(Ηλεκτρικό) Ρεύμα και ένταση (του ηλεκτρικού) ρεύματος

Γραμμική κατανομή φορτίων πυκνότητας κ, κινείται κατά μήκος ενός σύρματος α-

πελπιστικά μικρής διατομής (κινείται δηλαδή κατά μήκος μιας τυχαίας γραμμής, ή
πιο ρομαντικά σε έναν ˝μονοδιάστατο κόσμο˝).
Σε χρόνο dt , από το τυχαίο σημείο Μ του πολύ λεπτού σύρματος περνά με ταχύτη-
r
r dl r
τα   , απειροστικό φορτίο dq, κατανεμημένο σε στοιχειώδες μήκος dl .
dt
Ονομάζουμε (ηλεκτρικό) ρεύμα της γραμμικής αυτής κατανομής φορτίων πυκνό-
τητας κ στο σημείο Μ, το διανυσματικό μέγεθος
r r
i    (1)
dq
Στην παραπάνω σχέση αντικαθιστώντας τη γραμμική πυκνότητα   r προκύ-
dl
πτει
r dq r
i  r  (2)
dl

r
Επομένως όταν κινούνται φορτία dq, το ρεύμα τους i έχει ίδια κατεύθυνση με
r
την ταχύτητά τους  αν τα φορτία είναι θετικά και αντίθετη κατεύθυνση από την
ταχύτητά τους, αν τα φορτία είναι αρνητικά. (Σχήμα 1).
r
r dl
Όμως η ταχύτητα της κατανομής στο σημείο Μ είναι   και συνεπώς το ρεύμα
dt
r r r
r dl dq dl dq dl
i   r   r (3)
dt dl dt dt dl

Σχήμα 1: (α) Θετικά φορτία γραμμικής κατανομής και πυκνότητας κ κινούνται

προς το Β. Το ρεύμα είναι διάνυσμα ομόρροπο της ταχύτητας τους
β) Αρνητικά φορτία γραμμικής κατανομής και πυκνότητας κ΄ κινούνται
προς το Β. Το ρεύμα είναι διάνυσμα αντίρροπο της ταχύτητας τους

1
 r
Το μέτρο του ρεύματος i
r dq dq
i   (4)
dt dt
ονομάζεται ένταση του (ηλεκτρικού) ρεύματος στο σημείο Μ.
Η ένταση του ρεύματος, ως μέτρο διανύσματος, είναι εξ ορισμού μονόμετρο μη αρ-
νητικό μέγεθος.
r
Αν δε θέλουμε το ρεύμα i ως διάνυσμα στον συνηθισμένο τρισδιάστατο χώρο (ό-
πως π.χ. απαιτεί ο νόμος Biot-Savart, οι δυνάμεις, οι εντάσεις μαγνητικών πεδίων κ.λ.π.), αλ-
λά ως διάνυσμα στον μονοδιάστατο κόσμο ενός σύρματος, μπορούμε να κάνουμε το
εξής: Διακρίνουμε τις δύο μοναδικές κατευθύνσεις που έχει ένα σύρμα (σε ένα σύρμα
πας μόνο ή μπρος ή πίσω) αποδίδοντας στη μία το (+) και στην άλλη το (−).
Στο σχήμα 2 για παράδειγμα, αν χαρακτηρίσουμε την ˝κατεύθυνση˝ προς το Α κατά
μήκος του σύρματος ως (+), τότε η ˝κατεύθυνση˝ προς το Β κατά μήκος του σύρμα-
τος χαρακτηρίζεται ως (−).
Προφανώς η επιλογή της κατεύθυνσης που θα χαρακτηρίσουμε ως (+) είναι απο-
κλειστικά δική μας υπόθεση.
Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι αυτή η επιλογή αφορά αποκλειστικά τον μονοδιά-
στατο κόσμο των λεπτών συρμάτων με τα οποία δουλεύουμε και τα οποία μπορούν
να έχουν οποιοδήποτε σχήμα. Για το λόγο αυτό τα (+) και (-) των συρμάτων δεν μπο-
ρούν γενικά να συνδυαστούν με τα (+) και (−) των συνηθισμένων ορθογωνίων συ-
στημάτων αξόνων που χρησιμοποιούμε.

