Tomasz Płazak - Kosmologia W Nauczaniu Akademickim. Problemy Elementaryzacji Modeli Wszechświata

Akademia Górniczo-Hutnicza
im. Stanislawa Staszica w Krakowie
Wydzial Fizyki i Techniki Jadrowej

,
Rozprawa doktorska
Tomasz Plazak
KOSMOLOGIA
W NAUCZANIU AKADEMICKIM
PROBLEMY ELEMENTARYZACJI MODELI

WSZECHŚWIATA
Promotorzy:
prof. dr hab. Marian Miesowicz

,
dr hab. Andrzej Lenda, prof. AGH
Kraków, wrzesień 2000

Spis treści
I Zadania i charakter pracy.

Dobór treści programowych. 10
1 Cele i metody wykladów kosmologii. Zadania i uklad pracy. 11

1.1 Edukacyjne znaczenie kosmologii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2 Komu wykladać kosmologie, , na jakim poziomie? Doświadczenia praktyczne. 14
1.2.1 Fizycy i inżynierowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.2.2 Symptomy zainteresowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.2.3 Wlasne doświadczenie wykladowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.2.4 Trzy poziomy nauczania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.2.5 Niezależność wykladowcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.3 Kontrowersje i tendencje wykladowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.3.1 Kontrowersje wykladowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.3.2 Trzy aspekty wszechświata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3.3 Porzadek
, chronologiczny czy odwrotny . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3.4 Poziom formalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3.5 Zakres materialu, sposób zrozumienia . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.4 Cele dydaktyczne, zalożenia programowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.5 Funkcjonowanie i zmiana paradygmatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.6 Metody realizacji zalożeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.7 Problemy elementaryzacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.8 Wybór tematów, taktyka dydaktyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1.9 Zadania, charakter i tezy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1.10 Uklad pracy i korzystanie z niej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2 PROGRAMY WYKLADÓW KOSMOLOGICZNYCH 31

2.1 Brak ustalonych wzorców. Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.2 Konferencje, wyjazdy, kontakty.
Przyklady programów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.3 Projekt programu kursu minimalnego (w ramach fizyki ogólnej) . . . . . . 36
2.4 Uwagi o praktycznej realizacji kursu minimalnego . . . . . . . . . . . . . . 37
2.5 Linia strategiczna kursu semestralnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.6 Projekt semestralnego kursu kosmologii. Cześć
, I: EWOLUCJA CZASO-
PRZESTRZENNA – program szczególowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
2.7 Projekt semestralnego kursu kosmologii. Cześć
, II: EWOLUCJA MATERII 46
2
2.8 Uwagi o realizacji programu,
doświadczenia praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.9 Testy sprawdzajace
, i egzaminy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
II TREŚCI WYKLADOWE, PRZYKLADY ELEMENTARY-

ZACJI, KOMENTARZ DYDAKTYCZNY. 50
3 CZYM ZAJMUJE SIE, KOSMOLOGIA? 51

LINIA TREŚCI (linia A1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
LINIA KOMENTARZY (linia C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
C.1 Cel i charakter rozdzialu wprowadzajacego.
, . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
C.2 Kosmologie filozoficzne i religijne, antropocentryzm. . . . . . . . . . . . . . 53
C.3 Przelom kopernikański, kosmologia newtonowska. . . . . . . . . . . . . . . 53
C.4 Kosmologia relatywistyczna, Wielki Wybuch. . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
C.5 Pierwsze spojrzenie na kosmologie, wspólczesna., . . . . . . . . . . . . . . . 56
C.6 O czym bedziemy
, mówili? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
4 GWIAZDY I GALAKTYKI — JAK MOŻNA POZNAĆ ICH CECHY? 59

LINIA PRZYKLADÓW (linia B) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
B.1 Jaka temperaturema , wnetrze
, Slońca? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
B.2 Jak dlugobedzie
, istnieć Slońce? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
C.7 Cel i charakter rozdzialu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
C.8 Temperatura powierzchni i wnetrza , Slońca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
C.9 Reakcje jadrowe
, w Slońcu i jego czas życia. Problem neutrin. . . . . . . . . 63
C.10 Jasności i inne cechy gwiazd. Czasy życia. Kwestia ewolucji. . . . . . . . . 64
C.11 Drabina odleglości: od paralaks do cefeid i standardowych świec. . . . . . . 65
C.12 Model i skladniki Galaktyki, poznawanie wszechświata galaktyk. . . . . . . 65
5 ZASADA KOSMOLOGICZNA. PRZESTRZEŃ I EKSPANSJA WSZECH-

ŚWIATA. 67
LINIA PRZYKLADÓW (linia B) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
B.3 Dlaczego niebo jest ciemne? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
B.4 Jak wyobrażać sobie rozszerzanie sie, wszechświata? . . . . . . . . . . . . . 71
B.5 Jak izotropowe rozszerzanie wszechświata laczy
, sie, z prawem Hubble’a? . . 72
B.6 Jak rozumieć przesuniecie
, ku czerwieni” ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
”
C.13 Kosmologiczne prekoncepcje studentów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
C.14 Cel i podstawowe znaczenie tego rozdzialu.
Zmiany paradygmatu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
C.15 Zasada kosmologiczna — fundament kosmologii. . . . . . . . . . . . . . . . 75
3
C.16 Paradoks Olbersa — pytania i rozwiazanie., . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
C.17 Rozszerzanie izotropowe — pojeciowy
, fundament kosmologii. Modele myślowe wszechświata. 78
C.18 Rozszerzanie izotropowe a prawo Hubble’a.
Stala” Hubble’a a czas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
”
C.19 Predkość
, lokalna a pseudo-predkość
, recesji
wszechświata. Przestrzeń dynamiczna,
przekraczanie predkości
, światla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
C.20 Kosmologiczna interpretacja przesunieć , do
czerwieni a przesuniecia
, dopplerowskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
C.21 Wplyw recesji przestrzeni na podstawowe
wielkości pomiarowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
C.22 Czy przesuniecie, ku czerwieni” dowodzi
”
rozszerzania sie, wszechświata? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
C.23 Obserwacje dalekiego wszechświata jako zagladanie
, w przeszlość. Mapa” i
”
obraz” wszechświata, wszechświat obserwowalny. . . . . . . . . . . . . . . 85
”
C.24 Przestrzeń plaska i przestrzenie zakrzywione.
Geometrie nieeuklidesowe. Glówna myśl OTW. . . . . . . . . . . . . . . . 87
C.25 Co udaje sie, osiagn
, ać?
, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
6 MODELE FRIEDMANNA, CZASOPRZESTRZENNA

EWOLUCJA WSZECHŚWIATA 90
Linia Przykladów (Linia B) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
B.7 Jak elementarnie ( newtonowsko”) uzyskać
”
równanie i modele Friedmana? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
B.8 Jak wyznaczyć gestość
, krytycznai, los
wszechświata? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
B.9 Jak obliczyć wiek wszechświata? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
LINIA KOMENTARZY (Linia C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
C.26 Cel, taktyka wykladowa, struktura rozdzialu. . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
C.27 Newtonowskie wyprowadzenie równania i
modeli Friedmana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
C.28 Gestość
, krytyczna i wszechświat Einsteina —
de Sittera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
C.29 Newtonowski opis wszechświata i formalne analogie relatywistyczne. Krzy-
wizna wszechświata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
C.30 Krytyka kosmologii newtonowskiej — paradoks grawitacyjny i inne slabo-
ści. Wstepne
, kroki ku OTW. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
C.31 Ogólna teoria wzgledności
, z lotu ptaka” — plan wykladu. . . . . . . . . . 102
”
C.32 Krzywizna przestrzeni i metryka Robertsona-Walkera . . . . . . . . . . . . 103
C.33 Jak tworzy sie, relatywistyczne modele wszechświata? Kwestia stalej kosmo-
logicznej, Einstein i Friedman. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
C.34 Dwa równania Friedmana. Relatywistyczna rola ciśnienia. Równanie stanu. 106
C.35 Kosmologia relatywistyczna i newtonowska. . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
4
C.36 Parametr deceleracji i bezwymiarowa gestość
, wszechświata. Znów równania
Friedmana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
C.37 Matematyczna analiza równań Friedmana:
ogólne cechy rozwiazań.
, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
C.38 Kosmologiczne obliczanie wieku wszechświata. . . . . . . . . . . . . . . . . 113
C.39 Czy obliczony kosmologicznie wiek wszechświata jest zbyt krótki? . . . . . 115
7 Ukryta materia wszechświata. 117

Linia Treści (Linia A5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Linia Przykladów (Linia B) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
B.10 Jak obliczyć mase, galaktyki? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
, wiemy o istnieniu ukrytej materiiwszechświata? . . . . . . . . . . . . 119
B.11 Skad
B.12 Czy ukrytej materiijest wystarczajaco , dużoaby to ona decydowala o ewo-
lucji i finalnym losie wszechświata? Jaka jest jej natura? . . . . . . . . . . 122
Linia Komentarzy (Linia C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
C.40 Przyszlość wszechświata i ukryta masa —
znaczenie zagadnienia. Walory poznawcze
i dydaktyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
C.41 Cel, plan i taktyka tej cześci
, wykladu. Kwestia zagadnień wyprzedzajacych. , 127
C.42 Metoda wyznaczania średniej gestości
, Ω przez pomiary stosunków masy do
jasności M/L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
C.43 Jasności galaktyk i masy ich świecacejmaterii.
, Relacje Fabera-Jacksona i
Tully’ego-Fishera. Metoda syntezy populacji. Wyniki liczbowe. . . . . . . . 131
C.44 Obliczenie masy Galaktyki jako wstepny , przyklad metody dynamicznej. . . 133
C.45 Krzywe rotacji dla galaktyk — dynamiczne świadectwo ciemnej materii
ukrytej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
C.46 Rodzaje i rozklad materii naszej Galaktyki — zdobywanie informacji. . . . 137
C.47 Wyznaczenie M/L dla galaktyk eliptycznych — dyspersja predkości, , model
Kinga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
C.48 Ciemna materia w ukladzie dwóch galaktyk — dynamiczna ocena masy
calkowitej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
C.49 Twierdzenie o wiriale dla grup i gromad
galaktyk — dominacja materii ukrytej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
C.50 Przyklad obliczania M/L oraz Ω dla gromady w Warkoczu Bereniki (Coma
Berenicae Cluster). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
C.51 Podsumowanie pomiarów M/L, globalna wartość Ω i standardowe wnioski
o wszechświecie. Czy możemy spodziewać sie, Ω = 1? . . . . . . . . . . . . 142
C.52 Niestandardowe spojrzenie na rezultaty pomiarów Ωwsz — stala kosmolo-
giczna otwiera nowe możliwości! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
C.53 Poza-barionowy charakter dominujacej , masy
wszechświata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
C.54 Neutrina kosmiczne i zagadnienie masy neutrin. Goraca” , czy zimna” ma-
” ”
teria ukryta? Czastki
, egzotyczne”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
”
5
C.55 Materia ukryta a rozwijanie sie, pogladu, na
wszechświat — jaka, droge, przeszliśmy,
co osiagn
, eliśmy?
, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
8 KOSMOLOGIA OBSERWACYJNA DUŻYCH ODLEGLOŚCI.

HORYZONT. 149
Linia przykladów (linia B) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
B.13 Jak obliczyć odleglość i predkość
, o znanym przesunieciu , ku czerwieni? . . . 150
B.14 Jak wyrazić prawo Hubble’a poprzez wielkości bezpośrednio obserwowane? 154
B.15 Co rozumiemy przez rozmiar obserwowalnegowszechświata? . . . . . . . . . 156
B.16 Ile wynosi odleglość do horyzontu w różnych przypadkach wszechświata
plaskiego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
C.56 Cel, charakter i struktura rozdzialu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
C.57 Wplyw rozszerzenia na obserwacje odstepów ,
czasu, dlugości fal, pedu.
, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
C.58 Niejednoznaczność pojeć, odleg lości i pr edkości
, . . . . . . . . . . . . . . . . 163
C.59 Obliczanie odleglości i predkości
, odleglego obiektu (kwazara) — sposób i
sens. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
C.60 Uzyskiwanie obserwacyjnych zwiazków , jasności, odleglości i przesuniecia.
, . 166
C.61 Co nazywamy prawem Hubble’a? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
C.62 Nadzieje i porażki testu przesuniecie—jasność
, . . . . . . . . . . . . . . . . 169
C.63 Test zliczeń galaktyk i ich ewolucja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
C.64 Obserwowalny wszechświat — horyzont czastek , i horyzont zdarzeń dla
wszechświata statycznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
C.65 Horyzont czastek
, we wszechświecie rozszerzajacym , sie.
, . . . . . . . . . . . 173
C.66 Najprostsze obliczenia promieni horyzontów,
podstawowe wnioski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
9 WYBRANE ZAGADNIENIA DALSZYCH WYKLADÓW 176

ZAMIAST SPISU TREŚCI (linia A) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
WYBRANE PRZYKLADY (linia B). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
, wiemy, że musiala istnieć epoka promieniowania? . . . . . . . . . . . 177
B.17 Skad
B.18 Jak dlugotrwala epoka promieniowania
( wczesny wszechświat”)? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
”
B.19 Jak obliczać temperaturew , przeszlości wszechświata? Jak ekspandowal,
oraz jaka, mial gestość
, wczesnywszechświat? . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
B.20 Jak dlugotrwaly epoka leptonowai epoka
hadronowa? Kiedy tworzyly sie, atomy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
WYBRANE KOMENTARZE (linia C). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
C.67 Epoki wszechświata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
C.68 Promieniowanie reliktowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
C.69 Nukleosynteza pierwotna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
6
C.70 Kosmologiczny limit na czastki
, elementarne. . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
C.71 Poczatek
, wszechświata, natura czasu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
III PODSUMOWANIE PRACY. 197
10 Tezy, wnioski, konkluzje. 198

10.1 Zakres treściowy pracy, cele i metody. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
10.2 Doświadczenia i konkluzje dydaktyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
10.3 Glówne tezy pracy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
10.4 Wnioski i zadania na przyszlość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
10.5 Streszczenie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
10.6 Zalaczniki
, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
10.6.1 Program trymestralnego kursu kosmologii Uniwersytetu w Cambridge211
10.6.2 Program kursu kosmologii Uniwersytetu w Lund . . . . . . . . . . . 214
10.6.3 Program jednodniowego kursu kosmologii i czastek , elementarnych
Uniwersytetu Sussex (dla nauczycieli) . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
10.7 Podziekowania
, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
7
Spis rysunków
5.1 Obliczenie nateżenia

, światla odbieranego na Ziemi od wszystkich gwiazd
wszechświata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
5.2 Paradoks Olbersa. Każdy fragment nieba ma jasność taka,, jak typowa tar-
cza gwiezdna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
5.3 Zmiany skali wszechświata przy jego izotropowym rozszerzaniu. . . . . . . 71
5.4 Zagladanie
, w przeszlość: mapa i obraz wszechświata. Galaktyki 4,-4 sa, poza
horyzontem czastek, wyznaczonym dla chwili t0 ; galaktyki 3,-3 poza hory-
zontem dla chwili t1 . Na rysunku 4a mapy narysowane sa, dla wspólrzednych
,
x̄ galaktyk i nie zależa, od czasu, a czasoprzestrzenny obraz wszechświata
jest stożkiem Minkowskiego. Na rysunku 4b mapy narysowane sa, dla od-
leglości x galaktyk i zależa, od czasu (wszechświat rozszerza sie),
, a stożek
Minkowskiego (obraz wszechświata) deformuje sie. , . . . . . . . . . . . . . . 86
6.1 Elementarne ( newtonowskie”) wyprowadzenie równania Friedmana. . . . . 93

”
6.2 Modele Friedmana zależności funkcji skalujacej , R od czasu. Model dla
wszechświata plaskiego k = 0 (realizujacy , sie, przy ρ = ρKR i dany pro-
2/3
sta, zależnościa, R = at ) nazywa sie, także modelem Einsteina-de Sittera. . 94
6.3 Funkcja R(t) w modelach Friedmana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
7.1 Krzywe rotacji galaktyk. Na rys.7.1a przedstawiona jest zależność oczekiwa-

na, jeżeli masa galaktyki jest skupiona glównie w świecacym , zageszczeniu
,
centralnym. Faktycznie obserwowane zależności pokazane sa, na rys.7.1b,
7.1c i 7.1d (patrz 6.50). Obserwowana stalość predkości , v ≈ const (czyli
M/r ≈ const) świadczy o istnieniu dużych ilości ciemnej, ukrytej materii
daleko poza zageszczeniem
, centralnym i nawet dyskiem. . . . . . . . . . . . 120
7.2 Predkości
, gwiazd (lub atomów wodoru) otaczajacych , Slońce: a) wzgledem
,
centrum Galaktyki (kierunek C). b) wzgledem , S lońca (S), c) sk ladowe ra-
dialne (vrad ) predkości
, wzgl edem
, S lońca (które mierzymy poprzez przesu-
niecia
, dopplerowskie). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
7.3 Zależność radialnych skladowych predkości
, vrad (stwierdzonych przez prze-
suniecie
, dopplerowskie z = v rad /c) od k ata
, obserwacji — dla gwiazd lub
atomów wodoru z otoczenia Slońca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
7.4 ???????????????????? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
8.1 Obliczanie zmian odstepów

, czasu w rozszerzajacym
, sie, wszechświecie. . . . 161
8
8.2 Zależność odleglości i predkości
, obiektu (np. kwazara) od jego zmierzonego
przesuniecia
, z dla wszechświata plaskiego (opisanego zwiazkiem
, Einsteina-
2/3
de Sittera R = at ). Na rys.8.2a wykres r(te ) podaje wyliczona, odleglość
obiektu w chwili te emisji światla, zaś r(t0 ) w obecnej chwili t0 odbioru tego
światla przez nas. Liniami przerywanymi zaznaczone sa, odleglości obiektu
−1
wynikajace, z prawa Hubble’a r = vH0 = vT0 gdybyśmy traktowali prze-
suniecie
, z (niepoprawnie) jako wynik efektu Dopplera i obliczali predkość ,
obiektu v ze wzorów dopplerowskich w wersji nierelatywistycznej lub rela-
tywistycznej. Analogicznie na rys.8.2b wykres v(te ) podaje predkość, recesji
obiektu (wyliczona, z prawa Hubble’a v = H0 r) w chwili te emisji światla.
Zaś v(t0 ) w obecnej chwili t0 odbioru tego światla. Liniami przerywanymi
podane sa, zależności dopplerowskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
8.3 Test przesuniecie
, jasność, czyli zależność obserwowanego przesuniecia
, z od
obserwowanej jasności m dla grupy świec standardowych” tj. obiektów
”
o tej samej jasności absolutnej M. Parametrami teoretycznie wyliczonej
zależności z = f (m) sa, stale Hubble’a H0 oraz parametr deceleracji q0 ,
toteż w zasadzie można tym testem obserwacyjnie wyznaczyć H0 i q0 dla
naszego realnego wszechświata, nanoszac , na diagramy punkty pomiarowe. . 169
8.4 a) Horyzont czastek:
, krzyżykiem × zaznaczone sa, promienie horyzontu cza- ,
stek rH w chwilach t0 i t1 ; b) Horyzont zdarzeń: • zdarzenia obserwowalne
(dla obserwatora A), ◦ zdarzenia nieobserwowalne (dla obserwatora A). . . 174
9.1 Zmiany stosunku liczebności neutronów do protonów w zależności od spa-

dajacej
, temperatury wczesnego wszechświata. Krzywa 1 podaje stosunek
wyrażony zwiazkiem
, (9.13), to jest gdy reakcje (9.12) utrzymuja, równowa-
ge, termodynamiczna,, faktycznie zrywana, w otoczeniu punktu N. Krzywa 2
podaje stosunek po zerwaniu równowagi. W fazie AB odlaczaj , a, sie, neutri-
na (kiedy charakterystyczny czas reakcji tr staje sie, rzedu, charakterystycz-
nego czasu ekspansji teksp. . W fazie BC anihiluja, leptony i stosunek n/p
zamarzlby ostatecznie, ale nastepuje , powolny rozpad swobodnych neutro-
nów (faza CD i krzywa przerywana) wyczekujacych , na efektywne reakcje
jadrowe
, (9.11). Reakcje te powstrzymuje natychmiastowa fotodezintegracja
2
jader
, D przez otaczajace, je kwanty γ. Krzywa 3 podaje zamarzniety , osta-
tecznie stosunek n/p, kiedy reakcje (9.11) moga, już efektywnie zachodzić
2
(energie kwantów γ spadaja, poniżej energii wiazania
, D) i wlaczaj
, a, trwale
wszystkie neutrony w sklad jader , powstalych w nukleosyntezie pierwotnej. 188
9.2 Dopuszczalna liczebność Nν odmian neutrin (a zatem i liczebność rodzi-
ny czastek
, elementarnych) prognozowana w oparciu o pomiary ilości 42 He
produkowanego w nukleosyntezie pierwotnej. Parametr η = ηB /ηγ podaje
stosunek koncentracji wszystkich barionów wszechświata (także tych z ma-
terii ukrytej) do koncentracji fotonów. Ograniczenia pomiarowe podane sa,
prostokatami:
, I dla starszych danych, o wysokim poziomie ufności, II dla
nowszych danych, o niższym poziomie ufności. . . . . . . . . . . . . . . . . 194
9
Cześć
,
I
Zadania i charakter pracy.

Dobór treści programowych.
10
Rozdzial 1
Cele i metody wykladów kosmologii.

Zadania i uklad pracy.
1.1 Edukacyjne znaczenie kosmologii.

Dlaczego kosmologia? Co nas sklania aby kosmologie, wprowadzić powszechniej do na-
uczania w ramach nauk fizycznych? Zwróćmy uwage, na niektóre choćby aspekty tego
zagadnienia.
• Wiekuista cisza tych niezmierzonych glebi

, przeraża mnie”
”
(Blaise Pascal,
Myśli, rok 1660).
• Nikt, kto kiedykolwiek spoglada, l w glebie

, nocnego nieba nie mógl oprzeć sie, uczuciu
”
poruszenia wywolanego majestatem kosmosu. Ale inne byly emocje przeżywane na-
wet kilka pokoleń wstecz od tych, których doznajemy dzisiaj — dziś już świadomi, że
czlowiek jest w stanie zrozumieć, że prawa fizyki sprawdzaja, sie, także w najdalszych
cześciach
, Wszechświata i siegaj
, a, do najwcześniejszych momentów kreacji”
(D. Allen Bromley,
w wykladzie inaugurujacym
, XVI Zgromadzenie Ogólne Miedzynarodowej
, Unii Fi-
zyki Czystej i Stosowanej, rok 1979).
• Teoria goracego
, Wielkiego Wybuchu jest obecnie ustalona ponad wszelka, rozsadn , a,
”
watpliwość.
, Pod tym wzgl edem
, porówna lbym j a, do stwierdzeń, że Ziemia i inne
planety poruszaja, sie, wokól Slońca”
(Jakow B. Zeldowicz,
11
w wykladzie inaugurujacym
, XVII Zgromadzenie Ogólne Miedzynarodowej
, Unii Astro-
nomicznej, rok 1983).
Ostatnie z cytowanych zdań jest tak radykalne, że być może nie wszyscy specjaliści ze-
chcieliby sie, pod nim podpisać. Znamienny jest jednak sam fakt, że mógl je napisać jeden
z najwybitniejszych kosmologów już kilkanaście lat temu. Znamienna jest powszechność
podobnych wypowiedzi.
Tajemnica wszechświata przyciaga , la ludzi od tysiecy

, lat. Zawsze zadawano kosmologiczne
pytania. Czym sa, gwiazdy? Czy wszechświat jest skończony? Czy jest wieczny, czy też
mial jakiś poczatek?
, Jakie sa, formy tworzacej
, go materii? Szczególnie kwestie poczatku
,
i losów wszechświata należaly do najbardziej pobudzajacych
, i zawsze ponawianych.
Jednakże w ostatnim okresie naszych dziejów, w ostatnich osiemdziesieciu, , a zwlaszcza

ostatnich czterdziestu latach wydarzylo sie, coś istotnie nowego. Kosmologiczne pytania
i odpowiedzi przestaly być domena, filozoficznego tylko, spekulatywnego myślenia. Za na-
szych czasów zmienil sie, zasadniczo status kosmologii: zachowujac , filozoficzny kontekst [1]
przeksztalcila sie, z domeny spekulacji i zgadywań w pelnoprawna, nauke, ścisla,, w istocie
w swoista, cześć
, fizyki. Pierwszym kamieniem milowym bylo zastosowanie do wszechświa-
ta metod ogólnej teorii wzgledności
, [2, 3], drugim wykrycie ekspansji wszechświata [4, 5].
Gwaltowny rozwój [6, 7] rozpocza,l sie, po odkryciu promieniowania reliktowego [8], po-
twierdzajacego
, trafność przewidywań kosmologicznych. Najważniejszym jednak aspektem
kosmologii ostatnich lat jest jej fascynujace , splecenie sie, z fizyka, czastek
, elementarnych
[9, 10] i fundamentalnymi problemami calej fizyki [11]. Dziś najistotniejszych dla fizyki
odpowiedzi szukamy w pozostalościach po zadzialaniu najpoteżniejszego , akceleratora —
tego na samym Poczatku. , Dziś kosmologia znajduje sie, w centrum uwagi fizyków, a liczba
prac kosmologicznych lawinowo przyrasta. Tak zwany model standardowy podaje szcze-
gólowy i spójny opis poczatków, i ewolucji wszechświata, w jezyku , fizyki. I jeśli nawet
mylimy sie, w szczególach, a nawet gdyby w niektóych glównych ideach, to pozostanie
trwalym osiagni, eciem
, naukowy jezyk
, — umożliwiajacy, formulowanie sprecyzowanych py-
tań i ścislych odpowiedzi. Odpowiedzi, które moga, być zweryfikowane przez pomiary.
Możemy sie, spodziewać, że w przyszlości obecny model standardowy zostanie umocniony
i dalej rozwiniety.
, Gdyby jednak nawet zostal zastapiony
, przez calkiem inna, teorie,
, to b e-
,
dzie ona mogla wyrosnać, z niego w laśnie, jako podstawowej sprawdzalnej bazy naukowej.
Obecny status kosmologii zapewnia jej wielkie znaczenie edukacyjne. Kosmologia wy-
korzystuja, teorie, wzgledności,
, fizyke, jadrow
, a, i czastek
, elementarnych, termodynamike, ,
fizyke, statystyczna, etc., syntetyzuje szereg ważnych zagadnień i dzialów fizyki. Czyni to
w sposób naturalny stosujac , prawa fizyki do calości wszechświata. Uwypuklajac , glebo-
,
ka, jedność fizyki wskazuje w ten sposób na fundamentalna, jedność Natury [12] — jeden
plan” manifestujacy, sie, w strukturze i ewolucji najwiekszego
, i jedynego Obiektu. Dlatego
”
wyklady kosmologii staja, sie, szczególnie wartościowe po kursie fizyki lub też jako intere-
sujace
, i glebokie zakończenie tego kursu.
Inna wielka wartość wykladów kosmologii polega na tym, że kosmologia stanowi szczegól-
12
nie dobry wzorzec nauki o ugruntowanych już podstawach, lecz stale w fazie tworzenia
— nauki otwartej pelnej pytań. Zetkniecie
, z kosmologia, stwarza mocne poczucie wspól-
uczestnictwa w poszukiwaniu naukowym, daje żywy kontakt z tworzeniem sie, idei i teorii
naukowych. Uczy nie naukowych dogmatów lecz wartościowania argumentów, wskazuje
na niepewności — uwidacznia istote, nauki, jej pytajny charakter. Na uniwersytetach bry-
tyjskich istnieje na ten temat — przejaskrawione oczywiście świadomie — powiedzenie:
Co jest nauka,, nie jest pewne. Co jest pewne, nie jest nauka.”
, (Bo jest już tylko wiedza.)
,
”
Nienawidze, fizyki” — oto czesta
, wypowiedź ankietowanej mlodzieży szkól średnich, obok
”
odpowiedzi najpowszechniejszych: nie obchodzi mnie wcale”, po co to komu”, jest nud-
” ” ”
na, jest za trudna”, nic w niej ciekawego”, itp. Podobnie reaguje niestety wiele studentów.
”
Trzeba zatem szukać w fizyce świadomie i zdecydowanie intrygujacych , i przyciagaj
, acych
,
tematów. Szczególnie tych, które ogniskuja, w sobie cala, fizyke,
, s a, istotne dla jej g lównych
problemów. Praktyka dowodzi, że w dzisiejszej fizyce najlepszym chyba tego rodzaju te-
matem jest kosmologia. Tego studenci chca, sluchać, a dziś jest to dziedzina w fizyce
wiodaca,
, w jej nauczaniu niezbywalna. Obfitość i ranga prac kosmologicznych czolowych
fizyków (nagrody Nobla) dobitnie potwierdzaja, dojrzalość naukowa, kosmologii. Także jej
fundamentalne znaczenie, gdyż niewatpliwie
, polaczenie
, w Goracym
, Poczatku
, fizyki cza-
soprzestrzeni z kwantowa, fizyka, czastek
, stanowi klucz do najglebszej
, istoty Natury.
Z oczywistych zatem wzgledów, pominiecie

, kosmologii w prezentacji fizyki jest obec-
nie niedopuszczalne. Ale czy nie jest to dziedzina za trudna, zbyt zaawansowana dla
zwyklych, przecietnych
, studentów? Otóż na szczeście
, wiekszość
, fundamentalnych odkryć
kosmologicznych, w tym odkrycie poczatku , wszechświata (kilkuetapowe), daje sie, calkiem
zadawalajaco
, przedstawić w jezyku
, fizyki elementarnej. W tych okolicznościach wlacze-
,
nie tematów kosmologicznych do każdego kursu fizyki ogólnej stanowi dziś elementarna,
powinność wykladowcy. Ale zarazem przywilej i okazje. , Bowiem tematy kosmologiczne,
przez ogromna, (i rosnac
, a!)
, moc atrakcyjna, swych pytań i odkryć daja, unikalna, szanse, na
wzbudzenie zainteresowania studentów cala, fizyka.,
Praktyka wskazuje również dobitnie, że szczególnym powodzeniem ciesza, sie, dluższe, sa-
modzielne kursy kosmologii realizowane w ciagu, semestru (30 godzin), lub nawet roku (60
godzin) w ramach przedmiotów obieralnych. Na przyklad w bogatej ofercie takich przed-
miotów przedstawionej studentom Wydzialu Fizyki AGH wlaśnie kosmologia rok po roku
znajduje sie, zdecydowanie na pierwszym miejscu wyborów studenckich. Ale okazuje sie, ,
że wybieraja, takie semestralne kursy kosmologii także liczni studenci innych wydzialów!
Jako fizycy nie powinniśmy zmarnować żadnej tego rodzaju edukacyjnej szansy. Bowiem
studiowanie kosmologii obok jej samoistnych wartości stanowi szczególnie dobra, szkole,
myślenia naukowego. Daje żywy wzorzec metod badawczych, stylu i klimatu naukowego.
Daje żywy wzorzec metod badawczych, stylu i klimatu naukowego, owocny dla przyszlej
wlasnej pracy studentów także w innej dziedzinie.
Wydaje sie, przy tym, że rozleglejsza popularyzacja kosmologii moglaby mieć nawet szer-
sze znaczenie spoleczne. Już 40 lat temu C.P. Snow ( Two Cultures” [11]) i jego nastepcy
,
”
zwracali uwage, na spoleczne niebezpieczeństwa rozdźwieku
, mi edzy
, kultura, humanistycz-
13
na, i kultura, nauk ścislych, miedzy
, światem nauki i spoleczeństwem. Brak zrozumienia
prawdziwej istoty nauki powoduje widoczny spadek zainteresowania naukami ścislymi,
rodzi nieufność i niecheć
, wobec nauki. Snow wskazal na możliwość groźnych konsekwencji
i apelowal o zmiane, edukacji, szukajac , tematu przemawiajacego
, do ludzi i pokazujacego
,
istotny charakter nauki. Dziś powstala taka szansa. Tajemnica wszechświata ma ogromna,
sile, przyciagaj
, ac
, a,
, zaś kosmologia jest bardzo dobrym przykladem poszukiwań naukowych.
1.2 Komu wykladać kosmologie,,

na jakim poziomie?
Doświadczenia praktyczne.
1.2.1 Fizycy i inżynierowie

W pierwszym rzedzie, kosmologia powinna być wykladana oczywiście studentom fizyki
i astronomii, a także nauczycielom nauk ścislych — a jej elementy również przyszlym
inżynierom. Ci ostatni stanowić bed , a, najważniejsza, warstwe, decydujac , a, o kierunkach
rozwoju spoleczeństwa w dobie technologii, o jego przyszlym ksztalcie. Ksztalcenie poli-
techniczne, nastawione glównie na jak zrobić”, powinno także zawierać skladnik rozsze-
”
rzajacy
, horyzont myślowy, ukazujacy, pytajny charakter nauki, jej fundamentalne prawa.
Okolicznościa, korzystna, z praktycznego punktu widzenia jest fakt, że studenci politechnik
uzyskuja, przygotowanie z fizyki wystarczajace , do dość już rzetelnego i ścislego przedsta-
wiania elementów nauki o wszechświecie.
1.2.2 Symptomy zainteresowania

Wiele faktów świadczy o już dużym i rosnacym
, dalej zapotrzebowaniu na wyklady z za-
kresu kosmologii. Stala sie, ona czolowym tematem referatów otwierajacych , ogólne konfe-
rencje fizyki, a liczba specjalistycznych artykulów i konferencji narosla lawinowo. W coraz
liczniejszych krajach prowadzi sie, już specjalistyczne kursy kosmologii i popularne jej
wyklady. Z wlasnego terenu ograniczmy sie, do trzech tylko przykladów:
1. Kilkanaście lat temu, wraz z utworzeniem Solidarności”, zaistniala w AGH po raz

”
pierwszy możliwość wprowadzenia szerokiej gamy przedmiotów do wyboru. Przy
zapisach, w konkurencji okolo dwudziestu atrakcyjnych tematów, semestralny kurs
wykladów Ewolucja wszechświata” okazal sie, drugim pod wzgledem , popularności1 ,
”
przyciagaj
, ac
, okolo 1000 studentów na okolo 2000 wybierajacych , przedmioty (ze
wzgledu
, na jednego wyk ladowc e
, ograniczono te, liczb e
, do 120 osób).
2. Już kilkanaście lat temu w czasie ogólnopolskich Dni Wymiany Doświadczeń nt.
nauczania fizyki w uczelniach technicznych obecni tam wykladowcy fizyki zglosili
formalny wniosek o pilnej potrzebie opracowania niewielkiego skryptu lub materia-
lów do nauczania elementów kosmologii w ramach kursu fizyki.
1
Najwiecej
, zapisów uzyskal kurs wykladów ks. prof. Malińskiego Przeglad
, religii świata”.
”
14
3. Od kilkunastu lat prowadze, w AGH obieralne wyklady monograficzne z kosmologii
w wymiarze semestralnym (30 godzin). Nie ograniczaja, sie, one do Wydzialu Fizyki
i Techniki Jadrowej
, (na którym wybiera ten wyklad wiecej, studentów niż jakikolwiek
inny obieralny), lecz byly od poczatku , prowadzone także niezależnie dla studentów
nie fizyków zglaszajacych
, sie, z calej Uczelni (chetni
, byli co roku). Obecnie liczba
zainteresowanych tak wzrosla, że poszczególne Wydzialy AGH zwrócily sie, o odreb- ,
ne prowadzenie dla ich studentów przedmiotu Ewolucja wszechświata” —aktualnie
”
prócz Fizyki na Wydzialach: Elektrycznym, Geologii i Geofizyki, Inżynierii Materia-
lowej, Geodezji. Zglaszane jest też zapotrzebowanie na takie wyklady z niektórych
szkól średnich oraz uczelni (Politechnika, WSP).
1.2.3 Wlasne doświadczenie wykladowe

Bardzo dobra, okazja, do zebrania praktycznych doświadczeń stanowily referaty i wyklady
z kosmologii, które mialem możność prowadzić od 1979 roku. Po poczatkowych , semi-
nariach dla pracowników MIFiTJ AGH, można bylo, wobec zainteresowania studentów,
rozwinać, dla nich cykle semestralne (30 godzin). Grupowaly one albo studentów dowol-
nych wydzialów AGH i czasem innych uczelni, albo studentów IV roku Sekcji a potem
Wydzialu Fizyki plus różni ochotnicy. Doświadczenia przyniosly też różne pogadanki, np.
w DS lub referaty dla wybranych uczniów liceów krakowskich. Istotne informacje przynio-
sly też referaty kosmologiczne na różnych konferencjach w kraju i za granica, oraz wyklady,
które mialem okazje, wyglaszać w niektórych krajach (Dania, Szwecja, Czechy, Anglia),
a zwlaszcza nastepuj
, ace
, po nich pytania i dyskusje. Praktyczna dzialalność stanowi naj-
lepsze chyba źródlo informacji co i jak udaje sie, powiedzieć, jaka jest skala zainteresowań
i jakie możliwości percepcyjne sluchaczy, jakie padaja, pytania. Takie doświadczenia, wy-
cinkowe tylko dotad, , należaloby rozszerzyć — także na innych wykladowców, o innym
sposobie myślenia.
1.2.4 Trzy poziomy nauczania

Biorac
, pod uwage, praktyczne potrzeby wydaje sie, wskazanym wyodrebnienie
, trzech po-
ziomów nauczania kosmologii.
1. Poziom wstepny
, (minikurs kosmologii).
Ograniczylby sie, on do podstawowych informacji, do przedstawienia wyboru glów-
nych tez modelu standardowego.
2. Poziom pośredni (kurs semestralny).

Stanowilby rzeczywiste już wprowadzenie do kosmologii. Nastapi , loby tu znaczne
rozszerzenie tematów i wiadomości, przeprowadzanie dyskusji zagadnień, prezenta-
cja także nowości naukowych. Znacznie wiecej
, szczególowych obliczeń, ale stale np.
z pominieciem
, aparatu teorii wzgledności
, (choć nie jej glównych idei) lub glebszej
,
teorii czastek
, elementarnych. Realizacja tego programu wymagalaby semestralnego
kursu wykladów tj. okolo 30 godzin. Adresowany bylby do wszystkich studentów
zainteresowanych kosmologia,, a zwlaszcza studentów fizyki na przyklad jako jeden
15
z przedmiotu do wyboru. Także wykladowcy fizyki ogólnej powinni poznać kosmo-
logie, na tym poziomie.
Program na tym pośrednim poziomie, przyklady zelementaryzowanych zagadnień,
a zwlaszcza komentarze wykladowe stanowia, zasadnicza, treść niniejszej rozprawy.
3. Poziom zaawansowany (specjalistyczny).
Obejmowalby pelny kurs kosmologii relatywistyczne, silnie oparty o fizyke, czastek
,
elementarnych. Wykorzystalby pelny aparat matematyczny. Adresowany bylby do
studentów fizyki lub astronomii wybierajacych
, kosmologie, jako specjalistyczny wy-
klad monograficzny, z nastawieniem na prace, badawcza, w tej dziedzinie. Tym zawo-
dowym poziomem kursu kosmologii nie zajmujemy sie, w niniejszej rozprawie.
1.2.5 Niezależność wykladowcy

Każdy wykladowca realizuje wlasny styl wykladów, indywidualnie też spojrzy na użytecz-
ność poszczególnych tematów czy idei, rozbudowujac , bardziej niektóre z nich. Podawane
poniżej w tej pracy tematy i tezy w żadnym razie nie zmierzaja, do jakiejś obligatoryjności
— stanowia, tylko propozycje, ograniczajac , a, sie, do punktów (być może?) najważniejszych.
1.3 Kontrowersje i tendencje wykladowe.

Przeglad
, kontrowersji i tendencji, które uwidaczniaja, sie, w literaturze kosmologicznej,
czy w trakcie zbierania informacji kosmologicznych, móglby stanowić cale studium. Tu
wzmiankujemy tylko kilka zagadnień.
1.3.1 Kontrowersje wykladowe

Mamy tu na myśli zawsze wystepuj
, ace
, kontrowersje nauczania (np. fizyki) z reguly znacz-
nie zaostrzone gdy próbujemy samodzielnie wprowadzić nowa, i rozwijajac
, a, sie, dziedzina,
nauki. Oto kilka przykladów:
1. Czy starać sie, o calościowy przeglad
, przedmiotu (pobieżny) — czy skoncentrować sie,
glebiej
, na wybranych tematach?
2. Czy dażyć
, do ścislości i precyzji — czy budować intuicje, popularyzować?
3. Czy ograniczyć sie, do pogladów
, mocno ugruntowanych, sprawdzonych — czy dopu-
ścić nowe idee, aktualności naukowe?
4. Czy pokazywać rozwój koncepcji (naturalność nowych idei) — czy uwypuklać koń-
cowa, strukture, logiczna?
,
5. Ile dedukcji, ile indukcji?
6. Jaki stopień matematyzacji?
Jest oczywiste, że na tego rodzaju pytania trudno dawać odpowiedzi kategoryczne. Chodzi
o propozycje.
16
1.3.2 Trzy aspekty wszechświata
Kosmologia ma różne oblicza dla różnych autorów. Można by zaryzykować ich podzial na
trzy grupy, w których wszechświat rozumie sie, glównie jako:
1. Wszechświat obserwacji (nacisk na strukture, i pomiary)
2. Wszechświat czasoprzestrzeni (nacisk na modele)
3. Wszechświat czastek
, (nacisk na ewolucje, materii)
W pierwszej grupie spotkać można zwlaszcza astronomów, w drugiej zwlaszcza relatywi-

stów (czasem matematyków), w trzeciej wielu fizyków czastek , elementarnych. Obecnie
trzecia tendencja staje sie, dominujac a
, , (wsparta na bazie poprzednich), a wlaśnie nacisk
na ewolucje, materii wydaje, sie, najbardziej obiecujacym
, dla nauczania.
1.3.3 Porzadek
,
chronologiczny czy odwrotny
Niektórzy przedstawiaja, opis fizycznych procesów zachodzacych , we wszechświecie w po-
rzadku
, chronologicznym, od najmniejszych u lamków pierwszej sekundy poczynajac., Inni
natomiast decyduja, sie, na kolejność niejako odwrotna,, cofajac , sie, wstecz od bezpośrednich
obserwacji ku chwili zero. Niewatpliwie
, zaleta , pierwszego sposobu jest naturalność prezen-
tacji zjawisk, które wynikaja, z praw fizyki jako skutki z przyczyn, w porzadku , logicznych
konsekwencji. Ale wówczas stan poczatkowy , świata musi być dogmatycznie i arbitralnie
−4
przyjety,
, wzi ety
, z nieba” i studenci musz a , zapytać skad, wiemy, że np. w t = 10 s
” 12
wszechświat o temperaturze T = 10 K wypelnialo (109 + 1) czastek , na każde 109 anty-
czastek
, itp.; skad
, wiemy, że w ogóle jest jakieś rozszerzanie i byl Poczatek , itd.? Bowiem
taki logiczno-wnioskujacy, opis odzwierciedla rzeczywisty rozwój zjawisk, ale nie rozwój
nauki o Wszechświecie. Czyni to natomiast świetnie drugi sposób, to jest cofanie sie,
wstecz od dzisiaj rejestrowanych obserwacyjnie cech wszechświata do odgadywanych stad ,
stanów wcześniejszych. Ten drugi sposób, umożliwiajacy , wspó luczestnictwo w poznaniu
naukowym, ujawniajacy , faktyczn a, zawartość twierdzeń i stopień zaufania do nich, wyda-
je mi sie, znacznie bardziej ksztalcacym, i wartościowym. Jednak wówczas jako rekapitu-
lacje, powinniśmy na zakończenie (pewnego etapu) przedstawić wydarzenia w porzadku ,
logiczno–chronologicznym, co bedzie, krótka, i znakomita, powtórka.,
1.3.4 Poziom formalizacji

Wielu autorów zabierajac, sie, do popularyzacji kosmologii unika za wszelka, cene, wprowa-
dzania jakichkolwiek, nawet najprostszych wzorów”. Wynika to pewnie z obaw o awersje,
”
czytelników i odrzucenie. Jednak tlumaczenie tylko za pomoca, obszernych omówień jest
zwykle nie tylko mniej precyzyjne i jasne, ale czesto
, tak skomplikowane, że naprawde,
dopiero trudne do zrozumienia. Brak ilościowego podejścia, pelna likwidacja uzasadnień
matematycznych — redukuje drastycznie walory kosmologii wspólczesnej.
Z drugiej strony w literaturze nie-popularnej autorzy prezentuja, najcześciej

, tylko bardzo
17
zaawansowany aparat matematyczny i formalny. Istnieje tu pewna luka. Z edukacyjnego
punktu widzenia najcenniejsze byloby ujecie, pokazujace
, jak przy pomocy najprostszej
matematyki i fizyki można dojść do wielu ważnych rezultatów.
1.3.5 Zakres materialu, sposób zrozumienia

Czy na poziomie wstepnym
, należy mówić w ogóle cokolwiek np. o lamaniu symetrii czy
supergrawitacji [14], o monopolach magnetycznych [15], o fazie nadecia” , wszechświa-
”
ta, albo o strunach”? Niektórzy usiluja, powiedzieć coś o wszystkim, starajac , sie, tylko
”
odpowiednio akcentować i popularyzować to co nowe i najtrudniejsze. Dzieki , temu pre-
zentuja, aktualna, kosmologie,, ryzykujac , jednak zamet , w glowach i watpliwe
, rozumienie.
Inni natomiast redukuja, cala, tematyke, , cz esto
, bardzo drastycznie, do najpewniejszych,
sprawdzonych twierdzeń, dajacych
, sie, za to latwo i dokladnie zrozumieć — cala, reszte,
traktujac
, jako m etne
, spekulacje, do nauczania sie, nie kwalifikujace.
,
Wybór musi wyraźnie zależeć od zalożonego celu i poziomu. Na poziomie wstepnym,

,
w ograniczonym czasie, trzeba być chyba powściagliwym,
, na rzecz dobrego zrozumienia
utrwalonych już idei — których jest niemalo.
1.4 Cele dydaktyczne, zalożenia programowe

Aby odpowiedzieć na wymienione powyżej kontrowersje wykladowe i w ogóle przepro-
wadzić sensowne wyklady musimy mieć możliwie klarowna, wizje,
, co chcemy wykladami
osiagn
, ać.
,
Niezależnie od szczególów takiego czy innego przedstawienia kosmologii, jej prezentacja

stanowi dobra, okazje, do osiagni
, ecia
, także ogólniejszych celów. Oto kilka wytycznych na
które może warto studentom wskazywać:
• wplyw osiagni
, eć
, i rozwoju fizyki na rozumienie wszechświata i jego ewolucji
• integralność zwiazku
, miedzy
, kosmologia, i fizyka, czastek
, elementarnych
• jedność fizyki, jedność Natury
• nauka jako nie tyle fakty i teorie, co raczej droga do ich osiagni
, ecia.
,
Ale takie ogólne wskazania nie wystarczaja., Trzeba skonkretyzować cele wykladów bar-
dziej praktycznie. Z drugiej strony byloby niebezpiecznie przyjać , dogmatycznie abstrakcyj-
ne cele i potem przemoca, dostosować do nich wyklady. Możemy sobie najpierw powiedzieć
po prostu: wykladamy skupiajac , sie, na tym co w kosmologii ważne, ciekawe i wartościo-
we. Taka najprostsza i troche, banalizujaca , odpowiedź ma pewna, wartość, gdyż wskazuje
na wlasna, logike, wewnetrzn
, a, i spójność kosmologii, ale jest zbyt ogólnikowa. Spróbujmy
wiec
, wymienić kilka choćby punktów, tak ogólniejszych jak i bardziej szczególowej natu-
ry, które bylyby użyteczne dla jakiegoś ukierunkowania wykladów. Co chcemy osiagn , ać
,
wykladajac , kosmologi e,
, co student powinien wynieść?
18
A. Z ogólniejszego punktu widzenia
1. Podstawowe kwantum wiedzy rzeczowej o wszechświecie. Wylania sie, tu kwestia

wyboru treści wobec znacznych ograniczeń czasowych.
2. Obraz pewnego wzorca nauki w fazie jej tworzenia, zapoznajacy

, z istota, poszukiwań
naukowych i rozwojem nauki.
3. Swego rodzaju podsumowanie fizyki, poprzez jej zastosowanie do najpelniejszego

Obiektu, z zaakcentowaniem jedności praw Natury.
4. Otwarcie na perspektywy naukowe, problemy, otwarte kwestie o znaczeniu funda-

mentalnym — na fizyke, i kosmologie, przyszlości.
5. Ograniczony choćby kontekst filozoficzny i poczucie interdyscyplinarności kosmolo-

gii.
B. Z bardziej roboczego punktu widzenia
6. Przeglad, wybranych dzialów i zagadnień kosmologii ograniczony przez zalożenie, że

nie jest ona wykladana dla zawodowców.
7. Możliwie rzetelne lecz elementarne przedstawienie wiekszości

, glównych tez, idei,
osiagni
, eć
, i otwartych problemów kosmologii. Powstaje tu nie latwy problem odpo-
wiedniej elementaryzacji.
8. Opis wszechświata w znacznym stopniu ilościowy, z nastawieniem na pokazywanie

skad
, sie, biora, zwiazki
, i konkluzje, z podawaniem rzedów
, wielkości, itp.
9. Pewien stopień operatywności, zdolności do zastosowania uzyskanej wiedzy (np.

w przykladach, pytaniach, zadaniach liczbowych).
10. Nastawienie uwypuklajace

, zagadnienia zwiazane
, z podstawami fizyki.
11. Ogólny poglad

, na wszechświat zgodny z bieżacym
, rozwojem kosmologii.
Powyższe cele i zalożenia nie sa, z pewnościa, kompletne i maja, za cel pokazanie tylko
ogólnego kierunku. Konkretna realizacja musi zależeć od czasu do dyspozycji, poziomu
studentów, a także oczywiście od indywidualnego spojrzenia wykladowcy.
1.5 Funkcjonowanie i zmiana paradygmatu

Jednym z istotnych celów wykladów kosmologii jest przedstawienie wzorca, modelu nauki
— zapoznanie z jej istota, i rozwojem.
Wśród filozofów nauki [18, 19] istnieje od wielu już lat spór o charakter i rozwój nauki.
Jedni w ślad za Kuhnem [20] podkreślaja, decydujac , a, role, rewolucji naukowych, w których
radykalnie zmienia sie, powszechnie dotad , przyjmowany paradygmat naukowy. Drudzy za
19
Popperem [21] czy Lakatosem [22] krytykuja, to stanowisko (jeśli nie jako calkiem niesto-
sowne, to zbyt skrajne) wskazujac,
, że rozwój nauki odbywa sie, jednak glównie metoda,
gromadzenia metod i wyników, selekcjonowanych poprzez stale wzrastajace , możliwości
obiektywnej krytyki.
Przekonanie o kumulatywnym, liniowym rozwoju nauki wyrażane bylo od dawna po-

przez wielu wybitnych uczonych — np. Riemann pisal [23], że droga poznania przyrody
jest w zasadzie uzupelnieniem i przeksztalceniem naszych poprzednich systemów poje- ,
ciowych. Przekonanie to jest stale najcześciej
, spotykane wśród praktyków nauki. Jednak
Kuhn i jego zwolennicy nie tylko przekonywujaco , wskazuja,, że istotny postep , naukowy
dokonuje sie, dzieki
, dojrzewaniu i zaistnieniu rewolucji naukowych, kiedy to nastepuje ,
zasadnicza przebudowa aparatu pojeciowego
, poprzez który interpretowany jest świat. Za-
uważaja, oni również, że rewolucje te sa, szybko maskowane i dlatego niedostrzegalne.
To maskowanie dokonuje sie, automatycznie poprzez np. podreczniki , pisane po rewolu-
cji naukowej, już w jezyku
, nowych pojeć, i reinterpretujace , w nowym duchu także dawne
stwierdzenia, zgodnie z nowymi celami i pogladami , — tak by calość ukladala sie, w jeden
spójny liniowy ciag.
, Likwiduje to lub zaciera poczucie historycznej zmienności danej dys-
cypliny. Niektórzy nawet sprzyjaja, takiemu zacierajacemu , podejściu, jak np. Whitehead
który pisal: Nauka, która nie może sie, zdobyć na to, aby zapomnieć o swych zalożycielach
”
jest zgubiona” [21]. Wiekszość
, jednak badaczy jest odmiennego zdania, zwracajac , uwa-
ge, na ujemna, role, petryfikacji schematów i powielania gotowych wzorców, ograniczajac , a,
zdolność do nowych odkryć i hamujac a
, , istotny postep.
, W tym duchu wypowiada si e, nie
tylko Kuhn i jego zwolennicy, ale nawet np. Popper piszac: , ” Ci którzy nauczyli sie, jedynie
jak stosować gotowa, teoretyczna, strukture, do rozwiazywania , zadań które wyros ly w tej
strukturze i sa, w niej rozwiazywalne,
, nie mog a, oczekiwać że ich przygotowanie pomoże
im wiele w odmiennym zakresie” [21].
Nie wdajac , sie, tu szerzej w tego rodzaju polemiki i analizy zwróćmy tylko uwage, na
zwiazek
, tej tematyki z wykladami kosmologii [24, 25, 26]. Możemy w nich pokazać proces
formowania sie, nowych pojeć,, wyobrażeń, calej nowej nauki, niemal ”in statu nascendi”.
Wytworzyl sie, już ugruntowany i powszechnie akceptowany fundament strukturalny i teo-
retyczny, w pelni już zapewniajacy
, kosmologii status wartościowej nauki, wspólistniejacy
,
z dużymi i zmiennymi obszarami na których pojawia sie, tyle teorii ile uczonych”. Poste- ,
”
puje stale proces precyzowania obszarów badań i stosowanych metod. Stale jeszcze dużo
miejsca pozostaje na uszczególowienie metod, struktur, teorii.
Wszystko to charakteryzuje okres zmian, okres formowania sie, i dojrzewania nowego pa-
radygmatu kosmologiczno — fizycznego2 . Kontakt z kosmologia, wspólczesna, stwarza uni-
2
Poslugiwanie sie, sformulowaniem paradygmat kosmologiczny” może budzić opory, jeśliby uznać, że
”
termin paradygmat” zostal zastosowany do zbyt waskiego
, zakresu zagadnień — niektórzy autorzy [19]
”
mówia, o trzech tylko paradygmatach przyrodniczych” w dziejach myśli ludzkiej. Nie upierajac, sie, przy
”
tym terminie i traktujac , go jako wygodny skrót zauważmy jednak, że także Kuhn, glówny propagator
tego terminu, posluguje sie, takimi sformulowaniami jak paradygmat optyki fizycznej”, paradygmat
” ”
Franklina” czy paradygmat scholastyczny” [20]
”
20
kalna, szanse, wspóluczestnictwa (choćby biernego) w tym procesie tworzenia sie, i zmiany
paradygmatu, czy przynajmniej nowego zastosowania paradygmatycznego” [20] idei i teo-
”
rii fizycznych.
Zapoznanie sie, z kosmologia, wspólczesna, nie tylko daje studentom okazje, do śledzenia jak
tworzy sie, rozwinieta , nauka, ale także bezpośrednio zmienia i formuje ich wlasny paradyg-
mat myślenia o wszechświecie. W umyslach studentów funkcjonuja, wstepnie , na ogól malo
sprecyzowane, niejasne elementy newtonowsko-naturalnego (a czesto , przed-naukowego)
myślenia. Budujac , nowy paradygmat musimy przetworzyć ca la, siatk e
, poj eciow
, a,, obejmu-
jac
, a, np. pojecia
, czasu, krzywizny czasoprzestrzeni, próżni, czastki , elementarnej, pojecie ,
istnienia itd. — musimy utworzyć mape, konturowa” , elementów wszechświata i podać
”
metody kartografii” [20]. Treść stosowanych pojeć , należy określać nie tyle teoretycznymi
”
definicjami, co operacyjnie, w praktyce użytkowej. Zmiana paradygmatu nastapi , w natu-
ralny sposób gdy najpierw ujawnia, sie, anomalie w dotychczasowym obrazie (np. z prawa
Hubble’a predkość
, dalekich obiektów przekracza predkość, światla). Wkrótce pojawia sie,
potrzeba nowych pojeć , i slownictwa (np. przyrost przestrzeni miedzy , nieruchomymi ga-
laktykami). Nastepuje , też reinterpretacja wielu dawnych wielkości w duchu nowych po-
jeć
, i schematów myślowych (np. sens predkości). , Kiedy sprawdzimy na przykladach, że
wszystkie nowe i dawne elementy i pojecia, , po zinterpretowaniu w nowym schemacie,
należycie funkcjonuja, tworzac , niesprzeczn a, struktur e, — nastepuje , ich akceptacja jako
zrozumialych i naturalnych. Naturalność” pojeć , jest zreszta, w znacznym stopniu uzależ-
”
niona od przyzwyczajenia (uwarunkowanego czestym , funkcjonalnym stosowaniem w danej
strukturze). Na przyklad tak naturalne” pojecie , grawitacji rozumianej jako wrodzone
” ”
przyciaganie”
, jest przecież w istocie calkiem tajemnicze i niezrozumiale; nie mniej natural-
ne staja, sie, w nowej strukturze takie pojecia , jak zakrzywienie czasoprzestrzeni, przyrost
przestrzeni, wzgledność
, czasu, itp.
Wspóluczestnictwo w budowaniu nowego paradygmatu kosmologicznego oznacza nieustan-

ne stykanie sie, z obszarami pelnymi zupelnie nowych idei, pomyslów, teorii i spekulacji
— czesto
, zmiennych, nie do końca jasnych, lub nawet chybionych.
W wykladach trzeba zachować odpowiednia, równowage. , Z jednej strony musimy wyraźnie

oddzielić niepewne obszary od tego co już dobrze ugruntowane i co mocno eksponujemy.
Z drugiej strony nie należy rezygnować z tych niepewnych zagadnień zupelnie, gdyż odpo-
wiednio podane maja, wielka, wartość ksztalcac, a.
, Warto (przy odpowiednim naświetleniu!)
zachować otwartość na dziwne nawet i nieusprawiedliwione pomysly, czy na dyskusje, lub
krytyke, uświeconych
, twierdzeń (jak np. zasada zachowania energii). Nawet matematyka,
co uwidacznia np. Lakatos [22] wzrasta przez nieuprawnione śmiale zgadywanie i nie-
formalna, argumentacje, — tym bardziej nauki przyrodnicze. Jak pisze Popper z nowymi
problemami w nowych dziedzinach poradza, sobie ci, których tak ksztalcono, że moco-
”
wali sie, z problemami; szczególnie jeśli ich zrozumienie, sprecyzowanie i sformulowanie
okazalo sie, trudne” [21].
21
1.6 Metody realizacji zalożeń
Majac , już jako tako sprecyzowane cele i zalożenia możemy do nich dostosować charakter
i styl wykladów, metody nauczania i preferencje. Szczególowo rozwiazuje
, to zadanie indy-
widualnie każdy z wykladowców; tu zamierzamy zwrócić uwage, na proponowane ogólne
tendencje.
1. Trzeba najpierw dokonać wyboru tematów odpowiadajacego
, najlepiej celom rezy-
gnujac
, z równomiernego przedstawienia calości. Oznacza to eliminacje, lub ogra-
niczenie nawet calych dzialów kosmologii o zasadniczym skadin
, ad
, znaczeniu dla
specjalistów.
2. Do wykladów powinny być wprowadzane nowości naukowe, nowe koncepcje, ale
przedstawione z odpowiednim dystansem, bez uleganiu fascynacji wlaściwej czesto
,
jej twórcom.
3. Problem stopnia ścislości wykladu należy rozwiazać
, w duchu: ścislość w jednych
partiach, popularyzacja w drugich.
4. Zalożenie, że wykladamy nie dla zawodowców oznacza również, że nie jest oczekiwa-
na sprawność matematyczna studentów, co prowadzi do eliminacji zaawansowanej
matematyki (np. rachunku tensorowego).
5. Wyklad powinien mieć jednak generalnie biorac
, charakter ilościowy, z prosta, mate-
matyka, i oszacowaniami liczbowymi. Zagadnienia omawiane tylko jakościowo rów-
nież wystapi
, a,
, lecz nie powinny dominować.
6. Podajac
, ważniejsze wielkości kosmologiczne i fizyczne należy z reguly dażyć
, do po-
kazania w jaki sposób można je wyznaczyć.
7. Nasze wyklady z kosmologii powinny ja, ujmować glównie od strony fizycznej (nie
matematycznej, astronomicznej czy filozoficznej), z naciskiem na ewolucje, materii.
8. Musi być jasne dlaczego wprowadzamy nowe pojecie , czy twierdzenie! Wyklad nale-
ży prowadzić tak, aby studenci widzieli potrzebe, wprowadzania idei, pojeć,
, hipotez.
Byloby najlepiej aby niemal sami je odkrywali” i formulowali, przy asyście wykla-
”
dowcy.
9. Nacisk powinien być najpierw polożony nie na matematyke, i abstrakcje, , lecz na
pogladowość,
, na budowe, intuicji i wyobrażeń, oraz na wykszta lcenie wzorców myślo-
wych. Dopiero na tej podstawie można dokonywać matematyzacji i formalizacji.
10. Należy stosować przemyślane laczenie
, indukcyjnego dochodzenia do praw z deduk-
cyjnymi wnioskowaniami.
11. Wyklad powinien nieustannie stymulować studentów do pytań i dyskusji. Na pyta-
niach studentów wykladowca może sie, czesto
, wiecej
, nauczyć niżby przypuszczal.
12. Przyklady, zastosowania wzorów i twierdzeń, zadań, powinny być niezbywalna, cze-
,
ścia, edukacji, także kosmologicznej.
22
13. Stosowane być powinno możliwie wielokrotne wykorzystywanie poznanych metod
czy twierdzeń (np. twierdzenie o wiriale), poznanych idei i faktów.
14. W calym kursie powinniśmy przestrzegać zasady stopniowania trudności.
15. Wyklady powinny w pierwszej kolejności pokazywać rozwój koncepcji kosmologicz-
nych, a dopiero później osiagni
, et
, a, strukture, logiczna.
,
1.7 Problemy elementaryzacji

Dość powszechnie utrzymuje sie, mniemanie, że kosmologia jest nauka, zaawansowana, i
trudna, do wykladania. Rzeczywiście, stykamy sie, z trudnościami i to w kilku zakresach,
na kilku poziomach. Pierwszym bywa niewystarczajace , przygotowanie wstepne, studentów.
Drugim, poważnym, nasze wlasne trudności z rozumieniem wielu zagadnień i prac kosmo-
logicznych. Trzecim, może najistotniejszym, sa, wewnetrzne
, trudności kosmologii samej
w sobie — trudności natury pojeciowej,
, matematycznej, merytorycznej, interpretacyjnej.
Objawiaja, sie, one zwlaszcza w kosmologii najnowszej. Czwarta, wreszcie strefe, trudności
stanowi adaptacja kosmologii do nauczania.
Podstawowym zadaniem jest odpowiednia elementaryzacja trudniejszych zagadnień ko-

smologicznych. Rozróżniamy tu elementaryzacje, od popularyzacji, bo przy tej pierwszej
chcielibyśmy zachować podejście ilościowe i pewna, doze, ścislości wykladu.
Pomimo wzmiankowanych trudności istnieja, podstawy do stwierdzenia, że niemal wszyst-

kie najważniejsze zagadnienia kosmologii daja, sie, przedstawić prosto, w sposób zelemen-
taryzowany. Do takiego przekonania sklaniaja, zarówno wlasne bezpośrednie doświadcze-
nia wykladowe, jak i opinie uzyskane od innych wykladowców z kilku krajów. Dotyczy to
wez, lowych punktów modelu standardowego, tworzacego, podstawowy kanon opisu wszech-
świata; w mniejszym stopniu zagadnień najnowszych. Elementaryzacja musi objać , różne
sfery nauczania. Zasadniczym jest elementaryzacja pod wzgledem , matematycznym i for-
malnym. Elementaryzacja musi mieć jednak charakter także pojeciowy,
, a również objać
,
sfere, informacji merytorycznych oraz sfere, interpretacyjna.,
Zakres matematyki do którego wystarczy sie, ograniczyć nie przekracza matematyki szkol-
nej oraz najprostszych równań różniczkowych czy najprostszych calek i jest w zupelności
objety
, studenckimi kursami matematyki w szkolach wyższych.
Najpoważniejszym problem elementaryzacji jest zakres i granice uproszczeń których do-

konujemy. Uproszczenia należa, do istoty elementaryzacji, ale niosa, z soba, niebezpieczeń-
stwo deformacji zagadnienia. Dobre wyczucie dozwolonych, rozsadnych , granic uproszczeń
bywa czasem nielatwe. Uproszczenie nie powinno zgubić kluczowych punktów decyduja- ,
cych o zjawiskach i procesach, może pominać, inne. Możemy zamiast wielu rzeczywistych
procesów uwzglednić
, tylko jeden — ale najważniejszy i wtedy, gdy otrzymamy podob-
ny efekt końcowy. Również obliczenia można i warto uprościć, nawet strywializować, ale
jeżeli w efekcie przyniosa, poprawny rzad
, wielkości. Czesto
, elementaryzacja prowadzi do
23
przyjmowania skokowych zmian czy procesów, zamiast rzeczywistych ciag
, lych, jednopa-
rametrowych zamiast wieloparametrowych — trzeba o tych uproszczeniach poinformować
sluchaczy.
Elementaryzacja ma swoje trudności i niebezpieczeństwa, ale ma przede wszystkim za-

lety. Należa, do nich prostota i blyskawiczność uzyskiwania wyników, czesto
, uwypuklenie
istoty zjawiska czy obliczenia, swoista elegancja, a przede wszystkim zrozumialość dla sze-
rokiego grona niewtajemniczonych.
Elementaryzować można na różnych poziomach. Czesto , jest celowe zastosowanie dwupo-

ziomowej elementaryzacji tego samego zagadnienia w tym samym kursie wykladów, jeśli
chcemy najpierw uchwycić podstawy zagadnienia, a później ujawnić jego nowe, ważne
aspekty. Na przyklad pierwsza elementarna analiza produkcji 42 He daje poprawne wyniki
dla jego zawartości we wszechświecie; ponowna glebsza
, analiza, stale elementarna, przy-
nosi istotne dla calej fizyki ograniczenie na liczebność rodzajów neutrin.
Przedstawione w tej pracy próby elementaryzacji oparte sa, na wlasnych kilkunastolet-

nich doświadczeniach wykladowych. Ważna, role, dla oceny ich dzialania graja, sprawdziany
postepów,
, które warto co pewien czas organizować w czasie wykladów.
1.8 Wybór tematów, taktyka dydaktyczna

Rozpoczynajac , wyklady stajemy przed zadaniem wyboru tematów — stosownie do przy-
jetych
, celów i zalożeń oraz do czasu którym dysponujemy. Chcemy w tym punkcie podać
propozycje, ogólnych kierunków takiego wyboru, gdyż szczególowo podamy propozycje, li-
nii tematycznej w rozdziale nastepnym
, oraz pod haslami treść w nastepnych
, rozdzialach
tej pracy.
Jeżeli czas jest bardzo ograniczony musimy sprecyzować glówne zagadnienia, na które
decydujemy sie, polożyć nacisk, lub nawet do nich sie, tylko ograniczyć. Moglyby do nich
należeć:
• podstawowe informacje na temat obserwacyjnego poznania wszechświata
• argumenty za goracym
, wybuchem poczatkowym
, (ekspansja wszechświata, model
Friedmana, pierwotna nukleosynteza, promieniowanie reliktowe)
• epoki Wszechświata (skala temperatur i czasu, czastki

, i promieniowanie, neutrina,
kalendarium)
• problem poczatku
, (sens osobliwości, modele a rzeczywistość).
Przy mniej skrajnym reżimie czasowym glówna linia tematyczna musi być pelniej rozwi-
nieta.
, Obejmować ona powinna dwa wielkie dzialy programowe:
I Struktura i modele wszechświata (ekspansja wszechświata)
24
II Goracy
, wybuch pierwotny (ewolucja materii)
Ewolucje, materii decydujemy sie, przedstawić cofajac , sie, w czasie od obecnej epoki do
chwili poczatkowej,
, zgodnie z rozwojem wiedzy kosmologicznej. Temu też kryterium jest
na ogól posluszna cala linia tematyczna. Od razu można dostrzec, że niektóre dzialy i
wiele tematów szczególowych zostaje pominietych. , Wśród nich na czolo wysuwa sie, nie-
watpliwie
, obszerna cześć
, kosmologii zajmuj aca
, sie, niestabilności a, grawitacyjna,, ewolucja,
zaburzeń, powstaniem i ewolucja, galaktyk. Jest ona bardzo ważna dla specjalistów sta-
nowiac, duży teren roboczy wielu kosmologów, ale z punktu widzenia naszych celów, dla
niespecjalistów, nie jest tak istotna i ciekawa, luźniej laczy , sie, z podstawami fizyki a
jest trudniejsza technicznie — toteż decydujemy sie, ja, niemal opuścić, skoro z jakichś
dużych partii trzeba zrezygnować. Niemal, bo odkladamy jej bardzo krótkie omówienie
na koniec programu wykorzystujac , przy tym okoliczność, że zagadnienia te sa, niepewne
i stanowia, stale otwarte jeszcze problemy kosmologii. Podobnie opuszczamy omawianie
kosmologii anizotropowych i niejednorodnych. Zabraknie też czasu na wykladanie ogólnej
teorii wzgledności,
, zreszta, zgodnie z zalożeniami o eliminacji zaawansowanej matematyki
— dokonamy natomiast krótkiej prezentacji jej wybranych idei, jako minimum naświetla-
jacego
, modele wszechświata.
Pomijamy też wiele bardziej szczególowych zagadnień, zwlaszcza zwiazanych

, z bardziej
zaawansowana, fizyka, najwcześniejszych etapów wszechświata (np. grawitacja kwantowa,
plazma kwarkowa, itp.). Lista zagadnień które chcemy omawiać jest i tak niepokojaco,
duża.
Szczególy dorobku materialu trzeba podporzadkować

, odpowiedniej taktyce dydaktycznej.
Na przyklad rozpoczynajac , nauke, o Wszechświecie nie zaczniemy od kwestii typu ”co
to jest wszechświat”. Najpierw zdobedziemy
, w praktyce pewne doświadczenie poznaw-
cze, a potem dopiero możemy poruszać i zaczynać precyzować te, trudna, kwestie. , Zasada
stopniowania trudności powoduje, że np. zagadnienie horyzontów odkladamy na koniec
pierwszej cześci
, kosmologii. Podobnie najpierw skupiamy sie, na jednym tylko modelu (np.
modelu Friedmana), czy na jednym tylko, ale istotnym elemencie nowego paradygmatu
(np. idei przyrostu przestrzeni) — pelniejsza, teorie, odkladajac, na później. Wiele zagad-
nień o nieco już historycznym charakterze możemy opuścić, ale trzeba starannie wybierać
te, które przygotowuja, do aktualności kosmologicznych (np. model de Sittera, ze wzgledu,
na faze, inflacji wszechświata).
Pewna, cześć
, czasu musimy zarezerwować na przypomnienie lub uzupelnienie wiadomości
z fizyki ogólnej (np. termodynamiki promieniowania ciala doskonale czarnego, fizyki sta-
tystycznej).
Istotna, jest kwestia przygotowania astronomicznego. Zwykle nie jest ono wystarczajace , i
należy na poczatku, poświecić
, dość dużo czasu na omówienie obserwacyjnego poznania
wszechświata, bo zorientowanie w tych realiach jest bardzo istotne. Z drugiej strony musi-
my pamietać,
, że nie prowadzimy wykladu astrofizyki i możemy poruszać tak interesujace ,
skadin
, ad
, zagadnienia jak np. równowaga i kolaps gwiazd (czarne dziury, pulsary) o tyle
25
tylko, o ile wprost wiaż
, a, sie, one z kosmologia, [29].
Istotne jest także przygotowanie z dziedziny czastek, elementarnych. Niewielkie kwantum

podstawowych wiadomości jest niezbedne , dla elementarnej nawet kosmologii, ale zakla-
damy, że studenci uzyskaja, je wcześniej w wykladach fizyki ogólnej. Jeśli chcielibyśmy
omawiać glebiej
, ewolucje, materii w fazach najbliższych poczatkowej
, osobliwości możemy
natrafić na trudności i trzeba byloby znaleźć czas na uzupelnienia [30].
Trudniejsza tematyka wykraczajaca , poza ugruntowane podstawy kosmologii zostala zgru-

powana w ostatniej cześci
, wykladów. Ma ona dać poglad, na kosmologie, aktualnie uprawia-
na, oraz umożliwić spojrzenie na nia, w szerokiej perspektywie. Chcielibyśmy powiedzieć
krótko o aktualnościach naukowych, pominietych
, dzialach, teoriach niestandardowych,
kwestii poczatku
, wszechświata. Musimy sie, tu ograniczyć glównie do popularyzacji, do
jakościowego charakteru wykladu.
Na zakończenie warto zwrócić uwage, na wartość i charakter osiagni

, eć
, kosmologii, a także
na jej bogate aspekty filozoficzne [1, 24, 25].
1.9 Zadania, charakter i tezy pracy

Pisaliśmy już o potrzebie nauczania kosmologii i wielkim zapotrzebowaniu na jej wyklada-
nie. Aby sprostać tym potrzebom musi pilnie wyksztalcić sie, szerokie grono wykladowców.
Chodzi przy tym zarówno o bardziej profesjonalnych fizyków–kosmologów, którzy prowa-
dziliby semestralne lub jednoroczne wyklady kosmologii (na poziomie, który określimy ja-
ko pośredni), jak i o wiele liczniejsze grupy wszystkich wykladowców fizyki ogólnej, którzy
powinni być zdolni do wprowadzenia w swoje wyklady czterogodzinnego (w ostateczności
dwugodzinnego) minikursu kosmologicznego na poziomie wstepnym. , W tym celu powinni
przy tym sami znać i rozumieć kosmologie, znacznie dokladniej niż ich studenci. Ponadto,
dzialajacy
, już w Polsce i świecie oraz przyszli wykladowcy kosmologii powinni porównać i
wzajemnie przedyskutować swoje programy, zakres treściowy, sposoby nauczania, poziom
techniczny, przyjmowane uproszczenia.
Takim wlaśnie potrzebom jak wymienione powyżej stara sie, wyjść naprzeciw niniejsza
rozprawa. Ponadto powinna ona dać glebszy
, wglad
, w sama, strukture, kosmologii, co jest
pożytecznym a nawet koniecznym warunkiem wstepnym
, odpowiedniego jej wykladu —
rozprawa powinna być w pewnym stopniu naukowa, anatomia, kosmologii.
Jak to zrobić? Pierwszym zadaniem jest określić treść praktyczna, wykladów. Chodzi
tu o zdecydowanie co w wykladach pominać, , a co podkreślić, czyli o zakres treściowy.
Chodzi jednak także o tak ważna, rzecz jak przemyślana linia nastepstw,
, kolejność punk-
tów wykladowych — tak, aby podawane studentom rozwiazanie , rodzilo nowy problem,
dzieki
, czemu pytania mia lyby logiczne nast epstwo,
, draż
, ,ac kosmologie, coraz glebiej.
, Ale
nasuwa sie, drugie i jeszcze ważniejsze zadanie. Profesjonalna kosmologia wykorzystuje
zaawansowana, matematyke, i rozwiniete, dzialy fizyki (o tym OTW, czastki, elementarne),
26
toteż może uchodzić za trudna., Jeśli chcemy wykladać ja, przecietnym
, studentom, tak
aby naprawde, wyklad rozumieli (we wszystkich szczególach), to mamy przed soba, zada-
nie elementaryzacji kosmologii do celów wykladowych. Taka elementaryzacja nie może
zgubić glównego sensu omawianego zagadnienia, nie może sklamać; powinna być ujeciem
,
ilościowym i zachować logiczne wynikanie — a nie tylko podać nieuzasadniona, informa-
cje, z nieba”. A przy tym operować na tyle prosta, matematyka, i fizyka,, aby dla naszych
”
przecietnych
, (co nie znaczy zlych) studentów byla w pelni zrozumiala. Nie zawsze jest to
latwe zadanie i laczy
, sie, z czymś, co nazwalbym trzema zasadami dydaktyki”:
”
10 mówić tylko prawde,
20 nie (od razu) cala, prawde,
,
30 wiedzieć komu i kiedy.
Ponieważ przyklady przemawiaja, lepiej i sa, o wiele bardziej użyteczne niż wszelkie ogól-
ne omówienia, powinniśmy opracować konkretne przyklady zelementaryzowanych zagad-
nień. A wreszcie trzecie i chyba najpoważniejsze, najglebsze , zadanie. Wykladajac, dany
temat stajemy przed pytaniem jak to zrobić, nasuwaja, sie, nam różne możliwości i róż-
ne problemy, studenci bed , a, rozumieli jedno, ale b ed
, a, mieć trudności z drugim, zadadza,
nam zapewne określone pytania. Trzeba jeszcze przed wykladem wyszukać i wyświetlić
trudności, niejasności, trzeba skomentować problemy. Musimy wiec , każdy temat przedys-
kutować wzajemnie miedzy , wykladowcami (obecnymi i przyszlymi) i to tak, aby mieć
z tego pożytek bezpośrednio w wykladach. Trzeba w tym celu opracować komentarz do
wykladanych zagadnień, użyteczny tak dla wzajemnej dyskusji wykladowców, jak i do
bezpośredniego stosowania wobec studentów. Rozwiazywanie , tego zadania powinno sta-
nowić najobszerniejsza, cześć
, pracy. Powinniśmy zbadać możliwie każde zagadnienie pod
wzgledem
, wykladowym — czy nadaje sie, do wykladania i jakim studentom, w jakim stop-
niu, pod jakimi warunkami.
Zauważmy, że przy tak sformulowanych zadaniach i potrzebach przedstawiana rozpra-

wa nie jest podrecznikiem
, kosmologii. Adresowana jest w pierwszym rzedzie
, do licznych
już dziś fizyków, którzy już zdobyli pewne podstawowe informacje kosmologiczne z róż-
nych źródel — czyli do fizyków już nieco oswojonych z zagadnieniami kosmologii, a którzy
teraz powinni ja, zaczać , wykladać studentom w semestralnych kursach (lub już to robia).
,
Ale adresowana jest także szerszej do wszystkich wykladowców fizyki ogólnej, co najmniej
wybiórczo: zapoznanie sie, z krótkimi elementaryzowanymi przykladami być może umoż-
liwi praktyczne przeniesienie ich wprost do wlasnych wykladów, a może udoskonalenie
przykladów podanych w pracy. Także zagladni , ecie
, do komentarza na temat wybranych
zagadnień może okazać sie, pożyteczne dla wykladowcy fizyków ogólnej. Jakie przy takich
zadaniach powinniśmy zbadać, sformulować i może obronić tezy? Możemy je próbować
wstepnie
, sformulować na podstawie doświadczeń wieloletniej już praktyki w wykladaniu
kosmologii.
Po pierwsze, iż dobór treści wykladowych, który jest dopuszczalny ze wzgledu , na wy-
móg elementaryzacji, realnie odpowiada kanonowi kosmologii, dzieki , czemu wykladamy
istotnie kosmologie, (lub jej cześć),
, a nie coś obok. Może taka, teze, udokumentować porów-
27
nanie tekstu pracy z kosmologicznym kanonem znanym (z ksiażek, , artykulów, praktyki)
specjaliście, profesjonalnemu kosmologowi. Po drugie i najważniejsze, że kosmologia da sie,
zelementaryzować, że jej glówne tematy elementaryzacji sie, poddaja., Moglyby to doku-
mentować zamieszczane w pracy przyklady zelementaryzowanych zagadnień, odpowiednie
poziomem i zakresem, a także cześciowo
, komentarz.
Po trzecie — w warstwie wyobrażeniowej i pojeciowej , (modelowej) — że prowadzenie

wykladu kosmologii jak i jego zrozumienie, przyswojenie sobie przez studentów wymaga
wprowadzenia i wykorzystania nowego paradygmatu i wyklad takie zmiany paradygma-
tu powoduje. Chodzi tu o nowe myślenie o przestrzeni, rozszerzaniu, wybuchu (termin
mylacy),
, predkości,
, energii, przesunieciu
, itp. Choć w tych wykladach nie możemy wnikać
glebiej
, w aparat ogólnej teorii wzgledności
, (OTW), to nasze i studentów myślenie powin-
no być zgodne z jej duchem i do niej pojeciowo, przygotowywać. Dokumentacje, tej tezy
stanowić powinny w pracy zwlaszcza komentarze, omawiajac , trudności pojeciowe
, i drogi
z nich wyjścia, ale także przyklady.
Po czwarte, że tak zelementaryzowane przyklady i nowe pojecia , paradygmatyczne nadaja,

sie, w praktyce (jako minikosmologia) do wlaczenia
, w wyklad fizyki ogólnej dla naszych
przecietnych,
, typowych studentów. Chodzi o ocene, 10 czy użyty w pracy aparat matema-
tyczny i stosowane prawa fizyczne sa, znane studentom oraz 20 czy sposób przedstawienia
bedzie
, dla studentów zrozumialy i może być użyty przez wykladowce, fizyki. Zauważmy, że
oceny takiej może, a nawet powinien dokonać nie tyle kosmolog profesjonalista, ile raczej
wykladowca fizyki znajacy , z praktyki poziom, umiejetności
, i cechy myślenia studentów.
Po piate,
, że proponowana calość pracy, na poziomie charakteryzowanym zwlaszcza przez
komentarz, nadaje sie, dobrze w praktyce jako pomoc do semestralnego lub rocznego kur-
su calej kosmologii dla nie zawodowców. Może to dokumentować lektura calej pracy i
porównanie jej z realiami i problemami wykladowymi znanymi z wlasnych doświadczeń
wykladania kosmologii, a także spójność z fizyka, wykladana, na typowym poziomie i do-
świadczeniem jej recepcji przez studentów.
1.10 Uklad pracy i korzystanie z niej.

Praca podzielona jest na dziesieć, rozdzialów zamknietych , w trzech nierównych cześciach.
,
pierwsza cześć
, (rozdzia ly 1 i 2) skupiaj a si
, , e najpierw na znaczeniu i celach wyk ladu ko-
smologii, metodzie i problemach realizacji, zadaniach i tezach pracy, a nastepnie , na proble-
matyce doboru treści wykladowych i na proponowanych programach calości semestralnego
kursu kosmologii. Zasadnicza,, dominujac , a, cześci
, a, pracy jest cześć
, druga (rozdzialy 3 do
9). Analizuje ona i omawia szczególowe wyklady kosmologii obejmujac , swym zakresem
okolo 35% materialu proponowanego do semestralnych lub rocznych wykladów — a także
pobieżnie (w rozdziale 9) problematyka, dalszych wykladów; to procentowe ograniczenie
tematyki wynika przede wszystkim z rozsadnej, , dopuszczalnej objetości
, pracy. Ta zasad-
nicza, glówna cześć
, pracy dyskutuje wyk lady kosmologii, ale nie prezentuje ich w calości
explicite, bo jak mówiliśmy praca nie ma być podrecznikiem
, kosmologii. Natomiast za-
wiera, zgodnie z poruszanymi już problemami i zadaniami przyklady elementaryzacji oraz
28
komentarz dydaktyczny do wykladów.
Aby osiagn, ać, przejrzystość ukladu ta glówna cześć , pracy jest w każdym z rozdzialów
zorganizowana wzdluż trzech linii. Najkrótsza linia treści, numerowana A1, A2,. . . podaje
szczególowo spis treści kolejnych partii wykladów kosmologicznych. Bardziej rozbudowana
linia przykladów, numerowana B1, B2,. . . prezentuje konkretne zelementaryzowane przy-
klady treści programowych nadajace , sie, do bezpośredniego użycia w wykladach. Razem
w pracy przedstawionych jest 20 takich przykladów. Najszersza jest linia komentarzy
numerowana C1, C2, . . . analizujaca , i dyskutujaca, niektóre charakterystyczne problemy
pojawiajace , sie, w praktyce wykladowej. Lacznie , w pracy przedstawiono 70 takich punktów
komentarza. Wreszcie trzecia, końcowa cześć , pracy zawiera podsumowanie (rozdzial 10)
oraz literature,, przypisy i dodatki. Taka organizacja rozprawy umożliwia różne sposoby jej
wykorzystania. Najlepiej oczywiście przeczytać calość, rozdzial po rozdziale. Takie korzy-
stanie z pracy proponowane jest zwlaszcza fizykom zamierzajacym , prowadzić semestralne
kursy kosmologii (lub już to robiacym),
, bo umożliwia konfrontacje z wlasnymi sposobami
otwierajac , pole dyskusji. Gdy ktoś nie ma czasu czy ochoty na semestralne zapoznanie
sie, z praca, może oczywiście ograniczyć czytanie do wybranych rozdzialów, znajdujac , w
każdym linie, treści, przykladów i komentarza. Ale inna, istotna, możliwościa, jest czytanie
wybiórcze nie rozdzialu, lecz danej linii. Czytanie linii treści gdy na przyklad zastana-
wiamy sie, co konkretnie umieścić i w jakim porzadku , we wlasnych wykladach. Czytanie
linii przykladów, bardzo praktyczne (przynajmniej w zamyśle) gdy chcemy bezpośred-
nio zamieścić w wykladach fizyki ogólnej zagadnienia kosmologiczne i potrzebne sa, jakieś
wzorce. W ten sposób moglaby może skorzystać z pracy szersza grupa wykladowców fi-
zyki poświecaj
, ac
, kosmologii bardzo ograniczony czas. Czytanie wreszcie linii komentarzy,
gdy zastanawiamy sie, jak przeprowadzić wyklad, jakie moga, być niejasności, trudności,
pytania, jaki zastosować porzadek.
, (Wszystko to oczywiście pod warunkiem, że w ogóle
cokolwiek z tej pracy okaże sie, warte czytania).
Linia treści ma stanowić przeglad

, proponowanych tematów i zagadnień kosmologicznych
wedlug kolejności ich wykladania. Linia przykladów ma za cel ogólnie wskazać na charak-
ter i poziom elementarnego potraktowania zagadnień — szczególowe rozwiazania, moga,
być inne. Przykladów takich można podać bardzo dużo; wybierane sa, przede wszystkim
najprostsze.
Najobszerniejsza linia komentarzy ma omawiać podane wyżej treści i przyklady, zwlaszcza

sposób ich wykladania. Nie pokrywa ona jednak treści równomiernie lecz wybiórczo. Ad-
resowana jest do wykladowcy i odnosi sie, bardziej do strony dydaktycznej wykladów niż
merytorycznej. Akcentuje glównie kwestie interpretacyjne, wyobrażeniowe, pojeciowe.
, Ko-
mentarze chcialby zwrócić uwage, na możliwe pytania, na watpliwości
, studentów, możliwe
czasem niepoprawne interpretacje i zagadnienia dyskusyjne, na niejasności i trudności. W
rzeczywistym wykladzie proporcje treści bed, a, inne. Trzeba też wyraźnie podkreślić, że cale
to opracowanie ma charakter dydaktyczny i chce skupić sie, na problemach nauczania zu-
pelnie przecietnych
, studentów, z którymi sie, spotykamy przy powszechniejszym nauczaniu
kosmologii (a nie np. wybranych studentów fizyki uzdolnionych teoretycznie). Świadomie
musimy sie, nastawić na omawianie zagadnień, pytań, trudności, które czesto, przedsta-
29
wiaja, sie, zupelnie banalnie dla specjalisty — ale jak wskazuje praktyka niekoniecznie dla
poczatkuj
, acego
, szeregowego studenta. Naszym zaś zadaniem i przedmiotem troski jest
zrozumialy wyklad elementów kosmologii dla takich wlaśnie zwyklych studentów.
30
Rozdzial 2
PROGRAMY WYKLADÓW
KOSMOLOGICZNYCH
2.1 Brak ustalonych wzorców. Literatura.

