4.

ANTK YUNANDA OUK OYUNLARI

4.1. AIK OYUNLARI
Ak kemikleriyle oynanlan oyunlara ak oyunlar denilmektedir.
Ak kemii koyun ve kei gibi hayvanlarn eklem yerlerinde bulunan
kemiin addr.

Ak kemii Eski Yunancada astragalos astragali,

Latincede ise talus tali olarak adlandrlmaktadr.

Anadolu, Akdeniz ve

Yakndouda gerekletirilen arkeolojik almalar sonucunda ele geen

mezar, tapnak, maara ve evsel mekan kontextlerindeki ak kemiklerinin
tarihi Neolitik dnem kadar erkene gitmektedir. 3 Antik dnem boyunca
ocuklarn ve zellikle de yetikinlerin ilgisini eken ak oyunlar,
gnmzde de Fransa, Yunanistan ve Anadolunun en yaygn oyun
trlerinden birini oluturmaktadr.4
Antik yazarlardan Heredotos, Lydiallarn ktlk zamannda vakit
geirmek

iin

icat

ettikleri

oyunlar

arasnda

ak

oyunlarn

da

saymaktadr.5 BirGe Hitit kenti olan Kargamta bulunmu M..8. yya

tarihlenen bir kabartmada Kral Ararasn ocuklar topa ve ak oynarken
grlmektedir. (Lev.5, res.10) Bu kabartmada Ararasn erkek ocuklar
topa evirmekte, karlkl oturan kz ocuklar ise ak oynamaktadr.
Akurgal

bu

kabartmann

sanat

tarihinin

en

eski

gnlk

yaam

sahnelerinden olduunu sylemektedir.6 zellikle erkek ocuklarnn ak

oyunlar srasnda olduka kavgac olabildikleri bilinmektedir. Homeros
lyada adl eserinde ocuk Patraklosun ak oynarken bir arkadn
ldrdnden bahseder.7
1 Daremberg, Saglio, 28.
2 Kowalski 2003, 8.

3 Neils, Oakley 2003, 279.

4 Daremberg, Saglio, 28.

5 Heredotos I, 94.
6 Akurgal 2003, 545.
7 Homeros XIII, 88.

......
ufaktm, bir kaza kmt elimden,
ldrmtm Amphidamasn ocuunu,
yapmtm bu delilii istemeye istemeye,
fkeye kaplmtm ak oynarken.
......
Antik Yunanda ak oyunu oynayan erkek ocuklarnn kavgacklarna dair M.. 3.-2.
yya tarihlenen orjinalinden kopya edilmi Isran ocuk adl Grup Heykeli gzel bir rnektir.
(Lev.6, res.11) ocuun nnde yerde adet astragalosun grld bu grup heykelde, ana
figr iddetle dierinin kolunu srrken betimlenmitir.8
Ak kemikleriyle oynanan eitli oyun trleri bulunmaktadr. Bu oyun eitleri
ierisinden gnmzde de hala en revata olan be ta oyunudur. Antik Yunanda pentelitha
olarak adlandrlan bu oyunu oynamak iin, adndan da anlalaca zere be tane ak
kemiine yada be taa sahip olmak gerekiyordu. 9 Daha ok kz ocuklarnn oynad bu ak
oyun trnde ama havaya atlan ak kemiklerini elin st yzyle yere drmeden
yakalamakt. Eer oyuncu be ak kemiini birden yakalayamayp, aklarn belli bir ksmn
yakalarsa, elinin zerindeki kemikleri drmeden, yere den kemii yada kemikleri
yakalamaya alrd. Lev.6 Res.12de iki kzdan oluan bir grup heykeli grlmektedir.
Kzlarn ikisi de ayn ekilde sol bacandan destek alarak melmi ve sa ellerini ileriye
doru uzatmlardr. Kzlarn sa elleri ileri doru uzanr biimde izdikleri bu
hareketlerinden tr pentelitha oynadklar sylenmektedir. Bu figrlerin yetikin kadn
gsleri ile betimlenmesi Eski Yunan sanatlarnn ya deil de cinsiyet belirtmek iin
kulland bir yntemdir.Bu nedenle bu figrleri kadn olarak deil de kz ocuklar yada gen
kzlar olarak kabul etmek gerekir. Tanagrada bulunmu bu figrler pimi topraktandr ve
M.. 4. yya tarihlenmektedir.10 Baka bir rnek de British Mzesinde bulunan, M.. 330300 yllar arasna tarihlenen, pentelitha oynayan iki kzn betimlendii pimi topraktan
yaplm grup heykelidir (Lev.7, res.13) Oyun oynayan kzlar resim 12dekine benzer bir
ekilde melmitir; fakat res.12den farkl olarak, ellerinde ak kemikleri tutmaktadrlar.
Yeni bir at iin hazrlk yapmaktadrlar.11
8 Smith 2002,140.
9 Daremberg, Saglio, 29.

10 Neils, Oakley 2003, 277.

11 Klein 1932, 18.

Ak kemikleriyle oynanan dier bir oyun tr ise daire oyunu olarak da adlandrlan
Eis Omillan dr. Bu oyunda yere bir daire izilir ve oyuncular belli bir mesafedeki uygun
grlen bir izgi zerine yerleirlerdi. Oyuncunun amac, kendi ak kemiklerini frlatmak
suretiyle yere izilmi bir emberin iine atarak orada kalmasn salamak ve rakibinin daire
iindeki ak kemiklerini vurarak daire dna kmasn salamaktr. Bu kurallar, bizim ok
bilinen bilye oyunlarndan birisine tam tamna uymaktadr. Boeotiadan ele geen ve Louvre
Mzesinde muhafaza edilen pimi topraktan yaplm bir grup eserde (Lev.7, res.14)
gen kadn daire oyununun bir eidi gibi grnen bir ak partisine dalm grnmektedirler.
Yere bir daire izilmi, bir izgi ile boylamasna iki blme ayrlmtr. Rakipler at
yaptktan sonra, kimin daha avantajl konumda olduuna karar vermek iin, phesiz daireye
iyice yaklaarak ak kemiklerinin konumunu incelemektedirler.12 Ayrca M.. 420lere
tarihlenen ak oynayan plak erkek ocuun betimlendii krmz figrl bir khous
zerinde yer alan sahnede, ocuklarn eis omillan ya da pleistobolinda oynadklar ileri
srlmektedir. (Lev.8, res.15) Oyuncularn tmnn melmi olarak betimlendii sahnede
ortadaki oyuncu sa eliyle yere bir ak kemii yerletirmektedir; sol elinde ise ok sayda
ak kemii tamaktadr. Sa taraftaki ocuk sa eliyle ise hedefledii kemii gsterirken
henz frlatt ak kemii havadayken betimlenmitir. Sol taraftaki ocuk ise oyunu
izlemektedir.13
Tek mi ift mi oyunu Antik Yunan ve Romada ak kemikleriyle oynanan dier bir
favori oyundu. Latincede parimpar olarak adlandrlan bu oyuna, Eski Yunancada artiasmos
denilmekteydi. Bu oyun ak kemiklerinin yan sra dier nesnelerle de oynanmaktayd. Oyun,
oyunculardan birinin kar tarafn avularna saklad toplam ak kemii saysnn tek mi ift
mi olduunu tahmin etmesinden ibarettir. 14
Gnmzde bilyelerle oynanlan ve kuyu oyunu olarak adlandrlan oyunla benzerlik
gsteren Eski Yunancada tropa (yuva oyunu) olarak adlandrlan bir ak oyunu daha
vardr.Atlarn belirli bir deeri olmakszn ak kemiklerinin yerdeki bir delie yada yerde
duran bir kabn iine atlmasyla oynanan bu oyundaki oyunculardan delie (yada kabn iine)
en fazla sayda ak kemii sokabilen oyunu kazanm saylmaktayd.

