YapayZekaDersNotlari I

YAPAY ZEKA ve UZMAN SİSTEMLER
Ders Notları - I
Dr. A. Cumhur KINACI
Bilgisayar Mühendisliği Bölümü

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
2017-2018 Bahar
Son güncellenme tarihi: 2018-03-08
Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

YAPAYÜniversitesi)
ZEKA ve UZMAN SİSTEMLER Ders Notları - I 2017-2018 Bahar 1 / 55
Yapay Zeka
Yapay zeka (YZ)a , zekayı anlamayı ve zeki varlıklar oluşturmayı
amaçlayan bir çalışma alanıdır.
YZ, bilim ve mühendislik konusu içinde en yeni alanlardan biridir.
a
Artificial Intelligence (AI)
YZ Tanımları
İnsansı Düşünme Mantıklı Düşünme
İnsansı Davranma Mantıklı Davranma

İnsansı Davranma
İnsansı Davranma
Turing Testi
1950 yılında Alan Turing tarafından önerilmiştir. Önerdiği test ile
tatmin edici, uygulamalı bir zeka tanımı ortaya koymuştur.
Bir bilgisayar bu testi şu koşulda geçmiş kabul edilir: Eğer insan
sorgulayıcı, sorulan yazılı sorulara verilen cevapların, bir bilgisayardan
mı yoksa bir insandan mı geldiğini ayırt edemiyorsa.
Bu testi geçmiş bilgisayarın gerçekten zeki olduğu konusu tartışmaya
açıktır.
Bir bilgisayarın bu testi geçmesi için sahip olması gereken belli başlı
yetenekler bir kaç başlık altında toplanabilir:

İnsansı Davranma
Doğal Dil İşleme1 : İnsanların konuştuğu dillerden (Örneğin: İngilizce,

Türkçe) en az birinde başarılı şekilde iletişim kurabilmesi.
Bilgi Temsili2 : Kendisine ulaşan bilgiyi saklayabilmesi.
Otomatik Çıkarsama3 : Kayıtlı bilgileri kullanarak sorulara cevap
verebilme ve yeni sonuçlar çıkarabilme.
Makine Öğrenmesi4 : Yeni koşullara uyum sağlamak, desenleri tespit
etmek ve tahmin etmek.
İnsansı davranış ile mantıklı davranışı birbirinden ayırırken kastedilen,
insanları “duygusal anlamda dengesiz” veya “deli” olduğu tarzında bir
mantıksızlıktan bahsedilmemektedir. Burda ayrımı sağlayan şey insanın
mükemmel olmamasıdır; tüm satranç oyuncuları usta oyuncular değildir
veya bir sınavda herkes 100 alamaz.
1
Natural Language Processing
2
Knowledge Representation
3
Automated Reasoning
4
Machine Learning
İnsansı Davranma
Turing testi kasıtlı olarak doğrudan fiziksel etkileşimden kaçınmıştır.

Çünkü insanın fiziksel simülasyonu zeka için gerekli değildir.
İnsanın fiziksel özelliklerinin bu anlamda incelendiği başlıklar şunlardır:
Bilgisayar Görmesi5 : Nesneleri algılama
Robotik6 : Nesneleri değiştirme ve hareket ettirme
5
Computer Vision
6
Robotics
İnsansı Davranma
Bu 6 bilim dalı YZ’nın çoğunu oluşturur.

1 Doğal Dil İşleme Turing testi hala üzerinde durulması
2 Bilgi Temsili gereken bir çalışma olsa da günümüzde
YZ araştırmacıları bu testi geçecek
3 Otomatik Çıkarsama
sistemler hazırlamak üzerinde fazla
4 Makine Öğrenmesi uğraşmamaktadırlar. Bunun temel
5 Bilgisayar Görmesi nedeni; zekanın altında yatan ilkeleri
6 Robotik anlamanın, bir örneği kopyalamaktan
daha önemli olmasıdır.

