ΣΩΚΡΑΤΗ Β.

ΣΙΣΚΟΥ
Γ’ Βελτιωμένη Έκδοση 2016

ΕΥΛΟΓΗΜΕΝΟΙ
ος
2 ΤΟΜΟΣ

ΚΑΙ

ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟΙ «La Creazione di Adamo»

della Cappella Sistina-Michelangelo
Τρίτομο μυθιστόρημα κοινωνικών
και ιδεολογικών αντιθέσεων

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Σωκράτη Β. Σίσκου
3η Βελτιωμένη Έκδοση 2016

Ευλογημένοι
και
Καταραμένοι
ος
2 ΤΟΜΟΣ
Τρίτομο μυθιστόρημα κοινωνικών
και ιδεολογικών αντιθέσεων

Θεσσαλονίκη 2016

1
© 1 η Έκδοση 2013
2 η Έκδοση 2015 (σε CD)
3 η Έκδοση 2016 (σε CD)
ΣΩΚΡΑΤΗΣ Β. ΣΙΣΚΟΣ
Κοσμοπούλου αρ.14
Τηλ. 2310. 827.131

ISBN 978-960-9763-15-8

ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚH ΣΗΜΕΙΩΣH
Η αρίθμηση των Κεφαλαίων του 2 ο υ
τόμου με λατινικούς αριθμούς, αποτε-
λεί συνέχεια της αρίθμησης του 1 ο υ τό-
μου.

Εικόνα εξώφυλλου:
«Η Δημιουργία του Αδάμ»
του Μιχαήλ Αγγέλου

2
 ΜΕΡΟΣ Α’

Η επαγγελματική αποκατάσταση

3
4
XΧ

Το ταξίδι στη Φρανκφούρτη

Ως το 1961 τα χωριά είχαν ερημώσει. Η αστυφιλία είχε λάβει

εφιαλτικές διαστάσεις. Η ανεργία είχε αγγίξει δυσθεώρητα ύψη.
Ένα σημαντικό μέρος του ελληνικού ενεργού πληθυσμού είχε με-
ταναστεύσει στη Γερμανία, στο Βέλγιο, στη Γαλλία ή στην Αυστρα-
λία.
Ο Φίλιππος Στεργιάδης έψαχνε, με υπομονή κι απεγνωσμένα,
για μια οποιαδήποτε δουλειά του ποδαριού, ενώ ταυτόχρονα πα-
ρακολουθούσε στις εφημερίδες τους διαγωνισμούς για την πρόσ-
ληψη υπαλλήλων στο Δημόσιο ή τους Κρατικούς Οργανισμούς.
Οι σχέσεις του με την Ηρώ είχαν επισημοποιηθεί «με λόγο»,
ενώ διευκρινίστηκε πως οι κανονικοί αρραβώνες θα πραγματοποι-
ούνταν μόλις ο Φίλιππος έβρισκε μια μόνιμη εργασία. Μάλιστα, οι
δυο ερωτευμένοι, θέλοντας να δώσουν μια μεγαλύτερη συναισθη-
ματική διάσταση σ’ ένα τόσο ευχάριστο γεγονός, αγόρασαν δυο
βέρες και τις πέρασαν στα δάχτυλά τους, κάποιο πρωινό που α-
νηφόριζαν στο δρόμο προς τη Χρυσοπηγή και βρέθηκαν στο εκ-
κλησάκι του Αγίου Συμεών, στην πίσω πλευρά της Ακρόπολης των
Σερρών.
Τώρα, η αγωνία για την επαγγελματική αποκατάσταση του
Φίλιππου γινόταν όλο και πιο βασανιστική. Ο ξάδερφός του, ο Πά-
νος, που εργαζόταν στη Γερμανία κι ήρθε με άδεια στο χωριό για
λίγες μέρες, πριν απ’ τις γιορτές του Πάσχα, τον πληροφόρησε
πως είχε έναν γνωστό Γερμανό που δίδασκε σε μια σχολή ηλεκ-
τρονικών κατασκευών. Ήταν ένα νέο επάγγελμα με προοπτικές για
το μέλλον, αφού η τηλεόραση και γενικά η ηλεκτρονική εξέλιξη ο-
δηγούσε αναπότρεπτα και στη γιγάντωση των ηλεκτρονικών ε-
φαρμογών.
5
 Ο Φίλιππος αποφάσισε να ταξιδέψει στη Φρανκφούρτη για να
εγγραφεί σ’ αυτή τη σχολή, ενώ παράλληλα θα παρακολουθούσε
μαθήματα της γερμανικής γλώσσας. Όταν θα ξεπερνούσε τις πρώ-
τες δυσκολίες, θα ειδοποιούσε την Ηρώ για να φτάσει κι εκείνη
κοντά του. Θα εργάζονταν και οι δυο τους ώσπου να αποφοιτήσει
ο Φίλιππος από τη σχολή.
Πριν ξεκινήσει, είχε διαβάσει μια αγγελία στην εφημερίδα
«ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» πως, τον Ιούνιο, θα γινόταν ένας διαγωνισμός για
την πρόσληψη είκοσι βοηθών υποπροϊσταμένων στον Οργανι-
σμό Χερσαίων Μεταφορών. Παρά το σχέδιό του για τη σχολή η-
λεκτρονικών κατασκευών της Φρανκφούρτης, υπέβαλε και την αί-
τηση για συμμετοχή του στον διαγωνισμό. Ήταν μια απλή αίτηση,
στην οποία υπήρχε σημείωση για υποχρεωτική υποβολή κάποιων
πιστοποιητικών, μόνο από τους είκοσι που θα πετύχαιναν στον δι-
αγωνισμό.
Στα μέσα του Μάη έφτασε στη Γερμανία. Στο σιδηροδρομικό
σταθμό τον περίμεναν τα ξαδέρφια του, ο Πάνος κι ο Βαγγέλης,
μαζί με άλλους δυο συγχωριανούς του, το Θωμά και το Θεολόγη.
Όλοι μαζί κατευθύνθηκαν στο σπίτι που νοίκιαζαν ο Θωμάς με το
Θεολόγη, γιατί ήταν πλησιέστερα προς το σταθμό, αλλά και γιατί
ήταν το μοναδικό που θα μπορούσε, λόγω χώρου, να δεχτεί έναν
επιπλέον ένοικο.
Η γερμανίδα νοικοκυρά, όταν είδε όλο εκείνο το τσούρμο να
μπαίνει στο ισόγειο του σπιτιού της, άνοιξε το παράθυρο του δω-
ματίου της, στον πρώτο όροφο και με αυστηρό ύφος συνέστησε
στους δυο ενοικιαστές της «να μην προσκαλούν συχνά φίλους και
γνωστούς».
Ο Βαγγέλης, που μιλούσε με άνεση τα γερμανικά, της εξήγησε
πως ήταν ειδική περίπτωση, γιατί «υποδέχτηκαν» έναν συγγενή
τους απ’ την Ελλάδα. Τότε, η Γερμανίδα έριξε μια επίμονη εξετα-
στική ματιά στο Φίλιππο και στη βαλίτσα που κρατούσε και με α-
κόμα πιο αυστηρό ύφος τους προειδοποίησε να μην «τολμήσουν»
να κρατήσουν τον φιλοξενούμενο στο σπίτι τους το βράδυ. Την
καθησύχασαν λέγοντας, πως θα φρόντιζαν, σε λίγη ώρα, να τακ-
τοποιήσουν το θέμα της διανυκτέρευσης του Φίλιππου στο πλησι-
έστερο ξενοδοχείο.
Ο Πάνος εξοργίστηκε απ’ τη συμπεριφορά της Γερμανίδας.

6
 - Τέτοια γουρούνια είναι όλοι τους! Πιστεύουν πως, η γαϊδου-
ριά και η αντικοινωνική συμπεριφορά τους είναι στοιχεία του πει-
θαρχημένου και σωστού πολίτη… Αχ, βρε Ελλαδίτσα μας! Θα ή-
σουν ο παράδεισος κάτω στη γη, αν οι πολιτικοί μας είχαν ένα
δράμι μυαλό κι έφτιαχναν ένα σωστό κράτος!
- Μπορείς Φίλιππε να συγκρίνεις τη συμπεριφορά αυτής της
βουβάλας των εκατόν πενήντα κιλών, με τη συμπεριφορά μιας ελ-
ληνίδας σπιτονοικοκυράς; Στην Ελλάδα όχι μόνο θα σε καλοδέχον-
ταν στο σπίτι της, αλλά θα σε κερνούσε γλυκά ή πίτα, όπως γίνεται
στον καθένα που περνά το κατώφλι του σπιτιού μας! Αυτοί είναι οι
πολιτισμένοι Ευρωπαίοι! είπε ο Θεολόγης σαν να μονολογούσε.
Όλοι τους ένιωθαν την ανάγκη να εκτονωθούν, μετά ίσως από
τις συνεχείς ταπεινώσεις και τη συμπεριφορά των Γερμανών πολι-
τών προς τους «γκασταρμπάιτερ», την «κατώτερη αυτή φυλή των
μεταναστών εργατών» από τις φτωχές χώρες του Νότου. Όπως
είχε αργότερα την ευκαιρία να διαπιστώσει ο Φίλιππος, όλοι αυτοί
οι κοινωνικά καταπιεσμένοι εργάτες απ’ την Ελλάδα, την Ιταλία ή
την Ισπανία, όταν αναφέρονταν στη Γερμανία και τους Γερμανούς,
τους αποκαλούσαν «γουρούνια». Το κρυφό ψιθύρισμα για τα
«σβάινε», ήταν ένα ξέσπασμα, μια ψυχολογική ανάγκη για να εκ-
φράσουν τον απάνθρωπο χαρακτήρα μιας κοινωνίας, η οποία δεν
είχε (κι ούτε θα έχει ποτέ) ένα αντικειμενικό κριτήριο αυτογνωσίας.
Πολλά χρόνια αργότερα, ο Φίλιππος Στεργιάδης αναλογίστηκε
πως αυτά τα «σβάινε» πήραν την εκδίκησή τους, προσδίδοντας
πολιτισμικά χαρακτηριστικά σε καθαρώς οικονομικά γεγονότα.
Στην κρίση του 2009 και στην κατάρρευση, στη συνέχεια, των οι-
κονομιών των χωρών της Νότιας Ευρώπης, κατάφεραν να ξεφτιλί-
σουν τους λαούς των φτωχών «εταίρων» τους, ενισχύοντας τη
συγχορδία των αγγλοσαξόνων κερδοσκόπων για τα «PIGS» (γου-
ρούνια) της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που αποτελούσαν μέλη της Ευ-
ρωζώνης και κινδύνευαν με πτώχευση.
Ο ρόλος και η συμμετοχή της Γερμανίας, σ’ αυτό το βρόμικο
παιχνίδι των τυχοδιωκτών του αναρχοκαπιταλισμού, ήταν εμφα-
νής. Γι’ αυτό ίσως, όταν τον Μάρτη του 2012 ο Γερμανός υπουρ-
γός οικονομικών Β. Σόιμπλε επισκέφθηκε την Ιταλία, οι φοιτητές
τον υποδέχτηκαν με γιουχαΐσματα φορώντας μάσκες γουρουνιών.

7
 Η Γερμανία είναι μια χώρα πολιτισμικών και πνευματικών αν-
τιθέσεων. Από τη μια μεριά, ο πελώριος κι ασύγκριτος πλούτος
των γιγάντων της γερμανικής πνευματικής δημιουργίας, σαν του
Γκαίτε, του Καντ, του Σίλερ ή του Νίτσε και από την άλλη πλευρά η
προτεσταντική νοοτροπία και βαρβαρότητα κάποιων πολιτικών και
στρατιωτικών, που διαμόρφωσε μια κοινωνία μηχανοποιημένων
πολιτών, χωρίς πνευματικότητα και κοινωνικές ευαισθησίες.
Αυτή η αντίφαση δείχνει για ποιο λόγο και τα πιο απλά δείγμα-
τα συμπεριφοράς ενός λαού, αποτελούν πολιτισμικό και φιλοσοφι-
κό κριτήριο. Είναι αυτό που επισημαίνει ο Νίτσε στην εισαγωγή για
τη «γέννηση της φιλοσοφίας». Μ’ έναν μεγάλο λαό, έναν λαό με-
γαλοφυή, συμβαίνει ότι και με τον μεγαλοφυή άνθρωπο. Και οι
παραμικρότερες εκδηλώσεις της ζωής έχουν το σημάδι της μεγα-
λοφυΐας. Όπως, η ασήμαντη λεπτομέρεια να διαβεί το κατώφλι του
σπιτιού σου ένας ανήμπορος περιπλανώμενος διαβάτης και η αγ-
ράμματη σπιτονοικοκυρά να του προσφέρει χαμογελώντας, όπως
είπε ο Θεολόγης, ένα κουταλάκι με γλυκό ή ένα κομμάτι πίτας. Εί-
ναι η συμπύκνωση της συνολικής πολιτιστικής συμπεριφοράς και
συνείδησης μιας ολόκληρης κοινωνίας, με απλές και πολλές φορές
ασήμαντες κοινωνικές εκδηλώσεις, που μεταφέρθηκαν με σωφρο-
σύνη και μεγαλοφυή γνώση, αιώνες τώρα, από γενιά σε γενιά. Μια
συμπεριφορά που δυστυχώς ξεθωριάζει σιγά σιγά με το χρόνο,
όσο ο Έλληνας μεταμορφώνεται σε «ισότιμο πολιτισμένο Ευρω-
παίο» σε μια όλο και πιο, ενδεχομένως, ανάλγητη «γερμανική Ευ-
ρώπη» του 21ου αιώνα.
Ο Φίλιππος Στεργιάδης είχε ενηλικιωθεί επηρεασμένος από
ανθρωποκεντρικές κοινωνικές και πολιτικές αντιλήψεις. Από το
Δημοτικό, με το δάσκαλό του τον Αντρέα Γιαννίδη κι ως τα μετέπει-
τα γυμνασιακά και φοιτητικά του χρόνια, οι ιδεολογικές του αντιλή-
ψεις βασίζονταν σ’ ένα απόσταγμα ανθρωπιστικών ιδεών, που ξε-
κινούσαν από την ελληνική αρχαιότητα κι έφταναν ως τους εγκυ-
κλοπαιδιστές της Γαλλικής Επανάστασης. Ίσως γι’ αυτό, το εμφα-
νές μιλιταριστικό στοιχείο και στις πιο απλές εκφάνσεις της γερμα-
νικής κοινωνικής ζωής, του δημιουργούσαν απωθητικά συναισθή-
ματα για έναν λαό, που θα μπορούσε να οδηγήσει την Ευρώπη σ’
ένα νέο αιματοκύλισμα. Ήταν αυτό που πολλοί ευρωπαίοι ιστορικοί
το χαρακτήρισαν ως γερμανοφοβία. Αυτή η αρνητική συναισθημα-

8
τική μονομέρεια προς ένα τόσο δημιουργικό και οργανωμένο λαό,
βασιζόταν στις ιστορικές εμπειρίες των δυο τελευταίων αιώνων,
αλλά και στις διαχρονικές διαπιστώσεις ανθρώπων του πνεύματος
που έφταναν ως την αρχαιότητα, όπως του ρωμαίου ιστορικού Τά-
κιτου που ασχολήθηκε διεξοδικά με τα ήθη και τα έθιμα των Γερ-
μανών. Στο έργο του «De Origine et situ Germanorum» απαριθμεί
τις αρετές των Γερμανών, κάτι που χρησιμοποίησαν οι Γερμανοί
υπερεθνικιστές για να τονίσουν την υπεροχή της φυλής τους, αλλά
και με χαρακτηριστική παρατηρητικότητα σημειώνει και τα ελαττώ-
ματά τους. Αυτά που πάρα πολλοί ιστορικοί, πολιτικοί ή οικονομο-
λόγοι διαπίστωσαν και μετά από δυο χιλιετηρίδες, με αφορμή τους
δυο παγκόσμιους πολέμους και τη μεγάλη οικονομική κρίση στις
αρχές του 21ου αιώνα. Στους Γερμανούς, γράφει ο Τάκιτος, διακρί-
νει κάποιος ένα άκαμπτο, ένα παράλογο πείσμα, μια απάνθρωπη
σκληρότητα και μια εμφανή και απρόβλεπτη βαρβαρότητα.
Το πρώτο μέλημα του Φίλιππου, μετά την αυστηρή προειδο-
ποίηση της Γερμανίδας σπιτονοικοκυράς, ήταν να εξασφαλίσει
κρεβάτι σε κάποιο φτηνό ξενοδοχείο της πόλης. Όλοι συμφώνησαν
πως αυτό θα έπρεπε να βρίσκεται κοντά στο σπίτι που νοίκιαζαν ο
Θωμάς κι ο Θεολόγης, γιατί η άγνοια της γερμανικής γλώσσας του
νεοφερμένου, ήταν λογικό πως θα απαιτούσε τη συχνή παρέμβα-
ση «διερμηνέων», που και οι ίδιοι γνώριζαν ελάχιστα γερμανικά.
Εκεί κοντά, σε έναν λασπόδρομο, σε μια πάροδο της Μάι-
νερστρασε, υπήρχε ένα ξενοδοχείο της κακιάς ώρας. Για να φτάσει
κάποιος στην είσοδο του παλιού κτίσματος, έπρεπε να κατεβεί έξι
εφτά σκαλοπάτια. Σε πολλά σημεία, τα εξωτερικά ξύλινα στηρίγμα-
τα και τα παμπάλαια διακοσμητικά πλαίσια, φαίνονταν μισοσαπι-
σμένα από την καθημερινή υγρασία του κοντινού ποταμού, του
Μάιν. Στο ισόγειο, αισθανόταν κάποιος τη μυρωδιά της μούχλας.
Η ιδιοκτήτρια, μια μεσόκοπη γυναίκα, τυλιγμένη με μια φθαρ-
μένη ρόμπα και τελείως ατημέλητη εμφάνιση, τους εξήγησε πως
θα υπήρχε ελεύθερο κρεβάτι την επόμενη βραδιά. Θα ‘πρεπε, για
να γίνει η κράτηση, να καταβληθεί η προκαταβολή μιας διήμερης
διανυκτέρευσης. Σε καθένα απ’ τους τρεις ορόφους της πανσιόν,
που κατ’ ευφημισμό η ιδιοκτήτριά του τη βάφτισε «ξενοδοχείο»,
υπήρχαν από ένα κοινόχρηστο μπάνιο και μια τουαλέτα. Δινόταν η
δυνατότητα σε κάποιον να επιλέξει κρεβάτι σε δίκλινο, τρίκλινο ή

9
τετράκλινο δωμάτιο, αλλά για την επόμενη μέρα υπήρχε διαθέσιμο
κι ένα μονόκλινο.
- Εγώ προτείνω να κλείσουμε το μονόκλινο! είπε κάποια στιγ-
μή ο Πάνος. Ο Φίλιππος δεν ξέρει τη γλώσσα κι αν πέσει σε δω-
μάτιο με άλλα τρία ή τέσσερα ρεμάλια, θα τον κατακλέψουν ή μπο-
ρεί να ‘χει άσχημα μπλεξίματα…
- Το μονόκλινο! Το μονόκλινο! συμφώνησαν όλοι χωρίς τον
παραμικρό δισταγμό.
Το δωμάτιο για την επόμενη βραδιά είχε εξασφαλιστεί, αλλά
για το βράδυ της ίδιας μέρας υπήρχε πρόβλημα, μετά τη ρητή δή-
λωση της σπιτονοικοκυράς του Θωμά και του Θεολόγη «να μην
τολμήσουν να φιλοξενήσουν ούτε για μια βραδιά τον νεοφερμένο
Έλληνα».
- Έλα, μωρέ! Θα πάμε αργά όταν η Φράου Μάρτα θα ξαπλώ-
σει για να κοιμηθεί, είπε κάποια στιγμή ο Θωμάς.
- Αυτή κοιμάται με τις κότες! Θα πάμε όταν νυχτώσει για καλά
και θα μπούμε στο σπίτι πολύ προσεχτικά… Το πρωί θα ξυπνή-
σουμε βαθιά χαράματα για ν’ αφήσουμε το Φίλιππο στο ξενοδο-
χείο και να πάμε κι εμείς στο εργοστάσιο για δουλειά, συμπλήρωσε
ο Θεολόγης, ενώ ξεκινούσαν όλοι μαζί για την κοντινή μπυραρία.
Όλα έγιναν όπως τα είπε ο Θεολόγης. Μόνο που είχαν πα-
ραβλέψει το γεγονός πως η σπιτονοικοκυρά τους, απ’ τα βαθιά
χαράματα, θα είχε στηθεί στο παρατηρητήριό της, πίσω απ’ τις
κουρτίνες και θα προειδοποιούσε τους δυο νοικάρηδές της πως
«αν έκαναν κι άλλη φορά μια τέτοια πονηριά, θα ‘πρεπε ν’ αρχί-
σουν να ψάχνουν για άλλο σπίτι».
Όταν απομακρύνθηκαν αρκετά, ο πάντα φιλήσυχος και ήρε-
μος Θωμάς, δεν μπόρεσε να συγκρατήσει την αγανάκτησή του.
- Αυτή η αγέλαστη Φράου Μάρτα, λες να υπηρέτησε στα νιάτα
της και στο Νταχάου; Δεν της ξεφεύγει της άτιμης τίποτα! Όλη τη
μέρα μας κατασκοπεύει! ψέλλισε μέσα απ’ τα δόντια του.

10
 Φίλιπ, ντερ γκασταρμπάιτερ

Την άλλη μέρα είχαν φτάσει στο ξενοδοχείο πολύ πρωί, σχε-
δόν χαράματα. Η κεντρική είσοδος ήταν κλειστή. Έξω, σ’ ένα μικρό
υπόστεγο υπήρχε ένα μεταλλικό στρόγγυλο τραπέζι και δυο κα-
ρέκλες.
- Φίλιππε, κάθισε εδώ ώσπου να ξυπνήσουν και ν’ ανοίξουν
την πόρτα… Από το βράδυ αμπαροκλειδώνονται, γιατί οι πελάτες
έχουν μαζί τους τα κλειδιά για να μπαίνουν μέσα, τον ενημέρωσε ο
Θεολόγης.
- Δεν υπάρχει κάποιος στη ρεσεψιόν; ρώτησε δειλά ο Φίλιπ-
πος.
- Ποια ρεσεψιόν! Εδώ ο καθένας τελειώνει τις δουλειές του μό-
νος του… Δεν είναι σαν όλα τ’ άλλα ξενοδοχεία…
Ο Θωμάς κι ο Θεολόγης έφυγαν βιαστικά για το εργοστάσιο,
ενώ αργότερα θα ‘ρχόταν ο Βαγγέλης για να προγραμματίσουν τις
δουλειές που θα ‘πρεπε να τελειώσουν, μετά την εγκατάστασή του
στο ξενοδοχείο.
Η υγρασία και το αδύνατο παγωμένο πρωινό αεράκι πιρού-
νιαζαν το σώμα του. Είχε σφίξει γύρω απ’ το κορμί του το παλτό
και είχε τυλίξει στο λαιμό και στο πρόσωπό του το μάλλινο κασκόλ
του. Οι ώρες του φαίνονταν ατέλειωτες. Κάποια στιγμή, γύρω στις
οχτώ, βγήκαν κάποιοι βιαστικοί νεαροί και σε λίγο εμφανίστηκε η
ιδιοκτήτρια κρατώντας μια σκούπα κι ένα φαράσι. Στην αρχή φά-
νηκε κάπως έκπληκτη και παραξενεμένη, αλλά πολύ γρήγορα τον
αναγνώρισε και του έκανε νεύμα να περάσει στο ισόγειο σαλόνι
της πανσιόν.
Κατά τις δέκα, το δωμάτιο είχε αδειάσει κι ήταν πλέον έτοιμο,
στη διάθεσή του. Σ’ εκείνη την πιο κατάλληλη στιγμή εμφανίστηκε
και ο Βαγγέλης. Συνομίλησε αρκετά λεπτά με την ιδιοκτήτρια, τη
Φράου Κριστίνα και μετά οδήγησε το Φίλιππο στο μονόκλινο, στο
δεύτερο όροφο. Μόλις άρχισαν ν’ ανεβαίνουν την ξύλινη σκάλα, με
τις ξεθωριασμένες κουπαστές και τα σκοροφαγωμένα σκαλοπάτια,
φρόντισε να μεταφέρει στον ξάδερφό του τις οδηγίες της Φράου
Κριστίνας.
Ο κάθε πελάτης είχε τη φροντίδα του κρεβατιού ή του δωμα-
τίου του, σε ότι είχε σχέση με την καθαριότητα και το στρώσιμο

11
των σεντονιών και των κλινοσκεπασμάτων. Η ιδιοκτήτρια της παν-
σιόν, μαζί με μια γηραλέα καμαριέρα, καθάριζαν τους κοινόχρη-
στους χώρους και μάζευαν τα σκουπίδια απ’ τα δωμάτια. Οι πελά-
τες, μαζί με τα ξυριστικά τους, θα ‘πρεπε να έχουν το δικό τους
σαπούνι, το δικό τους χαρτί υγείας και φυσικά, με δική τους ευθύ-
νη, θα ‘πρεπε να φροντίζουν για την ασφάλεια των χρημάτων ή
τυχόν άλλων ειδών αξίας, όπως ρολογιών ή δαχτυλιδιών.
- Με λίγα λόγια πετύχαμε ξενοδοχείο πολυτελείας! είπε γελών-
τας ο Φίλιππος μ’ ευδιάκριτη τη διάθεση αυτοσαρκασμού.
- Εδώ ξάδερφε θα συναντήσεις κάθε καρυδιάς καρύδι… Όλοι
έρχονται, σαν εμάς, να χορτάσουν το στομάχι τους αλλά και να
προσφέρουν πλούτο σ’ αυτά τα χαϊβάνια, που νομίζουν πως απο-
τελούν μια ξεχωριστή ράτσα ανθρώπων, είπε ο Βαγγέλης καθώς
με περιέργεια περιεργαζόταν τα αντικείμενα του δωματίου.
- Δεν τους χωνεύεις και πολύ τους Γερμανούς…
- Τους έχω ζήσει και έχω σιχαθεί την αλαζονεία τους, το μεγα-
λοϊδεατισμό τους και το αρρωστημένο κόμπλεξ ανωτερότητας που
έχουν… Για ένα όμως πράγμα τους βγάζω το καπέλο! Έχουν
πραγματικά ένα άριστα οργανωμένο κράτος… Τα πάντα λειτουρ-
γούν σαν καλολαδωμένη μηχανή… Άντε, τακτοποίησε τώρα πρό-
χειρα τα πράγματα της βαλίτσας σου και πάμε στο εργοστάσιο να
κερδίσουμε κάνα μάρκο…
- Πώς θα κερδίσουμε μάρκα; Τι θα κάνουμε; απόρησε ο Φί-
λιππος.
- Πάμε και θα σου εξηγήσω στο δρόμο…
Το εργοστάσιο εξαρτημάτων για συστήματα κλιματισμού και
εξαερισμού, όπου εργάζονταν ο Θωμάς με το Θεολόγη, βρισκόταν
σε μια πάροδο της Μάινερστρασε και απείχε απ’ την πανσιόν λιγό-
τερο από μισό χιλιόμετρο. Ο Βαγγέλης, που παρακολουθούσε εν-
τατικά μαθήματα γερμανικής γλώσσας, εργαζόταν στο ίδιο εργοσ-
τάσιο χωρίς συγκεκριμένο ωράριο, ενώ ο αδερφός του, ο Πάνος,
δούλευε σε μια φίρμα τυπογραφικών εργασιών που βρισκόταν αρ-
κετά μακριά, σ’ ένα προάστιο της Φρανκφούρτης. Τα καλά γερμα-
νικά του Βαγγέλη αποτελούσαν και μια μικρή πηγή συμπληρωμα-
τικού εισοδήματος, γιατί διευκόλυνε Έλληνες εργάτες να συμπλη-
ρώνουν έντυπα ή να τακτοποιούν υποθέσεις τους σε τράπεζες ή
κρατικές υπηρεσίες.

12
 Λίγο πριν φτάσουν στο εργοστάσιο ενημέρωσε το Φίλιππο
πως, ώσπου να ερευνήσουν τις προϋποθέσεις για την εγγραφή
του στη σχολή ηλεκτρονικών, θα ήταν δυνατόν να λύσει και το οι-
κονομικό του πρόβλημα απ’ την ίδια κιόλας μέρα. Θα μπορούσε να
δουλέψει στο εργοστάσιο, όπως και ο ίδιος, με ελεύθερο ωράριο.
- Θα το δεχτούν τ’ αφεντικά; ρώτησε ο Φίλιππος.
- Θα τους μιλήσω εγώ!.. Δε νομίζω πως μπορεί να υπάρξει
πρόβλημα!.. Ίσως πιάσεις δουλειά και τώρα…
- Πώς θα δουλέψω; Με κουστούμι και γραβάτα;
- Αυτά δεν είναι εμπόδιο… Στο εργοστάσιο έχουν διαθέσιμες
φόρμες δουλειάς…
Το εργοστάσιο βρισκόταν λίγα μέτρα απ’ τις όχθες του ποτα-
μού. Στον περιφραγμένο περίβολο υπήρχαν δυο ράμπες φόρτω-
σης και δίπλα σ’ αυτές έτοιμα εξαρτήματα κλιματισμού και εξαε-
ρισμού από ανοξείδωτη λαμαρίνα. Στο εσωτερικό, απλωνόταν έ-
νας πελώριος ενιαίος χώρος με διάφορα πολύπλοκα μηχανήματα
και στον ημιώροφο, στη δεξιά πλευρά της εισόδου, υπήρχε ένας
υαλόφρακτος ιδιαίτερος χώρος στον οποίο βρίσκονταν η διοίκηση
και το λογιστήριο της εταιρείας. Στο βάθος, διέκρινε κάποιος τα
τραπέζια του χώρου εστίασης και τις τουαλέτες με τις ατομικές
ντουλάπες των εργατών και τις σωληνώσεις απ’ τις κοινόχρηστες
ντουζιέρες.
Ο Βαγγέλης κατευθύνθηκε στα γραφεία και σε λίγο εμφανί-
στηκε με έναν ευπαρουσίαστο νεαρό Γερμανό ο οποίος, αφού έρι-
ξε επίμονες ματιές στο Φίλιππο προσπαθώντας ν’ αξιολογήσει τις
σωματικές του ικανότητες, του έκανε νεύμα να τον ακολουθήσει σ’
έναν απ’ τους ανοιχτούς διαδρόμους, στο χώρο δουλειάς. Αντίκρυ
τους φάνηκαν, μπροστά σε μια πελώρια μακρόστενη μηχανή, ο
Θωμάς και ο Θεολόγης, ενώ πλησίασε και ο επιβλέπων αρχιεργά-
της.
Όλα έγιναν πολύ γρήγορα. Έβγαλε το κοστούμι και τη γραβά-
τα του και φόρεσε μια εργατική φόρμα. Του έδωσαν γάντια και μαζί
με τον Τέο, όπως οι Γερμανοί αποκαλούσαν το Θεολόγη, σήκωνε
πλατειά φύλλα λαμαρίνας για να τοποθετηθούν πάνω σ’ ένα μηχα-
νοκίνητο μαχαίρι μήκους δυο, περίπου, μέτρων που τα έκοβε αυ-
τόματα σε ομοιόμορφα τεμάχια.

13
 Τη δεύτερη μέρα της παραμονής του στη Φρανκφούρτη, δού-
λεψε στο εργοστάσιο γύρω στις τέσσερις ώρες και κέρδισε τα έξο-
δα της ημερήσιας διαμονής του στην πανσιόν. Ήταν μια καλή αρ-
χή. Ο Βαγγέλης, όταν το απόγευμα έφευγαν μαζί με το Θωμά και
το Θεολόγη απ’ το εργοστάσιο, τον χτύπησε γελώντας στην πλάτη.
- Άντε, ξάδερφε! Από σήμερα είσαι κι εσύ σαν κι εμάς ένας κα-
νονικός γκασταρμπάιτερ… Καλό κουράγιο!

Γκρίζες μέρες αναζήτησης και αναμονής

Τα βασικά προβλήματα που απασχολούσαν το Φίλιππο, απ’

την πρώτη στιγμή της άφιξής του στη Γερμανία, είχαν ήδη επιλυ-
θεί. Τώρα υπήρχε ένα κρεβάτι, έστω και σε υποβαθμισμένη ποιο-
τικά πανσιόν, για να μπορεί να κοιμάται, αλλά και μια δουλειά ανει-
δίκευτου εργάτη για να μπορεί να συντηρείται. Τις ελεύθερες ώρες
του προσπαθούσε να ενημερωθεί για τον τρόπο και τη δυνατότητα
να σπουδάσει, ενώ παράλληλα θα εξασφάλιζε τα έξοδα διαβίωσής
του με την εργασία του. Η ιδιότητα του σπουδαστή ήταν βέβαιο
πως θα του εξασφάλιζε την άδεια παραμονής στη Γερμανία, αλλά
δεν γνώριζε αν θα μπορούσε αμέσως ν’ αποκτήσει και η Ηρώ μια
παρόμοια άδεια, αν παντρεύονταν είτε στην Ελλάδα είτε στη Γερ-
μανία.
Υπήρξε κι ένα άλλο πρόβλημα. Η εγγραφή στη σχολή ηλεκ-
τρονικών θα πραγματοποιούνταν το Σεπτέμβρη, αλλά ως τότε ο
Φίλιππος θα παρακολουθούσε εντατικά μαθήματα γερμανικής
γλώσσας, με την ιδιότητα του «μελλοντικού σπουδαστή». Όμως, ο
νόμος για την είσοδο μεταναστών είχε τροποποιηθεί με αυστηρό-
τερες διατάξεις. Από τον περασμένο Φεβρουάριο, οι σπουδαστές
θα ‘πρεπε ν’ αποδεικνύουν την ιδιότητά τους με εμβάσματα, που
θα αποστέλλονταν από τους γονείς τους για τη διαβίωσή τους και
την τυχόν πληρωμή των διδάκτρων. Με τον τρόπο αυτό ο γερμα-
νός νομοθέτης επιδίωκε να εμποδίσει την είσοδο δήθεν σπουδα-
στών, που θα έρχονταν στη χώρα για να εργασθούν, αποκλειστι-
κά, ως ανειδίκευτοι εργάτες.

14
 Οι μέρες περνούσαν και η ενημέρωση που μπορούσε να έχει
ο Φίλιππος, γι’ αυτά τα σοβαρά θέματα που τον ενδιέφεραν άμεσα,
ήταν ελλιπής. Ο ίδιος δεν γνώριζε τη γερμανική γλώσσα για να κι-
νηθεί γρήγορα κι αυτόνομα, ενώ ο Πάνος, ο Θωμάς κι ο Θεολόγης
δούλευαν συνέχεια υπερωρίες κι ο ελεύθερος χρόνος τους ήταν
υπερβολικά περιορισμένος. Αλλά, εκτός απ’ αυτό, δεν είχαν τη δυ-
νατότητα να ζητήσουν συγκεκριμένες πολυσύνθετες πληροφορίες
για τέτοια λεπτά και σοβαρά θέματα, επειδή οι ελάχιστες γνώσεις
τους στη γερμανική γλώσσα και το χαμηλό μορφωτικό τους επίπε-
δο, αποτελούσαν εμπόδιο σε κάθε φιλότιμη προσπάθειά τους να
εξυπηρετήσουν τον νεοφερμένο συγγενή και φίλο τους. Εκείνος
που μπορούσε με άνεση να διαμεσολαβήσει για να ενημερωθεί ο
Φίλιππος, ήταν ο ξάδερφός του ο Βαγγέλης. Μ’ αυτόν άρχισε να
πραγματοποιεί επαφές με τη γραμματεία της σχολής αλλά και τους
υπεύθυνους του εργοστάσιου, οι οποίοι έδειξαν ενδιαφέρον για να
του εξασφαλίσουν «διαμονή ως ανειδίκευτου εργάτη». Όμως, για
την παραμονή του στη Φρανκφούρτη, μετά τον Σεπτέμβρη, όταν θ’
αποκτούσε την ιδιότητα του σπουδαστή, τα «μασούσαν» κι απαν-
τούσαν με ασάφειες. Υπόσχονταν μελλοντικές διευκρινίσεις και
κάποιες πιθανές διαφορετικές ερμηνείες του νόμου, όταν θα ανέ-
κυπτε το πρόβλημα. Μ’ άλλα λόγια τίποτα το συγκεκριμένο κι από-
λυτα βεβαιωμένο.
Μέσα σ’ αυτή την κατάσταση κατήφειας και αβεβαιότητας,
προσπαθούσε να εγκλιματισθεί σε μια κοινωνία τελείως διαφορετι-
κή, σε ψυχοσύνθεση και κρατική οργάνωση, απ’ την ελληνική. Είχε
διευρύνει τον κύκλο των γνωριμιών του με άλλους νεαρούς Έλλη-
νες αλλά και ξένους. Με το Βαγγέλη, που ήταν ο νεότερος απ’ τους
άλλους συγγενείς και συγχωριανούς του, πήγαιναν τα βράδια στις
κοντινές μπυραρίες και περνούσαν τις ώρες τους συζητώντας ή
τραγουδώντας. Συνήθως, φρόντιζαν ν’ αποχωρήσουν αρκετά νω-
ρίς γιατί, «τις μικρές ώρες», στις μισοσκότεινες εκείνες ταβέρνες,
μαζεύονταν η «σάρα και η μάρα». Η μπύρα ξεχείλιζε άφθονη απ’
τα μεγάλα γυάλινα κύπελλα κι οι θαμώνες, άλλοτε σε μεμονωμένες
παρέες κι άλλοτε όλοι μαζί αγκαλιασμένοι στη σειρά, τραγουδού-
σαν ερωτικά, υποτίθεται, τραγούδια που έμοιαζαν με τα εμβατήρια
του γερμανικού στρατού κατοχής στους έρημους δρόμους της Α-

15
θήνας. Ο Βαγγέλης, πάντα προνοητικός, φρόντιζε να τους προει-
δοποιεί όλους έγκαιρα.
- Πάμε να φύγουμε παιδιά, τώρα!.. Διακριτικά κι αθόρυβα!.. Σε
λίγο όλο αυτό το λεφούσι θα μετατραπεί σταδιακά σε μια ομάδα
κτηνανθρώπων… Μπορεί να σ’ αγκαλιάσουν γελώντας και να σε
κεράσουν μπύρα ή μπορεί να σε μαχαιρώσουν και να τραγουδούν
εμβατήρια… Είναι απρόβλεπτοι!
- Γιατί να μας μαχαιρώσουν! Ποιόν ενοχλούμε! Πειράζουμε
κανένα; αναρωτήθηκε ο Φίλιππος.
- Εδώ δεν είναι Ελλάδα! Να, στην ίδια μπυραρία την προηγού-
μενη βδομάδα μαχαίρωσαν έναν αλλοδαπό και τύφλα μεθυσμένοι
τραγουδούσαν εμβατήρια πατώντας στο πτώμα του… Μη σου τύ-
χει!
Αυτή η διαφορετική νοοτροπία αλλά και ο διαφορετικός τρό-
πος αντίδρασης σε καθημερινά και απλά γεγονότα, υποχρέωσαν
το Φίλιππο να μετρά με σχολαστικότητα κάθε του κίνηση ή λέξη,
ιδίως μετά από ένα θλιβερό συμβάν σε μια άλλη ταβέρνα, πριν
από λίγες μέρες.
Είχαν δώσει ραντεβού να βρεθούν, σχεδόν όλοι της παρέας,
για να δειπνήσουν. Είχε σκοτεινιάσει όταν ο Φίλιππος πέρασε την
είσοδο και προχώρησε στο εσωτερικό, αναζητώντας τους φίλους.
Σε κάποιο σημείο, γύρισε προς τα πίσω, προς την έξοδο, παρατη-
ρώντας με μεγάλη προσοχή στο μισοσκόταδο τις παρέες στ’ α-
κριανά τραπέζια. Ξαφνικά, κάποιος τον άρπαξε απ’ το σβέρκο κι
άρχισε να τον σπρώχνει με μανία έξω απ’ την ταβέρνα. Ο νεαρός
άντρας αντιστάθηκε. Είδε τον κοντόχοντρο ιδιοκτήτη να τον απειλεί
και να του δείχνει ουρλιάζοντας την έξοδο. Δημιουργήθηκε ανα-
στάτωση στα γύρω τραπέζια, ώσπου απ’ το βάθος της αίθουσας
φάνηκαν χειρονομώντας ο Πάνος, ο Βαγγέλης κι ένας νεαρός της
παρέας απ’ την Πάτρα. Καθησύχασαν τον εστιάτορα κι οδήγησαν
το Φίλιππο στο τραπέζι, όπου βρισκόταν και η υπόλοιπη παρέα.
- Τί τον έπιασε το μανιακό και μου ρίχτηκε σαν να ‘μουν κλέφ-
της; Μπήκα μέσα σαν κύριος κι έψαχνα να βρω το τραπέζι σας…
Απορώ γιατί μου επιτέθηκε! μουρμούρισε συγχυσμένος ο Φίλιπ-
πος.
Του εξήγησαν πως η κίνησή του προς την έξοδο, θεωρήθηκε
από τον ταβερνιάρη πως ήταν μια σκόπιμη απόρριψη της γενικής
εμφάνισης του καταστήματός του και ως μια υπόδειξη στους πα-
16
ρευρισκόμενους πελάτες «να φύγουν, να οδηγηθούν προς την έ-
ξοδο».
Ο Φίλιππος έκανε το σταυρό του.
- Ε, δεν είμαστε καλά!.. Αυτός είναι για το τρελοκομείο…
- Λες να ‘ναι ο μόνος! Θα δεις ακόμα πολλά παράξενα φίλε
μου σ’ αυτή τη χώρα… Ίσως αρχίσεις να νοσταλγείς και την Ελλα-
δίτσα μας με τη μιζέρια της, την κακομοιριά της, τη διαλυμένη κρα-
τική διοίκηση, αλλά και τις αρετές της ράτσας μας που αυτοί εδώ,
οι Γερμαναράδες, τις θεωρούν ελαττώματα γιατί είναι βαθιά αν-
θρώπινες, είπε ο Σάκης, ο νεαρός απ’ την Πάτρα.

Άλλος λαός, άλλη νοοτροπία

Στις μέρες που ακολούθησαν, ο Φίλιππος είχε πλέον διαπι-

στώσει πως, τα σχέδιά του για να σπουδάσει εργαζόμενος δεν θα
ήταν δυνατόν να υλοποιηθούν. Η τροποποίηση του μεταναστευτι-
κού νόμου του ανέτρεψε τα σχέδια. Θα μπορούσε κι αυτός και η
Ηρώ να παραμείνουν στη Γερμανία ως απλοί εργάτες. Τα στελέχη
της εταιρείας, όπου τώρα εργαζόταν, τον είχαν διαβεβαιώσει πως
με τις γνωριμίες και τα μέσα που είχαν, θα μπορούσαν άνετα να
εξασφαλίσουν απεριόριστη παραμονή στον ίδιο και στη μέλλουσα
σύζυγό του. Όμως, δεν ήταν αυτός ο σκοπός της άφιξής του στη
Φρανκφούρτη. Δεν θ’ αποφάσιζε ποτέ να ζήσει σε μια τόσο αφιλό-
ξενη χώρα σαν απλός, σαν ανειδίκευτος εργάτης. Είχε πια αρχίσει
να καλλιεργείται μέσα του η ιδέα της αναπότρεπτης επιστροφής
του στην Ελλάδα. Ίσως χρειάζονταν ακόμα κάποιες μέρες για να
ωριμάσει αυτή η σκέψη. Φαινόταν προβληματισμένος. Πολλές φο-
ρές γύριζε, τ’ απογεύματα ή τις Κυριακές, μόνος στις πλατείες και
στους σχεδόν έρημους δρόμους της πόλης και παίδευε το μυαλό
του με δυσάρεστες σκέψεις, αλλά και σχέδια για τις μελλοντικές
του ενέργειες. Από απλά κι ασήμαντα περιστατικά που συνέβαιναν
δίπλα του, προσπαθούσε να βγάλει συμπεράσματα και να φαν-
ταστεί τη ζωή του σε μια χώρα, που είχε έναν διαφορετικό τρόπο
σκέψης απ’ αυτά που ο ίδιος, με υπερβάλλοντα ίσως ρομαντισμό,

17
θεωρούσε ως υπέρτατες αξίες της ζωής. Κάποια απλά γεγονότα
τον προβλημάτισαν έντονα.
Ένα απόγευμα, καθώς περνούσε έξω απ’ τον σιδηροδρομικό
σταθμό, παρατήρησε πως ένα μωρό, ίσως κάτι παραπάνω από
ενός έτους, που καθόταν στο καροτσάκι του, κινδύνευε να χτυπή-
σει, αν κάποιος δεν συγκρατούσε το καροτσάκι που γλιστρούσε
προς την άκρη του πεζοδρόμιου. Η μητέρα του, που συνομιλούσε
χαχανίζοντας με μια γνωστή, προφανώς στενή φίλη της, είχε προς
στιγμή ξεχαστεί και δεν φρόντισε να βάλει το φρένο στο αμαξίδιο.
Ο Φίλιππος, περνώντας από δίπλα, διαπίστωσε τον άμεσο κίνδυ-
νο και αντέδρασε με ταχύτητα. Άπλωσε το χέρι του και συγκράτησε
το καροτσάκι τη στιγμή που μια απ’ τις μπροστινές ρόδες είχε ήδη
βγει απ’ το πεζοδρόμιο. Το μωρό, βλέποντας μπροστά του ένα άγ-
νωστο πρόσωπο, άρχισε να τσιροκοπά και η μάνα του με τη φίλη
της έτρεξαν αλλόφρονες. Έσπρωξαν βίαια το Φίλιππο στην άκρη
κι η τρομοκρατημένη μάνα αγκάλιασε το μωρό της, ενώ έβγαζε ά-
ναρθρες κραυγές κι έριχνε εχθρικές ματιές προς τον εμβρόντητο
νεαρό Έλληνα. Είχε καταλάβει πως, απέναντί της, ο άγνωστος ή-
ταν αλλοδαπός και συνεπώς ύποπτος για κάθε είδους εγκληματι-
κές πράξεις.
Ένας εύσωμος αστυνομικός πλησίασε. Ήταν ήρεμος και απ-
ευθύνθηκε προς τις δυο γυναίκες. Αντάλλαξαν κάποιες φράσεις.
Προφανώς, προσπαθούσε να καταλάβει την αιτία της περιορισμέ-
νης αναστάτωσης δίπλα απ’ την κεντρική είσοδο του σταθμού. Με-
τά, κάτι ρώτησε το Φίλιππο. Από το ύφος του ο νεαρός υποψιά-
στηκε πως τον ρωτούσε για το συμβάν. Με λίγα αγγλικά και πε-
ρισσότερα ιταλικά, αλλά και με χειρονομίες, προσπάθησε να του
δώσει να καταλάβει με ποιο τρόπο συγκράτησε το καροτσάκι, ώσ-
τε το μωρό να γλιτώσει από μια, ίσως, επικίνδυνη ανατροπή στο
οδόστρωμα.
Ο αστυνομικός δεν γνώριζε ούτε αγγλικά αλλά ούτε και ιταλι-
κά. Όμως, από εκείνη την τόσο παραστατική παντομίμα, φαίνεται
πως κάτι κατάλαβε και απευθύνθηκε στις δυο γυναίκες. Η φίλη της
μητέρας του μωρού, αν και με κάποιους δισταγμούς, φάνηκε πως
επιβεβαίωσε τα γεγονότα. Ο αστυφύλακας χτύπησε φιλικά στον
ώμο το Φίλιππο και χαμογέλασε καθώς του έλεγε:
- Άλλες γκουντ φρόιντ… Άουφ βίντερζεεν…

18
 - Ντάνκε σεν, ευχαρίστησε ψελλίζοντας μουδιασμένα και με
εμφανές ένοχο ύφος κι η μητέρα του μωρού.
Ο νεαρός Έλληνας απομακρύνθηκε με ανακούφιση. Από κάτι
τέτοια μικροπεριστατικά είχε διαπιστώσει την έντονη δυσπιστία,
μέχρι απέχθειας, των Γερμανών προς τους ξένους. Άρχισε να
προσέχει κάθε κίνηση ή ενέργειά του η οποία θα μπορούσε, χωρίς
να το περιμένει, να τον οδηγήσει σε απρόβλεπτες δύσκολες κα-
ταστάσεις. Δυο μέρες μετά, ένα άλλο γεγονός τον έκανε να πιστέ-
ψει πως άρχισε κάπως να προσαρμόζεται, σε λιγότερο από δυο
εβδομάδες, στην τόση ασυνήθιστη γι’ αυτόν νοοτροπία της γερμα-
νικής κοινωνίας.
Το απόγευμα εκείνο περπατούσε αμέριμνος στην Κασέλερ-
στρασε, όταν άκουσε έναν εκκωφαντικό θόρυβο. Είδε στην απέ-
ναντι πλευρά του δρόμου ένα νεαρό Γερμανό να είναι αιμόφυρτος,
ανάσκελα, στο ρείθρο του δρόμου, με το κεφάλι και το ένα χέρι του
ν’ ακουμπούν στο πεζοδρόμιο, ενώ η μοτοσικλέτα του είχε καρ-
φωθεί στην είσοδο ενός καταστήματος. Ένα αυτοκίνητο, με στρα-
πατσαρισμένη την πόρτα του, βρισκόταν σταματημένο δίπλα στον
τραυματία, ενώ ο οδηγός του είχε βγει απ’ το όχημα και στεκόταν,
σχεδόν ακίνητος, κοιτάζοντας επίμονα τον αναίσθητο οδηγό της
μοτοσικλέτας.
Στην αρχή ο κόσμος που αντιλήφθηκε το ατύχημα φάνηκε να
παρατηρεί με ιδιαίτερη προσοχή το συμβάν, αλλά κανένας δεν κι-
νήθηκε για να βοηθήσει τον τραυματία. Από ένστικτο ο Φίλιππος
έκανε δυο τρία βήματα κι ήταν έτοιμος να τρέξει προς τον αιμόφυρ-
το νεαρό, αλλά πολύ γρήγορα κατάλαβε, με την εμπειρία που είχε
ήδη αποκτήσει, πως μια τέτοια ενέργειά του ήταν αντίθετη με τις
παγιωμένες στη γερμανική κοινωνία συνήθειες. Για λίγα λεπτά ο
τραυματίας, εντελώς μόνος κι αβοήθητος, έβγαζε μικρές κραυγές
πόνου, ενώ με το ένα του χέρι έκανε, κάπου κάπου, σπασμωδικές
κινήσεις σαν να προσπαθούσε να πιάσει ένα αόρατο αντικείμενο.
Το μαρτύριό του τελείωσε όταν, σε ελάχιστο χρόνο, εμφανίστηκε
πρώτα το αυτοκίνητο της τροχαίας και δευτερόλεπτα, μετά, το αυ-
τοκίνητο των πρώτων βοηθειών. Αυτή η πρωτόγνωρη, για τα ελ-
ληνικά δεδομένα ταχύτατη επέμβαση των δυο αυτών κρατικών
υπηρεσιών, εντυπωσίασε τον Φίλιππο και αυτή την άποψη τη δια-
τύπωσε το βράδυ, όταν συνάντησε την παρέα στην μπυραρία.

19
 - Σου είπα κι άλλοτε Φίλιππε πως οι Γερμαναράδες έχουν ένα
πραγματικά οργανωμένο κράτος… Οι υπηρεσίες τους δουλεύουν
όπως ένα καλοκουρδισμένο ρολόι, επιβεβαίωσε ο Βαγγέλης.
Ο Σάκης, ο Πατρινός, τους διηγήθηκε ένα συμβάν, όταν πριν
από τέσσερα περίπου χρόνια, έφτασε στη Φρανκφούρτη. Από μικ-
ρός μιλούσε με άνεση τα γερμανικά και δεν είχε από την αρχή κα-
νένα πρόβλημα επικοινωνίας. Μια μέρα στο τραμ, ένας μεθυσμέ-
νος γέρος γλίστρησε κι έπεσε με τα μούτρα στο πάτωμα. Το πρό-
σωπό του γέμισε αίματα και βογκούσε καθώς προσπαθούσε ν’
ανασηκωθεί. Ο Σάκης βρισκόταν δίπλα του. Άπλωσε το χέρι του
και το πέρασε κάτω απ’ τη μασχάλη του μεθυσμένου, με πρόθεση
να τον στηρίξει για να σηκωθεί. Δίπλα του βρισκόταν μια παρέα
από νεαρούς. Ένας απ’ αυτούς τον άρπαξε απ’ το σακάκι και τον
τράβηξε με δύναμη μακριά απ’ το γέρο.
- Εσύ να κοιτάς τη δουλειά σου!.. Όσο γι’ αυτόν, είπε δείχνον-
τας το μεθυσμένο στο πάτωμα του τραμ, όπως έπεσε ας φροντίσει
και να σηκωθεί… Πρόκειται για έναν άχρηστο που ζει εις βάρος
της κοινωνίας!..
Αυτές τις άθλιες και ταπεινωτικές συνθήκες ζωής βίωναν οι
πρώτοι Έλληνες μετανάστες, οι οποίοι δούλευαν σκληρά για να
βελτιώσουν τη ζωή, τη δική τους και των παιδιών τους. Οι υπερω-
ρίες, η διαμονή σε ανθυγιεινά καταλύματα, η κακή διατροφή και γε-
νικά ο εξαντλητικός τρόπος διαβίωσης σ’ ένα υγρό και ομιχλώδες
φυσικό περιβάλλον, αποτελούσε τη μοναδική ελπίδα για το φτωχό
Έλληνα, ώστε να καταφέρει να ξεφύγει απ’ τη μιζέρια και την ανέ-
χεια.
Ο Φίλιππος Στεργιάδης είχε πάρει τις αποφάσεις του. Σε δυο
τρεις μέρες θα εγκατέλειπε τη Φρανκφούρτη για να γυρίσει στην
Ελλάδα. Το ήξερε, το διαισθανόταν, πως αν παρέμενε στη Γερμα-
νία προσπαθώντας να επιβιώσει ως ανειδίκευτος εργάτης, τα όνει-
ρά του για να τελειώσει τις σπουδές του και να εξασφαλίσει στη
μέλλουσα γυναίκα του και τα παιδιά του μια καλύτερη ζωή, θα ήταν
αδύνατο να πραγματοποιηθούν.
Τα ξαδέρφια του και οι άλλοι φίλοι και γνωστοί θέλησαν να
πραγματοποιήσουν, την παραμονή της αναχώρησής του, ένα «τσι-
μπούσι» σε μια απ’ τις μπυραρίες της γειτονιάς, ως αποχαιρετι-
στήρια γιορτή. Όμως, κατά σύμπτωση, ο Μανώλης, ένας συγχω-

20
ριανός και φίλος παντρεμένος με Γερμανίδα, θα είχε το ίδιο βράδυ
μια οικογενειακή γιορτή στο σπίτι του και κάλεσε όλη την παρέα.
Άλλωστε, όπως είπε, θα ήταν μια τυπική οικογενειακή συγκέντρω-
ση, χωρίς Γερμανούς προσκεκλημένους και «θα το θεωρούσε τιμή
να πιεί ένα ποτήρι κρασί με συγχωριανούς και φίλους».
Το σπίτι του Μανώλη ήταν ένα μικρό, φτωχικό αλλά κομψό δι-
αμερισματάκι, στο δεύτερο όροφο ενός διώροφου σπιτιού. Η γυ-
ναίκα του, η Ουλρίκε, άσχημη και κοντόχοντρη, με χοντρά μυωπι-
κά γυαλιά, ήταν μεγαλύτερή του πάνω από δεκαπέντε χρόνια. Από
τον πρώτο της γάμο είχε μια κόρη, τη Χέλγκα, η οποία τη μέρα ε-
κείνη είχε συμπληρώσει τα δεκαοχτώ της χρόνια κι οι γονείς της εί-
χαν καλέσει τους στενούς φίλους και συγχωριανούς του πατριού
της για να γιορταστεί, σε στενό φιλικό κύκλο, η ενηλικίωσή της.
Είχαν καθίσει στο καθιστικό μέρος του σαλονιού, που ξεχώρι-
ζε απ’ το υπόλοιπο σαλόνι με μια φαρδιά διπλή συρταρωτή πόρτα.
Εκεί βρισκόταν η τραπεζαρία. Φαίνεται πως από νωρίς είχαν τρα-
βήξει στην άκρη, προς τον τοίχο, το μεγάλο τραπέζι και τις καρέκ-
λες για να δημιουργήσουν έναν κάπως μεγαλύτερο ελεύθερο χώ-
ρο. Σ’ ένα τραπεζάκι, ένα μικρό πικάπ με αυτόματο σύστημα εναλ-
λαγής δίσκων, έπαιζε γνωστές ελληνικές μελωδίες.
Η γιορτή άρχισε με τσουγκρίσματα και οινοποσία. Στην αρχή
κάποιοι ζήτησαν ούζο και μετά μαύρο μπρούσκο κρασί, που ο Μα-
νώλης είχε προμηθευτεί από ελληνική ταβέρνα της Φρανκφούρτης.
Κάποια στιγμή, η Ουλρίκε σταμάτησε το πικάπ κι έφερε μια τούρτα
και μια σαμπάνια. Ακολούθησαν ευχές, αγκαλιές, φιλιά κι η κόρη
της έβαλε ένα ρομαντικό γερμανικό τραγούδι στο πικάπ. Η τριμε-
λής οικογένεια, σφιχταγκαλιασμένη και με ρυθμικές επιτόπιες αρ-
γές κινήσεις, χόρεψε σιγοτραγουδώντας το μελωδικό σκοπό. Ήταν
μια ειδυλλιακή οικογενειακή σκηνή.
Η Χέλγκα φαινόταν ενθουσιασμένη. Από εκείνη τη στιγμή,
σύμφωνα με τα γερμανικά έθιμα, η ενήλικη κοπέλα ήταν εντελώς
ελεύθερη να ενεργεί κατά την κρίση της, χωρίς καμιά πλέον εξου-
σία των γονέων να παρεμβαίνουν στη ζωή της. Το δωμάτιό της θα
ήταν τώρα «ιερό και απαραβίαστο» απ’ τους γονείς της. Μπορού-
σε να φέρνει εκεί και να φιλοξενεί όποιον και όσους ήθελε.
Η νεαρή κοπέλα είχε πιεί δυο τρία ποτήρια σαμπάνιας κι είχε
ευθυμήσει. Τα μάγουλά της είχαν πάρει ένα έντονο ροζ χρώμα, τα

21
μαλλιά της ήταν τώρα ξέπλεκα κι έπεφταν με χάρη στους ώμους
της. Κάποια στιγμή άρχισε να στροβιλίζεται μόνη της στους ήχους
ενός βιεννέζικου βαλς.
Δεν θα μπορούσε να την χαρακτηρίσει κάποιος υπερβολικά
όμορφη. Ήταν όμως ψηλή, αεράτη, με τέλειες σωματικές αναλογίες
κι έναν έντονο ερωτισμό. Κάποια στιγμή σταμάτησε, έβαλε στο πι-
κάπ ένα αργεντινέζικο ταγκό και πλησίασε το Φίλιππο λικνίζοντας
το σώμα της στο ρυθμό της μουσικής. Με τα δυο χέρια της έπιασε
τα δικά του και τον έσυρε γελώντας προς την άλλη πλευρά του σα-
λονιού, ενώ απευθυνόταν στους υπόλοιπους συγκεντρωμένους
δείχνοντας με το κεφάλι της το Φίλιππο. Εκείνος, φυσικά δεν κατά-
λαβε τι του έλεγε στα γερμανικά και απορημένος κοίταξε το Μανώ-
λη.
- Λέει, πως αυτός είναι ο πρώτος της χορός σαν ελεύθερης και
ενήλικης γυναίκας, του εξήγησε ο πατριός της Χέλγκα.
- Είναι μια συμβολική πράξη που δείχνει, πως το κοριτσάκι έ-
γινε πλέον μια κανονική γυναίκα, συμπλήρωσε κι ο Βαγγέλης.
Οι δυο νέοι βρέθηκαν στην πρόχειρη εκείνη πίστα. Ο Φίλιπ-
πος, με μεγάλη διακριτικότητα, έβαλε το χέρι του στη μέση της και
φρόντισε να κρατήσει το σώμα του μακριά της. Εκείνη, στη δεύτε-
ρη ή τρίτη χορευτική τους κίνηση, σφίχτηκε ξαφνικά πάνω του κι
ακούμπησε το φλογισμένο μάγουλό της στο πηγούνι του. Ένιωθε
να τον παρασέρνει προς τη γωνία, δίπλα απ’ την ανοιχτή συρτα-
ρωτή πόρτα, για να μην υπάρχει οπτική επαφή με τη μητέρα της
και τον πατριό της, που βρίσκονταν στη μέση του καθιστικού σα-
λονιού. Τώρα είχε τυλίξει και τα δυο χέρια της γύρω απ’ το λαιμό
του, ενώ τα χείλη της γλιστρούσαν στο μάγουλο και στ’ αφτί του.
Κάτι του σιγοψιθύριζε παθιασμένα.
Ο Θωμάς κι ο Πάνος, που κάθονταν στις δυο τελευταίες κα-
ρέκλες του καθιστικού, τους παρατηρούσαν μ’ έκπληξη αλλά και
φανερή αναστάτωση για ένα γεγονός που, αν γινόταν αντιληπτό,
θα θεωρούνταν προσβολή για φίλους που τους δέχτηκαν, στο σπί-
τι τους, για να τους τιμήσουν σε μια οικογενειακή γιορτή. Ο Θωμάς,
κοιτάζοντας το Φίλιππο επίμονα στα μάτια, του έστειλε «βουβό
μήνυμα» με το βλέμμα και με μια ελαφριά κίνηση του κεφαλιού
προς τα πίσω. Ήταν ένα επιτιμητικό νεύμα. Ήταν σαν να του ‘λεγε
πως, θα ‘πρεπε να ντρέπεται γι’ αυτό που γινόταν εκείνη τη στιγμή,

22
λες κι ήταν ο υπεύθυνος για τον ασυγκράτητο ερωτισμό της Χέλ-
γκα. Άλλωστε, παρά τον πειρασμό μιας τέτοιας στιγμής για ένα ει-
κοσιεξάχρονο παλικάρι, είχε προσπαθήσει να χαλαρώσει απ’ το
σφιχταγκάλιασμά της και να την οδηγήσει στο κέντρο του σαλο-
νιού. Σ’ αυτό βοήθησε και η έκκληση του Μανώλη στα ελληνικά και
της Ουλρίκε, στα γερμανικά, να ‘ρθουν «τα παιδιά» μπροστά στο
σαλόνι για να θαυμάσουν τις χορευτικές ικανότητες της ενηλικιω-
μένης, πλέον, Χέλγκα.
Ο Φίλιππος κάθισε σαν μουδιασμένος στη θέση του κι από
εκείνη τη στιγμή κι ως την ώρα που έφυγαν είχε χάσει το κέφι του.
Ο Θωμάς κι ο Πάνος τον κοίταζαν με καχυποψία «σαν να παρέσυ-
ρε ένα ανήλικο κοριτσάκι στην ακολασία», ενώ και η συμπεριφορά
του Μανώλη και της Ουλρίκε, αν και ευγενική, φανέρωνε πως κά-
ποιες υποψίες είχαν αρχίσει να τους βασανίζουν, για το τι είχε
πράγματι γίνει στην αθέατη πλευρά της τραπεζαρίας.
Ήταν μια δύσκολη ώρα για το Φίλιππο. Την άλλη μέρα θα έ-
φευγε απ’ τη Φρανκφούρτη κι ήθελε, ο αποχαιρετισμός από φίλους
και συγχωριανούς, να μην αμαυρωθεί από ένα γεγονός για το ο-
ποίο δεν είχε καμιά απολύτως ευθύνη.

23
 ΧΧΙ

Η επιστροφή

Ο ήλιος είχε για καλά προβάλει απ’ τις ανατολικές κορφές των
λόφων της Ειδομένης, όταν το τρένο μπήκε στο σιδηροδρομικό
σταθμό ασθμαίνοντας και σφυρίζοντας συνεχώς, ενώ άφηνε στον
αέρα πυκνά σύννεφα μαύρης καρβουνόσκονης. Οι πολυάριθμοι
σιδηροδρομικοί, αστυνομικοί και τελωνειακοί υπάλληλοι, βάδιζαν
γρήγορα ή σχεδόν έτρεχαν δίπλα απ’ τα βαγόνια, ενώ προειδο-
ποιούσαν τους επιβάτες, στις μισάνοιχτες πόρτες, να μην κατεβούν
ώσπου να περατωθεί ο αστυνομικός και ο τελωνειακός έλεγχος.
Την ίδια προειδοποίηση είχε ταυτόχρονα απευθύνει κι ο υπάλλη-
λος του Κέντρου Κυκλοφορίας Αμαξοστοιχιών, αφού πρώτα ευγε-
νικά καλωσόρισε απ’ το μεγάφωνο τους ξένους αλλά και τους Έλ-
ληνες επιβάτες που «είχαν εισέλθει στο ελληνικό έδαφος».
Κάποια στιγμή δημιουργήθηκε αναστάτωση. Ένας επιβάτης,
αγνοώντας την απαγόρευση καθόδου, πετάχτηκε στο έδαφος κι
άρχισε να προσκυνά και να φιλά το τσιμεντένιο κρηπίδωμα του
σταθμού. Δυο χωροφύλακες έτρεξαν κοντά του, αλλά με κάποια
έκπληξη τον παρακολουθούσαν ακίνητοι να ακουμπά τα χείλη του
στο έδαφος και να κραυγάζει με βουρκωμένα μάτια.
- Επιτέλους στην πατρίδα!.. Στα άγια χώματα…
Ένας άλλος επιβάτης, μισοκρεμασμένος απ’ το παράθυρο χει-
ρονομούσε κι απευθυνόταν στους χωροφύλακες.
- Αφήστε τον παιδιά να ξεθυμάνει!.. Λείπει απ’ την Ελλάδα
πάνω από είκοσι χρόνια… Ήρθε με καράβι απ’ τη Βραζιλία στο
Άμστερνταμ κι από εκεί ντουγρού με τρένο για την πατρίδα…
Μετά τους ελέγχους, αρκετοί κατέβηκαν απ’ τα βαγόνια, είτε
για να ξεμουδιάσουν, είτε για να πάνε στο κυλικείο ή στις τουαλέ-

24
τες. Ο χρόνος στάθμευσης της αμαξοστοιχίας ήταν μικρός και οι
επιβάτες που κατέβηκαν φαίνονταν βιαστικοί, καθώς προσπαθού-
σαν να προλάβουν τις ανάγκες τους στο κυλικείο ή στις τουαλέτες.
Σ’ έναν πάγκο, έξω απ’ το σταθμαρχείο, καθόταν ένας χλωμός, έ-
νας κοκαλιάρης νεαρός με κάπως μακριά μαλλιά και κρατούσε ένα
φορητό πλαστικό ραδιόφωνο. Στην αρχή ακούγονταν παλιά ελλη-
νικά τραγούδια, αλλά ξαφνικά κάτι είπε ο εκφωνητής του ραδιοφω-
νικού σταθμού και ξεχύθηκε, σ’ όλο το σταθμό, μια πρωτόγνωρη κι
ευχάριστη μελωδία. Ο νεαρός δυνάμωσε την ένταση κι οι επιβάτες,
απ’ τα παράθυρα των βαγονιών, άρχισαν να χτυπούν παλαμάκια
ενώ κάτω στο έδαφος, δίπλα απ’ το τρένο, δυο νεαροί και τρεις
κοπέλες πιάστηκαν απ’ τους ώμους κι άρχισαν να χορεύουν συρ-
τάκι.
- Τί τραγούδι είναι αυτό; ρώτησε απορημένος ένας κύριος
δίπλα στο Φίλιππο, ο οποίος παρακολουθούσε απ’ το παράθυρο
του βαγονιού τους πέντε νέους που χόρευαν
- Α, αυτό το τραγούδι του Χατζηδάκη κάνει πάταγο στην Ευ-
ρώπη και στην Ελλάδα… Είναι «τα παιδιά του Πειραιά» που τρα-
γούδησε η Μελίνα Μερκούρη σε μια ταινία …
Πριν φύγει για τη Γερμανία είχε διαβάσει στην εφημερίδα για
την ταινία «Ποτέ την Κυριακή» του Ζιλ Ντασέν, την οποία οι ευρω-
παϊκοί καλλιτεχνικοί κύκλοι θεωρούσαν πως είχε όλες τις προϋπο-
θέσεις για να διακριθεί σ’ ένα φεστιβάλ.
Όλες αυτές τις μέρες που ήταν στη Γερμανία είχε χάσει κάθε
επαφή με τα κοινωνικά ή πολιτικά γεγονότα της Ελλάδας. Δεν είχε
διαβάσει ούτε εφημερίδες αλλά ούτε κι άκουσε ελληνικές ειδήσεις
σε ραδιόφωνο. Τώρα, για πρώτη φορά, κάποιοι συνεπιβάτες του
τον πληροφόρησαν πως στο Φεστιβάλ των Καννών του περασμέ-
νου μήνα, η ταινία του Ντασέν με πρωταγωνίστρια τη Μερκούρη,
απόσπασε εγκωμιαστικά σχόλια, ενώ το τραγούδι της ταινίας βρα-
βεύτηκε κι έγινε, σχεδόν αμέσως, παγκόσμια επιτυχία.
Η σφυρίχτρα του σταθμάρχη διέκοψε το χορό και το τραγούδι.
Όλοι χειροκροτούσαν και προπαντός οι πολυάριθμοι ξένοι τουρί-
στες απ’ τις χώρες του βορρά. Ένας κατάξανθος νεαρός με γαλανά
μάτια, κάτι είπε στη γλώσσα του, ίσως στα Σουηδικά και μετά, με
σπασμένα ελληνικά αναφώνησε:
- Γκιάσου Ελλάντα!..

25
 Ο γεροντότερος του κουπέ είχε ενθουσιαστεί και προσπαθού-
σε να ψιθυρίσει τη μελωδία των «παιδιών του Πειραιά». Στο τέλος
δεν κρατήθηκε:
- Ε, ρε Ελλάδα! Ευλογημένη απ’ το θεό χώρα… Κοίτα ήλιο,
λουλούδια, γαλάζιο ουρανό… Και μια θάλασσα, καταγάλανη όπως
στη Θάσο, στο νησί μου! Μια θάλασσα να τη ρουφήξεις στο ποτή-
ρι! Έχουμε το καλύτερο παραθαλάσσιο οικόπεδο της Ευρώπης!..
- Εμείς οι Έλληνες είμαστε πραγματικά ευλογημένοι! είπε ο
τρίτος απ’ τους συνεπιβάτες. Είμαστε όμως άτυχοι! Από τότε που
στήθηκε το νεοελληνικό κράτος έχουμε καταραμένους πολιτι-
κούς… Είναι αυτοί που, κατά διαστήματα, μας οδηγούν στα βράχια
για να γκρεμοτσακιστούμε… Γι’ αυτό δε μπορούμε να σταθούμε
στα χιλιοσπασμένα πόδια μας… Μας έκαναν ανάπηρους!
Όταν το τρένο έφτασε στη Θεσσαλονίκη, ο Φίλιππος δεν κα-
θυστέρησε ούτε μια ώρα. Μετεπιβιβάστηκε σε αμαξοστοιχία που
αναχωρούσε για τις Σέρρες κι έτσι βρέθηκε στο χωριό του το από-
γευμα της ίδιας μέρας. Η Ηρώ και οι γονείς τους ξαφνιάστηκαν ό-
ταν τον είδαν. Είχε γράψει στην αγαπημένη του πως θα επέστρεφε
στην Ελλάδα, αλλά δεν είχε προσδιορίσει επακριβώς το χρόνο της
άφιξής του.
Από τις πρώτες κιόλας μέρες, οι δυο νέοι άρχισαν να προγ-
ραμματίζουν τα μελλοντικά επαγγελματικά τους σχέδια. Πρώτος
στόχος ήταν η επιτυχία του Φίλιππου στις εξετάσεις του Οργανι-
σμού Χερσαίων Μεταφορών. Σε περίπτωση αποτυχίας η Ηρώ είχε
τα δικά της σχέδια, όπως τα είχαν συζητήσει πριν ο Φίλιππος
πραγματοποιήσει τη στρατιωτική του θητεία. Ο πατέρας της, μαζί
με τα πλούσια προικιά της, της είχε εξασφαλίσει κι ένα κομπόδεμα
από είκοσι χιλιάδες δραχμές. Ήταν ένα αρκετά ικανοποιητικό ποσό
για να υλοποιηθούν τα επιχειρηματικά σχέδια του κοριτσιού.
Εκείνη την περίοδο οι βιοτεχνίες ρούχων φασόν βρίσκονταν
στα σπάργανα. Η Ελλάδα αντιμετώπιζε ακόμα βαθιά οικονομική
ύφεση. Λίγοι ενημερωμένοι γύρω απ’ τη μόδα και το ρούχο, είχαν
αντιληφθεί πως στα επόμενα χρόνια αυτός ο παραγωγικός κλάδος
θα είχε μια αλματώδη ανάπτυξη, εξαιτίας της μεγάλης ζήτησης στις
αναπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες.
Η Ηρώ παρακολουθούσε μ’ ενδιαφέρον τις εξελίξεις στη μόδα
και ιδιαίτερα στα γυναικεία και παιδικά ρούχα. Είχε πεισθεί πως

26
αυτός ο κλάδος θα παρουσίαζε ξαφνική κι εντυπωσιακή ανάπτυξη
και προσπαθούσε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για να οργα-
νώσει μια μικρή βιοτεχνία φασόν. Ίσως, κατά βάθος, να ευχόταν
μια αποτυχία του Φίλιππου στις εξετάσεις του Οργανισμού Χερ-
σαίων Μεταφορών, αλλά διατύπωνε τις σκέψεις της μ’ έναν διακρι-
τικό τρόπο για να τον ενθαρρύνει.
- Κι αν ακόμα, αγάπη μου, αποτύχεις στις εξετάσεις, δε θα
πρέπει να στενοχωρηθείς… Υπάρχουν ίσως άλλες λύσεις για τα
προβλήματά μας… Μπορεί να ‘ναι καλύτερες από το υπαλληλίκι…
- Θα ‘ταν ευχής έργο να πετύχω σ’ αυτές τις εξετάσεις… Αυτή
η δουλειά είναι μόνιμη και χωρίς το άγχος της αβεβαιότητας, επέ-
μενε ο Φίλιππος.
Ο νεαρός άντρας ήταν υπερβολικά απαισιόδοξος, σχετικά με
τις δυνατότητες της ελληνικής οικονομίας να ανακάμψει, σε μια πε-
ρίοδο που ένα μεγάλο μέρος του παραγωγικού εργατικού δυναμι-
κού της είχε μεταναστεύσει. Δεν είχε τις εμπειρίες της ελεύθερης
αγοράς και συνεπώς δεν μπορούσε να προβλέψει τις επερχόμενες
εξελίξεις στον επαγγελματικό τομέα, στον οποίο η Ηρώ προσπα-
θούσε να τον οδηγήσει. Όπως οι περισσότεροι Έλληνες, είχε κι αυ-
τός εμποτισθεί με τη νοσηρή νοοτροπία της «δημοσιοϋπαλληλικής
μονιμότητας».
Στις δυο δεκαετίες που ακολούθησαν, επιβεβαιώθηκαν από-
λυτα οι προβλέψεις της Ηρώς. Αν είχαν οργανώσει τότε μια μικρή,
στην αρχή, βιοτεχνία, θα μπορούσαν σε μια πενταετία να κερδί-
σουν όσα ένα δημόσιος υπάλληλος στα τριανταπέντε χρόνια της
εργασίας του. Τα εργαστήρια φασόν άρχισαν να ξεφυτρώνουν σαν
μανιτάρια. Άνθρωποι χωρίς εμπειρίες στο επάγγελμα και στην α-
γορά, αμόρφωτα χωριατόπαιδα που άφησαν τις στάνες και κατέ-
βηκαν στις πόλεις, απόχτησαν ξαφνικά πλούτο κι άλλαξαν το κοι-
νωνικό τους προφίλ. Αρκετοί απ’ αυτούς, οι πιο συντηρητικοί και
μυαλωμένοι, χρησιμοποίησαν αυτό τον πλούτο για επωφελείς ε-
πενδύσεις. Οι περισσότεροι όμως, μέσα στη μέθη μιας προσωρι-
νής ευμάρειας, παρασύρθηκαν σε καταναλωτικές ακρότητες και
όταν ήρθαν οι μέρες της δυστυχίας, στην ανταγωνιστική περίοδο
της ευρωπαϊκής οικονομικής ένωσης και της παγκοσμιοποίησης,
αντίκρισαν την άβυσσο της καταστροφής κάτω απ’ τα πόδια τους.
Η οικονομική κρίση του 2008, που προκλήθηκε από άπληστους

27
τραπεζίτες και από τυχοδιώκτες των χρηματιστηρίων, οι οποίοι εί-
χαν ήδη καταστεί οι πραγματικοί ηγέτες των ευρωπαϊκών λαών,
έδωσε τη χαριστική βολή σε τέτοιους μικρομεσαίους επιχειρηματίες
και στους εργαζόμενους του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα.

Οι εξετάσεις

Ήταν μια αποπνιχτικά θερμή μέρα του Ιούνη του 1961, όταν οι
υποψήφιοι της Βόρειας Ελλάδας για τις θέσεις στελεχών στον Ορ-
γανισμό Χερσαίων Μεταφορών, είχαν καθίσει στις κερκίδες του
Αμφιθέατρου του κεντρικού κτηρίου του Αριστοτέλειου Πανεπιστή-
μιου Θεσσαλονίκης. Οι εξετάσεις γίνονταν ταυτόχρονα στην Αθήνα
και στη Θεσσαλονίκη για την πρόσληψη είκοσι, συνολικά, υπαλλή-
λων, ενώ οι αιτήσεις συμμετοχής είχαν ξεπεράσει τις χίλιες διακό-
σιες. Οι πιθανότητες επιτυχίας αντιστοιχούσαν σε έναν προς εξήν-
τα διαγωνιζόμενους.
Πριν ακόμα δοθούν τα θέματα, ένας από τους υποψήφιους,
που καθόταν δίπλα στο Φίλιππο, αυτοσυστήθηκε και σχεδόν αμέ-
σως τον ρώτησε:
- Δε μου λες φίλε, με τόσους υποψήφιους ελπίζεις να πετύ-
χεις;
- Νομίζω πως όλοι όσοι βρίσκονται εδώ μέσα έχουν μια τέτοια
ελπίδα…
- Όνειρα γλυκά! Οι περισσότερες θέσεις πρέπει να είναι καπα-
ρωμένες απ’ αυτούς που έχουν μπάρμπα στην Κορώνη… Οι υπό-
λοιπες λίγες που απομένουν, θα δοθούν, έτσι για τα μάτια του κό-
σμου, για να πουν πως οι εξετάσεις ήταν τίμιες, σε κάποιους που
ξέρουν καλά ξένες γλώσσες… Μιλάς μήπως εσύ γαλλικά ή γερμα-
νικά;
- Όχι, απάντησε ο Φίλιππος.
- Τα μόρια που παίρνουν όσοι συμμετέχουν στις εξετάσεις της
ξένης γλώσσας είναι πολλά…Όσα και τα μόρια της έκθεσης…Τους
ενδιαφέρουν μόνο οι γαλλομαθείς και γερμανομαθείς, γιατί σ’ αυτές
τις δυο γλώσσες είναι γραμμένοι οι διεθνείς κανονισμοί των χερ-
28
σαίων μεταφορών… Άρα, δεν έχεις καμιά πιθανότητα να πετύ-
χεις… Κάνε λοιπόν αυτό που θα κάνω κι εγώ… Σχεδίασε στην
κόλλα ένα δάχτυλο, για να τους δείξεις πού πρέπει να το βάλλουν,
είπε καγχάζοντας ειρωνικά.
- Απορώ γιατί ήρθες σήμερα και χάνεις άδικα τη μέρα σου!..
- Ήρθα για το χατίρι της μάνας μου που πιστεύει πως, ο μο-
νάκριβος γιόκας της, είναι ικανός να καταλάβει μια θέση κηφήνα σ’
αυτό το κωλοκράτος… Δες τι γίνεται στη χώρα αυτές τις μέρες!.. Οι
πολιτικοί μας αλληλοφαγώνονται σαν πεινασμένοι λύκοι!.. Τί ελπί-
δες μπορώ να έχω πως θα με κρίνουν σ’ αυτές τις εξετάσεις με δί-
καιο τρόπο τα διάφορα κομματόσκυλα;
Κάποια χτυπήματα στην έδρα, ήταν το μήνυμα για την έναρξη
ανάγνωσης του θέματος της έκθεσης. Επικράτησε απόλυτη σιωπή.
Μετά την προφορική ανακοίνωση, μοιράστηκαν στους διαγωνιζό-
μενους οι ειδικές κόλλες με το μπλε επικάλυμμα στο σημείο που οι
εξεταζόμενοι θα ανέγραφαν τα στοιχεία τους. Σε ειδικό έντυπο υ-
πήρχε δακτυλογραφημένο το θέμα της έκθεσης, που είχε ήδη
γνωστοποιηθεί προφορικά. Οι διαγωνιζόμενοι θα ‘πρεπε να σκεφ-
θούν τον τρόπο που θα επέλεγαν, για να εκφράσουν, σ’ ένα φιλικό
ή συγγενικό τους πρόσωπο, την αγωνία και την ελπίδα για την ε-
παγγελματική τους αποκατάσταση. Ήταν ένα θέμα που άφηνε πε-
ριθώρια για εναλλακτικές μορφές, στις επιλογές για το σχεδιασμό
του σκελετού της έκθεσης. Μπορούσε κάποιος με αισιοδοξία ή
απαισιοδοξία ν’ απευθυνθεί στον πατέρα του, στη μάνα του, στον
αδερφό ή στην αδερφή του, στο φίλο ή στο γείτονα και να του εκ-
μυστηρευθεί τους φόβους ή τις ελπίδες του για τις δυσκολίες μιας
επαγγελματικής αποκατάστασης. Μπορούσε να συζητήσει μαζί
τους στο σπίτι, στο καφενείο, στο δρόμο, στο βουνό, στο τηλέφω-
νο ή να επιλέξει την αλληλογραφία.
Από τα γυμνασιακά του χρόνια, ο Φίλιππος Στεργιάδης, είχε
ένα δικό του τρόπο για να διατυπώνει τις σκέψεις του στις εκθέ-
σεις Ιδεών. Πριν πιάσει το μολύβι δημιουργούσε με το μυαλό του
έναν απόλυτα διαρθρωμένο σκελετό, βασισμένο στις βασικές έν-
νοιες του θέματος μιας έκθεσης. Αυτός ο τρόπος σκέψης τον βοή-
θησε, άλλωστε, στην Κόρινθο να «οριοθετήσει» τη συζήτηση στην
ομάδα των υποψήφιων έφεδρων αξιωματικών και να εντυπωσιάσει
τον ταγματάρχη που τους αξιολογούσε.

29
 Για την ανάπτυξη του θέματος, σκέφτηκε να συντάξει μια επι-
στολή προς τον παιδικό του φίλο Πέτρο Κωσταράκο, που υποτίθε-
ται πως βρισκόταν ακόμα στην Πίζα της Ιταλίας. Ήταν ένα φαντα-
στικό σενάριο, αφού με τον Πέτρο είχαν ήδη παρουσιαστεί μαζί
στο Κέντρο Νεοσυλλέκτων Κορίνθου και μετά τη λήξη της στρατιω-
τικής του θητείας, ο πατέρας του είχε έγκαιρα φροντίσει να του α-
γοράσει ένα έτοιμο φαρμακείο στην Ανατολική Θεσσαλονίκη.
Οι περιγραφές ήταν συγκλονιστικές. Οι αναφορές από τα ανέ-
μελα παιδικά χρόνια, ως τις διαφορετικές συνθήκες της κοινωνικής
και οικονομικής ζωής των οικογενειών τους, συμπλέκονταν με α-
ληθινά ή φανταστικά γεγονότα για τους διαφορετικούς τρόπους
που, μοιραία, θα τους έφερναν αντιμέτωπους με διαφορετικούς
βαθμούς δυσκολίας στα προβλήματα και τα εμπόδια για μια αξιό-
λογη επαγγελματική αποκατάσταση. Η επιλογή των λέξεων και κυ-
ρίως των επιθετικών προσδιορισμών, γινόταν με προσοχή. Και
στο τέλος, σ’ ένα ξέσπασμα απελπισίας, στο πλαίσιο ενός κοινωνι-
κού δράματος και μιας έκρηξης φόβου για το αβέβαιο μέλλον,
χρησιμοποίησε έναν εκπληκτικό έντεχνο λόγο για να εκφράσει και
σκέψεις που, σαν φίδια, στριφογύριζαν στα βάθη της ψυχής του.
Ένιωσε τα μάτια του να υγραίνονται από τη συγκίνηση και το πά-
θος, καθώς το μολύβι γλιστρούσε πάνω στην τρίτη σελίδα της δί-
φυλλης κόλλας. Σ’ ένα κρεσέντο πίκρας, απελπισίας κι αγωνίας
χρησιμοποίησε, δίπλα στα ρήματα και τα ουσιαστικά, συγκλονιστι-
κούς επιθετικούς προσδιορισμούς, όπως «εξουθενωμένος, κατα-
κερματισμένος, αποχαυνωμένος, ανελέητος, εκμηδενισμένος, τα-
πεινωμένος, περιφρονημένος, καταφρονεμένος» και άλλα επίθετα,
που χρωμάτιζαν έντονα τις καλοδουλεμένες φράσεις του στο εντυ-
πωσιακό εκείνο κείμενο.
Όταν παράδωσε την κόλλα του και βγήκε στο προαύλιο, ήταν
ακόμα συγκινησιακά φορτισμένος. Για τα υπόλοιπα μαθήματα, στις
μέρες του διαγωνισμού που ακολουθούσαν, δεν ανησυχούσε. Η
αριθμητική, η γεωγραφία και η ιστορία ήταν τα μαθήματα στα ο-
ποία είχε πολύ καλές επιδόσεις στο γυμνάσιο, αλλά και μετά απ’
αυτό, αφού όχι μόνο η ελληνική αλλά και η παγκόσμια ιστορία και
η γεωγραφία, αποτελούσαν βασικές του επιλογές στα εξωσχολικά
και ακαδημαϊκά του ενδιαφέροντα.

30
 Σκέφθηκε πως έπρεπε να περπατήσει για να ηρεμήσει. Από
την Εγνατία κατευθύνθηκε δυτικά, προς την πλατεία Αριστοτέλους.
Στο δρόμο υπήρχε η συνηθισμένη κίνηση του κόσμου και η κυκλο-
φορία των αυτοκινήτων, αλλά ήταν ολοφάνερη η ανησυχία και ο
προβληματισμός των ανθρώπων για τα πολιτικά γεγονότα, που
δημιουργούσαν ένα επικίνδυνα πολωτικό κλίμα στις δυο κύριες
πολιτικές παρατάξεις. Οι εφημερίδες έγραφαν πως ο πρωθυπουρ-
γός και αρχηγός της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένωσης Κωνσταντί-
νος Καραμανλής, θα ζητούσε από το βασιλιά Παύλο να διαλύσει τη
Βουλή για να προκηρυχθούν νέες εκλογές. Στα κόμματα της αντι-
πολίτευσης γίνονταν έντονες ζυμώσεις και διαβουλεύσεις, για τη
συγκρότηση ενιαίου δημοκρατικού μετώπου για την εκλογική αντι-
μετώπιση «της Δεξιάς».
Την περίοδο εκείνη παίζονταν πολιτικά και κομματικά παιχνί-
δια, για να ενωθούν ετερόκλητες πολιτικές δυνάμεις, με σκοπό να
ανατρέψουν ειρηνικά και νόμιμα το καθεστώς που είχε διαμορφω-
θεί, μετά την ήττα των κομμουνιστών κατά τον εμφύλιο πόλεμο,
πριν από μια περίπου δεκαετία. Υπήρχαν οι φήμες πως, ίσως, ως
το Σεπτέμβρη θα δημιουργούνταν ενιαίος κομματικός συνασπι-
σμός με τίτλο «Ένωση Κέντρου», με αρχηγό τον παλαίμαχο πολι-
τικό Γεώργιο Παπανδρέου. Σ’ αυτόν θα συμμετείχαν το Κόμμα των
Φιλελευθέρων του Σοφοκλή Βενιζέλου, το Λαϊκό Κοινωνικό Κόμμα
του Στέφανου Στεφανόπουλου, το Κόμμα των Προοδευτικών του
Σπύρου Μαρκεζίνη, όπως επίσης και τα κόμματα του Σάββα Πα-
παπολίτη, του Παυσανία Κατσώτα, του Ηλία Τσιριμώκου και του
Θ. Τουρκοβασίλη.
Οι πολιτικές αντιθέσεις γίνονταν μέρα με τη μέρα εντονότερες,
ενώ οι παρακρατικές ομάδες και ο κρατικός μηχανισμός δημιουρ-
γούσαν συνθήκες φόβου κι αβεβαιότητας. Τα κόμματα του Κέν-
τρου κατάγγειλαν, με πείσμα, τις αντιδημοκρατικές συνθήκες ενός
αστυνομικού κράτους, ενώ η κυβέρνηση της ΕΡΕ, εκτός από τις
καταγγελίες της για «όσους ήθελαν να μας οδηγήσουν στους δι-
κτάτορες των σοβιετικών καθεστώτων», διατυμπάνιζαν και την επι-
τυχία που σημείωσε ο Γιάγκος Πεσμαζόγλου, όταν στις 31 του πε-
ρασμένου Μάρτη μονογράφησε, ως επικεφαλής της Ελληνικής Αν-
τιπροσωπίας, τη συμφωνία σύνδεσης της Ελλάδας με την Ευρω-
παϊκή Οικονομική Κοινότητα. Ήταν έλεγαν η αρχή για να μπορέσει

31
η χώρα μας να μπει, το συντομότερο, σ’ έναν οργανισμό ευρωπαϊ-
κών κρατών, που είχε ως στόχο τη δημοκρατική διακυβέρνηση και
την ευημερία των δυτικοευρωπαϊκών χωρών. Η συμφωνία υπογ-
ράφτηκε στην Αθήνα τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου.

Μια αναπάντεχη συνάντηση

Στα ζαχαροπλαστεία και στα καφενεία της Αριστοτέλους υ-

πήρχε αρκετός κόσμος, που προσπαθούσε να δροσιστεί απ’ το
συνηθισμένο, στις καλοκαιρινές μέρες, αεράκι που φτάνει απ’ την
παραλία. Ο Φίλιππος βολεύτηκε σ’ ένα μικρό τραπεζάκι, δίπλα απ’
το Ολύμπιο και παράγγειλε μια πορτοκαλάδα. Πίσω του, σ’ ένα
άλλο τραπέζι βρισκόταν μια μεγάλη παρέα από νεαρούς και κοπε-
λίτσες, που συζητούσαν εύθυμα και μεγαλόφωνα. Άφησε το βλέμ-
μα του να περιπλανηθεί στο βάθος της παραλίας, πέρα, προς τη
δυτική πλευρά, προς τη μεριά του λιμανιού όπου διακρίνονταν κά-
ποια αγκυροβολημένα εμπορικά πλοία, ενώ ρουφούσε τον παγω-
μένο χυμό. Στ’ αφτιά του, ξαφνικά, έφτασε ένας κοντινός μουσικός
ήχος από κάποιο γνωστό μελωδικό τραγούδι, που όμως στις πρώ-
τες ελάχιστες στιγμές δεν θυμόταν που το είχε ακούσει. Μια γυναι-
κεία φωνή, απ’ τη διπλανή παρέα, τον έκανε ν’ αναπηδήσει στη
θέση του.
- Βρε Χάρη τι σ’ έπιασε κι άρχισες μεσημεριάτικα να τραγου-
δάς ιταλικές καντσονέτες;
Ο Φίλιππος μισογύρισε το κεφάλι του για ν’ ακούσει καλύτερα.
Και τότε διέκρινε καθαρά τα λόγια του τραγουδιού:

«Αβάντι ο πόπολο, α λα ρισκόσα

μπαντιέρα ρόσα, μπαντιέρα ρόσα
Αβάντι ο πόπολο, α λα ρισκόσα
μπαντιέρα ρόσα τριονφερά».

Στριφογύρισε στο κάθισμά του και ήρθε, πρόσωπο με πρό-

σωπο μ’ ένα νεαρό με μικρό κοφτό μούσι και μακρόστενο μουστά-

32
κι, που τον κοίταζε χαμογελώντας με μυστηριώδες κι αινιγματικό
ύφος.
- Σας θυμίζει κάτι αυτό το τραγούδι αγαπητέ μου κύριε; τον
ρώτησε ο άγνωστος άντρας.
- Βρε Χάρη, δε μπόρεσα να σε γνωρίσω!.. Άλλαξες τόσο πο-
λύ! Σε είχα συνηθίσει με τη στολή του αξιωματικού και χωρίς μουσ-
τάκια και μούσια, του απάντησε ο Φίλιππος καθώς αγκαλιάζονταν
μπροστά στα έκπληκτα μάτια της υπόλοιπης παρέας.
- Εμένα παιδιά θα με συγχωρήσετε που θα φύγω για λίγο απ’
το τραπέζι μας, είπε ο Χάρης στους φίλους του, καθώς τραβούσε
ένα κάθισμα και βολευόταν στο τραπέζι του Φίλιππου.
Θυμήθηκαν με συγκίνηση κι αδιόρατη, ίσως, νοσταλγία τις μέ-
ρες στα στρατόπεδα και στη λέσχη αξιωματικών, στις Σέρρες. Ό-
ταν ο Χάρης μίλησε για το αγέρωχο κι αλαζονικό περπάτημα του
μικρόσωμου στρατηγού Δημόπουλου, που συνοδευόταν από τον
επιτελάρχη του, το Ρουφογάλη, στο μαρμάρινο διάδρομο της λέ-
σχης αξιωματικών την ώρα που ακούγονταν το χορωδιακό εμβα-
τήριο των Ιταλών κομμουνιστών, ξέσπασαν σε θορυβώδη κι ασυγ-
κράτητα γέλια. Κάποιος απ’ την παρέα του Χάρη ακούστηκε να
λέει εύθυμα:
- Γιατί δεν έρχεστε βρε παιδιά στο τραπέζι μας να γελάσουμε
κι εμείς; Εδώ, με τον Αντώνη, βαρεθήκαμε ν’ ακούμε τις γυναίκες
να μιλούν για κεντήματα και συνταγές φαγητών… Σώστε μας!
- Θα γίνει κι αυτό Αντρέα, αλλά έχουμε ακόμα να πούμε με το
φίλο μου τα δικά μας, απάντησε ο Χάρης.
- Μήπως πρέπει να πας στην παρέα σου; τον ρώτησε ο Φί-
λιππος.
- Άστους Φίλιππε αυτούς, του απάντησε χαμηλόφωνα ο Χά-
ρης. Η συνηθισμένη μας συζήτηση περιφέρεται γύρω απ’ το πο-
δόσφαιρο…Αυτός που μίλησε τώρα είναι μια ποδοσφαιρική εγκυκ-
λοπαίδεια… Μπορεί να σου πει πόσα γκολ έβαλε προπολεμικά
στο Παρίσι ο τάδε Άγγλος ποδοσφαιριστής ή ποιες ομάδες έπαιξαν
στη Ρώμη και από πόσα γκολ έβαλε ο κάθε παίχτης… Καταναλώ-
νει φαιά ουσία για άχρηστες γνώσεις! Αυτό εγώ το λέω «κρετινο-
ποδοσφαιρομανία»… Είναι κάτι σαν αρρώστια για εγκεφάλους με
λασκαρισμένες βίδες… Πάω μαζί τους γιατί η αρραβωνιαστικιά μου

33
ταιριάζει πολύ με τις γυναίκες τους… Είναι φίλες απ’ το Γυμνά-
σιο…
- Α, ώστε είσαι αρραβωνιασμένος!
- Ναι, ναι! Γύρισε και κοίταξε προς τα αριστερά σου… Είναι
εκείνη με την αλογοουρά και το ροζ φόρεμα… Τη λένε Ρωξάνη!
- Είναι πολύ όμορφη! Να ζήσετε…
- Πρέπει να μ’ αγαπά στ’ αλήθεια, αφού αρραβωνιαστήκαμε
παρά τις αντιδράσεις των γονιών της και ιδίως του πατέρα της…
Μάλλον αυτός θα ήθελε κάτι καλύτερο για την κόρη του από έναν
απλό καθηγητάκο…
- Διορίστηκες;
- Όχι, αλλά περιμένω να γίνει ως το Σεπτέμβριο… Ο πεθερός
μου είναι συνταγματάρχης κι έχει πολλές γνωριμίες με πολιτικούς
κι ανώτερους στρατιωτικούς… Είναι κι αυτός σαν το δικό σου το
στρατοπεδάρχη, το Γουλιά κι εκείνο το θηρίο, το Ρουφογάλη… Αυ-
τούς τους δυο τους ξέρει πολύ καλά…
- Για τον πρώην διοικητή μου, το Γουλιά, τι σου είπε;
- Ότι είναι καλό παιδί, θαυμάσιος πατριώτης κι απ’ αυτούς που
δεν θα διστάσουν να «προτάξουν τα στήθη τους για να σώσουν
την πατρίδα»… Είναι κι ο Γουλιάς όπως κι ο πεθερός μου σε κά-
ποια οργάνωση αξιωματικών… Η Ρωξάνη, που ξέρει τα πάντα για
μένα, με συμβούλεψε να είμαι πολύ προσεκτικός όταν, σπανίως,
μιλάμε για πολιτικά…
- Ε, δεν πιστεύω να του τραγουδήσεις και τη μπαντιέρα ρόσα!
είπε με εύθυμη διάθεση ο Φίλιππος και ξέσπασαν στα γέλια.
- Με λοξοκοιτάζει ύποπτα, όταν η συζήτηση το φέρνει στις
σπουδές μου, στην Ιταλία… Η Ρωξάνη αλλάζει πάντα, με τρόπο,
τη συζήτηση γιατί φοβάται μη μου ξεφύγει καμιά κουβέντα… Φί-
λιππε, δεν είμαι κομμουνιστής, αλλά αν ο πεθερός μου μάθαινε
πως κάποτε πήγα και σε προεκλογική συγκέντρωση του Τολιάτι,
στη Μπολόνια, ή θα πάθει εγκεφαλικό ή θα με πετάξει απ’ το σπίτι
του με τις κλωτσιές… Αυτό τον καιρό συχνάζουν, στο σπίτι της
Ρωξάνης, πολλοί αξιωματικοί με τις ίδιες απόψεις του πεθερού
μου… Όλοι τους μιλούν για τις εκλογές που, όπως λένε, θα γίνουν
ως το φθινόπωρο… Μερικές φορές σιγομουρμουρίζουν σα να συ-
νωμοτούν! Έχω την εντύπωση πως «κάτι ψήνεται» σ’ αυτές τις
παρέες… Όταν οι φίλοι του πεθερού μου έμαθαν πως ήμουν έ-

34
φεδρος αξιωματικός, ξανοίχτηκαν κάπως περισσότερο… Φίλιππε,
πρέπει να προσέχουμε για ότι κάνουμε ή ότι λέμε… Φοβάμαι, πως
στα επόμενα χρόνια θα υπάρξουν δυσάρεστες εξελίξεις…
- Τί εξελίξεις; Βλέπω πως εσύ, λόγω πεθερού, είσαι πολύ ενη-
μερωμένος… Για λέγε! Για λέγε!
Ο Χάρης άρχισε να μιλά χαμηλόφωνα. Είχε πλησιάσει ακόμα
περισσότερο προς το μέρος του Φίλιππου, για να μην ακούγεται
απ’ τις παρέες των διπλανών τραπεζιών. Η συζήτηση είχε περι-
στραφεί στην έκρυθμη πολιτική κατάσταση και στις πιθανές δυσά-
ρεστες εξελίξεις στις οποίες θα οδηγούσε, αναπότρεπτα και ανεξέ-
λεγκτα.
Οι κομματικές αντιπαραθέσεις οδηγούσαν σε πόλωση και δι-
χασμό του ελληνικού λαού, μια μόλις δεκαετία από τη λήξη ενός
καταστροφικού, για τη χώρα, εμφυλίου πολέμου. Οι συντηρητικές
δυνάμεις της λεγόμενης Δεξιάς, που είχαν επικρατήσει στον εμφύ-
λιο, ισχυρίζονταν πως επιδίωκαν τη δημιουργία ενός φιλελεύθερου
δημοκρατικού κράτους ενταγμένου στο πλαίσιο του «ελεύθερου
κόσμου» της Δυτικής Ευρώπης. Παράλληλα επικαλούνταν τον ρε-
βανσισμό, την εκδικητική μανία, των ηττημένων που προσπα-
θούσαν να καταλάβουν, με δημοκρατικές διαδικασίες, την εξουσία
για να μεταβάλλουν την Ελλάδα σε Σοβιέτ «των στρατοπέδων
συγκέντρωσης της Σιβηρίας και της σταλινικής θηριωδίας».
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα αντιπαραθέσεων, οι «Δεξιοί» αξιωματι-
κοί, που αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία του στρατεύμα-
τος, επικαλούνταν τα δολοφονικά ένστικτα των ηττημένων κομμου-
νιστών και αναφέρονταν σε αληθινά ή φανταστικά γεγονότα που
είχαν συμβεί στη Σοβιετική Ένωση. Η αποκάλυψη της φρίκης, ένα
είδος γενοκτονίας, των δέκα χιλιάδων Πολωνών αξιωματικών που
εκτελέστηκαν, με διαταγή του Στάλιν, στο δάσος Κατίν, αποτελού-
σε ένα δείγμα της τύχης που ανέμενε τους Έλληνες δεξιούς αξιω-
ματικούς, αν αναρριχούνταν στην εξουσία οι «κομμουνισταί και οι
συνοδοιπόροι των».
Το κομμουνιστικό κόμμα ήταν παράνομο. Τα στελέχη και οι
οπαδοί του είχαν συσπειρωθεί γύρω από νόμιμα αριστερά κόμμα-
τα, όπως ήταν η ΕΔΑ ή το ΠΑΜΕ, ενώ παλαιότερα είχαν βρει στέ-
γη στην κεντροαριστερή ΕΠΕΚ του στρατηγού Νικόλαου Πλαστή-
ρα. Όμως, αυτή την περίοδο, όλα τα αριστερόστροφα ή κεντρώα

35
κόμματα συνασπίστηκαν και σχημάτισαν την «Ένωση Κέντρου» με
ηγέτη τον Γεώργιο Παπανδρέου, ώστε ν’ αντιμετωπίσουν τη «Δε-
ξιά» ΕΡΕ του Κωνσταντίνου Καραμανλή στις εκλογές της 29 του
Οκτώβρη του 1961.
Ίσως αυτή η πολιτική κίνηση να μην θεωρούνταν τόσο ρεβαν-
σιστική κι επικίνδυνη, αν πίσω απ’ τον Γεώργιο Παπανδρέου δεν
εμφανιζόταν ο γιος του, ο Ανδρέας Παπανδρέου. Ο Ανδρέας δέχ-
τηκε την πρόταση του Καραμανλή να αναλάβει ανώτατα αξιώματα
σε οικονομικούς κρατικούς φορείς. Τοποθετήθηκε, ως πρόεδρος
του διοικητικού συμβουλίου, στο νεοσύστατο, τότε, Κέντρο Προγ-
ραμματισμού και Οικονομικών Μελετών αλλά και ως Επιστημονι-
κός Διευθυντής αυτού του Κέντρου, ενώ διορίστηκε επίσης και
σύμβουλος στην Τράπεζα της Ελλάδος.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε έρθει με την οικογένειά του από
την Αμερική, στα μέσα του Γενάρη του 1961, για οριστική εγκατάσ-
τασή του στην Ελλάδα. Από την πρώτη στιγμή της άφιξής του άρ-
χισε να κινείται, στην αρχή αθόρυβα, σε πολιτικούς χώρους που
ξεπερνούσαν σε αριστερή ρητορική τις συγκρατημένες και θα
μπορούσε κανείς να θεωρήσει, συντηρητικές απόψεις, του πατέρα
του. Αυτός υπήρξε, στην ουσία, το «κόκκινο πανί» για τους δεξιούς
Αξιωματικούς. Έτσι η Ελλάδα, μέσα στις επόμενες δυο δεκαετίες,
οδηγήθηκε με τα «Ιουλιανά» του 1965 σε μια εθνική, ιδεολογική και
κοινωνικοηθική καταστροφή και κατάπτωση, για να φτάσει από τον
ανεγκέφαλο δεξιό εθνικόφρονα στον απατεώνα σοσιαλιστή. Τα
πάθη της κομματικής πόλωσης και του πελατειακού κράτους, εκ-
μηδένισαν και τον ισορροπημένο πατριωτισμό αλλά και τον αληθι-
νό σοσιαλισμό.

Η επιτυχία

Όταν ο Φίλιππος ειδοποιήθηκε πως πέτυχε στον διαγωνισμό

των στελεχών του Οργανισμού Χερσαίων Μεταφορών, δυσκολεύ-
τηκε να το συνειδητοποιήσει. Όχι φυσικά γιατί αμφέβαλε για τις κα-
λές επιδόσεις του στις εξετάσεις, αλλά γιατί δεν είχε κανένα «πολι-

36
τικό μέσο» για να στηρίξει μια τέτοια επιτυχία. Όλοι, την περίοδο
εκείνη, μιλούσαν πως οι διάφοροι διαγωνισμοί ήταν «στημένοι» και
οι «επιτυχόντες» ήταν επιλεγμένοι σε κάποια υπουργικά γραφεία.
Όμως, το γεγονός πως ήρθε τέταρτος, στη σειρά, ανάμεσα σε τό-
σες εκατοντάδες υποψήφιους και μάλιστα χωρίς να έχει συμπλη-
ρωματικά μόρια απ’ τα αυξημένα ποσοστά μιας ξένης γλώσσας,
τον έκανε επιφυλακτικό να πανηγυρίσει για την επιτυχία του. Ήθε-
λε πρώτα να βεβαιωθεί. Κατέβηκε στη Θεσσαλονίκη και βεβαιώθη-
κε γι’ αυτό μόνο όταν είδε τον πανελλήνιο κατάλογο επιτυχόντων
στα κεντρικά γραφεία του Οργανισμού, στην οδό Καρόλου Ντηλ.
Τα μαθήματα άρχισαν το Σεπτέμβρη και ταυτόχρονα ανακοι-
νώθηκε στους σπουδαστές πως, η πληρωμή τους «ως μαθητευο-
μένων βοηθών υποπροϊσταμένων», θα άρχιζε από την πρώτη του
ίδιου μήνα. Το ποσό ήταν σημαντικό για νέους υπαλλήλους και
μάλιστα εκπαιδευόμενους, αν ληφθούν υπόψη τα οικονομικά δε-
δομένα της εποχής. Ο αρχικός μισθός ήταν γύρω στις οχτακόσιες
πενήντα δραχμές.
Στις τρεις πρώτες μέρες πέρασαν απ’ την τάξη όλα τα διευ-
θυντικά στελέχη και οι επιθεωρητές που είχαν αναλάβει το ρόλο
καθηγητών, ανάλογα με την εξειδίκευσή τους. Την τέταρτη μέρα
εμφανίστηκε ο προϊστάμενος των ενιαίων Ελεγκτηρίων όλου του
Οργανισμού, που είχε την έδρα του στη Θεσσαλονίκη. Ήταν ένας
όμορφος, ψηλός, επιβλητικός άντρας, γύρω στα πενήντα ως πε-
νηνταπέντε χρόνων, που είχε μια ελαφριά ιδιομορφία στην περπα-
τησιά, ίσως από κάποιο μικρό πρόβλημα στο σκελετό ή στα κάτω
άκρα του. Ήταν ένα τέρας εγκυκλοπαιδικής μόρφωσης. Μιλούσε
άπταιστα τρεις ή τέσσερις ευρωπαϊκές γλώσσες. Είχε αναλάβει τη
διδασκαλία των διεθνών κανονισμών των ευρωπαϊκών χερσαίων
μεταφορών. Την πρώτη του ώρα την αφιέρωσε σε μια «συζήτηση
γνωριμίας». Είπε πως λεγόταν Φαίδων Γεωργιάδης και ανάφερε
την πλήρη επαγγελματική και βαθμολογική του ιδιότητα στον Ορ-
γανισμό. Μετά άρχισε να διαβάζει τα ονόματα των δώδεκα μαθη-
τευομένων που, μετά τη μαθητεία τους θα διορίζονταν ως στελέχη
σε μονάδες του Οργανισμού στη Βόρεια Ελλάδα.
Όταν έφτασε στο όνομα του Φίλιππου, σταμάτησε για λίγο και
τον κοίταξε επίμονα κι εξεταστικά. Έπειτα στράφηκε προς τους
υπόλοιπους σπουδαστές.

37
 - Θα ήθελα, παιδιά μου, να σας πω ότι είστε μια τάξη αξιόλο-
γη, με ένα εντυπωσιακό επίπεδο μόρφωσης, που δεν είναι συγ-
κρίσιμο με τις τάξεις άλλων προγενέστερων διαγωνισμών… Όλοι
σας βρίσκεσθε εδώ με την αξία σας… Χωρίς καμιά εξωτερική πα-
ρέμβαση… Ξέρετε τι εννοώ!
Ακούστηκαν κάποια μουρμουρητά, κάποια σιγανά γέλια και
ξεροβηξίματα… Ήταν μια μάλλον χιουμοριστική βουβή και με νόη-
μα αντίδραση των σπουδαστών , για τα όργια των «εξωτερικών
παρεμβάσεων» στις περιπτώσεις προσλήψεων στο Δημόσιο, με ή
χωρίς διαγωνισμούς.
- Μην υποτιμάται την αξία σας… Ξέρω πως όλοι μας έχουμε
σοβαρούς λόγους ν’ αμφισβητούμε την ύπαρξη αντικειμενικής κρί-
σεως σε όλες τις καταστάσεις, που αυτή θα πρέπει να είναι απολύ-
τως αμερόληπτη… Στην εξέταση των γραπτών αυτού του διαγω-
νισμού συμμετείχα κι εγώ… Ήμουν στην επιτροπή αξιολογήσεως
και σας πληροφορώ πως είχαμε λάβει απόφαση να μην δεχθούμε
καμιά φιλική, πολιτική ή άλλου είδους παρέμβαση… Ο διευθυντής
της υπηρεσίας εκμεταλλεύσεως στην Αθήνα, ο κύριος Κανελλόπο-
υλος, είναι ένας διανοούμενος και άνθρωπος αναγνωρισμένης εν-
τιμότητος… Ήταν ο υπεύθυνος της διενέργειας του διαγωνισμού
και φρόντισε οι βαθμολογίες να γίνουν με δίκαιο κι αμερόληπτο
τρόπο… Όπως ο ίδιος μου εξομολογήθηκε, έπαιρνε κάθε βράδυ
τις κόλλες των επιτυχόντων στο σπίτι του, όταν διαπιστώθηκε πως
άγνωστοι προσπάθησαν να διαρρήξουν το γραφείο του… Είναι
φανερό πως επεδίωκαν ν’ αντικαταστήσουν κάποιες κόλλες με
παραποιημένες βαθμολογήσεις γραπτών δικών τους ανθρώπων…
Στην τάξη επικρατούσε απόλυτη σιωπή. Τα πρόσωπα όλων
των σπουδαστών ήταν ανέκφραστα και προβληματισμένα. Ο Φαί-
δων Γεωργιάδης έμεινε κι αυτός για λίγο σιωπηλός και μετά στρά-
φηκε προς τον Φίλιππο.
- Κύριε Στεργιάδη, διάβασα πολλές φορές την έκθεσή σας και
ομολογώ πως, κάθε φορά, ήμουν το ίδιο εντυπωσιασμένος… Δεν
ξέρω αν τα περιστατικά που αναφέρονται σ’ αυτή είναι φανταστικά
ή αληθινά… Όμως, ο αφηγηματικός λόγος σας είναι τόσο συναρ-
παστικά έντονος, που συγκλονίστηκα… Όχι μόνον εγώ, αλλά και οι
υπόλοιποι εξεταστές των κειμένων… Με ομόφωνη απόφαση κρί-

38
ναμε πως το κείμενό σας θα ‘πρεπε να πάρει το μοναδικό εικοσάρι
στα γραπτά της έκθεσης ιδεών… Το αξίζατε και σας συγχαίρω…
Όση ώρα μιλούσε ο προϊστάμενος των Ελεγκτηρίων του Ορ-
γανισμού, ο Φίλιππος ένιωσε μια περηφάνια και μια έκδηλη ανα-
στάτωση να τον συνεπαίρνει. Στο πρόσωπό του είχε σχηματισθεί
ένα ανεπαίσθητο χαμόγελο και τα μάγουλά του είχαν κοκκινίσει, σε
μια εσωτερική σύγκρουση χαράς και σεμνότητας.
Όταν τελείωσε το μάθημα κι οι σπουδαστές ετοιμάστηκαν να
βγουν απ’ την τάξη, εμφανίστηκε στην είσοδο ένας υπάλληλος της
Γραμματείας κρατώντας μια κόλλα στο χέρι του.
- Παρακαλώ κύριοι!.. Παρακαλώ! Μείνετε για λίγο στις θέσεις
σας… Ποιος είναι ο Φίλιππος Στεργιάδης;
- Εγώ, απάντησε ο Φίλιππος.
- Κύριε Στεργιάδη, είστε ο μοναδικός που δεν μας έχετε φέρει
το πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων…
- Δεν μου είπε κανείς πως έπρεπε να φέρω ο ίδιος αυτό το
πιστοποιητικό… Εγώ εμπρόθεσμα υπέβαλα αίτηση στην Διεύθυν-
ση Χωροφυλακής Σερρών, για να αποσταλεί υπηρεσιακώς το πισ-
τοποιητικό κατευθείαν σε σας.
- Κανονικά θα ‘πρεπε να μας το στείλει η Ασφάλεια των Σερ-
ρών… Πρέπει να πάτε αύριο ο ίδιος στις Σέρρες και να μας το φέ-
ρετε… Η προθεσμία λήγει σε δυο μέρες κι αν τυχόν δεν έχουμε το
πιστοποιητικό στα χέρια μας, θα πρέπει να σας απαγορεύσουμε
την παρακολούθηση των μαθημάτων… Αύριο θα πρέπει να πάτε
στις Σέρρες οπωσδήποτε… Σας έχει εγκριθεί άδεια δυο ημερών…

Το πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων

Στην προκήρυξη του διαγωνισμού καθορίζονταν με σαφήνεια

τα πιστοποιητικά, τα οποία είχαν υποχρέωση να προσκομίσουν
στην αρμόδια γραμματεία της περιφερειακής διεύθυνσης του Ορ-
γανισμού, όσοι θα πετύχαιναν στις εξετάσεις. Μαζί με τα πιστοποι-
ητικά γέννησης, κατοικίας, σπουδών και στρατολογίας, οι επιτυ-
χόντες θα έπρεπε να ενεργήσουν για να αποσταλεί, από το Τμήμα
39
Ασφάλειας της Χωροφυλακής, στη Γραμματεία του Οργανισμού, το
πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων, το οποίο αποτελούσε βα-
σική και ουσιώδη προϋπόθεση για την πρόσληψη οποιουδήποτε
εργαζόμενου σε δημόσια υπηρεσία.
Η πρώτη σκέψη του Φίλιππου ήταν πως, αυτή η καθυστέρηση
αποστολής του εγγράφου δεν ήταν τυχαία. Η Ηρώ θεώρησε τις
υποψίες του αδικαιολόγητες. Είχε γίνει καχύποπτος σε βαθμό που
άγγιζε τα όρια της αρρωστημένης φαντασίωσης, όπως το ήρεμο
αγρίμι στη ζούγκλα που, ακόμα και κοιμισμένο, κουνά πέρα δώθε
τ’ αφτιά του μηχανικά για να συλλάβει ύποπτους ήχους.
Την άλλη μέρα, πρωί πρωί, έφτασε στα κεντρικά γραφεία της
Διεύθυνσης Χωροφυλακής Σερρών. Ο σκοπός τον άφησε να περι-
μένει δίπλα στη σκάλα, ώσπου να ‘ρθει ο αρμόδιος αξιωματικός.
Δεν άργησε πολύ. Ήταν ο ίδιος ο διοικητής, ο οποίος είχε την α-
ποκλειστική αρμοδιότητα «για τέτοια λεπτά και σοβαρά θέματα».
Μεσαίου αναστήματος, αρκετά ευτραφής, με μικρή φαλάκρα και με
ευγενικό και αφοπλιστικό χαμόγελο, κάπως ασυνήθιστο για αξιω-
ματικό της Χωροφυλακής εκείνης της περιόδου. Σε μια εποχή που
δεν είχαν επουλωθεί ακόμα τα τραύματα του εμφύλιου πολέμου
και η αγένεια και η βαναυσότητα ήταν το χαρακτηριστικό στοιχείο
συμπεριφοράς των κρατικών οργάνων προς τους πολίτες, ο ήπιος
τόνος της φωνής και το χαμόγελο του ταγματάρχη συνέτειναν ώσ-
τε, ο Φίλιππος να νιώσει πως θα είχε την τύχη να εκθέσει το
πρόβλημά του σ’ έναν λογικό κι ευγενικό άνθρωπο. Δεν έπεσε έξω
στις προβλέψεις του.
- Τί πρόβλημα έχεις παλικάρι μου; τον ρώτησε καθώς τον πε-
ριεργαζόταν εξεταστικά.
Η εξωτερική εμφάνιση αποτελούσε βασικό στοιχείο για την
πρώτη, την αρχική αξιολόγηση των φρονημάτων ενός πολίτη. Ο
Φίλιππος είχε «αστική εμφάνιση». Κουρεμένος με φροντίδα, καλο-
ξυρισμένος, με κουστούμι και γραβάτα, αποτελούσε το εμφανισια-
κό πρότυπο του νομοταγή πολίτη.
Εξήγησε σύντομα στον ταγματάρχη το πρόβλημα που είχε
δημιουργηθεί, με την μη αποστολή του πιστοποιητικού. Ο αξιωμα-
τικός φάνηκε πρόθυμος να τον εξυπηρετήσει.

40
 - Πήγαινε στα γραφεία της Ασφάλειας και φέρε μου τον σφρα-
γισμένο φάκελο που θα σου δώσουν… Εγώ θα σου ετοιμάσω το
πιστοποιητικό και θα σου το δώσω αμέσως…
- Μάλιστα… Θα πάω…
- Ξέρεις που βρίσκονται τα γραφεία; Πίσω απ’ τον κινηματογ-
ράφο «Πάνθεον»… Στην πρόσοψη έχει ταμπέλα…
- Ξέρω… Ξέρω… Στο δρομίσκο πίσω απ’ το «Πάνθεο».
- Ακριβώς!.. Πήγαινε… Θα τηλεφωνήσω στον αρμόδιο ανθυ-
πασπιστή για να σου δώσει τον φάκελο.
Ο υπαξιωματικός της Ασφάλειας, ένας αγέλαστος μαυριδερός
τύπος με παχύ μουστάκι και πυκνά φρύδια, τον λοξοκοίταξε καχύ-
ποπτα και τον πρόσταξε να τον ακολουθήσει στη διπλανή μεγάλη
κι αρκετά σκοτεινή αίθουσα, όπου υπήρχαν ταξινομημένοι οι φάκε-
λοι. Ο Φίλιππος στάθηκε σε κάποια απόσταση καθώς εκείνος, σε
ελάχιστο χρόνο, έσυρε από μια θήκη συρταριέρας μια κίτρινη καρ-
τέλα. Τη σήκωσε ψηλά για να διαβάσει ευκολότερα τις εγγραφές,
στο αδύναμο φως της ηλεκτρικής λάμπας που κρεμόταν απ’ το τα-
βάνι. Ήταν τότε που ο Φίλιππος είδε τις δυο σειρές των σημειώ-
σεων της καρτέλας, που ήταν γραμμένες με κόκκινο μολύβι. Ο αν-
θυπασπιστής κατέβασε με μια εμφανή νευρική και γρήγορη κίνηση
την καρτέλα και την κόλλησε στο στήθος του. Με κάποια αμηχανία
απευθύνθηκε στο Φίλιππο.
- Γύρνα πίσω στα γραφεία της διεύθυνσης… Θα τη στείλω α-
μέσως την καρτέλα στον κύριο διοικητή…
- Ο κύριος διοικητής είπε να μου τη δώσετε για να την πάω
εγώ… Για να μη καθυστερήσουμε…
- Δεν θα καθυστερήσεις! Ώσπου να γυρίσεις πίσω η καρτέλα
θα βρίσκεται εκεί, του απάντησε με κάπως άγριο τρόπο ο υπαξιω-
ματικός, που φανέρωνε πως δεν υπήρχαν περιθώρια για αντιρρή-
σεις.
Όταν επέστρεψε στη Διεύθυνση Χωροφυλακής, ο σκοπός
στην είσοδο, τον πληροφόρησε πως θα ‘πρεπε να περιμένει στο
σαλόνι. Σε δέκα ως δεκαπέντε λεπτά εμφανίστηκε ένας χωροφύ-
λακας και τον οδήγησε στον ταγματάρχη. Ο αξιωματικός τον δέχ-
τηκε με το ίδιο ευγενικό κι αφοπλιστικό χαμόγελο.