Wykladajac , fizyke, mamy do dyspozycji liczne wzorce, w postaci podreczników, czy wy-
sluchanych kiedyś wykladów. Tworza, one ustalony i powszechnie akceptowany kanon,
ustalone sposoby porzadkowania
, i tlumaczenia. Niczego takiego nie ma jeszcze w kosmo-
logii. Zasadnicza bariera wynika z nowości tej tematyki. Nas tego nie uczono, nie istnieje
utarta praktyka wykladowa. Nie można jeszcze znaleźć kosmologii wspólczesnej w znanych
podrecznikach
, fizyki. Nie można przedyskutować z dowolnym kolega, jak on to robi. Na
wlasne barki trzeba wziać , duży wysilek i odpowiedzialność. Kosmologia wspólczesna jest
nauka, bardzo mloda, i operujac , a, na granicy poznanego, a jej wyklady dopiero sie, w świecie
rozpoczynaja., Zawodowi kosmolodzy sa, na ogól zbyt zajeci , bieżac
, a, praca, badawcza,
, aby
znaleźć czas na przygotowanie, przemyślenie wykladów. Nie zostala jeszcze wytworzona
obowiazuj
, aca”
, linia wykladów kosmologii. Istnieje wielka potrzeba przetworzenia zawo-
”
dowych prac w zrozumiala,, logicznie uporzadkowan
, a, strukture, wykladowa.,
Kiedy dwadzieścia lat temu przystepowa, lem pierwszy raz do calosemestralnych wykla-
dów kosmologii byla to dzialalność niemal zupelnie pionierska1 . Nie majac , ustalonych
wzorców moglem sie, próbować oprzeć przede wszystkim na literaturze przedmiotu. Jed-
nakże też w tym zakresie sprawa nie byla latwa. Można bylo znaleźć liczne ksiażki
, po-
pularne (w jezyku
, angielskim), ale omawialy one tylko wybrane aspekty kosmologii i to
w bardzo uproszczony sposób (nie zawsze poprawny!). Z reguly ksiażki , takiego popu-
larnego poziomu nie zawieraly żadnych wzorów. Stosujac , zamiast nich luźne omówienia
slowne stawaly sie, nie tylko nieścisle, ale i zagmatwane, malo czytelne — do systema-
tycznych, ilościowych wykladów uniwersyteckich byly malo przydatne. Niektóre z ksiażek
,
tego poziomu wymienione sa, w spisie literatury na końcu pracy; wiele ze znanych stra-
cilo już cześciowo
, aktualność. Z wydanych po polsku ksiażek
, może warto zwrócić uwage,
1
W Polsce pierwszym chyba wykladowca, kosmologii na szerszym polu byl prof. M. Heller
31
na tlumaczenie glośnej ksiażki, S. Weinberga [31], bardzo interesujace , ksiażki
, M. Hellera
[32, 33, 34, 35] kosmologiczne rozdzialy świetnie napisanej ksiażki , G.Bia lkowskiego [36]
czy niedawno przetlumaczona, znakomita, ksiażk , e, popularna, J.Nowikowa [29]. Istnialy też
nieliczne ksiażki
, ściśle zawodowe — przede wszystkim slawna Gravitation and Cosmolo-
”
gy” S. Weinberga [38], Gravitation” C.Misnera, K.Thorna, J.Wheelera [39] Strojenie i
” ”
ewolucja Wsielennoj” J.Zeldowicza i J.Nowikowa [40], a po polsku ostatni rozdzial ksiażki ,
M.Demiańskiego Astrofizyka relatywistyczna” [41]. Jednakże ksiażki , tego poziomu, poza
”
tym, że nie byly kompletnym kursem (np. zawieraly dużo relatywistyki ale bardzo malo
fizyki czastek
, elementarnych), operowaly bardzo zaawansowanym aparatem matematycz-
nym (w pelni wykorzystujacym , OTW) i nie nadawaly sie, niemal zupelnie do wykladów
co prawda ilościowych i dość ścislych, ale nie zawodowych lecz elementarnych. A wlaśnie
taki pośredni poziom jest użyteczny w kursie semestralnym majacym , dać ilościowe, ale
w pelni zrozumiale pierwsze wprowadzenie do kosmologii wspólczesnej. Z dawnych ksia- ,
żek tego poziomu wymienimy bardzo wartościowe (ale niekompletne i już przestarzale!)
ksiażki
, D.W.Sciamy Kosmologia wspólczesna” [42] lub nieco trudniejsza, ksiażk , e, Rowan-
”
Robinsona [43] czy znane ksiażki , P.J.Peeblesa [44], Nowikowa [45], D.Raine’a [46].
W kilkunastu, a zwlaszcza w kilku ostatnich latach pojawily sie, dość liczne nowe ksiażki ,
z kosmologii, czesto , bardzo wartościowe. Niektóre z nich stosuj a, już troch e, matematyki
i ilościowej fizyki, czesto , w postaci suplementów matematycznych, pozostajac , na wstep- ,
nym (lub pośrednim) poziomie. Jako godne uwagi wymienimy znów choćby Pierwsze trzy
”
minuty” S. Weinberga [31] z dodatkiem matematycznym, H.Reevesa Najnowsze wiado-
”
mości z kosmosu” [47] zawierajace , prócz popularnego latwego zielonego szlaku” także
”
szlak czerwony” bed , acy, silnie zmatematyzowanym, bardzo zwartym i dość hermetycz-
”
nym ujeciem, ilościowym cześci , kosmologii, E.R. Harrisona Cosmology” [48], ksiażk , e, da-
”
jac
, a, bardzo glebokie
, pogladowe
, ujecie
, kosmologii (cześciowo
, ilościowe) czy J.V.Narlikara
Introduction to Cosmology” [49] (grube dwa tomy). Ale na przyklad ostatnia z tych ksia- ,
”
żek jest nie tylko zbyt obszerna i nieco zbyt rachunkowa do naszych celów, ale ponadto
uparcie lansuje teorie, wszechświata stacjonarnego powszechnie już odrzucona, — bed , ac ,
poza tym aspektem ksiażk , ,a bardzo poprawn a, i wyważon a.
, Ostatnio wydana ksiażka
, pol-
skiego autora M.Jaroszyńskiego Galaktyki i budowa wszechświata” [50] jest na pewno
”
bardzo wartościowa, ale przedstawia glównie astronomiczna, strone, kosmologii i napisana
jest dość trudnym jezykiem, w niezbyt przejrzysty sposób jak dla poczatkuj , acych
, nieza-
wodowców. Natomiast na przyklad pieknie , napisana i cudownie klarowna (jak wszystko
co pisze ten autor) jest nowa ksiażka , D.W.Sciamy Modern Cosmology and Dark Matter
”
Problem” [51], ale cóż z tego skoro poza trudnościami z jej zdobyciem mamy tam skupienie
calej ksiażki
, na wlasnej teorii autora (kosmologicznej roli neutrin o określonych masach),
pieknej,
, ale zupe lnie nie potwierdzonej i fragmentarycznej. Fragmentaryczność i wybiór-
czość tematyczna jest generalna, cecha, wiekszości , dostepnych
, ksiażek,
, co jest klopotliwe
dla czytelnika, który chcialby zapoznać sie, z uproszczona, i skrócona,, ale miarodajna, calo-
”
ścia” , kosmologii. Ksiażki , w rodzaju The early universe” [52] Kolba i Turnera lub pod tym
”
samym tytulem Bornera [53] poza tym, że jednoaspektowe (tylko wczesny wszechświat i
czastki
, elementarne) sa, po prostu zbyt zawodowe i zbyt trudne.
Podobnie zbyt zawodowe, trudne i fragmentaryczne sa, oczywiście na ogól publikacje ko-
32
smologiczne w fachowych czasopismach. W piśmiennictwie dominuja, artykuly specjali-
styczne, dla naszych celów przydatne tylko cześciowo.
, Opublikowano tysiace,
, co roku
liczba gwaltownie przyrasta. Znaleźć je można w czolowych pismach typu The Astro-
”
physical Journal”, Physical Review”, Physics Letters”, Monthly Notices. . . ” i w szeregu
” ” ”
innych. Kursuje też bardzo dużo preprintów. Artykuly przegladowe,
, najbardziej przydat-
ne, spotykane sa, rzadziej. Bardzo wartościowe sa, wydawane zbiorowo publikacje szkól
kosmologicznych typu np. Physical Cosmology” Les Houches (1980)[54], Astrophysical
” ”
Cosmology” Vatican (1981)[55], The Birth of the Universe” Les Arcs-Savoie (1982) [56]
”
itd. co roku. Inna, role, spelniaja, artykuly popularne. Szczególnie godne polecenia spotkać
można np. w rocznikach Scientific American”, czy Physics Today”, od czasu do czasu
” ”
także w Postepach
, Fizyki” lub Postepach
, Astronomii”. Nieco bardziej zaawansowane
” ”
bywaja, czeste
, i ciekawe artykuly w Nature”. Czasami wydawane sa, tematyczne zbiory
”
artykulów popularnych [57, 58]
Ze wzgledu
, na liczebność i różnorodność trudno byloby podawać jakaś
, liste, artykulów
— sam zgromadzilem ich przez lata okolo trzystu, glównie w postaci kserograficznych
kopii.
Studiowanie czy choćby przegladanie

, tych różnych artykulów ma znaczenie dla wykladu
elementarnej nawet kosmologii gdyż — poza powiekszeniem, wiedzy — pozwala najlepiej
zorientować sie, które zagadnienia sa, ważne, które dobrze utrwalone, a które i jak sa, dys-
kutowane.
Wiekszość
, ksiażek
, i publikacji, które wykorzystywalem w tej pracy oraz w swoich wykla-
dach zostalo wymienionych w spisie literatury. Prawie wszystkie wymienione tam pozycje
udalo mi sie, zgromadzić (ksiażki, na ogól w postaci kserokopii)w mojej kosmologicznej bi-
blioteczce. Tak wiec, może sie, wydawać, że dziś już ksiażki
, i publikacje sa, a jednak dotkliwa
luka pozostaje. Jak to wyrazil prof. M.Heller (sam bed , ac
, autorem licznych i znakomitych
ksiażek
, popularnych oraz kilku teoretyczno-matematycznych): wlaściwie to stale student
”
nie ma sie, z czego kosmologii nauczyć”.
2.2 Konferencje, wyjazdy, kontakty.

Przyklady programów.
Brak wzorców w postaci kosmologicznej literatury podrecznikowej
, uniemożliwia normalny
proces przetwarzania podreczników
, w struktur e
, wyk ladow a, i przyczynia sie, do dotkliwego
braku bezpośrednich wzorców wykladowych. Kiedy kilkanaście lat temu rozpoczynalem
semestralne kursy kosmologiczne szukalem takich wzorców i w ogóle kontaktów z pro-
fesjonalnymi kosmologami, którzy wykladali kosmologie, lub mogliby ja, wykladać. Dla
mnie osobiście pożyteczny byl zwlaszcza czteromiesieczny
, staż w Cambridge University
(Institute of Astronomy) gdzie jest silny ośrodek kosmologiczny i gdzie prowadzony byl se-
mestralny kurs kosmologii na poziomie niespecjalistycznym dla undergraduate students”
”
(dr J.Baldwin) oraz kurs zaawansowanych problemów kosmologicznych (prof. M.Rees) dla
33
kilku graduates”. Wybitnych kosmologów moglem też potem spotkać na dwutygodnio-
”
wych lub miesiecznych
, szkolach kosmologii w Erice (Sycylia) i w Miramare (kolo Triestu,
ICTP), w University of Sussex (Brighton) oraz na specjalnych konferencjach: w Pra-
dze, Genewie, Cambridge, Krakowie, Helsignor (Dania), Bradze (Portugalia). Zależalo mi
zwlaszcza na profilowanych edukacyjnie jak Cosmos an Educational Challenge” (Dania)
”
czy Teaching of Modern Physics” w Szwajcarii (czastki , elementarne i kosmologia). W cia- ,
”
gu ubieglych lat mialem też możność wyjazdów i nawet wygloszenia wykladów kosmologii
w Kopenhadze, Göteborgu, Pradze, Gandawie (Gent), Budapeszcie, Londynie. To wszyst-
ko pozwolilo mi na rozeznanie sytuacji: na kilku uniwersytetach odbywaly sie, semestralne
kursy kosmologii, na kilkunastu dorywcze wyklady, ale wszedzie , chciano mieć wyklady
kosmologii; wszedzie
, też chciala je mieć mlodzież studencka. Na przeszkodzie stal glównie
brak kompetentnych wykladowców2 . Zawodowi kosmologowie (jeżeli sa) , , sa, czesto
, zbyt
zajeci
, praca, badawcza, aby przemyśleć, przygotować i wyglosić cykl wykladowy. Na konfe-
rencjach znacznie latwiej uslyszeć zaawansowane referaty specjalistyczne, niż dowiedzieć
sie, konkretnie czego i jak należaloby uczyć na poziomie wstepnym.
, Istnieje wyraźna luka
edukacyjna. Z drugiej strony elementy kosmologii (bardzo uproszczone i wstepne) , weszly
już nawet do podreczników
, szkó l średnich (także w Polsce) budz ac
, ciekawość m lodzieży
tym zagadnieniem i serie pytań — na które niestety najcześciej
, nauczyciel nie jest w stanie
odpowiedzieć, toteż calego zagadnienia unika.
Zwraca też uwage,

, że tam gdzie odbywaly sie, kursy wykladów kosmologicznych ich progra-
my bywaly mocno odmienne i czesto , warunkowane osobistymi zainteresowaniami, praca,,
przygotowaniem wykladowcy. Jako przyklady zamieszczam w zalaczniku , na końcu tej pra-
cy programy semestralnych kursów z Cambridge (dr Baldwin) i z Lund (prof. Svensson)
oraz króciutki program kilku wykladów z Sussex University (prof. Taylor i prof. Bar-
row). Obydwa semestralne programy posiadaja, podobny rdzeń (Prawo Hubble’a, równa-
nia Friedmana, synteza 42 He i 21 D itp.) i nie ma watpliwości
, że sa, wykladami tego samego
przedmiotu, ale różnice sa, bardzo wyraźne tak w odmiennych szczególach jak i przede
wszystkim w ogólnym nastawieniu.
Program z Cambridge jest napisany i realizowany przez radioastronoma (dr Baldwin pra-
cuje w grupie prof. Hewisha, odkrywcy pulsarów i laureata nagrody Nobla) i skupia sie,
glównie na kosmologii obserwacyjnej, astronomicznej. Sa, tam takie tematy jak detekcja
gazu miedzygwiezdnego,
, typy galaktyk, materia miedzygalaktyczna,
, tlo promieni rentge-
nowskich. Jest omawiana ewolucja galaktyk, szybkość tworzenia sie, gwiazd, ich abundan-
cje izotopowe, poszukiwania galaktyk mlodych; jest ewolucja radiogalaktyk i kwazarów,
aktywne jadra
, galaktyk, zmienność parametrów obserwacyjnych z przesunieciem
, itp. Calej
tej grupy tematów nie ma w ogóle w programie z Lund. Natomiast w programie dr Baldwi-
na nie ma lub jest bardzo malo ewolucji materii w sensie czastek
, elementarnych, czyli tzw.
mikrokosmologii wedlug nomenklatury prof. Svenssona. Nie ma omawiania epok wszech-
2
np. prof.G.Bialkowski powiedzial mi (kilkanaście lat temu!), że niestety na Uniwersytecie Warszaw-
skim nie bardzo ma kto” wykladać kosmologie, ( bo nie wystarczy przeczytanie kilku ksiażek”)
, — ale
” ”
zgodzil sie, że znakomicie mogloby to robić kilka osób z Centrum Astronomicznego M.Kopernika i problem
leży glównie w braku inicjatywy i koordynacji.
34
świata, niebarionowości materii ukrytej, nie ma twierdzeń Hawkinga-Penrosa, wielkości
plankowskich i ery Plancka. Nie ma w programie czegokolwiek o neutrinach kosmicznych,
w tym o limicie na liczebność odmian neutrin. Nie wymieniony jest problem barionowej
asymetrii wszechświata, czy lamanie symetrii. Nie porusza sie, w ogóle problemu stalej
kosmologicznej (kwestii energii próżni) i modeli w których ona wystepuje.
, Nie ma jakie-
gokolwiek wprowadzenia do potrzebnych teorii, jak OTW. Brak jest troski o budowanie
nowego paradygmatu pojeć, , jak na przyklad rozszerzanie izotropowe i jego wyobraże-
niowe modele, kosmologiczna interpretacja przesuniecia, ku czerwieni, pojecia
, horyzontu
i wszechświata obserwowalnego. W rozmowach z dr Baldwinem odnioslem wrażenie, że
uważa on takie tematy za niezbyt esencjonalne, a na pewno zbyt skomplikowane by zro-
zumieli je studenci.
Zupelnie przeciwnych wyborów dokonuje prof. Svensson. Wszystko co wypisalem powyżej

wystepuje,
, i to z naciskiem, w programie z Lund. Ale prof. Svensson nie jest astrono-
mem lecz fizykiem czastek
, elementarnych. Cale jego podejście jest bardziej teoretyczne,
bardziej fundamentalne i mówil mi, że mikrokosmologia jest w jego wykladach zdecydo-
wanie najobszerniejsza. Oprócz wszystkich wymienionych powyżej tematów znajdziemy
jeszcze na przyklad kwestie, stalości praw Natury, historie, wszechświata i historie, kosmo-
logii, przypomnienie termodynamiki i fizyki statystycznej. Dyskutuje sie, pojecie, i warun-
ki równowagi termodynamicznej w rozszerzajacym , sie, wszechświecie, procesy w epoce
leptonowej jak odlaczenie
, sie, neutrin, szczególowo nukleosynteze, pierwotna, oraz okres
rekombinacji. Mówi sie, o lamaniu symetrii i problemie wielkiej unifikacji (GUT), okresie
kwarkowo-gluonowym i formowaniu barionów. Jest horyzont, jest rozpoznawanie topologii
wszechświata. Ważniejsze równania sa, detalicznie wyprowadzane (metryka Robertsona-
Walkera, rozwiazania
, Friedmana).
Natomiast zwraca uwage, , że w obu tych raczej komplementarnych wzajemnie programach
nie ma żadnego wprowadzenia astrofizycznego, żadnej fizyki gwiazd najważniejszych cial
kosmosu. Ale od dr Baldwina wiem, że jego studenci mieli to wykladane niezależnie już
wcześniej. Jak przedstawia sie, sprawa w Lund nie wiem, ale przypuszczam, że opuszcza
sie, tam calkiem astrofizyke, ze wzgledu
, na ograniczenia czasowe. Szkoda, bo astrofizyczne
a,b,c. . . bardzo konkretyzuje kosmos i czyni wyklad mniej abstrakcyjny pokazujac , w jaki
sposób ludzie zdolali podstawowe parametry zmierzyć.
Dwa omawiane tu programy dotycza, kursów semestralnych. Trzeci z Sussex University

króciutkiego, kilkugodzinnego minikursu adresowanego glównie do nauczycieli szkól śred-
nich oraz wykladowców fizyki. Wszyscy bowiem zdaja, sobie sprawe, , że elementy kosmolo-
gii musza, być wlaczane
, do każdego wspó lczesnego kursu fizyki ogólnej i trzeba przygotować
do tego szeroka, kadre, wykladowców. W wypadku Sussex University minikurs kosmologii
byl polaczony
, z minikursem czastek
, elementarnych. W tematach znajdujemy ekspansje,
wszechświata (wykladowca mówil mi, że oznacza to konkretnie prawo Hubble’a, rozszerza-
nie izotropowe, nielokalność Wielkiego Wybuchu), nukleosynteze, pierwotna, (wykladowca
wyjaśnil, że omawia to na tle epok wszechświata), neutrina reliktowe, dowody na istnienie
Poczatku.
, Szkoda, że niemal opuszczono, co wiem z rozmów, takie tematy jak paradoks
Olbersa, drabine, odleglości, a nawet tak fundamentalne jak postać równań Friedmana,
35
gestość
, krytyczna, i kwestie, przyszlości wszechświata, cechy promieniowania reliktowego.
Ale caly ten minikurs byl nachylony ku zwiazkom , z fizyka, czastek
, elementarnych.
Oczywiście moje poszukiwania i kontakty nie ograniczaly sie, do dwóch czy trzech pro-
gramów. Wykorzystywalem każda, okazje, do bezpośrednich rozmów z czolowymi kosmo-
logami, co i jak powinno być wykladane. Niech mi wolno bedzie , tu podziekować
, i wy-
mienić choćby takie nazwiska jak: M.Rees, D.Lyndell-Bell, S.Weinberg, I.Nowikow, J.Silk,
E.Turner, H.Bondi, P.Peebles, R.Sexl, F.Lucchin, G.de Zotti, H.Fritsch, F.Tippler, R.Alpher,
czy S.Hawking (rozmowa za pomoca, translatora). Szczególnie jednak dziekuj
, e, za rozmowy
prof. Michalowi Hellerowi.
Kontakty i wlasne doświadczenia corocznych wykladów wyrobily we mnie przekonanie o

potrzebie dwóch odrebnych
, kursów kosmologii: semestralnego, oraz króciutkiego minikur-
su na użytek fizyki ogólnej. W dalszych punktach tej pracy zajme, sie, krótko zawartościa,
treściowa, tych kursów, ich charakterem, oraz linia, strategiczna, i szczególowym programem
kursu semestralnego.
2.3 Projekt programu kursu minimalnego(w ramach

fizyki ogólnej)
Przez minikurs kosmologii rozumiem dwa lub trzy wyklady, które powinny być wlaczone ,
w kurs fizyki ogólnej w uczelniach wyższych. Jest oczywiste, że kosmologie, — lacz , ac
, a,
w sobie grawitacje,, fizyke, czastek
, elementarnych i jader,
, termodynamike, i fizyke, staty-
styczna, — należy wykladać na końcu kursu fizyki ogólnej, jako jej swoiste podsumowanie,
wskazujace, wspaniale na glebok
, a, jedność Natury. Z drugiej jednak strony zależy nam na
stymulacji zainteresowania fizyka,, co musi być zrobione wcześniej. Dlatego najlepiej chyba
podzielić kosmologie, na dwie cześci.
, Kosmologia A” może być wylożona po grawitacji,
”
stanowiac, naturalne przedlużenie takich tematów jak masa Ziemi, masa Slońca, satelity,
podróże kosmiczne. Zagadnienia bylyby nastepuj , ace:
,
Kosmologia A
• galaktyki, zasada kosmologiczna, paradoks Olbersa (15 min)
• prawo Hubble’a i izotropowe rozszerzanie sie, wszechświata, funkcja skalujaca

, (15
min)
• równanie i modele Friedmana, poczatek

, wszechświata, gestość
, krytyczna; wiek wszech-
świata (35 min)
• ukryta (nieświecaca)
, masa wszechświata, faktyczna gestość
, materii i los wszechświa-
ta (15 min)
36
• wzmianka o relatywistycznym ujeciu
, grawitacji i kosmologii (OTW, krzywizna, II rów-
nanie Friedmana) (10 min)
Natomiast na zakończenie calego kursu fizyki pieknym

, i celowym podsumowaniem bedzie
,
druga cześć
, kosmologii:
Kosmologia B
• teoria Goracego
, Wielkiego Wybuchu; epoka promieniowania, wczesny wszechświat
(20 min)
• promieniowanie reliktowe (wykrycie, widmo, izotropia, zmarszczki”) (15 min)

”
• termiczna historia wszechświata — epoki (galaktyczna, leptonowa, hadronowa, Planc-
ka) i sam poczatek
, (20 min)
• pierwotna synteza pierwiastków (problem helu; synteza lekkich jader),

, niebarionowa
natura wiekszości
, materii wszechświata (20 min)
• pierwotna unifikacja oddzialywań, jedność fizyki, jedność Natury (15 min)
2.4 Uwagi o praktycznej realizacji kursu minimalnego

W jaki sposób wykladać tematy kosmologiczne? Zapewne także i w tej nowej dziedzinie
cześć
, wykladowców fizyki ma już jakieś wlasne poglady , i sposoby. Ale nie uksztaltowaly
sie, jeszcze powszechniej dostepne, wzorce wykladowe, niemal zupelnie brak opublikowa-
nych odpowiednich tekstów mimo ich pilnej potrzeby. Dlatego, chcialbym w tym miejscu
podzielić sie, choćby drobna, czastk
, a, wlasnych sposobów i doświadczeń — bez narzucania
czegokolwiek, raczej do wspólnej dyskusji. Na wstepie , doświadczenie oczywiste i banal-
ne (a przecież najważniejsze), że należy mówić jak najprościej i w pelni zrozumiale dla
sluchaczy — ale w tym celu trzeba najpierw samemu przemyśleć wielokrotnie wiecej , i gle-
,
biej. Choć prosto i niemal popularnie (w ogólnym kursie fizyki), to jednak zdecydowanie
ilościowo (zwiazki,
, liczby, przyklady). Wreszcie, w przemyślanym porzadku , odbijajacym
,
rozwój kosmologii, gdzie rozwiazywane, zagadnienia generuj a, swoimi znakami zapytania
nowe problemy ( osobiste” tworzenie nauki). Razem stanowi to ważne zadanie i sztu-
”
ke, takiej elementaryzacji kosmologii, aby bez istotnych strat dla ścislości i poprawności
wykladów byly one powszechnie zrozumiale przez przecietnych , studentów. Na szczeście
,
doświadczenia praktyczne dowodza,, poprzez reakcje studentów i badania kontrolne, że
kosmologia wspólczesna poddaje sie, takiej elementaryzacji, zachowujac , swoje wyjatkowe
,
walory naukowe, dydaktyczne i światopogladowe. ,
Na wstepie
, narzuca sie, problem dostepnego
, realnie czasu wykladowego. Tematy Kosmo-
logii A sa, rozpisane szczególowo, co zawsze robi wrażenie obszerności; faktycznie daja,
sie, one zrozumiale przedstawić nawet w ciagu
, jednego tylko wykladu (w nawiasach po-
daje, orientacyjne czasy). Taki wyklad stanowić może eleganckie i atrakcyjne zamkniecie
,
37
poczatkowej
, cześci
, fizyki ( mechaniki). Również zamykajacy
, caly kurs fizyki program Ko-
smologii B można zrealizować w jednym tylko wykladzie (patrz orientacyjne minuty), choć
oczywiście wygodniej byloby mieć czasu wiecej.
,
Przyjmujemy, że w praktyce na wstepnym

, poziomie bedzie
, można poświecić
, tematyce
kosmologicznej 4-6 godzin wykladowych. Podawany program w niektórych praktycznych
sytuacjach (np. tylko 2 godziny) może sie, okazać zbyt obszerny. Wydawalo sie, jednak
korzystniejszym przygotować program lekko nadmiarowy, umożliwiajac , ewentualne jego
redukcje stosownie do sytuacji i indywidualności wykladowcy.
W calym tym minikursie kosmologii należy polożyć szczególny nacisk na wykrycie po-
czatku
, wszechświata (które wedlug jednego z amerykańskich rankingów jest najwiekszym
,
odkryciem we wszystkich dziedzinach nauki w calych jej dziejach). Argumenty i dowody
to kolejno: ciemność nieba (paradoks Olbersa [59]), prawo Hubble’a, OTW i rozwiazanie ,
Friedmana, promieniowanie reliktowe (!)[60], zawartość 42 He i innych lekkich pierwiastków
we wszechświecie [61], obserwacja zalażków
, galaktyk ( zmarszczki”)[62].
”
Sposób wykladania wypróbowany już praktycznie jest przedstawiony skrótowo w przy-
kladach zamieszczonych w dalszej cześci , tej pracy. Ale to tylko propozycja i każdy wy-
kladowca winien sie, samodzielnie zastanowić jak polaczyć , zwiez
, lość z elementarnościa. ,
Ważne jest rozpoczecie , od zasady kosmologicznej, aby podkreślić, że zgodnie z ca l a, obser-
wacyjna, ewidencja, we wszechświecie nie ma wyróżnionych punktów w tym jakiegokolwiek
jednego miejsca w którym nastapi , l pierwotny wybuch inicjujacy, rozszerzanie. Zmusza to
do odrzucenia narzucajacego , sie, (i dominujacego
, w popularnej literaturze) modelu wy-
buchajacego
, granatu i sk lania do poszukiwania jako oparcia dla wyobraźni nowego para-
dygmatu rozszerzania i przestrzeni. Izotropowe rozszerzanie sie, wszechświata modelowane
przez puchnac , a, sieć (”ciasto z rodzynkami”) lub przez nakropkowana, powierzchnie, balonu
dmuchanego od wewnatrz , gruntownie rewiduje myślenie studentów i okazuje sie, dobrze
wyobrażalne i rozumiane. Daje ono przy okazji automatycznie prawo Hubble’a i postać
stalej Hubble’a. Lepiej jest modelować galaktyki nie tyle przez kropki namalowane na
gumie ile przez male papierowe krażki , przymocowane do gumy w ten sposób uwidoczni-
my, że rozszerzanie sie, przestrzeni nie wplywa na rozmiary galaktyk (sztabek mierniczych
itp.) Gdy tylko wprowadzimy w umysly sluchaczy zasade, kosmologiczna, korzystnie jest
powiedzieć o paradoksie Olbersa [59, 48]. Umiejetność , zastanowienia sie, , skupienia na
oczywistym” (?) fakcie ciemności nocnego nieba i szokujacy , wniosek o wydawa loby sie,
”
koniecznej jaskrawej jasności tego nieba pokazuja, ważna, ceche, rewidowania najprost-
”
szych” faktów wlaściwa, umyslom wielkim (jak czynil to Einstein w teorii wzgledności). ,
Paradoks Olbersa jest zarazem świetnym wprowadzeniem w tematyke, kosmologiczna.,
Równanie Friedmana można na szczeście

, wyprowadzić w trzech linijkach z zasady zacho-
wania energii. Delikatna, kwestie, po co jest wobec tego potrzebne stosowanie calej OTW
(paradoks grawitacyjny) powinniśmy być może wzmiankować, ale nie byloby rozważnie
zapuszczać sie, w nia, glebiej
, na tym poziomie. Natomiast istotne jest podkreślenie, że
zawsze, przy dowolnej energii E, rozwiazania
, równania Friedmana sa, krzywymi przecina-
jacymi
, oś czasu, a wiec
, postuluj acymi
, pocz atek
, wszechświata. Najważniejsze z rozwiazań,
,
38
dla przypadku E = 0 (czyli R = at2/3 ) dostaniemy explicite bardzo latwo, co bardzo kon-
kretyzuje myślenie studentów o rozszerzaniu. Podobnie latwo otrzymujemy natychmiast
gestość
, krytyczna., Bardzo proste jest też i wyraźnie interesujace , studentów znalezienie
kosmologiczne wieku wszechświata. (patrz Przyklad B.9). Fascynuje informacja o domi-
nujacej
, ilości i roli nieświecacej
, materii ukrytej, przy czym możemy ta, informacje, prosto
urealnić, bo tak twierdzenie o wiriale jak i wyliczenie predkości
, rotacji (w polu grawitacyj-
nym masy centralnej) to przecież elementy fizyki Newtona znane już dobrze studentom.
Pewnego rodzaju deserem” jest wzmianka o relatywistycznym ujeciu , modeli wszechświata
”
z pojeciem
, krzywizny. Zupe lnie tu nie możemy i nie chcemy wprowadzić matematyki, ale
pieknie
, zilustrujemy krzywizne, k > 0 na przykladzie dwuwymiarowego wszechświata w
0
postaci sfery nieistnienie równoleglych, sume, katów
, w trójkatach
, przewyższajac
, a, 180 itp.
Powiedzenie Einsteina że wszechświat jest (ściślej: może być) skończony, ale nieograniczo-
ny staje sie, zrozumiale i oczywiste. Doświadczenie uczy, że studenci chlona, to zagadnienie
z ogromna, ciekawościa, i zainteresowaniem.
Teorie, goracego
, Wielkiego Wybuchu skracamy do minimum. Polaczenie , zależności gesto-
,
ści energii promieniowania od R która jest uzależniona od funkcji skalujacej , R zwiazkiem
,
o postaci γ = const /R3 · 1/R = const /R4 z prawem Stefana-Boltzmanna γ =aT 4 daje
natychmiast zależność RT = const. Już stad , choćby plynie wniosek, że cofajac , sie, do
poczatku
, wszechświata (R → 0) dostajemy wszechświat gor acy
, (T → ∞). Porównanie
γ = const/R4 z gestości
, a, energii skupionej w barionach B = const/R 3
prowadzi natych-
miast do wniosku, że przy malejacym , R czyli we wczesnym wszechświecie istniala era
promieniowania, w której γ > B . Dowodem bezpośrednim na prawdziwość tego wniosku
jest obserwacja wypelniajacego , wszechświat także obecnie promieniowania reliktowego
(T0 = 2, 7 K, nagroda Nobla w 1978 roku)[8, 60]. Zawsze wywoluje duże wrażenie pokaza-
nie idealnie plankowskiego (zgodnie z teoria) , widma tego promieniowania przebadanego
szczególowo przez satelite, COBE. Podkreślamy też, że latwo można obliczać temperature,
tego promieniowania w przeszlości wlaśnie dzieki , zwiazkowi
, T = T0 R0 /R = T0 (z + 1) (z
jest, jak zwykle, mierzacym
, przeszlość przesunieciem,
, z = δλ/λ ). Powiazanie, tempera-
tury nie tylko ze zmianami skali wszechświata R, ale wprost z czasem, jest we wczesnym
wszechświecie możliwe poprzez zwiazek , T = 1010 /t1/2 (t w sekundach, T w kelwinach).
Przy odrobinie czasu i lepszych studentach możemy go elementarnie wyprowadzić (z rów-
nań Friedmana), ale w zwyklych warunkach zadawalamy sie, podaniem takiej informacji.
Teraz już sami studenci, z nasza, pomoca,, moga, latwo wyliczać czasy trwania poszczegól-
nych epok: promieniowania, leptonowej, hadronowej. Otrzymane liczby (kolejno: 300 000
lat, 10 sekund, 10−4 sekundy) budza, zdumienie i wyraźne zainteresowanie.
Efektowna, partia, wykladu jest umiejetne, zelementaryzowanie procesu tworzenia sie, pier-
wiastków w pierwszych minutach wszechświata. Najpierw wskazujemy (w dwóch linijkach
szacunkowego obliczenia), na tak zwany problem helu: helu jest we wszechświecie 25%, a
wszystkie gwiazdy mogly przez czas życia wszechświata dać go najwyżej 2%. Zastanawia-
jac
, sie, nad rodzajem i liczebnościa, barionów w bardzo wczesnym wszechświecie widzimy,
że dzieki
, morzu leptonów neutrony przeksztalcaja, sie, nieustannie w protony i vice versa
(w reakcjach typu n + e+ ↔ p + νe , n + e− ↔ p + νe ). Jednak liczebności neutronów
N i protonów P nie sa, takie same, gdyż masa neutronu mn jest nieco wieksza
, niż masa
39
2
protonu mp ! Rozklad Boltzmanna daje teraz N/P = e−∆mc /kT . Zatem w miare, stygniecia ,
wszechświata protony liczbowo coraz bardziej dominuja, i wreszcie wraz z wygaśnieciem ,
leptonów (po końcu epoki leptonowej) stosunek N/P zamarza na wartości N/P = 1/7.
A stad , już studenci sami (znów z nasza, pomoca, oczywiście) wywnioskuja, , że procesy
syntezy (podajemy je) doprowadza, procent helu do wartości (1+1)/(2+6)= 25% co jest
wspaniale zgodne z obserwacja., Uwidoczniony fakt, że hel, a zatem także znane gwiazdy
i dalsze pierwiastki, nasze życie, nasze uniwersytety itp. mogly powstać tylko dlatego, że
masa neutronu jest odrobine, (i wlaśnie tyle) wieksza
, od masy protonu — ten fakt budzi
zdumienie i fascynacje, także wśród studentów. Zdumiewajacy
, jest też nastepny
, wniosek:
2
że z procentu deuteru 1 D (obliczonego i zmierzonego) możemy wnioskować, iż dominujaca ,
masa wszechświata nie ma w ogóle natury barionowej! (Nie sa, to wiec , świec ace
, czy wy-
gasle gwiazdy.)
Na zakończenie naszego minikursu warto wskazać opisowo na pierwotna, unifikacje, od-

dzialywań, która piekn
, a, klamra, jedności fizyki i Natury zamknie wyklady.
Doświadczenie wskazuje, że rezultaty takiego minikursu kosmologii sa, dobre, a czesto ,
bardzo dobre. Poznajemy to po zainteresowaniu studentów na wykladach, licznych (i do-
ciekliwych) pytaniach po czasie wykladowym, a najbardziej bezpośrednio na egzaminach
końcowych z fizyki. Odpowiedzi na pytania z kosmologii wypadaja, zwykle lepiej niż z in-
nych dzialów fizyki, gdyż to studenci chca, zrozumieć. Świadczy to o wielkich wartościach
dydaktycznych kosmologii, tym bardziej sklaniajac , do jej wykladania w kursie fizyki.
Z drugiej strony wykladajac , trzeba być świadomym trudności pojeciowych

, (czasem ukry-
tych) i przygotowanym na typowe pytania co wnikliwszych studentów — czesto , pytania,
które trzeba sobie zadać wcześniej samemu. Na przyklad z prawa Hubble’a v = Hr stu-
dent widzi, że dostatecznie odlegle galaktyki (r > cH −1 = cT ) oddalaja, sie, od nas z
predkości
, a, przekraczajac , a, predkość
, światla i trzeba to skomentować. Studenci pytaja,, czy
puchnaca , przestrzeń rozciaga , także wzorce dlugości (np. metalowe sztabki, a wtedy jak
można w ogóle stwierdzić rozszerzanie wszechświata), co bylo przed poczatkiem , wszech-
świata, dlaczego wszechświat wczesny z dużym ciśnieniem rozszerza sie, wolniej (R = at1/2 )
niż późniejszy bezciśnieniowy (R = at2/3 ), skoro wydaje sie, odwrotnie”, moga, zapytać
”
o zasade, zachowania energii, skoro rozszerzanie pomniejsza samoistnie energie, każdego z
fotonów poprzez zwiekszanie
, λ , itp. Takich typowych pytań i trudności, latwych do odpo-
wiedzi lub poważnych, zebralem w praktyce wykladowej kilkanaście (a razem z rzadszymi
kilka dziesiatków)
, i sadz
, e,, że zwlaszcza one domagaja, sie, opracowanego komentarza oraz
dyskusji dydaktycznej pomiedzy , wykladowcami.
Wzmiankowane trudności nie powinny w żadnym wypadku odstreczać , od wykladania

elementów kosmologii — wszak wykladamy fizyke, kwantowa, zawierajac , , trudności po-
a
ważniejsze. Przeciwnie, jeżeli pojawia, sie, czasem tego rodzaju pytania to zwieksz , a, tylko
intelektualne pobudzenie studentów i ich samodzielność myślowa,, to jest walory należace ,
do glównych wartości nauczania kosmologii. Inna, taka, wartościa, jest integracja w kosmo-
logii niemal wszystkich dziedzin fizyki. Ale wartościa, chyba najbardziej uderzajac , a, jest
osiagni
, eta,
, po raz pierwszy, możliwość szczegó lowego fizykalnego opisu ca lego wszechświa-
40
ta. Jest to spójny, logiczny, obserwacyjnie potwierdzony, jednolity opis calego ogromnego
wszechświata wraz z jego najmniejszymi czastkami
, elementarnymi i w calych jego dzie-
jach — od wykrytego Poczatku , do dziś. (A w dodatku daje sie, to przedstawić w sposób
elementarny !). Jest to zarazem praktyczna manifestacja jedności fizyki i jedności Natury.
A wreszcie . . . to kosmologia daje sposobność i realne podstawy do filozoficznej refleksji

tak nad znikomościa, czlowieka we wszechświecie, jak i nad wielkościa,, niezwyklościa, jego
zdolności do rozumienia — wszechświata, który do rozumienia zadziwiajaco , sie, nadaje.
2.5 Linia strategiczna kursu semestralnego.

Teraz chcemy scharakteryzować myśli przewodnie glównego naszego zadania, to jest seme-
stralnego kursu kosmologii. Ta glówna linia ma slużyć budowaniu rozumienia wszechświata
przez studentów i w zarysie przedstawia sie, nastepuj
, aco:
,
Najpierw podajemy nieco faktów obserwacyjnych i pomiarowych. Potem nastepuje , cześć

,
najważniejsza, to jest tworzenie pojeć
, i modelu wyobrażeniowego, a wiec
, tworzenie zr ebu
,
nowego paradygmatu. Dopiero potem nastepuje , matematyzacja tego modelu i dalszy roz-
wój teorii. Dalej dokonujemy konfrontacji obliczeń z dalszymi obserwacjami (pomiarami),
wyciagane
, sa, wnioski. Wreszcie nastepuje
, kontrola zakresu stosowalności pojeć
, przyjetego
,
paradygmatu oraz dyskusja możliwości wyjścia poza niego w obszar teorii niestandardo-
wych.
Pod wzgledem
, treściowym można wydzielić w proponowanych tu wykladach dwa wielkie
dzialy: ewolucje, czasoprzestrzenna, wszechświata oraz ewolucje, materii. Przy tym obszer-
ne zagadnienie powstania i ewolucji struktur (galaktyk, gromad) decydujemy sie, omówić
tylko bardzo skrótowo, gdyż jest to cześć
, kosmologii ważna dla profesjonalistów, ale mniej
istotna pojeciowo.
,
Konkretyzujac , powyższe zalożenia chcemy — po wprowadzajacym , wykladzie dajacym ,

z lotu ptaka” perspektywe, kosmologii — przybliżyć najpierw wybrane konkrety astrono-
”
miczne dotyczace , gwiazd i galaktyk. Nacisk polożony jest na pokazanie w jaki sposób, krok
po kroku, mogliśmy poznać obserwacyjnie i wyliczyć ich cechy. W nastepnym , rozdziale
poprzez zasade, kosmologiczna, przechodzimy do budowania pojeć, , które umożliwiaj a, wy-
obrażenie sobie przestrzeni i ewolucji wszechświata oraz ich spójny opis. Najistotniejsze
sa, pojecia
, rozszerzania izotropowego (modele puchnacej , sieci i powierzchni balonu), ukla-
du wspólporuszajacego
, sie,
, funkcji skalujacej,
, kosmologicznego przesuniecia
, ku czerwieni.
W tym najważniejszym rozdziale mieszcza, sie, także pojecia , wszechświata obserwowalnego
(horyzont) i przestrzeni zakrzywionych (geometrie nieeuklidesowe). Teraz dopiero przyste- ,
pujemy do pewnej matematyzacji naszych wyobrażeń w kolejnym rozdziale omawiajacym ,
modele Friedmana. Taktyka jest przy tym taka, że zaczynamy od bardzo latwego ma-
tematycznie newtonowskiego opisu ewolucji wszechświata (gestość , krytyczna, trzy typy
rozwiazań),
, a dopiero potem wskazujemy na konieczność użycia OTW z jej zakrzywio-
na, przestrzenia, i specyficznie relatywistyczna, rola, ciśnienia. Pojawiajace , sie, w modelach
41
friedmannowskich zagadnienie wieku wszechświata daje okazje, do zaakcentowania kwestii
wzajemnej zgodności lub niezgodności niezależnych danych obserwacyjnych. Majac , już w
rekach
, podstawowe narzedzia
, teoretycznego opisu wszechświata wracamy do wez , lowych
danych obserwacyjnych, a konkretnie do pomiarów wskazujacych , (przez krzywe rotacji
i twierdzenie o wiriale) na istnienie we wszechświecie materii ukrytej [63]. Mamy teraz
miejsce na dyskusje, tak możliwych rodzajów tej materii jak i jej wplywu na przyszle losy
wszechświata.
Po tej podstawowej cześci , kosmologii przechodzimy do rozdzialów bardziej zaawansowa-

nych. Najpierw wiec , badamy jakie sa, konsekwencje wypracowanego już paradygmatu prze-
strzeni dynamicznej dla dużych odleglości. Daje to okazje, do uwypuklenia niejednoznacz-
ności pojeć
, odleglości i predkości,
, do wprowadzenia formul użytecznych przy obserwacjach
obiektów dalekich, do omówienia testów kosmologicznych, do obliczeń promieni horyzon-
tów w różnych wszechświatach. Nastepnie
, badamy konsekwencje możliwego wyjścia poza
model standardowy poprzez dopuszczenie niezerowej wartości stalej kosmologicznej [64]
— co aktualnie stalo sie, tematem priorytetowym. Wreszcie skupiamy uwage, na kwestii
poczatku
, wszechświata i problemie kosmologii kwantowej, czym kończymy pierwsza, cześć
,
kosmologii, to jest czasoprzestrzenna, ewolucje, wszechświata.
W drugiej cześci
, wykladów kosmologii chcemy przedstawić jak ewoluowaly formy materii
w rozszerzajacym, sie, wszechświecie. Zaczynamy od pierwszych teorii wczesnego wszech-
świata i kwestii nukleosyntezy pierwotnej (teoria αβγ)[65] co prowadzi nas do epoki pro-
mieniowania i omówienia promieniowania reliktowego. Na tym gruncie wskazujemy na
konieczność wystapienia
, jeszcze wcześniejszych epok wszechświata (leptonowa, hadrono-
wa). Daje to możliwość pelnego zrozumienia procesów produkcji lekkich pierwiastków i
osiagni
, ecia
, imponujacej
, zgodności obliczeń z danymi pomiarowymi [66]. Tu mamy oka-
zje, do ponownej i bardziej wnikliwej analizy procesu produkcji helu, co jak sie, okazuje
prowadzi do niespodziewanego i fundamentalnego wniosku o dopuszczalnej liczebności
odmian neutrin i zarazem czastek , elementarnych [67, 68]. Nastepn, a, ważna, wlasnościa,
wszechświata na której skupiamy uwage, jest obserwowana zadziwiajaco , wysoka izotro-
pia promieniowania reliktowego, co umacnia zasade, kosmologiczna,, ale rodzi problemy z
formowaniem sie, struktur. Tak wkraczamy w otwarte problemy kosmologii i próby ich
rozwiazania.
, Najpierw wiec , problem barionowej asymetrii wszechświata i zagadnienie la-
mania symetrii. Dalej znane problemy horyzontu, plaskości, monopoli oraz fascynujac , a,
próbe, ich rozwiazania
, poprzez ide e
, pierwotnej inflacji kosmicznej [16, 69]. Pozostaje jesz-
cze króciutkie omówienie problemu formowania sie, struktur we wszechświecie [70] i mo-
żemy rekapitulować wszystko co dotad , powiedzieliśmy w syntetycznie ujetej, termicznej
historii wszechświata [71]. Na zakończenie calego kursu warto wrócić do najbardziej fun-
damentalnej dla calej fizyki (i filozofii przyrody) kwestii Poczatku,
, a zatem do ery Plancka,
liczby wymiarów wszechświata, problemu kosmologii kwantowej, narodzin czasu.
42
2.6 Projekt spisu treści semestralnego kursu kosmo-
logii. Cześć
,
pierwsza: EWOLUCJA CZASO-
PRZESTRZENNA — program szczególowy
Po ogólnym zarysowaniu glównych linii przewodnich semestralnego kursu kosmologii chce-
my teraz skonkretyzować te myśli poprzez projekt na tyle szczególowego programu kosmo-
logii, aby mógl on slużyć bezpośrednio do praktycznej realizacji wykladów. Tak szczegó-
lowo przedstawiam poniżej tylko pierwsza, polowe, wykladów, to jest ewolucje, czasoprze-
strzenna, wszechświata, gdyż w niej wlaśnie mieści sie, faktyczna treść niniejszej rozprawy.
Jeszcze dokladniej przedstawimy te treści w cześci
, drugiej pracy gdy bedziemy
, podawać
Komentarz Dydaktyczny do realizacji zagadnień. Natomiast program drugiej polowy wy-
kladów to jest ewolucje, materii podamy tylko ramowo, gdyż wykracza on poza zasadnicza,
tematyke, rozprawy.
I. Czym zajmuje sie, kosmologia?

• Dawne filozoficzne idee wszechświata
• Poglad
, na wszechświat po Koperniku i Newtonie
• Przelom poznawczy, rozwój kosmologii wspólczesnej

II.Gwiazdy i galaktyki — jak można poznać ich cechy?
• Zarys fizyki gwiazd: jasności, temperatury, reakcje jadrowe,
, rozmiary, masy, gestości.
,
Wspólzależności (zależność Eddingtona, diagram HR).
• Ewolucja gwiazd: czasy życia, stadia końcowe (biale karly, pulsary, czarne dziury).
• Drabina odleglości we wszechświecie: paralaksy, spektroskopia (HR), cefeidy, stan-
dardowe świece.
• Poznawanie Galaktyki: uklady gwiezdne (dysk, gromady kuliste), gaz, pyl i inne
skladniki.
• Wszechświat galaktyk: badania Hubble’a, morfologia galaktyk, Grupa Lokalna, gro-
mady galaktyk. Zasieg
, pomiarowy. Kwazary. Struktura wszechświata, jednorodność.
III. Zasada kosmologiczna. Przestrzeń i ekspansja wszechświata.
• Sformulowania zasady kosmologicznej. Aspekty astronomiczne, fizykalne, filozoficz-
ne.
• Paradoks Olbersa, wstepny
, argument za poczatkiem
, wszechświata.
• Odkrycie ekspansji wszechświata. Prawo Hubble’a, stala Hubble’a.
• Rozszerzanie izotropowe, modele myślowe (puchnaca , sieć, powierzchnia balonu).
Funkcja skalujaca,
, uklad wspólporuszajacy
, sie,
, zwiazek
, z prawem Hubble’a.
43
• Przestrzeń dynamiczna (zmienność krzywizny), predkość
, lokalna a pseudo-predkość
,
recesji (przekraczanie predkości
, świat la). Kosmologiczna interpretacja przesuniecia
,
ku czerwieni. Interpretacja dopplerowska dla malych odleglości.
• Wplyw kosmologicznej recesji przestrzeni na inne wielkości pomiarowe (energia kwan-

tów, nateżenie
, światla, ped
, czastek).
,
• Obserwacja przesunieć
, i prawo Hubble’a jako świadectwo istnienia poczatku
, wszech-
świata — analiza, dyskusja innych możliwości.
• Interpretacja dalekiego wszechświata: patrzenie wstecz czasu, stożek świetlny. Ma-

”
pa” a obraz” wszechświata, efekty ewolucyjne (potrzeba znajomości funkcji skalu-
”
jacej).
, Wszechświat a wszechświat obserwowalny, horyzont.
• Przestrzeń plaska i przestrzenie zakrzywione, wewnetrzna”

, rozpoznawalność geo-
”
metrii. Przestrzenie nieeuklidesowe. Glówne myśli ogólnej teorii wzgledności.
,
IV. Modele Friedmana, czasoprzestrzenna ewolucja wszechświata.
• Newtonowski (elementarny) opis ewolucji wszechświata: równanie Friedmana, dys-

kusja trzech typów rozwiazań
, modele Friedmana. Gestość
, krytyczna i model Einsteina-
de Sittera. Średnia gestość
, wszechświata, a jej przyszlość.
• Slabości, sprzeczności i niepelność kosmologii newtonowskiej (paradoks grawitacyj-

ny, rozchodzenie sie, światla, zasada kosmologiczna a przestrzeń newtonowska, ci-
śnienie i drugie równanie Friedmana).
• Spojrzenie na ogólna, teorie, wzgledności:

, masa inercyjna i grawitacyjna, zasada rów-
noważności, tor światla (w windzie i w pobliżu masy), postać i sens równań Einste-
ina. Potwierdzenia obserwacyjne.
• Krzywizna a odleglość, interwal czasoprzestrzenny i metryka. Zasada kosmologiczna

a interwal (metryka) Robertsona-Walkera; wlasności tej czasoprzestrzeni.
• Tworzenie relatywistycznych modeli wszechświata. Równanie stanu, funkcja ska-

lujaca
, (promień krzywizny). Dygresja historyczna: Einstein, stala kosmologiczna,
Friedman.
• Rozwiazanie
, Friedmana równań OTW: dwa równania Friedmana w kilku postaciach;
rola ciśnienia. Parametr deceleracji i bezwymiarowa gestość
, wszechświata.
• Matematyczna analiza równań Friedmana: wstepna , dyskusja cech rozwiazań

, (wy-
kresy funkcji skalujacej)
, oraz ich ścisla postać matematyczna.
• Kosmologiczne obliczenie wieku wszechświata, ścisla (numeryczna) dyskusja zależ-

ności wieku od stalej Hubble’a i gestości
, wszechświata. Poza kosmologiczne oceny
wieku wszechświata. Problem zgodności.
V. Materia ukryta
44
• Problemy wyznaczania średniej gestości
, wszechświata, metoda pomiarów stosunku
masy do jasności M/L.
• Jasności i masy dla świecacej

, materii galaktyk, metoda syntezy populacji, wyniki
liczbowe.
• Wyznaczanie masy Galaktyki jako przyklad metody dynamicznej.
• Krzywe rotacji dla Galaktyki i dla innych galaktyk. Ciemna materia ukryta.
• Dynamiczne oceny masy w ukladach galaktyk: galaktyki podwójne, twierdzenie o

wiriale dla grup oraz dla gromad galaktyk. Wielkie ilości materii ukrytej i jej domi-
nacja w dużych skalach.
• Analiza liczbowa uzyskiwanych stosunków masy do jasności, wnioski o średniej ge- ,

stości wszechświata, jego geometrii i przyszlości. Dyskusja realności wszechświata
plaskiego (zwiazek
, z teoria, inflacji).
• Kwestia natury ukrytej materii: nie-barionowość, problem masy neutrin, ewentual-

ność istnienia czastek
, egzotycznych”.
”
VI. Kosmologia obserwacyjna dużych odleglości.)
• Formuly dla przesuniecia

, i pedu
, w rozszerzajacym
, sie, wszechświecie
• Różne pojecia
, odleglości, ich obserwacyjne miary i ich obliczanie.
• Obserwacyjne postaci prawa Hubble’a.
• Testy kosmologiczne (przesuniecie—jasność;

, zliczenia źródel) a problem ewolucji ga-
laktyk.
• Pojecia
, wszechświata obserwowalnego, horyzontu czastek
, i horyzontu zdarzeń.
• Obliczanie promieni horyzontów czastek

, w różnych wszechświatach.
VII. Stala kosmologiczna i niestandardowe modele wszechświata.
• Równania OTW i stala kosmologiczna. Model Einsteina
• Newtonowski” sens stalej kosmologicznej. Równania Friedmana-Lemaı̂tre’a.

”
• Model de Sittera, model Lemaı̂tre’a, inne modele relatywistyczne.
• Teoria stanu stacjonarnego wszechświata.
• Stala kosmologiczna jako gestość

, energii próżni.
• Problem wieku wszechświata a postulat niezerowej stalej kosmologicznej.
• Cechy niestandardowej kosmologii z gestości

, a, energii próżni.
45
• Jasność supernowych a kwesta istnienia i pomiaru stalej kosmologicznej.
• Problem teoretycznych wyliczeń gestości

, energii próżni.
VIII. Wczesny wszechświat, poczatek

, wszechświata
• Era promieniowania — konieczność istnienia, czas trwania.
• Kosmologiczny model wczesnego wszechświata — funkcja skalujaca,

, gestość
, , tem-
peratura.
• Kwestia osobowości pierwotnej i twierdzenia Hawkinga-Penrose’a.
• Jak daleko wstecz siega

, OTW? Wielkości plankowskie.
• Era Plancka. Problem kosmologii kwantowej.
• Powstanie wszechświata a fenomen czasu.
2.7 Projekt spisu treści semestralnego kursu kosmo-

logii. Cześć
,
druga: EWOLUCJA MATERII
Ponieważ ta cześć
, kosmologii nie mieści sie, już w zakresie niniejszej rozprawy (ze wzgle- ,
dów objetościowych)
, podaj e
, tylko ramowy spis treści ograniczony do spisu rozdzia lów.
IX. Pierwsza teoria wczesnego wszechświata i produkcja lekkich pierwiastków.
X. Fotonowe promieniowanie reliktowe, era promieniowania.
XI. Epoki wszechświata, neutrina.
XII. Nukleosynteza pierwotna.
XIII. Hel i liczebność odmian neutrin.
XIV. Izotropia promieniowania reliktowego.
46
XV. Zagadnienie rozwoju struktur we wszechświecie.
XVI. Termiczna historia wszechświata.
XVII. Problem barionowej asymetrii wszechświata.
XVIII. Idea pierwotnej inflacji kosmicznej
XIX. Poczatek:
, era Plancka, liczba wymiarów wszechświata.
2.8 Uwagi o realizacji programu,

doświadczenia praktyczne
Z doświadczenia praktycznego wynika, że zarysowany powyżej program kosmologii można
zrealizować z lekkimi skrótami w ciagu , semestru (30 godzin wykladów) lub z poszerzeniami
w ciagu
, dwóch semestrów (60 godzin). Wedlug takiego wlaśnie lub podobnych programów
prowadzilem semestralne wyklady w ciagu , kilkunastu lat, lacznie
, okolo 40-krotnie. Byly
to obieralne wyklady monograficzne przede wszystkim na Wydziale Fizyki i Techniki Ja- ,
drowej (WFiTJ, AGH), przy czym warto odnotować, że rok w rok to wlaśnie kosmologia
znajdowala sie, na czele listy wyborów studenckich. Ale prowadzilem też takie wyklady
jako przedmiot obieralny dla studentów wielu innych wydzialów AGH, przy czym w tym
wypadku byly one profilowane bardziej w kierunku podkreślenia aspektów pogladowych ,
i humanistycznych, przy pomniejszeniu liczebności formul matematycznych. Zaintereso-
wanie studentów kosmologia, manifestowalo sie, nie tylko liczba, zapisów, ale również fre-
kwencja, na kolejnych wykladach, a przede wszystkim licznymi pytaniami zadawanymi w
trakcie i po wykladzie (po każdym wykladzie zostawalem z kilkoma studentami chcacymi ,
o coś zapytać, coś wyjaśnić). Z licznych pytań, które zadawalem studentom lub które oni
mnie zadawali, a także ze sprawdzianów i egzaminów, z wielu rozmów — moglem zorien-
tować sie, co i dlaczego studentów interesuje, czego zaś nie rozumieja, i czemu sa, niechetni.
,
Warto może wymienić tematy budzace , zwykle szczególne zainteresowanie:
• wstepny
, przeglad
, historyczny rozwoju kosmologii,
• wprowadzajacy
, rozdzial o gwiazdach (w jaki sposób czlowiek potrafil wyznaczyć
parametry gwiazd, czasy i ich życia, odleglości),
• końcowe stadia ewolucji gwiazd (zwlaszcza czarne dziury),
47
• paradoks Olbersa,
• modelowanie rozszerzania wszechświata i Wielkiego Wybuchu przez puchnac

, a, po-
wierzchnie, balonu (nielokalność, brak centrum wybuchu),
• wprowadzenie do ogólnej treści wzgledności,

,
• biografia Einsteina,
• dyskusja Einsteina z Friedmanem, dzieje stalej kosmologicznej,
• gestość
, krytyczna a przyszlość wszechświata,
• istnienie materii ukrytej (skad

, o niej wiemy, jak ja, zmierzyć)
• nie-barionowość dominujacej
, materii wszechświata (tajemnicza inna” materia),
”
• nie-friedmanowskie modele wszechświata (np. model Lemaı̂tre’a),
• teoria stanu stacjonarnego,
• epoki wszechświata (skad

, wiemy, że byly, jak dlugo trwaly),
• wielkości plankowskie,
• dyskusja sensu poczatku

, i kreacji wszechświata,
• dyskusja fenomenu czasu,
• poglady
, filozoficzne i religijne kosmologów, problem stworzenia świata,
• powstawanie pierwiastków,
• dzieje wykrycia promieniowania reliktowego,
• termiczna historia wszechświata,
• idea inflacji kosmicznej,
• możliwość wiekszej
, liczby wymiarów wszechświata.
Natomiast do tematów sprawiajacych

, trudności należa, czesto:
,
• zrozumienie, że wszechświat (k >0) nie narodzil sie, lokalnie w jakimś punkcie ekstra-
przestrzeni,
• przywykniecie,
, że obserwowanie obiektu dalekiego oznacza obserwacje, obiektu z
dawnej przeszlości,
• pojecia
, horyzontu czastek
, i horyzontu zdarzeń, wszechświat obserwowalny,
• rozumienie sensu predkości”

” ,
v>c (w prawie Hubble’a, w obliczeniach),
48
• technika obliczania odleglości i predkości
, w rozszerzajacym
, sie, wszechświecie, nie-
jednoznaczność tych pojeć,
,
• kwestia lamania” zasady zachowania pedu

, i zasady zachowania energii w rozszerza-
”
jacym
, sie, wszechświecie,
• kwestia równowagi termodynamicznej w rozszerzajacym

, sie, wszechświecie (warunki
wystepowania,
, zrywanie równowagi),
• technika obliczania zmian czynnika populacyjnego przy przejściach fazowych i kwe-

stii liczebności odmian neutrin,
• powierzchnia ostatniego rozproszenia (LSS) fotonów, anizotropie promieniowania

reliktowego,
• próby matematyzacji idei inflacji.
Ogólniej można powiedzieć, że nacisk w czasie wykladów powinien być polożony nie tyle
na matematycznie formuly i szczególy techniczne, co na wyrobienie pojeć, , oswojenie z
myśla, i wyobraźnia, kosmologiczna,, na tworzenie nowego paradygmatu.
2.9 Testy sprawdzajace

,
i egzaminy.
Istotna, cześci
, a, kursu kosmologii byly prowadzone co roku testy sprawdzajace , (na przy-
klad na co drugim wykladzie) i sprawdziany końcowe (zaliczeniowe) lub egzaminy. To one
wlaśnie najlepiej uwidocznily, które tematy sa, trudne i malo rozumiane, a które dobrze
opanowane. W niniejszej rozprawie nie przytaczam opracowań statystycznych ich wyni-
ków, czy wyplywajacych , wniosków szczególnych, m.in. z powodu utrzymania rozsadnej ,
objetości
, pracy. Nie wnikajac
, zatem w szczegó lowe wnioski p lynace
, z analizy odpowiedzi
na pytania testów i egzaminów ograniczymy sie, do konkluzji generalnej. Jest ona opty-
mistyczna. Okazalo sie, , że wiekszość
, studentów dobrze zrozumiala wykladane tematy i
bardzo istotnie rozwine, la swój poglad , na wszechświat (unikajac , różnych pulapek pogla- ,
dowych). Także na tej drodze można sie, przekonać, że kosmologia wspólczesna, mimo że
oparta na zaawansowanych teoriach i matematyce (ogólna teoria wzgledności, , czastki
, ele-
mentarne, fizyka statystyczna i termodynamika) nadaje sie, do elementaryzacji. Wiekszość ,
jej tez można bowiem wyjaśnić w oparciu o matematyke, niemal elementarna, i podstawowe
wiadomości z fizyki, nieznacznie tylko wykraczajace , poza szkole, średnia.,
49
Cześć
,
II
TREŚCI WYKLADOWE,
PRZYKLADY
ELEMENTARYZACJI,
KOMENTARZ DYDAKTYCZNY.
50
Rozdzial 3
CZYM ZAJMUJE SIE,

KOSMOLOGIA?
LINIA TREŚCI (linia A1)
• Klopotliwe slowo wszechświat”.

”
• Kosmologie filozoficzne i religijne, migawki z dawnych idei wszechświata.
• Kwestia brzegu i centrum — kosmologie antropocentryczne. System Ptolemeusza.
• Przelom kopernikański a fizyka Newtona. Wszechświat newtonowski.
• Powstanie i rozwój kosmologii wspólczesnej — krótki przeglad

, historyczny.
• Znaczenie kosmologii.
• Trzy aspekty kosmologii: wszechświat obserwacji astronomicznych, wszechświat ewo-

lucji czasoprzestrzennej, wszechświat ewolucji czastek
, i struktur materialnych.
• Trzy poziomy opisu wszechświata: popularny (literacko-filozoficzny), fizykalny (ilo-

ściowy) lecz zelementaryzowany, profesjonalny (badawczy).
• Krótki przeglad
, zagadnień naszego kursu wykladowego kosmologii.
51
LINIA KOMENTARZY (linia C)
C.1 Cel i charakter rozdzialu wprowadzajacego.

,
Oczywistym celem glównym przy rozpoczeciu , wykladów kosmologii jest poinformowanie
wstepne
, o ich zawartości oraz zainteresowanie ich treścia., Doświadczenie wykazuje, że
studenci wiedza, wprawdzie iż bedziemy
, mówić o wszechświecie, ale nie maja, żadnego wy-
obrażenia o charakterze przedmiotu, o stopniu ścislości. Nie zdaja, sobie na ogól sprawy
jak mocno wspólczesna kosmologia wsparta jest na fizyce, ani też jak bardzo rzetelna, stala
sie, już nauka,, kontrolowana, obserwacyjnie.
Jeśli mówimy, że zajmować sie, bedziemy

, wszechświatem, to trzeba wyjaśnić najpierw
pozornie ortograficzna, kwestie, pisania tego slowa mala,, a nie duża, litera., Jest tylko jeden
Wszechświat (podobnie jak Ziemia), ale nasze ambicje i możliwości nie siegaj , a, do próby
opisania Wszystkiego. Po pierwsze ograniczymy sie, do aspektów fizycznych. Po drugie
zadawalamy sie, tworzeniem modeli, każdy z nich nazywajac , skrótowo wszechświatem.
Kosmolog rozważa wszechświat Einsteina i wszechświat Friedmana, rozróżnia wczesny
wszechświat od wszechświata obecnego itp.
Otwierajac , wyklady kosmologii stajemy przed kwestia, co zrobić z jej wyjatkowo , dluga,,
bo tysiace
, lat liczac , a,
, historia, w myśli filozoficznej czy religijnej. W praktyce musimy cala,
te, tradycje, jeśli nie w ogóle pominać , to zaledwie wzmiankować, tak ze wzgledu , na czas
jak i charakter naszych wykladów. Myśla, przewodnia, jest, że skupiamy sie, na elementach,
które tworzyly zreby , wspólczesnej naukowej kosmologii. Dlatego ograniczajac , dywagacje
historyczne trzeba nieco wiecej , uwagi poświ ecić
, prze lomowi Kopernika oraz jego zwiazkom
,
z fizyka, i kosmologia, Newtona. Zwlaszcza, że sens i wartość naukowa odkryć Kopernika
nie sa, powszechnie zbyt dobrze rozumiane. Szczególnie jednak mocno zaakcentować trzeba
przelom jeszcze bardziej istotny, którym bylo stworzenie ogólnej teorii wzgledności.
, Stano-
wi on bowiem faktyczna, date, narodzin kosmologii wspólczesnej, która od tej chwili zacze, la
sie, gwaltownie rozwijać. Nastepnym , wez
, lowym elementem jest teoria goracego, wybuchu
pierwotnego, toteż i na to zagadnienie trzeba zwrócić uwage, od razu w kosmologicznym
wprowadzeniu.
Charakter wprowadzenia do kosmologii powinien być taki, by dal możliwość spojrzenia na

nia, niejako z lotu ptaka i stworzyl zainteresowanie. Zwracamy najpierw uwage, na różne
aspekty prac i zainteresowań kosmologicznych — skupione czy to na obserwacjach, czy
na relatywistycznej fizyce, czy na czastkach
, elementarnych oraz na różne możliwe pozio-
my zaawansowania przy studiach przedmiotu. Ale glównie powinniśmy dokonać krótkiego
przegladu
, zagadnień którymi chcemy sie, zajmować. Taki skrótowy przeglad , treści powi-
nien dać informacje, ale też zaciekawić sluchaczy. Korzystne wydaje sie, stosowanie formy
pytajnej, formy zagadnień do rozwiazania.
, Nasi sluchacze musza, poczuć, że to oni bed, a,
sobie zadawali pytania i odpowiadajac , na nie b ed
, a, po cześci
, wspóluczestniczyć w wykla-
52
dowym tworzeniu sie, kosmologii.
C.2 Kosmologie filozoficzne i religijne, antropocen-

tryzm.
Istnieje możliwość siegni
, ecia
, na poczatku
, wykladów po kosmologie filozoficzne i religijne,
od pradawnych poczynajac, , bo tajemnica Wszechświata zawsze przyciaga
, la myśl ludzka. ,
Koncepcje te sa, godne uwagi, zwlaszcza dla badacza kultury i historyka idei, a nawet
potrafia, zainteresować wielu studentów. Jednakże w praktyce trzeba ten obszerny te-
mat bardzo ograniczyć, zwykle zaledwie wzmiankować. Hamuje nas czas który mamy do
dyspozycji a przede wszystkim ścisly charakter wykladów kosmologii wspólczesnej, który
nie powinien być zbytnio wystawiony na niebezpieczeństwo pewnego zametu , i atmosfere,
dowolności. W każdym jednak razie powinniśmy znaleźć nieco czasu aby zaakcentować
zagadnienie brzegów i centrum.
Najdawniejsze wyobrażenia wszechświata byly antropomorficzne — wszechświat byl zapel-

niony duchami o impulsach, emocjach podobnych do ludzkich. Potem magia przeksztalcila
sie, w mitologie, z dostrzeżeniem już we wszechświecie atrybutów racjonalności, ale też z
powolaniem do życia i dzialania zastepu
, bogów i bogiń wplywajacych
, na świat i ludzi. Po-
wstaly wówczas mity o charakterze kosmologicznym: sumeryjskie, babilońskie, indyjskie,
chińskie, celtyckie i inne, a w tym najbliższe nam mity greckie. Charakterystyczne, że we
wszystkich tych kosmologiach ludzie mieli centralna, pozycje, i znaczenie we wszechświecie
– panowal antropocentryzm. Fenomenem bylo, że w tym świecie mitologii kosmicznej nie-
zwyklego kroku dokonali Grecy, kladac , podwaliny naukowej kosmologii (Pitagorejczycy),
rozpoczynajac , tym samym dzieje nauk ścislych. Kosmologiczny antropocentryzm zostal
przeniesiony do kosmologii greckiej – wszechświat Arystotelesa byl geocentryczny. Dal-
sze jego udoskonalenia (Eudoxus) znalazly wspaniala, kulminacje, w systemie Ptolemeusza
(II w. p.Ch.). Gea, siedziba wszystkich ludzi, byla centrum wszechświata. Warto zadbać,
aby studenci nie lekceważyli systemu Ptolemeusza, który wspierajac , sie, na geocentrycz-
nym wszechświecie ukladami kól (deferense, epicykle) zdolal wytlumaczyć ruch planet na
niebie i zjawiska astronomiczne, dajac , zarazem ludziom poczucie ważności w skończonym,
ograniczonym, przewidywalnym i dobrze zagospodarowanym, zrozumialym wszechświecie.
Docenianie systemu Ptolemeusza pozwala na zrozumienie trudności przyjecia , systemu ko-
pernikańskiego i wielkości tego przelomu.
C.3 Przelom kopernikański, kosmologia newtonowska.

Warto studentom zwrócić uwage,
, że ziarna przelomu kopernikańskiego [72] tkwia, jeszcze w
starożytności — przede wszystkim w heliocentrycznej teorii Arystarcha (III w.p.Ch.)[73]
— oraz na erudycje, Kopernika, który w swych De Revolutionibus . . . ” tak czesto , po-
”
wolywal kosmologiczna, myśl grecka., Także na poprzedzajacy
, Kopernika klimat ożywienia
53
umyslowego w Europie, w którym biskup Oresme pisal że ruch może być stwierdzony
”
tylko, gdy jedno cialo zmienia swoje polożenie wzgledem, drugiego” akcentujac , wzgled-
,
ność ruchu, a kardynal Mikolaj Kuzańczyk argumentowal, że wszechświat powinien być
nieograniczony, bez brzegów i centrum. Rozwiazanie
, Kopernika bazowalo na wzgledności
,
ruchu, ale stale istnialo w nim centrum (Slońce) i pozostawialo wyraźny brzeg zewnetrzny
,
w postaci sfery gwiazd stalych. Dopiero (czy raczej już!) 33 lata później Thomas Digges
zmodyfikowal teorie, heliocentryczna, odrzucajac, brzeg zewnetrzny
, i rozpraszajac
, gwiazdy
po nieograniczonej przestrzeni.
Na czym wiec , polega w istocie znaczenie dziela Kopernika? Po pierwsze na zerwaniu

z ugruntowanym od wieków antropocentryzmem wszechświata. To musialo budzić ogrom-
ne opory także w chrześcijańskich czasach Kopernika — jakżeż to, czlowiek, jedyna istota
stworzona na podobieństwo Boga, mialby zamieszkiwać nie jedyna, centralna, Ziemie, , lecz
jakaś
, trzecia, z rzedu
, planete,
, kraż ac
, , ,a po wszechświecie jak i inne? Stad
, trudności recepcji
myśli Kopernika i prześladowania. Przy tym to zerwanie z antropocentryzmem zachowy-
walo co prawda sama, idee, centrum wszechświata, ale zmienialo je (z Ziemi na Slońce) i
tym samym tworzylo z zagadnienia centrum otwarty problem badań naukowych.
Drugie znaczenie przelomu Kopernika wiaże , sie, z bezpośrednia, istota, jego odkrycia —
wyrażana, stwierdzeniem, że naprawde, to Ziemia obiega Slońce, a nie odwrotnie. Ale co
znaczy naprawde”? , Wszak każdy student dobrze wie, że ruch jest wzgledny , i latwo sie,
”
zgodzić, że gdy zmienimy uklad odniesienia ze Slońca na zwiazany
, z Ziemi a,
, to możemy
pelnoprawnie twierdzić, że to Slońce obiega Ziemie., Poruszamy to zagadnienie, bo studen-
ci okazuja, sie, zupelnie bezradni wobec pytania czy Kopernik odkryl w ogóle jakakolwiek,
prawde,, skoro sytuacja wyglada, na czysto umowna? ,
Z pomoca, przychodza, prawa Newtona. Stosujac , je do rysunku w którym Ziemia o masie

m obiega Slońce o masie M, dostajemy GmM/r2 = mv 2 /r i na mase, centralnego cia-
la GM = 4π 2 r3 /T 2 . Jest to zwiazek
, potwierdzajacy, sie, obserwacyjnymi pomiarami. Jeśli
natomiast chcielibyśmy w analogiczny sposób zastosować prawa Newtona do rysunku któ-
rym Slońce obiega Ziemie, to twierdzilibyśmy, że GmM/r2 = M v 2 /r i masa centralnego
2
ciala powinna wynosić znów Gm = 4π 2 r3 /T 2 . Podstawiajac , Gm = gRz (Rz promień
Ziemi) dobitnie stwierdzamy, że nie jest to prawda, bo obserwacyjnie gRz 2 6= 4π 2 r3 /T 2 .
Tak wiec, model kopernikański daje zgodność praw Newtona z danymi obserwacyjnymi, a
model antykopernikański niezgodność1 . (Ściślej ujmujac, zagadnienie wiemy naturalnie, że
prawa Newtona wymagaja, aby Ziemia i Slońce obiegaly wspólny środek masy. Wówczas
dane obserwacyjne wymagaja,, aby ten środek masy leżal wielekroć bliżej centrum Slońca
niż Ziemi — tak wiec
, Ziemia, w dobrym przybliżeniu, obiega Slońce). Geometrycznie może
być umowna, kwestia, czy Ziemia obiega Slońce czy odwrotnie — ale nie fizycznie, jeśli do
opisu geometrycznego dolaczymy
, fizyke, Newtona. Przy tym, gdy dziś uzasadniamy sys-
tem Kopernika prawami Newtona to rozumiemy, że historycznie porzadek , byl przeciwny:
1
Dlaczego tak jest? Możemy powiedzieć, że uklad kopernikański (cieższe
, cialo w centrum) jest o wie-
le bardziej inercyjnym niż uklad antykopernikański — co poznajemy wlaśnie po stopniu stosowalności
(sluszności) praw Newtona.
54
to wprowadzenie przez Kopernika systemu heliocentrycznego umożliwilo powstanie me-
chaniki Newtona (sprawdzajacej , sie, tak doskonale obserwacyjnie) — i to wlaśnie stanowi
istotne drugie znaczenie przelomu kopernikańskiego [74]. Gdy Newton pisal: Jeśli spoj-
”
rzalem nieco dalej niż inni, to dlatego, że stana,lem na ramionach olbrzymów” zaiste mógl
mieć na myśli Kopernika. Gdy zaś z dziela Kopernika przeczytamy studentom choćby
jego list wstepny
, do papieża [75], także oni doświadcza, bezpośrednio, choćby w czastce,
,
kultury i wielkości twórcy De Revolutionibus . . . ”
”
Po omówieniu istoty systemu Kopernika dobrze jest znaleźć nieco czasu dla wybiórczego
z konieczności przedstawienia dziejów recepcji jego myśli. Na szczególna, uwage, zasluguje
tragiczna postać nieugietego
, Giordano Bruno [76], którego pisma pelne sa, glebokich
, myśli
a także prekursorskich stwierdzeń wykraczajacych
, poza dzie lo Kopernika. ( We wszech-
”
świecie nie ma żadnego centrum ani obwodu, lecz centrum jest wszedzie” , — ścisle pre-
kursorstwo zasady kosmologicznej). Pouczajacym, bedzie
, gdy powiemy dlaczego Tycho de
Brahe odrzucal system Kopernika: jeśliby Ziemia poruszala sie, wokól Slońca to gwiazdy
bylyby widziane w różnych porach roku pod nieco innymi katami., Piszac
, to antycypowal
wykrycie paralaksy (niemierzalnej dla jego nieuzbrojonego oka) — a o paralaksie bedzie- ,
my wkrótce mówić studentom. Kepler, Galileusz, a przede wszystkim wielki Newton to
nastepne
, postaci godne uwagi [77, 78].
Teraz musimy powiedzieć co rozumiemy przez wszechświat newtonowski. Gdy wykla-

dowca zechce zbadać kosmologiczne prekoncepcje, studentów to przekona sie, , że przy calej
metności
, wyobrażeń wszechświata dominuje w glowach newtonowska absolutna i bezkre-
sna przestrzeń, ale zawierajaca , nieruchome gwiazdy (czy ewentualnie galaktyki) które
gdzieś sie, przecież kończa, — statyczny wszechświat majacy
, brzegi. Proste pytanie, czy
wobec tego nie powinny sie, te gwiazdy przyciagn , ać
, (jak każe prawo grawitacji) i kolap-
sować, wprawia studentów w zaklopotanie. Po tej uwadze latwiej już wprowadzić trudno
akceptowalna, idee, wszechświata newtonowskiego, który jeśli jest statyczny (a taki New-
ton przyjmowal) to jest wypelniony nieskończona, liczba, gwiazd (dziś powiemy: galaktyk).
Dyskusje, przypadku wszechświata niestatycznego lepiej odlożyć do zasadniczej cześci
, wy-
kladów, gdy już po ugruntowaniu zasady kosmologicznej bedziemy
, mogli wprowadzić idee,
rozszerzania bez centrum.
C.4 Kosmologia relatywistyczna, Wielki Wybuch.

Kosmologie, relatywistyczna, bedziemy
, omawiać później, jako zasadnicza, cześć
, wykladów.
We wstepnym
, wykladzie chcemy ja, zasygnalizować, by dać studentom świadomość, że jej
powstanie w wyniku sformulowania ogólnej teorii wzgledności
, bylo w istocie narodzinami
naukowej kosmologii wspólczesnej. Powinniśmy tu zwlaszcza zaakcentować odmienność
traktowania samej przestrzeni — jako realności poddanej prawom fizyki (OTW). Można
to uwypuklić przytaczajac
, wprowadzona, przez niektórych kosmologów zasade, ”obejmowa-
nia” (containment principle): wszechświat fizyczny obejmuje to wszystko co jest fizyczne
— i nic wiecej.
, Sednem jest, że po OTW sama, przestrzeń rozumiemy jako obiekt fizycz-
55
ny. Przestrzeń (czasoprzestrzeń) ma określona, krzywizne,
, przestrzeń jest dynamiczna (np.
może sie, rozszerzać) i w ten sposób sama jest elementem wszechświata. Możemy badać
strukture, czasoprzestrzeni i tworzyć jej modele, bed, ace
, zarazem modelami wszechświata
[79]. Aby skonkretyzować co mamy na myśli możemy już teraz wskazać na możliwość
wszechświata nieograniczonego ale skończonego” (zwrot Einsteina kiedyś czesto , przyta-
”
czany) demonstrujac , i omawiajac
, dwuwymiarowa, powierzchnie, kuli. Można dać zapowiedź
zasadniczej myśli OTW: materia zakrzywia czasoprzestrzeń. Pozwala to na dopowiedzenie,
że z rozkladu i gestości
, materii wyniknie model wszechświata [80]. Zapowiadamy tu stu-
dentom, że OTW (bez stalej kosmologicznej) doprowadza do wniosku, zgodnego z innymi
drogami wnioskowania, o rozszerzaniu sie, i o istnieniu poczatkowego
, stanu wszechświata
o wielkiej gestości.
,
Drugim zasadniczym krokiem w budowie kosmologii wspólczesnej bylo wprowadzenie idei

goracego
, Wielkiego Wybuchu. Powinniśmy tu studentom uświadomić, iż rozpoznanie, że
omawiany powyżej gesty
, stan poczatkowy
, byl goracy
, dalo możliwość zrozumienia two-
rzenia sie, w pierwszej fazie wszechświata lekkich pierwiastków. Informacja, iż im bliżej
poczatku
, tym wieksza
, temperatura pozwoli na uzmyslowienie sobie przez sluchaczy wa-
runków w bardzo wczesnym wszechświecie, kiedy żadne atomy ani nawet jadra , nie mogly
istnieć wobec nieustannych poteżnych
, zderzeń. Tak damy świadomość, że kosmologia bar-
dzo wczesnego wszechświata laczy
, si e
, integralnie z fizyka, czastek
, elementarnych. Nauka o
najwiekszym
, (wszechświat) staje sie, zarazem nauka, o najmniejszym (czastki , elementar-
ne).
W przedstawianiu poruszonych tu tematów należy zachować powściagliwość.

, Pamietajmy,
,
że naszym celem jest tylko wstepna
, informacja o rozwoju kosmologii i o czym bedziemy
,
mówić oraz zainteresowanie studentów tematem. Nie można wywolać szumu i zamieszania
w glowach, a czas na systematyczne omówienie tych zagadnień dopiero przed nami.
C.5 Pierwsze spojrzenie na kosmologie, wspólczesna.

,
Teraz możemy spojrzeć na kosmologie, jako na calość ( z lotu ptaka”) aby ja, studen-
”
tom przybliżyć i bliżej wstepnie
, scharakteryzować. Z jednej strony warto podkreślić in-
tegralna, laczność
, jej zagadnień i ogromna, liczebność prac kosmologicznych. Z drugiej
strony wydaje sie, celowe wyodrebnienie
, trzech jakby glównych aspektów wszechświata
w pracach kosmologicznych, trzech jego wizerunków. Pierwszy to wszechświat obserwacji
astronomicznych. Jest on badany glównie w ramach astronomii pozagalaktycznej, w ob-
serwacjach satelitarnych i jest źródlem charakterystyk liczbowych. Drugi to wszechświat
ewolucji czasoprzestrzennej. Bazuje na ogólnej teorii wzgledności
, i jest domena, fizyków
relatywistów, tworzacych
, modele wszechświata. Trzeci to wszechświat ewolucji materii.
Wyrósl na gruncie zastosowania do wczesnego wszechświata fizyki czastek , elementarnych.
Badaja, go intensywnie wlaśnie fizycy czastek
, elementarnych znajduj ac
, tam energie niedo-
stepne
, w akceleratorach i w ten sposób rozwijajac , także sama, fizyke, czastek.
, Do tej cześci
,
kosmologii można też wliczyć silnie ostatnio rozwijajac a si
, , , e teorie, powstawania struktur
56
wszechświata (np. galaktyk).
Możemy też spojrzeć na kosmologie, z innego, wykladowego punktu widzenia — poprzez

stopień zaawansowania tematów i prac kosmologicznych. Tu też daja, sie, wyróżnić trzy po-
ziomy. Pierwszy to zupelnie popularny, zdecydowanie unikajacy , jakichkolwiek wzorów, o
niezbyt ścislych i nielicznych lańcuchach wynikań, poziom opisowo-informacyjny. Ksiażek ,
i artykulów na tym poziomie jest bardzo dużo, o bardzo różnej wartości — od wspania-
lych (mniej licznych) do bezwartościowych i co gorsza mylacych,
, blednych.
, Poziom trzeci
to poziom zaawansowania w pelni profesjonalny. Mniej tu ksiażek, , a za to bardzo dużo
artykulów, zwykle wasko, tematycznych i z reguly dostepnych
, i pożytecznych tylko dla w
pelni wyszkolonego kosmologicznie czytelnika. Pomiedzy , tymi poziomami lokuje sie, po-
ziom drugi, pośredni pod wzgledem , zaawansowania i na nim wlaśnie chcemy utrzymać
nasze wyklady. Poziom ten wymaga przygotowania z fizyki co najmniej ze szkoly średniej i
odrobiny tylko matematyki wyższej. Ujecie, ma być obszerne i w miare, ścisle, ale glównym
zadaniem jest uczynienie go zarazem elementarnym — latwym do zrozumienia, z użyciem
najprostszych tylko wzorów i rozumowań. Ten standard poznawania kosmologii wydaje
sie, najistotniejszym, ale niestety tu wlaśnie bardzo niewiele jest publikowanych ksiażek ,
czy artykulów.
C.6 O czym b edziemy

,
mówili?
Przed przystapieniem
, do systematycznego przedstawienia kosmologii dobrze jest scharak-
teryzować planowany program wykladowy, jego punkty wez , lowe. Ma to cel informacyjny,
ale co ważniejsze zmierza do wstepnego
, oswojenia sluchaczy z tematyka,, problematyka,,
jezykiem
, — a najważniejsze, powinno ich wstepnie
, kosmologia, zainteresować.
Oto przykladowe informacje co zobaczymy w wykladach:
• W rozdziale o gwiazdach i galaktykach
— jak można zmierzyć ich jasności, temperature,

, rozmiary, masy?
— dzieki
, czemu gwiazdy świeca, i jak dlugo żyja?
,
— jakie moga, być końcowe stadia ewolucji gwiazd?
— jak mierzyć odleglości i budować ich drabine, w świecie galaktyk?
• W rozdziale o przestrzeni i ekspansji wszechświata (w którym chcemy zdobyć po-

prawne pogladowe
, spojrzenie na wszechświat)
— jak rozszerzanie wszechświata można pogodzić z brakiem wyróżnionego punk-

tu?
— dlaczego w nocy jest ciemno?
— skad
, bierze sie, przesuniecie
, do czerwieni w widmach galaktyk?
— jak ekspansja wszechświata zmienia wielkości pomiarowe (np. ped,
, energie,.
, . . )?
57
— co myśleć o sytuacjach kiedy obliczona predkość
, przekracza predkość
, światla?
— jak daleko można siegn
, ać
, obserwacyjnie w przeszlość wszechświata?
— jak można rozróżnić przestrzeń plaska, i zakrzywiona, bez ogladania
, ich z ze-
wnatrz?
,
• W rozdziale o modelach Friedmana i ewolucji czasoprzestrzennej
— jak można bardzo prosto (newtonowsko) wyprowadzić równania Friedmana opi-
sujace
, ewolucje, wszechświata?
— co to jest gestość
, krytyczna i od czego zależy los wszechświata?
— na czym polega glówny sens ogólnej teorii wzgledności?
,
— jak tworzy sie, relatywistyczne modele wszechświata?
— czy ciśnienie przyspiesza rozszerzanie sie, wszechświata?
— jak można ściśle obliczyć konkretne charakterystyki wszechświata (krzywizne,
,
tempo ewolucji, mase, . . . )?
— jak oblicza sie, w kosmologii wiek wszechświata i czy uzyskiwane wyniki sa,
zgodne z innymi ocenami?
• W rozdziale o materii ukrytej
— jak można obliczyć mase, naszej Galaktyki i innych galaktyk?
— jak z pomiarów masy i jasności galaktyk można wnioskować o średniej gestości
,
materii?
— jak analiza rotacji galaktyk uwidacznia ciemna, ukryta, materie?
,
— jak ruchy galaktyk wewnatrz
, gromad wskazuja, na wielkie ilości materii ukrytej?
— czy ukrytej materii jest tak dużo, że to ona decyduje o losach wszechświata?
— jak możemy rozpoznawać nature, materii i jakie mamy z tym klopoty?
• W rozdziale o obserwacjach przy dużych odleglościach
— jak można obliczyć odleglość i predkość
, kwazara?
— co rozumiemy przez obserwowalny wszechświat?
— jak rozszerzanie wplywa na pomiary odstepów
, czasu, dlugość fali, pedu?
,
— co nazwiemy obserwacyjna, odleglościa?
,
— co to jest horyzont czastek?
,
— ile wynosi promień horyzontu w rozszerzajacym
, sie, wszechświecie?
Podobnie możemy charakteryzować w kilku zdaniach także dalsze rozdzialy kosmologii.
Oczywiście sluchacze zapamietaj , a, podawane tak zagadnienia tylko fragmentarycznie. Ale
zorientuja, sie, w praktycznej zawartości naszego kursu kosmologii i mamy nadzieje, , że
zainteresuja, sie, nia, — jeśli ocenia,, że wymieniane kwestie sa, ciekawe. Pamietajmy,
, że nie
można takich hasel podać zbyt wiele, bo groziloby to przeladowaniem glów i zmeczeniem
,
naszych sluchaczy.
58
Rozdzial 4
GWIAZDY I GALAKTYKI — JAK

MOŻNA POZNAĆ ICH CECHY?
I. Zarys fizyki gwiazd.
• Odleglość Ziemia – Slońce.
• Masa Slońca i uklad planetarny – sukcesy mechaniki Newtona.
• Jasność absolutna Slońca i temperatura jego powierzchni.
• Temperatura wnetrza
, Slońca. Stan fizyczny wnetrza
, Slońca.
• Reakcje jadrowe
, w Slońcu. Problem neutrin.
• Gwiazdy: odleglości, jasności, temperatury, rozmiary, masy, gestości.

