Σαν βολίδα…

Ένας τρόπος, μεταξύ άλλων, να ξεκινήσει κανείς μια συνεργατική τάξη

Το 5ο κεφάλαιο από το βιβλίο ΘΕΣΜΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ1 των Φρανσουάζ Τεμποντέν και Φ. Ουρί

Μετάφραση: Χάρης Παπαδόπουλος

Οι γραμμές που ακολουθούν κομίζουν ιστορίες που φαίνονται χωρίς ειρμό αλλά που αποδίδουν αυτό
που συμβαίνει καθημερινά σε μια συνεργατική τάξη του δημοτικού… Αν αυτή η αναλυτική περιγραφή μπορεί
να χαροποιήσει κάποια δασκάλα/δάσκαλο που ενδιαφέρεται να τελειοποιήσει μια τάξη ΠΦ-ΘΠ
(παιδαγωγικής Φρενέ-θεσμικής παιδαγωγικής), αυτό που συμβαίνει εκεί μπορεί να ενδιαφέρει επίσης τον μη
ειδικό.

Έξι χρόνια σε μονοθέσιο σχολείο, χρησιμοποίησα τεχνικές Φρενέ και Θεσμική Παιδαγωγική. Τα
τελευταία Συμβούλια του Ιουνίου αφορούσαν την οργάνωση της καινούριας χρονιάς. Αρκούσε να συνεχίσω.
Ήμουν ικανοποιημένη από την εμπειρία αυτή.

Ωστόσο επέλεξα να μετακινηθώ.

Να ’μαι λοιπόν σ’ ένα καινούριο σχολείο, διθέσιο, του οποίου είμαι Διευθύντρια. Παίρνω μια τάξη με
17 παιδιά διαφόρων ηλικιών, που δεν έχουν καμιά εμπειρία συνεργατικής τάξης. Το πρόβλημά μου: να βάλω
μπρος τη μηχανή γρήγορα.

Το βάρος στο Ελεύθερο Κείμενο… Αυτό που θα πουν ή θα γράψουν θα χρησιμεύσει σαν βάση στο
μάθημα της γλώσσας, αλλά επίσης θα επιτρέψει να ξεκινήσουμε την εφημερίδα και την αλληλογραφία.
Ξαφνικά, παράλογος, ένας φόβος: και αν τα παιδιά δεν επιθυμούν να γράψουν;

Ξέρω πως η τυπωμένη εφημερίδα, τα γράμματα της αλληλογραφίας θα τα παρακινήσουν να γράψουν αλλά
αυτό δεν με καθησυχάζει: αν παρόλα αυτά δεν θα ήθελαν να γράψουν;

Προς το παρόν, τακτοποιώ την τάξη για να πάρω κουράγιο. Φτάνω στο σχολείο με διάφορες κούτες.
Από την πρώτη μέρα, διαμορφώνω τον χώρο: 5 κασελάκια με τυπογραφικά στοιχεία 24άρια και 14άρια, 2
πρέσες, 4 λιμογράφοι2, μεμβράνες πολυγράφου, λίγα εργαλεία, πριόνι, συρραπτικά, ένα σετ χαρακτικής σε
λινόλεουμ, χαρτί, καρτελοθήκες, κείμενα, εφημερίδες, κτλ. Όλο αυτό το υλικό είναι χρήσιμο αν θέλω να
ξεκινήσω ταχύτατα.

1
Françoise Thébaudin, Fernand Oury, Pédagogie Institutionnelle, éditions Matrice, 1995
22
Από τότε που ο συνεταιρισμός του κινήματος Φρενέ δεν παράγει πια τυπογραφεία, είναι πιο δύσκολο να προμηθευτεί
κανείς τυπογραφικό υλικό. Για εκείνους που δεν έχουν πρόσβαση σε άλλο τρόπο αναπαραγωγής, ο λιμογράφος
(limographe), απλοποιημένο αντιγραφικό μελάνης, επιτρέπει την εκτύπωση πολλών αντιγράφων με κείμενα και
ζωγραφιές χρησιμοποιώντας μεμβράνες. Απλό εργαλείο και με χαμηλή τιμή. Περιέργως, στην εποχή της πληροφορικής,
δεν μας γεννάει, παιδαγωγικά, την αίσθηση του αναχρονιστικού.

1
 Πού βρισκόμαστε μετά από 6 εβδομάδες;

Σήμερα, 22 Οκτωβρίου, κάνουμε ήδη την δεύτερη ερευνητική έξοδο. Ένας γείτονας μάς πηγαίνει στο
έλος. Μας δείχνει παλιά εργαλεία, ογκόλιθους, κτλ. Παρά το κρύο τα παιδιά θέτουν ερωτήματα, ακούνε… Η
συγκομιδή είναι καλή. Έχουμε υλικό για να φτιάξουμε ένα άλμπουμ για τους αλληλογράφους μας. «Να
συνδεθούμε με τη ζωή» (Σ. Φρενέ).

Χτες, 21 Οκτωβρίου, τα εργαστήρια ήταν έτοιμα. Πέντε ομάδες των 3 ή 4 παιδιών. Συζητάνε καθώς
εργάζονται. Δίχως ιδιαίτερες δυσκολίες: μια ομάδα στοιχειοθετεί το κείμενο στο τυπογραφείο, μια άλλη
τυπώνει στην πρέσα, μια τρίτη ετοιμάζει μια χάραξη το λινόλεουμ, μια τέταρτη ομάδα τυπώνει μια εικόνα με
το χνάρι/πατρόν (διχρωμία), μια πέμπτη περνάει χάντρες (κολιέ).

Προχτές, 20 Οκτωβρίου, ήταν η Επιλογή των ελεύθερων κειμένων. 17 μαθητές και μαθήτριες, 16
κείμενα που παρουσιάστηκαν. Η Μισέλ, 9 χρονών, προεδρεύει στη σύνοδο. Όλοι προσέχουν. Σ’ ένα τραπέζι,
επίσης με προσοχή, κρατάω σημειώσεις. Το κείμενο της Σαντρίν (7 χρονών) ψηφίστηκε. Είναι η πρώτη φορά
που πετυχαίνει να γράψει μόνη της. Το κείμενό της επιλέχθηκε. Σημαντικό γι’ αυτήν.

Γράφουν. Γιατί; Τι είναι αυτό που τους εμπνέει;

Το Άγιο Πνεύμα έχει άλλα πράγματα να κάνει από το να επισκέπτεται τις τάξεις Φρενέ. Ας είμαστε
ρεαλιστές: ας μιλήσουμε για παιδιά ανήσυχα, για ωκεάνειο κλίμα και ασφαλώς για κοινωνικοπολιτισμικό
επίπεδο.

Μπορώ να μιλήσω για συνεργατική τάξη; Όχι αληθινά, όχι ακόμη. Η Σοφία, ο Λοΐκ, ο Κριστόφ, η Καρόλ και
άλλοι επίσης δεν έχουν μπει σκόμη στην ομάδα.

Τι έχει συμβεί από την έναρξη της χρονιάς;

Ξαναδιαβάζω το ημερολόγιό μου. Φλας μπακ.

Πέμπτη 8 Σεπτεμβρίου, πρώτη μέρα του σχολείου: όλοι γράφουν...