İnsansı Davranma
Bu yaklaşımın benzerini “yapay uçuş” çalışmalarında görebiliriz. Wright

kardeşler kuşları taklit etmeyi bırakıp rüzgar tünelleri kullanmaya ve
aerodinamik öğrenmeye başladıklarında başarılı olmuşlardır. Havacılık
mühendislerinin amacı “diğer güvercinleri kandırabilecek kadar iyi ve
bir güvercin gibi uçan makineler üretmek” değildir!

İnsansı Düşünme
İnsansı Düşünme : Bilişsel Modelleme7 Yaklaşımı
Bir programın insan gibi düşündüğünü söyleyebilmek için, insanın nasıl

düşündüğünü tespit etmek gerekir. İnsan aklının gerçek işleyişinin anlamak
gerekir. Bunu yapmanın üç yolu vardır:
1 İçgözlem ile : düşüncelerimizi oluşurken yakalamaya çalışmak
2 Psikolojik deneyler ile : bir kişinin davranışlarını gözlemlemek
3 Beyin görüntüleme ile : beynin çalışmasını gözlemlemek
7
Cognitive Modeling
Bilişsel Bilim8
Zihnimizle ilgili yeterli kesinlikte bir teori geliştirilebilirse, bu teorinin

bir bilgisayar programı olarak ifade edilmesi mümkün olur. Eğer bu
programın girdi-çıktı davranışları ilgili insan davranışıyla uyumlu
olursa, bu programın işleyişinin en azından bir kısmının insanda da
çalıştığına kanıt olur.
Disiplinlerarası bir konu olan bilişsel bilim, YZ’de bulunan bilgisayar
modelleri ile psikolojideki deneysel yöntemleri bir araya getirerek insan
zihini ile iligli tam ve test edilebilir teorileri oluşturmayı hedefler.
8
Cognitive Science
YZ ve Bilişsel Bilim
YZ yöntemleri ile insan bilişi arasında hem benzerlikler hem de

farklılıklar vardır. Bilişsel bilim gerçek anlamda, insan veya hayvanlar
üzerinde yapılan deneysel gözlemler üzerine kuruludur.
YZ ve bilişsel bilim birbirlerine ilham vermekle beraber ayrı iki alan
olarak düşünülmelidir.

Mantıklı Düşünme
Yunan düşünür Aristo “doğru düşünmeyi” tanımlamaya çalışan ilk

kişilerdendir. Bu sayede verilen doğru önbilgilere karşılık doğru
sonuçlara ulaşmayı amaçlar.Örneğin: Sokrat bir insandır. Tüm
insanlar ölümlüdür. Bu yüzden Sokrat ölümlüdür. Bu düşünme
kurallarının zihnin çalışma sistemini yönettiği kabul edilir; bunların
araştırılması “mantık9 ” alanını oluşturur.
YZ içinde mantıkcı yaklaşım mantık kurallarına dayalı zeki sistemler
oluşturmayı hedefler.
9
logic
Mantıklı Düşünme II
Bu yaklaşımın önünde iki temel engel bulunmaktadır:

Düzenli olmayan bilgiyi mantık gösteriminin gerektirdiği şekilde ifade
etmek zordur.
Bir problemi teoride çözmek ile pratikte çözmek arasında büyük fark
vardır. Basit problemerde bile çıkarsama sürecinde hesaplama
kaynakları tükenebilir.

Mantıklı Davranma
Mantıklı Davranma
Doğru sonuçlar çıkarmak mantıklı davranmanın bir parçasıdır ancak

tamamı değildir. Bazı durumlarda yapılacak doğru bir davranış olmamasına
rağmen bir şeyin yapılması zorunludur.
Etmena
a
Agent
Bir etmen eylemde bulununan herhangi birşey olabilir. Latince “agere
(yapmak)” fiilinden türemiştir.

Mantıklı Davranma
Soru
Bir soru
Refleks eylemleri (sıcak sobadan kaçınmak gibi) mantıklı mıdır? Ya da zeki
midir?

