬
‫پيداکړي او خلک پدي عقيده ساي چاې د هار ډول ساتونزو حال کاونکي‬
‫همدا سياسي واکمنان دي‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Enlgish Wikipedea.‬‬
‫‪529‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ميليتاريزم هغه سياسي باور ته وايې‪ ،‬چي جګړه تلپااتي او د ساتونزو‬

‫حل ګڼي‪ ،‬دوی پدي باور دي‪ ،‬چاي ياوازي د جګاړې او زور د ېرې عاماه‬
‫ګټي ساتلی سو او عامه چوپړونه هم د جګړې د ېرې په ښه ډول ترسره‬
‫کيدای سي‪ .‬ميليتاريستان نچامي او فوځي چوپړونه ډيار اړيان ګڼاي او‬
‫ډساپلين د‬ ‫زړه ورتيا‪ ،‬د مشرانو سره وفاداري‪ ،‬بدني پياوړتيا او ټين‬
‫غوره ځانګړنو څخه ګڼې‪.‬‬
‫دوی د هېوادونو پياوړتيا د لښاکر او فاوځ پاه زيااتوالې کاي ګڼاې او د‬
‫سيمه ييازو هېوادوناو پاه مان کاي د فاوځ د زيااتوالې پار بنادونو بانادي‬
‫بااااور لاااري‪ .‬پاااه ميليتااااريزم کاااي د ناااعارونو‪ ،‬سااامبولونو‪ ،‬ماا الونو او‬
‫نچامي تشريفاتو ارزښ‪ ،‬زيات دی‪ .‬همدارنګه پدي سياسي ر يم کاي د‬
‫نچامي افسرانو پوړ د ټولني د اناصاري پوړ پاه بڼاه ګڼال کيا ي‪ ،‬چاي د‬
‫ولس د سياسي او روحي اناصاري پوړ ګڼل کي ي‪ .‬په ټوليز ډول په ياوه‬
‫دول‪ ،‬کي څلور حالتونه د ميليتاريزم په نامه يادي ي‪:‬‬
‫‪ -٧‬جګړه کول؛‬
‫‪ -٠‬د فوځ واکمني د دول‪ ،‬پر دستګاه باندي؛‬

‫‪1‬‬
‫‪- Militarism.‬‬
‫‪531‬‬
 ‫‪ -٢‬فوځ او نچامي ځوا‪ ،‬ته لوړوالی ورکول؛‬
‫‪ -٧‬د نچامي موخو لپاره د هېواد پراختيا؛‬
‫کله چې په يوه دول‪ ،‬کي دا پورته څلور حالتونه پاه نادت ساره واکمان‬
‫سي نو ويلی ساو‪ ،‬چاې پاه نوماوړي دولا‪ ،‬کاي ميليتااريزم واکمان دی‪.‬‬
‫خو که چيري دوه يا دري حالتونه واکمان وي‪ ،‬بياا ناو ميليتااريزم نسابي‬
‫بڼه لري خو د مليتاريزم د حاالتونو پاه واکمناځ ساره کاوېی ساو‪ ،‬چاې د‬
‫ميليتاريزم بېلبېلي بڼي په ګوته کړو‪.‬‬
‫ميليتاريزم په بېلبېلو ماناوو سره کاارول کيا ي‪ ،‬کلاه د جګاړي کولاو‬
‫پااه مانااا کااارول کيا ي او کلااه بيااا د بهرنااي سياساا‪ ،‬د غځياادو او پراخااه‬
‫کيدو لپاره د جګړې د خوښولو په مانا کاارول کيا ي‪ .‬همدارنګاه پاه بلاه‬
‫ماناا بياا د فاوځ او نچاامي ځاوا‪ ،‬واکمناي د دولا‪ ،‬پار دساتګاه بانادي‪،‬‬
‫کااارول کيا ي‪ .‬پداسااي حالاا‪ ،‬کااي چااې فااوځ د دولاا‪ ،‬پاار دسااتګاه باناادي‬
‫واکماان وي‪ ،‬نچااامي او غيااري نچااامي ځواکونااه پااه ساامه توګااه نسااي‬
‫بيلياادای‪ ،‬ځکااه چااې فااوځ پااه سياسااي او اداري برخااه کااي پاار يااوه ملاا‪،‬‬
‫باندي وا‪ ،‬پلی کوي‪ .‬ميليتاريزم په سياسي او نچامي جاماه کاي د ياوه‬
‫هېااواد سياسااي وا‪ ،‬پااه ېغ کااي اخلااي او د ټااولني پاار هاار پااوړ باناادي‬
‫نچامي برېسځ لري‪ ،‬پادي ډول ر يام کاي فوځياان او عساکر د ځاانګړو‬
‫امتيازاتو لرونکي دي او په ټولنه کي دوی بنسټيز رول لوبوي‪.‬‬
‫ميليتاريزم د ټولني پر ټاولنيز وناد بانادي د فاوځ او نچاامي ځواکوناو‬
‫څااارني او برېسااځ تااه هاام وياال کياا ي‪ ،‬چااې د ټااولني ټااول بنسااټونه او‬
‫ارزښتونه د فوځ په چوپړ کي وي‪ .‬د ټاولني دا ډول بڼاه د ځاانګړې ټاولنيز‬
‫سااااازمان پاااار بنسااااال د فااااوځ پااااه غوښااااتنه منځتااااه راځااااي او ټولنااااه د‬
‫((ميليتاااريزه)) ټااولني بڼااه غااوره کااوي‪ .‬پاادي ټولنااه کااي د ټااولني ټااول‬

‫‪531‬‬
‫ازتصااادي او ټااولنيز ځواکونااه د فااوځ پااه ېغ کااي لااوي ي او د نچااامي‬
‫موخو لپاره کارول کي ي(‪.)1‬‬
‫لکه مخکي چي مو وويل ميليتاريزم د فوځي جوړښ‪ ،‬پار بنساال د ياوه‬
‫مل‪ ،‬سرنون‪ ،‬پاه ېغ کاي اخلاي او ټاول اداري او سياساي بنساټونه تار‬
‫خپل کنټرول ېنادي راولاي‪ ،‬پاه دي ر يام کاي سياساي عقياده د فاوځ پار‬
‫ماور باندي راڅرخاي د هار ډول سياساي او ټاولنيز مشاکل د حال لپااره‬
‫فوځ بسيا ګڼاي‪ ،‬ناو ځکاه فاوځ پار ټولناه خپلاه واکمناي کاوي‪ .‬ددي ر يام‬
‫مخالفين بيا پادي بناد دي‪ ،‬چاې پاه ميليتااريزم کاي فاوځ د پانګوالاه او‬
‫سرمايه دارانو په ېغ کي لوي ي‪ ،‬ترڅاو د خپلاو بور وازياو د پياوړتياا‬
‫لپاره ګټه ځېني واخلي‪ ،‬يانې فوځ د سرمايه دارانو د سارمايو او پاانګو‬
‫د پياوړتياا لپاااره ټولنااه پااه زيااد کاي راولااي‪ .‬دا پانګوالااه زياااتره وخاا‪ ،‬د‬
‫ډياارو لويااو فااابريکو خاوناادان وي‪ ،‬چااې د خپلااو سااوداګريو او تجااارت‬
‫لپاره هڅه کوي‪ ،‬چې ددا ډول ر يم ملتړ وکړي‪ ،‬دوی پاه هغاو ر يموناو‬
‫کي چې د خلکو ګټي پکښي خوندي وي‪ ،‬خپل بقا او ګټه نه ويني بلکي‬
‫ياااوازي د هماادي نچاااامي ديکتااااتوريو لاااه ېرې خپلاااه ناااتمني زيااااتول‬
‫غااواړي‪ .‬همدارنګااه دا بااور وازان پااوليس پياااوړي کااوي او د پوليسااي‬
‫دول‪ ،‬تر نا دري ي‪ ،‬تر څاو دوی خپلاو موخاو تاه ورساي ي‪ ،‬خاو ددي پار‬
‫وړاندي د ميليتاريزم ملتړي بيا وايې چې نچامي او فاوځي حکوما‪ ،‬د‬
‫ځااانګړي وا‪ ،‬پااه لرلااو سااره تاار ټولااو ر يمونااو غااوره خاادمات وړاناادي‬

‫‪.٧٠‬‬ ‫‪ -1‬دب ريوش بنوري‪ ،‬دانشنامه سياسي‪،‬‬

‫‪532‬‬
‫کااوېی سااي او د ټااولني وګااړې کااوېی سااي‪ ،‬چااې پاادي ډول ر ياام کااي د‬
‫غوره ټيکاو او ښه وند لرونکي وه اوسي(‪.)1‬‬
‫ميليتاريزم په ټوليز ډول د جګړو ملتړ کوي؛ ځکه دوی د ټولني عامه‬
‫چوپړونه او غوره خدم‪ ،‬په جګړه کي ګڼې‪ .‬د نړۍ پاه معاصار تااريخ کاي‬
‫د ميليتاريزم غوره نمونه بلماان دی‪ ،‬چاي پاه (‪٧٥٤٧‬ز) کاال کاي د پاروغ‬
‫سلنن‪ ،‬د بلمان او يو نمېر نورو دولتونو ساره پاه ګا ه جاوړ کاړ‪ .‬همادي‬
‫الماني ميليتاريزم د هټلر د نازيزم د پيدايښ‪ ،‬لپاره نراير برابر کړل‪.‬‬
‫جاپان د دوهمي نړيوالې جګړي څخه مخکي هم د مليتاريزم ملتړی و‬
‫او دخپل فوځ د زياتوالې له امله يې د نړۍ دنوروهېوادونو نيولو ته مل‬
‫وتااړل‪ .‬خااو پااه امريکااا کااي کولونيسااتانو او لومړيااو انګرياازي کا والو د‬
‫ميليتاريزم پر ضد بندونه خپاره کړل او تار اوساه هام همداساي پاتاه دي‪.‬‬
‫لااه هماادي کبلااه د امريکااا او انګلسااتان زياااتره وګااړې د ميليتاااريزم پاار‬
‫وړاندي دري لري(‪.)2‬‬

‫‪ -1‬امير مسعود خدايار‪ ،‬مکتبهای سياسي‪ ،‬فرهنګي‪ ،‬مذهبي‪ ،‬فلسفي‪ ،‬هنري‪،‬‬

‫‪٠٧٩-٠٧٠‬‬
‫‪.٧٦٧-٧٦٢‬‬ ‫‪ -2‬دکتر بها الدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسی‪٧٢٧٧ ،‬ش‪،‬‬

