Ch¬ng 3

hép sè

1. C«ng dông, ph©n lo¹i, yªu cÇu

1.1. C«ng dông

Hép sè trong hÖ thèng truyÒn lùc cña «t« nh»m thùc hiÖn nhiÖm vô sau:
- Thay ®æi lùc kÐo tiÕp tuyÕn vµ sè vßng quay cña b¸nh xe chñ ®éng ®Ó phï
hîp víi lùc c¶n cña ®êng vµ vËn tèc cña «t« theo nhu cÇu sö dông;
- Thùc hiÖn chuyÓn ®éng lïi cho «t«;
- Cã thÓ ng¾t dßng truyÒn lùc trong thêi gian dµi khi ®éng c¬ vÉn lµm viÖc.

1.2. Ph©n lo¹i

Tuú theo nh÷ng yÕu tè c¨n cø ®Ó ph©n lo¹i, hép sè ®îc ph©n lo¹i nh sau:
- Theo tr¹ng th¸i cña trôc hép sè trong qu¸ tr×nh lµm viÖc:
+ Hép sè cã trôc cè ®Þnh;
+ Hép sè cã trôc di ®éng (hép sè hµnh tinh);
- Theo sè trôc cña hép sè (kh«ng kÓ trôc sè lïi):
+ Hép sè hai trôc;
+ hép sè ba trôc.
- Theo sè cÊp
+ Hép sè 2 cÊp;
+ Hép sè 3 cÊp;
+ Hép sè 4 cÊp; .....
- Theo c¬ cÊu gµi sè:
+ B»ng b¸nh r¨ng di trît;
+ b»ng bé ®ång tèc;
+ B»ng phanh vµ ly hîp (®èi víi hép sè thuû c¬).
- Theo ph¬ng ph¸p ®iÒu khiÓn:
+ §iÒu khiÓn b»ng tay;
+ §iÒu khiÓn tù ®éng;
+ §iÒu khiÓn b¸n tù ®éng.

35
1.3. Yªu cÇu

Hép sè cÇn ®¶m b¶o c¸c yªu cÇu sau:

- Cã tØ sè truyÒn thÝch hîp ®Ó b¶o ®¶m chÊt lîng ®éng lùc häc vµ tÝnh kinh
tÕ nhiªn liÖu cña «t«;
- Cã kh¶ n¨ng trÝch c«ng suÊt ra ngoµi ®Ó dÉn ®éng c¸c thiÕt bÞ phô;
- §iÒu khiÓn sang sè ®¬n gi¶n, nhÑ nhµng;
- HiÖu suÊt truyÒn ®éng cao;
- KÕt cÊu ®¬n gi¶n dÔ ch¨m sãc b¶o dìng.

2. CÊu t¹o chung cña hép sè

2.1. Hép sè hai trôc

2.1.1. S¬ ®å cÊu t¹o vµ nguyªn lý

Z4 Z3
Z2
1 Z1 S¬ ®å cÊu t¹o cña hép sè hai trôc ®îc
thÓ hiÖn trªn h×nh 3.1.a. Ngoµi vá
2 4 3 hép sè kh«ng thÓ hiÖn ë ®©y, c¸c bé
phËn chÝnh cña hép sè bao gåm:
Z' 4 Z'3 trôc s¬ cÊp 1, trôc thø cÊp 2, c¸c
Z'2 Z'1 b¸nh r¨ng Z1, Z2, Z3, Z4, Z'1, Z'2, Z'3,
a Z'4, èng gµi 3 vµ 4. C¸c b¸nh r¨ng trªn
Sè 4
trôc s¬ cÊp Z1, Z2, Z3, Z4 ®îc cè
Sè 3 ®Þnh trªn trôc. Cßn c¸c b¸nh r¨ng trªn
Sè 2
trôc thø cÊp Z'1, Z'2, Z'3, Z'4 ®îc quay
Sè 1
b tr¬n trªn trôc. C¸c èng gµi 3 vµ 4 liªn
H×nh 3.1 Hép sè hai trôc kÕt then hoa víi trôc vµ cã c¸c vÊu
a. S¬ ®å cÊu t¹o hép sè hai trôc 4 r¨ng ë hai phÝa ®Ó ¨n khíp víi c¸c
cÊp b¸nh r¨ng cÇn gµi.
b. Dßng truyÒn m«men

Nguyªn lý lµm viÖc cña hép sè nh sau:

Khi èng gµi 3 vµ 4 ë vÞ trÝ trung gian mÆc dï c¸c b¸nh r¨ng trªn trôc s¬ cÊp vµ
thø cÊp lu«n ¨n khíp víi nhau nhng c¸c b¸nh r¨ng trªn trôc thø cÊp quay tr¬n víi

36
trôc nªn hép sè cha truyÒn m«men (sè 0). C¸c sè truyÒn cña hép sè ®îc thùc
hiÖn nh sau:

- Sè 1: ®Ó gµi sè 1, ngêi ta ®iÒu khiÓn èng gµi 3 dÞch chuyÓn sang ph¶i cho
vÊu gµi ¨n khíp víi b¸nh r¨ng Z '1 khi ®ã dßng truyÒn m«men tõ trôc 1  Z1 
Z'1  èng gµi 3  trôc 2.
- Sè 2: ®Ó gµi sè 2, ngêi ta ®iÒu khiÓn èng gµi 3 dÞch chuyÓn sang tr¸i cho
vÊu gµi ¨n khíp víi b¸nh r¨ng Z '2 khi ®ã dßng truyÒn m«men tõ trôc 1  Z2 
Z'2  èng gµi 3  trôc 2.
- Sè 3: ®Ó gµi sè 3, ngêi ta ®iÒu khiÓn èng gµi 4 dÞch chuyÓn sang ph¶i cho
vÊu gµi ¨n khíp víi b¸nh r¨ng Z '3 khi ®ã dßng truyÒn m«men tõ trôc 1  Z3 
Z'3  èng gµi 4  trôc 2.
- Sè 4: ®Ó gµi sè 4, ngêi ta ®iÒu khiÓn èng gµi 4 dÞch chuyÓn sang tr¸i cho
vÊu gµi ¨n khíp víi b¸nh r¨ng Z '4 khi ®ã dßng truyÒn m«men tõ trôc 1  Z4 
Z'4  èng gµi 4  trôc 2.