41
 - Όλα τώρα είναι εντάξει… Θα καταθέσεις το πιστοποιητικό
στην Υπηρεσία σου για να τακτοποιηθεί η εκκρεμότητα… Μπορείς
να φύγεις…
Ο φάκελος ήταν κλειστός και σφραγισμένος πάνω στα σημεία
επικόλλησης. Ο Φίλιππος δεν είχε κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον να
διαβάσει το κείμενο του πιστοποιητικού. Ήξερε πάνω κάτω το εί-
δος των εγγραφών στην καρτέλα, αφού ο σταθμάρχης Μπαντου-
ράκης, τότε στο πρακτορείο λεωφορείων των Σερρών, του αποκά-
λυψε τους λόγους της «επιβαρυντικής εγγραφής» στο φάκελό του
και του υπόδειξε τον απαράδεκτο τρόπο της διαγραφής της. Το γε-
γονός πως του δόθηκε το πιστοποιητικό, σήμαινε απλά ότι η Α-
σφάλεια Σερρών δεν είχε αρνητική θέση στο θέμα της πρόσληψής
του στον Οργανισμό Χερσαίων Μεταφορών.
Το πρόβλημα του ελέγχου των φρονημάτων ενός πολίτη με
τέτοιο εκβιαστικό τρόπο, αποτελεί αναμφισβήτητα μια απ’ τις εμ-
φανέστερες εκφάνσεις του αστυνομικού κράτους. Μάλιστα, τέτοιου
είδους μέτρα σε δημοκρατίες δυτικοευρωπαϊκού τύπου εφαρμό-
στηκαν, κατά καιρούς, και σε κράτη χωρίς τα πάθη εμφυλιοπολεμι-
κών συγκρούσεων, όπως στην ηγέτιδα του «ελεύθερου κόσμου»,
την Αμερική, όπου ο Μακαρθισμός αποτέλεσε το αποκορύφωμα
του σκληρού ελέγχου των πολιτικών φρονημάτων των πολιτών, με
το πρόσχημα της «προστασίας της Δημοκρατίας».
Από την άλλη πλευρά, οι λεγόμενες λαϊκές δημοκρατίες των
ανατολικοευρωπαϊκών χωρών, δημιούργησαν ένα άτεγκτο αστυ-
νομικό κράτος, με το πρόσχημα της προστασίας της «δημοκρατι-
κής δικτατορίας του προλεταριάτου». Δυο κόσμοι με διαφορετικά
συμφέροντα και διαφορετικούς μηχανισμούς προπαγάνδας και
τρομοκρατίας. Και όλα αυτά στο όνομα της Δημοκρατίας.
Ο νεαρός τότε Φίλιππος Στεργιάδης, παρά το γεγονός πως εί-
χε τις θεωρητικές πολιτικοκοινωνικές γνώσεις για να οδηγείται σε
σωστές πολιτικές εκτιμήσεις, δεν είχε όμως τη σωστή ενημέρωση,
από το ραδιόφωνο και τις εφημερίδες, για να προβαίνει σε ρεαλι-
στικούς συσχετισμούς με βάση αληθινές πληροφορίες. Μπερδευό-
ταν περισσότερο όταν, κάποιες φορές, για να επαληθεύσει σοβαρά
διεθνή γεγονότα, άκουγε τις ελληνικές εκπομπές της «Φωνής της
Αμερικής», το ραδιοφωνικό σταθμό του Λονδίνου ή της Μόσχας.
Διαισθανόταν πως, η εξοργιστική προπαγάνδα, απευθυνόταν και

42
από τις δυο πλευρές, σε αφιονισμένους απ’ τα κομματικά πάθη
ακροατές, για να κατακρεουργηθεί η αλήθεια και η κοινή λογική.
Δυστυχώς για την Ελλάδα, το πρόβλημα ήταν περισσότερο έντονο
και πολύπλοκο, αφού μόλις πριν σχεδόν από μια δεκαετία είχε βγει
από έναν ηλίθιο κι εθνοκτόνο εμφύλιο πόλεμο, που συμπλήρωσε
το καταστροφικό χάος της γερμανικής κατοχής.
Μετά από μισό, περίπου, αιώνα ο γέρος πλέον Φίλιππος
Στεργιάδης σκεφτόταν πόσο απλοϊκά και τραγελαφικά ήταν τότε τα
προπαγανδιστικά συνθήματα των δυο πολιτικών παρατάξεων, για
τις «ωφέλειες» των πολιτών από τον έλεγχο των πολιτικών φρο-
νημάτων σε ένα αστυνομικό κράτος δυτικού ή ανατολικού τύπου.
«Ουαί τοις ηττημένοις» διακήρυξε ο Γαλάτης ηγέτης Βρέννος,
όταν οι νικημένοι Ρωμαίοι παραπονέθηκαν πως οι χίλιες λίβρες
χρυσού που αναγκάσθηκαν να του παραδώσουν, με βάση τα ρω-
μαϊκά σταθμά, έβγαιναν λιγότερες με τα γαλατικά σταθμά. Τότε,
οργισμένος ο Βρέννος πέταξε στη ζυγαριά και το βαρύ σπαθί του
κραυγάζοντας τη γνωστή πλέον φράση του «vae victis».
Αυτό συνέβη και μετά τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο, αλλά και
πιο πριν με την επικράτηση της επανάστασης των μπολσεβίκων
στη Ρωσία ή την ήττα της Γερμανίας μετά τη λήξη του παγκόσμιου
πολέμου. Τα ελληνικά πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων και
οι εξορίες «Αριστερών» στα νησιά του Αιγαίου, θα πρέπει να θεω-
ρούνται «χάδια» μπροστά στις φρικαλεότητες που διέπραξαν οι
Σοβιετικοί στους «Δεξιούς», αλλά και στους ομόφρονές τους που
διαφώνησαν με την κομματική γραμμή. Ανεξάρτητα από τις πολιτι-
κές πεποιθήσεις οποιουδήποτε πολίτη, είναι αδύνατο να μείνει κα-
νείς ασυγκίνητος βλέποντας τις τελευταίες στιγμές ενός απ’ τους
πλέον υπαίτιους της ελληνικής εμφυλιοπολεμικής σύρραξης, κατά
τη διάρκεια της εξορίας του στη Σιβηρία. Ο Νίκος Ζαχαριάδης,
όπως χιλιάδες ή εκατομμύρια ίσως «φασίστες Δεξιοί και ρεβιζι-
ονιστές Αριστεροί» εκτελέστηκαν ή οδηγήθηκαν στα «χιονισμένα
κρεματόρια» της Σιβηρίας, για να σιγοπεθαίνουν ή για να λυτρω-
θούν γρηγορότερα αυτοκτονώντας. Ο κυνισμός των νικητών δεν
έχει, τις περισσότερες φορές, κανένα λογικό όριο. Η «τελική λύση»
του εβραϊκού προβλήματος απ’ το Χίτλερ, δεν είναι ασφαλώς πε-
ρισσότερο επώδυνη από την εκατόμβη των αθώων θυμάτων της
Χιροσίμα και του Ναγκασάκι, ή τη γενοκτονία απ’ την Τουρκία των

43
Αρμενίων, των Ελλήνων του Εύξεινου Πόντου και των Ασσυρίων
χριστιανών. Όπως, το ίδιο κυνική κι απάνθρωπη με τη γερμανική
ναζιστική βαρβαρότητα, ήταν κι ο βομβαρδισμός της Δρέσδης από
συμμαχικά αεροπλάνα στη λήξη του παγκόσμιου πολέμου, με χιλι-
άδες άοπλα θύματα αλλά και ανυπολόγιστες καταστροφές καλλι-
τεχνικών θησαυρών, τη στιγμή που τα πελώρια κτίρια των πολεμι-
κών βιομηχανιών Κρουπ και Τύσσεν έμειναν άθικτα για «μεταγε-
νέστερη χρήση» απ’ τους νικητές και τους γερμανούς βιομήχα-
νους. Πάντα οι δυνατοί είναι κυνικοί κι αμείλικτοι προς τους αδύνα-
μους και τους νικημένους.
Το πρόβλημα των πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων
ήρθε και πάλι στην επικαιρότητα, όταν μετά τη μεταπολίτευση του
1974 ο Κωνσταντίνος Καραμανλής νομιμοποίησε το κομμουνιστικό
κόμμα κι έλαβε την απόφαση για καταστροφή των φακέλων των
πολιτών, που διατηρούνταν στα αστυνομικά τμήματα. Λίγα χρόνια
μετά, όταν στις εκλογές του 1981 νίκησε το Πανελλήνιο Σοσιαλιστι-
κό Κίνημα με αρχηγό τον Ανδρέα Παπανδρέου, όλοι πίστεψαν
πως οι φάκελοι είχαν καταργηθεί. Ναι, οι αστυνομικοί φάκελοι κοι-
νωνικών φρονημάτων των πολιτών είχαν καταργηθεί, αλλά οι κομ-
ματικοί μηχανισμοί είχαν δημιουργήσει δικούς τους φακέλους, χω-
ρίς συγκεκριμένες καρτέλες και σφραγίδες.
Ο Φίλιππος είχε αναφανδόν ταχθεί υπέρ «της Αλλαγής» κι ο
κυβερνητικός κομματικός μηχανισμός τον είχε κατατάξει στους
«φίλους του κινήματος», αφού ποτέ του δεν υπήρξε ενεργό μέλος
οποιουδήποτε κόμματος. Ήθελε, πάντα, το φρόνημά του να μην
είναι εγκλωβισμένο σε αυταρχικές κομματικές περιφράξεις, παρά
τα επαγγελματικά και κοινωνικά οφέλη που είχαν αυτοί οι «εγκλω-
βισμοί». Κανένας ποτέ δεν θα μπορούσε να αναρριχηθεί στις α-
νώτερες και ανώτατες ιεραρχικές βαθμίδες της δημόσιας διοίκη-
σης, αν δεν μετατρεπόταν σε κομματόσκυλο σε κάποιο απ’ τα
κόμματα εξουσίας.
Τότε υπηρετούσε στο εμπορικό τμήμα της περιφερειακής δι-
εύθυνσης του Οργανισμού. Πολλοί συνάδελφοί του ήταν οργανω-
μένα και παθιασμένα μέλη του κόμματος. Μια μέρα, λίγο πριν λήξει
το ωράριο εργασίας, μπήκε σε ένα απ’ τα γραφεία του εμπορικού
και είδε τρεις υπαλλήλους να είναι σκυμμένοι πάνω από καταλό-
γους. Μόλις τον είδαν ταράχτηκαν και προσπάθησαν να σκεπά-

44
σουν τα χαρτιά και τα μολύβια που βρίσκονταν στο τραπέζι. Ένας
απ’ αυτούς, μετά από λίγες στιγμές σιωπής, είπε πως ο Φίλιππος
«ήταν δικός τους» και συνεπώς δεν είχαν λόγους να κρύβονται.
- Τί σκαρώνετε εσείς οι τρεις εδώ; Από μακριά φαίνεστε πως
συνωμοτείτε…
Του εξήγησαν πως στον ηλεκτρονικό κατάλογο πληρωμών
των υπαλλήλων της κεντρικής διεύθυνσης του Οργανισμού, έβα-
ζαν δίπλα στα ονόματα έναν σταυρό με χρώμα που υποδήλωνε τις
«πολιτικές του αντιλήψεις». Στους Δεξιούς έβαζαν μπλε σταυρό,
στους Σοσιαλιστές πράσινο, στους Κομμουνιστές κόκκινο και
στους φανατικούς «εθνικόφρονες» μαύρο.
- Δηλαδή, με λίγα λόγια, ετοιμάζετε φακέλους κοινωνικών
φρονημάτων σε αντικατάσταση αυτών που κάηκαν στους φούρ-
νους της Χαλυβουργικής!
Οι άλλοι τον κοίταξαν μ’ απορία. Δεν μπορούσαν να καταλά-
βουν πως ήταν δυνατόν, ένας «σύντροφος», που ψήφισε σοσιαλι-
στικό κόμμα, να έχει μετατραπεί έτσι ξαφνικά σε «φασίστα» που
αμφισβητούσε τις «δημοκρατικές διαδικασίες του Κινήματος».
Θα ‘πρεπε να περάσουν λίγες ακόμα δεκαετίες ώσπου, στην
εποχή της παγκοσμιοποίησης και της διακυβέρνησης του κόσμου
απ’ τους κερδοσκόπους και τους τραπεζίτες, να εγκατασταθεί ένα
παγκόσμιο σύστημα ελέγχου του φρονήματος των πολιτών. Τώρα
δεν χρειάζονταν ορατοί φάκελοι και καρτέλες. Η τέλεια φακελοποί-
ηση μπορούσε να γίνει με τα φανταστικά επιτεύγματα της ηλεκτρο-
νικής τεχνολογίας. Οι μυστικές υπηρεσίες «των δημοκρατικών
κρατών», μπορούσαν πλέον να καταγράφουν «χωρίς φανερούς
φακέλους» και να κατασκοπεύουν με δορυφόρους τον πολίτη, την
ώρα που πίνει τον καφέ του στη βεράντα του σπιτιού του. Τώρα «ο
μεγάλος αδελφός» ξέρει τα πάντα. Δεν υπάρχουν πλέον μυστικά
στη σύγχρονη καζινοδημοκρατία των τραπεζιτών και των χαρτο-
παιχτών του χρηματιστηρίου, οι οποίοι κατάφεραν να γίνουν οι
πραγματικοί ηγέτες των λαών.

45
 Ο γάμος και η επόμενη μέρα

Τα θεωρητικά μαθήματα στη Θεσσαλονίκη και η πρακτική ε-

ξάσκηση στα Κέντρα Μεταφορών του Οργανισμού, συνεχίστηκαν
από το Σεπτέμβρη του 1961 και ως το τέλος του Απρίλη του επό-
μενου χρόνου. Η έναρξη των μαθημάτων συνέπεσε με το έντονο
προεκλογικό κλίμα που άρχισε, σιγά σιγά, για να καταλήξει, στις
αρχές του Οκτώβρη, σε μια άγρια αντιπαράθεση ανάμεσα στην
Εθνική Ριζο-σπαστική Ένωση του Κωνσταντίνου Καραμανλή και
στην Ένωση Κέντρου με ηγέτη τον Γεώργιο Παπανδρέου. Στις εκ-
λογές του 1961 πρώτο κόμμα αναδείχθηκε η Ε.Ρ.Ε. Ο Γεώργιος
Παπανδρέου μίλησε οργισμένος για τη «βία και νοθεία», που
πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια του στρατού, της χωροφυλακής
και των παρακρατικών οργανώσεων της «επάρατης Δεξιάς». Οι
πολιτικές δυνάμεις που στήριξαν την Ε.Ρ.Ε., κατηγόρησαν τους
κομμουνιστές πως με τους «συνοδοιπόρους» τους, μέσα στην
Ένωση Κέντρου, προσ-παθούσαν ν’ αναρριχηθούν στην εξουσία
για να «εντάξουν την Ελλάδα στα Σοβιέτ» και να εκδικηθούν για
την ήττα τους το ’49 και ’50 «σφάζοντας τους εθνικόφρονες με
κονσερβοκούτια».
Το Δεκέμβρη ο Παπανδρέου κήρυξε την επίσημη έναρξη του
«Ανένδοτου Αγώνα», για την ανατροπή της «παράνομης κυβέρνη-
σης» και την εγκαθίδρυση «πραγματικού δημοκρατικού καθεστώ-
τος». Όμως, η παράνομη πτέρυγα του Κομμουνιστικού Κόμματος
Ελλάδας, κατηγόρησε τον ηγέτη της Ένωσης Κέντρου πως συμμε-
τείχε στην οργάνωση της εκλογικής «βίας και νοθείας», διότι όπως
τον διαβεβαίωσαν «τα Ανάκτορα», θα φρόντιζαν να κατευθύνουν
τις ψήφους «της νοθείας» προς την Ένωση Κέντρου. Ήταν, κατά
το ΚΚΕ, μια υπόσχεση που δεν τηρήθηκε, διότι οι παρακρατικοί
μηχανισμοί ευνόησαν την Ε.Ρ.Ε., που θεωρούσαν πως θα μπο-
ρούσε «να τους προστατεύσει καλύτερα από τον διαφαινόμενο
κομμουνιστικό κίνδυνο».
Μέσα σ’ ένα τέτοιο αναστατωμένο πολιτικοκοινωνικό περιβάλ-
λον, η ζωή του Φίλιππου Στεργιάδη συνεχιζόταν κανονικά, σύμφω-
να με τα σχέδια που είχαν χαράξει με την Ηρώ. Τώρα, που η μόνι-
μη εργασία ήταν εξασφαλισμένη, μπορούσαν πλέον οι δυο νέοι να
πραγματοποιήσουν το μεγάλο όνειρο της ζωής τους. Θα παντρεύ-

46
ονταν το ερχόμενο Πάσχα. Ήδη, είχαν συνεννοηθεί για το θέμα αυ-
τό και με το Διαμαντή Δάλλα ο οποίος, στις πολλές συναντήσεις
του με το Φίλιππο τους τελευταίους μήνες, επαναβεβαίωσε την ε-
πιθυμία του να τους παντρέψει. Ο μελλοντικός κουμπάρος παρα-
κολουθούσε, μετά την εκπλήρωση των στρατιωτικών του υποχρε-
ώσεων, τα μαθήματα στην Ιατρική Σχολή του πανεπιστήμιου Θεσ-
σαλονίκης. Είχε λάβει μέρος στις εισαγωγικές εξετάσεις όταν ακό-
μα υπηρετούσε ως δόκιμος έφεδρος ανθυπολοχαγός στους Φιλιά-
τες.
Όλα έδειχναν πως η ζωή, για το Φίλιππο και την Ηρώ, είχε
πάρει έναν απλό αλλά φυσιολογικό και χωρίς μεγάλες εκπλήξεις
δρόμο, που οδηγούσε στην ευτυχία. Άλλωστε, δεν είχαν ούτε με-
γάλα όνειρα, ούτε και μεγάλες απαιτήσεις. Λίγο πριν από το γάμο
τους, τον Απρίλη του 1962, κάτι υπονοούμενα από γνωστό κομμα-
τάρχη του χωριού τους προς τον πατέρα της Ηρώς, δημιούργησαν
ένα κλίμα ανησυχίας στους δυο ερωτευμένους.
- Για ξαναπές μου Ηρώ τι ακριβώς είπε ο Παπαλάμπρου στον
πατέρα σου… Αυτός ο φανατισμένος κομματάρχης φαίνεται πως
ήθελε να μου στείλει κάποιο απειλητικό μήνυμα…
- Μη βασανίζεσαι άδικα αγάπη μου, του απάντησε η Ηρώ. Τον
ξέρεις τον Παπαλάμπρου… Είναι ένας ανόητος φαφλατάς…
- Τον ξέρω πολύ καλά, όπως ξέρω τις διασυνδέσεις του με την
Ασφάλεια των Σερρών και το Άλφα Δύο της Μεραρχίας, από τότε
που εκλέχτηκε, με απατεωνίες και φοβέρες, κοινοτικός σύμβου-
λος… Πες μου ακριβώς τι είπε στον πατέρα σου…
- Να, τον ρώτησε για το γάμο μας και όταν ο πατέρας μου του
είπε πως θα γινόταν το Πάσχα, του απάντησε πως ίσως δεν θα
‘πρεπε να βιαστούμε πριν εξασφαλίσουμε την εργασία σου στον
Οργανισμό… Ο πατέρας μου ξαφνιάστηκε και του απάντησε πως
η εργασία σου ήταν μόνιμη και συνεπώς δεν υπήρχε πλέον κανένα
πρόβλημα…
- Κι ο Παπαλάμπρου τι είπε ακριβώς;
- Είπε πως αυτή την εποχή που οι κομμουνιστές ετοιμάζονται
κρυφά για εξέγερση, τίποτα δεν πρέπει να θεωρείται μόνιμο…
Όμως αυτός, επειδή μας αγαπά και μας εκτιμά, εμάς τους Καζαβί-
τηδες, που είχαμε και θύμα απ’ τους «εαμοβούλγαρους κομμουνι-
στάς», θα μας έδινε ένα συστατικό γράμμα προς «ένα φίλο του»

47
στη Θεσσαλονίκη, για να σε προστατέψει από όσους θα ήθελαν να
σε βλάψουν.
- Αυτό το καθίκι κάτι πάει να ξεσκαλίσει… Θα δούμε τι σκαρώ-
νει απ’ τις επόμενες κινήσεις του…
Πραγματικά, λίγες μέρες αργότερα κι όταν οι νεόνυμφοι έφυ-
γαν απ’ το χωριό, για να περάσουν τον «μήνα του μέλιτος» με μια
μόνο διανυκτέρευση σ’ ένα φτηνό ξενοδοχείο των Σερρών, ο Πα-
παλάμπρου έδωσε έναν κλειστό μικρό τετράγωνο φάκελο στον
πεθερό του Φίλιππου, με τη σύσταση «να ενεργήσουν γρήγορα».
Ο γάμος είχε γίνει με μια κάπως βιαστική προετοιμασία, γιατί
οι δυο νέοι, λόγω της μαθητείας του Φίλιππου, δεν είχαν αρκετό
διαθέσιμο χρόνο για μια κάπως πιο άνετη τακτοποίηση των εργα-
σιών που απαιτούνταν για τη γαμήλια τελετή. Ο Διαμαντής, ο
κουμπάρος, είχε έρθει στο χωριό λίγες ώρες πριν από την τέλεση
του μυστηρίου στην εκκλησία. Τον συνόδευαν οι δυο αδερφές του
και ο μικρότερος απ’ τ’ αδέρφια του. Όλα έγιναν σε μια απλή και
απέριττη θρησκευτική τελετή, χωρίς ζουρνάδες και νταούλια.
Την άλλη μέρα οι νεόνυμφοι ξαναγύρισαν στο χωριό, για να
ετοιμάσουν τις βαλίτσες τους για επιστροφή στη Θεσσαλονίκη. Α-
μέσως μετά τις γιορτές, τα μαθήματα των στελεχών του Οργανι-
σμού Χερσαίων Μεταφορών θα συνεχίζονταν, με τη διενέργεια δι-
αγωνισμών στα μαθήματα που είχαν διδαχθεί. Ήταν μια εντελώς
τυπική διαδικασία, γιατί από τότε που καθιερώθηκε αυτός ο διαγω-
νισμός των αποφοίτων αυτής της σχολής μαθητείας, ποτέ δεν έ-
μεινε «μετεξεταστέος» κάποιος μαθητής. Θα ‘πρεπε κάποιος να
είναι αποδεδειγμένα μειωμένου νοητικού επιπέδου για να μην
μπορεί να κατανοήσει τα απλά εκείνα επαγγελματικά μαθήματα.
Ήταν φυσικό στην περίπτωση αυτή να αποπεμφθεί απ’ τον Οργα-
νισμό «λόγω βλακείας». Όμως, με τέτοια συρροή υποψηφίων σ’
αυτούς τους διαγωνισμούς, θα ήταν εντελώς παράλογο κι ανεξή-
γητο να επιτύχει κάποιος με δείκτη νοημοσύνης κάτω και από τον
καθορισμένο μέσο όρο.
Όταν οι δυο νέοι επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη, η Ηρώ έβγα-
λε απ’ τη βαλίτσα έναν φάκελο και τον έδωσε στον άντρα της.
- Τί είναι αυτό; ρώτησε ο Φίλιππος πριν καλά καλά τον πιάσει
στα χέρια του.

48
 - Είναι το γράμμα που έδωσε ο Παπαλάμπρου στον πατέρα
μου… Θα πρέπει, λέει, να το δώσεις σ’ αυτόν τον ανθυπασπιστή
της Χωροφυλακής, το Στέργιο Θαναηλίδη, που υπηρετεί στο Τμή-
μα του Σιδηροδρομικού Σταθμού Θεσσαλονίκης…
- Αϊ στο διάβολο και ο Παπαλάμπρου και ο ανθυπασπιστής
του, μουρμούρισε αγριεμένος ο Φίλιππος και πέταξε το φάκελο
στο δοχείο απορριμμάτων, που βρισκόταν δίπλα του.
Η Ηρώ προσπάθησε να τον ηρεμήσει. Έσκυψε και πήρε το
φάκελο απ’ το δοχείο. Τον κρατούσε με αμηχανία στα χέρια της.
- Μήπως αγάπη μου θα πρέπει να ηρεμήσεις για να το σκεφ-
τούμε καλύτερα;.. Μήπως συμβαίνει κάτι που δεν ξέρουμε και θα
είναι εις βάρος μας;.. αναρωτήθηκε προβληματισμένη.
- Τι να συμβαίνει Ηρώ μου! Αυτό το φασιστόμουτρο ψάχνει
ευκαιρίες για να φανεί, δήθεν, χρήσιμος και μετά να ζητά ρουσφέ-
τια σαν πολιτικάντης που είναι… Ξέρει πολύ καλά πως το σόι σας,
οι Καζαβίτηδες, έχουν καμιά τριανταριά ψήφους και γι’ αυτό θέλει ο
πατέρας σου να νιώθει υποχρεωμένος για την δήθεν εξυπηρέτησή
του… Σχίσ’ τον! Δεν πρόκειται να τον παραδώσω ούτε σε ανθυ-
πασπιστή ούτε και σε κανένα άλλο φιλαράκι του Παπαλάμπρου,
της ίδιας πάστας μ’ εκείνον…
Η Ηρώ φαινόταν διστακτική.
- Μην εκνευρίζεσαι! Η γνώμη μου είναι να τον παραδώσουμε
στον ανθυπασπιστή… Αν δε θέλεις εσύ, θα τον πάω εγώ…
- Όχι κούκλα μου! Όχι γλυκό μου κορίτσι! της είπε με τρυφερό-
τητα, καθώς της έπαιρνε το φάκελο απ’ τα χέρια. Δεν θ’ αφήσω
ποτέ, όσο αναπνέω, άνθρωποι της ποιότητας του Παπαλάμπρου
να με ταπεινώνουν… Πιστεύω σε κάποιες αρχές και αξίες που δεν
θα προδώσω ποτέ, όσο βαρύ κι αν είναι το τίμημα…
Καθώς έλεγε τα τελευταία του λόγια, άνοιξε νευρικά τον φάκε-
λο κι έβγαλε από μέσα τη χειρόγραφη επιστολή. Ήταν ένα κακο-
γραμμένο κι ανορθόγραφο κείμενο. Κάθισε σε μια καρέκλα, δίπλα
απ’ το παράθυρο και κοίταξε την Ηρώ χαμογελώντας.
- Για πρόσεξε γλυκιά μου, τι γράφει αυτό το καθίκι… Κοίτα τι
πληροφορίες δίνει στο φίλο του, τον ανθυπασπιστή…
«Φίλε Στέργιο,
αυτός που σου φέρνει το γράμμα μπορεί να μην είναι δικός μας,
αλλά είναι καλό παιδί και δεν ανακατεύεται πολύ με τα πολιτικά. Οι
γονιοί του είναι καλοί άνθρωποι και καλοί χριστιανοί, ήσυχοι σαν
49
πρόβατα, αν και κάποιοι απ’ το σόι του, μου φαίνεται, πως υπο-
στηρίζουν τον αρχικομμουνίσταρο, τον Παπαντρέου.
Τα παιδιά μού έστειλαν τρία ονόματα για επιβεβαίωση. Θα
πάω στην Ασφάλεια για να δώσω τις πληροφορίες μου. Για τους
δυο είμαι αντίθετος. Να μη τους προσλάβουν στην Εφορία. Για τον
Στεργιάδη θα μιλήσω και με το Χρ., αλλά κι εσύ πες τους δικούς
σου στον Ο.Χ.Μ. να μη δημιουργήσουν σοβαρό ζήτημα. Ο πεθε-
ρός του και το μεγάλο σόι του είναι δικοί μας. Έχουν κι ένα θύμα,
έναν αδερφό τους απ’ τους κομμουνιστάς, που πάτησε νάρκα όταν
πήγαινε με το κάρο του στις Σέρρες και σκοτώθηκε.
Δ.Π.»
Η Ηρώ είχε χλομιάσει. Φαινόταν αναστατωμένη.
- Φίλιππε, υποψιάζομαι πως παίζουν εις βάρος σου κάποιο
ύπουλο παιχνίδι… Θα ειδοποιήσω τον πατέρα μου να πάει σε κά-
ποιον βουλευτή των Σερρών για να προλάβει…
- Δεν θα πεις τίποτα στον πατέρα σου! της είπε σχεδόν από-
τομα, που έμοιαζε κάπως με προσταγή. Θα περιμένω να δω τι
παιχνίδι παίζεται πίσω απ’ την πλάτη μου και μετά θα ενεργήσω
ανάλογα… Πέρασα και χειρότερα κι έχω μάθει τα κόλπα τους… Ο
εκφοβισμός, ως προειδοποίηση, είναι παλιά και γνώριμη συντα-
γή… Ας περιμένουμε!..

Η επανεξέταση

Δεν περίμενε πολύ. Σε δυο, περίπου, εβδομάδες τον ειδοποί-

ησαν πως, στα μέσα του Ιούνη θα‘πρεπε να «επανεξετασθεί» από
τριμελή επιτροπή, διότι κατά τον διαγωνισμό, στο τέλος της μαθη-
τείας, παρατηρήθηκαν «ουσιώδεις λανθασμένες εγγραφές» από τις
οποίες αποδεικνύονταν οι ελλιπείς γνώσεις του στα μαθήματα κυ-
κλοφορίας σιδηροδρομικών συρμών.
Δεν γνώριζε με ποιο τρόπο, κατά την επανεξέταση, θα προ-
σπαθούσαν να εξακριβώσουν τις γνώσεις του στα μαθήματα της
εξάμηνης επαγγελματικής του εκπαίδευσης. Έφτασε στην αίθουσα
που είχε καθορισθεί για τη σύγκληση των μελών της εξεταστικής

50
επιτροπής και περίμενε στο διάδρομο, έξω απ’ την είσοδο. Σε λίγο
τον κάλεσαν να περάσει στην αίθουσα. Κάθισε, λιγάκι αμήχανος
και συνεσταλμένος, σε μια καρέκλα. Απέναντι, σ’ ένα μεγάλο δρύι-
νο σκαλιστό τραπέζι, βρίσκονταν τα μέλη της επιτροπής. Ήταν ο
επιθεωρητής Βασιλάκος, ο προϊστάμενος των Ελεγκτηρίων Γεωρ-
γιάδης και ένας προϊστάμενος του Κέντρου Χερσαίων Μεταφορών
της Περιφέρειας Θεσσαλονίκης. Ο Φαίδων Γεωργιάδης, ευγενικός
και χαμογελαστός, όπως πάντα, τον ρώτησε με φωνή που φανέ-
ρωνε έκπληξη και απορία.
- Ομολογώ κύριε Στεργιάδη πως, ποτέ δεν φανταζόμουν πως
θα συμμετείχα σε μια επιτροπή για να επανεξετάσω έναν σπου-
δαστή, που είχε άριστες επιδόσεις στο μάθημά μου… Γιατί βρί-
σκεσθε εδώ;
- Μακάρι να το ήξερα κύριε προϊστάμενε… Ομολογώ πως κι
εγώ έχω την ίδια απορία…
Ο προϊστάμενος των Ελεγκτηρίων στράφηκε προς τον επι-
θεωρητή και με πειστικό τόνο άρχισε να απαριθμεί τα προσόντα
του Φίλιππου.
- Πραγματικά Βασίλη, έχω εκπλαγεί που ο κύριος Στεργιάδης
έχει κληθεί σήμερα εδώ για επανεξέταση… Τί να επανεξετάσουμε;
Λίγους σπουδαστές αυτού του μορφωτικού επιπέδου έχω συναν-
τήσει στη σχολή στελεχών, στα χρόνια που διδάσκω τους Διεθνείς
Κανονισμούς… Ήταν απ’ τους πρώτους επιτυχόντες στο διαγω-
νισμό για τις προσλήψεις… Κι έχει μια φοβερή πένα… Η έκθεσή
του εντυπωσίασε και τον διευθυντή εκμεταλλεύσεως, τον κύριο
Κανελλόπουλο…
- Έκανε κάποια ανεπίτρεπτα λάθη, είπε ο ως τότε αμίλητος
προϊστάμενος του Κέντρου Χερσαίων Μεταφορών.
- Ποιά λάθη; Σ’ όλα τα θέματα απάντησα σωστά… Ήταν εύκο-
λα και πάντα, σ’ όλα σχεδόν τα μαθήματα, παρέδιδα την κόλλα
μου απ’ τους πρώτους… Θα ήθελα να δω σε ποια σημεία δεν α-
πάντησα σωστά, αντέδρασε με έκδηλο τόνο διαμαρτυρίας στη φω-
νή και στην έκφραση του προσώπου του ο Φίλιππος.
- Στα θέματα κυκλοφορίας οχημάτων τα έκανες μούσκεμα,
απάντησε με τη χοντρή και βραχνή φωνή του ο επιθεωρητής Βασι-
λάκος.

51
 Αυτός ο επιθεωρητής, βάναυσος, αμόρφωτος και με χυδαία
συμπεριφορά στους υφισταμένους του, ήταν γνωστός «παρακρα-
τικός» και βασικός συνεργάτης της Ασφάλειας και του Άλφα Δύο.
Άλλωστε, αυτές «οι συνεργασίες του» τον βοήθησαν να αναρριχη-
θεί μ’ ευκολία στην ιεραρχική κλίμακα του κλάδου του.
- Εγώ νομίζω πως έγραψα καλά. Μήπως κύριε επιθεωρητά
έχετε την κόλλα μου για να δω σε ποιο σημείο έκανα λάθος;
- Για να δούμε την κόλλα Βασίλη… Μα την αλήθεια είμαι πολύ
περίεργος! συμπλήρωσε και ο Γεωργιάδης.
Ο Βασιλάκος άνοιξε το συρτάρι του γραφείου και έβγαλε έναν
χοντρό φάκελο. Έψαξε για λίγο τα ταξινομημένα έγγραφα και τρά-
βηξε μια κόλλα.
- Να κοίτα εδώ… Στην πρώτη ερώτηση για το βυτιοφόρο αυ-
τοκίνητο με το επικίνδυνο φορτίο, τα εύφλεκτα καύσιμα, απάντησες
σωστά… Στη δεύτερη όμως, για τη διασταύρωση των αμαξοστοι-
χιών στον σιδηροδρομικό σταθμό Χ, έβαλες τον συρμό σε σημείο
που θα προκαλούσε σύγκρουση… Φοβερό λάθος που, αν γινόταν
στην πραγματικότητα, θα είχε ως συνέπεια θανάτους και υλικές
καταστροφές… Αυτό το λάθος αποτελεί και την αιτία της επανεξέ-
τασής σου…
- Εγώ δεν βλέπω εδώ κανένα λάθος, απάντησε θαρρετά ο Φί-
λιππος… Η θέση των αμαξοστοιχιών στο σχεδιάγραμμα είναι η
κανονική, όπως προβλέπεται από τους κανονισμούς κυκλοφο-
ρίας…
- Εδώ, στη στάντζα, στο όριο ασφαλείας ανάμεσα στις δυο
γραμμές, φαίνεται σαν να μην υπολόγισες σωστά τις αποστάσεις…
Η σύγκρουση θα ήταν αναπόφευκτη, επενέβη και συμπλήρωσε τις
παρατηρήσεις του επιθεωρητή ο προϊστάμενος του Κέντρου Με-
ταφορών.
Ο Φαίδων Γεωργιάδης πλησίασε και έσκυψε πάνω απ’ την
κόλλα.
- Για εξηγήστε μου κύριοι, εσείς οι ειδικοί περί θεμάτων κυ-
κλοφορίας συρμών, πού βρίσκεται το λάθος;.. Εγώ δεν έχω ιδέα
απ’ αυτά…
- Να εδώ… Αυτή η κόκκινη γραμμή αποτελεί και την κύρια αι-
τία του λάθους, επέμενε ο Βασιλάκος.

52
 - Μα οι συρμοί είναι σε παράλληλη θέση… Η κεφαλή του
σταθμευμένου συρμού απέχει κανονικά απ’ τη στάντζα, επέμενε ο
Φίλιππος.
- Αυτό βλέπω κι εγώ βρε Βασίλη… Πού είναι το λάθος; ρώτη-
σε ο Γεωργιάδης.
- Η υπογράμμιση της στάντζας με κόκκινο μολύβι, σημαίνει
αυτόματα και σύγκρουση, απάντησε ο επιθεωρητής. Εσύ νεαρέ
μου δεν γνώριζες πως, στην κυκλοφορία, το κόκκινο είναι απαγο-
ρευτικό και σημαίνει σύγκρουση;
- Το ξέρω αλλά αυτό αναφέρεται στο κόκκινο φως ή στην κόκ-
κινη πλευρά του φορητού σηματοδότη… Η υπογράμμιση με κόκκι-
νο μολύβι στην κόλλα έγινε, για να επισημανθεί καλύτερα η κανο-
νική θέση της στάντζας.
Ο προϊστάμενος των Ελεγκτηρίων, που ως τότε ήταν συγκρα-
τημένος, φάνηκε να εκνευρίζεται. Ήταν ο ιεραρχικά ανώτερος από
τα τρία μέλη της επιτροπής και όπως φαίνεται δεν ένιωθε βολικά,
ως ειδικός σε νομικά και οικονομικά θέματα, να ασχολείται με α-
νούσιες γι αυτόν τεχνικές λεπτομέρειες
- Γι’ αυτή τη χαζομάρα βρε Βασίλη, με φέρατε ως εδώ κι άφη-
σα τη δουλειά στο γραφείο μου;…Ήρθε μήπως η συντέλεια του
κόσμου, επειδή υπογραμμίστηκε με κόκκινο μια μάντζα, μια στάν-
τζα, πως τέλος πάντων το λέτε στον κλάδο σας αυτό το κολοκύθι
ανάμεσα σε δυο γραμμές! Φεύγω γιατί με περιμένει χαρτομάνι…
Ετοιμάστε το πρωτόκολλο επανεξέτασης ή ότι άλλο παλαβό θέ-
λουν οι γραφειοκράτες της Γραμματείας και στείλτε το να το υπο-
γράψω… Όσο για σένα νεαρέ μου, φαίνεται πως άδικα σε κουβα-
λήσαμε ως εδώ… Άντε, πήγαινε στη δουλειά σου και στη γυναι-
κούλα σου…
Στις τελευταίες του λέξεις είχε ανοίξει την πόρτα και βγήκε στο
διάδρομο. Για λίγη ώρα επικράτησε σιωπή. Ο Φίλιππος ένιωθε
διστακτικός κι αμήχανος.
- Δεν έχω ενημερωθεί με ποιο τρόπο θα γίνει η επανεξέταση…
Θα μου δώσετε τώρα κάποιο θέμα για να το αναπτύξω, όπως σε
κανονικό διαγωνισμό; ρώτησε δειλά.
- Όπως θα κατάλαβες απ’ αυτά που είπε πριν από λίγο ο κύ-
ριος Γεωργιάδης, η επανεξέταση τελείωσε, με την επισήμανση του
λάθους σου… Τώρα φυσικά ξέρεις και δεν πρέπει να το επαναλά-

53
βεις στο μέλλον, πως για τα θέματα κυκλοφορίας στις χερσαίες με-
ταφορές, το κόκκινο χρώμα αποτελεί ένδειξη θανάσιμου κινδύνου.
Άντε, πήγαινε τώρα στη Γραμματεία για να μάθεις σε ποιο Κέντρο
Χερσαίων Μεταφορών θα σε τοποθετήσουν κανονικά, για να μα-
ζέψεις και τα μπογαλάκια σου, είπε συνωφρυομένος και κάπως ε-
νευρισμένος ο επιθεωρητής Βασιλάκος, καθώς έσκυβε στα χαρτιά
του κι έκανε μια κίνηση με το χέρι του δείχνοντας την πόρτα.
Ο Φίλιππος βγήκε απ’ την αίθουσα κι έκανε το σταυρό του.
- Αυτοί, θεέ μου, μουρλάθηκαν εντελώς, μουρμούρισε προβ-
ληματισμένος.
Είχε καταλάβει πως όλο αυτό το άθλιο παιχνίδι, η γελοία φάρ-
σα της επανεξέτασης, δεν ήταν τίποτ’ άλλο από μια προειδοποίη-
ση για να κρατήσει κλειστό το στόμα του. Στις εκλογές του περα-
σμένου Οκτώβρη είχε, από νεανική απρονοησία, εκδηλωθεί με
κάποια υπονοούμενα και αοριστολογίες, υπέρ της Ένωσης Κέν-
τρου. Άλλωστε, δεν ήταν μυστικό στον κοινωνικό του περίγυρο και
στις αστυνομικές υπηρεσίες πως, απ’ τα μαθητικά του χρόνια, α-
νήκε ιδεολογικά στο χώρο του Κέντρου.
Όμως, όσο κι αν προσπάθησε στις εκλογές να τηρήσει μια
κάποια ουδέτερη στάση στις προεκλογικές συζητήσεις, όλοι οι
συγχωριανοί του γνώριζαν τις πολιτικές του θέσεις και τις ερμή-
νευαν, σύμφωνα με τις κομματικές τους πεποιθήσεις, ως αρνητική
αξιολόγηση της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή.
Η ερασιτεχνική φάρσα της, δήθεν, «επανεξέτασης» στο γρα-
φείο του επιθεωρητή Βασιλάκου, τον είχε προβληματίσει έντονα.
Ακολούθησε την οδό Βενιζέλου κι έφτασε στην Εγνατία. Απέναντι,
στο πάρκο της Αρχαίας Αγοράς, υπήρχαν όπως κάθε μέρα ομάδες
πολιτών που, με φωνές και διαπληκτισμούς, συζητούσαν τα πολι-
τικά και οικονομικά προβλήματα της χώρας. Ο ανένδοτος αγώνας
του Παπανδρέου είχε αρχίσει να φουντώνει, μέρα με τη μέρα, σαν
φωτιά σε χορταριασμένο ξερολίβαδο. Πολλές φορές, οι φραστικές
αντιθέσεις κατέληγαν σε ξυλοδαρμούς και προσαγωγές στα αστυ-
νομικά τμήματα. Τα κομματικά πάθη κορυφώνονταν με γεωμετρική
πρόοδο. Στις εφημερίδες, διαπρεπείς δημοσιογράφοι έγραφαν με
ανησυχία και σκεπτικισμό πως, αυτού του είδους οι παθιασμένες
εξελίξεις θα μπορούσαν να οδηγήσουν και πάλι σ’ ένα νέο εμφύλιο
πόλεμο.

54
 Η κυβέρνηση έδειχνε να βρίσκεται, κάπως φοβισμένη, σε μια
δύσκολη θέση άμυνας. Προσπαθούσε, από το κρατικό ραδιόφωνο
και τις φιλικές της εφημερίδες, να προβάλλει τα επιτεύγματά της
στη διεθνή πολιτική σκηνή και τη διαφαινόμενη δειλή οικονομική
ανάπτυξη, ιδίως μετά τις συμφωνίες της με τα δυτικοευρωπαϊκά
κράτη για την απορρόφηση άνεργου εργατικού δυναμικού και την
εισροή ξένου συναλλάγματος. Τα παραγωγικά, επίσης, έργα του
Καραμανλή, στον δημόσιο τομέα και η απότομη έναρξη μιας οικο-
δομικής δραστηριότητας, η οποία στα επόμενα χρόνια, θα αποτε-
λούσε τη βάση μιας δυναμικής οικονομικής ανάπτυξης της χώρας,
προβάλλονταν από τον κομματικό μηχανισμό της κυβέρνησης. Η
ίδια έντονη προβολή γινόταν και για την αύξηση του κύρους και της
αξιοπρέπειας της χώρας, σε ότι αφορούσε τα εσωτερικά πολιτικά
και κοινωνικά γεγονότα, αλλά και τις διακρατικές σχέσεις της κυ-
βέρνησης. Τονίζονταν δυο, κυρίως, σημαντικά γεγονότα της εξω-
τερικής πολιτικής. Η υπογραφή στην Αθήνα, τον περασμένο χρό-
νο, της συμφωνίας σύνδεσης της Ελλάδας με την ΕΟΚ και το ταξίδι
του Καραμανλή στην Αμερική όπου, με επισημότητα και με αμέ-
τρητες θετικές ανταποκρίσεις του ελληνικού και ξένου τύπου, ο
Έλληνας πρωθυπουργός συναντήθηκε με τον Αμερικανό πρόεδρο
Τζον Κένεντι. Επίσης, γεγονότα στο εσωτερικό της χώρας, που εν-
τυπωσίαζαν τον κόσμο, προβάλλονταν για να δείξουν την αύξηση
του κύρους της Ελλάδας στον κόσμο. Τα γεγονότα με τα «παιδιά
του Πειραιά» στις Κάννες, τον περασμένο Μάη του 1961 και ο γά-
μος της κόρης του βασιλιά Παύλου και της Φρειδερίκης, της πριγ-
κίπισσας Σοφίας με τον Ισπανό πρίγκιπα Δον Χουάν Κάρλος, το
Μάη αυτού του χρόνου, προβάλλονταν για να εμφυσήσουν ένα
πνεύμα αισιοδοξίας στον χειμαζόμενο ελληνικό λαό. Μαζί με τον
«ολίγον άρτον», κάτι παρόμοια φαντασμαγορικά «θεάματα» μπο-
ρούσαν θαυμάσια να εξυπηρετήσουν πολιτικούς στοχους.
Από την άλλη πλευρά, ο Παπανδρέου προσπαθούσε να εντεί-
νει περισσότερο τον ανένδοτο αγώνα του «για την κατάλυση του
αστυνομικού κράτους», αλλά και να βελτιώσει τις σχέσεις του με το
ανακτορικό περιβάλλον, έχοντας προσεταιρισθεί πολιτικά στελέχη
που ενέπνεαν εμπιστοσύνη στο βασιλιά Παύλο και κυρίως στη
Φρειδερίκη, όπως τον γνωστό βασιλόφρονα Πέτρο Γαρουφαλιά.
Με την κίνησή του αυτή, ίσως, να είχε την ελπίδα πως η ηγεσία του

55
στρατού και οι παρακρατικοί μηχανισμοί, που εργάσθηκαν στις εκ-
λογές του Οκτώβρη του 1961 για να εκλεγεί ο Καραμανλής, θα
αποστασιοποιούνταν από την Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση. Ήξε-
ρε πως οι μηχανισμοί αυτοί που, ουσιαστικά, έλεγχαν όλο το φάσ-
μα των κρατικών λειτουργιών κι ήταν φανατικά αφοσιωμένοι στα
ανάκτορα, αν τηρούσαν ουδετερότητα θα τον ευνοούσαν αφάντασ-
τα για να επιτύχει τους στόχους του. Ο ανένδοτος αγώνας του θα
κατέληγε σε επιτυχία και ίσως σε εκλογικό θρίαμβο.
Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν έπεσε έξω στις προβλέψεις και
στους στόχους του. Είχε ήδη αρχίσει να ψιθυρίζεται στους πολιτι-
κούς κύκλους, η διαφαινόμενη ψυχρότητα του Κωνσταντίνου Κα-
ραμανλή στις σχέσεις του με τα Ανάκτορα. Η σχέση αυτή έγινε έν-
τονα εχθρική τον επόμενο χρόνο, όταν μετά τη δολοφονία του
Λαμπράκη, ο Καραμανλής αναρωτήθηκε «ποιος κυβερνούσε αυτό
τον τόπο». Η οργισμένη αυτή δημόσια δήλωση του πρωθυπουρ-
γού, έδειχνε τις ευνοϊκές για την Ένωση Κέντρου μετατοπίσεις του
βασιλικού περιβάλλοντος, του στρατού και του παρακρατικού μη-
χανισμού προς την Ένωση Κέντρου. Η νίκη συνεπώς του Γεωρ-
γίου Παπανδρέου στις επόμενες εκλογές του 1963, ήταν πλέον ε-
ξασφαλισμένη.
Αυτή η αλλαγή στάσης του βασιλιά Παύλου και του ανακτορι-
κού του περιβάλλοντος, ήταν μια αναγκαία μεταστροφή. Η αρχική
σκέψη για επανάληψη των εκλογών «βίας και νοθείας» του 1961
ήταν αδύνατη, λόγω του ισχυρού πολιτικού ρεύματος υπέρ της
Ένωσης Κέντρου και της κοινωνικής αναταραχής. Η υπηρεσιακή
κυβέρνηση Πιπινέλη, ανθρώπου των ανακτόρων, του στρατού και
των Αμερικάνων, αν και είχε τη σθεναρή στήριξη του παρακρά-
τους, δεν τόλμησε να επαναλάβει το πείραμα. Το κόμμα της
Ε.Ρ.Ε., ακέφαλο σχεδόν μετά την αυτοεξορία του Καραμανλή και
την αντικατάστασή του από τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, δεν
θεωρούνταν πλέον από τα Ανάκτορα ικανό να επιδείξει σκληρή
γραμμή στις ανερχόμενες αριστερές πολιτικές δυνάμεις. Ο Κανελ-
λόπουλος ήταν ένας καλλιεργημένος και δημοκρατικός διανοητής
και ήταν επόμενο να θεωρείται ανίκανος για τραμπουκισμούς και
αντιδημοκρατικά τερτίπια. Έτσι, η συνεργασία των ανακτόρων με
τον Γεώργιο Παπανδρέου ήταν αναπόφευκτη, λόγω των εξελίξεων
που σημειώθηκαν. Στις εκλογές του Νοέμβρη του 1963, επικράτη-

56
σε η Ένωση Κέντρου, αλλά επειδή, για να σχηματισθεί κυβέρνηση,
έπρεπε να συνεργαστεί με την Ε.Δ.Α., ο Παπανδρέου, με τη συν-
αίνεση του βασιλιά Παύλου, παραιτήθηκε το Δεκέμβρη του ίδιου
χρόνου και διενεργήθηκαν νέες εκλογές τον Φλεβάρη του 1964.
Επικράτησε η Ένωση Κέντρου και σχημάτισε αυτοδύναμη κυβέρ-
νηση με πρωθυπουργό τον Γεώργιο Παπανδρέου.
Από την ορκωμοσία του νέου πρωθυπουργού και μετά, οι
σχέσεις του με τα ανάκτορα είχαν βελτιωθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε
στους γάμους του διαδόχου Κωνσταντίνου με την πριγκίπισσα της
Δανίας Άννα Μαρία γλέντησε, όπως έγραψαν οι εφημερίδες, «με
την ψυχήν του». Κι ίσως αυτό το φιλικό κλίμα να ενδυνάμωνε ακό-
μα περισσότερο, αν δεν δημιουργούνταν η αντιπαράθεση για το
θέμα της αντικατάστασης του φιλοβασιλικού Πέτρου Γαρουφαλιά
στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Πιθανόν τα ανάκτορα και το πα-
ρακράτος να θεώρησαν την άνοδο στην εξουσία της Ένωσης Κέν-
τρου ως ευκαιρία για να μειωθεί η εκλογική δύναμη της ΕΔΑ. Με
την «προοδευτική και αριστερόστροφη» λεκτική πολιτική και φρα-
σεολογία του, ο Γεώργιος Παπανδρέου αποτελούσε τώρα την εγ-
γύηση πως θα προσήλκυε αριστερούς ψηφοφόρους, ώστε να μην
επαναληφθεί το πάθημα των εκλογών του 1958, όταν η Ενιαία Δη-
μοκρατική Αριστερά είχε λάβει το ένα τέταρτο, περίπου, των συνο-
λικών ψήφων και είχε καταστεί αξιωματική αντιπολίτευση. Μια νέα
δυναμική αντιπολίτευση «κρυπτοκομμουνιστών», θα ήταν εκείνη
την κρίσιμη στιγμή ένας πραγματικός εφιάλτης για το παρακράτος.
Ο Φίλιππος Στεργιάδης και οι άλλοι ιδεολόγοι, φίλοι και οπα-
δοί της Ένωσης Κέντρου, ήταν φυσικό να μη γνωρίζουν τα πολιτι-
κά αυτά παρασκήνια. Γι’ αυτό, όταν μετά τις εκλογές του 1963 ο
πρώην πρωθυπουργός και αρχηγός της Ε.Ρ.Ε. Κωνσταντίνος Κα-
ραμανλής «φυγαδεύτηκε» στο Παρίσι, έπειτα, όπως φημολογείται,
από εμπιστευτική προειδοποίηση του Σοφοκλή Βενιζέλου για ορ-
γανωμένη απόπειρα δολοφονίας του και η Ένωση Κέντρου ανα-
δείχτηκε πρώτο κόμμα, πανηγύρισαν ακούγοντας την πομπώδη
διακήρυξη του Παπανδρέου πως «η Δημοκρατία είχε νικήσει».
Η αλήθεια όμως, δυστυχώς, ήταν διαφορετική.Για τη Δημο-
κρατία θα άρχιζε η περιπέτεια, μια μεγάλη κι επικίνδυνη περιπέτεια
που ξεκίνησε με τα «Ιουλιανά», για να φτάσει στο πραξικόπημα
των συνταγματαρχών του 1967.

57
 Στο Κέντρο Χερσαίων Μεταφορών του Στρυμόνα

Η τοποθέτησή του, το 1962, σ’ αυτό το Κέντρο αποτελούσε

ίσως την καλύτερη λύση για κάποιον που δεν είχε ούτε επαγγελμα-
τικές γνωριμίες στο χώρο των χερσαίων μεταφορών, αλλά ούτε και
πολιτικά πρόσωπα να τον στηρίξουν. Το καλό ήταν πως δεν απεί-
χε πολλά χιλιόμετρα απ’ τις Σέρρες, αλλά η ερημική του θέση το
καθιστούσε ένα είδος «εξορίας» για τους υπαλλήλους που υπηρε-
τούσαν σ’ αυτό. Το ωράριο εργασίας ήταν σε δεκάωρη βάση, αλλά
με δυο μικρές διακοπές για ανάπαυση, ώστε να εκτείνεται σε δεκα-
τετράωρο πλαίσιο. Στην πραγματικότητα η εργασία διαρκούσε όλη
τη μέρα ή τη νύχτα, ανάλογα με τη βάρδια εργασίας.
Ο προϊστάμενος του Κέντρου Χερσαίων Μεταφορών, ένας
όμορφος σαρανταπεντάρης άνδρας, κάπως κοντός κι ευτραφής,
με χοντρό μαύρο μουστάκι που κάλυπτε όλο το πάνω χείλι, ήταν
ένας καλόψυχος και χαμογελαστός τύπος που καλοδέχτηκε το Φί-
λιππο. Μάλιστα, κάλεσε στο γραφείο του και τους δυο άλλους υ-
ποπροϊστάμενους, για να γνωριστούν καλύτερα και να καθορί-
σουν λεπτομερέστερα τις αρμοδιότητές τους.
Από την αρχή φάνηκε πως τα δυο άλλα στελέχη κάλυπταν
εντελώς, σε δυο εναλλασσόμενες βάρδιες, τις υπηρεσιακές ανάγ-
κες του Κέντρου.
- Έχω την εντύπωση πως εγώ μάλλον είμαι υπεράριθμος, εί-
πε κάποια στιγμή ο Φίλιππος χαμογελώντας.
- Καθόλου! Είσαι απαραίτητος εδώ και γι’ αυτό φορτικά παρα-
κάλεσα τον επιθεωρητή μας να στελεχώσει το Κέντρο μας με έναν
ακόμα υπάλληλο… Να σου εξηγήσω τους λόγους.
Ο προϊστάμενος άρχισε να του εξηγεί πως, το Κέντρο ανήκε
στην τρίτη Επιθεώρηση χερσαίων μεταφορών Βόρειας Ελλάδας.
Η Γραμματεία αυτής της Επιθεώρησης προγραμμάτιζε τις ετήσιες
άδειες του προσωπικού στον τομέα ευθύνης της και οι αναπαύσεις
των Κυριακών και Αργιών του κάθε μήνα, δίνονταν όλες μαζί, γιατί
δεν υπήρχε άλλος τρόπος αναπλήρωσης των αδειούχων. Συνε-
πώς, εφόσον στο Κέντρο του Στρυμόνα υπηρετούσαν τέσσερα
στελέχη, μόνο οι ημέρες άδειας των Κυριακών του μήνα, χωρίς να
υπολογίζονται οι ετήσιες και οι αργίες, απαιτούσαν την ύπαρξη α-
ναπληρωτή για δεκαέξι μέρες…

58
 - Για τις υπόλοιπες μέρες του μήνα; ρώτησε ο Φίλιππος.
- Για τις υπόλοιπες θα είσαι στη διάθεση της τρίτης Επιθεώ-
ρησης, για τις ανάγκες των άλλων Κέντρων και Σταθμών της. Η
Γραμματεία θα κανονίζει που θα σε στέλνει για να αναπληρώνεις
υποπροϊστάμενους των Κέντρων, όταν αυτοί θα παίρνουν τις ά-
δειες τους…
- Και πού θα κοιμάμαι;
- Στα Κέντρα υπάρχουν διαθέσιμα επικουρικά δωμάτια… Θα
μάθεις τα μυστικά της δουλειάς και θα τα συνηθίσεις όλα με τον
καιρό… Θα δεις!.. Σε λίγους μήνες θα είσαι αετός!..
Ο προϊστάμενος σηκώθηκε και κάλεσε το Φίλιππο να κάνουν
μαζί «μια βόλτα» στους εξωτερικούς χώρους του Κέντρου, για μια
πρώτη ενημέρωση. Σ’ έναν τεράστιο ακάλυπτο χώρο, υπήρχαν
βαγόνια, φορτηγά αυτοκίνητα, βυτιοφόρα, ράμπες φόρτωσης και
εκφόρτωσης, σωροί από παλέτες και άλλα εξαρτήματα για μετακί-
νηση ή συσκευασία φορτίων. Απ’ την πλευρά των γραφείων, πάνω
απ’ τα οποία βρίσκονταν οι υπηρεσιακές κατοικίες που παραχω-
ρούνταν, χωρίς ενοίκιο, στις οικογένειες των στελεχών, υπήρχε έ-
νας μικρός οικισμός από πέντε έξι σπίτια, ένα μικρό παντοπωλείο
και δεξιά κι αριστερά διακρίνονταν οι όγκοι τεράστιων αποθηκών
και σιλό αποθήκευσης και φόρτωσης δημητριακών.
Μετά τη μικρή αυτή περιήγηση, ο προϊστάμενος τον οδήγησε
στον πρώτο όροφο του κεντρικού νεοκλασικού κτηρίου, όπου βρί-
σκονταν οι κατοικίες των στελεχών.
- Αυτό είναι το διαμερισματάκι σου!.. Ο γραμματέας της Επι-
θεώρησης μου είπε πως είσαι παντρεμένος… Φίλιππε, σήμερα εί-
ναι Παρασκευή… Αν φύγεις τώρα,ως το μεσημέρι θα έχεις όλο το
χρόνο να προετοιμασθείτε με τη γυναίκα σου για τη μεταφορά των
επιπλοαποσκευών σας… Α, δε σε ρώτησα! Η γυναίκα σου θα μεί-
νει εδώ;.. Στο Κέντρο;
- Φυσικά! Είμαστε νιόπαντροι κι οι Σέρρες είναι αρκετά μακριά
για να πηγαινοέρχομαι ή να έρχεται η γυναίκα μου… Θα μείνουμε
εδώ… Το διαμέρισμα είναι ευρύχωρο και με πρακτική διαρρύθμι-
ση… Είναι ωραίο…
- Σε ρώτησα γιατί στα άλλα διαμερίσματα δεν κατοικεί κανείς…
Εγώ πηγαινοέρχομαι με τη μοτοσικλέτα μου στο Σιδηρόκαστρο και
ο Γιάννης με το Θανάση μένουν με τις οικογένειές τους σε κοντινά

59
χωριά… Πάνε με τα πόδια… Σε λιγότερο από μισή ώρα βρίσκονται
στα σπίτια τους…
- Α, έκανε απογοητευμένος ο Φίλιππος. Αυτό δεν είναι και πο-
λύ καλό… Στην ερημιά το Κέντρο Μεταφορών… Χωρίς ηλεκτρικό
ρεύμα, αλλά και έρημο το πελώριο αυτό κτίριο…Θα υπάρξουν κά-
ποιες δυσκολίες…
- Όλα είναι μια συνήθεια! Σε λίγο καιρό θα προσαρμοστείτε και
θα αποκτήσετε σχέσεις με τους ελάχιστους, αλλά μόνιμους κατοί-
κους του Κέντρου… Θα γνωρίσετε την παντοπώλισσα, μια θαυμά-
σια καλοσυνάτη γυναίκα, τους άλλους υπαλλήλους και τις γυναίκες
τους, τον κυρ’ Λευτέρη, τον αρχιεργάτη με τη γυναίκα και τις κόρες
του… Είναι μια μικρή αρμονική κοινότητα… Αλλά ζωή δίνουν στο
Κέντρο και οι εμπορευόμενοι, οι επιβάτες των τρένων και των λε-
ωφορείων, οι διάφοροι που έρχονται στα κοντινά «λουτρά» για θε-
ραπεία, όσοι κατευθύνονται προς τη Βουλγαρία ή έρχονται στην
Ελλάδα… Θα δεις! Δεν υπάρχει τόση ερημιά όση φαίνεται απ’ την
πρώτη ματιά, τον καθησύχασε και τον ενθάρρυνε ο προϊστάμενος.
Αργά το απόγευμα έφτασε στο χωριό του κι ενημέρωσε την
Ηρώ. Τα λίγα πράγματα που είχαν στη Θεσσαλονίκη, τα άφησαν
στο σπίτι του αδερφού της. Στο υπηρεσιακό διαμέρισμα του Κέν-
τρου Μεταφορών υπήρχαν, σε καλή κατάσταση, τραπέζια, καρέκ-
λες, ντουλάπες για τα ρούχα, μια συρταριέρα, συσκευή και φιάλη
υγραερίου, ένα σιδερένιο ντιβάνι και μερικά μπιμπελό που, όπως
φαίνεται, τα εγκατέλειψε κάποιος απ’ τους τελευταίους ένοικους. Οι
τοίχοι ήταν φρεσκοβαμμένοι και η καθαρίστρια του Κέντρου είχε
φροντίσει, μ’ επιμέλεια, να καθαρίσει τα έπιπλα και τα πατώματα.
Για το λόγο αυτό οι δυο νέοι σκέφτηκαν να μεταφέρουν στο νέο
σπιτικό τους τα εντελώς απαραίτητα, για να στήσουν το νοικοκυριό
τους, ενώ σε λίγες μέρες ο πατέρας της Ηρώς θα φόρτωνε σε φορ-
τηγάκι ενός γείτονα και τις υπόλοιπες λιγοστές επιπλοαποσκευές,
μαζί με ένα κρεβάτι που αγόρασε πρόσφατα για τους νεόνυμφους.
Σ’ αυτό το Κέντρο Μεταφορών ο Φίλιππος Στεργιάδης υπηρέ-
τησε πάνω από δυο χρόνια. Η Ηρώ, με το εκπληκτικό γούστο της
στη διακόσμηση, είχε αναμορφώσει όλους τους χώρους του υπη-
ρεσιακού διαμερίσματος με ελάχιστα χρήματα. Τώρα, τα οικονομι-
κά τους είχαν κάπως βελτιωθεί. Οι μηνιαίες αποδοχές του Φίλιπ-
που, ως μόνιμου βοηθού υποπροϊσταμένου, πλησίαζαν στις χίλιες

60
εκατό δραχμές. Δεν υπήρχαν επιβαρύνσεις για ενοίκιο, για νερό ή
για εισιτήρια στις μετακινήσεις, ενώ και οι τιμές των ειδών διατρο-
φής ήταν σημαντικά μειωμένες, σε σύγκριση με αυτές των αστικών
κέντρων. Ο μισθός αυτός είχε και μια προσαύξηση, λόγω των α-
μοιβών «για εκτός έδρας μετακινήσεις», όταν αντικαθιστούσε συ-
ναδέλφους σε άλλα Κέντρα ή Σταθμούς για να πάρουν τις άδειες
τους.
Με τη μικρή βελτίωση της οικονομικής τους κατάστασης, ο Φί-
λιππος κατάφερε και πάλι να βοηθήσει, με τρόφιμα και χρήμα,
τους γονείς του, οι οποίοι δεν μπορούσαν πλέον, λόγω ηλικίας, να
καλλιεργούν τον αναγκαίο αριθμό στρεμμάτων για να αντιμετωπί-
ζουν τις δαπάνες διαβίωσής τους για όλο το χρόνο. Ο ίδιος ήταν
συνεχώς απασχολημένος μ’ ένα καθημερινό εξαντλητικό ωράριο
εργασίας και γι’ αυτό, την ευθύνη της συμπαράστασης προς τους
γονείς του, την ανέλαβε η Ηρώ. Αυτή πήγαινε τακτικά στο χωριό
και τους αγόραζε τα απαραίτητα είδη και τα βασικά τρόφιμα, όπως
το λάδι, τις ελιές ή τα τυριά. Φρόντιζε έγκαιρα να τους εφοδιάζει με
δυο τρεις τόνους ξύλα για τη θέρμανσή τους το χειμώνα ή ακόμα
εύρισκε τεχνίτες για τις μικροεπισκευές του σπιτιού. Ο πατέρας του
Φίλιππου της έδινε ευχές και επαναλάμβανε πως ο Θεός «τους
χάρισε τη θυγατέρα που δεν μπόρεσαν ν’ αποκτήσουν με τη γυ-
ναίκα του στο γάμο τους».
Με τους «μόνιμους» κατοίκους του μικρού οικισμού του Κέν-
τρου είχαν, σε λίγες βδομάδες, σφυρηλατήσει ισχυρούς φιλικούς
και κοινωνικούς δεσμούς. Η κυρία Καταφυγή, η παντοπώλισσα,
έδειχνε μια ιδιαίτερη αδυναμία στο νεαρό ζευγάρι. Η ίδια δεν είχε
αποκτήσει παιδιά και τώρα, στα εξήντα της, έδειχνε μια μητρική,
σχεδόν, αφοσίωση στην Ηρώ. Την υπεραγαπούσε αλλά και τη
θαύμαζε για το ταλέντο της να δημιουργεί «αριστουργήματα από
ρετάλια». Δεν κουραζόταν να την εξυμνεί σ’ όλους τους γνωστούς
και φίλους της για την «αξιοσύνη και τη νοικοκυροσύνη της». Ιδιαί-
τερα, σημείωνε τη δεξιοτεχνία της Ηρώς να ράβει τα φορέματά της
από φτηνά αλλά επιλεγμένα κομμάτια υφασμάτων που έβρισκε σε
πανέρια ή σε μπόγους πλανόδιων πωλητών και να τα μετατρέπει
σε παριζιάνικα μοντελάκια. Άλλη μια αιτία θαυμασμού ήταν η επι-
δεξιότητα της νεαρής γυναίκας να χτενίζει μόνη τα μαλλιά της με

61
τόσο εκπληκτικό τρόπο και φινέτσα, λες και υπήρχε ονομαστό
κομμωτήριο σ’ εκείνη την ερημική περιοχή του Στρυμόνα.
- Γλυκό μου κοριτσάκι, της έλεγε επανειλημμένα καθώς την
αγκάλιαζε στοργικά… Αυτά τα χέρια σου είναι χρυσά… Είσαι ένα
όμορφο αγγελούδι με μεγάλη καρδιά και δυνατή ψυχή… Μακάρι ο
θεός να μου’δινε μια κόρη σαν εσένα! Δυστυχώς για μένα η ζωή
ήταν σκληρή!.. Δεν ένιωσα μια τέτοια χαρά… Δεν κατάφερα να γί-
νω μητέρα…
Άλλη μια γυναίκα του μικρού οικισμού ήταν η αφοσιωμένη
σύντροφος του αρχιεργάτη του Κέντρου, του κυρ’ Λευτέρη. Νεότε-
ρη απ’ την Καταφυγή, γύρω στα πενήντα, ήταν μια πολύ όμορφη
γυναίκα η κυρία Αφροδίτη. Συμπαραστέκονταν στην Ηρώ σαν με-
γάλη αδερφή. Από τις συμβουλές της, από την πρώτη μέρα για το
καλό μαγείρεμα των φαγητών και ως τη βοήθειά της, αργότερα,
στην περιποίηση του μωρού, όταν το νεαρό ζευγάρι απόκτησε το
πρώτο του παιδί. Ήταν μια καλόκαρδη γυναίκα, ένας άνθρωπος
της συνεχούς προσφοράς. Παρά τη διαφορά ηλικίας της με την
Ηρώ, αποζητούσε τη συντροφιά της και προσπαθούσε να ενημε-
ρώνεται για τις γυναικείες αλλαγές της μόδας στο ντύσιμο και στο
χτένισμα, για να περιποιείται ανάλογα και τις κόρες της, που είχαν
ήδη ενηλικιωθεί. Μαζί, πολλές φορές, ταξίδευαν στο κοντινό Σιδη-
ρόκαστρο για αγορές ή για να συμβουλευτούν τον παιδίατρο, όταν
η Ηρώ ήταν έγκυος.
Τις μέρες που ο Φίλιππος βρισκόταν «εκτός έδρας», οι δυο
γυναίκες συντρόφευαν την προστατευόμενή τους ως αργά το βρά-
δυ. Μάλιστα, η Καταφυγή είχε διπλά κλειδιά, για την εξωτερική
πόρτα του κτηρίου και για το διαμέρισμα του Φίλιππου και της
Ηρώς, ώστε να κλειδώνει φεύγοντας τις πόρτες. Επειδή δεν υπήρ-
χε δυνατότητα τηλεφωνικής επικοινωνίας, είχε συμφωνηθεί, σε
περίπτωση κάποιας επείγουσας ανάγκης, η Ηρώ να τοποθετήσει
την αναμμένη, σε όλη τη διάρκεια της νύχτας, λάμπα πετρελαίου
στο εσωτερικό πεζούλι του παράθυρου, που βρίσκονταν απέναντι
από το σπίτι της Καταφυγής, για να τρέξει κοντά της.
- Εγώ είμαι νυχτοπούλι, έλεγε η μεσόκοπη γυναίκα… Ξυπνώ
δέκα φορές τη νύχτα κι έχω πάντα τα μάτια μου προς το σπίτι σου,
διαβεβαίωνε την Ηρώ για να την καθησυχάζει.

62
 Παρά το φιλικό και εξαιρετικά κοινωνικό και συνεργάσιμο αν-
θρώπινο περιβάλλον του νεαρού ζευγαριού, λίγους μήνες μετά εμ-
φανίστηκαν οι πρώτες μεγάλες δυσκολίες, όταν η Ηρώ έμεινε έγ-
κυος και αργότερα, όταν γεννήθηκε το κοριτσάκι τους, το πρώτο
τους παιδί.
Μερικά γεγονότα, κατά καιρούς, προβλημάτισαν ή εξόργισαν
το Φίλιππο, αν και η Ηρώ, υπομονετική όπως πάντα, τον καθησύ-
χαζε πως τα προβλήματα αυτά «ήταν συνηθισμένα και τα αντιμε-
τώπιζε πολύς κόσμος». Άρχισε να σκέφτεται πως θα ήταν προτι-
μότερη μια μετάθεσή του έστω σε μακρινή, σε άλλη Επιθεώρηση,
παρά να αφήνει μόνη τη γυναίκα του, ιδίως, από τη μέρα που α-
πόχτησαν παιδί.
Στην περίοδο της εγκυμοσύνης της Ηρώς δημιουργήθηκε ένα
δυσάρεστο περιστατικό, όταν ο Φίλιππος είχε υπηρεσία στο Κέν-
τρο Μεταφορών Δράμας. Λίγο έλειψε να χάσουν το έμβρυο από
αποβολή. Ακολούθησε μια δύσκολη κι επικίνδυνη γέννα, ενώ κά-
ποια μέρα οι νυχτερινοί υπάλληλοι του Κέντρου του Στρυμόνα α-
ναγκάστηκαν να σταματήσουν, με κόκκινα φανάρια, μια υπερτα-
χεία, που δεν έκανε εκεί στάση, γιατί η Ηρώ είχε αναστατωθεί από
μια ξαφνική ουρολοίμωξη του δεκάμηνου μωρού τους. Έπρεπε
επειγόντως το παιδί να μεταφερθεί στο Σιδηρόκαστρο, για να αντι-
μετωπισθεί το περιστατικό από ειδικό γιατρό. Ο Φίλιππος βρισκό-
ταν και τότε πάλι στη Δράμα κι ενημερώθηκε για ότι είχε συμβεί την
επόμενη μέρα. Όμως, δεν υπήρχε η δυνατότητα αντικατάστασής
του και κατάφερε να επιστρέψει στην έδρα του μόνο μετά από μια
εβδομάδα. Αισθανόταν σαν θηρίο σε κλουβί, όταν αναλογιζόταν τις
ώρες αγωνίας και φόβου που είχε περάσει η γυναίκα του, χωρίς
αυτός να βρίσκεται δίπλα της και να αναλάβει να χειριστεί προσω-
πικά το σοβαρό πρόβλημα που είχε το παιδί τους.
Την άνοιξη του 1964 υπέβαλε αίτηση στην τρίτη Επιθεώρηση
και ζήτησε μετάθεση, για τους «σοβαρούς οικογενειακούς λόγους»
που απαριθμούσε με λεπτομέρεια.
Από το 1962 και ως την πραγματοποίηση της μετάθεσής του,
εξελίχθηκαν στον ελλαδικό χώρο κάποια γεγονότα που προμήνυαν
θύελλες και καταιγίδες στην πολιτική ζωή της χώρας. Οι εντάσεις
και οι πολιτικές συγκρούσεις ήταν καθημερινές, από τους οπαδούς
της ΕΔΑ και της Αστυνομίας. Μετά τη φυγή του Κωνσταντίνου Κα-

63
ραμανλή στο Παρίσι και την ανάληψη της εξουσίας από την Ένω-
ση Κέντρου, το 1963, ο Γεώργιος Παπανδρέου σταμάτησε τον «α-
νένδοτο αγώνα» κι έριξε γέφυρες προσέγγισης προς τα Ανάκτορα.
Το λάβαρο της λαϊκής, όπως έλεγαν, εξέγερσης το είχε πλέον υ-
ψώσει η νόμιμη πτέρυγα του κομμουνιστικού κόμματος, οι «κρυ-
πτοκομμουνισταί». Μετά τα χαρμόσυνα γεγονότα των γάμων της
Σοφίας με τον Δον Χουάν Κάρλος, σάρωσε τα πάντα η καταιγίδα
της δολοφονίας του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη. Ακο-
λούθησε και πάλι, το Σεπτέμβρη του 1964, ο επιβλητικός γάμος
του διαδόχου Κωνσταντίνου με την Άννα Μαρία, για να οδηγηθεί
μετά, αναπάντεχα, η χώρα στα «Ιουλιανά» του 1965.
Όταν ο Φίλιππος και η Ηρώ αντιμετώπιζαν σοβαρές επαγγελ-
ματικές δυσκολίες, στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν κα-
λύτερες συνθήκες για τους ίδιους και το μωράκι τους, η Ελλάδα εί-
χε μετατραπεί σ’ ένα κλειστό καζάνι που ήταν έτοιμο να εκραγεί. Οι
μέρες της συμφοράς για τη χώρα πλησίαζαν όλο και περισσότερο,
όταν ο Φίλιππος υπηρετούσε ακόμα στο Κέντρο Χερσαίων Μετα-
φορών του Στρυμόνα.

64
 ΜΕΡΟΣ Β’

Τα πρώτα δύσκολα επαγγελματικά χρόνια

65
66
 XΧΙΙ

Η εγκυμοσύνη της Ηρώς

Τα δυο περίπου χρόνια που υπηρέτησε ο Φίλιππος Στερ-

γιάδης στο Κέντρο Χερσαίων Μεταφορών του Στρυμόνα, του έδω-
σαν τη δυνατότητα ν’ αποκτήσει πολύτιμες επαγγελματικές εμπει-
ρίες, αλλά ταυτόχρονα του δημιούργησαν ανυπέρβλητα οικογε-
νειακά προβλήματα. Οι συνεχείς μετακινήσεις του σε άλλα Κέντρα
Μεταφορών, για να αντικαθιστά συναδέλφους του που έπαιρναν
τις ετήσιες άδειες τους ή τις τετραήμερες μηνιαίες «αναπαύσεις»
τους για τις απασχολούμενες Κυριακές, ήταν η βασική αιτία που
ανέτρεπε κάθε προσπάθεια για ομαλή οικογενειακή ζωή.
Το βάρος αυτής της ανώμαλης και χωρίς προγραμματισμούς
ζωής του νεαρού ζευγαριού έπεφτε, κυρίως, στους ώμους της Η-
ρώς. Πολλές φορές τον ακολουθούσε σ’ αυτές τις «τσιγγάνικες πε-
ριοδείες του» και κατοικούσε μαζί του σε ανθυγιεινά «επικουρικά»
οικήματα των Κέντρων. Όμως, όταν έμεινε έγκυος, αυτές οι μετακι-
νήσεις ήταν υπερβολικά δύσκολες κι αναγκαστικά ζούσε μόνη της
στο πελώριο νεοκλασικό κτίριο του Οργανισμού Χερσαίων Μετα-
φορών του Στρυμόνα, ή πήγαινε για πολλές μέρες στους γονείς
της, στο χωριό, χωρίς να έχει τη δυνατότητα επικοινωνίας με τον
άντρα της.
Ποτέ της η ίδια δεν μίλησε στο Φίλιππο για τις δυσκολίες και
τους κινδύνους που αντιμετώπιζε μόνη της, σ’ ένα οίκημα χωρίς
ηλεκτρικό ρεύμα, χωρίς τηλέφωνο και χωρίς τη δυνατότητα να ζη-
τήσει εύκολα βοήθεια σε περίπτωση που θ’ αντιμετώπιζε κάποιο
κίνδυνο.
Η Ηρώ δεν μιλούσε, αλλά η Καταφυγή κι η Αφροδίτη που τη
συμπαραστέκονταν σαν μάνα κι αδερφή, εκθείαζαν στο Φίλιππο

67
με θαυμασμό «το θάρρος και το κουράγιο της γυναίκας του ν’ αντι-
μετωπίζει, αγόγγυστα, τόσο δύσκολες καταστάσεις για ένα εικοσι-
πεντάχρονο κοριτσόπουλο».
Οι μόνιμοι κάτοικοι του μικρού ερημικού οικισμού ήταν όλοι
τους φιλήσυχοι οικογενειάρχες. Κάποιοι ήταν μικροεπαγγελματίες
ιδιώτες κι οι υπόλοιποι υπάλληλοι και εργάτες της Εταιρείας που
διέμεναν σε ιδιόκτητα σπιτάκια ή οικήματα του Κέντρου Μεταφο-
ρών. Όμως, υπήρχε ένα είδος δυσπιστίας και φόβου για τους άγ-
νωστους κι ανώνυμους, που έρχονταν στο Κέντρο για παραλαβές
ή αποστολές εμπορευμάτων ή, για τους διερχόμενους ταξιδιώτες,
που έρχονταν ή που κατευθύνονταν προς τα βουλγαρικά σύνορα.
Μια μέρα ο Φίλιππος έκανε μια διαπίστωση που του ‘δειξε ο-
λοκάθαρα το δράμα της γυναίκας του, όταν έμενε μόνη στο διαμέ-
ρισμα. Σ’ ένα ντουλάπι, δίπλα απ’ την είσοδο, βρήκε ένα μικρό αλ-
λά κοφτερό τσεκούρι και έναν αρκετά μεγάλο ηλεκτρικό φακό.
- Τί είναι αυτά αγάπη μου; ρώτησε την Ηρώ με προσποιητή
αδιαφορία.
- Α, τίποτα! Το έχω για να τεμαχίζω τα κρέατα…
- Μη μου κρύβεσαι! Πες μου τι σε φόβισε κι αγόρασες αυτό το
τσεκουράκι…
Στην αρχή προσπάθησε να του κρύψει την αλήθεια. Μετά του
ομολόγησε πως δεν υπήρξε κάποια συγκεκριμένη απειλή, αλλά
από τις συζητήσεις της με τις άλλες γυναίκες του οικισμού άρχισε
να νιώθει μια ανασφάλεια, ιδίως τις μέρες που εκδηλώνονταν κα-
ταιγίδες και λυσσομανούσε έξω ο αέρας.
Την αγκάλιασε και τη φίλησε με λατρεία. Ένιωθε το σώμα της
να τρεμουλιάζει και τα μάτια της να πλημμυρίζουν από τα δάκρυα.
- Τώρα Φίλιππε αρχίζω και φοβάμαι πιο πολύ κάποια βρά-
δια...Τώρα θα πρέπει να προστατεύω και το μωρό μας, το παιδί
που έχω στα σπλάχνα μου…
- Κούκλα μου!..Γλύκα μου!..Λατρεία μου!..Με κάνεις τόσο ευτυ-
χισμένο! Είσαι βέβαιη ότι έμεινες έγκυος;
- Χωρίς καμιά αμφιβολία…Είμαι στο δεύτερο μήνα…Δεν σου
το είπα πιο μπροστά γιατί ήθελα να βεβαιωθώ εκατό τοις εκατό…
Ο νεαρός άντρας είχε ξεσπάσει σ’ ένα παραλήρημα ευτυχίας.
Τη φιλούσε στα μάτια, στα χείλη, στο λαιμό, στα μαλλιά…
- Δηλαδή Ηρώ μου, του χρόνου γύρω στον Απρίλη θα έχουμε
και παιδί…Αυτό θα συμπληρώσει την ευτυχία και την αγάπη μας…
68
 - Δεν έκανες σωστό υπολογισμό…Το παιδί μας θα γεννηθεί το
Μάη του 1963…Έμεινα έγκυος τον Αύγουστο, εκεί γύρω στο δε-
καπενταύγουστο, όταν ήσουν «επίκουρος» στο Κέντρο Μεταφο-
ρών του Αγγίτη και μέναμε σ’ εκείνο το παμπάλαιο σπίτι του Οργα-
νισμού, στην πλατεία του χωριού…Εκεί περάσαμε μερικές αξέχα-
στες μέρες…Θα τις θυμάμαι πάντα με κάποια νοσταλγία…
Ήταν τότε, αρχές Οκτώβρη του 1962, όταν ο Φίλιππος Στερ-
γιάδης έμαθε πως θα γίνει πατέρας. Ήταν στιγμές ανείπωτης ευτυ-
χίας. Όμως, μέσα στην παραζάλη των επαγγελματικών δυσκολιών
και των οικογενειακών του προβλημάτων, δεν βρήκε το χρόνο να
ενημερωθεί σωστά και να αξιολογήσει τα συνταρακτικά πολιτικά
γεγονότα που συγκλόνιζαν τη χώρα…
Ο «Ανένδοτος Αγώνας» του Γεωργίου Παπανδρέου είχε πλέ-
ον λάβει τη μορφή μιας χωρίς όρια πολιτικής σύγκρουσης, η οποία
οδηγούσε σε μια μη αναστρέψιμη αναμέτρηση ανάμεσα σε λαϊκές
δυνάμεις, που επιδίωκαν την εφαρμογή των δημοκρατικών θεσ-
μών που ίσχυαν στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης και του παρακ-
ράτους μιας «Ανακτορικής Δεξιάς». Αυτή επιζητούσε να διατηρή-
σει τα προνόμια της εξουσίας, μετά την πλήρη εξουδετέρωση της
κομμουνιστικής ανταρσίας τον Αύγουστο του 1949.
Ο Φίλιππος, «σιωπηλός οπαδός» των επιλογών του «Γέρου
της Δημοκρατίας», δεν ήταν σε θέση να αντιληφθεί τα κομματικά
παιχνίδια των κάθε μορφής και ιδεολογίας φαυλοκρατών οι οποίοι,
με την πολιτική νοοτροπία που κληρονόμησαν από τους τυχοδιώ-
κτες Φαναριώτες και Κοτσαμπάσηδες της Επανάστασης του 1821,
έθεταν το προσωπικό και κομματικό τους συμφέρον πάνω από τα
συμφέροντα της πατρίδας.
Στα χρόνια που έρχονταν, ούτε τα Ανάκτορα αλλά ούτε οι πα-
ρακρατικοί μηχανισμοί θα μπορούσαν να επιβιώσουν με μια τέτοια
νοοτροπία, μετά από την αναμφισβήτητη επιτυχία του Κων-
σταντίνου Καραμανλή να επιτύχει τη συμφωνία σύνδεσης της Ελ-
λάδας με την ΕΟΚ. Η εφαρμογή των δυτικοευρωπαϊκών δημο-
κρατικών προτύπων ήταν αναγκαστική κι αναπόφευκτη, στα επό-
μενα χρόνια που ακολουθούσαν, ως την πλήρη ένταξη. Αυτό το
γνώριζαν και η ανακτορική αυλή και οι παρακρατικοί μηχανισμοί
αλλά και ο Γεώργιος Παπανδρέου. Η Δημοκρατία «θα νικούσε»
πολύ γρήγορα, αν η πανέξυπνη κι αυταρχική βασίλισσα Φρειδε-

69
ρίκη, που στην ουσία καθοδηγούσε τον άβουλο βασιλιά Παύλο,
δεν αντιλαμβανόταν τις τεράστιες αλλαγές που θα επέφερε αυτή η
ένταξη στην ΕΟΚ στο γενικότερο σύστημα της «ελληνικής ανακτο-
ρικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας».
Όπως όμως αποδείχτηκε εκ των υστέρων, η κυριότερη αιτία
της σύγκρουσης Καραμανλή – Ανακτόρων ήταν η γνωστή πλέον σ’
όλους πρόθεση του πρωθυπουργού να προβεί στην αναθεώρηση
του Συντάγματος του 1952, το οποίο έδινε υπερεξουσίες στο βασι-
λιά. Αλλά κι άλλες λιγότερο σημαντικές αιτίες αντιπαραθέσεων, δη-
μιούργησαν ένα έντονα εχθρικό κλίμα στο ανακτορικό περιβάλλον
των αυλοκολάκων εναντίον του Μακεδόνα πρωθυπουργού.
Ο Καραμανλής με επιστολή του προς το βασιλιά Παύλο, είχε
επισημάνει πως οι συνεχείς οικονομικές κι άλλες απαιτήσεις της
βασιλικής οικογένειας, δημιουργούσαν στην κοινή γνώμη εχθρικά
συναισθήματα. «Φαίνεται», έγραφε «να επικρατεί η πεπλανημένη
αντίληψις ότι η μεγαλοπρέπεια ενισχύει τον θρόνον. Συμβαίνει το
αντίθετον. Η απλότης και η λιτότης εδραιώνουν τον θεσμόν».
Η γαλαζοαίματη όμως Φρειδερίκη δεν είχε καμιά διάθεση να
υποχωρήσει στις θρασύτατες, κατ’ αυτήν, υποδείξεις ενός κοινού
θνητού και μάλιστα ενός «χωριάτη απ’ τις Σέρρες». Στις γιορτές
της χιλιετηρίδας του Αγίου Όρους, ζήτησε επιτακτικά να αναβλη-
θούν οι προγραμματισμένες εκδηλώσεις, έως ότου αναρρώσει ο
βασιλιάς από την εγχείρηση σκωληκοειδίτιδας. Ο πρωθυπουργός
απάντησε αρνητικά «διότι αυτά τα θέματα τα χειρίζεται η κυβέρ-
νησις». Ακολούθησε το επεισόδιο με την απαίτηση της βασίλισσας
να παραχωρηθεί το κτήριο του Κυβερνείου της Θεσσαλονίκης στη
βασιλική οικογένεια, «διότι οι βασιλείς δεν μπορούν να συναγελά-
ζονται με τους κοινούς θνητούς». Και πάλι ο Καραμανλής αντέ-
δρασε έντονα λέγοντας πως «αυτές ήταν ξεπερασμένες αντιλή-
ψεις». Ήταν πλέον φανερό πως ο πρωθυπουργός γινόταν όλο και
πιο επικίνδυνος για τα Ανάκτορα και κυρίως την ανακτορική καμα-
ρίλα, αφού η αλλαγή του Συντάγματος θα περιόριζε όχι μόνο τις
πολιτικές εξουσίες του βασιλιά, αλλά και τις ανεξέλεγκτες αρμο-
διότητές του στο Στρατό και στη Βασιλική Χωροφυλακή.
Η πρόφαση του Καραμανλή για να παραιτηθεί και να αναχω-
ρήσει για λίγους μήνες στη Ζυρίχη της Ελβετίας και μετά στο Παρί-
σι, με την αιτιολογία της διαφωνίας του για το ταξίδι του βασιλικού

70
ζεύγους στο Λονδίνο, αποτελούσε τη «στάχτη στα μάτια» για τις
αναπότρεπτες αλλαγές που έρχονταν και θα μετέβαλαν ριζικά τα
κοινοβουλευτικά ήθη και το συνταγματικό ρόλο των Ανακτόρων.
Ο Γεώργιος Παπανδρέου, «παλιά γάτα της πολιτικής», μυρί-
στηκε τις τεράστιες ευκαιρίες για τον ίδιο και το κόμμα της Ένωσης
Κέντρου, από την υπόγεια, σιωπηρή κι ανελέητη σύγκρουση Κα-
ραμανλή – Ανακτόρων. Ο «Ανένδοτος Αγώνας» θα μπορούσε να
λάβει μια άλλη μορφή, μετά την οριστική αυτοεξορία του Καρα-
μανλή στη Γαλλία, όταν η Ένωση Κέντρου νίκησε στις εκλογές της
3 Νοέμβρη 1963. Ο Σοφοκλής Βενιζέλος, υπαρχηγός του κόμ-
ματος και ενδεχομένως καλά πληροφορημένος από το βασιλικό
περιβάλλον για τα σχέδια πολιτικής εκτροπής, προσπάθησε να
δημιουργήσει γέφυρα επικοινωνίας ανάμεσα στην Ένωση Κέντρου
και στη νέα τριμελή προσωρινή ηγεσία της Ε.Ρ.Ε.
Ήταν μια ευκαιρία τα δυο μεγάλα κόμματα να συνεργασθούν,
για να εξομαλύνουν την εκρηκτική πολιτική κατάσταση που είχε δι-
αμορφωθεί, μετά τις εκλογές «βίας και νοθείας» του 1961.
Όμως, όπως απέδειξαν τα γεγονότα που ακολούθησαν, ο
«γέρος της Δημοκρατίας» ήταν ένας στοργικός πατέρας, που ήθε-
λε να προστατέψει το γιο του από ενέργειες που και ο ίδιος δεν ε-
πικροτούσε. Αμέσως, μετά την άφιξή του στην Ελλάδα, το Γενάρη
του 1961, ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε αρχίσει να οργανώνει το δι-
κό του αριστερό παρακράτος του Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. (Αξιωματικοί, Σώσα-
τε, Πατρίδα, Ιδανικά, Δημοκρατίαν, Αξιοκρατίαν), σαν αντιστάθμισ-
μα στο δεξιό παρακράτος του Ι.Δ.Ε.Α. (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Α-
ξιωματικών). Δυστυχώς, κάτω από τέτοιες συνθήκες και τέτοιες
πολιτικές νοοτροπίες, η Δημοκρατία αναπόφευκτα θα ζούσε τις ω-
δίνες μιας ανόητης και καταστροφικής δικτατορίας.
Οι έντονες αντιπαραθέσεις των Ανακτόρων με τον Παπαν-
δρέου, έφτασαν στο αποκορύφωμά τους τον Ιούλιο του 1965, όταν
ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, ο οποίος διαδέχτηκε στο θρόνο τον πα-
τέρα του που πέθανε το Μάρτη του 1964, ζήτησε να παραπεμ-
φθούν σε στρατοδικείο οι αξιωματικοί του ΑΣΠΙΔΑ. Ο πρωθυ-
πουργός αντέδρασε ζητώντας και την παραπομπή των αξιωματι-
κών του «σχεδίου ΠΕΡΙΚΛΗΣ», οι οποίοι είχαν αναμειχθεί στις εκ-
λογές Βίας και Νοθείας του 1961 και παράλληλα απαίτησε την αν-
τικατάσταση του βασιλόφρονα υπουργού Εθνικής Άμυνας Πέτρου

71
Γαρουφαλιά από τον ίδιο τον πρωθυπουργό. Ο δρόμος της ανω-
μαλίας για τα «Ιουλιανά» είχε ανοίξει διάπλατα. Για τη Δεξιά, αυτή
η πρόταση αντικατάστασης του Γαρουφαλιά, αποτελούσε ένα σχέ-
διο εφαρμογής των στόχων του Ανδρέα Παπανδρέου και προοίμιο
μιας «κομμουνιστικής εξέγερσης και δικτατορίας». Οι αντίπαλοι, ως
άφρονες παλαιστές, αντιμετωπίζονταν με λύσσα στο χείλος μιας
φρικαλέας αβύσσου.
Η πόλωση ήταν αναπόφευκτη όπως πριν από περίπου μια
δεκαπενταετία. Και τότε, η παράλογη επίθεση κομμουνιστών στο
Λιτόχωρο της Πιερίας, στις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946, αποτέ-
λεσε τη συμβολική έναρξη της εμφύλιας διαμάχης που θ’ ακολου-
θούσε τον επόμενο χρόνο. Το 1947, ο «εθνικόφρων» υπουργός
Ναπολέων Ζέρβας και οι σκληροπυρηνικοί κομμουνιστές του Νί-
κου Ζαχαριάδη, «της ομάδας του Μπούλκες», είχαν αποφασίσει να
οδηγήσουν τη χώρα στον εμφύλιο πόλεμο. Ο Θεμιστοκλής Σοφού-
λης επιδίωξε, μάταια, τη συνεννόηση και συμφιλίωση των δυο πα-
ρατάξεων. Όσο κι αν φαίνεται παράδοξο σ’ έναν αριστερής ιδεολο-
γίας Έλληνα, την προσπάθεια αυτή του Σοφούλη την επικρότησε
και την υποστήριξε και ο αμερικανικός παράγοντας.
Ίσως και από το κομμουνιστικό στρατόπεδο, κάποιοι μετριο-
παθείς, όπως ο Μάρκος Βαφειάδης, να είχαν ειλικρινείς προθέσεις
για την αποφυγή της εμφύλιας αιματοχυσίας. Τα πολιτικά πάθη
όμως, όπως και μεταγενέστερα στην περίοδο του ’60, ήταν πλέον
ανεξέλεγκτα. Ο ίδιος ο Βαφειάδης, μετά από πιέσεις στελεχών του
ΚΚΕ, μετέβαλε στάση και σε ραδιοφωνικό του μήνυμα τον Αύ-
γουστο του 1947, αποκάλεσε το Ζέρβα, το Στυλιανό Γονατά και τον
Γεώργιο Παπανδρέου «προδότες», οι οποίοι θα έπρεπε να εκτε-
λεστούν παραδειγματικά. Δεκαετίες αργότερα, ο Βαφειάδης υπήρ-
ξε και βουλευτής στο Κόμμα του Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος
εμφανίστηκε ως ηγέτης «όλων των Αριστερών».
Η κομματοκρατία και η οικογενειοκρατία, από την ημέρα δη-
μιουργίας του νέου ελληνικού κράτους, παίζουν τέτοιες εξοργιστι-
κές φαρσοκωμωδίες πολιτικού τσαρλατανισμού και φανατισμού,
σε σκηνές πλημμυρισμένες στο αίμα και στην απόγνωση των Ελ-
λήνων. Το ίδιο παιχνίδι φανατικών εμφυλιοπολεμικών αντιπαρα-
θέσεων άρχισε και με τον «Ανένδοτο Αγώνα», μετά τις εκλογές
«Βίας και Νοθείας» του 1961.

72
 Η διαλλακτική στάση του υπαρχηγού της Ένωσης Κέντρου,
για να αποφευχθεί μια χωρίς όρια σύγκρουση των δυο κομμάτων
εξουσίας, αντιμετωπίστηκε από το Κόμμα του ως «κίνηση προδο-
σίας του Ανένδοτου Αγώνα». Η υπαναχώρηση του Βενιζέλου ήταν
αναπότρεπτη, όπως αναπότρεπτη ήταν και μια επικίνδυνη σύγ-
κρουση ανάμεσα στην Ένωση Κέντρου και στο παρακράτος της
Δεξιάς, το οποίο άρχισε να φοβάται μια «ρεβανσιστική νίκη» της
Αριστεράς.
Η κυρίως Αριστερά, η ΕΔΑ και ο κοινοβουλευτικός της εκπρό-
σωπος Ηλίας Ηλίου, επέδειξαν μια εκπληκτική σωφροσύνη, όταν ο
Γεώργιος Παπανδρέου απειλούσε, το Σεπτέμβρη του 1963, με
«μαχητική αποχή» από τις εκλογές του Νοέμβρη. Θεωρούσαν μια
τέτοια κίνηση «υπό τας σημερινάς συνθήκας ως φυγομαχίαν» αλλά
κι επικίνδυνη και τυχοδιωκτική, γιατί προφανώς κατανοούσαν πως
οι κομματικές ακρότητες οδηγούσαν το παρακράτος του Ι.Δ.Ε.Α.
και τα Ανάκτορα σε ακραίες, επίσης, λύσεις.
Μπροστά σ’ αυτή την όξυνση των κομματικών παθών, ο Σο-
φοκλής Βενιζέλος θεώρησε πως οποιαδήποτε συμφιλιωτική πρω-
τοβουλία του θα οδηγούσε σε διάσπαση της Ένωσης Κέντρου. Η
πρότασή του για μεταβατική κυβέρνηση συνεργασίας Ε.Ρ.Ε. και
Ε.Κ., θεωρήθηκε από τον Γεώργιο Παπανδρέου ως «κίνηση αν-
ταρσίας». Έτσι, χρησιμοποίησε κι αυτός «εμφυλιοπολεμική φρα-
σεολογία» και ανακοίνωσε πως «επιβάλλεται η συνέχισις και η έν-
τασις του ανενδότου αγώνος». Σχεδόν αμέσως ο αρχηγός της Έ-
νωσης Κέντρου δήλωσε, πως το θέμα των συμφιλιωτικών δηλώ-
σεων του Σοφοκλή Βενιζέλου από το Ηράκλειο της Κρήτης «θεω-
ρείται τερματισθέν».
Ο Φίλιππος Στεργιάδης, πιστός οπαδός της «προοδευτικής
δημοκρατικής παράταξης» και θαυμαστής των ρητορικών και πολι-
τικών ικανοτήτων του Γεωργίου Παπανδρέου, δεν είχε ακόμα την
πολιτική εμπειρία για να μπορέσει να διακρίνει τη διαφορά ανάμε-
σα στη δημαγωγία και στη ρεαλιστική πολιτική. Το ίνδαλμά του,
που το 1947 ο Μάρκος Βαφειάδης το κατηγόρησε «για προδοσία»
και το απειλούσε με εκτέλεση, πρόβαλε μετά από μια δεκαπενταε-
τία ως ηγέτης «της όλης προοδευτικής παράταξης», μια ιδιότητα
που την αξιοποίησε μεταγενέστερα κι ο γιος του, ο Ανδρέας Πα-
πανδρέου, αλλά και ο συνονόματος εγγονός του, ο μοιραίος για

73
την Ελλάδα πρωθυπουργός της περιόδου 2009 – 2011. Και οι
τρεις τους προπαγάνδιζαν, μ’ εκπληκτική επιτυχία, πως αυτοί εκ-
προσωπούσαν την Αριστερή παράταξη της «Αλλαγής και της
Προόδου».
Η εντατικοποίηση του Ανένδοτου Αγώνα, έλαβε τη μορφή μιας
ανελέητης κομματικής σύγκρουσης, μετά τη δολοφονία του Γρηγό-
ρη Λαμπράκη το Μάη του 1963 και την παραίτηση του Κωνσταν-
τίνου Καραμανλή. Ο αρχηγός της Ένωσης Κέντρου κατηγόρησε
τον Καραμανλή, σε ομιλία του στην πλατεία Κλαυθμώνος στις αρ-
χές του Σεπτέμβρη, ως «ηθικό αυτουργό της δολοφονίας του βου-
λευτή της Ε.Δ.Α.» και ότι στεφανώθηκε με μια «άλλην μεγάλην δό-
ξαν, με το στίγμα του εγκλήματος της Θεσσαλονίκης».
Όλη η τότε πολιτική ηγεσία, γνώριζε τους πραγματικούς ένο-
χους της δολοφονίας του Λαμπράκη και τους κινδύνους για τη ζωή
του που αντιμετώπιζε ο Καραμανλής, όταν εσπευσμένα αναχώρη-
σε για την Ελβετία. Από τη Ζυρίχη, ο πρώην πρωθυπουργός, όταν
πληροφορήθηκε τις βαριές κατηγορίες εναντίον του, δήλωσε πως
ο Γεώργιος Παπανδρέου «θα εντρέπεται δι’ όλην του την ζωήν».
Όμως, στην Ελλάδα οι πολιτικοί ηγέτες ποτέ δεν ντράπηκαν για
όσα ψεύδη ή καταστροφές προξένησαν στον ελληνικό λαό. Από
την εποχή του Μαυροκορδάτου, του Κωλέττη και του Νέγρη, ποτέ
δεν μπόρεσαν με νηφαλιότητα ν’ αντιμετωπίσουν, με συνεννόηση
και συνεργασία, τα προβλήματα της χώρας, για ν’ αποφύγουν τις
επερχόμενες καταστροφικές συνέπειες. Ίσως, ο Ανένδοτος Αγώ-
νας να ήταν μια αναγκαία πολιτική απόφαση, η οποία θα ήταν
χρήσιμη αν στη συνέχεια έπαιρνε άλλη, μια πιο ήρεμη και συμφι-
λιωτική μορφή, όπως ορθά εκτίμησαν τότε ο Σοφοκλής Βενιζέλος
και ο Ηλίας Ηλιού. Η ανάδειξη του Ανένδοτου Αγώνα ως ρεβανσι-
στική επιδίωξη της Αριστεράς, συσπείρωσε συνεκτικότερα το πα-
ρακράτος της Δεξιάς, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί η χώρα στο
πραξικόπημα του 1967.
Κι ο ελληνικός λαός! Ακόμα μια φορά υπήρξε «ευκολόπιστος
και προδομένος», όπως εύστοχα διαπίστωσε παλαιότερα ο Διονύ-
σιος Σολωμός.

74
 Η καταιγίδα

Το Νοέμβρη του 1962, ο Φίλιππος είχε την ευκαιρία να εργα-

σθεί στην «έδρα του», γιατί ο προϊστάμενος του Κέντρου Μεταφο-
ρών είχε λάβει τις οχτώ αναπαύσεις δυο μηνών και κανονική άδεια
μιας εβδομάδας. Στις δεκαπέντε, συνολικά, μέρες που ο Κώστας
Μανωλάκης θ’ απουσίαζε, την ευθύνη λειτουργίας του Κέντρου θα
την είχε ο Φίλιππος.
Στις τελευταίες εβδομάδες είχαν γίνει βασικές διαρθρωτικές
αλλαγές στο προσωπικό και στις οργανωτικές δομές των Κέντρων
της 3ης Επιθεώρησης, με αποτέλεσμα οι δυο άλλοι υποπροϊστά-
μενοι να μετατεθούν σε άλλα Κέντρα. Τα ωράρια εργασίας του
Κέντρου Μεταφορών Στρυμόνα συμπτύχθηκαν σε ένα, με δεκατε-
τράωρο πλαίσιο εργασίας και δεκάωρη απασχόληση, ενώ είχαν
καθοριστεί και δυο δίωρες διακοπές του προγράμματος εργασίας.
Ο προϊστάμενος αναγκάστηκε να καλύψει, εργασιακά, τις αρμο-
διότητες των υποπροϊσταμένων που είχαν μετατεθεί, ενώ τις υπό-
λοιπες ώρες ο σταθμός διέκοπτε τη λειτουργία του και οι αμαξοσ-
τοιχίες περνούσαν «εν διελεύσει». Για το Φίλιππο δεν έγινε καμιά
αλλαγή. Θα εξακολουθούσε ν’ αντικαθιστά τους αδειούχους υπο-
προϊσταμένους όλων των Κέντρων της 3ης Επιθεώρησης.
Για το νεαρό ζευγάρι, αυτές οι δεκαπέντε μέρες απουσίας του
Μανωλάκη ήταν μια ευκαιρία για να ζήσουν μια φυσιολογική οικο-
γενειακή ζωή. Την ώρα της εργασίας του ο Φίλιππος, κάθε φορά
που είχε έστω και ελάχιστο ελεύθερο χρόνο, ανεβοκατέβαινε στα
γρήγορα, από την εσωτερική ξύλινη σκάλα του παραδοσιακού
κτήριου, στο διαμέρισμά του κι έδινε πεταχτά φιλιά στη γυναίκα του
ή την αγκάλιαζε με τρυφερότητα και της χάιδευε γελώντας την κοι-
λιά, η οποία μόλις είχε αρχίσει να διογκώνεται ελαφρά αφού ήδη η
Ηρώ βρισκόταν στον τέταρτο μήνα της εγκυμοσύνης της. Όταν το
επέτρεπαν οι καιρικές συνθήκες και ιδιαίτερα ο αέρας, που τις πε-
ρισσότερες μέρες λυσσομανούσε άγρια και θα μπορούσε να ξερι-
ζώσει δέντρα, έκαναν κοντινούς περιπάτους γύρω από το Κέντρο
πιασμένοι χέρι χέρι.
Ξαφνικά, προς το τέλος του μήνα, υπήρξε μια ραγδαία μετα-
βολή του καιρού. Όλη τη νύχτα έβρεχε καταρρακτωδώς, χωρίς
σταματημό και μόλις ξημέρωσε άρχισε να χιονίζει. Γρήγορα, ένα

75
παχύ στρώμα χιονιού κάλυψε τα πάντα, ενώ ο κρύος δυνατός αέ-
ρας μετέβαλε το χιόνι σ’ ένα επικίνδυνο άσπρο χαλί πάγου. Τις
βραδινές ώρες ο Στρυμόνας πλημμύρισε και μεγάλα κομμάτια πά-
γου έφραξαν τη γέφυρα που οδηγούσε προς τη Ροδόπολη. Τα νε-
ρά έφτασαν ως το πρώτο σκαλοπάτι του κεντρικού κτηρίου του
Κέντρου Μεταφορών. Από τα κοντινά χωριά ακούγονταν οι καμπά-
νες, δείγμα πως οι χωρικοί θα έπρεπε να επέμβουν για να εμποδί-
σουν κάποια ζημιογόνα συμβάντα ή φυσικές καταστροφές που
απειλούσαν κατοικίες και ανθρώπους.
Στο μικρό οικισμό του Κέντρου Μεταφορών υπήρχε μια εμφα-
νής αναστάτωση. Τα νερά είχαν μπει σε δυο χαμηλές κατοικίες, οι
οποίες βρίσκονταν στην ίδια γραμμή κατασκευής με το κεντρικό
κτήριο του σταθμού, ενώ τα πίσω κτίσματα που ήταν κατασκευα-
σμένα σε ψηλότερο επίπεδο φαίνονταν, για την ώρα, περισσότερο
ασφαλή. Κάποιοι ζήτησαν από το Φίλιππο να τους επιτρέψει να
φέρουν τις γυναίκες και τα παιδιά τους στα άδεια διαμερίσματα του
κεντρικού κτηρίου του οποίου, το ύψος και η στέρεα κατασκευή
του, αποτελούσαν εγγύηση μιας αναμφισβήτητης ασφάλειας από
οποιαδήποτε φυσική καταστροφή.
Οι φήμες οργίαζαν. Διαδόθηκε πως τεράστιες πλάκες πάγου,
που κατέβαιναν από τη Βουλγαρία, είχαν φράξει εντελώς τη γέφυ-
ρα σ’ όλη της την έκταση και πως τα νερά περνούσαν πάνω απ’ το
οδόστρωμα, για να καταλήξουν άλλα στα κοντινά χωράφια κι άλλα
στην άλλη, στη δυτική πλευρά του ποταμού.
Οι συγκοινωνίες με τα γύρω χωριά είχαν διακοπεί. Κάποια αυ-
τοκίνητα έμειναν ακινητοποιημένα στη βόρεια πλευρά του Κέν-
τρου Μεταφορών. Μερικοί επιβάτες επέστρεψαν στο Σιδηρόκα-
στρο, ενώ άλλοι κατευθύνθηκαν προς το σταθμό, όπου βρήκαν
προσωρινό καταφύγιο. Ο Φίλιππος έδωσε εντολή στο φύλακα, να
ξεκλειδώσει την αίθουσα αναμονής και ν’ ανάψει τη θερμάστρα για
να προστατευθούν όσοι δεν θα μπορούσαν να φτάσουν στα χωριά
τους, αν η κακοκαιρία συνεχιζόταν με την ίδια ένταση.
Τα τρένα κυκλοφορούσαν με δυσκολία και με υπερβολικά μι-
κρές ταχύτητες. Μάλιστα, σε κάποια σημεία που τα νερά κάλυψαν
τις σιδηροδρομικές γραμμές ως και μισό μέτρο, η κίνηση των συρ-
μών ήταν βραδύτερη σε σύγκριση με το αργό βάδισμα ενός αν-
θρώπου.

76
 Όλες αυτές τις ώρες η Ηρώ μαζί με την Καταφυγή και την
Αφροδίτη, έτρεχαν ακούραστες για να εξυπηρετήσουν τις γυναίκες
και τα παιδιά που είχαν συγκεντρωθεί στην αίθουσα αναμονής των
επιβατών και σ’ έναν μικρό ελεύθερο χώρο της αποθήκης εμπο-
ρευμάτων. Πρόσφεραν ζεστό τσάι σ’ όλους και μοίρασαν κουβέρ-
τες, ακόμα και κουρελούδες, σε γέρους, γυναίκες ή παιδιά που έ-
δειχναν πως δεν είχαν μεγάλες αντοχές στο κρύο. Σε μια γυναίκα
κι ένα παιδί, που είχαν βραχεί και κρυολόγησαν, τους έδωσαν
στεγνά εσώρουχα και αντιπυρετικά χάπια.
Ήταν μια απαίσια νύχτα. Στο ευρύχωρο γραφείο του προϊστα-
μένου του Κέντρου Μεταφορών, η τεράστια χυτοσιδερένια θερμά-
στρα είχε κοκκινίσει απ’ τη δυνατή φωτιά. Ο φύλακας ή ο κλειδού-
χος έριχναν στο εσωτερικό της, κατά διαστήματα, μεγάλα κομμάτια
λιγνίτη απ’ το ευρύχωρο στρόγγυλο καπάκι της. Όμως έξω, ο πα-
γωμένος αέρας παρέσερνε τα πάντα στο διάβα του. Όταν ο Φίλιπ-
πος έβγαινε απ’ το γραφείο, κατά διαστήματα, για να επιβλέψει
στις εργασίες καθαρισμού από την «ομάδα γραμμής», φρόντιζε να
κρατιέται από το χειριστήριο του σημαφόρου ή κάποια άλλη χειρο-
λαβή για να μην ανατραπεί από την ένταση του ανέμου. Οι εργά-
τες, ξεπαγιασμένοι, κατάκοποι και σιωπηλοί, κρατώντας φαναρά-
κια θύελλας, προσπαθούσαν μέσα σ’ εκείνες τις απαίσιες συνθή-
κες, να σπάσουν τους πάγους σε όσα σημεία τα νερά είχαν παγώ-
σει και είχαν κολλήσει στις σιδηροτροχιές. Ο κυρ’ Λευτέρης, ο αρ-
χιεργάτης, δούλευε πιο πολύ απ’ όλους, αλλά κι έδινε κουράγιο
στους άντρες του. Κάποια στιγμή πλησίασε τον Φίλιππο.
- Μην ξεπαγιάζεις άδικα κύριε προϊστάμενε! Πήγαινε στο γρα-
φείο να ζεσταθείς, του είπε ενώ η φωνή και τα σαγόνια του τρεμό-
παιζαν απ’ το κρύο.
- Βλέπω πως τα παιδιά έχουν παγώσει…Φρόντισε κυρ’ Λευ-
τέρη να σταματήσουν για λίγο για ν’ ανασάνουν…Ας έρθουν στο
γραφείο μου, αλλά κανόνισε να μπείτε όλοι σας προσεκτικά γιατί
είναι επικίνδυνη η απότομη αλλαγή της θερμοκρασίας… Εντάξει;
- Εντάξει κύριε προϊστάμενε!.. Σε λίγο!..
Οι άλλες γυναίκες είχαν φύγει και η Ηρώ, μετά από τόσες ώ-
ρες εθελοντικής και κοπιαστικής προσφοράς, ετοίμασε ένα ζεστό
τσάι και το κατέβασε στο γραφείο του άντρα της.

77
 - Μου φαίνεται πως ο αέρας δεν έχει τώρα την ίδια ένταση…
Λες να βελτιωθεί ο καιρός; αναρωτήθηκε καθώς άφηνε μπροστά
στο Φίλιππο το δίσκο.
- Κι εμένα έτσι μου φαίνεται…Θα δούμε…Θα φανεί…
Η γυναίκα κάθισε στο δερμάτινο καναπέ, δίπλα απ’ το μεγάλο
ξύλινο γραφείο του άντρα της, πάνω στο οποίο ήταν τοποθετημένο
το τηλέφωνο, ο τηλέγραφος και διάφοροι φάκελοι με σκορπισμένα
έγγραφα. Τον κοίταζε σιωπηλή και με λατρεία, καθώς εκείνος ρου-
φούσε ηδονικά το ζεστό ρόφημα.
Η εξωτερική πόρτα του γραφείου άνοιξε σιγά σιγά και για με-
ρικά δευτερόλεπτα δεν εμφανίστηκε κανένας. Έπειτα από λίγο φά-
νηκε να μπαίνει αργά ένας εργάτης, μετά ο αρχιεργάτης και ακο-
λούθησαν οι υπόλοιποι. Ήταν καμιά δεκαριά. Φορούσαν τα χοντρά
αδιάβροχα με τις κουκούλες, που είχαν κοκαλώσει απ’ το κρύο. Τα
πρόσωπά τους ήταν κοκκινωπά κι ανέκφραστα. Όσοι είχαν μου-
στάκια ή ήταν αξύριστοι, φαινόταν καθαρά το παγωμένο χιόνι που
είχε κολλήσει στις τρίχες. Ο πρώτος στη σειρά, με το δείκτη του
χεριού του τίναξε, με κάποιες αργές κινήσεις, τα παγάκια που είχαν
κολλήσει στα φρύδια και στις βλεφαρίδες του. Ήταν η στιγμή που η
Ηρώ, μπροστά σ’ αυτό το ασυνήθιστα σκληρό κι οδυνηρό θέαμα,
δεν μπόρεσε να κρύψει τη συγκίνησή της.
- Τα καημένα τα παιδιά, θα πεθάνουν απ’ το κρύο…Δεν έπρε-
πε να δουλεύουν με τέτοιο καιρό, ψέλλισε συγκινημένη, ενώ με το
χέρι της σκούπιζε δυο δάκρυα που κύλησαν απ’ τα μάτια της.
Ο Φίλιππος την πλησίασε και την αγκάλιασε στοργικά απ’
τους ώμους.
- Μερικές δουλειές κορίτσι μου πρέπει να γίνουν…Απ’ αυτούς
τους ανθρώπους, που ξεπαγιάζουν για να καθαρίσουν τις γραμμές
και τα ψαλίδια , εξαρτάται αν οι επιβάτες των τρένων θα πάνε στα
σπίτια τους ή θα καταλήξουν σε νοσοκομεία…Η ασφάλεια των ε-
πιβατών είναι πάνω απ’ όλα…
Οι εργάτες παρακολουθούσαν σιωπηλοί και κάπως έκπληκτοι,
το συναισθηματικό ξέσπασμα της νέας γυναίκας. Ο αρχιεργάτης
έκανε δυο τρία βήματα προς το εσωτερικό του γραφείου.
- Μη στενοχωριέσαι για μας κυρία Ηρώ…Είμαστε συνηθισμέ-
νοι από κάτι τέτοια…Έχουμε καθήκον να κάνουμε ότι μας περιμέ-
νει, είτε έχει ζέστη είτε έχει κρύο…Αυτή είναι η δουλειά μας!

78
 Αυτή η έννοια του επαγγελματικού καθήκοντος στις δημόσιες
Υπηρεσίες και Οργανισμούς, ως μια απαράγραπτη οφειλή του α-
πλού πολίτη προς την πατρίδα του, είχε τόσο πολύ ξεφτίσει στα
χρόνια που ακολούθησαν, ώστε ταυτίστηκε με την ιδιότητα κά-
ποιων «ηλίθιων έντιμων εργαζόμενων» να κάνουν ευσυνείδητα τη
δουλειά τους. Μέσα σε μισό αιώνα, από τη διεθνιστική υποκουλ-
τούρα των κομμουνιστών της «ιντελιγκέντσια», που διέλυσαν τις
βασικές δομές ύπαρξης της Σοβιετικής Ένωσης, ο κόσμος έφτασε
να βιώνει τα διεθνιστικά οράματα μιας βάρβαρης παγκοσμιοποίη-
σης, με κυρίαρχη πολιτική ευρωπαϊκή ηγετική εξουσία τους αδίσ-
ταχτους κερδοσκόπους των χρηματιστηρίων. Η αργυρώνητη και
κρατικοδίαιτη «προοδευτική διανόηση», με όχημα τα χιμαιρικά διε-
θνιστικά της οράματα έγινε, είτε από παράλογες ιδεολογικές αγκυ-
λώσεις είτε με εξαγορά συνειδήσεων, η ευκολόπιστη για τους λα-
ούς φωνή της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης. Όλους αυτούς
τους πολιτικούς και πνευματικούς ηγέτες της χώρας, ο υπερήλικας
πλέον Φίλιππος Στεργιάδης τους είχε βαφτίσει «Άχρηστους». Ήταν
ένας χαρακτηρισμός που ο Περικλής χρησιμοποίησε στον «Επιτά-
φιο», για να διαχωρίσει τους έντιμους πολίτες που απασχολούνταν
δημιουργικά στα κοινά, από τα καρκινώματα και όσους απόφευγαν
να συμβάλλουν στην πρόοδο και ευημερία της πατρίδας.
Για το Στεργιάδη, η πλειονότητα της πολιτικής ηγεσίας της
Ελλάδας αλλά και όλης της Ευρώπης, κατά τις δυο τελευταίες δε-
καετίες του 20ου αιώνα και ως τις πρώτες του 21ου, ήταν μια κάστα
«Άχρηστων» που οδήγησαν τους ευρωπαϊκούς λαούς στην υπο-
κουλτούρα και στον Καιάδα των κερδοσκόπων της Ασύδοτης, της
λεγόμενης Ελεύθερης Αγοράς. Αυτοί οι «Άχρηστοι» δίδαξαν στον
ελληνικό λαό πως, ο επαγγελματισμός και το καθήκον προς την
πατρίδα, ήταν δυο ιδιότητες κατάλληλες μόνο για ηλίθιους ιδεολό-
γους. Από τους «προοδευτικούς διανοούμενους» η λέξη πατρίδα
είχε ταυτισθεί με το φασισμό και τον άκρατο εθνικισμό.

79
 Το «τσιγγάνικο» Πάσχα του 1963

Εκείνος ο χειμώνας του 1962, πέρασε μέσα από τις ίδιες ανεί-
πωτες δυσκολίες για το νεαρό ζευγάρι. Την άνοιξη του 1963, παρά
τα προβλήματα που δημιουργούσε στην Ηρώ η προχωρημένη εγ-
κυμοσύνη της, αυτές οι δυσκολίες είχαν μετριασθεί γιατί η νεαρή
γυναίκα μπορούσε, κατά διαστήματα, να επισκέπτεται τον άντρα
της στα διάφορα Κέντρα Μεταφορών. Όμως, όταν πλέον στις αρ-
χές του Απρίλη πλησίαζε στον ένατο μήνα της εγκυμοσύνης, αυτή
η δυνατότητα άρχισε να γίνεται προβληματική.
Τότε, στις πρώτες μέρες του Απρίλη, ο Φίλιππος είχε λάβει
εντολή από την 3η Επιθεώρηση να μεταβεί στο Κέντρο Μεταφορών
Ποροΐων, για ν’ αντικαταστήσει για δυο μέρες τον υποπροϊστάμενο
Γιωργάκη Φαρνή. Ο γραμματέας της Επιθεώρησης του εξήγησε
πως, ο Φαρνής θα επέστρεφε απ’ τη διήμερη άδεια του τη Μεγάλη
Παρασκευή, ώστε ο Φίλιππος να επιστρέψει στην έδρα του για να
περάσει το Πάσχα με τη γυναίκα του.
Πριν από λίγο καιρό η Ηρώ είχε πάει στο χωριό, στο πατρικό
της, αλλά επέστρεψε στο Κέντρο του Στρυμόνα για να γιορτάσει
την Ανάσταση με τον άντρα της. Λόγω της προχωρημένης εγκυμο-
σύνης της τη συνόδεψε η μητέρα της, η οποία είχε την πρόθεση να
επιστρέψει στο χωριό όταν ο Φίλιππος θα γύριζε στο σπίτι τους,
στο Κέντρο Χερσαίων Μεταφορών του Σρυμόνα.
Το Κέντρο των Ποροΐων θεωρούνταν ένας ιδιαίτερα δύσκολος
επαγγελματικός χώρος για τους επίκουρους που αντικαθιστούσαν,
για άδειες ή αναπαύσεις, τον προϊστάμενο και τον υποπροϊστά-
μενο που υπηρετούσαν σ’ αυτό. Ο πρώτος ήταν ένας καλοκά-
γαθος και τελείως ανοργάνωτος εξηντάχρονος, που βρισκόταν στα
πρώτα στάδια ενός εμφανούς, στο πρόσωπό του, αλκοολισμού.
Το γραφείο του ήταν πάντα ακατάστατο, με τα έγγραφα σκορπι-
σμένα στο τραπέζι, στο πάτωμα ή στα καθίσματα. Στα διάφορα
γραφεία των Κέντρων Μεταφορών της 3ης Επιθεώρησης κυκλοφο-
ρούσαν κάποιες διασκεδαστικές ιστορίες για τα καμώματα και τα
ευτράπελα του Κυρ’ Νίκου, στις στιγμές ευθυμίας και οινοποσίας.
Πολλά απ’ αυτά είχαν σχέση με τον απαίσιο γραφικό χαρακτήρα
του ιδιόρρυθμου αυτού προϊσταμένου.

