GRAVİMETRİ

Prof. Dr. İzzet TOR

Yrd. Doç. Dr. NİLAY BEĞİÇ
 GRAVİMETRİ
Saf bir bileşiği oluşturan elementlerin arasında sabit bir oranın bulunması ve
kimyasal değişime katılan elementlerin birbirleriyle belirli ve değişmez bir
oranda birleşmeleri esasına dayanan gravimetrik analizde, genellikle aranan
madde, bozucu etkiler elimine edilerek uygun bir reaktifle düşük
çözünürlükte, hızlı süzülmeye, yıkanarak safsızlıklarından arındırılmaya ve
sabit tartıma getirilmeye elverişli ve formülü kesin olarak belli bir bileşiği
şeklinde çöktürülür. Çökeltinin meydana gelmesi, çökeltiyi oluşturan iyonların
molar derişimleri çarpımının, bileşiğin o sıcaklıktaki çözünürlük çarpımını
aşmasıyla mümkün olur.
Analiz örneğindeki uçucu bileşiklerin tayini için, hassas olarak tartılan örnek
uygun sıcaklığa kadar ısıtıldıktan sonra tekrar tartılır ve iki tartım arası farktan
uçucu bileşiğin veya bileşiklerin miktarı bulunur.
GRAVİMETRİK TAYİNİN AŞAMALARI
• Örnek, katı haldeyse, öncelikle belli bir miktar tartım alınıp uygun bir
çözücüde çözülür.
• Çözelti, bir balonjojede saf çözücüyle belirli bir hacme tamamlanır.
• Buradan alınan belirli bir hacim çözeltiye uygun koşullarda, artık çökelti
meydana gelmeyinceye kadar, çöktürme ayracının çok az fazlası katılır.
• Meydana gelen çökelti süzülür ve uygun bir çözücü veya çözeltiyle yıkanır.
• Ele geçen çökelti kurutularak veya kızdırılarak formülü belli bir bileşiği
halinde sabit tartıma getirildikten sonra tartılır.
• Tartımdan ve stokiyometriden yararlanarak (basit doğru orantı kullanılarak
) analiz maddesinin kütlesi ve yüzdesi hesaplanır.
GRAVİMETRİDE DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR
• Çökeltinin, imkanlar ölçüsünde kristal yapıda olması için, seyreltik ve
çözünürlüğün görece yüksek olduğu ortamlarda çalışılmalı ve çökelti
olgunlaşması için bir müddet bekletildikten sonra süzülmelidir.
• Çöktürülen maddenin bir kısmı ortamda ve yıkama esnasında
çözünecektir; bu miktar tartım sınırlarının altında kalmalı veya
derişimi 1µM’dan az olmalıdır. Kompleks oluşturarak çözünme riski
yoksa ortak iyon etkisinden yararlanılarak çözünürlük azaltılabilir.
• Tartılan maddenin bileşimi kesin, analiz edilen elementin o bileşikteki
oranı veya bir başka ifadeyle gravimetrik faktörü düşük olmalıdır.
ÇÖKTÜRME İŞLEMİ
• Çöktürme reaktifi çalışma koşullarında kolay çözünen organik veya
anorganik bir maddedir. Bu madde hızlı ve tek cins reaksiyon vermeli,
kimyaca saf ve mümkün mertebe seyreltik olmalı, molekül tartısı
olabildiğince büyük olmalıdır.
• Çöktürücü reaktif çözeltisi, özellikle başlangıçta damlalar halinde ve
çözelti bir taraftan karıştırılarak ilave edilmelidir.
DOĞRUDAN ÇÖKTÜRME
Analiz çözeltisine çöktürme reaktifi genellikle sıcakta ve çözelti
karıştırılarak damlalar halinde ilave edilir; böylece iri kristalize çökeltiler
elde edilir; bu da çökeltinin hem kolay süzülmesi hem de daha az
safsızlık adsorplaması bakımından oldukça önemlidir. Reaktif ilavesine,
ilk bulanıklıktan sonra kısa bir süre ara verilerek oluşan kristallerin
büyümesine imkan sağlanır. Çökme tamamlandıktan sonra çökeleğin
olgunlaşması için bir süre bekletilir.
DOLAYLI ÇÖKTÜRME
Bu işlemde analiz çözeltisine reaktif çözeltisi katıldığında bir çökelti
oluşmamalıdır. Çökelti, ya pH ayarlaması veya ısıtma gibi bir başka
işlemi müteakiben meydana gelmelidir.