2.1.2. CÊu t¹o thùc tÕ vµ nguyªn lý lµm viÖc cña hép sè hai trôc

CÊu t¹o thùc tÕ cña hép sè hai trôc ®îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.2.

H×nh 3.2 CÊu t¹o thùc tÕ cña hèp sè hai trôc

37
VÒ c¬ b¶n cÊu t¹o chung cña hép sè hai trôc còng bao gåm c¸c chi tiÕt nh ®·
tr×nh bµy ë trªn. Trong h×nh 3.2 cßn thÓ hiÖn ®©y lµ hép sè hai trôc 5 cÊp, cã
c¶ sè lïi vµ truyÒn lùc cuèi cïng cã bé vi sai. V× hép sè cã 5 cÊp nªn trªn trôc s¬
cÊp vµ thø cÊp cã 5 cÆp b¸nh r¨ng lu«n ¨n khíp víi nhau. Trong ®ã b¸nh r¨ng
chñ ®éng sè 1, sè 2 cè ®Þnh trªn trôc s¬ cÊp. B¸nh r¨ng chñ ®éng sè 3, sè 4, sè
5 quay tr¬n trªn trôc s¬ cÊp. B¸nh r¨ng bÞ ®éng sè 1, sè 2 quay tr¬n trªn trôc thø
cÊp. B¸nh r¨ng bÞ ®éng sè 3, sè 4, sè 5 cè ®Þnh trªn trôc thø cÊp (thêng b¸nh
r¨ng quay tr¬n ®îc bè trÝ c¹nh ®ång tèc gµi sè). V× cã 5 sè nªn hèp sè cã 3 èng
gµi ®ång tèc. Ngoµi ra ®Ó ®¶o chiÒu quay cña trôc thø cÊp khi lïi xe hép sè
cßn cã thªm 1 b¸nh r¨ng sè lïi cã thÓ di trît trªn trôc sè lïi ®Ó ¨n khíp víi mét
b¸nh r¨ng chñ ®éng sè lïi trªn trôc s¬ cÊp vµ vµnh r¨ng trªn èng gµi cña bé ®ång
tèc sè 1 vµ sè 2 ë vÞ trÝ trung gian. V× hép sè hai trôc thêng bè trÝ ë xe du lÞch
cÇu tríc chñ ®éng nªn ngoµi c¸c bé phËn nªu trªn th× cÆp b¸nh r¨ng truyÒn lùc
cuèi cïng vµ bé vi sai còng ®îc bè trÝ lu«n trong côm hép sè.
Nguyªn lý lµm viÖc cña hép sè khi gµi c¸c sè truyÒn kh¸c nhau ®îc thÓ hiÖn ë
c¸c h×nh vÏ sau:

38
H×nh 3.3 Dßng truyÒn m«men khi gµi sè 1

H×nh 3.4 Dßng truyÒn m«men khi gµi sè 2

39
H×nh 3.5 Dßng truyÒn m«men khi gµi sè 3

H×nh 3.6 Dßng truyÒn m«men khi gµi sè 4

40
H×nh 3.7 Dßng truyÒn m«men khi gµi sè 5

H×nh 3.8 Dßng truyÒn m«men khi gµi sè lïi

41
2.2. Hép sè ba trôc

2.2.1. S¬ ®å cÊu t¹o vµ nguyªn lý

Z1 S¬ ®å cÊu t¹o cña hép sè ba trôc ®îc

Z3 Z2
Z4 thÓ hiÖn trªn h×nh 3.9.a. Trôc s¬ cÊp
1 2
1 vµ trôc thø cÊp 2 ®îc bè trÝ ®ång
4 5 trôc víi nhau. Ngoµi vá hép sè kh«ng
3 thÓ hiÖn ë ®©y, c¸c bé phËn chÝnh
Z'1 cña hép sè bao gåm: trôc s¬ cÊp 1, trôc
Z'2
Z'4 Z3
'
thø cÊp 2 vµ trôc trung gian 3 c¸c b¸nh
a
r¨ng Z1, Z2, Z3, Z4, Z'1, Z'2, Z'3, Z'4, èng
gµi 4 vµ 5. B¸nh r¨ng Z4 ®îc chÕ t¹o
Sè 4
Sè 3 liÒn víi trôc s¬ cÊp. C¸c b¸nh r¨ng trªn
Sè 2 trôc thø cÊp Z1, Z2, Z3 ®îc quay tr¬n
Sè 1
Sè 1 b trªn trôc. Cßn c¸c b¸nh r¨ng trªn trôc
trung gian Z'1, Z'2, Z'3, Z'4 ®îc cè ®Þnh
H×nh 3.9 Hép sè ba trôc trªn trôc. C¸c èng gµi 4 vµ 5 liªn kÕt
a. S¬ ®å cÊu t¹o hép sè ba trôc 4 cÊp then hoa víi trôc vµ cã c¸c vÊu r¨ng ë
b. Dßng truyÒn m«men
hai phÝa ®Ó ¨n khíp víi c¸c b¸nh r¨ng
cÇn gµi.
Nguyªn lý lµm viÖc cña hép sè nh sau:
Khi èng gµi 4 vµ 5 ë vÞ trÝ trung gian mÆc dï c¸c b¸nh r¨ng trªn trôc s¬ cÊp,
thø cÊp vµ trôc trung gian lu«n ¨n khíp víi nhau nhng c¸c b¸nh r¨ng trªn trôc thø
cÊp quay tr¬n víi trôc nªn hép sè cha truyÒn m«men (sè 0). C¸c sè truyÒn cña
hép sè ®îc thùc hiÖn nh sau:
- Sè 1: ®Ó gµi sè 1, ngêi ta ®iÒu khiÓn èng gµi 5 dÞch chuyÓn sang ph¶i cho
vÊu gµi ¨n khíp víi b¸nh r¨ng Z1 khi ®ã dßng truyÒn m«men tõ trôc 1  Z4 
Z'4  trôc trung gian  Z'1  Z1  èng gµi 5  trôc 2.
- Sè 2: ®Ó gµi sè 2, ngêi ta ®iÒu khiÓn èng gµi 5 dÞch chuyÓn sang tr¸i cho
vÊu gµi ¨n khíp víi b¸nh r¨ng Z2 khi ®ã dßng truyÒn m«men tõ trôc 1  Z4 
Z'4  trôc trung gian  Z'2  Z2  èng gµi 5  trôc 2.

