2020-2021 ÖĞRETİM YILI

10. SINIFLAR TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI

II. ÜNİTE: HİKÂYE
DEDE KORKUT HİKÂYELERİ
ÇALIŞMA KİTAPÇIĞI
MEB kitabı sayfa 36’daki “Dedi Dumrul hikayesini okuyunuz. Aşağıdaki soruları hikayey göre
cevaplayınız.

A.DELİ DUMRUL” İNCELEME

1. Metnin olay akışını yazınız.

2. Okuduğunuz metindeki çatışmalar nelerdir?

3. Okuduğunuz metinde üzerinde durulan kavramlar nelerdir?

4. Okuduğunuz metnin dil ve anlatım özellikleri hakkında neler söyleyebilirsiniz?

5.Deli Dumrul karakterine neden “deli” lakabı verilmiştir

B. DELİ DUMRUL METNİ ÜZERİNE

Okuduğunuz Deli Dumrul hikâyesi, Dede Korkut Hikâyeleri’nden alınmıştır. Eserin asıl adı Kitâb–ı
Dedem Korkud Alâ Lisân–ı Tâife–i Oğuzân’dır (Oğuzların diliyle Dedem Korkut’un Kitabı). İçinde bir ön
sözle on iki hikâye vardır. Halkın ortak malıdır. Eser Akkoyunluların egemen olduğu Kuzeydoğu
Anadolu Bölgesi’nde XIV. yüzyıl sonlarında veya XV. yüzyıl başlarında halk ağzından derlenerek yazıya
geçirilmiştir. Bu hikâyelerin ilk defa Dede Korkut adlı bilge bir ozan tarafından anlatıldığına
inanılmaktadır. Her hikâyede adı geçen, olaylardan hisse çıkaran, hana dua eden Dede Korkut;
hikâyenin yazarı değil daha çok manzum destani hikâyeler anlatan, ozanları simgeleyen bilge bir
kişidir. Hikâyelerde Müslüman Oğuzların, komşuları olan Rum, Ermeni ve Gürcü devlet veya
beyliklerle yaptıkları savaşlar; bazılarında kendi iç mücadeleleri; bazılarında da tabiatüstü varlıklara
(Azrail, pınar perisi, pınar perisinin oğlu Tepegöz) karşı giriştikleri mücadeleler anlatılmıştır. Oğuzlar
Müslüman’dır fakat Dede Korkut Hikâyeleri’nde din çok kuvvetli bir unsur olarak görülmez. Çünkü
Oğuz Türklerinin İslamiyet’i kabul etmelerine rağmen henüz tam anlamıyla İslam dinine uygun bir
yaşamları yoktur. Bu da hem Azrail’in görünen bir varlık gibi Deli Dumrul’la dövüşmesine hem de bu
metinlerde dinin etkisinin neden az olduğuna açıklık getirmektedir. Okuduğunuz metinde Deli
Dumrul, Azrail’i bile bilmez ve onunla savaşmaya kalkar. Mücadelelerin hiçbiri din uğruna değildir.
Okuduğunuz metinden de anlaşılacağı gibi bazı kahramanların olağanüstü kuvvete sahip olmaları,
bazı kahramanların vücut yapılarının dahi doğal yapının üstünde olması, doğaüstü varlıklara yer
verilmesi bakımlarından bu hikâyeler destan karakteri taşımaktadır. Deli Dumrul’un gözünü daldan
budaktan sakınmayan yiğitliği, her şeye meydan okuyabilme cesareti, Azrail’le mücadelesi hikâyenin
destansı özelliklerinin bir sonucudur. Nazım ve nesir karışık yazılmaları, kısa olmaları, ayrıntılar
üzerinde durmamaları bakımlarından da halk hikâyesi karakteri taşımaktadır. Bundan dolayı bu eser,
destan döneminden halk hikâyeciliği dönemine geçişin ilk örneği kabul edilir. Dede Korkut
Hikâyeleri’nde olaylar ve tasvirler nesirle; karşılıklı konuşmalar, duygu ve düşünceler nazımla dile
getirilir. Eser, Arapça ve Farsçada geçen dinî kavramlar dışında Türkçenin seçkin örnekleri arasında
yerini alır. Eserde cümle içi kafiyeler, cümle sonlarındaki seciler, deyimler dikkati çeker.