SÜZME İŞLEMİ
Çökeltiler, içinde bulundukları çözeltilerden, ya normal atmosfer
basıncında kantitatif hunilere yerleştirilen kantitatif süzgeç
kağıtlarından veya vakumda cam süzgeçten ya da porselen süzgeçten
süzülerek ayrılırlar.
SÜZME İŞLEMİNDE DİKKAT EDİLECEK
NOKTALAR
• Süzgeç öncelikle çözücüyle ıslatılır.
• Süzgeç kağıdı kullanılması durumunda, kağıt katlanıp su ile
nemlendirildikten sonra huniyle arasında hava boşluğu kalmayacak şekilde
huniye yerleştirilir.
• Önce dekantasyonla çözeltinin büyük kısmı bir cam bagetten sızdırılarak
süzgeç kağıdına dökülür; daha sonra geri kalan kısım karıştırılarak boşaltılır.
Beherdeki kalıntılar bir pisetten püskürtülen su ve cam bagetin ucuna
takılmış lastik kısım ile süzgeç kağıdına aktarılır. Bu işlem boyunca sıvı
seviyesi süzgeç kağıdının dörtte üçünü aşmamalıdır.
• Cam veya porselen süzgeç kullanılması halinde önceden darası tespit
edilmelidir.
ÇÖKELTİNİN YIKANMASI
• Yabancı iyonları ve çöktürme reaktifinin aşırısını gidermek için yapılan
yıkama işleminde yıkama çözeltisi küçük porsiyonlar halinde
kullanılmalıdır.
• İşlem sonrasında yabancı iyon kalıp kalmadığının kalitatif olarak
saptanması yararlı olacaktır.
YIKAMA SONRASI İŞLEM
• Gravimetrik tayinde ele geçen çökelti ya kurutularak veya kızdırılarak
kararlı ve formülü kesin olarak belli olan bir halde tartılır. Kurutma
veya kızdırma sonrası cam veya porselen süzgeç ya da kröze
desikatörde soğutulduktan sonra tartılır. Ardaşık iki tartım arasındaki
fark 0,2 mg’dan az olmalıdır.
ANALİZ SONUCUNUN HESAPLANMASI
• Tartımdan analiz neticesine, tartılan tür ile analizlenen tür arasındaki
stokiyometrik orandan yararlanılarak varılır.
• Stokiyometrik veya gravimetrik faktör,aranılan maddenin ekivalent (
eşdeğer gram ) tartısının tartılan bileşiğin ekivalent tartısına olan
oranından başka bir şey değildir. Analiz örneğindeki aranan maddenin
kütlesi, tartım ile gravimetrik faktörün çarpımından hesap edilir.
KANTİTATİF SÜZGEÇ KAĞITLARI
• Kızdırma sonrası tartıma etki etmeyecek kadar az kül bırakan özel
kağıtlardır.
• Siyah, beyaz ve mavi bantlı süzgeç kağıtlarından en geçirgen olanı
siyah, en az geçirgen olanı ise mavi bantlısıdır.
ÇÖZÜNÜRLÜĞE ETKİ EDEN FAKTÖRLER
• Sıcaklık etkisi: Endotermik olarak çözünen maddelerde sıcaklık artışı
çözünürlüğü artırır.
• İyonik şiddet etkisi: Çözünürlüğü artırır.
• Ortak iyon etkisi: Çözünürlüğü azaltır.
• Ligand etkisi: Çözünme sırasında ortaya çıkan iyonlardan biriyle
kompleks oluşturması halinde çözünürlüğü artırır.
• pH etkisi: Çözünme sırasında meydana gelen iyonlardan biri
hidronyum veya hidroksit iyonlarıyla yeni dengeler oluşturmak üzere
tepkimeye giriyorsa pH değişimi çözünürlüğe tesir eder.
Alıştırma Soruları
• 1a) Bir A𝐵2 tuzunun 298 K’deki çözünürlüğü 0,32 g/L, 350 K’deki
çözünürlüğü ise 3.10−3 M’dır. Bileşiğin molar kütlesi 160 g/mol
olduğuna göre A𝐵2 bileşiğinin çözünmesi endotermik mi, yoksa
egzotermik midir?
