ANADOLU SELÇUK MIMARISINDE BO~A

KABARTMALARI

GÖNÜL ÖNEY

Zengin Anadolu Selçuk figür sanat~nda bo~a kabartmalar~~geni~~

yer tutar. Bo~an~ n Anadolu Selçuk Mimarisinde tek ba~~na görülme-
yip bo~a-insan, bo~a-arslan, bo~a-kartal, bo~a-ejder, bo~a-gergedan
ikilisi veya burç ve takvim hayvan~~olarak görülmesi tipik bir özel-
liktir. Bo~a tasvirlerini bu gruplara ay~ rarak tetkik edelim.

I. BO~A - INSAN KABARTMALARI.

Bo~a motifinin insan figürü ile birlikte tasvir edili~i enderdir.
Örnekleri ~öylece s~ralayabiliriz:
a) Diyarbak~r D~~~Kalede Bo~a-~nsan Kabartmalar~ : ( ~~o88) Resim ~~
Diyarbak~r D~~~kalede Gabriel'e göre XXX. burçta (Ulubadan
burcunun kuzeyindeki ilk kulede) çiçekli Id~fi yaz~l~~kitabenin tepesinde
kar~~l~kl~~ iki bo~a, aralar~ndaki ni~te (bugün harap olmu~) ba~da~~
kurarak oturan insan figürü ve tepede kartal kabartmas~~ yer al~r.
Yüksek kabartmalar üstten hafif profilli bir konsolla çerçevelenir.
Bo~alar ön ayaklar~~üzerine kapaklanm~~~durumdad~r. Gövdeler
profilden, ba~lar dörtte üç cephedendir. Ni~~içinde verilen ba~da~~
kurarak oturan figür kaftan giymi~ tir, elleri kucak üzerinde kavu~-
turulmu~tur. Ni~in tepesinde yer alan çok stilize ve harap, cepheden
verilmi~~kartalla birlikte burada muzaffer bir hükümdar sahnesi ile
kar~~~ kar~~ya oldu~umuzu tahmin etmekteyiz. Hayvan mücadele
sahnelerinde görülen yenik hayvanlarda oldu~u gibi kapaklanm~~~
durumda bo~alarla (muhtemelen dü~ man totemi) çevrilmi~~olan
hükümdar, tepede yer alan ayd~nl~k, hâkimiyet ve koruyucu sembol
kartallar hâkim durumda belirtilmi~tir. Daha altta devam eden
kabartmalarla birlikte burada tam bir taht sahnesi verilmi~tir.
Kitabenin birinci sat~r~~arslan kabartmalar~~ile çerçevelenir. ~kinci
sat~r~n üzerinde ortada ise cinsi belli olmayan av hayvanlar~~(antilop,
Gabriel, A. Voyages ArchE•ologiques dans la T~~rquie Orientale, I, II. Paris
1940. s. 164, Fig. 134. Pl. LXVIII, 3. Kitabe No. 57.
84 GoNtIL ÖNEY

geyik) kenarlarda ~ahinli adam kabartmalar~~görülür. ~u halde burada

Iran Selçuklu el sanatlar~nda çe~itli örneklerini gördü~ümüz gibi taht
ve av sahnesi birle~tirilmi~tir 2. Arslanlar yine Iran Selçuklu örnek-
lerinde oldu~u gibi taht ve kudret sembolleridir. Kitabeye göre
kabartmalar ~~o88 Melik~ah devrindendir.
b) Cizre Köprüsü Bo~a-~nsan Kabartmas~ : (1164) Resim 2.
Cizre köprüsü üzerindeki burç-gezegen kabartmalar~ndan soldan
sa~a do~ru ikincisinde dikdörtgen pano içinde sa~a yürüyen bo~a
tasviri ve s~rt~ nda ay dilimi içinde çok harap durumda insan ba~~~
görülmektdir 3 . Bu kabartmada bo~a burcu ile ay gezegeninin birlikte
tasvir edildi~i ~üpkesizdir. Selçuk sanat~nda ay ve güne~in insan ba~~~
~eklinde rozetlerle verildi~i çe~itli örnekler vard~r 4. Köprü 1164 ta-
rihinde Cemaleddin isimli bir ~ah~s taraf~ndan yapt~r~lm~~t~r 5.
C) Emir Saltuk Kümbeti Bo~a-~nsan Ba~~~Kabartmas~ : (1 2. as~r)
Resim 3.
Erzurumda Emir Saltuk kümbetinin kasnak k~sm~nda derin
üçgen ni~lerin üst tarafinda Türk-Çin hayvan takviminden hayvanlar
olarak izah edilen kabartmalar görülür 6. Ni~lerden biri içinde bo~a
ba~~~ve boynuzlar~~aras~nda küçük bir insan ba~~~görülür. Türbede
takvim hayvanlar~~tam olarak verilmemi~ tir. Bu tasvirin Türk-Çin hay-
van takviminden bir kabartma olarak kullan~lm~~~olmas~ndan ziyade
Cizre köprüsü kabartmas~ nda oldu~u gibi ay gezegeni ile bo~a burcu
birle~imini verdi~ini tahmin ediyoruz.
d) Karatayhan Bo~a-~nsan Çörteni (1240) Resim 4 a, b.
Karatay köyünde Karatayhan'~n d~~~cephesinde portalin sol
taraf~nda arslan ba~~~ ~eklindeki çörtenden sonra bo~a ~eklinde bir

2 Oney, G. iran Selçuk'lular~~ile Mukayeseli Olarak Anadolu Selçuklular~ nda

Av Sahneleri. The Mounted Hunting Scenes in Anatolian Seljuk Art in Comparison
With Iranian Seljuk Art. Anatolia XI, Ankara 1969.
3 Oney, G. Sun and Moon Rosettes in the Shape of Human Heads in Ana-
tolian Seljuk Architecture. Anatolica III. Hollanda Tarih ve Arkeoloji Enstitüsü
Yay~n~~1970 (Bask~da). Ayr~ ca Hartner, W. The Pseudoplanetary Nodes of the
Moon's Orbit in Hindu and Islamic Iconographies. Ars Islamica V, 2. 1938. s. 113.
4 öney, G. Sun and Moon Rosettes
Ibn ül Ezrak, Tarih ül Meyyafa-rikin ve Amid. H. 572. Varak 187 b - 188 a.
Otto-Dorn, K. Darstellungen des Turco-Chinesischen Tierzyklus in der
Islamischen Kunst. In Memoriam Ernest Diez. Istanbul 1963. s. 14.2.
 SELÇUKLU M~ MAR~S~NDE BO~A KABARTMALARI 85

çörtenin ba~~n önünde yer alan bir insana tos vurdu~u görülür. Öl-
çüler o.6o x o.6o m. Resim 4 a, b. de yerde görülen bu parça resto-
rasyondan sonra eski yerine konmu~tur. Çörten ~eklindeki ta~~n her
iki yan yüzünde bo~a ba~~~yüksek kabartma olarak cepheden verilmi~-
tir. Sa~~yan yüzde ba~~daha iyi durumdad~r. Sivri kulaklar, iri badem
gözler, altta büyük yuvarlak deliklerle iri burun bariz olarak görülür.
Bo~a= k~sa boynu ve bükük vaziyette olan ön aya~~n~n bir parças~~da
seçilmektedir. Bo~a kabartmas~n~n önündeki insan figürü tam cepheden
ve aç~k bacaklanyla çömelir vaziyette verilmi~tir. Ba~~k~sm~~k~r~kt~r.
Sa~~taraftaki el gö~üs üzerinde muhtemelen bir ~ey tutmaktad~r,
üst k~s~m k~ r~k oldu~undan ne tututu~u anla~~lmaz. Sol taraftaki el
bele dayanm~~t~ r. Figür kaftan ve ~alvar giymi~tir. E~~bir kabartma
büyük ihtimalle portalin sa~~nda bugün k~r~k olan gk~nt~~yerde bu-
lunmaktayd~. Bu çörtende de Cizre köprüsü kabartmas~nda oldu~u gibi
bo~a burcu ile çömelmi~~insan figürü ~eklinde ay gezegeninin birlikte
verilmi~~olmas~~mümkündür. Figürün elinde ne tuttu~u belli olsa
daha katiyetle söyleyebilirdik.
Çörtenin avlu portalindeki kitabeye göre G~yaseddin Keyhusrev
II devrinden olmas~~gerekir. (1240) 7.
e) Karatayhan Bo~a-insan Kabartmas~~ (1240) Resim 5.
Karatayhan'~n avlu portali sa~~d~~~yüzünde, arslan kabartmah
sütun ba~l~~~n~n üzerinde cepheden stilize bo~a ba~~~kabartmas~~
vard~r. Arabeskler içinde yer alan bo~a= boynuzlar~~bitki motifi
ile kar~~maktad~r. Sivri kulaklar yanlara do~ru uzan~r, gözler badem
biçimi iridir. Takribi ölçüler: 0.30 x 0.30 m. dir. Ba~~n üstünde yine
arabeskler içine gizlenmi~~rozet ~eklinde bir insan ba~~~kabartmas~~
görülür 8. Bu birle~me& de bo~a burcu ile insan ba~~n~n bir arada
verildi~ini tahmin etmekteyiz. Kabartmalar di~er Karatayhan ör-
nekleri gibi II. G~yaseddin Keyhusrev (1240) devrindendir.
Bo~a-insan Kaba rtmalar~~ ile ilgili K~yaslamalar:
Bu ~ekilde bo~a-insan kabartmalar~m daha önceki devirlerde
islâm sanat~nda görmemekteyiz. Abbasilerin g. as~rdan Cevsak'ül