Τα παιδιά εκτελούν διαγνωστικά τεστ που τους μοίρασα για να εκτιμήσω το σχολικό τους επίπεδο. Να
ξέρω σε ποιον απευθύνομαι, αλλιώς κινδυνεύω να μιλάω μόνη μπροστά σ’ ένα κοπάδι. (πβ. QCC σελ. 42-43).

Πνιγμένη από εργασίες διευθέτησης, εισάγω τις αρμοδιότητες (δουλειές).

- Ποιος θέλει να γράφει την ημερομηνία;

- Εγώ! Εγώ!
- Θέλεις να είναι η δουλειά σου;
Τέσσερις αρμοδιότητες κατανέμονται (δοκιμαστικά): η ημερομηνία, η ώρα, οι πόρτες, τα
παράθυρα.

Τους μιλάω για την αλληλογραφία:

- Θα δεχόμαστε γράμματα από μια άλλη τάξη. Θα τους απαντάμε.

Η ιδέα τους ενδιαφέρει, αλλά προς το παρόν δεν είναι παρά λόγια. Όσο για μένα, δεν μπορώ πια ούτε
να σκεφτώ μια σχολική χρονιά δίχως αλληλογραφία από την πρώτη μέρα. Όμως είμαι ήσυχη. Το έχω
συμφωνήσει με τον συνάδελφο στο Μπελφόρ.

2
 Ο καθένας γράφει ένα κείμενο με ελεύθερο θέμα, για την μελλοντική εφημερίδα. Τρία παιδιά της
Α΄ τάξης που δεν ξέρουν να γράφουν έρχονται να μου υπαγορεύσουν το κείμενό τους. Όλοι
γράφουν.

Δεύτερη μέρα: λέξεις χωρίς νόημα, σημαίνοντα δίχως σημαινόμενα

Διαγνωστικά τεστ (συνέχεια). Επειτα... πρώτη Επιλογή κειμένων. Παρουσιάζω διάφορες σχολικές
εφημερίδες. Τις φυλλομετρούν και αρχίζουν να διαβάζουν με λαιμαργία. Τα παιδιά ενδιαφέρονται για τις
ιστορίες άλλων παιδιών. Τι το περίεργο;

Εντούτοις διακόπτω την ανάγνωσή τους:

- Δεν θα τις διαβάσουμε τώρα. Θα σας άρεσε να φτιάξετε κι εσείς μια εφημερίδα;
- Ναι..αι..αι (μια βουή)!
- Λοιπόν, θα διαλέξουμε ένα κείμενο για την εφημερίδα.

Ορισμένα παιδιά βγάζουν τα τυπωμένα κείμενα που τους είχα μοιράσει την προηγούμενη μέρα για τα
τεστ της γλώσσας.

- Όχι, θα βάλουμε ένα κείμενο απ’ αυτά που γράψατε χτες. Ο καθένας θα διαβάσει το κείμενό του
κοντά στον πίνακα, κατόπιν θα ψηφίσουμε.
Ταραχή και ανησυχία κατακλύζουν την τάξη. Σημάδι επιθυμίας.

Είμαι πρόεδρος και γραμματέας:

- Δεν κοροϊδεύουμε. Ακούμε όποιον μιλάει. Ζητάμε τον λόγο... Ο καθένας από σας διαθέτει δυο
ψήφους. Η Επιλογή των κειμένων αρχίζει!...

Γράφω τους τίτλους στον πίνακα. Ο καθένας έρχεται και διαβάζει το κείμενό του, βοηθάω όσους
δυσκολεύνται. Το φύλλο τρέμει στα χέρια της Λουσίλ: ο φόβος, ασφαλώς, της κρίσης των άλλων και της
κριτικής. Την καθησυχάζω:

- Είναι δύσκολο αυτό που σας ζητάω, αλλά μην ανησυχείς... Εδώ δεν κοροϊδεύει κανείς. Ερωτήσεις;
Δεν αφήνω τίποτα να πέσει. Υποδέχομαι κάθε λόγο.
Ο Λοΐκ δεν μπορεί να κρατηθεί και κριτικάρει:
- Δεν το είπε καλά, υπάρχουν επαναλήψεις.

ΠΡΟΕΔΡΟΣ, εγώ. – Δεν είναι η στιγμή. Θα διορθώσουμε αργότερα. Έχεις κάποια ερώτηση;

Δίνω τις ψήφους μου για ένα ρεαλιστικό κείμενο και για «Το μωρό», που έγραψε η Σαντρίν.
Δεν φαίνεται να έχει καμιά διάθεση να εργαστεί. Εξάλλου είναι φλύαρη, με την Καρόλ. Αλλά αυτή η
ώρα μοιάζει να την ενδιαφέρει. Είναι η στιγμή να την «πιάσω».

Οι μεγάλοι είναι αμήχανοι, δεν έχουν εδώ την πρωτοκαθεδρία. Δεν είναι ο νόμος του πιο
ισχυρού. Ξανακερδίζουν όμως το έδαφος την στιγμή της ψήφου: οι μεγάλοι αποφασίζουν. Οι μικροί
ακολουθούν. Επιλέγεται ένα κείμενο του Μπαρμπαπαπά.

- Θα τυπώσουμε την Δευτέρα. Για να γίνει αυτό θα δουλέψουμε ομαδικά, με αρχηγούς των ομάδων
που θα μάθουν να τυπώνουν και που, στη συνέχεια, θα εκπαιδεύσουν τα μέλη της ομάδας τους.

3
 Παρουσιάζω το ήδη εγκατεστημένο υλικό: κάσες, πρέσες, ρολά, μελάνια,...
Παρουσιάζω την βιβλιοθήκη στην Μισέλ, που προσφέθηκε να είναι υπεύθυνη. Όλοι ακούνε.

Άλλες αρμοδιότητες (δουλειές): τα τρυγόνια, ο ταχυδρόμος, τα λουλούδια.

- Δοκιμαστικά, θα ξαναμιλήσουμε στο Συμβούλιο (καμία απόφαση δεν είναι οριστική).
Μιλάω για την άδεια να κυκλοφορεί κανείς, για τα χρώματα της συμπεριφοράς, πράγματα για τα
οποία ακούνε πρώτη φορά, όπως και για το Συμβούλιο. Αναρωτιούνται τι είναι όλα αυτά που τους
έπεσαν στο κεφάλι. Ούτε μπουχτισμένοι απ’ το σχολείο, ούτε «επαναστάτες αμφισβητίες»,
αποδέχονται τον νεωτερισμό. Για ένα πράγμα είναι βέβαιοι: δεν θα είναι όπως συνήθως. Όλες
αυτές οι άγνωστες λέξεις, σημαίνοντα χωρίς σημαινόμενα, τους κινούν το ενδιαφέρον. Αλλά ξέρω
επίσης ότι με περιμένουν στη γωνία.

Τρίτη μέρα: τα χρώματα και το νόμισμα

Διαγνωστικά τεστ (συνέχεια και τέλος).

- Από την Δευτέρα θα έχετε τα χρώματά σας και θα πληρώνεστε.

- Μ’ αληθινά λεφτά;
- Ένα εσωτερικό νόμισμα (δείχνω το ταμείο που είναι ήδη έτοιμο).
- Τι θα τα κάνουμε;
- Θα αγοράζετε και θα πουλάτε στο παζάρι του επόμενου Σαββάτου.
Αυτό τους ενδιαφέρει. Να πληρώνεσαι για να εργάζεσαι, πρωτοφανές! Ασύλληπτο!