Σχήμα 2: Σε μια γραμμή (σύρμα π.χ.), σε έναν μονοδιάστατο κόσμο

δηλαδή, υπάρχουν δύο μόνο «κατευθύνσεις», τις οποίες μπο
ρούμε να διακρίνουμε μεταξύ τους χρησιμοποιώντας (+) για
τη μια και (-) για την άλλη

Στη γραφή των σχέσεων (1) έως (4) τα διάφορα διανύσματα (μεταξύ των οποίων
r
και το i ) χρησιμοποιήθηκαν ως διανύσματα του συνηθισμένου τρισδιάστατου χώ-
ρου μας.
Αν όμως η μελέτη των κυκλωμάτων δεν απαιτεί να χρησιμοποιηθούν τα ρεύματα με
την κανονική διανυσματική τους μορφή για να υπολογιστούν μεγέθη έξω από το
σύρμα τους (π.χ. δυνάμεις σε άλλα ρεύματα, εντάσεις κ.λπ) μπορούμε να γράψουμε τα
ρεύματα ως διανύσματα μονοδιάστατου χώρου και ακόμη καλύτερα με τις αλγεβρι-
κές τους τιμές σε αυτό τον χώρο, όπως κάνουμε και για όλα τα διανυσματικά μεγέθη
που χρησιμοποιούμε στα μονοδιάστατα ευθύγραμμα θέματά μας (π.χ. μηχανική απλή
αρμονική ταλάντωση).
Για το ρεύμα λοιπόν σε κάποιο σημείο Μ ενός σύρματος γράφουμε i=κ·υ όπου τα i
και υ θεωρούνται με τις ˝αλγεβρικές˝ τους τιμές.

2
 Σχήμα 3: (α) Ρεύμα σταθερού μέτρου (σταθερής έντασης) σε γραφή δισδιάστατου
(επίπεδου) χώρου. Από σημείο σε σημείο το ρεύμα αλλάζει, αλλά η ένταση είναι
r r r r
σταθερή ( i1  i2  i3  i
(β) Ρεύμα σε γραφή μονοδιάστατου χώρου (μια γραμμή, ένα σύρμα π.χ.).
Το ρεύμα σε όλα τα σημεία σημειώνεται ίδιο (ίδια αλγεβρική τιμή)

Η γραφή αυτή των ρευμάτων των συρμάτων με τα (+) και (−) μας διευκολύνει για-
τί:
 Ασυνείδητα ίσως την έχουμε ήδη χρησιμοποιήσει όταν στα σύρματα έ-
χουμε σημειώσει το ρεύμα ως διάνυσμα το οποίο μάλιστα κάμπτεται
στις «στροφές» του σύρματος ή στις γωνίες του (σχήμα 3β)
 Δεν οδηγεί σε μαθηματικούς εκτροχιασμούς, γιατί σε αρκετές διανυσμα-
r r
τικές σχέσεις ηλεκτρομαγνητισμού παρουσιάζεται το γινόμενο i  dl ,
r r r
το οποίο αντικαθίσταται με το   dl όπου i η ένταση του ρεύματος,
r r
επειδή τα i και dl έχουν ίδια διεύθυνση (πρέπει να δείξουμε όμως κάποια
προσοχή στον τρόπο που θα διατρέξουμε το σύρμα)
 Δε μας εξωθεί σε δύσκολες διανυσματικές γραφές αν ενδιαφερόμαστε
r
μόνο για την ένταση i και την κατεύθυνση του ρεύματος μέσα στα
σύρματα (σχήμα 3)