,
• Zależność jasność – masa.
• Ile lat żyje gwiazda?
• Diagram Hertzsprunga-Russela (HR).
• Ewolucja gwiazd i ich stadia końcowe (glówne idee): biale karly, gwiazdy neutronowe
(pulsary), czarne dziury. Granica Chandrasekhara. Supernowe. Kwazary.
II. Drabina odleglości.
• Paralaksa i metoda paralaks. Parsek. Paralaksy statystyczne.
59
• Spektroskopowa (temperaturowa) ocena odleglości – diagram HR.
• Cefeidy i metoda cefeid.
• Metoda standardowych świeczek. Olbrzymy i nadolbrzymy. Galaktyki.
III. Poznawanie Galaktyki.
• Herschel i Shapley. Model Galaktyki: dysk spiralny, gromady kuliste.
• Pozagwiazdowe skladniki Galaktyki: gaz (linia 21 cm), pyl, promienie kosmiczne, re-
latywistyczne elektrony (promieniowanie synchrotronowe), pole magnetyczne, pro-
mieniowanie X i γ, neutrina.
• Rotacja Galaktyki – pierwsze spojrzenie (różniczkowy charakter rotacji).
IV. Wszechświat galaktyk.
• Spór o mglawice.
• Badania Hubble’a. Rodzaje galaktyk.
• Obloki Magellana, Andromeda (M31), Grupa Lokalna.
• Gromady galaktyk. Zasieg

, pomiarowy, liczebność galaktyk.
• Struktura wszechświata, kwestia jednorodności (ściany? Wielki Mur”?)

”
LINIA PRZYKLADÓW (linia B)
B.1 Jaka temperature, ma wnetrze

,
Slońca?
Czastki
, tworzace, plazme, sloneczna, (jony wodoru i helu oraz elektrony) maja, pewna, suma-
ryczna, energie, potencjalna,, gdyż przyciagaj
, a, sie, wzajemnie silami grawitacji. Maja, rów-
nież sumaryczna, energie, kinetyczna, wynikajac , a, ze średniej temperatury wnetrza
, Slońca.
Do ukladu czastek
, w Slońcu możemy zastosować twierdzenie o wiriale :
X 1 X
h Ek i = − h Ep i (4.1)
2
Ponieważ potencjalna energia grawitacyjna kuli o masie M i promieniu R wynosi
3 GM 2
Ep = − (4.2)
5 R
60
to przy uwzglednieniu
, iż < Ek >= 3/2kT otrzymujemy z (4.1) i (4.2)
3 3 GM 2
N · kT ≈
2 10 R
Stad
,
GM m
T ≈ (4.3)
5kR
gdzie przez m = M/N oznaczyliśmy średnia, mase, czastki
, w Slońcu.
−23
30 8
, M ≈ 2 · 10 kg, R ≈ 7 · 10 m, k = 1, 38 · 10
Podstawiajac J · K−1 , G = 6, 67 · 10−11
2 −2 −27
N·m ·kg , oraz przyjmujac , m ≈ 0, 6mp = 1, 0 · 10 kg (gdyż gaz sloneczny zawiera
1 4
wagowo okolo 70% 1 H i 2 He 30% w postaci jader
, i swobodnych elektronów) otrzymujemy
T ≈ 3 · 106 K (4.4)
Średnia temperatura wnetrza
, Slońca powinna zatem wynosić kilka milionów stopni (tem-
peratura w samym centrum wynosi okolo 15 · 106 K).
B.2 Jak dlugo b edzie

,
istnieć Slońce?
Slońce, podobnie jak inne gwiazdy, żyć bedzie
, tak dlugo, aż wypali cale swoje paliwo”,
”
którym jest wodór zamieniany w hel. W procesach syntezy jader , helu uwalnia sie, energia,
która, Slońce wysyla w przestrzeń jako swoje promieniowanie – o mocy (jedności abso-
lutnej) L. Jeżeli przez caly okres syntetyzowania jader, helu, tj. przez cale stabilne życie
Slońca, zostanie uwolniona laczna
, energia E, to E = L · t, zatem
E
t= (4.5)
L
jest szukanym czasem stabilnego życia (świecenia) Slońca.
Moc świecenia Slońca L można latwo znaleźć mierzac , nateżenie

, jego promieniowania S
(tzw. stala, sloneczna)
, istniej ace
, przy naszej Ziemi, tj. w odleg lości r od Slońca. Sloń-
2
ce wysyla swoje promieniowanie na powierzchnie, 4πr otaczajacej , je sfery, zatem moc
przypadajaca, na jednostk e
, powierzchni wynosi
L
S= czyli L = S · 4πr2 (4.6)
4πr2
Ponieważ zmierzono S = 1, 36 · 103 W/m2 , zaś r = 15 · 107 km otrzymujemy wniosek, że
26
Slońce jest żarówka”
” , a, z moca, L = 3, 82 · 10 W.
, świecac
Zapas uwalnianej energii Slońca E znajdziemy uwzgledniaj

, ac,
, że w zachodzacych
, w Slońcu
4 +
reakcjach syntezy helu 4p →2 He + 2γ + 2e + 2ν (bilans cyklu pp) zamienia sie, w energie,
różnica masy protonów i jader
, helu (z poprawka, na mase, e+ ) wynoszaca, ∆m = 0.007m,
gdzie m jest masa, wyjściowa, (protonów, tj. jader
, spalonego wodoru). Wiekszość
, tej energii
jest uwalniana w postaci fotonów γ promieniowania Slońca o mocy L. Zatem zwiazek ,
61
Einsteina E = ∆mc2 przy uwzglednieniu
, iż w rzeczywistości w reakcjach tych bierze
udzial tylko okolo 1/10 masy Slońca M (jego rejon centralny) – daje :
E ≈ ∆M c2 = 0, 007 · 1/10 · M c2 (4.7)

30 8
Podstawiajac , mase, Slońca M = 2 · 10 kg oraz c = 3 · 10 m/s dostajemy natychmiast
wniosek, że Slońce ma do uwolnienia laczny
, zapas energii E ≈ 1, 25 · 1044 J.
Zatem ostatecznie pelny czas świecenia Slońca wynosi:
E 1, 25 · 1044
t= ≈ s = 10, 4 · 109 lat (4.8)
L 3, 82 · 1026
Z tych 10-ciu miliardów lat nasze Slońce świeci już okolo 5 miliardów lat; drugie 5 miliar-
dów pozostalo mu jeszcze do świecenia.
C.7 Cel i charakter rozdzialu.

W tym rozdziale staramy sie, krótko przedstawić niektóre przynajmniej charakterysty-
ki podstawowych skladników wszechświata: gwiazd, glównie na przykladzie Slońca, oraz
galaktyk, a zwlaszcza naszej Galaktyki. Cześć, zagadnień powinna zostać omówiona już
wcześniej w ramach ogólnego kursu fizyki. Zakres treściowy tego rozdzialu – który móglby
objać
, wiele obszernych i fascynujacych
, zagadnień astrofizycznych (np. dokladniej ewolucje,
gwiazd) – jest ograniczony globalnym czasem do dyspozycji i nie może być zwykle duży.
Ograniczajac, treści należy jednak zawsze starać sie, o przedstawienie (elementarnie) w jaki
sposób można wyznaczyć dana, wielkość. Podawane wielkości liczbowe powinny umożliwić
zdobycie pojecia
, o realiach Wszechświata.
Rozdzial ten stwarza również dobra, okazje, do pokazania zastosowań wielu znanych już
zjawisk i praw, które czesto
, również później okaża, sie, przydatne. Przykladami moga, być
prawa Newtona i Keplera (ruch planet, masa Slońca), zjawisko Dopplera (predkości , gazu
miedzygwiezdnego,
, odleg lość Ziemia-S lońce, itd.) serie linii widmowych (zawartość pier-
wiastków), struktura nadsubtelna (linia 21 cm), zjawiska Zeemana i Faradaya (nateżenie ,
pól magnetycznych), zjawisko polaryzacji (analiza promieniowania synchrotronowego) i
wiele innych.
Ważnym zadaniem tego rozdzialu jest także zapoznanie ze sposobami pomiaru odleglo-
ści, oraz wyrobienie poczucia skali – tak skali odleglości jak i skali grupowania sie, ma-
terii. Omawiajac, ”drabine, odleglości” [81, 82] warto zwrócić wieksz
, a, uwage, na metode,
62
cefeid, a także na zakresy niepewności przy wyznaczaniu wielkich odleglości. Problemy
wyznaczania odleglości, dokladności i wiarygodności uzyskiwanych liczb, przenosza, sie, na
podstawowe parametry kosmologiczne (np. wartość stalej Hubble’a), określaja, zdolność
kosmologii do rzetelnych, weryfikowanych obserwacyjnie, dalszych przewidywań ilościo-
wych. Powinny być zatem odpowiednio zaakcentowane w wykladach.
Studenci powinni wyraźnie poczuć, jak krok po kroku potrafiliśmy poznawać i mierzyć
kolejne cechy gwiazd i galaktyk, poznawać ich strukture, i procesy fizyczne, a także ich
wzajemne odleglości. Mamy tu znakomita, okazje, do wzbudzenia podziwu dla przemyśl-
ności, dociekliwości i potegi
, umyslu ludzkiego.
Poniżej komentujemy tylko kilka wybranych problemów z tego bogatego rozdzialu, gdyż
mamy zajać, sie, w tej pracy kosmologia, a nie astrofizyka.
,
C.8 Temperatura powierzchni i wnetrza

,
Slońca.
Jeśli do obliczenia temperatury powierzchni Slońca poslużymy sie, prawem Stefana-Boltzmanna
E = σT 4 , obliczajac 2 2
, E jako E = L/4πR zaś jasność L jako L = S · 4πr (R – promień
Slońca, r — odleglość Ziemi od Slońca, S — stala sloneczna), to po pierwsze przypomni-
my bardzo ważne później dla kosmologii prawo, a po drugie obliczajac , jasność gwiazdy
utworzymy pierwszy szczebel do czekajacych , nas wkrótce zagadnień wieku gwiazd, ich
rozmiarów, odleglości.
Obliczajac , (Przyklad B1) temperature, wnetrza

, Slońca za pomoca, twierdzenia o wiria-
le nie tylko pokazujemy w jaki sposób można latwo oszacować niedostepn , a”, a istotna,
”
wielkość, ale przypominamy zarazem twierdzenie, które wkrótce znów możemy wykorzy-
stać — na przyklad omawiajac, ewolucje, gwiazdy (wypromieniowanie energii → kurczenie
→ wzrost temperatury), a zwlaszcza szacujac , ukryta, mase, w gromadach galaktyk. Daje
to efekt wzmocnienia dydaktycznego.
Przy obliczaniu temperatury wnetrza, Slońca zwracamy uwage, , że uwzgledniamy

, tylko sily
grawitacji, gdyż inne nie graja, roli w utrzymywaniu gwiazdy. W Slońcu (kT ≈ 103 eV)
atomy wodoru i helu sa, zjonizowany, toteż pomimo gestości
, ρ = 1, 4 g/cm3 wnetrze
, Sloń-
ca można traktować jak gaz doskonaly, którego czasteczki
, (o globalnym ladunku zero)
znajduja, sie, w odleglościach znacznie przekraczajacych
, zasieg
, sil jadrowych.
,
C.9 Reakcje jadrowe

,
w Slońcu i jego czas życia. Pro-
blem neutrin.
Rozwiazanie
, tajemnicy promieniowania Slońca poprzez reakcje jadrowe
, nabierze wyrazi-
stości, jeśli poprzedzimy go oszacowaniem energetycznym konkurencyjnej” idei świecenia
”
Slońca kosztem kurczenia grawitacyjnego (i uzyskamy zbyt krótki czas na wiek Slońca).
63
Wypisanie reakcji jadrowych
, (cykl pp) przygotowuje studentów do fundamentalnego za-
gadnienia nukleosyntezy pierwotnej w poczatkach, wszechświata (podobne reakcje). Obli-
czenie czasu życia Slońca (Przyklad B.2) przypomina studentom zwiazek , Einsteina i uczy
myślenia energetycznego, a poprzez prosto otrzymany wynik zaznajamia z charaktery-
styczna, dla wszechświata skala, czasu. Ale szczególne ma znaczenie, jeśli poprzez prościut-
kie wyliczenie czestości
, reakcji (N = L/Ew = 1038 s−1 , Ew – energia wiazania)
, wskażemy
na slawny problem neutrin, istotny też kosmologicznie (np. poprzez kwestie, możliwych
oscylacji, a zatem i masy neutrin [83, 84, 85]). Z powyższych wzgledów
, umieszczenie tego
zagadnienia w planie wykladów ma duże znaczenie.
C.10 Jasności i inne cechy gwiazd. Czasy życia. Kwe-

stia ewolucji.
Kluczowa, sprawa, jest aby studenci zdali sobie sprawe, i zapamietali,

, że dzieki
, zwiazkowi
,
2
j = L/4πr (lub jego astronomicznym przeróbkom) obserwowana jasność j jest miara,
odleglości r gwiazdy lub galaktyki – przy znanej jasności absolutnej L. Także vice versa.
Stad
, widać znaczenie znajomości L(albo równoważnie znaczenie znajomości r ).
Warto wskazać na latwość i dokladność wyznaczania temperatur powierzchni gwiazd (z

widm) i na plynace, stad, pożytki: wyznaczanie jasności absolutnej L z diagramu Hertzsprunga-
Russela, a stad, dalej odleglości, a także promieni gwiazd (ze zwiazku, L = 4πr2 · σT 4 ).
Przy okazji korygujemy czest , a, opinie, studencka,
, że sfotografowane teleskopami gwiazdy
maja, na kliszy mierzalne promienie. Dalej wskazujemy, że choć masy gwiazd wyznaczać
jest nielatwo, to wiemy, że mieszcza, sie, one w waskim
, zakresie (0, 1MSl < M < 30MSl ).
W polaczeniu
, z bardzo szerokim zakresem ich promieni (10 km< R < 2000RSl ) daje to
ogromna, rozpietość
, gestości
, gwiazd – a to jest odzwierciedleniem bardzo różnych ich we-
wnetrznych
, stanów fizycznych.
4
Wykorzystujac, metode, z Przykladu B.2. oraz dodatkowo zależność Eddingtona (L ∼ M )
obliczymy latwo czasy życia innych niż Slońce gwiazd: t ≈ 1010 (MSl /M )3 lat. Ten zwia- ,
zek ujawnia duże rozpietości
, czasów życia oraz zdumiewaj ac a
, , dla studentów regu le:
, im
bardziej masywna jest gwiazda tym żyje krócej ( otyli żyja, krócej”).
”
Fascynujace, zagadnienia ewolucji i studiów końcowych życia gwiazd [41, 86, 87] musi-
my raczej ograniczyć do opowieści” – ze wzgledu , na niedostatek czasu wykladowego.
”
Tym niemniej trzeba koniecznie coś powiedzieć o supernowych, o bialych karlach i gra-
nicy Chandrasekhara [88] (nagroda Nobla), o gwiazdach neutronowych (pulsarach), o
promieniu Schwarzschilda i czarnych dziurach (patrz np. [89]). Wszystko to bowiem ma,
jak sie, okaże w przyszlości, znaczenie także kosmologiczne.
64
C.11 Drabina odleglości: od paralaks do cefeid i stan-
dardowych świec.
Zaznajomienie z pojeciem
, paralaksy i pomiarami paralaks daje nie tylko powszechna, w
astronomii jednostke, odleglości (parsek), ale także poczucie odleglości pomiedzy , sasia-
,
dujacymi
, gwiazdami. Uświadamia też niewielki zasieg
, metod trygonometrycznych. Tym
bardziej powinniśmy podkreślić poteg e
, , metody cefeid, która rozstrzygajac
, najpierw histo-
ryczny spór o odrebność
, galaktyk pozwolila nastepnie
, wyskalować odleglości daleko poza
nasza, Galaktyka, i to z dobra, dokladnościa., Ze szczególami w rodzaju korekty skalowania
dokonanej przez Baade’go (dwa rodzaje cefeid) lepiej poczekać do omawiania wartości
stalej Hubble’a, gdyż wtedy ta kwestia z pozornie marginalnej staje sie, wielce istotna,,
usuwajac, trudność ze zbyt krótkim kosmologicznym wiekiem wszechświata.
Przedstawiajac , takie kolejne szczeble drabiny odleglości [81] jak metody spektroskopowe
(diagram H-R) lub metody standardowych świeczek (nadolbrzymów, galaktyk) dla naj-
wiekszych
, odleglości powinniśmy wskazać na ich mala, dokladność, plynac
, a, z samej zasady
pomiaru a także z efektów ewolucyjnych. Ma to znaczenie dla wlaściwego wyczucia stop-
nia niepewności przyszlych wniosków w kosmologii wielkich odleglości. Nie zapomnijmy
przy tym o wskazaniu wartości supernowych jako standardowych świeczek, gdyż ulatwi to
nam potem przedstawienie najnowszych pomiarów kilku grup astronomów. Rozszerzajac ,
supernowymi zasieg , pomiarowy diagramu Hubble’a wyci agn
, ,eli oni fundamentalne (czy
calkiem pewne?) wnioski o istnieniu w obecnym wszechświecie niezerowej gestości , energii
próżni, czyli stalej kosmologicznej Λ > 0, swoistej antygrawitacji” [90, 91, 92, 93].
”
Jeśli starannie omówimy zagadnienie odleglości, poslugujac
, sie, przy tym klarownymi ana-
logiami stosunków rozmiarów i odleglości opartymi na latwych do wyobrażenia ziemskich
przykladach to z jednej strony ulatwimy studentom zamiane, ogólnikowego wielkie . . . ” na
”
świadomość różnych konkretnych skal wystepuj
, acych
, we wszechświecie, a z drugiej stro-
ny wzbudzimy świadomość, jak my sami jesteśmy niebywale, zdumiewajaco , znikomym
elementem we wszechświecie – z cala, nasza, Ziemia, a nawet Galaktyka.,
C.12 Model i skladniki Galaktyki, poznawanie wszech-

świata galaktyk.
Gdy po wspomnieniu obserwacji Herschelów przechodzimy do wspólczesnego modelu Ga-
laktyki (poczynajac
, od pomiarów Shapleya [94]) to musimy pamietać, , że nasi sluchacze
nie sa, astronomami i takie terminy jak gromady kuliste, gwiazdy II i I populacji, obloki
wodoru typu HI i HII itp. musza, być przez nas objaśnione, aby literatura kosmologiczna
byla zrozumiala. W pierwszym rzedzie
, skupiamy sie, oczywiście na gwiazdowej strukturze
Galaktyki (dysk, zgeszczenie
, centralne, skladowa sferyczna).
Omawiajac
, pozagwiazdowe formy znanej nam materii zwracamy uwage,iż
, do globalnej
65
gestości
, nie wnosza, one dużego wkladu (gaz ∼ 10%, inne skladniki tylko ∼ 1eV/cm3 ).
Natomiast należy silnie zaakcentować w wykladach wielki rozwój nowych możliwości ob-
serwacyjnych i znaczy przyrost danych uzyskiwanych nowymi technikami (radioastrono-
mia, astronomia rentgenowska i γ, pomiary neutrinowe, fale grawitacyjne itp.).
Rotacje, Galaktyki w tym rozdziale tylko wspominamy (jako konieczny wymóg dynamiki
Newtona) gdyż krzywe rotacji i mase, Galaktyki bedziemy
, omawiać dokladnie przy gestości
,
wszechświata. Ale wlaśnie ze wzgledu
, na przysz le fundamentalne zagadnienie wyznaczania
gestości
, wszechświata (masa ukryta!) musimy już teraz na przyklad rozróżnić galaktyki
spiralne od eliptycznych [95]. (Jeżeli omawiajac , różne galaktyki poslugujemy sie, koloro-
wymi przeźroczami, zainteresowanie gwaltownie rośnie.) Co jeszcze ważniejsze, musimy
wyrobić w sluchaczach świadomość istnienia grup galaktyk ( nasza Grupa Lokalna za-
wsze budzi szczególna, uwage) , oraz gromad galaktyk, ich rozmiarów, liczebności z czego
bedziemy
, później korzystali przy metodzie M/L i wyznaczeniu bezwymiarowej gestości,
wszechświata Ω.
Przechodzac, do skal najwiekszych

, powinniśmy wspomnieć o najwiekszych
, (prawdopodob-
nych) strukturach jak ściany, pustki [96], mury [97]. Trzeba to zrobić uczciwie lecz ostroż-
nie, bo w ten sposób wytwarzamy obraz globalnej struktury wszechświata, obraz stopnia
jego obserwowanej jednorodności i izotropii, a zatem tworzymy obserwacyjna, podstawe,
zasady kosmologicznej — fundamentu calej kosmologii teoretycznej.
66
Rozdzial 5
ZASADA KOSMOLOGICZNA.
PRZESTRZEŃ I EKSPANSJA
WSZECHŚWIATA.
I. Zarys fizyki gwiazd.

• Podstawowe sformulowania zasady kosmologicznej (ZK).
• Pojecia
, izotropii i jednorodności, wzajemne relacje. Przyklady.
• Podstawy obserwacyjne ZK (wszechświat obecny a mlody wszechświat, wielkoska-
lowa gladkość a drobnoskalowa ziarnistość).
• Aspekty filozoficzne (światopogladowe)
, ZK. Zasada kosmologiczna a wszechświat
newtonowski.
• Czy ZK wymaga wszechświata o nieskończonej objetości
, i liczbie galaktyk? Dwu-
wymiarowy model przestrzeni zakrzywionej (k = +1) na powierzchni kuli i jego
konsekwencje.
• Paradoks Olbersa w newtonowskim modelu wszechświata
• Przesuniecia
, linii w widmach galaktyk i ich dopplerowska interpretacja. Odkrycie
rozszerzania wszechświata.
• Prawo Hubble’a. Wartość stalej Hubble’a — pierwotna i po korektach (Baade). Czas
Hubble’a i jego interpretacja przy naiwnym rozumieniu rozszerzania.
67
• Dlaczego Wielkiego Wybuchu i ekspansji wszechświata nie należy rozumieć na po-
dobieństwo wybuchu granatu?
• Istota rozszerzania zgodnego z zasada, kosmologiczna., Modele myślowe rozszerza-
nia izotropowego (puchnaca, sieć, powierzchnia balonu) — dyskusja ich zalet i cech
(wszechświat plaski i zakrzywiony wszechświat zamkniety;
, przestrzeń dynamiczna
zastepuje
, statyczna).
,
• Wspólporuszajacy , sie, uklad odniesienia i funkcja skalujaca

, R(t). Wspólrzedna
, i od-
leglość (rozróżnienie). Rozszerzanie izotropowe i prawo Hubble’a (automatyczność),
stala Hubble’a jako funkcja czasu.
• Predkość
, lokalna i pseudo-predkość
, unoszenia (przez dynamiczna, przestrzeń) dale-
kich galaktyk. Do czego stosuja, sie, ograniczenia SzTW (v<c)? Jaka predkość
, wy-
stepuje
, w prawie Hubble’a i czy w ogóle musi wystepować?
,
• Dlaczego przesuniecia
, ku czerwieni (w widmach galaktyk) nie należy rozumieć jako
efektu Dopplera? Dynamiczność i zakrzywienie przestrzeni.
• Kosmologiczna interpretacja przesuniecia, ku czerwieni, przesuniecie
, jako wskaźnik
przeszlości. Zgodność z wzorem Dopplera dla odleglości malych (lokalnie) i zasadni-
cza odmienność interpretacji dla odleglości dużych (globalnie).
• Jak można obliczyć pseudo-predkość
, recesji dalekich galaktyk z wartości przesuniecia
,
ku czerwieni?
• Trzy rodzaje przesunieć:
, dopplerowskie, grawitacyjne, kosmologiczne — przyklady
odmienność ich natury oraz wzajemne relacje w realnym wszechświecie.
• Wyjaśnienie paradoksu Olbersa w realnych modelach wszechświata: ograniczenia ze
wzgledu
, na skończony czas świecenia gwiazd (ograniczenia energetyczne, nierów-
nowaga termiczna), ograniczenie ze wzgledu
, na skończony wiek wszechświata oraz
rozszerzanie. Ciemność nieba jako argument za realnościa, poczatku
, wszechświata.
• Obserwacja przesuniecia
, ku czerwieni (prawo Hubble’a) jako dowód na istnienie po-
czatku
, wszechświata. Poszukiwania innych możliwości interpretacyjnych i ich kry-
tyka.
• Poczatek
, i materia w przestrzeni zakrzywionej dodatnio a poczatek
, w przestrzeni
plaskiej lub zakrzywionej ujemnie.
• Czy rozszerzaja, sie, także metalowe sztabki i atomy? Gromady galaktyk?
• Obserwacje wszechświata: patrzenie daleko jako obserwacja przeszlości. Stożek świetl-
ny przeszlości wszechświata, wszechświat a wszechświat obserwowalny. Horyzont
(wstepne
, idee).
• Mapa” wszechświata a obraz” wszechświata. Trudności obserwacyjnego sprawdza-
” ”
nia prawa Hubble’a i innych zależności (efekty ewolucyjne, trudności pomiarowe i
interpretacyjne). Konieczność znajomości funkcji skalujacej
, (modelu wszechświata).
68
• Przestrzeń naszego Wszechświata: plaska czy zakrzywiona? Czy i jak możemy to
rozpoznać? Geometryczne cechy przestrzeni zakrzywionych na przykladzie sfery i
powierzchni siodla. Geometrie nieeuklidesowe (Gaus, Lobaczewski, Balyai, Riemann)
— znaczenie intelektualne.
• Czy typ przestrzeni naszego Wszechświata ma jakieś grubsze uzasadnienie fizyczne?

Ogólna teoria wzgledności
, (OTW) Einsteina i jej glówna idea: grawitacja jako za-
krzywienie czasoprzestrzeni. Zmienność krzywizny w czasie (przestrzeń dynamiczna)
jako kosmologiczna ekspansja przestrzeni; promień krzywizny jako funkcja skalujaca.
,
LINIA PRZYKLADÓW (linia B)
B.3 Dlaczego niebo jest ciemne?

Najprostsza, naiwna odpowiedź brzmialaby: ponieważ gwiazdy świeca, slabo i sa, rzadko
rozmieszczone na niebie. Paradoksalność sytuacji zauważyl i rozpropagowal Olbers już w
1826 r., kwestionujac
, wartość tak banalnej odpowiedzi.
Zalóżmy, że w nie majacym

, granic wszechświecie gwiazdy (galaktyki) rozmieszczone sa,
wszedzie
, i z grubsza jednorodnie. Ile światla powinno padać na Ziemie?
, Jeżeli otoczy-
my Ziemie, cienkimi warstwami kulistymi, aż do nieskończoności, to latwo zauważyć, że
od każdej warstwy pada na Ziemie, tyle samo światla — od gwiazdy znajdujacej , sie, w
k -krotnie dalszej warstwie pada k 2 razy mniej energii, ale liczba gwiazd w tej warstwie
jest k 2 razy wieksza.
, Sumujac
, oświetlenia od kolejnych warstw otrzymamy nieskończenie
wielkie oświetlenie Ziemi!
Aby nieco bardziej formalnie obliczyć odbierane nateżenie

, światla J, oznaczymy przez
j strumień odbierany od gwiazdy świecacej
, z moc a, L, odleg lej od Ziemi o r. Jeżeli n
oznacza gestość
, gwiazd (rys.5.1) to
n = dN/dV = const, j = L/4πr2 (5.9)
dJ = jdN = (L/4πr2 )n · 4πr2 dr
dJ = Ln · dr, gdzie Ln jest const (5.10)

Z ∞ Z ∞
J= dJ = Ln dr = ∞ (5.11)
0 0
69
Rysunek 5.1: Obliczenie nateżenia
, światla odbieranego na Ziemi od wszystkich gwiazd
wszechświata.
Tak drastyczny wniosek powinien być zrewidowany przez uwzglednienie , faktu, że tarcze
gwiazd zaslaniaja, sie, wzajemnie. Sumowanie warstw trzeba bedzie , skończyć przy pewnym
zasiegu
, widzenia, gdy tarcze gwiazd zakrywaj a, już ca la, sfere, niebiesk a., Jaka powinna być
zatem jasność nieba? Dla zrozumienia sytuacji nie musimy wykonać dokladnych obliczeń.
Możemy na przyklad myślowo przesunać , do siebie tarcze gwiazd w każdej kolejnej warstwie
(jak na rys.5.2) aby zauważyć, że tarcze wyznaczaja, jednakowe katy , brylowe, z których
otrzymujemy na Ziemi jednakowe ilości energii — tak postepujemy , aż do wypelnienia
pelnego kata
, brylowego 4π.
Rysunek 5.2: Paradoks Olbersa. Każdy fragment nieba ma jasność taka,, jak typowa tarcza
gwiezdna.
Wynika stad,, że każdy fragment (katowy)

, sfery niebieskiej powinien mieć jasność taka, jak
jasność powierzchniowa typowej tarczy gwiezdnej — a zatem wyznaczona, przez tempera-
ture, 6000K (jak powierzchnia Slońca).
70
Ostateczna konkluzja, że każdy fragment nieba, także w nocy, powinien mieć jasność
taka, jak powierzchnia Slońca, lub że inaczej mówiac
, żyjemy wewnatrz, pieca” o tempe-
”
raturze 6000 K – nie należy do przekonywujacych.
, Co zatem z lego kryje sie, w naszym
rozumowaniu, lub w przyjmowanych zalożeniach?
B.4 Jak wyobrażać sobie rozszerzanie sie, wszechświata?

Zgodnie z zasada, kosmologiczna, we wszechświecie nie ma wyróżnionych punktów, w tym
jakiegokolwiek jednego miejsca, w którym nastapi, l pierwotny wybuch inicjujacy
, rozsze-
rzanie. Wielki Wybuch” (termin mylacy), nie jest pojeciem
, lokalnym lecz globalnym – to
”
cala przestrzeń wszedzie
, wybuchla” i unosi galaktyki nieruchome wzgledem
, jej punktów
”
( przyklejone” do nich – gdy pominiemy ruchy wlasne galaktyk wewnatrz , gromad). Bar-
”
dzo użytecznymi modelami pogladowymi
, takiego rozszerzania izotropowego, zgodnymi z
duchem OTW, sa:,
1◦ nieskończenie rozlegle ciasto z rodzynkami (galaktykami) puchnace , wszedzie

, równo-
miernie przy ogrzewaniu (drożdże sa, w nim wszedzie)
, – jest to 3-wymiarowy model
wszechświata otwartego (V = ∞) i plaskiego (k = 0), ilustrujacy , też od biedy przy-
padek wszechświata o krzywiźnie ujemnej (k < 0) który jest również otwarty (V = ∞)1
2◦ nakropkowana (galaktyki) powierzchnia balonu gumowego nadmuchiwanego od we-

wnatrz
, – jest to 2-wymiarowy model wszechświata zamknietego, o krzywiźnie dodatniej
(k > 0), doskonale ilustrujacy
, wszechświat nieograniczony (bez brzegów i centrum) lecz
jednak skończony (skończona powierzchnia czyli objetość wszechświata”, skończona licz-
” ,
ba galaktyk).
W każdym z tych przypadków rozszerzajaca , sie, przestrzeń unosi galaktyki i z biegiem

czasu zmienia sie, jedynie skala odleglości przestrzennych (rys.5.3).
Rysunek 5.3: Zmiany skali wszechświata przy jego izotropowym rozszerzaniu.
1
Przestrzeń o k < 0 jest ściślej modelowana ,lecz tylko lokalnie i 2-wymiarowo, przez otoczenie punktu
siodlowego.
71
Dlatego odleglość dowolnej pary punktów może być zawsze zapisana jako:
r(t) = r(t0 )R(t) (5.12)
gdzie R(t) nazywa sie, funkcja, skalujac
, a.
, Podanie modelu wszechświata oznacza przede
wszystkim podanie konkretnej postaci matematycznej funkcji R(t).
B.5 Jak izotropowe rozszerzanie wszechświata laczy

,
sie, z prawem Hubble’a?
Fundamentalne prawo Hubble’a v = Hr staje sie, teraz automatyczna, i wizualnie oczy-
wista, konsekwencja, rozszerzania izotropowego (poprzednie przyklady). Przy tym oblicze-
niowo:
Ṙ(t) Ṙ(t)
v = ṙ(t) = r(t0 )Ṙ(t) = r(t0 )R(t) = r = Hr (5.13)
R(t) R(t)
skad
, otrzymujemy dodatkowa, informacje, o stalej (tylko przestrzennie !) Hubble’a:
Ṙ
H(t) = (5.14)
R
W obecnym wszechświecie 50 < H0 < 100 km 19
s /Mpc (1Mpc ≈ 3, 1 · 10 km).
B.6 Jak rozumieć przesuniecie

,
ku czerwieni” ?
”
Kosmologiczne przesuniecie, ku czerwieni w widmach galaktyk jest w istocie rzeczy wywo-
lane nie zjawiskiem Dopplera (galaktyki nie opuszczaja, punktów rozszerzajacej , sie, prze-
strzeni) lecz wprost kosmicznym rozszerzaniem sie, samej przestrzeni — zmiana, skali .
(Rozróżnienie to staje sie, bardzo istotne dla odleglości dużych). Dlugość wyemitowanej
fali, a wiec
, odleglość pomiedzy
, punktami przestrzeni w których znajduja, sie, jej sasiednie
,
maksima, rośnie z czasem dokladnie tak samo, jak odleglość miedzy , dowolnymi innymi
punktami przestrzeni2 . To znaczy:
λ R(t)
= (5.15)
λobs R(t0 )
co przy definicji przesuniecia:
,
λobs − λ
z= (5.16)
λ
daje
R(t0 )
z+1= (5.17)
R(t)
2
Dopuszczalność takiej prostej interpretacji potwierdza ścisle obliczenie poprzez OTW, prowadzace
, do
identycznego zwiazku
,
72
A zatem przesuniecie
, z” mierzy w kosmologii przeszlość. Np. obserwujac
, kwazar o z = 4
”
rejestrujemy obiekt wszechświata z okresu, gdy R(t) = 0, 2R(t0 ); mówiac, , że rekombina-
cja (do atomów) nastapi, la przy z = 1500 mamy na myśli stan wszechświata w którym
wszystkie odleglości byly 1501 razy mniejsze niż dziś.
Uwaga: Dla malych odleglości przesuniecie

, moglo być interpretowane (historycznie) ja-
ko przejaw zjawiska Dopplera (zależność z = v/c) bowiem:
R(t0 ) − R(t) Ṙ(t)∆t r v

z= ≈ = H(t) = (5.18)
R(t) R(t) c c
C.13 Kosmologiczne prekoncepcje studentów.

Przystepuj
, ac
, w tym miejscu wykladów do budowania samych podstaw kosmologii wspól-
czesnej musimy być świadomi, czy i jaki bagaż wiadomości i wyobrażeń nasi studenci już
w tym zakresie maja., W mojej wlasnej praktyce wykladowej wsparlem swoje intuicyjne
oczekiwania na ten temat seria, badań ankietowych i testów. Nie przytaczajac , w niniej-
szej pracy żadnych szczególowych danych liczbowych ograniczam sie, tutaj do kilku tylko
ogólnych informacji i wyników.
Wiekszość
, studentów ma określenie prekoncepcje co do cześci
, zagadnień, a co do reszty
jedynie mglista, niewiedze”; , cześć
, studentów ma wy lacznie
, mglista, niewiedze.
, Laczy
, sie,
”
to w (zadziwiajacym
, stopniu) z powszechna, wstepn , a, niewiara, w możliwości faktycznego
poznania i rozumienia prawdy o wszechświecie. Wstepnie, kosmologia jest traktowana ra-
czej jako opowieści dość dowolne, poza empiryczne, niesprawdzalne — jej wysoki status
naukowy nie jest znany. Ale przy tym wszystkie zaslyszane i spodziewane informacje ko-
smologiczne uważane sa, za bardzo ciekawe!
Prekoncepcje studentów sa, wiekszości

, i w najważniejszych zagadnieniach falszywe. Oto
niektóre. W nieskończonej i pustej przestrzeni (czy jest to coś” czy nic” nie potrafia,
” ”
powiedzieć) sa, galaktyki, które zajmuja, cześć
, tej przestrzeni — sa, wiec, jakieś brzegi (i
jakieś centrum, choć to mniej uświadamiane). Dla cześci, studentów galaktyki po prostu
spoczywaja, (nikt nie myśli, że powinny sie, przyciagn, ać).
, Spora cześć
, studentów wie, że
galaktyki oddalaja, sie, (na ogól: od nas), bo byl Wielki Wybuch”. Jest to mglisty termin,
”
ale praktycznie zawsze rozumiany na podobieństwo wybuchu granatu (w tej nieskończenie
rozleglej i poza zasiegiem
, odlamków granatu już pustej przestrzeni). Wzajemne przycia- ,
ganie sie, galaktyk nie istnieje w świadomości, toteż możliwość wyhamowania i powrotu
73
galaktyk też nie istnieje — pedza przed siebie i już”, zapewne wiecznie.
” , ,
Powszechne i uparcie wracajace , jest przekonanie, że wszechświat” jest jakby zawarty
”
w nieskończonej ekstraprzestrzeni: po Wybuchu byl maly czyli zajmowal jej mala, cześć, ,
potem rozszerzajac, sie, rós l (tj. brzegi jego sa, coraz dalej ) w tej nieruchomej, zewnetrznej
,
jakby ekstraprzestrzeni.
To tylko niektóre ze spotkanych przykladów myślenia, czy raczej nieprecyzyjnych pre-

koncepcji, które musimy wyprostowywać.
C.14 Cel i podstawowe znaczenie tego rozdzialu.

Zmiany paradygmatu.
Zasadnicze znaczenie tego wlaśnie rozdzialu w calym kursie kosmologii polega na tym, że
ma on dać studentom glówny zrab , nowego pogladu
, na wszechświat, nowego paradygma-
tu. Zgodnie z przyjet , a, strategia, najpierw wprowadzamy ten rozdzial slużacy
, wyobrażeniu
pogladu,
, pojeć,
, wyobrażeń (poprzez przyklady, modele), a dopiero potem damy rozdzial
gruntujacy
, i uściślaj acy
, zdobyte już rozeznanie w postaci wzorów, równań, wykresów —
majacy
, już na czym bazować.
Zmiany chcemy osiagn , ać

, nie blahe; studenci maja, zaczać, myśleć w nowy sposób. Po pierw-
sze zaczać
, myśleć o wszechświecie (”materialnym”) bez brzegów (granic), bez centrum i to
myśleć na dwa możliwe sposoby: o wszechświecie otwartym przy objetości , nieskończonej
oraz o wszechświecie zamknietym,
, o skończonej objetości
, gdyż z przestrzenia, zakrzywiona,
(na podobieństwo sfery).
Po drugie i najważniejsze, na miejsce pustej i nieruchomej przestrzeni musza, wprowa-

dzić w swe umysly rozszerzajac , a, sie, przestrzeń dynamiczna, , dopuszczajac , a, pojecie
, recesji
przestrzeni, z puchnieciem”
, samej przestrzeni i unoszeniem galaktyk. Pozwoli to na roz-
”
różnienie wspólrzednej
, punktu od jego odleglości (które przy nowym rozumieniu sama
z siebie rośnie — dzieki, recesji). Konsekwencja, przestrzeni dynamicznej bedzie , rewizja
pojecia
, predkości
, — ograniczenie zwyklej stosowalności tego pojecia , do ukladu lokalne-
go, zaś przy rozszerzeniu na uklad globalny (duże odleglości) świadomość otrzymania
pseudo—predkości”
, (predkości
, recesji), nie podlegajacej, już ograniczeniom SzTW; ma-
”
my tu istotne zadanie dydaktyczne. Dalsza, konsekwencja, bedzie , bezpośredni wplyw recesji
przestrzeni na dlugość fali, dajacy
, niedopplerowskie t lumaczenie przesuniecia
, ku czerwie-
ni w widmach galaktyk. Kolejna, konsekwencja, bedzie , niespodziewany, dziwny” wplyw
”
recesji przestrzeni na ważne wielkości pomiarowe, np. czestotliwość
, i energie, kwantów (co
z zasada, zachowania energii?), ped , czastek,
, nateżenie
, źródel światla.
Po trzecie studenci musza, przyzwyczaić sie, , że obserwować odlegle obiekty oznacza w
istocie obserwować odlegla, przeszlość wszechświata. Prócz zalet trzeba mieć tu świado-
mość także istotnych klopotów: nie widzimy aktualnej mapy” wszechświata, ograniczeni
”
74
jesteśmy do wszechświata obserwowalnego” (horyzont).
”
Po czwarte musza, oswoić sie, z realna, możliwościa, krzywizny przestrzeni wszechświata,
z realnościa, geometrii nieeuklidesowych i ich dziwnymi” cechami. To rozszerzenie myśle-
”
nia pozwoli zobaczyć recesje, przestrzeni jako zmiany krzywizny.
Osiagni
, ecie
, tak istotnych zmian w paradygmacie myślenia o wszechświecie jak wyżej po-
dane oraz im podobne stanowi trudne i ważne zadanie wykladowe. Wymaga przylożenia
wielkiej wagi do sposobu mówienia, który musi być przemyślany, klarowny, stopniowany,
z czestymi
, powrotami do tematów. Wymaga poslugiwania sie, przykladami i modelami —
myślowymi, ale także np. z papieru, typu globus. Bezcenne sa, modele gumowe, w rodzaju
nadmuchiwanego od wewnatrz , balonu (lub dekompresowanego), do których nieustannie
powinniśmy wracać. Nade wszystko zaś musimy zadawać studentom pytania w trakcie
wykladu.
Wlaściwie uksztaltowanie myślenia o wszechświecie jest niezmiernie istotne także dlatego,

że niestety w wielu ksiażkach
, (w tym podrecznikach
, fizyki) spotyka sie, czesto
, charakte-
rystyczne bledy
, pojeciowe.
, Nasze zadanie zostanie osiagni
, ete,
, jeśli studenci potrafia, je
wylowić i skorygować.
Ten rozdzial, choć trudny dydaktycznie, może dać wykladowcy szczególna, radość i sa-
tysfakcje, z postepów
, studentów. Później czeka nas najpierw rozdzial utrwalajacy
, para-
dygmat i uściślajacy
, go obliczeniowo, ilościowo, a potem jeszcze dalszy krok w rozwoju
”
paradygmatycznym” — kosmologia wielkich odleglości.
C.15 Zasada kosmologiczna — fundament kosmologii.

Omówienie rozkladu materii we wszechświecie zmierza do obserwacyjnego uprawomoc-
nienia fundamentu calej kosmologii to jest zasady kosmologicznej (ZK). Istotne jest, aby
formulujac, zasade, kosmologiczna, (na jeden z kilku równoważnych sposobów) wzbudzić
świadomość, że postulowanie braku wyróżnionych punktów, np. centrum, oznacza po-
stulowanie braku brzegów wszechświata. Student musi rozumieć, że ZK dotyczac , calej
przestrzeni prowadzi do określonego obrazu wszechświata newtonowskiego oraz wszech-
świata einsteinowskiego, dopuszczajacego
, krzywizne.
, Tu dobrze jest zaczać
, zagadnienie
od postawienia pytania studentom, czy ZK wymaga wobec tego wszechświata o nieskoń-
czonej objetości
, i nieskończonej liczbie galaktyk? Potem zaś wskazać na nakropkowana,
powierzchnie, kuli, jako dwuwymiarowy model zgodnego z ZK wszechświata.
Wskazujac, na jednorodność i izotropie, wszechświata trzeba wyraźnie podkreślić, że do

rozkladu materii widzialnej stosuje sie, to tylko w bardzo wielkiej skali [98]. Jednak ukryta
materia być może wygladza rozklad3 , zaś promieniowanie reliktowe jest zadziwiajaco , izo-
3
Pomiary pola predkości
, wlasnych wskazuja,, że w skali 100 Mpc kontrast gestości
, w rozkladzie materii
wynosi δρ/ρ ≤ 10−1 .
75
tropowe4 . Wykladowca nastawiony na nowości może tu poruszyć wykrycie dużych pustych
obszarów [96] bez galaktyk ( pecherzykowaty” wszechświat?[29]). Obserwacyjnie detale
” ,
rozkladu materii staja, sie, istotne, jeżeli w planie wykladów bedziemy
, sobie mogli pozwo-
lić na szersza, analize, trudnego problemu formowania sie, galaktyk[70]. W każdym jednak
razie student musi rozumieć, że z jednej strony wielkoskalowa gladkość (jednorodność), a
z drugiej strony drobnoskalowa ziarnistość materii, sa, istotnymi cechami wszechświata, z
którymi kosmologia musi sie, uporać.
Bardzo ważnym czynnikiem tworzenia obrazu wszechświata jest wyrobienie świadomości,

że nie ma żadnych obserwacyjnych podstaw na istnienie we wszechświecie jakichkolwiek
brzegów, centrum, wyróżnionych punktów (zgodnie z zasada, kosmologiczna)., Dopiero
takie przygotowanie pozwala na przekonywujace, przedstawienie paradoksu fotometrycz-
nego(Olbersa), omówionego w przykladzie B.3.
Praktyka wskazuje, że warto sprawdzić rozróżnienie pomiedzy

, jednorodnościa, a izotropia,,
a zwlaszcza podać przyklady wszechświatów, które bylyby jednorodne lecz anizotropowe,
albo niejednorodne lecz izotropowe wzgledem , jednego punktu (ale nie wzgledem
, dowol-
nego punktu). Student rozumie wtedy pelniej zasade, kosmologiczna;, także fakt, że choć
obserwacje silnie na nia, wskazuja,, to ściśle biorac
, nie moga, jej dowieść.
Warto też wskazać na pewien filozoficzny aspekt ZK — tkwiace , w niej implicite zalo-
żenie, że wszedzie,
, blisko i daleko, stosuj a si
, ,e te same prawa fizyki (obserwacje zaś sa, z
tym zalożeniem niesprzeczne i spójne).
Do ZK trzeba koniecznie wracać w trakcie kursu kosmologii wskazujac, , jak i dlaczego

jest tak bardzo istotna w kluczowych momentach budowania naukowej kosmologii. Na
przyklad wskazujac,
, że tylko dzieki
, zalożeniu jednorodności i izotropii jesteśmy w stanie
na podstawie równań OTW rozwiazywać
, zagadnienie czasoprzestrzeni wszechświata (np.
dostać modele Friedmana), czy w ogóle wprowadzić jeden wspólny czas kosmiczny. Do-
piero takie praktyczne aspekty przekonaja, studentów o rzeczywiście fundamentalnej roli
ZK w kosmologii.
C.16 Paradoks Olbersa — pytania i rozwiazanie.

,
Przedstawiony w przykladzie B.3 paradoks Olbersa (de facto dostrzeżony wcześniej już
przez Keplera w 1610 r., potem Halleya i Cheseaux) może stanowić prosty i wartościowy
wstep
, do kosmologii. Pokazuje, że elementarny fakt nocnej ciemności prowokuje istotne
pytania o charakterze kosmologicznym. Jest bardzo wskazane, aby zachecić, studentów
4
Jest szczególnie istotne, że promieniowanie reliktowe jest izotropowe z dokladnościa, aż ∆T /T 10−4
(w dowolnej skali!). Oznacza to, że we wczesnym wszechświecie (t ≤ 200000 lat) materia byla rozlożona
jednorodnie z podobna, dokladnościa, δρ/ρ ≤ 10−4 ! Zatem ZK, jeśli nawet stosuje sie, tylko z grubsza
w obecnym wszechświecie, to we wszechświecie mlodym (najważniejszym), stosowala sie, perfekcyjnie —
wraz z konsekwencjami w postaci modeli, teorii itp.
76
do wypowiadania ich wlasnych propozycji rozwiazań , paradoksu, wlasnych zastrzeżeń do
zalożeń; zwykle czynia, to chetnie.
, Oto przyk lady. Może światlo jest absorbowane w ja-
kimś gazie? (ale gaz po nagrzaniu emitowalby tyle samo energii). Czy trzeba przyjać, , że
im dalej od Ziemi, tym gwiazd jest mniej lub sa, slabsze (ρ 6= const, L 6= const), a my
zajmujemy centrum takiego hierarchicznego wszechświata? A może po prostu gwiezdny
wszechświat ma granice, spoza których nic już nie świeci? (ale zasada kosmologiczna opo-
wiada sie, przeciw obu tym tlumaczeniom). Może wiec , wszechświat nie ma granic, lecz jest
skończony, czyli ma przestrzeń zamkniet, a, sferycznie i skończona, liczb e, gwiazd? (ale jest to
rozwiazanie
, pozorne). Czy zatem fakt nocnego nieba zmusza aż do tak istotnego wniosku,
że wszechświat nie jest wieczny, a wówczas światlo gwiazd bardzo dalekich nie dobieglo
do nas jeszcze? A może wystarczy uwzglednić,
, że same gwiazdy nie świeca, wiecznie? (Czy
mialoby tu znaczenie dodanie, że nie zapalily sie, one razem, lecz gdy jedne gasna, to inne
powstaja?).,
Pytania podobne do powyższych rozbudzaja, wyobraźnie, kosmologiczna., Jeszcze lepiej

gdy czas pozwoli na proste oszacowanie liczbowe.
Ale jakie jest ostatecznie rozwiazanie

, paradoksu? Poświecamy
, mu nieco uwagi, gdyż czesto
,
czytamy lub slyszymy: dopiero stwierdzenie ekspansji wszechświata wspaniale i nieocze-
kiwanie wyjaśnilo wreszcie ten oporny paradoks. Oto poczerwienienie światla gwiazd daje
dla warstw odleglych hν → 0, co rozwiazuje
, problem.
Takie rozwiazanie
, jest piekne
, i efektowne, tak też (poczerwienieniem) z reguly objaśnia sie,
paradoks w wielu podrecznikach
, (np. [100]), ksiażkach,
, artykulach nawet znanych kosmo-
logów. I tu uwaga! W istocie nie jest to prawdziwe rozwiazanie , problemu — a dokladniej
w poczerwienieniu zawarta jest tylko cześć , prawdy, liczbowo dalece nie najważniejsza dla
wyjaśnienia ciemności [59]. O wiele istotniejsza, role, gra fakt, że światlo gwiazd dociera
do nas faktycznie najwyżej z odleglości ∼ 1010 lat świetlnych wyznaczonej dotychczaso-
wym czasem świecenia gwiazd t ' 1010 lat — gdyż nawet gwiazdy zdolne do dluższego
świecenia nie mogly zaświecić sie, przed skończonym wiekiem wszechświata (∼ 1010 lat).
Dlatego ich światlo dociera do nas z odleglości znacznie mniejszej od zasiegu , widzenia”
23 ”
wynoszacego
, ∼ 10 lat świetlnych (wyznaczonego średnicami gwiazd i ich wzajemnymi
odleglościami) — kiedy to dopiero tarcze gwiazd pokrylyby cale niebo i paradoks Olbersa
60
wystapi
, lby. Inaczej: widzimy nie wszystkie 10 gwiazd mieszczacych , sie, w zasiegu
, widze-
10 23 3 60 21
nia, lecz tylko (10 /10 ) · 10 = 10 z nich.
10
To samo możemy też wyrazić mówiac,, że czas świecenia gwiazd (t ' 10 lat) jest znacz-
nie krótszy od czasu potrzebnego do wypelnienia światlem przestrzeni miedzy , gwiazdami
23
( t ' 10 lat). Ekspansja dodatkowo powieksza , te, przestrzeń i to ten fakt określa jej
udzial w nocnej ciemności; wywolany ekspansja, efekt poczerwienienia pomaga ciemności
również, ale najmniej znaczaco.
, Dla przygotowania dokladniejszej analizy tego problemu
można polecić [48] lub [49], z wykorzystaniem także [101] i [102].
Tak wiec, choć nie sa, prawdziwe efektowne stwierdzenia, iż ”sama tylko nocna ciemność
świadczy o ekspansji wszechświata” (w efekcie poczerwienienia), to jednak analiza para-
77
doksu Olbersa ma duża, wartość kosmologiczna,, a dla pelnej zgodności liczbowej trzeba
uwzglednić
, również ekspansje., Dlatego wyjaśnienie paradoksu lepiej odlożyć do czasu, gdy
fakt ekspansji bedzie
, już dobrze znany (to jest do nastepnego
, rozdzialu).
Pouczajace
, jest teraz dojście do wniosku, że jednak istotna cześć
, (choć cześć
, tylko) pelnej
prawdy o przyczynach nocnej ciemności zawiera sie, wlaśnie w tej odrzuconej przez Olber-
sa naiwnej odpowiedzi laika przytoczonej na wstepie:, gwiazdy rozmieszczone sa, bardzo
rzadko i świeca, slabo.
W sumie widzimy, że ciemność nieba okazuje sie, wyraźnym argumentem wstepnym
, (choć
może nie bezwzglednym
, dowodem”) za faktycznym istnieniem poczatku , wszechświata i
”
calym wspólczesnym paradygmatem kosmologicznym. Ten powód, obok zaskakujacego , i
ożywczego charakteru paradoksu, wskazuje na duża, role, tematu nocnego nieba w wykla-
dach.
C.17 Rozszerzanie izotropowe — pojeciowy

,
funda-
ment kosmologii. Modele myślowe wszechświata.
Celem tego i kilku nastepnych
, punktów jest wprowadzenie niewielkiej ilości informacji i
treści rzeczowych — choć o fundamentalnym znaczeniu — przy jednoczesnym polożeniu
nacisku na zawartość pojeciow, a, i wyobrażeniowa, ekspansji wszechświata. Aby przygoto-
wać droge, do budowy nowego paradygmatu myślenia kosmologicznego najlepiej zaczać ,
od strony obserwacyjnej. Omawiamy pierwsze obserwacje przesunieć , dokonane przez Sli-
phera i Hubble’a — zwracajac , uwage, na ”blue shift” kilku spośród najbliższych galaktyk
świadczacy
, o istnieniu predkości
, wlasnych galaktyk, oraz na systematyczny wielkoskalowy
red shift” galaktyk bardziej odleglych i gromad. Wraz ze studentami zaczynamy interpre-
”
tować te fakty w naturalny” (tj. zgodny z dotychczasowym paradygmatem) sposób jako
”
efekt zjawiska Dopplera i z obserwacyjnej zależności zc = Hr dostajemy prawo Hubble’a
v = Hr. Pojawia sie, idea wybuchu i ruchu galaktyk na podobieństwo pekaj , acego
, granatu.
Kiedy jednak studenci próbuja, sobie dokladniej wyobrazić galaktyki jako pedz , ace
, po-
przez przestrzeń, z predkościami
, tym wiekszymi
, im sa, od nas dalej, zaczynaja, ujawniać
sie, klopotliwe pytania i sprzeczności (kwestia centrum, kwestia v > c dla dalekich galak-
tyk, itp.). Musimy wprowadzić rozszerzanie izotropowe oraz utworzyć nowa, idee, przyrostu
przestrzeni pomiedzy
, nieruchomymi galaktykami — co jest istotnym elementem nowego
paradygmatu opartego w istocie na OTW.
Dalsze rozważania można teraz prowadzić w duchu przykladu B.4.
Wprowadzenie modeli myślowych: puchnacego , ciasta”, a zwlaszcza balonu gumowego ma

”
decydujace , znaczenie dla zrozumienia rozszerzania izotropowego. Należy przy tym dopil-
nować rozumienia, że balon dmuchany jest wewnatrz,, czyli spoza przestrzeni wszechświata
(która, jest sfera). Galaktyki w tej przestrzeni powinny być modelowane nie przez kropki
78
czy male kóleczka narysowane na gumie, lecz raczej przez doklejone do gumy malutkie
krażki
, papieru. W ten sposób każdy widzi, że gdy rozszerza sie, cala przestrzeń (guma)
to jednak rozmiary galaktyk, oraz wzorce metra, przedmioty wokól nas, pozostaja, nie-
zmienione — co dobrze wizualizuje klopotliwy problem dydaktyczny. (Poza wizualizacja,
powinniśmy wyjaśnić dlaczego tak jest — co jest o tyle delikatnym zadaniem, że sprawa
ma kilka poziomów rozumienia).
Kluczowa, sprawa, jest dobre rozumienie funkcji skalujacej , R(t), jako dotyczacej
, dowolnej
pary punktów. Już tutaj, dla przypadku wszechświata modelowanego przez sfere, , może-
my zdecydować sie, na równoczesna, obok mnożnika skali interpretacje, R(t) jako promienia
krzywizny wszechświata. Student latwo widzi, że zwiekszanie
, promienia balonu wywoluje
proporcjonalna, zmiane, skali na jego powierzchni. Trzeba mu tylko dobitnie uświadomić, że
w takim razie promień krzywizny wszechświata” nie leży w przestrzeni wszechświata (lecz
”
poza wszechświatem w fikcyjnej, pomyślanej ekstra-przestrzeni) i w żadnym razie nie moż-
na go pomylić z promieniem obserwowalnego wszechświata”, który jest promieniem kólka
”
narysowanego na gumie tj. horyzontu wyznaczonego przez warunek skończonego wieku
wszechświata t i skończonej predkości
, światla c. Tu student może nawet zdola dostrzec, że
ponieważ guma (przestrzeń wszechświata) sie, rozszerza, to ten promień obserwowalnego
wszechświata nie wyraża sie, po prostu wzorem rH = ct lecz jest wiekszy, — i nie bedzie
,
w przyszlości czul obiekcji wobec wzorów w rodzaju rH = 2ct czy innych.
Dla lepszej wizualizacji jest wskazane bezpośrednie poslugiwanie sie, wprost na wykla-
dzie modelem rozciaganej
, powloki gumowej (plaskiej lub zakrzywionej) lub choćby tylko
linki gumowej z nieruchomymi znacznikami. Ilustracyjny model wszechświata w posta-
ci zredukowanej do 2-wymiarowej powierzchni nadmuchiwanego balonu wprowadzil już
A.Eddington [103]; modelami gumowymi ilustrowali sytuacje także inni kosmologowie (np.
[104, 48]). Bardzo wartościowe, choć czasem nieco trudniejsze pogladowo,
, sa, różne diagra-
my czasoprzestrzenne, których przyklady można znaleźć w literaturze np. [102, 48, 104].
Na takich modelach trzeba prześledzić przynajmniej kilka zagadnień aby podstawy nowego
paradygmatu mogly sie, realnie utworzyć.
C.18 Rozszerzanie izotropowe a prawo Hubble’a.

Stala” Hubble’a a czas.
”
Sluchacze powinni sobie dobrze uzmyslowić istote, rozszerzania izotropowego. Wyniknie
stad
, naturalność (potrzeba i zalety) wprowadzenia wspólporuszajacego , sie, ukladu wspól-
rzednych,
, umożliwiajacego
, rozróżnienie globalnej ekspansji od ruchów wlasnych galaktyk;
także dobre rozumienie funkcji skalujacej, R(t) nie mylonej z odleglościa., W szczególności
ważne jest dostrzeżenie, że izotropowość rozszerzania, bed
, aca
, konsekwencja, zasady ko-
smologicznej, prowadzi automatycznie do prawa Hubble’a. Wyjaśnia sie, też, że predkości,
kosmologiczne sa, zawsze radialne i spelniaja, prawo Hubble’a dla obserwatora umieszczo-
nego w dowolnie wybranym punkcie. Od strony obliczeniowej ujmuje to krótko przyklad
B.5. Uzyskana tam explicite informacja, że stala Hubble’a zależy od czasu daje studentom
79
do myślenia, a sam wzór H = Ṙ/R bedzie , bardzo przydatny w dalszej cześci
, kursu. Kwe-
stie, zależności stalej Hubble’a od czasu bardzo warto przećwiczyć na przykladach np. co
dzieje sie, z H(t) gdy tempo przyrostu R(t) jest stale w czasie, albo jaka, postać matema-
tyczna, musialaby mieć funkcja skalujaca , R(t), gdyby stala Hubble’a nie zależala od czasu
(to ostatnie prościutkie zadanie matematyczne jest bardzo wartościowe, bo antycypuje
sytuacje, z która, student zetknie sie, w teorii stanu stacjonarnego i w teorii inflacji).
Omawianie prawa Hubble’a (nota bene postulowanego przed Hubblem przez C.Wirtza
oraz H.Robertsona, [36, 48]) prowadzi także do dyskusji wartości stalej Hubble’a, otwie-
5
rajac
, ważna, i stale delikatna, kwestie, wieku wszechświata. Wskazanie na poczatkowe
,
trudności (wiek wszechświata mniejszy od wieku gwiazd czy nawet Ziemi), a nastepnie ,
drogi ich przezwycieżenia
, (rewizja pomiarowa Baadego, prace Sandage’a), dalej okazje,
wgladu
, w rzeczywisty rozwój nauki, z jej sprzecznościami i dyskusjami. Zasygnalizowane
tu zagadnienie wieku wszechświata rozwiniemy w rozdziale nastepnym.
,
C.19 Predkość
,
lokalna a pseudo-predkość
,
recesji
wszechświata. Przestrzeń dynamiczna,
przekraczanie predkości
,
światla.
Dochodzimy w tym miejscu do niezmiernie ważnych dla kosmologicznego paradygmatu
kwestii wlaściwego rozumienia predkości” Hubble’a oraz przesuniecia ku czerwieni.
” , ,
Interpretujac
, prawo Hubble’a powinniśmy wskazać, że ”predkość” , ekspansji — można-
by ja, nazwać predkość unoszenia”, a cześciej stosuje sie, termin predkość recesji (punktów
” , , ,
wszechświata) — która wystepuje , we wzorze v = Hr nie jest w ogóle predkości
, a, w zwy-
klym sensie, lecz ściślej pewna, pseudo—predkości , a., Nie ma tu zmiany miejsca w przestrze-
ni, bo galaktyki sa, w niej nieruchome (pomijajac , lokalne ruchy wlasne), jest tylko przyrost
samej przestrzeni. Ten ostatni jest cecha, geometryczna, (wynikajac , a, z globalnych zmian
wartości krzywizny, wedlug OTW) i nie prowadzi do fizycznych ograniczeń znanych ze
SzTW, typu v < c. Dlatego predkość” unoszenia, a wiec , ściślej pseudo—predkość recesji
” , ,
wzrasta z odleglościa, r nieograniczenie (w otwartym wszechświecie) i jest calkiem nie na
miejscu niepokoić sie,, iż dla pewnych r przekracza ona predkość , światla. Predkości
, światla
nie moga, oczywiście przekroczyć żadne zwykle” lokalne predkości , galaktyk, tj. pr edkości
,
”
rejestrowane we wspólporuszajacym , sie, uk ladzie odniesienia — np. pr edkości
, ich ruchów
wlasnych. Mylenie zwyklej (lokalnej) predkości , galaktyki z kosmologicznym efektem jej
predkości unoszenia”, maj acym ca lkiem inny sens, powoduje czeste b ledy i sprzeczności.
” , , , ,
Dla obserwatora galaktycznego galaktyki maja, równocześnie obie te predkości, , ale im ga-
laktyka dalej tym bardziej dominuje predkość , kosmologiczna i uwypukla si e
, lepiej prawo
Hubble’a.
5
Patrz punkty C.38 i C.39.
80
Musimy pamietać, , że dla każdego wychowanego na pojeciach , zwyklej” predkości
, i zwy-
” ”
klej” przestrzeni — a wiec , i dla naszych studentów — poruszane tu kwestie sa , nowe i
poczatkowo
, trudne, toteż musimy poświecić , im wiele troskliwej uwagi, a też wlasnych
przemyśleń. Zwykla” predkość, (w szczególności predkość
, wzgledna
, czastek)
, zostala zdefi-
”
niowana w zwyklej” przestrzeni, a wiec , plaskiej i statycznej. W szczególnej teorii wzgled- ,
”
ności mamy do czynienia z przestrzenia, Minkowskiego, też plaska, i statyczna, (tyle, że
pseudoeuklidesowa) , i pojawiajace , sie, ograniczenie predkości
, v < c takiej przestrzeni i ta-
kiej predkości
, dotyczy. Jednak w przestrzeni zakrzywionej i (lub) niestatycznej charakte-
rystycznej dla ogólnej teorii wzgledności
, (np. modelowanej przez peczniej, ac
, a, powierzchnie,
balonu) z taka, w przybliżeniu plaska, i statyczna, przestrzenia, możemy mieć do czynienia
tylko lokalnie. Tak wiec , znane nam dotychczas pojecie , predkości
, stosuje sie, tylko przy ru-
chach lokalnych (w naszym pobliżu) i ta zwykla predkość , (np. komety przelatujacej
, obok
nas) po staremu nie może przekroczyć c. Ale lokalnej plaskiej i statycznej przestrzeni nie
można przedlużyć (zastosować) daleko (tak jak plaska powierzchnia styczna jest nieprze-
dlużalna na sfere) , i dlatego nie można bezpośrednio zastosować (przedlużyć) znanego nam
pojecia
, predkości
, do obiektów dalekich.
Jeżeli w dynamicznej zakrzywionej przestrzeni OTW przedlużymy mimo to pojecie , wzgled-

,
nej predkości
, cz astek
, np. wykorzystuj ac
, formalnie zwi azek
, v = ∆l/∆t, biorac
, za ∆l od-
leglość czastek
, — która samoistnie” rośnie wskutek geometrycznego efektu recesji prze-
”
strzeni (puchniecia , balonu) mimo czastki, że zwyklej” lokalnej predkości
, nie maja, — to
”
musimy mieć świadomość, że taka pseudo—predkość , (predkość
, recesji) nie ma w isto-
cie nic wspólnego z predkości, a, zwykla” , (wynoszac, a, dla naszych czastek
, zero). Żadne
”
ograniczenia typu v < c do czysto geometrycznego efektu powiekszania , odleglości w tej
(dynamicznej) przestrzeni sie, nie stosuja., Ale im mniejsza odleglość, tym bardziej możemy
zakrzywiony fragment przestrzeni przybliżyć przez lokalna, przestrzeń plaska, i statyczna,
— i tym bardziej predkość, recesji obserwowanej galaktyki wolno nam (bez wiekszego , ble-
,
du) potraktować jako zwykla, predkość , galaktyki w lokalnym ukladzie obserwatora. Stad ,
w prawie Hubble’a v = Hr dla malych odleglości można v także rozumieć jako zwykla,
lokalna, predkość;
, ale dla odleglości dużych pozostaje tylko rozumienie v jako pseudo—
predkości,
, czyli predkości
, recesji punktów wszechświata (rozumienie zawsze poprawne).
C.20 Kosmologiczna interpretacja przesunieć

,
do
czerwieni a przesuniecia
,
dopplerowskie.
Kosmologiczna interpretacja przesuniecia , ku czerwieni zostala wprowadzona w przykla-
dzie B.6. w najprostszy wrecz , banalny sposób — ale jak uczy praktyka zwykle intuicyjnie
zadawalajacy. , Jeżeli dla kogoś nie jest on oczywisty i naturalny, można dokladniej zilu-
strować sytuacje, rozważajac , bardzo wartościowe poznawczo diagramy czasoprzestrzenne
(w rodzaju podanego w [102]); zbliża to nas do OTW, ale wymaga wprowadzenia już te-
raz krzywizny i jest pojeciowo
, nieco trudniejsze. Można wreszcie latwo wyprowadzić ściśle
zależność z + 1 = R(t0 )/R(t) wprost z warunku ds2 = 0, ale jest to nieco mniej poglado- ,
we postepowanie,
, wymagaj ace
, przy tym od lożenia ca lej kwestii do chwili wprowadzenia
81
metryki ds2 w formalnej postaci.
Należy studentom jasno wskazać różnice pomiedzy , trzema rodzajami przesunieć: , gra-
witacyjnym, dopplerowskim i kosmologicznym, oraz calkiem odmienne przyczyny tych
przesunieć.
, W rzeczywistości, gdy światlo biegnie do nas z odleglej galaktyki powieksza ,
sie, jego kosmologiczne przesuniecie
, (przyczyna: ekspansja przestrzeni), zaś tak przy emi-
sji jak i przy odbiorze powstaja, dodatkowe przesuniecia , dopplerowskie (przyczyna: ruch
wlasny galaktyk) oraz grawitacyjne (przyczyna: zmiana gestości; , masa emitujaca , oraz
absorbujaca).
, Obserwujemy l aczny
, efekt, ale zwykle, dla odleg lych galaktyk, tylko kosmo-
logiczne przesuniecie
, gra znaczac , a, role.
, Tymczasem najcześciej
, nawet wówczas, czasem
nawet w fachowej literaturze, oblicza sie, z obserwowanych przesunieć , ”predkości”
, galak-
tyk przy pomocy wzorów wlaściwych tylko dla efektów dopplerowskich — jest to wielce
mylace.
, Pamietajmy,
, że aby poprawnie obliczyć kosmologiczna, predkość , recesji galaktyki
o danym przesunieciu, trzeba znać model ekspansji wszechświata R(t).
Dla zilustrowania pojawiajacych , sie, różnic interpretacyjnych możemy już teraz poslu-
żyć sie, przykladem kwazara o z = 4 zaznaczajac, , że obliczenia wykonamy później. Przy
popularnej interpretacji dopplerowskiej zwykle nie wylicza sie, wtedy jego predkości” w
” ,
oparciu o wzór v = zc — bojac , ssie, wyniku v = 4c — natomiast skwapliwie siega , sie, po
c−v
wzór relatywistyczny, czyli 5 = , podajac, stad
, że ”zatem predkość
, tego kwazara
c+v
wynosi v = 0.946c” (Kiedy? Wynosi czy wynosila w chwili emisji światla?). Tymczasem
jeżeli np. przyjmiemy najprostszy model Einsteina-de Sittera (R = at2/3 , patrz nastepny ,
rozdzial) to poprawne obliczenie (przyklad B.13) prowadzi do wniosku, że kosmologiczna
predkość
, recesji tego kwazara wynosila w chwili emisji światla v = 2, 5c, zaś obecnie wy-
nosi (jeśli ten obiekt dalej istnieje) v = 1, 1c.
Gdyby szukać jakiegoś usprawiedliwienia dla podawanego wyniku v = 0.946c to chyba

tylko tak, że odpowiada on na pytanie: Jaka, predkość, musialby mieć kwazar, aby po-
”
przez zjawisko Dopplera (czyli poruszajac , sie, wzgledem
, nas lokalnie, lub nawet daleko, ale
w przestrzeni euklidesowej ) wywolać przesuniecie , z = 4?” Ale kwazara nie obserwujemy
lokalnie i nie znajduje sie, on w naszej (lokalnej) przestrzeni euklidesowej.
Różnice, miedzy
, przesunieciem
, kosmologicznym, zależnym tylko od poczatkowej
, i koń-
cowej wartości R(t) bez wzgledu, na sposób zmiany R, a przesunieciem
, dopplerowskim,
zależnym od predkości,
, można zgrabnie uwidocznić demonstracjami na gumowej lince.
Pożyteczne sa, też odpowiednie doświadczenia myślowe [48].
C.21 Wplyw recesji przestrzeni na podstawowe

wielkości pomiarowe
Mamy tu na myśli wplyw (niespodziewany dla studentów) na takie wielkości jak — poza
omówiona, już dlugościa, fali — odstepy
, czasu, czestotliwość,
, ped
, czastki,
, energie,
, nateżenie
,
82
promieniowania (strumień). W istocie podstawa, jest wplyw recesji przestrzeni na odstepy ,
czasu miedzy
, zdarzeniami: ∆t1 kiedyś” (np. przy emisji dwóch sygnalów) oraz ∆t0 dziś”
” ”
(przy odbiorze tych dwóch sygnalów). Podstawowy zwiazek , ∆t0 /∆t1 = R(t0 )/R(t1 ) moż-
na formalnie otrzymać latwo z postaci metryki Robertsona—Walkera i warunku ds2 = 0,
ale to możemy oczywiście zrobić dopiero po wprowadzeniu tej metryki. Chcac , już teraz
uzyskać rozeznanie w sytuacji (zgodnie z nasza, strategia, pojeciowej , budowy nowego i
spójnego paradygmatu) możemy ominać , matematyczne metryki i wykorzystać wprowa-
dzony już pogladowo
, zwiazek
, λ1 /λ0 = R(t1 )/R(t0 ). Stad
, wnioskujemy, że na czestotliwość
,
f = c/λ wplywa recesja przestrzeni zgodnie z regula, f0 /f1 = R(t1 )/R(t0 ) , czyli przy od-
biorze (f0 ) jest ona z + 1 razy mniejsza niż przy emisji (f1 ). Dotyczy to czestotliwości
,
zjawisk każdego rodzaju (zawsze możemy je powiazać , wysy laniem i odbiorem impulsów
światla), także wiec , odst epów
, czasu, np. na zegarach podaj acych
, taki wzorzec czasu jak
jedna sekunda; stad , ∆t0 /∆t1 = R(t0 )/R(t1 ). Wobec tego np. nateżenie
, wysylanego sygna-
lu (I1 ) zmienia sie, przy odbiorze (I0 ) z dwóch powodów: po pierwsze maleje (z+1)-krotnie,
gdyż odbieramy sygnal w czasie ∆t0 który jest tyleż razy dluższy niż czas ∆t1 przy emi-
sji, po drugie maleje (z + 1)-krotnie gdyż każdy wyslany kwant o energii hf1 zmieniajac ,
czestotliwość
, jest odbierany jako energia hf0 tyleż razy mniejsza; lacznie , I0 = I1 /(z + 1)2 .
Warto dać tu studentom kontrolne pytania liczbowe (np. kwazar o z = 4) wykorzystujace ,
powyższe zwiazki.
,
Aby dostać wplyw recesji przestrzeni na ped , czastki

, można wykorzystać jej wplyw na
dlugość fali de Broglie’a, identyczny jak dla każdej innej fali. Z naszego zwiazku
, λ1 /λ0 =
R(t1 )/R(t0 ) oraz p = h/λ dostajemy natychmiast p0 /p1 = R(t1 )/R(t0 ), czyli p0 =
p1 /(z + 1). Ped , maleje (samoistnie) (z + 1)-krotnie na skutek recesji; inaczej mówiac ,
p = const/R.
Jeżeli przedstawimy studentom powyższe zależności, jasno i dobitnie to natychmiast rodzi

sie, niepokojace
, pytanie: co z zasada, zachowania p edu , (ZZP)? Co z uświecon, a, zasada, za-
chowania energii (ZZE), jeśli energia kwantów i calego promieniowania samoistnie maleje?
Jest to tym bardziej bulwersujace,, że zlamanie ZZE” można zobaczyć w wielu miejscach
”
kosmologii, na przyklad przy termodynamicznym ujeciu , równań Friedmana. Ale możemy
już teraz ten problem wyjaśnić korzystajac , z naszej dyskusji predkości
, i pseudo—predkości
,
recesji. W istocie przy recesji (ekspansji) przestrzeni zmieniaja, sie, raczej pseudo—ped , i
pseudo—energia. Lokalnie, gdzie mamy dobrze i jednoznacznie zdefiniowana, energie, obo-
wiazuje
, ZZE w pelni; lokalnie jest ona wbudowana w OTW6 Ale lokalnych pojeć , p edu
, i
energii globalnie (na dużych odleglościach) zastosować sie, nie da, zaś do pseudo—pedu , i
pseudo—energii, zmieniajacych
, sie, ze wzgledów
, tylko geometrycznych, już ZZP i ZZE sie,
nie stosuja.,
Tworzenie nowego paradygmatu myślowego powinno prowokować do różnych pytań i dys-

kusji. Na przyklad — jeżeli izotropowo rozszerza sie, (przyrasta) przestrzeń, to czyż nie
powiekszaj
, a, sie, proporcjonalnie także metrowe sztabki i atomy? Jak można wówczas w
6
Dlatego np. teoria stanu stacjonarnego wszechświata nie jest zgodna z OTW, bo narusza lokalnie
ZZE.
83
ogóle stwierdzić jakieś zmiany odleglości? Wykladowca powinien stymulować takie kwe-
stie, oczywiście przemyślawszy wcześniej dlaczego sztabki i atomy zwiazane, silami elek-
tromagnetycznymi pozostaja, jednak stale, tak jak i odleglości poziomów energetycznych
wyznaczajace, niezmienny wzorzec dlugości fali (sprawa ma też aspekt kwantowy, gdyż
to h 6= 0 zapewnia stabilność poziomów i daje niezależny zwiazek , przedzialów czasu i
przestrzeni). Dyskusje, taka, można ewentualnie kontynuować — np. czy można kwestie,
odwrócić i przyjać,
, że wszechświat nie ekspanduje wcale, lecz kurcza, sie, atomy (myśl
jeszcze Eddingtona) i to tak, że wzorcowe” λ maleje, imitujac , przesuniecie
, ku czerwieni
”
galaktyk? Uporanie sie, z tym pomyslem (prowadzacym , do ż adań
, zmian z czasem praw i
stalych fizycznych) może być przykladem do domu”, treningiem slużacym , wyrobieniu ela-
”
styczności i samodzielności myślenia kosmologicznego — jednak raczej dla zdolniejszych
studentów i po fazie wstepnego
, a,b,c.
C.22 Czy przesuniecie

,
ku czerwieni” dowodzi
”
rozszerzania sie, wszechświata?
Warto zastosować sie, razem ze studentami czy zjawisko przesuniecia , ku czerwieni stanowi
istotnie dowód, że wszechświat sie, rozszerza? Przede wszystkim — czy przesuniecie , może
być wytlumaczone w jakiś inny sposób niż to zrobiliśmy? Wylania sie, najpierw kwestia
czy nie jest to po prostu przesuniecie
, grawitacyjne (którego istnienie zostalo przewidziane
przez OTW i potwierdzone eksperymentalnie), skoro światlo wedruje , od rejonów o ge-,
7
stości wiekszej
, do obecnie wyst epuj
, acej
, mniejszej . Efekt grawitacyjny jest jednak nie
tylko znacznie mniejszy niż obserwowany, a ponadto proporcjonalny nie do odleglości lecz
do jej kwadratu, ale przede wszystkim jest on przesunieciem , nie ku czerwieni lecz do
fioletu! (wbrew pozorom, patrz [40] lub bardziej intuicyjnie [45]). Trzeba rozważyć także
inne propozycje — np. że kwanty traca, energie, oddzialywujac , z materia, miedzygalak-
,
tyczna, (ale takie rozpraszanie kwantów dawaloby rozmycie ich źródel, co nie wystepuje),
albo, że kwant może rozpadać sie, spontanicznie (ale można pokazać, że wówczas wielkość
przesuniecia
, powinna zależeć od dlugości fali, jest zaś identyczna w zakresie od dlugości
rentgenowskich aż do radiowych).
Taka dyskusja uwypukla wiarygodność przyjetego, tlumaczenia zjawiska przesuniecia

, i
pokazuje jak istotnie silnym, koronnym jest ono argumentem na rzecz rozszerzania sie,
wszechświata. Zarazem jednak powinna uwidocznić, że żaden tego rodzaju pojedynczy
fakt nie stanowi bezwzglednego
, dowodu” prawdziwości teorii naukowej (np. teorii rozsze-
”
rzania wszechświata). Dopiero powiekszaj
, ac
, zbiór tego rodzaju faktów, interpretowanych
niesprzecznie i spójnie w ramach danej teorii, możemy umocnić jej range, — w końcu poza
wszelka, rozsadn
, a, watpliwość.
,
7
Takie objaśnienie można spotkać w niektórych ksiażkach
,
84
C.23 Obserwacje dalekiego wszechświata jako zagla-
,
danie w przeszlość. Mapa” i obraz” wszech-
” ”
świata, wszechświat obserwowalny.
Dalszym istotnym elementem kosmologicznego paradygmatu jest fakt — na który powin-
niśmy stale, do utrwalenia, zwracać uwage, — że obserwujac , dalekie galaktyki widzimy
automatycznie fragmenty wszechświata z okresu wcześniejszego, niż gdy obserwujemy na-
sze bliskie otoczenie. Patrzenie daleko oznacza ogladanie
, przeszlości wszechświata. Na
przyklad obserwacja, że daleko znajdujemy dużo kwazarów, zaś lokalnie nie ma ich w ogó-
le, nie przeczy zasadzie kosmologicznej (ZK). Oznacza ona tylko, że dziś nie ma kwazarów
lokalnie, a wiec
, nie ma ich (przyjmujemy tu ZK) także daleko, natomiast kwazary ewi-
dentnie byly w ogladanej
, przez teleskop przeszlości. Obserwator umieszczony w tamtym
dalekim rejonie widzi dużo kwazarów w naszych okolicach — bowiem w pewnym okresie
w przeszlości byly one rozmieszczone wszedzie.
,
Zagladanie
, w przeszlość daje unikalna, okazje, śledzenia ewolucji, ale także stwarza trud-
ności interpretacyjne. Mówiac: , ”oto dzisiejszy wszechświat” ogarniamy myśla, wszystkie
jego galaktyki natychmiast, tworzac , sobie myślowo dzisiejsza, ” mape, wszechświata” (okre-
ślenie Milne’a). To ja, prezentujemy w naszych modelach, np. na powierzchni balonu, to
do niej (lub jej zmian) stosujemy prawa kosmologiczne (np. prawo Hubble’a), to ja, dys-
kutujemy. Tymczasem obserwujac , galaktyki nie myślowo, lecz realnie, musimy pogodzić
sie, ze skończona, predkości
, a, światla i zbieraniem informacji tworzacych, nie mape, świata
lecz jego czasoprzestrzenny przekrój — obraz wszechświata”, wyznaczony powierzchnia,
”
stożka Minkowskiego. Za przywilej obserwowania przeszlości wszechświata placimy wielka,
cene:, obserwacyjnie nie znamy zupelnie mapy wszechświata. Aby z obrazu wszechświata
odtworzyć mapy wszechświata w kolejnych chwilach, a zatem i ewolucje, czasowa, wszech-
świata, musimy przyjać, dodatkowe nieobserwacyjne zalożenia — przede wszystkim zasade,
kosmologiczna., Tak wiec , ZK nie można ściśle biorac , ”dowieść” obserwacyjnie ale można
obserwacyjnie ja, uprawnić, stwierdzajac, , że różnorodne dane interpretowane sa, z jej po-
moca, prosto i nie sa, wzajemnie sprzeczne.
Przedstawiajac , te zagadnienia trzeba koniecznie objaśniać sytuacje, na rysunkach, choćby

najprostszym jak diagram Minkowskiego z rys.5.4a, gdzie x̄ oznacza wspólrzedne , (nie-
zmienne w czasie!) galaktyk. Jeżeli przez x chcielibyśmy rozumieć odleglości galaktyk
(powiekszaj
, ace
, sie, na skutek recesji przestrzeni) to odpowiedni rysunek mialby postać
zbliżona, do rys.5.4b.
Rysunek 5.4b jest o wiele bardziej skomplikowany i dla jego zrozumienia (samodzielnego
uzyskania) trzeba wielu ćwiczeń myślowych (z pomoca, przychodzi ekspandujacy , balon)
— toteż raczej trzeba z niego zrezygnować lub odlożyć do rozdzialu, w którym omawiamy
horyzonty. Ale już rys.5.4a — dla wspólrzednych
, galaktyk, które sa, równoważne odleglo-
ściom dla wszechświata statycznego — calkiem zadawalajaco , i przekonywujaco, ilustruje
różnice, miedzy
, obrazem” i mapa”, wszechświata.
” ”
85
Rysunek 5.4: Zagladanie
, w przeszlość: mapa i obraz wszechświata. Galaktyki 4,-4 sa, poza
horyzontem czastek
, wyznaczonym dla chwili t0 ; galaktyki 3,-3 poza horyzontem dla chwili
t1 . Na rysunku 4a mapy narysowane sa, dla wspólrzednych
, x̄ galaktyk i nie zależa, od
czasu, a czasoprzestrzenny obraz wszechświata jest stożkiem Minkowskiego. Na rysunku
4b mapy narysowane sa, dla odleglości x galaktyk i zależa, od czasu (wszechświat rozszerza
sie),
, a stożek Minkowskiego (obraz wszechświata) deformuje sie.
,
86
Rysunek 4a ilustruje ponadto, że ze wzgledu , na skończony wiek wszechświata t0 (oraz
skończona, predkość
, światla c) nie możemy zaobserwować dzisiaj zbyt odleglych galaktyk
(np. galaktyk 4,5,. . . ). Zatem w odróżnieniu od pelnego” wszechświata istnieje obser-
”
wowalny wszechświat, który jest wyznaczony przez horyzont (czastek) , dany wspólrzedn
, a,
x̄HOR = ct0 . We wszechświecie statycznym ten prosty wzór podaje wiec , też tożsama, ze
wspólrzedn
, a, odleg lość x do horyzontu (promień horyzontu). W rzeczywistym rozszerzaja-,
cym sie, wszechświecie o przestrzeni dynamicznej (na gumie balonu) galaktyka z horyzontu
zostanie po wyslaniu sygnalu uniesiona do dziś (tj. przez czas t0 ) na wieksz
, a, niż poczatko-
,
wa odleglość i na promień horyzontu można otrzymać zwiazki
, typu np. x = 3ct0 (zależnie
od postaci funkcji R(t))8
Dokladniejsze rozpatrzenie horyzontów jest trudne, ale zrozumienie samego istnienia ob-
serwowalnego wszechświata (jako sfery wokól nas o promieniu rzedu, ct0 ) na podstawie
rys.5.4a i odrobiny wyobraźni — nie przedstawia dla studentów, jak uczy praktyka, wiek-
,
szej trudności. Dlatego już tutaj , w fazie tworzenia paradygmatu wszechświata, powin-
niśmy o rozróżnieniu wszechświata od obserwowalnego wszechświata coś powiedzieć.
W kontekście mapy” i obrazu” wszechświata powinna też być poruszona ponownie kwe-
” ”
stia zależności stalej Hubble’a od czasu. Istnienie tej zależności może bowiem (jeśli jest ona
znaczaca)
, utrudniać obserwacyjne sprawdzenie prawa Hubble’a. Prawo Hubble’a jest oczy-
wista, i prosta, konsekwencja, rozszerzania izotropowego, dotyczac , a, mapy świata w danej
(dowolnej) chwili. Rejestrujemy jednak dane obrazu świata” i trzeba je dopiero do wspól-
”
nej chwili (np. dzisiejszej) sprowadzić — przyjmujac , jakiś model ewolucji R(t). Inna jest
dzisiaj (w chwili odbierania światla z jakiejś galaktyki) stala Hubble’a H(t) = Ṙ(t)/R(t)
niż byla wówczas (w chwili emisji tego światla); inna jest również odleglość galaktyki dziś
niż byla wówczas, inna jest jej dzisiejsza predkość
, unoszenia niż ówczesna. Rozróżnienia
te staja, sie, calkiem klarowne na modelach gumowych.
C.24 Przestrzeń plaska i przestrzenie zakrzywione.