Το απόγευμα, μόνη μου, κρεμάω τους κανόνες της γραμματικής, τα υποδείγματα γραφής, κάποιους πίνακες:
αρμοδιότητες, χρώματα (ζώνες), Επιλογή κειμένων.

Τέταρτη μέρα: ένα πλαίσιο ακόμη κενό

Πρώτο «Τι νέα;». Εξηγώ:

- Μπορεί να πει κανείς ό,τι θέλει, δεν κοροϊδεύουμε, ακούμε όποιον μιλάει, ζητάμε τον λόγο. Ποιος
έχει κάτι να μας διηγηθεί;
Σιωπή... (Δεν είναι τρελοί!). Περιμένω λίγα λεπτά, έπειτα:
- Το «Τι νέα;» τελείωσε.
Ουδείς λόγος να μιλήσουν δημόσια. Το ξέρουμε: στις επιμορφώσεις αρκεί να βάλεις τους
ανθρώπους σε κύκλο και να τους προσκαλέσεις να μιλήσουν για μείνουν σιωπηλοί. Το «Τι νέα;»
δεν υπάρχει ακόμη ως Τόπος λόγου.

Πρώτη βελτίωση του κειμένου εν όψει της δημοσίευσής του στην εφημερίδα. Κοινή εργασία όλων (Α΄,
Β΄, Γ΄, Δ΄ τάξη), χρονοβόρα και δύσκολη. Δεν το έχουν ξανακάνει ποτέ. Είναι φανερό, δεν έχουν συνηθίσει να
ζητάνε τον λόγο. Είμαι απόλυτη: οι μικροί θα μιλάνε κατά προτεραιότητα.

Μια άλλη δυσκολία για την τάξη: να σεβαστούν την σκέψη του συγγραφέα. Ο καθένας θα ήθελε να
ξαναγράψει το κείμενο κατά την γνώμη του. Ούτε κουβέντα! Ο συγγραφέας είναι στον πίνακα και αυτός θα
έχει τον τελευταίο λόγο.

Θέτουμε σε κυκλοφορία το εσωτερικό νόμισμα. Ο καθένας παίρνει δύο πόντους.

Γενέθλια-έκπληξη. Ο Αντουάν μας φέρνει ένα γλυκό. Οι συζητήσεις πάνε κι έρχονται.

4
 - Σήμερα το πρωί, στο «Τι νέα;» δεν είχατε τίποτε να πείτε. Παράξενο δεν είναι;
Με κοιτάζουν σκεπτικοί.

Τυπογραφείο: εντατική εκπαίδευση των πέντε αρχηγών των ομάδων (τα πέντε παιδιά της Δ΄). Οι άλλοι
ζωγραφίζουν.

Άλλες αρμοδιότητες (δουλειές): οι μαρκαδόροι, το νερό, τα λαδοπαστέλ, το τυπογραφείο.

Δυο μαθητές:

- Κυρία, θα φτιάξουμε τις ομάδες;

- Αργότερα.

Πέμπτη μέρα: η πρώτη σελίδα...

Ξεκινάει η ατομική εργασία στα μέτρα του κάθε παιδιού, με γραμματική και προβλήματα.Δίνω τα
αποτελέσματα των διαγνωστικών τεστ σε φωτοτυπημένες προόδους (τετράδιο των χρωμάτων). Παρουσιάζω
τις αντίστοιχες καρτέλες εξασκησης στις εργασίες, δίνω στον καθένα την καρτέλα που αντιστοιχεί στο επίπεδό
του.

Ανάγνωση - παρουσίαση: ο καθένας έχει προετοιμάσει ένα κείμενο που οφείλει να το αναγνώσει
δημόσια. Μπροστά σ’ όλη την τάξη είναι δύσκολο.

Πρώτη προσπάθεια εκτύπωσης. Όλοι κοιτάζουν:

- Ω, είναι ωραίο!
- Ναι, αλλά υπάρχουν λάθη, πρέπει να διορθωθούν. Θα κάνουμε την εκτύπωση αργότερα.

Έκτη μέρα: προτείνω και αποφασίζω!

Δεύτερο «Τι νέα;». Ξαναλέω τους κανόνες και προτείνω έναν καινούριο νόμο: «Κανείς δεν ξαναλέει
αλλού αυτά που άκουσε εδώ...» Ο Κριστιάν διηγείται μια ιστορία, δείχνω το ενδιαφέρον μου κάνοντας δύο
ερωτήσεις. Έπειτα, ησυχία:

- Το «Τι νέα;» τελείωσε.

Δεύτερη Επιλογή κειμένων. Προεδρεύω στη συνάντηση και ζητάω έναν γραμματέα. Εισάγω τον
κανόνα: «Εκείνος που φλυαρεί αντί να ακούει θα κατονομάζεται ως ενοχλητικός. Αν γίνει ενοχλητικός
δεύτερη φορά θα αποκλείεται.»

Παρουσιάζονται 14 κείμενα. Επιλέγουν εκ νέου ένα κείμενο του Πιερ (ιστορία ενός ξυπνητηριού που
σφαγιάζει τον πατέρα του).

- Όχι, δεν υπάρχει μόνο ο Πιερ στην τάξη. Θα πάρουμε το επόμενο κείμενο. Υπάρχει αντίθετη
γνώμη; (φυσικά, κανείς δεν αντιδρά).
- Το κείμενο του Πιερ θα το χρησιμοποιήσουμε στην αλληλογραφία. Η επιλογή των κειμένων
τελείωσε.
Το κείμενο που επιλέχθηκε είναι του Λοΐκ (ενός άλλου της Δ΄ τάξης)

5
 Θα μπορούσα να έχω προειδοποιήσει: δεν μπορεί να επιλεγεί κανείς δύο φορές για την ίδια
εφημερίδα. Ο κίνδυνος είναι οι συγγραφείς που ήδη επιλέχθηκαν να μην γράφουν πια. Θα μπορούσα να τους
βάλω να ξαναψηφίσουν. Δεν κινδυνεύουμε όμως έτσι να ψηφίζουμε 10 φορές και κατ’ αυτόν τον τρόπο να
απαξιώσουμε την Επιλογή; Δεν δίστασα. Ό,τι ειπώθηκε ειπώθηκε. Θα δούμε αργότερα.

Πράγματι δεν θα ξαναμιλήσουμε γι’ αυτό παρά στο Συμβούλιο της 13ης Δεκεμβρίου (τρεις μήνες
αργότερα) και θα αποφασίσουμε μαζί: «Όχι τρία κείμενα του ίδιου συγγραφέα στην εφημερίδα, παίρνουμε το
επόμενο».

