CANTOR KÜMELERİ

∗
H. Turgay Kaptanoğlu

Yazımızın başlığında adı geçen Alman birlik açık aralıklardan meydana gelen
matematikçisi Georg Cantor (1845–1918), mo-    
1 2 [ 7 8
dern matematiğin temeli olan kümeler teorisinin V2 = J2,1 ∪ J2,2 = , ,
9 9 9 9
kurucusu olarak kabul edilir. Cantor, 19. yüzyılın
sonlarında yazdığı makalelerinde, sonsuzluğu kümesini atalım. Geriye kalan C2 kümesi uzun-
ve sonsuz kümeleri matematiksel ciddiyetle in- lukları 19 olan dört kapalı aralıktan oluşur:
celeyen ilk kişidir. Çeşitli sonsuzlukları bir-
C2 = I2,1 ∪ I2,2 ∪ I2,3 ∪ I2,4
birleriyle karşılaştırmış ve sonsuz büyüklüklerin        
de kendi aralarında bir aritmetiği olduğunu far- 1 [ 2 1 [ 2 7 [ 8
= 0, , , ,1 .
ketmiştir. Sonsuzluklarla ilgilenen okurlara bu 9 9 3 3 9 9
derginin daha önceki bir sayısındaki (cilt:2, sayı:5,
sayfa:1–9) bir yazıyı öneriyoruz. Yukarıda V1 = J1,1 de diyebiliriz. Üçüncü
Bu yazıda inceleyeceğimiz kümeleri aşamada ise atılanlar
Cantor, konuya oldukça ilgisiz gibi görünen V3 = J3,1 ∪ J3,2 ∪ J3,3 ∪ J3,4
trigonometrik serilerle ilgili bir problemi çözmek    
1 2 [ 7 8
için bulmuştur. Bu kümelerin insanın sezgisine = , ,
27 27 27 27
çok aykırı gelen özellikleri vardır. Bundan dolayı
[ 19 20  [ 25 26 
daha çok, ilk bakışta doğru gibi görünen bazı , ,
iddiaların yanlışlığını göstermede örnek olarak 27 27 27 27
kullanılırlar.
ve kalanlar

A. Cantor’un Üçte Birlik Kümesi C3 = I3,1 ∪ I3,2 ∪ I3,3 ∪ I3,4

∪I3,5 ∪ I3,6 ∪ I3,7 ∪ I3,8
Önce en basit haliyle bir Cantor kümesinin      
1 [ 2 1 [ 2 7
nasıl inşa edildiğini göreceğiz. Reel sayılardaki = 0, , ,
[0, 1] kapalı aralığını C0 ile gösterelim. C0 bizim 27 27 9 9 27
evrensel kümemiz olacak ve bütün işlemleri onun [ 8 1  [ 2 19  [ 20 7 
, , ,
içinde yapacağız. C0 ’in tam ortasındaki üçte bir- 27 3 3 27 27 9
lik kısım olan [ 8 25  [ 26 
  , ,1
1 2 9 27 27
J1,1 = ,
3 3
kümeleridir.
1 Genel olarak n’nci aşamada atılan açık
açık aralığını çıkartalım. Geriye uzunlukları 3 aralıklar 2n−1 tanedir ve
olan iki kapalı aralık kalır:
n−1
2[
   
1 2 Vn = Jn,1 ∪ · · · ∪ Jn,2n−1 = Jn,k
I1,1 = 0, ve I1,2 = ,1 . k=1
3 3
ile gösterilirler. Kalan kapalı aralıklar ise 2n
Bunların ikisine birden C1 diyelim; yani C1 = tanedir ve
I1,1 ∪ I1,2 . Kümemizin inşasının ilk adımını 2n
[
böylece tamamladık. Cn = In,1 ∪ · · · ∪ In,2n = In,k
Şimdi, I1,1 ve I1,2 ’den, ortalarındaki üçte k=1
∗ ODTÜ Matematik Bölümü öğretim üyesi

15
 Kaptanoğlu

ile gösterilirler. Vn ve Cn ’yi meydana getiren ve

∞
\
her bir parçanın uzunluğu 31n ’dir ve bu parçalar
C= Cn = C1 ∩ C2 ∩ · · · .
birbirlerinden ayrıktır. İlk bir kaç aşamada elde n=1
edilenler Şekil 1’de görülüyor.
V atılan kümelerin hepsidir; C de elimizde kalan
kısımlardır. Tanım gereği,
0 1 V ∪ C = [0, 1] ve V ∩C =∅ (1)

olduğu açıktır.
1 2
0 3 3 1
Tanım. C ’ye Cantor kümesi adı verilir.

0 1 2 1 2 7 8
1 Özellik K1. Cantor kümesi, [0, 1] kapalı
9 9 3 3 9 9
aralığının bir alt kümesidir.
İlk bakışta C ’de bir şey kalmamış gibi
görünse de, C boş küme değildir; örneğin 0 ve
1 noktaları C ’dedir; yani V 6= [0, 1]. Hatta,
In,k kapalı aralıklarının her birinin uçnoktaları,
hep ortadan attığımız için, C ’dedir. Ama sonsuz
Şekil 1 sayıda In,k aralığı vardır.