12 Daremberg, Saglio, 28.

13 Neils, Oakley 2003, 278.

14 Smith 1859, 863.

Ayrca ak kemikleriyle tpk gnmzdeki zarlar gibi avucun iinde sallanp yere
atlarak da oynanmaktayd. Alt adet dengeli yzeye sahip olan zara gre, ince iki ucu
zerinde dik duramayan, ar derece yuvarlak ve uzun bir forma sahip bu asimetrik kemiin
drt adet dengeli yzeyi vardr. Dengeli her yzeyine ayr saysal deer verilen ak
kemiklerinde zardan farkl olarak 2 ve 5 saysal deerli yzeyler bulunmamaktayd. Drt
dengeli yzeyin iki geni ve iki dar yz vardr. Geni yzlerin dbkey olanna pranes
denilirdi ve deeri 4d; ibkey olanna ise hyption denilirdi ve deeri 3d. Dar yzlerden
nisbeten dz olanna khion denilirdi ve deeri 1di; kk ve girintili olanna ise koon
denilirdi ve deeri 6yd. O halde karlkl kenarlarn toplam tpk gnmz kbik zarlarnda
olduu gibi 7 idi. Astragalosun kbik zarlardan nemli bir fark, at deerini stte kalan
yzeyin deil, altta kalan yzeyin belirlemesiydi. Bu nedenle dar, kk ve hafif yzeyi
sebebiyle gelmesi en zor yz olan koonun deeri en yksek deer olan 6 idi. Bylece 6
atmak ak kemiinin kendine zg biimi sayesinde zorlatrlm da oluyordu.
Ak kemiklerinin yzlerine saysal deerler verilerek oynanlan oyuna en gzel rnek
ise Eski Yunancada pleistobolinda olarak adlandrlan oyundur. Bu oyunda ak kemikleri
yere atlr ve gelen deerlere gre toplamda en yksek sayya ulaan oyunu kazanr ve
kazanmann dl olarak da rakibin ak kemiklerini alrd. 15 Farkl kombinasyonlardaki
atlara zel isimler verilmekteydi. En ansl at, drt adet astragalosun tek bir kerede yere
atldnda drt farkl yznde bir arada grnd attr ve bu ata Vens at denilirdi.
Tm atlarn en ansz olan ise tm kemiklerin 1 saysal deerinin verildii yznn geldii
att ve bu ata da kpek at anlamna gelen Chian denilmekteydi.
Antik ada ocuklarn ok sayda ak kemikleri vard ve bu ak kemiklerinin
saklanmas iin torbalar ve zel kaplar bulunmaktayd. Sanat eserlerinde ocuklar genellikle
iinde kendi ak kemikleriyle dolu olan bir torbay tutarken tasvir edilmilerdir. ocuklarn
bu bez torbalarndan esinlenerek pimi topraktan yaplan phormiskos olarak isimlendirilen
kaplar vard.16 Lev.8 Resim 16da grlen ve M.. 3. yy.n ilk yarsna tarihlenen pimi
topraktan yaplm bir kz ocuuna ait bu tasvirdeki kz ocuu sa eliyle kk bir uval
eklinde olan kzl kahverengi bir phormiskos tutmaktadr.17 Ele geen ak kemiklerin
15 Daremberg, Saglio, 29.
16 Neils, Oakley 2003, 277.
17 Neils, Oakley 2003, 278.

ounun ortasna bir delik ald grlmektedir. Muhtemelen ocuklar sahip olduklar ak
kemiklerini kaybetme tehlikesi ile kar karya kalmamak ve rahat tayabilmek iin bu
deliklerden bir ip geirerek ak kemiklerini diziyor olmalydlar.
Eski Yunan ve Romada ak kemikleri elence arac olmalarnn
dnda baka ilevleri de vard. Ak kemikleri kehanet amacyla da
kullanlrlard.18 Apollonun kehanetle ilikilendirilen sembolleri arasnda da
bulunan astragoloslara en gzel rnek ; Apollon Klarios Tapnann krepis
bloklarn balayan bronz kenetlerin, astragalos (ak kemii) formunda
yaplm olmalardr.19 Ak kemikleri dini adak olarak da kullanlmaktayd.
Eski Yunan ve Romada kz ve erkek ocuklarnn belli bir yaa gelince
geleneksel olarak oyuncaklarn tanrlara adadklar bilinmektedir. rnein
Delphi yaknlarndaki Pan ve Nymphe kltne adanm olan Korykeion
maarasnda

ele geen 23.000 adet ak kemii bugne kadar yaplan

kazlarda ele geen en fazla ak kemii olarak bilinmektedir. Maarada

ok sayda ak kemiinin bulunmasnn nedeni olarak ocuklarn oyuncak
adama gelenei ileri srlmektedir.20 Ak kemikleri l hediyesi olarak da
kullanlmaktayd.

Mezarlarda

zelliklede

ocuk

mezarlarnda

dier

oyuncaklarnn dnda kayda deer sayda ak kemikleri ele gemektedir.

Myrina nekropolisinde yzlerce ele gemi rnek bulunmaktadr. Bunlardan
Lev.9 res.17de grlen ak kemiinin yzeylerinden ikisi bakla hafif
dzletirilmi olup, zerinde (bayram) szc okunmaktadr. Bu szckler
muhtemelen atn uur getirmesini dilemek iindir. Doal ak kemiklerinin yan sra
ounun zerinde yaz ve resimlerin bulunduu pimi topraktan, camdan, deerli talardan,
fildii, bronz ve kurundan yaplm ak kemikleri de vardr. ocuklarn sahip olduu ak
kemiklerinin yapld materyalden yola karak, ocuun geldii ailenin varlkl yada fakir
olmas hakknda bilgi edinebiliriz.21
18 Daremberg, Saglio, 30.

19 ahin 2002, 247.

20 Neils, Oakley 2003, 279.
21 Daremberg, Saglio, 30.

4.2. TOP OYUNLARI

Antik Yunanllar toplarn frlatlmasyla oynanan eitli top oyunlaryla oynamaktayd.
Heredotos Lydiallarn gelitirdikleri oyunlar arasnda top oyunlarn da dahil etmektedir.22
Eski Yunanda top yerine kullanlan kelimeler hakknda bilgimiz olduka az olmakla birlikte
en yaygn olarak kullanlan kelimenin sphaira olduunu biliyoruz. Sphaira kelimesi yalnzca
topu karlayan bir kelime deildir. Herhangi kresel bir nesnenin karl olarak da
kullanlmaktadr.23
Eski Yunanda farkl ebatlarda ve farkl malzemeler kullanlarak retilen snrsz
eitlilikte top tr bulunurdu.Toplar genelde bezle yada deriyle kaplanrd. leri ise kum,
toprak, un, yn, at kl, ty, paavra, ip veya snger gibi malzemelerle doldurulurdu. 24
Dodonada Zeus Kutsal Alannda bronzdan yaplm plak bir ocuk heykeli bulunmutur.
ocuk sa elinde deri ile kaplanm bir topu frlatmak zereyken tasvir edilmitir. (Lev.9,
res.18) Topun deri ile kaplanm olduu zerindeki diki izlerinden anlalmaktadr.
kaplanm olduunu zerindeki diki yerlerinden anlyoruz.25 ocuklar, iirdikleri hayvan
mesanelerini de top olarak kullanmaktayd. Boyut ve malzemedeki eitliliin yan sra
krmz, mavi ve altn renklerde boyal ve parlak toplar olabilmekteydi. 26 rnein,
Homerosun Odysseia adl eserinde erguvan renginde bir toptan sz edilmektedir.27 M.S. 2.
yyda yaam Hatip Pollux sayesinde ocuklarn oynadklar eitli top oyunlar hakknda
bilgi sahibi olmaktayz. Polluxa gre ocuklarn oynad top oyunlarnn ismi episkyros,
phaininda, aporrhaxis ve ourania idi.
Episkyros adl oyuna ephebike ve commonball da denirdi. Oyun genellikle eit sayda
oyuncudan oluup, iki takmla oynanrd. Saha Eski Yunancada tebeir anlamna gelen skyros
adl bir ta ile ortadan izilerek ikiye ayrlmtr. Ortaya izilen bu hat zerinde oyuncular
22 Heredotos I, 94.
23 Miller 2004, 171.
24 Miller 2004, 172.

25 Thompson 1982, 157.

26 Miller 2004, 172.
27 Homeros VII, 374.

topu ayarlamaktayd. Sahay ortadan ayran bu izginin yan sra her iki takmn arkasnda yer
alan baka bir izgi bulunurdu. Bu izgide sahalarn arka snrn ayrmaktayd. Oyunun
balamas iin topa sahip olan takmn topu kar yar sahaya atmas gerekiyordu. teki takm
ise kendilerine atlan top hala hareket halinde iken onu yakalayp geri atmaya alrd. Bu
ekilde sren oyun, bir takm dier takm arka izginin gerisine itinceye kadar devam
ederdi.28 Atinada Themistokles Duvarnda bulunan, yaklak olarak M.. 6. yy.
sonlarna tarihlenen bir kouros kaidesinin zerindeki kabartmalardan birinde episkyros oyunu
betimi vardr. (Lev.10 res.19)29 Kendi takmnn arkasnda duran soldaki ilk insan kk bir
topu atmak iin hazrlamaktadr. Bu srada kendi takm arkadalar saldrgan bir tavr alrken
kar takmn oyuncular savunma durular sergilemektedir. Buradaki oyuncularn ocuktan
ziyade gen erkek olarak tasvir edilmeleri dikkat ekicidir. Oyunun dier bir ad olan
ephebikenin Yunan dnyasnda gen erkek anlamna gelen ephebostan tremi olmasda
burada tasvir edilen ya ile de uymaktadr. 30
Phaininda olarak adlandrlan dier bir top oyunu adn, oyunun mucidi Phainindostan
yada aldatmak anlamna gelen phenakizo ()dan

almtr. Yumuak bir top ile

oynanlan bu oyunda, topu kendisine atlmasn bekleyen oyuncu, topu atan oyuncu tarafndan
kandrarak topun baka bir oyuncuya atlmas eklinde oynanmaktayd. Bu oyun harposton
adl topla oynanan baka bir oyuna benzemektedir.
Aporrhaxis, topu kuvvetli bir ekilde yerde sektirmek ve srmekten ibaret olan bir
oyundu. Oyunda ayn anda topun ka kere sektirildii de saylrd. 31 Gnmz basketbolunu
andran bu oyuna renek olarak; top sektiren bir gen ve onu izleyen iki arkadann
betimlendii krmz figrl bir pelike zerinde yer alan sahneyi verebiliriz. (Lev.10 res.20)32

