ΤΕΛΙΚΗ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών
Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης
Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ. Η ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΗΣ
ΤΟΥΣ ΣΤΙΣ ΤΡΑΓΩΔΙΕΣ ΤΟΥ ΣΟΦΟΚΛΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ :
ΑΝΤΙΓΟΝΗ- ΗΛΕΚΤΡΑ , ΕΚΑΒΗ- ΕΛΕΝΗ
ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΝΑΣΤΟΥΛΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ
Α.Μ :1342201200206
ΕΞΑΜΗΝΟ ΦΟΙΤΗΣΗΣ : 10ο
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Π. ΒΑΛΛΙΑΝΟΣ
1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγή 3
Κεφάλαιο 1 : Η δημοκρατική Αθήνα και η τραγωδία
I. Η εξέλιξη του δημοκρατικού πολιτεύματος και η κορύφωσή του 4
II. Η ιδιότητα του πολίτη και οι αποκλίσεις 6
III. Η τραγωδία ως θεσμός στην δημοκρατική Αθήνα 7
Κεφάλαιο 2 : Οι συνθήκες ζωής για τις γυναίκες της Αθήνας : δικαιώματα και ασχολίες 9
Κεφάλαιο 3 : Ο Σοφοκλής 13
I. Αντιγόνη 14
II. Ηλέκτρα 17
Κεφάλαιο 4 : Ο Ευριπίδης 21
I. Εκάβη 22
II. Ελένη 25
Συμπεράσματα 28
Βιβλιογραφία 30
2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η Αθηναϊκή Δημοκρατία αποτελεί αναμφισβήτητα μία από τις σημαντικότερες σελίδες της ιστορίας, καθώς
επηρέασε το ιστορικό γίγνεσθαι όλου του δυτικού κόσμου. Το πολίτευμά της, οι θεσμοί της και οι εκπρόσωποί
της έχουν καταφέρει να παραμείνουν μέχρι και σήμερα σημεία αναφοράς, σημεία διαμάχης αλλά και πηγή
έμπνευσης σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι τέχνες άνθισαν στην πόλη τον 5ο αιώνα και οι τραγωδίες που
γράφησαν τότε είναι μέχρι και σήμερα διάσημες. Τραγωδίες που αντλούσαν το περιεχόμενό τους από τους
μύθους. Φυσικά, οι τραγωδίες ήταν ένα μέσο έκφρασης της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, αφού τις
παρακολουθούσαν οι Αθηναίοι υπό την ιδιότητα του πολίτη, επομένως μέσα από το μύθο εξέφραζαν τα τότε
σύγχρονα θέματα.
Είναι γεγονός ότι στην αρχαία ελληνική σκηνή, για την οποία γράφουν άνδρες, στην οποία παίζουν
άνδρες και την οποία παρακολουθούν άνδρες κυρίως,η γυναίκα κατείχε μία δυσανάλογα σπουδαία θέση.Το
κοινωνικό δρώμενο του θεάτρου βρίσκει έναν χάρτη στο κοινό του :είτε πρέπει να θεωρήσουμε πως από
αυτόν τον χάρτη η παρουσία των γυναικών αποσιωπάται, είτε πως οι γυναίκες είναι ένα σημείο του χάρτη
που απουσιάζει1. Οι γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα ήταν υποτελείς, εξερτώμενες από τον πατέρα,τον
κηδεμόνα ή τον σύζυγο, αφοσιωμένες στον ιδιωτικό χώρο και αποκλεισμένες από τον δημόσιο χώρο και από
τα πολιτικά τεκταινόμενα . Το φύλο , λοιπόν , καθόριζε την δομή της κοινωνίας.
O φεµινισµός υπήρξε κίνηµα του εικοστού αιώνα, που έθεσε ως στόχο την εξίσωση των γυναικών µε τους
άνδρες στον πολιτικό, κοινωνικό και οικονοµικό τοµέα. Το κίνημα εκδηλώθηκε σε τρία «κύµατα»: το πρώτο
φεμινιστικό κύμα αναφέρεται στο φεμινισμό του δεκάτου εννάτου και του τέλους του εικοστού αιώνα που
μαχόταν για το δικαίωμα ψήφου, εκπαίδευσης και πολιτικών δικαιωμάτων, το δεύτερο κύμα αναπτύσσεται
στη δεκαετία του '60 , όπως και πολλά άλλα νέα κοινωνικά κινήμτα , ενώ το τρίτο κύμα σηματοδοτεί την
αποδόμηση στη φεμινιστική σκέψη υπό την επίδραση του μετα-μοντερνισμού και του μετα-δομισμού. Πιο
συγκεκριµένα, οι Σπουδές του Φύλου επισηµαίνουν τη θεµελιώδη διάκριση ανάµεσα στο βιολογικό φύλο
(sex), ένα εκ γενετής, φυσικό και αντικειµενικό χαρακτηριστικό, και στο κοινωνικό φύλο (gender), που
συνιστά ένα σύνολο στερεοτύπων, ψυχολογικών χαρακτηριστικών και κοινωνικών ρόλων.Χαρακτηριστικά,
η Simon de Beauvoir στο περίφημο βιβλίο της Δεύτερο Φύλο γράφει «δεν γεννιέται κανείς γυναίκα, γίνεται».
Αυτό που παρατηρείται, όμως ,ακόμη και σήμερα είναι μία εξίσωση και ταύτιση του κοινωνικού και του
βιολογικού φύλου , καθώς συχνά παρουσιάζονται οι κοινωνικά κατασκευασμένες διαφορές ως διαφορές που
προέρχονται από τη φύση2.
Ακόμη και σήμερα , λοιπόν , οι γυναίκες έρχονται αντιμέτωπες με διάφορες προκαταλήψεις και στερεότυπα.
Αν και τυπικά έχουν κατοχυρωμένα ίσα δικαιώματα, πρακτικά είναι ακόμη υπό σε όλους τους τομείς :
επαγγελματικά , οικονομικά, κοινωνικά. Μπορεί , πλέον να έχουν δυνατότητα συμμετοχής στα κοινά, ωστόσο
ο ιδιωτικός χώρος είναι ακόμη συνδεδεμένος με την γυναίκα.
Δεδομένου ότι η ιδιότητα του πολίτη εμφανίζεται στην αρχαία Αθήνα και επικρατεί ως ανδροκεντρικός όρος
στην πολιτική επιστήμη μέχρι και τον εικοστό αιώνα , αποκλείοντας τις γυναίκες από τα κοινά , θα γίνει μία
προσπάθεια μελέτης της θέσης των γυναικών κατά την κλασική εποχή στην Αθήνας, καθώς και μία
απεικόνιση του γυναικείου ζητήματος μέσα από τις τραγωδίες του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Συγκεκριμένα
θα εξετάσουμε τις εξής τραγωδίες : Αντιγόνη, Ηλέκτρα και Εκάβη , Ελένη.
1 Οδηγός για την Αρχαία Ελληνική Τραγωδία από το Πανεπιστήμιο του Cambridge [ Επιμέλεια P.E. Easterling] (2010). Ηράκλειο :
Πανεπιστημιακές Εκόσεις Κρήτης, σ. 99
2 Connell , W.R. ( 2006) Το κοινωνικό φύλο. Αθήνα : Εκδόσεις Επίκεντρο, σ. 1-17
3
Κεφάλαιο 1 : Η δημοκρατική Αθήνα και η τραγωδία
Ι. Η εξέλιξη του δημοκρατικού πολιτεύματος και η κορύφωσή του
Ας ξεκινήσουμε με μία ετυμολογική ανάλυση της λέξης Δημοκρατία : δῆμος + κρατῶ, δηλαδή η κυριαρχία
του δήμου. Η μετάβαση από τη βασιλεία - που θεωρείται το αρχαιότερο πολίτευμα- στην Δημοκρατία δεν
έγινε από τη μία στιγμή στην άλλη. Προαπαιντούνταν πολλές μεταρρυθμίσεις τόσο σε θεσμικό , όσο και σε
κοινωνικό- πολιτικό επίπεδο . Παρατηρώντας τους θεσμούς διακρίνουμε μία σταδιακή αφαίρεση εξουσιών
από τον βασιλιά και ενίσχυση των αρχόντων κι έπειτα των πολιτών3. Στο πολιτικό – κοινωνικό επίπεδο η
μετάβαση έγινε μέσω αντιθέσεων και κρίσεων : πλούσιοι εναντίον φτωχών, αριστοκράτες εναντίον του
κόμματος του λαού4.
Η έννοια του Αθηναίου πολίτη προέκυψε ύστερα από σειρά εγχειρημάτων που έδωσαν λύση σε αυτές τις
συγκρούσεις. Τον 6ο αιώνα ο Σόλωνας προέβη σε φιλολαϊκές μεταρρυθμίσεις : διέγραψε χρέη, απαγόρευσε
τον δανεισμό με εγγύηση την ατομική ελευθερία , κατήργησε τον φόρο υποτέλειας, δημιούργησε την Βουλή
των 400 κι έδωσε δικαίωμα σε όλους τους πολίτες να κινούν νομικές διαδικασίες5 . Ο Σόλωνας προσπαθησε
να κρατήσει ισορροπίες ανάμεσα στις αντιμαχόμενες μερίδες και να εκσυγχρονίσει την Αθήνα χωρίς
επανάσταση6. Ωστόσο , οι προσπάθειες εκμηδενίστηκαν καθώς το 561 π. Χ , ο Πεισίστρατος εγκαθίδρυσε
τυραννία, την οποία συνέχισε ο γιος του , ο Ιππίας μέχρι που ανετράπη το 512 π.Χ. από την οικογένεια των
Αλκμεωνίδων7.Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της τυραννίας του Πεισίστρατου παρατηρήθηκαν τα εξής : λύθηκε
το αγροτικό ζήτημα, ευνοήθηκε το ναυτιλιακό εμπόριο, καθώς επίσης δεν καταργήθηκε το Σύνταγμα κι ο
λαός διαπαιδαγωγούνταν μέσω συνελεύσεων της Εκκλησίας και δικαστηρίων8. Το 508 π.Χ. έρχονται οι
μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη και τοποθετούν ισχυρά θεμέλια της Δημοκρατίας9. Ο Κλεισθένης , λοιπόν,
χώρισε τους πολίτες σε 10 φυλές, τη πόλη σε 3 τριττύες και σε δήμους, ενίσχυσε τη Βουλή, η οποία
απαρτιζόταν από 500 πλέον βουλευτές και εισήγαγε τον θεσμό των 10 στρατηγών, οι οποίοι ηγούνταν του
στρατού10. Αυτό το νέο φυλετικό σύστημα είχε ως σκοπό την αποδυνάμωση της αριστοκρατίας11. Η μεγάλη
αλλαγή έγινε από τον Εφιάλτη και τον Περικλή γύρω στο 462 π.Χ. με την αφαίρεση όλων των πολιτικών
εξουσιών από το προπύργιο του συντηρητισμού, τον Άρειο Πάγο, αφήνοντας του υποθέσεις ανθρωποκτονιών
και εμπρησμού. Επίσης, ενδυναμώθηκε η Εκκλησία του Δήμου. Επί Περικλέους η Αθήνα έγινε ενσυνείδητα
Δημοκρατία, μια Δημοκρατία ανοιχτή σε όλους τους πολίτες12.
Ο Περικλής αποτέλεσε τον πιο ισχυρό ηγέτη της Αθήνας και συνέδεσε το όνομά του με ανάπτυξη και έργα,
εξ ΄ ου και ο χαρακτηρισμός του 5ου αιώνα ως Χρυσού. Ο Περικλής όντας ιδιοφυής, με ρητορική δεινότητα,
κύρος και δεξιοτεχνία στην αντιμετώπιση των ανθρώπων κατάφερε να υπηρετήσει το λαό κυριαρχώντας
τον13. Σχολείο της Αθήνας χαρακτηριζόταν η Αθήνα , καθώς σοφιστές, φιλόσοφοι, τραγικοί ποιητές
εκφράστηκαν διά αυτής σε αυτή. Οι πολίτες της Αθήνας απολάμβαναν "ἀνειμένως διαιτώμενοι" τις αρετές
της πόλης τους. Ο Περικλης θεσμοθέτησε τη καταβολή αποζημίωσης για την εκτέλεση δικαστικών
καθηκόντων, τα θεωρικά χρήματα, ώστε να λαμβάνουν μέρος σε παραστάσεις όλα τα κοινωνικά στρώματα
και τις χορηγίες, δια των οποίων πλούσιοι Αθηναίοι κάλυπταν χρηματικές ανάγκες της πόλης,
εξασφαλίζοντας έτσι δόξα.
3 Romilly, J. ( 1992) Προβλήματα αρχαίας ελληνικής Δημοκρατίας. [ Μετάφραση : Ν. Αγκαβανάκης]. Αθήνα : Εκδόσεις Καρδαμίτσα, σ. 23
4 Στο ίδιο, σ. 25
5 Coleman, J. (2005) Ιστορία της πολιτικής σκέψης: Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους .Αθήνα : Εκδόσεις
Κριτική, σ 84
6 Forrest , W.G. (1994) Η γένεση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας: Ο χαρακτήρας της ελληνικής πολιτικής 800-400 π. Χ [ Μετάφραση Ανδρέας
Παναγόπουλος- Ελένη Κοντή]. Αθήνα : Εκδόσεις Παπαδήμα, σ. 233

8 Glotz, G. (1994) Η ελληνική « πόλις ». Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σ. 133-134
9 Romilly, J. ( 1992) Προβλήματα αρχαίας ελληνικής Δημοκρατίας, ό.π. , σ. 26
10 Coleman, J. (2005) Ιστορία της πολιτικής σκέψης: Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τους πρώτους χριστιανικούς, ό.π. , σ. 85
11 Forrest , W.G. (1994) Η γένεση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας: Ο χαρακτήρας της ελληνικής πολιτικής 800-400 π. Χ , ό.π. , σ. 262
12
Coleman, J. (2005) Ιστορία της πολιτικής σκέψης: Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τους πρώτους χριστιανικούς, ὀ.π. , σ. 86
13 Glotz, G. (1994) Η ελληνική « πόλις », ό.π. , σ. 137
4
Η πόλις, η καρδιά του πολιτεύματος , ήταν κρατική οντότητα, οργάνωση συλλογικής δράσης και κοινωνία
των πολιτών που διέθεταν πολιτική εξουσία και ενεργούσαν στα κοινά14. Πρέπει να υπογραμμιστεί η εξής
διάκριση : κοινωνία πολιτών κι όχι κατοίκων, καθώς αποκλείονταν γυναίκες, δούλοι και μέτοικοι 15. Η
σημαντικότητα της πόλης φαίνεται και στην άρρηκτη σχέση πόλης- πολίτη, καθώς ο πολίτης άνηκε εξ’
ολοκλήρου σε αυτή.
Η Αθήνα του 5ου αιώνα έζησε με τους κοινωικούς νόμους του Σόλωνα και τους πολιτικούς νόμους του
Κλεισθένη16. Το πολίτευμα της αρχαίας Αθήνα τον 5ο και 4ο αιώνα είχε τα εξής όργανα : Εκκλησία του Δήμου,
Ηλιαία, Βουλή των 500 και τις Αρχές. Η Εκκλησία του Δήμου, το κυρίαρχο όργανο της Αθηναϊκής πολιτείας
ήταν αυτή που αποφάσιζε για τα πάντα, για εξωτερική πολιτική, εσωτερικές υποθέσεις, δημόσια έργα,
φορολογία, εισαγωγή νέας θεότητας, παραχώρηση δικαιώματος πολίτη. Σε αυτή είχαν δικαίωμα λόγου όλοι
οι πολίτες ανεξαιρέτως . Οι συνελεύσεις γίνονταν στην Πνύκα. Οι αποφάσεις λαβάνονταν δια ψηφοφορίας,
η πλειοψηφία νικούσε. Η απόφαση χαράσσοταν σε πέτρα κι εκτείθεντο σε κοινή θέα προς πληροφόρηση
όλων17. Η Ηλιαία ήταν δικαστικό σώμα, όπου δικαστές κληρώνονταν Αθηναίοι πολίτες και η θητεία τους
ήταν ετήσια18. Ο αριθμός των ηλιαστών ποίκιλε ανάλογα με το θέμα19. Η Βουλή των 500 ήταν το
προπαρασκευαστικό σώμα, εκεί γίνονταν οι προκαταρτικές συζητήσεις για την Εκκλησία του Δήμου. Η
εκλογή γινόταν κάθε χρόνο, μπορούσαν να εκλεγούν πολίτες άνω των 30 ετών, ενώ απαγορευόταν η
επανεκλογή τους, ώστε να αυξηθεί η αντιπροσωπευτικότητα20. Οι αρχές αποτελούνταν από αξιώματα όπως
οι στρατηγοί και ο θησαυροφύλακας, τα οποία δεν πληρώνονταν, για αυτό το λόγο τέτοιες θέσεις λάμβαναν
μόνο οι πλούσιοι πολίτες21.
Το βήμα της Πνύκας και το μνημείο του Φιλοπάππου
Ο Ηρόδοτος θεωρούσε πως το ξεχωριστό γνώρισμα της Δημοκρατίας είναι η ελεύθερη έκφραση του κάθε
πολίτη ως ισότιμο μέλος της κοινότητας και μάλιστα πίστευε πως με αυτό τον τρόπο το άτομο
αυτοπραγματώνοταν δια μέσου της κοινότητας και στο πλαίσιο της. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της
Δημοκρατίας, είναι όντως η ισηγορία. Μάλιστα, στην Εκκλησία του Δήμου ο κήρυκας ρωτούσε τους πολίτες
« τίς ἀγορεύειν βούλεται ; ». Ωστόσο, υπήρχαν πολλοί Αθηναίοι που έμεναν σιωπηλοί, καθώς η ομιλία στην
Εκκλησία του Δήμου απαιτούσε εμπειρία και οικειότητα τόσο στο δημόσιο λόγο, όσο και στο υπό συζήτησιν
θέμα22. Βέβαια, σιωπούσαν κι άλλα μέλη της κοινότητας, τα οποία όπως ήδη αναφέρθηκε δεν είχαν καν το
δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτεία εν γένει.
Οι Αθηναίοι, ελεύθεροι πολίτες σε ελεύθερη πόλη, είχαν ως άρχοντά τους το Νόμο. Ο νόμος είναι είτε κάτι
ανθρώπινο, οπότε μεταβαλλόμενο , είτε κάτι θείο , άρα ιερό και αμετακίνητο. Η Αθήνα στα χρόνια της δόξας
14 Cartledge , P. (2011) Η αρχαία ελληνική πολιτική σκέψη στην πράξη. Αθήνα : Εκδοτικός Οίκος Λιβάνη, σ. 57
15 Coleman, J. (2005) Ιστορία της πολιτικής σκέψης: Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τους πρώτους χριστιανικούς, ὀ.π. , σ. 78
16 Glotz, G. (1994) Η ελληνική « πόλις », ο.π. 135
17 Mossé, C. (1996) Ο πολίτης στην Αρχαία Ελλάδα: γένεση και εξέλιξη της πολιτικής σκέψης και πράξης . Αθήνα : Εκδόσεις Σαββάλα, σ.66
19 Romilly, J. ( 1992) Προβλήματα αρχαίας ελληνικής Δημοκρατίας, ό.π. , σ.30
20 Στο ίδιο , σ. 31
21
Mossé, C. (1996) Ο πολίτης στην Αρχαία Ελλάδα: γένεση και εξέλιξη της πολιτικής σκέψης και πράξης .ό.π., σ.67
22 Coleman, J. (2005) Ιστορία της πολιτικής σκέψης: Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τους πρώτους χριστιανικούς, ό.π. , σ.87
5
της παρουσιάζεται ως άσκηση τςη κρατικής κυριαρχίας από ελεύθερους και ισότιμους πολίτες, πάντα υπό την
αιγίδα του νόμου23.
ΙΙ. Η ιδιότητα του πολίτη και οι αποκλίσεις
Πρέπει , λοιπόν, να εξετάσουμε ποιος κατείχε τελικά την ιδιότητα του πολίτη , ώστε να είναι σε θέση να
παίρνει μέρος στις εξελίξεις της πόλης του. Πρώτον , έπρεπε να είναι άνδρας. Σε καμία ελληνική πόλη δεν
αναγνωριζόταν πλήρης δημόσια υπόσταση στις γυναίκες. Ήταν κοινωνίες διαχωρισμένες βάσει του φύλου24.
Το ιδανικό του πολίτη συνοψίζεται έτσι : ο άνδρας έπρεπε να ανταποκρίνεται στα εξής: να είναι κτηματίας
και πολεμιστής, νια διαθέτει ευθυκρισία και ευφράδεια, να είναι εμφανίσιμος και αθλητικός25. Η ιδιότητα του
πολίτη απέκλειε εξ΄ορισμού τις γυναίκες. Αυτές ήταν υπεύθυνες για τα τοῦ οἴκου και με αυτό δεν εννοούμε
απλώς την γένηση και την ανατροφή των παιδιών, αλλά και την επίβλεψη των δούλων και την διαχείριση των
οικονομικών26. Ο ιδιωτικός χώρος ήταν άμεσα συνυφασμένος με τις γυναίκες.
Δεύτερον, έπρεπε να είναι Αθηναίος πολίτης, δηλαδή να κατάγεται από αθηναίους γονείς, πατέρα Αθηναίο
από τη μία και μητέρα Αθηναία από την άλλη. Ο Περικλής , μάλιστα, είχε θεσπίσει νόμο σύμφωνα με τον
οποίο Αθηναίος πολίτης ήταν ο πολίτης που κατάγοταν από γονείς "πολίτες" , εντάσσοντας και τις γυναίκες
στην πολιτική σφαίρα, με διαφορετική σημασία27. Οπότε μπορούμε να συμπεράνουμε πως τελικά, οι γυναίκες
ήταν εξαιρετικά σημαντικές για την αναπαραγωγή και την επιβίωση της Αθηναϊκής πολιτείας. Ο γάμος
εξασφάλιζε την διαιώνιση του σώματος των πολιτών. Νόμιμος γάμος ήταν ο γάμος κατά τον οποίο
νυμφεύονται Αθηναίοι28.
Η γένηση άρρενος , λοιπόν, ήταν ο τρόπος συνέχισης της πόλης, αυτός ήταν κι ο δεσμός γυναίκας και
κοινωνίας. Η δεύτερη θα καταλύονταν αν δεν υπήρξε η πρώτη. Οι γυναίκες δεν ήταν πολίτες, ωστόσο ήταν
αυτές που μεταβίβαζαν την ιδιότητα του πολίτη, οπότε ήταν μέλος της πολιτικής κοινότητας. Βέβαια, οι
γυναίκες ήταν άμεσα εξαρτημένες από τον άνδρα τους από τη στιγμή που αυτός την παραλάμβανε από τον
πατέρα ή τον κηδεμόνα της. Με άλλα λόγια, οι γυναίκες έπρεπε να έχουν κάποιο "προστάτη" .
Εκτός από τις γυναίκες, πολίτες δεν ήταν ούτε οι δούλοι, ούτε οι μέτοικοι. Οι δούλοι ήταν η πολυπληθέστερη
κοινωνική ομάδα της αρχαίας Αθήνας, άνηκαν στον οίκο και ασχολούνταν με οικιακές, αγροτικές εργασίες ,
οι μορφωμένοι δούλοι αναλάμβαναν την διαπαιδαγώγηση των παιδιών των Αθηναίων. Οι μέτοικοι ήταν
κάτοικοι της Αθήνας, οι οποίοι κατάγονταν από άλλη πόλη. Οι Αθηναίοι τους δέχονταν στην πόλη τους ,
αλλά τους φορολογούσαν, πλήρωναν το μετοίκιον. Σε ειδικές περιπτώσεις μέτοικοι έλαβαν τον τίτλο του
Αθηναίου πολίτη. Η διόγκωση τέτοιων φαινομένων οδήγησε τον Περικλή το 451/0 να καθιερώσει νόμο
σχετικά με το νόμιμο γάμο μεταξύ Αθηναίων πολιτών. 29
Μάλλον, θα ήταν πιο ορθό αν χαρακτηρίζαμε αυτόν τον γάμο ως γάμο "αστών" , δηλαδή κατοίκων της πόλης
που κατάγονταν από αυτή. Το παιδί , λοιπόν, που είχε γεννηθεί από γονείς αστούς, δέκα μέρες μετά τη
γέννησή του παρουσιαζόταν στην φατρία του πατέρα ως πράξη αναγνώρισης. Στα 18 τους εγγράφονταν στους
καταλόγους του δήμου τους και σύμφωνα με την Αθηναίων Πολιτεία , περνούσαν δύο χρόνια στρατιωτικής
εκπαίδευσης έως ότου αναλάβουν πλήρη πολιτικά καθήκοντα30.
ΙΙΙ. Η τραγωδία ως θεσμός στην δημοκρατική Αθήνα