Okuyucuya düşen görev, burada ve aşağıda
sözü edilen bütün kümeleri şekilde bulmak ve
verilen eşitlikleri kontrol etmektir. Bu kümeler
arasındaki bazı bağıntıları yazalım:
Vn ∪ Cn = Cn−1 (n = 1, 2, 3, . . .)
bize bir önceki aşamadaki Cn−1 kümesinin
atılan ( Vn ) ve kalan ( Cn ) kısımlardan meydana
geldiğini söyler.
[0, 1] = C0 ⊃ C1 ⊃ C2 ⊃ C3 ⊃ · · ·
ise bize n’nci aşamada kalan kısımların, bir
önceki aşamada kalan kısımların bir parçası
olduğunu belirtir. Dikkatli okurlar, n =
1, 2, 3, . . . ve k = 1, 2, . . . , 2n−1 için
Özellik K2. Cantor kümesi sonsuz sayıda nokta
içerir.
Akla gelebilecek bir soru, C ’de
uçnoktalardan başka noktalar da olup ol-
madığıdır. Bu sorunun cevabını B kısmında K7
özelliğinde vereceğiz.
Açık küme diye açık aralıkların sonlu veya
sonsuz bileşimlerine diyoruz. Açık kümelerin
tümleyenlerine de kapalı kümeler denir. Cn
kümelerinin her biri kapalıdır, çünkü sonlu sayıda
kapalı aralığın bileşimidir. Vn kümelerinin her
biri açıktır, çünkü açık kümelerin bileşimidir. V
ise açık kümelerin bileşimi olduğundan açıktır.
C kapalı kümelerin kesişimidir; dolayısıyla ka-
palıdır. Bunu görmenin bir başka yolu da, (1)
denklemlerini kullanmaktır.

In,2k−1 ∪ Jn,k ∪ In,2k = In−1,k Özellik K3. Cantor kümesi kapalı bir kümedir.

eşitliğinin de doğru olduğunu da görmüşlerdir. Biraz da elde ettiğimiz kümelerin uzunluk-

Bu eşitlik, atılan ve kalan parçaların daha larını hesaplayalım. A kümesinin uzunluğunu
ayrıntılı bir hesabını tutar. Bir diğer nokta da, n m(A) ile gösterelim. Daha önce de söylediğimiz
arttıkça Vn kümelerinin [0, 1] aralığının daha fa- gibi, 1 ≤ k ≤ 2n ve 1 ≤ l ≤ 2n−1 için,
zla kısmını kapladıkları, Cn kümelerinin de daha 1
fazla köşeye sıkıştığıdır. m(In,k ) = m(Jn,l ) =
3n
Artık atma işlemini elimize geçen her ka-
palı aralık için yapıp, bu süreci hiç bir sınır doğrudur. Bu kümeler ayrık olduğundan, Cn
tanımadan devam ettirelim; yani n’yi sonsuza ve Vn ’nin uzunlukları kendilerini meydana ge-
gönderelim. O zaman iki yeni kümemiz daha olur: tiren eşit uzunluktaki aralıkların uzunluklarının
toplamlarıdır. Hesaplarsak,
∞
[
V = V n = V1 ∪ V2 ∪ · · · 2n 2n−1
m(Cn ) = ve m(Vn ) =
n=1 3n 3n

16
Kaptanoğlu

buluruz. Vn ’ler de birbirlerinden ayrık olduk- olur. x1 üçte birler, x2 dokuzda birler, x3 yirmi
larından, yedide birler, . . . basamağıdır. Bazı sayılar için
bu cinsten biri sonlu, diğeri sonsuz iki açılım
m(V ) = m(V1 ) + m(V2 ) + m(V3 ) + · · · vardır; örneğin 13 = 0.3 1 = 0.3 0222 · · · ve
∞
X 2
1 2 4 2n−1 3 = 0.3 2 = 0.3 111 · · · . Bu belirsizliği ortadan
= + + + ··· = kaldırmak için, x ’in sonlu açılımının son rakamı
3 9 27 n=1
3n
2 ise sonlu açılımı, değilse sonsuz açılımı ter-
yazarız. Elde ettiğimiz bu toplam bir sonsuz ge- cih edeceğiz; yani 13 = 0.3 0222 · · · ve 23 = 0.3 2
1 alacağiz. Ayrıca 0 = 0.3 0 ve 1 = 0.3 222 · · ·
ometrik seridir;  2ilk
 terimi a = 3 ve ortak çarpanı
r = 3 ’tür.  3  < 1 olduğundan, bu toplamı
2 kullanacağız. Bu kısımdaki bütün açılımlar 3 ta-
aşağıdaki şekilde hesaplayabiliriz: banında olacaktır.
1
a İddiamız, Cn kümesini meydana getiren
m(V ) = = 3 2 = 1.
1−r 1− 3 her kapalı aralığın sol uçnoktasının açılımının