C. DEDE KORKUT HİKÂYELERİ HAKKINDA GENEL BİLGİ

Dede Korkut Hikâyeleri, 13. yüzyılda Kuzeydoğu Anadolu’ya yerleşen Müslüman Oğuz Türklerinin
toplumsal, siyasi, kültürel, ekonomik, askerî ve dinî hayatlarını yansıtan destani halk hikâyeleridir.
Uzun zaman sözlü gelenekte yaşayan bu hikâyeler, 15. yüzyılda Akkoyunlular Dönemi’nde yazıya
geçirildi. Dede Korkut Kitabı’nın 2019 yılına kadar elimizde 2 nüshası vardı: Biri Dresden Kral
Kitaplığında, diğeri de Vatikan Kitaplığındadır.2019 yılında Türkistan / Türkmen Sahra Nüshası’nın
bulunmasıyla nüsha sayısı 3 olmuştur.

Azerbaycan ve Kuzeydoğu Anadolu bölgelerinde göçebe yaşamı sürdüren Müslüman Oğuz boylarının
destansı serüvenlerini anlatan bir yapıttır.

A) Biçim:

● Kitabın asıl adı “Kitab-ı Dede Korkut Alâ Lisan-ı Taife-i Oğuzan”dır. Anlamı Oğuzların Diliyle
Dede Korkut Kitabı’dır. Kitap on iki destansı hikâye ve bir mukaddimeden oluşmuştur.

● Eser, destan geleneğinden halk hikâyesine geçişin izlerini taşır.

 ● Eserde nazımla nesir iç içedir. Kişilerin konuştuğu bölümler nazım, öykücünün anlattığı
bölümler nesir biçimindedir.

● Hikâyeler 15. yüzyılda yazıya geçirilmiştir.

● Hikâyelerin dili oldukça sadedir. 15.-16. yy.da yazıya geçirildiği halde arı bir Türkçe’ye sahiptir.
Az miktarda Arapça kökenli kelime de vardır. Kitapta yaklaşık 8.000 tane farklı sözcük ve
deyim geçer.

● Cümleler kısa ve yalındır.

● Her öykünün sonunda bilge ozan Dede Korkut’un bir değerlendirmesi ve dua bölümü vardır.

B) İçerik:

INCLUDEPICTURE
"http://ozanlar.biz/images/dedekorkut.jp
g" \* MERGEFORMATINET
INCLUDEPICTURE
"http://ozanlar.biz/images/dedekorkut.jp
g" \* MERGEFORMATINET
INCLUDEPICTURE
"http://ozanlar.biz/images/dedekorkut.jp
g" \* MERGEFORMATINET
INCLUDEPICTURE
"http://ozanlar.biz/images/dedekorkut.jp
g" \* MERGEFORMATINET
INCLUDEPICTURE
"http://ozanlar.biz/images/dedekorkut.jp
g" \* MERGEFORMATINET
INCLUDEPICTURE
"http://ozanlar.biz/images/dedekorkut.jp
g" \* MERGEFORMATINET

- Kitab-ı Dede Korkut, kim tarafından yazıldığı bilinmeyen, halkın ortak malı olan hikâyelerden oluşan
bir eserdir.

- Kitab-ı Dede Korkut, İslamiyet'in kabulünden sonraki ilk yazılı eserlerden değil, geçiş dönemi
özelliklerini yansıtan eserlerdendir. "Geçiş dönemi" sözü bu eser için anahtar kavram niteliğindedir.
Hikâyeler Kuzeydoğu Anadolu dolaylarındaki Müslüman Oğuzların hayatını anlatır. Fakat İslamiyet
öncesi dönemden de izler taşımaktadır.

- Müslüman Oğuzların, çevrelerindeki Rumlarla, Abaza ve Gürcüler ve diğer boylarla savaşları anlatılır.

- Bu hikâyelerden Oğuzların tarihi, sosyolojik durumu, ekonomik durumları, dini inançları, askeri
yapıları, coğrafi konumları ile ilgili bilgiler elde etmek mümkündür.

- Tabiat ve hayvanlar ön planda tutulmuş, canlı bir şekilde işlenmiştir.

- Eserde 12 ayrı hikâye yer almaktadır. Hikâyeler ayrı hikâyeler durumunda olsa da bazıları arasında
ortak yönler vardır. Hikâyelerin değişik yerlerinde tekrarlanan kalıplaşmış sözler vardır. Her hikâyenin
sonunda Dede Korkut olayı sonlandırır. "Soy soylamış, boy boylamış. Dedem Korkut gelmiş, görelim
ne söylemiş." sözleri ile söz Dede Korkut'a geçer; o da işin sonunu açıklar.
- Hikâyelerde, olağanüstü olaylar ile gerçeğe uygun olaylar yan yana, iç içedir.