Το αττικό θέατρο έχει απαρχές στη λατρεία του Διόνυσου. Γεννήθηκε και ταυτίστηκε με τη διονυσιακή
λατρεία, όπου ψάλλονταν διθύραμβοι, απαγγέλλονταν ποιήματα και φαλλικά τραγούδια. Ο Αριστοτέλης,
μάλιστα, είναι της γνώμης πως η τραγωδία είναι η επέκταση των διθύραμβων. Η πρώτη παράσταση δράματος
23 Glotz, G. (1994) Η ελληνική « πόλις », ό.π. σ. 152
24 Cartledge , P. (2011) Η αρχαία ελληνική πολιτική σκέψη στην πράξη. Αθήνα : Εκδοτικός Οίκος Λιβάνη, σ. 67
25 Meier, C. ( 1997) Η πολιτική τέχνη της αρχαίας τραγωδίας. Αθήνα : Ινστιτούτο του βιβλίου –Α. Καρδαμίτσα, σ. 35-36
26 Coleman, J. (2005) Ιστορία της πολιτικής σκέψης: Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τους πρώτους χριστιανικούς, ό.π., σ.80
27 Mossé, C. (1996) Ο πολίτης στην Αρχαία Ελλάδα: γένεση και εξέλιξη της πολιτικής σκέψης και πράξης , ό.π., σ.47-48
28 Cartledge , P. (2011) Η αρχαία ελληνική πολιτική σκέψη στην πράξη, ὀ.π. ,σ. 67
29
Glotz, G. (1994) Η ελληνική « πόλις », ό.π. σ. 140
30 Mossé, C. (1996) Ο πολίτης στην Αρχαία Ελλάδα: γένεση και εξέλιξη της πολιτικής σκέψης και πράξης , ό.π., σ. 49-50
6
υπολογίζεται γύρω στο 534 π.Χ. επί Πεισίστρατου. Μπορεί το θέατρο να έχει απαρχές στη λατρεία του
Διονύσου, ωστόσο, αναδεικνύεται στις αυλές των τυράννων και απογειώνεται τον 5ο αιώνα , αποτελώντας τη
κορωνίδα του αθηναϊκού πολιτισμού. Ουσιαστικά, η τραγωδία ακμάζει και παρακμάζει μέσα σε έναν αιώνα
στην Αθήνα31.
Η Αθήνα – πανίσχυρη και οικονομικά αναπτυγμένη μετά το τέλος των μηδικών πολέμων – φρόντιζε να
διοργανώνει πολλές γιορτές. Ο Περικλής στον Επιτάφιο αναφέρει χαρακτηριστικά « Αποκτήσαμε εξ΄άλλου
και πάρα πολλές αναπαύσεις των κόπων μας, έχοντας καθιερώσει αγώνες και θυσίες καθ΄όλη τη διάρκεια της
χρονιάς ». Ο λαός σε αυτές τις γιορτές γευόταν τα κρέατα των ζώων στις θυσίες, απολάμβανε παραστάσεις
και ένιωθε την αίγλη της πόλης τους. Αυτές οι γιορτές εναρμόνιζαν το πλήθος, καταπράυναν ανισότητες και
εντάσεις και , φυσικά , προέβαλαν την ισχύ της Αθήνας. Για αυτό μπορούμε να μιλάμε για « εορταστική
πολιτική »32.
Οι γιορτές ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής και κοινωνικής πολιτικής ζωής της πόλης και
παρ’όλο που θεωρούνταν α- πολιτικές στιγμές ξεκούρασης, ήταν ακριβώς το αντίθετο. Μόνο που σε αυτές η
πολιτική παρουσιαζόταν αποστασιοποιημένη, λίγο ανεστραμμένη ή με μυθικό περίβλημα33. Η τραγωδία, που
πρωταγωνιστούσε σε τέτοιες γιορτές , δεν ήταν απλά μορφή τέχνης, αλλά κοινωνικός θεσμός που εισήγαγε η
πόλη με την καθιέρωση δραματικών αγώνων , πλάι στα πολιτικά και δικαστικά όργανά της34. Έτσι,
συμπεραίνουμε πως οι τραγωδίες είχαν πολιτική λειτουργία κι οι τραγικοί ποιητές συνείσεφεραν στην
παράδοση της ελληνικής πολιτικής σκέψης35.
Κατά τα Μεγάλα Διονύσια, λοιπόν, κατέβαλαν οι συμμαχικές πόλεις τις εισφορές τους στην Αθήνα , οπότε
η πόλη έσφυζε από ζωή. Η γιορτή ήταν ανοιχτή σε όλους όσους βρίσκονταν στη πόλη. Επίσης , κατά τη
διάρκεια της γιορτής τα ορφανά που είχαν ενηλικιωθεί οδηγούνταν με πομπή στο θέατρο έχοντας τον οπλισμό
που τους έδωσε η πόλη, καθώς οι γονείς τους ήταν νεκροί πολέμου. Οι παραστάσεις δράματος διαρκούσαν
τρεις ημέρες, κάθε ποιητής παρέδιδε τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα, ενώ για την κωμωδία
διαρκούσε μία ημέρα και οι κωμικογράφοι διαγωνίζονταν με ένα κείμενο. Όλα καταθέτονταν στον εκλεγμένο
επώνυμο άρχοντα. Λίγο πριν τον αγώνα γινόταν κλήρωση για τους κριτές. Εκλέγονταν 10 μέλη, ένα από κάθε
φυλή, ωστόσο υπολογίζονταν μόνο οι 5 ψήφοι, ώστε να αποφεύγονται συνομωσίες και δωροδοκίες. Τα έξοδα
των παραστάσεων αναλάμβαναν πλούσιοι Αθηναίοι, χορηγοί 36. Η γιορτή αυτή ήταν μεγαλεπίβολη και
μπορούσαν οι παρευρισκόμενοι – Αθηναίοι και μη – να θαυμάσουν το μεγαλείο της κλασικής Αθήνας. Μετά
το τέλος των Μεγάλων Διονυσίων, οι Αθηναίοι πολίτες συνεδρίαζαν στη Πνύκα και ανέλυαν τα πεπραγμένα.
Η τραγωδία ανέδειξε τη σύγκρουση άγραφου ηθικού κώδικα, που είχε θεϊκή προέλευση , με το νέο γραπτό
νομικά κατοχυρωμένο σύστημα δικαίου, προϊόν έλλογης σκέψης. Επίσης ,σε αυτή συναντάται η
παραδοσιακή μυθική σκέψη με το νέο ορθολογισμό , ο λαϊκός με τον ανώτερο πολιτισμό37. H τραγωδία μας
έδωσε την ευκαιρία να συλλέξουμε πληροφορίες για τα μεσαία και κατώτερα στρώματα των πολιτών, καθώς
ήταν οι δέκτες της, άρα τα θέματα της τραγωδίας ήταν θέματα που έθιγαν αυτό το κοινό. Τομή στην τραγωδία
αποτελεί η χρήση ανθρώπινου προσωπείου, που είχε αισθητικό ρόλο κι όχι ζώου, το οποίο θα το συνέδεε με
τα τελετουργικά έθιμα, επιβεβαιώνοντας πως η τραγωδία δεν είναι απλώς θρησκευτικό δρώμενο38.
Η τραγωδία, ένα πρωτότυπο λογοτεχνικό είδος με δικούς του κανόνες και δικά του γνωρίσματα , φανέρωσε
άγνωστες πτυχές της ανθρώπινης εμπειρίας39 κι άλλαξε ριζικά τον τρόπο απεικόνισης της πραγματικότητας
και της πόλης40, θέτοντας σε δοκιμασία όλες τις δυνατότητες του άστεως41. Η τραγωδία ενδιαφερόταν για
31 Vernant ,J.– Vidal- Naquet , P. (1988) Μύθος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα. Τόμος Α’ . Αθήνα : Σύγχρονη Αρχαιογνωστική Βιβλιοθήκη :
Ι. Ζαχαρόπουλος, σ. 19
32 Meier, C. ( 1997) Η πολιτική τέχνη της αρχαίας τραγωδίας.ό.π. , σ.69
33 Meier, C. ( 1997) Η πολιτική τέχνη της αρχαίας τραγωδίας.ό.π. , σ. 71
34 Vernant ,J.– Vidal- Naquet , P. (1988) Μύθος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα. Τόμος Α’, ο.π. , σ.27
35 Meier, C. ( 1997) Η πολιτική τέχνη της αρχαίας τραγωδίας,ο.π, σ. 23
36 Στο ίδιο, σ. 76-82
38 Vernant ,J.– Vidal- Naquet , P. (1988) Μύθος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα. Τόμος Α’, ο.π. ,σ. 18
,39 Vernant ,J.– Vidal- Naquet , P. (1988) Μύθος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα. Τόμος Α’, ο.π. ,σ. 17
40
Romilly, J. ( 1992) Προβλήματα αρχαίας ελληνικής Δημοκρατίας, ό.π. , σ.200
41 Loraux, N. (2001) Η διχασμένη πόλη : Η λήθη στη μνήμη της Αθήνας, ό.π., σ. 271
7
την εξασφάλιση των ορίων ανάμεσα στους διάφορους τομείς του βίου. Μία από τις κύριες λειτουργίες της
τραγωδίας ήταν να εξετάσει κριτικά τις πιο θεμελιώδεις αξίες της κοινότητας και να αναδείξει ζητήματα
φύλου, οικογένειας και συγγένειας, αποδεικνύοντας πως τα θέματα του ιδιωτικού βίου, εν τέλει απασχολούν
και προβληματίζουν τη κοινή γνώμη42.
Οι τραγωδίες αφορμώνται από τους μυθικούς κύκλους, δεν μένουν πιστές όμως, προβληματίζονται . Ωστόσο,
το πραγματικό υλικό της τραγωδίας είναι ο κοινωνικός στοχασμός που διαμορφώθηκε στη πόλη κι ειδικά η
νομική σκέψη που τότε διαμορφωνόταν. Η τραγωδία είναι μία δίκη , της οποίας το αντικείμενο είναι ο ίδιος
ο άνθρωπος που ζει μία εσωτερική διαμάχη : να επιλέξει τη δράση του μέσα σε ένα κόσμο διφορούμενων
αξιών, όπου τίποτε δεν είναι σταθερό και μονοσήμαντο43.
Ο θεατής σταδιακά αποκωδικοποιεί τις αντιθέσεις που κρύβει ο μυθικός κοσμος με τις νέες μορφές πολιτικής
και νομικής σκέψης, ανακαλύπτει το διφορούμενο χαρακτήρα της γλώσσας, των αξιών, διαπιστώνει πως το
σύμπαν είναι γεμάτο συγκρούσεις κι έτσι δέχεται μια προβληματική εικόνα του κόσμου, αποκτά τραγική
συνειδηση και συλλαμβάνει το τραγικό μήνυμα της υπόθεσης 44. Οι Αθηναίοι παρακολουθούσαν τις
τραγωδίες υπό την ιδιότητα του πολίτη.
42 Cartledge , P. (2011) Η αρχαία ελληνική πολιτική σκέψη στην πράξη, ὀ.π., σ. 68-69
43
Meier, C. ( 1997) Η πολιτική τέχνη της αρχαίας τραγωδίας, ό.π , σ. 20-21
8
Κεφάλαιο 2 : Οι συνθήκες ζωής για τις γυναίκες της Αθήνας : δικαιώματα και ασχολίες
Είναι πολύ ενδιαφέρον να ερευνήσουμε την θέση που κατείχε το « δεύτερο φύλο » στην αρχαία Αθήνα από
τη στιγμή της δημιουργίας της πατριαρχικού τύπου κοινωνίας, η οποία αποτέλεσε τη βάση του δυτικού
πολιτισμού45. Λέμε δεύτερο φύλο, καθώς οι άνδρες ήταν το πρώτο, το κυρίαρχο που στην ουσία εξουσίαζε
το δεύτερο. Όπως γνωριζουμε η κλασική αθηναϊκή κοινωνία ήταν μία εντελώς ανδροκρατούμενη
κοινωνία,της οποίας λυδία λίθος αποτελούσε ο πόλεμος. Κι επειδή η γενικότερη ιστορία των πόλεων είναι
ιστορία των πολέμων που διενεργήθησαν ώστε να συσταθούν αυτές και να διατηρηθούν, δεν βρίσκουμε καμία
μνεία γυναικών στην ανδροκρατούμενη πλευρά της άσκησης των καθηκόντων του πολίτη46.
Όπως έχει ήδη αναφερθεί , οι πολίτες αποτελούσαν ένα μέρος του πληθυσμού, καθώς υπήρχαν δούλοι και
μέτοικοι. Αυτό ίσχυε και για τις « πολίτιδες » - χρησιμοποιώ καταχρηστικά τον όρο , ώστε να τονιστεί η
διαφορά με τις υπόλοιπες γυναίκες που διέμεναν στην πόλη εκείνη τη περίδο. Στην Αθήνα, λοιπόν, ζούσαν
οι Αθηναίες, οι δούλες και οι ξένες.
Η Αθηναία
Η Αθηναία ήταν κόρη/σύζυγος Αθηναίου πολίτη. Ζούσε υπό την κηδεμονία κάποιου άνδρα, για αυτό νοείτο
ως μία αιώνια ανήλικη, ανίκανη να διευθετήσει τις υποθέσεις της47. Η Αθηναία που καταγόταν από καλή
οικόγενεια παρέμενε στο σπίτι, περιτριγυριζόταν από υπηρέτριες, έβγαινε έξω μόνο προς άσκηση των
θρησκευτικών καθηκόντων της . Αντιθέτως, οι γυναίκες κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων λόγω ένδειας
αναγκάζονταν να πηγαίνουν στην αγορά ώστε να συνεισφέρουν στα οικονομικά του οίκου τους 48.
Βασικό για τις Αθηναίες ήταν ο γάμος και η τεκνοποίηση . « Ο γάμος για το κορίτσι είναι ότι ο πόλεμος για
το αγόρι » διαπιστώνει ο Jean - Pierre Vernant. Ωστόσο, σημειώνει πως ο γάμος είναι εξ’ ίσου σημαντικός
για το αγόρι που θέλει να αποκτήσει πλήρη υπόσταση του πολίτη49. Δε νοείται επουδενί ανύπανδρη Αθηναία,
ανεξάρτητη , η οποία να αυτοδιαχειρίζεται τα περιουσιακά της στοιχεία.
Η δούλη
Οι δούλες/παλλακίδες ήταν σαφώς σε υποδεέστερη θέση. Οι περισσότερες ήταν υπηρέτριες, προσκολλημένες
στην οικοδέσποινα και γενικότερα στην οικογένεια, καθώς βοηθούσαν στην ανατροφή των παιδιών. Επίσης
μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως εργάτριες για κατασκευή τροφών ή ενδυμάτων. Οι δούλες, εν γένει, δεν
είχαν οικογενειακή ζωή, αφού όλη τους η ζωή ήταν αφιερωμένη στον κύριο του οίκου50.
Η εταίρα
Υπήρχαν δύο ειδών γυναίκες μέτοικοι. Εκείνες που συνόδευαν τους συζύγους τους και ζούσαν όπως και οι
Αθηναίες κι εκείνες που ήρθαν στην Αθήνα από προσωπική επιλογή , χωρίς κηδεμόνα, εμπορευόμενες το
μόνο πράγμα που τους άνηκε : το κορμί τους. Οι γυναίκες μέτοικοι πλήρωναν μετοίκιο 6 αντί 12 δραχμών
που πλήρωναν οι άνδρες51.
Οι εταίρες ξεχώριζαν από τις απλές ιερόδουλες. Οι δεύτερες δούλευαν σε πανδοχεία ή είχαν αγοραστεί ως
δούλες. Οι εταίρες ήταν όμορφες, μορφωμένες και εξευγενισμένες γυναίκες που εντυπωσίαζαν με το πνεύμα
τους τους συνδαιτημόνες τους.
Οι εταίρες ήταν οι πιο ελεύθερες γυναίκες της κλασικής Αθήνας. Ήταν οι γυναίκες του έξω, έβγαιναν,
διασκέδαζαν, έπαιρναν μέρος σε συμπόσια, συνομιλούσαν με τους Αθηναίους πολίτες ως όμοιοι, κρατούσαν
45 Mosse , C.(1991) Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα.Αθήνα : Εκδόσεις : Δ. Ν. Παπαδήμα, σ. 11