ilk n basamağının yalnız 0 ve 2’lerden ibaret
Sonra da m [0, 1] = 1 ve (1)’i kullanarak olduğu ve n+1’inci ve sonraki basamakların hep-
m(C) = 0 olduğunu görürüz. sinin 0 olduğudur. Bu iddiamızı tümevarım ile
ispatlayacağız. n = 1 iken, C1 kümesindeki
Özellik K4. Cantor kümesinin uzunluğu
iki aralığın sol uçnoktaları 0 ve 23 ’tür. Önceki
sıfırdır.
paragrafta gösterildiği gibi, birinin ilk basamağı
Şimdi α < β ve (α, β) ⊂ [0, 1] olmak üzere 0, diğerinin 2’dir; ve sonraki basamakları 0’dır.
bir açık aralık alalım. 31n < β − α olacak şekilde Böylece tümevarımın ilk adımını bitirdik.
büyük bir n bulabiliriz. O zaman (α, β) aralığı,
In,k aralıklarından daha uzun olur ve onların hiç İkinci olarak, Cn kümesi hakkındaki id-
birinin içinde olmaz. Böyle bir aralığın C ’de ol- diamızdan, Cn+1 kümesi hakkındaki iddiamızın
masına imkân yoktur. doğruluğunu elde edelim. Cn ’nin bileşimindeki
aralıklardan biri [a, b] = [0.3 a1 a2 · · · , 0.3 b1 b2 · · ·]
Özellik K5. Cantor kümesi hiç bir açık aralık ise, a1 , . . . , an ’nin 0 ve 2’lerden meydana
içermez. geldiğini ve 0 = an+1 = an+2 = · · · olduğunu
kabul ediyoruz. Cn+1 ’in aralıklarından biri
B. Üç Tabanına Göre Yazılım [c, d] = [0.3 c1 c2 · · · , 0.3 d1 d2 · · ·] ise, yukarıdaki
[a, b] gibi bir aralığın orta kısmının atılmasıyla
[0, 1] aralığındaki her x sayısı 10 ta- ortaya çıkar. Eğer [c, d] sol tarafta kalan kısımsa,
banında, yani her zaman kullandığımız sayı sis- c = a’dır. O zaman da yukarıdaki kabul gereği,
teminde, 0.x1 x2 x3 · · · şeklinde yazılabilir. Bu- c1 , . . . , cn+1 ’in 0 ve 2’lerden oluştuğu (özellikle
rada xn ’lerin her biri 0, 1, . . . , 8, 9 rakamlarından cn+1 = 0) ve 0 = cn+1 = cn+2 = · · · olduğu
biridir. x1 onda birler, x2 yüzde birler, x3 binde görülür. Eğer [c, d] sağ tarafta kalan kısımsa,
birler, . . . basamağını gösterdiğinden, bu açılımı n+1’inci adımda atılan ve kalan aralıkların uzun-
1 2
∞ lukları 3n+1 olduğundan dolayı, c = a + 3n+1 ’dir.
X xn 2
x = 0.x1 x2 x3 · · · = Fakat 3n+1 = 0.3 0 · · · 02’dir ve 2 rakamı n+1’inci
10 n 2
n=1 basamaktadır. Yani, hem a’nın, hem de 3n+1 ’in
n + 2’nci ve sonraki basamakları hep 0’dır (ayrıca
şeklinde de yazabiliriz. xn ’ler bir noktadan sonra an+1 = 0). Bu da cn+1 = 2 ve 0 = cn+2 =
9
hep 0 da olabilir, 16 = 0.5625000 · · · = 0.5625 cn+3 = · · · verir. Böylece tümevarım sona erdi ve
örneğinde olduğu gibi. 1 için 0.999 · · · açılımını iddiamızın doğruluğunu ispatladık.
kullanırız. Bu konuda çok daha fazla bilgi, bu
dergide daha önce çıkan bir yazıdan (cilt:1, sayı:2, Bu sonucu şöyle kullanacağız:
sayfa:2-5) elde edilebilir. Cn ’nin aralıklarından birine [a, b] =
Aynı tip bir açılımı, xn ’ler için yalnız 0, 1 [0.3 a1 · · · an , 0.3 b1 b2 · · ·] dersek, a hakkında id-
ve 2 rakamlarını kullanarak, 3 tabanına göre de diamız geçerlidir ve b = a + 31n ’dir. Fakat
yapabiliriz. O zaman 1
3n = 0.3 0 · · · 0222 · · · yazıldığında, 2’lerden
∞ önce tam n tane 0 vardır. O zaman da b =
X xn
x = 0.3 x1 x2 x3 . . . = 0.3 a1 . . . an + 0.3 0 . . . 0222 · · · = 0.3 a1 · · · an 222 · · ·
n=1
3n olur. 2 = bn+1 = bn+2 = · · · olduğu da

17

buradan çıkan bir başka sonuçtur. Kelime-
lerle tekrarlarsak, [a, b] aralığında a’dan b’ye
giderken değişiklik sadece n + 1 ’inci ve sonraki
basamaklarda olmaktadır. Başka bir deyişle,
x = 0.3 x1 x2 · · · ∈ [a, b] ise, x1 = a1 , . . . ,
xn = an ’dir. Buradan çıkaracağımız sonuç,
Cn ’de alınan her hangi bir x noktasının 3 ta-
banına göre açılımında ilk n basamağın 0 ve
2’lerden oluştuğudur.
1

