ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

1ο μάθημα (15-3-22)

Η πολιτική σκέψη διαμορφώνεται καθοριστικά με βάση την οντολογία, την οποία εδραίωσε ο
νομιναλισμός.
Ο νομιναλισμός είναι αυτός που έφερε στο προσκήνιο τον ατομικισμό, δηλ. τον άνθρωπο ως
φορέα δικαιωμάτων. Το άτομο μέχρι τότε νοείτο ως οργανικό μέλος μιας κοινότητας.
Η πολιτική φιλοσοφία είναι ο κλάδος της φιλοσοφίας που ασχολείται με την συνύπαρξη των
ανθρώπων, υπό όρους μιας οργάνωσης της οποίας οι κανόνες αφορούν όλα τα μέλη μιας
κοινότητας. Ασχολείται με την έννοια της πολιτικής εξουσίας, χωρίς αυτό να είναι οπωσδήποτε
σχέση αρχόντων και αρχομένων, διότι σχέσεις εξουσίας είναι και η ισονομία, όπου όλοι μετέχουν
εξίσου στη διαχείριση των κοινών υποθέσεων, κάτι το οποίο η ανθρωπότητα γνώρισε στην
αρχαία Αθήνα, με τις μεταρρυθμίσεις κυρίως του Κλεισθένη, μια άποψη για την πολιτική την
οποία στον 20ο αι. προσπάθησαν να αναβιώσουν από την μία πλευρά ο Καστοριάδης και από την
άλλη η Χάνα Άρρεντ. (Ο Καστοριάδης είχε διαβάσει Άρρεντ ενώ η Άρρεντ δεν είχε διαβάσει
Καστοριάδη)
Νομιναλισμός
Η αρχαία φιλοσοφία γνώρισε δύο μορφές ρεαλισμού, τον πλατωνικό ρεαλισμό ή φυσιοκρατία
η οποία πρεσβεύει ότι η επιστήμη έχει ως αντικείμενο νοητά όντα, τις ιδέες. Αυτά είναι οι γενικοί
όροι της γλώσσας. Ο Πλατωνιστής όταν χρησιμοποιεί έναν γενικό όρο της γλώσσας, λέει
ιδιότητες που τις μοιράζονται όλα τα επιμέρους υλικά, αισθητά πράγματα. Ο Πλατωνιστής
θεωρεί ότι αυτή η λέξη, αυτός ο γενικός όρος, αντιστοιχεί και παραπέμπει επίσης σε ένα
πραγματικό ον. Η διαφορά με το αισθητό ον είναι ότι αυτό το ον στο οποίο παραπέμπει ο γενικός
όρος, δεν είναι μια έννοια που απλώς παρήγαγε ο ανθρώπινος νους, δεν είναι μια σύμβαση
μεταξύ των ανθρώπων για να κατανοούνται.
Π.χ. ο όρος τετράγωνο παραπέμπει εξωγλωσσικά σε μια οντότητα εξίσου πραγματική όπως και
τα αισθητά όντα, με την μόνη διαφορά ότι αυτή η οντότητα δεν είναι υλική, δεν υποπίπτει στις
αισθήσεις μας, αλλά είναι νοητή.
Όταν λέμε αριστοτελικό ρεαλισμό εννοούμε το αντίθετο. Για τον Αριστοτέλη τα μόνα που
υπάρχουν είναι τα καθέκαστα, δηλ. τα επιμέρους αισθητά όντα. Κάθε αισθητό ον για τον
Αριστοτέλη αποτελείται από την ύλη και τη μορφή. Όταν λέμε μορφή, εννοούμε εκείνη την
γενική ιδιότητα η οποία συγκροτεί τη λογική ταυτότητα του πράγματος. Π.χ. όταν λέμε αυτό εδώ
(το καθέκαστο) είναι τραπέζι, το τραπέζι είναι μια γενική ιδιότητα που αποδίδεται σε όλα τα
πράγματα που έχουν τη μορφή εκείνη που τα καθιστά τραπέζια, και εξ αυτού υπηρετούν το
σκοπό για τον οποίο υπάρχουν. Για τον Αριστοτέλη αυτό που υπάρχει, δεν είναι ένα αισθητό
πράγμα που απλώς δανείζεται αυτήν την ουσιώδη ιδιότητα. Το κατηγορούμενο αποδίδεται σε
ένα υποκείμενο και μας δείχνει τι είναι αυτό το πράγμα. Όταν πω αυτό είναι ένα τετράγωνο,
εννοώ ότι έχω να κάνω με ένα ον που η ουσία του, η ταυτότητά του είναι τετράγωνο, και αυτή η
ιδιότητα με βοηθάει να κατατάξω το τετράγωνο σε ένα είδος, γεωμετρικά σχήματα. Ο
Αριστοτέλης θεωρεί ότι αυτό που υπάρχει είναι τα επιμέρους αισθητά όντα που είναι από ύλη
και μορφή, αλλά για τον Αριστοτέλη το μόνο που υπάρχει πραγματικά είναι το αισθητό, είναι το
επί μέρους. Γι’ αυτό μιλάμε για εξωτερικό ρεαλισμό. Η λέξη ρεαλισμός προέρχεται από το « res»,
πραγματικό. Για τον Πλάτωνα, το μάλλον ον, αυτό που είναι το απολύτως ορίσιμο είναι το νοητό.
1
Το αντίθετο του ρεαλισμού είναι ο ιδεαλισμός. Ο ιδεαλισμός είναι το φιλοσοφικό ρεύμα το οποίο
αρνείται την ύπαρξη της ύλης, ενώ για τον Αριστοτέλη αυτό που πραγματικά υπάρχει είναι τα επί
μέρους υλικά, αισθητά πράγματα.