Geometrie nieeuklidesowe. Glówna myśl OTW.
Nastepnym
, ważnym krokiem budowania nowego paradygmatu kosmologicznego jest oswo-
jenie studentów z możliwościa, wszechświata o zakrzywionej przestrzeni. Na te, możliwość
studenci sa, już przygotowani, a nawet jej oczekuja,, bo przecież już od dawna modelujemy
wszechświat (także) powierzchnia, balonu. Teraz jednak zadajemy fundamentalne, a intry-
gujace
, pytanie: czy żyjac, w danym wszechświecie (to jest wewnatrz , niego, bez możliwości
spojrzenia z zewnatrz)
, mamy jakaś
, szanse, rozpoznania, czy jest on zakrzywiony? Zwykle
studenci nastawieni sa, zrazu sceptyczni; kierujemy wiec , ich uwage, na sfere, i doradzamy
aby — w roli plaszczaków” — zbadali cechy geometryczne figur narysowanych w tej
”
przestrzeni. Powinniśmy poslugiwać sie, dużym globusem. Ważne jest, aby studenci sami
8
Patrz punkt C.66.
87
odpowiedzieli sobie co to jest prosta” w tej przestrzeni (geodezyjna), a jakie linie nia, nie
”
sa;, aby sami dostrzegli nie istnienie prostych równoleglych; aby sami spostrzegli że suma
katów
, w trójkatach
, przekracza 180◦ , a dlugość okregu
, jest mniejsza niż 2πr, zaś pole kola
2
mniejsze niż πr itp. Takie odkrywanie geometrii nieeuklidesowej na modelu sfery jest fa-
scynujace, i calkiem latwe — powoduje, że geometria nieeuklidesowa staje sie, w umyslach
studentów czymś naturalnym i realnym. Zwracamy teraz uwage, na powierzchnie, siodlowa,
i tym sposobem wprowadzamy (niestety mniej pogladow , a,, gdyż modelowana, tylko lokal-
nie) geometrie, przestrzeni o krzywiźnie ujemnej k = −1, rozróżniajac , ja, od poprzedniego
przypadku k = +1. Tak wiec , zaczynamy od przyk ladów, zaś wzory odk ladamy do nastep-
,
nego rozdzialu. Decydujace , jest by studenci spostrzegli, że istnieja, różne typy przestrzeni z
odrebnymi
, geometriami; że istnieje wielość geometrii, które sa, równie dobre i prawdziwe”
”
jak geometria euklidesowa (tak samo jak ona niesprzecznie i wzajemnie przetlumaczalne).
Aby zrozumieli, że kwestia jaka, geometrie, (krzywizne) , ma nasz wszechświat jest kwestia,
rozstrzygalna, empirycznie i to na drodze badania jedynie wewnetrznych , cech przestrzeni
(a wiec , możliwa, dla mieszkańców danego wszechświata). Stykamy sie, tutaj z milowym
osiagni
, eciem
, myśli ludzkiej i po fazie wlasnych spostrzeżeń studenckich (najważniejszej!)
możemy teraz opowiedzieć o Euklidesie, Gaussie, Lobaczewskim, Bolyai’u a nawet Rie-
mannie.
Warto także, jeśli czas pozwala, wspomóc intuicyjne (wizualne) rozumienie krzywizny
poprzez przyklady wskazujace , co termin ”zakrzywienie przestrzeni” oznacza wewnetrznie
,
(bez odniesienia do ewentualnej przestrzeni otaczajacej)
, — np. wskazujac,
, że plaska kartka
papieru i kartka zawinieta
, niemal w cylinder (ze szparka)
, sa, powierzchniami wewnetrznie
,
nierozróżnialnymi, o tej samej krzywiźnie. Ale sfera ma krzywizne, i geometrie, istotnie
(wewnetrznie)
, inna.,
Teraz możemy już dokonać myślowego przeniesienia wlasności geometrycznych z 2-wy-

miarowej sfery na pomyślana, 3-wymiarowa, przestrzeń zakrzywiona, dodatnio (i analogicz-
nie, choć trudniej, dla przypadku siodla). Nie bedzie
, to już trudne, bo możemy stale
wskazywać na ścisla, analogie, z matematyczna, przestrzenia, 2-wymiarowa., Zakrzywienie
przestrzeni przestaje być wówczas tajemnicze i myślimy o nim w terminach wewnetrz- ,
nych wlasności danej przestrzeni 3—wymiarowej. Tym niemniej trzeba pomóc studentom
w oswajaniu sie, z nieintuicyjnymi wlasnościami 3-wymiarowych przestrzeni zakrzywio-
nych, jak np. że przestrzeń zakrzywiona dodatnio ma skończona, objetość
, (w analogii do
powierzchni sfery) przy czym żadna wieksza
, ekstra–przestrzeń nie musi do tego istnieć.
Albo tym, że gdy żyjac, w zakrzywionej dodatnio 3-wymiarowej przestrzeni wyznaczamy
wokól siebie sfery to przy zwiekszaniu
, promienia powierzchnie sfer rosna,, ale potem zaczy-
naja, maleć (do zera) — mimo, że obejmuja, coraz to wieksz
, a, objetość
, (choć zaskakujace,
,
to wszystko staje sie, jasne przez analogie, do rysowania okregów
, na powierzchni kuli, na
przyklad wokól bieguna).
Skoro nasi sluchacze już dobrze rozumieja,, że różne możliwe wszechświaty moga, mieć
przestrzenie o różnych typach geometrii (k = +1, 0, −1) to można zapytać, czy konkretny
typ przestrzeni wystepuj
, acej
, w naszym wlasnym wszechświecie ma jakieś uzasadnienie fi-
zyczne? Czy to, że geometria naszego wszechświata jest taka a nie inna (np. typu k = +1,
88
o określonej liczbowo krzywiźnie k = 1/R2 ) jest czymś niezależnie danym a priori, czy
też zależy od jakichś fizycznych, materialnych cech wszechświata? Jest to oczywiście py-
tanie o fundament ogólnej teorii wzgledności,
, której glówna, idee, powinniśmy już tutaj
krótko wyrazić studentom. Chodzi tylko o informacje, , że to materia zakrzywia, w okre-
ślony sposób, czterowymiarowa, czasoprzestrzeń (jej trójwymiarowa przestrzeń też wiec ,
może być zakrzywiona, ale nie koniecznie musi) i że grawitacje, rozumie sie, w OTW jako
zakrzywienie czasoprzestrzeni. Pelniejsze rozumienie przyjdzie w nastepnym , rozdziale. Tu
chodzi o świadomość, że taka a nie inna krzywizna (geometria) przestrzeni jest realnościa,
świata, która ma realna,, fizyczna, przyczyne.
, Podkreślmy jeszcze ponownie, że liczbowa
wartość krzywizny przestrzeni może być zmienna w czasie, a to oznacza — co wyjaśniamy
rysunkami — kosmologiczna, ekspansje, (recesje) , przestrzeni (przestrzeń dynamiczna). ,
C.25 Co udaje sie, osiagn

,
ać?
,
Jeżeli starannie, w sposób pytajno–dyskusyjny i z oddaniem” przeprowadzimy wyklady,
”
to udaje sie, osiagn
, ać, calkiem sporo. Możemy mieć satysfakcje, , że studenci staja, sie, rze-
czywiście już inaczej myślacymi
, ludźmi. Wskazuja, na to rozmowy z nimi, ale także —
bardziej obiektywnie — testy i sprawdziany, które przez szereg lat przeprowadzalem. Nie
ma w niniejszej pracy miejsca, aby je omawiać, ale w sumie wskazuja,, że wiekszość , wykla-
danych zagadnień uklada sie, w glowach studenckich calkiem dobrze (choć oczywiście nie
brak luk, nieporozumień i pomylek, czasem dziwnych lub zabawnych). Przy ogólnych wy-
raźnie pozytywnych rezultatach warto może wskazać na przykladowe bledne , wyobrażenia,
które trudniej wykorzenić. Należy do nich wyobrażenie, że wszechświat powstal i rozsze-
rza sie, w istniejacej
, zewnetrznej
, ekstra—przestrzeni (której jest coraz wieksz , a, cześci
, a).
,
Albo, że galaktyki czy kwazary oddalaja, sie, od nas poruszajac , sie, poprzez przestrzeń, a
predkość
, (np. kwazarów) wystepuj , aca
, w prawie Hubble’a jest zwykla, predkości
, a., Albo,
że obserwacyjnie, np. w teleskopach, widzimy aktualny wszechświat, taki jaki jest (a nie,
że jego przeszlość). Albo, że objetość
, naszego calego 3-wymiarowego wszechświata musi
być przecież nieskończona. Albo . . . Wszystkie te niepoprawne koncepcje można usunać, ,
tyle, że wymaga to dużej ilości czasu wykladowego. Kwestia czasu poświeconego , szczegól-
nie na ten rozdzial, dajacy , pogl ad
, na wszechświat, jest istotna i trudna do odpowiedzi,
bo zależy od przygotowania, a bardziej jeszcze inteligencji sluchaczy. Osobiście wole, ra-
czej wiecej
, czasu na pojeciowe,
, wyobrażeniowe podstawy — nawet, jeśli trzeba pewnym
kosztem dalszych kosmologicznych czy matematycznych konkretów, które student może
kiedyś dorobić.
89
Rozdzial 6
MODELE FRIEDMANNA,
CZASOPRZESTRZENNA
EWOLUCJA WSZECHŚWIATA
• Newtonowski opis ewolucji wszechświata. Jak elementarnie uzyskać równanie i mo-

dele Friedmana? Wstepna
, dyskusja rozwiazań
, dla trzech przypadków i ich relaty-
wistycznych odpowiedników.
• Gestość
, krytyczna. Model Einsteina–de Sittera. Teza o poczatku
, wszechświata. Stala
Hubble’a i gestość
, jako funkcje czasu. Zależność przyszlości wszechświata i jego
geometrii od gestości.
,
• Sprowadzenie newtonowskiego równania Friedmana do postaci formalnie równoważ-

nej równaniu relatywistycznemu. Funkcja skalujaca
, R(t) jako promień krzywizny.
• Slabości i sprzeczności kosmologii newtonowskiej. Nieskończona i statyczna prze-

strzeń Newtona a kwestia rozmiarów obloku pylowego”. Paradoks grawitacyjny.
”
Kwestia zasady kosmologicznej. Problem opisu rozchodzenia sie, światla. (Nieprzy-
datność wszechświata newtonowskiego do opisu promieniowania reliktowego).
• Próba opisu wszechświata w przestrzeni neo-newtonowskiej (dynamicznej lecz pla-

skiej); czy i jakie trudności zostaja, usuniete?
, Zapowiedź zalet i przewag opisu
wszechświata przez OTW w jej wlasnej przestrzeni ( zakrzywienie, dynamiczność).
90
• Pierwsze spojrzenie na ogólna, teorie, wzgledności
, (OTW): tożsamość masy inercyjnej
i masy grawitacyjnej (niezwyklość tego faktu), przyspieszony ruch windy i zasada
równoważności, zakrzywienie toru światla (potwierdzenia obserwacyjne). Krzywizna
a grawitacja, glówna myśl OTW. Postać i sens równań Einsteina.
• Interwal czasoprzestrzenny. Plaska czasoprzestrzeń SzTW i zakrzywiona czasoprze-

strzeń OTW. Tensor metryczny ( metryka”).
”
• Krzywizna a odleglość przestrzenna (we wspólrzednych
, sferycznych). Pojecie , krzy-
wizny w przestrzeni jednowymiarowej (wspólrzedna
, a odleg lość, promień krzywizny
i jej typy). Zapis odleglości w zakrzywionej przestrzeni dwuwymiarowej i trójwy-
miarowej. Dyskusja cech zakrzywionej przestrzeni i proste obliczenia (np. objetość
,
kuli).
• Zasada kosmologiczna i interwal Robertsona–Walkera (RW). Dyskusja jego cech.
• Jak sie, tworzy relatywistyczne modele wszechświata? Symetrie metryki RW i reduk-

cja dziesieciu
, równań Einsteina do dwóch. Równanie stanu, wyliczanie promienia
krzywizny R(t), zwiazek
, z funkcja, skalujac
, a.
,
• Einstein, stala kosmologiczna, Friedman — dygresja historyczna.
• Rozwiazanie
, Friedmana równań OTW. Dwa równania Friedmana w kilku posta-
ciach. Dobór wymiaru R(t) i podwójny sens R(t) .
• Relatywistyczna rola ciśnienia w równaniach Friedmana (powiekszanie

, gestości
, i
2
deceleracji jako przejaw E = mc ). Oszacowanie ciśnienia i równanie stanu w obecnej
epoce wszechświata, trywialna postać drugiego równania Friedmana.
• Zapis równań Friedmana przy użyciu wielkości mierzalnych (H, ρ), mierzalność prze-
strzennej krzywizny wszechświata. Dyskusja postaci i sensu równań Friedmana po-
przez analogie w mechanice newtonowskiej i w termodynamice.
• Parametr deceleracji q (sens, postać matematyczna, wykorzystanie). Bezwymiaro-

wa gestość
, Ω . Zapis równań Friedmana przy pomocy Ω i q, wzajemny zwiazek
, q i Ω.
Wartości tych parametrów we wszechświatach o różnych krzywiznach (k = +1, 0, −1).
• Matematyczna dyskusja równania Friedmana przy k = +1 oraz k = −1. Zbieżność

do przypadku k = 0 przy R → 0, wnioski o istnieniu poczatku, wszechświata. Cechy
wszechświata o k = +1: istnienie i obliczenie Rmax , gestości
, minimalnej ρmin ,
calkowitej masy wszechświata, calkowitego czasu jego istnienia — w zależności od
Ω . Cechy wszechświata o k = −1.
• Szkice rozwiazań
, dla k = 0, +1, −1. Przyklady liczbowe. Zależność przyszlości i
geometrii wszechświata od Ω .
• Ścisla postać matematyczna rozwiazań

, równania Friedmana. Dokladne wykresy R(t)
w modelach Friedmana — w kilku wariantach.
91
• Dlaczego kosmologia newtonowska daje poprawne — choć ograniczone — wyniki?
• Kosmologiczne obliczenie wieku wszechświata: czas Hubble’a a wiek wszechświa-

ta, sytuacja dla wszechświata otwartego, plaskiego, zamknietego.
, Dokladne wzory i
wartości wieku wszechświata w zależności od Ω i H.
• Poza kosmologiczne oceny wieku wszechświata: stare gwiazdy (populacja II), ko-
smochronologia (izotopy). Czy kosmiczny wiek wszechświata jest za krótki?
Linia Przykladów (Linia B)
B.7 Jak elementarnie ( newtonowsko”) uzyskać

”
równanie i modele Friedmana?
Rozważmy punkt materialny (galaktyke) , o masie m w odleglości R(t) od dowolnego cen-
trum obserwacji (np. od nas), oddalajacy
, sie, z predkości
, a, v. Przyjmujac 1
, , że efektywnie
dziala na niego grawitacyjnie jedynie masa M kuli o promieniu R, dostajemy z zasady
zachowania energii:
mv 2 GmM

+ − = E = const. (6.1)
2 R
Ponieważ v = Ṙ , zaś M = ρ 43 πR3 mamy
8 2E
Ṙ2 − πGρR2 = (6.2)
3 m
co już jest w zasadzie równaniem Friedmana (I-szym i glównym”) na funkcje, skalujac , a,
”
R(t). W ujeciu
, relatywistycznym dostaje sie, z einsteinowskich równań OTW identyczne
równanie z ta, różnica,, że stala po prawej stronie zamiast newtonowskiego” sensu ener-
”
gii uzyskuje sens krzywizny przestrzeni i wynosi −kc2 (k < 0, k = 0, k > 0). Jednak
podstawowa dyskusja równania może być w pelni oparta na wartościach E (i zwiazku ,
2E/m = −kc2 ).
A zatem:
1
Kryje sie, tu dyskusyjne (tzw. paradoks grawitacyjny) zalożenie, iż mase, poza kula, (np. potraktowana,
jako zlożenie kolejnych pierścieni) można opuścić także wtedy, gdy rozciaga
, sie, ona w nieskończoność. W
istocie postepowanie
, takie usprawiedliwia (wtórnie) jedynie OTW.
92
Rysunek 6.1: Elementarne ( newtonowskie”) wyprowadzenie równania Friedmana.
”
1◦ Jeżeli E = 0 to predkość
, v jest odpowiednikiem drugiej predkości
, kosmicznej vII i
galaktyka (dowolna) bedzie
, oddalać sie, do nieskończoności (czyli R → ∞ , zaś ρ → 0)
zatem wszechświat rozszerza sie, nieograniczenie. Relatywistycznie przypadek ten oznacza
, wszechświat jest plaski (o euklidesowej geometrii) i nieskończony (V = ∞).
k = 0, a wiec
Uwzgledniaj
, ac,
, iż M = const. przy rozszerzaniu, czyli
ρR3 = const = ρ0 R03 2

(6.3)
(R0 możemy wybrać dowolnie np. jako odleglość jednostkowa)

,
otrzymujemy równanie Friedmana w postaci
8 ρ0 R03 2E
Ṙ2 − πG = (6.4)
3 R m
skad
, przy E = 0 natychmiast otrzymujemy
2
R = at 3 [a = (6πGρ0 )1/3 R0 ] (6.5)
Jest to najważniejszy przypadek modeli Friedmana, nazywany modelem Einsteina–de Sit-

tera.
2◦ Jeżeli E > 0 to v > vII i także w tym przypadku rozszerzanie nigdy sie, nie skończy.
Relatywistycznie wówczas k < 0 co oznacza, że wszechświat jest nieskończony (V = ∞)
o krzywiźnie ujemnej. Z równania Friedmana podanego powyżej widać od razu, że asymp-
totycznym przy (R → ∞) rozwiazaniem, jest prosta; dokladnym jest krzywa podana na
rysunku.
3◦ Jeżeli natomiast E < 0 to v < vII i obecne rozszerzanie zatrzyma sie, , aby przejść w
, a, do końca wszechświata (R → 0, ρ → ∞) w skończonym czasie.
faze, kurczenia, prowadzac
Relatywistycznie chodzi o przypadek k > 0, czyli zjawiska te nastepuj
, a, we wszechświecie
2
Ten zwiazek
, stanowi newtonowski odpowiednik II-go równania Friedmana — mocno kulawy, ale
poprawny poza wczesnym wszechświatem, tj. gdy ciśnienie można zaniedbać (p ≈ 0). Dla wczesnego
wszechświata pelna postać II-go równania Friedmana, a wiec
, inna niż ten zwiazek
, daje na R(t) inne niż
R = at2/3 rozwiazanie
, (a mianowicie R = at1/2 ).
93
z dodatnia, krzywizna, (geometria nieeuklidesowa typu sferycznego), a wiec, zamknietym,
,
o objetości
, skończonej (dobrze modelowanym przez powierzchnie, balonu). Rozwiazaniem
,
równania Friedmana jest cykloida (patrz rysunek 6.2).
Rysunek 6.2: Modele Friedmana zależności funkcji skalujacej

, R od czasu. Model dla
wszechświata plaskiego k = 0 (realizujacy
, sie, przy ρ = ρKR i dany prosta, zależnościa,
R = at2/3 ) nazywa sie, także modelem Einsteina-de Sittera.
B.8 Jak wyznaczyć gestość

,
krytyczna, i los
wszechświata?
Z równania Friedmana widać, że przypadek E = 0 (czyli k = 0, R = at2/3 ) jest możli-
wy tylko wtedy, gdy wszechświat ma ściśle określona, gestość,
, zwana, gestości
, a, krytyczna,
(ρ = ρKR ):
8
Ṙ2 − πGρKR R2 = 0
3
3 Ṙ2 Ṙ
Zatem ρKR = 2
co przy uwzglednieniu
, = H daje
8πG R R
3H 2
ρKR = (6.6)
8πG
Podstawiajac
, za H0 wartości w granicach niepewności pomiarowych otrzymamy dla obec-
nego wszechświata 5 · 10−30 < (ρKR )0 < 2 · 10−29 g/cm3 .
94
Równanie Friedmana wskazuje teraz, że jeżeli rzeczywista gestość
, wszechświata ρ > ρKR ,
to po lewej a zatem i prawej stronie równania dostajemy liczbe, ujemna,, a zatem mamy
przypadek k > 0 (E < 0). Typ przestrzeni i los wszechświata musza, wiec , być takie, jak
omówione poprzednio. Analogicznie przypadek k < 0 (E > 0) istnieje, jeżeli ρ < ρKR .
Aby poznać los wszechświata wystarczy wiec , zmierzyć, z wystarczajac , a, dokladnościa, ,
dwie liczby: stala, Hubble’a H0 (skad
, ρ KR ) oraz średnia gestość
, , wszechświata ρ 0 (pe lna, !).
B.9 Jak obliczyć wiek wszechświata?

W każdym z trzech przypadków modelu Friedmana funkcja R(t) ma ksztalt jak na rysunku
6.3:
Rysunek 6.3: Funkcja R(t) w modelach Friedmana.
R R
Zauważmy, że Ṙ = tg α = , skad
, T = = H −1 i jest nazywany czasem Hubble’a.
T Ṙ
Rysunek wskazuje, że zawsze wiek wszechświata
t < T. (6.7)
Także obecnie t0 < T0 = H0−1 gdzie 50 < H0 < 100 km km

s /Mpc. Przy np. H0 = 56 s /Mpc
dostajemy ograniczenie t0 < 18 · 109 lat. W każdym wypadku otrzymujemy t0 < 20 · 109
lat.
Jeżeli nasz wszechświat jest plaski (k = 0) lub ma krzywizne, znikoma, (co bardzo możliwe,
bo pomiary zdaja, sie, preferować ρ ∼ = ρKR ) to R = at2/3 i wówczas dokladnie:
R at2/3 3 2
T = = = t czyli t = T (6.8)
Ṙ 2 2 3
at−1/3
3
Obecny wiek wszechświata wynosilby t0 = 2/3 · T0 = 2/3 · H0−1 czyli bylby liczba, z zakresu
7 · 109 < t0 < 13 · 109 lat. (Przy T0 = 18 · 109 lat mielibyśmy t0 = 12 · 109 lat.)
95
LINIA KOMENTARZY (Linia C)
C.26 Cel, taktyka wykladowa, struktura rozdzialu.

Rozdzial który teraz otwieramy jest centralna, cześci , a, naszych wykladów, dajac , a, podstawe,
i kanon calej kosmologii. Podstawowym celem jest zapoznanie studentów z najważniejszym
, standardowym w kosmologii modelem wszechświata — tj. modelem Friedmana — tak,
by student mógl nim operować. W sferze pojeciowej , ma ten rozdzial utrwalić i skonkrety-
zować nowy paradygmat wszechświata poznawany w rozdziale poprzednim, wykorzystać
go praktycznie, wdrożyć studentów do praktycznego używania nowych pojeć. , Jest to wiec ,
rozdzial ilościowy, pokazujacy , bardziej robocz a, stron e
, kosmologii, co stanowi jego zalet e,
ale i trudność. Bowiem kosmologia stosowana operuje czesto , zaawansowan a, matematyk a ,
zwiazan
, a, z ogólna, teoria, wzgledności
, (OTW). Istotnym naszym zadaniem jest wiec
, taka
elementaryzacja treści, aby podać wiekszość
, podstawowych idei w sposób technicznie bar-
dzo prosty. Jednak w tej sytuacji szczególowy program i realizacja tego wlaśnie rozdzialu
silnie bed
, a, zależeć od
1. czasu do dyspozycji
2. możliwości percepcyjnych studentów (poziomu, przygotowania myślowego)
3. przygotowania matematycznego studentów

W programie minimum (np. w ramach kursu fizyki ogólnej) bedziemy
, musieli prawdo-
podobnie ograniczyć sie, do materialu reprezentowanego w przykladach B.7, B.8, B.9. W
każdym razie musimy powiedzieć — elementarnie — o równaniu i modelach Friedmana,
o gestości
, krytycznej i wieku wszechświata.
W pelnym programie semestralnym sprawa wyglada , inaczej, musimy temu rozdzialowi

przyznać wiele miejsca. Generalnie nasza strategia wykladowa polega na skupieniu sie, na
jednym tylko modelu (wlaśnie modelu Friedmana) i kosmologicznych wnioskach. Inne mo-
dele (np. uwzgledniaj
, , stala, kosmologiczna, Λ 6= 0), a także zagadnienia trudniejsze (np.
ace
obserwacje przy dużych odleglościach, horyzonty ) odsuwamy do rozdzialu nastepnego.
,
Przyjeta
, taktyka wykladu polega na wykorzystaniu najpierw podejścia najprostszego, cal-
kiem elementarnego, tak aby studenci mogli od razu uchwycić najważniejsze cechy ewolucji
wszechświata, a dopiero potem na uściśleniu i poglebieniu
, matematycznym oraz pojecio- ,
wym. Przy tym uklad (strukture) , rozdzia lu chcielibyśmy tak dobrać, aby znalaz ly si e, w
nim elementy zaskoczenia i zaciekawienia sluchaczy, stymulujace , zainteresowanie treści a.,
Tak wiec, linia szczególowa cześci

, pierwszej rozdzialu rozpoczyna sie, od bardzo proste-
go newtonowskiego opisu ewolucji wszechświata, który ma stanowić baze, dalszego myśle-
nia studentów. Wyprowadzamy elementarnie równanie Friedmana, dyskutujemy wstepnie ,
trzy przypadki rozwiazań,
, skupiaj ac
, sie, zw laszcza na modelu Einsteina-de Sittera. Istotny
96
nacisk kladziemy na gestość
, krytyczna, i zależność cech wszechświata od jego gestości.
, Po
zbudowaniu — tak latwym — tego podstawowego obrazu musimy jednak od razu wskazać
na slabości i niepelność kosmologii newtonowskiej (po cóż bowiem wtedy trudna relatywi-
styczna?). Uznanie konieczności opisu relatywistycznego wprowadza nas w obszar OTW.
Oczywiście nie mamy czasu ani możliwości na rzeczywisty wyklad OTW. Jednak jest
możliwe (i konieczne) bardzo krótkie przedstawienie podstawowych idei OTW w sposób
pogladowy
, — chodzi o uchwycenie jej glównej myśli i sensu. Teraz, gdy studenci sa, już
zorientowani, że istotnym pojeciem
, okazuje sie, krzywizna, przychodzi czas na omówienie
jej wreszcie od strony matematycznej — w zakresie i na poziomie stosownym do warun-
ków wykladowych. To prowadzi nas do wypisania metryki Robertsona-Walkera i dyskusji
cech takiej czasoprzestrzeni. Tak dochodzimy do podsumowujacego , punktu, w którym
przedstawiamy (ogólnie) jak tworzy sie, relatywistyczne modele wszechświata, zwracajac ,
uwage, na role, równania stanu. Ponieważ pierwszym takim modelem byl model Einsteina,
mamy tu okazje, do dygresji historycznej na temat dyskusji Einstein — Friedman i kwestii
stalej kosmologicznej (bedzie, to pierwsza o niej wzmianka). Okazja, , bo doświadczenie
wykladowe uczy, że ten passus (bladzeń
, wielkich uczonych) bardzo zaciekawia, uczy i hu-
manizuje.
Teraz pokazujemy jakie bylo konkretne rozwiazanie , Friedmana równań OTW, to jest
prezentujemy (lub wyprowadzamy) dwa równania Friedmana przy p = 0. Dalsze kroki to
praca nad tymi równaniami: wprowadzamy parametr deceleracji i bezwymiarowa, gestość ,
wszechświata, zapisujemy za ich pomoca, te równania, podajemy ścisle ich rozwiazania, ,
ale przede wszystkim dyskutujemy praktyczne cechy tych rozwiazań , od razu z równań
(bez wchodzenia w szczególowa, matematyke, rozwiazań , ścislych). Końcowym elementem
rozdzialu — i bardzo ciekawym dla studentów — jest obliczenie wieku wszechświata. Do-
konujemy tego najpierw elementarnie w kilku linijkach (przyklad B.9), a potem podajemy
rezultaty ścisle. Jest to o tyle istotne, że dotykamy tutaj problemu (który znów zaciekawia
studentów) czy kosmologicznie obliczony wiek wszechświata nie jest zbyt krótki? A ten
problem przywoluje ponownie ewentualność niezerowej stalej kosmologicznej i kosmologii
niestandardowej.
C.27 Newtonowskie wyprowadzenie równania i

modeli Friedmana.
Mamy już za soba, elementy relatywistycznego pogladu
, na wszechświat (rozszerzanie jako
przyrost przestrzeni) wprowadzone w poprzednim rozdziale. Zaczniemy jednak od new-
”
tonowskiego” modelu wszechświata [106] (oczywiście to nie Newton go wprowadzil, lecz
dopiero w 1932 r. Milne i Mc Crea [107]). Przemawiaja, za tym dwa wzgledy:
,
1. jest to najbardziej naturalne dla studenta podejście, oparte na dobrze znanych sche-
matach myślenia,
2. otrzymuje sie, poprawne formalnie równanie Friedmana natychmiast i z najwieksz

, a,
latwościa,, bez angażowania olbrzymiego aparatu pojeciowo-matematycznego
, ogólnej
97
teorii wzgledności.
,
Jednakże aby uzyskać od razu spójność z ujeciem
, relatywistycznym i dla oszczedności
,
czasu wykladowego jest od razu zasygnalizowana tożsamość równań w obu ujeciach,
, jeżeli
newtonowska, energie, zastapimy
, einsteinowska, krzywizna, przestrzeni poprzez zwiazek , for-
2
malny 2E/m = −kc . Studenci bed , a, dobrze rozumieli te, analogie, i cala, dyskusje, istnieja-,
cych przypadków, gdyż krzywizna pojeciowo
, byla już omówiona. Ponadto przy programie
minimum mamy od razu krótkie ale calościowe ujecie.
,
Zasadniczy tok myśli i objaśnienia podane sa, bezpośrednio w przykladzie B.7. Ten przy-
klad (razem z nastepnym)
, ma zasadnicze znaczenie w elementarnym i zminimalizowanym
kursie kosmologii, toteż na jego dobre opanowanie myślowe i rozumienie trzeba polożyć
szczególny nacisk.
Dodajmy tu tylko kilka uwag. W podanym wyprowadzeniu tkwia, implicite liczne zalo-
żenia i wyobrażenia zwiazane
, z newtonowsko-naturalnym pogladem , na wszechświat (ale
naturalność” może dla różnych studentów różnie wygladać!),
, które mog a, slusznie budzić
”
pytania i watpliwości.
, Na przyklad kwestia granic i nieskończoności wszechświata, roz-
miary obloku, inercjalność, kwestia predkości
, przekraczajacych
, c, wybuch lokalny czy też
globalny (dziwny, bo co to znaczy wybuch wszedzie , w przestrzeni newtonowskiej?). Wy-
kladowca powinien sobie z tych zalożeń i pytań zdawać sprawe, , ale to wcale nie znaczy,
że powinien sie, starać je wszystkie od razu wyprecyzować i dyskutować w tej fazie —
doprowadziloby to do zalamania wyprowadzenia u startu. Niech lepiej ukaże sie, najpierw
cala prostota i elegancja uzyskania równania Friedmana w kilku linijkach. Trzeba jednak
od razu powiedzieć że chodzi o pyl (czyli zalożone ciśnienie wynosi p = 0), aby przy-
gotować sobie możliwość zastapienia
, pozornie oczywistego zwiazku , (6.3) przez inny dla
wczesnego wszechświata. Kwestie, rozmiaru obloku lepiej na razie pominać, , odsuwajac , ja,
na później (paradoks grawitacyjny i opis relatywistyczny). Warto też wytlumaczyć wni-
kliwszym studentom dlaczego — po odpowiednim unormowaniu R z pomoca, E — takie
samo jedno równanie Friedmana z tym samym R(t) opisuje ruch także innych czastek ,
pylu (niż czastka
, wzi eta
, do wyprowadzenia).
Ściślej myślacy
, student dostrzeże też czasem kwestie, czy ruch czastek
, pod wplywem sily
grawitacyjnej nie naruszy przyjmowanych zalożeń o trwalej jednorodności i izotropii pylu
(czyli zasady kosmologicznej), wyrażonych stosowalnościa, zwiazku , r = r0 R(t)? Ale pod
tym wzgledem , wyprowadzenie sie, broni. Sprawe, można wyjaśnić formalnie przez równanie
ciag
, lości:
∂ρ
= −div(ρ~v ) (6.9)
∂t
Jeśli ρ(t) i H(t) nie zależa, w chwili t od wspólrzednych
, to
∂ρ
= −ρ · div ~v = −ρ · div(H~r) = −ρH · div ~r = −3ρH (6.10)
∂t
Czyli także ∂ρ/∂t nie zależy od wspólrzednych
, – jednorodność zadania w pewnej chwili
zachowuje sie, w chwilach późniejszych. Podobnie nie jest naruszona izotropia, gdyż F~ k~r
w czasie ruchu.
98
C.28 Gestość
,
krytyczna i wszechświat Einsteina —
de Sittera.
Omawianie rozwiazań
, równania Friedmana najlepiej zaczać , od najlatwiejszego i najważ-
niejszego przypadku k = 0. Model Einsteina-de Sittera jest tak prosty, użyteczny i ważny,
że bedziemy
, go stale wykorzystywali, toteż należy przypilnować, aby byl dokladnie opano-
wany przez studentów. Podstawowe informacje sa, podane w przykladzie B.7 i przykladzie
B.8. Warto je uzupelnić elementarna, dyskusja, i przykladami liczbowymi dla pelnego przy-
swojenia modelu.
Jak świadczy praktyka bywa czasem niejasna zależność od czasu ρKR . Trzeba podkreślić,
że wynika ona z aktualnej wartości H(t) i zmienia sie, wraz z nia, zgodnie ze zwiazkami
,
ρKR = 3H 2 /8πG. Dla obecnego wszechświata przy aktualnie preferowanej wartości stalej
Hubble’a H0 = 60km s−1 Mpc−1 otrzymujemy (ρKR ) ≈ 6, 8 · 10−30 g/cm3 . Ponieważ w
modelu Einsteina-de Sittera R = at2/3 otrzymujemy w tym wypadku zmienność stalej
Hubble’a z czasem zgodnie ze zwiazkiem
, H = Ṙ/R = 23 t−1 (przy t → 0 mamy H → ∞!)
−2
i w konsekwencji ρKR = (1/6πG)t . Gdy t → 0 mamy ρKR → ∞ i na poczatku , wszech-
3
świata wystepuje
, stan osobliwy .
Od poczatku , trzeba studentom powiedzieć, że rzeczywista gestość

, naszego wszechświata
okazuje sie, zbliżona do krytycznej (lub wrecz , jest jej równa), czyli nasz wszechświat ma
ewentualna, krzywizne, bardzo niewielka,, w wielu zagadnieniach do pominiecia , (lub wrecz
,
jest ściśle plaski, k = 0). Oznacza to, że w wielu zagadnieniach prościutki model R = at2/3
zadawalajaco , opisuje nasz wszechświat. Z tego wzgledu,
, a także ze wzgledu
, na wyjatko-
,
wa, prostote, wzoru, ma on szczególne znaczenie i studenci musza, go dokladnie opanować
traktujac , jako wzorcowy odnośnik myślowy w kosmologii.
C.29 Newtonowski opis wszechświata i formalne ana-

logie relatywistyczne. Krzywizna wszechświata.
Po newtonowskim wyprowadzeniu równania Friedmana (jak w przykladzie B7.), a także
przy porównaniu go z powszechnie przyjmowanym zapisem relatywistycznym
8
Ṙ − πGρR2 = −kc2 (k = +1, 0, −1) (6.11)
3
może pojawić sie, pewne zamieszanie pojeciowo-formalne.
, Po pierwsze student pamieta,
,
że funkcja skalujaca
, R(t) wedlug najprostszego zapisu (definicji) z przykladu B.4., tj.
3
Podobnie jak i w pozostalych dwóch przypadkach (k = −1, k = +1) modeli Friedmana. Dokladniej
2/3
biorac
, we wczesnym wszechświecie, gdy nie możemy już pominać
, ciśnienia, zamiast R = at musimy
wziać
, R = at
1/2
(patrz przyklad B.19), co daje dla gestości
, nieco inna, zależność, tj.ρ = (3/32πG)t−2 , ale
oczywiście wniosku o istnieniu osobliwości pierwotnej nie zmienia.
99
r = r0 R(t), jest bezwymiarowym czynnikiem skali. Tymczasem R(t) w równaniu Fried-
mana jest też traktowana jako funkcja skalujaca,, choć jak widać z równania ma wymiar
dlugości — i jest wzgledn
, a, odleglościa, punktów wszechświata (w ujeciu
, newtonowskim)
lub jest uznawana za promień krzywizny wszechświata (w ujeciu , relatywistycznym, dla
2
k = +1, −1). Po drugie zgodnie z podstawieniem 2E/m = −kc wielkość k zmienia sie, w
sposób ciag
, ly (jak E — czyli mamy k > 0, k = 0, k < 0) tymczasem w ujeciu , relatywistycz-
nym mamy dyskretne wartości k = +1, 0, −1 określajace , typ krzywizny przestrzeni; przy
czym R(t) jest promieniem krzywizny. Te kwestie, choć elementarne, musimy wyjaśnić,
jeśli chcemy zbudować zrozumialy most od interpretacji newtonowskiej do relatywistycz-
nej.
Dla wyjaśnienia pierwszej kwestii wystarczy przyjać , ogólniejszy zapis r = r0 R(t)/R(t0 )

aby uświadomić każdemu, że R(t), zachowujac
, sens czynnika skalujacego,
, może mieć for-
4
malnie wymiar dowolny (wymiary skracaja, sie) , . Przy tym wartość R(t0 ) możemy ustalić
zgodnie z dalszymi potrzebami.
Dla wyjaśnienia drugiej kwestii należy sprowadzić newtonowskie równanie:
Ṙ2 − (8/3)πGρR2 = 2E/m = −kc2
(k > 0, k = 0, k < 0) do formalnej postaci relatywistycznej, gdzie k = +1, 0, −1. Dokonu-

R
jemy tego przez podstawienie R̄ = q , k̄ = k/|k| co daje równanie R̄˙ 2 − (8/3)πGρR̄2 =
|k|
2
−k̄c przy k̄ = +1, 0, −1, a wiec , identyczne formalnie z zapisem relatywistycznym (kreski
nad R i k możemy w drodze umowy dalej pomijać). Teraz już pelnoprawnie możemy po-
wiedzieć, że nasze równanie newtonowskie jest w pelni identyczne formalnie z równaniem
Friedmana uzyskanym na drodze relatywistycznej, w którym k wyznacza typ krzywizny,
zaś R(t) jest promieniem krzywizny dla k = +1, −1). Każdy student musi tu dokladnie
zrozumieć, że promień krzywizny jest zarazem czynnikiem skalujacym,
, co latwo ilustru-
jemy na przykladzie sfery — kilkakrotny wzrost promienia powoduje tyleż krotny wzrost
wszystkich odleglości na sferze (czyli w dwuwymiarowym wszechświecie). Jest to ważny
punkt dydaktyczny, zapobiegajacy , nieporozumieniom.
Równanie Friedmana zapisuje sie, także czesto

, w postaci wygodniejszej do wykorzysta-
2
nia pomiarowego. Dzielac
, obie strony przez R i pamietaj
, ac,
, że Ṙ/R = H otrzymujemy
8 kc2
H2 − πGρ = − (k = +1, 0, −1) (6.12)
3 R2
2
Widzimy, że mierzac, H i ρ możemy wyznaczyć krzywizne, wszechświata k/R . Jeżeli nawet
(w obszerniejszym kursie) bedziemy
, mówić dopiero później o krzywiźnie oraz o pomia-
rach gestości
, wszechświata ρ , to warto już teraz wskazać, jak niewielka jest ewentualna
krzywizna obecnego wszechświata — co od razu daje studentom realny poglad , na nasz
4
Tak wiec
, R(t) w najpopularniejszym zapisie (6.11) równania Friedmana jest funkcja, skalujac
, a, o
wymiarze dlugości — co pozwala jej być zarazem promieniem krzywizny. Niekiedy widzi sie, inne zapisy
równania Friedmana (np. bez c2 , patrz [48]) i wtedy R(t) uzyskuje inny wymiar (np. czasu).
100
wszechświat, wskazujac
, jak bliski jest plaskiemu (model Einsteina-de Sittera). Konkret-
nie, ponieważ obecnie na pewno ρ < 2ρKR = 2 · 3H 2 /8G to (8/3)πGρ < 2H 2 i równanie
−18 −1
Friedmana daje ograniczenie kc2 /R2 < H 2 . Podstawiajac, H ≤ 3 · 10 s wnioskujemy,
że krzywizna obecnego świata nie przekracza wartości k/R ≤ 10 cm−2 . Oznacza to
2 −56
zarazem, że promień krzywizny wszechświata jest nie mniejszy niż R ≥ 1026 m≈ 3000
Mpc.
C.30 Krytyka kosmologii newtonowskiej — paradoks

grawitacyjny i inne slabości. Wstepne
,
kroki ku
OTW.
Newtonowskie wyprowadzenie równania Friedmana wydaje sie, tak banalne i proste, że
trzeba sie, liczyć z pytaniem studentów: dlaczego sam Newton tego nie zrobil, nie odkryl
rozszerzania wszechświata, czasu Hubble’a, itd.? Prawdopodobnie dlatego, że dojrzale i
jasno myślal. Nie należy sadzić , że Newton cofalby poglad , na wszechświat poprzez przy-
jecie
, w nim wyróżnionego punktu A (rys.6.1) wzgledem , którego materia rozlożona jest
symetrycznie i ma brzeg. Przy nieskończonym zaś wszechświecie wszedzie , wypelnionym
materia, nie należy sadzić,
, że Newton bylby sklonny do tak nieusprawiedliwionego posu-
niecia
, jak pomini ecie
, wp lywu na czastk
, e, m materii spoza sfery R ( rys.6.1 w przykladzie
B.7.) co my zrobiliśmy. Jaka bowiem sila dziala na czastk , e, m? Na naszym rys.6.1 sila do
punktu centralnego A. Ale wystarczy popatrzeć na czastk , e, m nie z A lecz z innego punktu
(np. poza sfera), i okaże si e,
, że zupe lnie inna si la i w innym kierunku. W istocie wydaje sie,
raczej, że gdy uwzglednimy
, cala, materie, (zakladajac , idealna, jednorodność) to sila wypad-
kowa Fwyp. = 0. Widać to też, gdy otoczymy powlokami sam punkt m. Można te, sytuacje,
wyrazić też inaczej stwierdzajac, , że energia potencjalna czastki , Epot. = ∞. Dlaczego wiec ,
wypisaliśmy na starcie równanie implikujace, , że na mas e
, m dzia la grawitacyjnie materia
wszechświata sila wypadkowa, F = GM m/R2 , czy też inaczej mówiac , przyjeliśmy
, w tym
równaniu za energie, potencjalna, czastki , Epot. = −GmM/R? Nasze wyprowadzenie pomi-
jajace
, dalsza, materie, jest, w ramach wlaśnie teorii Newtona, calkiem nieusprawiedliwione.
Wzmiankowany tu paradoks grawitacyjny można ujać , glebiej

, i wnikliwiej niż powyżej,
ale w każdym razie trzeba go koniecznie wskazać. Sam Newton dobrze rozumial sytuacje,
i jej trudności, jak o tym świadcza, jego listy do R.Bentleya.
Do krytyki sklaniaja, także inne niż paradoks grawitacyjny kwestie, np. zwiazane
, z koncep-
cyjnymi trudnościami izotropowego rozszerzenia w absolutnej (statycznej nieskończonej)
przestrzeni, czy ze szczególna, teoria, wzgledności
, (SzTW) stosowana, w takiej przestrzeni.
Każdy niemal student sam zauważa, że jeśli materialny wszechświat jest nieskończony
i zgodny z zasada, kosmologiczna, (z czego wynika już prawo Hubble’a), to dalekie od
obserwatora czastki
, aby znaleźć sie, na swoich pozycjach winny mieć predkości
, v > c.
Jeśli chcemy być w zgodzie ze SzTW musimy postulować brzeg wszechświata w odleglości
cT0 , zatem rozmiary wszechświata opisanego w sposób newtonowski nie moga, przekraczać
101
promienia Hubble’a cT0 . Co wiecej , bez siegni
, ecia
, do OTW w ogóle nie potrafimy opisać
szeregu zagadnień, w tym tak ważnego jak bieg promienia światla. Nie potrafimy rozpa-
trywać (niesprzecznie) odleglych obiektów. Nie otrzymujemy w ogóle drugiego równania
Friedmana (tylko jego kadlubowa, postać ρR = const. poprawna, jedynie przy braku ci-
śnienia p = 0), toteż nie potrafimy opisać newtonowsko wczesnego wszechświata (gdzie
p 6= 0 i jest duże). Jest ważne, aby student od razu dostrzegl, że teoria Newtona nie radzi
sobie, nie jest wystarczajaca
, do opisu calego wszechświata dziś, ani w calych jego dziejach,
a newtonowskie wyprowadzenie równania Friedmana wydaje sie, nieusprawiedliwione (ale
— lokalnie i czastkowo
, — prowadzi jednak do dobrego wyniku!).
Aby wyjść z powyższych trudności musimy przejść od opisu newtonowskiego do OTW. Ja-
ko pewien pomost może slużyć pomysl jeszcze z 1872 r. J.Zölnera (inspirowany przez prace
Riemanna) zlikwidowania paradoksu grawitacyjnego przez zlikwidowanie samych brzegów
i dalekiej materii: przejecie,
, że przestrzeń wszechświata jest zakrzywiona i skończona, na
podobieństwo sfery, a wiec, zawiera skończona, ilość materii, symetrycznie wzgledem
, do-
wolnego punktu. Jest to krok w dobrym kierunku (zakrzywionej przestrzeni OTW), ale
krok polowiczny, bo we wszechświecie Zölnera w zakrzywionej przestrzeni dzialaja, sily
grawitacji — w OTW samo zakrzywienie jest grawitacja.,
Zauważmy też, że pojeciowe

, unikniecie
, trudności udawalo sie, na myślowym przykladzie
peczniej
, acego
, balonika. Ale wtedy w istocie ilustrujemy sytuacje, , gdy odleglości cial zmie-
niaja, sie, nie w rezultacie dzialajacych
, si l, których tu nie ma w ogóle. Teraz sama przestrzeń
przyrasta, co jest idea, niezgodna, z absolutna, przestrzenia, Newtona, lecz znów wskazujac , a,
kierunek ku OTW, gdzie ten przyrost dokonuje sie, przez zmiane, krzywizny przestrzeni.
Student prawdopodobnie już slyszal, że zakrzywiona przestrzeń wystepuje , w OTW i zda
sobie sprawe, , że po te, wlaśnie teorie, trzeba siegn , ać.
,
C.31 Ogólna teoria wzgledności

,
z lotu ptaka” — plan
”
wykladu.
Skoro studenci zdobyli już w pierwszej cześci
, wykladu pewne obycie z zakrzywiona, czaso-
przestrzenia, pora zapytać, co jest przyczyna, zakrzywienia? Odpowiedź wprowadza nas w
OTW, o której nasi sluchacze nie wiedza, praktycznie nic. Ze wzgledu , na cele i możliwo-
ści naszych wykladów kosmologii nie możemy w nich wykladać OTW, nawet pobieżnie.
Ale dla naszych celów wystarczy, jeśli przedstawimy glówne, wybrane idee OTW, bez
matematyzacji. Nacisk bylby polożony na glówny sens i efekty obserwacyjne OTW [108].
Dla przygotowania wykladu warto siegn , ać,oprócz
, różnych wyprowadzeń do OTW (np.
[109, 110, 111, 112, 113]), także po literature, źródlowa, (np. [88, 114]) Szczególy i zakres
techniczny tego wykladu zależa, bardzo od poziomu sluchaczy, czasu, przygotowania wy-
kladowcy i nie możemy tutaj w nie wnikać — ograniczymy sie, do króciutkiego podania
linii wykladowej z wlasnych doświadczeń.
Proponowany plan wykladu móglby przedstawiać sie, nastepuj

, aco
, (podajemy skrótowo
102
glówne elementy myślowe):
• rozróżnienie masy inercyjnej i masy grawitacyjnej, dziwny fakt ich równości (po-
twierdzenia doświadczalne),
• przyspieszony ruch windy i zasada równoważności; lokalność,
• zakrzywienie toru światla (winda),
• możliwość potwierdzeń obserwacyjnych tego efektu (światlo gwiazd przy zaćmieniu

Slońca; podwójne kwazary),
• wytlumaczenie neonewtonowskie” (masa kwantów i sila grawitacji) i einsteinow-

”
skie (grawitacja jako zakrzywienie czasoprzestrzeni i ruch po geodezyjnej); zalety
tlumaczenia Einsteina,
• testy obserwacyjne zakrzywienia toru światla na rzecz OTW,
• glówna myśl OTW (zwiazek

, geometrii czasoprzestrzeni z rozkladem masy-energii),
• inne efekty obserwacyjne OTW, liczne dziś potwierdzenia doświadczalne (np. poda-
ne w [108]),
• wypisanie równania Einsteina, sens tensorów (bez ich analizy matematycznej), dzie-
sieć
, równań skladowych.
Chodzi glównie o to, aby student przyswoil sobie idee, OTW, że zjawisko grawitacji nie
jest konsekwencja, sily” (pojecia
, Newtona, zreszta, tajemniczego), lecz bezpośrednia, kon-
”
sekwencja, zakrzywienia czasoprzestrzeni. Masy (energie) zakrzywiaja, czasoprzestrzeń, za-
krzywiona czasoprzestrzeń wyznacza ruch mas.
Jeżeli możliwości pozwalaja, warto jeszcze dodać
• czasoprzestrzeń wokól pojedynczej masy sferycznej (rozwiazanie

, Schwarzschilda).
Ten przyklad nie tylko umożliwia zdobycie bardziej konkretnego rozeznania jak dzia-
la OTW, ale jest też użyteczny dla zagadnienia czarnych dziur (promień grawitacyjny)
istotnego również dla kosmologii.
C.32 Krzywizna przestrzeni i metryka Robertsona-

Walkera
Po jakościowych informacjach o pojeciowych
, podstawach i sensie OTW musimy wpro-
wadzić odrobine, opisu matematycznego, aby uzyskać podstawe, do dalszych wykladów.
Zakres zależy od czasu i przygotowania sluchaczy — tu ograniczymy sie, tylko do ogól-
nych uwag.
103
Od strony matematycznej zależy nam glównie na wyjaśnieniu samego pojecia , krzywi-
zny (w najprostszym przypadku przestrzeni jednorodnej) i wyjaśnieniu postaci interwalu
Robertsona-Walkera. Wygodnie jest zaczać , od przypadku jednowymiarowego, tj. okregu ,
(k = +1). Po pokazaniu, że
dr2
dl2 = (6.13)
r2
1− 2
R
mamy już wprowadzone rozróżnienie wspólrzednej
, r od odleglości l, oraz promień krzywi-
zny R i krzywizne,
K = k/R2 (k = +1, ogólniej k = +1, 0, −1) (6.14)
Nastepnie
, przez rozszerzenie na zakrzywiona, przestrzeń kolejno 2-wymiarowa, i 3-wymiarowa,
osiagamy
, postać dl2 konsystentna, z zapisem interwalu Robertsona-Walkera
dr 2
" #
ds2 = c2 dt2 − dl2 = c2 dt2 − R2 (t) + r 2 (sin2 θdφ2 + dθ 2 ) (6.15)
1 − kr 2
przy czym zapis dokonany jest w ukladzie wspólporuszajacym , sie, (puchnacym

, razem z
przestrzenia) , w którym wspólrzedne
, r punktów (np. galaktyk) nie zmieniaja, sie, w czasie.
2
Dla oswojenia z postacia, dl pożyteczne sa, jakieś ćwiczenia matematyczne, np. można po-
liczyć, że objetość
, 3-wymiarowej przestrzeni zamknietej
, o promieniu krzywizny R wyraża
2 3 3
sie, wzorem V = 2π R (a nie (4/3)πR ).
Trzeba dopilnować rozumienia, że tak r jak i R nie sa, obserwowalnymi wielkościami,
natomiast obserwowalna jest odleglość (np. przez pomiar jasności obiektu). Zakrzywionej
przestrzeni 3-wymiarowej nie możemy już zilustrować wizualnie, ale sens formul budowa-
nych przez analogie, staje sie, calkiem widoczny.
Jak radza, sobie nasi sluchacze z ta, bardziej zmatematyzować partia, wykladów? Studenci
wiedza, już ze SzTW, że odleglości przestrzenne sa, wzgledne,
, a sens absolutny maja, tyl-
ko interwaly czasoprzestrzenne. Znaja, też postać ds2 = c2 dt2 − (dx2 + dy 2 + dz 2 ), toteż
na ogól chetnie
, przyjmuja, teraz interwal w postaci Robertsona-Walkera. To raczej wy-
2
kladowca powinien tu zwrócić uwage, , że zapisanie ds w prostej postaci (6.15) zamiast
ogólnej
ds2 = gik dxi dxk (6.16)
(gik — tensor metryczny, przy konwencji sumowania Einsteina) jest możliwe tylko dzie- ,
ki zalożeniom izotropii i jednorodności, tj. tylko dzieki , przyj eciu
, zasady kosmologicznej.
Dzieki
, niej czasoprzestrzeń daje sie, roz lożyć na jeden uniwersalny czas kosmiczny wy-
stepuj
, acy
, w (6.15) i 3-wymiarowe przestrzenie chwilowe o wszedzie , tej samej (w danej
chwili) krzywiźnie.
Analizujac
, postać metryki (6.15) studenci latwo już dostrzegaja, , że wszelka czasowa ewo-
lucja wszechświata przez nia, opisywanego może wyrażać sie, tylko w zmianach R = R(t),
104
oraz że R(t) ma ten sam sens jak znana już dobrze funkcja skalujaca , co widzimy kladac,
dt = 0. Ale R(t) uzyskalo ważna, dodatkowa, interpretacje: , promienia krzywizny. Student
rozumie teraz, że czasoprzestrzeń wszechświata może być kompletnie opisana przez wybór
k = ±1 lub 0, oraz podanie zależności R(t).
Pojawia sie, tu dobre miejsce na danie wizualnych przykladów zakrzywionej czasoprze-

strzeni, z naniesiona, siecia, linii geodezyjnych. Takie ilustracje sa, bardzo ważne i pomocne
dydaktycznie, pomagać też moga, np. przy analizie biegu światla, wyprowadzeniu wzoru
na przesuniecie
, i szeregu formul kosmologii obserwacyjnej.
C.33 Jak tworzy sie, relatywistyczne modele wszech-

świata? Kwestia stalej kosmologicznej, Einstein
i Friedman.
Omawiamy teraz zastosowanie OTW do calego wszechświata, traktowanego zgodnie z za-
sada, kosmologiczna, jako materialny substrat o gestości
, ρ(r, θ, φ) = const -inaczej mówiac
,
objaśniamy tworzenie relatywistycznych modeli wszechświata [79, 80, 115]. Jest to punkt
budzacy
, zawsze zainteresowanie, punkt w którym możemy wykorzystać i podsumować
poprzednie przygotowanie.
Najważniejsze jest podkreślenie, że zasada kosmologiczna po przez symetrie zawarte w

metryce Robertsona-Walkera redukuje 10 równań Einsteina do dwóch tylko równań róż-
niczkowych, wyrażajacych
, zależności ρ i p od R(t)
)
(I) ρ = f1 (R)
(6.17)
(II) p = f2 (R)
gdzie wystepuj
, ace
, w tensorze energii-pedu, = ρc2 i p oznaczaja, gestość
, energii i ciśnie-
nie substratu, zaś R(t) funkcje, skalujac, a, (promień krzywizny). Studenci wiedza, (dajemy
przyklady), że ρ i p nie sa, na ogól niezależne i jeśli przyjmiemy jakieś równanie stanu
p = f3 (ρ) (6.18)
określajace
, warunki fizyczne istniejace
, w substracie, to (6.17) sprowadzi sie, do jednego
równań różniczkowego na funkcje, R(t). Rozwiazuj
, ac
, to równanie dostajemy ostatecznie
relatywistyczny model wszechświata opisany funkcja, R(t).
Tu pojawia sie, miejsce na poruszenie po raz pierwszy fascynujacego

, zagadnienia stalej
kosmologicznej Λ i jej zadziwiajacych
, dziejów. Dobrze jest wypisać równania Einsteina
OTW bez i ze stala, kosmologiczna,, tzn.
1 8πG
Rik − gik R = 4 Tik (6.19)
2 c
105
1 8πG
Rik − gik R + Λgik = 4 Tik (6.20)
2 c
aby konkretnie uwidocznić gdzie sie, ona pojawila.
Dalej powinniśmy powiedzieć w jakim (prawdopodobnie) celu (dyskusyjnym) Einstein

ja, wprowadzil i że rezultatem byl model Einsteina (opisujemy krótko jego cechy), w któ-
rym R(t) = const.
Możemy teraz pozwolić sobie na pouczajac , a, dygresje, historyczna, przywolujac

, dyskusje,
Einstein-Friedman, zdania Einsteina o pracy Friedmana, itp. [116, 117, 118] Taka wstaw-
ka nie tylko korzystnie humanizuje nasz wyklad, ale oddaje zawile czasem drogi rozwoju
nauki: od przyjmowania za Einsteinem przez kosmologów (Lemaı̂tre, de Sitter, Edding-
ton) istnienia Λ > 0 po zwyciestwo , modeli Friedmana bez żadnej stalej kosmologicznej.
Także slawne slowa Einsteina w których określil stala, kosmologiczna, jako the biggest
”
blunder in my life” [119]. Jeśli teraz wspomnimy tu studentom, że po pól wieku banicji za-
gadnienie stalej kosmologicznej powrócilo dziś z cala, moca, [120] i od niespodziewanej (dla
dawnych kosmologów) strony czastek , elementarnych, tj. jako problem niezerowej gestości
,
próżni [121, 122] — to wywolamy żywe zainteresowanie, które bedziemy
, mogli dyskonto-
wać później. Bowiem dokladniej do zagadnienia stalej kosmologicznej wrócimy w dalszych
wykladach.
C.34 Dwa równania Friedmana. Relatywistyczna rola

ciśnienia. Równanie stanu.
Teraz realizujemy praktycznie ogólny program znajdowania modelu wszechświata omó-
wiony w poprzednim punkcie. Wypisujac , skladowe tensora Einsteina i przyrównujac, je do
skladowych tensora energii-pedu
, otrzymujemy (albo tylko informujemy, że w ten sposób
otrzymuje sie)
, dwa równania Friedmana.
8
(I) Ṙ − πGρR2 = kc2 (6.21)
3
(II) 2R̈R + Ṙ2 + 8πG cp2 R2 = −kc2 (6.22)
W równaniu (6.21) student rozpoznaje bardzo dobrze już znane równanie otrzymane new-
tonowsko.
Równie (6.22) można z pomoca, (6.21) zapisać natychmiast jako

4 3p

R̈ = − πG ρ + 2 R (6.23)
3 c
lub po niewielkich przeksztalceniach jako
d 3p
(ρR3 ) + 2 R2 = 0 (6.24)
dR c
106
Równanie (6.23) jest relatywistycznym analogiem II zasady dynamiki. Warto tu jednak
zwrócić uwage, studentów na specyficznie relatywistyczna, role, ciśnienia, które powieksza
,
gestość,
, czyli zwieksza
, przyciaganie
, grawitacyjne, a zatem spowalnia rozszerzanie wszech-
świata. Zwykle studenci oczekuja, czegoś przeciwnego, tj. że obecność dużego ciśnienia we
wszechświecie (wystepuj, acego
, w jego wczesnych dziejach) powinna przyspieszać rozsze-
rzanie. Tu zwracamy im najpierw uwage, , że samo ciśnienie niczego nie pcha, nie porusza
— robia, to tylko różnice (gradienty) ciśnień, a tych we wszechświecie (jednorodnym, bez
brzegów) nie ma. Z tego punktu widzenia obecność ciśnienia powinna być (nierelatywi-
stycznie) dla rozszerzania obojetna., Ale istnieje tu piekny
, efekt relatywistyczny: duże
ciśnienie oznacza dodatkowa, duża, energie, (kinetyczna), , a ta dzieki , E = mc2 oznacza
dodatkowa, mase, wszechświata — co powieksza , przyciaganie
, grawitacyjne i spowalnia
rozszerzanie.
Dobrym ćwiczeniem studenckim jest liczbowe sprawdzenie 5 . , że w bieżacej

, epoce wszech-
świata i zawsze poza wczesnym etapem równaniem stanu jest po prostu
p≈0 (6.43)
Przy uzwglednieniu
, (6.43) drugie równanie Friedmana sprowadza sie, z postaci (6.24) do
ρR3 = const = ρ0 R0 3 (6.45)
Student rozpoznaje w nim warunek otrzymany newtonowsko (przyklad B.7.). Teraz jed-
nak widać, że dla wczesnego wszechświata pozornie oczywisty zwiazek
, (6.45) nie bedzie
,
sie, stosowal. Oznacza to, że przy rozszerzaniu masa sfery z przykladu B.7. nie pozostaje
stala - co jest znów konsekwencja, E = mc2 .
Natomiast poza okresem wczesnego wszechświata otrzymujemy takie same równania Fried-
mana jak znane nam już, uzyskane w sposób newtonowski, toteż rozwiazanie
, i wnioski
szczególowe (np. model Einsteina-de Sittera) sa, takie same.
5
Rzeczywiście, ciśnienie wywolane ruchami wlasnymi czastek
, (galaktyk) oszacujemy jako
ρ ρ 1
p= RT = kT = ρv 2
µ m 3
gdzie ρ oznacza gestość
, wynikajac
, a, z mas galaktyk, m jest masa, czastki
, (galaktyki), zaś v średnia, pred-
,
kościa, galaktyk. Jeżeli uwzglednimy
, ponadto, że wszechświat jest wypelniony także promieniowaniem
reliktowym dodajacym
, do obecnej gestości
, ρ0 jeszcze aT0 4 /c2 zaś do ciśnienia (1/3)aT0 4/c2 to widać, że
w (6.23)
3p0 v0 2 aT0 4
ρ0 + = ρ 0 + ρ 0 + 2
c2 c2 c2
Podstawiajac
, wartości liczbowe dla bieżacej
, epoki wszechświata: T0 = 3K, v0 = 1000km/s dostajemy
3p0 g g
ρ0 + ≈ 5 · 10−31 + 5 · 10−31 · 10−5 + 10−33 ≈ 5 · 1031 3 = ρ0 (6.44)
c2 cm3 cm
A zatem obecnie wklad ciśnienia w równanie Friedmana jest zaniedbywalny, czyli efektywnie p ≈ 0 i
wszechświat możemy traktować jako pylowy
107
C.35 Kosmologia relatywistyczna i newtonowska.
Uzyskanie równań (6.21) i (6.45) może budzić zdziwienie: zaawansowane podejście
relatywistyczne doprowadza w końcu do tych samych równań Friedmana co prościuteńkie
wyprowadzenie newtonowskie, które skrytykowaliśmy jako nieuprawnione?
Trzeba tu najpierw wskazać studentom na czym polega wyższość relatywistycznych

równań Friedmana i metryki (6.15) nad podejściem newtonowskim. Podejście relatywi-
styczne uwalnia nas od newtonowskich sprzeczności i trudności koncepcyjnych. Paradoks
grawitacyjny nie wystepuje
,
6
.Nie wystepuj
, a, sprzeczności ze SzTW (v > c) np. przy
rozumieniu prawa Hubble’a. Uzyskujemy możliwość opisu rozchodzenia sie, światla, nie
prowadzacy
, do sprzeczności opis poczerwienienia, itp. Relatywistycznie otrzymujemy
bogatsze równania Friedmana, zawierajace , także inne rozwiazania
, R(t) przy innych
funkcjach stanu, np. dla wczesnego wszechświata. Dopiero w ujeciu , relatywistycznym
ujawnia sie, istotny sens stalej kc2 w równaniach Friedmana (krzywizna), sens zapisywania
równania Friedmana w postaci wyróżniajacej , odrebne
, przypadki k = +1,0,−1 (jako
7
rodzaje przestrzeni) , sens R (promień krzywizny).
Trzeba też wyjaśnić dlaczego nasze nieuprawnione wyprowadzenie newtonowskie

doprowadzilo jednak do poprawnego równania Friedmana? Z punktu widzenia fizyki
newtonowskiej nie ma żadnych podstaw do zaniedbania sumarycznego wplywu na czastk , e,
m nieskończonej masy spoza sfery R (przyklad B.7.). Dopiero wlaśnie na gruncie OTW
można pokazać (w zwiazku , z twierdzeniem Birkhoffa), że jednak zaniedbanie takie jest
usprawiedliwione — ale pod warunkiem, że predkość
, punktów sfery jest znacznie mniejsza
niż predkość
, światla a grawitacja jest slaba, czyli sfera ma promień maly w porównaniu
z dlugościa, Hubble’a (r << rH = cT = c/H). Lecz te warunki oznaczaja,, że OTW może
być lokalnie zastapiona
, teoria, Newtona, stad, prawidlowość wyników newtonowskich.
Bezpiecznie moga, być one jednak stosowane tylko w niezbyt dużej skali, czyli nasz oblok
”
6
Dlaczego? Niektóry z kosmologów (np.[48]) podaja, tlumaczenie analogiczne jak dla paradoksu Ol-
bersa, oparte na skończonej predkości
, rozchodzenia sie, oddzialywań grawitacyjnych i skończonym wieku
wszechświata. Ale w istocie chodzi chyba o coś glebszego.
, Paradoks dotyczy sil dzialajacych
, na dana,
mase, i determinujacych
, jej ruch w absolutnej przestrzeni Newtona. Wedlug OTW wzgledny
, ruch mas,
spoczywajacych
, w ukladzie wspólporuszajacym
, sie,
, wywolany jest przyrostem przestrzeni i na masy nie
dzialaja, żadne sily, samo to pojecie
, jest zbedne
, — paradoks nie wystepuje
, (szerzej patrz [45])
7
Zauważymy tu różnice,
, że w ujeciu
, newtonowskim przypadki k < 0 czyli E > 0 i k > 0, czyli E < 0 nie
stanowia, jakichś odrebnych
, klas — można je opisać wspólnym k zmieniajacym
, sie, w sposób ciag
, ly np. gdy
w sposób ciag
, ly powiekszamy
, gestość
, ρ . Tymczasem w ujeciu
, relatywistycznym mamy istotnie odrebne
,
klasy odpowiadajace
, k = +1 (przestrzeń zamknieta)
, i k = −1 (przestrzeń otwarta), nie przechodzace
,
w siebie). Na przyklad dla k = +1 czyli ρ > ρKR calkowita objetość
, przestrzeni czyli i calkowita masa
wszechświata jest skończona, tymczasem po dojściu do ρ < ρKR mamy k = −1, V = ∞ i objetość
,
przestrzeni oraz calkowita masa musi być nieskończenie wielka. Przestrzeń jest albo eliptyczna, albo
plaska, albo hiperboliczna. Dlatego też np. Friedman nie znalazl automatycznie już w latach 1922-1924
modelu Einsteina — de Sittera jako szczególnego przypadku swoich równań; model ten musial czekać na
odkrycie do 1932.
108
pylowy” powinien reprezentować tylko mala, lokalna, próbke, wszechświata (choć pierwotnie
Milne i Mc Crea uważali [107], że wypelnia on cala, przestrzeń, a wielu autorów stale
pisze, że oblok jest skończony lecz duży” — daż
, ac
, chyba do wyeliminowania zgodnie z
”
ZK brzegów i centrum). Jeżeli zatem chcielibyśmy rozszerzać newtonowskie zwiazki , na
caly wszechświat trzeba zachować ostrożność.
C.36 Parametr deceleracji i bezwymiarowa gestość

,
wszechświata. Znów równania Friedmana.
Już pobieżne spojrzenie na przebieg funkcji R(t) w modelach Friedmana uwidacznia fakt
hamowania szybkości rozszerzania (vmaleje, gdyż v = ṙ = r0 Ṙ zaś Ṙ maleje), majacy ,
oczywista, przyczyne, we wzajemnym przyciaganiu
, grawitacyjnym galaktyk (interpretacja
newtonowska). Dlatego najlepiej już teraz wprowadzić parametr deceleracji (hamowania)
q, co pozwoli na dyskusje, już z jego pomoca, równań Friedmana, ich rozwiazań, , wieku
wszechświata, itd. Parametr deceleracji jest ważny także dlatego iż wyznaczajac, go obser-
wacyjnie możemy wnioskować o modelu, przyszlości i cechach naszego realnego wszech-
świata, obchodzac, w ten sposób trudności z bezpośrednim wyznaczeniem jego średniej
8
gestości
, .
1. W zwykle stosowanej formalnej definicji
q = −RR̈/Ṙ2 (6.46)
sens parametru nie jest zbyt czytelny. Lepiej bedzie

, najpierw, w analogii do prawa
Hubble’a, obliczyć przyspieszenie
a = r̈ = r0 R̈ = (R̈/R)r (6.47)
skad
, widać, że parametr akceleracji R̈/R jest stala, niezależna, od wspólrzednych
,
analogiczna, do stalej Hubble’a H(t), o wymiarze [H 2 ]. Stad , już jest jasne, że chcac
,
mieć bezwymiarowy i dodatni przy hamowaniu parametr deceleracji wprowadzimy
go definicja,
R̈ R̈R
q(t) = − = − (6.48)
RH 2 Ṙ2
Sens, znak i możliwe wartości q(t) nie sa, dla studentów od razu oczywiste, należy
wiec
, rysować przyklady różnych R(t) o dodatnich lub ujemnych q, wskazujac, , że na
ogól q zależy od czasu i zmienia wartość wzdluż krzywej R(t).
8
Obserwacyjne wyznaczanie q na drodze tzw. testów przesuniecie—jasność”
, z wykorzystaniem galak-
”
tyk jako standardowych świec” niezbyt sie, dotad
, udawalo z powodu niepewności pomiarowych — ale
”
niedawne wykorzystanie jako tych świec supernowych przynioslo wyniki tak rewelacyjne i zaskakujace,
, że
mamy dodatkowy impuls do omawiania parametru deceleracji.
109
Użyteczność parametru deceleracji q(t0 ) = q0 uwidocznimy pelniej wskazujac, ,
że przy jego pomocy można w przybliżeniu wyznaczyć model naszego wszechświata
R(t) w niezbyt odleglym od obecnej chwili t0 przedziale czasu
1
R(t) = R(t0 ) + (t − t0 )Ṙ(t0 ) + (t − t0 )2 R̈(t0 ) + . . . = (6.49)
2
1
= R(t0 )[1 + H0 (t − t0 ) − q0 H0 2 (t − t0 )2 + . . .]
2
Pamietaj
, ac,
, że R(t0 )/R(t) = z + 1 możemy zwiazek
, (6.49) wykorzystywać w kosmo-
logii obserwacyjnej.
2. Parametrem stosowanym w kosmologii jeszcze cześciej

, niż q, wrecz
, nieustannie, jest
bezwymiarowa gestość
, wszechświata Ω . Ponieważ przyszlość wszechświata, jego
wiek i różne inne cechy zależa, od porównania jego średniej gestości
, ρ z gestości
, a,
krytyczna, ρKR , to w istocie wszystko zależy tylko od stosunku
ρ
Ω= (6.50)
ρKR
Nasi studenci musza, wdrożyć sie, do mówienia o wszechświecie w kategoriach Ω -

np. że plaski wszechświat Einsteina-de Sittera mamy przy Ω = 1 itp. Zwiazek
, Ωz
parametrem deceleracji wynika z analizy równań Friedmana.
3. Teraz możemy już pokazać jak wyrażaja, sie, równania Friedmana poprzez obserwa-
cyjne parametry H oraz q (lub Ω ). Drugie równanie Friedmana (6.23) po uwzgled- ,
nieniu definicji q można zapisać jako
3p 3
ρ+ 2
= H 2q (6.51)
c 4πG
Zatem dla okresu historii wszechświata w którym p = 0 przybiera ona postać
3
ρ= H 2q czyli ρ = ρKR · 2q (6.52)
4πG
a zatem
Ω = 2q (6.53)
gdzie uwzgledniliśmy
, definicje, ρKR oraz poslużyliśmy sie, parametrem Ω . Pierwsze
równanie Friedmana (6.21) po uwzglednieniu
, definicji ρKR oraz Ω zapisze sie, w
zawsze stosowalnej postaci
kc2
2
= H 2 · (Ω − 1) (6.54)
R
który możemy też odczytać jako formule, na obserwacyjne wyznaczenie krzywizny
wszechświata. Oczywiście dla wszechświata w którym p = 0 możemy stosować to
równanie Friedmana także w postaci
kc2 /R2 = H 2 (2q − 1) (6.55)
110
Z tych zwiazków
, studenci widza, jasno, że wartość q jest prosto powiazana
, z gestości
, a,
wszechświata, a dokladniej jest zdeterminizowana przez bezwymiarowa, gestość, Ω , oraz
że od wartości q uzależniona jest też krzywizna wszechświata k/R2 . (punkt 4) W szczegól-
ności dla plaskiego wszechświata Einsteina-de Sittera otrzymujemy natychmiast z (6.55)
lub (6.53)
q = 1/2 (6.56)
2/3
co student może także stwierdzić podstawiajac , wprost R = at do definicji q. Trzeba
przypomnieć,że na ogól q 6= const jest funkcja, czasu. Dla wszechświata zamknietego
, k=
+1 i (6.55) wskazuje, że wówczas w dowolnej chwili q(t) > 1/2; to samo widzimy od razu
z (6.53). Analogicznie, we wszechświecie otwartym zawsze q(t) < 1/2. Studenci musza, sie,
wdrożyć do pamietania
, że wartość q, podobnie jak Ω, rozdziela możliwe wszechświaty na
trzy odrebne
, klasy.
C.37 Matematyczna analiza równań Friedmana:

ogólne cechy rozwiazań.
,
1. Rozwiazanie
, równań Friedmana (przy p = 0) dla najprostszego i najważniejszego
przypadku k = 0, to jest R = at2/3 studenci znaja, już dobrze. Ścisle rozwiazania
, dla
przypadków k = +1 oraz k = −1 można przedstawić parametrycznie
Rmax Rmax
k = +1 → R = (1 − cos η), t= (η − sin η) (6.57)
2 2c
Rmax Rmax
k = −1 → R = (cosh η − 1), t= (sinh η − η) (6.58)
2 2c
gdzie stala
8πG
Rmax = ρ(t0 )R03 (6.59)
3c2
Ponieważ zależność R(t) jest w takich zwiazkach
, malo czytelna trzeba sporzadzić
,
wykres podstawiajac , zwi ekszaj
, ace
, sie, wartości za parametr η. Otrzymujemy klasycz-
ne wykresy R(t) dla modeli Friedmana podobne do naszkicowanych w przykladzie
B.7.
2. Ścisle rozwiazanie
, trzeba wypisać (można je analizować komputerowo), ale dla na-
szych celów istotniejsze jest, że ogólne cechy rozwiazań
, możemy przedstawić studen-
tom bez podawania rozwiazań , szczególowych. Możemy przede wszystkim od razu
pokazać wprost z równań konieczność istnienia osobliwości pierwotnej(9 .
9
Mianowicie podstawiajac
, do równania Friedmana(6.11) zwiazek
, ρR3 = ρ0 R03 dostajemy je w postaci
8 R03
Ṙ2 = πGρ 0 − kc2 (6.60)
3c2 R
Ponieważ w obecnej chwili t0 wszechświat rozszerza sie,
, to dla chwili w niedawnej przeszlości t < t0
111
Ponadto:
Dla k = +1 od razu widać, że zwiazany, grawitacyjnie wszechświat osiaga

, mak-
symalny rozmiar gdy Ṙ(t) = 0, co poprzez równanie Friedmana w postaci (6.60)
daje natychmiast
8
Rmax = 2 πGρ0 R03 (6.61)
3c
przy czym (z podstawowej postaci równania Friedmana (6.12) dla k = +1) R0 =
c( 38 πGρ0 − H02 )−1/2 . Tak wiec
, mierzac , H0 i ρ0 możemy poznać zarówno obecny
promień krzywizny wszechświata jak i promień maksymalny, w fazie najwiekszgo ,
rozszerzenia. Staje sie, teraz jasne dlaczego stala Rmax w ścislych rozwiazaniach
,
(6.57) i (6.58) — majaca , sens maksymalnego promienia wynosi wlaśnie tyle ile tam
podano.
Przeksztalcajac, (6.61) latwo pokażemy, że Rmax można też zapisać jako
c Ω0 c 2q0
Rmax = 3/2
= (6.62)
H0 (Ω0 − 1) H0 (2q0 − 1)3/2
Uzyskujemy także latwo zależność
Rmax Ω0 2q0
= = (6.63)
R0 Ω0 − 1 2q0 − 1
Zwiazki
, (6.61),(6.62),(6.63) wykorzystywane dla różnych wartości Ω0 , H0 ulatwiaja,
analize, modelu k = +1. Znajac , Rmax możemy latwo otrzymać z równania Friedmana
(6.11), że minimalna gestość
, wszechświata (wobec Ṙ = 0)wyniesie
ρmin = 3c2 /8πGRmax 2 (6.64)
stad
, obliczymy calkowita mase, wszechświata
3πc2 Rmax
M = ρmin Vmax = ρmin · 2π 2 Rmax
3
= (6.65)
4G
Także calkowity czas istnienia wszechświata tBB , od poczatku
, do końcowej osobli-
wości, znajda, studenci latwo jako
Rmax Ω0
tBB = 2tmax = π =π T0 (6.66)
c (Ω0 − 1)3/2
musi być R(t) < R(t0 ). Zwiazek
, (4.4) prowadzi wówczas algebraicznie do wniosku, że Ṙ(t) > Ṙ(t0 ) przy
czym Ṙ(t0 ) > 0 (rozszerzanie). Sytuacja powtarza sie, dla dalszych chwil wcześniejszych czyli Ṙ(t) stale
rośnie gdy t maleje, zatem krzywa R(t) coraz stromiej zakrzywia sie, w dól i musial w przeszlości istnieć
moment kiedy R = 0. W chwili tej odleglości wzajemne r(t) = r0 R(t) dowolnych punktów osiagaj
, a, zero,
a gestość
, staje sie, nieskończenie wielka. Mamy doczynienia z osobliwościa, pierwotna,, która, — w ramach
modeli Friedmana — możemy uważać za poczatek
, wszechświata. Moment osobliwy wybieramy jako zero
czasu czyli R(0) = 0. Opisany tu przebieg funkcji R(t) ma w interpretacji newtonowskiej oczywista,
przyczyne, fizyczna., Jest nia, wzajemne przyciaganie
, sie, galaktyk powodujace
, grawitacyjne hamowanie,
czyli deceleracje, szybkości rozszerzania sie, w miare, uplywu czasu. Nachylenie R(t) musi stale maleć ze
wzrostem czasu.
112
gdzie T0 jest dzisiejsza, wartościa, czasu Hubble’a.
Dla k = −1 możemy latwo znaleźć graniczne zachowanie sie, rozwiazania

, R(t). W
tym przypadku dla t → ∞ także R(t) → ∞, toteż równanie Friedmana przyjmuje
postaci graniczne:
t → ∞, Ṙ2 ∼= c2 , skad, R∼
= ct
(6.67)
A
t → 0, Ṙ2 = R , skad
, R∼
= at2/3 (jak przy k=0)
Teraz już każdy student z latwo narysuje R(t) w tym przypadku.
3. Studenci moga, zauważyć, że formalnie rozwiazanie

, (6.57) dla k = +1 pozwala na
rozszerzenie czasu istnienia wszechświata do nieskończoności, co daje wszechświat
cykliczny (oscylujacy).
, Rzeczywiści, w przypadku wszechświata zamknietego
, widzi
sie, czasem dorysowane na wykresie R(t) dalsze identyczne cykle. Trzeba jednak
pamietać
, o dwóch okolicznościach. Po pierwsze jest to tylko nieusprawiedliwiony
zabieg formalny — w osobliwości traca, sens zalożenia OTW i nie ma żadnych re-
alnych podstaw do zakladanie w ogóle istnienia wszechświata poza tym punktem.
Po drugie gdyby wszechświat przeżyl osobliwość i zachowal przy tym tożsamość
(zapamieta, l stan przed osobliwościa),
, to jak pokazal Tolman [123] powolny wzrost
entropii (poprzez fotonowe promieniowanie gwiazd) prowadzi do powolnego zwiek- ,
szania kolejnych Rmax oraz okresów tBB . Nastepne
, cykle bylyby wiec , coraz wieksze
,
(aż do odleglej stabilizacji gdy gwiazdy przestalyby sie, tworzyć i promieniować).
C.38 Kosmologiczne obliczanie wieku wszechświata.

Znajomość rozwiazań
, równania Friedmana daje możliwość odpowiedzi na ważne i zawsze
interesujace
, studentów pytanie o aktualny wiek wszechświata t0 .
1. W najprostszym ujeciu
, zasadniczy tok myśli zostal przedstawiony w przykladzie
B.9. W naszych wykladach zwracać trzeba glównie uwage, na
— podstawowa, idee, zawarta, w tym przykladzie jak znaleźć wartość t0 ,

— dopuszczalny zakres wartości t0 , wplyw na t0 wartości H0 i q0 (deceleracja),
— zwiazek
, z ilościa, materii ukrytej.
Czas Hubble’a bylby wiekiem wszechświata gdyby szybkość rozszerzania w przeszlo-

ści byla taka sama jak obserwowana w danej chwili t (tj. gdyby Ṙ(t) = const, co
dawaloby przerywana, linie na rys.6.3). Jednak wskutek deceleracji zawsze, zgodnie z
rysunkiem, mamy t < T . Widzimy, że bieżacy
, wiek wszechświata jest zawsze mniej-
szy od odpowiadajacego
, mu czasu Hubble’a.
Znajomość H0 = Ṙ(t0 )/R(t0 ) oznacza znajomość nachylenia R(t) w dzisiejszej

(t = t0 )chwili. Miejsce przeciecia
, R(t) z osia, czasu zależy od ksztaltu R(t), czyli
poza H0 zależy jeszcze od dzisiejszej gestości
, materii ρ0 . Im wieksze
, ρ0 tym byla
113
wieksza
, grawitacyjna deceleracja i tym jest mniejszy wiek wszechświata t0 w porów-
naniu z T0 .
1) Przy ρ ≈ 0 mielibyśmy t0 ≈ T0 .
2) Przy ρ0 = (ρ0 )KR mamy do czynienia z wszechświatem Einsteina-de Sittera
(k = 0). Jak podano w przykladzie B.9. otrzymujemy wówczas dla dowolnej
chwili T = R(t)
Ṙ(t)
= 23 t czyli t = 23 T . Przy T0 = 18 · 109 lat dzisiejszy wiek
wszechświata wynosilby t0 = 12 · 109 lat.
3) Przy ρ0 > (ρ)KR (k=+1, wszechświat zamkniety) , samo tylko równanie Fried-
mana daje dla ρ0 → ∞ spadek wieku wszechświata do t0 → 0. Możemy jednak
wówczas uzyskać z modelu realistyczne ograniczenie górne na gestość
, wszech-
świata wyrażone poprzez oczywisty warunek, aby wiek wszechświata byl dluż-
szy niż oszacowany niezależnie wiek wystepuj
, acych
, w nim obiektów (np. stare
gwiazdy). Jak wskazujemy poniżej warunek ten oznacza, że ρ0 może przewyż-
szać (ρ0 )KR najwyżej okolo 2-krotnie, tzn. Ω0 ≤ 2 — a być może prowadzi do
znacznie bardziej radykalnych wniosków, jeśli istnieja, naprawde, obiekty starsze
niż stare gwiazdy (patrz punkt poniżej).
2. W sprzyjajacych
, warunkach wykladowych byloby bardzo wskazane prześledzić ilo-
ściowo wplyw obecnej gestości
, wszechświata Ω0 (lub parametru deceleracji, q0 =
Ω0 /2) na ściśle wyrażony wiek wszechświata t0 — tzn. obliczać t0 dla różnych war-
tości Ω0 .
Ze ścislych rozwiazań
, równań Friedmana (6.57) i (6.58) można uzyskać(10 ścisle
wartości na t0 dane przez zwiazki
,
t0 = f (Ω0 ) · T0 (T0 = H −1 , czas Hubble’a) (6.68)
gdzie
• dla Ω0 = 1 → f (Ω0 ) = 2/3 (jak już latwo uzyskaliśmy)
• dla Ω < 1 → f (Ω0 ) = (1 − Ω0 )−1 − (Ω0 /2)(1 − Ω0 )−3/2 cosh−1 (2/Ω0 − 1)
• dla Ω < 1 → f (Ω0 ) = (Ω0 /2)(1 − Ω0 )−3/2 [cos−1 (2/Ω0 − 1) − (2/Ω0 )(Ω0 − 1)−1/2 ]
(6.69)
Zwiazki
, te umożliwiaj a, przez proste podstawienia różnych wartości za H 0 oraz
Ω0 zdobycie praktycznych i dokladnych informacji o realnie wystepuj , acym
, wieku
wszechświata t0 . Otrzymuje sie, na przyklad nastepuj
, ace
, liczby (wykorzystujemy tu
powszechnie znany zapis) H0 = 100h km/s/Mpc):
Ω = 1, h = 1, → t0 = 6, 6 · 109 lat
•
Ω = 1, h = 0, 5, → t0 = 13 · 109 lat
Ω 1, h = 1, → t0 = 10 · 109 lat
•
Ω 1, h = 0, 5, → t0 = 20 · 109 lat
10
Przy standardowych modelach Friedmana, gdzie stala kosmologiczna nie istnieje (Λ = 0)
114
Ω = 2, h = 1, → t0 = 6, 0 · 109 lat
•
Ω = 2, h = 0, 5, → t0 = 12 · 109 lat
C.39 Czy obliczony kosmologicznie wiek wszechświa-

ta jest zbyt krótki?
Problem wieku wszechświata pojawil sie, od razu przy powstaniu kosmologii w latach
20-tych XX w., kiedy E. Hubble zmierzyl H0 ≈ 500km s−1 Mpc−1 , co dawalo na wiek
wszechświata t0 < H0−1 = 2 · 109 lat, a Slońce ok. 5 · 109 lat. Ale późniejsze poprawki
w mierzeniu odleglości (zwlaszcza rewizja Baade’go, który w 1954 r. odkryl drugi rodzaj
cefeid ) sprowadzily stala, Hubble’a do wartości 50 < H0 < 100 km s−1 Mpc−1 , co prowadzi
do wartości wieku wszechświata podanych w punkcie C.38., komfortowo zgodnych z wie-
kiem Ziemi czy Slońca. Jednak później nauczono sie, obliczać wiek najstarszych gwiazd,
skupionych w gromadach kulistych i różni autorzy otrzymali wyniki skupiajace , sie, przy
9 11
wartości tGK = (15±3)·10 lat . Porównujac , ten wiek z wartościami wieku wszechświata
t0 (patrz C.38.) widzimy, że znaleźliśmy sie, na granicy pewnego konfliktu. Jeżeli doklad-
niejsze pomiary potwierdza,, że stala Hubble’a jest znacznie wieksza
, od 50 km s−1 Mpc−112 ,
lub wartość Ω jest duża(13 — ale co gorsza” zarówno H0 jak Ω sa, duże — to kosmolo-
”
gicznie (friedmanowsko) obliczony wiek wszechświata bylby zbyt krótki, aby można go
pogodzić z wiekiem gromad kulistych tGK . Konflikt wystapi , lby jaskrawo zwlaszcza przy
9
wieku gromad przekraczajacym , 15 · 10 lat.
W tym kontekście na szczególna, uwage, zasluguja, nowe oceny wieku wszechświata oparte
na metodach datowania izotopowego, gdyż zdaja, sie, przynosić radykalna, niespodzianke. ,
Metody te oparte na analizie abundancji dlugożyciowych izotopów promieniotwórczych i
w poprzednich latach podawano, że prowadza, do wieku wszechświata okolo tiz ≈ 11·109 lat
[125]. Jednakże postep
, w kosmologii izotopowej (lepsze rozumienie roli r-procesu w astrofi-
zyce) zdaje sie, prowadzić do istotnie nowych wyników. Klapdor i wspólpracownicy podali
([126, 127, 128, 129]), że obliczony izotopowo wiek wszechświata wynosi aż tiz ≈ 22+2 −5 · 10
9
9
lat. Wiek tiz > 17 · 10 lat oznacza, że rzeczywiście staneliśmy
, w obliczu konfliktu z ko-
smologicznie wyznaczonym wiekiem wszechświata t0 , który przy obliczaniu go z równań
Friedmana okazuje sie, zbyt krótki. Konflikt staje sie, szczególnie ostry jeśli Ω = 1 (inflacja).
W tej sytuacji wydaje sie,, że jedynym czynnikiem mogacym, rozwiazać

, problem jest przy-
jecie
, istnienia niezerowej sta lej kosmologicznej Λ > 0. Sta la kosmologiczna ma sens (new-
tonowski) uniwersalnego odpychania kosmologicznego, a wiec , przeciwdziala grawitacyjnej
deceleracji. To prowadzi do wydlużenia wieku wszechświata, który może zbliżyć sie, do
11
Co prawda dwa lata temu nowe dane z satelity Hipparcos wydaja, sie, prowadzić do wieku gromad
kulistych tylko 12 mld, a może nawet 10 mld lat (patrz[124]), ale oto czytamy, że ostatnio A. Udalski
dokonal ważnej rewizji bazowej odleglości do Obloku Magellana co z powrotem podnosi wiek gromad.
12
Pierwsze dane z kosmologicznego Teleskopu Hubble’a wskazuja, na H0 ≈ 70 km s−1 Mpc−1 .
13
Dużej wartości Ω = 1 domaga sie, standardowa teoria inflacji wczesnego wszechświata w standardowej
(friedmanowskiej) kosmologii (Λ = 0).
115
wieku Hubble’a, a nawet go przekroczyć. Takie wydlużenie kosmologicznego t0 rozwiazuje
,
konflikt.
(14
Analizujac , dokladniej to zagadnienie (patrz [130]) Klapdor i Grotz doszli do wniosku ,
że jeżeli chcemy uniknać
, sprzeczności w obliczaniu wieku wszechświata to musimy uznać,
że w obecnym wszechświecie istnieje niezerowa gestość
, energii próżni, czyli dodatnia sta-
la kosmologiczna. Przy tym dla przypadku plaskiego wszechświata k = 0, faworyzowa-
9
nego przez scenariusz inflacji, przyjmujac , izotopowy wiek wszechświata tiz = 22 · 10
−56 −2
lat, otrzymuje sie, Λ = (0.5 ÷ 1.9) · 10 cm , co odpowiada gestości , energii próżni
−30 −3 (15
ρvac = (2.5 ÷ 10) · 10 gcm lub ΩΛ = ρvac /ρKR ≈ 0, 2 ÷ 1, 0 . Przeważajace , zero
wartości stalej kosmologicznej Λ > 0 otrzymuje sie, , dla przypadku plaskiego wszechświata
k = 0, także dla niższych wartości wieku wszechświata, aż do t0 ≥ 13 · 109 lat.
Oczywiście tak rewelacyjne i rewolucyjne wnioski domagaja, sie, dalszych niezależnych

potwierdzeń.
14
Wnioski te przedstawil Klapdor na konferencji w Erice (w której mialem możność uczestniczyć) już
w roku 1985, a nastepnie
, opublikowal w [130]. Tak realna ewidencja Λ > 0 zostala przedstawiona już 13
lat wcześniej niż ostatnie glośne prace oparte na badaniach supernowych(patrz [92, 93, 122, 131]).
15
Warunek k = 0 (inflacja) wymaga teraz tylko Ω = ΩM AT + ΩΛ = 1. Tak wiec , na przyklad przy
ΩΛ ≈ 0, 7 warunek k = 0, domagalby sie, tylko ΩM AT ≈ 0, 3, zgodnie z wiekszości
, a, danych o gestości
,
materii wszechświata(lacznie
, z materia, ukryta,, patrz rozdzial 7 tej pracy).
116
Rozdzial 7
Ukryta materia wszechświata.
Linia Treści (Linia A5)
• Kwestia pomiaru średniej gestości

, rzeczywistego wszechświata, trudności pomiarów
bezpośrednich. Rodzaje materii wszechświata.
• Metoda wyznaczania bezwymiarowej gestości

, Ω przez pomiar stosunków masy do
jasności M/L. Gestość
, promieniowania wszechświata L.
• Jasność galaktyk i masy ich świecacej

, materii. Relacja Fabera-Jacksona (galaktyki
eliptyczne) i Tully’ego-Fishera (galaktyki spiralne). Metoda syntezy populacji jako
przyklad metod statystycznych. Wyniki liczbowe dla M/L oraz Ω.
• Obliczanie masy galaktyki jako wstepny

, przyklad metody dynamicznej.Różniczkowa
rotacja Galaktyki, przesuniecie
, dopplerowskie dla gwiazd i obloków wodoru otacza-
jacych
, Slońce, wyznaczanie predkości
, rotacji dla Slońca. Obliczanie masy galaktyki
wewnatrz
, orbity S lońca.
• Krzywe rotacji dla galaktyk spiralnych — postać oczekiwana i zaskakujace , wyniki

pomiarowe. Wnioski o istnieniu ciemnej materii ukrytej i szacunek jej ilości wewnatrz
,
galaktyki. Wartości M/L dla galaktyk spiralnych, wnioski o Ω.
• Rodzaje materii i rozklad masy w naszej Galaktyce. Typy gwiazd i podsystemy

gwiazdowe, pyl, gaz. Rodzaje promieniowania. Rozklad masy i ciemna materia w
pobliżu Slońca. Wyznaczanie krzywej rotacji materia ukryta (wewnatrz
, dysku i poza
nim), modele rozkladu masy. Zageszczenie
, centralne i jadro
, Galaktyki(czy czarna
dziura?).
• Dynamiczne metody wyznaczania M/L dla galaktyk eliptycznych — dyspersja pred-

,
kości, model Kinga.
117
• Podwójne uklady galaktyk, dynamiczne metody oceny masy zwiazanej
, grawitacyj-
nie. Wartości M/L, ciemna materia ukladu.
• Twierdzenie o wiriale dla grup oraz galaktyk. Materia ukryta i jej dominacja w skali
grup i gromad. Wartości M/L, wnioski o wartości Ω.
• Analiza liczbowa wartości M/L oraz Ω dla gromady w Warkoczu Bereniki (Coma
Berenicae Cluster).
• Podsumowanie pomiarów M/L i kwestia globalnej wartości Ω. Czy możemy spodzie-

wać sie, Ωwsz = 1 w skali wszechświata? Przeslanki teoretyczne (inflacja?) i wstepne
,
dane o pomiarach w najwiekszych
, skalach (Virga flow, IRAS, zliczenia). Krytyka
postulatów o Ωwsz = 1, umocnienie sie, wartości Ωwsz < 1 (Ωwsz ≈ 0, 20).
• Niestandardowe spojrzenie na rezultaty pomiarów Ωwsz — stala kosmologiczna otwie-

ra nowe możliwości!
• Jaka jest natura ukrytej materii dominujacej

, wszechświat? Odkrycie niebarionowości
zasadniczej masy wszechświata, znaczenie tego stwierdzenia.
• Czy neutrina maja, mase, i czy to wlaśnie neutrina kosmiczne moga, stanowić ukry-
ta, materie, wszechświata (w calości lub dominujacej
, cześci)?
, Analizy teoretyczno-
obserwacyjne (jako przyklad teorii D.Sciamy) oraz niedawne doniesienia o zmierze-
niu masy neutrin (Kamiokande, oscylacje neutrin).
• Neutrina a formowanie galaktyk (informacyjnie). Goraca”, czy zimna” materia

” ”
ukryta. Czy pomiary ukrytej materii wskaża, na realność czastek
, egzotycznych”
”
(aksjony, czastki
, supersymetryczne)?
• Materia ukryta a rozwijanie sie, pogladu

, na wszechświat.
Linia Przykladów (Linia B)
B.10 Jak obliczyć mase, galaktyki?