28 Miller,2004, 172.

29 Philadelpheus 1922, 104.

30 Miller,2004, 173.

31 Miller 2004, 172.

32 Sweet 1987, 100.

Ourania adl oyunda, oyunculardan biri elindeki topu havaya atar, dier oyuncular ise
top yere dmeden onu yakalamaya alrlard.

33

Homerosun Odysseia adl eserinde

ouraniaya benzer bir oyun oynanmaktadr.

......
Derken Alkionoos buyurdu Heliosla Laodamosa,
Haydi dedi, oynayn yle karlkl,
geemezdi onlar oyunda hikimse,
onlar da gzelim bir top aldlar ellerine,
erguvan rengi bir toptu bu, usta Polybosun yapt,
birisi topu att bulutlu gklere doru,
eilip arkaya vermiti kendini,
br de frlad yerden havaya, ve daha yere demeden ayaklar
kolaycack yakalayverdi topu.
Bylece baardlar havada top oyununu,
sonra baladlar bereketli toprak stnde oynamaya,
hora teptiler kar karya, hzl hzl,
......
Homerosun anlatmnn Polluxun yapt ourania tanm ile uyum halinde olduu
grlmektedir. Fakat Pollux ouraniay ocuk oyunlar arasnda sayarken, Odysseiada oyunu
oynayanlar (Helios ile Laodomas) ocuk deil delikanllardr.34
Eski Yunanda btn kz ve erkek ocuklarnn dier bir top oyununda ise, zerinde
yuvarlak bir deliin bulunduu bir tahtadan yaplm bir nesne yere dik olarak konulurdu.
Oyundaki ama topun bu kaleden gemesini salamakt. M.. 425e tarihlenen krmz
figrl bir khous zerinde bu oyunu oynayan iki erkek ocuk grlmektedir. (Lev.11, res.21).
ocuklardan biri yukar kaldrd sa elindeki topu atmaya hazrlanrken. dier ocuk ise
yerdeki kalenin hemen gerisinde hafife melmi ve topu yakalamak iin kollarn uzatm
bir pozisyonda hazr bir ekilde beklemektedir.35
33 Miller 2004, 172.

34 Homeros VIII, 370-380.

35 Neils, Oakley 2003, 271.

Topun oyun arac olarak kullanld dier bir oyun ise hokkabazlkt. El abukluu ve
hnere dayal bu oyunda iki yada daha ok sayda top havada evrilmektedir. Antik Yunan
evlerinde kadnlar iin ayrlm blm olan gynaikonitiste, zellikle gen kzlarn ve
kadnlarn oynadklar bu top evirme oyunu, onlarn eve kapal yaamlarnda ho vakit
geirme yntemlerinden biri olmalyd. 5. yy Attika vazo resimlerinde eitli ya grubundan
kadnlar hokkabazlk yaparken tasvir edilmektedir. Bu rneklerde top eviren kzlar
otururken tasvir edilmitir. Baz vazo resimlerinde ise top eviren kzlarn
yaknnda yerde bir kalathos yani yn sepeti bulunmaktadr. Bu sahnelerde
kalathosun da gsterilmesi muhtemelen kzlarn yn topu evirdiini
gstermek iindir. rnein, Londra D 12 Ressamna ait, M.. 460lara tarihlenen bir
pyksis zerindeki betimde bir kzn, nnde yerde azna kadar yn ipliiyle dolu bir kalathos
bulunmaktadr. Betimdeki kadn adet yn topu evirmektedir. (Lev.11, res.22) Karsnda
ayakta duran dier bir kzn elinde tuttuu yn topunu, sanki oturarak top eviren kza atmak
zeredir. Top eviren kadnn arkasndaki stun sahnenin bir evin iinde getiini
gstermektedir.36 Her ne kadar toplar evirerek oynanlan bu hokkabazlk oyunu bir kadn
oyunu olarak bilinse de Miller, Sabouroff Ressamna ait M.. 460e tarihlenen krmz
figrl kyliks zerindeki sahnede top evirmekte olan bir kadn iki erkek ocuunun
izlemesinden yola karak bu oyunun ayn zamanda erkek ocuklar tarafndan da oynandn
ileri srmektedir. (Lev.12, res.23)37
Eski Yunanda erkek ocuklarn dizlerinde top sektirdiini bilinmektedir. M.. 400350 yllar arasna tarihlenen mermer bir mezar loutrophorosu zerinde (Lev.12, res.24) solda
duran bir erkek ocuunun izlemekte olduu plak bir gen erkek atleti sa uyluunda
byke bir topu dengede tutarken betimleyen bir kabartma bulunmutur.
Yunan vazo resimlerinde karlatmz, fakat yazl kaynaklarda bahsi gemeyen bir top
oyunu bulunmaktadr. Oyunun bilinen btn betimlerinde; birbirinin omuzuna binmi gen
erkeklere, yal bir erkek figr elindeki topu atmaya hazrlanmaktadr. rnein Edinburgh
Ressamna ait, M.. 500-490 yllarna tarihlenen siyah figrl bir lekythos zerindeki
sahnede, arkadalarnn omuzuna binmi olan gen erkek figr topu yakalamak iin
ellerini ayakta duran sakall bir erkee uzatmaktadr. (Lev.13, res.25). Muhtemelen bir

36 Neils, Oakley 2003, 273.

37 Miller 2004, 167.

paidagogos olan bu yal adam, topu havaya atmak zeredir ve genler de topu yakalamak
iin birbirleriyle mcadele etmektedir. 38

4.3. SOPA DENGELEME OYUNU

Sopa dengeleme oyununda, oyuncu parmann ucuna koyduu ince uzun bir sopay
dengelemeye almaktadr. Yunan sanatnda tasvirlerini pek sk grmediimiz bu oyun
genellikle kzlar tarafndan oynanmaktadr. M.. 420lere tarihlenen krmz figrl bir Attika
krmz figr tekniinde yaplm bir lekythosun zerinde tasvir edilen (Lev.13, res.26).
khiton giyinmi, bilezikler ve kpeler takm bir kadn ayakta, sa elinde uzun bir sopa
dengelemeye almaktadr. Sopay daha iyi kontrol edebilmek iin ne doru eilmitir ve
dikkatle sopaya bakmaktadr. Admn atarken bir yandan da sol eliyle elbisesini tutmaktadr.
Kadnn oyunu oynamak iin harcad aba baarl bir ekilde tasvir edilmitir.39

4.4. EPHEDRSMOS
Ephedrismos terimi yunanca zerine oturmak fiilinden tremitir. Polluxdan
rendiimize gre ephedrismos adl oyunda, belirli uzaklktaki bir mesafeye yere dik olarak
konulan bir ta, baka bir ta atlarak devrilmeye allr. Hedef olan ta dioros olarak
adlandrlrd. Diorosu deviremeyerek oyunu kaybeden taraf, ceza olarak kazanan oyuncuyu
bulunduklar yerden diorosa kadar srtnda tard. Srttaki oyuncu, elleriyle kendisini tayan
oyuncunun gzlerini kapatarak bir bakma cezay arlatrm olurdu.40
Ephedrismos tasvilerine gerek boyutlarda yaplm grup heykellerinde, kk pimi
toprak figrinlerde ve hem siyah hem krmz figr tekniinde yaplm vazo resimlerinde
rastlanmaktadr. Tasvirler de erkek ve kzlarn yan sra eros ve satyr gibi mitolojik figrlerde
yer almaktadr. Ephedrismos Ressamna atfedilen, M.. 470-460 yllarna tarihlenen krmz
figrl bir lekythos buna iyi bir rnek tekil eder. (Lev.14, res.27) Satyr bir gen kz