Η πολιτική φιλοσοφία είναι αλληλένδετη με την οντολογία και εννοούμε ότι οποιαδήποτε
πολιτική θεωρία έχει διατυπωθεί πάντοτε παραπέμπει με μια συγκεκριμένη οντολογική
αντίληψη, σε μια αντίληψη για το πραγματικό, και για το πως μπορούμε να το γνωρίζουμε. Ποτέ
μια πολιτική φιλοσοφία, δεν είναι ξεκομμένη από συγκεκριμένες αντιλήψεις οντολογικές και
επιστημολογικές, ασχέτως αν ο στοχαστής που την διατυπώνει, δεν ενδιαφέρεται να μιλήσει για
οντολογικά ή επιστημολογικά ζητήματα.
Η σχολαστική φιλοσοφία μέσω του νεοπλατωνισμού έκανε μια σύμφυση του Αριστοτελισμού
με τον Πλατωνισμό. Η φιλοσοφία, η οντολογία του δυτικού μεσαίωνα των σχολαστικών είναι
ρεαλιστική, με την έννοια ότι θεώρησαν ότι πράγματι υπάρχουν τα καθόλου. Θεώρησαν δηλ. ότι
έχουν τα υλικά πράγματα και ότι οι γενικοί όροι συγκροτούν την ταυτότητά τους, τα είδη, τα γένη
δηλ., δεν είναι τίποτα άλλο παρά οι ιδέες μέσα στο νου του Θεού. Εκεί που αντέδρασαν οι
χριστιανοί απέναντι στον Πλατωνισμό ήταν ακριβώς το γεγονός ότι για τον Πλάτωνα ο κόσμος
των ιδεών, ο νοητός κόσμος είναι αυθύπαρκτος, ανεξάρτητος, έξω από το θείο νου. Αυτό δεν
μπορούσαν να το παραδεχτούν οι Χριστιανοί, με έναν δημιουργό εκ του μηδενός. Γι’ αυτό το 2 ο
αι. μ.Χ. έχουμε την άποψη ότι οι ιδέες είναι περιεχόμενα του νου του Θεού. Οι Αριστοτελιστές
του μεσαίωνα είπαν ότι το αισθητό είναι πάντοτε ύλη και μορφή. Η μορφή αυτή αντανακλά την
ιδέα που είχε ο Θεός στο νου του. Επομένως καταλήγουμε πάλι σε ρεαλισμό, γιατί οι γενικοί όροι
της γλώσσας καταλήγουν στο γενικό γένος και είδος, το οποίο αντανακλά την ιδέα την αντίστοιχη
στο νου του Θεού, επομένως τα αισθητά είναι δείγματα αυτών των ορθών, που ενυπήρχαν στο
νου του Θεού.
Το ρεύμα του σχολαστικισμού έφτασε στο κορύφωμά του με τον Θωμά τον Ακινάτη (1225-
1274) Αυτό το ρεύμα του ρεαλισμού σήμαινε ότι ο Θεός είναι ορθολογικός. Αν ο θεός δημιουργεί
στη βάση των ιδεών , των ειδών και των γενών, τα οποία εμπεριέχονται στο νου του, αυτό
σημαίνει ότι το δημιούργημά του δεσμεύεται από την ορθολογική διάταξη αυτών των ειδών,
όπως υπάρχουν στο νου του, επομένως ο Θεός δεν μπορεί π.χ. να παραβεί το νόμο της
αντίφασης, δεν μπορεί να φτιάξει ένα πράγμα και μετά να αντιτεθεί στη φύση αυτού του
πράγματος. (η φύση ενός πράγματος καθορίζει την ουσία του) Απ’ τη στιγμή που ο Θεός έχει το
είδος «άνθρωπος» θα κατασκευάσει όλα τα όντα που ονομάζονται άνθρωποι σύμφωνα με τον
ορισμό του είδους άνθρωπος.
Ο Λάιμπνιτς είχε πει ότι ο Θεός δεν τα μπορεί όλα γιατί δεν τα θέλει όλα.
Ο Θωμισμός βρίσκεται στη βάση του φιλελευθερισμού όπως τον φέρνει ο Τζων Λοκ στο
προσκήνιο (17ο αι) και εγκαινιάζει την ελεύθερη σκέψη. Αυτό που λέει είναι
Potentia absoluta -> ο Θεός είναι παντοδύναμος
Επειδή ο ορθολογισμός αυτοδεσμεύεται, δεν του επιβάλλει τίποτα κανείς, είναι
αυτοδέσμευση για να φτιάξει έναν κόσμο λογικά κατανοητό, δηλ. λογική συνοχή γενών και
ειδών. Οι κατηγορίες στις οποίες υπάγονται τα επιμέρους πράγματα προκειμένου να
προσδιορίσουμε την λογική τους ταυτότητα, δηλ. την ιδιότητα κατά την οποία είναι αυτό που
είναι κι όχι κάτι άλλο. Αυτός λοιπόν ο ορθολογικός Θεός, προκειμένου το δημιούργημά του να
αντιστοιχίσει τις λογικές σχέσεις των φύσεων των πραγμάτων, που είναι μέσα στο νου του και
σύμφωνα με τις οποίες δημιουργεί, υποτάσσει την απόλυτη δύναμη στην διατεταγμένη δύναμη.
2
Δηλ. από απόλυτη δύναμη με τη δική του θέληση καθότι είναι ορθολογικός, μετατρέπει τη
δύναμή του σε potentia ordinate. Εκεί που βρίσκεται η παντοδυναμία του Θεού είναι ότι όλο
αυτό γίνεται επειδή είναι πανάγαθος και όχι επειδή του έχει επιβληθεί.
Εφ’ όσον η δημιουργία αντανακλά τις φύσεις των όντων που υπάρχουν μέσα στο νου του
Θεού, και είναι οργανωμένες οντολογικά, η παρουσία του Θεού αντανακλά τις δημιουργίες. Ο
Θεός μπορεί να κατανοηθεί μέσω των δημιουργημάτων του. Ανακαλύπτοντας τη σχέση αιτίου και
αποτελέσματος, μέσα στον αισθητό κόσμο, μέχρις ότου να φτάσουμε στο πρώτο αίτιο, είναι σαν
να ανεβαίνω την αλυσίδα των γενών και των ειδών που υπάρχουν μέσα στο νου του Θεού και
σύμφωνα με τα οποία δημιουργεί. Επομένως γεννιέται η αντίληψη περί φυσικής θεολογίας.