Λέω «προτείνω», αλλά αποφασίζω. Ακόμη χειρότερο, εισάγω τους κανόνες χωρίς να ζητάω την
έγκριση κανενός! Κατέχω νόμιμα κάθε εξουσία μέσα στην τάξη. Την χρησιμοποιώ δίχως ενδοιασμούς. Κάτι
που θα σκανδάλιζε τους καθηγητές μας της μη-κατευθυντικότητας3. Από ποιον θα ζητούσε ο Φρενέ την
έγκριση να εισάγει την μικρή μηχανή που θα άλλαζε την παιδαγωγική;

Εισάγω μικρές «θεσμικές» μηχανές που θα παράγουν και θα διαμοιράσουν εξουσία και ελευθερία
δράσης. Απομένει να δω τι θα την κάνω... Ένα πράγμα είναι σίγουρο: δεν έχω την πρόθεση ν’ αφήσω τα
πράγματα να κυλάνε ούτε ν’ αφήσω να εγκατασταθεί μια δικτατορία των μεγάλων παιδιών. Γιατί ο χώρος της
εξουσίας δεν μένει ποτέ κενός. Υπεύθυνη της τάξης, έχω αυτή την εξουσία, και την χρησιμοποιώ για να
εγκαθιδρύσω «θεσμούς» που θα την διαμοιράσουν σε όλους. Κανείς δεν αποκλείεται.

Εργαστήρια. Αποφασίζουμε (είμαι κι εγώ μέρος αυτού του πρώτου πληθυντικού προσώπου) εκτός
Συμβουλίου, ο χρόνος μας πιέζει: τι ποσότητα θα τυπώσουμε; 55 αντίτυπα στην άκρη + άλλα 55 για την
εφημερίδα, σύνολο 110. Τα παιδιά δεν καταλαβαίνουν καλά. Τόσο το χειρότερο, θα ξαναμιλήσουμε γι’ αυτά
στα μαθηματικά.

Στο «Τι νέα;», στην Επιλογή των κειμένων ή αλλού, ασκούνται κριτικές, γίνονται προτάσεις. Δεν είναι ο
τόπος γι’ αυτά:

- Θα το δούμε αυτό στο Συμβούλιο.

Κατά κάποιον τρόπο, εξαγγέλω το Συμβούλιο χωρίς να εξηγώ περί τίνος πρόκειται. Αλλά έχουν
παρατηρήσει ότι όταν ανακοινώνω κάτι, μετά αυτό έρχεται.

Έβδομη μέρα: η αλληλογραφία

Δεύτερη βελτίωση κειμένου. Οι μεγάλοι προτείνουν τροποποιήσεις (στο λεξιλόγιο, στο στυλ) που τις
γράφουν στο πρόχειρο ενόσω οι μικροί (Α΄ και Β΄ τάξη) «χτενίζουν» το κείμενο (ορθογραφικά λάθη) μαζί μου.
Στην καθαυτό βελτίωση του κειμένου τα πρωτάκια προσπαθούν να παρακολουθήσουν, έπειτα
εγκαταλείπουν. Αντιγράφουν το δικό τους κείμενο ή κάνουν κάτι άλλο (ατομική εργασία, αυτοδιόρθωση)
αλλά δεν ενοχλούν.

Έρχεται το πρώτο δέμα από το άλλο σχολείο! Περιέχει ένα συλλογικό γράμμα, ένα σχεδιάγραμμα της
τάξης τους, έναν χάρτη της γειτονιάς τους, ατομικές επιστολές («αγαπητέ αλληλογράφε...») όπου ο καθένας

3
Και σε λίγο της «πολιτειότητας»;
6
παρουσιάζει τον εαυτό του και, ασφαλώς, ένα γράμμα του δάσκαλου που μου δίνει ορισμένες σημαντικές
πληροφορίες για τους μαθητές του που τους γνωρίζει καλά4.

Σ’ ένα φύλλο χαρτί γράφω ονόματα, επίθετα, ηλικίες και την τάξη του κάθε αλληλογράφου. Εξηγώ:

- Όλοι οι αλληλογράφοι λαμβάνουν μια επιστολή, και απαντάμε σε όλες τις επιστολές. Είναι 21
παιδιά, εμείς είμαστε 17, λοιπόν 4 από σας θα έχουν δυο αλληλογράφους.
Ο καθένας διαλέγει έναν ή δύο αλληλογράφους. Παρεμβαίνω διακριτικά, προεδρεύω και
επαγρυπνώ. Κατόπιν τους μοιράζω τα γράμματα. Όλοι μοιάζουν ευχαριστημένοι... και αν υπάρξει
ανάγκη μπορούμε να τα αλλάξουμε. Ο καθένας γράφει.

Η τάξη παίρνει ζωή. Τους ανακαλύπτω λιγάκι μέσα από τις επιστολές τους. Αυτό είναι, μιλάνε,
υπάρχουν: αν θα έπρεπε να κρατήσω μόνο μία τεχνική, θα διάλεγα την αλληλογραφία!

Το πρώτο Συμβούλιο αναβάλλεται. Προηγείται το να απαντήσουμε στους αλληλογράφους μας. Εκτός

αν υπάρξει κάτι το επείγον, το Συμβούλιο είναι πάντοτε εκεί, και περιμένει στο φαντασιακό των παιδιών.

Όγδοη μέρα: πρώτες κοινές αποφάσεις

Πρώτο Συμβούλιο. Εξηγώ: «Εδώ μιλάμε για την τάξη, λέμε τα παράπονά μας, κάνουμε κριτική,
προτείνουμε και αποφασίζουμε όλοι μαζί. Εδώ, και όχι αλλού.» Προτείνω να μιλήσουμε γι’ αυτό που υπάρχει
ήδη και για το οποίο μπορούμε να μιλήσουμε. Όλοι έχουν κάτι να πουν σε σχέση με τις αρμοδιότητες
(δουλειές), και μετά λαμβανονται κάποιες αποφάσεις:

- Το σιγύρισμα από ομάδες των δύο, ο καθένας με τη σειρά του

- Χρειαζόμαστε πατάκια για τις πόρτες. Η δασκάλα να ζητήσει από τον Δήμο.
- Οι δουλειές (αρμοδιότητες) που μοιράστηκαν δοκιμαστικά αποφασίζεται να παραμείνουν ως
έχουν.
Τα γράφουμε όλα αυτά στο τετράδιο των αποφάσεων.

Αλληλογραφία: αποστολή του πρώτου δέματος που περιέχει ατομικές επιστολές και μια σειρά από
τυπωμένα κείμενα.

Κρεμάμε στην τάξη τα κριτήρια για τα χρώματα (ζώνες) συμπεριφοράς, τις διάφορες αρμοδιότητες,
τον πίνακα των εργαστηρίων, την λίστα των αλληλογράφων (ποιος αλληλογραφεί με ποιον...), τον πίνακα των
αποστολών, την εφημερίδα τοίχου.

Ένατη μέρα: μοίρασμα της εξουσίας

Παρουσίαση των νέων αναρτήσεων στους τοίχους της τάξης.

«Τι νέα;»: 7 παρεμβάσεις. Ο Αντουάν μας συγκινεί με την ιστορία μιας γάτας που δέχθηκε ένα βελάκι
στη μύτη.

Αλληλογραφία: σύνταξη, αντιγραφή και διακόσμηση της συλλογικής επιστολής. Οι αλληλογράφοι,

εκπαιδευμένοι, μάς έχουν θέσει ερωτήσεις.

Θα κάνουμε λοιπόν μια έρευνα (μέσα σε δέκα μέρες)... Οι αλληλογράφοι μας θέλουν να μας
γνωρίσουν. Χάρη σ’ αυτούς αυτό που ζούμε γίνεται αντικείμενο λόγου, αποκτά νόημα για μας.