‫‪533‬‬
 ‫‪1‬‬

‫دا يوه کاپيټاليستي ليبرالي تلنلره ده‪،‬چي په پراخه مانا سره دول‪ ،‬د‬
‫وګااړو د پاااره ډياار اړياان ګڼااې او وګااړي د نااورو د يرغلونااو څخااه د ساااتلو‬
‫لپاره دول‪ ،‬ته اړ ګڼي‪ .‬همدارنګه دول‪ ،‬ديته هڅوي‪ ،‬چي خپال وګاړي د‬
‫غلو‪ ،‬يرغلونو‪ ،‬چور او چپاو څخاه وسااتي او پاه ټولناه کاي د تړونوناو د‬
‫ماتولو‪ ،‬د زوانينو ترپښو ېندي کولو او بي نچميو مخه ونيسي‪ .‬پار دي‬
‫ساااربيره د حکومااا‪ ،‬د پااااره فاااوځ‪ ،‬پاااوليس او ماکماااي اړيناااي ګڼاااي‪.‬‬
‫همدارنګاااااه دولااااا‪ ،‬باياااااد زضاااااايه‪ ،‬اجراياااااه او مقنناااااه زاااااوي هااااام‬
‫ولري‪.‬مينارچيستان زياتره وخ‪ ،‬د دول‪ ،‬د پاره د ليسه فير(‪ )2‬ازتصادي‬
‫فرضيه وړاندي کوي‪.‬‬
‫مينارچيستان يرغليزه تګلره نه خوښوي او پدي بناد دي‪ ،‬چاي دولا‪،‬‬
‫سوله ييز او غيري يرغليز بنساال دی‪ .‬ځېناي ناور بياا پادي بناد دي‪ ،‬چاې‬
‫دول‪ ،‬د ټولني د نچم او کنټرول لپاره ډيار اړيان دی‪ ،‬همدارنګاه ناور بياا‬
‫وايااې چااې انارناايزم غيااري اخلزااي تګاالره ده‪ ،‬ځکااه چااې د يرغاال او‬
‫تجاااوز ېره اختياااري ګڼااې‪ .‬خااو پااه ټااوليز ډول ددوی پااه بنااد دولاا‪ ،‬هغااه‬

‫‪1‬‬
‫‪-Minarchism.‬‬
‫‪ -2‬ليسه فير په همدي کتاب کي د يوټيليټاريانيزم په مکتب کي تشريح سوی دی‪.‬‬

‫‪534‬‬
‫سياسااي بنسااال ده‪ ،‬چااې د يااوي ټااولني سياسااي او حقااوزي نچااام تااه بڼااه‬
‫ورکوي‪.‬‬
‫د مينارچيستانو ترمن د مالياتو د اخيستلو پر سر هام ټکروناه ناتون‬
‫لري‪ ،‬يو نمېر پدي بند دي‪ ،‬چې د خلکو څخه د مالياتو اخيساتل اړيناه‬
‫خبره ده او د دول‪ ،‬د اړتياوو د پوره کولو لپاره مهمه ده‪ ،‬خو يوه ډله بلاه‬
‫بيا پدي بند دي‪ ،‬چې د مالياتو اخيستل اخلزي تيروتنه ده‪ .‬همدارنګاه‬
‫پاه مينااارچيزم کاه بلااه موضاوت هاام د باا وړ ده‪ ،‬هغااه داچاي بيااا وګااړې‬
‫اروماارو د دولاا‪ ،‬سااره د سااوو تړونونااو پااه ادا کولااو باناادي مجبااور دي؟‬
‫يانې وګړې بايد د دول‪ ،‬په اړوند خپلي دندي ترساره کاړي او کاه وګاړې‬
‫پااه اختياااري ډول کااوېی سااي‪ ،‬چااې د هغااو څخااه ساارغړونه وکااړي‪ ،‬چااې‬
‫پدي اړه هم د مينارچيستانو د پلويانو ترمن اختلف نتون لري‪.‬‬
‫د مينارچيزم اصنلح د لومړی ځل لپاره په ‪٧٦٤٧‬ز کال کاي د ساامويل‬
‫لخوا وکارول سول‪ ،‬سامويل دا اصانلح د فاردي حقوزاو او ازادياو پاه‬
‫ملتړ وکارول‪ ،‬ده د داسي دول‪ ،‬وړانديز وکړ‪ ،‬چې پاه هغاه کاي د وګاړو‬
‫فردي حقو او ازادۍ تر ډيره بريده خوندي وي‪.‬‬
‫د مينااارچيزم سياسااي تلاانلره د مادياا‪ ،‬پااالني څخااه ملتااړ کااوي او د‬
‫دول‪ ،‬لپاره پوليس‪ ،‬زندان او ماکمي اړيني ګڼې(‪.)1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪English Wikipedea.‬‬
‫‪535‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د (نااازي) اصاانلح د (المااان د ګااارګرانو د ناساايونال سوسياليساا‪)،‬‬

‫ګوند لن ونه (مخفس) ده‪ ،‬چاي دا ګوناد د لاومړی نړياوالي جګاړي څخاه‬
‫وروسااته رامنځتااه سااو او د ‪ ٧٦٢٢‬او ‪ ٧٦٧٠‬کلونااو پااه ماان کااي يااې پاار‬
‫المان حکوم‪ ،‬وکړ‪ .‬د نازيزم اصنلح زياتره وخ‪ ،‬په المان کي د هټلر د‬
‫حکوم‪ ،‬لپاره کارول کي ي‪ ،‬همدارنګه دا اصنلح کله ناکله د فانايزم‬
‫سره هم په يوه مانا کارول کي ي‪.‬‬
‫د فانيزم عقايد او نچري اصول د ايټاليا د فانيزم‪ ،‬د بلماان د لرغوناو‬
‫ناسيوناليستي عقايدو‪ ،‬نواد پالني‪ ،‬يانې د بلماني ناواد غاوره والای او‬
‫ناړۍ بايااد د المااني نااواد تار واکمنااځ ېنادي وي او پروسااي ميليتاااريزم‬
‫څخااااه اخيسااااتل سااااويدي‪ .‬کااااه څااااه هاااام نااااازيزم د بلمااااان د لرغونااااو‬
‫ناسيوناليستي عقايدو څخه خپل نچري اصول اخيستي وه‪ ،‬خو بياا هام‬
‫ناسيوناليس‪ ،‬نه و؛ ځکه چاي ناازيزم پار ناورو نوادوناو بانادي د بلماانې‬
‫نواد لوړوالی او غوره والای غوښاتی‪ ،‬همدارنګاه ناازيزم سوسياليسا‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Nazism‬‬
‫‪536‬‬
‫هاام نااه و؛ ځکااه چااي د خپلااي واکمناای پاار مهااال يااي صاانايچ او تولياادي‬
‫وسايل ملي نکړل‪.‬‬
‫موخااه د داسااي ځااواکمن بلمااان جااوړول وه‪ ،‬چااي‬ ‫د نااازيزم د غورځن ا‬
‫خپل زلمرو پراخه کړي او د مځکاي پارمخ ټاول المااني توکماه وګاړې تار‬
‫خپلي واکمنی ېنادي راولاي‪ .‬د دي سياساي ايا يالو ۍ د حکوما‪ ،‬ډول‬
‫ديکتاااتوري او ميليتاااريزم و‪ ،‬چااي د سااختو تبليغاااتو او زور کااارونې‬
‫څخه يې ګټه اخيستل‪ .‬ناازيزم د اتال پاالني‪ ،‬جګاړه پاالني او وا‪ ،‬پاالني‬
‫سياسااي تلاانلره ده‪ ،‬چااي د انسااانانو اړېکااي د جګااړې او کشاامکش د‬
‫زانون تابچ ګڼاې‪ ،‬ددوی پاه بناد هار ملا‪ ،‬ياو تان دی‪ ،‬چاي د خپال وناد د‬
‫پايښ‪ ،‬لپاره بايد د نورو ملتونو سره په جګړه کي وي‪.‬‬
‫نازيانو خپل زوم او توکم د نړۍ تر نورو توکمونو لاوړ ګڼاک‪ ،‬دوی هڅاه‬
‫کول چي ټوله نړۍ د بلمان د توکم تر واکمنای ېنادي راولاي‪ ،‬همدارنګاه‬
‫دوی دا ادعا کول‪ ،‬چي بلماني توکم په طبيعي ډول تار ناورو غاوره پيادا‬
‫سوی دی‪ ،‬ناو باياد غاوره تاوکم پار ناورو توکموناو بانادي بار ې سای وي‪.‬‬
‫هټلاار بااه وياال (( فاارد کااوم ارزښاا‪ ،‬نلااري‪ ،‬يااوازي تااوکم او زااوم ارزښاا‪،‬‬
‫لري))‪ .‬د نازيانو حکوم‪ ،‬په ديکتاتورانه بڼه خپلې چاري پار ماخ وړلاې‬
‫او پر ټولنې يې بشپړ کنټرول درلودی‪ .‬نازي ګوند پاه سياساي برخاه کاي‬
‫سيال نه درلودی او بلاي کاومي ډلاي تاه ياې دا چاانس ناه ورکاوی‪ ،‬چاي د‬
‫سياسي وا‪ ،‬د ترېسه کولو لپاره سياسي مبارزه وکړي‪.‬‬
‫پااه نااازيزم کااي د مشاارتوب او رهبااری لپاااره ټاااکلي برونااه او اصااول پااه‬
‫ګوته سوي وه‪ ،‬يانې دوی به ويل چي کله يو موټی اولس جوړسي او په‬
‫مشاارتوب کااي کومااه سااتونزه وازااچ نسااي نااو بايااد مشاارتوب دفرمااان‬
‫ورکونکي او فرمان اخيستونکي په بڼه صاورت ونيساي‪ .‬پاه عماومي‬

‫‪537‬‬
‫ډول پااه مشاارتوب کااي دي اوصااولو پايښاا‪ ،‬وموناادی‪ :‬پااه کااورنځ کااي‬
‫دپاااالر وا‪ ،‬او مشاااارتوب‪ ،‬دزده کااااړي پااااه چااااارو کااااي د ښااااونکي‬
‫وا‪ ،،‬پااه ازتصاااد کااي د‬ ‫مشاارتوب‪ ،‬پااه اداري کااي دلوړچاااروا‬
‫مالک وا‪ ،‬او فوځ د ځانګړي لړۍ پر بنسال لاوړ پرکښاته بانادي مشار‬
‫و‪.‬‬
‫په نازيزم کي واکمناانو بشاپړ مشارتوب غوښاتځ‪ ،‬هټلار باه پاه خپلاو‬
‫د بشپړي واکمنځ غوښتنه کول‪ ،‬د دوی په بند هر نازيسا‪،‬‬ ‫ويناوو‬
‫بايد د خپل حکوم‪ ،‬کړني د وطن لپااره خادم‪ ،‬او د هغاو منال پار ځاان‬
‫ېزمي وګڼاي‪ .‬نوځکاه د ايټالياا د فانيسا‪ ،‬حکوما‪ ،‬د ځواناانو ناعار‬
‫(باااور‪ ،‬امرمناال او مبااارزه) و‪ .‬پااه بلمااان او ايټاليااا کااي د فانيساا‪،‬‬
‫حکوم‪ ،‬د دي ډول اي يالو ۍ خپريادل د دي ېمال ساول چاي ازتصااد‬
‫او نور ټولنيز اړخونه هم ورڅخه اغيزمن سي او په ازتصادي چارو کي‬
‫به منځنځ پوړ هم د حکوم‪ ،‬همدا ډول نعارمني؛ ځکاه چاي حکوما‪،‬‬
‫به د دوی دفات د يوي خوا د کارګرو د ټولناو (سان يکا) څخاه او د بلاي‬
‫خوا د لويو نتمنو خلکو څخه کول اودوی پاه دي بناد وه چاي ماو باه د‬
‫همدي ځواکمن حکوم‪ ،‬په چوکاټ کي خپلي ګټي وساتو(‪.)1‬‬
‫فانيسااتان او نازيااان د انسااانانو تاارمن مساااوات او برابااري نااه منااي‬
‫بلکاااې دوی د لوړنخصاااي‪ ،‬لمانځناااه کاااوي او د دوی پاااه بناااد د هغاااه‬
‫درناوی بايد وسي‪ ،‬نوځکه د لوړ مشر امر په پټاو ساترګو مناي‪ .‬د دوی‬
‫پااه بنااد انسااانان دي نااړۍ تااه پااه زيااات تااوپير سااره راځااي‪ ،‬د انسااانانو‬
‫اسااتعدادونه او وړتياااوي مختلفااي دي‪ ،‬نااو ځکااه هغااه کسااان چااي پااه‬