38 Miller 2004, 173.

39 Neils, Oakley 2003, 272.
40 Miller 2004, 172.

bklm sa dizinden tutarak tarken, satyrin gzlerini kapatan kzn sol baca serbest
olarak aa sarkmaktadr.41
Ephedrismos oynayan erkek ocuklarn resmedildii vazolara bir rnek olarak
Schuvalov Ressamna ait, M.. 430-420 yllarna tarihlenen krmz figrl vazoyu
gsterebiliriz. (Lev.14 res.28) ocuklardan biri dierini srtnda tamaktadr. Gzleri tanan
ocuk tarafndan kapatlmtr. nc bir ocuk ise biraz ileride st ste duran iki tan
(dioros) arkasnda melmi, kendisine ulamak zere olan arkadalarn seyretmektedir.42
Ephedrismos oynayan kz ocuklar betimlerine baka bir rnek ise Lev.15 res.29da grlen
yaklak olarak M.. 300e tarihlenen pimi topraktan bir figrindir. Burada, vazo
resimlerinden farkl olarak, oyunu kazanan arkadan srtnda tayan kzn gzleri
kapatlmamtr.43

4.5. EVCL HAYVANLAR

Yunan ocuklarnn en popler evcil hayvanlar arasnda ku, kpek, horoz, tavan,
kei ve geyik bulunmaktadr. Ele geen vazo resimleri ve mezar stelleri zerindeki bol
miktarda tasvirler bunun kant niteliindedir.Zengin aristokrat aile ocuklarnn
bunlara ilave olarak maymun ve ita gibi daha egzotik hayvanlar da vard.
Ayrca yar atlar

ve

avlanmak iin

gerekli olan tazlar daha byk

yataki erkek ocuklar tarafndan arzulanan hayvanlard. Atinada ki vazo

tasvirlerinde yer alan horoz ve tavan gibi hayvanlarn

olgun erkekler

tarafndan yakkl ve gen erkeklere ak hediyesi olarak verildii de

bilinmektedir. Antik an ocuklar her zaman hayvanlara kar duyarl
olmamlardr. Helenistik dnemin popler heykellerinden biri olan kaz
boan gen erkek heykeli bu gr kantlar niteliktedir.
Kz ve erkek ocuklarnn en favori hayvanlar kulard. ocuk
mezarlarndan ele geen ku kemikleri bu sevgiyi kantlar niteliktedir.
Attika vazolarnda ocuklarn oynarken tasvir edildii kular arasnda kuu,
kaz, rdek, horoz ve gvercin bulunmaktadr. Lev.15

Res.30daki Attika

41 Neils, Oakley 2003, 276.

42 Miller 2004, 174.

43 Neils, Oakley 2003, 275.

10

krmz figr tekniinde yaplan, M.. 425-420 lere tarihlenen

khous

zerinde yrmeye yeni balam olan bir ocuk, elinde tuttuu ple evcil
hayvan olan kuunu kkrtrken tasvir edilmitir. Ku ocuun yasland
tabure zerinde sakince durmaktadr. Ayrca erkek ocuunun arkasnda
duvara yaslanm tekerlikli oyunca da betimlenmektedir.
Khouslar zerinde kz ocuklarna ait betimlere pek
rastlanlmamaktadr. Fakat Lev.16

res.31deki

Attika krmz figr

tekniinde yaplm M.. 420lere tarihlenen khous zerinde sa elinde

tuttuu tekerlikli oyuncayla bir kz ocuu sa taraftaki ban ge
doru kaldrm olan byk boyutlu bir kua doru hzlca

koarken tasvir

edilmitir.44
Horoz dv bugn birok kltrde olduu gibi antik dnemde de
popler bir gsteri sporuydu. Genellikle bu gsteriler, gen olanlar ve
dzenli yrmeye balam ocuklarn elencesi olarak

Yunan sanatna

yanstlmaktadr. Horoz erkek ocuklarn hrn ruhunu ortaya karmak iin

evcil hayvan olarak seilmitir. Lev.16 Res.32deki Ge Helenistik dneme
tarihlenen simetrik olarak dzenlenen pimi topraktan yaplm bu grup
heykelciinin merkezinde iki horoz kavga ederken betimlenmitir. Soldaki
horoz rakibinin zerine doru ykselmektedir. Dvn sonucu sahiplerinin
vcut dillerine ve yz ifadelerine yansmaktadr. Sol taraftaki olan ocuu
horozunun arkasna melip onu alklayp cesaretlendirdii gibi kazanyor
olmann neesiyle glmsemektedir. Sa taraftaki olan ocuu ise
yenilen horozunun vermi olduu bunalmla tahta bir kutunun zerine
dayanarak sa eliyle ban destekler bir pozisyonda alamakl bir ekilde
tasvir edilmitir. Ortada ise alt ksm korunmu bol drapeli giysisinden
tr ocuklarn kz arkada olduu dnlen bir figr bulunmaktadr.45

5. ANTK YUNANDA OUK OYUNCAKLARI

44 Neils, Oakley 2003, 280.
45 Neils, Oakley 2003, 282.

11

5.1. INGIRAK
Gnmzde olduu gibi, Eski Yunanda da ocuklarn ilk oyuncaklarndan biri
ngraklard. ngraklar muhtemelen deri, tahta, kemik, bronz ve pimi toprak gibi eitli
malzemelerden yaplmaktayd. Bunlardan gnmze sadece pimi topraktan olanlar
ulamtr. ngraklar sallandnda iindeki kk kil topuklarn hareketiyle ses
karmaktaydlar. Kil topuklarn yan sra baz ngraklarda kurt dii yada mercan
kullanld da bilinmektedir. Bunun nedeni byk olaslkla kurt dii ve mercann kard
sesin ktlkleri uzaklatrdna inanlmasyd.
Eski Yunanda ngraklar ounlukla hayvan eklinde yaplrd. Bunun balca nedeni
hayvanlarn grsel olarak ocuklarn ilgisini ekmeleri, ocuklara sevimli gelmeleri idi.
Lev.17 Res. 33teki ngrak kk bir domuz eklinde yaplmtr. Domuzcuk eklinde
yaplan bu ngran burunu da dahil olmak zere yuvarlak gvdesiyle birlikte mleki
arknda ekilmitir. gen kulaklar, ksa kvrk kuyruk, bodur ayaklar ve srttaki omurga
ksm vcuda sonradan eklenmekte olup el ile yaplm elerdir. Domuzcuun tylerini
belirtmek iin ise vcudun zerine kaznarak yaplan izgiler kullanlmtr. Pimi topraa
deliklerin almasyla yaplan gzler ve burun ayn zamanda ngran frnlanmas srasnda
hava delii grevini stlenmekteydiler. Lev.17 Res. 33te

grlen domuzcuk eklindeki

ngran uzunluu 13.2 cm., ykseklii 7.7 cm. ve gvde ap 5.9 cm. olmasndan yola
karak hayvan formundaki ngraklarn boyutlar bir bebein tutabileceinden daha byk
olduu iin bu ngraklar muhtemelen anne yada dadlar tarafndan bebei uyutmak iin
sallanld dnlmektedir.46 Domuz eklinde yaplan bu ngrak rneinin yan sra baka
hayvan ekillerinde yaplm ngraklar da ele gemitir. Lev.17 Res. 34te grlen
krmz kilden yaplm iki horoz, n ayaklar zerinde oturan bir kpek ve
bir ayck biiminde yaplm bu ngraklarn zerleri kullanldklar
dnemde boyalyd. Salland zaman ilerindeki akl talarnn ses
kard bu hayvan biimindeki ngrak rnekleri Roma dnemine aittir.

47

Uzunca bir sap ve sapn ucunda bulunan kutucuktan oluan ngraklarda vard. Bir
sap ksmnn bulunmas sayesinde bebekler ve kk ocuklar, domuzcuk eklindeki
ngraklardan farkl olarak, sapl ngraklara kendi balarna oynayabiliyorlard. 48 Atina vazo
46 Neils, Oakley 2003, 265.
47 Shear 1937, 187.
48 Deighton 2005, 49.

12

resimlerinde kk ocuklar bu tipte ngraklarla oynarken grlmektedir. rnein M..