4
Αν έχει κανείς μια καινούρια τάξη ίσως είναι σκόπιμο κάποιες φορές να περιμένει λιγάκι, ακριβώς για να γνωρίσει
καλύτερα τα παιδιά του.
7
 Γεωγραφία (που αποκτά αξία μέσω της αλληλογραφίας): σχεδιάγραμμα της τάξης (μέτρηση,
παρουσίαση, κλίμακα, κτλ), χάρτης του συνοικισμού της Λα Πιβαρντιέρ. Εξηγούμε στα άλλα παιδιά το πώς
οργανωνόμαστε. Τους μιλάμε πολύ για το Συμβούλιο.

Εργασία σε ομάδες. Μερικοί δεν κάνουν τίποτε, κοιτάζουν αλλά σιωπούν. Κατόπιν βελτίωση του
κειμένου από κοινού, συζήτηση. Το γράμμα έχει τελειώσει στις 16.30΄, έτοιμο να φύγει.

Επιλογή κειμένων. Καθώς τα πράγματα στην τάξη γίνονται πιο σύνθετα, τα παιδιά δεν είχαν τον χρόνο
να γράψουν κείμενα «για την Επιλογή κειμένων». Σκεπτόμενη ότι δεν θα υπάρχει κανένα κείμενο για
παρουσίαση, υπολογίζω, σαν τα παιδιά, ότι η Επιλογή θα ματαιωθεί. Κάτι τέτοιο θα με βόλευε πολύ: όχι
κείμενο που επιλέχθηκε, άρα όχι βελτίωση κειμένου, άρα χρόνος που θα περισσέψει για άλλα πράγματα.
Προεδρεύω με επισημότητα: «η Επιλογή κειμένων αρχίζει...»

- Μα δεν έχουμε γράψει, δεν έχουμε κείμενο!

Ψίθυροι. Κουφή στα παράπονα και τις διαμαρτυρίες, συνεχίζω:
- Ποιος έχει ένα κείμενο να μας παρουσιάσει;

Μόνο η Σοφία το είχε σκεφτεί. «Υπάρχουν άλλα κείμενα;» Είμαι έκπληκτη αλλά η μηχανή έχει πάρει
μπρος. Η Σοφία παρουσιάζει την εργασία της. Αδύνατον να επιλέξεις, δεν υπάρχει παρά ένα κείμενο:

- Αυτό το κείμενο είναι άξιο για την εφημερίδα;

Σε 10 δευτερόλεπτα η τάξη έρχεται τούμπα. 16 υπέρ, 1 κατά.
- Η Επιλογή των κειμένων ολοκληρώθηκε.

Στην αρχή έκπληκτοι, έπειτα δυσαρεστημένοι, τελικά επιδοκιμάζουν. Η Επιλογή κειμένων γίνεται ένα
τελετουργικό, ένα σημείο αναφοράς. Αυτή η συνεδρίαση θα αποδειχθεί χρήσιμη: είτε υπάρχει χρόνος
για γράψιμο είτε όχι, εφεξής θα υπάρχουν πάντοτε κείμενα για παρουσίαση. Όσο για μένα, δεν θα
μπορώ πια να επιτρέπω στον εαυτό μου να την καταργεί χωρίς να συμβουλευτώ σοβαρά την τάξη.
Από εκείνη την μέρα, η Επιλογή κειμένων δεν μου ανήκει πια, έχουν ψηφίσει υπέρ, την μοιραζόμαστε.

Τα πρώτα αποτελέσματα της «μηχανής»

Δέκατη μέρα: η δασκάλα δέχεται κυρώσεις

Κάνω ένα λάθος σε μια πράξη και ο Λοΐκ προτείνει:

- Ένα πρόστιμο 10 πόντων για την δασκάλα.

Κατάπληξη στην τάξη: η δασκάλα τιμωρημένη από έναν μαθητή! Πέφτει σιωπή.
- Εντάξει, αλλά αφού πληρώνομαι σε φράγκα, πληρώνω τα πρόστιμά μου σε κέρματα των 50
λεπτών και τα δίνω στον συνεταιρισμό.
Μένουν εμβρόντητοι: η δασκάλα μπορεί να κάνει λάθος όπως μια μαθήτρια, πληρώνει ένα
πρόστιμο... Δεν είναι παντοδύναμη, είναι ένα ανθρώπινο πλάσμα όπως εμείς, που έχει κάποια
εξουσία αλλά όχι την εξουσία. Ίσως να μπορέσουμε να μιλήσουμε για δημοκρατία.

Δεύτερο Συμβούλιο:

- Η Μισέλ και ο Αντουάν παραπονιούνται η μία για τον άλλο. Ο Λοΐκ: «Όταν κάτι τρέχει, το
ρυθμίζουμε στο διάλειμμα!» Για να δούμε. Γνωστά πράγματα... Τι να σκέφτεται γι’ αυτό ο
8
 Αντουάν (12 χρονών, 1,60 ύψος, 60 κιλά); Μπορεί να χτυπηθεί με την Μισέλ (9 χρονών, 1,20
ύψος, 30 κιλά);

Κάνω «καλές προτάσεις» που γίνονται εύκολα «καλές αποφάσεις»:

- «Δεν χτυπιόμαστε, μιλάμε στο Συμβούλιο. Δεν ενοχλούμε εκείνους που εργάζονται». Είναι
κάποιοι οδοδείκτες που δεν θα αποκτήσουν νόημα παρά σταδιακά.
- Ο κανόνας των ενοχλητικών επιβεβαιώνεται και γράφεται στο τετράδιο αποφάσεων.
- Αρμοδιότητες, προσωρινά ανατεθειμένες συζητιούνται, αποφασίζονται και μετά γράφονται.
- Εισάγω μια άλλη λέξη-κλειδί. Αν ένας υπεύθυνος προτείνει κάτι και κανείς δεν αντιτίθεται σ’ αυτό,
τότε ανακοινώνω: «Ο υπεύθυνος μίλησε» και η απόφαση είναι ειλημμένη. Όχι υπευθυνότητα
χωρίς εξουσία (βλ. παραπάνω σελ /////).
Ένα παιδί ξαναδιαβάζει αυτές τις αποφάσεις μέσα σε απόλυτη ησυχία.

Κοινωνιόγραμμα-εξπρές: για να αποφύγω να φτιάξω ομάδες εκρηκτικές ή κοιμισμένες (βλ.

παραπάνω σελ. ////). Έτσι ανακαλύπτω απορρίψεις, συμπάθειες που δεν τις υποπτευόμουν. Άλλη
παρατήρηση: κανένα παιδί δεν ξεχάστηκε. Είναι πολύ σημαντικό, προπαντός για τους «πρώην
πάτους της τάξης», που το στάτους τους είναι πάντα αυτό, λιγότερο ή περισσότερο.

