Chapter 05 Handout 4 Lu Kisa

Alan ve Uzaklık
Alan Problemi
a dan b ye kadar y = f (x) eğrisinin altında kalan S bölgesinin

alanını bulalım. Burada S bölgesi, Şekil 1 de gösterildiği gibi,
[f (x) ≥ 0 olacak şekilde] sürekli bir f fonksiyonu x = a, x = b
düşey doğruları ve x-ekseniyle sınırlanan bölgedir.
İNTEGRAL

Şekil 1: S = {(x, y) a 6 x 6 b, 0 6 y 6 f (x)}
Öğr.Gör.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 1/ 180 Öğr.Gör.Dr.Meltem Altunkaynak MAT 1009 Matematik I 2/ 180
Örnek Örnek...
Örnek : Dikdörtgenler kullanarak, 0 dan 1 e kadar, y = x2 Çözüm : Öncelikle, S nin alanının 0 ile 1 arasında olması
eğrisinin altında kalan alanı yaklaşık olarak bulunuz. (Şekil 2 de gerektiğini görelim: kenar uzunluğu 1 olan bir kare S bölgesini
gösterilen parabolik bölge). kapsar.
Şekil 2: Şekil 3:
Örnek... Örnek...
1
Ancak bundan daha iyisini yapabiliriz. Şekil 4(a) daki gibi x = , Bu şeritlerin her birinin tabanı kendi tabanına eşit, yüksekliği ise
4 şeridin sağ kenar uzunluğuna eşit olan bir dikdörtgen gibi
1 3
x = , x = düşey doğrularını çizerek S yi S1 , S2 , S3 ve S4 düşünebiliriz [Bkz. Şekil 5(b)].
2 4
şeritlerine ayıralım.
Şekil 5: (b)
Şekil 4: (a)
1
Her dikdörtgenin genişliği ve yükseklikleri, sırasıyla
4
2 2 2
1 1 3
, , ve 12 dir.
4 2 4
Bu dikdörtgenlerinin alanlarının toplamını R4 ile gösterirsek

2 2 2
1 1 1 1 1 3 1 15
R4 = · + · + · + · 12 = = 0.46875
4 4 4 2 4 4 4 32
Diğer bir deyişle, bu dikdörtgenlerin yüksekliği, f (x) = x2
elde ederiz.
1 1 1 1 3 3
fonksiyonunun sırasıyla 0, , , , , , ,1
4 4 2 2 4 4
alt aralıklarının sağ uç noktalarındaki değerleridir.
Şekil 5(b) deki dikdörtgenlerin yerine Şekil 6 deki küçük
dikdörtgenleri kullanırsak,
Şekilden, S nin alanının(A), R4 den küçük olduğunu görüyoruz,

dolayısıyla
A < 0.46875
Şekil 6:
dir.
bu dikdörtgenlerin yüksekliklerini, f yi alt aralıkların sol uç

noktalarında hesaplayarak dikdörtgenlerin toplam alanı
2 2 2
1 1 1 1 1 1 3 7
L4 = · 02 + · + · + · = = 0.21875
4 4 4 4 2 4 4 32
olur.
S nin alanının L4 den büyük olduğunu görüyoruz, dolayısıyla A için
0.21875 < A < 0.46875
alt ve üst sınırlarını elde ederiz.

Bu işlemleri daha fazla sayıda dikdörtgen kullanarak yineleyebiliriz.
Şekil 7, S bölgesinin genişlikleri eşit uzunlukta olan sekiz
dikdörtgene bölüşünü gösteriyor.
Küçük dikdörtgenlerin (L8 ) alanları toplamını ve büyük

dikdörtgenlerin (R8 ) alanları toplamını hesaplayarak, A için
öncekinden daha iyi alt ve üst sınır elde ederiz:
0.2734375 < A < 0.3984375
Dolayısıyla, soruya verilebilecek olası bir yanıt, S nin gerçek

alanının 0.2734375 ile 0.3984375 arasında bir değer olduğudur.
Şekil 7: R8 ve L8
Örnek... Alan Problemi

Bölgelerin sayısını arttırarak daha iyi sınırlar bulabiliriz. Tablo, n
tane dikdörtgen için yapılan benzer hesaplarla, yüksekliklerin sol uç Şekil 1 deki daha genel bir S bölgesinin alanını bulalım. Önce Şekil
noktalarda hesaplandığı (Ln ) ve sağ uç noktalarda hesaplandığı 8 da görüldüğü gibi, S yi genişlikleri eşit olan n tane
(Rn ) değerlerini gösterir. S1 , S2 , . . . , Sn şeritlerine ayıralım.
n Ln Rn
10 0.2850000 0.3850000
30 0.3168519 0.3501852
50 0.324000 0.3434000
100 0.3283500 0.3383500
1000 0.3328335 0.3338335 Şekil 8:
1
Tablodaki değerler, n arttıkça Rn nin e yaklaştığını
3
düşündürür.Bir sonraki örnek bunun doğruluğunu gösterir.
Alan Problemi Alan Problemi
Si yi, genişliği ∆x, yüksekliği f (xi ) olan bir dikdörtgen gibi

düşünelim (Bkz. Şekil 9).
[a, b] aralığının uzunluğu b − a dır. Dolayısıyla her bir şeridin

genişliği Şekil 9:
b−a
∆x =
n
olur. Dikdörtgenin alanı f (xi )∆x dir.
S nin alanını yaklaşık olarak, dikdörtgenlerin alanlarını toplayarak Tanım : Sürekli bir f fonksiyonunun grafiği altında kalan bölgenin
bulabiliriz, bu da A alanı, yaklaştırım dikdörtgenlerinin toplam alanının limitidir:
Rn = f (x1 )∆x + f (x2 )∆x + . . . + f (xn )∆x A = lim Rn = lim [f (x1 )∆x + f (x2 )∆x + . . . + f (xn )∆x] (1)
n→∞ n→∞
dir.
f sürekli olduğundan, tanımdaki limitin her zaman var olduğu

kanıtlanabilir.
Aslında i inci dikdörtgenin yüksekliğini, sol ya da sağ uç noktalar
yerine, f nin, [xi−1 , xi ] alt aralığındaki herhangi bir x∗i deki değeri
olarak alabilirdik.
Sol uç noktaları kullandığımızda sonucun değişmeyeceği de
gösterilebilir:
x∗1 , x∗2 , . . . , x∗n sayılarına örnek noktalar denir.
A = lim Ln = lim [f (x0 )∆x+f (x1 )∆x+. . .+f (xn−1 )∆x] (2)
n→∞ n→∞

Şekil 10, örnek noktaların uç noktalar olarak alınmadığı
dikdörtgenlerle yaklaşımı göstermektedir.
Dolayısıyla S nin alanı daha genel olarak
A = lim [f (x∗1 )∆x + f (x∗2 )∆x + . . . + f (x∗n )∆x] (3)

n→∞
şeklinde ifade edilir.
Şekil 10:
Dolayısıyla, Denklem (1), (2) ve (3) deki alan ifadeleri

n
X
Terim sayısı fazla olan toplamları kısaca göstermek için çoğunlukla A = lim f (xi )∆x
n→∞
sigma gösterimini kullanırız. Örneğin, i=1
n n
X
A = lim f (xi−1 )∆x
X
f (xi )∆x = f (x1 )∆x + f (x2 )∆x + . . . + f (xn )∆x n→∞
i=1 i=1
n
X
A = lim f (x∗i )∆x
n→∞
i=1
olarak yazılabilir.
Belirli İntegral Belirli İntegral

Zb
Belirli İntegralin Tanımı f fonksiyonu a ≤ x ≤ b aralığında NOT 1 : f (x)dx gösteriminde f (x), integrali alınan
tanımlı ve sürekli olsun, [a, b] kapalı aralığını ∆x = (b − a)/n eşit a
uzunluğunda n alt aralığa ayıralım. Alt aralıkların uç noktaları fonksiyon, a, b integralin sınırları; a alt sınır, b üst sınır olarak
x0 (= a), x1 , x2 , . . . , xn (= b) olsun ve her alt aralıktan, x∗i noktası adlandırılır. İntegrali hesaplama sürecine de integral almak denir.
[xi−1 , xi ] de olacak şekilde x∗1 , x∗2 , x∗3 , . . . , x∗n , örnek noktalarını
seçelim. Zb
NOT 2 : f (x)dx belirli integrali bir sayıdır; x değişkenine
Bu durumda, a dan b ye f nin belirli integrali a
bağlı değildir.
Zb n
X Aslında x yerine istediğimiz harfi koyabiliriz, integralin değeri
f (x)dx = lim f (x∗i )∆x
n→∞ değişmez:
i=1
a Zb Zb Zb
olarak tanımlanır. f (x)dx = f (t)dt = f (r)dr
a a a
NOT 4 : Tanımda karşılaştığımız

NOT 3 : Karşılaştığımız fonksiyonların çoğunun sürekli olmasına
n
karşın, tanımdaki limit, f nin sonlu sayıda giderilebilir ya da X
sıçrama tipi süreksizliği olduğunda da vardır. Dolayısıyla, bu tip f (x∗i )∆x
i=1
fonksiyonların da belirli integralini tanımlayabiliriz.
toplamına Riemann toplamı denir.