46 Loraux, N. ( 2002) Οι εμπειρίες του Τειρεσία : Το θηλυκό στοιχείο και ο άνδρας στην αρχαία Ελλάδα. Αθήνα : Εκδόσεις Πατάκη, σ. 387
47 Mosse , C.(1991) Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, ό.π. , σ. 56
49 Loraux, N. ( 2002) Οι εμπειρίες του Τειρεσία : Το θηλυκό στοιχείο και ο άνδρας στην αρχαία Ελλάδα, ό.π. , σ. 45
50
Mosse , C.(1991) Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, ό.π. , σ. 84
51 Στο ίδιο., σ. 69
9
συντροφιά στους πολίτες , παίζοντας τον ρόλο της αναπληρωματικής συζύγου. Κάποιες , μάλιστα ,
συντηρούνταν από πολίτες. Γνωστές εταίρες ήταν η Φρύνη και η Ασπασία. Η Ασπασία , μάλιστα, απέκτησε
γιο με τον πιο λαμπρό άνδρα του 5ου αιώνα, τον Περικλή. Ο Περικλής κόντρα στο νόμο που ο ίδιος είχε
θεσπίσει περί της διατήρησης του σώματος των πολιτών ως προσόν Αθηναίων, κατάφερε να εγγράψει το γιο
του στους καταλόγους της πόλης52.
«Η Φρύνη μπροστά στον Άρειο Πάγο», έργο του Jean-Léon Gérôme, 1861, Hamburg Kunsthalle.
Η εταίρα είχε κερδίσει την ανεξαρτησία και την ελευθερία της θέτοντας σε πλειστηριασμό το κορμί της , του
οποίου όμως ήταν κυρίαρχη 53. Ο θεσμός της εταίρας χαρακτηριζόταν από την υψηλής ποιότητας πορνεία,
τον πλούτο, την μόρφωση και την ερωτική διάθεση , κάτι που τη ξεχώριζε από μία απλή πόρνη. Στην ουσία
όμως οι γυναίκες ήταν έρμαια και σεξουαλικά αντικείμενα μιας κοινωνίας σκληρά πατριαρχικής.
«Τις εταίρες τις έχουμε για την ηδονή, τις παλλακίδες για τη καθημερινή περιποίηση του σώματος και τις συζύγους για
να έχουμε νόμιμους διαδόχους και μία πιστή φύλακα του οίκου»54
Ο γάμος , η μητρότητα και οι ασχολίες των γυναικών της κλασικής Αθήνας

Όπως , ήδη, σημειώσαμε ο γάμος αποτελούσε τη βάση της γυναίκας στην κλασική Αθήνα. Φυσικό
επακόλουθο του γάμου είναι η τεκνοποίηση, ώστε να αναπαράγεται το σώμα των πολιτών – οπλιτών. Με
άλλα λόγια , σκοπός της γυναίκας ήταν να παντρευτεί και να γίνει μητέρα. Μητέρα ενός πολίτη – οπλίτη, ή
μητέρα μίας μελλοντικής μητέρας.
Κατάλληλη ηλικία γάμου για τους άνδρες θεωρείτο γύρω στα 30. Φυσικά, το όριο για τις γυναίκες ήταν πολύ
χαμηλότερο, συνήθως παντρεύονταν στο διάστημα 16-18, αν και δεν είχαν εκλείψει περιπτώσεις γάμων με
πολύ μικρά κορίτσια55. Ο γάμος ήταν μία συμφωνία μεταξύ δύο ανδρών, δεν είχε δικαίωμα συγκατάθεσης η
52Mosse , C. (1991) Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, ό.π., σ. 69-70

54
Στο ίδιο, σ. 61
55 Ξενίδου- Schild, Β. (2001) Οι γυναίκες στην ελληνική αρχαιότητα. Καταδίκη μνήμης. Αθήνα : Εκδόσεις Ερμής, σ. 287
10
γυναίκα 56 .Αυτή ήταν το « αντικείμενο» της συμφωνίας αυτής. Μόνο κάποιες γυναίκες από αριστοκρατική
οικογένεια είχαν δικαίωμα να εκφράσουν τη γνώμη τους σχετικά με το σύζυγό τους57.
Τη γυναίκα τη συνόδευε η προίκα. Καθήκον του Αθηναίου πολίτη ήταν να φροντίσει να παντρέψει τη κόρη
του- και η μη πραγματοποίηση αυτού του καθήκοντος συνιστούσε παράπτωμα- και ο εξοπλισμός της
θυγατέρας με προίκα, η οποία περιλάμβανε πολύτιμα σκεύη, νομίσματα και κτήματα58. Σε περίπτωση
διαζυγίου ή θανάτου του συζύγου , αν η γυναίκα δεν είχε γιους, η προίκα επιστρέφοταν στον πατέρα, ώστε
να τη δώσει στον δεύτερο σύζυγο. Η επιλογή του δεύτερου συζύγου ήταν πιο ελεύθερη για τη γυναίκα. 59
Το συμβόλαιο μνηστείας , λοιπόν, που υπογράφονταν μεταξύ των δύο ανδρών πάνω σε οικονομική βάση
ονομαζόταν ἐγγύη, εκεί καθορίζονταν οι λεπτομέρειες της προίκας. Το συνοικεῖν αποτελούσε την αρχή του
έγγαμου βίου και μπορούσε να αρχίσει αργότερα της σύναψης της ἐγγυής. Η τελεσίδικη εφαρμογή της γινόταν
με την έκδοση της νύφης60.
Ας αναφερθούμε συνοπτικά στο τελετουργικό του γάμου. Ο εορτασμός του κρατούσε τρεις ημέρες,
προηγούνταν προγαμήλιες θυσίες, οι οποίες συμβόλιζαν το τέλος της παιδικής ηλικίας. Την παραμονή του
γάμου διεξάγονταν τα προτέλεια, θυσία προς τιμήν της Αθηνάς στην Ακρόπολη, την ημέρα του γάμου η ιέρεια
της θεάς επισκέπτονταν τη νύφη. Πριν την έκδοση προηγείτο το γαμήλιο γεύμα, όπου κατ’ εξαίρεσιν
συμμετείχαν γυναίκες. Βέβαια γυναίκες και άνδρες δεν κάθονταν στο ίδιο τραπέζι. Αυτό το γεύμα αποτελούσε
τη πρώτη δημόσια εμφάνιση του ζευγαριού και πολλές φορές τη πρώτη συνάντηση του ζευγαριού. Μετά το
τέλος του γεύματος , πραγματοποιούνταν η έκδοση κι ο σύζυγος οδηγούσε τη γυναίκα του στο νέο σπίτι της.
Εκεί την περίμενε η πεθερά με δάδες, τότε η γυναίκα περνούσε υπό την εξουσία του νέου συζύγου της. Την
επομένη, ο άνδρας έπρεπε να παρουσιάζει τη γυναίκα του στην φατρία του, ώστε να νομιμοποιηθεί ο γάμος
τους 61.
Η ολοκλήρωση του γάμου ερχόταν με τον τοκετό. Ο τοκετός είναι η πιο ολοκληρωμένη ανδρική δοκιμασία
που υφίσταται η γυναίκα, το απόγειο της θηλυκότητας είναι η έξοδος της από αυτή και χαρίζει στη γυναίκα
λίγη από τη δόξα των ανδρών62. Ο ιπποκράτειος όρκος απαγόρευε στους γιατρούς της εποχής να βοηθήσουν
γυναίκες που ήθελαν να υποβληθούν σε άμβλωση. Οι γυναίκες για να αποβάλλουν χρησιμοποιούσαν
δηλητήρια φυτικής προέλευσης63. Η απαγόρευση της άμβλωσης είναι η επιβεβαίωση του γεγονότος πως οι
γυναίκες θεωρούνταν αναπαραγωγικές μηχανές, οι οποίες δεν είχαν δικαίωμα να αποφασίσουν για κάτι που
άμεσα τις αφορούσε, δεν υπήρχε περίπτωση να αντισταθούν στη μητρότητα , εκτός κι αν ρίσκαραν τη ζωή
τους χρησιμοποιώντας δηλητήρια.
Όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, δεν μπορούσε να υπάρξει Αθηναία , η οποία να είναι ανύπανδρη κι ανεξάρτητη
που να αυτοδιαχειρίζεται τη περιουσία της. Έτσι, σε περίπτωση θανάτου Αθηναίου πολίτη , ο οποίος δεν έχει
γιους, αλλά μόνο κόρη, η περιουσία δε μπορεί να μεταβιβαστεί σε αυτή. Τότε, ο πιο κοντινός συγγενής της
έπρεπε να την παντρευτεί, αυτός ήταν ο θεσμός της επικλήρου. Σε περιπτώσεις που η κόρη είναι παντρεμένη,
η περιουσία περνά στο σύζυγο ή στους γιους. Πάντως, ο συγγενής είχε δικαίωμα να ζητήσει τη διάλυση του
πρώτου γάμου και να την παντρευτεί εκείνος64.
Η παντρεμένη γυναίκα ήταν φύλακας του οίκου της 65, ασχολούνταν με την ανατροφή των παιδιών , με το
νοικοκυριό , με τους δούλους και με τα οικονομικά του οίκου.Εμφανίζονταν δημόσια μόνο σε κηδείες και σε
θρησκευτικές τελετές. Ειδικά για τις γυναίκες των αστών ήταν αδιανότητη η εμφάνιση και η εργασία εκτός
του οίκου.
56 Mosse , C.(1991) Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, ό.π., σ. 57

57 Ξενίδου- Schild, Β. (2001) Οι γυναίκες στην ελληνική αρχαιότητα. Καταδίκη μνήμης, ό.π., σ. 288
59 Ξενίδου- Schild, Β. (2001) Οι γυναίκες στην ελληνική αρχαιότητα. Καταδίκη μνήμης, ὀ.π., σ. 288
61 Στο ίδιο, σ. 290-291
62 Loraux, N. ( 2002) Οι εμπειρίες του Τειρεσία : Το θηλυκό στοιχείο και ο άνδρας στην αρχαία Ελλάδα, ό.π., σ. 52
63 Ξενίδου- Schild, Β. (2001) Οι γυναίκες στην ελληνική αρχαιότητα. Καταδίκη μνήμης, ό.π., σ. 299
64
Στι ίδιο., σ. 302
11
Οι γυναίκες κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων ήταν αναγκασμένες λογω ένδειας να εργαστούν. Ήταν
μικροεμπόρισσες που πωλούσαν αγροτικά προϊόντα, μαίες, οι οποίες έχαιραν κοινωνικής εκτίμησης καθώς
επιτελούσαν χρέη γιατρού , εργάτριες υφασμάτων και ταβερνιάρισσες. Οι τελευταίες είχαν κακή φήμη,
πωλούσαν κρασί, ψωμί, σκόρδο, τυρί και κρέας , αλλά νοίκιαζαν και δωμάτια σε ξένους στα πανδοχεία τους66.
Φυσικά, διακρίσεις βάσει φύλου γίνονταν και στην εκπαίδευση. Ο Αριστοτέλης είχε διαπιστώσει ότι « οι
άνδρες είναι από τη φύση τους προικισμένοι να κυβερνούν γυναίκες και παιδιά» κι ότι οι γυναίκες έχουν τη
δυνατότητα οργάνωσης , αλλά όχι απόφασης, για αυτό υστερούν σε σχέση με τους άνδρες 67. Η Δημοκρατία
τόνωσε τη παιδεία των αγοριών, ο πατέρας ανέθετε τον γιο σε παιδαγωγούς για να του διδάξουν γραφή,
ανάγνωση, μαθηματικά, μουσική και αθλήματα. Επίσης τα αγόρια σύχναζαν στο γυμνάσιο, όπου λάμβαναν
χώρα φιλοσοφικές συζητήσεις. Το αγόρι έπρεπε να ανταπεξέλθει στο ιδεώδες του καλού κἀγαθού πολίτη.
Αντιθέτως, τα κορίτσια έμεναν με τη μητέρα μέχρι το γάμο τους και μάθαιναν τις γυναικείες "αρετές" : τη
σιωπή, την υποταγή και την παραίτηση από κάθε είδους προσωπική απόλαυση και επιθυμία. Κάποια κορίτσια
μάθαιναν γραφή και ανάγνωση από τις μητέρες τους68, τα περισσότερα, πάντως, αρκούνταν στην γνώση των
εργασιών που σχετίζονταν με το νοικοκυριό.
Διαπιστώνουμε πως οι γυναίκες έρχονταν αντιμέτωπες με σειρά απαγορεύσεων. Προσθέτω και τα εξής ,
λοιπόν : Δεν είχαν δικαίωμα να βρίσκονται στα δικαστήρια, εκτός κι αν τις καλούσαν για μάρτυρες, δεν είχαν
δικαίωμα να υποβάλουν μήνυση ή καταγγελία χωρίς κηδεμόνα και δεν τους επιτρέπονταν να συνάψουν
προσωπική διαθήκη69. Σε μία κοινωνία που τις απέκλειε από όλες τις πρακτικές και τις μεταχειρίζονταν ως
αντικείμενο, το οποίο ήταν και αναγκαίο ,όμως, για την αναπαραγωγή της ιδιότητας του πολίτη, οι γυναίκες
είχαν δικαίωμα συμμετοχής στα θρησκευτικά δρώμενα της πόλης, έχοντας , μάλιστα , μία εξέχουσα θέση σε
αυτά.
Η θρησκεία είναι η μόνη αμιγώς πολιτική δραστηριότητα που ήταν ανοιχτή στις γυναίκες. Ύφαιναν το πέπλο
της Αθηνάς για τα Παναθήναια, έπαιρναν μέρος σε τελετή μύησης στη γιορτή των Βραυρωνίων προς τιμήν
της Άρτεμης. Στα Θεσμοφόρια προς τιμήν της Δήμητρας , οι γυναίκες των πολιτών συγκεντρώνονταν στην
Πνύκα κι όριζαν ποιες θα ηγηθούν. Την πρώτη ημέρα μετέφεραν στους βωμούς αντικείμενα που είχαν
αφιερώσει τον προηγούμενο χρόνο, τη δεύτερη ημέρα νήστευαν και τη τρίτη προσέφεραν θυσίες στη θεά και
συναθροίζονταν σε ένα μεγάλο τελετουργικό συμπόσιο. Στα Ανθεστήρια προς τιμήν του Διονύσου η γυναίκα
του άρχοντα- βασιλιά εκτελούσε μυστικές τελετουργίες στο όνομα της πόλης μαζί με άλλες 14 γυναίκες ιερείς
που ενώνονταν στο όνομα του θεού με ιερό γάμο, την ἰερογαμία70.
66Ξενίδου- Schild, Β. (2001) Οι γυναίκες στην ελληνική αρχαιότητα. Καταδίκη μνήμης, ό.π., σ. 303-304
69
70 Mosse, C. (1996) O πολίτης στην αρχαία Ελλάδα, ό.π., σ. 77-79
12
Κεφάλαιο 3 : Ο Σοφοκλής
Ο Σοφοκλής, εκπρόσωπος του αθηναϊκού κλασικισμού και αττικισμού, έζησε την ακμή της Αθήνας. Γνώρισε
την αθηναϊκή ηγεμονία, το πολιτιστικό μεγαλείο της, είδε την Ακρόπολη να χτίζεται. Ωστόσο, έζησε και τις
πίκρες του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο Σοφοκλής ,όντας σωστός πολίτης και φιλόπατρις, δεν εγκατέλειψε
ποτέ τη πόλη του. Αντίθετα , πολέμησε για αυτή, υπηρέτησε αυτή- συχνά σε υψηλές θέσεις, σεβάστηκε τους
νόμους της και τη θρησκεία της. Επίσης, ο Σοφοκλής θεωρούταν ως ένας εκ των θρησκευόμενων ανδρών της
πόλης71.
Γεννημένος από ευκατάστατη οικογένεια , έλαβε εκπαίδευση ανάλογη της κοινωνικής του θέσης . Η
λογοτεχνική του πορεία υπήρξε λαμπρή. Νίκησε σε δραματικούς αγώνες για πρώτη φορά σε ηλικία 30 ετών
και για τελευταία φορά σε ηλικία 87 ετών. Σώζονται επτά από τις τραγωδίες του : Αίας, Αντιγόνη, Ηλέκτρα,
Τραχίνιαι, Οιδίπους Τύραννος, Οιδίπους επι Κολωνώ και Φιλοκτήτης.
Ο Σοφοκλής, γνώρισε τη πολιτική άνθηση του τόπου του κι αυτό του επέτρεψε να πιστέψει στον άνθρωπο
και στις δυνατότητές αυτού. Τοποθέτησε τον άνθρωπο στο κέντρο των πάντων και γέμισε τις τραγωδίες του
με αλληλοσυγκρουόμενα καθήκοντα,με συζητήσεις πάνω σε συμπεριφορές και τρόπους ζωής. Οι χαρακτήρες
του είναι αλύγιστοι. Οι πρωταγωνιστές των δραμάτων του παρουσιάζονται να πέφτουν σε λάθη, με την
προϋπόθεση όμως πως έχουν ανώτερο ήθος εσωτερικής ευγένειας κι ηθικού μεγαλείου. Το βασικό κίνητρο
των πράξεών τους είναι γενναίο κι υψηλό. Το πρόβλημα της ηθικής τάξης κυριαρχεί όλα τα έργα του
Σοφοκλή. Στις ενέργειές των πρωταγωνιστών του μπορεί να διακρίνει κανείς κάποια ορμητικότητα,
παραφορά κι ισχυρογνωμοσύνη κι ακόμα ανθρώπινες αδυναμίες, αλλά τα πάθη τους κάνουν πιο ανθρώπινους
και ποτέ δεν τους μειώνουν ηθικά. Η κεντρική ιδέα που τους εμπνέει, τους εξαγνίζει, τους εξυψώνει και τους
τιμάει και σ’ αυτά ακόμα τα λάθη τους. Το ιδεώδες τους δεν είναι το ιδεώδες της φιλοσοφικής τελειότητας,
αλλά το ιδεώδες μιας ευγενικής ανθρωπότητας που θα είμαστε υπερήφανοι αν ανήκαμε. 72
Ο Σοφοκλής ψάχνει τα βαθύτερα αίτια των ανθρωπίνων πράξεων μέσα από τις τραγωδίες του. Παρατηρούμε
πως ο τραγικός σοφόκλειος ήρωας/ σοφόκλεια ηρωίδα έρχεται αντιμέτωπος/η με διάφορες εναλλαγές
συναισθημάτων και έντονες μεταστροφές. Αυτό ο Αριστοτέλης το ονόμασε « περιπέτειαι». Περιπέτεια είναι
η μεταστροφή σε κατάσταση αντίθετη από την πορεία της υπάρχουσας δράσης73.
Σε αυτό το κεφάλαιο θα εξεταστεί η γυναικεία δράση στις εξής τραγωδίες : Αντιγόνη και Ηλέκτρα. Στο δράμα
του Σοφοκλή η γυναίκα για πρώτη φορά παρουσιάζεται με το κύρος ανάλογο του άνδρα, εκπροσωπεύοντας
τον άνθρωπο. Ο Σοφοκλής παρουσιάζει δυνατές γυναικείες προσωπικότητες και δίνει λόγο σε μία κοινωνική
κατηγορία που βρισκόταν σε εμφανώς δυσμενή θέση κοινωνικά και πολιτικά 74. Η Αντιγόνη, παρακούει τις
εντολές ενός άνδρα, αντιστέκεται σε κάτι που θεωρεί άδικο. Η Ηλέκτρα διψά για εκδίκηση για τον θάνατο
του πατέρα της.
71 Νικολαϊδου Ε. (2002) Σοφοκλής. Ο μεγάλος τραγικός. Αθήνα : Εκδόσεις Σαββάλας, σ.33

