MIKROEKONOMIA

dla studiów licenciackich

 Zofia Dach

MIKROEKONOMIA
dla studiów licenciackich

Kraków 2007

WydawnictwoNaukowe
SIYINIAIBIA
Recenzent
Prof zw. dr hab. Danuta Kopycinska

Projekt okladki i stron tytulowych

Miroslaw Krzyszkowski

Korekta
Zespól

@Copyright by Zofia Dach, Kraków 2007

Wszelkie prawa zastrzezone. Publikacja, ani jej czesci nie moga byc w zadnej
formie i za pomoca jakichkolwiek srodków technicznych reprodukowane
i rozpowszechniane bez zgody wlasciciela copyright

ISBN 978-83-915964-3-2

Wydawnictwo Naukowe SYNABA

ul. B. Schulza 2, 30-898 Kraków

Sklad i lamanie
Malgorzata Kopijka

Druk i oprawa
Zaklad Poligraficzny Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie
ul. Rakowicka 27,31-510 Kraków

Zam. 120/2007
Wydanie II (uzupelnione)
Objetosc 14,6 ark. wyd.
 5

SPIS TRESCI

Wstep 11

Czesc I
WPROWADZENIE DO EKONOMII

Rozdzial 1
GENEZA I PRZEDMIOT EKONOMII

1.1. Powstanie ekonomii jako nauki 13

1.2. Glówne kierunki i szkoly w ekonomii 16
1.3. Przedmiot ekonomii 24
1.3.1. Czym zajmuje sie ekonomia? 24
1.3.2. Ekonomia pozytywna a ekonomia normatywna 25
1.3.3. Mikroekonomia i makroekonomia 26
1.4. Metody badan ekonomicznych : 28
1.5. Ekonomia a inne nauki 32

Rozdzial 2
PROCES GOSPODAROWANIA

2.1. Potrzeby i ich rodzaje 35

2.2. Srodki zaspokojenia potrzeb 36
2.3. Produkcja i czynniki produkcji 38
2.4. Granica mozliwosci produkcyjnych 41
2.5. Istota wyboru ekonomicznego 43
2.6. Racjonalnosc gospodarowania 45
6

Czesc II
RYNEK I GOSPODARKA RYNKOWA

Rozdzial 3
PROCES WYMIANY W UJECIU HISTORYCZNYM
3.1. Gospodarka naturalna a gospodarka towarowa 49
3.2. Przeslanki powstania gospodarki towarowej 50
3.3. Prosta produkcja towarowa 53
3.4. Wartosc uzytkowa i wartosc wymienna towaru 55
3.5. Pieniadz i jego funkcje 57
3.5.1. Geneza pieniadza 57
3.5.2. Rodzaje pieniadza 58
3.5.3. Funkcje pieniadza 60
3.5.4. Pieniadz swiatowy 62

Rozdzial 4
PODSTAWY TEORII RYNKU. ANALIZA POPYTU I PODAZY

4.1. Pojecie rynku i jego klasyfikacja 65

4.2. Popyt i jego detenninanty 67
4.3. Zaleznosc miedzy popytem a cena 68
4.4. Elastycznosc popytu 71
4.4.1. Prosta cenowa elastycznosc popytu 71
4.4.2. Mieszana cenowa elastycznosc popytu 77
4.4.3. Dochodowa elastycznosc popytu 78
4.5. Podaz i czynniki ja ksztaltujace 81
4.6. Cenowa elastycznosc podazy 84
4.7. Równowaga rynkowa i mechanizmjej przywracania 86
4.7.1. Cena równowagi rynkowej 86
4.7.2. Zmiana równowagi rynkowej 88
4.7.3. Ingerencja panstwa w mechanizm rynkowy. Ceny maksymalne i mi-
nimalne 90

Rozdzial 5
TEORIA ZACHOWANIA GOSPODARSTWA DOMOWEGO

5.1. Gospodarstwo domowe jako podmiot gospodarczy 93

5.2. Popyt gospodarstwa domowego 96
5.3. Wybór pomiedzy dobrami 98
5.4. Krancowa stopa substytucji 101
5.5. Ograniczenia wyboru gospodarstwa domowego 102
5.6. Wplyw zmian dochodów oraz cen dóbr i uslug na linie budzetu 105
 7

Czesc ID
PODSTAWY TEORII FUNKCJONOWANIA PRZEDSIEBIORSTWA
Rozdzial 6
PRZEDSIEBIORSTWO W GOSPODARCE RYNKOWEJ

6.1. Pojecie i cel dzialania przedsiebiorstwa 109

6.2. Instytucjonalne formy organizacyjne przedsiebiorstwa 113
6.2.1. Firmy male, srednie i duze 113
6.2.2. Przedsiebiorstwo indywidualnego wlasciciela 114
6.2.3. Spólki i ich rodzaje 118
6.2.4. Przedsiebiorstwa panstwowe i spóldzielcze 120

Rozdzial 7
SPÓLKI AKCYJNE (KORPORACJE)
7.1. Korporacyjna forma przedsiebiorstwa 127
7.1.1. Struktura organizacyjna korporacji 129
7.1.2. Finansowanie nowoczesnych korporacji 132
7.1.3. Skutki dominacji wielkich korporacji na rynku wewnetrznym 133
7.2. Korporacje miedzynarodowe 135
7.3. Spólki w polskim systemie prawnym 140
7.3.1. Spólka cywilna 141
7.3.2. Spólki handlowe 144
7.3.3. Spólki z udzialem kapitalu zagranicznego (joint ventures) 148

Rozdzial 8
TEORIA PRODUKCJI

8.1. Funkcja czynników produkcji 154

8.2. Prawo wydajnosci nieproporcjonalnej 156
8.3. Prawo wydajnosci proporcjonalnej 161
8.4. Produkcyjnosc krancowa czynników wytwórczych 162
8.5. Produkcyjnosc przecietna czynników wytwórczych 166
8.6. Laczenie, dobór i substytucja czynników produkcji 170
8.6.1. Krzywejednakowego produktu (izokwanty) 171
8.6.2. Krancowa stopa technicznej substytucji 175
8.6.3. Determinanty wyboru najkorzystniejszej metody produkcji. Izokoszty 177
8.6.4. Znaczenie zasady substytucji czynników produkcji dla gospodarki 181

Rozdzial 9
TEORIA KOSZTÓW

9.1. Pojecie kosztów produkcji i ich klasyfikacja 182

9.1.1. Koszty ksiegowe a koszty ekonomiczne 182
8

9.1.2. KlasyfIkacja kosztów produkcji 183

9.2. Funkcja kosztów. Koszty a wielkosc produkcji 185
9.2.1. Zachowanie sie kosztów w okresach krótkich 185
9.2.2. Koszty w dlugim okresie 191
9.3. Korzysci i koszty skali produkcji 195

Rozdzial 10
MODELE RYNKU - STRUKTURY RYNKOWE

10.1. Charakterystyka modeli rynkowych 199

10.2. Struktura rynku od strony popytu 204
10.3. Formy rynku oligopolistycznego 205
10.4. Monopolizacja a postep techniczny 207
Aneks: Antymonopolistyczna polityka panstwa w Polsce w warunkach ksztaho-
waDiasie gospodarki rynkowej 210

Rozdzial 11
REGULY PODEJMOWANIA DECYZn PRODUKCYJNYCH W GOSPODARCE
RYNKOWEJ

11.1. Przychód calkowity, przecietny i krancowy w warunkach doskonalej konku-

rencji i czystego monopolu 213
11.2. Równowaga przedsiebiorstwa wolnokonkurencyjnego w krótkim i dlugim
okresie 217
11.3. Równowaga czystego monopolu 221
11.3.1. Optimum produkcji monopolu w okresie krótkim i dlugim 221
11.3.2. Polityka cenowa monopolu 225
11.4. Równowaga przedsiebiorstwa w warunkach konkurencji Diedoskonalej 227
11.4.1. Firma w warunkach konkurencji monopolistycznej 228
11.4.2. Oligopol na rynku 230

Czesc V
SPOSOBY FINANSOWANIA DZIALALNOSCI GOSPODARCZEJ

Rozdzial 12
RYNEK KAPITALOWY

12.1. Rynek finansowy a rynek kapitalowy 237

12.2. Rynek papierów wartosciowych 238
12.2.1. KlasyfIkacja instrumentów finansowych 239
12.2.2. Charakterystyka podstawowych rodzajów papierów wartosciowych 240
12.3. Segmenty rynku papierów wartosciowych 246
12.4. Inwestorzy na rynku papierów wartosciowych 248
 9

Rozdzial 13
GIELDA PAPIERÓW WARTOSCIOWYCH

13.1. Pojecie i funkcje gieldy 253

13.2. Gieldy papierów wartosciowych na swiecie 254
13.3. Historia gieldy papierów wartosciowych w Polsce 256
13.4. Organizacja gieldy papierów wartosciowych 258
13.4.1. Organa gieldy 259
13.4.2. Uczestnicy gieldy 260
13.5. Transakcje gieldowe 261
13.6. Ustalanie cen rynkowych papierów wartosciowych 263
13.7. Infonnacje o kursach papierów wartosciowych 265
13.8. Strategia inwestowania na gieldzie papierów wartosciowych 268

Czesc V
RYNKI CZYNNIKÓW WYTWÓRCZYCH. PODZIAL
DOCHODÓW

Rozdzial 14
RYNEK PRACY IPLACE

14.1. Popyt na prace i podaz pracy w warunkach doskonalej konkurencji 273

14.1.1. Popyt na prace 273
14.1.2. Podaz pracy 276
14.1.3. Równowaga na konkurencyjnym rynku pracy 277
14.2. Rynek pracy w warunkach konkurencji niedoskonalej 278
14.2.1. Place i zatrudnienie w warunkach monopsonu 279
14.2.2. Wplyw zwiazków zawodowych na ksztahowanie zatrudnienia i plac 280
14.3. Fonny, rodzaje i systemy plac 281
14.4. Funkcje plac 283
14.5. Zróznicowanie plac 284

Rozdzial 15
RYNEK ZIEMI I KAPITALU

15.1. Popyt i podaz na rynkach ziemi i kapitalu 285

15.2. Fonny dochodów z nieozywionych czynników produkcji 288
15.2.1. Renta ekonomiczna 288
15.2.1.1. Czysta renta ekonomiczna 288
15.2.1.2. Powszechna renta ekonomiczna 290
15.2.1.3. Typowe rodzaje renty ekonomicznej 290
15.2.2. Procent i stopa procentowa 292
15.2.2.1. Stopa procentowa równowagi na rynku kredytowym 293
10

15.2.2.2. Wplyw ryzyka inwestycyjnego oraz inflacji na stope pro-

centowa 294
15.2.3. Zysk ekonomiczny i jego zródla 296

Rozdzial 16
RYNEK INFORMACJI

16.1. Spoleczenstwo informacyjne 298

16.2. Specyfika rynku informacji 300
16.3. Informacja jako wyodrebniony sektor gospodarki 302

Literatura podstawowa 305

Literatura uzupelniajaca 305
WSTEP

Niniejszy podrecznik przeznaczony jest dla studentów studiów licencjackich

I roku wszystkich fonn studiów ekonomicznych (dziennych, wieczorowych
i zaocznych).
W pracy ujeto syntetycznie zagadnienia wspólczesnej mikroekonomii. Teo-
rie i modele podano w formie opisowej i graficznej. Analizy, opisy i wyjasnienia
starano sie ujmowac w sposób jasny, aby Czytelnik mógl pojac podstawowe ka-
tegorie i koncepcje teoretyczne, jak równiez poznac metody zastosowane do
rozwiazywania poszczególnych zagadnien. Zarówno sposób prezentowania ko-
lejnych tematów, jak i obszerna ich ilustracja graficzna zostaly pomyslane tak,
aby ulatwic zrozumienie rozpatrywanych problemów.
Przedstawione w niniejszym opracowaniu koncepcje mieszcza sie w nurcie
ekonomii neoklasycznej. Ze wzgledu na mozliwosci i potrzeby dydaktyczne,
konieczne bylo dokonanie w nim okreslonego wyboru.
Material programowy w podreczniku zostal podzielony na piec czesci. Czesc
pierwsza obejmuje ogólna charakterystyke ekonomii, a wiec historie jej powsta-
nia, glównie kierunki w ekonomii, przedmiot oraz aspekty metodologiczne eko-
nomii. Omówiono w niej równiez podstawowe zagadnienia zwiazane z procesem
gospodarowania, czyli koniecznoscia dokonywania wyborów ekonomicznych.
Czesc druga traktuje o podstawach teorii rynku i teorii zachowania gospodar-
stwa domowego. Omówiono tutaj takze proces wymiany w ujeciu historycznym
oraz istote i funkcje pieniadza w gospodarce rynkowej. Czesc trzecia poswieco-
no podstawom teorii funkcjonowania przedsiebiorstwa. Uwzgledniono w niej
fonny organizacyjne przedsiebiorstwa, z wyszczególnieniem korporacji, nastep-
nie omówiono teorie produkcji, teorie kosztów, struktury rynkowe oraz równo-
wage przedsiebiorstwa w róznych sytuacjach rynkowych. W czesci czwartej,
dotyczacej sposobów finansowania dzialalnosci gospodarczej, scharakteryzowa-
no rynek kapitalowy oraz gielde papierów wartosciowych, z uwzglednieniem
gieldy warszawskiej. Czesc piata poswiecona jest analizie prawidlowosci wy-
stepujacych na rynkach czynników wytwórczych - pracy, ziemi i kapitalu.
Omówiono w niej tez ceny tych czynników, a wiec takie kategorie ekonomiczne,
jak: placa, renta, procent i zysk ekonomiczny. Uwzgledniono tu równiez rynek
12

infonnacji, który we wspólczesnym swiecie zawlaszcza coraz to wiekszy poten-

cjal rynkowy.
W celu latwiejszego przyswojenia materialu, wazniejsze kwestie i definicje
umieszczone zostaly w ramkach, jak równiez pytania, sluzace sprawdzeniu stop-
nia opanowania wiedzy.
W podreczniku zwrócono szczególna uwage na kojarzenie teorii ekonomii
z rzeczywistoscia gospodarcza w naszym kraju. Wszedzie, gdzie bylo to tylko
mozliwe i uzasadnione, starano sie nawiazywac do realiów transfonnujacej sie
gospodarki polskiej. Na ile sie to udalo - oceni sam Czytelnik.
Szeroko dostepne na naszym rynku podreczniki opracowane na Zachodzie,
zwlaszcza w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, analizuja jedynie kra-
jów rozwinietego kapitalizmu. Podreczniki tego typu, mimo ich wielu zalet, nie
moga byc jedynym zródlem wiedzy o gospodarce dla studentów polskich.
Oddajac ten podrecznik w rece Czytelników mam nadzieje, ze przyczyni sie
on do lepszego zrozumienia zjawisk i procesów zwiazanych z budowa gos-
podarki rynkowej w Polsce.

Zofia Dach
Czesc I
WPROWADZENIE DO EKONOMII

Rozdzial 1

GENEZA I PRZEDMIOT EKONOMII

1.1. Powstanie ekonomii jako nauki

Nazwa ekonomia pochodzi z jezyka greckiego od slów oikos - oznacza dom,

gospodarstwo domowe i nomos - prawo, zasada. W tym ujeciu ekonomia ozna-
czala wiedze o prawach rzadzacych gospodarstwem domowym. Gospodarka to-
warowa miala zajmowac sie natomiast chrematystyka (chremata - majatek,
umiejetnosc osiagania bogactwa).Podzial ten wprowadzil do literatury Arystote-
les (384-322 p.n.e.), chociaz slowo oikonomos ma starsze pochodzenie. Spoty-
kamy je juz w tytule pracy Ksenofonta (430-354 p.n.e.), który rozumial jajako
nauke o zarzadzaniu majatkiem, domem. Przez wiele nastepnych stuleci badania
zjawisk gospodarczych byly prowadzone na marginesie innych dziedzin (filozo-
fii, teologii, prawa, geografii itp.), a stosunkowo prosty charakter zjawisk go-
spodarczych oraz dosc powolne tempo ich zmian nie wymagaly obiektywnej,
naukowej interpretacji. Sytuacja ulegla zmianie dopiero na przelomie XVI!XVII
w., kiedy gospodarka towarowo-pieniezna stala sie dominujaca forma gospoda-
rowania i zaczal sie tworzyc pierwszy normatywny system pogladów ekono-
micznych.
Nowoczesne znaczenie slowa ekonomia przypisac nalezy francuskiemu mer-
kantyliscie - Antoine de Montchretien, przedstawicielowi doktryny ekono-
micznej, która upatrywala bogactwo kraju glównie w zasobach kruszców szla-
14

chetnych. Jedna ze swych prac, która wydal w 1615 r. zatytulowal "Traktat

o ekonomii politycznej". Dzielo to dotyczylo polityki skarbowej i administra-
cyjno-gospodarczej panstwa. Przymiotnik polityczna, z greckiego - spoleczna,
mial wskazywac, iz rozprawa poswiecona jest gospodarce calego panstwa, która
zajmuje sie wlasnie ekonomia polityczna.
Ekonomia polityczna jako nauka zostala stworzona w XVII wieku w Anglii.
Ojcem jej byl William Pelty (1623-1687) - prekursor ekonomii klasycznej.
Drugim - obok Anglii - osrodkiem formowania sie ekonomii politycznej
w wieku XVII byla Francja, zjej przedstawicielem Pierre de Boisquillebert.
Pierwszy system teoretyczny w historii mysli ekonomicznej stworzyli jednak
- w polowie XVIII wieku - iIzjokraci, skupieni wokól Francois Quesnay
(ekonomista francuski, z wyksztalcenia lekarz), który zawarl istote tego systemu
w slynnej Tablicy ekonomicznej (Tableau economique - 1758-1759). Fizjokraci
zwracali uwage, ze dzialalnosc ludzka musi sie liczyc z istnieniem praw przyro-
dy. Glosili maksyme liberalizmu gospodarczego. Glówne zródlo bogactwa kraju
upatrywali w rolnictwie.
Poglady fizjokratów odegraly wielka role w ozywieniu mysli ekonomicznej
zwlaszcza w Polsce. Wybitnymi przedstawicielami fizjokratyzmu byli: profesor
Akademii Krakowskiej ks. Antonii Poplawski (1739-1786), profesor Uniwer-
sytetu Wilenskiego - biskup Hieronim Stroynowski (1759-1834). Pod wply-
wem fizjokratyzmu byli takze Hugo Kollataj (1750-1812), Stanislaw Staszic
(1755-1826) oraz Jan Sniadecki (1756-1830).
Rola fizjokratyzmu, mimo, ze to fizjokratom niektórzy przypisuja ojcostwo
e~onomii politycznej, byla jednak ograniczona. Ich koncepcje, poza Francja by-
ly uznawane w owym czasie w tych krajach, które nie wkroczyly jeszcze na
droge rozwoju przemyslowego, a mianowicie w Niemczech, Rosji i Polsce.

Ostatecznie jednak, powstanie ekonomii politycznej jako wyodreb-

nionej, samodzielnej dyscypliny nauki mialo miejsce w Anglii, za spra-
wa Adama Smitha (1723-1790), twórcy klasycznej szkoly w ekonomii
politycznej.
I
'
e

W pracy pt. "Badania nad natura i przyczynami bogactwa narodów" (1776),

stworzyl on zwarty system naukowy, bedacy synteza ale i rozwinieciem dotych-
czasowego rozwoju mysli ekonomicznej.
Dalszy rozwój ekonomii politycznej jako nauki przypada na ucznia A. Smi-
tha - Davida Ricardo (1772-1823), który nawiazal w swej teorii do elementów
teorii A. Smitha. Ponadto czerpal swoje doswiadczenie z obserwacji gospodarki
kapitalistycznej stadium manufakturowego i byl swiadkiem przewrotu przemy-
 15

slowego w Anglii, który spowodowal przyspieszenie rozwoju przemyslowego

i ujawnienie sie w spoleczenstwie angielskim przeciwienstw klasowych. W pra-
cy "Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania" (1817) dokonal gruntownej
analizy istoty renty gruntowej, a takze rozwinal teorie wartosci opartej na pracy.
Jednak jego glównym osiagnieciem bylo zbadanie praw rzadzacych podzialem
produktu spolecznego miedzy klasy spoleczne w gospodarce kapitalistycznej.
Wracajac do nazwy ekonomia polityczna, do jej upowszechnienia w wieku
XIX oprócz D. Ricardo przyczynili sie tez inni przedstawiciele klasycznej szkoly
w ekonomii, mianowicie: J.B. Say, J.Ch. Simonde de Sismondi, T.R. Malthus,
J.S. Mill oraz K. Marks. Nazwe te zaczeto jednak krytykowac, glównie z uwagi
na wystepujacy w niej przymiotnik polityczna, gdyz kojarzyl sie z polityka, to
znaczy sztuka rzadzenia panstwem. W rezultacie zaczely sie pojawiac inne na-
zwy: ekonomia spoleczna (we Francji), ekonomia narodowa (w Niemczech).
Dokladny przeglad polskiej literatury ekonomicznej wskazuje, iz najpow-
szechniejszy, stosowany w XIX stuleciu termin to ekonomia polityczna. Fryde-
ryk Skarbek (1792-1866) - ojciec polskiej ekonomii, najczesciej poslugiwal
sie jednak nazwa nauka gospodarstwa narodowego. Twierdzil on, ze nazwa
ekonomia polityczna sugeruje jej stycznosc z polityka, zas nazwa ekonomia na-
rodowa podkresla, ze chodzi o gospodarstwo narodowe, a nie nauke gospodar-
stwa narodowego.
Pod koniec XIX wieku pojawila sie kolejna nazwa - ekonomika. Terminu
tego po raz pierwszy uzyli Alfred Marshall (1842-1929 - glówny przedstawi-
ciel szkoly neoklasycznej) i jego zona w opublikowanej w r. 1879 pracy pt.
"Ekonomika przemyslu". W r. 1890 ukazala sie jego najwazniejsza praca - "Za-
sady ekonomiki", bedaca zródlem wiedzy ekonomicznej dla wielu pokolen eko-
nomistów. Od tego czasu nazwa ekonomika funkcjonowala równolegle z nazwa
ekonomia polityczna, przy czym okreslenie ekonomika jest szczególnie popular-
ne w krajach anglosaskich. Wyraz ten (ang. economics) zamieszczany jest
w nazwach katedr oraz w tytulach podreczników.
W Polsce oredownikami nazwy ekonomika w okresie miedzywojennym i po
II wojnie sw. byli Adam Krzyzanowski (1873-1963) - twórca tzw. Szkoly
Krakowskiej, oraz jego uczen - Edward Taylor (1884-1964). Nazwa ta jednak
nie przyjela sie w naszym kraju. Natomiast nazwe ekonomika uzywa sie u nas
z dodatkiem róznych rzeczowników do okreslenia szczególowych dyscyplin
pomocniczych wobec ekonomii, jak np. ekonomika przemyslu, budownictwa,
rolnictwa, handlu, transportu itp.
W Polsce w 1949 r. wprowadzono do programu nauczania szkól ekonomicz-
nych "ekonomie polityczna kapitalizmu" oraz "ekonomie polityczna socjali-
zmu". W okresie tzw. ,,realnego socjalizmu" ekonomie polityczna kojarzono na
ogól wylacznie z tzw. ekonomia marksistowska, która miala charakter indoktry-
nacYJny.
16

Po 1989 r., chcac podkreslic swój negatywny stosunek do skompromitowa-

nego systemu spoleczno-gospodarczego oraz apologetycznej marksistowskiej
ekonomii politycznej, zaniechano uzywania tej nazwy i zastapiono ja okresle-
niem ekonomia. Trzeba jednak dodac, ze nazwa ekonomia polityczna jest tez
uzywana, jednak w innym niz dotychczas znaczeniu. Nazwa ta obejmuje sie
rozwazania poswiecone normatywnym aspektom polityki gospodarczej.

1. Jak ewoluowala nazwa ekonomii?

2. Przedstaw historie powstania ekonomii jako nauki.
?.

1.2. Glówne kierunki i szkoly w ekonomii

Dokonania A. Smitha i D. Ricardo zakonczyly trwajacy wiele dziesiatków

lat proces tworzenia sie ekonomii klasycznej. System teoretyczny stworzony
przez nich stal sie podstawa liberalizmu ekonomicznego (laissez faire), czyli
teorii gloszacej, ze wolnokonkurencyjna gospodarka samoczynnie, bez ze-
wnetrznej ingerencji, dazy do równowagi. Rzad nie powinien ingerowac w pro-
cesy gospodarcze, poniewaz "niewidzialna reka rynku" dokonuje optymalnej
alokacji zasobów do poszczególnych dziedzin wytwarzania i uruchamia samore-
gulujace mechanizmy gospodarki w dazeniu do równowagi.
Po D. Ricardo dla ekonomii nadszedl okres dekadencji. Pewien wyjatek
w rozwoju badan ekonomicznych w tym okresie stanowili T.R. Malthus (1766-
1834), J.B. Say (1767-1837) oraz J.Ch. Simonde de Sismondi (1773-1842).
Thomas Malthus znany jest przede wszystkimjako autor tzw. prawa ludno-
sciowego. Glosi ono, ze ludnosc wzrasta w postepie geometrycznym, zas produk-
cja zywnosci rosnie w postepie arytmetycznym. Ta asymetria musi doprowadzic
do ujemnych skutków spolecznych, nedzy i glodu. Zaleca wiec ograniczenieprzy-
rostu naturalnego. W tym celu proponuje on moralna wstrzemiezliwosc, pózne
zawieranie malzenstw, dobrowolny celibat. Maltuzjanizm rozwinal sie bardzo
w XX wieku i przyjeto go nazywac neomaltuzjanizmem.Przedstawicieletego kie-
runku reprezentuja takie same poglady jak maltuzjanisci,jednak w swych wnio-
skach posuwaja sie dalej, twierdza, ze jednym z przyczyn duzego przyrostu natu-
ralnegojest rozwój medycyny,która wydluza zycie i zmniejsza smiertelnoscludzi.
Wspólczesni zwolennicy Malthusa zwracaja uwage na koniecznosc ograniczenia
przyrostu naturalnego "ludów i klas nizszych", szczególnie w slabo rozwinietych
krajach Azji i Afryki, których zbyt szybkie rozmnazanie zagraza rzekomo "ludom
cywilizacyjnym".
 17

Jean B. Say (1767-1832) zajal trwale miejsce w ekonomii, dzieki twierdze-

niu, ze kazda podaz tworzy odpowiadajacy jej popyt, które przyjeto okreslac
mianem tzw. prawa rynków Say'a. Prawo to bylo obowiazujacym kanonem
przez ponad stulecie. Wedlug niego gospodarka wolnorynkowa automatycznie
dazy do równowagi przy pelnym wykorzystaniu zasobów i produkcja sama wy-
twarza na siebie popyt. W swietle tej teorii kryzysy i bezrobocie sa spowodowa-
ne przez zaklócenia, które moga powstac tylko z przyczyn egzogenicznych
(zewnetrzych).
Zaklócenia procesu reprodukcji musialy wyzwolic krytyke prawa Say'a. Juz
T. Malthus kwestionowal tezy Say'a o automatycznym dopasowywaniu sie po-
pytu do podazy. Poswieca tej kwestii wiele uwagi w swoich publikacjach.
Równiez wedlug J.Ch. Simonde de Sismondi J.B. Say popelnia zasadniczy
blad w swoim rozumowaniu. To nie podaz tworzy popyt, lecz odwrotnie - popyt
kreuje podaz. Podkresla w swojej teorii, ze nienadazanie konsumpcji spoleczen-
stwa za wzrostem produkcji globalnej jest przyczyna nierównowagi na rynku
i zaklócen procesu reprodukcji.
Burzliwy rozwój gospodarki rynkowej w XIX w. przyspieszyl i rozszerzyl
zakres badan ekonomicznych. Z krytyki badz tez nawiazania do ekonomii kla-
sycznej doszlo do powstania trzech nowych kierunków: subiektywno-marginali-
stycznego, historycznego oraz marksistowskiego.
Kierunek subiektywno-marginalistyczny powstal w latach 70. XIX wieku.
Interesujace jest to, ze narodzil sie mniej wiecej w tych samych latach
(1872-1874) w trzech krajach: Austrii, Anglii i Szwajcarii. Kierunek ten nalezy
uznac za zródlo wspólczesnej mikroekonomii. Przedmiotem jego analizy byl
czlowiek gospodarujacy (homo oeconomicus) oraz producent kapitalistyczny.
W ramach tego kierunku zaczeto stosowac pojecie wielkosci marginalnych
(krancowych), wykorzystujac w szerokim zakresie matematyke.
Prekursorami kierunku subiektywno-marginalistycznego byli Antoine Co-
urnot (1801-1877), który pierwszy wprowadzil analize marginalna do ekonomii
oraz opracowal geometryczna analize monopolu (stad punkt Cournot'a) i Her-
mann Gossen (1810-1858), który sfonnulowal prawa malejacej uzytecznosci
i równomiernego nasycenia potrzeb. .

W ramach kierunku subiektywno-marginalistycznego wyodrebnily sie trzy

szkoly teoretyczne:
- psychologiczna (austriacka),
- matematyczna (lozanska),
- neoklasyczna (anglo-amerykanska).
Szkola psychologiczna - glówni przedstawiciele:Karl Menger (1840-1921),
Eugeniusz Bijhm-Bawerk (1851-1914) i Friedrich von Wieser (1851-1926).
18

Najwazniejsze dokonania tej szkoly to badania nad zagadnieniami uzytecznosci

krancowej, kosztów alternatywnych, zysku i procentu oraz podzialu dochodów.
Szkola matematyczna przyczynila sie natomiast do rozwoju teorii równo-
wagi ogólnej (Leon Walras - 1834-1910), a poprzez wprowadzenie koncepcji
krzywych obojetnosci (Vilfredo Pareto - 1848-1923) dala podstawe wspólcze-
snym badaniom rynku. Nowoscia bylo szerokie zastosowanie przez przedstawi-
cieli szkoly matematycznej narzedzi matematycznych w badaniu zjawisk eko-
nomicznych.
Z kolei szkola neoklasyczna odegrala szczególna role w rozwoju ekonomii
rynkowej. Glówni przedstawiciele: William S. Jevons (1835-1882) - opraco-
wal oryginalna metode równowag czastkowych, Alfred Marshall (1842- 1924)
- badal problematyke cen, kosztów, opracowal miary cenowej elastycznosci po-
pytu, stworzyl podstawy teorii równowagi przedsiebiorstwa oraz Amerykanin -
John B. Clark (1847-1938) - szczególne zaslugi polozyl w dziedzinie analizy
podzialu dochodów.
Szkola neoklasyczna, a szczególnie dorobek A. Marshalla mocno zapisal sie
w teorii ekonomii. Do jego pogladów nawiazywalo wielu polskich ekonomistów,
szczególnie przedstawiciel szkoly poznanskiej - Edward Taylor (1884-1964).
Natomiast osiagniecia matematycznej szkoly lozanskiej propagowal Wladyslaw
Zawadzki (1885-1939), profesor Szkoly Glównej Handlowej w Warszawie
i Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.
W Niemczech pod koniec XIX wieku powstal kierunek historyczny, pod-
kreslajacy role czynników narodowych i historycznych w gospodarce. W ramach
tego kierunku wyróznia sie dwie szkóly. Pierwsza z nich byla tzw. starsza szko-
la historyczna, która rozwijala swoje poglady w latach 60. i 70. XIX wieku.
przedstawicielami jej byli: Wilhelm Roscher (1817-1894) oraz Bruno Hilde-
brand (1812-1878). W. Roscher kwestionowal metode abstrakcji i dedukcji kla-
sycznej ekonomii politycznej, nawolywal do badan empirycznych, opierajacych
sie na materiale faktograficznym, aby dopiero na tej podstawie formulowac pra-
widlowosci rozwoju gospodarczego. Z kolei B. Hildebrand przypisywal historii
glówna role w poznawaniu rozwoju gospodarczego, zalecajac stosowanie metod
statystycznych.
Druga szkola w ramach kierunku historycznego byla mlodsza szkola histo-
ryczna. Rozwijala ona swoje koncepcje na przelomie XIX i XX wieku. Jej
glównymi przedstawicielami byli: Gustaw Schaneller (1838-1917), Ludwig
Brentano (1844-1931) oraz Karl Biicher (1847-1930). Charakterystyczna ce-
cha ich pogladów bylo to, ze bardzo silnie podkreslali zmiennosc zjawisk eko-
nomicznych w czasie i przestrzeni, co bylo równoznaczne z teza negujaca ist-
nienie uniwersalnych praw ekonomicznych.
 19

Mozna ogólnie stwierdzic, ze kierunek historyczny chociaz fonnalnie nalezy

do historii mysli ekonomicznej, to jednak w rzeczywistosci nalezy do historii
gospodarczej i wobec niej ma zaslugi. Faktyczny wklad szkoly historycznej do
teorii ekonomiijest znikomy.
Kierunkiem, który wylonil sie z klasycznej ekonomii politycznej, byl - wspo-
mniany juz wyzej - kierunek marksistowski, którego twórca byl Karol Marks
(1818-1883) i kontynuatorem Fryderyk Engels (1820-1895). Teoria Marksa
jest przede wszystkim teoria ekonomii kapitalizmu. Glównym celem jego anali-
zy ekonomicznej byl problem tworzenia i zawlaszczania wartosci dodatkowej.
Wychodzac z teorii wartosci opartej na pracy, poglebiajac w tym zakresie teorie
A. Smitha i D. Ricardo, wyjasnil problem wymiany miedzy praca i kapitalem.
Przedstawiciele kierunku marksistowskiego, podobnie jak historycznego,
podwazali poglad klasycznej ekonomii politycznej o ponadczasowym, uniwer-
salnym charakterze praw ekonomicznych, lecz w przeciwienstwie do kierunku
historycznego - nie negowali jednak istnienia tych praw. Marks udowodnil, ze
prawa ekonomiczne sa prawami historycznymi i ze sa prawdziwe w okreslonym
przedziale czasowym, wyznaczonym przez istnienie okreslonych fonn gospoda-
rowarua.
Marksizm stanowil kontynuacje dorobku teoretycznego K. Marksa, która
osiagnela szczególnie wysoki poziom w angielskich osrodkach akademickich,
gdzie tworzyli tacy teoretycy,jak: M. Dobb, P. Sweezy czy P. Baran. Leninizm
stanowil pewna odmiane marksizmu, przygotowana na potrzeby Rosji przez
W. Lenina. Próbe polaczenia radykalnych hasel spolecznych z programami ma-
jacymi poprawic sytuacje ekonomiczna warstw najbiedniejszych byl rewizjo-
nizm. Rewizjonisci (E. Bernstein, R. Hilferding, R. Luksemburg, L. Kaut-
sky) wierzyli, ze uda sie na drodze ewolucyjnych zmian przeksztalcic kapitalizm
wolnokonkurencyjny w ustrój przyjazny ludziom, zblizony do socjalizmu lub
bedacy socjalizmem. Jeszcze inny stosunek do kapitalizmu i panstwa reprezen-
towali przedstawiciele anarchizmu. Uwazali oni, ze podstawa wszelkich pro-
blemów jest instytucja panstwa, dlatego tez nalezy ja zlikwidowac (metodami
pokojowymi lub rewolucyjnymi czy nawet terrorystycznymi). Anarchizm uzy-
skal szczególne znaczenie w drugiej polowie XX w., kiedy stal sie podstawa
ideologiczna ruchów terrorystycznych (Czerwone Brygady, Frakcja Czerwonej
Annii czy kontestacyjnych - Mloda Lewica i hippisi).
Najwieksze znaczenie wsród mysli lewicowej zyskala socjaldemokratycz-
na mysl ekonomiczno-polityczna. Opierala sie ona na trzech podstawowych
elementach: uznaniu mechanizmu rynkowego za najlepszy (choc nie pozbawio-
ny wad), koniecznosci ingerencji panstwa w zycie gospodarcze oraz akceptacji
demokratycznej fonny sprawowania wladzy. Partie opierajace swoje programy
na mysli socjaldemokratycznej odgrywaja obecnie dominujaca role w Europie.
20

Na przelomie XIX i :xx wieku w Stanach Zjednoczonych powstal nowy kie-

runek w mysli ekonomicznej zwany instytucjonalizmem. Nawiazuje on do teore-
tycznego dorobku kierunku historycznego, rozwijanego w Niemczech. Powstanie
instytucjonalizmulaczy sie z osoba T. Veblena (1857-1929), kontynuatoramije-
go pogladów byli: J.R. Commons (1862-1945), W.C. Mitchell (1874-1948)
i pózniejsi ekonomisci: GC. Means, A.A. Berle i J.K. Galbraith. Do najwaz-
niejszych osiagniec instytucjonalizmu i jego powojennej odmiany - neoinstytu-
cjonalizmu naleza:
- studia nad rola postepu naukowo-technicznego we wspólczesnej gospo-
darce,
- badania nad strukturami rynkowymi i tworzeniem sie technostruktur,
- analiza mechanizmów rozwoju spoleczno-ekonomicznego,
- studia nad rola informacji w gospodarowaniu,
- badania nad uwarunkowaniami ekologicznymi procesów gospodarczych.
Pojawienie sie w systemie spoleczno-gospodarczymnowych zjawisk (poste-
pujaca monopolizacja gospodarki,poglebiajace sie kryzysy, zwlaszcza wielki kry-
zys ekonomiczny lat 1929-1933) sprawily,ze ich interpretacjawymagala nowych,
odmiennych od zalozen szkoly neoklasycznej, narzedzi badawczych. Rozwijajaca
sie szybko od lat siedemdziesiatychXIX wieku mikroekonomianie byla w stanie
odpowiedziec na szereg pytan i rozwiazac problemów, które stwarzalo funkcjo-
nowanie gospodarki narodowej jako calosci. Nie mogla ona w sposób wlasciwy
podjac zagadnien wahan cyklicznych, bezrobocia i inflacji. Rozwinal sie nowy
kierunek - ekonomia dobrobytu z teza, ze wolnosc gospodarcza nie zapewnia
maksimum dobrobytu spolec:megoi dopuszcza dzialalnoscinterwencyjnapanstwa
w celu jego optymalizacji. Twórca tego kierunku byl A.C. Pigou (1877-1959).
Powstaje wówczas teoria niedoskonalej konkurencji, której przedstawicielami
byli m.in. J.V. Robinson (1903-1986) oraz E. Chamberlin (1899-1967).
Znaczny wplyw na rozwój zachodniej mysli ekonomicznej (po wielkim kry-
zysie lat 1929-1933) wywarla teoria J.M. Keynesa (1883-1946), która stala sie
prawdziwa opozycja w stosunku do obowiazujacych kanonów neoklasycznych.
W pracy pt. "Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniadza", opublikowanej
w 1936 r., zawarl on teoretyczne podstawy interwencjonizmu panstwowego oraz
podkreslil role i znaczenie analiz makroekonomicznych.
Keynes wykazal, ze sily tkwiace wewnatrz systemu (endogeniczne) nie mo-
ga zapewnic stanu równowagi przy pelnym wykorzystaniu zasobów wytwór-
czych. Przyczyna tego jest niedostateczny popyt, dlatego potrzebny jest czyn-
nik zewnetrzny (egzogeniczny), który móglby przeciwdzialac brakowi popytu,
wynikajacego z przewagi oszczednosci nad inwestycjami. Te funkcje stymulato-
ra popytu powinno spelniac panstwo, wykorzystujac w tym celu róznorodne in-
strumenty, takie jak: fmansowanie inwestycji z dlugu publicznego, zwiekszenie
 21

opodatkowania wysokich dochodów, obnizka stóp procentowych, wzrost zasil-

ków dla bezrobotnych. Waznym elementem teorii J.M. Keynesa jest tzw. mnoz-
nik inwestycyjny, który pokazuje w jaki sposób wzrost nakladów inwestycyj-
nych powoduje zwielokrotniony przyrost zatrudnienia, dochodu narodowego
i konsumpcji.
Twórczosc lM. Keynesa dala podstawe rozwoju nowych kierunków ekonomii
- postkeynesowskiej i neokeynesowskiej, które obok ekonomi neoklasycznej
stanowia glówny nurt wspólczesnej ekonomii. Wspólczesna mysl ekonomiczna
skoncentrowala swój wysilek na rozwiazywaniu podstawowych problemów do-
tyczacych wzrostu gospodarczego (bezrobocie, inflacja, kryzysy nadprodukcji).
Rozlam pomiedzy postkeynesistami a neoklasykami wplynal na pojawienie sie
prób polaczenia dorobku obu kierunków ekonomicznychi powstania tzw. syntezy
neoklasycznej.Glównymi przedstawicielamitego nurtu sa tacy wybitni ekonomi-
sci,jak: J.R. Hicks (1904-1989), P.A. Samueison, F. Modigliani i J. Tobin.
Niezaleznie od róznic charakteryzujacych poszczególne kierunki w ekono-
mii, keynesizm byl teoretycznym uzasadnieniem interwencjonizmu panstwowe-
go az do poczatków lat siedemdziesiatych XX wieku. Od tego okresu obserwuje
sie nawrót popularnosci koncepcji liberalnych. Nowe zjawiska w gospodarce
kapitalistycznej, takie jak: nasilenie zjawisk inflacyjnych, wzrost deficytu bu-
dzetowego, dlugu publicznego, oslabienie tempa wzrostu gospodarczego, pod-
wazyly podstawy teorii Keynesa. W teorii ekonomii nastapil rozwój koncepcji
neoliberalnych i neokonserwatywnych. Wsród pogladów neoliberalnych moz-
na wyróznic nastepujace doktryny ekonomiczne: monetaryzm - z glównym
przedstawicielem M. Friedmanem (laureat nagrody Nobla w 1976 r.); nowa
ekonomie klasyczna (czolowy przedstawiciel R.E. Lucas - Nagroda Nobla
w 1995 r.); nowa szkole austriacka - z przedstawicielem F. Hayekiem (1899-
1993); ekonomiczna teorie polityki (inaczej teoria wyboru publicznego) - czo-
lowi przedstawiciele: K. Arrow (Nagroda Nobla w 1972 r.) oraz J.M. Buchanan
(Noblista z 1986 r.); ekonomie strony podazowej - z glównym przedstawicie-
lem A. Lafferem.
Róznorodnosc teorii ekonomicznych swiadczy nie tylko o burzliwym rozwo-
ju ekonomii, ale i komplikowaniu sie zycia gospodarczego. Tym, co laczy eko-
nomistów kazdego nurtu jest ich stosunek do rynku. Jedni wierza w skutecznosc
interwencji panstwa, a drudzy - w skutecznosc mechanizmu rynkowego.
Podsumowujac omówione wyzej glówne kierunki i szkoly w ekonomii trze-
ba podkreslic, ze najbardziej dla rozwoju teorii ekonomii zasluzyli sie: Adam
Smith, Karol Marks i John Maynard Keynes.
Na zakonczenie prezentacji glównych nurtów ekonomii warto wspomniec
o dwu polskich teoretykach ekonomii, którzy maja swiatowe uznanie, a miano-
wicie Michal Kalecki (1889-1970) oraz Oskar Lange (1904-1965).
22

or.n.e. "Filozofowie" (Grecja)

Arystoteles
500 r. ,,Praktycy" (Rzym)
Ojcowie Kosciola

1000r.
Tomasz z Akwinu

1500r.
1550r. Bulionizm
I
1600r.
Merkantylizmwlasciwy
1650r.
1700r. Fizjokratyzm
1750r.
1770r.
1790r.
Klasyczna ekonomia angiels~a
1810r.
Socjalizm utopijny
Ekonomia postklasyczna
1830r.

1850r.
Marksizm ~ =-j Starsza szkola historyczna

Mlodsza szkola historyczna

1870 r. Nurt subiektywno-marginalistyczny

- szkola psychologiczna Rewizjonizm
- szkola lozailska
- ekonomia neoklasyczna I

Socjaldemokratyczna mysl
1890r. ekonomiczna

Instytucjonalizm

Leninizm
1910r.

1930r. Wspólczesna mysl

Keynesizrn socjaldemokratyczna
Nowa Lewica

I
Synteza Wspólczesny
marksizm
1950r. neoklasYizna
Ekonomia Ekonomia Neoinstytucjonalizm
postkeynesowska neoklasyczna

Rys. 1.1. ,,Drzewo genealogiczne" ekonomii

 23

Michal Kalecki powszechnie uznawany jest za jedna z czolowych postaci

nurtu postkeynesowskiego. Przedmiotem jego badan byla teoria rozwoju gospo-
darczego, teoria koniunktury, teoria tworzenia i podzialu dochodu narodowego
oraz teoria planowania perspektywistycznego. W 1929 r. zostal utworzony przez
slawnego polskiego ekonomiste Edwarda Lipinskiego (1888-1986) Instytut
Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen. Pracujacy w nim Michal Kalecki
opracowal teorie cyklu koniunkturalnego, która przedstawil w ksiazce pt. "Próba
teorii koniunktury", wydanej w r. 1933. Teoria Kaleckiego zawierala istotne
elementy, które pózniej wystapily w teorii Keynesa. Glówna teza Kaleckiego
lezaca u podstaw teorii cyklu oraz dynamiki gospodarczej jest stwierdzenie, ze
zasadnicza role w ksztaltowaniu sie efektywnego popytu w gospodarce kapitali-
stycznej odgrywaja wydatki inwestycyjne. W swoich analizach koniunktury
wykazal, ze wahania w natezeniu dzialalnosci inwestycyjnej sa glówna przyczy-
na wahan cyklicznych.
Oskar Lange mial wszechstronne zainteresowania. Dotyczyly one zagad-
nien z dziedziny ekonomii, statystyki, socjologii i cybernetyki. W swoich pra-
cach nawiazywal do metody badawczej szkoly lozanskiej.
Pierwszy swiatowy rozglos przyniosla mu rozprawa polemiczna w latach 30.
XX wieku, z ekonomista austriackim Ludwigiem von Misesem (1881-1973),
przeciwko tezom zaprzeczajacym mozliwosc racjonalnego funkcjonowania go-
spodarki socjalistycznej. Rzeczywistoscrozstrzygnelaspór na korzysc L. Misesa.
Z wielu prac teoretycznych opublikowanych w czasie pobytu w USA naj-
wazniejszajest "Gietkosc cen i zatrudnienie" (1944 r.). Przedstawil w niej ogól-
na teorie rynku, polemizujac z przedstawicielami szkoly neoklasycznej. Rozkwit
jego dzialalnosci naukowej przypada na lata po r. 1956. Wydany w 1958 r.
"Wstep do ekonometrii" byl pierwszym zarysem metod ekonometrycznych,
podporzadkowanych potrzebom zarzadzania i planowania w gospodarce socjali-
stycznej. Najwybitniejszym dzielem naukowym O. Lange jest "Ekonomia poli-
tyczna" (1959 r.) - jedna z pierwszych calosciowych syntez z zakresu teorii
ekonomii. W swojej dzialalnosci naukowej wiele uwagi poswiecal tez proble-
mom krajów slabo rozwinietym gospodarczo.

1. Jakich znasz przedstawicieli klasycznej szkoly w ekonomii?

2. Jakie kierunki w ekonomii powstaly na gruncie ekonomii klasycznej?
3. Jakie szkoly powstaly w ramach kierunku subiektywno-marginalistycz-
nego?
4. Omów poglady przedstawicieli kierunku historycznego i marksistow- ?
.
skiego.
5. Kto zapoczatkowal przelom we wspólczesnej teorii ekonomii?
6. Jakie kierunki w ekonomii powstaly na gruncie teorii J.M. Keynesa?
7. Wymien glówne nurty wspólczesnej ekonomii.
24

1.3. Przedmiot ekonomii

1.3.1. Czym zajmuje sie ekonomia?

Poniewaz rzeczywistosc gospodarcza, na badaniu której koncentruje sie

ekonomia jest historycznie zmienna, dlatego zmienial sie w czasie punkt widze-
nia ekonomistów na to, co ich interesowalo w dzialalnosci gospodarczej. Ponad-
to okreslenie przedmiotu ekonomii przez róznych autorów wynikalo z odmien-
nych przeslanek metodologicznych, dlatego, nie tylko z uplywem czasu, lecz
równiez w tym samym czasie mielismy do czynienia z róznymi okresleniami
przedmiotu ekonomii.
Dwaj glówni przedstawiciele ekonomii klasycznej - A. Smith i D. Ricardo
przedmiot ekonomii okreslali nastepujaco:
A. Smith - ekonomia jest nauka badajaca nature i przyczyny bogactwa na-
rodów. Z kolei wedlug D. Ricardo ekonomia jest nauka o prawach rzadzacych
produkcja i podzialem dóbr materialnych wytworzonych przez ludzi. W podob-
nym duchu jak D. Ricardo przedmiot ekonomii ujmowal kierunek marksistow-
ski - ekonomiajest nauka o stosunkach produkcji i wymiany.
Kierunek historyczny reprezentowal poglad, ze przedmiotem zaintereso-
wan ekonomii jest badanie historii zycia gospodarczego oraz rozwoju gospodar-
ki kazdego narodu.
Kierunek subiektywny odszedl od traktowania przedmiotu ekonomii w du-
chu ekonomii klasycznej, wyjatek stanowil jedynie A. Marshall, który - w na-
wiazaniu do klasyków - uwazal, ze ekonomia jest nauka o bogactwie. Jego
zdaniem ekonomia (ekonomika) jest badaniem rodzaju ludzkiego w jego co-
dziennym zyciu gospodarczym. Bada ona te strone dzialalnosci czlowieka,
która zwiazana jest z osiaganiem i uzytkowaniem rzeczy materialnych, nie-
zbednych do dobrobytu.
W zasadzie kazdy kierunek w ekonomii czy szkola, kazdy ekonomista nieco
inaczej podchodzili do przedmiotu ekonomii, starali sie wypracowac wlasna
metode badawcza do analizy interesujacych ich zagadnien dzialalnosci gospo-
darczej .
Najsilniejszy wplyw na wspólczesny sposób rozumienia przedmiotu ekono-
mii wywarl Lionel Robbins (1898-1984 - przedstawiciel neoliberalizmu), na-
dajac jej uniwersalna tresc. Nauka ekonomiczna w jego ujeciu jest pewna teoria
ekonomicznego wyboru, teoria zachowania sie czlowieka w warunkach ograni-
czonosci dóbr.
 25

Definicja przedmiotu ekonomii wedlug L. Robbinsa: ekonomia

jest nauka o postepowaniu ludzi w zwiazku ze stosunkiem zachodzacym
miedzy celami a szczuplymi srodkami, których zastosowanie moze byc
,.
alternatywne.

Wspólczesnie spotykamy sie z okresleniami przedmiotu ekonomii nawiazuja-

cymi wprost lub posrednio do defInicji L. Robbinsa. W znanym wspólczesnym
podreczniku ,,Ekonomia", autorstwa D. Kamerschen, R. McKenzie i C. Nardinelli
przedmiot ekonomii ujety jest nastepujaco: ekonomia jest nauka badajaca jak
ludzie radza sobie z rzadkoscia - brakiem nieograniczonej dostepnosci dóbr,jak
rozwiazuja dotkliwy problem alokacji ograniczonych zasobów w celu zaspoko-
jenia konkurencyjnych checi, aby zaspokoic ich tyle, ile w danej sytuacji jest
mozliwe.
Uogólniajac przedmiot ekonomii mozemy ujac nastepujaco:

Ekonomia jest nauka badajaca w jaki sposób ludzie wykorzystuja

ograniczone zasoby bedace w ich dyspozycji, w celu zaspokojenia róz- ,.
norodnych potrzeb materialnych i niematerialnych.

Ograniczonosc zasobów oznacza taka rzeczywistosc, w której ludzie nie

moga posiadac wszystkiego co chcieliby miec w danym czasie. W konsekwencji
tego, spoleczenstwo musi stale dokonywac wyborów odnosnie jak najlepszego
wykorzystania ograniczonych zasobów.

1.3.2~ Ekonomia pozytywna a ekonomia normatywna

W ekonomii istotne jest rozróznienie dwóch sposobów podchodzenia do ba-

dan ekonomicznych, a mianowicie myslenie pozytywne, które jest charaktery-
styczne dla przedstawicieli ekonomii pozytywnej oraz myslenie normatywne -
charakterystyczne dla ekonomii normatywnej.
Twórca wyodrebnienia w ekonomii nurtu pozytywnego i normatywnego byl
Milton Friedman (neoliberal, twórca szkoly monetarystycznej z Chicago, ur.
w 1912 r.), a jego stanowisko w tym wzgledzie podziela wielu zwolenników.
Ekonomia pozytywna zajmuje sie obiektywnym objasnianiem regul funk-
cjonowania gospodarki. Zajmuje sie przedstawieniem rzeczywistosci taka jaka
ona jest, a nie takiej, jaka powinna byc. Zawarte problemy badawcze w ekono-
mii pozytywnej mozna ujac w pytaniach: jakjest? dlaczego takjest?
26

Z kolei ekonomia normatywna zajmuje sie sadami wartosciujacymi i zmie-

rza do udzielenia odpowiedzi na pytania: jak powinno byc? w jaki sposób, jaki-
mi srodkami mozna osiagnac stan pozadany?
O ile ekonomista pozytywny badajacy np. stope bezrobocia w Polsce stwier-
dzi, ze w r. 2005 wynosila ona 18%, to ekonomista normatywny sformuluje opi-
nie, ze jest to najwyzsza stopa bezrobocia w Europie i co trzeba zrobic, jakimi
srodkami dzialac, aby ja obnizyc.
Ekonomia pozytywna zmierza do opisu rzeczywistosci gospodarczej oraz
wykrycia w niej prawidlowosci, zas stwierdzenia zawierajace ocene, ustosun-
kowanie sie do danego problemu zaliczymy do ekonomii normatywnej. Wska-
zówka sugerujaca, ze mamy do czynienia z twierdzeniem normatywnym moga
byc okreslenia typu: zbyt wysokielzbyt niskie, za duzo/za malo, sprawiedli-
we/niesprawiedliwe, sluszne/niesluszne.
Bardzo czesto stwierdzenia jakimi posluguje sie ekonomista moga laczyc
w sobie watki ekonomii pozytywnej i normatywnej. Np. takie zdanie: deficyt
budzetowy w Polsce przekroczyl dopuszczalna w Unii Europejskiej bezpieczna
granice, dlatego rzad w swojej polityce powinien uwzglednic ten fakt i zmniej-
szyc wydatki w sferze budzetowej. Pierwsza czesc zdania - to stwierdzenie po-
zytywne - co jest?, natomiast czesc druga - co rzad powinien zrobic jest sadem
wartosciujacym, sadem normatywnym.
Przyklad ten oznacza, ze nie unikniemy pewnego nakladania sie ekonomii
pozytywnej i normatywnej. Granice miedzy nimi nie zawsze sa wyrazne i czesto
zamazane. Ale trzeba tez podkreslic, ze uprawianie ekonomii normatywnej nie
jest mozliwe bez ekonomii pozytywnej. Dlatego wazne jest znac rozgraniczenie
miedzy tymi dwoma sposobami myslenia ekonomicznego.

1.3.3. Mikroekonomia i makroekonomia

Glówne dzialy ekonomii to mikroekonomia i makroekonomia.

Mikroekonomia koncentruje sie na wyborach dokonywanych przez

poszczególne podmioty gospodarcze: gospodarstwa domowe, przedsie-
biorstwa i rzad oraz zajmuje sie badaniem zjawisk i procesów zacho- ,.
dzacych w róznych fragmentach gospodarki, na poszczególnych ryn-
kach.

Przedmiotem zainteresowania mikroekonomii beda takie kwestie, jak na

przyklad:
- czynniki wplywajace na wielkosc popytu i podazy,
 27

czynniki ksztaltujace ceny dóbr na poszczególnych rynkach,

zaleznosci miedzy poszczególnYmielementami rynku,
czynniki determinujace wybory konsumentów,
sposób dzialania oraz zachowania sie na rynku poszczególnych producen-
tów i konsumentów, sprzedawców i nabywców,
- poziom kosztów produkcji w przedsiebiorstwie i wielkosc produkcji oraz
czynniki które je okreslaja,
- czynniki ksztaltujace wysokosc zysku osiaganego przez firme, branze czy
galaz.
Mikroekonomia wyjasnia zatem zjawiska i procesy gospodarcze z punktu
widzenia poszczególnych podmiotów gospodarczych, zajmujacych sie gospoda-
rowaniem. Mikroekonomia jest kluczem do zrozumienia makroekonomii.

Makroekonomia zajmuje sie badaniem gospodarki narodowej jako

calosci. Odnosi sie do "ogólnego obrazu" gospodarki, a nie szczególów ,.
dzialalnosci gospodarczej.

W obszarze zainteresowania makroekonomii sa takie kwestie jak: laczna

produkcja i konsumpcja w danej gospodarce, globalna podaz produktów i uslug
oraz popyt na nie, ogólny poziom cen, stopa inflacji, stopa bezrobocia, globalne
zatrudnienie i inwestycje, handel zagraniczny, dochody i wydatki budzetu pan-
stwa itd. Ogólnie biorac, makroekonomia zajmuje sie badaniem wielkosci agre-
gatowych, a wiec wielkosci dotyczacych calej gospodarki.
Nalezy podkreslic, ze w rzeczywistosci nie ma wyraznej linii demarkacyjnej
rozgraniczajacej mikro- i makroekonomie. Rozgraniczenie miedzy nimi jest
w pewnym stopniu sprawa umowna. Wynika to stad, ze chociaz gospodarka
sklada sie z indywidualnych podmiotów, nawzajem ze soba powiazanych, jed-
nak nie stanowi ona ich sumy. Kazdy indywidualny podmiot kieruje sie wla-
snym interesem i reakcja kazdego z nich na zmiany w gospodarce bedzie rózna.
Wynika z tego, ze uogólnienia poczynione w analizie mikroekonomicznej nie
zawsze moga byc przenoszone na poziom makroekonomiczny i odwrotnie.
Oprócz podzialu ekonomii na mikro- i makroekonomie coraz czesciej
uwzglednia sie jeszcze i inne obszary badawcze ekonomii, mianowicie: mezo-
ekonomie i megaekonomie.
Mezoekonomia zajmuje sie badaniem procesów gospodarczych zachodza-
cych w ramach struktur lokalnych, regionów i branz.
Megaekonomia bada procesy ekonomiczne dokonujace sie w calym swiecie
(ekonomia globalna).
28

l. Czym zajmuje sie ekonomia jako nauka?

2. Dlaczego rozrózniamy ekonomie pozytywna i normatywna?
3. Jaki jest przedmiot zainteresowania mikroekonomii?
?.
4. Czym zajmuje sie makroekonomia?

1.4. Metody badan ekonomicznych

Istotnym elementem kazdej nauki jest nie tylko przedmiot badan, ale i meto-
da badania.

Metoda jest to sposób badania zjawisk i procesów w przyrodzie

i spoleczenstwie, jest to droga, która nalezy isc w celu wykrycia prawi-
dlowosci rzadzacych rozwojem zjawisk i procesów obiektywnej rze-
,.
czywistosci.

W badaniach ekonomicznych nalezy przestrzegac pewnych zasad, miano-

WICIe:
- poszukiwanie prawdy, tzn. dazenie do poznania rzeczywistego przebiegu
zjawisk i zwiazków zachodzacych miedzy nimi;
- branie pod uwage wielkosci czynników wplywajacych na przebieg danego
zjawiska (nie wystepuja one w izolacji). W przeciwnym razie badanie prowadzi
do wyciagania falszywych wniosków;
- uwzglednianie okolicznosci, ze cala otaczajaca nas rzeczywistosc stale sie
zmienia, dlatego badanie ekonomiczne powinno miec charakter dynamiczny,
a nie statyczny;
- krytyczne podejscie do badanych zjawisk, a wiec krytyczne ustosunkowa-
nie sie do okolicznosci, które wplywaja na dane zjawisko, umiejetne wywazenie
przyczyn istotnych od modyfikujacych tylko przebieg zjawiska;
- bezstronnosc badacza i brak uprzedzen, postawa pozbawiona tendencyj-
nosci;
- uwzglednienie dotychczasowych osiagniec badawczych i odpowiednie sie
do nich ustosunkowanie;
- stosowanie podstawowych zasad logicznego myslenia.
W badaniach ekonomicznych dazymy do wykrycia pewnych prawidlowosci,
praw, tendencji. Interesujemy sie w nich nie pojedynczymi zjawiskami, lecz ma-
sowymi.
 29

Wykryte i opisane prawidlowosci rzadzace procesami gospodar-

czymi nazywamy prawami ekonomicznymi. Sa to stale powtarzajace
sie zaleznosci (zwiazki) miedzy poszczególnymi elementami procesu
,.
gospodarowania.

Biorac pod uwage zwlaszcza dlugi okres czasu przyjeto dzielic prawa eko-
nomiczne na prawa historyczne oraz prawa uniwersalne. Prawa historyczne
dzialaja tylko w okreslonych warunkach i maja ograniczenia czasowo-prze-
strzenne np. prawa, które ukazaly sie wraz z powstaniem gospodarki towarowej
(wartosci, popytu i podazy, obiegu pienieznego). Prawa uniwersalne dotycza
kazdego czasu i miejsca np. prawo malejacych przychodów, ograniczonosci za-
sobów, prawo konkurencji.
Prawa ekonomiczne maja charakter stochastyczny (prawdopodobienstwa).
W przeciwienstwie do praw przyrody, które maja charakter absolutny (spraw-
dzaja sie w kazdym przypadku - np. prawo przyciagania ziemskiego), dzialanie
praw ekonomicznych ujawnia sie nie w pojedynczych przypadkach, lecz przy
masowym powtarzaniu sie danego rodzaju zdarzen lub dzialan. W tym sensie
mówi sie czesto, ze prawa ekonomiczne to "prawa wielkich liczb".
Prawa ekonomiczne "dzialaja obiektywnie, co oznacza, ze sa rzeczywista,
realna cecha procesu gospodarowania, a ponadto ich istnienie oraz dzialanie nie
zalezy od swiadomosci i woli ludzi, dzialaja one bez wzgledu na to czy sobie je
uswiadamiamy, czy tez nie i czy jest to dla nas korzystne, czy nie.
Ekonomia posluguje sie takimi metodami, jak: obserwacja rzeczywistosci,
analiza faktów i danych statystycznych, a w pewnej mierze nawet eksperyment.

Metoda ekonomii obejmuje trzy kolejno nastepujace po sobie etapy

badawcze:
- abstrakcja, ,.
- stopniowa konkretyzacja,
- weryfikacja.

Metode abstrakcji mozna okreslic jako metode uproszczenia (od lac. abs-
trahere). Rzeczywistosc ekonomiczno-spoleczna jest bardzo skomplikowana,
jest duzo w niej elementów istotnych i nieistotnych i badanie jej jest nieslycha-
nie utrudnione. Dlatego badacz musi te rzeczywistosc uproscic w swoim umysle,
odrzucic to co nieistotne, niepotrzebne, przypadkowe, uboczne, a skoncentrowac
sie na tym co stale w okreslonych warunkach sie powtarza, na tym co istotne,
glówne, pierwszorzedne.
30

Rezultatem stosowania przez ekonomie abstrakcji naukowej jest tworzenie

abstrakcyjnych pojec, takich jak: kategorii i teorii ekonomicznych oraz modeli
ekonomicznych, które przedstawiaja uproszczony obraz przebiegu procesu go-
spodarczego w okreslonych warunkach.

Kategoria ekonomiczna jest to pojecie ogólne, abstrakcyjne, wyra-

zajace ogólne wlasnosci róznych elementów i aspektów procesu gospo-
darczego. I
'
e

Okresla ona istotne zwiazki przyczynowo-skutkowe grupy takich samych

(jednorodnych) zdarzen gospodarczych np. towar, praca, cena, placa, popyt, po-
daz, produkcja, kapital, procent, zysk, inflacja itd.
Ustalenie istotnych, stale powtarzajacych sie zwiazków i zaleznosci miedzy
kategoriami ekonomicznymi prowadzi do formulowania praw ekonomii, a la-
czenie tych praw w logicznie powiazane ze soba systemy stwarza podstawe do
konstruowania teorii ekonomicznych.

Teorie ekonomiczne odwzorowuja zjawiska prawidlowosci gospo-

darczej, przedstawiaja ogólny obraz procesów i zjawisk gospodarczych, ,e
operuja pewnymi zalozeniami upraszczajacymi rzeczywistosc.

Objasniajac rzeczywistosc tlumacza one np. przyczyny i skutki pewnych

procesów gospodarczych (np. teoria kryzysów, teoria interwencjonizmu pan-
stwowego, teoria inflacji itd.). Teorie ekonomiczne dostarczaja okreslonych
wskazówek dla polityki gospodarczej.
Model ekonomiczny w najbardziej ogólnym znaczeniu jest synonimem teo-
rii ekonomicznej, czesciej jednak tego temunu uzywa sie w znaczeniu wezszym
niz pojecia teoria ekonomiczna.

Model ekonomiczny jest zbiorem zalozen tworzacych uproszczony,

schematyczny obraz pewnego fragmentu lub calosci gospodarki, w któ-
rym mozna badac istotne zaleznosci, abstrahujac od zjawisk przypad- ,e
kowych lub uznanych za mniej wazne dla wyjasnienia danego aspektu
rzeczywistosci gospodarczej.

Analogicznie do podzialu ekonomii na mikro- i makroekonomie mozemy

wyodrebnic modele mikro- i makroekonomiczne.
 31

Z kolei ze wzgledu na sposób przedstawiania zaleznosci miedzy róznymi

zjawiskami ekonomicznymi, wyrózniamy modele opisowe oraz matematyczne
(zasadnicze znaczenie maja w nich zaleznosci o charakterze funkcjonalnym).
Modele matematyczne wykorzystuje sie wspólczesnie bardzo czesto.
Uogólniajac to co napisano powyzej, pierwszy etap badawczy w ekonomii-
abstrakcja polega na indukcji. Jest to droga poznania naukowego prowadzacego
od szczególowych faktów, do fonnulowania prawidlowosci ogólnych. Rozumo-
wanie indukcyjne przebiega od bardzo precyzyjnych stwierdzen na temat obser-
wowanych zaleznosci (np. gdy nastepuja fuzje przedsiebiorstw, ludzie zwalniani
sa ze stanowisk), do bardziej ogólnych stwierdzen (fuzje przedsiebiorstw wywo-
luja wzrost bezrobocia w skali kraju).
Stopniowa konkretyzacja - jako drugi etap w badaniach ekonomicznych,
polega na uwzglednieniu coraz to bardziej szczególowych elementów procesu
gospodarczego i zwiazków zachodzacych miedzy nimi, po to by bardziej przy-
blizyc sie do rzeczywistosci. Stopniowa konkretyzacja polega w zasadzie na de-
dukcji. Jest to droga prowadzaca do wyciagania wniosków szczególowych
z pewnych uprzednio juz stwierdzonych zasad ogólnych. W praktyce naukowej
indukcja i dedukcja nie sa wylaczajacymi sie przeciwienstwami, ale zawsze wy-
stepuja razem, lacza sie i uzupelniaja (podobniejak metoda analizy i syntezy).
Przy stopniowej konkretyzacji badacz rzeczywistosci gospodarczej przecho-
dzi na nizszy szczebel abstrakcji, by powrócic do rzeczywistosci lepiej rozumia-
nej, Np. kategoria zysku sfonnulowana na etapie abstrakcji, bedzie skonkrety-
zowana w postaci: zysku handlowego, zysku przemyslowego, procentu, renty
gruntowej, renty miejskiej itd.
Sfonnulowane kategorie, teorie i modele ekonomiczne poddawane sa wery-
fikacji naukowej lub falsyfikacji. Weryfikacja to etap badawczy, polegajacy na
konfrontacji uzyskanych wyników badan (potwierdzeniu prawdziwosci hipotez
naukowych) z rzeczywistym przebiegiem procesu gospodarczego i stwierdzeniu
zgodnosci albo braku zgodnosci (falsyfikacja) miedzy twierdzeniami nauki
a rzeczywistoscia. Sprawdzanie tej zgodnosci polega na wnioskowaniu reduk-
cyjnym, które opiera sie na uzasadnieniu przeslanek na podstawie wynikajacych
z nich wniosków.
Weryfikacja moze miec charakter statystyczny lub historyczny. Jesli bada-
ny proces gospodarczy jest ilosciowo wymierny, wówczas stosujemy weryfika-
cje statystyczna, jesli zas nie ma natury ilosciowej, weryfikacja przybiera postac
historycznej.
Weryfikacja statystyczna ustala minimalny stopien zgodnosci (miedzy hi-
poteza - postawiona w drugim etapie badawczym, a rzeczywistoscia), wymaga-
ny do przyjecia hipotezy jako prawdziwej. Ten stopien zgodnosci ustala sie przy
pomocy statystyki matematycznej.
32

Weryfikacja historyczna polega na dokladnym okresleniu wydarzen lub

procesów historycznych, które moga zaklócic dzialanie procesów gospodar-
czych (wojny, kryzysy, susze, powodzie etc.) oraz na wnioskowaniu, czy wyda-
rzenia te sa wystarczajacym wytlumaczeniem rozbieznosci miedzy twierdzenia-
mi nauki a rzeczywistym przebiegiem procesu gospodarczego.
Weryfikacja statystyczna i historyczna wzajemnie sie uzupelniaja.
Dodatkowym sposobem weryfikacji jest eksperyment. Polega on na bada-
niu jakiegos zjawiska w scisle okreslonych, celowo stworzonych warunkach
i badaniu skutków tych warunków. Eksperyment w gospodarce ma jednak wasko
zakreslone ramy, ma role pomocnicza w weryfikacji (trudno bowiem odizolowac
dane zjawisko, obiekt badawczy od uwarunkowan zewnetrznych). W naukach
przyrodniczych natomiast, eksperymentjest glównym narzedziem weryfikacji.

l. Jakich zasad nalezy przestrzegac w badaniach ekonomicznych?

2. Co to sa prawa ekonomiczne i czym sie charakteryzuja?
3. Wymien kolejne etapy badawcze stosowane w metodzie ekonomii.
4. Na czym polega abstrakcja naukowa?
5. Podaj przyklady kategorii ekonomicznych.
?e
6. Co przedstawia model ekonomicznyi na czympolegaproces modelowa-
nia?
7. Co rozumieszprzez weryfikacjenaukowai jakie znaszjej rodzaje?

1.5. Ekonomia a inne nauki

W ramach najczesciej stosowanej wspólczesnie klasyfikacji nauk, dzielacej

je na formalne i empiryczne, ekonomia nalezy do grupy nauk empirycznych.
Z kolei w ramach tej grupy wyróznia sie nauki przyrodnicze i spoleczne. Eko-
nomia zaliczana jest do nauk spolecznych (zob. rys. 1.2.).
Ekonomia jest zatem nauka empiryczna, jak równiez spoleczna.
W klasyfikacji nauk na wyzszym szczeblu "agregacji" spotkamy sie tez
z pojeciem nauki ekonomiczne. Ekonomia jest jedna z wielu nauk ekonomicz-
nych, zajmujacych sie dzialalnoscia gospodarcza ludzi. W tej klasyfikacji, do
nauk ekonomicznych obok ekonomii (jako podstawowej dyscypliny) zaliczamy:
historie gospodarcza, tzw. ekonomie opisowa (statystyke ekonomiczna i geo-
grafie ekonomiczna) oraz tzw. ekonomiki (dzialy ekonomii szczególowej),bada-
jace poszczególne dziedziny lub aspekty procesu gospodarowania, np. ekonomi-
ka przemyslu, ekonomika rolnictwa, ekonomika budownictwa, ekonomika
handlu etc.
 33

Klasyfikacja nauk

~~
formalne empiryczne
- matematyka
- logika
~~
przyrodnicze spoleczne
- statystyka
- geografia - ekonomia
- biologia - historia
- fizyka - psychologia
- filozofia
- socjologia
- prawo
- demografia
- etyka
- prakseologia

Rys. 1.2. Podzial nauk

Wymienione nauki ekonomiczne pelnia role sluzebna wobec ekonomii, gdyz

dostarczaja jej niezbednej wiedzy o faktach i przebiegu konkretnych procesów
gospodarczych. Równiez ekonomia pelni role sluzebna wobec pozostalych nauk
ekonomicznych, gdyz korzystaja one z wyników badan dostarczonych im przez
ekonomie. Tak wiec zachodza pewne relacje przedmiotowe i metodologiczne
miedzy ekonomia a pozostalymi naukami ekonomicznymi. Wszystkie nauki
ekonomiczne wzajemnie sie uzupelniaja.
Szczególne znaczenie dla rozwoju badan ekonomicznych ma wspólczesnie
matematyka i statystyka. Sa one szeroko wykorzystywanejako wazne narzedzia
analityczne do badania realnych procesów gospodarczych, majacych charakter
liczbowy.Dzieki postepom w statystyce i matematyce potrafimy duzo lepiej mie-
rzyc natezenie róznych procesów i zjawisk gospodarczych oraz wyodrebniac
wplywajace na nie czynniki. Nalezy dodac, ze polaczenie metod matematycz-
nych i statystycznych wykorzystywanych w badaniach ekonomicznych, dopro-
wadzilo do powstania ekonometrii.
Ekonomia korzysta tez z dorobku nauk nieekonomicznych. Chodzi tu
przede wszystkim o pozostale nauki spoleczne, takie jak: psychologia, socjolo-
gia, filozofia, politologia, prawo czy etyka. Z nauk formalnych nauka pomocni-
cza wobec ekonomii jest logika, z której ekonomia zapozyczyla metody wnio-
skowania (indukcje, dedukcje i redukcje).
Przykladów powiazan ekonomii z innymi naukami jest znacznie wiecej.
Mozna tu chocby wymienic prakseologie (nauka o racjonalnym dzialaniu), czy
34

cybernetyke (nauka badajaca zjawiska sterowania i informowania, której polem

zainteresowania sa m.in. sieci lacznosci, automatyzacja, robotyka).

1. Na czym polegaja powiazania miedzy ekonomia a innymi naukami eko-

nomicznymi?
2. Uzasadnij
micznych.
znaczenie matematyki i statystyki dla rozwoju badan ekono- ?_
3. Wymien nauki nieekonomiczne, które odgrywaja pomocnicza role wobec
ekonomii.
Rozdzial 2

PROCES GOSPODAROWANIA

2.1. Potrzeby i ich rodzaje

Gospodarowanie, czyli dzialalnosc gospodarcza ludzi obejmuje procesy pro-

dukcji, dystrybucji, wymiany i konsumpcji srodków zaspokojenia ludzkich po-
trzeb. Tak wiec ludzkie gospodarowanie nie jest dzialalnoscia realizowana sama
dla siebie. Praprzyczyna tej dzialalnosci sa ludzkie potrzeby.
Potrzeba to odczuwany przez jednostke stan braku czegos, polaczony z da-
zeniem do jego zaspokojenia.
Z uwagi na wielka róznorodnosc potrzeb, jak tez ich zmiennosc trudno je
poklasyfikowac. Spróbujemy jednak wyodrebnic najwazniejsze grupy potrzeb.
Biorac pod uwage kryterium ich genezy mozna wyróznic:
- potrzeby podstawowe, zwane inaczej biologicznymi lub pierwotnymi.
Sa one zdeterminowane struktura biologiczna organizmu, warunkuja normalna
egzystencje czlowieka (potrzeba odzywiania sie, ubierania, posiadania mieszka-
nia);
- potrzeby wyzszego rzedu, nazywane równiez wtórnymi, zwiazane z psy-
chicznym (duchowym) zyciem czlowieka oraz ze srodowiskiem spolecznym,
w którym zyje (np. potrzeba poglebiania wiedzy, sluchania muzyki, rozrywek
kulturalnych, potrzeba uczestniczenia w organizacjach spolecznych etc.)
Zaspokojenie potrzeb nizszego rzedu (podstawowych) powoduje pojawienie
sie potrzeb wyzszego rzedu. Zarówno rodzaj potrzeb, jak i sposób ich zaspoka-
jania zaleza od osiagnietego poziomu rozwoju spoleczno-ekonomicznego.
Najpopularniejsza w ekonomii klasyfikacja potrzeb Abrahama Maslowa po-
zwala wyróznic piec poziomów grupujacych okreslone potrzeby, wedlug hie-
rarchii waznosci (zob. rys. 2.1.).
W ekonomii za przyklad ujmowania potrzeb od strony ich waznosci nalezy
uznac kierunek subiektywno-marginalistyczny, lacznie ze wspólczesna jego od-
miana jaka jest tzw. ekonomia dobrobytu. Poszczególne potrzeby próbuja oni
uszeregowac wedlug sily ich odczuwania, opierajac sie na wielkosci zadowole-
36

nia, przyjenmosci itp., wykorzystujac przy tym miary uzytecznosci krancowej

dóbr, sluzacych ich zaspokojeniu.

Potrzeby biologiczne (podstawowe)

Potrzeby kontaktów spolecznych

Potrzeby uznania i akceptacji

Potrzeby samorealizacji

Rys. 2.1. Hierarchia potrzeb wedlug A. Maslowa

Wszystkie potrzeby niezaleznie od ich rodzajów charakteryzuja sie wspól-

nymi cechami, a mianowicie:
- sa one ilosciowo nieograniczone (podlegaja bowiem procesowi ciaglego
rozwoju ilosciowego i jakosciowego),
- maja charakter subiektywny i obiektywny (wprawdzie potrzeby odczu-
wa i uswiadamia sobie jednostka i przedstawiaja rózna hierarchie waznosci
w odczuciu kazdej osoby, ale sa one równiez wyrazem zaleznosci czlowieka od
otoczenia, co jest faktem obiektywnym),
- maja charakter spoleczny (okreslone sa przez charakter istniejacych sto-
sunków spolecznych, zaleza od struktury spolecznej i miejsca, jakie jednostka
w niej zajmuje),
- maja zmienny historycznie charakter (zmieniaja sie wraz ze zmiana wa-
runków zycia materialnego i spolecznego),
- nieustannie sie odradzaja.
Koniecznosc lub chec zaspokojenia potrzeb stanowi cel i motor dzialalnosci
ludzkiej, w tym równiez gospodarczej.

2.2. Srodki zaspokojenia potrzeb

Róznorodnosci potrzeb odpowiada róznorodnosc srodków je zaspokajaja-

cych. Ogólnie mozemy podzielic je na dobra materialne i uslugi. Dobra mate-
rialne obejmuja dobra wolne i gospodarcze.
Dobra wolne sa ilosciowo nieograniczone i niemal zawsze dla ludzi dostep-
ne. Istnieja w przyrodzie w formie gotowej i nie sa uwarunkowane uprzednia
dzialalnoscia produkcyjna czlowieka (np. swiatlo sloneczne, powietrze potrzeb-
 37

ne do oddychania, woda w rzekach, morzach i oceanach itp.). Oczywiscie nie-

ograniczonosc tych dóbr ma charakter wzgledny, majac swiadomosc negatyw-
nych skutków dynamizowania rozwoju gospodarczego i niszczenia srodowiska
naturalnego przez czlowieka.
Dobra gospodarcze (ekonomiczne), w przeciwienstwie do dóbr wolnych sa
ilosciowo ograniczone w stosunku do potrzeb czlowieka. Sa one efektem jego
dzialalnosci gospodarczej i otrzymywane sa w drodze wydobywania, przetwa-
rzania i przemieszczania zasobów przyrody.
Dobra gospodarcze moga zaspokajac potrzeby ludzi w sposób bezposredni
lub posredni.
W pierwszym przypadku nazywane sa one dobrami (srodkami) konsump-
cyjnymi (np. telewizor, odziez, ksiazki). Dobra, które posrednio zaspokajaja po-
trzeby ludzi to dobra produkcyjne (zwane takze srodkami produkcji), dopiero
za ich posrednictwem poprzez wykorzystanie w produkcji mozna wytworzyc
dobra konsumpcyjne (np. maszyna do produkcji naczyn).
Zarówno wsród dóbr konsumpcyjnych,jak i produkcyjnych mozna wyróznic
takie, które ulegaja zuzyciu jednorazowo (np. zywnosc w procesie konsumpcji,
czy surowce w procesie produkcji), badz uzywane sa wielokrotnie i zuzywaja
sie stopniowo (np. przedmioty trwalego uzytku w gospodarstwie domowym -
meble, telewizor, pralka etc., czy srodki trwale w procesie produkcji - maszyny,
srodki transportu, hale produkcyjne etc.).
Dobra gospodarcze mozna podzielic takze na dobra prywatne i publiczne.
W tym wypadku kryterium klasyfikacji jest wlasnosc (prawo dysponowania do-
brem). Dobra prywatne dotycza konsumpcji indywidualnej (np. samochód oso-
bowy, komputer w domu etc.). Dobro publiczne to takie dobro, które bedac
konsumowane przez jedna osobe, moze byc jednoczesnie konsumowane przez
innych ludzi. Dotycza one konsumpcji zbiorowej (np. obrona narodowa, szkoly
publiczne, komunikacja publiczna, ochrona srodowiska itp.).
Warto tez wspomniec o kolejnym podziale dóbr, a mianowicie:
- dobra spolecznie pozadane (kazdy powinien je miec bez wzgledu na to
czy tego pragnie, czy nie, np. szkolnictwo podstawowe),
- dobra spolecznie niepozadane, które ze spolecznego punktu widzenia
powinny byc eliminowane, np.. narkotyki, bron, w wiekszych ilosciach -
alkohol.
Miedzy poszczególnymi dobrami okreslic mozna rózne relacje wyrazajace
ich wzajemnosc lub zastepowalnosc w zlozonych procesach konsumpcji (zaspo-
kajania potrzeb). Mamy zatem dobra komplementarne, wzajemnie sie uzupel-
niajace, poniewaz jedynie w ten sposób mozna zaspokoic okreslona potrzebe
(np. samochód i benzyna, telewizor i antena). Inna grupe stanowia dobra sub-
stytucyjne, które moga sie zastepowac przy zaspokajaniu danej potrzeby, maja
38

podobne zastosowanie i podobna wartosc uzytkowa (np. maslo i tluszcze roslin-

ne, kawa naturalna i zbozowa, futro naturalne i sztuczne etc.).
Omówione dobra gospodarcze, którymi zaspokajamy róznorodne potrzeby
maja te wlasciwosc, ze sa w swej istocie przedmiotami materialnymi, mozna je
zmierzyc, zwazyc, gromadzic. Potrzeby ludzkie zaspokajane sa równiez przy
pomocy srodków niematerialnych, które okreslamy mianem uslug niematerial-
nych (np. uslugi lekarskie, adwokackie, nauczycielskie, telekomunikacyjne,
pocztowe, dostarczanie rozrywek itd.). Ich rola systematycznie wzrasta. Wraz
z rozwojem postepu technicznego i kulturalnego pojawiaja sie nieustannie nowe
dobra i uslugi, zaspokajajace coraz to bardziej zróznicowane i wyrafmowane
potrzeby czlowieka.

1. Wymien potrzeby wedlug hierarchii ich waznosci.

2. Co rozumiesz przez subiektywny i obiektywny charakter potrzeb?
3. Co to sa dobra wolne i gospodarcze? ?.
4. Przedstaw rodzaje dóbr gospodarczych, uwzgledniajac rózne kryteria
klasyt1kacyjne.

2.3. Produkcja i czynniki produkcji

Dobra ekonomiczne, sluzace do zaspokajania potrzeb czlowieka, sa efektem

procesu produkcyjnego.

Produkcja jest to dzialalnosc ludzka swiadoma i celowa, przysto-

sowujaca zasoby i sily przyrody w celu wytworzenia dóbr sluzacych ,.
zaspokojeniu potrzeb ludzkich.

Gdy myslimy o materialnych przedmiotach jako o srodkach zaspokojenia

potrzeb nazywamy je dobrami. Jesli zas odbieramy je jako rezultat produkcji -
mamy do czynienia z produktami.
Produkcja moze odbywac sie dzieki wykorzystaniu zasobów ekonomicz-
nych, które nazywamy czynnikami produkcji (czynnikami wytwórczymi).
Róznorodnosc czynników produkcji wplynela na potrzebe ich uporzadkowa-
nia i klasyfikacji. Po raz pierwszy uczynil to w I polowie XIX wieku ekonomista
francuski J.B. Say, który wprowadzil trzy podstawowe makroczynniki, grupujace
w sobie róznorodne elementy rzeczowe i fizyczne. Wedlug niego mozemy wyróz-
nic: prace, kapital i ziemie. Z kolei ekonomista angielski A. Marshall (przelom
XIX/XX w.) te liste czynników produkcji powiekszyl o czwarty, tj. organizacje.
 39

Mlodszy od niego ekonomista austriacki J.A. Schumpeter (1883-1950) ekspo-

nowal przedsiebiorczosc jako czwarty czynnik produkcji.
Komplikowanie sie procesów produkcji wplynelo równiez na tworzenie sie
coraz to nowych, bardziej zlozonych klasyfikacji czynników produkcji. Niezbedne
stalo sie wyróznienie znaczenia wiedzy (postepu naukowo-technicznego), dzialal-
nosci organizatorskiej czy wplywu srodowiska przyrodniczego.

Najogólniej czynniki produkcji (zasoby) mozemy podzielic na:

- zasoby naturalne,
- zasoby ludzkie,
,.
- zasoby kapitalowe.

Zasoby naturalne to ziemia (pola uprawne, grunty pod zabudowe, tereny

rekreacyjne) oraz wszelkie zawarte w niej bogactwa naturalne, jak równiez
lasy, wody itd.
Zasoby ludzkie stanowia ludzie wraz z ich wiedza i doswiadczeniem.
Czlowiek w procesie pracy scala, laczy wszystkie niezbedne do produkcji ele-
menty, tworzac nowe wartosci. Na prace (niekiedy okreslanej mianem sily robo-
czej) sklada sie dzialalnosc czlowieka, zarówno fizyczna jak i umyslowa.
Jezeli na prace czlowieka spojrzymy przez pryzmat nakladów, które on po-
nosi aby posiasc i zachowac odpowiedni poziom zdolnosci potrzebny do wyko-
nywania pracy, to wówczas mówimy o kapitale ludzkim. Pojecie to w teorii
ekonomii pojawilo sie po II wojnie swiatowej, glównie za przyczyna prac
T. Schultza i G Beckera l.

'.
Kapital ludzki to zasoby wiedzy, umiejetnosci, zdrowia i energii
witalnej zawartych w czlowieku. Kryja sie w nim wszystkie naklady
(pieniezne, rzeczowe i czas), jakie ponosi kazdy czlowiek w zwiazku ze
zdobywaniem wyksztalcenia, nabywaniem kwalifikacji i umiejetnosci I

zawodowych oraz mozliwosci produkcyjnych, jak równiez naklady na

wlasne zdrowie i wypoczynek.

Tworzenie i akumulacja kapitalu ludzkiego dokonuje sie poprzez inwesto-

wanie w czlowieka, co powoduje powiekszenie zasobów w ludziach.
Trzecim rodzajem zasobów niezbednym w kazdej produkcji sa zasoby kapi-
talowe. Zasoby te dzielimy na rzeczowe (tzw. kapital fizyczny) i finansowe.

I Szerzej na ten temat: S.R. Domanski, Kapitalllldzki i Ivzrost gospodarczy, PWN, Warszawa
1993.
40

Kapital rzeczowy obejmuje potrzebne do prowadzenia dzialalnosci

gospodarczej srodki produkcji, które dziela sie na: srodki pracy (ma-
szyny, narzedzia, urzadzenia, instalacje, itp.) oraz przedmioty pracy
(surowce, materialy, pólfabrykaty, które sluza do wyprodukowania da-
nego dobra). Do kapitalu rzeczowego zalicza sie równiez elementy wy-
posazenia infrastrukturalnego (budynki, hale fabryczne, magazyny,
I
'·
srodki transportu, drogi, linie kolejowe, mosty, kanaly, gazociagi etc.).

Aby zasoby rzeczowe mogly zmieniac swoja postac potrzebny jest - oprócz
czynnika ludzkiego - kapital finansowy. Sa to srodki finansowe wzniesione
przez wlascicieli (gotówka, kredyt, papiery wartosciowe, takie jak akcje czy ob-
ligacje).
Analizujac rozwój spoleczny i gospodarczy, których syntetycznym wyra-
zem jest postep naukowo-techniczny nalezy stwierdzic, ze coraz wiekszy udzial
w tym rozwoju posiada wiedza.

Nagromadzona wiedza (informacja) jest niezbedna w racjonalnym

wykorzystaniu wszystkich czynników produkcji i jest uwazana obecnie ,.
za jeden z najwazniejszych czynników wzrostu produkcji.

Informacja jest czynnikiem wytwórczym, który stopniowo nabiera coraz

wiekszej wagi, umniejszajac tym samym dotychczasowe duze znaczenie trady-
cyjnych czynników ekonomicznych (pracy, ziemi i kapitalu).Skala i tempo tych
przewartosciowan (procesów) przekladaja sie bezposrednio na aktywnosc sekto-
ra informacyjnego, który zawlaszcza coraz wiekszy potencjal rynkowy (szerzej
o roli informacji we wspólczesnym spoleczenstwiejest mowa w rozdz. 16).
Od zasobu posiadanej wiedzy zalezy technologia produkcji. Technologia
obrazuje jakie zasoby czynników produkcji, w jaki sposób i w jakich propor-
cjach moga byc ze soba polaczone, aby otrzymac okreslony produkt. Technolo-
gia wiaze sie scisle z przedsiebiorczoscia, przez która rozumie sie zdolnosc do
uruchomienia procesów produkcji i racjonalnego zarzadzania czynnikami wy-
twórczymi.
W wielu podrecznikach ekonomii wymienia sie technologie i przedsiebior-
czoscjako jedne z podstawowych czynników produkcji.

1. Wymien tradycyjne czynniki produkcji i omówje.

2. Co rozumiesz przez kapital ludzki i jaka jest jego rola w procesie pro-
dukcji? ?
.
3. Jakie nowe czynniki produkcji nabieraja znaczenia we wspólczesnej go-
spodarce?
 41

2.4. Granica mozliwosci produkcyjnych

Róznorodnosc czynników produkcji umozliwia, ale i równoczesnie zmusza

przedsiebiorstwa do podejmowania wielu zróznicowanych decyzji, co wiaze sie
glównie z faktem ich ograniczonosci (rzadkosci).
Rzadkosc jest podstawowym problemem nauki ekonomii i dzialalnosci go-
spodarczej. Jest to cecha zasobów ekonomicznych wykorzystywanych w proce-
sach produkcji, jak równiez cecha dóbr i uslug zaspokajajacych potrzeby ludzkie
w procesach konsumpcji. Rzadkosc jest odzwierciedleniem stosunku potencjal-
nego zapotrzebowania ludzi na dane dobro (czynnik produkcji) do ograniczo-
nych ich ilosci. Rzadka jest zatem ziemia i bogactwa naturalne, rzadka jest ener-
gia ludzka oraz technologia, rzadki jest równiez kapital rzeczowy i finansowy.
Rzadkie sa tez wszelkie dobra konsumpcyjne i produkcyjne, bedace efektem
procesu produkcyjnego.
Gospodarowanie zmusza wiec ludzi do dokonywania wyborów ekonomicz-
nych, dotyczacych alternatywnego wykorzystywania owych rzadkich zasobów.
Mozliwosci wyborów gospodarczych okresla granica (krzywa) mozliwosci
produkcyjnych, zwana tez krzywa transformacji.