7 Erdmann, K. Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts. Berlin

1962. No. 32, S. 122.

Oney, G. Sun and Moon Rosettes.... Fig. 20.
9 Herzfeld, E. Die Malereien von Samarra. Die Ausgrabungen von Samarra

Bd. III. 1927. Taf. V. VI, s. 16.

86 GÖNÜL ONEY

Hakani saray~~fresklerinde Sasani etkili bo~a güre~i sahnesi bu örnek-

lere en yakla~an tasvirdir, fakat burç sembolü ile ilgisi yoktur 9. Burada
diz çöken bir insan figürü bo~ay~~boynuzlar~ndan tutarak alt etme~e
çal~~~r. Ayn~~konunun, kabartmalar~nda Abbasi sanat~~etkileri gösteren
Van c~var~ndaki ~~o. as~r ba~~ndan Achtamar kilisesinde görülmesi
enteresand~r N. Bo~a-insan kabartmalar~~Iran Selçuk el sanatlar~nda
Anadolu'da oldu~u gibi burç-gezegen birle~imi olarak görülür. Ana-
dolu'nun aksine Iran'da burç gezegen sistemi tam olarak gösterilir n.
Bo~a-~nsan Kabartmalar~nda Sembolik Durum:
Yukar~daki örneklerin gösterdi~i gibi bo~a-insan birle~iminde
Diyarbak~r kalesindeki kale karekterine uyan tahtla ilgili sembolik
durum haricinde bo~a burcu-ay gezegeni birle~imi verilmektedir.
Karatayhan çörtenindeki bo~a-insan tasvirinin burç-gezegen ikilisi
olmas~~ mümkün oldu~u gibi, daha sonra tan~t~lmakta olan bo~a-
arslan mücadelesindeki gibi ikili z~t prensibin mücadelesi (iyilik-
kötülük, dü~man-yerli) de tasvir edilmi~~olabilir. Figürün k~r~k el
k~sm~~ bu hususta bizi ~üphede b~rak~r.
Diyarbak~r kalesinde altta yer alan aslan çifti, Cizre köprüsün-
de muhtelif burç tasvirleri aras~nda arslan-insan rozeti ikilisinin
mevcudiyeti, Karatayhanda portalin iki yan~nda yer alan arslan
ba~~~çörtenler ve yine Karatayhan portalinde bo~al~~ kabartman~n
alt~ndaki arslanl~~sütün ba~l~~~, bu tasvirlerde arslan~n da özel bir yeri
oldu~una i~aret eder. Bilindi~i gibi taht sahnesinde kuvvet, kudret
sembolü olan arslan ayn~~zamanda güne~, ayd~nl~k sembolüdür ve
Selçuk sanat~nda arslan burcunun tasvir edildi~i çok bol örnekler
vard~r 12. Arslan~n mevcudiyeti de bu figürlerin burada burç sembolü
olarak kulllan~lm~~~olmas~~ihtimalini kuvvetlendirir.
ii. BO~A - ARSLAN KABARTMALARL
Eski ~arkta Ahamenid saraylar~ndan itibaren görülme~e ba~lanan
arslan kabartmalar~~ile mücadele halinde verilen bo~a tasvirleri
Anadolu Selçuk'lar~nda en kalabal~k bo~al~~gurubu te~kil eder. Bu

10 Otto-Dorn, K. Turkisch Islamisches Bildg-ut in den Figurenreliefs von

Achtamar. Anatolia VI. Ankara 1961. Abb. 13. s. 25.
11 Pope, A. U. A Survey of Persian Art. London-New York. 1938. Bd. V. PL.
638, 656 A. 713. Bd. VI. Pl. 13o~~A, B, 1311 C, D, 1312 D, E, 1314 A, 1317 A, 1328,
1331, 1334, 1336 A, B.
12 Ayn~.
 SELÇUKLU MIMARISINDE BO~A KABARTMALARI 87

kabartmalarda genellikle altta kalan bo~a yenilmi~~durumdaki hay-

vand~r.
Diyarbak~r Ulu Camisinde Bo~a-Arslan Mücadelesi ( ~~178-1 ~~8o
den önce) Resim 6.
Diyarbak~r Ulu camisinde do~u giri~~kap~s~nda, portalin meydana
bakan d~~~yüzünde, kemerin iki yan~nda simetrik olarak yerle~tiril-
mi~~arslan-bo~a mücadelesi sahnesi görülür 13 . Yüksek kabartman~n
ölçüleri ~~.00 x o.8o m. dir. Kabartmalar kemerin içine dönük du-
rumdad~r, üzerlerinde kal~n küff yaz~~ bordürü uzanmaktad~r.
Kitabede Nisano~lu vezirlerinden Abu'l Kas~m Ali bin al Hasan ad~~
geçer, ~~~79-1 ~~8o de ölmü~tür 14. Arslanlar~ n ba~~~cepheden, gövdeleri
profildendir. Ba~ta sivri kulaklar, iri gözler, yass~~büyük burun, sark~k
yanaklarla tipik Selçuk arslanlar~n~n stil özelli~ini ortaya koyarlar.
Arslanlar kuvvetli pençeleri ile bo~a= s~rt~ndan kavram~~lard~r.
Altta yenilen hayvan olarak verilen bo~alar tamamen cepheden
canland~r~lm~~t~r. Gövde ortas~nda ve boyun k~sm~nda tamamen
ornamental olan çizgiler Avrasya hayvan mücadele sahnelerindeki
figürleri hat~rlat~r. Ön bacaklar~n ve tek arka baca~m gövde alt~nda
toplanmas~~ da ayn~~stilin etkisini belirtir "6.
Cizre' den Bo~a-Arslan Mücadele Kabartmas~~ (12. as~r) Resim 7.
Diyarbak~ r müzesinde 386 Env. no. da kay~tl~~Cizre'den gelme
bazalt ta~~~üzerinde benzer bir hayvan mücadele sahnesi görülür.
Ölçüler 0.45 x 0.45 m. kahnl~k 0.20 m. dir. Alçak kabartmada altta
sa~a dönük vaziyette bo~a, üstte sola dönük vaziyette ba~~profilden
olmak üzere arslan kabartmas~~yer almaktad~r. Arslan bo~a= kuy-
ru~unu ~s~rmaktad~r. Ters durumda mücadele etmektedir. Çok
stilize verilen hayvanlar Selçuk stiline uygundur. Bo~an~n d~~~bacak-
lar~~ vücudun alt~na do~ru ~skit hayvan stiline uygun ~ekilde toplan-
m~~t~r '6. Ta~~n dört kenar~nda hafif kabartma düz bir bordür mevcut-

13 van Berchem, M. -Strzygowski, J. Amida. Heidelberg 1910. s. 67. Fig. 24.

Pl. XVI. Kitabe No. 24. Ayr~ca bak. Hartner, W-Ettinghausen, R. The Conquering
Lion, the Life Cycle of a Symbol. Oriens 17. Leiden 1964. s. 165.
14 van Berehem, M.-Strzygowski, J. ayn~.