80
 Ο Βαγγέλης Καραμήτρος, ο γραμματέας της Επιθεώρησης με
τον οποίο ο Φίλιππος απόκτησε γρήγορα φιλικές σχέσεις, λόγω
της συχνής τηλεφωνικής επικοινωνίας τους για θέματα αδειών και
μετακινήσεων εκτός έδρας, του διηγήθηκε κάποτε μια σπαρταριστή
ιστορία. Ο προϊστάμενος του Κέντρου Ποροΐων έστειλε στην Επι-
θεώρηση μια μακροσκελέστατη επιστολή με θέμα τα «εκκρε-
μούντα προβλήματα του Κέντρου». Κανένας δεν μπόρεσε να δια-
βάσει αυτό το έγγραφο με τα ορνιθοσκαλίσματα και ο Βαγγέλης
επέστρεψε την επιστολή στον αποστολέα της γιατί «ήταν δυσανά-
γνωστη»…Κι ο κυρ’ Νίκος την έστειλε πάλι στην Επιθεώρηση, χω-
ρίς καμιά διευκρίνιση, αλλά με προσεκτικότερη γραφή στο διαβι-
βαστικό έγγραφο και με την επισήμανση πως «μετά την παρέ-
λευση τόσων ημερών, ούτε κι ο ίδιος μπορούσε πλέον να την α-
ναγνώσει».
Ο δεύτερος, ο γνωστός σ’ όλη την περιοχή ως «ο Γιωργάκης ο
κουνίστρας», ήταν ένας προκλητικά αχαλίνωτος ομοφυλόφιλος, ο
οποίος σκανδάλιζε με τα τερτίπια του τη μικρή κοινωνία του χω-
ριού όπου είχε την έδρα του αυτό το Κέντρο Μεταφορών. Αυτόν
τον υποπροϊστάμενο πήγε ν’ αντικαταστήσει ο Φίλιππος για δυο
μέρες, διότι θα έπρεπε να φύγει το ταχύτερο για τη Δράμα «λόγω
σοβαρών και εκτάκτων οικογενειακών προβλημάτων».
Σ’ όλες τις περιπτώσεις αντικατάστασης γινόταν ένα είδος
προφορικής «παραλαβής και παράδοσης» από τους δυο υποπροϊ-
σταμένους. Όταν ο Φίλιππος έφτασε στο Κέντρο, ο Γιωργάκης είχε
ήδη φύγει αρκετές ώρες νωρίτερα, αφού ο κυρ’ Νίκος, για να τον
διευκολύνει, είχε αναλάβει να εκτελεί και τα δικά του καθήκοντα.
- Αυτό δεν το έχω ξανασυναντήσει σε κανένα Κέντρο!.. Βλέπω
κύριε προϊστάμενε πως το Γιωργάκη τον έχετε μη στάξει και μη
βρέξει, παρατήρησε χαμογελώντας, αλλά και μ’ ευδιάκριτο τόνο
διαμαρτυρίας ο Φίλιππος.
- Ε, τι να κάνω παιδί μου! Τον βοηθώ όσο μπορώ…Είναι ένα
φιλότιμο, αξιολύπητο και δυστυχισμένο πλάσμα! Εγώ τώρα πάω
δίπλα, στο φίλο μου τον Ανέστη…Αν με ζητήσει ο Επιθεωρητής ή
κάποιος προϊστάμενος απ’ τη Διεύθυνση, στείλε τον κλειδούχο, τον
Ιωακείμ, να με φωνάξει…Όποιος άλλος με ζητήσει να του πεις να
τηλεφωνήσει αργότερα!.. Έχω «εξωτερικές εργασίες»…

81
 Αυτές οι εργασίες στο φίλο του τον Ανέστη, ήταν εξαιρετικά
δύσκολες και υπεύθυνες. Με μια παρέα άλλων μερακλήδων του
χωριού, ρουφούσε ηδονικά το ντόπιο τσίπουρο και τ’ αχνιστά λου-
κάνικα του μεζέ, πολλές φορές την ημέρα και από το πρωί ως το
βράδυ. Όταν επέστρεφε στο γραφείο του, φρόντιζε πάντα, κατα-
βάλλοντας εμφανή προσπάθεια, να «τρικλίζει μ’ αξιοπρέπεια».
Πρώτη φροντίδα του Φίλιππου ήταν να τακτοποιήσει τις λιγο-
στές αποσκευές του στο επικουρικό δωμάτιο. Ήταν ένας μικρός
χώρος αποθήκης, δίπλα απ’ το γραφείο, με μοναδικό έπιπλο ένα
στενό σιδερένιο κρεβάτι με αχυρένιο στρώμα και δυο καρέκλες.
Παραδίπλα υπήρχε ένας νιπτήρας με μια μικρή βρόμικη λεκάνη,
ενώ για τις σωματικές του ανάγκες θα έπρεπε να χρησιμοποιεί τα
αποχωρητήρια που βρίσκονταν λίγα μέτρα παραπέρα, κολλητά
στο κτίριο των γραφείων. Στον επάνω όροφο κατοικούσε ο κυρ’
Νίκος, με την πάντα αχτένιστη κι ατημέλητη γυναίκα του και την
υπέργηρη πεθερά του.
Κάποια στιγμή άκουσε έντονες ομιλίες, οι οποίες δυνάμωναν
σιγά σιγά ώσπου έγιναν κάπως δυνατές κι άγριες φωνές. Βγήκε
έξω και είδε τον Ιωακείμ να διαπληκτίζεται με μια παρέα πέντε έξι
φαντάρων.
- Τί συμβαίνει εδώ; Γιατί μαλώνετε;
- Αυτά τα κωλόπαιδα κύριε προϊστάμενε έρχονται κάθε μέρα
και περιμένουν το μπαξίσι τους, είπε με βλοσυρό ύφος ο Ιωακείμ,
ενώ απευθυνόταν και πάλι προς τους στρατιώτες.
- Άντε ρε, πάτε στο καλό!..Ο Γιωργάκης πήρε άδεια!.. Αδειάστε
μας τη γωνιά μη θυμώσω κι αρχίσω να κατεβάζω καντήλια!..
Οι φαντάροι τον κοίταζαν προκλητικά, χωρίς να μιλούν. Μόνο
ο ένας μουρμούρισε μέσα απ’ τα δόντια του «πως το τσιράκι σή-
κωσε κεφάλι μόλις έφυγε τ’ αφεντικό του».
Ο Ιωακείμ αγρίεψε. Ήταν ένας κοντόχοντρος άντρας, μαυριδε-
ρός, με πυκνά φρύδια και παχύ μουστάκι που σκέπαζε όλο το ε-
πάνω χείλι του. Πίεσε, κάπως δυνατά προς τη δεξιά πλευρά, το
τσαλακωμένο και αρκετά βρόμικο υπηρεσιακό του πηλίκιο και έκα-
νε δυο τρία βήματα προς την ομάδα των στρατιωτών.
- Τί είπες βρε λελέ! Εσύ είσαι φαντάρος ή καμιά παστρικιά
λουλουδού σε χασαποταβέρνα;

82
 Ο Φίλιππος είδε πως η κατάσταση άρχισε να εκτραχύνεται κι
αποφάσισε να επέμβει. Απευθύνθηκε σ’ έναν απ’ την παρέα των
στρατιωτών, που φαινόταν ως ένα είδος αρχηγού και ηγέτη, λόγω
του βαθμού του.
- Δε μου λες δεκανέα, σε ποια μονάδα υπηρετείτε όλοι σας;
Εγώ είμαι ξένος και πρώτη φορά έρχομαι σ’ αυτό το χωριό… Υ-
πάρχει εδώ κάποιο τάγμα;
- Μάλιστα…Υπάρχει…
- Κι εσείς πως βγήκατε έξω, έτσι όλοι μαζί…Εγώ είμαι έφεδρος
ανθυπολοχαγός και ξέρω απ’ τους κανονισμούς του στρατού…
- Έχουμε κανονική έξοδο…
- Εδώ στα γραφεία του Κέντρου τι δουλειά έχετε;
- Δεν έχουμε δουλειά…Κάνουμε βόλτα…
Ο Ιωακείμ πετάχτηκε και ξεφώνισε χαχανίζοντας.
- Σιγά τις βόλτες…Δεν ήρθα απ’ το φεγγάρι…Σας ξέρω κωλό-
παιδα απ’ την κορφή ως τα νύχια…
- Σταμάτα Ιωακείμ και μη μιλάς άλλο, τον διέκοψε αυστηρά ο
Φίλιππος, ενώ στρεφόταν και πάλι προς το δεκανέα.
- Για πες μου δεκανέα, που θα μπορέσω να συναντήσω το
διοικητή σου; Εσύ πώς λέγεσαι;
Για πρώτη φορά όλη η ομάδα των στρατιωτών φάνηκε έντονα
ταραγμένη και φοβισμένη. Ο δεκανέας είχε χλομιάσει.
- Φυσικά δεν έχω καμιά πρόθεση να εξηγήσω στο διοικητή
σας αυτές τις ύποπτες βόλτες σας, αν μου υποσχεθείτε πως όσες
μέρες θα βρίσκομαι εδώ, δεν θα ξαναπατήσετε σ’ αυτή την περιο-
χή… Ε, τι λες δεκανέα;
- Δεν θα ξαναρθούμε…Θα πηγαίνουμε αλλού…
- Α, ωραία!.. Να λοιπόν που συμφωνήσαμε σαν καλοί φίλοι…
Όταν έφυγαν οι στρατιώτες κι οι δυο τους έμειναν μόνοι, ο Φί-
λιππος ζήτησε από τον Ιωακείμ να τον ενημερώσει για όσα είχαν
προηγηθεί.
- Να κύριε προϊστάμενε! Κάθε τόσο, αυτοί οι ίδιοι παλιοπού-
στηδες έρχονται για να συναντήσουν τη δικιά μας κοκότα. Μπουρ-
δέλο το ‘καναν το Κέντρο…Εδώ έχουμε τις γυναίκες και τα παιδιά
μας και βλέπουν αυτά τα Σόδομα και Γόμορα, όπως γράφουν τα
βιβλία της θρησκείας μας…Τι να σου πω! Έχω αγανακτήσει!
- Καλά, και ο κυρ’ Νίκος τι κάνει;

83
 - Τ’ αφεντικό έχει κουρκουτιάσει απ’ το τσίπουρο και κάνει
στραβά μάτια…Το διαλύσανε το Κέντρο…Αν έμενες εδώ κανένα
μήνα θα ‘βαζες εσύ μια τάξη…Είδα τους μάγκες πως έβαλαν τις
ουρές στα σκέλια και το ‘σκασαν…
- Για ποιο μήνα μιλάς Ιωακείμ…Εγώ ήρθα για δυο μέρες.
- Να δούμε! Να δούμε! απάντησε ο άλλος αινιγματικά.
- Τί να δούμε; Ο Φαρνής πήρε άδεια για δυο μέρες…
- Μπορεί κύριε προϊστάμενε να κάνει και δεκαδυό…Φεύγει
σαν κλέφτης νόμιμα για δυο τρεις μέρες και μετά ξανάρχεται όταν
του καπνίσει…Άλλοτε κόβει δελτίο ασθένειας, άλλοτε συνεννοείται
με δικό του γιατρό και αφού του κανονίσει ψεύτικη εισαγωγή στο
νοσοκομείο για μια δυο μέρες, του δίνει και μια δεκαήμερη, ας
πούμε, αναρρωτική άδεια…Όλα αυτά τα λουλούδια έχουν ένα
κρυφό σωματείο, σαν τη μαφία και αλληλοϋποστηρίζονται… Μυρί-
ζονται μεταξύ τους, όπως οι γάτες στα κεραμίδια το Μάη…Φτου, οι
παλιοπουστάρες! Ξευτελίζουν το αντρικό φύλο…
Στο Φίλιππο έκανε εντύπωση ο τρόπος και το πάθος, με το
οποίο εκτόνωνε κρυφά απωθημένα συναισθήματα αυτός ο κατώ-
τερος υπάλληλος του Κέντρου. Ήταν ένα είδος εξομολόγησης ή
αφήγησης ασθενή στον ψυχίατρό του. Το πρόσωπό του ήταν χλο-
μό και το χέρι του έτρεμε, καθώς το περνούσε ασυναίσθητα απ’ το
στόμα του για να στρώσει το παχύ μουστάκι του. Ήταν φανερό
πως έτρεφε ένα κρυφό μίσος προς τους ιδιόρρυθμους προϊστα-
μένους του.
Εκείνο όμως που προβλημάτισε το Στεργιάδη, ήταν ο υπαι-
νιγμός του κλειδούχου για παράταση της άδειας του Φαρνή. Με
αγωνία περίμενε να φτάσει η Μεγάλη Παρασκευή. Κι όταν, πρωί
πρωί, ο Βαγγέλης Καραμήτρος τον ενημέρωσε πως ο Γιωργάκης
«έκοψε δελτίο ασθενείας» για τέσσερις μέρες, έγινε πραγματικό
θηρίο.
- Δηλαδή, Βαγγέλη, θα ‘ρθει τη δεύτερη μέρα του Πάσχα! Είμαι
όλο νεύρα! Θα τον πνίξω όταν τον αντικρίσω τη Δευτέρα… Αν φυ-
σικά έρθει και τη Δευτέρα ή το πρωί της Τρίτης, πριν από την ώρα
που πιάνουμε δουλειά…
- Αν είσαι τυχερός θα ‘ρθει…Ο Γιωργάκης είναι απρόβλεπτος!
Πάντως, αν δεν έρθει τη Δευτέρα αποκλείεται να φτάσει εκεί τα χα-
ράματα της Τρίτης…Ούτε να το φανταστείς!

84
 - Όπως έχουν τα πράγματα θα πρέπει να συνεννοηθώ με τη
γυναίκα μου για την ανατροπή των σχεδίων που κάναμε για το
Πάσχα…Μάλλον θα ‘ρθει να μείνει εδώ, μαζί μου…
- Πώς θα μείνει Φίλιππε, έγκυος γυναίκα, σ’ εκείνο το αχούρι
που το βάφτισαν επικουρικό δωμάτιο! απόρησε ο Βαγγέλης. Με
τόσο προχωρημένη εγκυμοσύνη θα μπορέσει ν’ αντέξει σε τέτοιες
συνθήκες; Μου φαίνεται πως φέτος θα περάσετε ένα γύφτικο
Πάσχα…
- Κι εμένα έτσι μου φαίνεται Βαγγέλη…
- Καλό κουράγιο και καλή Ανάσταση…

Η επιστροφή του Γιωργάκη

Το μεσημέρι της δεύτερης μέρας του Πάσχα, ο Φίλιππος ερ-

γαζόταν στο γραφείο του ενώ η Ηρώ είχε καθίσει σε μια αναπαυτι-
κή πολυθρόνα, κάτω από τον υπεραιωνόβιο πλάτανο και κρατών-
τας ένα μικρό κυκλικό τελάρο ήταν, για ώρα, αφοσιωμένη στο κέν-
τημά της. Κάποια στιγμή μπήκε ο Ιωακείμ και με αινιγματικό ύφος,
απευθύνθηκε προς το Στεργιάδη τρίβοντας τα χέρια του.
- Τί δώρο θα μου δώσεις κύριε προϊστάμενε για να σου φέρω
ένα καλό νέο;
- Έμαθες πως θα ‘ρθει σήμερα ο Γιωργάκης;
- Να κάνω το σταυρό μου γι’ αυτό που είδα σήμερα…Ο Γιωρ-
γάκης ήρθε πριν την ώρα του…Θαύμα!..Ήρθε αλλά φοβάται να
μπει στο γραφείο…Ο γραμματέας της Επιθεώρησης του είπε πως
θα τον πνίξεις όταν βρεθεί μπροστά σου…
- Και τώρα πού είναι;
- Σκύψε λίγο προς το παράθυρο και θα τον δεις…Εδώ κι αρκε-
τά λεπτά μιλά με τη γυναίκα σου…Της κάνει ένα σωρό τσιριμόνιες,
σα να τη γνωρίζει από χρόνια…Μεγάλη λέρα ο άτιμος!
Πίσω απ’ το Φίλιππο βρισκόταν ένα παράθυρο με πυκνές κά-
θετες σιδερένιες μπάρες κι ανοιχτά τα παραθυρόφυλλα. Έσκυψε
και είδε προς τα έξω. Ο Φαρνής στεκόταν εκεί κοντά στον πλάτα-
νο, κοστουμαρισμένος, γραβατωμένος και μιλούσε με οικειότητα

85
στην Ηρώ…Κάποια στιγμή έστριψε το κεφάλι του και τον είδε χω-
ρίς να μιλήσει…Είπε κάτι ψιθυριστά στην Ηρώ και μετά κοίταξαν κι
οι δυο χαμογελώντας προς το παράθυρο.
- Καλημέρα κύριε συνάδελφε…Όπως βλέπεις ήρθα εγκαίρως
για να φύγετε νωρίτερα και να κοιμηθείτε στο σπίτι σας…
- Τολμάς να λες και καλημέρα βρε ασυνείδητε!...Μην μπεις στο
γραφείο τώρα που σε είδα και μ’ έπιασαν οι διαβόλοι, γιατί θα σου
σπάσω το κεφάλι με τη μαρμάρινη πλακέτα που έχουμε στο τρα-
πέζι, του απάντησε αγριεμένος ο Φίλιππος.
Ο Φαρνής, με μια εμφανή και προσποιητή έκπληξη στο πρό-
σωπό του, γύρισε προς τη γυναίκα και της είπε με δυνατή φωνή,
τονίζοντας τις λέξεις…
- Κυρία Ηρώ μου, πως εσείς μια τόσο ευγενική και χαριτωμένη
γυναίκα παντρευτήκατε έναν τόσο βάρβαρο άντρα!..
- Γιωργάκη, άσε τις εξυπνάδες και τα γλυκά λόγια…Βάρβαρο
είναι αυτό που έκανες εσύ αφήνοντας μια έγκυο γυναίκα να κοιμά-
ται πασχαλιάτικα σ’ ένα υγρό δωμάτιο…Πάνω σε ράντσο… Είσαι
ασυνείδητος!
Ο Φαρνής έσκυψε δίπλα απ’ την Ηρώ κι έπιασε ένα μπουκέτο
με λουλούδια που, όπως υπέθεσε ο Φίλιππος, της το είχε προσφέ-
ρει όταν την πρωτοπλησίασε.
- Διέπραξα σφάλμα και η γυναίκα σου με συγχώρεσε, είπε κα-
θώς έκανε μια θεατρινίστικη υπόκλιση κι άφηνε τα λουλούδια στα
γόνατα της Ηρώς. Ξέρεις κάτι κύριε συνάδελφε! Αυτή εδώ η κυρία
με την αγγελική μορφή και τη χρυσή καρδιά, μ’ έκανε να συναι-
σθανθώ την ενοχή μου…Την ευχαριστώ και υποκλίνομαι μπροστά
της…Πρώτη φορά στη ζωή μου είδα μια γυναίκα σε τέτοια προχω-
ρημένη εγκυμοσύνη να είναι τόσο όμορφη !…Τύφλα να ‘χει η μα-
καρίτισσα Μέριλιν Μονρόε που άφησε πέρυσι αυτό τον μάταιο κό-
σμο…
- Είσαι μεγάλος μαλαγάνας! είπε μισογελώντας ο Φίλιππος και
αποκαλύπτοντας έτσι τον, κατά κάποιο τρόπο, προσποιητό έντονο
θυμό του.
Για πρώτη φορά μίλησε και η Ηρώ. Χαμογελώντας και με πα-
ρακλητικό ύφος απευθύνθηκε στον άντρα της, καθώς τραβούσε
ένα λευκό τριαντάφυλλο απ’ το μπουκέτο για να το προσφέρει στο
Γιωργάκη…

86
 - Έλα τώρα Φίλιππε! Άσε τους θυμούς και τις αγριάδες και
συγχώρεσε τον κύριο Φαρνή για το μικρό σφαλματάκι που έκανε
και μας ταλαιπώρησε λίγο…Άλλωστε τον είδες που είπε τόσα α-
θώα ψεματάκια για τα χαρίσματά μου…Μέχρι και συγκρίσεις με τη
Μέριλιν έκανε…Μετά από τόσους ύμνους για τη γυναίκα σου, θα
εξακολουθήσεις να είσαι θυμωμένος μαζί του;
- Αχ, βρε Ηρώ…Φαίνεται πως σε σαγήνευσε κι εσένα αυτός ο
πονηρός λαοπλάνος, είπε ο Φίλιππος καθώς έκανε μια κίνηση,
βγάζοντας το χέρι του απ’ τη σιδεριά του παράθυρου για να δείξει
στο Φαρνή πως μπορούσε, άφοβα πλέον, να κατευθυνθεί προς
την είσοδο των γραφείων. Όμως εκείνος, κάνοντας μια χειρονομία
για να δείξει πως θα επέστρεφε σύντομα, βάδισε προς την πλατεία
του χωριού.
Ο Γιωργάκης Φαρνής ήταν ένας αδύνατος, ένας κοκκαλιάρης
χλομός τριαντάρης, με ίσια, κολλημένα στο κρανίο του τα ελάχιστα
καστανόξανθα μαλλιά του. Σ’ εκείνο το σβησμένο, εμφανισιακά,
πρόσωπο, σχεδόν άτριχο και με επιδερμίδα μικρού παιδιού, ξεχώ-
ριζαν δυο μεγάλα εκφραστικά, καταγάλανα μάτια, γεμάτα αθωό-
τητα και καλοσύνη.
Λίγο πριν ο Φαρνής κατευθυνθεί προς την πλατεία του χω-
ριού, ο Ιωακείμ, με καταφανή την απογοήτευση και δυσφορία,
μουρμούρισε μέσα απ’ τα δόντια του, καθώς ετοιμαζόταν ν’ ανοίξει
την πόρτα για να φύγει.
- Τα κατάφερε πάλι ο κουνίστρας…Όλες οι γυναίκες τον συμ-
παθούν, αφού είναι κι αυτός γυναίκα με πανταλόνια…
Ο κλειδούχος, από τότε που ήρθε ο Φίλιππος στο Κέντρο Με-
ταφορών Ποροΐων, είχε αφήσει τα κρυφά και καταπιεσμένα συν-
αισθήματά του να εκτονωθούν. Με το απλό κι άγαρμπο λεξιλόγιο
που χρησιμοποιούσε, είχε φανερά εκφράσει την άποψη πως δεν
ήταν δίκαιο και λογικό να είναι υφιστάμενος ενός «κουσουρλή»
προϊστάμενου. Σε έναν αυστηρά ανδροκρατούμενο Οργανισμό, ο
κάθε λογίς κατώτερος υπάλληλος το θεωρούσε «ατιμωτικό» να έ-
χει αφεντικό «μια γυναίκα με πανταλόνια».
Ο Φίλιππος, άνθρωπος που από ιδιοσυγκρασία και ανθρωπι-
στικές ιδεολογικές αντιλήψεις, συνήθιζε να κρίνει μ’ αυστηρότητα
τα δικά του ελαττώματα και μ’ επιείκεια τα ελαττώματα των άλλων,
προσπαθούσε ν’ αντιμετωπίζει τους σεξουαλικά ιδιόρρυθμους και

87
τους φιλήσυχους περιθωριακούς τύπους ως ανθρώπους που δεν
είχαν καμιά ευθύνη γι’ αυτό που ήταν. Έτσι γεννήθηκαν. Έτσι τους
έπλασε ο θεός. Αποτελούσαν εξαιρέσεις, μέσα σε γενικούς φυσι-
κούς κανόνες που ισχύουν για όλα σχεδόν τα πλάσματα της γης,
σ’ έναν αέναο κύκλο αναπαραγωγής των ειδών. Όμως, οι απόψεις
του αυτές δεν ίσχυαν για τα εγκληματικά εκείνα στοιχεία που για να
κορέσουν μια ανώμαλη σεξουαλική δίψα δεν διστάζουν να βιά-
σουν, να βιαιοπραγήσουν ή ακόμα και να δολοφονήσουν μικρά
παιδιά, εκμεταλλευόμενοι την απειρία και αθωότητά τους.
Γι’ αυτούς τους δεύτερους πίστευε πως η κοινωνία θα ‘πρεπε
να μην δείχνει καμιά ανοχή κι επιείκεια. Μ’ όλο που δεν εκδηλώθη-
κε απόλυτα στη διαλογική συζήτηση που είχε με τον Ιωακείμ την
πρώτη μέρα της άφιξής του σ’ αυτό το Κέντρο Μεταφορών, για την
τιμωρία που θα έπρεπε να επιβάλλει ο νόμος σ’ αυτού του είδους
τις εγκληματικές πράξεις, εντούτοις κατά βάθος συμφωνούσε με
τον κλειδούχο. Όταν εκείνος του εξέφρασε τη σκέψη πως, αν κά-
ποιος από «τα ρεμάλια, τους φίλους φαντάρους του Γιωργάκη»
τολμούσε ν’ απλώσει το χέρι του στο αγοράκι ή στην κορούλα του,
η σκληρή τιμωρία που θ’ ακολουθούσε θα ήταν αμείλικτη και «θα
‘πρεπε για το καλό του να προλάβει ν’ αυτοκτονήσει».
- Δηλαδή τι θα κάνεις; τον ρώτησε ο Φίλιππος με μια κάπως
σκωπτική διάθεση.
- Τι θα κάμω; Θα τον κρεμάσω ανάποδα σ’ αυτό τον πλάτανο
και θα του χώσω στο βρομόστομα τα ξεριζωμένα αχαμνά του…
Θα του μάθω εγώ πως στουμπίζουν το πιπέρι!
- Θα σαπίσεις στη φυλακή…
- Ε, και; Τί σκατά πατέρας θα είμαι αν αφήσω ζωντανό κά-
ποιον που θα τολμήσει ν’ ατιμάσει το παιδί μου…Είμαι καλός και
πιστός χριστιανός αλλά σε κάτι τέτοια γίνομαι μουσουλμάνος…
- Μουσουλμάνος! Δηλαδή;
- Να, κύριε προϊστάμενε…Εκεί στην Αραπιά, όταν κάποιος
κλέψει με τ’ αριστερό χέρι, του το κόβουν…Αν κλέψει με το δεξί, θα
κόψουν το δεξί…Αν βγάλει το μάτι κάποιου, θα του βγάλουν και το
δικό του…Κι αν βιάσει κάποιο παιδάκι θα του κόψουν το κεφάλι…
- Αποκεφαλισμός!.. Με λίγα λόγια θάνατος…
- Εμ, αν δεν αντέξει την αιμορραγία θα πάει στο διάβολο…
Εγώ βέβαια δεν μιλάω για το μεγάλο, για το κανονικό κεφάλι, αλλά

88
για το μικρό…Με καταλαβαίνεις νομίζω! είπε καθώς προχωρούσε
προς την πόρτα για να βγει από το γραφείο.
Δεν χρειαζόταν να είναι κανείς φιλόσοφος για να καταλαβαίνει
τα υπονοούμενα του Ιωακείμ. Το κοφτερό τσεκούρι θα ‘πρεπε ν’
αποτελεί το δίκαιο όργανο τιμωρίας, για ένα άλλο διεφθαρμένο όρ-
γανο του ανθρώπινου σώματος.
Αυτές οι αντιλήψεις για τους ομοφυλόφιλους ήταν ακόμα πιο
αυστηρές κι ασυμβίβαστες με την κοινωνική ηθική και στη μεταπο-
λεμική Ελλάδα. Τότε, στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’40, ο
κόσμος βρέθηκε αντιμέτωπος με σοβαρά προβλήματα επιβίωσης,
μετά από μια διπλή βουλγαρογερμανική κατοχή στο Νομό Σερρών.
Η σεξουαλική ζωή των ανθρώπων, ιδίως στα χωριά, αποτελούσε
ταμπού και δευτερεύον στοιχείο σε σχέση μ’ όλα τα άλλα προβλή-
ματα της καθημερινότητας. Καμιά ενημέρωση, καμιά συζήτηση σε
παιδιά κι έφηβους για ν’ αποκτήσουν κάποιες γνώσεις ή εμπειρίες
για τα βασικά θέματα στις σχέσεις των δυο φύλων ή ακόμα και για
τις ιδιορρυθμίες κάποιων που αποτελούσαν τις εξαιρέσεις στις συ-
νηθισμένες καταστάσεις μιας ομαλής ερωτικής και οικογενειακής
ζωής. Ελάχιστες, ίσως, ήταν οι μάνες που με μισόλογα προσπα-
θούσαν να ενημερώσουν τις νιόπαντρες κόρες τους για όσα έπρε-
πε να πράξουν την πρώτη νύχτα του γάμου τους. Η σεμνοτυφία
αποτελούσε απαράβατο κοινωνικό κανόνα.
Με τέτοια έλλειψη ενημέρωσης τα μικρά, κυρίως, παιδιά θα
μπορούσαν να είναι τα ιδανικά απροστάτευτα θύματα των ανώμα-
λων περιθωριακών και ιδίως των παιδόφιλων. Ο Πάνος, ο ξάδερ-
φος του Φίλιππου, του είχε κάποτε εκμυστηρευτεί πως κατά τη δι-
άρκεια και μετά τη βουλγαρική κατοχή, δυο τρεις έφηβοι του «βο-
ρεινού μαχαλά», συγκέντρωναν παιδάκια της γειτονιάς και τα προ-
έτρεπαν να συμμετέχουν στην καθημερινή, σχεδόν, ενασχόληση
του αυνανισμού τους. Τα παιδιά θεωρούσαν αυτή την επαίσχυντη
πράξη ένα είδος παιχνιδιού και χαχάνιζαν συγκρίνοντας τα μεγέθη
των γεννητικών τους οργάνων με αυτά των εφήβων. Ευτυχώς για
τα μικρά παιδιά, οι μεγαλύτερης ηλικίας νεαροί δεν είχαν κάποιου
άλλου είδους ιδιαίτερες ερωτικές αδυναμίες.
- Αν ήταν ανώμαλοι θα μπορούσαν εύκολα να μας βιάσουν…
Ήμασταν τυχεροί! συμπλήρωσε ο Πάνος με εμφανή την ανακού-

89
φιση στην ανάμνηση του κινδύνου που θα μπορούσαν, τότε, ν’ αν-
τιμετωπίσουν τα αθώα παιδάκια της γειτονιάς.
Ο Φίλιππος και άλλα τρία παιδάκια της γειτονιάς του, του «δυ-
τικού μαχαλά», ξέφυγαν κι αυτά από τα νύχια ενός ανώμαλου. Ή-
ταν ένας γλυκομίλητος, χαμογελαστός κι ευγενικός καραγκιοζο-
παίχτης, που με την άψογη συμπεριφορά του απόκτησε γρήγορα
πολλές συμπάθειες στο χωριό. Όλοι έλεγαν πως πρόκειται για «έ-
ναν πραγματικό κύριο».
Τη σκηνή την έστησε στην αυλή που του παραχώρησε δω-
ρεάν η κυρά Κώσταινα, μια κατσούφα και αχρειόστομη γυναίκα,
που ξεσπούσε σαν άγριο θηρίο όταν, κατά τη γνώμη της, κάποιοι
προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν τις αδυναμίες των φτωχών και
των αδυνάτων του χωριού ή αντιμετώπιζαν σκωπτικά ανθρώπους
με ψυχοδιανοητικά προβλήματα. Παρά την ηλικία της ήταν ένα εί-
δος θηλυκού Ρομπέν των Δασών που, αντί για τόξο, κρατούσε για
να στηρίζεται καλύτερα μια χοντρή ροζιασμένη μαγκούρα από ξύ-
λο οξιάς.
Ο νεοφερμένος καραγκιοζοπαίχτης φέρθηκε με πατρική τρυ-
φερότητα στα παιδιά της γειτονιάς. Τους υποσχέθηκε πως, αν τον
βοηθούσαν στο στήσιμο της σκηνής και αν «έβαζαν ένα χεράκι»
για να ταξινομήσουν τις πολύχρωμες χάρτινες φιγούρες του θεά-
τρου σκιών, θα τους άφηνε να παρακολουθήσουν την παράσταση
χωρίς να πληρώσουν. Τις άλλες βραδιές η είσοδος, στην περίκλει-
στη αυλή, γινόταν με την προσφορά αβγών, ενός κομματιού ψω-
μιού ή ενός μαγειρεμένου πιάτου με φασόλια, ρεβίθια ή ρύζι.
Στις επόμενες τρεις τέσσερις μέρες είχε αναπτυχθεί μια οικει-
ότητα κι εμπιστοσύνη ανάμεσα στα παιδιά και στον ευγενικό κα-
ραγκιοζοπαίχτη. Ήταν τότε, λίγες ώρες πριν αρχίσει η απογευματι-
νή παράσταση, που καθώς ήταν μισοξαπλωμένος σ’ ένα μεντέρι,
άφησε με τρόπο να φανούν τα γεννητικά του όργανα…
- Θείο, θείο!..Το πουλί σου βγήκε απ’ το πανταλόνι, είπε χα-
χανίζοντας ο Χρηστάκης, ο μικρότερος απ’ την παρέα, ενώ ξεκαρ-
δίστηκαν στα γέλια και τα υπόλοιπα παιδιά.
- Είδατε τι μεγάλο πουλί έχω; Για να δω και τα δικά σας… Εί-
ναι τοσοδούλια έ! Όμως όταν μεγαλώσετε θα γίνουν σαν το δικό
μου…Άλλη φορά θα σας αφήσω να το μετρήσετε με τα δάχτυλά
σας…Έτσι παιδιά μου; είπε με γλυκιά φωνή και βιάστηκε να καλύ-

90
ψει το γυμνό σημείο του σώματός του, όταν άκουσε βήματα στον
κατηφορικό χωματόδρομο που οδηγούσε απ’ την είσοδο του σπι-
τιού στο κέντρο της αυλής.
Την άλλη μέρα τα γειτονόπουλα πήγαν για μπάνιο στη διπλή
μεγάλη στέρνα, στη δεξαμενή που βρίσκονταν στην ανατολική
πλευρά του χωριού. Ξαφνικά, εμφανίστηκε και ο καραγκιοζοπαί-
χτης που, με το πρόσχημα πως ήθελε να πλύνει το σώμα του,
μπήκε στη στέρνα. Εκείνη την ώρα κολυμπούσαν μόνο μικρά παι-
διά κι ήταν ο μοναδικός ενήλικας μέσα στο νερό. Το βάθος της με-
γάλης στέρνας δεν ξεπερνούσε το ενάμιση μέτρο, αλλά ο καραγ-
κιοζοπαίχτης, με την πρόφαση πως δεν γνώριζε κολύμπι, αγκάλια-
ζε παιδάκια δήθεν για να κρατήσει την ισορροπία του ή δήθεν κατά
λάθος χούφτωνε τα γεννητικά τους όργανα ή έτριβε τα δικά του
στα σώματα των παιδιών.
Κάποια στιγμή, στα μαρμάρινα εξωτερικά πεζούλια της στέρ-
νας κάθισε μια παρέα από έφηβους. Είδαν τον καραγκιοζοπαίχτη
ανάμεσα σ’ εκείνο το παιδομάνι να ξεχωρίζει όπως η μύγα μέσ’
στο γάλα κι άρχισαν τα γιουχαΐσματα.
- Τι θέλεις ρε κωλόγερε μέσα στα παιδούδια…Μάζεψε τα ξερά
σου και μην τα πασπατεύεις…
Ο καραγκιοζοπαίχτης σταμάτησε το κολύμπι κι ετοιμάστηκε να
βγει απ’ τη στέρνα. Ήρεμος κι ευγενικός απευθύνθηκε προς τους
νεαρούς.
- Λυπάμαι κύριοι για τη συμπεριφορά σας…Σ’ αυτό το χωριό
οι άνθρωποι είναι καθώς πρέπει, αλλά φαίνεται πως υπάρχουν κι
εξαιρέσεις…
- Τι μας τσαμπουνάς ρε ανώμαλε, τον αποπήρε ο Δημητράκης
Κουτλομάρης, που εδώ και λίγα χρόνια έκανε στις Σέρρες δουλειές
του ποδαριού κι ήξερε την πιάτσα απ’ έξω κι ανακατωτά. Ήταν έ-
νας από τους συνηθισμένους Γαβριάδες της αγοράς, που συμπε-
ριφέρονται με θράσος και κάπως αλητοφέρνουν.
- Γιατί νεαρέ χρησιμοποιείς εναντίον μου τέτοια βαριά λέξη! δι-
αμαρτυρήθηκε ο καραγκιοζοπαίχτης.
- Άστα αυτά τα σαλιαρίσματα ξεκωλιάρη!.. Εμένα θα γελάσεις
που ξέρω, απ’ την κορφή ως τα νύχια, όλες τις πουτάνες κι όλους
τους πούστηδες των Σερρών! Άντε…Άντε…Βγες απ’ το νερό μη σ’
αρχίσουμε με τις κοτρώνες…

91
 Ένας άλλος νεαρός, ο Νίκος Κωνστανταρής, απευθύνθηκε
στα μικρά παιδιά που βρίσκονταν ακόμα μέσα στη δεξαμενή και
παρακολουθούσαν μ’ έκπληξη και χωρίς να πολυκαταλαβαίνουν,
τους διαξιφισμούς των μεγάλων.
- Πιτσιρίκια, βγείτε έξω και μακριά απ’ αυτό το καθίκι… Είναι
κωλομπαράς!..
- Κουμπαράς; ρώτησε μ’ αφέλεια ένας πιτσιρικάς.
- Άντε ρε χαζοπούλι, βγες απ’ τη στέρνα κι άσε τις αρλούμπες,
τον επέπληξε ο Κωνστανταρής.
Όλα τα παιδιά βγήκαν απ’ το νερό κι έτρεξαν να ντυθούν. Τα
ρούχα του Φίλιππου ήταν κοντά στο πεζούλι, όπου βρισκόταν η
παρέα των νεαρών. Ο Κουτλομάρης, όταν τον είδε δίπλα του,
κλώτσησε με μανία τα ρούχα και τον ρώτησε χαχανίζοντας.
- Ρε, μπάνικε φλώρε…Σ’ άρεσε που σου ‘βαλε κωλοδάχτυλο
αυτός ο ανώμαλος καραγκιοζοπαίχτης;
Ο Φίλιππος έγινε κατακόκκινος απ’ την ντροπή του. Έσκυψε
αμίλητος και μάζεψε τα σκορπισμένα ρούχα του. Ο Κωνστανταρής
του χάιδεψε φιλικά το σύριζα κουρεμένο κεφάλι, ενώ έλεγε στον
Κουτλομάρη.
- Άντε βρε Δημητράκη! Τ’ είν’ αυτά που λες στο παιδί!.. Μάζε-
ψε λίγο τη γλώσσα σου…
Στα χωριά τα νέα μεταδίδονται πολύ γρήγορα, κάτι που φαίνε-
ται πως αγνοούσε ο καραγκιοζοπαίχτης. Το απόγευμα είχε καθίσει
στην είσοδο του σπιτιού, η οποία οδηγούσε στην αυλή όπου δίνον-
ταν κάθε μέρα οι απογευματινές παραστάσεις του Καραγκιόζη. Τον
είχαν περιτριγυρίσει κάποιες δεσποινιδούλες της γειτονιάς, στις
οποίες μ’ ευχάριστο τρόπο και ζωηρούς μορφασμούς διηγόταν
ιστορίες από τον αμίμητο Ασιάτη ήρωα, που περιλαμβάνονταν στο
ρεπερτόριο των έργων που έπαιζε στο θεατράκι του.
Μάλιστα, ένα απ’ τα ομορφότερα κοριτσάκια της γειτονιάς, η
Άφρω, είχε καθίσει στο ένα του πόδι κι έγλειφε με βουλιμία την κα-
ραμέλα που της είχε χαρίσει, όπως συνήθιζε να κάνει μ’ όλα τα
παιδιά που τον πλησίαζαν. Ήταν τότε που στη γωνιά του δρόμου
φάνηκε η αγριωπή κυρά Κώσταινα. Καμπουριαστή, με τη μαγ-
κούρα να χτυπά δυνατά στις γυαλιστερές πέτρες του δρόμου, έ-
φτασε κοντά τους. Με δύναμη άρπαξε απ’ το χέρι την Άφρω και
την ανάγκασε να τρικλίσει δυο τρία βήματα παραπέρα.

92
 - Αϊ, τσακιστείτε από ‘δω παλιοκόριτσα…Σε λίγο αυτός εδώ ο
μπαγαμπόντης θα χώσει τα κουλά του στα κωλομέρια σας…
- Τί είναι αυτά που λες κυρά Κώσταινα! Διαμαρτυρήθηκε ο κα-
ραγκιοζοπαίχτης.
Τότε ήταν που η αθυρόστομη γριά ξέσπασε.
- Με ξεγέλασες βρομόγερε!.. Σ’ έβαλα στο σπίτι μου για να το
μαγαρίσεις; Άντε, γρήγορα στα τσακίδια… Μάζεψε και τα πράγμα-
τά σου και τα σκατά σου και ξεκουμπίσου…
- Μα που να πάω τέτοια ώρα κυρά Κώσταινα! Πώς θα φύγω
για τα Σέρρας…
- Τι με νοιάζει βρε ρουφιάνε που θα πας και τι θα κάμεις!..
Τώρα φεύγω, αλλά θα γυρίσω σε μια δυο ώρες…Αν σε βρω εδώ
θα σου σπάσω την κρατούνα σαν ξερή κολοκύθα…Θα…
- Θα! επανέλαβε μηχανικά ο καραγκιοζοπαίχτης.
- Τι θα ρε σκατοκερατά!.. Θα σου ξεριζώσω τ’ αρχ…. και θα
σου τα κάνω φρικασέ… Άϊ στα τσακίδια αρχιρουφιάνε…
Μέσα σε λίγες ώρες ο καραγκιοζοπαίχτης είχε γίνει λαγός.
Όμως για το Φίλιππο η διαμάχη με το Δημητράκη Κουτλομάρη είχε
συνέχεια. Όταν δυο χρόνια αργότερα ο Φίλιππος πέτυχε στις εξε-
τάσεις του Γυμνασίου κι εγκαταστάθηκε στις Σέρρες, ο Κουτλο-
μάρης ξαναθυμήθηκε τον καραγκιοζοπαίχτη. Συναντήθηκαν τυχαία
στην πλατεία Εμπορίου. Ο Φίλιππος φορούσε το πηλίκιο του Γυμ-
νασίου με την κουκουβάγια πάνω απ’ το γείσο, δείγμα μιας κοινω-
νικής και πολιτιστικής καταξίωσης σύμφωνα με τις αντιλήψεις της
εποχής. Ο Κουτλομάρης, χωρίς καμιά αιτία ξέσπασε.
- Τι τσιτώνεις το κεφάλι σου σαν παγώνι παλιομπάσταρδε! Ε,
δεν μου λες; Σου ‘βαλε κωλοδάχτυλο ο καραγκιοζοπαίχτης;
- Είσαι ένας αληταράς, του απάντησε ο Φίλιππος και βιάστηκε
ν’ απομακρυνθεί όταν τον είδε να κινείται μ’ απειλητικές διαθέσεις.
- Θα σε πιάσω ρε πουστόπαιδο και θα σου στρίψω το λαρύγ-
γι…
Μια άλλη φορά συναντήθηκαν λίγο πιο πέρα απ’ το Α’ Γυμνά-
σιο Αρρένων. Ο Κουτλομάρης τον έβρισε πάλι κι ο Φίλιππος, για
να τον εκδικηθεί, έκανε το λάθος να μιμηθεί την ελαφριά καμπούρα
του και το ιδιόρρυθμο βάδισμά του, παριστάνοντας το βάδισμα πι-
θήκου. Ο Κουτλομάρης έγινε θηρίο. Τον κυνήγησε μέχρι το μικρό

93
αλσύλλιο, που υπήρχε εκεί κοντά και του πέταξε μια μεγάλη πέτρα
η οποία, ευτυχώς, δεν βρήκε το στόχο της.
Πέρασαν χρόνια. Συναντήθηκαν στο χωριό τυχαία σε γιορτα-
στικές επισκέψεις, σε σπίτια κοινών φίλων και συγγενών. Ο Κουτ-
λομάρης ήταν στην αρχή συνεσταλμένος και λιγομίλητος. Ο αλη-
ταράς της πιάτσας των Σερρών, είχε γίνει ένας θαυμάσιος οικογε-
νειάρχης που κατοικούσε στη Θεσσαλονίκη. Αργότερα, σε μεταγε-
νέστερες συναντήσεις εξυμνούσε, με διακριτικότητα, τα προσόντα
και τις επαγγελματικές επιτυχίες του Φίλιππου, σαν να προσπα-
θούσε να εξιλεωθεί για τις αναίτιες συκοφαντίες που εκστόμιζε κά-
ποτε ενάντια σ’ ένα ανυπεράσπιστο παιδί.
Γύρω στη δεκαετία του ’90 ο Φίλιππος τον συνάντησε στην
παραλία της Θεσσαλονίκης. Καθόταν σ’ ένα παγκάκι, περίλυπος,
απελπισμένος, μ’ ένα αρρωστιάρικο μαυροκίτρινο χρώμα στο πρό-
σωπό του.
- Περπατάς συχνά στην παραλία Φίλιππε; τον ρώτησε άχρω-
μα, ξεψυχισμένα…
- Αρκετά…Συνήθως τ’ απογεύματα…
- Κάτσε λίγο να ξεκουραστείς…Έχω ανάγκη από λίγη παρέα.
Κάθισε δίπλα του. Άρχισε να του μιλά για τα δεινά που βρήκαν
τον ίδιο και την οικογένειά του…Η γυναίκα του πέθανε, ο ένας του
γιος αρρώστησε βαριά, το κατάστημα ενδυμάτων που διατηρού-
σαν επί χρόνια έκλεισε, αφού οι δουλειές τους πήγαιναν απ’ το κα-
κό στο χειρότερο…Ο ίδιος τώρα, ένα ανθρώπινο αξιολύπητο κου-
ρέλι, πάλευε απεγνωσμένα με τον καρκίνο…
- Τί σφάλματα; Τί κακό έκανα και με καταράστηκαν οι άνθρω-
ποι κι ο θεός; αναρωτήθηκε σαν να μονολογούσε.
- Είναι θέματα τύχης…Όλα σου έτυχαν μαζεμένα…Μακάρι να
τα ξεπεράσεις και να ορθοποδήσεις πάλι, τον παρηγόρησε ο Φί-
λιππος.
- Πάει!..Το δικό μου ήταν ως εδώ…Η ζωή είναι τώρα για
σας…Για σένα και τη γυναίκα σου Φίλιππε…Σας εκτιμώ και τους
δυο, γιατί είστε πολιτισμένοι κι αξιοπρεπείς…Γι’ αυτό ο θεός σας
ανταμείβει…Εγώ, ιδίως στα νιάτα μου, αδίκησα κάποιους ανθρώ-
πους… Ίσως πίκρανα πολλούς…Νιώθω ένα βάρος στην ψυχή…
Ήταν φανερό πως θα ήθελε, κατά κάποιο, τρόπο να αναφερ-
θεί μετανοιωμένος στην παλιά συκοφαντική κι αδικαιολόγητη συμ-

94
περιφορά του. Ο Φίλιππος τον διέκοψε, καθώς σηκωνόταν για να
συνεχίσει το περπάτημα.
- Μην κάνεις τώρα Δημητράκη τέτοιες πικρές σκέψεις… Κοίτα-
ξε ν’ αγωνιστείς για να ξεπεράσεις την αρρώστια σου…Τα υπόλοι-
πα είναι ασήμαντα και δεν πρέπει να σ’ απασχολούν…Θα τα ξα-
ναπούμε σύντομα όταν θα ξαναβρεθούμε εδώ στην παραλία…
- Ναι, θα τα ξαναπούμε, είπε με θλίψη ο Κουτλομάρης, ενώ τα
μάτια του έδειχναν πως ήταν έτοιμα να βουρκώσουν.
Δεν ξανασυναντήθηκαν. Από φίλους στο χωριό πληροφορή-
θηκε το θάνατο του Δημητράκη. Ένιωσε κάποιο είδος ενοχής που
δεν του έδωσε την ευκαιρία να του εξομολογηθεί και να ζητήσει
συγγνώμη για τις συκοφαντίες που διέδιδε στα νεανικά τους χρό-
νια. Όμως και ο ίδιος ο Φίλιππος είχε την υποχρέωση να τον ευ-
χαριστήσει, γιατί έστω και μ’ έναν άκομψο κι απολίτιστο τρόπο
προστάτεψε, κι αυτόν και τ’ άλλα παιδάκια της γειτονιάς, από έναν
ύπουλο και φαινομενικά ευγενικό παιδόφιλο, ξεσκεπάζοντάς τον
έγκαιρα στα μάτια των ανύποπτων χωρικών. Ήταν μια παράλειψη
για την οποία ο Φίλιππος δεν συγχωρούσε τον εαυτό του.
Από αυτές τις σκέψεις τον διέκοψε ο Ιωακείμ, που ξαναμπήκε
αργά αργά στο γραφείο.
- Κύριε προϊστάμενε! Ο Γιωργάκης πήγε στο ζαχαροπλαστείο
για να σας φέρει πάστες…Για τέτοιες καπατσοσύνες είναι μάνα ο
πούστης!…Και λουλούδια και γλυκά!
- Δεν πρέπει Ιωακείμ να μιλάς έτσι για έναν συνάδελφό σου…
- Δεν τον αντέχω κύριε προϊστάμενε!..Έχει ξεπεράσει όλα τα
όρια…Δε στιμάρει κανένα…Αυτόν στην Αραπιά θα του ‘κοβαν με
το τσεκούρι όλο τον πισινό…
Στα χρόνια που ακολούθησαν ο Γιωργάκης θα φάνταζε σαν
ένας ευγενικός και με παιδική αθωότητα ομοφυλόφιλος. Με νόμο
πλέον τώρα παντρεύονται, συγκεντρώνονται σε δικά τους μπαρ,
έχουν πλημμυρίσει, ως καταξιωμένοι καλλιτέχνες, τα στούντιο του
κινηματογράφου και της τηλεόρασης, ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια
στο διαδίκτυο, έχουν τη δυνατότητα να υιοθετούν παιδιά και κά-
νουν «παρελάσεις περηφάνιας» για τις σεξουαλικές ιδιαιτερότητές
τους. Αυτό το αγγλοσαξονικό «φρούτο ξετσιπωσιάς του Gay Pri-
de» το βρήκε πολύ προοδευτικό και το υιοθέτησε, στη δεύτερη δε-
καετία του 21ου αιώνα και ο ιδιόρρυθμος «δήμαρχος με τα σκουλα-

95
ρίκια» της Θεσσαλονίκης. Με τέτοια νοοτροπία είναι ίσως πιθανή η
θεσμοθέτηση παρελάσεων τοξικομανών ή ιερόδουλων, σε αντικα-
τάσταση των «φασιστικών παρελάσεων» που γίνονται στις εθνικές
επετείους. Κανένας, βέβαια, δεν επιτρέπεται να συμπεριφέρεται με
αναλγησία ή απανθρωπιά σε άτομα με ιδιαιτερότητες, αλλά ούτε
και να επιβραβεύει τις εξαλλοσύνες που θεωρούνται προοδευτικές,
ενώ αποτελούν επικίνδυνες «δημοκρατικές παγίδες» του αχαλίνω-
του νεοφιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης. Με την χωρίς
όρια «Δημοκρατία των Χρηματιστηρίων», ξευτελίζουν την αληθινή
Δημοκρατία της αυτοσυγκράτησης και του αλληλοσεβασμού όλων
των πολιτών.
Τα σκάνδαλα που ξέσπασαν στο Βατικανό με τους ιερείς παι-
δεραστές, το βρόμικο κύκλωμα κίναιδων στη Μεγάλη Βρετανία, με
έναν από τους πιο γνωστούς παρουσιαστές του BBC και συνέ-
νοχους πλήθος πολιτικών και καλλιτεχνών, δείχνει σε ποιο επικίν-
δυνο βαθμό διαφθοράς έχει φτάσει η σύγχρονη κοινωνία της υ-
πέρμετρης ανοχής. Αυτή η αχαλίνωτη ροπή προς την παιδερα-
στία και ομοφυλοφιλία μιας μειοψηφίας «της ανώτερης κοινωνίας»
με σεξουαλικές ιδιαιτερότητες, προσδίδει κύρος και δύναμη αλλά
κι ένα αίσθημα υπεροχής και υπερηφάνειας σ’ αυτό που η πλειο-
ψηφία θεωρεί «κουσούρι».
Όπως κι αν βλέπει κάποιος τον Άνθρωπο, είτε σαν ένα είδος
του ζωικού βασιλείου που δημιουργήθηκε, σύμφωνα με τη Δαρβί-
νεια θεωρία, με μια πολύχρονη εξελικτική πορεία ή τις μεταλλάξεις,
είτε σαν δημιούργημα του θεού, είναι υποχρεωμένος να αναγνω-
ρίσει πως το κάθε όργανο του ανθρώπινου σώματος επιτελεί έναν
ειδικό σκοπό. Τα μάτια είναι για να βλέπουν, τα χέρια για να πιά-
νουν, τα πόδια για να πραγματοποιείται η κίνηση και τα γεννητικά
όργανα για τη διαιώνιση του είδους. Ο πρωκτός δημιουργήθηκε
απ’ το θεό ή τη φύση ως έξοδος κοπράνων. Αυτή η δύναμη που
δημιούργησε τον Άνθρωπο δεν ανέχεται, κάποιες φορές, τη δια-
φορετική λειτουργία των οργάνων του σώματος και τιμωρεί. Όπως,
με φριχτό τρόπο τιμώρησε το Γιωργάκη.
Ο Φίλιππος Στεργιάδης είχε τότε πρόσφατα μετατεθεί στη
Θεσσαλονικη, στη Διεύθυνση του Οργανισμού Χερσαίων Μετα-
φορών. Ένας συνάδελφός του απ’ τη Δράμα τον ενημέρωσε για
τον απροσδόκητο θάνατο του Γιωργάκη Φαρνή. Είχε πάει στις

96
τουαλέτες των γραφείων του Κέντρου κι αργούσε να επιστρέψει.
Κάποια στιγμή τον άκουσαν να κραυγάζει και να ζητά βοήθεια. Τον
βρήκαν πεσμένο και μισόγυμνο στην πέτρινη, σχεδόν επίπεδη με
το πάτωμα, λεκάνη. Απ’ τα λερωμένα του δάχτυλα κατάλαβαν πως
προσπαθούσε, μάταια, να διευκολύνει την έξοδο των κοπράνων.
Ο πρωκτός του ήταν γεμάτος, γύρω γύρω, από εξελκώσεις και
δερματολογικές παραμορφώσεις. Είχε πεθάνει νεότατος από καρ-
διακή ανακοπή, μη αντέχοντας τους φριχτούς πόνους.
Ο Φίλιππος δεν μίλησε ποτέ στην Ηρώ για τον οικτρό θάνατο
του Γιωργάκη. Διαισθανόταν πως κι εκείνη θα ’νιωθε την ίδια θλίψη
και πικρία. Γιατί κάπου κάπου, αναπολώντας οι δυο τους τα παλιά,
σαν το τσιγγάνικο Πάσχα που πέρασαν στο Κέντρο Χερσαίων Με-
ταφορών Ποροΐων, θυμούνταν εκείνα τα καταγάλανα μάτια ,τα γε-
μάτα αθωότητα, καλοσύνη, αλλά κι ανευθυνότητα, όπως όλων των
μικρών παιδιών που αργούν να ωριμάσουν. Γεννήθηκε έτσι «όπως
τον έπλασε ο θεός» και πέθανε σαν καταραμένος ζώντας μια αλη-
θινή κόλαση. Εκείνο το αθώο κι ανεύθυνο πλάσμα του Θεού, δεν
άξιζε ούτε τέτοια ζωή αλλά ούτε και τέτοιο θάνατο.

97
 ΧΧΙΙΙ

Η γέννηση του πρώτου παιδιού

Στις αρχές του Μάη του 1963 ο Φίλιππος σκέφθηκε να τηλε-

φωνήσει στη Γραμματεία της Επιθεώρησης και να ζητήσει από το
Βαγγέλη Καραμήτρο να προγραμματίσει την άδεια του γύρω στα
μέσα του μήνα. Τότε υπολόγιζε πως θα γεννούσε η Ηρώ. Τον
πρόλαβε ο επιθεωρητής. Είχε βγει εκείνη τη μέρα για επιθεώρηση
σε κάποια απ’ τα Κέντρα Μεταφορών της δικαιοδοσίας του και συ-
ναντήθηκε με το νεαρό υποπροϊστάμενο. Μόνος του, πριν ακόμα ο
Φίλιππος του εκθέσει το πρόβλημά του, τον ρώτησε για την πορεία
εγκυμοσύνης της γυναίκας του και την, κατά προσέγγιση, αναμε-
νόμενη μέρα της γέννησης του παιδιού και μετά συμπλήρωσε:
- Κύριε Στεργιάδη, θα συνεννοηθείς με το Βαγγέλη ώστε από
μεθαύριο να πας στο Κέντρο Μεταφορών Σερρών για ν’ αντικατα-
στήσεις εκεί κάποιους συναδέλφους σου…
- Ευχαριστώ πολύ κύριε επιθεωρητά…
- Την ημέρα που θα εισαχθεί η γυναίκα σου στην κλινική, θα
ανακληθεί η άδεια του συναδέλφου σου που θα αντικαθιστάς και
θα πάρεις εσύ άδεια μιας εβδομάδας για να βρίσκεσαι κοντά στη
γυναίκα και το παιδί σου…Αν προκύψει κάτι έκτακτο και θελήσεις
αλλαγές ή επιπλέον μέρες άδειας, να με ενημερώσεις για να σε
διευκολύνω…
- Σας είμαι ευγνώμων κύριε επιθεωρητά…Ευχαριστώ πολύ…
- Εντάξει! Εντάξει! Εκείνο που προέχει είναι να πάνε όλα κα-
λά…Σας εύχομαι δύναμη και υγεία…Και σε σας και στο παιδί που
θ’ αποκτήσετε…
Ο επιθεωρητής Νίκος Καρτάλης, ήταν ένας καλλιεργημένος
άνθρωπος κι έντιμο στέλεχος του Οργανισμού. Ήρεμος, λιγομίλη-

98
τος, σοβαρός, στιλάτος και κομψοντυμένος αλλά χωρίς υπερβολές,
διακρινόταν για το ήθος του σε σύγκριση μ’ άλλους ομοιόβαθμούς
του, σαν το Βασίλη Βασιλάκο, που ανέβηκαν ιεραρχικά με την υ-
ποστήριξη της Ασφάλειας και της Κρατικής Υπηρεσίας Πληροφο-
ριών κι ήταν πρότυπα βαρβαρότητας και χυδαίας συμπεριφοράς.
Ήταν το πρωί της Τετάρτης, στις δεκαπέντε του Μάη, όταν του
τηλεφώνησαν από τη γυναικολογική κλινική πως η γυναίκα του είχε
εισαχθεί επειγόντως, γιατί της «έσπασαν τα νερά». Έτρεξε αλα-
φιασμένος κι ανέβηκε δυο δυο τα σκαλιά ως τον τέταρτο όροφο.
Ήταν όλοι συγκεντρωμένοι εκεί. Η πεθερά του, ο πεθερός του, η
μάνα του και δυο θείες της Ηρώς. Χαμογελαστοί μα κι ανήσυχοι,
περιτριγύριζαν το κρεβάτι στο οποίο βρισκόταν ξαπλωμένη η γυ-
ναίκα του. Η Ηρώ φαινόταν χλομή, κουρασμένη, με πρόσωπο ε-
λαφρά πρησμένο κι εμφανή τα σημάδια του πόνου. Της έπιασε με
τρυφερότητα τα χέρια και τη φίλησε στο μέτωπο. Τα χείλη του κόλ-
λησαν σ’ ένα ελαφρύ στρώμα κρύου ιδρώτα.
- Πονάς γλυκιά μου; τη ρώτησε με αγωνία.
- Είναι δυνατόν να μην πονώ!..Όμως αργώ…Οι γιατροί δεν
φαίνεται να περιμένουν πως θα γεννήσω γρήγορα…
- Εσύ πώς νιώθεις;
- Νομίζω πως το παιδί είναι στην άκρη…Έτοιμο να βγει, απάν-
τησε η Ηρώ με σκαμπανεβάσματα στη φωνή της και με εμφανή τα
σημάδια του πόνου στο πρόσωπό της.
Η προϊσταμένη που μπήκε φουριόζα στο θάλαμο, διέταξε να
βγουν όλοι έξω. Σε λίγο θα περνούσε ο γυναικολόγος που παρα-
κολουθούσε την ετοιμόγεννη και θα πραγματοποιούσε την επέμ-
βαση.
Η ανησυχία όλων όσων ήταν συγκεντρωμένοι στο διάδρομο
μεγάλωνε. Η πεθερά του Φίλιππου φαινόταν ιδιαίτερα ανήσυχη.
- Νύχτα…Τις πρωινές ώρες άρχισαν οι πόνοι και της έσπασαν
τα νερά… Δεν μ’ αρέσει καθόλου αυτή η αργοπορία…
Ο γιατρός που βγήκε απ’ το θάλαμο τους καθησύχασε.
- Όλα πάνε καλά…Έχουμε φυσιολογικό τοκετό…Μην ανησυ-
χείτε…
Πέρασε ακόμα μια και παραπάνω ώρα. Ούτε ο γιατρός αλλά
ούτε και καμιά νοσοκόμα ξαναπέρασαν από το θάλαμο. Ο Φίλιπ-
πος βημάτιζε συνεχώς μ’ ανησυχία και νευρικότητα. Τώρα ακού-

99
γονταν καθαρά οι έντονες φωνές πόνου της γυναίκας του, αλλά
όταν επιχείρησε να μπει στο θάλαμο, ο πεθερός του και οι θείες
της Ηρώς τον εμπόδισαν να προχωρήσει. Η μητέρα του τον πλη-
σίασε κι αυτή ανήσυχη.
- Κάτι δε μ’ αρέσει σ’ αυτό που γίνεται…Το πρόσωπο της Η-
ρώς άρχισε να μαυρίζει…Ο ένας γιατρός κάνει τώρα μια άλλη εξέ-
ταση και ο δεύτερος μαζί με την προϊσταμένη τον βοηθούν… Όταν
πήγε η πεθερά σου για να τους προειδοποιήσει πως η Ηρώ δεν
νιώθει πολύ καλά, της είπαν να μην ανησυχεί…Όλα τάχα πηγαί-
νουν πολύ καλά…Σχεδόν την έδιωξαν…
Ο Φίλιππος δεν περίμενε άλλο. Τρέμοντας σχεδόν από φόβο
και οργή, μπήκε κάπως ορμητικά στο θάλαμο. Είδε τη γυναίκα του
πνιγμένη στον ιδρώτα, με μαυρισμένο το πρόσωπο κι ένα ανησυ-
χητικό κοντανάσαμα, σαν να δυσκολευόταν να ρουφήξει αέρα.
- Φίλιππε, αγάπη μου σώσε με, του ζήτησε με ψιθυριστή, μ’
αδύναμη φωνή.
- Μη φοβάσαι γλυκιά μου!.. Τώρα θα ‘ρθει ο γιατρός, είπε σι-
γανά κι όρμησε έξω απ’ το θάλαμο…
Ο πεθερός του, δίπλα απ’ την πόρτα, τον είδε αγριεμένο και
πήγε να τον πιάσει απ’ το μπράτσο. Τίναξε το χέρι του και τράβηξε
με γοργό βήμα προς το εξεταστήριο. Η πόρτα δεν άνοιξε με το
πρώτο βίαιο σκούντημα…Έπεσε πάνω της με τον ώμο του και την
άνοιξε διάπλατα…Μια γυναίκα που καθόταν στο κρεβάτι συμμάζε-
ψε βιαστικά τα πόδια της και τα σκέπασε μ’ ένα σεντονάκι. Οι δυο
γιατροί, έκπληκτοι μα κι οργισμένοι, τον κοίταξαν άγρια, ενώ η
προϊσταμένη τον πλησίασε και προσπάθησε αμίλητη να τον
σπρώξει προς την έξοδο.
- Πώς μπαίνεις μέσα έτσι μ’ αυτό τον τρόπο νεαρέ μου; Νομί-
ζεις πως εδώ είναι ταβέρνα; Βγες, σε παρακαλώ αμέσως έ-
ξω…Είπα αμέσως, ξεφώνισε ο ένας γιατρός.
Ο Φίλιππος τον κοίταξε άγρια. Εκείνο το ήσυχο, το συνεσταλ-
μένο παλικάρι, που φρόντιζε πάντα να μιλά μ’ ευγένεια και ηρεμία,
φαίνεται πως είχε εκείνη τη στιγμή τόσο άγρια εμφάνιση και τέτοια
αποφασιστικότητα στο βλέμμα, ώστε ο δεύτερος γιατρός, μειλίχιος
και με καλοσυνάτη φωνή, προσπάθησε να κατανοήσει την αιτία
αυτής της απρόσμενης εισβολής στο ιατρείο.

100
 - Τί συμβαίνει παιδί μου; Γιατί πανικοβλήθηκες; Η γυναίκα σου
θα γεννήσει φυσιολογικά…Μη φοβάσαι…Όλα θα πάνε καλά…
- Γιατρέ ελάτε γρήγορα…Η γυναίκα μου πεθαίνει…
- Σου είπαμε πως η γέννα θα είναι φυσιολογική…Την εξέτασα
ο ίδιος πριν μια ώρα… Αντιμετωπίζει όλα τα προβλήματα που έ-
χουν οι γυναίκες που γεννούν για πρώτη φορά, επενέβη με ήρεμη
κι αυτή τη φορά, φωνή.
- Ακούστε καλά κύριοι…Η γυναίκα μου έχει μαυρίσει και δυσ-
κολεύεται ν’ αναπνεύσει…Αν πάθει τίποτα, να ξέρετε πως κάποιοι
από εδώ μέσα δε θα βγουν ζωντανοί, ξεφώνισε άγρια ο Φίλιππος.
Για πρώτη φορά οι δυο γιατροί αλλά και η προϊσταμένη αν-
τάλλαξαν μεταξύ τους ματιές ανησυχίας και προβληματισμού. Όλοι
τους και μαζί τους ο Φίλιππος, διέσχισαν γρήγορα το διάδρομο κι
έφτασαν στο θάλαμο της Ηρώς. Δεν άφησαν να τους ακολουθήσει
κανένας. Ούτε το Φίλιππο. Δεν πέρασε ούτε ένα λεπτό και ο ένας
γιατρός, μαζί με την προϊσταμένη, βγήκαν απ’ το θάλαμο τρέχον-
τας και φώναξαν, με φανερή την ταραχή και το φόβο, να φέρει ο
νοσοκόμος το φορείο που βρισκόταν στο βάθος του διαδρόμου.
Όλα εξελίχθηκαν σ’ ελάχιστα δευτερόλεπτα. Όταν έκλεισε η πόρτα
του χειρουργείου, εκεί δίπλα είχαν συγκεντρωθεί όλοι οι συγγενείς
με εμφανή την ανησυχία στα πρόσωπά τους…Η αγωνία ήταν βα-
σανιστική…Όταν η προϊσταμένη βγήκε απ’ το χειρουργείο, ο Φί-
λιππος την άρπαξε, σχεδόν βίαια, απ’ το μπράτσο.
- Πες μου πώς είναι η γυναίκα μου; Λέγε γρήγορα…
Η προϊσταμένη χαμογέλασε και τον χτύπησε φιλικά στον ώμο.
- Μη φοβάσαι νεαρέ μου…Και η γυναίκα σου και η κορούλα
σου είναι μια χαρά…Για κάντε ησυχία! Δεν ακούτε το κλάμα του
μωρού;
Αναστεναγμοί ανακούφισης ακούστηκαν απ’ όλους. Η μάνα
της Ηρώς άρχισε να σιγοκλαίει. Ήταν ένα ξέσπασμα συγκίνησης,
αγωνίας, αλλά και χαράς. Έδιναν ευχές και συγχαρητήρια στο Φί-
λιππο όχι μόνο οι συγγενείς αλλά και οι νοσοκόμες και κάποιοι
από τους συνοδούς των έγκυων γυναικών που βρίσκονταν στους
διαδρόμους και στο μεγάλο σαλόνι της κλινικής.
Η προϊσταμένη τον προέτρεψε να μπει στο χειρουργείο μαζί
της. Η Ηρώ χαμογελαστή, ξαπλωμένη πάνω στο χειρουργικό κρε-
βάτι, με φανερά τα σημάδια της κόπωσης και του πόνου που είχε

101
επί τόσες ώρες πριν γεννήσει, απλωσε τα χέρια προς τον άντρα
της. Απ’ το διπλανό δωμάτιο ακουγόταν το κλάμα του μωρού. Ο
Φίλιππος πλησίασε βιαστικά τη γυναίκα του, την αγκάλιασε, τη φί-
λησε και χάιδεψε την κοιλιά της.
- Επιτέλους, τα βάσανα τελείωσαν…Πώς νιώθεις τώρα Ηρώ
μου;
- Πάρα πολύ καλά! Ούτε κατάλαβα πως βγήκε…Επειδή αγά-
πη μου ξέρω πως θέλεις ν’ αποκτήσουμε πολλά παιδιά, σου υ-
πόσχομαι πως μπορώ να γεννήσω μέχρι και δέκα…Δεν φοβάμαι
πλέον καθόλου!
Αυτή η χαρούμενη συμπεριφορά, η ηρεμία και η γενικότερη
αισιοδοξία της μετά από μια τόσο δύσκολη κι επικίνδυνη περιπέ-
τεια που πέρασε, ώσπου να γεννήσει, φάνηκε κάπως αλλόκοτη και
παράξενη στο Φίλιππο. Ο μεγαλύτερης ηλικίας γιατρός τον χτύπη-
σε φιλικά στον ώμο καθώς απευθυνόταν στην Ηρώ.
- Αγαπητό μου κορίτσι, ο άντρας σου πρέπει να σε λατρεύει…
Φοβήθηκε τόσο πολύ μην πάθεις τίποτα ώστε ήταν έτοιμος ν’ αρ-
πάξει τη χατζάρα και να κόψει τα κεφάλια μας…
- Ε, σιγά γιατρέ, τα παραλέτε!..Με τον άντρα μου γνωριζόμα-
στε οχτώ χρόνια και δεν τον είδα αγριεμένο ούτε μια φορά…Δεν
είναι ικανός να σκοτώσει ούτε μύγα, απάντησε η Ηρώ ενώ στο
πρόσωπό της αποτυπώθηκε μια ελαφριά σύσπαση πόνου.
- Έτσι σου φαίνεται…Από σιγανό ποτάμι να φοβάσαι…Οι άν-
θρωποι, σαν αυτό το παλικάρι δίπλα μου, που είναι ήσυχοι και αρ-
γούν να νευριάσουν, όταν οργιστούν και ταυτόχρονα φοβηθούν,
είναι ικανοί να μετατραπούν σε ανήμερα θηρία!..
Αυτά τα λόγια του γιατρού έφεραν, σαν στιγμιαία αναλαμπή
στη μνήμη του Φίλιππου, το συμβάν στην αυλή του σπιτιού τους,
όταν ο πατέρας του αποκεφάλισε μ’ αγριότητα τον πελώριο πετει-
νό τους. Τότε ο Αντώνης, αυτός ο τόσο φιλήσυχος, τόσο άκακος
άνθρωπος και βαθιά θρησκευόμενος χριστιανός, μετατράπηκε σε
πραγματικό θηρίο όταν φοβήθηκε αλλά και ταυτόχρονα οργίστηκε
νομίζοντας πως το παιδί του κινδύνευε να τυφλωθεί από τα ραμ-
φίσματα του πετεινού.
- Ε, όχι και θηρίο γιατρέ μου, αντέδρασε χαμογελώντας ο Φί-
λιππος! Η αλήθεια είναι πως, όταν είδα τη γυναίκα μου σ’ εκείνη
την κατάσταση, φοβήθηκα πάρα πολύ…Τώρα τι να πω; Δεν υ-

102
πάρχει πλέον κανένα πρόβλημα…Έχω την εντύπωση πως μπο-
ρούμε να πάμε στο σπίτι μας με τα πόδια, που λέει ο λόγος. Η γυ-
ναίκα μου, όπως τη βλέπω τώρα, είναι μια χαρά…
- Δεν είναι ακριβώς έτσι! είπε ο νεότερος γιατρός καθώς τον
έπιανε απ’ το μπράτσο και σιγά, ευγενικά, τον ανάγκασε να τον
ακολουθήσει προς την έξοδο του χειρουργείου.
- Θέλετε να μου πείτε γιατρέ κάτι ιδιαιτέρως;..Κάτι τέτοιο υπο-
ψιάζομαι…
- Ναι, καλά κατάλαβες…
Είχαν βρεθεί σε μια άκρη του μακρόστενου διαδρόμου, μακριά
απ’ τους υπόλοιπους συγγενείς του νεαρού ζευγαριού. Ο γιατρός
είχε πάρει ένα σοβαρό κι αινιγματικό ύφος, κάτι που δημιούργησε
ένα αίσθημα ανησυχίας και κρυφής αναστάτωσης στο συνομιλητή
του. Στην αρχή του έδωσε ευχές και συγχαρητήρια, που απόκτησε
«μια όμορφη κορούλα». Μετά του εξήγησε πόσο δύσκολη κι επι-
κίνδυνη ήταν η όλη διαδικασία της επέμβασης. Το παιδί δεν μπο-
ρούσε να βγει φυσιολογικά. Γι’ αυτό χρειάστηκε ένα «άνοιγμα» με
χειρουργική επέμβαση, για τη δημιουργία μιας κάπως μεγάλης το-
μής και τη χρήση εμβρυουλκού για να μπορέσουν να βγάλουν το
παιδί. Και η μάνα και το παιδί πέρασαν από μεγάλο κίνδυνο, που
ευτυχώς είχε καλή κατάληξη. Όμως, η λεχώνα θα περνούσε, για
κάποιο διάστημα, κάποιες δύσκολες μέρες.
- Μα εγώ είδα πως η γυναίκα μου είναι πολύ καλά!…Φαίνεται
σα να μην έχει κανένα πρόβλημα!
- Βρίσκεται ακόμα υπό την επήρεια των φαρμάκων…Γι’ αυτό
είναι και αισιόδοξη αλλά ούτε και πονά…Σε λίγη ώρα θα φανούν οι
πρώτες δυσκολίες…
Ο γιατρός συνέχισε να τον ενημερώνει για τις συνέπειες ενός
«μαιευτικού σοκ και ενός μετεγχειρητικού στρες», που ενδέχεται να
εμφανισθούν. Του εξήγησε πως, η γυναίκα του θα δυσκολευτεί να
περάσει αυτό το σοκ και τον συμβούλεψε να είναι καλός κι ευγενι-
κός μαζί της, αλλά και να δείχνει καλοσύνη στα ξεσπάσματα και σε
εκδηλώσεις νευρικότητας που θα εκδηλωθούν, ώσπου με το χρόνο
να ξεπεράσει αυτές τις τραυματικές της εμπειρίες.
Ο Φίλιππος άκουγε σιωπηλός, εκτιμώντας την προσπάθεια
του γιατρού να του εξηγήσει, με ιατρικούς και ακαταλαβίστικους

103
απ’ αυτόν όρους, την ψυχολογική κατάσταση της Ηρώς μετά την
επικίνδυνη επέμβαση. Ο γιατρός συνέχισε:
- Τελειώνοντας αγαπητέ μου θα ήθελα να τονίσω τη μεγάλη
ευθύνη μας, ως γιατρών, γι’ αυτή την τόσο δύσκολη γέννα της γυ-
ναίκας σου…Το ασφαλιστικό σου ταμείο αξιολογεί αυτές τις επεμ-
βάσεις ως εύκολες και φυσιολογικές και καταβάλλει πάντα το κα-
θορισμένο απ’ τη σύμβαση ποσό…Όμως, στη δική σας περίπτω-
ση, είναι ολοφάνερη η επικινδυνότητα της επέμβασης και θα πρέ-
πει να γίνει ένας ιδιαίτερος και ειδικός διακανονισμός…
- Δεν σας καταλαβαίνω γιατρέ! Ο γιατρός της εταιρείας μας, ο
κύριος Κουρμπάσης…Τον γνωρίζετε νομίζω…Το ιατρείο και το
σπίτι του βρίσκονται κοντά στην εκκλησία των Αγίων Ταξιαρχών…
Ο κύριος Κουρμπάσης λοιπόν μου είπε…
- Αφήστε τον κύριο Κουρμπάση…Το πρόβλημα που ανέκυψε
είναι ειδικής μορφής και ευθύνης…Είδες κι εσύ τι πανικός επικρά-
τησε για να σώσουμε τη γυναίκα σου.
Ο Φίλιππος φαινόταν ήρεμος, αλλά από μέσα του επαναστα-
τούσε. Από φυσικού του ευγενής και συγκρατημένος σ’ όλες τις
εκδηλώσεις του, φρόντιζε πάντα να λύνει όλα τα προβλήματα με
πολιτισμένο διάλογο, κάτι που οι περισσότεροι θεωρούσαν αυτή
την ευγένεια ως αδυναμία και αποθρασύνονταν περισσότερο. Θα
ξαλάφρωνε αν έλεγε στο γιατρό αυτό που του ερχόταν στα χείλη κι
απεικόνιζε την πραγματικότητα. Αν ο ίδιος δεν έμπαινε στο ιατρείο
σαν μαινόμενος ταύρος, η γυναίκα του και ίσως και το παιδί του θα
μπορούσαν να έχουν πεθάνει. Όμως, δεν εκστόμισε αυτά που
σκεφτόταν, γιατί θεώρησε πως η στιγμή ήταν τελείως ακατάλληλη
για τέτοιου είδους αντιπαραθέσεις. Γι αυτό απάντησε στο γιατρό
χαμογελώντας.
- Γιατρέ, σας ευχαριστώ όλους σας για τις προσπάθειες που
κάνατε για να σώσετε τη γυναίκα και το παιδί μου…Όμως, θα
πρέπει πρώτα να συνεννοηθώ με το γιατρό της εταιρείας μου…
Άλλωστε, δεν έχω μαζί μου αρκετά λεφτά…Θα πρέπει να ξανασυ-
ζητήσουμε το θέμα αύριο, για να φέρω και τα χρήματα…Αλήθεια,
πόσα επιπλέον θέλετε;
- Ο λογιστής μας θα συνεννοηθεί με το διευθυντή…Πέρασε
απ’ το ταμείο για να ενημερωθείς για το ποσό…Νομίζω πως, στις

104
δυο τρεις μέρες ακόμα που θα μείνει η γυναίκα σου στην κλινική,
θα μπορέσεις να τακτοποιήσεις αυτή την εκκρεμότητα.
Την επόμενη μέρα ο Φίλιππος φρόντισε, πρωί πρωί, να επι-
σκεφθεί το γιατρό της εταιρείας, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για τον
τομέα της περιοχής Σερρών. Του εξέθεσε περιληπτικά το περιεχό-
μενο της συζήτησης που είχε με το γυναικολόγο.
- Βρε τους απατεώνες! Σε είδαν νεαρό και τρομοκρατημένο,
όπως όλοι οι νέοι πατεράδες που αποκτούν το πρώτο τους παιδί
και προσπαθούν να σ’ εκμεταλλευτούν…Ούτε απ’ το λογιστήριό
τους θα περάσεις κι ούτε θα τους δώσεις έστω και μια δραχμή…Η
σύμβαση που υπέγραψαν είναι λεπτομερής και χωρίς ασάφειες…
Προβλέπει ακόμα και τις περιπτώσεις εμβρυουλκίας…
- Μα γιατρέ είμαι και νέος υπάλληλος, με χίλιες τόσες δραχμές
το μήνα!.. Ποιος ξέρει πόσα θα μου ζητήσουν!
Ο γιατρός φάνηκε ν’ αγριεύει.
- Τώρα τελευταία άρχισαν κάποιοι συνάδελφοί μου να το ρίχ-
νουν στις απατεωνιές και στις ταχυδακτυλουργίες…Σου είπα! Δεν
θα δώσεις δραχμή…
- Κι αν δεν αφήσουν τη γυναίκα μου και το παιδί μου να βγουν
απ’ την κλινική; Αν μας απειλήσουν;..
- Δεν θα το κάνουν γιατί ξέρουν πως παρανομούν! Αυτοί βασί-
ζονται στο σεβασμό που νιώθουν οι ασθενείς στο γιατρό, στο
«σωτήρα» τους…Αν σου φέρουν κάποιο εμπόδιο, ειδοποίησε εμέ-
να ή πήγαινε στην Αστυνομία…Έτσι; Όμως και πάλι σου λέω…
Μη τους δώσεις, από ευγνωμοσύνη που ξεγέννησαν τη γυναίκα
σου, ούτε δραχμή…Σύμφωνοι; Απ’ τον Οργανισμό μας θα πληρω-
θούν κανονικά για τη δουλειά που έκαναν…
- Ναι, γιατρέ…
Ο Κουρμπάσης, ήταν ένας ηλικιωμένος γιατρός της «παλιάς
έντιμης σχολής» των γιατρών, που ένιωθαν πως το επάγγελμά
τους είναι κοινωνικό λειτούργημα. Ο Φίλιππος θυμήθηκε τον πα-
θολόγο Σταυρόπουλο, που είχε το ιατρείο του κάπου εκεί στην οδό
Ανατολικής Θράκης, προς το στρατόπεδο «των Πυροβολικών».
Ήταν θείος δυο παιδικών του φίλων και τον γνώριζε αρκετά καλά,
όταν γύρω στο 1949, ως μαθητής του Γυμνασίου, πήγε στο ιατρείο
του γιατί είχε πόνους στην κοιλιά και νόμιζε πως είχε ερεθιστεί η

105
σκωληκοειδίτιδα. Όταν μετά την εξέταση τον ρώτησε «τι χρωστού-
σε» ο γιατρός χαμογέλασε και τον χτύπησε πατρικά στο σβέρκο.
- Άντε βρε παραλή, που θα μου δώσεις λεφτά για να γίνω
πλούσιος! Πάρε κι αυτό το σιρόπι, για να ρίχνεις πέντε σταγόνες σ’
ένα ποτήρι νερό αν συνεχίσουν τα πονάκια…Και να μην περπατάς
στο δωμάτιο ή στην αυλή ξυπόλυτος…Θα σου ξαναπονέσει η κοι-
λιά…Έτσι μικρέ; Άντε στο καλό τώρα…
Ο γιατρός Σταυρόπουλος ήταν γνωστός στην πόλη των Σερ-
ρών για τον ακέραιο χαρακτήρα του, την επαγγελματική του ευσυ-
νειδησία και την πιστή τήρηση των αρχών που περιλαμβάνονται
στον όρκο του Ιπποκράτη. Όλοι ήξεραν πως συχνά, τις περισσό-
τερες φορές, δεν ζητούσε αμοιβή από τους πολύ φτωχούς ασθε-
νείς, αλλά οι φήμες που κυκλοφορούσαν έπειθαν πως, αντί να
εισπράττει, βοηθούσε με χρήματα ή με τρόφιμα αυτούς τους οικο-
νομικά αδύνατους ασθενείς του. Χωρίς να είναι θρησκόληπτος ή
έστω βαθιά θρησκευόμενος, η όλη του συμπεριφορά θύμιζε χρισ-
τιανό των πρώτων χριστιανικών χρόνων, όταν ο πλούτος κάποιου
πιστού θα ‘πρεπε να συμβάλει στην ελαχιστοποίηση της δυστυχίας
των φτωχών.
Αυτή η χριστιανική συμπεριφορά του γιατρού Σταυρόπουλου,
θεωρήθηκε ύποπτη από κάποιους ανεγκέφαλους «εθνικόφρονες»,
σαν τον Αντρίκο τον Ασφαλίτη, που ήταν μέλος των παρακρατικών
ομάδων και που καθόταν στην κοντινή οδό Τοψίν, όταν ο Φίλιπ-
πος ήταν μαθητής των πρώτων τάξεων του Γυμνασίου. Τότε, σε
μια απ’ τις συνηθισμένες απογευματινές συγκεντρώσεις, στα πε-
ζούλια της γειτονιάς, είχε πει πως «ο γιατρός θα ‘πρεπε να ‘ναι
κρυφοκομμουνιστής αφού βοηθά τους φτωχούς».
- Μα αυτός δεν ασχολείται με την πολιτική και φαίνεται πως εί-
ναι ένας φιλήσυχος χριστιανός, που τηρεί όσα μας λέει το Ευαγγέ-
λιο, αντέτεινε ο θείος Νίκος.
- Ε, και τι μ’ αυτό!
- Ε, πως Αντρέα λέμε κάτι τόσο βαρύ για το γιατρό!…Βοηθά
τους φτωχούς, όπως είπε και ο Χριστός…Όμως, δεν είναι άθεος
όπως οι κομμουνισταί…
- Από τέτοιες κρυφές αλεπούδες να φοβάσαι…
Στα χρόνια εκείνα, το να βοηθάς τους φτωχούς χωρίς να είσαι
ενταγμένος σε αναγνωρισμένες «εθνικόφρονες» εκκλησιαστικές

106
οργανώσεις, θεωρούνταν μια πράξη που ταυτιζόταν με την κομ-
μουνιστική θεωρητική αρχή «για την ισότητα και κοινωνική δικαιο-
σύνη απέναντι στους προλετάριους». Στα χρόνια που ακολούθη-
σαν, αυτές οι ιδεοληψίες αντικαταστάθηκαν από άλλου είδους αρ-
χές συμβατές με τη Δημοκρατία και την ελεύθερη αγορά. Τώρα, ο-
ρισμένοι γιατροί, από ύψιστοι λειτουργοί ζωής και θανάτου, έγιναν
οι επαγγελματίες που θα ‘πρεπε ν’ αδιαφορούν για τη ζωή και το
θάνατο «των πελατών» τους, μπροστά στην απληστία του κέρ-
δους. Λίγοι, ελάχιστοι, γλίτωσαν απ’ αυτή τη μανία, αυτή την αρ-
ρώστια για συσσώρευση πλούτου με οποιοδήποτε θεμιτό ή αθέμι-
το μέσο. Το «φακελάκι» και άλλου είδους κομπίνες με φάρμακα και
ρεμούλες με πολυεθνικές εταιρείες, αποτέλεσε πλέον κανόνα ζω-
ής. Μπροστά στην αδικία και δυστυχία που σκορπούσαν, ξέχασαν
κι οι ίδιοι τη δυστυχία τους, την ασθένεια της φιλοχρηματίας. Ξέχα-
σαν πως η μεγαλύτερη αμοιβή, ο μεγαλύτερος πλούτος για έναν
γιατρό είναι η χαρά που δίνει σώζοντας μια ζωή, έστω κι αν η ζωή
αυτή είναι ενός φτωχού βιοπαλαιστή.

Μέρες πόνου και μοναξιάς

Όταν η Ηρώ βγήκε απ’ την κλινική, ήταν σε άθλια ψυχολογική

και σωματική κατάσταση. Σε κάθε της κίνηση πονούσε φοβερά,
ενώ ο ύπνος της ήταν ανήσυχος, γεμάτος εφιάλτες και παραλη-
ρήματα.
Είχαν εγκατασταθεί στο χωριό, στο πατρικό της σπίτι, για να
έχει τη φροντίδα των γονιών της. Ο Φίλιππος θα ‘πρεπε να πιάσει
δουλειά την Τετάρτη, στις 22 του Μάη και γι’ αυτό έπρεπε να φύγει
απ’ το χωριό το απόγευμα της Τρίτης. Όμως, τις λίγες μέρες που
έμεινε δίπλα στη γυναίκα και το παιδί του, από τη μια πλευρά ήταν
ευτυχισμένος βλέποντας την όμορφη κορούλα του κι από την άλλη
ζούσε το ανείπωτο δράμα της γυναίκας του. Κάθε φορά που έπ-
ρεπε να την προετοιμάσουν για κάποια σωματική ανάγκη, οι πόνοι
ήταν φριχτοί. Οι φωνές απ’ αυτό το μαρτύριο ακούγονταν και στη
γειτονιά. Τα παυσίπονα ήταν ανίσχυρα να την καθησυχάσουν.

107
Κάποιες φορές καλούσαν το γιατρό του χωριού για να της «αλλά-
ξει» το τραύμα και να της κάνει ένεση μορφίνης.
Ο Φίλιππος δεν χόρταινε να κρατά την κόρη του στην αγκαλιά
του και να την περιφέρει με νανουρίσματα σ’ όλο το σπίτι. Στο μέ-
τωπο του μωρού διακρίνονταν, έντονα τις πρώτες μέρες, τα σημά-
δια απ’ το σφίξιμο του εμβρυουλκού.
- Με τις «κουτάλες» το ‘βγαλαν το παιδί! Ευτυχώς δεν έπαθε
κάποια ζημιά, έλεγε και ξανάλεγε η πεθερά του καθώς σταυρο-
κοπιόταν.
Τη μέρα της αναχώρησής του ένιωσε μια αβάσταχτη δυστυ-
χία, που ήταν υποχρεωμένος ν’ αφήσει το παιδί του και τη γυναίκα
του σ’ εκείνη την τραγική κατάσταση. Η Ηρώ τον είχε αγκαλιάσει
σφιχτά. Το σώμα της τρεμόπαιζε μέσα στα μπράτσα του και τα μά-
τια της είχαν βουρκώσει…
- Αγάπη μου! Μου ‘ρχεται να τα βροντήξω όλα και να μείνω
στο χωριό…Σ’ εκείνη την ερημιά που θα βρίσκομαι, δε θα μπορώ
να έχω πληροφορίες για την υγεία σου και την υγεία του μωρού
μας… Ο σταθμός που πάω είναι τελείως ερημικός…Η μόνη επι-
κοινωνία που θα έχω με τον υπόλοιπο κόσμο, θα μπορεί να γίνει
μόνο με το υπηρεσιακό τηλεφωνικό δίκτυο και τον τηλέγραφο…Θα
πάω σ’ έναν τόπο εξορίας…
- Μη λες τέτοια λόγια Φίλιππε!..Αυτή τη δουλειά την απόκτη-
σες με σκληρό πείσμα κι αγώνα…Μη φοβάσαι για μένα και το παι-
δί μας…Αφού βρισκόμαστε στο σπίτι των γονιών μου θα είμαστε
ασφαλείς…Όλα θα πάνε καλά, τον καθησύχασε καθώς κουτσαί-
νοντας τον συνόδευσε ως την εξώθυρα.
Ο υποσταθμός του Χρυσού ήταν ένα ερημικό σημείο διασταύ-
ρωσης αμαξοστοιχιών, με μηδενική εμπορική κι επιβατική κίνηση.
Βρισκόταν ανάμεσα στα Κέντρα Μεταφορών Σερρών και Δράμας,
τα οποία είχαν την φροντίδα εφοδιασμού των δυο υπαλλήλων που
υπηρετούσαν εκεί με τρόφιμα, φάρμακα ή άλλου είδους εξυπηρέ-
τηση για προσωπικές τους ανάγκες.
Ο τιτλούχος προϊστάμενος του υποσταθμού, ο Μπάμπης Κα-
σαρλής, υπηρετούσε εκεί γύρω στα πέντε χρόνια κι ήταν φυσικό
να φτάσει σε μια κατάσταση που άγγιζε τα όρια της ημιπαραφρο-
σύνης. Ο κλειδούχος, ένας αμίλητος πενηντάρης, με κυρτωμένο
σώμα κι απλανές βλέμμα, βρισκόταν σε πλεονεκτικότερη θέση.

108
Αργά τα απογεύματα, μετά το κλείσιμο του σταθμού σύμφωνα με
το δεκατετράωρο πλαίσιο εργασίας, πήγαινε με τα πόδια στο κον-
τινό χωριό, όπου κατοικούσε με τη γυναίκα του και τα δυο του παι-
διά.
Το κτίσμα του υποσταθμού ήταν ένα παλιό ισόγειο οίκημα.
Υπήρχε ένα μικρό γραφείο. Δίπλα, μια κλειδωμένη πόρτα οδηγού-
σε προς το δωμάτιο του Κασαρλή. Στον ίδιο χώρο προεκτεινόταν
και μια στενόμακρη αποθήκη για τα έντυπα και άλλα υλικά, ενώ
έξω στην αυλή και λίγα μέτρα παραπέρα, κολλητά στον ξύλινο σα-
πισμένο φράχτη, βρισκόταν ένα αποχωρητήριο κι ένα πηγάδι με
μια σκουριασμένη μεταλλική αντλία, απ’ όπου οι δυο υπάλληλοι
προμηθεύονταν το πόσιμο νερό για τις καθημερινές τους ανάγκες.
Η ακαταστασία στον εσωτερικό χώρο του υποσταθμού, αλλά και
στο αποχωρητήριο, ήταν απερίγραπτη. Παντού σκόρπια αντικείμε-
να, απαίσια βρόμα και δυσωδία. Το ρολόι του τοίχου, βασικό ερ-
γαλείο σε σταθμούς κυκλοφορίας αμαξοστοιχιών, δεν λειτουργού-
σε. Ο Φίλιππος απευθύνθηκε στον κλειδούχο.
- Βρε Προκόπη, το ρολόι είναι σταματημένο…Από πότε έχει
να κουρντιστεί…Άντε ανέβα στην καρέκλα και πιάσε το κλειδί για ν’
αρχίσει να δουλεύει…
Ο άλλος τον κοίταξε λίγα δευτερόλεπτα χωρίς να μιλά κι έπει-
τα είπε παίρνοντας σοβαρό ύφος.
- Εγώ κύριε προϊστάμενε φοβάμαι ν’ αγγίξω τέτοια μηχανή-
ματα… Έχουν κι ελατήριο που μπορεί να σπάσει…
- Πολύπλοκο μηχάνημα, ε! Προκόπη;.. Στάσου ν’ ανεβώ εγώ
στην καρέκλα, για να σου δείξω πώς το κουρντίζουν αυτό το μα-
ραφέτι χωρίς να σπάσει το ελατήριο, απάντησε χαμογελώντας ει-
ρωνικά ο Φίλιππος και αξιολογώντας, απ’ την πρώτη στιγμή, τις
επαγγελματικές ικανότητες ενός τέτοιου «πολύτιμου και χρήσιμου
βοηθού».
Την πρώτη μέρα της άφιξής του στον υποσταθμό και ώσπου
να νυχτώσει, δεν είχε συνειδητοποιήσει ποιές σοβαρές δυσκολίες
θα μπορούσε ν’ αντιμετωπίσει σ’ εκείνη την ερημιά. Τις επόμενες
μέρες προσπάθησε να προσαρμοσθεί στις νέες συνθήκες. Από τα
βαθιά χαράματα ακούγονταν οι θόρυβοι και οι ομιλίες των χωρι-
κών που δούλευαν στα καπνοχώραφα. Λίγο αργότερα ερχόταν και
ο κλειδούχος, όπως πάντα, με τα πόδια απ’ το χωριό του κρατών-

109
τας μια πάνινη σακούλα με το δικό του μεσημεριανό φαγητό. Έ-
φερνε επίσης, φρούτα και λαχανικά ή άλλα τρόφιμα για το Φίλιπ-
πο, ο οποίος του έδινε τις παραγγελίες του πριν φύγει αργά τ’ α-
πογεύματα για το χωριό. Τα τρένα που περνούσαν «εν διελεύσει»,
με τους επιβάτες μισοσκυμμένους στα παράθυρα να χαιρετούν
χαρούμενοι, έσπαζαν τη μονοτονία εκείνης της μοναξιάς και των
συναισθημάτων απομόνωσης απ’ τον υπόλοιπο κόσμο. Στον υ-
ποσταθμό σταματούσαν μόνο εμπορικά τρένα για τις διασταυρώ-
σεις και δυο «πόστες», αμαξοστοιχίες κατώτερης κατηγορίας, με
τις οποίες εξυπηρετούνταν οι τρέχουσες ανάγκες των δυο υπαλλή-
λων αλλά και των υπαλλήλων των τεχνικών συνεργείων που, κατά
καιρούς, ήταν υποχρεωμένοι να καταφθάνουν εκεί για τη συντήρη-
ση των ψαλιδιών της γραμμής, των σημαφόρων ή για άλλου είδους
επισκευές.
Ελάχιστες φορές εμφανίζονταν και διερχόμενοι που, από τον
ασφαλτόδρομο που οδηγούσε απ’ τις Σέρρες στη Δράμα, έστριβαν
στο χωματόδρομο διανύοντας με τα πόδια μια αρκετά μεγάλη α-
πόσταση και περνώντας δίπλα απ’ τον υποσταθμό κατευθύνον-
ταν προς τα χωριά του Στρυμόνα. Μερικοί επιβάτες, μετρημένοι
στα δάχτυλα του ενός χεριού στη διάρκεια ενός μήνα, σταματού-
σαν εκεί για να επιβιβαστούν στις «πόστες» με προορισμό τις Σέρ-
ρες, τη Δράμα ή κάποιο άλλο ενδιάμεσο μικρότερο Κέντρο Χερ-
σαίων Μεταφορών. Τακτικός, επίσης, επισκέπτης του υποσταθμού
ήταν κι ένας βοσκός, που έβοσκε καμιά πενηνταριά πρόβατα στην
περιοχή.
Το βράδυ της πρώτης μέρας που έφτασε ο Φίλιππος στον
υποσταθμό, βρέθηκε σε μια μη αναμενόμενη κατάσταση μοναξιάς,
φόβου και αγωνίας. Όταν σκοτείνιασε κι ο κλειδούχος είχε φύγει
για το χωριό του, τότε μόνο κατάλαβε πως ήταν ολομόναχος σ’ ε-
κείνο τον απέραντο κάμπο. Στο βάθος, τρεμόσβηναν κάποια φώτα
απ’ τα κοντινά χωριά. Αναστατωμένος γέμισε ένα μπουκάλι με νε-
ρό απ’ την «τουλούμπα», την αντλία του πηγαδιού και κλείστηκε
στο γραφείο του. Τότε πρόσεξε πως, εκτός απ’ την κανονική κλει-
δαριά, πίσω απ’ την πόρτα κρεμόταν κι ένας σιδερένιος μάνταλος.
Με τέτοια συστήματα ασφάλειας δεν ήταν εφοδιασμένα τα κτίσμα-
τα του Οργανισμού, δείγμα πως είχε τοποθετηθεί εκεί απ’ το μόνι-
μο υποπροϊστάμενο, τον Μπάμπη Κασαρλή. Τότε συνειδητοποίη-

110
σε καλύτερα τους λόγους που ο συνάδελφός του έφτασε σε σημείο
να ενεργεί, πολλές φορές, απερίσκεπτα εγκαταλείποντας τον υπο-
σταθμό με ξεσπάσματα και φωνασκίες «για τους άτιμους τους χαρ-
τογιακάδες που τον έθαψαν εκεί ζωντανό». Τις περισσότερες φο-
ρές έκοβε δελτίο ασθένειας με το αιτιολογικό της επίσκεψης σε
νευρολόγο κι άλλοτε τριγύριζε στα χωράφια για να ξεσκάσει, με
συνέπεια τις καθυστερήσεις ορισμένων αμαξοστοιχιών. Οι τιμωρίες
που του επέβαλε η Επιθεώρηση, με τη μείωση των αποδοχών του,
ήταν αμέτρητες.
Εκείνο το βράδυ ο Φίλιππος κατάλαβε πως έπρεπε να οργα-
νωθεί συστηματικά, για να μπορέσει να επιβιώσει από τους κινδύ-
νους που θα ήταν δυνατόν να εμφανιστούν. Ο μόνος τρόπος επι-
κοινωνίας του με τον υπόλοιπο κόσμο, σ’ όλη τη διάρκεια της νύχ-
τας, ήταν το υπηρεσιακό τηλέφωνο και ο τηλέγραφος, που του έδι-
ναν τη δυνατότητα ν’ απευθυνθεί στα μεγάλα Κέντρα Μεταφορών
που λειτουργούσαν όλο το εικοσιτετράωρο. Όμως, κι αν ακόμα
εμφανιζόταν ένα σοβαρό πρόβλημα υγείας, η τυχόν βοήθεια για τη
σωτηρία του θα ήταν αδύνατο να φτάσει έγκαιρα και μάλιστα πριν
ξημερώσει. Για κάποιο κίνδυνο, από περιπλανώμενα εγκληματικά
στοιχεία, δεν υπήρχε άλλος τρόπος προστασίας από το αμπά-
ρωμα της χοντρής εξωτερικής θύρας και την ασφάλιση του μοναδι-
κού παραθυριού. Ευτυχώς, το παράθυρο αυτό είχε ένα χοντρό
πλέγμα από σιδερένιες μπάρες οι οποίες το καθιστούσαν, σχεδόν,
απαραβίαστο.
Όταν άναψε τη λάμπα πετρελαίου για να φωτίσει το χώρο του
γραφείου, που αναγκαστικά είχε μετατραπεί και σε υπνοδωμάτιο,
φρόντισε να χρησιμοποιήσει ένα απ’ τα χρωματιστά σεντόνια που
είχε στις αποσκευές του, για να το κρεμάσει στο παράθυρο. Επει-
δή η γκαζόλαμπα ήταν μισοαναμμένη όλη τη νύχτα, το σεντόνι τον
προστάτευε από το βλέμμα οποιουδήποτε νυχτερινού επικίνδυ-
νου επισκέπτη. Κρατώντας τη λάμπα στο ένα χέρι μπήκε στη συ-
νεχόμενη, με το γραφείο, αποθήκη κι άρχισε να ψάχνει ανάμεσα
στους σωρούς των εντύπων και των άλλων άχρηστων αντικειμέ-
νων. Βρήκε έναν αιχμηρό σιδερένιο πάσσαλο. Ήταν ένα θαυμάσιο
όπλο αυτοάμυνας. Επίσης, ανέσυρε μια μεταλλική λεκάνη, η οποία
το χειμώνα θα πρέπει ν’ αποτελούσε το δοχείο για την τοποθέτηση
λιγνίτη και δαδιού για το άναμμα της σόμπας. Αυτή η λεκάνη θ’

111
αποτελούσε μια πρόχειρη λύση, σε περίπτωση σωματικής ανάγ-
κης, αφού το αποχωρητήριο βρισκόταν στην αυλή. Ήταν αποφα-
σισμένος να μην ανοίξει την πόρτα του γραφείου, ότι κι αν συνέ-
βαινε, πριν αρχίσει να ξημερώνει. Τώρα, ήσυχος πλέον, ξάπλωσε
στον ξύλινο καναπέ, που τον διευθέτησε κατάλληλα για να τον με-
τατρέψει σε κρεβάτι και κοιμήθηκε βαθιά ως την ώρα που άκουσε
χτυπήματα στην πόρτα. Ήταν ο Προκόπης που έφτασε όπως πάν-
τα στην ώρα του.

Η δεύτερη μέρα

Πριν καλά καλά τον καλημερίσει, ο κλειδούχος βιάστηκε, με

κάποια ανησυχία στο πρόσωπο, να του μεταφέρει τα νέα που έμα-
θε, το προηγούμενο βράδυ, απ’ το μπατζανάκη του.
- Στη Σαλονίκη αφεντικό, λένε πως χτύπησαν έναν βουλευτή…
Χτες, προχτές, θα σε γελάσω!..
- Για νέο μου το λες Προκόπη! Έτσι όπως καταντήσαμε, αυτό
τον καιρό οι ξυλοδαρμοί είναι συνηθισμένο φαινόμενο…Σε λίγο θα
δούμε τους βουλευτές να χτυπιούνται μεταξύ τους και στη Βουλή…
- Ο μπατζανάκης μου ήταν λίγο φοβισμένος…Θα γίνουν, λέει,
μεγάλες φασαρίες γιατί αυτός ο βουλευτής ήταν μεγάλος και τρα-
νός…Ήταν λέει γιατρός κι αθλητής…
- Εγώ Προκόπη, με τις φασαρίες και τα γεννητούρια της γυναί-
κας μου, έχω ν’ ακούσω πολλές μέρες ραδιόφωνο… Εφημερίδα
έχω να πιάσω στα χέρια μου πάνω από μήνα…Όπως καταλα-
βαίνεις έχω μαύρα μεσάνυχτα γι’ αυτά που γίνονται στην Ελλάδα
και στον υπόλοιπο κόσμο…
Θεώρησε πως η είδηση αφορούσε ένα από τα συνηθισμένα
γεγονότα, που είχαν εκτραχύνει την πολιτική ζωή της χώρας, μετά
την κήρυξη του ανένδοτου αγώνα από το Γεώργιο Παπανδρέου και
την προτροπή του προς τους οπαδούς της Ένωσης Κέντρου «να
τρομοκρατήσουν τους τρομοκράτες». Οι συγκρούσεις των νέων
που συμμετείχαν στις κομματικές φοιτητικές οργανώσεις, ήταν
σχεδόν καθημερινές, ιδίως μετά τον ελαφρύ τραυματισμό του

112
γραμματέα της νεολαίας της Ένωσης Κέντρου, του Απόστολου
Κακλαμάνη.
Ως το μεσημέρι, με την απασχόλησή του σε κυκλοφοριακά
προβλήματα των συρμών, δεν είχε την ευκαιρία να συζητήσει με
άλλους συναδέλφους του, στην υπηρεσιακή τηλεφωνική γραμμή,
την είδηση που του ανακοίνωσε ο κλειδούχος. Στις ώρες της ανά-
παυσης γινόταν ένα είδος κουτσομπολιού απ’ τα στελέχη του Ορ-
γανισμού, που «έμπαιναν» στην κοινή τηλεφωνική γραμμή και συ-
ζητούσαν για θέματα της καθημερινότητας, χωρίς ν’ αποφεύγονται
και κάποιες πολιτικές κόντρες, κυρίως με υπονοούμενα και διπλω-
ματική φρασεολογία. Οι καιροί ήταν πονηροί και το μέλλον απρό-
βλεπτο και γι’ αυτό οι υπάλληλοι του κρατικού Οργανισμού συνδι-
αλέγονταν με σύνεση αλλά και, υποσυνείδητα, με φόβο. Ακόμα κι
αυτοί που, λόγω αναγνωρισμένης εθνικοφροσύνης, δεν είχαν κα-
μιά πιθανότητα ν’ αντιμετωπίσουν διώξεις από την Ασφάλεια ή
τους παρακρατικούς.
Όταν σταμάτησε στον υποσταθμό η «πόστα» Θεσσαλονίκης –
Δράμας, το προσωπικό αλλά και κάποιοι επιβάτες κατέβηκαν από
την αμαξοστοιχία για να ξεμουδιάσουν. Το τρένο θα παρέμενε σε
παρακαμπτήρια γραμμή γύρω στα είκοσι λεπτά, γιατί είχε καθορι-
στεί διασταύρωση με αμαξοστοιχία ανώτερης κλάσης, η οποία θα
περνούσε «εν διελεύσει». Ο σκευαγωγός της πόστας, ο υπάλ-
ληλος που ήταν επιφορτισμένος με την παράδοση της αλληλογρα-
φίας και των εμπορευμάτων στους υποσταθμούς και στα μεγαλύ-
τερα Κέντρα Μεταφορών, έκανε νεύμα στο Φίλιππο φέρνοντας το
δείκτη του χεριού του στα χείλη και τραβήχτηκε σε μια άκρη του
κρηπιδώματος. Ο νεαρός υποπροϊστάμενος τον ακολούθησε.
- Τί συμβαίνει Γιώργη;..Τί θέλεις να μου πεις;
Ο άλλος έριξε γύρω του κλεφτές ματιές.
- Τα ‘μαθες κύριε προϊστάμενε; Χτύπησαν το βουλευτή της
ΕΔΑ, το Γρηγόρη Λαμπράκη…Θα ‘χουμε άσχημες εξελίξεις…Έξω
απ’ το νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ είναι συγκεντρωμένες, όλο το εικοσιτε-
τράωρο, ομάδες από νέους της Ένωσης Κέντρου και της ΕΔΑ και
φωνάζουν συνθήματα…
- Ο βουλευτής πώς είναι; τον τραυμάτισαν βαριά;

113
 - Ψυχοπαραδίνει, όπως λένε…Από ώρα σε ώρα τον περιμέ-
νουν να πεθάνει…Ο θεός να βάλει το χέρι του να μη δούμε και χει-
ρότερα…
Ο βουλευτής πέθανε σε τέσσερις μέρες, τη νύχτα μετά τα με-
σάνυχτα της 26 προς 27 του Μάη. Η κομματική αντιπαράθεση, α-
νάμεσα στην κυβέρνηση και στην αντιπολίτευση, ξεπέρασε κάθε
όριο κοινοβουλευτικής ευπρέπειας. Ο Παπανδρέου κατηγόρησε
τον Καραμανλή ως ηθικό αυτουργό της δολοφονίας, μ’ όλο που
γνώριζε πολύ καλά πως πίσω απ’ τον πρωθυπουργό, κυρίως μετά
την υπόγεια σύγκρουσή του με τα Ανάκτορα, κρυβόταν ο παρακ-
ρατικός στρατιωτικός μηχανισμός του Ι.Δ.Ε.Α. και η σκληροπυρη-
νική ομάδα της Βασιλικής Αυλής. Λένε πως όταν ο Καραμανλής
πληροφορήθηκε το θλιβερό επεισόδιο, είχε γίνει έξαλλος απ’ την
οργή και την αγανάκτηση. Διερωτήθηκε ποιος, πραγματικά, κυβερ-
νούσε τη χώρα. Ήταν ένα ερώτημα του οποίου γνώριζε πολύ κα-
λά την απάντηση. Κυβερνούσε η Φρειδερίκη. Όλος ο κόσμος ήξερε
πως ο βασιλιάς Παύλος ήταν τυπικά μόνο ο ανώτατος άρχοντας,
ενώ η εξουσία είχε μεταπηδήσει στην αυταρχική κι αλαζονική γυ-
ναίκα του και στην αυλική καμαρίλα που την περιτριγύριζε. Την
περίοδο εκείνη, αν και οι πολίτες είχαν παντελή άγνοια αυτών των
γεγονότων, η κρυφή ασθένεια του βασιλιά, που σε λίγους μήνες θα
τον οδηγούσε στο θάνατο, ήταν ένας επιπρόσθετος σοβαρός λό-
γος που η εξουσία πέρασε σιγά σιγά σε εξωθεσμικά όργανα. Ό-
πως τρεις δεκαετίες αργότερα, με πανομοιότυπο τρόπο, η ίδια ισ-
τορία επαναλήφθηκε με την αρρώστια του τότε πρωθυπουργού
Ανδρέα Παπανδρέου.
Οι εξελίξεις μέσα στο 1963 ήταν καταιγιστικές. Ο Καραμανλής
έφυγε κρυφά τον Ιούνιο για την Ελβετία. Με πρόσχημα την αντίθε-
σή του στο ταξίδι του βασιλικού ζεύγους στο Λονδίνο, παραιτήθηκε
κι ανέθεσε την αρχηγία της ΕΡΕ σε τριμελή επιτροπή, με «αρχη-
γεύοντα» τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο. Αυτός ο πολιτικός, ένας
πραγματικός διανοητής και μια κορυφαία παρουσία στα γράμματα
και στο σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό, δεν εκτιμήθηκε από τους έλ-
ληνες ψηφοφόρους όπως θα του άξιζε. Οι πολίτες, από την ανα-
κήρυξη του νεοελληνικού κράτους, έχουν διαπαιδαγωγηθεί να
θαυμάζουν τους δημαγωγούς και τους κομματικά αφιονισμένους.

114
 Ο πρώην πρωθυπουργός, μετά από έκκληση της ηγετικής
ομάδας της ΕΡΕ για να επιστρέψει και να ηγηθεί του εκλογικού
αγώνα της 3 του Νοέμβρη, έφθασε από το Παρίσι στο αεροδρόμιο
της Αθήνας, στα τέλη του Σεπτέμβρη. Η άφιξή του είχε κρατηθεί
μυστική, από φόβο ίσως μιας πιθανής δολοφονίας του. Στις εκλο-
γές που ακολούθησαν η ΕΚ αναδείχτηκε πρώτο κόμμα, αλλά χω-
ρίς την απαιτούμενη πλειοψηφία εδρών. Σε λίγες μέρες ο Καρα-
μανλής αναχώρησε, οριστικά πλέον, για το Παρίσι, όπου παρέμει-
νε ως τη μέρα που κατέρρευσε η δικτατορία των συνταγματαρχών.
Η αναχώρησή του στις 9 του Δεκέμβρη ήταν τόσο ξαφνική και
μυστική ώστε, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος που ορίστηκε προ-
σωρινός αρχηγός της ΕΡΕ ώσπου ν’ αποφασίσει οριστικά η κοινο-
βουλευτική ομάδα του κόμματος, ενημερώθηκε μόλις δεκαπέντε
λεπτά πριν ο Καραμανλής ξεκινήσει από το σπίτι του με προορι-
σμό το αεροδρόμιο. Σ’ αυτή την ξαφνική και μυστική φυγή βασί-
στηκαν αργότερα οι ανεξακρίβωτες φήμες πως, ο πρώην πρωθυ-
πουργός, δηλώθηκε στην κατάσταση των επιβατών της Ολυμπια-
κής ως «Τριανταφυλλίδης». Ο Καραμανλής διέψευσε από το Πα-
ρίσι, με σκληρή γλώσσα, αυτές τις φήμες ως προπαγάνδα των αν-
τιπάλων του.
Τα Ανάκτορα, μετά τη νέα κατάσταση πραγμάτων που δημι-
ουργούσε η νίκη της Ένωσης Κέντρου, αναπροσάρμοσαν την πο-
λιτική τους στα νέα δεδομένα. Ο νέος ευνοούμενός τους θα ήταν,
από εδώ και πέρα, ο Γεώργιος Παπανδρέου, αν κάποια γεγονότα,
εντελώς απρόβλεπτα και μη αναμενόμενα, δεν ανέτρεπαν το «πο-
λιτικό ειδύλλιο» που άρχισε ν’ αναπτύσσεται με το νέο πρωταγω-
νιστή της ελληνικής πολιτικής σκηνής και αδιαμφισβήτητο αρχηγό
μιας ένωσης κομμάτων με κάπως διαφοροποιημένους ιδεολογι-
κούς προσανατολισμούς. Ήδη, τα Ανάκτορα και ο στρατιωτικός
παρακρατικός μηχανισμός, δέχτηκαν ευνοϊκά την εισήγηση του
Γεωργίου Παπανδρέου για την προκήρυξη νέων εκλογών. Η σύν-
θεση της Βουλής που προέκυψε από τις εκλογές της 3 του Νοέμ-
βρη, απαιτούσε τη σύμπραξη και συνεργασία της ΕΔΑ για να επι-
τευχθεί η απαιτούμενη κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Ο Παπαν-
δρέου αρνήθηκε οποιαδήποτε, έστω και «άνευ όρων», υποστήριξη
της Αριστεράς, αλλά και οποιαδήποτε συνεργασία με την ΕΡΕ, την
«επάρατη Δεξιά».

115
 Στις 16 του Φλεβάρη 1964 πραγματοποιήθηκαν οι νέες βου-
λευτικές εκλογές. Η νίκη της ΕΚ ήταν σαρωτική. Πέτυχε απόλυτη
αυτοδυναμία, μ’ ένα ποσοστό ψήφων που άγγιζε το 53%, ενώ η
ΕΔΑ είχε αποδυναμωθεί. Στη νέα κυβέρνηση συμμετείχε και ο γιος
του πρωθυπουργού, ο Ανδρέας Παπανδρέου. Αυτός ήταν το «κόκ-
κινο πανί» για τη Δεξιά, ιδίως μετά τις πρώτες φήμες για κάποιες
συνωμοτικές του δραστηριότητες στη δημιουργία της Αριστερής
οργάνωσης αξιωματικών «ΑΣΠΙΔΑ».
Ο πρωθυπουργός, παρά τις διαφορετικές, ίσως διαμετρικά
αντίθετες, πολιτικές του αντιλήψεις με το γιο του, ενήργησε όπως
κάνει κάθε πατέρας για να προφυλάξει το παιδί του. Έριξε όμως
λάδι στη φωτιά, δίνοντας την εντύπωση πως θα προσπαθούσε να
«συγκαλύψει γεγονότα». Από εδώ και πέρα τα ανάκτορα και το
παρακράτος θα τον αντιμετώπιζαν με τις ίδιες και χειρότερες επι-
φυλάξεις, όπως και στην περίπτωση του Καραμανλή. Ο φόβος για
άνοδο στην εξουσία μιας «ρεβανσιστικής Αριστεράς», με μοναδικό
μελλοντικό ηγέτη όλων των μαρξιστικών πολιτικών τάσεων τον
Ανδρέα Παπανδρέου, τους οδήγησε σε άστοχες, σε αψυχολόγητες
και βεβιασμένες κινήσεις.
Οι ίδιες επιφυλάξεις, αν όχι φόβοι, άρχισαν να εμφανίζονται
για τον ίδιο λόγο και μέσα στην κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου.
Οι υπουργοί Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Πέτρος Γαρουφαλιάς,
Ιωάννης Τούμπας και άλλοι γνωστοί συντηρητικοί και βασιλό-
φρονες πολιτικοί, διέβλεπαν στο πρόσωπο του Ανδρέα Παπαν-
δρέου έναν σοβαρό πολιτικό αντίπαλο, αλλά και έναν ακραίο ιδεα-
λιστή, που είχε σκοπό να ανατρέψει την κοινοβουλευτική συνταγ-
ματική τάξη. Οι συνεχείς παραιτήσεις και οι αλλαγές υπουργών,
έδειχναν μια κυβέρνηση ιδεολογικού καλειδοσκοπίου, ένα συνον-
θύλευμα ιδεολογικών τάσεων. Ο πολιτικός που θα μπορούσε ίσως
να παίξει έναν συνδετικό, θετικό και σύνθετο ρόλο σε μια τέτοια
κυβέρνηση, ο υπαρχηγός της Ένωσης Κέντρου Σοφοκλής Βενιζέ-
λος, είχε πεθάνει κατά τη διάρκεια της δεύτερης συνεχόμενης προ-
εκλογικής περιόδου.
Οι σκοτεινές μέρες του 1965 και το πραξικόπημα του 1967 δε
θ’ αργούσαν να φτάσουν. Γι’ αυτές τις εξελίξεις υπήρξε μια προφη-
τεία! Στην προεκλογική του ομιλία στη Σπάρτη τον Οκτώβρη του
1963, μερικές βδομάδες πριν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής φύγει

116
οριστικά για το Παρίσι, έδωσε μια απάντηση στον Γεώργιο Παπαν-
δρέου, ο οποίος τον κατηγόρησε ότι σχεδίαζε να κηρύξει δικτατο-
ρία. Ήταν ένα δημαγωγικό προεκλογικό πυροτέχνημα, αφού ήταν
γνωστό σε όλους πως, μετά τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπρά-
κη, οι σχέσεις του πρώην πρωθυπουργού με τα Ανάκτορα δεν εί-
χαν απλά διαρραγεί αλλά είχαν φτάσει σ’ ένα επικίνδυνο και ολέθ-
ριο για τα κοινοβουλευτικά ήθη επίπεδο. Στην αστήρικτη κατηγορία
ο Καραμανλής απάντησε με οργή πως, «όλοι γνωρίζουν ότι ούτε
την πρόθεσιν αλλά ούτε την δυνατότητα έχω να κάνω δικτατο-
ρίαν…Η πολιτική της Ενώσεως Κέντρου, αν συνεχισθεί, είναι εκεί-
νη που θα οδηγήσει, θάττον ή βράδιον, εις κάποιαν δικτατορίαν».
Με την πολιτική του εμπειρία και την ενημέρωσή του για τις
παρασκηνιακές κινήσεις εξωκοινοβουλευτικών δυνάμεων, φοβόταν
τις περιπέτειες που θ’ ακολουθούσαν για τη χώρα. Ακριβώς, τους
ίδιους φόβους είχαν κάποιους μήνες πριν και ο Σοφοκλής Βενιζέ-
λος και ο Ηλίας Ηλίου, αλλά αργότερα και ο Παναγιώτης Κανελλό-
πουλος, ο οποίος προσπάθησε, την ύστατη στιγμή πριν απ’ το
πραξικόπημα, να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για κοινωνικο-
πολιτική γαλήνη, με τη συνεργασία των δυο μεγάλων κομμάτων
εξουσίας.

Στιγμές χαράς και θλίψης

Οι επόμενες μέρες κι ως την άφιξη του μόνιμου προϊστά-

μενου του υποσταθμού, κύλησαν κάπως πιο ομαλά και με καλύτε-
ρη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου, όταν συμπληρωνόταν το
ωράριο εργασίας. Ο Κασαρλής, εκτός από τις οχτώ μέρες κανονι-
κής άδειας που του χορήγησε η Επιθεώρηση, «έκοψε» και δυο
συνεχόμενα δελτία ασθένειας. Ο νευρολόγος του έδωσε δυο τετρα-
ήμερες άδειες «λόγω κατάθλιψης».
Αυτή η παράταση της παραμονής του στον υποσταθμό, έδω-
σε την ευκαιρία στο Φίλιππο ν’ αξιοποιήσει τις βραδινές, κυρίως,
ώρες μελετώντας γαλλικά και ιταλικά. Κουβαλούσε πάντα μαζί του

117
το πρώτο βιβλίο διδασκαλίας γαλλικών του Μοζέ και ταχύρρυθμη
μέθοδο εκμάθησης της ιταλικής γλώσσας.
Τα ιταλικά τα καταλάβαινε και τα μιλούσε αρκετά καλά από τα
μεταγυμνασιακά του χρόνια, όταν ο παιδικός του φίλος, ο Πέτρος
Κωσταράκος, φιλοξένησε το Σάντρο, το συμφοιτητή του απ’ το Πα-
νεπιστήμιο της Πίζας. Στα γαλλικά σημείωσε ικανοποιητική πρόοδο
κατά τη διάρκεια της μαθητείας του, όταν προσλήφθηκε στον Ορ-
γανισμό. Ο καθηγητής των γαλλικών μ’ επιμονή και πείσμα αλλά κι
ένα πολύωρο εβδομαδιαίο πρόγραμμα, κατάφερε μέσα σε τρεις
μήνες όλοι σχεδόν οι σπουδαστές να μπορούν να κατανοούν τις
βασικότερες έννοιες της γαλλικής γλώσσας.
Με τις επαναλήψεις των μαθημάτων αυτοδιδασκαλίας των
γαλλικών και ιταλικών, ασχολούνταν κυρίως τις νυχτερινές ώρες.
Όταν τα μάτια του κουράζονταν στο κιτρινωπό και τρεμουλιαστό
φως της γκαζόλαμπας, έγερνε στο προχειροστρωμένο κρεβάτι του
για να κοιμηθεί.
Στις ελεύθερες ώρες των διαλειμμάτων, που προβλέπονταν
από το πλαίσιο εργασίας, πήγαινε στα διπλανά χωράφια και συνο-
μιλούσε με τους χωρικούς καπνοκαλλιεργητές ή πλησίαζε το βοσ-
κό που, σχεδόν καθημερινά, έβοσκε το κοπάδι του στην περιοχή
του υποσταθμού και ασχολούνταν με τα μικρά χαριτωμένα προβα-
τάκια που είχαν γεννηθεί στις αρχές της άνοιξης.
Με τέτοιου είδους πολύωρες ενασχολήσεις και με τα προβλή-
ματα της δουλειάς, κατάφερνε για κάποιες ώρες να διώχνει τις κα-
ταθλιπτικές σκέψεις που τον βασάνιζαν, χωρίς όμως να μπορεί να
βρει λύσεις. Δεν υπήρχε κανένας τρόπος να επικοινωνήσει με την
Ηρώ, αλλά ούτε και να πληροφορηθεί από άλλους για την κατάσ-
ταση της υγείας της και τα τυχόν προβλήματα με το νεογέννητο
παιδί τους.
Ώρες ώρες του θόλωνε το μυαλό, από αγωνία κι απόγνωση
και του έρχονταν τρελές σκέψεις. Τέτοιες στιγμές θα μπορούσε να
εγκαταλείψει τον υποσταθμό και να ξεκινήσει με τα πόδια για να
φτάσει, μετά από πολύωρη πεζοπορία, στο χωριό του, στη γυναί-
κα του και στο παιδί του. Όμως, στο τέλος επικρατούσε η ψυχρή
λογική για τις επαγγελματικές συνέπειες μιας τέτοιας παράλογης
ενέργειας και ξαναγύριζε στη σκληρή πραγματικότητα.