Granica (krzywa) mozliwosci produkcyjnych przedstawia w spo-

sób graficzny rózne kombinacje ilosci dóbr i uslug, które moga byc wy-
tworzone, gdy wszystkie dostepne zasoby sa w pelni efektywnie wyko- /
rzystane, przy zastosowaniu najlepszej znanej technologii.
'.
Krzywa mozliwosci produkcyjnych moze przybierac rózne ksztalty, forme
linii prostej (rys. 2.2a) lub wypuklej (rys. 2.2b).
a b
ilosc lA ilosc
dobra (Y) dobra (Y) lA

80 l'\.
, 8H
, ~, C
: ~
,,
I
I ,,,
1, ,,
I ,,I I
,, ,, ,
,, ,I
,,
,, ,, ,, ,,
II, ,
I I, ,,
, I I ,
ilosc dobra (X) ilosc dobra (X)

Rys. 2.2. Krzywe mozliwosci produkcyjnych

a - krzywa liniowa, b - krzywa wypukla
42

Krzywa na rys. 2.2a wskazuje, ze ilosc dobra, z której trzeba zrezygnowac

w zamian za konkretna ilosc drugiego dobra pozostaje stala w miare wzrostu
produkcji. Wypukla krzywa mozliwosci produkcyjnych (rys. 2.2b) wskazuje na
to, ze gdy wzrasta produkcja jednego dobra, trzeba zrezygnowac z coraz wiek-
szej ilosci dobra drugiego (lub przy zmniejszaniu produkcji okreslonego dobra
uzyskujemy w zamian coraz to wieksze ilosci innego dobra).
Przemieszczajac zasoby z produkcji jednego dobra do produkcji drugiego
(lub odwrotnie) dokonujemy swoistej transformacji jednego dobra w drugie, stad
krzywa transformacji. Krzywa ta oddziela dwa zbiory kombinacji: kombinacje
osiagalne i kombinacje nieosiagalne przy danej technologii. Wyborów mozna
dokonywac jedynie w ramach kombinacji osiagalnych, które obejmuja wszystkie
punkty lezace na krzywej i w polu ograniczonym przez ta krzywa i osie wspól-
rzednych.
Jezeli nie wykorzystujemy wszystkich zasobów, którymi dysponujemy w da-
nym momencie, wówczas wytwarzamy jedynie np. kombinacje "G" (zob. rys.
2.2), która jest gorsza od jakiejkolwiek kombinacji lezacej na krzywej AD
(oznacza mniejsza produkcje rozpatrywanych dóbr). Z kolei kombinacja "R"
jest - przy danych zasobach oraz przy danym poziomie wiedzy i techniki - po
prostu nieosiagalna. W dluzszym okresie czasu kombinacje nieosiagalne moga
stac sie osiagalnymi. Np. postep techniczno-organizacyjny wprowadzony do
produkcji, pozwala - przy danych zasobach czynników produkcji - na inten-
sywniejsze ich wykorzystanie, w wyniku czego krzywa mozliwosci produkcyj-
nych przesunie sie w góre, co obrazuje rys. 2.3. Równoczesne zwiekszenie zaso-
bów czynników produkcji i efektywniejsze ich wykorzystanie przy pomocy
nowych technologii beda powodowac, ze granica mozliwosci produkcyjnych
bedzie coraz bardziej oddalac sie od poczatku ukladu wspólrzednych.

iIosc
dobra(Y)

ilosc dobra (X)

Rys. 2.3. Krzywa mozliwosci produkcyjnych w dluzszym okresie czasu

 43

Trzeba podkreslic, ze gospodarki dwóch krajów, o zblizonych zasobach

czynników produkcji moga znajdowac sie na zupelnie innych krzywych trans-
formacji. To co dla jednej gospodarki jest osiagalne bez trudu, moze byc w da-
nym czasie zupelnie nieosiagalne dla drugiej.
Analize teoretyczna, zastosowana wyzej mozna odniesc do wyboru produk-
cji róznych dóbr,jak np.: dobra podstawowe i dobra luksusowe, dobra publiczne
i dobra prywatne, dobra konsumpcyjne i dobra inwestycyjne, czy tez dobra cy-
wilne i dobra wojskowe. To ile poszczególnych dóbr produkujemy i w jakich
proporcjach zalezy od zróznicowanych potrzeb i mozliwosci produkcyjnych
spoleczenstwa.
Ludzie ciagle szukaja lepszych i nowych sposobów wykorzystania rzadkich
zasobów w celu zwiekszenia mozliwosci produkcyjnych. Do najwazniejszych
nalezy zaliczyc:
- wprowadzanie nowoczesnych rozwiazan technologicznych,
- wprowadzanie na rynek innowacyjnych produktów,
- substytucja zasobów,
- specjalizacja pracy,
- wykorzystanie odpadów,
- obnizanie jednostkowych kosztów produkcji.
Zwiekszenie mozliwosci produkcyjnych przyczynia sie do wytwarzania wiek-
szej ilosci dóbr i uslug, które lepiej zaspokajajaróznorakiepotrzeby ludzkie.

1. Co rozumiesz przez rzadkosc dóbr i czynników produkcji?

2. Przedstaw interpretacje krzywej mozliwosci produkcyjnych. ?.
3. Co powoduje przesuwanie sie krzywej transformacji w góre, lub w dól?

2.5. Istota wyboru ekonomicznego

Jak wykazano wczesniej, potrzeby ludzkie ulegaja ciaglym zmianom. Zmia-

ny poziomu rozwoju spoleczno-gospodarczego powoduja powstawanie coraz to
nowych potrzeb; sa one ilosciowo nieograniczone.
Ta wlasciwosc potrzeb w zderzeniu z omówiona wyzej ograniczonoscia
mozliwosci produkcyjnych, zmusza podmioty gospodarcze do nieustannego do-
konywania wyborów, miedzy róznymi alternatywnymi mozliwosciami wykorzy-
stania zasobów.
Z aktem wyboru, z decyzja wyboru zwiazanyjest scisle koszt alternatywny.
44

Koszt alternatywny jest to koszt utraconych, zaniechanych mozli-

wosci. Oznacza utrate korzysci jakie mozna bylo osiagnac z wyboru in- ,.
nego rozwiazania, niz to które zostalo wybrane.

Kazdej decyzji, czy to podjetej scisle w zyciu prywatnym, czy decyzji gospo-
darczej towarzysza dwa efekty, korzysci i koszty. Wybierajac produkcje danego
dobra, czy decydujac sie na zakup danego produktu spodziewamy sie osiagnac
pewne korzysci z dokonanego wyboru. Równoczesnie oznacza to powstanie
kosztu utraconych korzysci z innych mozliwych zastosowan posiadanych zaso-
bów (np. lokujac pieniadze w jeden rodzaj dzialalnosci, rezygnujemy z ewentu-
alnego dochodu z innych lokat, kupujac pewne produkty, nie kupujemy innych,
choc jedne i drugie nam sa potrzebne).
Tak wiec koszt alternatywny mozna wyrazic w wartosci najbardziej cennego,
nie wybranego rozwiazania.
Pojecie kosztu alternatywnego wiaze sie scisle z pojeciem - omówionejwy-
zej - krzywej transformacji.
Wiadomo, zawsze istnieja mozliwosci róznorodnego zastosowania dostep-
nych zasobów, dlatego istnieje potrzeba analizy i odpowiedzi na pytanie: gdzie,
w jakich dziedzinach mozna wykorzystac srodki w sposób jak najbardziej efek-
tywny. Trzeba rozwazyc nie tylko ile zyskujemy produkujac w jednych dziedzi-
nach, ale takze ile tracimy w innych, dlatego, ze nie kierujemy tam srodków.
Istotne jest bowiem stwierdzenie, czy utrata potencjalnych nie wykorzysta-
nych mozliwosci w jednych dziedzinach nie jest wieksza, niz uzyskane efekty
w innych, sprowadzone do porównywalnosci za pomoca cen rynkowych.
Opanowanie myslenia wedlug zasad kosztów alternatywnych jest duza
umiejetnoscia, warunkujaca powodzenie w dzialalnosci gospodarczej i w zyciu
codziennym czlowieka.
Podmiotami podejmujacymi decyzje alternatywnego wyboru sa: gospo-
darstwa domowe lub pojedyncze osoby, przedsiebiorstwa, agendy rzadowe. Re-
akcje tych podmiotów sa wzajemnie ze soba powiazane i przyczyniaja sie do
rozwiazywania kwestii ograniczonosci zasobów w skali spolecznej.
Rzadkosc zasobów ekonomicznych zmusza spoleczenstwo do ciaglego roz-
wiazywania trzech podstawowych problemów ekonomicznych:
1) Co (jakie dobra) i w jakich ilosciach produkowac? Spoleczenstwo, de-
cydujac jak maja byc wykorzystane czynniki produkcji, rozstrzyga tym samym
jaki asortyment dóbr ma byc produkowany, czy dostepne zasoby nalezy prze-
znaczyc na dobra publiczne, czy tez prywatne, które potrzeby maja byc zaspoko-
jone kosztem innych?
 45

2) W jaki sposób produkowac? Jest to pytanie o metody wytwarzania dóbr

(o teclmologie produkcji). Czy produkcja ma miec charakter bardziej kapitalo-
chlonny, czy kapitalooszczedny, bardziej pracochlonny czy pracooszczedny?
3) Dla kogo maja byc wytwarzane dobra, i w jaki sposób je dzielic? In-
nymi slowy jest to pytanie, kto ma uzytkowac wytworzone dobra. Jest to pro-
blem podzialu dochodu narodowego pomiedzy poszczególne jednostki i grupy
w spoleczenstwie.
Te trzy problemy sa fundamentalne i wspólne dla wszystkich systemów eko-
nomicznych, ale sposoby ich rozwiazywania bywaja rózne. Rozróznia sie trzy
systemy ekonomiczne, a mianowicie:
- gospodarke rynkowa,
- gospodarke nakazowa,
- gospodarke mieszana.
W gospodarce rynkowej problemy zwiazane z gospodarowaniemrozwiazuje
mechanizm rynkowy, wykorzystujac w tym celu popyt, podaz i ceny. W gospo-
darce nakazowej rynek zostaje zastapiony przez róznego rodzaju nakazy i za-
kazy wydawane przez administracje rzadowa. W swiecie rzeczywistym systemy
ekonomiczne sa zwykle systemami mieszanymi (z dualnym ukladem regulacji),
w tym sensie, ze zawieraja zarówno samoczynnie dzialajacy mechanizm rynko-
wy,jak i centralny uklad regulacji.

1. Jakie sa konsekwencje ograniczonych zasobów?

2. Co rozumieszprzez koszt alternatywny?
3. Jakie grupy decyzji ekonomicznych sa o podstawowym znaczeniu dla
?.
kazdegospoleczenstwa?

2.6. Racjonalnosc gospodarowania

Ograniczonosc zasobów jest bezposrednia przyczyna, dla której podmioty

gospodarcze musza zachowac sie racjonalnie, aby w mozliwie najwiekszym
stopniu realizowac swoje cele.
Pojecie racjonalnosci w jezyku potocznym uzywane jest czesto jako syno-
nim takich pojec, jak: efektywnosc, oplacalnosc, oszczednosc, sprawnosc itp.
Niestety pod tymi okresleniami kryja sie czesto rózne tresci, bez zadnej cechy
wspólnej.
Wspólczesne badania naukowe coraz czesciej charakteryzuje podejscie in-
terdyscyplinarne. Taki charakter posiadaja równiez badania nad racjonalnoscia.
Problemem tym zajmuja sie, oprócz ekonomii, równiez inne dyscypliny zalicza-
46

ne do nauk spolecznych, mianowicie: filozofia, socjologia, psychologia, prakse-

ologia i inne.

Istota racjonalnego gospodarowania jest dokonywanie najbardziej

korzystnych (optymalnych) wyborów przy podejmowaniu decyzji w za-
kresie celów spoleczno-gospodarczych oraz srodków i sposobów ich
,.
realizacji.

Ogólnych wskazówek do dokonywania najbardziej korzystnych rozwiazan

w procesie gospodarowania dostarcza, opracowana przez Oskara Langego, tzw.
zasada racjonalnego gospodarowania. Moze byc ujmowana dwojako, miano-
WICIe:
- jako zasada najwiekszego efektu lub,
- jako zasada najmniejszego nakladu srodków.
Zasada najwiekszego efektu stwierdza, ze nalezy tak postepowac, aby przy
danym nakladzie srodków otrzymac maksymalny stopien realizacji celu. Z kolei
zgodnie z zasada naj mniejszego nakladu realizacja zalozonego celu powinna sie
dokonac przy minimalnym nakladzie srodków (zasada oszczednosci srodków).
Oba warianty postepowania sa równowazne, czyli zapewniaja taki sam re-
zultat, natomiast ich polaczenie prowadzi do sprzecznosci, logicznej niedorzecz-
nosci.
W okresie funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej zadna z kon-
cepcji racjonalnosci nie miala warunków do zaistnienia. Przyczyna byly anor-
malne reguly gry ekonomicznej i koncepcja racjonalnosci byla w tym systemie
utopia.
Odnoszac uzyskiwane z dzialalnosci gospodarczej efekty do ponoszonych na
nia nakladów (czy tez naklady do efektów) okreslamy ekonomiczna efektyw-
nosc gospodarowania. Sposród róznych wariantów danej decyzji, najbardziej
efektywny ekonomicznie jest oczywiscie ten, w którym stosunek efektów do
nakladów jest najwyzszy lub stosunek nakladów do efektówjest najnizszy.
Mówimy, ze racjonalnosc jest srodkiem prowadzacym do celu, a celem tym
jest efektywnosc ekonomiczna.
Narzedziem realizacji zasady racjonalnego gospodarowania jest rachunek
ekonomiczny.

Rachunek ekonomiczny jest to sposób mierzenia nakladów i efek-

tów dzialalnosci gospodarczej, który sprzyja podejmowaniu optymal- ,.
nych decyzji, zmierzajacych do maksymalizacji efektów.

Rachunek ekonomiczny jest narzedziem wyboru najbardziej efektywnych

rozwiazan sposród wszystkich mozliwych.
 47

Poslugiwanie sie rachunkiem ekonomicznym jest uzaleznione od spelnienia

przynajmniej trzech warunków, a mianowicie:
- efekty dzialalnosci gospodarczej i ponoszone w zwiazku z nia naklady mu-
sza byc mierzalne, tzn. dajace sie wyrazic w okreslonychjednostkach miary,
- efekty i naklady musza byc wyrazone w takich samych jednostkach
miary,
- trzeba dysponowac jednoznacznym kryterium wyboru.
Warunki te nie zawsze sa spelnione w praktyce, co oznacza, ze nie wszystkie
decyzje spoleczno-gospodarcze moga byc oparte na precyzyjnym rachunku eko-
n011l1cznym.
Racjonalnosc zachowan mozemy rozpatrywac w odniesieniu do:
- jednostki (racjonalnosc mikroekonomiczna),
- calego systemu funkcjonowania gospodarki (racjonalnosc makroekono-
miczna),
- swiata lub grupy zintegrowanych panstw (racjonalnosc globalna).
Kazda ze skal racjonalnosci jest uwarunkowana pozostalymi, dlatego nie
mozna traktowac racjonalnosci w skali mikro, makro i globalnej jako autono-
micznych. Racjonalnosc mikroekonomiczna nie moze pomijac racjonalnosci
szerszej skali. Dotyczy to glównie teleologicznego wymiaru racjonalnosci.
Oznacza to, iz cele ogólnospoleczne i ogólnoswiatowe musza byc negocjowane
przez jednostki nizszych szczebli. Podmioty gospodarcze, które chca dzialac ra-
cjonalnie powinny uwzgledniac zalozenia racjonalnosci makroekonomicznej
i globalnej.
Nie ma dzis potrzeby przekonywac kogokolwiek, iz wspólczesna gospodar-
ka swiatowa stanowi jedna calosc, zlozona z panstw, przedsiebiorstw i konsu-
mentów wzajemnie oddzialujacych na siebie. Decyzje poszczególnych jednostek
i wiekszych ukladów przesadzaja o losie nie tylko wlasnym, ale i calych spole-
czenstw. Postep naukowo-techniczny, znamionujacy wejscie ludzkosci w epoke
cywilizacji informacyjnej, postep w dziedzinie transportu, komunikacji, postepu-
jaca liberalizacja w handlu miedzynarodowym wzajemnie uzaleznily poszcze-
gólne narody i regiony swiata i wytyczyly szerszy, swiatowy wymiar racjonalno-
sci gospodarowania.
Problemy racjonalnosci w wymiarze swiatowym nalezy traktowac jako naj-
istotniejsze dla calej ludzkosci. W swej dzialalnosci ludzkosc powinna sie kie-
rowac wlasnie przeslankami racjonalnosci globalnej, opartej na etyce. Potrzeba
racjonalnosci swiatowej najwyrazniej uwidacznia sie przez pryzmat problemów
krajów Trzeciego Swiata, ich dramat oraz beznadziejnosc likwidacji niedoro-
zwoju. Najwazniejsze problemy globalne to: zanieczyszczenie srodowiska
naturalnego, niebezpieczenstwo konfliktu termonuklearnego, problemy demo-
graficzne i zywnosciowe, surowcowe, masowe bezrobocie, wzrost chorób cywi-
48

lizacyjnych, poglebiajaca sie alienacja jednostki, a takze rosnaca przestepczosc,

terroryzm i narkomania.
W swietle powyzszego, racjonalnosc globalnego systemu nie jest juz tylko
warunkiem maksymalizowania jakosci zycia, ale takze warunkiem przetrwania
spoleczenstw.

1. Zinterpretuj zasade racjonalnego gospodarowania.

2. Co rozumiesz przez ekonomiczna efektywnosc gospodarowania?
3. Co to jest rachunek ekonomiczny i na czym polega jego rola w podej-
mowaniu decyzji?
?8
4. Jakie sa podstawowe relacje miedzy racjonalnoscia mikro, makro i glo-
balna?
Czesc II
RYNEK I GOSPODARKA RYNKOWA

Rozdzial 3

PROCES WYMIANY W UJECIU HISTORYCZNYM

3.1. Gospodarka naturalna a gospodarka towarowa

Cecha dzialalnosci czlowieka jest produkcja dóbr materialnych celem za-

spokojenia jego potrzeb. W historii gospodarczej spoleczenstw mozemy wyróz-
nic dwie zasadnicze formy produkcji spolecznej: gospodarke naturalna i gospo-
darke towarowa.

Gospodarka naturalna to taki typ gospodarki, w której producent

wytwarza produkty w celu bezposredniego zaspokojenia swoich po-
trzeb. I
,·
W gospodarce tego typu nie wystepuje wiec wymiana i rynek, gdyz produ-
cent (czy jego rodzina) jest jednoczesnie konsumentem wytworzonych przez
siebie produktów.
Gospodarka naturalna wystepowala prawie wylacznie w okresie wspólnoty
pierwotnej i dominowala w niewolnictwie i feudalizmie.
Gospodarka towarowa jest nastepna forma przejawiania sie dzialalnosci
produkcyjnej czlowieka, forma historycznie pózniejsza od gospodarki natural-
nej. Pojawila sie ona u schylku okresu wspólnoty pierwotnej, w niewolnictwie
50

i feudalizmie wystepowala na marginesie dzialalnosci ludzkiej, a zwyciezyla

w systemie gospodarki kapitalistycznej. Poczatki gospodarki towarowej siegaja
6-8 tys. lat p.n.e.

Gospodarka towarowa to taki typ gospodarki, w której producenci

wytwarzaja produkty z przeznaczeniem ich do wymiany, czyli na sprze-
daz. I
'·
Przedmiot
wymiany
- produkt pracy ludzkiej - staje sie towarem. Pojecie to
obejmuje wszystkie dobra konsumpcyjne i produkcyjne oraz uslugi.
Tak wiec gospodarka naturalna oznacza wytwarzanie dóbr na wlasne potrze-
by, a gospodarka towarowa - na sprzedaz.
Wspólczesnym przykladem gospodarki naturalnej sa gospodarstwa rolne,
zaklady rzemieslnicze w tej czesci, w jakiej wytwarzaja produkty na wlasne po-
trzeby. Ale i w tych gospodarstwach czy zakladach znaczna czesc produkcji ma
charakter towarowy, tzn. jest przeznaczona na sprzedaz.

l. Czym rózni sie gospodarka naturalna od gospodarki towarowej? ?.

2. Kiedy produkt pracy ludzkiej staje sie towarem?

3.2. Przeslanki powstania gospodarki towarowej

Gospodarka towarowa (a scislej - jej pierwszy etap, czyli prosta produkcja

towarowa) wylonila sie z gospodarki naturalnej wtedy, gdy zostaly spelnione
dwie przeslanki:
a) spoleczny podzial pracy,
b) ekonomiczne wyodrebnienie sie producentów na bazie prywatnej wlasno-
sci srodków produkcji.
Z chwila postepujacego rozwoju sil wytwórczych, naturalny podzial pracy,
jaki mial miejsce w gospodarce naturalnej, zostal zastapiony spolecznym po-
dzialem pracy. Polega on na tym, ze w spoleczenstwie wyodrebniaja sie pewne
grupy ludzi, trudniace sie okreslona produkcja.

Przelomowe znaczenie dla rozwoju gospodarki towarowej mialy

trzy wielkie spoleczne podzialy pracy, które legly u podstaw gospo- ,
darki towarowej, a mianowicie:
.
 51

I - mial miejsce pod koniec wspólnoty pierwotnej, polegal na wyod-

rebnieniu sie rolnictwa z pasterstwa,
II - dokonal sie w okresie niewolnictwa i polegal na wyodrebnieniu
,.
sie rzemiosla z rolnictwa,
III - wystapil pod koniec niewolnictwa. Nastapilo wówczas wyod-
rebnienie sie klasy kupców posredniczacych w wymianie miedzy róz-
nymi producentami oraz dokonywalo sie oddzielanie miast od wsi.

Rewolucja agrarna, jaka miala miejsce ok. 8 tys. lat temu, przyniosla wraz
z osadnictwem nadwyzki produkcji; rolnicy byli w stanie wyprodukowac znacz-
nie wiecej, niz potrzebowali do przezycia. Nadwyzki produkcji rolnej spowodo-
waly pojawienie sie przedstawicieli nowych zawodów - rzemieslników, zolnie-
rzy, kaplanów czy urzedników rzadowych. Poniewaz nie byli zmuszeni do
samodzielnego zdobywania zywnosci, ludzie ci zaczeli sie specjalizowac w wy-
twarzaniu innych dóbr i uslug. Oni takze wytwarzali powyzej wlasnych potrzeb
i handlowali nadwyzkami swej produkcji dla zdobycia innych przedmiotów, ma-
jacych zaspokoic ich potrzeby.
Rozwój handlu mial podstawowe znaczenie dla rozwoju spoleczenstw przez
to, ze poglebial specjalizacje i podzial pracy, co czynilo ja bardziej wydajna,
przyczynial sie do powstawania miast oraz przenosil zdobycze kultury i cywili-
zacji do odleglych zakatków poznawanego swiata.
Ten postepujacy spoleczny podzial pracy dal dowody swej nadzwyczajnej
skutecznosci w porównaniu z powszechna samowystarczalnoscia co najmniej
z dwóch powodów. Po pierwsze - zdolnosci indywidualne róznia sie, a podzial
pracy pozwala kazdej jednostce wytwarzac dobra czy swiadczyc uslugi, które
potrafi ona wykonywac relatywnie najlepiej (lepiej niz inne), pozostawiajac do
wykonania pozostalym wytwórcom wszystkie inne czynnosci. Po drugie - jed-
nostka, która koncentruje sie na wykonywaniu jednego rodzaju pracy, jest
w stanie doskonalic te umiejetnosc.
Podzialowi pracy musi towarzyszyc wymiana. Dla wytwórców, którzy pro-
dukuja tylko jedno dobro, wymiana jest koniecznoscia. Dzieki niej otrzymuja
inne, niezbedne im dobra czy uslugi.
W miare rozwoju spoleczno-gospodarczego poszczególnych spoleczenstw
procesy podzialu pracy ulegaly dalszemu poglebieniu. Spoleczny podzial pracy
prowadzil do powstawania coraz to nowych zawodów.
W ciagu ostatnich kilku stuleci postep techniczny w metodach produkcji spra-
wil, ze stalo sie oplacalne organizowanie produkcji na duza skale. Te udoskona-
lenia techniczne doprowadzily do daleko posunietej specjalizacji pracy, zwanej
w literaturze technicznym podzialem pracy. Tennin ten odnosi sie do specjali-
zacji w ramach produkcji danego dobra, która polega na podziale pracy na sze-
52

reg czynnosci czy operacji miedzy robotnikami danego zakladu. Wynika stad, ze
techniczny podzial pracy dokonuje sie wewnatrz spolecznego podzialu pracy.
Stwierdzono juz setki lat temu, ze calkowita produkcja danej grupy ludzi
moze byc znacznie zwiekszona bez zadnych dodatkowych wysilków, kiedy spe-
cjalizacja zastepuje samodzielne wytwarzanie wszystkiego.
Wlasnie ta technika podzialu pracy na wielka ilosc wyspecjalizowanych za-
dan doprowadzila do pracy przy tasmie, do rozwoju produkcji masowej, do
ogromnego wzrostu wydajnosci pracy. Kazda jednostka przy tasmie wykonuje
pojedyncza czynnosc, która stanowi ulamek wszystkich czynnosci, niezbednych
do wytworzenia danego dobra. W ten sposób jednostka moze spedzic lata przy
tasmie, nie wiedzac, jaki jest koncowy efekt produkcji. Tak wiec w wielu gale-
ziach przemyslu produkt koncowy jest rezultatem polaczonych wysilków wielu
setek wyspecjalizowanych pracowników.
Zasada specjalizacji pracy wykorzystywana jest na wszystkich poziomach
dzialalnosci gospodarczej. Mozemy wymienic nastepujace ich rodzaje:
l. Specjalizacja galezi przemyslu w poszczególnym produkcie czy proce-
sie, np.: w produkcji paliw, chemikaliów, odziezy, wyrobów ceramicznych.
2. Specjalizacja firm - poszczególne firmy, które lacznie tworza dany
przemysl, czesto specjalizuja sie w wykonywaniu jednego z procesów produk-
cyjnych lub wytwarzaniu jednej czesci produktu koncowego. Np. w przemysle
wlókienniczym produkcja tkanin bedzie podzielona na szereg oddzielnych pro-
cesów, takich jak: przedzenie, tkanie, farbowanie, drukowanie itd.
3. Specjalizacja regionów - tzw. terytorialny podzial pracy. W wielu kra-
jach pewne regiony wykazuja tendencje do specjalizacji w ramach danych galezi
przemyslu, np. przemyslu chemicznego, wlókienniczego, mleczarskiego. W tym
podziale znaczna role odgrywaja czynniki geograficzne: polozenie, surowce,
warunki naturalne. Wazna role odgrywaja tez tutaj tradycje wytwórcze ludzi.
4. Specjalizacja miedzynarodowa (miedzynarodowy podzial pracy). Pole-
ga ona na specjalizacji w wytwarzaniu okreslonych towarów w pewnych kra-
jach. Ta specjalizacja wynika z faktu wystepowania np. korzystnych warunków
klimatycznych, glebowych, z istnienia zlóz wartosciowych mineralów lub roz-
wijania szczególnych umiejetnosci przez pracowników w danym kraju. Dlatego
Brazylia jest glównym dostawca kawy, Afryka Poludniowa - zlota, Kuwejt -
ropy naftowej, a Szwajcaria zegarków.
Powyzej omówiony zostal podstawowy warunek istnienia gospodarki towa-
rowej, a wiec spoleczny podzial pracy. Jest to warunek konieczny, ale nie wy-
starczajacy. Znany jest w literaturze przyklad gminy starohinduskiej, w której
czlonkowie byli podzieleni na grupy, z których kazda wytwarzala rózne produkty
(czyli wystepowal spoleczny podzial pracy), ale produkty te nie byly wymieniane
miedzy czlonków gminy, bo zaden z bezposrednich wytwórców nie stawal sie ich
wlascicielem. Wytworzone produkty byly wlasnoscia gminy i dzielono je mie-
 53

dzy jej czlonków w zaleznosci od potrzeb i stopnia równosci. A wiec pomimo

wystepowania spolecznego podzialu pracy nie bylo tutaj wYmiany.

Drugim, niezbednym warunkiem istnienia gospodarki towarowej

jest odosobnienie producentówZ.Wystepuje ono wówczas, gdy produ-
cent jest wlascicielem srodków produkcji. Odosobnionym producentem ,.
jest kazdy, kto moze dysponowac wytworzonym przez siebie produk-
tem.

Producent jako dysponent produktu moze go oferowac innym producentom,

w zamian za ich produkty. Powstaje w ten sposób gospodarka wYmienna, go-
spodarka towarowa. Poczatkowo wYmianaodbywala sie wedlug formuly T~ T
(towar za towar); pózniej z calego swiata towarów wyodrebnia sie jeden towar,
który zaczyna spelniac role ogólnego ekwiwalentu, tzn. wYmiana odbywa sie
wedlug formuly T~P~T (towar~pieniadz~towar). Pieniadz wydatnie ulatwil
i usprawnil wymiane towarów (o genezie, istocie i funkcjach pieniadza traktuje
pkt 3.5 tego rozdzialu).

Jakie byly przyczyny powstania gospodarki towarowej? ?.

3.3. Prosta produkcja towarowa

Zakres gospodarki towarowej zalezy od stopnia spolecznego podzialu pracy;

jego poglebienie oznacza rozszerzenie zakresu gospodarki towarowej.
W rozwinietej gospodarce towarowej praca obok innych towarów staje sie
przedmiotem wYmiany,przedmiotem kupna i sprzedazy. Praca, mimo jej specy-
ficznego charakteru (nieodlaczna od czlowieka), zostaje wciagnieta w orbite sto-
sunków towarowych - stad nazwa "rozwinieta gospodarka towarowa".
Gospodarka towarowa najwyzszy poziom rozwoju osiagnela w systemie go-
spodarki kapitalistycznej, a wystepowala juz wczesniej w postaci prostej
(drobnotowarowej) gospodarki.

2 W gospodarce socjalistycznej odosobnienie producentów tlumaczono, ze przyjmowalo ono

postac samodzielnych ekonomicznie przedsiebiorstw, stanowiacych wlasnosc spoleczna.
54

Prosta gospodarke towarowa charakteryzuja nastepujace cechy:

- prywatna wlasnosc srodków produkcji;
- produkcja na rynek;
- wlasciciel srodków produkcji jest jednoczesnie producentem ,.
(zwykle zatrudnia wlasna rodzine, moze tez angazowac najenma
sile robocza, lecz robi to w ograniczonym zakresie);
- mala skala produkcji i swiadczonych uslug.

We wszystkich krajach wysoko rozwinietych,gdzie mamy do czynienia z roz-

winieta gospodarka towarowa, obok wielkiej produkcji na skale masowa odnaj-
dujemy licznie reprezentowane warstwy drobnych producentów towarowych.
Jakie sa powody przetrwania i sukcesu malych fIrm? Male fIrmy z reguly
prosperuja dobrze, gdy rynek danego dobra i uslugi jest wzglednie maly. Istnieje
kilka przyczyn, dla których rynki pewnych dóbr i uslug pozostaja male:
1. Konsumenci czesto pragna zachowania indywidualnosci, np. w ubieraniu
sie, noszeniu bizuterii czy meblowaniu mieszkania. Technologia produkcji ma-
sowej im tego nie zapewni.
2. Swiadczenie uslug przez zaklady naprawcze, gdzie kazda wykonywana
praca jest inna, nie moze byc standardowe. Dlatego w takich branzach, jak np.:
remonty domów, naprawa samochodów, obuwia czy zegarków, istnieje wiele
malych fIrm.
3. Uslugi osobiste, np.: lekarza domowego, radcy prawnego, fryzjera czy ko-
smetyczki, sa z reguly swiadczone przez male fIrmy.
4. Istnieja równiez male rynki w przypadku bardzo drogich dóbr dla ludzi
o wysokich dochodach. Dotyczy to na przyklad luksusowych jachtów, wysokiej
klasy samochodów sportowych czy drogocennych dziel sztuki.
Ponadto proces dekoncentracji produkcji umozliwia wielu malym fumom
funkcjonowanie w przemysle przetwórczym czy przy wytwarzaniu róznych de-
tali. Male, wyspecjalizowane fumy dostarczaja wielu czesci skladowych dla du-
zych montowni róznego rodzaju wyrobów. Male fumy rozprowadzaja równiez
produkty duzych fum. Sprzet trwalego uzytku, np. telewizory, pralki, lodówki,
jest przykladem produktów duzych fum, które sa sprzedawane i konserwowane
przez male fIrmy.
Powyzsze przyklady swiadcza dobitnie o tym, ze proces wspólistnienia
wielkiej i malej produkcji towarowej nie jest zjawiskiem przejsciowym, lecz
trwalym, istniejacym przez caly czas funkcjonowania gospodarki rynkowej. Do
tego problemujeszcze wrócimy w rozdz. 6, pkt 6.2.1.

Jakie sa cechy prostej produkcji towarowej? ?

.
 55

3.4. Wartosc uzytkowa i wartosc wymienna towaru

Stwierdzono wyzej, ze towar jest produktem pracy ludzkiej, przeznaczonym

do sprzedazy. Towar staje sie przedmiotem spolecznego zapotrzebowania dzieki
swojej wartosci uzytkowej.

Wartosc uzytkowa towaru jest to jego zdolnosc do zaspokajania

potrzeb czlowieka. Wynika ona z fizycznych, chemicznych, a wiec na-
turalnych wlasciwosci rzeczy. Dzieki nim towar moze zaspokoic okre-
,.
slona potrzebe.

Towar musi miec wartosc uzytkowa nie tylko dla producenta, ale przede
wszystkim dla innych ludzi. Musi wiec posiadac tzw. spoleczna wartosc uzyt-
kowa (np. bubel nie jest towarem, gdyz nie zaspokaja potrzeb konsumentów, ma
wartosc uzytkowa dla producenta, ale nie dla nabywcy).
Zródlem wartosci uzytkowej jest przyroda i praca; przyroda dostarcza pro-
duktów majacych okreslone wlasciwosci, które czlowiek w procesie pracy w ce-
lowy sposób przeobraza.
Wartosc uzytkowa towaru realizuje czlowiek w procesie konsumpcji. Na
przyklad wartosc uzytkowa chleba, obuwia, stolu realizuje konsument w trakcie
spozywania chleba, noszenia obuwia, korzystania ze stolu.
Podkreslic nalezy, ze wartosc uzytkowa nie jest bynajmniej cecha, która ma-
ja tylko towary.

Oprócz towarów wartosc uzytkowa maja:

- produkty pracy ludzkiej, które nie sa towarami (sa nimi dobra wy-
twarzane w ramach gospodarki naturalnej, która nadal wystepuje
w pewnym zakresie, zwlaszcza w rolnictwie), ,.
- dobra wolne, które maja ogromna wartosc uzytkowa, a nie sa
produktami pracy ludzkiej (np. powietrze, promienie sloneczne, woda
w rzekach, morzach i oceanach).

Wartosc uzytkowa jest kategoria obiektywna. Nie nalezy jej utozsamiac

z uzytecznoscia, która wiaze sie z subiektywna ocena przydatnosci danego dobra
dla konkretnego nabywcy. Moze ona byc rózna dla róznych osób, a nawet moze
ulegac zmianie dla jednej i tej samej osoby. Szerzej na temat uzytecznosci be-
dzie mowa w rozdziale piatym.
W procesie wymiany producent otrzymuje za swój oferowany towar okre-
slona ilosc innego towaru.
56

Ten stosunek ilosciowy (proporcja), w jakim jeden towar jest wy-

mieniany na inny, nazywamy wartoscia wymienna. ,.
Mozemy ja wyrazic za pomoca zapisu:
X towaru A = Y towaru B

Towar B odgrywa role ekwiwalentu towaru A. Na przestrzeni historii funkcje te

pelnily rózne towary, az doszlo do wyróznienia z calej masy towarów takiego,
który najlepiej spelnial role powszechnego ekwiwalentu. Stal sie nim pieniadz.
Ogólna forma wartosci wymiennej przybrala wiec postac:
X towaru A = Y jednostek pienieznych
y jednostek pienieznych to cena.

Cena jest najwyzsza forma wartosci wymiennej; oznacza ona ilosc

pieniadza, która trzeba zaplacic za jednostke towaru.
,.
Relacje wymienne miedzy róznymi towarami, czyli ceny, sa wypadkowa
róznokierunkowych zachowan nabywców i sprzedawców. Nabywcy chca doko-
nac zakupu po cenie jak najnizszej, sprzedawcy zas daza do uzyskania ceny jak
najwyzszej. W zaleznosci od sily przetargowej obu stron ustala sie wysokosc
ceny i dochodzi do zawarcia transakcji kupna badz sprzedazy. Wynikaloby
z tego, ze cena stanowi odzwierciedlenie procesów rynkowych, a wiec ksztaltuje
sie w wyniku gry popytu i podazy. W rzeczywistosci cena siega glebiej, gdyz do
procesu wytwarzania towaru. Mozemy wyróznic dwa podstawowe sposoby po-
dejscia do tego zagadnienia: marksowski i neoklasyczny. W swietle koncepcji
marksowskiej produkcyjna podstawa ksztaltowania ceny jest wartosc towaru,
która stanowia spolecznie niezbedne naklady pracy, potrzebne do jego wytwo-
rzenia3.Cena w dlugim okresie jest wlasnie pienieznym odzwierciedleniem war-
tosci towaru. Praca wedlug tej koncepcji jest jedynym czynnikiem produkcji,
który tworzy wartosc towaru. Pozostale czynniki produkcji stanowiajedynie wa-
runki pozwalajace pracy tworzyc wartosc towaru.
Z kolei koncepcja neoklasyczna zaklada, ze wszystkie czynniki produkcji,
tzn. praca, kapital i ziemia, sa wartosciotwórcze. Kazdy z nich tworzy czesc
wartosci towaru i suma oplat za ich uslugi tworzy koszt produkcji. Koszty zasto-
sowania czynników produkcji w procesie wytwarzania okreslaja wiec wartosc
towaru, a cena w dlugim okresie powinna te koszty odzwierciedlac. Producent

3 Spolecznie niezbedny naklad pracy to czas pracy najbardziej typowy dla podstawowej masy
producentów, to jest czas pracy przecietnie potrzebny na wyprodukowanie danego towaru.
 57

bedzie wytwarzal tylko wówczas, gdy ze sprzedazy wytworzonych przez siebie

towarów uzyska cene przewyzszajaca koszty produkcji.

l. Co oznacza wartosc uzytkowa i nzytecznosc towaru?

2. Co rozumiesz przez wartosc wymienna towaru?
?.

3.5. Pieniadz i jego funkcje

3.5.1. Geneza pieniadza

Historia pieniadza wiaze sie scisle z rozwojem gospodarki towaro-

wej.
. . Pieniadz
. jest rezultatem, a jednoczesnie nieodzownym warunkiem ,.
jej rozwoJu.

Forma pieniezna jest najbardziej rozwinieta postacia przejawiania sie warto-

sci towarów na rynku. Zanim powstal pieniadz, wymiana miala charakter bezpo-
sredni, co oznaczalo, ze jeden towar byl wymieniany na inny (T~T). Wspólcze-
snie wymiane bezposrednia - bezpieniezna nazywamy barterem. W wymianie
barterowej musi wystepowac wzajenma zbieznosc potrzeb uczestników wymia-
ny - nabywca musi potrzebowac czegos, co sprzedawca ma do zaoferowania,
i odwrotnie. Kazda ze stron jest wiec równoczesnie i nabywca i sprzedawca. Te-
go rodzaju wymiana oznacza duze marnotrawstwo czasu i wysilku w celu znale-
zienia takiego posiadacza towaru, który nam jest potrzebny i który jednoczesnie
potrzebuje naszego towaru. Pieniadz, jako posrednik w wymianie, znakomicie te
problemy rozwiazal. Powstanie pieniadza polegalo na wylonieniu, sposród calej
masy, takich towarów, które mogly spelniac role powszechnego ekwiwalentu.
Funkcje pieniadza (ekwiwalentu) na przestrzeni historii pelnily rózne towa-
ry: bydlo, skóry, sól, zboze, futra etc. Najbardziej przydatne okazaly sie w tej
funkcji kruszce szlachetne (zloto, srebro, miedz). Ze wzgledu na swoje wlasci-
wosci fizyczne Uednorodnosc, trwalosc, podzielnosc, latwosc przechowywania
i przenoszenia) byly one najbardziej przystosowane do pelnienia roli powszech-
nego ekwiwalentu. Pieniadz kruszcowy, zloty lub srebrny, byl jednoczesnie to-
warem, który, poza pelnieniem roli posrednika w wymianie, mógl wystepowac
na rynku jako okreslona wartosc uzytkowa, sluzyl bowiem do produkcji róznych
przedmiotów czy ozdób.
Od czasu wojen napoleonskich, oprócz pieniedzy bitych ze szlachetnego
kruszcu, w obiegu kursowaly takze pieniadze papierowe, zwane banknotami.
Banknot byl wymienialny na zloto i byl wygodnym sposobem zastepowania go
58

w obiegu. Byl to tak zwany system waluty zlotej. Obok zlotych monet funkcjo-
nowaly równoczesnie w obiegu banknoty, wymieniane na zloto bez ogranicze-
nia. Taka sytuacja wspólistnienia banknotów z pieniadzem kruszcowym istniala
do wybuchu I wojny swiatowej. Potem zwiazek pieniadza ze zlotem ulegl roz-
luznieniu. Wprowadzono tzw. system waluty pozlacanej. Wycofano z obiegu
zlote monety. Wymienialnosc banknotów na zloto zostala ograniczona - wy-
mieniano je nie na zlote monety, lecz wylacznie na sztaby zlota o okreslonej
próbie i wadze (byl to tzw. system sztabowo-zloty). Tym samym utrudniono ja,
gdyz trzeba bylo dysponowac znaczna suma waluty krajowej, aby nabyc sztabe
zlota, czesto kilkunastokilogramowa. W niektórych krajach istniala wymienial-
nosc banknotów na dewizl panstw o mocnej walucie (system waluty dewizo-
wo-zlotej), które z kolei mozna bylo zamienic na zloto. Ten system stosowano
m. in. w Polsce miedzywojennej.
Kryzys lat 1929-1933 spowodowal, ze banknoty staly sie pieniadzem papie-
rowym, przestaly byc wymienialne na zloto. Wówczas tez zostaly wycofane
z obiegu zlote monety. Inaczej mówiac, miejsce banknotu zajal pieniadz papie-
rowy, który nie mial juz zadnego zwiazku z pokryciem w zlocie.

Co to jest wymiana barterowa? ?.

3.5.2. Rodzaje pieniadza

We wspólczesnym swiecie powszechnie uzywanym pieniadzem jest pie-

niadz papierowy.

Pieniadz papierowy jest pieniadzem symbolicznym, czyli znakiem

wartosci. Jego faktyczna wartosc równa sie wartosci kawalka zadruko- ,.
wanego papieru, z którego jest on wykonany.

W kazdym kraju monopol na emisje pieniadza papierowego ma bank cen-

tralny. Pieniadz papierowy jest prawnym srodkiem platniczym w danym kraju,
niezaleznie od tego, czy jest on wymienialny na waluty innych krajów, czy nie.
Jego sila nabywcza, a wiec moznosc nabycia okreslonej ilosci dóbr i uslug zale-
zy od poziomu cen towarów i uslug.

4 Dewizy sa to zagraniczne srodki platnicze. Kurs dewiz - to cena pieniadza zagranicznego

wyrazona w pieniadzu krajowym.
 59

Obok pieniadza papierowego jest w obiegu bilon, który znakomicie uzupel-

nia jego potrzebna ilosc. Bilon wystepuje w postaci monet (bilon metalowy, ina-
czej zdawkowy). Wartosc metalu, z którego monety sa wybite, jest znacznie
mniejsza od ich wartosci nominalnej. Inaczej mozna powiedziec, ze wartosc
nominalna monet w obiegu jest znacznie wieksza od sumy, która mozna by uzy-
skac z ich stopienia i sprzedazy jako metali, z których zostaly wykonane.
We wspólczesnych gospodarkach, obok pieniadza symbolicznego, wystepu-
je takze, w coraz wiekszym zakresie, pieniadz bezgotówkowy (inaczej banko-
wy lub zyrowy).
Pieniadz bezgotówkowy ma postac wkladów bankowych wyplacanych na
zadanie. Depozyty (wklady) bankowe sa srodkiem wymiany i sa powszechnie
akceptowane jako srodek zaplaty. Wklad jest zobowiazaniem banku, czyli suma
pieniedzy, jaka winien on jest wlascicielom wkladów. Z kolei wklady sa pod-
stawa dla banków do udzielania kredytów przedsiebiorstwom, gospodarstwom
domowym lub instytucjom panstwowym.
Wklady bankowe uruchamia sie przewaznie za pomoca czeków.

Czek bankowy jest to dokument, w którym wystawca zleca swoje-

mu bankowi wyplate okreslonej sumy pienieznej okazicielowi albo oso- ,.
bie, której nazwisko jest wypisane na czeku.

Wklady na rachunkach bankowych umozliwiaja równiez rozliczenia bezgo-

tówkowe miedzy dluznikami a wierzycielamiza pomoca przelewów bankowych.
Warunkiem jest jednak posiadanie przez obydwie strony rachunków (kont) ban-
kowych.
Wspólczesnie, na szeroka skale w rozliczeniach bankowych wykorzystuje
sie pieniadz elektroniczny. Konta bankowe znajduja sie w pamieci komputera
i sa automatycznie obslugiwane za pomoca urzadzen elektronicznych. Dotych-
czas stosowane formy rozliczen bankowych, jak czeki, czy polecenia przelewu,
sa zastepowane kartami magnetycznymi, z pominieciem dokumentacji papie-
rowej. O ruchu pieniadza decyduja impulsy elektryczne.
Przecietny obywatel krajów wysoko rozwinietych wlasciwie nie uzywa go-
tówki, gdyz pobory otrzymuje na rachunek w banku, a platnosci dokonuje karta
magnetyczna. W Polsce - jak dotychczas- zaledwie co 30. Polak korzysta z karty
platniczej. Jednak z roku na rok pieniadz elektroniczny ma w naszym kraju co-
raz wiecej zwolenników.

Jakie znasz rodzaje pieniadza wspólczesnego? ?

.
60

3.5.3. Funkcje pieniadza

Pieniadz w gospodarce towarowo-pienieznej spelnia nastepujace

funkcje:
- miernika wartosci,
srodka cyrkulacji (posrednika w wymianie),
,.
srodka tezauryzacji (przechowywania bogactwa),
srodka platniczego.

Pieniadz, jako miernik wartosci, sluzy do wyrazania wartosci wszystkich

towarów i uslug. Porównujemy wartosc towaru z wartoscia jednostki pienieznej
i w wyniku tego otrzymujemy cene. Cena to wartosc towaru wyrazona w pie-
niadzu. To pieniadz w roli miernika wartosci pozwala sprowadzic wartosc
wszystkich towarów i uslug do wspólnego mianownika, jakim sa ceny. Kazde
panstwo, tworzac system pieniezny, ustala podstawowajednostke pieniadza, na-
daje jej nazwe oraz sposób jej dzielenia na czesci mniejsze. W ten sposób po-
wstaje skala cen, która jest narzedziem sposobu wyrazania ceny. Przy pieniadzu
kruszcowym byla ona ustalona wagowo. Poniewaz pieniadz papierowy nie ma
wlasnej, wewnetrznej wartosci, krazy na rynku jako reprezentant pieniadza
kruszcowego i wyposazony jest przez panstwo w kurs przymusowy.
Aby pieniadz spelnial funkcje miernika wartosci, nie musimy go miec przy
sobie. Pieniadz spelnia te funkcje idealnie (wyobrazeniowo), natomiast realnie
musi wystapic w funkcji srodka cyrkulacji. Z ta funkcja spotykamy sie najcze-
sciej. Polega ona na posredniczeniu pieniadza w aktach sprzedazy i kupna
w formie: towar-pieniadz (T~P) i pieniadz-towar (P->1). Akt kupna-sprze-
dazy powoduje, ze towary kraza na rynku, przechodzac z rak do rak. Ten ruch
towarowy za posrednictwem pieniadza nazywamy cyrkulacja. Pieniadz posred-
niczac w wymianie rozrywa wiec akt wymiany na dwie czesci, które nie musza
byc zgodne w czasie i przestrzeni (jak to bylo w wymianie bezposredniej towaru
na towar).
Do obsluzenia mnogosci aktów kupna i sprzedazy potrzebna jest odpowied-
nia ilosc pieniadza. Mozna ja wyrazic za pomoca nastepujacego wzoru:
S
1=-
O'
gdzie:
I - ilosc pieniadza w obiegu,
s- suma cen towarów i uslug bedacych przedmiotem transakcj i kupna
i sprzedazy,
0- szybkosc obiegu jednoimiennych jednostek pienieznych.
 61

Szybkosc obiegu (obrotu) pieniadza oznacza, ile razy jedna jednostka pie-
niadza dokonala w danym okresie obrotu, tzn. ile razy posluzono sie nia przy
zawieraniu transakcji.
Nadmiar pieniadza w obiegu w stosunku do podazy towarów i uslug powo-
duje inflacje, która znajduje wyraz we wzroscie cen.
Z punktu widzenia obiegu, obojetne jest, z czego wykonany jest pieniadz,
natomiast, gdy chcemy go przechowywac - istotnyjest material tego pieniadza.
Pieniadz moze pelnic funkcje srodka tezauryzacji (gromadzenia skarbu).
W tej funkcji wystepuje on wówczas, gdy zostaje wycofany z procesu cyrkula-
cji. Tezauryzacja odgrywala wazna role, gdy w obiegu byl pieniadz pelnowarto-
sciowy, ze zlota lub srebra. Pieniadz papierowy moze byc przedmiotem groma-
dzenia bogactwa pod warunkiem, ze cieszy sie zaufaniem spolecznym i nie traci
zbyt szybko na wartosci z powodu inflacji. Wartosc bogactwa pienieznego be-
dzie spadac w tempie odpowiadajacym stopie inflacji.
Jesli wiec wystepuje proces inflacyjny, gromadzone oszczednosci deprecjo-
nuja sie i sklonnosc spoleczenstwa do tezauryzacji pieniadza papierowego
zmniejsza sje, a rosnie tendencja do lokowania oszczednosci w innych walorach,
np.: w walutach zagranicznych, zlocie, platynie, drogich kamieniach, wybitnych
dzielach sztuki, papierach wartosciowych, nieruchomosciach etc. Tak wiec za-
oszczedzone dochody, z chwila, kiedy zostaja odlozone pod postacia nagroma-
dzonych pieniedzy, róznych walorów czy kosztownosci, zamieniaja sie w skarb,
stanowiac jednoczesnie pewnego rodzaju rezerwe dla obiegu.
Czwarta istotna funkcja pieniadza to jego rola jako srodka platniczego.
W funkcji tej wystepuje pieniadz przy regulowaniu róznych zobowiazan z tytulu
zaciagnietego kredytu lub wynikajacych z innych przyczyn, np. placenia nalez-
nych podatków, kar pienieznych, czynszów, odszkodowan etc. Ta funkcja pie-
niadza przyczynila sie do rozwoju systemu kredytowo-pozyczkowego, który
stal sie sila napedowa rozwoju gospodarczego.
W miare rozwoju gospodarki towarowo-pienieznej ogromnie wzroslo zna-
czenie kredytu. Kredytowe transakcje kupna-sprzedazy polegaja na tym, ze
ruch towarów i uslug zostaje oddzielony od ruchu pieniadza, to znaczy, ze moz-
na zaplacic za nie obietnica zaplaty w pózniejszym czasie. Z chwila nadejscia
terminu zaplaty musi wystapic realny pieniadz; pelni on wtedy jednak funkcje
nie srodka cyrkulacji, lecz srodka platniczego.
Pieniadz kredytowy moze miec postac czeku, banknotu i weksla. O cze-
kach i banknotach byla juz mowa wyzej.

Weksel jest to dokument kredytowy zobowiazujacy wystawce

(dluznika) do zaplacenia wierzycielowi w okreslonym miejscu i czasie ,
wymienionej na nim sumy pienieznej. .
62

Wyrózniamy weksle proste i trasowane. Weksel prosty wyraza wzajemny

stosunek miedzy dwoma kontrahentami. Z kolei weksel trasowany (ciagniony)
dotyczy trzech osób, gdyz wierzyciel (A), poleca dluznikowi (B) zaplacenie
w okreslonym terminie naleznego sobie dlugu osobie trzeciej (C). Weksel tra-
sowany jest bardzo dogodny, gdyz moze posluzyc do regulowania szeregu wza-
jemnych zobowiazan.
We wspólczesnym swiecie nastepuje wzrost znaczenia pieniadza w roli
srodka platniczego, przy równoczesnym ograniczeniu jego funkcji jako srodka
cyrkulacji. Uwzgledniajac obie te funkcje, mozemy uzupelnic - przedstawiony
wyzej - wzór na ilosc pieniadza niezbednego w obiegu, mianowicie:

1= S-K+Z
O '
gdzie:
I - ilosc pieniadza w obiegu,
S- suma cen towarów i uslug bedacych przedmiotem transakcji kupna
i sprzedazy,
K- wartosc dokonanych transakcji kredytowych,
Z- laczna wartosc zobowiazan, których termin platnosci uplywa,
0- szybkosc obiegu jednoimiennych jednostek pienieznych.

l. Czym sie rózni funkcja pieniadza jako srodka platniczego od pieniadza

jako srodka cyrkulacji?
2. W jakich postaciach wystepuje pieniadz kredytowy?
?8
3. Jakie czynniki ksztaltuja ilosc pieniadza w obiegu?

3.5.4. Pieniadz swiatowy

Pieniadz swiatowy funkcjonuje na rynkach swiatowych, obslugujac

miedzynarodowa wymiane towarów, rynek uslug oraz rynek kapitalowy.
Pelni on wszystkie omówione wyzej funkcje w skali swiatowej. Wyste-
puje wiec jako: miernik wartosci, srodek cyrkulacji (przy zagranicznych ,.
transakcjach kupna-sprzedazy za gotówke), powszechny srodek platni-
czy (przy wyrównywaniu sald bilansów platniczych) i srodek przecho-
wywania rezerw wartosci w skarbcach banków centralnych.

Pierwszym pieniadzem swiatowym bylo zloto. Stopniowo ustepowalo ono

miejsca banknotom, które byly symbolem zlota wymienianym w relacji l: l (np.
l dolar papierowy = l dolar w zlocie). Z czasem w charakterze pieniadza swia-
 63

towego rozpowszeclmily sie dewizy, przede wszystkim waluty krajów najsilniej-

szych ekonomicznie (dolar USA, brytyjski funt szterling, marka niemiecka,
frank francuski i jen japonski).
Zasady miedzynarodowegoporzadku walutowego okreslone zostaly w 1944r.
na konferencji w Bretton Woods, gdzie utworzono Miedzynarodowy Fundusz
Walutowy (MFW). Przyjeto wówczas zasade wymienialnosci jednych walut na
drugie. Sposród wszystkich walut wyrózniono dolara, który byl wymieniany na
zloto wedlug oficjalnego kursu przez banki centralne panstw czlonkowskich
MFW. Poszczególne kraje okreslaly kursy wymienne swoich walut w stosunku
do dolara lub zlota. Centralna waluta swiatowa stal sie wiec dolar, który spelnial
wszystkie funkcje pieniadza swiatowego.
W celu uniezaleznienia sie swiatowego systemu walutowego od dolara,
w 1967 r. powolano w ramach MFW dodatkowa rezerwe miedzynarodowych
srodków platniczych w postaci SDR-ów (ang. Special Drawing Rights - spe-
cjalne prawa ciagnienia). SDR-y zaistnialy na rynkach swiatowych obok zlota
i dewiz. W pierwszym okresie funkcjonowania SDR (pierwsza ich kreacja na-
stapila w 1970 r.), jednostka tego pieniadza miala parytet ustalony w zlocie, na
poziomie parytetu dolara USA z 30 stycznia 1934 r., czyli 0,888671 g zlota
(l SDR = 1 $ USA). SDR-y nie byly jednak wymienialne na zloto, dlatego tez
nazywano je "zlotem papierowym". SDR-y to rodzaj pieniadza nie majacego
postaci materialnej, nadajacy sie tylko do rozrachunków bezgotówkowych. Jest
to sztucznajednostka obrachunkowa w obrotach miedzynarodowych.
W zwiazku z poglebianiem sie - na poczatku lat siedemdziesiatych - ujem-
nego salda bilansu platniczego USA oraz z tym, ze w 1971 r. rezerwy dolarowe
w bankach centralnych trzykrotnie przewyzszaly zapasy zlota amerykanskiego,
15 sierpnia 1971 r. USA zawiesily wymienialnosc dolarów na zloto. Nastapila
tez dwukrotna dewaluacja tej waluty (w 1971 r. i 1973r.).
Od marca 1973 r. powstal nowy system wartosciowania walut, niezalezny od
zlota i dolara - tzw. system kursów plynnych (ang. jloating), ksztahowanych
przez rynek walutowy. W rezultacie kurs dolara waha sie swobodnie w relacji do
wszystkich walut. Przestal tym samym istniec system walutowy z Bretton Woods.
Wracajac do SDR-ów - po dewaluacji dolara w USA kurs tej jednostki pie-
nieznej oparto na tzw. "koszyku" 16 wybranych walut krajów wysoko rozwinie-
tych5. Od stycznia 1981 r. koszyk ten ograniczono do pieciu walut: dolara USA,
marki niemieckiej, jena japonskiego, franka francuskiego i funta szterlinga. Taka
sytuacja wystepowala do stycznia 1999 r., kiedy to w krajach Unii Europejskiej
wprowadzono EURO. W zwiazku z tym koszyk SDR-a oparty zostal na trzech

5 W sklad koszyka walutowego stanowiacego podstawe wyliczania kursu SDR-ów wchodzily

nastepujace waluty: dolar USA, marka niemiecka, trank trancuski, funt szterling, jen japonski, dolar
kanadyjski, lir wloski, floren holenderski, trank belgijski, korona szwedzka, dolar australijski, korona
dunska, korona norweska, peseta hiszpanska, szyling austriacki, rand poludniowoatTykanski.
64

walutach: dolarze USA, jenie japoJ1skim i funcie szterlingu. Wartosc SDR-ów

zmienia sie z zaleznosci od kursów tych walut na rynku dewizowym. Oblicza sie
ja w dolarach USA wedlug londyl'1skiego kursu rynkowego.
Oprócz SDR-ów pieniadzem miedzynarodowym do roku 1999 byla europej-
ska jednostka obrachunkowa - ECU (ang. European Currency Unit). Powstala
ona w 1979 r. wraz ze stworzeniem Europejskiego Systemu Walutowego. War-
tosc ECU byla okreslana wedlug koszyka walutowego 12 panstw nalezacych do
Unii Europejskie{ Kazda waluta miala wyznaczony kurs centralny w stosunku
do ECU i wartosc ECU, wyrazona w poszczególnych walutach, byla obliczana
codziennie. ECU spelniala funkcje jednostki rozliczeniowej i srodka platniczego
miedzy bankami centralnymi krajów Unii Europejskiej oraz srodka rezerw walu-
towych w tych krajach.
Zgodnie z ustaleniami traktatu z Maastricht(XII 1991 r.), od 1 stycznia 1999r.
w miejsce ECU zostal powolany nowy pieniadz miedzynarodowy - EURO. Do
strefy euro przystapilo wówczas 12 sposród 15 krajów Unii Europejskiej. Na
razie Wielka Brytania, Szwecja i Dania nie wyrazily checi przystapienia do unii
walutowej. Poczatkowo euro wystepowalo tylko w obrocie bezgotówkowym.
Przejscie od narodowych walut do euro odbywalo sie stopniowo do 2002 r.
Wówczas oficjalnym pieniadzem zarówno w obrocie bezgotówkowym, jak i go-
tówkowym stal sie tylko EURO.

Jakie funkcje pelni pieniadz swiatowy i jakie znasz jego rodzaje? ?.

6 Koszyk ten tworzyly nastepujace waluty: marka niemiecka 30,1 %, frank francuski 19%, funt
szterling 13%, lir wloski 10,15%, gulden holenderski 9,4%, frank belgijski 7,6%, peseta hiszpan-
ska 5,3%, korona dunska 2,45%, funt irlandzki 1,1%, drachma grecka i portugalskie escudo po
0,8%, frank luksemburski 0,3%. Procentowy udzial w koszyku kazdej z tych walut odzwierciedlal
ich rzeczywista sile.
Rozdzial 4

PODSTAWY TEORII RYNKU. ANALIZA POPYTU

I PODAZY

4.1. Pojecie rynku i jego klasyfikacja

Pojecie rynku jest jedna z podstawowych kategorii w ekonomii. Tradycyjnie

rynek oznacza miejsce, zazwyczaj zorganizowane w sensie instytucjonalnym,
gdzie dokonuja sie transakcje kupna i sprzedazy czynników produkcji oraz wy-
tworzonych dóbr i uslug. Dla istnienia rynku niezbedne jest wystepowanie co
najmniej dwóch podmiotów wymiany, tj. producenta - sprzedawcy i konsumen-
ta - nabywcy. Jednakze wspólczesna technika gromadzenia i przetwarzania in-
formacji sprawia, ze w wielu wypadkach obecnosc na rynku kupujacego i sprzeda-
jacego w celu dokonania transakcji nie jest konieczna. Nawiazywanie stosunków
wymiennych moze sie odbywac na odleglosc, za pomoca telefonu, internetu itp.

Rynek to jest proces, w trakcie którego podmioty (kupujacy i sprze-

dajacy) ustalaja przedmiot i warunki wymiany dóbr i uslug (rodzaj, ilosc
i cene dóbr i uslug, forme zaplaty, warunki transportu, gwarancji etc.). .,
Przedmiotami obrotu rynkowego sa nie tylko dobra materialne i uslugi, lecz
równiez wartosci intelektualne i artystyczne, jak informacja, patenty, dziela
sztuki, spektakle teatralne itp. Przedmiotem wymiany staje sie równiez sam pie-
niadz (krajowy i dewizowy), sprzedawany i kupowany w kantorach, bankach
i na gieldach. Ogólnie mozna stwierdzic, ze przedmiotem obrotu rynkowego
moze byc wszystko to, co znajduje nabywce.
Rynki moga byc klasyfikowane wedlug róznych kryteriów:
l. Z punktu widzenia ich zasiegu terytorialnego mozemy mówic o rynku
lokalnym (np. krakowski), rynku regionalnym (np. slaski, wielkopolski), rynku
krajowym - obejmujacym caly obszar kraju, rynku miedzynarodowym - obej-
66

mujacym grupe krajów (np. Unii Europejskiej) i rynku swiatowym - obejmuja-

cym wszystkie kraje swiata.
2. Wedlug przedmiotu obrotu mozemy wyróznic: rynek dóbr i uslug kon-
sumpcyjnych (np. rynek artykulów zywnosciowych, gospodarstwa domowego,
uslug lekarskich, adwokackich etc.) oraz rynek czynników wytwórczych (kapi-
talu, pracy, ziemi). Nalezy podkreslic, ze niektóre przedmioty wymiany w za-
leznosci od swego przeznaczenia moga znalezc sie równoczesnie w kilku seg-
mentach rynku.
3. Z punktu widzenia branzowego mozemy wyodrebnic takie rynki, jak:
miesny, cukru, zbozowy, weglowy, samochodowy etc. Inaczej mówimy o nich,
ze sa to rynki homogeniczne, czyli jednorodne.
4. W zaleznosci od sytuacji rynkowej rozrózniamy: rynek zrównowazony
(gdy wielkosc popytu równa jest wielkosci podazy, a ceny sa wzglednie stabilne)
oraz rynek niezrównowazony, który moze miec postac rynku sprzedawcy (gdy
wielkosc popytu jest wieksza od wielkosci podazy, a ceny wzrastaja) lub rynku
nabywcy (gdy wielkosc podazyjest wieksza od wielkosci popytu, a ceny spadaja).
5. Z punktu widzenia legalnosci mozna wyróznic: rynki legalne i nielegalne.
Przykladem rynku nielegalnego moze byc wytwarzanie i sprzedaz dóbr lub
swiadczenie uslug przez osoby nie prowadzace oficjalnie dzialalnosci gospodar-
czej, obrót towarami nieewidencjonowanyrni przez wytwórców w celu uniknie-
cia opodatkowania, spekulacja (wykup towarów po cenach nizszych i sprzedaz
po wyzszych), zatrudnianie na "czarno". Wystepowanie rynków nielegalnych
nazywane jest w ekonomii gospodarka drugiego obiegu lub gospodarka niefor-
malna, czy tez szara strefa.
6. W zaleznosci od liczby podmiotów wystepujacych na rynku, mozemy
wyróznic: rynek wolnokonkurencyjny, oligopolistyczny i monopolistyczny. Ry-
nek wolnokonkurencyjny to taki, na którym wystepuje bardzo duza liczba kupu-
jacych i sprzedajacych, przy czym zaden z nich indywidualnie nie ma wplywu
na poziom cen. Ceny ksztaltuje rynek w wyniku interakcji popytu i podazy.
Z rynkiem oligopolistycznym mamy do czynienia wówczas, gdy na rynku wy-
stepuje kilku sprzedajacych i wielu kupujacych. Z kolei rynek monopolistyczny
charakteryzuje sie tym, ze po stronie podazy wystepuje jeden sprzedajacy, a po
stronie popytu - wielu kupujacych. Zarówno w przypadku rynku oligopolistycz-
nego, jak i monopolistycznego sprzedajacy sa cenotwórcami, kupujacy zas -
cenobiorcami7.
W dalszych rozwazaniach w tym rozdziale bedziemy sie zajmowali rynkiem
wolnokonkurencyjnym (konkurencja doskonala).

7 Struktury rynkowe zostana szczególowo omówione w dalszych czesciach podrecznika

(rozdz. 10 i II).
 67

Z powyzszego wynika, ze zakres pojeciowy rynku jest bardzo zróznicowany.

Poszczególne podzialy rynków zachodza na siebie. Wystepuja tu zarówno pew-
ne powiazania, jak i bariery. Oczywiscie przedstawiona wyzej klasyfikacja ryn-
ków nie wyczerpuje w pelni tego zagadnienia, niemniej uswiadamia zlozonosc
problemu.
Cecha charakterystyczna rynku, niezaleznie od jego formy,jest to, ze dopro-
wadza on do kontaktu kupujacych i sprzedajacych,w wyniku czego ksztaltuje sie
okreslona cena. Cena ta wywiera wplyw zarówno na decyzje konsumentów,jak
i producentów. Zadaniem teorii ekonomii jest zbadanie prawidlowosci w za-
chowaniu sie konsumentów i reakcji producentów wobec zmiennych informacji
naplywajacych z rynku.

1. Na czym polega glówna rola rynku w gospodarce rynkowej?

2. Jakie znasz rodzaje rynków, uwzgledniajac rózne kryteria ich klasyfika- ?.
cji?

4.2. Popyt i jego determinanty

Z powyzszych rozwazan wynika, ze podstawowymi elementami rynku sa:

popyt, podaz i cena. Prawidlowosci powiazan i wspólzaleznosci przyczynowo-
-skutkowych miedzy popytem, podaza i cena nazywane sa prawem popytu
i podazy.
Omówimy obecnie popyt i czynniki go ksztahujace.

Popyt jest relacja miedzy cena dobra (uslugi) a jego iloscia, która
konsumenci sa sklonni i sa w stanie nabyc w danym czasie, przy zalo-
zeniu, ze wszystkie inne czynniki wplywajace na popyt pozostaja bez
zmian (ceterisparibus).
I
'
o

Popyt pokazuje wiec rózne ilosci dóbr i uslug, które konsumenci nabeda
przy róznych poziomach cen. Od popytu nalezy odróznic wielkosc popytu
(rozmiary popytu), która oznacza konkretna ilosc dobra, jaka chce i moze nabyc
konsument przy konkretnej cenie.
Popyt mozna odniesc zarówno do indywidualnego nabywcy, i wtedy mamy
do czynienia z popytem indywidualnym na okreslone dobro, jak i do wszyst-
kich nabywców danego dobra i wtedy mówimy o popycie rynkowym. Tak wiec
popyt rynkowy na dane dobro jest suma popytów indywidualnych, zglaszanych
przez poszczególnych nabywców, przy róznych mozliwych cenach tego dobra.
68

W obu tych przypadkach rozmiary popytu mierzy sie w jednostkach fizycznych.

Zarówno popyt indywidualny,jak i rynkowy miesci sie w analizie mikroekono-
micznej. W ujeciu makroekonomicznym mozemy mówic o popycie globalnym
na wszystkie dobra i uslugi, lub ich okreslone grupy, ze strony wszystkich na-
bywców. Tak zagregowany popyt ujmuje sie wartosciowo, przy okreslonym po-
ziomie cen. Przedmiotem dalszych naszych rozwazan bedzie popyt rynkowy.
Popyt na dane dobro jest funkcja ceny tego dobra, ale takze funkcja wielu
innych czynników. Czynniki te okreslamy mianem pozacenowych determinant
ksztahujacych popyt. Do najwazniejszych z nich naleza:
1) dochody kupujacych;
2) poziom cen dóbr komplementarnych i substytucyjnych;
3) liczba nabywców, ich struktura wedlug wieku, plci, wyksztalcenia, zawo-
dów;
4) preferencje nabywców (upodobania, gusty wynikajace z tradycji, zwycza-
jów, nasladownictwa, mody itp.; upodobania ksztahuja sie w znacznym stopniu
pod wplywem reklamy w srodkach masowego przekazu);
5) oczekiwania co do zmiany cen i dochodów w przyszlosci;
6) sytuacja gospodarcza i polityczna kraju.
Czynniki pozacenowe moga dzialac w roznych kierunkach, wzajemnie sie
kompensowac lub kumulowac. Ostateczne uksztahowanie sie popytu i jego
zmiany sa wypadkowa sily ich oddzialywania. Badanie lacznej funkcji popytu
na dane dobro jest dosc skomplikowanym przedsiewzieciem. Do tego celu zosta-
ly wypracowane rózne metody ekonometryczne. W dalszym ciagu bedziemy
prowadzic analize funkcjonalnych zaleznosci miedzy popytem a cena lub popy-
tem a poziomem dochodu przy upraszczajacym zalozeniu, ze pozostale czynniki
wplywajace na popyt nie ulegaja zmianie.

Co to jest popyt i jakie czynniki okreslaja jego wielkosc? ?.

4.3. Zaleznosc miedzy popytem a cena

W przewazajacej liczbie przypadków wielkosc popytu (d - ang. demand)

zmienia sie w przeciwnym kierunku w stosunku do zmiany ceny (p - ang.price),
tzn. wraz ze wzrostem ceny ilosc sprzedanego dobra spadnie i odwrotnie - jesli
cena dobra spada, ilosc sprzedanego dobra rosnie. Prawidlowosc te nazywamy
prawem popytu. Funkcjonalna zaleznosc miedzy iloscia dobra, która nabywcy
 69

chca kupic przy róznych poziomach ceny (ceteris paribus)8, ilustruje krzywa
popytu (rys. 4.1). Jest to funkcja liniowa o nachyleniu ujemnym.
cena
D

r
I
I
I
I

Pl , 1___
I --
I j
I I
I I
I I
I I
I I
I I D
I I
I I
o iIosc

Rys. 4.1. Krzywa popytu

Reakcje wielkosci popytu na zmiane ceny analizujemy posuwajac sie wzdluz

krzywej popytu, w dól - gdy cena spada, w góre - gdy cena rosnie.

cena

ilosc

Rys. 4.2. Przesuwanie sie krzywej popytu pod wplywem

czynników niecenowych

Jesli na popyt maja wplyw czynniki pozacenowe, to - w zaleznosci od kie-

runku ich zmian - moga one powodowac przesuwanie sie krzywej popytu

8 Ceteris pariblIs - zalozenie, ze pozostale czynniki pozostaja bez zmian.

70

badz w lewo (gdy popyt maleje), badz w prawo (gdy popyt rosnie) - rys. 4.2.
Przy tym samym poziomie ceny popyt pod wplywem innych czynników moze
sie zwiekszac z q2do q3lub moze spadac z q2do q\.
Zwykle wielkosc popytu ksztaltuje sie w kierunku odwrotnym niz cena.
Mozliwe sajednak zachowania jednokierunkowe, gdy rosnacej cenie odpowiada
wzrost rozmiarów popytu i odwrotnie - spadkowi ceny odpowiada spadek wiel-
kosci popytu. Wyróznia sie trzy przypadki wystepowania takich sytuacji, które
z uwagi na nietypowosc zostaly nazwane paradoksami: Giffena, Veblena oraz
spekulacyjnym.
Angielski statystyk Robert Giffen (1837-1910), badajac konsumpcje nie-
zamoznej ludnosci, stwierdzil ze zdziwieniem, ze "im chleb jest drozszy, tym
wiecej sie go spozywa". Zjawisko to spowodowane bylo faktem, ze przy szyb-
kim wzroscie cen wszystkich artykulów zywnosciowych, chleb stal sie substytu-
tem innych, relatywnie drozszych dóbr zywnosciowych (np. miesa). Paradoks
Giffena dotyczy dóbr podstawowych.
Amerykanin Thorstein Veblen (1857-1929) zwrócil z kolei uwage na pre-
stiz spoleczny plynacy z konsumpcji dóbr drogich, luksusowych. Wzrost cen
samochodów byl powodem zwiekszonych ich zakupów. U podstaw tego zjawi-
ska tkwi chec ukazania przez zamozne grupy ludnosci swego statusu material-
nego, snobizm wyrazajacy sie w nabywaniu dóbr luksusowych, których cena
wzrasta, w celu swoistego dowartosciowania swojej osobowosci. Jest to tzw.
efekt snoba.
Paradoks spekulacyjny wiaze sie natomiast z przewidywaniami dotycza-
cymi ksztaltowania sie ceny (cen) w przyszlosci. Jesli panuje przekonanie, ze
cena na dane dobra w przyszlosci bedzie rosla, wielkosc popytu na nie rosnie,
mimo wzrostu ich cen. Nabywcy robia np. zapasy dóbr konsumpcyjnych,w ocze-
kiwaniu na jeszcze wiekszy wzrost cen, liczac na okreslone korzysci. Podobnie
tez spadkowi cen moze towarzyszyc spadek wielkosci popytu, jesli konsumenci
przewiduja, ze w najblizszym okresie ceny beda nadal spadac. W tej sytuacji
konsumenci powstrzymuja sie od nabywania dóbr w oczekiwaniu, az ich ceny
osiagna najnizszy poziom. Takie zjawiska moga zachodzic w nieustabilizowanej
gospodarce i sa przejawem zaklócenia prawidlowych zwiazków (odwrotnych
zaleznosci), jakie wystepuja w normalnie funkcjonujacej gospodarce miedzy
cena a wielkoscia popytu.
We wszystkich tych trzech przypadkach, krzywe popytu sa krzywymi rosna-
CYIlll.
Dotychczasowe rozwazania dotyczyly jednej strony zaleznosci, a mianowi-
cie wplywu ceny na ksztaltowanie sie wielkosci popytu. Spróbujmy na ten pro-
blem spojrzec z drugiej strony, a mianowicie, jak reaguje cena na zmiane popy-
tu. Ta relacja zaleznosci miedzy cena i popytem ma charakter dodatni - im
wiekszy popyt, tym wyzsza jest cena, im mniejszy popyt, tym cena nizsza (cete-
 71

ris pariblIs). Zaleznosc te nazywamy gietkoscia cen wzgledem popytu lub flek-
sybilnoscia cen.

4.4. Elastycznosc popytu

4.4.1. Prosta cenowa elastycznosc popytu

Elastycznoscia popytu nazywamy stosunek wzglednej (procento-

wej) zmiany wielkosci popytu do wzglednej (procentowej) zmiany ,.
czynnika, który zmiane popytu wywolal.

Czynniki ksztaltujace popyt sa mierzalne i niemier.lalne. Oczywiste jest, ze

elastycznosc popytu mozemy okreslic tylko w stosunku do czynników mierzal-
nych.

Stopien reakcji wielkosci popytu na okreslone dobro (usluge) na

zmiane ceny tego dobra (uslugi) nazywamy prosta cenowa elastyczno- ,.
scia popytu.

Wspólczynniki prostej cenowej elastycznosci popytu oblicza sie na podsta-

wie nastepujacej formuly:

gdzie:
Ed - wspólczynnik prostej cenowej elastycznosci popytu,
ó.d - przyrost (lub spadek) wielkosci popytu na skutek zmiany ceny,
d - dotychczasowa wielkosc popytu na dane dobro przy cenie p,
ó.p - przyrost (lub obnizenie) ceny danego dobra,
p - dotychczasowa cena danego dobra.
Powyzsza formule mozemy wiec zapisac:
procentowa zmiana wielkosci popytu
E=
d procentowa zmiana ceny

Jezeli spadek ceny o 4% zwieksza rozmiary popytu o 2%, to elastycznosc

cenowa popytu wynosi -0,5, z kolei, jesli wzrost ceny o 1% zmniejsza wielkosc
popytu o 3%, to elastycznosc popytu wynosi -3. Ogólnie mozemy powiedziec,
ze wspólczynnik elastycznosci cenowej popytu informuje o ile procent zmieni
sie wielkosc popytu, jesli cena zmieni sie o jeden procent.
72

W celu unikniecia ujemnych wspólczynników, wynikajacych z faktu od-

wrotnie kierunkowych zaleznosci miedzy cena a wielkoscia popytu, przed for-
mula umieszcza sie znak minus (-), aby otrzymac wynik dodatni. W tej tez po-
staci bedziemy te wspólczynniki interpretowac.
Wspólczynnik cenowej elastycznosci popytu informuje nas o sile reakcji
konsumenta na rynku na zmieniajace sie ceny dóbr i uslug. Wspólczynnik ten
moze przyjmowac wartosci z przedzialu (O,+(0). Miedzy tymi skrajnymi przy-
padkami mozna wyróznic kilka rodzajów popytu. Rodzaje te w postaci wskazni-
ków liczbowych, opisu slownego i graficznego przedstawia tabela 4.1.

Tabela 4.1. Rodzaje elastycznosci cenowej popytu

Rodzaj Wskaznik Prezentacja

Opis slowny
(nazwa) popytu liczbowy graficzna
proporcjonalny procentowa (wzgledna) zmiana wiel-
(jednostkowy) kosci popytu jest taka sama jak pro-
'=
centowa zmiana ceny Ed= l

ilosc

elastyczny procentowa (wzgledna) zmiana wiel-

"
kosci popytu jest wieksza od procen-
towej zmiany ceny Ed> l

ilosc

nieelastyczny procentowa (wzgledna) zmiana wiel- '=

kosci popytu jest mniejsza od procen-
towej zmiany ceny 0< Ed< l

ilosc

calkowicie wielkosc popytu nie reaguje na zmia-

nicelastyczny neceny
(sztywny) Ed=O
lL ilosc
doskonale przy danej cenie wielkosc popytu
elastyczny moze przybierac dowolne rozmiary
Ed" 00

"b
ilosc
 73

Jak wynika z tabeli, rózne mozliwe warianty polozenia krzywych popytu,

o róznym nachyleniu zaleza od stopnia reakcji konsumentów na zmiane cen.
Istnieja dwa sposoby mierzenia cenowej elastycznosci popytu: elastycznosc
popytu punktowa i lukowa (w przedziale).

Wspólczynnik elastycznosci punktowej stosuje sie w przypadku,

.,
gdy zmiany cen sa niewielkie i oblicza sie go dla konkretnych punktów
lezacych na krzywej popytu. Do jego obliczania sluzy wzór na Ed poda-
ny powyzej.

Elastycznosc popytu lukowa dotyczy duzych zmian cen i oblicza

sie ja dla okreslonego odcinka na krzywej popytu. ,.
Aby okreslic elastycznosc przecietna dla danego odcinka (luku), cene i wiel-
kosc popytu wyrazamy jako srednie arytmetyczne ich skrajnych wielkosci. For-
mula lukowej elastycznosci popytu przedstawia sie wiec nastepujaco:

Ed = I1d . f}.p = dz - dl . Pl - pz
dl + dz . Pl + pz dl + dz . Pl + pz
2 2
gdzie:
I1d = d2 - dl,
I1p = PI - P2,
dl - wielkosc popytu przed zmiana ceny,
d2 - wielkosc popytu po zmianie ceny,
PI - cena przed zmiana,
P2 - cena po zmlarue.

Spróbujmy przeanalizowac elastycznosc lukowa popytu na dwóch róznych

przykladach (krzywa popytu o róznym nachyleniu wzgledem ukladu wspólrzed-
nych).
Badajac elastycznosc popytu na odcinkach krzywej popytu AB oraz CD
otrzymujemy nastepujace poziomy cen i wielkosci popytu (rys. 4.3):
dl = 5, Pl = 60,
d2 = 11, P2 = 50,
d3=29, P3=20,
d4=35, P4=10.
74

cena
70

PI 60 I
I

P2 50 -i-~B
I I
I I

40 +-~-t-
I I

30 +-~-t---
I I
I I
I I
P3 20 -r-r-----
I I I
I I I
P4 10 --:--: i-~ D
dl: d2: d3: d4:I

O 10 20 30 40 50 60 ilosc

Rys. 4.3. Zmienna elastycznosc popytu

Wstawiajac te dane do fonnuly na wspólczynnik elastycznosci lukowej po-

pytu otrzymujemy:
11- 5 35 - 29
5 + 11 > 29 + 35
60 - 50 20 - 10 .
60 + 50 20 + 10
Z wyliczenia tych ulamków wynika, ze wspólczynnik cenowej elastycznosci
popytu Ed na odcinku AB wynosi 4,12, na odcinku zas CD tylko 0,28.
Na drugim przykladzie obliczymy elastycznosc cenowa popytu przy innym
nachyleniu krzywej popytu (rys. 4.4).
Dla odcinków KL oraz MN na krzywej popytu przyjmujemy nastepujace po-
ziomy cen i wielkosci popytu:
dl = 20, PI = 30,
d2= 40, P2= 20,
d3=50, P3=15,
d4= 60, P4= 10,
stad:
40 - 20 60 - 50
--
20 + 40 > 50 + 60
30 - 20 15- 10 .
30 + 20 15+ 10
 75

cena

60

50

40

PI 30 I
I
I
pz 20 r------
l L__
P3 I I
~ ~___L__
P4 10 I I I I
:d\ :d2 :d3 :d4
o 10 20 30 40 50 60 70 80 ilosc

Rys. 4.4. Zmienna elastycznosc popytu przy innym nachyleniu krzywej popytu

Z obliczen wynika, ze wspólczynnik cenowej elastycznosci popytu na od-

cinku KL wynosi 1,67, na odcinku zas MN 0,45.

Na podstawie powyzszych dwóch przykladów mozna sformulowac

nastepujaca prawidlowosc: w miare posuwania sie w dól wzdluz ,.
krzywej popytu, elastycznosc popytu maleje.

Im bardziej stroma jest krzywa popytu (rys. 4.3), tym szybciej spadaja
wspólczynniki elastycznosci. przy lagodniejszym nachyleniu krzywej popytu
tempo spadku elastycznosci popytu jest wolniejsze (rys. 4.4).
Znajomosc cenowej elastycznosci popytu moze miec duze znaczenie eko-
nomiczne dla przedsiebiorcy ustalajacego cene okreslonego produktu lub uslugi.
Kazdy przedsiebiorca chcialby wiedziec, przy jakim poziomie ceny osiagnie
najwieksze wplywy ze sprzedazy produkcji.
O poziomie cenowej elastycznosci popytu na poszczególne dobra decyduje
szereg czynników. Do najwazniejszych zaliczyc mozna:
- charakter zaspokajanych potrzeb,
- istnienie lub brak substytutów,
- poziom ceny danego dobra,
- struktura rynku,
- horyzont czasowy.
Istotny wplyw na cenowa elastycznosc popytu ma znaczenie poszczegól-
nych dóbr w procesie zaspokajania potrzeb. Dobra podstawowe, z których trud-
no zrezygnowac, np. maka, kasza, chleb, ziemniaki, herbata itp., charakteryzuja
sie mala elastycznoscia popytu (Ed < l) - w tym przypadku popyt jest malo czu-
76

ly na zmiane cen. Jesli chodzi o trwale przedmioty konsumpcji, np. pralki, lo-
dówki, telewizory, meble - popyt na nie jest bardzo elastyczny (Ed> l), az do
doskonale elastycznego (Ed~ (0) w przypadku dóbr luksusowych, takich jak:
bizuteria, podróze zagraniczne, luksusowe samochody etc. Z kolei popyt sztyw-
ny (Ed = O)moze dotyczyc dóbr absolutnie niezbednych i nie dajacych sie zasta-
pic jakimkolwiek innym dobrem, np. sól, czy lekarstwa. Dobra zaspokajajace
tzw. potrzeby standardowe charakteryzuja sie najczesciej elastycznoscia propor-
cjonalna (Ed = 1)- np. odziez, obuwie, oplaty za mieszkanie, gaz, prad.
Waznymczynnikiemdecydujacymo elastycznoscipopytujest latwosc za-
stapienia (czyli substytucja) danego dobra innym dobrem o podobnym przezna-
czeniu. Dlatego dobra, które sa latwo zastepowalne przez liczne substytuty, cha-
rakteryzuja sie z reguly wysoka elastycznoscia, natomiast te, które nie maja
substytutów, cechuje niska elastycznosc. Równiez poziom ceny ma wplyw na
elastycznosc. Przy wysokich cenach elastycznosc cenowa popytu jest na ogól
wyzsza niz przy cenach nizszych.
Kolejnym czynnikiem ksztaltujacym wspólczynnik cenowej elastycznosci
popytu jest struktura rynku, która miedzy innymi charakteryzuje liczba wyste-
pujacych na nim producentów. Na rynku, na którym obecnych jest wielu produ-
centów, którzy konkuruja ze soba cenami wytwarzanych dóbr, stosunkowo la-
two jest znalezc te same dobra po róznych cenach. Racjonalnie postepujacy
konsument kupi dobro, którego cena bedzie nizsza, a wiec popyt na to dobro be-
dzie mniej elastyczny.
Poziom cenowej elastycznosci popytu zmienia sie równiez w zaleznosci od
horyzontu czasowego, jaki potrzebuje kupujacy do zareagowania na zmiane
ceny danego dobra. Sformulowano prawidlowosc, ze w dluzszych okresach, po-
pyt charakteryzuje sie wyzsza elastycznoscia niz w krótkich, a przyczyna tego
faktu moga byc wprowadzane innowacje produktowe, których konsekwencja
beda zmiany popytu na te lub inne dobra.
Jak juz wspomniano w punkcie 4.3, obok uzaleznienia wielkosci popytu od
zmiany ceny, istnieje równiez zaleznosc odwrotna - ceny od zmiany popytu.
Stopien reakcji ceny na zmiane popytu (inaczej gietkosc ceny) jest odwrotnoscia
cenowej elastycznosci popytu. Wyrazamy ja wzorem:
~ = tJ.p . tJ.d= tJ.p . d
Ed p' d tJ.d p'

Wspólczynnik gietkosci ceny informuje o sile reakcji ceny na

zmiane stanu popytu, jest stosunkiem procentowej zmiany ceny do pro-
,
centowej zmiany popytu. Mówi on, o ile procent zmieni sie cena, jesli .
popyt zmieni sie o 1%.
 77

4.4.2. Mieszana cenowa elastycznosc popytu

Wsród innych czym1ikówwplywajacych na ksztaltowanie sie popytu (poza

cena wlasna dobra), zasadnicze znaczenie maja ceny innych dóbr oraz dochody
konsumentów.

Stopiet'l reakcji popytu na dane dobro na zmiany cen innych dóbr

wyraza wspólczynnik mieszanej (krzyzowej) elastycznosci cenowej ,.
popytu.

Oblicza sie go na podstawie nastepujacej formuly:

Edm -_ (+--~dx. ~Py

-) .
dx Py
gdzie:
Ec//I/- wspólczynnik elastycznosci popytu na dobro x wzgledem ceny dobra y,
Mx
dx
_ procentowa zmiana popytu na dobro x,

t::..Py .
- - procentowa ZmIanaceny dobra y.
Py
Poziom wspólczynnika Edmzalezy od charakteru i sily zwiazku miedzy dwo-
ma dobrami, które z reguly sa dobrami pokrewnymi, tzn. komplementarnymi lub
substytucyjnymi.
Jezeli reakcje popytu i ceny maja charakter jednokierunkowy, wtedy mamy
do czynienia z dobrami substytucyjnymi (wzajemnie sie zastepujacymi) i przed
wspólczynnikiem Edmwystepuje znak ,,+". Wzrostowi ceny dobra y, np. masla,
towarzyszy wzrost wielkosci popytu na dobro x, np. margaryne, przy zalozeniu
stalosci ceny margaryny.
Z kolei, jesli reakcje popytu i ceny maja charakter przeciwny, wtedy mamy
do czynienia z dobrami komplementarnymi (uzupelniajacymi sie) i przed
wspólczynnikiem Edmwystepuje znak ,,-". Np. wzrost ceny dobra y (zalózmy
tytoniu) spowoduje spadek wielkosci popytu na dobro x (np. na fajki), oczywi-
scie przy zalozeniu stalosci ceny dobra x. A wiec zmiany popytu na dobro x
i ceny dobra y sa tu róznokierunkowe.
Wspólczynnik mieszanej elastycznosci cenowej popytu przyjmuje wartosci
zawarte w przedziale (O, +(0), czyli podobnie jak wspólczynnik cenowej ela-
stycznosci popytu. Z tego tez powodu rozróznia sie tutaj takie same rodzaje po-
pytu, a mianowicie: proporcjonalny, elastyczny, nieelastyczny, sztywny (calko-
wicie nieelastyczny), doskonale elastyczny. Interpretacja tych wspólczynników
jest podobna do przedstawionej w tabeli 4.1, w punkcie 4.4.1.
78

4.4.3. Dochodowa elastycznosc popytu

Waznym czynnikiem wplywajacym na poziom oraz strukture popytu kon-

sumpcyjnego jest wielkosc dochodu (i - ang. income), jakim rozporzadza na-
bywca.

Miernikiem reakcji (wrazliwosci) popytu na zmiane dochodu jest

wspólczynnikdochodowejelastycznoscipopytu. I
'
.

Wyrazamy go nastepujaca formula:

E. = !::.d. !::.i
l d' i
gdzie:
Ej - wspólczynnik dochodowej elastycznosci popytu,
!::.d- przyrost (lub spadek) popytu,
d - dotychczasowy popyt przy dochodzie i,
!::.i- przyrost (lub spadek) dochodu,
i - dotychczasowy dochód konsumenta.
Wspólczynnik Ej jest stosunkiem wzglednej (procentowej) zmiany popytu
do procentowej zmiany dochodu. Informuje on o ile procent zmieni sie popyt,
jesli dochód konsumenta zmieni sie o jeden procent (ceterisparibus).
Nalezy podkreslic, ze wspólczynnik elastycznosci dochodowej popytu jest
zróznicowany dla poszczególnych grup dóbr oraz to, ze zmienia sie on w miare
uplywu czasu. Dla wiekszosci dóbr, wzrost dochodu oznacza wzrost popytu na
nie. Sa to tak zwane dobra wyzszego rzedu (tzw. trwale przedmioty konsump-
cji, jak pralki, lodówki, meble, sprzet elektroniczny etc.). Jednakze na rynku wy-
stepuja takze dobra, na które popyt maleje w miare wzrostu dochodu lub rosnie
mniej niz proporcjonalnie w stosunku do wzrostu dochodu. Dobra takie nazy-
wamy dobrami podstawowymi (wszelkiego rodzaju dobra zywnosciowe).
Na podstawie wyników badan reakcji popytu na poszczególne dobra na
zmiany dochodów konsumentów, ogólnie mozna wyróznic cztery rodzaje do-
chodowej elastycznosci popytu:
- Pierwsza dotyczy wydatków na zywnosc, które rosna mniej niz propor-
cjonalnie w stosunku do przyrostu dochodu. Oznacza to, ze wzrost dochodu
o l % powoduje wzrost konsumpcji o mniej niz 1%. Wspólczynnik elastycznosci
dochodowej popytu jest mniejszy od jednosci (Ej < l).
- Druga dotyczy wydatków na niektóre dobra wyzszego rzedu (np. trwale
artykuly gospodarstwa domowego, samochody), a takze na ochrone zdrowia,
wyksztalcenie, kulture, sport, podróze etc. Wydatki na nie wzrastaja bardziej niz
 79

proporcjonalnie w stosunku do wzrostu dochodów konsumentów. Wspólczynnik

elastycznosci dochodowej popytu na te dobra jest wiekszy od jednosci (Ej> 1).
- Wydatki na odziez, obuwie, oplaty za mieszkanie, gaz i prad stanowia sto-
sunkowo staly procent w budzecie gospodarstw domowych, niezaleznie od
zmian wielkosci dochodu. przyrostowi dochodów towarzysza proporcjonalne
przyrosty wydatków na dobra nalezace do tej grupy. W tym wypadku wspól-
czynnik Ej :::::: 1.
- Wydatki na dobra nizszego rzedu (zaliczane do dóbr podstawowych) cha-
rakteryzuja sie ujemnym wspólczynnikiem dochodowej elastycznosci popytu
(Ej< O).Oznacza to, ze wzrost dochodu o 1% powoduje spadek popytu np. o 2%.
Nabywcy, których dochody wzrosly, przestawiaja sie na lepsze jakosciowo sub-
stytuty dóbr dotychczas kupowanych.
Ernest Engel (1821-1896), statystyk niemiecki, dokonal jako pierwszy sze-
rokich badan zaleznosci wydatków na poszczególne dobra od wysokosci docho-
dów konsumentów. Badania te wykazaly, ze w miare wzrostu przecietnego do-
chodu na jednego czlonka rodziny nie tylko rosnie ogólny popyt, ale zmienia sie
równiez jego struktura. Zmiany te wyrazaja sie zmniejszeniem procentowego
udzialu wydatków na zywnosc oraz inne dobra nizszego rzedu i zwiekszeniem
udzialu wydatków na dobra wyzszego rzedu.