72 Romily, J. (1997) Αρχαία Ελληνική Τραγωδία. Αθήνα : Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, σ. 92-93
73
Νικολαϊδου Ε. (2002) Σοφοκλής. Ο μεγάλος τραγικός. Αθήνα : Εκδόσεις Σαββάλας, σ.94
74 Στο ίδιο, σ.95
13
Ι. Αντιγόνη
Η Αντιγόνη αποτελεί έως και σήμερα ένα έργο ενάντια στην κρατική βία. Βλέπουμε μία γυναίκα να
αντιτίθεται σε έναν άνδρα, μία "πολίτιδα" να αντιτίθεται σε έναν άρχοντα. Μετά την αυτοτύφλωση και
αυτοεξορία του Οιδίποδα και την αυτοκτονία της Ιοκάστης , έπειτα από τη φρικτή πραγματικότητα που
ανακάλυψαν, η εξουσία της Θήβας περνά στους δύο υιούς του Οιδίποδα, τον Ετεοκλή και τον Πολυνείκη.
Εκείνοι συμφώνησαν να κυβερνούν τη πόλη εκ περιτροπής. Μετά το πέρασμα της θητείας του Ετεοκλή, όμως,
εκείνος δεν παραχώρησε τη διοίκηση στον αδερφό του, ο οποίος κατευθύνθηκε στο Άργος, όπου παντρεύτηκε
τη κόρη του Αδάμαστου και εκστράτευσε εναντίον της πόλης του. Επειδή ο πόλεμος έλαβε μεγάλες
διαστάσεις τα δύο αδέρφια αποφάσισαν να μονομαχήσουν. Το αποτέλεσμα ήταν να σκοτωθεί ο ένας από το
χέρι του άλλου.Έτσι, η εξουσία πέρασε στον αδερφό της Ιοκάστης, τον Κρέοντα.
Ο Κρέοντας, διέταξε να ταφεί με τιμές ο Ετεοκλής, ενώ ο Πολυνείκης να μείνει άταφος για να τον
κατασπαράξουν τα όρνια και τα σκυλιά, καθώς πρόδωσε τη πόλη του, κατέστρεψε τους ναούς της και
οπλίστηκε εναντίον συγγενή του75. Μάλιστα, εξέδωσε εντολή ότι όποιος παρακούση την εντολή αυτή , θα
πληρώσει το τίμημα με τη ζωή του . Ύψιστη ταπείνωση για το νεκρό, καθώς σύμφωνα με την αντίληψη της
εποχής ο νεκρός δεν γινόταν δεκτός στον κάτω Κόσμο, εάν δεν προηγούταν ταφή. Σε αυτή την εντολή η
Αντιγόνη θα αντιδράσει. Η ανθρωπιά υψώνει τη φωνή της ενάντια σε μία κρατική πράξη εκδίκησης 76.
Η Αντιγόνη ανακοινώνοντας στην αδερφή της , Ισμήνη την είδηση της ζητά να συμπράξουν ώστε να θάψουν
τον αδερφός τους. Η Ισμήνη , δειλή και φοβισμένη δεν πείθεται. Η Αντιγόνη δεν υποτάσσεται. Τα λόγια της
Ισμήνης είναι το κάτοπτρο της θέσης της γυναίκας εκείνης της εποχής, υποτάσσεται στην πειθήνια εξουσία
και στους δυνατούς :
«Ἀλλὰ χρὴ ἐννοεῖν τοῦτο μὲν ὅτι ἔφυμεν γυναῖκαι ὡς οὐ μαχουμένα πρὸς ἄνδρας·
ἔπειτα δ' οὕνεκ' ἀρχόμεσθ' ἐκ κρεισσόνων ἀκούειν καὶ ταῦτα κἄτι
ἀλγίονα τῶνδε. ἐγὼ μὲν οὖν αἰτοῦσα τοὺς ὑπὸ χθονὸς ξύγγνοιαν ἴσχειν, ὡς βιάζομαι τάδε,
πείσομαι τοῖς ἐν τέλει βεβῶσι·τὸ γὰρ πράσσειν περισσὰ οὐκ ἔχει οὐδένα νοῦν.»77
Η Αντιγόνη, αντίθετα, είναι ανυποχώρητη, θέτει σε εφαρμογή το σχέδιό της και δρα μόνη της. Όλο το έργο
είναι έργο συγκρούσεων : σύγκρουση ανάμεσα στην οικογένεια και τη πολιτεία, στο άτομο και την εξουσία,
στους ανθρώπινους και τους θεϊκούς νόμους78. Όσο η Αντιγόνη επιτελεί το καθήκον της , ο Κρέοντας
συνομιλεί με το Χορό, ο οποίος απαρτίζεται από επιφανείς πολίτες της Θήβας, μέχρι που καταφθάνει η
πληροφορία της ταφής. Ο Χορός τη θεωρεί σημάδι θεϊκής προέλευσης, ο Κρέοντας διαφωνεί. Στο πρόσωπο
του Κρέοντα βρίσκονται σπέρματα της εκκοσμικευμένης σκέψης. Εκτός ευατού , πλέον, ο Κρέοντας διατάζει
να βρεθεί ο δράσης, μιλώντας σκληρά στον Χορό και παρουσιάζοντας τυραννικές πρακτικές 79.Σε μία
προσπάθεια επανάληψης της ταφής η Αντιγόνη συλλαμβάνεται επ’αυτοφώρω και οδηγείται στον Κρέοντα.
Ακολουθεί το Α΄ Στάσιμο του Χορού, ένα στάσιμο που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ύμνος προς τον
άνθρωπο. Ο Χορός απαριθμεί διάφορα τεχνικά επιτεύγματα που ευήρε ο άνθρωπος : γεωργία, αλιεία, κυνήγι,
εξημέρωση ζώων, γράμματα, αριθμούς, εμπόριο, νόμους, τρόπους να επιζεί κάτω από δύσκολες καιρικές
συνθήκες. Μόνο τον θάνατο δεν μπορεί να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος 80.Αυτά τα επιτεύγματα ο κάθε
άνθρωπος μπορεί να τα αντιμετωπίσει με καλό ή κακό τρόπο. Έτσι διαμορφώνονται δύο είδη πολιτών : ο
75 Bowra, C.M. (1990) Oι τραγωδίες του Σοφοκλή : Αντιγόνη και Οιδίπους Τύραννος. Θεσσαλονίκη: Εκόσεις Κώδικας, σ.19
76 Lesky, A (1981) Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, ό.π. , σ. 398
77 Σοφοκλής( 1941) Αντιγόνη. Αθήνα :Επιστημονική Εταιρεία των Ελληνικών γραμμάτων Πάπυρος στίχοι 61-68
78 Bowra, C.M. (1990) Oι τραγωδίες του Σοφοκλή : Αντιγόνη και Οιδίπους Τύραννος, ό.π. , σ. 10
79 Νικολαϊδου Ε. (2002) Σοφοκλής. Ο μεγάλος τραγικός, ό.π., σ.140
14
ὑψίπολις , ο οποίος τιμά τη πόλη του και σέβεται τους νόμους της και ο ἄπολις , ο οποίος αφήνει το κακό να
μπει μέσα του και δρα αναλόγως81.
Η Αντιγόνη με θάρρος παραδέχεται την πράξη της και υπερασπίζεται τον εαυτό της λέγοντας, πως δεν ήταν
σε θέση να αγνοήσει νόμους θεϊκούς και απαρασάλευτους.Η Αντιγόνη είναι μια ομολογία θρησκευτικής
πίστης82. Η Αντιγόνη είναι έτοιμη να δεχθεί τις συνέπειες της πράξης της. Στέκεται αγέρωχη μπροστά στο
θάνατο και επιδεικτικά αντιτίθεται στον άρχοντα Κρέοντα. Ο Κρέοντας την θεωρεί ισχυρογνώμονα. Η
Αντιγόνη μιλά στον Κρέοντα ως ίση προς ίσον.
«Σοί δ’εἰ δοκῶ νῦν μῶρα δρῶσα τυγχάνειν σχεδόν τί μώρῳ μωρίαν ὀφλισκάνω83.»
Ο Κρέοντας εξοργίζεται με την συμπεριφορά της και γίνεται ακόμα πιο σκληρός. Νιώθει να πλήττεται ο
ανδρισμός του, καθώς μια γυναίκα τόλμησε να παραβεί διαταγές του και να του αντιμιλήσει. Απαιτεί την
τιμωρία της Αντιγόνης και της Ισμήνης ως συνενόχου. Η Ισμήνη, η φοβισμένη και η υποταγμένη βρήκε το
θάρρος και ανέλαβε ευθύνες, θέλοντας να υπερασπιστεί την αδερφή της . Η Αντιγόνη ψυχρή, δεν την αφήνει
να τιμωρηθεί, ούτε να δοξαστεί για την πράξη που δεν έκανε.
«ἀλλα οὐκ ἐάσει τοῦτο γ’η δίκη σ’ἐπεί οὐκ ἠθέλησας, οὐτ’ἐγώ κοινωσάμην84»
Ο Χορός στο πρώτο στάσιμο αναφέρεται στις συμφορές που έπληξαν την οικογένεια του Οιδίποδα στο
παρελθόν. Στη σκηνή εισέρχεται ο Αίμων, γιος του Κρέοντα και αρραβωνιαστικός της Αντιγόνης ο οποίος
προσπαθεί μάταια να μεταπείσει τον Κρέοντα. Ο Κρέοντας δεν μπορεί να δει με διαφορετικό τρόπο την
Αντιγόνη. Πιστεύει πως η τάξη πρέπει να αρχίζει από το σπίτι. Όποιος είναι δίκαιος στον οίκο του , είναι
δίκαιος και στην πόλη. Όποιος ξέρει να εξουσιάζει , ξέρει και να εξουσιάζεται. Ο Σοφοκλής παρουσιάζει διά
του Κρέοντα μία δημοκρατική αντίληψη 85. Ο Αίμων συνεχίζει να εκφράζει διαφορετική άποψη και ο
Κρέοντας του υπευνθυμίζει πως εκείνος είναι η αρχή,εκείνος η εξουσία,οπότε η απόφαση είναι δική του.
Αλλο ένα δείγμα αυταρχισμού. Σε αυτό το σημείο αποκαλύπτεται ο τύρρανος. Ο λόγος του Αίμονα είναι
βαθιά πολιτικός και καταδικάζει την τυρρανία, λέγοντας πως ένας μόνο άρχοντας μπορεί να εξουσιάζει μια
άδεια πόλη.
«Καλῶς ἔρημης γ’ἀν συ τῆς γῆς ἄρχοις μόνος86»
Τελικά ο Κρέοντας αποφασίζει να τιμωρήσει μόνο την Αντιγόνη, την οποία κλείνει σε σπηλιά. Εκείνη κατά
την πορεία προς την σπηλιά τονίζει πως θα πεθάνει άκλαυτη χωρίς φίλους και ανύπανδρη.Παρά την ηρωική
στάση της , δεν ξεπερνά το στερεότυπο του γάμου 87. Ακολουθούν τα λόγια του Χορού,ο ύμνος προς τον
Έρωτα, καταλήγοντας πως όποιος τον έχει, καταντά τρελός και παραφέρεται. Αναφέρεται στον έρωτα που
νιώθουν η Αντιγόνη και ο Αίμων.
Στη σκηνή εισέρχεται ο Τειρεσίας, ο οποίος προειδοποιεί τον Κρέοντα για την καταστροφή που πρόκειται να
αντιμετωπίσουν όλοι αν δεν αλλάξει στάση. Ο Κρέντας απάντησε άσχημα, ξεπέρασε τα όρια. Στο τέλος όμως
82 Kitto , H.D.F. (1991) Αρχαία Ελληνική τραγωδία. Αθήνα : Εκδόσεις Παπαδήμα, σ. 172
83 Σοφοκλής( 1941) Αντιγόνη, ό.π. , στίχοι 469-470
84 Στο ίδιο, στίχοι 538-539
85 Meier, C. ( 1997) Η πολιτική τέχνη της αρχαίας τραγωδίας, ὀ.π, σ. 226
86
Σοφοκλής( 1941) Αντιγόνη, ό.π. , στίχος 736
87 Νικολαϊδου Ε. (2002) Σοφοκλής. Ο μεγάλος τραγικός, ό.π. , σ 176
15
υπέκυψε. Ήταν αργά όμως. Η Αντιγόνη είχε κρεμαστεί.. Ο Αίμονας αυτοκτόνησε με το σπαθί του. Εδώ ο
Κρέοντας συνετρίβη , πλήρωσε το τίμημα της υπεροψίας,
Η Ευρυδίκη, γυναίκα του Κρέοντα, όταν πληροφορείται τον θάνατο του γιού της σκύβει το κεφάλι και
αποχωρεί σιωπηλή. Συγκλονισμένη πήρε ένα κοφτερό μαχαίρι και αυτοκτόνησε καταριώντας τον Κρέοντα,
τον οποίο θεωρούσε υπαίτιο όλων αυτών των δεινών88. Τώρα ο Κρέοντας είναι πλήρως συντετριμμένος καθώς
από μια του απόφαση κατεστράφη όλη η οικογένεια. Το έργο τελειώνει με τον Χορό, ο οποίος θεωρεί πως η
έλλειψη φρόνησης συνιστά το μεγαλύτερο κακό στους ανθρώπους.
«Πολλῶ τ΄π φρονεῖν εὐδαιμονίας πρῶτον ὑπάρχει. Χρή δε τα γ’εἰς θεούς μηδέν ἀσεπτεῖν · μεγάλοι δε λόγοι μεγάλας
πληγάς τῶν ὑπεραύχων ἀποτείσαντες γήρᾳ το φρονεῖν ἐδίδαξαν 89»
Το έργο δεν αποτελεί απλώς την τραγωδία της Αντιγόνης, είναι και η τραγωδία του Κρέοντα. Η κατάληξη
της Αντιγόνης είναι εξ αρχής γνωστή. Η τραγωδία του Κρέοντα εξελίσσεται σταδιακά, ο ήρωας πέφτει
ενώπιόν μας90.Ο Κρέοντας αποδοκιμάζεται σταδιακά από όλους.
Η Αντιγόνη, η μη πολίτης, λοιπόν, η αποκλεισμένη από πολιτικά δικαιώματα, εισέρχεται στον δημόσιο χώρο
για να θάψει τον αδερφό της και για να ομολογήσει το έγκλημά της, κατηγορείται δημόσια, καταδικάζεται
δημόσια και ενταφιάζεται δημόσια! Μια γυναίκα δρά εκτός οίκου, εναντιώνεται στον αντιπρόσωπο του
κράτους91.
Ο μισογυνισμός του Κρέοντα φαίνεται σε διάφορα σημεία του έργου. Θεωρεί πως το γυναικείο φύλλο είναι
υποδεέστερο, τονίζει πως η ήττα από μἰα γυναίκα είναι άνανδρη και τιποτένια.Τέλος ,εξισώνει το γυναικείο
φύλο με τους δούλους. Κάτι που εκτός από δείγμα μισογυνισμού αποτελεί και δείγμα τυραννικής
συμπεριφοράς.
«Οὐ γαρ εκπέλλει φρονεῖν μεγ’ ὅστις δοῦλος ἐστι τῶν πέλας92»
Στο πρόσωπο του Κρέοντα φαίνεται να αντικατροπίζεται ο Περικλής,και οι δύο είναι άνδρες προικισμένοι
και φωτισμένοι , δρούν για το καλό της πόλης τους. Ο Κρέοντας είναι εκπρόσωπος της νέας τάξης και των
νόμων. Η Αντιγόνη αποκαλεί τον Κρέοντα στρατηγό, ο Περικλής είναι στρατηγός 93. Ο εναρκτήριος λόγος
του Κρέοντα φαίνεται να έχει μία επιφανειακή σχέση με τον Επιτάφιο του Περικλή, στον βαθμό όπου και οι
δύο τονίζουν τη σημαντικότητα της πόλης έναντι των πολιτών. Ωστόσο ο Κρέοντας καταλήγει ένας σκληρός
τύραννος, ο οποίος δεν πεθαίνει, αλλά ζει μόνος και ταπεινωμένος. Είναι το παράδειγμα του ανθρώπου που
δεν ακολουθεί την δελφική επιταγή «γνῶθι σἐαυτόν»94.
Ο Σοφοκλής εισαγάγει μία νέα αντίληψη για την πολιτική ευθύνη, η οποία είναι η απελευθέρωση του ατόμου
στο πλαίσιο της κοινότητας. Αυτό αποκτά υπόσταση μέσω μία γυναικείας μορφής ,μίας γυναίκας που είναι
υπό την εξουσία των πολιτών95.
H Aντιγόνη είναι ανυπότακτη, σπασμωδική, ανυποχώρητη. Εκπροσωπεί τη παλαιά τάξη και τη θρησκεία .
Δεν ξέρει αν έχει δίκαιο , αλλά αρνείται να υποταχτεί σε μία απόφαση που είναι κόντρα στα πιστεύω της .
88 Νικολαϊδου Ε. (2002) Σοφοκλής. Ο μεγάλος τραγικός, ό.π. , σ. 153