Ponieważ gwiazdy w Galaktyce pomimo przyciagania
, tworza, uklad stabilny, a ponadto
charakterystycznie splaszczony w formie dysku, możemy już stad, przypuszczać, że gwiaz-
dy (wraz z wodorem miedzygwiazdowym)
, obiegaja, centrum Galaktyki. Ten ruch obrotowy
zostal stwierdzony obserwacyjnie przez pomiary przesunieć, dopplerowskich (o charakte-
rystycznym rozkladzie przestrzennym ) dla światla gwiazd otaczajacych
, Slońce oraz dla
linii λ = 21 cm wodoru miedzygwiazdowego.
, Z pomiarów tych przesunieć, wynika, że na
118
przyklad Slońce, znajduje sie, w odleglości r ≈ 0, 7R ≈ 8, 5kpc od centrum Galaktyki,
obiega to centrum z predkości
, a, V ≈ 220 km/s (czyli w czasie T ≈ 240 · 106 lat)(1 .
Mase, Galaktyki M zawarta, wewnatrz, orbity Slońca (o masie MSl ) możemy w przybli-
żeniu wyznaczyć natychmiast za zwiazku
,
MSl · v2 GMSl M
= (7.70)
r r2
skad
,
v2 r
M= (7.71)
G
Podstawiajac
, liczby otrzymamy
M ≈ 2 · 1041 kg ≈ 9 · 1010 MSl (7.72)
Ponieważ tylko niewielki procent gwiazd znajduje sie, dalej od jadra

, Galaktyki niż Slońce,
(2
podana wyżej wielkość wyznacza rzad
, wielkości masy Galaktyki . Mówiac
, ostrożniej —
obszaru zawierajacego
, gwiazdy i dzieki
, ich światlu widzianego jako Galaktyka. Czy jed-
nak poza tym obszarem nie ma już na pewno znacznych ilości żadnej innej, nieświecacej ,
materii?
B.11 Skad,
wiemy o istnieniu ukrytej materii wszech-
świata?
1. Krzywe rotacji galaktyk.
Z nowych obserwacji wynika, że neutralny wodór można wykryć nie tylko wewnatrz
,
dysków galaktycznych, ale również daleko poza obszarem galaktyki. Calkowita masa
tego wodoru jest niewielka w porównaniu z masa, gwiezdnego dysku(3 , ale pomiary
przesunieć
, dopplerowskich dla charakteryzujacej , wodór linii λ = 21 cm pozwalaja,
wyznaczyć także na dużych odleglościach predkość
, rotacji tego wodoru wzgledem
,
centrum. W jaki sposób powinna on zależeć od odleglości od centrum galaktyki?
Jeśli przyjać,
, że rozklad masy ograniczony jest do zageszczenia
, centralnego o pro-
mieniu R, w którego wnetrzu
, ρ = const, to ze zwi azku
, analogicznego do (7.71)
otrzymamy:
1
Patrz np.[50]
2
Wedlug dokladniejszych pomiarów i obliczeń w naszej Galaktyce masa zageszczenia
, centralnego wy-
nosi Mj = 1, 0 · 1010 Ms , zaś masa calego dysku galaktycznego Md ≈ 6 · 106 MSl (patrz np.[50]). W naszym
przybliżonym obliczeniu zakladaliśmy (nieslusznie), że masa Galaktyki rozlożona jest kulistosymetrycznie.
3
Stanowi zwykle kilka procent masy calkowitej (patrz np.[59],[132, 133]).
119
4 3
1) dla r < R, uwzgledniaj
, , że wówczas M (< r) = 3 πr · ρ
ac,
s
4 √ (7.73)
v= πGρ · r czyli v ∼ ρ·r
3
2) natomiast dla r > R
s
GM (7.74)
v= czyli v ∼ r−1/2
r
Możemy sie, zatem spodziewać dla galaktyk krzywe rotacji v = f (r) o przebiegu jak
na rys.7.1a.
Rysunek 7.1: Krzywe rotacji galaktyk. Na rys.7.1a przedstawiona jest zależność oczeki-
wana, jeżeli masa galaktyki jest skupiona glównie w świecacym
, zageszczeniu
, centralnym.
Faktycznie obserwowane zależności pokazane sa, na rys.7.1b, 7.1c i 7.1d (patrz 6.50). Ob-
serwowana stalość predkości
, v ≈ const (czyli M/r ≈ const) świadczy o istnieniu dużych
ilości ciemnej, ukrytej materii daleko poza zageszczeniem
, centralnym i nawet dyskiem.
Tymczasem pomiary pokazuja, (dla naszej Galaktyki lub np. galaktyki Androme-
dy oraz wielu innych(4 ), że wprawdzie wewnatrz, centralnego zageszczenia
, predkości
,
rotacji faktycznie wzrastaja, z odleglościa, w przybliżeniu zgodnie z (7.73) — czyli
4
Odpowiednie dane np. w [134, 135, 136, 137]
120
centralne cześci
, wykazuja, rotacje, jak cialo sztywne — jednak dalej i to nawet w
odleglościach daleko poza widzialnym dyskiem predkości
, gazu nie spadaja, zgod-
nie z (7.74)! W rzeczywistości po osiagni
, eciu
, maksimum predkości
, rotacji pozostaje
niemal stala, wielkościa, (patrz rys.7.1b,c,d) co najmniej do odleglości kilkakrotnie
(kilkunastokrotnie) przewyższajacych
, promień zageszczenia
, centralnego5 .
Jeżeli v = const to z (7.71) wynika, że w odleglości r > R mamy M (< r) ∼ r.

Tak wiec , dzialajaca
, grawitacyjnie, a zatem calkowita masa wzrasta proporcjonalnie
do odleglości od centrum, daleko poza obszarem świecenia materii dysku. To świad-
czy, że galaktyki otoczone sa, rozleglymi halo” wypelnionymi jakaś, ciemna, ukryta,
”
materia,, o masie istotnie znaczacej
, — kilka razy przewyższajacej
, mase, świecacego
,
dysku(6 .
2. Twierdzenie o wiriale dla gromad galaktyk.
Galaktyki zgrupowane sa, w gromadach, toteż na skutek dzialania wzajemnych sil

grawitacji posiadaja, zarówno energie potencjalne jak i energie kinetyczne (zwiazane
,
z ich predkościami
, wlasnymi wewnatrz, gromady wywolanymi przez te wewnetrzne ,
sily grawitacyjne). Ponieważ z dobra, dokladnościa, wiekszość
, gromad stanowi uklad
odosobniony i stacjonarny musi w nich obowiazywać, grawitacyjne twierdzenie o
wiriale (wykorzystane już w przykladzie B.1):
X 1X X Mi Vi2 1 X GMi Mj
Ek = |Ep | czyli = (7.75)
2 i 2 2 rij
gdzie Vi oznaczaja, predkości

, wlasne galaktyk, rij ich wzajemne odleglości, zaś Mi
ich masy. Tymczasem pomiary tych wielkości pokazuja,, że we wszystkich badanych
gromadach lewa strona powyższych równości jest wieksza
, niż prawa, na ogól bardzo
znacznie! Jaka może być przyczyna stalego otrzymania Ek 21 |Ep |?
P P
Zauważmy, że z matematycznego punktu widzenia przy zwiekszeniu , mas Mi prawa

2
strona powyższych zwiazków
, (∼ M ) rośnie szybciej niż lewa (∼ M ). Obowiazuj
, ac
, a,
równość możemy wiec
, osiagn
, ać,
, ale dopiero przy konkretnej (dla każdej z gromad
wyliczonej) masie sumarycznej MGROM przewyższajacej , sume, mas przypisanych po-
szczególnym galaktykom.
Konkretne obliczenia pokazuja,, że calkowita masa zawarta w obszarze gromady prze-
wyższa bardzo znacznie mase, mas świecacych
, dysków jej galaktyki, a wiec
, materii
widocznej (widocznej w jakikolwiek sposób: poprzez światlo gwiazd czy rentgenow-
ska, emisje, z goracego
, gazu galaktycznego). przewyższa nawet sume, mas, które po-
szczególne galaktyki wiaż
, a, ze soba, grawitacyjnie (wyliczona, jak w punkcie B.10.1).
5
Dla naszej Galaktyki zmierzono v = const co najmniej do 20 kpc (ale wylicza sie,
, że ciemna materia
siega
, co najmniej do 40 kpc), zaś w niektórych galaktykach do 80 kpc;patrz np.[50, 138, 139].
6
Na przyklad dla naszej Galaktyki oblicza sie, z krzywych rotacji calkowita, mase, Mc ≈ 4, 6 · 1011 MSl ,
a zatem przewyższa ona mase, świecacego
, dysku okolo 8-krotnie.
121
Ostatecznie wszystkie takie wyniki świadcza, jednoznacznie, że wewnatrz
, gromad ga-
laktyk, wokól świecacych
, dysków galaktycznych, a zw laszcza w przestrzeni pomiedzy
,
galaktykami, znajduje sie, niewidoczna ukryta materia, o masie znacznie przewyższa-
jacej
, (kilkanaście lub kilkadziesiat
, razy) mase, widoczna.,
B.12 Czy ukrytej materii jest wystarczajaco

,
dużo aby
to ona decydowala o ewolucji i finalnym losie wszechświata?
Jaka jest jej natura?
1. Średnia gestość
, wszechświata i jego przyszlość.
Wykrycie we wszechświecie materii ukrytej ma ogromne znaczenie — ściśle na-

ukowe i światopogladowe.
, Przypomina, że o przebiegu ewolucji, geometrii i losie
wszechświata decyduje stosunek jego średniej gestości
, ρ do gestości
, krytycznej ρKR ,
czyli
ρ
Ω= (tzn. bezwymiarowa gestość
, wszechświata) (7.76)
ρKR
(Cechy wszechświata dla Ω < 1, Ω = 1, Ω > 1 sa, omówione w przykladzie B.8)
Jaka, odpowiedź na te fundamentalne kwestie daja, pomiary?
Przede wszystkim okazuje sie, , że zarówno ρ i ρKR maja, tak bardzo podobne warto-
−29 3
ści rzedu
, 10 g/cm , że przy istniejacych
, niepewnościach pomiarowych stale jed-
noznaczne odpowiedz nie jest (raczej ) możliwa. (Jest to sytuacja może irytujaca, ,
ale w istocie intrygujaca:
, czy ta zbieżność jest tylko przypadkiem? Czyżby byl jakiś
powód, dla którego ρ nie jest np. 10000 razy wiekszy
, czy mniejszy niż ρKR ?)
Ze wzgledu, na znaczenie zagadnienia od wielu lat trwaja, intensywne wysilki zmierza-

(7 (8
jace
, do możliwie precyzyjnego wyznaczenia Ω . Przy obecnie preferowanej warto-
ści stalej Hubble’a w granicach 60 do 65 km 2
s /Mpc mamy ρKR = 3H /8πG ≈ 8·10
−30
3 −31
g/cm . Uwzglednienie
, tylko materii widocznej prowadzi do ρLU M ≈ 1 · 10 g/cm3 ,
co dawaloby wartość Ω zaledwie ΩLU M = 0, 019 (z wszelkimi konsekwencjami o
7
Ze wzgledów
, pomiarowo-obliczeniowych dokonuje sie, tego w praktyce nie przez bezpośrednie pomiary
ρ i porównanie z ρKR (po pomiarach H), lecz poprzez pomiary stosunku masy do jasności absolutnej M/L
(w coraz wiekszych
, skalach przestrzennych) i porównanie jej z wyliczona, krytyczna, wartościa, (M/L)KR =
1350h(MSl /LSl ) (gdzie h = H[km · s−1 · Mpc−1 ]/100[km · s−1 · Mpc−1 ] zaś MSl i LSl oznaczaja, mase, i
jasność Slońca, doskonale znane) — patrz komentarz C.42 w tej pracy.
8
Z uwzglednieniem
, danych, zaczynajacych
, naplywać z satelitarnego Kosmicznego Teleskopu Hubble’a
9
Przy osiagni, etej
, obecnie precyzji pomiarowej , że ΩLU M jest zawsze w granicach ΩLU M ≈
uważa sie,
0, 01÷0, 02, patrz np. [47], ale pojawiaja, sie, ostatnio re-ewaluacje prowadzace
, do jeszcze niższych wartości
ΩLU M ≈ 0, 004, patrz np.[140].
122
geometrii i losie wszechświata). Ale tu dochodzimy do fundamentalnego aspektu
wykrycia materii ukrytej. Bowiem pomiary, wykonane metodami omawianymi w
przykladzie B.10., pokazuja, dobitnie, że materii ukrytej jest kilkanaście lub kilka-
dziesiat
, razy wiecej
, niż widzialnej. Analiza krzywych rotacji dla poszczególnych
galaktyk wskazuje na ΩGAL ≈ 0, 03 ÷ 0, 07 10 (tyle wnosi ukryta materia zwiazana , z
poszczególnymi galaktykami). Dla gromad galaktyk twierdzenie o wiriale podnosi Ω
do wartości w zakresie ΩGROM ≈ 0, 12 ÷ 0, 50 11 (co jest miara, ilości ciemnej materii
w skali gromad).
Od kilkunastu lat istnieja, poważne przeslanki teoretyczne (tzw.teoria inflacji wcze-

snego wszechświata [16, 147, 148, 149]) wskazujace, , że obecny wszechświat powinien
być pozbawiony krzywizny przestrzennej (k = 0), a to prowadziloby nas(12 do
oczekiwanej wartości Ω = 1, 00 (obserwowana zbieżność wartości ρ i ρKR nie bylo-
by przypadkiem!). Czy możemy spodziewać sie, , że pomiary uwzgledniaj
, ace
, ciemna,
materie, ukryta, w jeszcze wiekszych
, skalach niż gromady galaktyk potwierdza, taka,
wartość?. Istotnie, donoszono o tego rodzaju pomiarach i wynikach rzedu , Ω ≈ 113 ,
ale obecnie pojawia sie, opinia, że zbiór wszystkich dostepnych
, obserwacji wskazuje
(14
na raczej mniejsze Ω, być może Ω = 0, 20÷0, 30 (w skali wszechświata). Jednakże
kwestia jest nadal otwarta, a niewatpliwie
, górne ograniczenie na Ω (otrzymane ze
15
wzgledu
, na inne aspekty dużych Ω , kontrolowane obserwacyjnie) wynosi Ω ≤ 2.
Mimo tych niepewności w każdym wypadku już na pewno: to wlaśnie materia ukryta
dominuje we wszechświecie, określajac, jego zawartość i decydujac , o przebiegu ewo-
lucji. Jest jej conajmniej 10-cio krotnie wiecej
, niż materii widzialnej (gdyż na pewno
Ω > 0, 10), a prawdopodobnie okolo 20 ÷ 30 razy wiecej; , ale nie wykluczone, że na-
wet 100(200?) razy wiecej
, (gdyby Ω ≈ 1.0 lub powyżej). W tym ostatnim wypadku
obecność ukrytej materii zmienilaby nawet konkluzje o finalnym losie wszechświata.
Jeżeli umocni sie, wynik Ω < 1 na przyklad Ω ≈ 0, 20 ÷ 0, 30 to powinniśmy wnio-

skować, że żyjemy w rozszerzajacym
, sie, wiecznie wszechświecie, z poczatkiem,
, ale
bez końca, z geometria, o ujemnej krzywiźnie (k < 0), o nieskończonej objetości
,
(V = ∞) i liczbie galaktyk. Teoria inflacji okazaloby sie, chybione, lub wymagaloby
wymyślnych rewizji — już zreszta, przeprowadzanych.
10
Patrz np.[50, 134, 41].
11
Starsze analizy pomiarów podawaly wartości siegaj
, ace
, nawet Ω ≈ 0, 50 (patrz np.[142]), nowsze
analizy preferuja, raczej niższe wartości; patrz np. [140, 143, 144, 145, 146].
12
O ewentualnej i fascynujacej, innej możliwości popatrz w przypisach(28) i (44)
(dlatego wyrażamy sie,
tu ostrożnie).
13
Patrz np.[150, 151, 152, 153, 154].
14
Patrz np.[47, 122, 131, 155].
15
Duża gestość
, Ω powodowaloby duże opóźnienie (deceleracje)
, w ruchu galaktyk, co nie jest obserwowa-
, że w każdym razie parametr deceleracji q ≤ 1,
ne. Mimo znacznych niepewności pomiarowych uważa sie,
co wobec 2q = Ω daje Ω ≤ 2)
123
Chyba że . . . siegn
, elibyśmy
, po inny wariant modelu wszechświat, ogólniejszy niż
friedmanowski, ale też zgodny z OTW — który potencjalnie jest możliwy, ale mu-
sialby być poparty konkretnymi i niewatpliwymi
, obserwacjami- a wówczas podane
wartości Ω mogloby prowadzić do nieco innych, bardziej subtelnych wniosków(16 .
2. Natura materii ukrytej.
Skoro już wiemy, że conajmniej 90% masy wszechświata stanowi ciemna materia
ukryta, to tym istotniejsze staje sie, pytanie jaka jest jej natura? Na pierwszy rzut
oka moglibyśmy sadzić,
, że sa, to nieświecace,
, wygasle gwiazdy lub jakieś inne ciemne
skupiska materii zlożonej, podobnie jak gwiazdy , z barionów — zwyklych czastek, ,
jak protony czy neutrony, wiaż acych
, , sie, w j adra
, atomowe i nadajacych
, masy wszyst-
kim obiektom. Tak jednak nie jest.
Kosmologiczna teoria Goracego , Wybuchu Pierwotnego okazala sie, tak dobra, precy-
zyjna obliczeniowo i konkluzywna, że nie tylko pozwolila na dokladne obliczenia za-
wartości we wszechświecie pierwiastków tworzacych
, sie, w Wybuchu (42 He, 21 D, 32 He, 73 Li)
— dajac , liczby doskonale zgodne z dokladnymi pomiarami (i to pomimo, że te licz-
by różnia, sie, pomiedzy
, soba, o 9 rzedów
, wielkości!) — ale doprowadzila ponadto do
nastepuj
, acego
, wniosku:
We wszechświecie jest tylko tyle wszystkich barionów — bez wzgledu , na

to, czy znajduja, sie, one w materii widocznej czy też materii ukrytej — że
powodowana ich masa, bezwymiarowa gestość
, wszechświata zawiera sie, w
granicach 0, 01 < ΩBAR < 0, 08; prawdopodobnie ΩBAR ≈ 0, 03 (a .
a
patrz np.[55, 156, 157, 158, 159] oraz komentarze C.69 w tej pracy.
Jest to bardzo ważny rezultat. Pokazuje od razu, że same tylko bariony (nukleony) w
żadnym wypadku nie moga, zamknać” , przestrzeni wszechświata, to jest dać Ω > 1.
”
Pokazuje, że prawie na pewno cześć
, barionów znajduje sie, poza materia, widzialna,
(gdyż ΩLU M ≈ 0, 01), a wiec
, w materii ukrytej. Ale przede wszystkim pokazuje, że
ponieważ równocześnie Ω ≥ 0, 20 to na pewno dominujaca,
, zasadnicza masa materii
ukrytej, a wiec
, i calej zawartości wszechświata ma nature, nie-barionowa!, To nie sa,
jakieś wygasle gwiazdy lub im podobna zwykla” materia. Z podanych liczb wynika,
”
16
W standardowej kosmologii modeli Friedmana k = 0 oznacza automatycznie Ω = 1. Jeśli jednak
dopuścimy istnienie stalej kosmologicznej Λ > 0, to pomimo, że pojawia, sie, wówczas uniwersalne odpy-
chanie kosmiczne jest ona równoznaczne dodatkowej dodatniej (!) gestości
, energii — masy. Taka sytuacja
powodowalaby, że także przy Ω < 1 możemy mieć k = 0 (plaski wszechświat) i moglaby spójnie, w
piekny
, sposób pogodzić teorie, inflacji ([147, 149]) z obserwacjami dajacymi
, np.Ω ≈ 0.3. Rozważamy tu
te, niezwykla, dotad
, możliwość, ze wzgledu
, na niedawne fascynujace
, doniesienia grup amerykańskich o
rzeczywistym wykryciu Λ > 0 (patrz [122, 131] oraz znacznie wcześniej podane wnioski otrzymane w
pracy [130] na zupelnie innej drodze. Bliżej o calej sytuacji patrz w tej pracy: komentarz C.39 przypis 2 8.
124
że ta tajemnicza materia dominujaca , wszechświat ma mase, co najmniej 3-krotnie
wieksz
, a, niż masa zwyk lej materii nukleonowej, bardziej prawdopodobne 7 ÷ 10 razy
wieksz
, a,, a może nawet 30-krotnie wieksz
, a, (gdyby Ω ≈ 1).
Jeżeli nie z barionów, to z jakich czastek

, może skladać sie, ta materia? Tu już prze-
nosimy sie, z terenu ugruntowanych konkluzji w samo centrum aktualnych badań
i różnych teoretycznych możliwości (a nawet spekulacji). Pierwszymi, oczywistymi
dla kosmologa kandydatami na te czastki , sa, neutrina, bed , ace
, reliktem pierwotnego
Wybuchu. Teoria tego Wybuchu pozwala wyliczyć, że liczbowa gestość , tych neutrin
9
we wszechświecie jest aż okolo 10 razy(!) wieksza , niż neutronów, a dokladnie wy-
−3
nosi: nν = (3/11) · nγ = 112 cm dla każdego z trzech istniejacych , typów neutrin.
−30 3
Aby wiec , zapewnić gestość
, wszechświata ρ ≈ ρKR ≈ 8 · 10 g/cm wystarczyloby
postulować, że choć jeden typ neutrin ma niezerowa, mase, (spoczynkowa) , rzedu
, za-
ledwie mν = ρ/nν ≈ 7 · 10−32 g ≈ 40eV.
Niestety, mimo poczatkowych

, doniesień jakoby stwierdzono doświadczalnie mase,
neutrina elektronowego νe i to tego wlaśnie rzedu , dziś wiemy już z danych obser-
17
wacji i eksperymentów, że mνe < 9 eV , a prawdopodobnie, jeśli nie zerowa, to jest
o wiele niższa. Pozostaja, jeszcze do dyskusji masy νµ a zwlaszcza ντ . Istnieja, tu
różne obliczenia, ale oparte zwykle na dość dowolnych zalożeniach — w tym spójna
próba teoretyczna (z argumentami pomiarowymi) wyliczajaca , wśród innych para-
metrów kosmologicznych także mase, neutrina taonowego ντ akurat na potrzebne”
”
mντ ≈ 30 ÷ 40eV18 . Co wiecej,
, ostatnio poruszylo świat fizyków poważne doniesienie
o eksperymentalnym (tym razem chyba niewatpliwym?), stwierdzeniem niezerowej
masy νµ 19 . Jednakże w globalnej opinii kosmologów, przede wszystkim z innych (niż
(20
bezpośrednie pomiary masy) wzgledów, , teza o neutrinach jako glównych nośni-
kach ukrytej masy wyraźnie traci ostatnio zwolenników.
Jeżeli rzeczywiście potwierdzi sie,

, że neutrina daja, tylko czastk
, e, masy czyli nie
17
Tyle wynosi obecnie laboratoryjne ograniczenie, patrz np. [160]. Obserwacje neutrin z supernowej 1987
A daly spójne z powyższym ograniczenie mνe ≤ 20eV, a równocześnie próby wyjaśnienia problemu neutrin
slonecznych skojarzone z modelami obliczeniowymi stosunki mas neutrin prowadzily by do hipotetycznej
wartości zaledwie mνe ≈ 10−2 ÷ 10−3 eV(patrz np. [51, 161]
18
Mamy tu na myśli teorie, czy obliczenia D. Sciany, oparte na zalożeniu swobodnego rozpadu neutrin
(co tlumaczylo by niezrozumiale dane o jonizacji gazu miedzygwiezdnego
, w Galaktyce) wylożonej w
specjalnej ksiażce
, [161], patrz też [162, 163].
19
Jest to rezultat dwóch lat pomiarów grupy amerykańsko-japońskiej w Kamiokande po raz pierwszy
opublikowany 24.05.1998 w sieci Internetu jako 14-stronicowy draft” patrz [164] Z pomiarów wynika
”
tylko różnica mas oscylujacych
, neutrin, wynoszaca
, 0, 07eV i stanowiaca
, dolna, granice, masy νµ .
20
Symulacje komputerowe pokazaly, że gdyby cala ciemna materia, lub jej wiekszość,
, miala postać
neutrin (lub innego rodzaju relatywistycznych — tzn. bardzo szybkich — czastek,
, czyli tzw. Hot Dark
”
Matter”) to galaktyki i gromady galaktyk, które obserwujemy w rzeczywistym wszechświecie nie moglyby
powstać. Duża liczba bardzo szybkich i masywnych czastek
, musialyby rozbijać tworzace
, sie, struktury,
gdy tylko zaczynaloby sie, formować.
125
moga, być dobrymi kandydatami na wiekszość
, ukrytej materii, to sytuacja staje sie,
tym bardziej ekscytujaca , i wartościowa. Bowiem wówczas to wlaśnie kosmologiczne
informacje o ukrytej materii wskaża, być może na rzeczywista, konieczność realne-
go przyjecia
, istnienia (wraz z konkretnymi charakterystykami) takich egzotycznych
czastek
, jak aksjon (hipotetyczna czastka , rozwiazuj
, aca
, pewien problem symetrii w
standardowym modelu czastek , elementarnych, patrz np.[52, 165]), czy nawet hi-
potetyczne dotad , cz astki
, supersymetryczne (jako fotino, grawitino, . . . ), których
istnienie wymagaloby w ogóle wyjścia poza obecny standardowy model czastek , ele-
mentarnych. Widać tu dobitnie, jak poprzez zagadnienia ukrytej materii — jak i
kilka innych zagadnień — kosmologia wchodzi w najbardziej fundamentalne proble-
my fizyki.
Linia Komentarzy (Linia C)
C.40 Przyszlość wszechświata i ukryta masa —

znaczenie zagadnienia. Walory poznawcze
i dydaktyczne.
W tej fazie poznawania kosmologii studenci maja, już za soba, duża, dawke, rozważań teore-
tycznych, toteż czas na przejścia do strony obserwacyjnej i pomiarowej. Daje to ożywcza,
odmiane, stylu, ale co istotniejsze pokazuje, że kosmologia to nie tylko teorie, lecz obserwa-
cyjna, pomiarowa rzeczywistość. Doświadczenie jest także w kosmologii baza, i ostatecz-
nym kryterium tkanki teoretycznej. Szcześliwie
, po omówieniu gestości
, krytycznej i wieku
wszechświata, w naturalny sposób pojawia sie, zawsze intrygujace , pytanie o przyszlość
wszechświata. Ale jak dobrze już wiemy odpowiedz na to pytanie wymaga pomiarów jego
średniej gestości.
,
Takie pomiary sa, obserwacyjnie nielatwe, ale ich niespodziewane rezultaty maja, znacze-
nie fundamentalne. Bowiem badajac , kwestie, przyszlości wszechświata odkryto istnienie
we wszechświecie ogromnej ilości ciemnej materii ukrytej o masie zdecydowanie dominuja- ,
cej masa, materii świecacej.
, Tego nie spodziewaliśmy sie.
, A jeszcze chyba mniej mogliśmy
spodziewać sie, dalszego odkrycia (zawdzieczaj
, acego
, kosmologicznej teorii pierwotnego wy-
buchu w powiazaniu
, z dokonanymi pomiarami, abundancji pierwiastków), że ogromna
wiekszość
, tej ukrytej materii – a wiec, także wiekszość
, calej materii wszechświata — w
ogóle nie jest zlożona z barionów, czyli zwyklych znanych nam czastek , (jak nukleony),
tworzacych
, masy tak gwiazd, jak Ziemi i rzeczy naszego codziennego otoczenia. Studenci
126
powinni przeżyć fascynacje, tymi odkryciami. Powstaje natychmiast irytujace, pytanie, ja-
ka jest zatem natura wiekszości
, materii naszego wszechświata? To daje po laczenie
, z fizyka,
czastek
, elementarnych w jej najbardziej fundamentalnych aspektach i stanowi kolejny wa-
lor poznawczy i dydaktyczny tej cześci
, kosmologii.
Innym takim walorem jest wkroczenie we frontowy” obszar najbardziej aktualnych badań
”
kosmologicznych. Pewno w nim niepewności, znaków zapytania, różnic interpretacyjnych,
co daje studentowi poczucie klimatu badawczego, czyli nauke, żywa,, osobista,, rodzi poczu-
cie wspóludzialu. Nie powinniśmy w wykladach zgubić tej mocy atrakcyjnej kosmologii,
nie trzeba wiec
, koniecznie unikać zagadnień niepewnych, otwartych (w rozsadnej , propor-
cji!). Pamietaj
, ac
, o dewizie ”what is science is not certain, what is certain is science” warto
pokazać studentom badawcza,, pytajna, istote, nauki. To do niej wielu z nich przyciagnie.
,
C.41 Cel, plan i taktyka tej cześci

,
wykladu. Kwestia
zagadnień wyprzedzajacych.
,
Szczególowy plan tej partii wykladów zostal podany w spisie treści rozdzial 7 (A.5) i już
jego uważne przeczytanie może wskazać przyjet, a, taktyke, wykladowa.,
W kosmologicznym programie minimum, tj. w ramach kursu fizyki ogólnej, trzeba bedzie ,
ograniczyć sie, do zakresu zilustrowanego w przykladach B.10, B.11, B.12. Ale w kursie se-
mestralnym konieczne jest pokazanie praktycznych metod zdobywania informacji o masie
i rodzajach materii wszechświata, pokazanie rozwoju informacji stalego udzialu niepewno-
ści i pytań — nie chcemy przecież utracić walorów kosmologii poprzednio wzmiankowa-
nych, omawiane zagadnienie jest fundamentalne tak dla kosmologii jak i podstaw fizyki
ogólnej. Ponieważ literatura na ten temat, choć biegla, jest slabo uporzadkowana
, i malo
przejrzysta, musimy zagadnieniom ukrytej materii poświecić , nieco wi ecej
, czasu — tak w
wykladach jak i w niniejszym komentarzu tej pracy.
Caly plan wykladowy powinien być odbiciem naturalnej drogi faktycznych badań i roz-
woju tej cześci
, kosmologii. Zaczynamy od ukazania znaczenia pomiaru średniej gestości ,
wszechświata Ω i trudności, praktycznej niemożliwości pomiarów bezpośrednich. To pro-
wadzi nas do powszechnie używanej metody pomiarów stosunku masy do jasności M/L,
której istote, studenci powinni pozyskać i poprawnie zrozumieć. Dzieki, temu jasne sie, sta-
nie zasadnicza linia wykladów, polegajaca , wyznaczeniu M/L i śledzeniu gestości
, Ω od skal
malych do czasu wiekszych,
, w końcu wszechświatowych. Glównym punktem na tej linii
jest — po wskazaniu możliwości metod dynamicznych (przyklad masa Galaktyki) daja- ,
cych cala, mase, zwiazanych
, grawitacyjnie — zaskoczenie wywo lane jaskraw a , niezgodności a,
pomiarowych krzywych rotacji z przebiegiem oczekiwanym. W tym miejscu Przyroda, po-
przez nasz pomiar i prawo grawitacji, mówi nam o sobie: istnieje materia ukryta. Ten
moment wykladowy nie tylko budzi zaciekawienie, ale też wskazuje na rzeczywiste ścieżki
rozwoju nauki, z wiodac , a, rola, eksperymentu (pomiaru) sterujacego
, opisem teoretycznym.
Dalej idziemy już tym śladem i badamy czy istnieje ukryta materia pomiedzy , galaktyka-
mi, w gromadach. Tym razem poprzez twierdzenie o wiriale. Ale to znów jest w istocie to
127
samo prawo grawitacji, co pokazuje kolejny raz poteg
, e, i użyteczność praw prawdziwie uni-
wersalnych. Bardzo jest wskazane, aby student /emphsam dochodzil do wniosków, sam
odkrywal. Dlatego w tym miejscu uruchamiamy jakiś konkretny przyklad obliczeniowy
(np. wziety
, z pomiarów w Coma Cluster) pozwalajacy , na samodzielne obliczanie M/L i
samodzielne wnioski.
Pokazujemy potem szersze dane, które nasze wnioski o ukrytej materii umacniaja, i uogól-
niaja., Tak dochodzimy do podsumowania, co nam te czyste” dane empiryczne (M/L;Ω)
”
powiedzialy o wszechświecie? Ale w ślad za tym refleksja: fakty obserwacyjne mówia, nam
cokolwiek tylko w ramach teorii (systemu, jezyka)
, – w istocie tzw. gole fakty w ogóle nie
istnieja., Dobra, ilustracja, bedzie
, w tym miejscu spojrzenie jak te same fakty daja, zgola
inne wnioski o wszechświecie, gdy do jego teorii dopuścimy stala, kosmologiczna.,
Tak osiagamy
, moment, gdy studenci pod wrażeniem odkrycia ogromnych ilości mate-
rii ciemnej zapytaja, nas na pewno czym jest ta cala materia? Możemy odpowiedzieć, że
zajmiemy sie, tym za kilka miesiecy. , Ale wtedy pojawia sie, zawód, zainteresowanie opada.
Dlatego uważam, że niekiedy trzeba wprowadzać zagadnienia wyprzedzajace. , Omówimy
je na tym etapie wybiórczo, możliwie krótko, nie calkiem dokladnie, niezbyt ściśle nawet.
Nie szkodzi. To nawet lepiej, zgodnie z ogólna, strategia, stopniowego, spiralnego pozna-
wania i rozumienia. Ale coś powiedzieć już teraz trzeba, zgodnie z inna, generalna, myśla,,
że pojecia,
, objaśnienia teorie podajemy wtedy tak czy odpowiedź na zaistniala, potrzebe. ,
W naszym wypadku trzeba bedzie , teraz powiedzieć o nie-barionowej naturze wiekszości
,
materii wszechświata (a raczej zapowiedzieć, co później dokladnie wyjaśnimy). Ta konsta-
tacja bed , aca
, stwierdzeniem zaskakujacym,, przyczynia sie, gwaltownie do wzrostu zaintere-
sowania, daje poczucie żywości i fundamentalności wspólczesnego frontu badań kosmolo-
gicznych (powiazania , z czastkami
, elementarnymi). Krótka dyskusja poznanej a zwlaszcza
potencjalnie możliwej roli neutrin we wszechświecie wzmaga jeszcze uwage, i tempera-
”
ture”, wykladu, zwlaszcza jeśli coś opowiemy o zupelnie już najnowszym i fascynujacym ,
odkryciu(?) niezerowej masy neutrin. Podobnie kilkuminutowe choćby informacje o teorii
inflacji (i psychologicznym” ciśnieniu na wartość Ω=1), o poczatkowym
, entuzjazmie co
”
do neutrin jako jedynego tworzywa ciemnej materii i ostudzeniu go potem obliczaniu for-
mowania sie, galaktyk, o ewentualności wystepowania
, czastek
, egzotycznych wszystko to,
jeśli powiedziane krótko, w uproszczeniu i zrozumiale, przyczynia sie, do zwiazania
, tych
badań w jedna, spójna, calość, bardzo wspólczesna, i żywa,, otwarta, na pytania, a dzieki
,
temu budzac , a, autentyczne zainteresowanie. Dlatego w planie wykladów uwzgledniamy
, i
te wyprzedzajace , tematy — z umiarkowaniem realizowane.
C.42 Metoda wyznaczania średniej gestości

,
Ω przez
pomiary stosunków masy do jasności M/L.
Najpierw musimy studentom uświadomić, że bezpośrednia metoda wyznaczania średniej
masy wszechświata wprost z definicji ρ = m/V , gdzie za V bralibyśmy np. arbitralnie wy-
znaczone w przestrzeni i odpowiednio duże sześciany (reprezentatywne dla wszechświata),
128
jest calkowicie nierealne. Takich trójwymiarowych objetości
, nie potrafimy w przestrzeni
wyznaczyć, a i pomiar mas zawartych w nich galaktyk (nie skorelowanych wzajemnie) by-
lyby wiecej
, niż problematyczne. Z kolei jeśli skupimy sie, na próbce galaktyk zwiazanych
,
z soba, grawitacyjnie w gromade, (gdzie możemy mieć nadzieje, na pomiar masy), to w
żaden sensowny i choć troche, dokladniejszy sposób nie możemy im przypisać konkretnej
objetości.
,
Te trudności można w dużym stopniu ominać , stosujac, metode, pomiarów stosunku masy
do jasności, w coraz to wiekszych
, skalach. Dla jej wyk ladowego omówienia można wy-
startować z zapisem obecnej średniej gestości
, wszechświata ρ0 (21 w postaci oczywistej
tożsamości:
MP R M P R LP R
ρ= = · (7.77)
VP R LP R VP R
gdzie VP R oznacza objetość
, reprezentatywnej dla wszechświata (dostatecznie dużej) prób-
ki, zaś MP R i LP R odpowiednio sumaryczna, mase, wszystkich galaktyk (ogólniej: obiektów)
próbki i sumaryczna, jasność wszystkich znajdujacych
, sie, w próbce galaktyk (ogólniej: źró-
del światla).
Wprowadzajac
, na drugi czynnik nazwe, gestość
, promieniowania wszechświata i oznaczenie
L = LV P R (7.78)
PR
oraz wyrażajac
, pierwszy czynnik zgodnie z powszechna, konwencja, w jednostkach slonecz-
nych MSl i LSl , to znaczy jako
MP R MSl
= ηP R · (7.79)
LP R LSl
gdzie ηP R oznacza bezwymiarowy stosunek masy do jasności w reprezentatywnej, próbce,
otrzymamy recepte, na wyznaczenie szukanej średniej gestości
, wszechświata
MP R MSl
ρ=h i · L = hηiP R L (7.80)
LP R LSl
Średniowanie obejmie dostepne

, w praktyce obserwacyjnej próbki danego tym, umowne za
reprezentatywne.
, do wyznaczenia L oraz < η >P R (MSl i LSl doskonale
Cale zadanie sprowadza sie, wiec
znamy) co bedziemy
, kolejno omawiać.
Gestość
, promieniowania L (w której tkwi klopotliwa objetość
, V) możemy oczywiście
zapisać w postaci Z ∞
L= 0
L n(L)dL (7.81)
gdzie n(L) jest przestrzenna, gestości

, a, liczby galaktyk o jasności w przedziale(L,L + dL).
Wtedy problem klopotliwej objetości
, V ograniczy sie, do kwestii przyjecia
, trafniej funkcji
21
Poniżej bedziemy
, dla prostoty zapisów opuszczać wskaźniki ”0 ” tak dla gestości
, jak i innych parame-
trów, bo caly czas bedzie
, nam chodzić tylko o ich wartości w obecnym wszechświecie.
129
n(L). Postać tej tzw. funkcji świecenia n/L) uzyskuje sie, na drodze wstepnego
, postulo-
wania formuly matematycznej n(L) odpowiadajacej , faktycznie obserwowanym rozk ladom
galaktyk w wielu gromadach (przestrzennym i jasnościowym) a nastepnie , poprzez staty-
styczne dopasowywania i uśrednianie wystepuj
, acych
, w takiej formule i charakteryzuj acych
,
∗ ∗ (22 (23
ja, parametrów n oraz L . W taki sposób np. Schechter i wspólpracownicy wypra-
cowali szeroko akceptowana, funkcje, świecenia:
n∗ L∗ α

n(L) = ∗
· exp(−L/L∗ ) (α ≈ 5/4) (7.82)
L L
w której dopasowali jako zgodna, z obserwacjami i zamykajac , a, już w sobie objetość
,
∗ 3 −3
V ) wartości n = 0, 018h Mpc (h jest bezwymiarowa, stala, Hubble’a z relacji H =
h · 100km s−1 M pc−1 ) . Z poprzedniego zwiazku
, (81) otrzymuje sie, wówczas na gestość
,
promieniowania:
L = (1, 9 ± 0, 3) · 108hLSl · Mpc−3 (7.83)
Inni autorzy takich pionierskich prac24 otrzymywali na L wartości podobne. Również
w najlepszym zapewne wspólczesnym katalogu25 , rozróżniajacym
, wklad do pelnej gesto-
,
ści promieniowania L osobno galaktyk spiralnych oraz osobno eliptycznych, znajdujemy
wartości
LGS ≈ 4, 4 · 107hLSlMpc−3 oraz LGE ≈ 17, 4 · 107hLSlMpc−3 (7.84)
czyli lacznie
, na gestość
, promieniowania wartości która, akceptujemy do dalszych obliczeń:
L ≈ 2, 2 · 108hLSlMpc−3 (7.85)
Uwaga 1 : Trzeba studentom koniecznie wyjaśnić, że zależności L od wartości stalej Hub-
, że przy obliczaniu L = L/V
ble’a h uwidoczniono w poważnych formulach bierze sie, stad,
musimy zwykle poslużyć sie, odleglościami do odleglych galaktyk, a do ich oceny w prak-
tyce wykorzystujemy prawo Hubble’a. Konkretnie odleglości d ∼ h−1 , skad , dalej v ∼ h .
−3
Natomiast do oceny L wykorzystujemy mierzony strumień światla F i odleglość źródla,

czyli relacje, L ∼ F d2 ∼ h−2 . Ostatecznie L ∼ h−2 /h−3 ∼ h.
Drugim i w praktyce glównym zadaniem przy obliczaniu gestości, ρ jest wyznaczenie

(M/L)P R , czyli hηiP R dla wystarczajaco
, reprezentatywnej próbki wszechświata. Wsta-
, wartość L do zwiazku
wiajac , (7.80) możemy gestość
, wprost zapisać jako
ρ = hηiP R · 2, 2 · 108 hMSl Mpc−3 = hηiP R · 1, 5 · 10−32 h · gcm−3 (7.86)
Natomiast bezwymiarowa gestość
, wszechświata Ω wyrazi sie, przez
ρ ρ hηiP R · 1, 5 · 10−32 h · gcm−3 hηiP R
Ω= = 2
= −29 2 −3
≈ (7.87)
ρkR 3H /8πG 2 · 10 h · gcm 1330h
22
Dopasowywanie wykorzystuje metode, syntezy populacji” (patrz punkt C.43) Dobiera sie, zatem takie
”
uklady w gromadzie różnych typów, galaktyk, aby w sumie uzyskać nateżenie
, promieniowania gromady
zgodne z obserwowanym (w różnych zakresach widma).
23
Patrz [167]
24
Patrz np. [168, 169]
25
Revised Shapley Ames Catalogue
130
Zauważymy, że krytycznej wartości ΩKR = 1 odpowiada krytyczny stosunek masy do
jasności
ηKR = 1330h czyli (M/L)KR = 1330h(MSl /LSl ) (7.88)
Podsumowujac,
, rzeczywista, gestość
, wszechświata Ω możemy zawsze wyrazić jako
M

hηiP R hηiP R
Ω = L P R = = (7.89)
M ηKR 1330h
L KR
Uwaga 2 : Musimy w tym miejscu znów zastanowić sie, ze studentami nad zależnościa, ob-
liczonej gestości
, ρ oraz Ω od stalej Hubble’a h, co jest bardzo istotne, bo wartość h znamy
wielce niedokladnie. Otóż przy wyznaczaniu mas galaktyk poslugujemy sie, (na ogól) ich
krzywymi rotacji lub zależnościa, masy od dyspersji predkości
, — w obu przypadkach masa
jest proporcjonalna do rozmiarów liniowych galaktyki, a te obliczymy z odleglości do ga-
laktyki. Zatem M ∼ d ∼ h−1 , a jak już wiemy L ∼ h−2 . Wobec tego (M/L)P R ∼ h, czyli
takie hηiP R ∼ h. Ostatecznie widzimy zatem ze zwiazku , (80), że gestość
, ρ ∼ h · h ∼ h2 i
silnie zależy od slabo znanej stalej Hubble’a; natomiast że zwiazku
, (7.89), że bezwymia-
rowa gestość
, Ω w ogóle od wartości stalej Hubble’a nie zależy.
Dopiero powyższy fakt stawia na realnym, konkluzywnym gruncie możliwości pomiarowe-

go wyznaczenia średniej gestości
, wszechświata Ω. Zwiazek
, (7.89) wskazuje, że ostatecznie
w tym celu wystarczy zmierzyć dla reprezentatywnej próbki wszechświata stosunek masy
do jasności hM/Li czyli hηi nie martwiac , sie, o dokladna, wartość stalej Hubble’a h, która
i tak sie, skróci (na ogól) we wzorze na Ω.
Konkretnie sposoby wyznaczenia hM/Li w próbkach różnych typów i różnej skali oma-
wiamy w nastepuj
, acych
, teraz kolejno punktach wykladowych.
C.43 Jasności galaktyk i masy ich świecacej

,
mate-
rii. Relacje Fabera-Jacksona i Tully’ego-Fishera.
Metoda syntezy populacji. Wyniki liczbowe.
Poprawność obliczeń gestości
, Ω wedlug wzoru (7.89) zależy od tego czy wybrana do pomia-
rów próbka wszechświata byla dla niego reprezentatywna. Gdyby przestrzeń wszechświata
byla wypelniona jedynie gwiazdami takimi jak Slońce i niczym wiecej, , to taka próbka mo-
glaby mieć dowolna,, także niewielka, objetość.
, Wówczas też oczywiście wzór (7.79) daje
ηP R = 1 zaś wzór (7.89) dalby na gestość
, wszechświata Ω = (1330h) ≈ 0, 0008 · h−1 ≈
−1
0, 0012 (przy h ≈ 0, 65)26 . Tak jednak oczywiście nie jest. Już dla niedużego obrazu otacza-
jacego
, Slońce — w którym sa, jeszcze możliwe bezpośrednie pomiary M i L znajdujacych ,
26
W przypadku takiego bezpośredniego pomiaru (czy znajomości) M oraz L nie sa, one oczywiście
uzależnione od ocen odleglości (rozmiarów), nie sa, wiec
, uzależnione od wartości h. Wówczas także η nie
131
sie, tam gwiazd — otrzymuje sie, ηP R ≈ 227 , gdyż inne niż Slońce gwiazdy maja, na ogól
inne wartości M/L28 a ponadto może w tym obszarze znajdować sie, masa nieświecaca. ,
Przy tym otoczenie Slońca z pewnościa, nie jest próbka, reprezentatywna, wszechświata i
musimy siegn
, ać
, do skal istotnie wiekszych.
,
Weźmy teraz pod uwage, próbki w skali rozmiarów pojedynczych galaktyk. Generalnie
biorac, masy poszczególnych galaktyk M jest wyznaczyć trudno, zaś ich jasności L na
ogól latwo. Musimy przy tym wziać, pod uwage, z osobna galaktyki eliptyczne i spiralne,
uwzglednić
, wystepowanie
, w galaktykach różnych form materii (gwiazdy, pyl, gaz — wodór
naturalny oraz zjonizowany, itp.) i promieniowań o różnych zakresach widma (optyczne,
radiowe, rentgenowskie). Ogólnie metody wyznaczania M i L można podzielić na statycz-
ne — w których wykorzystujemy tylko ilości światla wysylanego, oraz dynamiczne — w
których wykorzystujemy ruch gwiazd (lub gazu) wewnatrz , galaktyki.
Statyczne metody wyznaczania L polegaja, na obserwacyjnym wyznaczaniu rozkladów

jasności powierzchniowej dla pewnego typu galaktyk i dopasowaniu do nich wspólnego
wzoru analitycznego.29 Calkujac , te, formule, po odleglości od centrum r dostajemy pelna,
jasność L. Przy tym górna, granice, calkowania można ustalić tylko przez konwencje, 30 gdyż
obraz galaktyki na kliszy rośnie” wraz ze wzrostem czasu ekspozycji.
”
Dynamiczne metody pomiaru L możemy stosować, jeśli potrafimy mierzyć predkość , ma-
terii wewnatrz
, galaktyk lub wielkości od nich zależne. Dla galaktyk eliptycznych chetnie
,
wykonuje sie, relacje, Fabera i Jacksona, gdyż potrafimy zwykle zmierzyć (z poszerzenia
linii widmowych) dyspersja, predkości
, gwiazd σ 2 = hv − hvi2 i, przynajmniej w centrum
galaktyki (σc ). Zwiazek
, L i σc istnieje, gdyż bardziej masywne galaktyki maja, wieksze
, σ, a
zarazem wieksz
, a, jasność. Faber i Jackson doszli do fenomenologicznego zwiazku , LB ∼ σc4
(LB jest jasnościa, w barwie niebieskiej), poprawionego później obserwacyjnie na
LB = 2, 29 · 1010 h−2 LSl [σc /240 km/s]3,51 (7.90)
(W zwiazku
, tym wystepuje
, stala Hubble’a, gdyż pomiary L wymagaly znajomości odle-
glości do galaktyk, które oceniono przez prawo Hubble’a).
Podobna, dynamiczna, metoda, pomiaru L, znacznie wygodniejsza,, ale nadajac , a, sie, tyl-
ko do galaktyk spiralnych, jest metoda oparta na relacji Tully’ego i Fishera. Również
tutaj chodzi o wspólzależność jasności L i dyspersji predkości
, σ, ale ponieważ w galakty-
kach spiralnych mamy dużo neutralnego wodoru (brak go w eliptycznych) to chaotyczny
zależy od h, zaś (7.89) pokazuje, że Ω ∼ h−1 . Na ogól jednak, jak pisaliśmy w uwagach 1 i 2, mamy η ∼ h
czyli Ω jest od h niezależne.
27
Patrz np. [170]
28
Przypominamy tu studentom zależność Eddingtona L ∼ M 4 , skad , M/L ∼ 1/M
3
29
Sa, to np. wzory typu I(r) = I0 /(1 + r/rc )2 gdzie I0 jest jasnościa, powierzchniowa, w centrum, zaś
rc jest charakterystycznym promieniowaniem zgeszczenia
, centralnego. Określenie wartości rc wymaga
zwykle poslużenia sie, jakimś modelem rozkladu gwiazd w galaktyce (np. modelem Kinga, patrz [171]).
30
Przyjmuje sie, za te, granice, tzw. promień Holmberga lub tzw. promień R21 patrz np. [49] lub [50].
132
rozrzut predkości
, mierzony przez σ ujawnia sie, bezpośrednio w poszerzeniu ∆λ linii wid-
mowej tego wodoru λ = 21 cm, a to jest bardzo latwo zmierzyć. Znajac , zatem dyspersje,
predkości
, ze zwiazku
, σ = c∆λ/λ wykorzystujemy relacje, Tully’ego i Fishera w postaci:
LB = 2, 29 · 1010 h−2 LSl [σ/380 km/s]5/2 (7.91)
Obie powyższe zależności sa, sluszne tylko statystycznie, z rozrzutem okolo 30%.
Masy pojedynczych galaktyk (lub od razu stosunku M/L) jest wyznaczyć trudniej. Sta-
tyczne metody wykorzystuja, tzw. synteze, populacji gwiazd galaktycznych. Gwiazdy róż-
nych typów maja, charakterystyczne dla siebie widma promieniowania. Można zakladać
jakieś wybrane udzialy w galaktyce gwiazd kilku (kilkunastu) różnych typów i dodajac ,
(syntetyzujac), ich widma otrzymać widmo wypadkowe. Porównanie takich syntetyzowa-
nych widm wypadkowych z obserwowanym widmem rzeczywistym galaktyki daje recepte,
na wlaściwy dobór przyjetych , udzialów różnych typów gwiazd, czyli na ich czestość
, wy-
stepowania
, w galaktyce. Ponieważ każdy typ gwiazd ma swoja, charakterystyczna, mase, i
jasność, otrzymamy ostatecznie zależność czestości
, wystepowania
, gwiazd od ich masy —
tzw. funkcje, mas” oraz zależność czestości
, wystepowania
, gwiazd od ich jasności — tzw.
” 31
funkcje, świecenia” . Na tej podstawie można teraz obliczyć w dalszym postepowaniu ,
”
masy (świecacej!)
, do jasności M/L. Obecnie osiaga , sie, dokladność tej metody wyznacza-
nia M/L dla materii świecacej , rzedu
, dwa. Ostatecznie stwierdzamy, że wartość M/L dla
32
materii świecacej, gwiazd (zw laszcza w dużych galaktykach eliptycznych) mieszcza, sie, w
zakresie od 2 do 7 (w jednostkach slonecznych) patrz np. [172, 144].
C.44 Obliczenie masy Galaktyki jako wstepny

,
przy-
klad metody dynamicznej.
Dynamiczne metody wyznaczania masy sa, szczególnie ważne, gdyż daja, cala, zwiazan , a,
grawitacyjnie mase, ukladu, w tym niewidoczna, masa, materii nieświecacej. , Dlatego w
wykladach musimy na nie polożyć nacisk, zaczynajac , od wprowadzaj acego
, przykladu sza-
cunkowego obliczenia masy naszej Galaktyki. W króciutkim przykladzie B.10. nie chodzi
zatem o dokladne liczby — zakladamy w nim kulisto-symetryczne rozlożenie masy zamiast
10 10
”
dyskowego”, a wiec , otrzymujemy za duża, liczb e, (≈ 9 · 10 MSl zamiast ≈ 5 · 10 MSl )
Chodzi o to, aby każdy student przypomnial sobie (uświadomil) poteg , e, zwiazku
, Newtona
(7.70), który w kilku wariantach jest podstawa, wszystkich metod dynamicznych. Także o
to, by poczul jego prostote, obliczajac
, samodzielnie i w kilku linijkach mase, Galaktyki —
mase, pelna, wraz z ewentualna, materia, nieświecac
, a.
,
Oczywiście w gruncie rzeczy prawdziwym problemem obliczania masy Galaktyki jest po-
miar predkości
, ruchu obiegowego Slońca wokól galaktycznego centrum. W przykladzie B.10
31
Podobnie konstruowana, funkcje, świecenia” (tylko dotyczac, a, nie gwiazd lecz galaktyk) wykorzysty-
”
waliśmy do obliczania globalnej gestości
, promieniowania L (patrz punkt C.42).
32
W galaktykach spiralnych świecić intensywnie może ponadto gaz (w eliptycznych jest go bardzo malo)
133
omijamy ten problem jednym zdaniem, ale w kursie semestralnym z pewnościa, musimy
33
poświecić
, mu uwage, , gdyż ma on podstawowe znaczenie w teorii dynamicznej Galaktyki ,
a przy tym jest doskonalym wprowadzeniem do centralnego zagadnienia krzywych rotacji,
które bedziemy
, omawiać w nastepnym, punkcie programu. Ponieważ nie mamy naturalnie
czasu na pelniejsza, teorie, (stale Oorta, równanie różniczkowe, przeksztalcenia) propono-
walbym tylko skupienie sie, na wyjaśnieniu z użyciem rysunków, dlaczego obserwuje sie,
systematycznie ruchy gwiazd lub gazu w otoczeniu Slońca i jaki jest zwiazek , tych ruchów
z obiegowa, predkości
, a, Slońca. Najpierw studenci — w oparciu o newtonowski zwiazek ,
(7.70) — musza, jasno zdać sobie sprawe, , że rotacja Galaktyk ma charakter różniczkowy
(keplerowski) i co to oznacza w praktyce dla gwiazd wokól Slońca; zwykle bowiem sadz , a, ,
że cala Galaktyka rotuje jak sztywny talerz. Przyjmujac , wi ec
, upraszczaj ace
, za lożenie,
ze masa Galaktyki ogranicza sie, z grubsza do zgeszczenia , centralnego mamy ze zwiazku ,
−1/2
(7.71) dla Slońca i otaczajacych
, je gwiazd (lub gazu) zależność v ∼ r . Dlatego d lugości
wektorów predkości
, s a, takie jak na rys.7.2a, który ilustruje sytuacje, w ukladzie zwiaza- ,
nym z centrum Galaktyki. Zatem wzgledem , Slońca predkości
, otaczajacych
, je gwiazd (lub
atomów gazu) musza, być takie jak na rys.7.2b, a ich skladowe radialne — które możemy
mierzyć poprzez odpowiadajace , im przesuniecia , dopplerowskie, sa, takie jak na rys. 7.2c.
Znaczy to, że gdy zmieniamy kat , obserwacji gwiazd (lub atomów wodoru) otaczajacych ,
◦ ◦
Slońce w zakresie 0 − 360 , to przesuniecia , dopplerowskie rejestrowanego od nich świat la
(lub promieniowania o dlugości λ = 21 cm) powinny zmieniać sie, , jak na rys.7.3. Efekt ten
zostal faktycznie stwierdzony także dla światla gwiazd, ale wygodniejsze i dokladniejsze
sa, oczywiście pomiary wodoru atomowego, rozpoznawanego po charakterystycznej linii
promieniowania radiowego λ = 21 cm. Rzeczywiście, dla wodoru obserwacje w pelni po-
twierdzaja, nasze oczekiwania, toteż mierzac , posuniecie , z dostajemy rozklad oraz wartości
liczbowe predkości
, radialnych z rys.7.2c. Cofaj ac
, si e
, nast epnie
, obliczeniowo do rys.7.2b
oraz 7.2a dostaniemy ostatecznie wartość v predkości , Slońca.
Rysunek 7.2: Predkości

, gwiazd (lub atomów wodoru) otaczajacych
, Slońce: a) wzgledem
,
centrum Galaktyki (kierunek C). b) wzgledem
, Slońca (S), c) skladowe radialne (vrad )
predkości
, wzgledem
, Slońca (które mierzymy poprzez przesuniecia
, dopplerowskie).
33
Teoria, dynamiczna, Galaktyki opracowali w latach 1925-27 Lindblad oraz Oort (który też dokonal
pierwszych pomiarów); od tego czasu jest ona udoskonalana.
134
Rysunek 7.3: Zależność radialnych skladowych predkości
, vrad (stwierdzonych przez prze-
suniecie
, dopplerowskie z = vrad /c) od kata
, obserwacji — dla gwiazd lub atomów wodoru
z otoczenia Slońca.
C.45 Krzywe rotacji dla galaktyk — dynamiczne świa-

dectwo ciemnej materii ukrytej.
Jest to bardzo ważny punkt wykladowy, gdyż po raz pierwszy w sposób uderzajacy, student
przekonuje sie,
, tak jak przekonala sie, cala spoleczność astronomów i kosmologów, że oto
niespodziewanie ujawnia swe istnienie w galaktykach niewidoczna ciemna materia i to w
ilościach dominujacych.
,
Rysunek 7.4: ????????????????????
Zasadniczo linia wykladu moglyby być tak jak w przykladzie B.11 cz.1. W kursie se-
mestralnym należaloby ten przyklad potraktować pelniej, rozwijajac
, i objaśniajac
, pewne
135
szczególy. Trzeba przede wszystkim odróżnić galaktyki eliptyczne, w których gazu prawie
nie ma, od wygodnych do pomiaru krzywych rotacji galaktyk spiralnych, w których duże
ilości wodoru tak zjonizowanego (obszary H II) jak i neutralnego (obszary H I) pozwalaja,
na obserwacje, zarówno w dziedzinie optycznej (H II) jak i radiowej (H I, linia 21 cm). We
wszystkich znanych przypadkach optyczne i radiowe krzywe rotacji sa, zgodne. Metody
optyczne (najważniejsze rezultaty dostarczyla tu grupa V.Rubin, patrz [136]) pozwalaja,
siegn
, ać , pomiarowo do odleglości od centrum tylko rzedu, 2/3 promienia Holmberga, na-
tomiast metody radiowe 3-krotnie dalej. Istotne jest to, że zawsze w calym dostepnym ,
pomiarowo zakresie mamy rezultat vrot = const czyli M (< r) ∼ r. Tak wiec , ciemna
materia istnieje i ciagnie
, sie,
, dominujaco,, daleko poza dysk. Jeżeli zmierzy sie, konkretnie
krzywa, rotacji i jednocześnie dokona sie, pomiarów fotometrycznych dla danej galaktyki,
to można wyznaczyć konkretne rozklady masy także z osobna dla materii dysku, dla ma-
terii ciemnej, dla gazu (w galaktykach spiralnych sumaryczna masa wodoru stanowi kilka
procent masy calkowitej). Rozklady takie uwidaczniaja, sie, też w przebiegach vrot , oblicza-
nych z osobna ze wzgledu, na wplyw odpowiednio dysku, materii ciemnej, gazu, tak jak na
zalaczonym
, rys.7.4 (patrz np. [135]), stanowiacym
, rozwiniecie
, rysunków z przykladu B.11.
W rezultacie można wnioskować, że ciemna materia znajduje sie, już w świecacych
, cze-
,
ściach galaktyk, lecz stanowi tam mniej niż polowe, calkowitej masy, natomiast masa calej
ciemnej materii w calym obszarze, który potrafimy zbadać krzywymi rotacji jest od trzech
do pieciu
, razy wieksza
, od masy materii świecacej;
, liczby te stanowia, zatem dolne ograni-
czenie materii ukrytej zwiazanej
, z poszczególnymi galaktykami.
Na analize, pomiarowej strony uzyskania wartości vrot nie mamy zwykle wiele czasu, ale
trzeba chociaż uświadomić sluchaczom, że bezpośrednio pomiary przesunieć , dopplerow-
skich linii 21 cm daja, tylko radialne skladowe predkości
, wodoru wzgledem
, nas i aby je
przeliczyć na predkość
, rotacji wzgledem
, centrum badanej galaktyki potrzebne sa, dodatko-
we geometryczne informacje pomiarowe dotyczace , tej galaktyki (jej wspólrzedne,
, nachy-
lenie dysku, predkość
, ucieczki).
Powinniśmy też wspomnieć, że w niektórych galaktykach eliptycznych można odnaleźć

choć tyle wodoru neutralnego, by również pokusić sie, o czastkowe
, wyznaczenie krzywych
rotacji. (Czastkowe,
, bo zwykle udaje sie, tylko wyznaczyć vrot w istniejacym
, zewnetrznym
,
gazowym pierścieniu i skorelowanie vrot z dyspersja, predkości
, gwiazd w pobliżu centrum
— co daje krzywa, rotacji pelnego gazowego dysku gdyby” byl on tam obecny). Otrzymu-
”
je sie, podobne wnioski jak dla galaktyk spiralnych: również tutaj istnieje materia ciemna
i to w ilościach dominujacych,
, na podobna, skale.
,
Przeliczajac
, uzyskane rezultaty calkowitych mas galaktyk na charakteryzujace , je stosunki
M/L (jasność L mierzymy latwo metodami wskazanymi w C.43), dostaje sie, wartości (w
jednostkach slonecznych) M/L ≥ 30 h ≈ 20 czesto , liczby z zakresu hM/Li ≈ (60 ± 20)
h ≈ 40, ale nawet wartości M/L ≈ 75 też sa, spotykane dla dużych galaktyk eliptycznych
[146, 158]. Liczby te należy porównać z wartościami M/L ≈ (3 ÷ 13)h dla materii świe-
cacej
, w centralnych cześciach
, galaktyk, aby uwidocznil sie, w pelni wplyw ciemnej materii
ukrytej.
136
C.46 Rodzaje i rozklad materii naszej Galaktyki —
zdobywanie informacji.
Wśród galaktyk spiralnych warto wyróżnić w wykladach nasza, wlasna, Galaktyke, — slu-
chacze zawsze szczególniej interesuja, sie, nowym wlasnym domem”, a ponadto niedawno
”
obliczyli sobie szacunkowo jej wlaśnie masa., Dlatego wykladowca dobrze zrobi, jeśli w
miare, wolnego czasu poświeci, nieco wykladu na króciutki przeglad
, zdobywania informa-
cji o rodzajach i rozkladzie materii Galaktyki. Po przypomnieniu rozkladu skladowych
gwiazdowych: plaskiego dysku i skladowej sferoidalnej (gromady kuliste), warto najpierw
zwrócić uwage, na obecność pylu utrudniajacego
, nam obserwacje (ekstynkcja) i dajacego
,
poczerwienienie tla” światla galaktycznego. Istotnym skladnikiem materii rozproszonej
”
jest chlodny (T ≈ 100 K)wodór neutralny i o jego gestości
, (w centrum ∼10 atomów/cm3 ),
rozkladzie, ruchach obloków warto powiedzieć. W stanie zjonizowanym jest kilka procent
wodoru (co wymaga lokalnie temperatur 104 K). Zawsze budzi zainteresowanie pole ma-
gnetyczne Galaktyki i warto naszkicować przebieg jego linii, bo tu studenci sie, gubia.,
Przynajmniej wspomnieć też trzeba promieniowanie synchrotronowe obserwowane jako
tlo promieniowania radiowego, tlo ultrafioletowe, tlo rentgenowskie, promieniowanie gam-
ma.
W szczególnie nam bliskim rejonie Galaktyki tj. bezpośrednim otoczeniu Slońca calko-
wita, gestość
, materii wszystkich rodzajów można dynamicznie ocenić na 0, 15MSl ·pc−3 .
Tymczasem obecne tam gwiazdy i gaz daja, wklad rzedu , 0, 08MSl ·pc−3 . Jaka, nature, ma
pozostala, nieświecaca
, materia? Obecnie wydaje sie, , że sa, to tzw. ”brazowe
, karly”, spe-
cyficzne gwiazdy o masach zaledwie 0, 1MSl lub mniejszej — która to idea staje sie, coraz
glośniejsza w astronomii ostatnich lat i warto o niej wspomnieć sluchaczom.
Inna, idea, pobudzajac

, a, uwage, studentów jest postulowana coraz poważniej (np. w pracach
Lyndel–Bella z Cambridge) możliwość istnienia w samym jadrze , naszej Galaktyki gigan-
tycznej czarnej dziury. Ocenia sie, bowiem, że jadro
, ma mas e
, oko lo 106 MSl (co wynikaloby
z obserwowanych ruchów materii wokól niego), zaś rozmiar nie wiekszy , niż 0, 0001pc.
Najważniejszy jednak jest, zwlaszcza dla naszych celów, rozklad masy w calej Galaktyce
oparty na wyznaczeniu jej krzywej rotacji, w porównaniu z rozkladem materii świecacej. ,
W rezultacie znów konieczne jest zalożenie istnienia otoczki materii ciemnej. Na ogól
przyjmuje sie, jej sferyczny ksztalt i rozklad typu ρ(r) = ρ0 [1 + (r/rc )2 ]−1 , gdzie rc ≈ 2kpc.
Ściślejsza analiza pokazuje, że otoczka siegać
, może do wartości r ≤ rmax , gdzie za dol-
ne ograniczenie rmax przyjmuje sie, rmax ≥ 4, 9RSl ≈ 41kpc. Z tych danych wylicza sie, ,
że calkowita masa Galaktyki wynosi co najmniej M (rmax ) = 4, 6 · 1011 MSl (przy czym
masa dysku to 6 · 1010 MSl , masa zgeszczenia
, centralnego 1 · 1010 MSl ). Przeliczajac , te, wiel-
kość na wartość M/L autorzy (patrz np. [144, 173]) podajac, , że dla naszej Galaktyki
M/L ≤ 70 ± 20 (w jednostkach slonecznych).
137
C.47 Wyznaczenie M/L dla galaktyk eliptycznych —
dyspersja predkości,
,
model Kinga.
W celu wyznaczenia M/L dla reprezentatywnej próbki wszechświata (a stad , jego gestości
,
Ω),konieczne jest oczywiście zmierzenie tej wielkości również dla galaktyk eliptycznych.
Tymczasem w zaledwie 15% z nich pomiary wykazuja, istnienie neutralnego wodoru w
ilościach mierzalnych, toteż zastosowanie krzywych rotacji jest rzadko możliwe — jak
wiec
, pokonać ten problem? Wyznaczenie M/L dla galaktyk eliptycznych jest zadaniem
nielatwym pomiarowo i skomplikowanym teoretycznie. Chodzi przy tym o metode, dyna-
miczna,, aby wyznaczyć mase, calkowita,, a nie tylko świecac , a. , Obserwacyjnie wyznacza sie,
przede wszystkim dyspersje, predkości
, gwiazd σ mierz ac
, poszerzenie linii widmowych po-
chodzacych
, z tych gwiazd wywolane ich chaotycznymi predkościami; , wykorzystujemy tu
zależności ∆λ/λ = σ/c. Jeśli potrafimy wyznaczyć σ jako funkcje, polożenia w galaktyce,
to latwo już i dokladnie możemy określić dynamicznie rozklad masy i mase, calej galak-
tyki — ale tak jest tylko w nielicznych przypadkach. Na ogól umiemy zmierzyć jedynie
dyspersje, predkości
, w centrum σc . Musimy sie, teraz poslużyć jakimś przyjetym , mode-
lem teoretycznym rozkladu materii w galaktyce (rozkladem polożeń i predkości , gwiazd,
a stad, rozkladami potencjalu, energii, mas, jasności) — np. akceptowanym szeroko tzw.
modelem Kinga. Postepowanie
, jest z grubsza nastepuj, ace.
, Przyjmiemy rozsadn , a” , postać
”
matematyczna, na przestrzenna, i predkościow
, a, funkcje, rozkladu czastek , (gwiazd) w ga-
laktyce. Calkujac , po predkościach
, dostajemy przestrzenn a , funkcje, rozk ladu czastek,
, az
niej dostajemy przestrzenny rozklad gestości , ρ(r). We wzorach na ten rozklad pojawia sie,
σc a także parametry rc oraz rt określajace , odpowiednio promień zgeszczenia , centralne-
go oraz calkowity promień ukladu, co jest technicznym rezultatem przyjecia , przez Kinga
rozsadnego
, rozkladu energii gwiazd (tak by uniknać , nieograniczonych energii, mas i roz-
miarów). Możemy teraz z rozkladu gestości , ρ(r) wyliczyć powierzchniowy rozklad masy
Σ. Ten ostatni powinien być zwiazany , z obserwowanym powierzchniowym rozkladem ja-
sności I, gdyż jeśli przyjmiemy, że M/L = const przestrzennie, to I ∼ Σ · L/M . Tak wiec ,
stwierdzajac , zgodność wyliczonego rozkladu Σ z mierzonym rozkladem I możemy również
wyznaczyć M/L jako wspólczynnik proporcjonalności.
W szczególności latwiej wyznacza sie, w podobny sposób stosunek masy do jasności w

centrum galaktyki korzystajac , z zależności (M/L)c = ρc /jc , gdzie ρc jest centralna, gesto- ,
ścia, masy zaś jc jest centralna, gestości
, a, jasności. Każdy nasz student ze zwyk lej zależności
grawitacyjnej GM mr−2 = mv2 r−1 (lub tw. o wiriale) dostanie natychmiast (przyjmujac ,
ρc ≈ const) zależność ρc = 3v2 /4πGrc2 , czyli przy uwzglednieniu , v 2
= 3σ 2
zależność
ρc = 9σ 2 /4πGrc2 spotykana, w artykulach i zobaczy, że jest ona oczywista. Natomiast
konkretna, wartość parametru rc (podobnie jak rt pojawiajacego , sie, przy obliczaniu jc )
uzyskuje sie, dopiero wykorzystujac , dopasowanie modelu Kinga do rozkladu jasności po-
wierzchniowej.
Omówione tu metody prowadza, do wartości M/L bardzo rozmaitych dla poszczegól-

nych obiektów i o dużych niepewnościach pomiarowych. Tym nie mniej ogólny wniosek
o obecności także w galaktykach eliptycznych ciemnej materii i jej dominacji (zwlaszcza
138
w zewnetrznych
, partiach) nie budzi watpliwości.
, Dla centralnych cześci
, na ogól podaje
sie, wartości M/L ≈ (10 ÷ 20)h ≈ 6 ÷ 14 (w jednostkach slonecznych) ale spotyka sie,
nawet wartości M/L = 48 ± 35 i 175 ± 131 (bledy!)
, dla znanej pary eliptycznych galaktyk
karlowatych. Dla cześci
, zewnetrznych
, galaktyk eliptycznych podawane sa, wartości podob-
ne jak dla spiralnych, rzedu
, M/L ≈ (60 ± 20)h lub wiecej , (czesto
, w oparciu o pomiary
rentgenowskie).
C.48 Ciemna materia w ukladzie dwóch galaktyk —

dynamiczna ocena masy calkowitej.
Po omówieniu poszczególnych galaktyk i stwierdzaniu wystepowania, w nich (wokól nich)
ciemnej masy przechodzimy do wiekszej , skali, to jest do uk ladów galaktyk, zaczynajac,
od czestych
, przyk ladów zwi azania
, grawitacyjnego pary galaktyk. Poznawcze i dydaktycz-
ne wydzielenie galaktyk podwójnych z dużych ukladów (gromad) jest o tyle korzystne,
że calkowita masa ukladu może być wyznaczona ściśle i przekonujemy sie, , jak dokladnie
określona, i wysoka, wartość ma w tym ukladzie galaktyk stosunek M/L.
Jeśli zalożymy, że ruch galaktyk odbywa sie, po orbitach kolowych to z praw Newtona
M1 + M2 = r12 · ∆v2 /G (7.92)
gdzie r12 jest odleglościa, miedzy

, galaktykami, zaś ∆v różnica, ich predkości.
, W praktyce
nie możemy mierzyć bezpośrednio r12 oraz ∆v lecz ich rzuty na sfere, niebieska., Zakladajac
,
losowe rozlożenie orientacji przestrzennej orbit i wykonujac , średniowanie matematyczne
dostaje sie, w rezultacie
hM1 + M2 i = (32/3π)(M1 + M2 )OBS
gdzie dla obliczenia (M1 + M2 )OBS wstawia sie, we wzorze (7.92) bezpośrednio obserwowa-
ne (rzutowanie na sfere, niebieska)
, wielkości r12
OBS
i ∆vOBS . Stad
, po podzieleniu przez
obserwowana, jasność ukladu mamy rezultat
hM/Li ≈ (32/3π)hM/LiOBS (7.93)
Tak wiec mierzac , dla wielu wybranych par (fizycznych) charakteryzujace , je parametry
r12 OBS
, ∆v OBS
, L otrzymujemy wiarygodne ilościowo oszacowanie hM/Li i ciemnej ma-
terii w najprostszym ukladzie galaktyk,. Typowo otrzymuje sie, wartości M/L ≈ (70±)h
czy też (60 ± 20)h (patrz np. [134, 136]) co dobitnie świadczy, że ilość ciemnej materii już
w takim dwójkowym ukladzie jest bardzo wysoka.
139
C.49 Twierdzenie o wiriale dla grup i gromad
galaktyk — dominacja materii ukrytej.
Wykorzystanie do pomiaru masy calkowitej twierdzenia o wiriale jest najważniejsza, i kla-
syczna, metoda, dynamiczna,, stanowiac, a, obok krzywych rotacji drugi glówny filar naszych
wniosków o materii ukrytej. Dlatego istota tej metody zostala przedstawiona (bardzo
krótko) w przykladzie B.11. cz.2. gdyż nawet w kosmologicznym minimum nie możemy o
niej zapomnieć. Wnioski pomiarowe sa, tym istotniejsze, że rozpatrujac , grupy i gromady
obracamy sie, już w skalach dajacych
, reprezentatywne próbki wszechświata, a zatem war-
tości M/L sa, bardzo istotne do obliczenia globalnej gestości
, wszechświata Ω.
Zasadniczy tok myśli może być taki jak podany krótko w przykladzie B.11, cz.2., ale
w kursie semestralnym musimy go wzbogacić o istotne konkretyzacje ilościowe.
Przypomnijmy najpierw studentom, że twierdzenie o wiriale dla najprostszego wypad-

ku masy m kraż , acej
, wokól dużej masy M jest równoważne newtonowskiemu zwiazkowi ,
M = v R/G. Przechodzac
2
, do uk ladu wielu mas M i w gromadzie (tj: w uk ladzie gra-
witacyjnie zwiazanym,
, stacjonarnym) dostaniemy analogiczny zwi azek
, ( twierdzenie o
”
wiriale”), w postaci obowiazuj
, acej
, równości:
MGROM = hv2 iRCHAR /G (7.94)
gdzie hv2 i jest średnim kwadratem predkości

, galaktyk gromady, zaś RCHAR jest charak-
terystyczna, dla danej gromady odleglościa, miedzy
, parami jej galaktyk, obliczana, jako
 
1
Mi Mj /2rij  /M 2
XX
= (7.95)
RCHAR i j
gdzie rij oznacza odleglość miedzy

, galaktykami o numerach i oraz j 34 , zaś M oznacza sume,
P
mas galaktyk w gromadzie (mas świecacych , znanych nam uprzednio), czyli M = i Mi .
Najistotniejszym wynikiem wszystkich pomiarów jest, że ze zwiazku
, (7.94) nie otrzymuje
sie, MGROM = M , lecz zawsze MGROM > M .
Techniczne (pomiarowe) problemy polegaja, na tym, że wielkości po prawej stronie zwiazku ,
(7.94) nie można wyznaczyć bezpośrednio, gdyż mierzyć możemy tylko jedna, (radialna) ,
skladowa, predkości
, i tylko dwie sk ladowe po lożenia galaktyk. Ale gdy za lożymy istnienie
symetrii sferycznej, co jest na ogól dobrze spelnione w regularnych gromadach, można
, hv i = 3hvr i = 3σr (gdzie σr oznacza dyspersje, mierzonych predkości
2 2 2
przyjać , radial-
nych). Wówczas możemy także policzyć analogiczna, do RCHAR wielkość ROBS , używajac ,
zamiast odleglości rij ich obserwowane rzuty na plaszczyzne, nieba, przy czym ROBS moż-
na wstawić do (7.94) w miejsce RCHAR po domnożeniu przez geometryczny czynnik π/2.
34
Czynnik 1/2 wyprowadzony jest oczywiście dla unikniecia
, podwójnego sumowania.
140
Dlatego twierdzenie o wiriale” zmienia sie, w mniej może oczywisty zwiazek
, wynikajacy
,
”
teraz z (7.94):
MGROM = 3σr (π/2)ROBS /G (7.96)
gdzie ROBS dane jest przez (7.95) z podstawieniem za rij odleglości mierzonych wprost
na sferze niebieskiej.
Omawiajac , fundamentalne wyniki pomiarowe osiagane , w ten sposób warto powiedzieć

studentom o pionierskich pracach F.Zwicky’ego, który już w 1933 r (!) poslużyl sie, ta, me-
toda, i sformulowal slawny missing mass problem” w gromadach galaktyk. Zwicky pisal
”
o missing mass”, bo wyliczal najpierw ze zwiazków
, typu (7.96) mase, MGROM , która jest
”
dynamicznie konieczna, a nastepnie
, dodajac, do siebie masy poszczególnych galaktyk obli-
czone na drodze statycznej (z dopasowań do ich ilości światla, patrz C.43) stwierdzil, że tak
obliczanej masy w ukladzie brakuje. To znaczy stwierdzil, że (ΣLi )(M/L)gal < MGROM .
W istocie problem ten powinien sie, raczej nazywać missing light problem”, bo masa tam
”
jest, tylko ciemna.
Wyznaczajac , w opisany sposób MGROM dla wielu gromad a także dla wielu grup ga-
laktyk (grupy zawieraja, tylko po kilkadziesiat, galaktyk i na ogól brak w nich symetrii
sferycznej, stad
, wnioski o ich masach sa, mniej konkluzywne i raczej statystyczne), mo-
żemy takie podać charakteryzujace
, je stosunki M/L. Okazuje sie, , ([137, 145, 146, 158])
że dla grup (gromad ubogich) zawieraja, sie, one w granicach M/L = (160 ÷ 400)h, nato-
miast dla typowych bogatych gromad wartości masy do jasności osiagaj , a, nawet wartości
M/L ≈ 650h. Inni autorzy zwracaja, jednak uwage, , że przy subtelniejszej analizie zalożeń
otrzymać można znacznie niższe wartości M/L, rzedu
, M/L ≈ (150 ± 50)h.
W każdym jednak razie wystepowanie

, i bardzo znaczna dominacja ciemnej materii ukry-
tej w grupach i gromadach galaktyk jest faktem nie budzacym , watpliwości
, (pamietamy,
,
że dla świecacej
, materii M/L nie przekracza ≈ 15h).
C.50 Przyklad obliczania M/L oraz Ω dla gromady w