n’nci adımda atılan her açık aralığı b, b +
3n şeklinde yazabiliriz. b = 0.3 a1 . . . an 222 · · ·
açılımında son 0 rakamı k ’nci basamakta olsun;
yani ak = 0 ve ak+1 = · · · = an = 2 ol-
sun. Elimizdeki aralıktaki her hangi bir noktayı
t = 0.3 t1 t1 · · · ile gösterirsek, tk = 1 olur, çünkü
artık k ’nci basamak değişmek zorundadır ve
ayrıca aralığın uzunluğu, yukarıda da gösterildiği
gibi, sadece n + 1 ’inci ve sonraki basamaklarda
değişikliğe

izin vermektedir. Örneğin, n = 1 iken,
1 2
, ’te alınan her t sayısının açılımı 0.3 1 · · ·
3 3
ile başlamak zorundadır. 0.3 1222  · · · olduğunda
bunu 0.3 2 diye yazar ve 23 , 1 ’e girmiş oluruz.
Cantor kümesinde alacağımız bir x =
0.3 x1 x2 · · · noktası bütün Cn ’lerin içinde ola-
caktır. Bu da bize n = 1, 2, . . . için xn = 0
veya xn = 2 olduğunu söyler. Eğer t 6∈ C
ise, t bir aşamada atılan açık aralıkların birinde
olacağından, t’nin açılımında mutlaka 1 vardır.
Şimdi bu ifadeleri birleştirelim:
Özellik K6. Cantor kümesi tamı tamına [0, 1]
aralığındaki, 3 tabanına göre açılımlarında yalnız
0 ve 2 rakamları bulunan sayılardan oluşur.
Bu sonucu kullanarak, Cantor kümesinde
In,k aralıklarının uçnoktalarından başka ele-
man bulunup bulunmadığını görebiliriz. Bu
uçnoktaların her biri k ve m negatif ol-
mayan birer tamsayı olmak üzere, 3km şeklinde
yazılabilir. 14 ’ün ise böyle yazılamayacağı açıktır.
Fakat,
∞
X
1 2
= = 0.3 020202 · · ·
4 n=1 32n
1
açılımından görüleceğı gibi, 4 Cantor
kümesindendir. Geometrik seri toplamlarını kul-
lanarak, C ’de bu cinsten diğer sayılar bulmayı
okuyuculara bırakıyoruz.
Özellik K7. Cantor kümesinde In,k kapalı
aralıklarının uçnoktalarından başka noktalar da
vardır.
Bu uçnoktalar gene de C ’nin önemli ele-
manlarıdır. Verilen bir n için, k 6= l ise, In,k ve
18
Kaptanoğlu
In,l birbirlerinden ayrık olduğundan, x ∈ C ise,
x bu tip yalnız bir tek aralıktadır. Diyelim ki
x ∈ [an , bn ]. Cantor kümesinin elde edilişinden,
n arttıkça, an ’lerin arttığını ve bn ’lerin azaldığını
anlarız. Üstelik,

1
lim m [an , bn ] = lim (bn − an ) = lim n = 0
n→∞ n→∞ n→∞ 3
olduğundan,
x = lim an = lim bn
n→∞ n→∞
sonucunu elde ederiz. Bu yöntemi kullanarak,
x = 14 ’e yakınsayan dizilerin
{a1 , a2 , a3 , a4 , . . .} =
{0., 0.3 02, 0.3 0202, 0.3 020202, . . . }
ve
{b1 , b2 , b3 , . . . } =
{0.3 0222 · · · , 0.3 020222 · · · , 0.3 02020222 · · · , . . . }
olduğunu görürüz. x uçnoktalardan biri değilse,
an ’lerin ve bn ’lerin hiç biri x ’e eşit değildir.
Özellik K8. Cantor kümesinin her elemanı, In,k
kapalı aralıklarının uçnoktalarından oluşan, biri
artan, diğeri azalan iki tekdüze dizinin limitidir.
Kapalı ve her noktası, diğer noktalarının
bir limiti olarak elde edilebilen kümelere yetkin
(veya mükemmel) kümeler denir. Yetkin bir
kümenin hiç bir noktası diğerlerinden yalıtık ola-
maz. Diğer bir deyişle, böyle bir kümenin her
noktasının her komşuluğunda gene bu kümeden
sonsuz çoklukta nokta vardır. Hatırlanacağı gibi
C de kapalı bir kümedir.
Özellik K9. Cantor kümesi yetkin bir kümedir.
Okuyucuyu (ve de yazarı) tümevarım is-
patlarıyla daha fazla sıkmamak için aşağıdaki
özelliği ifade etmekle yetineceğiz.
Özellik K10. x ∈ C ise, x3 ∈ C ve 32 + x3 ∈ C
olur. Ayrıca, y ∈ V ise, y3 ∈ V ve 23 + y3 ∈ V
olur. Hatta, y ∈ Jn,k ise, y3 ∈ Jn+1,k ve
2 y
3 + 3 ∈ Jn+1,2 +k de doğrudur.
n
Bu kısmı C ’nin çok şaşırtıcı bir özelliğiyle
kapatalım. Önce bir tanım:
C + C = { x + y : x ∈ C, y ∈ C }.
Kaptanoğlu

z = x + y ∈ C + C ise, z ’nin [0, 2] aralığında B ’de alacağımız her x noktasına karşılık,