Υπάρχει αποκάλυψη, υπάρχουν αλήθειες που υπερβαίνουν τον ανθρώπινο νου, όμως υπάρχει κι
ένας τρόπος μέχρις ενός βαθμού να γνωρίσω το Θεό γνωρίζοντας τον κόσμο, γνωρίζοντας την
δημιουργία με φιλοσοφικό αριστοτελικό τρόπο. Δηλ. σχέσεις αιτίου και αποτελέσματος μεταξύ
των πραγμάτων. Αυτή η αντίληψη σήμαινε το εξής: ο άνθρωπος είναι ένα ον που έχει μια φύση
που τη μοιράζεται με όλα τα άλλα ανθρώπινα όντα. Έχω μια φύση σημαίνει ότι έχω μια ουσία,
έχω γνωρίσματα που με κάνουν να είμαι αυτό που είμαι και με διακρίνουν από όλα τα άλλα
όντα. Είμαι ένα δημιούργημα ανάμεσα στα άλλα δημιουργήματα, αυτή η φύση μου
δημιουργήθηκε για κάποιο σκοπό. Αυτό τον σκοπό μου τον υπαγορεύει η ίδια η φύση μου. Αν
είμαι εικόνα Θεού, αυτή είναι η ουσία μου, αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί να υποτάσσομαι στα
άλογα πάθη μου, γιατί αυτό με ταυτίζει με το ζωικό βασίλειο. Από την άλλη εφόσον ο Θεός με
έφτιαξε με σώμα, αυτό σημαίνει ότι από αυτή την πλευρά έχω επίσης ιδιότητες τις οποίες πρέπει
να υπηρετήσω. Δηλ. πρέπει να φάω, να ασχοληθώ με τα επίγεια. Πέρα από τη σωτηρία της ψυχής
η οποία γίνεται γνωστή μέσω της αποκαλύψεως, οι άνθρωποι υπηρετούν συγκεκριμένους
σκοπούς. Την αντίληψη αυτή την έχουμε κληρονομήσει τόσο από τον Πλάτωνα όσο και από τον
Αριστοτέλη. Όλα τα όντα έχουνε μια φύση που τους προορίζει για την επιτέλεση ενός ορισμένου
έργου. Η ικανότητα να υπερέχεις στην επιτέλεση του έργου, για το οποίο προορίζεται από τη
φύση του είναι η αρετή. Η αρετή του ματιού είναι να βλέπει καλά, η αρετή του μαχαιριού είναι
να κόβει καλά, η αρετή του ανθρώπου είναι να είναι δίκαιος και έλλογος και να γνωρίζει την
αλήθεια. Αυτό παραμένει και στην χριστιανική αντίληψη. Ο άνθρωπος έχει αρετές που
απορρέουν από τη φύση του, τις οποίες ασκεί και προετοιμάζει την σωτηρία της ψυχής του.
Με τον Θωμά τον Ακινάτη και το Θωμισμό έχουμε μια αποκατάσταση της επίγειας εκκλησίας,
έχουμε μια αναβάθμιση της πολιτικής κοινότητας.
Η πολιτική κοινότητα αποτελείται από ενσώματα όντα, φροντίζει για την επιβίωση αυτών των
όντων, φροντίζει για την άσκηση εκ μέρους αυτών των όντων, των αρετών τους, (των ιδιοτήτων
του κάθε χριστιανού). Έτσι δεν είναι για πέταμα τα επίγεια, όπως έλεγε ο Αυγουστίνος, που έλεγε
ότι σ αυτή τη γη είστε μόνο προσκυνητές, και η πραγματική πατρίδα είναι αλλού και μην
ασχολείστε με τα επίγεια.
Οι χριστιανοί πίστευαν ότι όλοι είμαστε αδέλφια γιατί καταγόμαστε όλοι από τον Αδάμ,
είμαστε και όλοι ίσοι γιατί είμαστε όλοι το ίδιο αμαρτωλοί, επομένως το πολίτευμα το οποίο
αρμόζει σε αυτή την αντίληψη είναι η δημοκρατία. Ο Θεός όμως είναι βασιλέας του σύμπαντος
και υπαγορεύει ότι το πολίτευμα που επιθυμεί είναι η μοναρχία. Πως θα συνδυάσει ο χριστιανός
την ανθρώπινη κατάσταση και το πολίτευμα που ο Θεός μου υπαγορεύει; Δεν μπορείς να
ασκήσεις εξουσία πάνω στους ίσους σου, πάνω σε αδέλφια σου. Ο μόνος τρόπος που μπορούμε
να διακρίνουμε αξιολογικά, η μόνη αξιολογική διάκριση που μπορεί να θέσει είναι η διάκριση
3
αναμάρτητου και αμαρτωλού. Είμαστε όμως όλοι αμαρτωλοί. Ο Θεός λοιπόν, για να έχει το
πολίτευμα το οποίο θέλει, μέσω της θείας χάρης, επιλέγει εκείνον που θα ασκήσει τη βασιλική
εξουσία. Γι αυτό η χριστιανική εξουσία, η λεγόμενη χαρισματική εξουσία, (δυναστεία είχαμε
μόνο στη δύση, μετά το 16 ο αι. και προσπάθησαν να το εξηγήσουν σε σχέση με το Χριστό ως υιό
του Πατρός). Στο Βυζάντιο όταν ήθελαν να προωθήσουν ένα νέο αυτοκράτορα, άρχιζαν διηγήσεις
περί θαυματουργικής γέννησης, θαυμάτων που είχε κάνει, πως τον έσωσε η θεία χάρη από