89Σοφοκλής( 1941) Αντιγόνη, ό.π. , στίχοι 1347-1353
90 Kitto , H.D.F. (1991) Αρχαία Ελληνική τραγωδίας, ό.π. , σ . 146
91 Butler, J. (2014) Η Αντίσταση πέρα από τα αφηγήματα της θυσίας και της ανδρείας στο Αντινομίες της Αντιγόνης :Κριτικές θεωρήσεις του
πολιτικού. Αθήνα :Εκδόσεις Εκκρεμές, σ. 406

92 Σοφοκλής( 1941) Αντιγόνη, ό.π. , στίχοι 478-479
93Meier, C. ( 1997) Η πολιτική τέχνη της αρχαίας τραγωδίας,ο.π, σ. 233
94
Bowra, C.M. (1990) Oι τραγωδίες του Σοφοκλή : Αντιγόνη και Οιδίπους Τύραννος, ό.π. , σ.79
95Meier, C. ( 1997) Η πολιτική τέχνη της αρχαίας τραγωδίας,ο.π, σ. 238
16
Αποτελεί το σύμβολο της θηλυκής εξέγερσης , θυσιάζεται στη προσπάθειά της να αντέξει στην πατριαρχκή
κοινωνία όπου φυλακίστηκε.
Στο έργο παρουσιάζονται τρεις γυναικείες μορφές : η Αντιγόνη , η Ισμήνη και η Ευρυδίκη. Η Αντιγόνη είναι
η θαρραλέα γυναίκα, η Ισμήνη είναι η υποταγμένη γυναίκα. Στο πρόσωπο της Ευρυδίκης απαντάται η
αντίληψη της εποχής σε σχέση με τις γυναίκες : όσο λιγότερο αναφέρεται μία γυναίκα, τόση μεγαλύτερη η
αξία της. Η Ευρυδίκη εισέρχεται στη σκηνή χωρίς να έχει αναφερθεί στο υπόλοιπο έργο.
Η Αντιγόνη κείται φιλικά προς τον θάνατο . Οι συνθήκες υπό τις οποίες ζει θέλουν τη γυναίκα χωρίς πολιτικά
δικαιώματα, χωρίς δικαιώματα στη συγγένεια – καθώς το κράτος είναι κι εκεί παρεμβατικό. Αυτές οι
συνθήκες δεν διαμορφώνουν μία βιώσιμη ζωή για αυτές96.Τελικά η Αντιγόνη αυτοκτονεί.
Στη τραγωδία το ρούχο των γυναικών μπορούσε να μεταμορφωθεί σε θηλιά. Το στολίδι της γυναίκας
μπορούσε να αποβεί μοιραίο. Έτσι συνέβη στην Αντιγόνη. Ο απαγχονισμός θεωρείται γυναικείος θάνατος,
καθώς πλήττει το ευαίσθητο σημείο , τον λαιμό , των γυναικών , αποτελεί αναίμακτο και σιωπηλό θάνατο. Ο
Σοφοκλής δεν έδωσε τη δυνατότητα στην Αντιγόνη να πεθάνει ανδρειωμένα. Την επανέφερε στη θηλυκότητά
της97. Αντιθέτως, ο ανδρικός θάνατος απαιτεί αίμα και πρέπει να προέρχεται από ξίφος . Ο Αίμων πεθαίνει
έτσι. Επίσης, η σιωπηλή και αφανής Ευρυδίκη έχει έναν ανδρειωμένο θάνατο98.
Η τραγωδία της Αντιγόνης κυριαρχείται από το πολιτικό στοιχείο , το οποίο αποτελεί πεδίο αντιπαράθεσης
απόψεων, οριοθετεί τα αντίπαλα στρατόπεδα και καθορίζει τα επιχειρήματα και τα κίνητρα. Στο έργο , επίσης,
διαφαίνονται οι αντιλήψεις για το φύλο και οι διακρίσεις βάσει αυτού. Η Αντιγόνη , αν και σύμβολο
φεμινιστικό, έχει περάσει την ζωή της υποτακτική σε άνδρες. Η παιδική της ηλικία στιγματίζεται από τον
Οιδίποδα και ο θάνατός της επέρχεται από την αγάπη και αφοσίωσή της στον αδερφό της.
ΙΙ. Ηλέκτρα
Η Ηλέκτρα είναι ένα έργο πάνω στο οποίο τίθεται το θέμα της δικαίωσης των αξιών. Γράφεται το 419 π.Χ. ,
όπου η Αθήνα βρίσκεται σε πόλεμο με τη Σπάρτη. Όλο το έργο παρουσιάζει τις αντιδράσεις της Ηλέκτρας
πριν από τα γεγονότα και τη διαδρομή της μέχρι τη μητροκτονία. Παρακολουθούμε τον ψυχισμό ενός ατόμου
που υφίσταται τον πόνο και τη λύτρωσή του99.
Ο Αγαμέμνων, επιστρέφοντας από τη Τροία, φέρνει μαζί του την ερωμένη του, Κασσάνδρα. Η
Κλυταιμνήστρα σε συνεργασία με τον εραστή της, Αίγισθο, δολοφονούν τον Αγαμέμνωνα. Η Ηλέκτρα επειδή
φοβήθηκε για τη ζωή του Ορέστη τον φυγαδεύει στον Βασιλία Στρόφιο, στη Φωκίδα. Ο Ορέστης ύστερα από
τον χρησμό του Μαντείου των Δελφών επιστρέφει στην πατρίδα, για να αποκαταστήσει την τάξη. Εν τω
μεταξύ η Ηλέκτρα ζει περιφρονημένη από τους γύρω της και απομονωμένη. Ο Ορέστης καταστρώνει σχέδιο
με τον Παιδαγωγό του και τον Πυλάδη και εισέρχονται με δόλο στο ανάκτορο.
Το ξημέρωμα λοιπόν ο Ορέστης ο Παιδαγωγός και ο Πυλάδης θέτουν σε εφαρμογή το σχέδιο του Απόλλωνα,
σύμφωνα με το οποίο ο Ορέστης είναι νεκρός. Ο Παιδαγωγός αναλαμβάνει να διαδώσει τις φήμες, ενώ ο
Ορέστης επισκέπτεται τον τάφο του Αγαμέμνονα για να του αποδώσει σπονδές. Γυρνώντας από τον τάφο ο
Ορέστης θα παρουσιάσει στο παλάτι την τεφροδόχο, ώστε να τους πείσει όλους για τον υποτιθέμενο θάνατό
του. Ξέρει πως λειτουργεί με δόλο, αλλά ο σκοπός του είναι ιερός.
Η Ηλέκτρα περνά δύσκολα στο παλάτι και οδύρεται. Σκέφτεται συνεχώς τον πατέρα της και επιθυμεί
εκδίκηση, καθώς επίσης ζητά από τις Ερινύες να φέρουν πίσω τον Ορέστη. Ο Χορός προσπαθεί να τη
παρηγορήσει, τάσσεται στο μέρος της και ζητά τιμωρία των υπαιτίων. Η Ηλέκτρα περιμένει τον Ορέστη με
ανυπομονησία, καθώς είναι μόνη, χωρίς προστάτη. Εδώ αντανακλάται η αντίληψη της εποχής σχετικά με την
αδύνατη ανεξαρτησία της γυναίκας. Επίσης διηγείται πως στο παλάτι του πατέρα της της φέρονται σαν δούλα.
96 Butler, J. (2014) Η Αντίσταση πέρα από τα αφηγήματα της θυσίας και της ανδρείας στο Αντινομίες της Αντιγόνης :Κριτικές θεωρήσεις του
πολιτικού, ό.π., σ. 407
97 Loraux, N. (2008) Οι εμπειρίες του Τειρεσία : το θηλυκό στοιχείο και ο άνδρας στην αρχαία Ελλάδα ό.π., σ. 196
98
99 Lesky, A (1981) Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Θεσσαλονίκη :Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, σ. 414
17
«Ἀς φίλος οὔτως ἀνήρ ὑπερίσταται, ἀλλ΄ ἁπειρεί τις ἔποικος ἀνάξια οἰκονομῶ θαλάμους πατρός , ὧδε μεν ἀεικεῖ σύν
στυλᾶ, κεναῖς δ΄ ἀμφιστάμαι τραπέζαις »100
Η Ηλέκτρα ποτισμένη με μίσος έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αδερφή της, Χρυσόθεμις. Η Χρυσόθεμις
είναι παθητική, διαμετρικά αντίθετη από την σκληρή Ηλέκτρα. Αποτελούν δύο διαφορετικούς τύπους
γυναικών: η υποταγμένη γυναίκα–σύνηθες φαινόμενο της εποχής - και η ανυπότακτη. Η Ηλέκτρα κατηγορεί
την αδερφή της πως με τη στάση της γίνεται συνένοχος των δολοφόνων 101. Η Χροσόθεμις μαθημένη στη
καλή ζωή, δεν επιδιώκει να ρισκάρει τα υλικά αγαθά. Η Ηλέκτρα εκφράζει υψηλά ιδανικά, είναι ιδεαλίστρια,
αδιαφορεί για τις υλικές απολαύσεις.
Η Χρυσόθεμις έπειτα από παράκληση της Κλυταιμνήστρας πηγαίνει να αποδώσει σπονδές στον τάφο του
Αγαμέμνονα, γιατί είδε άσχημο όνειρο. Η Χρυσόθεμις εξηγεί ότι πάει στον τάφο του πατέρα τους για να
αποδώσει τιμές, καθώς η Κλυταιμνήστρα είδε ένα όνειρο που τη φόβησε τη νύχτα. Είδε στον ύπνο της τον
Αγαμέμνονα, ο οποίος έμπηξε στην εστία το σκήπτρο που κρατούσε όταν ήταν βασιλιάς και αυτό φύτρωσε
βλαστάρι φουντωμένο και σκίασε όλη την πόλη 102. Η Ηλέκτρα διαφωνεί με τη προτροπή της
Κλυταιμνήστρας να πάει στον τάφο και θεωρεί ανόσιο η δολοφόνος του νεκρού να ζητά να αποδοθούν
σπονδές σε αυτόν.
«Οὐ γ΄συ θέμις ούδ’ ὅσιον ἐχθρᾶς ἀπό γυναικός ἱστάναι κτερίσματ’οὐδέ λουτρά προσφέρεις πατρί»103
Η επόμενη σύγκρουση είναι ανάμεσα στην Κλυταιμνήστρα και την Ηλέκτρα, δυο σκληρές γυναίκες. Ο
Σοφοκλής δίνει την ευκαιρία στην Κλυταιμνήστρα να υπερασπιστεί τον εαυτό της. Παραδέχεται το έγκλημα
και το αποδίδει στην απόφαση του Αγαμέμνονα να θυσιάσει την Ιφιγένεια.
« Πατήρ γαρ οὐδέν ἄλλο, σοί πρόσχημ’αεί ὡς εξ’ἐμοῦ τέθνηκεν. Ἐξ’ἐμοῦ ·

καλῶς ἔξοιδα · τῶνδ’ἄρνησις οὐκ ἔνεστί μοι · ἡ γάρ Δίκη νιν εἷλεν, οὐκ ἐγὠ μόνη ἧ χρῆν σ’ἀρήγειν ,
φρονοῦσ’ετύγχανες · ἐπεί πατρός σός οὗτος, ὁν θρηνεῖς ἀεό, τήν σήν ὅμαιμον μοῦνος Ἑλλήνων ἔτλη θῦσαι θεοῖσιν,
οὐκ ἴσον καμών ἐμοί λύπης , ὅς ἔσπειρ’, ὥσπερ ἡ τίκοτουσ’εγώ. »104
Η Ηλέκτρα δικαιολογεί τον πατέρα της και επιτίθεται στην Κλυταιμνήστρα, είναι σκληρή και αλύγιστη μαζί
της. Στο έργο αυτό δίκη σημαίνει σωστή και φυσική τάξη των πραγμάτων στα ηθικά και κοινωνικά πράγματα.
Η Κλυταιμνήστρα με τη πράξη της διετάραξε τη φυσική τάξη, η αντίδραση που θα ακολουθήσει δε θα είναι
αρεστή, αλλά θα επαναφέρει τις ισορροπίες105. Η Ηλέκτρα παρομοιάζει τη μητέρα της με τύραννο, λόγω της
δυσμενούς μεταχείρισης που λαμβάνει. Καταδικάζονται έτσι εμμέσως οι τυραννικές συμπεριφορές , που τόσο
προσπαθεί να αποφύγει ο Αθηναϊκός λαός. Μέσα σε αυτή την ταραχή, ο Παιδαγωγός αναγγέλει τα νέα για το
νεκρό Ορέστη. Η Ηλέκτρα συντρίβεται , θρηνεί, χάνει την ελπίδα της106.
Η Κλυταιμνήστρα φαίνεται να κλονίζεται, αλλά στην ουσία νιώθει ανακουφισμένη, αποδεικνύοντας πως
ενδιαφέρεται μόνο για τον εαυτό της107. Η Χρυσόθεμις πιστεύει πως είδε τον Ορέστη στον τάφο του
100 Σοφοκλέους Ηλέκτρα [Μετάφραση Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος] Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Ζήτρος στίχοι 188-192
101 Νικολαϊδου Ε. (2002) Σοφοκλής. Ο μεγάλος τραγικός, ό.π. , σ 205
102 Στο ίδιο , σ. 206
103 Σοφοκλέους Ηλέκτρα [Μετάφραση Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλο] , ό.π. στίχοι 432-434
104 Στο ίδιο , στίχοι 523-533
106
Νικολαϊδου Ε. (2002) Σοφοκλής. Ο μεγάλος τραγικός, ό.π. , σ 211
107 Σοφοκλέους Ηλέκτρα [Μετάφραση Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλο] , ό.π. σ. 236
18
Αγαμέμνονα, η Ηλέκτρα την διαψεύδει και της ζητά τη βοήθειά της ώστε να περατωθεί το σχέδιο της
εκδίκησης. Ο πόθος της Ηλέκτρας για εκδίκηση φουντώνει.Θέλει να εκδικηθεί για να αποκαταστήσει τη φήμη
του πατέρα της και του οίκους της. Η Ηλέκτρα ενδιαφέρεται για την υστεροφημία, κάτι που ήταν προνόμιο
των ανδρών , καθώς οι γυναίκες της εποχής δεν ήταν σε θέση να ενεργούν δημόσια , ώστε να δοξάζονται
δημόσια.
« Ἐγώ δ’ ἕως μέν τον κασίγνητον βίῳ θάλλοντ’ἐτ’εἰσήκουσον, εἶχον ἐλπίδας φόνου ποτ’αὐτόν πράκτορ’ἵξεσθαι πατρός
· νῦν δ’ ἡνίκ’ουκέτ ἔστιν, εἰς σέ δή βλέπω, ὅπως τόν αὐτόχεριρα πατρῴου φόνου ξύν τῇ ἀδελφῆ μη κατοκνήσεις κτανεῖν
Αίγισθον. »108
Η Χρυσόθεμις θεωρεί παράλογη την Ηλέκτρα και αρνείται να παράσχει βοήθεια. Της λέει πως αν ο Αίγισθος
ακούσει τα λόγια της, θα τις σκοτώσει. Μεγαλώνει η αντίθεση ανάμεσα στις αδερφές και εν γένει στην θέση
της γυναίκας. Ο Σοφοκλής τοποθετεί δίπλα στην Ηλέκτρα την Χρυσόθεμι , για να εξυψώσει το θάρρος και
τον ηρωισμό της πρωταγωνίστριάς του. Η Χρυσόθεμις τονίζει στην Ηλέκτρα πως γεννήθηκε γυναίκα και αυτό
τη καθιστά αδύνατη , για αυτό απορεί πως είναι δυνατόν να έχει βρει τέτοιο θάρρος και να της ζητά βοήθεια.
« Ποῖ γάρ ποτ’ ἐμβλέψασα τοιοῦτον θράσος αὐτή θ’ ὁπλίζει κἄμ’ὑπηρετεῖν καλεῖς;
Οὐκ εἰσορᾷς; Γυνή μεν οὐδ’ανήρ ἔφυς, σθενεῖς δ’ ἔλασσον τῶν ἐναντἰων χερί.
Δαίμων δε τοῖς μέν εὐτυχεῖ καθ’ ἡμέραν, ἡμῖν δ’ ἀπορρεῖ κἀπί μηδέν βουλεύειν ἑλεῖν ἄλυπος ἄτης ἐξαπαλλαχθήσετε;
Ὅρα κακῶς πράσσοντε μή μείζω κακά κτησώμεθ’ , εἴ τις τούσδ’ ἀκούσεται λόγους.
Λύει γάρ ἡμῖν οὐδέν οὐδ’ έπωφελεῖ βάξιν καλήν λαβόντε δυσκλεῶς θανεῖν. »109
Η Ηλέκτρα βυθίζεται σε θρήνο, είναι μόνη, υπερασπίζεται το δίκαιο 110 . Έτσι συγκινεί τον Ορέστη, ο οποίος
της αποκαλύπτει την αλήθεια. Η αναγνώριση των δύο αδελφών είναι η μόνη χαρούμενη στιγμή, η οποία όμως
σηματοδοτεί την έναρξη της εκδίκησης111.
Στο τρίτο στάσιμο έχουμε τη φάση της εκδίκησης. Ο Ορέστης σκοτώνει την Κλυταιμνήστρα και η Ηλέκτρα
τον παρακεινεί : « παῖσον , εἰ σθένεις, διπλῆν »112 . Η Ηλέκτρα γίνεται αδυσώπητη. Στην έξοδο
πραγματοποιείται η δεύτερη φάση του σχεδίου εκδίκησης. Ο σφετεριστής Αίγισθος βλέπει νεκρή την
Κλυταιμνήστρα και έπειτα πεθαίνει.
Ο Σοφοκλής δεν αφήνει την Ηλέκτρα στη σκιά, την κάνει μια ηρωίδα με θάρρος που δε γνωρίζει όρια. Όταν
νομίζει τον Ορέστη για νεκρό σκέφτεται να εκδικηθεί μόνη της113. Μέσα από τη ψυχή της περνούν διάφορα
συναισθήματα, που τη θέτουν σε δοκιμασία ιδιότυπη: η ελπίδα, και η απογοήτευση, η αμέριστη λύπη και η
απρόσμενη χαρά. Η Ηλέκρα θυμάται, πενθεί και περιμένει την ώρα της εκδίκησης. Ίσως μοιάζει στη μητέρα
της ως προς τη σκληρότητα.
Η Ηλέκτρα είναι ο πιο ολοκληρωμένος χαρακτήρας του Σοφοκλή, είναι τραγική γιατί κατακυριεύεται από
πάθη. Από το έργο μελετάμε τη ψυχολογία της Ηλέκτρας μέσω των ηθών και των κινήτρων. Όλοι οι άλλοι
χαρακτήρες έρχονται δεύτεροι. Ακόμα και ο Ορέστης, που εκπροσωπεί το κυριαρχικό φύλο, τελικά αποτελεί
απλά το μέσο εκτέλεσης του σχεδίου. Η Ηλέκτρα τον χρησιμοποιεί για να επιτελέσει το σχέδιο , το οποίο το
ήθελε και το επεξεργαζόταν πολλά χρόνια.