Prawidlowosc te nazywa sie w literaturze ekonomicznej prawem

Engla, a graficzna postac zaleznosci wynikajacych z tego prawa nosi ,.
nazwe krzywych Engla.

Ilustracje zaleznosci miedzy wzrostem dochodu a wzrostem popytu na dwa

rodzaje dóbr (podstawowe i wyzszego rzedu) przedstawiaja krzywe Engla na
rysunku 4.5. Wynika z nich, ze przyrosty dochodów dla obu rodzajów dóbr sa
takie same, przyrosty zakupów zas dla dóbr podstawowych maleja, a dla dóbr
wyzszego rzedu - rosna. Czyli inaczej mówiac, w miare wzrostu dochodu kon-
sument wydaje relatywnie coraz mniej na dobra podstawowe (zywnosc, odziez
etc.) i wiecej na dobra wyzszego rzedu (luksusowe). W rezultacie w dluzszym
okresie zmienia sie struktura konsumpcji.
Prawo Engla dziala w odniesieniu do rodzin sredniozamoznych, natomiast
nie dziala w przypadku rodzin (spoleczenstw) bardzo biednych i bardzo boga-
tych. W rodzinach bardzo biednych przy niskim poziomie zaspokajania wszyst-
kich potrzeb, w tym takze zywnosciowych, wzrost dochodów przeznaczany jest
przede wszystkim na potrzeby podstawowe. Wzrost popytu na artykuly zywno-
sciowe jest wówczas relatywnie szybszy niz na dobra wyzszego rzedu. W rezul-
tacie wydatki na zywnosc rosna zarówno w sensie absolutnym, jak i wzglednym.
Z kolei w rodzinach bardzo bogatych wzrost dochodów nie bedzie przeznaczany
80

na zaspokajanie potrzeb zywnosciowych, gdyz stopien ich nasycenia jest bardzo

wysoki, a nawet - przy wzroscie dochodów - mozewystepowacspadekwydat-
ków na zywnosc, w sensie absolutnym, na rzecz wydatków na dobra luksusowe.

a 1 b
dochód dochód

h h

12 h

l) II

o o d3 wydatki

Rys. 4.5. Krzywe Engla

a - dobra podstawowe, b - dobra wyzszego rzedu

Na podstawie powyzszego mozemy sformulowac teze, ze - zgodnie z pra-

wem Engla - poziom zycia spoleczenstwajest tym wyzszy, im nizszy jest udzial
wydatków na dobra podstawowe. W spoleczenstwach o wysokich dochodach
konsumenci wydatkowuja relatywnie znacznie wiecej na dobra wyzszego rzedu,
natomiast znacznie mniej na dobra podstawowe. Odwrotnie jest w spoleczen-
stwach o nizszych dochodach.
We wszystkich rozwinietych krajach prowadzone sa badania budzetów ro-
dzinnych w celu ustalenia struktury wydatków konsumpcyjnych w gospodar-
stwach domowych dla jednego czlonka rodziny. Znajomosc tej struktury i za-
chodzacych w niej zmianjest niezbedna do obliczenia wskaznika zmian kosztów
utrzymania w róznych grupach spolecznych i zawodowych oraz zmian poziomu
realnych dochodów ludnosci.

l. Jakie znasz rodzaje cenowej elastycznosci popytu? Omów je.

2. Co to jest tleksybiloosc cen? ?
.
3. Omów istote prawa Engla.
 81

4.5. Podaz i czynniki ja ksztaltujace

Podaz w ujeciu teoretycznym jest to relacja pomiedzy iloscia dóbr

i uslug dostarczonych na rynek a ich cenami w okreslonym czasie.
Z kolei wielkosc podazy to konkretna ilosc dóbr i uslug, jakie produ- ,.
cent jest w stanie wyprodukowac i zaoferowac do sprzedazy przy kon-
kretnej cenie.

Podaz, podobnie jak popyt, mozna odniesc do indywidualnego producenta -

i wtedy mozemy mówic o podazy indywidualnej - oraz do wszystkich produ-
centów danego dobra, i wtedy mamy do czynienia z podaza rynkowa. Z kolei
podaz w ujeciu makroekonomicznym oznacza podaz wszystkich dóbr ze strony
wszystkich producentów. Okreslamy ja mianem podazy globalnej (zagrego-
wanej). Ponizsza analiza bedzie dotyczyla podazy rynkowej.
Z definicji podazy wynika, ze istnieje funkcjonalny zwiazek miedzy pozio-
mem ceny a wielkoscia podazy okreslonego dobra. W przeciwienstwie do prawa
popytu, prawo podazy zwraca uwage na dodatnia zaleznosc miedzy zmiana ce-
nya zmiana wielkosci podazy, inaczej bowiem na zmiane ceny reaguje konsu-
ment, a inaczej producent. Wzrost ceny rynkowej dobra prowadzi, ceteris pari-
bl/s, do wzrostu oferowanych jego ilosci na rynku. Przy wyzszej cenie produkcja
staje sie bardziej oplacalna, co sklania producentów do zwiekszania ilosci swo-
ich produktów oferowanych na rynku. Z kolei spadek ceny danego dobra wywo-
luje, ceteris paribus, zmniejszenie oferowanej jego ilosci na rynku, gdyz pro-
dukcja staje sie mniej oplacalna przy nizszej cenie dobra.
Te funkcjonalna zale7..noscmiedzy podaza (s - ang. supply) a cena dobra
ilustruje krzywa podazy, przedstawiona na rysunku 4.6.
Wnioski wynikajace z ilustracji graficznej sa nastepujace:
- punkty lezace na krzywej podazy obrazuja wielkosc podazy przy ró7..nych
cenach,
- zmiany ceny i zmiany wielkosci podazy odbywaja sie w tym samym kie-
runku (stad nachylenie krzywej jest dodatnie),
- wyrazem zmian rozmiarów podazy pod wplywem zmiany ceny jest prze-
suwanie sie wzdluz krzywej podazy: w góre - gdy ceny rosna i w dól - gdy ob-
nizaja sie.
Oprócz ceny danego dobra istnieje wiele innych czynników, które pobudzaja
lub ograniczaja wzrost produkcji. Sa to tak zwane poza cenowe determinanty
podazy. Do najwazniejszych naleza:
- koszty produkcji,
- przewidywania producentów co do zmiany cen i popytu w przyszlosci,
- interwencjonizm panstwowy,
82

- liczba przedsiebiorstw w branzy

- warunki naturalne, czyrmiki losowe,
- sezonowosc produkcji,
- rozmiary importu i eksportu,
- realizowane inwestycje (czyrmikczasu).

cena

s
P2

PI

o ilosc
Rys. 4.6. Krzywa podazy

Podaz dóbr uzalezniona jest przede wszystkim od kosztów produkcji. Przy

danej cenie dobra na rynku, nizsze koszty produkcji oznaczaja dla producentów
wyzsze zyski, co sklania ich do zwiekszenia podazy. Z kolei wzrost kosztów
produkcji zniecheca producentów do zwiekszania produkcji, gdyz jej oplacal-
nosc staje sie mniejsza. Na poziom kosztów produkcji wplywaja przede wszyst-
kim ceny czynników wytwórczych, a wiec surowców, energii, paliw, pracy
i inne. Spadek tych cen wplywa na obnizenie kosztów produkcji, wzrost jej
oplacalnosci, a to sklania producentów do zwiekszenia podazy. Producent bedzie
postepowal przeciwnie, gdy oplacalnosc produkcji obnizy sie pod wplywem ro-
snacych cen czynników wytwórczych. Uwzgledniajac czyrmik czasu, poziom
kosztów produkcji moze obnizyc postep techniczny, polegajacy na stosowaniu
w produkcji nowych, bardziej efektywnych technologii.
Oczekiwania producentów co do ksztaltowania sie cen w przyszlosci moga
wplywac na ich obecne decyzje dotyczace ilosci oferowanych przez nich dóbr.
Rolnicy, przewidujac, ze ceny plodów rolnych na wiosne wzrosna, beda je ma-
gazynowali, wstrzymujac sie od sprzedazy po obecnie obowiazujacych, nizszych
cenach, co spowoduje spadek ich biezacej podazy na rynku. Tak samo istniejacy .

i przewidywany popyt bedzie wplywal na ksztaltowanie sie podazy obecnie

i w przyszlosci.
 83

Takze polityka interwencyjna rzadu, poprzez ustalanie administracyjnych

cen, podatków, cel czy subsydiów, wplywa na ksztaltowanie podazy. Niektóre
podatki, jak np. podatek od wartosci sprzedazy (VAT), sa traktowane przez pro-
ducenta jako dodatkowy koszt wytworzenia produktu, co wplywa na zmniejsze-
nie podazy. Z kolei subsydia (doplaty) beda dzialac w przeciwnym kierunku,
gdyz zmniejszajac koszty wplyna na zwiekszenie podazy. Polityka celna jest tez
waznym instrumentem oddzialujacym na wzrost lub spadek podazy danego do-
bra. Wplywa ona na rozmiary importu i eksportu.
W niektórych dzialach, czy galeziach gospodarki bardzo waznym czynni-
kiem wplywajacym na podaz sa warunki naturalne, czy sezonowosc produkcji.
Dotyczy to przede wszystkim rolnictwa, lesnictwa, górnictwa, budownictwa.
Z warunkann naturalnynn scisle zwiazane sa czynniki losowe, jak: powódz, su-
sza, gradobicie, pozary etc., które powoduja zmniejszenie podazy. Wreszcie waz-
nym czynnikiem ksztaltujacympodaz jest czas. W krótkim okresie producent mo-
ze zwiekszyc podaz np. poprzez lepsze wykorzystanie potencjalu wytwórczego,
uruchonnenie drugiej zmiany itp., natomiast w dlugim okresie podaz mozna
zwiekszyc dzieki nowym inwestycjom lub znnanom w technice i technologii pro-
dukcji.
cena

Pt

o ilosc

Rys. 4.7. Reakcja podazy na zmiane czynników niecenowych

Omówione wyzej pozacenowe czynniki wplywajace na podaz beda powo-

dowaly - przy dotychczasowym pozionne cen - przesuwanie sie krzywej poda-
zy w prawo, gdy podaz rosnie, i w lewo, gdy spada (rys. 4.7).

1. Jakie znasz pozacenowe determinanty podazy?

2. Co oznacza przesuwanie sie wzdluz krzywej popytu (lub podazy), a co ?
.
przesuwanie sie krzywej popytu (lub podazy) wprawo lub w lewo?
84

4.6. Cenowa elastycznosc podazy

Cenowa elastycznosc podazy jest to reagowanie wielkosci podazy

na zmiane ceny. Okresla sie ja podobnie jak elastycznosc popytu. Miara
cenowej elastycznosci podazy jest stosunek procentowej zmiany wiel-
,.
kosci podazy do procentowej zmiany ceny.

Wyrazamy ja wzorem:

Es = t::.s: Cip
s p
gdzie:
Es - wspólczynnik cenowej elastycznosci podazy,
t::.s- przyrost (lub spadek) wielkosci podazy na skutek zmiany ceny,
s - dotychczasowa wielkosc podazy danego dobra przy cenie p,
Cip- przyrost (lub obnizenie) ceny danego dobra,
p - dotychczasowa cena danego dobra.
W spólczynnik cenowej elastycznosci podazy moze przybierac rózne warto-
sci. Sa to z reguly wartosci dodatnie, gdyz wielkosc podazy dóbr zmienia sie na
ogól w tym samym kierunku co cena, chociaz w róznym stopniu.
Wspólczynniki Es (podobnie jak przy elastycznosci cenowej popytu) moga
przyjmowac wartosci od O do 00. Pionowa krzywa podazy ma elastycznosc ze-
rowa, gdyz wzrost lub spadek ceny nie wywoluje zadnych zmian w wielkosci
podazy. Mówimy wówczas, ze podaz jest sztywna (Es= O). Pozioma krzywa
podazy ma Es ~ 00, odnosi sie do podazy doskonale elastycznej, gdyz przy tej
samej cenie mozna liczyc na nieskonczenie duze przyrosty podazy, jesli tylko
producenci znajda zbyt na wytworzona produkcje. Podaz doskonale elastyczna
jest przypadkiem czysto teoretycznym, wykorzystywanym w modelowej anali-
zie, przy zalozeniu doskonalej konkurencji.

Najczesciej analizowanymi krzywymi podazy sa:

Es> 1 - krzywa podazy elastycznej (zmiana ceny o 1% powoduje
zmiane podazy o wiecej niz 1%),
Es < l - krzywa podazy nieelastycznej (zmiana ceny o l % powo- ,
.
duje zmiane podazy o mniej niz 1%),
Es = l - krzywa podazy proporcjonalnej (procentowa zmiana po-
dazy jest taka sama jak procentowa zmiana ceny).
 85

W modelach teoretycznych przyjmuje sie najczesciej ksztah krzywych po-

dazy o nachyleniu dodatnim, lecz wychodzacym badz z dodatniego kierunku osi
rzednych (Es> l), badz z dodatniego kierunku osi odcietych (Es< l). W przy-
padku gdy Es = l krzywapodazy wychodziz poczatkuukladuwspólrzednych.
Wówczas, bez wzgledu na nachylenie tej krzywej, wzgledne zmiany podazy sa
takie same jak wzgledne zmiany ceny. Rodzaje cenowej elastycznosci podazy
przedstawia rysunek 4.8.

cena

o ilosc

Rys. 4.8. Rodzaje cenowej elastycznosci podazy

Elastycznosc cenowa podazy moze byc mierzona - podobnie jak popyt -

równiez dwoma sposobami, a mianowicie jako elastycznosc punktowa i lukowa.
Elastycznosc punktowa okresla poziom elastycznosci w kazdym punkcie
krzywej podazy przy zalozeniu, ze zmiany cen sa bardzo male.
Z kolei elastycznosc lukowa podazy dotyczy zmiany wielkosci podazy za-
wartej w pewnym przedziale na krzywej podazy, na skutek zmiany ceny o 1%.
Sposób obliczania tej elastycznosci jest podobny do tego, który byl przedstawio-
ny przy obliczaniu elastycznosci lukowej popytu.
Zaleznosc wielkosci podazy i cen okreslonych dóbr i uslug ma charakter
sprzezenia zwrotnego. Nie tylko cena wplywa na zmiane rozmiarów podazy, ale
równiez odwrotnie - stan podazy oddzialuje na ksztahowanie sie ceny danego do-
bra (np. duzy urodzaj w rolnictwie, wprowadzenie do eksploatacji nowych inwe-
stycji). Wiekszej podazy odpowiada nizsza cena, mniejszej zas - wyzsza cena.

Stopien reakcj i ceny na zmiane podazy okresla wspólczynnik cks-

pansybilnosci cen, który jest odwrotnoscia wspólczynnika elastyczno- ,
sci podazy.
.
86

Ma on nastepujaca formule:
1 t:!p l1s t:!p s
-=(-)-:-=(-)_.-.
Es p s l1s P
Wspólczynnik ten informuje o ile % zmieni sie cena,jesli podaz zmieni sie 01 %.

1. Jakie znasz rodzaje cenowej elastycznosci podazy?

2. Czym rózni sie elastycznosc lukowa popytu lub podazy od elastycznosci ?.
punktowej?

4.7. Równowaga rynkowa i mechanizm jej przywracania

4.7.1. Cena równowagi rynkowej

Omówione dotychczas funkcjonalne zaleznosci miedzy popytem i podaza

a cena rynkowa sa zawarte w tresci prawa popytu i podazy. Zasady dzialania
tego prawa staralismy sie juz wyjasnic. Dla przypomnienia sformulujemy je
jeszcze raz:
- wielkosc popytu zmienia sie z reguly w odwrotnym kierunku niz ceny,
- wielkosc podazy zmienia sie na ogól w tym samym kierunku co ceny,
- kazda nadwyzka wielkosci popytu nad wielkoscia podazy powoduje wzrost
ceny,
- kazda nadwyzka wielkosci podazy nad wielkoscia popytu powoduje spa-
dek ceny.
Spróbujmy obecnie przeanalizowac stany równowagi i nierównowagi na
rynku za pomoca krzywych popytu i podazy. Wczesniej zilustrujemy problem
wzajemnych zaleznosci miedzy popytem, podaza i cena na prostym przykladzie
liczbowym (tab. 4.2).

Tabela 4.2. Przyklad ksztaltowania sie ceny równowagi rynkowej

Cena Popyt Podaz Sytuacja rynkowa Dzialanie na cene

I 20 5 niedobór wzrost
2 15 10 niedobór wzrost
3 12 12 równowaga neutralne
4 10 14 nadwY:lka spadek
5 7 16 nadwyzka spadek
 87

Z danych zawartych w tabeli wynika, ze jedynie przy cenie 3 jednostek wy-

stepuje zrównowazenie rynku. Na wykresie jest to punkt przeciecia krzywej po-
pytu z krzywa podazy (rys. 4.9).

Punkt E nazywamy punktem równowagi rynkowej, a cene P3, przy

której dochodzi do zrównania wielkosci popytu i podazy, nazywamy ,.
cena równowagi rynkowej.

Oznacza ona cene satysfakcjonujaca zarówno producenta, jak i konsumenta.

Cena ta "wyczyszcza" rynek z towarów. Konsumenci moga nabyc wszystko, co
chcieli, sprzedawcy zas moga sprzedac calosc wytworzonych produktów.

cena
P6 6

Ps

p. 4

PJ

P2 2

PI
D
niedobór
O 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 ilosc

Rys. 4.9. Ksztahowanie sie ceny równowagi rynkowej

Przy kazdej cenie wyzszej niz 3 jednostki powstaje nadwyzka wielkosci po-
dazy nad wielkoscia popytu, a przy kazdej cenie ponizej ceny równowagi mamy
do czynienia z niedoborem wielkosci podazy w stosunku do rozmiarów popytu.
Te stany nierównowagi nie moga w gospodarce wolnokonkurencyjnej utrzymac
sie dlugo. Nadwyzka wielkosci podazy nad wielkoscia popytu powoduje konku-
rencje wsród sprzedawców i nacisk na obnizenie ceny. Spadajaca cena zwieksza
rozmiary popytu ze strony konsumentów i równoczesnie ogranicza rozmiary po-
dazy ze strony producentów. W drugiej zas sytuacji (nadwyzka wielkosci popytu
nad wielkoscia podazy) konkurencja wsród nabywców powoduje wzrost ceny.
Rosnaca cena zmniejsza wielkosc popytu i równoczesnie zacheca producentów
do zwiekszania rozmiarów podazy. W rezultacie wystepuje stala tendencja do
ksztaltowania sie ceny równowagi rynkowej.
88

4.7.2. Zmiana równowagi rynkowej

Rozumowanie powyzsze opiera sie na zalozeniu, ze krzywe popytu i podazy

nie zmieniaja swego polozenia i ruch wzdluz tych krzywych dokonuje sie jedy-
nie w wyniku zmiany ceny, w rzeczywistosci zas, w miare uplywu czasu, zmie-
nia sie zarówno popyt, jak i podaz. Zaleznie od szybkosci reakcji podazy na
zmiany w popycie mamy do czynienia z wiekszym lub mniejszym wzrostem cen
do nowego poziomu równowagi rynkowej.
Zarówno po stronie popytu, jak i podazy moga nastapic zmiany spowodo-
wane zmianami róznorodnych czynników (przy zalozeniu, ze cena jest ta sama),
a wiec zmiany w liczbie ludnosci, jej dochodów, struktury popytu, cen innych
dóbr, warunków produkcji itp. Tym samym wiec cenom beda odpowiadac inne
ilosci nabywanych i oferowanych do sprzedazy dóbr, co jest równoznaczne
z przesuwaniem sie krzywych popytu i podazy na prawo lub na lewo w stosunku
do pierwotnych krzywych popytu i podazy.
Zobaczmy najpierw, jakie nastepstwa wowola zmiana stanu popytu, przy za-
lozeniu, ze stan podazy pozostaje bez zmiany (rys. 4.10).

cena

ilosc

Rys. 4.10. Cena równowagi krótkookresowej a zmiana stanu popytu

Wzrost popytu obrazuje przesuniecie krzywej popytu w prawo od D do Dl>

co oznacza, ze przy tej samej cenie popyt bedzie wiekszy niz poprzednio. Taka
sytuacja, kiedy popyt Oql bedzie wiekszy od podazy Oq,bedzie stwarzala ten-
dencje do podniesienia ceny. Cena równowagi ustali sie na nowym poziomie
i bedzie wynosic nie Op,lecz 0PI' Natomiast spadek popytu bedzie jednoznaczny
z przesunieciem sie krzywej popytu w lewo od D do D2 i przy zalozeniu nie-
zmiennosci podazy wywola skutek przeciwny, a wiec spadek ceny do 0p2.
 89

Podobne reperkusje wywola zmiana stanu podazy, przy zalozeniu, ze stan

popytu pozostaje bez zmiany (rys. 4.11). Przesuniecie sie krzywej podazy w pra-
wo od S do SI oznacza, ze przy tej samej cenie podaz bedzie wieksza niz po-
przednio. W takiej sytuacji, kiedy podaz Oqljest wieksza od popytu Oq,cena be-
dzie wykazywac tendencje spadkowa i nowa cena równowagi ustali sie na
poziomie nizszym niz poprzednio - Op\, zamiast Op.Natomiast spadek podazy
bedzie powodowal przesuniecie sie krzywej podazy w lewo (od S do S2) i przy
zalozeniu stalosci popytu wywola skutek przeciwny, a wiec wzrost ceny. Nowa
cena równowagi ustali sie na poziomie 0p2.
W praktyce czeste sa jednoczesne zmiany w stanie popytu i podazy. Osta-
teczny kierunek zmiany ceny równowagi rynkowej, badz jej brak, bedzie wyni-
kiem zbieznosci lub rozbieznosci kierunków oraz wielkosci zmian popytu i po-
dazy. Ogólnie mozna powiedziec: w przypadku, gdy wzrostowi podazy jakiegos
dobra towarzyszy spadek popytu, cena jego spadnie (i na odwrót), jezeli nato-
miast jednoczesnie rosnie popyt i podaz, lub spada popyt i podaz, nie mozna
z góry przewidziec, co stanie sie z cena. Zalezy to od szeregu czynników, od
intensywnosci zmian po obu stronach, od szybkosci dostosowania sie producen-
tów i konsumentów do nowych warunków. Nowa cene równowagi wyznaczy
punkt przeciecia sie nowych krzywych popytu i podazy. Nowy poziom ceny
musi pokryc nie tylko koszty produkcji, ale takze zapewnic producentowi nie-
zbedny zysk. W przeciwnym razie nie bedzie on zainteresowany w zwiekszaniu
produkcji i podazy na rynek. O ile popyt wyznacza górny pulap ceny, to koszty
wyznaczaja dolny jej poziom, ponizej którego sprzedaz bylaby nieoplacalna
i godzilaby w dluzszej perspektywie w byt finny.

cena

ilosc

Rys. 4.11. Cena równowagi krótkookresowej a zmiana stanu podazy

90

Omówione wyzej zaleznosci miedzy popytem, podaza i cena oraz

procesy dostosowawcze miedzy nimi nazywamy mechanizmem ryn-
kowym. Jest to mechanizm, który odpowiada na trzy fundamentalne
pytania gospodarki rynkowej, a mianowicie:
- co produkowac (jaka powinna byc struktura produkowanych
dóbr i uslug oraz ich ilosc),
- jak produkowac (za pomocajakich metod i technik produkcji),
I
'.
- dla kogo produkowac (kto bedzie odbiorca i konsumentem wy-
tworzonych dóbr i uslug).

Najwazniejszym elementem mechanizmu rynkowego jest cena, rozumiana

jako suma pieniedzy, która nalezy zaplacic za nabycie jednostki okreslonego
dobra lub uslugi. Ceny dostarczaja najbardziej syntetycznej informacji podmio-
tom gospodarujacym, potrzebnych im do podejmowania poprawnych decyzji
i wyboru sposobów ich realizacji. Szersze omówienie wplywu cen na decyzje
konsumentów i producentów zawarte jest w nastepnych rozdzialach, poswieco-
nych teorii gospodarstwa domowego i teorii przedsiebiorstwa.

4.7.3. Ingerencja panstwa w mechanizm rynkowy. Ceny maksymalne

i minimalne

Efekty dzialania mechanizmu rynkowego w postaci uksztaltowanych cen

równowagi nie zawsze sa akceptowane przez kupujacych i sprzedajacych. Zda-
rzaja sie takie dobra, które sa wytwarzane w ograniczonych ilosciach w stosunku
do popytu i nie ma mozliwosci zastapienia ich substytutami, a równoczesnie
znajduja sie pod presja koniecznosci ich konsumpcji - przykladem takich dóbr
sa mieszkania komunalne dla najbiedniejszych rodzin. Wówczas interes pu-
bliczny wymaga, aby na mieszkania komunalne ustalona zostala cena maksy-
malna (rys. 4.12).
Cena maksymalna na poziomie Pmaxjest znacznie nizsza od ceny równowagi
rynkowej. Cenie maksymalnej regulowanej przez panstwo towarzyszy zjawisko
nadwyzki wielkosci popytu (w punkcie B) nad wielkoscia podazy (w punkcie A).
O dostepie do dóbr rzadkich decyduje wówczas nie cena rynkowa, lecz kryteria
pozarynkowe (np. racjonowanie dóbr). Niedobór wielkosci podazy sprzyja tez
rozwojowi spekulacji.
Rynek regulowany przez panstwo moze mie; uzasadnienie w szczególnych
sytuacjach, np. w czasie wojny lub klesk zywiolowych. W normalnych warun-
kach gospodarczych moze miec zastosowanie jedynie w wyjatkowych przypad-
kach.
 91

cena

Pro..

D
o ilosc

Rys. 4.12. Wyznaczanie ceny maksymalnej

Podobnie tez w odniesieniu do nielicznych dóbr lub uslug moze byc stoso-
wana cena minimalna. Jest to cena, ponizej której dane dobro nie moze byc
sprzedawane. Cena minimalna lezy zawsze powyzej punktu równowagi rynko-
wej, wyznaczonego przez mechanizm wolnej konkurencji (rys. 4.13). Wprowa-
dzenie cen minimalnych powoduje wiec podwyzke cen objetych nimi dóbr.
Skutki takiej decyzji rzadu sa wielorakie. Wzrost ceny powoduje z reguly
zmniejszenie wielkosci popytu oraz wzrost rozmiarów podazy (w stopniu zalez-
nym od elastycznosci popytu i elastycznosci podazy). Dla konsumentów opera-
cja wprowadzenia cen minimalnych jest niekorzystna.

cena
s

Prom

o ilosc

Rys. 4.13. Wyznaczanie ceny minimalnej

92

Ceny minimalne w niektórych krajach sa wyznaczane przez panstwo, np. na

mleko, przetwory mleczne lub zboza, w celu zapewnienia rolnikom oplacalnosci
produkcji. Gdyby ceny tych dóbr ksztahowal rynek, wówczas cena równowagi
ustalilaby sie na znacznie nizszym poziomie od cen minimalnych. Czesc rolni-
ków zmuszona bylaby wycofac sie z produkcji lub zagrozona bylaby bankruc-
twem. Jak wynika z wykresu, przy cenie minimalnej wystepuje nadwyzka wiel-
kosci podazy dóbr nad rozmiarami popytu na nie, której nie mozna sprzedac na
normalnym rynku. Nadwyzke te musi kupic panstwo, i pokryc koszty jej maga-
zynowania, lub przeznaczyc np. na cele charytatywne, czy tez - jesli to mozliwe
- wyeksportowac za granice.
Ustalanie cen maksymalnych i minimalnych przez panstwo, w warunkach
gospodarki rynkowej, nalezy traktowac - jak to podkreslono wyzej - jako wy-
jatkowe dzialanie. Racjonalna alokacja czynników wytwórczych oraz racjonalna
struktura konsumpcji wymagaja, aby ceny rynkowe ksztahowane byly przez
obiektywne prawo popytu i podazy.

1. Wyjasnij, w jaki sposób cena rynkowa prowadzi do stanu równowagi na

rynku? ?
.
2. Wyjasnij celowosc stosowania cen maksymalnych i minimalnych.
Rozdzial 5

TEORIA ZACHOWANIA GOSPODARSTWA

DOMOWEGO

5.1. Gospodarstwo domowe jako podmiot gospodarczy

Gospodarstwa domowe sa wyodrebnionymi, ekonomicznie samo-

dzielnymi mikropodmiotami. Obok przedsiebiorstw sa one glównymi ,.
podmiotami gospodarczymi w gospodarce rynkowej.

Bardzo czesto pojecie gospodarstwo domowe jest uzywane zamiennie z po-

jeciem konsument. Pojecie "konsument" jest oczywiscie terminem wezszym od
pojecia "gospodarstwo domowe", gdyz moze ono obejmowac wiecej niz jedne-
go konsumenta. Ponadto gospodarstwo domowe jest traktowane jako odbiorca
towarów i uslug i dostawca waznego czynnika produkcji jakim jest praca, dzieki
której osiaga ono dochody. Dziecko w gospodarstwie domowym jest konsumen-
tem, ale nie jest aktywnym uczestnikiem procesów gospodarczych - nie pracuje.
Dlatego w teorii ekonomii i w praktyce gospodarczej za podmiot gospodarczy
uznawane jest gospodarstwo domowe, a nie indywidualny konsument. Jednak
w dalszych naszych rozwazaniach, dla uproszczenia, czesto zamiennie bedziemy
uzywali tych dwóch pojec.
Gospodarstwa domowe pelnia dwie wazne funkcje: ekonomiczna i spo-
leczna.
Ekonomiczne funkcje gospodarstw domowych wynikaja z faktu ich powia-
zania z caloscia procesów gospodarczych, w których wspóldzialaja one z innymi
podmiotami gospodarczymi, a wiec z przedsiebiorstwami i panstwem. Ekono-
miczne funkcje gospodarstw domowych przejawiaja sie: w funkcji konsumpcyj-
nej i produkcyjnej.
Funkcja konsumpcyjna wyraza sie w tym, ze gospodarstwa domowe sa
odbiorcami dóbr i uslug dostarczanych przez przedsiebiorstwa i instytucje.
Z funkcji tej wynika przeplyw strumienia dóbr i uslug z przedsiebiorstw do go-
spodarstw domowych i strumienia platnosci z gospodarstw do przedsiebiorstw.
94

Funkcja produkcyjna przejawia sie w tym, ze gospodarstwa domowe sa

dostarczycielami czynników wytwórczych (pracy, kapitalu i ziemi) dla tychze
przedsiebiorstw i instytucji. Z funkcji tej wynika przeplyw czynników wytwór-
czych z gospodarstw domowych (których sa wlasnoscia) do przedsiebiorstw
i przeplyw dochodów, za udostepnienie tych czynników, z przedsiebiorstw do
gospodarstw domowych.
W warunkach gospodarki naturalnej gospodarstwo samo wytwarzalo srodki
potrzebne do zaspokojenia potrzeb czlonków rodziny. Zarówno funkcja produk-
cyjna,jak i konsumpcyjna byly realizowanew obrebie gospodarstwadomowego.
W miare rozwoju produkcji i wymiany towarowej nastepowalo rozszerzenie
zakresu potrzeb gospodarstw domowych i coraz trudniejsze stawalo sie ich za-
spokajanie w ramach wlasnej produkcji. Czlonkowie gospodarstwa domowego
zaczeli podejmowac dzialalnosc zarobkowa poza swoim gospodarstwem. W wa-
runkach powszechnej gospodarki towarowej zjawisko to utrwalilo sie. Uzyski-
wane dzieki realizowaniu funkcji produkcyjnej srodki na konsumpcje, to przede
wszystkim dochody z pracy najemnej.
Czesc gospodarstw domowych dostarcza gospodarce równiez kapitalu, badz
to droga bezposrednia (poprzez posiadanie wlasnych firm, uczestnictwo w spól-
kach, zakup papierów wartosciowych) lub posrednia (poprzez lokowanie
oszczednosci w bankach, które sa nastepnie zródlem dzialalnosci kredytowej).
Za udostepnienie gospodarce kapitalu, gospodarstwa domowe otrzymuja docho-
dy w postaci zysków, dywidend lub procentów.
Gospodarstwa domowe moga dostarczac przedsiebiorstwom równiez trze-
ciego czynnika produkcji, tj. ziemi, uzyskujac w zamian dochód w postaci renty
ekonomicznej.
Ograniczajac sie tylko do bezposrednich zaleznosci miedzy przedsiebior-
stwami a gospodarstwami domowymi mozna je zobrazowac za pomoca poniz-
szego schematu (rys. 5.1).
Zaleznosci przedstawione na rysunku maja charakter dynamiczny. Zmiana
jednych wielkosci prowadzi do zmian w innych. Szczególnie silna zaleznosc
zachodzi tu miedzy iloscia pieniadza okreslonego w punktach 5 i 6. Jesli wiel-
kosc dochodów gospodarstw domowych z tytulu wynagrodzen rosnie, to rosnac
równiez powinna wartosc dóbr i uslug oferowanych przez przedsiebiorstwa na
rynek.
Z obiema wyzej omówionymi funkcjami ekonomicznymi gospodarstw do-
mowych wiaze sie koniecznosc podejmowania przez nie okreslonych decyzji.
Decyzje wynikajace z funkcji konsumpcyjnej ksztahuja ogólny popyt gospodar-
stwa domowego na dobra i uslugi, decyzje wynikajace zas z funkcji produkcyj-
nej - ksztahuja podaz czynników wytwórczych, tj. pracy, kapitalu i ziemi oraz
kierunki ich rozmieszczenia.
 95

I
3
1
JEDNOSTKI
GOSPODARSTWA
4 GOSPODARCZE
DOMOWE
(PRZEDSIEBIORSTWA)

t 5 I
6

Poszczególne liczby na rysunku oznaczaja:

l - praca zwiazana z obsluga potrzeb gospodarstwa domowego,
2 - sila robocza na rynku pracy,
-
3 dobra i uslugi konsumpcyjne sprzedawane gospodarstwom domowym,
4 - srodki produkcji sprzedawane innym przedsiebiorstwom,
-
5 pieniadze konieczne na wydatki gospodarstw domowych na dobra i uslugi oraz dochody przedsie-
biorstw z tytulu sprzedazy dóbr i uslug,
6 - pieniadze zwiazane z wydatkami przedsiebiorstw na wynagrodzenia oraz dochody gospodarstw
domowych z tytulu otrzymanych wynagrodzen.

Rys. 5.1. Przebieg bezposrednich zaleznosci miedzy jednostkami gospodarczymi

(przedsiebiorstwami) a gospodarstwami domowymi

Poza funkcjami ekonomicznymi gospodarstwa domowe pelnia tez wazne

funkcje spoleczne: funkcje reprodukcyjna (reprodukcja biologiczna) i funk-
cje wychowawcza. Analiza tych funkcji nie miesci sie w ramach omawianej tu
problematyki.
Z powyzszych rozwazan wynika, ze gospodarstwa domowe maja ogromne
znaczenie jako podmioty gospodarcze w gospodarce rynkowej. Nabywajac pod-
stawowa czesc oferowanych na rynku dóbr i uslug, gospodarstwa domowe wy-
wieraja istotny wplyw na makroekonomiczne procesy gospodarcze.
Kazde gospodarstwo domowe dazy do optymalnego zaspokojenia potrzeb
jego czlonków. Niezbednym warunkiem realizacji tego celu jest swoboda wybo-
ru: rodzaju i miejsca pracy, struktury rzeczowej zakupu dóbr i uslug, kierunku
i poziomu wyksztalcenia mlodych czlonków rodziny etc. Tylko w warunkach
swobody wyboru gospodarstwa domowe moga realizowac swoje preferencje, co
pobudza je do maksymalizowania dochodu. Swoboda wyboru moze byc jednak
ograniczona. Wynika to np. z sytuacji na rynku pracy (bezrobocie), ograniczen
budzetowych gospodarstwa domowego, oferty podazowej na rynku dóbr i uslug.

Jakie funkcje pelni gospodarstwo domowe? ?

.
96

5.2. Popyt gospodarstwa domowego

Popyt rynkowy na dobra konsumpcyjne jest suma popytów indywi-

dualnych gospodarstw domowych. ,.
Popyt gospodarstwa domowego uzalezniony jest od wydatków na konsump-
cje. Jednakze, w miare wzrostu dochodu i osiagania przez gospodarstwo domo-
we pewnego standardu materialnego, coraz wieksza czesc dochodu nie jest wy-
datkowana na konsumpcje biezaca, lecz na oszczednosci. Tak wiec, w miare
wzrostu dochodu, sklonnosc do konsumpcji maleje, a rosnie sklonnosc do
oszczedzania9.
W teorii zaklada sie, ze gospodarstwo domowe to podmiot racjonalny, po-
stepujacy zgodnie z zasadami racjonalnego gospodarowania.

Kazde gospodarstwo domowe prowadzi swoisty rachunek ekono-

miczny, który polega na kalkulowaniu jak najkorzystniejszego stosunku
nakladów do uzyskiwanych efektów. Wiaze sie to z nieustannym doko-
,.
nywaniem wyborów i podejmowaniem róznych decyzji.

Przy danych cenach róznych dóbr rynkowych i danym dochodzie konsument

dokona takiego wyboru, by osiagnac najwieksze zadowolenie, przyjemnosc czy
satysfakcje, które okreslamy ogólnym mianem uzytecznosci.
Uzytecznosc jest kategoria subiektywna, pomimo to mozna sie nia poslugi-
wac w analizie wyborów konsumenta. Uzytecznosc danego dobra zalezy od jego
ilosci oraz od ilosci innych dóbr komplementarnych i substytucyjnych. Ponadto,
ten sam towar dla jednego konsumenta moze miec bardzo wysoka uzytecznosc,
a dla innego moze nie miec j ej wcale.

Zadowolenie (korzysc), jakie uzyskuje konsument z konsumpcji

kazdej kolejnej jednostki tego samego dobra lub uslugi, nazywa sie uzy-
tecznoscia krancowa. Suma uzytecznosci krancowych to uzytecznosc ,.
calkowita, tj. suma zadowolenia z konsumpcji lub posiadania wszyst-
kichjednostek danego dobra.

Uzytecznosc krancowa kolejnych jednostek konsumowanego dobra nie jest

jednakowa - dla róznych konsumentów moze byc rózna. Z reguly uzytecznosc

9 .. .. wydatki na konsumpcje .. . dochód zaoszczedzooy

Sklonnosc do konsumpCjI = dochód ogólem ; sklonnosc do oszczedzama = ~uLU._.u_
 97

kolejnych jednostek zuzywanego w okreslonym czasie dobra jest coraz to mniej-

sza. Spadek uzytecznosci niekoniecznie musi nastepowac juz od drugiej jed-
nostki (czasem kilka pierwszych jednostek moze miec jednakowa uzytecznosc
lub nawet moze ona wzrastac), ale wczesniej czy pózniej ma miejsce spadek
uzytecznosci kolejnych konsumowanych jednostek. Prawidlowosc te nazywamy
prawem malejacej uzytecznosci krancowej, albo I prawem GossenalO.Zalez-
nosc miedzy uzytecznoscia calkowita i krancowa przedstawia rysunek 5.2.

a
uzytecznosc
calkowita

max

ilosc dobra

uzytecznosc b
krancowa

ilosc' .

Rys. 5.2. Krzywe uzytecznosci calkowitej (a) i krancowej (b)

Uzytecznosc krancowa jest malejaca funkcja ilosci danego dobra. W miare

powiekszania sie ilosci konsumowanego dobra, uzytecznosc calkowita wzrasta.
Wzrost ten jest jednak mniej niz proporcjonalny, poniewaz uzytecznosc kranco-
wa kolejnych jednostek maleje. Mozna nawet przyjac, iz po przekroczeniu pew-
nej wielkosci konsumpcji, dalsze zwiekszanie konsumowania danego dobra za-
cznie przynosic konsumentowi zadowolenie negatywne (niezadowolenie).

\OHeinrich Gossen (1810-1858) - ekonomista niemiecki, prekursor psychologicznego kie-

runku w ekonomii.
98

Uzytecznosc krancowa bedzie wówczas ujemna, a uzytecznosc calkowita za-

cznie spadac.
Konsument dazacy do uzyskania maksymalnych korzysci z konsumpcji, be-
dzie ja zwiekszal az do momentu, w którym uzytecznosc krancowa zrówna sie
z zerem.
Powyzej analizowalismy zachowanie gospodarstwa domowego nabywajace-
go tylko jedno dobro. Wiadomo, ze gospodarstwo domowe rozporzadzajac pew-
nym dochodem musi dokonywac wyboru miedzy róznymi dobrami, o zróznico-
wanych cenach.
Gospodarstwo domowe postepujac racjonalnie stara sie dokonac takiego
wyboru, aby zgodnie ze swoimi upodobaniami osiagnac najwyzsza uzytecznosc
z konsumowanych dóbr. Konsument porównuje uzytecznosci dóbr, które zdecy-
dowal sie kupic, z ich cenami.
Maksymalne zadowolenie (maksymalna uzytecznosc) z konsumpcji dobra A
i B konsument osiaga wówczas, kiedy stosunek uzytecznosci krancowych tych
dóbr zrówna sie z relacja ich cen. A wiec uzytecznosci krancowe (Uk)tych dóbr
sa proporcjonalne do ich cen (P):

Uk(A) = P(A)
Uk(B) P(B)'
Prawidlowosc te nazywamy II prawem Gossena. Dopóki uzytecznosci
krancowe wszystkich nabywanych dóbr sa proporcjonalne do ich cen, gospodar-
stwo domowe znajduje sie w stanie równowagi (osiaga najwieksza "sume" za-
dowolenia). W tej sytuacji, o ile nie zmienia sie dochody, ceny, moda, gustyetc.,
gospodarstwo domowe nie jest zainteresowane w zmianie struktury dokonywa-
nych zakupów.

1. Co rozumiesz przez uzytecznosc krancowa i calkowita?

2. Na czym polega istota I i n prawa Gossena?
?.

5.3. Wybór pomiedzy dobrami

Omówilismy wyzej prawidlowosc malejacej lzytecznosci krancowej. Zasta-

nówmy sie obecnie, w jaki sposób mozemy ok?eslic wielkosc tej uzytecznosci
oraz wielkosc róznic pomiedzy uzytecznosciami kolejnych jednostek konsumo-
wanego dobra. Powstaje problem znalezienia miernika uzytecznosci.
 99

W tradycyjnym ujeciu, uzytecznosci róznych dóbr i uslug przypisywano kon-

kretne wartosci liczbowe.Jest to niezwykle skomplikowane,zwlaszcza, ze mierze-
nie uzytecznosciza pomoca konkretnych liczbjest w znacznym stopniu dowolne.
Wspólczesna mikroekonomia traktuje uzytecznosc nie jako konkretna wiel-
kosc liczbowa, leczjako kategorie porzadkowa - opiera sie na zalozeniach doty-
czacych preferencji konsumenta. W tym znaczeniu uzytecznosc odzwierciedla
uporzadkowany system preferencji 11.
Preferencje przejawiaja sie w aktach wyboru konsumenta, który rozporza-
dzajac ograniczonym dochodem potrafi - porównujac uzytecznosci róznych
dóbr i ich kombinacje - wybrac pewne dobra, a z innych zrezygnowac. Konsu-
ment potrafi zdecydowac, które z kombinacji dóbr sa dla niego obojetne, czyli
jednakowo uzyteczne. Dazac do maksymalizacji uzytecznosci, w swoich wybo-
rach bedzie dazyl on do takiej kombinacji dóbr, która da mu mozliwie najwiek-
sze zadowolenie.
Zalózmy, ze analizujemy tygodniowa konsumpcje dwóch dóbr - warzyw
i owoców i ze kombinacje ich konsumpcji daja konsumentowi takie samo zado-
wolenie. Kombinacje te przedstawia tabela 5.1.

Tabela 5.1. Preferencje gospodarstwa domowego dotyczace owoców i warzyw

Kombinacje A B C D E
owoce (w kg) I 2 3,5 5,5 7
warzywa (w kg) 7 5 3 1,5 0,5

Zestawienie ilosciowych kombinacji konsumpcji dwóch dóbr nosi nazwe

szeregu obojetnosci. Graficznie szereg obojetnosci mozna przestawic za pomo-
ca krzywej obojetnosci Ul (rys. 5.3).

Krzywa obojetnosci przedstawia wszystkie kombinacje ilosciowe

dwóch dóbr, które dla konsumenta sa obojetne. ,.
Z powyzszego przykladu liczbowego wynika, ze konsument jest tak samo
zadowolony, gdy spozywa 1 kg owoców i 7 kg warzyw, jak i wówczas, gdy spo-
zywa 3,5 kg owoców i 3 kg warzyw. Konsumuje on jeszcze wiele innych dóbr,
ale ich kombinacje sa tak samo uporzadkowane wedlug jednakowej skali zado-
wolenia. Chcac jednak zwiekszyc konsumpcje jednego dobra (owoców), musi

1\ Pojecie systemu preferencji wprowadzi! do ekonomii Vil1TedoPareto (1848-1923), profe-

sor ekonomii na uniwersytecie w Lozannie, glówny przedstawiciel "matematycznej szkoly lozan-
skiej" w teorii ekonomii.
100

równoczesnie zmniejszyc konsumpcje dobra innego (warzyw). W rezultacie

krzywa obojetnosci ma nachylenie negatywne, wypukle w stosunku do poczatku
ukladu wspólrzednych.
warzywa

7 +niA
I

6-1 :
I
I

5 +___:_n
I I
I I

4 -I : :
I I
I I
3 -l_n+___L..nn
I I I
I I I
2 -l ::
I I
:
I
---~--~ +------
I I I I
I I I I
___L___~ J ~----
I I ! I I

o 2 3 4 5 6 7 owoce

Rys. 5.3. Krzywe obojetnosci

Na podstawie innych szeregów obojetnosci, reprezentujacych np. wieksze

ilosci obu dóbr, mozemy wykreslic kolejno krzywe obojetnosci U2, U3i dalsze.
Krzywych obojetnosci moze byc nieskonczenie wiele.

Istnieje zatem cala rodzina krzywych obojetnosci, które narysowane

w jednym ukladzie wspólrzednych tworza tzw. mape obojetnosci, albo ,.
mape potrzeb gospodarstwa domowego.

Podczas gdy punkty lezace na jednej krzywej obojetnosci reprezentujajed-

nakowy poziom uzytecznosci, punkty lezace na róznych krzywych reprezentuja
rózny poziom uzytecznosci kombinacji tych samych dóbr. W miare wzrostu do-
chodów, które decyduja o mozliwosciach zakupów (przy innych warunkach nie
zmienionych), gospodarstwo domowe moze przechodzic na coraz wyzsze krzy-
we obojetnosci, reprezentujace wieksze ilosci konsumowanych dóbr, czyli wyz-
sze poziomy uzytecznosci. Konsument dazac do uzyskania coraz wiekszej uzy-
tecznosci (satysfakcji), stara sie znalezc najak najwyzszej krzywej obojetnosci.

Co przedstawia krzywa obojetnosci konsumenta? ?

.
 101

5.4. Krancowa stopa substytucji

Negatywne nachylenie krzywych obojetnosci oznacza, ze zwiekszenie kon-

sumpcji jednego dobra wymaga zmniejszenia konsumpcji dobra drugiego. Mie-
dzy dwoma dobrami istnieje wiec stosunek substytucyjnosci.

Miernikiem efektu substytucyjnego jest krancowa stopa substytu-

cji, która okresla stosunek przyrostu konsumpcji jednego dobra do
ubytku innego dobra w sytuacji, kiedy konsument pozostaje na tej samej
,.
krzywej obojetnosci.

W kazdym punkcie krzywej obojetnosci mozna wyznaczyc krancowa stope

substytucji. Do dowolnie wybranego punktu na krzywej obojetnosci (np. C)
przeprowadzamy linie styczna i obliczamyjej nachylenie (rys. 5.4).

ilosc
dobra B

o ilosc dobra A

Rys. 5.4. Krancowa stopa substytucji

Krancowa stope substytucji mozemy (na podstawie powyzszego rysunku)

wyrazic wzorem:

KSS= -M
M = tga

Znak ,,-" we wzorze przed M oznacza, ze ilosc dobra B ulega zmniejszeniu.

Dla uproszczenia bedziemy poslugiwac sie wartosciabezwzgledna tego stosunku.
Nawiazujac do poprzedniego przykladu liczbowego, mozemy obliczyc kran-
cowe stopy substytucji dla konsumpcji warzyw i owoców (rys. 5.5). Nachylenie
krzywej obojetnosci w stosunku do osi odcietych pomiedzy punktami A i B jest
stosunkiem odcinka AG do GB i równa sie 2. Oznacza to, ze w celu zwiekszenia
102

konsumpcji owoców o 1 kg nalezy zrezygnowac z 2 kg warzyw. W ten sam spo-

sób mozemy wyznaczyc krancowe stopy substytucji dla pozostalych punktów
polozonych na analizowanej krzywej obojetnosci.

warzywa

o 2 3 4 5 6 7 owoce

Rys. 5.5. Krancowa stopa substytucji owoców za warzywa

Nachylenie krzywej obojetnosci zmniejsza sie w miare przesuwania sie

w dól po krzywej i rosnie w miare przesuwania sie w góre. Dlatego cecha cha-
rakterystyczna kazdej krzywej obojetnosci jest malejaca krancowa stopa sub-
stytucji. W naszym przykladzie oznacza to, ze zwiekszajac konsumpcje owo-
ców, potrzebujemy coraz mniej kilogTarnówwarzyw do zastapienia ich kolej-
nymi kilogTamamiowoców.

o czym informuje krancowa stopa substytucji? ?.

5.5. Ograniczenia wyboru gospodarstwa domowego

Z przeprowadzonych powyzej rozwazan wynika, ze kazde gospodarstwo

domowe chcialoby sie znalezc na krzywej obojetnosci najbardziej odleglej od
poczatku ukladu wspólrzednych. Jednak wybory, których konsument dokonuje
zgodnie ze swoimi preferencjami, napotykaja na obiektywne ograniczenia, wy-
nikajace z wysokosci rozporzadzalnego dochodu oraz poziomu cen rynkowych
nabywanych dóbr i uslug.
 103

Rozporzadzalny dochód gospodarstwa domowego zalezy od wynagrodzen

za prace (dochody placowe) oraz dochodów pozaplacowych (dywidendy, pro-
centy, dochody od nieruchomosci, spadki etc.). Z kolei po stronie rozchodów
gospodarstwa znajduja sie wydatki na zakup dóbr i uslug oraz oszczednosci.
Przyjmijmy upraszczajace zalozenie, ze caly dochód pieniezny gospodar-
stwa domowego jest wydatkowany na zakup dóbr A i B oraz ze na ceny tych
dóbr gospodarstwo domowe nie ma wplywu.
Zalózmy, ze dzienny dochód gospodarstwa domowego wynosi 60 jednostek
pienieznych, cena dobra A - 15 jednostek pienieznych, dobra zas B-lO. Go-
spodarstwo domowe moze wiec zakupic 4 jednostki dobra A, i calkowicie zre-
zygnowac z zakupu dobra B, lub 6 jednostek dobra B i calkowicie zrezygnowac
z zakupu dobra A. Moze tez przy zakupie tych dóbr dokonac innych kombinacji
ilosciowych, ale musza sie one zmiescic w granicach 60 jednostek pienieznych.
Zilustrujmy ten przyklad na wykresie (rys. 5.6). Pierwsze dwie dostepne alterna-
tywy zakupu przenosimy na osie wspólrzednych, laczymy punkty 4 i 6
i otrzymujemy tzw. linie budzetu (linie ograniczenia budzetowego), zwana tez
sciezka cenl2. Przyjmuje ona nachylenie negatywne (ujemne).
ilosc
dobraB
6

LB
I I ) I I
o 2 3 4 5 6 7 ilosc
dobra A

Rys. 5.6. Linia budzetu (sciezka cen)

Linia budzetowa konsumenta (LB) pokazuje kombinacje dóbr

(A i B), które moga byc zrealizowane przez gospodarstwo domowe przy ,.
danym dochodzie pienieznym i danych cenach.

12Pojecie krancowej stopy substytucji oraz sciezki cen wywodzi sie od Richarda Hicksa
(1904-1989) - ekonomisty angielskiego, teoretyka ogólnej równowagi ekonomicznej, zwolennika
szerokiego stosowania matematyki w analizie ekonomicznej. W swoich pracach nawiazywal on do
dorobku matematycznej szkoly lozanskiej.
104

Kazdy punkt na sciezce cen wyczerpuje caly dochód gospodarstwa domo-

wego. Linia budzetu oddziela kombinacje osiagalne od nieosiagalnych. W prze-
strzeni trójkatnej, ponizej linii budzetu, znajduja sie wszystkie kombinacje osia-
galne dla gospodarstwa domowego (przy danym dochodzie i danych cenach
obydwu dóbr). Kazda kombinacja konsumpcji dobra A i B znajdujaca sie powy-
zej linii budzetu (przy naszych zalozeniach) jest nieosiagalna, chyba ze zmieni
sie wielkosc dochodu lub ceny nabywanych dóbr.
Nachylenie linii budzetowej wyznaczone jest przez stosunek ceny dobra A
do ceny dobra B, czyli przez tg a. W naszym przypadku ten stosunek wynosi 1,5
(15:10). Kat nachylenia linii budzetu jest wiec równy relacji cen dwóch wza-
jemnie zastepujacych sie dóbr.
Konsument, uwzgledniajac swoje preferencje dotyczace kombinacji dóbr
mozliwych do osiagniecia, poszukuje sytuacji optymalnej, która da mu maksi-
mum zadowolenia (korzysci) z konsumpcji. Podejmujac decyzje o zakupie, go-
spodarstwo domowe wybierze taki punkt na sciezce cen, który jest równoczesnie
punktem na najwyzszej, dostepnej dla niego, krzywej obojetnosci. Warunki te
spelnia punkt stycznosci sciezki cen LB z krzywa obojetnosci. Na przedstawio-
nym rysunku 5.7 jest to punkt E, polozony na krzywej obojetnosci U2.Punkt ten
jest punktem równowagi gospodarstwadomowego (optimumkonsumenta).

ilosc
dobra B

U3
I
I
I ",Ul \Lf3; U2 I
2 3 4 5 6 ilosc
dobra A

Rys. 5.7. Optimum konsumenta

Równowage gospodarstwa domowego przedstawia punkt styczno-

sci sciezki cen z mozliwie najwyzej polozona krzywa obojetnosci. ,
.
 105

z rysunku wynika, ze gospodarstwo domowe osiaga równowage w punkcie

E, kupujac 3 jednostki dobra B i 2 jednostki dobra A. Odniesie wówczas najwie-
cej korzysci. Gospodarstwo domowe wolaloby znalezc sie na krzywej U3,ale
przy jego dochodach i cenach dóbr A i B nie jest to obecnie mozliwe.
Nawiazujac do II prawa Gossena (o którym mowa powyzej, w punkcie 5.2)
mozemy stwierdzic, ze w punkcie E relacje krancowych uzytecznosci dobra A
i B sa równe relacjom ich cen.

l. Co to jest linia budzetu i od czego zalety jej nachylenie w stosunku do

ukladu wspólrzednych?
2. W jakich warunkach wystepuje stan równowagi gospodarstwa domowe-
?_
go?

5.6. Wplyw zmian dochodów oraz cen dóbr i uslug

na linie budzetu

Powyzej omawialismy linie budzetu przy zalozeniu, ze dochód gospodar-

stwa domowego i ceny nie ulegaja zmianie.
Przeanalizujmy teraz sytuacje, w której mamy do czynienia ze zmiana do-
chodów gospodarstwa domowego przy nie zmienionych cenach dóbr A i B.
Gdy dochód rosnie, a relacje cen nie zmieniaja sie, wówczas linia budzetu prze-
suwa sie równolegle na prawo (LBI). Gdy zas dochód spada, przy pozostalych
warunkach nie zmienionych, wówczas linia budzetu przesuwa sie równolegle
w kierunku poczatku ukladu wspólrzednych (LB2) - rys. 5.8. W pierwszym
przypadku laczna suma nabywanych dóbr wzrosnie, w drugim zas spadnie.
ilosc
dobra B

o ilosc dobra A

Rys. 5.8. Zmiany polozenia linii budzetu na wskutek zmiany dochodów

106

Wzrost dochodów pozwala gospodarstwu domowemu osiagac coraz to wyz-

sze krzywe obojetnosci, zapewniajace wieksze zuzycie obydwu dóbr (A i B),
wyzsza uzytecznosc calkowita. Jesli polaczymy punkty równowagi konsumenta
El, E2, E3, otrzymamy tzw. sciezke wzrostu dochodów gospodarstwa domo-
wego (sciezka konsumpcji dochodowej) - rys. 5.9.

ilosc
dobra B

LB,

sciezka konsumpcji
dochodowej

o ilosc dobra A

Rys. 5.9. Sciezka wzrostu dochodów gospodarstwa domowego

Sciezka konsumpcji dochodowej pokazuje reakcje konsumenta na

zmiany dochodu przy zalozeniu stalosci cen nabywanych dóbr. ,.
Poniewaz w rzeczywistosci nie tylko zmienia sie poziom dochodu konsu-
menta, ale takze relacje cen nabywanych dóbr i uslug na rynku, linia budzetu
zmienia swoje polozenie (rys. 5.10a i b).
Gdy cena dobra B nie zmienia sie, a cena dobra A spada, przy nie zmienio-
nym dochodzie, wówczas linia budzetu przesuwa sie na prawo, wzdluz osi od-
cietych (LBi), natomiast wzrost ceny dobra A przesuwa linie budzetowa w lewo
(LB2).Za kazdym razem zmienia sie kat nachylenia linii budzetu (rys. 5.1Oa).
Z kolei wzrost ceny dobra B (przy nie zmienionej cenie dobra A i stalym do-
chodzie) spowoduje, ze konsument moze kupic mniej tego dobra i linia budzetu
przesunie sie w dól (LB2),natomiast spadek ceny dobra B przesunie linie budze-
tu w góre (LBI) - rys. 5.10b.
Mozna tu oczywiscie rozpatrywac jeszcze inne przypadki, np. równoczesne
zmiany cen obu dóbr w róznych kierunkach. Wówczas zmieni sie odpowiednio
nachylenie linii budzetu, która bedzie przedstawiala inne proporcje nabycia obu
dóbr przy tym samym dochodzie gospodarstwa domowego.
 107

ilosc a ilosc b
dobra B dobra B

A
l:!!J
o ilosc dobra A o ilosc dobra A

Rys. 5.10. Zmiany nachylenia linii budzetu: a - przy zmianie ceny dobra A,
b - przy zmianie ceny dobra B

Spróbujmy jeszcze wykreslic punkty optimum konsumenta przy zalozeniu,

ze zmienia sie cena dobra A, przy stalej cenie dobra B i stalym dochodzie (rys.
5.11).
ilosc
dobraB

sciezka konsumpcji
cenowej

o ilosc dobra A

Rys. 5.11. Sciezka konsumpcji cenowej

Punkty równowagi Eh E2, E3 beda sie zmieniac w zaleznosci od punktu

stycznosci linii budzetu z kolejnymi krzywymi obojetnosci Uh U2i U3.Laczac
ze soba te punkty równowagi zbudujemy cenowa sciezke konsumpcji, czyli
linie konsumpcji uwzgledniajaca zmiane ceny dobra A. Analogicznie tez moze-
my wykreslic sciezke konsumpcji cenowej wzgledem zmiany ceny dobra B.

Sciezka konsumpcji cenowej pokazuje reakcje konsumenta na

zmiany ceny jednego dobra przy stalej cenie dobra drugiego i przy sta- ,
lym dochodzie. .
108

Reasumujac nalezy stwierdzic, ze popyt gospodarstwa domowego zalezy od

jego preferencji, wyrazonych w formie krzywych obojetnosci, oraz od danych
ograniczen ekonomicznych- dochodu i relatywnychcen rynkowych dóbr i uslug.
Na zakonczenie rozwazan dotyczacych zachowaI't gospodarstw domowych
jako konsumentów, mozna zadac pytanie, czy gospodarstwa te rzeczywiscie kie-
ruja sie regulami przedstawionymi w tym rozdziale? Otóz zadaniem przedsta-
wionych tutaj koncepcji nie bylo odzwierciedlenie realnych wyborów gospo-
darstw domowych, w warunkach ekonomicznej zlozonosci rynku, lecz skon-
struowanie teoretycznego modelu zachowaI't konsumentów przy okreslonych
zalozeniach. Wiadomo, model jest uproszczonym i abstrakcyjnym obrazem rze-
czywistosci. Modelowa analiza zachowan konsumentów ma umozliwic przewi-
dywanie zmian w postepowaniu gospodarstw domowych oraz przewidywanie
ekonomicznych skutków tych zmian. Tak wiec analiza modelowa moze sluzyc
potrzebom praktyki gospodarczej.

Co przedstawia sciezka konsumpcji dochodowej, a co sciezka konsumpcji ?

cenowej? Przy jakich zalozeniach sa one wyznaczane? _
Czesc III
PODSTAWY TEORII FUNKCJONOWANIA
PRZEDSIEBIORSTWA

Rozdzial 6

PRZEDSIEBIORSTWO W GOSPODARCE RYNKOWEJ

6.1. Pojecie i cel dzialania przedsiebiorstwa

Ekonomia, jak wiadomo, rozróznia trzy podstawowe podmioty w gospodar-

ce rynkowej: przedsiebiorstwo, gospodarstwo domowe i panstwo. Jest to naj-
ogólniejsza kategoryzacja. Pozostajac na razie na tym poziomie rozwazan za-
uwazmy, ze gospodarstwo domowe zajmuje sie konsumpcja13,panstwo wtórna
redystrybucja dochodu, a tylko przedsiebiorstwo jest podmiotem przesadzaja-
cym o aktywnosci gospodarczej - produkuje i wytwarza dochód narodowy.
Uzasadniony jest wiec poglad, ze wlasnie firma jest podmiotem szczególnyml4,
od którego zalezy samo istnienie rynku.

Przedsiebiorstwo, jako kategoria ekonomiczna, jest róznie definio-

wane. Najogólniej okresla sie je jako jednostke gospodarcza, wyodreb-
niona. pod wzgledem
. techniczno-produkcyjnym, organizacyjnym, eko-
,.
nOllllcznym l prawnym.

13Choc moze wytwarzac dobra i uslugi na potrzeby rodziny, ale nie jest to jego glównym za-
jeciem.
14W jezyku angielskim "firma" (the firm) jest synonimem przedsiebiorstwa, zatem w jezyku
potocznym uzywa sie tych dwóch okreslen zamiennie.
110

Odrebnosc techniczno-produkcyjna oznacza posiadanie róznego rodzaju

majatku produkcyjnego, przystosowanego do wytwarzania okreslonych wyro-
bów. Odrebnosc organizacyjna polega na istnieniu zespolu pracowników pod-
porzadkowanych kierownikowi, realizujacego okreslona faze procesu gospo-
darczego. Podstawowa cecha przedsiebiorstwa jest samodzielnosc ekonomicz-
na i finansowa: podejmuje ono decyzje ekonomiczne we wlasnym zakresie, na
wlasny koszt i ryzyko, pokrywa wszystkie wydatki przychodami z wlasnej
dzialalnosci oraz uzyskuje nadwyzke finansowa. Podstawa decyzji ekono-
micznych przedsiebiorstwa jest rachunek ekonomiczny, umozliwiajacy ocene
kazdego zachowania i dzialania z punktu widzenia kosztów, przychodów i opla-
calnosci.
Prawnym wyrazem odrebnosci ekonomicznej przedsiebiorstwajest jego oso-
bowosc prawna i zdolnosc do dzialan prawnych.
Aby przedsiebiorstwo moglo funkcjonowac, potrzebne sa trzy podstawowe
czynniki dzialalnosci gospodarczej, a wiec: kapital, praca i ziemia. Uruchamia te
czynniki i prawidlowo wykorzystuje przedsiebiorca. Niezaleznie od tego, czy
funkcje te spelnia sam wlasciciel, czy tez, jak to najczesciej ma miejsce wspól-
czesnie, zawodowy menedzer, profesjonalista zaangazowany przez wlasciciela-
przedsiebiorca jest postacia centralna w przedsiebiorstwie rynkowym, czynni-
kiem kreatywnym.

Do najwazniejszych funkcji przedsiebiorcy nalezy:

- inicjowanie i uruchamianie dzialalnosci gospodarczej,
- wdrazanie innowacji techniczno-organizacyjnych,
- podejmowanie kluczowych decyzji zwiazanych z dzialalnoscia ,.
przedsiebiorstwa,
- podejmowanie ryzyka zwiazanego z dzialalnoscia gospodarcza
oraz innowacjami.

Jezeli chodzi o cel dzialania przedsiebiorstwa, to poglady na ten temat

w teorii ekonomii sa bardzo zróznicowane. W polskiej literaturze ekonomicznej
najbardziej znany jest neoklasyczny model przedsiebiorstwa prywatnego,
w którym fundamentalnym celem dzialania jest maksymalizacja zysku. Model
ten opiera sie na zalozeniu doskonalej konkurencji. Poniewaz przedsiebiorstwo
na konkurencyjnym rynku nie ma wplywu na cene, moze ono maksymalizowac
zysk na jednostke produkcji przez obnizenie kosztów wytwarzania oraz maksy-
malizowac mase zysku przez zwiekszenie produkcji i sprzedazy. Inaczej jest
w sytuacji, kiedy przedsiebiorstwo ma wplyw na cene i moze maksymalizowac
zysk przez jej podwyzke.
 111

Motyw zysku odegral decydujaca role we wczesnym okresie rozwoju go-

spodarki kapitalistycznej i nadal odgrywa taka role w malych i srednich przed-
siebiorstwach prywatnych, w których wystepuje personalna tozsamosc wlasci-
ciela i menedzera. W odniesieniu zas do duzych przedsiebiorstw - spólek
akcyjnych (które dominuja we wspólczesnej gospodarce), charakteryzujacych
sie czesto oddzieleniem wlasnosci od zarzadzania, zalozenie maksymalizacji
zysku, jako celu dzialania, nie jest juz tak oczywiste. Pojawia sie wówczas moz-
liwosc prowadzenia przez menedzerów dzialalnosci nastawionej na cele inne niz
zysk wlascicieli. Jeszcze mniejsza role zysk moze odgrywac w przedsiebior-
stwach publicznych (panstwowych, spóldzielczych, samorzadowych itp.). Kazde
przedsiebiorstwo w miare mozliwosci stara sie osiagnac zysk, a wiec nadwyzke
przychodów nad wydatkami, ale nie zawsze jest to równoznaczne z maksymali-
zowaniem tej nadwyzki za wszelka cene, kosztem interesów nabywców lub in-
nym kosztem spolecznym.
Strategia postepowania kierownictwa prJ.:edsiebiorstwa,zarówno biezaca, jak
i dlugookresowa,jest bardzo zlozona i podporzadkowanaczesto motywom presti-
zowym (przywiazywanie wagi do jakosci i nowoczesnosci wyrobów, utrzymania
ich konkurencyjnej pozycji na rynku), nawet za cene zmniejszeniajednostkowego
zysku.

Wspólczesne teorie wyjasniajace zachowanie przedsiebiorstw w go-

spodarce rynkowej, poddaja krytyce koncepcje jednego celu i przyjmuja
zalozenie, ze przedsiebiorstwa realizuja równolegle pewien ich zbiór, czy-
li wiazke celów. Do tego zbioru moga wchodzic np. nastepujace cele:
- wzrost poziomu technicznego,
- ilosciowy i jakosciowy wzrost produkcji,
- poprawa efektywnosci gospodarowania,
- ekspansja eksportowa,
I
'
8

- wzrost kwalifikacji i morale pracy zalogi,

- poprawa warunków pracy,
- powiekszenie majatku produkcyjnego.

Zapewnienie trwalego i wszechstronnego rozwoju przedsiebiorstwa wyma-

ga, aby celem jego dzialania bylo osiagniecie tych wszystkich efektów, które
skladaja sie na jego rozwój. Tak wiec, oznacza to, ze przedsiebiorstwo powinno
realizowac nie jeden cel, lecz wiazke celów, która wilma miec charakter uniwer-
salny - niezalezny od ustroju spoleczno-gospodarczego i modelu, w którym
dziala przedsiebiorstwo - tak jak uniwersalne sa same zasady wszechstronnego
jego rozwoju. Wiazka celów przedsiebiorstwa powinna miec charakter postula-
tywny - ma ono realizowac te cele, które zapewniaja mu trwaly i wszechstronny
rozwój. Zestaw celów skladajacych sie na wiazke nie moze byc staly. Zaleznie
112

od konkretnych warunków, w których dziala przedsiebiorstwo, realizowanie

niektórych celów, np. rozwoju eksportu, moze nie byc konieczne (nie mozna
stawiac jako celu rozwoju eksportu w Miejskich Zakladach Komunikacyjnych).
Cele, jakie dane przedsiebiorstwo faktycznie realizuje, zaleza od wielu czyn-
ników (mozliwosci i srodków, motywacji w fomiie zachet, presji i sankcji), dla-
tego tez realizuje ono tylko te cele, które moze i chce, badz musi realizowac.
Dla przedsiebiorstw przemyslowych dzialajacych w Polsce w obecnych wa-
runkach, tj. w okresie transformacji systemowej, mozna sformulowac nastepuja-
ca wiazke celów, których realizacja moglaby zapewnic im trwaly rozwój, zgod-
ny z potrzebami gospodarki narodowej:
- dostosowanie produkcji towarów do potrzeb odbiorców,
- przystosowanie przedsiebiorstw do procedur obowiazujacychw Unii Euro-
pejskiej (w szczególnosci w zakresie zarzadzania jakoscia, zgodnie z normami
ISO),
- wdrazanie nowatorskich technologii i nowoczesnego zarzadzania,
- umacnianie pozycji przedsiebiorstwa na rynku w wyniku rozwoju ekspor-
tu i sprzedazy dla odbiorców krajowych,
- wzrost efektywnosci gospodarowania, znajdujacy swój wyraz w poprawie
wyników finansowych, osiagnietych dzieki wzrostowi wydajnosci pracy, zmniej-
szeniu materialochlonnosci i podniesieniu produktywnosci majatku,
- odtwarzanie i powiekszanie majatku produkcyjnego przez efektywne in-
westowanie i prawidlowe remonty,
poprawa warunków bezpieczenstwa pracy,
- wzrost zarobków pracowników,
- zmiana mentalnosci pracowników w zakresie odpowiedzialnosci za wyni-
ki przedsiebiorstwa,
- redukcja zanieczyszczenia srodowiska.
W krajach rozwinietych renomowane przedsiebiorstwa nie maja w zasadzie
trudnosci z uzyskaniem srodków na sfinansowanie niezbednych przedsiewziec
technicznych. Do ich dyspozycji oddany jest bowiem swiatowy rynek finanso-
wy, z którego moga czerpac kazda ilosc kredytów, jezeli tylko dysponuja zdol-
noscia kredytowa.
W polskich przedsiebiorstwach podstawowa bariera postepu technicznego
jest niedostatek srodków, a przede wszystkim srodków dewizowych na sfinan-
sowanie niezbednych inwestycji i zaopatrzenia w materialy z importu. Niedosta-
tek ten ogranicza mozliwosc realizacji wszystkich celów przedsiebiorstwa uwa-
runkowanych postepem technicznym. Z duza pomoca przychodza nam - jesli
chodzi o przyspieszenie rozwoju gospodarczego i pozadana restrukturyzacje go-
spodarki - inwestorzy zagraniczni, lokujacy w Polsce swoje kapitalyl5.Równiez

15Szerzej na temat inwestycji zagranicznych jest mowa w rozdz. 7 pkt 3.3.

 113

szybko rozwijajacy sie rynek kapitalowy odgrywa niebagatelna role w transfor-

mujacej sie gospodarce polskiej.

Jak ujmowany jest cel dzialania przedsiebiorstwa w teorii neoklasycznej,

a jak w teoriach wspólczesnych?
?8

6.2. Instytucjonalne formy organizacyjne przedsiebiorstwa

W poszczególnych fazach rozwoju spoleczno-gospodarczego istnieja przed-

siebiorstwa rózniace sie wielkoscia (male, srednie, duze), forma wlasnosci (pry-
watne, panstwowe, spóldzielcze i komunalne - samorzadowe), pod wzgl~dem
organizacyjnym (indywidualne, spólki, korporacje), zasiegiem (kraj, swiat) itd.
Dzialaja one zawsze w okreslonych warunkach zewnetrznych, o których decy-
duje glównie system funkcjonowania gospodarki oraz sytuacja gospodarcza.

6.2.1. Firmy male, srednie i duze

Za miare wielkosci przedsiebiorstwa przyjmuje sie najczesciej liczbe zatrud-

nionych pracowników, wartosc produkcji sprzedanej lub wartosc zaangazowa-
nego kapitalu. Kryteria podzialu przedsiebiorstw wedlug ich wielkosci maja cha-
rakter umowny i ulegaja zmianom. Na przyklad do przedsiebiorstw malych
(wedlug klasyfikacji GUS) zalicza si~ przedsiebiorstwa zatrudniajace do 50 pra-
cowników. Przedsiebiorstwa srednie zatrudniaja od 51 do 250 pracowników. Za
przedsiebiorstwa duze uwaza sie takie, które zatrudniaja ponad 250 pracowni-
ków. Najwiekszejednostki to korporacje (spólki akcyjne).
W kategoriach ilosciowych, w gospodarce rynkowej przewazaja przedsie-
biorstwa male i srednie. Obejmuja one w krajach zachodnich 70-80% (w Japonii
ponad 90%) wszystkich firm. Jednakze w kategoriach wartosciowych, na plasz-
czyznie ekonomicznej i politycznej, pod wzgledem wielkosci zatrudnienia
i rozmiarów obrotów czolowe miejsce zajmuja wielkie korporacje.
Male firmy sa z reguly zorganizowane w formie przedsiebiorstw jednoza-
kladowych. Duze przedsiebiorstwa moga sie skladac z sieci zakladów lub od-
dzialów, tj. jednostek wyodrebnionych pod wzgledem technologicznym, organi-
zacyjnym i terytorialnym. Z ekonomicznego punktu widzenia, a wiec ze wzgle-
du na mechanizm podejmowania decyzji i prawo do dysponowania srodkami
finansowymi, poszczególne zaklady lub filie moga miec niewielki zakres samo-
dzielnosci i byc zarzadzane w sposób scentralizowany albo moga dzialac jako
114

wzglednie samodzielne podmioty gospodarcze (mówimy wówczas o decentrali-

zacji zarzadzania).
Jaka jest sfera dzialania malych przedsiebiorstw? Przede wszystkim drobny
sektor jest spychany glównie do sfery uslug, która ze wzgledu na skale dzialal-
nosci nie jest atrakcyjna dla wielkich firm. Ponadto drobny sektor stanowi uzu-
pelnienie dzialalnosci wielkich korporacji (produkcja drobnych detali).
Zaletami malych firm prywatnych sa m.in.: zdolnosc do tworzenia silnej mo-
tywacji nastawionej na realizowanie celów firmy, elastyczne dzialanie i szybkie
dostosowywanie sie do zmian popytu. Ich slaboscia jest natomiast mala mozli-
wosc szybkiego zgromadzenia duzego kapitalu, bedacego w niektórych dziedzi-
nach niezbednym warunkiem ekspansji.
Jesli chodzi o trwalosc drobnych przedsiebiorstw, praktyka wskazuje, ze
w przeciwienstwie do wielkich korporacji, które odznaczaja sie zadziwiajaca
trwaloscia, drobne przedsiebiorstwa stale sie mnoza, ale tez nieustannie ulegaja
likwidacji. Mnoza sie w okresie prosperity, a plajtuja przy pierwszej recesji.
W ostatnich latach w krajach rozwinietych nastapilo na duza skale - w ra-
mach programów walki z bezrobociem - stymulowanie rozwoju malych przed-
siebiorstw, czemu sluza rozwiniety system szkolnictwa i doradztwa oraz kom-
pleksowe dzialania rzadowe na rzecz inicjatyw gospodarczych.
. Doswiadczenia swiatowe wynikajace z rozwoju drobnej przedsiebiorczosci
wykazuja, ze male i srednie przedsiebiorstwa moga stac sie obecnie w Polsce
wazna sila gospodarcza, sprzyjajaca zachowaniu równowagi rynku i zmianom
struktury asortymentowej produkcji oraz znacznie przeciwdzialac eskalacji bez-
robocia. Rozwój silnego, dynamicznego sektora small biznesu w Polsce powi-
nien byc jednym z priorytetów kazdego rzadu Rzeczpospolitej Polskiej, a wyra-
zem tego powinny byc trwale, zinstytucjonalizowane formy pomocy panstwa na
rzecz tego sektora.

6.2.2. Przedsiebiorstwo indywidualnego wlasciciela

Przedsiebiorstwo indywidualnego wlasciciela powstalo na drodze dlugo-

trwalej ewolucji w sferze spolecznej, politycznej, gospodarczej i kulturowej.

Wlasciwosci przedsiebiorstwa indywidualnego wlasciciela sa na-

stepujace:
l. Przedsiebiorca jest wlascicielem kapitah. zarówno pienieznego,
jak i produkcyjnego, ulokowanego w srodkach Jrodukcji (maszyny, bu-
dynki, surowce).
2. Przedsiebiorca jest wlascicielem wytworzonego produktu, produ-
I
'
e

kuje na sprzedaz.
 115

3. Przedsiebiorca zatrudnia wolna sile robocza. Pozbawieni srodków

produkcji ludzie tworza rynek pracy, zapewniajacy doplyw sily roboczej
do przedsiebiorstw.
4. Przedsiebiorca jest jednoczesnie kierownikiem produkcji, glów-
nym ksiegowym i glównym inzynierem. Decyduje o tym, co ma byc
,.
produkowane i za pomoca jakich metod. Sam ponosi cale ryzyko pro-
wadzenia dzialalnosci produkcyjnej. W razie niepowodzenia odpowiada
cal)'lTIswoim majatkiem.

Dominujaca pozycja przedsiebiorstwa indywidualnego wlasciciela osiagnie-

ta zostala w pierwszej polowie XIX w. Przedsiebiorstwa tego typu staly sie pa-
nujaca forma gospodarowania w przemysle welnianym i bawelnianym, w bu-
downictwie i kopalnictwie, w przemysle narzedziow)'lTIi metalowym, w budow-
nictwie okretowym. Byly to z reguly przedsiebiorstwa niewielkie, zatrudniajace
najczesciej kilkanascie badz kilkadziesiat osób, rzadko kilkaset. Przedsiebior-
stwa te stworzyly w owym czasie przeslanki do wyksztalcenia sie struktury go-
spodarczej wolnej konkurencji. Dlatego kapitalizm dziewietnastowieczny nazy-
wany jest kapitalizmem wolnokonkurencyjnym.
W warunkach wolnej konkurencji w kazdej galezi przemyslu dzialala duza
liczba przedsiebiorstw. Stosunkowo niewielkie rozmiary przedsiebiorstw i zaan-
gazowanego w nich kapitalu sprzyjaly swobodzie przeplywu kapitalu miedzy
róznymi galeziami, z galezi mniej rentownych do bardziej rentownych, co po-
ciagalo za soba wyrównywanie sie stopy zysku osiaganej w róznych galeziach.
Struktura gospodarki wolnokonkurencyjnej miala istotne konsekwencje dla
rynku. Ze wzgledu na duza liczbe przedsiebiorstw, dzialajacych w poszczegól-
nych dziedzinach, i na ich znikomy udzial w rynku, zadne z nich nie moglo miec
wplywu na ustalenie wysokosci ceny, ksztaltowaly sie one zywiolowo. Przedsie-
biorstwa musialy sie przystosowac do ustalonych cen na rynku. Mialo to istotne
skutki dla trwalosci przedsiebiorstwa indywidualnego wlasciciela. Dlatego tez
w XIX w. sytuacja tych przedsiebiorstw byla wysoce niestabill1a. Fale ban-
kructw przeplataly sie z falami powstawania nowych przedsiebiorstw, co bylo
wynikiem ostrej konkurencji miedzy przedsiebiorstwami na rynku.

1. Jakie znasz formy organizacyjne przedsiebiorstwa?

2. Jakie sa zalety dzialania malych i srednich fIrm prywatnych?
3. Wymien cechy charakterystyczne przedsiebiorstwa indywidualnego
?8
wlasciciela.
116

Obiektywne przeslanki przeksztalcen instytucjonalnych na przelomie

XIX i XX w.

Rozwój przedsiebiorstwa inywidualnego wlasciciela natrafil w latach sie-

demdziesiatych i osiemdziesiatych XIX w. na wiele ograniczen, których prze-
zwyciezenie wymagalo zmiany charakteru samego przedsiebiorstwa. Przedsie-
biorstwo oparte na wlasnosci indywidualnej nie bylo w stanie w pelni wchlonac
przyspieszonego postepu technicznego, zapoczatkowanego w latach siedemdzie-
siatych XIX w., a trwajacego az po lata dwudzieste XX w. Przyspieszenie to no-
si nazwe drugiej rewolucji przemyslowej. W jej wyniku przemysl siegnal po
nowe zródla energii (elektrycznosc), radykalnemu przyspieszeniu ulegl proces
mechanizacji produkcji oraz powstaly nowe materialy do produkcji.
Zmiany zachodzace w procesie wytwarzania pod koniec XIX w. charaktery-
zowaly sie, po pierwsze: pojawieniem wielu nowych galezi przemyslu, po dru-
gie - taka alokacja srodków produkcji, która komplikowala coraz bardziej po-
dzial pracy, oraz - po trzecie - odmiennym stopniem koncentracji czynników
produkcji w poszczególnych jednostkach wytwórczych.
Jednoczesnie, wraz ze zmianami teclmicznymi, ewolucji ulega przedsiebior-
stwo indywidualnego wlasciciela. Przedsiebiorstwa zwiekszaja swoje rozmiary,
co nastepuje w wyniku akumulacji kapitalu. Indywidualny przedsiebiorca prze-
znacza czesc osiaganego zysku na powiekszaniekapitalu i zatrudnienia.Nastepuje
proces koncentracji kapitalu, tj. powiekszenie kapitalu, przez jego akumulacje.
Jednak akumulacja kapitalu przebiega zbyt wolno, aby zapewnic koncentracje
kapitalu w rekach indywidualnego przedsiebiorcy, odpowiednio do potrzeb sto-
sowania bardzo kosztownych technik wytwórczych, narzuconych przez druga
rewolucje przemyslowa. Postep techniczny wymuszal zmiane fom1Yorganiza-
cyjnej przedsiebiorstwa kapitalistycznego. Jedynym rozwiazaniem umozliwiaja-
cym wprowadzenie nowej techniki, a wiec i uruchomienie produkcji na wielka
skale (produkcji masowej), mogla byc centralizacja kapitalu, a wiec laczenie
sie w jednym przedsiebiorstwie niezaleznych kapitalów, istniejacych dotychczas
obok siebie. Potrzeba centralizacji kapitalów nalezacych do wielu wlascicieli
oznaczala koniecznosc wyjscia poza forme wlasnosci jednoosobowej.
Ponadto, wzmagajacy sie proces mechanizacji produkcji pociagnal za soba
koniecznosc zmiany metod kierowania procesami wytwarzania. Coraz nmiej
przydatna okazywala sie ingerencja wlasciciela w proces produkcji dóbr i coraz
bardziej konieczne stawalo sie przejmowanie kierownictwa nad tymi procesami
przez wyspecjalizowanych ludzi.
Postepujaca mechanizacja produkcji powodowala, ze oplacalna stawala sie
produkcja na coraz to wieksza skale. Wielkie przedsiebiorstwa coraz to bardziej
odczuwaly potrzebe orientacji na rynek masowego, nieznanego odbiorcy. Dlate-
go tez kierowanie polityka zbytu, podobnie jak kierowanie produkcja, trzeba
 117

bylo powierzyc specjalistom. Kupiec, który dawniej odgrywal glówna role

w ksztaltowaniu polityki zbytu producenta, juz nie wystarczal. W walce o roz-
szerzenie wplywów na szerokim rynku zbytu firma musiala byc zorientowana co
do cech rynku masowego odbiorcy, tj. dysponowac informacjami o zachowaniu
sie tego odbiorcy w razie zmian cen, jakosci, w razie pojawienia sie innych, do-
tychczas nie wytwarzanych towarów, albo w razie zmian jego dochodów. Dlate-
go tez firma musiala podjac badanie tego rynku, jak równiez oddzialywac na
opinie masowego odbiorcy. Przelom XIX i XX w. to wlasnie okres narodzin
wielkiej reklamy, oddzialujacej na masowego odbiorce.
Masowy rynek zbytu byl dla producenta wielka niewiadoma i wiazal sie
z niepewnoscia dzialania. Ta niepewnosc dzialania zwiekszala w znacznym
stopniu ryzyko poniesienia strat, utraty znacznej czesci, a nawet calego uloko-
wanego w firmie kapitalu.
Glówna przyczyna wzrostu niepewnosci dzialania bylo nie tylko przejscie do
produkcji masowej, ale tez wydluzenie sie czasu produkcji. Produkcje drobna,
na niewielka skale, cechuje duza elastycznosc. Wytwarzanie krótkich serii na-
stawione jest na niewielki rynek i latwo moze dostosowac sie na biezaco do
zmian zachodzacych na nim. Zas produkcja masowa, jesli uwzglednimy jej
przygotowanie i uruchomienie, wymaga znacznie dluzszego czasu, co zwieksza
ryzyko dzialalnosci producenta. W ramach czasu niezbednego do rozwiniecia
oplacalnej produkcji moze zaistniec koniecznosc przestawienia produkcji na in-
na, czy tez zmiany jej rozmiarów i struktury. Mimo zabezpieczenia firmy w po-
staci szeroko prowadzonej analizy rynku, ryzyko produkcji masowej na niezna-
ny rynek wraz z wydluzeniem sie czasu produkcji nie zmniejsza sie, lecz rosnie.
Forma wlasnosci, która sprzyja produkcji masowej i lagodzeniu ryzyka, jest
spólka akcyjna, która ogranicza odpowiedzialnosc do wysokosci udzialu w ka-
pitale spólki.
Akcyjna forma wlasnosci zniosla przeszkody, jakie w rozwoju kapitalistycz-
nego sposobu produkcji stworzyla jednoosobowa forma wlasnosci. Spólka ak-
cyjna umozliwila znaczne przyspieszenie centralizacji kapitalu. Glówna forma
tworzenia wielkich, jak na owe czasy, przedsiebiorstw byla centralizacja wol-
nych kapitalów pienieznych - nie zaangazowanych w produkcji - poprzez
sprzedaz akcji. Dopiero znacznie pózniej, w XX W.,zaczela dominowac centra-
lizacja kapitalu przez laczenie kapitalów funkcjonujacych, tj. zainwestowanych
(innymi slowy laczenie kilku lub kilkunastu przedsiebiorstw).
Wlasnosc srodków produkcji w spólce akcyjnej zatraca charakter indywidu-
alny. Przeksztalca sie ona we wlasnosc kolektywna.
118

Akcyjna forma wlasnosci na przelomie XIX i XX w. stala sie dominujaca,

spychajac przedsiebiorstwa jednoosobowe i spólki jawne na margines dzialalno-
sci gospodarczej 16.
Procesy koncentracji i centralizacji kapitalu dotyczyly nie tylko przemyslu,
ale jeszcze dwóch dziedzin - bankowosci i transportu. W niewielkim stopniu
wystepowaly one w budownictwie, rolnictwie i handlu. Te ostatnie dziedziny
dzialalnosci gospodarczej weszly w faze wzmozonej koncentracji i centralizacji
kapitalu dopiero w drugiej polowie XX w.

6.2.3. Spólki i ich rodzaje

Formy spólek moga byc rózne: spólka cywilna, spólka cicha, spólka jawna,
spólka komandytowa, spólka z ograniczona odpowiedzialnoscia oraz spólka ak-
cyjna. Róznice miedzy nimi sprowadzaja sie glównie do róznic w zakresie od-
powiedzialnosci prawnej i ponoszenia ryzyka z tytulu prowadzenia spólki lub
ulokowania w niej kapitalu.

Spólki jawne i komandytowe sa w znaczeniu prawnym spólkami

osobowymi, w których wspólnicy uczestnicza osobiscie i ponosza pelna
i solidarna odpowiedzialnosc za ryzyko gospodarcze calym swoim ma- ,.
jatkiem (tym, który ulokowali w spólce, i tym, który posiadaja poza
spólka).

Natomiast udzialowcy w spólkach z ograniczona odpowiedzialnoscia i ak-

cjonariusze w spólkach akcyjnych moga nie brac bezposredniego udzialu w pro-
wadzeniu interesów spólki i sa odpowiedzialni - w spólkach z ograniczona od-
powiedzialnoscia - do sumy oznaczonej w statucie, zas w spólkach akcyjnych-
do wysokosci posiadanych akcji.
Spólki jawne i komandytowe nie sa popularna forma organizacji gospodar-
czych na Zachodzie. Problem odpowiedzialnosci finansowej decyduje o tym, ze
spólki te sa zwykle niewielkie. Najczesciej powstaja w sferze rolnictwa i sprze-
dazy detalicznej. Jest to fornm ryzykowna.
Ponadto spólka osobowa wymaga skomplikowanych regulacji prawnych,
dotyczacych procedury sprzedazy i zakupu udzialów. Spólka przestaje istniec,
gdy tylko jeden z partnerów oceni jej organizacje jako niezadowalajaca i zechce
wycofac swój udzial. W swietle prawa sprzedaz udzialów nowym partnerom jest

16 Dominacja ta dotyczyla udzialu w produkcji prLemyslowej, a nie liczby przedsiebiorstw,

gdyz ilosciowo przedsiebiorstwa jednoosobowej wlasnosci przewazaja i dzisiaj, o czym byla mo-
wa wyzej.
 119

niemozliwa. I wreszcie, ze wzgledu na biurokracje;: i nieograniczona odpowie-

dzialnosc, spólki osobowe maja klopoty ze zwiekszeniem swego kapitalu
(zwlaszcza jesli liczba udzialowców jest mala).

Spólki ciche, z ograniczona odpowiedzialnoscia

nazywane sa spólkami kapitalowymi.
i spólki akcyjne
,.
Spólka z ograniczona odpowiedzialnosciajest posrednim typem wlasnosci
miedzy spólka jawna i akcyjna. Z pierwsza wiaze ja to, ze wlasciciele kapitalu
(wspólnicy) nie sa anonimowi, ich udzialy sa imienne i wlasnie dlatego nie mo-
ga byc odsprzedane osobom z zewnatrz bez zgody pozostalych wspólnikówl7.
Ze spólka akcyjna wiaze natomiast spólke z ograniczona odpowiedzialnoscia
stopien ponoszenia przez wspólników odpowiedzialnosci za zobowiazania spól-
ki (tylko do wysokosci udzialów).
Spólki z ograniczona odpowiedzialnoscia nie sa powszechna forma wlasno-
sci kapitalu na Zachodzie, a to ze wzgledu na ograniczona liczbe wspólników
i niemoznosc zgromadzenia duzych kapitalów, niezbednych do prowadzenia
nowoczesnego przedsiebiorstwa. Nie ma tego typu ograniczen w spólkach ak-
cyjnych, które moga zgromadzic dowolna sume kapitalów w krótkim czasie.
Rozpowszechniona forma spólki kapitalowej w krajach zachodnich jest
spólka cicha. Podobnie jak w spólce akcyjnej, wystepuje w niej ograniczona
odpowiedzialnosc za dlugi firmy do wysokosci udzialów. Zasadnicza róznica
miedzy nimi polega na tym, ze spólki akcyjne moga sprzedawac akcje szerokiej
publicznosci, a spólkom cichym nie wolno tego robic. Dodatkowa wazna rózni-
ca jest fakt, ze akcje spólek akcyjnych moga byc odsprzedane w kazdym mo-
mencie, natomiast udzialy w spólkach cichych moga byc odsprzedane tylko za
zgoda innych udzialowców.
W Polsce jedna z najczesciej spotykanych form prowadzenia dzialalnosci
gospodarczej jest spólka cywilna. Wiecej informacji na ten temat znajdzie czy-
telnik w rozdz. 7 pkt 3.
Spólki akcyjne sa zazwyczaj duzymi firmami, natomiast spólki ciche i cy-
wilne sa to glównie male, rodzinne przedsiebiorstwa. Spólkom akcyjnym (kor-
poracjom) poswiecono nastepny rozdzial.