42
- Sè 3: ®Ó gµi sè 3, ngêi ta ®iÒu khiÓn èng gµi 4 dÞch chuyÓn sang ph¶i cho
vÊu gµi ¨n khíp víi b¸nh r¨ng Z3 khi ®ã dßng truyÒn m«men tõ trôc 1  Z4 
Z'4  trôc trung gian  Z'3  Z3  èng gµi 4  trôc 2.
- Sè 4: ®Ó gµi sè 4, ngêi ta ®iÒu khiÓn èng gµi 5 dÞch chuyÓn sang tr¸i cho
vÊu gµi ¨n khíp víi b¸nh r¨ng Z4 khi ®ã dßng truyÒn m«men tõ trôc 1  Z4
èng gµi 4  trôc 2 (truyÒn th¼ng).

2.2.2. CÊu t¹o thùc tÕ vµ nguyªn lý lµm viÖc cña hép sè ba trôc

CÊu t¹o cña hép sè ba trôc ®îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.10

H×nh 3.10 CÊu t¹o thùc tÕ cña hèp sè ba trôc

Trôc s¬ cÊp cña hép sè ®ång thêi lµ trôc ly hîp ®îc chÕ t¹o liÒn víi b¸nh r¨ng
lu«n ¨n khíp gäi lµ b¸nh r¨ng chñ ®éng chÝnh (sè 4). Trôc thø cÊp ®îc ®Æt
®ång trôc víi trôc s¬ cÊp. Mét ®Çu cña trôc thø cÊp ®îc tùa trªn æ bi n»m ë vá
hép sè, ®Çu cßn l¹i gèi vµo æ bi kim trong phÇn rçng cña b¸nh r¨ng chñ ®éng
chÝnh. Trôc trung gian ®îc gèi trªn hai æ ®ì n»m trong vá hép sè, ®Æt song
song vµ c¸ch trôc s¬ cÊp vµ thø cÊp mét kho¶ng nµo ®ã. §Ó thùc hiÖn viÖc
gµi sè, trong hép sè còng cã c¸c èng gµi ®ång tèc. V× hép sè cã 5 sè tiÕn nªn
trong hép sè ph¶i sö dông 3 èng gµi ®ång tèc. Ngoµi ra hép sè cßn cã b¸nh r¨ng
sè lïi cã thÓ di trît trªn trôc sè lïi ®Ó thùc hiÖn gµi sè lïi khi lïi xe.
Nguyªn lý lµm viÖc cña hép sè khi gµi c¸c sè truyÒn kh¸c nhau ®îc thÓ hiÖn ë
c¸c h×nh vÏ sau:

43
H×nh 3.11 Dßng truyÒn m«men khi gµi sè 1

H×nh 3.12 Dßng truyÒn m«men khi gµi sè 2

44
H×nh 3.13 Dßng truyÒn m«men khi gµi sè 3

H×nh 3.14 Dßng truyÒn m«men khi gµi sè 4

45
H×nh 3.15 Dßng truyÒn m«men khi gµi sè 5

H×nh 3.16 Dßng truyÒn m«men khi gµi sè lïi

B¸nh r¨ng gµi sè lïi

46
2.3. CÊu t¹o cña mét sè hép sè ba trôc sö dông trªn xe t¶i

H×nh 3.17 CÊu t¹o hép sè ba trôc trªn xe t¶i cì 4 tÊn

H×nh 3.18 CÊu t¹o hép sè ba trôc trªn xe t¶i cì 8 tÊn

47
3. C¬ cÊu ®iÒu khiÓn hép sè

C¬ cÊu ®iÒu khiÓn hép sè dïng ®Ó thay ®æi thø tù ¨n khíp cña c¸c b¸nh r¨ng
nh»m t¹o ra c¸c tØ sè truyÒn kh¸c nhau tõ ®ã t¹o ra lùc kÐo ë b¸nh xe chñ ®éng
phï hîp víi lùc c¶n chuyÓn ®éng. C¬ cÊu ®iÒu khiÓn hép sè bao gåm: cÇn sè,
trôc trît vµ n¹ng gµi, èng gµi hoÆc bé ®ång tèc. §Ó b¶o ®¶m gi÷ nguyªn vÞ trÝ
c¸c sè ®· gµi còng nh tr¸nh gµi 2 sè ®ång thêi, tr¸nh gµi nhÇm sè lïi khi «t«
®ang ch¹y tiÕn trong c¬ cÊu ®iÒu khiÓn cßn cã thªm c¬ cÊu ®Þnh vÞ, c¬ cÊu
kho¸ h·m vµ c¬ cÊu b¸o hiÖu sè lïi.

3.1. C¬ cÊu ®ång tèc

§Ó gµi sè ngêi ta cã thÓ sö dông èng gµi, b¸nh r¨ng di trît hoÆc ®ång tèc.
Trong c¸c c¬ cÊu trªn th× c¬ cÊu ®ång tèc cho phÐp gµi sè ªm dÞu tr¸nh va
®Ëp nªn nã ®îc sö dông nhiÒu trong c¸c hép sè cña «t«, ®Æc biÖt trong c¸c «t«
hiÖn ®¹i.
C¬ cÊu ®ång tèc cã nguyªn lý lµm viÖc gièng nhau nhng kÕt cÊu cã thÓ kh¸c
nhau nªn nã còng ®îc chia thµnh c¸c lo¹i ®ång tèc kh¸c nhau: ®ång tèc kiÓu
kho¸ h·m, ®ång tèc kiÓu chèt.