118
 Το απόγευμα της προτελευταίας μέρας παραμονής του στον
υποσταθμό, υπήρξε ένα απρόβλεπτο και εντελώς ασυνήθιστο, για
την εποχή, γεγονός, που έσπασε τη μονοτονία και την κατάθλιψη
που προκαλούσε η δύση του ήλιου και ο ερχομός της νύχτας. Είχε
τηλεγραφικά αναγγείλει στα δυο μεγάλα Κέντρα Μεταφορών, των
Σερρών και της Δράμας που ρύθμιζαν την κυκλοφορία των συρ-
μών, πως ο υποσταθμός, σύμφωνα με το ωράριο, είχε κλείσει α-
φού διασφάλισε την «εν διελεύσει» κυκλοφορία των αμαξοστοιχιών
με το κλείδωμα των ψαλιδιών των σιδηροδρομικών γραμμών.
Κάθισε σ’ ένα πεζούλι, έξω απ’ το γραφείο κι έβλεπε τον Προ-
κόπη να ετοιμάζεται για την καθημερινή πεζοπορία προς το χωριό
του, όταν ξαφνικά εμφανίστηκαν οι τρεις παράξενοι επισκέπτες.
Στην αρχή του φάνηκε πως ήταν αθίγγανοι που ζητιάνευαν στα
γύρω χωριά. Όταν όμως έφτασαν κοντά του, διαπίστωσε πως ή-
ταν ξένοι. Δυο άντρες κοντόχοντροι, με διογκωμένα ζυγωματικά κι
ακατάστατα μακριά μαλλιά και μια γυναίκα, λεπτή κι αρκετά όμορ-
φη, με μακρύ πολύχρωμο φουστάνι και μακριές πλεξούδες που
έφταναν ως τη μέση της. Τα ρούχα τους ήταν παλιά, τσαλακωμένα
και βρόμικα.
Ο Φίλιππος τους ρώτησε ποιοι ήταν και που πήγαιναν. Μι-
λούσαν ισπανικά, αλλά φαίνεται πως είχαν ταξιδέψει σε πολλές
χώρες γιατί, προσπαθώντας να εξηγήσουν ποιοι ήταν και τι ακρι-
βώς ήθελαν, χρησιμοποιούσαν λέξεις διαφορετικών χωρών, αφού
αντιλήφθηκαν πως δεν γίνονταν κατανοητοί όταν μιλούσαν ισπανι-
κά. Μέσα σε σκούρες μπλε πάνινες σακούλες είχαν κάποιες ελαφ-
ριές αλλά κάπως ογκώδεις αποσκευές. Ήταν μουσικά όργανα των
χωρών της Λατινικής Αμερικής και όπως εξήγησαν στους συνομι-
λητές τους, ήταν περιοδεύοντες καλλιτέχνες που ήθελαν να γνωρί-
σουν τον κόσμο, κερδίζοντας τα έξοδα των ταξιδιών τους με υ-
παίθριες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις σε πλατείες ή σε πανηγύρια.
Έρχονταν απ’ την Τουρκία με προορισμό τη Θεσσαλονίκη, άλλοτε
περπατώντας κι άλλοτε με φορτηγά, κυρίως, αυτοκίνητα που συ-
ναντούσαν στο δρόμο τους κι οι οδηγοί προθυμοποιούνταν να
τους διευκολύνουν μεταφέροντάς τους ως το σημείο προορισμού
των φορτίων τους. Έτσι, έφτασαν ως το δημόσιο δρόμο Σερρών-
Δράμας και κατηφόρισαν ως τον υποσταθμό γιατί, όπως τους
πληροφόρησαν, «περνούσαν από εκεί τρένα για τη Θεσσαλονίκη».

119
 Όταν ο Φίλιππος τους εξήγησε, χρησιμοποιώντας άλλοτε ιτα-
λικές κι άλλοτε αγγλικές λέξεις που καταλάβαιναν, πως ο σταθμός
είχε κλείσει και δεν υπήρχε περίπτωση ως την άλλη μέρα να στα-
ματήσει κάποιο τρένο, η απογοήτευση στα πρόσωπά τους ήταν
ολοφάνερη. Γρήγορα όμως βρήκαν το κέφι τους κι είπαν πως θα
συνέχιζαν την πεζοπορία ως το χωριό που φαινόταν στο βάθος.
- Τί λένε κύριε προϊστάμενε; Θέλουν να πάνε στο Νέο Σκοπό;
ρώτησε με περιέργεια ο Προκόπης.
- Ναι, έτσι λένε!...Για φέρε από μέσα κεράσια και φράουλες για
να τους κεράσουμε…Βγάλε και κρύο νερό απ’ το πηγάδι να πιουν
κι αν θέλουν ας πλυθούν…Φαίνονται καλοί άνθρωποι…
- Εντάξει κύριε προϊστάμενε! Πάντως εγώ δε φεύγω και δεν σ’
αφήνω μόνο, αν δεν τους δω να ξεκινάνε για το Νέο Σκοπό…
- Όχι, όχι! Δώσ’ τους φρούτα και νερό και φύγε για το χωριό
σου…Από μακριά φαίνονται πως είναι φιλήσυχοι κι ακίνδυνοι…
Άλλωστε κι αυτοί δε θ’ αργήσουν να ξεκινήσουν αφού ξεκουρα-
στούν λίγο…
Ο κλειδούχος είχε φύγει κι οι παράξενοι επισκέπτες άρχισαν
να ετοιμάζονται για να ξεκινήσουν με προορισμό το χωριό, προς
την πλευρά του Στρυμόνα. Με χαμόγελα, με νεύματα, με θεατρι-
νίστικες υποκλίσεις, άρχισαν να ευχαριστούν το Φίλιππο γι’ αυτή
τη φιλική υποδοχή, που ίσως να μην φαντάζονταν ούτε να περίμε-
ναν σε μια τέτοια ερημιά. Η κοπέλα κάτι ψιθύρισε στο αφτί του ενός
απ’ τους άνδρες κι εκείνος εξήγησε στο Φίλιππο πως, ήθελαν να
τον ευχαριστήσουν που τους φέρθηκε με τέτοιο φιλικό τρόπο. Στα
γρήγορα έβγαλαν απ’ τις σακούλες τα μουσικά τους όργανα κι άρ-
χισαν να παίζουν λατινοαμερικανικούς ρυθμούς, ενώ η γυναίκα
χόρευε και τραγουδούσε χτυπώντας καστανιέτες. Έδιναν μια πα-
ράσταση αποκλειστικά για εκείνον.
Πριν ξαναβάλλουν τα όργανα στις σακούλες, του είπαν πως
θα του τραγουδήσουν «ούνα καντσόνε μελόντικα ε σεντιμεντάλε».
Αυτό το μελωδικό κι αισθηματικό τραγούδι προσπάθησαν να του
εξηγήσουν, χωρίς να τους πολυκαταλαβαίνει, πως ήταν το βασικό
μοτίβο από μια «όπερα τεατράλε»…
- Όπερα; Βέρντι, Μπελίνι, Ροσίνι; τους ρώτησε.
- Νο, νο…
- Οπερέτα; Καντσόνε τεατράλε;

120
 - Νο… Άλτρα Καντσόνε… Ζαρζουέλα.
Ούτε τον καταλάβαιναν αλλά και ο ίδιος δεν μπόρεσε να κατά-
νοήσει τι ακριβώς ήταν αυτό το, τόσο σημαντικό γι’ αυτούς, τρα-
γούδι.
Ήταν πραγματικά μια ρομαντική εξαίσια μελωδία. Έμοιαζε, σ’
εκείνη την ησυχία της απέραντης ερημιάς κι απελπισίας, σαν μια
χορωδιακή ικεσία σε κάτι άγνωστο και θεϊκό. Έτσι φάνηκε στο Φί-
λιππο, ιδίως όταν του εξήγησαν πως το τραγούδι απευθυνόταν σε
μια «Μορένα», σε μια «μπέλα ντόνα», σε μια όμορφη γυναίκα που
ο ερωτευμένος της σύντροφος ήθελε να την κάνει «ρεγγίνα», βασί-
λισσα της καρδιάς του.
Τους ζήτησε να ξανατραγουδήσουν το ίδιο τραγούδι. Κι εκείνοι
το επανέλαβαν δυο ακόμα φορές. Κι ο ίδιος ο Φίλιππος δεν κατα-
λάβαινε την αιτία αυτής της υπερευαισθησίας του για ένα τραγούδι
που άκουγε για πρώτη φορά. Η απόλυτη απομόνωση τόσων ημε-
ρών είχε επηρεάσει την γενικότερη ψυχολογία του. Ήταν σχεδόν
έτοιμος να κλάψει. Ευτυχώς μόλις τελείωσαν, φάνηκε στην άκρη
του χωματόδρομου, δίπλα απ’ το φράχτη, ένας γεωργός με το κά-
ρο του πάνω στο οποίο είχε φορτωμένα δυο δεμάτια τριφύλλι. Του
ζήτησε να πάρει μαζί του «κι εκείνους τους φουκαράδες» ως το
Νέο Σκοπό. Σε λίγο απόλυτη ηρεμία και σιωπή επικράτησε γύρω
του. Κάθισε πάλι στο πεζούλι, έξω απ’ το γραφείο του κι άρχισε να
σιγομουρμουρίζει το ρυθμό της λατινοαμερικάνικης μελωδίας. Και
μετά, όταν μπήκε στο γραφείο του κι ώσπου να κοιμηθεί, χωρίς να
το θέλει, χωρίς να το επιδιώκει, ανέβαινε συνεχώς στα χείλη του ο
ίδιος μελωδικός ρυθμός, ενώ προσπαθούσε και πάλι απεγνω-
σμένα να κρατήσει τα δάκρυά του. Η νέκρα της ερημιάς και η α-
γωνία για την οικογένειά του, του είχαν κυριολεκτικά σμπαραλιάσει
τα νεύρα.
Η ζωή είναι τις περισσότερες φορές γεμάτη εκπλήξεις. Σαραν-
ταπέντε χρόνια μετά, το Νοέμβρη του 2008, ως συνταξιούχος πλέ-
ον, καθόταν ένα βράδυ με την Ηρώ στο σαλόνι του σπιτιού τους,
στη Θεσσαλονίκη. Η γυναίκα του διάβαζε εφημερίδα κι αυτός άνοι-
ξε τη δορυφορική τηλεόραση. Στην οθόνη είχε εμφανισθεί ο τενό-
ρος Πλάσιντο Ντομίγκο και τραγουδούσε, όπως του φάνηκε στην
αρχή, μια άρια από άγνωστη όπερα. Και ξαφνικά τινάχτηκε όρθιος
σαν να πάτησε τριβόλι. Η γυναίκα του ξαφνιάστηκε που τον είδε

121
έτσι αναστατωμένο και μ’ ασυνήθιστη συμπεριφορά. Ο Φίλιππος
θυμήθηκε πως ήταν η μελωδία που του τραγούδησαν, με τόση μα-
εστρία, οι τρεις περιπλανώμενοι λατινοαμερικάνοι καλλιτέχνες στον
υποσταθμό του Χρυσού.
Η εκπομπή είχε σχεδόν τελειώσει. Βιαστικά, με κάποια νευρι-
κότητα, πάτησε το τελετέξτ του γαλλογερμανικού σταθμού ARTE
και μ’ ευχαρίστηση διαπίστωσε πως, η εκπομπή θα επαναλαμβα-
νόταν σε μερικές μέρες. Προετοιμάστηκε κατάλληλα και αντέγραψε
στο βίντεο την ισπανική ζαρζουέλα, μια μελωδική οπερέτα με γαλ-
λικούς υπότιτλους και πρωταγωνιστή το διάσημο ισπανό τενόρο
που, ως παράτολμος επαναστάτης, αγάπησε τη Λουίζα Φερνάντα
και της τραγουδούσε το «Άι μι Μορένα», για να εκφράσει την απέ-
ραντη αγάπη του στο μελαχρινό του ίνδαλμα, στη «Μορένα» του.
Όπως και τότε, στον υποσταθμό του Χρυσού, ο Φίλιππος δεν
έπαψε, με την ίδια σχεδόν συγκίνηση, να σιγοτραγουδά τις επόμε-
νες μέρες την ισπανική μελωδία. Ξαναθυμήθηκε με μια, ίσως, ακα-
τανόητη νοσταλγία εκείνες τις τόσο δύσκολες κι οδυνηρές μέρες
χαράς και θλίψης που πέρασε το Μάη του 1963.

Νυχτερινή πορεία

Ο Μπάμπης Κασαρλής θα ‘πρεπε να επιστρέψει και να πιάσει

δουλειά τα χαράματα της Πέμπτης. Όμως, επειδή δεν υπήρχε δυ-
νατότητα να φτάσει το πρωί έγκαιρα στον υποσταθμό, εμφανίστη-
κε νωρίτερα, το απόγευμα της Τετάρτης. Φαινόταν ξεκούραστος κι
ευδιάθετος.
- Απόψε θα έχεις παρέα…Ένας δεύτερος άνθρωπος σ’ αυτή
την ερημιά είναι η μεγαλύτερη παρηγοριά, είπε στο Φίλιππο, την
ώρα που ξεκλείδωνε το δωμάτιό του για ν’ αφήσει τη βαλίτσα του.
- Εγώ Μπάμπη έχω άλλα σχέδια! Δεν έχω νέα για τη γυναίκα
και το παιδί μου πάνω από δυο βδομάδες…Θα ξεκινήσω με τα
πόδια ως το δημόσιο δρόμο κι από εκει έχει ο θεός… Κάποια ώρα
θα φτάσω στο χωριό μου…

122
 - Τρελάθηκες! Πού θα πας νυχτιάτικα; Αν δε βρεις κάποιο με-
ταφορικό μέσο πώς θα φτάσεις ως το χωριό σου; του απάντησε ο
Κασαρλής μ’ ολοφάνερη την έκπληξη στο πρόσωπό του.
- Εγώ θα ξεκινήσω τώρα, πριν αρχίσει να σκοτεινιάζει και ίσως
είμαι τυχερός. Μόνο εσύ Μπάμπη, στείλε αύριο το μεσημέρι με την
πόστα τις αποσκευές μου στο Κέντρο του Στρυμόνα…Η αυριανή,
ως μέρα αντικατάστασης και παραλαβής - παράδοσης, υπολογί-
ζεται σαν μετακίνηση στην έδρα μου…Θα έχω έτσι την απρόσμενη
αυτή ευκαιρία για να μείνω κάποιες ώρες με τη γυναίκα μου και το
παιδί μου.
- Εσύ είσαι πιο τρελός από μένα!...Είσαι για δέσιμο, μουρμού-
ρισε με φανερή έκπληξη κι ανησυχία ο Κασαρλής.
Ήταν μια παράτυπη διαδικασία παραλαβής και παράδοσης, η
οποία όμως δεν παραβίαζε, κατά βάση, σε βάρος της εταιρείας,
τον πραγματικό χρόνο εργασίας που προβλεπόταν από τον υπη-
ρεσιακό κανονισμό. Απλά, αντί για τη διανυκτέρευση στον υποσ-
ταθμό του Χρυσού και την επιστροφή την επόμενη μέρα στην έδρα
της μόνιμης εργασίας του, ο Φίλιππος θα βρισκόταν σε εντελώς
αντίθετη περιοχή και αυτό, τυπικά, ήταν μια παράβαση του κανο-
νισμού που σε περίπτωση καταγγελίας θα μπορούσε να επιφέρει
μια, έστω μικρή, χρηματική ποινή. Στην ψυχολογική, όμως, κατά-
σταση που βρισκόταν ο νεαρός υποπροϊστάμενος, ήταν ικανός ν’
αδιαφορήσει κι αν ακόμα μια τέτοια τυπική παράβαση θα μπορού-
σε να του στερήσει τον μισθό ενός μήνα.
Στην πίσω πλευρά του υποσταθμού βρήκε ένα ροζιασμένο
κοντόχοντρο στειλιάρι, δίπλα σε προσανάμματα και σκόρπια κομ-
μάτια λιγνίτη. Το πήρε γιατί το θεώρησε απαραίτητο όπλο άμυνας
σε άγρια ζώα ή επικίνδυνους ανθρώπους. Με πολύ γρήγορο βη-
ματισμό, σχεδόν τρέχοντας, έφτασε στον κεντρικό ασφαλτοστρω-
μένο δημόσιο δρόμο όταν πλέον είχε νυχτώσει για καλά. Ήταν τυ-
χερός. Ένα σαραβαλιασμένο φορτηγό, φορτωμένο με ασβέστη απ’
τα ασβεστάδικα των Σερρών και με κατεύθυνση προς την Αμφίπο-
λη, ήταν ο από μηχανής θεός που τον γλίτωσε από ποδαρόδρομο
αρκετής ώρας. Κατέβηκε σε μια ενδιάμεση διασταύρωση των δρό-
μων για να συνεχίσει, για τέσσερα και πάνω χιλιόμετρα, μια νέα
νυχτερινή πορεία προς το χωριό του.

123
 Το σκοτάδι ήταν πηχτό κι απειλητικό. Κάποιες αστραπές στον
ορίζοντα, προς το Μενοίκιο που ο σκοτεινός όγκος του διαγρα-
φόταν κάθε φορά απ’ τις αναλαμπές, ανάγκασαν τον Φίλιππο να
επιταχύνει ακόμα περισσότερο το βηματισμό του. Οι χοντρές ψιχά-
λες τον πρόλαβαν όταν έφτασε στα πρώτα σπίτια του χωριού. Ό-
ταν, επιτέλους, έφτασε στην πόρτα του σπιτιού των πεθερικών
του, είχαν ανοίξει οι ουρανοί και έβρεχε με το τουλούμι. Είχε ξεσ-
πάσει μια άγρια καταιγίδα με κεραυνούς και αστραπόβροντα.
Η εξωτερική πόρτα ήταν μανταλωμένη. Χτυπούσε με τα πόδια
και τα χέρια δυνατά αρκετά λεπτά. Όταν τον αντίκρισε ο πεθερός
του, έτσι ξαφνικά και μουσκεμένο απ’ την κορφή μέχρι τα νύχια,
δεν μπόρεσε να κρατήσει την έκπληξή του.
- Πώς τέτοια ώρα βρε παιδί μου; Έλα γρήγορα μέσα…Εσύ θα
πλευριτώσεις!..
Διέσχισε την αυλή τρέχοντας. Στην πόρτα του ισογείου και κά-
τω απ’ την ηλεκτρική λάμπα της εισόδου, στεκόταν ανήσυχη η πε-
θερά του φορώντας τη νυχτικιά της.
- Εσύ παιδί μου είσαι μούσκεμα…Έλα γρήγορα να σου δώσω
εσώρουχα του πεθερού σου…Έλα γρήγορα.
- Πώς είναι η Ηρώ; Πώς είναι η μπέμπα μας; ρώτησε καθώς
έμπαινε στο εσωτερικό του σπιτιού.
- Καλά είναι, πολύ καλά…Είναι πάνω τώρα και θα κοιμούνται,
του απάντησε ο πεθερός του καθώς η πεθερά του έβγαζε από ένα
μπαούλο κάποια γεροντίστικα βαμβακερά εσώρουχα, μαζί με ένα
πρόχειρο πουκάμισο κι ένα φαρδύ πανταλόνι που θα χρησίμευαν
ως πρόχειρες πιζάμες.
Όταν ο Φίλιππος ανέβηκε στο «πάνω πάτωμα», στον όροφο
του σπιτιού, δεν άναψε το φως της κρεβατοκάμαρας αλλά του σα-
λονιού, για να μην ξυπνήσει ξαφνικά η γυναίκα του. Εκείνη όμως
είχε ακούσει το τρίξιμο των σανιδιών απ’ την περπατησιά του στο
ξύλινο πάτωμα και μισοσηκώθηκε όταν ο άντρας της είχε γονατίσει
δίπλα απ’ το κρεβάτι.
- Αγάπη μου, βλέπω όνειρο;
- Όχι, γλυκιά μου… Είμαι δίπλα σου…
Είχαν αγκαλιαστεί χωρίς να μιλούν. Η Ηρώ αναταραζόταν απ’
τ’ αναφιλητά και τους πνιχτούς αναστεναγμούς.

124
 - Έχω πεθάνει απ’ τους πόνους Φίλιππε! του ψιθύρισε κάποια
στιγμή.
- Ακόμα δεν έκλεισε η πληγή;..
- Έχει κάπως καλυτερέψει η πληγή, αλλά οι πόνοι σ’ όλο το
κάτω μέρος της κοιλιάς είναι πολύ δυνατοί…Πονάω επίσης ακόμα
όταν πάω στην τουαλέτα…Όμως, με τα δικά μου δεν σ’ άφησα να
δεις το μωρό μας…Άναψε το φως να τη χαρείς και να τη χορτάσεις
την κούκλα μας.
- Δεν θα τ’ ανάψω…Το φως του σαλονιού απ’ την ανοιχτή
πόρτα είναι αρκετό…Για να δω το κουκλάκι μας, το σπλάχνο μας!
Πήγε απ’ την άλλη μεριά του κρεβατιού. Το μωρό, ήσυχο, γα-
λήνιο, κοιμόταν ενώ στιγμές στιγμές κάποιοι μορφασμοί και συσ-
πάσεις τάραζαν το κορμάκι του. Ήταν τοποθετημένο σε ροζ σεντο-
νάκια και κεντημένα καλύμματα, μέσα στο παιδικό του κρεβατάκι
με τα λεπτά ξύλινα κάγκελα προστασίας.
- Ψυχή μου, λατρεία μου, ψιθύρισε συγκινημένος ο νεαρός
πατέρας, χωρίς να τολμήσει ν’ αγγίξει το μωρό για να μην το ξυπ-
νήσει.
Ξάπλωσε δίπλα στη γυναίκα του, στριμωγμένος στην άκρη
του κρεβατιού, για να είναι εκείνη ξαπλωμένη πιο άνετα σε μεγαλύ-
τερο χώρο. Έμεινε αρκετή ώρα ξυπνητός ακούγοντας την αναπνοή
της και προσέχοντας το μωρό. Δεν κατάλαβε πόσες ώρες κοιμή-
θηκε. Τον ξύπνησε το κλάμα του παιδιού του. Σηκώθηκε και το
απόθεσε στοργικά στο στήθος της Ηρώς για να το ταΐσει και μετά
ξανακοιμήθηκαν ως αργά το πρωί.
Πέρασε αρκετές ώρες ευτυχίας δίπλα στ’ αγαπημένα του
πρόσωπα, αλλά κι ένιωθε σφίξιμο στην καρδιά κάθε φορά που η
Ηρώ πήγαινε στην τουαλέτα, με τη βοήθεια της μάνας της και του
Φίλιππου, για τις σωματικές της ανάγκες. Οι πνιχτές κραυγές πό-
νου και η δυσκολία της γυναίκας του στο περπάτημα τον αναστά-
τωναν. Ανήσυχος, ρώτησε κάποια στιγμή χαμηλόφωνα τον πεθερό
του.
- Μα τέλος πάντων!..Οι γιατροί δε μπορούν να τη βοηθήσουν
ώστε να πονά λιγότερο;..
- Και ο δικός μας γιατρός, εδώ στο χωριό, αλλά και ο γυναικο-
λόγος στις Σέρρες λένε πως πάει καλύτερα και σύντομα θα λιγο-

125
στέψουν οι πόνοι…Τι να σου πω παιδί μου! Τέτοια δύσκολη γέννα
ούτε άκουσα, ούτε είδα…Μακάρι όλα να πάνε καλά!
Όταν στέγνωσαν εντελώς τα ρούχα του και τα φόρεσε, μπό-
ρεσε να πεταχτεί για λίγη ώρα και στο πατρικό του σπίτι. Όταν τον
είδαν ο πατέρας του, η μάνα του, κάποιες θείες και ξαδέρφες του
που ήταν μαζεμένες στην αυλή, πετάχτηκαν όλοι χαρούμενοι να
τον καλωσορίσουν. Ο πατέρας του ήταν στενοχωρημένος γιατί τα
λίγα καπνοχώραφα που τους έμειναν, μετά τη διανομή που επέ-
βαλε το Ειρηνοδικείο, δεν μπορούσαν να αποφέρουν το απαραίτη-
το εισόδημα για τη συντήρηση και την εξόφληση των χρεών. Δεν
παρέλειψε να τονίσει πως η Ηρώ εξακολουθούσε να ενδιαφέρεται
γι’ αυτούς, παρά τα προβλήματα υγείας που είχε. Φρόντιζε να τους
στέλνει φρούτα, τρόφιμα ή άλλα είδη που αγόραζε απ’ τους γυρο-
λόγους πωλητές που περνούσαν με την πραμάτεια τους απ’ τα
σπίτια του χωριού.
Από τον αδερφό του, ούτε οι γονείς του είχαν κάποια νέα ή
πληροφορίες. Ζούσε στη Θεσσαλονίκη κι είχε κόψει κάθε επαφή
και με το Φίλιππο αλλά και με τους γονείς τους. Η μάνα του, η Χα-
ρίκλεια, προσπάθησε να τον δικαιολογήσει.
- Κι εκείνος τώρα δουλεύει νύχτα μέρα για να συντηρήσει την
οικογένειά του…Ενοίκια, μικρά παιδιά…Τι να σου κάνει κι αυτός ο
ταλαίπωρος με τις τόσες υποχρεώσεις!
Έφυγε απ’ το χωριό αργά το απόγευμα με το Βασίλη τον τα-
ξιτζή, για να προλάβει το τελευταίο τρένο που αναχωρούσε απ’ το
σταθμό των Σερρών κι έκανε στάση στο Κέντρο Μεταφορών του
Στρυμόνα. Όμως, λίγο πριν το ταξί φτάσει στο σταθμό, είχε κι ένα
απρόβλεπτο συναπάντημα. Είπε στο Βασίλη να σταματήσει και με
γρήγορες κινήσεις κατέβασε το τζάμι του ταξί. Λίγα μέτρα παραπέ-
ρα, περνούσε με ποδήλατο ο συμμαθητής του στο Γυμνάσιο, ο
Γιάννης Λαμπρίδης. Όταν με φωνές και με το σήκωμα του χεριού
τον χαιρέτησε φιλικά, ο άλλος έριξε μια, δήθεν, αδιάφορη ματιά και
συνέχισε το δρόμο του. Έκανε πως δεν τον γνώρισε ή πως δεν τον
είδε. Ήταν κακοντυμένος, αξύριστος και παρά την ηλικία του,
πρόωρα γερασμένος, μ’ ένα πρόσωπο ανέκφραστο και όψη αν-
θρώπου με εμφανή κατάθλιψη. Κάποιους μήνες αργότερα, όταν
τυχαία ο Φίλιππος συνάντησε τον άλλο συμμαθητή του, το Σάββα
Πραπίδη με τον οποίο καθόταν μαζί στο ίδιο το θρανίο, έμαθε την

126
αλήθεια. Ο πάμπλουτος κληρονόμος μιας τεράστιας περιουσίας,
ήταν τώρα ένας πάμφτωχος υπάλληλος σ’ ένα παντοπωλείο και
μετέφερε τρόφιμα με το ποδήλατο στα σπίτια γερόντων. Ο συμμα-
θητής αυτός του Φίλιππου, που στο σπίτι τους «έβρισκαν τις λίρες
σε γωνιές και κάτω απ’ τα χαλιά, όπως έβρισκαν σ’ άλλα σπίτια τις
κατσαρίδες», ζούσε τώρα στερημένα και με προβλήματα υγείας.
Την περιουσία που δημιούργησε «εκείνος ο πούστης, ο ευλογη-
μένος απ’ το θεό πάππος του», όπως έλεγε τότε ο Λαμπρίδης, τη
λεηλάτησαν μέσα σε λίγα χρόνια οι πιστωτές της εταιρείας τους.

127
 XXIV

Τα βαφτίσια

Τους επόμενους δυο τρεις μήνες η κατάσταση της υγείας της

Ηρώς είχε παρουσιάσει σημαντική βελτίωση. Σιγά σιγά, το κορμί
της ξαναπήρε τη λεπτή αισθησιακή γραμμή που είχε πριν απ’ την
εγκυμοσύνη και το πρόσωπό της πήρε την όψη μεστωμένης γυ-
ναίκας. Είχε αλλάξει κάπως και το χτένισμά της, δίνοντας στην εμ-
φάνισή της μια πιο μοντέρνα και πιο όμορφη γραμμή.
Τον Αύγουστο είχε επιστρέψει στο διαμέρισμά τους, στο Κέν-
τρο Χερσαίων Μεταφορών του Στρυμόνα και μ’ επιμονή και συνε-
χείς βελτιώσεις το μετέτρεψε και πάλι σε μια ανανεωμένη κουκλίσ-
τικη φωλιά. Ήθελε να δημιουργήσει καλές εντυπώσεις, σ’ όλους
όσους θα παραβρίσκονταν στα βαφτίσια της μικρής κορούλας του
ζευγαριού.
Η βάφτιση θα γινόταν στο Στρυμονοχώρι, την τελευταία Κυρι-
ακή του Σεπτέμβρη και μετά τη θεία λειτουργία. Μετά, όλοι μαζί οι
προσκαλεσμένοι θα επέστρεφαν στο Κέντρο Μεταφορών για να
γευματίσουν. Ο Φίλιππος είχε συνεννοηθεί, πολλές μέρες πριν, με
τον παπα – Γιάννη, τον ιερέα του χωριού, για όλες τις λεπτομέρειες
της βάφτισης. Αποκλείστηκε οποιαδήποτε μεταβολή στην ημέρα
και ώρα, γιατί και ο νονός με τις δυο αδερφές του, αλλά και οι άλλοι
συγγενείς του νεαρού ζευγαριού, θα έρχονταν από διάφορα χωριά
και πόλεις με τρένα ή αυτοκίνητα και για το λόγο αυτό οι τυχόν αλ-
λαγές στο πρόγραμμα βάφτισης θα τους δημιουργούσε ανυπέρ-
βλητες δυσχέρειες.
Όλα είχαν κανονιστεί με την παραμικρότερη λεπτομέρεια και
όλα κυλούσαν ομαλά και προγραμματισμένα, ως το Σάββατο το
μεσημέρι, όταν ήρθαν η μητέρα και μια θεία της Ηρώς για να προε-

128
τοιμάσουν τα γλυκά και εδέσματα της επόμενης μέρας και να βοη-
θήσουν στις δουλειές του σπιτιού. Στην αρχή άρχισε ένα ψιλοβρόχι
που, κατά διαστήματα, κράτησε σχεδόν όλο το απόγευμα. Από το
σκοτείνιασμα και ως τα χαράματα άρχισε να βρέχει καταρρακτω-
δώς. Ο Στρυμόνας πλημμύρισε. Όλοι οι δρόμοι της περιοχής και
πολλά χωράφια σκεπάστηκαν απ’ τα νερά. Από το Κέντρο Μετα-
φορών και ως το Στρυμονοχώρι δεν μπορούσαν να κυκλοφορή-
σουν ούτε λεωφορεία, ούτε κάρα. Οι λάσπες έφταναν ως το γόνα-
το.
Ο Φίλιππος ξύπνησε ανήσυχος πολύ πρωί και βγήκε στο
προαύλιο του σταθμού. Η βροχή είχε σταματήσει κι ο ουρανός άρ-
χισε να καθαρίζει. Όλα έδειχναν πως θα ‘ρχόταν μια θαυμάσια ηλι-
όλουστη μέρα. Κάποιοι χωρικοί φάνηκαν να πλησιάζουν απ’ το
Στρυμονοχώρι. Ο νεαρός υποπροϊστάμενος τους ρώτησε αν θα
ήταν δυνατή η μετάβαση στο χωριό με τα πόδια. Τα νέα ήταν απο-
γοητευτικά. Οι ίδιοι κατάφεραν να φτάσουν ως το Κέντρο Μεταφο-
ρών, φορώντας ψηλές λαστιχένιες μπότες και περπατώντας, α-
ποκλειστικά, στα κάπως ψηλά χωμάτινα χωρίσματα των χωρα-
φιών, τα οποία είχαν στερεό χώμα γιατί το συγκρατούσαν οι ρίζες
των χορταριών και κυρίως της αγριάδας.
Η Ηρώ βγήκε στο παράθυρο και με ολοφάνερη ανησυχία τον
ρωτούσε, πώς θα μπορούσαν να πραγματοποιήσουν τη βάφτιση
κάτω από τέτοιες συνθήκες και χωρίς καμιά πλέον δυνατότητα να
ενημερώσουν το νονό κι άλλους προσκεκλημένους για τις δυσκο-
λίες που παρουσιάστηκαν. Ο νεαρός άνδρας αγωνιζόταν να βρει
μια λύση. Η μόνη του ελπίδα ήταν να επικοινωνήσει με τον παπά –
Γιάννη. Ήταν ακόμα πρωί, αλλά κάπως δισταχτικά χτύπησε την
πόρτα του παντοπωλείου της κυρίας Καταφυγής. Το υπνοδωμάτιο
βρισκόταν ακριβώς από πάνω. Όμως, η παντοπώλισσα είχε ήδη
ξυπνήσει και τακτοποιούσε τα τρόφιμα και τα άλλα είδη στο ισό-
γειο. Στο παντοπωλείο υπήρχε το μοναδικό τηλέφωνο του ΟΤΕ
στον οικισμό και μ’ αυτό θα μπορούσε να τηλεφωνήσει στο Τμήμα
Χωροφυλακής του χωριού, για να επικοινωνήσει με τον ιερέα. Α-
πάντησε ο σκοπός του Τμήματος. Ο Φίλιππος του εξήγησε, με λί-
γα λόγια, το πρόβλημά του και τον παρακάλεσε να ειδοποιήσει τον
παπά για τα εμπόδια που υπήρχαν για την πραγματοποίηση της
βάφτισης στην εκκλησία του χωριού.

129
 Ο χωροφύλακας, απ’ την άλλη άκρη του σύρματος, τον διέ-
κοψε απότομα αλλά ευγενικά…
- Μισό λεπτό κύριε Στεργιάδη…Να, τώρα, αυτή τη στιγμή ο
παπάς με τον καντηλανάφτη πάνε προς την εκκλησία…Τους βλέ-
πω απέναντι…Πάω να ειδοποιήσω τον παπα-Γιάννη…
Ο Φίλιππος ενημέρωσε και τον ιερέα για την απελπιστική κα-
τάσταση που είχε διαμορφωθεί, μετά τον ολονύκτιο κατακλυσμό.
- Παιδί μου, καταλαβαίνω πως οι άνθρωποι που ξεκίνησαν
απ’ τα σπίτια τους για να ‘ρθουν στη βάφτιση, δεν μπορούν πια να
γυρίσουν πίσω…Δεν υπάρχει ο χρόνος για να τους ειδοποιήσετε…
Αλλά κι εσείς, ντυμένοι, στολισμένοι, πώς θα ‘ρθείτε στο χωριό μέ-
σα απ’ τα χωράφια; Η μόνη λύση είναι να ‘ρθω εγώ εκεί…Να κά-
νουμε το «μυστήριο» στο σπίτι σας…Σε τέτοιες στιγμές όλοι οι τό-
ποι είναι εκκλησίες…
- Πάτερ, θα σας ευγνωμονώ αν βρεθεί μια τέτοια λύση… Μή-
πως θα μπορέσετε να μετακινηθείτε με κάποιο κάρο!..Φυσικά, με
κάπως μεγάλες ρόδες!..Δεν ξέρω σε τι ύψος έχουν φτάσει τα νερά
κι οι λάσπες σε κάποια σημεία του δρόμου!..
- Αυτό άστο σε μένα παιδί μου…Εμείς, εδώ περάσαμε και άλ-
λες τέτοιες μπόρες και πάντα τα καταφέρναμε…Να με περιμένεις
μετά τη λειτουργία!..
Τον περίμεναν όλοι συγκεντρωμένοι στα κρηπιδώματα του
σταθμού ή από τα ανοιχτά παράθυρα του διαμερίσματος, από τα
οποία μπορούσε κάποιος να διακρίνει αρκετά καλά ακόμα και λεπ-
τομέρειες από τα πρώτα σπίτια του χωριού.
- Έρχεται! Έρχεται! ξεφώνησε κάποια στιγμή μια δεκαπεντά-
χρονη ξαδελφούλα της Ηρώς.
Πραγματικά, στο βάθος, μέσα στα χωράφια, φάνηκαν δυο αν-
θρώπινες σιλουέτες κι ένα γαϊδουράκι δίπλα τους. Όσο πλησίαζαν
διακρίνονταν καλύτερα. Ήταν ο παπα – Γιάννης κι ο νεωκόρος,
ενώ πάνω στο σαμάρι του γάιδαρου είχαν δέσει την κολυμβήθρα κι
ένα σάκο με άλλα είδη που, προφανώς, θα ήταν απαραίτητα στη
βάφτιση. Αργά και προσεκτικά βάδιζαν πάνω στους δαιδαλώδεις
υπερυψωμένους κατσικόδρομους που χώριζαν τα χωράφια.
Όταν έφτασαν στο σταθμό, οι δυο πεζοπόροι ήταν βουτηγ-
μένοι στις λάσπες ως τα γόνατα. Αν και φορούσαν πολύ ψηλές γα-
λότσες, οι λάσπες ήταν διάσπαρτες στο κάτω μέρος των ενδυμά-

130
των τους, μ’ όλο που ο παπα – Γιάννης φρόντισε να ανασηκώσει
τα ράσα του ως τη μέση του κορμιού του και να τα συγκρατήσει με
χοντρές παραμάνες.
Οι γυναίκες φρόντισαν να τους δώσουν παντόφλες κι αρκετά
γρήγορα, καθάρισαν τις λάσπες από το ράσο και τα πανταλόνια
τους. Σε λίγο, με τον ίδιο τρόπο έφτασε απ’ το χωριό και ο δάσκα-
λος, ο Στέλιος Ιντζίδης, μαζί μ’ έναν συνομήλικο ξάδερφό του. Ο
δάσκαλος, από τους πρώτους κιόλας μήνες συνδέθηκε φιλικά με
το Φίλιππο κι ήταν επόμενο να προσκληθεί σε μια τόσο σημαντική
μέρα για το νεαρό υποπροϊστάμενο του Κέντρου Μεταφορών.
Στο ευρύχωρο σαλόνι του σπιτιού είχαν καθίσει οι άντρες, ενώ
στο κέντρο, δίπλα απ’ το τραπέζι είχαν στήσει την κολυμβήθρα. Οι
γυναίκες είχαν συγκεντρωθεί στα δυο δωμάτια και στην κουζίνα κι
ασχολούνταν με την προετοιμασία του μωρού και τη συνέχιση των
εργασιών για το φαγητό, τους μεζέδες και τα γλυκά.
Στο σαλόνι είχαν αρχίσει τα προεόρτια. Μέσα σε λίγη ώρα εί-
χαν αδειάσει ένα μπουκάλι με ούζο της περιοχής Σιδηροκάστρου.
Ο παπα–Γιάννης αποδείχτηκε γερό ποτήρι, ενώ ο Πέτρος, ο ξά-
δερφος του Ιντζίδη τον συναγωνιζόταν στα «μονορούφι κατεβά-
σματα».
Κάποια στιγμή ο δάσκαλος απευθύνθηκε στον ιερέα , μ’ εκείνη
την ιδιαίτερη οικειότητα αλλά και σκωπτική διάθεση που είχαν τότε
οι άνθρωποι της επαρχίας.
- Μου φαίνεται παπα–Γιάννη πως, αντί για τα λόγια που λες
στα βαφτίσια, θα μας διαβάσεις κανένα απόσπασμα απ’ τις πρά-
ξεις των Αποστόλων…
- Βρε Στέλιο, με είδες καμιά φορά να τα μπερδεύω;
- Για να είμαι ειλικρινής, όχι…Όμως, προβλέπω πως γρήγορα,
ίσως μετά τη βάφτιση, θ’ αρχίστε με τον Πέτρο να μαλώνετε για τα
πολιτικά…Όταν πιείτε οι δυο σας κανένα ποτηράκι παραπάνω φα-
γώνεστε σαν τα κοκόρια…
Όλοι γέλασαν. Η συζήτηση άλλαξε όταν ο παπά–Γιάννης α-
πευθύνθηκε στο νονό, στον κουμπάρο και φίλο του Φίλιππου, το
φοιτητή της Ιατρικής Διαμαντή Δάλλα.
- Ά, ώστε με το Φίλιππο είστε αδερφικοί φίλοι απ’ το στρατό!
Και πότε πέτυχες στην ιατρική σχολή;

131
 - Το χίλια εννιακόσια εξήντα… Τότε υπηρετούσα ακόμα τη θη-
τεία μου … Βρισκόμουν στην Ήπειρο και μου έδωσαν άδεια για να
λάβω μέρος στις εξετάσεις…Αυτό το χρόνο θα παρακολουθήσω τα
μαθήματα του τέταρτου έτους…
- Μπράβο παλικάρι μου, είπε μ’ ενθουσιασμό ο παπάς… Τώ-
ρα να σου πω λίγες κουβέντες για τη βάφτιση… Το ξέρεις καλά «το
πιστεύω»;
- Νομίζω πως το ξέρω αρκετά καλά…
- Θα σου κρατώ ανοιχτό και το βιβλίο για να μπορείς και να το
διαβάζεις…Άκου τώρα γιατρέ!..
Ο παπα–Γιάννης είχε «προβιβάσει» το Διαμαντή από φοιτητή
ιατρικής σε «γιατρό». Τον είχε συμπαθήσει. Άρχισε να του εξηγεί
την πολύπλοκη διαδικασία της βάφτισης, η οποία θ’ άρχιζε απ’ τον
διάδρομο, μπροστά στην ανοιχτή πόρτα του διαμερίσματος και θα
συνέχιζε μετά κανονικά στο σαλόνι. Ύστερα τον ρώτησε για το ό-
νομα του μωρού. Ο Διαμαντής του απάντησε πως, απ’ την οικογέ-
νεια των κουμπάρων του, είχε την άδεια να επιλέξει ο ίδιος το όνο-
μα που προτιμούσε. Διευκρίνισε πως είχε επιλέξει ένα αρχαίο ελ-
ληνικό όνομα. Θα την ονόμαζε Βερονίκη.
- Τί όνομα είναι αυτό γιατρέ; Δεν υπάρχουν χριστιανικά ονόμα-
τα;
- Είναι ελληνικό!...Απαγορεύονται τα αρχαία ελληνικά ονόμα-
τα; ψέλλισε ο Διαμαντής κάπως συνεσταλμένα.
- Να είναι ελληνικό και χριστιανικό…Να υπάρχει στο εορτολό-
γιο της Εκκλησίας μας…
- Παπα–Γιάννη! Εγώ λέω να το βαφτίσεις Γεσθημανή ή Σάρα ή
Ιουδήθ…Είναι ένα χριστιανικό και ιστορικό όνομα απ’ την ελληνο-
εβραϊκή ιστορία, είπε ειρωνικά ο Πέτρος, ο οποίος όπως φαίνεται
βρισκόταν συνέχεια σε μια «φιλική αντιπαράθεση» με τον ιερέα του
χωριού του.
- Άντε! Άντε! είπε κάπως ενοχλημένος ο δάσκαλος…Αρκετά
είπαμε…Κοντεύει μεσημέρι…Ο νονός έχει το δικαίωμα απ’ το θεό
να δώσει όποιο όνομα διαλέξει ο ίδιος…Πότε λες παπα–Γιάννη ν’
αρχίσεις το μυστήριο;
- Ελάτε όλοι, αρχίζουμε! Φέρτε το μωρό, είπε ο ιερέας κι άρχι-
σε τις διαδικασίες της βάφτισης.

132
 Σε λίγη ώρα όλα είχαν τελειώσει. Κάποιες στιγμές χρέη ψάλτη
έκανε ο Στέλιος, ο δάσκαλος, που γνώριζε βυζαντινή μουσική και
σχεδόν κάθε Κυριακή βρισκόταν στο ψαλτήρι του δεξιού ψάλτη.
Μόνο που στην αρχή, όταν ο νονός πρόφερε το αρχαιοελληνικό
όνομα, ο παπα–Γιάννης διέκοψε τους ψαλμούς για να του πει, χα-
μηλόφωνα, πως πρέπει τουλάχιστο να πει κι ένα χριστιανικό όνο-
μα. Ο Διαμαντής βρέθηκε σ’ αμηχανία. Δίστασε για λίγο και μετά
δήλωσε ως δεύτερο όνομα το «Γιούλη». Έτσι του ήρθε εκείνη τη
στιγμή χωρίς να το πολυσκεφθεί.
Μετά τη βάφτιση ακολούθησε το γεύμα, που συνοδεύτηκε από
μαύρο κρασί. Ο παπα–Γιάννης, που καθόταν ανάμεσα στο Φίλιπ-
πο και στο Διαμαντή, έσκυψε κάποια στιγμή προς το μέρος του
νονού.
- Γιατρέ, το κανονικό όνομα που έδωσες είναι πραγματικά
χριστιανικό;… Εγώ δεν ξέρω καμιά Αγία Γιούλη…Στη βεβαίωση
μπορώ να γράψω μόνο ονόματα που επιτρέπει ο νόμος…
- Πώς δεν ξέρεις παπά μου! εξανέστη ο δάσκαλος. Δεν υπάρ-
χει Αγία Ιουλία; Για όνομα του θεού!..
- Ναι αλλά κατά την ώρα του Ιερού Μυστηρίου δεν ακούστηκε
Ιουλία αλλά Γιούλη, επέμενε ο ιερέας… Δεν έχουμε τέτοια Αγία
στην ορθόδοξη εκκλησία μας…
Ο προϊστάμενος του Κέντρου Μεταφορών, ο Κώστας Μανω-
λάκης, ο οποίος ήρθε πριν από λίγη ώρα γιατί έπρεπε να εξασ-
φαλίσει πρώτα την κυκλοφορία κάποιων αμαξοστοιχιών, παρέμει-
νε στην αρχή σιωπηλός. Παρακολουθούσε τη συζήτηση χωρίς να
μιλά. Ξαφνικά έκανε μια χειρονομία με τα δυο του χέρια, για να
σωπάσουν όλοι και στράφηκε προς τον ιερέα.
- Παπα–Γιάννη, θα είναι αμαρτία αν το παιδί, που ο νονός του
έδωσε σήμερα ένα συγκεκριμένο διπλό όνομα, δηλωθεί με άλλο…
Αυτό που ακούστηκε την ώρα του μυστηρίου, αυτό είναι και το ό-
νομα ενώπιον θεού και ανθρώπων…Το παιδί στα κατάστιχα της
βασιλείας του θεού έχει γραφεί ως Βερονίκη–Γιούλη…Κάθε αλλαγή
σημαίνει ιεροσυλία…
Ο Φίλιππος, παρά το γεγονός ότι η συζήτηση αυτή είχε αρχί-
σει να τον εκνευρίζει, ήταν έτοιμος να ξεσπάσει σε γέλια από το
θεατρινίστικο ύφος του Μανωλάκη. Ήξερε καλά τον προϊστάμενό
του. Θα ‘βαζε το χέρι του στη φωτιά για να βεβαιώσει πως ήταν

133
άθεος, χωρίς να το δείχνει στους άλλους. Πάντως, φάνηκε να πεί-
θει παίζοντας το ρόλο του πιστού χριστιανού.
- Ναι, ναι…Έχει δίκιο ο Κώστας, φώναξαν κι άλλοι ζωηρά
συμφωνώντας με το Μανωλάκη…Θα πάρεις μεγάλη αμαρτία πα-
πα–Γιάννη αν στη βεβαίωση γράψεις άλλο όνομα…Είναι σαν να
φτύνεις την ιερότητα του μυστηρίου…Να προσέξεις τι θα γράψεις
αύριο στα χαρτιά σου και στη βεβαίωση για το ληξιαρχείο…
Ο ιερέας έμεινε αρκετές στιγμές συλλογισμένος και προβλη-
ματισμένος.

Γεύμα και θρησκευτικές αντιπαραθέσεις

Τα νόστιμα φαγητά, τα γλυκά, τα φρούτα, αλλά προπαντός το

μπρούσικο κρασί συνέτειναν στο να δημιουργηθεί στο σαλόνι μια
ευχάριστη ατμόσφαιρα. Οι συζητήσεις, με αντιπαραθέσεις σε φιλι-
κό πάντα τόνο, έγιναν πιο έντονες. Οι καπνοί και η οσμή των τσι-
γάρων βάραιναν την ατμόσφαιρα. Οι γυναίκες είχαν ανοίξει για λί-
γη ώρα το παράθυρο κι έκλεισαν την πόρτα του υπνοδωμάτιου,
όπου κοιμόταν το μωρό μετά την ταλαιπωρία της βάφτισης, για να
το προστατέψουν από τις φωνές και την τσιγαρίλα.
Με αφορμή την αντιπαράθεση που είχε πριν δημιουργηθεί για
το όνομα, ο Μανωλάκης έθεσε, μ’ έναν εξαιρετικά διπλωματικό
τρόπο, για να μην εκνευρίσει τον ιερέα, το θέμα κάποιων μεταρ-
ρυθμίσεων στις οποίες θα έπρεπε να προβεί η ορθόδοξη εκκλησία,
για να εναρμονισθεί με τις απαιτήσεις των καιρών. Ως παράδειγμα
έφερε την αμφίεση με τα μαύρα ράσα του παπα–Γιάννη.
- Αυτά τα ράσα είναι ευλογημένα και αιματοβαμμένα για τον
Χριστό και την Ελλάδα…Με συγχωρείς Κώστα μου, αλλά κάτι τέ-
τοια τρελά πράγματα δεν θα πρέπει να τα βάζουν στο στόμα τους
αξιοπρεπείς κι εθνικόφρονες άνθρωποι σαν εσένα…Αυτά τα λένε
οι μπολσεβίκοι…
- Ε, μην το παρατραβάμε ως εκεί παπα–Γιάννη! διαμαρτυρή-
θηκε ο Μανωλάκης. Ο κόσμος προσαρμόζεται σύμφωνα με τις αν-
τιλήψεις της εποχής του. Ας το δούμε λογικά! Πριν από χρόνια ο

134
προπάππος μου πήγαινε στην εκκλησία με το φέσι, τον τζουμπέ
και το σαλβάρι…Σήμερα, εμείς πάμε με γραβάτα, με σακάκι και με
πανταλόνι…Όλοι αυτοί που έρχονται στην εκκλησία, με ντύσιμο
διαφορετικό από αυτό των πρώτων χριστιανών, είναι μήπως
μπολσεβίκοι;
Ο παπάς βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Με ή και χωρίς υπεκφυ-
γές και υπονοούμενα, όλοι σχεδόν συμφώνησαν με το Μανωλάκη.
Ιδιαίτερα οξύς ήταν ο ξάδερφος του δάσκαλου, ο Πέτρος. Και οι
δυο τους ανήκαν σε οικογένεια μαχητικών πολιτικών της Ένωσης
Κέντρου. Τώρα που όλα έδειχναν μια νίκη αυτού του κόμματος,
στις εκλογές που θα γίνονταν σε πέντε, περίπου, βδομάδες, οι
ψηφοφόροι και τα στελέχη είχαν, σε πόλεις και χωριά, αναθαρρή-
σει. Όλοι μιλούσαν πλέον χωρίς φόβο και οι συγκρούσεις των διά-
φορων πολιτικών ομάδων ήταν καθημερινές στην Αθήνα και στη
Θεσσαλονίκη. Μερικοί μάλιστα ξεπερνούσαν τα όρια προσπαθών-
τας «να τρομοκρατήσουν τους τρομοκράτες».
- Τι παραμύθια είναι αυτά παπα–Γιάννη για μπολσεβίκους! εί-
πε ο Πέτρος μ’ έναν εριστικό τόνο στη φωνή του. Όλοι σας και κυ-
ρίως οι δεσποτάδες πρέπει ν’ αλλάξτε μυαλά!...Πρέπει να πλη-
σιάστε το λαό και να σταματήσουν οι μητροπολίτες, μαζί με την
πλουτοκρατία, να εκμεταλλεύονται τη φτωχολογιά…
- Η εκκλησία ήταν πάντα με τους φτωχούς…Ο Χριστός σ’ όλες
τις παραβολές και τα κηρύγματά του δείχνει μια απέραντη αγάπη
για τους πεινασμένους και δυστυχισμένους, απάντησε ο ιερέας
στον Πέτρο κάπως ενοχλημένος…Η Καινή Διαθήκη είναι ένα ιερό
βιβλίο αγάπης και συμπόνιας…
- Η Παλιά Διαθήκη όμως; Είναι το βιβλίο μίσους των Εβραίων
εναντίον των Χριστιανών και άλλων λαών, σαν τους καημένους
τους Παλαιστίνιους…Τους σφάζουν σαν κοτόπουλα εκεί πέρα και
προσπαθούν να κυριαρχήσουν σ’ όλο τον κόσμο, όπως λένε και τα
πρωτόκολλα των σοφών της Σιών, είπε ο δάσκαλος παίρνοντας το
μέρος του ξαδέρφου του.
- Τέτοια παραμύθια Στέλιο σας αραδιάζουν κάποιοι άθεοι και
τα πιστεύετε σαν μαθητούδια…Άντε, πέρασε η ώρα, ας πάω να
μην ακούω κι άλλες τέτοιες σαχλαμάρες…
Φαινόταν φανερά ενοχλημένος απ’ τη συζήτηση. Μ’ όλο που
οι δυο συγχωριανοί και συνομιλητές του, δικαιολόγησαν την επιθε-

135
τικότητά τους στη μακρόχρονη φιλία τους με τον ιερέα κι αποκάλυ-
ψαν πως, «όταν βρίσκονταν οι τρεις τους» οι αντιπαραθέσεις ήταν
ακόμα πιο έντονες, σηκώθηκε και ζήτησε απ’ την Ηρώ το λεπτό
πανωφόρι του.
Ο Φίλιππος προσπάθησε να τον μεταπείσει για να καθυστε-
ρήσει την αναχώρησή του. Ο ιερέας απάντησε αρνητικά.
- Είναι ώρα να φύγω…Όμως θα σου πω κάτι ακόμα…Αυτοί οι
δυο παιδί μου Φίλιππε, είναι καλοί αλλά γκρινιάρηδες Χριστια-
νοί…Έρχονται στην εκκλησία κάθε γιορτή και Κυριακή…Κι αυτός
εκεί, είπε χαμογελώντας δείχνοντας τον Πέτρο, είναι εννιά χρόνια
συνέχεια επίτροπος στην εκκλησία…Για να μην πω και για το δάσ-
καλο που μας παριστάνει και τον ψάλτη…Είναι καλά παιδιά, αλλά
δε γνωρίζουν φαίνεται το τι έχει προσφέρει η ορθόδοξη εκκλησία
στην πατρίδα και το έθνος… Ο Παπαντρέου τους πήρε τα μυαλά…
- Συμφωνώ Πάτερ! είπε ο Φίλιππος. Η προσφορά της Ορθο-
δοξίας είναι πραγματικά μεγάλη…
- Παπα–Γιάννη, χωρίς την Ορθοδοξία δεν θα είχαμε σήμερα
ούτε κράτος, ούτε ελληνισμό στις χώρες της Αμερικής και της Αυ-
στραλίας, συμπλήρωσε ο Διαμαντής.
- Πέστα γιατρέ και σ’ αυτούς, είπε δείχνοντας το Στέλιο και τον
Πέτρο, πριν δρασκελίσει το κατώφλι για ν’ απομακρυνθεί, καθώς οι
γυναίκες έξω απ’ τα δυο δωμάτια και το διάδρομο του φιλούσαν το
χέρι κι ο καντηλανάφτης φόρτωνε την κολυμβήθρα στο γαϊδουράκι.
Όσα είπε ο Φίλιππος στον ιερέα, δεν ήταν λόγια που τα επέ-
βαλε η ευγένεια ενός οικοδεσπότη προς ένα προσκεκλημένο που,
ενδεχομένως, να τον είχαν πικράνει οι δυο συγχωριανοί του. Αλη-
θινά πίστευε πως, στους τέσσερις αιώνες υποδούλωσης της Ελ-
λάδας σε αλλόθρησκο κατακτητή, οι μοναδικοί εθνικοί συνδετικοί
κρίκοι που κράτησαν τον ελληνικό λαό ενωμένο και διατήρησαν σε
μια ανενεργή αλλά ζωντανή κατάσταση την εθνική του ταυτότητα,
ήταν η Ορθοδοξία, η γλώσσα και το λαμπρό ιστορικό του παρελ-
θόν.
Στις κάποιες, εκτός επαγγελματικού ενδιαφέροντος συζητήσεις
του με τον προϊστάμενό του, επέμενε πως ο Έλληνας, ακόμα και ο
άθεος, θα ‘πρεπε να αναγνωρίζει την ισχυρή ενωτική δύναμη της
θρησκευτικής πίστης στη διαμόρφωση των κοινωνικών και κρατι-
κών δομών ενός έθνους. Το κέντρο μιας τέτοιας συλλογικότητας,

136
κυρίως σε χρόνια δουλείας ή εκπατρισμού, είναι ο ναός. Αυτός εί-
ναι ένα είδος κυψέλης που κρατά ενωμένο το μελίσσι. Αυτά που
είπε ο κουμπάρος του, ο Διαμαντής, στον παπα–Γιάννη ήταν πέρα
για πέρα αληθινά. Οι ναοί, που μ’ επιμονή και κινδύνους υψώθη-
καν σ’ όλες τις χώρες της υφηλίου, μεταλαμπάδευσαν στις νεότε-
ρες γενιές των ελλήνων μεταναστών αυτή τη συνεκτική ιδέα της
εθνικής συνείδησης. Αυτή η τεράστια δύναμη της θρησκευτικής
πίστης είναι περισσότερο εμφανής στους Εβραίους. Με διωγμούς,
με σφαγές, χωρίς πατρίδα, χωρίς κράτος, κατάφεραν για χιλιετηρί-
δες να κρατήσουν ζωντανή την εθνική τους ταυτότητα. Το έθνος
που δεν θα μπορέσει να διατηρήσει μια τέτοια ομοψυχία κι αδιά-
σπαστη συλλογικότητα, είναι καταδικασμένο ν’ αφανιστεί απ’ το ισ-
τορικό προσκήνιο, όπως εξαφανίστηκαν στο πέρασμα των αιώνων
τόσοι λαοί και τόσες φυλές, που δεν είχαν στέρεα θρησκευτικά και
ιστορικά θεμέλια για ν’ αποφύγουν τους κινδύνους της εθνικής
τους διάλυσης. Για το Φίλιππο Στεργιάδη ένα ήταν απόλυτα βέ-
βαιο. Οι λαοί οι οποίοι, απ’ τις επιδιώξεις των ισχυρών κρατών ή
αυτοκρατοριών, θα χάσουν τον ομοιογενή εθνικό και πολιτιστικό
τους χαρακτήρα, είναι καταδικασμένοι ν’ αφανιστούν.
Ο Κώστας Μανωλάκης, άνθρωπος έξυπνος και καλλιεργη-
μένος, συμφωνούσε απόλυτα μ’ αυτές τις απόψεις του Φίλιππου.
Εκείνο που τον ενοχλούσε κι αποτελούσε την αιτία μιας εχθρικής
συμπεριφοράς του προς τον κλήρο, ήταν η τυπολατρία και η
θρησκομανία. Ίσως είχε επηρεαστεί και από τη συμπεριφορά και
τη θρησκοληψία της γυναίκας του, η οποία είχε επιλέξει έναν πα-
ράλογο τρόπο για να εκφράζει τη θρησκευτική της πίστη. Οι υπερ-
βολές της ήταν παθολογικές. Όπως έλεγε ο ίδιος ο Μανωλάκης,
στο σπίτι τους, σε κάθε γωνιά, βρίσκονταν κεριά, καντήλια, μικρές
εικόνες και μια ατμόσφαιρα πλημμυρισμένη από τη μυρωδιά του
θυμιάματος. Ακόμα και σε θέματα των σεξουαλικών σχέσεων ανά-
μεσα στους συζύγους, είχε τις δικές της αυστηρές απόψεις. Θεω-
ρούσε τις σεξουαλικές επαφές «σοβαρή αμαρτία», αν ο επιδιωκό-
μενος στόχος ήταν αποκλειστικά η ηδονή και όχι η απόκτηση απο-
γόνων «σύμφωνα με το θέλημα του θεού». Αυτή η διάσταση ιδεών
και απόψεων δημιούργησε ένα τεράστιο χάσμα ανάμεσα στο Μα-
νωλάκη και στη γυναίκα του. Ήταν δυο ξένοι στο ίδιο σπίτι.

137
 Προεκλογικές κόντρες

Όταν έφυγε ο παπα–Γιάννης, η συζήτηση άλλαξε. Στην αρχή

μίλησαν για το Κυπριακό και τις επικίνδυνες εξελίξεις εκείνων των
ημερών, που ενδεχομένως να οδηγούσαν σε ελληνοτουρκικό πό-
λεμο. Μετά άρχισαν να συζητούν για την έντονη εκλογική αντιπα-
ράθεση ανάμεσα στην ΕΡΕ και στην Ένωση Κέντρου, αλλά και
στην ΕΔΑ. Σ’ ένα μήνα και κάτι, στις 3 του Νοέμβρη του 1963, θα
γίνονταν οι εκλογές και οι συγκρούσεις και τα επεισόδια ανάμεσα
σε ομάδες αντιφρονούντων ήταν, σχεδόν, καθημερινές. Όμως, το
κυριότερο θέμα συζήτησης εκείνες τις μέρες ήταν οι ποινικές διώ-
ξεις εναντίον αξιωματικών της χωροφυλακής για τη δολοφονία του
βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη. Με ομόφωνη απόφαση
του εισαγγελέα Στυλιανού Μπούτη και του ανακριτή Χρήστου Σαρ-
τζετάκη, διατάχθηκε η προφυλάκιση του υποστράτηγου της χωρο-
φυλακής Κωνσταντίνου Μήτσου, του τέως επιθεωρητή χωροφυλα-
κής της Βόρειας Ελλάδας Ευθύμιου Καμουτσή και άλλων αξιωμα-
τικών της Θεσσαλονίκης.
- Επιτέλους! Άρχισε να ξηλώνετε το παρακράτος της «καρφί-
τσας» των δωσίλογων, σαν τον Γιοσμά και τον Εμμανουηλίδη, είπε
κάποια στιγμή με στόμφο ο δάσκαλος, ο Στέλιος Ιντζίδης.
- Για να δούμε που θα καταλήξουν αυτές οι πολιτικές αντιπα-
ραθέσεις, απάντησε σαν να μονολογούσε ο Μανωλάκης, ο οποίος
φαινόταν έντονα προβληματισμένος.
- Τι να δούμε! Είναι ολοφάνερο πως η Ένωση Κέντρου θα
σχηματίσει κυβέρνηση κι αυτά τα καθάρματα θα σαπίσουν στη φυ-
λακή, απάντησε ο δάσκαλος με συγκρατημένη οργή.
Ο ξάδερφός του ο Πέτρος, με ακόμα πιο οργισμένο ύφος, βι-
άστηκε να συμπληρώσει:
- Στη φυλακή θα πρέπει να μαντρώσουν και τον αρχιδωσί-
λογο, τον Καραμανλή…Το είπε ο Παπανδρέου! Αυτός είναι ο ηθι-
κός αυτουργός…Αυτός έδωσε την εντολή της δολοφονίας… Τώρα
λένε πως απ’ την Ελβετία βρέθηκε στο Παρίσι και πως από ‘κει θα
μας έρθει σε λίγες μέρες για να δώσει κουράγιο στους οπαδούς
του. Ότι όμως και να κάνει, οι δημοκρατικές δυνάμεις θα νική-
σουν…

138
 Ο Φίλιππος που γνώριζε τις πολιτικές πεποιθήσεις του Μα-
νωλάκη και του κουμπάρου του, προσπάθησε να δώσει έναν τόνο
ηρεμίας και πιο πολιτισμένης συμπεριφοράς στη συζήτηση.
- Ας μη λέμε βρε παιδιά τέτοιες βαριές κουβέντες. Σε μια δη-
μοκρατία οφείλουμε όλοι να σεβόμαστε τις πολιτικές ιδέες των αν-
τιπάλων μας…Αυτή είναι μια βασική δημοκρατική αρχή…
Ο δάσκαλος γρήγορα κατάλαβε πως, στο σαλόνι, υπήρχαν
και άλλοι που δεν ανήκαν στο δικό του ιδεολογικό στρατόπεδο. Για
το Φίλιππο ήταν καλά ενημερωμένος, αφού αρκετές φορές είχαν
την ευκαιρία οι δυο τους να διαπιστώσουν πως είχαν σχεδόν ταυ-
τόσημες απόψεις για την πολιτική κατάσταση της χώρας. Τον
Κώστα Μανωλάκη τον γνώριζε πολλά χρόνια και είχαν φιλικές και
κοινωνικές σχέσεις. Γνώριζε καλά πως ήταν ένας μετριοπαθής Δε-
ξιός. Τα λόγια του Φίλιππου του υπενθύμισαν πως, στο σαλόνι
υπήρχε και κάποιος άλλος που είχε διαφορετικές πολιτικές αντιλή-
ψεις απ’ αυτόν. Στράφηκε προς το μέρος του Διαμαντή, αφού
πρώτα έδειξε να μην συμφωνεί με τις ακραίες απόψεις του ξαδέρ-
φου του.
- Πέτρο, μην είσαι απόλυτα βέβαιος για κάτι που δεν υπάρ-
χουν ακόμα αποδείξεις…Πρέπει να είμαστε λογικοί και συγκρατη-
μένοι… Εσύ γιατρέ…Εσύ κύριε Διαμαντή…
- Θα ήθελα δάσκαλε να με αποκαλείς απλά Διαμαντή, του α-
πάντησε ο νονός με χαμόγελο κι ευγένεια.
- Ωραία, εντάξει! Εσύ Διαμαντή από ποιο μέρος κατάγεσαι; τον
ξαναρώτησε ο δάσκαλος.
- Απ’ την περιοχή του Ροδολίβους.
- Α, κατάλαβα! Απ’ τα χωριά του Καραμανλή…Να μας συγχω-
ρέσεις που ήμασταν λίγο αγενείς…Όμως, εμείς που έχουμε και
συγγενή βουλευτή της Ένωσης Κέντρου, μερικές φορές γινόμαστε
κάπως επιθετικοί, γιατί τραβήξαμε πολλά απ’ τους παρακρατι-
κούς…Αυτοί ίσως πριόνισαν και την καρέκλα του Καραμανλή και
τον ανάγκασαν να τα βροντήξει όλα και να φύγει στην Ελβετία ή
στη Γαλλία, όπου τέλος πάντων μπορεί να βρίσκεται…
- Εσύ δάσκαλε τι συγγένεια έχεις με το βουλευτή Ιντζίδη, ρώ-
τησε όπως πάντα ήρεμα και χαμογελαστά ο Διαμαντής.
- Είναι θείος μου…Όπως καταλαβαίνεις, όλοι στα χωριά της
περιοχής και ως το Σιδηρόκαστρο, είναι φανατικοί ψηφοφόροι

139
του… Ακόμα κι ο φιλήσυχος παπα–Γιάννης, αν και δεξιός, γίνεται
θηρίο ανήμερο αν κάποιος κατηγορήσει το θείο μου…Είναι ικανός
να κατεβάσει το θυμιατήρι σε κεφάλια…
- Χρέος μας είναι ν’ αποφύγουμε τις ακρότητες, είπε ο Φίλιπ-
πος, λίγο πριν σηκωθούν οι προσκεκλημένοι για να φύγουν.
- Συμφωνώ Φίλιππε! Να λογικευθούμε για να μη δούμε και
χειρότερα, συμπλήρωσε κι ο Μανωλάκης καθώς σηκωνόταν απ’
την καρέκλα του.
Όμως τα χειρότερα έρχονταν και θα τα έβλεπαν όλοι, παρά
την αισιοδοξία που υπήρχε σε μερίδα πολιτών πως, με τη διαφαι-
νόμενη νίκη της Ένωσης Κέντρου, θ’ ακολουθούσε σταδιακή βελ-
τίωση του πολιτικού κλίματος. Ήταν φανερό πως τα Ανάκτορα, με-
τά τη ρήξη τους με τον Καραμανλή, προσέγγιζαν τον Γεώργιο Πα-
πανδρέου. Σκοπός τους ήταν ν’ αποφύγουν μια αναθεώρηση του
Συντάγματος του 1952, την οποία επιδίωκε ο Καραμανλής, αλλά
και με την αριστερίστικη φρασεολογία του αρχηγού της Ένωσης
Κέντρου, θα μπορούσαν να περιορίσουν τη δύναμη της ΕΔΑ.
Στην πολιτική παίζονται μυστικά παιχνίδια, ενώ τα πάντα είναι
προσχεδιασμένα. Ο Παπανδρέου ζήτησε επιτακτικά από το βασι-
λιά την αντικατάσταση της υπηρεσιακής κυβέρνησης του Παναγιώ-
τη Πιπινέλη, γνωστού φιλοβασιλικού πολιτικού, αλλά με διασυνδέ-
σεις και με ακροδεξιούς αξιωματικούς του στρατού. Η ανταπόκριση
ήταν άμεση. Ο βασιλιάς διόρισε νέα υπηρεσιακή κυβέρνηση, με
πρωθυπουργό τον πρόεδρο του Άρειου Πάγου Στυλιανό Μαυρο-
μιχάλη. Όλοι γνώριζαν πως ο δικαστικός αυτός λειτουργός θα
πραγματοποιούσε αδιάβλητες εκλογές. Όμως, οι εντάσεις από τον
Ανένδοτο Αγώνα εξακολουθούσαν να πυροδοτούν αναστατώσεις
στην πολιτική ζωή της χώρας, ενώ για δεύτερη φορά στον ίδιο
χρόνο, εμφανίστηκε διάσταση απόψεων μεταξύ του Παπανδρέου
και του υπαρχηγού της Ένωσης Κέντρου Σοφοκλή Βενιζέλου, ο
οποίος επανέλαβε την πρότασή του για κυβέρνηση συνεργασίας.
Εκτός απ’ την προφυλάκιση των αξιωματικών της Χωροφυλα-
κής, η οποία προκάλεσε κύμα αντιδράσεων στη Βουλή και στα
Σώματα Ασφαλείας, υπήρχαν κι άλλες αφορμές μικρότερης ή ίσης
έντασης. Ο ελαφρός τραυματισμός του προέδρου της Οργάνωσης
Νέων της Ένωσης Κέντρου Απόστολου Κακλαμάνη και η μήνυσή
του εναντίον του Υποδιοικητή της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών, α-

140
ποτέλεσε νέα αφορμή για κατηγορίες πως «προετοιμάζονταν ένα
νέο όργιο βίας και νοθείας», όπως το 1961.
Ο βασιλιάς Παύλος, παρά την επιδείνωση της υγείας του, εξα-
κολουθούσε να εμφανίζεται ως ικανός να διαχειρίζεται τις ευθύνες
της βασιλικής εξουσίας. Μάλιστα, η Φρειδερίκη, στα μέσα του Σεπ-
τέμβρη βρέθηκε στην Αμερική, όπου αναγορεύτηκε επίτιμη διδάκ-
τωρ του πανεπιστημίου της Κολούμπια. Τον ίδιο μήνα, ο διάδοχος
Κωνσταντίνος με την αρραβωνιαστικιά του πριγκίπισσα Άννα –
Μαρία της Δανίας, εμφανίστηκαν άνετοι και χαρούμενοι σε κοσμι-
κές εκδηλώσεις, όπως στη συναυλία του Φον Καραγιάν στο Ηρώ-
δειο. Στο παλάτι όλα κυλούσαν ήρεμα και ομαλά.
Όλα έδειχναν, παρά τον κίνδυνο ελληνοτουρκικού πολέμου
και τις έντονες πολιτικές αντιθέσεις, πως η ζωή στην Ελλάδα ήταν
φυσιολογική και χωρίς σοβαρά εθνικά και κοινωνικά προβλήματα.
Στα μπουζουκτσίδικα έσπαζαν πιάτα, ο κόσμος ξεφάντωνε στα
πανηγύρια κι ο Χατζηδάκης με το Θεοδωράκη άρχισαν να παρου-
σιάζουν τις μεγαλειώδεις μουσικές δημιουργίες τους, όπως η «ο-
δός ονείρων» και η «μαγική πόλις», που ανεβάστηκε στο θέατρο
«ΠΑΡΚ».
Λίγες μέρες μετά τα βαφτίσια του παιδιού της Ηρώς και του
Φίλιππου, έφτασε μυστικά στην Αθήνα ο Καραμανλής. Υπήρχαν
πολλές φήμες για τις μετακινήσεις του στο εξωτερικό. Πάντως, ενώ
τον Ιούνιο του 1963 είχε φύγει για τη Ζυρίχη, στο τέλος του Σεπ-
τέμβρη επέστρεψε, με άκρα μυστικότητα, στην Αθήνα από το Πα-
ρίσι. Στο αεροδρόμιο τον υποδέχτηκαν μόνο τα μέλη της τριμελούς
Διοικούσας Επιτροπής της ΕΡΕ κι ελάχιστοι φίλοι του, οι οποίοι
τον εκλιπαρούσαν σ’ όλο το διάστημα της τετράμηνης, περίπου,
απουσίας του να επιστρέψει για να ηγηθεί του εκλογικού αγώνα.
Μετά την ήττα της ΕΡΕ, στις εκλογές της 3 του Νοέμβρη, έφυγε
πλέον με το γνωστό μυστικό τρόπο, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι,
για το Παρίσι.

141
 XXV

Η προεκλογική περίοδος

Λίγες μέρες μετά τη βάφτιση του παιδιού του, ο Φίλιππος είχε

την ευτυχία να βρίσκεται συνέχεια δίπλα στ’ αγαπημένα του πρό-
σωπα. Οι άδειες των υπαλλήλων του δημοσίου και των κρατικών
εταιρειών είχαν απαγορευτεί ή ανασταλεί, ως την επόμενη μέρα
των εκλογών. Ο νεαρός υποπροϊστάμενος θα εργαζόταν, για το
λόγο αυτό, για τριάντα ολόκληρες μέρες στην έδρα του. Όμως,
επειδή το ωράριο εργασίας του Κέντρου Μεταφορών είχε προγ-
ραμματισθεί για έναν υπάλληλο, δινόταν έτσι ο χρόνος, κυρίως
στον προϊστάμενο, να φεύγει νωρίτερα με τη μοτοσικλέτα του για
το Σιδηρόκαστρο, στον τόπο της μόνιμης κατοικίας του ή να έρχε-
ται πολύ αργότερα το πρωί στο γραφείο του.
Αλλά κι ο Φίλιππος με τη γυναίκα του, όλες αυτές τις μέρες,
έζησαν μια τελείως διαφορετική ζωή. Αρκετές φορές πήγαν με το
τρένο ως το Σιδηρόκαστρο ή τις Σέρρες και γύριζαν στην έδρα
τους αυθημερόν. Με τη σιωπηρή συναίνεση του Μανωλάκη, δυο
βραδιές διανυκτέρευσαν στις Σέρρες, στο φιλόξενο σπίτι μιας θείας
της Ηρώς. Για την εύκολη μεταφορά του μωρού, είχαν αγοράσει
μια ειδική πλαστική τσάντα με δυο λαβές στα πλευρά. Το κοριτσάκι
τους, η μικρή Γιούλη, είχε μια πρόωρη σωματική και πνευματική
ανάπτυξη και φαινόταν, με τις συνεχείς διερευνητικές ματιές της και
τις αντιδράσεις της, όταν της μιλούσαν ή πρόφεραν το όνομά της,
ν’ αντιλαμβάνεται τα πάντα και να προσπαθεί ν’ αρθρώσει κά-
ποιους ακαταλαβίστικους φθόγγους. Ο παπα–Γιάννης τελικά δεν
είχε, όπως είπε, τη δυνατότητα απ’ το νόμο και τους θρησκευτι-
κούς κανόνες να γράψει στη βεβαίωση για το ληξιαρχείο «ένα ει-
δωλολατρικό όνομα». Γι’ αυτό διέγραψε τη «Βερονίκη» κι άφησε τη

142
Γιούλη «κάνοντας στραβά μάτια», γιατί το σωστό «κατ’ αυτόν» θα
ήταν να δηλώσει τη μικρή ως Ιουλία. Φαίνεται πως η συζήτηση στο
σαλόνι του σπιτιού, μετά τη βάφτιση, είχε παίξει κάποιο ρόλο και
κυρίως οι επισημάνσεις του Κώστα Μανωλάκη για τα «κατάστιχα
της βασιλείας του θεού και για την ιεροσυλία».
Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, ήταν ένα από τα κυριό-
τερα θέματα των προεκλογικών αντιπαραθέσεων των δυο κομμά-
των. Ο Καραμανλής, ο αρχηγός της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένω-
σης είχε απαντήσει με οργή, στη διάρκεια της ομιλίας του στη
Σπάρτη, στις βαριές κατηγορίες του Γεωργίου Παπανδρέου για την
«ηθική αυτουργία» του.
Ο Φίλιππος, τη δεύτερη βραδιά της διανυκτέρευσης με τη γυ-
ναίκα και το παιδί του στις Σέρρες, παρακολούθησε την προεκλο-
γική ομιλία του Καραμανλή στην «πλατεία Κρονίου». Η διαφορά
στα οικονομικά προγράμματα των αρχηγών των δυο κομμάτων
ήταν ξεκάθαρη. Ο Καραμανλής μίλησε για ένα πρόγραμμα νοικο-
κυροσύνης και βιομηχανικής ανάπτυξης, ένα είδος λιτότητας, για
να προετοιμαστεί η χώρα για την επικείμενη ένταξή της στην ΕΟΚ,
μετά την υπογραφή της συμφωνίας σύνδεσης. Ο ίδιος ήταν λιτοδί-
αιτος και ίσως είχε την εσφαλμένη εντύπωση πως, οι συνδικαλισ-
τές και οι πολιτικοί του αντίπαλοι, θα συμφωνούσαν σε νοικοκύρε-
μα «με σφίξιμο του ζωναριού». Άλλωστε, στις πιο κρίσιμες στιγμές
της αντιπαράθεσής του με τα Ανάκτορα, δεν δίστασε να «δώσει
μαθήματα στο βασιλιά και στη βασίλισσα», επισημαίνοντας πως η
λιτότητα και η απλότητα θα έδιναν περισσότερη αίγλη στο θρόνο.
Άλλο ένα θέμα σύγκρουσης ήταν οι γεωργικές ασφαλίσεις. Ο
Καραμανλής είχε εξαγγείλει, το 1961, τη δημιουργία του Οργανι-
σμού Γεωργικών Ασφαλίσεων, αλλά με την υποχρέωση επιβολής
μικρών ασφαλιστικών εισφορών από τους αγρότες, για να μη θεω-
ρείται αυτή η, πρωτόγνωρη για τα ελληνικά δεδομένα, κοινωνική
παροχή ως ελεημοσύνη. Ο Παπανδρέου διακήρυξε το δικαίωμα
του λαού να βελτιώσει την ποιότητα ζωής των πολιτών και υπο-
σχέθηκε δωρεάν ασφάλιση στους αγρότες και αύξηση των αποδο-
χών των εκπαιδευτικών, οι οποίοι επί μήνες προέβαιναν σε συνε-
χείς απεργιακές κινητοποιήσεις.
Σε μια άκρη της πλατείας Κρονίου είχαν συγκεντρωθεί ομάδες
εκπαιδευτικών με πλακάτ, που διέκοπταν με συνθήματα την ομιλία

143
του Καραμανλή, ζητώντας επίμονα να τους «υποσχεθεί αυξήσεις
και τη χορήγηση του ειδικού επιδόματος, όπως ο Παπανδρέου». Ο
αρχηγός της ΕΡΕ, συνοφρυωμένος, εκνευρισμένος, μ’ εκείνο το
ύφος και τις κοφτές χειρονομίες που δεν επιδέχονταν αντιρρήσεις,
απάντησε πως «παρά το δίκαιο των αιτημάτων τους», δεν θα ήταν
εύκολο γι’ αυτόν να δώσει υποσχέσεις που δεν θα μπορούσε να
τηρήσει. Οι παροχές χωρίς αντίστοιχες αυξήσεις του εθνικού εισο-
δήματος θα οδηγούσαν τη χώρα στην οικονομική καταστροφή. Α-
κούστηκαν γιουχαΐσματα από τις συγκεντρωμένες ομάδες, αλλά
και από μεμονωμένους πολίτες. Του θύμιζαν την πολιτική επιστρά-
τευσή τους στην απεργία διαρκείας, τους δυο πρώτους μήνες αυ-
τού του χρόνου και φώναζαν συνθήματα για «τη Δημοκρατία, την
Ελευθερία και την Κοινωνική Δικαιοσύνη». Ένας μεσήλικας δίπλα
στο Φίλιππο, ο οποίος κατά την εμφάνιση του Καραμανλή στο κοί-
λωμα του εξώστη (ώστε, για λόγους ασφάλειας να μην είναι ορα-
τός σε σκοπευτή από πλευρική θέση) χειροκροτούσε με πάθος και
θριαμβευτικές ιαχές, μετά από αυτές τις εξελίξεις έκανε το σταυρό
του.
- Μου φαίνεται πως ο Καραμανλής ξεμωράθηκε πέρα για πέ-
ρα!.. Μ’ αυτά που λέει περιμένει να τον ψηφίσουν; Ο άλλος πώς
έχει λεφτά κι αυτός μας αραδιάζει αρλούμπες;
Παρά τις συμβουλές των συνεργατών του να δώσει υπο-
σχέσεις μισθολογικών αυξήσεων, τουλάχιστον του ίδιου επιπέδου
με τους πολιτικούς του αντίπαλους, ο Καραμανλής και στον τελευ-
ταίο προεκλογικό λόγο του στην Αθήνα, στις 2 Νοεμβρίου, επανέ-
λαβε τη θέση που διατύπωσε από την ημέρα έναρξης του προεκ-
λογικού αγώνα. Είπε πως, αν εκλεγεί πρωθυπουργός θα συνεχίσει
και θα εντατικοποιήσει τις προσπάθειες για ακόμα μεγαλύτερη αύ-
ξηση του εθνικού εισοδήματος, ώστε να μπορέσει να εφαρμόσει
μια δίκαιη κοινωνική πολιτική, με στόχο τη δικαιότερη κατανομή
του πλούτου της χώρας στους πολίτες, αλλά και την ενδυνάμωση
των προγραμμάτων περίθαλψης και στέγης.
Τα αποτελέσματα των εκλογών της επόμενης μέρας δεν ήταν
έκπληξη για κανένα. Η Ένωση Κέντρου ήρθε πρώτο κόμμα, χωρίς
να συγκεντρώσει απόλυτη πλειοψηφία εδρών. Ο βασιλιάς έδωσε
την εντολή στον αρχηγό της Ένωσης Κέντρου να σχηματίσει κυ-
βέρνηση, χωρίς όμως να δίνει στο νέο πρωθυπουργό το δικαίωμα

144
να διαλύσει τη Βουλή σε περίπτωση που δεν θα λάβαινε ψήφο εμ-
πιστοσύνης. Η κίνηση αυτή των Ανακτόρων είχε, στην ουσία, ως
στόχο να θέσει τον Παπανδρέου μπροστά στο δίλημμα ή να συ-
νεργαστεί με τους κομμουνιστές της ΕΔΑ ή να σχηματίσει κυβέρ-
νηση συνεργασίας με την ΕΡΕ. Ήταν μια λύση την οποία, όπως
ήταν γνωστό, την επιδίωκε και ο Σοφοκλής Βενιζέλος. Ο νέος
πρωθυπουργός, με την πολυετή πολιτική εμπειρία του, δεν έπεσε
σ’ αυτή την ολοφάνερη παγίδα. Διακήρυξε πως, σε καμιά περί-
πτωση δεν θα σχημάτιζε κυβέρνηση με τη σύμπραξη της ψήφου
των κομμουνιστών και ζήτησε την προκήρυξη νέων εκλογών. Μετά
την ορκωμοσία της προσωρινής κυβέρνησης, ο Γεώργιος Παπαν-
δρέου δήλωσε πως, ο Ανένδοτος Αγώνας θα συνεχιστεί αλλά ο
νέος στόχος δεν θα είναι η «άρνηση» αλλά η «δημιουργία». Θα
ήταν, όπως είπε, ένας «ανένδοτος αγών δια την δημιουργίαν μιας
καλυτέρας Ελλάδος». Όλα έδειχναν πως θα επακολουθούσε μια
ήρεμη πολιτική ζωή. Στο «Λόγο του Θρόνου», που εκφώνησε στη
νέα βραχύβια ελληνική Βουλή, στις 16 του Δεκέμβρη του 1963 ο
βασιλιάς Παύλος, οι βουλευτές της Ένωσης Κέντρου διέκοπταν
«δι’ ενθουσιωδών επευφημιών τον Άνακτα».
Προφανώς, ο πρωθυπουργός πίστευε αυτά που έλεγε και ί-
σως θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν, αν τα απρόβλεπτα γε-
γονότα του 1965 δεν οδηγούσαν τη χώρα στο χείλος του γκρεμού.
Οι νέες εκλογές που ζήτησε ο Παπανδρέου επιτακτικά από τα Α-
νάκτορα και πραγματοποιήθηκαν στις 16 του Φλεβάρη του 1964,
κατέληξαν σε μια σαρωτική νίκη της Ένωσης Κέντρου, με απόλυτη
πλειοψηφία εδρών. Ένα μέρος συντηρητικών ψηφοφόρων, απ’ αυ-
τούς που επιλέγουν πάντα να βρίσκονται στο πλευρό του νικητή,
και ένα σημαντικό ποσοστό των ψηφοφόρων της ΕΔΑ μετακινή-
θηκαν, στις δεύτερες συνεχόμενες εκλογές, προς την Ένωση Κέν-
τρου. Είχαν την ελπίδα πως, οι υποσχέσεις του νέου πρωθυπουρ-
γού «περί ελευθέρου φρονήματος που δεν θα διώκεται», θα μπο-
ρούσαν να υλοποιηθούν. Για μια μεγάλη μερίδα των πολιτών η α-
νάδειξη του Γεωργίου Παπανδρέου ως πρωθυπουργού, υπήρξε
μια ανάσα ελπίδας και αισιοδοξίας. Όλα έμοιαζαν μ’ ένα πανηγύρι
χαράς και γλεντιού. Ήταν σαν ν’ άνοιγε διάπλατα, για την Ελλάδα,
μια παραμυθένια πόρτα που οδηγούσε σ’ ευημερία κι ευτυχία, σε
μια αναδιανομή της περιουσίας που είχε αποκτήσει η ελληνική

145
πλουτοκρατία κλέβοντας τον ιδρώτα των εργαζομένων. Ο Στέλιος
Ιντζίδης, γεμάτος χαρά για τη νίκη της παράταξής του και την επα-
νεκλογή του βουλευτή θείου του, θεώρησε το αποτέλεσμα των εκ-
λογών «ως νίκη του λαού και της προοδευτικής παράταξης».
- Τώρα, είπε, θα επικρατήσει στον τόπο μας η αξιοκρατία και η
κοινωνική δικαιοσύνη…Τώρα, για πρώτη φορά, ο λαός ελευθερώ-
θηκε πραγματικά από τη ναζιστική κατοχή και την εξουσία των
δωσίλογων…Τώρα θα υπάρξει πραγματική Δημοκρατία!..
Από τις πρώτες κιόλας αντιδράσεις της ΕΔΑ και των παράνο-
μων ραδιοφωνικών σταθμών του ΚΚΕ, φάνηκε πως ο νέος πρω-
θυπουργός, παρά το «αριστερόστροφο λεξιλόγιό του», δεν θα ή-
ταν διατεθειμένος να προβεί στις αναγκαίες αλλαγές στο Σύνταγμα
του 1952 ή σε κάποια Ψηφίσματα και Αναγκαστικούς Νόμους της
περιόδου του εμφυλίου, ώστε να καταστεί δυνατή και η νομιμοποί-
ηση του Κομμουνιστικού Κόμματος. Ήταν φανερό πως, η πολιτική
των Ανακτόρων είχε πλέον προσαρμοστεί στα νέα πολιτικά δεδο-
μένα και ο Γεώργιος Παπανδρέου θα ήταν ο βασικός πυρήνας αυ-
τής της προσαρμογής. Οι σχέσεις του, το 1964, με την βασιλική οι-
κογένεια και κυρίως με το νέο βασιλιά Κωνσταντίνο και τη σύζυγό
του Άννα Μαρία ήταν κάτι παραπάνω από αρμονική. Ένα όμως
πολιτικό σφάλμα του, ένα «πατρικό αμάρτημα», θα τίναζε τα πάν-
τα στον αέρα και θα οδηγούσε τη χώρα σ’ επικίνδυνες περιπέτειες.
Στη νέα κυβέρνηση συμμετείχε ως υπουργός κι ο γιος του, ο Αν-
δρέας Παπανδρέου, ο οποίος δεν δίσταζε να διαφοροποιείται απ’
την πολιτική του πατέρα του και να χρησιμοποιεί μαρξιστική φρα-
σεολογία.
Οι πολιτικές εξελίξεις που θ’ ακολουθούσαν, τα επόμενα χρό-
ναι, ήταν από πολλούς αναμενόμενες. Ο κουμπάρος του Φίλιπ-
που, ο Διαμαντής, σε μια συνάντησή τους το Φλεβάρη του 1964,
είχε εκφράσει τους φόβους του για μια νέα σκληρή αντιπαράθεση
Αριστεράς και Δεξιάς. Την άποψή του αυτή την αξιολόγησε με το
λογικό επιχείρημα πως, σε λιγότερο από δεκαπέντε χρόνια μετά
από τον εμφύλιο πόλεμο, οι νικητές σε καμιά περίπτωση δεν θα
ήταν διατεθειμένοι «να βάλουν το κεφάλι τους στο κούτσουρο, δί-
νοντας το τσεκούρι στους ηττημένους».
- Φίλιππε, ας πάρουμε ως παράδειγμα την επικράτηση των
κομμουνιστών στη Ρωσία, το 1917, είπε στο τέλος ο Διαμαντής. Σε

146
λίγο συμπληρώνεται μισός αιώνας και όμως για τους «φασίστες
δεξιούς» δεν υπάρχει κανένα έλεος…Τα δικά μας Μακρονήσια της
εξορίας θα μπορούσαν να θεωρηθούν, για τη Σοβιετική Ένωση,
«ευχάριστα παραθεριστικά θέρετρα». Μετά από τόσα χρόνια εξον-
τώνονται όχι μόνο οι αντίπαλοι, αλλά και οι φίλοι που έχουν ελαφ-
ρώς διαφοροποιημένες αντιλήψεις από το Στάλιν ή και τη σημερινή
σοβιετική ηγεσία…Ας μη ξεχνούμε πως δόθηκε εντολή εκτελέ-
σεως, το 1940, και σε ένα από τα πιο δραστήρια στελέχη της Οκ-
τωβριανής Επαναστάσεως, τον Τρότσκι, γιατί είχε διαφοροποιηθεί
από τη γραμμή του κόμματος…Νομίζω πως οι αλλαγές στις δομές
του πολιτικού μας συστήματος μπορούν να εφαρμοστούν, σταδια-
κά, μέσα στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Ενώ-
σεως…Άλλωστε, προϋπόθεση για την ένταξή μας στην ΕΟΚ είναι
η πλήρης εφαρμογή των κανόνων της κοινοβουλευτικής δημοκρα-
τίας…Αν επικρατήσει η λογική, σε λίγα χρόνια και τα Ανάκτορα και
η Ένωσις Κέντρου και η ΕΡΕ, θα υποχρεωθούν να προσαρμοσ-
θούν στα νέα δεδομένα…
Με τα τελευταία του λόγια ο κουμπάρος του φάνηκε να δείχνει,
πως υπήρχε και μια αισιόδοξη εκδοχή γι’ αυτές τις εξελίξεις. Ο Φί-
λιππος, από φύση του άτομο που αντιμετώπιζε τις διάφορες προ-
σωπικές του καταστάσεις με αισιοδοξία, επιδοκίμασε χωρίς ενδοι-
ασμούς αυτές τις τελευταίες απόψεις του Διαμαντή.

Η μετάθεση

Από τα Χριστούγεννα και ως το νέο έτος, ο Φίλιππος βρι-

σκόταν σε συνεχείς μετακινήσεις για αντικαταστάσεις αδειούχων
συναδέλφων του. Η Ηρώ, μόνη με το μωρό, περνούσε δύσκολες
ώρες τα βράδια σ’ ένα τόσο μεγάλο αλλά άδειο κτίσμα. Μετά την
επικίνδυνη περιπέτεια της γέννας και το «μαιευτικό σοκ», όπως το
χαρακτήρισε ο γυναικολόγος, δύσκολα μπορούσε να κρύψει τους
φόβους και τις ανησυχίες της. Τώρα, με το παιδί στην αγκαλιά, ή-
ταν εντελώς παράλογη κάθε ιδέα πως θα μπορούσε να επισκέ-

147
πτεται τον άντρα της στα άλλα Κέντρα Μεταφορών και να διαμένει
στα άθλια, παγωμένα κι ανθυγιεινά επικουρικά δωμάτια.
Από το Νοέμβρη του 1963 και ως το Γενάρη του 1964, ελάχι-
στες μέρες κατόρθωσαν να βρίσκονται μαζί, για να μπορέσουν να
χαρούν την αγάπη τους και το παιδί τους. Οι νέες εκλογές του
1964 ήταν για το Φίλιππο ένα θαυμάσιο θείο δώρο. Με τη νέα α-
παγόρευση χορήγησης αδειών στους δημόσιους υπαλλήλους, κα-
τάφερε και πάλι το νεαρό ζευγάρι να ζήσει, σαν πραγματική οικο-
γένεια, στο σπίτι τους. Ένα βράδυ η νεαρή γυναίκα ξύπνησε από
έναν φοβερό εφιάλτη. Είχε χωθεί τρέμοντας στην αγκαλιά του άν-
τρα της.
- Ησύχασε κοριτσάκι μου…Ηρέμησε κούκλα μου, της ψιθύρισε
στ’ αφτί καθώς τη χάιδευε στην πλάτη.
- Τι όνειρο θεέ μου! Κάποιοι ήθελαν ν’ αρπάξουν τη Γιούλη
μας και να την πετάξουν σε γκρεμό…Τρελάθηκα απ’ τον τρόμο
μου! ψέλλισε η Ηρώ κι άρχισε να κλαίει.
Προσπάθησε να την παρηγορήσει και την ώρα εκείνη, μέσα
στα άγρια μεσάνυχτα, της ανακοίνωσε πως πήρε κάποιες σοβαρές
αποφάσεις. Θα μιλούσε στον επιθεωρητή για να του ζητήσει την
τοποθέτησή του σε μόνιμη θέση, σε Μεγάλο Κέντρο Μεταφορών
που απασχολούσε πολλούς υπαλλήλους. Κάποιος ανύπαντρος θα
μπορούσε να αναλάβει τις αντικαταστάσεις των αδειούχων.
- Κι αν δεν υπάρχει διαθέσιμη μια τέτοια θέση;
- Τότε θα ζητήσω μετάθεση σε κάποια άλλη Επιθεώρηση…
Δεν αντέχω άλλο αυτό το δικό μου αλλά και το δικό σου μαρ-
τύριο…
Η Ηρώ παρέμεινε σιωπηλή για αρκετή ώρα. Ο Φίλιππος τη
φίλησε και τη ρώτησε χαϊδεύοντας τα μαλλιά της.
- Τι λες; Θα κάνω καλά; Το βρίσκεις σωστό;
- Εσύ θ’ αποφασίσεις αυτό που θεωρείς σωστό για όλους
μας…Εγώ, με το παιδί μας, θα σ’ ακολουθήσουμε και ως την άκρη
της γης…Αρκεί να ‘μαστε όλοι μαζί…
Πέρασε λίγη ακόμα ώρα σιωπής. Ο νεαρός άντρας νόμισε
πως η γυναίκα του είχε ξανακοιμηθεί. Του φάνηκε πως η αναπνοή
της ακουγόταν βαθιά και ρυθμικά, όπως κάποιου που κοιμάται ή-
συχα και γαλήνια. Μ’ έκπληξη την άκουσε να του ξαναμιλά.
- Φίλιππε μ’ αγαπάς;

148
 - Δεν σ’ αγαπώ… Σε λατρεύω…
- Σε ρώτησα γιατί νιώθω κάποιες ενοχές, που δεν μπορώ να
σε κάνω ευτυχισμένο όσο θα ήθελα…
- Δε φταις εσύ…Οι πολυήμερες απουσίες μου από την οικογέ-
νειά μου, απ’ τη γυναίκα μου και το παιδί μου, με κάνουν δυστυ-
χισμένο…
- Σε ρώτησα γιατί ξέρω πως ήθελες να κάνουμε μια μεγάλη οι-
κογένεια με πολλά παιδιά…Φίλιππε, φοβάμαι…Τρέμω στην ιδέα
πως μπορεί να μείνω και πάλι έγκυος…Φοβάμαι πως στη γέννα
θα πεθάνω κι εγώ και το παιδί…
Άρχισε ένα βουβό και σιγανό κλάμα. Την αγκάλιασε και πάλι
σφιχτά.
- Μη σε βασανίζουν φριχτές ιδέες…Δε θα κάνουμε άλλο παι-
δί… Ας είναι γερό αυτό που μας έδωσε ο θεός…Η ζωή και η υγεία
της γυναίκας μου είναι αυτά που μετρούν για μένα…Όλα τ’ άλλα
είναι ασήμαντα…
- Το λες αληθινά; Με την καρδιά σου;
- Το λέω ξεκάθαρα…Ποτέ δεν θα ξανακάνουμε συζήτηση για
άλλα παιδιά…Μόνο αν κάποτε ξεπεράσεις τις φοβίες σου και το
θελήσεις εσύ, μόνο τότε θα υπάρξει περίπτωση να το ξανασυζητή-
σουμε…Τώρα θέλω να ηρεμήσεις και να κοιμηθείς ήσυχα…Απόψε
είμαι δίπλα σου και θέλω να νιώθεις σιγουριά κι ασφάλεια…
Αμέσως, μετά τις εκλογές του Φλεβάρη, μίλησε για το θέμα
της μετάθεσης με τον επιθεωρητή του. Ο Νίκος Καρτάλης, άνθρω-
πος λογικός και μετρημένος, του εξήγησε πως για ένα τουλάχιστον
χρόνο οι μόνιμες θέσεις όλων των Κέντρων της Επιθεώρησης δεν
θα μπορούσαν να υποστούν καμιά μεταβολή. Άλλα στελέχη ήταν
τοποθετημένα στους τόπους καταγωγής τους και η Εταιρεία δεν
τους πλήρωνε ενοίκια γιατί είχαν δικό τους σπίτι. Άλλα είχαν δυο ή
τρία παιδιά, που φοιτούσαν σε σχολεία κι άλλα είχαν «τον υπουρ-
γό τους» και δεν θα μπορούσε να «τους μετακινήσει ούτε ο πρω-
θυπουργός».
- Κάνε ένα χρόνο υπομονή και θα σε τακτοποιήσω σε πολύ
καλή θέση…Θα σε πάρω κοντά μου, στη Δράμα, για να συνερ-
γάζεσαι με το Βαγγέλη που σ’ εκτιμά πάρα πολύ…Θα αδειάσει τό-
τε μια θέση υποπροϊσταμένου, γιατί κάποιος ομοιόβαθμός σου έχει
την πρόθεση να ζητήσει μετάθεση για τη Θεσσαλονίκη…

149
 - Δεν μπορώ να περιμένω τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα κύ-
ριε επιθεωρητά…Η οικογένειά μου είναι στην κυριολεξία διαλυμέ-
νη…
- Εγώ πάντως θα ήθελα να μείνεις στην Επιθεώρησή μου…
Θέλω να έχω δίπλα μου μορφωμένα στελέχη…Είδα το φάκελό
σου και γνωρίζω τις επαγγελματικές δυνατότητές σου, αλλά και το
επίπεδο της μόρφωσής σου…Είσαι ένας μισοτελειωμένος επιστή-
μονας…
- Θα ολοκληρώσω τις σπουδές μου όσο μπορώ πιο σύντομα
κύριε επιθεωρητά…Αν και χρωστώ πολλά μαθήματα, είμαι απο-
φασισμένος, μόλις λύσω τα σημερινά οικογενειακά μου προβλήμα-
τα, ν’ αρχίσω την προσπάθεια για το πτυχίο μου…
- Μπράβο παιδί μου! Σε συγχαίρω για το πείσμα και την αγω-
νιστικότητά σου, μ’ όλο που τώρα έχεις και παιδί…Ξέρεις! Λίγοι θ’
αποφάσιζαν να πάρουν μια τέτοια απόφαση…
Ο επιθεωρητής περνούσε για την προγραμματισμένη επιθεώ-
ρησή του από τα Κέντρα και τους μικρότερους σταθμούς. Ετοιμα-
ζόταν να μπει στη δρεζίνα, το μικρό αυτοκινούμενο όχημα σταθε-
ρής τροχιάς με σχήμα μικρού επιβατικού αυτοκινήτου, που κυκλο-
φορούσε στις γραμμές αποκλειστικά για υπηρεσιακές εργασίες και
για τις μετακινήσεις των ανώτερων και ανώτατων στελεχών της
περιφερειακής διεύθυνσης της εταιρείας. Τη στιγμή που ο δρεζινο-
δηγός έστριβε το κλειδί για να θέσει σε λειτουργία το όχημα, ο
Καρτάλης έκανε μια κίνηση με το δάχτυλο του χεριού του, θέλον-
τας να δείξει πως ο Φίλιππος θα ‘πρεπε να τον πλησιάσει περισ-
σότερο.
- Ότι κι αν αποφασίσεις κύριε Στεργιάδη, να ξέρεις πως θα σε-
βαστώ την επιθυμία σου…Αν ζητήσεις μετάθεση θα διαβιβάσω το
αίτημά σου στη Διεύθυνση ως επείγον και με θετική εισήγηση…
Όμως, από τη στιγμή εκείνη άλλοι θ’ αποφασίσουν για σένα…
- Το ξέρω κύριε επιθεωρητά…
- Άλλοι θα δώσουν τη λύση και γι’ αυτό να ‘σαι προετοιμα-
σμένος…Απ’ όλη τη Βόρεια Ελλάδα μόνο στον Έβρο υπάρχουν
πολλές διαθέσιμες θέσεις στελεχών…Η πλειονότητα των υπαλ-
λήλων στη Θράκη είναι Θρακιώτες…Οι άλλοι βάζουν θεούς και
δαίμονας, βουλευτάς και υπουργούς, για ν’ αποφύγουν ή ν’ ακυ-
ρώσουν τη μετάθεσή τους σε μια περιοχή που τη θεωρούν «τόπο

150
εξορίας». Εκεί φτάσαμε! Γεννήθηκα σε χωριό της Θράκης και θλί-
βομαι, ως Έλλην, γι’ αυτή την επαίσχυντη νοοτροπία όλων μας!
Ψυχολογικά ο Φίλιππος ήταν προετοιμασμένος για όλα. Είχε
πάρει τις αποφάσεις του χωρίς να υπολογίζει κανένα κόστος. Είχε
πλέον πεισθεί πως ήταν αναπόφευκτο να μην ξεφύγει από την «ε-
ξορία του Έβρου».
Αυτή η πολιτιστική, οικονομική, κοινωνική και πολιτική εγκατά-
λειψη της Θράκης από το ελληνικό κράτος, ήταν μια απ’ τις μεγα-
λύτερες εγκληματικές πράξεις εναντίον της χώρας από την ελληνι-
κή πολιτική ηγεσία. Ακολούθησαν κι άλλες, όπως η αδιαφορία για
τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και Τενέδου, τα
σφάλματα στο Κυπριακό που δημιούργησαν ένα επικίνδυνο εκ-
ρηκτικό κλίμα μετά το Σεπτέμβρη του 1963, οι ερασιτεχνικές δι-
πλωματικές κινήσεις στα προβλήματα του Αιγαίου και στο λεγόμε-
νο «μακεδονικό», αλλά και μια μακρόσυρτη σειρά λαθών και πα-
ραλείψεων σε ζωτικά εθνικά θέματα . Η διαφθορά και ο πελατεια-
κός κομματισμός, δεν άφησαν περιθώρια στις ηγετικές ομάδες των
πολιτικών, των ψευτοδιανοουμένων ή των προνομιούχων επαγ-
γελματικών συντεχνιών, ώστε να δημιουργήσουν ισχυρούς και α-
διάβλητους θεσμούς για την εθνική και οικονομική προστασία της
χώρας από εγχώρια και αλλοδαπά γεράκια.
Η Θράκη είναι ένας ευλογημένος τόπος. Χάρη στους ποτα-
μούς Έβρο και Νέστο, που ανατολικά και δυτικά καθορίζουν τα
σύνορα μιας τεράστιας πεδινής έκτασης με απεριόριστες παραγω-
γικές δυνατότητες, θα μπορούσε να παράγει τα γεωργικά προϊόντα
της μισής Ελλάδας. Είναι ένας πελώριος ζωντανός πνεύμονας, εγ-
κλωβισμένος από το συγκεντρωτικό κατεστημένο των Αθηνών σ’
ένα σιδερένιο γραφειοκρατικό γκέτο, που τον συνθλίβει και τον ο-
δηγεί σε κοινωνικοπολιτική ασφυξία.
Αυτή η μακρόχρονη εγκατάλειψη και υποβάθμιση της Θράκης
και κυρίως του Έβρου ως τόπου «εξορίας», έδωσε τη δυνατότητα
στην τουρκική διπλωματία να πετύχει τους εθνικούς της στόχους,
για μια μελλοντική διαφοροποίηση των συνθηκών που θα της ε-
πιτρέψουν, με την πολιτική της «τουρκοποίησης» και της Ανατολι-
κής Βουλγαρίας, να επεκτείνει το οθωμανικό της όνειρο για κυρι-
αρχία και πολιτική επιρροή στα Ανατολικά Βαλκάνια. Για την Τουρ-
κία, «η Θράκη της» δεν τελειώνει στην Αδριανούπολη. Περιλαμβά-

151
νει και τη Φιλιππούπολη και τη Βάρνα και τη Θεσσαλονίκη και τα
Σκόπια και την Πρίστινα…Σ’ αυτό το σκοπό, της δημιουργίας «της
Τουρκικής Δημοκρατίας της Θράκης», όπως την ονόμασε ο Τούρ-
κος πρωθυπουργός σε ομιλία του το χειμώνα του 2013, μπορεί να
φτάσει καλύτερα και εξαιτίας της υπογεννητικότητας των λαών των
Βαλκανίων, η οποία στην Ελλάδα αγγίζει πλέον ποσοστά μη ανα-
στρέψιμα.

Στο Κέντρο Μεταφορών Ορεστιάδας

Η εντολή για μετάθεση στον Έβρο δεν άργησε να φτάσει. Ό-

λες οι διατυπώσεις και διαδικασίες τελείωσαν μέσα σε τέσσερις,
περίπου, εβδομάδες απ’ τη μέρα που ο Φίλιππος υπέβαλε την αί-
τησή του στην Επιθεώρηση. Η ομάδα του αρχιεργάτη κυρ’ Λευτέ-
ρη, με την επίβλεψη της Ηρώς, συσκεύασε μ’ επιμέλεια και φόρ-
τωσε σε βαγόνι όλες τις επιπλοαποσκευές του ζευγαριού. Μια εβ-
δομάδα πριν αναχωρήσει ο Φίλιππος για τη Νέα Ορεστιάδα, πε-
τάχτηκε για λίγες ώρες ως τη Θεσσαλονίκη. Στη Γραμματεία της
Σχολής του ενημερώθηκε για τη διαδικασία έναρξης των πτυχια-
κών του εξετάσεων και για τις τυχόν νέες νομοθετικές ρυθμίσεις
που ίσχυαν, μετά το χρόνο διακοπής των σπουδών του. Πριν από
την αναχώρησή του για τον Έβρο συνόδεψε τη γυναίκα και το παι-
δί του ως το χωριό. Θα ειδοποιούσε την Ηρώ για να ξεκινήσει κι
εκείνη για τη Θράκη, μόνο όταν έβρισκε για να ενοικιάσει κάποιο
κατάλληλο σπίτι, που θα ανταποκρινόταν στις μικρές οικονομικές
τους αντοχές.
Έφτασε στην Ορεστιάδα στα μέσα του Απρίλη του 1964. Αυτή
η μικρή πόλη με τα χαμηλά προσφυγικά σπίτια, ήταν το οικονομικό
κέντρο μιας εύφορης περιοχής, δίπλα στον ποταμό Έβρο. Οι συ-
νάδελφοι του Φίλιππου που υπηρετούσαν στο Κέντρο Μεταφο-
ρών, τον υποδέχτηκαν φιλικά και τον βοήθησαν να ενοικιάσει σπίτι.
Οι ίδιοι έμεναν σε σπίτια γύρω απ’ τα γραφεία του Κέντρου, το ο-
ποίο στεγαζόταν σε άθλια ξύλινα οικήματα, στο νοτιοανατολικό άκ-
ρο της πόλης. Το σπίτι που βρέθηκε για το Φίλιππο απείχε αρκετά

152
απ’ την έδρα του Κέντρου. Βρισκόταν λίγο παραπέρα απ’ την κεν-
τρική πλατεία της Ορεστιάδας, στην οδό Αδριανουπόλεως. Το ε-
νοίκιο ήταν χαμηλό κι αντιστοιχούσε στις περιορισμένες οικονομι-
κές δυνατότητες του νεαρού υποπροϊστάμενου.
Το βαγόνι με τις επιπλοαποσκευές βρισκόταν ήδη στο σταθ-
μό. Η ομάδα εργασίας του Κέντρου τον βοήθησε στη μεταφορά
τους, στο σπίτι που νοίκιασε και ο ίδιος φρόντισε, χωρίς άλλη βοή-
θεια, να τις τακτοποιήσει με πρόχειρο και αδέξιο τρόπο. Θα περί-
μενε την Ηρώ για να βάλει το «κάθε πράγμα στη θέση του», με το
αξιοθαύμαστο αισθητήριο καλαισθησίας που διέθετε και εντυ-
πωσίαζε τον κοινωνικό της περίγυρο.
Το σπίτι της κυρίας Ευγενίας Μαλούση, ήταν ίδιο κι απαράλ-
λαχτο με όλα τα υπόλοιπα προσφυγικά σπίτια της περιοχής, με
μικρές μόνο διαφορές στους εσωτερικούς χώρους και την εξωτερι-
κή εμφάνιση. Το κτίσμα ήταν χωρισμένο σε δυο παράλληλα μερί-
δια, με κοινή στέγη και κοινή αυλή με λαχανόκηπο στο πίσω μέ-
ρος. Ο χώρος που νοίκιασε ο Φίλιππος ήταν αρκετά ευρύχωρος
για τα τρία μέλη της οικογένειάς του. Απ’ τη χαμηλή εξωτερική
πόρτα, περνούσε κάποιος σ’ έναν τσιμεντένιο διάδρομο, που απ’
την κουζίνα οδηγούσε στην αυλή. Η πόρτα εξόδου προς την αυλή
ήταν ακόμα πιο χαμηλή, γιατί το ταβάνι της κουζίνας είχε μια αρκε-
τά μεγάλη κλίση προς τα κάτω. Για το λόγο αυτό ο Φίλιππος θα
‘πρεπε να σκύβει αρκετά, για να μη χτυπήσει το κεφάλι του όταν
θα ήθελε να βγει στην αυλή.
Στο εσωτερικό υπήρχε ένα αρκετά ευρύχωρο υπνοδωμάτιο
και ένα σαλόνι. Γενικά, όλο το σπίτι, σε σύγκριση με το υπηρεσιακό
διαμέρισμα του Κέντρου Μεταφορών του Στρυμόνα, θα μπορούσε
κάποιος να το παρομοιάσει με καλύβα μπροστά σε παλάτι.
Μόλις έλυσε το πρόβλημα με τις επιπλοαποσκευές, φρόντισε
να ειδοποιήσει την Ηρώ για να έρθει κοντά του. Τηλεφώνησε στον
Τάσο, στο φίλο και γραμματέα του χωριού του και τον παρακάλεσε
να ενημερώσει την Ηρώ. Ως την ημέρα άφιξης της γυναίκας του,
ενημερωνόταν για τα νέα του καθήκοντα από το Μάκη, το συνά-
δελφο που είχε πάρει μετάθεση για τη Θεσσαλονίκη κι ήρθε ο Φί-
λιππος στην κενή θέση που είχε δημιουργηθεί. Ο Μάκης ήταν ένας
ευχάριστος και ζωηρός τύπος, υπερβολικά αδύνατος και χλομός.
Γι’ αυτό οι άλλοι υπάλληλοι του Κέντρου του είχαν δώσει το πα-

153
ρατσούκλι «ο αιμοδότης». Τα βράδια, μετά τη δουλειά, έβγαιναν οι
δυο τους για κανένα ουζάκι ή έκαναν «βόλτα» στον κεντρικό δρόμο
της πλατείας. Εκεί, γινόταν το «πατείς με πατώ σε». Αν έριχνε κά-
ποιος καρφίτσα δεν θα ‘πεφτε στο έδαφος. Ο Μάκης γελούσε, άπ-
λωνε τα χέρια του και πασπάτευε τα νεαρά κοριτσόπουλα που τον
περιτριγύριζαν σαν μελίσσι και χυδαιολογούσε μαζί τους χωρίς συ-
στολή. Μ’ όλο που θα μπορούσε να τον χαρακτηρίσει κάποιος ως
έναν πολύ συνηθισμένο τύπο άνδρα, που δεν είχε τίποτα το όμορ-
φο πάνω του, εντούτοις φαινόταν να έχει ιδιαίτερα θερμές σχέσεις
με το ωραίο φύλο. Ήταν περιζήτητος στις γυναικοπαρέες. Μια δυο
βραδιές, κάποια κοριτσόπουλα πετούσαν υπονοούμενα, πίσω απ’
τις πλάτες των δυο αντρών. Ο Μάκης, μ’ εκείνη την χαρακτηριστική
«ευχάριστη θρασύτητά του» έκανε μια τολμηρή χειρονομία υψώ-
νοντας προς τα πάνω το δείκτη του χεριού του.
- Ομορφούλες μου! καθίστε εδώ ψηλά για να πάρτε αέρα…
Αυτή τη φορά την πατήσατε βγαίνοντας για ψάρεμα…Ο νεοφερ-
μένος γαμπρός είναι παντρεμένος και με παιδί. Απογοητευτήκατε
κούκλες μου;
Όταν σε λίγες μέρες έφτασε η Ηρώ με την κορούλα τους, την
είδε κάπως φοβισμένη κι απογοητευμένη. Το πολύωρο ταξίδι την
είχε κουράσει υπερβολικά. Η κυρία Ευγενία και οι δυο κόρες της
την υποδέχτηκαν μ’ εγκαρδιότητα. Από την πρώτη μέρα τη βοήθη-
σαν να τακτοποιήσει τα έπιπλα και της έδωσαν ιδέες για την καλύ-
τερη διακόσμηση του σπιτιού. Τη συνόδεψαν για αγορές στα κα-
ταστήματα της πόλης και δημιούργησαν μια ατμόσφαιρα οικειότη-
τας και ζεστασιάς στις καθημερινές τους σχέσεις, ώστε η Ηρώ να
νιώθει σαν να βρίσκεται σ’ ένα δικό της οικογενειακό περιβάλλον.
Οι κόρες της κυρίας Ευγενίας, η Χρύσα και η Ελένη, ήταν επίσης
κυριολεκτικά ξετρελαμένες με τη μικρή Γιούλη. Το κοριτσάκι είχε
αρχίσει να μιλά και να καταλαβαίνει, πριν καλά καλά συμπληρώσει
τον πρώτο του χρόνο και ξεκίνησε να βαδίζει ή μάλλον να τρέχει
συνεχώς σα ζουζούνι, όταν ακόμα πολλά μωράκια στην ηλικία του
δεν μπορούσαν ούτε να περπατήσουν. Απ’ τις τρεις αυτές γυναίκες
και κυρίως από την κυρία Ευγενία, έμαθε η Ηρώ και τις συνταγές
για να μαγειρεύει θαυμάσια θρακιώτικα και μικρασιάτικα φαγητά.
Ο Φίλιππος εύκολα, σε ελάχιστες μέρες, προσαρμόστηκε στις
νέες συνθήκες της δουλειάς του. Οι νέοι συνάδελφοι του Κέντρου

154
Μεταφορών του φέρθηκαν μ’ έναν εντυπωσιακά φιλικό και καλοσυ-
νάτο τρόπο. Στο γραφείο επικρατούσε μια ατμόσφαιρα συναδελ-
φικής αλληλεγγύης, χωρίς υπηρεσιακές αντιπαραθέσεις, ενώ τα
πειράγματα και τ’ αστεία τους, τις περισσότερες φορές πιπεράτα κι
αιχμηρά, δεν δημιουργούσαν ποτέ παρεξηγήσεις.
Εντύπωση προκάλεσαν στο Φίλιππο τα πειράγματα ενός συν-
αδέλφου του, του Κώστα Παπαστέφου προς το Μάκη, ο οποίος θα
έφευγε για τη νέα του θέση στη Θεσσαλονίκη. Ήταν αρραβωνια-
σμένος και η κοπέλα θα τον ακολουθούσε κι αυτή σε λίγες μέρες,
γιατί θα έπρεπε να προετοιμασθεί για τους γάμους που θα πραγ-
ματοποιούνταν τους επόμενους μήνες. Αυτή η νεαρή γυναίκα ήταν
μια πραγματική καλλονή, την οποία ο ιδιόρρυθμος κι ασχημούλης
Μάκης «της είχε βγάλει το λάδι», με τις παραξενιές και τα εξωφρε-
νικά του καμώματα. Όταν θ’ αναχωρούσε το τρένο, η κοπέλα ρίχ-
τηκε στην αγκαλιά του αρραβωνιαστικού της, ενώ όλοι όσοι ήταν
συγκεντρωμένοι στο κρηπίδωμα του σταθμού την ειρωνεύονταν
καλοπροαίρετα για την τόση αδυναμία που είχε «στον Μάκη της».
Ο Παπαστέφος, με το ανεξάντλητο και πολλές φορές έντονα δηκτι-
κό χιούμορ του, απευθύνθηκε στην κοπέλα χαχανίζοντας ειρωνικά.
- Βρε Καλλιόπη, εσύ μια κούκλα, ένα πραγματικό αγγελούδι, τι
βρήκες σ’ αυτόν το χτικιάρη, σ’ αυτόν τον ασχημομούρη και χύνεις
ποταμούς δάκρυα που φεύγει… Σιγά μην χάσεις το κελεπούρι!
Ο Φίλιππος που δεν ήταν συνηθισμένος σε τέτοιου είδους συ-
ζητήσεις κι αντιπαραθέσεις, φοβήθηκε πως θα μπορούσε να δημι-
ουργηθεί κάποια σοβαρή παρεξήγηση. Παραξενεύτηκε όταν είδε
τους άλλους και μαζί τους την Καλλιόπη να γελούν, ενώ ο Μάκης,
ανεβασμένος στο σκαλοπάτι του βαγονιού, όρθωσε το κορμί του κι
έκανε μια θεατρινίστικη χειρονομία.
- Αξιότιμε κύριε Κώστα, θα πρέπει να μάθεις πως οι γυναίκες
δεν προτιμούν τους λαπάδες…Εγώ έχω προσόντα που εσύ ούτε
μπορείς να φανταστείς, γιατί είσαι νερόβραστος…Έτσι Καλλιοπί-
τσα μου; Πέστου κι αυτού κάτι για να μαθαίνει…
Η νεαρή κοπέλα σκούπισε γελώντας τα δακρυσμένα μάτια της
κι έκανε μια καταφατική κίνηση, για να δείξει πως συμφωνεί με τον
αρραβωνιαστικό της.

155
 - Κρίμα βρε Καλλιόπη, απάντησε ο Παπαστέφος…Είσαι γεν-
νημένη για να είσαι θύμα!.. Αυτό εκεί το παλικάρι, όταν παντρευ-
τείτε, θα συνεχίσει να σε χορεύει στο ταψί…
- Εσένα να μη σε νοιάζει…Η Καλλιοπίτσα μου ξέρει να χορεύει
καλά, είπε ο Μάκης, καθώς χαμήλωνε το σώμα του πολύ για να
μπορέσει να φιλήσει την αρραβωνιαστικιά του.
Από κάτι τέτοια μικρογεγονότα, ο Φίλιππος γρήγορα είχε κα-
τανοήσει πως, στο νέο του υπηρεσιακό χώρο, δεν υπήρχε περί-
πτωση να υπάρχουν έντονες αντιπαραθέσεις και προσωπικές συγ-
κρούσεις…Και δεν έπεσε έξω στις εκτιμήσεις του.