‫‪- 1‬راين هاردکونل‪ ،‬فانيسم(مفر جامعه سرمايه داري ازباران) ترجمه‪ :‬منوچهر‬
‫‪٢٥-٠٠‬‬ ‫فکري ارناد‪، ،‬انتشارات توغ ‪،٧٢٠٥‬‬

‫‪538‬‬
‫طبعي ډول سره د مشرتوب وړتيا لاري د ناورو خلکاو څخاه بيال ساي او‬
‫درناوی يي بايد وسي‪.‬‬
‫نااازيزم د خپاال ملاا‪ ،‬د مااادي او معنااوي ارزښااتونو سااره بااې کوااې مينااه‬
‫درلوده‪ ،‬نو ځکه دوی د خپل توکم غوره والی غوښتی‪ ،‬همدارنګاه دوی‬
‫هڅه کول چي په نړيواله کواه لوياه ټولاواکي (امپراتاوري) جاوړه کاړې‪،‬‬
‫ترڅااو بلمااان توکمااه وګااړې تاار يااوه بياارغ او سياسااي ر ياام ېناادي ونااد‬
‫وکړې‪ ،‬همدارنګه د ناورو هېوادوناو څخاه خاام ماواد د بلماان د خلکاو د‬
‫فااابريکو لپاااره پااه ېغ راوړي‪ .‬لااه هماادي کبلااه هټلاار د خپلااو ګاون ا يو‬
‫هېوادونو په نيولو باندي پيل وکړ او بااېخره دوهمه نړيوالاه جګاړه ياې‬
‫پيل کړه‪.‬‬
‫همدارنګااه د نااازيزم سياسااي ر ياام يااو ګوناادي ر ياام و‪ ،‬کلااه چااي پااه‬
‫‪٧٦٢٢‬زکال کي هټلر وا‪ ،‬په ېغ کي واخيستی‪ ،‬ناو ناور ټاول ګوندوناه‬
‫پااه زااانوني بڼااه لغااوه اعاالن سااول‪ ،‬ځکااه هټلاار وياال‪ ،‬چااي (يوګونااد‪ ،‬يااو‬
‫هېواد او يو مشر) له همدي کبله ده خپل سياساي مخاالفين پاه ساازمان‬
‫سااوي بڼااه نااه پريښااودل‪ .‬سااربېره پاار دي د ده سياسااي ر ياام پوليسااي او‬
‫نچامي بڼه درلاوده‪ ،‬ياانې ټاول وا‪ ،‬د پوليساو پاه ېغ کاي و او د دولا‪،‬‬
‫چارې هم د پوليسو د پټو او ښکاره اورګانونو لخوا اداره کيدلي‪.‬‬
‫نازي ګوند د لومړی نړيوالي جګړې څخه وروسته په ‪ ٧٦٠٥‬کاال کاي پاه‬
‫مونيخ کي پداسي حاال کاي رامنځتاه ساو‪ ،‬چاي پاه همادي وخا‪ ،‬کاي پاه‬
‫ايټاليا کي فانايزم ‪ ،‬پاه روسايه کاي سوساياليزم او پاه ناورو هېوادوناو‬
‫کي ځينو نورو سياسي اي يالو يو ځانونه څرګند کړل‪ ،‬کلاه چاي لاومړی‬
‫نړيواله جګړه پای ته ورسيدل‪ ،‬بلماان د ساختو ازتصاادي ساتونزو ساره‬
‫مااخ سااو‪ ،‬بلمانانيااانو زياتااه هڅااه کااول‪ ،‬چااي ددي سااتونزو څخااه ځانونااه‬

‫‪539‬‬
‫راوباسي‪ ،‬همغه و‪ ،‬چي هټلر د نازي ګوند منچم کړ او په ‪ ٧٦٢٢‬کال کي‬
‫يې وا‪ ،‬ېسته راوړ ‪ .‬نازي ګوند چاي کلاه رامنځتاه ساو‪ ،‬پاه همغاه وخا‪،‬‬
‫کااي يااې خپلااه مرامنامااه اعاالن کااړه‪ ،‬چااي د راتلااونکې لپاااره يااې زياااتې‬
‫موخي د ځان لپاره وټاکلي‪ ،‬ناو پاه ناازيزم بانادي د ښاې پوهېادني لپااره‬
‫نوموړي مرامنامه هم لولو‪:‬‬
‫‪-٧‬مااو د بلمااان د ټولااو وګااړو د يااوالې غوښااتونکي يااو‪ ،‬ترڅااو يااو لااوی‬
‫بلمان د ملتونو د خپلواکيو د ح پر بنسال جوړ سي‪.‬‬
‫‪ -٠‬مو د بلمان د مل‪ ،‬او ناورو ملتوناو تارمن د خپلمنځياو اړېکاو او د‬
‫ورسااا او ساان رماان د تړونونااو د لغااوه کولااو‪ ،‬پااه وخاا‪ ،‬کااي د مساااوي‬
‫حقوزو غوښتونکي يو‪.‬‬
‫‪ -٢‬مو د خپل هېواد او پدي هېواد کي د خپلو خلکو د ساتني‪ ،‬تغذي‬
‫او سکون‪ ،‬غوښتونکي يو‪.‬‬
‫‪ -٧‬يوازي هغه وګړې چي د المان د مل‪ ،‬يوه برخه وي او يايې په رګوناو‬
‫کااي د بلمااان د ملاا‪ ،‬وينااه جاااري وي هغااه ددي هېااواد تبعااه ګڼاال کياادای‬
‫سي‪ ،‬بېلاه دي چاي ددوی عقيادي او باورورناه پاه نچار کاي ونياول ساي‪،‬‬
‫چي پدي ډول به د يهوديان مخه ونياول ساي او دوی باه د بلماان پاه ملا‪،‬‬
‫کي ورګ نسي‪.‬‬
‫‪ -٠‬ټول هغه وګړې چي د بلمان وګړې نه وي‪ ،‬کوېی ساي چاي د ميلمناو‬
‫په بڼه دلته وند وکړي او هغه زانون چي د بيګانګاانو لپااره جاوړ ساوی‬
‫دی‪ ،‬د هغه پر بنسال به ددوی سره چلن کي ي‪.‬‬
‫‪ -٩‬د زوانينو د جوړولاو او ياا د مشارانو د ټااکلو لپااره د راياې ورکولاو‬
‫ح يوازي د بلمان وګړو ته ورکول ساوی دی‪ .‬همدارنګاه ماو د پارلماان‬

‫‪541‬‬
‫د هغااه ناااوړه او فاسااد چلاان سااره چااي ټااول واکونااه افاارادو تااه يااوازي د‬
‫ګوندي او نورو اړېکو پر بنسال ورکوي‪ ،‬په خلف کي يو‪.‬‬
‫‪ -٤‬دا وړانااديز کااوو‪ ،‬چااي واکمنااان بايااد خپلااو مهمااو دناادو تااه چااي د‬
‫صااانايعو پياوړتياااا او ددي هېاااواد د وګاااړو د معااااش تاااامين دی‪ ،‬ماااخ‬
‫واړوي‪ .‬خو که چيري د هېواد ټولو نفوساو تاه د معااش ورکاول ناممکناه‬
‫وي‪ ،‬نو بهرني وګړې بايد د هېواد څخه په زور باندي وه ايستل سي‪.‬‬
‫‪ -٥‬ددي څخه وروسته بايد بلمان تاه د غياري بلماانې وګاړو د مهااجرت‬
‫مخه ونيول سي‪ .‬دا غوښتنه لرو‪ ،‬چي ټول هغه وګړې چاي پاه ‪٧٦٧٧‬ز کاال‬
‫کي بلمان ته مهاجر سويدي‪ ،‬د بلمان څخه ووزي‪.‬‬
‫‪ -٦‬دا غوښااتنه لاارو‪ ،‬چااي د هېااواد ټااول وګااړې‪ ،‬د حقوزااو‪ ،‬وجااايبو او‬
‫امتيازاتو له اړخه مساوي وګڼل سي‪.‬‬
‫‪ -٧٥‬کار او فعالي‪ ،‬د جسمي او فکري زوي په نچر کاي نيولاو ساره باياد‬
‫ددې هېواد د هر وګړې دنده وي‪ .‬له بل پلوه د وګړو فعاليا‪ ،‬او کاار باياد‬
‫داسي وي‪ ،‬چي د يوي خوا د بلمان د ملي ګټو سره پاه ټکار کاي ناه وي او‬
‫هم د بلي خوا د مل‪ ،‬د سوکالی او ښېګڼې ېمل وګرځي‪.‬‬
‫‪ -٧٧‬ټول هغه عوايد چي بېله کار او فعالي‪ ،‬څخه ېسته راځي لغوه ګڼل‬
‫کي ي‪.‬‬
‫‪ -٧٠‬پاادي پوهياادل چااي د جګااړې پرمهااال د ملاا‪ ،‬د زياااتو وګااړو مااال او‬
‫ن اتمني زرباااني کي ا ي‪ ،‬خااو د جګااړې پاار مهااال خپاال مااال او نااتمني نااه‬
‫زرباني کول‪ ،‬لوی جناي‪ ،‬ګڼل کي ي‪ ،‬نو ټول هغاه مالوناه چاي ددي ېرې‬
‫ېسته راځي بايد بېله کوم رحم او نفق‪ ،‬څخه ضبر سي‪.‬‬
‫‪ -٧٢‬مو د ټولو هغو چارو چي تر اوسه د تراس‪ ،‬په بڼه تر سره کي ي‪ ،‬د‬
‫ملي کيدو غوښتنه کوو‪.‬‬

‫‪541‬‬
‫‪ -٧٧‬مو د سوداګری څخه د ېسته راغلې ټولي ګټي‪ ،‬د وګاړو تارمن د‬
‫ويشلو غوښتونکي يو‪.‬‬
‫‪ -٧٠‬ماااو د بلماااان د زړو خلکاااو د اوسااايدونکو لپااااره د پراخاااه پااالن‬
‫غوښتونکي يو‪.‬‬
‫‪ -٧٩‬مااااو د منځنااااي او سااااالم پاااااوړ‪ ،‬د لويااااو پلورنځااااايونو فاااااوري‬
‫سوسياليساتي کولاو او هغاه کوچنياو ساوداګرانو تاه پاه اجااره ورکولاو‬
‫غوښتونکي يو(‪.)1‬‬
‫پدي مرامنامه کي ځېني نور مواد هم ځای پر ځاای کاړل ساويدي‪ .‬خاو د‬
‫پورتنياااو ماااوادو پاااه لوساااتلو ساااره تااار ډياااره برياااده د ناااازيزم تګااالره‬
‫معلوميدای سي‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫د دا ډول حکوم‪ ،‬جوړيادل ياو خياال دی‪ ،‬چاي د ټاول بشاري‪ ،‬لپااره ياو‬
‫ځانګړی حکوم‪ ،‬غواړي‪ .‬د نړيوال حکوما‪ ،‬د جوړيادو بندوناه د اروپاا‬
‫پااه تاااريخ کااي څرګناادي ي‪ ،‬پااه ځااانګړي ډول د لرغااوني يااو نااان او روم‬
‫فيلسوفانو ددي ډول حکوم‪ ،‬د جوړولاو بندوناه ورکاړي دي‪ .‬د لرغاوني‬
‫يونااان فيلسااوفانو دا ځانګړنااه د روم د امپراتااورۍ لپاااره کااارول او هغااه‬
‫يې د ټول بشري‪ ،‬لپاره نړيوال حکوم‪ ،‬ګڼی‪.‬‬
‫د نړياوال حکوماا‪ ،‬د جوړښاا‪ ،‬پااه اړه پااه معاصاارو پيړيااو کااي هاام زيااات‬
‫بندونه ورکول سوي دي‪ ،‬د بېلګي په توګه ګرونيوغ د نړيوالي ساولي‬
‫او جګړي په اړه کتاب وليکی‪ ،‬چي د جګړي او سولي د اصولو ترڅنا‬
‫يااي د نړيااوال يااوالي غوښااتنه هاام کااول‪ ،‬امانوياال کاناا‪ ،‬بيااا د نړيوالااو‬