Eğer f pozitifse, Riemann toplamını, yaklaştırım dikdörtgenlerinin Zb
toplam alanı olarak yorumlayabileceğimizi biliyoruz (Bkz. Şekil 11). Buradaki tanım ile alan tanımını karşılaştırırsak, f (x)dx belirli
a
integralinin a dan b ye kadar, y = f (x) eğrisinin altında kalan alan
olduğunu görürüz. (Bkz. Şekil 12)
Şekil 11:
Şekil 12:
Bu tip Riemann toplamlarının limiti, 14 de gösterilen durumu
Eğer f , Şekil 13 teki gibi hem pozitif hem de negatif değerler ortaya çıkarır. Belirli integral, alanların farkı olan net alan olarak
alıyorsa, Riemann toplamı x-ekseninin üstünde kalan yorumlanabilir:
dikdörtgenlerin toplam alanı ile, x-ekseni altında kalan Z b
dikdörtgenlerinin toplam alanının farkıdır. f (x)dx = A1 − A2
a
Burada A1 , x-ekseninin üstünde ve f nin grafiğinin altında kalan,
A2 ise x-ekseninin altında ve f nin grafiğinin üstünde kalan alını
gösterir.
Şekil 13:
Şekil 14:
Belirli İntegrallerin Özellikleri Belirli İntegrallerin Özellikleri
Zb
1. c bir sabit sayı olmak üzere c dx = c(b − a)
Zb Zb
a
5. c bir sabit olmak üzere cf (x)dx = c f (x)dx
Za Zb a a
2. f (x)dx = − f (x)dx
Zb Zb Zb
b a
6. [f (x) − g(x)]dx = f (x)dx − g(x)dx
Za a a a
3. f (x)dx = 0
a
Zc Zb Zb
7. f (x)dx + f (x)dx = f (x)dx
Zb Zb Zb a c a
4. [f (x) + g(x)]dx = f (x)dx + g(x)dx
a a a
İntegralleri Karşılaştırma Özellikleri Örnek
Zb
8. a ≤ x ≤ b iken f (x) ≥ 0 ise f (x)dx ≥ 0 dır.
a
Zb Zb Z1
2
9. a ≤ x ≤ b iken f (x) ≥ g(x) ise f (x)dx ≥ g(x)dx dır. Örnek : Özellik 10 u kullanarak e−x dx integraline alt ve üst
a a 0
sınır bulunuz.
10. a ≤ x ≤ b iken m ≤ f (x) ≤ M ise
Zb
m(b − a) ≤ f (x)dx ≤ M (b − a)
a
dır.
2
Çözüm : f (x) = e−x fonksiyonu [0, 1] aralığında azalan bir
fonksiyon olduğundan, mutlak maksimum değeri M = f (0) = 1,
mutlak minimum değeri ise m = f (1) = e−1 dir. Özellik 10 dan
e−1 ≈ 0.3679 olduğundan
Z1
−1 2 Z1
e (1 − 0) ≤ e−x dx ≤ 1(1 − 0) 2
0.367 ≤ e−x dx ≤ 1
0
0
ya da
Z1 yazabiliriz. Bu örneğin sonucu Şekil ?? de gösterilmiştir.
−x2
e−1 ≤ e dx ≤ 1
0
dir.
Belirli İntegrallerin Hesaplanması Belirli İntegrallerin Hesaplanması
Değer Bulma Teoremi

Örneğin, f (x) = x2 nin bir ilkelinin F (x) = 13 x3 olduğunu
biliyoruz. Değer Bulma Teoremi bize
f fonksiyonu [a, b] aralığında sürekliyse, f fonksiyonunun herhangi
bir F ilkeli, başka bir deyişle F ′ = f için Z1
1 3 1 3 1
x2 dx = F (1) − F (0) = ·1 − ·0 =
Zb 3 3 3
0
f (x)dx = F (b) − F (a) dir.
a olduğunu söyler.
Belirli İntegrallerin Hesaplanması Örnek
Değer Bulma Teoremi’ni uygularken Z3

ib Örnek : ex dx integralini hesaplayınız.
F (x) = F (b) − F (a) 1
a
gösterimini kullanarak F ′ = f olmak üzere Çözüm: f (x) = ex fonksiyonunun bir ilkeli F (x) = ex
olduğundan Değer Bulma Teoremi’ni kullanarak
Zb ib
f (x)dx = F (x) Z3 i3
a
a ex dx = ex = e3 − e
1
b h ib 1
yazılabilir. Sıkça kullanılan diğer gösterimler F (x) ve F (x)

a a elde ederiz.
dir.
Örnek Örnek...
Özel olarak b = π/2 alırsak, 0 dan π/2 ye kadar kosinüs eğrisinin

Örnek : 0 ≤ b ≤ π/2 olmak üzere x = 0 dan x = b ye kadar altında kalan alanın, sin(π/2) = 1 olduğunu kanıtlamış oluruz.
kosinüs eğrisinin altında kalan alanı bulunuz.
Çözüm: f (x) = cos x fonksiyonunun bir ilkeli F (x) = sin x

olduğundan
Zb ib
A= cos x dx = sin x = sin b − sin 0 = sin b
0
0
dir.
Belirsiz İntegraller Belirsiz İntegraller
İlkeller ile integraller arasındaki ilişkiden dolayı f nin ilkelini

göstermek içinZ geleneksel olarak belirsiz integral olarak Belirli ve belirsiz integralin arasındaki ayrıma dikkat etmelisiniz.
adlandırılan f (x)dx gösterimi kullanılır. Dolayısıyla, Zb Z
f (x)dx belirli integrali bir sayı, f (x)dx belirsiz integrali ise
Z
a
f (x)dx = F (x), F ′ (x) = f (x) bir fonksiyondur.
anlamına gelir.
Belirsiz İntegraller Belirsiz İntegraller Tablosu
Z Z Z
f fonksiyonunun I aralığındaki bir ilkeli F ise f nin bu aralıktaki en
[f (x) + g(x)]dx = f (x)dx + g(x)dx
genel ilkelinin, C herhangi bir sabit olmak üzere F (x) + C şeklinde
olduğunu anımsayınız. Z Z
cf (x)dx = c f (x)dx
Örneğin,
1
Z
xn+1
Z
dx = ln |x| + C xn dx = +C (n 6= 1)
x n+1
d 1
formülü (0 içermeyen her aralıkta) doğrudur, çünkü ln |x| = 1
Z
dx x dx = ln |x| + C
gösterimi f nin herhangi bir ilkelini ya da (her C için bir tane x
olmak üzere), bütün ilkeller ailesini de gösterebilir. Z
ex dx = ex + C
Belirsiz İntegraller Tablosu Belirsiz İntegraller Tablosu
ax
Z
ax dx = +C Z
ln a
sec x tan xdx = sec x + C
Z
sin xdx = cos x + C Z
csc x cot xdx = − csc x + C
Z
cos xdx = sin x + C
1
Z
dx = tan−1 x + C
Z x2 +1
sec2 xdx = tan x + C
1
Z
√ dx = sin−1 x + C
Z 1 − x2
csc2 xdx = − cot x + C
Örnek Örnek
Z3
Örnek : (x3 − 6x)dx integralini hesaplayınız.
Örnek : Gösterim konusundaki uzlaşmamızı ve belirsiz
0
integraller tablosunu kullanarak
Z Z Z Çözüm : Değer Bulma Teoremi’nden
(10x − 2 sec x)dx = 10 x dx − 2 sec2 xdx
4 2 4
Z3 3
3 x4 x2
x5 (x − 6x)dx = −6
= 10 − 2 tan x + C 4 2 0
5 0
1 1
= 2x5 − 2 tan x + C = ( · 34 − 3 · 32 ) − ( · 04 − 3 · 02 )
4 4
elde ederiz. Yanıtın türevini alarak doğruluğunu kontrol etmelisiniz. 81