Ένας γείτονας «Δον Ζουάν»

Είχε περάσει πάνω από μήνας, απ’ τη μέρα που το νεαρό

ζευγάρι με την κορούλα του είχε εγκατασταθεί στο σπίτι της κυρίας
Ευγενίας. Τα γενέθλια της Γιούλης γιορτάστηκαν σε μια χαρούμενη
και πανηγυρική ατμόσφαιρα από τις μαμάδες με τα παιδάκια της
γειτονιάς, αλλά και από το μικρό φιλικό κι επαγγελματικό περι-
βάλλον, που ο Φίλιππος και η Ηρώ είχαν δημιουργήσει στην πόλη.
Η Χρύσα και ιδίως η Ελένη είχαν ξετρελαθεί με τη μικρούλα Γιούλη.
- Θα σε φάω μπουρεκάκι μου…Θα δαγκώσω τα μπουτάκια
σου φουσκοτέλι μου…Εσύ δεν είσαι παιδί…Είσαι γλυκιά πασ-
τούλα…
Η μικρή έπαιρνε σοβαρό ύφος, σήκωνε το δαχτυλάκι της και
το κουνούσε θέλοντας να υποδηλώσει άρνηση, ενώ ξεφώνιζε παι-
χνιδιάρικα.
- Μη Ελένη!... Όχι Ελένη!..
Οι ώρες εργασίας του Φίλιππου ήταν πολλές κι εξαντλητικές.
Επειδή το σπίτι βρισκόταν σε κάποια απόσταση κι ο μικρός χρό-
νος των διακοπών στο πρόγραμμα εργασίας δεν του άφηναν πε-
ριθώρια για να πηγαινοέρχεται έγκαιρα, φρόντισε ν’ αξιοποιήσει
αυτό το λίγο ελεύθερο χρόνο. Είχε βρει τα παλιά βιβλία των σπου-
δών του στο Πανεπιστήμιο ή είχε παραγγείλει κι αγοράσει καινού-

156
ρια. Επίσης, συνέχιζε τη μελέτη των γαλλικών κειμένων ενώ πα-
ράλληλα, διαθέτοντας λιγότερο χρόνο, φρεσκάριζε τα ιταλικά και τα
αγγλικά του. Είχε μια ολοφάνερη έφεση στην εκμάθηση ξένων
γλωσσών και παρά τον ελάχιστο διαθέσιμο ελεύθερο χρόνο του,
ήθελε ν’ αξιοποιήσει ένα επαγγελματικό προσόν, που στο μέλλον
φαινόταν πως θα του ήταν χρήσιμο. Άλλωστε, στο βάθος του μυα-
λού του, από καιρό, κυριαρχούσε μια τολμηρή σκέψη, την οποία
δεν είχε ανακοινώσει στην Ηρώ για να μην την αναστατώσει. Ώρες
ώρες αναλογιζόταν πως, θα‘πρεπε να βάλει ως στόχο την ταχύτε-
ρη δυνατή απόκτηση του πτυχίου του και την παραίτησή του από
τον Οργανισμό Χερσαίων Μεταφορών. Όλα τα οικονομικά δεδομέ-
να και οι διαφαινόμενες δημοσιονομικές εξελίξεις της χώρας, οδη-
γούσαν στο συμπέρασμα πως θ’ ακολουθούσε μια περίοδος οικο-
νομικής ανάπτυξης. Η περίοδος από το 1955 και ως το 1963 ήταν
καθοριστική, για να τεθούν οι βάσεις μιας βιομηχανικής και βιοτεχ-
νικής ανάπτυξης. Σ’ αυτά τα χρόνια άρχισαν να αναπτύσσονται οι
μεγάλες ελληνικές βιομηχανικές επιχειρήσεις και τα βιοτεχνικά ερ-
γαστήρια. Οι ελληνικές βιομηχανίες οπλικών συστημάτων, τα διυ-
λιστήρια και τα μεγάλα βιομηχανικά συγκροτήματα που δημιουρ-
γούνταν στη χώρα, ήταν μια ένδειξη για εκβιομηχάνιση των βασι-
κών παραγωγικών τομέων και τη σύντομη οικονομική ανάπτυξη,
ώστε η χώρα να είναι πλέον έτοιμη για την επικείμενη, όπως πίσ-
τευε ο τότε πρωθυπουργός, ένταξή της στην ΕΟΚ. Όμως, η από-
τομη αστικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας και η μαζική κάθοδος
εργατικού δυναμικού από την ύπαιθρο, με παράλληλη εφαρμογή
από τον Καραμανλή μιας πολιτικής λιτότητας, που ανέβασε την
ανεργία στο 24%, αποτελούσε αιτία κοινωνικών αναστατώσεων. Η
προσωρινή αυτή αύξηση της ανεργίας με την εφαρμογή αντιπλη-
θωριστικής πολιτικής, που μείωνε τα δημοσιονομικά ελλείμματα σε
μηδενικά σχεδόν επίπεδα, θα προετοίμαζε τη χώρα για μια ισχυρή
και ισότιμη ένταξη στην ΕΟΚ. Παράλληλα, η οικοδομική δραστηρι-
ότητα και τα μεγάλα οδικά έργα, αλλά και η ταυτόχρονη εισροή συ-
ναλλάγματος από τους Έλληνες που αναγκάστηκαν, λόγω ανεργί-
ας, να μεταναστεύσουν σ’ άλλες ευρωπαϊκές χώρες, έδωσαν μια
δυναμική που προοιώνιζε αναστροφή των τάσεων της ανεργίας και
της υποαπασχόλησης. Από αυτή την αισιόδοξη σκοπιά, ο Φίλιπ-
πος είχε θέσει σαν σκοπό την παραίτηση και την ανεύρεση εργα-

157
σίας στην ελεύθερη αγορά. Ιδίως, από τότε που ένας μεγαλύτερος
στην ηλικία γνωστός του επιχειρηματίας, που γνωρίζονταν από τα
πανεπιστημιακά χρόνια, του πρότεινε, αν έπαιρνε το πτυχίο του,
να τον προσλάβει ως διευθυντή πωλήσεων στην αλυσίδα των κα-
ταστημάτων της εταιρείας του.
Η Ηρώ, αντίθετα απ’ αυτόν, είχε αρκετό ελεύθερο χρόνο για
να κάνει γνωριμίες και να έχει κοινωνικές συναναστροφές με γυ-
ναίκες της ηλικίας της ή μεγαλύτερης ηλικίας. Έτσι, συνήθως τα
βράδια που είχαν το χρόνο να βρίσκονται μαζί, με τις συζητήσεις
της καθημερινότητας ενημέρωνε τον άντρα της για τα γεγονότα
της γειτονιάς και αξιολογούσαν τα προτερήματα ή ελαττώματα των
ανθρώπων που έπρεπε υποχρεωτικά, μέσα στο πλαίσιο των οικο-
γενειακών και κοινωνικών τους υποχρεώσεων, να συναναστρέ-
φονται ή να διατηρούν μαζί τους φιλικές σχέσεις.
Ένα βράδυ, η νεαρή γυναίκα φερόταν κάπως ασυνήθιστα και
παράξενα. Φαινόταν σαν στεναχωρημένη, σαν εκνευρισμένη κι έ-
δειχνε πως κάτι την απασχολούσε.
- Εσύ κάτι έχεις απόψε…Κάτι μου κρύβεις…
- Δεν έχω τίποτα…Είμαι μια χαρά…
Εκείνος επέμενε φορτικά να του εξηγήσει τι την απασχολούσε.
Υποσχέθηκε να του εξηγήσει, αφού πρώτα της έδωσε την υπό-
σχεση πως δεν θα εκνευριζόταν κι ούτε θα ‘δινε συνέχεια σε ένα
μικροεπεισόδιο που είχε δημιουργηθεί.
- Σου δίνω το λόγο μου πως, δεν θα κάνω τίποτα που θα
μπορούσε να σε στεναχωρήσει…
- Εντάξει, αλλά να τον κρατήσεις το λόγο σου…Δε θέλω να εκ-
νευριστείς και να ξεπέσεις στο επίπεδο αυτού του αλήτη…Δεν θα
του πεις κουβέντα…
- Σου έδωσα το λόγο μου…Τελεία και παύλα…Άντε, επιτέλους
πες μου και μ’ έσκασες!..
Του εξήγησε πως, εδώ και μια εβδομάδα, ο γείτονας ψιλικα-
τζής που είχε το μαγαζί του στην πάνω πλευρά της κεντρικής πλα-
τείας, της φερόταν μ’ έναν χυδαίο και θρασύτατο τρόπο που, κατά
κάποιον τρόπο, την εξευτέλιζε στους ανθρώπους της γειτονιάς.
Όταν πήγαινε στο παντοπωλείο ή στο κρεοπωλείο της πλατείας τα
πρωινά, για να κάνει τα ψώνια της ημέρας ή όταν τα απογεύματα,
με τη Γιούλη μέσα στο παιδικό καροτσάκι, κατευθυνόταν προς το

158
γραφείο του Φίλιππου περνώντας κανονικά από το ψιλικατζίδικο, ο
ερωτύλος καταστηματάρχης έβγαινε στην είσοδο και της πετούσε
αισχρά υπονοούμενα. Τις περισσότερες φορές υπολόγιζε, μάλλον,
τις ώρες που θα περνούσε από το πεζοδρόμιο και στηνόταν στην
είσοδο υπομονετικά ώσπου να φανεί η Ηρώ.
- Και τι σου λέει αυτός ο αχρείος; τη ρώτησε ο Φίλιππος με
συγκρατημένη οργή.
- Ότι του κατέβει στο στόμα…Κουκλάρα μου!.. Να σ’ είχα μόνο
μια βραδιά κι ας πέθαινα!.. Για χάρη σου γίνομαι και φονιάς!.. Ε-
μείς οι δυο ταιριάζουμε!..Έλα να κλεφτούμε!...Να κάτι τέτοια παλα-
βά…Δεν άντεξα και τον έβαλα στη θέση του…
- Για λέγε…
- Προχθές πέρασα απ’ το αντικρινό πεζοδρόμιο…Φαίνεται
πως οι άλλοι καταστηματάρχες τον πήραν χαμπάρι και βγήκαν δή-
θεν αδιάφοροι ή τυχαία στις πόρτες των μαγαζιών τους και μας
παρατηρούσαν με προσοχή και κουτσομπολίστικη διάθεση…Είχα
εκνευριστεί!...Σταμάτησα μπροστά στο ρολογάδικο, εκείνο με την
κρεμ τέντα και είπα στον καταστηματάρχη πως, κάποιοι θα πρέπει
να ενημερώσουν τη γυναίκα ή τη μάνα του ψιλικατζή πως ο «μορ-
φονιός τους δεν είναι καλά στα μυαλά και να τον πάνε σε ψυχία-
τρο». Νομίζω πως πήρε το μάθημά του…Πάντως εγώ, για καλό
και για κακό, άλλαξα δρομολόγιο…Περνώ από την απέναντι πλευ-
ρά στον κάτω δρόμο της γειτονιάς μας και απ’ το φαρμακείο του
Κυριάκου, στρίβω δεξιά για να ‘ρθω σε σένα, στο γραφείο σου…
Θα κάνω πλέον το ίδιο δρομολόγιο και για τα ψώνια…Δεν πρόκει-
ται να ξαναπεράσω απ’ το ψιλικατζίδικο…Ούτε από μπροστά, αλ-
λά ούτε και από το απέναντι πεζοδρόμιο…
Εκείνο το βράδυ συζήτησαν πολύ ώρα για να βρουν πως έπ-
ρεπε ν’ αντιδράσουν, αν ο θρασύς ψιλικατζής μηχανεύονταν άλ-
λους τρόπους για να ενοχλεί την Ηρώ. Τελικά, μ’ επιμονή της γυ-
ναίκας, συμφώνησαν να μη δώσουν συνέχεια στο θέμα αν δεν υ-
πήρχε άλλη πρόκληση από τον αυτόκλητο Δον Ζουάν της Ορεστι-
άδας.
Το απόγευμα της επόμενης μέρας, την ώρα που η Ηρώ με τη
Γιούλη έβγαιναν απ’ το σπίτι, περνούσε βιαστικά την πόρτα της
κυρίας Ευγενίας μια συμπαθητική, μια νέα γυναίκα με φανερά με-
λαγχολική έκφραση. Φάνηκε σαν να προσπαθούσε ν’ αποφύγει

159
μια συνάντηση πρόσωπο με πρόσωπο με την Ηρώ. Είχε για καλά
σκοτεινιάσει όταν ο Φίλιππος, με τη γυναίκα και το παιδί τους, ε-
πέστρεψαν στο σπίτι. Η κυρία Ευγενία με τις κόρες της περίμεναν
την Ηρώ μ’ αδημονία και με ζωηρές κινήσεις και νεύματα, της έ-
δωσαν να καταλάβει πως είχαν « συνταρακτικά νέα ». Στην αρχή
έδειξαν πως δεν θα μιλούσαν μπροστά στον Φίλιππο. Η Ηρώ τις
ενημέρωσε.
- Τα είπα όλα στο Φίλιππο! Τα ξέρει όλα για τον ψιλικατζή.
Η Ελένη ήταν εκείνη που άρχισε να εκθέτει τα γεγονότα με
κάθε λεπτομέρεια. Είπε πως η γυναίκα του ψιλικατζή τους επισκέ-
φθηκε, γιατί είχε ακούσει κάποια σχόλια γύρω από τον άντρα της
και τη γυναίκα «εκείνου του ψηλού υποπροϊστάμενου». Της τα «έ-
ψαλαν» χωρίς περιστροφές. Της είπαν πως ήξεραν όλα τα γεγονό-
τα απ’ την αρχή με κάθε λεπτομέρεια, όπως τις ενημέρωνε καθη-
μερινά η Ηρώ. Τη συμβούλεψαν να ρωτήσει τον Κώστα, το ρολογά
και τ’ άλλα «ισνάφια», τους άλλους επαγγελματίες της γειτονιάς
της, για τις παλαβομάρες του άντρα της. Η Ελένη τελειώνοντας
συμπλήρωσε:
- Λοιπόν,της είπα ξεκάθαρα…Τασούλα, κι εσύ κι η πεθερά
σου ή ο πεθερός σου, θα πρέπει να συμμαζέψετε τον άντρα σου
μη δούμε και χειρότερα…Εγώ που λες Ηρώ μου τα είπα με κάπως
διπλωματικό τρόπο…Η μάνα μου όμως ήταν πυρ και μανία…Της
τα ξεφούρνισε ωμά και σταράτα έξω απ’ τα δόντια…
- Τί της είπες κυρία Ευγενία; ρώτησε ο Φίλιππος με φανερή
περιέργεια στη φωνή και στο πρόσωπό του.
- Τι της είπα! απάντησε ήρεμα με την κάπως βραχνή φωνή της
η υπερήλικη γυναίκα. Της είπα πως, αν μια κούκλα σαν την Ηρώ
μας, γλυκοκοίταζε τον άντρα της τον μαντράχαλο, θα ‘πρεπε να γί-
νει ένας νέος κατακλυσμός του Νώε. Σκασίλα μου! Σιγά μη στενα-
χωρηθώ αν θύμωσε ή αν την πείραξαν τα λόγια μου…Να κοντύ-
νουν τη γλώσσα τους και να βάλουν ένα δράμι μυαλό στο τσερβέ-
λο τους αν θέλουν ν’ ακούν καλά λόγια…
Όλοι γέλασαν με την καρδιά τους, αλλά μ’ έκπληξη είδαν στο
τέλος την Ηρώ να σκουπίζει βιαστικά δυο δάκρυα απ’ τα μάτια της.
Η Χρύσα που ήταν δίπλα της την αγκάλιασε με τρυφερότητα.
- Απ’ αυτά που είπαμε τι σε πείραξε γλυκιά μου; Δεν είπαμε
τίποτα κακό! Γιατί κλαις;

160
 - Καλά, τι σ’ έπιασε τώρα και κλαις! τη μάλωσε κι ο Φίλιππος.
- Γιατί μου φέρθηκε μ’ αυτό τον τρόπο ο αλήτης, σα να ‘μαι
καμιά του δρόμου…Τί πρόστυχο έχω πάνω μου και του έδωσα την
εντύπωση πως είμαι μια εύκολη που ψάχνει για περιπέτειες;
- Τι είναι αυτά που λες Ηρώ! τη μάλωσε η Ελένη. Τον λίγο και-
ρό που είστε εδώ, όλη η γειτονιά είναι ενθουσιασμένη μαζί σας…
Είστε μια θαυμάσια και αξιοπρεπής οικογένεια…Εμείς, να, ρώτησε
και τη μάνα μας, είμαστε ενθουσιασμένοι, είμαστε τυχεροί που βά-
λαμε στο σπίτι μας ανθρώπους σαν κι εσάς…
- Υπάρχουν τόσα όμορφα κορίτσια εδώ γύρω…Να, εκεί στο
απέναντι σπίτι η κοπελίτσα που πάει στο Γυμνάσιο…Πιο πέρα ε-
κείνη η λογίστρια… Κορίτσια σαν τα γάργαρα νερά…Στο κάτω κά-
τω δεν είμαι και καμιά πανέμορφη καλονή! Γιατί βγήκαν τα στραβά
του κοιτάζοντας εμένα; ρώτησε ήρεμα η Ηρώ.
- Γιατί είσαι όμορφη, της είπε η Ελένη χαϊδεύοντας την πλάτη
της.
- Όμορφη, αλλά με μια πρόστυχη αγνότητα, είπε γελώντας η
Χρύσα, ενώ όλοι την κοίταξαν περίεργα.
- Αυτό δεν το κατάλαβα! αναρωτήθηκε σαν να μονολογούσε η
κυρία Ευγενία.
Η Χρύσα ήταν μια καλλιεργημένη, μια μορφωμένη κοπέλα, η
οποία εργαζόταν ως ταμίας σε μια Τράπεζα. Τον ελεύθερο χρόνο
της τον αφιέρωνε στην περιποίηση του κήπου ή βυθιζόταν με τις
ώρες στο διάβασμα. Στα ράφια της βιβλιοθήκης του σπιτιού τους,
υπήρχαν πολλά βιβλία γνωστών Ελλήνων και ξένων συγγραφέων
και ποιητών.
- Να σας εξηγήσω, συνέχισε η Χρύσα. Πολύ σωστά είπε η
Ηρώ πως γύρω μας υπάρχουν πολλά όμορφα κορίτσια, ίσως ο-
μορφότερα απ’ την ίδια…Όμως, εσύ καλή μου, έχεις κάτι που λεί-
πει από άλλες κοπέλες, είτε είναι όμορφες είτε είναι «της σειράς»
σαν εμάς…
- Ε, σιγά!.. Η μετριοφροσύνη σου δεν έχει όρια, τη διέκοψε η
Ηρώ.
- Δίκαιο έχει η γυναίκα μου, συμπλήρωσε κι ο Φίλιππος.
- Κι εγώ και η Ελενίτσα έχουμε το «γνώθι σ’αυτόν»…Τέλος
πάντων, ας προχωρήσω! Είπα πως έχεις κάτι πολύ σπάνιο για τις
περισσότερες γυναίκες…Έχεις ένα καθαρό βλέμμα αθωότητας κι

161
αγνότητας, μια παρθενική ηρεμία στο πρόσωπο και κάποιες φορές
μια έκφραση, που δίνει έναν τόνο μελαγχολίας στη μορφή σου…
Όλα αυτά, μαζί με τη γενικότερη όμορφη εμφάνισή σου, αποτελούν
ένα προκλητικό μείγμα…Μου το είπε τις προάλλες η κυρία Μάγδα,
η γειτόνισσα στο παραπέρα σπίτι με τα καφέ παντζούρια…Είδε
την Ηρώ να σπρώχνει το καροτσάκι με τη Γιούλη και μου είπε κάτι
που μ’ εντυπωσίασε… «Χρύσα, αυτή η κοπέλα μοιάζει σαν αθώα
μαντόνα, που βγήκε από ζωγραφικό πίνακα, αλλά ταυτόχρονα τη
βλέπεις και σαν θηλυκό που μαγνητίζει και προκαλεί». Με λίγα λό-
για Ηρώ, προκαλείς χωρίς να το επιδιώκεις και χωρίς να είσαι
προκλητική…
Η Ελένη, μ’ εκείνο το ενθουσιώδες ταμπεραμέντο της, σήκωσε
και τα δυο της χέρια κάνοντας μια κίνηση, με την οποία έδειχνε
πως έπρεπε να μη μιλήσουν οι άλλοι.
- Μισό λεπτό, μη μιλάτε γιατί βρήκα τη λύση…Ηρώ μου, για να
γλιτώσεις από μορφονιούς σαν τον ψιλικατζή μας, υπάρχει ένας
και μοναδικός τρόπος…Θα πρέπει να μεταμορφωθείς σε μόρτισσα
μαντόνα…Λοιπόν, από αύριο βλοσυρό ύφος, τσιγάρο στα χείλη,
καμπουριαστό περπάτημα και με βραχνή φωνή να στέλνεις τους
καρδιοκατακτητές του Έβρου να ρουφούν το αβγουλάκι τους…
Σύμφωνοι;
Όλοι ξέσπασαν σ’ ασυγκράτητα γέλια.

Κι ένας άλλος «ξεχωριστός» γείτονας

Ένα σαββατιάτικο απόγευμα που ο Φίλιππος είχε ρεπό, κά-

λεσε έναν ηλεκτρολόγο της γειτονιάς που του υπόδειξε η Ελένη.
Ήταν ένας καλοσυνάτος, αλλά υπερβολικά φλύαρος και κουτσομ-
πόλης τύπος, γύρω στα σαράντα. Θα ‘πρεπε ν’ αντικαταστήσει τα
ηλεκτρικά καλώδια μιας σωλήνωσης της κουζίνας, τα οποία είχαν
φθαρεί και προκάλεσαν βραχυκύκλωμα. Οι ηλεκτρικές εγκαταστά-
σεις, όπως και όλο το σπίτι, ήταν παλιές και τα πρόχειρα υλικά εί-
χαν φθαρεί σε πολλά σημεία, παρά το γεγονός πως εκτός από τις
λάμπες φωτισμού, τα μόνα ηλεκτρικά σκεύη που χρησιμοποιούσε

162
το νεαρό ζευγάρι, ήταν ένα ηλεκτρικό μπρίκι και μια σπιράλ ηλεκ-
τρική αντίσταση, την οποία η Ηρώ έβαζε σε μεταλλικό κουβά για
να θερμαίνει το νερό για το πλύσιμο των εσώρουχων του παιδιού.
Ο Σπύρος, ο ηλεκτρολόγος, είχε κουραστεί και ιδρώσει καθώς
στριμώχτηκε στην κατηφορική γωνία της οροφής για να περάσει με
την ατσαλίνα τα καινούρια καλώδια. Η Ηρώ έβγαλε δυο καρέκλες
κι ένα μικρό πτυσσόμενο τραπεζάκι έξω από το σπίτι, στο πεζο-
δρόμιο και πρόσφερε στους δυο άντρες κρύες πορτοκαλάδες, από
ένα γυάλινο μπουκάλι της παγωνιέρας.
- Βλέπω λεβέντη πως κι εσύ ακόμα δεν αγόρασες ψυγείο, είπε
κάποια στιγμή ο Σπύρος καθώς ρούφηξε μια γουλιά απ’ το ποτήρι
του.
- Πώς να πάρω! Νέος υπάλληλος είμαι, με γυναίκα, με παιδί,
με μικρό μισθό…Τα έξοδα τρέχουν!..
- Μην κλαίγεσαι! Εσείς οι δημόσιοι υπάλληλοι έχετε σταθερό
μισθό και πέρα βρέχει…Γρήγορα θα πάρεις κι εσύ, όχι μόνο ψυ-
γείο αλλά κι άλλες ηλεκτρικές συσκευές, όπως αγόρασαν οι περισ-
σότεροι παλιοί υπάλληλοι στην Ορεστιάδα…Ο παράς κι ο βήχας
δεν κρύβονται…
- Αυτό λέω κι εγώ!...Αν είχα λεφτά δεν θα πετούσα την παγω-
νιέρα;
- Θα πάρεις, θα πάρεις, άκου τι σου λέω! Μόνο να ξέρεις φίλε
μου πως, τα ψυγεία και οι ηλεκτρικές κουζίνες μπαίνουν σ’ άλλες
πρίζες…Θα πρέπει τότε ν’ αλλάξουμε την πρίζα της κουζίνας για
περισσότερη ασφάλεια και θα βάλουμε ακόμα ένα καλώδιο για τη
γείωση…Τέλος πάντων, αν αποφασίσεις ν’ αγοράσεις ψυγείο, να
πας στον Αντρέα, στην οδό Κωνσταντινουπόλεως, μετά την πλα-
τεία…Είναι ξάδερφός μου κι έχει συσκευές της ΙΖΟΛΑ… Εγγυημέ-
να πράματα!
Από τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του ’50 και, αργότερα,
με την έναρξη μιας βιομηχανικής ανάπτυξης στην Ελλάδα, η ΙΖΟ-
ΛΑ αλλά και η ΕΣΚΙΜΟ, η οποία εμφανίστηκε στην αρχή σαν μικρή
οικογενειακή επιχείρηση μ’ άλλο όνομα, ήταν οι εταιρείες που άρ-
χισαν να εμπορεύονται ηλεκτρικές συσκευές που κατασκευάζονταν
στη χώρα μας. Αυτή η ανάπτυξη συνεχίστηκε και κορυφώθηκε
στην αρχή της δεκαετίας του ’60, με μια μικρή, κάπως, ανάσχεση
της εξελικτικής τους πορείας, λόγω της αβεβαιότητας και της μείω-

163
σης των επενδύσεων από το «πάγωμα» της ενταξιακής πορείας
της Ελλάδας στην ΕΟΚ, όταν πραγματοποιήθηκε το πραξικόπημα
των συνταγματαρχών. Αλλά και στη διάρκεια της δικτατορίας, η
δημοσιονομική κατάσταση της χώρας ήταν σε καλή κατάσταση και
χωρίς ελλείμματα, δεδομένου ότι οι σημαντικές αυξήσεις που δό-
θηκαν τότε στους δημόσιους υπάλληλους, στο στρατό και στα σώ-
ματα ασφαλείας, δεν προήλθαν από δανεισμό και δεν δημιούργη-
σαν κάποιο δημοσιονομικό έλλειμμα.
Αν δεν γινόταν η δικτατορία, η Ελλάδα θα εντασσόταν σε λίγα
χρόνια στην ΕΟΚ, μετά τη συμφωνία σύνδεσης, ως ένα κράτος με
αξιόλογη βιομηχανική ανάπτυξη. Δυστυχώς, το πραξικόπημα α-
νέτρεψε αυτή την ομαλή πορεία της ένταξης. Επακολούθησαν οι
δεκαετίες του ’80 και ’90, κατά τις οποίες οι τεράστιες παροχές με
δανεικά χρήματα, η μανία του άκρατου καταναλωτισμού και η συν-
θήκη του Μάαστριχτ, με την παγκοσμιοποίηση και την κυριαρχία
των αδίσταχτων κερδοσκόπων, κατάστρεψαν εκ θεμελίων όλη τη
βιομηχανική και βιοτεχνική υποδομή της χώρας. Κι άλλες εταιρείες,
σαν την ΙΖΟΛΑ και την ΕΣΚΙΜΟ, χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα των
μεγαθηρίων της πολυεθνικής κερδοσκοπίας. Ο Καραμανλής αγω-
νίστηκε για να μπει η Ελλάδα σ’ ένα αξιοπρεπές σπίτι, που το δια-
φέντευε μια έντιμη και πολιτισμένη κυρία Ε.Ο.Κ. Μετά από χρόνια,
άλλαξε η διαχειρίστρια και ήρθε η κυρία Ε.Ε., μια πόρνη, μια εταίρα
«με προστάτες κάποιους εταίρους», η οποία διαπαιδαγώγησε τα
μεγαλύτερα και δυνατότερα παιδιά της με τέτοιον επαίσχυντο τρό-
πο, ώστε ν’ ασελγούν με κυνισμό στα μικρότερα κι αδύναμα αδέρ-
φια τους.
Φαίνεται πως ο ηλεκτρολόγος είχε ξεκουραστεί κι ετοιμαζόταν
να σηκωθεί για να φύγει. Έπιασε το ποτήρι για να ρουφήξει την τε-
λευταία γουλιά του παγωμένου χυμού, όταν ξαφνικά γύρισε το κε-
φάλι του προς τη δεξιά πλευρά και τινάχτηκε σαν ελατήριο όρθιος.
Στην άκρη του δρόμου, δίπλα απ’ το πεζοδρόμιο, περνούσε από
μπροστά τους ένας αξιωματικός του στρατού. Ο Σπύρος έκανε μια
ελαφριά υπόκλιση με το κεφάλι και τον χαιρέτησε με σεβασμό κι
ευγένεια.
- Καλησπέρα σας κύριε συνταγματάρχα.
- Καλησπέρα σας, απάντησε ο αξιωματικός, χωρίς σχεδόν να
τους κοιτάξει.

164
 Ήταν ένας άντρας μέτριου αναστήματος, στρογγυλοπρόσω-
πος, με αυστηρό κι αγέλαστο πρόσωπο. Στο επάνω χείλι του είχε
ένα κοφτό στα άκρα και ψαλιδισμένο μουστάκι, ενώ η στολή του,
ολοκάθαρη και φρεσκοσιδερωμένη, έδειχνε άνθρωπο που πρόσε-
χε την αμφίεσή του. Τα χρυσαφί μεταλλικά διακριτικά στις επωμί-
δες, έδειχναν πως είχε το βαθμό του αντισυνταγματάρχη. Κάτω
απ’ τη μασχάλη του αριστερού του χεριού, συγκρατούσε με το δεξί
του χέρι ένα κοντό, γύρω στους πενήντα πόντους, αλλά εξαιρετικά
κομψό καφέ στριφτό μαστίγιο με κοκάλινη λαβή.
- Ποιός είναι αυτός βρε Σπύρο; ρώτησε ο Φίλιππος όταν ο α-
ξιωματικός είχε απομακρυνθεί αρκετά.
- Α, δεν τον ξέρεις; Είναι ο διοικητής της 117 Μοίρας Πεδινού
Πυροβολικού…Να, σ’ αυτό το στρατόπεδο δίπλα μας…Είναι γεί-
τονάς μας…Είναι ο συνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπου-
λος…Ήρθε σαν κι εσένα πριν από λίγο καιρό…Η κυβέρνηση τον
έστειλε εδώ για τιμωρία…Τον είχαν για διώξιμο, αλλά με διαταγή
του ίδιου του Παπανδρέου άλλαξαν απόφαση και τον έστειλαν
μακριά απ’ την Αθήνα. Ο πατέρας του συνταγματάρχη έχει φιλικές
σχέσεις με τον πρωθυπουργό, αυτόν ντε τον φαφλατά που μας
κυβερνά σήμερα κι έτσι τη γλίτωσε ο εξαιρετικός αυτός αξιωμα-
τικός…Όμως, επειδή ξέρει πως τον παρακολουθούν και του την
έχουν «στημένη», έχει τα μάτια του δεκατέσσερα…
- Δηλαδή; ρώτησε ο Φίλιππος.
Ο άλλος τον πλησίασε περισσότερο, έριξε γύρω του κάποιες
διερευνητικές ματιές και συνέχισε να μιλά με συνωμοτικό ύφος και
κάπως χαμηλωμένη φωνή.
- Θα σου πω κάτι εμπιστευτικά, γιατί άκουσα απ’ όλους εδώ
στη γειτονιά καλά λόγια και για σένα και για τη γυναίκα σου… Ό-
μως, και για έναν άλλο λόγο…Εσύ είσαι Σερραίος και μ’ όλο που
ήρθες πριν λίγες μέρες, δε χρειάζεται να ρωτήσω τι ψηφίζεις… Ά-
κου, αλλά να μείνει μεταξύ μας!
Άρχισε να του λέει για τα μέτρα προφύλαξης του Παπαδό-
πουλου, απ’ την πρώτη μέρα που έφτασε στη Νέα Ορεστιάδα. Ή-
θελε έναν ηλεκτρολόγο εμπιστοσύνης και γι’ αυτό διάλεξε τον
Σπύρο, ο αδερφός του οποίου, ως μόνιμος υπαξιωματικός του
στρατού, «ήταν από τα έμπιστα παιδιά του συνταγματάρχη», όσα
χρόνια ήταν αυτός αρχηγός στην Κρατική Υπηρεσία Πληροφοριών.

165
Του έδωσε εντολή να ψάξει εξονυχιστικά κάθε σπιθαμή του κοιτώ-
να και τους άλλους χώρους του διαμερίσματος, για να είναι ήσυχος
πως οι εχθροί του δεν είχαν κρύψει μικρόφωνα ή μαγνητόφωνα.
Μετά, έβαλε γύρω του, σ’ όλα τα πόστα, δικούς του ανθρώπους,
που ήξεραν τα μυστικά σ’ όλες τις κρατικές υπηρεσίες του Έβρου,
αλλά και «το τι καπνό φουμάρουν» όλοι οι δημόσιοι υπάλληλοι.
- Δηλαδή ξέρουν τα πάντα γι’ όλους! είπε ο Φίλιππος με κά-
πως αδιάφορη φωνή, για να δείξει πως η αποκάλυψη δεν είχε γι’
αυτόν κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
- Αν ξέρουν! Μέχρι και τι σώβρακο φοράμε! Οι άνθρωποι της
Ασφάλειας είναι όλοι δικά του παιδιά…Τόσα χρόνια ήταν στην
ΚΥΠ !… Διάλεξε τους καλύτερους…
Ο ηλεκτρολόγος συνέχισε να εκθειάζει τα προσόντα του Πα-
παδόπουλου. Με θαυμασμό μίλησε για τους εθνικούς αγώνες και
για τη συμμετοχή του στις μάχες από τον πόλεμο του ’40 και «ως
το συμμοριτοπόλεμο, στο Γράμμο και το Βίτσι». Κατάληξε στο
«λεβέντικο χαρακτήρα και το χάρισμά του να δείχνει ανθρωπιά και
στους ίδιους τους εχθρούς του».
- Εγώ πρώτη φορά ακούω γι’ αυτόν…Άλλωστε, με τις δου-
λειές, τα διαβάσματα και με τα προβλήματα της οικογένειάς μου,
δεν έχω το χρόνο να διαβάσω ούτε εφημερίδα… Δεν έχω ούτε και
ραδιόφωνο για ν’ ακούω ειδήσεις, είπε ο Φίλιππος, προσπα-
θώντας να μειώσει τις δυσμενείς, ίσως, εντυπώσεις που θα δημι-
ουργούσε στον συνομιλητή του η άγνοια για έναν στρατιωτικό που
εκείνος θεωρούσε μια πολύ γνωστή και σημαντική προσω-
πικότητα.
- Να πάρεις ένα ραδιοφωνάκι, απ’ αυτά που κυκλοφορούν
τώρα με μπαταρίες…Υπάρχουν πολλά νέα αυτό τον καιρό, να,
όπως αυτά που έγιναν με το συνταγματάρχη…Ξέρεις, απ’ τον α-
δερφό μου μαθαίνω πολλά μυστικά που οι περισσότεροι δε μπο-
ρούν ούτε να φανταστούν…Μήπως έχεις ακούσει για το Μπελο-
γιάννη;
- Ε, πως, όλοι ξέρουν για τη δίκη και την εκτέλεση του Μπελο-
γιάννη…Τότε ήμουν μαθητής στο Γυμνάσιο και διάβαζα κάθε μέρα
λεπτομέρειες για τη δίκη στην εφημερίδα του εστιατορίου που έ-
τρωγα…Υπήρχε πάντα μια εφημερίδα σε ξύλινο πλαίσιο για τους
πελάτες…

166
 - Ε, λοιπόν, το Μπελογιάννη τον σκότωσαν κάποιοι σαν αυ-
τούς που κυβερνούν σήμερα… Ο Πλαστήρας και το σινάφι του…
Το ξέρεις πως ο Παπαδόπουλος, που τότε είχε το βαθμό του ταγ-
ματάρχη, ήταν ο μόνος απ’ τους στρατοδίκες που αρνήθηκε να
ψηφίσει για την εκτέλεση του Μπελογιάννη; Το ήξερες αυτό; ρώτη-
σε ο ηλεκτρολόγος μ’ έναν θριαμβευτικό τόνο στη φωνή του.
- Όχι, δεν το ήξερα…Αν το ‘κανε μπράβο του… Τα πολιτικά
φρονήματα, γενικά, πρέπει τα χαρακτηρίζει και η λεβεντιά, απάν-
τησε ο Φίλιππος κι έπιασε τις καρέκλες για να τις μεταφέρει στο
εσωτερικό του σπιτιού.
Η συζήτηση μ’ αυτόν τον ενοχλητικά φλύαρο και παθιασμένο
θαυμαστή του αντισυνταγματάρχη, τον είχε κουράσει. Ο άλλος κα-
τάλαβε πως ήταν πλέον η ώρα να φύγει.
- Άντε, ας πάω κι εγώ στη δουλειά μου…Πριν νυχτώσει, θα
πρέπει να ρίξω μια ματιά στον ηλεκτρικό πίνακα μιας ταβερνού-
λας…Φεύγω…
Με το τόσο μεγάλο ωράριο εργασίας και τις προσωπικές ε-
νασχολήσεις, ο Φίλιππος είχε ελάχιστο χρόνο για να βρίσκεται στις
μικροσυγκεντρώσεις των ανδρών της γειτονιάς, έξω απ’ τις πόρτες
των σπιτιών ή στο γειτονικό καφενείο. Για έναν ολόκληρο χρόνο,
ως το τέλος το Μάη του 1965, ούτε συνάντησε αλλά και ούτε ά-
κουσε κάτι για το «γείτονά» τους, τον αντισυνταγματάρχη. Όμως,
ένα απόγευμα που στεκόταν μπροστά στην πόρτα του γραφείου
του κι η Γιούλη έπαιζε με το καροτσάκι της σπρώχνοντάς το δεξιά
κι αριστερά, τον είδε να κατεβαίνει απ’ τα λιγοστά σκαλοπάτια, που
οδηγούσαν από το δρόμο στα κρηπιδώματα του σταθμού. Ήταν
μαζί του κι ένας λοχαγός, που θα ταξίδευε για την Αλεξανδρού-
πολη και προφανώς τον συνόδευε για να τον αποχαιρετήσει. Από
πίσω ακολουθούσαν δυο στρατιώτες, που κουβαλούσαν μια βα-
λίτσα και δυο τσάντες. Η Ηρώ, με μια γνωστή της Ορεστιαδίτισσα,
καθόταν στο πεζούλι, δίπλα στη σκάλα, ελάχιστα μέτρα απ’ το ση-
μείο που έπαιζε το παιδί της.
Τη στιγμή που ο Παπαδόπουλος βρισκόταν δυο τρία βήματα
απ’ τη Γιούλη, το παιδί σκόνταψε σε μια προεξοχή του κρηπιδώμα-
τος και γλίστρησε στην επίπεδη τσιμεντένια προέκτασή του, που
έφτανε ως το τελευταίο σκαλοπάτι. Η μικρή άρχισε να κλαίει γοερά,
όχι γιατί χτύπησε πολύ αλλά, προφανώς, γιατί είχε φοβηθεί απ’ το

167
πέσιμο. Ο αντισυνταγματάρχης, χωρίς δισταγμό και καθυστέρηση,
την άρπαξε και τη σήκωσε στην αγκαλιά του. Και η Ηρώ αλλά και ο
Φίλιππος έτρεξαν προς το μέρος τους. Ο Παπαδόπουλος ούτε γύ-
ρισε να τους κοιτάξει. Έριξε μια ματιά στο μηρό του παιδιού, όπου
φαινόταν μια μικρή κοκκινίλα και χάιδεψε τη μυτούλα της Γιούλης.
- Γιατί κλαις δεσποινιδούλα μου, αφού δεν έχεις χτυπήσει; Πο-
νάς; Όχι βεβαίως!.. Έτσι δεν είναι;
Το παιδί είχε σταματήσει αμέσως το κλάμα και αφού κοίταξε
για λίγο τον αντισυνταγματάρχη στα μάτια, έπιασε με τα δυο χερά-
κια του τον γείσο του πηλίκιου και τον τράβηξε προς το μέρος του.
- Α, βλέπω πως γίναμε αμέσως φίλοι…Πώς σε λένε κουκλί-
τσα μου;
Η μικρή δεν απαντούσε. Η Ηρώ πλησίασε ακόμα περισσό-
τερο.
- Γιούλη τη λένε κύριε συνταγματάρχα…
- Α, ώστε σε λένε Γιούλη, είπε ο Γεώργιος Παπαδόπουλος,ενώ
στα χείλη του σχηματίστηκε εκείνο το απροσδιόριστο κι αινιγματικό
μειδίαμα. Εμπρός, πήγαινε τώρα στην αγκαλιά της μαμάς σου…
Έτσι μπράβο!
- Ευχαριστώ κύριε συνταγματάρχα… Ευχαριστώ που…
- Δεν έκανα τίποτα κυρία μου, διέκοψε την Ηρώ ο Παπαδό-
πουλος, παίρνοντας πάλι το σκληρό συνοφρυωμένο ύφος του…
Έχετε μίαν χαριτωμένην κορούλαν…Διαπαιδαγωγήσατέ την σω-
στά δια να γίνει, όταν μεγαλώσει, μία σωστή Ελληνίδα…
Δεν είπε τίποτ’ άλλο. Πέρασε ξυστά απ’ το Φίλιππο χωρίς ού-
τε να τον κοιτάξει, αν και κατάλαβε ή ίσως γνώριζε πως ήταν ο πα-
τέρας του παιδιού και πλησίασε το λοχαγό και τους δυο στρατιώτες
που είχαν σταθεί παραπέρα.
Είχε περάσει από τότε ένας μήνας και κάτι. Και ξαφνικά δια-
δόθηκαν κάποιες φήμες, για ένα σαμποτάζ που είχε γίνει στο
στρατόπεδο της Νέας Ορεστιάδας. Την ίδια, σχεδόν, εβδομάδα οι
Έλληνες πληροφορήθηκαν πως έγιναν συλλήψεις αξιωματικών
που ανήκαν σε κάποια οργάνωση ΑΣΠΙΔΑ. Η χώρα άρχισε να
στροβιλίζεται στον επικίνδυνο τυφώνα των «Ιουλιανών».
Ο διοικητής της 117 Μοίρας Πεδινού Πυροβολικού, ο οποίος,
όπως είπε ο Σπύρος ο ηλεκτρολόγος, ήταν ο μοναδικός στρατοδί-
κης που στη δίκη του Νίκου Μπελογιάννη, το 1952, ψήφισε κατά

168
της επιβολής της θανατικής ποινής στο υψηλόβαθμο αυτό στέλε-
χος του ΚΚΕ και το 1964 «γλίτωσε» την αποστρατεία, χάρη στην
προσωπική παρέμβαση του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπαν-
δρέου, ήταν ο μοιραίος άνθρωπος που, με μια συνωμοτική κίνηση
ματ στην πολιτική σκακιέρα, δημιούργησε αυτόν τον τυφώνα που
κατάληξε στο πραξικόπημα των συνταγματαρχών του 1967.

169
170
 ΜΕΡΟΣ Γ’

Νέες προοπτικές, νέοι στόχοι, νέες εμπειρίες

171
172
 XXVI

Καινούριες γνωριμίες, νέοι φίλοι

Κάθε αλλαγή στον τόπο ή στον τρόπο εργασίας, απαιτεί πάν-

τα ένα χρονικό διάστημα για την προσαρμογή στις νέες συνθήκες
δουλειάς, αλλά και για την αναζήτηση των αρμονικότερων τρόπων
συνεργασίας με τους νέους συναδέλφους ή συνεργάτες.
Ο Φίλιππος Στεργιάδης ήταν σ’ αυτή την περίπτωση πολύ τυ-
χερός. Ήταν τέτοια η φιλική συμπεριφορά και η προθυμία των νέ-
ων συναδέλφων του για να τον διευκολύνουν και να τον κατατο-
πίσουν για τις ιδιαιτερότητες των εργασιών του Κέντρου, ώστε κα-
τάφερε να προσαρμοσθεί απόλυτα σε λιγότερο από μια εβδο-
μάδα.
Ο οργανωτικός νους και «η ψυχή» του Κέντρου Μεταφορών,
δεν ήταν ο τιτλούχος προϊστάμενος, αλλά ο αρχαιότερος υποπροϊ-
στάμενος και αναπληρωτής του προϊστάμενου, ο Λάμπρος Κουλα-
ξάκος. Λόγω της πολυπλοκότητας της ονοματολογίας των στελε-
χών στη βαθμολογική κλίμακα, υπήρχε μια σύγχυση και ασάφεια
στον τρόπο της προσφώνησής τους από το κατώτερο υπαλληλικό
προσωπικό και τους πελάτες του Οργανισμού. Όλοι οι υποπροϊ-
στάμενοι ασκούσαν το ίδιο ακριβώς επαγγελματικό έργο. Είχαν τα
ίδια καθήκοντα ή τις ίδιες αρμοδιότητες ελέγχου, εξουσίας και κα-
θοδήγησης στο υπαλληλικό προσωπικό του Κέντρου, στις ομάδες
συντήρησης γραμμής, στο προσωπικό αμαξοστοιχιών ή αυτο-
κινήτων και γενικά σε όλους τους υπαλλήλους του Οργανισμού
Χερσαίων Μεταφορών που, είτε ήταν διερχόμενοι είτε εργάζονταν,
μόνιμα ή προσωρινά, μέσα στα όρια δικαιοδοσίας του Κέντρου.
Όλους τους αποκαλούσαν «προϊσταμένους», ενώ για τον τι-
τλούχο είχε καθιερωθεί ο όρος του «κεντρικού προϊστάμενου».

173
 Η τυπική διάκρισή τους, περισσότερο για λόγους μισθολογι-
κούς, σε υποπροϊστάμενους Δ, Γ, Β ή Α τάξεως, ή σε βοηθούς υ-
ποπροϊσταμένων, δεν αποτελούσε στοιχείο επαγγελματικής ή κοι-
νωνικής διαφοροποίησης. Μόνο στην περίπτωση ανάθεσης κα-
θηκόντων τιτλούχου ή αναπληρωτή προϊστάμενου, ο βαθμός και η
σειρά αρχαιότητας αποτελούσαν καθοριστικό παράγοντα επιλο-
γής. Κατά την άσκηση των καθηκόντων τους, όλα αυτά τα στελέχη
ήταν ισότιμα, χωρίς τη δυνατότητα παρέμβασης του ενός στις αρ-
μοδιότητες του άλλου. Ακόμα και ο τιτλούχος προϊστάμενος, ο κα-
τά κάποιο τρόπο διευθυντής του Κέντρου, απαγορευόταν απόλυτα
από τους κανονισμούς και τις ερμηνευτικές εγκυκλίους, να παρεμ-
βαίνει στο έργο των υποπροϊσταμένων που αφορούσε στην κυκ-
λοφορία των αμαξοστοιχιών.
Με το Λάμπρο Κουλαξάκο, αυτό το έμπειρο και απόλυτα α-
φοσιωμένο στην εργασία του στέλεχος του Κέντρου Ορεστιάδας, ο
Φίλιππος Στεργιάδης συνδέθηκε με μια πραγματική αδερφική φι-
λία. Αυτή έγινε ακόμα πιο έντονη και ειλικρινής, όταν οι γυναίκες
τους γνωρίστηκαν και συνδέθηκαν κι αυτές φιλικά. Οι δυο γυναίκες
είχαν τα ίδια γούστα, τους ίδιους τρόπους κοινωνικής συμπε-
ριφοράς και τις ίδιες απόψεις για την οικογένεια και την ανατροφή
των παιδιών.
Ο δεύτερος υποπροϊστάμενος του Κέντρου, ο Κώστας Παπα-
στέφος, ήταν ένας εμφανίσιμος και μειλίχιος σαραντάρης, με γκρί-
ζα μαλλιά στους κροτάφους κι ένα σχεδόν μόνιμο μειδίαμα στα χεί-
λη του. Κανένας ποτέ δεν τον είδε θυμωμένο ή αγριεμένο. Ήταν
ένα «καλό παιδί» που ζούσε μόνο του, ανέμελα και τελείως ανορ-
γάνωτα, σ’ ένα σπιτάκι που έμοιαζε με βομβαρδισμένο τοπίο. Το
πάθος του για το «χαρτί» ήταν γνωστό σ’ όλο το φιλικό του περι-
βάλλον και, πολλές βραδιές, η ανατολή του ήλιου τον έβρισκε
μπροστά στο τραπέζι με την πράσινη τσόχα και τα ζάρια. Όπως
έλεγε ο Λάμπρος, ήταν ένας σπιρτόζος αλλά «εντελώς σκόρπιος»
εργένης.
Ένας άλλος συνάδελφος, ο Γιάννης Κουτσουδέας, ο οποίος
ανήκε στη δύναμη των στελεχών του Κέντρου Ορεστιάδας, ήταν
αποσπασμένος στην Τουρκία, στην Αδριανούπολη, ως αντιπρό-
σωπος του Ελληνικού Οργανισμού Χερσαίων Μεταφορών στον
αντίστοιχο τουρκικό φορέα. Ερχόταν πολύ τακτικά στην Ορεστιάδα

174
και του άρεσε να κάθεται και να συζητά με το Φίλιππο, για ώρες,
εξωυπηρεσιακά συνήθως θέματα και προβλήματα. Είχαν γίνει φί-
λοι.
Ο τιτλούχος, ο κεντρικός προϊστάμενος, ο Διογένης Θεοδο-
σιάδης, ήταν ένας άνθρωπος τελείως διαφορετικός από τα υπό-
λοιπα στελέχη του Κέντρου. Δεν ήταν κακός κι ούτε δημιουργούσε
προβλήματα στους συνεργάτες του. Όμως, ο τρόπος που εργαζό-
ταν, που ζούσε, που κινούνταν, που μιλούσε, έδινε την εντύπωση
στους γύρω του πως, ήταν ένας «κακομοίρης» ο οποίος αγωνιζό-
ταν να κρυφτεί για να μην τον προσέξουν οι άλλοι. Μ’ όλο που, ί-
σως, να μην είχε συμπληρώσει ούτε τα εξήντα του, έμοιαζε με γέρο
που δυσκολευόταν ν’ ανεβεί ένα ή δυο σκαλοπάτια. Φορούσε χον-
τρά γυαλιά μυωπίας, ενώ πίσω απ’ τους φακούς, τα γαλανά μάτια
του φαίνονταν πάντα κουρασμένα και νυσταγμένα. Το κάτω χείλι
του είχε ένα ελαφρό χαλάρωμα, που άφηνε πάντα μισάνοιχτο το
στόμα του, ενώ το πρόσωπό του, τελείως ανέκφραστο, έδειχνε μια
εικόνα μόνιμης κατάθλιψης. Γι’ αυτό ίσως ήταν τόσο δύσκολο σε
κάποιον να διαπιστώσει, πότε ήταν θυμωμένος ή θλιμμένος ή κου-
ρασμένος ή απελπισμένος. Είχε ένα στρόγγυλο πρόσωπο, σαν
μάσκα από σκληρό πετσί, χωρίς συσπάσεις και μορφασμούς. Ή-
ταν ένας αγαθός κι άκακος άνθρωπος, που περνούσε απαρατήρη-
τος κι αν ακόμα, από απροσεξία, έπεφτε κάποιος πάνω του.
Υπήρχαν επίσης οι μόνιμοι κατώτεροι υπάλληλοι του Κέντρου.
Ο Μάνθος, ο επόπτης της αποθήκης εμπορευμάτων, ο Νίκος, ο
εργάτης της αποθήκης και η ομάδα εργασίας και ασφάλειας γραμ-
μών.
Άλλοι άνθρωποι που ξημεροβραδιάζονταν στο Κέντρο εκτε-
λώντας διατεταγμένη υπηρεσία, ήταν οι πολυάριθμοι εναλλασ-
σόμενοι αστυνομικοί και τελωνειακοί υπάλληλοι, οι οποίοι έκαναν
συστηματικούς ελέγχους στις διεθνείς αμαξοστοιχίες, ενώ στις δι-
ερχόμενες τουρκικές ασκούνταν απλή επιτήρηση. Το ίδιο, αντίσ-
τοιχα, συνέβαινε και με τις ελληνικές αμαξοστοιχίες που διέρχονταν
από τουρκικό έδαφος και στάθμευαν στην Αδριανούπολη.
Οι μέρες, οι εβδομάδες και οι μήνες περνούσαν ήρεμα, χωρίς
σοβαρά επαγγελματικά ή οικογενειακά προβλήματα. Η αυξημένη
πολιτική ένταση ανάμεσα στην Ελλάδα και στην Τουρκία, μετά τα
επεισόδια που σημειώθηκαν στην Κύπρο τα Χριστούγεννα του

175
1963 και ως τις αρχές του 1964, ελάχιστα επηρέασαν τις σχέσεις
επαγγελματικής συνεργασίας με το αντίστοιχο προσωπικό των
τουρκικών χερσαίων μεταφορών. Ο Γιάννης Κουτσουδέας, ο ο-
ποίος με τη γυναίκα και το παιδί του κατοικούσε μόνιμα στο προά-
στιο της Αδριανούπολης, στο Κάραγατς, ήταν απόλυτα ικανοποιη-
μένος από τους απλούς τούρκους πολίτες, αλλά και από τις επί-
σημες τουρκικές αρχές της περιοχής. Υπήρχε βέβαια πάντα ο κίν-
δυνος, σε μια περίοδο πολεμικών εχθροπραξιών, να συμβούν γε-
γονότα όπως το πογκρόμ του 1955 στην Κωνσταντινούπολη. Ό-
μως, επειδή υπήρχε ένα είδος ιδιότυπης διπλωματικής ασυλίας και
για τους τούρκους υπαλλήλους που βρίσκονταν στο ελληνικό Κέν-
τρο Μεταφορών του Πυθίου, δικαιολογούνταν ένα είδος εφησυ-
χασμού για την αμοιβαία διασφάλιση των υπαλλήλων των δυο
κρατών σε περίπτωση έναρξης πολεμικών επιχειρήσεων.
Ο Λάμπρος Κουλαξάκος δεν κουραζόταν να ενημερώνει και
να συμβουλεύει τον Φίλιππο, για όλα τα θέματα που εμφανίζονταν
και απαιτούσαν λύσεις χωρίς ευθυνοφοβίες και γραφειοκρατικές
διαδικασίες. Αυτό το αξιόλογο στέλεχος του Οργανισμού, θα μπο-
ρούσε επάξια να εργασθεί και σε μεγάλη ιδιωτική επιχείρηση, όπου
οι πρωτοβουλίες και το ανοιχτό μυαλό είναι προσόντα απαραίτητα
και αντίθετα με το αργόστροφο δημοσιοϋπαλληλικό γραφειοκρατι-
κό πνεύμα που δημιούργησε η ελληνική κομματοκρατία. Δούλευε
με πάθος κι ευσυνειδησία, σαν να ‘ταν δική του η επιχείρηση.
Θα πλησίαζε τα σαράντα. Ίσως να ήταν και νεότερος, αλλά η
γενικότερη εμφάνισή του, τού χάριζε κάποια χρόνια παραπάνω.
Ήταν μετρίου αναστήματος, ευτραφής, χωρίς όμως να μπορεί κά-
ποιος να τον θεωρήσει υπέρβαρο, και στρογγυλοπρόσωπος, με
μια μόνιμη ροζ απόχρωση στο δέρμα των ζυγωματικών. Τα μαλλιά
του ήταν ίσια, λεπτά και ελαφρώς αραιωμένα, ενώ τα καστανο-
πράσινα μάτια του κοίταζαν πάντα το συνομιλητή του κατάματα.
Ήταν σχεδόν πάντα ήρεμος, αλλά όταν κάποιες φορές οργιζόταν,
τα μάγουλά του γίνονταν κατακόκκινα και ξεσπούσε υψώνοντας τη
φωνή του, χωρίς όμως να παρεκτρέπεται σε λεκτικές υπερβολές ή
υποτιμητικές για τους συνομιλητές του φράσεις. Η εντιμότητα και η
διάθεσή του για εξυπηρέτηση, ακόμα και εντελώς άγνωστων αν-
θρώπων, ήταν γνωστή σ’ όλους τους Ορεστιαδίτες.

176
 Δεν ήταν άνθρωπος της αυταρχικής εξουσίας. Όμως, όταν
κάποιοι θρασείς υπερέβαιναν τα όρια της ευπρέπειας στις υπαλ-
ληλικές τους σχέσεις, δεν δίσταζε να γίνεται σκληρός κι αυταρχι-
κός. Όπως, με το Μάνθο, τον αποθηκάριο, που είχε το «ψώνιο» να
εμφανίζεται ως «αφεντικό» στους εμπόρους και στους άλλους πε-
λάτες του Κέντρου. Όταν ήταν στο γραφείο ο Λάμπρος, ο αφελής
κι ιδιόρρυθμος αποθηκάριος έμοιαζε με βρεγμένη γάτα. Όταν όμως
ήταν υποπροϊστάμενοι υπηρεσίας ο Κώστας ή ο Φίλιππος κι έμε-
ναν μόνοι τους, ο Μάνθος έβγαινε απ’ το γραφείο του κι έκοβε βόλ-
τες, στο κρηπίδωμα φορτοεκφορτώσεων, με ύφος στρατάρχη.
Πολλές φορές φορούσε και παπιγιόν, για να εντυπωσιάζει με την
εμφάνισή του, αλλά κάποτε ξεπερνούσε το μέτρο προσπαθώντας
να δείξει «πως αυτός ήταν που διέταζε τους πάντες» στο Κέντρο
Μεταφορών.
Ο Φίλιππος διασκέδαζε, ώρες ώρες, με τα καμώματα του
Μάνθου. Διαισθανόταν πως, αυτή η ενδόμυχη επιθυμία του να τον
θεωρούν αξιόλογο και μεγάλο στέλεχος του Κέντρου, ήταν μια πη-
γαία εκδήλωση που τον αναζωογονούσε και του ‘δινε αυτοπεποί-
θηση. Όταν μια μέρα εμφανίστηκαν στο κρηπίδωμα της αποθήκης
δυο άγνωστοι πελάτες και ζητούσαν πληροφορίες για την αποστο-
λή επιπλοαποσκευών στη Λάρισα, εντυπωσιάστηκαν από την εμ-
φάνιση του Μάνθου.
- Κύριε διευθυντά, του είπαν, θέλουμε να μεταφέρετε τα έπι-
πλα με φορτηγό αυτοκίνητο από το σπίτι μας ως εδώ και από το
Κέντρο Μεταφορών της Λάρισας πάλι με αυτοκίνητο ως την Αγιά.
Ο Μάνθος πήρε το ανάλογο ύφος και δείχνοντας το Φίλιππο,
που στεκόταν λίγα μέτρα πιο πέρα, τους συμβούλευσε ν’ απευ-
θυνθούν για πληροφορίες «σ’ εκείνον το νεαρό υπάλληλο». Οι δυο
άντρες ήταν έτοιμοι να κατεβούν τα λίγα σκαλοπάτια του κρηπιδώ-
ματος της αποθήκης και να κατευθυνθούν προς τα γραφεία του
Κέντρου, όταν ο Φίλιππος με μια κίνηση του χεριού του τους στα-
μάτησε. Απευθύνθηκε στο Μάνθο παίρνοντας το ανάλογο σοβαρό
ύφος που ταίριαζε στην περίσταση.
- Κύριε επόπτα, ας μη ταλαιπωρούμε του κυρίους. Εσείς τα
ξέρετε καλύτερα από μένα, γιατί είστε ο αρμόδιος να λύσετε αυτά
τα προβλήματα με τον καλύτερο τρόπο… Εσείς διευθύνετε την
απόθήκη εμπορευμάτων!

177
 Με δυσκολία κρατούσε τα γέλια του, όταν στο φράχτη του
διπλανού καφενείου εμφανίστηκε ο Λάμπρος. Φαίνεται πως τα είχε
ακούσει όλα και από εκεί ψηλά έκανε, με την παλάμη του χεριού
του, μια επιτιμητική αλλά κι απειλητική χειρονομία.
- Μάνθο, κάνε στα γρήγορα και χωρίς χαζομάρες τη δουλειά
σου, γιατί εγώ δεν έχω την υπομονή του Φίλιππου και θα σου μά-
θω να χορεύεις τσάμικο…
Ο αποθηκάριος ξεφούσκωσε σαν μπαλόνι και βιάστηκε να
τρυπώσει στο γραφείο του, μαζί με τους δυο πελάτες.
Το μεγάλο, όμως, ζιζάνιο του Κέντρου ήταν ο Κώστας Παπασ-
τέφος. Πάντα αεικίνητος, πάντα πολυάσχολος, δεν κουραζόταν να
πηγαινοέρχεται από το σπίτι του στα γραφεία και από εκεί στην
πόλη, κάθε φορά που τέλειωνε το ωράριο της εργασίας του. Τα
πρωινά εμφανιζόταν συνήθως με πρησμένα μάτια, δείγμα πως
χαρτόπαιζε όλη τη νύχτα. Χωρίς ξεκούραση και ύπνο, έπιανε δου-
λειά εξαντλώντας το ωράριο εργασίας και μετά πήγαινε στο σπίτι
του για να κοιμηθεί, όπως έλεγε ο ίδιος, «σαν αρκούδα που πέφτει
σε χειμερία νάρκη».
Οι φάρσες που έκανε στον καλοκάγαθο κεντρικό προϊστάμενο,
ήταν αμέτρητες. Ήταν φυσικό κάποιες φορές ο κύριος Διογένης να
διαμαρτύρεται, σε παρακλητικό τόνο, προς τον αδιόρθωτο υφιστά-
μενό του.
- Παιδί μου Κώστα, πότε θα σοβαρευτείς! Άσε αυτά τα καμώ-
ματα και φέρσου σαν άντρας της ηλικίας σου…
- Γιατί; Τί κάνω κύριε Κεντρικέ; Όπως βλέπεις προσπαθώ να
είμαι εντάξει μ’ όλους τους συναδέλφους μου…
- Τα παιδιαρίσματά σου είναι χειρότερα κι από του Άγγελου…
Το κακό είναι πως τον δασκαλεύεις και θα γίνει χειρότερος από
σένα…
Ο Άγγελος ήταν ο μικρότερος γιος του Διογένη Θεοδοσιά-
δη.Το εφτάχρονο αγόρι, λεπτό σαν οδοντογλυφίδα, μπορούσε κά-
ποιος να το σηκώσει απ’ το γιακά με τα τρία του δάχτυλα. Ο Πα-
παστέφος τον αγκάλιαζε, έπαιζε μαζί του, γελούσε και του ‘λεγε ι-
στορίες και παραμύθια, ενώ επαναλάμβανε πως ο κοκκαλιάρης
Άγγελος «ήταν ο πιο στενός του φίλος», υπονοώντας τη λεπτή σι-
λουέτα του παιδιού.

178
 Μια μέρα που είχε ζέστη, ο Παπαστέφος έβγαλε το υπηρεσια-
κό του πηλίκιο και επιδεικτικά είπε στον Άγγελο πως θα ρίξει νερό
στο κεφάλι του για να δροσιστεί. Δίπλα υπήρχε μια βρύση. Έβαλε
το πηλίκιο δίπλα απ’ τον κρουνό, δήθεν για να το γεμίσει και το
τοποθέτησε γρήγορα στο κεφάλι του, μ’ ένα επιφώνημα ευχαρί-
στησης «για το δροσερό νερό». Το παιδί τον μιμήθηκε και με το
καπέλο του, που το γέμισε με νερό, έγινε μούσκεμα κι ο εργάτης
της αποθήκης το κουβάλησε στη μάνα του για να του αλλάξει ρού-
χα.
Μια άλλη φορά, μέρα γιορτής, που ο Άγγελος φορούσε τα
άσπρα ναυτικά του ρούχα, ο Παπαστέφος θέλησε, δήθεν, να του
δείξει με ποιο τρόπο θα «περνούσε μια λακκούβα με λάσπες χωρίς
να βραχεί». Πέρασε γρήγορα πατώντας σε δυο πέτρες που μόλις
φαίνονταν. Το παιδί προσπάθησε να μιμηθεί το ίνδαλμά του. Πέ-
ρασε τσαλαβουτώντας στις λάσπες και τα ωραία άσπρα ναυτικά
ρουχαλάκια του ήταν για πέταμα.
Μια μέρα ο κεντρικός προϊστάμενος βρήκε έναν γύφτο και του
υποσχέθηκε δέκα δραχμές, για να κόψει σε κομμάτια με το τσε-
κούρι κάποιους παλιούς κορμούς δέντρων, που ήταν παραπε-
ταμένοι πίσω απ’ την αποθήκη. Ο Παπαστέφος έδωσε στο γύφτο
«δεκαπέντε δραχμές για να μην κόψει τα ξύλα». Ο άλλος, παραξε-
νεμένος αλλά και τρισευτυχισμένος, που γλίτωσε επίπονη δουλειά
κάποιων ωρών με το αζημίωτο, έγινε λαγός. Ο Θεοδοσιάδης έκανε
το σταυρό του.
- Θα μας τρελάνει όλους αυτός ο Παπαστέφος!.. Δεν πρόκειται
ποτέ να γίνει άνθρωπος!..
Φαίνεται πως ο κεντρικός προϊστάμενος μίλησε, γι’ αυτά τα
καμώματα του Παπαστέφου, στον επιθεωρητή Σταματόπουλο. Ε-
κείνος, σε κάποια απ’ τις περιοδείες ελέγχου των Κέντρων, έκανε
στον ατίθασο κι ενοχλητικό υποπροϊστάμενο κάποιες συστάσεις
και τον συμβούλεψε να «διορθωθεί, αλλά και να διακριθεί στην ερ-
γασία του».
- Και τι θα γίνει αν διακριθώ κύριε επιθεωρητά! απάντησε ο
Παπαστέφος. Είδατε μήπως κανέναν απ’ αυτούς που διακρίθηκαν
απ’ τον κλάδο μας να τον γράψει η εγκυκλοπαίδεια;
Παρά τις καθόλου κολακευτικές σημειώσεις στον επαγγελμα-
τικό του φάκελο και παρά το γεγονός πως «δεν τον έγραψε καμιά

179
εγκυκλοπαίδεια», μετά από δυο δεκαετίες, παριστάνοντας το συν-
δικαλιστή και το σοσιαλιστή, ο Παπαστέφος κατάφερε να φτάσει
στον ανώτατο βαθμό του κλάδου του και να γίνει αρχιεπι-
θεωρητής. Στο ελληνικό κράτος δεν είναι απαραίτητο να είσαι κα-
λός κι έντιμος υπάλληλος. Θα αξιοποιηθείς, μόνο αν «είσαι κι έ-
ξυπνος», με την έννοια που έδωσαν σ’ αυτή τη λέξη οι πολιτικάν-
τηδες τσαρλατάνοι, οι οποίοι διαφεντεύουν αυτή τη χώρα από τότε
που δημιουργήθηκε το νεοελληνικό κράτος.

Ένα χρόνο μετά

Τον επόμενο χρόνο, παρά τις έντονες αντιπαραθέσεις των

κομμάτων, μετά τα γεγονότα του ΑΣΠΙΔΑ και τις εκρηκτικές εξελί-
ξεις των «Ιουλιανών», η ζωή στην Ορεστιάδα κυλούσε ήρεμα και
ομαλά. Στις μικρές πόλεις και στα χωριά, εξαιτίας της αβεβαιότητας
και της επικίνδυνα ρευστής πολιτικής κατάστασης, οι άνθρωποι
ήταν συγκρατημένοι. Ο στενός κοινωνικός κύκλος και η στενότερη
αστυνομική επιτήρηση των πολιτών, ήταν παράγοντες απαγορευ-
τικοί για πολιτικές εκρήξεις όμοιες με των μεγάλων πόλεων, όπως
της Αθήνας ή της Θεσσαλονίκης. Πολλοί διάβαζαν εφημερίδες ή
άκουγαν ραδιόφωνο, αλλά λίγοι μιλούσαν ή σχολίαζαν τα γεγονό-
τα.
Ο Φίλιππος και η Ηρώ, στην προσπάθειά τους να οργα-
νώσουν την οικογενειακή τους ζωή μ’ αξιοπρέπεια και μ’ έναν εξαι-
ρετικά χαμηλό μισθό, είχαν περιορισμένες κοινωνικές σχέσεις. Όλα
ήταν προγραμματισμένα και η νεαρή γυναίκα διαχειριζόταν τον «οι-
κογενειακό προϋπολογισμό», με τρόπο που να δίνεται η εντύπωση
στους άλλους πως, το νεαρό ζευγάρι, δεν αντιμετώπιζε κανένα οι-
κονομικό πρόβλημα. Η απόφαση του Φίλιππου να κόψει το τσιγά-
ρο, ενίσχυσε την οικονομική τους κατάσταση με ένα ακόμα έσοδο.
Ο νεαρός άντρας ήταν μανιώδης καπνιστής. Τα τρία πακέτα την
ημέρα άρχισαν να μην επαρκούν κι αρκετές φορές αγόραζε και τέ-
ταρτο. Η δαπάνη για την αγορά τσιγάρων ήταν σημαντική για το
ισχνό βαλάντιο ενός μικροϋπάλληλου. Κόβοντας το τσιγάρο, με μια

180
υπερπροσπάθεια που ο ίδιος χαρακτήριζε τιτάνια, βελτίωσε όχι
μόνο την οικογενειακή οικονομική κατάσταση, αλλά και τα προ-
βλήματα έλκους στο στομάχι τα οποία προσπάθησε, με ειδική θε-
ραπεία από το τέλος του καλοκαιριού, να τα ξεπεράσει.
Η Ηρώ, με το αξεπέραστο καλλιτεχνικό της γούστο, έραβε τα
φορέματά της και τα ρουχαλάκια της Γιούλης, πάνω σε νέα κι επι-
λεγμένα σχέδια της μόδας. Έπαιρνε πάμφθηνα ρετάλια και τα με-
ταμόρφωνε σε μοντέρνα ρουχαλάκια. Χτενιζόταν κι έβαφε τα μαλ-
λιά μόνη της μ’ επιμέλεια και πρωτοτυπία, αλλά πάντα σε σοβα-
ρούς κι όχι εξεζητημένους σχεδιασμούς. Το φαγητό τους ήταν λιτό,
αλλά χωρίς στερήσεις. Μόνο για τη Γιούλη γινόταν κάποιες εξαιρέ-
σεις. Για το παιδί, οι σούπες από ψάρια, κότες ή κρέατα, ήταν ένα
καθημερινό κι αυστηρά προγραμματισμένο διαιτολόγιο. Επίσης, ο
χυλός με φρούτα και λαχανικά μετά το γεύμα, ήταν πάντα ένα α-
παραίτητο συμπλήρωμα στην παιδική διατροφή.
Κάποια βράδια κάθονταν μόνοι ή με το Λάμπρο και τη γυναίκα
του, τη Βέρα, στο μικρό ταβερνάκι της πλατείας, ενώ η Γιούλη α-
πέναντι έπαιζε μ’ άλλα παιδιά στον ευρύχωρο κλειστό χώρο, χωρίς
το φόβο από αυτοκίνητα και ποδήλατα, αφού απαγορευόταν η
κυκλοφορία τους για να γίνεται η καθιερωμένη βραδινή «βόλτα»
στην κεντρική οδό της Κωνσταντινουπόλεως. Άλλες φορές, όταν
από μέρες προγραμματιζόταν η βραδινή έξοδος, ερχόταν από την
Αδριανούπολη και ο Γιάννης Κουτσουδέας με τη γυναίκα του, την
Κατερίνα. Κανόνιζαν το ωράριο εργασίας με τον Παναρόπουλο, το
δεύτερο στέλεχος του Οργανισμού που βρισκόταν στην Αδριανού-
πολη κι επέστρεφαν στην έδρα τους με τη νυχτερινή διεθνή αμα-
ξοστοιχία Κωνσταντινούπολης – Βιέννης, που περνούσε απ’ την
Ορεστιάδα τα μεσάνυχτα.
Είχαν επίσης κάποιες άλλες τυπικές φιλικές σχέσεις με υπαλ-
λήλους των τραπεζών ή του τελωνείου, αλλά και με λίγους γείτονες
της κυρίας Ευγενίας ή με οικογένειες που κάθονταν κοντά στο Κέν-
τρο Μεταφορών.
Ο Φίλιππος είχε αναπτύξει και ιδιαίτερες φιλικές σχέσεις, πα-
ρά τη διαφορά ηλικίας, με τον μεσήλικα γιατρό Βαΐδη, που κατοι-
κούσε στα Δίκαια. Ερχόταν τακτικά στην Ορεστιάδα και πάντα
φρόντιζε, πριν ασχοληθεί με τις δουλειές του στην πόλη, να περά-
σει απ’ το γραφείο του Φίλιππου για να πιουν το καφεδάκι τους και

181
να «συζητήσει με το πατριωτάκι του». Καταγόταν από χωριό των
Σερρών κι ήταν φανατικός Καραμανλικός. Αν και από τις συζητή-
σεις τους είχε απόλυτα κατανοήσει πως ο Φίλιππος ανήκε σε αντί-
θετο ιδεολογικό στρατόπεδο, ο ήρεμος και ο ψύχραιμος τρόπος
που ο νεαρός υποπροϊστάμενος αντιμετώπιζε τα οξυμένα πολιτικά
προβλήματα που ταλάνιζαν, εκείνη την εποχή, τη χώρα, αποτε-
λούσε βασικό στοιχείο για έναν εποικοδομητικό διάλογο. Αρκετές
φορές διαφωνούσαν, αλλά πάντα σ’ ένα φιλικό και πολιτισμένο
κλίμα αλληλοεκτίμησης.
Στις ώρες εργασίας συνήθως δεν υπήρχαν σοβαρές αιτίες έν-
τασης με τους πελάτες ή με το προσωπικό των διερχόμενων αμα-
ξοστοιχιών. Όμως, δεν έλειπαν και παρεξηγήσεις ή εκνευρισμοί με
κάποιους λίγους, που προσπαθούσαν να βρουν ευκαιρίες για να
καυγαδίσουν. Συνήθως ο Φίλιππος ξεπερνούσε τέτοιες καταστά-
σεις υπομονετικά, προσπαθώντας πάντα να κατεβάζει τους τόνους
και τα ξεσπάσματα με την ήρεμη αντιμετώπισή τους. Κάποιοι όμως
ξεπερνούσαν τα όρια, όπως για παράδειγμα η συμπεριφορά μιας
Γερμανίδας που ήταν παντρεμένη μ’ έναν Ορεστιαδίτη.
Ερχόταν στο Κέντρο, πάντα με τα δυο μικρά της παιδιά, και
ρωτούσε για κάποιο δέμα που περίμενε απ’ το Μόναχο. Της το εί-
χε στείλει η μητέρα της και καθυστερούσε να φτάσει στην Ορεστιά-
δα. Τα στοιχεία που έδινε ήταν ελλιπή, αλλά παραταύτα ο Φίλιπ-
πος απευθύνθηκε, σύμφωνα με την προβλεπόμενη διαδικασία,
στην εμπορική υπηρεσία της περιφερειακής διεύθυνσης, στη Θεσ-
σαλονίκη κι εκείνη προς τις μεταφορικές εταιρείες της Γιουγκοσλα-
βίας, της Αυστρίας και της Γερμανίας. Όμως, το δέμα δεν είχε εν-
τοπισθεί σε κανένα Κέντρο αυτής της διεθνούς διαδρομής κι ο νεα-
ρός υποπροϊστάμενος συμβούλεψε τη Γερμανίδα να ζητήσει από
τη μητέρα της αντίγραφο της φορτωτικής, για να γίνει νέα έρευνα
με πληρέστερα στοιχεία. Η γυναίκα ξέσπασε σ’ ένα νευρικό παρα-
λήρημα. Κατηγορούσε το Φίλιππο για ανικανότητα, την Ελλάδα για
«σκόρπιο κράτος» και τους Έλληνες «τεμπέληδες και κλέφτες». Ο
Λάμπρος, που βρισκόταν επίσης στο Κέντρο προσπάθησε μ’ ευ-
γένεια να την ηρεμήσει, ενώ ο Παπαστέφος που έφευγε εκείνη τη
στιγμή, είπε στο Φίλιππο πως «ήταν υπερβολικά ανεκτικός σε μια
επιστάτρια του Άουσβιτς».

182
 Την επόμενη φορά που εμφανίστηκε η Γερμανίδα, πάλι με τα
δυο της παιδιά, τον πρώτο που συνάντησε ήταν ο Παπαστέφος και
σ’ εκείνον απευθύνθηκε για πληροφορίες.
- Εγώ δεν ξέρω τίποτα κυρία μου για το πρόβλημά σας… Το
θέμα το χειρίζεται αυτός ο συνάδελφος, είπε δείχνοντας το Φίλιπ-
πο.
Αυτή τη φορά η γυναίκα είχε μαζί της και αντίγραφο της φορ-
τωτικής. Το δέμα είχε σταλεί από το Μόναχο μέσω Αυστρίας, Ουγ-
γαρίας, Ρουμανίας και Βουλγαρίας. Ο Φίλιππος τη βεβαίωσε πως
θα γινόταν νέα αναζήτηση, αν και από τη διαδρομή αυτή γίνονταν
πάρα πολλές κλοπές και υπήρχε ο φόβος πως το δέμα, μετά από
καθυστέρηση τόσων μηνών, θα μπορούσε να είχε κλαπεί. Η Γερ-
μανίδα ξέσπασε πάλι μ’ έναν έξαλλο τρόπο. Ήταν εκτός ελέγχου κι
άρχισε να βρίζει όλους τους «βρομιάρηδες Βαλκάνιους» και τους
«Έλληνες παλιοκλέφτες». Παρά την ξενική προφορά της, το ελλη-
νικό λεξιλόγιό της ήταν πλούσιο σε λέξεις του πεζοδρομίου. Ο Φί-
λιππος την επέπληξε χωρίς να χάσει την ψυχραιμία του.
- Κυρία μου, ή δεν καταλαβαίνετε αυτά που λέτε ή σας αρέσει
να χυδαιολογείτε…
Ο Παπαστέφος, που στεκόταν παραπέρα και παρακολου-
θούσε τη συζήτηση, στράφηκε προς το Φίλιππο.
- Αγαπητέ μου, όσο ευγενικός κι αν είσαι, δεν πρόκειται να κα-
ταλάβει τίποτα αυτή η πατσαβούρα…
- Πατσαβούρα να πεις τη μάνα σου, παλιοαλήτη…Τέτοια γου-
ρούνια είστε όλοι εδώ εσείς οι Έλληνες, απάντησε άγρια η Γερμα-
νίδα.
- Α, φαίνεται πως ξύνεσαι για να τ’ ακούσεις! της απάντησε
σχεδόν χαμογελαστός ο Παπαστέφος… Εμείς τα γουρούνια και οι
παλιοκλέφτες, ποτέ δεν πετάξαμε μικρά παιδιά σαν αυτά τα δικά
σου, στους φούρνους για να φτιάχνουμε σαπούνια πολυτελείας.
Η Γερμανίδα έβγαλε κάτι άναρθρες κραυγές, άρχισε να κλαίει
κι ήταν έτοιμη να καταρρεύσει στο τσιμεντένιο κρηπίδωμα. Από τό-
τε δεν ξαναπάτησε στην περιοχή του Κέντρου Μεταφορών.

183
 Αρρώστιες και βάσανα

Το 1965 και 1966 η οικογένεια ταλαιπωρήθηκε από σοβαρά

προβλήματα υγείας. Η Ηρώ, με ψυχραιμία αλλά και με κρυφή α-
γωνία, με φόβο αλλά και με εξαντλητική προσφορά που την εξου-
θένωσε σωματικά και ψυχικά, στάθηκε δίπλα στον άντρα της και
στο παιδί της, ώσπου να ξεπεραστούν αυτά τα προβλήματα.
Γύρω στον Αύγουστο του 1965, ο Φίλιππος άρχισε να νιώθει
πως το πρόβλημα της γαστρίτιδας, που τον ταλαιπωρούσε τα δυο
προηγούμενα χρόνια, γινόταν όλο και πιο ενοχλητικό και σοβαρό.
Οι πολλές ώρες εργασίας στο Κέντρο και η μελέτη για την προε-
τοιμασία του στις εξετάσεις των δυο προπτυχιακών μαθημάτων
στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, είχαν επιτείνει αυτό το πρόβλη-
μα υγείας, που στην αρχή το αντιμετώπισε με κάποια επιπολαιότη-
τα. Τώρα, είχαν αρχίσει οι παλινδρομήσεις φαγητού με αηδιαστικές
ξινίλες και καψίματα στο λαιμό, αλλά και συχνοί εμετοί. Ζήτησε
από την Επιθεώρηση τις αναπαύσεις των δυο μηνών, που αντισ-
τοιχούσαν στις οχτώ Κυριακές που είχε εργασθεί. Με τη γυναίκα
και το παιδί του πήγαν στο χωριό τους αλλά και φρόντισε να επι-
σκεφθεί, για εξέταση, έναν ακτινολόγο των Σερρών. Οι ακτινογρα-
φίες έδειξαν έλκος του δωδεκαδάκτυλου. Ο γιατρός ήταν απόλυ-
τος.
- Η δική μου γνώμη είναι πως, το συντομότερο, θα πρέπει να
το πάρετε απόφαση για εγχείρηση… Είναι καλύτερη μια επέμβαση
στην αρχή της νόσου παρά αργότερα, όταν θα επιβαρυνθεί η γενι-
κότερη κατάσταση και ενδεχομένως να διευρυνθεί το έλκος…
- Μήπως θα μπορούσε να γίνει κάποιου άλλου είδους θερα-
πεία γιατρέ; Να, όπως με φάρμακα, με δίαιτα; ρώτησε η Ηρώ κά-
πως φοβισμένη.
- Δεν υπάρχει άλλος τρόπος κυρία μου…Όλοι όσοι έχουν έλ-
κος θεραπεύονται οριστικά μόνο με εγχείρηση…Όλα τα άλλα είναι
κομπογιανίτικες συμβουλές!..
Βγήκαν από το ακτινολογικό εργαστήριο προβληματισμένοι. Ο
Φίλιππος φαινόταν αποφασισμένος να εγχειρισθεί και να γλιτώσει,
μια και καλή, απ’ το πρόβλημα του έλκους που τον βασάνιζε. Η
Ηρώ είχε αντίθετη άποψη. Τον έπεισε να επισκεφθούν τον ξάδερ-
φό του, το Στέργιο Στεργιάδη, ο οποίος είχε επίσης ξάδερφο, από

184
το σόι της μάνας του, τον καλύτερο την εποχή εκείνη χειρούργο
των Σερρών, το συνονόματό του Στέργιο Σταγκότη. Θα ήταν καλό
να πάρουν και μια δεύτερη γνώμη από έναν έμπειρο γιατρό, ο ο-
ποίος λόγω γνωριμιών και συγγενικών σχέσεων, ήταν βέβαιο πως
θα τους υποδείκνυε την καλύτερη λύση. Οι τρεις τους επισκέφθη-
καν, χωρίς ραντεβού, το γιατρό στην κλινική του.
Ο χειρούργος, ένας ψηλός, επιβλητικός, με αθλητικό παρά-
στημα σαρανταπεντάρης, ήταν απ’ τους ανθρώπους που απεχθά-
νονται τα πολλά λόγια και τις φλυαρίες. Είδε τις ακτινογραφίες
προσεκτικά και στράφηκε προς το Φίλιππο.
- Αν δε με απατά η μνήμη, θα πρέπει εγώ να σου έβγαλα τη
σκωληκοειδίτιδα όταν ήσουν μαθητής στο Γυμνάσιο!
- Ναι γιατρέ! Και τότε ήρθα συστημένος απ’ τον ξάδερφό μου,
το Στέργιο…
- Σαν πολλά ξαδέρφια κι ανίψια μαζευτήκαμε ‘δω πέρα! Θα
μπερδευτούμε, είπε ο Στέργιος Στεργιάδης, ο οποίος ήταν γνωσ-
τός στους εμπόρους της λαϊκής αγοράς για το πηγαίο κι έξυπνο χι-
ούμορ του.
- Κι ανίψια; ρώτησε ο γιατρός.
- Η Ηρώ είναι ανεψιά της γυναίκας μου! Από σόια και συγγέ-
νειες γίναμε κουλουβάχατα!
Όλοι γέλασαν, αλλά ο γιατρός πήρε πάλι το σκυθρωπό και
σοβαρό ύφος του.
- Λοιπόν, Φίλιππε, έχεις ένα συνηθισμένο έλκος στο δωδεκα-
δάκτυλο… Η πιο απλή λύση είναι να σου πω, έλα σε μια εβδομάδα
να σου σκίσω την κοιλιά και να λυθεί το πρόβλημα. Όμως, αυτή τη
λύση την προτείνω στους ασθενείς μου, μόνο όταν δεν υπάρχει
καμιά ελπίδα φαρμακευτικής θεραπείας… Πρέπει να είμαι βέβαιος
πως, δοκίμασα τα πάντα, πριν προχωρήσω για να καταστήσω
κάποιον μισοανάπηρο…
- Μισοανάπηρο! ψέλλισε κάπως φοβισμένη η Ηρώ.
- Ναι, είπα μισοανάπηρο, συνέχισε ο γιατρός. Η χειρουργική
άρχισε πρόσφατα να κάνει τρομερά άλματα και να εφαρμόζει νέες
πρακτικές… Όμως, οι νέοι τρόποι χειρουργικής επέμβασης σε ζω-
τικά όργανα του ανθρώπινου οργανισμού, δεν έχουν πολύχρονη
πειραματική παρατήρηση για να γνωρίζουμε τις συνέπειες στη με-
τέπειτα, στην υπόλοιπη ζωή του ανθρώπου στον οποίο ακρωτηρι-

185
άζεται κάποιο μέρος ενός οργάνου του σώματός του… Ίσως σε
δέκα, είκοσι ή πενήντα χρόνια αυτές οι εγχειρήσεις να γίνονται με
κλειστά μάτια… Για σήμερα, εγώ πιστεύω πως πριν πιάσουμε το
νυστέρι, θα πρέπει να ψάξουμε και για άλλες λύσεις.
- Ποιες λύσεις γιατρέ; Τί μπορεί να γίνει στη δική μου περί-
πτωση; ρώτησε συνεσταλμένα και με κάποια χροιά φόβου στη
φωνή του ο Φίλιππος.
- Παλικάρι μου, έχεις γερή θέληση; Μπορείς να γίνεις ο βασα-
νιστής του ίδιου του εαυτού σου; τον ρώτησε κοφτά ο γιατρός.
- Νομίζω πως σε πολλές περιπτώσεις τα καταφέρνω αρκετά
καλά… Όπως για παράδειγμα με το τσιγάρο, που το έκοψα με το
μαχαίρι, παρά το γεγονός πως πέρασα ένα αληθινό μαρτύριο…
- Τότε άκουσέ με προσεκτικά!..
Του είπε πως τα φάρμακα που του έδωσε ο γιατρός της Υπη-
ρεσίας του ήταν πολύ καλά και θα ‘πρεπε να συνεχίσει μ’ αυτά τη
θεραπεία. Αυτός συμπλήρωσε μόνο προσθέτοντας στην θεραπευ-
τική αγωγή δυο ακόμα χάπια. Το ένα θα επηρέαζε τη ροή των γασ-
τρικών υγρών και το άλλο τις νευρικές συσπάσεις του στομάχου.
Εκτός από τα χάπια, με μια συνεχή και σε τριπλές ημερήσιες δό-
σεις θεραπεία, ο χειρούργος του απαρίθμησε τον μακροσκελέστα-
το κατάλογο των φαγητών ή των ροφημάτων που επί ένα τουλά-
χιστον εξάμηνο «δεν θα ‘πρεπε ούτε ν’ ακουμπήσουν στα χείλη
του». Οι οδηγίες ήταν αυστηρές. Το διαιτολόγιο παραπάνω από
ασκητικό. Ούτε μπουκιά από φαγητά τηγανισμένα, αλμυρά, ξινά,
βαριά, παχιά και γενικά ότι θα μπορούσε να προκαλέσει ερεθισμό
και δυσπεψία. Το ούζο, το κρασί ή τον καφέ δεν θα ‘πρεπε ούτε να
τα μυρίσει… Ακόμα και οι πορτοκαλάδες και οι λεμονάδες συμπε-
ριλαμβάνονταν στο απαγορευτικό μενού.
- Θα σε περιμένω σε έξι μήνες με μια ακτινογραφία του στο-
μάχου! Τότε θα σου πω αν θα ξαπλώσεις ή όχι στο χειρουργικό
τραπέζι… Εγώ πιστεύω πως, επειδή είσαι νέος, η πληγή είναι δυ-
νατόν να επουλωθεί, είπε τελειώνοντας ο γιατρός καθώς χτυπούσε
το Φίλιππο ενθαρρυντικά στην πλάτη.
Το νεαρό ζευγάρι επέστρεψε στην Ορεστιάδα αποφασισμένο
να εφαρμόσει κατά γράμμα τις οδηγίες του γιατρού. Μάλιστα η
Ηρώ, γνωρίζοντας από τη γιαγιά της τις θεραπευτικές ιδιότητες του
σπαθόχαρτου στην επούλωση πληγών σκέφτηκε, εκτός από τη

186
θεραπευτική αγωγή που τους πρότεινε ο χειρούργος, να πίνει κάθε
πρωί ο Φίλιππος κι ένα φλιτζάνι του καφέ με μείγμα λαδιού και
σπαθόχορτου.
- Να δεις αγάπη μου! Όλα θα πάνε καλά!.. Σ’ ένα εξάμηνο το
έλκος σου θα εξαφανιστεί… Εδώ είμαστε και θα δεις πως όλα θα
γίνουν όπως σου τα λέω…
- Αυτά μου είπε σήμερα και ο κοντοχωριανός μας, ο γιατρός ο
Βαΐδης… Πιστεύει κι αυτός πως το έλκος είναι δυνατόν να κλείσει,
όταν ο ασθενής είναι νέος κι αρχίσει χωρίς καθυστέρηση ειδική θε-
ραπεία…
Αυτά τα απρόβλεπτα γεγονότα με την υγεία του, ανάγκασαν
το Φίλιππο ν’ αλλάξει και τα σχέδιά του για την έναρξη των πτυχια-
κών εξετάσεων στο Πανεπιστήμιο. Αντί για το Σεπτέμβρη, η συμ-
μετοχή του στα προπτυχιακά προγραμματίστηκε για την επόμενη
εξεταστική περίοδο, στις αρχές του επόμενου Μάρτη.
Από εκείνο το φθινόπωρο, οι πολιτικές εξελίξεις είχαν εκτρα-
χυνθεί σε απελπιστικό, για τα κοινοβουλευτικά ήθη, βαθμό. Οι κυ-
βερνήσεις άλλαζαν η μία μετά την άλλη και οι ανακρίσεις, για το
«σαμποτάζ» στην 117 Μοίρα Πεδινού Πυροβολικού, οδηγούσαν
σε σκληρές λεκτικές αντιπαραθέσεις τα κόμματα, τις εφημερίδες
αλλά και τους απλούς πολίτες.
Ένα βράδυ που ο Φίλιππος εξασφάλιζε νυχτερινή βάρδια και
διάβαζε εφημερίδα, ο Γιάννης, ένας χωροφύλακας της Ασφάλειας
που ήταν επιφορτισμένος με τον έλεγχο των νυχτερινών διεθνών
αμαξοστοιχιών, του εξομολογήθηκε, σε πολύ φιλικό τόνο, πως α-
πορούσε που έβλεπε έναν μυαλωμένο άνθρωπο και σωστό νοικο-
κύρη να διαβάζει «μια κομμουνιστική παλιοφυλλάδα».
- Καλά βρε Γιάννη! Είναι δυνατόν εσύ, ένα τόσο λογικό και
πολιτισμένο άτομο, να έχεις τέτοιου είδους απορίες; αναρωτήθηκε
ο Φίλιππος με τη φιλική οικειότητα που του επέτρεπε η πολύμηνη
γνωριμία και συνεργασία τους. Η «Μακεδονία», η αρχαιότερη εφη-
μερίδα της Θεσσαλονίκης είναι κομμουνιστική παλιοφυλλάδα; Έ-
λεος Γιάννη μου! Έλεος! Αρχίσαμε να βλέπουμε κομμουνιστάς και
στα συρτάρια των γραφείων μας!..
- Κοίτα Φίλιππε, αυτά που γράφει στην πρώτη σελίδα… Να
εδώ! «Ο αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος. Ο σατα-

187
νικός εμπνευστής της μεγάλης σκευωρίας του κατασκευασμένου
σαμποτάζ»… Τα ίδια γράφουν και «Τα Νέα»!..
- Και «Τα Νέα» είναι κομμουνιστική εφημερίδα;
- Εμ, τι είναι; Σ’ ένα καζάνι βράζουν…
- Τότε και ο Βελλίδης και ο Λαμπράκης, τα μεγάλα αφεντικά
που είναι ιδιοκτήτες τους, είναι κι αυτοί κομμουνισταί…
- Αυτούς μην τους υπολογίζεις… Το κεφάλαιο δεν έχει ούτε ι-
δεολογία, ούτε πατρίδα.
Ο φιλήσυχος και πράος εκείνος χωροφύλακας είναι φανερό
πως δεν γνώριζε ότι, η τελευταία του διαπίστωση, ήταν μια από τις
βασικότερες και πιο γνωστές ιδεολογικές διακηρύξεις της μαρξι-
στικής θεωρίας.
Το πρωί της άλλης μέρας, βγαίνοντας ο Φίλιππος απ’ την κα-
τοικία του ήρθε, πρόσωπο με πρόσωπο, με το Σπύρο, τον ηλεκ-
τρολόγο.
- Είδες γείτονα που σου τα ‘λεγα για το συνταγματάρχη;
- Τί μου ’λεγες Σπύρο; Δεν θυμάμαι ακριβώς…
- Να, τότε που σου είπα πως ο συνταγματάρχης με κάλεσε
στο σπίτι του για να ψάξω, σπιθαμή προς σπιθαμή, για μικρόφω-
να, μαγνητόφωνα… Ε, λοιπόν, είδες που ο άνθρωπος φοβόταν για
τη ζωή του δικαιολογημένα;
- Τί έγινε; Τί συνέβη; ρώτησε απορημένος ο Φίλιππος.
Ο άλλος έβγαλε απ’ την τσέπη του το διπλωμένο φύλλο μιας
εφημερίδας και το άνοιξε διάπλατα. Ο Φίλιππος υποψιάστηκε πως
το είχε πάντα μαζί του, για να επαληθεύει τις «προβλέψεις» του σε
γνωστούς και φίλους.
- Να, κοίτα τι γράφει, είπε ο ηλεκτρολόγος κουνώντας επιτιμη-
τικά και με σημασία το κεφάλι του. Πρόσεξε γείτονα τι γράφει: «Οι
κατηγορούμενοι δια το σαμποτάζ στρατιώται ομολόγησαν εις το
στρατοδικείον ότι, έλαβον εντολήν όπως φονεύσουν δια φονικού
οργάνου τον διοικητήν της 117 Μοίρας, τον αντισυνταγματάρχην
Γεώργιον Παπαδόπουλον, ενώ απέστειλαν εις τον αρχηγόν των
και σχέδιον της εσωτερικής διαρρυθμίσεως της οικίας του διοικη-
τού». Είδες φίλε μου από τι μεγάλο κίνδυνο γλίτωσε ο καλύτερος
και ο πιο λεβέντης συνταγματάρχης που πέρασε απ’ αυτό το στρα-
τόπεδο! Τα κομμούνια ήθελαν να τον ξεπαστρέψουν, αλλά αγαπά
ο θεός τον κλέφτη μα πιο πολύ αγαπά το νοικοκύρη.

188
 Οι προπτυχιακές εξετάσεις

Η κατάσταση της υγείας του Φίλιππου άρχισε, μετά από μερι-

κές εβδομάδες, να βελτιώνεται θεαματικά. Το διαιτολόγιο εφαρμο-
ζόταν απόλυτα, σύμφωνα με τις οδηγίες του γιατρού, ενώ το φλι-
τζάνι με το λάδι και το σπαθόχορτο ήταν η πρώτη κίνηση στο πρω-
ινό ξύπνημα. Η Ηρώ φρόντιζε, με συστηματική επιμονή, να γεμίζει
μπουκάλια με το μαγικό ξηρό κιτρινόχρυσο χόρτο, που το βύθιζε
σε λάδι «Νύσσα» με μηδενική οξύτητα. Μετά τα κρεμούσε, για δυο
περίπου εβδομάδες, στην αυλή για να «ψηθεί» το μείγμα από τον
ήλιο και ν’ αποκτήσει τις επουλωτικές του ιδιότητες. Φαίνεται πως
αυτό το γιατροσόφι είχε τη μεγαλύτερη ευεργετική επίδραση στη
θεραπεία του έλκους.
Με τη σταδιακή βελτίωση της υγείας του, ο νεαρός άνδρας ξα-
ναβρήκε την αισιοδοξία του αλλά και το πείσμα για την υλοποίηση
των στόχων του. Στην εξεταστική περίοδο του Μάρτη του 1966,
ήταν πανέτοιμος για να λάβει μέρος στις εξετάσεις των δυο μαθη-
μάτων για τα προπτυχιακά. Είχε επιλέξει τη «Δημόσια Οικονομική»
του καθηγητή Παναγιώτη Δερτιλή και το «Συνταγματικό Δίκαιο». Το
τελευταίο αυτό μάθημα το είχε διδαχθεί από τον καθηγητή Ηλία
Κυριακόπουλο, στο πρώτο έτος των σπουδών του. Μετά τη συν-
ταξιοδότησή του Κυριακόπουλου, την έδρα την κατέλαβε ο Αρι-
στόβουλος Μάνεσης, το σύγγραμμα του οποίου περιλαμβάνονταν
στα πτυχιακά. Ο Φίλιππος είχε έτσι την ευκαιρία, μελετώντας και
αντιπαραβάλλοντας τα δυο βιβλία, να κάνει συγκρίσεις στις από-
ψεις και θεωρίες δυο πραγματικών κολοσσών της επιστήμης του
Συνταγματικού Δικαίου. Ήταν δυο συνταγματολόγοι με διαμετρικά
αντίθετες πολιτικές θέσεις, οι οποίες ολοκάθαρα εμφανίζονταν και
στα συγγράμματά τους, αλλά εφαρμόστηκαν και από τους δυο
στην πράξη.
Ο πρώτος, ο Ηλίας Κυριακόπουλος, μετά το πραξικόπημα του
1967, συμμετείχε στη δικτατορική κυβέρνηση για κάποιο διάστημα
ως υπουργός δικαιοσύνης. Ήταν μια ενέργεια που, στα χρόνια που
ακολούθησαν, αποτέλεσε μελανό στίγμα στην προσωπικότητα και
στην υστεροφημία του. Όμως, ακόμα και οι πιο φανατικοί επικριτές
του είναι αδύνατο να μην σταθούν με θαυμασμό μπροστά στο ε-
πιστημονικό του έργο και κυρίως στο μεγαλειώδες τρίτομο σύγ-

189
γραμμά του για το «Ελληνικόν Δημόσιον Δίκαιον». Οι καθηγητές,
τα καθηγητάκια με πολύ μικρό κάπα και με ελάχιστες φωτεινές εξ-
αιρέσεις, που αναδείχτηκαν μετά από λίγα χρόνια από κάποιους
που εκμεταλλεύτηκαν την εξέγερση του Πολυτεχνείου για να ξεχυ-
θούν σαν ακρίδες στις πανεπιστημιακές έδρες, δεν θα μπορούσαν
να αντιπροβάλλουν «τις αγορασμένες ή κλεμμένες» διδακτορικές
εργασίες τους ούτε με μια σελίδα αυτού του περισπούδαστου ε-
πιστημονικού έργου.
Ο δεύτερος, ο Αριστόβουλος Μάνεσης, ήταν ο αξιοπρεπής
σοσιαλιστής και δημοκράτης, που το όραμά του για την αξία και το
μεγαλείο της πολιτικής ελευθερίας, αποτελούσε τη βάση της αν-
θρώπινης ύπαρξης και βασικό δικαίωμα του πολίτη. Έτσι, αξιο-
πρεπής κι ελεύθερος αποδέχτηκε την απόφαση της δικτατορικής
κυβέρνησης να του αφαιρέσει τον τίτλο του καθηγητή και να τον
απολύσει το 1968. Το τελευταίο του μάθημα και οι νουθεσίες του
προς τους φοιτητές του, στο Αμφιθέατρο του Πανεπιστήμιου Θεσ-
σαλονίκης, έμειναν στην ιστορία ως παρακαταθήκη για ανθρώ-
πους που πιστεύουν σε αξίες και ιδανικά. Για τον Μάνεση, ακόμα
και η ουδετερότητα ή η σιωπή σε κρίσιμες στιγμές για την πατρίδα,
είναι απόδειξη «ατιμίας» σύμφωνα με τις αρχαιοελληνικές αντιλή-
ψεις, που πηγάζουν από τη νομοθεσία του Σόλωνα και τα λόγια
του Περικλή στον «Επιτάφιο». Γι’ αυτό, μ’ επιμονή, λεβεντιά και
στόμφο πρόβαλε τον κανόνα του ρωμαϊκού δικαίου: qui tacet con-
sentire videtur. Εκείνος «ο άτιμος και συμφεροντολογος διανοού-
μενος και επιστήμονας», που σιωπά σε κρίσιμες για το έθνος στιγ-
μές, φαίνεται πως συναινεί, πως συμφωνεί, μ’ αυτούς που το οδη-
γούν στην καταστροφή. Αυτή η ρωμαϊκή ρήση έγινε για το Φίλιππο
Στεργιάδη βασικός κανόνας ζωής. Αποτελούσε, πλέον, «την καρ-
διά» όλων των ιδεολογικών θέσεων και απόψεών του ως τα γερά-
ματά του.
Ο Φίλιππος, απόλυτα προετοιμασμένος, πέρασε μ’ επιτυχία
τα δυο μαθήματα, που του άνοιγαν το δρόμο για να συνεχίσει τις
κανονικές πτυχιακές εξετάσεις. Έφυγε απ’ τη Θεσσαλονίκη, αφού
έμεινε μια ακόμα μέρα για να συναντήσει κάποιους απ’ τους παιδι-
κούς του φίλους και τον κουμπάρο του, το Διαμαντή, ο οποίος πα-
ρακολουθούσε πλέον τα μαθήματα του τελευταίου έτους της Ιατρι-
κής Σχολής.

190
 Στο τρένο της επιστροφής προς την Ορεστιάδα, γνώρισε και
κάποιον συγγενή του δάσκαλου, του Στέλιου Ιντζίδη. Επέστρεφε κι
αυτός απ’ τη Θεσσαλονίκη με προορισμό την Αλεξανδρούπολη,
ενώ δίπλα του καθόταν η μάνα του και ο εξάχρονος γιος του. Ήταν
κτηνίατρος και είχε κάποιες υπηρεσιακές υποχρεώσεις στο Υ-
πουργείο της Βόρειας Ελλάδας, αλλά επέστρεψε εσπευσμένα στην
Αλεξανδρούπολη γιατί ο γιος του είχε ξαφνικά αρρωστήσει. Το
παιδί είχε μείνει για λίγες μέρες στο χωριό με τη γιαγιά του, αλλά η
ξαφνική αδιαθεσία του άλλαξε τα σχέδια του πατέρα του.
Οι δυο άντρες μίλησαν αρκετή ώρα για το Στέλιο και την πολι-
τική κατάσταση που είχε διαμορφωθεί, μετά τα γεγονότα του Ιούλη,
του περασμένου χρόνου. Ο Στέλιος δεν δίδασκε πλέον. Ήταν α-
πόσπασμένος στο πολιτικό γραφείο του θείου του κι αποτελούσε
έναν πολύτιμο συνεργάτη του βουλευτή της Ένωσης Κέντρου, που
όπως ψιθυρίζονταν από πολλούς, ο Παπανδρέου είχε την πρόθε-
ση να τον υπουργοποιήσει. Τα γεγονότα όμως που μεσολάβησαν
ανέτρεψαν αυτούς τους σχεδιασμούς.
Όταν οι τρεις συνεπιβάτες του κατέβηκαν στο σιδηροδρομικό
σταθμό της Αλεξανδρούπολης, ο Φίλιππος παρατήρησε με κάποια
ανησυχία πως το παιδί του κτηνίατρου φαινόταν εξαντλημένο και
βάδιζε στο κρηπίδωμα με κάποια δυσκολία και με ασταθές βήμα.
Ο πατέρας του το πήρε στην αγκαλιά του, ενώ η γιαγιά του ακο-
λουθούσε κρατώντας δυο μικρές τσάντες. Από το παράθυρο του
διαδρόμου ο Φίλιππος τους αποχαιρέτησε μ’ εγκαρδιότητα.
- Στο καλό και περαστικά σας!..Μάλλον θα χρειαστεί να δώσε-
τε στον Παυλάκη κι άλλο αντιπυρετικό!..
Έφτασε στην Ορεστιάδα αργά το απόγευμα. Η Ηρώ με τη
Γιούλη τον περίμεναν στο σταθμό. Αγκαλιές, φιλιά, γέλια, ξεφωνη-
τά της μικρής…
- Μπαμπάκα μου ένα φιλάκι ακόμα… Και στη μαμά ένα… Και
σε μένα ακόμα ένα…
Ο Λάμπρος, που εκείνη την ώρα είχε την ευθύνη της κυκλο-
φορίας των αμαξοστοιχιών, στράφηκε προς το μέρος τους για να
σχολιάσει εκείνη την θερμή υποδοχή.
- Πω! πω! αγάπες! Θα νομίζει κανείς Φίλιππε πως γύρισες απ’
την Αυστραλία, μετά από δέκα χρόνια… Τί λες Ηρώ; Να καλέσου-
με και τη φιλαρμονική;

191
 - Πάντως η Γιούλη δεν θα φέρει αντίρρηση… Ένα μπαμπά τον
έχουμε και τον θέλουμε δίπλα μας… Ούτε βήμα πιο μακριά…
- Άντε κούκλες μου…Πάμε στο σπιτάκι μας για να ξεκουραστώ
και λίγο, είπε εύθυμα ο Φίλιππος καθώς αγκάλιαζε τη γυναίκα του
και την κόρη του, ενώ ο εργάτης της αποθήκης του Κέντρου τους
ακολούθησε μεταφέροντας τη βαριά βαλίτσα με τα ρούχα και τα
βιβλία που κατέβασε από τη σκευοφόρο, από το βαγόνι των α-
ποσκευών.

Η ξαφνική αρρώστια της Γιούλης

Πέρασαν δυο εικοσιτετράωρα από τη στιγμή της άφιξης του

Φίλιππου στην Ορεστιάδα και η Γιούλη παρουσίασε ξαφνικά υψη-
λό πυρετό με διόγκωση των αμυγδαλών. Το παιδί υπόφερε, κατά
διαστήματα, από χρόνια προβλήματα αμυγδαλίτιδας κι ο υπηρε-
σιακός γιατρός δεν φάνηκε ν’ ανησυχεί.
- Α, φαίνεται πως θα ερεθίστηκαν πάλι τα λαιμά της μικρής…
Ας της δώσουμε το σιροπάκι της ερυθροσίν και σε δυο τρεις μέρες
θα γίνει περδίκι…
Παρά τη χορήγηση αντιβιοτικού, ο υψηλός πυρετός δεν υπο-
χωρούσε. Ο Κυριάκος, ο φαρμακοποιός, φοβήθηκε πως η συνέχι-
ση αυτής της ασυνήθιστα μεγάλης εμπύρετης κατάστασης του
παιδιού, θα μπορούσε να οδηγήσει σε κάποια επικίνδυνη εγκεφα-
λίτιδα και τους συνέστησε να απευθυνθούν το συντομότερο στη
μικροβιολόγο της γειτονιάς τους. Για ν’ αποφευχθεί ένα τέτοιο εν-
δεχόμενο και ώσπου να βγουν τα αποτελέσματα της μικροβιο-
λογικής εξέτασης για τη χρησιμοποίηση πιο αποτελεσματικού αντι-
βιοτικού, η Ηρώ τοποθετούσε κρύα πανιά στο μέτωπο και στο
πρόσωπο της Γιούλης. Στις υπερβολικά διογκωμένες αμυγδαλές
του παιδιού, είχαν σχηματισθεί μεγάλα λευκά επιχρίσματα και η
αναπνοή του φαινόταν να δυσχεραίνεται από το κλείσιμο του λαι-
μού. Ο Φίλιππος είχε αναλάβει υπηρεσία το πρωί και σύμφωνα με
το ωράριο έπρεπε να εργασθεί ως αργά το απόγευμα. Ήταν ανα-
στατωμένος και ένα κακό προαίσθημα τον βασάνιζε. Ένιωθε πως

192
δεν θ’ άντεχε να περιμένει ως το απόγευμα τα αποτελέσματα της
μικροβιολόγου. Έστειλε έναν κλειδούχο και ειδοποίησε το Λάμπρο
να έρθει επειγόντως στο Κέντρο.
- Τί συμβαίνει Φίλιππε; Πώς είναι το παιδί; ρώτησε ανήσυχος
ο Λάμπρος, μόλις κατέβηκε τα σκαλιά της τσιμεντένιας σκάλας κι
έφτασε μπροστά στην είσοδο των γραφείων.
- Λάμπρο, έλα σε παρακαλώ να με αντικαταστήσεις… Δεν θα
περιμένω εδώ με σταυρωμένα χέρια… Για να μην υποχωρεί ο πυ-
ρετός με τόση αντιβίωση, σημαίνει πως δεν πρόκειται για απλή
αμυγδαλίτιδα… Θα φύγουμε με το μεσημεριανό τρένο για το νοσο-
κομείο της Αλεξανδρούπολης.
- Φύγε…Πήγαινε στο σπίτι να ετοιμαστείτε…Και κάπως γρή-
γορα για να προλάβετε το τρένο…
- Μα εσύ ήρθες έτσι απροετοίμαστος… Φοράς ακόμα τις παν-
τόφλες σου…
- Φύγε βρε Φίλιππε κι άσε με εμένα… Δεν υπάρχει κανένα
πρόβλημα… Το σπίτι μου είναι δυο μέτρα, που λέει ο λόγος… Θα
τακτοποιηθούν όλα… Τρέξε να προλάβεις.
Αλαφιασμένος έτρεξε ως το σπίτι. Το παιδί φαινόταν πως είχε
κάπως συνέλθει και η Ηρώ έδειχνε συγκρατημένα αισιόδοξη. Όταν
της είπε να ετοιμαστούν η ίδια και το παιδί, για να προλάβουν το
μεσημεριανό τρένο, φάνηκε κάπως έκπληκτη.
- Μα, Φίλιππε, η μικροβιολόγος μου είπε πως σε λίγες ώρες
θα βγουν τ’ αποτελέσματα…
- Ας βγουν όποια ώρα κι αν είναι… Θα τηλεφωνήσω στον Κυ-
ριάκο απ’ την Αλεξανδρούπολη για να ενημερωθούμε… Όμως, κά-
νε γρήγορα κι ετοίμασε το παιδί… Το τρένο πρέπει να έχει ήδη ξε-
κινήσει απ’ τα Δίκαια … Ας ετοιμαστούμε όσο μπορούμε πιο γρή-
γορα για να το προλάβουμε…
Όλα έγιναν μέσα σ’ ελάχιστα λεπτά. Όταν, σχεδόν τρέχοντας,
πλησίαζαν στο Κέντρο, άκουσαν τα απανωτά προειδοποιητικά
σφυρίγματα του τρένου. Ο Λάμπρος, σε συνεννόηση με το μηχα-
νοδηγό και τον προϊστάμενο της αμαξοστοιχίας, το κράτησε ένα
δεκάλεπτο παραπάνω απ’ την κανονική στάθμευση των πέντε
λεπτών, χωρίς να γίνει κάποια σημείωση στο φύλλο πορείας. Την
ώρα που, με τη βοήθεια των υπαλλήλων, ανέβαινε στη σκάλα του
βαγονιού η Ηρώ με το παιδί, ο Λάμπρος ενημέρωσε το Φίλιππο με

193
τηλεγραφική ταχύτητα και συντομία. Του είπε πως, επειδή θα έφ-
ταναν στην Αλεξανδρούπολη μετά τις δυο και τα ιατρεία θα ήταν
κλειστά, συνεννοήθηκε με τον Κυριάκο ώστε να ενημερώσουν έναν
φίλο τους παιδίατρο και έναν γνωστό τους μι-κροβιολόγο να τους
περιμένουν, για μια γρήγορη εξέταση, πριν ενδεχομένως καταλή-
ξουν στο νοσοκομείο. Ο Φίλιππος τον αγκάλιασε με συγκίνηση.
Ήταν έτοιμος να βάλει τα κλάματα.
- Λάμπρο, εσύ δεν είσαι συνάδελφος… Είσαι ένας πραγματι-
κός αδερφός, κατόρθωσε να ψελλίσει με τρεμουλιαστή φωνή.
Το τρένο, παρά την αντικανονική καθυστέρηση των δέκα λεπ-
τών, φαίνεται πως ανέκτησε το χαμένο χρόνο στις ενδιάμεσες
σταθμεύσεις κι έφτασε στην Αλεξανδρούπολη ακριβώς στην ώρα
του. Ο παιδίατρος, με την πρώτη ματιά που έριξε στο λαιμό του
παιδιού, φάνηκε πως βρήκε την αιτία της ασθένειας.
- Διφθερίτιδα! Είμαι βέβαιος ενενήντα εννιά τοις εκατό…
- Μα γιατρέ, το παιδί μας έχει κάνει το εμβόλιο, το τριπλό…
Πώς είναι δυνατόν; ρώτησε κατάχλωμη η Ηρώ.
- Ευτυχώς, απάντησε ο γιατρός… Αν δεν είχε κάνει το εμβό-
λιο, με την καθυστέρηση τόσων ημερών το παιδί θα είχε πεθάνει
από ασφυξία, χωρίς κάποια έγκαιρη τραχειοτομή… Είναι σπάνιες
οι περιπτώσεις αλλά και εμβολιασμένα παιδιά έχουν προσβληθεί
από διφθερίτιδα… Μην καθυστερείτε! Σας περιμένει ο μικροβιολό-
γος στο σπίτι του… Να, η διεύθυνση… Είναι στρατιωτικός γιατρός
κι εξαίρετος επιστήμονας.
Ο μικροβιολόγος πήρε ένα δείγμα από το επίχρισμα στο λαιμό
του παιδιού και τους είπε να περάσουν σε δυο ώρες για να τους
ανακοινώσει τα πρώτα προσωρινά αποτελέσματα της εξέτασης.
Πλησίαζε το απόγευμα και δεν είχαν βάλει ούτε νερό στο στόμα
τους. Κάθισαν σ’ ένα κοντινό εστιατόριο και ψευτοέφαγαν. Οι
μπουκιές, απ’ την αγωνία και την υπερένταση σκάλωναν στο λαιμό
τους. Η Γιούλη, φορώντας ένα λεπτό κόκκινο μπουφανάκι κι ένα
πολύχρωμο κασκολάκι γύρω απ’ το λαιμό της, φαινόταν πως είχε
βρει τις δυνάμεις και το κέφι της. Δίπλα απ’ το τραπέζι τους είχε μια
κολώνα, που οι τέσσερις πλευρές της ήταν καλυμμένες με μα-
κρόστενους καθρέφτες. Το παιδί, χαμογελαστό, με τα ροζ μαγου-
λάκια του να του δίνουν ένα απατηλό χρώμα υγείας, παιχνίδιζε

194
μπροστά στον καθρέφτη παίρνοντας φιλάρεσκες θεατρινίστικες
στάσεις. Ο Φίλιππος αναθάρρησε.
- Δε μπορώ να πιστέψω Ηρώ μου πως αυτό το παιδί είναι βα-
ριά άρρωστο… Για κοίτα την κουκλίτσα μας… Παίρνει πόζες σαν
να φωτογραφίζεται για περιοδικό…
- Κι εγώ δεν το πιστεύω, απάντησε ξεψυχισμένα η Ηρώ, αλλά
όλα έδειχναν πως ήταν έτοιμη να καταρρεύσει από φόβο κι αγω-
νία.
Όταν ξαναπήγαν στο σπίτι του μικροβιολόγου, δεν χρειάστηκε
να περάσουν ούτε το κατώφλι. Όταν πάτησαν το κουδούνι εμφανί-
στηκε ο γιατρός στην πόρτα και τους είπε να περιμένουν για να ει-
δοποιήσει να στείλουν ένα νοσοκομειακό αυτοκίνητο.
- Δεν θα περιμένουμε τα τελικά αποτελέσματα…Υπάρχουν
ελάχιστες πιθανότητες να μην είναι διφθερίτιδα… Σε λίγο θα φτάσει
το ασθενοφόρο…
- Μα γιατρέ θα πηγαίναμε με ταξί στο νοσοκομείο… Δεν ήταν
ανάγκη να στείλουν ασθενοφόρο, ψέλλισε ο Φίλιππος.
- Απαγορεύεται! Είναι λοιμώδης ασθένεια και θα πρέπει ν’ α-
κολουθήσουμε τις προβλεπόμενες διαδικασίες… Α, να, έφτασε το
ασθενοφόρο… Σας εύχομαι να είναι όλα περαστικά… Θ’ αντιμετω-
πίσετε δύσκολες καταστάσεις, αλλά ο θεός είναι μεγάλος! Ίσως τις
ξεπεράσετε χωρίς συνέπειες!

Μέρες απόγνωσης και αγωνίας

Στο νοσοκομείο τους οδήγησαν σ’ έναν πελώριο θάλαμο,

στον οποίο υπήρχαν μόνο παιδιά και οι μάνες ή οι γιαγιές που τα
συνόδευαν. Οι μικροί ασθενείς κυκλοφορούσαν με τις πιζάμες τους
και φαίνονταν πως είχαν δημιουργήσει μεταξύ τους φιλικές σχέ-
σεις… Μόνο δυο αγοράκια έδειχναν κάπως περισσότερο εξαντλη-
μένα κι ήταν ξαπλωμένα στα κρεβάτια τους. Μ’ έκπληξη ο Φίλιπ-
πος αναγνώρισε, στο ένα απ’ αυτά, το παιδάκι του τρένου. Δίπλα
του καθόταν και η γιαγιά του.

195
 - Βρε Παυλάκη, κι εσύ εδώ; ρώτησε μόλις πλησίασε το, εξαν-
τλημένο από την πολυήμερη ασθένεια, αγοράκι.
Το παιδί είχε μεταφερθεί στο νοσοκομείο τις πρωινές ώρες,
όταν διαπιστώθηκε πως είχε προσβληθεί από διφθερίτιδα. Φαίνε-
ται πως η κατάστασή του ήταν αρκετά σοβαρή, όπως έδειχνε η γε-
νικότερη εμφάνιση του προσώπου του και κυρίως το μαυροκίτρινο
χρώμα της επιδερμίδας του. Η Γιούλη έπιασε αμέσως φιλίες μαζί
του, την ώρα που ο πατέρας της, κατάχλωμος και φανερά κατα-
βεβλημένος, έβγαινε απ’ το θάλαμο κι ακουμπούσε το κεφάλι του
στον τοίχο του διαδρόμου. Η Ηρώ τον ακολούθησε ανήσυχη.
- Τί έπαθες; τον ρώτησε ψιθυριστά. Φαίνεσαι έτοιμος να λιπο-
θυμήσεις…
- Ηρώ μου, το παιδί μας κινδυνεύει εξαιτίας μου… Όταν επέ-
στρεψα απ’ τη Θεσσαλονίκη και μ’ αγκάλιαζε και με φιλούσε χα-
ρούμενο, ρουφούσε άθελά του αυτό το δαιμονισμένο μικρόβιο…
Καθόμουν στο ίδιο κουπέ μ’ αυτό το αγοράκι και τη γιαγιά του…
Πω, πω, τι έκανα στο παιδί μου!
- Τί έκανες Φίλιππε; Για κράτησε την ψυχραιμία σου κι άφησε
τις παράλογες σκέψεις… Μήπως ήξερες πως αυτό το αγοράκι είχε
πάνω του το μικρόβιο της διφθερίτιδας; Τι είναι αυτά που λες και
βασανίζεις τον εαυτό σου!
Τη συζήτηση τη διέκοψαν δυο νοσοκόμες, που πέρασαν από
δίπλα τους και μπήκαν στο θάλαμο μιλώντας φωναχτά, καθώς α-
πευθύνονταν προς τη Γιούλη.
- Εσύ είσαι το όμορφο κοριτσάκι που μας είπαν να του φορέ-
σουμε αυτή τη ροζ νυχτικούλα; είπε η μια, καθώς η δεύτερη άφηνε
ένα μαξιλάρι και διπλωμένα καθαρά σεντόνια στο κρεβάτι, όπου
είχαν αφήσει πρόχειρα την τσάντα και κάποια ρούχα τους ο Φίλιπ-
πος και η Ηρώ.
Η Γιούλη φοβήθηκε κι έτρεξε προς τη μητέρα της, ενώ κοίτα-
ζε με δυσπιστία τις νοσοκόμες. Όπως είχαν φύγει εσπευσμένα
από την Ορεστιάδα, δεν είχαν πάρει μαζί τους ούτε νυχτικιές για
την Ηρώ και το παιδί, αλλά ούτε και άλλα απαραίτητα προσωπικά
είδη για μια πολυήμερη παραμονή στο νοσοκομείο. Έτσι, ώσπου ο
Φίλιππος να φέρει από το σπίτι τους, την επόμενη μέρα, όλα όσα
ξέχασαν σ’ εκείνες τις ώρες της μεγάλης έντασης και αγωνίας, οι
νοσοκόμες βρήκαν μια ξεχασμένη από άλλους παιδική νυχτικιά και

196
την έφεραν για να τη φορέσουν στη Γιούλη, πριν οδηγήσουν το
παιδί στο εξεταστήριο.
- Φόρεσε τη νυχτικούλα κούκλα μου…Είναι καθαρή, πλυμένη
και σιδερωμένη… Αύριο ο μπαμπάς θα φέρει μια απ’ τις δικές
σου… Εκείνη την εκρού με τα φιογκάκια που σου αρέσει, είπε η
Ηρώ, καθώς η Γιούλη αφηνόταν στις περιποιήσεις της μητέρας της
και μιας νοσοκόμας για να της φορέσουν τη νυχτικιά.
Η ώρα είχε περάσει κι ο Φίλιππος θα ‘πρεπε έγκαιρα να φτά-
σει στο σιδηροδρομικό σταθμό, για να επιβιβασθεί στο τρένο που
θα τον μετέφερε στην Ορεστιάδα πριν απ’ τα μεσάνυχτα. Θα εργα-
ζόταν κανονικά όλη τη νύχτα και ως το μεσημέρι της επόμενης μέ-
ρας για να μπορέσει, με μια σιωπηρή συναδελφική τροποποίηση
των κανονικών ωραρίων εργασίας, να επιστρέψει στην Αλεξαν-
δρούπολη. Αυτό το εξαντλητικό ωράριο εφαρμόστηκε όλες τις μέ-
ρες, που η γυναίκα του και το παιδί του ήταν στο νοσοκομείο κι
αργότερα, για ειδική παρακολούθηση, σε ξενοδοχείο για μια περί-
που εβδομάδα.
Δίπλα απ’ το σταθμό της Αλεξανδρούπολης υπήρχε ένα πε-
ρίπτερο. Όταν έφυγε από το νοσοκομείο, προχώρησε προς τα εκεί
αργά και δισταχτικά. Το στόμα του ήταν στεγνό και μαλλιασμένο,
σαν να μάσησε φύλλα συκιάς. Είχαν περάσει τόσοι μήνες από τότε
που έκοψε το κάπνισμα, αλλά μια έντονη, μια αρρωστημένη ανίκη-
τη επιθυμία του ξεσήκωνε τα σωθικά κι αποζητούσε με πάθος τη
νικοτίνη που είχε στερηθεί τόσον καιρό. Τα νεύρα του είχαν σμπα-
ραλιαστεί. Στάθηκε για μερικά δευτερόλεπτα μπροστά στο περί-
πτερο με απλανές βλέμμα, χωρίς να μιλά. Η γυναίκα που καθόταν
στο εσωτερικό τον κοίταξε κάπως παραξενεμένη.
- Τί θέλετε κύριε; τον ρώτησε, σκύβοντας το κεφάλι της πίσω
απ’ το μικρό παραθυράκι για να τον δει καλύτερα.
Ο Φίλιππος δεν απάντησε. Μέσα του γινόταν μια φοβερή πά-
λη, για να νικήσει το αναγεννημένο πάθος του για το κάπνισμα.
Ήταν σχεδόν έτοιμος να πει πως ήθελε ένα πακέτο «Άρωμα» χω-
ρίς φίλτρο. Ήταν η μάρκα που κάπνιζε. Η περιπτερού τον ξαναρώ-
τησε ακόμα πιο παραξενεμένη και ίσως λίγο φοβισμένη.
- Θέλετε κάτι κύριε; Θα αγοράσετε κάτι;..
- Ναι, θέλω ένα σωληνάριο με μέντες «Ίον», απάντησε στα
γρήγορα ο νεαρός άντρας.