3.1.1. C¬ cÊu ®ång tèc kiÓu kho¸ h·m

* CÊu t¹o: Bè trÝ chung cña c¬ cÊu ®ång tèc kiÓu kho¸ h·m trong hép sè ®îc
thÓ hiÖn trªn h×nh 3.19.

48
 H×nh 3.19 C¬ cÊu ®ång tèc kiÓu kho¸ h·m
CÊu t¹o chi tiÕt cña bé ®ång tèc ®îc chØ ra trªn h×nh 3.20.

H×nh 3.20 CÊu t¹o chi tiÕt cña bé ®ång tèc

Mçi b¸nh r¨ng sè tiÕn trªn trôc s¬ cÊp lu«n ¨n khíp víi b¸nh r¨ng trªn trôc thø
cÊp. V× c¸c b¸nh r¨ng nµy quay tù do trªn trôc cña chóng nªn chóng lu«n quay
khi ®éng c¬ ho¹t ®éng vµ ly hîp ®îc ®ãng. C¸c moay¬ ®ång tèc ®îc l¾p víi
trôc cña chóng bëi then hoa. èng trît ®îc l¾p vµo tõng moay¬ còng bëi then hoa
däc theo mÆt ngoµi cña moay¬ vµ cã kh¶ n¨ng di trît theo ph¬ng däc trôc.
Moay¬ ®ång tèc cã ba r·nh song song víi trôc vµ cã mét kho¸ h·m, cã mét phÇn
låi lªn khíp víi t©m cña mçi khe. C¸c kho¸ h·m lu«n ®îc Ðp vµo èng trît b»ng lß
xo h·m. Khi cÇn gµi sè ë vÞ trÝ trung gian phÇn låi cña tõng kho¸ h·m n»m bªn
trong r·nh cña èng trît. Vßng ®ång tèc ®Æt gi÷a moay¬ ®ång tèc vµ phÇn c«n
cña tõng b¸nh r¨ng sè vµ nã bÞ Ðp vµo mét trong c¸c mÆt c«n nµy khi gµi sè.
Vßng ®ång tèc cßn cã ba r·nh ®Ó khíp víi c¸c kho¸ h·m.

Nguyªn lý lµm viÖc cña bé ®ång tèc kiÓu kho¸ h·m

Khi tay sè ë vÞ trÝ trung gian, mçi b¸nh r¨ng sè ®îc ¾n khíp t¬ng øng víi b¸nh
r¨ng bÞ ®éng vµ quay tù do quanh trôc. Moay¬ ®ång tèc l¾p víi vµnh trît b»ng
c¸c then hoa vµ phÝa trong l¾p víi trôc còng b»ng then hoa. Vµnh ®ång tèc ë
tr¹ng th¸i tù do trong chÕ ®é nµy.
Nguyªn lý lµm viÖc cña ®ång tèc cã thÓ chia thµnh ba giai ®o¹n nh sau:

49
- Giai ®o¹n 1 (b¾t ®Çu cña sù ®ång tèc): giai ®o¹n nµy ®îc thÓ hiÖn qua
h×nh 3.21

H×nh 3.21 B¾t ®Çu ®ång tèc

Khi cÇn gµi sè di chuyÓn, cµng g¹t ¨n khíp víi r·nh trªn èng trît ®Èy èng trît
theo híng ®îc chØ ra bëi mòi tªn A trªn h×nh vÏ. V× vµnh trît vµ kho¸ h·m ®îc
¨n khíp qua vÊu låi ë gi÷a cña kho¸ h·m nªn khi èng trît di chuyÓn ®Èy kho¸
h·m cïng chuyÓn ®éng theo. Kho¸ h·m t× vµo vµnh ®ång tèc Ðp vµo phÇn c«n
cña b¸nh r¨ng ®Ó b¾t ®Çu ®ång tèc. Do sù kh¸c nhau vÒ tèc ®é gi÷a èng trît
vµ b¸nh r¨ng vµ do ma s¸t gi÷a vµnh ®ång tèc vµ phÇn c«n cña b¸nh r¨ng nªn
vµnh ®ång tèc chuyÓn ®éng theo chiÒu quay cña b¸nh r¨ng (chiÒu mòi tªn trªn
h×nh vÏ). §é dÞch chuyÓn nµy b»ng víi sù chªnh lÖch vÒ ®é réng khe vµ ®é
réng cña kho¸ h·m. Do vËy c¸c then bªn trong èng trît vµ c¸c vÊu h·m trªn vµnh
®ång tèc cha ®óng vÞ trÝ ¨n khíp víi nhau.

- Giai ®o¹n 2 (qu¸ tr×nh ®ång tèc): giai ®o¹n nµy ®îc thÓ hiÖn qua h×nh 3.22
Khi cÇn sè tiÕp tôc di chuyÓn, lùc t¸c dông lªn èng trît vît qua lùc cña lß xo
kho¸ h·m vµ èng trît vît qua phÇn vÊu låi cña kho¸ h·m tuy nhiªn lóc nµy do cha
®ång tèc nªn c¸c then cña èng trît vµ vÊu h·m trªn vµnh ®ång tèc ®ang t× vµo

50
nhau. V× vËy lùc t¸c dông lªn èng trît sÏ Ên vµnh ®ång tèc Ðp vµo phÇn c«n
cña b¸nh r¨ng m¹nh h¬n. §iÒu nµy lµm cho tèc ®é cña b¸nh r¨ng sè trë nªn ®ång
tèc víi tèc ®é cña èng trît.