‫‪.٠٤٧-٠٤٢‬‬ ‫سياسی برش‪،‬‬ ‫‪ -1‬غلمرضا علی بابايي‪ ،‬فرهن‬

‫‪2‬‬
‫‪World Government.‬‬
‫‪542‬‬
‫اورګانونو د جوړولو لپاره وړانديزونه وکړل‪ ،‬همدارنګه يو نامېر ناورو‬
‫ليکواېنو‪ ،‬ولسمشرانو او نورو وګړو د نړيوالو ځواکمناو اورګاانونو د‬
‫جوړولو غوښتني وکړي‪ .‬دا غوښتني هغاه وخا‪ ،‬زيااتي ساوي‪ ،‬کلاه چاي‬
‫لااومړی نړيوالااه جګااړه پااای تااه ورساايدي او د اولسااونو ټولنااه منځتااه‬
‫راغله‪ ،‬خو کله چي دوهمه نړيواله جګړه پيل ساول او د اولساونو ټاولني‬
‫کومه پايله ورنکړه‪ ،‬پدي وخ‪ ،‬کي د يوي بلي ټاولني لپااره ډياري جادي‬
‫هڅي پيل ساولي‪ ،‬چاي د دوهماي نړياوالي جګاړي پاه پاای کاي د ملګارو‬
‫ملتونو ټولنه منځته راغله‪.‬‬
‫همدارنګااه يااو ناامېر نااور نړيااوال اورګانونااه منځتااه راغلااي دي‪ ،‬چااي‬
‫موخه يي نړيوال يوالی او د سولي ساتل دي‪( .‬په نړيوال حکوم‪ ،‬بانادي‬
‫د ښي پوهېدني لپاره انټرنيشنليزم وګورئ)‪.‬‬

‫‪543‬‬
 ‫‪1‬‬

‫نوموکراسااي د لرغااوني يوناااني بااي د دوو کلمااو څخااه جااوړه سااويده‪،‬‬

‫چااي (نومااوغ(‪ ))2‬د زااانون او (کراټااوغ(‪ ))3‬د حکوماا‪ ،‬پااه مانااا دی‪ ،‬نااو‬
‫نوموکراسي هغه حکوم‪ ،‬ته ويل کي ي‪ ،‬چي د زانون پر بنساال وېړ وي‬
‫او واکمني يې په بشپړه توګه پر مننقي او وضعي زوانينو بانادي وېړه‬
‫وي‪.‬‬
‫نوموکراسي د تيوکراسځ (د الهي حقوزو پربنساال وېړ حکوما‪ )،‬پاه‬
‫خلف ده‪ ،‬پاه نوموکراساځ کاي واکمناي د هغاو زوانيناو پربنساال وېړه‬
‫ده‪ ،‬چي دانسانانو په ېساونو بانادي جاوړ ساوي وي او د مننا او عقال‬
‫تابچ وي‪ ،‬پداسي حال کي چي په تيوکراسځ کاي بياا واکمناي دالهاي او‬
‫غيري مننقي زوانينو پربنسال وېړه وي‪.‬‬
‫همدارنګاااه يونااامير ناااور پوهاااان نوموکراساااي د اټوکراساااځ (هغاااه‬
‫حکوم‪ ،،‬چي وا‪ ،‬په بشپړه توګه د يوه تان پاه ېغ کاي وي) پاه خالف‬
‫هم ګڼي‪ ،‬دوی وايې‪ ،‬چي په اټوکراساځ کاي وا‪ ،‬پاه بشاپړه توګاه د ياوه‬
‫نفر په ېغ کاي وي او هغاه د ظلام او اساتبداد پربنساال پار ټولناه بانادي‬

‫‪1‬‬
‫‪- Nomocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Nomos.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Kratos.‬‬
‫‪544‬‬
‫وا‪ ،‬پلی کوي‪ ،‬په بټوکراسځ کاي هايت ډول زاانون ناه پيونادل کيا ي او‬
‫دواکمن هره خبره زانون او هره کړنه يې زانوني ده‪ ،‬پداسي حال کاي چاي‬
‫په نوموکراسځ کي بيا وا‪ ،‬تل د زانون پر بنسال پلی کي ي(‪.)1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- English Social Wikipedea.‬‬
‫‪545‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د نوو کراسځ اصانلح د لرغاونې يونااني باي د دو کلماو څخاه جاوړه‬

‫سااويده‪ ،‬چااي (نااوغ(‪ ))2‬د دماااغ او عقاال پااه مانااا دی او (کراټااوغ(‪ ))3‬د‬
‫واکمناااځ او حکومااا‪ ،‬پاااه ماناااا دی‪ .‬ناااو ناااوو کراساااي د عقااال او پاااوهي‬
‫حکومااااا‪ ،‬تاااااه ويااااال کيااا ا ي‪ ،‬چاااااي ځيناااااي وخااااا‪ ،‬ورتاااااه د (پاااااوهي‬
‫اريستوکراسي(‪ ))4‬هم ويل کي ي‪.‬‬
‫دا اصاانلح پااه اوساانځ بڼااه د لاااومړې ځاال لپاااره د لرغااوني يوناااان د‬
‫فيلسوف افلطون لخوا په علمي بڼاه و پيونادل ساول او دده پاه اناد ناوو‬
‫کراسي هغه سياسي سيستم دی‪ ،‬چي د انسان پار عقال او پاوهي بانادي‬
‫وېړ وي‪ .‬خو د افلطون څخه مخکي فيثاغور هم يو وخ‪ ،‬هڅه کاول‪،‬‬
‫چي نوو کراسي په عملي بڼه پلي کړي‪ ،‬ده غوښتل چاي پاه ايټالياا کاي د‬
‫(پوهي ښار) د خپلو ملګرو ساره يوځاای جاوړ کاړي‪ ،‬چاي دا هڅاه د ناوو‬
‫کراسځ د پلي کولو لپاره لومړی هڅه وه‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Noocracy.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Nous or Noos‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Kratos.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Aristocracy of wise.‬‬
‫‪546‬‬
‫د افلطون په اند نووکراسي به پاه راتلاونکي کاي د ټاول بشاري‪ ،‬لپااره‬
‫منلاای سياسااي ر ياام وي او ډياار ر بااه د ډيموکراسااځ او نااورو سياسااي‬
‫ر يمونو ځای ونيسي‪.‬‬
‫د ناوو کراسااځ معاصار کااارونکی (وېديميار ويرني سااکي(‪ ))1‬دی‪ ،‬کااه‬
‫څه هم ده په ښکاره ډول د نوکراساځ اصانلح ناده کاارولي خاو پار ځاای‬
‫يې د (نووسپير(‪ ))2‬اصنلح کارولي ده او دي ډول سياساي ر يام تاه ياې‬
‫اناره کړيده‪ .‬پرده سربيره يو بل پوه (ميخايل اپسټين(‪ ))3‬پدي اناد دی‪،‬‬
‫چي د مځکي پرمخ ورځ تربلي د مادي کتله زيااتي ي او د بشاري‪ ،‬وناد‬
‫ورځ تر بلي دانسان دعقل او پوهي تابچ کي ي؛ ناو د بشاري‪ ،‬راتلاونکځ‬
‫به نووکراسي وي او دا نوو کراسي به د يوه تن د عقل او پوهي پربنساال‬
‫نه وي وېړه‪ ،‬بلکې دا به د ټولني د ټولو غاړو د پاوهي او عقال پار بنساال‬
‫وېړه وي‪.‬‬
‫د اروپا د ساينس او هنر د څيړني کميسايون څاو ځلاه د نووکراساځ پاه‬
‫اړه څيړناي کړياادي او مقاالي يااې خپااري کړيادي‪ ،‬دوی وايااې‪ :‬کاه څااه هاام‬
‫افلطون نوو کراسي په ټولنيزو انادونو کاي تعرياس کړياده او دفلسافي‬
‫پر بنسال يې پيوندلي ده خو نن ورځ نووکراسي خپلاه بڼاه بدلاه کړياده او‬
‫سااره د ساينسااپوهانو ېسااونو تااه‬ ‫دساااينس او ټکنااالو ۍ پااه پرمخت ا‬
‫لويدلي ده‪ ،‬يانې ننځ نوو کراسي د افلطون د نوو کراسځ په نان نده‪،‬‬
‫چي يوازي د فيلسوفانو او پاچاهانو په ېساونو کاي باه وي‪ ،‬بلکاې نناځ‬
‫نوو کراسي باه د خپلواکاو ساياليو پار بنساال د سااينس د ډګار تاابچ وي‪.‬‬
‫همدارنګه نوني ده‪ ،‬چي په سياساي ډول باه د ياو نامير سياساتوالو او‬

‫‪1‬‬
‫‪- Vladmir Vernedsky.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Noosphere.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Mikhail Epstein.‬‬
‫‪547‬‬
‫پاچاهانو په ېغ کي وي خاو ريښاتني نووکراساي باه د سااينس پوهاانو‬
‫په ېسونو کي وي او ساينس د بشري‪ ،‬مخکښه پوهه ده(‪.)1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- English Social Wikipedea and Britanica Encyclopedea.‬‬
‫‪548‬‬
 ‫‪1‬‬

‫نيشنليزم د خپل ولس او د خپل تاريخ‪ ،‬جغرافيه‪ ،‬ازتصااد‪ ،‬مقدسااتو‬

‫او کلتور سره مينه درلودلو ته ويل کي ي‪ ،‬يا په بل عبارت د خپال ولاس‬
‫او د خپاال ولاااس د ماااادي او معناااوي ځاااانګړنو ساااره ميناااه درلودلاااو تاااه‬
‫نيشنليزم ويل کي ي‪ .‬همدارنګه نيشنليزم د خپل ولس ملي خپلواکې او‬
‫‪ ،‬ملااي هوسااايني او‬ ‫ملااي واکمناای‪ ،‬مځکنااځ بشااپړتيا‪ ،‬ملااي پرمخت ا‬
‫ملي عادېنه وند سره مينه درلودلو ته هم وايې‪.2‬‬
‫د نيشنليزم د اندونو پر مال دا مکتب يو طبعي عمل دی‪ ،‬چاي پاه ټولاو‬
‫ولسونو کي نتون لري او زومونه او زبايل دملاي موخاو د سارته رساولو‬
‫پااه موخااه سااره يااو ځااای کااوي او د ښکښاايل‪( ،‬اسااتعمار) او زبيښااا‪،‬‬
‫(اسااتثمار) څخااه يااې خلصااوي‪ .‬هغااه ولسااونه چااي سياسااي خپلااواکځ‬
‫ونلاااري او د خپلاااي خپلاااواکځ پاااه لټاااه کاااي وي پداساااي ولساااونو کاااي‬
‫په بڼاه او هغاه ولساونه‬ ‫نيشنليزم د ملي خپلواکځ بخښونکې غورځن‬
‫چي ازتصادي خپلواکی نلري پداسي ولسونو کاي د ملاي ډموکراټياک‬
‫په بڼه را څرګندي ي‪.‬‬ ‫غورځن‬