197
 Εκείνη την κρίσιμη, την τόσο αποφασιστική και δύσκολη στιγ-
μή απελπισίας και φόβου για την υγεία του παιδιού του, κατάφερε
να σταθεί στα πόδια του και να νικήσει την έντονη επιθυμία του για
κάπνισμα. Σ’ όλα τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του θεωρούσε
πως, εκείνη τη στιγμή, σφράγισε μια νίκη αυτοκυριαρχίας, πως
πήρε μια απόφαση ακόμα πιο δύσκολη απ’ αυτή που έλαβε όταν
αποφάσισε να κόψει το τσιγάρο.
Όταν ανέβηκε στο τρένο βρήκε ένα εντελώς άδειο κουπέ. Ή-
ταν πτώμα απ’ την κούραση. Σχεδόν αμέσως τον πήρε ο ύπνος.
Ξύπνησε όταν η αμαξοστοιχία μπήκε στο σταθμό της Νέας Ορεσ-
τιάδας.
Οι μέρες που ακολούθησαν ήταν απ’ τις χειρότερες στη ζωή
του. Σπάνια πήγαινε στο σπίτι και μόνο όσο χρειαζόταν για να
πλυθεί, να ξυριστεί ή να βάλει στην τσάντα του κάποια αντικείμενα,
κυρίως εσώρουχα, που ήταν απαραίτητα στη γυναίκα του και στο
παιδί του. Η κυρία Ευγενία και οι κόρες της ανησυχούσαν και ρω-
τούσαν με αγωνία για την πορεία της ασθένειας της Γιούλης. Τις
καθησύχαζε πάντα, αλλά και ο ίδιος ήταν προβληματισμένος βλέ-
ποντας τις ανησυχίες των γιατρών για πιθανές δυσάρεστες συνέ-
πειες κι αν ακόμα ξεπερνούσαν το μεγάλο κίνδυνο.
Με τη σιωπηρή συμφωνία για το τροποποιημένο ωράριο ερ-
γασίας, για την οποία ο Λάμπρος εξασφάλισε και τη συναίνεση του
τιτλούχου προϊσταμένου, ο Φίλιππος είχε τη δυνατότητα να πηγαι-
νοέρχεται καθημερινά στην Αλεξανδρούπολη. Για το λόγο αυτό
θα’πρεπε να εργάζεται πάντα, στις ώρες του πιο δύσκολου νυχτε-
ρινού ωραρίου, που στην υπηρεσιακή γλώσσα χαρακτηριζόταν ως
«γερμανική βάρδια». Ο Λάμπρος και ο Κώστας συμφώνησαν αλ-
λά, για λόγους δικαιοσύνης, του ζήτησαν επιτακτικά να δουλεύει με
μειωμένο ωράριο, ενώ οι ίδιοι ανέλαβαν να καλύπτουν τις επιπλέ-
ον ώρες. Ήταν μια συγκινητική προσφορά ασυνήθιστης, σε πολλά
άλλα επαγγέλματα, συναδελφικής αλληλεγγύης. Ακόμα και ο Διο-
γένης Θεοδοσιάδης, ο τόσο τυπικός και ευθυνόφοβος σ’ όλες τις
επαγγελματικές του ενέργειες, έκανε «τα στραβά μάτια» γι’ αυτές
τις παράτυπες ρυθμίσεις των ωραρίων εργασίας των υφισταμένων
του, ιδίως για τις ώρες που προβλεπόταν η ταυτόχρονη παρουσία
δυο υπαλλήλων και δούλευε μόνον ο ένας. Αυτού του είδους οι δι-
ακανονισμοί των ωραρίων, σε έκτακτες περιπτώσεις, ήταν τις πε-

198
ρισσότερες φορές γνωστές και στους επιθεωρητές, αλλά η μεγάλη
στενότητα του προσωπικού και η αδυναμία να χορηγήσουν ανα-
παύσεις ή ακόμα και άδειες περασμένων ετών, τους ανάγκαζε να
ανέχονται σιωπηρά τέτοιου είδους συμφωνίες μεταξύ των υπαλλή-
λων. Άλλωστε, με τέτοιες τροποποιήσεις, ούτε διακόπτονταν και
ούτε διαφοροποιούνταν ο κανονικός ρυθμός των εργασιών των
Κέντρων. Μόνο σε περίπτωση κάποιου ατυχήματος ή ανακρίσεων
σε καταγγελίες από εμπόρους ή επιβάτες, η έρευνα γινόταν «βάσει
των υφισταμένων κανονισμών και των οδηγιών της Διοικήσεως».
Με τον τρόπο αυτό ο Φίλιππος είχε τη δυνατότητα να πηγαι-
νοέρχεται καθημερινά από την Ορεστιάδα στην Αλεξανδρούπολη,
σ’ όλη τη διάρκεια της θεραπείας του παιδιού του στο νοσοκομείο
αλλά και μετέπειτα, στο ξενοδοχείο, για να συνεχισθεί η ιατρική του
παρακολούθηση. Τις περισσότερες ώρες κοιμόταν κατά τη διάρ-
κεια της διαδρομής, σε κάποια ήσυχη γωνιά του βαγονιού, ή στα
διαστήματα των διακοπών του ωραρίου κατά τις νυχτερινές ώρες
της εργασίας. Είχε κουβαλήσει απ’ το σπίτι του, στο Κέντρο, δυο
κουβέρτες και ξάπλωνε πρόχειρα σ’ έναν ξύλινο πάγκο, στην εσω-
τερική πλευρά του γραφείου, προς την πλευρά των θυρίδων εισι-
τηρίων. Μερικές φορές, την ώρα που βρισκόταν στο νοσοκομείο,
έγερνε για λίγο στο κρεβάτι της Γιούλης και ψευτοκοιμόταν για ελά-
χιστα λεπτά. Η ίδια εξαντλητική κούραση κι αϋπνία ταλαιπωρούσε
και την Ηρώ, η οποία δεν απομακρύνθηκε απ’ το κρεβάτι του παι-
διού της ούτε στιγμή. Τα βράδια κοιμόταν καθιστή σ’ ένα πτυσσό-
μενο καρεκλάκι κι έγερνε το σώμα της προς το κρεβάτι του παι-
διού. Κάποιες μέρες ήταν τυχερή. Όταν άδειαζε ένα κρεβάτι, είχε
την ευκαιρία να κοιμηθεί κανονικά ή να το μοιραστεί με άλλη μητέ-
ρα που φρόντιζε κι αυτή το παιδί της.
Όταν ο Φίλιππος έφτανε στο νοσοκομείο, τη συνηθισμένη
πάντα ώρα, η Γιούλη άνοιγε διάπλατα τα χέρια της και τον καλούσε
στο κρεβάτι για να τον αγκαλιάσει και να τον φιλήσει ξεφωνίζοντας
από χαρά. Τις πρώτες μέρες το παιδί ήταν τελείως εξαντλημένο. Ο
Φίλιππος φοβόταν δυσάρεστες εξελίξεις και ήταν αναστατωμένος.
Το κορμάκι της μικρής φαινόταν αδύνατο και κοκκαλιάρικο, μέσα
στη φαρδιά νυχτικούλα της. Το πρόσωπό της κάτασπρο, με μελα-
νιάσματα στο κάτω μέρος των ματιών της, είχε μια έκφραση μόνι-
μης μελαγχολίας. Του φάνηκε πως η επιδερμίδα του παιδιού του

199
είχε λεπτύνει τόσο πολύ, που οι φλεβίτσες στ’ αφτιά του ξεχώριζαν
ολοκάθαρα, σαν να βρίσκονταν πίσω από ζελατίνα. Με την έναρξη
της θεραπείας εκδηλώθηκε αμέσως η σοβαρότητα και η επικινδυ-
νότητα της ασθένειας.
Τις μέρες που ακολούθησαν φάνηκαν κάπως τα θετικά αποτε-
λέσματα μιας ενθαρρυντικής εξέλιξης, που αναπτέρωσε τις ελπίδες
του Φίλιππου και της Ηρώς. Οι γιατροί δεν μιλούσαν, αλλά οι νο-
σοκόμες του θαλάμου σιγοψιθύριζαν πως «όλα πήγαιναν καλά».
Κάποιες στιγμές ο Φίλιππος ένιωθε πόνο και θλίψη όταν α-
ναγκαζόταν να παίζει, το ίδιο πάντα «θεατράκι», μπροστά στη μι-
κρή κι αθώα κορούλα του, που τον περίμενε πάντα με λαχτάρα
«για να δείρει εκείνη την ψηλή ξανθιά νοσοκόμα» που της έκανε
ενέσεις. Φαίνεται πως το φάρμακο των ενέσεων προκαλούσε έν-
τονο πόνο, γιατί το παιδί σπαρταρούσε στην αγκαλιά της μάνας
του, ενώ το ακινητοποιούσε και μια άλλη νοσοκόμα. Ο Φίλιππος
ποτέ δεν βρισκόταν στο θάλαμο την ώρα εκείνη. Έπρεπε να δείχ-
νει στη Γιούλη έκπληκτος και πως αυτό το γεγονός τον εξόργιζε.
Κάθε μεσημέρι, που η μικρή τον έβλεπε να περνά την είσοδο του
θαλάμου, ξεσπούσε απελπισμένη και πολλές φορές με κλάματα.
- Πού είσαι μπαμπάκα μου όταν εκείνη η κακιά η νοσοκόμα
μου κάνει ενέσεις και κλαίω; Να τη δείρεις… Να τη δείρεις πολύ και
να φοβάται για να μη με τρυπά με βελόνες… Να τη δείρεις…
Ο Φίλιππος έπαιρνε ένα αγριεμένο ύφος, αγκάλιαζε τη Γιούλη
και τη φιλούσε στα χλωμά μαγουλάκια της.
- Πώς τολμά γλύκα μου αυτή η κακιά νοσοκόμα να σε τρυπά
με βελόνες; Θα τη βρω και να δεις τι ξύλο θα φάει!.. Θα φοβηθεί
και ούτε θα πλησιάζει στο κρεβάτι σου…
Η Ηρώ, οι άλλες γυναίκες του θαλάμου αλλά και οι νοσοκόμες,
ήξεραν όλες το καθημερινό παιχνίδι της παραπλάνησης. Την ώρα
που θα έπρεπε να γίνει η ένεση, κάποια απ’ όλες θα φώναζε πως
«η κακιά νοσοκόμα μόλις που πέρασε απ’ το διάδρομο». Ο Φίλιπ-
πος σηκωνόταν για να τρέξει και να την προλάβει, ενώ η Γιούλη
τον προέτρεπε να μην καθυστερεί.
- Τρέξε μπαμπάκα να μη φύγει!..
- Τώρα θα την πιάσω και θα της ξεριζώσω τα μαλλιά… Πού
θα μου πάει!

200
 Ο νεαρός πατέρας, μόλις έβγαινε απ’ την πόρτα του θαλάμου,
ακουμπούσε στον τοίχο και ψυχικά κουρελιασμένος άκουγε τις
σπαρακτικές κραυγές του παιδιού του να τον καλεί, «γιατί η κακιά
νοσοκόμα ήρθε κρυφά από άλλη πόρτα».
Ένα μεσημέρι η Γιούλη, μετά τη συνηθισμένη υποδοχή στον
πατέρα της, του ανάγγειλε χαρούμενη πως «ο Παυλάκης έγινε κα-
λά κι έφυγε για το σπίτι του».
- Θα φύγουμε κι εμείς κουκλίτσα μου, γρήγορα… Ας κάνουμε
υπομονή λίγες μέρες ακόμα…
Το κρεβάτι στο οποίο ήταν άλλοτε ξαπλωμένο το αγοράκι του
κτηνίατρου, ήταν άδειο και φρεσκοστρωμένο. Η Ηρώ έκανε ένα
νεύμα στον άντρα της κι έσκυψε στο λαιμό του, δήθεν για να απο-
μακρύνει κάποια κλωστή από το γιακά του, ενώ του ψιθύριζε:
- Η αποψινή νύχτα ήταν πραγματική κόλαση… Στο τέλος με-
τέφεραν τον Παυλάκη σ’ άλλο θάλαμο… Το παιδί θα πρέπει να έ-
χει ξεψυχήσει… Η νοσοκόμα που πέρασε λίγο πριν έρθεις, μου εί-
πε πως οι γιατροί περίμεναν το μοιραίο από λεπτό σε λεπτό…

Το ξεπέρασμα της μπόρας

Μια μέρα πριν εκδοθεί το εξιτήριο του νοσοκομείου για τη

Γιούλη, η προϊσταμένη ειδοποίησε το Φίλιππο πως ήθελε να του
μιλήσει, στο γραφείο του, ο κύριος Σαμαράκης, ο διευθυντής του
νοσοκομείου. Αυτή η πρόσκληση του φάνηκε λίγο παράξενη, γιατί
ήταν κάτι που δεν το περίμενε. Μπήκε στο γραφείο με δισταγμό και
κάποια αμηχανία.
- Ζητήσατε να με δείτε κύριε διευθυντά…
- Ναι, ναι…Έλα κάθισε νεαρέ μου…Να παραγγείλω κάτι; Κα-
φέ, χυμό…
- Όχι, ευχαριστώ, έχω πιεί τρεις καφέδες ως τώρα, απάντησε
μ’ απορία και κάποια έκπληξη, γι’ αυτή την τόσο φιλική συμπερι-
φορά ενός ανθρώπου που έβλεπε για πρώτη φορά.
Ο διευθυντής ήταν ένας ευπαρουσίαστος πενηντάρης ή πε-
νηνταπεντάρης γιατρός, με μια καλοσυνάτη εμφάνιση που ενέπνεε

201
εμπιστοσύνη. Τα πυκνά μαλλιά του ήταν ψαρά και κυματιστά, ενώ
οι φαβορίτες του ήταν ολόλευκες. Είχε διπλωμένα τα μανίκια του
πουκάμισου, λίγο πάνω απ’ τους καρπούς, κι η γραβάτα του ήταν
αρκετά τραβηγμένη και χαλαρωμένη προς τα κάτω.
- Θα απορείς βέβαια κύριε Στεργιάδη που σε κάλεσα στο γρα-
φείο μου χωρίς να σε ξέρω και να με ξέρεις… Θα σου λύσω την
απορία! Ο συνάδελφός σου ο Λάμπρος και ο φαρμακοποιός, ο
Κυριάκος, είναι πολύ αγαπητά μου πρόσωπα… Δεν θα σου πω
βέβαια πως, και οι δυο τους, με τρέλαναν στα τηλεφωνήματα για
να δείξω ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την κορούλα σου… Πρέπει να
είσαι περήφανος που έχεις τέτοιους φίλους!
- Είμαι κύριε διευθυντά! Αυτές τις δύσκολες ώρες μου συμπα-
ραστάθηκαν σαν αδέρφια! Τέτοιες πράξεις φιλίας κι αλληλεγγύης,
μένουν πάντα ανεξίτηλα χαραγμένες στη μνήμη… Δεν ξεχνιούνται
ποτέ!
- Και τώρα στο προκείμενο!.. Αγαπητέ μου, το παιδί σου έχει
θεραπευτεί αλλά ακόμα δεν ξέφυγε από κάποιους κινδύνους… Για
έναν ή δυο μήνες χρειάζεται πολύ μεγάλη προσοχή…
- Τί κινδύνους γιατρέ; ρώτησε ο Φίλιππος καθώς ανακάθισε
στο κάθισμα με εμφανή την ανησυχία και ίχνη φόβου στο πρόσω-
πό του.
- Μην ταράζεσαι! Μίλησα για ενδεχόμενους κινδύνους, που
μπορεί να εμφανισθούν αν δεν τηρηθούν, τις επόμενες εβδομάδες,
κάποιες αναγκαίες προφυλάξεις… Άκουσέ με λοιπόν προσεκτικά!
Άρχισε να του δίνει οδηγίες για τη θεραπευτική αγωγή του
παιδιού, μετά την έξοδο από το νοσοκομείο. Η Γιούλη δεν θα
‘πρεπε να κουράζεται καθόλου και η διατροφή της θα ήταν ελαφριά
αλλά πλούσια σε βιταμίνες. Ο μεγάλος κίνδυνος πέρασε, αλλά η
καρδούλα της και τα νεφρά είχαν υποστεί τόσο μεγάλη δοκιμασία,
που η καλή λειτουργία τους «κρεμόταν από μια τρίχα». Κάτι αν
πήγαινε στραβά, θα μπορούσαν να εμφανισθούν προβλήματα
καρδιοπάθειας ή νεφρίτιδας. Στο τέλος συμπλήρωσε:
- Δεν συναντηθήκαμε ως τώρα κύριε Στεργιάδη, γιατί εγώ
περνούσα απ’ το θάλαμο καθημερινά, με τους θεράποντες για-
τρούς, το πρωί, ενώ εσύ ερχόσουν πιο αργά… Γι’ αυτό σκέφτηκα
να σε ενημερώσω τώρα, πριν φύγετε.. Γι αυτά θα ενημερώσω
λεπτομερέστερα και τη γυναίκα σου… Οι μάνες είναι πιο τυπικές κι

202
αφοσιώνονται με πάθος στα άρρωστα μωρά τους… Θα πρέπει,
με έναν αυστηρό προγραμματισμό, ν’ αποφευχθούν ενδεχόμενες
επιπλοκές… Μια λοίμωξη, έστω μια απλή γρίπη με πυρετό, μπορεί
να είναι εξαιρετικά επικίνδυνη. Παρακολούθησα απ’ την αρχή την
εξέλιξη της αρρώστιας του παιδιού σου… Θέλω να ξεφύγει από
κάθε κίνδυνο και να μην έχει σοβαρά προβλήματα αργότερα… Γι’
αυτό θέλω να είστε απόλυτα ενημερωμένοι και οι δυο σας…Και
εσύ και η γυναίκα σου…
- Σας ευχαριστώ κύριε διευθυντά!.. Δεν βρίσκω λόγια για να
σας εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου…
- Όλοι εδώ τη δουλειά μας κάνουμε κύριε Στεργιάδη! Α, και κά-
τι ακόμα! Σήμερα πήγαινε να κλείσεις δωμάτιο σ’ ένα ξενοδοχείο…
Έχει κάποια ξενοδοχεία όπως πας προς το σταθμό, προς τη δεξιά
πλευρά, προς τη μεριά του Φάρου… Τώρα που θα βγείτε από το
νοσοκομείο, η γυναίκα σου με το παιδί θα μείνουν στην Αλεξαν-
δρούπολη τουλάχιστον μια εβδομάδα και μετά, αφού εξετάσει τη
μικρή και ο παιδίατρος, θα μπορείτε να φύγετε για το σπίτι σας…
Εγώ κάθομαι εκεί κοντά! Το πρωί, πριν έρθω στο νοσοκομείο, θα
περνώ να βλέπω και το παιδί… Αν όμως παρουσιαστεί ξαφνικά
οποιοδήποτε πρόβλημα, θα σας δώσω τα τηλέφωνα των γιατρών
του νοσοκομείου για να επικοινωνήσει η γυναίκα σου μαζί μου,
οποιαδήποτε ώρα χρειασθεί τη βοήθεια γιατρού…
- Γιατρέ, φαίνεται πως κι εγώ και η οικογένειά μου είμαστε τυ-
χεροί που βρεθήκατε εσείς στο δρόμο μας αυτή, την πιο κρίσιμη
στιγμή για το παιδί μας… Θέλω και πάλι να σας ευχαριστήσω…
Ο διευθυντής τον σταμάτησε με μια κίνηση του χεριού του χα-
μογελώντας.
- Μ’ αρέσει να κάνω τη δουλειά μου με ευσυνειδησία, αλλά στη
δική σας περίπτωση είχα και άλλους λόγους να δείξω μεγαλύτερο
ενδιαφέρον, όπως θα ‘κανα για ένα συγγενικό μου πρόσωπο…
Εκτός απ’ τον Κυριάκο και το Λάμπρο, έχω και άλλους φίλους με
τους οποίους έχετε κάποια ειδική σχέση.
- Ποιούς φίλους; Τι σχέση έχουμε μ’ αυτούς;
Ο γιατρός χαμογέλασε αινιγματικά.
- Είδα στο οικογενειακό σας βιβλιάριο υγείας πως κατάγεσθε,
κι εσύ και η γυναίκα σου, από χωριό των Σερρών… Ε, λοιπόν φαί-

203
νεται πως η μοίρα μου το ‘χει να μπλέκω με θαυμάσιους κι αξιο-
πρεπείς Σερραίους…
- Γιατρέ, μη μου πείτε πως έχετε φίλους και συγχωριανούς
μου! Αυτό θα ήταν από τ’ απίστευτα…
- Κι όμως έχω!
- Ποιόν; Ποιούς;
Του εξήγησε πως γνωρίστηκε μ’ έναν συγχωριανό του λοχα-
γό, τον Παναγιώτη Σκορδέλη, όταν εκείνος υπηρετούσε στη Θρά-
κη. Αργότερα ο λοχαγός πήρε προαγωγή και μετάθεση… Ίσως να
βρισκόταν τώρα στην Κύπρο, αλλά δεν ήταν βέβαιος γι’ αυτό. Ο
Σκορδέλης με τη γυναίκα του είχαν αναπτύξει φιλικές σχέσεις με
όλη την οικογένεια του γιατρού. Μάλιστα, είχε έρθει κάποιες μέρες
κι ο αδερφός του, ένας εξαίρετος ευγενικός νέος, ο οποίος μόλις
είχε πάρει την ειδικότητα του νευρολόγου και σκεφτόταν ν’ ανοίξει
ιατρείο στις Σέρρες…
- Α, κύριε διευθυντά, σίγουρα θα μιλάτε για το Βασίλη… Κάνα-
με παρέα στο πανεπιστήμιο…Είναι παιδί μάλαμα, που λένε… Μά-
λιστα, στο σπίτι μου έχω και μια φωτογραφία που είμαστε μαζί στη
θάλασσα, στην παραλία της Αγίας Τριάδας Θεσσαλονίκης.
- Ώστε είναι παιδί μάλαμα!.. Όλοι αυτό μου λένε!.. Ξέρεις, η
κόρη μου διατηρεί με το Βασίλη πολύ φιλικές σχέσεις και όπως κα-
ταλαβαίνεις, σαν πατέρας, ενδιαφέρομαι για τους φίλους και γενι-
κότερα για τις παρέες των παιδιών μου…
- Τον ξέρω καλά γιατρέ… Πρόκειται για άτομο με αρχές και
ήθος…
- Χαίρομαι γιατί επιβεβαιώνονται οι πληροφορίες μου…Α, ξέ-
χασα να σου πω και για τον άλλο συγχωριανό σου…Είναι κι αυτός
ταγματάρχης και φίλος του Παναγιώτη…Μου διαφεύγει τ’ όνομά
του, αλλά είναι ένας ψηλός, ωραίος, ένας πραγματικός λεβέντης…
Να δεις πως τον λένε!
- Μίμη τον λένε… Το πατρικό του σπίτι βρίσκεται στη γειτονιά
της γυναίκας μου…
- Κι αυτός καλό παιδί!.. Ο Βασίλης όμως μ’ εντυπωσίασε…
Μίλησαν ακόμα λίγο, με κεντρικό πάντοτε σημείο αναφοράς τα
προσόντα και τις επαγγελματικές προοπτικές του νευρολόγου Βα-
σίλη Σκορδέλη. Μετά από λίγα χρόνια ο Φίλιππος πληροφορή-

204
θηκε πως, ο φίλος και συγχωριανός του Βασίλης, είχε παντρευτεί
την κόρη του γιατρού Σαμαράκη.

Η επιστροφή στο σπίτι

Σ’ όλη τη διαδρομή του τρένου, από την Αλεξανδρούπολη ως

τη Νέα Ορεστιάδα, η Γιούλη ήταν κουλουριασμένη στην αγκαλιά
του πατέρα της, ήσυχη, ήρεμη, χωρίς να μιλά ή να κινείται. Το παι-
δί, σαν ν’ απόκτησε ξαφνικά μια ασυνήθιστη για την ηλικία του ω-
ριμότητα, είχε καταλάβει πως θα ‘πρεπε για λίγο καιρό να ζήσει με
κάπως διαφορετικό τρόπο, απ’ αυτόν που είχε συνηθίσει πριν αρ-
ρωστήσει. Τις μέρες που έμεινε με τη μητέρα της στο ξενοδοχείο,
καθόταν υπάκουο και πειθαρχημένο στην καρέκλα, δίπλα απ’ το
παράθυρο κι αγνάντευε απέναντι τα σπίτια και τον ουρανό, ενώ
μόλις που φαινόταν και μια λεπτή λωρίδα απ’ τη θάλασσα του λι-
μανιού. Άλλες στιγμές, όταν δεν κοιμόταν ή δεν ξάπλωνε στο κρε-
βάτι, έπαιζε με τις δυο αγαπημένες της κούκλες.
Η Ηρώ, όλο αυτό το διάστημα της μεγάλης δοκιμασίας, είχε
εξουθενωθεί σωματικά και ψυχικά, αλλά κατάφερε να διατηρήσει
μια εικόνα ηρεμίας, μελαγχολίας και πίκρας. Στο πρόσωπό της είχε
αποτυπωθεί μια έκφραση μόνιμης θλίψης και μιας ιδιότυπης κι α-
νερμήνευτης ικεσίας, σαν τα γυναικεία πρόσωπα των μαρτύρων
που απεικονίζονται σε βυζαντινές αγιογραφίες. Μόλις το τρένο ξε-
κίνησε απ’ το σταθμό, είχε αποκαμωμένη γύρει το κεφάλι της στον
ώμο του άντρα της και λαγοκοιμόταν σ’ όλη τη διάρκεια της δια-
δρομής. Τώρα, στο τέρμα μιας μεγάλης δοκιμασίας, είχε καταρ-
ρεύσει.
Στο σταθμό της Ορεστιάδας τους υποδέχτηκαν ο Λάμπρος με
τη Βέρα κι ο Γιάννης με την Κατερίνα, που είχαν έρθει από την Αδ-
ριανούπολη για κάποιες δουλειές και τυχαία πληροφορήθηκαν για
την αναμενόμενη άφιξη των φίλων τους με το παιδί τους. Μετά τις
πρώτες συγκινητικές, αλλά κι ευχάριστες στιγμές της συνάντησης
με τους φίλους και συναδέλφους, ξεκίνησαν για το σπίτι. Ο Γιάννης

205
έπιασε το Φίλιππο απ’ το χέρι και τον ανάγκασε να σταματήσει,
σκύβοντας ταυτόχρονα προς το μέρος του.
- Φίλιππε, πριν φύγω για την Αδριανούπολη θα πρέπει ό-
πωσδήποτε να σε συναντήσω…Θα πρέπει να μιλήσουμε για κά-
ποιο θέμα που ίσως σ’ ενδιαφέρει…
- Γιάννη μου, θα πάω το παιδί και την Ηρώ στο σπίτι και θα
επιστρέψω αμέσως…Δεν θ’ αργήσω, απάντησε κάπως παραξενε-
μένος ο Φίλιππος.
Η επιστροφή στο σπίτι ήταν ακόμα πιο συγκινητική. Ήταν μια
πραγματική γιορτή. Φιλιά, ευχές, γέλια, αγκαλιές…Η κυρία Ευγενία
άναψε το καντήλι «για να μη μας βρει, όπως είπε, άλλο κακό». Η
Ελένη δεν έπαψε ούτε στιγμή να χαϊδεύει και να φιλά το παιδί, που
ήταν συνέχεια γαντζωμένο στην αγκαλιά της μάνας του αλλά είχε
ξαναβρεί, σιγά σιγά, κάτι απ’ το χαμένο κέφι και τον παιδικό αυ-
θορμητισμό του. Η Χρύσα δεν είχε ακόμα γυρίσει απ’ τη δουλειά
της, αλλά την περίμεναν από στιγμή σε στιγμή.
Ο Φίλιππος επέστρεψε στα γραφεία του Κέντρου. Ο Γιάννης
ήταν εκεί και τον περίμενε. Κάθισαν στη διπλανή ταβερνούλα και
παράγγειλαν δυο ούζα με μεζέ.
- Απ’ το ύφος σου Γιάννη υπέθεσα πως έχεις να μου πεις κάτι
το σοβαρό… Θα ήταν ψέμα αν έλεγα πως δεν είμαι περίεργος ή
ακόμα κι ανήσυχος γι’ αυτά που πρόκειται να μου πεις, είπε ο Φί-
λιππος μόλις έδωσαν την παραγγελία στον ταβερνιάρη.
- Δεν χρειάζεται ν’ ανησυχείς!.. Είναι μια πρόταση που, εσύ θα
κρίνεις, αν σου συμφέρει ή όχι…
- Για πες μου…Είμαι όλος αφτιά και σ’ ακούω…
Ο Γιάννης Κουτσουδέας, αυτός ο αξιαγάπητος απ’ όλους συ-
νάδελφος, ήταν κατά τρία ή τέσσερα χρόνια μεγαλύτερος απ’ το
Φίλιππο. Μετρίου, μάλλον, αναστήματος, στρογγυλοπρόσωπος,
αρκετά παχουλός, είχε μια μόνιμη έκφραση ανησυχίας και προβλη-
ματισμού στο πρόσωπό του, που ίσως οφειλόταν στα προβλήματα
υγείας, που εμφανίστηκαν με υψηλή πίεση κι ανωμαλίες στα νεφρά
του. Όταν άρχιζε να μιλά, καταλάβαινε κανείς πως είχε απέναντί
του ένα απόλυτα συγκροτημένο και καλλιεργημένο άτομο. Πράος,
ήρεμος, χαμηλών τόνων και πολιτισμένης συμπεριφοράς, απεχθα-
νόταν τους φωνακλάδες και τους εριστικούς τύπους, που προσ-
παθούσαν να λύσουν τα προβλήματα κι οποιεσδήποτε διαφορές

206
τους με καβγάδες κι άγριες αντιπαραθέσεις. Στις παρέες των συ-
ναδέλφων υποπροϊσταμένων κυκλοφορούσε μια φράση του, σαν
ένα είδος αποφθέγματος, που έδειχνε αυτή την φιλήσυχη πλευρά
του χαρακτήρα του. Κάποιοι αστειευόμενοι έλεγαν πως σε μια
συγκεκριμένη στιγμή έντασης και φωνασκιών, ο Κουτσουδέας θα
επενέβαινε κουνώντας τα χέρια του για να ηρεμήσουν όλοι και θα
επαναλάμβανε τη γνωστή ρήση του: «παιδιά, χαμηλώστε τις φω-
νές σας! Ήρθε πλέον η στιγμή να μιλήσουμε σαν πολιτισμένοι άν-
θρωποι». Τις περισσότερες φορές, σαν από θαύμα, κατόρθωνε να
τους ηρεμεί. Είχε αυτό το χάρισμα, με τη φιλήσυχη έκφρασή του,
τον πάντα χαμηλό τόνο της φωνής του και τα λογικά επιχειρήματά
του να πείθει και τους πιο δύσπιστους.
- Γιάννη περιμένω ν’ ακούσω αυτό που έχεις να μου πεις, ε-
πανέλαβε μ’ αδημονία ο Φίλιππος.
- Άκου φίλε μου προσεκτικά αυτά που θα σου πω…
Ο Κουτσουδέας άρχισε να τον ενημερώνει για την κατάσταση
της υγείας του που τον ανάγκασε, γι’ αυτό το λόγο, να ζητήσει τη
μετάθεσή του στη Θεσσαλονίκη. Εκεί θα μπορούσε να προβεί σε
μακροχρόνιες και συστηματικές εξετάσεις, στις εξειδικευμένες κλι-
νικές των νοσοκομείων, ώστε να διαπιστωθεί ο βαθμός της βλάβης
των νεφρών απ’ την οποία προερχόταν η αυξημένη αρτηριακή πί-
εση. Η αίτησή του για μετάθεση, για λόγους υγείας, είχε εγκριθεί
και σε λίγες εβδομάδες θα έφευγε απ’ την Αδριανούπολη.
- Φίλιππε, σκέφθηκα πως είσαι εσύ ο καταλληλότερος συνά-
δελφος για να με αντικαταστήσει. Όχι μόνο γιατί σε θεωρώ φίλο
μου και σε ξέρω καλά, αλλά γιατί έχεις και προσόντα που δεν έχω
ούτε εγώ για μια τέτοια θέση σε ξένη χώρα, όπως για παράδειγμα
οι ξένες γλώσσες…
- Εσύ Γιάννη το σκέφτηκες, αλλά αποφασίζουν άλλοι γι’ αυ-
τά… Η Επιθεώρηση θα αποφασίσει αν…
- Μη βιάζεσαι Φίλιππε, τον διέκοψε ο Κουτσουδέας. Είναι
πράγματα για τα οποία δεν είσαι ενήμερος. Στην περίπτωση αυτή
ο επιθεωρητής δε λέει πάντα την τελευταία λέξη… Άλλωστε, αυτός
ο επιθεωρητής που μας ήρθε πρόσφατα, είναι τόσο χαζοβιόλης κι
ασυνάρτητος, που δεν νομίζω πως θα τον λάβουν υπόψη… Έκα-
νε, ήδη, προτάσεις για να τοποθετηθεί κάποιος δικός του ευνοού-
μενος στη θέση μου, αλλά οι αρμόδιοι για την τελική απόφαση τον

207
ξέρουν απ’ την καλή και, όπως είμαι σε θέση να γνωρίζω, θα προ-
τιμούσαν εσένα ως αντικαταστάτη μου… Γι’ αυτό άλλωστε ζήτησαν
και τη δική μου γνώμη…
- Για πες μου!.. Φαίνεται πως εδώ υπάρχει άφθονο παρασκή-
νιο.
- Είναι ακριβώς όπως τα λες…Άκουσε Φίλιππε πως έχουν τα
πράγματα…
Ο Γιάννης άρχισε να τον κατατοπίζει με λεπτομέρειες γύρω
από το θέμα της αντικατάστασής του. Όπως συνήθως γίνεται και
με τις διπλωματικές αποστολές στο εξωτερικό, για τους δυο αντι-
πρόσωπους του Οργανισμού στην αντίστοιχη τουρκική Εταιρεία,
αποφασιστική γνώμη είχε το γραφείο αντικατασκοπίας του στρα-
τού. Θα έπρεπε οι αντιπρόσωποι να μην έχουν οποιαδήποτε οικο-
νομική, κοινωνική ή ιδεολογική σχέση με την Τουρκία και το τουρ-
κικό κράτος, ώστε ν’ αποφευχθεί το ενδεχόμενο να χρησιμοποιη-
θούν ως όργανα των τουρκικών μυστικών υπηρεσιών. Μέχρι την
εποχή εκείνη, το ελληνικό γραφείο αντικατασκοπίας ποτέ δεν έφε-
ρε αντίρρηση στις εισηγήσεις της αρμόδιας Επιθεώρησης του Ορ-
γανισμού. Κι αυτή τη φορά, κατά πάγια πρακτική, ρωτήθηκε ο νέος
επιθεωρητής, ο οποίος πρότεινε έναν υποπροϊστάμενο του γρα-
φείου του…Οι κακές γλώσσες λένε πως, αυτό έγινε ύστερα από
έντονες πιέσεις της «πεταχτούλας» συζύγου αυτού του υπαλλή-
λου, για την οποία οι κακές γλώσσες έλεγαν πως ήταν ερωμένη
του. Ο άνδρας της όμως, λόγω της έντασης των ελληνοτουρκικών
σχέσεων για το Κυπριακό, αρνήθηκε, από φόβο, να εγκατασταθεί
μόνιμα σε τουρκικό έδαφος και υποσχέθηκε να επανεξετάσει την
πρόταση, αν στο μέλλον θα είχαν ομαλοποιηθεί οι σχέσεις των δυο
χωρών. Έτσι, ο ταγματάρχης της αντικατασκοπίας Σωτηριάδης
άφησε στον Κουτσουδέα να προτείνει έναν, κατά τη γνώμη του, α-
ξιόλογο υπάλληλο που θα μπορούσε να τον αντικαταστήσει. Γι’
αυτό ίσως απέρριψε τις άλλες εισηγήσεις του επιθεωρητή, «για
προσωρινή τοποθέτηση» άλλου υποπροϊσταμένου από την Αλε-
ξανδρούπολη, με σκοπό να υπάρχει «μελλοντική ανοιχτή πόρτα»
για τον άντρα της ερωμένης του.
- Α, ώστε ο άλλος φοβήθηκε και «προσωρινά» θα πρέπει να
σταλεί το αρνάκι στο στόμα του λύκου… Αυτή την κρίσιμη περίοδο
ίσως, σε μικρότερη έκταση, επαναληφθεί το πογκρόμ της Κων-

208
σταντινούπολης του 1955! είπε ο Φίλιππος κουνώντας με σημασία
το κεφάλι του.
- Φίλιππε, σου είπα κι άλλη φορά για ποιο λόγο δεν κινδύνευα
εγώ και η οικογένειά μου από το ενδεχόμενο ελληνοτουρκικής
σύρραξης… Οι Τούρκοι γνωρίζουν πολύ καλά, ποια τύχη θα περι-
μένει τους δικούς τους αντιπρόσωπους στο Πύθιο και τους διπλω-
μάτες τους στην Κομοτηνή, αν παραβιάσουν τις διεθνείς συμφω-
νίες και φερθούν μ’ εγκληματικό τρόπο σε μας και στους υπαλλή-
λους του ελληνικού προξενείου της Αδριανούπολης. Εσύ δεν είσαι
μόνο συνάδελφος… Είσαι και φίλος… Το λίγο χρόνο που γνωρι-
ζόμαστε, οι γυναίκες και οι κορούλες μας έχουν δεθεί σα να ‘μαστε
συγγενείς ή παλιοί φίλοι…Τα οικονομικά πλεονεκτήματα είναι ση-
μαντικά και η ζωή στο προάστιο που κατοικούμε, στο Κάραγατς,
είναι κάτι παραπάνω από ευχάριστη…Οι απλοί τούρκοι πολίτες και
οι τούρκοι συνάδελφοι μας φέρονται φιλικά κι ευγενικά… Θα δεις!
Δεν πρόκειται να αισθανθείς πως βρίσκεσαι σε εχθρικό έδαφος…
Σκέψου το κι απάντησέ μου όσο μπορείς πιο γρήγορα, για να ενη-
μερώσω τον ταγματάρχη… Κι εκείνος βιάζεται!
- Γιάννη μου, θα πρέπει να το συζητήσω με την Ηρώ! Είναι μια
απόφαση που δεν μπορώ να την πάρω μόνος μου… Η κατάστα-
ση, βλέπεις είναι τόσο μπερδεμένη και, όπως λένε, επικίνδυνη…
- Μετά τα προπέρσινα και τα περσινά αιματηρά γεγονότα στην
Κύπρο, νομίζω πως η κατάσταση κάπως ομαλοποιείται… Αφού
άρχισαν να συνομιλούν και μπήκαν στη μέση η Αγγλία και ο ΟΗΕ,
έχει πλέον απομακρυνθεί το ενδεχόμενο του πολέμου…Ο Αλεξαν-
δροπολίτης συνάδελφος που αρνήθηκε από φόβο, θα το μετανιώ-
σει πικρά…
Πραγματικά! Τότε, στις αρχές του 1966, οι τεταμένες και υ-
περβολικά εκρηκτικές ελληνοτουρκικές σχέσεις, που τον Ιανουάριο
του 1964 είχαν λάβει επικίνδυνες διαστάσεις, φαίνεται πως άρχι-
σαν να ομαλοποιούνται, παρά το γεγονός πως το τουρκικό σχέδιο
στην Κύπρο για σταδιακό εδαφικό και πληθυσμιακό διαχωρισμό
των δυο Κοινοτήτων βρισκόταν σε τροχιά πλήρους επιτυχίας.
Η τουρκική διπλωματία, από την εποχή της επανάστασης των
Νεοτούρκων και της απόφασής τους να δημιουργήσουν ένα ομοιο-
γενές και συμπαγές τουρκικό κράτος χωρίς χριστιανικές μειονότη-
τες, έχει καταστρώσει μακροχρόνια σχέδια επέκτασης και ενδυνά-

209
μωσης της τουρκικής επιρροής. Για κάθε βήμα της, αργό αλλά α-
ριστοτεχνικά σχεδιασμένο, περιμένει για χρόνια ή δεκαετίες την κα-
τάλληλη στιγμή, όταν οι εσωτερικές πολιτικές έριδες ή εγκληματικές
διπλωματικές αστοχίες των ελλήνων πολιτικών, που οδηγούν τη
χώρα στην απομόνωση και την έλλειψη γεωστρατηγικών ισορρο-
πιών, καθιστούν το εγχείρημά της αποτελεσματικό και με εξασφα-
λισμένη επιτυχία. Οι γενοκτονίες των Αρμενίων, των Ελλήνων του
Πόντου και των Ασσυρίων, πριν και μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλε-
μο, σε σχεδιασμούς του γερμανικού στρατιωτικού επιτελείου με κα-
θοδήγηση του Φον Σάντερς, οι ανταλλαγές πληθυσμών, η τουρ-
κοποίηση της Ίμβρου και Τενέδου κατά παράβαση των διεθνών
συμφωνιών, αλλά και το πογκρόμ του Σεπτέμβρη του 1955 στην
Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη, ήταν όλα επιτελικά σχεδια-
σμένα, για να εφαρμοσθούν σε στιγμές αποδυνάμωσης των δο-
μών του ελληνικού κράτους και διάρρηξης της εθνικής και κοινωνι-
κής συνοχής του ελληνισμού.
Σε τέτοιες κρίσιμες στιγμές, όπου ο διχασμός του πολιτικού
και πνευματικού κόσμου πολλαπλασίαζε τους κινδύνους από την
μη ύπαρξη ενιαίου εθνικού σχεδιασμού, για τη διασφάλιση της ακε-
ραιότητας και των συμφερόντων της χώρας, οι Τούρκοι επέλεξαν
τους τρόπους και τα μέσα για να εξουδετερώσουν και το τελευταίο
απομεινάρι ελληνικής επιρροής στο χώρο της Μεσογείου. Οι λαν-
θασμένοι βραχυχρόνιοι, όπως πάντα, σχεδιασμοί της ελληνικής
διπλωματίας και τα πολιτικά πάθη σε σημείο παραλογισμού, με μια
διχόνοια που, κατά τη ρήση του Σολωμού, είχε ένα σκήπτρο που
όποιος το πιάνει «ρίχνει δάκρυα θλιβερά», οδήγησαν την κυπριακή
τριήρη σε βράχια.
Τα τραγικά αιματηρά γεγονότα στην Κύπρο, την περίοδο των
Χριστουγέννων του 1963 αποτελούσαν μια σαφή ένδειξη πως οι
σχεδιασμοί, από το 1955, του ηγέτη της τουρκοκυπριακής κοινότη-
τας Φαζίλ Κιουτσούκ για τη δημιουργία δυο χωριστών κρατιδίων,
είχαν αρχίσει να υλοποιούνται «ντε φάκτο». Ο βασιλιάς Παύλος,
παρά την επιδείνωση της υγείας του, που θα τον οδηγούσε το
Μάρτη του 1964 στο θάνατο, συγκάλεσε σύσκεψη υπό την προε-
δρία του, στις 29 του Δεκέμβρη του 1963 κι «έκανε έκκληση στους
ηγέτες των δυο μεγάλων κομμάτων» να αποφύγουν έναν νέο εκ-
λογικό σάλο, σε μια κρίσιμη για το έθνος περίοδο και να σχηματί-

210
σουν μια ενιαία εθνική κυβέρνηση. Άλλωστε, όπως ήταν φανερό
πλέον, οι ιδεολογικές διαφορές των δυο κομμάτων απέναντι στην
κομμουνιστική Αριστερά ήταν από μικρές έως ασήμαντες, μετά τις
έντονες φραστικές επιθέσεις που δέχτηκε από την ΕΔΑ και το ΚΚΕ
ο Γεώργιος Παπανδρέου «για τις αντικομμουνιστικές πολιτικές του
θέσεις». Όμως, παρά τις έντονες αυτές φραστικές πολιτικές αντι-
παραθέσεις, στις εκλογές του Φλεβάρη η ΕΔΑ δεν θα έβαζε δικούς
της υποψήφιους σε συγκεκριμένες εκλογικές περιφέρειες, για να
ενισχυθεί έτσι η δύναμη της Ένωσης Κέντρου.
Οι κύριες αντιθέσεις μεταξύ των δυο κομμάτων ήταν κατά βά-
ση κομματικές, αν και ολοφάνερα η κυπριακή κρίση οδηγούσε τον
ελληνισμό σε νέες τραγικές περιπέτειες. Ο Παπανδρέου αρνήθηκε
να συμφωνήσει με «αυτήν την συμφιλιωτικήν πρότασιν του Άνα-
κτος» και η χώρα οδηγήθηκε στις εκλογές αλλά και η Κύπρος, με
μαθηματική ακρίβεια, στο χάος. Αυτή η περίοδος του διχασμού της
ελληνικής κοινωνίας, ήταν μια ακόμα ευκαιρία για την Τουρκία να
επικαλεσθεί τις συμφωνίες της Ζυρίχης και να συγκεντρώσει στρα-
τιωτικές δυνάμεις στη Θράκη και ισχυρή ναυτική δύναμη στην Αλε-
ξανδρέττα.
Η διάσκεψη στο Λονδίνο για την εκτόνωση της κρίσης ήταν
ένα τσιγαροσυνέδριο, που έδινε το χρόνο στην Τουρκία να υλο-
ποιήσει, όπως σχεδίαζε, τους στόχους της. Σ’ αυτή τη στιγμή αδυ-
ναμίας και διχασμού της Ελλάδας, ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος έ-
παιζε τα δικά του διπρόσωπα παιχνίδια, δημιουργώντας ακόμα
μεγαλύτερες δυσκολίες στην ανερμάτιστη ελληνική εξωτερική πολι-
τική. Ο φιλόδοξος αυτός θρησκευτικός ηγέτης, που κράτησε με
πείσμα το σουλτανικό προνόμιο της διπλής ιδιότητας του εκκλησια-
στικού και πολιτικού εθνάρχη, έβαλε εκπληκτικές τρικλοποδιές πα-
λαιότερα στον Κωνσταντίνο Καραμανλή, αλλά και στην περίοδο
1964 έως 1965, στον Γεώργιο Παπανδρέου. Ο πρώτος, ποτέ δεν
κατάφερε να ξεχάσει πως ο Κύπριος αρχιεπίσκοπος και εθνάρχης,
βγήκε καμαρωτός από το Λάγκαστερ Χάους του Λονδίνου, όπου
είχαν υπογραφεί οι συμφωνίες της Ζυρίχης το 1959, ενώ με βυζαν-
τινισμούς και φαναριώτικα τερτίπια έδειχνε ως ένοχο τον τότε έλ-
ληνα πρωθυπουργό. Αλλά κι ο Παπανδρέου γεύτηκε αυτή την ε-
λιγμοειδή διπλωματική τακτική του Μακάριου, ώστε αγανακτισμέ-
νος κι ασυγκράτητα οργισμένος, έγραψε στον αρχιεπίσκοπο το

211
γνωστό και χιλιοειπωμένο «άλλα συμφωνούμεν και άλλα πράττετε
μακαριώτατε».
Η μεγάλη ευκαιρία για την Κύπρο και την Ελλάδα χάθηκε το
καλοκαίρι του 1964. Μετά την ανεξαρτητοποίηση της Κύπρου και
τις συμφωνίες της Ζυρίχης, που απέκλεισαν την ένωσή της με την
Ελλάδα, πραγματοποιήθηκε το συνέδριο της Γενεύης για να επιλύ-
σει τα σοβαρά προβλήματα που ανέκυψαν ανάμεσα στις δυο κοι-
νότητες της Κύπρου. Οι Αμερικάνοι ανησυχούσαν έντονα από την
αυξανόμενη σοβιετική επιρροή στο νησί. Ήταν απόλυτα βέβαιο
πως δεν θ’ άφηναν ποτέ «το τεράστιο αεροπλανοφόρο της Μεσο-
γείου» στα χέρια της Ρωσίας. Ο αμερικάνος αντιπρόσωπος στη
Γενεύη, ο Ντην Άτσεσον, υπόβαλε ένα πρώτο σχέδιο για επίλυση
του Κυπριακού, το οποίο προέβλεπε, ως αντάλλαγμα, την παρα-
χώρηση ελληνικού νησιού, του Καστελόριζου, στην Τουρκία. Οι
Αμερικάνοι από τότε γνώριζαν την τεράστια σημασία αυτού του
μικρού νησιού για την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη και τα πε-
τρέλαια της Μεσογείου. Ο Έλληνας πρωθυπουργός δικαιολογημέ-
να αρνήθηκε. Το δεύτερο, όμως, σχέδιο Άτσεσον αποτελούσε
«ουρανοκατέβατο δώρο» για την Ελλάδα και την Κύπρο. Προέ-
βλεπε την «Ένωση του νησιού με την Ελλάδα, την μητέρα / πατρί-
δα» ακυρώνοντας έτσι, στην πράξη, τις συμφωνίες Ζυρίχης /Λον-
δίνου. Τα βασικά σημεία της πρότασης ήταν τα εξής: Ελληνοκυ-
πριακή κυριαρχία σ’ όλο το νησί, εκτός από την εκμίσθωση, για
πενήντα χρόνια, της Χερσονήσου της Καρπασίας στους Τούρκους,
με την πρόβλεψη η οδός που οδηγούσε στο μοναστήρι του Αγίου
Ανδρέα, στο απώτερο βορειοανατολικό άκρο της Χερσονήσου, να
παραμείνει στον έλεγχο της Ελληνικής Διοίκησης. Επίσης, θα ρυθ-
μίζονταν τα θέματα που είχαν σχέση «με την αποκατάστασιν του
ειδικού καθεστώτος της Ίμβρου και Τενέδου», που προβλεπόταν
απ’ τη Συνθήκη της Λωζάννης και είχαν παραβιασθεί από την
Τουρκία. Επιπλέον, ρυθμίζονταν και ο επαναπατρισμός των Ελ-
λήνων που διώχτηκαν από την Κωνσταντινούπολη, μετά τα γεγο-
νότα του 1955 και τις πρόσφατες απελάσεις του 1964.
Οι Αμερικάνοι βιάζονταν. Το δήλωσαν απερίφραστα πως δεν
υπήρχαν χρονικά περιθώρια για άλλες καθυστερήσεις. Οι αποφά-
σεις τους για τον ανακαθορισμό της πολιτικής τους στη Μεσόγειο
και στη Μέση Ανατολή, φαίνεται πως θα επηρεάζονταν από τις

212
απαντήσεις του αρχιεπίσκοπου Μακάριου και του Έλληνα πρωθυ-
πουργού. Οι εισηγήσεις των έμπειρων ελλήνων διπλωματών στη
Γενεύη, των Σωσσίδη, Νικολαρεΐζη, Βασιλικού και Πετρόπουλου,
έγιναν στην αρχή δεκτές από τον Γεώργιο Παπανδρέου. Οι έλλη-
νες αντιπρόσωποι γνωστοποίησαν τη συγκατάθεση του πρω-
θυπουργού στον Ντην Άτσεσον, το πρωί της 21 Αυγούστου 1964.
Το απόγευμα της ίδιας μέρας έλαβαν εντολή, πάλι από τον πρω-
θυπουργό, να ενημερώσουν τον αμερικάνο αντιπρόσωπο ότι η ελ-
ληνική κυβέρνηση άλλαξε γνώμη και «αδυνατούσε να αποδεχθεί
τας προτάσεις λόγω αρνήσεως του Μακαρίου». Οι τύχες του ελλη-
νισμού παίζονται, κάποιες φορές, από αποφάσεις που «παίρνον-
ται στο πόδι» από τυχαία κι ανεύθυνα πρόσωπα. Πολλά λέγονται
για τη μοιραία αυτή ακύρωση της ελληνικής συναίνεσης στο σχέδιο
Άτσεσον και τα πρόσωπα που επηρέασαν τον πρωθυπουργό. Το
φιλικό ή ακόμα και το συγγενικό περιβάλλον των ελλήνων ηγετών
παίζει καθοριστικό ρόλο στη λήψη τέτοιων κρίσιμων αποφάσεων,
αφού δεν υπάρχει στην Ελλάδα κάποιο ενιαίο θεσμικό όργανο ε-
ξωτερικής πολιτικής. Άλλοι την απέδωσαν στην αμερικανόφοβη
αριστερή κομματική πτέρυγα της Ένωσης Κέντρου με ηγέτη το γιο
του πρωθυπουργού η οποία, σε σύμπνοια με το Μακάριο, απέ-
βλεπε σε μια στροφή της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής προς την
«Κίνηση των Αδέσμευτων» η οποία δημιουργήθηκε, το 1961, στο
Βελιγράδι από τον Τίτο, το Νεχρού και το Νασέρ. Η Κύπρος ήταν
ένα από τα εικοσιπέντε ιδρυτικά κράτη αυτής της «Κίνησης». Ανα-
φέρθηκε, τότε, εκτός από τον Ανδρέα Παπανδρέου και το όνομα
του κυπριακής καταγωγής Λουκή Ακρίτα, ενός διαπρεπούς αν-
θρώπου των γραμμάτων που, ως υφυπουργός Παιδείας, είχε
πρωταγωνιστήσει στην «Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση» του 1964
μαζί με τον Ευάγγελο Παπανούτσο. Άλλοι διέδωσαν πως κάποιο
ρόλο έπαιξε ο αφοσιωμένος τότε (και μετέπειτα μοιραίος) φιλοα-
νακτορικός υπουργός του Παπανδρέου, ο Πέτρος Γαρουφαλιάς.
Αργότερα, η ομολογία του διαμεσολαβητή των Ηνωμένων Εθ-
νών στο Κυπριακό, του Φινλανδού Τουομιόγια, ήταν αποκαλυ-
πτική. Το σχέδιο Άτσεσον το τορπίλισε ο Μακάριος, «διότι δεν επι-
θυμούσε την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα» αφού πρώτα, με
τη βοήθεια της αντιαμερικανικής ομάδας των υπουργών της κυ-
βέρνησης, έπεισε και τον πρωθυπουργό. Οι συμφωνίες της Ζυρί-

213
χης προσέδιδαν στον αρχιεπίσκοπο Μακάριο τον διττό ρόλο του
θρησκευτικού και εθνικού ηγέτη σε μια ανεξάρτητη Κύπρο. Αυτό το
ρόλο, με την πρόβλεψη κατάργησης αυτών των συμφωνιών, το
σχέδιο Άτσεσον τον ακύρωνε καθιστώντας την Κύπρο ελληνική
επαρχία.
Όταν μετά από μια, περίπου, εβδομάδα ενημερώθηκε ο αρχη-
γός της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης Παναγιώτης Κανελλόπουλος
και πίεσε τον πρωθυπουργό «για να μη χαθεί μια τέτοια ανεπανά-
ληπτη ευκαιρία», ο Γεώργιος Παπανδρέου επικοινώνησε με τον
πρόεδρο των ΗΠΑ Τζόνσον και του ανακοίνωσε ότι «η ελληνική
κυβέρνηση συμφωνούσε με το σχέδιο Άτσεσον». Το παιχνίδι όμως
είχε χαθεί. Ο Τζόνσον δήλωσε πως, οι όροι για τη χερσόνησο της
Καρπασίας και κάποιοι «άλλοι όροι της συμφωνίας», δεν θα μπο-
ρούσαν πλέον να εφαρμοσθούν. Η ταχύτατη στροφή της αμερικά-
νικης πολιτικής προς την Τουρκία για την «αντιμετώπιση της Σοβι-
ετικής απειλής στη Μεσόγειο» ήταν πλέον εμφανής. Το Στέιτ Ντι-
πάρτμεντ θα φρόντιζε, από εδώ και πέρα, για κάποιες «πολιτικές
εξελίξεις και ρυθμίσεις» που θα διασφάλιζαν απόλυτα τα αμερικα-
νικά συμφέροντα στη Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή. Ο δρόμος
για τη δικτατορία του 1967 άρχισε να στρώνεται αργά και μεθοδικά.
Η διαίρεση του ελληνικού λαού, με κομματική εμπάθεια σε βαθμό
εχθρικής αναμέτρησης, ήταν ένα απόλυτα στέρεο υλικό για να
ευοδωθούν τα σχέδια αυτών που είχαν προγραμματίσει τις εξελί-
ξεις της επόμενης δεκαετίας.
Δεν πέρασε πολύς καιρός από τη διάσκεψη της Γενεύης κι ο
Μακάριος δήλωσε στον έκπληκτο Γεώργιο Παπανδρέου, μπροστά
σε αξιόπιστους μάρτυρες, ότι «δεν γνώριζε σχεδόν τίποτα για το
σχέδιο Άτσεσον, εκτός απ’ αυτά που διάβασε σε εφημερίδες».
Διερευνώντας, μετά από χρόνια, αυτά τα γεγονότα ο Φίλιπ-
πος Στεργιάδης ένιωσε θλίψη και αποστροφή που, ένας ανώτατος
θρησκευτικός ηγέτης έφτασε, από υπέρμετρη φιλοδοξία και πολιτι-
κά κίνητρα, να διαστρεβλώσει τα πραγματικά γεγονότα. Το ψέμα
και η αλήθεια δεν αποτελούν δυο έννοιες, που έχουν την ίδια ερ-
μηνευτική αξία για τον ιερωμένο και τον απλό πολίτη. Γι’ αυτό ένι-
ωσε την ίδια απέχθεια όταν, γνωστός του ιερέας διαβεβαίωσε τον
ανακριτή «πως δεν γνώριζε τίποτα» για γεγονότα που διαδραμα-
τίστηκαν στην εκκλησία, μπροστά στα μάτια του, τη στιγμή που

214
μοίραζε το αντίδωρο, με κίνδυνο να θεωρηθεί συκοφάντης ένας
αθώος. Ευτυχώς υπήρχαν άλλοι ευσυνείδητοι «άνθρωποι του
θεού» για να πουν την αλήθεια και να εξιστορήσουν τα πραγματικά
γεγονότα. Πολλές φορές το ράσο δεν κάνει τον παπά. Έναν παπά
που είναι πρόθυμος να παραβεί μια από τις δέκα εντολές και να
ψευδομαρτυρήσει. Θα πρέπει κάποιος, εκτός από τη θρησκευτική
πίστη, να έχει και να πιστεύει σε απαράγραπτες ηθικές αξίες και
ιδανικά.
Οι βλέψεις της Τουρκίας, σ’ αυτή την πρώτη φάση των σχε-
διασμών της, είχαν επιτύχει απόλυτα χάρη στα τραγικά λάθη της
ελληνικής πλευράς. Μετά την απόρριψη του σχεδίου Άτσεσον, θα
περίμενε με υπομονή την δεύτερη φάση διχασμού και διχόνοιας
των Ελλήνων και τη διπλωματική απομόνωση της χώρας μας από
τα ευρωπαϊκά κράτη, για να ολοκληρώσει, το 1974, τα σχέδιά της
για την Κύπρο. Η δικτατορία των συνταγματαρχών και η αποτυχία
του σχεδίου φιλελευθεροποίησης του Παπαδόπουλου, της έδωσαν
αυτή την ευκαιρία.
Όλα τώρα φαίνονταν ήρεμα. Όταν έγινε η πρόταση στο Φί-
λιππο Στεργιάδη να τοποθετηθεί, ως δεύτερο στέλεχος του Οργα-
νισμού Χερσαίων Μεταφορών στην Αδριανούπολη, όλα έδειχναν
πως οι επικίνδυνες πολιτικές εντάσεις ανάμεσα στις δυο χώρες θα
ακολουθούσαν υφεσιακή τροχιά. Όμως, αυτή η επιφανειακή ομαλή
εξέλιξη στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, έμοιαζε με σπίθα σε αχυρώ-
να. Σε τέτοιες περιπτώσεις η φωτιά, όταν φανεί, είναι πλέον αδύ-
νατον να σβήσει. Το δράμα της κυπριακής τραγωδίας του 1974,
δεν σημαίνει πως τα δεινά του ελληνισμού έχουν οριστικά τελειώ-
σει. Η Τουρκία εφαρμόζει μια επιθετική εξωτερική πολιτική, που για
την ατροφική και αρτηριοσκληρωμένη ελληνική διπλωματία θεω-
ρείται παρανοϊκή. Όπως, στην περίπτωση αμφισβήτησης της ελ-
ληνικής κυριαρχίας σ’ ένα νησί του νομού Χανίων, τη Γαύδο, σε
νατοϊκή άσκηση του 1992. Ένα νησί που βρίσκεται προς την
πλευρά του Λιβυκού Πελάγους και δεν έχει ούτε την παραμικρή
γεωγραφική σχέση με τον τουρκικό γεωπολιτικό χώρο.
Αυτή η παράλογη, όπως μερικοί νομίζουν, τουρκική πολιτική
βασίζεται στο δόγμα των αμφισβητήσεων και διεκδικήσεων, με το
οποίο αποκομίζονται οφέλη σε άλλες επιδιώξεις και στόχους. Εκ-
τός από την Κύπρο και το Αιγαίο, φαίνεται πως τα τουρκικά σχέδια

215
μιας επεκτατικής διπλωματίας, προωθούνται και στους στόχους
μιας πολιτικής επιρροής και μελλοντικής προσάρτησης της Ελληνι-
κής Θράκης και της Ανατολικής Βουλγαρίας, με τη δημιουργία ενός
τουρκομουσουλμανικού ενοποιημένου τόξου. Πολλοί έλληνες δι-
πλωμάτες απόδειξαν πως, γνωρίζουν να διαπραγματεύονται μ’ ε-
πιτυχία τα εθνικά θέματα. Για άλλους, όμως, πολιτικούς και διπλω-
μάτες, που είτε γνωρίζουν είτε προσποιούνται ότι αγνοούν αυτά τα
τουρκικά σχέδια, είναι βέβαιο πως η επαγγελματική τους ικανότητα
και τα εθνικά τους οράματα, θα αρκούσαν μόνο για να διοριστούν
ως καθαριστές για να σφουγγαρίζουν τις σκάλες του Υπουργείου
Εξωτερικών. Και μαζί τους και κάτι ανεκδιήγητοι καθηγητές πανε-
πιστημίου, που ως δήθεν σύμβουλοι σε σκουριασμένες κι άχρησ-
τες «δεξαμενές σκέψης», συμβουλεύουν τους αρμόδιους υπουρ-
γούς σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και άμυνας της χώρας. Όλοι
τους ή σχεδόν όλοι, είναι πειθήνια κομματικά όργανα με πολλά δι-
εθνιστικά νεφελοπερπατήματα κι ελάχιστη εθνική ευαισθησία. Δυσ-
τυχώς, στους δυο περίπου αιώνες ύπαρξης του νεοελληνικού κρά-
τους, δεν έγινε εφικτή η συγκρότηση ενός υπερκομματικού ενιαίου
οργάνου από συνετούς κι έμπειρους διπλωμάτες και πολιτικούς, το
οποίο θα έχει την ευθύνη της χάραξης μιας εθνικής πολιτικής.

216
 XXVII

Η εγκατάσταση στην Αδριανούπολη

Μετά από αρκετή σκέψη και συζητήσεις για τα πλεονεκτήματα

και τα μειονεκτήματα μιας τέτοιας απόσπασης από την Ορεστιάδα
στην Τουρκία, ο Φίλιππος και η Ηρώ διαπίστωσαν πως τα οφέλη
ήταν σημαντικά, σε βαθμό που θα βελτίωναν αισθητά την οικονο-
μική τους κατάσταση. Στον ένα, περίπου, μήνα που μεσολάβησε
ως την οριστική τους εγκατάσταση στην Αδριανούπολη, η υγεία
του παιδιού τους είχε αποκατασταθεί χωρίς ν’ αφήσει βλάβες στην
καρδιά και στα νεφρά. Οι ιατρικές εξετάσεις ήταν όλες θετικές και τ’
αποτελέσματα μέσα στα φυσιολογικά όρια των δεικτών.
Αλλά και το έλκος του Φίλιππου φαίνεται πως παρουσίαζε θε-
αματική βελτίωση. Η συστηματική θεραπεία με τα χάπια, το κόψιμο
του καπνίσματος, το προσεγμένο διαιτολόγιο και το λαδοσπαθό-
χορτο, εξαφάνισαν όλα τα δυσμενή συμπτώματα της ασθένειας κι
ο νεαρός άντρας άρχισε ν’ αποκτά φυσιολογικό βάρος, ενώ εξαφα-
νίστηκαν εντελώς οι ξινίλες και οι εμετοί.
Ο Γιάννης και η Κατερίνα έφυγαν για τη Θεσσαλονίκη, μέσα
σε μια φιλική και συγκινησιακά φορτισμένη ατμόσφαιρα. Όλοι οι
φίλοι και οι συνάδελφοι, με τις γυναίκες και τα παιδιά τους, είχαν
έρθει στο σταθμό για να τους αποχαιρετήσουν. Την ίδια μέρα ο Φί-
λιππος αναχώρησε για την Αδριανούπολη, για να καλύψει το κενό
ωράριο του Γιάννη Κουτσουδέα, με την άδεια μιας προσωρινής δι-
αμονής στο τουρκικό έδαφος. Για την άφιξη κι εγκατάσταση της οι-
κογένειάς του, θα χρειάζονταν κάποιες διατυπώσεις και η βίζα από
το τουρκικό προξενείο της Κομοτηνής.
Ο Τάκης Παναρόπουλος, ο άλλος υπάλληλος που, ως αρχαι-
ότερος, θεωρούνταν ο τιτλούχος προϊστάμενος της ελληνικής αντι-

217
προσωπίας στην τουρκική εταιρεία χερσαίων μεταφορών, τον υ-
ποδέχτηκε μ’ εγκαρδιότητα. Τον ενημέρωσε για τις διαδικασίες και
τον τρόπο συνεργασίας με τα στελέχη της τουρκικής εταιρείας, στα
οποία τον παρουσίασε για μια πρώτη σύντομη γνωριμία. Ήταν εκεί
ο διευθυντής, ο Σεάπ, ο οποίος μιλούσε άπταιστα ελληνικά γιατί
υπηρέτησε για πολλά χρόνια στο Πύθιο ως εκπρόσωπος της
τουρκικής αντιπροσωπίας. Ο Φαΐκ, ο υποδιευθυντής, ένας λεβεν-
τάνθρωπος, που γνώριζε ελάχιστες ελληνικές λέξεις και ο Ομέρ,
που μιλούσε κι αυτός πολύ καλά ελληνικά, τον υποδέχτηκαν μ’ ευ-
γένεια. Ένας άλλος, ο Αμπντουλάχ, σκυθρωπός κι αμίλητος, φαι-
νόταν πως δεν ενθουσιάστηκε πολύ από την καινούρια του γνωρι-
μία. Μετά από μια τυπική χειραψία γύρισε την πλάτη του κι ασχο-
λήθηκε με κάποια έγγραφα που είχε στο γραφείο του.
Η ξενάγηση συνεχίστηκε με αναγνωριστική βόλτα στο τερά-
στιο μακρόστενο κρηπίδωμα του σταθμού. Το κτίσμα, ένα πελώριο
νεοκλασικό διώροφο κτίριο, με περίτεχνα σχέδια στην όψη και στα
διαζώματα κάτω απ’ τις προεξοχές της στέγης, στέγαζε πολλά
γραφεία, το τελωνείο, την αστυνομία, αποθήκες, μικροκαταστήμα-
τα κι ένα εστιατόριο στο τέλος του κρηπιδώματος. Στη δεξιά πλευ-
ρά του ορόφου, βρισκόταν το υπνωτήριο για το προσωπικό των
αμαξοστοιχιών, ενώ στην αριστερή υπήρχαν δυο τεράστια διαμερί-
σματα. Η είσοδός σ’ αυτά ήταν δυνατή μόνο από την πίσω πλευρά
του κτηρίου, απ’ τη μεριά της κεντρικής πλατείας του Κάραγατς,
αυτού του ωραίου προάστιου της Αδριανούπολης. Η δίφυλλη με-
ταλλική καγκελωτή πόρτα, με περίτεχνα σχέδια που δεν εμπόδιζαν
την οπτική επαφή με το εσωτερικό του κτίσματος, ήταν εντυπωσι-
ακή. Διακρίνονταν οι δυο αντίθετες ημικυκλικές μαρμάρινες σκάλες
που οδηγούσαν στις κατοικίες. Στο ένα διαμέρισμα διέμενε η τε-
τραμελής οικογένεια του διευθυντή Σεάπ και στο άλλο ο Φαΐκ, με
τη γυναίκα του και το αγοράκι του.
Στην άλλη πλευρά της πλατείας υπήρχε ένα τεράστιο οικόπε-
δο πνιγμένο στα πανύψηλα πλατάνια και στις φλαμουριές. Στο
κέντρο του υψωνόταν ένα ψηλό αλλά αρκετά παλιό κτίριο.
- Σ’ αυτό το κτήριο μένουμε εγώ με τη Μάρθα και την κορούλα
μας, την Ερμιόνη…Θα είμαστε στον ίδιο όροφο…Τα διαμερίσματά
μας είναι αντικριστά… Ώσπου οι τεχνίτες να βάψουν και να συγυ-
ρίσουν το δικό σου, θα μένεις προσωρινά στην αίθουσα, πίσω απ’

218
τα γραφεία, όπου υπάρχει και ένα κρεβάτι, τον ενημέρωσε ο Τάκης
λίγο πριν επιστρέψουν στο σταθμό.
Για ένα, περίπου, δεκαήμερο ο Φίλιππος έζησε και πάλι τη
ζωή του εργένη. Προσπαθούσε να αντιμετωπίσει τις καθημερινές
του ανάγκες με πρόχειρες λύσεις, αλλά κι αρκετά δύσκολες συνθή-
κες. Κοιμόταν σ’ ένα πτυσσόμενο κρεβάτι, στον αποθηκευτικό χώ-
ρο που βρισκόταν στην πίσω πλευρά του γραφείου, έτρωγε στο
βρόμικο εστιατόριο του Χουσεΐν και ικανοποιούσε τις σωματικές
του ανάγκες στο υπνωτήριο του ορόφου. Στις τουαλέτες αυτές, για
αποκλειστική χρήση του προσωπικού, πήγαινε κάποιος χρησιμο-
ποιώντας τις πλευρικές εξωτερικές σκάλες. Την τρίτη μέρα της άφι-
ξής του στην Τουρκία, όταν εκείνο το πρωί ανέβηκε και πάλι στον
όροφο κουβαλώντας και τα ξυριστικά του σύνεργα, έμεινε για κά-
ποια δευτερόλεπτα ακίνητος στην είσοδο. Μπροστά του και ως το
βάθος του μακρόστενου διαδρόμου, υπήρχαν στρωμένα στο πά-
τωμα μικρά χαλάκια και οι υπάλληλοι των δυο αμαξοστοιχιών, που
θα αναχωρούσαν για την Κωνσταντινούπολη με διαφορά είκοσι
λεπτών, προσεύχονταν γονατιστοί με το γνωστό μουσουλμανικό
τρόπο. Δισταχτικά και διακριτικά, κολλημένος σχεδόν στον τοίχο,
προχώρησε ως την είσοδο των αποχωρητηρίων. Κάποιοι τον λο-
ξοκοίταξαν εχθρικά και άλλοι μουρμούριζαν φανερά ενοχλημένοι.
Μπήκε στον προθάλαμο κι έμεινε σχεδόν ακίνητος, μπροστά σε
έναν απ’ τους καθρέφτες. Άφησε με προσοχή τα ξυριστικά του εί-
δη πάνω στο ξύλινο ράφι, κρατώντας ακόμα και την αναπνοή του.
Μόνο όταν ακούστηκαν βήματα και ομιλίες, τότε θεώρησε πως
μπορούσε να κινηθεί άνετα. Η προσευχή των τούρκων υπαλλήλων
είχε τελειώσει, αλλά κανείς τους δεν μπήκε σ’ αυτές τις τουαλέτες.
Χρησιμοποίησαν τις υπόλοιπες, που βρίσκονταν στην άλλη πλευ-
ρά του υπνωτηρίου. Όταν, μετά από λίγο, βγήκε και πάλι στο διά-
δρομο, οι δυο τρεις υπάλληλοι που βρίσκονταν μπροστά στην έξο-
δο, παραμέρισαν μ’ ευγένεια και σεβασμό και τον χαιρέτησαν με
μια ελαφριά υπόκλιση. Φαίνεται πως κάποιος απ’ τους υπεύθυ-
νους των υπνωτηρίων τους ενημέρωσε για την προσωρινή «συγ-
κατοίκηση» μ’ έναν «γκιαούρ μπέη».
Ο νεαρός υποπροϊστάμενος έμεινε, στην αρχή, λίγο παραξε-
νεμένος κι αμήχανος, όταν ανέλαβε υπηρεσία και κάποιος τούρκος
κλειδούχος τον ενημέρωσε πως η διεθνής αμαξοστοιχία, που πε-

219
ρίμεναν από τα Δίκαια, βρισκόταν στα πρώτα εξωτερικά ψαλίδια
του συμπλέγματος των γραμμών. Η συνεννόηση έγινε με δυο λέ-
ξεις. Του είπε «τρεν γκελντί», αλλά συνέχισε και συμπλήρωσε «Φί-
λιππος Μπέη». Για μια στιγμή νόμισε πως, ο τούρκος υπάλληλος
τον ειρωνεύτηκε, αλλά στο πρόσωπό του δεν φαινόταν κάποια τέ-
τοια πρόθεση.
Το ίδιο απόγευμα μίλησε γι’ αυτό το θέμα με τον Τάκη.
- Αυτός ο ψηλός ο κλειδούχος, ο Ιμπραήμ, μ’ ενημέρωσε για
την είσοδο του τρένου στο σταθμό, αλλά είπε στο τέλος και κάτι
που με παραξένεψε!.. Δεν μου φάνηκε να το είπε ειρωνικά!..
- Τί σου είπε;
- Τρεν γκελντί Φίλιππος Μπέη… Ποιος είναι ο Μπέης;
Ο Τάκης του εξήγησε πως οι τούρκοι πολίτες ή οι κατώτεροι
υπάλληλοι των κρατικών υπηρεσιών και οργανισμών, προσφω-
νούσαν τα διευθυντικά στελέχη μ’ αυτό τον τίτλο. Αν δε γνώριζαν
το όνομά του, τότε τον προσφωνούσαν με τη λέξη «εφέντι’ μ». Του
είπε ακόμα πως, ενώ απ’ τα πρωτόκολλα συνεργασίας προβλέ-
πονταν, οι εντολές των ελλήνων αντιπροσώπων προς το προσω-
πικό του τούρκικου Οργανισμού θα έπρεπε να δίνονται μέσω των
στελεχών του, αυτή η διαδικασία καταργήθηκε σιωπηρά στην πρά-
ξη, γιατί δημιουργούσε προβλήματα από καθυστερήσεις και έλλει-
ψη συντονισμού. Κι ο Τάκης συμπλήρωσε.
- Εμείς δίνουμε εντολές απευθείας στους τούρκους υπαλ-
λήλους κι αυτοί κρίνουν αν θα πρέπει ή όχι να ενημερώσουν τους
προϊσταμένους τους… Δεν φέρνουν ποτέ αντίρρηση… Θα τους
δεις με προθυμία να τρέχουν για να σου παραγγείλουν καφέ, να
σου αγοράσουν τσιγάρα… Εσύ βέβαια το ‘κοψες το τσιγάρο… Ή
ακόμα να τους στείλεις για να σου φέρουν απ’ το σπίτι, ας πούμε,
ένα πουλόβερ ή τα μαντήλια που ξέχασες…Εγώ, για να μη μπερ-
δεύονται τους δίνω σημειώματα για τη Μάρθα κι εκείνη μου στέλνει
ότι θα ζητήσω…
- Αυτά δεν είναι υπηρεσιακές εργασίες!.. Δεν είναι υπάλληλοί
μας να τους στέλνουμε να μας κάνουν τον υπηρέτη…
Ο Παναρόπουλος φαινόταν λιγάκι εκνευρισμένος από αυτές
τις «προοδευτικές» αντιλήψεις του νεαρού υποπροϊστάμενου.
- Φίλιππε, οι δικοί μας οι κοπρίτες κάνουν μισή ώρα για να
σηκωθούν απ’ την καρέκλα τους, όταν πρέπει να δουλέψουν…

220
Εδώ θα διαπιστώσεις τι θα πει πειθαρχία και ιεραρχία. Τα πάντα
δουλεύουν σαν ρολόι… Ακόμα δεν πρόλαβες να τα δεις όλα… Σε
λίγες μέρες θα δεις τις διαφορές… Παράδειγμα! Κοίτα τις μηχανές
των δικών μας τρένων και των τουρκικών… Οι δικές μας είναι μέ-
σα στη βρόμα και στη λίγδα… Δεν βλέπονται! Και παίρνουν οι μη-
χανοδηγοί μας μισθούς πέντε φορές πιο πάνω απ’ τους Τούρ-
κους… Οι δικές τους γυαλίζουν κι αστράφτουν από καθαριότητα,
σα ν’ αγοράστηκαν πριν από μια εβδομάδα… Θα τους δεις! Μόλις
αποκτήσουν λίγο θάρρος, οι ίδιοι το πρωί θα σε ρωτήσουν αν
πρέπει να σου παραγγείλουν απ’ το καφενείο καφέ ή οραλέτ…
Οραλέτ ονομάζουν αυτό το γλυκό τσάι με χυμό λεμονιού, που συ-
νηθίζεται τόσο πολύ εδώ στην Τουρκία…
- Σήμερα το πρωί, με ρώτησε ένας άλλος κλειδούχος, ο Ντεμίρ
Τοπάλ, αν θέλω «γκαϊφέ ή οραλέτ»…
- Είδες; Σου το ‘πα…Αυτός ο Ντεμίρ κάθεται στο ίδιο κτήριο με
μας, στο ισόγειο…Τον λένε τοπάλ γιατί είναι κουτσός…Τον παρά-
συρε, πριν χρόνια, ένα βαγονέτο αλλά σώθηκε ως εκ θαύματος…
Απ’ τις πρώτες μέρες κατάλαβε πως, δεν θα ‘πρεπε να προ-
βάλλει «προοδευτικές ιδέες» στις συζητήσεις του με τον Τάκη. Αυ-
τός ο συνάδελφός του, από τις λίγες ως τώρα κουβέντες τους για
κοινωνικά ή πολιτικά θέματα, έδειξε πως εμφορούνταν από ακραί-
ες συντηρητικές απόψεις. Όμως, έδειχνε πως η συμπεριφορά του
ήταν συναδελφική κι εξαιρετικά φιλική. Ένα μεσημέρι τον προσκά-
λεσε να φάνε μαζί. Η Μάρθα τους ετοίμασε ένα πλούσιο γεύμα, με
φρέσκα ποταμίσια ψάρια από τον Τούντζα, τον παραπόταμο του
Έβρου και με εξαιρετικές σαλάτες, λευκό κρασί κι εκλεκτά επιδόρ-
πια. Όταν τελείωσε το γεύμα κι ο Φίλιππος ετοιμαζόταν να φύγει,
ο Παναρόπουλος τον ρώτησε αν είχε τακτοποιήσει την άδεια της
προσωρινής του διαμονής στην Τουρκία, ώσπου να περατωθούν
οι διαδικασίες στο Τουρκικό Προξενείο της Κομοτηνής.
- Ο Βασίλης, ο γραμματέας του Προξενείου μας, μου είπε πως
θα πάμε στην Υπηρεσία της Νομαρχίας για μια βίζα… Θα ‘ρθει να
με πάρει με το αυτοκίνητο του Προξενείου για να κατεβούμε στην
Αδριανούπολη…
- Α, ωραία! απάντησε ο Τάκης… Μόλις πάρεις τη βίζα θα μι-
λήσουμε στον υπομοίραρχο του σταθμού…Μ’ ένα μπουκάλι «Με-
ταξά» πέντε αστέρων, θα φέρεις την οικογένεια κι όλο το σπιτικό

221
σου σε δυο τρεις μέρες… Αν περιμένεις το Προξενείο της Κομοτη-
νής κάηκες! Θα κοιμάσαι στο ράντσο ένα και παραπάνω μήνα…
Να κάνεις ότι έκανα κι εγώ για να μην ταλαιπωρηθείς…
- Μ’ ένα μπουκάλι «Μεταξά»;
- Ακριβώς! Μ’ ένα μπουκάλι κονιάκ… Το ρουσφέτι εδώ είναι ο
υπέρτατος νόμος… Θα πάρουμε μαζί μας και τον υποπροϊστά-
μενο, τον Ομέρ, που ξέρει ελληνικά καλύτερα από μας και έχει φι-
λικές σχέσεις με τον υπομοίραρχο… Αγαπητέ μου Φίλιππε, εγώ
αυτά τα κόλπα τα ‘μαθα αμέσως, απ’ έξω κι ανακατωτά, μόλις πά-
τησα το πόδι μου εδώ, στο Κάραγατς… Να τα μάθεις κι εσύ για να
επωφελείσαι πάντα!.. Ήμουν παλιός χωροφύλακας κι απόκτησα
εμπειρίες βλέποντας και συναντώντας κάθε είδους καθίκια και κάθε
καρυδιάς καρύδι.

Οι «επωφελείς» διαδικασίες

Ο γραμματέας του ελληνικού Προξενείου της Αδριανούπολης

ήρθε το πρωί στο Κάραγατς κι οι δυο τους, με το υπηρεσιακό αυ-
τοκίνητο, κατευθύνθηκαν προς τη νομαρχία. Στο ισόγειο του κτη-
ρίου υπήρχε μια τεράστια αίθουσα, όπου πραγματοποιούνταν οι
διατυπώσεις για την επικύρωση της προσωρινής βίζας. Βρίσκον-
ταν εκεί τουλάχιστον διακόσια ή τριακόσια άτομα, που περίμεναν
υπομονετικά σε μια τεράστια ουρά. Φαίνεται πως είχαν συγκεν-
τρωθεί από τις πρώτες πρωινές ώρες, πολύ πριν ανοίξουν οι πόρ-
τες για το κοινό.
Στο βάθος του σαλονιού, μπροστά σ’ ένα στενόμακρο τραπέ-
ζι, καθόταν ένας χωροφύλακας και αργά, νωχελικά, έγραφε, υπό-
γραφε και σφράγιζε έγγραφα και διαβατήρια, χωρίς να μιλά ή και
να κοιτάζει γύρω του. Μόνο, κάπου κάπου σήκωνε βιαστικά το κε-
φάλι του και φώναζε κάποιο όνομα. Τότε, μέσα απ’ τη σειρά ανα-
μονής, πεταγόταν κάποιος πολίτης και πλησίαζε στο τραπέζι. Οι
πρώτοι που περίμεναν στην κεφαλή της σειράς, οι οποίοι υποτίθε-
ται πως θα έπρεπε να εξυπηρετηθούν κατά προτεραιότητα, κοίτα-
ζαν παραπονιάρικα τους «τυχερούς» αλλά δεν διαμαρτύρονταν.

222
 - Βασίλη, τι γίνεται εδώ πέρα; Με τόσον κόσμο δεν θα τελειώ-
σουμε ούτε αύριο, είπε ο Φίλιππος, μετά από κάποια λεπτά σιω-
πηρής αναμονής.
- Έτσι σου φαίνεται; Περίμενε και θα δεις! απάντησε ο γραμ-
ματέας του Προξενείου και πήρε το έγγραφο της προσωρινής δια-
μονής, που θα ίσχυε ώσπου να δοθεί η βίζα από το τουρκικό προ-
ξενείο της Κομοτηνής, στα κανονικά διαβατήρια όλης της οικογέ-
νειας.
- Τί να δω; Εδώ γίνεται χαμός.
Ο Βασίλης είχε ανοίξει το διπλωμένο έγγραφο κι απευθύνθηκε
στο Φίλιππο.
- Βάλε μέσα ένα χαρτονόμισμα… Καλύτερα δέκα λίρες, γιατί
με τις πέντε εκείνος εκεί ο μουστακαλής χωροφύλακας θα μας κά-
νει να περιμένουμε καμιά ώρα…Η μία λίρα είναι για το χαρτόσημο,
αλλά το δεκάρικο εξασφαλίζει ταχύτατη εξυπηρέτηση…
Ο γραμματέας, κρατώντας το διπλωμένο έγγραφο με το πολύ-
τιμο περιεχόμενό του, διέσχισε το κέντρο της αίθουσας. Όλα τα
βλέμματα ήταν στραμμένα πάνω του. Αμίλητος, χωρίς να πει λέξη,
άφησε «τα χαρτιά» στο τραπέζι και ξαναγύρισε στο Φίλιππο, κά-
που εκεί κοντά στην είσοδο. Πριν προλάβει, καλά καλά, να ξανα-
σταθεί στη θέση του ακούστηκε η βραχνή φωνή του χωροφύλακα.
- Φιλίππας Στεργκιαντίς.
Ο Στεργιάδης διέσχισε βιαστικά την αίθουσα και στάθηκε αμί-
λητος δίπλα στον τούρκο αστυνομικό. Πάνω στο τραπέζι υπήρχαν
σκορπισμένα διάφορα έγγραφα και σφραγίδες, ενώ δίπλα, στη δε-
ξιά πλευρά του χωροφύλακα, ήταν μισάνοιχτο ένα συρτάρι στο
οποίο έριχνε τα χαρτονομίσματα. Έγραψε κάτι στην προσωρινή
άδεια διαμονής, σφράγισε το έγγραφο και το έδωσε στο Φίλιππο,
ρίχνοντάς του μια βιαστική λοξή ματιά.
- Ταμάμ, είπε και πήρε από ένα χάρτινο κουτί ένα διαβατήριο,
απ’ την άκρη του οποίου προεξείχε ένα χαρτονόμισμα των πέντε
λιρών.
Όταν βγήκαν απ’ τη νομαρχία, ο Φίλιππος ρώτησε το Βασίλη,
με κάποια εμφανή έκπληξη στο πρόσωπο και στον τόνο της φω-
νής του.
- Αυτός ο χωροφύλακας που δωροδοκείται έτσι, χωρίς προφυ-
λάξεις και χωρίς να σκιάζεται από κανέναν, δεν φοβάται;

223
 - Ποιον να φοβηθεί αγαπητέ μου! Όλοι την ίδια δουλειά κά-
νουν. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα μοιράζονται μεταξύ τους...
Στη μοιρασιά είναι τίμιοι, μπεσαλήδες… Δεν κλέβει ο ένας τον άλ-
λο…Όμως, γιατί απορείς; Στην Ελλάδα μήπως δεν γίνονται τα ίδια;
- Ε, όχι κι έτσι στα φανερά!..
- Σε μας γίνεται με πιο «ευρωπαϊκό» τρόπο…Εδώ δεν κρα-
τούν ούτε τα προσχήματα… Άκου να σου πω ένα πρόσφατο περι-
στατικό, που μου διηγήθηκε ένας οδηγός νταλίκας. Ταξίδευε μαζί
μ’ άλλους ευρωπαίους συναδέλφους του, οι οποίοι διέσχιζαν την
Τουρκία μεταφέροντας εμπορεύματα στη Συρία…
Είχαν φτάσει μπροστά απ’ το αυτοκίνητο του Προξενείου κι ο
Βασίλης, ένα άτομο πανέξυπνο, ανοιχτόκαρδο και μ’ ασυνήθιστη
υπερκινητικότητα, συνέχισε να του διηγείται το περιστατικό με τους
νταλικέρηδες. Κάπου, λίγο πριν η μικρή φάλαγγα των φορτηγών
αυτοκινήτων φτάσει στην Άγκυρα, τους σταμάτησε ένας τροχο-
νόμος κι άρχισε, στη σειρά, να κόβει κλήσεις για δεκαπέντε λίρες
στον καθένα… Κάποιος απ’ τους οδηγούς, που μιλούσε πολύ κα-
λά τα τούρκικα, τον ρώτησε μ’ απορία ποια παρανομία, ποια τρο-
χαία παράβαση έκαναν και τους ανάγκαζε να πληρώσουν πρόστι-
μο… Κι ο Τούρκος χωροφύλακας του απάντησε μ’ αφοπλιστική ει-
λικρίνεια: «μπεν σεκίζ τσοτσουκλάρ βαρ!».
- Τί θα πει αυτό; ρώτησε ο Φίλιππος.
- «Έχω οχτώ παιδιά!». Να, λοιπόν ποια ήταν η παράβαση των
νταλικέρηδων…Τώρα, πάμε στο Προξενείο για να γνωρίσεις και
τον κύριο πρόξενο… Είναι καλό παιδί, στη δικιά σου περίπου ηλι-
κία…
- Πάμε…
Ο πρόξενος μιλούσε στο γραφείο του με κάποιον Τούρκο και
για λίγο περίμεναν στο σαλόνι. Η επίπλωση εκεί ήταν λιτή, όπως σ’
ένα ελληνικό μικροαστικό σπίτι. Υπήρχε, στο κέντρο του σαλονιού,
ένα καρυδένιο σκαλιστό τραπεζάκι, ενώ τα ίδια σκαλιστά σχέδια
είχαν και τα καθίσματα και ο καναπές που ήταν κολλημένος στον
αριστερό τοίχο. Δίπλα απ’ τον καναπέ, υπήρχε μια εμαγιέ στρόγ-
γυλη θερμάστρα με χαραγμένα κάποια σχέδια στο σμάλτο, ενώ
ακριβώς από πάνω, κρεμόταν ένα κάδρο με τις φωτογραφίες του
βασιλιά Κωνσταντίνου και της Άννας Μαρίας. Το πάτωμα καλυπτό-

224
ταν από ένα θαυμάσιο χαλί, με χρώματα που ταίριαζαν με τις υ-
φασμάτινες επενδύσεις των καθισμάτων και του καναπέ.
Σε δέκα, περίπου, λεπτά μπήκαν στο γραφείο του πρόξενου.
Μετά τις συστάσεις και κάποιες τυπικές φιλοφρονήσεις και ο Φί-
λιππος αλλά και ο πρόξενος έμειναν για λίγο σιωπηλοί κι άλλη-
λοκοιτάχτηκαν με κάποια φανερή περιέργεια στα πρόσωπά τους.
Πρώτος έσπασε τη σιωπή ο Φίλιππος.
- Προσπαθώ να θυμηθώ κύριε πρόξενε που έχουμε συναν-
τηθεί!..
- Αυτή την προσπάθεια κάνω κι εγώ αυτή τη στιγμή, απάντησε
ο πρόξενος γελώντας. Με ποια σειρά νεοσυλλέκτων παρουσιαστή-
κατε στην Κόρινθο κύριε Στεργιάδη;
- Τώρα θυμήθηκα κύριε πρόξενε! Δεν συναντηθήκαμε στην
Κόρινθο, αλλά στο Ηράκλειο της Κρήτης…Ήσασταν κι εσείς το
1959 στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών Πεζικού…
- Στον δεύτερο λόχο, συμπλήρωσε ο πρόξενος.
- Εγώ ήμουν στον πρώτο… Είχαμε λοχαγό το Μαμαλάκη, ενώ
δικός σας λοχαγός ήταν ο Υψηλάντης…Ο θάλαμός σας ήταν ακρι-
βώς απέναντι απ’ το δικό μας, κι ερχόμουν εκεί τακτικά γιατί ήταν
μαζί σας κι ο φίλος και συγχωριανός μου, ο Γιάννης Ζωραβέλης…
- Α, τον θυμάμαι το Ζωραβέλη! Έμενε σ’ ένα κρεβάτι κάπου
εκεί δίπλα απ’ την είσοδο… Ήταν πολύ καλό παιδί…
Ο πρόξενος φαινόταν ενθουσιασμένος απ’ τη συνάντηση. Θυ-
μήθηκαν τα παλιά και τις δύσκολες μέρες της σκληρής εκπαίδευ-
σης μέσα στη σχολή. Όταν ο Φίλιππος θα έφευγε με τον Βασίλη,
τον συνόδεψε ως την έξοδο του Προξενείου κι απευθύνθηκε στον
γραμματέα του.
- Θα τον πας βέβαια, Βασίλη, τον κύριο Στεργιάδη ως το Κά-
ραγατς! Έτσι δεν είναι;
- Φυσικά κύριε πρόξενε! Μαζί ήρθαμε και μαζί θα επιστρέ-
ψουμε…
Κατά τη διάρκεια της επιστροφής, ο γραμματέας του μιλούσε
για τα προβλήματα που δημιούργησαν στην οικογένειά του και τον
ίδιο οι εξελίξεις και οι αντιπαραθέσεις των δυο χωρών για την
Κύπρο. Αναφέρθηκε στους διωγμούς των Ελλήνων της Κωνσταν-
τινούπολης, με επίκεντρο το πογκρόμ του Σεπτέμβρη του 1955 και
κατάληξε πως οι Τούρκοι πολιτικοί, «παρά τους τεμενάδες, τα χα-

225
μόγελα και τις δουλικές φιλοφρονήσεις», γίνονται φοβερά επικίν-
δυνοι και σκληροί όταν βάζουν έναν στόχο και προσπαθούν να τον
πετύχουν.
- Στην εξωτερική τους πολιτική δεν υπάρχουν οι λέξεις οίκτος
και συναίσθημα…Είναι αμείλικτοι κι ανελέητοι, είπε ο Βασίλης κα-
θώς το αυτοκίνητο περνούσε πάνω απ’ τη γέφυρα του Τούντζα και
πλησίαζαν στο Κάραγατς.
- Οι απλοί πολίτες τους όμως μας φέρονται πολύ φιλικά, του
απάντησε ο Φίλιππος. Να σου πω κάτι που θυμήθηκα τώρα!.. Ο
Τάκης μου είπε πως μπορώ να φέρω τη γυναίκα μου και το παιδί
μου, αλλά και τις επιπλοαποσκευές, πριν τελειώσουν οι διατυπώ-
σεις απ’ το Προξενείο της Κομοτηνής… Θα πρέπει, λέει…
- Να δώσεις ένα μπουκάλι κονιάκ «Μεταξά»! Έτσι είναι; τον δι-
έκοψε ο Βασίλης…
- Ναι…
- Ο υπομοίραρχος Σεφίκ είναι ένας άνθρωπος πάρα πολύ ευ-
γενής… Θεωρεί φιλική μια τέτοια χειρονομία, αν και πιστεύω πως
θα σ’ εξυπηρετούσε και χωρίς το κονιάκ…
- Σου μίλησε ο Τάκης για το κονιάκ «Μεταξά»; ρώτησε ο Φί-
λιππος.
- Είναι κάτι, που το έχουν εφαρμόσει όλοι όσοι ήρθαν πριν
από σένα… Μην ξεχνάς πως βρισκόμαστε στην αυτοκρατορία του
ρουσφετιού…
- Φαίνεται πως κι εμείς πήραμε αρκετά μαθήματα και γίναμε
εξαιρετικά καλοί μαθηταί, είπε ο Φίλιππος και γέλασαν την ώρα
που το αυτοκίνητο σταματούσε μπροστά στο κτήριο του Κέντρου
των Χερσαίων Μεταφορών της Αδριανούπολης.

Για λίγες ώρες στην Ελλάδα

Πέρασαν πεντ’ έξι μέρες από τότε που, για πρώτη φορά, πά-
τησε το πόδι του στο Κάραγατς και με τις καθημερινές ασχολίες
του για να ενημερωθεί συστηματικά για τα νέα του καθήκοντα, δεν

226
μπόρεσε να πεταχτεί, έστω για λίγες ώρες, στην Ορεστιάδα για να
συναντήσει τη γυναίκα του και το παιδί του.
Μόλις τακτοποιήθηκε το θέμα της προσωρινής βίζας, συνεν-
νοήθηκε με τον Τάκη για να δουλέψει κάποιες επιπλέον ώρες στην
απογευματινή βάρδια κι έτσι, το πρωί της άλλης μέρας, ανέβηκε
στην τοπική οτομοτρίς Δικαίων – Αλεξανδρούπολης και σ’ ένα τέ-
ταρτο της ώρας βρισκόταν στην Ορεστιάδα.
Στο σπίτι επικράτησε πανζουρλισμός από την ξαφνική και μη
αναμενόμενη άφιξή του. Η Ηρώ τον αγκάλιαζε και τον φιλούσε, η
Γιούλη είχε κρεμαστεί απ’ το λαιμό του και ξεφώνιζε από χαρά
«που ήρθε ο μπαμπάκας». Η Χρύσα δεν ήταν εκεί γιατί είχε φύγει,
πρωί πρωί, για τη δουλειά της, αλλά η κυρία Ευγενία και η Ελένη
συμμετείχαν ενεργά σ’ αυτό το πανηγύρι της υποδοχής.
- Πω, πω, χαρές!.. Σα να ήρθα απ’ την ξενιτιά μετά από μια
δεκαετία! Ούτε μια εβδομάδα δεν έλειψα! είπε κάποια στιγμή ο Φί-
λιππος φανερά ικανοποιημένος απ’ αυτές τις εκδηλώσεις αγάπης.
Η κυρία Ευγενία έφερε ένα πιάτο με κομμάτια από τυρόπιτα
και χορτόπιτα. Οι πίτες και τα κουλουράκια με τα περίτεχνα σχήμα-
τα, ήταν το πάθος και η καθημερινή της ενασχόληση. Όλη η γειτο-
νιά γευόταν αυτές τις υπέροχες δημιουργίες της. Η Ηρώ του ετοί-
μασε ένα πρωινό με γάλα και βουτυρόμελο, ενώ η Ελένη είχε α-
φοσιωθεί στη Γιούλη κι έπαιζαν μαζί το μικρό αρθρωτό ξύλινο αρ-
κουδάκι, που ο Φίλιππος έφερε για την κόρη του από την Τουρκία.
Κάποια στιγμή η κυρία Ευγενία πήρε το άδειο πιάτο και κινή-
θηκε προς την πίσω έξοδο, της κουζίνας, που οδηγούσε στην αυ-
λή.
- Άντε τώρα να σας αφήσουμε να ξεκουραστείτε, είπε καθώς
δρασκέλιζε το κατώφλι της εξώπορτας.
- Εγώ με τη Γιούλη θα πάμε μια βόλτα στην παιδική χαρά της
κάτω πλατείας…Θα περάσουμε ωραία…Θα πάρουμε και το αρ-
κουδάκι, αυτό το όμορφο δωράκι που της έφερε ο μπαμπάκας
της… Ε, τι λες κουκλίτσα μου; είπε γελώντας η Ελένη.
Η μικρή ενθουσιάστηκε. Μέσα σε λίγα λεπτά οι δυο τους είχαν
βγει στο δρόμο. Η Ελένη, όπως πάντα εύθυμη αλλά και προνοη-
τική, πριν απομακρυνθούν χτύπησε ελαφρά το τζάμι του παραθυ-
ριού της κρεβατοκάμαρας.

227
 - Ηρώ, θ’ αργήσουμε πάνω από δυο τρεις ώρες… Θα ‘χετε
αρκετό ελεύθερο χρόνο για να ξεκουραστείτε…
- Εντάξει Ελένη μου!.. Να περάστε καλά…
- Κι εσείς ακόμα καλύτερα…
- Αυτή η κοπέλα είναι αεικίνητη και τα προβλέπει όλα με κάθε
λεπτομέρεια, είπε ο Φίλιππος γελώντας… Άντε, «ας ξεκουραστού-
με», γιατί μετά θα κοιμηθώ καμιά ώρα…Σήμερα σηκώθηκα πολύ
πρωί και μόλις επιστρέψω στην Αδριανούπολη θα πιάσω αμέσως
δουλειά… Το μεσημέρι, μόλις φάμε, θα κατεβώ στα γραφεία του
Κέντρου… Ο Λάμπρος μου είπε πως συμπληρώνουν κάποιες υ-
πεύθυνες δηλώσεις, οι οποίες θα πρέπει να σταλούν το συντομό-
τερο στην Επιθεώρηση… Θα επιστρέψω στην Τουρκία με την α-
πογευματινή «ταχεία».
Όταν, μετά το γεύμα, ο Φίλιππος ξεκίνησε για τα γραφεία του
Κέντρου Μεταφορών, είχε ήδη κατατοπίσει την Ηρώ για τον τρόπο
και τις διαδικασίες που θ’ ακολουθούσε για να έρθει στην Τουρκία,
αν τελικά θα κατάφερνε να έχει τη σιωπηρή συναίνεση του Τούρ-
κου αξιωματικού της Αστυνομίας του σταθμού. Δεν ξέχασε, μαζί με
το μπουκάλι κονιάκ «Μεταξά», να πάρει μαζί του και ένα ακόμα
μπουκάλι λαδοσπαθόχορτο για να συνεχίσει τη θεραπεία για το
έλκος, αν και η πληγή στο στομάχι είχε ήδη από καιρό επουλωθεί.
Στα γραφεία του Κέντρου βρήκε μόνο το Λάμπρο. Καθόταν
στο τραπέζι του τιτλούχου προϊσταμένου, που ήταν γεμάτο από
σκορπισμένα έγγραφα και φακέλους. Τις δυο τελευταίες μέρες υ-
πήρχαν καταιγιστικές εξελίξεις. Ο Διογένης, ο κεντρικός προϊστά-
μενος, θα έφευγε από την Ορεστιάδα. Η αίτησή του για μετάθεση
στην Αθήνα είχε εγκριθεί από τη διοίκηση του Οργανισμού. Στη
θέση του τοποθετούνταν ο Λάμπρος Κουλαξάκος, ενώ ερχόταν με
μετάθεση ένας νέος βοηθός υποπροϊσταμένου για να συμπλη-
ρωθεί το κενό και να μην μειωθεί ο αριθμός των στελεχών του Κέν-
τρου Μεταφορών.
- Λάμπρο, κάτι μου είπες το πρωί για τις δηλώσεις για ξένες
γλώσσες… Ποιό είναι αυτό το έντυπο που πρέπει να συμπλη-
ρώσω και να υπογράψω; ρώτησε κάποια στιγμή ο Φίλιππος.
- Να, εκεί στην άκρη του τραπεζιού είναι οι δηλώσεις όλων
μας… Έμεινε μόνο η δική σου ασυμπλήρωτη…Τις βιάζονται! Θα
τις στείλω αύριο το πρωί, απάντησε ο Λάμπρος.

228
 Πριν συμπληρώσει τη δική του, ο Φίλιππος έριξε μια ματιά
στις άλλες.
- Όπως βλέπεις, κανένας άλλος εκτός από σένα δεν ξέρει ξέ-
νες γλώσσες… Η διοίκηση ενδιαφέρεται μόνο για γλωσσομαθείς
που γνωρίζουν να μιλούν και να γράφουν καλά τα γαλλικά, τα γερ-
μανικά και τα αγγλικά, του είπε ο Λάμπρος.
- Εδώ όμως βλέπω παράξενα πράγματα! Ο κύριος Διογένης,
που μιλά άπταιστα τα γαλλικά κι εργάστηκε ως υπάλληλος για
χρόνια στους γαλλικούς σιδηροδρόμους, γράφει στη δήλωσή του
πως δεν γνωρίζει «άλλην γλώσσαν πλην της ελληνικής», είπε με
κάποια έκπληξη ο Φίλιππος.
- Ο κεντρικός προϊστάμενός μας έχει τη δική του φιλοσοφία και
δεν είναι, όπως φαίνεται, ο μόνος απ’ τους παλιούς, απάντησε ο
Λάμπρος με κάποια ευδιάκριτη χροιά ειρωνείας στη φωνή του… Ο
κύριος Διογένης, Φίλιππε, πιστεύει πως, σ’ αυτό το κράτος, όσο
λιγότερα ξέρεις τόσο καλύτερα περνάς!.. Αν έχεις διπλώματα και
περγαμηνές, οι άχρηστοι κι οι ανίκανοι θα σε κατασπαράξουν… Γι’
αυτό αγαπητέ μου, ο Κεντρικός μας ούτε κουβέντα για ξένες
γλώσσες και διπλώματα… Όλα είναι πιθανά! Θα μπορούσαν, ως
γλωσσομαθή, να του ακυρώσουν τη μετάθεση για να εξυπηρετή-
σουν κάποιο δικό τους που θέλει επίσης να μετατεθεί στην Αθήνα,
με το αιτιολογικό πως ως γνώστης της γαλλικής είναι «πολύ χρή-
σιμος σε συνοριακό Κέντρο Μεταφορών»… Τα κομματόσκυλα, αυ-
τές οι λέρες που ξημεροβραδιάζονται στα γραφεία των υπουργών
και στα εργατικά κέντρα, είναι μάνες για τέτοιες βρομοδουλειές…
Από μια άποψη δικαιολογώ απόλυτα τον κύριο Διογένη… Φοβι-
τσιάρης αλλά και προνοητικός!

Η μετακόμιση

Την άλλη μέρα, γύρω στις δέκα, τα πρωινά τούρκικα τρένα εί-
χαν αναχωρήσει και τα ελληνικά και διεθνή είχαν περάσει από την
Αδριανούπολη, με ολιγόλεπτη μόνο στάθμευση. Το τεράστιο μα-
κρόστενο κρηπίδωμα του σταθμού ήταν, σχεδόν, έρημο. Μόνο ο

229
τούρκος υπομοίραρχος ήταν έξω απ’ το γραφείο του, ξαπλωμένος
νωχελικά σε μια σεζ - λονγκ, ενώ πιο πέρα έκοβε βόλτες ένας χω-
ροφύλακας. Ήταν η πιο κατάλληλη στιγμή για το Φίλιππο να πλη-
σιάσει, μαζί με τον Τάκη και τον Ομέρ, τον τούρκο αξιωματικό.
- Γκιουναϊντίν γιούζμπασι Σεφίκ, τον καλημέρισε πρώτος ο
Ομέρ χρησιμοποιώντας έναν πιο επίσημο χαιρετισμό.
Ο Φίλιππος είχε ήδη μάθει κάποιες τούρκικες λέξεις αλλά και
είχε κάνει μια μικρή «πρόβα», πριν από λίγο, για να πει μερικές
μικρές φράσεις φιλοφρόνησης προς τον «γιούζμπασι», τον τούρκο
καπετάνιο, που στο μεταξύ είχε σηκωθεί όρθιος.
- Μέρχαμπα καπτάν Σεφίκ, είπε κι ο Φίλιππος προσφέροντας
το κονιάκ στον τούρκο υπομοίραρχο.
- Τεσεκιούρ εντέριμ αρκαντάς, απάντησε ευγενικά και με χα-
μόγελο ο υπομοίραρχος, ενώ τον χτύπησε δυο τρεις φορές φιλικά
στον ώμο.
Τον είχε ευχαριστήσει αποκαλώντας τον «φίλο». Ο γιούζ-
μπασι, ο καπετάνιος Σεφίκ, φαινόταν ένας ευγενικός και καλοσυ-
νάτος άνθρωπος, με μια εξωτερική εμφάνιση, που δεν είχε καμιά
σχέση με τα χαρακτηριστικά των ασιατικών φυλών. Ήταν μετρίου
αναστήματος, ξανθός, με κοντό κουρεμένο μαλλί, καταγάλανα μά-
τια και στρογγυλό κοκκινωπό πρόσωπο. Έμοιαζε περισσότερο με
Σλάβο του Βορρά. Όπως παρατήρησε ο Φίλιππος, από την πρώ-
τη στιγμή που πάτησε το πόδι του στην Τουρκία, η άρχουσα τάξη
διακρινόταν για την «ευρωπαϊκή» της εξωτερική εμφάνιση, σαν να
γινόταν μια σιωπηρή επιλογή. Στο στρατό, στην αστυνομία, στο
τελωνείο, στα στελέχη του Κέντρου Μεταφορών και γενικά σ’ όλες
σχεδόν τις κρατικές υπηρεσίες, οι αξιωματούχοι διέφεραν εμφανι-
σιακά από το μεγάλο, το συνηθισμένο πλήθος των κοινών πολιτών
που συναντούσε κάποιος στους δρόμους και στις αγορές. Ήταν
ένα είδος συγκαλυμμένης επιλογής των «Αρίων», από το πλήθος
των «Ταταρομογγόλων». Άλλωστε, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία
υπήρξε εκτεταμένη αφομοίωση μεγάλων ευρωπαϊκών ομάδων πο-
λιτών, οι οποίοι εξισλαμίστηκαν είτε για να μη χάσουν τις περιου-
σίες τους, είτε από το παιδομάζωμα των γενιτσάρων, είτε και από
την επιλογή όμορφων Ελληνίδων και άλλων γυναικών από τα
Βαλκάνια και τις βορειότερες σλαβικές χώρες, για τα χαρέμια των
αξιωματούχων.

230
 Το θέμα αυτό της φυλετικής ομοιογένειας, όχι μόνο των σημε-
ρινών τούρκων πολιτών αλλά και όλων των υπηκόων της Οθωμα-
νικής Αυτοκρατορίας, το οποίο ως «τουρκικότητα» ανέδειξαν οι
Νεότουρκοι εθνικιστές του Κεμάλ Ατατούρκ, αποτελεί σήμερα για
την Τουρκία ένα πολυσυζητημένο «πρόβλημα ταυτότητας», που
προκαλεί κρίσεις και τριγμούς εθνικής συνείδησης. Πολλές γυναί-
κες από τις βαλκανικές χώρες και ανάμεσά τους αρκετές Ελληνί-
δες, υπήρξαν σύζυγοι και μητέρες σουλτάνων και βεζύρηδων. Α-
κόμα και η μάνα του Μωάμεθ του Πορθητή ήταν Ελληνίδα, αν και
το τουρκικό κράτος διαψεύδει αυτή «τη φήμη» την οποία ανέδειξαν
και τούρκοι ερευνητές. Γι αυτούς τους λόγους, ένα σημαντικό μέ-
ρος του τουρκικού πληθυσμού και κυρίως στις περιοχές της Μικ-
ράς Ασίας και του Εύξεινου Πόντου, έχει ευρωπαϊκές ρίζες.
Υπήρξε εποχή που, οι εξισλαμισμένοι Ευρωπαίοι αλλά και οι
επιλεγμένοι μορφωμένοι Χριστιανοί της αυτοκρατορίας, αποτε-
λούσαν βασικό στοιχείο του διοικητικού της μηχανισμού, με κυριό-
τερους τους Φαναριώτες της Κωνσταντινούπολης. Ήταν τόσο με-
γάλη η ταύτιση αυτής της ελληνικής θρησκευτικοπολιτικής τάξης με
το μεγαλείο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ώστε από τους σλά-
βους ιστορικούς θεωρήθηκαν ως προδότες και συνεργάτες των
κατακτητών. Κατηγορήθηκαν πως, με την επιρροή τους στον ηγε-
τικό περίγυρο των σουλτάνων, καταπίεζαν τους χριστιανικούς λα-
ούς της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Δεν είναι τυχαίο πως όλοι,
σχεδόν, οι Ηγεμόνες των παραδουνάβιων ημιαυτόνομων περιο-
χών ήταν ελληνικής καταγωγής και Φαναριώτες, διορισμένοι από
την Υψηλή Πύλη. Ελάχιστοι απ’ αυτούς, όπως οι Υψηλάντηδες,
έδωσαν τα πάντα και κυριολεκτικά καταστράφηκαν πολιτικά και
κοινωνικά, όταν έγινε η εξέγερση του γένους το 1821. Η πλειονότη-
τα, οι άλλοι σαν το Μαυροκορδάτο, το Νέγρη ή τους Καρατζάδες,
όταν πάτησαν το πόδι τους στην επαναστατημένη Νότια Ελλάδα,
έφεραν το χάος, την καταστροφή και ποτάμια αίματος από την εμ-
φύλια διαμάχη. Ήταν οι Έλληνες «βεζύρηδες», όπως τους χαρακ-
τήρισε ένας από τους στενούς συνεργάτες του λόρδου Βύρωνα.
Αυτοί, μαζί με τους κοτσαμπάσηδες, αγωνίστηκαν με πάθος για να
διατηρήσουν στο νεοελληνικό κράτος, τα προνόμια που τους έδω-
σε ο αφέντης τους, ο σουλτάνος.

231
 Ο υπομοίραρχος Σεφίκ, τους άκουσε με προσοχή, να εκθέ-
τουν το πρόβλημα που αντιμετώπιζε ο Φίλιππος. Ο Ομέρ ήταν αυ-
τός που μίλησε κι ο Τάκης συμπλήρωνε με τα τουρκικά της πιά-
τσας που έμαθε στο σταθμό ή στο καφενείο, χαρτοπαίζοντας με
τούρκους καφενόβιους. Ο αστυνόμος τους διέκοψε με μια κοφτή
χειρονομία. Τους είπε ότι κατάλαβε και δεν χρειάζονταν να μάθει
τα υπόλοιπα. Ακούμπησε το χέρι του στον ώμο του Φίλιππου και
χαμογέλασε καλοσυνάτα. Κάτι του είπε ανεβοκατεβάζοντας ρυθμι-
κά το χέρι του στον ώμο του νεαρού Έλληνα. Οι δυο άλλοι γέλα-
σαν κι αυτοί.
- Τί είπε ο αστυνόμος; τους ρώτησε με αγωνία ο Φίλιππος, αν
και από το ύφος και τις λίγες τουρκικές λέξεις που ήξερε, κατάλαβε
πως τα νέα ήταν ευχάριστα.
- Μπορείς να φέρεις την οικογένεια και όλα τα έπιπλα χωρίς
κανένα πρόβλημα, του απάντησε ο Ομέρ.
- Για ρώτησέ τον πότε μπορώ ν’ αρχίσω τη μετακόμιση;
Κάτι είπε ο Ομέρ στον υπομοίραρχο κι εκείνος γύρισε προς το
Φίλιππο και του είπε, κουνώντας με σημασία το χέρι του για να του
δείξει πως έπρεπε να βιαστεί, να κάνει γρήγορα.
- Μπουγκιούν! Μπου ζαμάν! Μπου σεφέρ!
- Αν θέλεις τώρα, χωρίς καθυστέρηση…Σήμερα, αυτή την ώ-
ρα, αυτή τη στιγμή, του εξήγησε ο Ομέρ γελώντας.
- Άντε ρε Φίλιππε! Πήγαινε στον τηλέγραφο και πες στον
Λάμπρο να ειδοποιήσει τη γυναίκα σου να ετοιμαστεί… Πετάξου κι
εσύ αύριο το πρωί στην Ορεστιάδα για να κανονίσεις τη μεταφορά
των επιπλοαποσκευών στο βαγόνι, του είπε ο Τάκης όταν, μετά τις
ευχαριστίες του Φίλιππου προς τον αστυνόμο γι’ αυτή την τόσο
σημαντική εξυπηρέτηση, κατευθύνθηκαν και οι τρεις προς τα γρα-
φεία τους, λίγα μέτρα πιο πέρα.
Όλα έγιναν πολύ γρήγορα. Το διαμέρισμά τους στο Κάραγατς
ήταν έτοιμο και φρεσκοβαμμένο. Ο Λάμπρος, με τη σβελτάδα και
την ταχύτητα που διέκρινε τις αποφάσεις και τις ενέργειές του, ετοί-
μασε στην Ορεστιάδα ένα άδειο βαγόνι στο κρηπίδωμα φορτώ-
σεων της αποθήκης. Η ομάδα εργατών του Κέντρου μετέφερε στο
σταθμό τα έπιπλα και τα άλλα είδη του νοικοκυριού, που με επιμέ-
λεια και πολύ κόπο είχε σιγά σιγά, από μέρες, τακτοποιήσει σε
χαρτοκιβώτια η Ηρώ.

232
 Ο αποχωρισμός από την κυρία Ευγενία και τις κόρες της ήταν
συγκινητικός. Αγκαλιές, φιλιά, κλάματα, υποσχέσεις «πως δεν θα
χαθούμε», τη στιγμή που ο Φίλιππος με τη γυναίκα και το παιδί
τους θα ξεκινούσαν για το σταθμό. Η Ελένη είχε σφιχταγκαλιάσει
τη Γιούλη και με δάκρυα στα μάτια έλεγε και ξανάλεγε:
- Πώς θ’ αντέξω χωρίς την κουκλίτσα μου, χωρίς τη Γιούλη
μου…
Η μικρή έβαλε κι αυτή τα κλάματα.
- Εσύ τώρα γιατί κλαις; τη ρώτησε ο Φίλιππος.
- Αφού βλέπω που κλαίει η μαμά και η Ελένη… Γι’ αυτό κλαίω
κι εγώ…
Όλοι ξέσπασαν σε γέλια… Ήταν γέλια με δάκρυα…

Νέο σπίτι, νέες φιλίες

Το διαμέρισμα που παραχώρησε στο Φίλιππο ο τουρκικός

Οργανισμός Χερσαίων Μεταφορών, βρισκόταν στο δεύτερο όροφο
του παλιού παραδοσιακού κτίσματος, απέναντι απ’ το διαμέρισμα
του Τάκη Παναρόπουλου. Σε μερικά εικοσιτετράωρα η Ηρώ το με-
τέτρεψε σ’ ένα κουκλίστικο σπιτάκι, ζεστό, φιλικό, αν και λιτά επιπ-
λωμένο.
Το καθιστικό, ένα αρκετά ευρύχωρο σαλονάκι, βρισκόταν στη
δεξιά πλευρική άκρη της μικρής πολυκατοικίας, με θέα τα πανύψη-
λα φουντωτά δέντρα. Πίσω απ’ αυτά ξεχώριζε ένας δρόμος με κα-
ταστήματα και στη σειρά κατοικίες με κλειστά, συνεχώς, τα παν-
τζούρια των παραθυριών τους. Έδιναν την εσφαλμένη εντύπωση
πως ήταν ακατοίκητα. Κάτω απ’ το μεγάλο παράθυρο, διακρίνον-
ταν ένα μέρος της χωμάτινης αυλής, με κάποιες μικρές χορταρια-
σμένες περιοχές. Μπροστά σ’ αυτό το παράθυρο με θέα, η Ηρώ
τάιζε πάντα τη Γιούλη λέγοντας ιστορίες κι όμορφα παραμύθια.
Στο ισόγειο και στον πρώτο όροφο υπήρχαν πολλά μικρά δια-
μερίσματα για τους κατώτερους υπάλληλους της τούρκικης εται-
ρείας. Μ’ αυτούς ο Φίλιππος δεν είχε καμιά φιλική ή κοινωνική
σχέση, εκτός από την οικογένεια του Ντεμίρ Τοπάλ, του κλειδού-

233
χου. Αυτός ο υπάλληλος είχε δυο θυγατέρες, τη Ναζλά και τη Σου-
εϊλά, οι οποίες από την πρώτη στιγμή βοήθησαν την Ηρώ να βγά-
λει από τα χαρτοκιβώτια και να τακτοποιήσει τις οικοσκευές. Η μι-
κρότερη, η Σουεϊλά, μια εκδηλωτική κι ευγενική δεκαπεντάχρονη
κοπελίτσα έγινε, σε λίγες μέρες, η μόνιμη και καθημερινή συνοδός,
ένα είδος νταντάς, της Γιούλης.
Οι γυναίκες, είτε βρίσκονται στη χώρα τους είτε σε ξένη χώρα,
αποκτούν ευκολότερα απ’ τους άντρες τον κύκλο των γνωριμιών
τους και προσαρμόζονται ταχύτερα στις νέες καταστάσεις που αν-
τιμετωπίζουν. Με τη βοήθεια και της Μάρθας, η Ηρώ μπήκε σ’ έ-
ναν κύκλο γυναικών οι οποίες πραγματοποιούσαν καθημερινά
συγκεντρώσεις, συνήθως, δυο ή τρεις ώρες πριν από το μεσημέρι.
Αυτές οι συγκεντρώσεις, τα «γκιούν», ήταν προκαθορισμένες για
όλες τις γυναίκες του κύκλου. Μια συγκεκριμένη μέρα του μήνα, η
συνάντηση θα γινόταν στο σπίτι της κυρίας που είχε «χρεωθεί»
αυτή τη μέρα, αυτό το «γκιούν». Σ’ αυτές τις συναντήσεις προσφέ-
ρονταν καφές, τσάι, γλυκά ή παγωτά κι έπλεκαν ή συζητούσαν για
τα παιδιά τους, τους άντρες τους ή για συνταγές μαγειρικής. Ήταν
ένας τρόπος για τις κλεισμένες στα σπίτια Τουρκάλες να ξεφεύ-
γουν απ’ την πλήξη της μοναξιάς και της περιορισμένης ελευθερίας
κινήσεων.
Πολύ γρήγορα η Ηρώ, με την πολιτισμένη συμπεριφορά της
και τον καλοσυνάτο χαρακτήρα της, απόκτησε τη συμπάθεια όλων
σχεδόν των γυναικών της πολυκατοικίας. Η Σουεϊλά ήταν η πιο
φανατική θαυμάστριά της. Πολλές φορές στεκόταν εκστατική και με
την παιδική της αθωότητα εκδήλωνε τα συναισθήματά της, άλλοτε
κοιτάζοντας επίμονα ένα φόρεμα της Ηρώς, άλλοτε παρατηρώντας
το περίτεχνο χτένισμά της κι άλλοτε καρφώνοντας το βλέμμα της
στο πρόσωπό της, ενώ ψιθύριζε «γκιουζέλ μαντάμ…τσιόκ γκιου-
ζέλ». Αλλά και η Ηρώ λάτρευε κυριολεκτικά αυτό το τρισχαριτω-
μένο κοριτσάκι. Όταν πήγαινε στην Ορεστιάδα, έφερνε πάντα πο-
λύτιμα δώρα για τη Σουεϊλά. Ακριβές και πολύχρωμες νυχτικιές,
σεντόνια, εσώρουχα της ευρωπαϊκής μόδας, αλλά και πολλά είδη
για την προίκα της μικρής, που έβρισκε όχι μόνο στα καταστήματα
της Ορεστιάδας αλλά και στις αγορές της Αδριανούπολης.
Άλλη τακτική επισκέπτρια, η οποία κατά κάποιο τρόπο εκμε-
ταλλεύονταν τις ευαισθησίες της Ηρώς μπροστά στον ανθρώπινο

234
πόνο και τη δυστυχία, ήταν η καθαρίστρια, η Εμινέ. Η Ηρώ της ζή-
τησε να έρχεται μια φορά την εβδομάδα για να καθαρίζει το διαμέ-
ρισμα και μία ακόμα φορά, κάθε δεκαπέντε μέρες, για να σκουπίζει
και να σφουγγαρίζει τις σκάλες και τα πατώματα της πολυκατοι-
κίας. Η Εμινέ, χωρίς να την καλέσει κανένας, άρχισε να έρχεται για
καθάρισμα του σπιτιού δυο φορές την εβδομάδα, αλλά και να φέρ-
νει σιγά σιγά όλα τα παιδιά της για να γευματίσουν το μεσημέρι.
Στην αρχή έφερε το ένα, το μικρότερο παιδί της κι αργότερα κου-
βαλούσε όλη την οικογένεια. Τα τέσσερα παιδάκια κάθονταν ήσυ-
χα και πειθαρχημένα στα σκαλοπάτια, έξω απ’ την πόρτα του δια-
μερίσματος και περίμεναν υπομονετικά το ταψί με το ζεστό φαγητό
για να κορέσουν την πείνα τους. Η Ηρώ, από το φόβο μήπως αυ-
ξηθούν αυτές οι αυτόκλητες επισκέψεις, άρχισε να γεμίζει και τσάν-
τες με τρόφιμα. Αλλά και στο θέμα της αμοιβής ήταν γενναιόδωρη.
Ενώ είχε ενημερωθεί πως, για δεκάωρη απασχόληση οι καθαρί-
στριες αμείβονταν με πέντε λίρες, αυτή έδινε στην Εμινέ εφτά λίρες
για απασχόληση πέντε ή έξι ωρών. Ο Φίλιππος την πείραζε γι’ αυ-
τή την ασυνήθιστη γενναιοδωρία της.
- Το σπίτι μας έγινε φιλανθρωπικό ίδρυμα και θ’ αρχίσουμε,
όπως φαίνεται, να μοιράζουμε συσσίτια… Προβλέπω πως αν η
Εμινέ μιλήσει σ’ άλλους γι’ αυτό το τσιμπούσι που γίνεται στις σκά-
λες μας, θα πλακώσει εδώ όλη η γυφτιά του Κάραγατς…
- Μην γίνεσαι σκληρός Φίλιππε! τον απόπαιρνε η Ηρώ. Το
θεωρώ μεγάλη αμαρτία να βρίσκονται έξω απ’ την πόρτα μας πει-
νασμένα παιδάκια, ενώ η Γιούλη μας έχει όλα τα καλά της… Άλ-
λωστε, τις μας κοστίζουν όλα αυτά που χαρίζουμε σε μια πάμφτω-
χη οικογένεια; Εδώ, τα λεφτά που παίρνεις είναι αρκετά, ενώ τα
τρόφιμα και πολλά άλλα είδη είναι ως και τρεις φορές πιο φτηνά
απ’ την Ελλάδα… Με λίγες δικές σου υπερωρίες ξεπληρώνουμε
όλα τα γεύματα της Εμινέ… Το καλό που κάνουμε για την ψυχή
μας, μια μέρα θα μας το ανταποδώσει ο θεός στο διπλάσιο…
- Καλά! Κάνε ότι εσύ θεωρείς σωστό…Α, και κάτι άλλο! Τί έγι-
νε με τα σκουπίσματα και τα σφουγγαρίσματα στις σκάλες; Πώς
αντέδρασε η Μάρθα;
- Ξίνισαν λίγο τα μούτρα της, αλλά δεν έδειξε πως θύμωσε…
Θα δούμε!