H×nh 3.22 Giai ®o¹n ®ång tèc

- Giai ®o¹n 3 (hoµn toµn ®ång tèc): giai ®o¹n nµy ®îc thÓ hiÖn trªn h×nh
3.23.

51
 H×nh 3.23 Giai ®o¹n hoµn toµn ®ång tèc

Khi tèc ®é cña èng trît vµ b¸nh r¨ng sè ®· b»ng nhau, vµnh ®ång tèc b¾t ®Çu
quay tù do theo chiÒu quay. KÕt qu¶ lµ then hoa phÝa trong èng trît ¨n khíp víi
vÊu h·m trªn vµnh ®ång tèc ®Ó ®i vµo ¨n khíp víi then hoa trªn b¸nh r¨ng sè.

3.1.2. C¬ cÊu ®ång tèc kiÓu chèt híng trôc

* CÊu t¹o: bè trÝ cña ®ång tèc trong hép sè vµ cÊu t¹o chi tiÕt cña nã ® îc thÓ
hiÖn trªn h×nh 3.24.

52
 H×nh 3.24 §ång tèc kiÓu chèt híng trôc

C¬ cÊu ®ång tèc kiÓu chèt híng trôc gåm cã mét èng trît, hai vµnh ®ång tèc,
moay¬ ®ång tèc, ba chèt ®ång tèc (chèt cøng), ba chèt dÉn híng (chèt mÒm),
ba lß xo vµ bi ®Þnh vÞ èng trît ®ång tèc. C¸c chèt ®ång tèc gi÷ c¸c vµnh ®ång
tèc ë hai phÝa. Chóng ®îc v¸t ë gi÷a mét gãc 50o vµ xuyªn qua èng trît. C¸c chèt
dÉn híng ®îc bè trÝ ë vÞ trÝ ®èi diÖn víi c¸c chèt ®ång tèc, lß xo Ên viªn bi
vµo r·nh ë gi÷a cña mçi chèt ®Ó ®Þnh vÞ vÞ trÝ t¬ng ®èi gi÷a èng trît víi c¸c
vµnh ®ång tèc. H×nh d¹ng bªn ngoµi cña vµnh ®ång tèc cã d¹ng c«n. C¬ cÊu
®ång tèc kiÓu chèt híng trôc thêng dïng ë nh÷ng «t« t¶i lín.

* Nguyªn lý lµm viÖc:

VÞ trÝ trung gian: ë vÞ trÝ nµy do èng trît ®îc c¸c chét dÉn híng ®Þnh vÞ nªn
n¨m ë vÞ trÝ trung gian. c¸c vµnh ®ång tèc còng ë tr¹ng th¸i tù do cha tiÕp xóc
víi c¸c mÆt c«n cña b¸nh r¨ng sè.
Khi cÇn gµi sè ho¹t ®éng, cµng g¹t ®Èy èng trît mang c¸c vµnh ®ång tèc dÞch
chuyÓn sang tr¸i theo híng gµi. Khi mÆt c«n cña vµnh ®ång tèc tiÕp xóc víi
mÆt c«n cña b¸nh r¨ng sè, do cha ®ång tèc nªn vµnh trît sÏ quay theo b¸nh r¨ng
sè. Do ®ã vÞ trÝ t¬ng ®èi gi÷a vµnh trît vµ èng trît lÖch nhau mét gãc b»ng
khe hë gi÷a chèt ®ång tèc vµ lç trªn èng trît. t¬ng øng víi gãc lÖch nµy, r·nh
then ë phÝa trong èng trît kh«ng trïng víi vÊu then trªn b¸nh r¨ng sè nªn cha ®Èy
èng trît gµi víi b¸nh r¨ng sè ®îc. Khi b¸nh r¨ng sè vµ vµnh trît ®· ®ång tèc,
vµnh trît quay tù do lóc ®ã cã thÓ ®Èy tiÕp èng trît vµo ¨n khíp víi vÊu r¨ng
cña c¸c b¸nh r¨ng sè. Qu¸ tr×nh lµm viÖc cña ®ång tèc cã thÓ tham kh¶o thªm
trªn h×nh 3.25.

53
 H×nh 3.25 Qu¸ tr×nh ®ång tèc

3.1.3. C¬ cÊu ®ång tèc kiÓu chèt híng t©m

CÊu t¹o cña c¬ cÊu ®ång tèc kiÓu chèt híng t©m ®îc chØ ra trªn h×nh 3.26

H×nh 3.26 CÊu t¹o ®ång tèc kiÓu chèt híng t©m

CÊu t¹o cña bé ®ång tèc nµy còng bao gåm vµnh trît 2, èng trît 4, moay¬ ®ång
tèc 7, bèn chèt ®ång tèc (chèt cøng) 5, bèn cÆp lß xo vµ viªn bi 8.
Vµnh trît 2 ®îc l¾p víi c¸c chèt cøng trªn moay¬ ®ång tèc n»m ë gi÷a èng trît
(c¸c chèt cøng xuyªn qua r·nh 3 cña èng trît), c¸c lß xo vµ viªn bi 8 ¨n khíp víi
r·nh lâm ë phÝa trong gi÷a èng trît. Trªn èng trît 4 ë hai mÆt ®Çu cã ghÐp hai
vµnh ®ång tèc cã mÆt lµm viÖc h×nh c«n. Moay¬ ®ång tèc cã then trong ®Ó
di trît trªn trôc vµ hai mÆt ®Çu cã then ®Ó ¨n khíp víi b¸nh r¨ng sè.
Nguyªn lý lµm viÖc cña c¬ cÊu ®ång tèc lo¹i nµy còng ®îc gi¶i thÝch t¬ng tù
nh hai c¬ cÊu ®ång tèc ®· tr×nh bµy trªn.

3.2. C¬ cÊu chuyÓn sè

C¬ cÊu chuyÓn sè bao gåm cÇn sè, c¸c kh©u khíp (c¸c thanh hoÆc d©y c¸p),
c¸c trôc trît, n¹ng gµi.