Warkoczu Bereniki (Coma Berenicae Cluster).
W naszym kursie kosmologii studenci powinni jak najcześciej
, sami dokonywać oszaco-
wań i wyciagać
, wnioski. Jednym z takich przykladów może być postawienie im pyta-
nia: jeżeli uznać znana, gromade, galaktyk Coma Berenicae Cluster za reprezentatywna,
próbke, wszechświata, to jaka geometria i przyszly los wszechświata wynikaja, z analizy
danych obserwacyjnych dla tej gromady? Jako te dane obserwacyjne podajemy: dysper-
sja, predkości
, galaktyk w gromadzie hσ 2 i1/2 = 861 km· s−1 , odleglość charakterystyczna,
miedzy
, galaktykami w gromadzie RCHAR ≈ 4, 6h0 −1 Mpc, jasność calkowita, gromady
L ≈ 7, 5 · 1012 h0 −2 LSl .
Ze zwiazku
, (7.94) każdy student otrzyma teraz natychmiast wartość pelnej masy gromady
141
MGROM , przy czym mamy okazje, sprawdzić czy pamieta , (i rozumie!), że v2 = 3σ 2 . Podsta-
wienie wartości liczbowych daje MGROM = 2, 38·1015 h0 −1 MSl , a stad , po podzieleniu przez
jasność mamy M/L = 317h0 MSl /LSl (przy okazji student wdraża sie, do wyznaczenia M i
L w jednostkach slonecznych). Jest tu też okazja, by praktycznie wskazać zależność poja-
wiajacych
, sie, wielkości od stalej Hubble’a h0 i przypomnieć jej przyczyny. Ostatecznym
krokiem jest przypomnienie sobie krytycznej wartości (M/L)KR = 1330h0 i wyliczenie Ω
— to znaczy siegni
, ecie
, do wzoru (7.89). Otrzymujemy Ω = 0, 23 (bez wzgledu , na wartość
h0 ). Znakomita okazja by student przypomnial sobie jaka, geometrie, i los wszechświata
oznacza ten wynik.
Caly przyklad jest banalnie prosty, ale dzieki , temu każdy student wykona go z latwo-
ścia, samodzielnie, a takie samodzielne wyciaganie
, wniosków bardzo zbliża do nauki, czyni
ja, osobista., Student zastanawiać sie, też teraz czy jego wniosek na pewno jest konkluzyw-
ny, to jest czy próbka byla reprezentatywna, jak wychodzi” dla innych próbek?. To nam
”
otwiera nastepny
, punkt programu.
C.51 Podsumowanie pomiarów M/L, globalna war-

tość Ω i standardowe wnioski o wszechświecie.
Czy możemy spodziewać sie, Ω = 1?
Omawiajac , kolejne metody pomiarów M/L nie powinniśmy tracić z oczu celu, jakim jest
porównanie uzyskanych wyników z (M/L)KR = 1330(MSl /MSl ) i wyciagni , ecie
, wniosków
o bezwymiarowej gestości
, wszechświata Ω (wzór (7.89)). Już w trakcie wyk ladów każ-
dy student powinien zauważyć wyraźna, tendencje, wzrostu M/L, gdy zwiekszamy , skale,
rozmiarów obszaru uznawanego za reprezentatywna, próbke” , wszechświata. Warto teraz
”
podsumować w tabelce te obserwacje, pamietaj , ac
, o ilustracyjnym tylko charakterze liczb,
ze wzgledu
, na wielki rozrzut niepewności. Ale przed pokazaniem tabelki trzeba koniecznie
sprawdzić, czy studenci dobrze rozumieja, istotny sens zwiekszenia
, skali — to jest że bada-
my wówczas wzajemne rozmieszczenie przestrzenne ciemnej i świecacej , materii (i jeśliby
bylo ono homogeniczne, to w każdej skali otrzymywalibyśmy ten sam wynik). Tabelka
może mieć postać:
Oczywista tendencja obserwacyjna wzrostu Ω przy zwiekszaniu , analizowanej pomiarowo
skali sklania natychmiast do pytań: ile wynosi ostateczna globalna” wartość Ωwsz , tj.
”
wartość Ω w skali calego wszechświata? Czy możemy spodziewać sie, Ωwsz = 1?
Przede wszystkim trzeba zwrócić uwage, studentom, że otrzymywane akurat wartości
Ω ≈ 1 jest intrygujace;
, czyż gestość
, wszechświata nie moglaby raczej wynosić np. Ω ≈ 103
lub Ω ≈ 10−5 ?35 . W dodatku stopień dopasowania ρ do ρKR (stopień dokladności Ω ≈ 1)
staje sie, wrecz
, nieprawdopodobnie wysoki — jak na dzielo przypadku — gdy cofamy sie,
35
Życiowy” (doslownie) aspekt tego zagadnienia omawiać bedziemy
, w jednym z dalszych wykladów
”
poprzez tzw. zasade, antropiczna, (patrz np. [174, 175, 176, 177, 178, 179]).
142
Przy zalożeniu, że reprezentatywna, wartość M/L (w jednost- wynikajaca , z tego za-
”
próbka”
, wszechświata jest (sa):
, kach slonecznych MSl /MSl ) lożenia wartość Ω
tylko gwiazdy identyczne ze Sloń- 1 0,0008h−1
0 ≈0,0012
cem
świecaca
, materia galaktyk ∼ (3 ÷ 13)h0 0,002÷0,02 (średnio
0,01)
cala materia galaktyk ∼ (60 ÷ 90)h0 0,03÷0,08
galaktyki podwójne ∼ (70 ± 20)h0 ∼0,05
grupy galaktyk (gromady ubogie”) ∼ (160 ÷ 400)h0 0,12÷0,30
”
duże gromady bogate” ∼ 600h0 ? ∼0,45 ?
”
w przeszlość wszechświata. Choćby dlatego chetnie

, powitalibyśmy teorie,
, która dawalaby
Ω = 1 nie z przypadku, a z konieczności.
W tym miejscu wykladowca powinien powiedzieć kilka, czy kilkanaście zdań o teorii in-
flacji ([16, 149]) zagadnienie wyprzedzajace , w planie kursu), możliwie silnie akcentujac ,
jej zalety (w tym niezależna, od kosmologii geneze), , a zatem i nacisk na jej akcepta-
cje.
, Najważniejszym b edzie
, dostrzeżenie przez studentów, że gwaltowna inflacja likwiduje
wszelkie poczatkowe
, krzywizny dajac , k = 0 tak jak zniklyby faldy i krzywizna w otocze-
niu wybranego punktu pomarszczonego balonika, jeśli nadelibyśmy, go w ulamku sekundy
∼ 1030 -krotnie(!). Dla naszych studentów (w ramach standardowej kosmologii) k = 0
oznacza wszechświat o gestości
, Ω = 1, tak wiec, inflacja staje sie, poszukiwana, teoria, wy-
jaśniajac
, a, wartość Ω.
Przy takim podejściu oczekujemy, że pomiary w jeszcze wiekszych , skalach potwierdza,
oczywista”, (tabelka) tendencj e
, wzrostu Ω, daj ac
, w skali ca lego wszechświata wniosek
”
Ωwsz = 1 i gruntujac , przy okazji piekn , a, i ważna, teorie, inflacji jako spójna, z cala, ko-
smologia., Tutaj mamy dobry moment, aby przytoczyć zgodne z powyższym trendem nie-
dawne wyniki. Jeden z nich bazuje na wielkoskalowych pomiarach ruchu naszej Grupy
Lokalnej w kierunku gromady w Pannie (tzw. Virgocentric flow). Wnioskiem autorów jest
Ω ≈ 0, 35±15 (patrz [180]). Drugi bazuje na wielkoskalowych pomiarach ruchów wlasnych
galaktyk obserwowanych w podczerwieni przez satelitarny teleskop IRAS (Infra Red . . . ).
Autorzy podali (patrz [150]), że z ich pomiarów wynika Ω ≈ 1, 0 ± 0, 2. Jednak podany
blad
, ma charakter tylko statystyczny, podczas gdy możliwy jest w tym wypadku duży
blad
, systematyczny, który mógl znacznie zawyżyć wyniki. Trzecie wskazanie dużego Ω
pochodzi z pomiarów opartych na glebokich
, zliczeniach galaktyk (skale ∼ 1000h−1 Mpc).
+0,7
Autorzy (patrz [151]) uzyskali Ω−0,5 , ale tu też oszacowanie bledów
, jest niepewne.
Teraz jednak najwyższy czas aby przestrzec studentów przed pochopnym wyciaganiem
,
wniosków w nauce i uleganiu modnym trendom. Obserwowana (tabelka) tendencja mono-
tonicznego wzrostu Ω ze wzrostem skali jest oczywista” tylko pozornie. Bogate gromady
”
143
nie sa, typowymi obiektami wszechświata i próbki obejmujace , tylko takie gromady nie sa,
reprezentatywne, przeważaja, bowiem we wszechświecie grupy galaktyk i gromady ubo-
”
gie”. Zgodnie z nasza, wiedza, za reprezentatywna, próbke, bylibyśmy sklonni uważać raczej
taka,, w której tylko 5% galaktyk należy do gromad bogatych, zaś 95% do grup. Wobec
tego rozsadniejszym
, i znacznie lepiej obserwacyjnie umotywowanym (choć nie koniecznie
pewnym) bedzie
, przyjecie,
, że Ωwsz jest podobne jak dla grup, a zatem wynosi
Ω ≈ 0, 15 ÷ 0, 30 (7.97)
Jeśli nie zgadza sie, to z popularna, teoria, inflacji — trudno. (Nie chcac
, jej odrzucić zaczeto
,
już tworzyć dość wymyślne rewizje, jak inflacja chaotyczna”, w których może być Ω < 1
”
itp., patrz [181, 182, 183]). Standardowe wnioski o wszechświecie z gestości
, a, Ω ≈ 0, 20 (to
jest k = −1, v = ∞ itp.), jego los, sa, już studentom dobrze znane. Przy tym niepodwa-
żalnym i nowym rezultatem pomiarów M/L jest istnienie i dominacja ciemnej materii
ukrytej, której jest 15÷30 krotnie wiecej, niż materii widzialnej.
W wyniku calej dyskusji studenci powinni mieć świadomość, że chociaż wartości Ωwsz ≈
0, 15÷0, 30 można uznać za preferowane, to zagadnienie jest stale otwarte badawczo i także
wyższe wartości, lacznie
, z Ωwsz = 1 można uznać za dopuszczalne w przyszlych badaniach
obserwacyjnych. Dopiero wyniki Ω ≥ 2 możemy traktować jako praktycznie wykluczone
— wynikajacy, stad, parametr hamowania q ≥ 1 bylyby już wyraźnie nie tolerowany przez
dane obserwacyjne.
C.52 Niestandardowe spojrzenie na rezultaty pomia-

rów Ωwsz — stala kosmologiczna otwiera nowe
możliwości!
Nasi sluchacze zdaja, sobie teraz sprawe,, że rozwój kosmologii zdaje sie, prowadzić do pew-
nego dyskomfortu; albo pogodzimy sie, z wartościa, Ωwsz ≈ 0, 15÷0, 30 ale niestety musimy
wtedy odrzucić lub ryzykownie modyfikować teorie, inflacji, albo uznamy za prawdziwa, te,
ważna, i piekn
, a, teorie,, ale wtedy musimy niestety rozgladać
, sie, za wynikiem Ωwsz = 1.
Takie konflikty rozwojowe maja, czesto, duża, moc twórcza,, generujac, nowe spojrzenie na
konfliktowe zagadnienia. W naszym wypadku możemy teraz zwrócić uwage, na konsekwen-
cje możliwego istnienia niezerowej stalej kosmologicznej ([64, 120, 121, 184, 185]), co jest
szczególnie usprawiedliwione niedawnymi doniesieniami pomiarowymi (patrz [122, 131])
o jej wykryciu! O stalej kosmologicznej nasi studenci slyszeli dotad , tylko ogólnikowo w
ramach dygresji historycznej” (punkt C.33), oraz wzmiankowo przy omawianiu proble-
”
mu wieku wszechświata (C.39) toteż jest to nowe zagadnienie wyprzedzajace. , Teraz po-
44 28
winniśmy kilka zdań przypisu w przykladzie B.12 oraz przypisu w komentarzu C.39
rozszerzyć w wykladach do zdań kilkunastu, aby studenci poczuli fascynacje, powstajac , a,
możliwościa, spójnego utrzymania normalnej teorii inflacji [147] oraz wartości Ω ≈ 0, 25,
możliwościa, unikniecia
, klopotów z wiekiem wszechświata,([130, 186]), etc. Najistotniejsze
jest uświadomienie, że inflacja wymaga tylko k = 0, zaś iunctim pomiedzy , k=0iΩ=1
144
przestaje obowiazywać
, przy Λ > 0 (gdyż k = 0 wymaga wówczas tylko Ωwsz + ΩΛ = 1).Te,
kwestie, wyjaśnimy studentom dokladniej ([90, 91, 187, 188, 189]) przy systematycznym
omawianiu modeli ze stala, kosmologiczna., Tak wiec, , jeżeli faktycznie potwierdza, sie, do-
niesienia ([92, 93, 122, 190]) o niezerowej stalej kosmologicznej, to pomimo Ωwsz ≈ 0, 25
możemy żyć we wszechświecie plaskim o k = 0 lub nawet zamknietym , o k = +1, a
przy tym wiecznie sie, rozszerzajacym.
, We wszechświecie, którego ekspansje, mogla zapo-
czatkować
, gwa ltowna inflacja ([147, 148]), rozwiazuj
, aca
, nabrzmiale problemy plaskości
wszechświata, jego wieku i horyzontu ([16, 149]).
Doświadczenie wykladowe poucza, że wprowadzenie w tym miejscu takich informacji o

możliwej roli Λ gwaltownie zwieksza
, zainteresowanie studentów tak bieżacym
, wykladem,
jak i w przyszlości modelami ze stala, kosmologiczna.,
C.53 Poza-barionowy charakter dominujacej

,
masy
wszechświata.
Po przedstawieniu fundamentalnego odkrycia olbrzymich ilości materii ukrytej we wszech-
świecie natychmiast stajemy wobec pytania naszych sluchaczy: czym ona jest? Znów po-
jawia sie, zagadnienie wyprzedzajace, w naszym planie wykladów, ale musimy już teraz
zaspokoić krótko ciekawość sluchaczy i pobudzić zainteresowanie na przyszlość. Kilka-
naście podstawowych zdań na ten temat zamieszczonych jest w przykladzie B.12 cz.2.
Musimy studentom zapowiedzieć, że te niezwykle ważne zagadnienia omówimy dokladnie
w drugiej cześci
, kursu. W obecnej fazie wykladów ograniczamy sie, czasem i rozumieniem
przez sluchaczy.
Już tu możemy studentów poruszyć poteg , a, i sprawnościa, kosmologii, która jest w sta-
4 7 3 3 7
nie precyzyjnie powiazać
, tworzenie sie, 2 He, 3 Li, 2 He, 1 T, 4 Be w pierwszych minutach
wszechświata (patrz np. [9, 67, 68, 191]), z ówczesna,, a także obecna, gestości
, a, wszyst-
kich barionów — bez wzgledu
, na to czy obecnie tworz a, one materi e
, świecac a
, , czy ciemna.,
Zdumiewajace, stwierdzenie poza-barionowości dominujacej , masy wszechświata ([66, 192]
lub powyżej dane pozycje) rodzi od razu nastepn , a, poruszajac , a, kwestie:
, jeśli nie materia,
barionowa,, to czym jest glówna materia wszechświata?. Takie zwrotne punkty wykladu
— i rozwoju nauki — decyduja, o zainteresowaniu.
C.54 Neutrina kosmiczne i zagadnienie masy neutrin.

Goraca”
,
czy zimna” materia ukryta? Czastki
,
” ”
egzotyczne”.
”
Zagadnienia wymienione w tytule wybitnie pobudzaja, zainteresowanie studentów i z pew-
nościa, powinny być poruszone już teraz — w próbach ustalenia czym jest ukryta materia
145
— ale tylko bardzo krótko, wprowadzajaco. , Wrócimy do nich w drugiej cześci , wykla-
dów, poza tym przygotowanie studentów jest umiarkowane (a podstawowa, nasza, troska,
jest zachowanie rozumienia). Jedno z możliwych podejść wykladowych jest przedstawione
w przykladzie B.12 cz.2, ale to każdy z wykladowców musi indywidualnie zdecydować
(uwzgledniaj
, ac
, realia grupy studenckiej) co rozszerzyć lub skrócić, w ogóle co i jak wykla-
dać w tej specyficznej partii kursu. W tej partii musimy zrezygnować ze ścislego ilościowego
podejścia na rzecz (rzetelnej) informacji.
Pierwsza, nasza, troska, dydaktyczna, w tej cześci , wykladów powinno być, aby studenci
mogli jasno rozróżnić co jest sprawdzona,, ugruntowana,, pewna, (w praktyce) wiedza, ko-
smologiczna, i fizyczna,, a co jest tylko hipoteza,, możliwa, idea,, spekulacja., Niestety bowiem
liczne popularne a malo odpowiedzialne artykuly, audycje itp. zacieraja, te, różnice, (cza-
sem wrecz , mieszajac
, nauke, z pseudonauka), , która bywa klarowna tylko dla specjalisty.
Znaczenie formacyjne bedzie , mia lo pokazanie rozwoju trendów opinii badawczej. Zaczać ,
należy na pewno od informacji o neutrinach, o których w każdym razie wiemy na pewno,
że istnieja, i wystepuj
, a, w ogromnych ilościach, 109 -krotnie geściej , niż bariony — to one
sa, wiec
, pierwszymi kandydatami na ukryt a, materi e
, lub jej cz eść
, przynajmniej (patrz np.
[52, 84, 85, 193, 194, 195, 196, 197]).Potem możemy krótko omówić narastajacy , trend
wiary” w neutrina jako nośniki (wylacznie), calej ciemnej materii, w ich niezerowa, mase,
”
∼ 30 eV itp. Jednak szczególy, nawet tak piekne , jak niedawne odkrycie w Kamiokande
oscylacji i masy neutrin [164], trzeba zostawić do drugiej cześci , kursu. Tu natomiast ce-
lowe bedzie
, wskazanie na obecny zst epujacy” trend neutrinowy, gdyż to przygaśniecie
” , , ,
idei neutrin jako ciemnej materii jest wyrazem rozwoju naukowego tj. rozwoju kosmolo-
gicznej wiedzy szczególowej. Chodzi tu o lepsze rozpracowanie procesu formowania sie,
galaktyk, przy którym trzeba bylo zrezygnować z wiodacej , roli neutrinowej ciemnej ma-
terii (lub jakichś innych czastek, zaliczanych do Hot Dark Matter) na rzecz powolnych,
masywnych czastek , Cold Dark Matter (np. [155, 198]). Jest wyrazem dojrzalości danej
dziedziny nauk ścislych, gdy przez rozpracowanie wewnetrznych , powiazań,
, dokladniejsze
obliczenia szczególów i ich konfrontacje jest ona w stanie eliminować i korygować konkuru-
jace
, opcje, aby precyzować rzeczywistość. Tu zauważmy, że naukowa spójność i dojrzalość
kosmologii uwidacznia sie, także i w tym, że niezależnie wykryte samo istnienie ciemnej
materii, i to niebarionowej, okazuje sie, również warunkiem koniecznym procesu tworzenia
sie, galaktyk36 . Przy tym jest godne uwagi, że fizycy czastek , elementarnych usilujacy , zna-
36
Pierwszym poważnym problemem teorii powstania struktur jest brak dostatecznej ilości czasu na
uformowanie sie, obserwowanych dziś galaktyk. Zalażki
, galaktyk (fluktuacje gestości)
, w postaci zwyklej
materii barionowej nie mogly powstać wcześniej niż tuż po okresie rekombinacji do atomów (T ≈3000K),
gdyż wcześniej intensywne oddzialywanie fotonów ery promieniowania rozbija je natychmiast. Stad
, do-
, że nawet do dziś (T ≈3K) kontrast gestości
wodzi sie, , zdolalby zwiekszyć
, sie, tylko 1000-krotnie, co przy
poczatkowych
, zgeszczeniach
, wynoszacych
, tylko 10−5 (takie wlaśnie zmarszczki” obserwujemy w promie-
”
niowaniu reliktowym) dawaloby narośniecia
, zgeszczenia
, do dziś tylko do wartości 103 · 10−5 = 10−2 —
a zatem galaktyki (majace
, gestość
, 106 razy wieksz
, a, od otoczenia) jeszcze do dziś nie narodzilyby sie!
,
Jedynym i zbawiennym wyjściem z tego problemu okazuje sie, istnienie niebarionowej (jak np. neutri-
na) ciemnej materii : nie oddzialywuje ona z fotonami i jej zgeszczenia
, mogly narastać przed okresem
rekombinacji, przy temperaturze 3000K! Taka wczesna kondensacja (np. neutrin) tworzyla lokalne gra-
146
leźć kompletna, teorie, mikroświata, czuja, sie, ostatnio zmuszeni do postulowania dokladnie
takich czastek,
, jakich w ramach CDM potrzebuja, kosmologowie, aby wyjaśnić istnienie
wielkich struktur wszechświata. To też jest przejaw spójności i jedności nauki. Jeśli jednak
zdecydujemy sie, na jakieś informacje o hipotetycznych przecież stale czastkach , CDM (jak
aksjony [52, 165] czy fotina [166, 199] etc.), pamietajmy, o budowaniu świadomości slucha-
czy, że sa, to stale egzotyczne” czastki
, na granicy spekulacji i poznania, o calkiem innym
”
statusie niż np. neutrina. Obecnie wydaje sie, , że najlepsza, recepta, na rzeczywisty wszech-
świat jest wziecie
, pewnej ilości dobrze nam znanej materii barionowej (planety, gwiazdy,
galaktyki), dodanie do niej znacznie wiekszych, ilości zimnej materii ciemnej (CDM), i
także nieco goracej, materii ciemnej (HDM), oraz być może przyprawienie wszystkiego
dodatnia, stala, kosmologiczna, (Λ > 0).
C.55 Materia ukryta a rozwijanie sie, pogladu

,
na
wszechświat — jaka, droge, przeszliśmy,
co osiagn
,
eliśmy?
,
Ustalajac, plan i sposób prowadzenia partii wykladów o materii ukrytej powinniśmy pa-
trzeć perspektywicznie: jak omawiane dokonania rozwijaly poglad
, na wszechświat — i jak
rozwina, studenta?
Mamy tu charakterystyczny przyklad rozwijania sie, nauki. Zaczyna sie, od sformulowa-

nia celu badawczego, którym tutaj jest poznanie losu wszechświat; znajduje sie, metode,
badawcza,, która, tutaj jest wyznaczenia M/L i specyfikuje konkretny problem, to jest ile
wynosi M/L oraz w konsekwencji Ω. Dokonujemy pierwszych pomiarów (metoda, krzy-
wych rotacji) i nastepuje
, zaskoczenie: jest inaczej niż przewidywaliśmy! Sprawdzamy ten
nowy zaskakujacy, efekt na innej drodze (przez twierdzenie o wiriale) i (chcac , nie chcac,
,
niejako wbrew sobie) uzyskujemy potwierdzenie: jest inaczej niż przewiduje teoria, tj. nasz
dotychczasowy poglad , na świat. Jest to moment rewolucji naukowej, kreujacy, (w duchu
Thomsona Kuhna) nowy paradygmat poznawczy. Tym przelomem paradygmatycznym w
obrazie wszechświata jest tutaj wykrycie istnienia materii ukrytej. Nastepuje, teraz faza
opanowywania zjawiska, poznawania odkrytego terenu: jak dużo jest tej materii? Jaka
jest jej natura? Oznacza to serie, żmudnych licznych pomiarów (kolejne galaktyki, groma-
dy galaktyk), próby określenia niepewności pomiarowych. Ten proces, to w istocie — po
rewolucyjnej zmianie paradygmatycznej — proces powolnego, ewolucyjnego formulowania
witacyjne studnie potencjalu, w które po rekombinacji wpadala zwykla materia barionowa — a w tych
warunkach grawitacyjnych już wystarcza czasu na utworzenie sie, galaktyk.
Ale . . . przy obliczeniach (i symulacjach komputerowych) okazalo sie,
, że w tym zgrabnym obrazie problem
stanowi wielka predkość
, neutrin. Takie studnie rozbiegaja, sie, w przestrzeni zbyt szybko i wkrótce staja,
sie, zbyt duże aby zrodzić skromne rozmiarowo galaktyki (sa, ewentualnie dobre dla tworzenia wielkich
supergromad, murów” itp.) Dla galaktyk trzeba mieć czastki
, znacznie wolniejsze, o wiekszych
, masach —
”
czastki
, Cold Dark Matter.
147
nowego paradygmatu, jego dokladnej treści i granic. Po rozeznaniu jak glebokie , sa, zmiany
paradygmatyczne (np. rozmycie terminu rozmiar galaktyki” itp.) dochodzimy do efektu
”
końcowego tj. nowego paradygmatu wszechświata (z wlaczon , a, doń ciemna, niebarionowa,
materia).
, Postep
, w poznaniu ukazuje sie, zwykle poprzez ujawnienie sie, pożytków plyna-,
cych z nowego paradygmatu — np. tutaj możemy dzieki , niemu zrozumieć formowanie sie,
galaktyk, przelamujac , dotychczasowe trudności (niedostatek czasu). Nowy paradygmat
przynosi też nowe horyzonty filozoficzne — np. tutaj ujawniajac , znikomość materialnej
kondycji czlowieka w raz z cala, materia, barionowa., . . Razem z nowa, treścia, paradygma-
tyczna, ujawnia sie, pytanie o wszystkie nowe konsekwencje, możliwości, oczekiwania; tutaj
dzieki
, materii ukrytej oczekujemy (aby mieć wreszcie zgodność z teoria, inflacji) globalnej
gestości
, wszechświata Ω = 1. Ale oto nastepuje , moment najciekawszy: pomiary nie daja,
Ω = 1. Ciemna materia ukryta, istnieje dominuje wszechświat, ale nie aż w tym stopniu.
To jest moment najciekawszy, bo ujawnia sile, pomiarów w naukach ścislych (zwlaszcza w
fizyce czy kosmologii) — ostatecznie to pomiar jest kontrola, i drogowskazem, sila, sprawcza,
dla nowej teorii. Tu leży, w tym bezpośrednim kontakcie z rzeczywistościa, (choć kontakt
ten możliwy jest tylko w jezyku
, jakiejś teorii!) , przewaga poznawcza fizyki nad naukami
tylko spekulatywnymi (jak np. filozofia). Ta konsternacja (w naszym wypadku: a jednak
Ω < 1!?) jest twórcza — zmusza do poszukiwań. I jeśli w rezultacie wyniknie z niej (po-
twierdzi sie)
, nowa idea — w naszym wypadku teza o stalej kosmologicznej Λ > 0 — to
otrzymamy znów nowy, jeszcze bardziej, glebiej , rewolucyjny paradygmat wszechświata niż
poprzedni. Oto szkic drogi postepu, naukowego.
Co może dać dobra linia organizacji wykladu naszemu studentowi? Przede wszystkim
przez śledzenie procesu rozwoju nauki — nie w teoretycznych stwierdzeniach jak powyżej
lecz w bezpośrednich konkretach pomiarów i wniosków — student formuje sobie poglad ,
na żywy konkret nauki, na jej badawczy i pytajny charakter, sterowany obserwacja, i
doświadczeniem. W ten sposób formuje też (naukowo, światopogladowo), siebie. Nie do
przecenienia jest doświadczenie niepewności i klimatu badań frontowych” — wzmaga
”
ono poczucie wspóluczestnictwa. W sumie takie praktyczne przejście droga, rozwoju na-
uki przynosi wiecej,
, glebiej
, i autentyczniej niż najmadrzejsze
, nawet ogólne sformulowania.
Do pozytywnie formujacych , elementów należy też z pewnościa, praktyczne dostrzeżenie

jedności nauki, jako przejawu jedności Przyrody — tutaj szczególnie silne przez tak
integralna, laczność
, kosmologii (makrofizyki) z czastkami
, elementarnymi (mikrofizyka)
,
([10, 200]). Od strony filozoficznej bed a
, , z pewności a, pożyteczne świadectwa tak zniko-
mości czlowieka (z materialna,, barionowa, struktura, jego i jego świata), jak i wielkości
jego zdolności do poznawania Przyrody — zadziwiajaco , poznawalne.
148
Rozdzial 8
KOSMOLOGIA OBSERWACYJNA
DUŻYCH ODLEGLOŚCI.
HORYZONT.
• Metryka Robertsona-Walkera a emisja i odbiór światla.

• Odstepy
, czasu, dlugości fal, pedy
, w rozszerzajacym
, sie, wszechświecie.
• Pojecia
, (dużych) odleglości i predkości
, a rozszerzanie wszechświata. Niejednoznacz-
ność odleglości i predkości
, — definicje, formuly i ich dyskusje.
• Jak obliczyć odleglość i predkość
, kwazara o znanym przesunieciu
, ku czerwieni?
Dyskusja wyników.
• Uzyskiwanie zwiazków , miedzy
, obserwacyjnymi wielkościami: przesunieciem
, a jasno-
ścia., Odleglość jako funkcja jasności i jako funkcja przesuniecia.
, Dyskusja metody i
wyników.
• Formuly wyrażajace
, prawo Hubble’a dla odleglości malych oraz dla odleglości bar-
dzo dużych. Formula Mattiga. Dyskusja wyników. Co możemy nazywać prawem
Hubble’a?
• Test przesuniecie–jasność
, a wyznaczanie stalej Hubble’a i parametru deceleracji.
Trudności ze znalezieniem dobrych świec standardowych — problem ewolucji galak-
tyk, kwestia kwazarów. Aktualne odrodzenie testu przy wykorzystaniu supernowych
Ia.
149
• Test zliczeń galaktyk a problemy ewolucyjne.
• Jak daleko możemy siegn, ać

, obserwacjami? Co rozumiemy przez obserwowalny wszech-
świat i jaki jest jego rozmiar? Pojecia
, horyzontu czastek
, i horyzontu zdarzeń dla
wszechświata statycznego.
• Horyzont czastek
, we wszechświecie rozszerzajacym
, sie.
, Sfera Hubble’a a horyzont.
• Obliczenia promienia horyzontu dla najprostszych wszechświatów, dyskusja wyni-

ków i podstawowe wnioski.
• Inne obserwowane wielkości (strumień, jasność powierzchniowa) i użyteczne formuly

w rozszerzajacym
• Praktyczne problemy pomiarów przy dużych odleglościach.
Linia przykladów (linia B)
B.13 Jak obliczyć odleglość i predkość

,
o znanym prze-
sunieciu
,
ku czerwieni?
Przypuśćmy, że zaobserwowano kwazar o z = 4. Kiedy zostal wyemitowany obserwowany
sygnal? Jaka byla wówczas odleglość i predkość
, (wzgledem
, nas) kwazara, jakie sa, one
obecnie? Przyjmijmy, że przestrzeń jest plaska (k = 0).
Jak pamietamy
, przesuniecie
, jest rezultatem wzrostu funkcji skalujacej
, R(t)
R(t0 )
=1+z (8.1)
R(t)
Jeżeli przestrzeń jest plaska to możemy korzystać z modelu Einsteina-de Sittera R = at2/3
2
R(t) t

3
=
R(t0 ) t0
Oznaczajac
, przez te moment emisji sygnalu (t0 jest obecna, chwila, jego odbioru czyli
obecnym wiekiem wszechświata) otrzymujemy z powyższych zwiazków
,
1
te = 3 t0 (8.2)
(z + 1) 2
150
Obecny wiek wszechświata t0 dany jest we wszechświecie Einsteina-de Sittera zwiazkiem
,
t0 = 32 T0 (T0 = H0 −1 ), co daje
1 2
te = 3 · T0 (8.3)
(1 + z) 2 3
9 9
, T0 = 18 · 10 lat i podstawiajac
Przyjmujac , liczby otrzymujemy t0 = 12 · 10 lat, i na
szukany czas emisji
te = 0, 089 · (2/3) · 18 · 109 lat = 1, 07 · 109 lat (8.4)

Możemy też zapytać, ile lat temu źródlo wyemitowalo sygnal? Ten obserwowany zasieg
,
”
czasowy” te0 wynosi oczywiście
" #
1 2
te0 = t0 − te = 1 − 3 · T0 (8.5)
1+z 2 3
czyli
te0 = 10, 93 · 109 lat (8.6)

idzimy, że obserwowany sygnal biegl od kwazara do nas przez wiekszość
, (≈ 11/12) calego
wieku wszechświata.
Aby odpowiedzieć na dalsze pytania przypomnijmy najpierw jak zależy odleglość r(t)
źródla światla (od nas, w danej chwili t) od czasu te wyemitowania przez to źródlo sygna-
lu, który to sygnal wlaśnie odbieramy w obecnej chwili t0 . Czas te może być wyznaczony
z obserwacji przesuniecia
, jak w (8.3).
Jeżeli wprowadzimy sferyczny uklad wspólrzednych , w którego poczatku

, sie, znajdujemy
(odbiór sygnalu), to światlo od źródla ulokowanego w miejscu o wspólrzednych
, (r, Θ, ϕ)
biegnie do nas wzdluż promienia (czyli w jego ruchu dΘ = dϕ = 0). Uklad jest wspól-
poruszajacy, sie,
, czyli wspólrzedna
, r nie zmienia sie, z czasem, zaś zmiany odleglości r(t)
źródla od nas opisujemy funkcja, skalujac , a, R(t)
R(t)
r(t) = r(t0 ) ≡ rR(t) (8.7)
R(t0 )
↑
definicja r̄
Jak wiemy dzieki
, warunkom jednorodności i izotropii (zasada kosmologiczna) odleglość
czasoprzestrzenna dwóch zdarzeń ds2 = gik dxi dxk sprowadza sie, do prostej formuly Robertsona-
Walkera.
dr2
" #

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
ds = c dt − dl = c dt − R (t) + r sin Θdϕ + dΘ (8.8)
1 − kr2
Jeśli zdarzenia polegaja, na emisji i odbierze światla to jak wiadomo ds2 = 0. Przy tym
warunku i uwzglednieniu
, dΘ = dϕ = 0 (8.8) daje
151
dr
c · dt = R(t) q (8.9)
1 − kr2
Oznaczajac
, przez te moment emisji sygnalu, a przez t0 obecna, chwila, jego odbioru (czyli
obecny wiek wszechświata) mamy
Z
dt t0Z r
dr
c = √ (8.10)
te R(t) 0 1 − kr2
W plaskim wszechświecie k = 0 i zwiazek
, (8.10) sprowadza sie, do postaci
Z t0 dt
r=c (8.11)
te R(t)
umożliwiajacej
, wyznaczenie wspólrzednej
, r źródla w zależności od czasu wyemitowania
tego światla te . Stad
, przez (8.7) osiagamy
, szukana, odleglość.
2/3
Podstawiajac
, do (8.11) R(t) = at otrzymamy dla wspólrzednej
, źródla
2 " 1 #
t03 c Z t0 dt 3ct0 te 3

r= 2 = 1− (8.12)
R(t0 ) te t 3 R(t0 ) t0
zatem zgodnie z (8.7) odleglość źródla w dowolnej chwili t wynosi
" 1 #
R(t) te

3
r(t) = 3ct0 1− (8.13)
R(t0 ) t0
Widzimy teraz, że wykorzystujac
, zwiazek
, (8.2) i (8.1) możemy wyrazić (8.13) przez prze-
suniecie
, z.
Odleglość r(te ) naszego kwazara w chwili emisji sygnalu (t = te ) wynosila zatem

!
2 1
r(te ) = 1− √ · cT0 (8.14)
1+z 1+z
Analogicznie odleglość kwazara w obecnej chwili (t = t) ) odbioru sygnalu wynosi
!
1
r(t0 ) = 2 1 − √ · cT0 (8.15)
1+z
Predkość
, kwazara wzgledem
, nas (kosmologiczna, predkość unoszenia”) otrzymamy róż-
” ,
niczkujac
, po czasie odleglości (8.7), albo wprost z prawa Hubble’a
v(t) = H(t)r(t) (8.16)

Dla wszechświata Einsteina-de Sittera H(t) = Ṙ/R = 2/3t. Wstawiajac , do (8.16) ten
zwiazek
, i (8.14) dostajemy, że w chwili emisji sygnalu predkość
, kwazara wynosila
!
t 2 1
v(te ) = 0 · 1− √ ·c
te 1 + z 1+z
152
co po uwzglednieniu
, (8.2) daje odpowiedź
√
v(te ) = 2 1+z−1 ·c (8.17)
Analogicznie (8.16) i (8.15) daja, odpowiedź, że w obecnej chwili i odbioru sygnalu predkość
,
kwazara (o raczej pozostalości po nim) wynosi
!
1
v(t0 ) = 2 1 − √ ·c (8.18)
z+1
9
, T0 = 18 · 10 lat otrzymujemy dla z = 4
Przyjmujac
r(te ) = 0, 22cT0 = 3, 98 · 109 lat św. (8.19)
r(t0 ) = 1, 11cT0 = 19, 9 · 109 lat św. (8.20)
v(te ) = 2, 47 c (8.21)
v(t0 ) = 1, 11 c (8.22)
Można sie, jeszcze zastanowić jaka, droge, l przebyl sygnal? (W czasie jego ruchu przestrzeń
2
rozszerza sie,, wiec
, pewnie l > r(te ), ale l < r(t0 )). ”Droge, wlasna”
, fotonu jest l (ds =
c2 dt2 − dl2 ) przy warunku ds2 = 0; otrzymujemy stad , natychmiast
dl = cdt czyli l = c(t0 − te ) (8.23)
Podstawiajac
, z (8.4) liczby dostajemy dla naszego przykladu
l = (12 − 1, 07) · 109 lat św. = 10, 93 · 109 lat św. (8.24)
Otrzymane powyżej wyniki, w tym predkości

, przekraczajace , predkość
, światla moga, wydać
sie, bulwersujace.
, Pamietamy
, jednak (Rozdzial 5), że dla dużych z odleglość i predkość, sa,
wielkościami niejednoznacznymi — pojeciowo, i liczbowo. W tym przyk ladzie obliczyliśmy
tzw. odleglość wlaściwa, (proper distance), wynikajac , a, z recesji przestrzeni wszechświata,
która nie jest bezpośrednio nierealna. Można wprowadzić inne odleglości, np. jasnościowa, d
określona, zwiazkiem
, l = L/4πd2 (L — moc promieniowania źródla, l — obserwowane nate- ,
żenie). Podobnie obliczona w przykladzie predkość
, jest pr edkości
, a, (czy pseudo-pr edkości
, a)
,
recesji przestrzeni — jej punktu w którym spoczywa kwazar. Predkość , zwyk la” kwazara
”
zwykla w sensie nastepowania
, zmiany punktów przestrzeni (tj. mierzona w lokalnym pla-
skim ukladzie odniesienia) wynosi zero. Gdybyśmy zaś dla określenia predkości” kwazara
” ,
np. siegali
, uparcie po relatywistyczny wzór Dopplera (mimo, że duże przesuni ecia
, nie
sa, wynikiem efektu Dopplera) to otrzymalibyśmy oczywiście wartość predkości” nieco
” ,
mniejsza, niż c — jak to sie, zwykle robi w popularnych opracowaniach.
153
B.14 Jak wyrazić prawo Hubble’a poprzez wielkości
bezpośrednio obserwowane?
Prawo Hubble’a uznajemy za prawdziwe, gdyż zostalo ono stwierdzone obserwacyjnie.
Zauważmy jednak, że w najpowszechniej przyjmowanym jako prawo Hubble’a zwiazku
,
v = H0 r (8.25)
– zwiazku
, pieknie
, zgodnym z paradygmatem wszechświata rozszerzajacego , sie, izotropowo
— predkość
, v ani odleglość r nie sa, wielkościami bezpośrednio obserwowalnymi. W istocie
mierzono przesuniecie
, z interpretujac , je jako miare, predkości
, ( i obliczajac, z niego v) oraz
jasność obserwowana, galaktyk m, interpretujac , ja, jako miare, odleg lości (i obliczajac , stad
,
r). Ale takie interpretacje z oraz m i obliczenie v, r moga, być dyskusyjne — zwlaszcza
dla dużych odleglości, kiedy v oraz r sa, niejednoznaczne. Dlatego przez prawo Hubble’a
powinniśmy rozumieć zwiazek , z = f (m) — wydedukowany z przyjmowanego paradygma-
tu rozszerzenia sie, wszechświata oraz sprawdzalny obserwacyjnie. Jaka, powinien on mieć
postać?
Dla bardzo malych odleglości (malych z) uzyskaliśmy prawo Hubble’a w postaci (8.25)
gdyż wolno nam bylo interpretować pomiarowe przesuniecie
, jako z = v/c (efekt Dopplera
lub poprawniej przybliżenie kosmologiczne interpretowanego z). Bardziej obserwacyjnym
zapisem prawa Hubble’a jest wiec,
zc = H0 r (8.26)
Ale w istocie nie obserwujemy bezpośrednio r. Dla malych odleglości wolno nam bylo za
odleglość galaktyki przyjać
, jednoznacznie r ze zwiazku
,
L
l= (8.27)
4πr2
gdzie L jest absolutna, moca, promieniowania zaś l obserwowanym jego nateżeniem.
, Lacz
, ac
,
zwiazki
, (8.26) i (8.27) otrzymujemy w postaci obserwacyjny zapis prawa Hubble’a
LH02 1
l= · 2 2 (8.28)
4π c z
Widać, że dla zbadania prawa Hubble’a na wykresie wygodnie jest zlogarytmować powyż-
szy zwiazek,
, otrzymujac
, prosta,
log l = log L − 2 log c z + 2 log H0 − log 4π
Przy użyciu astronomicznych jednostek jasności obserwowanej m oraz jasności absolut-

nej M (definicje m, M oraz jak odpowiadaja, one wielkościa, l,L można znaleźć w pod-
recznikach
, astronomii) powyższy zwiazek
, przyjmuje ostateczna, (dla malych odleglości!)
obserwacyjna, postać prawa Hubble’a
m = M + 5 log c z − 5 log H0 + 25 (8.29)
154
Dokonujac , obserwacji wielkości z oraz m (dla ”standardowych świec”, np. galaktyk o tym
samym i zmiennym M ) możemy potwierdzić obserwacyjnie taka, liniowa, zależność i wy-
znaczyć stala, Hubble’a H0 .
Dla malych przesunieć , zapisy (8.25), (8.26), (8.28), (8.29) prawa Hubble’a sa, wszystkie
poprawne i sobie równoważne — tyle, że bardziej koncepcyjne jak (8.25) lub obserwacyjne
jak (8.29). Sytuacja jest znacznie bardziej zlożona i subtelna, tak pojeciowo
, jak obserwa-
cyjnie, dla odleglości dużych. Dażymy
, znów do wyprowadzenia zależności m = f (z), ale
możemy uściślić poprzednie zwiazki,
, gdyż odleglość czy predkość
, traca, jednoznaczność.
Najprościej za obserwacyjna, odleglość możemy uważać tzw. odleglość jasnościowa, d dana,
zwiazkiem
, takim jak (8.27)1 czyli l = L/4πd2 , co w jednostkach astronomicznych m, M
prowadzi nas do zwiazku,
m = M + 5 log d + 25 (8.30)
Aby uzyskać prawo Hubble’a powinniśmy wyprowadzić zależność d = f (z) analogiczna, do
(8.26)2 , co możemy zrobić podobnie jak obliczyliśmy w przykladzie B.13 odleglość kwaza-
ra o danym z 3 . Ale jak w tamtym przykladzie widzieliśmy obliczona odleglość zależy od
modelu wszechświata R(t) — ten zaś wyznaczaja, w ujeciu , Friedmana (tj. przy Λ = 0)
jednoznaczne parametry H0 i ΩM (lub równoważnie q0 = ΩM /2).
Dlatego uzyskujemy na odleglość zwiazki

, d = f (z; H0 , q0 ) stanowiace
, w istocie zapisy
prawa Hubble’a. W przybliżeniu taylorowskim (czyli dla niezbyt wielkich z) uzyskuje sie,
h i
H0 d = c z + 1/2 (1 − q0 ) z 2 + . . . (8.31)
jako prawo Hubble’a zastepuj
, ace
, zwiazek
, (8.26), co prowadzi do w pelni obserwacyjnej
postaci prawa Hubble’a
m = M + 5 log cz − 5 log H0 + 25 + 1.086(1 − q0 )z + . . . (8.32)

zastepuj
, acej
, zwiazek
, (8.29). Natomiast dla bardzo wielkich odleglości musimy korzystać
już tylko wprost z wyprowadzonego przez Mottinga ścislego zwiazku
, — znów w istocie
prawa Hubble’a
2 n h 1 io
H0 d = c Ω M z + (ΩM − 2) (1 + Ω M z) 2 − 1 (8.33)
ΩM 2
Ścisla, obserwacyjna, postać prawa Hubble’a dla wielkich odleglości uzyskamy wstawiajac
,
d wyliczone z wzoru (8.33) do zwiazku, (8.30).
1
Możliwe i stosowne jest zdefiniowanie obserwacyjnej odleglości na inne sposoby, np. jako tzw. odle-
glości katowej.
,
2
Wiażemy
, przesuniecie
, wprost z odleglościa, d a nie z predkości
, a, bo jak wiemy (patrz rozdzial 5) duże
przesuniecia
, nie moga, być już uważane za wynik efektu Dopplera, zaś predkość
, odleglych galaktyk jest
pojeciem
, kompletnie niejednoznacznym.
3
Tam jednak obliczyliśmy tzw. odleglość wspólrzednościow
, a, ( paper distance”) r0 , która jak nietrudno
”
pokazać wiaże
, sie, z odleglościa, jasnościowa, d zwiazkiem
, d = r0 (z + 1) — patrz C.60
155
Na zakończenie zauważamy, że z ogólniejszej niż friedmanowska kosmologii gdzie stala
kosmologiczna Λ 6= 0 i zatem istnieje gestość
, energii ΩΛ 6= 0 uzyskuje sie, na odleglość
jasnościowa, d jeszcze ogólniejsza, niż (8.33) formule, typu d = f (z; H0 , ΩM , ΩΛ ) i dopiero
ja, (patrz [90] i [91]) należy wstawić do zwiazku
, (8.30). To zagadnienie poszerzymy później
w wykladach omawiajac , niedawne doniesienia o pomiarze stalej kosmologicznej Λ > 0 z
obserwacji supernowych.
B.15 Co rozumiemy przez rozmiar obserwowalnego

wszechświata?
Czy sygnaly które odbieramy moga, pochodzić z dowolnie odleglych punktów wszech-
świata? Sygnaly te poruszaja, sie, ze skończona, predkości
, a, równa, (co najwyżej) predkości
,
światla, toteż latwo widać, że jeśli wszechświat mial poczatek, skończona, liczbe, lat temu
odpowiedź jest przeczaca., We wszechświecie statycznym o nieruchomych galaktykach, któ-
ry zacza,l sie, t0 lat temu, najwieksza
, odleglość z której możemy obserwować sygnal wynosi
rH = ct0 — światlo od obiektów, które moga, znajdować sie, dalej nie zdaży , lo jeszcze do
nas dotrzeć. W bardziej realistycznych modelach wszechświata musimy jednak uwzglednić ,
jego rozszerzenie sie. ,
Ponieważ rozpatrywane zdarzenia polegaja, na emisji i odbiorze światla to ich odleglość

czasoprzestrzenna ds2 = 0. Jak już mówiliśmy w przykladzie B.13 interwal ds2 dany
jest formula, Robertsona-Walkera (8.8), która przy powyższym warunku sprowadza sie, do
zwiazku
, (8.9)
dr
cdt = R(t) √
1 − kr2
, a, przyjmowanego modelu wszechświata, zaś r wspólrzedn

gdzie R(t) jest funkcja, skalujac , a,
źródla w ukladzie wspólporuszajacym
, sie,
, w którego poczatku
, znajdujemy sie, i odbieramy
tam sygnal z tego źródla. Oznaczajac , przez te moment emisji sygnalu a przez t0 obecna,
chwile, jego odbioru mamy
Z t0 cdt Z r(te )
dr
= √ (8.34)
te R(t) 0 1 − kr2
Im chwila emisji sygnalu te jest wcześniejsza, tym wspólrzedna , źródla r(te ) jest wieksza.
,
Najwieksz
, a, możliwa, wspó lrz edn
, a, r(te ) obserwowanego dziś (w chwili t0 ) źród la otrzyma-
my, jeśli emisja sygnalu nastapi , la już na poczatku, wszechświata, czyli gdy te = 0 (lub gdy
te te → −∞ dla modeli nie majacych , poczatku).
, Ta maksymalna wspólrzedna , rH wy-
znacza tzw. horyzont czastek,
, poza który nie możemy obecnie (w danej chwili t 0 siegn
) , ać
,
żadna, obserwacja., Odleglość do horyzontu w obecnej chwili t0 znajdziemy jako
rH = R(t0 )rH (8.35)
156
gdzie rH = r(t0 ) obliczamy ze zwiazku
, (8.34) przy te = 0 (lub te → −∞).
Jak widać horyzont czastek , jest taka, sfera, o promieniu rH (t0 ) że w danej chwili t0 znaj-
dujace
, sie, poza ni a, czastki
, nie moga, być (i nie mogly być nigdy dotad) , przez centrum
tej sfery zaobserwowane — w żadnym stadium egzystencji tych czastek. , (Mówiac
, bardziej
technicznie: linie światla czastek
, spoza horyzontu danego obserwatora nigdy dotad , nie
przecie, ly stożka świetlnego tego obserwatora). Horyzont czastek , wyznacza wi ec
, rozmiary
obserwowalnego wszechświata.
B.16 Ile wynosi odleglość do horyzontu w różnych

przypadkach wszechświata plaskiego?
Obliczamy odleglość do horyzontu w najprostszym przypadku wszechświata plaskiego
(k = 0). Ze zwiazków
, (8.34) o (8.35) wynika wówczas, że promień obserwowalnego wszech-
świata rH w dowolnej chwili t0 wynosi
Z t0 cdt
rH = R(t0 ) (8.36)
0 (lub −∞) R(t)
Rozpatrzmy kilka możliwości
1. Gdyby plaski wszechświat mial poczatek , w czasie lecz byl statyczny, czyli R(t) =
const = R(t0 ) otrzymujemy ze (8.36) natychmiast rH = ct0 , zgodnie z tym co
już powiedzieliśmy w B.15. Zauważmy, że w tym wypadku promień sfery Hubble’a
wynosi L = cT0 = cR Ṙ
= ∞. Predkość
, punktów (galaktyk) na horyzoncie wynosi
oczywiście v = 0, natomiast predkość
, poruszania sie, samego horyzontu wynosi vH =
drH
dt0
= c.
2. Realistyczny przypadek plaskiego wszechświata rozszerzajacego, sie, opisuje model

Einsteina-de Sittera czyli R(t) = at2/3 . Zwiazek
, (8.36) daje
Z t0 cdt
2/3
r H = at0 = 3ct0 (8.37)
0 at2/3
Wiek wszechświata t0 wiaże , sie, z czasem Hubble’a T0 = 1/H0 . zależnościa, T0 =

R 3
Ṙ
= t
2 0
. Jeśli zatem przyjmiemy T0 = 18 · 109 lat otrzymamy na dzisiejszy promień
obserwowalnego wszechświata wartość
rH = 2cT0 = 36 · 109 lat świetlnych (8.38)
Zauważymy, że w tym wypadku promień sfery Hubble’a wynosi L = cT0 = rH /2.
2
Predkość
, punktów (galaktyk) na horyzoncie wynosi v = HrH = · 3ct0 = 2c,
3t0
drH
natomiast predkość
, samego horyzontu wynosi vH = = 3c.
dt
157
3. We wczesnym wszechświecie również k = 0, ale R(t) = at1/2 . Otrzymujemy analo-
gicznie:
Z t0
cdt
r H = at0 1/2 = r H = cT0 (8.39)
0 at1/2
R
bo T0 = Ṙ
= 2t0 .
W tym wypadku promień sfery Hubble’a L = cT0 = rH . Predkość
, punktów na
horyzoncie wynosi v = c, natomiast predkość
, samego horyzontu vH = 2c.
4. W modelu de Sittera (wszechświat bez poczatku)

, mamy R(t) = aeHt , gdzie H =
const = H0 . Otrzymujemy:
c dt
Z t0
H0 t
rH = ae =∞ (8.40)
−∞ aeH0 t
a zatem w tym modelu nie wystepuje, horyzont czastek

, — zaobserwować możemy
nawet te czastki
, próbne, które w chwili t0 znajduja, sie, dowolnie daleko. Promień
sfery Hubble’a jest natomiast skończony i wynosi L = cT0 = c/H0 (jak można
pokazać wyznacza on w tym modelu tzw. horyzont zdarzeń).
C.56 Cel, charakter i struktura rozdzialu.

Stoimy teraz u progu rozdzialu trudniejszego. Ma on charakter pojeciowo-obliczeniowy.
,
Pierwszym celem rozdzialu jest rozpatrzenie konsekwencji nowego paradygmatu przestrze-
ni, nowych pojeć , odleglości i predkości
, na terenie gdzie te konsekwencje sa, istotne i zna-
czace,
, to jest w laśnie dla dużych odleg lości. Musimy je zobaczyć, zrozumieć a nastepnie
,
zaniechać tradycyjnych skojarzeń pojeciowych , i przyzwyczaić sie, do nowego myślenia.
Charakterystyczna, jego cecha, bedzie , pojawienie sie, niejednoznaczności. Przy tym taki
rozwój pojeć, nie jest bynajmniej tylko ćwiczeniem akademickim. Drugim celem rozdzialu
jest dażenie
, do zastosowania pojeć , i zwiazków
, kosmologicznych w praktyce obserwacyjnej
w realnych pomiarach, gdzie operujemy tylko wielkościami bezpośrednio mierzalnymi. Dla
dużych odleglości ujawniaja, sie, pojeciowe
, ale i interpretacyjne trudności, niespodziewane
wyniki, odmienności. Duże odleglości sa, zaś najistotniejsze dla kosmologii — zajmujacej ,
sie, wszak calym wszechświatem — i sa, zagadnieniem we wszechświata tego poczatki. ,
Najpierw powinniśmy zanalizować podstawy teoretyczne: jaki wplyw ma rozszerzanie izo-

tropowe ma rozszerzanie izotropowe na pomiary odstepów, czasu, a dalej dlugości fal oraz
pedów.
, Teraz bedziemy
, mogli zastanowić sie, nad ważna, kwestia, rozchodzenia sie, światla w
158
rozszerzajacym
, sie, wszechświecie. Glówna, myśla, startowa, dla opisu aktów emisji i odbio-
ru światla bedzie
, fakt, że interwal czasoprzestrzenny takich dwóch zdarzeń ds2 = 0. Stad ,
możemy uzyskać konsekwencje dla obliczenia wspólrzednych , oraz odleg lości i predkości.
,
Najlepiej jednak zaczać , to zagadnienie od przykladu praktycznego: jak obliczyć odleglość
i predkość
, obiektu tego (kwazara) o znacznym i dużym przesunieciu , ku czerwieni (z = 4)?
Numeryczne odpowiedzi na takie pytania znajdujemy bowiem powszechnie w popularnych
ksiażkach,
, a nawet gazetach codziennych - ale powinny one wzbudzić watpliwości , i pyta-
nia. Gdy czytamy, że kwazar porusza sie, z predkości , a, np. v = 0, 95c to nasuwa sie, pytanie
o jaka, predkość
, chodzi: obecn a, (gdy odbieramy świat lo) czy miniona,, gdy kwazar światlo
wyemitowal? Wszak zdarzenia te dzieli odstep , norm niemal równy (patrz przyklad B.13)
wiekowi wszechświata! I jaka, ma sens predkość kwazara”, jeśli przy nowym paradygmacie
” ,
przestrzeni rozumiemy że spoczywa on wzgledem , punktu swojej w niej lokalizacji (v = 0)?
A co rozumiemy przez wyliczana, (jak?) odleglość, jeżeli bezpośrednio jej w ogóle nie mie-
rzymy, lecz tylko np. jasność m (albo katy)? , Start z konkretnego przykladu i nastepuj , ace
,
proste wyliczenie ma te, zalete, , że ”wychodzi” v > c (zarówno ve w chwili emisji jak i v0 w
chwili odbioru) — i nasi studenci przeżywaja, szok, czy niepokój, ze wzgledu , na znane im
wymogi SzTW. Teraz uwidacznia sie, , że dokonywane w rozdziale 5 rozróżnienia predkości
,
zwyklej (lokalnej) i pseudo-predkości
, recesji nie by ly czczym teoretyzowaniem lecz maja,
znaczenie calkiem praktyczne. W ślad za tym i nastepuj , acym
, dalej obliczeniem odleglości
pojawia sie, pytanie: jakie wielkości można uznać za bezpośrednio nierealne? Nastepuje ,
rozróżnienie np. odleglości jasnościowej i odleglości katowej, , które sa, odmiennymi (choć
zwiazanymi
, wzajemnie) pojeciami
, przy odleglościach dużych.
Powyższe przemyślenia i uściślenia prowadza, bezpośrednio do pytania: co jest obserwacyj-

nym prawem Hubble’a? Zarówno v jak r nie sa, jednoznaczne i nie sa, w ogóle bezpośred-
nio mierzalne obserwacyjnie. Od prawa chcemy zaś wymagać, aby bylo one obserwacyjnie
sprawdzalne. Tak studenci uświadamiaja, sobie, że w istocie chodzi o mierzalna, zależność
jasności od przesuniecia
, m = f (z), do czego najpierw trzeba zdefiniować pomiarowo od-
leglość d jako funkcje, jasności d = f1 (m) a nastepnie
, wyliczyć d jako funkcje, przesuniecia
,
d = f2 (z; H0 , q0 ). Zastosowanie praktyczne tej recepty prowadzi nas do znanego, testu
przesuniecie—jasność,
, który próbowano od lat wykorzystać jako sposób pomiaru H0 oraz
deceleracji q0 (a w ten sposób wyznaczyć Ω0 i przyszlość wszechświata. Jak wiadomo test
ten nawet dla bardzo odleglych galaktyk (z ≈ 1) okazal sie, niekonkluzywny ze wzgledu ,
na bledy
, pomiarowe przewyższaj ace
, realny rozrzut q 0 , a dla kwazarów (z ≈ 3) w ogóle
nie może być stosowany, bo kwazary okazaly sie, bardzo zlymi standardowymi świecami
(maja, one bardzo różne i nie znane jasności absolutne M — a one wchodza, w formuly).
Mimo to należy koniecznie test omówić, ze wzgledu , na jego odrodzona, ostatnio fascynuja- ,
ca, aktualność; potraktowanie supernowych Ia jako świec standardowych (maja, absolutne
jasności niemal identyczne!) umożliwilo ponowne zastosowanie starego” testu i przynioslo
”
sensacyjne niezwyklej wagi wyniki ([122,186,187,189]): wszechświat w ogóle nie deceleru-
je lecz akceleruje, zapewne dlatego, że istnieje znaczaca , niezerowa stala kosmologiczna
(czyli gestość
, energii próżni, nowa wielkość fundamentalna). Choć te wyniki sa, jeszcze do
starannego sprawdzenia musimy już teraz umożliwić studentom ich przyszle rozumienie.
Innym testem o którym warto wspomnieć w wykladach jest test zliczeń galaktyk, gdyż
nie zrealizowawszy swoich pierwotnym celów okazal sie, za to mocnym dowodem na ewo-
159
lucyjność wszechświata.
Druga, istotna, cześci

, a, rozdzialu jest pojecie
, horyzontu. Startujemy z pytania jak daleko
możemy siegn
, ać
, obserwacjami (czyli inaczej mówiac
, do jak odleglej przeszlości)?. Istotne
jest uświadomienie wstepne, studentom, że nie do odleglości ct0 (t0 — wiek wszechświa-
ta) — ze wzgledu, na rozszerzanie sie, tego wszechświata. Musimy teraz dokonać analizy
pojecia
, wszechświat obserwowalny”.
”
Problem horyzontów jest dość trudny i wlożylem sporo wysilku w próbe, jego elemen-
taryzacji, obejmujac , a, calość tego szerokiego zagadnienia. W niniejszej rozprawie (tak jak
w praktyce wykladowej, ograniczonej czasem) ograniczam sie, do przytoczenia tylko ujeć ,
wstepnych
, i stosunków najprostszych. Zaczynamy od pojecia , horyzontu czastek
, (Przyklad
B.15). Po jego pojeciowym
, i matematycznym zdefiniowaniu przechodzimy do wzorcowych,
modelowych określeń i do rozróżnienia miedzy , horyzontem czastek
, a horyzontem zdarzeń
dla najprostszego z wszechświatów, to jest newtonowskiego wszechświata statycznego. Tu
studenci prosto poznaja, istotna, nature, i cechy obu pojeć. , W nastepnym
, kroku przecho-
dzimy do realnego wszechświata uwzgledniaj , ac
, jego rozszerzenie. To można teraz zrobić
najpierw wykorzystujac , przerabiany już przyklad obliczeń dla tego kwazara o dużym prze-
sunieciu
, (przyklad B.13) — odleglość r(t0 ) staje sie, promieniem horyzontu czastek , jeśli
podstawimy z = ∞. Pokazuje to bezpośrednio i konkretnie, że promień horyzontu nie
jest tożsamy ani z promieniem sfery Hubble’a ani z promieniem ct0 . Teraz moga, wreszcie
nastapić
, prościutkie obliczenia horyzontów (przyklad B.16) w najprostszych przykladach
wszechświatów plaskich: statycznego, Einsteina-de Sittera, wczesnego wszechświata, de
Sittera (próżniowego). Te obliczenia, dajace , proste konkretne a różne wartości dla hory-
zontu w różnych modelach bardzo klaruja, pojecie , horyzontu czastek.
,
C.57 Wplyw rozszerzenia na obserwacje odstepów

,
czasu, dlugości fal, p edu.
,
Ponieważ obserwacji dokonujemy za pomoca, promieniowania elektromagnetycznego na-
leży przede wszystkim dokladniej opanować wyobrażeniowo i obliczeniowo proces jego
rozchodzenia sie, (emisja-odbiór) w rozszerzajacym
, sie, wszechświecie. Nasi studenci rozu-
mieja, już (rozdzial 5) zwiazek
, z + 1 = R(t0 )/R(t) jako pojeciowo
, wynikajacy, z ekspansji
przestrzeni. Ściślejsze wyprowadzenie tego zwiazku
, i dalszych podobnych (zmiany pe-
,
du) bedzie
, dobrymi przykladami ilościowymi gwarantujacymi , prawdziwość adekwatności
przyjmowanego paradygmatu rozszerzenia izotropowego.
Startujac, z metryki Robertsona-Wallera identycznie jak w przykladzie B.13 dochodzi-

my do wniosku, że dla dwóch zdarzeń polaczonych
, sygnalem świetlnym (emisja-odbiór)
istnieje zwiazek
, (r wspó lrz edna
, radialna galaktyki, R(t) funkcja skalujaca
, opisujaca
, roz-
szerzania sie, wszechświata).
−1/2
cdt = R(t) 1 − kr2 dr (8.41)
160
Oznaczajac
, przez te moment emisji sygnalu (np. wyslanie fali o dlugości λ) zaś przez t0
moment jego odbioru przez nas mamy
Z t0 cdt Z r (−1/2)
= 1 − kr2 dr (8.42)
te R(t) 0
Rozpatrzmy teraz drugi sygnal emitowany krótko po pierwszym, w momencie te + ∆te

(np. wyslania nastepnej
, fali) i odbierany przez nas w momencie t0 + ∆t0 .
Rysunek 8.1: Obliczanie zmian odstepów

, czasu w rozszerzajacym
Wówczas analogicznie Z t0 +∆t0 cdt Z r −1/2

= 1 − kr2 dr (8.43)
te +∆te R(t) 0
Prawe strony tych wniosków sa, równe, a zatem też lewe. Przyrównujac
, je i rozpisujac
,
granice calkowania mamy
Z t0 Z t0 Z t0 +∆t0 Z t0 Z te +∆te cdtZ t0 +∆t0

Z t0 +∆t0
cdt Z te +∆te
= + = − + = czyli
te te +∆te t0 te te t0 te R(t) t0 R(t)
(8.44)
Ponieważ R(t) zmienia sie, powoli zaś ∆te i ∆t0 sa, krótkie mamy stad
,
c c
· ∆te = · ∆t0
R(te ) R(t0 )
czyli
∆t0 R(t0 )
= (8.45)
∆te R(te )
Jest to generalna recepta na zmiane, obserwowanych dowolnych odstepów, w czasie (np.
chodu zegarów) w rozszerzajacym
, sie, wszechświecie. W nowym przyk ladzie emisji fali o
dlugości λe = c · ∆te odbieranej jako λ0 = c · ∆t0 mamy stad ,
λ0 R(t0 )
= =z+1 (8.46)
λe R(te )
λ0 − λ e
gdzie uwzgledniliśmy
, definicje, przesuniecia
, z= .
λe
W celu najbardziej uproszczonego znalezienia zmiany pedu, czastki
, obserwowanego przez
nas obecnie jako p0 zaś wynoszacego
, w chwili jej emisji (gdzieś w dalekiej odleglości)
161
pe , możemy poslużyć sie, idea, de Broglie’a i traktować czastk
, e, jako fale, o dlugościach
λ0 = h/p0 oraz λe = h/pe .
Daje to natychmiast ze zwiazku

, (8.46) regule,
p0 = pe R(te )/R(t0 ) = pe /(z + 1) (8.47)
a zatem ped, czastki

, maleje (samoistnie!) odwrotnie proporcjonalnie do R(t) w rozsze-
rzajacym
, sie, wszechświecie. Ponieważ E = hν = hc/λ = pc podobnie jak ped , maleja,
czestotliwość
, i energia cz astki
, (lub kwantu).
Czy mamy też wiec , do czynienia z zalamaniem sie, zasad zachowania p edu , i energii?
Musimy znów naszym studentom uświadomić, że chodzi o recesyjna, pseudo-predkość,
, o
recesyjny ped
, i energie., Obserwacje przy emisji i przy odbiorze dokonywania sie, w różnych
czasach i w różnych lokalnych ukladach odniesienia — ZZP i ZZE obowiazuj , a, w danym
jednym ukladzie odniesienia (lokalnie plaskim), gdzie pedy
, i energie maja, dobre, jedno-
znacznie zdefiniowany sens.
Regule, na zmiany obserwowanego pedu , p możemy również otrzymać stosujac

, transfor-
macje, Lorentza do obliczenia jego niewielkiej zmiany o ∆p a potem calkujac , otrzyma-
ne rezultaty. Jeżeli czastka
, obserwowanych w chwili t pedzie , p, energii E i predkości
, v
(v = pc /E) znajdzie sie, po krótkim czasie ∆t w punkcie odleglym o d = v∆t, to ob-
2
serwator tam sie, znajdujacy, bedzie

, mierzyl jej ped, p + ∆p w swoim lokalnym ukladzie
odniesienia poruszajacym
, sie, z predkości
, a, V = H0 d (prawo Hubble’a) wzgledem
, obserwa-
tora pierwszego. Dlatego z transformacji Lorentza dla pedu, , w której opuszczamy wyrazy
kwadratowe w V (tj.γ ≈ 1), mamy z wykorzystaniem powyższych zwiazków: ,
E E E p

p + ∆p = γ p − V ≈ p − H0 d = p − H 0 v ∆t = p − H 0 v ∆t = p − H0 p∆t
c2 c2 c2 v
Uwzgledniaj
, ac
, jeszcze H0 = Ṙ/R mamy stad
,
Ṙ
∆p = − p∆t
R
czyli przechodzac
, do nieskończenie malych przyrostów
dp Ṙ dR
= − dt = − (8.48)
p R R
Calkujac
, ten wynik otrzymamy
const R(te )
p= lub p0 = pe = pe /(z + 1) (8.49)
R R(t0 )
zgodnie z wnioskami uzyskanymi na wewnetrznej

, drodze. Oczywiście stosujac
, ten rezultat
dla fotonów otrzymamy, teraz natychmiast (p = hν/c = h/λ) zwiazek
, (8.46).
162
C.58 Niejednoznaczność pojeć
,
odleglości i predkości
,
Stoimy teraz przed nielatwym pojeciowo , i obliczeniowo zadaniem wskazania na różne
możliwe definicje dużych odleglości w rozszerzajacym
, sie, wszechświecie i sposoby ich ob-
liczania z wielkości obserwacyjnych. Dokladniejsze przedstawienie zagadnienia jest dość
zawiklane i trudne i możemy tego dokonać raczej tylko z profesjonalnie nastawiona, grupa,
studentów. W każdym razie powinniśmy wskazać, że jeżeli nastawiamy sie, na wyznaczenie
odleglości poprzez obserwacje, na przyklad rozmiarów katowych
, dΘ obiektu o rozmiarze
liniowym dX, to bedziemy
, oczywiście korzystać ze zwiazku
,
dX = adΘ (8.50)
definiujacego
, tzw. odleglość katow
, a, a. Jeżeli natomiast chcemy zbadać odleglość poprzez
zmierzenie na przyklad jasności obserwowanej f źródla o jasności absolutnej L, to wyko-
rzystamy zwiazek
,
L
f= (8.51)
4πd2
definiujacy
, tzw. odleglość jasnościowa, d. Obie te odleglości sa, identyczne dla obiektu
bliskiego, ale nie dla bardzo odleglego (w rozszerzajacym
, sie, świecie). Można to pokazać
wykorzystujac , metryke, Robertsona-Walkera z użyciem nowej zmiennej χ tak aby dχ =
dr/(1 − kr ) , czyli ds2 w postaci
2 1/2
n h io
ds2 = c2 dt2 − R2 (t) dχ2 + f 2 (χ) dΘ2 + sin2 Θdϕ2 (8.52)

 sin χ
 dla k = +1
gdzie f (χ) = χ dla k = 0
sinh χ dla k = −1


Otrzymuje sie, 4
a = R(t0 )f (χ)/(1 + z) (8.53)
oraz d = R(t0 )f (χ)/(1 + z) (8.54)
gdzie R(t0 ) jest funkcja, skalujac
, a, w czasie odbioru sygnalu t0 zaś z jego mierzonym prze-
sunieciem.
, Formu ly powyższe wskazuj a, na zwiazek
, odleglości jasnościowej i katowej
,
d = (1 + z)2 a (8.55)
W swej istocie fizycznej zwiazek
, ten wynika stad,, że obliczajac
, odleglość jasnościowa, we-
dlug definicji (8.51) musimy uwzglednić
, iż obserwowana przez nas moc promieniowania
Lobs jest mniejsza od emitowanej mocy L z powodu rozszerzania wszechświata: po pierw-
sze (1 + z) razy na skutek obniżenia hν, po drugie (1 + z) razy na skutek wzrostu czasu
odbioru (zmiana lokalnego standardu czasu); razem Lobs = L/(1 + z)2 .
4
Patrz np.[38, 49, 50, 101].
163
Otrzymaliśmy czestotliwość
, odleglości d i a, ale otwarta, sprawa, pozostaje ich obserwa-
cyjne wyznaczenie. Aby to zrobić dla zwiazków
, (8.51) i (8.50) należaloby poza wprost
mierzonymi w obserwatorium f i dΘ znać jeszcze skadś , L i dX. Na ogól mierzymy tyl-
ko przesuniecie
, z. Zwiazki
, (8.53) i (8.54) zawieraj a, z, ale zawieraja, też nieobserwowalne
parametry χ, R(t0 ). Jedyna, role, pozostaje wyliczyć odleglość zakladajac , określony model
wszechświata R(t). Wówczas metryka Robertsona-Walkera dla biegnacego , do nas sygnalu
świetlnego (ds2 = 0) daje na odleglość
R(t)
cdt = dl = dr (dϕ = dΘ = 0) (8.56)
(1 − kr2 )1/2
Widzimy stad, (jak i rozumiemy pojeciowo),
, że odleglość wplywa recesja przestrzeni dana
przez R(t). Jeżeli bazujemy na pomiarze przesuniecia , z to widzimy, że dopiero znajac ,
model R(t) możemy wyliczyć np. odleglość l = c(t0 − te ); ze zwiazku
, 1 + z = R(t 0 )/R(t)
wyznaczymy czasy dopiero znajac , funkcje, R(t). Zauważmy przy tym, że w ujeciu , Fried-
mana funkcja R(t) jest jednoznacznie wyznaczana przez parametry H0 i Ω (odrebnie , dla
k = −1, k = 0, k = +1).
Reasumujac , stwierdzamy, że odleglość przypisywana obiektowi o danym przesunieciu

, za-
leżeć bedzie
, przede wszystkim od przyjmowanego modelu wszechświata (a w modelach
Friedmana od H0 , Ω). Przy tym nawet dla wybranego modelu wartość odleglości jest
niejednoznaczna, bo zależy o jakim rodzaju odleglości (np. jasnościowa, katowa)
, myślimy
gdy ja, obliczamy (wyniki dla dużych odleglości bed a
, , różne).
Podobnie niejednoznacznym pojeciem , jest przy dużych odleglościach predkość., W ukla-

dzie wspólporuszajacym , sie, odlegla galaktyka jest mierzona przez recesujac , a, przestrzeń i
znajduje sie, na tej samej wspólrzednej , (gdy pominiemy jej ruchy wlasne) toteż ma zwy-
”
kla”, pr edkość
, — zwyk la w sensie zmiany punktów przestrzeni — równa, zero. Możemy jej
natomiast przypisać niezerowa, predkość , recesji — zajmowanego przez nia, punktu prze-
strzeni. Ta wlaśnie predkość , (czy pseudo-pr edkość)
, recesji wystepuje
, w prawie Hubble’a
v = Hr, a wiec , może być obliczona na przyklad przy pomocy tego zwiazku. , Zauważmy,
że przy danym zmierzonym przesunieciu , z wynik obliczeń nawet tej predkości, jest niejed-
noznaczny, bo uzależniony bedzie , od przyj etego
, modelu wszechświata R(t), od którego
Ṙ
zależa, wyliczane odleglość r oraz stala Hubble’a H = . Majac , zmierzone przesuniecie ,
R
z możemy też na sile” , wyliczać pr edkość
, dalekiego obiektu z wzoru Dopplera; niektó-
”
rzy szczególnie lubia, w popularnych podejściach jego relatywistyczna, wersje, , bo wtedy
nawet dla najwiekszych , z nie dostaje sie, nigdy v > c, a takich wyników sie, obawia —
jakby zapominajac, , że chodzi tylko o predkość
, recesji, której nie dotycza, ograniczenia
SzTW. Prościutkie obliczenie predkości , z wzoru Dopplera jest jednak niepoprawne, bo
dla dużych odleglości przesuniecie , nie może być uważane za rezultat tego zjawiska. Dop-
plerowsko obliczona predkość , np. kwazara daje tylko najwyżej porównanie jaka, musialby
mieć zwykla, predkość
, ten kwazar gdyby poruszal sie, w lokalnym, statycznym i plaskim,
ukladzie odniesienia (np. przelatuja, lokalnie nad naszymi glowami), aby mógl dać (dzieki ,
swej predkości)
, takie samo przesuni ecie
, jakie daje (dzi eki
, recesji przestrzeni) rzeczywisty
kwazar znajdujacy , sie, w odleg lości kosmologicznej.
164
C.59 Obliczanie odleglości i predkości
,
odleglego obiek-
tu (kwazara) — sposób i sens.
Dla skonkretyzowania pojeć , odleglości i predkości
, dalekiego obiektu, dla pokazania prak-
tyki ich obliczania i gruntownego rozjaśnienia sytuacji bezcenna jest rola prostego przy-
kladu. Dlatego siegamy
, po przyklad kwazara jako dalekiego obiektu o dużym przesunieciu ,
z = 4. Studenci wiedza, już że znajomość z wyznacza bezpośrednio tylko R(t0 )/R(te ), zaś
obliczenia stad, np. czasu emisji te , odleglości czy predkości
, kwazara wymaga znajomości
dokladnej postaci funkcji R(t) czyli przyjecia
, konkretnego modelu wszechświata. W tym
przykladzie przyjmujemy model Friedmana w jego najprostszej (a zarazem zupelnie real-
nej) wersji dla k = 0, czyli R = at2/3 . Zapewnia to uderzajac , a, prostote, obliczeń, dzieki
,
czemu przyklad można polecić jako dobre samodzielne ćwiczenie studenckie. Wyliczania
odleglości i predkości
, bed
, a, tu jednoznaczne, bo mamy wyspecyfikowany model wraz z
wartościami jego parametrów (Ω, H0 ): k = 0 oznacza Ω = 1 zaś za wartość H0 przyjmu-
jemy na przyklad H0 = T0 −1 = (18 · 109 lat)−1 .
Najpierw ustalmy plan obliczenia. Tak wiec , znajac, przesuniecie

, z w pierwszym kroku
2/3
znajdujemy (przy pomocy R = at ) czas emisji światla przez kwazar te . W drugim
kroku wyliczamy wspólrzedn , a, kwazara w ukladzie wspólporuszajacym , sie,
, niezmienna, w
czasie. W trzecim kroku domnażajac , przez R(t) otrzymujemy przyrastajac , a, z czasem w
miare, recesji przestrzeni, odleglość kwazara. Podstawiajac , t = te lub t = t 0 precyzujemy
jej wartość w chwilach emisji i odbioru. Znajac, odleglość wyznaczamy predkość
, kwazara
na podstawie prawa Hubble’a v = Hr, co jest metoda, naturalna, bo równoważna, obli-
czaniu pochodnej odleglości po czasie (v = Hr = (Ṙ/R)(rR) = rṘ = ṙ). Jest to wiec ,
predkość
, recesji.
Calość obliczenia przebiega jak w przykladzie B.13., jest prosta i na ogól nie sprawa
studentom wiekszych
, trudności. Dyskutujac , wyniki warto zwrócić uwage, na kilka okolicz-
ności. Po pierwsze dla kwazara o danym przesunieciu , np. z = 4 otrzymaliśmy nie jedna,
a dwie różne odleglości i dwie różne predkości: , w chwili emisji światla te i chwili odbioru
t0 przy czym zgodnie z wzorem r(t0 ) > r(te ) zaś v(t0 ) < v(te ) wskutek grawitacyjny
deceleracji rozszerzania. (Oczywiście w chwilach pośrednich te < t < t0 ) nasz kwazar ma
predkości
, pośrednie). Po drugie gdy zbadamy zależność odleglości od przesuniecia , z to
widzimy, że r(t0 ) rośnie z przesunieciem , monotonicznie (co oczywiste — im kwazar ma
wieksze
, przesuniecie
, tym dalej jest od nas obecnie), ale odleglość w chwili emisji r(te ) ma
maksimum przy z = 1, 25 a dla wiekszych , z maleje! Dobrze jest przedyskutować ze studen-
tami pojeciowo
, to niespodziewane naogó l zjawisko i jego konsekwencje (np. dla rozmiarów
katowych
, obiektu — przy rosnacych , z > 1, 25 katy , nie maleja, lecz rosna!)
, Po trzecie sami
studenci zwróca, uwage, , że otrzymaliśmy przy z = 4 obie gestości
, kwazara v(te ) a nawet
v(t0 ) przekraczajac , predkość
, światla. Po raz kolejny wyjaśniamy, że to na nie niepokoi
gdyż obliczaliśmy tylko predkość
, recesji punktu przestrzeni w którym spoczywa kwazar,
efekt czesto
, kinematyczny nie maj acy
, nic wspólnego z ograniczeniami SzTW. Dobrze jest
znów dać pojeciowe
, przyklady takich kinematycznych, projekcyjnych” efektów (np. pro-
”
jekcja punktów malej sfery na wieksz , a, przy zmianie promienia krzywizny przestrzeni).
165
Najlepszym podsumowaniem calego przykladu bedzie , wykonanie wykresów r = f (z) oraz
v = f (z) z naniesieniem zależności od z tak odleglości zmieniajacej , r(te ) jak i r(t0 ), oraz
analogicznie v(te ) i v(t0 ). Jeżeli naniesiemy jeszcze zależności wynikajace
, z ewentualnego
obliczenia v i r poprzez zjawisko Dopplera (w wersjach relatywistycznej i nierelatywi-
stycznej) to bedziemy
, mieli przejrzysty uklad krzywych bardzo ulatwiajacy , praktyczna,
orientacje, w obliczonych odleglościach i predkościach
, dalekich obiektów. Zamieszczamy te
wykresy na nastepnej
, stronie.
C.60 Uzyskiwanie obserwacyjnych zwiazków

,
jasności,
odleglości i przesuniecia.
,
Zwiazki
, wzajemne odleglości, jasności i przesuniecia
, sa, bardzo istotne bo daja, możliwość
praktycznych obliczeń (np. odleglości dalekich obiektów) a przy tym stanowia, obserwa-
cyjny zapis prawa Hubble’a. Studenci znaja, je jako v = Hr, a tymczasem na wykresach
dla dużych odleglości widzac
, one podpisane jako m i log c z czuja, sie, zgubieni. Prawem
Hubble’a nazywane sa, różne formuly i potrzebne jest uporzadkowanie,
, co stara sie, dać
przyklad B.14. Ponieważ w prawie Hubble’a wystepuje , odleg lość, to jego dyskusja jest
zwiazana
, bezpośrednio z dyskusja, pojecia
, i sposobem obliczania odleglości, np. jasnościo-
wej d.
Droge, do obliczania d jako funkcji przesuniecia
, z przygotowaliśmy już omawiajac , prostszy
przyklad B.13. Tu zauważmy tylko, że ze wzgledu , na (1 + z) — krotne obniżenie energii
kwantów hν i (1+z)-krotny wzrost czasu przy odbiorze (na skutek zmiany standardu czasu
∆t0 w stosunku do ∆te ) wyrażamy jasność obserwowana, l przez absolutna, L zwiazkiem ,
L 1
l= · (8.57)
4πr0 (z + 1)2
2
gdzie r0 = rR(t0 ), a r oznacza wspólrzedn

, a, odleglej galaktyki. Uwzgledniaj
, ac
, definicje,
2
odleglości jasnościowej l = L/4πd widzimy, że
d = r0 (z + 1) (8.58)
Aby obliczyć zależność r0 od z postepujemy
, w istocie podobnie jak robiliśmy to w przy-
kladzie B.13 dla kwazara o danym z, czyli najpierw obliczymy wspólrzedn , a, r ze zwiazku
,
2
uwzgledniaj
, acego
, ds = 0 w metryce Robertsona-Walkera czyli
Z t0 Z r 1/2
c dt/R(t) = dr 1 − kr2 (8.59)
te 0
Aby wykonać to obliczenie mamy teraz dwie drogi: dla niezbyt dużych odleglości możemy
zastosować w obliczeniach przybliżenie Taylora, ale dla bardzo dużych odleglości trzeba
starać sie, obliczyć r (a stad
, r0 i d) ściśle. W pierwszym wypadku rozwijamy (8.59) w
szereg podstawiajac , za R(t) zwykle rozwiniecie, taylorowskie
h i
R(t) = R(t0 ) 1 + H0 (t − t0 ) − (1/2)q0 H0 2 (t − t0 )2 + . . .
166
Rysunek 8.2: Zależność odleglości i predkości
, obiektu (np. kwazara) od jego zmierzonego
przesuniecia
, z dla wszechświata plaskiego (opisanego zwiazkiem
, Einsteina-de Sittera R =
at2/3 ). Na rys.8.2a wykres r(te ) podaje wyliczona, odleglość obiektu w chwili te emisji
światla, zaś r(t0 ) w obecnej chwili t0 odbioru tego światla przez nas. Liniami przerywanymi
−1
, z prawa Hubble’a r = vH0 = vT0 gdybyśmy
zaznaczone sa, odleglości obiektu wynikajace
traktowali przesuniecie
, z (niepoprawnie) jako wynik efektu Dopplera i obliczali predkość
,
obiektu v ze wzorów dopplerowskich w wersji nierelatywistycznej lub relatywistycznej.
Analogicznie na rys.8.2b wykres v(te ) podaje predkość
, recesji obiektu (wyliczona, z prawa
Hubble’a v = H0 r) w chwili te emisji światla. Zaś v(t0 ) w obecnej chwili t0 odbioru tego
światla. Liniami przerywanymi podane sa, zależności dopplerowskie.
1
gdzie H0 jest stala, Hubble’a zaś q0 parametrem deceleracji (q0 = Ω ).
2 0
Dla odleglości
r0 = rR(t0 ) otrzymuje sie, stad
,
1

H0 r0 = c z − (1 + q0 )z 2 + . . . (8.60)
2
a uwzgledniaj
, ac
, (8.58) dla odleglości jasnościowej d zwiazek
,
1

H0 d = c z − (1 + q0 )z 2 + . . . (8.61)
2
podany w przykladzie B.14.
W drugim wypadku trzeba podstawić do (8.59) ścisle rozwiazania
, parametryczne uzy-
skiwane w modelach Friedmana dla R(t), zależne od Ω i H0 , a nastepnie
, poslugiwać sie,
zlożonymi tożsamościami trygonometrycznymi. W ten sposób można otrzymać formule,
Matinga H0 d = f (z; Ω) podana, explicite w przykladzie B.14 jako zwiazek
, (8.33).
Formuly (8.61) i (8.33) podaja, zwiazki

, odleglości (jasnościowej) d i przesuniecia.
, Obser-
167
wacyjnie wyznaczamy d ze zwiazku
, l = L/4πd2 który ma w jednostkach astronomicznych
postać
m = M + 5 log d + 25 (8.62)
stanowiac, (definicyjny w istocie) zwiazek
, odleglości jasnościowej d z jasnościa, obserwowa-
na, m. Jeśli wiec
, chcemy otrzymać ostatecznie zwiazek , w pelni obserwacyjnych wielkości,
a wiec
, jasności obserwowanej m i przesuni ecia
, z (tj obserwacyjne prawo Hubble’a) wy-
starczy wstawić do (8.62) za odleglość d albo zwiazek
, (8.61) — otrzymujac , formule, (8.32)
z przykladu B.14 — lub ścisla, formule, Mattiga (8.33).
C.61 Co nazywamy prawem Hubble’a?