235
 - Δεν θα δούμε τίποτα…Αν θέλει η Μάρθα ας σφουγγαρίζει η
ίδια τις σκάλες και τα πατώματα!..Εμείς αποφασίσαμε διαφορετικά.
Το καθάρισμα και τα σφουγγαρίσματα στους κοινόχρηστους
χώρους της πολυκατοικίας, οι γυναίκες είχαν αποφασίσει να τα
πραγματοποιούν, με προκαθορισμένη σειρά, οι ίδιες για να μην
πληρώνουν κάποια καθαρίστρια. Ήταν μια πρακτική που εφαρμο-
ζόταν εδώ και πολλά χρόνια. Η Ηρώ συμφώνησε πως, η ευθύνη
του καθαρισμού θα ήταν δική της για μια συγκεκριμένη μέρα μέσα
στο δεκαπενθήμερο, αλλά είχε το δικαίωμα να καλέσει την Εμινέ,
φυσικά με αμοιβή, για να πραγματοποιήσει τις απαραίτητες εργα-
σίες. Οι Τουρκάλες βρήκαν αυτή τη λύση λογική. Η Μάρθα όμως,
που εδώ και δυο χρόνια, καθάριζε η ίδια τις σκάλες, θεώρησε πως
μια τέτοια «καινοτομία» στον παραδοσιακό τρόπο καθαρισμού, την
έθιγε. Φοβόταν πως, οι άλλες γυναίκες, θα σχολίαζαν πικρόχολα
την ολοφάνερη τσιγκουνιά της να πληρώσει ένα ασήμαντο ποσό,
προκειμένου να διατηρήσει το επαγγελματικό και κοινωνικό κύρος
του ο άντρας της, «ο Τάκης-Μπέη». Στο μικρό και κλειστό εκείνο
συντηρητικό κύκλο των κατοίκων του Κάραγατς, οι δυο Έλληνες
αντιπρόσωποι θεωρούνταν ως ανώτερα κρατικά στελέχη, όπως το
προσωπικό του Ελληνικού Προξενείου και τέτοιες αψυχολόγητες
ενέργειες, σαν της Μάρθας, είχαν γενικότερες επιπτώσεις στη δια-
μόρφωση μιας εικόνας που έβλαπτε το κύρος τους. Παρά το γεγο-
νός πως, αυτή η μικρή διάσταση απόψεων, δεν πήρε μεγαλύτερη
έκταση, όπως τουλάχιστο έδειξε η φιλική συμπεριφορά του Τάκη
και της Μάρθας, ήταν εντούτοις ένα μικρό σημάδι πως οι αντιλή-
ψεις τους, σε πολλά άλλα θέματα που εμφανίστηκαν μεταγενέστε-
ρα, ήταν διαμετρικά αντίθετες στις δυο ελληνικές οικογένειες.
Ακόμα και στα παιδιά τους δεν υπήρχε κάποιο ιδιαίτερο «δέ-
σιμο», όπως θα περίμενε κάποιος για δυο ελληνικές οικογένειες
που ζούσαν μαζί, κάτω απ’ την ίδια στέγη, σε μια ξένη χώρα. Η
Ερμιόνη, ένα πανέξυπνο και χαριτωμένο κοριτσάκι, ήταν μαθήτρια
στην πέμπτη τάξη του Δημοτικού. Με το τρένο, κάθε πρωί, πήγαινε
στην Ορεστιάδα για να παρακολουθήσει τα μαθήματα στο σχολείο
και το μεσημέρι ξαναγύριζε στην Αδριανούπολη. Σπάνια κατέβαινε
στην αυλή για να παίξει με τ’ άλλα παιδιά, αλλά ούτε και επιδίωκε
να ασχολείται με τη μικρότερή της Γιούλη. Ήταν ένα παιδί που α-
πέφευγε τις παρέες και τα παιχνίδια.

236
 Ο Παρασκευάς, ο γιος του Τάκη και της Μάρθας, ήταν μαθη-
τής σε Γυμνάσιο της Αλεξανδρούπολης και συγκατοικούσε με τη
γιαγιά του. Σπάνια ερχόταν στο Κάραγατς. Φαινόταν να πλήττει και
όταν σπάνια επισκεπτόταν τους γονείς του, έβρισκε πάντα κάποια
δικαιολογία για να φεύγει το συντομότερο και να επιστρέφει στην
Αλεξανδρούπολη. Τις περισσότερες φορές, όταν έμενε στο Κάρα-
γατς, διάβαζε εξωσχολικά βιβλία. Κάποιες φορές η ανάγνωση γινό-
ταν και στα γραφεία του σταθμού. Εντελώς τυχαία, ο Φίλιππος είδε
μια μέρα πως το διπλωμένο ολιγοσέλιδο έντυπο, που ο Παρασ-
κευάς άφησε για λίγο στο κάθισμα, ήταν μια εκλαϊκευμένη εργασία
ενός βουλευτή της ΕΔΑ για το έργο και την προσωπικότητα του
Μαρξ και κάποιες πληροφορίες για το «μανιφέστο» του.
- Βλέπω Παρασκευά πως άρχισες να ενδιαφέρεσαι και για πο-
λιτικά θέματα, τον ρώτησε ο Φίλιππος.
- Πάντα ωφελείται κανείς κύριε Φίλιππε όταν διαβάζει και ενη-
μερώνεται για όλα… Χωρίς διακρίσεις…
- Ναι, αλλά αυτό που διαβάζεις αμφιβάλλω αν το εγκρίνει ο
πατέρας σου…Εκείνος έχει άλλες απόψεις και ιδέες γι’ αυτά τα θέ-
ματα…
- Έχει ο πατέρας μου ιδέες; αναρωτήθηκε ο έφηβος με απρο-
κάλυπτο σαρκασμό και ειρωνεία.

Τα πρώτα σύννεφα

Όλα έδειχναν πως, οι σχέσεις ανάμεσα στους δυο άντρες της

ελληνικής αντιπροσωπίας και στις γυναίκες τους, ήταν κάτι παρα-
πάνω από φιλικές και συναδελφικές. Η Ηρώ και η Μάρθα πήγαι-
ναν μαζί στα «γκιούν» ή προετοίμαζαν μαζί τα σπίτια τους και τα
εδέσματα για να υποδεχθούν τις Τουρκάλες, όταν έφτανε η σειρά
τους. Αρκετές φορές, σ’ αυτές τις συναντήσεις, παραβρισκόταν και
η γυναίκα του Βασίλη, του γραμματέα του Προξενείου. Ερχόταν
μόνη της γιατί ο πρόξενος ήταν εργένης, αλλά και γιατί δεν υπήρχε
άλλη γυναίκα στο προσωπικό του Προξενείου. Οι τρεις γυναίκες
συναντιούνταν συχνά στα σπίτια τους ή στην Αδριανούπολη, για

237
να καθίσουν σε κάποιο καφεζαχαροπλαστείο «ευρωπαϊκού επιπέ-
δου» ή για να κάνουν ψώνια από τις λαϊκές και τα καταστήματα της
«κλειστής στοάς», που ήταν γνωστή ως καπαλί τσαρσί.
Μια μέρα, στο «γκιούν» της Χότζενας, το οποίο θεωρούνταν
το σπουδαιότερο και οι κάποιες αδικαιολόγητες απουσίες θα μπο-
ρούσαν να δημιουργήσουν την εντύπωση έλλειψης σεβασμού
προς τη γυναίκα του θρησκευτικού ηγέτη του Κάραγατς, η Μάρθα
προσπαθούσε να διηγηθεί ένα από τα συνηθισμένα καθημερινά
γεγονότα. Η μη επαρκής γνώση της τουρκικής ήταν η κυριότερη
αιτία που, μη βρίσκοντας τις κατάλληλες λέξεις, γύρισε τον πισινό
της στις κατάπληκτες Τουρκάλες και μισοκατεβάζοντας την κιλότα
της άρχισε να επεξηγεί τα συμβάντα με κινήσεις παντομίμας. Η
Χότζενα, φανερά ενοχλημένη, γύρισε το πρόσωπό της προς το
παράθυρο. Η Μελέκ, η γυναίκα του Φαΐκ Μπέη, κοκκίνισε απ’ τη
ντροπή της και ψιθύρισε προς την Ηρώ, που καθόταν δίπλα της:
- Μάρτα γιαζίκ! Αγίπ! (Μάρθα κρίμα! Ντροπή!).
Από εκείνη τη στιγμή, όπως είπε η Ηρώ εξιστορώντας το
συμβάν στο Φίλιππο, απλώθηκε μια παγωμάρα και βουβαμάρα
στο σαλόνι. Η οικοδέσποινα, η Χότζενα, προσπάθησε να αναθερ-
μάνει την ατμόσφαιρα, αλλάζοντας θέμα στη συζήτηση. Άρχισε να
διηγείται ένα περιστατικό για τη γκάφα μιας παραδουλεύτρας που
είχαν στο σπίτι του πατέρα της και στο τέλος όλες ξέσπασαν σε
γέλια.
Όταν οι δυο Ελληνίδες επέστρεψαν στην πολυκατοικία, πριν
μπουν στα σπίτια τους, κοντοστάθηκαν για λίγο στον κοινό διά-
δρομο του ορόφου.
- Μου φάνηκε πως κάποιες, εκεί μέσα, κατέβασαν μούτρα ό-
ταν σήκωσα λιγάκι το φουστάνι μου, για να μπορέσω να τις δώσω
να καταλάβουν καλύτερα αυτά που έλεγα… Οι απολίτιστες! Αυτές
ζουν ακόμα σ’ άλλες εποχές… Δέκα αιώνες πίσω, είπε φανερά εκ-
νευρισμένη η Μάρθα.
- Εσύ τις ξέρεις καλύτερα Μάρθα μου! Έχουν τους δικούς τους
κανόνες ηθικής… Θα πρέπει να προσέχουμε! Χωρίς να το περιμέ-
νουμε, από άγνοια, μπορούμε να πατήσουμε πεπονόφλουδα! Έλα
τώρα… Ξέχασέ το… Δεν έκανες κανένα έγκλημα! την παρηγόρησε
η Ηρώ.

238
 - Εγώ, το βλέπεις, είμαι απλός και ταπεινός άνθρωπος… Θέ-
λω να δείχνω σ’ όλες τις γυναίκες του «γκιούν», πως είμαι ίδια σαν
αυτές… Εσύ ακολουθείς άλλη τακτική… Δείχνεις στις Τουρκάλες
πως είσαι «κυρία» και πως θα πρέπει να είναι «κουμπωμένες»
μπροστά σου.
- Μάρθα μου, δε θέλω μόνο να «δείχνω κυρία»… Θα πρέπει,
όλες αυτές που συναναστρεφόμαστε, να ξέρουν πως οι προσωρι-
νές φιλικές μας σχέσεις βασίζονται στον αλληλοσεβασμό. Όλες
μας θα πρέπει να φερόμαστε «σαν πραγματικές κυρίες», απάντη-
σε η Ηρώ, καθώς είχε διαπιστώσει κάποια συγκαλυμμένη εμπά-
θεια και ζήλια σ’ αυτή την ολιγόλεπτη διαλογική συζήτηση με την
Μάρθα.
Ακολούθησαν κι άλλα γεγονότα, που διεύρυναν το χάσμα επι-
κοινωνίας ανάμεσα στις οικογένειες των δυο συναδέλφων. Η γυ-
ναίκα του Βασίλη, του γραμματέα του Προξενείου, έδειξε πολλές
φορές φανερά πως προτιμούσε να συναναστρέφεται και να έχει
κοινωνικές σχέσεις με την Ηρώ. Οι γυναίκες του Σεάπ και του
Φαΐκ, συμπεριφέρονταν μ’ έναν υπερβολικά φιλικό τρόπο προς την
Ηρώ. Αλλά και στο σταθμό, τα στελέχη της τουρκικής εταιρείας
έδειχναν πως προτιμούσαν τη φιλική συντροφιά του Φίλιππου.
Ακόμα κι ο Αμπντουλάχ, που στην αρχή δεν έδειξε ενθουσιασμέ-
νος από τη γνωριμία τους, φάνηκε να του δείχνει μια υπερβολική
εκτίμηση που άγγιζε τα όρια του σεβασμού. Ιδιαίτερα, απ’ τη μέρα
που ο Φίλιππος δέχτηκε να βοηθήσει το γιο του, κατά την περίοδο
των εξετάσεων, στις επαναλήψεις των μαθημάτων της γαλλικής
γλώσσας. Αυτό ο Αμπντουλάχ το θεώρησε ως πολύ μεγάλη φιλική
προσφορά και θέλοντας να «ξεπληρώσει το χρέος» με μια αντί-
στοιχη φιλική χειρονομία, του έφερε δυο τρεις φορές πίτες και γλυ-
κά που έφτιαχνε η γυναίκα του για την οικογένειά τους.
Μια Κυριακή μεσημέρι, ο Φαΐκ τους προσκάλεσε να γευματί-
σουν μαζί τους, στο τεράστιο διαμέρισμά του, στον όροφο του νε-
οκλασικού κτηρίου του σταθμού. Η γυναίκα του, η Μελέκ, είχε ετοι-
μάσει πλούσια φαγητά κι επιδόρπια. Μετά το γεύμα προσπά-
θησαν και φαίνεται πως τα κατάφεραν αρκετά καλά, με τις λίγες
τουρκικές λέξεις που ήξεραν, να περάσουν την ώρα τους με απλές
και ευκολοκατανόητες συζητήσεις. Τα παιδιά, η Γιούλη και ο Φερ-
κάν, έπαιζαν με τα παιχνίδια που βρίσκονταν στο ευρύχωρο παιδι-

239
κό δωμάτιο. Ο Φαΐκ, προσπαθώντας να δικαιολογηθεί που δεν κά-
λεσε για το γεύμα τον Τάκη και τη Μάρθα, είπε ότι γνώριζε πως η
Μάρθα θα ταξίδευε για το σαββατοκύριακο στην Αλεξανδρού-
πολη. Είχε επισκεφθεί το γιο της, τον Παρασκευά, μαζί με την Ερ-
μιόνη. Ο Τάκης, την ώρα του γεύματος βρισκόταν σε υπηρεσία,
σύμφωνα με το ωράριο λειτουργίας του σταθμού. Ήταν μια πρό-
χειρη δικαιολογία, αν και στο τέλος η Μελέκ συμπλήρωσε πως εί-
χαν σκοπό να τους προσκαλέσουν σε γεύμα μια άλλη φορά.
Κάποια άλλη Κυριακή, η πρόσκληση έγινε από τον τούρκο τιτ-
λούχο προϊστάμενο, τον Σεάπ, για να επισκεφθούν με τον Φίλιππο
το Σελιμιγιέ Τζαμί της Αδριανούπολης, μιας πόλης που υπήρξε η
πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας πριν από την κατά-
ληψη της Κωνσταντινούπολης. Ήταν ένα τεράστιο συγκρότημα
κτηρίων, ένα αληθινό πολιτιστικό κι αρχιτεκτονικό δημιούργημα.
Άλλη φορά, ο Αμπντουλάχ τους κάλεσε στο γάμο μιας ανε-
ψιάς του. Εκεί, τους είχαν υποδεχθεί με ιδιαίτερα φιλική διάθεση
και τους έβαλαν να καθίσουν σε διακεκριμένες θέσεις για να παρα-
κολουθήσουν με άνεση την τελετή. Η Ηρώ φορούσε ένα θαυμάσιο
εκρού φόρεμα, που ταίριαζε με τις γόβες της και το εντυπωσιακό
κολιέ της. Τα μαλλιά της τα είχε χτενισμένα σε κότσο, που της έδινε
έναν αέρα αρχοντιάς. Το ίδιο εντυπωσιακά είχε ντύσει και τη Γιού-
λη, ενώ η Σουεϊλά, που την είχαν πάρει μαζί τους, καμάρωνε επι-
δεικνύοντας το πανέμορφο ροζ φόρεμα που της δώρισε η Ηρώ.
Η συμπεριφορά του Τάκη και της Μάρθας, φαινομενικά, δεν
είχε αλλάξει όλο αυτό το διάστημα. Όμως, υπήρχαν κάποιες ενδεί-
ξεις που φανέρωναν πως τους βασάνιζε μια κρυφή ζήλεια, ίσως
και έχθρα, γι’ αυτή την έκδηλη φιλική συμπεριφορά των Τούρκων
συναδέλφων και των γυναικών τους προς το Φίλιππο και την Ηρώ.
Μαζί με τις φιλικές προσφωνήσεις, τις εύθυμες συζητήσεις και την
επίδειξη ενός επίπλαστου ενδιαφέροντος, πετούσαν και κάποια
πικρόχολα υπονοούμενα, τα οποία με τον καιρό γίνονταν πιο
σκληρά, πιο αιχμηρά. Η στάση, ιδιαίτερα, των τούρκων τελωνεια-
κών, φάνηκε πως τους πλήγωσε πολύ. Ενώ ποτέ δεν πραγματο-
ποίησαν ελέγχους στο Φίλιππο και την Ηρώ όταν επέστρεφαν απ’
την Ορεστιάδα, στον Τάκη και στη Μάρθα επεδείκνυαν μια καχυ-
ποψία που άγγιζε τα όρια της προσβολής της προσωπικότητάς
τους. Ήταν φανερό πως τους υποψιάζονταν για διενέργεια λαθ-

240
ρεμπορίου. Μάλιστα, κάποια μέρα, μια γυναίκα τελωνειακός έγδυ-
σε στην κυριολεξία τη Μάρθα σε μια τελείως ασυνήθιστη, ως τότε,
έρευνα των τουρκικών τελωνειακών αρχών. Ο Τάκης έγινε θηρίο κι
απειλούσε θεούς και δαίμονες γι’ αυτή την προσβολή. Όμως, λίγες
ώρες αργότερα έδειξε σ’ όλους πως δεν τον απασχολούσε αυτό το
θέμα και μάλιστα, μπροστά στο Σεάπ, δικαιολόγησε τους τελω-
νειακούς «γιατί έχουν κι αυτοί την υποχρέωση να κάνουν καλά τη
δουλειά τους».
Το απόγευμα της ίδιας μέρας, στις ώρες εργασίας του Φίλιπ-
που, ο Τάκης ήρθε στο γραφείο με τα μάτια πρησμένα. Μόλις είχε
ξυπνήσει και συνήθως, αυτή την ώρα, πήγαινε στο καφενείο για να
παίξει χαρτιά με την ίδια παρέα κάποιων τούρκων καφενόβιων.
Παράγγειλε δυο καφέδες, έναν για τον ίδιο και τον άλλον για το Φί-
λιππο κι άρχισε να μιλά για συνηθισμένα καθημερινά θέματα. Κάθε
λίγο έριχνε ματιές στο ρολόι του. Ξαφνικά, ο τηλέγραφος χτύπησε
ρυθμικά, συνθηματικά και σε λίγο τα σήματα μορς έγραψαν στην
ταινία τη λέξη «Τάκης».
Ο Τάκης καθόταν στην άλλη άκρη του τραπεζιού. Τινάχτηκε
και με σβελτάδα παραμέρισε το Φίλιππο απ’ την καρέκλα του.
Άρχισε να δέχεται και να στέλνει σήματα. Ο Φίλιππος δεν είχε α-
κόμα αποκτήσει την εμπειρία που είχαν οι παλιοί υπάλληλοι, ώστε
να μπορεί «να διαβάζει» τα σήματα απ’ τον ήχο του τηλέγραφου,
χωρίς να βλέπει την χαρτοταινία. Οι Τούρκοι όμως υποπροϊστάμε-
νοι είχαν τέτοιες εκπληκτικές ικανότητες ηχητικής ανάγνωσης των
κειμένων, ώστε παρακολουθούσαν από μακριά τις τηλεγραφικές
συζητήσεις των συναδέλφων τους στις τουρκικές γραμμές επικοι-
νωνίας, αλλά και στις ελληνικές. Όταν υπήρχε ησυχία και η ενδιά-
μεση θύρα των συνεχόμενων γραφείων ήταν ανοιχτή, ακούγονταν
ολοκάθαρα τα χτυπήματα από τα σήματα Μορς. Την ώρα που ο
Τάκης ήταν απασχολημένος στον τηλέγραφο, ο Αμπντουλάχ, ο
οποίος είχε εκείνη την ώρα υπηρεσία και βρισκόταν στα τουρκικά
γραφεία, έσκυψε για να δει καλύτερα τους Έλληνες συναδέλφους
του. Χαμογελώντας ειρωνικά και κοιτάζοντας το Φίλιππο στα μά-
τια, του είπε πως «πάλι ο επιθεωρητής ήθελε μπαχτσίς». Είπε και
κάτι άλλα, που ο Φίλιππος δεν κατάλαβε, τη στιγμή ακριβώς που ο
Τάκης έκοβε μ’ επιμέλεια και προσοχή την ταινία με ολόκληρη τη
συνομιλία. Σιγά, προσεχτικά, αμίλητος, την τύλιξε σε μικρό ρολό,

241
έγραψε απ’ την εξωτερική πλευρά την ημερομηνία εγγραφής και
την τοποθέτησε με προσοχή στο μισοάδειο πακέτο των τσιγάρων
του.
- Αγαπητέ Φίλιππε, βλέπε για να μαθαίνεις!.. Να ξέρεις πως
όλοι οι ανώτεροί σου θα έχουν κάποιο κουσούρι… Άλλος είναι γυ-
ναικάς, άλλος κουμαρτζής, άλλος άπληστος λιγδιάρης κι άλλος
πούστης… Να φροντίζεις να τους έχεις στο χέρι, για να μην κου-
νιούνται μπροστά σου με ύφος, σαν κοκότες…
Άνοιξε το πακέτο των τσιγάρων του κι έδειξε με το δείκτη του
χεριού του το μικρό ρολάκι της ταινίας του τηλέγραφου, ενώ συνέ-
χιζε:
- Ας μου κουνηθεί τώρα ο λεβέντης!.. Αυτό το παλιοτόμαρο
έχει λίγο απ’ όλα τα κουσούρια και τον έχω δεμένο χειροπόδαρα
και σ’ άλλες ταινίες…

Ηρωισμοί και υποψίες

Εκείνο το απόγευμα ο Τάκης είχε όρεξη για συζήτηση. Ξεκί-

νησε από απλά υπηρεσιακά θέματα, έφτασε στην ανώμαλη πολιτι-
κή κατάσταση της χώρας και κατάληξε σε προσωπικές του αναμ-
νήσεις από τον πόλεμο της Κορέας. Είχε βρεθεί σ’ αυτή τη χώρα
της Άπω Ανατολής, με την εθελοντική κατάταξή του στο ελληνικό
εκστρατευτικό σώμα, το οποίο συμμετείχε στις επιχειρήσεις των
δυνάμεων του ΟΗΕ, μαζί με άλλες ευρωπαϊκές και αμερικανικές
στρατιωτικές δυνάμεις. Διαβεβαίωσε το Φίλιππο πως, επειδή τον
εκτιμούσε, θα του πρωτοφανέρωνε κάποια μυστικά του «τα οποία
ήξερε μόνο η γυναίκα του». Όμως, κατά τη διάρκεια της αφήγησης,
ο νεαρός υποπροϊστάμενος γρήγορα αντιλήφτηκε πως, «αυτά τα
μυστικά» τα γνώριζε με κάθε λεπτομέρεια από τις συζητήσεις του
με το Λάμπρο. Ο Κουλαξάκος, γνωστός για την εντιμότητα και την
ακεραιότητα του χαρακτήρα του, ένιωθε ένα είδος απέχθειας για
τον Παναρόπουλο. Τον θεωρούσε επικίνδυνο τυχοδιώκτη. Είχε,
μάλιστα, συμβουλέψει το Φίλιππο να «είναι πολύ προσεκτικός» με
το νέο του συνεργάτη στην Αδριανούπολη, γιατί «αυτό το καλό-

242
παιδο χτυπούσε συνήθως πισώπλατα». Όχι πολύ καθαρά, αλλά
με υπονοούμενα, που εύκολα γίνονταν κατανοητά, τον είχε προει-
δοποιήσει κι ο Γιάννης Κουτσουδέας. Τότε, αφού του είχε περι-
γράψει τα οικονομικά πλεονεκτήματα των υπαλλήλων της ελληνι-
κής αντιπροσωπίας στην Αδριανούπολη, του είπε και για τον Πα-
ναρόπουλο πως «είναι ήπιου χαρακτήρα, αλλά θα έπρεπε να δεί-
ξει ανοχή, όταν θα του εξιστορούσε τα ηρωικά παραμύθια του».
- Που λες Φίλιππε, καλό μου παιδί, εμένα που με βλέπεις βα-
ρύ κι ασήκωτο, με μισό κιλό μουστάκι και περίσσια αγριάδα στη
φάτσα, είμαι ένας αγαθίας που τον εκμεταλλεύονται και τα ζωντό-
βολα… Πολλά τράβηξα προσπαθώντας να κάμω καλό στους άλ-
λους και κακό στον εαυτό μου!.. Όμως, ο κόσμος είναι αχάριστος!
είπε κάποια στιγμή ο Τάκης, αφού πρώτα άναψε ένα τσιγάρο και
ρούφηξε μια γουλιά καφέ απ’ το φλιτζάνι του.
- Δηλαδή, τι τράβηξες;
- Και τι δεν τράβηξα!.. Αυτό είναι μια ολόκληρη ιστορία!
Άρχισε να του λέει πως όταν υπηρετούσε στη Χωροφυλακή,
στα προάστια της Αθήνας, ο διοικητής του τον ανάγκαζε να βρίσκει
ανύπαρκτες παραβάσεις στους μικρομαγαζάτορες της περιοχής
για να επιβάλει βαριά πρόστιμα… Εκείνος, καλοκάγαθος καθώς
ήταν, δεν το σήκωνε η ψυχή του να κόβει το ψωμί απ’ τα παιδιά
φτωχών επαγγελματιών και τους έκανε μόνο συστάσεις…Ο διοικη-
τής του τον επέπληξε με αυστηρότητα και κάποιες φορές με χυ-
δαίες εκφράσεις, ώσπου μια μέρα δεν άντεξε και του έριξε μια
γροθιά στο πρόσωπο… Πέρασε στρατοδικείο και τον έδιωξαν απ’
τη Χωροφυλακή.
- Καλά δεν έκανα Φίλιππε που του στραπατσάρισα τη μάπα;
αναρωτήθηκε στο τέλος.
- Έτσι μου φαίνεται! Αφού σε έβριζε, όπως λες, χυδαία ήταν
επόμενο να εκραγείς, τον δικαιολόγησε ο Στεργιάδης, ενώ γνώριζε
πως η αιτία ήταν άλλη.
Ο Λάμπρος του είχε αποκαλύψει πως η απόταξη του Παναρό-
πουλου απ’ τη Χωροφυλακή, οφειλόταν σε μια απ’ τις πολλές πε-
ριπτώσεις δωροδοκίας του. Ένας πλανόδιος ψαράς, που αγανά-
κτησε απ’ τα «δωράκια» που απαιτούσε «ο καλοκάγαθος» χωρο-
φύλακας, έκανε έγγραφη καταγγελία στον αστυνομικό διοικητή της
περιοχής. Κάθε σχεδόν μέρα, όπως γινόταν και με άλλους πλανό-

243
διους, τον ανάγκαζε ν’ αφήνει εκλεκτά ψάρια άλλοτε στο σπίτι του
κι άλλοτε στο σπίτι της αδερφής του, η οποία κατοικούσε στην ίδια
γειτονιά. Όταν άρχισαν οι ανακρίσεις για την εξακρίβωση της κα-
ταγγελίας, άνοιξαν πολλά στόματα. Το στρατοδικείο δεν δυσκολεύ-
τηκε να βρει την αλήθεια και να τον αποτάξει.
- Όταν έμεινα άνεργος, πέρασα δύσκολες μέρες… Ευτυχώς με
κάλεσαν στο στρατό, γιατί δεν είχα υπηρετήσει τη θητεία μου πριν
καταταγώ στη Χωροφυλακή…Δήλωσα εθελοντής για την Κορέα…
Εκεί έπαιξα κορώνα γράμματα τη ζωή μου…
Άρχισε να διηγείται φανταστικές μάχες με Βορειοκορεάτες και
Κινέζους, για το πώς αιχμαλώτισε κι έσφαξε έναν κομμουνιστή, το
κεφάλι του οποίου έβαλε πάνω στο ζεματισμένο, από τη λειτουργία
της μηχανής, καπό του αυτοκινήτου… Με χαρακτηριστική περιγρα-
φική ικανότητα έδωσε την εικόνα του κομμένου κεφαλιού «να τσι-
γαρίζεται πάνω στη ζεματιστή λαμαρίνα του τζιπ».
- Πότε Τάκη έγιναν όλα αυτά; τον ρώτησε ο Φίλιππος.
- Ήταν γύρω στον Αύγουστο του 1954, απάντησε ο Παναρό-
πουλος, μετά από μικρή σκέψη.
- Μήπως κάνεις λάθος; Ο πόλεμος της Κορέας τελείωσε το
καλοκαίρι του 1953…
Ο Τάκης φάνηκε πως για μια στιγμή είχε ξαφνιαστεί κι ανα-
στατωθεί. Όμως γρήγορα βρήκε πάλι το συνηθισμένο ήρεμο ύφος
του κι απάντησε μ’ εκπληκτική πειστικότητα.
- Έχεις δίκαιο! Ο πόλεμος τέλειωσε το 1953, αλλά το ελληνικό
σύνταγμα εντάχθηκε στην τρίτη αμερικανική μεραρχία, που αστυ-
νόμευε την περιοχή Τσορβόν, ως σχεδόν το τέλος του 1955.
- Α, αστυνόμευε! είπε ο Φίλιππος με κάποια χροιά αμφισβή-
τησης στη φωνή του.
- Ναι, επιτηρούσαμε την περιοχή αλλά ένας πόλεμος, σαν της
Κορέας, δεν τελειώνει έτσι στο τσαφ… Μπορεί να σταμάτησαν οι
μεγάλες μάχες, αλλά όλο και ξεφύτρωνε κανένα κομμούνι μέσα απ’
τους θάμνους… Κατάλαβες φίλε;
- Κατάλαβα!.. Κατάλαβα Τάκη πολύ καλά…
Φαίνεται πως οι τελευταίες μη πειστικές εξηγήσεις του για τις
«σκληρές του μάχες» στην Κορέα, τον ανάγκασαν ν’ αλλάξει γρή-
γορα θέμα συζήτησης. Αναφέρθηκε σε ενδεχόμενη προσπάθεια
των Τούρκων υπαλλήλων, όλων των υπηρεσιών του σταθμού, ν’

244
αποσπάσουν απ’ τους δυο Έλληνες πολύτιμες πληροφορίες, για
να ενημερώσουν την αντικατασκοπία της χώρας τους.
- Τί πληροφορίες θα μπορέσουν ν’ αποσπάσουν από μας Τά-
κη; Τί ξέρουμε εμείς που θα μπορούσε να είναι χρήσιμο στις τουρ-
κικές μυστικές υπηρεσίες; Μήπως είμαστε στελέχη κάποιου επιτε-
λείου και γνωρίζουμε απόρρητα στρατιωτικά μυστικά; απάντησε με
φανερή απορία στη μορφή του ο Φίλιππος.
- Μην το λες! Εγώ νομίζω πως ακόμα και στο καφενείο προ-
σπαθούν να με ψαρέψουν… Εκείνος ο Ακμάν, ο ζωέμπορος, όλο
ρωτά και ψιλορωτά, τάχα με αφέλεια… Είναι βαλτοί σου λέω για να
μας ξεψαχνίσουν!..
- Εγώ Τάκη δεν αντιλήφτηκα κάτι τέτοιο…
- Είσαι ακόμα νέος και, χωρίς παρεξήγηση, όπως όλοι οι νέοι
είστε λίγο αφελείς…Νομίζετε πως οι λύκοι είναι πρόβατα…Ίσως
δεν το καταλαβαίνεις, αλλά εγώ βλέπω πως άρχισαν να σας περι-
τριγυρίζουν και σένα και τη γυναίκα σου, παριστάνοντας τους ευ-
γενικούς… Προσέχετε! Τα μάτια δεκατέσσερα…
- Μου φαίνεται Τάκη πως άρχισες να βλέπεις εχθρούς και
στον ύπνο σου… Τί εννοείς όταν λες πως μας περιτριγυρίζουν;
- Υποψιάζομαι πως όλες αυτές οι τσιριμόνιες που κάνουν σε
σένα και τη γυναίκα σου, έχουν κάποιο ύπουλο στόχο… Γεύματα,
βόλτες στην Αδριανούπολη και στα μουσεία, προσκλήσεις σε γά-
μο…Ε, καταλαβαίνεις…Ακόμα και οι τελωνειακοί κάνουν στραβά
μάτια όταν φεύγετε για την Ορεστιάδα ή όταν επιστρέφετε με γεμά-
τες τσάντες…
Ο Φίλιππος προσπαθούσε να είναι ήρεμος, όπως με ηρεμία
και με την επίδειξη ενός φιλικού ή συναδελφικού, υποτίθεται, ενδια-
φέροντος ο Τάκης επιχειρούσε «να νουθετήσει» ή να προειδοποι-
ήσει αγαπημένα του πρόσωπα από κάποιους σοβαρούς κινδύνους
που τα περιτριγύριζαν. Αλλά οι υπαινιγμοί του συναδέλφου του,
όσο αυτός αντιδρούσε χλιαρά, τόσο και γίνονταν πιο αιχμηροί.
Αποφάσισε ν’ αλλάξει τακτική…
- Ώστε Τάκη, όλοι αυτοί γύρω μου έχουν στήσει ένα δίχτυ κα-
τασκοπίας για να με ψαρεύουν! είπε μετά από λίγες στιγμές σιω-
πής, ενώ ήταν εμφανής η χροιά ειρωνείας στη φωνή του.
- Το υποψιάζομαι! Ακόμα κι εκείνη η μαϊμουδίτσα που ξημερο-
βραδιάζεται στο σπίτι σας, όλο και κάποιο ρόλο θα παίζει…

245
 - Για ποια μιλάς; Για τη Σουεϊλά; Αυτή είναι ένα ανέμελο κορι-
τσάκι που νταντεύει τη Γιούλη μας…
- Μήπως είναι μια παμπόνηρη Μάτα Χάρι σ’ ένα «αριστοκρα-
τικό σπίτι», που θέλει να έχει τουρκάλα νταντά; Δεν είναι κορι-
τσάκι… Είναι πια μια γυναίκα που ο Ντεμίρ ετοιμάζεται να της βρει
γαμπρό…
Η φωνή του είχε έναν τόνο πικρόχολης ζήλειας, αν και πάλι
εξακολουθούσε να χαμογελά και να δείχνει ήρεμος. Ο Φίλιππος
αποφάσισε να περάσει στην αντεπίθεση.
- Τάκη, μέχρι τώρα μιλήσαμε για μένα…Υποψιάζεσαι τους
πάντες, αλλά βγάζεις τον εαυτό σου απ’ έξω…Σκέφτηκες μήπως
το ενδεχόμενο, οι Τούρκοι να παρακολουθούν περισσότερο εσένα
και τη γυναίκα σου παρά εμένα;
- Για ποιο λόγο;
- Για τον ίδιο λόγο που θα προσπαθούσαν να ψαρέψουν εμέ-
να…Κάθεσαι πολλές ώρες στο καφενείο και χαριεντίζεσαι ή παίζεις
χαρτιά μ’ ανθρώπους, που ο Φαΐκ τους χαρακτήρισε «συμμορία
παλιανθρώπων»…Ο ίδιος είπες πως ο Ακμάν είναι μεγάλο μούτρο
κι απατεώνας ολκής…
- Σ’ αυτό έχεις δίκιο, αλλά πως αλλιώς να περνώ τις ελεύθερες
ώρες μου; Εσύ είσαι σπιτόγατος κι όλο διαβάζεις και γράφεις… Ο
Φαϊκ, ο Ομέρ, ο Αμπντουλάχ, ο Σεάπ και όλοι οι γνωστοί μας συ-
νάδελφοι, δε λεν’ να ξεκολλήσουν απ’ τα φουστάνια των γυναικών
τους και να ‘ρθουν στο καφενείο να πιουν έναν καφέ… Το καφε-
νείο είναι για μένα μια ανάγκη, όπως το τσιγάρο και το φαΐ… Να,
λοιπόν γιατί κάνω παρέα μ’ όποιον βρω στο καφενείο…
- Τάκη, αυτές είναι οι επιλογές σου αλλά, χωρίς να θέλω να σε
θίξω, θα πρέπει ν’ αντιλαμβάνεσαι πως οι γενικότερες σχέσεις σου
γίνονται αντικείμενο σχολίων απ’ τους Τούρκους…
- Άκουσες να λένε τίποτα εις βάρος μου;
- Όχι, αλλά υποψιάζομαι κάτι… Όπως βλέπεις δεν έχεις μόνο
εσύ υποψίες!..
- Τί υποψιάζεσαι;
- Η αχαρακτήριστη συμπεριφορά, για παράδειγμα, των τούρ-
κων τελωνειακών προς εσένα και τη γυναίκα σου, εξόργισε και
μένα και την Ηρώ… Είμαστε συνάδελφοι και φίλοι και, όπως κατα-
λαβαίνεις, δε μπορούμε ν’ ανεχθούμε τέτοιες συμπεριφορές που

246
θίγουν την προσωπικότητα κι αξιοπρέπειά μας ως Ελλή-
νων…Όμως, πρόσεχε Τάκη! Αυτά τα αλισβερίσια με κάποιους δι-
κούς μας απ’ το προσωπικό των αμαξοστοιχιών, που οι χλαίνες
τους έχουν βαθιές τσέπες σαν σακιά και γεμίζουν με λαθραία είδη,
θα σου δημιουργήσουν κανένα μπελά… Μπαίνουν στην αποθήκη
των γραφείων μας λεπτοί και βγαίνουν σαν έγκυες γυναίκες με
πεντάδυμα…Τυφλοί είναι οι Τούρκοι! Μπορεί να προειδοποιούν με
τους αυστηρούς ελέγχους αλλά ίσως, προς το παρόν, διστάζουν
να επέμβουν για να μην δημιουργήσουν διπλωματικό επεισόδιο…
Γι’ αυτά κι άλλα παρόμοια θέματα, οι δυο έλληνες αντιπρό-
σωποι του Οργανισμού Χερσαίων Μεταφορών, συζήτησαν για αρ-
κετή, ακόμα, ώρα μέσα στο ίδιο επιφανειακά φιλικό κλίμα. Οι υπαι-
νιγμοί, όμως, και τα υπονοούμενα ξεπερνούσαν κάποια όρια, που
φανέρωναν το βαθύ χάσμα επικοινωνίας, ταύτισης ιδεών και κοι-
νωνικής συμπεριφοράς ανάμεσα στους δυο συναδέλφους.
Μετά από λίγες μέρες, ο Παναρόπουλος βρήκε πάλι την ευ-
καιρία να επισημάνει στο Φίλιππο πως, η πολλή εκδηλωτική κι
ερωτική συμπεριφορά του προς τη γυναίκα του, ενδεχομένως να
μείωνε την εκτίμηση που είχαν προς το πρόσωπό του οι Τούρκοι.
Αυτοί ήταν υπερβολικά συντηρητικοί σε τέτοιου είδους εκδηλώσεις
προς τις γυναίκες τους.
- Βρε Φίλιππε, όλοι αγαπάμε τις γυναίκες μας αλλά εσύ το
παρακάνεις… Ηρώ μου και Ηρώ μου όλη την ώρα… Τέτοια θέλουν
οι παμπόνηρες γυναίκες… Κάλτσες του διαβόλου σου λέω! Μας
εκμεταλλεύονται! Είδες τη δικιά σου πως το παίζει το παιχνίδι; Α-
γάπη μου από ‘δω, αγάπη μου από ‘κει, νάτος ο Φίλιππος έτοιμος
να κάμει κωλοτούμπες απ’ τη χαρά του!
- Τάκη, έγινες φοβερός γκρινιάρης! Αν είναι έτσι όπως τα λες
εσύ δείχνεις περισσότερη αγάπη στη γυναίκα σου… Εσύ, ένας Τά-
κης με δυο οκάδες μουστάκι να πλένεις, να καθαρίζεις και να τηγα-
νίζεις ψάρια στην κουζίνα σου!.. Σε είδα προχθές μέσα στ’ αλεύρι
να φοράς και την ποδιά και είπα από μέσα μου: «Για κοίτα έναν
Τάκη που μας παριστάνει τον αιμοβόρο και το σκληρό!»… Για να
πλένεις πιάτα και κάποιες φορές τα εσώρουχα της οικογένειας,
σημαίνει πως αγαπάς τη γυναίκα σου κι είσαι στην πραγματικότητα
καλός νοικοκύρης, του είπε ο Φίλιππος για να χρυσώσει, στο τέ-
λος, το πικρό χάπι.

247
 - Αυτό είναι το σωστό! Να βοηθάμε τις γυναίκες μας όταν μας
έχουν ανάγκη, απάντησε ο Παναρόπουλος προσπαθώντας ν’ αλ-
λάξει τον τόνο της φωνής του και την έκφραση του προσώπου του.
- Αφού αυτό είναι το σωστό, τότε τι το παράξενο είδες σ’ εμένα
και στην Ηρώ;
- Όχι παράξενο, αλλά να, ήταν κάτι ασυνήθιστο για τους
Τούρκους… Όπως περπατούσατε διασχίζοντας την έρημη πλατεία
για να πάτε στο σπίτι, σας είδα που μιλούσατε και γελούσατε και
μετά άπλωσες το χέρι σου και το ‘βαλες στον ώμο της γυναίκας
σου… Εκείνη έγειρε το κεφάλι της πάνω σου και περπατούσατε
σχεδόν τρικλίζοντας…Αυτά τα πράγματα δεν μπορούμε να τα κά-
νουμε στην Τουρκία!..Θα θεωρήσουν πως είμαστε ξετσίπωτοι και
πως τους προσβάλλουμε!..

Το ανοιχτό παράθυρο και ο κουρέας

Μια μέρα ο Φίλιππος, πηγαίνοντας το μεσημέρι στο σπίτι του,

έφυγε απ’ το γραφείο του κι ακολούθησε διαφορετικό δρομολόγιο.
Βάδιζε προς το τέλος του κρηπιδώματος, για να περάσει στην
πλατεία απ’ την πίσω πλευρά του εστιατόριου του Χουσεϊν. Εκεί
κοντά ήταν οι αποθήκες των εμπορευμάτων και ακριβώς δίπλα η
είσοδος του Τελωνείου. Ένας τελωνειακός υπάλληλος στεκόταν
μπροστά στην πόρτα. Με κάπως αινιγματικό αλλά και φιλικό ύφος,
τον κάλεσε και του είπε πως, υποψιαζόταν ότι «δεν αγαπούσε τους
Τούρκους και την Τουρκία». Με προσποιητή απορία, στο πρόσω-
πό του, ο Φίλιππος τον ρώτησε πως έφτασε σ’ αυτό το συμπέ-
ρασμα. Ο τελωνειακός του απάντησε πως ενώ, βρισκόταν στην
Τουρκία αρκετούς μήνες, δεν είχε καταφέρει να μάθει καλά την
τουρκική γλώσσα, η οποία ήταν τόσο απλή κι εύκολη . Μάλιστα,
τον πληροφόρησε πως η κορούλα του, η Γιούλη, μιλούσε με άνεση
τα τουρκικά.
- Μασαλάρ μπε, παραμύθια! του απάντησε γελώντας ο Φίλιπ-
πος.

248
 Ο άλλος επέμενε κι απορούσε γι’ αυτή την αδυναμία του νεα-
ρού Έλληνα να μη μιλά καλά τουρκικά ενώ, όπως έλεγαν όλοι στο
σταθμό, γνώριζε κι άλλες ξένες γλώσσες. Ο Φίλιππος δικαιολογή-
θηκε πως «τσατ πατ» είχε μάθει, όταν ήταν πολύ μικρός, κάποιες
λίγες λέξεις από τρεις ευρωπαϊκές γλώσσες, αλλά τώρα που μεγά-
λωσε δυσκολευόταν να μιλήσει καλά και την τόσο εύκολη τουρκική
γλώσσα. Έδειξε το κεφάλι του στον Τούρκο με τον δείκτη του χερι-
ού του και του έδωσε να καταλάβει πως, «τώρα ήταν κλούβιο κι
ήταν δύσκολο να μάθει πλέον ξένες γλώσσες». Όμως, η πραγμα-
τικότητα ήταν αυτή που είχε διαπιστώσει ο Τούρκος τελωνειακός.
Οι συνεχείς εντάσεις στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, από το βάρβα-
ρο και κτηνώδες πογκρόμ του 1955 ενάντια στην ελληνική μειονό-
τητα της Κωνσταντινούπολης και ως τις τελευταίες πολιτικοστρατι-
ωτικές εξελίξεις στο Κυπριακό, τον είχαν επηρεάσει ψυχολογικά.
Τον έκαναν να νιώθει ένα είδος απέχθειας για την τουρκική γλώσ-
σα. Του αρκούσαν οι λέξεις ή οι φράσεις που του ήταν απαραίτη-
τες για τη δουλειά του και τις απλές καθημερινές συζητήσεις του με
τους Τούρκους υπαλλήλους. Θεώρησε πως δεν του ήταν χρήσιμο,
ούτε και ένα από τα συνηθισμένα τευχίδια για τους τουρίστες, με
απλούς ελληνοτουρκικούς διαλόγους. Ήταν μια επιλογή καθαρά
συναισθηματική και ίσως, γι αυτό το λόγο, λανθασμένη.
Όταν έφτασε στο σπίτι διηγήθηκε το συμβάν στη γυναίκα του.
Η Ηρώ τον διαβεβαίωσε πως, δεν άκουσε ποτέ τη Γιούλη να προ-
φέρει ούτε μια τουρκική λέξη. Κάτω στην αυλή ακούγονταν παιδι-
κές φωνές. Έσκυψαν κι οι δυο απ’ το παράθυρο. Τα παιδιά ξεφώ-
νιζαν με προσποιητό φόβο, γιατί ο Φερκάν, ο γιος του Φαΐκ, μ’ ένα
λεπτό ξύλο από κλωναράκι δέντρου, μετακινούσε πέρα δώθε ένα
μικρό, πολύ μικρό ψόφιο φίδι. Και τότε ακούστηκε η φωνή της
Γιούλης να μαλώνει, σε άπταιστα τούρκικα, τον Φερκάν. Του έλεγε
πως αυτό που έκανε ήταν κακό, γιατί εκείνο το πράγμα που μετα-
κινούσε ήταν ένα φίδι και γι’ αυτή την πράξη του θα τον μάλωνε η
μαμά του.
- Γιοκ Φερκάν! Φερκάν μπου φενά! Μπου μπιρ γιλάν…
Η Ηρώ πρόσταξε την κόρη τους ν’ ανέβει αμέσως επάνω στο
σπίτι, γιατί είχε στρώσει τραπέζι για να φάνε. Μόλις η μικρή μπήκε
στο καθιστικό, η μητέρα της άρχισε στα γρήγορα να τη ρωτά στα
τουρκικά τι είχε συμβεί στην αυλή με το φίδι. Η Γιούλη ξεχάστηκε κι

249
άρχισε να διηγείται τα συμβάντα, αλλά ξαφνικά σταμάτησε κι από
τότε δεν είπε ούτε μια τούρκικη λέξη μπροστά στη μαμά της και
στο μπαμπά της. Όμως, όπως αργότερα διαπίστωσαν οι γονείς
της, με τη Σουεϊλά μπορούσε να συνεννοείται θαυμάσια στην
τουρκική γλώσσα.
Η οικογένεια γευμάτιζε, συνήθως, δίπλα στο μεγάλο παράθυ-
ρο του καθιστικού. Πάνω απ’ τις κορφές των πανύψηλων δέντρων
ξεπρόβαλε ένας καταγάλανος ουρανός. Ήταν μια θαυμάσια ηλιό-
λουστη φθινοπωρινή μέρα.
- Αυτό το παράθυρο είναι χαρά θεού! Ότι χρειάζεται για να
ρεμβάζει κάποιος…
- Σε κάποιους δεν αρέσει… Θέλουν να έχουμε κλειστά τα παν-
τζούρια, είπε η Ηρώ.
- Τί αστείο είναι αυτό Ηρώ μου!..
- Δεν είναι καθόλου αστείο…Η Μελέκ με ενημέρωσε πως, η
θυγατέρα της Χότζενας, ο άντρας της οποίας έχει κουρείο στον
απέναντι δρόμο, είπε πως θα ζητήσει από τον κύριο Σεάπ να μας
επιβάλει να έχουμε πάντα κλειστά τα παντζούρια…
- Και τι σχέση έχει το κουρείο με τα παντζούρια μας…
- Λέει, πως όταν ταΐζω τη Γιούλη μπροστά στο παράθυρο, ή
όταν τινάζω τις κουβέρτες και τα σεντόνια, μπορεί να με βλέπει ο
άντρας της, ο κουρέας…
- Με γεια του με χαρά του! Αν θέλει να βλέπει δεν πρόκειται να
του βγάλουμε τα μάτια… Άλλωστε, απ’ ότι διαπιστώνω, κανένα απ’
τα καταστήματα του απέναντι δρόμου, δεν έχει απευθείας ορατότη-
τα με το παράθυρό μας… Μόνο αν κάποιος θελήσει σκόπιμα να
δει προς τα εδώ, θα πρέπει να περάσει το δρόμο για να φτάσει στο
φράχτη…Ή αλλιώς θα πρέπει ν’ ανεβεί στα τρία απέναντι διαμερί-
σματα και ν’ ανοίξει τα παντζούρια που είναι μονίμως κλειστά… Η
κόρη της Χότζενας πάει να μας τρελάνει με τις παλαβομάρες της.
- Και τώρα τι θα κάνουμε Φίλιππε;..
- Τί ερώτηση είναι αυτή Ηρώ; Είναι δυνατόν να κλείσουμε τα
παντζούρια επειδή το προστάζει η θυγατέρα της χότζενας;.. Εμείς
εδώ ήρθαμε για να δουλέψουμε, δεν ήρθαμε για να γίνουμε μου-
σουλμάνοι!
Πέρασε ίσως πάνω από μια εβδομάδα. Και ξαφνικά ένα πρωί,
μπήκε στο γραφείο ένας νεαρός κι εμφανίσιμος άντρας κι άρχισε

250
να μιλά γρήγορα, κάπως νευριασμένος, ίσως και λίγο αγανακτι-
σμένος, χωρίς ο Φίλιππος να μπορεί να καταλάβει τους λόγους
αυτής της διαμαρτυρίας. Η έντονη αυτή συζήτηση έγινε αντιληπτή
και στο τουρκικό γραφείο. Από την ενδιάμεση πόρτα εμφανίστηκαν
ο Φαΐκ και ο Ομέρ. Άρχισαν να μιλούν οι τρεις τους. Ο Ομέρ φαινό-
ταν ήρεμος, αλλά ο Φαΐκ είχε εκνευριστεί. Έπιασε το νεαρό απ’ το
μπράτσο και τον τράβηξε έξω απ’ το γραφείο, ενώ φαινόταν ότι τον
μάλωνε. Κάποια στιγμή ο Φίλιππος αντιλήφτηκε πως ο Φαΐκ τον
συμβούλευε να λογικευθεί, γιατί «θα δημιουργούσε διπλωματικό
επεισόδιο». Ο νεαρός όμως ήταν ανένδοτος. Πλησίασε και πάλι το
Φίλιππο κι άρχισε να μιλά ακατάπαυστα. Κάποια στιγμή σήκωσε
τα δυο του χέρια προς τον ουρανό, σαν να εκλιπαρούσε βοήθεια
απ’ το θεό για να ξεφύγει από μια δύσκολη κατάσταση. Ο Φίλιπ-
πος στράφηκε προς τον Ομέρ.
- Τί μου λέει αυτός; Δεν καταλαβαίνω ούτε λέξη…
- Λέει πως θα τον χωρίσει η γυναίκα του και πως η αιτία θα εί-
σαι εσύ… Μην στενοχωριέσαι όμως! Ο Φαΐκ θα τον καλμάρει.
- Εγώ τι σχέση έχω με τη γυναίκα του;
- Να, δεν αφήνεις λέει να κλείσουν τα παντζούρια στο σπίτι
σας… Λέει πως…
Ο Φίλιππος τον διέκοψε με μια απότομη κίνηση.
- Ομέρ, μήπως αυτός ο βλάκας είναι ο γαμπρός του Χότζα;
Πες του ότι αυτό που λέει δεν θα γίνει ποτέ…Τελεία και παύλα…
Εκείνη τη στιγμή εμφανίστηκε στην είσοδο των γραφείων της
Αστυνομίας ο υπομοίραρχος Σεφίκ. Στάθηκε δίπλα στο χωροφύ-
λακα/φρουρό και ζήτησε από τον Φαΐκ να τον ενημερώσει για την
αιτία όλης αυτής της αναταραχής. Ο νεαρός επενέβη δυο τρεις φο-
ρές για να δώσει εξηγήσεις, αλλά ο αστυνόμος τον πρόσταζε να
σωπάσει, φέρνοντας μάλιστα το δάχτυλό του στα χείλη του. Στο
τέλος χτύπησε φιλικά το Φίλιππο στην πλάτη, λέγοντας πως «θα
τακτοποιηθούν όλα σε λίγο» και είπε στο νεαρό να μπει στο αστυ-
νομικό γραφείο. Όλοι οι άλλοι, όπως έδειξε με μια χειρονομία του ο
Σεφίκ, έπρεπε να περιμένουν έξω απ’ την πόρτα. Για λίγο επικρά-
τησε απόλυτη ησυχία. Και ξαφνικά ακούστηκαν τρία δυνατά χτυ-
πήματα. Ήταν χαστούκια. Η πόρτα άνοιξε και βγήκε τρικλίζοντας ο
νεαρός, με κόκκινα μάτια κι ανακατωμένα μαλλιά. Στα μάγουλά του

251
ξεχώριζαν οι κόκκινες δαχτυλιές απ’ τα φοβερά χαστούκια, που
ακούστηκαν ολοκάθαρα ενώ η πόρτα ήταν κλειστή.
- Ταμάμ, όλα είναι εντάξει…Ο Τιμούρ κατάλαβε το λάθος του
και θα ζητήσει συγνώμη απ’ το Φίλιππο Μπέη, είπε ο αστυνόμος
χαμογελώντας ήρεμα, σαν να μην είχε συμβεί τίποτα.
Ο νεαρός, φοβισμένος, με σκυμμένο το κεφάλι, ζήτησε απ’ το
Φίλιππο να τον συγχωρέσει «για την απρέπειά του» και την κακή
συμπεριφορά του. Ο Φίλιππος, με διερμηνέα πάντα τον Ομέρ, του
απάντησε πως όλοι μας, πάνω στα νεύρα μας, λέμε καμιά κουβέν-
τα παραπάνω. Επιδίωκε το θέμα να κλείσει οριστικά και φυσικά
δεν θα ήθελε να εξελιχθεί σε διαμάχη, στην οποία θα μπλέκονταν ο
Χότζας και η Χότζενα. Άλλωστε, η στάση του Τούρκου υπομοίραρ-
χου προσδιόριζε και την τελική λύση του προβλήματος. Γιατί, ό-
πως είπε ο Ομέρ, όταν ο αστυνόμος, ο καπετάνιος, ο γιούζμπασι
Σεφίκ πει «ναι», κανένας σ’ όλο το Κάραγατς δεν θα τολμήσει να
πει «όχι». Ούτε κι αυτός ο ανώτερος πνευματικός ηγέτης των κα-
τοίκων του χωριού, ο παντοδύναμος Χότζας.

Ύποπτα έντυπα, ύποπτες κινήσεις

Παρά την επίπλαστη εγκάρδια και φιλική συμπεριφορά του

Τάκη και της Μάρθας, προς τους δυο μοναδικούς Έλληνες φίλους
και συνεργάτες που υπήρχαν στο Κάραγατς, από τις συζητήσεις
τους φαίνονταν πως ένιωθαν ένα είδος πικρίας και φανερής ζήλιας
για τη διαφορετική μεταχείρισή τους από τους τούρκους συναδέλ-
φους και τις υπόλοιπες πολιτικές τουρκικές αρχές του σταθμού.
Μάλιστα, θεωρούσαν πως η αποδοχή αυτής της ιδιαίτερης μεταχεί-
ρισης από το Φίλιππο και την Ηρώ, αποτελούσε ένα είδος «συμμε-
τοχής των φίλων τους» σ’ αυτές τις διακρίσεις. Μια μέρα η Ηρώ
ενημέρωσε τον άντρα της.
- Η Μάρθα θεωρεί πως δεν θα ‘πρεπε να δεχόμαστε τέτοιου
είδους προσκλήσεις, αν δεν προσκαλούν και τους ίδιους… Δεν το
είπε ξεκάθαρα, αλλά με παραβολές και υπονοούμενα.

252
 - Τί μπορούμε να κάνουμε; Ο Φαΐκ και η Μελέκ δικαιολογήθη-
καν πως έλειπε η Μάρθα στην Αλεξανδρούπολη και πως θα τους
προσκαλούσαν μια άλλη φορά… Ο Αμπντουλάχ, ίσως ένιωθε υ-
ποχρεωμένος για τη βοήθεια που πρόσφερα στο γιο του, όταν θα
έδινε εξετάσεις στα γαλλικά… Και ο Σεάπ μου είπε πως, «εσύ που
όλο διαβάζεις», θα πρέπει να σ’ ενδιαφέρουν τα μουσεία και τα έρ-
γα τέχνης!.. Τί έπρεπε να κάνουμε; Να τους λέγαμε πως αρνού-
μαστε τις προσκλήσεις αν δεν καλέσετε τον Τάκη και τη Μάρθα;
Πώς θ’ αντιδρούσαν οι Τούρκοι σε μια τέτοια περίπτωση;
- Α, είπες για τον Σεάπ και θυμήθηκα τώρα τι μου είπε η Μάρ-
θα!.. Φαίνεται πως ο Τάκης θα του είπε κάτι γι’ αυτό το θέμα, έστω
και με υπονοούμενα, γιατί ο άλλος του μίλησε με τρόπο που τον
πρόσβαλε.
- Ο Σεάπ, Ηρώ μου, μας φέρεται όλους πάντα ευγενικά… Άλ-
λωστε, τα ελληνικά του είναι άψογα και συνεπώς ξέρει τι λέει…
- Η Μάρθα δεν μου είπε λεπτομέρειες! Φαίνεται πως ο Τάκης
θα του μίλησε για το Σελιμιγιέ Τζαμί ή το Μουσείο κι ο Σεάπ του
απάντησε πως, «ποτέ δεν θα τον προσκαλούσε για να πάνε σε
μέρη που θα του‘φερναν πλήξη και νύστα… Κάποια φορά θα πή-
γαιναν για ρακί, παστουρμά και χαρτάκι σε μια εξαιρετική ταβέρνα
της Αδριανούπολης». Αυτό η Μάρθα το θεώρησε προσβλητικό για
τον άντρα της…Δηλαδή, ο Σεάπ θεωρεί ικανό τον Τάκη μόνο για
ρακί και για χαρτιά στο καφενείο;
- Και φταίμε εμείς γι’ αυτό; Τι να πω! Ο παραλογισμός έχει και
τα όριά του, είπε ο Φίλιππος κι έφυγε για το γραφείο του.
Ήταν η εποχή του ραμαζανιού. Στο μπαϊράμ ραμαζάν, μια κι-
νητή μουσουλμανική γιορτή, κατά την οποία υπάρχει ολοήμερη
νηστεία όλον το σεληνιακό μήνα της γιορτής, το νταούλι έναρξης
της νηστείας το πρωί και της λήξης της το βράδυ, ακουγόταν από
τον περιφερόμενο «νταουλτζή», σ’ όλη την περιοχή του Κάραγατς.
Κανένας δεν τολμούσε, φανερά, να πιει ούτε νερό στη διάρκεια της
μέρας. Αν τέτοιου είδους αθεϊστικές παραβάσεις έφταναν στ’ αφτιά
του Χότζα, οι συνέπειες ενδεχομένως να ήταν καταστροφικές.
Όπως και στην Ελλάδα, ένας τέτοιος πραγματικός ή υποθετικός
άθεος θα θεωρούνταν αναρχικός και κομμουνιστής. Ιδιαίτερα, οι
κρατικοί υπάλληλοι δεν θα τολμούσαν ούτε να διανοηθούν ένα τέ-
τοιο ενδεχόμενο.

253
 Ο Φαΐκ, ο οποίος πολλές φορές αποκάλεσε το Χότζα, συζη-
τώντας με τους συναδέλφους του, «κερχανατζή κι απατεώνα», για-
τί διαδόθηκε πως ο ιερωμένος αυτός είχε μακρύ χέρι και τ’ άπλωνε
ως το «ταμείο του Τζαμιού», δεν είχε καμιά διάθεση ν’ αφήνει εντε-
λώς άδειο το στομάχι του. Φανερά έπινε νερό μπροστά στους άλ-
λους Τούρκους, αλλά δεν τολμούσε να κατεβάσει ούτε μια μπουκιά
φαγητού. Στο Φίλιππο δικαιολογήθηκε πως δεν φοβόταν για τον
εαυτό του, αλλά για τις συνέπειες που θα είχε η πράξη του στη
σταδιοδρομία του συνταγματάρχη αδερφού του. Οι συνέπειες από
σοβαρές παρανομίες του ενός, επηρέαζαν τις τύχες των ανθρώ-
πων της «ευρύτερης οικογένειάς του».
Ο Φαΐκ, χωρίς να είναι άθεος, τολμούσε να δίνει παραγγελίες
στο Φίλιππο, όταν πήγαινε στην Ορεστιάδα, να του φέρει «ένα δυο
κιλά από εκείνο το μαλακό ελληνικό μοσχαρίσιο κρέας». Το κοράνι
απαγορεύει το χοιρινό κρέας, αλλά το «μαλακό ελληνικό μοσχαρί-
σιο» θα μπορούσε, ένας μουσουλμάνος, να το φάει χωρίς ν’ αμαρ-
τήσει. Για τα αλκοολούχα ποτά, για τα οποία υπάρχει η ίδια απα-
γόρευση, η θρησκευτική ανοχή ήταν μεγαλύτερη, κυρίως με το κο-
νιάκ και το ρακί, που σερβίρονταν στα σπίτια ή σε επιλεγμένες τα-
βέρνες της Αδριανούπολης.
Στην περίοδο του μπαϊράμ ραμαζάν, ο Φαΐκ έπινε τον καθη-
μερινό καφέ του μακριά απ’ τ’ αδιάκριτα βλέμματα των άλλων
Τούρκων και κυρίως του κλειδούχου Ιμπραήμ, τον οποίο θεω-
ρούσε άνθρωπο του Χότζα. Η διαδικασία ήταν απλή. Ο Φίλιππος
έδινε εντολή στον Ιμπραήμ ή στο Ντεμίρ να του παραγγείλουν, απ’
το καφενείο, έναν γλυκό, έναν «σεκερλί καφέ». Ο καφετζής τον
άφηνε, μαζί με το νερό, στο πίσω γραφείο, στην αποθήκη, για να
τον πιεί, δήθεν, ο Φίλιππος σε λίγο που θα τέλειωνε τη γραφική
εργασία του. Ο Φαΐκ, απ’ τις ξεκλείδωτες πισινές πόρτες περνού-
σε κρυφά στην αποθήκη κι απολάμβανε μόνος, με την ησυχία του,
το καφεδάκι. Ίσως, τα άλλα στελέχη του τουρκικού γραφείου να
γνώριζαν ή να υποψιάζονταν τι γινόταν στην αποθήκη των ελληνι-
κών γραφείων. Όμως, «το καρφί», ο Ιμπραήμ, δεν θα μπορούσε
ποτέ να διαπιστώσει με τα μάτια του μια τέτοια παράβαση, γιατί
δεν είχε τη δυνατότητα να μπει στην αποθήκη. Οι κλειδούχοι, το
προσωπικό των τρένων με εξαίρεση τους προϊσταμένους τους, οι
κλητήρες, οι φύλακες, οι φορτοεκφορτωτές και γενικά όλοι οι κατώ-

254
τεροι υπάλληλοι του τουρκικού Οργανισμού, δεν είχαν το δικαίωμα
να μπαίνουν στα γραφεία, αν δεν τους καλούσαν για να τους δώ-
σουν εντολές οι Έλληνες και οι Τούρκοι προϊστάμενοι. Η άτεγκτη, η
χωρίς εξαιρέσεις εφαρμογή των κανονισμών του Οργανισμού, άγ-
γιζε τα όρια της σκληρής στρατιωτικής πειθαρχίας.
Ένα απόγευμα, στις ώρες εργασίας του Φίλιππου, ήρθαν στο
γραφείο ο Τάκης κι ο Βασίλης. Εκείνη την ώρα ο Φαΐκ έπινε το α-
πόγευματινό καφεδάκι του. Η πόρτα της αποθήκης ήταν κλειστή κι
ο Τάκης ετοιμάστηκε να την ανοίξει, για ν’ αφήσει στο μακρόστενο
τραπέζι ένα μικρο χαρτοκούτι με φρούτα και λαχανικά.
-Μην πας μέσα! Μόλις πριν από λίγο μου ‘φερε ο καφετζής
τον καφέ, τον ενημέρωσε χαμηλόφωνα ο Φίλιππος.
- Α, κατάλαβα, απάντησε ο Τάκης κι εξήγησε, σχεδόν ψιθυρι-
στά στο αφτί του Βασίλη, τι γινόταν εκείνη τη στιγμή πίσω απ’ την
κλειστή πόρτα. Έπειτα, με κανονική την ένταση της φωνής του
συμπλήρωσε:
- Αυτό θα πει κράτος! Εδώ, έχουν βάλει στα κομμούνια τα δυο
πόδια σ’ ένα παπούτσι… Σε μας βγαίνουν βουλευτές, υπουργοί,
γίνονται πρωθυπουργοί και μας φτύνουν όλους χωρίς να φοβούν-
ται κανένα… Εμείς δεν έχουμε κράτος! Το διαλύσαμε…Κάθε μέρα,
που λέει ο λόγος και καινούριος πρωθυπουργός…Δεν θα βγει επι-
τέλους ένας πραγματικός Έλληνας, χωρίς φουστάνια, για να βάλει
τάξη σ’ αυτό το μπουρδέλο;…
Ο Βασίλης, ακροδεξιών επίσης φρονημάτων, είχε εκείνη τη
διπλωματική ευελιξία κι ευγένεια, ώστε να διατυπώνει με ηπιότερο
λόγο τις απόψεις του.
- Τάκη, όπως πάντα τα λες τσεκουράτα και λίγο πολύ έχεις δί-
καιο… Όμως, εμείς έχουμε δημοκρατία κι ο καθένας μπορεί να εκ-
φράσει ελεύθερα τις απόψεις του…
- Για ποια ελευθερία μου μιλάς Βασίλη! απάντησε με συγ-
κρατημένη αγανάκτηση ο Τάκης…Στην Ελλάδα οι κομμουνισταί
έχουν τώρα το πάνω χέρι…Μας βρίζουν, μας δέρνουν, μας φτύ-
νουν κι εμείς καθόμαστε και τους βλέπουμε σαν μαλάκες…Τα ύ-
ποπτα έντυπά τους και οι δήθεν ανεξάρτητες εφημερίδες τους γέ-
μισαν τον τόπο… Τα βρίσκεις παντού… Στις πόλεις, στα χωριά,
στις πλατείες, στους σταθμούς και στα γραφεία… Παντού!

255
 Πολλές φορές ο Τάκης μιλούσε με υπονοούμενα, αλλά φρόν-
τιζε, μετά από μέρες, να τα επεξηγεί διπλωματικά και να ξεγλιστρά
με τέχνη, χωρίς να συνδέει τη μια συζήτηση με την άλλη. Όμως,
αυτή τη φορά ήταν προκλητικός. Στις τελευταίες λέξεις τους έδειξε,
με μια δήθεν αδιάφορη χειρονομία του, το τραπέζι του γραφείου
τους. Ένα τέτοιο προκλητικό υπονοούμενο μπροστά στο γραμμα-
τέα του Προξενείου, δεν θα ‘πρεπε να μείνει αναπάντητο.
- Ώστε Τάκη παντού, ε! Ακόμα κι εδώ στα γραφεία μας… Στα
συρτάρια του γραφείου μας…
Ο Παναρόπουλος χτύπησε φιλικά στον ώμο το νεαρό συνά-
δελφό του. Ένα πλατύ χαμόγελο απλώθηκε στα χείλη του.
- Πάντα εύθικτος…Δεν δέχεσαι μύγα στο σπαθί σου…Εγώ μί-
λησα γενικά κι εσύ το πήρες φαίνεται προσωπικά, για τις συμ-
βουλές που σου δίνω κάπου κάπου για εκείνη την ψωροφυλλάδα.
- Ποιά φυλλάδα; ρώτησε με περιέργεια ο Βασίλης.
- Να, κάποιες φορές, όχι καθημερινά, ο Φίλιππος διαβάζει τη
«Μακεδονία»… Εγώ Βασίλη μου τη θεωρώ ύποπτο έντυπο, για να
μην πω κομμουνιστική εφημερίδα…
- Σαν την «Αυγή», ας πούμε, συμπλήρωσε σκωπτικά και φα-
νερά συγχυσμένος ο Φίλιππος. Σαν κι αυτό το άλλο ύποπτο έντυ-
πο που αγοράζω μια φορά την εβδομάδα.
Καθώς μιλούσε άνοιξε το ένα από τα δυο συρτάρια του μεγά-
λου τραπεζιού, στο οποίο τοποθετούσε προσωπικά του μικροαντι-
κείμενα κι έσυρε το τελευταίο τεύχος του «οικονομικού ταχυδρό-
μου».
- Α, είναι ο «οικονομικός ταχυδρόμος»! Τον διαβάζει κι ο πρό-
ξενος, είπε ο Βασίλης, καθώς περιεργαζόταν ένα σκίτσο του Φω-
κίωνα Δημητριάδη.
- Να άλλος ένας ύποπτος, που μπορεί να είναι και κομμου-
νιστής, είπε σχεδόν καγχάζοντας ο Φίλιππος. Πάντως, Βασίλη, αν
ο κύριος πρόξενος χρειαστεί πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημά-
των, μπορεί να βάλει εμένα σαν μάρτυρα για να βεβαιώσω πως,
είναι και έφεδρος αξιωματικός του ελληνικού στρατού…
- Μου φαίνεται πως εσείς οι δυο στα σοβαρά κάνετε μια χαζή
συζήτηση, είπε ο γραμματέας του προξενείου και στράφηκε προς
τον Παναρόπουλο. Τάκη, αυτή η εφημερίδα διαβάζεται από λίγους
αλλά εκλεκτούς…

256
 - Κάτι σαν αριστοκράτες, να πούμε!, ψέλλισε με ειρωνεία ο
Παναρόπουλος.
- Πάρ’ το κι έτσι… Ας πούμε αριστοκράτες του πνεύματος…
Είναι μια εφημερίδα που για να την καταλάβεις πρέπει να έχεις οι-
κονομικές γνώσεις…Σ’ αυτή γράφουν διαπρεπείς οικονομολόγοι
σαν το Ζολώτα, τον Πεπελάση, το Μπούτο, τον Κανελλόπουλο…
- Ποιόν; Τον τωρινό αρχηγό της ΕΡΕ; ρώτησε μ’ εκνευριστική
αφέλεια ο Παναρόπουλος.
- Εσύ ρε Τάκη είσαι τελείως άσχετος! Μιλώ για τον οικονομο-
λόγο, τον Αθανάσιο Κανελλόπουλο… Είναι κι αυτός βασικό κομμα-
τικό στέλεχος της ΕΡΕ, του απάντησε χλευαστικά ο Βασίλης.
- Κι άλλος κομμουνιστής, είπε παρεμβαίνοντας ο Φίλιππος, με
φανερή τη δυσφορία και τη συγκρατημένη οργή στο πρόσωπό του.
Ήταν έτοιμος να ξεσπάσει και να βάλει μια για πάντα τον Παναρό-
πουλο στη θέση του, για να μην τολμήσει να ξανακάνει στο μέλλον
τους ίδιους υπαινιγμούς. Όμως, τον πρόλαβε ο Βασίλης, που έδει-
ξε να εξανίσταται μ’ αυτές τις υπερακραίες απόψεις του Παναρό-
πουλου.
- Τάκη, μερικές φορές δεν σε καταλαβαίνω!.. Υποψιάζεσαι
τους πάντες…Αυτή η εφημερίδα ανήκει στο συγκρότημα Λαμπρά-
κη κι έχει διευθυντή κάποιο Γιάννη Μαρίνο…Τα θέματά της είναι
οικονομικά και συνήθως δεν ασχολείται με έντονες πολιτικές αντι-
παραθέσεις…
- Εγώ πάντως δεν βάζω στο σπίτι μου οποιαδήποτε φυλλάδα,
που δεν θα έχει καθαρές πατριωτικές θέσεις, επέμενε ο Παναρό-
πουλος.
Ο Φίλιππος τον κοίταξε για λίγο επίμονα στα μάτια. Συγκρατή-
θηκε για να μην του πετάξει κατάμουτρα κάποια κουβέντα, που θα
έφερνε τα πάνω κάτω… Εφάρμοσε την τακτική του Παναρόπου-
λου με υπονοούμενα και αοριστίες.
- Δεν είσαι μόνος στο σπίτι σου…Έχεις και γυναίκα και παιδιά.
Ο άλλος τινάχτηκε σαν να πάτησε φίδι.
- Τι μου λες Φίλιππε! Θα τολμήσει η γυναίκα μου ή κάποιο
παιδί μου να φέρει στο σπίτι κάποιο κομμουνιστικό βιβλίο ή καμιά
προκήρυξη; Θα πιάσω το τσεκούρι και θα κόψω το κεφάλι του σαν
πετεινάρι…Τα σηκώνω εγώ κάτι τέτοια;

257
 Ευτυχώς μπήκε ο Φαΐκ απ’ την ενδιάμεση κανονική πόρτα
των γραφείων και αφού χαιρέτησε το Βασίλη και συζήτησαν για λί-
γο, στα τουρκικά, στράφηκε στο Φίλιππο και του ‘κλεισε με νόημα
το μάτι.
- Ταμάμ αρκαντάς!
Όλα πλέον ήταν εντάξει. Το φλιτζάνι του καφέ και το νεροπό-
τηρο ήταν άδεια. Ο κλειδούχος θα μπορούσε τώρα να ειδοποιήσει
τον καφετζή, για να τα πάρει με τον κρεμαστό δίσκο του.
Δυο εβδομάδες αργότερα ο Φίλιππος κατέβηκε στην Ορεστιά-
δα για ψώνια, αλλά και για να εισπράξει το μισθό του. Ο Λάμπρος,
με κάποια ανησυχία, τον πληροφόρησε πως πριν από δέκα, περί-
που, μέρες ήρθε για έλεγχο του Κέντρου ο επιθεωρητής Βαϊτσέλης
μαζί με το βοηθό του, το Νίκο Χαλκιαδάκη και τον «μαθητευόμενο»
γραμματέα της Επιθεώρησης, το Γιάννη Γραφανά.
- Α, είναι αυτός ο συνάδελφος που αρνήθηκε να έρθει στην
Αδριανούπολη… Δεν τον έχω συναντήσει μέχρι σήμερα…
- Φαίνεται, απ’ όσα τουλάχιστο μου είπε κατά τη διάρκεια του
ελέγχου, πως έχει μετανιώσει σαν δαρμένος σκύλος…Τώρα που
απομακρύνθηκε ο κίνδυνος πολέμου με την Τουρκία, αναλογίζεται
πως έχασε μια μεγάλη ευκαιρία για να βελτιώσει τα οικονομικά
του…
- Ο επιθεωρητής είναι φίλος της οικογένειάς του…Έχει τα μέ-
σα…Αν ήθελε να αποσπασθεί στην Αδριανούπολη, θα το κατά-
φερνε χωρίς δυσκολία, είπε ο Φίλιππος καθώς ο Λάμπρος του έ-
κανε νεύμα για να καθίσει στο απέναντι κάθισμα.
- Εγώ Φίλιππε γεννήθηκα στην Ορεστιάδα και μεγάλωσα στην
Αλεξανδρούπολη… Τους ξέρω όλους απ’ έξω κι ανακατωτά… Αν
εξαιρέσουμε το Γιάννη, που είναι ένα εξαιρετικό παιδί αλλά, δυστυ-
χώς, έπεσε στα δίχτυα μιας «αλανιάρας», οι άλλοι είναι παλιοτό-
μαρα…Ο Χαλκιαδάκης, που γνωριζόμαστε από μικρά παιδιά, είναι
ο χειρότερος, ο πιο μοχθηρός σύμβουλος για έναν αισχρό κι απα-
τεώνα επιθεωρητή… Είδα κάποιες ύποπτες κινήσεις τους, εδώ
στην Ορεστιάδα και μου μπήκαν ψύλλοι στ’ αφτιά…
- Τί ύποπτο είδες Λάμπρο; Με κάνεις κι ανησυχώ, ψέλλισε με
φανερή ταραχή ο Φίλιππος.
- Μην ανησυχείς ακόμα, γιατί ότι σου λέω είναι απλές υποθέ-
σεις…Όμως, θα πρέπει να προσέξεις…Τους ξέφυγαν κάποια λό-

258
για και, τελείως συμπτωματικά, διαπίστωσα πως είχαν κάνει στην
Ορεστιάδα κάποιες ασυνήθιστες και ύποπτες συναντήσεις…
Ο Λάμπρος, μιλώντας αργά, καθαρά και κοιτώντας το συνομι-
λητή του στα μάτια, όπως συνήθιζε πάντα, του διηγήθηκε τι είχε
αντιληφθεί κατά τη διάρκεια της παραμονής της «τριανδρίας» στα
γραφεία του Κέντρου. Κάποια στιγμή κατέβηκε από τούρκικη αμα-
ξοστοιχία και ο Τάκης Παναρόπουλος, γιατί όπως είπε στο Λάμ-
προ, ήθελε να στείλει χρήματα στο γιο του και στην πεθερά του,
στην Αλεξανδρούπολη. Μετά, αφού άφησαν το Γιάννη να συνεχίσει
μόνος του τον τυπικό έλεγχο, προχώρησαν οι τρεις τους προς το
κέντρο της πόλης. Θα πέρασε ίσως πάνω από μια ή μιάμιση ώρα
κι ο Λάμπρος ανέβηκε τις τσιμεντένιες σκάλες, που οδηγούσαν
στην μικρή πλατεία, πάνω απ’ το σταθμό. Πήγε στο καφενείο για
να παραγγείλει καφέδες. Τότε, στο βάθος του δρόμου, που κατά-
ληγε στο κέντρο της πόλης, ακριβώς στην άκρη της γωνίας όπου
υπήρχε ένας μικρός κήπος με δενδρύλλια και αειθαλείς πρασινά-
δες στο φράχτη, τους είδε να συνομιλούν σκυμμένοι ο ένας δίπλα
στον άλλο, σαν να συνωμοτούσαν. Ήταν εκεί ο επιθεωρητής, ο
Χαλκιαδάκης, ο Παναρόπουλος κι ο ταγματάρχης, ο Σωτηριάδης.
- Τί ήθελε ο ταγματάρχης και βρισκόταν μαζί τους; ρώτησε ο
Φίλιππος με κάποια έκπληξη κι ανησυχία.
- Εγώ Φίλιππε, προβληματίζομαι πιο πολύ με την παρουσία
του Παναρόπουλου…Αυτό το καθίκι, που το ‘χουμε στη δύναμη
των στελεχών του Κέντρου μας, είναι ικανό για όλα…Πρόσεχε μη
σου την φέρει πισώπλατα!
- Απ’ όσα μου είπες Λάμπρο, υποψιάζομαι πως θα προσπα-
θήσουν ν’ ακυρώσουν την απόσπασή μου στην Αδριανούπολη και
να στείλουν στη θέση μου τον Γραφανά… Δεν με πειράζει που θα
ξαναγυρίσω στην Ορεστιάδα… Εδώ είμαστε σαν μια πραγματική
οικογένεια… Δεν λέω Λάμπρο μόνο για σένα, που σου χρωστάω
ευγνωμοσύνη για ότι έκανες σε μένα και προπαντός για τη σωτη-
ρία του παιδιού μου…Κι ο Κώστας, κι ο Αξιάρχης και ο δεύτερος
νέος συνάδελφος που ήρθε πρόσφατα, ο Χρήστος, είναι όλοι χρυ-
σά παιδιά…Αν ακυρωθεί η απόσπασή μου σκέφτομαι το μαρτύριο
της γυναίκας μου…Πριν από λίγους μήνες ήταν η αρρώστια της Γι-
ούλης και η κούραση απ’ τη μετακίνηση των επιπλοαποσκευών
μας… Μετά, η μετεγκατάστασή μας σε νέο σπίτι… Όλα αυτά την

259
είχαν κυριολεκτικά εξουθενώσει… Μια νέα μετάθεση θα είναι γι’
αυτή ένα νέο φοβερό πλήγμα… Λάμπρο, αν μου κάνουν μια τέτοια
ατιμία δεν ξέρω ακόμα κι ο ίδιος πως θ’ αντιδράσω!.. Θα είναι απ’
τις περιπτώσεις που φοβάμαι τον εαυτό μου! Το ξέρω πως, όταν
με αναγκάσει κάποιος, με ταπεινώσεις κι ατιμίες, να χτυπήσω, το
χτύπημα δεν θα είναι χάδι… Θα συντρίψει σαν σφυρί σε αμόνι…
- Πάντως Φίλιππε, ο νέος Επιθεωρητής δεν φαίνεται να σε πο-
λυσυμπαθεί…Η καμαρίλα που τον περιτριγυρίζει, σ’ έχει κι αυτή
στη μπούκα, είπε ο Λάμπρος κουνώντας με σημασία το κεφάλι
του.
- Το ξέρω!.. Άλλωστε αρνήθηκε να μου δώσει τις αναπαύσεις
του Αυγούστου και λίγες μέρες άδεια, για να δώσω κάποια μαθή-
ματα του πτυχίου στην εξεταστική περίοδο του Σεπτεμβρίου… Ο
κολλητός του, ο Χαλκιαδάκης, δικαιολογήθηκε πως δεν υπάρχει
διαθέσιμος ούτε ένας επίκουρος υποπροϊστάμενος… Θα δούμε!
Οι σκοποί τους θα φανούν κάποια μέρα…
- Εσύ να είσαι ήρεμος και ν’ αφήσεις τα σφυριά και τα αμό-
νια…Πρόσεξε να μην τους διευκολύνεις άθελά σου για να πετύ-
χουν το στόχο τους, τον συμβούλεψε ο Λάμπρος.

260
 XXVIII

Ηρεμία πριν από τη μπόρα

Προς το τέλος του Σεπτέμβρη, ο Τάκης Παναρόπουλος πήρε

τις τετραήμερες αναπαύσεις δυο μηνών κι έφυγε με την οικογένειά
του για την Αλεξανδρούπολη. Τον αντικατέστησε ο Κώστας Παπα-
στέφος. Πάντα οι «επίκουροι», οι αναπληρωτές των στελεχών της
ελληνικής αντιπροσωπίας του Οργανισμού στην Τουρκία, προέρ-
χονταν από το στελεχιακό δυναμικό του Κέντρου Μεταφορών της
Νέας Ορεστιάδας.
Κι άλλες φορές, τα προηγούμενα χρόνια, ο Κώστας αντικαθι-
στούσε συναδέλφους του στην Αδριανούπολη. Γι’ αυτό γνώριζε κα-
λά και τους τούρκους συναδέλφους, αλλά και την πόλη όπου συ-
νήθως πήγαινε τ’ απογεύματα για να δειπνήσει, όταν δεν είχε υπη-
ρεσιακή απασχόληση. Τα μεσημέρια ψευτοέτρωγε στο γραφείο.
Έφερνε πάντα μαζί του, απ’ την Ελλάδα, τυρί, ελιές, χαλβά, σαλά-
μια ή και άλλου είδους ξηρές τροφές, γιατί σιχαινόταν να τρώει στο
βρόμικο εστιατόριο του Χουσεΐν.
- Εγώ Κώστα, τις πρώτες μέρες που έφθασα εδώ και δεν ήξε-
ρα που παν’ τα τέσσερα, καταβρόχθισα όλες τις βρομιές του Χου-
σεΐν…Όταν μια φορά βρήκα λάσπη κολλημένη στη ντομάτα και του
υπέδειξα να πλένει τα λαχανικά που μου έφερνε, μου απάντησε
πως τα μικρόβια, όταν τα συνηθίσει το στομάχι, προστατεύουν τον
άνθρωπο απ’ τις αρρώστιες.
- Προτιμώ Φίλιππε να κατεβαίνω στην πόλη…Έχω βρει εκεί
ένα εστιατόριο αρκετά καθαρό…Μ’ εξυπηρετούν μ’ ευγένεια και
κατά προτεραιότητα.
Αυτό το «κατά προτεραιότητα» δεν το είχε πολυκαταλάβει ο
Στεργιάδης, ώσπου του το εξήγησε με λεπτομέρειες ο Ομέρ. Ο

261
Παπαστέφος, αυτός ο χωρίς δεσμεύσεις και περιορισμούς άνθρω-
πος, ο χωρατατζής, ο πολυέξοδος και αντικομφορμιστής, που δεν
ανεχόταν δεσμεύσεις στην ιδιωτική του ζωή, ήταν πολύ αγαπητός
στο Κάραγατς. Αρκετοί κάτοικοι που είχαν προγραμματίσει να κα-
τεβούν το απόγευμα ή και κάποιες μέρες τα μεσημέρια στην πόλη,
περίμεναν υπομονετικά στη στάση των «ντολμούς», των μικρών
λεωφορείων, ώσπου να εμφανισθεί ο Παπαστέφος. Τα λεωφοριά-
κια περίμεναν στη σειρά, όπως τα ταξί. Ξεκινούσαν μόνο όταν γέ-
μιζαν όλα τα καθίσματα. Ο Κώστας, χωρίς ποτέ να περιμένει έμ-
παινε στο πρώτο, στη σειρά, «ντολμούς» και πλήρωνε για όλες τις
θέσεις. Μετά έλεγε στο σοφέρ να ξεκινήσει, αφού πρώτα γινόταν
το «πατείς με πατώ σε» από τους επιβάτες που, ως τότε, περίμε-
ναν στα παγκάκια για να μπουν στο λεωφορείο με τις πληρωμένες
θέσεις. Ο Παπαστέφος καθόταν πάντα δίπλα στον οδηγό και του
’κανε νεύμα να ξεκινήσει, μόνο όταν συμπληρώνονταν όλες οι θέ-
σεις.
Στο εστιατόριο τα γκαρσόνια σκοτώνονταν, κυριολεκτικά, για
να τον εξυπηρετήσουν. Αν το γεύμα κόστιζε δυο λίρες, το γκαρσόνι
θα δεχόταν ένα χαρτονόμισμα των πέντε λιρών. Οι τρεις λίρες ήταν
το πουρμπουάρ. Μια μέρα που το εστιατόριο ήταν σχεδόν άδειο,
τα δυο γκαρσόνια αργούσαν να τον σερβίρουν. Κάποια στιγμή ά-
κουσε βογγητά, φασαρία, ήχους από κατσαρόλες και πιάτα. Έτρε-
ξε στην κουζίνα και είδε τα δυο γκαρσόνια, με γρατσουνισμένα
πρόσωπα και ματωμένες μύτες. Ο μάγειρας τον πλησίασε και τον
παρακάλεσε να μη δίνει «τόσο μεγάλα μπαξίσια», γιατί τα γκαρσό-
νια με τους καυγάδες τους «θα του διέλυαν το μαγαζί».
Ο Φίλιππος μια μέρα του είπε αστειευόμενος:
- Κοίτα Κώστα μην κάνεις και στην κορούλα μου όλα όσα τρά-
βηξε ο Άγγελος, ο γιος του κυρ’ Διογένη!
- Α, τώρα έχω σοβαρευτεί! Είμαι τύπος και υπογραμμός, από
τότε που έφυγε για την Αθήνα ο Άγγελος «ο πιο στενός μου φί-
λος»…Περιόρισα και το χαρτάκι…Σπάνια παίζω, και μόνο όταν
βρω καλή παρέα… Προπαντός με λίγα χρήματα…
- Κάποτε, Κώστα, όταν έμπλεξες μ’ εκείνη την πλουσιοπαρέα,
στην τσόχα βάζατε ολόκληρες περιουσίες…Θυμάμαι τότε την περί-
πτωση με τα εκατό χιλιάρικα, όπως μας τη διηγήθηκε ο Μανώλης,
ο τυρέμπορος, που έπαιζε κι εκείνος μαζί σας…

262
 - Άσε, τότε πραγματικά χάθηκε μια περιουσία! Όμως, όπως
λένε κι οι Γάλλοι «σ’ ε λα βι»…Αυτά έχει η ζωή φίλε μου!..Ή χάνεις
ή κερδίζεις, είπε ο Παπαστέφος χωρίς να χάσει το κέφι του.
- Τότε, στο τραπέζι βρίσκονταν τόσα χαρτονομίσματα όσα
χρειάζονται για ν’ αγοράσεις ένα ολόκληρο διαμέρισμα…Ο συμ-
παίκτης σου ήθελε να τα μισοχωρίσετε, αλλά εσύ επέμενες να τα
πάρει ο ένας, ο τυχερός… Ήσουν ο άνθρωπος του ρίσκου χωρίς
όρια…Ώρες ώρες σε θαυμάζω και θυμάμαι κάποια στροφή απ’ το
ποίημα «Αν» του Κίπλινγκ… Θα μπορούσα να πω πως την έγρα-
ψε για σένα…
Ο Παπαστέφος γέλασε ανοιχτόκαρδα.
- Φίλιππε! αθεράπευτα ρομαντικέ Φίλιππε, που ασχολείσαι με
την ποίηση και τη λογοτεχνία! Τι λέει λοιπόν ο Κίπλινγκ;
- Πριν από μερικές μέρες το ξαναδιάβασα ολόκληρο το ποίημα
στις πολιτιστικές σελίδες της εφημερίδας…Το έχω εδώ στο συρτά-
ρι του γραφείου… Μια στιγμή να το βρω…
Άνοιξε το συρτάρι κι ανακάτωσε κάποια προσωπικά του μι-
κροαντικείμενα και μερικά φύλλα σημειώσεων, αλλά και λίγα απο-
κόμματα εφημερίδων.
- Νάτο Κώστα! Το βρήκα!.. Θα σου διαβάσω τη στροφή που
σε αφορά, γιατί είναι αρκετά μεγάλο και δεν θέλω να σε κουρά-
σω… Αποτελείται από τέσσερις πέντε στίχους…
- Για να δούμε! Ακούω…
- Άκου, λοιπόν… «αν μπορείς να σωριάσεις μαζί τ’ αγαθά και τα
κέρδη σου όλα, κι αν τολμήσεις με μια σου ζαριά όλα για όλα να παί-
ξεις και να χάσεις τα πάντα και πάλι απ’ την πρώτη σου αρχή να κινή-
σεις και να μην ψιθυρίσεις ποτέ ούτε λέξη για τα όσα έχεις χά-
σει…»…Τότε Κώστα θα ‘σαι, κατά την άποψη του Κίπλινγκ, ένας
ολοκληρωμένος Άνθρωπος, όταν βέβαια εφαρμοστούν και τα υπό-
λοιπα «Αν»…
- Το ένα «Αν» το εφαρμόζω κανονικά και χωρίς ενδοιασμούς.
Για άλλα «Αν» δεν είμαι ικανός… Όπως λέει κι ο Λάμπρος, είμαι
εντελώς σκόρπιος…
Γέλασαν. Μιλούσαν ευχάριστα και με κέφι, όταν ξαφνικά το
πρόσωπο του Κώστα πήρε μια σοβαρή έκφραση.
- Να σου κάνω Φίλιππε μια λίγο αδιάκριτη ερώτηση;.. Εσύ εί-
σαι άνθρωπος άλλης πάστας…Με ποιήματα, με βιβλία, με κλα-

263
σική μουσική, με όπερες, με ξένες γλώσσες…Έχω μια απορία!
Πώς μπορείς και συμβιώνεις με τον Νεάντερταλ;
- Για τον Τάκη μιλάς;
- Εμ, για ποιόν; Αυτός Φίλιππε ζει ακόμα στο εκατό χιλιάδες
προ Χριστού…Δεν ανήκει ούτε στην κατηγορία του Χόμο Σά-
πιενς… Έχει μυαλό πιθηκάνθρωπου… Εγώ δεν θα μπορούσα να
συνεργαστώ μαζί του ούτε μια μέρα… Μπράβο στο κουράγιο σου!
Ο Φίλιππος του εξήγησε πως η δική του φιλοσοφία, στο θέμα
των ανθρώπινων και ιδιαίτερα των φιλικών σχέσεων, βασιζόταν
στην αρχή των αμοιβαίων υποχωρήσεων και συμβιβασμών, ώστε
ν’ αποφεύγονται οι συγκρούσεις κι οι αντιπαραθέσεις. Προϋπό-
θεση, φυσικά, ήταν ο σεβασμός και η αξιοπρέπεια της προσωπικό-
τητας, σ’ ένα πλαίσιο αμοιβαιότητας κι εμπιστοσύνης. Αυτό προ-
σπαθούσε να επιτύχει και στην Αδριανούπολη μ’ έναν Παναρό-
πουλο, με τον οποίο δεν είχε κανένα απολύτως κοινό στοιχείο κοι-
νωνικής ή πνευματικής επαφής, εκτός από την αναγκαστική επαγ-
γελματική τους συνεργασία. Άλλωστε, μερικές φορές, είναι δύσκο-
λο για έναν οικογενειάρχη να πάρει κάποιες αποφάσεις, τις οποίες
ένας εργένης, χωρίς υποχρεώσεις και οικογένεια θα μπορούσε να
πραγματοποιήσει χωρίς συνέπειες.
Ο Παπαστέφος συμφωνούσε σε κάποιες απ’ αυτές τις από-
ψεις του Φίλιππου, αλλά επέμενε πως, η συμβίωση με άτομα «τύ-
που Παναρόπουλου» οδηγεί μοιραία στη σύγκρουση. Την άποψή
του τη στήριζε και στις συζητήσεις που είχε και με τους τούρκους
συναδέλφους. Κι αυτοί είχαν αντιληφθεί κάποιες ενέργειες του Πα-
ναρόπουλου, οι οποίες είχαν σαν στόχο να βλάψουν το συνεργάτη
και συνάδελφό του. Οι δυο απ’ τους τρεις Τούρκους προϊστάμε-
νους, που εξασφάλιζαν με βάρδιες την εικοσιτετράωρη λειτουργία
του σταθμού, δεν μιλούσαν ελληνικά. Όμως από τις αρκετές ελλη-
νικές λέξεις που ήξεραν και την ικανότητά τους να «διαβάζουν» με
το αφτί τα ηχητικά σήματα του τηλέγραφου, διαπίστωσαν πως υ-
πήρχαν τακτικές επαφές του Παναρόπουλου με τον επιθεωρητή.
Οι περισσότερες αφορούσαν σε αγορές ειδών από την Τουρκία.
Ήξεραν πως γινόταν ένα είδος «μικρολαθρεμπόριου». Όμως, πολ-
λές φορές σ’ αυτές τις συνεννοήσεις αναφέρονταν και το όνομα του
Φίλιππου. Ο Φαΐκ είχε εκμυστηρευθεί στον Κώστα πως, πολλές
φορές, άκουσε τον Τάκη να λέει στον επιθεωρητή «να περιμέ-

264
νουν», αλλά στη συνέχεια και μια άλλη λέξη, σαν «αλκερία», «ελ-
μερία», «εντερία»…
- Τί να περιμένουν; Ευκαιρία; Απροθυμία; Αστοχία; Αναρω-
τήθηκε ο Φίλιππος με ήρεμη φωνή, αλλά και κάποιες συσπάσεις
αμηχανίας κι ανησυχίας στο πρόσωπό του.
- Μάλλον θα περιμένουν κάποια ευκαιρία, για να σου βάλουν
πεπονόφλουδα και να σε χτυπήσουν πισώπλατα… Θα πρέπει να
βρουν αιτία, για να μπορέσουν να φέρουν εδώ το Γραφανά…Ο
Γιάννης είναι καλό παιδί και τον συμπαθώ, αλλά σκόνταψε στο γά-
μο του κι έπεσε σε μια νέα Μεσσαλίνα, είπε ο Κώστας λίγο πριν
βγει απ’ το γραφείο. Έδωσε εντολή στον κλειδούχο Ντεμίρ να πάει
«στα ψαλίδια εισόδου», γιατί το «τρεν γκελίορ», γιατί η επιβατική
αμαξοστοιχία είχε φύγει από τα Δίκαια και πλησίαζε στο σταθμό
της Αδριανούπολης.

Εκλογές στα «συνδικάτα του εγκλήματος»

Στις αρχές του Οκτώβρη του 1966, τα δυο σωματεία των ερ-
γαζόμενων στις χερσαίες μεταφορές της Βόρειας Ελλάδας, είχαν
ανακοινώσει πως θα πραγματοποιούσαν εκλογές, για την ανάδειξη
νέων προέδρων και νέων γενικών γραμματέων. Κανένας δεν ήξε-
ρε, στην πραγματικότητα, ποιες ήταν οι συνδικαλιστικές διαφορές
των δυο σωματείων. Επιφανειακά, οι ηγέτες τους πρόβαλαν κομ-
ματικές και ιδεολογικές διαφορές, ενώ στην πραγματικότητα όλες
αυτές οι λυσσαλέες αντιπαραθέσεις γίνονταν, όπως έλεγε κι ο Τά-
κης, «για την κουτάλα με το μέλι».
Οι αντιπρόσωποι των συνδικάτων, με προκαθορισμένο πρό-
γραμμα, περνούσαν σε συγκεκριμένες μέρες από τα Κέντρα Μετα-
φορών και τους μικρότερους σταθμούς, για να ψηφίζει το προσω-
πικό του Οργανισμού. Οι υπάλληλοι, ανάλογα με το σωματείο στο
οποίο είχαν εγγραφεί, ψήφιζαν ρίχνοντας το ψηφοδέλτιο στην αν-
τίστοιχη κάλπη.
Στο δεύτερο δεκαήμερο του μήνα, η «πόστα» με τους συνδι-
καλιστές των δυο παρατάξεων κι έναν δικαστικό αντιπρόσωπο,

265
έφτασε ένα απόγευμα στο σταθμό της Αδριανούπολης. Βρίσκον-
ταν όλοι τους στη «σκευοφόρο» της αμαξοστοιχίας. Οι συρόμενες
πόρτες του βαγονιού ήταν διάπλατα ανοιχτές. Οι δυο κάλπες, με
διαφορετικά χρώματα και κολλημένες ταινίες με μεγάλα γράμματα,
με το λογότυπο του σωματείου, ήταν μπροστά στο άνοιγμα της ει-
σόδου. Δίπλα, καθιστοί σε μικρά πτυσσόμενα καθισματάκια ή όρ-
θιοι βρίσκονταν οι αντιπρόσωποι των σωματείων. Πιο πίσω, προς
τη δεξιά γωνία, υπήρχε ένα τραπεζάκι γεμάτο με μεζέδες και δυο
τρία μπουκάλια με ούζο και κονιάκ. Σε μια καρέκλα, δίπλα στο
τραπέζι, καθόταν ο δικαστικός αντιπρόσωπος.
Εκείνη την ώρα είχε υπηρεσία ο Φίλιππος, αλλά λίγα λεπτά
πριν από την άφιξη του τρένου ήρθε στο σταθμό κι ο Τάκης για να
ψηφίσει. Τον γνώριζαν όλοι. Όταν τον είδαν, άρχισαν τα φιλικά ε-
πιφωνήματα και τα χοντροκομμένα αστεία των ανθρώπων αυτού
του επιπέδου. Ο Παναρόπουλος έβαλε δυο σταυρούς στο ψηφο-
δέλτιο και το έριξε στη δεξιά κάλπη. Ο Φίλιππος πήρε και τα δυο
ψηφοδέλτια και τα κρατούσε στα χέρια του με αναποφασιστικότητα
κι αμηχανία.
- Τελικά τι θα ψηφίσεις συνάδελφε; τον ρώτησε ο ένας απ’
τους συνδικαλιστές.
- Τι να σας πω! Εγώ δεν ξέρω ούτε σε ποιο σωματείο είμαι…
Στις προηγούμενες εκλογές είχα πάρει άδεια και γι’ αυτό δεν ψήφι-
σα…
Ένας μαυριδερός συνδικαλιστής, με αραιά κατσαρά μαλλιά και
λεπτό μουστάκι, που οι άλλοι τον αποκαλούσαν «Λάσκαρη», γέ-
λασε καγχάζοντας.
- Καλός είσαι κι εσύ συνάδελφε! Άκου εκεί! Να μην ξέρει ο άν-
θρωπος ούτε το σωματείο του! Απορώ! Δεν θυμάσαι που γράφ-
τηκες;
- Δεν γράφτηκα!..Μας έγραψαν κάποιοι συνάδελφοί σας συν-
δικαλισταί, που μας ξενάγησαν, το 1962, στο εργατικό κέντρο…
Κάναμε τότε μαθήματα στη σχολή υποπροϊσταμένων, απάντησε
με απολογητικό ύφος ο Φίλιππος.
- Τέλος πάντων! Για να δούμε…Εδώ είστε δυο…Παναρόπου-
λος και Στεργιάδης!..
Ξεφύλλισε έναν κατάλογο ονομάτων και υπογράμμισε το ονο-
ματεπώνυμο του Φίλιππου.

266
 - Να, εδώ, θα ψηφίσεις, στη δεξιά κάλπη… Είναι το δικό μας
σωματείο, συμπλήρωσε με ύφος που συνήθως έχουν οι άνθρωποι
της εξουσίας.
- Αν συνάδελφε δεν έχεις κάποιον άλλο δικό σου υποψήφιο,
μπορείς να ψηφίσεις και τον Λάσκαρη… Είναι ο τρίτος στη σειρά…
Να, εκεί που γράφει «Καϊμπελής Λάσκαρης», είπε ένας άλλος από
την παρέα των συνδικαλιστών.
- Δεν ξέρω κανέναν άλλο, απάντησε ο Φίλιππος κι αφού έβαλε
σταυρό στο τρίτο όνομα του ψηφοδέλτιου, το έριξε στην κάλπη
στην οποία υπήρχε μια χάρτινη ταινία με την ένδειξη «ΔΗΜΟ-
ΚΡΑΤΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ».
Ο ένας, που φαινόταν ως ο κύριος υπεύθυνος του άλλου σω-
ματείου, κάπως πικραμένος, απευθύνθηκε στο Φίλιππο την ώρα
που έριχνε το ψηφοδέλτιο στην κάλπη.
- Έχω μια απορία συνάδελφε! Αφού δεν ασχολείσαι με τα
συνδικαλιστικά και δεν ξέρεις ούτε τα καταστατικά κι ούτε τους
σκοπούς των σωματείων, γιατί ψήφισες τη «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΔΗ-
ΜΙΟΥΡΓΙΑ» κι όχι το δικό μας σωματείο, την « ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΑΛ-
ΛΗΛΕΓΓΥΗ»;
- Είναι νέος συνάδελφος και δεν έχει ενημερωθεί ακόμα κανο-
νικά… Την άλλη φορά θα ξέρει τι ψηφίζει, τον δικαιολόγησε πα-
ρεμβαίνοντας ο Παναρόπουλος.
- Άσε Τάκη να εξηγήσω εγώ στο συνάδελφο για να καταλάβει
καλύτερα, είπε ο Φίλιππος και στράφηκε προς το συνδικαλιστή.
Φίλε μου έχω κι εγώ μια απορία! Τί εξυπηρέτηση μπορούν να
προσφέρουν στους εργαζομένους του Οργανισμού μας δυο σωμα-
τεία αντί για ένα και ισχυρό;
Η αντίδραση των συνδικαλιστών και των δυο παρατάξεων ή-
ταν εξωφρενική. Άρχισαν να διαμαρτύρονται, να κατηγορούν το
νεαρό υποπροϊστάμενο «ότι τους έλεγε εξυπνάδες, ότι τους έκανε
υποδείξεις που τους πρόσβαλαν, ότι δεν σεβόταν το συνδικαλι-
στικό κίνημα» και άλλα τέτοια ακαταλαβίστικα. Ο Καϊμπελής δεν
συμμετείχε στην αρχή ενεργά σ’ αυτές τις διαμαρτυρίες των άλλων
συνδικαλιστών, αλλά το βλέμμα του ήταν σκοτεινό κι απειλητικό.
Όμως, σε λίγο απευθύνθηκε προς το Φίλιππο κουνώντας νευρικά,
πάνω κάτω, το δείκτη του χεριού του.

267
 - Αυτό που είπες συνάδελφε είναι μεγάλη προσβολή… Τα
συνδικάτα δημιουργούνται ανάλογα με τις ανάγκες και τα συμφέ-
ροντα των εργαζομένων…Δεν θέλεις μόνο εσύ, σαν δήθεν σωτή-
ρας των εργαζομένων, ένα ισχυρό συνδικαλιστικό κίνημα… Κι ε-
μείς αυτό θέλουμε και δεν ανεχόμαστε να μας φτύνουν κατά-
μουτρα…
- Εγώ νομίζω πως έγινε παρανόηση γι’ αυτά που είπα… Άλ-
λωστε, εσύ τουλάχιστο, δεν θα ‘πρεπε να φωνάζεις γιατί σε ψήφι-
σα κι έχω την εντύπωση πως κάπου έχουμε συναντηθεί… Ότι είπα
δεν το είπα με κακή πρόθεση…
- Σ’ ευχαριστώ που με ψήφισες, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως
θα ανέχομαι τέτοιες προσβολές…Θα πρέπει συνάδελφε να προσέ-
χεις τι λες… Δεν ανέχομαι τέτοιες κουβέντες…
Ένας άλλος συνδικαλιστής από δίπλα του, τον έσπρωξε με
τον ώμο του και του μίλησε επιτιμητικά.
- Ρε Λάσκαρη, πως επιτρέπεις σ’ αυτό το νιάνιαρο, που έχει
και βαθμό κατώτερο απ’ το δικό σου, να σε λέει παρανοϊκό; Δώσ-
του να καταλάβει…
- Άντε ρε χαμένε… Παρανόηση είπε, τον διέκοψε ο Καϊμπε-
λής.
Τότε, μετά από αρκετές στγμές σιωπής, επενέβη κι ο Πανα-
ρόπουλος.
- Το παρατραβάτε το σχοινί χωρίς κανένα λόγο…Μια κουβέν-
τα σας είπε από ‘δω ο συνάδελφος, χωρίς καμιά πρόθεση και δη-
μιουργήθηκε ολόκληρο ζήτημα… Σας το είπε κι ο ίδιος… Δεν είχε
καμιά κακή πρόθεση…
- Όσο συζητάμε, φαίνεται πως αδικαιολόγητα θα χαλάμε τις
καρδιές μας… Ετοιμασθείτε! Φεύγετε! είπε ο Φίλιππος κι έδωσε
εντολή στον Ιμπραήμ να ελέγξει, για μια ακόμα φορά, τα ψαλίδια
των γραμμών πριν ξεκινήσει η αμαξοστοιχία.
Με τον Τάκη γύρισαν στο γραφείο και συζήτησαν για το συμ-
βάν. Ο νεαρός υποπροϊστάμενος δεν μπορούσε ακόμα να εξηγή-
σει, με βάση λογικούς συνειρμούς, αυτή την ξαφνική αναστάτωση
που παρατηρήθηκε στους αντιπρόσωπους και των δυο σωματεί-
ων, όταν τους μίλησε για ένωση, συμφιλίωση και δημιουργία ενός
και μοναδικού ισχυρού σωματείου εργαζομένων. Ο Παναρόπου-

268
λος, παλιά καραβάνα, που γνώριζε αλλά ήταν και μπερδεμένος σε
τέτοια βρόμικα κυκλώματα, του εξήγησε:
- Δεν κατάλαβες ότι τους έμπηξες το μαχαίρι κατάστηθα! Δεν
ξέρεις απ’ αυτά τα κόλπα!.. Με το να διαδίδεις τέτοιες ιδέες για έ-
νωση ή συμφιλίωση, τους χύνεις την καρδάρα με το γάλα…Γι’ αυτό
πήγαν να σε φάνε ζωντανό!..
Το πρόβλημα ήταν απλό. Με δυο ή και παραπάνω σωματεία,
οι κλίκες των εργατοπατέρων ήταν περισσότερο πολυάριθμες και
πανίσχυρες.
Γύρω από τους προέδρους, γενικούς γραμματείς, ειδικούς
συμβούλους κι άλλους «κολλητούς», υπήρχε κι ένα λεφούσι αρ-
γόσχολων που αμείβονταν από τον Οργανισμό χωρίς ποτέ να ερ-
γάζονται. Η ύπαρξη ενός μόνο σωματείου θα μείωνε, αυτή την κλί-
κα των κατ’ επάγγελμα τεμπέληδων συνδικαλιστών, σε υπερβολι-
κά μεγάλο βαθμό.
Το συνδικαλιστικό κίνημα εκείνης της περιόδου, αν και διεφ-
θαρμένο και κομματοκρατούμενο, εξακολουθούσε να διατηρεί την
ισχύ του παρά τις αλλαγές κυβερνήσεων και την πολιτική αστά-
θεια, μετά τα «Ιουλιανά» του περασμένου χρόνου. Οι εργατοπα-
τέρες, παρά τις εμφανιζόμενες πολιτικές αντιθέσεις τους, είχαν α-
ποκτήσει «ιδιαίτερη επαγγελματική συνείδηση», όπως μια κοινωνι-
κή τάξη ή μια ισχυρή επαγγελματική ομάδα πίεσης. Ήταν αντίπα-
λοι στα λόγια και σύντροφοι κι αδέρφια, όταν έπρεπε να προστα-
τέψουν τα προνόμια και τα συμφέροντά τους. Είχαν γίνει ένα είδος
Μαφίας, όπως στην Αμερική ο Τζίμυ Χόφα, ένας άλλος «σύντρο-
φος – μεταφορέας». Αυτός είχε αποκτήσει τέτοια δύναμη, ώστε να
κουνά απειλητικά το δάχτυλό του σ’ έναν υπουργό, σαν το Ρό-
μπερτ Κένεντι. Ο Αμερικάνος ηγέτης των νταλικέρηδων, είχε τόσο
μεγάλες προνομιακές και πελατειακές σχέσεις με τις κυβερνήσεις,
όπως του Νίξον, ώστε τον χρησιμοποιούσαν – και μαζί μ’ αυτόν τη
Μαφία – για εκλογικές εξυπηρετήσεις, που θα μπορούσαν να επη-
ρεάσουν μεγάλες ομάδες του εκλογικού σώματος. Τη λύση, τελικά,
την έδωσε η ίδια η Ιταλική Μαφία που, όπως λένε, φούνταρε «τσι-
μενταρισμένο» το Χόφα στο βυθό της θάλασσας, για να γίνει τρο-
φή στα ψάρια.
Στην Ελλάδα, η συνδικαλιστική μαφία δεν χρησιμοποίησε την
τακτική του Χόφα, παρά το γεγονός πως ενστερνίστηκε τη φιλοσο-

269
φία και μεθοδολογία ενός εργατοπατέρα, που ήταν κι αυτός ο ηγέ-
της μιας συνδικαλιστικής οργάνωσης Χερσαίων Μεταφορών. Ιδί-
ως, από τη δεκαετία του ’80 που, με ειδικές νομοθετικές ρυθμίσεις,
όλο το συνδικαλιστικό κίνημα της Ελλάδας προσέλαβε την αίγλη
ενός απ’ τους «πυλώνες της Δημοκρατίας», οι πελατειακές του
σχέσεις με τα κόμματα εξουσίας και η δυνατότητα να προσθέτει
αργόσχολους «κλακαδόρους» στα επιτελεία του, το κατέστησαν
πανίσχυρο, ασύδοτο, σε ασύλληπτο βαθμό διεφθαρμένο και συν-
διαχειριστή στην άσκηση της, επίσης διεφθαρμένης, κρατικής ε-
ξουσίας. Από τους καταδιωγμένους, φυλακισμένους και δολοφο-
νημένους ηγέτες των εργατών της εξέγερσης του Σικάγου, φτάσα-
με στους παπιονάτους βουλευτοσυνδικαλιστές των κρατικών Ορ-
γανισμών που, σιγά σιγά, πλήθαιναν και στο ελληνικό κοινοβούλιο,
για να δημιουργήσουν αυτό το πανίσχυρο πλέγμα ανάμεσα στο
συνδικαλισμό και στην κρατική εξουσία.
Το βράδυ που ο Φίλιππος επέστρεψε στο σπίτι, συζήτησε το
δυσάρεστο αυτό περιστατικό με την Ηρώ. Ήταν κι οι δυο τους α-
νήσυχοι από κάποια άγνωστη και απροσδιόριστη απειλή. Ενώ
φρόντιζαν να είναι πάντα προσεκτικοί κι ευγενείς στις σχέσεις τους
μ’ όλους τους άλλους, διάφορα ασήμαντα και απλά, κατά τη γνώμη
τους, γεγονότα, τους έφερναν σε αντιπαράθεση μ’ ανθρώπους με
τους οποίους δεν είχαν λόγους να συγκρουστούν και να δημιουρ-
γήσουν εχθρότητες. Από τότε που, χωρίς να το επιδιώξει, αποσ-
πάσθηκε στην Αδριανούπολη, όλοι, ακόμα και το προσωπικό των
αμαξοστοιχιών, τον μακάριζαν με κρυφό φθόνο για τις καλύτερες
μισθολογικές αποδοχές του. Είχε αρχίσει να γίνεται και πάλι υπερ-
βολικά καχύποπτος.
- Κάτι γίνεται γύρω μας… Κάτι μαγειρεύεται εις βάρος μου,
από τότε που άρχισαν να ομαλοποιούνται κάπως οι ελληνοτουρ-
κικές σχέσεις, κι απομακρύνθηκε η απειλή του πολέμου…
- Ε, το πολύ πολύ να ξαναγυρίσουμε στην Ορεστιάδα… Αν ο
επιθεωρητής σου θέλει να φέρει εδώ τον ευνοούμενό του, μια μέ-
ρα, ίσως πιο σύντομα απ’ ότι περιμένουμε θα το κάνει… Αυτοί που
έχουν την εξουσία, έχουν και τ’ αυγά και τα καλάθια, του είπε η γυ-
ναίκα του προσπαθώντας να τον ηρεμήσει.
- Με προβλημάτισε και το σημερινό επεισόδιο με τους συνδι-
καλιστές… Όσο κι αν έστυψα το μυαλό μου, δεν μπόρεσα να δώ-

270
σω μια λογική εξήγηση… Σαν να ‘ταν στημένο! Σαν να περίμεναν
μια λέξη μου, μια χειρονομία μου, κάτι τέλος πάντων ασήμαντο για
να μου ορμήσουν… Δεν είναι τυχαίο το σημερινό!..
- Μη βλέπεις παντού εχθρούς…Την αιτία για την οποία θα φύ-
γουμε από εδώ, πριν καλά καλά έρθουμε, την ξέρουμε από και-
ρό… Τί μπορούμε να κάνουμε; αναρωτήθηκε η Ηρώ.
- Εντάξει! Έχουν και τα γένια και τα χτένια και κάνουν ότι θέ-
λουν…Εμένα όμως με νευριάζει, αυτό το σιχαμερό κλίμα συνω-
μοσιολογίας που έχει δημιουργηθεί γύρω μας, ενώ όλοι μας χτυ-
πούν στην πλάτη φιλικά… Ξέρεις Ηρώ μου ότι…
Ξαφνικά σταμάτησε να μιλά και χτύπησε ελαφρά με την πα-
λάμη το μέτωπό του.
- Βρε τον απατεώνα!.. Τον αλήτη!.. Τώρα τον θυμήθηκα!
- Ποιόν;
- Τον Καϊμπελή… Είναι κι αυτός υποπροϊστάμενος και παλιός
τσανακογλύφτης συνδικαλιστής.
Τον είχε δει, πριν από τέσσερα χρόνια, όταν παρακολουθούσε
τα μαθήματα στη σχολή βοηθών υποπροϊσταμένων της Θεσσαλο-
νίκης. Ένα απόγευμα, στελέχη του Οργανισμού που ήταν ενεργά
μέλη του συνδικαλιστικού κινήματος, οδήγησαν όλη την τάξη των
σπουδαστών στο Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης, για να δουν
από κοντά τις διαδικασίες και τους τρόπους αντιπαράθεσης των
εργαζομένων με την εργοδοσία. Η αίθουσα ήταν κατάμεστη. Ο
Καϊμπελής με δυο άλλους καθόταν στη μπροστινή σειρά καθισμά-
των, ακριβώς μπροστά απ’ το Φίλιππο. Στην αρχή, μίλησε ο γενι-
κός γραμματέας του συνδικάτου χερσαίων μεταφορών, ένας γιγαν-
τόσωμος άντρας μ’ επιβλητικό ύφος κι άγρια φωνή. Η ξερή και
παπαγαλίστικη συνδικαλιστική φρασεολογία του ήταν διανθισμένη
με χυδαιολογίες και βαριές προσωπικές βρισιές κατά των αντιπά-
λων του. Αυτοί οι τρεις χειροκροτούσαν και επευφημούσαν μ’ εν-
θουσιασμό τον ηγέτη τους. Σε λίγο κάποιος τους πλησίασε και βι-
αστικά, σχεδόν επιτακτικά, τους είπε να πάνε στην άλλη πλευρά
της αίθουσας, γιατί ήρθε η «σειρά του γυαλάκια».
Στην άλλη πλευρά της μεγάλης αίθουσας ήταν συγκεντρω-
μένοι, σαν συμπαγής κι οργανωμένη ομάδα, καμιά δεκαριά εργα-
ζόμενοι. Όταν στο βήμα ανέβηκε ένας κοντόσωμος, ένας καχεκτι-
κός και λιπόσαρκος ανθρωπάκος με χοντρά μυωπικά γυαλιά, οι

271
οργανωμένοι κλακαδόροι άρχισαν να χτυπούν τα καθίσματα και να
γιουχαΐζουν. Σε λίγο, σαν να δόθηκε το σύνθημα, ξεσηκώθηκαν κι
άλλες μικροομάδες που ήταν διασπαρμένες ανάμεσα στο πολύ-
πληθές ακροατήριο. Ο ομιλητής μάταια προσπαθούσε, πλησιάζον-
τας το στόμα του στο μικρόφωνο, να ακουσθεί μέσα σ’ εκείνη τη
Χάβρα. Εκλιπαρούσε ευγενικά να σωπάσουν, ώστε ν’ ακουστεί.
Όμως, οι φωνές γίνονταν όλο και δυνατότερες. Ακούστηκαν αισ-
χρές βρισιές για τη γυναίκα του ομιλητή που «πηδιόταν σαν σκύ-
λα», για την ξανθιά αδερφή του που περίμενε στην πύλη του στρα-
τοπέδου Παύλου Μελά τα φανταράκια «για να τα ρουφήξει» κι άλ-
λες παρόμοιες χυδαιολογίες. Ο «γυαλάκιας» σχεδόν σπρώχτηκε
για να κατεβεί απ’ το βήμα, ενώ ένας τρίτος συνδικαλιστής, έπιασε
το μικρόφωνο για ν’ αναγγείλει, «πως η πλειοψηφία των εργαζόμε-
νων δεν επιθυμούσε ν’ ακούσει τις ψευτιές και την προπαγάνδα
ενός λακέ της εργοδοσίας».
Από τότε και ως το τέλος της επαγγελματικής του σταδιο-
δρομίας ο Φίλιππος, αηδιασμένος από όσα είδε κι άκουσε, δεν ξα-
ναπάτησε το πόδι του σε τέτοιου είδους συνδικαλιστικές συγκεν-
τρώσεις.