Rice, T. T. The Scythians. London 1957. Fig. 5, 22, 23, 24, 25, 28, 59, 61.
14 Cizre'de arslan taraf~ndan yenilen bo~an~n politik bir emblem oldu~unu

Artuldu Davud bin Sukman bin Artuk'a ait Insbruck'ta bulunan emaye kab üze-
rindeki figürler gösterir (~~~~14-1144). Hartner, W.-Ettinghausen, R. The Conquering
Lion. s. 166.
88 GÖNÜL ONEY

tur. Sa~~yan yüzde ayakta duran bir insan kabartmas~~vard~r. (Resim

8). Figür çok kaba i~lenmi~ tir ve kaftan giymi~tir. Bu kabartma= mü-
cadele sahnesi ile ilgisi hususunda bir ~ey söyleyemeyiz. Bu ta~~n da
Diyarbak~r Camisi örne~i gibi 12. as~rdan oldu~unu tahmin ediyoruz.
Harput 4kalede (Süt Kalesi) Bo~a-Arslan Mücadelesi (12. as~r).
Resim 9.
Harput Iç kalesinde kuzey cephesi kulesinin ~ehre bakan yüzünde,
kö~eye gelmek üzere sonradan yerle~ tirilmi~~bir ta~~üzerinde alçak
kabartma olarak bo~a-arslan mücadelesi sahnesi görmekteyiz. ölçü-
ler ~ .~ o x o.6o m. Her iki hayvan da profilden verilmi~ tir. Arslan
üstte bo~a= boynundan ~s~rmaktad~r. ön bacak bo~a= gövdesini
orta yerde düz olarak keser. Kuyru~u arkaya do~ru düz uzan~r. Hiçbir
vücut detay~~ i~lenmemi~tir. Bo~a arslandan kurtulmak istercesine
ba~~n~~ters olarak geriye çevirmi~tir, boynuzlar a~a~~ya bakar. Bu
duru~~bize yine Avrasya hayvan stilindeki tasvirleri hat~ rlat~r. Ka-
bartmalar~n etrafinda hafif profilli bir ç~k~nt~~çerçeve meydana
getirmektedir. Gabriel yanl~~~olarak bu sahne için islami olmayan
bir fil-bo~a mücadelesi demektedir 17.
Kaidesi antik olan kale 12. as~rda yenilenmi~tir. Bu kabartmalann
da Artuklu devrinden oldu~unu söyleyebiliriz Ibrahim bin-i Ebu-
bekir 1185 ve Nizameddin Ibrahim 1206 da kaleyi onarm~~t~r 18.
Diyarbak~r içkalede Bo~a-Arslan Mücadelesi (1207/8) Resim ~ o.
Diyarbak~r kkaleyi ~ehirden ay~ran Dicle ve O~run kap~~diye
adland~r~lan kap~da, portal kemerinin sol aya~mda, neshi kitabe
bordürünün bitim yerinde oldukça harap bo~a-arslan mücadele
kabartmas~~vard~r. Bu yüksek kabartman~n bir e~i de muhakkak ki
eskiden sa~~ayakta yer almaktayd~. ölçüler 0.95 x ~~.00 m. Ulu camide
oldu~u gibi arslan üstte muzaffer hayvan, bo~a altta yenilen hayvan-
d~r. Gayet stilize kaba i~lenen hayvanlarda tahrip olmadan Ulu cami
örne~i ile benzerlik oldu~u muhakkakt~r. Arslan ba~~~bo~a= ba~~
tarafina gelmek üzere mücadele etmektedir. Her iki hayvan~n da ba~~~
tahribolmu~ tur. Artuklu Sultan Mahmud devrinden olan kabart-
ma ~~207/8 tarihlerindenclir 19.

17Gabriel, A. Voyages Arch&dogiques I. s. 260. Fig. 193.

18Sungurluoglu, I. Harput Yollar~nda. Cilt. I. Istanbul 1958. s. 262-266.
18 van Berchem, M.-Strzygowski, J. Amida. s. 376. Abb. 329. Ayr~ca, Gabriel,

A. Voyages Archologiques.... s. 153, Fig. 124. Kitabe No. 73.

 SELÇUKLU MIMAR~S~NDE BO~A KABARTMALARI 89

Nusaybin'den Bo~a-Arslan Kabartmas~~ (12. as~r) Resim

~am Milli Müzesinde ta~~eserler salonunda Env. No. 4796 da
kay~tl~~Nusaybin'den getirilmi~~bir ta~~üzerinde alçak kabartma ile
önde bo~a, arkada yar~m olarak arslan kabartmas~~ görülmektedir.
Ölçüler 0.46 x 0.25 m. dir. Sola yönelmi~~kabartmalarda tamamen
profilden verilen bo~a gövdesi alt~nda toplanan ön bacaklar~~ ile
dikkati çeker. Görüldü~ü gibi Avrasya hayvan stilinin bu özelli~i
Selçuk hayvan mücadele sahnelerinde tekrarlanmaktad~r. Bo~a=
s~rt~~üzerinde görülen sarma~~k tarz~nda süsleyici hatlar hayvan
figürleri ile ilgili de~ildir. Bo~ay~~kovalayan arslan~n vücudu profilden
ba~~~cepheden verilmi~tir. Ba~ta ~i~kin yanaklar, yass~~burun ve stilize
ifade Selçuk stiline uygundur. Arka gövdenin tasvir edildi~i ikinci
ta~~mevcut de~ildir. Kabartmalar~n etrafin~~üç kenarda hafif kabart-
mal~~yass~~bir bordür çevirir. Ta~~n Diyarbak~ r örnekleri gibi 12.
as~rdan oldu~unu tahmin ediyoruz.
Konya Kalesinden Bo~a-Arslan Kabartmas~~(1221 ?) Resim 12
Konya ~nce Minareli Medrese Müzesinde Konya kalesinden
getirilmi~~Env. no. 891 de kay~tl~~ ta~~kabartma üzerinde önde bo~a
(belki de ba~ka bir boynuzlu hayvan) arkada arslan olmak üzere
sa~a ko~an hayvan kabartmalar~~yer almaktad~r 2°. Ölçüler 1.50 x
0.77 m. kal~nl~k 0.34 m.dir. Kabartmalar oldukça tahrip olmu~tur,
profilli bir silmenin alt~nda yer almaktad~r. Hayvanlar Konya Alâed-
din saray~na ait alç~larda oldu~u gibi birbirini kovalayan hayvan
frizi ~eklindedir. Bo~an~n arkaya uzanan k~vr~ k uzun boynu dikkati
çeker. Arslan kabartmas~nda tahribat dolay~s~yla hiçbir detay seçil-
mez, sadece konturlar~~ile belirtilmi~tir. Ta~~n Alâeddin Keykubad
devrinden oldu~unu kabul ediyoruz.
Diyarbak~r Ulu Camisinde Bo~aba~~~ve Arslanba~t Konsollar. (12.
as~r) Resim 13.
Daha önce bahsi geçen Diyarbak~r Ulu camisi giri~~portalinin
iç yüzünde sol tarafta, ilk sütun ba~l~~~n~ n üzerinde bir bo~a ba~~~
görülür (Resim 13). Ölçüler takriben 0.15 x 0.15 m. derinlik 0.10 m.
dir. Boynuzlar ve küçük gözler, hafif aral~k a~~z bariz olarak seçilir 21 .

20 Baer, E. A Group of Seljuk Figural Bas Reliefs. Oriens. 20. Leiden 1967.
Pl. VIII, 1.
21 Fat~mi devrinden (1087) Bab-el Futuh sütun ba~l~g~nda bo~a ba~~~bu örne~i

hat~rlat~r. Creswell, A. C. The Muslim Architecture of Egypt. I. Oxford 1952. Pl.

66, b.
go GÖNÜL ONEY

Portalin sa~~taraf~nda ayn~~ ~ekilde bir arslan ba~~~görülür. Camiye

biti~ik Mesudiye medresesinin ana eyvan kemerinin ortas~nda e~~
~ekilde bir bo~a ba~~, cami avlusunda bat~~revalun~n do~u k~sm~nda
be~inci ve alt~nc~~sütunun üzerinde yine birer arslan ba~~~vard~r.
~u halde bo~a ve arslan ikilisi eserin içinde de de~i~ik bir sistemle
tekrarlanmaktad~r.
Bo~a-Arslan Figürleri ~le Ilgili K~yaslamalar :
Bo~a-arslan mücadele sahnelerine bilhassa Eski ~ark sanat~nda
(Ahamenitlerde, Asurlularda, Sasanilerde) ve antik sanatta rastlar~z 22.
Fakat Anadolu Selçuk örneklerine stil bak~m~ndan benzerlik gösteren
mücadele sahneleri Avrasya hayvan sanat~nda arslan-da~~keçisi
veya ren geyi~i mücadelesi ~eklinde görülmektedir 23. Bo~a= yerini
alan bu hayvanlar da ayn~~sembolik maksatla kullan~lm~~t~r 24. Bu
motifin islam sanat~na geçi~i kanaatimizce Eski ~ark sanat~~ve Avrasya
hayvan stili yoluyla olmu~, birçok detaylarda ve stil özelliklerinde
genellikle Selçuk figür sanat~nda oldu~u gibi Avrasya etkisi a~~r
basm~~t~r.
Emevilerin H~rbet el Mefçir saray~~hamam~nda, taban mo-
zayi~inde gazel-arslan mücadelesi 8. as~rdan islam sanat~na ait
en erken örnektir 25. Burada stil bak~m~ndan erken h~ristiyan
devri mozayiklerindeki arslan-bo~a tasvirlerinin etkisi görülür 26.
Selçuk örneklerine daha yakla~an stilize bir üslt~pla verilmi~~bo~a-ars-
lan figürleri Abbasi sanat~nda bolla~~r. Bu örneklerin bilhassa Anadolu
topraklar~nda bulunu~u enteresand~r. Diyarbak~r kalesi Harput kap~s~~
yan~ndaki ni~te bo~a, ku~~ve arslan figürleri ile birlikte i~lenmi~tir 27.
Kabartmalar gog Muktad~r devrindendir.
Diyarbak~r kalesine ait yine ayn~~devirden bir kabartmada çok
stilize arslan ve bo~ay~~kar~~l~kl~~görürüz (Resim 14). Bu ~ekilde çok