‫‪1‬‬
‫‪- Nationalism‬‬
‫‪ - 2‬زيارمل‪ ،‬مامدعثمان‪ .‬ملي مترزي تګلره(دنيشنليزم خر السير او تکامل)‪،‬‬
‫‪.٧٥-٥‬‬

‫‪549‬‬
‫نيشنليزم داسي يو طبيعاي خاو ځښا‪ ،‬دی‪ ،‬چاي د خنا ونو پار وړانادي‬
‫موجونااه او غورځنګونااه رامنځتااه کااوي او ټااول خن ونااه (ښااکيل‪ ،‬او‬
‫زبيښااا‪ )،‬لااه منځااه وړي‪ .‬پااه پايلااه کااي خپاال ولااس د خپلااواکځ پاار ټغاار‬
‫باندي کينوي‪ .‬د نيشنليزم طبيعي اي يالو ي په ولسونو کاي ښاځ اړخاه‬
‫او کيڼ اړخه اي يالو ۍ ګانې زي ولي دي‪ .‬ښځ اړخه ايا يالو ۍ داساي‬
‫نيشنليزم ته ويل کي ي‪ ،‬چي د ولس سره کوم تړاو نه سااتي‪ ،‬خاو د ولاس‬
‫د کلتور ‪ ،‬تاريخ‪ ،‬جغرافيه‪ ،‬مقدساتو او ملي ازتصاد سره په زبيښااکې‬
‫بڼه مينه لري او د ل کښيو په واسنه د يو اولس مادي او معنوي پاانګي‬
‫خپلوي‪ .‬خو کيڼ اړخه اي يالو ي بياا داساي نيشانليزم دی‪ ،‬چاي د ولاس‬
‫ټولي مادي او معنوي پانګي د ټول ولس حا ګڼاي او د ولاس د اکثريا‪،‬‬
‫(ماکوم پاوړ) او د ولاس د ماادي او معناوي پاانګو (تااريخ‪ ،‬جغرافياه‪،‬‬
‫کلتور‪ ،‬مقدساتو او ملي ازتصاد) سره مينه لري‪.‬‬
‫نيشنليزم د نړۍ په هر ولس کي نتون لري‪ ،‬خو په ځينو ولساونو کاي و‬
‫يک او په ځينو کي بيا بياده او کمازوری وي‪ ،‬د نيشانليزم د ويښايدو او‬
‫پياوړتيا يوازنځ ېمل ټولنيزه پوهه (تاريخ‪ ،‬جغرافيه‪ ،‬سياسي پوهه او‬
‫ارواپوهنااه) ده‪ .‬کااه چيااري پااه يااوه ټولنااه کااي ټااولنيزه پوهااه زياتااه وي‬
‫نيشنليزم ښه پياوړی کي ي او تکامل کوي او که ټولنيزه پوهه کمزوري‬
‫وي بيانو نيشنليزم کمزوری وي‪.1‬‬
‫نيشنليزم د بشر يوه طبيعي ځانګړنه ده‪ ،‬او د بشري‪ ،‬د پيدايښا‪ ،‬ساره‬
‫سم په يوه نه يوه بڼاه ناتون درلاودی‪ ،‬خاو د تااريخ پاه بيلبيلاو پړاووناو‬
‫کي يې بيلبيلي بڼي خپلي کړي دي‪ .‬په معاصره نړۍ کي نيشانليزم ناوې‬

‫‪ - 1‬زيارمل‪ ،‬مامدعثمان‪ .‬ملي مترزي تګلره(دنيشنليزم خر السير او تکامل)‪،‬‬

‫‪.٢٥ -٠٥‬‬

‫‪551‬‬
 ‫بڼه د ځان کړي ده‪ ،‬چي نوی نيشنليزم د انټرنيشانليزم پار وړانادي دريا‬
‫لري‪ ،‬چي موخه ېندي موخو ته رسيدل دي‪:‬‬
‫الس‪ -‬د خپل ولس سره مينه او هغه تر نورو لوړ ګڼل‪.‬‬
‫ب‪ -‬خپل ولس ته من پاته کيدل او پدي باوري کيدل‪ ،‬چي خپال ولاس‬
‫يې تر نورو ولسونو زيات ارزښتونه لري‪.‬‬
‫پر پورتنيو موخو سربيره نيشنليزم د هغو احساساتو مجموعاه هام ده‪،‬‬
‫چي د يوه ولس د يوالي ېمل ګرځي‪.‬‬
‫لکه مخکې چي مو اناره وکړه نيشنليزم يو طبيعاي عمال او خوځښا‪،‬‬
‫دي‪ ،‬چي د ولسونو په وګړو کي په طبعي بڼه نتون لري‪ ،‬دغاه خوځښا‪،‬‬
‫په ځينو وختونو کي کرار او په ځيناو ناورو وختوناو کاي بياا پاه چټکاځ‬
‫ساااره دروماااي‪ ،‬چاااي د چټکاااوالي بڼاااه ياااې غورځنګوناااه منځتاااه راوړي‪.‬‬
‫نيشنليزم په عمومي ډول پر دوو څانګو ويشل سوی دی‪:‬‬

‫دا ډول نيشنليزم د خپلي ازتصاادي خپلاواکځ لپااره هلاي ځلاي کاوي‪،‬‬
‫يانې داسي ازتصادي بشپړتيا غواړي‪ ،‬چي وارداتو تاه اړتياا ونلاري او‬
‫په کوردننه کي خپلي ازتصادي اړتياوي پوره کړي‪.‬‬

‫دا هغه ډول نيشنليزم دی‪ ،‬چي د خپل هېواد د خپلاواکځ لپااره مباارزه‬
‫کوي او د خپلو پولو په دننه کي د خپلي خوښي حکوم‪ ،‬غواړي‪.‬‬
‫ازتصادي نيشنليزم ددهمي نړيوالي جګړي څخه وروسته ساخته ماتاه‬
‫وخوړل؛ ځکه چي پاه عمال کاي دا وښاودل ساول‪ ،‬چاي هايت هېاواد نساي‬
‫کوېی‪ ،‬چي خپلي ازتصادي اړتياوي په کور دننه هېواد کي پوره کاړي‪.‬‬
‫هيت هېواد د خپلې اړتيا په اندازه خام مواد نلري ؛ نوځکه ديتاه اړ دی‪،‬‬

‫‪551‬‬
‫چي د بهر څخه خام مواد وارد کړي‪ .‬همدارنګه هر هېواد ديته ړتيا لري‪،‬‬
‫چي خپل توليدات صادر کړي او په بهار کاي ورتاه مارکښايال پياداکړي‬
‫او کااه چيااري تااو لياادات راکاام کااړي نااو کااارګران بيکاااره پاتااه کي ا ي او‬
‫ټولنيز نچام د ننګونو سره مخ کي ي‪.‬‬
‫سياسي نيشنليزم هم تار (‪٧٦‬ز) پياړۍ کمازوری ساوی دی؛ ځکاه چاي د‬
‫نااړۍ پااه کوااه سااازمانونه‪ ،‬ټااولني او تړونونااه رامنځتااه سااوي دي او د‬
‫ولسونو دا خوځښتونه ددي ښاکارندوی دي‪ ،‬چاي ناړۍ د انټرنيشانليزم‬
‫پر خوا روانه ده‪.‬‬
‫پااردي سااربيره انټرنيشاانليزم ځينااي نااور ډولونااه هاام لااري‪ ،‬چااي د خپاال‬
‫طبيعي نتون او تاريخي ودي له نچره پر دوه ډوله لوستل کي ي‪:‬‬
‫‪–٧‬‬
‫دا ډول نيشنليزم په ټولنه کي د اي يالو ۍ په بڼه ناتون ناه درلاودی او‬
‫د ولسونو د نتون سره يې مينه نه درلوده‪ ،‬خو يوازي يې د خپل مادود‬
‫کلتااور‪ ،‬جغرافيااه او نااامچم وګړيااز ازتصاااد سااره د طبيعااي عماال پااه بڼااه‬
‫مينه درلوده‪.‬‬
‫‪٠‬‬
‫دا د هغه نعوري خوځښ‪ ،‬نوم دی‪ ،‬چي په ولس کي د يوي ايا يالو ۍ‬
‫پاااه بڼاااه موجاااود و او د ولساااونو د ناااتون‪ ،‬ملاااي واکمناااځ‪ ،‬سياساااي او‬
‫ازتصااااادي خپلااااواکځ (ملااااي خپلااااواکځ)‪ ،‬سياسااااي او ازتصااااادي‬
‫ولسواکځ (ريښتني ولسواکځ)‪ ،‬ملي مبارزي‪ ،‬زبيښا‪ ،،‬ښکښايل‪،‬‬
‫او د نړيوالي ورورګلوری څخه با کوي‪.‬‬

‫‪552‬‬
‫د نيشنليزم اندونه له تاريخي اړخه لرغوني يونان تاه ريښاي غځاوي او‬
‫د لرغوني يونان د فيلسوفانو د اندونو څخه خپال تااريخ راپيلاوي‪ ،‬چاي‬
‫ديته زوز نيشنليزم هو ويلی سو‪ .‬خو د ناوې نيشانليزم تخام بياا د (‪٧٩‬ز)‬
‫پيړۍ په دوهمه نيمايې کي وکرل سو‪ ،‬په (‪٧٤‬ز) پيړۍ کي يې وده وکړه‪،‬‬
‫پااه (‪٧٦‬ز) پيااړۍ کااي حاصاال تااه ورساايدی خااو پااه (‪٠٥‬ز) پيااړۍ کااي پااه‬
‫ځانګړي ډول د لومړی او دوهمي نړيوالو جګړو څخه وروسته کمازوری‬
‫او په پای کي د ماتي سره مخ سو‪.‬‬
‫د زاړه نيشنليزم اندونه د نوې نيشنليزم د اندونو سره زيات توپير لاري‬
‫خااو ساار بيااره پاار دي توپيرونااو کااوېی سااو‪ ،‬چااي د نيشاانليزم ريښااي پااه‬
‫لرغوني يونان کي پيداکړو‪:‬‬

‫په لرغوني يونان کي سقراط‪ ،‬افلطون او ارسنو پر يوناني نيشانليزم‬

‫باندي باور درلودی خاو هغاه دوماره پيااوړی او غښاتلی نيشانليزم ناه و‬
‫لکه د (‪٧٦‬ز) پيړۍ نيشنليزم؛ ځکه چي په هغه وخ‪ ،‬کي ښاري دولتونو‬
‫نااتون درلااودی او دهغااه د وا‪ ،‬کااړۍ يااوازي د بتاان تاار ښاااري دولاا‪ ،‬را‬
‫چاپيره وه او د اتن وګړو ددښمن په دفات کي يوالی درلودی‪.‬‬
‫لکه مخکې چي مو اناره وکړه نوی نيشنليزم د (‪٧٩‬ز) پياړۍ د دوهماي‬
‫نيماايې څخاه را پيليا ي او پاه (‪٧٦‬ز) پياړۍ کاي خپال امار تاه رساي ي‪ .‬د‬
‫فرانسي او امريکا انقلبونه د نوې نيشنليزم غوره بيلګي دي‪ .‬په (‪٧٥‬ز)‬
‫وکړ پر همدي بنسال ځيني وختوناه‬ ‫پيړۍ کي نيشنليزم زيات پرمخت‬
‫(‪٧٥‬ز) پيااړۍ د نيشاانليزم پيااړۍ هاام نومااول کيا ي‪ .‬پااه هماادي پيااړۍ کااي‬
‫زيات نوې ولسونه منځته راغله‪.‬‬