54
Tuú theo cÊu t¹o chung cña c¬ cÊu chuyÓn sè mµ ngêi ta chia ra: c¬ cÊu
chuyÓn sè trùc tiÕp tõ cÇn sè ®Õn trôc trît hoÆc c¬ cÊu chuyÓn sè gi¸n tiÕp
tõ cÇn sè th«ng qua c¸c kh©u khíp trung gian míi ®Õn trôc trît.

3.2.1. C¬ cÊu chuyÓn sè trùc tiÕp

C¬ cÊu chuyÓn sè lo¹i nµy cã cÇn chuyÓn sè ®îc l¾p ®Æt trùc tiÕp ngay trªn
n¾p hép sè. Lo¹i nµy thêng ®îc sö dông ë nh÷ng «t« du lÞch hoÆc «t« t¶i cã
hép sè ®Æt däc vµ vÞ trÝ cña hép sè gÇn víi vÞ trÝ cña ngêi l¸i xe. Trªn h×nh
3.27 thÓ hiÖn cÊu t¹o chung cña c¬ cÊu chuyÓn sè lo¹i nµy.
VÒ cÊu t¹o c¬ cÊu chuyÓn sè trùc tiÕp bao gåm cÇn chuyÓn sè 1 ®îc ghÐp
b»ng khíp cÇu víi n¾p phô sè 8, c¸c trôc trît 7 cã thÓ trît däc trôc trong c¸c lç
trªn n¾p 6. C¸c trôc trît ®Òu cã l¾p n¹ng gµi 2 vµ di chuyÓn cïng víi trôc trît.

H×nh 3.27 CÊu t¹o c¬ cÊu chuyÓn sè lo¹i trùc tiÕp

55
ë mçi trôc trît t¹i vÞ trÝ trung gian cßn l¾p c¸c vÊu cã r·nh ®Ó ¨n khíp víi ®Çu
cÇn chuyÓn sè khi gµi sè. C¸c n¹ng gµi ®îc ¨n khíp víi c¸c r·nh trªn c¸c b¸nh
r¨ng di trît, èng gµi hoÆc c¬ cÊu ®ång tèc. Khi muèn gµi sè ngêi ®iÒu khiÓn
chuyÓn cÇn sè sao cho ®Çu díi cña cÇn chuyÓn sè khíp víi mét r·nh cña vÊu
gµi trªn trôc trît cÇn gµi sau ®ã ®Èy cÇn chuyÓn sè ®Ó trôc trît dÞch chuyÓn
vÒ phÝa tríc h¹¬c phÝa sau thùc hiÖn viÖc gµi sè. Th«ng thêng mét trôc trît víi
mét n¹ng gµi ®¶m nhiÖm gµi hai sè. Ngoµi ra cßn cã c¸c c¬ cÊu ®Þnh vÞ, kho¸
h·m vµ b¸o hiÖu sè lïi, c¸c c¬ cÊu nµy sÏ ®îc xem xÐt ë c¸c môc sau.

3.2.2. C¬ cÊu chuyÓn sè gi¸n tiÕp

* CÊu t¹o chung cña c¬ cÊu chuyÓn sè gi¸n tiÕp ®îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.28
Lo¹i c¬ cÊu chuyÓn sè nµy thêng ®îc ¸p dông ë nh÷ng «t« du lÞch (hoÆc «t«
t¶i) cã hép sè ®Æt ngang, cÇu tríc chñ ®éng hoÆc hép sè ®Æt däc nhng ®Òu ë
xa vÞ trÝ ngêi l¸i.

H×nh 3.28 C¬ cÊu chuyÓn sè gi¸n tiÕp

V× hép sè ®Æt xa vÞ trÝ ngêi l¸i nªn tõ cÇn chuyÓn sè bè trÝ c¹nh ngêi l¸i (trªn
sµn xe hoÆc trªn trô l¸i) ®Õn n¾p hép sè cÇn cã c¸c dÉn ®éng trung gian. DÉn
®éng trung gian nµy cã thÓ b»ng c¸c thanh ®iÒu khiÓn c¬ khÝ hoÆc b»ng
d©y c¸p. Nguyªn t¾c chung khi gµi sè lµ cÇn ph¶i t¹o ra hai chuyÓn ®éng: mét
chuyÓn ®éng chän trôc trît vµ mét chuyÓn ®éng ®Èy trôc trît thùc hiÖn gµi
sè. V× vËy dÉn ®éng trung gian tõ sau cÇn chuyÓn sè ®Õn n¾p hép sè thêng
cã hai ®êng truyÒn ®éng.

56
§Ó lµm s¸ng tá nguyªn lý lµm viÖc cña c¬ cÊu chuyÓn sè lo¹i nµy cã thÓ tham
kh¶o thªm cÊu t¹o qua h×nh 3.29.
thao t¸c ®Çu tiªn trªn cÇn sè sÏ t¹o ra chuyÓn ®éng ®Ó di chuyÓn trôc cÇn
chuyÓn vµ chän sè. Thao t¸c tiÕp theo cña cÇn sè lµ quay trôc cÇn chuyÓn vµ
chän sè ®Ó ®Èy trôc trît mang n¹ng gµi thùc hiÖn viÖc gµi sè.

57
 H×nh 3.29 C¬ cÊu chuyÓn sè gi¸n tiÕp

3.3. C¬ cÊu ®Þnh vÞ vµ kho¸ h·m tr¸nh gµi hai sè ®ång thêi

§Ó trôc trît mang n¹ng gµi cã thÓ duy tr× ®îc c¸c b¸nh r¨ng cña hép sè ë tr¹ng
th¸i trung gian (sè 0) hoÆc ë c¸c vÞ trÝ gµi sè th× trong hÖ thèng ®iÒu khiÓn
cña hép sè ph¶i cã c¬ cÊu ®Þnh vÞ. Ngoµi ra ®Ó chèng gµi hai sè ®ång thêi,
tr¸nh g©y h háng cho hép sè th× trong hÖ thèng ®iÒu khiÓn hép sè cßn cã thªm
c¬ cÊu kho¸ h·m chèng gµi hai sè ®ång thêi.
Víi cïng mét môc ®Ých nh nhau nhng vÒ kÕt cÊu chóng ta cã thÓ gÆp nhiÒu
d¹ng kh¸c nhau.