22 Hartner, W.-Ettinghausen, R. The Conquering Lion. S. 161-164.

23 Rice, T. T. The Scythians. London 1957. Fig. 3-5, g, 40, 47, so, 51, 53.
28 Hartner, W.-Ettinghausen, R. ayn~. S. 164.

23 Hamilton, R. W.-Grabar, O. Khirbet al Mafjar, Oxford 1959. s. 228-232,

Pl. LV. 1, 5.
28 Hartner, W.-Ettinghausen, R. ayn~. Fig. 7.
27 Gabriel, A. Voyages ArchE.ologiques s. 162, 163. Fig. 103. Vol. II.
Pl. LXVIII, 4, 5, 6. ayr~ca bak. van Berchem, M.-Strzygowski, J. Amida. s. 17,
Pl. III, ~ .
 SELÇUKLU M~MAR~S~NDE BO~A KABARTMALARI 91

stilize bo~alara Abbasi devrinde 9.- ~~o. as~rlarda bir lüster tabak üze-
rinde siluet halinde rastlar~z 29.
Abbasilerde görülen kaba ve stilize üslübla i~lenmi~~arslan-bo~a
tasvirleri büyük ihtimalle Abbasilerin arac~l~~~~ile do~u Anadolu Erme-
ni ve Gürcü sanat~na da intikal etmi~tir. Ermeni mimarisi figürlü
kabartmalar~nda Abbasi kanal~yla do~u etkilerini en kuvvetli ~ekilde
ortaya koyan Ahtamar kilisesi bunu aç~ kça gösterir 29. ~~o. as~rdan
Tortum'un 1 2 km. güneyinde Haho köyü kilisesi ön mekün~nda,
iç k~s~mda portalin solunda yer alan bo~a-arslan mücadelesi kabartmas~~
stilize kaba üslübuyla Abbasi örneklerine benzer (Resim ~~5) 30. Yine
~~o. as~rdan Tortum civar~nda Ösk kilisesinin kuzey duvar~nda, ayn~~
stili devam ettiren bir arslan ve bo~a (Resim 1 6), bat~~duvar~nda ise
pencere kemerinin üstünde bo~a-arslan mücadelesi ve grifonlar görü-
lür (Resim ~~ 7). ii. as~ rdan Nicorzminda kilisesi 31, 1 3. as~rdan Ma-
caravank 32 kilisesi bo~a kabartmalar~, 13. as~rdan Geghard kilisesi
bo~a-arslan mücadelesi sahnesi 33 daha geç örnekler olarak Selçuklu
kabartmalar~na yakla~an bir stilde verilmi~lerdir.
. - I 2. as~r Fat~mi fildi~i i~çili~inin çe~itli hayvan mücadele
sahnelerinde Anadolu Selçuk bo~a-arslan mücadele sahnelerine en
yak~ n paralelleri buluruz. Berlin Dahlem müzesinde bulunan iki
fildi~ i plaka üzerindeki mücadele sahneleri buna örnektir (Resim ~~8) 34.
Selçuk'lular devrinden Musul'da Bedreddin Lulu'ya ait kale duvar-
larmda yass~~kabartma bo~a-arslan mücadelesi mimari sahas~nda
Anadolu Selçuk örneklerine benzeyen bir misaldir 33. Hayfa müzesinde,
Paris Louvre'da, New York Metropolitan Museum of Art'da bulunan
Iran Selçuk'lular~na ait ta~larda enteresan arslan-bo~a sahnelerine
rastlanmaktad~r 36.

98 Otto-Dorn, K. Die Kur~st des Islam. Baden-Baden. 1964. s. 73. Fig. 433.
29 Otto-Dorn, K. Türhsch Islamisches Bildgut in den Figuren-reliefs von
Achtamar
3° Baltrusaitis, J. Etudes sur l'art Medieval en Georgie et Armenie. Paris
1929. Pl. LXIII.
31 ayn~. Fig. 80.
33 ayn~~ Fig. 75.
33 ayn~~Pl. LXII, 97.
34 Resmi göndermek lütfunda bulunan Berlin, Staatliche Museen Preussischer
Kulturbesitz Museum für Islamische Kunst'da Dr. J. Zick'e te~ekkürü borç bilirim.
35 Sarre, F. Herzfeld, E. ArcMologische Reise in Euphrat und Tigris Gebiet
II. Berlin 1911. S. 213. Abb. 228.
36 Baer, E. A Group of Seljuq Fig~~ral Bas Reliefs Pl. III, r. Pl. V, 2.
Pl. VI.
92 GÖNÜL ONEY

Yukar~daki luyaslamalardan sonra Eski ~ark, Antik ve Avrasya

hayvan stili kanal~yla islam sanat~na giren bo~a-arslan motifinin
Anadolu Selçuk'lular~nda daha ziyade Avrasya hayvan stili özellik-
leri gösteren stilize bir üsliipla i~lendi~ini söyleyebiliriz. Daha stilize
ve kaba örnekler veren Abbasi ve Ermeni bo~a-arslan tasvirleri ayn~~
köklerden etkilenen ara örnekler olarak dikkate de~er.
Bo~a-Arslan Tasvirlerinde Sembolik Durum:
Yukar~daki örneklerin gösterdi~i gibi bo~a-arslan ikilisi daha
ziyade mücadele sahneleri ile ilgili olarak i~lenmi~tir. Bo~a arslan
taraf~ ndan yenilen, kovalanan hayvan durumunda olmak üzere veril-
mi~tir. Bo~a, tav~an ve di~er boynuzlu hayvanlar (bilhassa geyik)
genellikle ay~~sembolize ederler 37. ~u halde tan~tt~~~m~z kabartmalarda
ay sembolü olan bo~alar, ayd~nl~ k, güne~~sembolü olan arslanlarla
mücadele etmekte ve yenilmektedir. Bu mücadeleyi iki z~t unsurun
mücadelesi ~eklinde geni~letebilitiz. Bu iyili~in kötülü~e, karanl~~~n
ayd~nl~~a, yerlinin dü~mana üstünlü~ü de olabilir.
Leo ve Taurus (arslan-bo~a) M.Ö. 4000 de Persepolisten beri
(Ahamenitlerde, Asurlularda) Zoroastrian ve Asur takviminin en
önemli gününün, yani tar~m y~l~n~n ba~lang~c~~(Nevrus) sembolü
yerine kulllan~lm~~t~r 38. Güne~in (arslan) taurus (bo~a) burcuna gir-
mesi ile bahar bayram~, yani tar~m y~l~~(Nevrus) ba~lam~~~olur. Bu
astrolojik olay~n resimle sembolize edilmesi iki hayvan~n mücadelesi
~eklinde verilmi~~olmaktad~r.
Daha önce de belirtildi~i gibi bu mücadele muhakkak ki islam
sanat~nda muhtelif z~t prensipler için de kullan~ld~. Max van Berchem'e
göre Diyarbak~r kalesinde aslan-bo~a mücadelesi ile Nisano~ullar~n~n
(arslan) inalo~ullarma (bo~a) galibiyeti tasvir etmektedir 33. Bu durum-
da arslan taht~, politik ve askeri gücü, bo~a kar~~~hâkimiyeti sembolize
eder. Genellikle Selçuk figür sanat~m etkilendiren Orta Asya ~aman
kavimlerinde de benzer inan~~lar vard~r. Yakut'lara göre ~amanlar
birbirleriyle hayvan k~l~~~nda mücadele ederler 40.