Εντέκατη μέρα, 22 Σεπτεμβρίου: η «μηχανή» δουλεύει

Τέταρτη επιλογή κειμένων. Η Κριστέλ (Δ΄τάξη) προεδρεύει με τη βοήθεια μιας καρτέλας-οδηγού που,
πολύ γρήγορα, θα γίνει περιττή. Την βοηθάω λιγάκι, τα καταφέρνει αξιοπρεπώς. Ένας άλλος μαθητής είναι
γραμματέας. Σε επαγρύπνηση, ήσυχα, διαθέσιμη, κρατάω σημειώσεις: 17 μαθητές, 17 κείμενα για
παρουσίαση. Αυτή τη φορά δεν πρόκειται για «υποχρεωτικό ελεύθερο κείμενο», αλλά για γραπτή ελεύθερη
έκφραση. Επιλέγεται Ο χωρικός και ο βασιλιάς του Κριστόφ.

Εργαστήρια. Λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματα του κοινωνιογράμματος, προτείνω προσωρινές

ομάδες. Ούτε ενθουσιασμός, ούτε κραυγές. Βρίσκουν ένα όνομα της ομάδας τους και στρώνονται στη
δουλειά: λιμογράφος, τύπωμα στην τυπογραφική, άλμπουμ της τάξης για τους αλληλογράφους, ζωγραφική,
σύνθεση.

Στο ημερολόγιό μου:

«Η επιλογή κειμένων, θεσμός φαινομενικά απλός, προσελκύει το ενδιαφέρον μικρών και μεγάλων παιδιών.
Απόψε, θα έλεγα στα σίγουρα ότι «η μηχανή» ξεκίνησε, με κραδασμούς... Η τάξη, λιγάκι μέσα στην ομίχλη,
βρίσκεται καθ’ όδόν προς τον συνεταιρισμό».

Υστερόγραφο: καθ΄οδόν προς...

Αυτό το γρήγορο και κατευθυντικό ξεκίνημα απαιτεί κάποιον σχολιασμό, που με την αναγκαία
απόσταση είναι πιο εύκολο να υπάρξει. Μα ακόμη κι αν το ξεκίνημα ήταν πιο αργό και προοδευτικό, αυτά τα
σχόλια δεν θα ήταν λιγότερο απαραίτητα.

9
Καταρχήν ας είμαστε τίμιοι: εκκινώντας εκ νέου από το μηδέν... ή σχεδόν.

Οι σχολικοί αλληλογράφοι μου, οι επισκέψεις σε τάξεις, οι επιμορφώσεις (CEMEA, ICEM, CEPI και 4
πρακτικές επιμορφώσεις «Γέννηση του συνεταιρισμού»), οι συναντήσεις, τα διαβάσματά μου: δεν έχω και
λίγα εργαλεία στο ταγάρι μου. Ξέρω να χρησιμοποιώ τις Τεχνικές Φρενέ και την Θεσμική Παιδαγωγική. Θα το
προσέξατε, έχω επίσης υλικό: καμιά εικοσαριά κούτες ποικίλων προελεύσεων. Και επιτέλους έχω, όπως λένε,
«εμπειρία»: έντεκα έτη. Πέντε χρόνια σε σχολεία στρατώνες, εκ των οποίων τα τρία ως αναπληρώτρια.
Φύλαξη, επιβίωση. Εκείνη την εποχή, δίχως εφόδια, μόνη, παρά τον Ρουσώ, τον Ίλιτς, τον Νηλ, τη
γλωσσολογία, τα μοντέρνα μαθηματικά και τον επιθεωρητή, βρίσκομαι απέναντι σε παιδιά που ευτυχώς,
είναι ανελέητα. Έξι χρόνια σε μονοθέσιο σχολείο, σ’ ένα χωριό με καμιά εκατοστή κατοίκους. Δοκιμάζω
τεχνικές, προμηθεύομαι υλικό, θέτω σε εφαρμογή θεσμούς. Συναντάω πολλές δυσκολίες, δεν κάνω πίσω και,
τελικά, πετυχαίνω.

Αυτή η εμπειρία, αυτά τα εργαλεία, παρότι με βοηθάνε να βάλω μπρος την νέα μου συνεργατική τάξη
δεν με απαλλάσουν... από αυτή την τάξη: από τους μαθητές, την ομάδα, τα λόγια τους, την επιθυμία τους, τις
σχέσεις τους. Αντίθετα απ’ ότι θα μπορούσε να νομίσει κανείς από τούτη την (μέρα προς μέρα) περιγραφή, η
(επαν)εκκίνηση δεν περιορίζεται σε μια μηχανική διευθέτηση των θεσμών. Υπάρχουν απρόοπτα, υπάρχουν
κραδασμοί και τραντάγματα. Αλλά στις 22 Σεπτεμβρίου, παρότι πολύ απέχουμε ακόμη από το να είμαστε μια
κρουαζιέρα, η «μηχανή» παράγει ήδη αποτελέσματα που μπορούμε να τα επισημάνουμε.

Το ελεύθερο κείμενο, βασιλική οδός πρόσβασης στο ασυνείδητο του μαθητή.

Προς τη δημοκρατία; Η προεδρία και η γραμματεία είναι στα χέρια των «μεγάλων». Εντελώς
«τυχαία», αυτοί που ψηφίζονται είναι οι μεγάλοι. Η κακιά μάγισσα της Κριστέλ.

Αφήνω τα πράγματα να κυλάνε. Θα πρέπει να βρεθεί ένας κανόνας που δεν θα αποθαρρύνει κανέναν.
Πίσω απ’ αυτές τις Επιλογές κειμένων ποια είναι τα διακυβεύματα εξουσίας; Για τι πράγμα ψηφίζουν; Για
ποιον; Επιλέγουν ένα κείμενο που προορίζεται για μια εφημερίδα ακόμη φανταστική. Πολλά παιδιά δεν έχουν
ακόμη καταλάβουν γιατί τυπώνουμε τόσα φύλλα. Ψηφίζουν επίσης τα φιλαράκια τους. Δεν ανησυχώ
καθόλου.

29 Σεπτεμβρίου: πρώτη ερευνητική έξοδος στο σπίτι της γιαγιάς της Κριστέλ! Καθαρή τύχη; Τίποτα
δεν μας βιάζει. Θα έχουμε τον χρόνο να δούμε πιο καθαρά.

Αυτή η Επιλογή κειμένων μου γεννάει σκέψεις. Τα κείμενα εξελίσσονται. Λίγο λίγο τα παιδιά
εντάσσονται στην τάξη τους που γίνεται ομάδα. Με το πέρασμα των ημερών, αισθάνονται περισσότερο σε
ασφάλεια. Ας παρακολουθήσουμε λιγάκι αυτές τις επιλογές...

Παρατηρώ Το θαυμαστό τσίρκο του Αντουάν, όπου δυστυχισμένοι άνθρωποι γίνονται ευτυχισμένοι. Ο
μεγάλος Αντουάν, αμήχανος από το μπόι του, δειλός και ευγενικός, γίνεται πιο σίγουρος και συνεννοείται όλο
και καλύτερα με τον Λοΐκ (για να χαλάνε τον κόσμο!...).

Και ο Πατρίκ... Από την πρώτη μέρα του σχολείου το πρόσωπό του είναι κλειστό, το βλέμμα φευγάτο. Δεν μου
απευθύνει τον λόγο. Αλλά αν του κάνω μια παρατήρηση, μουτρώνει και αποζητά την σύγκρουση. Με
δοκιμάζει∙ όποια κι αν είναι η κατάσταση, ισχυρίζεται ότι έχει δίκιο. Αν χρειαστεί προσφεύγει στη μητέρα του
(ο πατέρας του είναι με μετάθεση στο εξωτερικό). Αποφεύγω τις προκλήσεις και αρνούμαι το παιχνίδι που
(μου) προτείνει.