YZ’nin Temelleri
YZ’nin Temelleri
Felsefe
Geçerli sonuçlar çıkarmak için düzenli kurallar kullanılabilir mi ?
Fiziksel beyinden nasıl zihin ortaya çıkar?
Bilgi nerden gelmektedir?
Bilgi, eylemi nasıl doğurur?
Matematik
Geçerli sonuçlar çıkarmak için gerekli düzenli kurallar nelerdir?
Neler hesaplanabilir?
Kesin olamayan bilgiyle nasıl çıkarsama yapılabilir?
Sinirbilima
a
Neuroscience
Beyin bilgiyi nasıl işler?
YZ’nin Temelleri
YZ’nin Temelleri - II
Psikoloji
İnsanlar ve hayvanlar nasıl düşünür ve hareket eder?
Bilgisayar Mühendisliği
Etkin bir bilgisayar nasıl oluşturulur?
Kontrol Teorisi ve Sibernetika

a
Control theory and cybernetics
İnsanın tarafından yapılan şeyler kendi kendilerine nasıl çalışır?
Dilbilima
a
Linguistics
Dil ile düşünce arasındaki ilişki nedir?
YZ Çalışmalarının Günümüzdeki Uygulamaları
STANLEY: Sürücüsüz araba
http://en.wikipedia.org/wiki/Stanley_(vehicle)

Ses tanıma

Otonom Planlama - NASA Rover
http://aegis.jpl.nasa.gov/publications/estlin_icra07_
ZEKA ve UZMAN SİSTEMLER Ders Notları - I
2017-2018 Bahar 19 / 55
Oyun - IBM DEEP BLUE

Lojistik - Roterdam Limanı

Robotik - Elektrik Süpürgesi Robotu

Makine Tercümesi

Etmen10 Kavramı
Etmen, algılayıcıları sayesinde

ortam bilgisini alabilen ve çeşitli
araçlarla bu ortamda eylemde
bulunan hertürlü şeye denir.
Bir insan etmeni algılayıcı olarak
göz, kulak vb. organlara
sahiptir. El, ayak gibi ortamda
eylemde bulunmasını sağlayan
araçları da vardır.
Bir robot etmeninde kamera,
kızılötesi cihazlar algılayıcı
olarak ve çeşitli motorlar da
işletici araçlar olarak bulunabilir.
10
Agent
Tam ve Kısmen Gözlemlenebilir11 Ortamlar
Eğer bir etmenin algılıyıcıları,

ortamın herhangi bir andaki du-
rumuna tamamen erişebiliyorsa
tam gözlemlenebilir denir.
Kısman gözlemlenebilir or-
tamda ya algılayıcılar yeterli has-
sasiyette değildir veya durumun belli
parçalarına ait veri eksiktir.
11
Fully observable vs. partially observable
Tek Etmenli ve Çok Etmenli Ortamlar

Rekabetçi12 ve İşbirlikçi13
12
Competitive
13
Cooperative
Deterministik ve Stokastik Ortamlar
Eğer ortamın bir sonraki durumu, bulunulan o anki durum ve etmenin

gerçekleştirdiği eylem kullanılarak tamamen tespit edilebiliyorsa
deterministiktir. Değilse stokastiktir (olasılıksal).

Bölümlü14 ve Ardışık15 Ortamlar

Bölümlü bir görev ortamında, etmenin deneyimleri atomik bölümler
halindedir. Her bir bölümde etmen bir uyarana karşılık bir eylemde
bulunur. Bir sonraki bölüm daha önceki bölümlerdeki eylemlere bağlı
değildir.
Örneğin ürün paketlemenin yapıldığı
bir üretim bandında çalışan robotlar,
bölümlü ortamda bulunurlar.
14
Episodic
15
Sequential
Bölümlü ve Ardışık Ortamlar - 2
Ardışık ortamlarda ise etmenin verdiği karar gelecekteki tüm kararları

etkiler.
Bölümlü ortamlar, ardışık ortamlara göre çok daha kolaydır. Çünkü
etmenin ilerisini düşünmesine gerek yoktur.
Araç kullanmak ardışık bir ortamda

gerçekleşir.