‫‪553‬‬
‫د لاومړی نړياوالي جګااړي څخاه وروساته د امريکااا و لسمشار ويلسااون‬
‫خپلااه د ملااي خپلااواکځ او د نړيااوالي سااولي عقيااده پااه څااوارلس ګونااو‬
‫ارونو کي وړاندي کړه او د نړيوالي ټولني د جوړيادو غوښاتنه ياې وکاړه‬
‫وروسااته لااه دي څخااه زياااتي لااوی امپراتااورۍ لکااه د تاازاري روسااي‪،‬‬
‫عثماني او د اتريش او هنګري امپراتورۍ له منځه وېړي‪ ،‬په پايله کاي‬
‫نوې دولتونه منځته راغله‪.‬‬
‫د نيشااانليزم اصااانلح پاااه (‪٧٩‬ز) پياااړۍ کاااي فرانساااوي ( ان باااودن) را‬
‫وناادۍ کااړه‪ ،‬پااه (‪٧٦‬ز) پيااړۍ کااي الماااني هګاال د ملااي دولاا‪ ،‬پااه اړه‬
‫اي يالي اند ورکړ‪ ،‬دی د نيشنليزم ملتړی و او دالماني د نواد لوړوالی‬
‫يې پر نورو ولسونو بانادي غوښاتی‪ .‬پاه (‪٠٥‬ز) پياړۍ کاي موساوليني او‬
‫هټلر د ياوجبري او تاملاي نيشانليزم لپااره هلاي ځلاي پيال کاړي‪ ،‬ددوی‬
‫موخه داوه‪ ،‬چي ټولنه نړۍ د فانيزم د مرکزي حکوم‪ ،‬تابچ کړي‪.‬‬
‫روساااي ددهماااي نړياااوالي جګاااړي څخاااه وروساااته د ياااو ځاااانګړي ډول‬
‫نيشنليزم په لوري خوځښ‪ ،‬وکاړ‪ ،‬د نيشانليزم د کماونيزم او مارکسايزم‬
‫تر سيوري ېندي و‪ ،‬چي د ټوليز نيشنليزم سره يې توپير درلود‪.‬‬

‫‪554‬‬
 ‫‪1‬‬

‫ولساي دولاا‪ ،‬پااه زااانوني بڼاه د يااوي ځااانګړې ساايمي د اوساايدونکې د‬

‫پاره کار کوي او دا حکوم‪ ،‬د يوه ځاانګړې ملا‪ ،‬حکوما‪ ،‬ګڼال کيا ي‪،‬‬
‫چااې ټااولې هڅااي يااې هاام د همغااه ملاا‪ )2(،‬دپاااره وي‪ .‬ولسااي دولاا‪ ،‬د دوو‬
‫ېملونو له امله رامنځته کي ي‪ ،‬يو داچي ياو اولاس د بال اولاس ساره پاه‬
‫جوړښاا‪ ،‬او ډول کااي تااوپير ولااري او باال داچااي پااه تاااريخي مخېنااه کااي‬
‫توپير ولري‪.‬‬
‫ولسااي دولاا‪ ،‬پااه اروپااا کااي د نپاړلساامي پيااړۍ څخااه وروسااته پااه‬
‫فياوډالي ټولنااو کااي روا سااو‪ ،‬بيااا وروساته ټااولي نااړۍ تااه و خوځېاادی‪.‬‬
‫پادي ډول نچاام کاي د دولا‪ ،‬او ملاا‪ ،‬تارمن ټينګاي اړيکاي ناتون لااري‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Nation State.‬‬
‫‪ -2‬ملا‪ ،‬د ټاولني هغاه وګاړې دي‪ ،‬چاي پاه ياوه ټااکلي جغرافياايي سااحه کاي ياې د ګا‬
‫ونااد(تاريخي نااتون) ټااول مااادي او معنااوي ارزښااتونه خوناادي کااړي وي او د يااو ګ ا‬
‫هوسااا ون د هيلااه ولااري‪ .‬يااا پااه باال عبااارت ملاا‪ ،‬هغااه خلااک دي‪ ،‬چااي پااه يااوه ټاااکلي‬
‫جغرافيايې سيمه کي وند کوي او ټولي ګټي‪ ،‬موخي او هيلي يې ساره ګا ي وي‪ ،‬ګا‬
‫تاريخي ناتون ولاري او پاه راتلاونکي کاي هام پاه ګا ه توګاه د وناد کولاو هيلاه ولاري‪.‬‬
‫(فرهاد داوري‪ ،‬سياس‪ ،‬پوهنه‪٧٢٦٧ ،‬ل‪ ،‬مخ ‪.)٧٧٦‬‬

‫‪555‬‬
‫يانې دول‪ ،‬په ټولناه کاي تار ټولاو لاوی سياساي جوړښا‪ ،‬دی او ملا‪ ،‬پاه‬
‫دننه کي د مليتي کرښو په لرلو سره د دولا‪ ،‬تاابچ دی او د دولا‪ ،‬زي ناده‬
‫دی‪ .‬دوی دا مني چې مل‪ ،‬پاه دنناه کاي ځېناي کرښاي لاري ياانې ملا‪ ،‬پار‬
‫زااومي او مليتااي کرښااو باناادي ويشاال سااوی دی خااو بيااا هاام د دولاا‪،‬‬
‫ترواکمنی ېندي د يوه مل‪ ،‬په بڼه نتون لري‪.‬‬
‫ولساااي دولااا‪ ،‬پاااه ټولناااه کاااي د ډيرکښااايو دولااا‪ ،‬دی‪ ،‬چاااي د زاااومي‪،‬‬
‫مذهبي‪ ،‬بني او داساي ناورو ډيرکياو پاه وا‪ ،‬کاي وي‪ .‬پادي دولا‪ ،‬کاي‬
‫چي زيات وخ‪ ،‬د زومي ډيرکياو لخاوا رامنځتاه کيا ي‪ ،‬د نوماوړي زاوم‬
‫ګټي د ټول هيواد د نفوسو ګټي نمېرل کي ي او د هغو د ګټو د سااتلو د‬
‫پاره کارول کي ي(‪.)1‬‬
‫د ولسي دول‪ ،‬يو نمېر بيلګي په ېندي ډول يادوېی سو‪:‬‬
‫‪ :‬ددي هېواد ډيرکې د (الباني) په نامه يادي ي‪ ،‬چي د ټول هېاواد‬
‫د نفوسو ‪ ۱٦٥.٩‬جوړوي‪ ،‬چي پاته نور يې کوچني ل کې زومونه دي‪.‬‬
‫‪ :‬ددي هېواد ډيرکې چي ‪ ۱٦٥‬سلنه جاوړوي‪ ،‬د (ارمناي) پاه ناماه‬
‫يادي ي‪ ،‬چي پاته نور يې ل کې زومونه دي‪.‬‬
‫‪ :‬ددي هېواد ډيرکې د (بنګالي وګړو) په ناماه ياادي ي‪ ،‬چاي‬
‫د ټول هېواد دنفوسو ‪ ۱٦٥‬سلنه جوړوي‪.2‬‬
‫پر پورته هېوادونو سربيره زيات نور هيوادونه لکاه مصار‪ ،‬پاکساتان‪،‬‬
‫اسرايل او داسي نور هم د همدي ډول حکومتونو لرونکې دي‪.‬‬

‫‪ -1‬په و لسي دول‪ ،‬باندي د ښي پوهېدني د پاره نيشنليزم ولولک‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪- English Social Wikipedea.‬‬
‫‪556‬‬
 ‫‪1‬‬

‫د يوتوپيااا اصاانلح د سياساا‪ ،‬پااه علاام کااي زياتااه کااارول کياا ي‪ ،‬دا‬
‫اصنلح د هغي خيالي او اي يالي ټولني يا دول‪ ،‬نوم دی‪ ،‬چي په بشپړ‬
‫ډول بي عيبه او هيت نيمګړتيا نلري‪ ،‬چي د زياتو فيلسوفانو‪ ،‬نااعربنو‬
‫او ليکواېنو لخوا په خيالي ډول انځور سويده‪.‬‬
‫دا اصنلح په لومړي ځل انګريزي (سارتوماغ ماور) پاه (‪٧٠٧٩‬ز) کاال‬
‫کي وکارول‪ ،‬توماغ پخپال کتااب کاي‪ ،‬چاي تار همادي ناماه ېنادي ياې‬
‫ليکلی يوتوپيا يو ليري خيالي اوفرضي ټااپو ګڼلای‪ ،‬چاي پاه هغاه ځاای‬
‫کااي د توماااغ خيااالي د ګا و ګټااو ولسااونه (کامنويلااال) نااتون لااري‪ .‬دا‬
‫اصنلح د توماغ د کتااب د ليکلاو څخاه وروساته د خلکاو افکاارو او‬
‫خيااالونو تااه لوېاادلې ده‪ ،‬چااي تاار اوسااه پااوري کااارول کيا ي او هاايت ډول‬
‫حقيق‪ ،‬نلري‪.‬‬
‫د توماغ څخاه مخکاې زياات نامېر فيلساوفانو او پوهاانو هام خياالي‬
‫ټولنه په خپلو خيالونو کي انځور کړياده دبېلګاي پاه توګاه افلطاون پاه‬
‫خپل (جمهوري)کتاب‪ ،‬انګريزي سياستوال او فيلسوف سر فرانسيس‬

‫‪1‬‬
‫‪- Utopianism.‬‬
‫‪557‬‬
‫باااکون پااه خپاال کتاااب (نااوی اتلنتاايس) او نااورو پااه خپلااو ليکنااو او‬
‫کتابونو کي دخيالي ټولني په اړه څرګندوني کړيادي‪ .‬پار دوی ساربيره د‬
‫سوسياليزم زيات نمېر مخکښانو هم خپلو ملتړو ته په راتلونکي کاي‬
‫د ايا يالي ټااولني د پيدايښاا‪ ،‬منااي ورکړياادي‪ .‬دا ډول سوسياليسااتان‬
‫مارکسيستانو اصلح غوښتونکي (يوتوپيان سوسياليستان) بلل(‪.)1‬‬

‫‪.٠٧٠-٠٧٧‬‬ ‫‪ -1‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٧٧ ،‬ش‪،‬‬