37 Schmidt, W. Der Ursprung der Gottesidee 1949. S. 430.

38 Hartner, W. Ettinghausen, R. ayn~. s. 161-164.
39 van Berchem, M. Strzygowski, J. Amida. s. 66-68.

4° Eliade, M. Schamanismus und Archaische Ekstasetechnik. Zürich 1957.

s. 16 ~ .
 SELÇUKLU M~MAR~S~NDE BO~A KABARTMALAR! 93

III. BO~A - G ERGEDAN KABARTMASI.

Konya Kalesinden bir kabartma (1221 ?) Resim 19
Konya Ince Minereli Medrese müzesinde Konya kalesinden
getirilmi~~mermer ta~~üzerinde e~ri kesim tekni~i ile i~lenmi~~kabartma
bo~a ve tek boynuzlu, arslan gövdeli kanad~~bir gergedan tasviri
görülür". Ölçüler 1.30 x 0.55 m. kal~nl~ k 0.30 m. Env. no. 888.
Kabartmalar üstü profilli bir silmenin alt~nda yer almaktad~r. Hay-
vanlar~n her ikisi de sa~a ko~makta, gergedan bo~ay~~ kovalamaktad~r.
Öndeki bo~a tasvirinde çift boynuz, s~ rtta hörgüç gibi bir kabar~kl~k
ve k~sa kuyruk dikkati çeker. Kanattaki volutlar, baca~m gövde ile
birle~ti~i k~s~ mda süsleyici volutlu hat, kuyru~un ejder ba~~yla son
bulu~ u Avrasya hayvan stilinden gelen tipik özelliklerdir.
Bo~a-Gergedan Tasviri ile ~lgili K~yaslamalar.
12. asr~n ortalar~ndan itibaren islam devri Iran, ~rak, Suriye el
sanatlar~ nda rastlanan gergedan tasvirlerinin Anadolu Selçuk örnek-
leri ile stil beraberli~i ~a~~rt~c~d~r. Iran'dan r 2. as~rdan bir bak~r kakma
kabdaki gergedan 42, yine Iran Selçuklular~na ait 13. as~rdan bir
lüster çini üzerinde fili kovalayan gergedan 43 (Berlin Dahlem
Müzesi) oldukça erken örneklerdir. Bu konu Boston Museum of
Fine Arts'da ayn~~devir ve bölgeden bir çini üzerinde tekrarlanmak-
tad~r 44. Konya Ince Minareli Medrese müzesinde 887 Env. no. da
kay~tl~~Konya kalesinden getirilmi~~bir Selçuklu devri ta~~~üzerinde
yine fili kovalayan gergedan yer al~ r. Suriye'den ~~3. asr~n ilk yar~s~ndan
bronz üzerine gümü~~kakma bir kase üzerinde arslana hücum eden
gergedan 45, ayn~~devir ve bölgeden Leningrad Ermitage müzesinde
bulunan bir kab üzerinde fili kovalayan gergedan 46, Suriye'den
(1300) Aziz Ludwig vaftiz kab~~olarak isimlendirilen bronz üzerine
kakma kabda (Paris Louvre müzesi) fili kovalayan gergedan ba~ka
önemli örneklerdir 47. Bütün bu tasvirlerde gergedan Anadolu Selçuk

41 Ettinghausen, R. Studies in Muslim Iconography I. The Unicorn. Was-

hington 1950. Pl. 3, ~ 8.
42 ayn~. Pl. 4.
43 ayn~~ Pl. 18 üst.
44 ayn~~Pl. 19 alt
44 ayn~~ Pl. 3.
42 ayn~~Pl. 18 orta.
42 ayn~~ Pl. 19 üst.
94 GONUL ONEY

örnekleri gibi hayali olarak canland~r~lm~~ t~r. Bu bölgelerde gergedan

bulunmad~~~ndan bu husus bizi ~a~~rtmaz.
Bo~a-Gergedan Kabartmas~ nda Sembolik Durum.
Gergedan islam sanat~ nda en kuvvetli ve çabuk k~ zan hayvan
olarak tasvir edilmi~tir. Bo~a-gergedan ikilisinin bo~a-arslan ikilisine
e~~bir sembolik fonksiyonla kullan~ld~~~~~üphesizdir. Gergedan da ars-
lan gibi hayvanlar~n kral~~olarak kabul edilir, hattâ arslan~ , fili bile
yendi~i inanc~~ vard~r ". Al-Kazvini'nin eserinde de ( ~ 3.as~r) üstün
bir hayvan olarak s~k s~ k gergedamn bahsi geçer, ayn~~zamanda
boynuzunun zehiri alt edici, iyile~tirici hassas~~ oldu~u belirtilir
Gergedan rüyada görülürse kuvvetli, zalim bir hükümdar~~sembolize
eder, harp ve entrika alametidir, ~eytani kuvveti temsil eder 50.
IV. BO~A - KARTAL KABARTMASI
a) Diyarbak~r Kalesi Urfa Kap~s~~(1183/84) Resim 20
Diyarbak~r kalesinin bat~~ cihetinde, Urfa kap~s~ nda, portalin
üzerindeki yay ~ eklindeki kitabenin tepesinde yüksek kabartma ile
bo~a ba~~ na basan bir kartal görülmektedir 51. Bo~a= alt~nda bir
halka vard~r. ~ ki kabartman~ n bir arada ölçüleri 0.75 x 0.55 m.dir.
Kartal da bo~a ba~da cepheden verilmi~ tir. Kitabeye göre kabartma
Karaarslan o~lu Artuko~lu Muhammed zaman~ nda 1183/84 yap~l-
m~~t~ r. M. van Berchem'e göre bu kabartma ile Artuko~ullar~n~n
~nalo~ullarma galibiyeti belirtilmi~tir 52 .
Bo~a-Kartal Tasvirleri ~le Ilgili K~yaslamalar.
Kartal-bo~a mücadele sahneleri görüldü~ü gibi Anadolu Sel-
çuk'lular~nda tek bir örnekle kar~~m~ za ç~kar. Bu motif bilhassa 11.-12.
as~r Fat~mi cam ve fildi~i i~çili~inde kartal-boynuzlu hayvan mücade-
lesi ~eklinde görülür (Bak Resim ~~ 8). Tavan boyamalar~nda Fat~ mi
sanat~~etkileri aksettiren ( 14o) Palermo Capella Palatina'da benzer
kartal-geyik mücadelesi sahnesi görülür 53 (Resim 2 I ). o. as~ rdan

48ayn~~s. 29.
42ayn~~ s. 58, ~ og.
32 ayn~~ s. 58.
31 van Berchem, M.-Strzygowski, J. Amida. s. 78, 82. Fig. 28. Ayr ~ca bak.
Gabriel, A. Voyages.... I. s. 144, 166. Fig. 136. Vol. II. Pl. LIII, 2. Kitabe No. 66.
32 ayn~.
33 Monnered de Villard, U. Le Pittura Musulmane Al Saffito Deha Capella
Palatina. Palermo-Roma. 1950.
 SELÇUKLU MIMAR~SINDE BO~A KABARTIvIALARI 95

bir Ni~apur taba~~nda çok stilize ku~~(kartal ?) boynuzlu hayvan

(o~lak ?) mücadelesi (Resim 22) erken islam sanat~nda bu konunun
i~lendi~i nadir örneklerdendir 44. Samarra Cevsakül Hakani saray~~
(9. as~r) fresklerinde ise kartal~n ayn~~sembolik maksatla kullan~lan
tav~ana hücum etti~i görülür 55. Bu konu Anadolu'da Hititlerden beri
bilinmekle beraber verili~~stili tamamen farkl~d~r. Avrasya hayvan
sanat~nda çok yayg~ n olan kartal mücadele sahnelerinin stil bak~m~n-
dan Selçuk örneklerine en yakla~an tasvirler olu~u enteresand~r.
Bilhassa yelpaze dilimli kuyru~u, pullu gövdesi, ba~ta sivri kulaklar~~
ile Anadolu Selçuk kartallar~n~~çok hat~rlatan 55 Sibirya'da bulunmu~~
tarihini bilmedi~imiz alt~n kartal-o~lak mücadelesini buna örnek
verebiliriz 57 (Resim 23). Kartal o~la~~~pençeleri alt~nda tutar, o~lak
Selçuk bo~a figürlerindeki gibi bacaklar~m gövde alt~nda toplar.
Bilhassa Mo~olistan Pazirik kurganlar~na ait (m.<5. 5-3) buluntularda
bu konu çok tekrarla= 59 . Çok benzer bir stille i~lenmi~~kartal-boy-
nuzlu hayvan veya tav~an mücadelesi do~u Anadolu Ermeni, Gürcü
sanat~na da intikal etmi~ tir. Daha önce bahsi geçen I o. as~rdan Haho
(Hahoul) ve Koutais kiliselerinde de o~la~a ve tav~ana hücum eden
kartallar görülür 59. Daha geç bir örnek olan (1215) Ani St. Gregoir
kilisesi kabartmalar~~aras~ nda kartal-boynuzlu hayvan mücadelesi

54 The C. L. David Collection. Copenhagen. Taba~~n çap~~ 16 cm. Resmi

göndermek lütfunda bulunan Andre Uth'e te~ekkürü borç bilirim.
85 Herzfeld, E.-Sarre, F. Die Malereien von Samarra.... Taf. XII, XIV.