17Udzialy moga miec charakter pieniezny lub rzeczowy (np. hale produkcyjne, sprzet, licen-
cja, patent itp.). Wartosc wniesionego wkladu niepienieznego do spólki musi byc rzetelnie wyce-
niona i na tej podstawie przyznaje sie wspólnikowi odpowiednia wartosc udzialów.
120

1. Na czym polega wyzszosc akcyjnej formy wlasnosci nad jednoosobowa

forma wlasnosci? ?
2. Jaka jest róznica miedzy spólka z ograniczona odpowiedzialnoscia 8
a spólka akcyjna?

6.2.4. Przedsiebiorstwa panstwowe i spóldzielcze

Jak podkreslono wyzej, z punktu widzenia fonn wlasnosci, przedsiebiorstwa

dzielimy na: prywatne, panstwowe, spóldzielcze i komunalne (samorzadowe).
Przedsiebiorstwom prywatnym poswiecono juz wyzej wiele miejsca, obec-
nie zajmiemy sie pokrótce pozostalymi fonnami przedsiebiorstw.

Przedsiebiorstwa panstwowe
W kazdym kraju, niezaleznie od systemu funkcjonowania gospodarki, istnie-
je mniej lub bardziej rozbudowany sektor panstwowy. W niektórych krajach, np.
w USA, sektor ten ograniczony jest przede wszystkim do przedsiebiorstw lub
instytucji uslugowych (szkolnictwo, sluzba zdrowia, administracja, uslugi ko-
munalne itp.) oraz do stosunkowo nielicznych przedsiebiorstw produkcyjnych,
przede wszystkim zbrojeniowychl8.W innych krajach natomiast (np. we Francji
czy Wloszech) udzial sektora panstwowego jest znaczny. Obejmuje on bowiem,
obok dziedzin wyzej wymienionych, równiez liczne przedsiebiorstwa produk-
cyjne, a nawet cale znacjonalizowane galezie gospodarki narodowej.
Historia sektora panstwowego, zwanego tez publicznym, nie rozpoczyna sie
dopiero w XX w.
W krajach zachodnich w XIX w. panstwo budowalo porty i kanaly, w wielu
krajach koleje, wszedzie wladze publiczne prowadzily szkolnictwo podstawowe,
a czesciowo tez srednie.
Sektor panstwowy w krajach obecnie rozwinietych rozwijal sie nieustannie
do wielkiego kryzysu lat 1929-1933, jednakze jego udzial w gospodarce nie
zwiekszal sie, lecz zmniejszal, gdyz dynamika sektora prywatnego byla wieksza.
W wyniku wielkiego kryzysu sytuacja ulegla znacznej zmianie, a po 1945 r. -
zmianie zasadniczej.
W kazdym kraju sektor panstwowy sklada sie z dwóch podstawowych cze-
sci: niekomercyjnej i komercyjnej. Przedsiebiorstwa nalezace do pierwszej z tych
grup swiadcza uslugi na zasadzie niekomercyjnej, tzn. dostarczaja je za danno
albo po cenie pokrywajacej tylko koszty ich swiadczenia (a wiec bez zysku) lub

18Wlasnosc panstwowa w dziedzinie militarnej w USA stanowi ok. 50% ogólnej wlasnosci
panstwowej.
 121

czesc tych kosztów. Sa to uslugi administracji panstwowej centralnej i lokalnej,

publicznej oswiaty i sluzby zdrowia, pomocy spolecznej, utrzymania publicz-
nych srodków rekreacji itp.
Komercyjna czesc sektora panstwowego dostarcza dóbr lub swiadczy uslugi
na zasadzie komercyjnej, tj. po cenie pokrywajacej koszty plus umiarkowany
zysk (dotyczy to np. uslug transportowych, telekomunikacyjnych, dostarczania
niektórych produktów, np. energii elektrycznej, wegla, gazu).
Po tych ogólnych uwagach nalezy przedstawic podstawowe przyczyny roz-
woju wlasnosci panstwowej w krajach kapitalistycznych. Otóz glówna przyczy-
na uksztahowania sie gospodarczego sektora tej wlasnosci tkwila w struktural-
nym kryzysie kapitalizmu monopolistycznego lat trzydziestych. Aby kapitalizm
mógl rozwijac sie dalej, niezbedne bylo wmontowanie ekonomicznej roli pan-
stwa w mechanizm funkcjonowania zmonopolizowanej gospodarki.
Druga, scisle z nia zwiazana przyczyna byla koniecznosc oddzialywania
panstwa na rynek pracy, zwlaszcza na stan zatrudnienia. Wlasnosc panstwowa
w tej dziedzinie moze pelnic istotne funkcje, zapobiegajac nadmiernemu bezro-
bociu.
Oprócz tych czynników, zwiazanych ze strukturalnym kryzysem kapitali-
zmu, wystapily i inne wazne uwarunkowania wzrostu udzialu wlasnosci pan-
stwowej. Byly one zwiazane z postepem rozwoju nauki, który wymagal inwe-
stycji panstwowych, aby okreslone dziedziny mogly sie rozwijac. Dotyczy to
zwlaszcza spraw zwiazanych z energia atomowa, nowych dziedzin militarnych
(przemysl rakietowy, bron jadrowa) oraz badan kosmosu.
Poza wymienionymi przyczynami o charakterze ogólnym, wystepowalo wie-
le powodów szczególnych, zwiazanych z konkretna sytuacja, z cechami specy-
ficznymi gospodarki (niektórych dziedzin) rozwinietych pal'1stw.Do tej grupy
naleza przyczyny nacjonalizacji niektórych galezi i przedsiebiorstw przemyslo-
wych, zwlaszcza po II wojnie swiatowej. Panstwo przejmowalo na wlasnosc za-
cofane, nierentowne galezie produkcji o duzym znaczeniu dla gospodarki naro-
dowej (górnictwo, hutnictwo, przemysl naftowy, produkcja energii elektrycznej)
lub tez przedsiebiorstwa uzytecznosci publicznej, ze wzgledu na ich ogólnospo-
leczne funkcjel9. Galezie te, o przestarzalym zazwyczaj wyposazeniu, stanely
w okresie powojennym wobec zasadniczych trudnosci. Przeprowadzenie ich
technicznej rekonstrukcji wymagalo powaznych nakladów pienieznych, którymi
nie dysponowali dotychczasowi ich wlasciciele. Panstwo przeprowadzilo mo-
dernizacje tych galezi i doprowadzilo do istotnego wzrostu ich wydajnosci pra-
cy. Dotychczasowi wlasciciele godzili sie chetnie na upanstwowienie przedsie-
biorstw o niskiej rentownosci, gdyz otrzymywali odszkodowania w pallstwo-

19Czesc upanstwowionych przedsiebiorstw zostala oddana w zarzad wladz samorzadowych

i stanowi przedsiebiorstwa komunalne. Naleza do nich przede wszystkim przedsiebiorstwa uzytecz-
nosci publicznej (gazownie, elektrownie, wodociagi, zaklady oczyszczania, lokalny transport itp.).
122

wych papierach wartosciowych, z których czerpali procent, lub lokowali kapital

bardziej zyskownie po sprzedazy tych papierów wartosciowych.
Nalezy podkreslic, ze rozwój wlasnosci panstwowej w krajach kapitalistycz-
nych nastepowal przede wszystkim w tych dziedzinach, które nie byly konku-
rencyjne w stosunku do prywatnego kapitalu, jak i tych, które pelnily funkcje
produkcyjno-uslugowe dla calego spoleczenstwa (transport, elektrownie, ga-
zownie, wodociagi, oswiata, czesc lecznictwa itp.). Ponadto, w wielu dziedzi-
nach, w których dzialaja przedsiebiorstwa panstwowe, charakterystyczna jest
duza kapitalochlonnosc inwestycji, co bynajmniej nie zachecalo sektora prywat-
nego do inwestowania w tychze.
Mimo waznej roli sektora panstwowego w gospodarce tych krajów, spelnia
on jedynie role sluzebna wobec sektora prywatnego. Przejawia sie to róznie
w róznym czasie i w poszczególnych krajach, glównie z powodu odmiennosci
struktury sektora panstwowego.
Udzial calego sektora panstwowego w produkcie narodowym róznych kra-
jów kapitalistycznych jest rózny. Zalezy on nie tylko od udzialu komercyjnego
sektora panstwowego w tym produkcie, ale równiez od udzialu sektora nieko-
mercyjnego. Rózny udzial niekomercyjnej czesci sektora panstwowego wynika
z róznic w rozwoju tzw. polityki dobrobytu oraz w zaangazowaniu sie panstwa
w wyscig zbroje1'1.Ogólnie jednak - jak podaja dane statystyczne - udzial sekto-
ra panstwowego w produkcie narodowym rozwinietych panstw kapitalistycz-
nych waha sie w granicach 10-30%. Jak wiec widac, zdecydowana przewage
w tym wzgledzie wykazuje sektor prywatny.
Trzeba jednakze podkreslic, ze sektor pa1'1stwowyjest bardziej odporny na
cykliczne zalamania koniunktury niz sektor prywatny. Dowiodly tego: najgleb-
szy po II wojnie swiatowej kryzys gospodarczy z lat 1974-1975, slaba koniunk-
tura w latach 1976-1979 i ponowne kryzysy z lat 1980-1982, 1990-1992 oraz
1998-2000. Przedsiebiorstwa panstwowe nie dzialaja tak jak przedsiebiorstwa
prywatne, a wiec wylacznie na wlasny rachunek. Deficyt wywolany przez bar-
dzo zla koniunkture nie zagraza istnieniu przedsiebiorstwa panstwowego, gdyz
niemal z urzedu finansuja ten deficyt wladze, wliczajac to w ciezar budzetu pan-
stwa. Nie jest w tym wypadku wazne, czy deficyt pokrywa sie za pomoca sub-
wencji czy dlugoterminowych kredytów, czy tez pozyczek panstwowych zacia-
ganych u spoleczenstwa (obligacje). Za zle wyniki, niezaleznie od tego, czy ich
przyczyny sa subiektywne (slabe kierownictwo) czy obiektywne (wahania ko-
niunktury lub restrykcyjna polityka cenowa rzadu), odpowiedzialnosc finansowa
ponosi w ostatecznosci wlasciciel srodków prodl.kcji, a wiec w tym przypadku
panstwo.
W latach osiemdziesiatych nastapil proces reprywatyzacji przedsiebiorstw
panstwowych w szeregu krajów kapitalistycznych wysoko rozwinietych. Wielka
 123

Brytania byla krajem, w którym program prywatyzacji realizowany byl z naj-

wiekszym rozmachem.
Przeciwko znacjonalizowanym przedsiebiorstwom wysuwano argumenty
wskazujace m.in. na ich monopolistyczny charakter, przerosty biurokracji, brak
elastycznosci w reakcji na zmieniajace sie preferencje konsumentów, zbyt wy-
sokie zatrudnienie i place, utrzymujace sie dzieki uprzywilejowanej pozycji
zwiazków zawodowych.
Zdaniem zwolenników prywatyzacji, poprzez zwiekszenie stopnia konku-
rencji powoduje ona wzrost znaczenia motywu zysku i innych bodzców oddzia-
lujacych pozytywnie, przede wszystkim na efektywnosc produkcyjna, ale takze
na efektywnosc wykorzystania czynników produkcji, zarówno w skali makro-,
jak i mikroekonomicznej. Z innych korzysci zwiazanych z procesem prywatyza-
cji mozna wymienic:
- pozytywny wplyw na stan budzetu panstwa (sprzedaz aktywów przedsie-
biorstw panstwowych zasila budzet, ponadto oszczednosci budzetowe wynikaja
ze zniesienia dotacji do nierentownych przedsiebiorstw),
- poszerzenie sie zakresu akcyjnej formy wlasnosci w spoleczenstwie
(sprzyja to tzw. demokratyzacji kapitalu),
- wieksza elastycznosc w dzialaniu przedsiebiorstwa (zniesienie licznych
ograniczen biurokratycznych i uwarunkowan politycznych),
- zwiekszenie stopy akumulacji w gospodarce.
Podstawowe znaczenie ma - na dluzsza mete - nie zakres prywatyzacji, lecz
jej ekonomiczna efektywnosc. Chodzi o to, by przeplyw aktywów do sektora
prywatnego inspirowal firmy do bardziej racjonalnego dzialania.
Trzeba jednak podkreslic, ze w ostatnich latach obserwujemy umacnianie sie
wlasnosci panstwowej w szeregu krajach. Przykladem sa agresywne koncerny
panstwowe z Chin, Rosji i Singapuru, które dysponuja nieograniczonymi srod-
kami, realizuja geopolityczne cele i przejmuja firmy na globalnym rynku. Pan-
stwowe firmy konsoliduja w kraju i za granica te same sektory, które staly sie
celami prywatyzacji na poczatku rewolucji neoliberalnej, zapoczatkowanej przez
Ronalda Reagana i Margaret Thatcher. Koncentruja sie one na podstawowej in-
frastrukturze, która ulatwia globalny handel, w tym: na portach, rafineriach, li-
niach lotniczych, firmach motoryzacyjnych, telekomunikacyjnych i finanso-
wych, a takze farmaceutycznych.
Odrodzenie panstwowego kapitalizmu w wielu krajach jest faktem; to wla-
snie ogromne koncerny panstwowe decyduja o dynamice ich rozwoju.

1. Jakie byly podstawowe przyczyny rozwoju wlasnosci panstwowej w kra-

jach kapitalistycznych w okresie miedzywojennym, a jakie po fi wojnie ?
.
swiatowej?
 124

2. Wskaz argumenty przemawiajace za prywatyzacja i reprywatyzacja

przedsiebiorstw panstwowych w krajach wysoko rozwinietych wostat- ?.
nich latach.

Przedsiebiorstwa spóldzielcze
Spóldzielniajest to dobrowolne zrzeszenie osób, prowadzace wspólne przed-
siebiorstwo w interesie czlonków, oparte na zasadach demokratycznych, stosuja-
ce ograniczone oprocentowanie udzialów, dzielace nadwyzki i oszczednosci
miedzy czlonków w sposób wykluczajacy osiaganie przez któregokolwiek z nich
korzysci kosztem innych, gromadzace srodki na dzialalnosc wychowawcza
i wspólpracujace z innymi spóldzielniami na szczeblu lokalnym, ogólnokrajo-
wym i miedzynarodowym20.
Spóldzielnie, jako specyficzna forma przedsiebiorstwa zrzeszajacego udzia-
lowców, zaczely sie rozwijac w pierwszej polowie XIX w., w okresie rewolucji
przemyslowej. Powstaly glównie w Anglii, Francji i Niemczech jako forma sa-
moobrony, poczatkowo robotników, nastepnie chlopów i czesciowo drobnomie-
szczanstwa, przed kapitalistycznym wyzyskiem. Ruch spóldzielczy zostal zapo-
czatkowany przez socjaliste utopijnego Roberta Owena w Anglii. W 1844 r.
w Rochdale (Anglia), powstala pierwsza spóldzielnia spozywców, która dala
poczatek szerokiemu rozwojowi spóldzielczosci w róznych formach.
W srodowisku robotniczym rozwinely sie glównie dwa podstawowe typy
spóldzielni: spóldzielnie spozywców i spóldzielnie wytwórcze zwane równiez
spóldzielniami pracy.
W srodowisku wiejskim powstaly spóldzielnie o róznych formach dzialania,
mianowicie: oszczednosciowo-pozyczkowe, zaopatrzenia i zbytu, przetwórstwa
rolnego (m.in. spóldzielnie mleczarskie) oraz spóldzielnie uslugowe na rzecz
produkcji rolnej.
W srodowisku drobnomieszczanskim organizowano glównie spóldzielnie
oszczednosciowo-pozyczkowe oraz zaopatrzenia i zbytu.
Ojczyzna spóldzielni kredytowych byly Niemcy, spóldzielni mleczarskich-
Dania, spóldzielnihandlu rolnego - Francja. Po II wojnie swiatowejw wielu
krajach rozwinely sie spóldzielnie rolnicze.
Oprócz wymienionych typów spóldzielni, w XX w. rozwinely sie one i w in-
nych sferach dzialania. Na przyklad w Polsce spóldzielnie dzialaja w sferze: za-

20 Wymienione cechy spóldzielni zostaly uchwalone w fonnie zasad spóldzielczych przez

Kongres Miedzynarodowego Zwiazku Spóldzielczego w \/iedniu w 1966 r. Stanowia one nowe
sfonnulowanie tzw. zasad roczdelskich z 1844 r. (byly nimi: otwarte czlonkostwo, zarzad i kontro-
la demokratyczna, udzial w zyskach zaleznie od dokonanych zakupów w spóldzielni, ograniczone
oprocentowanie udzialów). Uwazane sa one powszechnie za podstawowe zasady ruchu spól-
dzielczego.
 125

opatrzenia i zbytu (spóldzielnie spozywców i gminne spóldzielnie "Samopomoc

Chlopska"), budownictwa mieszkaniowego, produkcji rolnej (przedtem rolnicze
spóldzielnie produkcyjne), obslugi rolnictwa (mleczarskie, ogrodniczo-pszcze-
larskie, spóldzielcze kola rolnicze, banki spóldzielcze i in.), drobnej produkcji
i uslug (spóldzielnie pracy, inwalidów, rybackie i in.).
Istnieje duza róznica miedzy spóldzielniami w krajach rozwinietych, gdzie
wystepuja one na marginesie wielkiej gospodarki monopolistycznej, a spóldziel-
niami w krajach zacofanych ekonomicznie, glównie Azji i Afryki, w których
jako masowe organizacje wzajemnej pomocy staly sie, zwlaszcza po II wojnie
swiatowej, jedna z dzwigni gospodarki narodowej.
Charakter przedsiebiorstwa spóldzielczego zalezy od typu spóldzielni oraz
od warunków ustrojowych, w których ono wystepuje.
Spóldzielnie dziela sie na spóldzielnie uzytkowników, w których czlonkowie
korzystaja z uslug spóldzielni (np. spóldzielnie spozywców, kredytowe, mle-
czarskie) oraz spóldzielnie pracowników, w których czlonkowie znajduja za-
trudnienie (np. spóldzielnie pracy, rolnicze spóldzielnie produkcyjne).
Przedsiebiorstwo spóldzielcze jest wlasnoscia czlonków-uzytkowników lub
tez czlonków-pracowników.
Charakterystyczna cecha wlasnosci spóldzielczej jest struktura funduszów
wlasnych przedsiebiorstw spóldzielczych. Obejmuja one fundusz udzialowy, po-
wstajacy z udzialów wplaconych przez czlonków (udzialy sa zwrotne przy wy-
stapieniu czlonka lub rozwiazaniu spóldzielni), oraz fundusz rezerwowy (spo-
leczny), który narasta z akumulacji i nie jest podzielony miedzy czlonków.
Podzial zysku w spóldzielniach uzytkowników nastepuje wedlug stopnia ko-
rzystania z uslug spóldzielni (zakupy w spóldzielniach handlowych, dostarczone
surowce w spóldzielniach przetwórczych) albo na zasadzie równosci, lub tez
przez oprocentowanie udzialów.
W spóldzielniach pracowników zyski dzielone sa wedlug ilosci i jakosci
pracy czlonków (w spóldzielniach produkcyjnych wedlug ilosci dniówek obra-
chunkowych). Spóldzielnie dokonuja podzialu zysku na walnych zgromadze-
niach zgodnie ze statutami oraz ogólnymi wytycznymi zwiazków spóldzielni.
Sposób zarzadzania przedsiebiorstwem spóldzielczym wynika z demokra-
tycznego charakteru spóldzielni, która jest jednoczesnie stowarzyszeniem. Naj-
wyzsza wladze spóldzielni stanowi walne zgromadzenie czlonków, na któryn1
kazdy ma jeden glos. Organa zarzadzajace (zarzad) i kontrolujace (rada nadzor-
cza, komisja rewizyjna) sa wybierane przez czlonków.
W niektórych krajach spóldzielczosc jest silnie rozwinieta, np. w krajach
skandynawskich, w Wielkiej Brytanii i w wielu innych krajach, jednakze nigdzie
nie jest dominujaca forma wlasnosci. Przyczyna tego jest fakt, ze spóldzielczosc
koncentruje sie glównie w sferze cyrkulacji, w handlu detalicznym i drobnym
126

kredycie, natomiast jej pozycje w sferze produkcji (zwlaszcza w przemysle) sa

znikome.
W Polsce do 1990 r. spóldzielczosc stanowila - obok wlasnosci panstwowej
- jedna z podstawowych form wlasnosci spolecznej. W zwiazku z przejsciem
Polski na tory gospodarki rynkowej, zerwaniem z systemem gospodarki central-
nie planowanej, nastepuje na szeroka skale proces prywatyzacji i reprywatyzacji
przedsiebiorstw sektora uspolecznionego, przede wszystkim przedsiebiorstw
panstwowych. Zgodnie z nowa klasyfikacja, spóldzielnie zaliczane sa do sektora
prywatnego21 .
Przeksztalcenia wlasnosciowe stanowia nieodlaczny element optymalizacji
procesu gospodarowania w Polsce. Nalezy jednak podkreslic, ze na obecnym
etapie transformacji systemowej prywatyzacja calego sektora panstwowego jest
nierealna, a nawet niepotrzebna. Zakladac nalezy, ze jakis typ gospodarki mie-
szanej, z wiekszym niz na Zachodzie udzialem firm nieprywatnych, bedzie ist-
nial jeszcze wiele lat.

Jakie jest miejsce i rola przedsiebiorstw spóldzielczych w krajach rozwinie-

tych i zacofanych gospodarczo?
?8

21 Szerzej na temat przeksztalcen wlasnosciowych w Polsce - w skrypcie: Wprowadzenie do

ekonomii, pod red. Z. Dach, wyd. VI, AE w Krakowie, Kraków 2004, rozdz. 7.
Rozdzial 7

SPÓLKI AKCYJNE (KORPORACJE)

7.1. Korporacyjna forma przedsiebiorstwa

Korporacja jest to amerykanska nazwa spólki akcyjnej, obecnie stosowana

równiez w innych krajach.
Spólki akcyjne (korporacje) sa podstawowa forma organizacyjna przedsiebior-
stwa we wspólczesnym swiecie, dlatego poswiecimy im nieco wiecej miejsca.
Spólki akcyjne powstawaly w XVII w., a szczyt ich rozwoju przypadl na
druga polowe XIX w.

Korporacja jest forma organizacji pr.ledsiebiorstwa bedacego wla-

snoscia wielu indywidualnychposiadaczyakcji. ,.
Ma ona osobowosc prawna. Moze we wlasnym imieniu i na wlasny rachunek
sprzedawac, kupowac, produkowac dobra i swiadczyc uslugi oraz zawierac kon-
trakty. Ponadto w korporacji obowiazuje prawo ograniczonej odpowiedzialnosci,
kazdy z j ej wspólwlascicieli odpowiada finansowo do pewnej granicy (do wyso-
kosci kapitalu ulokowanego w zakupionych akcjach), co chroni ich przed nad-
miernym ryzykiem oraz przed utrata majatku osobistego.
Korporacja jest wiec przedsiebiorstwem zorganizowanym na zasadzie udzia-
lów. Udzialowcy sa posiadaczami akcji - papierów wartosciowych, potwierdza-
jacych ich tytul do otrzymywania dochodów. Dochodem z tytulu posiadania ak-
cji jest dywidenda. Dywidenda jest dochodem niestalym i wyplacana jest
z zysku otrzymywanego przez korporacje.
Akcja jest najczesciej papierem wartosciowym na okaziciela, mozna ja wiec
sprzedac w dowolnej chwili i dowolnej osobie. Akcje sa emitowane przez kor-
poracje i lokowane najczesciej za posrednictwem banku na rynl..'Upapierów war-
tosciowych. Sumy pochodzace ze sprzedazy akcji tworza kapital akcyjny korpo-
128

racji. Akcjonariusz nie moze zadac od korporacji zwrotu pieniedzy, za które za-
kupil akcje. Moze on wycofac pieniadze - sprzedajac akcje22.
Akcyjna fonna wlasnosci jest fonna wlasnosci kolektywnej (zbiorowej).
W tej fonnie wlasnosci wieloosobowy zespól (kolektyw) akcjonariuszy nie jest
w stanie kierowac kapitalem spólki, a wiec swoja wlasnoscia, i musi te funkcje
powierzyc zarzadcom (menedzerom) majacym odpowiednie kwalifikacje.
Zasadnicza zmiana w stosunkach akcjonariusze-zarzad spólki akcyjnej do-
konala sie w okresie miedzywojennym. Polegala ona na ograniczeniu wplywu
akcjonariuszy nie tylko na zarzadzanie spólka (a wiec zarzadzanie ich wlasnym
kapitalem), ale przede wszystkim na wybór zarzadu spólki. W wielkich spólkach
akcyjnych zjawisko zwane pakietem kontrolnym akcji prawie zaniklo23.Utrzy-
mywalo sie ono nadal tylko w malych spólkach akcyjnych, ale rola tych malych
spólek w gospodarce narodowej w porównaniu z wielkimi spólkamijest znikoma.
Przyczyny zmian w stosunkach akcjonariusze-zarzad spólki byly wielorakie,
ale nalezy zwrócic uwage przede wszystkim na dwie podstawowe:
- bardzo znaczne wzmozenie koncentracji kapitalu w wielkich spólkach ak-
cyjnych (po II wojnie swiatowej proces ten jeszcze sie wzmógl),
- szybki wzrost kapitalu akcyjnego, któremu towarzyszylo bardzo silne
rozproszenie akcji, czego bezposrednim skutkiem byl zanik pakietów kontrol-
nych w wielkich spólkach akcyjnych.
Na znaczne rozproszenie akcji wplyw mialy z kolei nastepujace przyczyny:
- znaczna ekspansja kapitalu duzych spólek akcyjnych, której towarzyszyly
nowe emisje akcji i wykupywanie ich przez nowych akcjonariuszy,
- dziedziczenie majatku posiadacza akcji nie przez jednego, lecz przez kilku
spadkobierców (w wielu wypadkach spadkobiercy odsprzedawali innym osobom
wszystkie akcje odziedziczone lub ich czesc),
- wahania gieldowe cen akcji uzaleznione od wahan koniunktury (wyzby-
wanie sie akcji przez jedne osoby i zakup ich przez inne).
Wszystkie te czynniki wplynely na zasadnicza zmiane w dziedzinie stosun-
ków sprawowania wladzy nad kapitalem. To wlasnie rozproszenie akcji spowo-
dowalo koniecznosc oddzielenia wlasnosci kapitalu odjego kontroli.

1. Co rozumiesz przez korporacyjna forme przedsiebiorstwa?

2. Scharakteryzuj róznice wystepujace miedzy spólka akcyjna a innymi ?.
znanymi ci spólkami.

22Szerzej na temat akcji oraz czynników wplywajacych na ich kurs bedzie mowa w rozdziale 12
pt.: Rynek kapitalowy.
23 Pakiet kontrolny to okreslona suma akcji, wystarczajaca do zarzadzania spólka. Moze go
miec kilka osób lub jedna osoba.
 129

7.1.1. Struktura organizacyjna korporacji

Struktura organizacyjna korporacji nie jest jednakowa w krajach gospodar-

czo rozwinietych, ale podstawowe jej zalozenia sa bardzo zblizone.

Istnieja trzy organy spólki (korporacji):

- walne zgromadzenie akcjonariuszy,
zarzad,
,.
- rada nadzorcza i komisja rewizyjna jako organy nadzoru.

Zarzad korporacji (np. amerykanskiej) sklada sie z dwóch cial: rady dy-
rektorów (pelniacej funkcje rady nadzorczej) i zarzadu operacyjnego, tj. rady
urzedników wykonawczych, menedzerów (tzw. egzekutywa korporacji - naczel-
ne kierownictwo operacyjne).
Na walnym zebraniu akcjonariuszy wybiera sie nie caly zarzad, lecz tylko
rade dyrektorów. Formalnie sa oni reprezentantami interesów akcjonariuszy
w okresie miedzy corocznymi walnymi zgromadzeniami akcjonariuszy.
Zadania rady dyrektorów sa nastepujace:
1) wybór (badz odwolanie) zarzadu operacyjnego,
2) okreslenie glównych zada1'1spólki i jej polityki w nowej kadencji,
3) zatwierdzenie ogólnych wyników operacyjnych i fmansowych spólki oraz
zasad podzialu zysku,
4) kontrola dzialalnosci egzekutywy,
5) wyznaczanie wynagrodzenia jej czlonków, a przede wszystkim prezyden-
ta i wiceprezydenta.
Rada dyrektorów moze tez powolac swojego prezesa, który automatycznie
zostaje prezesem spólki. W praktyce osoba ta najczesciej pelni raczej funkcje
reprezentacyjna niz wykonawcza, chyba, ze - co sie zdarza - prezes i prezydent
egzekutywyjest ta sama osoba.
Do wyboru zarzadu lub obsadzenia rady nadzorczej i podejmowania waz-
nych uchwal potrzebna jest bezwzgledna wiekszosc, tj. 51% glosów uczestni-
ków walnego zgromadzenia. Skupienie tych 51% glosów w rekach jednostki,
rodziny lub grupy zwiazanych ze soba ludzi daje tym osobom zdecydowana
przewage w zarzadzaniu przedsiebiorstwem.
Praktyka jednak wskazuje, ze rozproszenie akcji wsród duzej liczby drob-
nych, nie zorganizowanych akcjonariuszy, pozbawionych wszelkiego wplywu
na bieg spraw przedsiebiorstwa, doprowadza czesto do sytuacji, w których wy-
starczyposiadac l 0-20% ogólnej sumy akcji, a czesto i mniej, aby rzadzic spólka.
Sposób zarzadzania spólka akcyjna zmienia role kapitalisty-producenta, któ-
ry pelnil w przedsiebiorstwie zasadnicze funkcje zarazem organizacyjne i kie-
130

rownicze, na role kapitalisty-wlasciciela (rentiera). W spólce akcyjnej role daw-

nego jednoosobowego kierownika przejmuje ogólnie zarzad i rada nadzorcza,
a faktycznie dyrekcja i zlozone z wyspecjalizowanych ludzi kierownictwo tech-
niczne. Wlasciciele przedsiebiorstwa - akcjonariusze - przestaja sie zajmowac
strona techniczna produkcji, organizacja pracy, ewidencja itd. Wszystkie te
funkcje spelniaja za nich ludzie przez nich zatrudnieni (dyrekcja, personel admi-
nistracyjno-techniczny, finansowy), pracujacy pod nadzorem grupy "zalozycie-
li", majacej pakiet kontrolny akcji.
Zwykli akcjonariusze, formalnie wspólwlasciciele spólki, sa jednak w rze-
czywistosci bardziej wierzycielami przedsiebiorstwa niz jego wlascicielami. Ich
funkcje ograniczaja sie czesto wylacznie do obcinania kuponów od akcji i pobie-
rania dywidendy.
W ten sposób nastapilo oddzielenie sie kapitalu jako wlasnosci od kapitalu
funkcjonujacego w spólce akcyjnej. Oddzielenie wlasnosci kapitalu akcyjnego
od funkcji zarzadzania biezaca dzialalnoscia spólki bylo nieuchronnym skutkiem
rozwoju sil wytwórczych, skutkiem postepujacej zlozonosci procesów wytwa-
rzania i zbytu. Zjawisko to posluzylo do sformulowania w okresie miedzywo-
jennym koncepcji rewolucji menedzerskiej.
Ogromne rozmiary kapitalu skoncentrowanego w glównych spólkach akcyj-
nych, a takze charakter wspólczesnej techniki oraz organizacji produkcji i zbytu
sprawiaja, ze spólki te musza byc kierowane przez profesjonalistów - specjali-
stów (menedzerów). Oni wlasnie tworza trzon zarzadu spólki. J.K. Galbraith
klase zawodowych menedzerów nazywa techno struktura.
Warstwa menedzerów osiagnela szczyty znaczenia w wyniku dlugiej ewolu-
cji. Jeszcze w okresie miedzywojennym kontrole nad korporacjami czesto spra-
wowali wplywowi udzialowcy, rozporzadzajacy pakietami kontrolnymi akcji.
Nierzadko sami równiez sprawowali funkcje kierownicze w korporacjach. Dal-
sze zwiekszanie rozmiarów korporacji przesunelo jednak wladze w rece mene-
dzerów. Proces produkcji i dystrybucji stawal sie tak skomplikowany, ze nie
sposób bylo rozwiazac podstawowych zadan stojacych przed wielka korporacja
za posrednictwem uproszczonego rachunku i intuicyjnych metod gospodarowa-
nia, które wystarczaly przedsiebiorcy indywidualnemu. Wielkie korporacje mu-
sialy stosowac osiagniecia nauki nie tylko w procesach technologicznych, lecz
równiez w zarzadzaniu. Do realizacji tego zadania powolana zostala wlasnie
warstwa menedzerów organizujaca proces produkcji, dystrybucji i zarzadzania
wedlug wymagan wspólczesnej nauki. Warstwa ta przejela kontrole nad wielkimi
korporacjami dlatego, ze potrafila sprostac zadamJm, których nie mógl wypelnic
ich poprzednik,przedsiebiorca indywidualnybad7 wplywowy udzialowiec.
Nalezy tu dodac, ze w latach trzydziestych znaczna czesc czolowych kierow-
ników (menedzerów) korporacji nie posiadala akcji i byla tylko platnymi pracow-
nikami. Jeszcze w poczatkach lat piecdziesiatych XX wieku tylko 45% sposród
 131

nich bylo wlascicielami akcji. Ale od tego czasu sytuacja ulegla istotnym zmia-
nom. Obecnie dominujaca czesc glównych kierowników wielkich korporacji po-
siada powazne pakiety akcji i stanowia oni czolówke klasy wielkich potentatów.
Otrzymuja oni ogromne dochody z tytulu sprawowania funkcji oraz posiadania
kapitalu.
Powyzsze uwagi na temat menedzerów odnosza sie do czolówki kierownic-
twa wielkich korporacji, nie dotycza zas, badz w malym stopniu, drugiej grupy
menedzerów, a mianowicie nie nalezacych do zarzadu dyrektorów central, kie-
rowników licznych zakladów, oddzialów, filii, przedstawicielstw itd. wielkich
korporacji. W kazdej wielkiej korporacji jest ich kilkuset, a lacznie z zastepcami,
kierownikami dzialów itp. przecietnie ok. tysiaca osób. Wszyscy oni sa z reguly
tylko platnymi pracownikami funkcyjnymi. Ich pobory sa znacznie nizsze od
poborów czolowych menedzerów i okreslaje prawo pracy.
Menedzerowie przejeli wladze przede wszystkim w wielkich korporacjach.
Ponadto dziala tez liczna grupa mniejszych korporacji, nad którymi kontrole
sprawuja wplywowi udzialowcy. Trzeba tez podkreslic, ze w wielu dziedzinach
gospodarki, przede wszystkim w uslugach, najliczniejsza grupe stanowia przed-
siebiorcy, indywidualni wlasciciele drobnych przedsiebiorstw.
Czy w zwiazku z oddzieleniem w spólce akcyjnej wlasnosci od kontroli moz-
na mówic o konflikcie interesów miedzy zarzadem a udzialowcami? Ogólnie
rzecz biorac nie powinno byc tutaj zadnej rozbieznosci w interesach. Obie grupy
daza glównie do maksymalizacji zysków firmy i jej dochodów oraz do wzrostu
rynkowej ceny akcji. Mozna jednak wyróznic dwie sytuacje, w których wyraznie
zaznacza sie rozbieznosc interesów,rozstrzygana zwykle na korqsc zarzadu:
Po pierwsze - czlonkowie zarzadu moga glosowac na siebie, swoich przy-
jaciól i krewnych, co zapewnia im ogromne pobory kosztem drobnych udzia-
lowców;
Po drugie - rozbieznosc interesów moze wyniknac w zwiazku z kierunkami
rozdysponowania zysku. Przy kazdej reinwestycji zysku w rozwój korporacji
istnieje powód do tego, by sadzic, ze ten sam kapital mógl zostac zainwestowa-
ny korzystniej (np. w inna firme) lub wydany na konsumpcje. Czasem byloby
korzystniej dla korporacji, by ograniczyla dzialalnosc, splacila zaciagniete kre-
dyty lub polaczyla sie z inna firma. Trudno jednak oczekiwac takich decyzji od
menedzerów, którzy nie sa sklonni "podcinac galezi, na której siedza".

l. Przedstaw strukture organizacyjnakorporacji.

2. Na czympolegaoderwaniew spólceakcyjnej funkcji wlasnosciod funk- ?
.
cji zarzadzania?
132

7.1.2. Finansowanie nowoczesnych korporacji

Zródla zwiekszania kapitalu korporacji mozna podzielic na:

- wewnetrzne (amortyzacja i zyski pozostale po wyplacie dywiden-
dy oraz srodki uzyskane ze sprzedazy lub dzierzawy aktywów spólki), ,.
- zewnetrzne (kredyt bankowy, pozyczki hipoteczne, przylaczanie
innych przedsiebiorstw (fuzje), emisja akcji i obligacji).

Zysk spólki, który pozostaje po wyplaceniu dywidend, jest podstawowym

i najpewniejszym zródlem zwiekszania jej kapitalu wlasnego. Podstawowa wla-
sciwoscia kapitalów wewnetrznych jest to, ze nie sa one obciazone zadnymi zo-
bowiazaniami. Za ich posiadanie korporacja nie placi procentów,jak w przypadku
otrzymanego kredytu bankowego, a takze nie placi dywidend, jak w przypadku
sum zgromadzonych w wyniku emisji akcji.
Kredyty bankowe stanowia pomocnicza, ale nie zasadnicza forme powiek-
szania kapitalu. Rynek kredytu dlugoterminowego scisle obserwuje zmiany rela-
cji miedzy kapitalem wlasnym danej spólki, wykorzystywanym przez nia,
a kapitalem obcym (pozyczonym). Jezeli udzial kredytów w calkowitym kapita-
le spólki zaczyna systematycznie wzrastac, to szanse uzyskania dalszych kredy-
tów dlugoterminowych zaczynaja sie zmniejszac.
Podobnie jest z ekspansja kapitalu spólki przez przylaczanie kapitalów in-
nych spólek. Okresowo taki wzrost jest mozliwy i zauwazany w statystyce.
Najwazniejsza bariera jest tu jednak ustawodawstwo antymonopolowe, ograni-
czajace proces laczen.
Pewna czesc funduszów zewnetrznych stanowia papiery wartosciowe -
glównie akcje i obligacje.
W odróznieniu od akcji, która zapewnia zmienny dochód w postaci dywi-
dendy, uzalezniony od zysku korporacji, obligacje jako papiery wartosciowe
procentowe zapewniaja na okreslonych zasadach procent (odsetki) od zaciagnie-
tego przez korporacje dlugu. Platnosci procentów od zaciagnietych dlugów mu-
sza byc regulowane w okreslonym czasie, niezaleznie od aktualnej pozycji fi-
nansowej firmy. W przeciwnym wypadku korporacja moze byc pozwana do sadu
jako dluznik.
Z literatury ekonomicznej wynika, ze np. w USA w calym okresie powojen-
nym emisja nowych akcji odgrywala niewielka role w finansowaniu przyrostu
kapitalu duzych i srednich spólek akcyjnych. Z' ódlem przyrostu kapitalu tych
spólek byly glównie: przeznaczana na ten cel p )wazna czesc zysków (tzw. sa-
mofinansowanie) oraz kredyty dlugoterminowe.
Zjawisko to wystepuje równiez w Europie Zachodniej, ma charakter trwaly
i jest zaprzeczeniem dziewietnastowiecznej zasady rozwoju spólek akcyjnych.
 133

Wedlug tej zasady zysk spólek mial byc dzielony miedzy akcjonariuszy w for-
mie dywidend, natomiast fundusze konieczne do sfinansowania inwestycji mialy
byc zdobywane przede wszystkim przez dalsza emisje akcji.
Glówna przyczyna odejscia od tej zasady stala sie monopolizacja produkcji.
Wielkie spólki, w dazeniu do zapewnienia sobie swobody w prowadzeniu poli-
tyki rozwoju, przeszly do finansowania kosztów tego rozwoju wlasnymi srod-
kami, pochodzacymi z amortyzacji oraz z zysków spólki nie podzielonych mie-
dzy akcjonariuszy.

Jakie znasz moZliwezródla powiekszania kapitalu korporacji? ?.

7.1.3. Skutki dominacji wielkich korporacji na rynku wewnetrznym

Korporacje rozrosly sie i umocnily swe pozycje w wielu krajach kapitali-

stycznych. Najbardziej rozwinely sie w okresie powojennym.

Rozwój korporacji spowodowal daleko idace przemiany w sferze

produkcji, w strukturze rynku oraz w systemie dystrybucji dochodów ,.
spoleczenstw rozwinietych gospodarczo.

Jesli chodzi o sfere produkcji, korporacje umozliwily realizacje na nie spo-

tykana dotad skale postepu technicznego, rozwinely masowa produkcje dóbr
przy wykorzystaniu nowoczesnych metod organizacji pracy. Wszystko to wply-
nelo na znaczny wzrost wydajnosci pracy w produkcji.
Równolegle z rozwojem systemu korporacyjnego dokonywal sie proces
centralizacji kapitalu. Polega on z jednej strony na laczeniu kapitalów juz ist-
niejacych w ramach wiekszych przedsiebiorstw (np. poprzez wykupywanie akcji
przez firmy i osoby prywatne, co pozwala skupic rozproszone kapitaly w jed-
nym przedsiebiorstwie), z drugiej zas dokonuje sie równiez dzieki polaczeniu
kilku przedsiebiorstw w jedna wieksza korporacje24.
Rozwój systemu korporacyjnego spowodowal radykalne zmiany w struktu-
rze rynku, mianowicie rynek wolnej konkurencji pr.leksztalcil sie w rynek

24Poniewaz w wiekszosci panstw wysoko rozwinietych ustawodawstwo antymonopolowe nie

zezwala na te formy centralizacji, w USA pojawila sie w latach dwudziestych XX wieku nowa
forma organizacyjna przedsiebiorstwa - joint ventllres (wspólne przedsiebiorstwa produkcyjne
z kapitalowym udzialem firm zagranicznych). Forma ta rozwinela sie jednak dopiero po II wojnie
swiatowej - zob.rozdz.7 pkt 3.3.
134

oligopolistyczny. Na rynku wolnokonkurencyjnym - jak pamietamy - wyste-

powala duza liczba drobnych przedsiebiorstw, przy czym zadne z nich nie mialo
wplywu na ksztahowanie sie wysokosci cen. Rynek oligopolistyczny zas charak-
teryzuje sie dominacja nielicznej grupy duzych przedsiebiorstw w poszczegól-
nych galeziach produkcji. Najbardziej klasycznym przykladem moze tu byc
przemysl samochodowy czy petrochemiczny.
Korporacje dzialajace na rynku oligopolistycznym maja mozliwosc wplywa-
nia na wysokosc cen. Wynika to stad, ze wielka korporacja dostarcza na rynek
znacznego procentu podazy dóbr produkowanych przez cala galaz. Mozliwosc
wplywania na wysokosc ceny nie oznacza calkowitej swobody w jej ustalaniu.
Znaczne podniesienie ceny sprzedawanych dóbr wywoluje ograniczenie popytu,
co grozi utrata rynku zbytu. Z kolei gdyby korporacja starala sie zwiekszyc po-
pyt przez obnizke cen, narazilaby sie na niebezpieczna reakcje wielkich konku-
rentów, którzy mogliby obnizyc ceny jeszcze bardziej. Bylby to poczatek tzw.
wojny za posrednictwem cen.
Jednakze na dojrzalym rynku oligopolistycznym korporacje konkurujace ze
soba, z reguly unikaja niszczacej konkurencji za posrednictwem cen. Wszyscy
sa zainteresowani stabilizacja cen, jesli oczywiscie nie dochodzi do wzrostu
kosztów produkcji wywolanego przez procesy inflacyjne. Dazenie do stabilizacji
cen spowodowane jest równiez tym, ze wielkie korporacje staraja sie maksyma-
lizowac zysk w dlugim okresie.
Inna cecha charakterystyczna wielkich korporacji jest ich ekspansja wykra-
czajaca daleko poza jedna galaz produkcji. Sa to przedsiebiorstwa dzialajace
równoczesnie w kilku, a nawet czasem kilkunastu galeziach obejmujacych rózne
fazy produkcji - od wytwarzania surowców, przez przetwórstwo, az po dystry-
bucje gotowych wyrobów. Na przyklad korporacje samochodowe nie tylko mon-
tuja gotowe samochody, ale maja tez wlasne stalownie, fabryki silników i pod-
zespolów oraz wlasna siec dystrybucji. Inwestowanie kapitalu w kilku dziedzi-
nach zmniejsza ryzyko poniesienia strat w razie zalamania sie popytu w jakiejs
sferze dzialalnosci.
W grupie wielkich korporacji bankructwa naleza do rzadkosci, wodróznie-
niu od wolnej konkurencji, kiedy to upadki przedsiebiorstw zdarzaja sie na po-
rzadku dziennym. Rozporzadzaja one olbrzymimi kapitalami wlasnymi oraz la-
twym dostepem do rynku kapitalowego. Sa w stanie bezpiecznie przetrwac okres
zalaman koniunkturalnych oraz wszelka konkurencje na rynku.
Jednakze trzeba podkreslic, ze dominacja wielkich korporacji pociagnela za
soba szereg niekorzystnych konsekwencji. Korporacje osiagnely tak znaczna sile
ekonomiczna w podejmowaniu wezlowych decyzji gospodarczych, ze nie znaj-
dowaly przeciwwagi ani w masie przedsiebiorstw indywidualnych, ani w apara-
cie panstwowym, ani tez w organizacjach klasy robotniczej. Naruszona zostala
równowaga spoleczna. Drobne przedsiebiorstwa indywidualnych wlascicieli zo-
 135

staly zepchniete do sfery uslug i na margines poszczególnych galezi przemyslu

przetwórczego, nie majac wplywu ani na poziom cen, ani plac.
Wprowadzajac postep techniczny, wielkie korporacje skutecznie zalewaja
rynek masowa produkcja dóbr wszelkiego rodzaju. Jednakze system tych korpo-
racji nie wyksztalcil mechanizmu dystrybucji dochodów zapewniajacego nieza-
klócone wchlanianie masowej produkcji. Byla to jedna z glównych przyczyn
wielkiego kryzysu lat 1929-1933. Dopiero po tym kryzysie rozbudowano eko-
nomiczne funkcje panstwa, które podjelo zadanie przywrócenia równowagi mie-
dzy globalnym popytem i globalna podaza.
Rozwój interwencjonizmu panstwowego, zwiazany ze wzrostem aktywnosci
panstwa w zyciu gospodarczym i z koniecznoscia rozwiazywania skomplikowa-
nych problemów spolecznych spowodowal, ze w niektórych wypadkach wladza
panstwowa zmusza korporacje do podporzadkowania partykularnych interesów
potrzebom polityki pa6stwowej i dazy do wlaczenia biznesu w realizacje pro-
gramów polityki gospodarczej i spolecznej danego kraju. Dzialania te nawiazuja
do idei spolecznej odpowiedzialnosci biznesu, która kladzie nacisk na spoleczna
role wlascicieli i menedzerów przedsiebiorstw.
Zwolennicy tej idei podkreslaja, ze korporacje, obok celów maksymalizacji
zysku i wzrostu przedsiebiorstwa, sa zobowiazane do realizacji zadan spolecz-
nych. Zadania te maja polegac na udziale biznesu w rozwiazywaniu problemów
spolecznych przez zwiekszenie liczby miejsc pracy, organizacje programów
szkolenia zawodowego, rozwiazywanie problemów miast, podejmowanie dzia-
lan na rzecz ochrony srodowiska oraz finansowanie fundacji i instytucji nauko-
wych.
Znaczenie wielkich spólek akcyjnych wykracza daleko poza sfere produk-
cyjna, a decyzje ekonomiczne korporacji czesto maja bezposrednie lub posrednie
reperkusje polityczne oraz odbijaja sie na polozeniu róznych grup spolecznych.

Wskaz pozytywne i negatywne skutki dominacji wielkich korporacji na

rynku wewnetrznym.
?8

7.2. Korporacje miedzynarodowe

Cecha charakterystyczna korporacyjnej formy pr.ledsiebiorstwa jest jej eks-

pansja poza granice wlasnego kraju. Rozszerzajac swoja dzialalnosc produkcyj-
na lub uslugowa poza granice kraju, przedsiebiorstwo przeksztalca sie w przed-
siebiorstwo miedzynarodowe.
136

Korporacja miedzynarodowa jest z reguly wielkim przedsiebior-

stwem, posiadajacym wlasne filie produkcyjne lub uslugowe w wielu
krajach, które tworza wraz z przedsiebiorstwem macierzystym jeden
,.
wielki zintegrowany kompleks gospodarczy.

Zwiekszenie i rozszerzenie przez korporacje produkcji poza granicami wla-

snego kraju przez bezposrednie inwestowanie kapitalu pociaga za soba transfer
najnowszej teclmiki i technologii oraz metod organizacji i zarzadzania, w zwiaz-
ku z czym ma daleko idace konsekwencje dla funkcjonowania gospodarek po-
szczególnych krajów.
Angazowanie sie przedsiebiorstwa w dzialalnosc miedzynarodowa siega
czasów odleglych, byly to jednak wówczas przypadki pojedyncze i wyizolowa-
ne. Dotyczyly glównie handlu i miedzynarodowej dzialalnosci finansowej,
a pózniej eksploatacji zasobów naturalnych. Rozwój przedsiebiorstw miedzyna-
rodowych rozpoczal sie w nie spotykanych dotad rozmiarach i tempie z poczat-
kiem lat piecdziesiatych. Objal on przy tym swym zasiegiem w skali masowej
dzialalnosc przemyslowa, a przede wszystkim przetwórcza.
Rozwój zjawiska, które okreslamy jako "korporacje miedzynarodowe", do-
prowadzil do pojawienia sie w tym zakresie wielu okreslen i definicje5. W litera-
turze ekonomicznej krajów Europy Srodkowowschodniej oprócz pojecia "korpo-
racja miedzynarodowa" mozna znalezc nastepujace terminy: "monopol mie-
dzynarodowy", "firma ponadnarodowa", ,,koncern miedzynarodowy". W litera-
turze anglojezycznej uzywa sie równiez innych okreslen, takich jak: "korporacja
transnarodowa" (transnational) lub "korporacja wielonarodowa" (multinational),
przy czym ta ostatnia nazwa stosowana jest najczesciej w opracowaniach ONZ.
Korporacje miedzynarodowe czesto maja odmienne formy organizacyjne,
w zaleznosci od stopnia rozwoju sil wytwórczych.Jednakze sa to w dalszym ciagu
te same korporacje miedzynarodowe, których zreby pojawily sie juz pod koniec
XIX wieku. Podstawa powstania takiej korporacji sa lokaty kapitalu wlasnego po-
za granicami kraju macierzystegow formie inwestycji bezposrednich26.
Transnarodowe korporacje sa glównymi podmiotami dokonujacego sie na
swiecie procesu globalizacji.

25Tennin - "miedzynarodowy" nie oznacza, ze kapital spólki jest wlasnoscia miedzynarodo-

wa, czyli. ze jej akcjonariusze sa obywatelami róznych krajów. Chodzi tu o geograficzna sfere
dzialania, a nie wlasnosc kapitalu.
26 Przez miedzynarodowe inwestycje bezposrednie rozumiemy miedzynarodowe przemiesz-
czanie kapitalu w ramach korporacji miedzynarodowych. Jesli np. General MotOl'S (amerykanska
korporacja produkujaca samochody), zaklada filie w Hiszpanii w celu podjecia tam produkcji sa-
mochodów, to tym samym dokonuje inwestycji bezposredniej na obcym terenie.
 137

Korporacje miedzynarodowe charakteryzuja sie nastepujacymi

wlasciwosciami:
1) zajmuja dominujaca pozycje w kraju, z którego pochodza,
2) rozporzadzaja olbrzymim kapitalem, umozliwiajacym im podjecie
w innych krajach produkcji na wielka skale i opanowanie rynku kraju,
któryje przyjmuje, ,.
3) maja przewage techniczna nad przedsiebiorstwamikraju przyjmu-
jacego (stosuja najnowsza technike, wytwarzaja najnowszeprodukty),
4) rozporzadzaja nowoczesna organizacja, umozliwiajaca uruchomie-
nie efektywnejprodukcji na wielka skale,
5) dysponuja wysoko kwalifikowana kadra specjalistów.

Korporacje miedzynarodowe powstaly niemal wylacznie w krajach wysoko

rozwinietych - w USA, krajach Europy Zachodniej i Japonii. Kraje te uczestni-
cza w 95% w tworzeniu miedzynarodowych inwestycji bezposrednich. Pozostale
5% przypada na kraje rozwijajace sie.
Najwiecej korporacji miedzynarodowych dziala w przemysle przetwórczym
(okolo polowa), 1/4 w przemysle wydobywczym oraz 1/4 w uslugach (banki,
handel, hotele itp.).
W ekspansji korporacji transnarodowych dominujaca pozycje zajmuja USA.
W 1970 r. ich udzial w tworzeniu inwestycji miedzynarodowych wynosil ok.
65%, a w latach ostatnich obnizyl sie do polowy, co wynikalo z przyspieszenia
rozwoju korporacji miedzynarodowych pochodzenia zachodnioeuropejskiego
i japonskiego.
W porównaniu z zestawieniami opracowywanyn1iw przeszlosci, najbardziej
widoczna jest rosnaca potega firm europejskich. W 1999 r. wsród stu czolowych
przedsiebiorstw swiata 38 pochodzilo z Europy, w 2004 r. bylo ich juz 47. Jednak
poza wszelka konkurencja sa Stany Zjednoczone, najwieksza potega gospodarcza
swiata. Na liscie stu gigantów swiata, 34 nalezy do USA, w tym pierwsze trzy
miejsca zajmuja: General Electric, Microsoft oraz Exxonmobil. Lista gigantów
stale zmienia sie (jak pisze Samuelson - podobniejak hotel, który zawszejest pel-
ny, mimo zmian skladu gosci). Jesli spojrzymy na liste najwiekszych korporacji
z 1990r., nie znajdziemy zadnej z nich na szczytachdzisiejszychnotowan.
Jak wyzej wspomniano, korporacje miedzynarodowe zakladaja filie glównie
w krajach wysoko rozwinietych. Korporacje amerykanskie podejmuja np. dzia-
lalnosc produkcyjna i uslugowa w Kanadzie, Japonii i w Europie Zachodniej
(glównie w Wielkiej Brytanii, Niemczech i Francji), natomiast korporacjejapon-
skie i zachodnioeuropejskiezakladaja filie w USA. W ostatnich latach, po upadku
komunizmu, atrakcyjnymi dla zakladania filii korporacji miedzynarodowychstaly
sie równiez kraje Europy Srodkowowschodniej.
138

Korporacje miedzynarodowe lokuja zaledwie 25% swoich kapitalów w kra-

jach rozwijajacych sie. Dotyczy to glównie takich krajów, jak: Argentyna, Bra-
zylia, Meksyk, krajów Ameryki Srodkowej czy WNP. Maly naplyw inwestycji
miedzynarodowych do krajów slabo rozwinietych wynika ze zbyt znacznego
ryzyka utraty kapitalu, a ponadto ze slabo rozwinietej infrastruktury gospodar-
czej, braku wykwalifikowanej sily roboczej i niedorozwoju instytucji kredyto-
wych. Korzystniejsze i pewniejsze warunki dla lokaty swoich kapitalów korpo-
racje miedzynarodowe znajduja w krajach rozwinietych gospodarczo.
Trzeba tutaj podkreslic, ze dzialalnosc korporacji miedzynarodowych czesto
bywa szkodliwa w krajach o niskim poziomie rozwoju gospodarczego. Dotyczy
to przede wszystkim korporacji ulokowanych w przemysle wydobywczym, eks-
ploatujacych poklady surowców (miedzi, aluminium, ropy naftowej itp.). Korpo-
racje takie organizuja wydobycie surowcówdla rynku swiatowego, nie uwzgled-
niajac interesów i potrzeb rozwojowych miejscowej gospodarki.

Wymien charakterystyczne cechy korporacji miedzynarodowych. ?.

Skutki ekspansji korporacji miedzynarodowych w gospodarce swiatowej

Wielkie korporacje rozlokowane na rynkach wielu krajów, dysponujace po-
waznym kapitalem gospodarczym, maja róznorodne mozliwosci wplywania na
ksztaltowanie sie miedzynarodowych stosunków gospodarczych. Ograniczymy
sie tu do zarysowania tego problemu na tle kilku wybranych zagadnien wzajem-
nie ze soba powiazanych, a mianowicie: handlu miedzynarodowego, integracji
gospodarczej, konkurencji i koncentracji kapitalu oraz zmieniajacej sie roli in-
terwencyjnej panstwa.
Handel miedzynarodowy zmienia w istotny sposób swój charakter pod
wplywem korporacji miedzynarodowych. Sila ekonomiczna tych korporacji od-
grywa coraz wieksza role w ksztaltowaniu sie produkcji i handlu zagranicznego
kraju rodzimego, jak równiez wplywa na wielkosc i strukture produkcji oraz
wymiane handlowa kraju przyjmujacego kapital. Korporacje miedzynarodowe
opanowuja produkcje i eksport szeregu nowoczesnych dziedzin, dzieki czemu
uzyskuja kluczowa pozycje w gospodarce swiatowej.
Wzrost udzialu wzajemnej wymiany miedzy filiami zagranicznymi korporacji
miedzynarodowychprowadzi z jednej strony do wyeliminowania obcych posred-
ników z produkcji i wymiany, z drugiej zas - do obejmowania calosci procesu
produkcji i wymiany przez coraz mniejsza liczbe korporacji miedzynarodowych.
Konsekwencja dzialania korporacji jest zanikanie w pewnym stopniu odreb-
nosci poszczególnych rynków i coraz silniejsze krystalizowanie sie jednolitego
rynku miedzynarodowego, na którym rywalizuja ze soba giganty produkcyjne.
 139

Sila najwiekszych korporacji jest tak wielka, ze swoja dzialalnoscia przypo-

minaja one wielkie kompleksy przemyslowe, organizujace produkcje, dystrybu-
cje i sprzedaz wytworzonych dóbr w skali calego swiata.
Wspólczesne korporacje transnarodowe dostosowaly swe dzialania do no-
wych warunków ery globalizacji. Maja zdolnosc integrowania sie na róznych
szczeblach i poziomach dzialalnosci oraz cechuja sie elastyczna organizacja, co
zapewnia im przewage konkurencyjna w globalnej gospodarce.
Ekspansja korporacji miedzynarodowych nie pozostaje bez wplywu na pro-
cesy integracyjne, jakie obserwujemy w swiecie, zwlaszcza w Europie Zachod-
niej. Umiedzynarodowienie sie procesów reprodukcji kapitalu wyzwolilo sily
zdazajace do rozwoju regionalnej integracji gospodarczej. Europejskie kraje za-
chodnie, zagrozone przede wszystkim ze strony amerykanskich korporacji, da-
zyly z jednej strony do umocnienia sil wlasnych, narodowych korporacji, z dru-
giej zas - do polaczenia, zintegrowania sie w mocniejsze bloki ekonomiczne
(EWG). Te procesy regionalnej integracji gospodarczej wzmogly jednak ekspan-
sje na obszar EWG (obecnie Unii Europejskiej) amerykanskich korporacji, które
najszybciej wykorzystaly ten szeroki rynek.
Z jednej strony rozwój korporacji miedzynarodowych wplywa na wzrost
stopnia integracji regionalnej, z drugiej zas - procesy integracyjne wplywaja na
rozwój filii zagranicznych korporacji.
W efekcie dzialalnosci korporacji miedzynarodowych róznokierunkowym
przeobrazeniom ulega natezenie walki konkurencyjnej oraz stopien koncentracji
kapitalu i produkcji. Wejscie na rynki zagraniczne firm miedzynarodowych sta-
nowi przedluzenie walki konkurencyjnej poprzez stwarzanie rodzimym partne-
rom zagrozenia poza granicami. Mozna wiec stwierdzic, ze konkurencja miedzy
producentami w ramach poszczególnych panstw przeksztalcila sie w konkuren-
cje o charakterze miedzynarodowym. Korporacje miedzynarodowe sa zarówno
wytworem, jak i czynnikiem stymulujacym wzrost konkurencji w skali miedzy-
narodowej. Niewatpliwie sluszna jest wiec opinia, ze wywóz kapitalu stanowi
wyzsza, bardziej ofensywna niz eksport towarowy forme konkurencji na rynku
swiatowym.
Wzrostowi rywalizacji konkurencyjnej towarzyszy nasilanie sie procesów
koncentracji kapitalu i produkcji. Operacje zagraniczne zapewniaja korpora-
cjom duze zyski i dodatkowa dynamike rozwoju, prowadza do dalszego skupia-
nia sie w nich zasobów, czyli do wzmozonej koncentracji kapitalu i produkcji
w skali miedzynarodowej.
Analiza wplywu rozwoju korporacji miedzynarodowych na funkcjonowanie
panstwa wykazala, ze istnieja zarówno plaszczyzny zgodnosci interesów, jak
i sprzecznosci miedzy panstwem a korporacjami.
Korporacje miedzynarodowe rozbudowuja powiazania techniczne, finanso-
we i produkcyjne miedzy róznymi obszarami. Powiazania te sa tylko czesciowo
140

kontrolowane przez rzady - zarówno krajów pochodzenia, jak i krajów przyjmu-

jacych inwestycje zagraniczne. Korporacje miedzynarodowe skutecznie omijaja
bariery celne oraz inne ograniczenia importowe i eksportowe narzucane przez
wladze panstwowe.
Panstwo pochodzenia kapitalu ma istotne powody, aby rosla ekspansja kapi-
talowa poza granice kraju. Pozwala to nie tylko na wzmocnienie sily ekono-
micznej korporacji, ale takze na ugruntowanie wladzy ekonomicznej i politycz-
nej panstw - eksporterów kapitalu w krajach przyjmujacych go.
Panstwo przyjmujace natomiast spoglada na dzialalnosc korporacji miedzy-
narodowych przez pryzmat wlasnych, lokalnych interesów, stara sie wiec zinte-
growac ich filie z reszta gospodarki, kontrolowac ja, ograniczajac przez to samo
elastycznosc ich operacji. Dochodzi tu do starcia interesów poteznych korporacji
z interesami panstw.
Podporzadkowujac sobie wazne galezie gospodarki narodowej, korporacje
oddzialuja na pozycje poszczególnych panstw przyjmujacych kapital na plasz-
czyznie miedzynarodowej (przede wszystkim przez wplyw na ich bilans platni-
czy i na sytuacje walutowo-finansowa).
Sprzecznosci miedzy korporacjami miedzynarodowYmi a panstwem nie la-
godzi rosnacy interwencjonizm panstwowy. Dochodzi wiec do starcia dwóch
tendencji w gospodarce swiatowej: procesu umiedzynarodowienia produkcji
i handlu ze wzrastajacym interwencjonizmem panstwa.
Trudno przewidziec, czy ekspansja wielkich korporacji doprowadzi do opa-
nowania przez nie systemu gospodarki swiatowej. Niewatpliwie jednak korpora-
cje miedzynarodowe w dalszym ciagu beda rozszerzac swa dzialalnosc i wywie-
rac pietno na miedzynarodowym zyciu gospodarczym.

Omów skutki ekspansji korporacji miedzynarodowych w gospodarce swia-

~~. ?.

7.3. Spólki Wpolskim systemie prawnym

W polskim systemie prawnym mozna wyróznic dwa podstawowe ty-

py spólek:
- spólki cywilne (regulowane przepisami kod~ksu cywilnego z 1964 r.
z pózniej szymi zmianami oraz ustawa z dn. 19 listopada 1999 r. - Pra- ,
wo dzialalnosci gospodarczej), .
- spólki handlowe (dzialajace na podstawie przepisów kodeksu
handlowego ).
 141

Do konca 2000 r. obowiazywal kodeks handlowy z 1934 r., który byl wielo-
krotnie nowelizowany. Potrzeby rozwijajacej sie gospodarki rynkowej w Polsce
i rynku kapitalowego spowodowaly, ze stary kodeks handlowy nie wytrzymal próby
czasu. Nowo uchwalony kodeks spólek handlowych (ustawa z dn. 15 IX 2000 r.,
OZ.U. nr 94, poz. 1073) obowiazuje od 1.01.2001 r. Przepisy tego kodeksu dosto-
sowane sa do wymagan wspólczesnej gospodarki, dyrektyw przyjetych w Unii
Europejskiej, rozwiazan szeroko stosowanych w krajach o rozwinietej gospodarce
rynkowej, a takze do wymagan publicznego obrotu papierami wartosciowymi.
Kodeks spólek handlowych dzieli spólki na osobowe i kapitalowe. Do spólek
osobowych zalicza sie:
- spólki jawne,
spólki partnerskie,
- spólki komandytowe,
- spólki komandytowo-akcyjne.
Spólkami kapitalowymi sa:
- spólki z ograniczona odpowiedzialnoscia,
- spólki akcyjne.
Oprócz tego na podstawie odrebnych ustaw moga byc tworzone spólki
z udzialem podmiotów zagranicznych.
W zaleznosci od charakteru wspólników mozna wyróznic nastepujace spólki:
- prywatne,
- Skarbu Panstwa,
- mieszane, w których czesc wspólników stanowia jednostki prywatne,
a czesc - Skarb Panstwa.

7.3.1. Spólka cywilna

Spólka cywilna jest najprostsza fonna zorganizowanego wspóldzia-

lania dwóch lub wiecej osób w celu wspólnej realizacji okreslonego
dzialania gospodarczego. Wspólnikiem moze byc zarówno osoba fi-
,.
zyczna, jak i osoba prawna.

Spólka cywilna nie ma osobowosci prawnej. Podmiotem praw i obowiazków

sa sarniwspólnicy,a nie spólkajako osobaprawna.Kazdyze wspólnikówobo-
wiazany jest do wniesienia wkladu oznaczonego w umowie. Przedmiotem wkla-
du moga byc pieniadze, rzeczy ruchome, nieruchomosci, prawa majatkowe (wie-
rzytelnosci, najem, dzierzawa, licencja, patent), a takze swiadczenia uslug lub
pracy. Kazdy wspólnik jest wspólwlascicielem majatku spólki. Za zobowiazania
spólki wspólnicy odpowiadaja solidarnie, równiez majatkiem osobistym.
142

Kazdy wspólnik uprawniony jest do równego udzialu w zyskach i stratach,

bez wzgledu na rodzaj i wartosc wkladu. Umowa spólki moze natomiast przewi-
dywac inny stosunek udzialu poszczególnych wspólników zarówno w zyskach,
jak i w stratach. Mozna zwolnic wspólnika od udzialu w stratach, natomiast nie
mozna go wylaczyc z udzialu w zyskach.
Spólka cywilna moze byc zalozona na czas nieokreslony albo na czas ozna-
czony ustalonym terminem lub osiagnieciem pierwotnie okreslonego celu go-
spodarczego.
Szczególowe informacje na temat unormowan prawnych dotyczacych spólki
cywilnej zawiera tabela 7.1.

Tabela 7.1. Unormowania prawne dotyczace spólki cywilnej

Przedmiot
unormowan Charakterystyka

Podstawa prawna - ustawa z dn. 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r.,
dzialalnosci nr 15, poz. 93 z pózno zm.) - zwlaszcza art. 860-875 oraz ustawa
z dn. 26 lipca 2000 r.
- ustawa z dn. 19 listopada 1999 r. - Prawo dzialalnosci gospodarczej
(Dz.U. z 1999 r., nr \Ol, poz. 1178 z pózno zm.)
Charakter spólki Spólka osobowa - podstawowym substratem istnienia i dzialalnosci
spólki sa osoby. Prawo dzialalnosci gospodarczej nie zalicza spólki cy-
wilnej do przedsiebiorców. Przedsiebiorcami sa wspólnicy spólki cywil-
nej w zakresie wykonywanej przez nich dzialalnosci gospodarczej (kaz-
dy z osobna).
Cel dzialalnosci Celem dzialania spólki cywilnej jest osiaganie korzysci gospodarczych
spólki przez wspólników, a wspólnicy powinni wspóldzialac ze soba dla osia-
gniecia tego celu. Korzysci gospodarcze nie musza jednak wiazac sie
wylacznie z dzialalnoscia zarobkowa.
Cel spólki oraz sposób dzialania dla jego osiagniecia musza byc okre-
slone w umowie spólki.

Forma prawna Spólka nie posiada osobowosci prawnej. Ponadto, poniewaz nie jest jed-
nostka w rozumieniu podmiotowym, nie nalezy równiez do jednostek or-
ganizacyjnych nie posiadajacych osobowosci prawnej. Podmiotami praw
i obowiazków w stosunkach, w których wystepuje spólka, sa wspólnicy.
Okreslenie i liczba Spólka moze byc zawiazana przez co najmniej dwóch wspólników. Wspól-
zalozycieli nikami spólki cywilnej moga byc osoby fizyczne lub/i osoby prawne.
Akt zalozycielski Spólka zawierana jest na podstawie umowy, która dla swojej waznosci
spólki nie musi byc stwierdzona na pismie. Jest to umowa konsensualna, do-
chodzaca do skutku w chwili porozumienia sie stron.
Dzialalnosc gospodarcza wspólnicy spólki cywilnej moga podjac po
uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiebiorców, prowadzonego przez wla-
sciwy miejscowo sad rejestrowy. Rejestracji nie podlega spólka cywilna,
gdyz nie jest ona przedsiebiorca, lecz kazdy ze wspólników z osobna.
 143

Majatek spólki Na majatek spólki skladaja sie wklady majatkowe oraz uzyskiwane
przez spólke dochody. Majatek spólki jest majatkiem wspólnym wspól-
ników. Kazdy ze wspólników wnosi do spólki okreslone wklady. Moga
one miec postac: pieniezna, rzeczowa, okreslonych praw (np. majatko-
wych), czy tez polegac na swiadczeniu okreslonych uslug.
Kazdy ze wspólników jest uprawniony do równego udzialu w zyskach
i w tym samym stosunku uczestniczy w stratach, bez wzgledu na rodzaj
i wartosc wkladu. Umowa spólki, lub uchwala wspólników, moze ustalic
inny stosunek udzialu wspólników w zyskach i stratach. Mozliwe jest
zwolnienie wspólnika z udzialu w stratach, nic mozna go jednak wyla-
czyc z udzialu w zyskach.
Wladze spólki Kazdy wspólnik jest uprawniony i zobowiazany do prowadzenia spraw
spólki.
Na podstawie umowy spólki, albo pózniejszej uchwaly wspólników,
mozliwe jest powierzenie prowadzenia spraw spólki jednemu lub kilku
wspólnikom, a takze osobie trzeciej, nic bedacej wspólnikiem (z osoba
taka zawierana jest umowa o prowadzenie spraw spólki).
Kodeks cywilny odróznia prowadzenie spraw spólki od jej reprezento-
wania na zewnatn: wobec osób trzecich. Wobec braku odmiennych za-
strzezen, wynikajacych z umowy spólki lub uchwaly wspólników, kazdy
wspólnik jest umocowany do reprezentowania spólki w takich granicach,
w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw.
Odpowiedzialnosc Spólka cywilna nie jest przedsiebiorca - podmiotami praw i obowiaz-
spólki za zobowiaza- ków sa zatem wylacznie wspólnicy.
nia
Odpowiedzialnosc Wspólnicy sa odpowiedzialni za zobowiazania spólki (a nie pojedyn-
wspólników za zo- czych wspólników) solidarnie i nie moga sie uwolnic od tej odpowie-
bowiazania spólki dzialnosci ze skutkiem wobec osób trzecich. Odpowiadaja za zobowia-
zania zarówno majatkiem wspólnym, jak i osobistym.
Wystapienie Jezeli umowa spólki zostala zawarta na czas nieoznaczony kazdy ze
ze spólki wspólników ma prawo wystapic ze spólki cywilnej w drodze wypowie-
dzenia swego udzialu na trzy miesiace naprzód na koniec roku obra-
chunkowego. Z waznych powodów wspólnik moze wypowiedziec swój
udzial bez zachowania tego tenninu, nawet gdy umowa spólki zostala
zawarta na czas oznaczony.
Rozwiazanie spólki Spólka cywilna moze zostac rozwiazana:
- z powodów okreslonych w umowie,
- jezeli byla utWorzona na czas okreslony - z uplywem tego okresu
(jezeli jednak trwa nadal, za zgoda wszystkich wspólników, to uwaza
sie, ze umowajest przedluzona na czas nie oznaczony),
- gdy zostal osiagniety cel, dla którego zostala utworzona,
- gdy cel, dla którego zostala utworzona, okaze sie niemozliwy do
osiagniecia,
- gdy w spólce mialby pozostac tylko jeden wspólnik (np. na skutek
wystapienia lub smierci innych wspólników),
- z waznych powodów uznanych przez sad, na podstawie zadania
wspólnika (lub wspólników).
144

Przeksztalcenie Ustawa z dn. 15 wrzesnia 2000 r. - Kodeks spólek handlowych (Dz.U.

spólki z 2000 r., nr 94, poz. 1037 z pózno zm.) naklada na spólke cywilna obo-
wiazek przeksztalcenia sie w spólke jawna, jezeli jej przychody netto ze
sprzedazy towarów lub swiadczenia uslug w kazdym z dwóch kolejnych
lat obrotowych osiagnely równowartosc w walucie polskiej co najmniej
800 tys. euro (jest to kryterium tzw. przedsiebiorstwa wiekszych rozmia-
rów).
Niezaleznie od powyzszego obowiazku spólka cywilna moze przeksztal-
cic sie w dowolna spólke handlowa - osobowa lub kapitalowa, po spel-
nieniu wymogów prawnych stawianych tym spólkom.

Zródlo: opracowano na podstawie Kodeks spólek handlowych z przepisami okolokodeksowymi,

Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, S. 13-19 oraz J.R. Felinski, Spólki cywilne po I stycz-
nia 200 I r., Wydawnictwo SIGMA, Skierniewice 200 l.

W polskim prawie znana jest tez spólka cicha, której regulacja podlega ko-
deksowi cywilnemu. W naszej obecnej praktyce jest ona spotykana w dzialalno-
sci gospodarczejprowadzonejw niewielkimi srednimrozmiarze.Prawa i obo-
wiazki stron spólki cichej wyznacza przede wszystkim tresc umowy. Spólka
cicha jest taka umowa, w której wspólnik cichy zobowiazuje sie do wniesienia
wkladu na rzecz przedsiebiorcy prowadzacego dzialalnosc gospodarcza, w za-
mian za odpowiedni udzial w zyskach. Umowa spólki cichej tworzy wiec stosu-
nek miedzy kontrahentami. Jest zatem czyms posrednim miedzy pozyczka
a udzialem w cudzym przedsiebiorstwie. Wklad wspólnika cichego moze pole-
gac na wniesieniu sumy pienieznej lub innego prawa majatkowego. Wspólnik
cichy uczestniczy w stratach jakie przynosi dzialalnosc gospodarcza, ale udzial
w stratach jest ograniczony do wysokosci wkladu. Ponosi on równiez odpowie-
dzialnosc za zobowiazania spólki wobec wierzycieli. Strona w stosunkach
z osobami trzecimi jest wylacznie prowadzacy przedsiebiorstwo.

7.3.2. Spólki handlowe

Jak wyzej podkreslono spólki prawa handlowego dziela sie na: osobowe
i kapitalowe.
W poprzednim kodeksie handlowym do spólek osobowych zaliczane byly
tylko spólki jawne i komandytowe. Nowy kodeks handlowy wprowadzil przepi-
sy prawne umozliwiajace tworzenie dwóch nowych fOITl1spólek osobowych,
mianowicie partnerskiej i komandytowo-akcyjnej.
 145

A. Spólki osobowe
Spólka jawna

Spólka jawna jest pod wzgledem swej konstrukcji prawnej bardzo

zblizona do spólki cywilnej. Jest ona jednak uregulowana w przepisach
kodeksu spólek handlowych. Spólka jawna jest spólka osobowa, prowa-
dzi przedsiebiorstwo pod wlasna firma, jest zawiazana do prowadzenia
.,
przedsiebiorstwa w wiekszym rozmiarze.

Spólka jawna nie ma osobowosci prawnej, jej majatek jest majatkiem odreb-
nym od majatku osobistego wspólników. Kodeks wymaga dla tej spólki obliga-
toryjnego wpisu do rejestru. Zawarcie umowy spólki jawnej wymaga zachowa-
nia fonny pisemnej pod rygorem niewaznosci. Zmiana umowy moze byc
dokonana tylko za zgoda wszystkich wspólników. Zakres praw i obowiazków
wspólników moze byc ustalony w umowie spólki lub w pózniejszych uchwalach
wspólników. Majatek spólki stanowi wszelkie mienie wniesione jako wklad, jak
równiez mienie nabyte lub uzyskane w czasie trwania spólki. Wklad wspólnika
moze polegac na wniesieniu do spólki wlasnosci lub innych praw, na pozwole-
niu uzywania rzeczy lub praw albo na wykonywaniu pracy. Wspólnik, jezeli in-
aczej nie okreslono w umowie spólki, ma prawo do równego udzialu w zysku
i uczestniczy w tym samym stosunku w stratach, bez wzgledu na rodzaj i war-
tosc wkladu. Jednakze wspólnik, który wniósl tytulem wkladu tylko swa prace,
w razie watpliwosci nie uczestniczy w stratach.
Odpowiedzialnosc wspólników jawnych za zobowiazania spólki jest bardzo
rygorystyczna. Wspólnik odpowiada za zobowiazania spólki jawnej calym swo-
im majatkiem, bez zadnych ograniczeJ1,solidarnie z pozostalymi wspólnikami
i sama spólka. Odpowiedzialnosc ta rozciaga sie takze na zobowiazania spólki
powstale przed przystapieniem do spólki danego wspólnika.

Spólka komandytowa

Spólka komandytowa jest spólka osobowa, majaca na celu prowa-

dzenie przedsiebiorstwa pod wlasna finna, w której wobec wierzycieli
za zobowiazania spólki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ,.
ograniczenia (komplemcntariusz), a odpowiedzialnosc co najmniej
jednego wspólnika (komandytariusza)jest ograniczona.

Spólka komandytowa stanowi odmiane spólki jawnej. Nic ma ona osobowo-

sci prawnej. Do jej zawarcia wymagana jest fonna aktu notarialnego, a spólka
powstaje z chwila dokonania wpisu do rejestru handlowego.
146

Istotna cecha rózniaca spólke komandytowa od spólki jawnej jest to, ze sy-
tuacja prawna wspólników jest rózna, w zaleznosci od tego czy zajmuja oni po-
zycje komplementariuszy, czy komandytariuszy.
Komplementariusze odpowiadaja za zobowiazania spólki calym swoim ma-
jatkiem bez ograniczen. Podobnie jak wspólnicy jawni, maja oni prawo do re-
prezentowania spólki oraz sa zobowiazani do prowadzenia j ej spraw. Komandy-
tariusze natomiast odpowiadaja za zobowiazania spólki wobec jej wierzycieli
tylko do wysokosci sumy komandytowej, która powinna byc ujawniona w reje-
strze. Komandytariusz nie moze reprezentowac spólki wobec osób trzecich jako
wspólnik. Moze to czynic jedynie na zasadzie pelnomocnictwa.
Umowa spólki powinna okreslac sposób podzialu zysku i ponoszenia strat.
W razie watpliwosci przyjmuje sie, ze komandytariusz uczestniczy w stratach
spólki tylko do wysokosci umówionego wkladu.

Spólka komandytowo-akcyjna
Spólka komandytowo-akcyjna (spólka K.A.) jest nowym typem spólki
wprowadzonym do polskiego prawa przez kodeks spólek handlowych.

Spólka komandytowo-akcyjna jest spólka osobowo-kapitalowa, ma-

jaca na celu prowadzenie przedsiebiorstwa pod wlasna finna, w której
wobec wierzycieli za zobowiazania spólki co najmniej jeden wspólnik ,
O
odpowiada bez ograniczen (komplementariusz), a co najmniej jeden
wspólnik jest akcjonariuszem.

Model tej spólki zaklada istnienie niewielkiej grupy komplementariuszy oraz

licznej grupy akcjonariuszy. Kapital zakladowy spólki K.A. powinien wynosic
co najmniej 50 tys. zl. Uwaza sie, ze spólke K.A. beda zakladac glównie osoby
prowadzace przedsiebiorstwa rodzinne, które sa zainteresowane pozyskaniem
kapitalu przez emisje akcji (bez narazania sie na ryzyko przejecia finny), a jed-
noczesnie pragna zachowac zarzad i kontrole nad finna.
Umowa spólki K.A., tak jak spólki akcyjnej, zostala nazwana w kodeksie
spólek handlowych statutem. Osoby podpisujace statut sa zalozycielami spólki.
Statut powinni podpisac co najmniej wszyscy komplementariusze. Statut spólki
K.A. powinien byc sporzadzony w formie aktu notarialnego. Spólka K.A. po-
wstaje z chwila wpisu do rejestru handlowego. K'Jmplementariusz moze wniesc
wklad do spólki K.A. na kapital zakladowy lub.na inne fundusze. Wniesienie
przez komplementariusza wkladu na kapital za~adowy nie wylacza jego nie-
ograniczonej odpowiedzialnosci za zobowiazania spólki.
Spólke K.A. reprezentuja komplementariusze, akcjonariusz moze reprezen-
towac spólkejedynie jako pelnomocnik.
 147

Kazdy komplementariusz ma prawo i obowiazek prowadzenia praw spólki,

ale nie przysluguje mu prawo prowadzenia tych spraw, które zostaly przekazane
do kompetencji walnego zgromadzenia albo rady nadzorczej. Role zarzadu pel-
nia komplementariusze nie wylaczeni od prowadzenia spraw spólki. Rada nad-
zorcza jest organem obligatoryjnym w spólkach, których liczba akcjonariuszy
przekracza 25 osób; w jej sklad nie moga wchodzic komplementariusze.
Akcjonariusz nie odpowiada za zobowiazania spólki, jest on obowiazany je-
dynie do swiadczen okreslonych w statucie.
Komplementariusz oraz akcjonariusz uczestnicza w zysku spólki proporcjo-
nalnie do wkladów wniesionych do spólki, chyba ze statut stanowi inaczej.

Spólka partnerska
Spólka partnerska jest wzorowana na popularnych rozwiazaniach amerykan-
skich.

Spólka partnerska jest spólka osobowa, utworzona przez wspólni-

ków (partnerów) w celu wykonywania wolnego zawodu, prowadzaca
przedsiebiorstwo pod wlasna firma. Partnerami w spólce moga byc wy- ,.
lacznie osoby fizyczne uprawnione do wykonywania wolnych zawo-
dów, okreslonych w kodeksie.

Spólki partnerskie moga zakladac m.in. przedstawiciele takich zawodów, jak:

adwokaci, aptekarze, architekci, biegli rewidenci, brokerzy ubezpieczeniowi, do-
radcy podatkowi, ksiegowi, lekarze, notariusze,pielegniarki, tlumaczeprzysiegli.
Wspólnicy spólki partnerskiej ponosza odpowiedzialnosc tylko za sprawy
przez siebie prowadzone i nie odpowiadaja za bledy w sztuce innego partnera.
Umowe spólki partnerskiej zawiera sie w formie aktu notarialnego. Spólka
powstaje z chwila wpisu do rejestru handlowego.
Spólka partnerska moze byc zarzadzana podobnie jak spólka jawna (tzn.
w zasadzie przez wszystkich partnerów), jak tez w sposób zblizony do spólki
z 0.0.; w tym ostatnim przypadku wspólnikom przysluguja uprawnienia rady
nadzorczej.
Kazdy partner ma prawo reprezentowac spólke samodzielnie, chyba ze
umowa spólki stanowi inaczej.

B. Spólki kapitalowe
Powyzej zostaly omówione spólki osobowe. Druga grupe spólek handlo-
wych stanowia spólki kapitalowe, do których zaliczamy spólki z ograniczona
odpowiedzialnoscia (spólki z 0.0.) i spólki akcyjne. Zestawienie porównawcze
148

uwarunkowan prawnych tych spólek, wedlug nowego kodeksu handlowego

przedstawione jest w tabeli 7.2.

7.3.3. Spólki z udzialem kapitalu zagranicznego (joint ventures)

Spólki z udzialem zagranicznym sa fonna organizacyjna dzialal-

nosci gospodarczej znanej w literaturze obcej pod nazwajoillt velltures
(wspólne ryzyko, wspólne przedsiewziecie). Przyjmuja one postac spól-
ek akcyjnych lub spólek z ograniczona odpowiedzialnoscia. Z punktu ,.
widzenia systematyki pojec dotyczacych miedzynarodowych stosunków
ekonomicznych jest to kategoria zagranicznych inwestycji bezposred-
nich27.

W pismiennictwie ekonomicznymjoint ventures zalicza sie równiez do form

kooperacji miedzynarodowej, traktujac je jako kooperacje typu kapitalowego.
Oba ujecia nie róznia sie w sposób zasadniczy. W pierwszym akcentuje sie do-
minujaca role eksportera kapitalu, natomiast w drugim podkresla sie wspólnote
interesów i partnerski stosunek uczestników przedsiewziecia.
Joint ventures nie sa nowa forma wspólpracy miedzynarodowej. Stosowanie
ich na szersza skale datuje sie od poczatku lat piecdziesiatych XX wieku. Przed-
siewziecia tego rodzaju odgrywaly i odgrywaja wazna role w stosunkach gospo-
darczych wysoko rozwinietych krajów z krajami trzeciego swiata. Poczynajac
od konca lat szescdziesiatych XX wieku, joint ventures z udzialem przedsie-
biorstw i banków krajów wysoko rozwinietych powstaja równiez na terytorium
krajów Europy Srodkowej i Wschodniej. Zdecydowany zwrot w zakresie tego
typu wspólpracy z tymi krajami prLypada na pr.lelom lat siedemdziesiatych
i osiemdziesiatych ubieglego stulecia. Wystapily bowiem wówczas w tych kra-
jach zjawiska, które daly asumpt do tego zwrotu: wyczerpanie mozliwosci roz-
woju ekstensywnego i pelna niewydolnosc systemu nakazowo-rozdzielczego
oraz skurczenie sie dostepu do kredytów dla krajów najbardziej zadluzonych.
Wymienione zjawiska spowodowaly wzrost zainteresowania bezposrednimi
inwestycjami zagranicznymi (BIZ) i w konsekwencji liberalizacje odpowiednich
przepisów, które przedtem nie dopuszczaly obcego kapitalu.
Trend do liberalizacji warunków funkcjonowania przedsiebiorstw z obcym
kapitalem wyraznie nasilil sie w tych krajach oj polowy lat osiemdziesiatych
XX wieku.