‫‪558‬‬
 ‫‪1‬‬

‫دا د يوي سياساي فلسافي او تلانلري ناوم دی‪ ،‬چاي پاه نولسامه پياړۍ‬
‫کي د يونمېر انګريزي ليبراېنو د خاوا رامنځتاه ساوه‪ .‬دي فلسافي تاه د‬
‫ګټي (مفيادي‪ )،‬فلسافه هام ويالی ساو‪ ،‬ځکاه چاي دوی ټاولي نيکای او‬
‫خيرونه د ګټي په ترازو کاي سانجوي‪ .‬ياا پاه بلاه خباره دوی واياې‪ ،‬چاي د‬
‫انسااان هاار زاادم او کړنااه اخلزااا نيکااه او ښااه ده او ددي بر تااابچ دي‪ ،‬چااي‬
‫(زياتره خلک د ښه والي او ګټي ځانګړنه لري)‪.‬‬
‫ددي سياساااي تلااانلرې پيونااادل ساااوي مخکښاااان پاااه (‪٧٥‬ز) او (‪٧٦‬ز)‬
‫پيړيااو کااي جرمااي بنتهااام‪ ،‬جيمزمياال‪ ،‬جااان سااتورات مياال او پااه (‪٧٦‬ز)‬
‫پيړۍ کي انګريازی ازتصااد پاوه ډيويا ريکاردواو انګريازی حقوزپاوه‬
‫جان بسټين دي‪ .‬ددي ډلې پوهانو فلسفه پر دي فرضايه بانادي پېليا ي‪،‬‬
‫چااي انسااان ددو ېملونااو تاار وا‪ ،‬او اغيااز ېناادي دی يااو (خونااد) او باال‬
‫(درد) دی‪ .‬نوځکااه د انسااان کړنااي او تګاالره بايااد د ګټااي (اوټيليټااه)‬
‫پربنسال ېرښوده ساي ياانې هڅاه باياد وساي‪ ،‬چاي د (درد) مخاه ونياول‬
‫سي او داسي تګلره غاوره ساي‪ ،‬چاي خوناد او لاذت تار ېساه کاړل ساي‪.‬‬
‫ددي خبري مانا دانده‪ ،‬چاي انساان باياد ځانپالاه او ناهواتي وه اوساي‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Utilitarianism.‬‬
‫‪559‬‬
‫بلکې داسي تلنلره بايد غوره سي‪ ،‬چاي د ټاولني د زيااترو وګاړو دپااره‬
‫خوندوره او ګټوره وي‪.‬‬
‫ددي سياسي تلنلري ملتړي په سياسي برخه کي هم هڅاه کړياده او د‬
‫انګلسااتان پااه ولسااي جرګااه کااي يااې يااوه ډلااه رامنځتااه کړيااده‪ ،‬چااي د‬
‫(فلسفي راډيکاېنو) په نامه يادي ي‪ .‬همدارنګه په ازتصادي برخاه کاي‬
‫ياې د (کلساايک اکونااومی‪ )1‬عقايااد او تلانلره ساااتلي ده او پااه دي بنااد‬
‫دي‪ ،‬که چيري په او ده زماني واټن کي د وګړو ځانې ګټي وساتل ساي‪،‬‬
‫د ټولني عامه ګټي پخپله ساتل کي ي‪ .‬نوموړي ډله پاه ازتصاادي چاارو‬
‫کااي د دولاا‪ ،‬د ېسااوهني پااه خاالف سااول او د (ليسااه فياار) ازتصااادي‬
‫فرضي ملتړ يې وکړ‪.‬‬
‫د يوټيليټاريانيزم سياسي تلنلري ملتړي په زانوني او حقوزي برخاه‬
‫کي د عقلاي زوانيناو (راسايوناليزم ياا دعقال پاالني) تاابچ دي او دودياز‬
‫زوانين زاړه او منسوع ګڼې(‪.)2‬‬
‫ددي لپاره چې د يوټيليټاريزم په ازتصادي سيستم ښاه پاوه ساو‪ ،‬ناو د‬
‫ليسه فير فرضيه هم لولو‪:‬‬
‫‪3‬‬

‫ليسه فير فرانسوي اصنلح ده او مانا يې داده‪ ،‬چي (پري ده هرڅو‪،،‬‬

‫چي هرڅه ياې زړه غاواړي هغاه وکاړي) ياا (هار څاو‪ ،‬ياوازي پريا ده)‪ .‬دا‬
‫اصنلح په (‪٧٥‬ز) پيړۍ کي په سوداګری کي د لوړو ټکساونو (مااليو)‬
‫پر سر د يو لړ غبرګونونو په پايله کي رامنځته سول‪ .‬په همدي پيړۍ کي‬

‫‪1‬‬
‫‪- Classic Economy.‬‬
‫‪ -2‬دکتر بهاالدين پازرګا‪ ،‬مکتب های سياسي‪٧٢٧٧ ،‬ش‪.٠٧٧-٠٧٢ ،‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Laissez-faire‬‬
‫‪561‬‬
‫د اروپاا پاه زيااتو برخااو کاي دا اصانلح پاه يااوي داساي عقيادي باناادي‬
‫واوښااتل‪ ،‬چااي د سااوداګرۍ هاايت ډول زااانوني مااادودي‪ ،‬يااې نااه منااک‪،‬‬
‫ددي انااد پلويااان پاادي اناادو وه‪ ،‬چااي يااوازي د ازتصاااد طبيعااي نچاام د‬
‫زياااتو توليااداتو ېماال کياادای سااي او زااانوني مااادودي‪ ،‬د ازتصاااد د‬
‫مخااه نيسااي‪ .‬دا اصاانلح پااه لااومړي ځاال د فيزيوکراټااانو د‬ ‫پرمخت ا‬
‫مکتب په پلويانو کي زياته روا سول او وروساته ياې د اروپاا پاه ناورو‬
‫برخو کي هغو ډلو ته ېره پياداکړه‪ ،‬چاي پاه کاورنې ازتصاادي کاي ياې د‬
‫دول‪ ،‬ېسوهنه نه منل‪.‬‬
‫ليسااه فياار پااه ټولااه اروپااا کااي د خپلااواکې سااوداګری انااد وغااوړوی او‬
‫سااوداګروته يااې د خپلااواکې او پراخااي سااوداګری ذهنياا‪ ،‬ورکااړ‪ .‬پاادي‬
‫وخ‪ ،‬کي د سوداګرو تارمن د داساي ساوداګری غوښاتني پيادا ساوي‪،‬‬
‫چي د حکوم‪ ،‬د زانون او ټکس څخه بهر وي‪ ،‬يانې (هغه وکړئ چاي څاه‬
‫مو زړه غواړي)‪ ،‬د حکوم‪ ،‬تر ولکې بهر غوښتني وي‪.‬‬
‫داسي خپلواکه او خپلسري سوداګری او صنع‪ ،‬په اروپايې ټولنه کاي‬
‫روا پيااداکړ‪ .‬هرچااا‪ ،‬چااي هرڅااه يااې زړه غوښااتل تولياادوېی او بازاتااه‬
‫وړاندي کوېی سول‪ ،‬خو وروسته دي ګ وډۍ پاه ساوداګرۍ او صانع‪،‬‬
‫کااي کومااه بريااا ترېسااه نکااړل؛ نوځکااه سااوداګر سااره راټااول سااول او د‬
‫توليداتو او زيمتونو د کنټرول لپاره يې ګ ي هلي ځلي پيال کاړي‪ ،‬چاي‬
‫د سااوداګرو دا راټوليدنااه ددي ېماال سااول‪ ،‬چااي د ليسااه فياار بنسااټيز‬
‫اند(خپلواکه سوداګري) کمزوري او په پای کي له ماتي سره مخ سول‪.‬‬
‫د ليسه فير تر ټولو کلک ملتړی په (‪٧٥‬ز) پياړۍ کاي (ادم سامي‪ )،‬و‪،‬‬
‫ده پااه (‪٧٤٤٩‬ز) کااال کااي يااو کتاااب د(ولسااونو پانګااه) پااه نامااه وليکااک‪،‬‬
‫پدي کتاب کي ده د خپلواکې سوداګری ملتړ اعالن کاړ او پادي اناد و‬

‫‪561‬‬
‫چااي د وګااړو انفاارادي هم غااي تاار ملااي ځااوا‪ ،‬اغيزناکااه ده‪ .‬د ساامي‪ ،‬دا‬
‫اندونه وروساته پاه زاړه ازتصااد (کلسايکې ايکوناومی(‪ ))1‬د فرضاي د‬
‫يوي برخي پاه بڼاه وپيونادل ساول‪ .‬دي فرضاي تاه د ليساه فيار فرضايه هام‬
‫ويل کي ي‪ ،‬چي د ادم سمي‪ ،‬د فرضي او په (‪٧٦‬ز) پياړۍ کاي د فرانساي‬
‫د فيزيوکراټانو د فرضيو څخه ترکيب ساويده‪ .‬دا فرضايه (فلسافه) دوي‬
‫برخااي لااري‪ ،‬چااي يااوه برخااه يااې پااه ليبرالياازم کااي د انګرياازي فيلسااوف‬
‫(بنتهااام) پاار ارونااو باناادي وېړه ده او بلااه برخااه يااې پااه (‪٧٩‬ز) پيااړۍ کااي‬
‫پرمهمااو ازتصااادي‪ ،‬سياسااي او ټااولنيزو فرضاايو باناادي وېړه ده‪ .‬پاادي‬
‫پړاو کي سياس‪ ،‬او ازتصااد ساره بيال ساول او د هار ياوه لپااره بيلبيال‬
‫موضوعات و ټاکل سول‪ .‬دا فرضيه د ازتصاد پاه ډګار کاي د ېنادي دوو‬
‫فرضيو ېمل سول‪:‬‬

‫دي فرضااي تااه د خپلواکااو سااياليو پااه بااازار کااي د مااالونو د اليشااولو‬
‫فرضيه هام ويال کيا ي‪ ،‬د دي ماناا داده‪ ،‬چاي خپلاوا‪ ،‬باازار باياد روا‬
‫کااړل سااي‪ ،‬نرخونااه بايااد د بااازار د نااراينو تااابچ وي‪ ،‬مالونااه بايااد پااه‬
‫خپلوا‪ ،‬بازار کي تبادله سي او ټولنه خپله يو باازار دی‪ ،‬چاي خلاک پاه‬
‫هغه کي خپل ماصوېت تبادلاه کاوي‪ .‬پادي فرضايه کاي ټاولني تاه د ياو‬
‫بازار په بڼه کتل سويدي‪ ،‬چي کيدای سي يو څو‪ ،‬په هغه کي خپل ماال‬
‫په لوړه بيه خر کړي او د بال ماال پاه ټيټاه بياه تار ېساه کاړي‪ .‬دا هرڅاه د‬
‫خلکو په خپلمنځی جوړراتلني پوړي اړه لري‪.‬‬

‫(‪)1‬‬
‫‪-Classical Economy‬‬

‫‪562‬‬
‫دا فرضيه د (ماصول ويش) او د (اجاري‪ ،‬ګټي او مزد) په نوموناو هام‬
‫نومول سويده‪ .‬ددي موخه داده‪ ،‬چي د خپلوا‪ ،‬بازار تار ناراينو ېنادي‬
‫بايد د يوي ټاولني ټاول ماصاوېت د توليادکونکو تارمن وويشال ساي‬
‫يانې ماال باياد د ټاولني د مهماو توليادکوونکو پوړوناو تارمن وويشال‬
‫سي‪ .‬ددي فرضي پر بنسال نتمني بايد په درو بڼو (اجاره‪ ،‬ګټاه او مازد)‬
‫باندي د مهمو توليدکونکو پوړونو ترمن وويشل سي‪.‬‬
‫د لااومړنځ فرضااي پربنسااال ازتصااادي ټولنااه د فردياا‪ ،‬او وګااړو څخااه‬
‫نااميرل کي ا ي او ددوهمااي فرضااي پاار بنسااال ازتصااادي ټولنااه د پااوړيز‬
‫سيساااتم څخاااه عباااارت ده او پوړوناااه عباااارت دي لاااه‪ :‬ګټاااه خوړونکاااو‪،‬‬
‫اجراکونکااو‪ ،‬ماازدوران‪ ،‬نااتمن خلااک‪ ،‬خپلااوا‪ ،‬مالکااان او سااوداګرو‬
‫څخااه‪ .‬ددي دو سيسااتمونو تاارمن تااوپير پاادي کااي دی‪ ،‬چااي پااه لااومړي‬
‫سيسااتم (خپلااوا‪ ،‬بااازار) کااي د ټولااو وګااړو ګټااي ساااتل کي ا ي او يااوه‬
‫طبيعي هم غي منځته راځي او په دوهم سيستم (د ماصول ويش) کاي‬
‫د ګټو ترمن اختلف او دپوړونو ترمن کشمکش منځته راځي‪.‬‬