= − 27 − 0 + 0 = −6.75
4
elde ederiz.
Örnek Örnek
Z2 Z9 √
2t2 + t2 t − 1

3 3
Örnek : 2x − 6x + 2 dx integralini bulunuz. Örnek : dt integralini hesaplayınız.
x +1 t2
0 1
Çözüm: Değer Bulma Teoremi’nden Çözüm : Önce integrali alınan fonksiyonu bölme yaparak
sadeleştirmemiz gerekir:
Z2 2
x4 x2

3 3
2x − 6x + 2 dx = 2 − 6 + 3 tan x −1
Z9 √ Z9
x +1 4 2 2t2 + t2 t − 1
0
0
dt = (2 + t1/2 − t−2 )dt
2 t2
1 4 1 1
= x − 3x2 + 3 tan−1 x
2 t3/2 t−1 9

0
= 2t + 3 −
1 4 −1 1
= (2 ) − 3(22 ) + 3 tan−1 2 − 0 2
2
2 3/2 1 9

= −4 + 3 tan−1 2 = 2t + t +
3 t 1
dir. Bu, integralin kesin değeridir.
Örnek... Yerine Koyma Kuralı
u = g(x) değer kümesi I aralığı olan türevlenebilir bir fonksiyon ve

Z9 √ f fonksiyonu I aralığında sürekliyse,
2t2 + t t − 1
2 2 1 2 1
2
dt = [2 · 9 + (9)3/2 + ] − (2 · 1 + · 13/2 + ) Z Z
t 3 9 3 1
1 f (g(x)) g ′ (x) dx = f (u) du (4)
1 2 4
= 18 + 18 + − 2 − − 1 = 32
9 3 9 olur.
Örnek Yerine Koyma Kuralı

Z
Örnek : x3 cos(x4 + 2) dx integralini bulunuz.
Çözüm : du = 4x3 dx diferansiyeli, 4 çarpanı dışında, integralin

içinde yer aldığından, u = x4 + 2 değişken değişikliğini yaparız. Bu
yüzden, x3 dx = du/4 ve Yerine Koyma Kuralı’ndan
Yerine Koyma Kuralının temel fikri, karmaşık bir integrali daha
1 1 basit bir hale dönüştürmektir. Bu başlangıçtaki x değişkeninden, x
Z Z Z
3 4
x cos(x + 2) dx = cos u · du = cos u du
4 4 e bağlı bir fonksiyon olan u ya geçilerek yapılır.
1
= sin u + C
4
1
= sin(x4 + 2) + C
4
olur. Son aşamada başlangıçtaki x değişkenine dönmemiz
gerektiğine dikkat ediniz.
Örnek Örnek...
√
Z
Örnek : 2x + 1dx integralini hesaplayınız. √
Çözüm 2: Olası bir başka değişken değişikliği de u = 2x + 1 dir.
dx
Çözüm 1: Bu durumda u = 2x + 1 olsun. du = 2dx, ve Bu durumda du = √ bundan dolayı
√ 2x + 1
dx = du/2 olur. Dolayısıyla, Yerine Koyma Kuralı dx = 2x + 1 du = u du olur. (Ya da u2 = 2x + 1, ve bundan
Z
√
Z
√ du 1
Z dolayı 2u du = 2 dx olduğunu gözlemleyiniz.) Böylece
2x + 1 dx = u = u1/2 du
2 2 Z
√
Z Z
2x + 1 dx = u · u du = u2 du
1 u3/2 1
= · + C = u3/2 + C
2 3/2 3 u3 1
= + C = (2x + 1)3/2 + C
3 3
1
= (2x + 1)3/2 + C
3 elde edilir.
verir.
Örnek Örnek
x
Z
Örnek: √ dx integralini bulunuz.
1 − 4x2
Z
Örnek : e5x dx integralini hesaplayınız.
Çözüm: u = 1 − 4x2 olsun. Dolayısıyla du = −8x dx buradan
x dx = − 81 du olur ve Çözüm : u = 5x alırsak, du = 5 dx, buradan dx = 51 du olur.
Bundan dolayı
x 1 1 1
Z Z Z
√ dx = − √ du = − u−1/2 du
1 1 1
Z Z
1 − 4x2 8 u 8
e5x dx = eu du = eu + C = e5x + C
5 5 5
1 √ 1p
=− 2 u +C =− 1 − 4x2 + C dir.
8 4
bulunur.
Örnek Örnek...
Z
Örnek : tan x dx integralini hesaplayınız.
Çözüm : Önce tanjantı, sinüs ve cosinüs cinsinden yazalım:

− ln | cos x| = ln | cos x|−1 = ln (1/| cos x|) = ln | sec x|
sin x olduğundan, sonuç
Z Z
tan x dx = dx
cos x Z
tan x dx = ln | sec x| + C
Bu, du = − sin x dx ve buradan sin x dx = −du olduğundan
u = cos x seçmemiz gerektiğini gösterir:
biçiminde de yazılabilir.
sin x 1
Z Z Z
tan x dx = dx = − du
cos x u
= − ln |u| + C = − ln | cos x| + C
Belirli İntegraller İçin Yerine Koyma Kuralı Örnek

Z4
√
Örnek : 5 i kullanarak 2x + 1 dx integralini hesaplayınız.
0
g ′ fonksiyonu [a, b] aralığında, f fonksiyonu u = g(x) in değer Çözüm : u = 2x + 1 ise dx = du/2 olur. İntegralin yeni sınırlarını
kümesinde sürekliyse, belirlemek için
Zb Zg(b) x = 0, ⇒ u = 2 · 0 + 1 = 1 ve x = 4, ⇒ u = 2 · 4 + 1 = 9
′
f (g(x))g (x) dx = f (u) du (5)
olduğuna dikkat edelim. Dolayısıyla
a g(a)
Z9 9
olur. √ 1√ 1 2
2x + 1 dx = u du = · u3/2
2 2 3 1
1
1 26
= (93/2 − 13/2 ) =
3 3
olur.
Örnek... Örnek
Z2
dx
Örnek : integralini hesaplayınız.
(3 − 5x)2
1
Çözüm : u = 3 − 5x olsun. du = −5dx buradan da dx = −du/5

olur. x = 1 iken u = −2, x = 2 iken u = −7 dir. Böylece
5 i kullandığımızda, integrali aldıktan sonra x değişkenine
dönmediğimizi gözlemleyelim. Diğer bir deyişle u cinsinden bir Z2 Z−7
dx 1 du
ifadeyi u nun uygun değerleri arasında hesaplıyoruz. =−
(3 − 5x)2 5 u2
1 −2
1 −7 1 −7

1
=− − =
5 u −2 5u −2

1 1 1 1
= − + =
5 7 2 14
Örnek Simetrik Fonksiyonların İntegralleri
Ze
ln x
Örnek : dx integralini bulunuz. f fonksiyonunun [−a, a] aralığında sürekli olduğunu varsayalım.
x
1 Za Za
(a) f çift fonksiyonsa [f (−x) = f (x)], f (x) dx = 2 f (x) dx
Çözüm : du = dx/x integralde göründüğünden u = ln x alırız.
−a 0
x = 1 iken u = ln 1 = 0; x = e iken u = ln e = 1 dir. Buradan dir.
Za
Ze Z1 2 1 (b) f tek fonksiyonsa [f (−x) = −f (x)], f (x) dx = 0 dır.