- Dede Korkut, hikâyelerin anlatıcısıdır; ancak kimi hikâyelerde kahraman olarak ortaya çıkar.

- Hikâyelerde dersler verilmiş, halk ve alpler bilgilendirilmek istenmiştir.

C) Dede Korkut Hikayelerinde Yer Alan Eski Türk Gelenekleri

• Ad Koyma : Oğuz Türklerinde bir gencin ad alabilmesi için bir yiğitlik göstermesi gerekiyordu. Bu
yiğitliği gösterdikten sonra Dede Korkut'u çağırırlardı. Dede Korkut da dua edip ona yiğitliğiyle alakalı
bir isim verirdi; "...

Mesala Boğaç Han’a ‘Boğaç’ ismi boğayı boğduğu için verilmiştir.

• Toy etme (Toplantı yapıp karar verme) : Oğuzlar mühim konularda karar vermek için toplantı
yaparlardı; " Kudretli Oğuz beylerini hep çağırdılar evlerine getirdiler. Ağır misafirlik eylediler.

• Düğün : Halen devam eden bir geleneğimiz olan düğünlerde ziyafet verilir şenlik yapılırdı.

• Kız İsteme : Kız babasından veya abisinden istenirdi. Kız istemeğe büyük ve saygın kişiler giderdi.
Dede Korkut Deli Karçar'dan kız kardeşini Bamsı Beyrek'e şöyle istemiştir; "Tanrını buyruğu ile
peygamberin kavli ile aydan arı, güneşten güzel kız kardeşin Banu Çiçeğ'i Bamsı Beyreğe istemeye
gelmişim."

• Başlık Alma : Kız vermeye karşılık kızın ailesi başlık isterlerdi. Kitapta kız kardeşini vermek
istemediği için aşırı miktarda başlık isteyen Deli Karçar anlatılmıştır.
" Deli Karçar der: Dede, kız kardeşim yoluna ben ne istersem verir misin? Dede der: Verelim dedi,
görelim ne istersin? Deli Karçar der: Bin erkek deve getirin dişi deve görmemiş olsun, bin de aygır
getirin ki hiç kısrakla çiftleşmemiş olsun, bin de koyun görmemiş koç getirin, bin de pire getirin bana
dedi. Eğer bu dediğim şeyleri getirirseniz pek ala veririm"

• Sövüş Etme (Misafir İçin Hayvan Kesme ) : Oğuzlar bir misafir geldiği zaman onun için bir hayvan
kesip ikram ederlerdi.

• Düş Yorma : Rüyalarında gördükleri garip durumları Dede Korkut'a yorumlatıp mana çıkarırlardı.

D) Dede Korkut’un Kişiliği:

Dede Korkut’un destanların ilk anlatıcısı olduğu tahmin edilmektedir. Hikâyelerde veli bir kişi olarak
ortaya çıkar. Dede Korkut sıradan insanlardan, devlet adamlarına kadar herkesin saydığı ve danıştığı
bilgedir, öğüt vericidir. Bilgeliği eğitici, öğretici ve tenkit edicidir.

E) Dede Korkut’un Kutsal Kişiliği:

Destanlarda Dede Korkut kerâmet sahibi biridir. Doğaüstü bir manevi güce sahiptir. Destanlarda şu
gibi kerametleri görülmüştür;

1- Gelecekten Haber Verme: “Korkut Ata söyledi: Ahir zamanda hanlık tekrar Kayı’ya geçecek. Kimse
ellerinden alamayacak, ahir zaman olup kıyamet kopuncaya kadar.” (Mukaddime)

Destanda geçen örnekte de belirtildiği gibi Dede Korkut gelecekten haberler verirdi. Bu haberleri
geçmişte yaşadığı deneyimlere dayanarak söylerdi.

2- Halkın Onun Sözünü Tutması: “ Korkut Ata Oğuz kavminin müşkülünü hallederdi. Her ne iş olsa
Korkut Ata’ya danışmadan yapmazlardı. Her ne ki buyursa kabul ederlerdi. Sözünü tutup tamam
ederlerdi.” (Mukaddime)

Hanlardan çobana kadar herkes onun sözüne güvenirdi, ona danışırlardı.