56 Anadolu Selçuk Kartallar~~ için bak. Oney, G. Ni~de Hüdavent Hatun

Türbesi Figiirl~i Kabartmalar~ . Die Figurenreliefs an der Hudavent Hatun Türbe
in Ni~de. Belleten. XXXI, 122. Ankara 1967. s. 148, 159-161. Oney, G. Artuklu
Devrinden Bir Hayat A~ac~~Kabartmas~~Hakk~nda. Ober Eine Ortukidische Le-
bensbaum Darstellung. Vak~flar VII. Istanbul 1968. Resim 4. Oney, G. Anadolu
Selçuklu Sanat~nda Hayat A~ac~~Motifi. Das Lebensbaum Motiv in der Seldschuki-
schen Kunst in Anatolien. Belleten XXXII, 125. Fig. 22-27, 29-32. Oney, G. Ana-
dolu'da Selçuklu Gelene~inde Ku~lu, Çift Ba~l~~Kartall~, ~ahinli ve Arslanl~~ Mezar
Ta~lar~ . Tombstones with bird, double headed eagle, falcon and lion fig~~ res in Ana-
tolia in the Seljuk tradition. Vak~flar VIII. Ankara 1969 (bask~da). Oney, G. Die
Karree-Fliesen in Kobadabad Grossenpalast. Arch. Anzeigeiger. 1969. Berlin
(bask~da).
17 Rice, T. T. ayn~~ eser. Fig. 46. s• 245.

38 Ayn~~eser s. 163, 168. Fig. 27, 29, 55-60. Ayr~ca bak. Phillips, E. D. The
Royal Hordes Peoples of the Steppes. London 1965. s. 84, Fig. 91.
1" Baltrusaitis, J. ayn~. Fig. 83, 85, 86. Pl. XXXVIII, I.
96 GÖNÜL ÜNEY

kilisedeki bütün kabartmalar gibi tamamen Selçuk hayvan figürleri

stilini aksettirir (Resim 24).
Fat~mi örnekleri haricinde Selçuk öncesi islam sanat~ nda ender
olan kartal-bo~a (boynuzlu hayvan) mücadele sahnelerinin Selçuk
stiline benzer üskipla Avrasya hayvan stilinde bol görülmesi dikkati-
mizi çeker. Büyük ihtimalle Selçuk figür sanat~na stil ve sembol bak~-
m~ndan etkilerde bulunan Avrasya sanat~~bu figürlere de kaynak
olmu~tur. Do~u Anadolu Ermeni örneklerinin de ayn~~kaynaklardan
etkilenmesi mümkündür.
Bo~a-Kartal Kabartmalarmda Sembolik Durum.
Bo~a-kartalda iki z~t prensib mücadelesinin tasvir edildi~i ~üp-
hesizdir. Kartal da arslan gibi ayd~nl~k, kuvvet, hakimiyet sembolü
olan bir tasvirdir. Kartal daima ay ve dü~man sembolü bo~ay~~yen-
mi~~durumda verilmektedir.
V. BOGA - EJDER KABARTMALAR!
Ani Kalesi Bo~aba~~-Ejder Kabartmalar'. (1072-~ llo) Resim
25, 26.
Ani kalesinin kuzey taraflar~nda Orta kap~n~n solundaki ve
Satrançli kap~n~n solundaki burçlar~n üzerinde kar~~l~kl~~simetrik
yerle~tirilmi~~ejder ve aralar~nda bo~a ba~~~kabartmalar~~mevcuttur 6°.
Kabartmalar kale burçlar~mn üçte iki yüksekli~inde yer almaktad~r.
Cepheden verilen bo~a ba~lar~ndan ikincisinde a~~zda halka görülür.
Kesikköprühan Bo~aba~~-Ejder Kabartmalar' (1268-69) Resim 27.
K~r~ehirin 18 km. güneyindeki Kesikköprü han~n~n d~~~sol yüzünde
pencere üzerinde, iki ejder aras~nda bo~a ba~~~görülmektedir 61.
Çok kaba olarak i~lenmi~~kabartmada ejderlerin k~sa gövdeleri bo~an~n
a~z~nda son bulur. Bo~a ba~~~cepheden verilmi~tir. Han III. G~yased-

60 Üney, G. Anadolu Selçuklu Ejder Figürleri. Dragon Figures in Anatolian

Seljuk Art. Belleten. XXXIII, 130. Ankara 1969. S. 183, 206, Fig. 28, 29. Kale
burçlar~~ 1071-1 ~~~~o tarihlerinde Alpaslan ad~na Ani'de hüküm süren ~eddat'lllardan
Ebü-~uca Menuçahr taraf~ndan yenilenmi~tir. Kabartmalar bu devirdendir. Esas
temeller Bagradl~~II. Simbad'a aittir. Annesi Bagradl~~kendi ~eddadl~~olan Menuçehr
064 de Ani'yi Alpaslan'dan devir al~nca her iki hâkimiyetle de iyi geçinmi~tir.
K~rz~o~lu, F. Kars Tarihi I. Istanbul 1953. s. 359, 362.
el Üney, G. Dragon Figures s. 184, 207, 208. Fig. 31. Ayr~ca bak. Erd-
mann, K. Das Anatolische Karavansaray.... No. 21. S. 75-77.
 G. Öne,
•-
• • • SZZ \ •

•
-,••
-• ••:•. •
-•.• ••
•••\:.„

••••••....
\ ••••••••••
•
:•• N Nh•
G. öne)

Res. 2 - Cizre köprüsünde Bo~a-~ nsan (ay) kabartmas~~ (~~164.)

Fig. 2 - Bull-man (moon) relief at Cizre Bridge ( 1164)

Res. 3 — Erzurum Emir Saltuk kumbetinde bo~aba;~ -~nsal~ ba~~. (12. as~ r)
Fig. 3 — Bull's head-human head combination at Emir Saltuk Kümbet,
Erzurum (12 th century)
 G. Oney

Res. 4 a, b — Kayseri Karatayhan çörteninde bo~a-insan (1240)

Fig. 4 a, b — Bull-man composition on gutter front Karatayhan, Kayseri (1240)
G. öney

Res. 5 — Kayseri Karatayhan portalinde bo~a ba~~, (üstte insan ba~~~gö-

rünmüyor) ve arslan kabartmas~~(1240)
Fig. 5 — Bull's Head and Lion at entrance to Karatayhan, Kayseri (human
head above bull's head is not shown on this photograph) 1240
 G. () ney

-
f Ar
1
• •
r.,

Res. 6 — Diyarbak~~~ I lu camisi portalinde bo~a-arslan mücadelesi.

~~79 - ~~~~8o den önce)
Fig. 6 — Bull-lion fight scene at entrance to Ulu Cami of Diyarbak~r
(before ~~79 - ~~8o)

Res. 7 — Cizre'den bo~a-arslan kabartmas~~ (Diyarbak~r Muzesi) 12. as~r

Fig. 7 — Bull-lion relief from Cizre (Diyarbak~r Museum) 12 th Century
G. öney

Res. 8 — Cizre ta~~ n~ n yanyuzunde kaftanl~~ insan kabartmas~~

(Diyarbak~r Müzesi) 12. as~r
Fig. 8 — Human Figure with kaftan on side of slab from Cizre.
(Diyarbak~r Museum) 12 th Century

Res. g — Harput St~ t kalesinde bo~a-arslan kabartmas~~ 12. as~ r

Fig. 9 — Bull-lion relief from Süt Fortress of Harput (12 th Century)
 G. Öne>,

Res. — ~~ o Diyarbak~r içkalede bo~a-arslan mücadelesi (1207 8)

lig. ~ o — Bull-lion fight scene on the inner Fortress of Diyarbak~ r (1207/8)

Res. ii Nusaybin'den bo~ay~~ kovalayan arslan (~am Milli Müzesi) 12. as~r
Fig. ii — Lion chasing buil from Nusaybin (National Museum, Damascus)
12 th Century
G
 G. öney

Res. 13 — Diyarbak~r Ulu camisinde bo~a ba~~~konsol (12. as~ r)