διάφορους κινδύνους. Πίστευαν ότι το χρίσμα του Πατριάρχη, είναι μια νέα βάπτιση (στη
βάπτιση εξαλείφονται όλες οι αμαρτίες) που τον καθιστά αναμάρτητο. Αναμάρτητος είναι μόνο ο
Χριστός, ως λοιπόν νέος Χριστός κρατάει τη θέση του Χριστού ως βασιλέως που θα έρθει με τη
Δευτέρα παρουσία, μέχρι της εμφάνισής του Χριστού βασιλέας των ουρανών και της γης. Έτσι ο
Χριστιανός μονάρχης ελέω Θεού έχει δύο φύσεις. Για όσο φοράει τα βασιλικά είναι ταυτόχρονα
άνθρωπος και Θεός. Είναι το αντεστραμμένο είδωλο του Χριστού. Ο Χριστός γεννήθηκε σε φάτνη,
ο βασιλέας είναι γόνος μιας αριστοκρατικής – βασιλικής οικογένειας. Ο Βασιλέας άνθρωπος είναι
βασιλέας επί της γης, ένας δούλος ανάμεσα στους άλλους που θα κριθεί όπως και οι άλλοι
θνητοί. Ο Χριστός ήταν ένας μαραγκός στη γη και ο απόλυτος βασιλέας των ουρανών. Ο βασιλέας
είναι κατά φύσιν άνθρωπος και κατά χάριν Θεός, γιατί με το χρίσμα δηλώνει τη θαυματουργική
του μετάλλαξη σε Θεό επί της γης. Ο Χριστός είναι κατά φύσιν Θεός και κατά χάριν άνθρωπος
μέσω της θαυματουργικής του γέννησης. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν μπορούσες να αγγίξεις
την βασιλική πορφύρα (βασιλική πορφύρα είναι ο Θεός) στο Βυζάντιο και να καταδικαστείς σε
θάνατο. Γι αυτό σε περίπτωση καθαίρεσης δεν μπορεί κανείς να του αφαιρέσει την πορφύρα και
το στέμμα πέρα από αυτόν τον ίδιο. Αυτός είναι και ο λόγος του «ο Βασιλεύς πέθανε, ζήτω ο
Βασιλεύς» με την έννοια ότι ως θεός ο βασιλεύς είναι άχρονος, αιώνιος, ποτέ γέρος, ποτέ
άρρωστος. Ο Βασιλέας θεωρείται το σύμβολο της ενότητας.
«Ανεκδοτολογικό» Ριχάρδο Λέων Γ
Ως άνθρωπος είχε καταπατήσει κάποιες τεράστιες εκτάσεις και είχε φερθεί άδικα στο στρατό.
Ο στρατός ζητάει την τιμωρία και καταδίκη του Ριχάρδου στο όνομα του Βασιλέως Ριχάρδου
(γιατί ο Ριχάρδος ως Βασιλιάς δεν κάνει λάθη, είναι Θεός)
Αυτή ήταν η αντίληψη της χριστιανικής μοναρχίας, του Ελέω Θεού μονάρχη, πριν να αρχίζουν
οι επαναστάσεις στο χώρο των ιδεών, τις οποίες θα φέρει ο νομιναλισμός.

Η μεγάλη ρήξη έρχεται με τον νομιναλισμό, όταν δηλαδή στη σκηνή της σχολαστικής
φιλοσοφίας εμφανίζεται ο Όκκαμ με το περίφημο ξυράφι.
«Τα όντα δεν χρειάζεται να πολλαπλασιάζονται πέραν του αναγκαίου»
Ο Όκκαμ απελευθερώνει τη θεολογία από την παγανιστική φιλοσοφία.
Ο θωμισμός είναι Πλατωνισμός και Αριστοτελισμός μαζί.
Ο Όκκαμ διδάσκει ότι ο θεός είναι μόνο παντοδύναμος χωρίς να υπάρχει η potentia ordinate,
γιατί ο Θεός δεν καθορίζεται από τίποτα, ούτε από το νου του, γιατί τίποτα δεν μπορεί να τον
προκαθορίσει και να τον δεσμεύσει. Για τον Όκκαμ η Potentia absoluta πάντα θα υπερέχει της
Potentia ordinate , όπως η θεολογία υπερέχει της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Εφ’ όσον ο
Θεός δεν δεσμεύεται από τίποτα ούτε καν από το νου του, η παντοδυναμία του ισοδυναμεί με
ακαθόριστη βούληση.

4
 Όταν μιλάμε σήμερα για νομιναλισμό και για βουλησιαρχία, όλα αυτά τα οφείλουμε στην
Οκκαμική ολιγαρχία και στο νομιναλισμό. Έχουμε να κάνουμε με έναν τρομαχτικό Θεό που δεν
δεσμεύεται από κανόνες λογικής, και με καμία βεβαιότητα. Ο Ντεγκάρτ το 17 ο αι. προσπάθησε να
τιθασεύσει το νομιναλιστικό Θεό, βάζοντας το λεγόμενο πονηρό δαίμονα, ο οποίος θέλει να μας
εξαπατήσει, στην πραγματικότητα παραπέμπει σ έναν Θεό ο οποίος μπορεί να αλλάζει κατά την
κρίση του γιατί τίποτα δεν τον δεσμεύει. Έτσι αναδύει το ανθρώπινο υποκείμενο ως απόλυτη
ελευθερία, την οποία μόνο οι αποφάσεις του Θεού μπορούν να επηρεάσουν. Ο Ντεγκάρτ
κράτησε την απόλυτη ελευθερία στον άνθρωπο, αντιστάθηκε στο να είναι έρμαιο του
νομιναλιστικού Θεού.