Το τηλεγράφημα

Το πρωί της άλλης μέρας, οι συνδικαλιστές επέστρεψαν με

την πρωινή αυτοκινητάμαξα στην Αλεξανδρούπολη. Είχαν ξεκινή-
σει χαράματα από τα Δίκαια, όπου είχε τελειώσει η ψηφοφορία
των υπαλλήλων και του τελευταίου Κέντρου Μεταφορών του Έβ-
ρου. Ο Φίλιππος, όπως όλες τις ώρες που δεν βρισκόταν σε υπη-
ρεσία, είχε ασχοληθεί με τη μελέτη των μαθημάτων που είχε επιλέ-
ξει για τις εξετάσεις της επόμενης εξεταστικής περιόδου, εφόσον
θα κατάφερνε να λάβει την απαραίτητη άδεια στη συγκεκριμένη
ημερομηνία. Ήδη, η περίοδος του Σεπτέμβρη είχε χαθεί και τώρα
θα περίμενε τις αρχές του άλλου χρόνου, με την ελπίδα να μπορέ-
σει, αυτή τη φορά, να συμμετάσχει στις εξετάσεις. Μετά τις προ-

272
πτυχιακές, είχαν περάσει δυο εξεταστικές περίοδοι χωρίς να μπο-
ρέσει να συνεχίσει τις κανονικές πτυχιακές εξετάσεις.
Είχαν περάσει δυο μέρες. Πλησίαζε μεσημέρι. Σε λίγες ώρες
ο Φίλιππος θα έπρεπε να αναλάβει υπηρεσία και να αντικαταστή-
σει τον Παναρόπουλο. Όταν χτύπησε η πόρτα, στο άνοιγμά της
φάνηκε ο Ντεμίρ. Φαινόταν στενοχωρημένος και του είπε πως ο
Τάκης ήθελε να πάει «τσαμπούκ, τσαμπούκ», πολύ γρήγορα, στο
σταθμό.
Στο γραφείο βρήκε έναν έξαλλο Τάκη να βρίζει τους πάντες
και τα πάντα. Δίπλα, ο Φαΐκ κι ο Αμπντουλάχ, σαστισμένοι κι αμή-
χανοι, παρακολουθούσαν χωρίς να μιλούν.
- Τί συμβαίνει Τάκη; Γιατί φωνάζεις, ρώτησε ανήσυχος ο Φί-
λιππος.
- Πώς να μη φωνάζω Φίλιππε, αγόρι μου καλό!.. Κοίτα οι
ρουφιάνοι τι πήγαν κι έκαναν! Να, διάβασε το τηλεγράφημα… Δί-
νουν εντολή να επιστρέψεις στην έδρα σου «εντός της αύριον»…
Σε εικοσιτέσσερις ώρες…
Ο Φίλιππος, παρά την ταραχή και την έκδηλη αναστάτωσή
του, δεν είπε τίποτα. Ξετύλιξε την ταινία του τηλέγραφου απ’ τη με-
ταλλική ροδέλα κι άρχισε να διαβάζει τα σήματα μορς. Ο Τάκης ε-
ξακολουθούσε να βρίζει και ν’ απειλεί.
- Θα στείλω επιστολή στη διεύθυνση, κάτω στη Θεσσαλονίκη,
για να φύγω κι εγώ από ‘δω… Δεν μπορώ να διανοηθώ πως, στο
διπλανό διαμέρισμα θα ‘ρθει η πουτάνα του Γραφανά για να κάνει
την πολυκατοικία μπουρδέλο… Αυτό δεν θα το ανεχθώ! Έχουμε
και μια υπόληψη στην κοινωνία! Θα μας κουβαλήσουν εδώ και
τσούλες!..
- Ηρέμησε Τάκη, τον διέκοψε ο Φίλιππος… Αν περάσει η εμ-
πορική αμαξοστοιχία πριν πιάσω εγώ δουλειά, κόψε ένα άδειο αλ-
λά καθαρό βαγόνι και βάλτο στη ράμπα φόρτωσης του τελω-
νείου… Θα πεταχτώ ως το σπίτι για να γευματίσω και θα επιστρέ-
ψω για να σ’ αντικαταστήσω…
Ο άλλος τον κοίταξε μ’ έκπληξη κι απορία.
- Φίλιππε, αγόρι μου, λεβέντη μου!.. Σε θαυμάζω για την
ψυχραιμία σου!.. Αν ήμουν εγώ στη θέση σου θα σκότωνα άν-
θρωπο… Θα γινόταν μακελειό…
- Εγώ Τάκη θα κάνω κάτι χειρότερο, χωρίς όμως αίματα…

273
 Ο Παναρόπουλος σταμάτησε για μια στιγμή έκπληκτος αλλά
και ξαφνιασμένος.
- Τί σκέφτεσαι να κάνεις;
- Περίμενε και θα δεις! Όπως θα δουν και πολλοί άλλοι!.. Αυτό
που έγινε σήμερα δεν ήταν έκπληξη γιατί το περίμενα… Ήταν μια
εξέλιξη αναμενόμενη…Κάποτε θα γινόταν…Σήμερα, αύριο, μεθαύ-
ριο! Ήταν προγραμματισμένο…
- Όχι όμως έτσι! Άκου εκεί!.. «εντός της αύριον», είπε ο Τάκης
υψώνοντας και πάλι τη φωνή του.
Ο Φίλιππος πήρε ένα μολύβι και το βιβλίο τηλεγραφημάτων κι
άρχισε να γράφει, σιωπηλός. Υπήρχε μια απόλυτη, μια νεκρική
ησυχία στο γραφείο. Οι δυο Τούρκοι υποπροϊστάμενοι στέκονταν
κι αυτοί στην ενδιάμεση πόρτα επικοινωνίας χωρίς να μιλούν.
- Τάκη, θέλω να στείλεις εσύ αυτό το τηλεγράφημα στην Επι-
θεώρηση, γιατί αν το στείλω εγώ θα προσθέσω κι άλλα και θα τους
ξεχέσω… Θα ‘ρθει η ώρα να τους τα πω όπως πρέπει… Ξέρω και
μπορώ να περιμένω…
Η φωνή του τώρα είχε μια χροιά απειλής κι αποφασιστικό-
τητας. Σήκωσε το βιβλίο τηλεγραφημάτων κι άρχισε να διαβάζει:
«Προς την 4ην Επιθεώρησιν
Υπόψιν κυρίου Επιθεωρητού
Άμα τη λήψη της τηλεγραφικής υμών εντολής, ενημερώσαμεν
παραχρήμα και άνευ καθυστερήσεως τον βοηθόν υποπροϊστά-
μενον Φίλιππον Στεργιάδην. Ούτος μας εδήλωσεν ότι θα επιστρέ-
ψει εις την έδραν του το ταχύτερον και μόνον εφόσον διασφαλίσει
την ομαλήν μετακίνησιν της οικογενείας του και την επιμελημένην
συσκευασίαν των επιπλοαποσκευών του. Θεωρεί δε ότι, όπως α-
ξιοπρεπώς εισήλθεν εις την Τουρκίαν και εντίμως εκπροσώπησεν
τον Οργανισμόν ως αντιπρόσωπός του, τοιουτοτρόπως θα απο-
χωρήσει και αξιοπρεπώς».
Στο σπίτι η Ηρώ τον περίμενε μ’ ανησυχία. Το ύφος του Ντε-
μίρ και η εσπευσμένη αναχώρηση του Φίλιππου, ήταν ένα κακό
προμήνυμα. Της είπε τα δυσάρεστα νέα. Δέχτηκε την είδηση με
ηρεμία κι αξιοπρέπεια, αλλά δυο δάκρυα κύλησαν στα μάτια της.
- Τρέμω στην ιδέα πως θ’ αρχίσω πάλι να μαζεύω σε χαρτο-
κούτια ολόκληρο νοικοκυριό…

274
 - Μην στενοχωριέσαι γλυκιά μου… Θα είμαι κι εγώ εδώ… Θα
πω στο Ντεμίρ να στείλει τη Ναζλά και θα καλέσω το Μεχμέτ, το
μεταφορέα που μας εξυπηρέτησε όταν ήρθαμε, να συσκευάσει και
να μεταφέρει στο βαγόνι τα βαριά έπιπλα… Για τη Γιούλη δεν έ-
χουμε πρόβλημα… Θα τη φροντίζει, όπως πάντα, η Σουεϊλά.
Το φαγητό δεν κατέβαινε στο στομάχι του. Έβαλε στο στόμα
του δυο τρεις μπουκιές και πήγε στο σταθμό για ν’ αναλάβει υπη-
ρεσία. Στο τουρκικό γραφείο βρισκόταν τώρα μόνο ο Φαΐκ. Όταν
έφυγε ο Παναρόπουλος, πλησίασε το Φίλιππο και με φανερή αγα-
νάκτηση, αλλά κι αόριστες εκφράσεις, κατηγορούσε κάποιους που
έπαιζαν ύπουλα παιχνίδια. Ήταν φανερό πως ήξερε πολλά, αλλά
δεν ήθελε να μιλήσει ξεκάθαρα, ίσως από φόβο για τις συνέπειες
που θα μπορούσε να έχει κάποια σοβαρή του αποκάλυψη. Μίλησε
«για το λαθρέμπορο και λωποδύτη επιθεωρητή», χωρίς να πει λέ-
ξη για τον «μεσάζοντα», ενώ επαναλάμβανε συνεχώς τις λέξεις
«παλιάνθρωποι», «αλήτες», «ύπουλοι άνθρωποι» και «φαρμακερά
φίδια». Ο Φίλιππος δεν καταλάβαινε πολύ καλά όλες τις φράσεις
του. Όμως, κάποια στιγμή, είδε τον Φαΐκ να δείχνει προς τη δεύτε-
ρη καρέκλα, όπου καθόταν συνήθως ο Παναρόπουλος, και να του
ξεφεύγουν οι λέξεις «σινσί γιλάν». Αμέσως μετά, σαν να ’θελε να
δώσει άλλη γενικότερη χροιά στην τόσο αποκαλυπτική φράση του,
συμπλήρωσε αόριστα πως, «ύπουλα φίδια» υπήρχαν πάρα πολλά
γύρω τους και θα ‘πρεπε να προσέχουν να μην τους δαγκώσουν.
Πριν ξαναγυρίσει στο γραφείο του, χτύπησε φιλικά το Φίλιππο
στην πλάτη καθώς του έλεγε: «Φίλιππος ντοστούμ! Ιζλεμέκ!.. Σεϊ-
ρετμέκ!..». Προειδοποιούσε το Φίλιππο, το φίλο και συνάδελφο,
να προσέχει!.. Να προσέχει πολύ!

Η επιστροφή

Οι εργασίες, για τη συσκευασία και τη μεταφορά των επιπλο-

αποσκευών στο βαγόνι, τέλειωσαν σε τρεις μέρες. Ο Λάμπρος είχε
φροντίσει να δώσει προκαταβολή και να νοικιάσει ένα σπίτι, που
βρισκόταν λίγα μέτρα από τα γραφεία του Κέντρου Μεταφορών κι

275
ακριβώς απέναντι από το δικό του. Είχε αδειάσει πρόσφατα. Σ’ αυ-
τό κατοικούσε ένας τελωνειακός, που μετατέθηκε τον προηγούμε-
νο μήνα και γι’ αυτό θα έπρεπε να γίνουν κάποιες μικροεπισκευές,
εκτός από τον απαραίτητο ελαιοχρωματισμό. Η Ηρώ ήθελε να επι-
στρέψουν πάλι στο σπίτι της κυρίας Ευγενίας, αλλά σ’ αυτό το δι-
άστημα της παραμονής τους στην Αδριανούπολη, το μικρό ισόγειο
διαμερισματάκι είχε νοικιασθεί σ’ άλλους.
Πριν αναχωρήσουν από την Τουρκία, ο Φίλιππος θεώρησε
υποχρέωσή του ν’ αποχαιρετήσει τον πρόξενο και το γραμματέα
του Προξενείου. Βρήκε εκεί μόνο το Βασίλη. Ο πρόξενος έλειπε.
Βρισκόταν και πάλι, όπως συνέβαινε συχνά, στην Κωνσταντινού-
πολη.
Στο σταθμό οι αποχωρισμοί ήταν συγκινητικοί. Οι Τουρκάλες,
οι περισσότερες γνωστές της Ηρώς από το «γκιούν», ήταν περί-
λυπες και κάποιες απ’ αυτές δακρυσμένες. Η Σουεϊλά αγκάλιαζε
συνέχεια τη Γιούλη κι έκλαιγε μ’ αναφιλητά. Τα στελέχη του τούρκι-
κου Οργανισμού Χερσαίων Μεταφορών, βρίσκονταν όλα στο
σταθμό. Τον αποχαιρέτησαν μ’ εμφανή, στα πρόσωπα όλων, κά-
ποια θλίψη, ενώ ο Αμπντουλάχ τον αγκάλιασε έτοιμος να βάλει τα
κλάματα. Όταν πήγε στο τελωνείο για να τους ζητήσει να ελέγξουν,
σύμφωνα με τους κανονισμούς, το βαγόνι των επιπλοαποσκευών
του πριν μπουν οι κλειδαριές και οι μολυβδοσφραγίδες, ο Τελώνης
του είπε «πως δεν χρειαζόταν να γίνει κανένας έλεγχος». Ήταν μια
συγκινητική χειρονομία του τούρκου Τελώνη, που έδειχνε το βαθμό
εμπιστοσύνης κι εντιμότητας προς το πρόσωπό του απερχόμενου
έλληνα αντιπρόσωπου.
Όταν η αμαξοστοιχία ξεκίνησε για την Ελλάδα κι είδε τόσα
τούρκικα χέρια να υψώνονται για να τους αποχαιρετήσουν φιλικά,
σε μια στιγμή κρίσιμης πολιτικής έντασης ανάμεσα στις δυο γειτο-
νικές χώρες, σκέφτηκε πως οι λαοί όλου του κόσμου θα μπορού-
σαν να ζήσουν αρμονικά, χωρίς εντάσεις και πολέμους. Οι πολιτι-
κοί, οι κερδοσκόποι κι οι διπλωμάτες, ήταν οι υπεύθυνοι που υπο-
δαύλιζαν τα μίση ανάμεσα στα έθνη. Δικαιολογούσε απόλυτα, εκεί-
νη τη στιγμή αλλά και στα χρόνια που ακολούθησαν, τον τρόπο με
τον οποίο ο ίδιος ασκούσε αυστηρή κριτική στην πολιτική των δι-
άφορων κρατών. Όταν μιλούσε για τα εγκλήματα του Στάλιν, δεν
εννοούσε πως εγκληματούσε κι ο ρωσικός λαός. Όταν έκανε λόγο

276
για τις θηριωδίες του Χίτλερ και το ολοκαύτωμα, δεν έριχνε στην
πυρά όλο το γερμανικό λαό. Όταν ύψωνε τη φωνή του για τους α-
δίσταχτους σιωνιστές κεφαλαιούχους της παγκοσμιοποίησης, σαν
το Ροκφέλερ, το Ρότσιλντ, τους Μόργκαν ή «τα χταπόδια» της
Γκόλντμαν Σαξ, ποτέ του δεν εννοούσε όλο τον πολύπαθο λαό του
Ισραήλ. Όλοι οι λαοί της Αμερικής, της Ευρώπης, της Ασίας ή της
Αφρικής, θα μπορούσαν να ζήσουν αδελφωμένοι, αν η απληστία
των πολιτικών και του ασύδοτου κεφαλαίου, δεν δημιουργούσε
τεχνητά μίση κι εντάσεις για να κερδοσκοπούν κάποιοι λίγοι αδια-
φορώντας για το αίμα και τη δυστυχία.
Στην Ορεστιάδα, ο Λάμπρος είχε σχεδόν φροντίσει για όλα. Οι
ελαιοχρωματιστές θα έπιαναν δουλειά την επόμενη μέρα. Φρόντισε
επίσης το βαγόνι των επιπλοαποσκευών να τοποθετηθεί σε παρα-
καμπτήρια γραμμή, δίπλα απ’ τα γραφεία και κάτω από πυλώνα
φωτισμού της ΔΕΗ, ώστε να υπάρχει συνεχής επιτήρηση όλο το
διάστημα που ο Φίλιππος θ’ απουσίαζε με ολιγοήμερη άδεια, ωσ-
που να ετοιμασθεί το σπίτι από τους τεχνίτες και να στεγνώσουν οι
τοίχοι.
Για την πρώτη μέρα παραμονής τους στην Ορεστιάδα, ο Φί-
λιππος είχε αποφασίσει να κλείσει δωμάτιο στο πλησιέστερο ξενο-
δοχείο. Ο Λάμπρος κι η γυναίκα του η Βέρα ήταν επίμονοι και αμε-
τάπειστοι. Το σπίτι τους ήταν ευρύχωρο και υπήρχαν δυο διαθέσι-
μα δωμάτια για φίλους και συγγενείς. Είχαν πιάσει οι ίδιοι κάποιες
απ’ τις βαλίτσες και τις τσάντες των φίλων τους και προχωρούσαν
προς το σπίτι τους.
- Αν θέλετε πάτε στο ξενοδοχείο! Ο ξενοδόχος ίσως βρει και
σας δανείσει πιτζάμες και νυχτικιές…Οι τσάντες σας θα βρίσκονται
στο σπίτι μας, είπε κάποια στιγμή γελώντας η Βέρα.
- Με τέτοιον εκβιασμό μπορούμε να πάμε στο ξενοδοχείο; α-
ναρωτήθηκε ο Φίλιππος και προχώρησαν όλοι μαζί προς το σπίτι
του Λάμπρου.
Οι δυο συνάδελφοι και φίλοι ξαναγύρισαν, σε λίγο, στα γρα-
φεία του Κέντρου Μεταφορών. Υπηρεσία εκτελούσε ο Αξιάρχης, ο
ένας από τους δυο νέους βοηθούς του Κέντρου. Κάθισαν στο γρα-
φείο του τιτλούχου προϊστάμενου κι άρχισαν να συζητούν για τα
γεγονότα των προηγούμενων ημερών. Σ’ όλα τα Κέντρα Μεταφο-
ρών, ανάμεσα στα Δίκαια και στην Αλεξανδρούπολη, συζητιούνταν

277
κουτσομπολίστικες διαδόσεις και υποθέσεις, για τις πιθανές αιτίες
της αλλαγής στελεχών στην αντιπροσωπία της Αδριανούπολης. Ο
Λάμπρος με τις εκτεταμένες και πολυάριθμες γνωριμίες του σ’ όλα
τα Κέντρα του Έβρου, είχε πλήρως ενημερωθεί, με διασταυρωμέ-
νες πληροφορίες για τα συμβάντα που είχαν προηγηθεί.
- Μου είπες Φίλιππε πως ο Παναρόπουλος θρηνούσε και ο-
δύρονταν που θα έφευγες απ’ το Κάραγατς, του είπε κάποια στιγ-
μή ο Λάμπρος μ’ ευδιάκριτο τόνο ειρωνείας στη φωνή του. Ήταν κι
αυτός στο κόλπο! Για να σ’ απομακρύνουν απ’ την Τουρκία έπρε-
πε να βρουν μια σοβαρή αιτία… Η δουλειά ήταν στρωμένη και με-
λετημένη… Απλά, περίμεναν την ευκαιρία…
- Κάτι κατάλαβε ο Φαΐκ αλλά δεν μου το είπε ξεκάθαρα, απάν-
τησε ο Φίλιππος κουνώντας με σημασία το κεφάλι του. Φαίνεται
πως είμαι υπερβολικά ευκολόπιστος και φέρομαι ως φίλος σ’ αν-
θρώπους που δεν αξίζουν τέτοια εμπιστοσύνη… Τέλος πάντων!
Τα παθήματα μαθήματα…
- Άκουσε Φίλιππε τι μου είπε ο Λιναρίδης, ο οποίος βρισκόταν
στην ομάδα των συνδικαλιστών που επιτηρούσε, δήθεν, τις κάλ-
πες…Λέω, δήθεν, γιατί κι εκείνος ο μεθύστακας, ο μόνιμος δικα-
στικός αντιπρόσωπος σ’ όλες αυτές τις εκλογές, κάνει τα στραβά
μάτια, όταν ανοίγουν κρυφά τις κάλπες για να βγάλουν τ’ αποτε-
λέσματα που θέλουν…Ο Λιναρίδης «εμπιστευτικά μου τα ξέρασε
όλα»…Κοίτα φίλε μου με ποιο τρόπο τα παλιοτόμαρα αυτής της
κοινωνίας, αξιολογούν την αφοσίωση και την εντιμότητα…
Να, λοιπόν τι είχε συμβεί. Από τη στιγμή που ο Γραφανάς
δέχτηκε να εγκατασταθεί στην Τουρκία, η γυναίκα του έγινε πραγ-
ματικό τσιμπούρι στον ερωτύλο κι ελαστικής συνείδησης επιθεω-
ρητή Βαϊτσέλη. Έγιναν, χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα, επανειλημ-
μένα τηλεφωνήματα στην Υπηρεσία Εκμεταλλεύσεως Θεσσαλονί-
κης και στον ταγματάρχη Σωτηριάδη, για να συναινέσουν σε μια
«αδικαιολόγητη» αλλαγή στο προσωπικό της ελληνικής αντιπρο-
σωπίας στην Αδριανούπολη. Δεν παραιτήθηκαν απ’ το σκοπό
τους. Περίμεναν με υπομονή… Και η ευκαιρία τους δόθηκε με τις
συνδικαλιστικές εκλογές. Το επεισόδιο που συνέβη στον τουρκικό
σταθμό δεν ήταν στημένο. Ο Λάμπρος, κατά την επιστροφή των
συνδικαλιστών από τα Δίκαια, την άλλη μέρα, πληροφορήθηκε τα
πάντα από τον Καϊμπελή. Του είπε, ορθά κοφτά, ότι η συμπερι-

278
φορά του ήταν απαράδεκτη. Φαίνεται πως, ο αρχισυνδικαλιστής
μετάνιωσε για τον τρόπο που αντέδρασε σε μια φιλική κι εντελώς
απονήρευτη πρόταση του Φίλιππου, γιατί υποσχέθηκε στο Λάμ-
προ πως «στο μέλλον θα προσπαθούσε να επανορθώσει». Όλα
έδειχναν πως δεν θα υπήρχε συνέχεια σ’ αυτό το επεισόδιο.
Κατά τα λεγόμενα του Λιναρίδη, όταν η ομάδα έφτασε στην
Αλεξανδρούπολη, τους κάλεσε στην Επιθεώρηση ο Χαλκιαδάκης
και μπροστά στον επιθεωρητή, άρχισε να ζητά λεπτομέρειες για το
επεισόδιο της Αδριανούπολης. Δυο τρεις απ’ τους κλακαδόρους
της ομάδας, «παραφούσκωσαν» και παραποίησαν με ψευτιές τα
γεγονότα. Ακολούθησαν τηλεφωνικές επικοινωνίες του επιθεωρητή
με την Υπηρεσία Εκμεταλλεύσεως και τον ταγματάρχη Σωτηριάδη.
Όλοι συμφώνησαν πως αυτός ο κάποιος Φίλιππος Στεργιάδης
«που αυθαδίασεν και ταπείνωσεν με τόσον αισχρόν τρόπον τους
έλληνας συνδικαλιστάς εντός τουρκικού, δηλαδή εχθρικού εδά-
φους, θα έπρεπε πάραυτα, χωρίς καμίαν αναβολήν να απομακ-
ρυνθεί από την Αδριανούπολιν». Και ο Λάμπρος τελειώνοντας
συμπλήρωσε:
- Θα με ρωτήσεις τώρα εσύ δικαιολογημένα Φίλιππε, τι ρόλο
έπαιξε ο Παναρόπουλος; Αν πας στο αρχείο του κεντρικού τηλε-
γραφείου του Οργανισμού στην Αλεξανδρούπολη, θα βρεις την
ταινία με την οποία ο φίλος μας, ο Τάκης, ενημέρωσε το άλλο πα-
λιοτόμαρο, τον Χαλκιαδάκη, για το συμβάν… Αν δεν υπήρχε αυτή
η ενημέρωση, οι δυο βασικοί εκπρόσωποι των συνδικαλιστών, μα-
ζί με το δικαστικό αντιπρόσωπο, θα ταξίδευαν κατευθείαν για τη
Θεσσαλονίκη… Δεν υπήρχε καμιά πρόθεση να κάνουν κάποια κα-
ταγγελία εναντίον σου…
- Α, ώστε έτσι! Να γιατί ο Φαΐκ μου μιλούσε για φίδια και με
συμβούλευε να προσέχω!..
- Και κάτι άλλο Φίλιππε! Ο Χαλκιαδάκης μου είπε πως άρχι-
σες ν’ απειλείς, στην Αδριανούπολη, τους πάντες και τα πάντα…
Είπες πως θα ρίξεις βόμβα αλλά χωρίς αίματα… Να, κάτι τέτοιο
περίπου, που το θεώρησαν ως απειλή.
- Α, κατάλαβα! είπε ο Φίλιππος χτυπώντας ελαφρά το μέτωπό
του, σαν να ‘θελε να θυμηθεί καλύτερα… Κι αυτό ο Παναρόπουλος
το ξεφούρνισε παραφουσκωμένο στο Χαλκιαδάκη!.. Βρε τον μαφι-
όζο! Μα την αλήθεια δεν έχει ο αθεόφοβος το θεό του!

279
 - Τί του είπες;
- Πάνω στις φωνές του και στη δήθεν αγανάκτησή του για την
ανάκληση της απόσπασής μου, είπε πως αν βρισκόταν αυτός στη
θέση μου θα σκότωνε άνθρωπο… Εγώ του απάντησα πως θα κά-
νω κάτι χειρότερο χωρίς αίματα…
Στο πρόσωπο του Λάμπρου διαγράφηκε μια σκιά ανησυχίας.
- Δεν πιστεύω Φίλιππε να κάνεις καμιά ανοησία και να τους
δώσεις την ευκαιρία να σε χτυπήσουν χωρίς έλεος… Πρόσεχε!
Έχεις μπλέξει με παλιανθρώπους!..
- Μη φοβάσαι Λάμπρο μου! Αν και βράζω σαν καζάνι έτοιμο
να εκραγεί και παρά το γεγονός ότι δείχνω υπερβολικά ήρεμος, εν-
τούτοις, όπως είπα και στον Παναρόπουλο, δεν θα υπάρξουν σε
καμιά περίπτωση αίματα… Αν αποφασίσω να τα βροντήξω κάτω
για να παραιτηθώ απ’ τον Οργανισμό, θα είσαι απ’ τους πρώτους
που θα ενημερωθείς γι’ αυτή μου την απόφαση… Δεν το συζήτησα
ακόμα ούτε και με την Ηρώ…
- Θα είναι σφάλμα! Θα είναι λάθος ενέργεια Φίλιππε! Άσε το
θυμό σου να καταλαγιάσει…
- Σου είπα! Θα είσαι ο πρώτος που θα ενημερωθείς, τον δια-
βεβαίωσε ο Φίλιππος, μ’ ένα απροσδιόριστο κι αινιγματικό χαμόγε-
λο στα χείλη του.

Μια επιστολή διαμαρτυρίας

Την επόμενη μέρα είχαν ξεκινήσει, με το πρωινό τρένο, για τις

Σέρρες. Είχαν εγκατασταθεί στο χωριό, στο σπίτι του πεθερού του,
για να προσέχει τη Γιούλη η μητέρα της Ηρώς κι οι δυο τους κατέ-
βηκαν στην πόλη τρεις φορές. Επισκέφθηκαν τον ακτινολόγο για
να διαπιστώσουν την κατάσταση του έλκους και μετά το χειρούργο
για να συζητήσουν μαζί του για την, ενδεχόμενη, ανάγκη συνέχι-
σης της ίδιας ή άλλης δίαιτας. Το έλκος είχε επουλωθεί εντελώς. Ο
γιατρός ήταν ξεκάθαρος. Όλα με μέτρο και χωρίς υπερβολές αλλά
το διαιτολόγιο, από εδώ και πέρα, θα ήταν όπως όλων των αν-

280
θρώπων που δεν είχαν κανένα πρόβλημα υγείας με το στομάχι
τους.
Κάθε μέρα, για αρκετές ώρες, ο Φίλιππος πήγαινε στο πατρι-
κό του σπίτι και συζητούσε με τον πατέρα και τη μάνα του. Οι γο-
νείς του δεν αντιμετώπιζαν πλέον σοβαρά οικονομικά προβλή-
ματα, ιδίως από τότε που καθιερώθηκε το σύστημα των αγροτικών
συντάξεων. Μόνο που ο πατέρας του είχε αρχίσει να έχει σοβαρές
μυοαρθριτικές ενοχλήσεις στα κάτω άκρα, που τον ανάγκαζαν να
παραμένει πολλές ώρες την ημέρα στο κρεβάτι.
Για τον αδερφό του τα νέα ήταν ενθαρρυντικά. Είχε ανοίξει ένα
σιδερωτήριο, δίπλα σε βιοτεχνίες ενδυμάτων φασόν, αλλά το βασι-
κό μηχάνημα της δουλειάς του ήταν μικρό κι ελαττωματικό. Για ν’
αγοράσει κάποιο καινούριο και μεγάλο, ζήτησε απ’ τη μητέρα τους
να πουλήσει πέντε πατρικά της χωράφια στην περιοχή του ποτα-
μού Στρυμόνα και να του δώσει τις εξήντα χιλιάδες δραχμές που
απαιτούνταν, για την αγορά της αυτόματης νέας σιδερώστρας. Η
Χαρίκλεια θεώρησε σωστό να ενημερώσει και το άλλο της παιδί.
- Φίλιππε, έχουμε υποχρέωση να τον στηρίξουμε…Είναι κι αυ-
τός παιδί μας…Εσύ, δόξα τω θεώ έχεις τη δουλειά σου…Ας βοη-
θήσουμε και το Χρήστο για το καινούριο του σιδερωτήριο, για να
μην χάσει αυτή τη μεγάλη ευκαιρία… Αν βρεθεί αγοραστής, ίσως
και τα πέντε μαζί να πιάσουν πάνω από εξήντα χιλιάδες…Είναι
χωράφια ποτιστικά, για σιταρι και καλαμπόκι και μεγάλης αξίας
…Δεν πιστεύω να έχεις αντίρρηση!
- Γιατί να έχω αντίρρηση μητέρα… Αφού τα χρειάζεται ο αδερ-
φός μου και υπάρχει η δυνατότητα να εξυπηρετηθεί, το πρόβλημα
λύνεται με τον καλύτερο τρόπο…
Στις τελευταίες μέρες της άδειας, ο Φίλιππος και η Ηρώ πε-
τάχτηκαν για ένα διήμερο και στη Θεσσαλονίκη. Συνάντησαν πολ-
λά φιλικά και συγγενικά τους πρόσωπα και προπαντός τον κουμ-
πάρο τους, το Διαμαντή. Είχε τελειώσει μ’ επιτυχία και το τελευ-
ταίο έτος της ιατρικής και από τον Μάρτη του επόμενου χρόνου θ’
άρχιζε τις πτυχιακές του εξετάσεις. Εκείνη την περίοδο νοίκιαζε ένα
διαμερισματάκι στην οδό Ολύμπου και συγκατοικούσε με την αρ-
ραβωνιαστικιά του, την Πέπη, μια ωραιότατη κοπέλα απ’ τη Νιγρί-
τα. Επέμεναν να τους φιλοξενήσουν δυο βραδιές. Όλη τη μέρα, οι
δυο γυναίκες έβγαιναν στην αγορά, ασχολούνταν με την καθαριό-

281
τητα και τη μαγειρική και τα βράδια ετοίμαζαν μεζεδάκια για να κα-
θίσουν όλοι στο τραπέζι και να περάσουν τις ώρες τους, συζητών-
τας για τα παλιά αλλά και για πρόσφατα γεγονότα. Το πρωί ο Δια-
μαντής έφευγε για το αναγνωστήριο του πανεπιστήμιου κι ο Φί-
λιππος επισκεπτόταν φίλους αλλά και τον γνωστό του, απ’ τα φοι-
τητικά τους χρόνια, επιχειρηματία αλυσίδας καταστημάτων τροφί-
μων και ποτών, τον Κώστα Χουρμουζέλη. Οι επιχειρήσεις του εί-
χαν μια εκπληκτική ανάπτυξη τα τελευταία πέντε χρόνια κι ήθελε
δίπλα του άξια και, προπαντός, έμπιστα στελέχη, για να τα τοπο-
θετήσει σε βασικά πόστα των καταστημάτων του. Από την πρώτη
στιγμή του ομολόγησε πως θα τον ήθελε στις επιχειρήσεις του αν
αποφάσιζε να εγκαταλείψει τον Οργανισμό Χερσαίων Μεταφορών.
- Φίλιππε, δεν είσαι απ’ τους ανθρώπους που θα μπορούσαν
να αναδείξουν τις ικανότητές τους και την προσφορά τους σ’ έναν
μπατιρημένο και μηχανικοκρατούμενο κρατικό Οργανισμό… Δου-
λεύεις σε μια εμπορική κρατική εταιρεία, στην οποία αυτοί που κα-
τασκευάζουν δρόμους και γεφύρια παριστάνουν τους εμπόρους
και οικονομολόγους και οι οικονομικοί επιστήμονες δεν έχουν το
κύρος και τις αρμοδιότητες ούτε απλών τσιρακιών… Παράτησέ τα,
γιατί θα σε ταπεινώνουν μια ζωή… Οι κρατικές εταιρείες έγιναν για
ν’ αράζουν σ’ αυτές κάποιοι κοπρίτες, όπως τα σαπιοκάραβα σε
ξεχασμένα λιμάνια, για να πεθαίνουν ακίνητοι, παραλυμένοι, σαπι-
σμένοι, χωρίς καμιά προοπτική να προχωρήσουν μπροστά, να
βελτιωθούν, ν’ αποκτήσουν κι άλλες χρήσιμες γνώσεις…Βρήκαν
μια αγελάδα και ρουφούν το γάλα ξαπλωμένοι ανάσκελα, αδιαφο-
ρώντας αν ψοφήσει το ζώο απ’ την πείνα και στερέψει το γάλα…
Φίλε μου, δεν είσαι γεννημένος για τέτοιος δημόσιος υπάλληλος!
Μιλούσε μ’ απέχθεια για τους δημόσιους υπάλληλους και για
τη δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία, που είχε καλλιεργηθεί από την
εποχή της ίδρυσης του νεοελληνικού κράτους. Η δημιουργική και
δυναμική ελεύθερη Αγορά, ήταν γι’ αυτόν το μοναδικό πεδίο επαγ-
γελματικής δράσης, ήταν για ανθρώπους που είχαν την ικανότητα
να προσαρμόζονται σε νέες καταστάσεις και να βελτιώνονται συ-
νεχώς για ν’ αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις.
Πριν από το μεσημέρι της δεύτερης μέρας, ο Φίλιππος αγό-
ρασε κόλλες, φακέλους, καρμπόν και μολύβια και μπήκε στη Δη-
μοτική Βιβλιοθήκη της Θεσσαλονίκης. Εκείνη την ώρα ήταν σχεδόν

282
άδεια. Κάθισε σε μια άκρη κι έγραψε μια επιστολή διαμαρτυρίας,
με πολλούς αποδέκτες. Απευθυνόταν στη διοίκηση του Οργανι-
σμού και την κοινοποιούσε στον υπουργό συγκοινωνιών, στο γρα-
φείο του πρωθυπουργού και στη γραμματεία των ανακτόρων. Ή-
ταν μια βόμβα χωρίς πυρίτιδα, αλλά που ήταν ικανή να τινάξει τα
πάντα στον αέρα.
Κάθε λέξη στην επιστολή ήταν καλά ζυγισμένη. Είχε τη βαθύ-
τερη σημασία της. Αναγνώριζε το δικαίωμα της Υπηρεσίας να
προβαίνει σε τοποθετήσεις, μεταθέσεις, αποσπάσεις ή σε άλλες
ενέργειες που απορρέουν από νόμους και κανονισμούς, αλλά πάν-
τα μέσα «σε πνεύμα και αρχές εντιμότητας και ευθυκρισίας». Συ-
νοπτικά, παρουσίασε τα γεγονότα της απόσπασής του στην Τουρ-
κία και τα αίτια, «τα χυδαία και ανέντιμα αίτια», όπως τα χαρακτή-
ρισε, τα οποία επικαλέσθηκε ένας επιθεωρητής «μειωμένου ηθικού
κύρους», για να τον αποπέμψει με τρόπο που θα ήταν ανάρμοσ-
τος, ακόμα και για έναν υπάλληλο με βεβαρημένο ποινικό μητρώο.
Και τελείωνε τη διαμαρτυρία του με τη φράση, πως η εντολή για να
εγκαταλείψει «εντός της αύριον» ένα ξένο κράτος, ήταν μια βαρύ-
τατη προσβολή για τον ίδιο και την οικογένειά του. Αυτή την προσ-
βολή και την καταρράκωση της αξιοπρέπειας και της προσωπικό-
τητάς του δεν ήταν διατεθειμένος, σε καμιά περίπτωση και με την
απειλή οποιασδήποτε συνέπειας, να την υποστεί.
Ταχυδρόμησε τις επιστολές και επέστρεψε στο σπίτι με κά-
ποια καθυστέρηση. Το μεσημεριανό τραπέζι ήταν στρωμένο. Φαί-
νεται πως, την ώρα του φαγητού ήταν εμφανής, στο πρόσωπό
του, ο προβληματισμός και η κάποια αφηρημάδα του. Ο κουμπά-
ρος του τον λοξοκοίταξε δυο τρεις φορές και μετά ακούμπησε την
παλάμη στο μπράτσο του.
- Φίλιππε, μου φαίνεται πως κάτι σε βασανίζει! Μήπως συνέβη
τίποτα;
- Ναι, σήμερα πήρα κάποιες αποφάσεις… Δεν ενημέρωσα γι’
αυτό ούτε την Ηρώ…
Έμειναν για λίγο όλοι τους σιωπηλοί. Η Ηρώ είχε χλομιάσει
ελαφρά κι είχε πάρει μια λυπημένη έκφραση. Από τις συζητήσεις
της με τον άντρα της, σ’ όλη τη διάρκεια της συσκευασίας των ε-
πιπλοαποσκευών τους στην Αδριανούπολη, αλλά και στις μέρες
που ακολούθησαν, είχε αντιληφθεί τις προθέσεις του. Με τρόπο,

283
όπως και ο Λάμπρος, του είχε πει να μην ενεργήσει βεβιασμένα
και επηρεασμένος από πρόσφατα γεγονότα που τον αναστάτωσαν
και τον εξαγρίωσαν.
- Τελικά έκανες αυτό που αποφάσισες; Έχεις υποβάλει την
παραίτησή σου; τον ρώτησε προβληματισμένη.
- Όχι ακόμα!.. Κι αυτό θα γίνει Ηρώ μου… Θα γίνει όταν θα εί-
μαι έτοιμος… Σε ένα μήνα, σε έξι μήνες, όταν πάρω το πτυχίο μου!
Θα δούμε…Θα εξαρτηθεί από τις εξελίξεις μετά απ’ αυτή την επι-
στολή μου…
Και οι τρεις προσπάθησαν να του εξηγήσουν πως, βιάστηκε κι
έκανε ένα φοβερό λάθος στέλνοντας μια τέτοια διαμαρτυρία. Του
υπενθύμισαν πως όλος ο κόσμος ήθελε «να διοριστεί σε δημόσιες
υπηρεσίες, όπου ο μισθός πέφτει βρέχει χιονίσει». Ο Φίλιππος ή-
ταν αμετάπειστος.
- Θα δω και θα πράξω είπε στο τέλος. Όμως, ένα πράγμα δεν
θ’ ανεχθώ! Να με ταπεινώνει ο κάθε βλάκας, ο κάθε αλήτης, που
χάρη στον υπουργό ή το συνδικαλιστή του έπιασε ένα ανώτερο
πόστο και παριστάνει τον Αγά…Όπως βλέπετε, ερεύνησα τα πάν-
τα πριν αποφασίσω…Μπορώ στον ιδιωτικό τομέα να εξασφαλίσω
άνετα διπλάσιο μισθό απ’ τον σημερινό μου στον Οργανισμό…Στη
χώρα μας άρχισε μια εκπληκτική οικονομική ανάπτυξη και οι επι-
χειρήσεις χρειάζονται εξειδικευμένα επιστημονικά στελέχη…
- Είδες κουμπάρε τι καλό έκανε στη χώρα μας ο Καραμανλής;
Με τα δημόσια έργα του, τις μεγάλες κρατικές βιομηχανίες και το
συνάλλαγμα που έρχεται από την εμπορική ναυτιλία και τους έλλη-
νες εργάτες του εξωτερικού, θα μπούμε στην ΕΟΚ με το κεφάλι
ψηλά και τα ταμεία γεμάτα… Αν δηλαδή τ’ αφήσουν γεμάτα αυτές
οι αρπάχτρες, που βαφτίζονται πρωθυπουργοί από τότε που εκεί-
νος εγκαταστάθηκε στη Γαλλία, είπε ο Διαμαντής βρίσκοντας την
ευκαιρία να εξυμνήσει τον κοντοχωριανό του πρώην πρωθυπουρ-
γό.
Πραγματικά! Η οικονομική ανάπτυξη που παρουσιάστηκε
στην Ελλάδα, από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’60, ήταν
εκπληκτική παρά την ανώμαλη πολιτική κατάσταση και την κρίση
του κυπριακού προβλήματος. Η δημιουργία βιομηχανικών και βιο-
τεχνικών υποδομών και η σφιχτή, η αντιπληθωριστική πολιτική,
οδήγησαν τη χώρα σε μια περίοδο οικονομικής άνθισης. Οι επεν-

284
δύσεις και η αυστηρή παρακολούθηση των δημοσιονομικών δα-
πανών από τα μέσα της δεκαετίας του ’50 και ως το 1963, είχαν
θέσει τις βάσεις για την ανάπτυξη και τη δημιουργία μιας ισχυρής
οικονομίας. Αυτά τα στέρεα θεμέλια της ελληνικής οικονομίας δεν
λύγισαν από τις τεράστιες παροχές του Γεωργίου Παπανδρέου
στους εκπαιδευτικούς, στους δικαστές ή στις απαιτήσεις των πα-
νεπιστημιακών δασκάλων που ζητούσαν ίση μεταχείριση με τους
δικαστές. Αλλά ούτε και από τις εντυπωσιακές παροχές, στους δη-
μόσιους και στρατιωτικούς υπαλλήλους, στη διάρκεια της δικτατο-
ρίας των συνταγματαρχών. Μόνο όταν, στις δεκαετίες του ’80 και
’90, άρχισε η αποσύνθεση των βιομηχανικών και βιοτεχνικών επι-
χειρήσεων και η μείωση της γεωργικής παραγωγής, με παράλληλη
κατασπατάληση του δημόσιου πλούτου, μόνο τότε τα διαρκώς αυ-
ξανόμενα δημοσιονομικά ελλείμματα οδήγησαν τη χώρα σε κατασ-
τάσεις μη αναστρέψιμες. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008
που άρχισε με την πτώχευση της αμερικανικής τράπεζας Λίμαν
Μπράδερς, αλλά στην Ελλάδα εμφανίστηκε το 2009, έδωσε τη χα-
ριστική βολή σε μια οικονομία που στηριζόταν σε ξυλοπόδαρα.
Όταν επέστρεψαν στην Ορεστιάδα κι ο Φίλιππος ενημέρωσε
το Λάμπρο για την επιστολή διαμαρτυρίας που έστειλε, ο καλός
του φίλος και συνάδελφος δεν συμφώνησε κι αυτός με την «άστο-
χη», όπως είπε, ενέργειά του, η οποία θα δημιουργούσε αλυσιδω-
τές αντιδράσεις.
- Φίλιππε, θα πρέπει να ετοιμάζεσαι για το πειθαρχικό συμ-
βούλιο! Έριξες ατομική βόμβα πολλών μεγατόνων και θα γίνει σει-
σμός… Για να δούμε! Εκτός από σένα, ποιον άλλο θα πιάσει το
καταστροφικό κύμα…
- Θα περιμένουμε να δούμε…
- Και μετά; Αν σε θέσουν σε αργία; Αν σε απολύσουν;
- Γι’ αυτό είπα να δούμε! Φίλε Λάμπρο, ζύγισα τα πάντα με
προσοχή πριν ρίξω, όπως είπες, την ατομική βόμβα… Αν η ποινή
μου θα είναι μικρή, θα συνεχίσω να εργάζομαι στον Οργανισμό
ώσπου να πάρω το πτυχίο μου… Αν είναι πάνω από πέντε ή έξι
μήνες αργία, θα τα βροντήξω από τώρα και θα εγκατασταθώ στη
Θεσσαλονίκη… Όμως, ένα πράγμα θα πρέπει να ξέρει και ο Βαϊ-
τσέλης κι ο Χαλκιαδάκης… Όσον καιρό θα βρίσκομαι στην Ορεστι-
άδα και τολμήσουν να εμφανιστούν μπροστά μου, θα τους βρί-

285
σω… Θα φωνάξω μπροστά σε συγκεντρωμένο πλήθος πως «είναι
ρουφιάνοι και λαθρέμποροι»… Τότε ας περάσω κι άλλο ένα πει-
θαρχικό με συνέπεια την οριστική απόλυση… Σε παρακαλώ Λάμ-
προ, αυτό να το πεις στο «φίλο» μας το Χαλκιαδάκη, για να ξέρουν
τι τους περιμένει…Δεν θ’ ανεχθώ ποτέ, όσο υπηρετώ σ’ αυτό τον
Οργανισμό, κανένα πλέον καθίκι να με φτύσει κατάμουτρα και να
μου τσαλακώσει την αξιοπρέπειά μου… Ποτέ πλέον! Και ξέρεις
γιατί Λάμπρο μου; Γιατί έχω στα χέρια μου άλλη, ίσως καλύτερη,
εναλλακτική λύση…

Δυο εβδομάδες μετά

Το νέο σπίτι ήταν μια μικρή ισόγεια κουκλίστικη κατοικία, με

μια σκεπαστή βεραντούλα προς την πλευρά του δρόμου. Από εκεί
και σε απόσταση λιγότερη από εκατό μέτρα, βρίσκονταν τα γρα-
φεία του Κέντρου Μεταφορών. Απέναντι ήταν το σπίτι του Λάμ-
πρου και της Βέρας.
Τις πρώτες μέρες, η Ηρώ είχε τακτοποιήσει τις περισσότερες
επιπλοαποσκευές, αλλά κάποια χαρτοκιβώτια τα είχε αμπαλαρι-
σμενα στην πίσω πλευρά του σπιτιού, όπου υπήρχε ένας πολύ
μικρός κήπος και μια πρόχειρη αποθήκη, σκεπασμένη με σκουρια-
σμένες λαμαρίνες.
- Αυτά γιατί τα έχουμε ακόμα πακεταρισμένα; ρώτησε μια μέρα
τη γυναίκα του ο Φίλιππος.
- Ας δούμε πρώτα τι θα γίνει με την Υπηρεσία σου… Μήπως
χρειαστεί πάλι να τα φορτώσουμε σε βαγόνι…Έχουμε πλέον συνη-
θίσει να αμπαλάρουμε και να ξεαμπαλάρουμε, να φορτώνουμε και
να ξεφορτώνουμε… Μια σκηνή μας λείπει για να γίνουμε περιπλα-
νώμενοι τσιγγάνοι, είπε η Ηρώ κακόκεφη, προβληματισμένη και
φανερά στενοχωρημένη.
Την αγκάλιασε στοργικά απ’ τον ώμο και την οδήγησε στο σα-
λόνι.
- Σου ορκίζομαι Ηρώ μου, πως αυτή η ανείπωτη ταλαιπωρία
των μετακινήσεων για κάθε νοικοκυρά, θα τελειώσει οπωσδήποτε
286
και οριστικά. Έκανα το πρώτο βήμα και θ’ ακολουθήσουν κι άλ-
λα… Κάθισε εδώ δίπλα μου για να μιλήσουμε για το μέλλον μας…
Όση ώρα μιλούσε, η Ηρώ τον άκουγε σιωπηλή. Κάπου κά-
που περνούσε την παλάμη της απ’ το πρόσωπό του και τον κοίτα-
ζε επίμονα και με λατρεία στα μάτια. Της εξομολογήθηκε πρώτα,
για το σοκ που είχε υποστεί, όταν διάβασε εκείνο το επαίσχυντο
τηλεγράφημα για να εγκαταλείψει «σαν εγκληματίας» την Τουρκία.
Δεν έδειξε σε κανέναν πόσο είχε πληγωθεί κι οργιστεί. Ούτε στην
ίδια, για να μην την πικράνει και την πληγώσει. Αν δεν ήταν παν-
τρεμένος και με παιδί, η απάντησή του προς την 4η Επιθεώρηση
θα ήταν, την ίδια στιγμή, «κεραυνός εν φακέλω», όπως έλεγαν οι
παλαιότεροι. Συγκρατήθηκε για να προχωρήσει βήμα βήμα, προ-
σεκτικά, ώστε να μην αντιμετωπίσει κανένα οικονομικό πρόβλημα
η οικογένειά του. Όμως, σε καμιά περίπτωση δεν θ’ άλλαζε πλέον
τις αποφάσεις του. Ήξερε πως άνθρωποι που τον αγαπούσαν,
πραγματικοί φίλοι και συνάδελφοι, σαν το Διαμαντή, το Λάμπρο ή
το Γιάννη Κουτσουδέα, θα προσπαθούσαν να τον μεταπείσουν.
Και η ίδια η γυναίκα του, που ήξερε πως τον αγαπούσε μα και ο
ίδιος τη λάτρευε, θα επιχειρούσε να τον αποτρέψει από μια ενέρ-
γεια με την οποία κινδύνευε να εκδιωχθεί, κακήν κακώς, από έναν
Οργανισμό στον οποίο θα ήταν εξασφαλισμένος «είτε έβρεχε, είτε
χιόνιζε».
- Όμως Ηρώ μου, αν άλλαζα γνώμη, θα ήταν σαν να έφτυνα μ’
αηδία τον ίδιο τον εαυτό μου… Αν σώπαινα, θα ήταν σαν να συμ-
φωνούσα με την άτιμη ενέργειά τους εναντίον μου… Θα ήμουν συ-
νένοχος…
Μιλούσε με πάθος για μια ενέργεια κάποιων, όχι μόνο ενάντια
στον ίδιο, αλλά και σ’ ολόκληρη την οικογένειά του. Δεν θα σιω-
πούσε. «Ο σιωπών δοκεί συναινείν». Η φράση αυτή του καθηγητή
Αριστόβουλου Μάνεση, ίσως διαφορετικά διατυπωμένη από τον
ίδιο, ήταν γι’ αυτόν, από τα πρώτα φοιτητικά του χρόνια, ένας βα-
σικός κανόνας ηθικής. Δεν ήθελε σε καμιά περίπτωση να παρα-
στήσει τον άφοβο κι αιμοβόρο βίαιο επαναστάτη, γιατί η βία δεν
ήταν σύμφυτη με την ίδια του τη φύση, με τα βιώματα της ζωής
του. Ανέκαθεν πίστευε «στη μη βία», όπως θα την όριζαν ο Μα-
χάτμα Γκάντι κι ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, γιατί στις περισσότερες
φορές είχε, χωρίς αιματοχυσίες, καλύτερα αποτελέσματα. Αυτή η

287
στωική και ειρηνική αντιμετώπιση των προβλημάτων της καθημε-
ρινότητας, ήταν ένας φιλοσοφημένος κανόνας ζωής, που κληρο-
νόμησε από τον φιλήσυχο και θρησκευόμενο γεωργό πατέρα του,
ο οποίος δεν είχε φυσικά καμιά γνώση κάποιων φιλοσοφικών θε-
ωριών. Τον πατέρα του τον υπεραγαπούσε και τον είδε, αυτόν τον
άγιο άνθρωπο που λυπόταν να σκοτώσει και μυρμήγκι, να τον
τσαλαπατούν ανελέητα, χωρίς οίκτο, χωρίς ανθρωπιά. Και τότε,
μαθητής ακόμα στο γυμνάσιο, εκείνο το βράδυ που έκλαιγε α-
κουμπισμένος στο σώμα του άρρωστου πατέρα του, είχε πάρει τις
αποφάσεις, που θ’ αποτελούσαν γι’ αυτόν θεμελιώδεις κανόνες
κοινωνικής συμπεριφοράς. Ναι, όχι στη βία, αλλά όταν κάποιοι
δεν καταλάβαιναν, παρά τις προειδοποιήσεις του, ότι έφταναν στα
άκρα «και τον στρίμωχναν στη γωνία» χωρίς σημείο διαφυγής, τό-
τε και μόνο η αντίδρασή του θα ’πρεπε να είναι ανελέητη, χωρίς
οίκτο. Και φυσικά, όχι με ρόπαλα και τσεκούρια, όπως θα ήθελε ο
μπαρμπα–Τάκος, ο γείτονά τους στο χωριό, αλλά με την πένα και
τη γνώση, την απόλυτη γνώση των νόμων. Τότε η πένα μετατρέ-
πεται στο πιο κοφτερό τσεκούρι.
Εκείνη τη μέρα, εκείνο το βράδυ στο χωριό του, στο αδύναμο
φως της γκαζόλαμπας έδωσε μια υπόσχεση στον εαυτό του, η ο-
ποία δεν συμβιβαζόταν με τις χριστιανικές αρχές του πατέρα του.
Θα ήταν σκληρός κι ανελέητος μ’ αυτούς που θα επιχειρούσαν να
βλάψουν τον ίδιο και την οικογένειά του. Όπως ήξερε, όταν έστελνε
την επιστολή διαμαρτυρίας για τα γεγονότα της Αδριανούπολης,
πως οι συνέπειες για τον επιθεωρητή Βαϊτσέλη θα ήταν πολύ βα-
ρύτερες απ’ τις δικές του.
Αυτή η διαφοροποίηση από τις αρχές του πατέρα του, δεν ο-
φείλονταν μόνο στην απίστευτα σκληρή συμπεριφορά των εγγύτε-
ρων συγγενών τους, οι οποίοι φέρθηκαν μ’ απάνθρωπη σκληρό-
τητα στο πιο άκακο μέλος της οικογένειας. Κι ο ίδιος ο Φίλιππος,
στη μικρή του ηλικία, κατάλαβε πως μόνο «η ρομφαία του θεού»
δεν ήταν ικανή ν’ αποτρέψει τους απατεώνες, τους συκοφάντες ή
τους λωποδύτες να προξενούν κακό σ’ έναν φιλήσυχο άνθρωπο.
Ήταν μικρός κι αδύναμος όταν ο Κουτλομάρης τον κλωτσούσε και
τον συκοφαντούσε μ’ ακατανόητες ψευτιές, ενώ δεν τόλμησε να
κάνει το ίδιο και στ’ άλλα παιδιά της γειτονιάς. Θα τολμούσε μήπως
να κάνει το ίδιο στο γιο ενός μπαρμπα–Τάκου, αφού ήταν βέβαιο

288
πως ο οξύθυμος κι άγριος γείτονάς τους θα τον έπιανε απ’ το λαι-
μό και θα τον «καρύδωνε»! Αλλά κι ένα άλλο γεγονός, μερικά χρό-
νια αργότερα, δείχνει με ποιο τρόπο αντιδρούν κάποιοι ανόητοι
άνθρωποι, όταν δεν υπάρχει ο φόβος των αντιποίνων, είτε με χει-
ροδικία είτε με το νόμο.
Στις πλαγιές του λόφου, πάνω απ’ το χωριό, έπαιζαν αρκετά
παιδιά της γειτονιάς. Μερικά απ’ αυτά έριχναν πετρίτσες στη λα-
μαρινένια οροφή του αχυρώνα που βρισκόταν πιο κάτω. Ο ιδιοκτή-
της του, ο μπαρμπα Τσιπλέκης, φώναζε και αγρίευε δικαολογημέ-
να. Ο μικρός Φίλιππος μάλωσε τα γειτονόπουλα, που πετούσαν
τις πέτρες και μάλιστα διαβεβαίωσε τον ηλικιωμένο συγχωριανό
τους, πως θα έπειθε τους φίλους του ν’ απομακρυνθούν. Ένα από
τα παιδιά, το πιο ατίθασο, πέταξε πάλι πέτρες. Ο εξοργισμένος
χωρικός άρχισε ν’ ανεβαίνει τη μικρή ανηφόρα αγκομαχώντας και
βρίζοντας. Όλα τα παιδιά έτρεξαν προς την κορφή του λόφου. Ο
Φίλιππος παράμεινε στη θέση του και μάλιστα ζητούσε και συγνώ-
μη για τις απαράδεκτες ενέργειες των φίλων του. Όταν ο μπαρμπα
Τσιπλέκης τον πλησίασε, του άστραψε δυο δυνατά χαστούκια. Το
παιδί άρχισε να κλαίει και να διαμαρτύρεται «που το έδερνε ενώ
ήταν αθώο». Κι ο έξαλλος χωρικός, άρχισε να κραυγάζει πως «σε
κάποιον θα ‘πρεπε να ξεσπάσει, αφού οι άλλοι τον έκαναν μπα-
ρούτι με τις παλαβομάρες τους».
- Αθώος ξεαθώος δεν με νοιάζει εμένα…Εσύ θα πληρώσεις
και για τους υπόλοιπους αληταράδες.
Θα τολμούσε ο μπαρμπα Τσιπλέκης να φερθεί έτσι βάρ-
βαρα σ’ ένα μικρό κι αθώο παιδί, αν γνώριζε πως αυτή η πράξη
του θα είχε συνέπειες;
- Ηρώ μου, κούκλα μου, μέχρι τώρα αλλά και στο μέλλον, σ’
όλη μας τη ζωή, μαζί αποφασίζαμε και θ’ αποφασίζουμε για όλα…
Γιατί και οι δυο μας πιστεύουμε πως, μόνο μ’ αυτό τον τρόπο μπο-
ρεί να λειτουργήσει σωστά μια οικογένεια… Όμως, όταν κάποιοι με
τις αποφάσεις τους επιχειρούν να κάνουν κακό στην οικογένειά
μου, θα πρέπει να γνωρίζουν τις συνέπειες… Όσο κι αν σ’ αγαπώ
μην προσπαθήσεις να με σταματήσεις… Είναι ένα χρέος που θέλω
να ξεπληρώσω για τον πατέρα μου… Πολλοί οδήγησαν στο θυσι-
αστήριο «αυτόν τον αμνό του θεού», γιατί ήταν θρασύδειλοι και
φοβούνταν να τα βάλουν με τίγρεις και λιοντάρια!.. Γι’ αυτό το σι-

289
χαμερό είδος των ανθρώπων δεν πρόκειται να δείξω κανένα έλε-
ος!..
Η Ηρώ είχε πέσει στην αγκαλιά του δακρυσμένη κι έμειναν έτ-
σι σιωπηλοί για πολλή ώρα. Έξω ακούγονταν χαρούμενες παιδι-
κές φωνές. Ήταν η Γιούλη που έπαιζε με τα παιδάκια της γειτονιάς.
Όταν σε λίγο ο Φίλιππος κατέβηκε στα γραφεία του Κέντρου
Μεταφορών, ο Λάμπρος τον ενημέρωσε πως είχε ορισθεί η ημε-
ρομηνία του πειθαρχικού συμβουλίου. Ο Φίλιππος θα ‘πρεπε να
ορίσει έναν συνάδελφό του υποπροϊστάμενο, ο οποίος θα τον εκ-
προσωπούσε στο συμβούλιο ως συνήγορος. Και οι δυο συμφώ-
νησαν πως, ο πιο κατάλληλος θα ήταν ο κοινός τους φίλος, ο Γιάν-
νης Κουτσουδέας, ο οποίος για λόγους υγείας είχε μετατεθεί,από
το Κέντρο Μεταφορών της Θεσσαλονίκης, στα κεντρικά γραφεία
της περιφερειακής διεύθυνσης της Βόρειας Ελλάδας.
Τη στιγμή που ετοιμαζόταν ο Φίλιππος να βγει απ’ το γραφείο,
χτύπησε το τηλέφωνο. Ήταν ο Χαλκιαδάκης απ’ τα γραφεία της
Επιθεώρησης. Ο Λάμπρος του έκανε νεύμα να μη φύγει. Μίλησε
για λίγο με το Χαλκιαδάκη για θέματα προσωπικά και οικογενειακά.
Μετά, σταμάτησε να μιλά και για μερικά λεπτά της ώρας, άκουγε
μόνον το συνομιλητή του απ’ την άλλα άκρη του σύρματος. Όμως,
σιγά σιγά άρχισε το πρόσωπό του να κοκκινίζει και τα χείλη του να
τρεμουλιάζουν. Ήταν φανερό πως είχε εκνευριστεί, ώσπου ξέσπα-
σε χτυπώντας το χέρι του στο τραπέζι.
- Νίκο, γνωριζόμαστε από μικρά παιδιά, αλλά φαίνεται πως
ακόμα δεν με ξέρεις καλά!… Πώς τολμάς να μου προτείνεις να δια-
πράξω τέτοια ατιμία; Αν ήσουν μπροστά μου θα σ’ έφτυνα…
Ακολούθησε μια στιχομυθία κάποιων λεπτών. Ο Φίλιππος ά-
κουγε μόνο όσα έλεγε ο Λάμπρος και μπορούσε να φαντασθεί τα
λεγόμενα από την άλλη πλευρά του τηλεφωνικού σύρματος.
- Τι θα πει ότι σου έδωσε εντολή ο επιθεωρητής!.. Εσύ δεν κα-
ταλαβαίνεις πως αυτό είναι προστυχιά του χειρίστου είδους; Ε, κι
επειδή σου έδωσε εντολή, εσύ δεν έχεις στόμα να πεις μια λέξη;
Άκουσε Νίκο, τα πολλά λόγια είναι φτώχεια… Μη μου στείλεις τα
Φύλλα Ποιότητος του Στεργιάδη, γιατί θα σου τα επιστρέψω όπως
θα είναι, στον ίδιο φάκελο… Τον βαθμολόγησα ως άριστο στέλε-
χος, γιατί πραγματικά είναι ο καλύτερος… Αν εσείς θέλετε να παί-
ξετε παιχνίδια, για να πέσει βαρύτερη η καμπάνα στο πειθαρχικό,

290
είστε πολύ γελασμένοι…Τα Φύλλα Ποιότητος που συμπλήρωσα,
δεν θα σχιστούν για να φτιάξω άλλα μαγειρεμένα, όπως τα θέλει το
αφεντικό μας… Εκείνος, ως προϊστάμενος της Επιθεωρήσεως, ας
γράψει από κάτω όσες κακίες θέλει…Αλλά Νίκο, εσύ που έχεις ένα
δράμι μυαλό, δεν καταλαβαίνεις πως, αν προσπαθήσει να διαψεύ-
σει τις δικές μου εκτιμήσεις, θα επιβαρύνει περισσότερο τη θέση
του;.. Όπως αντιλαμβάνεσαι, έτσι όπως έχουν εξελιχθεί τα γεγονό-
τα, ακόμα κι ο επιθεωρητής έχει μπει τώρα κάτω από το μικρο-
σκόπιο… Εσύ Νίκο, που τα ξέρεις όλα!.. Εννοώ όλα!.. Τί λες; Μή-
πως ο επιθεωρητής μας θα πρέπει για λίγο να ηρεμήσει και να πε-
ριμένει;
Όταν τελείωσε η συνομιλία, τα χέρια του Λάμπρου έτρεμαν
από τη σύγχυση και τον εκνευρισμό.
- Βρε τα παλιοτόμαρα τι μου ζήτησαν! Ποιος ξέρει τι άλλα έγ-
ραψαν Φίλιππε ή είπαν για σένα και ψάχνουν για συνενόχους, ώσ-
τε να τα επιβεβαιώσουν…

Το Συμβούλιο και η απόφαση

Μετά τις γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, ο

Φίλιππος έφθασε στη Θεσσαλονίκη. Στις αρχές του νέου έτους
1967, είχε ορισθεί η ημερομηνία σύγκλησης του Πειθαρχικού Συμ-
βουλίου. Αρκετοί υπάλληλοι με τους «συνηγόρους» τους βρίσκον-
ταν έξω απ’ την αίθουσα των συνεδριάσεων. Ο Φίλιππος με το
Γιάννη στάθηκαν σε μια άκρη και συζητούσαν για τον τρόπο που θ’
αντιδρούσαν και οι δυο τους, για να εκθέσουν με σαφήνεια τα γε-
γονότα. Τελικά κι ο Φίλιππος συμφώνησε στην άποψη του «συνη-
γόρου» του, πως θα έπρεπε ν’ αποφευχθούν οι οργισμένες αντιδ-
ράσεις και να φερθούν με ηρεμία κι αυτοσυγκράτηση, ακόμα και σε
προκλητικά ή παραπλανητικά ερωτήματα κάποιων μελών του
Συμβουλίου.
Όταν ήρθε η σειρά τους, ο κλητήρας κάλεσε πρώτα το Γιάννη.
Πέρασε ίσως πάνω από μισή ώρα, όταν βγήκε από την αίθουσα
και πλησίασε το Φίλιππο.

291
 - Τι έγινε Γιάννη; Τελειώσατε;
- Όχι, θα ξαναπάω σε λίγο για να συνεχίσουμε… Μετά, θα κα-
λέσουν κι εσένα…
Συνέχισε και του εξήγησε πως η συνεδρίαση είχε διακοπεί για
λίγο, επειδή ο διοικητής του Οργανισμού κάλεσε τον περιφερειακό
διευθυντή και πρόεδρο του πειθαρχικού στο τηλέφωνο, για κάποιο
«άκρως επείγον ζήτημα». Με λίγα λόγια, ο Γιάννης περιέγραψε την
ατμόσφαιρα που επικράτησε στην αίθουσα, τα πρώτα λεπτά της
συνεδρίασης. Όλα τα μέλη ήταν οργισμένα και με απειλητικές δια-
θέσεις, για την «αντιπειθαρχική συμπεριφορά» του Φίλιππου. Ο
αρχιμηχανικός της Υπηρεσίας Εκμεταλλεύσεως Ιώβ Καζαντζίδης,
ένας ιδιόρρυθμος κιτρινιάρης τύπος για τον οποίο το προσωπικό
του Οργανισμού έλεγε πως «στις φλέβες του κυκλοφορούσε χολή
αντί για αίμα», ζήτησε να επιβληθεί ποινή αργίας τριών μηνών. Ο
αρχιμηχανικός της Υπηρεσίας Γραμμής είπε πως, η προτεινόμενη
ποινή ήταν πολύ βαριά γιατί «αν και δεν γνώριζε αυτόν τον αγριω-
πό και φασαρτζή υποπροϊστάμενο, που συνέχεια απειλούσε όλους
τους συναδέλφους του», όμως φαίνεται ότι «και ο επιθεωρητής δεν
είναι καλό κουμάσι». Δεν είχε ακούσει και για εκείνον καλά λόγια,
από το προσωπικό της Υπηρεσίας του στο νομό Έβρου. Ο Γιάν-
νης θεωρούσε πως, αυτός ο αρχιμηχανικός, θα μπορούσε να συμ-
βάλει σε κάποια αλλαγή του εχθρικού κλίματος, όταν θα καλούσαν
στην αίθουσα και το Φίλιππο. Ήδη, ο ίδιος τους είχε πει πως, οι
πληροφορίες που είχαν για τον κρινόμενο συνάδελφό του ήταν
εσφαλμένες. Θα τον έβλεπαν και θα διαπίστωναν πως «δεν είναι ο
φοβερός λήσταρχος Γιαγκούλας».
Η συνεδρίαση του Συμβουλίου ξανάρχισε σε λίγη ώρα. Όταν
κάλεσαν στην αίθουσα το Φίλιππο, επικρατούσε μια παράξενη σι-
ωπή. Κανένας δεν μίλησε για μερικά δευτερόλεπτα. Όλοι τον περι-
εργάζονταν εξονυχιστικά και με κάποια έκπληξη στα πρόσωπά
τους. Ο Γιάννης, μ’ εκείνη τη μειλίχια έκφρασή του, γύρισε προς
τον πρόεδρο του Συμβουλίου και του είπε ήρεμα και χαμογελαστά.
- Νάτος, κύριε διευθυντά ο άνθρωπος που, όπως ανακριβώς
σας παρουσίασαν, «τρομοκρατεί όλον τον Έβρο»!..
Κάτι πήγε να πει ο Καζαντζίδης, που φαινόταν οργισμένος
από τις συσπάσεις του προσώπου του, αλλά ο πρόεδρος τον στα-
μάτησε με μια αργή χειρονομία, ενώ απευθυνόταν στο Φίλιππο.

292
 - Είδα το βιογραφικό σου και τώρα βλέπω κι εσένα… Ναι,
όπως είπε κι ο ταλαντούχος και μελίρρυτος συνήγορός σου, δεν
φαίνεσαι να είσαι ένας Γιαγκούλας… Όμως, γιατί το ‘κανες αυτό
παιδί μου κι αναστάτωσες τόσες κρατικές υπηρεσίες;
- Γιατί κύριε διευθυντά με εξευτέλισαν, με ταπείνωσαν και με
διέταξαν να φύγω από μια ξένη χώρα, στην οποία πήγα με τη γυ-
ναίκα και το παιδί μου, σαν να ήμουν εγκληματίας… «Εντός εικοσι-
τεσσάρων ωρών» θα έπρεπε να εγκαταλείψω μια ξένη χώρα…
Ακόμα δεν κατάλαβα, γιατί θα’πρεπε να επιστρέψω στην έδρα μου
με τέτοιο ατιμωτικό τρόπο!..
- Ίσως ο τρόπος που δόθηκε η εντολή να μην ήταν ο αρμό-
ζων, μα και ο επιθεωρητής σου, ο κάθε επιθεωρητής, ενεργεί σύμ-
φωνα με τις υπηρεσιακές ανάγκες που ανακύπτουν…
- Αυτός ο επιθεωρητής ενήργησε κινούμενος από άλλα ελατή-
ρια!.. Η Αλεξανδρούπολη βοά από τον βίο και την πολιτεία του!..
Φωνές ακούστηκαν μέσα στην αίθουσα. Ένας μηχανικός είπε
πως, «αυτές οι αστήρικτες κατηγορίες έπρεπε να διερευνηθούν»,
ενώ ο Καζαντζίδης σηκώθηκε όρθιος και κραύγαζε έξαλλος.
- Τον βλέπετε κύριοι! Αμετανόητος! Αντί να επιζητεί την επιεί-
κεια του πειθαρχικού συμβουλίου, έρχεται και μας προκαλεί με
θράσος… Δεν σέβεται κανέναν!..
Ο αρχιμηχανικός της Υπηρεσίας Γραμμής έκανε κρυφό νεύμα
στον Φίλιππο, θέλοντας να του δείξει πως δεν έπρεπε να συνεχί-
σει. Το ίδιο σχεδόν νεύμα, ανασηκώνοντας τα φρύδια, του έκανε
και ο Γιάννης.
- Τί εννοείς; Πες το ξεκάθαρα! Τί ξέρεις; τον ρώτησε ο πρόεδ-
ρος… Έχεις το δικαίωμα ν’ απολογηθείς ελεύθερα…
- Κύριε διευθυντά, τα λέω τόσο ξεκάθαρα στην επιστολή δια-
μαρτυρίας, ώστε θα ήταν περιττό να τα επαναλάβω!.. Ενήργησα μ’
αυτό τον τρόπο γιατί ένιωσα ταπεινωμένος, γιατί θεώρησα πως μ’
έφτυσαν κατάμουτρα… Θα μπορούσα να σκύψω το κεφάλι και να
σιωπήσω… Κάτι τέτοιο κανένας αξιοπρεπής άνθρωπος δεν θ’ άν-
τεχε να το υποφέρει αγόγγυστα… Ούτε και κάποιος απ’ όλους ό-
σους βρίσκονται σ’ αυτή την αίθουσα… Όταν ήμουν φοιτητής, είχα
ξεχωρίσει μια αγαπημένη ρωμαϊκή ρήση, την οποία επαναλάμβα-
να συχνά: Contraria contrariis curantur… Τα αντίθετα με αντίθετα
θεραπεύονται… Μου φέρθηκαν σκληρά, πολύ σκληρά κι έδωσα

293
σκληρή απάντηση… Με μια διαφορά! Στην περίπτωση μου, η α-
νεντιμότητα αντιμετωπίστηκε με ειλικρίνεια κι εντιμότητα… Κύριε
διευθυντά, δεν θέλω να με κρίνετε μ’ επιείκεια… Θέλω να κριθώ
δίκαια κι έντιμα…
Συνήθως, όσοι έμπαιναν στην αίθουσα του πειθαρχικού συμ-
βουλίου εκλιπαρούσαν και ζητούσαν επιείκεια. Αναφέρονταν σ’
αληθινά ή φανταστικά γεγονότα, για να συγκινήσουν το ιερατείο
των αρχιμηχανικών που τους δίκαζε. Άλλος μιλούσε για την άρ-
ρωστη γυναίκα του, άλλος για τα ανήλικα μωρά του, που θα στε-
ρούνταν το γάλα τους αν τον τιμωρούσαν με αργία, κι άλλος για
την παράλυτη και γριά μάνα του. Γι’ αυτό ίσως κι ο Καζαντζίδης,
συνηθισμένος από τέτοιες εκκλήσεις με γονυκλισίες και κλάματα
για επιείκεια, περίμενε από ένα στέλεχος της Υπηρεσίας του μια
ανάλογη στάση, όπως άλλωστε το διατύπωσε, κατά την οργισμένη
αντίδρασή του, πριν από λίγα λεπτά.
Για λίγη ώρα επικράτησε σιωπή. Κάποια μέλη του πειθαρ-
χικού συμβουλίου έριχναν βιαστικές ματιές στους φακέλους τους,
προφανώς για να ξαναδούν τα επιβαρυντικά στοιχεία της 4 ης Επι-
θεώρησης και την επιστολή διαμαρτυρίας. Ο Φίλιππος περιέφερε
το βλέμμα του, από τη μια πλευρά του μακρόστενου τραπεζιού ως
την άλλη. Έμοιαζε σαν έδρα δικαστών, μ’ όλο που βρισκόταν στο
ίδιο επίπεδο με το πάτωμα. Ο Γιάννης, ο «συνήγορος», ήταν κα-
θισμένος σε μια άκρη, δίπλα σ’ έναν υπαρχιμηχανικό. Άθελά του, ο
Φίλιππος θυμήθηκε τα λόγια του Ιουλιανού Σορέλ στο μυθιστόρη-
μα του Σταντάλ «Το Κόκκινο και το Μαύρο», όταν τον δίκαζε μια
ομάδα δικαστών της ανώτερης τάξης. Δεν είδε ανάμεσά τους κά-
ποιον όμοιό του, κάποιον της δικής του τάξης. Όπως δεν είδε κι ο
Στεργιάδης κανέναν όμοιό του, κανέναν επιστήμονα της δικής του
επαγγελματικής τάξης, να κάθεται στα έδρανα «των δικαστών».
Όλοι τους έπρεπε να ανήκουν στην κυρίαρχη ομάδα των μηχανι-
κών γενικών διευθυντών, περιφερειακών διευθυντών, αρχιμηχανι-
κών ή υπαρχιμηχανικών που διοικούσε, με απόλυτη εξουσία, τις
οικονομικές, εμπορικές, διοικητικές και τεχνικές Υπηρεσίες του Ορ-
γανισμού Χερσαίων Μεταφορών. Σαν αστραπή πέρασαν από το
μυαλό του και τα λόγια του φίλου του, του Κώστα Χουρμουζέλη.
Αλήθεια! Τί θα μπορούσε να προσφέρει σ’ έναν «μηχανικοκρα-
τούμενο εμπορικό Οργανισμό» όταν θα έπαιρνε το πτυχίο του;

294
 Από τις σκέψεις του τον απόσπασε η ήρεμη κι ευγενική φωνή
του διευθυντή.
- Μπορείς να φύγεις κύριε Στεργιάδη…Δεν σε χρειαζόμαστε
άλλο…
Βγήκε απ’ την αίθουσα και περίμενε. Σε λιγότερο από ένα τέ-
ταρτο βγήκε κι ο Γιάννης. Φαινόταν χαρούμενος.
- Φίλιππε, μετά το λυσσασμένο ξέσπασμα του Καζαντζίδη, εί-
χα απελπιστεί… Ήταν ικανός, ως κύριος εισηγητής, να προτείνει
και εξάμηνη αργία…Ευτυχώς υπήρξαν κι άλλες θετικές εισηγήσεις,
εκτός απ’ τη δική μου…Νομίζω πως ο περιφερειακός διευθυντής
άρχισε να αντιλαμβάνεται το πρόβλημα, χωρίς να πολυπιστεύει,
όπως αντιλήφθηκα, τις ψευτιές της Επιθεώρησης…Ο αρχιμηχανι-
κός γραμμής ήταν καταπέλτης… Από προσωπικές εκτιμήσεις και
πληροφορίες θεωρεί πως, οι απόψεις σου για τον «επιθεωρητή
μειωμένου ηθικού κύρους» είναι απόλυτα σωστές κι αληθινές και
πως θα’πρεπε να διερευνηθούν. Φυσικά ο Καζαντζίδης αντέδρασε
ακούγοντας τέτοιες βαριές φράσεις για τον «αγαπημένο του φίλο»,
το Βαϊτσέλη…
- Τί εκτιμήσεις έχεις Γιάννη μου για το ύψος της πειθαρχικής
ποινής;
- Ο αρχιμηχανικός της Υπηρεσίας Γραμμής κι ένας υπαρχιμη-
χανικός, πρότειναν την απαλλαγή σου…Κάποιος πρότεινε δεκα-
πενθήμερη αργία… Ο Καζαντζίδης επέμενε στην τρίμηνη αργία και
ο διευθυντής φάνηκε ν’ απορρίπτει την παντελή απαλλαγή και την
τρίμηνη αργία…Υποθέτω πως θα σου επιβληθεί, μάλλον, μια δε-
καπενθήμερη αργία…Είναι ότι καλύτερο μπορούσαμε να περιμέ-
νουμε…Ξέρεις Φίλιππε! Κάποια στιγμή στενοχωρήθηκα και αγχώ-
θηκα πολύ…
Ο Φίλιππος τον αγκάλιασε και του χτυπούσε φιλικά την πλάτη
με τις δυο του παλάμες.
- Παλιόφιλε, σ’ έβαλα συνήγορο για να πεις τα καλά σου λόγια
για μένα και φαίνεται πως τα κατάφερες καλά… Είδες; Ο διευθυν-
τής σ’ αποκάλεσε…Πώς το είπε, δεν θυμάμαι!..
- Είμαι ταλαντούχος και μελίρρυτος! Ποιος τη χάρη μου, είπε ο
Γιάννης με σκωπτική διάθεση και ξέσπασαν σε γέλια.
- Γιάννη, δεν έπρεπε ούτε να στενοχωρηθείς κι ούτε ν’ αγχω-
θείς…Με είδες εμένα να κλαίω και να οδύρομαι; Μια αργία δεκα-

295
πέντε ημερών ή ενός μήνα, είναι μάννα εξ ουρανού… Άδεια κι α-
ναπαύσεις μας δίνουν μόνο όταν αρρωστήσουμε ή όταν τους πα-
ρακαλούμε γονυκλινείς… Γιατί διαμαρτύρεστε, λένε, αφού σας τις
πληρώνουμε; Λοιπόν Γιάννη μου, άσε τις στενοχώριες και τις πί-
κρες και πάμε στη στοά Μοδιάνο για ένα ουζάκι…
- Πάμε Φίλιππε, αλλά εγώ μόνο θα το μυρίσω, που λένε… Τα
νεφρά μου πάνε απ’ το κακό στο χειρότερο… Για να δούμε! Αυτή η
εξέλιξη δεν θα ‘χει καλό τέλος…

Η άνοιξη του 1967

Οι δεκαπέντε μέρες αργίας που επέβαλε το πειθαρχικό συμ-

βούλιο στο Φίλιππο, πέρασαν με μια έντονη δημιουργική δραστη-
ριότητα. Αφιέρωσε κάποιες ελεύθερες ώρες στη γυναίκα και στο
παιδί του, διάβασε κάποια μαθήματα των πτυχιακών για να είναι
έτοιμος, αν κάποτε κατάφερνε να πάρει άδεια για τις εξετάσεις και
φρεσκάρισε πάλι τα γαλλικά, τα αγγλικά και τα ιταλικά του. Κάπου
κάπου κατέβαινε και στα γραφεία του Κέντρου Μεταφορών και
περνούσε την ώρα του συζητώντας με το Λάμπρο και τον Κώστα.
Δυο φορές συναντήθηκε και με το γιατρό Βαΐδη. Κάθισαν στο κα-
φενείο του σταθμού και συζητούσαν μ’ ανησυχία για τις πολιτικές
εξελίξεις των ημερών.
Δυο μέρες πριν λήξει η ποινή της αργίας κι αρχίσει να προε-
τοιμάζεται για την ανάληψη υπηρεσίας, σύμφωνα με τα καθορι-
σμένα ωράρια, ο Λάμπρος τον ενημέρωσε για τις νέες συνταρακτι-
κές εξελίξεις στην Επιθεώρηση. Ο Βαϊτσέλης είχε πάρει δυσμενή
μετάθεση, ως βοηθός νεότερου επιθεωρητή, στην Κεντρική Επι-
θεώρηση Βόρειας Ελλάδας. Ήταν μια θέση χωρίς εξουσία και συγ-
κεκριμένες αρμοδιότητες. Δεν άντεξε σ’ αυτή την ταπείνωση και
υπόβαλε παραίτηση. Στη θέση του ήρθε ο επιθεωρητής Βουδου-
ράς, ένας αυστηρός, ένας αγέλαστος άνθρωπος, αλλά αναμφισβή-
τητα έντιμος κι ευσυνείδητος επαγγελματίας.
Το απόγευμα της ίδιας μέρας, βγαίνοντας ο Φίλιππος από το
σπίτι του, συναντήθηκε τυχαία με τον ταγματάρχη Σωτηριάδη. Ε-

296
κείνος τον κάλεσε να πιουν καφέ στο καφενείο του σταθμού. Εκεί
του αποκάλυψε πως, πήρε δυσμενή μετάθεση σε μια ορεινή μονά-
δα της Ροδόπης, για το λάθος που έκανε, συναινώντας στην απαί-
τηση της 4ης Επιθεώρησης για ανάκληση της απόσπασης του Φί-
λιππου από την Τουρκία.
- Μα εγώ κύριε ταγματάρχα, δεν ανέφερα τίποτα για σας στην
επιστολή διαμαρτυρίας που έστειλα γι’ αυτό το θέμα! απάντησε με
φανερή έκπληξη στο πρόσωπο και στη φωνή του ο Φίλιππος.
- Κι όμως, όπως λένε, μ’ έπιασαν και μένα τα σκάγια…
- Μα εσείς είστε αθώος!
- Δεν είμαι αθώος… Έχω κι εγώ ευθύνες γιατί, έστω από άγ-
νοια για τα πραγματικά περιστατικά, συναίνεσα για να συντελεστεί
μια ατιμία… Διάβασα με προσοχή το αντίγραφο που διαβίβασε το
γραφείο του πρωθυπουργού στο Γενικό Επιτελείο Στρατού… Έκα-
νες πολύ καλά για να τιμωρηθούμε όλοι, όσοι συμμετείχαμε σ’ αυ-
τή την ύπουλη κι ανέντιμη πράξη…
- Κύριε ταγματάρχα, νιώθω μια κάποια ενοχή για την άδικη τι-
μωρία σας… Αλλά νιώθω επίσης κι έναν απέραντο θαυμασμό γι’
αυτή την αντρίκια ανάληψη ευθύνης!.. Πραγματικά σας θαυμάζω!..
Όταν υπηρετούσε ο Φίλιππος τη θητεία του είχε την ευκαιρία,
ως έφεδρος αξιωματικός, να γνωρίσει από πολύ κοντά πολλούς
μόνιμους αξιωματικούς. Υπήρχαν, όπως σ’ όλες τις επαγγελμα-
τικές τάξεις, άνθρωποι αξιοπρεπείς, θαυμάσιοι οικογενειάρχες,
μορφωμένοι, ευσυνείδητοι, αλλά κι άξεστοι, αμόρφωτοι, αγενείς,
ύπουλοι ή επιπόλαιοι. Σε δυο όμως σημεία διέφεραν και ίσως να
διαφέρουν και σήμερα, παρά τον γενικό εκχυδαϊσμό της ελληνικής
κοινωνίας. Η ανάληψη ευθύνης, μαζί με την αγάπη για την πατρί-
δα, είναι τα βασικότερα χαρακτηριστικά που τους διαφοροποιούν
αισθητά από τις άλλες επαγγελματικές ομάδες. Είναι ίσως χιμαιρι-
κή ελπίδα για κάποιον να ψάχνει τέτοια παραδείγματα, σαν του
ταγματάρχη Σωτηριάδη, σε κύκλους «κατ’ επάγγελμα» πολιτικών,
διανοουμένων, δημοσιογράφων κ.λπ. Κάποιοι απ’ αυτούς που, αν
είχαν «τσίπα», θα ‘πρεπε να κάνουν χαρακίρι για τα δεινά που έ-
χουν συσσωρεύσει στην πατρίδα, προσπαθούν να ρίξουν τις ευ-
θύνες τους σε πλάτες άλλων. Ο Φίλιππος Στεργιάδης δεν είδε κι
ούτε άκουσε ποτέ στη Βουλή, στην Ακαδημία, στα Πανεπιστήμια ή
σ’ άλλους χώρους φορέων εξουσίας, ν’ ανεβεί κάποιος στο βήμα

297
των αγορητών και να παραδεχθεί με θάρρος κι εντιμότητα, ότι
συμμετείχε ή συναίνεσε στη διάπραξη μιας ατιμίας από την οποία
υπέστησαν ζημία τα εθνικά συμφέροντα. Ας έβγαινε ένας, μόνον
ένας «άτιμος κι άχρηστος», να αναλάβει την ευθύνη για τις πράξεις
του! Θ’ αποτελούσε, τουλάχιστον, μια εξαίρεση σ’ έναν κανόνα α-
νεντιμότητας, όπου η «μη ανάληψη ευθύνης» αποτελεί ιερό ταμ-
πού.
Η ζωή για το Φίλιππο Στεργιάδη συνεχίστηκε, χωρίς άλλα ιδι-
αίτερα ενδιαφέροντα, ως τον Απρίλη. Ένα πρωί, πριν ακόμα φωτί-
σει καλά καλά, η Ηρώ είχε σηκωθεί για να ετοιμάσει τον καφέ. Οι
ψιθυριστές ομιλίες στο δρόμο τράβηξαν την προσοχή της. Από το
παράθυρο είδε παραταγμένους στρατιώτες, με κράνη, μπαλάσκες
και εφ’ όπλου λόγχες. Ενημέρωσε το Φίλιππο και βγήκαν κι οι δυο
τους στη βεράντα. Δίπλα, στην τσιμεντένια σκάλα με τα τρία σκα-
λοπάτια, είχε ακουμπήσει για να ξεκουραστεί ένας ανθυπολο-
χαγός.
- Τί συμβαίνει παιδιά; Τί έγινε κύριε ανθυπολοχαγέ και παρα-
ταχθήκατε στο δρόμο με τα όπλα; ρώτησε ο Φίλιππος.
- Μας χτύπησαν οι Τούρκοι; ρώτησε κάπως φοβισμένη η Η-
ρώ.
Ο ανθυπολοχαγός τους καθησύχασε. Τους είπε πως δεν έ-
πρεπε να φοβούνται, γιατί ο στρατός έλαβε κάποια μέτρα «για την
προστασία των πολιτών».
- Γιατί να μας προστατέψετε; Από ποιους κινδυνεύουμε; Ξανα-
ρώτησε ο Φίλιππος.
Ο ανθυπολοχαγός δίστασε λίγο και μετά, τους έκανε νεύμα να
μπουν στο σπίτι, ενώ τους ενημέρωνε «πως ο στρατός ανέλαβε
την διακυβέρνησιν της χώρας».
- Δηλαδή, έχουμε δικτατορία; αναρωτήθηκε φωναχτά η Ηρώ κι
αρκετοί στρατιώτες έστρεψαν τα κεφάλια τους προς τη βεράντα…
- Άντε, μπείτε μέσα στο σπίτι σας κι αφήστε τις εξυπνάδες, εί-
πε επιτακτικά ο ανθυπολοχαγός, καθώς ανέβηκε στη βεράντα για
να τους σπρώξει ελαφρά προς το εσωτερικό του σπιτιού.
Ήταν το πρωί της 21ης του Απρίλη του 1967.
Από τον Ιούλη του 1965 και ως την ημέρα αυτή, είχαν μεσο-
λαβήσει πρωτοφανή πολιτικά γεγονότα, με κομματικούς και ιδεο-
λογικούς φανατισμούς, που δημιουργούσαν στη χώρα ένα επικίν-

298
δυνο εμφυλιοπολεμικό κλίμα. Αυτή η διαρκώς αυξανόμενη πολιτική
ένταση, που ξεκίνησε μετά τις εκλογές «βίας και νοθείας» του
1961, δημιούργησε μια νοοτροπία εξέγερσης και άρνησης της κρα-
τικής εξουσίας. Έγινε ένα είδος νέας ελληνικής, αποκλειστικά, φι-
λοσοφίας για την αντιμετώπιση των πολιτικών αντιπάλων, που
κληρονομήθηκε κι από τις επόμενες γενιές και ισχύει ως τις μέρες
μας. Αυτή η φιλοσοφική προσέγγιση της «Δημοκρατίας του πεζο-
δρομίου», όπως χαρακτηρίστηκε από τη συντηρητική Δεξιά, θεω-
ρήθηκε από την προοδευτική σοσιαλιστική και κομμουνιστική Α-
ριστερά, ως η γνησιότερη έκφραση της άμεσης δημοκρατίας, κάτι
σαν τη δημοκρατία της Αρχαίας Ελλάδας. Γι’ αυτό, οι συνεχείς δια-
δηλώσεις, οι συγκρούσεις με την Αστυνομία και οι καταλήψεις,
όπως η κατάληψη της Νομαρχίας στο Ηράκλειο της Κρήτης τον
Ιούλη του 1962, δεν σταμάτησαν με την «αποπομπή από το λαό
της επάρατης Δεξιάς» και την αναμφισβήτητη επικράτηση του Α-
νένδοτου Αγώνα. Συνεχίστηκαν και με την κυβέρνηση της Ένωσης
Κέντρου, όπως οι συγκρούσεις στο Λαύριο το 1964, με την ΕΔΑ να
εναντιώνεται στον «κομμουνιστοφάγο» Γεώργιο Παπανδρέου, αν
και τον βοήθησε στις εκλογές του ίδιου χρόνου με την αποφυγή ο-
ρισμού υποψηφίων σε κάποιες εκλογικές περιφέρειες.
Τον τρόπο της αντιπολιτευτικής τακτικής της ΕΔΑ προς την
κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου, τον απεικόνισε εύγλωττα από
την Πράγα, ο πρώτος γραμματέας του παράνομου ΚΚΕ Κώστας
Κολιγιάννης. Έμμεσα απάντησε, σχεδόν αυθημερόν, στον πρω-
θυπουργό για τη δήλωσή του της 22 Φλεβάρη 1964 ότι, «ουδέποτε
εγένετο επαγγελία περί νομιμοποιήσεως του ΚΚΕ και ως εκ τούτου
δεν πρόκειται να εφαρμοσθεί». Ο Κολιγιάννης ήταν ξεκάθαρος. «Ο
πολιτικός αγώνας» έλεγε «θα πρέπει να γίνεται τόσο με ειρηνικά
μέσα, όσο και με τη βία, τόσο στη νομιμότητα, όσο και στην παρα-
νομία. Θα πρέπει να ξεσηκώνονται οι λαϊκές μάζες με συγκεντρώ-
σεις, με διαδηλώσεις, με απεργίες και άλλα μέσα». Με ποια άλλα
μέσα εκτός από την ήδη αναφερόμενη βία; Το επεξηγούσε στη συ-
νέχεια λέγοντας πως η ένοπλη εξέγερση, όταν δεν είναι καλά προ-
ετοιμασμένη, μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες. Για τον Κο-
λιγιάννη, η κυβέρνηση Παπανδρέου ήταν «το ίδιο φασιστική», όσο
και οι προηγούμενες κυβερνήσεις της Δεξιάς.

299
 Παρά τις εσωτερικές κομματικές έριδες και εντάσεις, στην πε-
ρίοδο αυτή παρατηρήθηκε ένας πραγματικός οικονομικός και πολι-
τιστικός οργασμός συνεχούς ανάπτυξης. Στις τέχνες και στα γράμ-
ματα, υπήρξε μια πρωτόγνωρη εθνική ανάταση. Εκπληκτικές πα-
ραστάσεις στα αρχαία θέατρα, εντυπωσιακές μουσικές δημιουρ-
γίες από το Χατζηδάκη, το Θεοδωράκη, τον Ξαρχάκο κι άλλους,
αλλά και η απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας του 1963 στο Γιώρ-
γο Σεφέρη, έδωσαν στον ελληνικό πολιτισμό μια παγκόσμια αίγλη.
Ο Βρετανός Νόελ Μπέικερ είχε προτείνει, το 1961, να επιστραφούν
στην Ελλάδα, τη μήτρα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, τα «Μάρμαρα
του Παρθενώνα». Το θέμα αυτό το ανάδειξε μ’ εντυπωσιακή μαχη-
τικότητα, δυο περίπου δεκαετίες μετά ως υπουργός πολιτισμού, η
Μελίνα Μερκούρη. Αυτή η εκπληκτική καλλιτέχνιδα και σοσιαλί-
στρια, αποτελούσε μια από τις λίγες εξαιρέσεις πολιτικών, που πι-
στεύουν στην τεράστια δύναμη του ελληνικού πολιτισμού και ταύτι-
ζε τη Δημοκρατία, την ατομική ελευθερία και την κοινωνική δικαιο-
σύνη με μια απέραντη, με μια βαθιά αγάπη για την πατρίδα. Βρον-
τοφώναξε σ’ όλη την Ευρώπη με περηφάνια «Ζε σουί γκρεκ», είμαι
Ελληνίδα, όταν κάποιοι «διανοούμενοι», που πλούτισαν και τιμή-
θηκαν με αξιώματα, κλαψούριζαν γράφοντας σε πολυδιαφημισμέ-
να βιβλία, πως «ήταν δυστυχείς που γεννήθηκαν Έλληνες». Το
μεγαλείο και η αθλιότητα!
Οι εσωτερικές, όμως, διχόνοιες και φανατισμοί, υπήρξαν η αι-
τία για να χαθούν οι μεγάλες ευκαιρίες σε κεφαλαιώδη θέματα της
ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Οι μεγάλες καταστροφικές περιπέ-
τειες που ακολούθησαν, με τη δικτατορία του 1967 και το δράμα
της Κύπρου το 1974, ήταν το αποτέλεσμα αυτής της διχόνοιας και
κάποιων «χιμαιρικών προοδευτικών οραμάτων». Τέτοια διεθνιστι-
κά και δημαγωγικά οράματα εμφανίστηκαν, σε μια στιγμή που η
Ελλάδα θα έπρεπε να εκμεταλλευθεί τις μεγάλες ευκαιρίες από τον
ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων, από τις αντιθέσεις των ισ-
χυρών κρατών.
Το χοντρό παιχνίδι σε θέματα εξωτερικής πολιτικής άρχισε το
1961, όταν είχε υπογραφεί η συνθήκη σύνδεσης της Ελλάδας με
την ΕΟΚ των έξι, τότε, ευρωπαϊκών κρατών. Ο αγγλοσαξονικός
άξονας των ΗΠΑ – Μεγάλης Βρετανίας, δυσανασχετούσε σε μια
τέτοια στροφή της Ελλάδας προς την Ευρώπη, προς τον άξονα

300
Γαλλίας–Γερμανίας. Και φυσικά, αυτή τη δυσαρέσκεια την ευνο-
ούσαν τα Ανάκτορα τα οποία, σ’ αυτή την προσέγγιση της Ελλά-
δας προς την Ευρώπη, διέβλεπαν τον αναπότρεπτο περιορισμό
της ανεξέλεγκτης βασιλικής εξουσίας. Ήταν στις βασικές ιδρυτικές
αρχές της ΕΟΚ η λειτουργία δημοκρατικών πολιτευμάτων στα κρά-
τη/μέλη και σ’ αυτές τις αρχές βασιζόταν η πρόθεση του τότε πρω-
θυπουργού για αλλαγή του συντάγματος του 1952.
Η προσέγγιση αυτή της Ελλάδας προς την ομάδα των ευρω-
παϊκών κρατών, έγινε εμφανής με τις επαφές του Καραμανλή με
τους Αντενάουερ και Ντε Γκωλ και κυρίως με την επίσκεψή του στο
Παρίσι. Το Μάη του 1963 ήρθε στην Ελλάδα ο Ντε Γκωλ. Του επι-
φυλάχτηκε μια ενθουσιώδης υποδοχή. Ο γάλλος πρόεδρος, όπως
όλοι σχεδόν οι γάλλοι ηγήτορες, ήταν πάντα υπέρ της συμμετοχής
της Ελλάδας στην οικονομική και πολιτική ένωση των ευρωπαϊκών
λαών. Δήλωσε μ’ έμφαση και βεβαιότητα πως, «η Ελλάδα σφύζει
από ζωή και βαδίζει στον δρόμο της επιτυχίας και της προόδου».
Λίγες μέρες αργότερα, η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη ανέ-
τρεψε όλους τους σχεδιασμούς του Καραμανλή. Ο άξονας ΗΠΑ –
Μεγάλης Βρετανίας, με τη συμπαράσταση των Ανακτόρων και του
ελεγχόμενου, ως ένα σημείο, παρακράτους του Ι.Δ.Ε.Α., σημείωσε
μια εντυπωσιακή νίκη που καθόρισε, από εδώ και πέρα, τη μοίρα
της Ελλάδας. Αυτοί οι σχεδιασμοί θα είχαν αποτραπεί αν ο Γεώρ-
γιος Παπανδρέου, της ίδιας ακριβώς κομματικής ιδεολογίας με τον
Καραμανλή, είχε αντιληφθεί την κρισιμότητα των στιγμών και δεν
συνέχιζε τα κομματικά παιχνίδια, για ν’ ανοίξει ευκολότερα ο δρό-
μος του προς τον πρωθυπουργικό θώκο. Αν, εκείνη τη στιγμή,
σχηματιζόταν μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας, με στόχο την ολοκ-
λήρωση της σύνδεσης με την ΕΟΚ, όλα τα δεινά που ακολούθη-
σαν θα είχαν απότραπεί. Η ακόμα μεγαλύτερη αντιπαράθεση, μετά
τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, διευκόλυνε τα σχέδια του
αγγλοσαξονικού άξονα και των παρακρατικών μηχανισμών.
Ο Παπανδρέου γνώριζε πολύ καλά «ποιος κυβερνούσε τον
τόπο», όπως το ήξερε κι ο Καραμανλής όταν πρόφερε αυτή τη
φράση. Κατηγορώντας τον ο Παπανδρέου ως ηθικό αυτουργό της
δολοφονίας του Λαμπράκη, έριχνε λάδι στη φωτιά. Όταν τελικά το
Φλεβάρη του 1964 ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας, δεν είχε
ίσως αντιληφθεί ακόμα τα μοιραία για τον ελληνισμό διπλωματικά

301
παιχνίδια που παίζονταν πλέον μόνο από δυο παίκτες. Η ΕΟΚ είχε
τραβηχτεί στη γωνία, μετά την απομάκρυνση του Καραμανλή. Οι
ΗΠΑ και η Μεγάλη Βρετανία έβλεπαν με καχυποψία έναν Μακάριο
στην Κύπρο να περπατά, σαν μαθητευόμενος ακροβάτης, σ’ ένα
σάπιο σχοινί από δήθεν ανεξάρτητους ψευτοσοσιαλιστές, από σεΐ-
χηδες που παρίσταναν τους δήθεν αντιαμερικάνους ή έναν Καντά-
φι να δηλώνει φίλος της Ελλάδας την οποία θα χρύσωνε «από α-
δελφική αγάπη» με πετροδολάρια. Στην Ελλάδα, η Αριστερά και
μαζί της η «προοδευτική πτέρυγα» της νέας κυβέρνησης με ηγέτη
το γιο του πρωθυπουργού, φαινόταν ενθουσιασμένη που, στις αρ-
χές του 1964, ο ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης Νικήτα Χρουτσόφ
δήλωσε πως, όποιος τολμούσε να επέμβει στην Κύπρο, θα έπρε-
πε να ξέρει πως θα το πλήρωνε ακριβά. Η Σοβιετική επιρροή και
κυριαρχία στο «αεροπλανοφόρο της Μεσογείου», ήταν πλέον ένα
αναμενόμενο γεγονός. Οι Αμερικάνοι μετρούσαν μέρες, όχι μήνες,
για επόμενη σοβιετική κίνηση που θ’ ανέτρεπε τα σχέδιά τους στη
Μεσόγειο. Ήταν ακριβώς τότε που παραχώρησαν τα πάντα με το
δεύτερο σχέδιο Άτσεσον. Ήταν τόσο μεγάλη η ευκαιρία, με τις
πρόσθετες παροχές για κατάργηση της Συνθήκης Λονδίνου του
1959, για Ίμβρο και Τένεδο και για επιστροφή των Ελλήνων της
Κωνσταντινούπολης στα σπίτια τους, ώστε ο πρωθυπουργός Γε-
ώργιος Παπανδρέου είχε πει ότι, «μας προσφέρουν μίαν πολυκα-
τοικίαν έναντι αντιπαροχής ενός διαμερίσματος». Και συμφώνησε
το πρωί για ν’ ακυρώσει τη συμφωνία το απόγευμα. Οι αριστερό-
στροφοι σύμβουλοί του κι ανάμεσα σ’ αυτούς κι ο γιος του ο Αν-
δρέας, τον έπεισαν πως, κάποιοι της Κίνησης των Ανεξάρτητων
και η Σοβιετική Ένωση θα στήριζαν «τα δίκαια αιτήματα του Ελλη-
νισμού». Κι έπεσε η βόμβα. Οι ΗΠΑ, χωρίς να χάσουν χρόνο, ε-
νήργησαν ταχύτατα και ξαναγύρισαν στον στρατοκρατούμενο σύν-
τροφό τους, στην Τουρκία, η οποία ανέκαθεν αποτελούσε μια πλη-
γή στο υπογάστριο της Ρωσίας. Ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ, που αντικα-
τέστησε τον Νικήτα Χρουτσόφ, δεν ήταν πλέον διατεθειμένος να
επαναλάβει τους λεονταρισμούς του προκατόχου του. Ελάχιστους
μήνες μετά τη δήλωση Χρουτσόφ, ο υπουργός εξωτερικών της
Σοβιετικής Ένωσης Αντρέι Γκρομίκο, μια αλεπού της διπλωματίας
που γέρασε σ’ αυτό το πόστο, δήλωσε το Γενάρη του 1965, πως η

302
χώρα του ήταν υπέρ μιας Δικοινοτικής Κυπριακής Ομοσπονδίας.
Με λίγα λόγια ήταν αυτό που ήθελαν οι Τούρκοι και οι Αμερικάνοι.
Στην Ελλάδα οι νικητές των εκλογών θριαμβολογούσαν πως
«η Δημοκρατία είχε νικήσει». Όμως η χώρα, τελείως απομονωμένη
διπλωματικά, χωρίς καμιά Μεγάλη Δύναμη να έχει την πρόθεση να
τη στηρίξει στο στίβο των διεθνών αντιπαραθέσεων, ακολούθησε
πλέον το σκοτεινό πεπρωμένο της. Από εδώ και πέρα η πορεία
της ήταν προδιαγεγραμμένη, σύμφωνα με σχεδιασμούς τύπου Κί-
σινγκερ.
Στη διεθνή διπλωματική σκακιέρα, μόνον οι λαοί που έχουν
σύμπνοια και ομοψυχία μπορούν να σταθούν όρθιοι. Και φυσικά,
όταν είναι μικροί και χωρίς δύναμη, θα πρέπει να μπουν και να
δρουν, προστατεύοντας τα εθνικά τους συμφέροντα, μέσα σε ομά-
δες κρατών που απαρτίζουν μια συγκεκριμένη μεγάλη οικονομική
και στρατιωτική δύναμη. Η επιδίωξη του Καραμανλή για την ένταξη
της Ελλάδας στην ΕΟΚ, δεν είχε μόνο οικονομικούς στόχους. Ήταν
μια διπλωματική και πολιτικοστρατιωτική κίνηση, ώστε ν’ αποτρα-
βηχτεί το μικρό βατραχάκι, η Ελλάδα, σε μέρος ασφαλές, για να
μην το τσαλαπατήσουν τα δυο τεράστια βουβάλια της Ανατολής
και της Δύσης, που συγκρούονταν άγρια στα βαλτόνερα της Μεσο-
γείου. Την περίοδο εκείνη η ΕΟΚ φαινόταν, στα μάτια των ευρω-
παϊκών λαών, ως ένα αναγεννώμενο αντίβαρο απέναντι στις δυο
υπερδυνάμεις. Η μετάλλαξή της σε Ευρωπαϊκή Ένωση, σε συσχέ-
τιση με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, ανέτρεψε τους
αρχικούς στόχους της ίδρυσής της και τη μετέτρεψε, από ομοιογε-
νή και ενιαία συμμαχία, σε μια εταιρεία κερδοσκόπων και τραπεζι-
τών.
Στο διεθνές πεδίο πολιτικών και οικονομικών αντιπαραθέ-
σεων, δεν υπάρχουν ούτε φιλίες, ούτε συμπάθειες, ούτε οίκτος,
ούτε αιώνιες αντιπαλότητες. Κυριαρχούν τα συμφέροντα και οι
συσχετισμοί δυνάμεων. Πολλοί έλληνες πολιτικοί ηγέτες δεν το
έχουν καταλάβει αυτό εδώ και δυο αιώνες. Οι μεγάλες αρετές τους
είναι ο κομματικός φανατισμός, η διχόνοια και το πελατειακό κρά-
τος και μ’ αυτές «τις δημοκρατικές αρχές» εκπαιδεύουν και το λαό.
Ένα κράτος διαφθοράς κι αγυρτείας.
Μια ευλογημένη χώρα, όμορφη, ηλιόλουστη, με δαντελένιες
ακτές, με απέραντο υπόγειο και υποθαλάσσιο πλούτο, με μοναδι-

303
κούς σ’ όλο τον κόσμο πολιτιστικούς, πνευματικούς κι αρχιτεκτονι-
κούς θησαυρούς, μ’ έναν έντιμο και δραστήριο απόδημο ελληνισ-
μό, που τη διαφημίζει στα πέρατα της γης…Μια χώρα που κάποιοι
λαοί, χωρίς πολιτιστική κληρονομιά, κλέβουν την ιστορία της και
προσπαθούν, κατά την έκφραση του Νίτσε «να βρουν το δηλητή-
ριο» για να την αφανίσουν…Αυτή τη χώρα μερικοί την οδηγούν,
σαν Ηρόστρατοι, στη φωτιά, στην κόλαση, στο χάος, στον Άδη.
Όμως υπάρχουν κι άλλοι υπεύθυνοι. Είναι οι άνθρωποι του πνεύ-
ματος και της τέχνης που, χωρίς πατριωτικές ανησυχίες, φληνα-
φούν παριστάνοντας τους φιλόσοφους ή σωπαίνουν και με τη σι-
ωπή τους συναινούν και συμπορεύονται με τους αγύρτες, επηρεά-
ζοντας τη σκέψη και το φρόνημα του λαού. Η αγάπη για την πα-
τρίδα δεν είναι σοβινισμός, όπως διακηρύττει δεκαετίες τώρα η δή-
θεν προοδευτική ευρωπαϊκή διανόηση. Σε μια πραγματική δημο-
κρατία είναι δυο έννοιες διαμετρικά αντίθετες.
Η 21η του Απρίλη 1967 δεν ήταν μια απρόσμενη θεομηνία.
Ξεφύτρωσε και γιγαντώθηκε, σαν παραφυάδα, μέσα σε ένα δυσώ-
δες τέλμα ιδεολογικής και κοινωνικοπολιτικής σήψης.

ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ Β΄ ΤΟΜΟΥ

304
 Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ
Ο Σωκράτης Σίσκος
γεννήθηκε στον Εμμα-
νουήλ Παπά του νομού
Σερρών.
Περάτωσε τις γυμνασια-
κές του σπουδές στις
Σέρρες και αποφοίτησε
από το Τμήμα Οικονο-
μικών και Πολιτικών Επι-
στημών της Σχολής Νο-
μικών και Οικονομικών Ε-
πιστημών του Αριστοτε-
λείου Πανεπιστημίου Θεσ-
σαλονίκης.
Μετεκπαιδεύτηκε στο Πα-
ρίσι σε θέματα «οικονο-
μίας των μεταφορών» και
συνέγραψε πλήθος άρθ-
ρων και δυο βιβλία συγ-
κοινωνιακού περιεχομέ-
νου.
Εργάσθηκε στους Ελληνικούς Σιδηροδρόμους και διετέλεσε πριν
από την παραίτησή του, το 1992, προϊστάμενος Εμπορικής Εκμε-
ταλλεύσεως στην Περιφερειακή Διεύθυνση Μακεδονίας / Θράκης.
Συμμετείχε σε μελέτες της Πολυτεχνικής Σχολής Θεσσαλονίκης και
ως εισηγητής, στην έρευνα για τη διακίνηση των επικίνδυνων φορτίων,
με βάση τους κανονισμούς και τη νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Την έρευνα πραγματοποίησε (1997-1998) το Εργαστήριο Συγκοινω-
νιακής Τεχνικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Διετέλεσε μέλος της πρώτης Συντακτικής Επιτροπής και επιμε-
λητής των οικονομικών και συγκοινωνιακών θεμάτων, στην εγκυκ-
λοπαίδεια "Παιδεία" του εκδοτικού οργανισμού ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙΔΕΙΑ.
Τα λογοτεχνικά του έργα είναι:

- Ηλιαχτίδα σε ξανθά μαλλιά Θεατρικό 1962

- Η συμμορία Μονόπρακτο 1976

- Το στραπατσαρισμένο πορτρέτο Μυθιστόρημα 1982

- 0 τελευταίος βασιλιάς Θεατρικό 1985

(Α’ βραβείο "Παρνασσού" 1983)

305
- Οι ευνουχισμένοι Διηγήματα 1987

- Η προαγωγή Πεζογράφημα 1987

- Η ματωμένη ολυμπιάδα Μυθιστόρημα 1988

- Στις μέρες της Χαιρώνειας Θεατρικό 1989

- ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ (ή ο άλλος Περσέας) Μυθιστόρημα 1991

(Α' βραβείο «Παρνασσού» 1990-Επανεκδόθηκε
με νέο τίτλο το 2013 και 2014)

- Ο Ιταλός, ο Ολλανδός και η Πεζογράφημα 1992

Μακεδονία του Κρατερού
(διασκευάστηκε και σε θεατρικό)

- Η ταβέρνα του Κρατερού Θεατρικό 1994

Γ’ βραβείο της Εταιρείας Ελλήνων
Θεατρικών Συγγραφέων,1993

- Οράματα, (Μέρος Α ) Πεζογράφημα 1993

- Οι φίλοι μας απ' τη Δανία Μυθιστόρημα 1994

- Οράματα, (Μέρος Β ) Πεζογράφημα 2006

- Ο γιος του ΕΜΜ. ΠΑΠΑ στο Μανιάκι Μυθιστόρημα 2009

- Οι «Άτιμοι» ηγήτορες των Λαών Άρθρα/Κείμενα 2011

- Το ρόπαλο του Κάιν Πεζογράφημα 2011

- Ευλογημένοι και Καταραμένοι Μυθιστόρημα

1ος τόμος 2012
2ος τόμος 2013
3ος τόμος 2015

- Το Θαύμα του Ελληνικού Πολιτισμού Πραγματεία 2015

306
 Επανεκδόθηκαν
- Η Ταβέρνα του Κρατερού Θεατρικό 2013
(Γ’ Βραβείο της Ε.Ε.Θ.Σ. 1993 – Α’ Έκδοση 1994)
- ΠΕΡΣΕΑΣ, ο βασιλιάς των Μακεδόνων Μυθιστόρημα 2014
(Βραβείο «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ» 1990). Α’ Έκδοση 1991 με
τίτλο «το Συνέδριο», Β’ Έκδοση 2013 με τον νέο τι-
τλο, Γ’ Έκδοση 2015 από τον εκδοτικό οργανισμό
«Μαλλιάρης - Παιδεία», με μικρή τροποποίηση του τίτ-
λου της Β΄ Έκδοσης. Έγινε επανέκδοση το 2014, σε
CD, της Β΄ Έκδοσης του 2013.
- Στις Μέρες της Χαιρώνειας Θεατρικό 2014
(Α’ Έκδοση 1989)
- Η Ματωμένη Ολυμπιάδα Μυθιστόρημα 2014
(Α’ Έκδοση 1988)
- Το Θαύμα του Ελληνικού Πολιτισμού Πραγματεία 2015
(Α’ Έκδοση Μάης 2015, Β’ βελτιωμένη Έκδοση
Ιούλιος 2015)
- Οράματα (Μέρος Β’) Πεζογράφημα 2016
(Β΄ Έκδοση σε CD)
- Ευλογημένοι & Καταραμένοι Μυθιστόρημα 2016
(3 τόμοι - Γ΄ Έκδοση σε CD)
- Ο γιος του Εμμανουήλ Παπά στο Μανιάκι Μυθιστόρημα 2016
(Γ΄ Έκδοση σε CD)
- Το στραπατσαρισμένο πορτρέτο Διήγημα 2016
(Β΄ Έκδοση σε CD)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ :
Τα ιδιαίτερα τεχνικά τυπογραφικά χαρακτηριστικά, η αυτοτελής προσθήκη διαφη-
μιστικών ή άλλων κειμένων τα οποία δεν έχουν σχέση με τα κυρίως κείμενα των πα-
ρακάτω εκδοθέντων λογοτεχνικών έργων, και ο καλλιτεχνικός σχεδιασμός και η σελι-
δοποίησή τους (Layout Design ):
1.- Του βραβευμένου από τον «Παρνασσό» θεατρικού έργου «Ο Τελευταίος Βασι-
λιάς» (Άγης Δ΄ της Σπάρτης), της έκδοσης του 1985.
2.- Του Α΄ Μέρους του πεζογραφήματος «Οράματα» (με υπότιτλο: Ένας Καθολικός
στο Άγιον Όρος της Μακεδονίας), της έκδοσης του 1993.
3.- Της Γ΄ Έκδοσης 2015, του επίσης βραβευμένου από τον «Παρνασσό» μυθιστο-
ρήματος «Περσέας, ο τελευταίος βασιλιάς των Μακεδόνων», αποτελούν:
Για τις συγκεκριμένες αυτές εκδόσεις, μέρος των πνευματικών δικαιωμάτων του
εκδοτικού οίκου «Μαλλιάρης-Παιδεία». Όλα τα λογοτεχνικά κείμενα και οι πρόλο-
γοι, αυτών αλλά και των υπόλοιπων έργων ανήκουν, χωρίς κανέναν περιορι-
σμό, στην πνευματική ιδιοκτησία (copyright) του συγγραφέα.

307
308
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Το παρόν έργο επανεκδόθηκε με κάποιες βελτιώσεις στα κείμενα της
Α’ Έκδοσης, η οποία, λόγω της τμηματικής συγγραφής της σε τευχίδια
(Μέρη) σε τρία, περίπου, χρόνια και κάτω από δυσμενείς συνθήκες α-
νάπτυξης και επεξεργασίας αυτών των κειμένων, χαρακτηρίστηκε από
τον συγγραφέα ως Δοκίμιο. Η επιμέλεια και η αντιπαραβολή των χει-
ρογράφων και των δακτυλογραφημένων κειμένων της Β’ Έκδοσης 2015
σε CD-ROM, έγινε και πάλι από τον συντάκτη τους και όχι από εξειδι-
κευμένο επιμελητή εκδόσεων. Οι αβλεψίες και τα μικρολάθη που εν-
τοπίστηκαν στις δυο αυτές Εκδόσεις, διορθώθηκαν στην παρούσα βελ-
τιωμένη Γ’ Έκδοση του 2016. Όσοι γνωρίζουν τις διαδικασίες του γραμ-
ματικού ελέγχου και της μορφοποίησης των κειμένων, κατανοούν ότι
είναι αδύνατος ο εντοπισμός όλων των λαθών και παροραμάτων ενός
κειμένου από τον ίδιο το συγγραφέα. Παράκληση, γι αυτό το λόγο, οι
αγαπητοί αναγνώστες να κρίνουν με επιείκεια , και σε αυτή την Έκδοση,
τις τυχόν μικρές παραλείψεις και επουσιώδεις τυπογραφικές αβλεψίες.

2. Η συγγραφή και των τριών τόμων (σε τευχίδια) πραγματοποιήθηκε,

από τον Μάρτη του 2012 και ως το Φλεβάρη του 2015. Τα δοκίμια αυ-
τά κυκλοφόρησαν σε ελάχιστα φωτοτυπημένα αντίτυπα για τιμητικές
προσφορές σε βιβλιοθήκες, συλλόγους, φίλους, ανθρώπους των γραμ-
μάτων κλπ
Έγινε προσπάθεια η γλώσσα των κειμένων να είναι «η γλώσσα που μι-
λά και γράφει ο μέσος Έλληνας». Γι’ αυτό αποφεύχθηκαν οι ακρότητες
και της λεγόμενης «μαλλιαρής δημοτικής», αλλά και οι υπερβολές της
καθαρεύουσας, σε μια προσπάθεια να εμπλουτισθεί η καθομιλούμενη με
όλα τα διαχρονικά στοιχεία της εξέλιξης μιας ενιαίας και πανάρχαιας
γλώσας που, κατά τον Οδυσσέα Ελύτη, είναι αυτή η γλώσσα που « μου
έδωσαν ελληνική».

3. Κάποιες υποθετικές αφηγήσεις έχουν τοποθετηθεί, από πλευράς τό-

που και χρόνου, για την αληθοφανέστερη απεικόνισή τους, σε πλαίσια
γνωστά και βιωματικά για το συγγραφέα, χωρίς ωστόσο να αλλοιώ-
νουν τη φανταστική και μυθιστορηματική εικόνα των προσώπων του
έργου. Όμως, οι πολιτικοί και οι επώνυμοι που αναφέρονται με τα
πραγματικά τους ονόματα, κρίνονται αποκλειστικά για πράξεις ή πα-
ραλείψεις που επηρέασαν ή επηρεάζουν ακόμα την κοινωνική και πολι-
τική ζωή της χώρας

309
4. Οι αναγνώστες που ενδιαφέρονται για έργα ιστορικής πεζογραφίας
και κυρίως για τα έργα που αναφέρονται στην ιστορία της Αρχαίας
Μακεδονίας, μπορούν να βρουν όλα τα βιβλία του ίδιου συγγραφέα
στις εξής βιβλιοθήκες:
1.- Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσ/νίκης
2.- Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο (Θεσσαλονίκη)
3.- Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών (Θεσσαλονίκη)
4.- Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος
5.- Κεντρική Βιβλιοθήκη του Δήμου Αθηναίων
6.- Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών
7.- Ορισμένα βιβλία έχουν αποσταλεί και στις δημοτικές βιβλιοθήκες
πολλών άλλων μεγάλων πόλεων της Ελλάδας, όπως επίσης και CD με
6 βιβλία σε ψηφιακή μορφή. Η ψηφιακή ανάγνωση αυτών των βιβ-
λίων είναι δυνατή, όπως ανακοίνωσαν οι παρακάτω δυο βιβλιοθήκες,
στις ιστοσελίδες:
Α) www.serrelib.gr της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Σερρών.
Β) www.opac.ems.gr της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών (Θεσ/νίκη).
Αυτή η δυνατότητα ψηφιακής ανάγνωσης των 6 βιβλίων, ενδεχο-
μένως υπάρχει και σε άλλες βιβλιοθήκες, στις οποίες έχει αποσταλεί το
σχετικο CD-ROM.

ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ/ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

Στα μεμονωμένα τεύχη (Μέρη), που κυκλοφόρησαν σε βιβλία ή CD ως

Α’ και Β’ Εκδόσεις (Δοκίμια) από το 2012 και ως το 2015, έγιναν συ-
νολικά, μέχρι την παρούσα έκδοση, οι παρακάτω διορθώσεις:

Α)1ος τόμος, Έκδοση 2012, Μέρος Β’, Κεφ.Χ, Υποκεφ. «μια μικρή φοι-
τητική εκδίκηση»:
Μετά τη φράση «…χωρίς να ρίξει πίσω του ούτε μια ματιά» (στην
πρώτη σειρά της σελίδας 141) το υπόλοιπο κείμενο ως το τέλος του υ-
ποκεφαλαίου έχει διαγραφεί, για τον χρονικό επαναπροσδιορισμό του
περιγραφόμενου γεγονότος. Το γεγονός που διαγράφηκε αναπτύσσε-
ται ανασκευασμένο (στη σωστή χρονική περίοδο) στο Α’ ΜΕΡΟΣ του

310
3ου τόμου (Έκδοση 2013, Κεφ.ΧΧΧ, σελ.70 και 71), στο τέλος του υπο-
κεφαλαίου «το τελευταίο μισητό μάθημα».

Β)2ος τόμος, Έκδοση 2012, Μέρος Α’, Κεφ.ΧΧΙ, Υποκεφ. «η επανεξέτα-

ση»:
Στην προτελευταία σειρά της σελίδας 52, γράφει πως ο Κ. Καραμαν-
λής έφυγε για το Παρίσι «πριν από τις εκλογές του 1963», ενώ τότε εί-
χε φύγει προσωρινά για τη Ζυρίχη/Παρίσι και οριστικά για το Παρίσι
«μετά τις εκλογές του 1963».

Γ)3ος τόμος, Έκδοση 2014, Μέρος Β’, αντί για «Ρι ντ’ Ελώ» (σελ.35,
62,188 και 231) διορθώθηκε σε «Ρι ντ’ Εϊλώ» και αντί για «Σερζ
Γκενσμπούργκ» (σελ.40 και 64) διορθώθηκε σε «Σερζ Γκενσμπούρ(γκ)»

Δ) 3ος τόμος, Έκδοση Φλεβ. 2015, Μέρος Γ’-Επίλογος. Στο τελευταίο

αυτοτελές τευχίδιο, αναφέρονται (στη σελίδα 162) οι παραπάνω συ-
νολικές διορθώσεις. Στην παρούσα Γ’Έκδοση, έχει πραγματοποιηθεί
και η παρακάτω διόρθωση:
«3ος τόμος,,Α’ Έκδοση 2015, Μέρος Γ’(Επίλογος) , στη σελίδα 102
και στο κείμενο του οπισθόφυλλου, η γαλλική λέξη ennui διορθώθηκε
και αντικαταστάθηκε από τη φράση ne nuit pas à autrui». Η ίδια διόρ-
θωση θα πρέπει να γίνει και στον 3ο τόμο της Β’ Έκδοσης 2015 του ί-
διου έργου (σελίδα 339 ), το οποίο περιλαμβάνεται στην ομάδα των
λογοτεχνικών έργων, σε ψηφιακή μορφή PDF, που έχουν αποσταλεί
με CD-ROM στις κεντρικές δημοτικές βιβλιοθήκες πολλών πόλεων της
Ελλάδας».

311
312
 Την περίοδο εκείνη η ΕΟΚ φαινόταν, στα μάτια των
ευρωπαϊκών λαών, ως ένα αναγεννώμενο αντίβαρο απέναντι
στις δυο υπερδυνάμεις. Η μετάλλαξή της σε Ευρωπαϊκή Ένω-
ση, σε συσχέτιση με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης,
ανέτρεψε τους αρχικούς στόχους της ίδρυσής της και τη μετέ-
τρεψε από ομοιογενή και ενιαία συμμαχία σε μια εταιρεία κερ-
δοσκόπων και τραπεζιτών.
Στο διεθνές πεδίο πολιτικών και οικονομικών αντιπαραθέ-
σεων, δεν υπάρχουν ούτε φιλίες, ούτε συμπάθειες, ούτε οίκτος,
ούτε αιώνιες αντιπαλότητες. Κυριαρχούν τα συμφέροντα και οι
συσχετισμοί δυνάμεων. Πολλοί έλληνες πολιτικοί ηγέτες, δεν
το έχουν καταλάβει αυτό εδώ και δυο αιώνες. Οι μεγάλες αρε-
τές τους είναι ο κομματικός φανατισμός, η διχόνοια και το πε-
λατειακό κράτος. Ένα κράτος διαφθοράς και αγυρτείας. Μια
ευλογημένη χώρα, όμορφη, ηλιόλουστη, με δαντελένιες ακτές,
με απέραντο υπόγειο και υποθαλάσσιο πλούτο, με μοναδικούς
σ’ όλο τον κόσμο πολιτιστικούς, πνευματικούς κι αρχιτεκτονι-
κούς θησαυρούς, μ’ έναν έντιμο και δραστήριο απόδημο ελλη-
νισμό που τη διαφημίζει στα πέρατα της γης, μια χώρα που κά-
ποιοι λαοί χωρίς πολιτιστική κληρονομιά κλέβουν την ιστορία
της και προσπαθούν, κατά την έκφραση του Νίτσε «να βρουν το
δηλητήριο» για να την αφανίσουν, αυτή τη χώρα μερικοί την
οδηγούν, σαν Ηρόστρατοι, στη φωτιά, στην κόλαση, στο χάος,
στον Άδη. Όμως υπάρχουν κι άλλοι υπεύθυνοι. Είναι οι άν-
θρωποι του πνεύματος και της τέχνης που, χωρίς πατριωτικές
ανησυχίες, φληναφούν παριστάνοντας τους φιλόσοφους ή σω-
παίνουν και με τη σιωπή τους συναινούν και συμπορεύονται
επηρεάζοντας τη σκέψη και το φρόνημα του λαού. Η αγάπη
για την πατρίδα δεν είναι σοβινισμός, όπως διακηρύττει δεκαε-
τίες τώρα η δήθεν προοδευτική ευρωπαϊκή διανόηση. Σε μια
πραγματική δημοκρατία είναι δυο έννοιες διαμετρικά αντίθετες.

ISBN 978-960-9763-15-8