Czy zwiazek , v = Hr jest prawem Hubble’a? Przez prawo chcemy rozumieć zwiazek , kon-
trolowany obserwacyjnie. Ponieważ wprowadziliśmy studentom kilka zwiazków , lacz
, ,acych
predkość,
, odleg lość, przesuniecie,
, jasność musimy zadbać o rozumienie czy i które z nich
możemy uważać za prawo Hubble’a. Zwiazek , v = Hr zosta l wprowadzony dla ma lych
odleglości na bazie kontrolowanego obserwacyjnie zwiazku , zc = Hr dzieki, jednoznacz-
nej odpowiedzialności zc = v i ma wówczas także obserwacyjna, podstawe, — oba te
zapisy stanowia, prawo Hubble’a. Za zapisy prawa Hubble’a moga, być też wówczas uwa-
2 2 2
żane wynikajace , z nich bezpośrednio obserwacyjne (w pelni) zapisy l = LH0 /4πc z lub
m = M + 5 log c z − 5 log H0 + 25 (patrz przyklad B.14). Równocześnie zwiazek , v = Hr
poslużyl do wprowadzenia modelu wszechświata, który rozszerza sie, on izotropowo, a sam
ten zwiazek
, staje sie, immanentna,, automatyczna, cecha, takiego paradygmatu wszechświa-
ta. Jednak wówczas predkość , w tym zwiazku, przyjmuje charakter predkości
, recesji vrec
która jest tożsama ze zwykla, predkości
, a, tylko w ukladzie lokalnym (tj. dla malych odle-
glości), a dla dużych odleglości jest czymś pojeciowo
, zupelnie innym.
Predkość
, recesji vrec jest wielkościa, obliczeniowa, (i obliczaliśmy ja, w przykladzie B.13,
wlaśnie na podstawie automatycznego zwiazku , vrec = Hr), ale nie pomiarowa, — nie
można jej wyznaczyć obserwacyjnie niezależnie od tego zwiazku. , Nie można wiec , kontro-
lować obserwacyjnie vrec = Hr (czy vrec = Hd). Zwiazek , predkości
, (recesji) z odleg lościa,
pozostaje wiec , dla dużych odleglości automatyczna, cecha, paradygmatu ale traci walor
sprawdzalności obserwacyjnej i przestaje być prawem (w sensie fizykalno-obserwacyjnym).
Obserwacyjna, baza, prawa Hubble’a zostaje wiec , zwiazek
, przesuniecia
, i odleglości : dla
wartości malych jest to Hr = zc, a dla dużych musimy go wydedukować z przyjetego , pa-
radygmatu wszechświata — tak by otrzymać prawo eksperymentalnie sprawdzalne. Tak
wlaśnie z naszego paradygmatu wszechświata, zawierajacego , rozszerzenie izotropowe oraz
model Friedmana (postać funkcji skalujacej) , wynika dedukcyjnie formula Mattiga — czy
w przybliżeniu formula (8.61) — majace , w istocie charakter prawa Hubble’a dla dużych
odleglości. Sa, to zapisy prawa, bo można je obserwacyjnie sprawdzić mierzac , niezależ-
nie odleglość d (z jasności, poprzez pomiar m = M + 5 log d + 25) oraz przesuniecie , z.
Oczywiście w pelni, bezpośrednio obserwacyjne postaci dostaniemy wprowadzajac , jesz-
cze zamiast odleglości d jasność obserwowana, m, jak w przykladzie B.14. To zaś czy na
168
omawiane zwiazki
, majace, dla dużych odleglości istotny charakter prawa Hubble’a rozcia-
,
gniemy formalna, nazwe, prawa Hubble’a (jak to sie, zwykle robi dla (8.31) i (8.28)), czy
też ograniczymy sie, do nazwy formula Mattiga (jak nazywa sie, zwykle (8.33) — jest już
mniej istotna, kwestia, historyczno-nomenklaturowa.,
C.62 Nadzieje i porażki testu przesuniecie—jasność

,
Weźmy pod uwage, prawo Hubble’a w obserwacyjnej postaci (8.32), czyli
m = M + 5 log cz − 5 log H0 + 25 + 1, 086(1 − q0 )z + . . .
Poza pomiarowymi wielkościami m i z wystepuj

, a, w nim dwa podstawowe parametry cha-
rakteryzujace
, wszechświat H0 i q0 oraz jasność absolutna M . Widzimy, że w zbiorze źródel
Rysunek 8.3: Test przesuniecie

, jasność, czyli zależność obserwowanego przesuniecia
, z od
obserwowanej jasności m dla grupy świec standardowych” tj. obiektów o tej samej ja-
”
sności absolutnej M. Parametrami teoretycznie wyliczonej zależności z = f (m) sa, stale
Hubble’a H0 oraz parametr deceleracji q0 , toteż w zasadzie można tym testem obserwacyj-
nie wyznaczyć H0 i q0 dla naszego realnego wszechświata, nanoszac
, na diagramy punkty
pomiarowe.
promieniowania ich mierzona jasność m staje sie, jednoznaczna, funkcja, z dopiero wtedy,
gdy M ma ustalona,, w calym zbiorze te, sama, wartość z. Latwo ten matematyczny fakt
rozumieć, bo w istocie prawo Hubble’a jest zależnościa, pomiedzy , przesunieciem
, z a odle-
glościa, d, zaś w zbiorze badanych źródel ich jasność obserwowana m = M + log d + 25 jest
miara, odleglości d tylko przy ustalonej wartości jasności absolutnej M .Widzimy zatem,
169
że mierzac
, m i z w grupie źródel oraz poslugujac
, sie, zależnościa, (8.32) mamy możliwość
wyznaczenia H0 i q0 , ale pod warunkiem, że źródla które wykorzystujemy sa, dobrymi
świecami standardowymi, to jest maja, wszystkie te, sama, i znana, jasność absolutna, M .
Poszukujac , świec standardowych można bylo uznać wstepnie,
, że sa, nimi same galaktyki,
a zwlaszcza ich wydzielone klasy, bo pomiarowo stwierdzono, że w istocie nie różnia, sie,
one swoimi absolutnymi jasnościami zbyt mocno.
Zależność (8.32) przedstawiona graficznie (dla określonego M = const) ma postać jak

podana schematycznie na rys.8.3, z charakterystycznym rozwidleniem dla dużych z za-
leżnym od wartości q0 — gdy poprawka zwiazana , z q0 zaczyna odgrywać role. , A zatem
nanoszac , punkty obserwacyjne (m, z) mamy w zasadzie możliwość wyznaczenia nie tylko
H0 , ale poprzez dopasowanie sie, do którejś z krzywych również wartości q0 . Pamietaj
, ac
, że
1
q0 = 2 Ω0 widzimy, że uzyskujemy możliwość wyznaczenia bezwymiarowej gestości, wszech-
świata i w ten sposób testowania jego modelu i przyszlego losu.
W tym tzw. teście przesuniecie—jasność

, pokladano duże nadzieje. Niestety, trudności
z wydzieleniem dobrej grupy świec standardowych wśród galaktyk i konieczność uwzgled-
,
nienia różnych poprawek powoduja,, że dokladniejsze wyznaczenie nawet stalej Hubble’a
jest bardzo trudne.
Osiagni
, eto
, tylko pewność, że 50 < H0 < 100 km s−1 Mpc−1 . Na znacznie wieksz
, a, doklad-
ność stwarzaja, nadzieje obecnie dokonywane pomiary przez Kosmiczny Teleskop Hubble’a;
pierwsze opracowane dane wskazuja, na wartości okolo H0 ≈ 65 ÷ 70 km s−1 Mpc−1 .
Szczególnie jednak niekonkluzywne okazaly sie, pomiary co do kwestii wartości q0 . Wy-

znaczenie q0 wymaga wziecia , pod uwage, galaktyk o wielkim z, tak dalekich, że badajac ,
ich światlo otrzymujemy tylko informacje, jakimi one byly przed conajmniej 109 lat. Jeżeli
galaktyki ulegaja, ewolucji (a tak wlaśnie jest) to wyraźnie zmieniaja, w tak dlugim cza-
sie swoja, jasność absolutna, przestajac , być takimi samymi świecami standardowymi jak
galaktyki bliskie. Nie znajac , szczegó lów ewolucji galaktyk nie potrafimy wyeliminować
tego bledu
, systematycznego i test ulega rozmazaniu przestajac , być konkluzywnym. Gdy
jeszcze uwzglednimy
, b ledy
, losowe ( trudności pomiarowe dla dalekich galaktyk) okazuje
sie,
, że q0 można bylo zamknać , tylko w bardzo szerokich granicach rzedu , −1 < q0 < 2,
podczas gdy chodzilo o porównanie wartości q0 z liczba, 1/2 (czyli Ω0 = 1) — potrzebne
do rozstrzygniecia
, kwestii geometrii i losu wszechświata.
Warto jeszcze zwrócić uwage, (studenci sami o to czesto

, pytaja) , na kwestie, możliwości
poslużenia sie, grupa, kwazarów jako świec standardowych, co wydaje sie, szczególnie do-
godne do wyznaczenia q0 , bo kwazary maja, ogromne przesuniecia , z. Trzeba wyjaśnić,
że obserwacje kwazarów w ogóle nie daja, funkcyjnej zależności m od z. Świadczy to, że
kwazary maja, bardzo rozmaite jasności absolutne M , czyli nie tworza, grupy świec stan-
dardowych i zupelnie nie nadaja, sie, do wyznaczania q0 , H0 . Fakt ten wskazuje natomiast,
że kwazary podlegaja, silnej i szybkiej ewolucji w czasie.
Test przesuniecie–jasność
, warto omówić ze studentami z kilku powodów. Po pierwsze jest
170
to metoda wyznaczenia naczelnych parametrów kosmologicznych H0 i q0 (czyli Ω0 ). Po
drugie pokazujemy rzeczywiste losy metody naukowej — nadzieje, trudności, zalamanie
— co oddaje klimat badawczy. Po trzecie i najważniejsze przygotowujemy sobie teren do
bardzo ważnego i owocnego odrodzenia testu przesuniecie–jasność
, jakie nastapi
, lo calkiem
ostatnio, gdy za świece standardowe wzieto
, — nie galaktyki lecz supernowe typu Ia. Oka-
zalo sie,
, że jest to bardzo dobra, nie ewoluujaca
, grupa świec standardowych a uzyskiwane
wyniki wydaja, sie, rewelacyjne i rewolucyjne dla kosmologii — co poszerzymy w dalszych
wykladach.
C.63 Test zliczeń galaktyk i ich ewolucja.

Skoro test przesuniecie–jasność
, nie doprowadza do zadawalajacych , konkluzji o H0 i q0
można próbować siegn
, ać
, do innej metody: testu zliczeń radiogalaktyk. Liczba N (l) źró-
del o jasności przewyższajacej
, wybrane l, czyli znajdujacych
, sie, nie dalej niż pewne r,
powinna zależeć od funkcji R(t) — można wiec, sadzić,
, że test zliczeń N (l) pozwolilby na
wyznaczenie R(t) czyli H0 , q0 .
Konkretnie nasi studenci bardzo prosto oblicza,, że w wypadku przestrzeni euklidesowej i
nieruchomych źródel o jasnościach L i koncentracji n0
)
N = (4/3)πr3 n0
N (l) = (4/3)πn0 (L/4π)3/2 · l−3/2 = Cl−3/2 (8.63)
r = (L/4πl)1/2
otrzymujac, tzw. ”zależność 3/2”. Teraz musimy uwzglednić
, wplyw rozszerzenia i krzywizny
zależny od R(t). Obliczeniowo jest to trudne, ale możemy jakościowo przedyskutować
efekty poprawkowe dochodzac , do wniosku, że przy pomniejszaniu l (obserwacji coraz
dalszych obiektów) powinniśmy rejestrować mniej radioźródel niż przewiduje zależność
”
3/2” wyprowadzona dla statycznego i euklidesowego wszechświata. Możemy ewentualnie
potwierdzić nasz wniosek przytaczajac , choćby najprostszy z ilościowo otrzymywanych
zwiazków
, (który chcielibyśmy wykorzystać do wyznaczenia H0 ):
N (l) = Cl−3/2 [1 − (3H0 /c)(L/4πl)1/2 + . . .]
Zwiazek
, wskazuje, że faktycznie poprawka w nawiasie jest ujemna i powinniśmy reje-
strować mniej radioźródel w rzeczywistym rozszerzajacym , sie, wszechświecie. Tymczasem
pokazujemy teraz dane obserwacyjne, które wyraźnie przecza, naszym oczekiwaniom i re-
jestruje sie, systematycznie i wyraźnie wiecej, radioźródel niż przewiduje zależność 3/2”
”
(a tym bardziej przytoczony powyżej wzór)! Studenci powinni teraz skontrolować wymie-
nione zalożenia i wywnioskować, że widocznie radiogalaktyki nie sa, dobra, grupa, świec
standardowych i musialy ulec wyraźnej ewolucji zmieniajacej , ich jasność absolutna:, w
przeszlości byly jaśniejsze (i może liczniejsze) niż obecnie. Interesujace
, b edzie
, dodanie, że
przy obserwacji najslabszych (a wiec , najdalszych i najważniejszych) obiektów tendencja
wartości liczby radioźródel ulega zahamowaniu i zmienia sie, na przeciwna:, obserwujemy
wówczas wyraźne pomniejszenie liczby radioźródel (N ≈ cl−0.8 ) w tych bardzo odleglych
od nas czasach. Wszystko to razem świadczy dobitnie, że radiogalaktyki ulegaly w dzie-
jach wszechświata wyraźnej ewolucji i podaje jej zasadniczy przebieg: po okresie wczesnego
171
wszechświata (brak radioźródel) radiogalaktyki zaczynaja, sie, formować (jest ich niewiele),
potem rozwijaja, sie, i promieniuja, intensywnie (nadmiar galaktyk ponad zależność 3/2”),
”
a nastepnie
, powoli slabna, do chwili obecnej.
Test zliczeń radiogalaktyk zawiódl wiec , przy próbach wykorzystania go do pomiaru Ω0 i

q0 (zależność N od tych parametrów zaciera ewolucje), ale wskazal wyraźnie na pryncy-
pialny fakt ewolucji wszechświata. Powinniśmy zaś wskazywać studentom, że na ewolucje,
(i poczatek)
, wszechświata wskazuja, spójnie nie tylko prawo Hubble’a, modele Friedmana,
promieniowanie reliktowe itp. podstawowe fakty, ale również wiele innych obserwacji od
zlożonych do najprostszych [201, 202, 203]. Na przyklad prosty fakt, że kwazary obserwu-
jemy przy dużych z (czyli z wczesnych epok wszechświata) a nie obserwujemy ich przy
z malych (czyli dziś i w niedawnej przeszlości) świadczy, że wszechświat przeszedl przez
okres kwazarów”, który dawno mina,l, po czym nastapi , ly dalsze etapy jego ewolucji.
”
C.64 Obserwowalny wszechświat — horyzont czastek

,
i horyzont zdarzeń dla wszechświata statycz-
nego.
Praktyka uczy, że kiedy omawiamy ze studentami obserwacje najdalszych obiektów, bar-
dzo odleglych galaktyk czy jeszcze dalszych kwazarów, sami oni zaczynaja, zadawać sobie
i nam charakterystyczne pytania. Jak daleko możemy siegn , ać
, obserwacjami (przy dosko-
nalych przyrzadach),
, czy bez końca ? Jeśli wszechświat mia l poczatek
, t0 lat temu, to
nasuwa sie, najprostsza odpowiedź, że na odleglość ct0 . Ale jak wplywa na te, odleglość
rozszerzenie sie, wszechświata ? Czy zawsze istnieja, jakieś granice [204] obserwowalnego
wszechświata ? Jak zmieniaja, sie, te możliwości obserwacyjne wraz z uplywem czasu ? Czy
możemy zawsze zobaczyć” poczatek , świata — jeśli on istnial ? A co widzimy w modelach
”
wszechświata bez poczatku
, ? Ponadto studenci czytaja, zwlaszcza w popularnych pracach,
zwroty w rodzaju: wiek i rozmiar wszechświata wynosi. . . ”, we wszechświecie znajdu-
” ”
je sie, 1080 nukleonów” itp. — przy czym autorzy czesto , zapominaja, dodać, że chodzi o
wszechświat obserwowalny.
Wszystko to usilnie sklania do zdefiniowania i analizy pojecia

, obserwowalnego wszech-
świata, a to w istocie oznacza wprowadzenie do wykladów pojecia
, horyzontów.
Omawianie w elementarnym kursie kosmologii horyzontów (czastek , i zdarzeń) należy do

zadań trudniejszych — tak pojeciowo
, jak i dydaktycznie. Przy czasie bardzo ograniczo-
nym można to zagadnienie tylko wzmiankować, lecz w korzystniejszych warunkach warto
je przedstawić dokladniej. Zagadnienie horyzontu ma bowiem duże walory poznawcze.
Stawia poglad, na wszechświat na realniejszym gruncie, czyni różnice, miedzy
, zamknietym
,
a otwartym wszechświatem mniej drastyczna,, jest przydatne w dalszych problemach (np.
model inflacyjny), a przede wszystkim odpowiada na powszechnie i natarczywie nasuwa-
jace
, sie, studentom pytania typu wymienionych powyżej.
172
Przy tym praktyka wskazuje, że szereg pojeć , jest mylonych, na przyklad takie termi-
ny jak: promień wszechświata, promień sfery Hubble’a, promień krzywizny, promień ct0 ,
promień horyzontu — studenci czesto, nie wiedza, czy i które z nich sie, pokrywaja, nie
rozumiejac
, porzadniej
, ich znaczenia. Również w literaturze, zwlaszcza popularnej, panuje
czesto
, zamieszanie. Trudności popularyzacji pojecia
, horyzontu powoduja,, że niejasności
pojawiaja, sie, nawet w publikacjach nastawionych na to zagadnienie (nawet, gdy sami
autorzy niewatpliwie
, horyzonty rozumieja)., Tym wieksze
, znaczenie ma nielatwe zadanie
klarownego a niezbyt dlugiego przedstawienia tych zagadnień na wykladzie.
Istotne fragmenty zagadnienia horyzontu czastek

, stara sie, podać przyklad B.15. Jednakże,
pomimo objaśnień slownych, takie dość formalne podejście nie wystarcza do pelniejszego
rozumienia. Powinno ono być wzbogacone o interpretacje, geometryczna, i nia, poprzedzone.
Można tu zaproponować nastepuj

, acy
, porzadek
, wykladu:
Zaczynamy od dokladnego omówienia horyzontu czastek , oraz horyzontu zdarzeń w naj-

prostszym przypadku newtonowskiego wszechświata statycznego, poslugujac , sie, diagra-
mami jak na rys.8.4a oraz rys.8.4b.
W tym prostym przypadku studenci moga, latwo uchwycić istotne cechy i nature, obu ro-
dzajów horyzontu. Widać, że horyzont czastek , wynika z istnienia końca wszechświata,
natomiast horyzont zdarzeń z istnienia końca wszechświata. Horyzont czastek
, jest sfera, w
przestrzeni, natomiast horyzont zdarzeń jest raczej powierzchnia, w czasoprzestrzeni (stoż-
kiem świetlnym danego obserwatora w ostatniej chwili wszechświata). Poza horyzontem
czastek
, znajduja, sie, obiekty, które w danej chwili nie moga, być obserwowane w żadnym
stadium swojej dotychczasowej egzystencji. Poza horyzontem zdarzeń znajduja, sie, zdarze-
nia, które nigdy nie byly i nie bed , a, obserwowane w żadnym stadium egzystencji danego
obserwatora.
Przypadek wszechświata statycznego powinien stanowić wzorcowa,, modelowa, sytuacje,

zagadnienia horyzontów. Dobre jego zrozumienie wytwarza paradygmat myślowy, do któ-
rego możemy sprowadzać bardziej skomplikowane przypadki.
C.65 Horyzont czastek

,
we wszechświecie rozszerzaja-
,
cym sie.
,
W nastepnym
, kroku musimy uwzglednić
, rozszerzanie sie, wszechświata. Czy promień ho-
ryzontu czastek
, wynosi dalej r H = ct0 (t0 — wiek wszechświata) jak we wszechświecie
statycznym? Czy może jest on równy promieniowi sfery Hubble’a rH = cT0 (gdyż jak cze- ,
sto sie, argumentuje: źródlo poza sfery Hubble’a oddala sie, z predkości
, a, przewyższajac a
, , c,
toteż jego światlo nie może do nas dotrzeć)? Aby rozeznać sytuacje, najlepiej na poczatek ,
poslużyć sie, już rozpracowanym, konkretnym przykladem B.13 (odleglość kwazara o zna-
nym z) w skutek rozszerzania wszechświata rejestrowane sygnaly wykazuja, przesuniecie ,
173
Rysunek 8.4: a) Horyzont czastek:
, krzyżykiem × zaznaczone sa, promienie horyzontu cza-
,
stek rH w chwilach t0 i t1 ; b) Horyzont zdarzeń: • zdarzenia obserwowalne (dla obserwatora
A), ◦ zdarzenia nieobserwowalne (dla obserwatora A).
ku czerwieni, które dla źródel znajdujacych

, sie, na horyzoncie wynosi z = ∞, bowiem na
horyzoncie widzimy zdarzenia z poczatku , wszechświata, kiedy R(t) = 0. W przykladzie
B.13 odleglość r(t0 ) stanie sie, zatem promieniem horyzontu czastek,
, jeśli do (122) pod-
stawimy z = ∞. Daje to rH = 2cT0 = 3ct0 . Przyklad wskazal wiec , dobitnie, iż promień
horyzontu nie jest tożsamy ani z odleglościa, ct0 , ani z promieniem sfery Hubble’a — w
danym przypadku jest on od obu tych wielkości wiekszy. ,
W dalszym ciagu
, wykladu możemy kroczyć droga, wyznaczona, przez przyklad B.15. Dzieki,
zdobytemu w poprzednim punkcie rozumieniu geometrycznemu i wyobrażeniowemu poje- ,
cia horyzontu czastek
, przedstawione w nim podejście analityczne staje sie, dla wiekszości
,
studentów w pelni zrozumiale, nie tylko formalnie.
174
C.66 Najprostsze obliczenia promieni horyzontów,
podstawowe wnioski.
Osiagni
, ete
, podstawowe, geometryczne i analityczne, rozumienie horyzontu czastek , mo-
żemy teraz wzmocnić podajac , bardzo klarujace , sytuacje, przyklady obliczania promieni
horyzontów. Wybieramy cztery sytuacje dotyczace , wszechświata plaskiego (k = 0), co
zapewnia wielka, prostote, obliczeń — zaprezentowana, w naszym przykladzie B.16. Zaleta,
podanych tam wywodów jest konkretność, pozwalajaca , studentom na zdobycie poczucia
pojawiajacych, sie, realnie wartości liczbowych. W szczególności dobitnie widać wystepuj , a-
,
ce na ogól różnice pomiedzy, promieniem horyzontu, promieniem sfery Hubble’a i promie-
niem ct0 . Specjalnie warto podkreślić realistyczny przypadek b. Przyklady uwidaczniaja,
konkretnie rozróżnienie pomiedzy , predkości
, a, obiektów na horyzoncie v oraz predkości , a,
samego horyzontu vH . Widać przy tym, iż we wszystkich przypadkach vH − v = c, czyli
ekspansja horyzontu wyprzedza (z lokalna, predkości , a, wzgledn
, a, c) ekspansje, wszechświata
— zatem coraz to nowe obiekty wylaniaja, sie, spoza horyzontu i obserwowalny wszech-
świat stale powieksza
, nie tylko swe rozmiary ale także swa, zawartość. Przyklady wskazuja,
jasno, iż w realnych przypadkach predkość , vH a nawet v bywaja, wieksze , niż c. Zwróćmy
też uwage, , iż np. we wszechświecie Einsteina-de Sittera przesuniecie , z = ∞. (wystepuj , ace
,
dla obiektów na horyzoncie) zaobserwujemy dopiero dla obiektów o predkości , v = 2c, a
nie o predkości
, c. Rezultat ten potwierdza, iż to nie zjawisko Dopplera jest przyczyna,
przesunieć, ku czerwieni. Przypadek d ilustruje sytuacje, kiedy nie istnieje horyzont cza- ,
stek, ponieważ nie istnieje poczatek , wszechświata.
175
Rozdzial 9
WYBRANE ZAGADNIENIA
DALSZYCH WYKLADÓW
ZAMIAST SPISU TREŚCI (linia A)
W poprzednich rozdzialach omówiliśmy podstawowa, cześć , kosmologii, cześć

, ksztaltujac
, a,
jej baze, pojeciow
, a, i wprowadzaj ac a
, , podstawowy standardowy model wszechświata. Ta
okoliczność i wzglad, na objetość
, pracy sklaniaja, do jej zamkniecia.
, Jednakże trudno jest
urywać nagle tok cyklu wykladów nie mówiac , nic o tym co dalej. Dlatego w tym rozdziale
zajmiemy sie, krótko dalszym ciagiem
, kursu.
Pod wzgledem
, treściowym scharakteryzowaliśmy już ogólnie dalsze wyklady w rozdzia-
le drugim tej pracy, zwlaszcza podajac , program w punktach 2.6 i 2.7. Teraz wiec , nie
powtarzajac , spisu treści odsylamy czytelnika do tych punktów. Praktyczna realizacja za-
rysowanego tam ogólnie programu bedzie , zależala od dwóch okoliczności: czasu wykla-
dowego do dyspozycji i poziomu zaawansowania sluchaczy. Jest to tym bardziej istotne,
że tematyka tych dalszych wykladów czasem wymaga wyraźnie wyższego zaawansowania
fizyczno-matematycznego niż cześć, pierwsza. Natomiast pojeciowo
, zasadnicza baza my-
ślowa zostala już stworzona w omówionej cześci
, podstawowej, choć takie tematy jak stala
kosmologiczna czy kwantowy poczatek , wymagaj a, dalszych istotnych poszerzeń pojecio-
,
wych. W sytuacji nie sprecyzowanych możliwości czasowych i nieokreślonego poziomu za-
awansowania sluchaczy nie byloby rozsadne , i wartościowe jakieś ogólne krótkie omówienie
calości dalszych wykladów — musielibyśmy ograniczyć sie, do malo instruktywnych ogól-
ników. Dlatego postanowilem zachować w tym rozdziale podzial na linie, przykladów i linie,
komentarzy, a tematyka, potraktować wybiórczo, omawiajac , wybrane konkretne zagadnie-
nia. Chodzi o użyteczność i praktyczna, korzyść wykladowa, – zwlaszcza dla czytelników
chcacych
, z pracy czerpać przyklady do zastosowania w krótkim kursie kosmologii.
176
Kierujac, sie, tymi zalożeniami wybralem do linii przykladów (linia B) cztery proste a ważne
zagadnienia. Dwa z nich zmierzaja, do krótkiego i prostego omówienia epoki promieniowa-
nia: skad
, wiemy, że musiala wystapić
, i jak dlugo trwala. Nastepny
, przyklad przedstawia
model standardowy wczesnego wszechświata pokazujac , jak ten wszechświat ekspandowal
i jak można konkretnie obliczać jego gestość
, czy temperatur e.
, Jest to punkt spójny z do-
tychczasowa, tematyka,, w ramach której omawialiśmy modele Friedmana. Czy już w tej
fazie wdamy sie, w analize, trudniejszego (rachunkowo i pojeciowo)
, czynnika populacyjnego
κ zależy od poziomu studentów i czasu. Czwarty punkt rozszerza obraz wszechświata o
epoke, leptonowa, i hadronowa,, pokazujac , bardzo krótko jak konkretnie obliczać czasy ich
trwania.
Pieć
, dalszych zagadnień przedstawiam obszerniej traktujac , je jako komentarze (linia C).
Pierwszy komentuje i rozwija tematyke, epok wszechświata krótko i wybiórczo przedsta-
wiona, w przykladach. Drugi zmierza do omówienia i skomentowania zagadnienia promie-
niowania reliktowego, wez, lowego punktów wszelkich wykladów kosmologii, dotad , w pracy
nie omawianego. Trzeci zajmuje sie, innym ogromnie ważnym zagadnieniem, a mianowi-
cie nukleosynteza, pierwotna, (tworzeniem pierwiastków w wielkim wybuchu), stanowiac , a,
istotny krok naprzód i swoisty triumf kosmologii. Staramy sie, tu z jednej strony o wypraco-
wanie elementarnego, prostego ale niesfalszowanego ujecia, omijajacego
, wielkie rachunki, a
z drugiej strony o wskazanie i skomentowanie wystepuj
, acych
, w takim uproszczonym ujeciu
,
stalych punktów i pulapek. Czwarty punkt (najbardziej może zaawansowany) jest twór-
czym rozwinieciem
, trzeciego: pokazuje jak glebsze
, i bardziej wnikliwe drugie spojrzenie na
produkcje, helu doprowadza to zupelnie niespodziewanych wniosków fundamentalnych dla
calej fizyki. Wreszcie piaty
, punkt odnosi sie, krótko do obszernego zagadnienia poczatku ,
wszechświata i natury czasu.
WYBRANE PRZYKLADY (linia B).
B.17 Skad
,
wiemy, że musiala istnieć epoka promieniowania?
Obecnie we wszechświecie gestość
, energii zawartej w barionach — czastkach,
, z których
2 −31 3 2
zbudowane sa, gwiazdy czy galaktyki — wynosi εB = ρ · c ≈ 5 · 10 g/cm · c i znacznie
przekracza gestość
, energii zawarta, w wypelniajacym
, wszechświat promieniowaniu elek-
tromagnetycznym (reliktowym, T = 2, 7K) wynoszac 4
, a, εγ = aT = 4 · 10
−34
g/cm3 · c2 .
Dlatego praktycznie tylko εB określa, poprzez równania Friedmana, dynamike, wszech-

świata (εB εγ czyli ε = εB + εγ ≈ εB ) i obecna epoka dziejów wszechświata nazywa sie,
gwiazdowa, lub galaktyczna.,
177
const
Jednakże εB zmienia sie, przy rozszerzaniu jak liczbowa gestość
, czastek,
, czyli εB =
R3
const const const
(bariony sa, nierelatywistyczne). Natomiast εγ zmienia sie, jak εB = · = ,
R3 R R4
gdyż rozszerzenie zmienia dodatkowo energie, każdego z fotonów zgodnie z regula, E =
hc const
hv = = (pamietamy,
, że λ jest proporcjonalne do R). Gdy zatem cofamy sie, w
λ R
przeszlość wszechświata (R maleje) musi wystapić, epoka, w której podana wyżej nierów-
ność odwróci sie, na εγ εB i wówczas ε = εB + εγ ≈ εγ . W tej epoce promieniowania
cala, dynamike, wszechświata wyznaczaja, dominujace , wówczas fotony (plus inne istniejace ,
czastki
, o relatywistycznych predkościach
, jak neutrina) — poprzez swoj a, ε γ i niepomijalne
wówczas ciśnienie p. Równania Friedmana przy odmiennym niż w późniejszym wszech-
świecie równaniu stanu (p = 31 εγ zamiast p = 0) daja, dla epoki promieniowania odmienna,
szybkość rozszerzania (R = at1/2 zamiast R = at2/3 ).
B.18 Jak dlugo trwala epoka promieniowania

( wczesny wszechświat”)?
”
4 4
, gdy εγ ≈ εB . Uwzgledniaj
Kończyla sie, , , ponadto , że εγ R = const = (εγ )0 R0 oraz
ac
εB R3 = (εB )0 R03 (wskaźnik zero oznacza obecny wszechświat), dostajemy natychmiast
(εγ )0 (ργ )0
R= R0 = R0 . (9.1)
(εB )0 (ρB )0
Podstawiajac, pomiarowe wartości (ργ )0 i (ρB )0 podane w poprzednim przykladzie mamy
R ≈ 10−3 R0 , a zatem epoka promieniowania kończyla sie, , gdy wszystkie odleglości we
, razy mniejsze niż obecnie (z ≈ 1000).
wszechświecie byly okolo tysiac
Przyjmujac, , że wszechświat ewoluowal nastepnie

, (dokladnie lub w przybliżeniu) zgodnie
2/3
z zależnościa, R = at otrzymamy:
2/3
t2/3 ≈ 10−3 · t0 czyli t ≈ 3 · 10−5 t0 (9.2)
Epoka promieniowania ( wczesny wszechświat”, R = at1/2 ) trwala zatem tylko przez po-
”
dana, wyżej czastk
, e, obecnego wieku wszechświata; dla t0 ≈ 12 × 109 lat oznacza to okolo
300—400 tysiecy, poczatkowych
, lat.
B.19 Jak obliczać temperature, w przeszlości wszechświata?

Jak ekspandowal, oraz jaka, mial gestość
,
wczesny
wszechświat?
Chodzi tu o temperature, wypelniajacego
, wszechświat promieniowania. Dominuje ono ca-
ly wczesny wszechświat” i jest wówczas w równowadze termodynamicznej zapewniajacej
,
”
178
widmo Plancka; ale także później, gdy równowaga zostaje zerwana, musi pozostać już na
zawsze, do dziś widmem Plancka (wspaniale potwierdzenie dla promieniowania reliktowe-
go przez satelite, COBE !). Zatem zawsze jego gestość
, energii wynosi εγ = aT 4 (prawo
const
Stefana-Boltzmanna). Pamietaj
, ac,
, że zarazem εγ = R4 otrzymujemy natychmiast re-
gule,
R T = const = R0 T0 , czyli
R0
T = T0 = T 0 (z + 1) = 2, 7(z + 1)[K] (9.3)
R
Rozszerzanie obniża wiec
, temperature, dokladnie tyle razy, ile powieksza
, skale, wszechświa-
ta. Gdy np. kwazar o z = 4 wysylal swoje światlo (odbierane przez nas dzisiaj) tempera-
tura wynosila T = 5 · 2, 7 = 13, 5K. Faza tworzenia sie, atomów (tzw. okres rekombinacji)
wymagajaca
, temperatury T ≤ 4000K istniala przy z ≈ 1500, zaś nukleosynteza pierwot-
na nastepuj
, aca
, przy T ≈ 109K zachodzila gdy z ≈ 4 · 108 .
Powiazanie
, temperatury nie tylko ze zmianami skali wszechświata, ale wprost z czasem,
jest we wczesnym wszechświecie możliwe poprzez zwiazek
,
10 10
T = (t w sekundach, T w Kelwinach) (9.4)
t1/2
Aby go uzyskać trzeba rozważyć jak ekspandowal wczesny wszechświat – czyli znaleźć
model wczesnego wszechświata.
Pamietamy,
, że dzieki
, przyjeciu
, zasady kosmologicznej, a wiec , jednorodności i izotropii
rozkladu materii, równania Einsteina OTW zastosowane do wszechświata sprowadzaja,
sie, do dwóch tylko nie trywialnych zwiazków, — zależności miedzy
, gestości
, a, materii ρ
a funkcja, skalujac, a, R(t) oraz zależności miedzy
, ciśnieniem p a R(t). Te dwa równania
Friedmana maja, explicite postać nastepuj, ac a:
, ,
(I) (Ṙ/R)2 = (8πG/3)ρ − kc2 /R2 (9.5)
(II) 2(R̈/R) + (Ṙ/R)2 = −(8πG/c2 )p − kc2 /R2 (9.6)
Równanie (I) jest dobrze znane z przykladu B.7. Równanie (II) poza okresem wczesnego
wszechświata, to jest gdy ciśnienie można zaniedbać i polożyć p = 0, można sprowadzić
latwo1 do zasady zachowania masy przy rozszerzaniu, to jest zwiazku , ρR3 = const, zna-
nego już też z przykladu B.7. Natomiast we wczesnym wszechświecie gestość
, ρ w (I), jest
wyznaczona przez dominujace , wówczas fotony epoki promieniowania i ciśnienia w żadnym
razie nie można zaniedbać, gdyż dla gazu fotonów jest ono określone przez równanie stanu
1 1
p = ε = ρc2 (9.7)
3 3
( ε — gestość
, energii, ρ — gestość
, w jednostkach masy)
1
Wystarczy zróżniczkować (I) dla uzyskania R̈ i wstawić do równania wynikajacego
, z wstawienia (I)
do (II), po czym scalkować wynikajace
, proste równanie różniczkowe.
179
Zauważmy ponadto, że ponieważ w epoce promieniowania ρ ∼ 1/R4 , to przy wystepu- ,
jacych
, wówczas malych wartościach R czlon z krzywizna, w równaniach (I) i (II) można
zaniedbać; oznacza to, że efektywnie możemy przyjać , we wczesnym wszechświecie k = 0.
Uwzgledniaj
, ac
, te, okoliczność i podstawiaj ac
, równanie stanu (9.7) do (9.6) dostajemy ze
(9.5) i (9.16) natychmiast
R̈/R + (Ṙ/R)2 = 0
2
Rozwiazuj
, ac
, to równanie różniczkowe dostaniemy
R = at1/2 (9.8)
Tak wiec , wczesny wszechświat z dużym ciśnieniem, efektywnie plaski (k = 0), rozszerza
sie, wolniej niż plaski bezciśnieniowy późniejszy wszechświat Einsteina-de Sittera (p = 0,
k = 0, R = at2/3 ). Jest to piekny, przejaw relatywistycznej roli ciśnienia (ciśnienie p daje
gestość
, energii ε równoważna, ,gestość masy ρ = ε/c2 ; obecność masy grawitacyjnie hamuje
rozszerzanie).
Podstawienie (9.8) do (9.5) , przy uwzglednieniu

, k = 0 daje natychmiast (1/2t)2 =
(8πG/3)ρ, czyli bezpośrednia, zależność gestości
, wszechświata od czasu:
3 1
ρ= · 2 (9.9)
32πG t
lub równoważnie zależność od czasu gestości
, energii ε = ρc2 . Tak wiec , na przyklad 3przy
t ≈ 200000 lat (okres rekombinacji) wszechświat mial gestość
, rzedu, ρ ≈ 10−20 g/cm , ale
przy t ≈ 200 s (okres nukleosyntezy) już ρ ≈ 10 g/cm3 , zaś przy t ≈ 1s (epoka leptonowa)
gestość
, wynosila ρ ≈ 5·105 g/cm3 . Zauważmy tu, że ponieważ gestość
, energii fotonów (lub
innych czastek
, relatywistycznych) przek lada sie, na temperatur e
, poprzez prawo Stefana-
4 4
Boltzmanna, czyli ε = aT (lub dokladniej ε = κaT , gdzie κ uwzglednia , także ewentual-
nie istniejace
, inne czastki
, relatywistyczne), to ze zwiazku, (9.9) otrzymujemy także bardzo
ważna, możliwość obliczenia temperatury wczesnego wszechświata.
!1/4
3c2 1 1, 5 · 1010
T = · czyli T = (9.10)
32πGaκ t1/2 t1/2
(przy t w sekundach i T w Kelwinach).
Zwiazek
, (9.10) wypisany jest numerycznie dla κ = 1, czyli gdyby wystepowa, ly tylko
fotony. Uwzglednienie
, istnienia epoki leptonowej prowadzi do wniosku, że w okresie za-
3
chodzenia reakcji tworzacych
, hel czynnik populacyjny κ = 29/8 . Zwiazek
, (9.10) daje
2
2 d Ṙ R̈ Ṙ
Pomocna, jest tożsamość dt R = R − R
3
Z fizyki statystycznej wiemy (patrz komentarz C.70 tej pracy), że dla gazu czastek
, relatywistycznych
gestość
, energii wynosi ε = g · (7/16) · aT 4 dla fermionów lub ε = g · (1/2) · aT 4 dla barionów. Czynnik g
jest liczba, stanów spinowych, czyli wynosi: g = 2 dla γ, e+ , e− µ+ , µ− . . ., g = 1 dla νe , ν̄e , νµ , ν¯µ , ντ , ν¯τ . . .
W okresie nukleosyntezy, czyli po wygaśnieciu
, epoki leptonowej, pozostaja, jako czastki
, relatywistyczne:
γ, νe , ν̄e , νµ , ντ , ν¯τ co oznacza, że ich laczna
, gestość
, energii wynosi ε = 2 · (1/2) · aT 4 + 6 · (7/16) · aT 4 =
(29/8) · aT 4 . Zatem κ = 29/8.
180
zatem dla tego okresu T = t−1/2 · 1, 5 · 1010 · 0, 7247 = 1, 09 · 1010 /t1/2 czyli przytoczony
wyżej zwiazek
, (9.4).
Zwiazek
, (9.9) wskazuje, że jeżeli OTW stosowaloby sie, bez ograniczeń nawet do naj-
wcześniejszych chwil wszechświata, to przy t → 0 otrzymujemy z równań Friedmana od
poczatku
, wszechświata nieskończona, gestość
, ρ → ∞. Mówimy, że pojawia sie, osobliwość
pierwotna. Ale rozważajac, najwcześniejsze chwile i ekstremalne gestości
, musimy sie, za-
stanowić nad wystapieniem
, efektów kwantowych w samej czasoprzestrzeni i kwestia,, czy
i kiedy ograniczaja, one dalsza, stosowalność OTW.
B.20 Jak dlugo trwaly epoka leptonowa i epoka

hadronowa? Kiedy tworzyly sie, atomy?
Zwiazek
, RT = const wskazuje, że w dostatecznie wczesnym wszechświecie (R → 0)
temperatury, a zatem i energie wypelniajacych
, go fotonów hv ≈ kT (k — stala Bolt-
zmanna) byly wystarczajaco, duże, aby w ich zderzeniach byly produkowane w wielkich
ilościach (równowagowych z fotonami) inne czastki,
, o coraz to wiekszych
, masach (gdy
+ −
R → 0). Tak wiec , np. reakcje γγ ↔ e e prowadz a, do wystepowania
, elektronów przy
2
kT ≥ me c = 0, 5M eV, a przy nieco wyższych temperaturach także cieższych
, leptonów µ
oraz τ . Zatem epoka leptonowa trwa do chwili, gdy kT ≈ 0, 5MeV, kiedy najlżejsze lep-
9
, T ≈ 3 · 10 K, co poprzez zwiazek
tony (elektrony) nieodwracalnie anihiluja., Stad , (9.4)
podany w poprzednim przykladzie daje na czas trwania epoki leptonowej t ≈ 10 s.
Analogicznie wcześniejsza epoka hadronowa skończyla sie,

, gdy anihilacje nawet najlżej-
szych hadronów (tj. mezonów π) staly sie, nieodwracalne, a zatem gdy kT ≈ mπ c2 ≈
150MeV, czyli T ≈ 1012 K. Oznacza to czas trwania tej epoki rzedu
, t ≈ 10−4 s.
Atomy mogly sie, utworzyć z goracej

, plazmy elektronów i jader
, wystepuj
, acych
, we wcze-
snym wszechświecie — tj. (glównie) wodoru i helu — kiedy dla wiekszości
, fotonów hv ≤
13, 6 eV (energia jonizacji wodoru). Odpowiada to, przy uwzglednieniu
, ogona” w wid-
”
mie Plancka, temperaturze T ≈ 4000 K (czyli z ≈ 1500). To oznacza, iż ten tzw. okres
12
rekombinacji wystapi, l przy t ≈ 6, 6 × 10 s ≈ 200000 lat.
181
WYBRANE KOMENTARZE (linia C).
C.67 Epoki wszechświata.

Wystepowanie
, epok w dziejach wszechświata zawsze budzi zainteresowanie studentów.
Szczególne zdumienie wywoluje sekwencja czasów trwania epok, coraz krótszych w miare,
cofania sie, do chwili zero (tP ROM ≈ 300000 lat, tLEP T ≈ 10 s, tHAD ≈ 10−4 , s), oraz istotna
odmienność stanów wszechświata w różnych epokach.
Zasadniczy tok wywiadów jest taki jak w przykladach B17-B20, toteż do nich odsyla-
my dodajac
, tu tylko kilka uwag.
Wprowadzajac , termin ”epoka promieniowania” czy ”promieniowanie dominuje” musimy

być świadomi, że dla studentów sa, to pojecia, obce, które trzeba od podstaw wytluma-
czyć, a potem pozwolić im sie, z nimi obyć — aby mogli je adaptować i zaakceptować. Aby
mogli poczuć warunki w których promieniowanie dominuje dobrze jest najpierw oszacować
kiedy ciśnienie promieniowania pγ nie jest pomijalne wobec zwyklego ciśnienia termicz-
nych drgań czastek
, pcz . Ponieważ pγ = (1/3) · aT 4 zaś pcz = (ρ/mcz )kT (mcz oznacza
mase, czasteczki)
, to widać, że pγ = pcz dopiero dla T = 4 · 107 K (przy r ≈ 1 g/cm3 ),
ale dla wyższych temperatur gwaltownie dominuje (pγ pcz ). Tak wiec , w szklance wody
7
pγ pcz i możemy przyjać p
, γ = 0, ale w s lońcu (T ≈ 10 K) ciśnienie promieniowania gra
7
już istotna, role,
, zaś w bardzo wczesnym wszechświecie (T > 10 K) gra role, dominujac , a,
,
bo pγ pcz ; wówczas także gestość
, energii ε γ ε cz (patrz przyk lad B.17).
Istotne jest porównanie gestości

, fotonów nγ z gestości
, a, barionów nB . To proste osza-
cowanie powinni wykonać sami studenci. Startujemy z pomiarowych informacji T = 3 K
(temperatura promieniowania dziś) oraz nB = 1, 5 · 10−7 cm−3 . To daje4 nγ = aT 4 /kT ≈
400 cm−3 a zatem nγ /nB ≈ 3·109 . Przy tym jak latwo widać ta wartość s = nγ /nB = 3·109
pozostawala niezmienna przy rozszerzaniu wszechświata5 Studenci przyjmuja, ze zdumie-
niem informacje, , że we wszechświecie jest (i bylo) aż tyle razy wiecej
, fotonów niż bario-
nów (nukleonów)! W dodatku dla T > 1010 K jest kT > 1MeV i zderzajace , sie, kwanty
γ maja, dostateczna, energie, na wytworzenie leptonów w nieustannych reakcjach zderze-
niowych (typu γγ ↔ e+ e− ↔ µ+ µ− ↔ τ + τ − ). Rozumiemy teraz, że dla T > 1010 K
mamy epoke, leptonowa,, w której gestość
, leptonów jest (z grubsza biorac) , taka jak foto-
9
nów (nL ≈ nγ ≈ 3·10 nB ). Jest to istotny punkt, bo w takich warunkach każdy nukleon (p
lub n) znajduje sie, w morzu leptonów i nieustannie nastepuj , a, reakcje zamiany protonów
w neutrony i vice versa (p + e− ↔ n + νe , n + e+ ↔ p + ν¯e ). Wobec tego rodzi sie, pytanie
- które wkrótce zadamy studentom — jakie sa, wzgledne , gestości
, protonów i neutronów
we wczesnym wszechświecie?
4
dokladnie nγ = (15/13π)aT 3 /k = 411 cm−3 .
5
wartość s zmienia sie, tylko w okresach przejść fazowych.
182
Pod koniec epoki promieniowania wystapi , l okres rekombinacji w którym utworzyly sie,
atomy (patrz przyklad B.20). Warto tu dodać, że przed rekombinacja,, gdy wszechświat
byl wypelniony fotonami i plazma, naladowanych czastek
, (e− , p), nastepowa
, ly nieustannie
czeste
, rozproszenia komptonowskie tych fotonów toteż wszechświat by l m etny
, (co chwi-
leczke, kwanty zmienialy chaotycznie kierunki ruchów). Poczawszy, od rekombinacji takie
rozproszenia już (praktycznie) nie wystepuj
, a, bo wszechświat wypelniaja, tylko czastki ,
nienaladowane, tj.atomy — dlatego wszechświat nagle staje sie, przeźroczysty.
C.68 Promieniowanie reliktowe.

W epoce promieniowania wystepuj , a, szybkie oddzialywania pomiedzy , fotonami a czast-
,
kami naladowanymi, dzieki , czemu istnieje stan równowagi termodynamicznej, w każdej
danej temperaturze T . Oznacza to, że widmo promieniowania jest widmem Plancka (dla
danej temperatury). Ale wszechświat rozszerza sie, i musimy uwzglednić
, wplyw tego proce-
su na zagadnienie równowagi. Rozszerzanie obniża temperature, i gdy kT ≤ 13, 6eV naste- ,
puje okres rekombinacji do atomów. Wówczas czeste , dotad, rozproszenia komptonowskie
zanikaja, i fotony zaczynaja, nieskrepowanie
, poruszać sie, po liniach prostych, wszechświat
staje sie, przeźroczysty — mówimy, że promieniowanie (elektromagnetyczne) odlaczy , lo
”
sie, od materii”, a równowaga termodynamiczna zostaje zerwana. Można jednak latwo
dowieść, że raz uformowane widmo Plancka pozostaje już na zawsze (mimo rozszerzania
i braku równowagi) widmem Plancka — odpowiadajacym , coraz to niższym temperaturom.
Możemy to pokazać naszym studentom przy okazji wywodu o istnieniu epoki promienio-
wania. Jednym ze sposobów jest wykorzystanie wzoru na widmo Plancka oraz warunku, że
liczba fotonów promieniowania w czasie rozszerzania pozostaje stala w objetości
, wspólpo-
ruszajacej
, sie).
, Lacz
, ac
, te dwa zwiazki
, latwo dostaniemy wniosek, że widmo stale widmem
Plancka pozostaje, tyle że przy coraz to niższych temperaturach spelniajacych
, zwiazek
,
T R = const = T 0 R0 . Także wiec, dziś powinniśmy obserwować pozosta lość epoki pro-
mieniowania w postaci fotonów o plankowskim widmie odpowiadajacym , temperaturze
obniżonej do T0 = T R/R0 = T /(z + 1) — czyli promieniowanie reliktowe.
Dzieje odkrycia promieniowania reliktowego stanowia, wdzieczn , a, partie, wykladowa., Stu-

denci sa, zaskoczeni informacja,, że dwaj radiotechnicy firmy Bell Penzias i Wilson odkryli
w 1965 r. to promieniowanie przypadkiem, przy zupelnej nieświadomości co oznacza na-
tretny
, nadmiar szumu w ich czulej telewizyjnej antenie — nadmiar, którego w żaden
sposób nie mogli z aparatury usunać. , Dopiero znany fizyk — Dicke wytlumaczyl im, że
mimowolnie odkryli promieniowanie reliktowe — które on przewidywal, rozumial i wlaśnie
kończyl budować aparature, majac , a, je zarejestrować. Wówczas Penzias i Wilson opubli-
kowali swoje doniesienie, zreszta, o calkiem technicznym tylko charakterze ( O nadmiarze
”
szumu. . . ”) a pod spodem znalazl sie, artykul Dickego wyjaśniajacy , cale zjawisko i wage,
odkrycia. Ale nagrode, Nobla (w r.1978) dostali tylko dwaj bezpośredni odkrywcy! War-
to rozwinać, historie, odkrycia poczynajac , od pierwszej prognozy takiego promieniowania
dokonanej przez Gamowa [205], pierwszych obliczeń dzisiejszej temperatury promienio-
wania przez Alphera (doktoranta Gamowa), zamarciu calej idei i jej wreszcie reanimacji
183
przez Zeldowicza. Ku wiekszemu
, zaskoczeniu możemy jeszcze dodać, że promieniowanie
reliktowe wykryto nieświadomie już znacznie wcześniej — jako coś” co wzbudza w ko-
”
smosie czasteczki
, CN i nawet obliczono prawidlowo jego temperature, (T0 ≈ 2, 3 K) — co
dokumentuje slynne dziś zdanie w monografii Hertzberga (r.1941) że temperatura ta ma
”
znaczenie nie rzeczywiste a tylko ilustracyjne” (!). Doświadczenie wykladowe wskazuje,
że taka rozkwitnieta
, opowieść o odkryciu budzi żywe zainteresowanie studentów i jest
faktycznie wartościowa, gdyż humanizuje wyklad oraz pokazuje rzeczywiste krete, ścieżki
nauki.
Antena Penziasa i Wilsona pracowala na dlugości fali λ = 7, 4 cm i rejestrowala nate-,

żenie szumu”6 odpowiadajace, widmu Plancka o temperaturze 3 ± 1 K. Wkrótce potem
”
potwierdzono istnienie tego promieniowania na wielu innych dlugościach, o nateżeniach
,
zawsze zgodnych z ta, sama, temperatura., Koronnym potwierdzeniem idealnego, wrecz ,
fantastycznie dokladnego widma Plancka na wszystkich dlugościach byly pomiary przy
pomocy specjalnego satelity COBE dokonane w r.1989 ([206, 207]). Tak wiec, cialo dosko-
nale czarne istnieje jednak w Przyrodzie — jest nim caly nasz wszechświat wypelniony
promieniowaniem reliktowym. Temperature, tego CDC (czyli promieniowania) zmierzyl
COBE ze wspaniala, dokladnościa, jako T0 = 2, 735 K.
Inna, wlasnościa, promieniowania reliktowego, niespodziewana, i zdumiewajac , a,

, jest jego
niemal idealna izotropia przestrzenna [208]. Nateżenie
, promieniowania jest takie samo
7
bez wzgledu
, na kierunek ustawienia anteny — ze zdumiewaj ac
, a, dokladnościa, wzgledn
, a,
−5
∼ 10 . Ta wlasność promieniowania reliktowego, świadczaca , o podobnie wysokim stop-
niu jednorodności rozkladu materii we wczesnym wszechświecie (w okresie odlaczenia
, sie,
promieniowania, czyli przy rekombinacji) zarówno cieszyla jak i niepokoila kosmologów.
Cieszyla, bo wspaniale potwierdzala zasade, kosmologiczna, dla wczesnego wszechświata.
Niepokoila, bo przy tak wielkiej gladkości rozkladu trudno bylo wytlumaczyć wytworze-
nie sie, we wszechświecie struktur [209] (galaktyk, gromad — wydawalo sie, , że do dziś
nie powinny zdażyć
, sie, uformować — a przecież sa).
, Ostatecznie wszystko wyjaśnilo
sie, i zgodzilo gdy na gladkim obliczu promieniowania reliktowego stwierdzono wreszcie
zmarszczki”([62, 210]) (niejednorodności w skali ∼ 10−6 ).
”
C.69 Nukleosynteza pierwotna.

Z jakiej materii sklada sie, wszechświat? Skad , wzie, ly sie, pierwiastki? Tego rodzaju pytania
interesuja, studentów, a kosmologia odpowiadajac , na nie daje znakomity przyklad swojej
laczności
, z fizyka j
, ,adrowa, i fizyka, czastek
, elementarnych ([211, 212, 213]).
6
Penzias i Wilsona (a za nimi inni) używali nazwy promieniowanie tla” (cosmic background radiation).
”
Nazwy tej używa sie, do dziś i stad
, na przyklad specjalny satelita zbudowany później do jego rejestracji
nazywa sie, COBE
7
Mam tu na myśli nateżenie
, wlasne” (w ukladzie wlasnym) tj. po odjeciu
, dipolowej skladowej wyni-
”
kajacej
, z ruchu Ziemi wzgledem
, promieniowania reliktowego.
184
Już na wstepie
, drugiej cześci
, kosmologii, zajmujacej
, sie, ewolucja, materii[214], powinniśmy
poinformować studentów, że wszechświat zbudowany jest niemal wylacznie , z dwóch pier-
wiastków: wodoru (73%) i helu (25%, wagowo). Wszystkie inne pierwiastki stanowia, mniej
niż 2% calkowitej masy. Podstawowym wiec , pytaniem jest: skad , wzia,l sie, hel? Pierwsza,
narzucajac, a, sie, odpowiedzia, jest, że (podobnie jak inne pierwiastki) zostal wyproduko-
wany w gwiazdach. Rzeczywiście, znamy odpowiednie reakcje (cykl pp) i omawialiśmy je
już na poczatku
, naszych wykladów. Ale fizyka jest nauka, ilościowa,, i natychmiast pyta:
ile helu zdolaly wyprodukować gwiazdy przez caly czas swojego istnienia?
Możemy to latwo samodzielnie oszacować z naszymi studentami, korzystajac , z kilku zna-

11
nych im już wartości liczbowych. Moc świecenia wszystkich 10 gwiazd naszej Galaktyki
wynosi P = 1011 · 3 · 1026 W = 3 · 1037 W. Gwiazdy świeca, co najwyżej od t = 1010 lat,
a zatem cala ilość wyświeconej energii nie przekracza E = P · t = 3 · 1047 W · rok =
3 · 1047 · 3, 2 · 107 J = 9, 6 · 1054 J. Energia ta bierze sie, z uwalniania energii wiazania
, jader
,
2 −12
helu Ew (zmiana deficytu masy na energie, Ew = ∆mc ), gdzie Ew = 3 · 10 J. Zatem
liczba powstajacych , jader
, helu wynosi N = Ew = 9, 6 · 1054 /3 · 10−12 = 3, 2 · 1066 . Ozna-
cza to, że w Galaktyce mogla zostać wyprodukowana masa helu wynoszaca , co najwyżej
66 −24 43
m = N · mHe = 3, 2 · 10 · 4 · 1, 67 · 10 g= 2 · 10 g. Natomiast calkowita masa Galaktyki
wynosi MG = 4, 6 · 1011 MSl = 9, 2 · 1044 g. Ostatecznie wnioskujemy, że gwiazdy zdolaly
wyprodukować helu najwyżej x = m/MG = 2 · 1043 /9, 2 · 1044 ≈ 0, 02 = 2% masy calko-
witej (nasza Galaktyka jest typowa i wnioski dla niej przenosza, sie, na caly wszechświat).
Tymczasem wszystkie pomiary zgodnie informuja,, że we wszechświecie helu 42 He jest nie
2% lecz 25% (masy calkowitej). Skad , wiec, wzie, lo sie, 23% helu ? Tak zapoznaliśmy stu-
dentów z tzw. problemem helu.
Dalej informujemy studentów, że rozwiazanie

, problemu podal Gamow zakladajac, , że hel
(i niektóre inne pierwiastki) powstal zasadniczo już na poczatku
, wszechświata w reakcjach
jadrowych.
, Sa, one nastepuj
, ace:
,

n+p → D+γ 




3
H+p


%


D+D (9.11)
& 3 3

He + n → H + p 





3 4

He + D → He + p 
Zauważmy, że reakcje (9.11) wymagaja, goracego

, poczatku
, wszechświata, o temperaturach
w których energia czastek
, ∼ kT przewyższa bariery kulombowskie wypisanych reakcji
8
(czyli T > 10 K). Zwiazek, (9.4) z przykladu B.19 upewnia nas, że faktycznie temperatu-
ra wszechświata byla wystarczajaco, wysoka w ciagu
, kilku pierwszych minut.
Reakcje (9.11) wymagaja, wstepnego

, istnienia na poczatku
, wszechświata swobodnych pro-
tonów i neutronów8 . Zwróćmy uwage,
, że czastki
, te w epoce leptonowej nieustannie prze-
8
Gamow nie wiedzial o istnieniu epoki leptonowej, toteż musial zalożyć wczesny wszechświat wypel-
niony poczatkowo
, , protony (n →
tylko swobodnymi neutronami, które stopniowo rozpadaly sie, dajac
185
chodza, jedna w druga, poprzez szybkie9 reakcje z otaczajacymi
, je leptonami. Podawaliśmy
je już w komentarzu C.67 jako
p + e− ↔ n + νe , n + e+ ↔ p + ν¯e (9.12)
i możemy teraz zapytać studentów czy wiecej

, jest protonów czy neutronów ? Studenci
z reguly odpowiadaja,, że w takim razie jest ich po równo. Tu zwykle musi wkroczyć
wykladowca z pytaniem, jakie jest równowagowe obsadzenie stanów (tu neutronowego
i protonowego) w danej temperaturze? Odpowiedź uwzgledniaj , aca
, rozklad statystyczny
Boltzmana wyjaśnia, że szukane liczebności n i p dane sa, zwiazkami
, n = exp(mn c2 /kT ) i
2
p = exp(mp c /kT ). Zatem stosunek ich liczebności wynosi
n 2
= e−∆mc /kT gdzie ∆m = mn − mp (9.13)
p
Tylko w temperaturze T = ∞ mamy n = p, a w miare, stygniecia

, wszechświata przy
rozszerzaniu coraz bardziej p > n.
Zwiazek
, (9.13) ma kluczowe znaczenie dla obliczenia procentu helu, który powstanie w
reakcjach (9.11). Stosunek n/p przy obniżaniu temperatury zamarznie bowiem na war-
tości (n/p)z = 1/7. Wtedy moga, efektywnie ruszyć produkujace , hel reakcje (9.11). Ile
powstanie procent (wagowo) 42 He? Ponieważ dla sformowania 42 He każdy neutron musi
przylaczyć
, jeden proton (z siedmiu do dyspozycji), to widzimy, że na każde utworzone
4
jadro
, 2 He (masa helu równa masie czterech nukleonów) pozostanie jeszcze swobodnych
protonów 2(7 − 1) = 12 (czyli masa wodoru równa dwunastu nukleonom). Zatem osta-
tecznie wagowo procent helu w stosunku do calej masy (lacznie
, helu i wodoru) wyniesie
4 nukleony/(4+12) nukleonów, a wiec , 4/16=25%!
W ten sposób otrzymujemy elementarnie i blyskawicznie procent helu doskonale zgod-

ny z wszystkimi obserwacjami. Zmierzony procent helu okazal sie, wielkim potwierdzeniem
prawdziwości naszej teorii zakladajacej
, zapoczatkowanie
, wszechświata w goracym
, wielkim
wybuchu.
Ale skad, wiemy, że stosunek n/p zamarznie akurat na wartości (n/p)ZAM = 1/7? Jest
to delikatna kwestia — tak obliczeniowo jak i dydaktycznie. Możemy w uproszczeniu
powiedzieć, że zamarzniecie
, nastepuje
, gdy przestaja, zachodzić reakcje (9.12), co jest wy-
− +
wolane zniknieciem
, leptonów e , e wraz z końcem epoki leptonowej. W przykladzie B.20
podaliśmy już, że nastepuje
, to przy kT ≈ 0, 5MeV (kiedy to reakcje e+ e− ↔ γγ moga,
p + e− + ν¯e ). Reakcje jadrowe
, (9.11) przebiegalyby glównie po czasie polowicznego rozpadu neutronów
(t ≈ 620s). Cala teorie, Gamow nazwal αβγ od nazwisk wspólpracowników (Alpher, Bethe) i swojego oraz
dla zamanifestowania swego przekonania (falszywego), że nie tylko hel, ale po kolei wszystkie nastepne
,
cieżkie
, pierwiastki też utworzyly sie, w Wielkim Wybuchu.
9
Reakcje sa, czeste
, i szybkie, gdyż jak widzieliśmy w komentarzu C.67 leptonów jest aż 3 · 109 razy
wiecej
, niż nukleonów.
186
już zachodzić tylko z lewej strony na prawy). W literaturze czytamy czesto, , że wówczas,
00 ”
przy kT ≈ 1MeV, zwiazek , (9.13) daje n/p = 0, 14 = 1/7 i wszystko jest jak trzeba”.
”
Ale faktyczne podstawienia numeryczne za kT różnych wartości przekonuja,, że kluczowy
zwiazek
, (9.13) jest bardzo czula, funkcja, temperatury. Jeśli dociekliwy student podstawi
do (9.13) kT = 1 MeV i naciśnie guziki kalkulatora to otrzyma naprawde, n/p = 0, 30
( za dużo”); jeżeli podstawi dokladna” , wartość kT = 0, 5 MeV dostanie n/p = 0, 08
” ”
( za malo”)! Musimy być przygotowani na te, dydaktyczna, pulapke. , Faktycznie bowiem
”
proces zamarzania n/p jest bardziej zlożony. Najpierw w reakcjach (9.12) odlaczaj , a, sie,
”
neutrina” i to ten proces prowadzi do zmniejszenia szybkości reakcji i ich zaniku. Ale pro-
ces odlaczenia
, neutrin jest pojeciowo
, skomplikowany, bo bazuje na zerwaniu równowagi
termodynamicznej, kiedy to szybkość reakcji Γ staje sie, (przy obniżaniu temperatury)
równa i mniejsza niż szybkość rozszerzania wszechświata S. Wypisanie zwiazków , na Γ
i S daje z warunku Γ = S na temperature, odlaczenia , TDEC wartość kTDEC = 1 MeV
(co zachodzi, zgodnie ze zwiazkiem , (9.4) przy t = 1 s). To wszystko możemy policzyć
raczej tylko przy nieco bardziej specjalistycznym poziomie wykladu z kosmologii. W do-
datku, jak przed chwila, pisaliśmy kT = 1 MeV daje za duża” , wartość n/p = 0, 30. Ale
”
faktycznie zrywanie równowagi nie nastepuje , skokowo i przy kT < 1 MeV reakcje (9.12)
cześciowo
, jeszcze zachodza., Ostatecznie przerywa je (choć też nie skokowo) proces nieod-
wracalnej anihilacji e+ e− → γγ przy kT ≈ 0, 5 MeV (koniec epoki leptonowej, t ≈ 10 s).
Dokladniej powiemy wiec, , że proces zaniku reakcji (9.12) nastepuje , stopniowo w zakresie
”
kT = 1 MeV ÷ 0, 5 MeV, co daje n/p ≈ 0, 14”. Ale faktycznie, dokladniej jeszcze patrzac ,
dostrzeżemy że nawet przy kT < 0, 5 MeV stosunek n/p jeszcze nie zamarzl, lecz powoli
sie, obniża. Rzecz w tym, że po ostatecznym zaniku reakcji (9.12) przy kT ≈ 0, 5 MeV
reakcje jadrowe
, (9.11) nie moga, jeszcze ruszyć, bo w tym zakresie energii fotony γ (z
2
morza” otaczajacego , nukleony) po powstaniu jadra , D dezintegruja, je natychmiast. Ten
”
proces zachodzi i powstrzymuje reakcje (9.11) aż do chwili, gdy energie fotonów spadna,
2
poniżej energii wiazania
, D, co nastepuje
, przy kT ≈ 0, 06 MeV, czyli po czasie t ≈ 100 s
— wtedy dopiero reakcje (9.11) naprawde, ruszaja, i szybko produkuja, 42 He. Ale w okresie
wyczekiwania” 10s < t < 100s neutrony moga, rozpadać sie, swobodnie (n → p + e− + ν̄e ),
”
co jeszcze nieco obniża stosunek n/p. Dopiero numeryczne (komputerowe) uwzglednienie ,
wszystkich tych procesów precyzyjnie prowadzi do (n/p)ZAM = 1/7 — jak trzeba”. Fak-
”
tyczne zmiany n/p z temperatura, podaje rysunek (9.1). Dydaktycznie” musimy omówić
”
te, kwestie, we wzmiankowanych powyżej uproszczeniach.
187
Rysunek 9.1: Zmiany stosunku liczebności neutronów do protonów w zależności od spada-
jacej
, temperatury wczesnego wszechświata. Krzywa 1 podaje stosunek wyrażony zwiaz-
,
kiem (9.13), to jest gdy reakcje (9.12) utrzymuja, równowage, termodynamiczna,, faktycznie
zrywana, w otoczeniu punktu N. Krzywa 2 podaje stosunek po zerwaniu równowagi. W
fazie AB odlaczaj
, a, sie, neutrina (kiedy charakterystyczny czas reakcji tr staje sie, rze-
,
du charakterystycznego czasu ekspansji teksp. . W fazie BC anihiluja, leptony i stosunek
n/p zamarzlby ostatecznie, ale nastepuje
, powolny rozpad swobodnych neutronów (faza
CD i krzywa przerywana) wyczekujacych
, na efektywne reakcje jadrowe
, (9.11). Reakcje
2
te powstrzymuje natychmiastowa fotodezintegracja jader
, D przez otaczajace
, je kwanty
γ. Krzywa 3 podaje zamarzniety
, ostatecznie stosunek n/p, kiedy reakcje (9.11) moga, już
2
efektywnie zachodzić (energie kwantów γ spadaja, poniżej energii wiazania
, D) i wlaczaj
, a,
trwale wszystkie neutrony w sklad jader
, powstalych w nukleosyntezie pierwotnej.
4
Wykladajac , nukleosynteze, pierwotna, trzeba koniecznie, poza produkcja, helu 2 He zwrócić
uwage, na inne produkowane wówczas pierwiastki: 21 D, 32 He, 73 Li. Obliczenia wskazuja,, że
powinny one powstać w szczatkowych,
, ale ściśle wyliczalnych ilościach. Godne jest silnego
podkreślenia, że wszystkie te pierwiastki mierzymy we wszechświecie dokladnie w ilościach
przewidywanych — mimo, że zakres pomiarowy obejmuje wartości różniace , sie, o osiem
−9
rzedów
, wielkości (% m He = 0, 23 , % m Li ≈ 7 · 10 )!
Jest jeszcze jedna dodatkowa bardzo ważna okoliczność. Parametrem swobodnym ob-
188
liczeń nukleosyntezy pierwotnej jest gestość
, wszystkich barionów ρBAR istniejacych
, we
wszechświecie; przy tym % 2 D, % 3 He, % 7 Li zależa, bardzo czule od ρBAR . Otóż pomia-
ry zawartości tych pierwiastków wskazuja, niezależnie i zgodnie (mimo rozpietości, wielu
−31 3
rzedów)
, na te, sam a, wartość ρBAR ≈ 2 · 10 g/cm . Ta sprawa ma dodatkowy niezwykle
ważny aspekt: ponieważ ρKRY T ≈ 8 · 10−30 g/cm3 to ρBAR < ρKRY T , gdyż jak widzimy
ΩKRY T ≈ 0, 03. Zatem same bariony — także te obecne w materii ukrytej — nie moga, za-
mknać, wszechświata. Przy tym, ponieważ Ω ≥ 0, 20 to na pewno dominujaca, , zasadnicza
masa materii ukrytej ma nature, niebarionowa! , Te wyjatkowej
, wagi wnioski przytaczali-
śmy już studentom (wówczas goloslownie) w rozdziale o materii ukrytej — teraz studenci
moga, zrozumieć jak wynikaja, one z rozpatrzenia pierwotnej nukleosyntezy [215].
C.70 Kosmologiczny limit na czastki

,
elementarne.
W rozwoju nauki dość czesto
, zdarzaja, sie, sytuacje, kiedy powraca sie, do tematu już w
zasadzie znanego, opracowanego i rozpatruje sie, go ponownie, tym razem glebiej
, i doklad-
niej. Czesto
, wówczas okazuje sie,
, że takie bardziej wnikliwe drugie spojrzenie prowadzi
do zupelnie nowych, niespodziewanych wniosków o wielkim znaczeniu. Taka, rozwojowa,
sytuacje, naukowa, możemy zaprezentować studentom na przykladzie analizy i obliczeń
procentu helu, który zostal wyprodukowany w pierwotnej nukleosyntezie.
Tworzenie sie, helu w pierwszych minutach wszechświata omawialiśmy już ze studenta-

mi pokazujac, , jak pieknie
, obliczenie teoretyczne procentu jego zawartości w calkowitej
masie zgadza sie, z mierzona, wartościa, 25%. Jest to wiec
, zagadnienie już znane. Tymcza-
sem okazuje sie,, że ponowne, bardziej wnikliwe rozpatrzenie tego problemu prowadzi do
niespodziewanych a fundamentalnych wniosków o liczebności możliwych odmian neutrin,
a w ślad za tym wszystkich czastek
, elementarnych ([47, 52, 55, 67, 68, 215]). Rozpatrzenie
tego zagadnienia jest nieco bardziej zaawansowane, ale bardzo warto je podjać , majac
, lep-
sza, grupe, studentów, zarówno ze wzgledu
, na wage, samego zagadnienia jak i prezentacje,
walorów wnikliwości naukowej.
Procent helu 42 He tworzacego

, sie, w reakcjach (9.11) zależy od temperatury zamarznie- ,
cia stosunku n/p danego kluczowym zwiazkiem , (9.13). Ta temperatura jest warunkowana
glównie zanikaniem utrzymujacych
, równowage, termodynamiczna, reakcji (9.12), czyli za-
nikiem oddzialywań neutrin — ich jak mówimy odlaczeniem , sie,
, o czym już wspominali-
śmy studentom. Zanikanie reakcji (9.12) jest spowodowane gwaltownym rozszerzaniem sie,
wszechświata, co prowadzi do obniżania koncentracji czastek , i temperatury. Aby zagad-
nienie to opanować ilościowo musimy obliczyć charakterystyczna, szybkość naszych reakcji
Γ i porównać ja, z charakterystyczna, szybkościa, rozszerzania S. Kiedy Γ > S reakcje wy-
dajnie zachodza, i podtrzymuja, równowage, termodynamiczna;, przy Γ < S rozszerzanie
uniemożliwia bieg reakcji (tempo ich zachodzenia nie nadaża , za tempem uciekania cza-,
stek). Możemy wiec , powiedzieć, że zanik reakcji i zerwanie równowagi termodynamicznej
sa, określone przez warunek Γ = S. Szybkość reakcji Γ jest odwrotnościa, charakterystycz-
189
nego czasu oddzialywań τoddz , przy czym Γ = 1/τoddz = σnc10 (gdzie σ oznacza przekrój
2 2 4 4
czynny reakcji, zaś n koncentracje).
, Ponieważσ = GF (kT ) /h̄ c (gdzie GF jest sta-
kT 3
la, Fermiego oddzialywań slabych) zaś n = A , mamy na charakterystyczny czas
h̄c
oddzialywań
τoddz = A1 G−2
F T
−5
(A1 i GF znamy) (9.14)
Natomiast szybkość rozszerzania S jest odwrotnościa, charakterystycznego czasu rozszerza-
nia, przy czym S = 1/τrozsz = 1/τ 11 (gdzie t oznacza bieżacy
, (krótki) wiek wszechświata).
Dla wczesnego wszechświata mieliśmy zwiazek
, (9.10) czyli
T = (3c2 /32πGa · κ)1/4 · t−1/2
skad
,
τrozsz ≈ t = A2 κ−1/2 T −2 (A2 znamy) (9.15)

Widać, że dostatecznie wcześnie, czyli dla wielkich T zawsze jest τoddz τrozsz czy-
li na poczatku
, jest zawsze równowaga termodynamiczna. Ale gdy wskutek rozszerzania
T maleje, to τoddz rośnie szybciej niż τrozsz i przy TDEC nastepuje
, τoddz = τrozsz czyli
zerwanie równowagi i odlaczenie
, (decoupling) neutrin. Zatem odlaczenie
, nastepuje
, gdy
A1 G−2
F TDEC
−5
= A 2 κ−1/2
TDEC
−2
czyli przy
−2/3 1/6
TDEC = (A1 /A2 )1/3 GF κ (9.16)
Aby ostatecznie obliczyć TDEC musimy wyliczyć κ w okresie istnienia i zaniku reakcji
(9.12), kiedy to relatywistycznymi czastkami
, w równowadze sa,
γ, e− , e+ , νe , ν̄e , νµ , ν̄µ , ντ , ν̄τ (9.17)

Pamietamy
, (przyklad B.19) że czynnik populacyjny κ ma uwzglednić
, we wzorze Stefana-
Boltzmanna na gestość
, energii ε istnienie w danej temperaturze także innych niż γ czastek
,
relatywistycznych w równowadze
ε = κ · aT 4 (9.18)
Otóż Z
ε= E(p) · n(p, T )dp
zaś fizyka statystyczna uczy, że koncentracja

10
Nasi studenci powinni znać ten zwiazek
, z kursu fizyki; jeżeli nie, to możemy go latwo wyprowadzić
(lub ulatwić jego zrozumienie pojeciowe).
,
11
Zwiazek
, τrozsz ≈ t można uzyskać biorac
, pod uwage,
, że we wczesnym wszechświecie rozszerzanie
obniża gestość
, ρ w takim tempie, że zgodnie ze zwiazkiem
, (9.9) ρt2 = const. Definiujac
, τrozsz na przyklad
jako czas po którym koncentracja czy gestość
, spada do 1/e poczatkowej
, wartości mamy ρt2 = (ρ/e)(t+τ )2 ,
, τrozsz ≈ t · 0, 7 ≈ t.
skad
190
4π p2 dp
n(p)dp = g · (9.19)
h3 e E−µ
kT ± 1
gdzie znak +” jest dla fermionów, —” dla bozonów, zaś g oznacza liczbe, stanów spino-
” ”
wych (degeneracje, danego stanu pedowego).
,
Uwzgledniaj
, ac
, jeszcze, że dla relatywistycznych czastek
, ich energia E = pc zaś µ = 0
(potencjal chemiczny) dostaje sie, po scalkowaniu
dla fermionów ε = g · (7/16) · aT 4

(9.20)
dla bozonów ε = g · (1/2) · aT 4
gdzie g = 1 dla νe , ν̄e , νµ , ν̄µ , ντ , ν̄τ , . . .

(9.21)
g = 2 dla γ, e− , e+ , µ+ , µ− , τ + , τ − , . . .
Tak wiec
, na przyklad w wypadku gdy w równowadze termodynamicznej znajduja, sie, tylko
fotony γ mamy z (9.20) i (9.21) ε = 2·(1/2)·aT 4 = aT 4 (jak powinno być, z podstawowego
zapisu prawa Stefana-Boltzmanna) i porównujac , ten wynik z (9.18) otrzymujemy κ =
1. Natomiast w rozpatrywanym przez nas wypadku istnienia czastek , relatywistycznych
podanych w (9.17) bedziemy
, mieli z (9.20) i (9.21)
!
4 1 7 43 4
ε = aT · 2 · + 10 · = aT (9.22)
2 16 8
czyli przez porównanie ze (9.18) otrzymujemy
43
κ= (9.23)
8
Podstawienie do (9.16) tej wartości κ oraz wartości GF , A1 , A2 daje ostatecznie numerycz-
nie
kTDEC ≈ 1 MeV (9.24)

co zachodzi, zgodnie ze zwiazkiem
, (9.4) przy t ≈ 1 s.
Jak już wyjaśnialiśmy w komentarzu C.69 uzyskana w (9.24) temperatura odlaczenia ,

neutrin (i nastepuj
, ace
, dalej procesy omówione w C.69) prowadzi przez kluczowy zwi azek
,
(9.13) do zamarzniecia
, stosunku n/p na wartość bliskiej 1/7, co daje dokladnie wyliczony
wagowy procent 42 He wytworzonego w pierwotnej nukleosyntezie. Wynosi on 23, 9% [216],
w dobrej zgodności z bardzo dokladnymi pomiarami podsumowanymi w [217] jako
%He = (22, 8 ± 0, 5)%

(9.25)
lub %He < 24, 2% (przy poziomie ufności 95%)
Teraz jednak, dzieki
, szczególowszemu wniknieciu
, w proces zamarzania n/p możemy uzy-
skać niespodziewane profity i coś zupelnie nowego. W (9.23) obliczyliśmy wartość κ ko-
rzystajac, z faktu, że istnieja, trzy odmiany neutrin, zatem czastkami
, relatywistycznymi
191
w równowadze sa, wykazane w (9.17). Jeśliby w Przyrodzie istnialo wiecej , odmian neu-
trin Nν > 3 (na przyklad istnialby lepton q cieższy, niż τ — dot ad
, nie wykryty — i
odpowiadajace, mu νq , ν̄q ) to doszlyby one do listy wymienionej w (9.17) i w rezultacie κ
byloby wieksze.
, Ze zwiazku
, (9.16) widzimy, że wówczas temperatura odlaczenia
, neutrin
TDEC bylaby wyższa, co przez kluczowy zwiazek , (9.13) prowadzi do zamarzniecia , (n/p)z
na wyższej wartości, a to oznacza %He wyższy niż obliczany dotychczas (tj. przy trzech
odmianach neutrin). Ale skoro pomiary stwierdzaja,, że %He < 24, 2% to ten kres górny
na zawartość helu oznacza istnienie kresu górnego na możliwa, liczebność odmian neutrin!
Można zadać sobie pytanie, czy relacja %He = f (Nν ) jest dostatecznie czula na zmiany Nν ,
aby móc wykonać konkluzywne pomiary? Jak widzimy, ze zwiazków , (9.20), (9.21), (9.22)
jeśliby liczba odmian neutrin byla o 1 wieksza,
, czyli ∆N ν = 1 to ∆κ = 2 · (7/16) = 0, 875,
co prowadzi do ∆%He = 1, 2%. Jest to zwiekszenie
, %He w pelni mierzalne przy obecnej
technice pomiarów. (Tym bardziej mierzalny efekt przyniosloby oczywiście ∆Nν = 2 lub
∆Nν = 3, bo wtedy ∆κ = 2 · 0, 875 lub ∆κ = 3 · 0, 875 i ∆%He staje sie, jeszcze wieksza).
,
Tak wiec
, jeśliby w Przyrodzie istnialy nie tylko trzy znane neutrina (νe , νµ , ντ ) — co
prowadzi do obliczonego %He = 23,9% — ale dodatkowo choćby jeszcze jedno, to obliczo-
ny %He wynosilby 23,9 + 1,2 = 25,1%. Ale pomiary daja, limit górny %He < 24,2%, zatem
eliminuja, taka, możliwość! Wynik ten oznacza, że znamy już obecnie wszystkie odmiany
neutrin. Co wiecej,
, pozostajac, w ramach wspólczesnego modelu standardowego czastek ,
elementarnych, mamy ten sam wniosek, że znamy już cala, tabele, czastek
, istotnie elemen-
tarnych (6 kwarków i 6 leptonów ulożonych w trzy pokolenia — plus ich antyczastki).
,
Taki wniosek ma fundamentalne znaczenie dla calej fizyki, co dobrze rozumieja, także
nasi studenci, bo sluchaja, na wykladzie z glebok
, a, uwaga, i zainteresowaniem.
Jeśli warunki (czas, poziom studentów) pozwalaja, możemy tok wykladu jeszcze uściślić
zwracajac , uwage,, że generalnie %He zależy od trzech swobodnych parametrów wejścio-
wych [51, 216]: liczebności odmian neutrin Nν (jak to wlaśnie pokazaliśmy) stosunku liczby
barionów do liczby fotonów we wszechświecie η (czyli gestości
, wszystkich barionów ρBAR ,
jak już mówiliśmy w C.69) oraz czasu polowicznego rozpadu neutronów τ1/2 . Ponieważ
dodanie jednego neutrina podnosi %He o 1,2%, to poprawke, wnoszona, do procentu helu
przez neutrina można zapisać jako ∆42 He = 0, 012(Nν − 3). Dyskusja analityczna [218]
zależności %He od η10 = ηηγb · 1010 pokazuje, że jest to tylko slaba zależność logarytmiczna
∆42 He = 0, 010 · ln(η10 /4). Czas polowicznego rozpadu neutronu wchodzi w dyskusje, %He
ponieważ jest on determinanta, stalej sprzeżenia
, slabego GF i wchodzi w wyliczenie n/p.
Obecnie przyjmowana, wartościa, [219] jest τ1/2 = 10, 33 ± 0, 05 min, toteż możemy [218]
odpowiednia, poprawke, zapisać jako ∆42 He = 0, 014(τ1/2 − 10, 3). Reasumujac, , kompletna
postać analityczna %He może być zapisana jako:
%He = 0, 239
+0, 012(Nν − 3)
(9.26)
+0, 010 ln(η10 /4)
+0, 014(τ1/2 − 10, 3).
192
Możemy teraz nanieść zależność %He od η na wykres (sparametryzowany przez Nν i τ1/2 )
i zaznaczyć obszar dozwolony przez pomiarowe ograniczenia %He oraz η (patrz Rys. 9.2).
Widać, że dozwolona jest w zasadzie tylko wartość Nν = 3. Zatem już obecnie znamy kom-
plet istniejacych
, neutrin, a co za tym idzie czastek
, elementarnych.12 Warto podkreślić, że
kosmologia doszla do tych rezultatów gdy laboratoryjne ograniczenie na Nν (otrzymane
przez fizyków czastek
, elementarnych w badaniach akceleratorowych) nie istnialo lub bylo
o wiele luźniejsze. Obecnie ta kosmologiczna prognoza zostala zweryfikowana przez obser-
wacje, barionów Z0 w SLAC i w CERN—ie.13 Rezultat z CERN-u (patrz [220]) podaje
Nν = 3, 01 ± 0, 04. Ta zgodność jest triumfalna, weryfikacja, standardowego modelu gora- ,
cego wielkiego wybuchu i ostatecznie sklonila fizyków do jego akceptacji. Kosmologiczna
prognoza Nν = 3 jest zarazem splaceniem dlugu wdzieczności , kosmologii wobec fizyki
czastek
, elementarnych.
Doświadczenie wykladowe wskazuje, że aczkolwiek omawiany temat jest bardziej zaawan-
sowany niż poprzednio wykladane, to dobre grupy studenckie przyjmuja, go z dużym
zainteresowaniem i zrozumieniem. W grupach slabszych lub przy mniejszej ilości czasu
wykladowego możemy podać tylko glówna, myśl i przytoczyć końcowe rezultaty.
12
Wniosek nasz móglby przestać obowiazywać,
, jeśli w ogóle wyjdziemy poza wspólczesny model stan-
dardowy czastek
, elementarnych.
13
Możemy wyjaśnić studentom, że wnioski o Nν otrzymuje sie, z obserwacji szerokości rezonansu Z0
(zwiazanej
, zasada, Heisenberga z czasem trwania tej czastki).
, Czastka
, Z0 może rozpaść sie, na kilka
sposobów, przeksztalcajac
, sie, w pare, ν, ν̄ każdej z rodzin. Jeśli nawet nie wiemy ile rodzin istnieje w
Przyrodzie, czastka
, Z0 to wie”. Szerokość rezonansu daje calkowite prawdopodobieństwo rozpadu na
”
wszystkie możliwe sposoby. Każda dodatkowa rodzina dalaby wzrost szerokości rezonansu o 180 MeV. Z
pomiarów wynika Nν = 3.
193
Rysunek 9.2: Dopuszczalna liczebność Nν odmian neutrin (a zatem i liczebność rodziny
czastek
, elementarnych) prognozowana w oparciu o pomiary ilości 42 He produkowanego w
nukleosyntezie pierwotnej. Parametr η = ηB /ηγ podaje stosunek koncentracji wszystkich
barionów wszechświata (także tych z materii ukrytej) do koncentracji fotonów. Ograni-
czenia pomiarowe podane sa, prostokatami:
, I dla starszych danych, o wysokim poziomie
ufności, II dla nowszych danych, o niższym poziomie ufności.
C.71 Poczatek
,
wszechświata, natura czasu.
W najprostszych, a zarazem najważniejszych przypadkach OTW przewiduje wystapienie ,
poczatku, wszechświata”, tj. pierwotnego stanu osobliwego, w którym R(t) = 0 zaś ge-
,
”
stość jest nieskończenie wielka. Powstaja, niepokojace
, pytania czy możemy ten wniosek
traktować poważnie i doslownie, jak mamy rozumieć stan o ρ = ∞? Musimy zatem spró-
bować odpowiedzieć studentom na tego rodzaju kwestie. Bedzie , to omówienie wstepne
,
— dokladniejsza, dyskusje, wszechświata w pobliżu osobliwości odkladamy do czasu, gdy
bedziemy
, przedstawiać ewolucje, materii w coraz wcześniejszych epokach.
Przede wszystkim powinniśmy ustosunkować sie, do naturalnego przekonania, iż osobliwość

w rozwiazaniach
, jest efektem tylko matematycznym, że jest ona wyprodukowana przez
wyidealizowanie zalożenia (jak przyjecie
, z zasady kosmologicznej, że ρ(x, y, z) = const
ściśle). Twierdzenia Hawkinga-Penrose’a wskazuja, dość nieoczekiwanie, iż taka teza nie
194
jest prawda., Osobliwość jest nie do unikniecia
, w ramach OTW (przy pewnych ogólnych
zalożeniach), tkwi ona gleboko
, w strukturze samej teorii. Status poczatku
, wszechświata”
”
zostal wiec
, niespodziewanie umocniony.
Z drugiej strony trzeba jasno powiedzieć, iż zakres stosowalności OTW, jak każdej teorii,
jest ograniczony. Analiza wskazuje co prawda, iż prawdopodobnie OTW stosuje sie, nawet
do czasów zdumiewajaco, wczesnych. Tym niemniej, musi ona stracić stosowalność, gdy
kwantowe fluktuacje czasoprzestrzeni powoduja,, że już nie istnieje ciag, lość i uporzadkowa-
,
nie punktów czasu i przestrzeni, gdy już traca, sens rozróżnienia teraz” i wówczas”, tu” i
” ” ”
tam”. W ten sposób docieramy do zbudowanych ze stalych h̄, c, G wielkości plankowskich
”
Gh̄ 1/2
t= = 5, 4 · 10−44 s
c5
Gh̄ 1/2
l= = 1, 6 · 10−33 cm (9.27)
c3
c5
ρ = 2 = 5, 7 · 1093 g/cm3
G h̄
Wielkości plankowskie wyznaczaja, bariere, poza która, nie istnieje wcześniej” (w zwyklym
”
sensie), poza która, znajduje sie, malo znana, otwarta dziedzina kosmologii kwantowej.
Fundamentalna, role, wielkości plankowskich powinniśmy mocno zaakcentować już w tej
fazie wykladów.
Studenci powinni zyskać świadomość, że chociaż trudno jest mówić realistycznie o do-
slownej osobliwości poczatkowej
, t = 0, ρ = ∞, to w każdym razie mamy podstawy do
poważnego przyjecia,
, iż istnia l stan który można nazwać praktyczna, osobliwościa,, kiedy
to gestość
, i wiek wszechświata mialy tak skrajne wartości jak w (9.27) lub zbliżone.
Jeżeli warunki pozwalaja, to mamy teraz znakomita, okazje, do zastanowienia sie, nad sen-
sem i znaczeniem poczatku , wszechświata i ogólniej nad fenomenem czasu, jego uplywu,
jego kierunku [221, 222]. Istnieje obszerna literatura na temat czasu. W kontekście ko-
smologicznym szczególnie użyteczna dla naszych celów jest świetnie napisana ksiażka , [35],
także pozycja [223], cześciowo
, też [24]. Warto zwrócić uwage, na ciekawy przeglad, artyku-
lów i pogladów
, w ujeciu
, historycznym dany w [225]. Wskażmy jeszcze na znana, popularna,
ksiażk
, e, [224], glośne dzielo [226], czy pozycje bardziej wyspecjalizowane jak [227, 228, 229].
Fizycy i kosmologowie wiele wnieśli w filozoficzne rozumienie czasu. Na przyklad już

Lemaı̂tre wprowadzil interesujace , rozróżnienie pomiedzy, real beginning” i natural be-
” ”
ginning”. Kluczowe znaczenie prac Einsteina jest oczywiste. Wydaje sie, , iż postep
, w rozu-
mieniu wiaże
, sie, z zaweżeniem
, i konkretyzacja, pojecia, czasu nastepuj
, ac
, a, w fizyce (jest to
też cena tego postepu).
, W OTW nast epuje
, pewna materializacja” czasu, jest on obiektem
”
fizycznego świata. Trzeba zwrócić studentom uwage, , iż jeśli wszechświat mial poczatek , i
kiedyś zaistnial, to nie tyle w jakiejś chwili czasu, ile wraz z czasem — czas, jak i przestrzeń
należy do wszechświata, jest w nim zawarty. Warto też wskazać, iż możliwość operowa-
nia jednym, uniwersalnym czasem kosmicznym, który plynie” tak samo dla wszystkich
”
obiektów wszechświata, zawdzieczamy
, zalożeniom o jednorodności i izotropii, czyli zasa-
195
dzie kosmologicznej.
Ale czy czas w ogóle plynie? Jeśli istnieje dany wszechświat, to istnieje jego czasoprze-
strzeń — jedna konkretna, z góry” dana niezmienna. Jak w dwuwierszu Austina Dobsona
”
/1840 — 1921/:
Time goes, you say? Ah, no!

”
Alas, Time stays, we go”.
Jest interesujace,
, że możemy to czynić tylko w jednym kierunku.
Fascynujaca
, tajemnica czasu stanowi stale wyzwanie dla umyslu ludzkiego. Poważne pro-
blemy i pojeciowe
, trudności wystepuj
, a, nawet przy zaweżonym
, fizycznym ujeciu
, czasu, a
co dopiero przy szerszym traktowaniu. Przy calym dokonanym postepie,
, wyczuwalne intu-
icyjnie aspekty czasu i jego obszerne pola znaczeniowe stale wymykaja, sie, konkretyzacji.
Czymże wiec, jest czas? Jeśli mnie nikt o to nie pyta, wiem. Gdy zaś chce,
”
wyjaśnić pytajacemu,
, nie wiem”.
Świety
, Augustyn, [230]
196
Cześć
,
III
PODSUMOWANIE PRACY.
197
Rozdzial 10
Tezy, wnioski, konkluzje.
10.1 Zakres treściowy pracy, cele i metody.