• 1b) Yukarıdaki tuzun standart koşullardaki çözünürlük çarpımını
hesaplayınız.
Alıştırma Soruları
• 2a) Mg(𝑂𝐻)2 ’in doygun çözeltisinin pH’ının 11 olduğu sıcaklıktaki
çözünürlüğünü ve çözünürlük çarpımını hesaplayın.
• b) Yukarıdaki sıcaklıkta, 10 mmol N𝐻4 N𝑂3 ve 5 mmol 𝑁𝐻3 içeren
çözeltinin 200 mL’sine 50 mL 1.10−3 M Mg(𝑁𝑂3 )2 çözeltisi katılıyor.
Magnezyum hidroksit çöker mi? ( amonyak için p𝐾𝑏 = 4,7 )
Alıştırma Soruları
• 3a) Ekimolar Gümüş nitrat ile sodyum klorür çözeltilerinin eşit
hacimleri karıştırıldığında gümüş klorürün doygun çözeltisi ele geçiyor.
Gümüş nitrat çözeltisinin konsantrasyonunu g/L cinsinden
hesaplayınız.
• b) Sodyum klorür çözeltisi kaç ppm’dir?
• ( 𝐾ç(𝐴𝑔𝐶𝑙) = 1. 10−10 Ag: 108 N: 14 O: 16 Na: 23 Cl: 35,5 )
Çözüm - 1
• 1a) İkinci çözünürlüğü de aynı birime dönüştürürsek 0,48 g/L olduğunu
görürüz; demek ki sıcaklık artınca çözünürlük artmıştır. O halde tuz
endotermik olarak çözünmektedir.
• b) Standart koşullarda demek, 298 K sıcaklıkta ve 1atm basınçta demektir.
O koşullarad tuzun molar çözünürlüğünün 2.10−3 olduğunu hesaplarız (
0,32/160 mol/L).
• A𝐵2 ⇌ 𝐴2𝑘+ + 2𝐵𝑘− denklemi gereğince iyonlaşır.
• 𝐶(𝐴2𝑘+ ) = 2.10−3
•𝐶 𝐵𝑘− = 4.10−3
• 𝐾ç = 2.10−3 (4.10−3 )2 = 3,2.10−8 olarak hesaplanır.
Çözüm - 2
• 2a) Mg(𝑂𝐻)2 ⇌ 𝑀𝑔2+ + 2 O𝐻− çözündüğünde pH=11 olduğuna
göre 𝐶(𝑂𝐻 − ) = 1.10−3 M , 𝐶(𝑀𝑔2+ ) = 5.10−4 M demektir.
• 𝐾ç = 5.10−4 . (1.10−3 )2 = 5 . 10−10
• b) 𝑄𝑀𝑔(𝑂𝐻)2 ’in değerini hesaplayıp 𝐾ç ile kıyaslamak gerekiyor. Q
değerini hesaplayabilmek için ortmadaki magnezyum ve hidroksit
iyonlarının derişimlerini hesaplamalıyız.
• 𝐶(𝑀𝑔2+ ) = ( 50 . 1. 10−3 /250) = 2. 10−4
• Çözelti, tampon çözeltidir; pH = 9,3 + lg(5/10) = 9 ; 𝐶(𝑂𝐻 − ) = 1.10−5
• 𝑄𝑀𝑔(𝑂𝐻)2 = 2. 10−4 . 1.10−10 = 2 . 10−14 < 𝐾ç = 5 . 10−10 ; çökmez.
Çözüm - 3
• 3a) Ekimolar çözeltileri her birinin molar derişimi ‘’x’’ ise, eşit
hacimleri karıştırıldığında karışımdaki derişimi (x/2) olacaktır. Bu
durumda çözeltideki 𝐶(𝐴𝑔+ ) = 𝐶(𝐶𝑙− ) = x/2 olup, çözelti doygun olduğu
için iyonlar çarpımı gümüş klorürün 𝐾ç değerine eşit olmalıdır.
𝑥 2
• ( ) = 1. 10−10 eşitliğinden x = 2. 10−5 M olarak bulunur.
2
• 2. 10−5 mol/L . 170 g/mol = 3,4 . 10−3 g/L
• b) NaCl’nin molaritesi de 2. 10−5 M olup,
• 2. 10−5 mol/L . 58,5 g/mol = 1,17. 10−3 g/L = 1,17 mg/L = 1,17 ppm