ln x u 1
dx = u du = =
x 2 0 2 −a
1 0
Örnek Örnek
Örnek : f (x) = x6 + 1 fonksiyonu, f (−x) = f (x) eşitliğini

tan x
sağladığından çifttir, dolayısıyla Örnek : f (x) = fonksiyonu, f (−x) = −f (x),
1 + x2 + x4
Z2 Z2 eşitliğini sağladığından tektir, dolayısıyla
6 6
(x + 1) dx = 2 (x + 1) dx
Z1
−2 0 tan x
dx = 0
2 1 + x2 + x4
1 128 284 −1
= 2 x7 + x = +2 =
7 0 7 7
olur.
olur.
Kısmi İntegral Alma Örnek
Z
Örnek : x sin x dx integralini bulunuz.
Z Z
f (x)g ′ (x) dx = f (x)g(x) − g(x)f ′ (x) dx (6)
Çözüm : u = x, dv = sin xdx ise du = dx, v = − cos x olur,
formülü kısmi integral formülü olarak adlandırılır. dolayısıyla
Z Z
Anımsanması daha kolay gösterim için u = f (x), v = g(x) olsun. x sin x dx = x(− cos x) − (− cos x) dx
Diferansiyelleri dv = g ′ (x)dx ve du = f ′ (x)dx dir, dolayısıyla
Yerine Koyma Kuralı’na göre kısmi integral alma formülü Z
Z Z = −x cos x + cos x dx
udv = uv − vdu (7)
= −x cos x + sin x + C olur.
Örnek Örnek
Z
Örnek : ln x dx integralini hesaplayınız.
Z
1 Örnek : x2 ex dx integralini bulunuz.
Çözüm : Burada u = ln x, dv = dx ise du = dx, v = x dir.
x
Kısmi integral alarak,
Çözüm : x2 nin türevi alındığında basitleştiğine dikkat ediniz. Bu
dx yüzden u = x2 , dv = ex dx seçeriz. Buradan du = 2xdx, v = ex
Z Z
ln x dx = x ln x − x
x olur. Kısmi integral alma yöntemi,
Z Z Z
= x ln x − dx x e dx = x e − 2 xex dx
2 x 2 x
verir.
= x ln x − x + C elde ederiz.
Bu örnekte f (x) = ln x türevi f den daha basit olduğundan kısmi

integral alma etkili olmuştur.
Örnek... Örnek
Elde ettiğimiz xex dx integrali, başlangıçtaki integralden daha

R
Z
basittir ama hala apaçık ortada değildir. Bunun için Örnek : ex sin x dx integralini hesaplayınız.
u = x, dv = ex dx alarak kısmi integrali bir kez daha kullanırız.
du = dx, v = ex olduğundan
Çözüm : Türevi alınınca ne ex ne de sin x fonksiyonu basitleşir.
u = ex , dv = sin x dx seçelim. O zaman, du = ex dx ve
Z Z
xe dx = xe − ex dx = xex − ex + C
x x
v = − cos x polur, dolayısıyla, kısmi integral
Z Z
dir. Bunu yukarıdaki denklemde yerine koyarak,
e sin x dx = −e cos x dx + ex cos x dx
x x
(8)
Z Z
x e dx = x e −2 xex dx = x2 ex −2xex +2ex +C1
2 x 2 x
(C1 = −2C)
verir.
elde ederiz.
Elde ettiğimiz ex cos x dx integrali için tekrardan kısmi integrali

R
ex sin x dx eklersek
R
uygulayalım. Bu kez, u = ex ve dv = cos x dx alalım. Buradan İki yana
du = ex dx ve v = sin x olur ve Z
Z Z 2 ex sin x dx = −ex cos x + ex sin x
ex cos x dx = e′ x sin x − ex sin x dx (9)
elde ederiz. Denklemi sadeleştirip, integral sabitini eklersek
dir. Denklem 9 i denklem 8 te yerine koyarsak
1
Z
Z Z ex sin x dx = ex (sin x + cos x) + C
2
e sin x dx = −e cos x + e sin x + ex sin x dx
x x x
buluruz.
elde ederiz.
Kısmi integrasyon ve Değer bulma teoremi Örnek

Z1
Örnek : tan−1 x dx integralini hesaplayınız.
0
Kısmi integral formülünü, Değer Bulma Teoremi’yle birleştirirsek,
belirli integralleri, kısmi integrallerle hesaplayabiliriz. f’ ve g’ nün dx
Çözüm : u = tan−1 x, dv = dx ise du = , v = x olur.
sürekli olduğunu varsayarak ve Değer Bulma Teoremi’ni kullanarak, 1 + x2
Denklem 10
a dan b ye kadar denklem 6 in her iki yanını da hesapladığımızda
Z1 i1 Z1
−1 −1 x
Zb Zb tan x dx = x tan x − dx
ib 0 1 + x2
f (x)g ′ (x) dx = f (x)g(x) − g(x)f ′ (x) dx (10) 0 0
a
a a
Z1
−1 −1 x
= 1 · tan 1 − 0 · tan 0− dx
elde ederiz. 1 + x2
0
Z1
π x
= − dx
4 1 + x2
0
verir.
Örnek... Trigonometrik İntegraller
Bu integrali hesaplamak için, t = 1 + x2 değişken değişikliğini

yapalım. Bu durumda, dt = 2x dx, dolayısıyla x dx = dt/2 olur.
Trigonometrik integraller, altı temel trigonometrik fonksiyonun
x = 0 iken t = 1; x = 1 iken t = 2 olduğundan,
cebirsel kombinasyonunu içeren integrallerdir.
Z1 Z2 2
x 1 dt 1
dx = = ln |t| Örneğin,
1 + x2 2 2 2 1
0 1
Z Z Z
2 3
sec x dx, cos x sin x dx, tan4 x dx
1 1
= (ln 2 − ln 1) = ln 2
2 2
dir. Dolayısıyla Genel fikir, bulmak istediğimiz karmaşık trigonometrik integralleri,
Z1 trigonometrik özdeşlikler kullanarak daha kolay çözümlenebilen
π ln 2
tan−1 x dx = − integrallere dönüştürebilmektir.
4 2
0
dir.
Sinüs ve Kosinüs Çarpımları Sinüs ve Kosinüs Çarpımları : Durum 1
m tek ise , m yi 2k + 1 olarak yazar ve

m ve n negatif olmayan tamsayılar olmak üzere
Z sinm x = sin2k+1 x = (sin2 x)k sin x = (1 − cos2 x)k sin x
sinm x cosn x dx
eşitliğini kulanırız.
formundaki integraller.
Sonra tek kalan sin x i integraldeki dx ile birleştirerek sin x dx
yerine −d(cos x) yazarız.
Örnek Sinüs ve Kosinüs Çarpımları : Durum 2
sin3 x cos2 x dx integralini hesaplayınız.
R
Örnek :
Çözüm :
Z Z
3 2
sin x cos x dx = sin2 x cos2 x sin x dx
m çift ve n tek ise, n yi 2k + 1 olarak yazar ve
Z
= (1 − cos2 x) cos2 x [−d(cos x)] cosn x = cos2k+1 x = (cos2 x)k cos x = (1 − sin2 x)k cos x
Z
= (1 − u2 )(u2 )(−du) eşitliğini kullanırız. Sonra tek kalan cos x i integraldeki dx ile
Z birleştirerek cos x dx yerine d(sin x) yazarız.
= (u4 − u2 ) du
u5 u3
= − +C
5 3
cos5 x cos3 x
= − +C
5 3
Örnek Sinüs ve Kosinüs Çarpımları : Durum 3

cos5 x dx integralini hesaplayınız.
R
Örnek :
Çözüm :
Z Z
cos5 x dx = cos4 x cos x dx
Z m ve n çift ise
2 2
= (1 − sin x) d(sin x) 1 − cos 2x 1 + cos 2x
sin2 x = , cos2 x =
Z 2 2
= (1 − u2 )2 du
trigonometrik özdeşliklerini kullanırız.
Z
= (1 − 2u2 + u4 ) du
2 1
= u − u3 + u5 + C
3 5
2 1
= sin x − sin3 x + sin5 x + C
3 5
Örnek Örnek...
sin2 x cos4 x dx integralini hesaplayınız.

R
Örnek :
Çözüm :
Z Z
1 − cos 2x

1 + cos 2x
2 cos2 2x terimini içeren integrali şu şekilde çözümleriz:
2 4
sin x cos x dx = dx
2 2 Z
1
Z
2
1
Z cos 2x dx = (1 + cos 4x) dx
= (1 − cos 2x)(1 + 2 cos 2x + cos2 2x) dx 2
8 1

1

1
Z = x + sin 4x + C3
= (1 + cos 2x − cos2 2x − cos3 2x) dx 2 4
8

1 1
= x + C1 + sin 2x + C2
8 2
Z
2 3
− (cos 2x + cos 2x) dx
Çözümlediğimiz bu integralleri kullanarak

1 1
Z
2 4
sin x cos x dx = x + C1 + sin 2x + C2
cos3 2x terimini içeren integrali ise şu şekilde çözümleriz: 8 2
Z
2 3
Z Z − (cos 2x + cos 2x) dx
3
cos 2x dx = (1 − sin2 2x) cos 2x dx
1
Z
= (1 − u2 ) du 1

1 1

1

2 = x + C1 + sin 2x + C2 − x + sin 4x
1

1
8 2 2 4
3
= sin 2x − sin 2x + C4
2 3

1 1 i
−C3 − sin 2x − sin3 2x − C4
2 3

1 1 1 3
= x − sin 4x + sin 2x + C
16 4 3
Kareköklerden Kurtulmak Örnek...
Böylelikle
π/4
R √
Örnek : 1 + cos 4x dx integralini hesaplayınız. Z π/4 √ Z π/4 √ Z π/4 √ √
0 1 + cos 4x dx = 2 cos2 2x dx = 2 cos2 2x dx
0 0 0
Çözüm : Karekökten kurtulmak için
√ Z π/4 √ Z π/4
1 + cos 2θ = 2 | cos 2x| dx = 2 cos 2x dx

cos2 θ = veya 1 + cos 2θ = 2 cos2 θ 0 0
2 π/4 √ √
√ sin 2x 2 2
özdeşliğini kullanırız. = 2 = (1 − 0) =
2 0 2 2
tan x ve sec x Kuvvetlerinin İntegralleri Örnek
tan4 x dx integralini hesaplayınız.