440-430lara tarihlenen krmz figrl bir khous zerinde sa elinde sap ksmndan tuttuu
ngra sallayan, lazmla oturmakta olan bir bebek betimlenmitir.49 (Lev.5, res.9)
ocuklarn beslenmesinde kullanlan baz biberon rnekleri de ngrak ilevi grmekteydi.
Pimi topraktan yaplan bu biberonlarn iinde yer alan topuk yada topuklar elenceli
sesler karrd. Bunlarn ses karabilmesi iin bebein iindeki st bitirmesi gerekliydi.
Biberon st ile dolu olduunda ses karmyordu. 50 Bu tipteki ngrak ilevi gren biberona
bir rnek olarak, Atina Agorasndan ele gemi M.. 325 ylna tarihlenen bir ngrak
biberon verilebilir. Bu biberonun X n ile ekilmifotorafnda iindeki topuk net olarak
grlmektedir.51 (Lev.18, res.35)

5.2. TOPA
evresine sarlan ip birden ekilerek, kam ile vurularak yada el ile hzla evrilerek
dndrlen ucu sivri oyuncaa topa denilir.52 Topalar bronz,ta,cam ve kurun gibi eitli
malzemelerden yaplmaktayd. Bunlar arasnda ahaptan ve pimi topraktan olanlar daha
yaygnd fakat ahap topalardan gnmze ulaan bir rnek yoktur.53 Birok oyun ve
oyuncak gibi topa da sadece Yunanllara zg bir oyuncak deildi. rnein bir Ge Hitit
kenti olan Kargamda bulunmu olan, M.. 717-691 yllar arasna tarihlenen Kral Araras
Kabartmas zerinde Kral Ararasn ocuklar ak oynarken ve kamyla topa evirirken
grlmektedir.54 M.. 8. yy.da yazlm olan lyadada topala ilgili bir referans yer
almaktadr.55

49 Jenkns 1993, 12.

50 Noble 1972, 438.

51 Noble 1972, 437.

52 Ouz, Ersoy 2007, 161
53 Neils, Oakley 2003, 270.
54 Akurgal 2003, 545.
55 Homeros XIV, 413.

13


Hektor dnd topa gibi, yalpa vurdu saa sola.
......
Eski Yunandan gnmze ulaan en erken tarihli topalar ise Geometrik Dnemin
sonuna (M.. ge 8. yy.) aittir. Eski Yunanda topalarn iki ana tipi bulunmaktayd. Bu iki
ana tipi elle evrilen topalar ve ok daha popler olan kam yardmyla evrilen topalar
oluturmaktadr. Elle evrilen topalarn dndrlebilmesi iin st ksmnda ahap saplar
bulunmaktayd.56 Daha popler tip olan kam yardmyla evrilen topalarda ise, oyuncu
kaylar topacn gvdesine skca sardktan sonra topac sivri ucu yere gelecek ekilde hzla
yere frlatrken ayn anda kamy da kendine doru geri ekerdi. Bylece topa ivmeli bir
ekilde dnmeye balyor ve yere iner inmez kam yardmyla bu hareketini hzn ve
dengesini kaybetmeden srdryordu. Vergilius Aeneis adl eserinde ocuklarn kamyla
topa evirmelerini anlatmaktadr.57
......
Bir topaa benzer tpk,
hani ocuklarn ember olup evirdikleri,
bo bir evin avlusunda, dikkatle, ayrmadan
gzlerini oyundan: Topa yiyince krbac
dne dne aar mesafeleri; ocuk grubu
hayran olur stten, dnen topaa, bilinsizce,
kam yiye yiye can bulur topa ya, tam yle!
......
M.. 440-430lara tarihlenen Attika krmz figr tekniinde yaplm bodur bir
lekythos zerindeki resimde kadn yada gen kz olduu dnlen iki figr ellerinde kamlar
bu tipte birer topa evirmektedir. (Lev.18 res.36) Kzlar birbirlerine dnktr ve topalar
yerde ikisinin arasnda dnmektedir. Sada srt dnk olarak tasvir edilen kzn kamsnn
sadece ucu grlrken, soldaki kzn omuz seviyesinde tuttuu kams tam olarak
grlebilmektedir. Betimde kamlarn yalnzca sap ksmn grebilirken,

kaylarn

grememekteyiz. Her iki kzda sol ayaklarn ne atarak arlklarn bu ayaklarna

vermilerdir; sa ayaklar, her an durularn deitirmeye hazr ekilde arkada durmaktadr.
Kamyla topalara vururken bir yandan da yerde dnen topalar engellememesi iin kam

56 Neils, Oakley 2003, 270.

57 Vergilius VII, 377.

14

tutmayan elleriyle himationlarn toplam aktadrlar. Kadnlarn ayn anda topa eviriyor
olmas yartklar yada bir topa oyunu oynadklar izlenimini vermektedir.58
Lev.19 Res. 37deki M.. 4. yy.a tarihlenen siyah figr tekniinde pimi topraktan
yaplm olan, topa Boiotiadan ele gemitir. Sivri, konik bir tabann zerinde ykselen
silindirik bir gvdeden oluan taopan silindir biimindeki gvdesi zerinde iki su kuu ve
iki palmet betimi yer almaktadr ve tepesine yakn bir yiv bulunmaktadr. Topacn ykselii
9.4 cm. ve gvdesinin ap da 6.8 cm.dir. 59
Douris Ressamna atfedilen ve M.. 480-470 yllarna tarihlenen krmz figrl bir
kyliks zerinde resmedilmi topa da bu tipdedir. (Lev.19, res. 38) Burada Hermesin bir
gence topa evirmeyi retmesi betimlenmitir. Sol eliyle sol dizine dayanarak eilen
Hermes, yukar kaldrd sa elinde sonuna adet beyaz ipin eklendii kams ile yerde
dnmekte olan olduka byk topac daha yeni kamlamtr. Hermesin topac kz ve erkek
ocuklar iin icat ettii ileri srld dnlrse byle bir betimle karlalmas artc
deildir.60

5.3. BEBEKLER
Antik Yunanda Korai, nymphai ve plangones kelimeleri ile adlandrlan ekli uzuvlara
sahip olan dii bebekler, Geometrik Dnemden, Helenistik Dneme kadar geni bir zaman
yelpazesi iinde Yunan Dnyasnda karmza kmaktadr. Kz bebeklerin yan sra erkek
bebeklerde vard ama poplaritesi daha azd. Bebeklerin yapmnda tahta, kemik, fildii,
mermer, bal mumu, bez ve alabaster olmak zere eitli malzemeler kullanlmaktayd.
Gnmze ulaanlar malzemeleri dolaysyla kalc olan pimi toprak bebek rnekleridir.
Kutsal alanlarda, mezarlarda ve atlyelerde pimi toprak oyuncaklar ele gemektedir.
Arkeolojik kazlar srasnda kutsal alanlarda oyuncak bebekler bulunmu olmas Antik
Dnemde bebeklerin, dier ocuk oyuncaklar gibi, adak olarak da kullanldn
gstermektedir.

58 Neils, Oakley 2003, 270.

59 Neils, Oakley 2003, 271.

60 Neils, Oakley 2003, 216.

15

Bilinen en eski Yunan bebekleri Geometrik Dneme tarihlenmektedir. Gvdeleri ii

bo an eklinde olan bu bebeklerin bacaklar iple yada madeni bir telle balanarak bebein
gvdesine iten eklenmektedir.61 Kollar gvdeye yapk olarak yaplan bebekler uzun
boyunlar ve ksa kollaryla fiziksel bir orantszlk oluturmaktadrlar. an gvdenin
boyanmasyla geometrik motifler ve ku betimlerinden oluan ssl kyafetlerse sahip bu
bebek rnekleri Boiotiada ele gemitir.62 (Lev.20, res.39)
M.. 6. yy. ve 5. yzyln ilk yarsna tarihlenen pimi topraktan bebeklerin kollar
omuzlara, bacaklar ise aa bakan knt eklindeki kala ksmna eklidir. plerin ya da
tellerin geirilmesi iin tm bu eklem yerlerine delikler almtr. Bu bebekler genelde zeri
boyanarak dekore edilen ksa khiton giymektedirler ve ince rgl salar zerine bir polos
takarlar. 63 Korinthosda ele geen M.. Erken 5.yy.a tarihlendirilen pimi topraktan yaplan
bebek bu zellikleri tamaktadr. (Lev.20, res.40) Bebek zerine yatay krmz bantlar arasna
yaplan eitli geometrik motiflerin yer ald ksa bir khiton giymitir.64
M.. 5. yy.n ortalarndan itibaren retilen bebeklerde eitli deiiklikler olmutur.
Bebeklerin gvdesi artk giyimli deil plak olarak yaplmaya balanmtr. Bylece ocuklar
bebeklere eitli giysiler giydirebilmeye balamlardr. Bacaklar kaladan deil dizlerden
eklemli olmutur. Ayrca sa stili artk Arkaik deil Klasik zellikler gstermektedir. Lev.21
Res. 41de M.. 4. yy.a tarihlenen pimi toprak bebek saydmz tm bu zellikleri
tamaktadr. Bebek

iki elinde de krotala tutmaktadr; bu nedenle dans bebek olarak

nitelendirilmektedir.
Kimi bebeklerin balar zerinde delikler yer almaktadr. Bebein banda bulunan bu
deliklerin, adak yada apotropeik amal olarak aslmas iin yaplm olabilecei
dnlebilecei gibi bebeklerin ellerinde krotola tutmalarndan yola karak balarndaki
delie balanan iple kukla gibi dans ettirilmeleri iin yapld da dnlebilmektedir.65