Το κάθε τι που υπάρχει για τον Όκκαμ είναι αποτέλεσμα της Θείας βούλησης και υπάρχει για
όσο καιρό θέλει ο Θεός να υπάρχει. Αυτό σημαίνει ότι ο Θεός μπορεί να επέμβει στην τάξη της
φύσης χωρίς να δώσει εξηγήσεις, γιατί η εξήγηση σημαίνει ότι προκαθορίζεται από λογικούς
λόγους. Επομένως ο Θεός δημιουργεί τον κόσμο, εξακολουθεί να είναι παρών, γιατί ότι υπάρχει,
υπάρχει για όσο θέλει εκείνος. Η τάξη της φύσης η οποία έχει δημιουργήσει έχει την απόλυτη
δυνατότητα αν θελήσει να την αλλάξει ανά πάσα στιγμή. Άρα δεν υπάρχει αμετάβλητος Λόγος. Η
εκάστοτε τάξη είναι το αποτέλεσμα της Θείας βούλησης και μπορεί να καταλυθεί ανά πάσα
στιγμή.
Ο Ντεγκάρτ ο οποίος ζητεί τον νομιναλιστή θεό, απλώς θα του αντισταθεί. Το 2+2=4 δεν είναι
μια προαιώνια αλήθεια. [Ο Θωμιστής έλεγε ότι ο Θεός είναι ορθολογικός.] Άπειρη βούληση
σημαίνει ότι δεν υπάρχουν προαιώνιες συμπαντικές αλήθειες. Σε αντίθεση με τη Θωμιστική
παράδοση ο Όκκαμ κατέλυσε κάθε δυνατότητα γνώσης υπέρ της αποκάλυψης θεωρώντας ότι δεν
υπάρχει αμετάβλητη φυσική τάξη, δεν υπάρχουν αμετάβλητοι κανόνες του ορθού Λόγου.
[Ντεγκάρτ: ο δρόμος της αντίφασης είναι ο δρόμος για να έχουμε νοήματα λόγου. Αν δεν
υπήρχε ο δρόμος της αντίφασης, τότε αυτά που θα έλεγες θα εννοούσες και τα εντελώς αντίθετα
την ίδια στιγμή]
[Αριστοτέλης: Οι σοφιστές οι οποίοι είναι άνθρωποι της αντίφασης, πέφτουν στην παγίδα, αν
τους ρωτήσεις αν αρνούνται την αρχή της αντίφασης. Αν πουν ναι σημαίνει ότι εφαρμόζει την
αρχή της αντίφασης.]
Ο νομιναλιστής Θεός υπονόμευσε τα θεμέλια του μεσαιωνικού κόσμου.
π.χ. η φύση του τραπεζιού, σημαίνει ένα αντικείμενο που έχει ουσιώδεις ιδιότητες και
ορίζοντάς το ως τέτοιο αναγνωρίζω τη λειτουργία του.
Αν δεν υπάρχουν φύσεις γενικές των πραγμάτων τότε δεν υπάρχουν και σκοποί, άρα δεν
υπάρχει και αντικειμενικό αγαθό. Γιατί το να είμαι σύμφωνα με τη φύση μου, σύμφωνα με αυτό
που είμαι σημαίνει ότι είμαι τέλειο ον, αν είμαι τέλειο ον τότε ο ορισμός που μου λέει ότι αυτό
είσαι, αυτή είναι η ουσία σου, μου λέει συγχρόνως ως υπόδειγμα και το πως πρέπει να είμαι. Το
πως πρέπει να είμαι συνδέεται με το αγαθό για μένα, για να παραμείνω και να είμαι αυτό που
είμαι, και με ένα ορισμένο έργο.
Αν πω ότι δεν υπάρχουν οι φύσεις των πραγμάτων αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχουν γενικοί
σκοποί. Άρα δεν υπάρχει και το είδος, η μορφή (Αριστοτέλης causa formals). Για τον Αριστοτέλη
το είδος είναι ο τρόπος οργάνωσης ενός κομματιού ύλης προκειμένου αυτό το κομμάτι ύλης να
γίνει ένα συγκεκριμένο πράγμα και να επιτελέσει έναν συγκεκριμένο σκοπό, τον σκοπό για τον
οποίο υπάρχει. Αυτό σημαίνει ότι, η causa finalis είναι αλληλένδετη με το γενικό αίτιο. Αυτό
σημαίνει ότι δεν μπορώ να πω ότι φτιάχνω ένα τραπέζι και σκέφτομαι ότι θα το χρησιμοποιήσω
5
ως πολυέλαιο. Άρα η μορφή που δίνω στο συγκεκριμένο αντικείμενο συνδέεται με τον σκοπό για
τον οποίο υπάρχει. Ο κόσμος για τον Αριστοτέλη είναι ένα κλειστό τέλειο οργανωμένο σπίτι. Είναι
δηλ. ένα σύνολο πραγμάτων που έχουν μια αρμονική σχέση μεταξύ τους, ώστε το αποτέλεσμα να
λειτουργεί τέλεια. (ένα σπίτι θέλει σαλόνι, τραπεζαρία, κουζίνα, τουαλέτα, κρεβατοκάμαρα. Αυτά
σημαίνουν δωμάτια με ορισμένη μορφή. Αυτό που λέει ο κόσμος του Αριστοτέλη είναι ότι δεν
μπορείς να βάλεις τη λεκάνη της τουαλέτας στην κρεβατοκάμαρα και το κρεβάτι στην τουαλέτα)
Κάθε αντικείμενο έχει ένα συγκεκριμένο σκοπό για τον οποίο υπάρχει. Αν μπερδέψεις τους
σκοπούς, έχεις χάος.
Αυτό το πήραν οι χριστιανοί και μίλησαν για ένα κλειστό σπίτι που λειτουργεί υπέρ του όλου.
Η δημιουργία είναι τέλεια.
Αν δεν υπάρχουν γενικές φύσεις δεν μπορείς να γνωρίσεις γιατί δεν υπάρχουν γενικά αίτια
ούτε μορφές με σκοπούς.
Αυτό που λέει ο Όκκαμ είναι ότι ο Θεός δημιουργεί ατομικές φύσεις.