Fig. ~~3 — Bull's head on cantilevered arm at Ulu Cami of Diyarbak~r,
( ~~ 2 th Century)

Res. 14 Diyarbak~r D~~ kaledc Antids~~ devri bo~a-diskin kabartmas~~

Fig. 14 — Bull-lion relief from Abbasid Period on Outer Fortress,
Diyarbak~r
G. öney

—
Res. 15— Haho (Hahoul) kilisesinde bo~a-arslan
mücadelesi ~~o. as~r (J. Baltrusaitis)
Fig. 15 — Bull-lion fight scene at Hahoul Church
(I o th Century) after J. Baltrusaitis

Res. 16 — Ösk kilisesinde bo~a-arslan kabartmalar~~ ~ o. as~r

Fig. 16 — Bull-lion reliefs at Ösk Church (to th Century)
 G. Öne)

Rcs. 17— ~isk kilisesinde bo~a-arslan mücadelesi, grifonlar ~ o. as~ r

Fig. 17 — Bull-lion fight scene and griffons at ösk Church (to th Century)
G. öney

Res. 18 — Fat~ mi fildi~i i~çili~inde arslan-boynuzlu hayvan, kartal-boynuzlu

hayvan mücadelesi (Berlin Dahlem Müzesi) 11-12. as~ r
Fig. 18 — Lion-horned animal and eagle-horned animal fight scenes on
ivory work from Fatimid Period (Courtesy Dahlem Museum, Berlin)
I th - 12 th Centuries
 G. öney

Res. 19 — Konya Kalesinden bo~a-gergedan kabartmas~~ (122 ) ~nce

Minareli Müzesi
Fig. 19 — Bull-rhinoceros relief from Konya Fortress (1121) ~nce Minareli
Museum, Konya

Res. 20 - Diyarbak~r Kalesi Urfa kap~s~nda kartal-bo~a mücadelesi (1183/84)

Fig. 20 - Eagle-bull fight scene on Urfa Gate at Diyarbak~r Fortress (1183/84)
G. öne),

Res. 21 - Palermo Capella Palatina'da kartal-geyik mücadelesi ( t4o)

Fig. 21 - Eagle-deer fight scene at Capella Palatina, Palermo ( ~~140)
 . Öne).

Res. 22 - Ni~apur taba~~nda kartal-o~lak mücadelesi (9-1 o. as~r)

Kopenhag David Koleksiyonu
Fig. 22 - Eagle(?) - Ram (?) fight scene on Nishapur Plate
(g th-~~o th Centuries) Courtesy of David Collection, Copenhagen.
G. Öney
 G. Öne',

Res. 25, 26 — Ani Kalesinde bo~aba~~-ejder kabartmalar' (1072-11 ~~o)

Fig. 25, 26 — Bull's head-Dragon reliefs at Ani Fortress (1072-111o)
G. öney

Res. 2 7 - Kesikköpruhan Bogaba~~-Ejder Kabartmalar' (1268-69,)

Fig. 27 — Bull's head-Dragon Reliefs from Kesikköprühan (1268-69)

Res. 28 — Denizli Çardakhan'da bo~a ba~1(123o)

Fig. 28 — Bull's head at Çardakhan, Denizli (1230)
 G. Öne)

Res. 29 -Malatya Ulucami avlusu mezarta~~nda burç hayvanlar~~

aras~nda bo~a (14. as~r)
Fig. 29 -Bull figure among animals representing Signs of Zodiac on
tombstone in the Courdyard of Ulu Cami of Malatya

Res. 30 — Kayseri Karatayhanda oniki hayvanl~~Türk-Çin Takvimi

hayvanlar~~ aras~nda bo~a (1240)
Fig. 30 — Bull among the twelve animels of the Turco - Chinese
animal calender at Karatayhan, Kayseri (1240)
G. Öney

Res. 31, 32 — Denizli Akhanda oniki hayvanl ~~ Türk - Çin hayvan takvimi
ile ilgili olarak bo~alar (1253/54)
Fig. 31, 32 — Bulls shown in connection with the twelve animals of the
Turco-Chinese animal calendar at Akhan, Denizli (1253/54)
 SELÇUKLU M~MARISINDE BO~A KABARTMALAR! 97

din Keyhusrev zaman~nda Bahaddin Cacabey o~lu K~r~ehir Emini

Nureddin Cebrail taraf~ndan yapt~r~lm~~t~r. (1268-69).
Bo~a-Ejder Figürleri ~le ilgili K~yaslamalar.
Kartal-ejder, arslan-ejder birle~imi bol olmakla beraber bo~a-
ejder tasvirlerine ait daha erken paralelleri islam sanat~nda bulam~-
yoruz. 1966 y~l~~Kubadâbad Büyük Saray~~ kaz~s~nda bulunan bir
çinide bo~aya benzer hayvan~n a~z~nda (boynuz tarafi k~r~k)
görülen ejder tasviri bu nadir örneklere kat~lmaktad~r (1236 Alâeddin
Keykubad devri) 62 .
Bilhassa Ani kalesi Bo~a-ejder kabartmalar~~bize Ba~dat T~ls~m
kap~s~ndaki ejderlerle çevrili ba~da~~kurarak oturmu~~halife kabart-
mas~n~~ hat~rlatt~- 63 ve benzer bir sembolik maksatla kullan~lm~~~
olaca~~n~~dü~ündürür.
Bo~a-Ejder Kabartmalar~nda Sembolik Durum.
Görüldü~ü gibi bo~aba~~-ejder grubu Anadolu Selçuk sanat~nda
ender görülmektedir. Bu tasvirlerde di~er örneklerin aksine bo~a=
hâkim durumda olu~u dikkatimizi çeker. K~r~ehir kabartmas~nda
ejderler bo~a taraf~ndan yutulmakta, Ani'de ise bo~a ba~lar~ndan bi-
rinin a~z~nda zafer sembolü olan halka görülmektedir. Bu kabartma
ile dü~mana, kötülü~e ? (ejder çifti) kar~~~muzaffer ~addathlar~n
tasvir edilmi~~olmas~~mümkündür. Ani kabartmalar~nda önce dü~-
manla ku~2t~lm~~~ ~eddatl~~sembolü (a~z~~halkas~z bo~a) sonra da
galip ~addatl~lar verilmi~~olabilir. Bo~an~n birlikte verildi~i hayvanlara
göre sembolik durumun de~i~mesi enteresand~r. Ayn~~figürün Selçuk
sanat~nda çe~itli sembolik kullan~~~~ ba~ka tasvirlerde de s~k görülür.
Benzer ~ekilde Orta Asya ~aman kavimlerinde kuvvetli insanlar~n ana
hayvan~~bazen mavi benekli bir bo~a kabul esdilmektedir 64. Bo~a
ziraatçi kavimlerin sembolü olarak da bilinir 65. Bu eski geleneklerin de
Selçuk'lularda devam etmesi mümkündür.
VI. BO~A VE BORÇ HAYVANLARI.
Bo~a-insan tasvirlerinde de görüldü~ü gibi ay gezegeni ile bir-
likte bo~a burcunu temsil eden bo~a, insan tasvirsiz de muhtelif burç

82 Otto-Dorn, K. Zweiter Bericht über Die Grabung Kubadabad. Archolo-

gischer As~zeiger 1963. Berlin (bask~da).
83 Herzfeld, E.-Sarre, F. Archologische Reise... II. Taf. X, 6. XI, Text
Bd. I. s. 4. Ayr~ca bak. Sarre, F. Der Kiosk von Konia. Berlin 1936. Abb. 26. s. 44.
84 Findeisen, H. ayn~. s. 29, 30.
83 Stryzygowski, J. Asiens Bildende Kunst. Augsburg 1930. s. 300.