109 Σοφοκλέους Ηλέκτρα [Μετάφραση Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλο] , ό.π. στίχοι 995-1006
110 Lesky, A (1981) Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, ό.π. , σ. 415
112
Σοφοκλέους Ηλέκτρα [Μετάφραση Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλο] , ό.π. στίχος 141
19
Οι άλλες δύο γυναικείες μορφές του έργου είναι η Χρυσόθεμις και η Κλυταιμνήστρα . Η Χρυσόθεμις είναι
το πρότυπο γαυναίκας της κλασικής Αθήνας, χωρίς πρωτοβουλίες, πειθαρχημένη, υποταγμένη, δειλή. Η
Κλυταιμνήστρα είναι από τα πιο σκληρές γυναίκες της τραγωδίας. Το όνομα της ετυμολογικά αναλύεται ως
εξής: κλῦτος και μνάομαι, δηλαδή αυτή που επιδιώκει το θαυμασμό, την μεγαλοπρέπεια. Απατά τον σύζυγό
της και έπειτα τον σκοτώνει. Σκοτώνει τον "Προστάτη", φέρεται στην Ηλέκτρα με άθλιο τρόπο, χαίρεται στην
είδηση του νεκρού γιού της. Ιδιοτελής χαρακτήρας, σκληρή γυναίκα άκαμπτη. Η μεταστροφή της από καλή
σύζυγος σε σκληρή δολοφόνος συντελείται όταν ο Αγαμέμνωνας, θυσίασε την κόρη τους. Αυτό είναι το
επιχείρημά της. Καθόλου αδύναμο, μία πληγωμένη μητέρα που θέλει να εκδικηθεί για τον αναίτιο χαμό του
παιδιού της. Όμως, η Κλυταιμνήστρα είναι ψυχρή απέναντι στα άλλα παιδιά της, αυτή η στάση της ίσως
αποτελεί την αναίρεση της επιχειρηματολογίας της.
Στο έργο αυτό η μητροκτονία – ένα φρικαλέο έγκλημα– δε καταδικάζεται , καθώς προέρχεται από θεϊκή
προσταγή. Οι πράξεις του Ορέστη και της Ηλέκτρας μολονότι πλήρεις και καθ’εαυτές ήταν τμήμα ενός
μεγαλύτερου σχεδίου, της θέλησης των θεών και της αρχής της δίκης. Η πράξη της δίκης, όμως σχεδιάζεται
και εκτελείται από ανθρώπινους παράγοντες με φυσικά κινητρα και μέσα114.
114 Kitto , H.D.F. (1991) Αρχαία Ελληνική τραγωδίας, ό.π. , σ .182
20
Κεφάλαιο 4 : Ο Ευριπίδης
Ο Ευριπίδης έζησε και έγραψε την εποχή των σοφιστών, γι’ αυτό και πολλές ιδέες τους αντηχούν στο έργο
του, το οποίο είναι ανοιχτό σε νέους προβληματισμούς 115. Γεννήθηκε το 480 π.Χ. τότε που η Αθήνα
ξεκινούσε τη πορεία προς τη δόξα της. Ωστόσο, έζησε την ταπείνωση της Αθήνας λόγω Πελοποννησιακού
πολέμου , κάτι που μάλλον τον στιγμάτισε. Αυτό φαίνεται από την αταξία μέσα στην οποία συγκρούονται οι
ήρωες του.116
Μάλιστα, αποκαλείται νεωτεριστής της τραγωδίας επειδή παρήλλαξε τους μύθους των προηγούμενων
τραγωδιών, ώστε να πετύχει τον δημιουργικό ή ιδεολογικό του στόχο.117 Τα πρόσωπα των έργων του
υπακούουν σε νέα ψυχολογία: βρίσκονται κοντά μας και παρουσιάζονται ολοκληρωμένα ως προς τις
συγκινήσεις τους. Οι ήρωες τους γίνονται συγκινητικοί επειδή η ζωή τους μοιάζει με τη ζωή άλλων
ανθρώπων. Αυτός ο ρεαλισμός αποτυπώνεται στην ψυχολογία των ηρώων του. Είναι άνθρωποι ευάλωτοι σε
κάθε είδους ανθρώπινη αδυναμία, κάποιοι καθοδηγούνται από τα πάθη τους, άλλοι από το συμφέρον τους,
υπακούουν σε διάφορες παρορμήσεις της ευαισθησίας τους.118
Σώζονται 19 έργα του Ευριπίδη: Κύκλωψ, Ρῆσος, Ἄλκηστις, Μήδεια, Ἡρακλείδαι, Ίππόλυτος, Ἀνδρομάχη,
Ἑκάβη, Ἱκέτιδες, Ἡρακλής, Ἰφιγένεια ἐν ταύροις, Ἰφιγένεια ἐν Αὐλίδι, Ἑλένη, Φόνισσαι, Ὀρέστης, Βάκχαι.
Εν γένει ο Ευριπίδης ασχολείται με μεγάλα ηθικά προβήματα και κυρίως αναλύει την ανθρώπινη φύση, τα
ένστικτά της , τα πάθη και τα κίνητρα της.119
Όπως και με το έργο του, έτσι και με τον τρόπο της ζωής του ο Ευριπίδης μας δίνει να καταλάβουμε ότι με
αυτόν ξεκινά κάτι καινούριο. Ο Αισχύλος πολέμησε με τα όπλα για την πόλη, ο Σοφοκλής ανέλαβε υψηλά
αξιώματα, ενώ ο Ευριπίδης απείχε από την άσκηση καθηκόντων στο θεσμικό πλαίσιο της πόλης. Πολλές
φορές στα δράματά του βλέπουμε ότι παίρνει σαφή θέση για την πολιτική κατάσταση που επικρατεί στην
πόλη και για τα προβλήματα που εντοπίζονται. Μιλά για αυτά σαν φιλόσοφος, όχι απλά σαν πολίτης που
ενδιαφέρεται για τα κοινά, όπως ο Αισχύλος στις Εὐμενίδες ή ο Σοφοκλής στο πρώτο στάσιμο της
Ἀντιγόνης.120
Ο Ευριπίδης κατηγορήθηκε ως μισογύνης. Ο Αριστοφάνης στις Θεσμοφοριάζουσες του παρουσίασε τον
τρόμο του Ευριπίδη για τις γυναίκες , οι οποίες θα ήθελαν να τον εκδικηθούν για τη δυσφήμιση που έχει
υποστεί το γυναικείο φύλο λόγω των έργων του. Αυτό το έργο του Αριστοφάνη αποτελεί την "απόδειξη" του
μισογυνισμού του Ευριπίδη. Ωστόσο, αν εστιάσουμε στα έργα του Ευριπίδη , όπου πρωταγωνστούν σκληρές
γυναίκες θα συνειδητοποιήσουμε πως στην πραγματικότητα ο Ευριπίδης ήταν το ακριβώς αντίθετο του
μισογύνη. Ο τρόπος με τον οποίο ο Ευριπίδης απεικόνιζε τις αδυναμίες των γυναικών δείχνει συμπόνια για
τις αδικίες και τις διακρίσεις που αυτές υφίστανται121.
Από τις τραγωδίες του Ευριπίδη θα ασχοληθούμε με την δράση της Εκάβης και της Ελένης . Η Εκάβη από
θύμα μετατρέπεται σε θύτης με σκοπό να εκδικηθεί για το χαμό του παιδιού της. Η Ελένη, η οποία
αντιμετωπίζει το τίμημα της ομορφιάς , βρίσκεται ακούσια στα χέρια ενός βάρβαρου βασιλιά, τον οποίον στο
τέλος τον εξαπατά και διαφεύγει με τον άνδρα της.
115 Romilly, J. (1997) Aρχαία Ελληνική Τραγωδία, ό.π., σ. 133

116 Ευριπίδου Εκάβη (1994) Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Οδυσσέα Χατζόπουλου , σ. 15
118 Romilly, J. (1997) Aρχαία Ελληνική Τραγωδία, ο.π., σ.146
119 Ευριπίδου Εκάβη (1994), ο.π. , σ. 18
120
Lesky, A. (1981) Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογτεχνία, ό.π. σ. 508
121 Powel, A. (1990) Euripides , women and sexuality. London and New York : Routledge , σ. 32-33
21
Ι. ΕΚΑΒΗ
Η Εκάβη, έργο της ώριμης ηλικίας του Ευριπίδη από τα παθητικότερα και τραγικότερα έργα του, είναι από
τις τραγωδίες που διαβάστηκαν περισσότερο σε όλες τις εποχές122. Η τραγωδία γράφεται και παρουσιάζεται
περίπου το 425 π.Χ. Η Εκάβη , λοιπόν , η τραγωδία της ηθικής αποχαλίνωσης και της γελοιοποίησης των
θεσμών, η τραγωδία όπου οι θεοί ακόμη κι αν υπάρχουν βρίσκονται στο παρασκήνιο και παρεμβαίνουν για
κακό, τοποθετείται στην καρδιά του Πελοποννησιακού πολέμου. Οι Αθηναίοι βρίσκονται αντιμέτωποι με
περιστατικά ωμής βίας , τα οποία σαφώς απηχούν στην Εκάβη, όπου διακρίνεται η βαρβαρότητα που φέρει ο
πόλεμος. Έχουν προηγηθεί η μάχη στις Πλαταιές , όπου μεγάλος αριθμός ανθρώπων θανατώθηκαν από τους
Λακεδαιμόνιους ύστερα από μία παρωδία δίκης, Κερκυραϊκός Εμφύλιος πόλεμος , που με την ανοχή του
αθηναϊκού στόλου, οι δημοκρατικοί σφάζουν τους ολιγαρχικούς στο νησί, τα γεγονότα της Μυτιλήνης , όπου
η Εκκλησία του Δήμου ήταν πρόθυμη να καταστρέψει το νησί , γιατί εναντιώθηκε στην Αθήνα123.
Το έργο διαδραματίζεται στη Θράκη τη χώρα του βασιλιά Πολυμήστορα. Οι Έλληνες επιστρέφουν στην
Ελλάδα με τις Τρωαδίτισσες σκλάβες τους. Μετά τον πόλεμο οι άνδρες διάλεγαν ποια γυναίκα θα πάρουν ως
λάφυρο, συγκαταλέγοντας τις γυναίκες με τα πράγματα. Στην αρχή του έργου εμφανίζεται το είδωλο του
Πολύδωρου, του μικρότερου γιού της Εκάβης που αφηγείται ότι έχει προηγηθεί , δηλαδή τη φυγάδευση του,
την παραμονή του στη Θράκη και τη δολοφονία του από τον Πολυμήστορα. Στο πρώτο μέρος της τραγωδίας
λαμβάνει χώρα η θυσία της Πολυξένης, της κόρης της Εκάβης, πάνω στον τάφο του Αχιλλέα. Επιλέγεται η
Πολυξένη γιατί ο Αχιλλέας είχε συμφωνήσει με τον Πρίαμο πως θα την νυμφευτεί , για αυτό θεωρείται κι ως
αιτία θανάτου του ήρωα, διότι όντας ερωτευμένος μαζί της δέχτηκε το βέλος από τον Πάρι 124. Η Πολυξένη
θυσιάζεται. Δεν παρακαλά, δεν έχει καν προθυμία για ζωή , δέχεται τον θάνατό της αδιαμαρτύρητα, δεν θέλει
να την χαρακτηρίζουν ως δειλή γυναίκα.
« Εἰ δέ μή βουλήσομαι, κακή φανοπυμαι καί φιλόψυχος γυνή »125
Η Εκάβη παρακαλά τον Οδυσσέα να πεθάνει αυτή αντί η κόρη της. Ο Οδυσσέας δεν υποκύπτει, ο στρατός
είχε πάρει την απόφασή του. Η επιχειρηματολογία της Εκάβης είναι αδύναμη. Η Πολυξένη στέκεται δυνατή
και υπερήφανη , αλλά παρά την ανδρεία που δείχνει, στεναχωριέται γιατί πεθαίνει χωρίς να έχει παντρευτεί,
χωρίς να έχει εκπληρώσει , λοιπόν , τον σκοπό της. Και πάλι επιβεβαιώνεται η άρρηκτη σύνδεση γυναίκας
και γάμου. Όμως, βρίσκει πολεμικό θάρρος και ζητά έναν ανδρικό θάνατο με ξίφος στο στήθος.
« ἄνυμφος άνυμέναιος ὧν μ’ ἐχρῆν τυχεῖν »126
Τα πρόσωπα του δράματος συνδέονται με έναν περίεργο τρόπο. Η Εκάβη, πρώην βασίλισσα νυν σκλάβα,
υπήρξε ευεργέτιδα του Οδυσσέα. Εκείνος είχε τρυπώσει μέσα στην Τροία , τον αναγνώρισε η Ελένη και το
εκμυστηρεύτηκε στην Εκάβη, η οποία όντας μεγαλόψυχη άκουσε τις ικεσίες του Οδυσσέα και τον βοήθησε
να ξεφύγει. Ο Οδυσσέας , λοιπόν, είναι υπόχρεος στην Εκάβη. Όμως, δεν ανταποκρίνεται στις ικεσίες της,
υποστηρίζοντας ότι είναι υπόχρεος στην Εκάβη, όχι στην Πολυξένη. Η Πολυξένη , δέχεται τον θάνατο καθώς
δεν έχει λόγο να ζήσει, όπως λέει η ίδια και οδηγείται στον τάφο του Αχιλλέα για να θυσιαστεί127.
122 Ευριπίδου Εκάβη (1967) [Εισαγωγή- Μετάφραση- Σχόλια Νίκου Π. Σούλια] Αθήνα : Εκδόσεις Εστία, σ.28
123 Romilly, J. (1997) Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, ό.π., σ. 133
124 Ευριπίδου Εκάβη(1999) [ Μετάφραση Κ.Χ. Μύρης. Εισαγωγή και ερμηνευτικές σημειώσεις Αθ. Δ. Στεφανής. Αθήνα : Εκδόσεις Πατάκη,
σ.98
126
Στο ίδιο , στίχος 413
127 Kitto, H.D.F. (1981) Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, ό.π , σ. 291
22
Στο δεύτερο μέρος ανευρίσκεται το πτώμα του Πολύδωρου και η Εκάβη έχοντας χάσει κάθε ελπίδα και ηθικό
στοιχείο, γίνεται ωμή και θηριώδης, επιδεικνύοντας πρωτοφανή αγριότητα. Με την ανοχή του Αγαμέμνονα
και τη βοήθεια των συναιχμάλωτων γυναικών της Τροίας, σκοτώνει τα παιδιά του Πολυμήστορα και τυφλώνει
τον ίδιο. Η Τροία έπεσε, ο πόλεμος τελείωσε, αλλά οι πληγές που άνοιξε δεν κλείνουν. Μέσα από το έργο
αναδεικνύονται οι τραγικές συνέπειες του πολέμου: θύτες και θύματα οδηγούνται σε πράξεις ωμής βίας, σε
ηθική κατάπτωση και εξαχρείωση, η περιφρόνηση του ανθρώπινου αλλά και το Θείου νόμου ,η ασύδοτη
δημαγωγία, που καταπατά και γελοιοποιεί κάθε θεσμό, ηθική αξία και ανθρώπινο δικαίωμα. Επίσης,
τα εννοιολογικά σχήματα όπως πολιτισμένος - βάρβαρος, καλός – κακός χάνουν την ιδεολογική οριοθέτησή
τους. Φαίνεται ότι η επιλογή του τρόπου αντίδρασης του ανθρώπου σε ακραίες καταστάσεις που καθορίζει
τελικά και το ηθικό του ανάστημα. Η απληστία, η ιδιοτέλεια και οι πολιτικές σκοπιμότητες οδηγούν σε
ακραίες και ανόσιες συμπεριφορές. Τέλος, αναδεικνύονται οι φυλετικές σχέσεις και η δυσχερής θέση της
γυναίκας στην αρχαιότητα, η μητρική αγάπη, η οδύνη για την απώλεια των παιδιών και η αντίδραση της
μάνας που τα παιδιά της αναίτια δολοφονούνται.
Ουσιαστικά ο Ευριπίδης χρησιμοποιεί τον μύθο από τον τρωικό κύκλο για να διερμηνεύσει σύγχρονες
καταστάσεις που ζει ο κάθε πολίτης που έχει εμπειρίες από τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Όσα περιγράφει η
Εκάβη, η Πολυξένη και οι σκλάβες από την Τροία είναι ζωντανά βιώματα για τους πολίτες της Αθήνας, διότι
η πόλη είναι γεμάτη από αιχμάλωτες Ελληνίδες άλλων πόλεων ύστερα από νίκες της Αθήνας.
Σε όλο το έργο βλέπουμε την τραγικότητα της Εκάβης, στο πρώτο μέρος είναι ένα αδρανές θύμα, ενώ στο
δεύτερο ένας αδυσώπητος θύτης128 . Σαν θύμα παρακαλεί τον Οδυσσέα που της αρπάζει τη κόρη, σαν θύτης
εκδικείται τον Πολυμήστορα και τον οδηγεί σε δίκη , με πρόεδρο τον Αγαμέμνονα 129.
Πριν προλάβει η Εκάβη να θρηνήσει , έρχεται η είδηση ότι ο γιος της, Πολύδωρος, βρέθηκε νεκρός στην
παραλία. Μεσολαβεί ο θρήνος για αυτό το γεγονός και έρχεται στη σκηνή ο Αγαμέμνονας, εραστής της
Κασάνδρας, φίλος του Πολυμήστορα, αρχηγός των Ελλήνων. Η Εκάβη του ζητά να την βοηθήσει, τον
ικετεύει επικαλούμενη γενικές ηθικές αρχές . Προσαρμόζει τα επιχειρήματά της στον χαρακτήρα του
Αγαμέμνονα , χρησιμοποιεί την Κασάνδρα για να τον πείσει 130 .Εκείνος , δυσανασχετεί αλλά τελικά δέχεται
να την βοηθήσει, αφού πρώτα η Εκάβη υποσχέθηκε ότι η ίδια και οι βοηθοί της είναι ικανές να καταφέρουν
το σχέδιό τους 131.
Η Εκάβη καταστρώνει και εκτελεί το σχέδιο της εκδίκησης μόνης της . Ο Πολυμήστορας, φίλος του Πρίαμου,
φίλος των Ελλήνων και πλέον καταχραστής ξένου χρήματος και δολοφόνος, καλείται από την Εκάβη
προσποιούμενη ότι διακατέχεται από ντροπή για τη δυστυχία της. Εκείνος υποκρίνεται πως είναι
αφοσιωμένος στην Εκάβη, η οποία του εκμυστηρεύεται πως έχει κρυμμένο θυσαυρό στην σκηνή της,
οδηγώντας αυτόν και τα παιδιά του εκεί. Εύκολα τους παγιδεύει και ως μία δεύτερη Μήδεια, τυφλώνει τον
ίδιο και σκοτώνει τους γιους του. Ο τυφλωμένος βγαίνει από τη σκηνή της Εκάβης στα τέσσερα , ανίκανος
να περπατήσει και προφητεύει για την Εκάβη : « Σκύλα θα γίνεις με ματιά σα φλόγα » . Αυτή η προφητεία
μας δείχνει την αντίληψη της εποχής ότι το αποτέλεσμα του πάθους είναι η τερατοποίηση του ανθρώπου και
προ πάντων υπογραμμίζει την αντίληψη του ποιητή – που είναι διαχρονική – ότι ο πόλεμος εξαρθρώνει την
129 Lesky, A. (1981) Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, ό.π., σ. 525.
130 Αλεξοπούλου , Χ. Ε. ( 2000) Γυναικεία δράση στον Ευριπίδη :Εκδίκηση και Επιβολή ( Μήδεια, Ιππόλυτος , Εκάβη) . Αθήνα : Ελληνικά
Γράμματα , σ. 11
131 Kitto, H.D.F. (1981) Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, ό.π. , σ. 294
23
ανθρώπινη ιδιότητα, που ευτελίζει, εκμηδενίζει την ανθρωπιά μας και , από ένα σημείο και πέρα,
μεταμορφώνει όλους τους ανθρώπους σε τέρατα, θύτες και θύματα.
Βλέπουμε και την δίκη του Πολυμήστορα και την ετυμηγορία του Αγαμέμνονα, ο οποίος είναι φορέας του
νόμου και της δικαιοσύνης , να είναι υπέρ της Εκάβης, λέγοντας ότι ο Πολυμήστορας, έπαθε ό,τι του άξιζε132.
Στο πρόσωπο του Αγαμέμνονα συνοψίζεται η έννοια που προσέδιναν οι Αθηναίοι στη δικαιοσύνη. Ο
Πολυμήστορας ομολογεί πως ηττήθηκε από μία γυναίκα, από μία κατώτερη. Στα λόγια του επιβεβαιώνεται η
αντίληψη της εποχής για την κατωτερότητα του γυναικείου φύλου.
« οἴμοι, γυναικός , ὡς ἔοιχ’ , ἡσσώμενος δούλης ὑφέξω τοῖς κακίοσιν δίκην »133
Ο Χορός καταδικάζει εμφανώς τη σκλαβιά. Οι γυναίκες της Τροίας δεν βαστάζουν τις πίκρες και την άσχημη
μεταχείριση που υφίστανται ως σκλάβες. Ολόκληρο το νόημα της τραγωδίας θα μπορούσε να συνοψιστεί
στην εξής διαπίστωση της Εκάβης :
« Φεύ,
Ούκ ἐστί ὄστις έστ’ελεύθερος.
ἤ χρημάτων γαρ δούλος ἔστιν ή τύχης
ἤ πλήθος αὐτόν πόλεως ή νόμων γραφαί
εἰργούσι χρῆσθαι μη κατά γνώμην τρόποις »134
Στο έργο παρουσιάζονται δύο γυναικείοι χαρακτήρες , η Πολυξένη και η Εκάβη. Η πρώτη με παθητικότητα
δέχεται τον θάνατό της, δεν θέλει να παρακαλέσει για τη ζωή της , καθώς δεν βρίσκει κάποιο νόημα να ζήσει
ως σκλάβα. Η Πολυξένη εκφράζει την επιθυμία της γυναίκας για ανεξαρτησία. Η Εκάβη στο πρώτο μέρος
εκφράζει την τυπική γυναίκα της εποχής, αδύναμη να αντιδράσει στο δίκαιο των ανδρών. Στο δεύτερο μέρος,
όμως, μεταμορφώνεται και εκδικείται, κατά κάποιο τρόπο επαναστατεί έναντι στη πατριαρχία, πηγαίνοντας
κόντρα και καταστρέφοντας έναν άνδρα. Για να πετύχει αυτόν τον σκοπό , μάλιστα χρησιμοποιεί τον
Αγαμέμνονα. Η αδύναμη σκλάβα, λοιπόν, πετυχαίνει τους στόχους της135.
Ο Αγαμέμνονας του Ευριπίδη απέχει πολύ από αυτόν του Αισχύλου και του Σοφοκλή. Είναι γυμνός από την
ομηρική αίγλη, είναι απλός θεατής του σχεδίου της Εκάβης, η κάλυψη της σε περίπτωση κάποιας δυσκολίας.
Στην αρχή στέκεται επικριτικά απέναντι στην Εκάβη, υποτιμώντας της λόγω του φύλου της. Ωστόσο, βλέπει
τη πράξη της ως ενέργεια αποκατάστασης του δικαίου και της θέλησης των θεών.
Ο Πολυμήστορας είναι ο καθρέφτης του άπληστου ανθρώπου, του υποκριτή, που υπερβαίνει τα όρια και
διαπράττει ὕβριν σκοτώνοντας τον φιλοξενούμενο του και αφήνοντάς τον άταφο . Ως αποκατάσταση της
φυσικής τάξης των πραγμάτων ηττάται. Δεν πεθαίνει, αλλά μένει άκληρος και τυφλός, σε ένα κόσμο που πια
θα τον περιφρονούν. Η εκδίκηση αυτή δεν ήταν μόνο προσωπική υπόθεση της Εκάβης, αφού έχει προσβάλλει
τους θεούς , ο Πολυμήστορας θα πληρώσει το τίμημα.
132 Kitto, H.D.F. (1981) Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, ό.π. , σ. 295