3.3.1. C¬ cÊu ®Þnh vÞ b»ng lß xo bi vµ kho¸ h·m b»ng chèt

C¬ cÊu ®Þnh vÞ b»ng lß xo bi vµ kho¸ h·m b»ng chèt ®îc thÓ hiÖn trªn h×nh
3.30.

c
a

H×nh 3.30 C¬ cÊu ®Þnh vÞ b»ng lß xo bi vµ kho¸ h·m b»ng chèt

58
Trong kÕt cÊu nµy c¬ cÊu ®Þnh vÞ ®îc thùc hiÖn b»ng c¸ch trªn mçi trôc trît
cã lµm c¸c lç khuyÕt h×nh chám cÇu. Sè lç vµ vÞ trÝ t¬ng quan gi÷a c¸c lç phô
thuéc vµo hµnh tr×nh vµ vÞ trÝ cña trôc trît t¬ng øng víi vÞ trÝ trung gian vµ
vÞ trÝ gµi sè. ë c¸c vÞ trÝ nµy lß xo sÏ Ðp viªn bi vµo r·nh lâm trªn trôc nhê ®ã
trôc trît ®îc ®Þnh vÞ t¹i vÞ trÝ ®ã.
C¬ cÊu kho¸ h·m ®îc thÓ hiÖn trªn h×nh 3.30.a. Trong phÇn th©n cña n¾p hép
sè ®Æt trôc trît ngêi ta khoan th«ng c¸c v¸ch ng¨n gi÷a c¸c trôc trît. Trôc trît
n»m ë vÞ trÝ gi÷a còng ®îc khoan mét lç xuyªn ngang, hai trôc trît hai bªn ®îc
gia c«ng c¸c lç khuyÕt h×nh chám cÇu. Trong lç khoan ngang trªn trôc trît ë
gi÷a ngêi ta ®Æt chèt 1, cßn trªn lç khoan ë v¸ch ng¨n ®îc ®Æt hai chèt 2. §é
dµi cña c¸c chèt ®îc tÝnh to¸n sao cho khi mét trôc trît ®· dÞch chuyÓn khái vÞ
trÝ trung gian (vÞ trÝ gµi sè) th× hai trôc cßn l¹i bÞ c¸c chèt kho¸ cøng.
Nguyªn lý ®ã ®îc thÓ hiÖn qua ba s¬ ®å cña h×nh 3.30.a. ë s¬ ®å thø nhÊt khi
trôc gi÷a ®· dÞch chuyÓn khái vÞ trÝ trung gian sÏ Ðp hai chèt 2 vÒ hai phÝa
khíp víi lç h×nh chám cÇu cña hai trôc cßn l¹i nªn hai trôc nµy kh«ng cã kh¶
n¨ng di chuyÓn.
ë s¬ ®å thø hai vµ thø ba khi mét trong hai trôc phÝa ngoµi dÞch chuyÓn sÏ
®Èy chèt 2 Ðp vµo lç h×nh chám cÇu cña trôc gi÷a, th«ng qua chèt 1 Ðp tiÕp
lªn chèt 2 ë phÝa ®èi diÖn ®Ó t× vµo lç h×nh chám cÇu cña trôc ngoµi ®èi
diÖn do ®ã hai trôc nµy còng kh«ng cã kh¶ n¨ng di chuyÓn.

3.3.2. C¬ cÊu kho¸ h·m b»ng tÊm kho¸

CÊu t¹o vµ nguyªn lý lµm viÖc cña lo¹i nµy ®îc thÓ hiÖn trªn c¸c h×nh 3.31.

59

b c
 H×nh 3.31 C¬ cÊu kho¸ h·m b»ng tÊm kho¸

Kh¸c víi c¬ cÊu kho¸ h·m dïng chèt trong c¬ cÊu nµy tÊm kho¸ cµng chuyÓn sè
lu«n ®îc chÌn vµo hai trong ba r·nh trªn phÇn ®Çu cµng chuyÓn sè do ®ã kho¸
tÊt c¶ c¸c cµng chuyÓn sè, trõ mét cµng ®ang ®îc gµi.
VÝ dô ë h×nh 3.31.b, khi ®· chän trôc gµi sè 3 vµ sè 4 th× tÊm kho¸ chÌn vµ
gi÷ hai trôc chuyÓn sè 1/ sè 2 vµ trôc chuyÓn sè 5/ sè lïi kh«ng cã kh¶ n¨ng di
chuyÓn. Khe hë cña tÊm kho¸ lóc nµy trïng víi vÞ trÝ di chuyÓn cña ®Çu cÇn
®Ó thao t¸c gµi sè 3 hoÆc sè 4. Nh vËy ë vÞ trÝ nµy chØ cã mét trôc trît gµi sè
3/ sè 4 cã thÓ di chuyÓn cßn l¹i hai trôc kia bÞ kho¸ cøng.
T¬ng tù nh vËy trªn h×nh 3.31.c khi ®· chän trôc gµi sè 1/ sè 2 th× tÊm kho¸
chÌn vµ gi÷ hai trôc cßn l¹i. V× vËy ë vÞ trÝ nµy còng chØ cã mét trôc gµi sè 1/
sè 2 cã thÓ di chuyÓn cßn hai trôc gµi sè 3/ sè 4 vµ sè 5/ sè lïi bÞ kho¸ cøng.
3.4. C¬ cÊu b¶o hiÓm khi gµi sè lïi

Khi xe ®ang chuyÓn ®éng tiÕn dï ë bÊt kú tay sè nµo nÕu lóc ®ã thao t¸c
chuyÓn sè nhÇm vµo vÞ trÝ sè lïi th× sÏ g©y cìng bøc, va ®Ëp trong c¸c b¸nh
r¨ng cña hép sè thËm chÝ cã thÓ g©y gÉy vì b¸nh r¨ng vµ c¸c chi tiÕt kh¸c cña
hép sè. V× vËy viÖc b¶o hiÓm ®èi víi thao t¸c khi gµi sè lïi lµ hÕt søc cÇn
thiÕt.
ViÖc b¶o hiÓm khi gµi sè lïi ®îc thÓ hiÖn ë c¸c khÝa c¹nh sau:
- C¬ cÊu b¸o hiÖu khi gµi sè lïi;
- C¬ cÊu chèng gµi nhÇm sè lïi.