olacağı açıktır. Ama z hangi noktalara erişebilir? (0, 1)’de bir y sayısı bulabiliriz; bu işlemin tersini
de yapabiliriz. Verilen bir x ’in 3 tabanında
X∞ ∞ ∞
xn X yn X xn + yn açılımındaki 2’leri 1’lere çeviririz ve yeni sayıyı 2
z= + =
3 n 3 n 3n tabanında okuruz; bu y olur. Örneğın, x = 20 27 =
n=1 n=1 n=1
0.3 202’in karşılığı y = 0.2 101 = 58 ’dir. Daha açık
yazdığımızda, xn ve yn yalnız 0 ve 2 değerlerini olarak yazarsak,
X∞
alırlar; dolayısıyla, xn + yn ya 0’dır, ya 2’dir, ya xn
da 4’tür. xn + yn = 2zn dersek, zn , 0, 1 veya 2 3n
n=1
olmalıdır. O halde
noktası
X∞ ∞
X∞
zn xn /2 X xn
=
3 n n=1
2n n=1
2n+1
n=1
sayısına karşılık gelir. Diğer yöndeki gönderimde
açılımında [0, 1] aralığındaki her hangi bir sayı bu işlemi tersine çeviririz. Kabullenişlerimiz
çıkabilir. Dolayısıyla sayesinde, B ’deki her elemanın 3 tabanında ve
(0, 1) ’deki her noktanın 2 tabanında tek bir
X∞ X∞
2zn zn açılımı olduğu için, her iki yöndeki gönderim bire
z= = 2 ,
3 n 3 n birdir. İlk bakışta (0, 1)’de 0.2 0111 · · · gibi nok-
n=1 n=1
talar elde edilmez gibi görünse de, bunlar değişik
[0, 2] aralığındaki her hangi bir sayı olabilir. şekilde de, 0.2 1 gibi, yazılabilirler ve B ’deki 0.3 2
Başka bir deyişle, Cantor kümesi [0, 1] aralığına gibi sayılardan elde edilirler. Böylece B ile (0, 1)
son derece seyrek dağılmış bir küme olmasına ve arasında bire bir eşleme kurmuş olduk.
hiç bir aralık içermemesine rağmen, iki tanesinin Reel sayılar kümesini R ile gösterelim ve
küme toplamı bir aralık edebilmektedir. f : (0, 1) → R olmak üzere
2x − 1

Özellik K11. C + C = [0, 2]. f (x) = x ∈ (0, 1)
x(1 − x)
fonksiyonunu tanımlayalım. Okurlara, f ’nin
C. Cantor Kümesinde Kaç Nokta Vardır? (0, 1) üzerindeki grafiğini çizmeyi öneriyoruz.
B kısmının başında 10 ve 3 tabanı için lim f (x) = +∞ ile lim f (x) = −∞
x→1 x→0
yaptığımızı şimdi de 2 tabanında yapalım. [0, 1] x∈(0,1) x∈(0,1)
aralığında aldığımız bir x sayısını, bilgisayarların olduğundan ve f de (0, 1) üzerinde sürekli
yaptığı gibi, xn ’ler için yalnızca 0 ve 1 değerlerini olduğundan, f ’nin değerleri her gerçel sayıyı alır;
kullanarak, yani f örtendir. Ayrıca,
X∞
xn 2x2 − 2x + 1

x = 0.2 x1 x2 x3 · · · = f 0 (x) = x ∈ (0, 1) .
2n (x − x2 )2
n=1
Paydaki polinomun kökleri karmaşık sayılar
şeklinde yazabiliriz. Gene bazı sayıların iki olduğundan, polinom (0, 1) üzerinde
ya hep eksi,
açılımı vardır; 12 = 0.2 1 = 0.2 0111 · · · gibi. 1 = ya da hep artı işaretlidir. f 12 = 21 > 0
0.2 111 · · · sayısının birinci cinsten açılımı yoktur. olduğundan dolayı, (0, 1) aralığında pay hep poz-
0’ı da ilgi alanımızdan çıkartalım. Eğer ikinci cin- itif olur. Payda zaten pozitiftir. Dolayısıyla,
sten açılımları kullanmamayı kabul edersek, (0, 1) aralığımızda f (x) > 0’dir. Bu da f ’nin
açık aralığındaki her sayının bir tek açılımı olur. tekdüze artan ve bunun sonucu olarak da bire bir
Bunun faydası, 2 tabanına göre açılımlarda aynı olduğunu verir. Özetlersek, f fonksiyonu (0, 1)
sayıyı iki kere saymamamızdır. ile R arasında bire bir eşlemedir.
Şimdi Cantor kümesinden 0’ı ve 3 ta- Böylece B ile R arasında bire bir eşleme
banındaki açılımlarında bir basamaktan sonra kurabileceğimizi gösterdik. Bu, her ikisinin aynı
hep 2’ler olan sonsuz çokluktaki noktaları çoklukta elemanı olduğu anlamına gelir. Cantor
çıkartalım ve kalan noktalara B kümesi diyelim. kümesi B ’den büyüktür, fakat R’nin içindedir.
2
3 = 0.3 2 ∈ B , fakat 1 = 0.3 222 · · · 6∈ B ve Sonuç olarak, C ile R’nin aynı çoklukta eleman
1
3 = 0.3 0222 · · · 6∈ B olur. içerdiğini anlarız.