Ο Βιττγκεστάιν λέει ότι οι άνθρωποι μοιάζουν, δεν έχουν όλοι την ίδια φύση. Έχουν κάποιες
οικογενειακές ομοιότητες. Άρα τα γενικά είδη είναι συγκρίσεις που κάνουμε για να βρούμε
ομοιότητες από τα επιμέρους. Κάθε άνθρωπος δεν έχει μια γενική φύση, έχει ομοιότητες με τους
άλλους ανθρώπους. Άρα η γενική έννοια άνθρωπος είναι το περίφημο flat. Point Δηλ. οι γενικοί
όροι της γλώσσας δεν αντιστοιχούν εξωγλωσσικά σε είδη. Είναι απλώς σημεία της γλώσσας τα
οποία χρησιμοποιούμε για να κατηγοριοποιούμε τα πράγματα, τα οποία θεωρούμε ότι μοιάζουν
μεταξύ τους αλλά δεν έχουν στην πραγματικότητα την ίδια φύση. Αν είχαν την ίδια φύση ο
γενικός όρος με τον οποίο τα κατηγοριοποιώ θα συντονίζουν μια πραγματικότητα. Ο
νομιναλιστής δεν θέλει καμία.
Η επιστήμη για τον νομιναλιστή είναι πιθανή, δεν μπορεί να έχεις ποτέ βέβαιη γνώση. Τι
βέβαιη γνώση μπορείς να ‘χεις αν δεν μπορείς να βρεις τους σκοπούς; Για τον νομιναλιστή, ο
Θεός θέτει κανόνες οι οποίοι δεν είναι προαιώνιοι, διότι δεν είναι κανόνες που συνάγονται λόγω
της φύσης των ανθρώπων. Άρα ο Θεός θέτει κανόνες για το πως θα φέρεσαι επειδή μπορεί.
Επομένως έχουμε αυτό που λέμε νομικό θετικισμό, δηλ. δίκαιο είναι αυτό που θέτει ο
ισχυρός. Αυτός που έχει την ισχύ να σε υποχρεώσει να συμμορφωθείς, βάσει των κανόνων. Ο
νομιναλισμός έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την παραγωγική του δικαίου. Ο Θεός δηλ. μπορεί να
πει σήμερα «αγαπάτε αλλήλους» και αύριο κάτι άλλο. Αυτό είναι αυθαίρετη βούληση, κατά τον
Όκκαμ. Το δίκαιο δεν έχει πια ρίζες στη φυσική τάξη του κόσμου, ούτε σε μια ορθολογική διάταξη
της φύσης των πραγμάτων, ούτε στην ανθρώπινη φύση, είναι αυθαίρετοι κανόνες από μια
αυθαίρετη βούληση.
Το Αριστοτελικό σύμπαν, το οποίο επικράτησε στο μεσαίωνα μέχρι το Γαλιλαίο, θεωρεί ότι
κάθε πράγμα έχει μια φύση και με βάση τη φύση του έχει και μια ορισμένη θέση. Το σύμπαν
είναι ατελές γιατί αν κάθε πράγμα ήταν στη θέση που θα έπρεπε να είναι σύμφωνα με τη φύση
του, τότε δεν θα υπήρχε λόγος να υπάρχει κίνηση. Κίνηση υπάρχει μόνο για δύο λόγους, η
φυσική όπου ο σπόρος γίνεται φυτό (γέννηση) και η βίαιη κίνηση (παρά φύση), πετάω εγώ μια
πέτρα. Έτσι εξηγείται και η βαρύτητα, γιατί η φυσική θέση της πέτρας είναι στη γη. Αυτή είναι η
διόρθωση της βίαιης κίνησης. Σε ένα τέτοιο σύμπαν δεν μπορεί να υπάρχει κενό. Όλα έχουν μια
θέση. (τελικό αίτιο, φυσικό αίτιο, ποιητικό αίτιο, υλικό αίτιο) Αν δεν υπήρχε κενό, η γη δεν θα
μπορούσε να κινηθεί. Αν το σύμπαν είναι κενό δεν υπάρχουν προνομιούχοι χώροι, δεν υπάρχει
δεξιά αριστερά, διότι το κενό, είναι κενό. Από την αρχαιότητα ως το χριστιανισμό, ο χώρος έχει
6
αξιολογικό πρόσημο. Το πάνω (ουρανός) είναι το καλό, το κάτω είναι το κακό, η απόσταση από το
Θεό, η απόσταση από το πρώτο κινούν ακίνητο. Στον Αριστοτέλη οι αστέρες που είναι από την
αιθέρια ύλη, το πέμπτο στοιχείο, η ύλη τους δεν σβήνεται δεν μεταβάλλεται, είναι μια ανώτερη
ζώνη του πραγματικού από τα επίγεια υλικά πράγματα. Στις ζώνες του πραγματικού υπάρχουν
όντα σύμφωνα με τη φύση τους. Αν βγάλω από τη μέση τη φύση, βγάλω και το ποιητικό αίτιο, το
πάνω και το κάτω παύουν να έχουν οποιαδήποτε σημασία. Έτσι θα οδηγηθούμε στο ανοιχτό
σύμπαν, το 17ο αι.
Όλη η αρχαία ελληνική παράδοση ανατρέπεται από τέλη του 16ου αι. και μετά.
Αν δεν υπάρχουν τα καθόλου, υπάρχουν άτομα. Έτσι αναδύεται το άτομο. Η έννοια του
ατόμου όπως την εννοούμε σήμερα, δεν είναι μια προαιώνια έννοια. Άτομο ο αρχαίος Έλληνας
έλεγε αυτό που δεν μπορεί να κοπεί ή να διαιρεθεί.
Όταν λέμε άτομο με την έννοια που το χρησιμοποιούμε, το χρησιμοποιούμε κατόπιν του
νομιναλισμού. Ο Καστοριάδης είχε πει, μη λέτε άτομο. (στους ψυχαναλυτές, το άτομο δεν είναι
κοινωνικός θεσμός). Το άτομο είναι φαντασιακή σημασία. Είναι μία θέσπιση του πραγματικού,
της ανθρώπινης πραγματικότητας σύμφωνα με την οντολογική επανάσταση που προξένησε ο
νομιναλισμός. Έτσι βλέπουμε πως αναδύεται ο ατομισμός, ο οποίος ήταν άγνωστος πριν από τον
Όκκαμ για τον οποίο υπάρχουν μόνο άτομα.