27 Trzeba podkreslic, ze oprócz zagranicznych inwestycji bezposrednich wystepuja równiez

inwestycje posrednie, tzw. portfelowe. Rozumie sie pr/.ez nie zakup papierów wartosciowych na
rynku kapitalowym pr.lez inwestorów zagranicznych.
Tabela 7.2. Zestawienie porównawcze unormowan prawnych spólek handlowych (kapitalowych)
Przedmiot unonnowan
Podstawa prawna dzialalnosci
Cel dzialalnosci spólki
Osobowosc prawna
Wymagana liczba osób do zalozenia spólki
Akt zalozycielski spólki
Kapital zakladowy spólki
Spólka z ograniczona odpowic:dzialnoscia Spólka akcyjna
Kodeks spólek handlowych art. 15 l-300 I Kodeksspólek handlowych art. 301-490
Ustawa z dn. 15 wrzesnia 2000 r., Dz.U. nr 94, poz. l 037
Spólka moze byc tworzona w kazdym celu Kazdy cel prawem dozwolony
prawnie dozwolonym. Ze wzgledu na han-
dlowy charakter spólki powinien to byc cel
gospodarczy
Spólka z ograniczona odpowiedzialnoscia i spólka akcyjna nabywaja osobowosc prawna
z chwila wpisu do rejestru handlowego
Spólka moze byc utworzona przez jedna lub Zawiazac spólke moze jedna lub wiecej
wiecej osób osób. Spólka akcyjna nie moze byc zawia-
zana wylacznie przez jednoosobowa spólke
zO.o.
Umowa spólki sporzadzona w fonnie aktu Statut i inne dokumenty wymagane przez
notarialnego kodeks handlowy, sporzadzone w formie
aktu notarialnego
Ustawowe minimum kapitalu zakladowego Kapital akcyjny (zakladowy) spólki powi-
wynosi 50 tys, zl. Kapital zakladowy dzieli nien wynosic co najmniej 500 tys. zl. War-
sie na udzialy (wklady pieniezne lub rze- tosc nominalna akcji nic moze byc nizsza
czowe (aport). Wartosc nominalna udzialu niz l zloty. Kapital akcyjny dzieli sie na
nie moze byc nizsza niz 500 zl. akcje imienne badz na okaziciela. Moze byc
on pokryty wkladami pienieznymi luh nie-
pienieznymi (aportami)
......
~
\O
 -
VI
O

cd. tabeli 7.2

Wjadze spójki Obligatoryjnie: Zgromadzenie Wspólników, Obligatoryjnie: Walne Zgromadzenie, Za-

Zarzad. Fakultatywnie: Rada Nadzorcza lub rzad, Rada Nadzorcza (Komisja Rewizyjna)
Komisja Rewizyjna. W spólkach, w których
kapitaj zakjadowy przewyzsza kwote 500
tys. zl., a wspólników jest wiecej niz 25-ciu,
powinna byc ustanowiona Rada Nadzorcza
lub Komisja Rewizyjna
Odpowiedzialnosc wspólników za zobowiazania Wspólnicy nie odpowiadaja za zobowiaza- Akcjonariusze nie odpowiadaja za zobowia-
nia spólki (nie dotyczy to jednak zobowia- zania spójki. Odpowiedzialnosc akcjonariu-
zan podatkowych). Odpowiedzialnosc ogra- szy ograniczona do wysokosci posiadanych
niczona do wysokosci posiadanych udziajów akcji
Odpowiedzialnosc spójki za zobowiazania Spójka odpowiada wobec wierzycieli za powstaje zobowiazania cajym swoim majatkiem
Wystapienie ze spólki Zbycie udziajów. Moze byc ono uzaleznione Zbycie akcji. Moze byc ono uzaleznione od
od zgody wjadz spójki zgody wjadz spólki
Rozwiazanie spójki - przyczyny przewidziane w umowie spójki, - przyczyny przewidziane w statucie spójki,
- uchwaja wspólników o rozwiazaniu spójki - uchwaja wspólników o rozwiazaniu spólki
albo o przeniesieniu siedziby spólki za albo o przeniesieniu siedziby spólki za
granice, granice,
- ogjoszenie upadjosci spólki, - ogjoszenie upadjosci spójki,
- inne przyczyny przewidziane prawem - inne przyczyny przewidziane prawem
Zródjo: opracowano na podstawie Kodeks spólek handlowych z przepisami okolokodeksowymi, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001,
s.168-267.
 151

W Polsce do czasu refonny gospodarczej z 1981 r. przepisy prawne (z 1975

i 1979 r.) przewidywaly tylko waskie mozliwosci tworzenia przedsiebiorstw
z udzialem zagranicznych partnerów. Jeszcze wczesniej poszukiwano fonn bez-
posredniej wspólpracy przedsiebiorstw krajowych i zagranicznych, które nie
wiazalyby sie ze wspólwlasnoscia, a polegalyby na przyklad na kooperacji,
wspólnej dzialalnosci produkcyjnej i handlowej, korzystaniu z licencji, wspól-
dzialaniu w zakresie zarzadzania itp.
Wtedy wlasnie upowszechnilo sie bardzo pojemne, a jednoczesnie malo pre-
cyzyjne pojecie wspólnych przedsiewziec (joint ventures). Wraz z refom1a go-
spodarcza sytuacja ulegla zasadniczej zmianie, gdyz nowe akty prawne stworzy-
ly mozliwosci bezposrednich inwestycji kapitalu zagranicznego w Polsce. Byly
to: ustawa z 1982 r., adresowana glównie do obcych obywateli pochodzenia pol-
skiego, która dotyczyla mozliwosci tworzenia przedsiebiorstw polonijnych
w Polsce, oraz ustawa z 1986 r. o spólkach z udzialem zagranicznym.
W odniesieniu do tych ustaw kwestionowano zbyt malo atrakcyjne warunki
dla zagranicznych inwestorów. Dlatego ustawe z 1986 r. zastapiono ustawa
z 1988 r., dotyczaca dzialalnosci gospodarczej z udzialem podmiotów zagra-
nicznych. Jej zadaniem bylo stworzenie stabilnych warunków do rozwoju ko-
rzystnej wspólpracy kapitalowej miedzy podmiotami krajowymi i zagranicznymi
oraz zagwarantowanie podmiotom krajowym i zagranicznym ochrony ich wla-
snosci, dochodów i innych praw.
Mimo tych pozytywnych zmian, nadal istnialo wiele ograniczeJ'tutrudniaja-
cych naplyw obcego kapitahl do Polski. Dlatego w czerwcu 1991 r. uchwalono
nowa ustawe o spólkach z udzialem kapitalu zagranicznego, która z kolei zno-
welizowano w 1994 r. Stworzyly one znacznie korzystniejsze - niz poprzednie
unonnowania prawne - warunki inwestowania w Polsce.
Jesli chodzi o fonne prowadzenia dzialalnoscigospodarczejz udzialem kapita-
lu zagranicznego, ustawa przewiduje spólke z ograniczona odpowiedzialnoscia
oraz spólke akcyjna polskich podmiotów z podmiotami zagranicznymi lub z wy-
lacznym udzialem podmiotów zagranicznych(przedsiebiorstwazagraniczne).
Zagraniczne inwestycje bezposrednie przyjmuja w Polsce postac glównie
spólek z udzialem kapitalu zagranicznego (joint ventures). Trzeba zas podkre-
slic, ze wiekszosc bezposrednich inwestycji zagranicznych na swiecie to filie
zagraniczne lub przedsiebiorstwa dzialajace na prawie kraju, w którym sa ulo-
kowane, lecz bedace w pelni wlasnoscia centrali zagranicznych. Równiez na-
plywajacy kapital zagraniczny do Polski ewoluuje w kierunku rozwiazan swia-
towych, przyjmujac postac inwestycji greenjield (inwestycje od podstaw) lub
brownfield (wykup przedsiebiorstwa w danym kraju).
Z koncem 2005 r. laczna wartosc bezposrednich inwestycji zagranicznych
w Polsce wynosila blisko 82 mld USD, podczas gdy w r. 1994 - tylko 4,3 mld
USD. Mimo duzego wzrostu zaangazowania kapitalu zagranicznego, jest to stale
152

za malo w stosunku do potrzeb rozwijajacej sie gospodarki polskiej. Wlasciciele

zagranicznych przedsiebiorstw oraz udzialowcy spólekjoint ventures pochodza
z czterdziestukilku krajów, glównie jednak z Niemiec, USA, Francji, Wloch,
a takze z Holandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii.
Do preferowanych dziedzin inwestowania zagranicznego w Polsce nale-
za: przemysl rolno-spozywczy, lekki, drzewny, farmaceutyczny, chemiczny,
kosmetyczny, ochrona srodowiska. Duzo spólek powstalo takze w dziedzinie
finansów oraz w branzy budowlanej, a takze w uslugach, takich jak: handel hur-
towy, detaliczny, spedycja miedzynarodowa, uslugi turystyczne, informatyczne,
reklamowe etc.
Jakie sa motywy sklaniajace inwestorów zagranicznych do podejmowania
dzialalnosci gospodarczej w Polsce? Sa one liczne i maja bardzo zróznicowany
charakter. Mozna podzielic je na trzy grupy. Do pierwszej naleza motywy uwa-
runkowane cechami gospodarki polskiej, a mianowicie:
niewielki kapital niezbedny do uruchomienia dzialalnosci produkcyjnej,
chlo1ll1Y
rynek zbytu,
brak konkurencji prawie w kazdej dziedzinie produkcji i uslug,
mozliwosc osiagniecia wysokich zysków,
dobrze przygotowana i wzglednie tania sila robocza,
znaczne bogactwa naturalne,
- polozenie geograficzne (a zwlaszcza polityczne) Polski, stwarzajace na-
dzieje na zainicjowanie eksportu na rynki sasiednie.
Druga grupa motywów wiaze sie z poziomem techniczno-organizacyjnym
inwestujacego w Polsce przedsiebiorstwa zagranicznego. Naleza do nich:
- przewaga nad konkurentami polskimi w zakresie stosowanych technologii
i srodków produkcji,
- przewaga organizacyjna nad konkurentami polskimi,
- dysponowanie technologiami o szczególnej przydatnosci dla takiego kraju
jak Polska,
- silna konkurencja na rynku kraju macierzystego, sklaniajaca przedsiebior-
stwo do poszukiwania nowych kierunków ekspansji.
Trzecia grupa to przyczyny natury osobistej, do których zaliczyc mozna:
- sentyment do krajów ojców,
- chec sprawdzenia swych umiejetnosci w nowych, trudnych warunkach
dzialania.
Do niedawna w Polsce szeroko rozpowszechnione byly obawy przed kapita-
lem zagranicznym i niezrozumienie jego roli w procesie rozwoju gospodarcze-
go. Jest to spuscizna minionego systemu, wieloletniego nastawienia gospodarki
na rozwiazania autarkiczne.
Nalezy zdawac sobie sprawe, ze transformacja polskiej gospodarki w gos-
podarke rynkowa bez znacznego zaangazowania obcego kapitalu oraz pomocy
 153

technologicznej jest niemozliwa. Jednakze inwestorów zagranicznych znieche-

ca wiele utrudnien, a zwlaszcza: niedorozwój infrastruktury (glównie drogo-
wej) bariery biurokratyczne, czesto zmieniajace sie i dowolnie interpretowane
przepisy prawne, trudnosci z nabywaniem nieruchomosci, korupcja oraz trudna
wspólpraca z wladzami lokalnymi.
Miejmy jednak nadzieje, ze Polska, mimo wielu jeszcze obecnych trudnosci,
bedzie w najblizszym czasie jednym z najbardziej atrakcyjnych rynków dla ka-
pitalów poszukujacych korzystnych lokat.
Hiszpania, Irlandia, Korea, a takze inne kraje pokazaly, ze dzieki naplywowi
kapitalów zagranicznych - przyciagnietych naturalnymi atutami tych krajów,
a takze polityka - mozna wydatnie przyspieszyc rozwój gospodarczy, dokonac
pozadanej restrukturyzacji gospodarki, zwiekszyc jej makroekonomiczna efek-
tywnosc i wreszcie stworzyc silna pozycje konkurencyjna.
Trzeba wyraznie podkreslic, ze w Polsce bez inwestycji zagranicznych,
w szczególnosci w postaci nowoczesnych technologii, rozwiazan organizacyj-
nych, zarzadzania, a takze kapitalu finansowego - nie znmiejszymy szybko dy-
stansu dzielacego nas od panstw bogatych i dobrze urzadzonych. Pojawiajace sie
niekiedy obawy przed "wykupieniem" Polski nie maja uzasadnienia, gdyz uply-
nie jeszcze wiele lat, zanim udzial zagranicznego kapitalu w naszej gospodarce
osiagnie wielkosc znaczaca. Odpowiednia polityka, gwarancje prawne, kontrola
parlamentarna i administracyjna moga skutecznie zapobiegac wszelkim niepra-
widlowosciom. Obecnie powinnismy sie martwic raczej tym, ze udzial ten jest
zbyt maly.

1. Wymien typy spólek, jakie wystepuja w polskim systemie prawnym

oraz omów ich podobienstwa i róznice.
2. Jakie sa bariery utrudniajace oraz motywysklaniajaceinwestorówza-
?
8
granicznych do podejmowania dzialalnosci gospodarczej w Polsce?
Rozdzial 8

TEORIA PRODUKCJI

8.1. Funkcja czynników produkcji

Do prowadzenia dzialalnosci produkcyjnej przedsiebiorstwa potrzebne sa

okreslone zasoby produkcyjne, a mianowicie: praca (stanowiaca produkcyjne
wykorzystanie sily roboczej), srodki pracy i przedmioty pracy oraz technologia,
a wiec wiedza o tym, jak zasoby moga byc laczone w produkcyjny sposób.

Zasoby srodków i przedmiotów pracy, znajdujace sie w przedsie-

biorstwie, nazywa sie srodkami rzeczowymi. W zaleznosci od sposobu
ich zuzywania sie i przenoszenia ich wartosci na nowo wytwarzany pro-
dukt zalicza sie je do srodków trwalych lub obrotowych. Srodki trwale
zuzywaja sie stopniowo, w wielu cyklach produkcyjnych (maszyny,
urzadzenia techniczne, budynki, hale fabryczne, place budowlane itp.), ,.
stopniowo ich wartosc przenosi sie na wytwarzane produkty. Z kolei do
rzeczowych srodków obrotowych zalicza sie wszelkiego rodzaju zapa-
sy surowców oraz materialów. Ich cecha charakterystyczna jest to, ze
zuzywaja sie one w jednym cyklu produkcyjnym i cala ich wartosc
przenosi sie na wytwarzany produkt.

Dla potrzeb dalszej analizy czynniki produkcji w przedsiebiorstwie podzie-

limy na stale i zmienne. Podzial ten z grubsza odpowiada powyzszemu podzia-
lowi zasobów produkcyjnych - na trwale i obrotowe.
To, czy dany czynnik uwazamy za staly czy zmienny, zalezy od dlugosci
rozpatrywanego okresu. W krótkich okresach tylko niektóre czynniki moga byc
zmienione, natomiast w okresach dlugich wszystki; czynniki moga ulec zmianie.
Rozmiary produkcji sa ograniczone iloscia czynników produkcji, poniewaz
wlasnie czynniki produkcji skladaja sie na jej wytworzenie. Szczególowiej ujmu-
jac, na rozmiary produkcji wplyw maja:
- wielkosc i struktura aparatu wytwórczego,
 155

- rozmiary i struktura zatrudnienia oraz kwalifikacje pracowników,

- struktura maszynochlonnosci,
- pracochlonnosc poszczególnych wyrobów.
Kazdy z wymienionych wyzej czynników produkcji wplywa na rozmiary
mozliwej do wytworzenia produkcji. Wielkosc produkcji o okreslonej strukturze
asortymentowej, która przedsiebiorstwo moze wytworzyc w danym czasie, przy
danych zasobach produkcyjnych i przy ustalonych metodach wytwarzania, na-
zywa sie zdolnoscia produkcyjna.
Produkcja jest funkcja zuzycia czynników produkcji, co nosi nazwe funkcji
produkcji.

Funkcja produkcji przedstawia zaleznosc miedzy wielkoscia zuzy-

tych czynników produkcji a osiagnietym efektem w postaci wytworzo- ,.
nej produkcji.

Matematycznie funkcje produkcji przedstawiamy nastepujaco:

gdzie:
p - wielkosc produkcji (ujeta wartosciowo),
x\, ...,x" - wielkosc poniesionych nakladów poszczególnych czynników
wytwórczych (takze ujeta wartosciowo).
Róznorodnosc procesów produkcyjnych decyduje o róznorodnosci wyraza-
jacych je funkcji produkcji. To, jaki rodzaj funkcji produkcji lepiej odzwiercie-
dla zwiazki miedzy produkcja a nakladami czynników wytwórczych, zalezy
przede wszystkim od rodzaju zaleznosci technologiczno-ekonomicznychw przed-
siebiorstwach.

Wsród duzej liczby spotykanych w literaturze ekonomicznej postaci

analitycznych funkcji produkcji najczesciej wykorzystywana jest funk- ,.
cja potegowaCooba-Douglasa.

Jej nazwa pochodzi od nazwisk dwóch naukowców, prowadzacych prace

teoretyczne i empiryczne w zakresie problematyki tej funkcji.
W klasycznej postaci funkcja Cooba-Douglasa zapisywanajest nastepujaco:
Y=AKa .rP
gdzie:
y wielkosc produkcji,
K wielkosc zaangazowanego kapitalu,
156

L zatrudniona sila robocza (wielkosc nakladów pracy),

A,a,p parametry oszacowane na podstawie materialu statystycznego.
Parametry A, a, p mierza wplyw, jaki na wielkosc produkcji wywieraja od-
powiednio: majatek produkcyjny (K) oraz praca (L), czyli jaki procent przyrostu
produkcji przypada na 1% przyrostu danego czynnika wytwórczego.
Funkcja produkcji Cooba-Douglasa ma wiele zalet powodujacych jej czeste
zastosowanie w praktyce, gdyz jej postac analityczna dopuszcza rózne nielinio-
we zaleznosci wielkosci produkcji od wielkosci nakladów.
W badaniach mikroekonomicznych spotykamy sie równiez z innymi posta-
ciami funkcji produkcji. Zasady doboru i ich analiza sa przedmiotem licznych
opracowan ekonometrycznych.
W ekonomii ogól problemów technologicznych zwiazanych z produkcja
dóbr ujmowanyjest w dwojaki sposób:
- w tzw. prawach wydajnosci proporcjonalnej i nieproporcjonalnej oraz
- w systemie krzywych jednakowego produktu.

8.2. Prawo wydajnosci nieproporcjonalnej

Przy danej, nie zmieniajacej sie w badanym czasie technice i technologii wy-
twarzania oraz organizacji procesu produkcji, a takze przy danych niezmiennych
zdolnosciach wytwórczych przedsiebiorstwa produkcje mozna zwiekszyc dzieki
zatrudnieniu dodatkowych ilosci zmiennych czynników wytwórczych. Jednakze
przyrost produkcji bedzie uzyskiwany tylko do czasu wyczerpania sie zdolnosci
produkcyjnych srodków trwalych (maszyn, urzadzen, budynków). Po pelnym
wykorzystaniu zdolnosci produkcyjnych przedsiebiorstwa dalszemu zwiekszeniu
nakladów czynników zmiennych nie bedzie juz towarzyszyl zaden przyrost pro-
dukcji.

W statycznej analizie funkcji produkcji przyjmuje sie a priori zalo-

zenie, ze kolejnym nakladom zmiennych czynników wytwórczych
towarzysza nieproporcjonalne zmiany w przyrostach produkcji. Tak ,.
sformulowana prawidlowosc czesto nazywa sie prawem nieproporcjo-
nalnych przychodów.

Prawo to zostalo poczatkowo sformulowaLe w odniesieniu do rolnictwa

przez fizjokrate francuskiego Anne Roberta Jacques'a Turgota (1727-1781), na-
stepnie bylo ono przedmiotem analizy Tomasza Malthusa (1766-1834) i wresz-
cie zostalo rozwiniete przez Davida Ricardo (1772-1823).
 157

Ricardo swoje spostrzezenia sfonnulowal nastepujaco: powiekszanie nakla-

dów pracy i kapitalu na danym obszarze ziemi powoduje coraz to mniejszy przy-
rost otrzymywanych wytworów, przypadajacych na kazda nastepujaca po kolei,
jednakowa doze nakladów. Innymi slowy, gdybysmy na tej samej powierzchni
ziemi stosowali coraz to wieksza ilosc nawozów, zwiekszali zatrudnienie, to po
przekroczeniu pewnego progu nakladów, kazda nastepna ich jednostka dawalaby
coraz mniejszy przyrost produkcji (patrz tab. 8.1).

Tabela 8.1. Wydajnosc pracy (w jednostkach pszenicy) na 100 ha

Liczba robotników na Produkcja globalna na Przecietna produkcja Produkcja krancowa

100 ha 100 ha na l robotnika na l robotnika
O O -
l 50 50
50
2 164 82 114
3 285 121
95
4 100 115
400
5 500 100 100
6 576 96 76
7 630 90 54
8 656 82 26
9 656 73 O
10 640 64 -16

Objasnienia:
Produkt globalny (calkowity) oznacza zbiór pszenicy ze 100 ha. Produkt przecietny równy jest ilorazowi pro-
duktu calkowitego przez liczbe 7.3trudnionych pracowników. ProduJ...1:krancowy stanowi zmiane rozmiarów
produkcji globalnej, spowodowana zatrudnieniem jeszcze jednego robotnika.

Przeanalizujmy to na konkretnym prqkladzie, co da nam mozliwosc ela-

stycznego poslugiwania sie zarówno metoda obliczenia, jak i metoda graficzne-
go przedstawiania punktu, w którym nastepuje zmiana proporcji wchodzacych
w gre czynników wytwórczych.
Zalózmy, ze istnieja dwa czynniki produkcji - ziemia i praca - oba jako-
sciowo jednolite, wystepujace w produkcji np. pszenicy. Mozemy przypuscic, ze
kazdy robotnik rolny jest wyposazony w te same narzedzia, nasiona i nawozy
sztuczne. Zmienna niezaleznajest liczba robotników rolnych na 100 ha, wielko-
scia stala jest obszar ziemi. Dane zamieszczono w skróconej tabeli, aby nie
komplikowac analizy; niekompletnosc tych danych sprawia, ze dochody maleja
szybciej, niz to sie dzieje w rzeczywistosci, jednak nie oslabia to dowodu.
Wybrano powyzej przyklad produkcji rolnej, poniewaz w odniesieniu do
niej klasycy (a scislej mówiac D. Ricardo) uwazali, ze czynnik przyrodniczy,
a mianowicie ziemia, jako dobro ograniczone w swych rozmiarach, stanowi
podstawe zjawiska zmniejszajacej sie produkcyjnosci.
158

Ale zjawisko nieproporcjonalnego przychodu obserwujemy niezaleznie od

charakteru produkcji we wszystkich tych wypadkach, kiedy ilosc niektórych
czynników produkcji nie moze byc w przedsiebiorstwie powiekszona, a technika
produkcji nie ulega zmianie (czyli w krótkich okresachi8.

Prawo nieproporcjonalnego przychodu (inaczej mówiac prawo

nieproporcjonalnej wydajnosci) mozna ogólnie sformulowac w nastepu-

'
jacy sposób: jezeli zwiekszamy naklady tylko niektórych czynników
wytwórczych, potrzebnych do produkcji danego dobra, pozostawiajac
inne czynniki (stale) w ilosci nie zmienionej, to otrzymany produkt be-
dzie wzrastal poczatkowo wiecej niz proporcjonalnie, nastepnie propor- I .
cjonalnie i wreszcie mniej niz proporcjonalnie w stosunku do nakladów
czynników zmiennych. W koncu, kiedy wysokosc nakladów przekroczy
okreslona granice, absolutna ilosc otrzymanego produktu zacznie sie
zmniejszac.

Prawo to dziala w warunkach statycznych, w krótkich okresach (przy zalo-

zeniu niezmiennej techniki i niezmiennosci zdolnosci produkcyjnych czynników
stalych).
W teorii mozna badac zmiany w efekcie produkcyjnym zastosowania danego
zmiennego czynnika produkcji (zwanym dalej jego produkcyjnoscia), zaklada-
jac, ze naklad pozostalych czynników zmiennych jest staly. W praktyce takie
zmiany nie wystepuja. Przedsiebiorca, chcac zwiekszyc produkcje, musi jedno-
czesnie zwiekszyc naklady wszystkich zmiennych czynników produkcji, oczy-
wiscie w proporcji wynikajacej ze stosowanej technologii wytwarzania. Wtedy
mozna mówic tylko o zmianach w lacznej produkcyjnosci czynników zmien-
nych w miare zwiekszania ich nakladów. Oznacza to, ze zamiast rozpatrywac
produkcyjnosc poszczególnych czynników zmiennych jako funkcje produkcji
p = F(XI,...,xn),przyjmujemy zaleznosc: P =f{x), gdzie P oznacza wielkosc pro-
dukcji (ujeta wartosciowo), a x oznacza laczna wielkosc (kombinacje) nakladów
zmiennych czynników wytwórczych (takze ujeta wartosciowo).
Funkcje produkcji calkowitej mozemy oznaczyc symbolem P. Przedstawia
ja rysunek 8.1. Krzywa na tym rysunku nazywamy krzywa produkcji (krzywa
Knighta)29.

28W odniesieniu do dzialalnosci przemysIowej prawo nieproporcjonalnego przychodu zostalo

opracowane i uogólnione w stosunku do innych dziedzin dzialalnosci przez Jamesa Stuarta MiIla
(1773-1836), ekonomiste angielskiego, czolowego przedstawiciela wczesnego liberalizmu, bli-
skiego przyjaciela Davida Ricardo.
29 Frank Hyneman Knight, ekonomista amerykanski, przedstawiciel neoklasycznej szkoly
w ekonomii (XIXlXX w.). W swoich pracach zajmowal sie szczególnie teoria kapitalu oraz teoria
zysku przedsiebiorcy.
 159

Krzywa produkcji obrazuje zwiazek miedzy nakladami zmiennych

czynników wytwórczych a wielkoscia produkcji. ,.
Dlugosc odcinka OM (rzedna punktu R) przedstawia maksymalna wielkosc
produkcji, mozliwa do osiagniecia przy lacznych nakladach czynników zmien-
nych, równych dlugosci odcinka ON(odcieta punktu R). Zauwazmy, ze krzywa
produkcji nie wychodzi z poczatku ukladu wspólrzednych, lecz z punktu B. Jego
odcieta OA oznacza minimalny naklad zm.ielmych czynników produkcji, ko-
nieczny do rozpoczecia produkcji. Naklad nmiejszy od OA nie moze "zakty-
wizowac" calej masy czynnika stalego. Naklad czynników zmiennych OA po-
zwala na uzyskanie minimalnej (poczatkowej) produkcji, której wielkosc
oznacza rzedna punktu B, tj. OC. Punkt B wyznacza techniczno-ekonomiczne
minimum produkcji w danym przedsiebiorstwie.

produkcyjnosc
calkowita
R
A1.-----------------
p

o A F N
naklady zmiennych czynników wytwórczych

Rys. 8.1. Krzywa produkcji przy dzialaniu prawa

wydajnosci nieproporcjonalnej

Przebieg krzywej P ilustruje dzialanie prawa wydajnosci nieproporcjonalnej.

Gdy naklady rosna w granicach od A do F, dziala w tym wypadku prawo wydaj-
nosci wiecej niz proporcjonalnej: kazdy kolejny przyrost nakladów zmiennych
czynników wytwórczych powoduje wiekszy (rosnacy) przyrost produkcji, na
skutek coraz pelniejszego wykorzystania istniejacego czynnika stalego.
Przy odpowiednio duzym nakladzie czynników zmiennych zacznie dzialac
prawo wydajnosci nmiej niz proporcjonalnej (odcinek ER, w przedziale DM
na osi rzednych), produkcja rosnie wolniej niz naklady zmiennych czynników
produkcji. Jako czynnik hamujacy bedzie dzialal fakt, ze czynnik staly nie zmie-
nia sie (= constans).
160

Przy pewnej wielkosci nakladu ON otrzymujemy maksimum tego, co przy

danym poziomie techniczno-organizacyjnym w ogóle moze byc otrzymane, pod
warunkiem pozostawienia bez zmiany czynnika stalego. Nastapi moment, w któ-
rym dalsze zwiekszanie nakladów czynników zmiennych spowoduje absolutny
spadek wielkosci produkcji. Punkt R na krzywej produkcji wyznacza górny kres
jej wzrostu, a punkt E, oddzielajacy obie czesci krzywej P, jest punktem jej
przegleCla.
Praktyczne znaczenie na krzywej produkcji ma jedynie odcinek ER (tzn. re-
alny odcinek krzywej produkcji), ilustrujacy dzialanie prawa wydajnosci mniej
niz proporcjonalnej. Zadne przedsiebiorstwo nie zatrzyma sie w obrebie wydaj-
nosci rosnacej wiecej niz proporcjonalnie, poniewaz zwiekszenie w tym wypad-
ku nakladów czynników zmiennych obniza przecietne koszty produkcji (tzn.
przypadajace na jednostke wytworzonego produktu) przy kazdym stosunku cen
czynników wytwórczych.
Praktycznie nierealny jest równiez wypadek nadmiernego zuzycia czynnika
zmiennego, co powodowaloby spadek absolutnej wielkosci produkcji.
Tak wiec, realnie rzecz biorac, prawo wydajnosci nieproporcjonalnej prze-
ksztalca sie w prawo wydajnosci mniej niz proporcjonalnej.
Nalezy zwrócic uwage, ze w omawianych granicach zaden naklad nie moze
byc uznany za najlepszy jedynie z punktu widzenia technicznego. O wyborze
wielkosci nakladów czynników wytwórczych decyduja czynniki rynkowe, a mia-
nowicie cena produktu gotowego oraz ceny czynników wytwórczych (bedzie
o tym mowa dalej).
Krzywa Knighta budzi spory. Istnieja dwa przeciwstawne obozy róznie ko-
mentujace prawo malejacej wydajnosci (mniej niz proporcjonalnej). Przeciwnicy
prawa malejacej wydajnosci mówia, ze wraz z rozwojem sil wytwórczych wy-
dajnosc czynników produkcji nie maleje, lecz rosnie. Nalezy w tym miejscu
przyznac im racje, ale trzeba pamietac o zalozeniach, przy których prawo to
dziala. Prawo wydajnosci malejacej jest krótkookresowe i statyczne, zaklada
niezmiennosc techniki. Mówi ono, jak bedzie ksztaltowala sie wielkosc produk-
cji, gdy bedziemy zmieniali kombinacje czynników wytwórczych przy danej
technice. Natomiast nie zajmuje sie odpowiedzia na pytanie, co bedzie sie dzialo
z wielkoscia produkcji, gdy technika bedzie zmienna, czyli nie interesuje sie dy-
namika, lecz statyka.
Trzeba podkreslic, ze rozpatrujac ten problem w skali makroekonomicznej
i w dlugim okresie, naklady kapitalu maja nie tylko bezposredni wplyw na pro-
dukcje pojedynczego przedsiebiorstwa, ale równiez - przez wzrost ogólnego
zasobu wiedzy i kwalifikacji - posredni wplyw na produkcje w innych przedsie-
biorstwach. W efekcie nastepuje wiec rozprzestrzenianie sie pozytywnych efek-
tów zewnetrznych, a w gospodarce jako calosci nie wystepuja malejace przy-
chody z kapitalu.
 161

8.3. Prawo wydajnosci proporcjonalnej

Dziala ono wówczas, gdy wystepuje zmiennosc wszystkich czynników wy-

twórczych, i stalych i zmiennych. Realnie rzecz biorac, moze to nastapic tylko
w dlugim okresie.

Prawo wydajnosci proporcjonalnej mówi, ze proporcjonalnie do

przyrostu nakladów czynników wytwórczych nastepuje równiez przy- ,
O
rost calkowitej produkcji w takim samym stopniu.

Prawo wydajnosci proporcjonalnej wystepuje dosc rzadko, a mianowicie

przy projektowaniu nowych zakladów, gdzie dowolnie mozna zwiekszac nakla-
dy czynników produkcji, podczas gdy jest to utrudnione, a czasem i niemozliwe
w zakladach juz istniejacych.
Krzywa produkcji dla dlugiego okresu, przy zalozeniu dowolnej zmiennosci
wszystkich czynników produkcji i stalosci postepu technicznego, ma ksztalt linii
prostej, wychodzacej z poczatku ukladu wspólrzednych (rys. 8.2).

produkcyjnosc
calkowita
p

o
naklady czynników wytwórczych

Rys. 8.2. Krzywa produkcji przy dzialaniu prawa

wydajnosci proporcjonalnej

Nalezy jednak zwrócic uwage na fakt, ze zalozenie stalosci postepu tech-

nicznego dla dlugiego okresu jest czysta spekulacja teoretyczna. W gruncie rze-
czy, w dlugim okresie dysponujemy szeregiem mozliwych technik produkcji
o róznym stopniu wydajnosci: mamy nie jedna, ale szereg "krzywych produk-
cji", biegnacych pod tym wiekszym katem nachylenia do osi cZYIll1ikówwy-
twórczych, im wyzszy jest stopieI'iwydajnosci danej techniki. Totez dlugookre-
sowa krL)'wa produkcji, uwzgledni~~acadokonujacy sie postep techniki, bedzie
162

miala inny ksztah, zbiezny z dzialaniem prawa wydajnosci bardziej niz propor-
cjonalnej Uak na rys. 8.1 przedzial BE) - zwiekszenie nakladów czynnika pro-
dukcji o jednostke spowoduje wzrost produkcji o wiecej niz jednostke (rys. 8.3).

produkcyjnosc
calkowita
p

o
naklady czynników wytwórczych

Rys. 8.3. Dlugookresowa krzywa produkcji

Przedstaw istote dzialania prawa wydajnosci proporcjonalnej i niepropor-

cjonalnej.
?e

8.4. Produkcyjnosc krancowa czynników wytwórczych

Okreslenie granic i warunków wystepowania prawa wydajnosci niepropor-

cjonalnej jest podstawowym elementem wlasciwego zrozumienia analizy dziala-
nia przedsiebiorstw w ramach schematu, którym posluguje sie rachunek mar-
ginalny.
Uzycie metody marginalnej wiaze sie z charakterystycznym sposobem uj-
mowania glównych problemów dzialalnosci ekonomicznej jako problemów
maksymalizacji lub minimalizacji. Zaklada sie, ze badana jednostka gospodaru-
jaca - przedsiebiorstwo - dazy do maksymalizacji efektu osiaganego z danych
nakladów lub do minimalizacji nakladów ponoszonych dla osiagniecia danego
efektu. Na przyklad celem moze byc minimalizacja kosztów danej produkcji,
maksymalizacja produkcji osiaganej z danych pakladów, maksymalizacja zys-
ku itp.
Z kazdej funkcji produkcji mozna wyprowadzic funkcje produkcyjnosci
krancowej danego czynnika wytwórczego.
 163

Produkcyjnosc krancowa mozna okreslic jako zmiane rozmiarów

produkcji calkowitej, spowodowana przez zwiekszenie nakladów od-
powiedniego czynnika wytwórczego o jednostke. ,.
Produkt uzyskany przez zatrudnienie krancowej jednostki danego
czynnika nazywamy produktem krancowym.

Wrócmydo danych zawartychw tabeli 8.1. Ostatniajej kolumnazawiera

produkt kral1cOWY przypadajacy na jednego robotnika na 100 ha ziemi. W miare
jak liczba robotników zwieksza sie, krancowa wydajnosc pracy najpierw rosnie,
potem spada. Krancowa wydajnosc osiaga swe maksimum, tj. 121 jednostek
pszenicy wtedy, gdy na 100 ha pracuja trzej robotnicy. Nie jest to zupelnie po-
prawne, gdy mówimy, ze dodatkowych 115jednostek zawdzieczamy czwartemu
robotnikowi, poniewaz z definicji wynika, ze czwarty robotnik ma taka sama
wydajnosc jak kazdy z pozostalych. 115jednostek stanowi krancowa wydajnosc
pracy na 100 ha, gdy zatrudllonychjest 4 robotników.
Krancowa wydajnosc, otrzymana na podstawie danych zawartych w tabeli
8.1, jest przedstawiona na rysunku 8.4.

produkcyjnosc
krancowa
120

100

80

60

40

20
O
10
20
robotnicy na 100 ha

Rys. 8.4. Funkcja produkcyjnosci krancowej

Kazdy prostokat na wykresie przedstawia produkcje krancowa przy zatrud-

nieniu n-tego robotnika. Pr.lez polaczenie wierzcholków prostokatów otrzymu-
jemy wygladzony wykres, przedstawiajacy funkcje produkcyjnosci krancowej.
Produkcja globalna stanowi sume produkcji krancowych.
164

Uogólniajac przedstawiona powyzej analize, produkcyjnosc krancowa mo-

zemy zdefiniowac nastepujaco: produkcyjnoscia kra11cowaczynnika wytwór-
czego x nazywamy granice, do której dazy stosunek przyrostu produkcji calko-
witej do przyrostu nakladów tegoz czynnika, jezeli ten ostatni dazy do zera,
a wielkosc nakladów wszystkich innych czynników pozostaje bez zmiany (t>P)
6.'(
.

Miara geometryczna produkcyjnosci krancowej jest tg kata utwo-

rzoncgo przez os odcietych i pólprosta, styczna do krzywej produktu cal- ,.
kowitego w danym punkcie (rys. 8.5).

Nachylenie tej stycznej do krzywej produktu calkowitego mierzy produkcyj-

nosc krancowa w punkcie CI.

Produkcyjnosc krancowa czynników zmiennych (czynnika zmiennego) ros-

nie do punktu Bl> w którym nastepuje przegiecie krzywej produkcji (tg kata ro-
snie). W punkcie BI produkcyjnosc krancowa osiaga swe maksimum; od punktu
BI do Dl produkcyjnosc kral1cowa maleje (tg kata maleje -- patrL:rys. 8.5).

produkcyjnosc
calkowita
i krdlicowa

K
naklady zmiennych czynników wytwórczych

Rys. 8.5. Krzywa produkcyjnosci krancowe}czynników wytwórczych

W granicach tzw. realnego odcinka krzywej produkcji produkcyjnosc kral1-

cowa czynnika wytwórczego x maleje wraz ze zwiekszeniem nakladu tego
 165

czynnika (od B do D). Jest to tak zwane prawo malejacej krallcowej produkcyj-
nosci czynników wytwórczych. Chodzi bowiem o to, ze na przyklad przy bardzo
wielkich nakladach pracy nastapi wreszcie moment, kiedy dodatkowa ilosc pra-
cy przy stalej ilosci narzedzi i zicmi nie bedzie w stanie zwiekszyc wielkosci
produkcji (czymliki produkcji znajda sie w coraz to mniej korzystnych warun-
kach i zaczna sobie przeszkadzac - w sytuacji np., gdy za duzo ludzi bedzie
przypadac na jednostke ziemi czy inwentarza).
I wreszcie moze dojsc do tego, ze produkcyjnosc krancowa czynnika wy-
twórczego spadnie do zera (w punkcie D, a wiec w punkcie, w którym produkcja
calkowita osi<u,'1lie
swe maksimum - bylaby to styczna równolegla do osi odcie-
tych). W szczególnych wypadkach moze okazac sie ona nawet ujemna, jezeli
dodatkowe naklady czynnika wytwórczego znmiejszaja ogólna sume otrzymy-
wanej produkcji.

Wniosek: ksztalt krzywej produkcji ilustruje zmiany produkcyjno-

sci krancowej kolejnego, angazowanego czymlika wytwórczego (rys. ,.
8.5).

Z analizy empirycznej wynika, ze prawo malejacej produkcyjnosci kranco-

wej dziala niezaleznie od tego, czy zmieniajacynl sie czynnikiem wytwórczym
jest praca, rzeczowe srodki produkcji czy ziemia.

Z przeprowadzonych wyzej rozwazan wynika, ze przedsiebiorca

bedzie powiekszal zatrudnienie danego zmiennego czynnil<a pro-
dukcji tak dlugo, jak dlugo produkcyjnosc krancowa bedzie rosla,
poniewaz w tej fazie wzrost produkcji calkowitej jest wiecej niz propor-
cjonalny w stosunku do wzrostu nakladów czymlika, a wiec zatrudnie- ,.
nie wiekszej ilosci czynnika produkcji jest oplacalne. Odcinkiem krzy-
wej, w zakresie którego dokonuje sie wyboru, jest wiec odcinek
zmniejszajacej sie produkcyjnosci krai1cowej (na prawo od punktu
optimum - R).

Przedsiebiorcy oplaca sie zwiekszac zatrudnienie czym1ikaprodukcji tylko

do punktu zrównania sie jego krancowej produkcyjnosci z jego cena. Przekro-
czenie tego punktu oznacza, ze przyrost kosztów produkcji bylby wiekszy od
przyrostu wartosci produkcji.

Jakie znaczenie dla producenta ma znajomosc produkcyjnosci krancowej

czynników (czynnika) wytwórczych?
?8
166

8.5. Produkcyjnosc przecietna czynników wytwórczych

Produkcyjnosc przecietna jest miara efektu produkcyjnego, przy-

padajacego na jednostke nakladów danego czynnika wytwórczego.
,.
Inaczej ujmujac, jest to iloraz wielkosci produkcji calkowitej przez wielkosc
nakladówuczestniczacegow produkcjidanegoczynnikawytwórczego(!...
x - wy-
razone wartosciowo).

Geometryczna miara produkcyjnosci przecietnej jest tg kata

utworzonego przcz os odcietych i pólprosta laczaca odpowiednie punkty
na krzywej produkcji, wychodzaca z poczatku ukladu wspólrzednych
(rys. 8.6).
I
'.
Miara produkcyjnosci przecietnej czynnika wytwórczego o wielkosci OB be-
dzie tg 1:BIOB, natomiast produkcyjnosc przecietna w punkcie CI bedzie równa
tg 1: CIOc.

produkcyjnosc
calkowita
i przecietna

p
x

o A B C D
naklady zmiennych czynników wytwórczych

Rys. 8.6. Krzywa produkcyjnosci przecietnej czynników wytwórczych

Produkcyjnosc przecietna osiaga swe maksimum, gdy pólprosta wyprowa-

dzona z poczatku ukladu wspólrzednych jest styczna do krzywej produkcji - na
rysunku 8.6 punkt C!, któremu odpowiada najwiekszy z mozliwych tg 1: ClOC
 167

(odcinek Ca2). Od tego punktu przy zwiekszaniu nakladów czynnika wy-

twórczego poza wielkosc OC produkcyjnosc przecietna bedzie malec. Produk-
cyjnosc przecietna osiagnie zero, gdy produkcyjnosc calkowita bedzie zerowa
(spckulacj a teoretyczna).
Jezeli obliczy sie dostateczna ilosc przecietnych produktów, mozna polaczyc
kolejne punkty aJ, a2, a3 itd. i otrzymamy ciagla krzywa produkcyjnosci prze-
cietnej, jak to uczyniono na rysunku 8.6.
Podsumowujac przeprowadzona wyzej analize, dotyczaca prawa wydajnosci
nieproporcjonalnej, nalezy wskazac na pewne zwiazki i zaleznosci zachodzace
miedzy produkcyjnoscia calkowita, przecietna i krancowa. Ujmujemy je ponizej
w cztery twierdzenia.

Twierdzenie 1
Gdy produkcyjnosc przecietna wzrasta, produkcyjnosc krancowa ,.
jest wieksza od przecietnej (rys. 8.7).

Do C jednostek wytwórczych produkcyjnosc przecietna wzrasta (w punkcie

tym osiaga swe maksimum).
Miara produkcyjnosci przecietnej dla punktu BI jest kat a, utworzony z osia
odcietych przez pólprosta OBl, wychodzaca z poczatku ukladu wspólrzednych.
Natomiast n1iara produkcyjnosci krancowej dla punktu Bl jest kat f3, utwo-
rzony z osia odcietych przez styczna do krzywej produkcji w punkcie Bj. Po-
niewaz kat f3 jest wiekszy od kata a az do punktu CI, produkt krancowy jest
wiekszy od produktu przecietnego az do punktu CI.

produkcyjnosc
calkowita

o B C D
naklady zmiennych czynników wytwórczych

Rys. 8.7. Zaleznosci miedzy produkcyjnoscia przecietna i krancowa

168

Twierdzenie 2

Gdy produkcyjnosc przecietna zmniejsza sie, produkcyjnosc kran- ,.

cowa jest mniejsza od przecietnej (rys. 8.8).

Twierdzcnic 3

Gdy produkcyjnosc przecietna osiaga maksimum, produkcyjnosc ,.

krancowa równa sie produkcyjnosci przecietnej (punkt Q na rys. 8.8).

Twicrdzcnie 4

Produkcja calkowita jest suma kolejnych produkcji krancowych.

,.,

Na rysunku 8.8 widac wiec wyraznie, ze:

- funkcja produkcyjnosci krancowej szybciej rosnie i szybciej maleje
niz funkcja produkcyjnosci przecietnej;
- funkcja produkcyjnosci krancowej wczesniej osiaga swe maksi- ,.
mum niz funkcja produkcyjnosci przecietnej;
- produkcyjnosc krancowa osiaga zero, gdy produkcja calkowita
osiaga swe maksimum.

produkcyjnosc
calkowita,
przecietna
i krancowa

!J.x
naklady zmiennych czynników wytwórczych

Rys. 8.8. Zaleznosci miedzy produkcyjnoscia calkowita, przecietna i krancowa

 169

Powyzsze rozwazania dotyczyly ksztahowania sie produkcyjnosci calkowitej,

krancowej i przecietnej przy dzialaniu prawa wydajnosci nieproporcjonalnej.
W warunkach, gdy dziala prawo wydajnosci proporcjonalnej, produkcyj-
nosc krancowa kolejnych nakladów czynników zmiennych, jak równiez produk-
cyjnosc przecietna jest stala w calym przedziale od minimum do maksimum
calkowitej produkcji. Czyli produkcyjnosc przecietna jest równa produkcyj-
nosci krancowej przy kazdym nakladzie czynników wytwórczych (rys. 8.9).
Krzywe produktu krancowego i przecietnego sa w tym wypadku liniami prosty-
mi, równoleglymi do osi odcietych. Jak pamietamy, w warunkach dzialania pra-
wa wydajnosci proporcjonalnej krzywa produkcji calkowitej jest linia prosta,
wychodzaca z poczatku ukladu wspólrzednych, co oznacza, ze produkt calkowi-
ty rosnie proporcjonalnie do wielkosci nakladów czynników wytwórczych.

produkcyjnosc
calkowita, p
plZecietna
i krancowa

o naklady czynników wytwórczych

Rys. 8.9. Produkcyjnosc calkowita, przecietna i krancowa w warunkach

dzialania prawa wydajnosci proporcjonalnej

Miara geometryczna produkcyjnosci krancowej i przecietnej

jest tg <1a, który wyraza stala produkcyjnosc przecietna, jak i równajej ,.
stala produkcyjnosc krancowa.

Na koniec rozwazanych wyzej zagadnien nalezy podkreslic, ze niepropor-

cjonalnosc wzrostu produkcji uwidacznia sie bardziej wtedy, gdy mamy do czy-
nienia z wytwarzaniem jednego i jednorodnego produktu (np. energii elektrycz-
nej czy cementu). Gdy liczbe angazowanych w procesie produkcji zmiennych
czynników wytwórczych ograniczymy do kilku, przy czym jeden z nich bedzie
odgrywal role dominujaca, wzajemne oddzialywanie produkcyjnosci róznych
zmiennych czynników radykalnie sie zmniejsza. Odpadaja wtedy takze dodat-
kowe czynniki (np. zmiennosc asortymentu, dlugosc serii itp.), które w przypad-
170

ku produkcji wieloasortymentowej wplywaja na produkcyjnosc czynników

zmiennych. Te dodatkowe czynniki same wystepuja de facto w charakterze
czynników produkcji. W produkcji niejednorodnej (wieloasortymentowej) rola
ich jest niezmiernie wazna. Badania empiryczne wykazaly, ze na produkcyjnosc
zmiennych czynników produkcji ma wplyw nie tylko zwiekszanie ich nakladów,
ale równiez manipulowanie zmianami w asortymencie produkcji, w dlugosci
serii wytwarzanych róznych produktów fmalnych itp. W takich przypadkach
produkcyjnosc krat1cowazastosowanych czynników zmiennych moze okazac sie
stala. W wiekszosci wypadków (w praktyce przewaza bowiem produkcja wielo-
asortymentowa, a nie jednoasortymentowa) dominuja w krótkich okresach takie
stany, jakie zostaly przedstawione na rysunku 8.9.
Nie nalezy sadzic, ze wyniki tych badan obalaja zasadnosc analiz teoretycz-
nych, opartych na zalozeniu dzialania prawa nieproporcjonalnych przychodów.
Po pierwsze, wyniki te nie odnosza sie do sytuacji szczególnych (produkcja jed-
nego i zarazem jednorodnego produktu), w których dzialanie tego prawa
w krótkim okresie widac wyraznie. Po drugie, wyniki te pozwalaja na stwier-
dzenie, ze prawo nieproporcjonalnych przychodów wcale nie obowiazuje po-
wszechnie, ale nie zaprzecza to zasadnosci przyjmowania w rozwazaniach czy-
sto teoretycznych, ze ma ono walor powszechnosci.

Jakie zwiazki i zaleznosci wystepuja miedzy produkcyjnoscia calkowita,

przecietna i krancowa przy dzialaniu prawa wydajnosci nieproporcjonal- ?.
nej oraz wydajnosci proporcjonalnej?

8.6. Laczenie, dobór i substytucja czynników produkcji

Rozmiary produkcji danego przedsiebiorstwa zaleza od wielu czynników

ekonomicznych i technicznych. Czynniki ekonomiczne zalezne sa od sytuacji
finansowej przedsiebiorcy, czyli od kapitalów, jakimi on rozporzadza i jakie
moze wylozyc; czynniki techniczne zwiazane sa z typem produkcji, który po
czesci wyznacza najdogodniejsze rozmiary przedsiebiorstwa.
Czynniki techniczne i ekonomiczne splataja sie ze soba, ale jest rzeczajasna,
ze produkcja jest zawsze zagadnieniem ekonomicznym i sposród wszystkich
kombinacji mozliwych technicznie przedsiebiorca wybierze te, która jest najdo-
godniejsza z punktu widzenia ekonomicznego, a wiec najefektywniejsza.
Okreslone przedsiebiorstwo, po ustaleniu jego rozmiarów, bedzie dokony-
wac róznej kombinacji czynników wytwórczych bioracych udzial w produkcji,
wybierajac taka kombinacje, która pociaga za soba mozliwie najmniejszy koszt.
 171

Na decyzje wyboru wplywa wiec nie zawsze tylko wydajnosc (produk-

cyjnosc) danego czynnika wytwórczego (lopata versus maszyna), ale i koszt je-
go wytworzenia, czyli ogólnie mówiac ceny róznych czynników wytwórczych.
Najkorzystniejsza kombinacja nie jest czyms stalym i niezmiennym, zalezy
bowiem od cen, k1:órena rynku uzyskuja rózne czynniki produkcji, od zmian,
które nastepuja w procesach teclmologicznych i w ten sposób zmieniaja stosunki
miedzy róznymi technicznymi skladnikami produkcji, i od rozmiarów przedsie-
biorstwa.
Najkorzystniejsza kombinacja czynników produkcji zalezy tez od szczegól-
nych warunków, w jakich znajduje sie przedsiebiorstwo, a które w zaleznosci od
przedsiebiorstwa moga byc rózne30.
Drugi aspekt problemu polega na tym, ze nie istnieja metody produkcji mak-
symalnie wykorzystujace wszystkie czynniki produkcji. Poszczególne czynniki
wytwórcze moga byc optymalnie wykorzystane tylko wtedy, gdy kazdy z nich
jest wspierany przez pozostale czynniki produkcji, w róznym stopniu.

Na tej podstawie mozemy sformulowac nastepujace spostrze-

zenia:
1. Jednakowy efekt produkcji mozna uzyskac przy uzyciu czynni-
ków produkcji w róznych proporcjach.
2. Czynniki produkcji w okreslony sposób i do pewnych granic sa
wzgledem siebie substytucyjne (wzajenmie sie zastepuja), o czym decy-
I
'
.

duja warunki techniczne produkcji oraz warunki rynkowe (ceny tych

czynników).

8.6.1. Krzywe jednakowego produktu (izokwanty)

Zasady kombinacji czynników wytwórczych, czyli wyboru metody wytwa-

rzania, moga byc przeanalizowane za pomoca systemu krzywych jednakowego
produktu (izokwanty), które sa nowym sposobem przedstawienia poznanej funk-
cji produkcji.
Zalozenie: produkcja dobra P wymaga tylko dwóch czynników wytwór-
czych VI i V2,które sa w stosunku do siebie komplementarne (daja pozadany
efekt tylko w zastosowaniu lacznym) i substytucyjne (tzn. moga byc kombino-
wane w róznych proporcjach). Efektem tych kombinacji jest jednakowa wiel-
kosc produktu P.

30Na przyklad w danej miejscowosci moga sie znajdowac w poblizu przedsiebiorstwa surO\v-
ce albo zródla energii, lub tez wyspecjalizowana kadra albo inne jeszcze pomyslne okolicznosci,
które moga nie wystepowac w innych miejscowosciach.
172

Tak wiec jeden i ten sam produkt mozna osiagnac przy róznym zestawie
dwóch czynników (w mniejszej ilosci VI, w wiekszej V2lub odwrotnie). Jesli
polaczymy te punkty na wykresie, otrzymamy krzywa jednakowego produktu
(inaczej zwana krzywa obojetnosci producenta) - rys. 8.1O.

P2
I
I
I

I
p.A2
I
I
I
I
I
I
I
I
I

o
Rys. 8.10. Krzywejednakowego produktu

Krzywa jednakowego produktu (izokwanta) przedstawia, jakie sa

mozliwe kombinacje róznych czynników wytwórczych przy zalozeniu
niezmiennosci wielkosci produkcji (o ile czynniki te sa w stosunku do
,.
siebie komplementarne i substytucyjne).

Kazda nastepna krzywa jednakowego produktu (polozona na prawo od

krzywej wyjsciowej) ilustruje kombinacje czynników wytwórczych zapewniaja-
ce odpowiednio wieksze ilosci produktu P (a na lewo - mniejsze).
Majac jedna krzywa jednakowego produktu (p.p.), mozemy wykreslic caly
system tych krzywych.
Jesli chcemy uzyskac podwójne ilosci produktu, odkladamy odcinki na pól-
prostych wychodzacych z poczatku ukladu tak, aby:
itd.

Laczac punkty A2, B2, C2itd., otrzymujemy nowa krzywa jednakowego pro-
duktu, która zawiera kombinacje czynników wytwórczych w zdwojonej ilosci,
zapewniajace wytworzenie dwukrotnie wiekszej ilosci produktu P.
 173

Izokwanty maja te wlasnosc, ze sa wypukle wzgledem poczatku ukladu

wspólrzednych.
Ksztalty krzywej jednakowego produktu, widoczne na rysunku 8.10, przed-
stawiaja obraz tzw. substytucji niepelnej (krzywa nie dotyka osi wspólrzed-
nych). Oznacza to, ze czynnik wytwórczy VI nie moze byc calkowicie zastapio-
ny przez czynnik wytwórczy V2,lub czynnik V2przez VI.
Im wyzszy jest stopien substytucji, tym silniej krzywa bedzie uwypuklac sie
w kierunku poczatku ukladu wspólrzednych (rys. 8.11).

Rys. 8.11. !zokwanta przy substytucji niepelnej (wysoki stopien substytucji

czynników wytwórczych)

a b

o o
Rys. 8.12. Izokwanta przy substytucji pelnej
a - w stosunku do jednego czynnika produkcji (V2),
b - w stosunku do obu czynników produkcji (VI i V2)
174

przy substytucji pelnej istnieje calkowita swoboda zastepowalnoscijednego

czynnika drugim (np. produkt P moze byc wytworzony przy róznych okreslo-
nych kombinacjach czynników VI i V2, ale i przez sam czynnik V\, który
w odpowiedniej ilosci calkowicie moze zastapic czynnik V2,lub odwrotnie).
Jezeli wiec stopa substytucji jest zmienna, ale istnieje mozliwosc pelnej sub-
stytucji w stosunku do jednego lub obu czynników wytwórczych, to krzywa jed-
nakowego produktu uwypukla sie w stosunku do poczatku ukladu wspólrzed-
nych i bedzie dotykac jednej lub obu osi wspólrzednych (rys. 8.12a i b).
Moze równiez wystapic sytuacja, w której stopa substytucji bedzie stala.
Jest ona rezultatem stalych wspólczynników technicznych. Krzywe jednakowe-
go produktu przy stalej stopie substytucji przedstawia rysunek 8.13.

o
Rys. 8.13. Izokwanty przy stalej stopie substytucji
czynników wytwórczych VI i V2

o
Rys. 8.14. Izokwanta idealnej komplementarnosci
 175

Skrajnym przypadkiem substytucyjnoscibedzie taki proces produkcji, w któ-

rym dla osiagniecia efektu produkcyjnego mozna uzyc kombinacji dwu czynni-
ków tylko w jednym, scisle okreslonym stosunku ilosciowym. Czynniki te okre-
slamy wówczas nie jako substytucyjne, lecz komplementarne. Krzywa jednako-
wego produktu zwie sie w tym wypadku krzywa idealnej komplementarnosci
i ma ksztalt ramion kata prostego (rys. 8.14).
Zaprezentowany system krzywych jednakowego produktu nie wyczerpuje
oczywiscie analizy wyboru metod wytwarzania w przedsiebiorstwie.

l. Co przedstawia izokwanta?
2. Omów rózne przypadki substytucji czynników wytwórczych.
?.

8.6.2. Krancowa stopa technicznej substytucji

Miara sluzaca do uchwycenia i zbadania ksztaltów krzywych jednakowego

produktu jest tzw. krancowa stopa technicznej substytucji, wprowadzona do eko-
nomii przez J.R. Hicksa31(1937 r.).

Krancowa stopa technicznej substytucji jest to stosunek zacho-

dzacy miedzy iloscia danego czynnika wytwórczego a jednostka zaste- ,.
powanego przezen czynnika wytwórczego.

Krancowa stopa technicznej substytucji jest miara takiej zastepowalnosci jed-

nego czynnika drugim, która jest neutralna w stosunku do wielkosci produktu P.
Inaczej - krancowa stopa technicznej substytucji czynników wytwórczych
VI i V2nazywamy granice, do której dazy stosunek f1V2do f1VI>jezeli f1V1 dazy
do zera, a ilosc produktu pozostaje bez zmiany. Prosciej mozemy powiedziec, ze
krancowa stopa technicznej substytucji jest to zmniejszenie (zwiekszenie) na-
kladów czynnika V2, równowazace wplyw zwiekszenia (zmniejszenia) nakladów
czynnika VI o jednostke na wielkosc produkcji, co mozna wyrazic nastepujaco:
_ f1V2
f1Vj .

Na wykresie krancowa stope technicznej substytucji wyznacza nachylenie

stycznej do krzywejjednakowego produktu w odpowiednimpunkcie, czyli tg kata
utworzonego przez styczna do krzywej izokwanty i os odcietych (rys. 8.15).

31John Richard Hicks (1904-1989), ekonomista angielski, teoretyk ogólnej równowagi eko-
nomicznej, zwolennik szerokiego stosowania matematyki w analizie ekonomicznej.
176

......
....
......
':--. B
""'"~
,
" ~"
\ ',.;;:,
\ ',"....
\ , '....
~..
y....
o

Rys. 8.15. Krancowa stopa technicznej substytucji

Z ksztaltu krzywych jednakowego produktu wynika, ze krancowa stopa

technicznej substytucji wykazuje tendencje malejaca (tg kata maleje):
1:a> 1:/3>1:Y
Krancowa stopa technicznej substytucji maleje w miare posuwania sie
wzdluz krzywej jednakowego produktu w kierunku dodatnim osi odcietych, co
oznacza, ze coraz to mniejsze ilosci czynnika V2(tzn. czynnika wytwórczego,
którego ilosc ulega zmniejszeniu) moga byc zrekompensowane przez kolejne
jednostki czynnika VI (którego ilosc ulega zwiekszeniu). Na tym polega tresc
twierdzenia o malejacej krancowej stopie technicznej substytucji, uzasadniaja-
cego okreslony ksztalt krzywych jednakowego produktu.
Wielkosc krancowej stopy technicznej substytucji w danym punkcie na
krzywej jednakowego produktu zalezy od produkcyjnosci krancowej wchodza-
cych w gre czynników wytwórczych VI i V2,mianowicie:
M> M>
-~V2 .- = L'1Vi.-
~V2 ~Vi
- ---M> . M>
~Vi . ~V2

Co rozumiesz przez krancowa stope technicznej substytucji czynników

wytwórczych?
?.
 177

8.6.3. Determinanty wyboru najkorzystniejszej metody produkcji.

Izokoszty

W przeprowadzonej dotychczas analizie zostaly uwzglednione tylko tech-

niczne warunki produkcji (o charakterze substytucji decydowaly tylko warunki
technologiczne, okreslone przez wspólczynniki techniczne), przy pominieciu
warunków rynkowych, to jest cen czynników wytwórczych.
Jest przeciez oczywiste, ze mozliwosci substytucji technologicznej sa deter-
minowane przez czynniki rynkowe. Dla przedsiebiorcy nie moze byc obojetna
cena (koszt) zastosowanych czynników produkcji.
Gdy znane sa konkretne ceny czynników wytwórczych, mozna wykreslic li-
nie jednakowego kosztu, czyli izokoszty. Izokoszta to krzywa jednakowego
kosztu.

Izokoszta przedstawia zbiór wszystkich kombinacji nakladów

dwóch czynników produkcji, których koszt calkowity jest taki sam.
,.

o
Rys. 8.16. Liniejednakowego kosztu

o przebiegu izokoszt decyduja mozliwosci finansowe przedsiebiorstw oraz

ceny rozpatrywanych czynników wytwórczych.
Wzrost zasobów srodków finansowych bedacych w dyspozycji firmy przesu-
wa izokoszty równolegle dalej od poczatku ukladu wspólrzednych. Pozwala to
na wykreslenie calej rodziny izokoszt: lC1,lC2, ...,lCn (por. rys. 8.16). Z kolei
zmiana stosunku cen miedzy czynnikami wytwórczymi powoduje zmiane na-
chylenia izokoszty. Wystepuje tu zatem pelna analogia do linii budzetowej kon-
sumenta.
178

Kazdy punkt izokoszty oznacza rózna kombinacje ilosciowa czynników wy-

twórczych VI i V2,ale ten sam calkowity koszt dla przedsiebiorstwa.
Równanie izokoszty:

gdzie:
KC - koszt calkowity,
VI i V2 - czynniki wytwórcze w ilosciach wynikajacych z danej ich kom-
binacji,
CVIi Cn - ceny danych czynników wytwórczych.

Nalozenie izokoszty na mape izokwant umozliwia znalezienie naj-

tanszej kombinacji nakladów, koniecznych do otrzymania danej wielko-
sci produktu. Kombinacje te wyznacza punkt stycznosci izokwanty
,.
produkcji z najnizej polozona liniajednakowego kosztu (rys. 8.17).

W punkcie stycznosci obie krzywe maja to samo nachylenie. W punkcie tym

krancowa stopa technicznej substytucji jest równa stosunkowi cen czynników
wytwórczych:
~V2 = cena Vi zatem -- ~V2 = -:-
M M = cena Vi
M'l cena V2 ' ~ Vi ~ Vi Ml; cena Y2

Producent wybierze wiec taka kombinacje czynników produkcji, dla której

stosunek produktów krancowychz obu czynnikówjest równy stosunkowi ich cen.

o
Rys. 8.17. Kombinacja najnizszych kosztów i zwiekszenie produkcji firmy
P" P2,P3- izokwanty, IC" IC2, IC3- izokoszty,
A, B, C-kombinacja najnizszych kosztów
 179

Metoda A (rys. 8.17) jest najtansza kombinacja czynników V, i V2, gdyz

w ramach zasobów srodków finansowych, którymi dysponuje firma, i przy da-
nych cenach czynników wytwórczych okresla najkorzystniejsze ich zestawienie
dla wytworzenia produktu Pl. Kazdy inny punkt polozony na izokwancie odpo-
wiadajacej poziomowi produkcji PI wymagalby ponoszenia przez firme wiek-
szych nakladów pienieznych. Punkt A jest zatem punktem minimalizujacym
koszty calkowite firmy dla poziomu produkcji PI. Podobnie punkt B, bedacy
punktem stycznosci linii izokoszty fC2 z izokwanta P2,wyznaczy optymalne ze-
stawienie nakladów dla wytworzenia produkcji P2,wiekszej od PI.
Gdyby natomiast firma zamierzala rozwinac produkcje do poziomu P3 - to
dzialajac racjonalnie powinna wybrac metode produkcji wyznaczona przez
punkt C. W ten sposób dla kazdego pozadanego poziomu produkcji firma moze
dokonac optymalnego zestawienia nakladów, dajacego najnizszy koszt. Linia la-
czaca punkty A, B, C wyznaczac bedzie dlugookresowa sciezke rozwoju firmy.
Jezeli ceny relatywne czynników produkcji zmienia sie, to spowoduje to tak-
ze zmiane przebiegu linii jednakowego kosztu. Izokoszta f C, i fC2 bedzie miala
inne nachylenie w stosunku do izokwanty PI (1:a > 1:~) - por. rys. 8.18.

o
Rys. 8.18. Wplyw zmiany cen czynników wytwórczych
na wybór techniki produkcji

Przy zalozeniu, ze czynnik V2 podrozal, a VI potanial optymalna bedzie

technika wyznaczona przez punkt stycznosci A2- W porównaniu z technika Al
technika A2 wymaga wykorzystania w wiekszej ilosci czynnika V), co jest
oczywiscie zwiazane z relatywna podwyzka ceny czynnika V20
180

Reasumujac: warunkiem zastosowania najkorzystniejszej metody

produkcji, lezacej w punkcie stycznosci obu krzywych, jest uzycie
czynników produkcji w takim do siebie stosunku, w którym relacje ,.
krancowych produktów rozpatrywanych czynników wytwórczych byly-
by proporcjonalne do ich cen.

Jezeli zachodzi sytuacja, ze:

M> M>
-:c2 > -:cl
~V2 ~Vj

to dla przedsiebiorcy korzystniej bedzie zmienic czynnik VI na czynnik V2. Jed-

nakze w tym wypadku popyt na czynnik VI bedzie spadal, a w konsekwencji be-
dzie obnizala sie jego cena, przez co poprawi sie stosunek miedzy krancowa
produkcyjnoscia czynnika VI a jego cena. Z kolei bedzie rósl popyt na czynnik
V2, a w konsekwencji i jego cena, przez co pogorszy sie stosunek miedzy kran-
cowa produkcyjnoscia czynnika V2a jego cena.
Ale dopóki:

zmiana kombinacji czynników wytwórczych nadal sie oplaca przedsiebiorstwu,

które na kazdym przesunieciu nakladu zyskuje róznice miedzy ciagle jeszcze
wieksza produkcyjnoscia krancowa czynnika V2i mniejsza - czynnika VI. az do
momentu, gdy te stosunki nie zrównaja sie, a mianowicie:
M>
~v 2 :c2 =

Wniosek: kazde przedsiebiorstwo okresli granice korzystania z po-

szczególnych czynników produkcji w ten sposób, zeby produkcyjnosci ,.
krancowe byly proporcjonalne do ich cen.

l. Co to S'fizokoszty?
2. Jakie warunki powinny byc spelnione w celu zapewnienia wyboru naj- ?
.
korzystniejszej metody produkcji?
 181

8.6.4. Znaczenie zasady substytucji czynników produkcji

dla gospodarki

W kazdej gospodarce wzajemne relacje czynników wytwórczych odzwier-

ciedlaja ich wzgledna rzadkosc (w odniesieniu do popytu tych czynników).
Czynniki wytwórcze wystepujace w obfitosci i latwo dostepne maja ceny niskie,
w odróznieniu od czynników rzadkich (o malej podazy), których ceny sa wyso-
kie i zmuszaja do oszczednego nimi gospodarowania.
W zaleznosci wiec od dostepnosci czynników produkcji, metody produkcji
tego samego dobra sa rózne w róznych krajach. Na przyklad w kraju o malej
powierzchni i duzej liczbie ludnosci popyt na ziemie bedzie relatywnie wysoki
i bedzie ona droga. Firmy produkujace dobra rolnicze beda oszczednie gospoda-
rowac ziemia, zuzywajac duza ilosc pracy na jednostke ziemi. W takim przy-
padku produkcja bedzie pracochlonna i ziemiooszczedna. W krajach wysoko
rozwinietych, gdzie praca jest wysoko kwalifikowana i bardzo droga, bedzie sie
stosowac metody produkcji oszczedzajace prace. W krajach zacofanych, w któ-
rych podaz rak do pracy jest duza, a kapital rzadkim dobrem, metody produkcji
beda mniej zmechanizowane, a wiec bardziej pracochlonne i mniej kapitalo-
chlonne.
Przedstawione rozumowaniejest okreslane mianem systemu cen jako mecha-
nizmu samoregulacji. System cen czynników wytwórczych kieruje dzialaniami
indywidualnych przedsiebiorstw, dazacych do jak najwiekszych zysków. Ceny
czynników wytwórczych sa wyznaczane przez konkurencyjnerynki i zmuszaja do
oszczednego gospodarowaniarzadkimi czynnikamiprodukcji w calej gospodarce.

Reasumujac: przy podejmowaniu decY7Ji o wyborze metod wytwa-

rzania, kazde spoleczenstwo zainteresowane osiaganiem najwiekszych
korzysci z posiadanych zasobów czynników wytwórczych powinno brac
,.
pod uwage ich wzgledne rzadkosci.

Uzasadnij korzysci wynikajace dla gospodarki z substytucji czynników ?

produkcji. .
Rozdzial 9
TEORIA KOSZTÓW

9.1. Pojecie kosztów produkcji i ich klasyfikacja

9.1.1. Koszty ksiegowe a koszty ekonomiczne

Kazda finna wytwarzajaca dobra lub uslugi ponosi okreslone naklady na
rzecz czynników produkcji, co odzwierciedlaja koszty produkcji.

W najprostszym ujeciu, koszty produkcji okresla sie jako ogól wy-

datków pienieznych zwiazanych z funkcjonowaniem przedsiebiorstwa ,.
i wytwarzaniem okreslonej wielkosci produkcji.

Obejmuja one: wydatki zwiazane z uzytkowaniem maszyn i urzadzen pro-

dukcyjnych, wydatki na zakup surowców, energii, place, reklame, placone od-
setki od kredytów, czynsze za korzystanie z budynków, ziemi itd. Wydatki te
w praktyce okresla sie jako koszty ksiegowe. Ujecie ich w rachunkowosci ma
charakter ewidencyjny, czyli ex post, dlatego koszty ksiegowe nosza nazwe
kosztów historycznych. Dla ekonomisty pojecie to nie jest jednak wystarczajace.
W teorii ekonomii koszty produkcji stanowia narzedzie rachunku ekonomiczne-
go, tj. dotycza równiez analizy ex ante, gdyz maja one sluzyc nie tylko analizie
wydatków biezacych, ale równiez ocenie rentownosci przedsiewziec inwesty-
cyjnych, podejmowaniu optymalnych decyzji, które w ostatecznosci prowadza
do maksymalizacji zysku. Tak wiec teoria ekonomii posluguje sie szerszym po-
jeciem kosztów niz koszty ksiegowe, mianowicie - rzeczywistymi kosztami
ekonomicznymi.

Koszty ekonomiczne obejmuja, oprócz kosztów ksiegowych, tzw.

koszty alternatywne (inaczej koszty okazji), stanowiace utrate poten-
cjalnych korzysci w odniesieniu do zastosowania kapitalu, pracy i zie- ,
.
mi. Inaczej mówiac, koszt alternatywny dotyczy utraty mozliwosci wy-
korzystania róznych zasobów na inne cele.
 183

Na przyklad, zatrudniajac robotników do produkcji lodówek traci sie mozli-

wosc wykorzystania ich do wytwarLaniapralek, telewizorów, samochodów czy
butów. Wobec tego kosztem wyprodukowania danego dobra jest wartosc tego,
co mogloby byc wytworzone zamiast niego.
We'ZIr1Y inny przypadek, na przyklad wykorzystanie kapitalu do produkcji
dóbr. Wlasciciel móglby go alternatywnie ulokowac w banku i otrzymac odpo-
wiedni procent, który bylby kosztem alternatywnym wydatkowania kapitalu na
produkcje.
Tak wiec z kosztemalternatywnymwiaze sie problem dokonywaniawyborów.
Koszt alternatywny obejmuje tez tak zwane koszty nieujawnione32.Powsta-
ja one w warunkach, gdy w dzialalnosc przedsiebiorstwa wprzegniete sa czynni-
ki produkcji, które nie zostaly oplacone. W szczególnosci dotyczy to zaangazo-
wania wlasnych czynników produkcji, takich jak: ziemia, kapital pieniezny,
wlasny lokal, czy tez sama praca wlasciciela przedsiebiorstwa. Jezeli np. wlasci-
ciel firmy, prowadzac ja, nie wyplaca sobie ani pensji, ani dywidendy, to traci
potencjalne mozliwosci zwiazane np. z praca w innej firmie, czy z inna forma
lokaty wlasnego kapitalu.
Zastanówmy sie obecnie, czy koszty alternatywne wystepuja równiez jako
bezposrednio spotykane wielkosci? Rozpatrujac sytuacje na konkurencyjnym
rynku latwo mozna dostrzec, ze ceny towarów równaja sie kosztom alternatyw-
nym. Przy sprzedazy bedzie to cena najwyzsza z mozliwych do uzyskania, przy
zakupie zas - najnizsza.Ceny takie odpowiadajanajlepszym,dostepnymalter-
natywom. Na rynku doskonale konkurencyjnym kazdy towar bedzie mial tylko
jedna cene. Ceny te beda stanowily najlepsze dostepne alternatywy.
W naszych rozwazaniach na temat kosztów nalezy jeszcze zwrócic uwage na
tzw. spoleczne koszty wytwarzania. Pojecie to nie jest tozsame z kosztami
ekonomicznymi, spoleczny koszt wytwarzania obejmuje bowiem, oprócz kosztu
ekonomicznego, koszty danej produkcji, stanowiace straty dla osób nie zwiaza-
nych z ta dzialalnoscia, w postaci np. niszczenia srodowiska. Sa to tzw. ze-
wnetrzne koszty dzialalnosci gospodarczej.

9.1.2. Klasyfikacja kosztów produkcji

W dalszej analizie przydatna bedzie szczególowa klasyfikacja kosztów pro-

dukcji, tj. ich ujecie w róznych przekrojach.
Rozpatrujac koszty jako pieniezne wyrazenie rzeczywistych nakladów czyn-
ników produkcji, wyróznic mozna ich pewne grupy.

32Koszty ksiegowe z reguly obejmuja tylko koszty jawne.

184

Z punktu widzenia rodzaju wyodrebnia sie koszty osobowe, mate-

rialowe oraz amortyzacje trwalego majatku produkcyjnego.
,.
Na koszty osobowe skladaja sie wynagrodzenia (place) pracowników za
prace, wyplacone w danym okresie. Koszty materialowe stanowia sume warto-
sci wszystkich materialów, energii i paliw zuzytych do wytworzenia danej pro-
dukcji. Z kolei trwaly majatek produkcyjny (maszyny, urzadzenia, budynki) zu-
zywa sie stopniowo w procesie produkcji. Totez odpowiednie czesci jego
wartosci sa przenoszone na wytwarzane produkty w fonnie amortyzacji. Kwote
amortyzacji, zaliczona do kosztów wlasnych produkcji w danym okresie, ustala
sie na podstawie stawek odpisów, które sa zróznicowane dla poszczególnych
rodzajów srodków. Z odpisów tych tworzony jest fundusz amortyzacji, który
pozwala na odtwarzanie zuzytego majatku trwalego.

Uwzgledniajac kryterium sposobu powiazania z produktem, koszty

dzielimy na bezposrednie i posrednie.
,.
Kosztami bezposrednimi nazywamy te, które mozna odniesc do konkretne-
go wyrobu. Typowymi kosztami bezposrednimi sa place bezposrednie wraz
z ubezpieczeniami spolecznymi, materialy bezposrednie (wchodzace fizycznie
w sklad wyrobu) i inne koszty bezposrednie (obróbka obca, koszty przygotowa-
nia produkcji, narzedzia i przyrzady specjalne). Te koszty, których nie mozna
odniesc do konkretnych wyrobów, nazywa sie posrednimi. Zaliczamy do nich
np. amortyzacje srodków trwalych, zuzycie energii, koszty administracyjne, od-
setki bankowe, kary placone przez przedsiebiorstwo itp. Poniewaz nie da sie
bezposrednio powiazac ich z wyrobami, rozliczanie tych kosztów na rodzaje
i asortymentywyrobów dokonywanejest w fonnie umownych narzutów.

W analizie dzialalnosci przedsiebiorstw istotny i najwazniejszy jest

podzial kosztów uwzgledniajacy ich zaleznosc od rozmiarów produkcji.
Z tego punktu widzenia ogól kosztów dzielimy na stale i zmienne. Maja ,.
one bowiem zasadnicze znaczenie dla kalkulacji cen oraz dla rozmiarów
produkcji indywidualnej i spolecznej.

Koszty stale i zmienne sa scisle zwiazane z produkcyjnoscia czynników wy-

twórczych. Tak jak mamy stale i zmienne naklady, tak po stronie kosztów - stale
i zmienne koszty. Tak jak sa calkowite, przecietne i krancowe miary produkcyjno-
sci, podobnie istnieja calkowite, przecietne i krancowe miary kosztów.
 185

W przedsiebiorstwie rozpatrywanym w krótkim okresie, przy zalozeniu, ze

jego rozmiary, poziom techniczny i organizacja procesów technologicznych nie
zmieniaja sie, pewne koszty sa niezalezne od rozmiarów produkcji. Naleza do
nich: amortyzacja trwalego majatku produkcyjnego, place kierownictwa i admi-
nistracji, koszty konserwacji urzadzen, energia uzywana do ogrzewania po-
mieszczen itp. Zwiekszenie lub zmniejszenie produkcji nie wplywa na wielkosc
tych kosztów i dlatego nazywa sie je stalymi. Wielkosc ich oznaczymy przez Ks.
Koszty, które zmieniaja sie w zaleznosci od rozmiarów produkcji danego
przedsiebiorstwa, nazywamy kosztami zmiennymi. Sa to koszty zuzycia mate-
rialów, energii i sily roboczej do biezacej produkcji (tj. koszty zuzycia kapitalu
obrotowego). Sa one funkcja rozmiarów produkcji i oznaczymyje przez Kz.
Nie nalezy jednak zapominac, ze pojecie kosztów stalych jest scisle zwiaza-
ne z krótkim okresem. W dlugim okresie, gdy przedsiebiorstwo zmienia rozmia-
ry i metody produkcji - koszty stale (niezmienne), beda w istocie rzeczy zmien-
ne. Z punktu widzenia bardzo dlugich okresów wszelkie koszty sa zmienne.

1. Co to sa koszty jawne i koszty nie ujawnione?

2. Czym sie róznia koszty ekonomiczne od kosztów ksiegowych? ?.
3. Jakie znasz kryteria klasyfikacji kosztów?

9.2. Funkcja kosztów. Koszty a wielkosc produkcji

9.2.1. Zachowanie sie kosztów w okresach krótkich

Suma kosztów stalych i zmiennych, poniesionych na wytworzenie

okreslonej ilosci danego wyrobu, to calkowity koszt produkcji (Kc). ,.
Wystepujace jako skladowe kosztów calkowitych koszty stale i zmienne
mozna badac zarówno jako calkowite koszty stale i jako calkowite koszty
zmienne, jak równiez w przeliczeniu na jednostke produkcji wytworzona w da-
nym czasie. W tym drugim wypadku mówimy o koszcie przecietnym (jednost-
kowym), przypadajacym na jednostke produkcji wytworzonej w danym czasie.

Calkowite koszty stale (Ks) równaja sie iloczynowi liczby jedno-

stek uzytych stalych czynników produkcji i jednostkowych cen tych ,
czynników. .
186

Poniewaz Ks dla danego okresu sa niezmienne, czyli ich wartosc jest stala
liczba, graficznie jest to pólprosta pozioma (rys. 9.1).

koszty

o produkcja

Rys. 9.1. Funkcja kosztu stalego

Calkowite koszty zmienne (Kz) równaja sie iloczynowi liczby jed-

nostek czynników produkcji zmiennych i jednostkowych cen tych czyn-
ników. I
'
·

Zwiekszaja sie one wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji w tempie zgod-

nym z produkcyjnoscia nakladów. Gdy produkcyjnosc czynników produkcji jest
rosnaca i produkt calkowity rosnie najszybciej, calkowite koszty zmienne rosna
wzglednie wolno. Jest to logiczne, poniewaz gdy produkcyjnosc nakladów jest
rosnaca, to wzrost produkcji moze byc osiagniety dzieki mniejszym kolejnym
nakladom czynników produkcji, a wiec i wolniejszemu przyrostowi kosztów.
Funkcja calkowitych kosztów zmiennych (a wiec i funkcja kosztów calkowi-
tych) jest zatem funkcja odwrotna do analizowanej funkcji produkcji. Jest to
funkcja rosnaca (rys. 9.2).
Na rysunku 9.2 koszty calkowite od calkowitych kosztów zmiennych róznia
sie o stala wielkosc calkowitego kosztu stalego (OA). Dlatego przy dowolnej
produkcji te dwie krzywe pozostaja w jednakowym oddaleniu.
Poczatkowo, tj. przy wzroscie produkcji od O do D, koszty zmienne
i koszty calkowite rosna wolniej od produkcji (rosna mniej niz proporcjonalnie
w stosunku do wzrostu produkcji). Po przekroczeniu rozmiarów produkcji OD
dalszy jej wzrost moze byc osiagniety tylko dzieki coraz to wiekszym kosztom,
przypadajacym na dodatkowajednostke produktu. W punkcie C krzywa kosztów
zmiennych i calkowitych zmienia swój kierunek - z wypuklej staje sie wklesla -
 187

co oznacza, ze od punktu C koszty rosna szybciej od przyrostu produkcji (rosna

wiecej niz proporcjonalniew stosunku do wzrostu rozmiarów produkcji).

koszty

Ks + Kz

B2 ---KZ
r.1
B,
A

o D produkcja

Rys. 9.2. Funkcja kosztów calkowitych i zmiennych

Oprócz zmian sumy kosztów calkowitych, w miare zmian rozmiarów pro-

dukcji, interesuja nas równiez zmiany, jakie zachodza w koszcie wyprodukowa-
niajednej jednostki danego dobra (koszt przecietny).

Rozrózniamy trzy rodzaje kosztów przecietnych:

1) przecietny koszt calkowity - otrzymamy go dzielac koszty cal-
kowite przez ilosc wytworzonych produktów Kc ,

2) przecietny
wielkosc koszt
produkcji Ks,
p
p

staly to calkowite koszty stale podzielone przez

3) przecietny koszt zmienny to calkowite koszty zmienne, przypa-

I '
.

dajace na jednostke produktu K=.

P

Aby przesledzic zmiany przecietnych kosztów calkowitych, dokonujace sie

wraz ze zmiana rozmiarów produkcji, nalezy przeanalizowac przecietne koszty
zmienne i przecietne koszty stale, gdyz:
188

Przecietne koszty stale spadaja, gdy produkcja calkowita rosnie, bo

taka sama suma kosztów rozklada sie na coraz to wieksza ilosc wytwo-
rzonych produktów.
,.
Krzywa tych kosztów jest zatem opadajaca (rys. 9.3). Poczatkowo spadek
przecietnych kosztów stalychjest szybki, nastepnie coraz wolniejszy.

koszty

o produkcja

Rys. 9.3. Funkcja przecietnego kosztu stalego

Przecietne koszty zmienne zaleza zarówno od ceny zmiennych czynników

produkcji, jak i od produkcyjnosci przecietnej tych czynników. Wieksza produk-
cyjnosc oznacza nizsze koszty, bo produkcyjnosc przecietna oznacza, jaki jest
efekt produkcyjny przypadajacy na jednostke nakladu danego czynnika produk-
cji. Wyzsza cena czynników oznacza oczywiscie wyzsze koszty przecietne. Gdy
ceny czynników rosna, cala krzywa przecietnych kosztów zmiennych przesuwa
sie do góry, gdy spadaja - schodzi w dól. Przebieg krzywej przecietnych kosz-
tów zmiennych zalezy od zmiennosci produkcyjnosci przecietnej.
Jezeli funkcja kosztów calkowitych (i zmiennych) jest funkcja odwrotna do
funkcji produkcji calkowitej, to funkcja kosztów przecietnych jest w pewnym
sensie odwrotnoscia funkcji produkcyjnosci przecietnej.

Miara geometryczna kosztów przecietnych jest tangens kata

utworzonego przez os odcietych z pólprosta laczaca odpowiednie punk-
,
ty na krzywej kosztów calkowitych (i zmiennych) z poczatkiem ukladu .
wspólrzednych.
 189

Najmniejsze koszty przecietne otrzymujemy prowadzac styczna z poczatku

ukladu wspólrzednych do krzywej kosztów zmiennych (i calkowitych) - punkt
E i El; punkt stycznosci wyznacza odpowiednia wielkosc produkcji OF i OF,
(rys. 9.4).
Krzywa kosztu przecietnego calkowitego jest nieco przesunieta na prawo od
krzywej kosztu przecietnego zmiennego i przecietny koszt calkowity wyzej
osiaga swoje minimum. Odleglosc miedzy minimum przecietnych kosztów cal-
kowitych a minimum przecietnych kosztów zmiennych zalezy od wielkosci
przecietnych kosztów stalych, przypadajacych na jednostke produktu. Im wiek-
szy jest udzial kosztów stalych w calosci kosztów produkcji, tym odleglosc mie-
dzy minimum kosztów przecietnych calkowitych a minimum kosztów przeciet-
nych zmiennych jest wieksza.

koszty

o F FI produkcja

Rys. 9.4. Graficzne wyznaczenie minimum kosztów przecietnych

Poza badaniem przecietnego kosztu produkcji na jednostke interesuje nas

równiez pytanie, ile kosztowaloby wyprodukowanie jeszcze jednej, dodatkowej
jednostki danego dobra ponad ilosc dotychczas produkowana w danym przedsie-
biorstwie. Odpowiedz na to pytanie polega wiec na badaniu stosunku zmiany
kosztów calkowitych do zmiany wielkosci produkcji.

Zmiane kosztów calkowitych, spowodowana zwiekszeniem rozmia-

rów produkcji oj ednostke, nazywamy kosztem krancowym (Me).
,.
M

Koszty krancowe sa zwiazane tylko z kosztami zmiennymi, bo koszty stale

nie zmieniaja sie wraz z rosnaca produkcja. Dlatego tez dla rozmiarów i zmian
190

kosztu krancowego czesc stala sumy kosztów pozostaje bez znaczenia, w prze-
ciwienstwie do kosztu przecietnego, w ksztaltowaniu którego moze odgrywac
duza role.

Jesli za podstawe przyjmiemy koszt przecietny, suma kosztów cal-

kowitych bedzie iloczynem kosztu przecietnego oraz ilosci wytwo-
rzonego produktu. Jesli zas za podstawe przyjmiemy koszt krancowy, ,.
suma kosztów calkowitych bedzie suma kolejnych kosztów kranco-
wych powiekszona o koszty stale.

Prawo malejacych przychodów powoduje, ze produkt krancowy rosnie

osiagajac maksimum, po czym musi malec. Dlatego tez koszt krancowy zmniej-
sza sie az do osiagniecia minimum, a potem rosnie (krzywa kosztów kranco-
wych jest wiec w pewnym sensie odwrotnoscia krzywej produkcyjnosci kran-
cowej). Tak dlugo, jak produkt krancowy jest rosnacy, koszty krancowe spadaja.
Jezeli produkt krancowy jest malejacy, koszty krancowe musza rosnac, a gdy
produkt krancowy jest najwiekszy, koszty krancowe osiagaja swoje minimum.
To powiazanie miedzy produkcyjnoscia krancowa a krancowym kosztem ma
sens, poniewaz firma musi wiedziec, ile jednostek dodatkowych czynników pro-
dukcji nalezy kupic i zatrudnic, jezeli zechce zwiekszyc produkt o jednostke.

Miara geometryczna kosztów krancowych (Mc) jest tangens ka-

/1P
ta utworzonego przez styczna do krzywej kosztów calkowitych i os od-
,.
cietych.

Poczatkowo koszty krancowe maleja wraz ze wzrostem produkcji, nastepnie

- poczynajac od punktu, w którym krzywa kosztów calkowitych zmienia swój
kierunek - koszty krancowe rosna i przecinaja krzywa kosztów przecietnych
w najnizszym jej punkcie (Q - rys. 9.5).

Punkt Q, w którym nastapilo zrównanie kosztów krancowych

z przecietnym kosztem calkowitym, jest dla przedsiebiorstwa punk-
tem optymalnej wielkosci produkcji (w sensie technicznym), albo in- ,
aczej - punktem optymalnego wykorzystania czynników zmiennych .
i stalych. Jest to tak zwane techniczne optimum wielkosci produkcji.
 191

koszty

---------
---------- B

-----------------------------
o D F produkcja

Rys. 9.5. Teclmiczne optimum wielkosci produkcji

Punkt optimum wyznacza te wielkosc produkcji OF, która bedzie wy-

twarzana przy naj nizszym koszcie jednostkowym. Oczywiscie, kazdemu
"rozmiarowi" zakladu, w zaleznosci od jego struktury, warunków techniczno-
organizacyjnych itp., odpowiada jakies inne techniczne optimum produkcji.
Czy osiagniecie przez przedsiebiorstwo stanu optimum oznacza, ze wielkosc
produkcji powinna uksztahowac sie na poziomie OF?Nie wiemy, poniewaz nie
uwzglednilismy jeszcze czynników rynkowych:
- cenyprodukowanegodobra(bycmoze,ze przy danejcenieoplacisiepro-
dukowac powyzej Op),
- chlonnosci rynku (moze optymalna wielkosc produkcji firmy napotka
bardzo powazne trudnosci realizacji?).

l. Co rozumiesz przez koszty calkowite, stale i zmienne?

2. Co to sa koszty przecietne i krancowe? Przedstaw je na wykresie. ?.
3. O czym informuje techniczne optimum wielkosci produkcji?

9.2.2. Koszty W dlugim okresie

W dlugim okresie firma moze zmieniac wszystkie czynniki produkcji, po-

ziom techniczny i organizacje procesów technologicznych, w odróznieniu od
okresu krótkiego, w którym moze zmieniac te wielkosci, ale w ramach narzuco-
nych przez stale czynniki produkcji.
192

Majac mozliwosci zmiany wszystkich, dowolnych czynników produkcji i ich

liczby, firma moze wybierac najlepsze dla róznych wielkosci produkcji sposoby
wytwarzania. Dlatego tez dla podejmowania racjonalnych decyzji dlugookreso-
wych w firmie, niezbedne jest okreslenie przebiegu dlugookresowych krzywych
kosztów przecietnych i krancowych.
Wezmy np. pod uwage trzy rózne wielkosci produkcji OA, OB i OC, a wiec
i trzy rózne wielkosci kosztów calkowitych. Wyznaczmy dla kazdej funkcji
kosztów calkowitych krótkookresowe przecietne koszty calkowite (KKp).Okaze
sie, ze dla kazdego pozadanego rozmiaru produkcji techniczne optima produkcji
(gdzie koszty przecietne sa najnizsze) beda inne (rys. 9.6).

koszty

o A B C produkcja

Rys. 9.6. Wyznaczanie lcrótkoolcresowych lcrzywych kosztów przecietnych

Operujac rodzina krzywych przecietnych kosztów krótkookresowych (KKp)

mozemy wyznaczyc dlugookresowa krzywa kosztów przecietnych (DKp) -
(rys. 9.7).

Dlugookresowa krzywa kosztów przecietnych stanowi obwiednie

krótkookresowych krzywych kosztu przecietnego dla oczekiwanych,
pozadanych poziomów produkcji. Krzywa DKp pokazuje najwydajniej-
sza ekonomicznie metode produkcji w dlugim okresie.
I
'
e

Dlugookresowa krzywa kosztów przecietnych osiaga swoje minimum przy

wielko~ci produkcji OC, potem zwiekszanie wielkosci produkcji doprowadzi
wreszcie do tego, ze dlugookresowekoszty przecietne zaczynaja rosnac (rys. 9.8).
 193

przecietne
koszty
calkowite

o wielkosc produkcji

Rys. 9.7. Wyprowadzanie dlugookresowej krzywej kosztów przecietnych

koszty
przecietne

DKp

o A B C D produkcja
t dl ~
korzysci skali niekorzysci skali

Rys. 9.8. Dlugookresowa krzywa kosztów przecietnych

Przy wielkosci produkcji OD firma ma koszty przecietne wyzsze niz przy

produkcji OB i OC (np. wystapia trudnosci nadzoru i kontroli, wzrost kosztów
transportu wewnetrznego itp.). Do czasu osiagniecia wielkosci produkcji OC
(a wiec do punktu, w którym krzywa kosztu dlugookresowego osiaga minimum)
przedsiebiorstwo odnosi korzysci skali. Mówimy, ze dlugookresowe koszty
przecietne maleja w przedziale, w którym osiagane sa korzysci ze skali produk-
cji. Wynika to z faktu, ze zwiekszanie nakladów daje ciagle rosnace przyrosty
produkcji (przy stalych cenach czynników produkcji). Gdy zwiekszanie rozmia-
194

rów produkcji powoduje wzrost dlugookresowych kosztów przecietnych, finna

napotyka niekorzysci skali, bo dalsze zwiekszanie nakladów daje malejace
przyrosty produkcji, zgodnie z prawem malejacych przychodów. Wówczas dlu-
gookresowa krzywa kosztów krancowych rosnie gwahownie ponad dlugookre-
sowa krzywa kosztów przecietnych.

Dlugookresowa krzywa kosztów krancowych (DKk) tworza - po-

dobnie jak przy dlugookresowej krzywej kosztów przecietnych - ele- ,.
menty krótkookresowych kosztów krancowych.