61 Neils, Oakley 2003, 267.

62 Elderkin 1930, 460.

63 Neils, Oakley 2003, 267.

64 Neils, Oakley 2003, 268.

65 Neils, Oakley 2003, 267.

16

Yukarda bahsi geenlerin yan sra sadece kollar eklemli olan oturan bebeklerolarak
tanmlanan oyuncak bebekler vardr.66 Bu bebeklerin. Elderkine gre oturan bebeklerin
bacaklar hareket etmediinden kullanl oyuncaklar deillerdi ve muhtemelen bugn olduu
gibi Eski Yunanda da az sayda retilmekteydiler.67 Lev.21

Res. 42de M.. 4. yya

tarihlendirilen bu tipte oturan bebek rnei grlmektedir.68

5.4. ARABALAR
ocuklar yalnz balarna yryebilecek kadar bydklerinde onlara itilip ekilebilen
mekanik oyuncaklar verilirdi. Mezar stellerinde, cenaze trenlerinin betimlendii vazolarda
ve khouslar zerindeki tasvirlerde daha ok erkek ocuklarnca oynanan oyuncaklarn banda
arabalar gelmektedir. Genellikle ahaptan yaplan bu arabalar Antik Yunanda hamaks olarak
adlandrlrd.69 Yunan sanatnda oyuncak araba tasvirlerinin byk ksm profilden yaplm
olduu iin oyuncak arabalarn tam ve kesin bir tarifini yapmak mmkn olamamaktadr.70
Arabalar iki ucunda iki tekerlek olan bir aks ve bu aksn zerine yerletirilmi bir
platformlar olumaktadr. Ayrca platformun zerine balanan bir koluda bulunmaktayd. Kol
ocuun oyunca iterek yada ekerek kumanda edebilmesi iin yaplmtr. Platform ise
ocuun zerinde oyun arkadan,evcil hayvann yada khousunu tayabilmesi amacyla
yaplmt. M.. 425 ylna tarihlenen Lev.22 res. 43te grlen krmz figrl bir vazo
zerindeki betimde grlen erkek ocuun ekmekte olduu araba bu tiptedir. Arabann
platformu gzkmemektedir ancak zerinde tanan vazo sayesinde platformlu olduu
anlalmaktadr.71

66 Elderkin 1930, 468.

67 Elderkin 1930, 469.

68 Elderkin 1930, 470.

69 Neils, Oakley 2003, 269.

70 Klein, 13.
71 Neils, Oakley 2003, 269.

17

Oyuncak arabalar ahaptan imal edildikleri iin gnmze ulaan bir rnei
bulunmamaktadr. Fakat Mikhalitside bir ocuk mezarnda bronz ve demirden yaplm 24
cm. uzunluunda bir araba modeli ele gemitir.72 (Lev.22, res.44)
ki tekerlekli bir aksn zerinde eya tanabilecek herhangi bir dzenein
bulunmad arabalarda arabalar da vardr.73 Bunlar tek tekerliklide olabilmekteydi. M.. 5.
yy.n ikinci yarsna tarihlenen krmz figrl bir khous zerinde duvara dayal duran araba
bu tiptedir. (Lev.15 res.30) Arabann ufak bir tekerlei, buna karlk olduka uzun bir tutma
kolu vardr. Dier bir rnek ise, M.. 420lere tarihlenen krmz figrl bir khous zerinde
yer almaktadr. Sahnede bir kz ocuu sa eliyle oyuncak arabasn havaya kaldrm byk
bir kuu kovalamaktadr. Burada hemen dikkatimizi eken husus, kzn arabasn rahat bir
ekilde havaya kaldrabilmesidir. Bu da bu basit tipteki oyuncak arabann olduka hafif
olduu anlamna gelmektedir. (Lev.16 res.31) 74

5.5. EMBER
ocuklarn bir sopa yardmyla ya da elleriyle iterek evirdikleri, evirirken
beraberinde koarak takip ettikleri ii bo daire ya da tekerlek biiminde oyuncaa ember
denilir.75 ember evirmek iin kullanlan ahaptan yada demirden yaplan bu sopalar, Eski
Yunancada elater olarak adlandrlrd.76 Eski Yunanda ounlukla ahaptan yaplan
emberlerin yan sra metalden yaplan emberler de vard. emberler gen erkeklerin popler
bir oyunca olarak 20. yy.a kadar grlmeye devam etmitir.77 Baz emberlerin etrafna
dzenli aralklara aklm kk iviler bulunurdu. Bu iviler kolayca tannan olduka

72 Neils, Oakley 2003, 181-182.

73 Klein, 13.
74 Neils, Oakley 2003, 280.
75 Ouz, Ersoy 2007, 36
76 Miller 2004, 168.
77 Neils, Oakley 2003, 215.

18

yksek bir ses karrd. Bu ses, ocuklarn nerede olduklarnn ebeveynleri tarafndan
anlalmasna yardmc olurdu.78
Yunan Vazo Sanatnda, zellikle de M.. 5. yy.n ilk yarsnda sklkla ilenen
temalar arasnda gen erkeklerin hem dii hem de eril tanrlar tarafndan arzu nesnesi olarak
grlmesi yer almaktadr. Bu sahnelerin en popler olanlarndan biri de Zeusun peinde
olduu gen Truva Prensi Ganymedesin Tanrlara hizmeti olarak Olymposa karlmasdr.
Bu sahnelerde genellikle Zeus, Ganymedesi ember evirirken karmaktadr.
Ganymedesin ember evirirken Zeus ile birlikte betimlendii vazoya rnek olarak
M.. 440-430 yllar arasna tarihlenen krmz figrl bir lekythos verilebilir. (Lev.23 res.45)
Bu lekythos zerindeki tasvirde sol elinde bir asa tutan Zeus, sol taraftan hzla Ganymedese
doru yaklamaktadr., Ganymedes ise tanrnn aniden belirmesi zerine sana dnerek
geriye bakmaktadr. Dehete kaplan Ganymedes sol elini havaya kaldrm bir biimde
betimlenmitir. Bu sahnede Ganymedes, kala hizasna gelen daha kk bir ember
evirmektedir ve sa elinde elaterini tutmaktadr.79
Horrow Ressamna ait M.. 460lara tarihlenen krmz figrl oinokhoe zerinde bir
erkek ocuu sa eliyle oyuncak emberini ve ucu kvrk olan elaterini tutarken ayn zamanda
sol omzuna dayad yiyecek dolu bir tepsi tamaktadr. Bu ocuun da ba geriye dnk
pozu nedeniyle Zeustan kaan Ganymedes olduu sylenebilirdi fakat bir tepsi tayor olmas
byle bir yargya kesin olarak varmamz engellemektedir. (Lev.23 res.46) 80

5.6. YOYO
ki adet e arlkl halkann ortalarndan bir metal veya tahta ubuk ile tutturulmalar
ve bu ubua ip sarlmas ile oynanr hale gelen oyuncaa yoyo denir.81
Birka vazo resminde karlatmz yoyo, Antik Yunan ocuklarnn oynad bir
baka oyuncakt. Antik yaznda yoyo ile ilgili bilinen bir referans yoktur ve
dolaysyla yoyonun antik ad bilinmemektedir. Antik Yunanda yoyolar en ok
ahaptan yaplrlard fakat gnmze ulam herhangi bir ahap rnek sz konusu deildir.
Ancak pimi topraktan ve bronzdan yaplm rnekleri bulunmaktadr.
78 Miller 2004, 168.
79 Neils, Oakley 2003, 215.
80 Neils, Oakley 2003, 269.