R
Örnek :
tan x, sec x ve karelerinin integrallerini ve Çözüm :

Z Z Z
4
tan2 x = sec2 x − 1 tan x dx = tan x · tan x dx = tan2 x · (sec2 x − 1) dx
2 2
Z Z
sec2 x = 1 + tan2 x = tan x sec x dx − tan2 x dx
2 2
özdeşliklerini kullanarak tanjant ve sekant fonksiyonlarının Z Z

kuvvetlerini içeren integralleri hesaplayabiliriz. = tan x sec x dx − (sec2 x − 1) dx
2 2
Z Z Z
2 2 2
= tan x sec x dx − sec x dx + dx
Örnek Sinüs ve Kosinüslerin Çarpımları
Z Z Z Uygulamada karşılaştığımız
= tan2 x sec2 x dx − sec2 x dx + dx Z
sin mx sin nx dx,
ilk integralde u = tan x dönüşümünü yaparak, ikinci ve üçüncü Z
integralde ise bildiğimiz integralleri kullanarak sin mx cos nx dx,
1
Z Z
tan4 x dx = tan3 x − tan x + x + C cos mx cos nx dx
3
sonucunu elde ederiz. trigonometrik integrallerini hesaplamak için
Sinüs ve Kosinüslerin Çarpımları Örnek
R
Örnek : sin 3x cos 5x dx integralini hesaplayınız.
şu özdeşikleri kullanırız:
Çözüm : m = 3 ve n = 5 ile (12) eşitliğinden
1
sin mx sin nx = [cos(m − n)x − cos(m + n)x] (11)
2 1
Z Z
sin 3x cos 5x dx = [sin(−2x) + sin 8x] dx
1 2
sin mx cos nx = [sin(m − n)x + sin(m + n)x] (12) 1
Z
2 = (sin 8x − sin 2x) dx
1 2
cos mx cos nx = [cos(m − n)x + cos(m + n)x] (13) cos 8x cos 2x
2 = − + +C
16 4
elde edilir.
Trigonometrik Dönüşümler Trigonometrik Dönüşümler - Durum 1
√
a bir reel sayı olmak üzere a2 + x2 ifadesinin olduğu integrallerde
p
a2 + x2 x = a tan θ
p
x2 − a2 dönüşümü kullanılır. Böylelikle
p
a2 − x2
a2 + x2 ve dx
ifadelerini içeren integralleri hesaplamak için trigonometrik
dönüşümler kullanırız. ifadeleri
Trigonometrik Dönüşümler - Durum 1 Trigonometrik Dönüşümler - Durum 1
sırasıyla x = a tan θ dönüşümünde ilk değişken θ ya geri dönüş yapabilmek

için, x = a tan θ dönüşümünün tersinir olmasını bekleriz.
a2 + x2 = a2 + a2 tan2 θ = a2 (1 + tan2 θ) = a2 sec2 θ
Dolayısıyla tan−1 fonksiyonunun tanımlı olmasını kullanarak,
ve x π π
dx = a sec2 θ dθ θ = tan−1 , − <θ<
a 2 2
ifadelerine dönüşür.
ters dönüşümünü yaparız.
Örnek Örnek...
ifadelerini kullanarak
dx 2 sec2 θ dθ
Z Z
dx
Z
Örnek : √ integralini hesaplayınız. √ = √
4 + x2 4 + x2 4 sec2 θ
sec2 θ dθ π π
Z
= (− < θ < olduğu için
Çözüm : x = 2 tan θ dönüşümünü yaparız. Böylelikle | sec θ| 2 2
Z
4 + x2 = 4 + 4 tan2 θ = 4(1 + tan2 θ) = 4 sec2 θ = sec θ dθ | sec θ| = sec θ olur)
= ln | sec θ + tan θ| + C
dx = 2 sec2 θ dθ √
4 + x2 x
= ln + +C

2 2
elde ederiz.
√
x2 − a2 ifadesini içeren integralleri hesaplamada
sırasıyla
x = a sec θ
x2 − a2 = a2 sec2 θ − a2 = a2 (sec2 θ − 1) = a2 tan2 θ
trigonometrik dönüşümünü kullanırız. Böylece
dx = a sec θ tan θ dθ
2 2
x −a ve dx
ifadeleri
Trigonometrik Dönüşümler - Durum 2 Örnek
2 dx
Z
Örnek : x > iken √ integralini hesaplayınız.
5 25x2 − 4
İntegrali almaya başladığımız ilk değişken θ ya geri dönüş
yapabilmek için dönüşümümüzün tersinir olmasını bekleriz. Çözüm : Öncelikle paydadaki ifadeyi daha açık yazalım:
Dolayısıyla sec−1 fonksiyonunun tanımından, x = a sec θ

s s 2
p
2 2
4 2
2
dönüşümünün ters dönüşümü 25x − 4 = 25 x − =5 x −
25 5
 0 ≤ θ < π , x ≥ 1;

x
θ = sec−1 , 2 a 2
π x x> olduğu için dönüşümü
a  < θ ≤ π, a ≤ −1. 5
2
2 2 π
olur. x= sec θ, dx = sec θ tan θ dθ, 0<θ<
5 5 2
olarak yaparız.
Örnek...
Bu dönüşümleri integralde yerine koyarak

Böylelikle Z
dx
Z
dx
Z
(2/5) sec θ tan θ dθ
√ = p =
2
2 4 4 4 4
2
25x − 4 2
5 x − (4/25) 5(2/5) tan θ
2
x − = sec2 θ − = (sec2 θ − 1) = tan2 θ
5 25 25 25 25 1 1
Z
= sec θ dθ = ln | sec θ + tan θ| + C
π 5 5
ve 0 < θ < 2 için tan θ > 0 olduğundan
√
s 1 5x 25x2 − 4
2
2 2 2 = ln + +C
x2 − = | tan θ| = tan θ 5 2 2
5 5 5
elde ederiz.
bulunur.
√
a2 − x2 ifadesini içeren integralleri çözmek için
sırasıyla
x = a sin θ
a2 − x2 = a2 − a2 sin2 θ = a2 (1 − sin2 θ) = a2 cos2 θ
trigonometrik dönüşümünü kullanırız. Böylece
dx = a cos θ dθ
a2 − x2 ve dx
ifadeleri
Trigonometrik Dönüşümler - Durum 3 Örnek
x2 dx
Z
Örnek : √ integralini hesaplayınız.
İntegrali hesaplamayı sonuçlandırmak için orjinal değişken x e geri 9 − x2
dönmemiz gerekir. Bunun için x = a sin θ dönüşümünün tersinir
olmasını bekleriz. sin−1 fonksiyonun tanımından, ters dönüşüm Çözüm :
x −π π π π
θ = sin−1 , ≤θ≤ x = 3 sin θ, dx = 3 cos θ dθ, − <θ<
a 2 2 2 2
olur. 9 − x2 = 9 − 9 sin2 θ = 9(1 − sin2 θ) = 9 cos2 θ

dönüşümü ile

Z
x2 dx
Z
9 sin2 θ · 3 cos θ dθ 9 sin 2θ
√ = = θ− +C
|3 cos θ| 2 2
9 − x2
Z 9
= 9 sin2 θ dθ = (θ − sin θ cos θ) + C
2
! √ #
1 − cos 2θ
Z
9 x x 9 − x 2
= 9 dθ = sin−1 − · +C
2 2 3 3 3
9 x xp