Παρατηρήσεις:
α) Αν από το τυχαίο σημείο Μ της λεπτής μονοδιάστατης διαδρομής του σχήματος
2 διέρχονται διάφορες κατανομές θετικών και αρνητικών φορτίων με διαφορετικές
πυκνότητες και ταχύτητες, τότε το ρεύμα στο Μ δίνεται από τη σχέση
r r r
i   1   1   2   2  ...
Αυτό βέβαια στα κυκλώματα που μελετάμε δε συμβαίνει, γιατί στα σύρματά τους
κινούνται μόνο ηλεκτρόνια και συνεπώς έχουμε μόνο ένα είδος φορτίου, του οποίου
η γραμμική πυκνότητα κ είναι πάντα αρνητική.

3
 r r
Κατά συνέπεια από τη σχέση του ρεύματος i     προκύπτει ότι η ταχύτητα των
ηλεκτρονίων είναι πάντα αντίρροπη από το ρεύμα που δημιουργεί η κίνησή τους.

β) Λόγω διατήρησης του φορτίου πουθενά δεν έχουμε δημιουργία ή καταστροφή

φορτίου. Εξάλλου όταν τα στοιχεία που εξετάζουμε είναι σε σειρά δεν έχουμε πουθε-
νά συγκέντρωση φορτίου, εκτός από τον πυκνωτή.
Ο πυκνωτής μπορεί να μην είναι μονοδιάστατη παρουσία όπως το σύρμα, αλλά αυ-
τό δε μας απασχολεί γιατί δεν εξετάζουμε τα ρεύματα μέσα του, αλλά μόνο πόσο αυ-
ξάνεται ή μειώνεται το φορτίο του οπλισμού αναφοράς.
Άρα
Οποιαδήποτε χρονική στιγμή, το ρεύμα που διαρρέει κάποιον συγκεκριμένο κλά-
δο ενός κυκλώματος θα είναι το ίδιο παντού i=κ·υ
r dq
Θα έχει δηλαδή την ίδια «φορά» και την ίδια ένταση i  σε ολόκληρο τον
dt
κλάδο. (Η ένταση του ρεύματος έχει πάντα θετική τιμή επειδή είναι μέτρο του ρεύματος. Το (+) ή
το (-) που χρησιμοποιούμε ενίοτε, έχει να κάνει με τη φορά του ρεύματος που είναι διάνυσμα)

γ) Η διαρκής επισήμανση του μονοδιάστατου του σύρματος έγινε

 για να εξασφαλίσει τη σωστή χρήση των εννοιών της Φυσικής και την
απαιτούμενη ακρίβεια στη μαθηματική τους επεξεργασία
 γιατί αν περιοριστούμε στα λεπτής διατομής σύρματα της καθημερινό-
τητάς μας ισχύουν αρκετά ικανοποιητικά όσα αναφέραμε
 γιατί η επέκταση της έννοιας του ρεύματος και της έντασης σε τρισ-
διάστατους χώρους γίνεται κατανοητή πιο εύκολα και πιο σωστά, δί-
νοντας παράλληλα και την έκταση της επιχειρούμενης προσέγγισης.
Πράγματι:
Σε σύρμα διατομής α, κινούμενη χωρική πυκνότητα φορτίου ρ, διέρ-
χεται κάποια χρονική στιγμή t, κάθετα από απειροστή διατομή da με
r r r
ταχύτητα  , προκαλώντας απειροστό ρεύμα di    da   . To γινόμε-
νο   da είναι ουσιαστικά η ˝γραμμική κατανομή κ˝ του φορτίου κατά
μήκος του ˝σωλήνα˝ με την απειροστή διατομή da. (Σχήμα 4).