Jak już wspominaliśmy niniejsza praca jest w dużej mierze reakcja, na zglaszane przez
środowisko fizyków zapotrzebowanie na materialy ulatwiajace, wprowadzenie kosmologii
do nauczania fizyki i omawiajace
, problematyk e
, dydaktyczn a , realizacji wybranych treści
wykladowych. Zainteresowanie kosmologia,, wynikajace , z jej gwaltownego rozwoju i ran-
gi uzyskanej w ostatnich latach, daje sie, obserwować nie tylko wśród fizyków, ale także
wśród wielu studentów.
Praktycznym celem pracy bylo stworzenie konkretnego projektu realizacji wykladów ko-
smologicznych — danie przykladu wyboru i organizacji treści wykladowych, konkretnych
przykladów elementaryzacji wybranych zagadnień, a zwlaszcza danie komentarza dydak-
tycznego do omawianego materialu, do trudności, kwestii interpretacyjnych. Praca jest
oparta przede wszystkim na wlasnych doświadczeniach wykladowych zbieranych od kil-
kunastu lat, wobec prawie zupelnego braku innych źródel informacji (zwlaszcza pisanych;
informacje ustne udawalo mi sie, czasem pozyskać od nielicznych innych osób wykladaja- ,
cych kosmologie,, g lównie za granic a).
, Dlatego też przedstawiony tekst stanowi zarazem
okazje, i wezwanie do dyskusji, do konfrontacji z może innym calkiem spojrzeniem na
kosmologie., Trzeba przy tym pamietać,
, że jest to tylko pierwsza cześć
, rzeczywiście wykla-
danego kursu kosmologii, zwiazana
, z modelami wszechświata. Na omówienie ważnej cześci
,
drugiej, dotyczacej
, ewolucji materii we wszechświecie, nie pozwolily już czas i rozsadny ,
rozmiar pracy.
Praca niniejsza nie stanowi oczywiście pelnego wykladu kosmologii. Jest raczej nasta-
wiona na komentarz i dyskusje, wybranych treści wykladowych, na swego rodzaju prace,
badawcza, nad dydaktycznymi problemami wykladów kosmologicznych.
Przypuszczalnie z pracy moga, skorzystać praktycznie i w pelnym zakresie przede wszyst-

kim ci fizycy zainteresowani kosmologia,, którzy sa, predysponowani do podjecia
, jej se-
mestralnych wykladów, lub już kosmologie, wykladaja., Jednak praca powinna być także
198
użyteczna dla o wiele szerszej rzeszy wykladowców fizyki ogólnej, bo wybrane elementy
kosmologii powinny być obecnie do wykladów fizyki bezwzglednie , wlaczane.
, Prawda, jest,
że w komentarzach pracy cześć, zagadnień jest omawianych szerzej i dokladniej niż to
bedzie
, można bezpośrednio wykorzystać w ramach wykladów fizyki ogólnej. Jednak po
pierwsze do takiego bezpośredniego elementarnego wykorzystania powinny nadawać sie,
przyklady B1, . . . ,B20. Po drugie wykladowca powinien dokladniej i glebiej
, poznać dana,
dziedzine, niż bedzie
, to wprost przedstawia l na wyk ladach, powinien przemyśleć trudności,
problemy dydaktyczne i interpretacyjne, aby lepiej rozumieć przedmiot.
Pod wzgledem , treściowym praca omawia najpierw cele wykladów kosmologii, metody
realizacji zalożeń, zmiany paradygmatu, problemy elementaryzacji, robocze tezy pracy i
jej organizacje. , W drugim rozdziale zakreślony jest obszar badawczy pracy i analizowane
sa, programy wkladów kosmologii. Wyodrebniony , jest program minimum do wykorzystania
w ramach ogólnych wykladów fizyki, ale podstawowa cześć , rozdzialu zajmuje sie, progra-
mem calosemestralnym. Szczególowo zaproponowany jest program pierwszej, podstawo-
wej cześci
, kosmologii obejmujacej, czasoprzestrzenna, ewolucje, wszechświata. Dalsza cześć
,
programu, obejmujaca , ewolucj e, materii jest tylko ogólnie zarysowana. Program nakreśla
przyjet, a, linie, strategiczna, pracy i odwoluje sie, do wlasnych doświadczeń praktycznych z
wykladów kosmologii, choć przywoluje też dla porównania programy innych autorów.
Dalsze rozdzialy przedstawiaja, konkretne przyklady elementaryzowania glównych zagad-

nień wykladowych (razem 20 przykladów) oraz komentarze dydaktyczne do podanych w
spisie treści i wykladanych zagadnień (razem 71 komentarzy). Calość pracy obejmuje oko-
lo 40% pelnego kursu wykladowego, to jest jego zasadnicza, pogladowo
, cześć
, pierwsza.,
Rozdzial trzeci zajmuje sie, rozwojem i ogólna, charakterystyka, kosmologii wspólczesnej.

W rozdziale czwartym mamy astrofizyczny wstep , do kosmologii. W przykladach oblicza
sie, temperature, wnetrza
, Slońca i jego czas życia, w komentarzu reakcje jadrowe
, w Slońcu,
problem neutrin. Przedstawiamy też sposoby wyliczenia charakterystycznych cech gwiazd,
ich czasy życia, omawiamy kwestie, ewolucji gwiazd i ich stadiów końcowych. Dalej sku-
piamy sie, na metodach mierzenia odleglości z uwypukleniem metody cefeid, a wreszcie
omawiamy model Galaktyki i świat dalszych galaktyk.
Rozdzial piaty
, ma zasadnicze znaczenie dla uformowania nowego pogladu , na wszechświat,
nowego paradygmatu — ma on wyksztalcić wyobraźnie, studentów. Przyklady zaczynamy
od paradoksu Olbersa, a potem przechodzimy do wyobrażeń izotropowego rozszerzania
wszechświata i kosmologicznego sensu przesunieć , ku czerwieni. W komentarzach najpierw
poruszamy kosmologiczne prekoncepcje studentów, a potem poprzez zasade, kosmologicz-
na, przechodzimy do omówień pojeciowego, fundamentu kosmologii jakim jest rozszerza-
nie izotropowe w wyniku przyrostu przestrzeni — podajac , odpowiednie modele myślowe.
Szczególna, uwage, w komentarzach poświecamy , rozróżnieniu pseudo-predkości
, recesji od
predkości
, lokalnej oraz kwestii przekraczania predkości
, światla. Wiaże
, sie, z tym rozróżnie-
nie kosmologicznych przesunieć , od przesunieć
, dopplerowskich. Dajemy także przyklady
innych niż dlugość fali wielkości pomiarowych, na które wplywa recesja przestrzeni. Dalej
omawiamy kosmologiczne zagladanie , w przeszlość” i wprowadzamy pojecie , wszechświata
”
199
obserwowalnego. Kończymy ten formujacy , poglady
, rozdzial pojeciami
, przestrzeni zakrzy-
wionej i geometrii nieeuklidesowej dajac
, pojeciowy
, wstep
, do OTW.
W rozdziale szóstym konkretyzujemy zdobyte wyobrażenia nadajac , im ściślejsza, matema-

tyczna, forme, — poprzez omówienie modeli Friedmana ewolucji wszechświata. W przykla-
dach zaczynamy od konkretu, jakim jest proste newtonowskie wyprowadzenie równania
Friedmana i wstepna , dyskusja friedmannowskich modeli wszechświata. To pozwala na
natychmiastowe wyliczenie gestości , krytycznej, a także wieku wszechświata. W komenta-
rzach najpierw zajmujemy sie, analiza, tej prostej kosmologii newtonowskiej wskazujac , jej
zalety, ale i slabości (czasem ukryte — jak paradoks grawitacyjny). Stad , przechodzimy do
OTW i omawiamy jej glówne idee, z pominieciem , tensorowej matematyki. Ponieważ jed-
nak samo pojecie , krzywizny jest bardzo ważne i nowe dla studentów, warto wprowadzić je
matematycznie dochodzac , do metryki Robertsona-Walkera. Omawiajac , dalej sposób two-
rzenia relatywistycznych modeli wszechświata mamy sposobność skomentować wstepnie ,
kwestie stalej kosmologicznej (do której wrócimy w późniejszych wykladach szczególowo).
Kwestia równania stanu pozwala wskazać specyficznie relatywistyczna, role, ciśnienia w
równaniach Friedmana. Bardziej obserwacyjne spojrzenie na te równania uzyskamy wpro-
wadzajac , pojecia
, parametru deceleracji i bezwymiarowej gestości.
, Podsumowujac , dyskusje
równań Friedmana omawiamy ogólne cechy jego ścislych rozwiazań. , Końcowymi punkta-
mi rozdzialu sa, wnioski z numerycznej analizy ścislych wzorów na wiek wszechświata i
stad
, rysujacy
, sie, problem jego zbyt krótkiej (?) friedmanowskiej wartości.
Teraz studenci maja, już dość ladunku teoretycznego i pora zwrócić sie, do pomiarowej
strony kosmologii. Doskonala, okazja, jest kwestia średniej gestości
, wszechświata i problem
materii ukrytej, co stanowi temat siódmego rozdzialu pracy. W przykladach podajemy
wstepnie,
, jak obliczyć mase, Galaktyki, po czym przechodzimy do zasadniczych świadectw
istnienia ciemnej materii, jakimi sa, krzywe rotacji galaktyk oraz twierdzenie o wiriale dla
gromad galaktyk. Dalej zastanawiamy sie, , czy tej ukrytej materii jest aż tak dużo, że-
by to ona decydowala o ewolucji wszechświata i jaka jest jej natura? Wprowadza to w
otwarte problemy kosmologii. Komentarze poświecamy, omówieniu metod pomiarowych i
ich wyników. Zasadnicze znaczenie ma zrozumienie wyznaczania średniej gestości
, Ω przez
pomiary stosunków masy do jasności M/L. Przedstawiamy też sposoby pomiarów jasności
galaktyk, ale przede wszystkim komentujemy pomiary mas i stosunków M/L dokonywane
poprzez krzywe rotacji oraz twierdzenie o wiriale — podajemy przyklady liczbowe i pod-
sumowania. Ta dyskusja stwarza okazje, do wzmianki o niestandardowych możliwościach
wnoszonych przez ewentualność istnienia niezerowej stalej kosmologicznej, do czego wró-
cimy szerzej w przyszlości. Wyprzedzajacy, charakter ma też zwrócenie już teraz uwagi na
niebarionowy charakter dominujacej , materii wszechświata, na role, neutrin i kwestie, ich
masy, kwestie goracej”
, i zimnej” materii ukrytej.
” ”
Obserwacyjnej strony kosmologii dotyczy też rozdzial ósmy, w którym zajmujemy sie, ko-
smologia, dużych odleglości. Ma on zarazem duże znaczenie pojeciowe,
, bo dla dużych odle-
glości cechy nowego paradygmatu wszechświata wprowadzone w rozdziale piatym , manife-
stuja, sie, dobitnie w bezpośrednich pomiarach. Tak wiec, w przykladach obliczamy najpierw
odleglość i predkość
, kwazara o przesunieciu
, z = 4 i przekonujemy sie,
, że z bezpośredniego
200
i poprawnego obliczenia predkości” wychodzi wartość wieksza niż predkość światla —
” , , ,
okazja, aby przypomnieć sobie rozróżnienie pseudopredkości
, recesji od pr edkości
, lokalnej.
To nas sklania do baczniejszej kontroli, jakie wartości możemy uznać za bezpośrednio
obserwowalne i jak wyrażać przez nie np. prawo Hubble’a (co za tym ono glosi?). W dal-
szym przykladzie wprowadzamy pojecie , wszechświata obserwowalnego definiujac , pojecie
,
horyzontu. W rezultacie kolejnymi przykladami moga, być latwe do obliczenia odleglości
do horyzontu w kilku prostych przykladach. W linii komentarzy omawiamy różne aspekty
przytaczanych w przykladach wielkości obserwacyjnych i nie-obserwacyjnych. Najpierw
badamy matematycznie wplyw rozszerzania na obserwacje odstepów , czasu, dlugości fali
czy pedu
, i wyciagamy
, stad
, wnioski o niejednoznaczności pojeć , odleglości i predkości
, —
definiujac, je potem obserwacyjnie. Nastepnie
, komentujemy odleglości” i predkości” odle-
” ” ,
glych kwazarów. W oparciu o stosowane w tych przykladach metody możemy teraz omówić
obserwacyjny test przesuniecie—jasność
, i zdobyć rozeznanie co nazwiemy obserwacyjnym
prawem Hubble’a. Wreszcie przystepujemy, do komentowania pojecia , horyzontów (cza- ,
stek i zdarzeń), co trzeba zrobić z uwaga,, jako że te pojecia
, i rozróżnienia nie sa, już takie
proste. Sprawdzianem, czy nasi studenci opanowali pojecie , horyzontu czastek , operacyjnie
bed
, ,a jego obliczenia dla prostych przypadków — czym zajmujemy sie, w przyk ladach, ale
też w komentarzach.
Stajemy teraz przed rozdzialem dziewiatym , w stanie, gdy omówiliśmy już wyklady pierw-
szej zasadniczej cześci
, kosmologii, ale tematycznie mamy jeszcze 2/3 treści calego kursu
przed soba., W tej sytuacji, chcac, zamknać , niniejsza, prace,, ale nie urywać jej tak nagle,
ograniczamy sie, do wybranych dalszych przykladów i wybranych komentarzy. Wybiera-
my zagadnienia najważniejsze, zwlaszcza z punktu widzenia bezpośredniej użyteczności w
kursie fizyki ogólnej. Tak wiec
, w przykladach omawiamy epoki promieniowania, leptono-
wa, i hadronowa,, wprowadzamy friedmanowski model wczesnego wszechświata, obliczamy
czasy trwania epok wraz z okresem tworzenia sie, atomów. Przyklady te sa, krótkie i proste.
Kilka zagadnień wymagajacy , dluższych omówień lub dyskusji przenosimy do komentarzy.
Tak wiec, (po skomentowaniu epok wszechświata) omawiamy promieniowanie reliktowe.
Dalej zagadnienie nukleosyntezy pierwotnej, najpierw ujeciu , wstepnym
, (podstawowym),
aby potem drażyć
, je dokladniej pokazujac , jak dostajemy nowe rezultaty w postaci kosmo-
logicznego limitu na czastki
, elementarne. Rozdzial dziewiaty, kończa, dywagacje — wstep- ,
ne i uproszczone — na temat poczatku , wszechświata (twierdzenia Hawkinga—Penrose’a,
wielkości plankowskie) i natury czasu.
Caly zarysowany powyżej zakres treściowy wykladów i jego praktyczna realizacja sa, pod-
dane określonym celom wykladowym. Zasadniczym celem jest jak mówiliśmy stworzenie
konkretnego projektu realizacji wykladów kosmologicznych. Do celów należy, aby tematyka
objeta
, wykladami dala studentom podstawowe kwantum wiedzy rzeczowej o wszechświe-
cie. Jednakże kilka dzialów i szereg zagadnień jest pominietych , lub bardzo ograniczo-
nych (np. kwestia powstawania i formowania sie, galaktyk), gdyż sa, one mniej istotne dla
nie-specjalistów lub trudniejsze rachunkowo. Ważniejsze jest danie obrazu tworzenia sie,
glównych idei nowej nauki, stanowiacej , zastosowanie calej fizyki do calego wszechświata.
Akcentuje to jedność fizyki i jedność Natury. Podstawowym celem bylo możliwie elemen-
tarne (lecz rzetelne) przedstawienie wiekszości
, tez, idei, osiagni
, eć
, i problemów kosmologii.
201
Przedstawienie to jest elementarne matematycznie lecz wyraźnie ilościowe, z pokazywa-
niem skad
, sie, biora, zwiazki
, i konkluzje. Do celów należy też takie prowadzenie wykladu,
aby przedstawiana kosmologia bed , ac
, wzorem nauki w fazie jej tworzenia byla otwarta na
perspektywy naukowe i nowe problemy.
Realizacje, przedstawionych powyżej treści wykladowych i zalożonych celów ulatwiaja, od-

powiednie metody nauczania. Powinien to być nie tyle wyklad ex-cathedra ile w miare,
możliwości wspólne myślenie ze studentami, którzy nieustannie sa, stymulowani do pytań
i dyskusji. Studenci musza, widzieć dlaczego wprowadzamy nowe pojecie , czy twierdze-
nie, musza, widzieć potrzebe, nowych idei, pojeć, , hipotez. Nacisk musi być polożony nie
na matematyke, lecz na pogladowość,
, na budowanie intuicji i wyobrażeń, na wyksztalce-
nie wzorców myślowych. Cala kosmologia winna być ujeta , od strony wyraźnie fizycznej,
a mniej matematycznej czy astronomicznej. Podajac , wielkości kosmologiczne należy da-
,
żyć zawsze do pokazania jak można je wyznaczyć. Do problemu ścislości wykladu należy
podejść elastycznie i wybiórczo: ścislość w jednych partiach, popularyzacja w drugich. Po-
dobnie elastycznie należy stosować w wykladach indukcje, i dedukcje, — zwykle indukcyj-
nie dochodzimy do praw, z których wyciagamy , dedukcyjne wnioski. Elementarna, metoda,
dydaktyczna, jest oczywiście przestrzeganie zasady stopniowania trudności. Zastosowania
poznanych idei i twierdzeń, zadania, powinny być niezbywalna, cześci , a, kosmologicznej
edukacji. Calość wykladów powinna w pierwszej kolejności pokazywać rozwój koncepcji
kosmologicznych, a dopiero później osiagni , et
, a, strukture, logiczna.
,
Każdy wykladowca wykorzysta te ogólne wskazówki metodyczne w indywidualny spo-

sób. Najważniejsze bedzie
, zawsze zbudowanie silnego kontaktu ze studentami, opartego
na pelnym rozumieniu przez nich toku wykladu.
10.2 Doświadczenia i konkluzje dydaktyczne.

Aby w wykladach osiagn , ać
, silny kontakt ze studentami potrzebny jest odpowiedni styl
wykladania, potrzebne sa, doświadczenia formujace , stopniowo sztuke, wykladu. Jeśli uzy-
skamy wiecej
, doświadczenia w rozpoznawaniu dróg myślenia, trudności studentów, bedzie-,
my mogli lepiej razem z nimi myśleć. Myślenie wlaściwe ludziom rozumnym ma bowiem
wspólne drogi. Dlatego po kilku czy kilkunastu seriach wykladów wie sie, kiedy studenci
zapytaja, np. o kwestie, stalości miarek przy rozszerzaniu wszechświata, a kiedy o prze-
kroczenie predkości
, światla itd.; zna sie, typowe watpliwości,
, trudności, niezrozumienia.
Z drugiej strony studenci zadadza, nam nie raz pytanie logiczne mieszczace , sie, w toku
wykladu, a zupelnie niespodziewane — na pytaniach studentów można sie, wiecej , nauczyć
niż możnaby sie, spodziewać. Latwo też przy pewnym doświadczeniu odróżnić takie pra-
”
widlowe” logiczne pytania od pojawiajacych , sie, czasem manowców w myśleniu studentów,
od ich zagubienia. Doświadczenie pozwala na rozsadne , sterowanie wykladem. Potrzebne
jest dawkowanie momentów atrakcyjnych i elementów wez , lowych, dawkowanie momen-
tów rozluźnienia i humoru. Istotne jest, aby kosmologia miala pewien ludzki wymiar — co
osiagniemy
, wzmiankami o epizodach z życia jej twórców, przedstawieniem wzajemnych
konfliktów i pomylek wybitnych uczonych. (Na przyklad zawsze interesuje studentów po-
202
kretna
, droga kontaktu Einsteina z Friedmanem, w którym to Friedman mial racje, a Ein-
stein pomylil sie”, — dalsze dzieje tej ”pomylki” sa, niespodziewane i fascynujace)., Trzeba
”
studentom dawać w trakcie wykladu różne zadania do wymyślenia (np. co może być zle-
go we wnioskowaniach prowadzacych , do paradoksu Olbersa), pobudzić ich do wlasnych
wypowiedzi — doświadczenie pokazuje, że takie zachety , znajduja, żywy i ciekawy odzew
wśród sluchaczy! Bardzo ważne i pozytywne jest przyznawanie sie, wykladowcy, że nie wie,
że coś nie w pelni rozumie. Caly styl powinien być nie pod haslem ja wiem wszystko”,
”
lecz raczej wspólnie sie, zastanowimy”, ja powiem wam a wy mnie”. Ważnym elementem
” ”
jest powtarzanie istotnych stwierdzeń czy rozumowań po kilkakroć. Wykladowca musi
mieć świadomość, że student pierwszy raz coś slyszy i nie jest w stanie zobaczyć od razu
wszystkich konsekwencji naszych wypowiedzi. Istotne i bardzo pożyteczne sa, dyskusje po
wykladach. Doświadczenie uczy, że po każdym wykladzie kilku studentów zostaje by o
coś zapytać i niejednokrotnie ich pytania i spostrzeżenia sa, bardzo wnikliwe, a czasem
zupelnie niespodziewane. Wartościowym choć czasochlonnym elementem kontaktu ze stu-
dentami jest też indywidualne komentowanie ich prac kontrolnych czy egzaminacyjnych
— rozmowa z każdym studentem.
W takich kontaktach ze studentami odkrylem, że wielu studentów ma charakterystyczne

nastawienie wstepne,
, że wszechświata nie da sie, ogarnać
, rozumem, a różne teorie sa, raczej
bajkami wyssanymi z palca, sa, dowolne, niesprawdzalne. Stopniowo trzeba to przelamy-
wać, pokazywać obserwacyjna, sprawdzalność, budować pewność i zaufanie do kosmologii.
Musimy zawsze bardzo jasno odgraniczać trwaly grunt kosmologii od istniejacych , wokól
niej luźnych spekulacji i pomyslów, o których student mógl gdzieś przeczytać.
Dla jakości wykladów kosmologicznych może być pożyteczne bardziej rygorystyczne na

nie spojrzenie, poprzez ujecie
, procesu nauczania kosmologii w kategoriach i jezyku
, termi-
nologii dydaktycznej.
Możemy sie, zastanowić, jaka jest rola wykladów w badaniu rozumienia i rozwoju umie-
jetności?
, Jaki wklad może mieć wyklad do eliminacji trudności?
Warunkiem wstepnym
, rozumienia jest posiadanie jakieś wiedzy bazowej (knowledge base)
przez studentów. Możemy badać w jakim stopniu ta wiedza bazowa ma dwie pożadane ,
cechy, dwie jakości:
1. W jakim stopniu jest zorganizowana w sposób funkcjonalny? To jest czy istnieja,

adekwatne polaczenia
, funkcjonalne pomiedzy
, wiedza, sytuacyjna, a konceptualna, i
proceduralna?
,
2. W jakim stopniu jej organizacja jest oparta na bazie koncepcyjnej? To jest czy jest
rozwinieta
, hierarchiczna organizacja koncepcji?
Natomiast niepożadan
, a, cecha, wiedzy bazowej jest istnienie w niej wiedzy niekanonicz-
”
nej” (noncanonical knowledge), to jest blednych
, koncepcji (misconceptions). W istocie
203
funkcjonalność i kanoniczność sa, dwoma różnymi aspektami wiedzy bazowej, które moga,
decydujaco
, i pozytywnie wplynać , na rozumienie. Tak wiec, pierwsze zadanie wykladów to
pomoc studentom w badaniu tych dwóch pozytywnych cech — co wymaga sprecyzowania
sobie z góry odpowiednich do tych cech zadań wykladowych. Równoleglym zadaniem wy-
kladów jest pomoc w eliminacji wiedzy niekanonicznej, która może być powodem poważ-
nych trudności w rozumieniu. Wielokrotnie stwierdzamy w rozmowach ze studentami, że
wiedza niekanoniczna (bledne
, koncepcje) istotnie hamuje rozumienie. Bledne , wypowiedzi
(konkluzje) studentów możemy czesto , zrozumieć tylko wtedy, jeśli ich wiedza niekanonicz-
na zostanie wzieta
, pod uwag e.
, Dlatego dalszym zadaniem wykladowcy jest zadbanie, aby
adekwatna wiedza bazowa byla dobrze reprezentowana w sylabusie wykladów. Zadbanie
aby sylabus byl dobrze skonceptualizowany. (Na przyklad aby koncepcja zakrzywionej
przestrzeni dynamicznej byla jasno sprecyzowana i aby byla caly czas obecna w różnych
fazach wykladu).
Dobry sylabus powinien też zawierać liste, umiejetności,

, które ma zdobyć student. Wiedza
powinna być od razu i na stale zespolona z umiejetnościami
, w jednym konkretnym ujeciu,
,
powinna być operacyjna. Abyśmy byli zdolni nauczać umiejetności
, nieodzowna jest pew-
na glebokość
, wiedzy i jej ujecia.
, Redukcja glebokości
, dalaby efekt w postaci zbyt ubogiej
wiedzy bazowej, aby mogla ona podeprzeć umiejetności, i umożliwić rozwiazywanie
, pro-
blemów.
Istotna, pomoca, do eliminowania blednych

, koncepcji jest rozwiazywanie
, przez studentów
zadań (obliczeniowych lub pojeciowych).
, Rozwiazywanie
, zadań wymaga bowiem auto-
matycznie funkcjonalności wiedzy. Powinniśmy mieć świadomość istnienia różnych typów
blednych
, koncepcji:
1. Koncepcje bledne
, sytuacyjnie (systematyczne bledne
, aplikacje wiedzy kanonicznej).
2. Koncepcje bledne
, konceptualnie” (wiedza lub jej struktura zawieraja, niekanoniczna,
”
wiedze, koncepcyjna).
,
3. Koncepcje bledne
, proceduralnie (systematyczne bledy
, w postepowaniu,
, w procedu-
rach).
Każda z tych typów blednych

, koncepcji wymaga odrebnego
, podejścia dydaktycznego.
Przy tym badania w zakresie blednych
, koncepcji i w zakresie umiejetności
, rozwiazywania
,
problemów przez studentów powinny być prowadzone razem, bo moga, sobie wzajemnie
pomóc.
Inna, istotna, pomoca, w rozumieniu jest rozwijanie (gdy tego potrzeba) procesu dyferen-
cjacji pojeć.
, (Na przyklad odróżnienie predkości
, lokalnej od predkości
, recesji w ramach
szerszego pojecia
, predkości).
, Ten proces dyferencjacji powinien zawierać analize, proble-
mów które sa, kontrprzykladami dla schematu szczególnego, choć schemat ogólny można
dla nich zastosować. Trzeba pokazać różnice miedzy
, schematem specyficznym a schema-
tem generalnym.
204
W praktyce powinniśmy pamietać,, że — jak uczy doświadczenie — schematy myślowe,
które konstruuja, sobie studenci ida, po linii organizacji naszego wykladu. Wylaniaja, sie, tu
zatem duże możliwości formowania studentów, ale i duża odpowiedzialność przy konstru-
owaniu wykladów i ich generalnej koncepcji.
W konstruowaniu dobrych wykladów duża, praktyczna, role, może mieć sieć komunika-
cyjna pomiedzy
, wykladowcami. Taka sieć pozwolilaby na rozpropagowanie świadomości
istniejacych
, trudności i problemów oraz sposobów radzenia sobie z nimi, na wzajemne
przekazanie sobie wzorców wykladowych. Być może ta dysertacja moglaby także poslużyć
w takiej sieci do zogniskowania dyskusji.
10.3 Glówne tezy pracy.

Jak już pisaliśmy podstawowym celem pracy bylo stworzenie konkretnego projektu realiza-
cji wykladów kosmologicznych. Cele bardziej szczególowe wymienione zostaly w punkcie
10.1. Równolegle praca pozwala na sformulowanie pewnych ogólnych tez zwiazanych
, z
nauczaniem kosmologii.
1. Wprowadzenie kosmologii do szerszego nauczania ma wybitne walory edukacyjne.
Umożliwia uformowanie obrazu wszechświata, ale zarazem otwiera obszar pytań i

wspólczesnej problematyki naukowej. Daje studentowi kontakt z tworzeniem idei i
teorii naukowych, stanowi też swoiste podsumowanie fizyki zastosowanej do najbar-
dziej kompletnego Obiektu. Powoduje budowanie nowych wyobrażeń, wyksztalcenie
nowych wzorców myślowych i przez przetworzenie calej siatki pojeciowej
, utworze-
nie nowej niesprzecznej struktury — nowego paradygmatu. Kosmologia bed , ac
, dziś
wyraźnie cześci
, a, fizyki (i to czolowej”) ma przy tym stale odniesienia filozoficzne.
”
2. Można dokonać wyboru treści wykladowych, który jest dopuszczalny ze wzgledu

, na
wymogi elementaryzacji, a zarazem realnie odpowiada kanonowi kosmologii wspól-
czesnej.
Proponowany i już od lat realizowany w praktyce zakres treściowy co prawda tyl-

ko wzmiankuje bardziej robocze i specjalistyczne zagadnienia, jak np. tworzenie sie,
galaktyk i opuszcza niektóre zagadnienia bardzo zaawansowane (np. struny, bario-
nogeneza) — ale zasadnicza linia glównego i już utrwalonego kanonu kosmologii
jest reprezentowana. Można to stwierdzić czytajac
, przyjety
, program, przyklady i
komentarze.
3. Kosmologia da sie, zelementaryzować do celów wykladowych — prawie wszystkie jej

najważniejsze tematy elementaryzacji sie, poddaja.
,
205
Poziom i charakter takiej elementaryzacji dokumentuja, zamieszczone w pracy przy-
klady, a także niektóre punkty, komentarze. Praca i realizowane wedlug niej wyklady
maja, charakter ilościowy, zawieraja, krótkie wyprowadzenia i uzasadnienia, ale uży-
wana matematyka jest elementarna, nie wykraczajac , w zasadzie poza matematyke,
szkolna, i najprostsze równania różniczkowe. Także stosowana fizyka w zasadzie nie
wykracza poza zakres realizowany w kursach fizyki ogólnej np. uczelni technicznych.
4. Wyklad kosmologii wymaga wprowadzenia nowego paradygmatu myślenia o wszech-

świecie i zmiany paradygmatu powoduje.
Zmiany te opisane sa, przede wszystkim w rozdziale piatym , oraz w rozdziale ósmym,
ale także w szóstym i cześciowo
, też w innych rozdzialach pracy. Zmiany sa, gle- ,
bokie i czesto
, zaskakuj ace
, dla studentów (np. brak centrum Wielkiego Wybuchu,
rozszerzanie izotropowe, zakrzywiona przestrzeń dynamiczna, niejednoznaczność i
dyskusyjność pojeć
, predkości
, i odleglości itp.). Jednakże praca a zwlaszcza prak-
tyka wykladowa pokazuja,, że ten nowy paradygmat może być wyjaśniony i zostaje
przez studentów przyswojony calkiem zadawalajaco , — pod warunkiem, że w czasie
wykladów poświecimy
, tym nowym wyobrażeniom wszechświata dużo miejsca i sta-
ranności.
5. W naszym kursie wykladów kosmologii da sie, zapewnić spójność treściowa, i logiczna,

— utrzymujac
, sie, stale na poziomie wymaganej elementaryzacji.
Wykladowe tematy kosmologiczne nie sa, izolowane, lecz można je polaczyć , w lo-
giczna, linie, pytań i nastepstw.
, Zapewnieniem spójności i jednocześnie naturalności
wykladu sprzyja przyjecie , w opisie wszechświata nie chronologicznego poczatku
, wy-
darzeń lecz poczatku, (logicznego i historycznego) rozwoju nauki o wszechświecie.
Pytania wynikajace , z danego zagadnienia generuja, zagadnienia nastepne.,
6. W ramach kursu fizyki ogólnej da sie, przeprowadzić minikurs kosmologii (4-6 godzin
wykladowych) ,który jest spójny i bedzie
, dobrze rozumiany przez studentów.
Praca prezentuje także taki króciutki kurs kosmologii (10 hasel w dwóch cześciach)
,
proponowany dla wszystkich studentów ogólnego kursu fizyki. Poziom zaawansowa-
nia i charakter takiego minikursu prezentuja, zamieszczone w pracy przyklady oraz
omówienia. Sadzimy,
, iż lektura tych partii zamieszczonych materialów i praktyka
wykladowa dokumentuja,, że taki króciutki kurs kosmologiczny dobrze mieści sie, w
ogólnym kursie fizyki pozostajac , z nim w spójności, a przede wszystkim, że na po-
ziomie zastosowanej elementaryzacji jest zrozumialy dla studentów.
7. Proponowana calość pracy, na poziomie charakteryzowanym zwlaszcza przez komen-

tarz nadaje sie, dobrze w praktyce jako pomoc i material do dyskusji dla wykladowców
206
semestralnych kursów kosmologii.
10.4 Wnioski i zadania na przyszlość

Z przedstawionymi powyżej tezami lacz , a, sie, różnorodne wnioski oraz zadania, które na-
leżaloby realizować w przyszlości. Nie rozwijajac , ich szczególowo wymieńmy niektóre z
wniosków:
1. Bardzo wielu studentów wykazuje spore zainteresowanie wykladami kosmologii, to-
też te, okoliczność należy wykorzystać.
2. Warunkiem dobrego poziomu i pelnej korzyści z wykladu jest, aby ich sluchacze
mieli ze soba, uczelniany kurs fizyki ogólnej.
3. Do rozumienia wykladów kosmologii (na naszym poziomie pośrednim) wystarcza

standardowe przygotowanie studenckie z fizyki, ale konieczne jest znaczne wzboga-
cenie sfery pojeciowej.
,
4. Praca i praktyka wykladowa ujawniaja,, że za zewnetrzn

, a, warstwe, wykladowa, kryje
sie, pole myślowe pelne trudności i znaków zapytania.
5. Okoliczność powyższa wymaga od wykladowcy dobrego przemyślenia nie tylko ele-

mentów treściowych, ale ich interpretacji i funkcji dydaktycznych.
6. Poziom i charakter wykladów musi być zawsze wyraźnie dostosowany do sluchaczy

— toteż ich przygotowanie i zdolności należy poznać w pierwszej fazie wykladów
(przez liczne pytania lub ewentualne kartkówki.
7. Wysilek w czasie wykladów trzeba kierować nie tyle nawet na fakty obserwacyj-
ne i matematyke, (oczywiście konieczne), ale na trudności. pojeciowe,
, wyobrażenia,
interpretacje. Na budowanie wyobrażeń i nowych pojeć, trzeba zużyć dużo czasu
wykladowego.
8. Zainteresowanie studentów budza, przede wszystkim nowe pomysly i teorie, zaska-

kujace, ich fakty. Trzeba to w wykladach wykorzystać, ale stale pilnować spójności i
ilościowego charakteru wykladów.
9. Wykladowca musi pamietać, , że wymóg elementarności dotyczy nie tylko matema-
tyki ale i sfery pojeciowej.
, Ten drugi typ elementaryzacji jest trudniejszy i bardziej
subtelny, gdyż należy pilnować, aby uproszczenia pojeciowe
, nie byly zbyt drastyczne.
10. Praktyka wskazuje, że w wypadku kosmologii lepsze wyniki daje wyklad za pomoca,
transparencji (ze wzgledu
, na czas i na warunki rozumienia treści), ale z tablicy i
kredy też należy korzystać okazjonalnie.
11. Bardzo jest ważne (szczególnie w wypadku kosmologii) aby wykladowca zadawal
studentom pytania w czasie wykladu.
207
12. Praktyka uczy, że bardzo pożyteczne, informatyczne dla wykladowcy sa, króciutkie
sprawdziany pisemne na poczatku
, wyklady (co 2-3 wyklady).
13. O ile warunki na to pozwalaja, praktyka dowodów, że wartościowe jest organizowanie
seminariów kosmologicznych na określane tematy. Do samodzielnego referowania
nadaja, sie, zwlaszcza doktoranci i czlonkowie kól naukowych.
A oto niektóre z zadań na przyszlość:
1. Dla glebszego
, rozumienia kosmologii należaloby podjać
, wnikliwe badania nad fizy-
kalnymi, dydaktycznymi i filozoficznymi aspektami paradygmatu wszechświata.
2. Trzeba i można wykladać kosmologie, coraz powszechniej, do czego powinna wy-

ksztalcić sie, szersza kadra wykladowców.
3. Należaloby starannie zbadać kosmologiczne prekoncepcje i bledne

, koncepcje (mi-
sconceptions) studentów.
4. W czasie kursu wykladów i po jego zakończeniu należaloby starannie badać recepcje,

treści kosmologicznych przez studentów.
5. Rosnace
, zapotrzebowanie ze strony różnych środowisk powoduje, że trzeba wyspe-
cjalizować, wyprofilować wyklady kosmologii: dla fizyków, dla astronomów, dla stu-
dentów uczelni technicznych, dla przyrodników, dla filozofów, dla nauczycieli, dla
humanistów itp.
6. Trzeba opracować odpowiednie wzorce wykladowe kosmologii — zarówno standar-

dowe jak i zindywidualizowane (autorskie), konkurujace
, z soba.
,
7. Poważnym zadaniem jest opracowanie bardzo potrzebnego podrecznika

, akademic-
kiego kosmologii elementarnej (typu wstep
, do kosmologii”).
”
8. Także w zakresie kosmologii należy opracować wzorce tematów egzaminacyjnych i
wypracować standardy edukacyjne.
9. Istotna, pomoca, dydaktyczna,, elementem ksztalcacym

, i kontrolnym zarazem, byloby
opracowanie zbioru zadań z kosmologii.
10. Jako pomoc dla wykladów korzystne byloby opracowanie także odpowiednich ilu-
stracji i przykladów komputerowych.
11. Na niektórych wykladach dobrze byloby sie, poslugiwać modelami gumowymi, a na

niektórych papierowymi (np. przy zagadnieniu horyzontów) — należy wiec
, opraco-
wać ich kilka rodzajów
12. Wykladowcy kosmologii na calym świecie powinni sie, ze soba, ściśle komunikować
— należy wiec
, organizować odpowiednie konferencje, a przede wszystkim stworzyć
internetowa, grupe, dyskusyjna.,
208
*
Nauczanie kosmologii może być źródlem wielu przemyśleń i wielu satysfakcji dla wykla-
dowcy. Stwarza ono okazje — tak dla wykladowcy jak i studentów — do bliskiego kontaktu
z tworzeniem sie, i funkcjonowaniem nauki, z formowaniem sie, pogladów,
, z tajemnicami
Przyrody.
Może też wzbudzić refleksje, nad czlowiekiem widzianym z perspektywy wszechświata.

Uderza znikomość naszej pozycji na Ziemi zagubionej w Galaktyce i wśród miliardów
galaktyk, niklość pierwiastków tworzacych
, nasz świat i w ogóle calego świata barionów
wobec materii dominujacej, we wszechświecie, chwilowość naszej historii wobec przeszlych
i przyszlych losów wszechświata. Ale uderza też zadziwiajace
, dopasowanie subtelnych pa-
rametrów wszechświata bez którego fenomen życia i czlowiek nie bylyby możliwe. Tym, co
może jednak zadziwia najbardziej jest wspanialy i niezwykly w istocie fakt, iż wszechświat
okazuje sie, logiczny i poznawalny, zaś czlowiek jest w stanie go poznać.
Siegnijmy
, znów do Pascala [81], od którego zaczeliśmy
, te, prace:
,
264. Czlowiek jest tylko trzcina,, najwatlejsz
, a, w przyrodzie, ale trzcina, myślac
, a.
,
”
/. . . /
265. /. . . / Przestrzenia, wszechświat ogarnia mnie i pochlania jak punkt, myśla, ja go
ogarniam”.
10.5 Streszczenie pracy

Glównym celem pracy bylo stworzenie konkretnego projektu realizacji wykladów kosmolo-
gicznych. Chodzi o wyklady na pośrednim poziomie zaawansowania dostepne , dla studen-
tów jako przedmiot rozszerzajacy , horyzonty myślenia i zarazem wstep , do kosmologii profe-
sjonalnej — a wiec, w miare, ścis le, ilościowe, ale zelementaryzowane. Pierwszym zadaniem
pracy bylo podanie przykladów wyboru i organizacji treści programowych semestralnego
kursu kosmologii. Zadaniem glównym byla elementaryzacja poszczególnych zagadnień pod
wzgledem
, matematycznym i fizycznym (elementaryzacja w odróżnieniu od popularyzacji
zachowuje ilościowy charakter nauki). Ponieważ stopień i charakter elementaryzacji najle-
piej pokazuja, przyklady, w pracy znalazla sie, linia przykladów” obejmujaca , dwadzieścia
”
takich konkretnych zelementaryzowanych zagadnień. Drugim glównym zadaniem pracy
bylo do nie komentarza dydaktycznego do omawianego materialu, omówienie trudności ,
kwestii interpretacyjnych. linia komentarzy” postepuje , wzdluż treści programowych ko-
”
smologii skupiajac, sie, na wybranych zagadnieniach — najważniejszych lub trudniejszych
dydaktycznie. W pracy znalazlo sie, siedemdziesiat , takich odrebnych
, punktów komenta-
209
rzowych. Cala praca jest oparta przede wszystkim na wlasnych doświadczeniach kilkuna-
stoletniego już wykladania kosmologii w semestralnych kursach.
W pracy znalazl sie, też krótki program i omówienie mini-kursu kosmologii, który móglby
(i powinien) być wlaczony
, w kurs fizyki ogólnej i realizowany w ciagu
, 4-6 godzin wy-
kladowych. Rozwija sie, bowiem coraz powszechniej przekonanie o konieczności i wielkich
wartościach wlaczenia
, elementów kosmologii w kurs fizyki ogólnej. Wykladowcy fizyki
ogólnej mogliby wykorzystywać nie tylko odnośne uwagi w pracy, ale ewentualnie wprost
zaczerpnać
, z niej zamieszczone przyklady do praktyki wykladowej — lub znaleźć wlasne.
Praca podzielona jest na dziesieć , rozdzialów. W pierwszym przedstawione sa, cele i zadania
wykladów kosmologii, zadania i uklad pracy. Drugi rozdzial omawia programy wykladów
kosmologicznych, podaje linie, strategiczna, oraz szczególowy spis treści programu propo-
nowanego do realizacji. Rozdzial trzeci przedstawia ogólna, charakterystyke, kosmologii i jej
historyczny rozwój. Czwarty rozdzial stanowi astrofizyczne wprowadzenie do kosmologii:
omawiane sa, cechy gwiazd, pomiary odleglości, galaktyki. Rozdzial ten ma pokazać w jaki
sposób można bylo zmierzyć lub wyliczyć astrofizyczne charakterystyki świata. Rozdzial
piaty
, ma zasadnicze znaczenie, gdyż sluży wyrobieniu pogladu , studentów na wszechświat,
sposobu myślenia o nim, daje nowy w istocie paradygmat wszechświata. Zajmuje sie, bo-
wiem przestrzenia, wszechświata i jej ekspansja., Zaczynamy od zasady kosmologicznej i
jej konsekwencji, dalej omawia sie, glównie rozszerzanie wszechświata jako przyrost prze-
strzeni, predkość
, recesji (w odróżnieniu od predkości
, lokalnej), istote, przesuniecia
, kosmo-
logicznego, pojecie , wszechświata obserwowalnego, zakrzywienie przestrzeni. W szóstym
rozdziale podejmujemy uściślenie i matematyzacje, zagadnienia czasoprzestrzennej ewolu-
cji wszechświata omawiajac , modele Friedmana. Najpierw przeprowadzamy proste newto-
nowskie wyprowadzenie równania i modeli Friedmana dyskutujac , podstawowe cechy roz-
wiazań,
, poj ecie
, gestości
, krytycznej i przysz ly los wszechświata. Potem omawiamy glówne
idee ogólnej teorii wzgledności,
, wyprowadzamy metryke, Robertsona-Walkera. Dalej prze-
prowadzamy matematyczna, analize, dwóch równań Friedmana (w kilku postaciach) i ich
rozwiazań.
, Wreszcie obliczmy kosmologiczny wiek wszechświata i dyskutujemy (kwestia
stalej kosmologicznej Λ) otrzymane wartości. Po dawce teorii zwracamy sie, ku pomiarowej
stronie kosmologii omawiajac , w rozdziale siódmym kwestie, ukrytej materii wszechświata.
Pokazujemy najpierw jak można zmierzyć i wyliczyć mase, Galaktyki, po czym skupiamy
sie, na dwóch podstawowych metodach pomiarów masy: zaprzeczaniu krzywych rotacji
galaktyk oraz zastosowanie twierdzenia o wiriale do ich gromad. Stad , pytanie podstawo-
wy wniosek o istnieniu i dominacji ciemnej materii ukrytej. Daż , ac , do zmierzenia średniej
gestości
, wszechświata omawiamy metode, pomiarów stosunków masy do jasności M/L i
jej wyniki. Podsumowujac , pomiary wyciagamy
, wnioski o naszym wszechświecie (tu znów
kwestia Λ). Wreszcie poruszany problem natury materii ukrytej (niebarionowość), kwestie,
masy neutrin. W rozdziale ósmym zajmujemy sie, też obserwacjami, ale tym razem raczej
od strony pojeciowej
, — skupiamy sie, na problemach kosmologii obserwacyjnej dużych od-
leglości, kiedy to osobliwości nowego paradygmatu wszechświata ujawniaja, sie, szczególnie
wyraźnie. Badamy najpierw wplyw rozszerzania na obserwacje odstepów , czasu, dlugości
fali, pedu.
, Ujawnia sie, niejednoznaczność pojeć , odleglości i predkości;
, dla konkretyzacji
obliczamy kosmologiczna, odleglość i predkość
, odleg lego obiektu (kwazara). Badamy dalej
210
zwiazki
, jasności, odleglości i przesuniecia,
, co pozwala na dyskusje, istoty prawa Hubble’a.
Dyskutujemy zagadnienie wszechświata obserwowalnego, a wiec , omawiamy horyzont cza- ,
stek (i horyzont zdarzeń), obliczamy promienie horyzontów.
Po omówieniu tych zasadniczych podstaw kosmologii zmierzamy do zamkniecia , pracy

(choćby ze wzgledów
, objetościowych),
, ale nie chcemy jej tak nagle urywać, skoro przed
wykladowca, pozostaje jeszcze okolo 2/3 materialu do wylożenia. Dlatego w rozdziale dzie-
siatym
, omawiamy jeszcze wybrane (najważniejsze) dalsze zagadnienia. Najpierw friedma-
nowski model wczesnego wszechświata, dalej epoki wszechświata, promieniowanie relikto-
we, nukleosynteze, pierwotna,, kosmologiczny limit na czastki
, elementarne, kwestie, opisu
poczatku
, wszechświata.
Zamykajacy, prace, rozdzial dziesiaty

, omawia tezy, wnioski, konsekwencje plynace , z pracy.
Omawiamy w nim najpierw zakres treściowy pracy, glówne cele i metody wykladowe. Dalej
wlaśnie praktyczne doświadczenie wykladowe oraz analize, formalno-teoretyczna, dydaktyki
kosmologii. Przechodzimy do glównych tez pracy, których wymieniamy (i omawiamy) dzie-
wieć.
, Stwierdzamy tu m.in., że — mówiac , skrótowo — kosmologia da sie, zelementaryzować
do celów wykladowych, że da sie, zapomnieć jej spójność treściowa, i logiczna., Jednakże
wyklad kosmologii wymaga wprowadzenia nowego paradygmatu myślenia o wszechświecie
i zmiany paradygmatu powoduje. W dalszym ciagu , wymieniamy wnioski dydaktyczne z
pracy i praktyki wykladowej (trzynaście) oraz zadania na przyszlość (dwanaście). Prace,
kończy streszczenie, cztery zalaczniki
, oraz spis wykorzystywanej literatury — 280 pozycji.
W pracy znajduja, sie, ponadto 82 przypisy.
10.6 Zalaczniki
,
10.6.1 Program trymestralnego kursu kosmologii Uniwersytetu

w Cambridge
Major Option OBSERVATIONAL COSMOLOGY J.E.Baldwin
The aim of this course is to investigate the principal features of the structure and evolution
of the observable Universe and to identify the physical processes witch determine its be-
haviour. Inevitably this requires a substantial introduction to many types of astronomical
objects, observational techniques for their study and to the physical processes occurring
in them.
Contents of the Universe

Forms of matter and radiation. Types of cosmological evidence.
Stars
Timescales, structure and stability. Nuclear reactions. Mass-luminosity and the Main Se-
211
quence. The H-R diagram. Evolutionary tracks. Lifetimes. End-points of stellar evolution.
The local luminosity function. The initial mass function.
Interstellar gas
Emission and absorption processes. Density, temperature and dynamics. Energy balance.
Atomic abundances and the maintenance of the interstellar medium. Dust. Molecular clo-
uds. Star formation.
Galaxies
Stellar populations, Structure and dynamics of the Galaxy. Spiral and elliptical galaxies.
Luminosity function. Mass-to-light ratios. Clustering of galaxies.
Classical Cosmology
Isotropy and homogeneity. The Hubble expansion and redshifts. Funda- metal observers.
Cosmic time. Metric distance. Curvature. Robertson- Walker metric. Apparent luminosi-
ty, flux and angular size. Newtonian and relativistic models. Friedman models and their
behaviour. Interpretation of R, H0 and Ω. Observable properties.
The mean density of the Universe

The extragalactic distance-scale and H0 .The deceleration parameter q0 . Luminosity-redshift
relations. Galaxy masses. Stability of clusters. Hidden mass. Deviations from the smooth
Hubble expansion. The intergalactic medium; observational tests.
The early phases of the Universe

Was there a Big Bang? The Black Body microwave background. Early stages of the Fried-
man models; relation between temperature and density. Formation of the elements. He
and D abundances. Non-GR models. Relation between particle physics and cosmology.
The thermal history of the intergalactic medium and the X-ray background.
Cosmic evolution of galaxies, radio galaxies and quasars

Active galactic nuclei. The nature and energetics of radio galaxies and quasars. Number
counts. Luminosity-volume test. Luminosity and angular size variation with redshift. Con-
tributions to the isotopic electromagnetic background radiation.
Galaxy formation
Evolution in galaxies. Rate of star formation in the distant past. Isotopic abundances. Mo-
dels for the formation of galaxies. Searches for young galaxies at different cosmic epochs.
The future
Observational prospects. Outstanding problems.
BOOKS
The markets is flooded with books of all kinds on cosmology. This list mentions only
212
a few which appeal to me as being readable. They are graded in order of increasing con-
tent, knowledge assumed as a starting point and price. All of these books are in the Pt II
and/or Rayleigh libraries.
The first three minutes. Weinberg. Fon- An authoritative popular book. A good
tana. read for a winter evening
Cosmology. Rowan-Robinson A good rapid coverage of most of the

subject.
Principles of Cosmology and Gravita- Very little observational material but go-
tion. Berry. CUP. od explanations of GR.
Essential Relativity. Rindler. Springer. Well know as a very clear book on re-
lativity. Its introduction to cosmological
models is excellent.
Observational Cosmology. Saas Fee

Summer School 1978.
Physical Cosmology. Les Houches Sum- Contains some good up-to-the-minute

mer School, 1979. reviews Fortunately, much of its 650 pp
is not essential for the course!
213
10.6.2 Program kursu kosmologii Uniwersytetu w Lund
214
215
10.6.3 Program jednodniowego kursu kosmologii i czastek
,
ele-
mentarnych Uniwersytetu Sussex (dla nauczycieli)
ASPECTS OF THE BIG BANG
10.00 Assemble for coffee

11.00 Quarks, leptons and . . . (Dr D.Bailin)
Fundamental interactions of nature. Building hadrons from quarks. Weak

interactions. Electroweak theory. Discovery of charm.
11.50 The big bang and element creation (Professor R.Tayler)
An account of the observations which suggest that the Universe is expan-

ding from a state of very high temperature and density. A discussion of
nuclear reactions in the early stages of the expansion and a comparison with
observations of abundances of light elements.
12.50 Lunch
14.00 . . . and beyond (Dr D.Bailin)
New quark flavours and lepton types. Grand Unified Teories. Decay of the
proton. Magnetic monopoles. Supersymmetry and supergravity.
15.00 Tea
15.30 Cosmology meets elementary particle physics in the Big Bang

(Dr D.Bailin)
A description of how new developments in particle physics also create a

new and detailed picture of the earliest moments of the universe. How to
use the universe to test new theories of particle physics. The cosmological
consequences of neutrinos and magnetic monopoles.
10.7 Podziekowania
,
Fakt, iż ostatecznie praca ta powstala — mimo życiowych okoliczności , które przez wiele
lat temu nie sprzyjaly — zawdzieczam , w dużym stopniu wielkiej życzliwości i zache- ,
tom wielu osób. Niech mi wolno bedzie , wyrazić tu swoj a, życzliwa, wdzieczność
, przede
wszystkim św. p. Prof. Marianowi Miesowiczowi,
, mojemu pierwszemu Promotorowi, Prof.
Kazimierzowi Przewlockiemu, Profesorowi Andrzejowi Olesiowi, Pani Dziekan Prof. Da-
nucie Kisielewskiej. Dziekuj
, e, też Prof. Andrzejowi Lendzie, iż zechcial być moim drugim
216
Promotorem. Dziekuj
, e, Dyrektorowi WFiTJ dr Janowi Kulce oraz pani E. Olszyńskiej za
pomoc techniczna.,
Dziekuj
, e, również wszystkim moim rozmówca, — kosmologom, którzy już wymienilem w
tej pracy w rozdziale 2, punkt 2.2 . Szczególna, wdzieczność
, wyrażam ponownie Ks.Prof.
Michalowi Hellerowi.
217
Bibliografia
W pracy nad dysertacja, korzystalem z licznych publikacji i ksiażek

, kosmologicznych,
z których wiekszość
, udalo mi sie, zgromadzić we wlasnej biblioteczce kosmologicznej
(znajduje sie, w niej okolo 400 pozycji). Niestety, wiele z nich posiadam w formie
odbitek kserograficznych, nie do końca kompletnych (pozbawionych kart tytulowych
z odnośnikami bibliograficznymi). Stad , niektóre z podanych niżej pozycji literatury
nie maja, roku lub/i miejsca wydania.
Poniżej wymieniam: w cześci, pierwszej publikacje powolywane bezpośrednio w
tekście rozprawy, w cześci
, drugiej niektóre pozostale ksiażki
, i publikacje, z których
korzystalem przy przygotowywaniu tej pracy. Dla ulatwienia orientacji zostaly
wprowadzone oznaczenia:
[K] — ksiażka
,
[ZA] — zbiór artykulów
[AP] — artykul przegladowy
,
[A] — artykul
[P] — preprint
I. Publikacje powolywane bezpośrednio w tekście

rozprawy.
[1] F.W.Meyerstein (Ed.), Foundations of Big BangCosmology, Seminar on Cosmologi-

cal Models, Barcelona (Sept.-Dec.1987) [A]
[2] A.Einstein, O szczególnej i ogólnej teorii wzgledności,

, Lwów, (1922) [K]
[3] J.Turek, Kosmologia Alberta Einsteina i jej filozoficzne uwarunkowania, Lublin,

(1982) [K]
[4] W.Bonnor, Zagadka rozszerzajacego

, sie, Wszechświata, Warszawa (1972) [K]
[5] M.Heller, Ewolucja kosmosu i kosmologii, (1983) [K]
[6] M.Heller, Przemiany wspólczesnej kosmologii, w: Studia i materialy z dziejów nauki

polskiej, s.C z.20, Warszawa (1975) [A]
218
[7] J.D.North, The Measure of the Universe, (1965) [K]
[8] M.Demiański, Reliktowe promieniowanie elektromagnetyczne, Postepy

, Fizyki 30 5
(1979) [A]
[9] D.N.Schramm, The early universe and high energy physics, Physics Today (April
1983) [A]
[10] l.Barrow, Cosmology and Elementary Particles, Found.of Cosmic Phys. 8

(1983) [AP]
[11] F.Wilczek, Foundations and Working Pictures in Microphysical Cosmology NSF-

ITP.83-13, Solvay Conf., Austin, Texas (1983) [P]
[12] C.F.Weizsaker, Jedność Przyrody, Warszawa (1979) [K]
[13] C.P.Snow, The Two Cultures and the Scientific Revolution, New York (1964) [K]
[14] F. Wilczek, Corning Attractions in SUMs and Cosmology, NSF-ITP.82-09 (1982) [P]
[15] M. Tumer, Monopoles and Astrophysics, prep.82-59, EH, Univ. of Chicago (1982) [P]
[16] L.M.Sokolowski, Inflacja Wszechświata, Postepy

, Fizyki 36 3 (1985) [A]
[17] M.l.Duff, Beyond the standard model: a layman’s guide to Kaluza-Klein theories and
superstrings, CERN-TH.4288/85 [A]
[18] C.F.Weizsaker, Filozofować w kontekście nauki, Kraków (1987) [A]
[19] J.Życiński, Teizm i filozofia analityczna, (1985) [K]
[20] T.Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, (1968) [K]
[21] K.Popper, Objective Knowledge, (1981) [K]
[22] J.Lakatos, The Problem of Inductive Logic, (1968) [K]
[23] L.Geymonat, Filozofia a filozofia nauki, (1966) [K]
[24] M.Heller, J.Życiński, Wszechświat i filozofia, (1980) [K]
[25] Z.Golda, M.Heller (redaktorzy) Kosmos i filozofia, (1994) [ZA]
[26] M.Heller, J.Życiński, Wszechświat — maszyna czy myśl?, (1988) [K]
[27] S.W.Hawking, W.Israel (Ed.), Three hundred years of gravitation, Cambridge

(1987) [ZA]
[28] J.Kreiner, Astronomia z astrofizyka,, (1989) [K]
[29] I.Nowikow, Czarne dziury i wszechświat, (1995) [K]
219
[30] J.E.Dodd, The Ideas of Particle Physics, (1990) [K]
[31] S.Weinberg, Pierwsze trzy minuty, (1980) [K]
[32] M.Heller, Wobec wszechświata, (1970) [K]
[33] M.Heller, Poczatek

, świata, [K]
[34] M.Heller, Wszechświat u schylku stulecia, (1984) [K]
[35] M.Heller, Wieczność, czas, kosmos, (1995) [K]
[36] G.Bialkowski, Stare i nowe drogi fizyki. Fizyka dnia dzisiejszego, (1985) [K]
[37] J.V.Narlikar, The Structure of the Universe, (1977) [K]
[38] S.Weinberg, Gravitation and Cosmology, (1972) [K]
[39] C.Misner, K.Thorne, J.Wheeler, Gravitation, (1973) [K]
[40] J.Zeldowicz, I.D.Nowikow, Strojenie i ewolucija Wsieliennoj, (1978) [K]
[41] M.Demiański, Astrofizyka relatywistyczna, (1978) [K]
[42] D.W.Sciama, Kosmologia wspólczesna, (1975) [K]
[43] M.Rowan-Robinson, Cosmology, (1981) [K]
[44] P.J.Peebles, Physical Cosmology, (1971) [K]
[45] I.D.Novikov, Evolution of the Universe, Cambridge (1981) [K]
[46] D.J.Raine, The Isotropic Universe, (1981) [K]
[47] H.Reeves, Najnowsze wiadomości z kosmosu, (1996) [K]
[48] E.R.Harrison, Cosmology, (1981) [K]
[49] J.V.Narlikar, Introduction to Cosmology, (1983) [K]
[50] M.Jaroszyński, Galaktyki i budowa wszechświata, (1993) [K]
[51] D.W.Sciama, Modern Cosmology and the Dark Matter Problem, (1993) [K]
[52] E.W.Kolb, M.S.Tumer, The Early Universe, (1990) [K]
[53] G.Borner, The Early Universe, Springer-Verlag (1988) [K]
[54] Physical Cosmology, Les Houches (1980) [ZA]
[55] Astrophysical Cosmology, Vatican (1981) [ZA]
[56] The Birth of the Universe, Les Arcs-Savoie (1982) [ZA]
220
[57] Cosmology plus One, Scientific American reprint volume (1977) [ZA]
[58] J.Gribbin (Ed.), Cosmology Today, a New Scientist Guide (1982) [ZA]
[59] E.R.Harrison, The darknight sky paradox, Am.Jour.of Phys.45,119 (1977) [A]
[60] S.Bajtlik, Mikrofalowe promieniowanie tla, Post.Astron. 34 (1986) [A]
[61] B.Kuchowicz, Kosmochemia, Warszawa (1979) [K]
[62] G.Smoot, K.Davidson, Narodziny galaktyk, Warszawa (1996) [K]
[63] J.Gribbin, The Omega Point. The search of the missing mass, (1987) [K]
[64] S.Weinberg, The Cosmological Constant Problem, Rev.Mod.Phys. 61 1 (1989) [A]
[65] R.Alpher, R.Herman, Reflections on Early Work on Big Bang Cosmology, Physics
Today (Aug.1988) [A]
[66] K.Olive, The Standard Big Bang Model, Primordial Nucleosynthesis, I.C.T.P. Trie-
ste, SMR 468-40 (1990) [P]
[67] K.Olive, D.Schramm, G.Steigman, M.Tumer, J.Yang, Big-Bang Nucleosynthesis as

a Probe of Cosmology and Particle Physics, Astroph.Jour. 246 557-568, (15 June
1981) [A]
[68] K.Olive, D.Schramm, G.Steigman, T.Walker, Big Bang Nucleosynthesis Revisited,

Phys.Lett.B, 236 4 (1 March 1990) [A]
[69] J.Barrow, M.Tumer, The inflationary Universe — birth, death and transfiguration?
Nature 298 (26 Aug.1982) [A]
[70] F.Lucchin, Galaxy clustering and small scale CBR anisotropy constrains on galaxy
origin scenarios, Erice School The Early Universe, (1986) [A]
[71] G.Marx, The Thermodynamical History of the Universe, Fortschr.Phys. 32 4 (1984)

185-206 [A]
[72] W.Zonn, Rewolucja kopernikańska, Warszawa (1972) [K]
[73] W.Ley, W niebo wpatrzeni. Nieoficjalna historia astronomii od Babilonu do ery ko-
smicznej, Warszawa (1984) [K]
[74] J.Werle, Co fizyka zawdziecza

, Kopernikowi a Kopernik fizyce, Post.Fiz. 4 (1974) [A]
[75] J.Drewnowski, Mikolaj Kopernik w świetle swej korespondencji, Wroclaw (1978) [K]
[76] Giordano Bruno przed trybunalem inkwizycji. Akta procesu, Warszawa (1953) [K]
[77] A.Pannekock, A History of Astronomy, New York (1961) [K]
[78] W.Zonn, Astronomia z perspektywy czasu, (1974) [K]
221
[79] A.Krasiński, Modele wszechświata w teorii wzgledności,
, Post.Astron. 23 (1975) [A]
[80] M.Heller, Konstrukcja relatywistycznego modelu wszechświata, Post.Astron. 19

(1971) [A]
[81] M.Rowen-Robinson, The Cosmological Distance Ladder, (1982) [K]
[82] G.de Vancouleurs, Five crucial tests of the cosmic distance scale using the Galaxy
as fundamental standard, Nature 299 (3 Sept.1982) [A]
[83] M.Ostrowski, Znaczenie neutrin w kosmologii, Post.Astron. 24 (1978) [A]
[84] M.Waldrop, Massive Neutrinos: Masters of the Universe?, Science, 211 (30
Jan.1981) [A]
[85] F.Harnzeh, Neutrino Masses and Oscillations, Contemp. Phys., 24 2 (1983)[A]
[86] J.Szklowski, Życie gwiazd, (1982) [K]
[87] S.Kaplan, Fizyka gwiazd, (1963) [K]
[88] Literatura źródlowa. Tom 3, Grawitacja, (pod red. W.Kruczka), PWN (1983) [ZA]
[89] R.Sexl, H.Sexl, White Dwarfs — Black Holes. An Introduction to Relativistic Astro-
physics, (1979) [K]
[90] S.Perlmutter, Goobar A., Astr.J. 450 (Sept.1995) [A]
[91] S.Perlmutter, et al., Astr.J. 483 (1997) [A]
[92] P.M.Garnavich, et al., Astr.J. 493 (1998) [A]
[93] S.Perlmutter, et al., Nature 391 (l Jan. 1998) [A]
[94] H.Shapley, Galaktyki, PWN (1968) [K]
[95] S.Mitton, Exploring the Galaxies, (1976) [K]
[96] J.Zeldovich, J.Einasto, F.Shandarin, Giant voids in the Universe, Nature 300 (2
Dec. 1982) [A]
[97] A.Dressler, Great Attractor, Nature, 350 (4 April l991) [A]
[98] P.J .Peebles, The Large-Scale Structure of the Universe, (1980) [K]
[99] B.Schwartzschild, Redshift surveys of galaxies find a bubbly universe, Phys.Today

395 (1986) [A]
[100] L.Oster, Astronomia wspólczesna, (1978) [K]
[101] M.Berry, Principles of Cosmology and Gravitation, (1975) [K]
222
[102] F.Shu, The Physical Universe. An Introduction to Astronomy, (1982) [K]
[103] A.S.Eddington, The Expansion of the Universe, (1933) [K]
[104] W.Rindler, Essential Relativity — Special, General and Cosmological, (1977) [K]
[105] H.R.Robertson, On relativistic cosmology, Philos.Mag.5,835 (1928) [A]
[106] A.R.Thatcher, Newtonian cosmology and Friedman’s equation, Eur.J.Phys.3

(1982) [A]
[107] W.Mc Crea, E.Milne, Newtonian universes and the curvature of space, (1934) [A]
[108] C.AIley, Proper time experiments in gravitational fields, Quant.Optics.Exper.Grav.

and Meas.Theory (1983) [A]
[109] A.Trautman, Teoria wzgledności,

, PAN (1971) [K]
[110] W.Kopczyński, A.Trautman, Czasoprzestrzeń i grawitacja, PWN (1981) [K]
[111] J.Narlikar, Grawitacija biez formul, Moskwa (1985) [K]
[112] J.A.Coleman, Teoria wzgledności

, dla laika, Warszawa (1963) [K]
[113] R.Geroch, General Relativity from A to B, (1978) [K]
[114] The principle of relativity. A collection of original papers, New York (1923) [ZA]
[115] J.D.Barrow, Modern Cosmological Models, Sci.Prog.,Oxf.65 (1978) [A]
[116] A.Pais, Subtle is the Lord. The Science and the Life of Albert Einstein, Oxford
(1982) [K]
[117] C.Lanczos, Albert Einstein i porzadek

, wszechświata, Warszawa (1967) [K]
[118] M.White, J.Griblin, Einstein, Warszawa (1995) [K]
[119] D.Goldsmith, Najwieksza

, pomylka Einsteina?, Warszawa (1998) [K]
[120] M.Fukugita, Possible Test for the Cosmological Constant, RIFP-857 (May 1990) [P]
[121] E.L.Turner, S.M.Caroll, W.H.Press, Cosmological Constant, An-

nu.Rev.Astron.Astroph.30 (1992) [A]
[122] J.Glanz, Exploding Stars Point to a Universal Repulsive Force, Science, 279 (30
Jan. 1998) [A]
[123] R.C.Tolman, Relativity, Thermodynamics and Cosmology, (1934) [K]
[124] B.Chaboyer, et al., The age of globular clusters in light of Hipparcos: resolving the
age problem?, Astroph.Jour. 494 (10 Feb 1998) [A]
223
[125] W.A.Fowler, in Cosmochemistry, 21 (1977) [A]
[126] H.V.Klapdor, Prog.Part.Nucl.Phys. 10, 131 (1983) [A]
[127] H.V.Klapdor, J.Metzinger, T.Oda, Atomic Data Nuclear Data Tables, 31,81
(1984) [A]
[128] F.K.Thieleman, J.Metzinger, H.Klapdor, Astron.Astroph. 123,162 (1983) [A]
[129] H.Klapdor, Beta Decay Far from Stability and Its Role in Nuclear Physics and
Astrophysics, Forschr.Phys. 33, l (1985) [A]
[130] H.Klapdor, K.Grotz, Evidence for a Non-Vanishing Energy Density of the Vacuum,
Astr.J. 301 (15 Feb 1986) [A]
[131] J.Glanz, New Light on Fate of the Universe, Science, 278 (31 Dec. 1997) [A]
[132] J.Silk, The missing mass—now it’s gravitino!, Nature 297 (13 May 1982) [A]
[133] C.J.Hogan, In search of the halo grail, Nature, 365 (14 Oct. 1993) [A]
[134] V.C.Rubin, W.K.Ford, N.Tannard, Ap.J.Lett.225 (1978) [A]
[135] K.Begeman, rozprawa doktorska, Rijksuniversiteit Groningen (1987) [K]
[136] V.C.Rubin, Dark Matter in Spiral Galaxies, Sc.Amer. 248,6 (1983) [A]
[137] K.Olive, Dark Matter, I.C.T.P. Trieste, SMR 468-39 (1990) [P]
[138] M.J.Ress, Dark Matter in the Universe, Eur.Jour. of Phys. (1987) [A]
[139] A.Tyson, Mapping Dark Matter with Gravitational Lenses, Physics Today, June
(1992) [A]
[140] M.Persic, P.Salucci, The Distribution of Matter in the Universe, Paris, Ed. De
L’Obs. (1992) [A]
[141] E.L.Turner, Ap.J. 208 (1976) [A]
[142] P.Peebles, Ap.J. 80 (1979) [A]
[143] L.Cowie, M.Hendriksen, R.Mushotzky, Ap.J. 317 (1987) [A]
[144] R.Domingues-Tenreiro, M.Quiros, An Introduction to Cosmology and Particle Phy-

sics, (1988) [K]
[145] N.Hall, P.Smith, The race to detect dark matter, New Scientist (25 April 1992) [A]
[146] S.Tremaine, Dynamiczne przejawy istnienia ciemnej materii, Postepy

, Fizyki. 45 6
(1994) [A]
[147] A.H.Guth, Phys. Rev. D23, 347-356 (1981) [A]
224
[148] A.H.Guth, S.Y.Pi, Phys.Rev.Lett.49, 1110-1113 (1982) [A]
[149] A.H.Guth, Steinhard, The Inflationary Universe, Sc.Am. 250,5,116 (1984) [A]
[150] A.Yahil, D.Walker, M.Rowan-Robinson, Ap.J.Lett. 301 (1986) [A]
[151] E.Loh, E.Spillar, Ap.J.Lett.307 (1986) [A]
[152] A.Dekel, Observational Tests of Cosmological Inflation, (1991) [A]
[153] K.Kellerman, Nature, 361 (1993) [A]
[154] J.Silk, Is omega equal to unity?, Nature, 323 (23 Oct. 1986) [A]
[155] J.Gribbin, M.Rees, Kosmiczne zbiegi okoliczności. Ciemna materia, ludzkość i an-
tropiczna kosmologia, Cyklady (1996) [K]
[156] J.Young, M.Turner, G.Steigman, D.Schramm, K.Olive, Ap.J.281 (1984) [A]
[157] M.Smith, L.Kawano, R.Malaney, Ap.J.Suppl.85 (1993) [A]
[158] Dark Matter in the Universe, ed.J.Kormendy, G.Knapp., Reidel, Dordrecht (1987)
[ZA]
[159] Cosmology and Particle Physics, (ed.by E.Alvarez et al.), Proc. of the XVII GIFT
Int.Sem.on Theor. Phys. (June 1986) [ZA]
[160] E.Ho1zschuh, Rep.Prog.Phys. 55 (1992) [A]
[161] X.Shi, D.Schramrn, J.Bahcall, Phys.Rev.Lett.69 (1992) [A]
[162] F.Stecker, R.Brown, Astrophysical Tests for Radiative Decay of Neutrinos and Fun-
damental Physics Implications, Ast.J. 257 (1 June 1982) [A]
[163] H.Shipman, R.Cowsik, Existing and potential limits to lifetime of massive neutrinos,
Astroph.Jour., 247: L111-L114 (1 Aug.1981) [A]
[164] J.Learned z zespolem; Internet http://www.phys.hawai.edu/-superk (draft 4.0/24

May 1998/jgl) [A]
[165] M.Fukugita, M.Yoshimura, Irregularities Formed by Cosmological Axion Field,

KEK-TH61, Kyoto Univ. (March 1983) [P]
[166] D.W.Sciama, Massive Photinos in Cosmology and Galactic Astronomy, Int.School

for Advance Studies, Trieste (1983) [A]
[167] R.P.Kirchner, A.Oernler Jr., P.L.Schechter, Astr. J.84 (1979) [A]
[168] A.Yahil, A.Sandage, G.A.Tamman, Astr. J.242 (1980) [A]
[169] M.Davies, M.Geller, J.Huchra, Astr. J.221 (1978) [A]
225
[170] G.A.Starikova, Astr. Zh.37 (1960) [A]
[171] I.King, The structure of round stellar systems: observations and theory, in A.Hayli
ed., Dynamics of stellar systems, Dodrecht, Holland [A]
[172] S.M.Faber, J.S.Gallagher, Masses and mass to light ratios of galaxies,

Ann.Rev.Astron.Astroph. 17 (1979) [A]
[173] F.D.A.Hartwick, W.L.W.Sargent, Astr. J.221 (1978) [A]
[174] G.Gale, The antropic principle, Scient.Amer. (Dec.1981) [A]
[175] P.Davies, The Accidental Universe, (1982) [K]
[176] B.Carr, M.Rees, The antropic principle and the structure of the physical world,
Nature, 278 (12 April 1979) [A]
[177] P.C.W.Davies, Zasada antropiczna, Postepy

, Fizyki 37,3 (1986) [A]
[178] J.Barrow, Antropic Definitions, Q.Journ.Astr.Soc.24 (1983) [A]
[179] M.Deakin, G.Troup, L.Grant, The antropic principle in a unique Universe,

Phys.Lett., 96A 1 (6 June 1983) [A]
[180] M.Davies, P.J .E.Peebles, Ann.Rev.Astron.Astroph.21 (1983) [A]
[181] A.Linde, Phys.Lett. 132B 317 (1983) [A]
[182] M.Bucher, D.Spergel, Inflacja we wszechświecie o malej gestości,

, Świat Nauki (Ma-
rzec 1999) [A]
[183] E.Mottola, A.Lepedes, Inflationary universe with gravity, Phys.Rev.D, 27 10 (15

May 1983) [A]
[184] S.Rajeev, Why is Cosmological Constant Small?, Phys.Lett., 125B 2-3 (26 May
1983) [A]
[185] V.Rubakov, M.Shaposhnikov, Extra Space-Time Dimensions: Towards a Solution

to the Cosmologica1 Constant Problem, Phys.Lett., 125B 2-3 (26 May 1983) [A]
[186] L.M.Krauss, The End of the Age Problem, and the Case for a Cosmological Constant
Revisited, Astroph.Jour., 501 2 (Ju1y 1998) [A]
[187] P.Coles, The end of the old model Universe, Nature, 393 (25 June 1998) [A]
[188] L.M.Krauss, Kosmologiczna antygrawitacja, Świat Nauki (Marzec 1999) [A]
[189] l.Glanz, Cosmic Motion Revealed, Science, 282 (18 Dec. 1998) [A]
[190] C.Hogan, R.Kirshner, N.Suntzeff, Rewolucja w kosmologii, Świat Nauki (Marzec

1999) [A]
226
[191] M.Arnou1d, The Origin of the Light Nuclides, Prog.Part.NucI.Phys., 18 (1986) [A]
[192] M.Ostrowski, Kosmologiczne implikacje nukleosyntezy pierwotnej Post.Astron. 28

(1980) [A]
[193] D.S.Schramm, G.Steigman, Relic neutrinos and the density of the universe
Astr.Jour. 243 1-7 (1 Jan.1981) [A]
[194] Y.Rephaeli, Neutrino halos, Phys.Rev.D, 26 4 (15 Aug. 1982) [A]
[195] E.Kolb, R.Scherer, Massive neutrinos and primordial nucleosynthesis, Phys.Rev. D,

25 6 (15 March 1982) [A]
[196] J.Irvine, R.Humpreys, Neutrino Masses and the Cosmic Neutrino Background, M/C
TH-83/02 (1983) [P]
[197] K.Frieese, E.Kolb, M.Turner, Massive, degenerate neutrinos and cosmology,

Phys.Rev.D, 27 8 (15 April 1983) [A]
[198] J.Gribbin, The Future of Cosmology, (1997) [K]
[199] D.W.Sciama, Galactic Dynamics and the Rest Mass of the Neutrino or Photino,
Int.School for Advance Studies, Trieste (1982) [A]
[200] A.D.Dolgow, l.B.Zeldowicz, Kosmologija i eliemientarnyje czasticy, Usp.Fiz.Nauk

130 4 (1980) [AP]
[201] Evolution in the Universe, Symp. ESO, Garching (1981) [ZA]
[202] V.F.Weiskopf, The Origin of the Universe, Am.Sc. 71 (1983) [A]
[203] J.Barrow, Poczatek

, wszechświata, Warszawa (1995) [K]
[204] B.Paczyński, B.Muchotrzeb, Granice wszechświata, Warszawa (1981) [K]
[205] Cosmology, Fusion and Other Matters. George Gamow Memorial Volume, London
(1972) [ZA]
[206] G.Efstathiou, Mud-wrestling with COBE, Physics World (August 1992) [A]
[207] N.Henbest, Big Bang echoes through the Universe, New Scientist (2 May 1992) [A]
[208] K.Wu, O.Lahav, M.Rees, The large scale smoothness of the Universe, Nature 397
(21 Jan. 1999) [A]
[209] B.J.Carr, M.J.Rees, Can pregalactic objects generate galaxies?, ISAS, Trieste,
(1983) [A]
[210] B.G.Levi, COBE measures anizotropy in cosmic microwave background radiation,

Physics Today (June 1992) [A]
[211] E.W.Kolb, M.S.Tumer, The early Universe, Nature, 294 (10 Dec. 1981) [A]
227
[212] E.Okonow, G.Wardega,
, Wszechświat czastek,
, (1976) [K]
[213] F.Close, Kosmiczna cebula. Kwarki i wszechświat, (1988) [K]
[214] B.Kuchowicz, J.T.Szymczak, Dzieje materii przez fizyków odczytane, (1978) [K]
[215] M.Riordan, D.Schramm, The Shadows of Creation. Dark Matter and Structure of
the Universe, Oxford (1993) [K]
[216] T.P.Walker, G.Steigman, D.Schramm, K.Olive, H.Kang, Astroph. J.376 (1991) [A]
[217] B.Pagel, A.Kazlanskas, Month. Not. R.A.S. 256 (1992) [A]
[218] J.Bemstein, L.Brown, G.Feinberg, Rev.Mod.Phys. 61 (1988) [A]
[219] J.Byrne, et al. Phys.Rev.Lett. 65 (1990) [A]
[220] F.Dydak, Proc. 25th Int. Conf. on High Energy Phys. (1991) [A]
[221] J.Szumilewicz, O kierunku uplywu czasu, Warszawa (1964) [K]
[222] W.Laprus, Wspólczesna koncepcja przestrzeni i czasu, Warszawa (1970) [K]
[223] M.Heller, Wszechświat i czas — zagadnienie czasu w kosmologii, Post.Astron. 28

(1980) [K]
[224] G.J.Whitrow, What Is Time?, (1972) [K]
[225] J.J.C.Smart, Ed., Problems of Space and Time, New York (1979) [ZA]
[226] H.Reichenbach, The Philosophy of Space and Time, (1957) [K]
[227] F.C.Davies, The Physics of Time Asymmetry, (1974) [K]
[228] M.K.Munitz, Space, Time and Creation: Philosophical Aspects of Scientific Cosmo-
logy (1957) [K]
[229] D.Layzer, The Arrow of Time, Scient.Am. (April 1975) [A]
[230] Św.Augustyn, Wyznania, ks. XI, Warszawa (1954) [K]
II. Pozostale publikacje wykorzystane przy przy-

gotowywaniu rozprawy.
A. KSIA, ŻKI
[231] P.T.Landsberg, P .A.Evans, Mathematical Cosmology — An Introduction, (1977) [K]
[232] S.Hawking, R.Penrose, Natura czasu i przestrzeni, (1996) [K]
228
[233] M.Heller, Osobliwy Wszechświat, PWN (1991) [K]
[234] M.Heller, Teoretyczne podstawy kosmologii, PWN (1991) [K]
[235] F.Lucchin, Appunti di Cosmologia, Univ. di Padova (1984) [K]˜[P](lecture notes)
[236] J.L.Rozental, Gieomietrija, dinamika, Wsieliennaja, Nauka (1987) [K]
[237] L.Z.Fang, S.X.Li, Creation of the Universe, World Sc.Pub., Singapore (1989) [K]
[238] P.C.W.Davies, Space and time in the modern universe, Cambridge (1979) [K]
[239] K.Maślanka, Kosmologia wspólczesna, Kraków (1991) [K]
[240] J.Silk, The Big Bang. The Creation and Evolution of the Universe, (1980) [K]
[241] B.Parker, Creation. The Story of the Origin and Evolution of the Universe (1988) [K]
[242] P.Davies, Ostatnie trzy minuty, CIS (1995) [K]
[243] M.Kaku, Hiperprzestrzeń, Warszawa (1995) [K]
[244] J.Barrow, J.Silk, The Left Hand of Creation, (1983) [K]
[245] S.W.Hawking, A Brief History of Time, (1988) [K]
[246] I.L.Rozenthal, Big Bang, Big Bounce, [K]
[247] B.Parker, Einstein’s Dream. The Search of the Unified Theory of the Universe,
(1986) [K]
[248] F.Hoyle, Granice astronomii, PWN (1967) [K]
[249] M.Klisowska, Dzieje idei Wszechświata, (1994) [K]
[250] B.Pascal, Myśli, Pax, Warszawa (1968) [K]
B. ARTYKULY
[251] The State of the Universe, ed.by G.Bath, Oxford (1980) [ZA]
[252] Gravitation, Quanta and the Universe, New Delhi (1979) [ZA]
[253] J.Dvorak, Relativisticka kosmologie, Univ.Karola, Praha (1994) [A]
[254] P.J.Peebles, E.D.Schramm, E.Turner, R.Kron, The case for the relativistic hot Big
Bang cosmology, Nature, 352 (29 August 1991) [A]
[255] Y.B.Zeldovich, Modern Cosmology, Plenary Lecture on General Assembly of IAU

(1983) [A]
229
[256] M.S.Longair, The universe — present, past and future, Contemp.Phys., 27 4
(1986) [A]
[257] B.Olivo-Melchiorri, F.Melchiorri, Progress in Cosmology, Rivista Dei Nuovo Cimen-

to, 8 9 (1985) [A]
[258] A.Watson, The Universe Shows Its Age, Science, 279 (13 May 1998) [A]
[259] 1.Smail, W.Couch, R.Ellis, R.Sharples, Hubble Space Telescope observations of gra-
vitationally lensed features in the rich cluster, Astr.J. 440 (20 Feb. 1995) [A]
[260] A.Coley, B.Tupper, An Exact Viscous Fluid FRW Cosmology, Phys.Lett., 95A 7
(16 May 1983) [A]
[261] K.Lake, Comment on the time evolution of the cosmological redshift, Astr.Jour. 247,
17-18 (1 July 1981) [A]
[262] J.Narlikar, T.Padmanabhan, Creation-field cosmology: A possible solution to singu-

larity, horizon, and flatness problems, Phys.Rev.D, 32 8 (15 Oct. 1985) [A]
[263] R.J.Scherrer, Primordial element production in universes with large lepton/barion

ratio, Mon.Not. (Dec. 1983) [A]
[264] M.R.S.Hawkins, Gravitational microlensing, quasar variability and missing matter,

Nature, 366 (18 Nov. 1993) [A]
[265] C.Alcock, et al., Possible gravitational microlensing of a star in the Large Magellanic
Cloud, Nature 365 (14 Oct. 1993) [A]
[266] J.Peacock, Gravitational lenses and the missing mass, Nature, 303 (16 June
1983) [A]
[267] F.J.Dyson, Czas bez końca: fizyka i biologia w otwartym Wszechświecie, Post.Fiz.34
(1983) [A]
[268] D.A.Discus i in., Przyszloś.ć Wszechświata, Post.Fiz.35 (1984) [A]
[269] B.Muchotrzeb, Kosmologia, Post.Fiz.34 1 (1983) [A]
[270] F.Wilczek, Old and New Relics in Cosmology, NSF-ITP.-82-06, preprint for Proc.of
the Nat.Acad.of Sc.USA (1982) [P]
[271] J.Bartlett, A.Sttebbins, Did the Universe Recombine?, Cf PA-TH-90-001 (1990)
230

Tomasz Płazak - Kosmologia W Nauczaniu Akademickim. Problemy Elementaryzacji Modeli Wszechświata

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tomasz Płazak - Kosmologia W Nauczaniu Akademickim. Problemy Elementaryzacji Modeli Wszechświata

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Akademia Górniczo-Hutnicza

im. Stanislawa Staszica w Krakowie

Wydzial Fizyki i Techniki Jadrowej

PROBLEMY ELEMENTARYZACJI MODELI

prof. dr hab. Marian Miesowicz

Kraków, wrzesień 2000

I Zadania i charakter pracy.

1 Cele i metody wykladów kosmologii. Zadania i uklad pracy. 11

2 PROGRAMY WYKLADÓW KOSMOLOGICZNYCH 31

II TREŚCI WYKLADOWE, PRZYKLADY ELEMENTARY-

3 CZYM ZAJMUJE SIE, KOSMOLOGIA? 51

4 GWIAZDY I GALAKTYKI — JAK MOŻNA POZNAĆ ICH CECHY? 59

5 ZASADA KOSMOLOGICZNA. PRZESTRZEŃ I EKSPANSJA WSZECH-

6 MODELE FRIEDMANNA, CZASOPRZESTRZENNA

7 Ukryta materia wszechświata. 117

8 KOSMOLOGIA OBSERWACYJNA DUŻYCH ODLEGLOŚCI.

9 WYBRANE ZAGADNIENIA DALSZYCH WYKLADÓW 176

III PODSUMOWANIE PRACY. 197

10 Tezy, wnioski, konkluzje. 198

5.1 Obliczenie nateżenia

6.1 Elementarne ( newtonowskie”) wyprowadzenie równania Friedmana. . . . . 93

7.1 Krzywe rotacji galaktyk. Na rys.7.1a przedstawiona jest zależność oczekiwa-

8.1 Obliczanie zmian odstepów

9.1 Zmiany stosunku liczebności neutronów do protonów w zależności od spa-

Zadania i charakter pracy.

Cele i metody wykladów kosmologii.

1.1 Edukacyjne znaczenie kosmologii.

• Wiekuista cisza tych niezmierzonych glebi

Myśli, rok 1660).

• Nikt, kto kiedykolwiek spoglada, l w glebie

(D. Allen Bromley,

Tajemnica wszechświata przyciaga , la ludzi od tysiecy

Jednakże w ostatnim okresie naszych dziejów, w ostatnich osiemdziesieciu, , a zwlaszcza

Z oczywistych zatem wzgledów, pominiecie

1.2 Komu wykladać kosmologie,,

1.2.1 Fizycy i inżynierowie

1.2.2 Symptomy zainteresowania

1. Kilkanaście lat temu, wraz z utworzeniem Solidarności”, zaistniala w AGH po raz

1.2.3 Wlasne doświadczenie wykladowe

1.2.4 Trzy poziomy nauczania

2. Poziom pośredni (kurs semestralny).

1.2.5 Niezależność wykladowcy

1.3 Kontrowersje i tendencje wykladowe.

1.3.1 Kontrowersje wykladowe

1. Wszechświat obserwacji (nacisk na strukture, i pomiary)

2. Wszechświat czasoprzestrzeni (nacisk na modele)

W pierwszej grupie spotkać można zwlaszcza astronomów, w drugiej zwlaszcza relatywi-

1.3.4 Poziom formalizacji

Z drugiej strony w literaturze nie-popularnej autorzy prezentuja, najcześciej

1.3.5 Zakres materialu, sposób zrozumienia

Wybór musi wyraźnie zależeć od zalożonego celu i poziomu. Na poziomie wstepnym,

1.4 Cele dydaktyczne, zalożenia programowe

Niezależnie od szczególów takiego czy innego przedstawienia kosmologii, jej prezentacja

1. Podstawowe kwantum wiedzy rzeczowej o wszechświecie. Wylania sie, tu kwestia

2. Obraz pewnego wzorca nauki w fazie jej tworzenia, zapoznajacy

3. Swego rodzaju podsumowanie fizyki, poprzez jej zastosowanie do najpelniejszego

4. Otwarcie na perspektywy naukowe, problemy, otwarte kwestie o znaczeniu funda-

5. Ograniczony choćby kontekst filozoficzny i poczucie interdyscyplinarności kosmolo-

B. Z bardziej roboczego punktu widzenia

6. Przeglad, wybranych dzialów i zagadnień kosmologii ograniczony przez zalożenie, że

7. Możliwie rzetelne lecz elementarne przedstawienie wiekszości

8. Opis wszechświata w znacznym stopniu ilościowy, z nastawieniem na pokazywanie

9. Pewien stopień operatywności, zdolności do zastosowania uzyskanej wiedzy (np.