9 sin 2θ
= θ− +C = sin−1 − 9 − x2 + C
2 2 2 3 2
elde edilir.
z = tan(x/2) Dönüşümü z = tan(x/2) Dönüşümü
Bu trigonometrik dönüşüm, sinüs ve kosinüs fonksiyonlarının

bölümleri olduğunda kullanılır. Trigonometrik özdeşlikler yardımıyla x
cos x = 2 cos2 −1
cos x, sin x ve dx için kullanılacak ifadeleri şu şekilde bulabiliriz: 2
x x 1 x 1
1 + tan = sec2 =
2 özdeşliğini ve cos2 = yi kullanarak
2 2 cos2 (x/2) 2 1 + z2
özdeşliğinden 1 1 − z2
cos x = 2 − 1 =
x 1 1 + z2 1 + z2
cos2 =
2 1 + z2 elde edilir.
bulunur.
Diğer taraftan Bu kez

x x x
cos x = 1 − 2 sin2 sin x = 2 sin cos
2 2 2
1 − z2 x 1 z2
özdeşliğinden ve cos x = den 2 x
1 + z2 özdeşliğinden, cos2 = ve sin = den
2 1 + z2 2 1 + z2
1 − z2 r
z2
r
1 2z
x 1 − cos x 1− 2 sin x = 2 =
sin2 = = 1 + z2 = z 1 + z2 1 + z2 1 + z2
2 2 2 1 + z2
elde edilir.
bulunur.
z = tan x2 de türev alarak da

Özetle, z = tan x2 trigonometrik dönüşümünü yaptığımızda
1 x 1 x 1
dz = sec2 dx = 1 + tan2 dx = (1 + z 2 )dx
2 2 2 2 2 1 − z2 2z 2
cos x = , sin x = , dx = dz
bulunur. Böylelikle 1 + z2 1 + z2 1 + z2
2
dx = dz eşitliklerini kullanırız.
1 + z2
olur.
Örnek Örnek...
dx
Z
Örnek : integralini hesaplayınız.
1 + sin x + cos x
2dz
dx
Z Z
Çözüm : İntegral, sinüs ve kosinüs bölümlerini içerdiği için = 1 + z2
z = tan x2 dönüşümünü uygularız. Böylece
1 + sin x + cos x 2z 1 − z2
1+ +
1 + z2 1 + z2
x 2dz Z
2
Z
dz
z = tan , dx = = dz =
2 1 + z2 2
1 + z + 2z + 1 − z 2 z+1
1 − z2 2z x

cos x = , sin x = = ln |z + 1| + C = ln 1 + tan + C

1 + z2 1 + z2 2
ifadelerini kullanarak buluruz.
Kısmi Kesirler Örnek
5x − 4
Z
Örnek : dx integralini bulunuz.
2x2 +x−1
Çözüm : Paydanın doğrusal çarpanlara ayrıldığına dikkat ediniz:

Rasyonel fonksiyonların (polinomların oranının) integralini almak 5x − 4 5x − 4
=
için onları, kısmi kesirler olarak adlandırılan, integrallerinin nasıl 2x2 +x−1 (x + 1)(2x − 1)
alınacağını bildiğimiz, daha basit kesirlerin toplamı olarak yazarız.
Payın derecesinin paydanın derecesinden küçük olduğu böyle bir
durumda, verilen rasyonel fonksiyonu, A ve B sabit olmak üzere,
kısmi türevlerin toplamı olarak yazabiliriz:
5x − 4 A B
= +
(x + 1)(2x − 1) x + 1 2x − 1
2A + B = 5 ve − A + B = −4
5x − 4 A B Bu doğrusal denklemleri A ve B için çözerek A = 3 ve B = −1
= +
(x + 1)(2x − 1) x + 1 2x − 1 elde ederiz. Buradan
A ve B değerlerini bulmak için denkemin iki yanını da 5x − 4 3 1
= −
(x + 1)(2x − 1) ile çarparız ve (x + 1)(2x − 1) x + 1 2x − 1
5x − 4 = A(2x − 1) + B(x + 1) bulunur. Bu kısmi kesirlerin her birinin integralini (sırasıyla

5x − 4 = (2A + B)x + (−A + B) u = x + 1 ve u = 2x − 1 değişken değişikliğini kullanarak) almak
kolaydır. Böylece
elde ederiz. x in katsayıları ile sabit terimler eşit olmalıdır. Z
5x − 4 3 1
Z
Dolayısıyla dx = − dx
2A + B = 5 ve − A + B = −4 2x2 + x − 1 x + 1 2x − 1
tür. 1
= 3 ln |x + 1| − ln |2x − 1| + C
2
dir.
NOT 1 NOT 2
Örnekte payın derecesi paydanınkine eşit veya daha büyük olsaydı Paydada ikiden fazla doğrusal çarpan varsa, her çarpan için bir
ilk önce bölmemiz gerekirdi. Örneğin, terim eklememiz gerekir. Örneğin,
2x3 − 11x2 − 2x + 2 5x − 4 x+6 A B C

=x−6+ = + +
2x2 + x − 2 (x + 1)(2x − 1) x(x − 3)(4x + 5) x x − 3 4x + 5
Burada A, B ve C sabitleri, A, B ve C bilinmeyenlerini içeren üç

denklemden oluşan sistemi çözerek belirlenir.
NOT 3 NOT 4
Paydayı olabildiğince çarpanlarına ayırırken, b2 − 4ac diskriminantı

negatif olan, indirgenemeyen ikinci dereceden a x2 + b x + c
çarpanını elde edebiliriz. Buna karşılık gelen kısmi kesir, A ve B
Doğrusal çarpanlardan biri tekrarlanıyorsa kısmi kesire fazladan belirlenecek sabitler olmak üzere
terimler eklememiz gerekir. Örneğin :
Ax + B
x A B C a x2 + b x + c
2
= + 2
+
(x + 2) (x − 1) x + 2 (x + 2) x−1
dir. Bu terimin integralini, kareye tamamlayarak ve
dx 1 −1 x
Z
= tan +C (14)
x2 + a2 a a
formülünü kullanarak hesaplarız.
Örnek Örnek...
2x2 − x + 4
Z
Örnek : dx integralini hesaplayıız.
x3 + 4x
2x2 − x + 4 = (A + B)x2 + Cx + 4A
Çözüm : x3 + 4x = x(x2 + 4) daha fazla çarpanlarına
ayrılamadığından, Katsayıları eşitlediğimizde
2x2 − x + 4 A Bx + C A+B =2 C = −1 4A = 4
2
= + 2
x(x + 4) x x +4
elde ederiz. Buradan A = 1, B = 1 ve C = −1 buluruz ve
yazarız. x(x2 + 4) ile çarparsak,
2x2 − x + 4
Z
1 x−1
Z
dx = + dx
2x2 − x + 4 = A(x2 + 4) + (Bx + C)x x3 + 4x x x2 + 4
= (A + B)x2 + Cx + 4A olur.
elde ederiz.
2x2 − x + 4
Z
1 x−1
Z
dx = + dx İkinci integrali, a = 2 alarak Formül (14) den hesaplarız:
x3 + 4x x x2 + 4
2x2 − x + 4 1 x 1
Z Z Z Z
İkinci terimin integralini almak için integralini ikiye ayırırız: 2
dx = dx + 2
dx − 2
x(x + 4) x x +4 x +4
x−1 x 1
Z Z Z
dx = dx − dx 1 1
2
x +4 2
x +4 4
x +4 = ln |x| + ln(x2 + 4) − tan−1 (x/2) + K
2 2
Birinci integralde, u = x2 + 4 değişken değişikliğini yaparız ve
du = 2x dx olur.
Has Olmayan İntegraller 1. Tip: Sonsuz Aralıklar
Zb 1. Tipten Has Olmayan İntegrallerin Tanımı

f (x) dx belirli integralini tanımlarken, [a, b] sınırlı aralığında Zt
a (a) f (x) dx integrali, her t ≥ a sayısı için varsa, limitin (sonlu
tanımlı olan bir f fonksiyonu aldık ve bu aralıkta f nin sonsuz
0
süreksizliliğinin olmadığını varsaydık.
bir sayı olarak) var olduğu durumlarda
Bu bölümde, belirli integral kavramını, aralığın sonsuz olduğu ve f
Z∞ Zt
nin [a, b] üzerinde sonsuz süreksizliği olduğu durumlara
f (x) dx = lim f (x) dx
genişleteceğiz. t→∞
a a
Her iki durumda da integrale has olmayan integral denir. dir.
1. Tip: Sonsuz Aralıklar 1. Tip: Sonsuz Aralıklar
Zb
(b) f (x) dx integrali, her t ≤ b için varsa, limitin (sonlu
Z∞ Zb
t
f (x) dx ve f (x) dx has olmayan integralleri,
bir sayı olarak) var olduğu durumlarda a −∞
Zb Zb söz konusu limitler varsa yakınsak, limitler yoksa ıraksak olarak

f (x) dx = lim f (x) dx adlandırılır.
t→−∞
−∞ t
dir.
1. Tip: Sonsuz Aralıklar Örnek