Στην ολιστική κοινότητα το κάθε μέλος αντλούσε την ολότητά του από το ότι ήταν μέλος της
κοινότητας.
…. = συνύπαρξη ατόμων
κομούνιτας
σήμαινε ότι η κοινότητα προηγείται του ατόμου. Τα μέλη έχουν μια ορισμένη οργανική θέση
στην κοινότητα, όπως ακριβώς τα όργανα ενός σώματος έχουν σχέση με το σώμα. Με βάση το
πρότυπο του σώματος υπήρχαν και ιεραρχήσεις. Η κεφαλή είναι σπουδαιότερη από την καρδιά.
Αν είσαι πόδι είσαι λιγότερο πολύτιμος από εκείνη την τάξη που η κοινότητα έχει ορίσει ότι είναι
η καρδιά της.
Νομιναλισμός = ατομικισμός
Ο ατομικισμός και ο προτεσταντισμός είναι οι πηγές της σύγχρονης δυτικής δημοκρατίας.
Όκκαμ : Αφού μεταξύ επιστήμης και θεού δεν υπάρχει σημείο συνάντησης, και η επιστήμη
είναι πιθανολογία, δεν έχω φύσεις, δεν έχω μια μόνιμη τάξη που να την εγγυάται ένας θεός, αλλά
η τάξη μπορεί να αλλάξει ανά πάσα στιγμή περνάει στον επόμενο διαχωρισμό. Όπως η επιστήμη
δεν συναντιέται με την αποκάλυψη για τον ίδιο λόγο, η επίγεια εξουσία δεν συναντιέται με την
πνευματική εξουσία. Αυτό σημαίνει ότι η επίγεια εξουσία δεν χρειάζεται το χρίσμα από την
εκκλησία, δεν χρειάζεται συγκατάθεση της εκκλησίας ώστε να επιτελέσει το καθήκον της.
Ο πάπας λοιπόν δεν είχε κανένα δικαίωμα να επιλέξει τον αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας, διότι δεν είχε καμία σχέση με την πνευματική εξουσία. Ο διαμεσολαβητικός
ρόλος της εκκλησίας σήμαινε ότι και ο πιθανός μονάρχης και ο Πατριάρχης ή ο Πάπας είχαν τους
ίδιους υπηκόους, τους χριστιανούς. Η σχέση μεταξύ τους ήταν ότι μπορεί μεν ο Πατριάρχης να
ήταν υπήκοος του αυτοκράτορα αλλά και ο αυτοκράτορας ήταν μέλος της εκκλησίας. Γι’ αυτό, αν
ο αυτοκράτορας τα έβαζε με τον Πατριάρχη μπορούσε να την βγάλει καθαρή, αν τα έβαζε με την
εκκλησία δεν υπήρχε περίπτωση να επιβιώσει. Αυτό σήμαινε μια διαρκή εξάρτηση της επίγειας
εξουσίας από την πνευματική, γιατί έπρεπε να πάρει το χρίσμα από την εκκλησία, έπρεπε η
ανάρτηση του στο θρόνου να γίνει μέσω της επανάληψης του μυστηρίου της βάπτισης.
7
 Ο Όκκαμ αλλάζει εντελώς η αντίληψη για την εξουσία, την πολιτική και την μοναρχία.
Θεωρείται ο πρώτος που έθεσε το ζήτημα ανταγωνισμού εκκλησίας και κράτους. Οδήγησε πρώτα
σε ένα ανεξίθρησκο κράτος και μετά σ ένα άθρησκο κράτος, με την έννοια που καθιερώθηκε αυτό
αργότερα στη Γαλλική επανάσταση. Στη Γαλλία έχουμε ένα λαϊκό κράτος, δεν διδάσκονται
θρησκευτικά, αν θες το παιδί σου να γίνει καθολικός το πας σε ιδιωτικό σχολείο. Τα ιδιωτικά
σχολεία είναι θρησκευτικά σχολεία, όλα τα άλλα είναι δημόσια. Αυτός είναι ο γαλλικός
ρεπουμπλικανισμός.
Μέσω του Όκκαμ λοιπόν έγινε η αλλαγή του πολιτικού αντιληπτικού σύμπαντος στη δύση, θα
γίνει με τη θρησκευτική επανάσταση, ενός πατέρα νομιναλιστή. Αν εξαιρέσεις την Ιταλία και την
Ισπανία ο νομιναλισμός ήταν το κύριο φιλοσοφικό ρεύμα σ όλες τις υπόλοιπες χώρες της
Ευρώπης.
Την εποχή που θα κάνει ο Λούθηρος την επανάστασή του με τη μεταρρύθμιση και με τις
τεράστιες πολιτικές συνέπειες που θα έχει αυτή η μεταρρύθμιση, είναι η εποχή που ο
Μακιαβέλλι θα διαχωρίσει την πολιτική από τη χριστιανική ηθική, όπως και την ηθική της
κλασικής πολιτικής φιλοσοφίας, και διαχωρίζοντάς την θα δώσει στην πολιτική μια αυτοδυναμία
σε σχέση με τους σκοπούς και τα συμφέροντά της.
Ο Μακιαβέλλι είναι ο τυπικότερος εκπρόσωπος της νεωτερικότητας, πριν από τον Ρουσσώ,
του λεγόμενου ρεύματος του ρεπουμπλικανισμού, γνωστού ως πολιτικού ανθρωπισμού. Ο
Ρεπουμπλικανισμός είναι ρεύμα της πολιτικής φιλοσοφίας όπως είναι ο φιλελευθερισμός, ο
μαρξισμός, ο οποίος σήμερα καλλιεργείται από τον Φίλ …. στην Αυστραλία και τον Ζαν … στη
Γαλλία. Από την άποψη της ιστορίας των πολιτικών ιδεών εκπρόσωπος του ρεπουμπλικανισμού
είναι ο … Σκίνερ. Ο ρεπουμπλικανισμός γεννιέται από τον Αριστοτέλη, ξαναπαίρνει τα πάνω του
στην αναγέννηση, λόγω του ενδιαφέροντος που δείχνουν οι άνθρωποι για την αρχαιότητα. Ο
ρεπουμπλικανισμός είναι η θεωρία η οποία πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι πρώτα πολίτης και
μετά ιδιώτης και ότι κατεξοχήν αρετή του ανθρώπου είναι η πολιτική του αρετή. Ο
ρεπουμπλικανισμός διαφέρει από το άλλο ρεύμα της φιλοσοφίας που είναι ο κοινωνισμός.