19
 Kaptanoğlu

Özellik K12. Cantor kümesinde, reel sayılarda

olduğu kadar, yani sayılamayacak çoklukta nokta
vardır.

D. Lebesgue’in Tekil Fonksiyonu

Henri Lebesgue (1875–1941), modern inte-

gral teorisini başlatan Fransız matematikçisidir.
1902’de yayımladığı doktora tezinde, o zamana
dek bilinen integral anlayışını genişleterek inte-
grali, sonsuzluklarla daha iyi iş gören ve limit
alma işlemi altında daha iyi davranış gösteren
hale getirmiştir. Bugün de matematikte en
çok kullandığımız integral, Lebesgue integralidir.
Bu kısımda tanımlayacağımız fonksiyon, Cantor
kümesi üzerinde ilginç özellikleri olan ve türevinin
sonsuz sayıda tekil noktası olan bir fonksiyondur.
Cantor kümesini inşa ederken attığımız
açık aralıklara değişik isimler vererek başlayalım. 0 1 2 1 2 7 8
1
9 9 3 3 9 9
Her aşamanın sonunda, o ana kadar attığımız
(daha önceki aşamalarda attıklarımız dahil)
aralıklara Ln,k diyeceğiz; burada k = 1 , . . . , Şekil 2
2n − 1 değerlerini alır. Örneğin, L1,1 = J1,1 ,
L2,1 = J2,1 , L2,2 = J1,1 L2,3 = J2,2 , L3,1 = J3,1 , x ∈ Ln−1,k ve y ∈ Ln,k ise,
L3,2 = J2,1 , L3,3 = J3,2 , L3,4 = J1,1 , L3,5 =
J3,3 , L3,6 = J2,2 , L3,7 = J3,4 , . . . . Böylece k k−1 1
F (y) − F (x) = − n = n
her aralığın Ln,k ’ler cinsinden birden fazla ismi 2n 2 2
olur. Jn,k ’lerin olduğu gibi, Ln,k ’lerin de hep- olur. Ln,k−1 ve Ln,k aralıkları arasında uzunluğu
1
sinin bileşimi V kümesidir: 3n olan In,k kapalı aralığı vardır. Bu yüzden,
x, y ∈ V ve y −x < 31n ise, x ve y artık n+1’inci
∞  2[
[ −1n  ve daha sonraki aşamalardaki açık aralıklardadır;
V = Ln,k . F ’nin artan olma özelliğinden
n=1 k=1 1
F (y) − F (x) ≤
2n
Artık fonksiyonumuzu V üzerinde elde ederiz. Bu son eşitsizlikten, x ve y ’nin
tanımlayabiliriz: birbirlerine yaklaştıklarında, F (x) ve F (y)’nin
de birbirlerine yaklaştıkları sonucu çıkar. Bu da
k F ’nin V üzerinde sürekli olduğunu söyler.
F (x) = = cn,k (x ∈ Ln,k ) (2)
2n Biz F fonksiyonunu, artan olma ve
süreklilik özelliklerini bozmadan, bütün [0, 1]
deriz; bu F ’yi her Ln,k aralığı üzerinde aralığı üzerinde tanımlamak istiyoruz. Bunun
sabit yapar. Aslında F her aşamada, daha için F ’yi C üzerinde uygun biçimde tanımlamak
önceki aşamalarda atılan aralıklar üzerinde tekrar yeter. Önce In,k aralıklarının uçnoktalarında,
tanımlanmaktadır; ama bu önceki tanımları bitişik oldukları Ln,k−1 ve Ln,k ’deki değerleri
değiştirmeyecek şekildedir, çünkü, 1 ≤ k ≤ 2n−1 alacak şekilde tanımlayalım F ’yi. Eğer In,k =
için, Ln+1,2k = Ln,k ve cn+1,2k = cn,k ’dir. F ’nin [a, b] ise,
tanımı gereği V üzerinde artan bir fonksiyon
olduğu kolayca görülür; yani x < y ise F (x) ≤ k−1 k
F (a) = n
ve F (b) = n (3)
F (y)’dir. Ayrıca, F (0) = 0 ve F (1) = 1 diyelim; 2 2
şimdi her x ∈ V için, 0 ≤ F (x) ≤ 1 sağlanır. olsun. x ∈ C bir uçnokta değilse, K8 özelliğini
Şekil 2, F ’nin grafiğinin bir kısmını gösteriyor. kullanarak, x ’e yakınsayan tekdüze {an } ve {bn }

20
Kaptanoğlu


dizilerini buluruz. F artan olduğundan, F (an ) tanımından dolayı, bu eşitliğin doğru olduğunu

ve F (bn ) dizileri de tekdüzedir. Üstelik sadece In,k ’lerin uçnoktalarında göstermek yeter.
F ’nin değerleri alttan 0 ve üstten 1 ile sınırlı Bir kez daha tümevarım

kullanacağız.