Σχήμα 4: Χωρική πυκνότητα φορτίου ρ διέρχεται κάθετα από την στοιχειώδη επιφά-
r r r
νεια dα με ταχύτητα  προκαλώντας απειροστικό ρεύμα di    da  

4
 Υποθέτοντας ότι η διατομή του σύρματος α είναι αρκούντως μικρή
r
ώστε να μας εξασφαλίσει ικανοποιητική σταθερότητα στα ρ και  ,
ολοκληρώνουμε την προηγούμενη σχέση σε όλη τη διατομή και χειρι-
ζόμαστε το ρεύμα όπως και πριν έστω και αν το σύρμα έχει διατομή.
r
Αν η διατομή του σύρματος α είναι μεγάλη και η ταχύτητα  και η
πυκνότητα ρ αλλάζουν από σημείο σε σημείο, τότε τα πράματα γίνο-
νται λίγο πιο δύσκολα, μιας και πρέπει να χρησιμοποιηθεί η έννοια της
μεταβλητής χωρικής πυκνότητας ρεύματος.
Τέλος, αν η απειροστή διατομή da δεν είναι κάθετη στην ταχύτητα,
την χειριζόμαστε ως διάνυσμα και παίρνοντας το εσωτερικό της γινό-
μενο με την ταχύτητα εξασφαλίζονται όσα θέλουμε.
Αλλά δε χρειάζεται να φτάσουμε μέχρι εκεί.
Εμείς θέλαμε να πούμε δυο τρία πράγματα για το ρεύμα ως διάνυσμα.

δ) Οι ορισμοί ή είναι χρήσιμοι ή δεν έχει νόημα να υπάρχουν

Η ˝βασική ιδιότητα˝ των ορισμών είναι μια μόνο. Αυτή που είναι και η αιτία της
ύπαρξής τους: Να είναι χρήσιμοι!!!
Αναφέρω μερικούς λόγους που τους καθιστούν χρήσιμους:
 Αφορούν μια παράσταση που συνεχώς παρουσιάζεται μέσα στους υ-
πολογισμούς μας σε θέματα θεωρίας της Φυσικής
 Διευκολύνουν να διατυπώσουμε τους βασικούς νόμους με άλλο τρόπο
πιθανώς πιο δυνατό, πιο γενικό ή τέλος πάντων πιο επιθυμητό σε κά-
ποιες περιπτώσεις
 Το μέγεθος που ορίζουν κάνει τον Κόσμο πιο ανάγλυφο και πιο εύ-
γλωττο στα μάτια μας
 Αποδίδουν καλύτερα μια φυσική πραγματικότητα κ.λ.π.

Αυτό το τελευταίο έχουμε την ευκαιρία να το δούμε μέσα από τη σχέση (2):
Σχεδόν σε όλα τα φυσικά φαινόμενα, αν θετικά φορτία που κινούνται προς μια κα-
τεύθυνση αντικατασταθούν με αρνητικά φορτία που κινούνται προς την αντίθετη κα-
τεύθυνση τα αποτελέσματα είναι ίδια. Αυτό είναι μια φυσική πραγματικότητα που
εύκολα διαπιστώνουμε να εκδηλώνεται. Αποτελεί εμπειρία του πολιτισμού μας.
Η σχέση (2) από την πλευρά της, λέει ότι εξ ορισμού, θετικά φορτία που κινούνται
προς μια κατεύθυνση είναι ισοδύναμα με αρνητικά φορτία που τρέχουν προς την α-
ντίθετη κατεύθυνση.
Επομένως η σχέση (2) φιλοδοξεί να αποδώσει αυτή την εμπειρία μας. Με δεδομένο
μάλιστα ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί με συνέπεια κατά την περιγραφή πολλών φαι-
νομένων ηλεκτρομαγνητισμού, εμπλεκόμενη με αξιώσεις και στους βασικούς νόμους
της θεωρίας που θα περιγράψουν αυτά τα φαινόμενα, η σχέση (2) έχει τα προσόντα ε-
νός ορισμού. Το ίδιο και οι μεταφράσεις της σε δύο, τρεις ή και τέσσερις διαστάσεις.
Η σχέση (2) μπορεί να σταθεί ως ορισμός (ηλεκτρικού) ρεύματος!

Καλοκαίρι 2009

Θρασύβουλος Μαχαίρας
Φυσικός