3.4.1. C¬ cÊu b¸o hiÖu khi gµi sè lïi

C¬ cÊu b¸o hiÖu khi gµi sè lïi dùa theo nguyªn t¾c khi muèn ®a ®Çu cÇn gµi
sè vµo vÊu gµi sè lïi th× ngêi l¸i ph¶i t¹o mét lùc ®Ó th¾ng søc c¨ng cña lß xo.

60
 5 4 3 2 1 CÊu t¹o cña c¬ cÊu nµy ®îc thÓ hiÖn trªn
h×nh 3.32. Bé phËn b¸o hiÖu sè lïi bao gåm
mét ®ßn quay sè 3 mét ®Çu quay quanh
chèt cè ®Þnh trªn n¾p hép sè, ®Çu cßn l¹i ¨n
khíp víi r·nh vÊu gµi sè lïi. ë gi÷a ®ßn quay
cã bè trÝ mét chèt 4 vµ lß xo 5. Chèt nµy h¹n
chÕ ®Çu cÇn sè ®i vµo r·nh vÊu gµi sè lïi.
Khi muèn gµi sè lïi ngêi l¸i xe ph¶i t¸c dông
lªn cÇn sè ®Ó Ðp chèt 4 nªn lß xo l¹i ®a
H×nh 3.32 ®Çu díi cÇn chuyÓn sè vµo r·nh cña vÊu
gµi sè lïi sau ®ã míi ®Èy cÇn sè ®Ó ®a trôc
trît di chuyÓn theo híng gµi sè lïi.
Ngoµi kÕt cÊu nh ë h×nh 3.32 chóng ta cã thÓ gÆp c¬ cÊu b¸o hiÖu khi gµi sè
lïi cã kÕt cÊu kh¸c, tuy nhiªn nguyªn lý chung vÉn nh ë c¬ cÊu trªn.

3.4.2. C¬ cÊu chèng gµi nhÇm sè lïi

Khi trôc gµi sè lïi ®îc kÕt hîp ®Ó gµi mét sè kh¸c n÷a (vÝ dô sè 5) th× sau khi
ra khái sè nµy ®Ó ®a trôc gµi sè vÒ vÞ trÝ trung gian rÊt dÔ x¶y ra trêng hîp
trôc gµi sè tiÕp tôc vµo vÞ trÝ gµi sè lïi g©y nguy hiÓm cho hép sè. V× vËy
trong trêng hîp nµy ngêi ta ph¶i bè trÝ c¬ cÊu b¸o hiÖu sè lïi kÕt hîp víi c¬ cÊu
chèng gµi nhÇm sè lïi. CÊu t¹o vµ nguyªn lý lµm viÖc cña c¬ cÊu nµy ®îc thÓ
hiÖn trªn c¸c h×nh 3.33.

a c

61

b d
 H×nh 3.33 C¬ cÊu chèng gµi nhÇm sè lïi

Nguyªn lý lµm viÖc cña c¬ cÊu nµy ®îc m« t¶ nh sau:

* Khi cÇn chuyÓn sè ®îc di chuyÓn tíi vÞ trÝ chän sè 5/ sè lïi (tøc lµ vÞ trÝ
trung gian gi÷a sè 5 vµ sè lïi), th× cÇn chuyÓn sè bªn trong No.2 chuyÓn ®éng
theo híng mòi tªn "sè 5/ sè lïi", xoay chèt b¸o hiÖu sè lïi theo chiÒu mòi tªn A
trªn h×nh 3.33.a.
* Khi hép sè ®îc gµi vµo sè 5, cÇn chuyÓn sè bªn trong No.2 quay theo chiÒu
mòi tªn B trªn h×nh 3.33.b, nh¶ chèt b¸o hiÖu sè lïi ra. KÕt qu¶ lµ chèt b¸o hiÖu
sè lïi trë vÒ vÞ trÝ ban ®Çu nhê lß xo håi vÞ.
* Khi chuyÓn cÇn sè tõ vÞ trÝ sè 5 vÒ vÞ trÝ trung gian theo chiÒu mòi tªn C
trªn h×nh 3.33.c. NÕu ngêi l¸i cã v« t×nh hoÆc h÷u ý ®Èy cÇn sè qua vÞ trÝ
trung gian theo híng gµi sè lïi th× lóc nµy cÇn chuyÓn sè bªn trong No.2 bÞ
chÆn bëi chèt h¹n chÕ sè lïi tr¸nh kh«ng cho gµi vµo sè lïi.
Sau khi cÇn sè ®· chuyÓn vÒ vÞ trÝ trung gian, nÕu ngêi l¸i xe muèn gµi sè lïi
th× cÇn chuyÓn sè bªn trong No.2 còng chuyÓn ®éng theo híng mòi tªn D trªn
h×nh 3.33.d vµ chèt b¸o hiÖu sè lïi còng bÞ Ðp l¹i theo híng mòi tªn trªn h×nh
vÏ. Sau ®ã ®Ó gµi sè lïi th× cÇn chuyÓn sè bªn trong No.2 chuyÓn ®éng theo
híng mòi tªn E trªn h×nh vÏ mµ kh«ng co bÊt cø sù ng¨n c¶n nµo tõ chèt b¸o
hiÖu sè lïi.

62