n=
olduğundan, bu son iki dizinin limitleri vardır. 1 halinde, (3)’ten F 13 = 12 ve F 23 = 12 ’dir.
Limitlere sırasıyla c ve d diyelim. Aynı zamanda, geometrik dizi toplamı formülü

sayesinde,
d − c = lim F (bn ) − F (an )
n→∞
    X∞  X ∞ 1
k k−1 1 1 2 2 1
= lim − = lim n = 0 F =F l
= l+1
= 4 1 =
n→∞ 2n 2n n→∞ 2
3 3 2 1− 2
2
l=2 l=2

ve  
bize c = d verir ve 0 ≤ c ≤ 1 . x ’e yakınsayan 2 2 1
her dizi, {an } ve {bn } dizileri arasında kalmak F = 2 =
3 2 2
zorundadır. Böyle bir dizinin F altındaki
görüntüsü de c ’ye yakınsar. Artık F (x) = c diye olur. (4)’ün, n ’nci aşamadaki bütün ka-
tanımlayabiliriz. Böylece F bütün [0, 1] aralığı palı aralıkların uçnoktaları için doğru olduğunu
üzerinde tanımlanmış olur. Böyle bir tanımın varsayalım. Bunlardan biri In,k = [a, b] ol-
F ’nin artanlığını koruyacağı açıktır. sun. Uçnoktaların 3 tabanındaki açılımlarının
nasıl olduğunu B kısmından hatırlayalım. (2)’den
Özellik F1. F : [0, 1] → [0, 1] artan bir
ve varsayımımızdan
fonksiyondur.
X
n  n
X
Eğer elimizde bir g fonksiyonu varsa ve al al k−1
F (a) = F = = .
3l 2 l+1 2n
lim xn = x l=1 l=1
n→∞
n + 1’inci aşamada [a, b]’nin ortasından
olan her {xn } dizisi için Ln+1,2k−1 = (c, d) aralığını atarız.
lim g(xn ) = g(x) ∞
n→∞ 2 1 X 2
d=a+ ve c=a+ = a +
eşitliği sağlanıyorsa, g fonksiyonu x noktasında 3n 3n 3l
l=n+2
sürekli olur. Yukarıdaki F , V üzerinde
sürekliydi. C üzerindeki tanımını da sürekli ola- olduğundan, 0.3 d1 · · · dn dn+1 = 0.3 a1 · · · an 2 ve
cak şekilde yaptık. 0.3 c1 · · · cn cn+1 cn+2 · · · = 0.3 a1 · · · an 022 · · · olur.
(3) ise F (c) = F (d) = 2k−1 2n+1 verir. Fakat
Özellik F2. F : [0, 1] → [0, 1] sürekli bir
fonksiyondur. n+1 n
X dl X al 2 1
F (0) = 0 ve F (1) = 1 olduğunu = + n+2 = F (a) + n+1
2l+1 2l+1 2 2
l=1 l=1
hatırlayalım. F ’nin sürekli olmasını Ara Değer
Teoremi ile birleştirirsek, F ’nin 0 ile 1 arasında k−1 1 2k − 1
= + n+1 = n+1 = F (d)
her değeri aldığını görürüz. 2n 2 2

Özellik F3. F : [0, 1] → [0, 1] örten bir

fonksiyondur. ve
∞
X n
X ∞
X
Şimdi bu fonksiyonun Cantor kümesi cl al cl
= +
üzerinde aldığı değerlere biraz daha yakından göz 2l+1 2l+1 2l+1
l=1 l=1 l=n+2
atalım. x = 0.3 x1 x2 · · · ∈ C alalım ve K6 ∞
özelliğini hatırlayalım. Göstermek istediğimiz X 2 k−1 1
2n+2
= F (a) + = +
X
∞  ∞ l=n+2
2l+1 2n 1 − 12
xl X xl
F (x) = F = (4) 2k − 1
3l 2l+1 = = F (c),
l=1 l=1 2n+1
eşitliğidir. x = 0 ve x = 1 ’de yapacak bir şey
yoktur. K8 özelliğinden ve F ’nin C üzerindeki (4)’ün doğruluğunu ispatlar.