Durağan16 ve Devingen17
Eğer etmen karar verme ve planlama süreci sırasında ortam değişiyor

ise ortam devingendir. Değilse durağandır.
Durağan ortamlar devingen ortamlara göre başa çıkması daha kolaydır.
16
Static
17
Dynamic
Ayrık18 ve Sürekli19 Ortamlar
Ortam durumunu belirleyen kriterlerin ayrık veya sürekli olmasına göre

belirlenir.
Satranç ortamında birbirinden farklı sonlu sayıda durum vardır. Ayrıca
eylemler de ayrıktır.
Araç kullanma ortamında ise hız, konum, diğer araçların uzaklığı gibi
değerler sürekli değerlere sahiptir.
18
Discrete
19
Continuous
Kare Bulmaca Örneği
Tam Gözlemlenebilir
Tek Etmenli
Deterministik
Ardışık
Durağan
Ayrık

Tavla
Tam Gözlemlenebilir
Çok Etmenli
Stokastik
Ardışık
Durağan
Ayrık

Araç Kullanma
Kısmen Gözlemlenebilir
Çok Etmenli
Stokastik
Ardışık
Devingen
Sürekli

Arama Stratejileri
7 2 4 1 2
5 6 3 4 5
8 3 1 6 7 8
Start State Goal State


Bilgisiz Arama Stratejileri
Bilgisiz20 Arama Stratejileri
Sadece problem tanımındaki bilgileri kullanarak yapılan aramadır.

Genişlik Öncelikli Arama
Derinlik Öncelikli Arama
Sınırlı Derinlikte Arama
Tekrarlı Derinleştirerek Arama
20
Uninformed
Bilgisiz Arama Stratejileri Genişlik Öncelikli Arama
Genişlik Öncelikli Arama21
A A A A
B C B C B C B C
D E F G D E F G D E F G D E F G
21
Breadth First Search
Bilgisiz Arama Stratejileri Derinlik Öncelikli Arama
Derinlik Öncelikli Arama22
A A A
B C B C B C
D E F G D E F G D E F G
H I J K L M N O H I J K L M N O H I J K L M N O
A A A
B C B C C
D E F G D E F G E F G
H I J K L M N O I J K L M N O J K L M N O
A A
C B C C
E F G E F G F G
J K L M N O K L M N O L M N O
A A A
C C C
F G F G F G
L M N O L M N O M N O
22
Depth First Search
Bilgisiz Arama Stratejileri Derinlik Öncelikli Arama
Derinlik Öncelikli Arama - II
2 7 8
3 6 9 12
4 5 10 11
Bilgisiz Arama Stratejileri Sınırlı Derinlikte Arama
Sınırlı Derinlikte Arama23
23
Depth Limited Search
Bilgisiz Arama Stratejileri Tekrarlı Derinleştirerek Arama
Tekrarlı Derinleştirerek Arama24
A A
Limit = 0
A A A A
Limit = 1
B C B C B C B C
A A A A
Limit = 2
B C B C B C B C
A A A A
B C B C B C B C
A A A A
Limit = 3
B C B C B C B C
H I J K L M N O H I J K L M N O H I J K L M N O H I J K L M N O
A A A A
B C B C B C B C
A A A A
B C B C B C B C
24
Iterative Deepening Search
Sezgisel Arama
En İyi Öncelikli Arama25
Bir değerlendirme fonksiyonu f (n) her bir düğümün ne kadar istenilir

olduğunu ölçmek için kullanılır. İstenilirliği en yüksek olan düğüm
genişletilir.
25
Best First Search
Sezgisel Arama Açgözlü Arama
Açgözlü En İyi Öncelikli Arama26
Fikir: Hedefe en yakın görünen düğümü genişletmek.
Değerlendirme fonksiyonu f (n) = h(n)

h(n) - sezgisel fonksiyonu gösterir. n düğümünden hedefe olan
tahmini maaliyeti verir.
26
Greedy Best-First Search
Sezgisel Arama Açgözlü Arama
Açgözlü Arama
(a) The initial state Arad