Z∞
Örnek : (1/x) dx integralinin yakınsak ya da ıraksak olduğunu
Z∞ Za 1
belirleyiniz.
(c) f (x) dx ve f (x) dx integrallerinin her ikisi de
a −∞
yakınsaksa, Çözüm : Tanımın (a) şıkkından,
Z∞ Za Z∞ Z∞ Zt
1 1 it
f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx dx = lim dx = lim ln |x|
x t→∞ x t→∞ 1
−∞ −∞ a 1 1
olarak tanımlarız. (c) şıkkında herhangi bir a gerçel sayısı = lim (ln t − ln 1) = lim ln t = ∞
t→∞ t→∞
kullanılabilir.
Z∞
dur. Limit sonlu bir sayı olmadığında (1/x) dx ıraksaktır.
1
Örnek Örnek...
Z0
Örnek : x ex dx integralini hesaplayınız.
−∞
Z0
Çözüm : Tanımın (b) şıkkından x ex dx = −t et − 1 + et
t
Z0 Z0
t → −∞ iken et → 0 olduğunu biliyoruz. L’Hospital Kuralı’ndan
x ex dx = lim x ex dx
t→∞
t 1
−∞ t lim t et = lim = lim
t→−∞ t→−∞ e−t t→−∞ −e−t
olur. u = x ve dv = ex dx seçerek kısmi integral alırsak du = dx
ve v = ex olur. = lim (−et ) = 0
t→−∞
Z0 i0 Z0
dır.
x ex dx = x ex − ex dx = −t et − 1 + et
t
t t
Örnek... Örnek
Z∞
1
Örnek : dx integralini hesaplayınız.
Dolayısıyla, 1 + x2
−∞
Z0
x ex dx = lim (−t et − 1 + et ) Çözüm : Tanımın (c) şıkkında a = 0 seçmek işimizi
t→−∞
−∞
kolaylaştıracaktır:
Z∞ Z0 Z∞
= −0 − 1 + 0 = −1 1 1 1
dx = dx + dx
1 + x2 1 + x2 1 + x2
olur. −∞ ∞ 0
Sağdaki integralleri ayrı ayrı hesaplamalıyız:
Z0 Z0
Z∞ Zt 1 dx −1
i0
dx = lim dx = lim tan x
1 dx it
1 + x2 t→−∞ 1 + x2 t→−∞ t
dx = lim = lim tan−1 x t
1 + x2 t→∞ 1 + x2 t→∞ 0
−∞
0 0
= lim (tan−1 0 − tan−1 t)
π t→−∞
= lim (tan−1 t + tan−1 0) = lim tan−1 t =
t→∞ t→∞ 2 π π
=0− − =
2 2
Örnek... Örnek
Örnek : Hangi p değeri için
Z∞
1
Her iki integral de yakınsak olduğundan verilen integral de dx
xp
yakınsaktır ve 1
Z∞
1 π π integrali yakınsaktır?
2
dx = + = π
1+x 2 2
−∞
Çözüm : İlk örnekten, p = 1 olduğunda integralin ıraksak
dir. olduğunu biliyoruz, dolayısıyla p 6= 1 varsayalım. Bu durumda
1/(1 + x2 ) > 0 olduğundan verilen has olmayan integral Z∞ Zt x=t

1 1 x−p+1
y = 1/(1 + x2 ) eğrisinin altında x ekseninin üstünde kalan sonsuz dx = lim dx = lim
xp t→∞ xp t→∞ −p + 1
x=1
bölgenin alanı olarak yorumlanabilir. 1 1

1 1
= lim −1
t→∞ 1 − p tp−1
dir.
Eğer p < 1 ise p − 1 < 0 ve

p > 1 ise p − 1 > 0 dır ve t → ∞ iken tp−1 → ∞ ve 1/tp−1 → 0
dır. Dolayısıyla 1
t→∞ iken = t1−p → ∞
tp−1
Z∞
1 1 olur, dolayısıyla integral ıraksaktır.
p>1 için p
dx =
x p−1
1
Z∞
1
olur ve integral yakındaktır. dx integrali, p > 1 ise yakınsak, p ≤ 1 ise ıraksaktır.
xp
1
2. Tip: Sürekli Olmayan Fonksiyonların İntegrali 2. Tip: Sürekli Olmayan Fonksiyonların İntegrali
(b) f fonksiyonu (a, b] aralığında sürekli ve a noktasında

2. Tipten Has Olmayan İntegralin Tanımı süreksizse, limitin (sonlu bir sayı olarak) var olduğu
durumlarda
Zb Zb
(a) f fonksiyonu [a, b) aralığında sürekli ve b noktasında
süreksizse, limitin (sonlu bir sayı olarak) var olduğu f (x) dx = lim f (x) dx
t→a+
durumlarda a t
Zb Zt dir.
f (x) dx = lim f (x) dx
t→b−
a a Zb
dir. f (x) dx has olmayan integraline, söz konusu limit varsa
a
yakınsak, yoksa ıraksak denir.
2. Tip: Sürekli Olmayan Fonksiyonların İntegrali Örnek
(c) f fonksiyonu, a < c < b olan bir c noktasında süreksiz ve

Zc Zb Z5
1
f (x) dx, f (x) dx integrallerinin her ikisi de yakınsaksa, Örnek : √ dx integralini bulunuz.
x−2
a c 2
Zb Zc Zb √
Çözüm : Önce, verilen integralin, f (x) = 1/ x − 2 nin x = 2 de
f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx düşey asimptotu olduğundan, has olmadığına dikkat ediniz.
a a c
olarak tanımlarız.
Örnek... Örnek
Süreksizlik, [2, 5] aralığının sol uç noktasında olduğundan tanımın

(b) şıkkını kullanarak:
Zπ/2
Z5 Z5 Örnek : sec x dx integralinin yakınsak ya da ıraksak olduğuna
dx dx √ i5
√ = lim √ = lim 2 x − 2 0
x−2 t→2+ x − 2 t→2+ t
karar veriniz.
2 t
√ √
= lim 2( 3 − t − 2) Çözüm : Verilen integral, lim sec x = ∞ olduğundan, has
t→2+ x→(π/2)−
√ değildir.
=2 3
buluruz. Dolayısıyla verilen integral yakınsaktır.
Örnek... Örnek
Tanımın (a) şıkkını kullanarak t → (π/2)− iken sec t → ∞ ve

Z3
tan t → ∞ olduğundan dx
Örnek : Olanaklı ise integralini hesaplayınız.
x−1
Zπ/2 Zt 0
sec x dx = lim sec x dx
t→(π/2)− Çözüm : x = 1 doğrusu, integrali alınan fonksiyonun düşey
0 0
asimptotudur. Bu nokta [0, 3] aralığının içinde olduğundan,
it tanımın (c) şıkkında c = 1 alarak:
= lim ln | sec x + tan x|
t→(π/2)− 0
Z3 Z1 Z3
dx dx dx
= +
= lim [ln(sec t + tan t) − ln 1] x−1 x−1 x−1
t→(π/2)− 0 0 1
=∞
yazarız
dur. Dolayısıyla verilen integral ıraksaktır.
ve t → 1− iken 1 − t → 0+ olduğundan
Z1 Z3
Z1 Zt
dx dx it Dolayısıyla dx/(x − 1) ıraksaktır. Bu, dx/(x − 1) integralinin
= lim = lim ln |x − 1|
x−1 t→1− x − 1 t→1− 0 0 1
0 0 de ıraksak olmasını gerektirir.
= lim (ln |t − 1| − ln | − 1|) Z3

t→1−
[ dx/(x − 1) integralini hesaplamamıza gerek kalmaz.]
= lim ln(1 − t) = −∞ 0
t→1−
buluruz.
Uyarı Uyarı
Yukarıdaki örnekte, x = 1 asimptotunu fark etmeseydik ve integrali

alınan fonksiyonu sıradan bir integralle karıştırsaydık, aşağıdaki gibi
hatalı bir hesap yapabilirdik: Zb
Bundan böyle f (x) dx işaretini gördüğümüzde, [a, b] üzerinde f
Z3 a
dx i3
= ln |x − 1| = ln 2 − ln 1 = ln 2 ye bakarak integralin sıradan bir belirli integral mi yoksa has
x−1 0
olmayan bir integral mi olduğuna karar vermemiz gerekmektedir.
0
Bu yanlıştır, integral has olmadığından limitler cinsinden