21
 Kaptanoğlu

Özellik F4. x = 0.3 x1 x2 · · · Cantor kümesinde Özellik F5. Lebesgue fonksiyonu, x ∈ [0, 1]
ise, için, aşağıdaki denklikleri sağlar:
X∞
xn    
F (x) = . x 2 x
n=1
2n+1 2F = F (x) ve 2F + −1 = F (x).
3 3 3
F ’nin sağladığı bazı denklikleri görelim
şimdi de. x ∈ C ise Bunlar gibi, bir fonksiyonun bazı nokta-
lardaki değerlerini başka noktalardaki değerleri
∞ ∞
2 x 2 1 X xn 2 X xn cinsinden veren denklemlere fonksiyonel denklem-
+ = + = + ler denir. Bu konuda bir yazı bu dergide daha
3 3 3 3 n=1 3n 3 n=1 3n+1
önce (cilt:2, sayı:4, sayfa:22–25) çıkmıştı. Şimdi
X∞
2 x1 x2 xn okuyuculara (ve de o yazının yazarına) bir kaç so-
= + + + ··· = n+1
3 9 27 3 rumuz var: F5 özelliğindeki denklemleri sağlayan
n=0
ve F ’nin bazı özelliklerine sahip F ’den başka
fonksiyon bulunabilir mi? F ’nin başka hangi
olur; son ifadede x0 = 2 diye yazdık. Buradan
özellikleri (sürekli, artan, örten, . . . ) çözümün
da, K10 ve F4 özelliklerini kullanarak,
sadece F olmasını sağlar?
  X∞  X∞ Fonksiyonumuz V ’nin her bir parçasında
x xn xn
2F = 2F n+1
= 2 n+2 sabit değerli ve m(V ) = 1 olduğundan, [0, 1]
3 n=1
3 n=1
2
üzerinde hemen her yerde, yani uzunluğu 0 olan
X∞
xn bir parça dışında, F ’nin türevi F 0 (x) = 0 olur.
= = F (x)
2n+1 Böyle fonksiyonlara tekil fonksiyon diyoruz. Bu
n=1
bize F ’nin yalnız C üzerindeR1 arttığını söyler.
m(C) = 0 nedeniyle, 0 F 0 (x) dx integralini,
ve
sadece V üzerinde integral alarak hesaplayabil-
  X
∞ 
2 x xn iriz; tabii Lebesgue integrali kullanarak.
2F + − 1 = 2F −1
3 3 3 n+1 Z 1 Z Z
n=0
0 0
X∞ F (x) dx = F (x) dx = 0 dx
xn 0 V V
=2 −1
n=0
2n+2 = 0 · m(V ) = 0 · 1 = 0 < 1
X∞
xn = 1 − 0 = F (1) − F (0).
= −1
n=0
2n+1
∞ Bu eşitsizlik, klâsik
2 X xn
= + − 1 = F (x)
2 n=1 2n+1 Z b
g 0 (x) dx = g(b) − g(a)
a
özdeşliklerini elde ederiz.
x ∈ Jn,k ⊂ V ise, K10 özelliğini ve (2)’yi teoremine aykırı gibi görünür. Fakat bu teorem,
kullanarak, g ’nin (a, b) aralığının her noktasında (hemen
    her yerde olması yetmez) türevli olmasını gerek-
x k k tirdiğinden, çelişki yoktur.
2F = 2 n+2 = n+1 = F (x)
3 2 2
ve E. Genel Cantor Kümeleri
    Yazımızın başlığında birden fazla Cantor
2 x 2n + k
2F + − 1=2 −1 kümesindan bahsetmişitk. Son olarak, Cantor
3 3 2n+1
kümelerinin genel olarak nasıl elde edilebileceğine
2n + k 2n
= − n kısaca değinelim. Gene [0, 1]’de kapalı aralıkların
2n 2 tam ortasından parçalar atarız; fakat kalan In,k
k kapalı aralıklarının uzunluklarını 31n yerine tn
= n = F (x)
2 gibi 0 < 2tn < tn−1 eşitsizliklerini sağlayan
sayılardan seçeriz; o zaman atılan Jn,k açık
olduğunu görürüz. aralıklarının uzunluları rn = tn−1 − 2tn olur.

22
Kaptanoğlu

Örneğin, I1,1 = [0, t1 ], I1,2 = [1 − t1 , 1] ve F. Kaynakça

J1,1 = (t1 , 1−t1 ); I2,1 = [0, t2 ], I2,2 = [t1 −t2 , t1 ],
I2,3 = [1 − t1 , 1 − t1 + t2 ] , I2,4 = [1 − t2 , 1] ve
J2,1 = (t2 , t1 − t2 ), J2,2 = (1 − t1 + t2 , 1 − t2 ) ; . . . .
Cn , C , Vn ve V ’nin de tanımları aynı kalır.
Uzunlukları önceki gibi hesaplarız; (Cn ) =
2n tn ve m(Vn ) = 2n−1 rn buluruz. O zaman
m(C) = lim 2n tn
n→∞
ve
m(V ) = lim 2n−1 rn = 1 − m(C)
n→∞
olur; yukarıda tn ’ler üzerine koyduğumuz şarttan
dolayı bu limitler vardır. Tabii artık m(C) = 0
olması gerekmez. Hatta, bir 0 ≤ s < 1 alıp,
s 1−s
tn = n
+ n
2 3
seçerek m(C) = s olmasını sağlayabiliriz.
Özellik K13. Genel bir Cantor kümesi, basit
Cantor kümesinin K1, K2, K3, K7, K9, K11
ve K12 özelliklerini paylaşır. Ayrıca uzunluğu 0
ile 1 arasındaki her hangi bir değeri alabilir.
Bu yazıda anlattıklarımız, genellikle
üniversitelerin matematik bölümlerinde 4. sınıfta
veya yüksek lisansta okunan ve Lebesgue inte-
grali kullanan Reel Analiz derslerinin konusudur.
Bu konuda daha fazla bilgi edinmek isteyen-
ler böyle bir ders kitabına başvurabilirler. Biz,
İngilizce olmalarına rağmen, nispeten daha fazla
bilgi veren 3 tanesini önereceğiz. Aşağıdaki kita-
pların ilki, genel Cantor kümeleri için, üçüncüsü
ise, Lebesgue tekil fonksiyonun değişik bir tanımı
için faydalıdır.
K. R. Stromberg, An Introduction to Classical
Real Analysis, Wadsworth, Belmont, 1981.
I. P. Natanson, Theory of Functions of a Real
Variable, Frederick Ungar, New York, 1955.
W. Rudin, Real and Complex Analysis,
McGraw-Hill, New York, 1974.

23