3- Duasının Allah Katında Kabul Olması: “… Ne derse olurdu. Gaipten haber söylerdi. Hak Taâla onun
gönlüne ilham ederdi.” (Mukaddime)

“… Dede Korkut dedi: (Kılıç) Çalarsan elin kurusun dedi. Hak Taâla’nın emri ile Deli Karçar’ın eli
yukarıda asılı kaldı. Zira Dede Korkut keramet sahibi idi, dileği kabul olundu.” (Kam Püre’nin Oğlu
Bamsı Beyrek Destanı)

Birinci örnekte geçen “Ne derse olurdu.” cümlesi hem halkın onun sözünü dinlediği hem de duasının
kabul edildiği anlamındadır. İkinci örnekte de duasının kabul olduğu belirtilmiştir.

F) Dede Korkut’taki bu kerametlerin iki kaynaktan gelmiş olabileceği düşünülmektedir:

1- İslam Tasavvufu

2- Şamanist İnanç

Dede Korkut’un destanlarda İslam tasavvufuna uymayan davranışları bu ihtimali zayıflatıyor.

Mutasavvıflardaki kâmil insan olma hedefi, çile çekme, dergâh… gibi unsurlar Dede Korkut’ta
görülmüyor. Ermişlerinkine benzeyen olağan üstü olaylar yaşaması da yazıya geçirilene kadar uğramış
olduğu değişiklikler olabilir, çünkü Türklerin İslam'ı henüz kabul ettiği ve değişim içerisinde olduğu 15-
16. yy.larda yazıya geçirilmiştir.

Dede Korkut’un kutsal kişiliğinin şamanist yaşantıdan gelmiş olabileceğini kabul edebiliriz. Ozan oluşu
şamanistlerin özelliğini hatırlatmaktadır. Ayrıca kerametlerini gizlememesi de kutsal kişiliğinin şaman
inancından geldiğini güçlendirmektedir.
D. GRUP ÇALIŞMASI

HİKAYE ÜNİTESİ

ETKİNLİK-1- DEDE KORKUT KİTABI- “DUHA KOCA OĞLU DELİ DUMRUL” HİKÂYESİ

GENEL BİLGİ: Her grup konusuna yönelik ppt hazırlayacak. Hazırladığınız ppt de arka fonun net ve
yazıların okunaklı olmasına özen gösteriniz. Hazırladığınız ppt’yi arkadaşlarınıza sunacaksınız. Sunum
esnasında herkes mutlaka söz hakkı alacak. Hazırladığınız sunumlar sınıfta incelendikten sonra
classroomda da yer alacak.

1. GRUP : Metinde geçen dini unsurları inceleyeceksiniz. Bulduğunuz dini kavramların o

dönemdeki insanlar üzerindeki etkisini alıntılar vererek yorumlayacaksınız. Tüm yorumlarınızı
ve alıntılarınızı ppt'ye ekleyeceksiniz.

2. GRUP: Metinde geçen sosyal yaşamı olabildiğince geniş bir bakış açısıyla ele alacaksınız.
İnsanların birbirleri ile olan ilişkileri ve bunların dayandığı değerleri bularak
yorumlayacaksınız. Örneğin erkek, kadın, anne, baba vb. nin toplumdaki yerlerini
araştıracaksınız. Ardından buna dair metinden alıntılar vererek yorumlayacaksınız. Tüm
yorumlarınızı ve alıntılarınızı ppt'ye ekleyeceksiniz.

3. GRUP: Metinde geçen yaşam koşullarını inceleyeceksiniz. Ulaşım, ekonomi, siyasi hayata dair
çıkarımlarınızı metinden alıntı yaparak yorumlayacaksınız. Tüm yorumlarınızı ve alıntılarınızı
ppt'ye ekleyeceksiniz.

4. GRUP: Metinde geçen mekan ve zaman unsurlarını bularak bunların metindeki işlevini
metinden alıntılar ekleyerek yorumlayacaksınız. Ayrıca metinde kullanılan bakış açısını da
yorumlamanız beklenmektedir. Tüm yorumlarınızı ve alıntılarınızı ppt'ye ekleyeceksiniz.

5. GRUP: Metindeki olağanüstü durumları ve metnin dil-anlatım özelliklerini inceleyeceksiniz.

Metnin dil özelliklerini metinden yaptığınız alıntılarla yorumlayacaksınız. Tüm yorumlarınızı ve
alıntılarınızı ppt'ye ekleyeceksiniz.