81 http://tr.wikipedia.org/wiki/Yoyo

19

M.. 440lara tarihlenen krmz figrl bir kyliksin tondosu zerinde bir erkek
ocuu yoyo oynarken resmedilmitir. (Lev.2 res.4) Yoyonun yere yakn olarak tasvir edilii,
ocuun ipi kendine ekmek zere olduunu gstermektedir. 82

5.7. OYUNCAK HAYVANLAR

Antik Yunanda kk ocuklar iin canl hayvanlar daha cezbedici olsa da, bu canl
hayvanlarn pimi topraktan yaplan minyatrleri de ocuklar etkilemekteydi. 83 Bir bebek
emeklemeye

yada yrmeye baladnda, ona itilebilen ve ekilebilen hayvan eklinde

yaplm tekerlikli bir oyuncak alnrd. phesiz bu minyatr hayvanlarn pek ou Msr ve
Romada olduu gibi ahaptan yaplmt fakat, Antik Yunanda bunlarn sadece pimi
topraktan yaplan rnekleri gnmze gelebilmitir.
Antik Yunanda bilinen en erken tarihli hayvan biiminde oyuncak at formunda
yaplmtr. Atina da ele geen bu pimi toprak oyuncak Orta Geometrik Dnem IIye
(M.. 800-750) tarihlendirilmektedir. (Lev.24, res.47) Atn zerine boyanarak yaplan
zikzaklar, yldzlar ve birbirine paralel izgilerden oluan geometrik dekorasyon tarihlemeye
yardmc olmaktadr. Ayrca bu terklikli at, oran olarak daha byk olmas ve ayaklarna
alan deliklerin dnda geometrik dnem seramiindeki tutama at biiminde yaplan pyxis
kapaklaryla da benzerlik gstermektedir. Atn n ve arka ayaklarnda, tekerlekleri tayan
aksn geirilmesi iin birer delik almtr. Bu basit mekanizma ile atn yrtlmesini
salanmaktayd. Byk olaslkla atn ayaklarndan geirilen ahaptan yaplm akslara pimi
topraktan yaplm tekerlekler ekliydi. Fakat, atn srlmesini salayan bu mekanizma
gnmze ulamamtr. Resimde grlen ahaptan yaplm aks ve tekerlekler oyunca
sergiliye bilmek adn sonradan yaplmtr.84
Yunan Mitolojisine gre bebek Hermes doduu gn bulduu bir kaplumbaay
ldrp kabuunu boaltr ve koyun barsandan yedi tel gererek bir mzik aleti yapar.85
82 Miller 2004, 169.

83 Klein, 10.
84 Neils, Oakley 2003, 266.

85 Erhat 2003, 140

20

Hermesin bu ahlak d davran ocuka olarak yorumlanmtr. nk henz doru ile

yanl ayrt edebilme yeteneine sahip deildir.86 Eski Yunandan ocuklarn mitolojik
hikayelerle bytldkleri gz nne alnrsa bu hikaye dolays ile kaplumbaann, ocuklar
iin zellikle ilgi ekici bir oyuncak olduu sylenebilir. Antandros Melis Nekropolisinde
2004 yl kaz sezonunda bir adet ocuk gmsnn yapld bir mezar aa karlmtr.
133 No.lu mezar adnn verildii bu ocuk mezarnda l hediyesi olarak braklan pimi
toprak oyuncaklarn arasnda

bir adet kaplumbaa da ele gemitir. (Lev.24, res.48)

Buluntularn nda M.. 500-480 yllarna tarihlendirilen mezarda l hediyesi olarak

braklan dier bir pimi toprak hayvanda horozdur. (Lev.25, res.49) 87
Kestelde 1980 yl kazsnda daha nceden almam bir lahtin dnda taban
seviyesinde bulunan eserlerin arasnda pimi topraktan yaplm bir tekerlekli ku
bulunmutur. (Lev.25, res.50) Lahtin iinde ele geirilen bir sikke M.S. 80-130 tarihlerini
vermektedir. Buradaki tekerlikli ku at biiminde yaplan tekerlikli oyuncaktan farkl olarak,
drt tekerlek delikli deil iki tekerlek deliine sahiptir. Bu da oyuncaklarn, doay ve
nesneleri olduklar gibi yansttn gstermektedir.88

5.8. MNYATR EYALAR

Eski Yunanda ocuklarn ebeveynlerinin kulland gnlk eyalarn minyatr
taklitleri ile oynadn biliyoruz.
Anthesteria Festivalinin ikinci gnnde Oinokhoenin bir benzeri olan Khouslarn
minyatrleri kutlamalara katlan yandaki ocuklara oyuncak olarak armaan edilmesi de
ocuklarn minyatr eyalarla oynadn gsterir. ounluu Atinada M.. ge 5. yy.da
retilmi olan khouslarn zerlerinde genellikle erkek ocuklarna verilirdi ve ocuklarn
hayatyla ilgili sahneler betimlenmitir.89
Erkek ocuklar genelde arabalarnda khous tarken tasvir edilirlerdi. Bir erkek
ocuunu oyuncak arabasnda minyatr bir khous tarken betimleyen vazo resmi, bize
86 Neils, Oakley 2003, 14.
87 Polat 2005, 95

88 Erdemgil 1981, 65.

89 Neils, Oakley 2003, 284.

21

ocuklarn minyatr vazolarla oynadn gsteren gzel bir rnektir. (Lev.22 res.43)

90

Lev.26 Resim 51de ise Pelerini arkaya doru uuan erkek ocuk sa elinde sar renkte
boyanm bir khous tutarken sol elinde de arabasn srmektedir. Bu tasvirde ocuk res.43ten
farkl olarak khousu arabasnda deil elinde tamaktadr.
Lev.26 Resim 52de ise M.. 420lere tarihlenen, 7.6 cm. yksekliindeki krmz
figrl oyuncak bir khous zerinde tombul ve plak bir bebein yerde duran oyuncak
vazosuna doru emekledii grlmektedir.91
Minyatr mobilyalar da ocuk oyuncaklar arasndadr. rnein, pimi topraktan
yuvarlak yada drtgen oyuncak masalar bulunmutur. Bu minyatr masalarn drtgen
olanlarnda drt, yuvarlak olanlarnda ise ayak bulunmaktadr. Lev.27 Resim 53de
ayakl, zeri boyal bir oyuncak masa grlmektedir. Bu oyuncaklarda muhtemelen kz
ocuklar bebeklerini arlamaktayd. Minyatr eyalar genelde oyuncak olarak kabul edilseler
de bunlarn dini amal adaklar olma ihtimali de her zaman mevcuttur.92

5.9. SALINCAK
Oturup sallanmaya yarayan bu oyuncak, ip ve bir tahta parasndan olumaktadr.93
Eski

Yunanda

Aiora

adl

bir

ritelde

gen

kzlarn

salncaklarda

salland

bilinmektedir.Aiora Atinada Erigone adl bir kzn lmn anmak iin gerekletirilen bir
riteldir. 94
Yunan Mitolojisine gre Dionysos Yunanistana ilk geldiinde kariosun evine konuk
olur, karlk olarak asma kt ile arab armaan eder. Bir gn Dionysos kariosa bir
tulum arap vererek komularn lene armasn ve onlara arab tattrmasn syler.
Sarho olan komular kariosun kendilerini zehirlediini sanarlar ve onu ldrrler. Kz
Erigone de babasnn lsn bulunca zntsnden kendini bir aaca asarak intihar eder.
Bunun zerine Dionysos ceza olarak gen kzlarn ldrp kendilerini Erigone gibi asmaya
90 Neils, Oakley 2003, 280.
91 Neils, Oakley 2003, 285.

92 Klein, 16.
93 http://tr.wikipedia.org/wiki/Salncak
94 Neils, Oakley 2003, 288.

22

balamalarn salar. Atinallarn dant Delphoi bilicisi bu olay kariosun ve Erigonenin

lm ile ilgili olduunu gsterince Atinallar Aiora Ritelini dzenlemeye balarlar.95
Gney talyada bulunmu krmz figrl bir Apulia lekythosu zerindeki tasvirde
salncakta sallanan kzn arkasndaki kadn, salnca henz itmitir. Salncan nnde onu
geriye doru itmek iin elini uzatm figr ise Tanr Hermestir. Altarda oturmakta olan bir
erkek ocuu ise elinde strigilise benzeyen bir alet tutmaktadr. Altarn arkasnda on
Dzeninde bir stun bulunmaktadr. (Lev.27 res.54) Altarn ve stunun varl, salncakta
sallanmann bir dini ritelin paras olduuna iaret eder. Vazodaki bu tasvir, Gney talyada
yaayan Yunanlarn da bu festivali kutladklarn gstermektedir.96
M.. 430lara tarihlenen krmz figrl bir oinokhoe zerinde. (Lev.28 res.55) Bana
ta takm bir erkek ocuu babas tarafndan salncaa oturtulmak zeredir.97 Bu resimdeki
salncak tasvirinde halat vastasyla aslan, zerinde tabure ve sandalyelerde olduu gibi
oturak ksm bulunan bir salncak ile kar karyayz. Fakat resim 54teki salncakta ise resim
55tekinden farkl olarak oturma tahtas bulunmamaktadr. Bu salncaklar bugnde
kullanld gibi sadece basit bir halattan olumaktadr. 98