Bdkta, C. XXXI V, 7
98 GÖNCL ONEY

hayvanlar~~ile beraber bo~a burcunu temsil eder. islam sanat~na

bilhassa iran selçuklu el sanatlar~~ile birlikte giren burç-gezegen
tasvirlerinin 66 Anadolu Selçuklu mimarisinde ender görülmesi en-
teresand~ r. Anadolu'da burç gezegenler tam sistemle i~lenmemi~tir.
Çardakhan Bo~a Burcu Kabartmas~~ (1230) Resim 28.
Denizli-Dinar yolunda Çardak köyü yak~n~nda Çardakhan~n
kapal~~k~sm~ nda orta sah~nda, sa~daki birinci deste~in sütun ba~l~~~ n-
da alçak kabartma ile cepheden verilmi~~bir bo~a ba~~~görülmektedir 67.
Ölçüler 0.30 x 0.25 m.dir. Kaba olarak i~lenmi~~olan ba~~tam cepheden
verilmi~ tir. Üçüncü sütun ba~li~~ nda yer alan kar~~l~kl~~iki bal~k 68
ve be~inci ayakta yer alan koyun ba~~~ile muhtelif burçlar~ n sembol-
leri kullan~lm~~t~ r. Han Alâeddin Keykubad'~n askerlerinden Abdullah
al Sihabio~lu Emir Re~ideddin ~ yaz tarafindan 1230 tarihinde yap-
t~r~lm~~t~r 66.
Malatya K~rk K~zlar Mezarl~~~~Mezarta~~nda Bo~a: ( ~~ 4. as~r)
Resim 29.
Malatya Ulu cami avlusunda bulunan, K~rklar mezarl~~~ ndan
getirilmi~~bir mezar ta~~~üzerinde soldan sa~a do~ru bo~a, o~lak ve
bal~k burçlar~~canland~r~lm~~ fir 70. Ölçüler 1.57 x 0.30, kal~nl~k 0.51 m.
Girdap rozetler içinde hayvanlar profilden i~lenmi~tir.
VII. ON~K~~HAYVANLI TÜRK-Ç~N TAKVIMI VE BO~A.
Zengin Anadolu Selçuk figür dünyas~nda bo~ay~~ayn~~zamanda
oniki hayvanl~~Türk-Çin takvimiyle ilgili tasvirlerde de görürüz.
Oniki hayvanl~~Türk-Çin hayvan takvimi tasvirleri islam sanat~nda

6° Pope, A. U. A Survey of Persian Art. Bd. V. Pl. 638, 656 A, 713 B. Bd. VI.

Pl. 1301 A, B, 1311 C, D, 1312 D, E, 1314 A, 1317 A, 1328, 1331, 1334, 1336 A, B.
67 Islâm sanat~nda bo~an~ n burç hayvan~~olarak kullan~l~~~~
haricinde sadece
ba~~yla tasvir edildi~i örnekler azd~ r. Iran'da bulunmu~~Paris Louvre muzesinde
Samano~ullar~na ait 9-1 o. as~ rdan bir gabri vazosunda stilize bo~a ba~~~ender bir
örnektir. Kühnel, E. Islamische Kleinkunst. Braunschweig 1963. s. ~~o3, Fig. 58.
Iran'da Selçuklu devri maden i~çili~inde bo~a ba~~na rastlan~ r. Pope, A. U. A Survey
Bd. VI. Pl. 1280 C.
13 ° Öney, G. Anadolu Selçuk Sanat~nda Bal~ k Figürü. The Fish Motif

in Anatolian Seljuk Art. Sanat Tarihi Ara~t~rmalar~~II. Istanbul Edebiyat Fakültesi.

Istanbul 1968.
s. 147-162.
89 Erdmann, K. Das Anatolische Karavansaray.... No. 15. s. 61.

70 Öney, G. Anadolu Selçuk Sanat~nda Bal~ k .... The Fish Motif s. 149,
~~5o, 163, Fig. 12. Burada o~lak yerine koç yaz~lm~~ t~r.
 SELÇUKLU M~MAR~S~NDE BO~A KABARTMALARI 99

bilhassa ~ ran Selçuklu el sanatlannda bol örnelderle görülür 71. Gazne

sanat~ nda da bu takvime ait hayvan tasvirlerine rastlan~r 72 . Anadolu
Selçuk örneklerinde takvim hayvanlar~~tam sistemle görülmez 73.
Türk-Çin hayvan takviminde bo~a ikinci hayvand~r. inan~~a
göre dö~ü~ken oldu~undan bu y~l harpler artar, hastal~k fitne çok olur,
sert ve güç bir y~ld~r ".
Kayseri Karatayhanda Takvim Hayvan~~ Olarak Bo~a. (1240)
Resim 30.
Karatayhan~ n türbe portali üzerinde, ana portalden girince
sol tarafta mukarnas frizi içinde Türk-Çin hayvan takviminden muh-
telif hayvan kabartmalar~~görülmektedir. Hayvanl~~frizin uzunlu~u
2.50 m.yi bulmaktad~r. Alç~~kabartma figürlerde soldan sa~a do~ru
onikinci kabartma ba~~~ile tos vurma~a haz~rlanan bir bo~a figürüne
aittir. Han~ n avlu portali 1240 tarihindendir 75. Bu k~sm~n da ayn~~
devirden olmas~~mümkündür.
Denizli Akhan'da Takvim Hayvan~~ Olarak Bo~a (1253/54)
Resim 3 ~~,32.
Denizli'nin 7 km. kuzeyinde, Goncal~~köyü yak~n~ndaki Akhan~n
avlu portalinde, d~~~bordürde kare rozetler içinde muhtelif takvim
hayvanlar~~yer almaktad~r 76. Kareler 0.12 x 0.12 m.dir. Portalin üst
k~sm~~y~k~k oldu~undan ayn~~bordürün burada devam edip etmedi~ini
bilmiyoruz. Bo~a kabartmas~~portalin sa~~taraf~nda alttan yukar~~
do~ru dördüncü rozetin ve son rozetin içinde yer al~r. Alttaki bo~a
sola dönük vaziyette profilden i~lenmi~tir, kuyru~unun üzerinde
hilâ1 motifi görülür (Resim 3 ~~). Sa~da en üstteki rozette yer alan bo~a

71 Pope, A. U. A Survey ... Bd. V. Pl. 702 C, Bd. VI. Pl. 1336. Ayr~ca bak.
Herzfeld, E. A Bronze Pen Case. Ars Islamica III. 1936. s. 35-43. Abb.
72 ii . as~ rda Gazne saray~nda ya~ayan al Buruni, Curcan ve Tabaristan'da
yazd~~~~kronolisinde oniki hayvanl~~Türk-Çin takviminden bahseder. Otto-Dorn,
K. Darstellungen des Turco-Chinesischen.... s. 138. ii. as~rdan Gazne saray~~
mermer kabartmalar~nda da ayn~~takvim hayvanlar~~ görülür. Bombaci, A. Intro-
duction of the excavations at Ghazni. Rome 1959. East and West. Vol. to, 1-2. S. 14.
Fig. 12.
73 Otto-Dorn, K. Darstellungen des Turcu-Chinesischen... s. 143, 14.4, Re-
sim 13-15.
74 Turan, O. Oniki Hayvanl~~ Türk Hayvan Takvimi, Istanbul 1941. s. 91.

75 Erdmann, K. Das Anatolische Karavansaray.. No 32. s. 122

78 Ayn~~eser. No. 19, s. 72.
I 00 GÖNÜL ONEY

(Resim 32) bacaklar~~üzerine çökmü~~vaziyette tasvir edilmi~tir.

Kuyruk bacak aras~ndan geçip s~rtta son bulur. S~rt üzerinde ayr~ca
stilize bir yaprak tasviri görülür. Takvim hayvanlar~~portalde tam
olarak i~lenmemi~ tir. Arada çe~itli rozetler ve insan ba~~~kabartmalar~~
yer al~ r. Bo~a'n~ n yine ay sembolü ile birle~ tirilmesi enteresand~r.
VIII. SONUÇLAR.
Yukar~da görüldü~ü gibi Anadolu Selçuklu figür sanat~ nda
daima ikili bir prensip veya burç, takvim hayvanlar~~ile birlikte
görülen bo~a çok stilize i~lenmi~tir. Bo~a ikili tasvirlerde daha ziyade
yenilen hayvand~ r. Ay (lunar) sembolü ve kar~~~kuvvet, dü~man sem-
bolü, oldu~u gibi ejdere kar~~~hakimiyet sembolü de olabilir. Konu,
semboller bak~m~ndan Orta Asya ~aman geleneklerinin ve Eski ~ark
sanat~~etkisinin görüldü~ü bo~alarda yer yer gövde alt~ nda toplanan
ayaklar, vücut üzerinde ornamental süsler, ba~~n geriye dönük veri-
li~i, e~ri kesim tekni~i, stilizasyon bize Avrasya hayvan stilinin
hat~rlat~r. Bo~an~n da yer ald~~~~on iki hayvanl~~Türk-Çin
hayvan takviminin kullan~l~~~~yine Selçuk'lularm Orta Asya gelenek-
lerine ba~l~l~~~n~~gösterir.
Diyarbak~ r Ulu camisinde bo~a-arslan ve Emir Saltuk kümbeti
bo~a-insan ba~~~kabartmas~~haricinde bütün bo~al~~tasvirlerin bil-
hassa kale, han, köprü gibi sivil yap~larda görülmesi enteresand~r.
Bu husus bo~a, ejder ve kartalla ilgili politik sembolik duruma da uyar.