Przebieg krzywych dlugookresowych kosztów przecietnych (DKp) i kranco-

wych (DKk)jest podobny do ksztahu litery "U", czyli jest U-ksztahny (rys. 9.9).

koszty
przecietne
i krancowe

o C wielkosc produkcji

Rys. 9.9. Koszty lcrancowe i przecietne w dlugim olcresie

Krzywa dlugookresowych kosztów krancowych przecina dlugookre-

sowa krzywa kosztów przecietnych w punkcie jej minimum, przy wiei-
kosci produkcji OC.Punkt ten wyznacza najkorzystniejsze dla finny wa-
runki produkcji.
I
'.
Znajomosc zachowania sie kosztów pozwala podejmowac firmie decyzje do-
tyczace wielkosci podazy. W krótkim okresie podstawa decyzji finny co do
wielkosci produkcji sa koszty krancowe. Jezeli nie zrównaja sie one z kraI1co-
wymi przychodami, ilosc wytwarzanego produktu bedzie zwiekszana. W dlugim
okresie decydujace dla rozwoju finny sa oczekiwane przecietne koszty calkowi-
te, okreslajace jej konkurencyjnosc.
 195

Co przedstawia dlugookresowa krzywa kosztów przecietnych i jakie jest ?

jej maczenie dla producenta? 8

9.3. Korzysci i koszty skali produkcji

Powszechne jest przekonanie, ze produkcja na duza skale jest bardziej opla-

calna od produkcji niewielkich rozmiarów. Przekonanie to jest czesto sluszne.
Produkcja na duza skale wnozliwia wieksza specjalizacje. Duza maszyna czy
urzadzenie sa czesto wydajniejsze niz maszyna niewielka lub drobne urzadzenie.
Z polaczenia róznych procesów produkcyjnych wynikaja niekiedy oszczednosci
natury technicznej.
W niektórych dziedzinach dominuje jednak ciagle jeszcze produkcja nie-
wielkich rozmiarów i czesto widzimy male przedsiebiorstwa, utrzymujace swój
stan posiadania w ostrej walce konkurencyjnej z olbrzymimi koncernami i, byc
moze, osiagajace nizsze koszty produkcji. W rolnictwie, handlu detalicznym
i w wielu galeziach przemyslu lekkiego, takich jak bawelniany (przedzalnie
i tkalnie), drzewny i ceramiczny, stosowanie duzych maszyn i urzadzen nie jest
bynajmniej korzystne, totez zaklady te sa przewaznie sredniej wielkosci lub zu-
pelnie male. Rzemioslo, przemysl chalupniczy i male zaklady moga dawac
w niektórych przypadkach wyroby wyzszej jakosci, odznaczajace sie misternym
wykonaniem lub pieknym wzorem. Jednakze w wielu dziedzinach, produkcja na
robotnika jest o wiele nizsza, niz gdyby stosowano nowoczesne, zmechanizowa-
ne metody wytwarzania.
W niektórych dzialach gospodarki sa stosowane równolegle metody produk-
cji na wielka i mala skale.
Korzysci skali, czyli korzysci plynace z produkcji masowej, moga byc dwo-
jakie: wewnetrzne i zewnetrzne. Wewnetrzne oznaczaja obnizenie kosztu prze-
cietnego w wyniku dyskontowania korzysci zwiazanych ze wzrostem rozmiaru
zakladu, a wiec korzysci, których zródla tkwia w mozliwosciach zmian we-
wnatrz zakladu.
Glówne wewnetrzne zródla korzysci skali sa nastepujace:
1. Zatrudnienie wiekszej liczby osób wnozliwia poglebienie technicznego
podzialu pracy, a wiec wzrost specjalizacji robotników w wykonywaniu okre-
slonych czynnosci, co zwieksza ich wydajnosc.
2. Produkcja na wielka skale pozwala lepiej wykorzystac specjalizacje w za-
rzadzaniu. Dotyczy to zarówno nizszego szczebla, tzn. mistrzów, jak i najwyz-
szego personelu zarzadzajacego, tzn. menedzerów.
 196

3. Istnieje mozliwosc lepszego wykorzystania wiedzy technicznej, co prze-

jawia sie w stosowaniu nowoczesnych metod produkcji, nowych i udoskonalo-
nych typów maszyn i urzadzen. Niepodzielnosc srodków pracy sprawia, ze
w wielu dziedzinach produkcji drogie maszyny sa dostepne tylko w duzych
i drogich jednostkach33. Efektywne ich wykorzystywanie wymaga duzej skali
produkcji. Ponadto wiele technologii staje sie bardziej oplacalnymi przy wzro-
scie skali produkcji.
4. Znaczne oszczednosci i korzysci natury technicznej wynikaja z integracji.
Integracja moze polegac badz na laczeniu zakladów, które wytwarzaja surowce
lub pólprodukty, badz tez na laczeniu zakladów produkujacych wyroby o wiek-
szym stopniu przetworzenia. Polaczone zaklady realizuja szereg procesów pro-
dukcyjnych, osiagajac znaczne korzysci.
5. Duzi producenci sa w lepszej sytuacji, jesli chodzi o mozliwosc wykorzy-
stywania swej sily przetargowej przy zakupie niektórych surowców i uslug.
Wielkie przedsiebiorstwo ma mozliwosc narzucenia wyzszych cen swoich wy-
robów, placenia nizszych cen za surowce i inne czynniki produkcji, o które male
przedsiebiorstwa zaciekle ze soba konkuruja.
6. Calkowite koszty reklamy w duzej firmie sa znacznie wyzsze niz w malej,
ale koszt reklamy w przeliczeniu na jednostke sprzedana jest nizszy w duzej
firmie niz w malej.
7. Duza firma dysponuje wiekszym majatkiem i ma wiecej zródel finanso-
wania dla swojego rozwoju. Ponadto pozyczkodawcy uwazaja za mniej ryzy-
kowne udzielanie kredytów duzym firmom i czesto udzielaja im kredytów przy
nizszym oprocentowaniu od tego, jakiego zada sie od malych firm.
8. Duze firmy maja wieksze mozliwosci rozkladania ryzyka handlowego,
gdyz produkuja z reguly zróznicowany asortyment wyrobów, a wiec ich prze-
trwanie nie zalezy od sukcesu pojedynczego artykulu. Ponadto duza firma ma
mozliwosci sprzedawania swoich produktów zarówno w kraju, jak i za granica,
mala zas jest zazwyczaj uzalezniona od lokalnego rynku lub w najlepszym razie
- od krajowego.
W odróznieniu od korzysci skali wewnetrznych, zwiazanych ze skala obiek-
tu lub zakladu, korzysci skali zewnetrzne zwiazane sa ze skala galezi lub go-
spodarki jako calosci. Chodzi o to, iz powstawanie duzych firm w poszczegól-
nych galeziach powoluje do zycia i sprzyja ekspansji wielu satelitarnych

33 Wielkosc wielu maszyn i urzadzen nie moze byc mniejsza od wielkosci uznanej za mini-
malna, jesli maja one nalezycie spelniac okreslone zadania. Ponadto liczne maszyny sa ze wzgle-
dów technicznych tym wydajniejsze - do pewnego punktu - im sa wieksze. W jezyku ekonomicz-
nym mówimy, ze sa niepodzielne. Nie mozemy podzielic wymiarów maszyny przez 2, 10 lub 100,
aby otrzymac miniaturowy jej model, który by wykonywal polowe, dziesietna lub setna czesc pra-
cy wykonywanej przez maszyne normalnej wielkosci.
 197

przedsiebiorstw. Korzysci te moga sprzyjac dalszemu obnizaniu kosztu przeciet-

nego.
W wielu galeziach przemyslu, takich jak hutniczy, samochodowy, lotniczy,
naftowy, jedynie duza skala produkcji daje znaczne oszczednosci. Zatomizowa-
nie tych przemyslów podniosloby znacznie krzywe ich kosztów przecietnych.
W przemyslach skoncentrowanych ceny ustalane sa powyzej marginalnego
kosztu - sa one jednak nizsze niz w sytuacji dekoncentracji tego typu produkcji.
Zgodnie z teoria J. Schumpetera monopole i oligopole sa glównym zródlem
innowacji i postepu technicznego. Tylko produkcja masowa i ogromne kapitaly
zapewniaja finansowanie kosztownych laboratoriów badawczych.
Korzysci skali zewnetrzne niejednokrotnie nie sa wymierzalne bezposrednio,
zwlaszcza te, które wynikaja z rozwoju gospodarki jako calosci, np. korzysci
wynikajace z rozwoju sieci transportowej czy energetycznej danego kraju,
z dostepnosci wykwalifikowanej sily roboczej itp.
Produkcji na skale masowa towarzysza takze niekorzysci, które nazywamy
kosztami skali. Dzielimy je równiez na wewnetrzne i zewnetrzne.
Po przekroczeniu pewnego typowego dla danej galezi rozmiaru zakladu na-
stepuje wzrost kosztu przecietnego i pojawiaja sie wewnetrzne koszty skali. Sa
one zwykle rezultatem zaistnienia negatywnych zjawisk zwiazanych z nadmier-
nym wzrostem rozmiarów zakladu. Wiaze sie z tym szybki wzrost kosztów
z tytulu kontroli i koordynacji produkcji, magazynowania, transportu we-
wnetrznego, rozbudowywania sie administracji oraz wzrost kosztów zwiaza-
nych z mniejsza efektywnoscia decyzji naczelnego kierownictwa itp. W celu
unikniecia tych kosztów, w wielkich przedsiebiorstwach dazy sie do tzw. dyfuzji
wladzy, czyli pewnej decentralizacji decyzji, a nawet autonomii poszczególnych
dzialów tych przedsiebiorstw w ramach poszukiwania optymalnej struktury or-
ganizacyjnej przedsiebiorstwa. Ma to umozliwic podejmowanie konkretnych
decyzji na tzw. poziomach operacyjnych.
Jesli zas chodzi o zewnetrzne koszty skali, moze sie zdarzyc, ze ekspansja
przedsiebiorstw w poszczególnych galeziach na pewnym etapie napotyka trud-
nosci w wyniku powstania waskich gardel w zakresie surowców, materialów czy
braku mocy przerobowych. W takiej sytuacji moze zaistniec koniecznosc podje-
cia dodatkowej produkcji w warunkach malejacej produkcyjnosci krancowej
i przecietnej czynników produkcji, co w rezultacie moze znalezc odbicie we
wzroscie kosztu przecietnego.
Innym bardzo waznym aspektem wzrostu skali produkcji w gospodarce jako
calosci jest fakt, ze rosnaca koncentracja produkcji, dajaca w rezultacie korzysci
ekonomiczne, moze spowodowac równoczesnie pojawienie sie kosztów zwiaza-
nych z zanieczyszczeniem srodowiska, niewymierzalnych ilosciowo w poszcze-
gólnych przypadkach.
198

Analiza dynamiczna kosztów produkcji z punktu widzenia ich minimalizacji

sprowadza sie do poszukiwania optymalnych rozmiarów zakladu czy przedsie-
biorstwa. Ma ona bardzo duze znaczenie przy planowaniu budowy nowych za-
kladów czy rozszerzaniu juz istniejacych. Wszystkie pozytywne i negatywne
aspekty tego zagadnienia powinny byc brane pod uwage przy podejmowaniu
decyzji o alokacji czynników produkcji zarówno w mikro-, jak i w makroskali.

Jakie sa korzysci i niekorzysci zwiazane z produkcja na skale masowa? ?

.
Rozdzial 10

MODELE RYNKU - STRUKTURY RYNKOWE

10.1. Charakterystyka modeli rynkowych

Uogólniajac nasze rozwazania dotyczace rzeczywistosci, w gospodarce ryn-

kowej mozna wyróznic cztery podstawowe modele struktur rynkowych: konku-
rencje doskonala (czysta), monopol czysty (pelny, absolutny), konkurencje mo-
nopolistyczna oraz oligopol.

Podstawowe cechy modelu doskonalej konkurencji sa nastepujace:

1. Duza liczba malych, niezaleznych przedsiebiorstw oraz duza licz-
ba nabywców.
2. Jednorodny (ujednolicony) wyrób u wszystkich sprzedawców.
3. Cena jest wynikiem zywiolowej gry sil rynkowych, ksztahuje sie
pod wplywem zmian popytu i podazy. Na rynku wolnokonkurencyjnym
pojedyncze firmy, z powodu swego znikomego udzialu w rynku, nie
maja kontroli nad ksztahowaniem sie ceny wyrobu. Producent jest
"cenobiorca", nie moze wplynac na cene, moze sie jedynie do niej do-
stosowac. Konkurencja cenowa wypiera z rynku firmy produkujace za ,.
drogo.
4. Swobodny przeplyw kapitalów miedzy róznymi dziedzinami pro-
dukcji - latwosc wejscia na rynek danego produktu oraz wycofania sie
z mego.
5. Brak konkurencji niecenowej. Poniewaz wszystkie firmy na ryn-
ku doskonale konkurencyjnym produkuja identyczny produkt, nie ma
miejsca dla konkurencji niecenowej, tj. opartej na reklamie, promocji
czy róznicowaniu jakosci produktu.
6. Doskonala informacja.

Przykladem konkurencji doskonalej jest rynek produktów rolnych.

200

Postepujaca koncentracja kapitalu doprowadzila do powstania wielkich

przedsiebiorstw
. monopolistycznych,
34
uzyskujacych dominujaca badz wylaczna
pOZYCJena rynku .

W modelu czystego monopolu przyjmuje sie, ze na rynku wystepu-

je jeden producent (sprzedawca) danego produktu lub jedyny dostawca
danej usluges. Produkt monopolu jest jedyny w swoim rodzaju (unika-
towy), co oznacza, ze nie posiada dobrego czy bliskiego substytutu.
,.
Jednoczesnie jest wielu nabywców, z których zaden nie znaczy az tyle,
by swoim zachowaniem oddzialywac na cene.

W przeciwienstwie do czystej konkurencji, czysty monopolista jest "ceno-

twórca", gdyz ma kontrole nad cena. Poniewaz jest on jedynym producentem
danego produktu, moze wplywac na zmiane ceny, zmieniajac wielkosc produkcji
danego produktu. Monopolista absolutny ustala taka cene, przy której rozmiary
popytu, produkcji i poziomu kosztów zapewniaja mu najwiekszy zysk. Z defIni-
cji WYnika,ze absolutny monopolista nie ma konkurentów.
W zaleznosci od rodzaju produktu lub uslugi monopolista moze podejmowac
lub nie dzialalnosc reklamowa czy promocyjna. Ma ona jednak postac public
relations, a nie ma charakteru konkurencyjnego.
Utrzymanie czystego monopolu jest mozliwe wtedy, gdy istnieja bariery
uniemozliwiajace wejscie konkurentów na rynek. Najwazniejsze z nich to: sila
ekonomiczna monopolu, opanowanie zródel surowców niezbednych do danej
produkcji, koniecznosc angazowania duzego kapitalu do podjecia produkcji,
ograniczony rynek (wystarcza produkcja jednego przedsiebiorstwa), bariery
technologiczne i prawne (patenty i prawa uniemozliwiajace innym firmom pod-
jecie produkcji, rzadowe koncesje, licencje) oraz ograniczenia importowe.
Czysty monopol jest ekstremalnym rodzajem rynku i dlatego nie ma zbyt
wielu przykladów ilustrujacych taki rynek. Duze przedsiebiorstwa uzytecznosci
publicznej (swiadczace uslugi w zakresie energii elektrycznej, wody, gazu, tele-
foniczne) sa w przyblizeniu czystymi monopolami. Równiez przejsciowo,
w krótkim okresie, mozna np. utrzymac czysty monopol dzieki duzej przewadze
technicznej nad innymi przedsiebiorstwami danej branzy, zachowujac w tajem-
nicy metody wytwarzania lub wykupujac patent na wytwarzanie jakiegos pro-

34Klasyczne fonny monopoli omówione sa w punkcie 10.3.

35 Rynek opanowany w 80-90% przez jedno przedsiebiorstwo mozna uznac za monopoli-
styczny, mimo ze pozostale 10-20% jest udzialem wielu srednich i malych finn. Ustabilizowany
prywatny monopol pelny jest zjawiskiem rzadkim; w takiej fonnie (poza monopolem naturalnym)
moze on wystepowac, ale tylko przejsciowo. Pomijamy tu panstwowy monopol pelny, który two-
rL:onyjest na mocy decyzji panstwa, a nie na drodze walki konkurencyjnej lub zmowy producentów.
 201

duktu. Takie sytuacje sa na przyklad spotykane w przemysle elektronicznym,

kosmicznym, zbrojeniowym.
Bardziej zblizony do tego, co naprawde spotyka sie w praktyce, jest model
konkurencji monopolistycznej. Znajduje sie on pomiedzy ekstremami: czysta
konkurencja i absolutnym monopolem, ma cechy obydwu, ale raczej sklania sie
ku czystej konkurencji.

Model konkurencji monopolistycznej charakteryzuje sie wyste-

powaniem wzglednie duzej liczby niezaleznych przedsiebiorstw, sprze-
dajacych wyroby, które sa bliskimi, ale nie doskonalymi substytutami.
Mimo ze finny na danym rynku sprzedaja generalnie ten sam typ pro-
duktu (maja podobne parametry techniczne), to jednak produkt okreslo- ,.
nej finny ma pewne cechy, które odrózniaja go od produktów pozosta-
lych finn danego rynku. Dzieki temu wyrób ma swój rynek, co umozliwia
ustalanie dla niego odrebnej ceny oraz odpowiednie ksztaltowanie wiel-
kosci produkcji w celu osiagniecia jak najwiekszych zysków.

Przykladem konkurencji monopolistycznej moze byc np. handel detaliczny,

produkcja obuwia, przemysl odziezowy, meblowy, produkcja bizuterii. Znaczna
liczba galezijest bliska konkurencji monopolistycznej.
Producenci w konkurencji monopolistycznej maja ograniczona kontrole nad
cena produktu. Istniejaca kontrola zalezy glównie od stopnia zróznicowania pro-
duktu oraz od liczby i bliskosci konkurentów. Poniewaz na rynku konkurencji
monopolistycznej dziala wiele finn produkujacych podobne wyroby, to kazda
z nich kontroluje cene w mniejszym stopniu, niz mogloby sie to wydawac.
W odróznieniu od czystego monopolu wejscie na rynek konkurencji mono-
polistycznej jest wzglednie latwe, choc trudniejsze niz w warunkach wolnej
konkurencji. Producent musi posiadac nie tylko niezbedny kapital do prowadze-
nia firmy, ale i prowadzic skuteczna reklame, aby zdobyc klientów, rywalizujac
z innymi finnami.
Konkurencja monopolistyczna polega na trzech podstawowych rodzajach
dzialan, majacych na celu zwiekszenie sprzedazy: zmiana cen, zmiana jakosci
produktu (jego cech uzytkowych) oraz intensyfikacja reklamy. Obecnie konku-
rencja monopolistyczna polega glównie na doskonaleniu wyrobów, wysokiej ich
jakosci, róznicowaniu wygladu, sprawnosci obslugi i napraw, udogodnieniach
w sprzedazy (np. zakup na kredyt) oraz na bardzo rozbudowanej reklamie. Uni-
ka sie natomiast konkurencji cenowej.
Najczesciejspotykanymrynkiem- poczawszyod lat trzydziestychXX wie-
ku - jest oligopol. Obejmuje on wiekszy zakres struktur rynkowych niz pozosta-
le trzy wyzej omówione modele.
202

Cecha charakterystyczna oligopolu jest mala liczba firm (kilka lub

kilkanascie), dominujacych nad calym rynkiem w produkcji danego do-
bra. Szczególnym przypadkiem oligopolu jest duopol, charakteryzujacy ,.
sie tym, ze w danej galezi wystepuje dwóch dominujacych producen-
tów.

Oligopolisci wytwarzaja produkty zróznicowane lub ujednolicone. Wystepu-

ja oni na rynku surowcowym (ropa naftowa, siarka, metale, materialy budowla-
ne), dóbr konsumpcyjnych jednorazowego uzytku (kawa, herbata, srodki czysto-
sci) oraz przedmiotów trwalego uzytku (okrety, obrabiarki, maszyny budowlane,
samochody, komputery, sprzet radiowo-telewizyjny i gospodarstwa domowego).
Najrzadziej oligopol jest spotykany na rynku wyrobów nietrwalych, o zmien-
nych preferencjach, poniewaz róznorodnosc i zmiennosc preferencji utrudniaja
funkcjonowanie bardzo duzych producentów.
W przeciwienstwie do czystej konkurencji i konkurencji monopolistycznej
wejscie na rynek oligopolistyczny jest bardzo utrudnione, ale nie calkiem nie-
mozliwe. Bariery nie tyle ekonomiczne, co technologiczne i prawne skutecznie
utrudniaja konkurentom wejscie na ten rynek.
Jednym z waznych aspektów rynku oligopolistycznego jest polityka ceno-
wa. Kontrola nad cena pojedynczej firmy oligopolistycznej jest scisle ograni-
czona przez wzajemna wspólzaleznosc firm dzialajacych na takim rynku. Oli-
gopolista zwiekszajacy cene ponosi ryzyko "wysadzenia sie samemu z rynku".
Dlatego na rynku oligopolistycznym firmy unikaja prowadzenia miedzy soba
walki konkurencyjnej za pomoca cen, gdyz jest ona niebezpieczna. Jednakze
firmy oligopolistyczne moga zawierac porozumienia, dochodzic do zmowy,
w mysl której wszystkie razem podnosza badz obnizaja cene i jako grupa moga
rozciagac kontrole nad cena w taki sposób, w jaki czyni to czysty monopolista.
Ceny poszczególnych towarów sa ustalone w wysokosci zapewniajacej
glównym firmom monopolistycznym odpowiednio wysoki zysk w dlugim okre-
sie. Mniejsze firmy monopolistyczne podporzadkowuja sie cenie narzuconej
przez glównych partnerów oligopolu, tzw. leaderów cenowych. W zwiazku
z tym mówi sie, ze w odróznieniu od cen wolnorynkowych, ksztaltowanych
przez mechanizm rynkowy, ceny monopolowe sa cenami administrowanymi.
Rozumie sie przez to swiadome regulowanie tych cen przez firmy monopoli-
styczne, panujace w danej galezi produkcji. U podstaw polityki cenowej oligo-
polu lezy zasada stalej marzy zysku w stosunku do kosztów jednostkowych.
W praktyce zasade te realizuje sie róznie, zaleznie od typu produkcji.
Skoro konkurencja cenowa w oligopolu jest malo efektywna i ryzykowna,
konkurencja w ramach oligopolu przyjmuje postac konkurencji niecenowej. Na
czolo tej walki konkurencyjnej wysuwa sie reklama. W walce o odbiorców
 203

podstawowe sa dwie sprawy: znak finnowy towaru i atrakcyjnosc fonny tego

znaku. Wyrazny znak finnowy jest istotnym warunkiem skutecznej reklamy
prowadzonej przez dana finne. Atrakcyjnosc wlasnego produktu mozna zwiek-
szac przez stale doskonalenie jego cech zewnetrznych: ksztaltu, barwy, fasonu,
modelu lub klasy produktu.
Oprócz konkurencji za pomoca reklamy odbywa sie nieustanna konkuren-
cja za pomoca jakosci. Jest ona intensywna na rynku oligopolistycznym
o zróznicowanych produktach. Dzialy pracujace nad unowoczesnianiem i ulep-
szaniem produktów finny stale sie rozwijaja.
Innego rodzaju konkurencja to wprowadzanie nowych wyrobów, czyli two-
rzenie nowych rynków. Polega ona na walce o zmiane struktury wydatków od-
biorców i przesuniecie popytu na nowe wyroby, kosztem innych. Ten rodzaj
konkurencji dotyczy sytuacji poenglowskiej, kiedy wystepuje pelne zaspokoje-
nie potrzeb podstawowych, a chodzi w niej o zmiane struktury spozycia dóbr
wyzszego rzedu (zakup kolorowego telewizora, samochodu czy domku itp.) -
alternatywa wyboru jest ksztahowana przez ogromnie rozbudowana reklame.
Konkurencja ta jest skutkiem znacznego postepu technicznego i technologiczne-
go zaistnialego po II wojnie swiatowej, w wyniku którego obserwujemy nie-
ustanny "pochód nowosci".
Konkurencja oligopolistyczna wystepuje równiez na arenie miedzynarodo-
wej. Miedzy monopolami toczy sie walka o rynki zbytu, o sfery wplywu w rza-
dach. Nie nalezy jednak sadzic, ze miedzy finnami monopolistycznymi nigdy
nie dochodzi do walki za pomoca cen. Wystepuje ona przy próbie wdzierania sie
jednego kraju na rynek innego. Sluzy temu miedzy innymi polityka cen dumpin-
gowych.
Wszystkie fonny walki konkurencyjnej poparte sa nowoczesnymi badaniami
rynku. Nowoczesny marketing ulatwia kazdemu z partnerów dobór srodków
w walce konkurencyjnej.
Koniecznie trzeba tu podkreslic, ze konkurencja jest czyms wiecej niz checia
i zdolnoscia do obnizania cen. Konkurencja w innych dziedzinach niz ceny jest
zazarta i bardzo wazna dla rynku. Zróznicowanie jakosci produktów, reklama
i promocja itd. sa bardzo waznymi elementami konkurencji, uzupelniajacymi,
lub nawet zastepujacymi konkurencje cenowa.

Podsumowujac omawianie podstawowych modeli struktur rynko-

wych nalezy dodac, ze w odróznieniu od konkurencji doskonalej, jaka
panuje na rynku wolnokonkurencyjnym, w przypadku pozostalych ,
struktur rynkowych poslugujemy sie pojeciem konkurencji niedosko- .
nalej .
204

l. Wymien podstawowe modele struktur rynkowych od strony podazy

(sprzedajacego).
2. Scharakteryzuj model doskonalej konkurencji.
3. Co to jest monopol absolutny?
?8
4. Jakie sa cechy rózniace konkurencje monopolistyczna od konkurencji
oligopolistycznej?

10.2. Struktura rynku od strony popytu

Przedstawione dotychczas cztery modele rynku opisane byly z punktu wi-

dzenia producenta (sprzedawcy). Taka sama róznorodnosc struktur rynkowych
istnieje po stronie kupujacego. Tutaj jednak decyduje prawie wylacznie liczba
kupujacych.

Ogromna liczba kupujacych charakteryzuje czysta konkurencje na

rynku po stronie kupujacego. Monopson przedstawia sytuacje, w której
mamy wielu malych dostawców, a tylko jednego duzego odbiorce.
Konkurencja monopsonowa istnieje wtedy, gdy na rynku dziala
,.
wzglednie duza liczba kupujacych. Kiedy rynek zdominowany jest
przez kilku kupujacych, mamy do czynienia z oligopsonem.

W praktyce, na rynkach rzeczywiscie funkcjonujacych istnieje wiele róznych

powiazan miedzy sprzedajacymi a kupujacymi.

Rynek od strony podazy Rynek od strony popytu

(sprzedajacego) (kupujacego)

czysta konkurencja czysta konkurencja

konkurencja mono- konkurencja

polistyczna monopsonowa

oligopol oligopson

monopol pelny monopson

Rys. 10.1. Podstawowe modele rynku od strony podazy i popytu

 205

Cztery podstawowe modele rynku zarówno od strony podazy, jak i popytu

ilustruje rysunek 10.1.
Przedstawiona charakterystyka modeli struktur rynkowych miala przede
wszystkim na celu usystematyzowanie, uporzadkowanie tych struktur. Badania
wielu gospodarek wykazaly, ze obok duzych firm monopolistycznych istnieje
ogromna masa malych i srednich przedsiebiorstw, wlasciwych dla wolnej kon-
kurencji. W zadnej gospodarce nie ma czystych form ani konkurencji doskona-
lej, ani tez absolutnego monopolu. Wystepuja rózne formy konkurencji monopo-
listycznej i oligopolistycznej, które moga osiagac rózne stopnie pomiedzy
doskonala konkurencja a czystym monopolem. W zwiazku z tym w kazdej go-
spodarce rynkowej istnieje nieograniczona liczba rynków wzajemnie ze soba
powiazanych.

Scharakteryzuj struktury rynkowe wystepujace po stronie popytu

(kupujacego).
?.

10.3. Formy rynku oligopolistycznego

W kazdej strukturze rynkowej, w której panuje konkurencja, niezaleznie od

stopnia tej konkurencji pojawiaja sie zjawiska koncentracji i centralizacji kapita-
lu. Najczesciej w warunkach oligopolu, ale takze w konkurencji monopolistycz-
nej, a nawet w konkurencji doskonalej dochodzi do róznego rodzaju zwiazków-
umów producentów, których zasadniczym celem jest poszerzenie wplywów na
rynku przez dana grupe umawiajacych sie (zrzeszonych) firm.
Do najbardziej znanych form organizacyjnych producentów naleza: kartel,
syndykat, trust, koncern, konglomerat i holding.

Kartel jest to porozumienie producentów, które moze dotyczyc

rozmiarów produkcji w poszczególnych firmach, podzialu rynków zbytu
dla kazdego uczestnika kartelu lub ustalania ceny. Porozumienie w kar- ,.
telu moze obejmowac wszystkie trzy elementy lub kombinacje dwóch
dowolnych elementów.

Wymuszone umowa kartelowa ograniczenia co do wielkosci produkcji i po-

lityki cenowej sklaniaja poszczególnych producentów w ramach kartelu do po-
dejmowania prób omijania przyjetych ustalen, co rodzi lub zaostrza konkurencje
wewnatrz kartelu. Sprzecznosci te powoduja, iz kartel z natury swej jest bardzo
nietrwala forma zjednoczenia w ramach oligopolu.
206

Syndykat stanowi wyzsza forme umowy kartelowej, jest to poro-

zumienie w sferze zbytu.
,.
Syndykat spelnia role wspólnego biura sprzedazy, a czasem równiez zakupu
surowców skartelizowanych przedsiebiorstw. Prowadzi scentralizowana polityke
cen i zbytu, wyznacza przedsiebiorstwom limity produkcyjne, realizujac w ten
sposób polityke scisle regulowanej podazy.

Trust stanowi polaczenie dotychczas niezaleznych przedsiebiorstw

w jedno, przy utracie ich niezaleznosci gospodarczej i prawnej. Dotych-
czasowi wlasciciele staja sie udzialowcami, otrzymuja zyski odpowied-
,.
nio do ilosci posiadanych udzialów lub akcji.

Na czele trustu stoi zarzad, który kieruje cala produkcja, zbytem wyrobów
i finansami samodzielnych poprzednio przedsiebiorstw. Trusty czesto lacza sie
w jeszcze wieksze zwiazki - koncerny.

Koncern jest przykladem koncentracji kapitalu opartej na scislej

wieziprodukcyjnej. I
'
.
W przeciwienstwie do kartelu lub trustu, w których wiez produkcyjna ma
z reguly charakter poziomy (te same produkty), przedsiebiorstwa nalezace do
koncernu sa czesto powiazane równiez pionowo. Mianowicie obejmuja pokrew-
ne galezie przemyslu, najczesciej te, którc stanowia kolejna faze przeróbki su-
rowca (np. koncern samochodowy moze posiadac stalownie, a nawet plantacje
kauczuku i wytwórnie opon), jak równiez przedsiebiorstwa handlowe, banki
i przedsiebiorstwa ubezpieczeniowe.
Powyzszych form nie nalezy traktowac jako jedyne i w praktyce wyraziscie
wyodrebnione. Na przyklad takie formy jak trust i koncern bardzo rzadko wyste-
puja w czystej, klasycznej postaci. Najczesciej splataja sie one, co wynika z prze-
mian, które zachodza w sferze produkcji i sprzedazy i które zmuszaja wielkie
przedsiebiorstwa oligopolistyczne do modyfikowania form monopolizacji.
Zupelnie nowa forma monopolizacji produkcji, która wyraznie pojawila sie
dopiero po II wojnie swiatowej, jest konglomerat.

Konglomerat polega na laczeniu (w sensie wlasnosciowym) przed-

siebiorstw z róznych galezi, czesto w ogóle nie powiazanych w sensie ,
.
produkcyjnym ani rynkowym, z istniejacym juz monopolem.
 207

Szukajac lokaty dla swych kapitalów, monopol wykupuje akcje w róznych,

zupelnie obcych galeziach, wkracza najczesciej do tradycyjnie wolnokonkuren-
cyjnych dziedzin (rózne branze przemyslu lekkiego i uslug), w których stopien
koncentracji produkcji ciagle jeszcze jest stosunkowo niski.
Dosc powszechna fonna rynku oligopolistycznegojest holding.

Holding lub towarzystwo holdingowe, jest fonna laczenia sie finn

w celu wykonania konkretnego przedsiewziecia gospodarczego (np. bu-
dowy transkontynentalnej sieci kolejowej). W sklad takiego zrzeszenia
wchodza czesto producenci róznych branz, polaczonych jednak ze soba ,
8
procesem technologicznym. Holding polega zatem na koordynacji dzia-
lan poszczególnych fmn oraz na ustalaniu wspólnej polityki cenowej
wobec odbiorcy.

W ostatnich latach pojecie holdingu uleglo rozszerzeniu. Holding jest rodza-

jem spólki akcyjnej wielkich przedsiebiorstw lub banków. Jego glównym celem
jest posiadanie akcji innych przedsiebiorstw w celu uzyskania pelnej kontroli
nad podleglymi przedsiebiorstwami.
Mówiac o monopolizacji produkcji i sprzedazy rozrózniamy nie tylko fOID1Y
organizacyjne, ale i stopien opanowania danej produkcji i danego rynku zbytu,
zwany zwykle stopniem monopolizacji.
Rozrózniamy trzy najbardziej typowe stopnie monopolizacji w gospo-
darce konkurencyjnej, mianowicie: monopol pelny, duopol i oligopol. Za-
gadnienie to zostalo omówione w niniejszym rozdziale. Nalezy tu jedynie dodac,
ze pojecie ,,monopol", uzywane czesto w róznych opracowaniach ekonomicz-
nych (naukowych i publicystycznych), odnosi sie najczesciej do finn oligopoli-
stycznych, a nie do monopolu pelnego (czystego).

Jakie znasz formy umów monopolistycznych? Wskaz róznice wystepujace

miedzy nimi.
?8

10.4. Monopolizacja a postep techniczny

Konkurencja monopolistyczna i oligopolistyczna, mimo ze ich

zalozenia i fonny sa odmienne od zasad i fonn wolnej konkurencji,
wplywaja korzystnie na postep techniczny i pobudzajaco na rozwój
gospodarki narodowej.
I
'
8
208

Skutkiem tych konkurencji jest np. stale doskonalenie dotychczas wytwarza-

nych produktów i stale wprowadzanie na rynek nowosci. Ów szybki "pochód
nowosci" stal sie obiektywna koniecznoscia. Kto bowiem nie wprowadza dzisiaj
na rynek nowosci, ten traci szanse zwiekszania obrotów towarowych.
Trzeba przyznac, ze bez duzego stopnia koncentracji produkcji wprowadza-
nie postepu technicznego nie byloby mozliwe. Samoczynnie rozwijajace sie
drobne i srednie firmy nie sa w stanie zagwarantowac odpowiedniego postepu
technicznego. Wynika to z ogromnego wzrostu kosztów wspólczesnych badan
oraz wzrostu ryzyka nieuzyskania zwrotu tego kosztu. Na to moga sobie pozwo-
lic tylko wielkie firmy monopolistyczne.
Niejednokrotnie jednak konkurencja monopolistyczna prowadzi równiez
do marnotrawstwa. Przykladem jest podejmowanie produkcji pozornych no-
wosci, nowosci "nie trafionych" (nie przyjetych przez rynek) oraz rozbudzanie
sztucznego popytu, a wiec sklanianie nabywców do wymiany sprawnych jeszcze
wyrobów na nowe, rózniace sie od wczesniej kupionych jedynie wygladem, lub
zachecanie ich do zakupu wyrobów calkowicie zbednych.
Produkcja towarów "nie trafionych" jest obiektywna koniecznoscia postepu,
polegajacego na wprowadzaniu na rynek nowosci. hmymi slowy, koszt "nie tra-
fionych" nowosci jest i bedzie obiektywnym kosztem unowoczesniania produk-
cji. Czesc kosztów ,,nie trafionych" nowosci obciaza odbiorców przez wkalku-
lowanie ich w ceny towarów "chodliwych", czesc zas obciaza rachunek strat
i zysków firmy. Zadne najnowoczesniejsze naukowe metody badania rynku nie
gwarantuja sukcesu wprowadzanej nowosci, konkurenci bowiem dysponuja tymi
samymi metodami. Wszyscy zas w tym wyscigu nie moga byc zwyciezcami.
Istotna ujemna cecha owego szybkiego "pochodu nowosci" jest odciaganie
kapitalu i pracy zywej od zaspokajania potrzeb natury socjalnej i kulturalnej,
których znaczenie rosnie szybko wraz ze wzrostem dobrobytu spolecznego. Jest
to sprzecznosc podkreslana dzisiaj coraz czesciej przez wspólczesnych ekono-
mistów na Zachodzie.
W historycznym rozwoju gospodarczym krajów kapitalistycznych przeja-
wiaja sie dwie tendencje, jesli chodzi o polityke monopoli w zakresie stymula-
cji postepu technicznego: tendencja zachowawcza, wsteczna, prowadzaca do
hamowania postepu technicznego oraz tendencja pobudzajaca postep tech-
niczny. Po II wojnie swiatowej tendencja druga stala sie dominujaca. Swiadczy
o tym dlugookresowy wzrost gospodarczy prawie we wszystkich krajach wyso-
ko rozwinietych. To, ze monopole rozwijaly postep techniczny, nie bylo wyni-
kiem przejawu ich dobrej woli. Zostaly do tego w ten czy inny sposób przymu-
szone, przede wszystkim przez poglebiajaca sie konkurencje i pogon za coraz to
wiekszymi zyskami.
Znany ekonomista P. Samuelson w swoim podreczniku z ekonomii przed-
stawia litanie zarzutów wobec niedoskonalych konkurentów. Daza oni do zawy-
 209

zania cen, obnizania jakosci wyrobów, osiagaja nadmierne zyski itp. Równocze-
snie przytacza jeden bardzo mocny argument obronny. Mianowicie, powolujac
sie na teorie J. Schumpetera pisze, ze wiele swiadczy o tym, iz dobrodziejstwo
innowacji i zmian technicznych bierze swój poczatek w niedoskonalej konku-
rencji. J. Schumpeter uwaza monopole i oligopole za sile napedowa dynamicz-
nego rozwoju technologicznegogospodarki kapitalistycznejoraz wzrostu poziomu
zycia. Rozbicie duzych firm obnizyloby ceny na krótka mete, ale w dluzszym
okresie mogloby oslabic postep techniczny.

Antymonopolowa dzialalnosc panstwa w krajach wysoko rozwinietych

Dzialalnosc monopoli juz od zarania ich powstania wywolywala sprzeciw ze
strony wszystkich tych, którym dawala sie we znaki, a wiec srednim i drobnym
kapitalistom, których firmy masowo bankrutowaly. Powodowalo to wymuszanie
na rzadach krajów kapitalistycznych dzialalnosci antymonopolowej poprzez
wydawanie róznych ustaw, rozporzadzen, ukrócajacych dzialalnosc monopoli
i ich rozwój.
Celem ustawodawstwa antymonopolowego jest poprawa efektywnosci funk-
cjonowania rynku przez eliminowanie porozumien monopolistycznych, dyskry-
minujacych podmioty pozostajace poza porozumieniem, zakaz naduzywania po-
zycji dominujacej, gdy skutki takiego zachowania znieksztalcaja, ograniczaja
lub hamuja rozwój konkurencji, wreszcie niedopuszczenie do polaczen firm,
w wyniku których nowy podmiot posiadalby taka wladze rynkowa, ze móglby
ograniczyc produkcje i podniesc ceny.
Ustawodawstwo antymonopolowe rozwinelo sie, zwlaszcza po II wojnie
swiatowej, w USA i krajach Europy Zachodniej. Jednak wszystkie przepisy, po-
datki nakladane na monopole byly i sa tak malo skuteczne, ze monopole nadal
swobodnie sie rozwijaja, a ustawodawstwo antymonopolowe pozostaje martwa
litera prawa. Wyraznym tego dowodem jest Traktat Rzymski z 1957 roku (na
mocy którego powstala Europejska Wspólnota Gospodarcza), który formalnie
ma charakter antymonopolowy (art. 85), a w rzeczywistosci Wspólny Rynek
spowodowal przyspieszenie rozwoju koncentracji produkcji, fuzje szeregu spólek
oraz likwidacje wielu przedsiebiorstw. Nieustannie wzrasta wiec stopien mono-
polizacji poszczególnych galezi produkcji, jak równiez calej gospodarki naro-
dowej. Coraz wiecej galezi osiaga stopien monopolizacji w granicach 75-100%.
Jest wiec rzecza znamienna, ze rzady wielu panstw pod presja róznych sil
musza sie godzic na uchwalenie ustaw antymonopolowych, a z drugiej strony
ich polityka nacechowana jest akcentami promonopolowymi.

Omów polityke monopoli w zakresie postepu technicznego. ?

.
210

Aneks

ANTYMONOPOLISTYCZNA POLITYKA PANSTWA W POLSCE

W WARUNKACH KSZTALTOW ANIA SIE GOSPODARKI RYNKOWEJ

Polska gospodarka u progu procesu transfonnacji systemowej charakteryzo-

wala sie wysokim stopniem koncentracji produkcji (w 1990 r. ok. 20% ogólnej
liczby przedsiebiorstw sektora publicznego wytwarzalo ok. 60% ogólnej warto-
sci produkcji sprzedanej i zatrudnialo ok. 60% ogólu pracowników tego sektora)
i monopolizacji rynku (ponad 70% ogólnej liczby asortymentów produkcji
przemyslowej wytwarzanych bylo przez monopolistów). Bylo to klopotliwe
dziedzictwo po scentralizowanej gospodarce. Monopole w Polsce nie powstaly
w wyniku walki rynkowej z konkurentami, lecz pozycja ta zostala im nada-
na administracyjnie. Mialo to istotne znaczenie dla polityki promowania kon-
kurencji w gospodarce.
Administracyjne zródlo monopolistycznej lub dominujacej pozycji przedsie-
biorstw sektora publicznego (zwlaszcza panstwowego) bylo jedna z glównych
przyczyn braku ich glebszych reakcji na istniejaca z poczatkiem lat 90. bariere
efektywnego popytu. Stad wlasnie wynikalo ogromne znaczenie lamania struk-
tur monopolistycznych przez ulatwianie wejscia na rynek nowych podmiotów
gospodarczych oraz przez konkurencyjny import.
Na mocy ustawy z 24 lutego 1990 r. o przeciwdzialaniu praktykom monopo-
listycznym rozpoczal swoja dzialalnosc w kwietniu 1990 r. Urzad Antymonopo-
lowy - obecnie nazwany Urzedem Ochrony Konkurencji i Konsumentów (ustawa
ta byla kilkakrotnie nowelizowana; najnowsza wersja tej ustawy pochodzi
z 22 pazdziernika 1998 r.). Generalna linia dzialania Urzedu jest promowanie
konkurencji przez wplywanie na zmiane struktury organizacyjnej gospodarki,
w tym - tworzenie warunków dla powstawania nowych fmn oraz przeciwdzia-
lanie praktykom monopolistycznym, stosowanym wobec konsumentów i przed-
siebiorstw. Promowanie konkurencji ma na celu poprawe efektywnosci gospoda-
rowania w skali makro- i mikroekonomicznej.
Urzad Ochrony Konkurencji i Konsumentów pelni dwojakiego rodzaju
funkcje: strukturalne i regulacyjne. Strukturalne funkcje Urzedu polegaja na jego
ustawowej mozliwosci wplywania na laczenie przedsiebiorstw, przeksztalcanie
ich w spólki prawa handlowego, podzial i tworzenie nowych podmiotów gospo-
darczych. Na poczatku dzialania Urzedu szczegMna uwage przywiazywano do
likwidacji monopoli utworzonych dla potrzeb .;entralnego zarzadzania gospo-
darka (tzw. monopole organizacyjne). Waznym elementem strukturalnej polityki
Urzedu jest jego wplyw na tworzenie warunków swobody wejscia na rynek,
zwlaszcza malych przedsiebiorstw. Polega to na przeciwdzialaniu praktykom
 211

monopolistycznym, broniacym dostepu do rynku, oraz na inspirowaniu dzialan

ulatwiajacych wchodzenie nowych przedsiebiorstw na zmonopolizowane rynki.
Regulacyjne funkcje Urzedu to przeciwdzialanie praktykom monopolistycz-
nym, polegajacym przede wszystkim na: pobieraniu nadmiernie wygórowanych
cen przez monopolistów, ustalaniu przez nich uciazliwych warunków umów
oraz zawieraniu porozumien ograniczajacych konkurencje. Jednakze restrykcyj-
ne uprawnienia Urzedu do kontrolowania cenotwórstwa monopolistów musza
byc wykorzystywane z duza ostroznoscia, gdyz tkwi w tym niebezpieczenstwo
popadniecia w bledne kolo zmian systemowych, od gospodarki centralnie pla-
nowanej do rynkowej. Administracyjna ingerencja w cenotwórstwo wylacza
bowiem regulacje rynkowa. Dlatego podstawowa zasada podejmowania tego
typu decyzji jest równolegle szukanie mozliwosci tworzenia konkurencji przez
import i wchodzenie nowych podmiotów na rynek. Kontrola cenowa traktowana
jest jako rozwiazanie ostateczne i przejsciowe.
Ze strukturalnych i regulacyjnych funkcji Urzedu moga wynikac przeslanki
do formulowania propozycji zmian w polityce gospodarczej. W swoich pracach
Urzad korzysta z doswiadczen polityki antymonopolowej krajów zachodnich.
Poczatkowo dzialania Urzedu byly skierowane glównie na demonopolizacje
gospodarki zywnosciowej i handlu. Produkcja rolna jest zdekoncentrowana, na-
tomiast otoczenie rolnictwa bylo do niedawna jeszcze wysoce skoncentrowane
i zmonopolizowane (uslugi produkcY.inedla rolnictwa, skup i przetwórstwo plo-
dów rolnych, wytwarzanie srodków produkcji dla rolnictwa, obsluga bankowa
i ubezpieczeniowa).
Droga do demonopolizacji handlu hurtowego i detalicznego byly zmiany or-
ganizacY.inei prywatyzacja placówek handlowych. Zmiany te doprowadzily do
powstania konkurencY.inychdla siebie sieci handlowych na poszczególnych ryn-
kach asortymentowych.
Urzad Ochrony Konkurencji i Konsumentów zajmuje sie takze rozpozna-
niem formalnych i faktycznych barier demonopolizacji przedsiebiorstw handlu
zagranicznego. Konkurencja w tej dziedzinie jest niezbedna z punktu widzenia
poprawy jakosci obslugi polskich eksporterów i partnerów zagranicznych.
Odnoszac sie do stawianych nieraz w literaturze i praktyce zarzutów, iz dzia-
lalnosc urzedów antymonopolowych oznacza nowa forme interwencjonizmu
panstwowego w gospodarce rynkowej, wypada stwierdzic, iz w tym przypadku
interwencje administracyjne lub sadowe nie tylko nie gwalca praw rynku, lecz
wrecz odwrotnie - sprawiaja, ze dzieki tym interwencjom mechanizmy rynkowe
dzialaja zgodnie z oczekiwaniami. Prawo konkurencji jest wiec niezbedne.
Rynek bowiem, pozostawiony sam sobie, nie bedzie zródlem korzysci, których
powinien dostarczac (tj. nizszych cen, lepszych produktów i uslug), jesli nie za-
kaze sie przedsiebiorstwom dzialan i porozumien nacelowanych na ograniczenie
konkurencji.
212

Aczkolwiek glówny ciezar odpowiedzialnosci za opracowanie i realizowanie

polityki demonopolizacji i polityki konkurencji spoczywa na Urzedzie Ochrony
Konkurencji i Konsumentów, to w gruncie rzeczy nie tylko on jest wykonawca
i adresatem. Równiez inne organy panstwowe swoimi dzialaniami maja na nie
wplyw, miedzy innymi Ministerstwo Gospodarki oraz Ministerstwo Finansów.
Szczególna role odgrywa tu takze Ministerstwo Skarbu Panstwa, odpowiedzial-
ne za tempo prywatyzacji. Z prywatyzacja sprzezony jest bowiem scisle rozwój
mechanizmów rynkowych i konkurencji.
Reasumujac nalezy stwierdzic, ze promowanie konkurencji i demonopoli-
zacja gospodarki polskiej sa waznymi elementami gospodarki rynkowej.

Na czym polega specyfika walki z monopolami w Polsce w okresie trans-

formacji systemowej?
?8
Rozdzial 11

RE GUL Y PODEJMOWANIA DECYZJI

PRODUKCYJNYCH W GOSPODARCE RYNKOWEJ

11.1. Przychód calkowity, przecietny i krancowy w warunkach

doskonalej konkurencji i czystego monopolu

W rozdziale 8 i 9 przedstawiono zaleznosci miedzy wielkoscia nakladów

a wielkoscia produktu oraz dokonano analizy dotyczacej zmiennosci kosztów
w zaleznosci od zmian wielkosci produkcji.
Glównym celem dzialania kazdego przedsiebiorstwa jest osiaganie maksi-
mum zysku. Aby wyliczyc zysk, firma musi znac nie tylko koszty wytworzenia
róznej ilosci produktów, ale równiez przychody z ich sprzedazy.
Przychody, czyli utargi przedsiebiorstwa z realizacji wytworzonego produktu,
dzielimy na:
l) utargi calkowite (Ue),
2) utargi przecietne (Up),
3) utargi krancowe (Uk).

Utarg calkowity jest to suma pieniezna (wplywy) ze sprzedazy pro-

duktu w ilosci P, jaka firma dostarczyla na rynek po danej cenie c, czyli:
Ue = c. P
Utarg przecietny (jednostkowy) jest to iloraz utargu calkowitego
przez ilosc sprzedanego produktu, czyli jest to cena jednostki produktu:
,
U = Ue = c. P = C .
P P P
Utarg krancowy jest to zmiana utargu calkowitego, spowodowana
zwiekszeniem sprzedazy o jednostke produktu.
Uk _- tJ.Ue
tJ.P
214

W przedsiebiorstwach wolnokonkurencyjnych i monopolistycznych krzy-

we utargów ksztaltuja sie niejednakowo.
W warunkach konkurencji doskonalej wystepuje ogromna liczba niewiel-
kich przedsiebiorstw, pojedynczy producent nie ma decydujacego wplywu na
rynek i nie moze oddzialywac na cene. Cena rynkowa ustala sie jako wypadko-
wa niezaleznych producentów, okreslona jest przez sily popytu i podazy. Zaden
z konkurentów nie jest w stanie, poprzez manipulowanie podaza, wywrzec
wplywu na cene (stanowi bowiem mala czastke w calej podazy galezi czy prze-
myslu). W tych warunkach indywidualny wytwórca jest cenobiorca.
Poniewaz firma wolnokonkurencyjna moze sprzedac tyle, ile chce (ile wy-
produkuje), po cenie jej danej, popyt na jej produkt jest doskonale elastyczny
wzgledem ceny. Utargi przecietne, czyli cena, po której towar moze byc sprze-
dany, sa niezalezne od wielkosci produkcji, przedsiebiorstwo moze kazda ilosc
ulokowac na rynku po danej cenie.
Krzywa utargu przecietnego to krzywa popytu doskonale elastycznego na
produkty wytwarzane w przedsiebiorstwie wolnokonkurencyjnym; bedzie ona
linia pozioma na wysokosci ceny.
W warunkach wolnej konkurencji sprzedaz kazdej nowej jednostki produktu
bedzie powodowala przyrost utargu calkowitego o stale jednakowa sume, tj.
o cene jednostki produktu, stad tez i utarg krancowy bedzie stale jednakowy
i równy cenie, czyli utargowi przecietnemu:
Up = Uk = c
Krzywe utargu przecietnego i krancowego sa wiec ta sama krzywa - linia
prosta na poziomie ceny rynkowej.
Gdy dla firmy cena pozostaje stala, a zmienia sie wielkosc sprzedazy, to
zmiana przychodów (utargów) calkowitych jest równa cenie pomnozonej przez
zmiane wielkosci sprzedazy. Calkowity przychód firmy rosnie zatem proporcjo-
nalnie w miare zwiekszania ilosci wytwarzanego i sprzedawanego produktu.
Krzywa utargu calkowitego jest pólprosta, wychodzaca z poczatku ukladu
wspólrzednych (rys. 11.1).
W odróznieniu od przedsiebiorstwa wolnokonkurencyjnego, przedsiebior-
stwo monopolistyczne moze manipulowac podaza i cena. Utarg calkowity mo-
nopolu nie wzrasta proporcjonalnie do ilosci sprzedanego dobra, jak to jest
w czystej konkurencji. ilosc sprzedanego produktu pozostaje w odwrotnej zalez-
nosci od ceny. Chcac zwiekszyc sprzedaz, monopolista musi sie liczyc z ko-
niecznoscia obnizenia ceny. Jezeli podniesie cene, wielkosc sprzedazy spadnie.
Wplyw zmian ceny na funkcje utargów calkowitych monopolu zalezy od ela-
stycznosci cenowej popytu. Znajomosc elastycznosci cenowej popytu ma klu-
czowe znaczenie dla okreslenia przewidywanych obrotów.
 215

utargi

Ue t!.Ue
c=-=-
P t:P

o produkcja sprzedana

Rys. 11.1. Utarg calkowity, przecietny i krancowy w warunkach

wolnej konkurencji

utarg
calkowity

: produkcja sprzedana

utarg
przecietny
i krancowy

produkcja sprzedana

Rys. 11.2. Utarg calkowity, przecietny i krancowy

w warunkach monopolu
216

Krzywa Ue monopolu jest nieliniowa (rys. 11.2), zaczyna sie w poczatku

ukladu wspólrzednych (przy cenie = O utarg calkowity = O), nastepnie gdy ce-
nowa elastycznosc popytu jest wieksza niz 1, spadek ceny bedzie powodowal
wzrost utargu calkowitego, ale w stopniu mniej niz proporcjonalnym w stosunku
do ilosci sprzedanego dobra. Od momentu, w którym nastapi nasycenie rynku
i Ue osiagnie maksimum (Ed(P)= 1), zbyt produktówbedzie wzrastalw stopniu
mniejszym, niz bedzie nastepowal spadek ceny (Ed(p)< 1) i Uebedzie spadal teo-
retycznie do zera.
Dla firmy ustanawiajacej cene, utarg przecietny i utarg krancowy nie sa tym
samym. Z wyjatkiem pierwszej sprzedanej jednostki, przecietny utarg (czyli ce-
na) bedzie zawsze przewyzszal utarg krancowy.
Krzywa utargu przecietnego (tj. krzywa popytu firmy) ma ksztalt opadajacy,
bo Uewzrasta mniej niz proporcjonalnie w stosunku do wzrostu sprzedanej pro-
dukcji. Kazdy punkt na krzywej Upwyznacza cene, po której sprzedano produkt.
Wzajemny stosunek poszczególnych utargów w przedsiebiorstwie monopo-
listycznym jest przedstawiony na rysunku 11.2. Na jego podstawie mozna sfor-
mulowac pewne zaleznosci wystepujace miedzy utargami.

Zaleznosci miedzy utargiem calkowitym, przecietnym i kranco-

wym w warunkach monopolu:
- utargi przecietny i krancowy w miare zwiekszania ilosci sprzeda-
wanych produktów maleja, z tym ze utarg krancowy zmniejsza sie szyb-
ciej niz utarg przecietny; ,.
- utarg przecietny osiaga zero, gdy utarg calkowity jest równy zeru;
- utarg krancowy osiaga zero, gdy utarg calkowity osiagnie swoje
maksimum;
- utarg krancowy moze byc ujemny.

1. Przedstaw graficznie krzywa przychodu calkowitego, przecietnego

i krancowego w warunkach wolnej konkurencji. ?
2. Jakie wystepuja zwiazki i zaleznosci miedzy przychodem calkowitym, .
przecietnym i krancowym w przedsiebiorstwie monopolistycznym?
 217

11.2. Równowaga przedsiebiorstwa wolnokonkurencyjnego

w krótkim i dlugim okresie

Kazdy przedsiebiorca dazy do wygospodarowania maksimum zysku. Zysk

jest róznica miedzy calkowitymi przychodami firmy a jej kosztami. Jak wiado-
mo, calkowite przychody (utargi) i calkowite koszty zmieniaja sie wraz ze zmia-
nami wielkosci produkcji. Zysk jest funkcja utargu calkowitego i kosztu cal-
kowitego:

Firma bedzie ksztaltowac wysokosc swojego zysku przez wybór wielkosci

produkcji.

Przedsiebiorca bedzie tak dlugo zmienial rozmiary produkcji, jak

dlugo nie osiagnie maksimum zysku. W chwili osiagniecia go firma be-
dzie sie znajdowac w stanie równowagi, oczywiscie tak dlugo, jak dlugo ,.
nie ulegnie zmianie cena produkowanego dobra ani koszty przedsiebior-
stwa (ceny zuzywanych czynników produkcji).

Nalezy zastanowic sie teraz, jakimi regulami kieruje sie przedsiebiorstwo

starajace sie osiagnac maksymalne zyski.
Podstawowa zasada przedsiebiorstwa maksymalizujacego zysk jest nastepu-
jaca: gdy przy biezacym poziomie produkcji utargi krancowe przewyzszaja
koszty krancowe, firma moze powiekszyc swoje zyski produkujac wiecej. Jesli
zas koszty wytworzenia ostatniej jednostki przewyzszaja utargi z jej sprzedazy,
to zysk calkowity wzrosnie, gdy ta ostatnia jednostka nie zostanie wytworzona.
Zawsze wtedy, gdy koszty krancowe przewyzszaja utargi krancowe, firma moze
zwiekszyc swoje zyski, ograniczajac produkcje.

Warunek maksymalizacji zysku zostaje spelniony, gdy utarg

krancowy równy jest kosztowi krancowemu: Uk = Kk, Regula ta jest
prawdziwa niezaleznie od tego, jaka jest struktura rynku, na którym
,.
dziala firma.

Jednakze zaleznosc miedzy utargiem krancowym i kosztem krancowym ina-

czej ksztaltuje sie w firmie, która jest cenobiorca (w przedsiebiorstwie wolno-
konkurencyjnym), a inaczej w monopolu.
Pozycje krótkookresowej równowagi przedsiebiorstwa wolnokonkurencyj-
nego przedstawia rysunek 11.3.
218

Na rysunku widzimy dwie wielkosci produktu, OA i OB, przy których

Uk= Kk, Wielkosc produkcji w punkcie A przedstawia sytuacje zysku minimal-
nego, gdyz zmiana produkcji w dowolnym kierunku zwiekszy zysk (zmniejszy
strate). Dla produktu mniejszego od OA koszt krancowy przewyzsza utarg kran-
cowy (Kk> Uk), co jest niekorzystne dla fIrmy. Dla produkcji wiekszej od OA
utarg krancowy przewyzsza koszt krancowy (Uk> Kk), zysk bedzie rósl dzieki
zwiekszaniu produkcji.

utargi,
koszty

o A C B produkcjasprzedana

Rys. 11.3. Maksymalizowanie zysku w przedsiebiorstwie

wolnokonkurencyjnym w okresie krótkim

Z kolei wielkosc produkcji OB przedstawia sytuacje, w której zysk osiaga

poziom maksymalny. Jezeli produkcja jest mniejsza, to Uk> Kk i zysk moze sie
zwiekszac przez zwiekszanie produkcji az do punktu B. Jezeli zas produkcja jest
wieksza niz OB, to Kk> Uk i zysk moze byc zwiekszany przez zmniejszanie pro-
dukcji do poziomu OB.
Reasumujac: punkt BI jest punktem równowagi przedsiebiorstwa wolnokon-
kurencyjnego (Uk = Kk)' Wyznacza on najkorzystniejsza dla przedsiebiorstwa
wielkosc produkcji OB. Jest to tzw. optimum ekonomiczne. Przedsiebiorstwu
oplaca sie powiekszac rozmiary produkcji dopóki Kk < Uh poniewaz na kazdej
dodatkowej jednostce produktu zyskuje róznice miedzy utargiem krancowym
a kosztami krancowymi.

Zysk maksymalny obrazuje pole powitJrzchni zawarte miedzy

krzywa Uk a krzywa Kk, pomniejszone o wIelkosc straty wyrazonej
,
przez pole powierzchni znajdujacej sie miedzy krzywa Kk a Uk (dla .
wielkosci produkcji OA).
 219

Osiagniecie optymalnej wielkosci produkcji oznacza, ze przedsiebiorstwo

maksymalizuje swój zysk, a zatem jest w stanie równowagi. Firma nie bedzie
zainteresowana zmiana wielkosci produkcji, dopóki nie zmienia sie koszty pro-
dukcji lub cena.
Równowaga okreslonego przedsiebiorstwa nie oznacza jeszcze, ze cala galaz
danej produkcji znajduje sie w pozycji równowagi. Poniewaz cena przewyzsza
najnizszy koszt przecietny (zob. rys. 11.3), istnieja powody, by zmienialy sie roz-
miary calej produkcji w drodze powstawania nowych przedsiebiorstw. Nowe
przedsiebiorstwa powstawac beda do momentu, w którym dzieki zwiekszonej po-
dazy danego dobra dodatkowe zyski z tej galezi znikna, co nastapi wówczas, gdy
cena zrówna sie z kosztem krancowym w punkcie minimum kosztu przecietnego.
Pozycje równowagi galezi w warunkach konkurencji doskonalej w dlugim
okresie ilustruje rysunek 11.4.

Galaz jest w pozycji równowagi (B), wytwarzajac taka ilosc pro-

.,
dukcji (OA),przy której koszt przecietny jest najnizszy, a wiec optymal-
ny i równy kosztowi krancowemu i cenie:
cena = Up = Kk = min Kp

Cena przy tych warunkach dla analizy dlugookresowej zrównuje sie z dlu-
gookresowym kosztem krancowym (DKk) i równym jemu dlugookresowym
kosztem przecietnym (DKp),co ostatecznie mozemy zapisac:
p = DKk = DKp = Kk = Kp = Up

utargi,
koszty DKk

PI

o A produkcja sprzedana

Rys. 11.4. Dlugookresowa równowaga galezi w warunkach

konkurencji doskonalej
220

Przy tak ustalonym warunku dlugookresowej równowagi finny, zyski eko-

nomiczne równaja sie zeru, a jednoczesnie maksymalizuje ona zysk nonnalny
(zob. pkt 11.3.2 oraz 15.2.3).
Maksymalizowanie zysku to nie to samo co realizowanie zysku i moze tez
oznaczac minimalizowanie strat. Nie mozemy przesadzac, czy finna osiaga zy-
ski, opierajac sie wylacznie na wielkosciach krancowych. Zeby to zrobic, nale-
zaloby zbadac calkowite przychody i calkowite koszty, a takze porównac prze-
cietny koszt calkowity z cena.
Jak pamietamy, w warunkach finny wolnokonkurencyjnej calkowity przy-
chód (utarg) jest funkcja rosnaca wprost proporcjonalnie. Koszty calkowite ro-
sna nieliniowo - najpierw wolniej, potem szybciej. Zauwazmy, ze dla zerowego
produktu mamy dodatnia wartosc kosztu (rys. 11.5);jest to koszt staly, niezalez-
ny od wielkosci produktu.
utarg
calkowity
i koszt
calkowity

Ks

o A B C produkcja sprzedana

Rys. 11.5. Wyznaczanie najwiekszego zysku przedsiebiorstwa

wolnokonkurencyjnego

Róznica miedzy utargiem calkowitym a kosztem calkowitym jest zyskiem.

Na wykresie wielkosci produkcji, dla jakich koszty calkowite zrównuja sie
z utargami calkowitymi, mozna nazwac "punktami przelamania" (punkt Al, CI)'
Zysk jest mierzony jaka pionowa odleglosc miedzy krzywymi utargu calkowite-
go i kosztu calkowitego..Zysk bedzie najwiekszy tam, gdzie róznica miedzy Ue
i Kc bedzie najwieksza (odcinek BI i B2).Zysk bedzie "dodatni" dla wielkosci pro-
dukcji od A do C.

Przedstaw graficznie pozycje równowagi przedsiebiorstwa wolnokonku-

rencyjnego w krótkim i dlugim okresie.
?e
 221

11.3. Równowaga czystego monopolu

11.3.1. Optimum produkcji monopolu w okresie krótkim i dlugim

Sytuacja firmy monopolistycznej rózni sie od wolnokonkurencyjnej tym, ze

utarg przecietny i utarg krancowy nie sa tym samym (zob. rys. 11.1 i 11.2).
Krzywe tych utargów w monopolu sa opadajace, z tym ze krzywa utargu kranco-
wego opada bardziej stromo. Równowage monopolu przedstawia rysunek 11.6.

utargi,
koszty

o A B produkcja sprzedana

Rys. 11.6. Równowaga monopolu w krótkim okresie

Dla wielkosci produktu OA utarg krancowy wyraznie przewyzsza koszt kran-

cowy. Monopoliscie oplaca sie wiec zwiekszac produkcje, az do momentu,
w którym utarg krancowy zrówna sie z kosztem krancowym, co nastepuje przy
wielkosci produkcji OB (optymalne rozmiary produkcji).

Punkt K wyznacza równowage przedsiebiorstwa monopolistycznego

(ekonomiczne optimum produkcji); w tym punkcie monopol osiaga
zysk maksymalny (tzw. punkt Cournota)36. I
'
e

36 Antoine Augustin Coumot (1801-1877), ekonomista francuski, prekursor lozanskiej szkoly

w ekonomii, zastosowal metode matematycma do badan ekonomicznych. Sformulowal teorie mono-
polu, duopolu i oligopolu, która dala podstawy nowoczesnej teorii niedoskonalej konkurencji.
222

Dla produktu wiekszego niz OBkoszt krancowy przewyzsza utarg krancowy,

co zmniejsza zysk. Dlatego fIrma chcac maksymalizowac zysk, bedzie ograni-
czac produkcje, bo koszt krancowy bedzie malal, a utarg krancowy - rósl.
Jaka cene powinien ustalic monopol, aby byl w równowadze? Jezeli pamie-
tamy, ze krzywa utargu przecietnego jest jednoczesnie krzywa popytu, to wska-
ze nam ona, przy jakiej najwyzszej cenie jaka ilosc dobra zostanie calkowicie
wchlonieta przez rynek. Cene równowagi monopolu otrzymamy prowadzac
przez punkt K linie równolegla do osi rzednych, az do punktu przeciecia sie jej
z krzywa utargu przecietnego. Punkt F wyznacza cene równowagi monopolu.
BF jest na rynku cena monopolowa, zapewniajaca przedsiebiorstwu najwiekszy
zysk CDEF. Zysk ten jest róznica miedzy utargiem calkowitym OEFB(OBx BF)
a kosztem calkowitym OCDB(OBx DBi7, albo mozna go zapisac jako:

gdzie:
2m - zyskmonopolowy
Cm - cena monopolowa
Kpc- koszt przecietny calkowity
p - rozmiar sprzedanej produkcji
Zwrócmy uwage, ze w warunkach monopolu optimum techniczne wyzna-
czone przez punkt przeciecia krzywej kosztów krancowych z krzywa kosztów
przecietnych, oznaczone symbolem Q, wyznacza wieksze rozmiary produkcji
niz optimum ekonomiczne, oznaczone symbolem K, przy którym monopolista
maksymalizuje swój zysk. Oznacza to, ze produkcja wytwarzana jest nie przy
najnizszych lecz wyzszych kosztach przecietnych. Tak wiec istotne dla monopo-
listy jest to, ze dazac do maksymalizacji zysków moze on ograniczac produkcje
do rozmiarów nizszych niz wyznaczone przez optimum teclmiczne, gdyz za-
pewnia mu je wysoka cena monopolowa.
Zysk maksymalny monopolu mozemy takze wyznaczyc, poslugujac sie
krzywa kosztów calkowitych i krzywa utargu calkowitego.
Monopol ma podobny przebieg kosztów jak fIrma wolnokonkurencyjna,
inna jest natomiast krzywa utargu calkowitego (rys. 11.7).
Decyzje fIrmy monopolistycznej beda podobne do decyzji fIrmy konkuren-
cyjnej. Monopolista bedzie realizowal zysk przy wielkosci produkcji od A do C.

37Praktyka wykazuje, ze przedsiebiorcy nie sporzadzaja rachunku marginalnego, aby ustalic

wysokosc ceny. W duzej firmie, produkujacej tysiace produktów, niemozliwe jest bezustanne re-
gulowanie ceny w zaleznosci od wielkosci kosztu krancowego i utargu krancowego. Najwieksza
role przy ustalaniu ceny odgrywa koszt prL:ecietny.Cena monopolowa obejmuje wiec przecietne
koszty calkowite i narzut zysku na koszty, który to narzut zmienia sie w zaleznosci od popytu
i kosztów.
 223

Zysk mierzymy pionowa odlegloscia miedzy krzywa utargu calkowitego i kosz-

tu calkowitego. Z wykresu wynika, ze zysk monopolisty bedzie najwiekszy przy
wielkosci produkcji OB,tutaj bowiem utargi calkowite najbardziej przewyzszaja
koszty calkowite (odcinek BJB2).

utarg
calkowity
i koszt
calkowity

o A B C D produkcjasprzedana

Rys. 11.7. Wyznaczanie najwiekszego zysku monopolu

Firma moze w okreslonej sytuacji lub czasie stawiac sobie inne cele niz
maksymalizacja zysku. Charakter celu firmy bedzie wtedy wplywac na decyzje
firmy. Zobaczmy, co dzialoby sie z zyskiem, gdyby firma maksymalizowala
swój utarg calkowity. Produkowalaby ona wówczas wiecej, niz firma maksyma-
lizujaca zysk. Z rysunku 11.7 wynika, ze zysk bylby maksymalny dla produkcji
OB, zas utarg calkowity bylby najwiekszy, gdyby firma wytwarzala wielkosc
produkcji OD. W naszym przypadku przy produkcji OD zysk calkowity bylby
Ujemny.
Zyski i straty odgrywaja znaczaca role w sposobie dzialania wolnego rynku
i wplywaja na taka alokacje czynników wytwórczych, aby mogly byc jak najle-
piej wykorzystywane.
Analiza powyzsza dotyczyla okresu krótkiego. W odróznieniu od doskonalej
konkurencji, dlugookresowa równowaga monopolu nie charakteryzuje sie bra-
kiem zysku ekonomicznego czy strat. Jesli monopol osiaga zysk ekonomiczny
w krótkim okresie, to nie utraci go w dlugim, chyba ze przestanie byc monopo-
lem. Jesli w krótkim okresie monopol ponosi strate, to musi poszukiwac sposo-
bów korzystniejszego wykorzystania swoich zasobów. W dlugim okresie mono-
pol musi decydowac, czy zmieniac rozmiary produkcji, aby zwiekszyc zysk.
224

utargi,
koszty ID

P2

D
o produkcja sprzedana

Rys. 11.8. Dlugookresowa równowaga monopolu

Warunkiem dlugookresowej równowagi jest zrównanie dlugookre-

sowego kosztu krancowego (DKk) z utargiem krancowym (Uk) i krótko-
okresowym kosztem krancowym (Kk) - rys. 11.8. Mozemy ten warunek
zapisacnastepujaco:
DKk =Uk =Kk
I
'
.

Pierwotnie równowaga wystepowala w punkcie A, przy cenie Pl i produkcji

al. Zwiekszenie skali produkcji przesuwa punkt równowagi do punktu B, przy
cenie nizszej P2 i wiekszej produkcji a2.Widac równiez, ze monopol znajduje sie
w przedziale rosnacych korzysci skali i móglby wybrac wieksza produkcje, bliz-
sza punktowi przeciecia dlugookresowej krzywej kosztów krancowych z dlugo-
okresowa krzywa kosztów przecietnych.

1. Jakie znasz metody wyznaczania najwiekszego zysku w przedsiebior-

stwie monopolistycznym?
2. Czym rózni sie techniczne optimum produkcji od optimum ekonomicz-
nego?
?e
3. Dlaczego równowaga monopolu nastepuje najczesciej przy produkcji
mniejszej od tej wyznaczonej przez optimum techniczne?
 225

11.3.2. Polityka cenowa monopolu

Istota monopolu jest jego sila rynkowa, pozwalajaca panowac nad cena
sprzedawanego wyrobu. Monopol nie musi dostosowywac sie do ceny, przeciw-
nie to on poszukuje, a nastepnie ustala cene i wielkosc produkcji, które maksy-
malizuja zysk. O ile w konkurencji doskonalej producent jest cenobiorca,
o tyle w warunkach monopolu jest cenotwórca. Tutaj nie rynek panuje nad pro-
ducentem, lecz glównie monopol nad rynkiem. Monopol ksztahuje wiec cene,
manipuluje rozmiarami produkcji i nagina zachowanie konsumenta do swoich
interesów.
W ten sposób widac wyraznie, iz przedsiebiorstwo, mogace wyznaczac cene,
bedzie ustalalo cene relatywnie wyzsza niz gdyby ksztahowana ona byla przez
rynek wolnokonkurencyjny.
Miara sily monopolu jest nadwyzka ceny nad kosztami wytwarzania. Mono-
pol nie ma jednak pelnej swobody dzialania. Cena monopolowa podlega równiez
prawom rynkowym i w zwiazku z tym istnieje pewna ograniczonosc swobody
ksztahowania jej górnego poziomu. Jest ona zdeterminowana przez rózne czyn-
niki obiektywne, wsród których do najwazniejszych naleza:
- wielkosc globalnego popytu na dany produkt,
- elastycznosc cenowa i dochodowa popytu (podwyzszanie cen moze pro-
wadzic do tak duzego spadku popytu, ze utarg calkowity zmniejszy sie i pod-
wyzka cen stanie sie nieoplacalna),
- istnienie substytutów i wzrost ich produkcji,
- import konkurencyjnych towarów,
- ograniczenia ze strony kosztów produkcji (wysoka cena monopolowa
mozliwa jest do utrzymania przy malych rozmiarach produkcji, bowiem przy
malej skali produkcji koszt jednostkowy jest wysoki).
Panstwowe regulacje monopoli maja na celu przeciwdzialanie negatywnym
skutkom ich dzialania. Stosowane przez panstwo instrumenty mozna podzielic
na dwie zasadnicze grupy: podatki i ograniczenia cenowe. Podatki od zysku nie
wplywaja na wielkosc produkcji i cene - stanowia one jedynie instrument po-
dzialu dochodu. Podatki typu akcyzowego, nakladane na poszczególne produkty,
podwyzszaja koszty, zwiekszajac równiez koszt krancowy. Oznacza to zmiane
punktu równowagi monopolu. Wzrost kosztu krancowego przesuwa punkt rów-
nowagi w lewo, wyznaczajac mniejsza produkcje i wyzsza cene. Ze wzgledu na
ujemne nachylenie krzywej popytu, zwiekszenie ceny bedzie mniejsze od kwoty
podatku.
Omawiajac problem polityki cenowej monopoli nalezy tez zwrócic uwage na
problem róznicowania cen przez monopole.
226

Róznicowanie cen wystepuje wtedy, gdy monopolista sprzedaje to

samo, jednorodne dobro po róznych cenach, róznym grupom odbior-
ców. Mozliwosc taka wynika z ujemnie nachylonej krzywej popytu mo- ,.
nopolu, która wskazuje, ze niektórzy odbiorcy sa sklonni zaplacic wyz-
sza cene, aby zdobyc dane dobro.

Aby róznicowanie cen bylo"mozliwe i oplacalne, powinny byc spelnione na-

stepujace warunki:
- oddzielenie poszczególnych czesci rynku od siebie tak, aby dobra nie byly
odsprzedawane,
- zróznicowane cenowe elastycznosci popytu na dane dobro u róznych grup
odbiorców,
- mozliwosc wyodrebnienia poszczególnych grup odbiorców przy mozliwie
niskim koszcie takiej operacji.

Reasumujac dotychczasowa analize równowagi przedsiebiorstwa

nalezy podkreslic, ze w warunkach wolnej konkurencji przedsiebiorstwo
moze uzyskac zysk ekonomiczny, czyli nadzwyczajny, tylko przejscio- ,.
wo, tj. w krótkim okresie, w przypadku zas monopolu ma on charakter
trwaly.

Ta róznica, wynikajaca ze sposobu i warunków osiagania zysku ekonomicz-

nego, rzutuje na zakres efektywnosci przedsiebiorstwa w tych dwóch róznych
strukturach rynkowych.
Przedsiebiorstwa dzialajace w warunkach wolnej konkurencji uzyskuja zysk
nadzwyczajny wówczas, gdy galaz danej produkcji jest niezrównowazona i wy-
stepuje nadmiar popytu. Uksztaltowana w tych warunkach cena umozliwia
otrzymanie zysku nadzwyczajnego i ulatwia wejscie do tej galezi nowym produ-
centom, do czasu zrównania sie podazy z popytem. Wówczas gdy galaz jest
w równowadze, wchodzenie do niej ustaje (por. rys. 11.3 i 11.4) i przedsiebior-
stwa uzyskuja zysk normalny, znika zas zysk ekonomiczny. Drugim waznym
zródlem uzyskiwania zysku ekonomicznego jest obnizka kosztów produkcji po-
nizej poziomu uksztaltowanego jako minimalny dla danej galezi. Mozna to osia-
gnac wprowadzajac nowe kosztooszczedne technologie. Jezeli jednak nowocze-
sne rozwiazania technologiczne upowszechnia sie, wystapi obnizka kosztu
przecietnego w calej galezi, a co zatem - obnizka poziomu cen. W ten sposób
zysk ekonomiczny znika, co potwierdza jego przejsciowy charakter. Jednak daz-
nosc do jego uzyskania jest motorem postepu technicznego. Dlatego model kon-
kurencji doskonalej staje sie standardem mikroekonomicznej racjonalnosci, gdyz
zapewma:
 227

- efektywne wykorzystanie zasobów,

- pelne wykorzystanie mocy produkcyjnych,
- postep techniczny,
- wzrost wydajnosci pracy,
- niski koszt produkcji.
Z kolei monopol- w odróznieniu od przedsiebiorstwa wolnokonkurencyjne-
go - odznacza sie niska efektywnoscia gospodarowania. Uzyskiwany zysk eko-
nomiczny, który wynika z jego uprzywilejowanej pozycji na rynku, jest nieuza-
sadniony, a co wiecej - wywoluje szereg negatywnych zjawisk. Jak podkreslono
wyzej (w punkcie 11.3.1), monopol wyznacza cene maksymalizujaca zysk przez
manipulowanie podaza, przy niepelnym wykorzystaniu mocy produkcyjnych
i przy wyzszym koszciejednostkowym niz wyznacza to optimum techniczne.
Tak wiec, na skutek istnienia monopoli, spoleczenstwo musi placic wyzsze
ceny za mniejsze rozmiary produkcji. Na tej podstawie formuluje sie poglad, ze
monopol w porównaniu z wolna konkurencja prowadzi do niewlasciwej alokacji
zasobów i jest szkodliwy spolecznie.

1. Jakie czynniki ksztaltuja cene monopolowa?

2. Dlaczegozysk ekonomicznyotrzymywanyprzez przedsiebiorstwowol-
nokonkurencyjnema charakter przejsciowy,zas w przypadku monopo-
?.
lu - trwaly?

11.4. Równowaga przedsiebiorstwa w warunkach konkurencji

niedoskonalej

Powyzej zostala dokonana analiza równowagi przedsiebiorstwa na przykla-

dzie dwóch modeli rynku, tj. konkurencji doskonalej oraz pelnego monopolu.
Modele te nalezy traktowac jako dwie krancowe sytuacje rynkowe, które nad-
miernie upraszczaja rzeczywistosc.W realnej gospodarce rynkowej marny do czy-
nienia z calym wachlarzem sytuacji posrednich, które mieszcza sie miedzy tymi
dwiema skrajnosciami i okresla sie je mianem konkurencji niedoskonalej.
W ramach konkurencji niedoskonalej wyróznic mozna dwa modele zacho-
wan, tj. konkurencje monopolistyczna oraz konkurencje w obszarze oligopo-
lu. Trzeba podkreslic, ze mimo pewnych wspólnych wlasciwosci zachowania sie
przedsiebiorstwa w warunkach konkurencji niedoskonalej, fIrmy ze struktury
rynkowej konkurencji monopolistycznej w praktyce blizsze sa warunkom kon-
kurencji doskonalej, zachowanie sie zas poszczególnych fIrm w oligopolu zbli-
zone jest bardziej do sytuacji monopolu pelnego.
228

11.4.1. Firma w warunkach konkurencji monopolistycznej

Charakterystyka modelu konkurencji monopolistycznej zostala dokonana

w poprzednim rozdziale 10, pkt. 1. Obecnie skoncentrujemy sie na warunkach
równowagi przedsiebiorstwa nalezacego do tej struktury rynku.

W warunkach konkurencji monopolistycznej celem przedsiebior-

stwa jest utrzymanie pozycji monopolistycznej, pozwalajacej na zacho-

'
wanie odpowiednio wysokiej ceny, zapewniajacej zysk monopolistycz-
ny. Zasadnicza róznice miedzy konkurencja monopolistyczna a kon-
kurencja doskonala stanowi duze asortymentowe zróznicowanie
produktów. Dzieki temu firma uzyskuje odrebny rynek na swój produkt, I .
na którym krzywa popytu ma normalne ujemne nachylenie. To z kolei
powoduje, ze staje sie ona monopolista na tym rynku oraz moze ksztal-
towac ceny i produkcje w sposób maksymalizujacy jej zysk. Firma za-
tem nie jest cenobiorca lecz cenotwórca.

w krótkim okresie warunki równowagi przedsiebiorstwa w obszarze kon-

kurencji monopolistycznej sa analogiczne do wystepujacych w sytuacji równo-
wagi monopolu (por. punkt Cournota - rys. 11.6), z ta róznica, ze poziom cen
w warunkach konkurencji monopolistycznej jest nieco nizszy niz w przypadku
pelnego monopolu, rozmiary produkcji zas sa nieco wyzsze od tych, przy któ-
rych monopol maksymalizuje zysk.
Z kolei mechanizm dlugookresowego dostosowania rynkowego opiera sie
na identycznym zalozeniu, jak w doskonalej konkurencji. Istnienie zysku eko-
nomicznego przyciaga nowe kapitaly i zacheca konkurentów do produkowania
substytutów.
Wejscie nowych firm, które jest wzglednie latwe, powoduje, ze krzywa po-
pytu przesuwa sie w lewo - z Dl do D2(rys. 11.9) i nastepuje jej uelastycznienie.
Wraz z wejsciem nowych firm kurczy sie rynek firm dotychczasowych. Przesu-
wanie sie krzywych popytu konczy sie z osiagnieciem stanu dlugookresowej
równowagi (E2), przy której firma sprzedaje ilosc Q2,po cenie P2. Tak wiec
w wyniku wzrostu konkurencji na rynku monopolistycznym nastapil spadek po-
ziomu produkcji z ql do q2 i spadek ceny z PI do P2. Przy dlugookresowej rów-
nowadze firma osiaga zerowy zysk ekonomiczny, gdyz nowa krzywa popytu D2
jest styczna do krzywej dlugookresowego kosztu przecietnego.
W warunkach konkurencji monopolistycznej (w odróznieniu od wolnej kon-
kurencji) firmy napotykaja ograniczenia ze strony popytu. Chcac sprzedac wie-
cej, musza obnizyc ceny, co oznacza zanik zysku ekonomicznego. Ze wzgledu
wiec na niechec do obnizki cen, w danej galezi produkcji wystepuje niepelne
 229

wykorzystanie mocy produkcyjnych i wielkosc produkcji nie zapewnia tech-

nicznego optimum produkcji (qo).

cena

PI
P2

o produkcja sprzed/U

Rys. 11.9. Dlugoolcresowarównowaga w warunkach

konkurencji monopolistycznej

Nalezy zwrócic uwage, ze obnizanie ceny zarówno przy krótko- jak i dlugo-
okresowej równowadze powodowaloby koniecznosc zwiekszenia produkcji
i ksztaltowania jej niezgodnie z rozmiarami wyznaczonymi przez punkt, w któ-
rym Uk= Kk, Skutkiem tego byloby zmniejszenie osiaganego zysku lub nawet
strata. Z tych wzgledów konkurencja cenowa uznawana jest za nieoplacalna.
Bardziej korzystnym sposobem konkurencji jest róznicowanie produktów,
ciagle wprowadzanie na rynek tzw. nowosci oraz stosowanie innych metod od-
dzialywania na konsumenta dla zachowania lub zwiekszenia swego udzialu
w rynku.
Róznicowanie produktów jest szeroko stosowanym sposobem konkurencji,
o czym swiadczy duza róznorodnosc spotykanych na rynku wyrobów o zblizo-
nych cechach uzytkowych.
Wskutek zróznicowania produktu na rynku niedoskonalej konkurencji za-
chodzi koniecznosc promowania sprzedazy swojego wyrobu. Oprócz tego do
stosowanych przez przedsiebiorstwa srodków aktywizacji sprzedazy naleza: re-
klama podkreslajaca jakosc, model, termin i warunki dostawy produktu, spon-
soring (m.in. sponsorowanie róznych imprez sportowo-kulturalnych i przez to
promowanie swojego produktu) oraz public relations (utrzymywanie dobrych
kontaktów z dostawcami, dystrybutorami oraz klientami przedsiebiorstwa).
Wszystko to powoduje zwiekszenie wydatków danej finnyo tak zwane koszty
230

sprzedazy, co wiaze sie z podwyzszeniem jej calkowitych kosztów produkcji.

Ponoszenie tych kosztów powoduje przesuniecie krzywych kosztu przecietnego
i krancowego, jak równiez krzywej popytu. O ile zmiany cen powoduja przesu-
wanie sie wzdluz danej krzywej popytu, to róznicowanie produktów oraz wydat-
ki na aktywizacje sprzedazy przesuwaja krzywe popytu w prawo (wzrost popy-
tu), przy danych cenach. Przesuwanie krzywych popytu wplywa tez na
wyznaczanie punktu ekonomicznego optimum. Nie zmienia to jednak regul
ksztahowania sie równowagi opisanych powyzej i zilustrowanych na rys. 11.9.

Omów warunki równowagi przedsiebiorstwa w strukturze konkurencji

monopolistycznej w krótkim i dlugim okresie.
?8

11.4.2. Oligopol na rynku

W realnej gospodarce rynkowej w wielu dziedzinach produkcji mamy do

czynienia z sytuacja oligopolistyczna.

Oligopol jest struktura rynku, w której wystepuje niewielka liczba

firm majacych duza sile rynkowa, co powoduje, ze nie mozna ich uwa-
zac za cenobiorców (jak w doskonalej konkurencji), lecz jednoczesnie
,.
sa poddane duzej konkurencji.

Zatem firmy nalezace do oligopolu nie moga (jak monopol) uwazac krzywej
popytu rynkowego za swoja wlasna. Korzysci skali produkcji sprzyjaja istnieniu
niewielu duzych przedsiebiorstw i z mala iloscia kapitalu zaden konkurencyjny
producent nie jest w stanie wejsc do zmonopolizowanej galezi. Tak wiec wejscie
do takiej galezi produkcji jest znacznie utrudnione, w przeciwienstwie do czystej
konkurencji i konkurencji monopolistycznej.
Analiza struktury rynku oligopolistycznego jest o wiele bardziej zlozona niz
pozostalych struktur rynkowych.
Ze wzgledu na niewielka liczbe firm, kazda decyzja oligopolisty - dotyczaca
cen, produkcji, zróznicowania produktów, jak równiez srodków aktywizacji
sprzedazy - ma dostrzegalny wplyw na kazdego z konkurentów. Z tego powodu
istote jest zalozenie, ze zmiany w zachowaniu dowolnej firmy, w danej dziedzi-
nie, beda powodowaly konkurencyjne reakcje pozostalych. Oczywiscie oligopo-
lista nigdy nie moze byc pewny do konca, jakie beda reakcje rywali, mozliwe sa
bowiem rózne modele ich zachowan. Stad wynika duza niepewnosc i ryzyko
w dzialaniach oligopolistów. Prowadzi to do wniosku, ze bardziej korzystne w tej
strukturze rynkujest porozumienie i wspólpraca niz bezwzgledna rywalizacja.
 231

Jednym z podstawowych aspektów rynku oligopolistycznego jest polityka

cenowa. Zachowanie sie cen na tym rynku jest zasadniczo rózne od rynku do-
skonale konkurencyjnego. W doskonalej konkurencji ceny zmieniaja sie na bie-
zaco w odpowiedzi na zmiany popytu i podazy. Ceny oligopolistyczne zmieniaja
sie rzadziej. Male zmiany popytu i kosztów nie wplywaja na zmiane ceny, do-
piero duze i trwale ich zmiany wywoluja reakcje dostosowujace poziom cen.
Z wielu wzgledów oligopolista nie jest sklonny zmieniac ceny czesto i stara sie
utrzymac ich poziom. Dlatego mówi sie, ze oligopol administruje cenami.
Ustalajac cene, oligopolista bierze pod uwage popyt oraz koszty i ceny konku-
rencyjnych wyrobów.
Kontrola nad cena pojedynczej firmy oligopolistycznej jest scisle ograniczo-
na przez wzajemna wspólzaleznosc firm dzialajacych na tym rynku38.Oligopo-
lista zwiekszajac cene ponosi ryzyko "wysadzenia siebie z rynku", obnizka zas
cen moze wywolac reakcje lancuchowa i doprowadzic do wojny cen, co w efek-
cie moze spowodowac zanik zysku ekonomicznego. Dlatego tez przedsiebior-
stwa oligopolistyczne preferuja rozwiazania niekolizyjne o charakterze zmowy
lub kooperacji, których celem jest wspólne dazenie do maksymalizacji zysku.
Klasyczna teoria oligopolu odnosi sie do zjawiska wzglednej stabilnosci cen,
majacej miejsce w ramach rynku oligopolistycznego jako specyficznego, zwla-
szcza w porównaniu z zachowaniem sie cen w innych strukturach rynku.
Ze wzgledu na zróznicowana sytuacje firm w oligopolu w analizach teore-
tycznych rozpatruje sie wiele modeli, miedzy innymi: Cournota39,Bertranda,
Edgewortha, Chamberlina i Sweezy'ego40.
Wspólzaleznosc firm w oligopolu wytlumaczymy za pomoca modelu
P. Sweezy'ego, tzw. zlamanej krzywej popytu (rys. 11.10).

Model Sweezy'ego zaklada, ze w warunkach oligopolu, gdy nie ma

zmowy miedzy konkurentami, indywidualna krzywa popytu na produk-
ty danej firmy jest zdeterminowana zachowaniami rynkowymi pozosta- ,.
lych firm, bedacymi wynikiem bezposredniej reakcji na decyzje konku-
rentów.

38Wspólzaleznosc polega na tym, ze zachowanie poszczególnych finn scisle zalezy od poste-

powania konkurentów.
39 Podstawowe jego zalozenia poznalismy wczesniej, zostaly one przedstawione w punkcie
11.3.1.
40 Szczególowo modele te omówione sa w podreczniku Z. Wiszniewskiego, Mikroekonomia
wspólczesna, CEiRB, Warszawa 1994.
232

cena

Po

o produkcja sprzedana

Rys. 11.10. ,,zlamana" krzywa popytu w warunkach oligopolu

Wykreslona na rysunku krzywa popytu finny oligopolistycznej sklada sie

z dwóch czesci: o wiekszej (krzywa DD) i mniejszej (krzywa D]Dt) elastyczno-
sci cenowej popytu. Jezeli zalozymy, ze konkurenci nie reaguja na decyzje danej
finny i nie zmieniaja ceny ani ilosci, to jej funkcja popytu okreslona jest przez
konwencjonalna krzywa popytu DD, o mniejszym nachyleniu i wiekszej ela-
stycznosci cenowej. Przyjmujac jednak, ze konkurenci w oligopolu zareaguja na
decyzje cenowe danej finny i dokonaja zmian cen w tym samym kierunku, to
wówczas reakcje popytu na zmiane ceny bedzie opisywac juz inna funkcja popy-
tu, wyrazona krzywa D]Dl, która jest bardziej pochylona, o mniejszej elastycz-
nosci cenowej niz krzywa DD.
W modelu Sweezy'ego przyjmuje sie, ze finny oligopolistyczne reaguja
asymetrycznie na zmiane ceny. Oznacza to, ze podejmuja one walke cenowa,
gdy konkurent obniza cene, i sa zadowolone, a wiec nie reaguja, gdy ten cene
podnosi. Gdyby dana finna chciala przesunac sie na swojej krzywej popytu po-
wyzej punktu A, podwyzszajac dotychczasowa cene Po, to brak reakcji konku-
rentów nie wywola zmiany jej funkcji popytu i pozostanie ona na dotychczaso-
wej, elastyczniejszej krzywej DD. Oznacza to, ze wzrost ceny przy krzywej
popytu o wyzszej elastycznosci wywola spadek utargu calkowitego w wyniku
utraty czesci rynku na rzecz konkurentów. Z kolei obnizenie ceny ponizej Po
wywola zmiane funkcji popytu danej finny i pochylenia krzywej popytu ponizej
punktu A, zmniejszajac jej elastycznosc. Usztywnienie popytu "lamie" krzywa
popytu finny oligopolistycznej, która przyjmuje ksztah DD]. Tym samym lamie
krzywa utargu krancowego (Uk), powodujac brak jej ciaglosci dla ilosci ofero-
wanej qo. Na poziomie qo finna natrafia na mniej elastyczna czesc zlamanej
krzywej popytu i przesuwajac sie ponizej punktu A, obnizajac cene, zmniejsza
 233

gwahownie swój utarg krancowy - stad wlasnie brak ciaglosci krzywej utargu
krancowego.

Wynika stad wniosek, ze oligopoliscie nie oplaca sie obnizyc ceny,

gdyz inni moga zrobic to samo, gdyz w rezultacie spadku cen obnizy sie
elastycznosc popytu, spadnie utarg calkowity i zmniejszy sie zysk. Jest
to wynikiem wystepujacej w oligopolu wspólzaleznosci.
I
'.
Oligopolista maksymalizuje swój zysk przy cenie na poziomie Po i rozmia-
rach produkcji qo, wyznaczonych przez przeciecie sie krzywej kosztów kranco-
wych z przerwana krzywa utargu krancowego na skutek zlamania sie krzywej
popytu. Mozna wiec stwierdzic, ze równowaga wystepuje w punkcie A. Mimo,
ze nie ma równosci Uki Kk, zysk jest maksymalizowany, poniewaz zmiana pro-
dukcji w dowolnym kierunku zmniejsza zysk.
Zwrócmy uwage, ze ze wzgledu na nieciaglosc krzywej utargu krancowego,
zmiana wysokosci kosztów i tym samym polozenia krzywej kosztów kranco-
wych miedzy punktami a i b nie wplynie na wybór optymalnych rozmiarów
produkcji. Cena na rynku oligopolistycznym rosnie tylko wtedy, gdy nastepuje
wzrost kosztów produkcji u wszystkich oligopolistów. Wówczas podwyzka jej
wynika z dazenia do utrzymania zysku na poprzednim poziomie.
Omawiajac problem konkurencji w oligopolu nalezy równiez przedstawic
glówne formy zachowan oligopolu, które maja wplyw na ograniczenie negatyw-
nych skutków konkurencji.
Wsród glównych form niekolizyjnych zachowan mozna wyróznic: przy-
wództwo cenowe, porozumienia oligopolistyczne oraz swiadomy paralelizm za-
chowan.