Ο ρεπουμπλικανισμός δεν ενδιαφέρεται για εθνότητα. Ο κοινωνισμός είναι το ρεύμα που
θεωρεί ότι μία κοινότητα πολιτική πρέπει να μοιράζεται τα ίδια εθνοτικά χαρακτηριστικά
(παράδοση, θρησκεία κλπ). Ο ρεπουμπλικανισμός λέει ότι προέχει η πολιτική αρετή και ότι τα
εθνοτικά χαρακτηριστικά ανήκουν στην ιδιωτική σφαίρα, η συμμετοχή στα κοινά έχει σημασία.
Σήμερα στον 21ο αι. σε σχέση με τον ρεπουμπλικανισμό έχουμε δύο τάσεις: τους λεγόμενους
ισχυρούς ρεπουμπλικανούς που λένε ότι είναι στη φύση του ανθρώπου να είναι πολιτικό ον,
προέχει η πολιτική αρετή. Οι άλλοι (soft) λένε ότι πρέπει να είσαι πολίτης για να διαφυλάξεις τα
δικαιώματά σου, είναι δηλ. εργαλειακός ρεπουμπλικανισμός.
Οι άνθρωποι δεν είχαν πίστη στη μετά θάνατον ζωή, η μόνη τους δυνατότητα να παραμείνουν
στη μνήμη, ήταν να συμμετέχουν με τέτοιο τρόπο στις κοινές υποθέσεις, ώστε να γίνουν
αξιομνημόνευτοι. Το μοντέλο του ρεπουμπλικανισμού όπως γεννήθηκε στην αρχαιότητα ήταν το
μοντέλο του ήρωα, υπέρ της σωτηρίας της κοινότητας, υπέρ της δόξας της κοινότητας.
Αυτό το μοντέλο τον 17ο αι. φεύγει, μέσα από τις νέες αντιλήψεις που έρχονται για το
ανθρώπινο ον.
Ο Μακιαβέλλι θαύμασε τις μοναρχίες που γέννησε η μεταρρύθμιση (εθνικές μοναρχίες), αλλά
ακόμα σκεφτόταν με όρους αρχαίας ρωμαϊκής δημοκρατίας. Ο Μακιαβέλλι ήταν υπέρ της
δημοκρατίας. Ο ηγεμόνας ήταν ένα στρατηγικό κείμενο για να πετύχει την ένωση της Ιταλίας. Ο
8
πατριωτισμός του Μακιαβέλλι φαίνεται με την περίφημη φράση «προτιμώ να χάσω την ψυχή
μου παρά να χαθεί η Φλωρεντία».
Η επανάσταση του Λούθηρου είναι η επανάσταση που επηρεάζει όλη την Ελληνική
φιλοσοφία και σκέψη. Ξεκινάει από το θρησκευτικό πεδίο από την μεταρρύθμιση. Το 1517
έχουμε τη θυροκόλληση των 95 θέσεων. Το 1520 έχει ολοκληρωθεί. Ο Λούθηρος ως νομιναλιστής
καταργεί τον μεσολαβητικό ρόλο της εκκλησίας. Η μόνη σχέση που ισχύει είναι η σχέση του
ατόμου με το Θεό, γι’ αυτό δεν χρειάζεται ιερατείο και διαμεσολαβητική σχέση της εκκλησίας. Η
χάρις του Θεού στο άτομο το οποίο διαβάζει την αγία γραφή του αποκαλύπτει την αλήθεια που ο
θεός θέλει να του αποκαλύψει. Ο Λούθηρος είναι ενάντιος σε κάθε μορφή ιερατείου γιατί θεωρεί
ότι η γραφή είναι η ανωνυμία του ατόμου με τη βοήθεια της θείας χάριτος. Με τον Λούθηρο
ξεκινάει ο σκεπτικισμός στην Ευρώπη, με την έννοια ότι είναι το κριτήριο της αλήθειας. Αν δεν
είναι η εκκλησιαστική παράδοση και είναι το άτομο, πως θα διακρίνουμε το άτομο. Μέσα σπό
τον Λούθηρο η σχέση του ανθρώπου με τον Θεό αλλάζει αμετάκλητα. Αυτή η αλλαγή που
σημαίνει κατάργηση του μεσολαβητικού ρόλου της εκκλησίας, αλλάζει και τη σχέση του Βασιλέα
με την εκκλησία. Η βασιλική εξουσία, η μοναρχία αποσυνδέεται πλήρως από τα θεολογικά της
θεμέλια.
Έχουμε το ξεκίνημα μιας νέας αντίληψης, για τις δικαιοδοσίες της εξουσίας, τη φύση της και
για τον τρόπο άσκησής της. Η εξουσία δεν συνιστά πια κρίκο ένωσης της γης με τον ουρανό μέσω
της εκκλησίας. Η εκκλησία πέρα από το φόβο της κόλασης (το δανείζεται από τους μύθους του
Πλάτωνα), δεν είχε στρατό στη διάθεσή της. Η δύναμη καταστολής των αμαρτωλών και τη
δύναμη επέκτασης των χριστιανών μέσω του προσηλυτισμού ήταν στην χριστιανική
αυτοκρατορία.
Η πρώτη μεγάλη αλλαγή με τον Λούθηρο είναι η ανάληψη εθνικών μοναρχιών δηλ. μέσα σε
μια ορισμένη επικράτεια.