hesaplanmalıdır.
Örnek Örnek...
Z1
Örnek : ln x dx integralini hesaplayınız.
u = ln x ve dv = dx ile kısmi integral alırsak, du = dx/x ve v = x
0 olur.
Z1 i1 Z1
Çözüm : limx→0+ ln x = −∞ olduğundan, f (x) = ln x ln x dx = x ln x − dx
fonksiyonunun 0 da düşey asimptotu olduğunu biliyoruz. t
t t
Dolayısıyla verilen integral has değildir ve
= 1 ln 1 − t ln t − (1 − t)
Z1 Z1
= −t ln t − 1 + t
ln x dx = lim ln x dx
t→0+ elde ederiz.
0 t
dir.
Örnek... Has Olmayan İntegraller İçin Karşılaştırma Testi
Birinci terimin limitini almak için L’Hospital Kuralını kullanırız:
ln t 1/t
lim t ln t = lim = lim
t→0+ t→0+ 1/t t→0 −1/t2
+
= lim (−t) = 0 Bazen has olmayan bir integralin kesin değerini bulmak olanaklı
t→0+
değildir ancak yine de yakınsak mı, ıraksak mı olduğunu bilmek
Dolayısıyla önemlidir.
Z1
ln x dx = lim (−t ln t − 1 + t)
t→0+
0
= −0 − 1 + 0 = −1
dir.
Has Olmayan İntegraller İçin Karşılaştırma Testi Has Olmayan İntegraller İçin Karşılaştırma Testi
Karşılaştırma Teoremi: f ve g nin x ≥ a için f (x) ≥ g(x) ≥ 0

Tersi doğru olmayabilir:
olan sürekli fonksiyonlar olduğunu varsayalım.
Z∞ Z∞ Z∞ Z∞
(a) f (x) dx yakınsaksa, g(x) dx de yakınsaktır. g(x) dx yakınsaksa, f (x) dx yakınsak da olabilir ıraksak da
0 a a a
Z∞ Z∞ Z∞ Z∞
(b) g(x) dx ıraksaksa, f (x) dx ıraksaktır. ve f (x) dx ıraksaksa, g(x) dx ıraksak da olabilir yakınsak da.
a a a a
Örnek Örnek...
Z∞
2 Z∞ Z1 Z∞
Örnek : e−x dx integralinin yakınsak olduğunu gösteriniz. −x2 −x2 2
e dx = e dx + e−x dx
0
0 0 1
2
Çözüm : e−x nin ilkeli temel fonksiyon olmadığından, integrali İkinci integral için,x ≥ 1 iken,
doğrudan hesaplayamayız.
x2 ≥ x
Z∞ Z1 Z∞
e −x2
dx = e −x2
dx +
2
e−x dx ve
−x2 ≤ −x
0 0 1
olduğunu kullanarak
yazar ve sağdaki ilk integralin sıradan bir belirli integral olduğunu 2
e−x ≤ e−x
gözlemleriz.
olduğunu görürüz.
Örnek... Örnek
e−x fonksiyonunun integralini hesaplamak kolaydır:
Z∞ Zt
−x Z∞
e dx = lim e−x dx = lim (e−1 − e−t ) = e−1 1 + e−x 1
t→∞ t→∞ Örnek : > ve (1/x) dx ıraksak olduğundan,
1 1 x x
1
2 Z∞
Böylece Karşılaştırma Teoremi’nde f (x) = ve g(x) = e−x e−x 1 + e−x
Z∞ Karşılaştırma Teoremi’nden dx integrali de ıraksaktır.
2 x
alırsak, e−x dx integralinin yakınsak olduğunu görürüz. Bunun 1
1
Z∞
2
sonucu olarak e−x dx yakınsaktır.
0

Chapter 05 Handout 4 Lu Kisa

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chapter 05 Handout 4 Lu Kisa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Alan ve Uzaklık

a dan b ye kadar y = f (x) eğrisinin altında kalan S bölgesinin

Bu dikdörtgenlerinin alanlarının toplamını R4 ile gösterirsek

Şekilden, S nin alanının(A), R4 den küçük olduğunu görüyoruz,

bu dikdörtgenlerin yüksekliklerini, f yi alt aralıkların sol uç

S nin alanının L4 den büyük olduğunu görüyoruz, dolayısıyla A için

0.21875 < A < 0.46875

alt ve üst sınırlarını elde ederiz.

Küçük dikdörtgenlerin (L8 ) alanları toplamını ve büyük

0.2734375 < A < 0.3984375

Dolayısıyla, soruya verilebilecek olası bir yanıt, S nin gerçek

Örnek... Alan Problemi

100 0.3283500 0.3383500

1000 0.3328335 0.3338335 Şekil 8:

Si yi, genişliği ∆x, yüksekliği f (xi ) olan bir dikdörtgen gibi

[a, b] aralığının uzunluğu b − a dır. Dolayısıyla her bir şeridin

Alan Problemi Alan Problemi

f sürekli olduğundan, tanımdaki limitin her zaman var olduğu

Alan Problemi Alan Problemi

Dolayısıyla S nin alanı daha genel olarak

A = lim [f (x∗1 )∆x + f (x∗2 )∆x + . . . + f (x∗n )∆x] (3)

şeklinde ifade edilir.

Dolayısıyla, Denklem (1), (2) ve (3) deki alan ifadeleri

Belirli İntegral Belirli İntegral

NOT 4 : Tanımda karşılaştığımız

Belirli İntegral Belirli İntegral

Belirli İntegrallerin Özellikleri Belirli İntegrallerin Özellikleri

Değer Bulma Teoremi

Belirli İntegrallerin Hesaplanması Örnek

Değer Bulma Teoremi’ni uygularken Z3

Özel olarak b = π/2 alırsak, 0 dan π/2 ye kadar kosinüs eğrisinin

Çözüm: f (x) = cos x fonksiyonunun bir ilkeli F (x) = sin x

Belirsiz İntegraller Belirsiz İntegraller

İlkeller ile integraller arasındaki ilişkiden dolayı f nin ilkelini

Belirsiz İntegraller Tablosu Belirsiz İntegraller Tablosu

elde ederiz. Yanıtın türevini alarak doğruluğunu kontrol etmelisiniz. 81

u = g(x) değer kümesi I aralığı olan türevlenebilir bir fonksiyon ve

Örnek Yerine Koyma Kuralı

Çözüm : du = 4x3 dx diferansiyeli, 4 çarpanı dışında, integralin

Çözüm : Önce tanjantı, sinüs ve cosinüs cinsinden yazalım:

Belirli İntegraller İçin Yerine Koyma Kuralı Örnek

Çözüm : u = 3 − 5x olsun. du = −5dx buradan da dx = −du/5

Örnek Simetrik Fonksiyonların İntegralleri

Örnek : f (x) = x6 + 1 fonksiyonu, f (−x) = f (x) eşitliğini

Kısmi İntegral Alma Örnek

Bu örnekte f (x) = ln x türevi f den daha basit olduğundan kısmi

Elde ettiğimiz xex dx integrali, başlangıçtaki integralden daha

Elde ettiğimiz ex cos x dx integrali için tekrardan kısmi integrali

Kısmi integrasyon ve Değer bulma teoremi Örnek

Bu integrali hesaplamak için, t = 1 + x2 değişken değişikliğini

Sinüs ve Kosinüs Çarpımları Sinüs ve Kosinüs Çarpımları : Durum 1

m tek ise , m yi 2k + 1 olarak yazar ve

Örnek Sinüs ve Kosinüs Çarpımları : Durum 3

sin2 x cos4 x dx integralini hesaplayınız.

1 + cos 2θ = 2 | cos 2x| dx = 2 cos 2x dx

tan x ve sec x Kuvvetlerinin İntegralleri Örnek

tan4 x dx integralini hesaplayınız.

tan x, sec x ve karelerinin integrallerini ve Çözüm :

özdeşliklerini kullanarak tanjant ve sekant fonksiyonlarının Z Z

Sinüs ve Kosinüslerin Çarpımları Örnek

Trigonometrik Dönüşümler - Durum 1 Trigonometrik Dönüşümler - Durum 1

sırasıyla x = a tan θ dönüşümünde ilk değişken θ ya geri dönüş yapabilmek

Trigonometrik Dönüşümler - Durum 2 Trigonometrik Dönüşümler - Durum 2

1/(1 + x2 ) > 0 olduğundan verilen has olmayan integral Z∞ Zt x=t