Przywództwo cenowe polega na tym, ze pozycja ekonomiczna po-

szczególnych oligopolistów z reguly nie jest jednakowa i najsilniejszy
z nich ustala cene, spelniajac role przywódcy cenowego. Zmiana ceny ,.
jest zwykle sygnalizowana przez lidera cenowego, pozostali zas oligo-
polisci akceptuja proponowana zmiane lub nie.

Mimo ze przywództwo cenowe nie wymaga formalnego porozumienia,

wszystkie firmy musza, przynajmniej milczaco, zaakceptowac uklad.
Istnieje wiele modeli przywództwacenowego,trzy z nich sa najbardziejznane:
1. Model dominujacej firmy - to najbardziej typowa forma przywództwa
cenowego. Dotyczy on przemyslów, w których wystepuje jedna duza firma
i kilka malych. Dominujaca firma ma znaczny udzial w produkcji danego prze-
myslu, dlatego sluzy jako cenowy przywódca. Male firmy dzialaja jako przyj-
mujace cene (cenobiorcy ) i sprzedaja po tej cenie.
234

2. Przywództwo efektywnej firmy - role przywódcy cenowego odgrywa

firma majaca najnizsze koszty (nie musi to byc najwieksza firma). Firma o ni-
skich kosztach zostaje przywódca i okresla cene oraz wielkosc produkcji. Inne
firmy produkujace drozej beda zmuszone wycofac sie z danej galezi przemyslu.
3. Przywództwo barometryczne - jest przykladem sytuacji, kiedy jedna
z firm majaca najlepsze wyczucie sytuacji rynkowej i zyczen wiekszosci firm,
pierwsza oglasza zmiane ceny. Przywódca ceny dziala w tym przypadku jak ba-
rometr, wyczuwajac wole wiekszosci firm.
Wsród innych form kooperacyjnych zachowan w ramach oligopolu nalezy
wyróznic porozumienia oligopolistyczne. Porozumienia te oparte sa na cichej
lub legalnej zmowie. Typowa forma zmowy jest kartel - porozumienie przed-
siebiorstw oligopolistycznych okreslonej galezi przemyslu, dotyczace warunków
sprzedazy, podzialu rynków zbytu, globalnych rozmiarów produkcji oraz kwot
produkcji (tj. wielkosci produkcji poszczególnych przedsiebiorstw kartelu), wy-
znaczania cen, podzialu zysków itd.41.Nie jest konieczne, aby umowa obejmo-
wala wszystkie z wymienionych elementów. Kartel z reguly dazy do osiagniecia
stanu, gdy suma korzysci jego czlonków jest równa tym, które moze osiagnac
dana galaz traktowana jako calosc. Oznacza to ustalanie cen i produkcji na po-
ziomie wlasciwym monopolowi.
Kartele odznaczaja sie duza niestabilnoscia, czesto ich dzialalnosc podlega
ustawodawstwu antymonopolowemu. Obecnie kartelizacja ma miejsce coraz
czesciej na rynku miedzynarodowym.
W kazdym cywilizowanym kraju panstwo prowadzi róznorodna antykarte-
lowa i antymonopolowa polityke. Ulatwia wejscie na rynek firmom konkuren-
cyjnym, zmniejsza korzysci w przypadku nieuzasadnionego windowania cen
oraz stoi na strazy uczciwych zasad zdrowej konkurencji.
Jeszcze inna forma kooperatywnych zachowan w ramach oligopolu jest tzw.
swiadomy paralelizm. Polega on na tym, ze firmy swoje dzialania koordynuja
ze soba, bez istnienia jakiejkolwiek zmowy. Poszczególne firmy podporzadko-
wuja sie przyjetym zasadom (np. jesli chodzi o reguly narzutu zysku na koszty,
sezonowe zmiany cen itp.) i nie staraja sie dzialac na wlasna reke. Przyczynia sie
to równiez do wyjasnienia pewnej stabilnosci cen, wystepujacej w warunkach
oligopolu.
Trzeba podkreslic, ze kooperacja miedzy firmami oligopolistycznymi nie
zawsze jest mozliwa. Czynnikami ograniczajacymi mozliwosci zmowy i koope-
racji sa np. takie czynniki, jak: istnienie wiekszej liczby firm, niskie bariery wej-
scia, róznorodnosc produktów, wysokie koszty stale, ograniczenia prawne itp.
W takiej sytuacji, gdy przeszkody dla kooperacji sa silne, zachowanie sie oligo-

41Na temat kartelu jako fonny rynku oligopolistycznego byla mowa w poprzednim rozdziale
- w punkcie 10.3.
 235

polu ma charakter niekooperacyjny. Z tego powodu wzajemne interakcje sa

swoistego rodzaju gra, w której wygrywaja ci, którzy lepiej przewiduja sposoby
reagowania konkurentów i przygotowuja plany skutecznego dzialania. Firmy
musza zatem dzialac strategicznie. Poszczególni producenci zmuszeni sa "zga-
dywac" jak zachowaja sie ich rywale w róznych sytuacjach. Dlatego ich zacho-
wanie ma charakter gry, przy czym kazdy gracz musi "grac" w odpowiedzi na
strategie przyjeta przez konkurenta. Kazda firma w grze zachowuje sie tak, aby
realizowac swój wlasny interes. Sytuacje te sa przedmiotem zainteresowan teo-
rii gier42.
Rozwazane w teorii ekonomii modele oligopolu nie odzwierciedlajajednego,
generalnego rozwiazania. Zaden z nich nie jest na tyle ogólny, aby mógl zadowa-
lajaco wyjasnic, czy tez przewidziec, stan, jaki uksztaltuje sie na wybranym rynku
oligopolistycznym. Stad tez nie mozna zasadnie twierdzic,jaki poziom ceny, czy
produkcji wlasciwyjest stanowi równowagi w warunkach oligopolu.
Trudnosci w okresleniu stanu,jaki uksztaltuje sie na rynku oligopolu, znajduja
takze wyraz w tym, ze nie mozna przesadzic, czy poziom cen bedzie wyzszy niz
w warunkach konkurencji doskonalej, a poziom produkcji - nizszy. Zwykle tak
jest, ale moze byc tez inaczej. Na przyklad, w wyniku wojny cenowej na rynku
oligopolu, ceny moga byc przejsciowo nizsze, a wielkosc produkcji wyzsza niz
w konkurencji doskonalej. Wreszcie, wskutek dzialan marketingowych, majacych
na celu aktywizacje sprzedazy, zarówno ceny,jak i wielkosc produkcji moga byc
na tym rynku wyzsze niz w warunkach konkurencji doskonalej.

Reasumujac: wszystkie mozliwe formy konkurencji niedoskonalej

maja na celu z jednej strony - wskazanie mozliwosci minimalizacji
kosztów produkcji, z drugiej zas - wzmocnienie pozycji konkurencyjnej ,.
firmy na rynku krajowym i zagranicznym oraz zapewnienie jej w ten
sposób stabilnych rynków zbytu.

1. Jaka reakcje obserwujemy w modelu konkurencji oligopolistycznej,

gdy jeden z oligopolistów próbuje podniesc lub obnizyc cene swojego
wyrobu?
2. Na czym polega wspólzaleznosc firm nalezacych do oligopolu? ?.
3. Jakie znasz formy kooperacyjnych zachowan w ramach oligopolu?
4. Omów korzysci i negatywne skutki wynikajace z konkurencji niedosko-
nalej.

42Teoria gier w oligopolu zostala szeroko omówiona w podreczniku D. Laidlera i S. Estrina,

Wstep do mikroekonomii, Gebethner i Ska, Warszawa 1991, rozdz. 17.
Czesc IV
SPOSOBY FINANSOWANIA
DZlALALNOSCIGOSPODARCZEJ

Rozdzial 12

RYNEK KAPIT ALOWY

12.1. Rynek finansowy a rynek kapitalowy

Rynki finansowe powstaly wraz z rozkwitem handlu i produkcji towarowej.

Podczas gdy na innych rynkach wymienia sie towary i uslugi, tu przedmiotem
wymiany jest kapital. Pamietamy z wczesniejszych rozwazan, ze pieniadz nie-
zbedny do zakupu czynników produkcji równiez jest okreslany mianem kapitalu.
Wydatkowany na ten cel kapital pieniezny przemienia sie w kapital rzeczowy
(np. budynki, maszyny, pojazdy). Na rynku finansowym mamy do czynienia
z kapitalem finansowym.

Kapital finansowy stanowia zasoby pieniezne, które moga byc wy-

korzystane jako lokaty produkcyjne lub finansowe, w zamian za okre- ,.
slony dochód.

W transakcjach uczestnicza z jednej strony podmioty dysponujace jego nad-

wyzka, z drugiej - te, które odczuwaja jego niedobór. W wymianie tej biora
udzial - zarówno po stronie popytu jak i podazy - przedsiebiorstwa produkcyjne
i uslugowe, gospodarstwadomowe, a takze panstwo i wladze samorzadowe.
238

Rynek finansowy dzieli sie na dwa segmenty: rynek pieniezny i rynek kapi-
talowy. Kryterium tego podzialu jest tennin zwrotu kapitalu. Jesli nie przekracza
on jednego roku, mamy do czynienia z rynkiem pienieznym. Przedmiotem ope-
racji na tym rynku sa: kredyty krótkotenninowe, lokaty miedzybankowe i krót-
kotenninowe papiery wartosciowe (weksle skarbowe, weksle przedsiebiorstw,
bony skarbowe, czeki, certyfikaty depozytowe i in.). Drugi segment rynku finan-
sowego, czyli rynek kapitalowy, obejmuje obrót kapitalu z tenninem zwrotu
dluzszym niz jeden rok. Nalezy tu wymienic srednio- i dlugotenninowe papiery
wartosciowe (akcje, obligacje, listy zastawne) oraz kredyty.
Sens istnienia rynku kapitalowego polega na przesuwaniu srodków pieniez-
nych od podmiotów dysponujacych wolnymi nadwyzkami kapitalu do podmio-
tów, które zglaszaja na ów kapital zapotrzebowanie. Kapital o charakterze
oszczednosciowym przetworzony zostaje na realne inwestycje, czyli kapital rze-
czowy (produkcyjny).

12.2. Rynek papierów wartosciowych

We wspólczesnej gospodarce rynkowej niezwykle waznym elementem ryn-

ku kapitalowego stal sie rynek papierów wartosciowych. W potocznym jezyku
tych dwóch pojec uzywa sie czesto zamiennie.

Rynek kapitalowy - oprócz rynku papierów wartosciowych - obej-

muje i inne rynki, mianowicie:
- rynek czynników produkcji,
- rynek nieruchomosci,
,.
- rynek kredytowy.

Ponizej nasza uwage skoncentrujemy na rynku papierów wartosciowych.

Rynek ten stanowi pewnego rodzaju plaszczyzne, wspólna wszelkim transak-
cjom kupna-sprzedazy walorów zwanych papierami wartosciowymi. W gospo-
darkach wolnorynkowych papiery wartosciowe sa czesto podstawowymi for-
mami mobilizowania wolnych srodków pienieznych oraz ich lokowania w taki
sposób, by osiagniete korzysci finansowe byly wieksze od lokat kapitalu w ban-
ku. Z drugiej strony spólkom i instytucjom stwarza sie mozliwosc operowania
kapitalem uzyskanym od licznej rzeszy inwestorów i przeksztalcenia go na re-
alizacje róznorodnych, czasem bardzo kosztownych przedsiewziec.
 239

12.2.1. Klasyf'Ikacja instrumentów finansowych

Papiery wartosciowe sa to dokumenty wydawane przez instytucje

panstwowe lub organizacje gospodarcze, uosabiajace i stwierdzajace
istnienie dlugu lub udzialu w majatku firmy oraz wynikajace stad
,.
uprawnienia dla ich posiadacza.

Nieodlaczna cecha papierów wartosciowych jest ryzyko zwiazane z lokata

w dokumenty tego rodzaju. Inwestor narazony jest na ryzyko wynikajace z gry
rynkowej, tzn. musi sie liczyc z mozliwoscia poniesienia nieprzewidzianej straty
lub nieuzyskania spodziewanego zysku.

Uwzgledniajac stopien ryzyka, instrumenty rynku kapitalowego

mozemy podzielic na cztery grupy:
- instrumenty finansowe bez ryzyka (np. certyfikaty depozytowe,
bony lokacyjne, polisy ubezpieczeniowe),
- instrumenty fmansowe o malym stopniu ryzyka (np. obligacje,
wklady bankowe),
,.
- instrumenty finansowe o umiarkowanym ryzyku (np. akcje, nie-
ruchomosci, zloto),
- instrumenty finansowe o najwiekszym stopniu ryzyka (instrumen-
ty pochodne, np. opcje, kontrakty terminowe).

Im wyzszy stopien ryzyka, tym wieksza mozliwosc otrzymania ponadprze-

cietnych zysków, ale tez wieksza mozliwosc poniesienia dotkliwych strat.
Oprócz powyzszego podzialu, instrumenty finansowe rynku kapitalowego
mozemy poklasyfikowac wedlug nastepujacych kryteriów:
1. Z punktu widzenia form obrotu:
- papiery wartosciowe na okaziciela (zmiana wlasciciela nastepuje przez
bezposrednie wreczenie ich innej osobie),
- papiery na zlecenie (przeniesienie wlasnosci na inne osoby nastepuje
przez indos na dokumencie),
- papiery imienne (wlasnosc ich mozna przeniesc tylko przez cesje wierzy-
telnosci, a wiec przez pisemne zrzeczenie sie uprawnien wynikajacych z doku-
mentu na rzecz innej osoby).
2. Z punktu widzenia funkcji prawnej:
- papiery wartosciowe uosabiajace wierzytelnosci pieniezne (np. obligacje,
listy zastawne, bony skarbowe, weksle, czeki, losy loteryjne),
- papiery uosabiajace prawa wspólwlasnosci majatkowej (np. akcje),
- papiery uprawniajace do zarzadzania rzeczami (np. konosamenty w trans-
porcie towarowym).
240

3. Ze wzgledu na charakter dochodów, jakie przynosza:

- papiery wartosciowe dajace staly dochód (np. wiekszosc obligacji, bony
skarbowe),
- papiery przynoszace zmienny dochód (np. akcje, obligacje o zmiennym
dochodzie, jednostki uczestnictwa w funduszach powierniczych).
4. Uwzgledniajac swobode handlu:
- papiery wartosciowe znajdujace sie w wolnym obrocie (akcje, obligacje,
certyfikatyinwestycyjne,instrumentypochodne), .
- papiery wartosciowe nie wystepujace w wolnym obrocie (przede wszyst-
kim certyfikaty depozytowe).

12.2.2. Charakterystyka podstawowych rodzajów papierów

wartosciowych

Ponizej omówimy papiery wartosciowe wedlug ich handlowego charakteru,

a wiec znajdujace sie w wolnym obrocie oraz nie dopuszczone do wolnego obro-
tu. W pierwszej kolejnosci scharakteryzujemy obligacje i akcje (certyfikaty in-
westycyjne beda omówione przy funduszach inwestycyjnych w punkcie 12.4).

Obligacja jest papierem wartosciowym, w którym wystawca - emi-

tent zobowiazuje sie do zwrotu zaciagnietej pozyczki wlascicielowi ob-
ligacji w ustalonym z góry terminie, a takze do zaplaty odsetek, liczo-
,.
nych w stosunku do nominalnej kwoty tej pozyczki.

Z punktu widzenia kryterium emitenta mozna wyróznic nastepujace rodzaje

obligacji: skarbowe, komunalne, hipoteczne, korporacyjne oraz euroobligacje.
Obligacje skarbowe naleza do najbezpieczniejszych papierów wartoscio-
wych, gdyz ich wyplacalnosc zagwarantowana jest przez Skarb Panstwa. Cha-
rakteryzuja sie one relatywnie niska stopa zwrotu oraz duza plynnoscia. Obliga-
cje komunalne emitowane sa przez jednostki samorzadu terytorialnego (gminy)
w celu sfinansowania duzych i czesto niedochodowych inwestycji (na przyklad
z zakresu infrastruktury komunalnej, technicznej czy proekologicznej). Obliga-
cje hipoteczne sa papierami dluznymi emitowanymi przez agendy rzadowe, któ-
rych zabezpieczeniem sa tereny lub obiekty. Charakteryzuja sie nieco wyzszym
ryzykiem niz obligacje skarbowe, ale nieco wyzsza stopa zwrotu. Natomiast ob-
ligacje korporacyjne emitowane sa przez przedsiebiorstwa i spólki akcyjne.
Szczególnym rodzajem obligacji sa euroobligacje, emitowane przez miedzyna-
rodowe koncerny, rzady panstw oraz Bank Swiatowy. Sa one denominowane
w innych walutach niz waluty kraju, gdzie sie je emituje i nimi handluje.
 241

Na warszawskiej gieldzie notowane sa obecnie tylko obligacje skarbowe, czyli

emitowane przez Skarb Panstwa, w którego imieniu dziala minister finansów.
Obligacje Skarbu Panstwa mozemy podzielic wedlug terminu zapadalno-
sci, czyli czasu uplywajacego do ich wykupu, na: dwuletnie, trzyletnie, cztero-
letnie i dziesiecioletnie. Inny podzial obligacji zwiazany jest ze sposobem nali-
czania i wyplacania odsetek. Wedlug tego kryterium mozemy wyróznic obli-
gacje o stalym i zmiennym oprocentowaniu.
Na rynku kapitalowymspotykamy sie równiez z takimi formami obligacji,jak:
- obligacje zamienne na akcje (wedlug z góry okreslonych warunków),
- obligacje z prawem poboru akcji (uprawniaja do zakupu akcji na pier-
wotnym rynku kapitalowym),
- obligacje indeksowane (sa odpowiednio oprocentowane w stosunku np.
do stopy inflacji, zabezpieczajac inwestora przed strata).
Ponizej omówimy blizej obligacje o stalym i zmiennym oprocentowaniu, ja-
kie wystepuja obecnie na polskim rynku kapitalowym.
Do obligacji o stalym oprocentowaniu naleza dwu-, piecio- i dziesiecioletnie,
zas o zmiennej stopie oprocentowania- trzyletnie, czteroletniei dziesiecioletnie.
Obligacje o stalym oprocentowaniu charakteryzuja sie tym, ze ich oprocen-
towanie jest z góry okreslone i niezmienne przez caly okres zycia obligacji az do
ich wykupu. Poniewaz ich przyszle oprocentowanie nie ulega zmianie, w przy-
padku znacznego wzrostu wskaznika inflacji, nabywanie tych papierów moze
byc obarczone wiekszym ryzykiem.
Jesli chodzi o obligacje o zmiennym oprocentowaniu (trzyletnie i dziesiecio-
letnie), wskaznikiem branym pod uwage przy ustalaniu ich oprocentowania jest
rentownosc (czyli dochodowosc) bonów skarbowych43.Z kolei oprocentowanie
obligacji czteroletnich uzaleznione jest od stopy inflacji, powiekszone o stala
marze.
Drugim rodzajem papierów wartosciowych, wystepujacych w wolnym obro-
cie, sa akcje.

Akcja to papier wartosciowy o zmiennym dochodzie, stwierdzajacy

udzial jej wlasciciela w kapitale spólki akcyjnej, uprawniajacy go do
udzialu w zyskach wypracowanych przez spólke (w formie dywidendy)
oraz udzialu w podziale majatku spólki w razie jej likwidacji.
I
'
8

43Bony skarbowe sa krótkotenninowymi papierami na okaziciela, emitowanymi przez Skarb

Panstwa. Sluza one do finansowania deficytu budzetu panstwa. Zazwyczaj emitowane sa bony
o tenninie wykupu 13, 26 i 52 tygodnie. Ich nabywcami sa przede wszystkim firmy - krajowe
i zagraniczne, czesto banki. Ceny bonów sa odzwierciedleniem przewidywanego przez rynek pie-
niezny poziomu int1acji,dlatego moga byc one miarodajnym odniesieniem dla okreslania oprocen-
towania innych instrumentów finansowych, np. obligacji.
242

Z samego charakteru lokat kapitalowych w akcje wynika znaczne ryzyko fi-

nansowe z nimi zwiazane. Akcje sa uwazane za papiery bedace inwestycyjnie
bardziej niebezpieczne niz obligacje, gdyz mozliwosc wystapienia straty spowo-
dowanej trudnosciami finansowymi spólki emitujacej akcje jest znacznie wiek-
sza niz mozliwosc wystapienia zaklócen ogólnogospodarczych, wywolujacych
wzrost ryzyka stopy procentowej, od której zalezy kurs obligacji.
Wyróznia sie dwa podstawowe rodzaje akcji:
- akcje zwykle,
- akcje uprzywilejowane.
Akcje zwykle stanowia podstawowa pozycje obrotów gieldowych, obrót
nimi nie podlega ograniczeniom.
Akcje uprzywilejowane oferuja pewne przywileje, niedostepne dla posia-
daczy zwyczajnych akcji. Uprzywilejowanie to przejawia sie w prawie do stalej
dywidendy, bez wzgledu na wysokosc wypracowanego zysku przez spólke.
Kazdy posiadacz akcji tego rodzaju ma równiez prawo do pierwszenstwa, przed
posiadaczami akcji zwyklych, w podziale masy upadlosciowej spólki w przy-
padku jej likwidacji. Z reguly posiadacze akcji uprzywilejowanych sa pozba-
wieni prawa glosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, aczkolwiek moga
wystepowac odstepstwa od tej reguly.
Wsród papierów wartosciowych o zmiennym dochodzie sa - oprócz akcji -
równiez tzw. prawa poboru, które otrzymuja dotychczasowi akcjonariusze spól-
ki, w przypadku podwyzszenia jej kapitalu akcyjnego w drodze emisji nowych
akcji. Prawo poboru uprawnia dotychczasowych posiadaczy akcji starych do na-
bycia, po korzystnym (nizszym) kursie, okreslonej liczby nowych akcji.
Spróbujmy krótko podsumowac omawiane wyzej papiery wartosciowe:
- obligacje nie reprezentuja prawa wlasnosci, tylko roszczenie dlugu, akcje
zas uosabiaja prawa wspólwlasnosci majatkowej spólki akcyjnej,
- zarówno akcje, jak i obligacje sa zbywalne i mozna nimi swobodnie obra-
cac na rynku,
- z posiadaniem obligacji wiaze sie na ogól mniejsze ryzyko finansowe niz
z posiadaniem akcji,
- w zamian za wieksze ryzyko, akcje moga przyniesc wiekszy dochód niz
obligacje.
Na polskim rynku kapitalowym - oprócz akcji i obligacji - mielismytez
specyficzny rodzaj papierów wartosciowych, jakimi byly powszechne swiadec-
twa udzialowe (pSU). Wprowadzono je na rynek w latach 1995-1996 w ra-
mach Programu Powszechnej Prywatyzacji. PSU byly papierami wartosciowymi
na okaziciela, obrót nimi w czesci mial charakter prywatny, pozagieldowy (rea-
lizowany pomiedzy osobami fizycznymi), w czesci zas odbywal sie na gieldzie,
jesli wczesniej zostaly one zdematerializowane. W grudniu 1998 r. zdemateriali-
zowane swiadectwa zostaly ostatecznie wymienione na akcje Narodowych
 243

Funduszy Inwestycyjnych (NFI) (za kazde swiadectwo udzialowe posiadacz

otrzymal 15 akcji NFI) i one sa obecnie w obrocie gieldowym.
Ostatnio na polskim rynku kapitalowym pojawily sie listy zastawne.

Listy zastawne sa to dlugotenninowe papiery wartosciowe emito-

wane przez banki hipoteczne. Ich oprocentowanie jest z reguly wyzsze
niz papierów skarbowych. .,
Emisje listów zastawnych sa glównym sposobem finansowania dzialalnosci
kredytowej przez banki hipoteczne. Srodki zgromadzone przez emitenta moga
byc przeznaczone wylacznie na finansowanie budownictwa mieszkaniowego
i przemyslowego. Cala suma wyemitowanych listów zastawnych ma pelne po-
krycie w hipotekach.
Oferty listów zastawnych kierowane sa glównie do inwestorów instytucjo-
nalnych - banków, funduszy emerytalnych, inwestycyjnych oraz towarzystw
ubezpieczeniowych.
Przedmiotem wolnego obrotu kapitalowego - poza wyzej omówionymi pa-
pierami wartosciowymi - sa tzw. terminowe papiery wartosciowe, zwane tez
instrumentami pochodnymi lub derywatami. Wsród papierów tenninowych na-
lezy wyróznic:
- OpCje,
- kontrakty tenninowe,
- warranty,
- swapy.

Opcja jest dokumentem stwierdzajacym prawo do obrotu okreslo-

nymi papierami wartosciowymi w przyszlosci. Opcje dzielimy na opcje
kupna (calI) i sprzedazy (put).
,.
Opcja kupna daje prawo nabywcy do zakupu okreslonych walorów wedlug
z góry ustalonej ceny. Wystawca jest zobowiazany do ich sprzedazy na zadanie
posiadacza opcji. Analogicznie jest z opcja sprzedazy - posiadacz ma prawo do
sprzedazy okreslonychpapierów wartosciowychw oznaczonym czasie i po z góry
ustalonej cenie. Wystawca opcji ma obowiazek je kupic. W chwili zawierania
kontraktu kupujacy placi sprzedajacemu oplate wstepna, zwana premia.
Oprócz podzialu na opcje kupna i sprzedazy wystepuje jeszcze podzial na
opcje europejskie i amerykanskie. Posiadacz opcji europejskiej moze ja zreali-
zowac tylko w oznaczonym tenninie (w chwili wygasniecia), natomiast w przy-
padku opcji amerykanskiej prawo realizacji przysluguje w dowolnym momen-
cie, od chwili nabycia dojej wygasniecia.
244

Zaleta kupna opcji jest ich zawsze nizsza cena od ceny samych papierów war-
tosciowych, wada zas mozliwosc poniesienia stuprocentowej straty calej inwesty-
cji. Strata taka wystepuje, gdy cena danego waloru spadnie ponizej ceny opcji.
Na warszawskiej gieldzie znajduja sie w obrocie od 2003 roku opcje kupna
i sprzedazy na indeks WIG-20, a obecnie takze na najbardziej plynne akcje.

Kontrakty terminowe to umowy, w których kupujacy zobowiazuje

sie do zakupu, a sprzedajacy do sprzedazy w przyszlosci okreslonego
instrumentu bazowego (np. akcje, waluty, towary, stopy procentowe czy
indeksy gieldowe) po z góry okreslonej, w chwili zawarcia transakcji
terminowej, cenie.
I
'·
Do takiej transakcji dochodzi, poniewaz jej strony maja rózne przewidywania
co do ksztaltowania sie ceny instrumentu bazowego w przyszlosci. Kupujacy
oczekuje, ze jego cena wzrosnie, a sprzedajacyjest przekonany,ze spadnie. Jest to
typowa gra spekulacyjna na zwyzke lub znizke cen. Ze wzgledu na fakt, ze wyko-
nanie umowy, jaka jest kontrakt terminowy, nastepuje w tenninie wygasniecia,
który jest pózniejszy niz tenninjego zawarcia, w chwili zawierania takiej transak-
cji nie nastepuje wymiana srodków pienieznych miedzy stronami. W celu zabez-
pieczenia wykonania kontraktu strony wnosza tzw. depozyt zabezpieczajacy.
Rozróznia sie dwa rodzaje kontraktów terminowych, mianowicie: fonvards
i futures. Zasadnicza róznica miedzy nimi polega na tym, ze kontrakty futures
sa przedmiotem transakcji na specjalnych gieldach, a przeplyw gotówki miedzy
stronami umowy nastepuje nie tylko w dniu wykonania kontraktu (tak jest przy
kontraktach forwards), ale po kazdej sesji gieldowej, na której nastapila zmiana
ceny futures.
Pierwszymi instrumentami pochodnymi, jakie zostaly wprowadzone na war-
szawskiej gieldzie (w r. 1998), byly kontrakty terminowe na indeks WIG-20
oraz na kurs dolara amerykanskiego i euro. Obecnie kontrakty terminowe sa za-
wierane równiez na indeks TechWIG, mWIG40 oraz na najbardziej plynne pol-
skie akcje.
Kontrakty terminowe sa instrumentem bardzo atrakcyjnym, ale zarazem po-
tencjalnie bardzo niebezpiecznym. Nalezy tutaj zaznaczyc, ze zysk jednej strony
transakcji jest równy stracie strony drugiej, wskutek czego, przy pominieciu
kosztów jej zawierania, jest to "gra o sumie zerowej".

Warrant jest instrumentem pochodnym, rozliczanym na identycz-

nych zasadach jak opcja - tez moze byc typu put lub cal/o Warrant
uprawnia inwestora do otrzymania od emitenta w dniu jego wygasniecia ,
róznicy miedzy cena rynkowa instrumentu bazowego a cena umowna, .
czyli tzw. rozliczeniowa.
 245

Emitentami warrantów sa najczesciej banki inwestycyjne. Popularne sa tez

warranty typu call emitowane przez spólki na swoje wlasne akcje.
Na warszawskiej gieldzie znajduja sie obecnie w obrocie warranty na indek-
sy gieldowe, kontrakty terminowe oraz na akcje najwiekszych spólek.
Innym rodzajem pochodnego instrumentu finansowegojest swap.

Swap zwany takze kontraktem zamiany polega na tym, ze dwie

strony zamieniaja przyszle platnosci, jakich maja dokonac na rzecz in- ,.
stytucji finansowych.

Wazna role przy zawieraniu transakcji swap pelni posrednik (dealer swap),
który ma za zadanie "dopasowac" obie strony transakcji, które nie musza sie
wcale znac. Swap moze dotyczyc róznych form platnosci. Najczesciej spotykane
sa swapy procentowe i swapy walutowe. Transakcja swap jest tak pomyslana, ze
na zamianie platnosci zyskuja obie strony tej transakcji, jak i posrednik, którym
najczesciej jest wyspecjalizowana instytucja fmansowa.
W ostatnich kilkunastu latach rynki terminowe odgrywaja w swiecie finan-
sów i inwestycji niekwestionowana role. Ich rozwój zawsze wzbudzal i nadal
wzbudza wiele kontrowersji. Rynki terminowe sa miejscem najbardziej spekta-
kularnych wydarzen i karier graczy. Tu - niemal z dnia na dzien - mozna zaro-
bic fortune lub stac sie bankrutem.
Omówione wyzej papiery wartosciowe maja te wspólna ceche, ze znajduja
sie w wolnym obrocie na rynku papierów wartosciowych.
Podstawowym i najwazniejszym rodzajem papierów wartosciowych, które
nie wystepuja w wolnym obrocie, sa certyfikaty depozytowe. Lokaty w certyfi-
katy depozytowe stanowia powazna alternatywe dla lokat w papiery stanowiace
przedmiot obrotu wolnego.

Certyfikat depozytowy jest zbywalnym papierem wartosciowym,

poprzez który wystawiajacy go bank zaswiadcza, ze pewna suma pienie-
dzy zostala w tym banku zdeponowana na dokladnie ustalony okres. Po
uplywie okresu zapadlosci bank odkupuje certyfikaty, wyplacajac kapi-
,.
tal powiekszony o odsetki, naliczane wedlug stalej stopy procentowej,
obowiazujacej w dniu sprzedazy.

Najwieksza zaleta certyfikatów jest pewny dochód - nawet w przypadku

wczesniejszego ich wykupu. Oprócz tego sa one doskonalym zabezpieczeniem
kredytu bankowego oraz gwarancja plYnnoscifinansowej.
Certyfikaty depozytowe naleza do najbezpieczniejszych finansowo instru-
mentów.
246

1. Jakie znasz kryteria podzialu papierów wartosciowych?

2. Omów cechy charakterystyczne obligacji i akcji.
3. Co to sa papiery wartosciowe terminowe, jakie znasz ich rodzaje i czym
?8
róznia sie od "normalnych" papierów wartosciowych?

12.3. Segmenty rynku papierów wartosciowych

Zarówno rynek kapitalowy, jak i pieniezny dzieli sie na rynek pierwotny

i rynek wtórny, w zaleznosci od tego, czy dany walor jest przedmiotem transak-
cji po raz pierwszy, czy tez kolejny raz. Analogicznie wiec, równiez rynek pa-
pierów wartosciowych dzielimy na te dwa segmenty, które omówimy ponizej.

Rynek pierwotny to czesc rynku kapitalowego, na którym lokowa-

ne sa nowe emisje papierów wartosciowych, czyli dokonuje sie tu
pierwszych transakcji sprzedazy papierów wartosciowych pierwszym
,.
inwestorom.

W roli emitentów papierów wartosciowych wystepuja glównie przedsiebior-

stwa w formie spólek akcyjnych (tzw. sektor biznesu) oraz sektor publiczny
(w Polsce np. Skarb Panstwa, który oferuje do sprzedazy obligacje, jak równiez
akcje przedsiebiorstw prywatyzowanych na drodze kapitalowej).
Drugim elementem rynku pierwotnego sa poszukujacy najkorzystniejszych
lokat - oferenci wolnych kapitalów. Glówna role odgrywaja tu inwestorzy insty-
tucjonalni, krajowi i zagraniczni, jak równiez gospodarstwa domowe (inwe-
storzy indywidualni).
Lacznikiem tych dwóch elementów rynku pierwotnego (emitentów i oferen-
tów) sa tzw. posrednicy, w roli których wystepuja banki inwestycyjne i biura ma-
klerskie. Banki te zajmuja sie techniczna strona emisji akcji czy obligacji, tzn.:
- przygotowaniem emisji,
- ustaleniem ceny emisyjnej,
- dystrybucja papierów wartosciowych wsród inwestorów.
Bardzo waznym elementem procesu emisyjnego jest opracowanie tzw. pro-
spektu emisyjnego. Jest to obowiazkowa publikacja emitenta, dostarczajaca po-
tencjalnym inwestorom istotnych danych, potrzebnych do wyrobienia sobie opi-
nii o danym przedsiewzieciu.
Wazna sprawa, decydujaca o powodzeniu lub niepowodzeniu emisji, jest
trafne ustalenie ceny emisyjnej.
 247

Generalnie, spotykamy trzy sposoby ustalania ceny emisyjnej w obrebie

oferty publicznej:
- emisja po cenie z góry ustalonej w prospekcie emisyjnym,
- emisja po cenie ustalonej w drodze przetargu, gdzie kazdy inwestor dekla-
ruje wysokosc ceny, po jakiej jest gotów kupic okreslona ilosc walorów,
- publiczna sprzedaz papierów za posrednictwem gieldy (pierwsza relacja
podazy i popytu, na podstawie zadeklarowanej ceny w zleceniach, ustala ich ce-
ne emisyjna).
Uogólniajac, cena emisyjna to cena, po której emitent sprzedaje papiery
wartosciowe na rynku pierwotnym.
W prospekcie emisyjnym jest równiez podawana cena nominalna waloru.
Jesli akcja czy obligacja ma forme klasyczna (forme dokumentu), cena nominal-
najest wpisana na "plaszczu" tego dokumentu.
W przypadku obligacji cena nominalna to cena, od której naliczane sa odset-
ki. Cena emisyjna obligacji moze byc nizsza, jak i wyzsza od ceny nominalnej.
Decyzja emitenta zalezy w tym przypadku od przewidywanego popytu na nie
i ich oprocentowania.
Z kolei cena nominalna akcji wynika z podzielenia wielkosci kapitalu akcyj-
nego spólki przez liczbe akcji w obiegu. Cena emisyjna akcji najczesciej jest
wyzsza od jej ceny nominalnej. Srodki uzyskane z tej róznicy cen powiekszaja
kapital zapasowy spólki. Czasem cena emisyjna akcji jest nizsza od ceny nomi-
nalnej. Oznacza to, ze akcje sprzedawane sa z tzw. dyskontem i dotyczy to naj-
czesciej pracowników danej spólki akcyjnej.
Rynek pierwotny ma dwie glówne cechy:
- dany papier wartosciowy sprzedawanyjest tylko przez pewien okres,
- liczba akcji, czy obligacji jest scisle okreslona i czasami nie starcza ich
dla wszystkich chetnych, którzy chcaje kupic.
Jesli chodzi o dystrybucje papierów wartosciowych na rynku pierwotnym,
czyli ich wlasciwa sprzedaz - moze ona odbywac sie droga:
- oferty zamknietej,
- oferty publicznej,
- oferty mieszanej.
Oferta zamknieta dotyczy wydzielonej transzy papierów wartosciowych,
przewidzianych dla wybranych inwestorów, np. kadry kierowniczej spólki, jej
pracowników, banków, czy tez inwestorów zagranicznych.
Oferta publiczna obejmuje papiery wartosciowe skierowane do wszystkich
inwestorów,którzychcaje nabyc. '
Oferta mieszana polega na polaczeniu oferty zamknietej. i publicznej.
Sprzedaza (dystrybucja) papierów wartosciowych moze zajmowac sie sam
ich wystawca lub zlecac to posrednikom. W Polsce, zgodnie z Ustawa o pu-
blicznym obrocie papierami wartosciowymi, emisje moga dokonywac sie. wy-
248

lacznie za posrednictwem podmiotów prowadzacych przedsiebiorstwa makler-

skie - sa nimi z reguly domy maklerskie.
Inwestorzy, którzy zakupili papiery na rynku pierwotnym, moga je w przy-
szlosci zatrzymac lub odsprzedac. Kolejne transakcje nimi maja miejsce na tzw.
rynku wtórnym.

Rynek wtórny to ta czesc rynku kapitalowego, na którym obrót pa-

pierami wartosciowymi odbywa sie miedzy inwestorami. Emitent na
nim nie wystepuje. Obrót papierami wartosciowymi na rynku wtórnym
,.
odbywa sie za posrednictwem gieldy lub na rynku pozagieldowym.

Rynek wtórny umozliwia wszelkie operacje, tzn. sprzedaz posiadanych wa-

lorów, zakup nowych, zmiane formy lokaty, czy wreszcie wycofanie zbednej go-
tówki z rynku. Na rynku wtórnym obrót papierami wartosciowymi odbywa sie
po cenie rynkowej (kurs gieldowy), która ksztaltuje sie pod wplywem relacji
ich popytu i podazy. Najczesciej cena papierów na rynku wtórnym jest wyzsza
niz na rynku pierwotnym, choc nie jest to regula.
W przypadku obligacji jej kurs gieldowy nie jest okreslony w zlotych, lecz
w procentach wartosci nominalnej. Nie jest to jednak cena, która faktycznie pla-
ci kupujacy i otrzymuje sprzedajacy obligacje, poniewaz nie uwzglednia naro-
slych odsetek przypadajacych w danym dniu.
Obydwa segmenty rynku papierów wartosciowych (pierwotny i wtórny) sa
ze soba scisle powiazane i wzajemnie sie warunkuja. Sprawnie dzialajacy rynek
wtórny i duza skala operacji na nim stymuluje emitentów do oferowania nowych
walorów na rynku pierwotnym, w przypadku zas, kiedy rynek wtórny nie jest
sprawny, spada sklonnosc inwestorów do zakupu papierów wartosciowych na
rynku pierwotnym.

1. Co to jest pierwotny i wtórny rynek papierów wartosciowych?

2. Jakie znasz sposoby ustalania ceny emisyjnej papierów wartoscioWych ?.
w ofercie publicznej?

12.4. Inwestorzy na rynku papierów wartosciowych

Zarówno na rynku pierwotnym, jak i wtórnym wystepuja oferenci wolnych

kapitalów, których nazywamy inwestorami. Mozna ich podzielic na dwie pod-
stawowe grupy, tj.:
- inwestorów profesjonalnych (przede wszystkim instytucjonalnych),
 249

- inwestorów nieprofesjonalnych (glównie gospodarstwa domowe i spólki

pracownicze).
Biorac za kryterium pochodzenie inwestorów mozna wyróznic:
- inwestorów krajowych,
- inwestorów zagranicznych.
Inwestorów mozna równiez podzielic z punktu widzenia tzw. "filozofii in-
westycyjnej" na:
- inwestorów biernych (nabywaja papiery wartosciowe traktujac je jako
lokate dlugoterminowa i trwala),
- inwestorów czynnych (czesto wymieniaja posiadane walory na podsta-
wie przewidywanych zmian ich cen).
Ponizej omówimy najwazniejszych inwestorów instytucjonalnych, a wsród
nich:
- banki handlowe i inwestycyjne,
- fundusze inwestycyjne,
- fundusze rentowe i emerytalne,
- towarzystwa ubezpieczeniowe.
Banki pelnia bardzo wazna role na rynku kapitalowym. W krajach europej-
skich dzialaja banki uniwersalne - konglomeraty. W ramach jednej instytucji
swiadczone sa zarówno uslugi komercyjne, jak i inwestycyjne. Odmienny model
bankowosci obserwujemy w Stanach Zjednoczonych, czy Japonii. W krajach
tych wystepuje wyrazne rozgraniczenie na banki komercyjne, które spelniaja
tylko funkcje kredytowo-depozytowe, oraz banki inwestycyjne.
W Polsce banki dzialaja wedlug modelu europejskiego. Wiele banków uni-
wersalnych ma rozbudowane piony bankowosci inwestycyjnej.
Banki inwestycyjne na swiecie prowadza bardzo szeroka dzialalnosc, wsród
której wazne miejsce zajmuja operacje na rynku papierów wartosciowych.
W ramach tego rynku banki inwestycyjne organizuja publiczne emisje papierów
wartosciowych, gwarantuja emisje, prowadza dzialalnosc w zakresie emisji nie-
publicznych, dzialalnosc brokerska i dealerska, zarzadzaja pakietami akcji na
zlecenie klienta, zarzadzaja równiez funduszami inwestycyjnymi. Ponadto pro-
wadza operacje instrumentami pochodnymi.
Fundusze inwestycyjne sa to wyspecjalizowane instytucje rynku kapitalo-
wego, zajmujace sie zarzadzaniem wspólnym kapitalem, powierzonym im przez
indywidualnych inwestorów.
Wyrózniamy dwa podstawowe rodzaje funduszy inwestycyjnych:
- fundusze zamkniete,
- fundusze otwarte.
Ich funkcjonowanie reguluje odrebna ustawa. Tworzeniem funduszy i ich
zarzadzaniem zajmuja sie Towarzystwa Funduszy Inwestycyjnych (w formie
250

spólek akcyjnych). Jedno Towarzystwo moze zarzadzac kilkoma funduszami

jednoczesnie i z taka sytuacja mamy do czynienia na naszym rynku.
Zamkniete fundusze inwestycyjne charakteryzuja sie stala wielkoscia kapi-
talu. Liczba uczestników i udzialów w tego rodzaju funduszach jest stala,
a udzialy okreslane sa mianem certyfikatów inwestycyjnych. Sa one papierami
wartosciowymi na okaziciela, dlatego tez moga byc notowane na gieldzie i pod-
legaja codziennej wycenie rynkowej. Certyfikaty kupuje sie w subskrypcji pod-
czas tworzenia sie funduszu. Zamkniete fundusze inwestycyjne moga inwesto-
wac w róznorodne instrumenty rynku kapitalowego (akcje, papiery dluzne, in-
strumenty pochodne, waluty etc.). Wycena certyfikatów na gieldzie zalezy od
osiaganych wyników funduszu oraz od ich popytu i podazy. Trwanie funduszu
konczy postepowanie likwidacyjne, polegajace na umorzeniu certyfikatów inwe-
stycyjnych i wyplacie jego uczestnikom kwot odpowiadajacych liczbie i konco-
wej wycenie certyfikatów posiadanych przez poszczególnych uczestników.
Otwarte fundusze inwestycyjne powszechnie okresla sie mianem funduszy
powierniczych. Pelnia one role zbiorowego inwestora, którego kapital powstaje
przez polaczenie srodków licznych, indywidualnych inwestorów, za który kupu-
je on na wolnym rynku papiery wartosciowe.
Fundusze powiernicze sa wyspecjalizowanymi instytucjami, zatrudniajacymi
specjalistów od gry gieldowej. Oni w imieniu klientów podejmuja decyzje inwe-
stycyjne. Udzialy w funduszu, tzw. jednostki uczestnictwa, inwestor nabywa
bezposrednio w funduszu. Sa one niezbywalne i nie znajduja sie w obrocie giel-
dowym jak akcje, czy obligacje. Plynnosc ich jest zagwarantowana przez firme
zarzadzajaca funduszem.
Podstawowa cecha otwartych funduszy powierniczych, odrózniajacych je od
funduszy zamknietych jest zmienna liczba uczestników i wielkosc zaangazowa-
nego kapitalu. Fundusz powierniczy ma obowiazek ciaglego przyjmowania no-
wych inwestorów oraz umarzania jednostek uczestnictwa osobom, które chca
wycofac swoje kapitaly.
Aktualna cena jednostki uczestnictwa wynika z podzielenia lacznej wartosci
rynkowej aktywów funduszu - tj. wartosci rynkowej jego akcji, obligacji i in-
nych aktywów (pomniejszonej o wszelkie jego zobowiazania) - przez liczbe
znajdujacych sie w obiegu udzialów. Zysk inwestora stanowi róznice miedzy
cena nabycia a cena sprzedazyjednostki uczestnictwa.
Fundusze powiernicze umozliwiaja obnizenie ryzyka inwestycyjnego po-
przez dywersyfikacje portfela, profesjonalne zarzadzanie kapitalem oraz szeroki
dostep do informacji ekonomicznych. Chociaz ryzyko inwestorów uczestnicza-
cych w funduszu jest wyzsze od lokat bankowych, to statystycznie biorac, lokata
w fundusze jest lokata bardziej dochodowa. Zwykle tez dochody uczestników
funduszu sa wyzsze od dynamiki indeksów gieldowych, odzwierciedlajacych
przecietne dochody inwestowania w akcje.
 251

Ze wzgledu na zakres dzialania oraz stopien ryzyka mozna wyod-

rebnic wiele rodzajów funduszy inwestycyjnych, wsród których na
szczególna uwage zasluguja:
- fundusze agresywnego inwestowania (lokuja powierzone srodki
pieniezne w papierach wartosciowych o wysokim stopniu ryzyka -
glównie w akcje i instrumenty pochodne),
- fundusze zrównowazonego ryzyka (portfel ich sklada sie z akcji
i obligacji oraz papierów skarbowych),
- fundusze papierów wierzycielskich (inwestuja glównie w obli-
gacje), I
,
8
- fundusze hipoteczne (inwestuja w papiery wartosciowe emito-
wane pod zastaw hipoteczny),
- fundusze nieruchomosci (inwestuja w obiekty biurowe, handlo-
we i magazynowe oraz nieruchomosci juz istniejace),
- fundusze hedgingowe (przeznaczone glównie dla ludzi bogatych;
inwestuja na calym swiecie w wiele róznych rodzajów instrumentów fi-
nansowych).

Fundusze powiernicze w Polsce ciesza sie duzym zainteresowaniem wsród

inwestorów. Najstarszym z nich jest Fundusz Pioneer, który rozpoczal swoja
dzialalnosc w lipcu 1992 r.
Oprócz Pioneera na naszym rynku kapitalowym funkcjonuje obecnie ponad
20 Towarzystw Funduszy Inwestycyjnych, oferujacych jednostki uczestnictwa
blisko w 120 funduszach o róznym stopniu ryzyka.
W zwiazku z procesem powszechnej prywatyzacji utworzono w Polsce
w 1994 r. - o czym pisano juz wyzej - Narodowe Fundusze Inwestycyjne (NFI),
które w przyblizeniu dzialaja na zasadzie funduszy inwestycyjnych zamknie-
tych. Poczatkowo wlascicielem NFI byl Skarb Panstwa, który wniósl do fundu-
szy pakiety akcji bylych przedsiebiorstw panstwowych (w sumie 512). Po wy-
mianie powszechnych swiadectw udzialowych na akcje funduszy, których jest
obecnie 14, ich wspólwlascicielami zostali wszyscy obywatele uczestniczacy
w programie powszechnej prywatyzacji.
Na rozwój rynku papierów wartosciowych w powaznym stopniu wplynela
reforma emerytalna, wprowadzona od 1.01.1999 r. W wyniku tej reformy poja-
wila sie nowa grupa polskich inwestorów instytucjonalnych, mianowicie fundu-
sze emerytalne. Fundusze te zobowiazuja sie, w zamian za systematycznie wno-
szone skladki, do wyplacania swiadczen emerytalnych, poczynajac od okreslo-
nego momentu az do smierci danej osoby.
W r. 2005 na polskim rynku dzialalo 15 Powszechnych Towarzystw Emery-
talnych (PTE), sprawujacych kontrole nad taka wlasnie liczba Otwartych Fundu-
252

szy Emerytalnych (OFE). Kapitaly, którymi one obracaja, sa lokowane takze na

rynku kapitalowym.
Waznym inwestorem instytucjonalnym na rynku kapitalowym sa tez towa-
rzystwa ubezpieczeniowe. Fundusz ich powstaje ze skladek ubezpieczenio-
wych, które sa tak kalkulowane, aby wystarczaly z nadwyzka na wyplate od-
szkodowan. Róznice miedzy suma wplaconych skladek ubezpieczeniowych
a przewidywana suma wyplat, zdeponowana w banku, towarzystwo lokuje w pa-
pierach wartosciowych.
Ze wzgledu na waznosc pelnionych funkcji, zarówno fundusze emerytalne,
jak i towarzystwa ubezpieczeniowe sa pod szczególna kontrola panstwa i maja
ograniczona swobode dzialania na rynku kapitalowym. Polityke lokacyjna tych
funduszy ograniczaja limity inwestycyjne, scisle okreslajace rodzaj i procentowy
udzial instrumentów finansowych, w których moga one lokowac swoje aktywa.

1. Przedstaw najwazniejszych inwestorów instytucjonalnych na polskim

rynku kapitalowym. ?
.
2. Jakie sa zasady dzialania funduszy powierniczych?
Rozdzial 13

GIELDA PAPIERÓW WARTOSCIOWYCH

13.1. Pojecie i funkcje gieldy

Gielda papierów wartosciowych stanowi instytucjonalna forme

wtórnego rynku kapitalowego, na którym przedmiotem obrotu sa papie- ,.
ry wartosciowe.

Oprócz gieldy papierów wartosciowych, w gospodarce rynkowej mamy tez

gieldy towarowe oraz gieldy uslug. Sa to szczególne rodzaje rynków formal-
nych, a wiec regulowanych okreslonymi przepisami, takimi jak: regulamin, sta-
tut, ustawa itp.
Istotnymi cechami gieldy papierów wartosciowych sa:
- istnienie wewnetrznej organizacji, opierajacej sie na odpowiednich nor-
mach prawnych i zarzadzeniachjej organów,
- stale miejsce i czas spotkan osób dopuszczonych do handlu gieldowego,
- oparcie obrotu gieldowego na stalych zasadach, okreslonych regulaminem
gieldy,
- zasada, ze przedmiotem obrotu moga byc tylko papiery wartosciowe do-
puszczone na gielde,
- dopuszczenie do handlu gieldowego scisle okreslonej grupy osób, zwa-
nych uczestnikami gieldy,
- jednorodnosc, a co za tym idzie, zamiennosc przedmiotu transakcji, czyli
papierów wartosciowych.

W gospodarce rynkowej gielda papierów wartosciowych spelnia

nastepujace funkcje:
- ulatwia mobilizacje kapitalu (z wielu drobnych indywidualnych
oszczednosci powstaje duzy kapital), ,
.
- dzieki plynnosci walorów pozwala na transformacje kapitalu
(zamiane formy ulokowanego kapitalu),
254

- stanowi mechanizm ulatwiajacy spólkom akcyjnym pozyskiwanie

kapitalu na finansowanie przedsiewziec gospodarczych poprzez emisje
nowych akcji,
- jest mechanizmem, za posrednictwem którego ksztaltowane sa
ceny rynkowe papierów wartosciowych,
,.
- umozliwia dokonywanie wyceny wartosci majatku spólek noto-
wanych na gieldzie,
- jest swoistym "barometrem" odzwierciedlajacym wahania ko-
niunktury gospodarczejoraz oceniajacym sytuacje finansowa emitentów.

13.2. Gieldy papierów wartosciowych na swiecie

Rozkwit gield papierów wartosciowych na swiecie datuje sie od polowy

XIX wieku. Od tego okresu gieldy te odgrywaja niezmiernie istotna role w go-
spodarce wolnorynkowej (szczególnie krajów wysoko rozwinietych).
Chociaz jest wiele gield papierów wartosciowych na swiecie, to jednak tylko
nieliczne z nich wywieraja znaczacy wplyw na miedzynarodowy rynek kapita-
lowy.
Przy ocenie rangi gieldy papierów wartosciowych bierze sie pod uwage takie
podstawowe wielkosci jak:
- wartosc obrotów gieldy w danym roku obrachunkoWYm,
- wartosc zaangazowanych kapitalów,
- wartosc papierów wartosciowych oraz ich liczbe w obrocie gieldowym.
Uwzgledniajac te kryteria mozna wskazac na siedem gield papierów warto-
sciowych, które zaslugujana miano najwiekszychgield na swiecie, a mianowicie:
- w Nowym Jorku (New York Stock Exchange - NYSE),
- w Londynie (London Stock Exchange),
- w Tokio (Tokyo Stock Exchange),
- w Zurychu (Ziircher Effektenborse),
- w Paryzu (Bourse des Valeurs de Paris),
- we Frankfurcie nad Menem (Frankfurter WertpapierbOrse),
- w Amsterdamie (Amsterdamse Effectenbeurs).
Trzeba tez podkreslic, ze na 13 gield papierów wartosciowych funkcjonuja-
cych w USA, cztery sposród nich maja znaczenie miedzynarodowe:
- NYSE (New York Stock Exchange) - w Nowym Jorku,
- NASDAQ-AMEX MARKET GROUP - tez w Nowym Jorku,
- MSE (Midwest Stock Exchange) - w Chicago,
- NYMEX (New York Mercantile Exchange) - najwieksza na swiecie ter-
minowa gielda surowcowa.
 255

Postepujaca integracja gospodarcza w Europie oraz wprowadzenie wspólnej

waluty w panstwach czlonkowskich Unii Europejskiej nasilily dzialania prowa-
dzace do scalenia europejskiego rynku kapitalowego, których celem jest
usprawnienie operacji gieldowych i zwiazanych z nimi rozliczen, jak równiez
znaczna redukcja kos/lów. Do europejskich gield o zasiegu miedzynarodowym,
powstalych w ostatll~iJ latach, zaliczyc nalezy: EURONEXT, EUREX, NE-
WEX, NOREX, EASDAQ oraz NASDAQ EUROPE.
EURONEXT - pierwsza paneuropejska gielda, rozpoczela dzialalnosc we
wrzesniu 2000 r., grupuje gieldy w Amsterdamie, Brukseli, Paryzu i Lizbonie.
EUREX - niemiecko-szwajcarska gielda (funkcjonuje od wrzesnia 1998 r.),
jest czolowym rynkiem finansowym instrumentów pochodnych nie tylko w Eu-
ropie, ale takze w skali swiatowej.
NEWEX - rynek dla spólek srodkowoeuropejskich (równiez dla spólek
z Polski, Czech, Rosji i Wegier).NEWEX to spólkajoint-venture, w której po 50%
udzialów maja gieldyniemiecka i wiedenska, funkcjonujeod listopada 1999r.
NOREX - sojusz skandynawskiego rynku kapitalowego, rozpoczal dzialal-
nosc w czerwcu 1999 r. W jego sklad weszly gieldy w Sztokholmie i Kopenha-
dze. Równiez gielda w Oslo prowadzi negocjacje o przystapieniu do tego soju-
szu. Niedawno w struktury NOREX wszedl parkiet islandzki. Kolejnymi
kandydatami do czlonkostwa w tym sojuszu sa gieldy z krajów nadbaltyckich
(Litwa, Lotwa i Estonia).
EASDAQ - paneuropejski rynek z siedziba w Brukseli (powstal w listopa-
dzie 1996 r.), to nowoczesna platfonna handlu akcjami spólek o duzym poten-
cjale rozwojowym, charakteryzujacych sie nowoczesna technologia. Wzorowa-
ny jest on na nowojorskim rynku NASDAQ.
NASDAQ EUROPE - nowy europejski rynek akcji (funkcjonuje od czerwca
2001 r.), który bazujac na brukselskim rynku EASDAQ, uruchomil platfonne,
na której inwestorzy maja mozliwosc obrotu, poza walorami spólek z Europy,
takze papierami fmn z USA, notowanych na NASDAQ.
Od kwietnia 2007 r. wystartowala transatlantycka gielda - NYSE Euronext,
finna, która powstala z polaczenia nowojorskiej gieldy NYSE Group z paneuro-
pejskim Euronextem. Jest to przyklad fuzji gield z dwóch kontynentów. W naj-
blizszym czasie mozna spodziewac sie kolejnych fuzji najwiekszych gield na
swiecie.
Gieldy swiatowe sa w pewnym sensie systemem naczyn polaczonych. Lacz-
nikiem jest przede wszystkim "pieniadz inwestycyjny", który dynamicznie
przemieszcza sie miedzy spólkami, grupami spólek, sektorami i wreszcie - kraja-
mi, a nawet kontynentami. Poszczególne kraje, choc moga znajdowac sie w róz-
nych fazach koniunktury gospodarczej, mimo wszystko wplywaja na siebie.
Gieldy papierów wartosciowych na swiecie zorganizowane sa glównie
w oparciu o dwa modele regulacyjne: amerykanski (stosowany w USA, Kana-
256

dzie, Australii, Nowej Zelandii, Singapurze, Hongkongu, w Ameryce Poludnio-

wej, a takze w Wielkiej Brytanii, Szwajcarii i Holandii) i niemiecki (wystepuja-
cy w wiekszosci panstw europejskich).
W modelu amerykanskim gielda jest instytucja prywatno-prawna, przyj-
mujacanajczesciej forme spólki akcyjnej. Jej dzialalnosc oparta jest na ogólnych
normach prawa handlowego i cywilnego. Dochody gieldy nie sa dzielone mie-
dzy udzialowców, lecz sluza finansowaniu rozwoju gieldy lub sa kumulowane.
Udzialowcy gieldy sa uprawnieni do zawierania transakcji na gieldzie. Organi-
zacja, zasady funkcjonowania oraz zarzadzania gielda w modelu amerykanskim
nie zaleza od czlonków-udzialowców gieldy, gdyz gielda jest organizacja samo-
regulujaca sie. Rola panstwa jest tutaj ograniczona, sprowadza sie do sprawdza-
nia i zapewnienia zgodnosci dzialania gieldy z ustawami dotyczacymi obrotu
gieldowego.
W modelu niemieckim gielda jest instytucja publiczno-prawna, której po-
wstanie jest uzaleznione od zgody wlasciwego organu administracji panstwowej.
Jest ona na biezaco kontrolowana przez instytucje panstwowa, a wiec rola pan-
stwa w regulacji i nadzorze obrotu gieldowego jest tutaj stosunkowo duza.
Oprócz wydawania zezwolen na powolanie gieldy, panstwo decyduje o dopusz-
czeniu do obrotu gieldowego nowych walorów. Ma ono takze prawo do uloko-
wania komisarza panstwowego we wladzach gieldy. Podobnie jak w modelu
amerykanskim, równiez i w tym gielda przyjmuje najczesciej forme niezarob-
kowej spólki akcyjnej.
Konkludujac, gielda ,,niemiecka" bardziej kojarzy sie ze sluzba publiczna,
natomiast "amerykanska" - z dzialalnoscia handlowa.

1. Co to jest gielda papierów wartosciowych i jakie spelnia funkcje?

2. Jakie znasz najwieksze gieldy na swiecie? ?.
3. Co oznacza, ze gieldy swiatowe sa systemem naczyn polaczonych?

13.3. Historia gieldy papierów wartosciowych w Polsce

Gielda papierów wartosciowych w Warszawie S.A. nawiazuje do swoich

poprzedniczek, poczynajac od Gieldy Kupieckiej w Warszawie, zalozonej
w 1817 r., noszacej od 1872 r. nazwe Gieldy Warszawskiej, a od 1921 r. Gieldy
Pienieznej w Warszawie. Poczatkowo przedmiotem obrotu gieldowego byly
przede wszystkim weksle i obligacje. Handel akcjami rozpoczal sie na szersza
skale dopiero w drugiej polowie XIX wieku.
 257

W okresie miedzywojennym funkcjonowalo siedem gield papierów warto-

sciowych w Polsce: w Warszawie, Katowicach, Krakowie, Lwowie, Lodzi, Po-
znaniu oraz w Wilnie. Podstawowe znaczenie miala jednak gielda papierów war-
tosciowych w Warszawie, na której koncentrowalo sie 90% obrotów wszystkich
polskich gield. W 1938 r. na warszawskiej gieldzie notowano 130 róznych ro-
dzajów papierów wartosciowych: obligacje (panstwowe, bankowe i municypal-
ne), listy zastawne oraz akcje.
Z chwila wybuchu II wojny swiatowej polskie gieldy zostaly zamkniete. Po
wojnie gielda nie miescila sie w ramach istniejacego systemu gospodarki cen-
tralnie planowanej. Odtwarzanie rynku kapitalowego w Polsce rozpoczeto do-
piero w 1989 r., po zmianie starego ladu politycznego oraz gospodarczego i wej-
scie na tory gospodarki rynkowej. Ustawa o publicznym obrocie papierami
wartosciowymi i funduszach powierniczych, która zostala uchwalona przez
Sejm 22 marca 1991 r., umozliwila ponowne zorganizowanie gieldy w Warsza-
wie, jak równiez stworzenie calego rynku kapitalowego w Polsce.
Pierwsza sesja gieldowa miala miejsce 16 kwietnia 1991 r. Notowano na niej
akcje tylko pieciu spólek. W pierwszym roku dzialania gieldy sesje odbywaly
sie jeden raz w tygodniu.
W tworzeniu podstaw polskiego rynku papierów wartosciowych znaczaca
role odegrali francuscy eksperci. Dzieki pomocy merytorycznej i finansowej
Francji, na powstajacym polskim rynku gieldowym zastosowano najbardziej
nowoczesne w swiecie rozwiazania. Z kolei nasze doswiadczenia zostaly wyko-
rzystane przy organizacji nowo powstalych gield w Pradze, Kijowie i Wilnie,
gdzie zasady zawierania transakcji gieldowych i system komputerowy zostaly
opracowane na podstawie rozwiazan sprawdzonych na gieldzie warszawskiej.
Duzym krokiem naprzód, pozwalajacym na bardziej sprawna i niezawodna
obsluge inwestorów gieldowych stal sie - wprowadzony od 17 listopada 2000 r.
- nowy system gieldowy WARSET (oparty na francuskim systemie obrotu),
zmieniajacy w znacznym stopniu dotychczas obowiazujace zasady funkcjono-
wania gieldy w Warszawie. Uruchomienie WARSETU stalo sie waznym etapem
na drodze do integracji gield w swiecie.
W 2007 r. na GPW notowano ponad 300 akcji spólek krajowych i ponad
czterdziesci róznych obligacji Skarbu Panstwa. Sesje odbywaja sie codziennie,
od poniedzialku do piatku.

Akcje spólek dopuszczonych do obrotu gieldowego notowane sa na

dwóch róznych rynkach: podstawowym i równoleglym, w zaleznosci ,
od szczególowych kryteriów okreslonych przez regulamin gieldy. .
258

Rynek podstawowy (urzedowy) przeznaczony jest dla spólek o wiekszym

kapitale, wiekszej liczbie akcjonariuszy i duzej plynnosci akcji. Na rynku rów-
noleglym (nieurzedowy) notowane sa akcje spólek mniejszych, o mniejszym ka-
pitale zakladowymi o krótszym okresie funkcjonowania.
Oprócz rynku regulowanego (obejmujacego rynki podstawowy i równole-
gly), od sierpnia 2007 r. Warszawska Gielda Papierów Wartosciowych urucho-
mila nowy rynek obrotu - nieregulowany, tzw. NewConnect, dla najmniej-
szych podmiotów, zainteresowanych pozyskaniem funduszy na rozwój. Cechami
tego rynku sa prostsze warunki dopuszczenia do obrotu, mniej rygorystyczne
obowiazki informacyjne i nizsze koszty debiutu.
Nalezy podkreslic, ze oprócz rynku gieldowego wystepuje tez rynek poza-
gieldowy, zarzadzany przez Spólke MTS-CeTO S.A. (dawniej CeTO S.A. -
Centralna Tabela Ofert). Spólka ta jest instytucja odpowiedzialna za organizacje
i prowadzenie publicznego obrotu papierami wartosciowymi na regulowanym
rynku pozagieldowym.

13.4. Organizacja gieldy papierów wartosciowych

Zasady organizacji gieldy, czy tez ich statusy prawne w róznych krajach
bywaja znaczaco odmienne, jednakze podstawowe reguly funkcjonowania gield
na swiecie sa bardzo zblizone.
Organizacja gieldy zostanie ponizej omówiona na przykladzie Gieldy Papie-
rów Wartosciowych w Warszawie.
Warszawska gielda jest spólka akcyjna zalozona przez Skarb Panstwa. Jej
akcjonariuszami sa:
- Skarb Panstwa (98,80% udzialu w kapitale zakladowym),
- banki, domy maklerskie oraz emitenci papierów wartosciowych (1,20%
udzialu w kapitale zakladowym).
Podstawy prawne dzialania gieldy stanowia:
- Kodeks Handlowy z 1934 r., wielokrotnie nowelizowany (obowiazywal
on do grudnia 2000 r., od stycznia 2001 r. podstawe prawna stanowi nowo
uchwalony kodeks spólek handlowych - ustawa z 15 wrzesnia 2000 r.),
- Ustawa o publicznym obrocie papierami wartosciowymi i funduszach po-
wierniczych z 22 marca 1991 r. (znowelizowana w 2001 r.),
- Statut Gieldy,
- Regulamin Gieldy,
- Regulamin Funduszu Gwarancyjnego,
- Regulamin Sadu Gieldowego.
 259

Podstawe organizacji gieldy stanowi Regulamin Gieldy. Zawiera on gene-

ralne postanowienia dotyczace zasad jej dzialania, miejsca i czasu sesji, sposobu
ustalania i oglaszania kursów gieldowych oraz sposobu i rodzaju zawieranych
transakcji. Statut natomiast okresla strukture organizacyjna gieldy, zadania jej
organów, sposób dopuszczania papierów do obrotu gieldowego, sposób roz-
strzygania sporów miedzy uczestnikami gieldy.

13.4.1. Organa gieldy

Najwiekszy wplyw na organizacje gieldy maja organa gieldy i jej

uczestnicy. Organa gieldy to:
- Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy,
- Rada Gieldy,
- Zarzad Gieldy,
- Komisja do Spraw Dopuszczen Papierów Wartosciowych do Ob- ,.
rotu Gieldowego,
- Samorzad Maklerski,
- Sad Rozjemczy i Honorowy,
- Izba Rozrachunkowa,
- Krajowy Depozyt Papierów Wartosciowych (KDPW).

Najwyzsza wladza gieldy jest Walne Zgromadzenie. Do jego kompetencji

nalezy dokonywanie zmian w Statucie, zatwierdzanie Regulaminu Gieldy oraz
wybór czlonków Rady Gieldy.
Rada Gieldy sprawuje ogólny nadzór nad dzialalnoscia gieldy, dopuszcza
papiery wartosciowe do obrotu gieldowego oraz biura maklerskie do dzialania
na gieldzie. Rada Gieldy sklada sie z 14 czlonków, wsród nich znajduja sie:
przedstawiciele banków, fIrm maklerskich, instytucji fInansowych, izb gospo-
darczych oraz emitentów.
Codzienna dzialalnoscia gieldy kieruje Zarzad Gieldy - prezes i dwóch
czlonków. Zarzad okresla zasady wprowadzania papierów wartosciowych do
obrotu, nadzoruje dzialalnosc maklerów gieldowych i domów maklerskich
w zakresie obrotu gieldowego.
Komisja Papierów Wartosciowych (KPW) - to centralny organ admini-
stracji rzadowej, powolany do czuwania nad rzetelnoscia publicznego obrotu
papierami wartosciowymi. KPW nadzoruje m.in. dopuszczenie do obrotu pu-
blicznego akcji, zezwala na dzialanie biura maklerskiego, udziela licencji makle-
rom i doradcom inwestycyjnym. W jej sklad wchodza przedstawiciele ministra
fInansów, ministra Skarbu Panstwa, prezesa Narodowego Banku Polskiego oraz
260

prezesa Urzedu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Glos doradczy maja

przedstawiciele gieldy, maklerów i krajowego depozytu.
Samorzad Maklerski jest organem przedstawicielskim maklerów. Organi-
zacje i zakres jego czynnosci okreslaja odpowiednie regulaminy. Samorzad jest
organizacja dbajaca o poziom moralny maklerów, sprawuje kontrole nad ich
dzialalnoscia, rozstrzyga spory powstale miedzy nimi.
Sad Rozjemczy i Honorowy pelni na gieldzie funkcje pomocnicze. Jego
zadaniem jest rozstrzyganie sporów dotyczacych przeprowadzanych transakcji
oraz pociaganie do odpowiedzialnosci osób, które zawiodly zaufanie zachowu-
jac sie sprzecznie ze zwyczajami obowiazujacymi na gieldzie.
Izba Rozrachunkowa to instytucja organizujaca rozliczenia miedzy uczest-
nikami gieldy, dokonuje wzajemnych przelewów z kont uczestników gieldy,
a takze sprawuje piecze nad powierzonymi jej dokumentami.
Dla prawidlowego funkcjonowania rynku gieldowego konieczne jest rów-
niez istnienie centralnego Depozytu Papierów Wartosciowych. Ogólne zasady
funkcjonowania Krajowego Depozytu zostaly okreslone w Rozporzadzeniu Rady
Ministrów w sprawie Krajowego Depozytu Papierów Wartosciowych, z 8 kwiet-
nia 1992r.
W Krajowym Depozycie sa zdeponowane wszystkie papiery wartosciowe
znajdujace sie w obrocie gieldowym. Depozyt prowadzi rejestr kont depozyto-
wych wszystkich uczestników Depozytu, którymi sa:
- domy maklerskie i banki prowadzace dzialalnosc maklerska oraz banki
zarzadzajace kontami papierów wartosciowych,
- emitenci papierów wartosciowych,
- inwestorzy instytucjonalni (np. fundusze powiernicze czy towarzystwa
ubezpieczeniowe).
System depozytowy zapewnia jego uczestnikom pelne bezpieczenstwo obro-
tu papierami wartosciowymi. Jest on oparty na zasadach obowiazujacych
w bezgotówkowym systemie operacji bankowych.

l. Jaka jest historia gieldy papierów wartosciowych w Polsce?

2. Jakie zadania spelniaja poszczególne organa gieldy?
?.

13.4.2. Uczestnicy gieldy

Na warszawskiej gieldzie papierów wartosciowych mozna wyróznic naste-

pujace grupy uczestników gieldy: posredników, samodzielnych uczestników,
animatorów oraz urzedników i gosci.
 261

Najliczniejsza grupe wsród uczestników gieldy stanowia posrednicy, czyli

maklerzy gieldowi (tzw. brokerzy). Sa oni profesjonalnymi przedstawicielami
finn maklerskich i banków, maja bezposrednia stycznosc z klientami kupujacy-
mi, badz sprzedajacymi papiery wartosciowe. Rola maklerów sprowadza sie do
posrednictwa w obrocie gieldowym oraz zapewnienia jego plynnosci i bezpie-
czenstwa. Maklerzy spelniajac funkcje brokerskie dzialaja przede wszystkim
w imieniu i na rachunek swoich klicntów (indywidualnych i instytucjonalnych),
sami zas utrzymuja sie z prowizji od zrealizowanych transakcji.
Druga grupe uczestników rynku papierów wartosciowych stanowia samo-
dzielni uczestnicy (dealerzy). Sa oni przewaznie przedstawicielami finn ma-
klerskich, banków lub innych instytucji finansowych. Dokonuja transakcji giel-
dowych tylko z uczestnikami gieldy, we wlasnym imieniu i na wlasny rachunek.
Ich zarobkiem jest róznica miedzy cenami zakupu i sprzedazy papierów warto-
sciowych.
Nastepna grupa uczestników gieldy sa tzw. animatorzy, którzy dziela sie na
animatorów rynku, dzialajacych na podstawie umowy z GPW oraz animato-
rów emitenta, zawierajacych porozumienia z sama spólka (moze byc ich kilku
dla jednego papieru wartosciowego). Wszyscy oni maja za zadanie zapewnienie
ciaglosci handlu (czyli maksymalizacji obrotu) okreslonymi papierami warto-
sciowymi.
Kolejna grupe uczestników gieldy stanowia urzednicy i goscie. Urzednika-
mi sa osoby reprezentujace rózne finny, które na okreslony czas zostaly dopusz-
czone do zawierania bezposrednich transakcji gieldowych, w imieniu i na rachu-
nek tych finn. Goscie sa natomiast osobami, które wystepuja na gieldzie bez
prawa zawierania transakcji. Zalicza sie do nich: pracowników gieldy (obsluga
komputerów, faksów, tablic kursowych itp.), personel pomocniczy uczestników
gieldy oraz przedstawicieli srodków masowego przekazu.

13.5. Transakcje gieldowe

Kazdy papier wartosciowy, zanim stanie sie przedmiotem obrotu gieldowego

(rynku wtórnego), przechodzi przez nastepujace etapy:
- emisje na rynku pierwotnym,
- dopuszczenie do obrotu gieldowego,
- wprowadzenie na gielde.
O istocie gieldy stanowia transakcje gieldowe, pod wplywem których ksztal-
tuja sie ceny rynkowe papierów wartosciowych. Ogól transakcji gieldowych
mozna podzielic przede wszystkim wedlug kryterium rozbieznosci w czasie, ja-
ka zachodzi miedzy zawarciem transakcji a jej realizacja. Uwzgledniajac to kry-
terium transakcje gieldowe dzielimy na:
262

- natychmiastowe, czyli kasowe oraz

- tenninowe.

Transakcja natychmiastowa polega na tym, ze cena jest uzgodnio-

na w momencie jej zawarcia, a realizacja, czyli zmiana wlasciciela pa-
pierów wartosciowych oraz zaplata za nie, nastepuje natychmiast po jej
,.
zawarciu lub w ciagu nastepnych dni gieldowych.

Transakcje kasowe moga byc zawierane wylacznie przez osoby dopuszczone

do obrotu gieldowego, tj. maklerów i samodzielnych uczestników gieldy.

Transakcje terminowe sa to umowy, w których sprzedajacy zobo-

wiazuje sie do dostarczenia papierów wartosciowych lub innych instru-
mentów finansowych w okreslonym momencie w przyszlosci, a kupuja-
,.
cy - do zaplaty po cenie okreslonej w kontrakcie.

Rynek transakcji tenninowych zawiera silny element spekulacji. Celem ich

jest dochód wynikajacy ze zmiany cen (gra na zwyzke cen przez sprzedajacego
lub znizke cen - przez kupujacego). Spekulujacych w oczekiwaniu zwyzki cen
nazywa sie bykami, a orientujacych sie na znizke cen - niedzwiedziami. Sprze-
dawca najczesciej nie posiada walorów i jest to tzw. sprzedaz in blanco, nabyw-
ca zas nie posiada wystarczajacych srodków pienieznych, czyli jest to tzw. kup-
no bez pokrycia.
Wsród transakcji tenninowych rozróznia sie:
- transakcje przyszlosciowe (typu futures),
- transakcje opcyjne.
Podzial tych transakcji zalezy od tego, czy prawo do wypelnienia zobowia-
zania Uesli chodzi o dostarczenie czy odbiór instrumentów finansowych) przy-
sluguje tylko nabywcy, czy tez zobowiazania obciazaja w równym stopniu oby-
dwie strony kontraktu - nabywce i sprzedawce.
Jak widac, rodzaje transakcji tenninowych wiaza sie scisle z podzialem pa-
pierów tenninowych, które zostaly omówione w rozdziale 12.
Wsród transakcji gieldowych nalezy tez wyróznic transakcje arbitrazowe.
Spotykane sa one na rynku transakcji natychmiastowych oraz tenninowych.

Transakcje arbitrazowe polegaja na wykorzystywaniu w celach

zarobkowych róznic kursów instrumentów finansowych, wystepujacych
,
na róznych gieldach krajowych i zagranicznych, w odniesieniu do tego .
samego waloru.
 263

Dzieki arbitrazowi powstaje swoisty system naczyn polaczonych, sprzyjaja-

cy wyrównywaniu sie kursów papierów wartosciowych pomiedzy gieldami.
Jak dotychczas, na warszawskiej gieldzie papierów wartosciowych mamy do
czynienia glównie z transakcjami natychmiastowymi, choc trzeba podkreslic, ze
coraz bardziej dynamicznie rozwija sie rynek transakcji terminowych.

13.6. Ustalanie cen rynkowych papierów wartosciowych

Na gieldZie papiery wartosciowe sa sprzedawane po cenach rynkowych, któ-

re nazywamy kursami.

Kurs papieru wartosciowego ustalany jest w wyniku swoistej gry

popytu i podazy. Jest on wynikiem konfrontacji zlecen kupna i sprzeda- ,.
zy, zlozonych na gielde w danym dniu przez biura maklerskie.

W praktyce, biezacy kurs walorów jest efektem splotu czynników ekono-

micznych i motywacji inwestycyjnych. Szczególowe motywy, jakimi kieruja sie
podmioty kupujace lub sprzedajace papiery wartosciowe na gieldzie, sa oczywi-
scie rózne, w zaleznosci od tego, czy przedmiotem transakcji sa akcje, czyobli-
gacje. W przypadku obligacji, na jej cene rynkowa (kurs) najwiekszy wplyw ma-
ja nastepujace czynniki:
- ksztahowanie sie bankowej stopy procentowej, gdyz od niej zalezy do-
chód z obligacji,
- pewnosc lokaty (emitenta) - pewnosc wyplaty przyrzeczonego oprocen-
towania oraz przyszlego zwrotu pozyczki.
Z kolei, na cene rynkowa akcji wplywa wiele czynników. Sposród najwaz-
niejszych mozna wymienic:
- kondycje ekonomiczna spólki i perspektywy jej rozwoju,
- wartosc dochodowa akcji (dywidenda) i skale korzysci z przypisanych do
akcji praw udzialowych,
- stan koniunktury gospodarczej i sytuacje polityczna kraju,
- polityke pieniezna i dewizowa,
- miedzynarodowe konflikty,
- czynniki psychologiczne (np. plotki o firmie, dotyczace jej stanu finanso-
wego ijej zamierzen, panika inwestorów etc.).
Notowania kursowe papierów wartosciowych sa przedmiotem szczególnego
zainteresowania przedsiebiorców, ekonomistów, polityków, jak równiez licz-
nych akcjonariuszy i innych osób, które ulokowaly lub zamierzaja ulokowac
swoje oszczednosci na rynku papierów wartosciowych.
264

Przyjrzyjmy sie teraz sposobowi ustalania cen (kursów) papierów warto-

sciowych na gieldzie.

Na gieldach swiatowych stosuje sie rózne metody i techniki noto-

wan gieldowych, generalnie jednak mozna wyróznic dwa podstawowe
ich systemy, adekwatne do wielkosci gieldy, tradycji czy tez jej organi-
zacji. Sa to:
,.
system jednolitego kursu,
- system notowan ciaglych.

W systemie kursu jednolitego dla kazdego papieru wartosciowego wszyst-

kie transakcje zawierane sa po jednej cenie, która jest ustalona na podstawie zle-
cel1z okreslonym limitem ceny, zlozonych przed sesja.
Zaleta systemu notowan wedlug kursu jednolitego jest to, ze inwestor ma
czas na podjecie decyzji co do zakupu lub sprzedazy papieru wartosciowego
i zapewnia jednakowe traktowanie zlecen, bez wzgledu na czas ich zlozenia.
Na rynkach o duzej plynnosci (w odniesieniu do akcji wybranych spólek
o najwiekszej kapitalizacji, jak równiez obligacji) zawierane sa transakcje w sys-
temie notowan ciaglych.
W tym systemie zlecenia realizowane sa na biezaco, wedlug kursów indywi-
dualnych, co oznacza, ze kazdy zakup i kazda sprzedaz papieru wartosciowego
ma swój kurs. Na poczatku sesji gieldowej makler ustala kurs otwarcia, który
ulega zmianie w trakcie sesji gieldowej pod wplywem popytu i podazy. Pod ko-
niec pracy gieldy ustalany jest tzw. kurs zamkniecia.
Omówione wyzej systemy notowan obowiazywaly równiez (i w pewnym
sensie nadal obowiazuja) na warszawskiej gieldzie papierów wartosciowych. Do
lipca 1996 r. dla wszystkich walorów obowiazywal system jednolitego kursu, od
tegoz roku wprowadzono - dla spólek o wiekszej plynnosci i dla wiekszosci ob-
ligacji - system notowan ciaglych. Z takim modelem notowan mielismy do czy-
nienia do listopada 2000 r. Wprowadzony w tymze roku nowy system WARSET
wiele zmienil w stosowanych dotad systemach notowan. System ten zniósl do-
tychczasowy podzial na notowania jednolite i ciagle. Spólki zostaly podzielone
na dwie grupy, w zaleznosci od stopnia plynnosci: najbardziej plynne - notowa-
ne sa w systemie notowan ciaglych, mniej plynne - przydzielone zostaly do no-
towan jednolitych (z tzw. podwójnym fixingiem). Obecnie najbardziej plynne
akcje, certyfikaty inwestycyjne, obligacje oraz kontrakty terminowe i warranty
notowane sa w sposób ciagly. Z kolei kursy papierów wartosciowych o mniej-
szej plynnosci wyznaczane sa dwa razy w ciagu dnia sesyjnego (podwójny
fixing), na podstawie wszystkich zlozonych zlecen.
Przed otwarciem sesji warszawska gielda publikuje tzw. teoretyczne kursy
otwarcia, kalkulowane identycznie jak na fixingu, na podstawie zlozonych zle-
 265

cen. Po tym kursie nie sajednak zawierane transakcje, pomaga on jedynie inwe-
storom zorientowac sie w sytuacji na gieldzie.
W notowaniach ciaglych, w nowym systemie, gielda zrezygnowala z tzw.
bloków, obowiazujacych poprzednio. Jednostka transakcyjna we wszystkich sys-
temach notowan jest jedna akcja badz obligacja.

l. Czym róznia sie transakcje terminowe od transakcji kasowych?

2. Co to jest kurs akcji, obligacji i od jakich czynników zaleza?
3. Jakie znasz sposoby ustalania cen rynkowych papierów wartosciowych?
?_
4. Omów zmiany jakie wprowadzil nowy system gieldowy WARSET.

13.7. Informacje o kursach papierów wartosciowych

Notowania gieldowe, czyli kursy, wedlug których zawierane sa

transakcje papierami wartosciowymi, sa podawane po kazdej sesji do ,.
publicznej wiadomosci w formie tzw. ceduly gieldowej.

Zawartosc ceduly oraz forma jej prezentacji ustalona jest w regulaminie

gieldy. Kursy podawane sa oddzielnie dla akcji, obligacji oraz instrumentów po-
chodnych. Jesli na gieldzie obowiazuje system jednolitego kursu dnia, w cedule
bedzie podany kurs poprzedni i biezacy (obecnie na warszawskiej gieldzie dla
notowan jednolitych, dwukrotnych podawane sa trzy kursy: fixing 1, fixing 2
oraz kurs poprzedni). Natomiast w przypadku notowan ciaglych uwzglednia sie
kurs otwarcia, minimalny, maksymalny oraz kurs zamkniecia. Oprócz danych
o biezacych kursach, cedula gieldowa zawiera takze szereg cennych informacji
o rynku papierów wartosciowych. W czesci dotyczacej rynku akcji inwestor
znajduje informacje o:
- procentowej zmianie kursu do poprzedniego,
- wartosci obrotów kazdym walorem,
- liczbie zlecen,
- kursie maksymalnym i minimalnym w danym okresie,
- liczbie wyemitowanych akcji,
- wartosci rynkowej i wartosci ksiegowej danej spólki,
- wskaznikach analitycznych,
- indeksach gieldowych.
Cedula dotyczaca rynku obligacji ma zblizona formule do stosowanej przy ak-
cjach. Zasadnicza róznica polega na tym, ze kursy obligacji podawane sa w pro-
centach - jest to relacja aktualnej ceny rynkowej do ceny nominalnej obligacji.
266

Do oceny lokat kapitalowych w konkretnych papierach wartoscio-

wych, jak równiez do oceny ogólnej sytuacji na gieldzie, sluza WSkaZ-
niki, które mozemy podzielic na:
- wskazniki analityczne,
- wskazniki syntetyczne.
1
'
8

Wsród wskazników analitycznych, w przypadku akcji, podstawowe zna-

czenie maja nastepujace: C/Z (cena/zysk), C/WK.(cena/wartosc ksiegowa), Z/A
(zysk/akcja) oraz stopa dywidendy.
wartosc rynkowa spólki
C/Z =
zysk netto (za ostamie 4 kwanaly)

wanosc rynkowa spólki

CIWK=
wanosc ksiegowa

Im nizsza jest wartosc tych wskazników, tym korzystniej dla spólki. Trzeba
podkreslic, ze wskaznik C/Z nie jednak w pelni doskonaly, gdyz w przypadku
finn duzo inwestujacych w nowe technologie wskaznik ten jest wyzszy niz
w finnach nie inwestujacych w ogóle, co nie oznacza, ze finny te sa atrakcyjne
do inwestowania.
zysknetto
Z/A=
liczba akcji zwyklych

Wskaznik ten przedstawia zysk netto przypadajacy na jedna akcje, a wiec

powinien byc jak najwyzszy.
Inwestorzy kierujacy sie dochodami wynikajacymi z dywidendy wykorzy-
stuja wskaznik zwany stopa dywidendy, która oblicza sie wedlug wzoru:
dywidenda na 1 akcje
stopa dywidendy = x 100
cena rynkowa akcji

Dla inwestora wazne jest, aby wskaznik ten byl jak najwiekszy, ale duze
dywidendy, to równiez mniejszy zysk zatrzymany w spólce na jej dalszy rozwój,
a w konsekwencji - nizszy dochód z akcji w przyszlosci.
Istnieja takze wskazniki analityczne, sluzace do oceny lokat kapitalowych
w papierach procentowych, a wiec w obligacjach. Naleza do nich:
- nominalna stopa procentowa Gest ona podana na obligacji i wedlug niej
emitent placi odsetki wlascicielowi obligacji),
- biezaca stopa procentowa Gest stosunkiem wielkosci odsetek rocznych -
liczonych wedlug stopy nominalnej - do rynkowej ceny obligacji),
 267

- efektywna stopa procentowa (to stopa biezaca, skorygowana o róznice

miedzy nominalna a rynkowa cena obligacji).
Omówione wyzej ceduly gieldowe przedstawiaja dane dotyczace konkretne-
go papieru wartosciowego w danym dniu sesji gieldowej, natomiast informacji
o tendencjach dlugoterminowych wystepujacych na gieldach dostarczaja spe-
cjalnie skonstruowane w tym celu wskazniki syntetyczne, zwane indeksami
gieldowymi.

Indeks gieldowy jest miernikiem zmian cen papierów wartoscio-

wych - obejmuje wszystkie papiery wartosciowe danego typu lub ich
wybrana grupe (,,koszyk" okreslonych rodzajów akcji), budowany jest
,.
na podstawie róznych technik statystycznych.

Róznice pomiedzy indeksami dotycza skladu ich portfeli, kazdy z gieldo-

wych indeksów dotyczy pewnego, precyzyjnie opisanego segmentu gieldowego.
Do najwazniejszych swiatowych indeksów gieldowych naleza:
W Stanach Zjednoczonych:
- Dow Jones Industrial Average (DJIA) - wiodacy w USA i najpopularniej-
szy na swiecie. Opracowal go finansista o nazwisku Charls Dow, zalozyciel
Dow Jones Company i pierwszy wydawca "The Wall Street Joumal" (1884 r.).
DJIA charakteryzuje jedna z najwiekszych gield - New York Stock Exchange.
Podstawa obliczenia tego indeksu sa akcje 30 korporacji przemyslowych, tzw.
blue chipsów (,,niebieskie wiórki"). Oprócz indeksu DJIA sa jeszcze trzy inne
wersje Dow Jones'a:
a) Dow Jones Transportation Average (DJTA) - reprezentuje akcje 20 firm
transportowych,
b) Dow Jones Utilities Avcrage (DJUA) - reprezentuje akcje 15 firm uzy-
tecznosci publicznej,
c) Dow Jones Composite Average (DJCA), reprezentuje akcje 65 firm
uwzglednianych przy obliczaniu DJIA, DJTA oraz DJUA;
- Standard and Poor's 500 Composite Index, obliczany z wartosci rynkowej
500 spólek: przemyslowych (400), uzytecznosci publicznej (40), transportowych
(20) oraz instytucji finansowych (40);
- NASDAQ Composite Index - srednia wazona 5000 akcji spólek reprezen-
tujacych rózne sektory gospodarki, w tym 100 najwiekszych spólek z sektora
zaawansowanych technologii (NASDAQ 100).
W Londynie - FTSE - 100.
We Frankfurcie nad Menem - DAX.
W Amsterdamie - CBS.
W Paryzu - CAC - 40.
W Zurychu - Credit Suisse.
268

W Tokio - Nikkei Average.

W Hongkongu - Hang Seng.
Warszawska gielda papierów wartosciowych wylicza i publikuje siedem
indeksów glównych:
- indeks rynku podstawowego - WIG, uwzglednia zmiany cen akcji
wszystkich spólek notowanych na tym rynku, wedlug zróznicowanego procen-
towego udzialu ich wartosci rynkowej,
- indeks WIG 20, opiera sie na akcjach 20 wiodacych (najwiekszych, naj-
bardziej plynnych) spólek notowanych na rynku podstawowym, o najwiekszej
kapitalizacji i najwyzszych obrotach gieldowych,
- indeks mWIG40 - wskaznik dla 40 spólek sredniej wielkosci (dawny
MIDWIG),
- indeks sWIG80 - warszawski indeks gieldowy 80 malych spólek (dawny
WIRR),
- indeks TECHWIG - opisuje stan koniunktury w branzy spólek zalicza-
nych do segmentu innowacyjnych technologii,
- indeks NIF - jest suma kursów akcji 14 Narodowych Funduszy Inwesty-
cyjnych,
- indeks ITO - indeks Centralnej Tabeli Ofert.
Na warszawskiej gieldzie funkcjonuje - oprócz wymienionych - jeszcze kil-
ka indeksów, a wsród nich tzw. indeksy sektorowe (branzowe), odzwierciedlaja-
ce koniunkture w poszczególnych sektorach gospodarki (banki, budownictwo,
deweloperzy, przemysl spozywczy, telekomunikacja i informatyka).
Warto podkreslic, ze dla gield srodkowoeuropejskich istnieje wspólny in-
deks gieldowy - CESl. Liczony on jest na podstawie kursów akcji wazniejszych
spólek, notowanych na pieciu gieldach: bratyslawskiej, budapesztenskiej, lu-
blanskiej, praskiej i warszawskiej. Do indeksu sa zakwalifikowane spólki o naj-
wiekszej kapitalizacji i odpowiedniej plynnosci.

13.8. Strategia inwestowania na gieldzie papierów

wartosciowych

Najistotniejszym problemem do rozwiazania we wszystkich decyzjach inwe-

stycyjnych na rynku papierów wartosciowych jest ryzyko straty. Jest ono niero-
zerwalnie zwiazane z faktem posiadania akcji. Dlatego warto jest poznac gene-
ralne zasady, którymi powinien kierowac sie inwestor przy tworzeniu strategii
inwestycyjnej.
 269

Poprawnosc decyzji podejmowanych przez inwestorów uzalezniona

jest od posiadanych informacji i od wlasciwej ich interpretacji. W tym
celu sluza inwestorom pewne metody analizy, przede wszystkim:
analiza fundamentalna,
,.
analiza techniczna,
analiza portfelowa.