5.10. TAHTEREVALL
Tahterevalli, kz ocuklar iin olduka elenceli bir oyun aracdr. Eski Yunanda
hem tahterevallinin kendisi hem de tahterevalliye binme oyunu peteuron ya da petauron
olarak adlandrld sanlmaktadr. Vazo resimlerinde ounlukla gen kzlarn tahterevalliler
ile birlikte betimlenmitir.
ki gen kz, yerdeki kk bir aa ktnn zerine uzun bir kalasn
yerletirilmesiyle ina edilen bir tahterevallide oynamaktadr. ki gen kz da tahta zerinde
sradklarn belli edecek ekilde kollar dirseklerinden bkk ve yumruklar skl
resmedilmitir. Soldaki kzn ayaklar tahterevalli tahtasna basarken, sadaki kz az olsa da

95 Erhat 2003, 103.

96 Neils, Oakley 2003, 288
97 Neils, Oakley 2003, 103.

98 Klein, 21.

23

havalanm olarak betimlenmitir. Kzlarn tahterevalliye bir meyve aacnn altnda biniyor
olmas ehirde deil krsal alanda bulunduklarna iaret etmektedir. (Lev.28 res.56) 99

5.11. ASKERLER
Antik Yunanda erkek ocuklar gnmzde olduu gibi oyuncak askerler ile oynuyordu.
Antik Yunanda erkek ocuklarn iini oyuncak askerlerle doldurabildikleri oyuncak Truva
atlar olduu bilinmektedir. Oyuncaklar saklamak iin dahice olan bu bulu, ahaptan
yapldklar iin gnmze ulaan bir rnek bulunmamaktadr.
Gnmze ulam ok sayda pimi topraktan yaplm atl asker figrini vardr. Bunlarn
ounun adak eyas olduu dnlmektedir. Fakat gnmz erkek ocuklarnn
oynad oyuncaklarla ok benzediinden tr bunlar oyuncak olarak
deerlendirmek mantkldr. Lev.29 Resim 57deki M.. ge 7. yy.a tarihlenen,
Kbrsta bulunmu bir svari figrini buna gzel bir rnektir. 100
Ayrca Antandros Melis Nekropolndeki 2004 ylnda gerekletirilen kaz alma srasnda
aa karlan M.. 500-480 yllarna tarihlendirilen 133. No.lu mezarda, ele geen iki adet
atl asker fign erkek ocuklarn oynad asker oyuncaklara gzel bir rnektir. (Lev.29 res.
58) 101

99 Neils, Oakley 2003, 274.

100 Nickel 1966, 171.
101 Polat 2005, 95.

24

KAYNAKA ve KISALTMALAR
AKURGAL 2003

Akurgal, Ekrem, Anadolu Uygarlklar, zmir

AJA:

American Journal of Archaeology

ALEXIOU 1991

Alexou Stylanus, Minos Uygarl, stanbul

AND 2007

And,, Metin, Oyun ve Bg, stanbul

BLANCK 1999

Blanck, Horts, Eski Yunan ve Romada Yaam, stanbul

DARAMBERG, SAGLO

Daremberg Charles Victor - Saglio Edmond ,

Dictionnaire des Antiquits Grecques et Romaines , tome
5, vol.1 (T-Z)

DAVS 1963

Davis William Stearns, A Day In Old Rome, Newyork

DEGHTON 2005

Deighton Hilary J., Eski Atina Yaantsnda Bir Gn,

stanbul

ELDERKN 1930

Elderkin Kate McK, Jointed Dolls in Antiquity AJA,

Vol. 34, s. 455-479

ERDEMGL 1981

Erdemgil Selahattin , Kestel Kazs 1980 almalar,

III. Kaz Sonular Toplants, s. 64-65, Ankara

ERHAT 2003

Erhat, Azra, Mitoloji Szl, stanbul

25

ERMAN 1894

Erman Adolf, Life in Ancient Egypt, London

FREEMAN 1996

Freeman Charles, Msr Yunan Roma, Ankara

HEREDOTOS 2006

Heredotos , Tarih, ev. Mntekim kmen Trkiye

Bankas Kltr Yaynlar, stanbul

HESODOS 1977

Hesiodos, Hesiodos Eseri ve Kaynaklar, ev. Sabahattin

Eyubolu, Azra Erhat, Ankara

HOMEROS 2005

Homeros, lyada, ev. Azra Erhat, A. Kadir, Can

Yaynlar, stanbul

HOMEROS 2005

Homeros, Odyssea, ev. Azra Erhat, A. Kadir, Can

Yaynlar, stanbul

HUZNGA 2010

Huizinga Johan, Homo Ludens Oyunun Toplumsal levi

zerine Bir Deneme, stanbul

JENKIS 1993

Jenks Ian, Antik Devirde ocuk Eitimi, stanbul

JULL 2003

Juul Jesper: "The Game, the Player, the World: Looking

for

Heart

of

Gameness",

Utrecht

University,

http://www.jesperjuul.net/text/gameplayerworld s. 2
KNG 1977

King Constance Eleen , The Collectors History of

Dolls, Newyork

KLEN 1932

Klein, Anita, Child Life in Greek Art, New York

KOER 1980

Koer Hasan Ali, Eitim Tarihi (lk a), Ankara

26

KOWALSK 2003

Kowalski Jan Wladyslaw, Eski Yunandan ine Antik

a Oyunlar, P Dnya Sanat Dergisi Say: 31 Oyun
ve Sanat, s. 6-29

MLLER 2004

Miller Stephen G., Ancent Grek Athletcs, New Haven

and London

NELS, OAKLEY 2003

Neils, Jennifer, John F.Oakley, Coming of Age in Ancient

Greece Images of Childhood from the Classical Past,
New Haven and London

NCKEL 1966

Helmut Nickel, Knights of the Living-Room Table,

The Metropolitan Museum of Art Bulletin,

Vol. 25,

s.170-184
NOBLE 1972

Noble Joseph Veach, An Unusual Attic Baby Feeder,

AJA, Vol. 76, s. 437- 438.

OUZ, ERSOY 2007

Ouz M. cal, Ersoy Petek, Trkiyede 2004 Ylnda

Yaayan Geleneksel ocuk Oyunlar, Ankara

ONUR 1992

Onur Bekir, Oyuncakl Dnya, V Yaynlar, 1992 ankara

ONUR 1991

Onur Bekir, Oyuncan Geliim Tarihi, Ankara

niversitesi

Eitim

Bilimleri

Fakltesi

Dergisi,

Cilt:24, Say: 1, s. 55-61

ONUR 1992

Onur, Bekir TARH BOYUNCA OYUNLAR VE

OYUNCAKLAR Ankara niversitesi Eitim Bilimleri
Fakltesi Dergisi Cilt: 25 Say: 2, s. 365-386

ZCAN 2003

zcan Aya, Antik ada Pimi Toprak Oyuncaklar, III.

Uluslararas

EskiehirPimi

Toprak Sempozyumu

Bildiriler Kitab, s.
27

ZG 1943

zg Tahsin, ntarihte Anadolu dollerinin Anlam,

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Dergisi Cilt: 2, Say:1, s. 65-72

PARKER 1983

Parker Robert, Miasma Pollution and Purification in

Early Greek Religion, Newyork

PHLADELPHEUS 1922

Philadelpheus Alex, Three Statue- Bases Recently

Dscovered at Athens, The Journal of Hellenic Studies,
Vol. 42, Part 1, s. 104-106

POLAT 2005

Grcan.Polat-YaseminPolat, Antandros2003-2004
Kazlar, XXVII. Kaz Sonular Toplants, Cilt 2, , s.
89-104.

POYRAZ 1999

Poyraz Hatice, Okul ncesi Dnemde Oyun ve

Oyuncak, Ankara

SHEAR 1937

Shear T. Leslie, Excavations in the Athenian Agora ,

AJA, Vol. 41, s. 177-189

SMITH 1859

Smth Wllam, Dctonary of Grek and Roman

Antqutes, Boston

SMTH 2002

Smith R.R.R, Hellenistik Heykel, stanbul

SWEET 1987

Sweet Waldo E., Sport and Recreaton n Ancent Greece

a Sourcebook with Translations, Newyork

AHN 2000

ahin Mustafa, Kyrene Sikkeleri zerinde betimlenen

Silphion bikisi nda antik ada doum kontrol,
TBA-AR 3, s. 137-147

28

AHN 2002

ahin Nurhan, Bilicilik Merkezi Klaros, zmir Kent

Kltr Dergisi, Say:5, 2002

THOMPSON 1982

Thompson Dorothy Burr, A Dove for Dione, Hesperia

Supplements, Vol. 20, s.155-162 / 215-219

TBA AR:

Trkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi.

VERGLUS 1998

Vergilius, Aeneis, ev. Trkan Uzel, , Ankara

Diger Ksaltmalar
ev. :

eviren.

Lev. / lev. :

Levha.

M.. :

Milattan nce.

Res. / res. :

Resim.

s. :

Sayfa / sayfalar.

Vol./ vol. :

volume

29

30