Arad 366
366
Bucharest 0
(b) After expanding Arad Arad
Craiova 160
Drobeta 242
Sibiu Timisoara Zerind
253 329 374
Eforie 161
Fagaras 176
(c) After expanding Sibiu Arad
Giurgiu 77
Hirsova 151
Iasi 226
329 374
Lugoj 244
Arad Fagaras Oradea Rimnicu Vilcea Mehadia 241
366 176 380 193
Neamt 234
(d) After expanding Fagaras Arad Oradea 380
Pitesti 100
Sibiu Timisoara Zerind Rimnicu Vilcea 193
329 374
Sibiu 253
Arad Fagaras Oradea Rimnicu Vilcea Timisoara 329
366 380 193 Urziceni 80
Sibiu Bucharest Vaslui 199
253 0 Zerind 374
Sezgisel Arama A* Arama
A* Arama : Toplam çözüm maliyetini en aza indirgemek
Fikir: Maaliyeti yüksek olan yollardan sakınmak
Değerlendirme fonksiyonu f (n) = g (n) + h(n)

g (n) = n düğümüne ulaşılana kadar olan maaliyet.
h(n) = n düğümünden hedefe olan tahmini maaliyet
f (n) = n düğümü üzerinden hedefe ulaşan yolun tahmini maaliyeti.

Sezgisel Arama A* Arama
A* Arama
(a) The initial state Arad

366=0+366 Arad 366
(b) After expanding Arad Arad
Bucharest 0
Sibiu
393=140+253
Timisoara
447=118+329
Zerind
449=75+374
Craiova 160
(c) After expanding Sibiu Arad
Drobeta 242
Eforie 161
447=118+329 449=75+374 Fagaras 176
Arad Fagaras Oradea Rimnicu Vilcea
646=280+366 415=239+176 671=291+380 413=220+193 Giurgiu 77
(d) After expanding Rimnicu Vilcea Arad Hirsova 151
Sibiu Timisoara Zerind Iasi 226
447=118+329 449=75+374
Arad Fagaras Oradea Rimnicu Vilcea Lugoj 244

646=280+366 415=239+176 671=291+380
Craiova Pitesti Sibiu

Mehadia 241
526=366+160 417=317+100 553=300+253
Neamt 234
(e) After expanding Fagaras Arad
Oradea 380
Sibiu Timisoara
447=118+329
Zerind
449=75+374 Pitesti 100
Arad
646=280+366
Fagaras Oradea
671=291+380
Rimnicu Vilcea
Rimnicu Vilcea 193
Sibiu Bucharest
591=338+253 450=450+0
Craiova Pitesti
526=366+160 417=317+100 553=300+253
Sibiu Sibiu 253
(f) After expanding Pitesti Arad
Timisoara 329
Urziceni 80
447=118+329 449=75+374 Vaslui 199
Arad Fagaras Oradea Rimnicu Vilcea
646=280+366 671=291+380 Zerind 374
Sibiu Bucharest Craiova Pitesti Sibiu
591=338+253 450=450+0 526=366+160 553=300+253
Bucharest Craiova Rimnicu Vilcea

418=418+0 615=455+160 607=414+193

Sezgisel Arama Probleme Uygun Sezgiler
Probleme Uygun Sezgiler
7 2 4 1 2
5 6 3 4 5
8 3 1 6 7 8
Figure: 8-puzzle