10
 Όμως, αυτό το πρωινό, στις 9.00΄, επιστρέφοντάς του το τετράδιό του, την ώρα που δεν το περιμένει,
επιτίθεμαι: Η εργασία σου είναι μισή και αδιόρθωτη. Και ας μη μιλήσουμε για τα γράμματά σου. Όχι μόνο
έχεις δίκιο, αλλά δεν έχω να σου κάνω καμία παρατήρηση. Είναι πολύ καλά, συνέχισε έτσι. Ασφαλώς, εσύ θα
είσαι δυσαρεστημένος, νομίζω;

Εισπράττει. Αλλά φαίνεται ότι το χτύπημα βρήκε το στόχο. Πριν το μεσημέρι, μας μένει λίγος χρόνος.
Κάποιοι, μεταξύ των οποίων και ο Πατρίκ, παίρνουν το μπλοκ τους και γράφουν. Στις 13.30΄ παρουσιάζεται:

Ήταν κάποτε μια μάγισσα που είχε μεγάλες δυνάμεις. Όταν έβλεπε ζώα τα μεταμόρφωνε σε ανθρώπους. Έναν χρόνο
αργότερα δεν υπήρχαν πια αρκετά σπίτια και τροφή. Οι άνθρωποι, οι χώρες έκαναν πόλεμο. Η μάγισσα ερχόταν από πίσω
και έπαιρνε τους νεκρούς για να τους φάει στον στοιχειωμένο πύργο της. Οι άνθρωποι εξεγέρθηκαν εναντίον της μάγισσας,
αλλά δεν ήταν αρκετοί για να την σκοτώσουν. Λοιπόν μια ολόκληρη χώρα ξεσηκώθηκε ενάντια στη μάγισσα... (Συνεχίζεται)

3 Οκτωβρίου: έβδομη Επιλογή κειμένων

Ο Αντουάν (12 χρονών) επιλέγεται:

Αν είχα χρήματα, θα τα έδινα στον συνεταιρισμό για να πάμε ταξίδι. Αν είχα μαγικές δυνάμεις θα σταματούσα τους
πολέμους. Αν είχα εξουσίες, θα ενεργούσα για να είναι οι άνθρωποι ευγενικοί. Αν είχα τη δύναμη, θα ήθελα να αποσυνδέσω
την πυρηνική βόμβα.

Ελευθερη έκφραση ή γνώμη των γονιών;

Αυτο το πρωί ένα περιστατικό με τον Πατρίκ. Στα μαθηματικά, έρχεται να με δει τρεις φορές για
ψιλοπράγματα. Τον διώχνω. Προσβάλλεται. «Αν δεν είσαι ευχαριστημένος μπορείς να σταματήσεις να
εργάζεσαι» (πράγμα που κάνει). «Μην κάνεις τίποτε, αλλά μην ενοχλείς τους άλλους». Το απόγευμα όλα
μπαίνουν σε τάξη: του εμπιστεύομαι την προεδρία της όγδοης Επιλογής κειμένων, πράγμα για το οποίο είναι
περήφανος. Ο Λοΐκ διαμαρτύρεται:

- Στην Επιλογή των κειμένων ψηφίστηκε ο πρόεδρος της συνάντησης!

- Όχι. Δεν είναι ο «πρόεδρος» που ψηφίστηκε: είναι το κείμενο του Πατρίκ.
Η έννοια του ρόλου διευκρινίζεται.

10 Οκτωβρίου, ένατη Επιλογή κειμένων. Επιλέγεται Η γιγαντιαία πασχαλίτσα της Σοφίας.

13 Οκτωβρίου: δέκατη Επιλογή κειμένων.

Οι δυστυχίες του σχολείου ή η τέταρτη διάσταση. Μια μέρα, στο σχολείο, όταν η δασκάλα λέει στην Σαντρίν να ανάψει το
φως (είναι η δουλειά της), τι συμβαίνει; Όλες οι λάμπες πέφτουν. Η πρώτη πάνω στο κεφάλι του Μαρκ. Μπουμ! Ο Μαρκ
συντρίβεται, είναι ξαπλωμένος στο πάτωμα. Η δεύτερη πέφτει στο κεφάλι του Αντουάν. Αλλά όπως είναι πιο χοντρός,
ανοίγει η πόρτα του κλουβιού με τα τρυγόνια. Η δασκάλα θέλει να αρπάξει την άσπρη τρυγόνα, αλλά αυτή είναι πολύ
δυνατή. Η τρυγόνα πάει προς τα εργαστήρια. Εκεί, η δασκάλα που κοιτάζει ψηλά δεν βλέπει την εργαλειοθήκη. Λοιπόν
μπουμ! Η δασκάλα πέφτει μέσα στα μπλε, κόκκινα και καφέ μελάνια. Ήταν πολύ όμορφο θέαμα.

Αυτό το κείμενο του Πατρίκ επιλέχτηκε με μια ευρεία πλειοψηφία. Με ενοχλεί. Δίνω την γνώμη μου.

- Μας διασκέδασε πολύ η ιστορία, αλλά πρόκειται για την πρώτη μας εφημερίδα. Οι άνθρωποι που
θα την διαβάσουν κινδυνεύουν να μείνουν έκπληκτοι βλέποντας έτσι τη δασκάλα μ’ όλα τα
χρώματα. Θα το σκεφτώ και θα σας πω τη γνώμη μου αύριο το πρωί.

Την επομένη, θέτω το βέτο μου. Σίγουρα, το βέτο μόλις που δικαιολογείται για ένα τέτοιο κείμενο.
Αλλά είμαστε ακόμη στο πειραματικό στάδιο, μου φαίνεται ενδιαφέρον να γνωρίζουν ότι δεν μπορούμε να
δημοσιεύουμε τα πάντα.

11
 Είμαι λίγο αγχωμένη. Σίγουρα οφείλεται στα δύο επιθετικά κείμενα του Πατρίκ. Μετά το «Μια
μάγισσα που είχε δυνάμεις» και που όλη η χώρα θέλει να την σκοτώσει, ιδού «οι Δυστυχίες του σχολείου».
Μπορεί να πρόκειται για την έκφραση μιας επιθετικότητας του Πατρίκ που βρίσκεται σε διαμάχη με την
δασκάλα: τίποτε το σοβαρό. Μια διαπροσωπική σχέση που ξεφεύγει από τους δυο πρωταγωνιστές∙ εντελώς
κοινότοπο.

Αυτό που με ενδιαφέρει περισσότερο είναι η απήχηση που βρίσκει ο λόγος του Πατρίκ στην ομάδα.
Έχω την εντύπωση ότι είμαστε στην αρχή μιας θύελλας, σημάδι μιας επόμενης κρίσης, ενός μεταδοτικού
φαινομένου που κινδυνεύει να κυριεύσει το ακροατήριο. Τι να κάνω; Ίσως απολύτως τίποτα. Να είμαι εκεί.
Κάτοχος του νόμου...

17 Οκτωβρίου. Εντάξει, ενδέκατη Επιλογή κειμένων, επιλέγονται τώρα πια και οι μικροί. «Τα λαγουδάκια
ήρθαν να φάνε τα καρότα την νύχτα». Η Σαντρίν χαμογελάει. Κι εγώ επίσης.