‫‪563‬‬
‫(‪-)٧‬پازرګااا‪ ،‬بهاوالاادين‪ .‬مکتااب هااای سياسااي‪ .‬ازانتشااارات ازبااال‪.‬‬
‫‪٧٢٧٧‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٠‬ازبااال‪ ،‬فرناايد‪ .‬مکتااب هااای سياسااي‪ .‬ازانتشااارات ساابکباران‪.‬‬
‫‪ ٧٢٥٤‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٢‬فااانوغ‪ ،‬ميرعزيزاحمااد‪ .‬افکارعامااه ونخبااه‪ .‬ناناار‪ :‬انتشااارات‬
‫عازم‪ ٧٢٦٥ .‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٧‬عالم‪ ،‬عبدالرحمن‪ .‬بنيادهای علم سياس‪ .،‬تهران‪ :‬نشارنی‪٧٢٥٥ .‬‬
‫ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٠‬بشااريه‪ ،‬حسااين‪ .‬امااوزش دانااش سياسااي‪ .‬تهااران‪ :‬موسسااه نګاااه‬
‫معاصر‪ ٧٢٥٠ .‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٩‬دولتيااار‪ ،‬دولاا‪ .،‬امااوزش علاام سياساا‪ .،‬نانر‪:‬انتشااارات سااعيد‪.‬‬
‫‪ ٧٢٦٥‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٤‬ډي‪ .‬ټنسي‪ ،‬سټيفان‪ .‬مباني علم سياس‪ .،‬ترجمه دکتر حميد رضاا‬
‫ملک مامدي‪ .‬تهران‪ :‬نشر ميزان‪ ٧٢٥٤ ،‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٥‬ناااريع‪ ،‬پنااااهي‪ ،‬سيدابوالفضااال زاضاااي‪ .‬بايساااته هاااای حقاااو‬
‫اساسي‪ .‬تهران‪ :‬نشر ميزان‪ ٧٢٥٥ .‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٦‬بئين‪ ،‬اميرنيک‪ .‬وا ه های سياسي واجتماعي‪.‬‬
‫(‪ -)٧٥‬هانمي‪ ،‬مامدطاهر‪ .‬حقو اساسي وموسسات سياساي‪ .‬نانار‪:‬‬
‫‪٧٢٥٦ .‬ل کال‪.‬‬ ‫انتشارات فرهن‬

‫‪564‬‬
‫(‪ -)٧٧‬داوري‪ ،‬فرهاااد‪ .‬سياساا‪ ،‬پوهنااه‪ .‬مومنااد خپرندويااه ټولنااه‪ ،‬کااال‬
‫‪.٧٢٦٥‬‬
‫(‪ -)٧٠‬اخګر‪ ،‬بشير‪ .‬ډموکراسي‪٠٥٥٥ .‬ز کال‪.‬‬
‫(‪ -)٧٢‬زيری‪ ،‬صالح مامد‪ .‬افغانستان او دډموکراسای سياساي نچاام‪.‬‬
‫چاپ ځای‪ :‬کراچي‪ ،‬پاکستان‪٧٢٥٧ .‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٧٧‬ايوبي‪ ،‬مامدنادر‪ .‬سياسي نچريات‪ .‬صااف نشاراتي موسساه‪-‬‬
‫کوټه‪ ٧٧٠٦ .‬کال‪.‬‬
‫(‪ -)٧٠‬دوو ر ه‪ ،‬موريس‪ .‬اصول علم سياس‪ .،‬ترجمه ابوالفضل زاضاي‪.‬‬
‫تهران‪ :‬نرک‪ ،‬انتشارات علمي وفرهنګي‪٧٢٥٠ ،‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٧٩‬راساااکين مايکااال‪ . ...‬پوليټيکااال سااااينس تاااه ياااوه کتناااه‪ .‬بااااړه‬
‫اولن يز‪ :‬مامدصدي ظهير‪ .‬خپرندوی‪ :‬علماه رنااد خپرندوياه ټولناه‪-‬‬
‫کندهار ‪٧٢٥٤‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٧٤‬روسااااو‪ ،‬ان ا‪ .،‬ټااااولنيزتړون‪ .‬دساااايس الاااارحمن اناااانا باړه‪.‬‬
‫خپرندوی‪ :‬دانش خپرندويه ټولنه‪٧٢٥٠ ،‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٧٥‬کونااال‪ ،‬رايااان هاااارډ‪ .‬فانيسااام‪ .‬ترجماااه مناااوچهرفکري ارنااااد‪.‬‬
‫انتشارات توغ‪٧٢٠٥ ،‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٧٦‬ايااوبي‪ ،‬ماماادنادر‪ .‬فلساافه‪ .‬صااااف نشااراتي موسسااه‪-‬کوټااه‪،‬‬
‫‪٧٢٥٥‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٠٥‬زيارمااال‪ ،‬مامااادعثمان‪ .‬ملاااي مترزاااي تګلره(دنيشااانليزم خااار‬
‫السير او تکامل)‪ .‬چاپ‪ :‬ميرويس کتاب پلورنځي‪٧٢٥٧ ،‬ل کال‪.‬‬
‫علااوم سياسااي‪ .‬چاااپ‪ :‬بنګاااه انتشااارات‬ ‫(‪ -)٠٧‬بااارز‪ ،‬عاباادين‪ .‬فرهن ا‬
‫ومنبعه ميوند‪٧٢٥٠ ،‬ل کال‪.‬‬

‫‪565‬‬
‫(‪ -)٠٠‬د سياساااي اصااانلحاتو زااااموغ‪ .‬د سااايدعبداهلل پاچاااا بااااړه‪.‬‬
‫خپرندوی‪ :‬دانش خپرندويه ټولنه‪٧٢٥٧ ،‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٠٢‬د افغانسااتان ملااي مترزااي ګونااد‪ .‬سياسااي اصاانلحات‪ .‬دوياام‬
‫چاپ‪٧٢٥٢ ،‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٠٧‬جااايس‪ ،‬پيټاار‪ .‬پااه لوياادي کااي سياسااي چاااري‪ .‬داحماادزبير من‬
‫باړه‪ .‬خپرندوی‪ :‬د افغانستان دکلتوري ودي ټولنه‪-‬جرمناي‪ .‬چاپوااري‪:‬‬
‫دانش خپرندويه ټولنه‪٧٢٥٩ ،‬ل کال‪.‬‬
‫(‪ -)٠٠‬ترکاای‪ ،‬روسااتا‪ .‬دټولنپااوهني لااه نچااره پااه افغانسااتان کااي دوا‪،‬‬
‫جوړښتونه‪ .‬د مامداسماعيل يون باړه‪.‬‬
‫وا ه هااای مکتبهای(سياسااي‪،‬‬ ‫(‪ -)٠٩‬خاادايار‪ ،‬اميرمسااعود‪ .‬فرهناا‬
‫فرهنګاي‪ ،‬ماذهبي‪ ،‬فلساافي وهناري)‪ .‬انتشااارات مامدحسان يوساافي‪،‬‬
‫‪٧٢٩٤‬ل کال‪.‬‬
‫سياساااای برش‪ ،‬انتشااااارات‬ ‫(‪ -)٠٤‬غلمرضاااااعلي بابااااايي‪ ،‬فرهنااا‬
‫انيان‪ ،‬چاپ دوم‪.‬‬
‫(‪ -)٠٥‬ريوااارد جيمزبااون بااوزور ‪ .‬ظهااور وسااقوط فانيساام ايتاليااا‬
‫دردوران موسوليني‪ .‬ترجمه علي اکبر عبدالرنيدي‪.‬‬
‫(‪ -)٠٦‬ساايد مهاادي ساايديان ‪ ،‬روش نناسااي فلساافه سياسااي ‪٧٢٥٤،‬‬
‫نمسي‪.‬‬
‫‪٢٥‬‬
‫‪٧٢٦٧‬‬ ‫‪٢٧‬‬
‫‪٧٢٤٤‬‬ ‫‪٢٠‬‬
‫(‪ -)٢٢‬ډونال اټول زول ‪ ،‬دنلمي پېړۍ سياسي فلسفه ‪ ٧٢٥٤ ،‬لمريز‪.‬‬

‫‪566‬‬
‫(‪ -)٢٧‬بنااوري‪ ،‬داريااوش‪ .‬دانشاانامه سياساای‪ ،‬انتشااارات مُرواريااد‪،‬‬
‫چاپ يازدهم‪.٧٢٥٧ ،‬‬
‫(‪ -)٢٠‬زاهدي احمدزی‪ ،‬د اسلمي حکوم‪ ،‬بنسټونه‪٧٢٥٤ ،‬ل‪،‬‬
‫‪٢٩‬‬
‫‪٧٢٥٢‬‬
‫(‪ -)٢٤‬مامااد نااريس رحماااني ‪ ،‬سياساا‪ ،‬او ازتصاااد د اساالم پااه رڼااا‬
‫کې‪ ،‬پيغام خپرندويه ټولنه‪ ٧٢٥٢ ،‬ها ش کال‬
‫(‪ -)٢٥‬اباااو ماماااد ګااال الرحماااان حقااااني‪ ،‬معااارا اېسااالم‪ ،‬مکتباااه‬
‫فاروزيه‪ ،‬ماله جنګي‪ ،‬زصه خواني پېښور‪.‬‬
‫علاوم سياسای‪،‬‬ ‫(‪ -)٢٦‬مينو افشاری راد و علای ازاا بخشای‪ ،‬فرهنا‬
‫ويرايش نشم‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپار‪.٧٢٥٢ ،‬‬
‫(‪ -)٧٥‬نيدان واي ‪ ،‬ېئيسته چيس‪،‬؟‪ ،‬نشر باختران‪ ،‬تهران‪.٧٢٥٧ ،‬‬
‫په افغانستان کاي‪ ،‬د‬ ‫(‪ -)٧٧‬عبدالای حبيبي‪ ،‬د مشروطي‪ ،‬غورځن‬
‫عبدالقيوم حکيمزي باړه‪.‬‬
‫(‪ -)٧٠‬ناايرودي‪ ،‬مصاانفي‪ ،‬فلساانين وصااهيونيزم‪ ،‬مرکااز تاقيقااات‬
‫اسلمي سپاه‪.٧٢٤٥ ،‬‬
‫(‪ -)٧٢‬د کاباال پوهنتااون د حقوزااو او سياسااي علومااو پااوهنځی لکواار‬
‫نوټونه‪.‬‬
‫‪-)44(English Social Wikipedia .‬‬
‫‪-)44(Encarta2012.‬‬
‫‪-)44(Britanica2012 .‬‬

‫‪567‬‬