Analiza fundamentalna opiera sie na ocenie konkretnej firmy i jej wyni-

ków finansowych w kontekscie sytuacji politycznej i gospodarczej kraju oraz
koniunktury miedzynarodowej. Celem jej jest wyszukanie spólki, która ma do-
bre podstawy (fundamenty - stad nazwa tej metody) pomyslnego i trwalego
rozwoju; rozwój spólki powoduje bowiem, ze wartosc jej wzrasta, a wraz z nia
rosnie cena akcji.
Analiza fundamentalna sklada sie z nastepujacych etapów:
- analizy sektorowej (celem jej jest oszacowanie oplacalnosci inwestowa-
nia oraz wielkosci ryzyka towarzyszacego inwestowaniu w dana branze gospo-
darki),
- analizy sytuacyjnej (istota jej jest okreslenie przedmiotu i zakresu dzia-
lalnosci finny, ustalenie jej polityki rozwojowej i rozpoznanie motywów, któ-
rymi kieruje sie zarzad firmy),
- analizy finansowej (dotyczy ona ustalenia kondycji finansowej, oczeki-
wanych zysków, dywidend, sprawnosci zarzadzania firma. Zródlem informacji
potrzebnych do tej analizy sa: prospekty emisyjne, sprawozdania finansowe fir-
my (bilans, rachunek strat i zysków, rachunek przeplywów finansowych) i inne
materialy dotyczace j ej dzialania,
- analizy wskaznikowej (opiera sie ona na wskaznikach gieldowych po-
szczególnych spólek, zawartych w cedulach gieldowych, które zostaly omówio-
ne w poprzednim punkcie tego rozdzialu).
Dla "fundamentalistów" duze znaczenie maja takze informacje makroeko-
nomiczne, zwiazane ze stanem gospodarki, ksztaltowanie sie stopy inflacji, sto-
py procentowej, prognozy rozwoju ekonomicznego etc.
Z istoty analizy fundamentalnej wynika, ze oparta na niej strategia inwesto-
waniajest strategia dlugookresowa.
Kolejna metoda to analiza techniczna. Opiera sie ona na zalozeniu, ze ry-
nek kapitalowy podlega tym samym prawom co natura: porusza sie w trendach,
cyklach, a w dlugim okresie rosnie. Polega na studiowaniu aktualnych i prze-
szlych kursów akcji i innych wielkosci, np. wartosci obrotów, a nastepnie na
wyodrebnianiu powtarzajacych sie sekwencji. Wykresy sa podstawowym narze-
dziem pracy "techników". Mozna stwierdzic, ze w analizie technicznej kluczem
do zrozumienia przyszlosci jest badanie przeszlosci. W zaleznosci od panujacej
270

na gieldzie koniunktury, dzieki analizie technicznej mozna wyodrebnic trzy pod-

stawowe trendy w ksztaltowaniu sie kursów akcji:
- trend zwyzkujacy,
- trend znizkujacy,
- trend horyzontalny.
Zmiana trendu daje sygnal do zakupu lub sprzedazy akcji. Na przyklad od-
wrócenie trendu znizkowego daje sygnal do zakupu akcji, odwrócenie zas trendu
zwyzkowego - do ich sprzedazy.
Podstawe teoretyczna do analizy technicznej stanowi m.in. teoria fal Ellio-
ta. Ralph Elliot zauwazyl, ze kursy gieldowe wzrastaja i spadaja wedlug powta-
rzajacego sie wzoru fal. Na fale te skladaja sie mniejsze fale, na nie z kolei -
jeszcze mniejsze. Ruch zwyzkowy cen gieldowych sklada sie z pieciu podsta-
wowych fal, natomiast ruch znizkowy - z trzech. Kazda pieciofalowa sekwencja
zwyzkujaca jest hossa, a kazda trzyfalowa sekwencja zni7.kujacajest bessa (zob.
rys. 13.1). Mozna powiedziec, ze sens teorii sprowadza sie do stwierdzenia, ze
po kazdym wzroscie musi nastapic spadek.
Z istoty analizy technicznej wynika, ze jest to strategia krótkookresowa, przy
czym jej zwolennicy nie sa zainteresowani tym, czy spólka, której akcje kupuja,
jest dobra, czy zla. Jest to strategia typowo spekulacyjna, zorientowana na czeste
zawieranie transakcji kupna i sprzedazy akcji.
Analiza portfelowa dokonywana jest po przeprowadzeniu analizy funda-
mentalnej i technicznej. Umozliwia ona dobranie do portfela inwestora takich
papierów wartosciowych, które w mozliwie najwiekszym stopniu minimalizo-
walyby ryzyko strat. Zgodnie z zasada "nigdy nie wkladaj wszystkich jajek do
jednego koszyka", inwestor nie kupuje tylko jednego waloru, ale stara sie zain-
westowac w papiery o róznym stopniu ryzyka.
Proces tworzenia optymalnego portfela lokat - tzw. portfolio - obejmuje
kilka faz, wsród których najwazniejsze to:
- okreslenie celów inwestora, dla którego tworzy on portfel lokat (czy
ochrona posiadanego kapitalu przed inflacja, czy tez dazenie do maksymalizacji
dochodu z ulokowanych pieniedzy),
- okreslenie proporcji udzialu w portfelu poszczególnych rodzajów papie-
rów wartosciowych (jesli celem inwestora jest przede wszystkim maksymaliza-
cja dochodu - przy wysokim ryzyku - w jego portfelu dominowac beda akcje,
jesli zas inwestorowi zalezy przede wszystkim na bezpieczenstwie lokaty - za-
wartosc jego portfela stanowic beda glównie obligacje, zwlaszcza emitowane
przez panstwo),
- tworzenie struktury portfela (polega na wyborze konkretnych walorów na
rynku papierów wartosciowych. Jest to najwazniejsza faza tworzenia strategii
inwestycyjnej. Przedmiotem lokaty - jak wiemy - moga byc rózne instrumenty
finansowe, a wiec obligacje, akcje, jednostki uczestnictwa w funduszach inwe-
 271

stycyjnych, opcje czy kontrakty terminowe. Z wymienionych mozliwosci (nie-

koniecznie wszystkich) inwestor powinien zbudowac portfel lokat o preferowa-
nej przez niego relacji zysk-ryzyko).
80

70

60

50

40

30

20

10

Rys. 13.1. Przyklad fal Elliota

Wedlug specjalistów, tylko 10% realnego dochodu inwestora jest rezultatem

kupna konkretnego waloru i momentu jego kupna, pozostale 90% to efekt od-
powiedniej struktury portfela.

Zróznicowanie lokat (dywersyfikacja portfela) miedzy róznymi pa-

pierami wartosciowymi zapewnia inwestorom wyzsze zyski i to, ze
ewentualnestraty zjednych lokat rekompensowanesa wyzszymi zy-
skamiz innych.
I
' .

Nalezy podkreslic, ze korzysci z inwestycji portfelowych szczególnie sa wi-

doczne w dluzszym horyzoncie czasowym.

1. Omów najwazniejsze gieldowe wskazniki analityczne.

2. Jakie znasz najwazniejsze swiatowe indeksy gieldowe?
3. Wymien i omów glówne indeksy gieldy warszawskiej. ?
.
4. Przedstaw zasady strategii inwestowania na gieldzie papierów warto-
sciowych.
 273

Czesc V
RYNKI CZYNNIKÓW WYTWÓRCZYCH.
PODZIAL DOCHODÓW

Rozdzial 14

RYNEK PRACY
, I PLACE

Jak pamietamy, w gospodarce istnieja trzy podstawowe kategorie zasobów

(czynników produkcji), a mianowicie: praca, ziemia i kapital.
Sposób wynagradzania tych czynników produkcji, taki jak: place, renta, pro-
cent czy zysk, stanowi podstawe teorii dystrybucji, czyli podzialu dochodów.
Najwazniejszym czynnikiem produkcji jest niewatpliwie praca ludzka. Pra-
ca jest "towarem" szczególnego rodzaju, który pracodawca kupuje od pracowni-
ka za pewna cene, czyli place. Placa jest wiec cena pracy.

14.1. Popyt na prace i podaz pracy w warunkach doskonalej

konkurencji
14.1.1. Popyt na prace
Popyt na prace zglaszany jest na rynku przez przedsiebiorców.

W gospodarce rynkowej popyt na prace jest traktowany jako od-

wrotna zaleznosc miedzy placa realna (rozumianajako ilosc dóbr i uslug
,
nabywanych za place nominalna, przy danym poziomie cen) a wielko- .
sciazatrudnienia w danym okresie (ceteris paribus).
274

Oznacza to, ze przy wyzszym poziomie plac pracodawcy beda zatrudniac

mniej pracowników, w porównaniu z ich niskim poziomem, który bedzie sprzy-
jac powiekszaniu zatrudnienia. Obrazuje to krzywa popytu na prace, która po-
dobnie jak inne krzywe popytu, nachylona jest w dól. Wzrost popytu na prace,
przy danej placy realnej, powoduje przesuniecie krzywej popytu z Dl do Dz,
spadek zas - przesuniecie w lewo, do D3 (rys. 14.1).

placerealne
(W) ID2

o
D3 Dl D2
.
liczba zatrudnionych (L)

Rys. 14.1. Krzywe popytu na prace

Ponizej przeanalizujemy popyt na prace w odniesieniu do krótkiego i dlu-

giego okresu.
Analiza popytu na prace w krótkim okresie zaklada, ze kapital staly nie ule-
ga zmianie, co oznacza analize przy danym poziomie techniki.

Popyt na prace w krótkim okresie zalezy przede wszystkim od

dwóch czynników:
- popytu na wytwarzane produkty,
- krancowej produkcyjnosci pracy.
I
'
e

Popyt na prace nie ma charakteru bezposredniego. Jest to popyt pochodny,

wynikajacy z popytu na wytwarzana produkcje. Im wiekszy popyt na wytwarza-
ne dobra i uslugi, tym wiekszy popyt na prace sluzaca do ich wyprodukowania
i tym wyzsze place (ceterisparibus).
W analizie popytu przedsiebiorstwa na prace w krótkim okresie interesuje
nas, czy korzysci wynikajace z zatrudnienia dodatkowego pracownika przewyz-
szaja zwiazane z tym koszty. Dla przedsiebiorstwa dzialajacego w warunkach
wolnej konkurencji, krancowa korzysc z zatrudnienia dodatkowego pracownika
 275

równa jest wartosci krancowego produktu pracy (WKPP), zas krancowy koszt
pracy (KKP) - placy dodatkowo zatrudnionego 44.W tych warunkach przedsie-
biorstwo zwieksza zatrudnienie do momentu, w którym wartosc krancowe-
go produktu pracy zrówna sie z krancowym kosztem pracy (WKPP = KKP).
Zaleznosc te przedstawia rysunek 14.2.

place
realne

o liczba zatrudnionych

Rys. 14.2. Wyznaczenie granicy oplacalnego zatrudnienia

W dlugim okresie, kiedy wszystkie czynniki produkcj i moga zostac

zmienione, popyt na prace zalezy od funkcji produkcji opisujacej do- ,.
stepne techniki wytwarzania oraz od cen czynników wytwórczych.

Wzrost kosztów pracy bedzie sklanial przedsiebiorstwo do zastepowania

pracy relatywnie tanszym czynnikiem, do stosowania technik bardziej kapitalo-
chlonnych. Postep techniczny upowszechnia pracooszczedne metody wytwarza-
nia i krzywa popytu na prace przesunie sie wówczas na lewo. W przypadku
przejscia do technik produkcji bardziej pracochlonnych, krzywa popytu na prace
przesunie sie odpowiednio na prawo (zob. rys. 14.1).
Omawiajac popyt na prace nie sposób pominac czynniki makroekono-
miczne, które odgrywaja bardzo wazna role w ksztaltowaniu popytu i sytuacji
na rynku pracy. Wsród tych czynników nalezy wymienic: tempo wzrostu pro-
duktu krajowego brutto (PKB), stan bilansu handlowego, tempo prywatyzacji

44 Krancowy produkt pracy równy jest przyrostowi produkcji wynikajacemu z zatrudnienia

dodatkowego pracownika, przy danym zasobie kapitalu rzeczowego. Wartosc krancowego produk-
tu pracy to iloczyn krancowego produktu pracy w jednostkach fizycznych i ceny produktu. Kran-
cowy koszt pracy to placa dodatkowo zatrudnionego pracownika.
276

gospodarki czy dynamike rozwoju sektora malych i srednich przedsiebiorstw.

O tym bedzie szerzej mowa na zajeciach z makroekonomii.

14.1.2. Podaz pracy

Podaz pracy oznacza liczbe pracowników chetnych do podjecia

pracy za oferowana na rynku place. Krzywa podazy pracy jest rosnaca ,.
funkcja placy realnej (ceterisparibus).

Przy wyzszej placy wiecej pracowników bedzie sklonnych podejmowac pra-

ce niz przy nizszej (rys. 14.3).

place
realne

o
liczba zatrudnionych

Rys. 14.3. Krzywe podazy pracy

Wsród czynników wplywajacych na podaz rak do pracy nalezy przede

wszystkim wymienic czynnik demograficzny (liczba i struktura ludnosci we-
dlug plci, wieku i wyksztalcenia). Wiadomo, ze zasoby pracy tworza ludzie be-
dacy w wieku produkcyjnym (18-59 lat kobiety i 18-64 lat mezczyzni). Im
wiekszy jest ich udzial w ogólnej liczbie ludnosci, tym wieksza podaz rak do
pracy. W sytuacji bezrobocia, obnizanie górnej granicy wieku produkcyjnego
jest jedna z metod zmniejszania skali bezrobocia, a wiec zmniejszania potencjal-
nej podazy pracy.
Waznym czynnikiem aktywizujacym zawodowo jest poziom wyksztalcenia.
Wsród osób z wyzszym wyksztalceniemjest najnizsza stopa bezrobocia (w Polsce
w ostatnich latach ksztahuje sie ona na poziomie ok. 3-4% ogólu bezrobotnych).
Struktura ludnosci wedlug plci równiez determinuje wielkosc podazy pra-
cy. Wiadomo, ze stopa aktywnosci zawodowej kobiet (z wielu powodów) jest
 277

nizsza niz mezczyzn, w zwiazku z czym wyzszy udzial kobiet w populacji dane-
go spoleczenstwa (zwlaszcza w wieku rozrodczym) bedzie powodowal obnize-
nie podazy rak do pracy.
Oprócz czynnika demograficznego na podaz pracy wplywa imigracja i emi-
gracja ludnosci. Saldo miedzy tymi dwiema stronami migracji powieksza (gdy
imigracja wieksza) lub pomniejsza (gdy emigracja wieksza) podaz rak do pracy
w danym kraju.
W dluzszym okresie krzywa podazy pracy moze wiec zmieniac swoje polo-
zenie i przesuwac sie odpowiednio na prawo - pod wplywem zwiekszonej poda-
zy sily roboczej (np. gdy liczniejsze roczniki wchodza w wiek zdolnosci do pra-
cy lub zwieksza sie naplyw obcokrajowców), badz na lewo - w przypadku np.
obnizenia górnej granicy wieku produkcyjnego pracowników (rys. 14.3).
Niewatpliwie na podaz pracy maja tez wplyw poziom zasilków dla bezro-
botnych i wysokosc pomocy socjalnej udzielanej przez panstwo, które - odpo-
wiednio wysokie w porównaniu z placa minimalna - moga zmniejszac podaz
pracy i powiekszac tzw. dobrowolne bezrobocie.
Równiez istotnym czynnikiem wplywajacym na podaz pracy bedzie koszt
alternatywny podjecia pracy wzgledem czasu wolnego. Uwzgledniajac koszty
alternatywne kazdej dzialalnosci, pracownik bedzie chcial wykorzystac swój
czas w taki sposób, aby krancowa korzysc, wynikajaca z godziny przeznaczonej
na jakas czynnosc, byla równa krancowej korzysci uzyskiwanej w przypadku
innego sposobu spedzania czasu. Racjonalny pracownik bedzie wiec rezygnowal
z dzialalnosci majacej dla niego mniejsza wartosc na rzecz dzialalnosci uznanej
za wartosciowsza. W zasadzie rozwazania na temat alternatywy: pracowac, czy
korzystac z przyjemnosci czasu wolnego dotyczy ludzi o malych aspiracjach
zyciowych. W wiekszosci przypadków ludzie stoja przed innym wyborem: mie-
dzy zwiekszonym wysilkiem pracy i podejmowaniem pracy w godzinach nad-
liczbowych oraz wyzszym dochodem, umozliwiajacym lepsze zaspokojenie
aspiracji bytowych pracownika i czlonków jego rodziny, a pozytecznym wyko-
rzystaniem wiekszej ilosci czasu wolnego.

Jakie czynniki okreslaja popyt na prace, a jakie wplywaja na podaz

pracy?
?e

14.1.3. Równowaga na konkurencyjnym rynku pracy

Powyzej omówilismy najwazniejsze czynniki okreslajace popyt i podaz na

konkurencyjnym rynku pracy, gdzie ani pracodawca ani pracownik nie ma
wplywu na stawki plac, akceptujac je jako dane, uksztaltowane przez rynek na
278

podstawie gry popytu i podazy pracy. Równowage oraz stany nierównowagi na

takim rynku pracy przedstawia rysunek 14.4.
place
realne

o L2 LI L3 liczba
zatrudnionych

Rys. 14.4. Stany nierównowagi i równowaga na rynku pracy

Poziom równowagi na rynku pracy wystepuje w punkcie E, w którym roz-

miary popytu przedsiebiorstw na prace sa równe liczbie osób sklonnych ja pod-
jac. Punkt przeciecia sie tych dwóch krzywych wyznacza place równowag:'.na
poziomie Wo.Jesli placa rosnie do poziomu WI, wystapi nadwyzka podazy pracy
nad popytem na prace o wielkosci ab. Na rynku pracy pojawia sie wówczas bez-
robocie. Przy poziomie placy W2wystepuje niedobór pracowników cd, gdyz po-
pyt na prace OL3znacznie przewyzsza podaz pracy OL2.
W przypadku nadwyzki podazy pracy powstaje konkurencja miedzy pra-
cownikami, niezatrudnieni pracownicy sa sklonni akceptowac nizsze place, po-
nizej Wt.co spowoduje spadek plac w kierunku Wo.Z kolei w sytuacji niedobo-
ru rak do pracy, pracodawcy beda konkurowac ze soba o ograniczone zasoby
pracy, oferujac wyzsze place. Placa bedzie rosla w tym przypadku w kierunku
placy równowagi do poziomu Wo.W obu wiec sytuacjach, konkurencyjny rynek
pracy "wymusi" po pewnym czasie powrót do stanu równowagi (E).

14.2. Rynek pracy w warunkach konkurencji niedoskonalej

W sytuacji, kiedy mamy do czynienia z konkurencja niedoskonala, powstaja

odmienne zaleznosci miedzy sprzedajacymi i kupujacymi czynnik pracy, co rzu-
tuje przede wszystkim na sposób ustalania i wysokosc placy.
 279

14.2.1. Place i zatrudnienie w warunkach monopsonu

Monopson ma miejsce wtedy, gdy mamy do czynienia z wylacz-

nym nabywca czynnika produkcji, w naszym przypadku pracy. Nie na-
lezy mylic monopsonu z monopolem, stanowiacego jedynego sprze-
,.
dawce dóbr lub uslug.

W wielu malych miejscowosciach w Polsce jest jedno duze przedsiebior-

stwo, które daje zatrudnienie wiekszosci mieszkanców danej miejscowosci i wy-
stepuje w pozycji wylacznosci lub dominacji na rynku pracy. Równoczesnie
przedsiebiorstwo to sprzedaje swoje produkty na rynkach konkurencyjnych, na
których jest jednym z wielu sprzedajacych.
Firma monopsonowa, dominujacy pracodawca, wykorzystuje swoja sile do
obnizania stawek plac, zapewniajac sobie zysk maksymalny.
Monopson bedzie zwiekszal zatrudnieniepracowników dopóty, dopóki efekty,
jakie z ich pracy uzyskuje, beda wieksze niz dodatkowe koszty, jakie musi po-
niesc w zwiazku z ich zatrudnieniem. Sytuacja taka nastapi wówczas, gdy kran-
cowy koszt ostatniego przyjetego do pracy pracownika (KKP) zrówna sie z przy-
chodem ze sprzedazy krancowego produktu pracy (WKPP). Ten warunek
mozemy potraktowac jako zasade ogólna, odnoszaca sie do kazdej struktury
rynku, z tym, ze w warunkach doskonalej konkurencji koszt krancowy pracy jest
staly, gdyz placa jest jednakowa dla kazdego dodatkowo zatrudnionego pracow-
nika, natomiast w warunkach monopsonicznego rynku pracy krancowy koszt
pracy kazdego dodatkowo zatrudnionego pracownikajest coraz to wyzszy.
Na rysunku 14.5 krzywa Ddest krzywa popytu na prace danej firmy (Ddest
równoznaczna z krzywa wartosci krancowego produktu pracy - WKPP).
place
realne
DL

o L2 LI liczba zatrudnionych

Rys. 14.5. Zatrudnienie i place w warunkach monopsonu

280

W sytuacji monopsonu wielkosc zatrudnienia wyznacza punkt R, w którym

krzywa krancowego kosztu pracy przecina krzywa popytu na prace. Monopson
zatrudnia wiec OLzpracowników placac OWI,co wynika z ukladu okreslonego
przez krzywa podazy pracy (SL)' Z rysunku widzimy, ze wartosc krancowego
produktu pracy wynoszaca ORjest wieksza od placy, jaka placi monopson (OW1).
Róznica miedzy WKPP a placa OWI,przedstawiona w postaci zakreskowanego
obszaru, powieksza zysk monopsonu.
W sytuacji rynku doskonale konkurencyjnego, pracodawca zatrudnialby
wiecej pracowników, gdyz OLI, i placilby wiecej - OWo- niz firma majaca po-
zycje monopsonu na rynku pracy.

W jaki sposób okreslane sa place i zatrudnienie na konkurencyjnym

rynku pracy, a w jaki w warunkach monopsonu?
?8

14.2.2. Wplyw zwiazków zawodowych na ksztaltowanie

zatrudnienia i plac

We wspólczesnej gospodarce rynkowej polityka plac jest w powaznym stop-

niu wynikiem negocjacji miedzy zwiazkami zawodowymi i pracodawcami.
Teoria neoklasyczna zbudowana na zalozeniach konkurencji doskonalej glo-
sila, ze wplyw zwiazków zawodowych oraz panstwa na wysokosc stawek plac
i proporcji miedzy nimi jest szkodliwy z punktu widzenia racjonalnosci ekono-
micznej i sprawnosci dzialania calego mechanizmu rynkowego. Nowoczesne
teorie plac nie kwestionuja zwiazku stawki plac z krancowa produkcyjnoscia
pracy, ale podkreslaja, ze uklad sil konkurencyjnych, dzialajacych na rynku pra-
cy, oraz panstwo maja dodatkowy wplyw na ksztaltowanie sie wysokosci, pro-
porcji i dynamiki wzrostu plac. Wychodza one z zalozenia, ze istnieje bilateral-
ny monopol na rynku pracy, tzn. monopolowi zwiazków zawodowych (po
stronie podazy pracy) odpowiada monopson po stronie pracodawców. O wyso-
kosci plac decyduje procedura negocjacyjna miedzy nimi. Osiagniecie kompro-
misu miedzy stronami nie wyklucza ustalenia placy na racjonalnym poziomie,
jesli stawka placy pokryje sie z krancowa produkcyjnoscia pracy. Jesli jednak,
na skutek sily i nieustepliwosci zwiazków zawodowych, zadane stawki plac od-
biegaja od produkcyjnosci krancowej, wówczas oczywiste sie staje, ze ma to
niekorzystny wplyw na sprawnosc dzialania calego mechanizmu rynkowego.
Zarówno pracodawcy, jak i zwiazki zawodowe sa doskonale swiadomi wply-
wu wzrostu plac na popyt na prace. Wiedza, ze kazda podwyzka plac znieksztal-
cajaca koszty pracy podniesie cene produktu i zmniejszy popyt na niego. To
oznacza, ze niektórzy pracownicy znajda sie w szeregach bezrobotnych. Wzrost
placy i spadek zatrudnienia nie przysparza popularnosci zwiazkom zawodowym.
 281

Biorac to pod uwage, beda one dazyly róznymi sposobami do utrzymania placy
na wynegocjowanym poziomie i aby zaden z pracowników nie utracil pracy.
W dluzszym okresie, w ujeciu dynamicznym, zwiazki zawodowe stoja na
strazy przestrzegania wynegocjowanej w umowach branzowych zasady, aby
stawki plac rosly proporcjonalnie do wzrostu kosztów utrzymania i byly indek-
sowane wraz ze wzrostem stopy inflacji.
W gospodarce rynkowej rola panstwa w ksztaltowaniu polityki plac ograni-
cza sie w zasadzie do ustawowego okreslenia minimum placy. W wypadku
istotnych rozbieznosci w ksztaltowaniu wysokosci i struktury plac, pa1'1stwo
spelnia takze funkcje arbitra miedzy pracodawcami a zwiazkami zawodowymi,
aby nie dopuscic do konfliktów spolecznych i politycznych.
Katolicka nauka spoleczna zdecydowanie przeciwstawia sie pogladowi, ze
place powinny ksztaltowac sie wylacznie w wyniku gry wolnej konkurencji na
rynku pracy. W tej grze rynkowej praca ludzka jest traktowana jak towar i osta-
tecznie sam czlowiek jest traktowany jak towar. Ponadto, pracownicy sa z reguly
slabsza strona rynku niz pracodawcy i sa narazeni na pokrzywdzenie spoleczne.

Jakie sa ekonomiczne skutki istnienia zwiazków zawodowych na rynku

pracy?
?e

14.3. Formy, rodzaje i systemy plac

Formy plac mozemy rozpatrywac z punktu widzenia róznych kryteriów.

W zaleznosci od postaci, w jakiej ona wystepuje, wyróznia sie:
- place pieniezna,
- place naturalna. (W pelnym tego slowa znaczeniu wystepowala ona w zara-
niu kapitalizmu, gdy zaczely powstawac manufaktury - XVIII wiek i na poczatku
XIX wieku. Robotnik otrzymywal od wlasciciela mieszkanie, wyzywienie i inne
przedmioty niezbedne do zycia, a czasem i niewielka place pieniezna. Obecnie
placa naturalna obejmuje róznego rodzaju deputaty,umundurowanie etc.).
Z punktu widzenia sposobu jej otrzymywania mozna wymienic:
- place bezposrednia (moze wystapic w postaci pienieznej i naturalnej),
- place posrednia (otrzymywana przez pracownika w postaci bezplatnego
korzystania z leczenia, szkól; zasilki dla bezrobotnych etc.).
Z kolei w zaleznosci od powiazania wysokosci placy z efektami pracy
rozróznia sie:
- place podstawowa (glówne zródlo dochodu pracownika),
- place ruchoma (ruchome elementy wynagrodzenia uzaleznione sa od efek-
tów pracy; zaliczymy do nich: premie, nagrody, udzialy w zysku etc.).
282

Najwazniejsze znaczenie ma podzial plac wedlug ich rodzaju. Uwzglednia-

jac to kryterium wyrózniamy:
- place nominalne,
- place realne.

Placa nominalna to suma pieniedzy, która pracownik otrzymuje za

wykonana prace. Chcac ocenic poziom zycia pracownika nie mozna
swych wniosków opierac na podstawie ksztaltowania sie placy nomi-
,.
nalnej. Do tego sluzy placa realna.

Placa realna to koszyk dóbr i uslug, który pracownik moze kupic za

swoja place nominalna. Pojemnosc tego koszyka zalezy od:
- wysokosci placy nominalnej, ,.
- poziomu cen dóbr i uslug,
- wysokosci podatków, oplat, czynszów etc.

wskaznik zmian placy nominalnej

x 100
Wskaznik dynamiki placy realnej = wskaznik zmian kosztów utrzymania

We wskazniku kosztów utrzymania bierze sie pod uwage strukture wydat-

ków calkowitych ludnosci oraz zmiany przecietnego poziomu cen w poszcze-
gólnych grupach nabywanych towarów.
Jesli chodzi o systemy plac mozna wyróznic:
- system czasowy (zaplata za ilosc przepracowanego czasu - za godzine,
dzien, tydzien, miesiac),
- system akordowy (placa ustalona w zaleznosci od ilosci wykonanych
sztuk wyrobu, czynnosci czy operacji).
Systemy plac ulegaja ewolucji, podazajac za techniczno-organizacyjnymi
zmianami w produkcji. Na przestrzeni historii bylo wiele typów plac akordo-
wych - kazdy z nich mial na celu jak najwiecej "wycisnac" z pracownika,
wprowadzal konkurencje miedzy nimi, dzialal równiez dyscyplinujaco.
Akord wystepuje w wielu odmianach. Wyróznia sie:
1. Akord prosty (polega na tym, ze za kazda wykonana operacje, element
wyrobu czy gotowy wyrób placi sie taka sama stawke, tzw. stawke akordowa);
2. Akord progresywny (wykonane ponad norme operacje, elementy badz
gotowe wyroby oplacane sa wedlug wyzszych stawek);
3. Akord degresywny (polega na tym, ze po przekroczeniu pewnego progu
za kolejne operacje, elementy badz wyroby placi sie mniej);
4. Akord czasowy (wystepuje wówczas, gdy podstawowa informacja dla
pracownika jest czas normowany, zwany czasem zadanym badz technologicz-
nym. Czas ten jest zwykle podawany w akordowej karcie placy);
 283

5. Akord indywidualny (ma miejsce wówczas, gdy przydzial prac i ich roz-
liczanie odnosza sie do indywidualnych pracowników. Stosowane sa wówczas
tzw. indywidualne karty akordowe pracy);
6. Akord zespolowy (polega na wspólnej realizacji wycenionego "zbiorczo"
zadania. Zarobki indywidualne sa ustalane przez podzial zarobku calego zespolu
przy uzyciu tzw. klucza podzialowego - czas rzeczywiscie przepracowany przez
poszczególnych czlonków zespolu i ich kategorie zaszeregowania, badz tylko
czas rzeczywiscie przepracowany).
Akordowy system plac sklania pracownika do duzej intensywnosci pracy,
prowadzacej niejednokrotnie do samoeksploatacji.
Przed II wojna swiatowa polskie zwiazki zawodowe reprezentujace interesy
robotników przeciwstawialy sie temu systemowi placy, uwazajac go za eksplo-
atatorski i naruszajacy godnosc czlowieka. Po wojnie akord byl usilnie promo-
wany przez wladze w odbudowie zniszczonej dzialaniami wojennymi Polski.
Przyniósl pozytywne efekty glównie w aspekcie ilosciowym, ale poczynil tez
ogromne straty w zakresie jakosci i etosu pracy oraz zdrowia pracowników (du-
zy odsetek inwalidów i rencistów w Polsce to w duzym stopniu "zasluga" akordu).
Trzeba tez dodac, ze akord rozsadzal wszelkie proporcje placowe i byl zró-
dlem wielu absurdów (robotnik akordowy wykonujacy kilkaset procent normy
zarabial wiecej niz inzynier, kierownik wydzialu, a czasem nawet dyrektor fa-
bryki).

1. Omów formy i systemy plac.

2. Czym rózni sie placa nominalna od placy realnej?
?.

14.4. Funkcje plac

Place pelnia w gospodarce róznorakie funkcje. Dla wiekszosci gospodarstw

domowych placa jest glównym elementem dochodów, dla firm zas - jednym
z podstawowych kosztów produkcji. Te dwie funkcje plac: dochodowa i kosz-
towa pozostaja w sprzecznosci, gdyz pracownik stara sie maksymalizowac swój
dochód, natomiast pracodawca - minimalizowac koszty produkcji. Gospodarka
rynkowa musi pogodzic te sprzeczne interesy.
Oprócz tych dwóch podstawowych funkcji, placa pelni jeszcze inne - równie
wazne, a mianowicie: bodzcowa i spoleczna. W swej funkcji bodzcowej, wla-
sciwie "ustawiona" placa ma za zadanie motywowac ludzi do wydajnej pracy.
Z kolei spoleczna funkcje placy mozna rozpatrywac w odniesieniu do ukladu
stosunków spolecznych miedzy ludzmi; zasady wynagradzania i istniejace pro-
porcje plac powinny byc spolecznie akceptowane, sprawiedliwe, nie powinny
284

wywolywac napiec i konfliktów spolecznych. Znana w totalitarnym systemie

tzw. "urawnilowka" (podzial skrajnie egalitarny) deprawowala ludzi, tlumila
bodzce do wydajnej pracy, byla podzialem wysoce szkodliwym. W gospodarce
rynkowej nie moze byc miejsca dla takich destrukcyjnych rozwiazan.

14.5. Zróznicowanie plac

Z punktu widzenia bodzcowej i spolecznej funkcji plac bardzo duze znaczenie

ma odpowiednie ich zróznicowanie. Odnosi sie to zarówno do przedsiebiorstwa,
jak i calej gospodarki.
Zróznicowanie plac (proporcje plac) uzaleznione jest od nastepujacych
czynników:
l) struktury zatrudnienia pracowników wedlug wieku, plci i stazu pracy,
2) zlozonosci pracy (wymaganych kwalifikacji, stopnia odpowiedzialnosci),
3) jakosci i efektów pracy,
4) rodzaju zawodu (sprawa uciazliwosci i warunków pracy),
5) indywidualnych zdolnosci i talentów (talenty ludzi slawnych sprawiaja, ze
ich place sa niewspólmiernie wysokie w porównaniu z zarobkami przecietnych
ludzi),
6) dyskryminacji ze wzgledu na plec, rase, religie czy przynaleznosc do gru-
py etnicznej lub partii politycznej.
Na poziom i strukture plac w przedsiebiorstwie rynkowym wplywa poza tym
wiele innych czynników, takich jak:
- sytuacja finansowa danego przedsiebiorstwa,
- cele i strategia jego dzialania,
- sytuacja na rynku pracy,
- pozycja zwiazków zawodowych w przedsiebiorstwie,
- zakres i fonny ingerencji panstwa itp.
W gospodarce rynkowej o wielkosci i strukturze zatrudnienia, a takze o wy-
sokosci funduszu plac decyduje samodzielnie przedsiebiorstwo. Wlasciciel, za-
interesowany maksymalizacja zysku, stara sie ustalic fundusz plac na takim po-
ziomie, jaki z jednej strony zapewni pracownikom wysokosc plac dyktowana
przez sytuacje na rynku pracy i istniejace nonny prawne, a z drugiej - pozwoli
realizowac zysk, zapewniajacy istnienie i rozwój przedsiebiorstwa.

1. Omów funkcje jakie pelni placa w gospodarce rynkowej.

2. Wymien i omów podstawowe czynniki wplywajace na zróznicowanie ?.
plac.
Rozdzial 15

RYNEK ZIEMI I KAPITALU

Obok pracy ludzkiej istnieja nieozywione czynniki produkcji, takie jak zie-
mia i kapital.
Ziemia to czynnik produkcji, który nie jest wytwarzany przez ludzi, lecz da-
ny przez nature. Obejmuje ona powierzchnie oraz to wszystko, co w naturze jest
uzyteczne w procesie wytwarzania (bogactwa naturalne, kopaliny, rosliny, lasy,
runo lesne etc.).
Przez kapital rozumiemy zasób srodków produkcji stosowanych do wytwa-
rzania innych dóbr, czyli kapital rzeczowy (fizyczny), np. budynki, maszyny,
narzedzia, instalacje, srodki transportu, surowce. Zasoby kapitalu rzeczowego
i ziemi tworza realny majatek kraju.
Miano kapitalu otrzymuja równiez wszelkie fundusze pieniezne, przezna-
czone na cele produkcyjne oraz papiery wartosciowe. Fundusze te nazywamy
kapitalem finansowym.
Nalezy odróznic zasoby od strumieni oraz ceny zasobów od dochodów, któ-
re przynosi ich zuzycie.
Zasobem kapitalu nazywamy wielkosc kapitalu istniejacego w danym mo-
mencie. Rozpatrujac jednak naklady kapitalu jako czynnika produkcji, mamy do
czynienia ze strumieniem uslug swiadczonych przez dany zasób kapitalu
w okreslonym czasie. Analogicznie mozemy mówic o cenie zasobów oraz wy-
nagrodzeniu za uslugi swiadczone przez kapital i ziemie.

15.1. Popyt i podaz na rynkach ziemi i kapitalu

Popyt na zasoby kapitalowe i ziemie mozna analizowac w podobny sposób

jak popyt na prace.

Przedsiebiorstwu oplaca sie angazowac kapital (ziemie) do momen-

tu zrównania sie wartosci produktu krancowego kolejnej jednostki ,
czynnika produkcji z jego cena.
.
286

Zrównanie to wyznacza wielkosc popytu przedsiebiorstwa na dany czynnik

produkcji i jest równoczesnie warunkiem maksymalizacji zysku przedsiebior-
stwa45.
Krzywa popytu firmy na ziemie (kapital), jak równiez krzywa popytu ryn-
kowego (którajest suma popytów poszczególnych firm) nachylona jest w dól, co
obrazuje rys. 15.1. Przy cenie P2 popyt na dany czynnik produkcji wynosi Q\.
Natomiast gdy cena danego czynnika spadnie z poziomu P2 do PI, jednoczesnie
zmniejszy sie wartosc produktu krancowego danej firmy i zwiekszy ona swój
popyt na ten czynnik produkcji z Q\ do Q2. Zmiany cen czynników produkcji
powoduja wiec przesuwanie sie wzdluz krzywej popytu (rys. 15.la). Z kolei
wzrost popytu na dany zasób czynnika produkcji spowoduje wzrost podazy pro-
duktu finalnego wytwarzanego przez firme (firmy) i spadek ceny produktu. Po-
niewaz wartosc produktu krancowego ustalana jest przez pomnozenie produktu
krancowego przez cene produktu, spadek ceny produktu przesunie krzywa popy-
tu w prawo (D3),wzrost zas ceny produktu - w lewo (D2),w stosunku do wyj-
sciowej krzywej popytu (Dl) - rys. l5.lb. Podobne reperkusje wywola zmiana
techniki i technologii, która bedzie uzalezniona od cen czynników produkcji
(zwlaszcza pracy i kapitalu). Spowoduje ona przesuwanie sie krzywych popytu
na dany czynnik produkcji w lewo (spadek) lub w prawo (wzrost popytu).

cena a cena b
zasobu
zasobu I D3
D

-r-n-
Po I
I
I
I
I
Pllnn__:n_n I
I I
I I
I I
I I
I I
I I
I I 'D

o wielkosc zasobu o wielkosc zasobu

Rys. 15.1. Krzywe popytu na czynniki produkcji

Nawiazujac do powyzszej analizy, popyt na czynniki produkcji nazywamy

popytem pochodnym (wtórnym) w stosunku do popytu na produkty wytwarza-

45Zasada ta jest tozsama z zasada optymalnych decyzji produkcyjnych finny, omówionych

w rozdziale 11.
 287

ne przez firme (firmy). Ten ostatni zas zalezy od poziomu cen produktów firmy
(firm).
Jesli chodzi o podaz nieozywionych czynników wytwórczych jest ona zróz-
nicowana w zaleznosci od stopnia ich dostepnosci i mozliwosci dostosowania do
zglaszanego przez rynek zapotrzebowania. Glówna róznica miedzy np. rynkiem
kapitalu a rynkiem pracy polega na tym, ze zarówno dla przedsiebiorstwa, jak
i danej galezi produkcji, kapital w krótkim okresie jest nmiej elastyczny niz na-
klady pracy. Naklady pracy mozna zwiekszyc lub znmiejszyc dosc szybko,
natomiast zainstalowanie dodatkowych maszyn lub powiekszanie innych ele-
mentów kapitalu rzeczowego wymaga dluzszego czasu. W dlugim okresie
zwiekszenie lub znmiejszenie kapitalu nie nastrecza trudnosci. Tak wiec ela-
stycznosc podazy kapitalu wzrasta w dlugim okresie.
Inaczej jest w przypadku ziemi. Jej ogólna podaz okreslona jest przez wa-
runki naturalne i nie moze byc zwiekszona ani w krótkim, ani w dlugim okresie.
Podaz ziemi nie reaguje na cene, czyli jest calkowicie nieelastyczna. Wzajenme
relacje miedzy popytem i podaza czynników produkcji przy podazy calkowicie
nieelastycznej i podazy elastycznej przedstawione sa na rysunku 15.2a ib.

cena a
cena Dz,
b
s ,"
Dz, s
, ,,
,,
, "Ez
pzlnnnn\l,.Ez
Dl, r, , ,,
,, ,,
,, ,,
,, ,,
,, ,
,, Dz
Dz
o Q wielkosc zasobu o Qz wielkosc zasobu

Rys. 15.2. Równowaga na rynkach nieozywionych czynników produkcji:

a - przy podazy calkowicie nieelastycznej, b - przy podazy elastycznej

Na rynku czynników produkcji o podazy sztywnej (calkowicie nieelastycz-

nej) zmienia sie wylacznie cena, która zalezy od popytu rynkowego. Równowa-
ga rynkowa dla takich rynków powstaje w punkcie przeciecia sie krzywych po-
pytu (D!, D2) z krzywa podazy (S) - rys. 15.2a. Z kolei na rynku o podazy
elastycznej równowaga rynkowa nastepuje w wyniku zmian zarówno po stronie
ceny, jak i podazy zasobów (rys. 15.2b).
288

Jakie sa determinanty popytu i podazy nieozywionych czynników

wytwórczych?
?.

15.2. Formy dochodów z nieozywionych czynników produkcji

Oczywiste jest, ze uslugi czynników produkcji musza byc w odpowiedni

sposób wynagradzane. W poprzednim rozdziale omówilismy place jako wyna-
grodzenie za podstawowy czynnik produkcji, jakim jest praca. Obecnie zajmie-
my sie formami dochodów, które przynosza pozostale czynniki produkcji, a wiec
ziemia i kapital.

15.2.1. Renta ekonomiczna

W potocznym uzyciu slowo "renta" oznacza platnosc za uzywanie cudzej

wlasnosci (czynsz dzierzawny, oplata za wynajem lokali, maszyn, samocho-
dów).

Dla ekonomisty renta, a scislej renta ekonomiczna, to kazda plat-

nosc uzyskana za uzycie zasobu czynnika produkcyjnego, która prze- ,.
kracza jego koszt alternatywny.

15.2.1.1. Czysta renta ekonomiczna

Jezeli dany czynnik produkcji ma tylko jedno zastosowanie, ma zerowy
koszt alternatywny. Przychody pieniezne, które uzyskiwane sa z jego uzycia,
beda stanowily czysty zysk, czyli czysta rente ekonomiczna. Teoretycznie, za-
soby, które uzyskuja czysta rente ekonomiczna, nie moga byc uzyte w jakim-
kolwiek innym zastosowaniu. Podaz tego typu czynników jest stala (sztywna)
i krzywe podazy sa pionowe (calkowicie nieelastyczne) - rys. 15.3. Przykladem
tego rodzaju zasobu moze byc parcela budowlana w sródmiesciu Krakowa lub
jakas wyjatkowa dzialka pod uprawe. Zalózmy, ze posiadamy bardzo szczególny
kawalek ziemi, który ma tylko jedno zastosowanie, np. mozna na nim uprawiac
tylko winogrona. Cena uzytkowania tej ziemi (Pl) pomnozona przez wielkosc jej
obszaru (Q\) stanowi czysta rente ekonomiczna. Obrazuje ja pole prostokata
OP\E1Q\.Gdyby popyt na te ziemie byl wyzszy - D2zamiast Dl. cena jej uzyt-
kowania (najmu, dzierzawy) wzroslaby z Pl do P2. Wielkosc podazy tej ziemi
pozostaje bez zmian, ale platnosc za jej wykorzystanie (czysta renta ekonomicz-
na) wzroslaby w tej sytuacji i objelaby pole OP2E2Q\.
 289

cena
s

Renta
ekonomiczna

o wielkosc zasobu

Rys. 15.3. Czysta renta ekonomiczna

Czysta renta ekonomiczna jest wydatkiem, jaki musi poniesc dzierzawca

dzialki ziemi z tytulu jej najmu, i dochodem dla jej wlasciciela. Gdyby dzialka
ziemi zostala sprzedana dzierzawcy, wówczas on przejalby prawo do renty.
Z podobna sytuacja - jak opisana powyzej - mamy do czynienia w przypad-
ku czynników produkcji, które sa niemozliwe do powielenia, np. wybitne talen-
ty. Mozna powiekszac obszary uprawne ziemi, intensyfikowac zbiory róznymi
metodami, ale nie mozemy stworzyc takich geniuszy jak Penderecki, Pavarotti
czy Newton.
Ze wzgledu na specyficzne wlasciwosci tego rodzaju talentów, wynagrodze-
nie za nie musi byc znacznie wyzsze anizeli normalna placa, a wiec za niepowta-
rzalnosc talentów otrzymuja wynagrodzenie nadzwyczajne, czyli czysta rente
ekonomiczna (rys. 15.4).

placa
s

D
o wielkosc zasobu

Rys. 15.4. Renta ekonomiczna za uslugi wybitnych talentów

290

Wlasciciel zasobu (talentu) nie zaoferuje zadnej uslugi, jesli osiagane wyna-
grodzenie bedzie mniejsze od okreslonego wynagrodzenia minimalnego (WM).
Otrzymywanie tego rodzaju renty ekonomicznej zwiazane jest nie tylko z nie-
powtarzalnymi wlasciwosciami danego zasobu, zalezy równiez od rozmiarów
popytu na niego. Im wyzszy popyt na uslugi danego zasobu, tym wieksza renta
ekonomiczna. Jednak nawet bardzo wysoka renta nie zwiekszy podazy takiego
zasobu, równiez calkowity jej brak nie spowoduje zaniku jego podazy.
15.2.1.2. Powszechna renta ekonomiczna
Zastanówmy sie teraz, jak przedstawia sie problem renty ekonomicznej
w sytuacji, gdy mamy do czynienia z zastosowaniem czynników produkcji, któ-
rych koszt alternatywny nie jest równy zeru.
Jesli zasób czynnika produkcji ma wiecej niz jedno zastosowanie i w reali-
zowanym zastosowaniu przynosi wlascicielowi wyzszy dochód niz w innych
zastosowaniach, to róznica miedzy tym dochodem a nastepnym, co do wysoko-
sci, stanowi tzw. powszechna rente ekonomiczna (zwana tez quasi-renta).

Powszechna renta ekonomiczna jest to róznica miedzy cena zaso-

bu i j ego kosztem alternatywnym, gdy koszt alternatywny nie jest równy
zeru.
,.
W tym przypadku krzywa podazy danego czynnika produkcji, odzwiercie-
dlajaca róznice kosztów alternatywnych róznych jednostek danego zasobu, nie
jest pionowa, jak to bylo przy czystej rencie ekonomicznej, lecz skierowana jest
w góre (podaz elastyczna) - zob. rys. 15.2b. Tak wiec, kazdy przychód, który
dany czynnik produkcji uzyskuje ponad jego koszt alternatywny, moze byc
uznany za rente powszechna. Np. rózni pracownicy sa niejednakowo produk-
tywni w róznych rodzajach zatrudnienia, a ponadto zróznicowanie kosztu alter-
natywnego, a zatem i poziom renty ekonomicznej, moze wynikac z poziomu ich
kwalifikacji.
Generalnie mozemy powiedziec, ze renty odnoszace sie do uslug czynników,
których podaz reaguje w dlugim okresie na zmiany cen uslug, nazywamy quasi-
-rentami.

15.2.1.3. Typowe rodzaje renty ekonomicznej

Wsród najbardziej znanych rodzajów renty ekonomicznej na uwage zaslugu-
ja: renta gruntowa, renta górnicza i renta budowlana.
Renta gruntowa jest szczególnym rodzajem renty ekonomicznej. Jest ona
placona wlascicielowi za wydzierzawienie ziemi. Poziom tej renty uzalezniony
bedzie od róznic w jakosci gleby oraz od lokalizacji gruntu. Im lepsza ziemia,
 291

bardziej zyzna i korzystniej polozona w stosunku do rynków zbytu, tym renta

gruntowa bedzie wyzsza.

hmymi slowy - renta gruntowa jest róznica miedzy zyskiem

netto46 z uprawy ziemi lepszej jakosci i korzystniej zlokalizowanej
a zyskiem netto z uprawy ziemi gorszej jakosci i bardziej oddalonej od
,.
rynków zbytu.

Cena sprzedazy ziemi bedzie odzwierciedlac, obliczona na podstawie aktu-

alnej stopy procentowej, przyszla rente ekonomiczna. Wzrost popytu na uzyt-
kowanie ziemi powoduje wzrost jej ceny sprzedazy. Wlasciciel ziemi, sprzeda-
jac ja, pozbywa sie jednoczesnie dochodu, który ona przynosi w postaci renty
gruntowej. Zazada wiec od nabywcy takiej sumy, która umieszczona w banku
przynioslaby mu co najmniej taki sam dochód w postaci procentu. Rozumowa-
nie nabywcy bedzie identyczne.
Tak wiec cena ziemi jest to skapitalizowana renta na podstawie obowia-
zujacej bankowej stopy procentowej.
renta ekonomiczna
Cena ziemi = x 100
stopa procentowa

Renta w górnictwie. Renta w przemysle wydobywczym powstaje tak samo

jak renta gruntowa w rolnictwie. Zasoby naturalne róznia sie miedzy soba:
iloscia i rodzajem zlóz,
- glebokoscia pokladów,
- odlegloscia od rynków zbytu.
Zysk dodatkowy, jaki otrzymuja ci wlasciciele, którzy maja bogate zasoby,
latwiej dostepne, polozone blizej rynków zbytu, stanowi rente gómicza. Np. na
skutek duzego popytu na rope naftowa eksploatowane sa równiez zloza trudno
dostepne, o wysokich kosztach odwiertu. Wobec tego, ze cena rynkowa jest jed-
nolita, wlasciciele zlóz latwo dostepnych, o niskich kosztach wydobycia uzysku-
ja rente górnicza (nadwyzke dochodu ponad dochód uzyskiwany przez in-
nych)47.
Renta w budownictwie jest bardzo powszechna forma renty ekonomicznej.
Otrzymujaja:

46Zysk netto jest to róznica miedzy przychodem i kosztem.

47Nalezy tutaj wspomniec o problemie tzw. "narzucania" renty ekonomicznej (ang. rent-seek-
ing). Wiadomo, ze firmy monopolistyczne moga byc chronione przed konkurencja za pomoca
protekcyjnego ustawodawstwa i taryf celnych. Stanowi to podstawe uzyskiwania przez firmy zy-
sków bedacych forma renty ekonomicznej. Powoduje to, ze firmy, w pogoni za dodatkowym zy-
skiem, przeznaczaja wiele srodków na tworzenie grup nacisku politycznego (ang.lobbies), szuka-
jac protekcji rzadowych.
292

- wlasciciele placów budowlanych wydzierzawianych (wynajmowanych)

pod budowe domów mieszkalnych, obiektów przemyslowych, handlowych i uslu-
gowych,
- wlasciciele wynajmowanych pomieszczen na cele przemyslowe, handlo-
we, uslugowe lub mieszkalne.
Zróznicowanie czynszu dzierzawnego (renty) uzaleznione jest od kategorii
miasta, polozenia obiektu, czy placu, w stosunku do duzych skupisk ludnosci.
Np. ograniczona ilosc korzystnie polozonych placów budowlanych, obiektów
mieszkalnych i w zwiazku z tym wysokie czynsze sprawiaja, ze w wielu mia-
stach krajów wysoko rozwinietych powstaja skupiska "drapaczy chmur", po-
mieszczenia sa ciasne, ulice waskie itp.

1. Co to jest renta ekonomiczna i jakie znasz jej rodzaje?

2. Czym sie rózni czysta renta ekonomiczna od quasi-renty? ?.
3. Jakie czynniki wplywaja na cene sprzedazy ziemi?

15.2.2. Procent i stopa procentowa

Gospodarka rynkowa charakteryzuje sie wysokim stopniem koncentracji ka-

pitalu. Wymaga to gromadzenia dla celów inwestycyjnych coraz wiekszych ka-
pitalów, co przekracza mozliwosci indywidualnych inwestorów. Dlatego cecha
wspólczesnych procesów inwestycyjnych jest korzystanie w szerokim zakresie
z róznych form mobilizacji kapitalu, w tym takze z kredytowania bankowego
i pozyczek obligacyjnych. Mobilizacja ta dokonuje sie na rynku finansowym,
gdzie spotykaja sie podmioty gospodarcze reprezentujace popyt na kapital (in-
westorzy) oraz podmioty posiadajace oszczednosci - gospodarstwa domowe,
czy firmy, które czesc swoich dochodów nie wydatkowaly na cele konsumpcyj-
ne badz produkcyjne, z których ostatecznie ksztaltuje sie podaz kapitalu pozycz-
kowego.
W gospodarce rynkowej podmioty rynkowe sklonne sa ograniczac biezaca
konsumpcje, tzn. oszczedzac, poniewaz przynosi im to okreslony dochód, zwany
procentem.

Procent jest to cena kapitalu pozyczkowego (dla dluznika) i dochód

za odlozona konsumpcje (dla wierzyciela). Stopa procentowa jest ,
roczna platnoscia wyrazona w procentach, wynagradzajaca pozyczaja- .
cych za udostepnienie srodków pienieznych dluznikom.
 293

Cena kapitalu pienieznego (procent) musi równowazyc koszt rezygnaCjI

z innych, altematywnychjego zastosowan.
W praktyce wspólczesnej gospodarki rynkowej wyróznia sie:
- rynkowa (nominalna) stope procentowa, czyli calkowita platnosc, któ-
rej mozna oczekiwac z tytulu udzielonej pozyczki; rynkowa stopa procentowa
zawiera w sobie trzy elementy: czysta stope procentowa, koszt ryzyka inwesty-
cyjnego oraz oczekiwana stope przyszlej inflacji;
- czysta stope procentowa (premia za odlozona konsumpcje), czyli przy-
chód, którego mozna oczekiwac z inwestycj i w warunkach braku ryzyka i in-
flacj i;
- realna stope procentowa - jest to nominalna stopa procentowa, pomniej-
szona o oczekiwana stope inflacji. Poniewaz realna stopa procentowa nie obej-
muje kwoty pokrywajacej wplyw inflacji na wartosc pieniadza, jest to miara rze-
czywistego kosztu pozyskania kapitalu pozyczkowego.

15.2.2.1. Stopa procentowa równowagi na rynku kredytowym

Aby zrozumiec w jaki sposób ustalana jest wysokosc rynkowej stopy procen-
towej, nalezy najpierw zbadac proces ksztaltowania sie czystej stopy procentowej
w warunkach wolnych od ryzyka inwestycyjnegoi zjawisk inflacyjnych.
Poniewaz pozyczki sa podstawowym srodkiem przesuwania konsumpcji
w czasie, rynek funduszy pozyczkowych moze posluzyc do przedstawienia,
w jaki sposób popyt i podaz tych funduszy wplywaja na ksztaltowanie sie stopy
procentowej.
Rynkowa stopa procentowa stanowiaca cene funduszy pozyczkowych
ustalana jest tak, jak kazda inna cena, czyli w wyniku interakcji popytu i podazy
- w tym wypadku - na kapital pozyczkowy. lm wyzsza stopa procentowa, tym
wyzsza podaz kapitalu pozyczkowego. Wzrastajaca stopa procentowa sklania
wieksza liczbe ludzi do poswiecania swojej biezacej konsumpcji na rzecz przy-
szlych dochodów uzyskanych z oszczednosci. Krzywa podazy funduszy pozycz-
kowych wznosi sie wiec w góre, w prawo (rys. 15.5).
Z kolei popyt na fundusze pozyczkowe jest ujemnie skorelowany ze stopa
procentowa zaciagnietych pozyczek, dlatego krzywa popytu na fundusze po-
zyczkowe jest nachylona w dól.
Przedsiebiorca zaciagajac pozyczke bedzie porównywal stope procentowa ze
stopa przychodów z inwestycji, które realizuje dzieki zaciagnietym kredytom48.
Przedsiebiorstwo bedzie zaciagalo pozyczki na cele inwestycyjne wówczas, gdy
stopa przychodu z inwestycji bedzie wyzsza od stopy procentowej, przestanie

~8 Stopa przychodu z inwestycji (stopa zwrotu) to wyrazona w procentach relacja mi\;dzy

wielkoscia zysku, jaki przewidywany jest z danego przedsi\;wziecia inwestycyjnego, a nakladami
inwestycyjnymi, jakie na jego realizacje musza byc poniesione.
294

zas siegac po kapital pozyczkowy przy stopie procentowej wyzszej niz jego sto-
pa zwrotu. Warunek, aby stopa zwrotu byla wyzsza od stopy oprocentowania
kapitalu pozyczkowego jest w istocie warunkiem oplacalnosci przedsiewziec in-
westycyjnych. Tylko wówczas przedsiebiorca bedzie mial mozliwosc zwrotu
pozyczki i osiagniecia zysku ekonomicznego.

stopa
procentowa

s D

o Ql Q2 Q3 wielkosc funduszy
pozyczkowych

Rys. 15.5. Stopa procentowa równowagi na rynku kredytowym

Na konkurencyjnym rynku funduszów pozyczkowych wysokosc stopy pro-

centowej okreslona jest przez popyt i podaz na kapitaly pozyczkowe. Z analizy
rysunku 15.5 wynika, ze stopa procentowa równowagi RI jest okreslona przez
punkt E, a wiec punkt przeciecia sie krzywych popytu i podazy (wówczas roz-
miary popytu na fundusze pozyczkowe równe sa wielkosci ich podazy - OQ2)'
Utrzymywanie natomiast stopy procentowej powyzej lub ponizej punktu rów-
nowagi wywola znane nam juz zjawiska zwiazane z nierównowaga rynkowa,
a mianowicie: nadwyzke lub niedobór funduszy pozyczkowych.

15.2.2.2. Wplyw ryzyka inwestycyjnego oraz inflacji na stope procentowa

Powyzsze rozwazania dotyczyly zalozenia, ze stopa procentowa jest czysta
stopa procentowa, a wiec nie obciazona kosztami ryzyka inwestycyjnego i kosz-
tami przyszlej inflacji. W praktyce, zarówno wiele przedsiewziec inwestycyj-
nych niosacych ze soba potencjalne ryzyko niepowodzenia, jak i wystepujaca
inflacja powoduja koniecznosc uwzglednienia tych kosztów w wysokosci ryn-
kowej stopy procentowej.
Jezeli np. dobra wytwarzane przez firme za pomoca zainwestowanego kapi-
talu nie zostana sprzedane po przewidywanej cenie lub podjeta inwestycja okaze
 295

sie zupelnie nietrafiona - dluznik nie bedzie mógl splacic nie tylko odsetek, ale
takze nie bedzie w stanie splacic podstawowej kwoty pozyczki. Pozyczkodawca
narazony na ryzyko poniesienia strat bedzie domagal sie takiej stopy procen-
towej za udzielona pozyczke, która pokryje mu ewentualne straty. Dodanie
kosztów ryzyka inwestycyjnego do czystej stopy procentowej obnizy podaz fun-
duszy pozyczkowych, w rezultacie rynkowa stopa procentowa wzrosnie.
Trzeba podkreslic, ze stopy procentowe funduszy pozyczkowych sa zazwy-
czaj duzo wyzsze w krajach o nieustabilizowanej sytuacji politycznej, czy go-
spodarczej, niz w krajach o dojrzalej gospodarce rynkowej. Wiaze sie to z fak-
tem, ze w tych pierwszych ryzyko prowadzenia dzialalnosci gospodarczej jest
bardzo wysokie i pozyczkodawcy, zdajac sobie sprawe z mozliwosci poniesienia
duzych strat - zadaja wysokiej rekompensaty z tego tytulu.
Oprócz ryzyka inwestycyjnego, takze przewidywany spadek sily nabywczej
pieniadza, zwiazany z inflacja, bedzie wplywac na ksztaltowanie sie rynkowej
stopy procentowej.
Inwestorzy przewidujac wzrost cen w przyszlosci beda zaciagac pozyczki
"dzisiaj", aby móc je splacic pózniej zdewaluowanymi pieniedzmi - przewidy-
wany wzrost stopy inflacji zwieksza na ogól popyt na fundusze pozyczkowe.
Jednoczesnie pozyczkodawcy beda zadac wyzszych stóp procentowych, aby
skompensowac swoje straty na skutek spadku wartosci splat udzielanych pozy-
czek. Pozyczkodawcy przewidujac wzrost stopy inflacji w przyszlosci stana sie
mniej sklonni do rezygnacji z biezacej konsumpcji, w zwiazku z czym podaz
funduszy pozyczkowych spadnie. Jednoczesny wzrost popytu i spadek podazy
funduszy pozyczkowych podniesie rynkowa stope procentowa.

Nalezy pamietac o tym, ze realna stopa procentowa nie obejmuje

oczekiwanej stopy inflacji, stad im wyzsze jest tempo inflacji, tym ,.
wieksza jest róznica pomiedzy nominalna i realna stopa procentowa.

W dotychczasowych rozwazaniach poslugiwalismy sie jednorodna stopa

procentowa, reprezentatywna dla calej gospodarki. W rzeczywistosci nie istnieje
jeden uniwersalny poziom stopy oprocentowania kapitalu pozyczkowego, lecz
kilka róznych stóp, uzaleznionych od takich czynników, jak: okres, na jaki do-
konywane sa lokaty (lub udzielane pozyczki), rodzaj lokat (czy kredytów), wia-
rygodnosc kredytowa dluznika, czy charakter polityki gospodarczej stosowany
w danym panstwie.
Stopa procentowa jest jednym z najwazniejszych instrumentów ekonomicz-
nych pozostajacych w rekach panstwa. Bank Centralny, ksztaltujac stope pro-
centowa, nie moze nie brac pod uwage relacji, jaka wystepuje miedzy popytem
i podaza pieniadza. Równiez w reku Banku Centralnego znajduja sie mozliwosci
oddzialywania zarówno na podaz, jak i na popyt na pieniadz.
296

l. Przedstaw czynniki ksztaltujace wysokosc rynkowej stopy procentowej.

2. Czym rózni sie realna stopa procentowa od nominalnej?
3. Przedstaw mechanizmksztaltowaniasie stopy pro'.:entowejrównowagi
?
8
na rynku kredytowym.

15.2.3. Zysk ekonomiczny i jego zródla

Oprócz omówionych wyzej form dochodów z czynników produkcji, a wiec

placy, renty i procentu, istnieja takze dochody zwane zyskiem ekonomicznym,
który otrzymuje wlasciciel przedsiebiorstwa.

Z rachunkowego punktu widzenia zysk jest róznica miedzy global-

nym przychodem (utargiem) przedsiebiorstwa a jego kosztami wlasny-
mi. Jest to tak zwany zysk ksiegowy, jaki jest wykazywany w ksiegach
rachunkowych przedsiebiorstwa.
I
'
8

Rachunek ten przeprowadzany jest wylacznie na podstawie zapisów ksiego-

wych, obejmujacych tylko koszty ujawnione. Z ekonomicznego punktu widze-
nia, w szacowaniu rentownosci firmy konieczne jest uwzglednienie wszystkich
kosztów, lacznie z kosztem alternatywnym kapitalu i kosztem ryzyka utraty pie-
niedzy. Te dwa ostatnie koszty nie wchodza do kalkulacji zysku ksiegowego.
Koszt alternatywny kapitalu wyraza przychód, jaki móglby uzyskac przed-
siebiorca z najlepszej nie podjetej alternatywy inwestycyjnej. Z kolei koszt ry-
zyka prowadzenia przedsiebiorstwa jest zwiazany z ewentualnym niepowodze-
niem pewnych przedsiewziec firmy, które przyniosa straty, co doprowadzi do
zmniejszenia wielkosci kapitalu.

Wlasciwy zysk, zwany zyskiem ekonomicznym (okreslany równiez

mianem zysku nadzwyczajnego) stanowi nadwyzke calkowitego zysku
firmy ponad zysk normalny (stanowiacy próg rentownosci prowadzonej
dzialalnosci gospodarczej). Jest kwota, jaka zostaje po odjeciu od przy- ,
8
chodów przedsiebiorstwa wszystkich kosztów, a wiec kosztów ksiego-
wych lacznie z kosztem utraconych mozliwosci alternatywnego wyko-
rzystania kapitalu i kosztem ryzyka prowadzenia interesów firmy.

W warunkach konkurencji rynkowej, wystepowanie zysku ekonomicznego

dla wiekszosci przedsiebiorstw jest zjawiskiem przejsciowym (byla o tym mowa
w rozdz. 11 pkt 11.3.2). Konkurencja, wczesniej, czy pózniej, doprowadza do
j ego zaniku. Dlatego firmy róznymi sposobami poszukuja zródel j ego osiagania.
 297

Wsród glównych zródel pozwalajacych osiagnac zysk ekonomiczny mozna

wYmienic:
l. Innowacyjnosc. Przejawiac sie ona moze we wprowadzaniu na rynek
nowych produktów lub ulepszaniu dotychczas wytwarzanych (innowacyjnosc
produktowa) oraz w unowoczesnianiu stosowanych procesów technologicznych
(innowacyjnosc technologiczna). hmowacyjnosc produktowa stwarza mozliwosc
osiagniecia zysku ekonomicznego poprzez wzrost cen wprowadzanych nowosci
na rynek. Z kolei innowacyjnosc technologiczna prowadzi do obnizenia kosztów
produkcji, co przy nie zmienionym poziomie ceny produktu stanowi istotne zró-
dlo zysku ekonomicznego. Zysk ekonomiczny bedacy rezultatem innowacyjno-
sci otrzymywany bedzie przez firmy dopóty, dopóki inni producenci nie wpro-
wadza takich samych (lub podobnych) rozwiazan, co spowoduje obnizke ceny
i zanik zysku ekonomicznego.
2. Przedsiebiorczosc. Podejmowanie inicjatywy, ryzyka prowadzenia inte-
resów, zdolnosci rozpoznawania i wykorzystywania zyskownych okazji (np.
transakcje gieldowe) - oto przyklady charakteryzujace przedsiebiorczego wla-
sciciela funnay.
3. Wykorzystywanie pozycji monopolistycznej przez firme. Wylaczne
dysponowanie przez firme pewnYmi zasobami, patentami, licencjami, projekta-
mi racjonalizatorskimi itp. stwarza sposobnosc do manipulowania cena i podaza,
gwarantujac osiaganie zysku ekonomicznego. Równiez ustawodawstwo pan-
stwowe chroniace firmy monopolistyczne przed konkurencja, stwarza mozliwo-
sci otrzymywania zysku nadzwyczajnego, nie zawsze wynikajacego z poprawy
efektywnosci gospodarowania.
4. Eksploatacja sily roboczej (wyzysk) lub innych czynników produkcji.
Na przyklad wystepowanie duzego bezrobocia na rynku pracy sprzyja zatrud-
nianiu na "czarno" i wyzyskowi pracowników.
5. Korzystne przypadki losowe czy tez zdarzenia nie dajace sie przewi-
dziec.
Jak widzimy - otrzymywane zyski nadzwyczajne moga zarówno stanowic
wynagrodzenie za przedsiebiorczosc, czy innowacyjnosc, jak i wynikac z sytu-
acji nie majacych nic wspólnego z efektywnym gospodarowaniem.
Ekonomiczna interpretacja zysku ekonomicznego jest od dawna przedmio-
tem sporów. Nie przez wszystkichjest on uznawany za sprawiedliwy ze spolecz-
nego punktu widzenia. Nie ulega jednak watpliwosci, ze poszukiwanie zysku
ekonomicznego przez przedsiebiorców sprzyja racjonalnej alokacji czynników
wytwórczych, stanowiac sile napedowa rozwoju gospodarczego.

Omów istote i zródla zysku ekonomicznego. ?

.
Rozdzial 16

RYNEK INFORMACJI

16.1. Spoleczenstwo informacyjne

Pojecie "spoleczenstwo infonnacyjne" pojawilo sie z postepem, jaki dokonal

sie w ciagu ostatnich dwóch dziesiecioleci w technologiach infonnacyjnych.

Spoleczenstwem informacyjnym nazywa sie taki system spoleczny,

uksztaltowany w procesie modernizacji, w którym systemy infonnacyjne
i zasoby infonnacyjne detenninuja spoleczna strukture zatrudnienia, ,.
wzrost zamoznosci spoleczenstwa oraz stanowia podstawe orientacji cy-
wilizacyj nej .

Pojecie spoleczenstwo infonnacyjne stosuje sie zamiennie z wieloma tenni-

nami, takimi jak: spoleczenstwo postindustrialne, spoleczenstwo wiedzy, gospo-
darka cyfrowa, spoleczenstwo elektroniczne, globalna wioska, globalna infor-
macJa.
Wspólny element tkwiacy w tych tenninach to rola, jaka we wspólczesnym
spoleczenstwie odgrywa informacja (oczywiscie skomputeryzowana). Zostala
ona obecnie uznana za jeden z najwazniejszych czynników rozwoju spoleczno-
gospodarczego krajów i dolaczona do trzech klasycznych czynników produkcji:
pracy, ziemi i kapitalu.
Przemiany prowadzace do powstania globalnego spoleczenstwa infonnacyj-
nego zachodza w wielu dziedzinach ludzkiego zycia. Jednak bardzo czesto
sprowadzane sa one glównie do zagadnien zwiazanych z rozwojem technologii
informacyjnej oraz telekomunikacyjnej.
Najwazniejszym wyznacznikiem rozwoju globalnego spoleczenstwa infor-
macyjnego jest usprawnienie procesu kreowania, przetwarzania i przeplywu in-
fonnacji. W spoleczenstwie infonnacyjnym infonnacja jest kluczowym produk-
tem, a wiedza niezbednym bogactwem.
 299

Przetwarzanie infonnacji, jej jakosc i szybkosc przekazywania sa w spole-

czenstwie infonnacyjnym podstawowymi czynnikami wzrostu wydajnosci i kon-
kurencyjnosci gospodarki.
W spoleczenstwie infonnacyjnym ulegaja zmianie fonny organizacji pracy
i wzory zycia spolecznego, zmiany w organizacji zycia gospodarczego.
Warunkiem rozwoju takiego spoleczenstwa sa wysoce wykwalifikowani pra-
cownicy, potrafiacy poslugiwac sie teclmikami infonnacyjno-komunikacyjnymi
i stale podnoszacy swoje kwalifikacje. Spoleczenstwo infonnacyjne coraz cze-
sciej wymaga posiadania wiecej niz jednego zawodu, pozwalajacego na zatrud-
nienie na mobilnym rynku pracy.
Spoleczenstwo infonnacyjne to spoleczenstwo mediów, z jednej strony -
zintegrowanego sektora telekomunikacyjno-infonnatycznego, z drugiej zas -
otwartego, swiatowego systemu mediów, którego cechajest nieskrepowany przez
granice przeplyw tresci komunikowania i elementów kultury.
Najwiekszymi uzytkownikami korzystajacymi z techniki infonnatycznej sa:
przemysl, bankowosc, finanse, administracja rzadowa oraz telekomunikacja.
Szczególna grupa uzytkowników infonnatyki sa kadry kierownicze urzedów
i przedsiebiorstw, które podejmuja decyzje o poziomie inwestycji infoffi1atycz-
nych.
Polska wkroczyla w latach dziewiecdziesiatych ub. wieku na droge budowy
spoleczenstwa infonnacyjnego, z licznymi oznakami zacofania gospodarczego
i spolecznego. Do dzisiaj polski rynek infonnatyczny jest nieproporcjonalnie
maly w stosunku do potrzeb wynikajacych ze stopnia rozwoju gospodarki i licz-
by ludnosci. Ogólny poziom edukacji infonnatycznej naszego spoleczenstwa jest
bardzo niski. Istotnym zadaniem Panstwa jest prowadzenie dlugofalowej akcji
infonnacyjnej i promocyjnej, majacej pomóc spoleczenstwu w przystosowaniu
sie do okresu przyspieszonej zmiany teclmologicznej oraz uzyskania spoleczne-
go zrozumienia szans i wyzwan zwiazanych z rozwojem spoleczenstwa infor-
macyjnego.
W dobie spoleczenstwa infonnacyjnego dostep do infonnacji i mozliwosci
jej kreowania staja sie najwazniejszym kryterium w rywalizacji miedzy pan-
stwami.
Trzeba jednak dodac, ze mimo wielu korzysci wynikajacych z zastosowania
technik infonnatycznych i telekomunikacyjnych, cywilizacja infonnacyjna nie-
sie za soba negatywne skutki.
Do glównych zagrozen mozna zaliczyc:
- powiekszenie sie luki infonnacyjnej miedzy bogatymi a biednymi;
- naduzycia infonnacyjne (nielegalny handel infonnacjami, piractwo kom-
puterowe);
zagrozenia prywatnosci;
- dezintegracje malych spolecznosci;
300

- prymat technologii nad trescia przekazów infonnacyjnych;

- umocnienie dominacji kultury masowej, globalizacje i homogenizacje;
- regres czlowieczenstwa (zanik odpowiedzialnosci i rozmycie sie sfery du-
chowej oraz moralnej ludzkosci, uzaleznienie wartosci osoby od poziomu poste-
pu technicznego, zabijanie relacji miedzyosobowych).
Wsród negatywnych skutków rozwoju spoleczenstwa infonnacyjnego wy-
mienia sie tez czesto wzrost bezrobocia, co moze powodowac powazne pro-
blemy spoleczne i polityczne. Zarówno automatyzacyjna, jak i komunikacyjna
funkcja technologii infonnacyjnych wymusza redukcje zatrudnienia nie tylko
ilosciowa, ale równiez jakosciowa, uznajac liczne tradycyjne zawody za zbedne.
Przejscie od ery industrialnej do postindustrialnej pociaga za soba kurczenie sie
sektorów produkcyjnych, wypieranie jednych galezi gospodarki przez inne
i zwiazane z tym przesuniecia sily roboczej i koniecznosc przekwalifikowania.
Jeremy Rifkin, autor szeroko dyskutowanej ksiazki ,,Koniec pracy,,49,przewi-
duje, ze za piecdziesiat lat do wykonywania calej pracy wytwórczej potrzeba
bedzie jedynie 5% sily roboczej. Stad bezrobocie nieuchronnie bedzie stawac sie
najwazniejszym problemem spolecznym. Nie wiadomo, czy ludzkosc bedzie
wystarczajaco kreatywna, by w tworzeniu nowych zawodów jakich wymaga
rozwój techniki, niwelowac ubytek starych profesji.
Wnioski plynace z analizy spoleczenstwa infonnacyjnego moga byc rózne
w zaleznosci od przyjecia optymistycznego lub pesymistycznego scenariusza
jego rozwoju. Jak zwykle, na miejscu jest zachowanie umiaru i rozsadku w for-
mulowaniu ocen. Rozsadek pozwala dostrzegac przewage szans rozwojowych
nad zagrozeniami. Rzecz w tym, aby umiec wykorzystac szanse oraz zabezpie-
czyc sie w pore przed czyhajacymi zagrozeniami.

l. Co rozumieszprzez spoleczenstwoinformacyjne?
2. Jakie sa pozytywnei negatywneskutki cywilizacjiinformacyjnej?
?8

16.2. Specyfika rynku informacji

Kazdy system spoleczny i ekonomiczny potrzebuje pewnego zakresu infor-

macji, która powinna byc powszechnie dostepna kazdemu podmiotowi spolecz-
nemu i gospodarczemu. Dla uzytkowników ten zakres infonnacji stanowi dobro
publiczne, dostepne w sposób nieograniczony. Panstwo decyduje jaki zakres
infonnacj i powinien byc dostepny wszystkim jako dobro publiczne, a jaki zakres

49 1. Ritldn, Koniec pracy. Schylek sily roboczej na swiecie i poczatek ery pos/rynkowej, Wyd.
Dolnoslaskie, Wroclaw 200 l.
 301

infonnacji powinien byc produkowany i udostepniany jako towar na rynku i byc

przedmiotem transakcji rynkowych. Rynkowe transakcje dotycza wiec tych in-
fonnacji, które nie sa dobrami publicznymi.
Informacja jest specyficznym towarem, rózniacym sie od innych towarów
i uslug. Transakcja rynkowa polega tu na przeniesieniu prawa wlasnosci lub prawa
uzytkowania czasowego z jednego podmiotu gospodarczego na inny. Trzeba pod-
kreslic, ze w.przypadku infonnacji istnieje techniczna trudnosc ochrony prawa
wlasnosci lub prawa uzytkowania. Ochrona ta wiaze sie czesto z duzymi nakla-
dami, czasem znacznie wiekszymi, niz naklady poniesione na sama infonnacje
przez jej nabywce.
Zawieranie transakcji infonnacyjnych, podobnie jak jakakolwiek fonna ak-
tywnosci gospodarczej, polaczone jest z niepewnoscia co do jakosci infonnacji
i zachowania sie partnera w wymianie. Mówiac potocznie, sprzedawca infonna-
cji wie co sprzedaje, ale nabywca infonnacji nie wie, co kupuje. Te sytuacje na-
zywamy "syndromem kota w worku". Jedynym gwarantem jakosci infonnacji
jest wiarygodnosc jej sprzedawcy.
Z tego, kto dysponuje technologiami i produktami infonnatycznymi, jaki jest
to rodzaj wlasnosci, jak sie je sprzedaje, komu udostepnia, po jakiej cenie, jakie
czerpie sie z tego zyski, wynikac moze odpowiedz na nastepujace pytania: jaki
jest rzeczywisty stan infonnatyki i jej rola w gospodarce oraz kto zyska na jej
rozwoju, czyja wladze ona wzmocni - sektora prywatnego (z udzialem kapita-
lów obcych) czy panstwowego?

Infonnacja jako specyficzny towar posiada pewne szczególne wla-

snosci, rózniace ja od innych dóbr, a mianowicie:
l. Konsumpcja infonnacji nie powoduje jej zuzywania sie. ,.
2. Infonnacje mozna powielac w nieograniczony sposób, nieskon-
czona ilosc razy.

Infonnacje gospodarcze moga pelnic rózne funkcje, zwlaszcza funkcje in-

fonnacyjna, decyzyjna, sterowalna i konsumpcyjna. Funkcja informacyjna
polega na odzwierciedlaniu róznych aspektów gospodarowania i gromadzenia
zasobów wiedzy. Funkcja decyzyjna - infonnacja ulatwia decydentowi podej-
mowanie precyzyjnych decyzji, zmniejszajacych zakres niepewnosci i ryzyka.
Funkcja sterujaca polega na wlasciwym ksztahowaniu zachowan podmiotów
za pomoca infonnacji. Funkcja konsumpcyjna natomiast wiaze sie z zapotrze-
bowaniem na infonnacje, ich nabywaniem i wykorzystaniem. Wszystkie wy-
mienione funkcje maja wplyw na wielkosc zapotrzebowania i podaz infonnacji.
302

Istnienie zapotrzebowania na infonnacje oraz mozliwosc jej dostarczania

wplywaja na tworzenie sie rynków informacji. S. Forlicz wyróznia ich trzy ro-
dzaje50:
- rynki informacji dlugotrwalej, prowadzacej do zmniejszenia kosztów
produkcji. Rynki te obejmuja rynki licencji, patentów, oprogramowania oraz
rynki uslug oswiatowych;
- rynki informacji krótkotrwalej, uzytecznej, zwlaszcza przy podejmo-
waniu biezacych decyzji. Obejmuja one m.in. rynki uslug posrednictwa i do-
radztwa, czy rynki infonnacji wywiadowczych (wywiad gospodarczy i wywia-
downie);
- rynki informacji nabywanej dla wlasnej satysfakcji.
Wyzej wymienione rynki wspierane sa przez tzw. techniki uniwersalne,
m.in. uslugi komputerowe i wszelkie uslugi dostepne za posrednictwem kompu-
tera, Photo-CD, CD-J, CD-Rom itp., poczta wideo, Internet itp.
Rynki infonnacji sa wiec bardzo zróznicowane i funkcjonuja wedlug róz-
nych wzorców. We wspólczesnej gospodarce nabieraja coraz wiekszego znacze-
nia. Podmioty dzialajace na rynku infonnacji moga przyjmowac rózna fonne
organizacyjna, od monopolu pelnego, poprzez konkurencje monopolistyczna,
oligopol do konkurencji doskonalej. W zaleznosci od tego, jaki bedzie poziom
i natezenie konkurencji na danym rynku, podmioty te beda dysponowaly mniej-
szym lub wiekszym zakresem oddzialywania na cene danej infonnacji. Na rynku
monopolu infonnacyjnego sprzedawca bedzie mógl dodatkowo stosowac rózne
fonny dyskryminacji cenowej.

1. Jakie specyficzne cechy posiada informacja jako towar, rózniace ja od

innych dóbr? ?.
2. Wymien i omów rodzaje rynków informacji.

16.3. Informacja jako wyodrebniony sektor gospodarki

We wspólczesnych systemach spoleczno-ekonomicznych dzialalnosc infor-

macyjna coraz czesciej staje sie wydzielonym organizacyjnie i technologicznie
przedsiewzieciem ekonomicznym lub spolecznym. Istnieje wiele podmiotów,
których podstawowa dzialalnosc polega na realizacji procesów infonnacyjnych.

50 S. Forlicz, Mikroekonomiczne aspekty przeplywlI informacji miedzy podmiotami rynkowy-

mi, WYZ$za Szkola Bankowa, Poznan 1996.
 303

Mozna wiec mówic o sektorze informacyjnym gospodarki, definiowanym

jako caloksztah dzialalnosci sluzacej produkcji, gromadzeniu, przetwarzaniu,
przekazywaniu, udostepnianiu, interpretacji i uzytkowaniu informacji.
Do sektora informacyjnego zalicza sie wszystkie podmioty realne, które reali-
zuja przynajmniejjedna z funkcji,jako podstawowy rodzaj swojej dzialalnosci.
Produkcja informacji jest zwiazana z prowadzeniem dzialalnosci badaw-
czej na wszystkich mozliwych polach, z dzialalnoscia konstrukcyjna, tworze-
niem projektów, gromadzeniem informacji oraz uslugami o charakterze dorad-
czym.
Dzialalnosc zwiazana z przetwarzaniem informacji w duzej mierze zdo-
minowala tradycyjnie rozumiana produkcje. Na proces przetwarzania informacji
skladaja sie dzialania scisle zwiazane z zastosowaniem dotychczas zdobytej
wiedzy i obejmuja dzialania administracyjne i menedzerskie oraz dzialania
zwiazane z kontrola, sterowaniem i nadzorem.
Istotna czescia sektora informacyjnego jest dystrybucja informacji, która
jest scisle zwiazana z dzialalnoscia badawcza. Waznym fragmentem dystrybucji
informacji jest ksztalcenie.
Tradycyjnie w gospodarce wydziela sie trzy sektory: sektor pierwotny, prze-
twórczy oraz sektor uslug. Sektor pierwotny obejmuje takie dzialy gospodarki
narodowej, jak: rolnictwo, lesnictwo, rybolówstwo i górnictwo. Do sektora
przetwórczego naleza: przemysl, budownictwo, zaopatrywanie w energie elek-
tryczna, gaz i wode. Pozostala dzialalnosc obejmuje sektor uslug.
Zmiany wywolane technologiami informacyjnymi przenikaja wszystkie trzy
sektory gospodarki. Dlatego proponuje sie wydzielenie czwartego sektora go-
spodarki, tj. sektora informacyjnego, który obejmuje swym zakresem fragmen-
ty trzech wymienionych sektorów, m.in. produkcje komputerów, uslugi informa-
cyjne, telekomunikacje, sfere edukacji i badan, sfere naukowo-finansowa.

Sektor informacyjny w istotny sposób przyczynia sie do rozwoju

gospodarczego:
- jest scisle zwiazany z rozwojem technologii informacyjnych i za-
stosowaniem ich w gospodarce;
,.
- jest integralnym elementem koncepcji spoleczenstwa informacyj-
nego.

Powiazania miedzy sektorem informacyjnym a pozostalymi sektorami obra-

zuje rys. 16.1.
304

Rys. 16.1. Czterosektorowy model gospodarki

Zródlo: D. Dziuba, Nurt ekonomiczny w badaniach spoleczenstwa informacyjnego, "Ekonomia"
2001, nr I.

Uzasadnij koniecznosc wyodrebnienia sektora informacji jako czwartego

sektora gospodarki.
?8
 305

LITERATURA PODSTAWOWA

Begg D., Fisher S., Dombush R., Mikroelwnomia, PWE Warszawa 2003.
Blaug M., Teoria elwnomii. Ujecie retrospektywne, PWN, Warszawa 2000.
Dach Z., Pollok A., Przybylska K., Zbiór zadan z mikroelwnomii, Synaba, Kraków 2002.
Samue\son P.A., Nordhaus W.D., Elwnomia tom I, PWN, Warszawa 2004. .
Samue\son W.F., Marks S.G., Ekonomia menedzerska, PWE, Warszawa 1998.
Varian H.R., Mikroekonomia. Kurs sredni. Ujecie nowoczesne, PWN, Warszawa 2005.

LITERATURA UZUPELNIAJACA

Do czesci I

Becla A., Czaja S. i inni, Elementy mikroekonomii, Wyd. Hector, Wroclaw 2001.
Blaug M., Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995.
Bochenek M., Problem racjonalnosci w polskiej mysli ekonomicznej, Wyd. Key Text, War-
szawa 1999.
Bochenek M., Szkice o elwnomii i elwnomistach, Wyd. MADO, Torun 2004.
Domanski S.R., Kapitalludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993.
Dylematy cywilizacji informacyjnej, pod red. A. Szewczyk, PWE, Warszawa 2004.
Kapitalludzki w gospodarce, pod red. D. Kopycinskiej, PTE, Szczecin 2003.
Keynes J.M., Ogólna teoria zatrudnienia procentu ipieniqdza, PWN, Warszawa 2003.
Klimczak B., Mikl-oelwnomia, AE we Wroclawiu, Wroclaw 2003.
Mikroekonomia, pod red. D. Kopycinskiej, Wyd. Bartolini, Szczecin 2001.
Podstawy elwnomii, pod red. R. Milewskiego, PWN, Warszawa 2004.
Rekowski M., Wprowadzenie do mikroekonomii, Wyd. AE w Poznaniu, Poznan 2002.
Stankiewicz W., Historia mysli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2000.
306

Do czesci II

Czarny E., Nojszewska E., Mikroekonomia, SGH, Warszawa 2000.

Fedorowicz Z., Teoria pieniadza, Poltext, Warszawa 1993.
Galbraith 1.K., Pieniadz, pochodzenie i losy, PWE, Warszawa 1982.
Kamerschen D., McKenzie R., Nardinelli C., Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ Soli-
darnosc, Gdansk 1993.
Klimczak 8., MiJ..Toekonomia,AE we Wroclawiu, Wroclaw 2003.
Nasilowski M., System rynkowy. Podstawy mikro i makroekonomii, Wyd. Key Text, War-
szawa 2000.
Oreziak L., ElIro - nowy pieniadz, PWN, Warszawa 1999.
Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego, PWN, Warszawa 2004.
Pollok A., Inflacja w teorii ekonomii, AE w Krakowie, Kraków 2000.
Rekowski M., Wprowadzenie do mikroekonomii, Wyd. AE w Poznaniu, Poznan 2002.

Do czesci III

Cele przedsiebiorstw we wspólczesnej teorii ekonomii, PTE, Warszawa 1996.

Duraj 1., Podstawy ekonomiki przedsiebiorstwa, PWE, Warszawa 2004.
Gruszecki T., Wspólczesne teorie przedsiebiorstwa, PWN, Warszawa 2002.
Kaminska T. i inni, Teoria podejmowania decyzji przez podmioty rynkowe. Wybrane zagad-
nienia z mikroekonomii, Wyd. Uniwersytetu Gdanskiego, Gdansk 1993.
Kapital zagraniczny w Polsce, pod red. Z. Sadowskiego, PTE, Warszawa 1999.
Karaszewski W., Bezposrednie inwestycje zagraniczne. Polsko na tle swiata, TNOiK., Torun
2004.
Kodeks spólek handlowych z przepisami okolokodeksowymi, Wyd. Prawnicze, Warszawa
2001.
Kontrowersje wokól korzysci i kosztów integracji Polski z Unia Europejska, pod red. Z.
Dach, WSPiM w Chrzanowie, Chrzanów 1999.
Mikroekonomiczne studium przedsiebiorstw w procesie prywatyzacji, pod red. B. Borkow-
skiej i B. Klimczak, AE we Wroclawiu, Wroclaw 1997.
Nasilowski M., System rynkowy. Podstawy mikro- i maJ..Toekonomii, Key Text, Warszawa
2000.
Pierscionek Z., Strategie konkurencji i rozwojllprzedsiebiorstwa, PWN, Warszawa 2003.
Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego, PWN, Warszawa 2004.
Rekowski M., Wprowadzenie do mikroekonomii, Wyd. AE w Poznaniu, Poznan 2002.
Wiszniewski Z., MiJ..Toekonomiawspólczesna, Centrum Edukacji Rozwoju i Biznesu, War-
szawa 1994.
Wojtyna A., Nowoczesne panstwo kapitalistyczne a gospodarka. Teoria i praktyka, PWN,
Warszawa 1990.

Do czesci IV

Domaszewicz R., Pieniadz i banki w gospodarce rynkowej, AE w Krakowie, Kraków 1990.

Finansowe rynki kapitalowe, pod red. W. Milo, PWN, Warszawa 2000.
 307

Gruszecki T., Instytucje i rynkijinansowe, WSZiP, Warszawa 1998.

Jajuga K., Jajuga T., Jak inwestowac w papiery wartosciowe, PWN, Warszawa 1994.
Januszkiewicz W., Gieldy w gospodarce swiatowej, PWE, Warszawa 1991.
Owsiak S., Finanse publiczne. Teoria ipraktyka, PWN, Warszawa 2000.
Siegel J.G. i inni, Przewodnik po jinansach. 201 narzedzi podejmowania decyzji dla mene-
d:::erów,PWN, Warszawa 1995.
Sopocko A., Gielda. Podstawowe strategie inwestowania, AWiM Media-bank, Warszawa
1995.
Tarczynski W., Rynki kapitalowe, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1997.
Tarczynski W., Fundamentalny portfel papierów wartosciowych, PWE, Warszawa 2002.
Tarczynski W., Luniewska M., Dywersyjikacja ryzyka na polskim rynku kapitalowym, Agen-
cja Wydawnicza Placet, Warszawa 2004.
Warset- nowy systemgieldowy,Gielda PapierówWartosciowych,Warszawa2000.

Do czesci V

Becla A., Czaja S. i inni, Elementy mikroekonomii, Wyd. Hector, Wroclaw 2001.
Drucker P., Spoleczenstwo postkapitalistyczne, PWN, Warszawa 1999.
Dylematy cywilizacji informatycznej, pod red. A. Szewczyk, PWE, Warszawa 2004.
Forlicz S., Mikroekonomiczne aspekty przeplywu informacji miedzy podmiotami rynkowymi,
Wyzsza Szkola Bankowa, Poznan 1996.
Gospodarka Polski po 15 latach transformacji, pod red. Z. Dach, PTE, Kraków 2005.
Klimczak B., Mikroekonomia, AE we Wroclawiu, Wroclaw 2003.
Kopycinska D., Wspólczesne teorie rynku pracy [w:] Mikroekonomia, pod red. D. Kopycin-
skiej, Uniwersytet Szczecinski, Szczecin 2001.
Krzysztofek K., Szczepanski M.S., Zrozumiec rozwój. Od spoleczenstw tradycyjnych do in-
formacyjnych, Uniwersytet Slaski, Katowice 2002.
aleksyn T., Praca i placa w zarzadzaniu, Wyd. Miedzynarodowa Szkola Menedzerów, War-
szawa 2001.
Podstawy ekonomii, pod red. R. Milewskiego, PWN, Warszawa 2004.
Raczynski M., Spoleczne koszty monopolu w swietle teorii pogoni za renta, "Ekonomista"
1994, nr 6.
Rekowski M., Wprowadzenie do mil..-roekonomii,Wyd. AE w Poznaniu, Poznan 2002.
Rifkin J., Koniec pracy. Schylek sily roboczej na swiecie i poczatek ery postrynkowej, Wyd.
Dolnoslaskie, Wroclaw 2001.
Szewczyk A., Informacja w walce z bezrobociem, PWN, Warszawa 2004.
Szymanski W., Globalne wyzwania i zagro:::enia,Difin, Warszawa 2001.