Αρχές Δεκεμβρίου, βγαίνει το Νο 1 του εντύπου μας Διαβάστε μας, και παράλληλα υπάρχει γιορτή και
πρόχειρο φαγητό για υποστήριξη. Την προηγούμενη μέρα, ενώ βοηθούσα μια ομάδα να τελειώσει το
εξώφυλλο, ο Κριστιάν έβαζε με τάξη τα φύλλα κάτω από το χνάρι (πατρόν):

- Δεν καταλαβαίνω γιατί έχουμε κάνει τόσα (55).

- Θα το καταλάβεις αύριο.

Μερικά παιδιά μετράνε τα κείμενα της σχολικής εφημερίδας. Τους κατευθύνω να προσέξουν ότι όλος
ο κόσμος έχει ένα κείμενο.

- Ακριβώς έτσι, κυρία! Και δεν το κάναμε σκόπιμα! Προσθέτει ο Πιερ με αφέλεια.

Όλος ο κόσμος διαβάζει την εφημερίδα, την ξαναδιαβάζει. Είμαστε περήφανοι γι’ αυτήν.
«Παιδαγωγική της επιτυχίας» έλεγε ο Φρενέ.

Ακόμη και ατελής, η συνεργατική τάξη είναι αποτελεσματική

Τα παιδιά αρχίζουν να ξέρουν πού πατάνε. Αυτήν την χρονιά, σ’ αυτήν εδώ την τάξη, οι Επιλογές των
κειμένων προσέλκυσαν τα παιδιά, έβαλαν μπρος την συνεργατική τάξη, χρησίμευσαν σαν εφαλτήριο. Το
ατόμιουμ της συνεργατικής τάξης που γεννιέται προσφέρει σε όλους και στον καθένα την δυνατότητα να
επενδύσει ξανά αλλού την διαθέσιμη ενέργεια. Σε καμιά δεκαριά συναντήσεις τα παιδιά έχουν τεστάρει
όλους τους προτεινόμενους κανόνες (συμπεριλαμβανομένου του βέτο), έχουν επιχειρήσει τον εκτροχιασμό
και έχουν πειραματιστεί με τον λόγο και την εξουσία.

Οι ψήφοι, οι αντιδράσεις της τάξης φέρνουν στην επιφάνεια φαινόμενα της ομάδας, παιχνίδια
εξουσιών. Η ομάδα, της οποίας τον δυναμισμό έχω βέβαια την πρόθεση να αξιοποιήσω, εκφράζεται ήδη μέσα
απ’ αυτές τις μάγισσες που πηδάνε από το ένα κείμενο στο άλλο.5

Η προεδρία μιας συνεδρίασης για την Επιλογή κειμένων, σχετικά εύκολη υπόθεση, επιτρέπει στους
μαθητές να αποκτούν γρήγορα την ικανότητα να διευθύνουν συναθροίσεις. Γιατί θα έπρεπε αυτή η ικανότητα
να περιορίζεται στην ελίτ του έθνους; Στην αρχή τα παιδιά δίσταζαν να πάρουν τον λόγο. Έπειτα,
διαπιστώνοντας ότι δεν υπήρχε κίνδυνος, οι υποψήφιοι για να προεδρεύσουν έγιναν πιο πολλοί,

5
Πβ. CCPI σελ. 588-591, και πιο πάνω, «Ο λόγος της ομάδας μέσα από το Ελεύθερο Κείμενο», σελ. ////
12
ενδιαφερόμενοι γι’ αυτήν την εξουσία στη διάθεση όλων (ρόλοι, τόπος λόγου, στάτους, προεδρία, καρτέλες-
οδηγοί, λέξεις-κλειδιά, κτλ)...

Η (μέτρια) ματαίωση που γεύονται όλοι τακτικά κατά την Επιλογή των κειμένων και η κανονικότητα
των συνεδριών (2 την εβδομάδα) επιτρέπουν να διατηρεί κανείς την ελπίδα ότι θα επιλεγεί την άλλη φορά και
παρακινεί τα παιδιά να γράψουν. Ο Τόπος του λόγου υπάρχει, αλλά παραμένει (ευτυχώς!) ατελής, μη
ικανοποιητικός και απαραίτητος.

Όποιος επιθυμεί να υλοποιήσει μια πραγματικά συνεργατική σχολική εφημερίδα δεν μπορεί να
αποφύγει την Επιλογή κειμένων ή έναν ισοδύναμο θεσμό που να επιτρέπει στην ομάδα να επιλέγει. Αυτός ο
θεσμός εγγράφεται στη «διαδικασία επεξεργασίας» ενός κοινού έργου, όπως είναι η σχολική εφημερίδα. Δεν
υπάρχουν πολλά κείμενα πάνω σ’ αυτή την τεχνική Φρενέ, που ορισμένοι την χαρακτηρίζουν παραδοσιακή
και «ξεπερασμένη».

Καθ’ οδόν προς...

Ξεκίνημα μέσα σε 15 μέρες. Γρήγορη εκκίνηση, κατευθυντική, αυταρχική... δεν διακρίνει κανείς εδώ
μια «πορεία υπόδειγμα, εγγυημένη ως προς τα εξαρτήματα και την εργασία». Στην Ζονκιέρ μου χρειάστηκαν
τρία χρόνια για να πετύχω το ίδιο αποτέλεσμα.

Εγκατέστησα τεχνικές (τυπογραφείο, αλληλογραφία, έρευνες...) και θεσμούς (αρμοδιότητες,

εσωτερικό νόμισμα, συμβούλιο, ζώνες χρωμάτων, ομάδες, κανόνες ζωής...) χωρίς να ενδιαφέρομαι για την
γνώμη των παιδιών πάνω σ’ αυτό που αγνοούσαν. Για να το γίνει αυτό χρησιμοποίησα την μόνη γλώσσα που
ακούνε (και που περιμένουν): εκείνη της αυταρχικής δασκάλας που την ακούνε και που ξέρει να τους κάνει να
την υπακούουν.

Αυτή η δασκάλα μάγισσα δεν είναι εκεί που την ψάχνουν, αντίθετα κινδυνεύει κανείς να την
συναντήσει αν δεν την περιμένει6. Είμαι πάρα πολύ ανήσυχη και απασχολημένη για να θέτω στον εαυτό μου
μεταφυσικά προβλήματα. Επείγει (για εκείνους και για μένα) να διαμορφώσω μια τάξη όπου θα μπορεί
κανείς να μιλάει, να συνεννοείται και να εργάζεται μαζί με τους άλλους.

Όσο περισσότερο τα παιδιά θα έχουν επιθυμία να προοδεύσουν, να πετύχουν, να μεγαλώσουν τόσο

λιγότερο θα κουράζομαι ανώφελα.

Τον Οκτώβριο, μπορώ να το πω: η συνεργατική τάξη γεννήθηκε. Αλλά δεν τρέφω αυταπάτες, την ίδια
στιγμή λέω: η συνεργατική τάξη έρχεται ακόμη..., την φτιάχνουμε...

Françoise Thébaudin

6
Πβ. «Το σχήμα της επικοινωνίας», στο Miloud, σελ. 155-160
13