Sezgisel Arama Probleme Uygun Sezgiler
Probleme Uygun Sezgiler - II

h1(n) = doğru yerinde olmayan parça sayısı
h2(n) = toplam Manhattan uzaklığı (parçaların istenilen konumundan
olan uzaklığı)
7 2 4 1 2
5 6 3 4 5
8 3 1 6 7 8
Figure: 8-puzzle
h1(S) = 8
Sezgisel Arama Hill Climbing
Yerel Arama Algoritmaları
Bir çok eniyileştirme algoritmasında gidilen yol yerine hedefin kendisi

çözümdür.
Figure: N-Vezir (N-Queens)

Tepe Tırmanma27 Araması
objective function global maximum
shoulder
local maximum
"flat" local maximum
state space
current
state
Karşılaşılabilecek sorunlar nedir?

27
Hill Climbing
8 Vezir Problemi Örneği
h(n) : Birbirlerine saldırabilen vezir ikilileri sayısı

8 Vezir Problemi Örneği - II
h(n)=1 → Yerel minimum durumu

Kaynak
S. Russell and P. Norvig. Artificial Intelligence: A Modern Approach,

Third Edition, Prentice Hall, 2009
http://aima.cs.berkeley.edu/


YapayZekaDersNotlari I

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

YapayZekaDersNotlari I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YAPAY ZEKA ve UZMAN SİSTEMLER

Dr. A. Cumhur KINACI

Bilgisayar Mühendisliği Bölümü

Son güncellenme tarihi: 2018-03-08

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

İnsansı Davranma Mantıklı Davranma

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Doğal Dil İşleme1 : İnsanların konuştuğu dillerden (Örneğin: İngilizce,

Turing testi kasıtlı olarak doğrudan fiziksel etkileşimden kaçınmıştır.

Bu 6 bilim dalı YZ’nın çoğunu oluşturur.

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Bu yaklaşımın benzerini “yapay uçuş” çalışmalarında görebiliriz. Wright

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

İnsansı Düşünme : Bilişsel Modelleme7 Yaklaşımı

Bir programın insan gibi düşündüğünü söyleyebilmek için, insanın nasıl

Zihnimizle ilgili yeterli kesinlikte bir teori geliştirilebilirse, bu teorinin

YZ yöntemleri ile insan bilişi arasında hem benzerlikler hem de

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Yunan düşünür Aristo “doğru düşünmeyi” tanımlamaya çalışan ilk

Bu yaklaşımın önünde iki temel engel bulunmaktadır:

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Doğru sonuçlar çıkarmak mantıklı davranmanın bir parçasıdır ancak

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Kontrol Teorisi ve Sibernetika

İnsanın tarafından yapılan şeyler kendi kendilerine nasıl çalışır?

STANLEY: Sürücüsüz araba

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Otonom Planlama - NASA Rover

Oyun - IBM DEEP BLUE

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Lojistik - Roterdam Limanı

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Robotik - Elektrik Süpürgesi Robotu

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Etmen, algılayıcıları sayesinde

Tam ve Kısmen Gözlemlenebilir11 Ortamlar

Eğer bir etmenin algılıyıcıları,

Tek Etmenli ve Çok Etmenli Ortamlar

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Deterministik ve Stokastik Ortamlar

Eğer ortamın bir sonraki durumu, bulunulan o anki durum ve etmenin

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Bölümlü14 ve Ardışık15 Ortamlar

Bölümlü ve Ardışık Ortamlar - 2

Ardışık ortamlarda ise etmenin verdiği karar gelecekteki tüm kararları

Araç kullanmak ardışık bir ortamda

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Eğer etmen karar verme ve planlama süreci sırasında ortam değişiyor

Ayrık18 ve Sürekli19 Ortamlar

Ortam durumunu belirleyen kriterlerin ayrık veya sürekli olmasına göre

Kare Bulmaca Örneği

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Start State Goal State

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Dr. A. Cumhur KINACI (Çanakkale Onsekiz Mart

Bilgisiz20 Arama Stratejileri

Sadece problem tanımındaki bilgileri kullanarak yapılan aramadır.

Genişlik Öncelikli Arama21