133 Ευριπίδου Εκάβη (1994) ό.π. , στίχοι 1231-1232
134
Στο ίδιο , στίχοι 847-851
135 Αλεξοπούλου , Χ. Ε. ( 2000) Γυναικεία δράση στον Ευριπίδη :Εκδίκηση και Επιβολή ( Μήδεια, Ιππόλυτος , Εκάβη), ό.π. , σ.144
24
ΙΙ. ΕΛΕΝΗ
Το έργο τοποθετείται γύρω στο 412 π. Χ, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, δηλαδή. Ο
Ευριπίδης με την Ελένη, ξεφεύγει από τους συνήθεις μύθους και βρίσκει την ευκαιρία να τονίσει τη
ματαιότητα του πολέμου. Ο ποιητής εκμεταλλεύεται την παλινωδία του Στησίχορου, σύμφωνα με την οποία
η Ελένη δε πήγε ποτέ στη Τροία. Το είδωλό της μετέφερε εκεί ο Ερμής, ενώ εκείνη βρίσκεται στην Αίγυπτο.
Κεντρικός άξονας του έργου είναι το άτομο. Το άτομο ως αυτόνομη οντότητα , σύμφωνα με την ανατρεπτική
άποψη των σοφιστών136. Σύμφωνα με τη ρήση του Πρωταγόρα εισήχθη η έννοια του ανθρωποκεντρισμού
«πάντων χρημάτων μέτρον ἄριστον»
Ο Ευριπίδης αντλεί το έρεισμά του από τη τρέχουσα πολιτική κατάσταση και εκφράζει την άποψη του για τα
πολιτικά δρώμενα της εποχής. Αφορμή είναι ο πόλεμος στη Σικελία. Προσπαθεί να πείσει τους συμπολίτες
του πως κάθε πόλεμος πλήττει νικητές και ηττημένους και είναι ανώφελος, δείχνοντάς τους πως ο
σπουδαιότερος πόλεμος της μυθολογίας έγινε για μία σκιά.
Όλη η τραγωδία είναι μία αντίθεση του είναι και του φαίνεσθαι. Η Ελένη λοιπόν βρίσκεται στην Αίγυπτο.
Εκεί βρισκόταν υπό τη προστασία του Πρωτέα, του βασιλιά , μέχρι που εκείνος πέθανε. Πλέον, βασιλιάς είναι
ο Θεοκλύμενος που θέλει να παντρευτεί την Ελένη παρά τη θέλησή της. Εκείνη αρνείται και προσφεύγει
ικέτιδα στο τάφο του Πρωτέα.
Φτάνει στην Αίγυπτο ο Τεύκρος και πληροφορεί την Ελένη, χωρίς να γνωρίζει ποια είναι , για την άλωση της
Τροίας και για τον πιθανό θάνατο του Μενέλεου. Εκείνη συντετριμμένη τον συμβουλεύει να φύγει άμεσα,
καθώς ο Θεοκλύμενος, ένα βάρβαρος βασιλιάς, σκοτώνει όποιον Έλληνα φτάνει στην Αίγυπτο. Εδώ, είναι
εμφανής η διάκριση της εποχής σχετικά με τους βάρβαρους και τους Έλληνες. Η παρουσία του Τεύκρου είναι
αδικαιολόγητη, αλλά βρίσκεται σε αρμονία με το έργο. 137 Ο Τεύκρος θέλει να μιλήσει με την μάντισσα
Θεονόη , ώστε να τον συμβουλέψει για την επικείμενη εγκατάστασή του στη Κύπρο. Ο Ευριπίδης
χρησμιμοποιεί τον Τεύκρο για να θυμίσει στους συμπολίτες του έναν παλαιό σύμμαχο, τον βασιλιά της
Κυπριακής Σαλαμίνας, τον οποίον είχαν ανακηρύξει ευεργέτη της Αθήνας. Ο Τεύκρος ενημερώνει την Ελένη
για τους συγγενείς της, οι οποίοι δεν άντεξαν την ατίμωση και σκοτώθηκαν.
« δι’ἐμέ τάν πολυκτόνον, δι’ἐμόν .ονομα πολύπονον.
Λήδα δ’ἐν ἀγχόναις θάνατον ἔλαβεν αἰσχύνασ’ ἡμᾶς ἐπ’ ἀλγέων.
ὁ δ’ ἐμός ἐν ¨αλί πολυπλανής πόσις ὀλόμενος οἴχεται,
Κάστορος τέ συγγόνου τε διδυμογενές ἄγαλμα πατρδίδος ἀφανές ἱππόκροτα λέλοιπε δάπεδα
Γυμνάσια τε δονακόεντος Εὐρώρα νεανιᾶν πόνον »138
Εμφανίζεται ο Μενέλαος, εξαθλιωμένος και ρακένδυτος. Διηγείται τις συμφορές που υπέστη. Είναι τώρα
ναυαγός σε ξένη χώρα. Υπάρχει μία τεράστια αντίθεση στο παρελθόν και στο παρόν του Μενέλαου, κάτι που
τον συγκλονίζει. Θεωρεί την γυναίκα του υπαίτια της συμφοράς που βιώνει. Ζει στη πλάνη.
« ὄνομα δε χώρας ἥτις ἥδε και λεώς οὐ οῖδα ·

ὄχλον γάρ ἐσπεσεῖν ᾐσχυνόμην ὥσθ’ ἱστορῆσαι , τάς ἐμάς δυσχλαινίας κρύπτων ὑπ’ αἰσοῦς τῆς τύχης .
ὅταν δ’ ἀνήρ πράξῃ κακῶς ὑψηλός , εἰς ἀηθίαν πίπτει κακίω τοῦ πάλαι δυσδαίμονος. Χρεία δέ τείρει μ’ · οὔτε γάρ σῖτος
πάρα οὔτ’ ἀμφί χρῶτ’ ἐσθῆτες · αὔτά δ’ εἰκάσαι πάρεστι ναός ἐκβόλοις ἅ ἀμπίσχομαι. Πέπλους δε τούς πρίν λαμπρά τ’
ἀμφιβλήματα χλιδάς τε πόντἐν δ’ ἄντρου μυχοῖς κρύψας γυναῖκα τήν κακῶν πάντων ἐμοί. »139
Ο Μενέλαος παρουσιάζεται εξαιρετικά αδύναμος, εκδιώκεται από τη γερόντισσα υπηρέτρια του παλατιού
του Θεοκλύμενου, η οποία του αποκαλύπτει ότι η Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο και η παρουσία της Ελένης
136
Ευριπίδης ( 1992) Ελένη. Αθήνα :Εκδόσεις Κάκτος, σ. 24
137
Kitto , H.D.F. (1991) Αρχαία Ελληνική τραγωδία, ό.π. , σ . 436
138
Ευριπίδης ( 1992) Ελένη, ό.π., στίχοι 197-211
139
Ευριπίδης ( 1992) Ελένη, ό.π., στίχοι 414-424
25
δημιουργεί το μίσος και το φόβου του βασιλιά. Ο Μενέλαος δεν είναι σε θέση να καταλάβει την αλήθεια,
προσφεύγει σε εικασίες και πιστεύει πως η παρουσιά της Ελένης στην Αίγυπτο αποτελεί σύμπτωση. Ωστόσο
ακολουθεί η αναγνώριση των συζύγων. Η χαρά είναι μεγάλη , αλλά διαρκεί λίγο. Ο Μενέλος κινδυνεύει να
πεθάνει, η Ελένη κινδυνεύει να παντρευτεί παρά τη θέλησή της . Το γεγονός ότι και οι δύο βρίσκονται σε
κίνδυνο δίνει στην αναγνώριση μία έντονη συγκίνηση140.
Το ζευγάρι αποφασίζει να δράσει. Ή θα σωθούν μαζί ή θα σκοτωθούν από το ίδιο σπαθί. Είναι η έννοια της
αφοσίωσης. Η Θεονόη αναγνωρίζει τον Μενέλαο και το ζευγάρι της ζητά να τους βοηθήσει. Εκείνη δηλώνει
πως είναι ανάμεσα στη θέληση της Ήρας – να τους βοηθήσει – και στη θέληση της Αφροδίτης – να μην τους
βοηθήσει. Τελικά, η Θεονόη αποφασίζει να στηρίξει το ζευγάρι141.
Το σχέδιο φυγής είναι σχέδιο που δημιουργείται από τη γυναικεία πανουργία. Η Ελένη δείχνει την ευφυΐα της
και παρ’ όλο που θεωρούσε κατάρα την ομορφιά, χρησιμοποιεί τη θηλυκότητά της και τον δόλο για να
εκπληρώσει το στόχο της. Το σχέδιο έχει ως εξής : Η Ελένη θα πει στον Θεοκλύμενος πως ο Μενέλαος είναι
νεκρός, εκείνος θα παραστήσει έναν επιζώντα από το ναυάγιο που θα επιβεβαιώσει τα λεγόμενα της και θα
ζητήσει να προσφέρει τις απαιτούμενες νερκικές τιμές στο πέλαγος, λέγοντας πως τους ναυαγούς τους θάβουν
στη θάλασσα. Η Ελένη θα πενθήσει σύμφωνα με το έθιμο της Ελλάδας, θα κόψει τα μαλλιά της, θα ντυθεί με
μαύρα ρούχα και θα γδάρει το πρόσωπό της.
« ἐγώ δ’ες ο.ικους βᾶσα βοστρύχους τεμῶ

πέπλων τε λευκῶν μέλανας ἀνταλλάξομαι
παρῇδι τ’ ὄνυχα φονίον έμβαλῶ χροός
μέγας γάρ ἁγών , και βλέπω δύο ῥοπάς · »142
. Η Ελένη υπόσχεται στον Θεοκλύμενο ότι θα τον παντρευτεί μετά το πέρας του τελετουργικού. Ο
Θεοκλύμενος πιστεύει την Ελένη και της δίνει ό, τι του ζητά. Η ελληνική εξυπνάδα νίκησε τη βαρβαρική
απλοϊκότητα143. Το σχέδιο τίθεται σε εφαρμογή και φεύγει με τον Μενέλαο για τη Σπάρτη. Όταν ο
Θεοκλύμενος μαθαίνει την αλήθεια ταράζεται, δε μπορεί να πιστέψει πως ξεγελάστηκε και ηττήθηκε από μία
γυναίκα. Σε αυτή την άποψή του συνοψίζεται η άποψη της εποχής που ήθελε την γυναίκα υποτελή του άνδρα.
Η Ελένη , όμως , δεν είναι η τυπική υποταγμένη γυναίκα.
« ὦ γυναικείαις τέχναισιν αἱρεθείς ἐγώ τάλας ·

ἐκπεφεύγασιν γάμοι με . κεἰ μέν ἦν ἁλώσιμος. »144
Ο Θεοκλύμενος αποφασίζει να σκοτώσει τη Θεονόη κατηγορώντας τη ως προδότρα. Ένας υπηρέτης τον

σταματά, του απαγορεύει να τη σκοτώσει, προσπαθεί να τον συνετίσει. Μειώνεται ακόμη πιο πολύ το κύρος
του βασιλιά. Είναι αφελής, ο υπηρέτης είναι πιο έξυπνος.
« ἀλλά δεσποτῶν κρατῆσει δοῦλος ὤν ; »145
140
Romilly, J. (1997) Aρχαία Ελληνική Τραγωδία, ό.π., σ. 172
141
Kitto , H.D.F. (1991) Αρχαία Ελληνική τραγωδία, ό.π. , σ . 436
142
Ευριπίδης ( 1992) Ελένη. Αθήνα :Εκδόσεις Κάκτος, στίχοι 1087-1090
143
Lesky, A. (1981) Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογτεχνία, ό.π.,. σ. 541
144
Ευριπίδης ( 1992) Ελένη. Αθήνα :Εκδόσεις Κάκτος, στίχοι 1621-1622
145
, Ευριπίδης ( 1992) Ελένη , ό.π., στίχος 1689
26
Οι Διόσκουροι εμφανίζονται ως από μηχανής θεός λέγοντάς του πως πρέπει να σεβαστεί τη θέληση της μοίρας
και πως πρέπει να υποκύψει σε αυτό. Συνετίζουν τον βάρβαρο βασιλιά, αποδεικνύοντας την διάκριση της
εποχής για την υπεροχή των Ελλήνων.
Ο Ευριπίδης σε αυτό το έργο προσπαθεί να αποκαταστήσει τη φήμη της Ελένης. Την παρουσιάζει ως μία
γυναίκα που υποφέρει χρόνια στη ξενιτιά και αγωνιά συνεχώς για τη τύχη του άνδρα της . Αποφεύγει να
παντρευτεί τον βασιλιά της Αιγύπτου και ελπίζει στην επανασύνδεση με τον άνδρα της, στον γυρισμό της
στην πατρίδα και τη γνωστοποίηση της αθωότητάς της, δείχνοντας πως εκείνη δεν ήταν θύτης, αλλά θύμα
των θεών.
Η Ελένη, σαν μία άλλη Πηνελόπη, αποτελεί το πρότυπο συζύγου. Αφοσιωμένη στον Μενέλαο επί χρόνια,
αρνείται άλλον άνδρα. Πιστεύει πως εάν η γυναίκα παντρευτεί κάποιον που δεν αγαπά χάνει τον αυτοσεβασμό
της. Αυτό, βέβαια δεν ίσχυε στην Αθήνα της κλασικής εποχής, όπου η γυναίκα – πλην ελαχίστων εξαιρέσεων
δεν ήταν σε θέση να εκφέρει άποψη σχετικά με τον γάμο της. Ο Ευριπίδης εκφράζει εδώ τη θέση του για το
κοινωνικό πρόβλημα των δικαιωμάτων των γυναικών.
Ο Μενέλαος παρουσιάζεται να βρίσκεται σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση. Είναι σχεδόν αδύναμος, τον
σπρώχνει μία γερόντισσα και ξεσπά σε κλάματα. Ο Ευριπίδης δείχνει τον νικητή του Τρωικού πολέμου να
πάσχει, τονίζοντας ότι ο πόλεμος δεν πλήττει μόνο τον ηττημένο. Ο Μενέλαος παρουσιάζεται και διανοητικά
κατώτερος από την Ελένη, η οποία αποφασίζει το σχέδιο απόδρασης κι εκείνος απλώς εκτελεί διαταγές. Άλλη
μία φορά που βλέπουμε τη κοινωνική πραγματικότητα της εποχής ανεστραμμένη.
Ο Θεοκλύμενος είναι το πρότυπο προς αποφυγή από όλες τις έννοιες. Είναι τύραννος, όχι βασιλιάς, είναι
απόλυτος, σκληρός. Ωστόσο, εξαπατάται από μία γυναίκα. Είναι αφελής , αφού ο δούλος του φαίνεται πολύ
πιο έξυπνος από τον βασιλιά. Στο πρόσωπό του οι Αθηναίοι είδαν το πρότυπο του βάρβαρου.
Η Θεονόη είναι μία γυναίκα υψίστου κάλλους που βρίσκεται σε θέση ισχύος καθώς κρατά στα χέρια της τη
ζωή δύο ανθρώπων 146. Αν και εμφανίζεται λίγο, διακρίνουμε σε αυτή μία προσωπικότητα αγνή , στέκεται
αλληλλέγυα στο ζευγάρι, το βοηθά. Δεν χαρακτηρίζεται από τη βαρβαρική καταγωγή της. Αντίθετα, είναι
ευσεβής και προκαλεί δέος.
Το έργο αυτό χαρακρηρίζεται ως τραγικό – κωμωδία καθώς απουσιάζει η έντονη τραγικότητα των ηρώων.
Υπάρχει έντονα το κωμικό στοιχείο στο έργο. Ο Μενέλαος παρουσιάζεται πιο αδύναμος από μία γερόντισσα
υπηρέτρια, κάνει υποθέσεις που μόνο κάποιος αφελής θα έκανε, υπάρχει υπερβολική χρήση της τραγικής
ειρωνείας, η αφέλεια του Θεοκλύμενου είναι πασιφανής σε όλη τη διάρκεια του έργου. Όλα αυτά σε
συνδυασμό με το αίσιο τέλος οδηγουν σε αυτή τη θεώρηση147.
146
Whitman, C. H. (1996) Ο Ευριπίδης και ο κύκλος του μύθου. Αθήνα : Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου, σ. 77
147
Ευριπίδης ( 1992) Ελένη, ό.π. , σ. 23
27
Συμπεράσματα
Παρ’ όλο που η τραγωδία ασχολούνταν εις βάθος με τη δημόσια, συλλογική ταυτότητα του Αθηναίου πολίτη,
η δράση της δεν τοποθετούνταν στη καρδιά του πολιτεύματος, δηλαδή στους θεσμούς της πόλης, αλλά στο
ενδιάμεσο δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. Το σύνηθες σημείο δράσης τοποθετείται έξω από την οικία, εκεί
που γνωστοποιούνται τα οικογενειακά θέματα, τα ζητήματα φύλου και οι ιεραρχήσεις, αποκαλύπτοντας
αλήθειες σε κοινή θέα και φανερώνοντας συνέπειες όχι μόνο για τα πρόσωπα αλλά και για την κοινότητα
συλλήβδην148.
Σε αυτό τον μεταιχμιακό χώρο δρουν οι γυναίκες. Οι γυναίκες στην τραγωδία έχουν διαλυτικό ρόλο.
Παραβιάζουν «άγραφους νόμους» , ενεργούν υπό την επήρεια ερωτικής παρόρμησης, αψηφούν το κύρος των
ανδρών, εκπροσωπούν τον εαυτό τους χωρίς την ύπαρξη κάποιου προστάτη. Είναι το ανεστραμμένο είδωλο
των ανδρών. Η τραγωδία έσπασε τους κοινωνικούς ρόλους, δίνοντας φωνή και γνωστοποιώντας την άνιση
μεταχείριση και καταπίεση των γυναικών.
Παραπάνω αναφερθήκαμε σε γυναικείες μορφές διαφορετικές μεταξύ τους , οι οποίες ήλθαν σε σύγκρουση
είτε μεταξύ τους, είτε μεταξύ αυτών και των ανδρών. Η Αντιγόνη συγκρούστηκε με τον Κρέοντα και με την
Ισμήνη, η Ηλέκτρα με την Χρυσόθεμι και τη Κλυταιμνήστρα, η Εκάβη με τον Οδυσσέα, τον Αγαμέμνονα και
τον Πολυμήστορα και η Ελένη με τον Θεοκλύμενο.
Η Αντιγόνη, είναι το υπόδειγμα της επαναστάτριας, όπως προαναφέρθηκε. Είναι ανυπότακτη, θαρραλέα, έχει
πυγμή, εμμένει στις αξίες, είναι αμετάκλητη, ατρόμητη. Ωστόσο, παρά την έντονη προσωπικότητά της και
τον δρόμο που ακολούθησε, αναφέρθηκε στον γάμο, θεωρώντας τον αυτοσκοπό της γυναίκας και δείχνοντας
πως οι αντιλήψεις της εποχής αντανακλούν στην τραγωδία. Η Αντιγόνη είναι σταθερή στις απόψεις της και
υπηρετεί το άγραφο δίκαιο των θεών, επιβεβαιώνοντας πως υπάρχει μία άρρηκτη σχέση γυναίκας και
θρησκείας. Ωστόσο, η προσωπικότητά της δεν αντανακλά στην θέση που κατείχαν τότε οι γυναίκες στην
Αθήνα. Αυτή η θέση αντανακλάται στην Ισμήνη, η οποία είναι δειλή και υποταγμένη στην κρατική εξουσία
και στην Ευρυδίκη , η οποία είναι η αφανής σύζυγος, περιορισμένη στον οίκο, χωρίς φήμη, σιωπηλή κι επειδή
δεν άντεξε τον χαμό του γιου της έβαλε τέλος στη ζωή της.
Η Ηλέκτρα είναι σκληρή και διψά για εκδίκηση, στέκεται επικριτικά απέναντι στην αδερφή της και εχθρικά
απέναντι στη μητέρα της . Είναι ιδεαλίστρια και αποφασιστική. Ωστόσο, δεν έδρασε μόνη της, ήθελε κάποιον
προστάτη, επιβεβαιώνοντας την ιδέα περί αιώνιας ανηλίκου της Αθηναίας γυναίκας. Επίσης, η Ηλέκτρα θέλει
να διατηρήσει τον οίκο του πατέρα της, έτσι με αυτόν τον τρόπο αναπαράγει τη πατριαρχία. Η Χρυσόθεμις,
όπως η Ισμήνη, είναι ο καθρέφτης της Αθηναίας γυναίκας της εποχής. Η Κλυταιμνηστρα, είναι δολοφόνος
του συζύγου και μοιχός, σκληρή γυναίκα, ιδιοτελής και εγωκεντρική, είναι το ακριβώς αντίθετο της Αθηναίας
πολίτιδας , όμως. Τολμά να σκοτώσει τον σύζυγό της, να διαλέξει τον εραστή της και να απολαύσει τα υλικά
αγαθά.
Η Εκάβη στο πρώτο μέρος αντικατοπρίζει τη τυπική γυναίκα της εποχής, καθώς είναι αδύναμη, δεν έχει
επιχειρηματολογία και πειθώ, ικετεύει και παρακαλάει μάταια, αποδεχόμενη εν τέλει την κατάσταση. Στο
δεύτερο μέρος είναι ακριβώς το αντίθετο, είναι σκληρή, εκδικητική, πειστική , χρησιμοποιεί τον Αγαμέμνονα,
τυφλώνει τον εχθρό της, αφού πρώτα του έχει στερήσει τα παιδιά του, που θα αποτελούσαν τη συνέχεια του
οίκου του. Η Πολυξένη είναι μία γυναίκα με θάρρος, υπερήφανη και ανεξάρτητη. Προτίμησε να πεθάνει ,
παρά να ζήσει ως σκλάβα. Όπως η Αντιγόνη, όμως εκφράζει την πικρία της σχετικά με τον γάμο,
επιβεβαιώνοντας για ακόμη μία φορά πως θεωρείτο σκοπός της γυναίκας της εποχής να παντρευτεί και να
τεκνοποιήσει.
Η Ελένη πληρώνει το τίμημα της ομορφιάς και της θηλυκότητας, αποτελεί το πρότυπο συζυγικής αφοσίωσης,
είναι θαρραλέα, έξυπνη, εκφράζει την ελευθερία άποψης της γυναίκας σχετικά με την επιλογή συντρόφου,
κάτι που δεν ίσχυε στην Αθήνα, αφού οι γυναίκες ήταν σαν αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεταξύ δύο ανδρών.
148 Οδηγός για την Αρχαία Ελληνική Τραγωδία από το Πανεπιστήμιο του Cambridge [ Επιμέλεια P.E. Easterling] (2010) , ό.π. , σ. 153-154
28
Τελικά η Ελένη κατατροπώνει με το μυαλό της και τον Θεοκλύμενο και τον Μενέλαο. Οι σχέσεις μεταξύ του
ζεύγους δεν φαίνεται να απηχούν στις αντίστοιχες σχέσεις της εποχής, καθώς οι καθημερινές σχέσεις
διέπονταν από την ανδρική κυριαρχία και τη γυναικεία σιωπή. Τέλος, η Θεονόη , είναι μία ιέρεια, είναι
ευσεβής, ευαίσθητη, απολαμβάνει ιδιαίτερης συμπάθειας , καθώς βοήθησε το ζευγάρι, αποτελώντας ίσως ένα
πρότυπο γυναίκας για την εποχή .
Εν γένει, παρατηρούμε την προσπάθεια εισαγωγής και κατάδειξης των κοινωνικών ανισότητων εις βάρος του
φύλου στις αναλυθείσες τραγωδίες. Ωστόσο, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κάποιο είδους πρώιμου
φεμινισμού, καθώς σταθερές που ρύθμιζαν την κοινωνική ζώη της εποχής μεταφέρονται και στις τραγωδίες,
καθιστώντας αδύνατο να απαλλαγούμε από τις διαμορφωμένες ταυτότητες. Συμπεραίνουμε πως η ιδιότητα
του πολίτη απέκλειε τις γυναίκες ,καθώς θεωρούνταν φύσει κατώτερες των ανδρών και μη κατέχουσες της
ρητορικής ικανότητας και πειθούς.Η εξίσωση ,λοιπόν, του κοινωνικού (sex) και βιολογικού ( gender) φύλου
είναι εμφανής στην αρχαία Αθήνα.
29
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία
o Αλεξοπούλου , Χ. Ε. ( 2000) Γυναικεία δράση στον Ευριπίδη : Εκδίκηση και Επιβολή ( Μήδεια,
Ιππόλυτος , Εκάβη) . Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα
o Ευριπίδου Εκάβη (1994) Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Οδυσσέα Χατζόπουλου
o Ευριπίδου Εκάβη(1999) [ Μετάφραση Κ.Χ. Μύρης. Εισαγωγλη και ερμηνευτικές σημειώσεις Αθ. Δ.
Στεφανής. Αθήνα : Εκδόσεις Πατάκη
o Ευριπίδης ( 1992) Ελένη. Αθήνα :Εκδόσεις Κάκτος
o Νικολαϊδου Ε. (2002) Σοφοκλής. Ο μεγάλος τραγικός. Αθήνα : Εκδόσεις Σαββάλας
o Ξενίδου- Schild, Β. (2001) Οι γυναίκες στην ελληνική αρχαιότητα. Καταδίκη μνήμης. Αθήνα : Εκδόσεις
Ερμής
o Οδηγός για την Αρχαία Ελληνική Τραγωδία από το Πανεπιστήμιο του Cambridge [ Επιμέλεια P.E.
Easterling] (2010). Ηράκλειο : Πανεπιστημιακές Εκόσεις Κρήτης
o Σοφοκλής( 1941) Αντιγόνη. Αθήνα :Επιστημονική Εταιρεία των Ελληνικών γραμμάτων Πάπυρος
o Σοφοκλέους Ηλέκτρα [Μετάφραση Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος] Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Ζήτρος
Ξενόγλωσση βιβλιογραφία
o Bowra, C.M. (1990) Oι τραγωδίες του Σοφοκλή : Αντιγόνη και Οιδίπους Τύραννος. Θεσσαλονίκη:
Εκόσεις Κώδικας
o Butler, J. (2014) Η Αντίσταση πέρα από τα αφηγήματα της θυσίας και της ανδρείας στο Αντινομίες της
Αντιγόνης :Κριτικές θεωρήσεις του πολιτικού. Αθήνα :Εκδόσεις Εκκρεμές
o Cartledge , P. (2011) Η αρχαία ελληνική πολιτική σκέψη στην πράξη. Αθήνα : Εκδοτικός Οίκος Λιβάνη
o Coleman, J. (2005) Ιστορία της πολιτικής σκέψης: Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τους πρώτους
χριστιανικούς χρόνους .Αθήνα : Εκδόσεις Κριτική
o Connell , W.R. ( 2006) Το κοινωνικό φύλο. Αθήνα : Εκδόσεις Επίκεντρο
o Forrest , W.G. (1994) Η γένεση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας: Ο χαρακτήρας της ελληνικής πολιτικής
800-400 π. Χ [ Μετάφραση Ανδρέας Παναγόπουλος- Ελένη Κοντή]. Αθήνα : Εκδόσεις Παπαδήμα
o Glotz, G. (1994) Η ελληνική « πόλις ». Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
o Kitto , H.D.F. (1991) Αρχαία Ελληνική τραγωδία. Αθήνα : Εκδόσεις Παπαδήμα
o Lesky, A (1981) Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Θεσσαλονίκη :Εκδοτικός Οίκος Αδελφών
Κυριακίδη
o Loraux, N. (2001) Η διχασμένη πόλη : Η λήθη στη μνήμη της Αθήνας [ Μετάφταση Μπάμπης
Λυκούδης]. Αθήνα : Εκδόσεις Πατάκη
o Loraux, N. ( 2002) Οι εμπειρίες του Τειρεσία : Το θηλυκό στοιχείο και ο άνδρας στην αρχαία Ελλάδα.
Αθήνα : Εκδόσεις Πατάκη
o Meier, C. ( 1997) Η πολιτική τέχνη της αρχαίας τραγωδίας. Αθήνα : Ινστιτούτο του βιβλίου –Α.
Καρδαμίτσα
o Mossé , C.(1991) Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα.Αθήνα : Εκδόσεις : Δ. Ν. Παπαδήμα
o Mossé, C. (1996) Ο πολίτης στην Αρχαία Ελλάδα: γένεση και εξέλιξη της πολιτικής σκέψης και πράξης.
Αθήνα : Εκδόσεις Σαββάλα
o Powel, A. (1990) Euripides , women and sexuality. London and New York : Routledge
o Romilly, J. ( 1992) Προβλήματα αρχαίας ελληνικής Δημοκρατίας. [ Μετάφραση : Ν. Αγκαβανάκης].
Αθήνα : Εκδόσεις Καρδαμίτσα
o Romily, J. (1997) Αρχαία Ελληνική Τραγωδία. Αθήνα : Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα
o Vernant ,J.– Vidal- Naquet , P. (1988) Μύθος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα. Τόμος Α’ . Αθήνα :
Σύγχρονη Αρχαιογνωστική Βιβλιοθήκη : Ι. Ζαχαρόπουλος
o Whitman, C. H. (1996) Ο Ευριπίδης και ο κύκλος του μύθου. Αθήνα : Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου
30
31

ΤΕΛΙΚΗ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΤΕΛΙΚΗ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών

Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΝΑΣΤΟΥΛΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ

ΕΞΑΜΗΝΟ ΦΟΙΤΗΣΗΣ : 10ο

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Π. ΒΑΛΛΙΑΝΟΣ

Παναγόπουλος- Ελένη Κοντή]. Αθήνα : Εκδόσεις Παπαδήμα, σ. 233

Το βήμα της Πνύκας και το μνημείο του Φιλοπάππου

ΙΙ. Η ιδιότητα του πολίτη και οι αποκλίσεις

ΙΙΙ. Η τραγωδία ως θεσμός στην δημοκρατική Αθήνα

45 Mosse , C.(1991) Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα.Αθήνα : Εκδόσεις : Δ. Ν. Παπαδήμα, σ. 11

Ο γάμος , η μητρότητα και οι ασχολίες των γυναικών της κλασικής Αθήνας

52Mosse , C. (1991) Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, ό.π., σ. 69-70

56 Mosse , C.(1991) Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, ό.π., σ. 57

71 Νικολαϊδου Ε. (2002) Σοφοκλής. Ο μεγάλος τραγικός. Αθήνα : Εκδόσεις Σαββάλας, σ.33

«Καλῶς ἔρημης γ’ἀν συ τῆς γῆς ἄρχοις μόνος86»

88 Νικολαϊδου Ε. (2002) Σοφοκλής. Ο μεγάλος τραγικός, ό.π. , σ. 153

πολιτικού. Αθήνα :Εκδόσεις Εκκρεμές, σ. 406

« Πατήρ γαρ οὐδέν ἄλλο, σοί πρόσχημ’αεί ὡς εξ’ἐμοῦ τέθνηκεν. Ἐξ’ἐμοῦ ·

108 Στο ίδιο , στίχοι 951-957

114 Kitto , H.D.F. (1991) Αρχαία Ελληνική τραγωδίας, ό.π. , σ .182

115 Romilly, J. (1997) Aρχαία Ελληνική Τραγωδία, ό.π., σ. 133

« Εἰ δέ μή βουλήσομαι, κακή φανοπυμαι καί φιλόψυχος γυνή »125

« ἄνυμφος άνυμέναιος ὧν μ’ ἐχρῆν τυχεῖν »126

132 Kitto, H.D.F. (1981) Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, ό.π. , σ. 295

« ὄνομα δε χώρας ἥτις ἥδε και λεώς οὐ οῖδα ·

« ἐγώ δ’ες ο.ικους βᾶσα βοστρύχους τεμῶ

« ὦ γυναικείαις τέχναισιν αἱρεθείς ἐγώ τάλας ·

Ο Θεοκλύμενος αποφασίζει να σκοτώσει τη Θεονόη κατηγορώντας τη ως προδότρα. Ένας υπηρέτης τον

« ἀλλά δεσποτῶν κρατῆσει δοῦλος ὤν ; »145

You might also like